IRigacije

-IRIGACIJE-
Agromediteranski fakultet
ŠERIF BRKAN
Osnovi hidrologije
Hidrologija je nauka koja se bavi proučavanjem pojave,

svojstava i kretanja svih oblika vode u prirodi. Dakle, vode u
atmosferi, na tlu, u tlu i ispod površine tla; njenim nastankom,
raspodjelom i cirkulacijom u vremenu i u prostoru, njenim
biološkim, hemijskim i fizičkim svojstvima, kao i njenom
interakcijom sa prirodnim okruženjem, uključujući i živa bića.
Raspodjela i kruženje vode u prirodi
Količina vode na Zemlji je stalna i procjenjuje se na oko 1,4

milijarde kubnih kilometara.
U morima i okeanima nalazi se čak 97% vode. U ledenim
kapama na polovima i glečerima visokih planina zarobljeno je
oko 2% vode. Podzemne vode, koje se uglavnom koriste za
piće i navodnjavanje, u ukupnoj zapremini učestvuju sa samo
0,3%. Ostatak čine vode u jezerima, rijekama tlu i atmosferi.
Za razliku od drugih prirodnijh resursa, vodni resursi se
karakterišu sposobnošću neprekidnog obnavljanja, kao i
velikog variranja u vremenu i prostoru.
Zbog hemijsko-fizičkih svojstava, koja joj omogućavaju
prilično laku transformaciju, odnosno promjenu agregatnog
stanja, voda je u prirodi prisutna u različitim oblicima koji
imaju tendenciju neprekidnog kruženja u prirodi; moguće ih je
mjeriti, analizirati i predviđati.
Kruženje vode u prirodi, od atmosfere do Zemlje i vraćanje u
atmosferu, koje se vrši pod uticajem sunčeve energije,
nazivamao opšti (opći) hidrološki ciklus. U tom ciklusu voda
prolazi kroz različite faze i stadije; srećemo je u obliku:
padavina, intercepcije, infiltracije, perkolacije (filtracije),
oticaja, akumulacije, evaporacije i transpiracija.
IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 2

ŠERIF BRKAN
Vodni bilans, za razliku od opšteg hidrološkog ciklusa, pruža

nam saznanja o kruženju vode na određenom manjem
području (npr. slivu), za određeni vremenski period.
Izučavanjem vodnog bilansa dolazimo do informacija o
količini (masi) vode koja ulazi, izlazi ili se zadržava u nekom
području, tokom određenog vremenskog perioda.
- ulaz vode u neko područjese manifestuje putem padavina
(P), površinskog (D1) i podzemnog ( D2) doticaja.
- izlaz vode iz nekog područja manifestuje se putem
isparavanja (ET-evaporacije i transpiracije), površinskog (O1)
i podzemnog (O2) prirodnog oticaja.
Prema tome, jednačina vodnog bilansa za neko područje može
se napisati kao:
P + D1 + D2 + R1 = ET + O1 + O2 + R2
gdje je :
R1 - rezerva iz prethodnog perioda
R2- rezerva za naredni period

ŠERIF BRKAN
Ako pretpostavimo da se ulaz vode u neko područje (sliv)

bazira jedino na padavainama (P) i eventualnoj rezervi iz
prethodnog perioda (R1), odnosno da nema nikakvog doticaja
(površinskog i podzemnog), a izlaz na evapotranspiraciji (ET),
oticaju (O) i eventualnim zalihama za naredni period (R2),
jednačinu možemo napisati:

P + R1 = ET + O + R2
P = ET + O + (R2 – R1)
P = ET + O + D R
Vodni bilansi za neko područje mogu se raditi za više godina,

jednu godinu, za vegetacioni period, za pojedine mjesece,
dekade ili dane.

ŠERIF BRKAN
Padavine
Padavine su bilo kakav vodeni talog (u čvrstom ili tečnom
stanju) koji se formira u zasićenoj atmosferi ( relativna
vlažnost vazduha 100%). Na tlo najčešće dospijevaju iz oblaka
u formi kiše, snijega i grada (tuče).
Osim padavina koje na tlo dospijevaju iz oblaka, postoje i
padavine koje se obrazuju neposredno na površini tla. Na tlu
kondenzacijom nastaje rosa. Isto tako, na tlu nastaju i čvrste
forme padavina: mraz i inje.
Najveći dio padavina padne u formi kiše i snijega.
U oblasti hidrotehničkih melioracija, posebno nas uinteresuje

njihova: količina (visina), trajanje, intenzitet, raspored,
učestalost i rasprostranjenost.
Visina (količina) padavina

To je visina vodenog taloga koji formiraju padavine na
određenoj horizontalnoj površini, pod uslovom da nema
nikakvih gubitaka (nema isparavanja, oticanja, upijanja,
cijeđenja i sl.).
Količina padavina se najčešće izražava visinom vodenog
stuba, u mm, ali se tekođe može izraziti i kao zapremina.
U slučaju kada padavine izražavamo preko zapremine,
moramo navesti i površinu na koju se ta zapremina odnosi.
Visina od 1 mm odgovara zapremini od 1 l/m2 ili 10.000 l/ha,
odnosno 10 m3/ha.

1 mm = 1 l/m2 = 10.000 l/ha = 10 m3/ha

Za mjerenje padavina u praksi se najčešće koriste kišomjeri i
pluviografi (ombrografi).

ŠERIF BRKAN
Čvrste forme padavina (snijega, grada i sl.), kada se mjere

kišomjerom, prethodno istope, odnosno pretvore u tečno
stanje.
Visina snijega mjeri se snjegomjernom letvom, stacionirano i

ekspedicijski.
Zbog različite gustine, sadržaj vode u snježnom pokrivaču
dubine 1 m može da varira od 40 – 400 mm. Suhi snijeg
najčešće ima 95 % zraka i samo 5 % vode. U mokrom,
kompaktnom, može biti i preko 50% vode.
Orijentaciono, računa se da visina vodenog taloga iznosi 10%
od izmjerene dubine snijega.
Mjerenje visine sniježnog pokrivača najčešće se obavljaju s
ciljem utvrđivanja rezervi vode u slivu i prognoziranja
proljetnih dotoka vode.

ŠERIF BRKAN
Greške mjerenja
Greške do kojih dolazi tokom mjerenja mogu biti rezultat
nehata tokom očitavanja, evidentiranja ili rukovanja
postojećom opremom. One isto tako mogu biti posljedica
ometanja toka mjerenja koje vrši vjetar, okolno drveće,
objekti, neujednačen reljef i sl.
Odabirom pogodne lokacije i pravilnim instaliranjem mjerača
padavina uticaj ovih faktora je moguće svesti na minimum.
Trajanje padavina
Trajanje padavina predstavlja vremenski period u toku kojeg
su padavine neprekidno padale. Izražava se u minutama,
satima i danima.
Ako se za mjerenje količina padavina koristi pluviograf
(ombrograf), trajanje padavina se automatski registruje.
Intenzitet padavina
Predstavlja količinu padavina koja padne u jedinici vremena.
Intenzitet padavina izražava se u mm/min ili mm/h.
Za inženjersku praksu najznačajnije su kiše jakih intenziteta,
koje mogu izazvati eroziju, poplave i za koje treba
dimenzionisati objekte za konzervaciju tla, prihvat vode,
odvodnju i sl.

Pljuskovitim (pljuskom) se nazivaju iznenadne padavine -
kiše, promjenljivog intenziteta i kratkog trajanja, koje
zahvaćaju manju površinu.
Kod nas se obično pod pljuskom podrazumijeva kiša
intenziteta > 30 mm/h (0,5 mm/min).

ŠERIF BRKAN
Raspored padavina
Padavine variraju u vremenu (iz godine u godinu, iz mjeseca
u mjesec) i prostoru.
Raspored padavina u vremenu može biti prikazan kao:
dnevni, mjesečni, sezonski i godišnji.
Raspored padavina u prostoru
Variranje padavina u prostoru je vrlo izraženo.Najčešće zavisi
od: geografskog položaja, reljefa, udaljenosti od mora,
položaja u odnosu na glavne vjetrove, biljnog pokrova itd.
Idući od mora prema unutrašnjosti kopna, količine padavina
se smanjuje.
Planinski masivi čine prepreke u kretanju vazdušnih masa
preko zemljine površine.

ŠERIF BRKAN
CILJ I ZNAČAJ ANALIZE PADAVINA
Cilj analize pluviometrijskih podataka (podataka o

padavinama) je dobivanje što objektivnijih ulaznih vrijednosti
neophodnih kod projektovanja hidrotehničkih objekata
(navodnjavanja, odvodnjavanja, konzervacije ), upoznavanje s
agroklimatskih ili mikroklimatskih uslovima na nekom
području i sl.
Ciljevi i obim istraživanja koja se odnose na padavine, moraju
se definisati u samom startu. Oni se takođe moraju uskladiti i
sa vrstom problematke kojom se bavimo.
Tako npr., ako se analiziraju agroklimatske karakteristike
nekog područja, onda može biti dovoljno da se, na osnovu
izmjerenih podataka na jednoj stanici, odrede samo srednje
godišnje i mjesečne vrijednosti padavina.
Međutim, ako se bavimo dugoročnim rješavanjem nekog
problema, npr. odvođenjem suvišne vode sa nekog lokaliteta,
onda je neophodno poznavanje kompletnih i dovoljno dugih
(višegodišnjih) serija mjesečnih podataka o padavinama,
njihovoj količini, intenzitetu i sl., a po mogućnosti i podacima
o padavina i za kraće vremenske periode (polumjesečne,
dekadne).
Učestalost padavina
Učestalost ukazuje na vjerovatnoću pojave padavina na
određenom mjestu u određenom vremenskom periodu.
Mi ne možemo tačno prognozirati padavine, ali možemo,
analizom višegodišnjeg niza za određeno područje utvrditi
učestalost, odnosno vjerovatnoća pojave padavina oderđene
visine, bilo da se radi o dnevnim, mjesečnim ili godišnjim
padavinama.

ŠERIF BRKAN
Računaje prosječne količine padavina na području nekog

sliva
Analiza prostornog variranja padavina, čiji je osnovni cilj da
se što tačnije odredi prosječna količina (visina) padavina koje
su pale na neko područje ili slivnu površinu u određenom
vremenskom razdoblju, jedan je od zadataka koji se redovno
sreću kod bilansnih proračuna.
S druge strane, mreža kišomjernih stanica u našoj zemlji
najčešće nije dovoljno razvijena, pa su mnogi prostori
nepokriveni, odnosno za njih nemamo podatke o mjerenju
padavina koji su nam potrebni. U tom slučaju, pod uslovom da
su granice neke površine ili sliva prethodno definisane, a na
osnovu podataka o padavinama izmjerenim u na susjednim
stanicama koje nisu mnogo udaljene, prosječnu visinu
padavina možemo utvrditi na jedan od slijedećih načina:
- aritimetičkom sredinom,

- Thiessen-ovom mrežom poligona;
- metodom izohijeta itd.
Aritmetička sredina
Ova metoda se može koristiti kao postupak za relativno
pouzdanu ocjenu prosječne visine padavina u slivu samo ako
je:
- - slivna površina prekrivena gustom mrežom stanica
koje su uniformno raspoređene u prostoru;
- - slivna površina relativno ravna, bez prevelikih
promjena u konfiguraciji terena, pa se može pretpostaviti da
su varijacije oborina po prostoru minimalne.


ŠERIF BRKAN
Prosječna visina padavina po ovoj metodi računa se na

slijedeći način:

P1 + P2 +…Pi
Ps = ---------------
n
gdje je:
Ps - prosječna visina padavina u slivu;
Pi– prosječna visina padavina izmjerena na i-toj stanici;
n – ukupan broj kišomjernih stanica na slivnoj površini.
Thiessen-ovi poligoni
Ovo je također jedna klasična, objektivna metoda, koju je
uveo američki inženjer A.H.Thiessen još 1911. godine.
Po ovoj metodi, svakoj kišomjernoj stanici se određuje
pripadna površina sliva. Pripadne površine stanica određuju se
na slijedeći način:
- na karti pogodnog mjerila nanesu se postojeće
kišomjerne stanice i jasno označe granice slivne površine,
- sve kišomjerne stanice se pomoćnim linijama
međusobno povežu u trouglove,
- na stranicama trouglova konstruišu se simetrale, koje
formiraju mrežu zatvorenih poligona (broj poligona
jednak je broju kišomjernih stanica).

ŠERIF BRKAN
Površine (Fi) ovako definisanih poligona koriste se zatim za

određivanje težinskih koeficijenata (ωi) za svaku stanicu,

Fi
ωi = ___
F
gdje je:
i – redni broj kišomjerne stanice;
F – ukupna površina sliva;
Fi – površina Thiessen-ovog poligona za i-tu kišomjernu
stanicu;
ωi - Thiessen-ov težinski koeficijent za i-tu kišomjernu
stanicu.
Prosječna se visina padavina za sliv određuje preko izraza:
n n
Ps = ΣωiPi = Σ FiPi/F
i=1 i=1
gdje je:
Ps - prosječna visina padavina u slivu;
Pi– prosječna visina padavina izmjerena na i-toj stanici;
n – ukupan broj kišomjernih stanica.

Thiessen-ova metoda se i danas smatra solidnom i
objektivnom, ukoliko se raspolaže s dobrom i
reprezentativnom mrežom stanica u slivu.
Ova metoda, nije naročito pouzdana za planinske slivove zbog
toga što efekti promjena nadmorske visine na promjenu visine
padavina nisu ni na koji način obuhvaćeni Thiessen-ovim
težinskim koeficijentima Također se ne preporučuje ni za
analizu intenzivnijih lokalnih pljuskova kratkog trajanja

ŠERIF BRKAN
Metoda izohijeta
Izohijete su linije koje povezuju mjesta sa istim padavinama.
Možemo ih konstruisati ručno ili za to koristiti odgovarajuče
kompjuterske programe.
Ova se metoda smatra jednom od najtačnijih, unatoč činjenici
što je subjektivna i u velikoj mjeri ovisi o vještini specijaliste,
njegovog iskustva i dobrog poznavanja karakteristika režima
padavina područja u kojem se nalazi analizirani sliv.
Kada se konstruišu izohijete, prosječna visina padavina

određuje se prema izrazu:
n
Ps = ∑ Fi Pi / F
i =1
gdje je:
Ps – prosječna visina padavina u slivu;
Fi– dio površine ograničen dvijema izohijetama;
Pi– prosječna visina padavina koja odgovara elementarnoj
površini Fi, a određuje se kao srednja vrijednost visine dvije
izohijete;
F – ukupna površina sliva;
n – ukupan broj elementarnih površina Fi.

ŠERIF BRKAN
INTERCEPCIJA
Intercepcija znači zadržavanje.Kada se o njoj govori o
intercepciji najčešće se misli o zadržavanju padavina na
biljkama,biljnim ostatcima,malču i sl.
- Crnogorično drveće zadrži 25-35% godišnjih padavina,
- Bjelogorrično drveće zadrži 15-25 % godišnjih padavina,
- Trave, žitarice, leguminoze i sl. mogu imati visok kapacitet
intercepcije, pogotovo u periodu intenzivnog rasta: alfalfa
36%, kukuruz 16%, soja 15%, a strna žita, neposredno prije
žetve, do 19%.
- Malč od slame prosječno može da zadrži 2 mm kiše.
Za razliku od onog dijela padavina koji se slijeva ili kaplje sa
biljaka, dio padavina koji je zadržan intercepcijom nikada ne
dospije na površinu tla. On ostaje na biljkama sve dok se
evaporacijom ponovo ne vrati u atmosferu.
Intercepcija zavisi od niza klimatskih i vegetacionih
karakteristika.
Od klimatskih, najznačajniji su: intenzitet i trajanje padavina,
veličina kišnih kapi, brzina vjetra, vrsta padavine (kiša, snijeg
i sl.), a od vegetacionih: uzgojni oblik, gustina biljaka, vrsta i
struktura biljnog pokrova itd.
INFILTRACIJA I FILTRACIJA
Od dijela padavina koji uđe u tlo nakon što dospije na njegovu
površinu, obrazuju se zalihe vode u tlu – vode tla.
Voda se u tlu kreće u svim pravcima: ascedentno, descedentno
lateralno i radijalno, u obliku pare i tečnosti.
Do njenog kretanja, koje je uslovljeno raznim zakonitostima,
dolazi:
- uslijed razlike u potencijalu (od važnijih ka suhljim
mjestima),
- pod uticajem kapilarnih sila (iz nižih ka višim slojevima
tla),
- kondenzacijom i,

ŠERIF BRKAN
- infiltracijom i filtracijom, odnosno uticajem sile

gravitacije.
Infiltracija
Pojam infiltracija podrazumijeva proces ulaska vode u tlo,
odnosno njenog kretanja kroz pore, pukotine i sl., koji se
dešava pod uticajem sile gravitacije.
Infiltracija tla je naročito važna kod navodnjavanja i
konzervacije tla.
Kod navodnjavanja zbog:
- ocjene pogodnosti tla za navodnjavanje,
- izbora načina navodnjavanja,
- izbora intenziteta kišenja,
- te dimenzija zalivnih brazda i parcela.
A u konzervacionoj praksi kod:
- ocjene kritičnih kiša,
- kritičnog oticanja,
- dimenzionisanja objekata za evakuaciju i prihvat velikih
voda i sl.
Kod razmatranja procesa infiltracije razlikujemo: koeficijent
infiltracije i brzinu infiltracije.
Koeficijent infiltracije ili upijanja (Ki) ukazuje koji dio
ukupne vode koja dospije na tlo (putem padavina ili
navodnjavanja) odlazi na infiltraciju . Računa se na osnovu
izmjerenih vrijednosti oticanja (O) i padavina (P) prama
izrazu:
O
Ki = 1 _ ____
P
Brzina infiltracije (vi ) predstavlja stvarnu brzinu upijanja
vode u tlo u bilo kojem momentu i izražava se u mm/min ili
mm/h.

ŠERIF BRKAN
Infiltracija veoma varira. Najveća je u početku (kada je tlo

suho), zatim postepeno opada, pa poslije izvjesnog vremena
postaje manje-više konstantna i gotovo se izjednačuje sa
filtracijom (kada se tlo zasiti vodom).
Zavisi od: mehaničkog sastava tla, strukture, poroznosti,
vlažnosti tla, temperature vode, visine vodenog taloga na
površini tla, obrade tla, inklinacije tla itd.
Izbor metode mjerenja infiltracije zavisi od toga u koju svrhu
se mjerenja vrše, odnosno gdje će se rezultati koristiti i od
raspoložive opreme za mjerenje.
Glina 1 – 10
Ilovača 5 – 20
Pijesak 25 – 250
Filtracija
(Sinonimi: perkolacija, hidraulični konduktivitet,
permeabilnost, transfiltracija.)
Predstavlja kretanje vode gravitacijom kroz saturirano (vodom
zasićeno) tlo. To je sposobnost tla kao porozne sredine da
propušta vodu u uslovima kada su sve pore ispunjene vodom.
Poznavanje filtracije značajno je kod odvodnjavanja.
Za definisanje filtracije uobičajna je upotreba naziva
koeficijent filtracije. To je u stvari brzina filtracije koji se
izražava u cm/min, cm/h i m/dan.
Metode mjerenja filtracije:
- Direktne (neposrednim mjerenjem)
- Indirektne (putem nekog od svojstava tla, npr. teksture)

ŠERIF BRKAN
OTICAJ
Kada tlo više nije u stanju da upije svu vodu koja pristiže
padavinama i otapanjem snijega, obrazuje se višak vode koji
se u formi površinskog i podpovršinskog toka - oticaja kreće
niz pad terena.
Površinski oticaj
predstavlja onaj dio vode od padavine koji se nakon svih
gubitaka (intercepcijom, površinskim zadržavanjem,
neznatnom evaporacijom i infiltracijom) u formi tankog sloja
ili curka kreće (otiče) po površini padine u pravcu njenog
podnožja, i konačno ulijeva u vodotoke, jezera ili mora.

ŠERIF BRKAN
Ako priticaj vode od padavina prestane prije nego se

udubljenja na površini tla napune, neće uslijediti povšinsko
oticanje, a voda zadržana u lokvicama i lokvama će se
vremenom upiti ili ispariti.
Faktori koji utiču na postanak, veličina i brzina površinskog

oticaja u nekom slivu, mogu se podijeliti u dvije grupe.
U prvu grupu spadaju oni koji su u vezi sa padavinama i
klimatskim prilikama uopšte, kao što su:
- vrsta padavina (kiša, snijeg, susnježica itd.),
- intenzitet padavina,
- količina padavina,
- trajanje padavina,
- distribucija padavina unutar sliva,
- trenutna vlažnosti tla,
- temperatura, evaporacija i sl.
dok se u drugoj grupi nalaze oni koji su u vezi sa slivom:

- veličina sliva,
- oblik sliva,
- reljef,
- svojstva tla,
- način korištenja tla,
- vegetacija,
- razvijenost mreže vodotoka,
- prisustvo akumulacija, ponora i sl. koji mijenjaju ili
regulišu oticaj u slivu itd.

ŠERIF BRKAN
Pojam i osnovne karakteristike sliva

Sliv predstavlja površinu - teren sa kog se voda od kiše ili
snijega slijeva ili cijedi u neki određeni vodotok, odnosno
vodom hrani taj vodotok
Granicu slivnog područja čini vododijelnica (razvođe) koja ide
grebenom okolnih uzvišenja. Na ravnim terenima
vododijelnicu formiraju uzvišenja nastala gradnjom cesta,
pruga, raznih nasipi i sl.
Slivove dijelimo prema: veličini (mali, srednji, veliki),

obraslosti (go, slabo i dobro obrastao), nagnutosti (blago
nagnut, strm i vrlo strm), vrsti tla (propusan, nepropusan) i
obliku (izdužen, lepezast ili kompaktan).
Oblik sliva ima posebno važnu ulogu u režimu oticanja nekog
vodotoka.

ŠERIF BRKAN
Sliv izduženog oblika ima ujednačenije oticanje nego sliv

lepezastog (kompaktnog) .
Kišne kapi koje padaju po obodu izduženog sliva prevaljuju
različitu dužinu puta krečući se u pravcu najniže tačke na
slivu. Za razliku od njih, kišne kapi koje padaju po bodu
lepezastog sliva u najnižu tačku pristižu istovremeno.
Dužina sliva (D) je određena pravolinijskim rastojanjem
između najudaljenije i najniže tačke na slivu (ušća vodotoka,
izlaznog profila).
Srednja širina sliva (Bsr) se određuje dijeljenjem površine
sliva s njegovom dužinom (Bsr = F/D), dok se najveća širina
sliva (B) određuje po okomici pruženoj na sliv u njegovom
najširem mjestu.
Koeficijent asimetrije sliva (a) je određen odnosom površine
lijeve i desne strane vodotoka (A = Flij. / F des.).
Koeficijent oticanja (Ko): odnos ukupne količine vode koja
otekne (O) sa nekog područja u određenom vremenskom
intervalu i količine padavina (P) koja u istom vremenskom
intervalu dospije na to područje.
O
Ko = ____
P
Zavisno od toga za koji se vremenski interval obračunava,
razlikujemo: satni, dnevni, mjesečni, sezonski i godišnji
koeficijent oticanja.
Modul oticanja ili specifično oticanje (q): predstavlja
količinu vode koja se slije sa jedinice površine u jedinici
vremena. Izražava se u l/s/ha, m3/s/ha ili l/s/m2, a dobije se
ako se sekundni oticaj cijelog sliva (Q) podijeli sa površinom
sliva (F):
Q
q = ____
F

ŠERIF BRKAN
Maksimalna koncentracija vode predstavlja maksimalnu

količinu vode od padavina koja se u datim uslovima može
pojaviti u određenoj tačci sliva u jedinici vremena.
Za proračun maksimalne koncentracije vode, posebno na
slivovima manjim od 8 km2 (800 ha), često se koristi tzv.
racionalna metoda, pri kojoj se koristi formula:

Q=C.i.F

gdje je: Q – maksimalna koncentracija vode (m3/s)
i - prosječan intenzitet kiše (mm/min), zadanog
trajanja (tc) i zadanog povratnog perioda
F – površina sliva (ha)
C – koeficijent oticanja
Vrijeme koncentracije se može definisati kao vrijeme koje je
potrebno da kap kiše sa najudaljenije tačke sliva površinski
dotekne do analiziranog izlaznog profila, odnosno one tačke u
kojoj želimo računati maksimalnu koncentraciju vode.
Zavisi od velikog broja faktora od kojih su najvažniji:
veličina, oblik, pad i način korištenja slivne površine.
Najjednostavniji, mada nedovoljno pouzdan način računanja
vremena koncentracije je, da se rastojanje (L) između izlaznog
profila i najudaljenije tačke u slivu podijeli sa brzinom
površinskog oticanja (v):
L
tc = ______
v
Kada se radi o manjim poljoprivrednim slivovima i slivnim

površinama veličine 80 – 150 ha, zadovoljavajući rezultati
postižu se korištenjem formule koju je razvio Kirpich (1940),
a prema kojoj se vrijeme koncentracije računa na slijedeći
način:

ŠERIF BRKAN

tc = 0,0078 ( L3 / Δ h)0,385

gdje je:
tc – vrijeme koncentracije (min),
L – dužina površinskog oticanjana - rastojanje između
izlaznog profila i najudaljenije tačke u slivu (m),
Δ h – visinska razlika između najviše inajniže tačke
slivne površine (m).
Izračunavanje vremena koncentracije po Kirpich-u može se

olakšati primjenom odgovarajučih nomograma i
kompjuterskih programa.

Površinski vodni tokovi
Koncentracijom voda površinskog oticanja formiraju se
potočići, potoci, rječice, rijeke i bujice. To su vodni tokovi
stalnog i povremenog karaktera. Oni spadaju među najvažnije
faktore oblikovanja zemljine površine. Njihovim djelovanjem
se formiraju erozione (doline, klisure), residualne (brda,
planine) i depozicione (konusi, delte, poloji) tvorevine.
Količine vode u vodotoku su promjenljive. One zavise od
režima hranjenja vodotoka (izvori, podzemni priticaj,
površinski doticaj i sl.).
Visinu vode u vodotoku (iznad nekog uslovnog nivoa)
nazivamo vodostaj.
U analizi vodostaja razlikujemo velike, srednje i male vode,
zatim srednje velike vrlo velike i katastrofalno velike vode.
Sami vodostaji nam još uvijek ne pokazuju količine vode koje
protiču na profilu vodotoka. Tačnu količinu vode na nekom
profilu vodotoka možemo dobiti jedino mjerenjem protoke, o
čemu će se govoriti u poglavlju Hidrometrija .

ŠERIF BRKAN
AKUMULACIJA
U okviru opšteg hidrološkog ciklusa veće akumulacije vode
nalaze se: u atmosferi, na površini tla i u tlu.
Voda akumulirana u atmosferi može da se relativno brzo kreće
s jednog na drugi kraj naše planete.
Vrsta akumulacije koja egzistira na površini tla i u tlu
(njegovoj unutrašnjosti) zavisi od geoloških osobina i tipa tla
koji se nalaze na mjestu akumulacije.
Akumulacije na površini tla se javljaju u formi lokvi, bara,
jezera, mora, vještačkih akumulacija i glečera.
Podzemne akumulacije se nalaze u tlu, akviferima i
pukotinama nastalim u stijenama.
EVAPORACIJA I TRANSPIRACIJA
Evaporacija
Evaporacija predstavlja proces isparavanja vode s vodene i
zemljišne površine. To je proces kojim se voda vraća u
atmosferu, odnosno prelazi iz tekućeg u gasovito (plinovito)
stanje.
Transpiracija
Transpiracija je fiziološki proces kojim voda isparavanjem
putem biljke prelazi u atmosferu.
Od ukupne količine vode koju biljka usvoji iz tla 98-99%
odlazi na transpiraciju, a svega 1-2%na izgradnju suhe
materije.
Količina vode koja je potrebna biljci da proizvede 1 kg suhe
materije naziva se transpiracioni koeficijent.
Evapotranspiracija
Evapotranspiracija je pojam koji obuhvata (objedinjuje)
proces evaporaciju i proces transpiracije, koji se u prirodi
istovremeno događaju.

ŠERIF BRKAN
Thornthwaite uvodi pojam potencijalne evapotranspiracije.

Potencijalna evapotranspiracija (PET) predstavlja
maksimalnu količinu vode koja bi se putem biljke i tla mogla
ispariti, pod uslovom da u tlu ima dovoljno vlage.
S druge strane,
Stvarna evapotranspiracija (SET) predstavlja maksimalnu
količinu vode koju biljka i tlo mogu stvarno da isporuče u
atmosferu.
Dok je PET rezultat raspoložive energije u atmosferi, dotle je

SET rezultat raspoložive vlage u tlu i sposobnosti biljke da tu
vlagu angažira iz tla i isporuči u atmosferu.
Ravnoteža cirkulacije vode u biljci

Ravnoteža cirkulacije vode u biljci bazira se na kontinuiranoj
jednakosti ponude i potražnje vode u ambijentu biljke.
Ponuda - to je u stvari stvarna evapotranspiracija (SET), ili

realna evapotravspiracija, tj. ono što biljka stvarno može da
ponudi, odnosno isporuči, u atmosferu.
Potražnja – odgovara pojmu potencijalne evapotranspiracije

(PET). Ona je diktirana raspoloživom energijom u atmosferi,
pa zato kažemo da atmosfera nameće potražnju.
Ako je ponuda manja od potražnje (znači kada biljka nije u

stanju da isporuči onoliko vode koliko atmosfera traži) dolazi
do poremećaja fizioloških funkcija biljke, što se negativno
odražava na prinos.
Ako je ponuda dostigla potražnju, tada je biljka osigurala
uslove za normalan razvoj.

ŠERIF BRKAN
Agronomski aspekti teorije ravnoteže i cirkulacije vode u

biljci
U dosadašnjoj praksi se deficit vode, odnosno snabdjevenost

biljaka vodom, uglavnom rješavao navodnjavanjem. Što znači
da se tako uticalo na povećanje ponude, tj. povećanje SET.
Novija saznanja pokazuju da se kontinuiranost (ravnoteža) u

snabdijevanju biljaka vodom može postići i drugim mjerama.
U obzir dolaze sve one mjere koje utiču na smanjenje
potražnje, tj. na smanjenje PET.
Prinos možemo povećati povećanjem SET ili smanjenjem
PET.
SET možemo povećati primjenom navodnjavanja, a za
smanjenje PET najznačajnijom mjerom smatramo postavljanje
(sadnju) vjetrozaštitnih pojaseva.
OSNOVNA HIDRAULIČKA RAČUNANJA I

HIDROMETRIJSKA MJERENJA

Da bi mogi pravilno projektovali, odnosno dimenzionisati neki
melioracioni sistem, a isto tako kasnije koristi ga i održavati,
moramo vršiti razna mjerenja i računanja.

Nauka koja se bavi rješavanjem praktičnih zadataka iz oblasti
ravnoteže i gibanja (kretanja) tekućina zove se
HIDRAULIKA. Ona se dijeli na: hidrostatiku ili nauku o
ravnoteži tekućine i hidrodinamiku ili nauku o gibanju
tekućine.

ŠERIF BRKAN
Hidrostatika
Među osnovne hidrostatičke zakone i pojmove koje je
potrebno poznavati, spadaju Pascalov zakon i hidrostatički
pritisk.
Pascalov zakon se bavi prenošenjem pritiska (tlaka) u
tekućinama.
Pritisak se u tekućinama prenosi jednakom veličinom na sve
strane.
Hidrodinamika
Za razliku od hidrostatike, hidrodinamika se bavi kretanjem
tekućina.
Kretanje-tečenje tekućine je pojam koji podrazumijeva
jednoliko ili nejednoliko proticanje tekućine kroz prirodne ili
vještačke provodnike.
Tako, razlikujemo stacionirano (ustaljeno) i nestacionirano
(neustaljeno), ravnomjerno (jednoliko) i neravnomjerno
(nejednoliko), laminarno i turbulentno kretanje, pod uticajem
sile gravitacije, pod pritiskom ili slobodnim nivoom.
Da bi s razumijevanjem mogli pristupiti jednostavnijim
hidrauličkim računajima upoznaćemo se najprije s
definicijama pojmova koji se često u takvim računima koriste,
kao što su: protoka, proticajni profil, okvašeni obim, vodno
ogledalo, hidraulički radijus, dubina provodnika, relativni pad,
pjezometarski pad, srednja proticajna brzina i nagib pokosa.

ŠERIF BRKAN
Protoka je zapremina vode koja prođe kroz proticajni profil

vodoprovodnika u jedinici vremena. Obilježava se sa Q ili q, a
izražava u m3/s ili l/s. (Protoka rijeke Miljacke je 3 m3/s ili
3.000 l/s.
Proticajni profil ili poprečni presjek proticajnog profila ili
živi presjek je dio poprečnog presjeka vodoprovodnika koji je
ispunjen vodom. Obilježava se sa F, a izražava u m2. Njegove
glavne karakteristike su: okvašeni obim (P) i hidraulički
radijus (R).
Okvašeni obim (P) je ukupna dužina okvašenog dijela
proticajnog profila, tj. Dno i bokovi pokosa. Što je taj obim
veći , veći je otpor trenja pri kretenju vode kroz provodnik.
Širina vodnog ogledala (B) je širina proticajnog profila na
gornjoj površini vode.
Hidraulički radijus (R) je odnos F/P. On pokazuje uticaj
okvašenog obima na brzinu kretanja vode. Ako je hidraulički
radijus (R) veći to znači da je okvašeni obim (P) manji, a
proticajni profil (F) veći, što znači da će gubitci trenja biti
manji.
Dubina kanala (H) se mjeri po vertikali od površine terena do
dna kanala, a dubina vode u kanalu (h) od nivoa vode do dna
kanala. Srednja dubina proticajnog profila je odnos F/B.
Pjezometarski (hidraulički)pad
Ako na dno nekog rezervoara postavimo dužu cijev sa
vertikalama, koja je na kraju zatvorena, po zakonu o spojnim
posudama, nivo vode u vertikalnim cijevima će biti isti kao u
rezervoaru. Međutim, ako se glavna cijev otvori i uspostavi
režim tečenja, doći će do sniženja vodostaja u svim
vertikalnim cijevima i to što se više udaljavamo od rezervoara
sniženje nivoa u cijevima će biti veće (uslijed gubitka
pritiska). Ako spojimo ove nivoe u vertikalama vidjet ćemo da
se oni nalaze u jednoj liniji koju nazivamo pjezometarska
linija.

ŠERIF BRKAN
Srednja proticajna brzina (v) je zamišljena proticajna brzina

koja bi u svakoj tačci proticajnog profila trebala biti jednaka.
Ona se uzima kao osnova za proračun protoke.
Nagib pokosa ili kosina kanala izražava se obično
koeficijentom nagiba pokosa (φ). To je odnos horizontalne (l)
prema vertikalnoj (H) projekciji pokosa kanala (ctg φ = l/H).
Proračun protoke (Q)

Proračun protoke ili količine vode koja prolazi kroz proticajni
profil u jedinici vremena se vrši po formuli:

Q=F.v

gdje je:
Q – protoka (m3/s)
F - površina poprečnog presjeka proticajnog profila (m2)
V – srednja proticajna brzina (m/s).
HIDROMETRIJSKA MJERENJA

Mjerenje nivoa vode (vodostaja)
- Vodomjerna letva
- Limnigrafi
Mjerenje brzine vode

-pomoću plovka
-hidrometrijskim krilom
Mjerenje protoke
-pomoću posude
-preliva
-natege
-vodomjera

ŠERIF BRKAN
EROZIJA I KONZERVACIJA TLA

Tlo je ograničeni i nezamjenjivi prirodni resurs i jedan od
osnovnih preduslova života na našoj planeti.
Njegove osnovne funkcije su proizvodnja hrane i sirovina,
mada ih ne bi trebalo razdvajati i posmatrati odvojeno od
drugih, na izgled manje važnih, kao što su: ekološka,
hidrološka socijalna, prostorna, klimatsko-regulacijska itd.
Sve su one na neki način povezane, neodvojive i važne.
Naša je dužnost da se o njemu brinemo, racionalno ga
koristimo, štitimo, saniramo, sačuvamo i u što boljem stanju
predamo budućim pokoljenjima.
Hiljadama godina čovjek svojim prisustvom i nepromišljenim
aktivnostima nanosi neprocjenjive štete tlima cijeloga svijeta.
Degradacija tla, koja se manifestuje opadanjem ili potpunim
gubitkom njegove plodnosti, najčešće je posljedica: vodne
erozije (56%), erozije vjetrom (28%), te raznih hemijskih
(12%) i fizičkih (4%) oblika oštećenja tla.
Važna karakteristika svih navedenih procesa koji uzrokuju
degradaciju je da se najčešće odvijaju vrlo sporo, skoro
neprimjetno, te u početnim fazama rijetko pružaju pravi povod
za intervenciju.
EROZIJA TLA
Erozija (lat. erodere = grebati, strugati) je najčešći i
najznačajniji uzrok degradacije tla.
To je proces tokom koga dolazi do razaranja i odnošenja tla
i rastresite podloge destruktivnim silama, prvenstveno vode i
vjetra.
Erozija je odigrala ključnu ulogu u formiranju reljefa Zemlje i
najzaslužnija je za njen sadašnji izgled.
Prema stepenu razornog djelovanja, razlikujemo: normalnu
(geološku, prirodnu) i ubrzanu (ekscesivnu) eroziju.

ŠERIF BRKAN
Normalna erozija je kontinuiran i relativno spor proces koji

je na našoj planeti prisutan još od vremena njenog nastanka.
Odvija u prirodnim uslovima, bez uticaja čovjeka. Nastali
gubici tla su mali, lako se kompenziraju i proces najčešće
prolazi nezapaženo. Mnogi je smatraju poželjnom, jer vrši
pozitivnu ulogu u procesu obnavljanja tla.
Ubrzana erozija, je proces tokom koga se odnošenje tla

odvija znatno brže od procesa njegovog stvaranja. Najčešće je
posljedica aktivnosti čovjeka (npr. nepravilne obrada tla,
pretjerane ispaše, krčenja šuma i sl.).
Posljedice erozije tla se mogu biti: direktne i indirektne.

Direktne: Posebno su značajne za poljoprivredno tlo,
manifestuju se: premiještanjem (preraspodjelom) i
odnošenjem (gubitkom) tla, kvarenjem njegove strukture,
smanjenjem sadržaja organske materije, hranjiva i plodnosti
uopšte. Tlo postaje pliće, umanjuje mu se kapacitet za vodu,
povećava sklonost isušivanju. Opadaju prinosi gajenih kultura.
U mnogim slučajevima, tlu zahvaćenom erozijom više ni na
koji način nije moguće vratiti nekadašnju plodnost, odnosno
produktivnost, niti na njemu organizovati bilo kakav vid
poljoprivredne proizvodnje.
Indirektne: Tlo saprano vodnom, zajedno sa hranjivima,
pesticidima i drugim toksičnim materijama, erozijom
dospijeva i na druge, ponekad prilično udaljene prostore, u
vodotoke, jezera, mora i zagađuje ih. Ugroženo je zdravlje
ljudi koji žive na tim prostorima, koji piju tu vodu, kao i
opstanak svih drugih organizama koji se tu nalaze.
Istaloženi nanos smanjuje proticajni profil vodotoka, kapacitet
vodnih akumulacija, zatrpava i oštećuje postojeće
meliorativne objekte, infrastrukturne objekte (ceste, mostove i
sl.) itd.

ŠERIF BRKAN
Ekonomski aspekt problema erozije tla prvenstveno se

ogleda kroz poevećanje troškova poljoprivredne proizvodnje u
prosijeku za oko 25% (53 eura /ha). Uzmu li se u obzir i
indirektne posljedice ovog procesa (po okoliš, javnu
infrastrukturu i sl.), ukupni godišnji troškovi se procjenjuju na
oko 85,5 eura/ha.

Procjenjuje se, da se erozijom godišnje iz tla iznese (izgubi)
hranjiva u vrijednosti od oko 20 biliona dolara.
VRSTE EROZIONIH PROCESA

Najčešći destruktivni agensi koji uzrokuju proces erozije tla
su: voda (vodna erozija) i vjetar (eolska erozija).
VODNA EROZIJA
Erozija tla izazvana vodom – vodna erozija, najprisutnija je
vrsta erozionog procesa na Zemlji. Više je prisutna u
humidnim područjima. U našoj zemlji procesi vodne erozije
preovladavaju gotovo na cijeloj njenoj površini. Sama
činjenica da se oko 98% teritorije BiH nalazi na nagibima
većim od 13%, dovoljno govori u korist ovoj konstataciji
Pojava vodne erozije uslovljena je nagibom terena, koji je
osnovni preduslov formiranja površinskog oticanja (toka)
Mehanizam procesa vodne erozije
Proces vodne erozije manifestuje se:
- odvajanjem,
- transportom i
- sedimentacijom .

Voda, u formi kišnih kapi i površinskog toka (oticaja),
svojom potencijalnom i kinetičkom energijom vrši odvajanje
pojedinih čestica iz ukupne mase tla, a zatim i njihov transport
u pravcu pada terena.

ŠERIF BRKAN
U zavisnosti od načina kojim se vrši odvajanje i transport

čestica tla vodna erozija može biti uzrokovana:
- padavinama (pluvijalna erozija),
- kretanjem vode u rječnim koritima (fluvijalna erozija),
- valovima uz obale mora i jezera (abraziona erozija),
- kretanjem glečera niz planinske predjele (glacijalna

erozija) i
- neracionalnim navodnjavanjem (irigaciona erozija).
Za poljoprivrednu proizvodnju od najvećeg interesa je

pluvijalna erozija.
Kod pluvijalne erozije, za razaranje strukturnih agregata i
odvajanje pojedinih čestica iz ukupne mase tla najzaslužnije
su kišne kapi.
Kada kap kiše padne na golo, nezaštićeno tlo odvojena čestica
može biti odbačena kroz zrak na udaljenost od nekoliko
centimetara. Kada se završi proces upijanja (infiltracije), tlo se
raskvasi, slabe veze koje čestice tla drže na okupu. Tada ulogu
u procesu erozije postepeno preuzima oticaj koji se formira na
površini tla i koji vrši transport odvojenih čestica.
Kada energija transportnog medija-vode (oticaja) oslabi,
prestaje faza transporta, čestice tla se zaustavljaju i talože.
Faza taloženja (depozicije, sedimentacija) je posljednja faza u
ovom procesu.

ŠERIF BRKAN
OBLICI VODNE EROZIJE

Odnošenje tla procesom erozije može biti: površinsko i
dubinsko.
Površinska erozija je najznačajniji oblik erozionih procesa,
posebno sa aspekta pojoprivredne proizvodnje. Najprisutnija
je na obradivim površinama, posebno u periodu kada je tlo
golo i nezaštićenom biljnim pokrovom.
Površinskom erozijom se s cijele površine odnosi manje-više
ravnomjerno, sloj po sloj tla.
Ovom obliku erozije naročito su podložne najsitnije čestice
tla.
U početku, dok još nije uznapredovala, površinska erozija se
teško vizualno uočava.
Povećano učešće krupnijih čestica i skeleta na površini tla,
može biti pouzdan indikator površinske erozije tla. Isto je i sa
promjenom boje tla uslijed gubitka organske materije (tamnije
nijanse postaju svjetlije) .
Posljedice površinske erozije, gubitak plodnosti tla i opadanje
prinosa gajenih kultura, u početku je moguće nadoknaditi
povećanim unošenjem đubriva. Međutim, ako dopustimo da
ovaj oblik erozije uznapreduje, rentabilnost proizvodnje
postaje upitna, što konačno vodi ka napuštanja ovakvih
površina od strane poljoprivrednih proizvođača.
Dubinska erozija
Za razliku od površinske erozije, dubinska erozija se
manifestuje lako uočljivim neravninama na površini tla. Te
neravnine najčešće su posljedica koncentracije (spajanje)
površinske vode, vodnih tokova ili klizanja tla.
Tlo zahvaćeno dubinskom erozijom, posebno njenim
naprednijim fazama, osim što gubi plodnost, postaje i
nepodesno za obradu i bilo kakav vid poljoprivredne
proizvodnje.

ŠERIF BRKAN
Ovim oblikom erozije može biti zahvaćeno ne samo tlo nego i

podloga na kojoj se ono razvilo.
Dubinska erozija se može javiti u obliku: brazdaste, jaružne,
urvinske, kraške i bujične erozije.
Brazdasta erozija je daljnja faza površinske i prva faza
dubinske erozije. Nastaje koncentracijom vode površinskog
oticaja koja na površini tla stvara brazde (5-20 cm dubine),
koje se postepeno spajaju i produbljuju.
Obrazovanje ovog oblika erozije na obradivim površinama
vrlo često je potpomognuto neodgovarajućom obradom tla (uz
i niz pad terena).
Erozijom formirane brazde obično se svake godine obradom
zaravnaju , ali ako se ne primijene nikakve mjere zaštite, opet
se stvaraju nove.
Jaružna erozija je daljnja faza dubinske erozije. Nastaje
postepenim spajanjem dubokih brazda koje prerastaju u
jaruge. Obično se formiraju u podnožju padina, gdje dolazi do
maksimalne koncentracije vode i njene snage što dovodi do
proširenja i usijecanja jaruge u geološku podlogu, ako je ona
rastresita.
Sprečavanje procesa erozije u jarugama je veoma teško, a
zemljište na kojem se formiraju jaruge više uopšte nije
pogodno za poljoprivrednu proizvodnju.
Urvinska erozija nastaje kao posljedica stvaranja odrona,
klizišta.
Kraška erozija se javlja u području krša, gdje dolazi do
nepovratnog gubitka tla kroz ponore, pukotine i sl.
Bujična erozija je najteži oblik erozije tla vodom. Naročito je
prisutna u brdskom području.
Bujice su vodotoci kratkog toka i relativno velikog pada koji
za vrijeme jakih kiša ili naglog otapanja snijega jako nabujaju
i tom prilikom stavljaju u pokret veliku količinu nanosa

ŠERIF BRKAN
(obično krupnog) kojeg talože u svom donjem toku ili koritu

svog recepijenta, te na taj način privredi nanose velike štete.
FAKTORI KOJI UTIČU NA POJAVAU I VELIČINU

EROZIJE
Erozija tla je obično izazvana istovremenim djelovanjem
većeg broja faktora, što znači da je njena veličina kompleksna
funkcija, koju bi mogli predstaviti izrazom:
E = f (Q J K B O G T)
Gdjje je:
E – erozija tla
Q – faktor klime i hidroloških uslova
J – faktor konfiguracije terena (reljefa)
K – faktor strukture korištenja tla
B – faktor biljnog pokrova
O – faktor obrade tla
G – faktor geološke podloge
T – faktor svojstava tla
FAKTORI KLIME I HIDROLOŠKIH USLOVA

Klimatski faktori su dominantni faktori erozije. Tu
podrazumijevamo: režim padavina, temperature zraka i tla,
insolaciju, vjetar, evapotranspiraciju i oticanje.
U našim uslovima najveći značaj imaju režim padavina i
režim oticanja.
Režim padavina karakteriše :
- godišnja suma padavina
- raspored padavina
- visina kritičnih i dnevnih kiša
- intenzitet kiše
- trajanje kiše
- veličina, oblik, brzina i udarna sila kišnih kapi
- debljina snježnog pokrova i režim otapanja snijega

ŠERIF BRKAN
Godišnja suma padavina nas upozorava na potencijalnu

opasnost od erozije u nekom području.
Raspored padavina tokom godine (ravnomjeran ili
neravnomjeran; da li vodu treba zadrževati u nekom području
ili je što prije evakuisati ) ili sezone (kada je tlo pod
vegetacijom ili bez vegetacije).
Visina kritičnih i dnevnih kiša. Slabe kiše, uz jednake ostale
uslove, imaju manju vjerovatnoću formiranja oticanja i
spiranja tla nego jake kiše.
Intenzitet kiše ima ogroman značaj na formiranje oticaja i
spiranja tla.
Pljuskovi sa malom visinom kiše ali velikog intenziteta
izazivaju znatno veći oticaj i spiranje tla nego pljuskovi sa
velikom visinom kiše ali slabijeg intenziteta.
Veličina kišnih kapi je obično u pozitivnoj korelaciji sa

intenzitetom kiše (s povećanjem intenziteta kiše povećava se
prečnik kapi). Povećanjem veličine kišne kapi povećava se
njihova udarna sila, a time i razaranje strukturnih agregata tla.
Za jednu kišnu kap energetski potencijal udarne sile iznosi
m . v2
Ek = ---------------
2
Ek – kinetička energija kišne kapi u kg/m2/s2(džul)
m – masa kišne kapi u kg
v – srednja brzina kojom kišna kap pada na tlo u m/s

Debljina snježnog pokrivača i režim otapanja snijega
Prvo treba utvrditi kolik se (%) padavina javlja u formi
snijega, da li je snijeg pao na smrznuto ili ne smrznuto tlo,
zasićeno ili ne zasićeno vodom itd.

ŠERIF BRKAN
Režim temperature zraka i tla, režim insolacije i

evapotranspiracije je u tijesnoj vezi sa režimom otapanja
snijega pa indirektno utiču i na eroziju.
Vjetar
Vjetar kao faktor erozije se javlja u uslovima suhe klime i

prosušenog tla pretežno praškastog mehaničkog sastava.
Razlike između erozije tla vodom i vjetrom:
- Vjetar odnosi erodirane mase u svim smjerovima, čak i
uzbrdo, što je kod vodne erozije isključeno
- Vjetar zahvata i odnosi prostrane suhe plohe, dok vodna
erozija napada samo dijelove padina ili riječnih korita
- Vjetar djeluje samo mehanički, a voda i hemijski
- Energija vjetra je manje vezana za uslove reljefa, pa se
može manifestovati i na padinama i u ravnici
- Vjetar ne prenosi krupne čestice, ali ima veliku brzinu
pa može prenositi veće mase zemljišnih čestica nego voda
- Produkti odnošenja vjetrom mogu se u određenim
uslovima povratiti na staro mjesto, voda odnosi nepovratno.
Režim oticanja
Kiša koja dospije na tlo se dijelom upije, dijelom ispari, a
jedan dio otiče po površini tla. Ovaj dio koji otiče je u
erozionom smislu opasna voda. Ona je opasna zbog brzine
kojom otiče, a na brzinu utiču dva faktora: masa vode i pad
terena.

ŠERIF BRKAN
FAKTOR KONFIGURACIJE TERENA
Utiče na pojavu erozije:
• nagibom terena

• oblikom nagiba terena
• dužinom padine
• ekspozicijom terena
• veličinom i oblikom sliva
• raščlanjenošću teritorije
Nagib terena ( izražava se u % i stepenima) je prvi uslov
formiranja površinskog oticaja.
Ako nagib iznosi 3%, kažemo da je teren ravan, od 3-8%
blago nagnut, 8-15% nagnut, 15-35% vrlo nagnut, 35-50%
strm, a preko 50% vrlo strm.
Što je nagib veći veća je opasnost od erozije.
Povećanje spiranja nije uvijek proporcionalno povećanju
nagiba. Zavisi od: biljnog pokrova, načina obrade, količine i
intenziteta kiše, vlažnosti tla itd.
Oblik nagiba
Prema uzdužnom profilu razlikujemo četiri osnovna oblika
nagiba: jednolični, konveksni, konkavni i stepenasti.
Jednolični pad: najveće spiranje u donjem dijelu padine
( udaljavanjem od vododjelnice povećava se masa vode i
ubrzanje oticanja).
Konveksni pad: povećava se pad idući od vododjelnice, pa su i
ovdje najviše ugroženi donji dijelovi padine, s tim što ovdje
spiranje može da bude i jače u donjem dijelu nego što je to
slučaj kod jednoličnog pada.
Konkavni pad: smanjuje se pad idući od vododjelnice; u
podnožju se stvaraju uslovi za taloženje erozionog nanosa.
Stepenasti nagib: blagi padovi se smjenjuju sa strmim, pa je
mogućnost erozije znatno umanjena.

ŠERIF BRKAN
Dužina padine
Na vododjelnici erozija je najmanja. Idući niz padinu ona se
povećava, jer se povećava masa i brzina vode a time i njena
eroziona snaga.
Ekspozicija terena
U zavisnosti od ekspozicije padine dobivaju različite količine
toplote, svjetlosti i padavina, a izložene su i različitom
djelovanju vjetra. To sve utiče na: režim otapanja snijega, na
vlažnost tla, na razvoj biljnog pokrova, a konačno i na razvoj
erozionih procesa (južne ekspozicije jače erodirane od
sjevernih).
Veličina i oblik sliva
S povećanjem površine sliva povećava se i opasnost od
erozije.
Opasniji slivovi sabirnog tipa.
Rasčlanjenost teritorije
Stepen horizontalne rasčlanjenosti teritorije se definiše
ukupnom dužinom hidrografske mreže u km na 1 km2 slivne
površine, a zavisi od uslova reljefa
Stepen vertikalne rasčlanjenosti teritorije je u stvari dubina
lokalnog erozionog bazisa. Erozioni bazis nekog područja je
nivo na kojem oticajne vode iz sliva gube svoju brzinu i
razaračku snagu.
FAKTOR STRUKTURE KORIŠTENJA TLA

Današnje stanje zemljišnog pokrivača u mediteranskim
zemljama najbolji je pokazatelj uticaja strukture i načina
korištenja tla na razvoj erozionih procesa.
U ovim zemljama je nekada cvjetala civilizacija, trgovina i
privreda, a uz to i poljoprivreda. Veliki broj urbanih naselja
otvorio je široke mogućnosti plasmana poljoprivrednih

ŠERIF BRKAN
proizvoda uslijed čega je došlo do nagle "supereksploatacije"

tla prigradskih naselja.
Kao posljedica toga nastupilo je propadanje i nestajanje tla, pa
na mjestima gdje je nekada cvjetao život danas imamo kamene
pustinje.
Čovjek je uništio postojeću prirodnu ravnotežu (sječe šume i
zasnivanje oranica tamo gdje im nije mjesto) a nije znao
postaviti racionalnu strukturu korišćenja tla.
I način držanja stoke, način ispaše i sama struktura stočnog
fonda znatno utiče na eroziju. Sve ovo pokazuje u krajnjoj
liniji da je čovjek jedan od glavnih uzazivača erozije.
FAKTOR BILJNOG POKROVA
Uloga biljnog pokrova u zaštiti tla od erozije se može ocijeniti
iz tri aspekta:
- Protiv štetnog djelovanja vode iz vertikalnog pravca; biljni
pokrov ublažava udare kišnih kapi, lagano ih sprovodi do tla,
smanjuje površinsko zbijanje tla, razaranje strukturnih
agregata i odnošenje sitnih čestica tla. Čuva poroznost tla, a
osim toga dio vode zadržava na lišću (intercepcija).
- Protiv štetnog djelovanja vode po površini tla; biljni pokrov
sprječava ili otežava oticanje; gusti sklop biljaka, zatim grane,
lišće i drugo razbija vodne struje, onemogućava koncentraciju
već prisiljava vodu da se dijeli čime se smanjuje destruktivna
snaga vode; biljni pokrov stvara otpore kretanju vode čime
utiče na smanjenje brzine oticanja.
- Protiv štetnog djelovanja vode u tlu (podzemno djelovanje).
Korijenski sistem biljaka jača stabilnost, koherenciju tla;
korijen ima ulogu armature u tlu, pa ne dozvoljava razorno
djelovanje vodama koje su infiltrirale u tlo. Osim toga
povećava propusnost i poroznost tla, poboljšava stabilnost
strukture, obogaćuje tlo organskom materijom itd. u tom
pogledu je najefikasnija šuma, zatim trava (livade i pašnjaci) i
kombinacije trava sa oraničnim i drvenastim kulturama.

ŠERIF BRKAN
Trave štite tlo slabije od šume, ali dosta dobro. Livade bolje
štite tlo od pašnjaka, jer se ispašom, pogotovo ako se ona vrši
neracionalno, uništava travnjak, zbija tlo i smanjuje mu se
sposobnost upijanja vode.
FAKTOR GEOLOŠKE ODLOGE

Geološka podloga utiče na erodibilnost svojom trošnošću i
propusnošću.
Kristalasti škriljci, meki pješčari, fliš, serpentini i dolomiti
spadaju u stijene koje su veoma podložne eroziji i fizičkom
trošenju, naročito na južnim ekspozicijama, gdje se često
razvija dubinska erozija.
Gline, jedri krečnjaci i dolomiti svojom nepropusnošću
onemogućavaju poniranje vode. Ako se takvi slojevi nalaze
blizu površine tla dolazi nakon prvih kiša do saturacije i do
snažnih erozionih procesa.
To znači da pedološki pokrivač može da bude veoma
propustan, ali ako je on formiran na nepropusnoj geološkoj
podlozi (i plitak) dolazi brzo do njegovog saturisanja, a
kasnije do površinskog oticanja i erozije.
FAKTOR SVOJSTAVA TLA

Nisu sva tla jednako podložna eroziji ni u konstelaciji sasvim
jednakih ostalih uslova; jedna su manje druga više podložna
eroziji.
Erodibilnost tla rezultira iz njegovih fizičkih, a dijelom i
hemijskih svojstava. Poseban uticaj na erodibilnost ima: vodo-
propusnost tla, kapacitet za vodu, stepen vlažnosti tla,
mehanički sastav, stabilnost strukturnih agregata, zbijenost tla,
sadržaj humusa, sastav adsorpcijskog kompleksa, stepen
okulturnjenosti, stepen erodiranosti itd.
Propusna tla su manje podložna eroziji nego nepropusna. Tla
većih kapaciteta za vodu su takođe manje podložna eroziji.

ŠERIF BRKAN
Stepen vlažnosti u momentu pojave kiše takođe utiče na

eroziju.
Stabilnost strukturnih agregata ima presudan uticaj na eroziju;
tla stabilne strukture su otpornija na eroziju dok su zbijena
bestrukturna tla manje otporna na eroziju.
Sadržaj humusa u tlu povećava njegovu otpornost na eroziju;
sastav adsorpcijskog kompleksa takođe utiče na eroziju; ako
se u kompleksu nalazi pretežno natij, tlo je slabo otporno, a
ako je kalcij ono je otpornije.
DIJAGNOSTICIRANJE EROZIJE
Brazdastu, jaružnu i bujičnu eroziju je lako zapaziti jer je
uočljiva; površinsku je teže, pa koristimo razne metode kao:
a) analizu prinosa poljoprivrednih kultura (ako je prinos u
opadanju, to je najčešće posljedica erozije);
b) praćenje vode koja otiče prilikom kiše (ako je voda
mutna, to je siguran znak erozije);
c) utvrđivanje procentualne zastupljenosti skeleta na
površini tla (ako je zastuplenost skeleta u površini tla veća i
erozija je veća);
d) otvaranjem profila tla do 50 cm dubine dužinom padine;
ako je kulturni sloj tla jednak na vrhu i dnu padine erozije
nema, ako je dole dublji, a gore plići erozija je prisutna.
Intenzitet erozije se ocjenjuje prema količini godišnjeg
spiranja tla. Može se stepenovati na slijedeći način:
Intenzitet Količina spiranja
erozije tla u m3/ha
______________________________________
ekstremna 30
vrlo jaka 15
jaka 8 – 10
srednja 2,5 – 4
slaba 0,8 – 1

ŠERIF BRKAN
KONZERVACIJA TLA I VODE
Ljudskom intervencijom nismo u stanju spriječiti štetno

djelovanje svih faktora erozije o kojima smo govorili. Ne
možemo npr. nikakvim mjerama smanjiti količinu ni intenzitet
padavina. Ali možemo, kad ih konstatiramo nekim drugim
mjerama ublažiti njihovo štetno djelovanje.
Konzervacija tla predstavlja skup mjera kojima je cilj
sačuvati tlo od štetnog djelovanja erozije pomoću smanjivanja
i usporavanja oticanja.
Pravilan izbor konzervacionih mjera zavisi od načina i oblika
javljanja erozije, te od faktora koji eroziju izazivaju
POJAM PREVENTIVNE I TERAPEUTSKE

KONZERVACIJE
Konzervacione mjere mogu biti:

- preventivnog i
- kurativnog (terapeutskog) karaktera.
Preventivne mjere će se primjenjivati na zemljištima koja još

nisu zahvaćena ni oštećena erozijom, ali bi uz neracionalno
gospodarenje sigurno brzo pala pod njen udar, pa je zbog toga
potrebno unaprijed spriječiti neželjene posljedice.
Sastoje se u:
- pravilnoj obradi, đubrenju i pravilnom korištenju
zemljišta uzgojem rentabilnih kultura koje će ga
istovremeno štititi od erozije. Putnu mrežu, naselja i
druge objekte potrbno je prilagoditi zaštiti od erozije.

ŠERIF BRKAN
Terapeutske su one mjere koje se poduzimaju kada je tlo već

oštećeno i dijelom izgubljeno. Tu već nije dovoljna samo
primijeniti mjere konzervacija, tj. čuvanje tla, nego je
potrebno najprije tlo izliječiti, obnoviti, dovesti ga u normalno
kondiciono stanje sistematskim povećanjem njegove
plodnosti, a onda ga racionalno iskorištavati.
U odnosu na preventivne, terapeutske mjere se teže izvode i
mnogo su skuplje.
Dugo vremena se konzervacionim mjerama se kod nas nije

poklanjala nikakva pažnja.
Sav rad u toj oblasti kod nas se do drugog svjetskog rata
svodio na saniranje bujica, koje ugrožavaju saobraćajnice ili
druge privredne objekte. Taj posao su uglavnom izvodili
hidrotehnički inženjeri izgradnjom građevinskih objekata u
koritima bujičnih tokova.
U godinama iza drugog svjetskog rata saniranje bujica
pretežno prelazi u nadležnost šumarskih inženjera, tako da se
nešto veća pažnja poklanja biološkim mjerama odnosno
šumsko – kulturnim radovima u perimetru sliva.
Tek u novije vrijeme sazrijeva shvatanje da erozija
najčešće nastaje na poljoprivrednim zemljiština, te da je
ona u prvom redu poljoprivredni problem, i da ga shodno
tome, trebaju rješavati poljoprivredni stručnjaci.
Konzervacione mjere se mogu podijeliti na:
- agrotehničke
- biološke
- tehničke
- organizacijske
Navedena podjela ima više didaktičku nego praktičnu svrhu,
jer stroga podjela ovih mjera u praksi ne postoji; u praksi se
one isprepliću; često ih je potrebno simultano izvoditi, jer
njihovo izolovano izvođenje često nema nikakva efekta

ŠERIF BRKAN
AGROTEHNIČKE MJERE
U grupu ovih mjera ubrajaju se zahvati pomoću kojih je

moguće ostvariti povećanje plodnosti, stabilnosti strukture i
infiltracionih svojstava tla, odnosno svih onih svojstava koji
povećavaju otpornost tla na eroziju.
Tu spadaju takođe i specijalni načini obrade tla i sjetve sa
ciljem smanjenja ili usporavanja površinskog oticanja i
otapanja snijega.
Pri svim ovim akcijama koriste se agrotehnička sredstva koja
nam stoje na raspolaganju u tekućoj, redovnoj proizvodnji.
Agrotehničke mjere se uglavnom primjenjuju na oranicama,
voćnjacima i vinogradima, a dijelom i na pašnjacima. Tu
spadaju:
- popravka strukture i hemijskih svojstava tla,
- oranje i ostala obrada po konturama (contouring),
- sjetva i sadnja po konturnim pojasevima (strip croping),
- konturne ili horizontalne brazde na određenim
razmacima,
- diskontinuirano brazdanje,
- specifična obrada (zone, mulch i minimum tillage),
- podrivanje i krtičenje,
- duboko oranje,
- baulacija po konturama,
- zadržavanje snijega.
POPRAVKA STRUKTURE I HEMIJSKIH SVOJSTAVA
TLA
Zbijena bestrukturna tla slabo upijaju vodu i nisu otporna
na eroziju, pa će prioritetni zadatak biti agrotehničkim
mjerama popraviti njihovu strukturu, odnosno stabilnost
strukture.

ŠERIF BRKAN
Popravka strukture se vrši kalcifiikacijom, humizacijom

(stajnjakom ili zelenom gnojidbom), a u novije vrijeme se
koriste vještački stabilizatori (polikrilati).
Popravka hemijskih svojstava spada takođe u ovu grupu
mjera, jer je plodnije, kulturnije tlo, otpornije i na eroziju.
ORANJE I OSTALA OBRADA PO KONTURAMA
(CONTOURING)
Oranje i obrada niz padinu otvara puteve sakupljanju
vode što povećava njenu razaračku snagu. Ako se ono vrši po
konturama odnosno okomito na pad onda će svaka brazda
predstavljati malu retenciju, a greben brazde malu branu. Ovu
važnu činjenicu poljoprivrednici često gube iz vida, a razlog
tome je uobičajen, naslijeđen, način obrade, zatim oblik i
položaj parcele, puteva i dr. Konturna obrada je i operativno
ekonomičnija jer pravilnije opterećuje poljoprivredne mašine,
manje ih kvari itd.
Ovom mjerom se smanjuje spiranje tla za oko 3 – 5 puta u
odnosu na oranje duž nagiba, a ušteda na gorivu i vremenu
prilikom obrade je u prosjeku 10 –13 % u korist konturne
obrade. Ako se radi o manjoj parceli u nagibu, dovoljno je
trasirati jednu repernu (početnu) brazdu. Repernoj brazdi se
obično daje pad od 1 – 2 % po konturi, tako da će i sve ostale
brazde paralelnim oranjem dobiti takav pad.
SJETVA I SADNJA PO KONTURNIM POJASEVIMA ILI
TRAKAMA (STRIP CROPPING)
Ovo je agrotehničko-biološka mjera. Sjetva i sadnja po
konturnim pojasevima ima za cilj da se ne samo oranje nego i
sva ostala obrada i kultiviranje tla obavlja okomito na pad
terena, tj. po konturama. Ona se obično postavlja tako da se po
konturnim pojasevima smjenjuju kulture ("strip cropping") što
omogućuje potpuniju primjenu cijelog agrokompleksa:
plodored, plodosmjenu, konturnu obradu, malčovanje i izbor
odgovarajučih pokrovnih kultura.

ŠERIF BRKAN
KONTURNE ILI HORIZONTALNE BRAZDE NA

ODREĐENIM RAZMACIMA
Primjenjuju se naročito na travnjacima (Bugarska) i izvlače se

plugom u padu ili horizontalno (zavisno od lokalnih uslova)
sve do recepijenta.
Razmak između ovih brazda je svega nekoliko metara.
DISKONTINUIRANO BRAZDANJE

Pri diskontinuiranom brazdanju jednobraznim plugom prave
se po konturama diskontinuirane brazde dubine 20 – 25 cm sa
izbacivanjem plastice na dole. Razmak između brazda je 1 – 3
m ; ako je pad velik može biti i manji razmak. Duljina brazde
je 5 – 6 m sa prekidima između njih oko 1 – 1,5 m
postavljanjem u šah-mat položaj.

ŠERIF BRKAN
SPECIFIČNA OBRADA TLA

Konturna obrada i obrada po konturnim pojasevima izaziva
svake godine postepeno premještanje tla ka podnožju padine.
Zbog toga ove mjere obrade nisu uvijek pogodne i praktične.
Zato se konzervacionisti trude da pronađu za erodibilne terene
specifičan način obrade, pa pored konvencionalnog oranja za
takve terene preporučuju zonalnu, malč (mulch) i minimalnu
obradu.
Koncept "zonalne obrade" sastoji se u tome da se sjetvena
površina kod okopavina podijeli u dvije zone: sjetvenu i
vodno-regulacionu. Sjetvena zona osigurava povoljne uslove
za razvoj biljaka, a vodno-regilaciona, koja se nalazi između
redova okopavina, osigurava infiltracioni potencijal tla,
retenciju vode i sposobnost tla da se odupre jekim
pljuskovima.
Malč obrada se sastoji u pokrivanju tla raznim biljnim
(slama, lišće, granje, piljevina, sijeno i dr.) i drugim
materijalima (kao papir, plastične folije i sl). Takvim
pokrovom tla postiže se trostruki efekat:
- razbija se energija kišnih kapi, smanjuje ili eliminira
razaranje strukturnih agregata,
- usporava površinsko oticanje i smanjuje površinska
erozija (ako je malč biljnog porijekla),
- povećava infiltracija vode jer se na površini tla čuva
stabilnost strukture (ako je malč biljnog porijekla).
Minimalna ili redukovana obrada, kao što i samo ime kaže,
se sastoji u tome da se sjetvene površine pripremaju uz
minimalno pokretanje tla. To je redukovani sistem obrade, a
postiže se tako da se korovi uništavaju herbicidima, a nakon
toga se vrši vrlo plitka priprema tla za sjetvu. Poslije toga se

ŠERIF BRKAN
daljnja zaštita od korova vrši isključivo herbicidima, a ne

obradom.
PODRIVANJE I KRTIČENJE

Podrivanje se sastoji u razrahljivanju, izdizanju
podoranice pomoću posebne naprave.
Uspjeh ove mjere zavisi i od niza okolnosti, a važno je i
vrijeme primjene; najbolje je kad je tlo suho, jer je tada
lomljenje tla najefikasnije.
Krtičenje, koje se sastoji u stvaranju hodnika prečnika
10 cm na dubini oko 0,5 – 0,7 m ispod površine tla, je takođe
uspješna mjera naročito na glinovitim, teškim tlima. Time se u
samom tlu stvaraju veći prostori za prihvatanje viškova vode.
Krtičenje se može izvesti montiranjem čeličnog noža sa
torpedom na jedno tijelo višebraznog pluga.
DUBOKO ORANJE
Dubokim oranjem se omogućuje biljkama bolji rast,
uništavaju se korovi, održavaju se infiltraciona svojstva i
aeracija tla.
BAULACIJA PO KONTURAMA
To je formiranje valovitog konveksnog reljefa putem
naoravanja. Time se padina oranjem pretvara u niz parcela sa
dvostrešnim padom

ŠERIF BRKAN
ZADRŽAVANJE SNIJEGA
Sakupljanje-nagrtanje i zbijanje snijega u gomile, okomito na

pad terena, usporava njegovo naglo otapanje i formiranje jačeg
oticaja.
BIOLOŠKE MJERE
Za zaštitu tla se u ovom slučaju koriste šumske ili
poljoprivredne kulture.
Tu spadaju:
- popravka prirodnih travnjaka
- Zasnivanje vještačkih travnjaka na nagibima
- Izbor kultura i sorti u pravilnom plodoredu
- Konturna sadnja voćaka sa zatravljivanjem
- Pošumljavanje i šumski pojasevi.
TEHNIČKE MJERE
Ovdje ubrajamo krupnije zahvate, koje nije moguće izvesti
sredstvima tekuće proizvodnje.Za njihovu realizaciju treba
prethodno izraditi projekte, a uzvođenje vršiti specijalnim
mašinama i uz posebna investiciona ulaganja.
Kao i kod ostalih mjera i ovdje je cilj: stvoriti uslove za
veće upijanje vode, duže trajanje oticanja i povoljnije
uslove za primjenu mehanizacije. Ovim mjerama se to brzo
postiže, ali su zato one i skupe.
U tehničke mjere konzervacije ubrajamo:

- bankete
- terase
- gradone i
- mikroakumulacije


ŠERIF BRKAN
BANKETE

Bankete su savremeni oblici uređenja inkliniranih terena
kod kojih se između izgrađenih objekata (banketa) uglavnom
kanalskog tipa, ostavljaju manji ili veći međubanketni
prostori.
Osnovni cilj njihove izgradnje može biti:
- odstranjivanje viškova vode (oticanja) sa padine u
humidnim oblastima ili
- zadržavanje (retencija) vode na nagibima u aridnim
oblastima.
Primjenjuju se obično na terenima manjeg pada tako da
postoji mogućnost intenzivnog korištenja i međubanketnog
prostora, koji se dobiva između dvije susjedne bankete.
SASTAVNI DIEJLOVI I KONSTRUKTIVNI ELEMENTI

BANKETA

Kod svake bankete razlikujemo: pokos ili škarpu (1), dno
ili planum (2), ivičnjak ili greben (3), te međumanketni prostor
(4).

ŠERIF BRKAN
Prilikom projektovanja i zasnivanja banketa potrebno je

utvrditi četiri konstruktivna elementa: razmak između banketa,
uzdužni pad, dužinu i poprečni profil.
Prilikom utvrđivanja ovih elemenata trebalo bi udovoljiti
slijedećim zahtijevima:

- da se zaustavi površinsko oticanje i razbije rušilačka
snaga vode prije nego ona postane opasna za tlo;
- da se smiri i odvede voda u prirodni ili vještački
recepijent i to:
-tako lagano da bude omogućena infiltracija koju
zahtijeva priroda tla,
-tako brzo da se izbjegne svako prelijevanje vode za
vrijeme najjačih mogućih kiša.
Prema obliku poprečnog profila, razlikujemo:

- - alžirske i
- - američke bankete

Alžirske bankete se karakterišu istaknutim ivičnjacima na
nizvodnoj strani koji obezbjeđuju zadržavanje vode.
Primjenjuju se na terenima većeg pada (do 35 %); imaju
strmije pokose, pa ih je zbog toga teže savlađivati
mehanizacijom
Kod alžirskih, razlikujemo bankete sa strmim i blagim

pokosom
Banketa sa strmim pokosom je dosta raširen tip u praksi,
odgovara i za veće padove terena (do 35 %). Njeno ravno dno

ŠERIF BRKAN
omogućuje infiltraciju i olakšanu obradu, dok profil osigurava

oticaj najjačih kiša dozvoljenom brzinom.
Bankete sa blagim pokosom se primjenjuju na terenima sa
manjim padom (< 30 %).
Američke bankete mogu biti sa jednim, dva ili tri zavoja (sl.
17). Sva tri tipa se ekonomično mogu izvesti samo na terenima
sa malim padom (do 15 %).

ŠERIF BRKAN

TERASE
Terase predstavljaju najskuplji oblik borbe protiv erozije na
nagnutim terenima. Ta borba se sastoji u tome da se padine sa
velikim nagibom pretvaraju u sistem ravnih, stepenasto
disponiranih površina.
Terase dijelimo na :
- Stepenaste,
- Razmaknute i
- Naorne.
Stepenaste terase mogu biti sa ravnim i nagnutim planumom.
Nagib planuma je obično usmjeren prema unutrašnjem rubu
terase, kako bi se spriječilo preljevanje vode preko vanjskog
ruba terase niz pokos.
Stepenaste terase se obično koriste za uzgoj najintenzivnijih

kultura, jer je njihova izgradnja veoma skupa.

ŠERIF BRKAN
Razmaknute terase su u stvari kombinacija stepenastih terasa

i banketa. Stvoreni međuterasni prostori se mogu iskoristiti za
sadnju voćaka.
Naorne terase su terase koje se postepeno formiraju

pomijeranjem tla putem naoravanja na nizvodnu stranu. One

ŠERIF BRKAN
su često rezultat dugogodišnjg konturnog načina obrade tla na

nagibima.
GRADONI
Su modifikovane forme alžirskih banketa prlagođene

padovima terena preko 35%. Obično se koriste kod
pošumljavanja jako strmih terena

ŠERIF BRKAN
MIKROAKUMULACIJE
Su mala vještačka jezera koja, kada se formiraju u gornjim
dijelovima sliva imaju pozitivan uticaj na smanjivanje oticaja i
erozije u donjim dijelovima sliva.
ORGANIZACIJSKE MJERE
Sve mjere o kojima je bilo riječi, ukoliko se ne provode
organizovano, neće imati uspijeha.
U okviru ovog spada i donošenje raznih propisa i zakona npr.
o zabrani ispaše, sječe, oranja na velikim nagibima itd.
Odvodnjavanje
Odvodnjavanje je mjera koja se koristi sa ciljem otklanjanja

štetnog uticaja prekomjerne vlažnosti tla.
Ova mjera ima široku primjenu u raznim oblastima. Nas
najviše zanima oblast poljoprivrede, odnosno aspekt odvodnje
poljoprivrednih zemljišta.
Glavni cilj odvodnje poljoprivrednih zemljišta je stvaranje
povoljnih vodno-vazdušnih uslova u tlu, koji će omogućiti
normalan rast i razvoj poljoprivrednih kultura, a istovremeno
i lekše kretanje krupne mehanizacije koja se sve češće koristi
u savremenoj poljoprivredi.
33% oraničnih površina u svijetu i 34% u BiH nije adekvatno
prirodno drenirano (razni tipovi hidromorfnih tala). Znači da
one u sadašnjem stanju nisu podesne za organizovanje
ozbiljnijih vidova poljoprivredne proizvodnje.

ŠERIF BRKAN
Da bi se mogli upustiti u rješavanje bilo kog segmenta

hidrotehničkih melioracija, pa tako i odvodnjavanja,
budući poljoprivredni stručnjaci se moraju prethodno
dobro upoznaju sa onim svojstvima tla koja su sa
poljoprivrednog aspekta najznačajnija, kao što su:
mehanički sastav , struktura, poroznost, kapacitet za vodu
i zrak, sadržaj humusa, sadržaj pristupačnih hranjiva,
biološka aktivnost itd.
Osim toga, potrebno je upoznati se i sa vodnim, odnosno
agrohidrološkim bilansom dataog područja (analizirati
ulaze i izlaze vode), čija se izrada bazira na podatcima o
mjesečnim padavinama, potencijalnoj evapotranspiraciji i
rezervi vlage tla (u zavisnosti od dubine i tipa tla kreće se
od 50-200mm).
Na bazi vodnog bilansa dolazimo do podataka o mjesečnoj
stvarnoj evapotranspiraciji, te mjesečnim viškovima ili
mankovima vode na nekom području.

ŠERIF BRKAN
Srednje godišnje padavine u BiH iznose oko 1200 mm,

srednja godišnja PET oko 725 mm, srednja godišnja SET
oko 600 mm, srednji godišnji viškovi vode oko 600 mm, a
srednji godišnji mankovi oko 125 mm.
Veliki viškovi vode na području BiH upućuju na potrebu
odvodnjavanja.
Negativni aspekti prekomjernog vlaženja tla

Potrebu i značaj mjere odvodnjavanja u poljoprivredi najlakše
je sagledati i shvatiti nakon analize negativnih aspekata do
kojih dovodi prekomjerno vlaženje tla.
Neki od njih su:
• Nedostatak zraka u tlu
• Blokiranje toksičnih materija u tlu
• Anaerobna razgradnja
• Snižavanje temperature tla
• Slabije iskorištavanje mineralnih đubriva
• Jači razvoj biljnih bolesti
• Povećana kiselost tla
• Smanjena dubina ukorjenjavanja
• Otežana ili onemogućena primjena mehanizacije
• Uticaj na razvoj (genezu) tla
• Zaslanjivanje tla
• Uticaj na prinose poljoprivrednih kultura

ŠERIF BRKAN
- Nedostatak zraka u tlu

Voda potiskuje zrak iz tla što konačno dovodido asfikcije –
gušenja korjenovog sistema. Prekomjerna vlažnost tla je
relativan pojam koji ne zavisi samo od ukupne količine vode u
tlu, nego i od odnosa vode i zraka u porama tla, kao i stepena
njene pokretljivosti. Biljkama šteti voda koja stagnira i koja
nema zraka. Potrebno ju je evakuisati i osigurati povoljan
odnos vode i zraka u porama (60:40%).
- Blokiranje toksičnih materija u tlu
Stagnirajuća voda blokira materije i gasove koje otpušta
korijen (CO2, neke masne kiseline i sl.), a koje su nepoželjne
pogotovo kada njihov sadržaj u tlu pređe prag njihove
toksičnosti.
- Anaerobna razgradnja
Nakon što se potroši kisik rastvoren u vodi dolazi do
anaerobne razgradnje organske i mineralne materije. Nastali
redukcijski spojevi, produkti te razgradnje (metan, metilni
spojevi i aldehidi, odnosno željezni i sumporni ioni) vrlo brzo
postaju toksični za
- Smanjena mikrobiološka aktivnost u tlu
Uslijed nedostatka zraka, smanjena je aktivnost korisne
mikroflore i faune u tlu.
- Snižavanje temperature tla
Vlažno tlo se sporije zagrijava. Dodatno hlađenje tla nastaje
uslijed evaporacije. Temperatura slabo dreniranog tla 4-8o C
niža nego što je kod dobro dreniranog. Vegetacija u proljeće
kasni.
- Slabije iskorištavanje mineralnih đubriva
Usljed asfikcija i propadanja korijena smanjuje se moć
transpiracija, a time i korištenje hranjiva od strane biljaka.

ŠERIF BRKAN
- Jači razvoj biljnih bolesti

Vlažna sredina je povoljan ambijent za razvoj mnogih bolesti.
Prekomjerna vlažnost tla iscrpljuje biljke, one zaostaju u
razvoju, podložnije su napadu bolesti i štetočina.
- Povečanje kiselosti tla
Prekomjerno vlažna i zamočvarena tla nejčešće imaju kiselu
reakciju koja nije pogodna za razvoju većine poljoprivrednih
kultura. Kisela sredina utiče na povećanu disperziju čestica tla,
kvarenje stukture, smanjenje vodopropusnosti i izmjenu
gasova u rizosferi.
- Smanjenje dubine ukorjenjavanja (rizosfernog sloja)
Zadržavanje vode u rizosfernom sloju, uslovljeno
nepropusnim sloje ili visokim nivoom podzemne vode,
prisiljava biljku da se plitko ukorijeni. Tokom ljeta, kada
opadne nivo vode, takve biljke pate od suše. Osim toga, u
područjima gdje povremeno pušu jači vjetrovi, više biljke i
stabla podložna su izvaljivanju, jer su slabo vezana za tlo.
- Otežana ili onemogućena primjena mehanizacije

Probijanje optimalnih rokova sjetve (žetve i sl.). Obradom
suviše vlažnog tla kvari se njegova struktura.
- Uticaj na razvoj (genezu) tla
Prekomjerno vlaženje, zavisno od dužine njegovog trajanja, ne
mora, ali može uticati na promjene u profilu tla, kao što su
oglejavanje, pojačano nakupljanje organske materije ili

ŠERIF BRKAN
taloženje nedovoljno razložene močvarne vegetacije (procesi

zamočvarivanja i zatresećivanja tla) tla)
- Zaslanjivanje tla
Najčešće izazvano navodnjavanjem vodom sa povećanom
koncentraciju
Uticaj na prinose poljoprivrednih kultura.
Zavisi od biljke (vrste, sorte, faze razvoja i sl.) i dužine
trajanja prekomjernog vlaženja.
Pozitivni aspekti odvodnjavanja
Ogledaju se u eliminisanju navedenih negativnih aspektata
prekomjernog vlaženja. Bolja aeracija i mikrobiološka
akivnost tla, tla postaju toplija, bolje je korištenje hranjiva,
povećana otpornost bilaka i manji razvoj biljnih bolesti, dublje
ukorijenjavanje, povečana otpornost na sušu, eliminiše se
zaslanjivanje, stabilniji prinosi itd.
UTVRĐIVANJE PORIJEKLA PREKOMJERNOG
VLAŽENJA TLA

Sa poljoprivrednog stanovišta, prekomjerno vlažno ili
zamočvareno tlo je bolesno tlo.
Prije rješavanja problema, potrebno je ustanovti uzrok ili
porijeklo prekomjernog vlaženja.
U suprotnom posao i investicije uložene u navodnjavanje
mogu biti uzaludne.
Na prisustvo vode u tlu najviše utiču:
- reljef terena: Viši položaji uglavnom nemaju problema
sa prekomjernim vlaženjem tla. Idući niz padinu, u tlo, osim
vlastite vode od padavina, prodire i ona voda koja dotiče sa
viših položaja, pa njeno sakupljane u nižim dijelovima može
biti značajnije izraženo).
- fizička svojstva i stratigrafski odnosi u tlu (da li su
podoranični slojevi vodopropusni ili vodonepropusni).
- režim padavina i isparavanja.

ŠERIF BRKAN
PODJELA VODA KOJE UZROKUJU PREKOMJERNO

VLAŽENJE TLA
Vode se dijele na:
- autohtone (vlastite, oborinske) i
- alohtone (strane, vanjske, tuđe).
Ove vode se detaljnije mogu podijeliti na: oborinske,

poplavne, podzemne, filtracione i irigacione vode.
Oborinske vode
Zovu se još i vlastite ili autohtone vode.
To su one vode koje direktno iz atmosfere dospijevaju na tlo i
u njemu se kraće ili duže vrijeme zadržavaju. Njihovo
zadržavanje je naročito uslovljeno prisustvom nepropusnog
sloja blizu površine tla (slučaj pseudogleja). U takvim
uslovima, zavisno od režima padavina, u oranicama se
povremeno obrazuje "gornja podzemna voda". Od jeseni do
proljeća, kada su oborine obilnije, a evapotranspiracija
umanjena, takva tla su trajno prevlažna što onemogućava
razvoj kultura i pravovremeno izvođenje agrotehničkih mjera
(česta pojava u BiH).
Poplavne vode
To su vode koje nastaju izlijevanjem vode iz korita vodnih
tokova ili slijevanjem vode sa viših položaja (čest slučaj u
proljeće u vrijeme otapanja snijega). Prirodna evakuacija ovih
voda vode spriječena je postojećom konfiguracijom terena.

ŠERIF BRKAN
Podzemne vode
Nalaze se ispod površine, unutar profila tla. Njihov nivo
tokom godine oscilira, a zavisi od hranjenja i pražnjenja
podzemne vodne izdani.

Hranjenje podzemne izdani može biti: atmosferskim vodama,
površinskim vodama, filtracionim vodama iz gornjih
horizonata sliva ili iz vodotoka, jezera ili akumulacija.
U slučaju kada je nepropusni sloj jako duboko ispod površine
tla onda se suvišna voda može smjestiti na dubini koja je ispod
nivoa kritičnog za poljoprivredne kulture.

Pražnjenje podzemne izdani se najčešće odvija u pravcu pada
terena i usmjereno je ka glavnim riječnim recipijentima ili
jezerskim kotlinama. Kad je nivo vode u tim recipijentima
visok dolazi do usporavanja izdani, podizanja njenog nivoa i
nerijetko zamočvarivanja okolnih terena. Na izvjesnim
lokalitetima vodna izdan dolazi pod pritiskom, što može

ŠERIF BRKAN
izazvati lokalno zamočvarivanje površinskih slojeva tla

(arteške i subarteške izdani).

Filtracione (procjedne) vode

ŠERIF BRKAN
To su vode koje filtracijom (procjeđivanjem) prodiru u

branjena melioraciona područja, kroz nasipe, ispod nasipa, iz
obodnih kanala ili kroz gornje površinske horizonte
gravitirajučeg sliva.
Irigacione vode
Posljedica neznalačkog ili neracionalnog navodnjavanja i
prisustva nepropusnog sloja blizu površine tla.

ŠERIF BRKAN
REDOSLIJED RJEŠAVANJA PROBLEMA

PREKOMJERNE VLAŽNOSTI TLA
Prekomjerna vlažnost tla je rijetko izazvana djelovanjem samo

jedne vrste navedenih voda., pa je kod rješavanja takvih
problema potrebno primijeniti određeni redoslijed.
Prvo se treba osloboditi stranih (poplavnih, infiltracionih,
nekad i podzemnih) voda, a onda vlastitih (oborinskih)
voda.
SASTAVNI DIJELOVI I OPĆA DISPOZICIJA
ODVODNIH SISTEMA
Pod pojmom odvodni sistem podrazumijeva se teritorij na
kojem je izgrađen niz specifičnih objekata koji služe za
otklanjanje suvišne vode i prekomjernog vlaženja površinskog
sloja tla.
Sastavni dijelovi odvodnih sistema su

- Recipijent, čiji je zadatak da pravovremeno prihvati
suvišnu vodu iz odvodnog sistema. Recipijent može biti rijeka,
jaruga, ponor, jezero, more i sl.;
- Glavni odvodni kanal (magistralni kanal, kanal prvog
reda) je ključni objekat odvodnog sistema. On prima vodu iz
transportnih kanala ili kolektorskih drenova i odvodi je u
recipijent;
- Mreža transportnih kanala ili kolektorskih drenova
prima vodu iz detaljne mreže i predaje mreži višeg ranga.
Zavisno od veličine odvodnog sistema, ova mreža može biti II,
III pa i IV reda.
- Detaljna mreža prihvata suvišnu vodu iz rizosfernog
sloja tla i predaje je mreži višeg ranga, održavajući u tom sloju
takav vodno-vazdušni režim koji najbolje odgovara gajenim
kulturama. To su drenovi-sisači ili kanali-sisači koji

ŠERIF BRKAN
predstavljaju "pluća" sistema. Detaljna mreža ima izuzetan

značaj i zauzima najveći dio teritorije koja se odvodnjava
(oko 8%).
- Eksploatacioni uređaji i objekti na mreži
Eksploatacioni uređaji služe za regulisanje i kontrolu vodnog
režima u rizosfernom sloju tla. Pomoću njih se reguliše nivo
vode u mreži, protoka, brzina tečenja i vlažnost tla. To su:
ustave, kontrolni šahtovi, kontrolni bunari, pjezometri,
vlagomjeri, evaporimetri, evapotranspirometri itd.
A objekti na mreži su: mostovi propusti, kaskade i dr. Oni
osiguravaju funkcionalnost odvodnog sistema.
- Obodni (lateralni) kanali se postavljaju po obodu
odvodnog sistema, a imaju zadatak da prihvate strane vode sa
gravitirajučeg sliva (površinske, podpovršinske, filtracione i
podzemne) prije nego uđu u odvodni sistem i da ih direktno
sprovode u recipijent i to obično gravitacijom (ušteda
energije).
- Putna mreža je neophodan sastavni dio odvodnih
sistema. Služi za dopremu repromaterijala, mehanizacije,
otpremu prinosa, a isto tako i za održavanje i rekonstrukciju
kanala i objekata.

ŠERIF BRKAN
Prema načinu uvođenja oticajnih voda iz odvodne mreže u

recipijent, razlikujemo: gravitacione, crpne i kombinovane
odvodne sisteme.

- Gravitacioni odvodni sistemi sakupljenu vodu uvode
gravitacijom (prirodnim padom) u recipijent. Nivo vode u
recipijentu mora biti niži od nivoa u glavnom odvodnom
kanalu.

ŠERIF BRKAN
- Crpni odvodni sistemi sakupljenu vodu uvode u recipijent

pomoću crpki (pumpi). To je slučaj kada je nivo vode u
recipijentu iznad nivoa vode u glavnom odvodnom kanalu.
Kombinovani odvodni sistemi se primjenjuju u slučaju kada

je tokom jednog perioda godine nivo vode u recipijentu nizak,
a u drugom visok.
Osnovna koncepcija rješavanja problema odvodnje, bez obzira

da li se radi o velikom ili malom području, sastoji se u
sljedećem:

- izabrati odgovarajući recipijent,
- spriječiti doticaj stranih voda u područje,
- sabrati suvišne vlastite vode i najkraćim putem ih
odvesti u recipijent.

ŠERIF BRKAN
Načini navodnjavanja mogu biti različiti, a biraju se u

zavisnosti od zemljišnih uslova, porijekla prekomjerne
vlažnosti, te ekonomskih i tehničkih mogućnosti gazdinstva.
Generalno mogu se podijeliti na:
- odvodnjavanje otvorenim kanalima,
- odvodnjavanje drenažom,
- posebni načini odvodnjavanja.
ODVODNJAVANJE OTVORENIM KANALIMA
To je način odvodnjavanja kod kojeg se skupljanje vode, njen
transport i evakuacija vrši pomoću otvorenih kanala.
Ovaj način je posebno pogodan u slučaju kada je potrebno
evakuisati veliku količinu vode u kratkom periodu.
Može se primijeniti na lakšim tlima, kao rijetka mreža kanala,
koji imaju kolektorsku funkciju i tada je detaljna odvodnja
nepotrebna.
I u slučaju kada se detaljna odvodnja vrši drenažom , bar dio
odvodne mreže najčešće ima otvorenu kanalsku mrežu. Zbog
toga je odvodnja otvorenim kanalima često suplementarna
drenaži.
Detaljna odvodnja otvorenim kanalima može biti izvedena
kao:
- sistemska kanalska mreža,
- sistem dvostrešne baulacije,
- sistem random kanala i
- sistem inteceptičkih kanala.
Sistematska kanalska mreža

Služi za evakuaciju površinske i snižavanje nivoa podzemne
vode u tlu.
Dubina i razmak kanala-sisača su najvažniji parametri koje je
potrebno utvrditi kod ovog načina odvodnje; jako utiču na
cijenu koštanja, funkcionalnost i režim eksploatacije.

ŠERIF BRKAN
Njihova dubina mora biti veća od željene dubine

odvodnjavanja, kako bi mogli efikasno da utiču na obaranje
depresione krive u međukanalskom prostoru, odnosno na
sniženje nivoa podzemne vode u tlu za vrijeme jakih padavina
i otapanja snijega.
Sistematska kanalska mreža kao način odvodnje mogla bi se
primijeniti u tresetima i drugim propusnim tlima.
U slučaju jako pjeskovitih tala ovaj način odvodnje treba
izbjegavati jer bi vrlo brzo došlo do obrušavanja pokosa.
Na nepropusnim i slabo propusnim tlima ne preporučuje se
ova vrsta odvodnje.
Sistem dvostrešne baulacije
Ovaj sistem odvodnje se u mnogim zemljama primjenjuje na
teškim, nepropusnim tlima ili tlima koja se nalaze na
nepropusnoj podlozi.
Izvode se specifičnim načinom oranja u slogove. Naoravanjem
prema sredini sloga tlo se izdiže u središnjoj a spušta u rubnoj
zoni sloga. Tako se nakon nekoliko uzastopnih naoravanja
postiže postepeno premještanje tla prema sredini i dobiva
konveksna forma sloga koja omogućava oticaj, naročito
površinskih voda u razorne međuslogovne brazde (kanale
sisače) formirane uz rub sloga.
U praksi razlikujemo izvornu i modernu formu sistema
dvostrešne baulacije.
U izvornoj formi ovi slogovi su vrlo mali, s razmakom
razornih brazda (kanala sisača) od svega 4-6 m. Brazde mogu
biti zatvorene (mrtve, neprotočne) i otvorene (protočne,
vezane za kanalsku mrežu višeg ranga).
To je loš, ali vrlo jeftin način odvodnje, jer se najčešće
osigurava povoljan vodno-vazdušni režim samo u središnjoj
zoni sloga, koja je izdignuta.

ŠERIF BRKAN
U modernoj formi slogovi su znatno širi (20-40 m), a dugi su

100-500m jer se jedino tako može primijeniti krupnija
mehanizacija.
U ovo slučaju kanali sisači su stalni objekti koji su preko
cijevnih ispusta spojeni sa kanalskom mrežom višeg ranga.

ŠERIF BRKAN
Osnovni nedostaci sistema dvostrešne baulacije:

Obrada i sve ostale agrotehničke operacije moraju se obavljati
paralelno s kanalima sisačima, što predstavlja poteškoće pri
radu naročito teških mašina (kombajna i sl.).
Održavanje baulacije zahtijeva posebnu tehnologiju obrade tla,
koja je prilično komplikovana.
Usjev uz kanale sisače se slabije razvija.
Suviše se favorizira površinski oticaj, a premalo infiltracija.
Veliki gubitak površine uz kanale.
Stmulira se razvoj korova uz kanale.
Sistem random kanala
To je sistem kod kog se odvodnja potpuno prilagođava
postojećoj situaciji i konfiguraciji terena.
Kada se radi o velikim depresijama čije bi zatrpavanje i
ravnanje bilo skupo, a u kojima povremeno dolazi do
sakupljanja vode i prekomjernog vlaženja tla, tada se one
povezuju kanalskom mrežom najnižim kotama radi
pravovremene evakuacije vode.
Ako se radi o izbijanju podzemnih voda kanali moraju biti
dublji.

ŠERIF BRKAN
Ovakav način odvodnje se ne preporučuje u intenzivnoj

poljoprivredi (kanali smetaju kretanju).
Sistem interceptičkih ili diverzionih kanala

U nekim dolinama blizu podnožja padine (na prelazu brdskog
u ravničarski reljef) česta je pojava prekomjernog vlaženja i
zamočvarivanja tla. To je posljedica cijeđenja vode sa viših
položaja koja dolaskom na nepropusni sloj u dolini izbija na
površinu u vidu pištaline.
Problem se rješava tako da se podnožjem padine postavljaju
interceptički, diverzioni kanali ili obodni kanali kojima je
zadatak da u potpunosti prekinu podzemnu filtraciju, da
prihvate vodue površinskog i podzemnog oticanja, te da ih
sprovedu do recipijenta.

ŠERIF BRKAN
DRENAŽA

Drenaža je način odvodnje kod kojeg se sakupljanje, a često i
transport i evakuacija suvišne vode vrši putem podzemnih
cijevi ili specijalno izgrađenih zatvorenih kanala.
U BiH je drenaža prvi put izvedena 1968.godine i to na tri

lpkaliteta: Bosanska Dubica, Bosanski Brod i Tuzla. Prvi
drenmaster nabavljen je 1982.godine.
Do prije poslijednjeg rata u BiH drenaža je izvedena na oko
35.000 ha.
Vrste drenažnog materijala

Drenaža se ranije izvodila od raznih vrsta materijala: kamena,
šljake, šljunka, fašina, dasaka, raznih cijevi (glinenih
betonskih i sl). U novije vrijeme izvodi se plastičnim
cijevima.

ŠERIF BRKAN
Plastične cijevi imaju niz prednosti u odnosu na sve navedene

materijale: jeftinije su, lakše za transport, savitljive su, lakše
se ugrađuju, hidrološko-hidraulički efikasnije, njihovo
polaganje (ugradnja) se u potpunosti može automatizovati.

Danas postoji nekoliko tipova plastičnih drenskih cijevi:
glatke perforirane, glatke sa prorezima, rebraste fleksibilne
perforirane.
Standardni promjeri koji se kod nas koriste su: 50, 65, 80, 100,
125, 160 i 200 mm.
Drenaža može biti:
- sistemska (ako se izvodi na cijeloj površini) i
- nesistemska (ako se izvodi parcijalno, samo na ugroženim
dijelovima zemljišta).
Sistemska drenaža
Sistemska cijevna drenaža može biti direktna (prosta) i
indirektna (složena).
Direktna ili prosta drenaža je ona kod koje se drenovi sisači
("pluća sistema") izlijevaju direktno u otvorene kolektorske
(sabirne) kanale, a ovi u otvorene kanale višeg ranga.
Izvodi se na površinama koje su ravne, bez prirodnog pada.
Prednost sistemske drenaže je što se može lako održavati,
čistiti, ako dođe do zamuljenja drenova sisača jer su oni
direktno dostupni.
Indirektna ili složena drenaža je ona kod koje se drenovi
sisači izlijevaju u kolektorske drenove, a ovi dalje u drenove
višeg ranga sve do recipijenta.
Ovakva drenaža se obično izvodi u brdskim terenima, gdje
ima dovoljno padova.
Nije lako dostupna za čišćenja, jer je cijeli sistem zatvoren, ali
kod ovakvog sistema, gdje postoje prirodni padovi koji
uslovljavaju brže tečenje vode kroz drenove, do začepljavanja,
zamuljivanja sistema rijetko dolazi ( oni se sami pročišćavaju).

ŠERIF BRKAN
Ipak, radi potpunijeg uvida u rad sistema neophodno je

postaviti kontrolne šahtove.
Osnovni parametri i kriteriji za zasnivanje sistemske
cijevne drenaže
Prvi korak pri izboru drenažnog sistema je proučavanje
topografije (konfiguracije) terena.
Potrebno je raspolagati sa preciznim topografskim podlogama-
planovima (obično 1:1000 ili 1:2500) sa malim
ekvidistancijama (10 ili 20 cm ako je teren ravan). Ako su
planovi neprecizni i projekt odvodnje će biti neprecizan, što
kasnije može dovesti do začepljenja drenova.
Ako je ikako moguće nastojati da se drenovi sisaći polažu
koso na izohipse, a kolektorski drenovi upravno na izohipse (u
pravcu pada terena), da bi im se omogućilo
samoprečišćavanje.
Dijelovi kolektorskih drenova - ispusti koji se uvode u
recipijente moraju se osigurati od oštećenja.
Recipijen mora biti u stanju da u periodu velikih voda prihvati
predviđeni dotok i to pod uslovom da ispust drenskog
kolektora dođe pod uspor.
Razmak i dubina drenova sisaća
Razmak drenova i njihova dubina su vrlo značajne varijabile
koje najviše utiču na nivo vode u međudrenskom prostoru.
Smanjenje razmaka drenova dovodi do naglog povećanja
investicija.
S druge strane razmak drenova utiče na ritam porasta nivoa
vode u međudrenskom prostoru tokom padanja kiše i na ritam
opadanja nivoa kada kiša prestane. Ako su razmaci manji,
porast nivoa će biti sporiji, a opadanje brže.
U interakciji sa dubinom, razmak drenova utiče na
maksimalnu visinu do koje nivo vode može porasti u datim
uslovima.

ŠERIF BRKAN
Generalno, ako su drenovi dublje postavljeni, može se

primijeniti veći razmak, ali to ne mora uvijek biti tako.
Metode koje se koriste za proračun razmaka kao i teorija
drenaže najčešće su holandske. (Holandija slovi kao
prijestolnica drenaže)
One ne moraju uvijek odgovarati stvarnim potrebama i stanju
na terenu, jer na terenu možemo da se susretnemo sa
neograničenim brojem različitih situacija.
Ipak te metode i formule ne treba ni precjenivati ni
podcjenjivati.
Postoje i empirijski parametri koji se odnose na razmak i
dubinu drenova u poljoprivrednoj praksi. Prema njima razmak
drenova se kreće od 8 m (za teža, slabo propusna tla) do 40 m
(za laka pjeskovita tla), a dubina od o,7-2,0 m.
Postoje i tabele pomoću kojih na osnovu mehaničkog sastava i
kultura koje se planiraju uzgajati, bira dubina i razmak
drenova.
Dužina drenova
Uobičajena dužina je od 120-200m.
Zbog potrebe za izvođenja vještačkog pada za drenažu na
ravnim terenima veće dužine nisu preporučljive.

Pad drenova i brzina tečenja

Pad ima veliki uticaj na funkcionalnost drenova. Od njega
zavisi brzina tečenja u drenu i opasnost od začepljenja.
Pad drenova zavisi od konfiuguracije terena. On često prati
pad terena. Ako je teren ravan ili teren ima mali pad, onda se
drenovima daje vještački pad, koji ne bi trebao da bude manji
od 0,2% (min. 0,15%).

ŠERIF BRKAN
Brzina tečenja vode u drenovima treba da se kreće u

granicama od 0,3-1,2 m/s. Ako je manji od 0,2 m/s može doći
do zamuljivanja.
Drenovi najbolje rade pri brzinama vode 0,6-0,8 m/s.
Specifični drenažni oticaj (q)
To je količina vode koja otiče putem drenažnog sistema
izražena u l/s/ha.
Vrlo je značajan parametar kod projektovanja drenažnih
sitema, jer od njega i pada terena zavisi izbor promjera
drenskih cijevi.
Specifični oticaj, na bazi godišnjih suma padavina, za laka i
srednja teška tla, se prema Češkim iskustvima iznosi:
Godišnja suma Specifični drenažni

padavina (mm) oticaj (l/s/ha)
600 0,65
600-700 0,80
700-1000 1,00
1000 1,20
Međutim, prema mjerenima vršenim u Tuzli (Krušik) ovaj

kriterij na bazi godišnjih suma padavina se ne bi mogao
prihvatiti kao pouzdan

ŠERIF BRKAN
Promjer drenova
Drenažna cijev mora biti u stanju da evakuiše svu drenažnu
vodu, a da pri tome profil cijevi ne bude sasvim ispumjen
vodom.
Profil drenskih cijevi od 4-30 cm se određuje pomoću
nomograma.
Pomoću nomograma se može odrediti i maksimalna dužina
drena kao i drenirana površina.
Dispozicija drenskih cijevi (drenaže)
Zavisno od konfiguracije terena i padova, može biti:
- uzdužna ili drenaža niz pad; primjenjuje se na ternima sa
malim padom (0,3-1%). Ako je pad manji , drenaži se daje
vještački pad.
- Kosa ili poprečna drenaža; primjenjuje se na terenima
sa većim padom (1-10%).
- Cik-cak ili poprečna drenaža sa stepenicama u
kontrolnim šahtovima kolektorskih drenova; primjenjuje
se na strmim terenima (iznad 10% pada)..
Objekti na drenažnoj mreži
Kontrolni šahtovi se koriste za uvid u rad drenaže (kontrole
rada), za savladavanje pada, te za čišćenje mulja koji se u
šahtu može nataložiti.
Mogu biti betonski ili plastični, ukopani ili iznad nivoa
terena

ŠERIF BRKAN
Izvođenje drenaže
U zavisnosti od materijala koji se koristi i površine koja se
drenira, izvođenje drenaže može biti ručno ili mašinsko.
Drenaža se u pravilu ne izvodi kada je zemlja previše vlažna.
Ručno se izvodi na manjim površinama, najčešće korištenjem
klasičnih materijala. Kopanje počinje od nižeg kraja.
Mašinsko izvođenje drenaže se izvodi mašinama-
drenmasterima (drenopolagaćima). To su mašine koje najčešće
polažu plastične fleksibilne cijevi uz predhodno kopanje
drenskih jaraka (trenč mašine)

ŠERIF BRKAN
ili bez prethodnog kopanja jaraka (ternčles mašine) koje rade

na principu krtičnog pluga.

Nesistematska drenaža
To je parcijalna drenaža koja se izvodi samo na ugroženim
dijelovima zemljišta, a ne cijeloj površini.
Znatno je manji utrošak drenskih cijevi po hektaru.
Ovdje nije potreban proračun razmaka i dubine drenova, jer to
zavisi od sličaja do slučaja.
Slično otvorenim kanalima, i ovdje razlikujemo:
- random drenažu
- interceptičku drenažu
- drenažu pištalina.

ŠERIF BRKAN
Random i interceptička drenaža se postavljaju po istoj shemi

kao i kod otvorenih kanala, s jedinom razlikom što je ovdje
sistem zatvoren.
Drenaža pištalina je malo složeniji zahvat.
Pištaline su povremena ili trajna izvorišta male izdašnosti,
koja na poljoprivrednom tlu predstavljaju veliku smetnju.
Najpogodniji period za saniranje pištalina je od jula do
oktobra.
Prvo se otvara jeda duboka sondaža oko 3-5 m uzvodno od
gornje granice pištaline. Kopa se u dubinu sve dok se ne naiđe
na vodonosni sloj (akvifer).
Kada je otkriven, nastavlja se kopanjem kaptažnog trenča.
Slijede ugradnja filtermaterijala, te kopanje i instaliranje
evakuacionog drena

ŠERIF BRKAN
POSEBNI NAČINI ODVODNJAVANJA

Među posebne načine odvodnjavanja ubrajamo:

- Konbinovanu (dvoetažnu ili unakrsnu) drenažu,
- Vertikalnu drenažu
- Biološku drenažu

Konbinovana (dvoetažna, polietažna ili unakrsna) drenaža

Kroz teška zemljišta voda i zrak teško cirkulišu. Ona se teško
odvodnjavaju, teško obrađuju i vrlo teško i postepeno uvode u
intenzivnu kulturu.
Kombinovana drenaža se sastoji od cijevne drenaže sa
filterom u donjoj etaži i upravno ili koso na nju izvedene
krtične drenaže i podrivanja u gornjoj etaži.


ŠERIF BRKAN

ŠERIF BRKAN
Vertikalna drenaža
- pomopču cijednih bunara
U slučaju kada se ispod nepropusnog sloja gline nalazi
propusni kolektorski sloj šljunka možemo primijeniti
specifičan način drenaže pompću cijednih ili negativnih
bunara.
Kroz sloj gline se otvaraju vertikalne bušotine (bunari) putem
kojih se voda iz površinskog cijedi u kolektorski sloj.

ŠERIF BRKAN
- pomoću crpnih bunara

Ova metoda se primjenjuje tamo gdje nema propusnog
kolektorskog sloja.
Prave se bunari u koje voda gravitacijom ulazi, a iz njih se
pomoću pumpi suvišna (sakupljena) voda evakuira izvan
dreniranog područja.
Biološka drenaža
Bazira se na činjenici da pojedine kulture (vrba, topola,
lucerka i sl.) imaju veliki transpiracioni potencijal, pa dijeluju
kao minijaturne pumpe.
Osim toga lucerka i neke druge kulture u stanju su da probijaju
korijenjem nepropusni sloj i tako vrše neki vid vertikalne
drenaže.
Vještačko naseljavanje pedofaune koja poboljšava strukturu
tla, a time i njegovu dreniranost, takođe spada u mjere
biološke drenaže.


ŠERIF BRKAN

ŠERIF BRKAN

ŠERIF BRKAN
ODRŽAVANJE I EKSPOLOATACIJA ODVODNIH

SISTEMA

Kanali i drenovi su vrlo osjetljivi objekti podložni degradaciji
koje treba usavršavati i popravljati.

Osnovni uzroci nefunkcionalnosti odvodnih sistema

- loše projektovanje
- loše izvođenje
- loše održavanje
Loše projektovanje
Najčešće greške:
- Loše projektovani padovi kanala dovode do erozije i
taloženja mulja u nižim, nizvodnim dijelovima odvodnog
sistema.

ŠERIF BRKAN
- Loše projektovani spojevi kanala.

ŠERIF BRKAN
Loše izvođenje
- ako se odvodni sistemi izvode bez projekta,
- ako se odstupa od projekta,
- ako se nemarno vrši rasturanje zemlje od iskopa.

ŠERIF BRKAN
Loše održavanje
Sistem može biti dobro projektovan i dobro izveden, ali ako se
loše održava on vrlo brzo propada.

Održavanje sistema za odvodnju
- tekuće održavanje
- rekonstrukcijsko održavanje

ŠERIF BRKAN
NAVODNJAVANJE
Navodnjavanje (irigacija) je meliorativna mjera kojom

vještačkim putem nadoknađujemo deficit vode u tlu s ciljem
stvaranja uslova za uspješan uzgoj pljoprivrednih kultura.
Primarni zadatak navodnjavanja je borba protiv suše i njenih
negativnih posljedica.
Osim toga, navodnjavanje se može koristiti i za:
- fertirigaciju (fertigaciju),
- fitosanitetsku irigaciju,
- protumraznu zaštitu,
- termalnu irigaciju,
- desalinizaciju,
- kalcifikaciju,
- kolmaciju,
- purifikaciju i dr.
Navodnjavanje je mjera koja se u biljnoj proizvodnji
neprekidno primjenjuje već više od 7.000 godina.
Ova mjera se ne primjenjuje samo u sušnim područjima.
Prisutna je svugdje, na svim površinama gdje se primjenjuje
savremena poljoprivredna proizvodnja.
U područjima gdje nema dovoljno padavina, navodnjavanje je
osnovna agrotehnička mjera i preduslov za bilo kakv vid biljne
proizvodnje. To su uglavnom ona područja sa manje od 300
mm ukupnih godišnjih padavina, koliko je minimalno
potrebno za razvoj većine kulturnih biljaka. (25% površina u
svijetu imaju taj problem)
U umjerenim klimatskim područjima (gdje spada i BiH), gdje
je evidentno variranje ukupnih količina padavina po godinama
(nekad ih ima dovoljno, nekad ne) ili im raspored tokom
godine loš, navodnjavanje predstavlja dopunsku mjeru, koja
se najčešće primjenjuje u intenzivnoj poljoprivrednoj
proizvodnji.

ŠERIF BRKAN
U svijetu se danas navodnjava oko 15 % obradivih površina.

U Evropi oko 11% (u Italiji, Rumuniji, Bugarskoj i Albaniji
navodnjava se preko 20% obradivog zemljišta).
U BiH oko 2%.
Navodnjavanje je vrlo skupa mjera.
Mada nesumnjivo utiče na povećanje prinosa ( ratarskih
kultura za 20-30%, krmnih kultura za 80-100%, voća za 15-
25%), izgradnja sistema za navodnjavanje može biti
ekonomski opravdana jedino u slučaju ako se napravi dobar
izbor kultura, plodoreda i omogući što bolje korištenje
navodnjavanih površina (najmanje dvije žetve godišnje).
Kvalitet vode za navodnjavanje
Voda u prirodi, bilo da je oborinska površinska ili podzemna,
nikada nije sasvim čista. Uvijek sadrži u sebi izvesnu količinu
rastvorenih organskih ili mineralnih tvari.
Obzirom da kvalitet vode ima veliki uticaj na koncentraciju
zemljišnog rastvora, na stepen pristupačnosti vode biljkama,
na fizička i hemijska svojstva tla, itekako je važno poznavati
ga, pogotovo kada se ta voda koristi za navodnjavanje.
Prije nego što se počne koristiti, vodu za navodnjavanje treba
ispitati, utvrditi njena fizička, hemijska, a po mogućnosti i
biološka svojstva.
Fizička svojstva
Od fizičkih svojstava od posebnog interesa je poznavanje:
- temperature i
- mutnoće vode
Hladna voda može izazvati štete na kulturama prilikom
navodnjavanja. Međutim, treba naglasiti da ta štetnost
prvenstveno zavisi od temperature zraka, tla i kulture koja se
navodnjava.

ŠERIF BRKAN
Mutnoća je posljedica sadržaja lebdećeg nanosa i

nerastvorenih tvari u vodi. Izražava se koeficijentom mutnoće
odnosno količinom nanosa u jedinici zapremine vode (g/m3).
Osim o količini treba voditi računa i o veličini čestica koje
čine taj nanos. Ako su one veće od 0,1 mm nisu poželjne jer se
odmah talože, ako im se veličina kreće od 0,005-0,1 mm
mogu ponekad biti i korisne, a ako su manje od 0,005 mm
mogu imati i fertilizacioni uticaj naročito kod navodnjavanja
pjeskovitih i skeletnih tala.
Sadržaj nanosa od nekoliko g/m3 nije štetan, ali ako prelazi
nekoliko desetina g/m3, takve vode treba izbjegavati (dovode
do taloženja nanosa u kanalima i smanjenja proticajnog
profila, stradaju crpke i rasprskivači itd.).
Hemijska svojstva
Odlučujući su faktor, gledajući sa aspekta pogodnosti vode za
navodnjavanje.
Važni su: ukupni sadržaj soli, sadržaj natrija, bikarbonata,
bora i drugih tvari.
Bilansiranje potreba vode za navodnjavanje
Bilansiranje potreba vode za navodnjavanje sastoji se u
prognoziranju i utvrđivanju količina vode koje će biti
utrošene prilikom navodnjavanja.
Ono se vrši i u fazi projektovanja i u fazi eksploatacije sistema
za navodnjavanje.
Kod projektovanja je dovoljno utvrditi ove potrebe u
mjesečnim i godišnjim intervalima.
U eksploataciji se bilansiranje mora vršiti za znatno kraće
intervale (3-7 dana) i sa mnogo većom tačnošću.
Za potrebe projektovanja proračuni se obično baziraju na
detaljnoj analizi klime i tla, dok se za potrebe eksploatacije
osim klime i tla u analize se uključuje i biljka.

ŠERIF BRKAN
Bilansiranje potreba vode u fazi projektovanja

U ovoj fazi je potrebno prognozirati potrebe u vodi za
navodnjavanje iz slijedećih razloga:
- da bi se dobila vodoprivredna suglasnost (pogotovo
kada je područje deficitarno s vodom ili se radi o krupnim
sistemima);
- da bi se mogla predvidjeti veličina akumulacije;
- da bi se mogao dimenzionisati sistem za navodnjavanje;
- da bi se mogla odrediti veličina natapne lokacije (ako je
područje deficitarno sa vodom, voda skupa);
- da bi se mogla dati ekonomska ocjena, odnosno
opravdanost mjere navodnjavanja i odgovor na pitanje treba li
se uopšte navodnjavati, koji je rang učestalosti potrebe…
(važno posebno u područjima gdje se navodnjavanje koristi
kao dopunska mjera).
Na funkcionalnu vezu između klimatskih faktora i potrošnje
vode u biljnoj proizvodnji prvi je ukazao Thornthwite i uveo
pojam potencijalne evapotranspitacije (PET).
To saznanje postalo je osnova za prognoziranje potreba u
vodi, naročito u projektantske svrhe.
Ključni podaci koji se koriste u ovom prognoziranju su:
- padavine (P),
- rezerva tla za lako pristupačnu vodu (RLPV) i
- potencijalna evapotranspiracija (PET).
Padavine se registruju na meteorološkim stanicama, sa kojih
se uzimaju podaci za što duži vremenski niz.
Kapacitet tla za lako pristupačnu vodu (RLPV-rezerva lako
pristupačne vode) se utvrđuje pedofizičkim istraživanjima.
Ako se ne raspolaže sa tim podacima, orijentaciono se koriste
vrijednosti: 50, 100, 150, 200, pa i 300 mm.
PET se mora računati i izraziti u mm, jer je to najpogodnija
dimenzija za bilansiranje i praktično korištenje.

ŠERIF BRKAN
Za proračun PET se danas koriste brojne metode, od kojih su

najpoznatije slijedećih autora: Torntvajta (Tornthwait-a),
Tirka (Turc-a), Penmana, Bušea (Bouchet-a), Šarova itd.
Metoda po Torntvajtu je naročito pogodan, jer je za njegovu
primjenu dovoljno raspolagati sa podacima o srednjim
mjesečnim temperaturama zraka.

Postupak bilansiranja se odvija na slijedeći način:
Prvo se na osnovu srednih mjesečnih temperatura zraka
izračuna PET metodom po Torntvajtu.
Ovaj proračun je poželjno raditi za svaku godinu (i mjesec)

posebnopo, mada se može raditi i na osnovu srednih
mjesečnih vrijednosti za duži vremenski period (30, 50 god i
sl.).
Rezultati proračunate PET, po mjesecima, unose se u prvu
kolonu tabele, u koju se zatim unose i podaci o mjesečnim
padavinama.
Bilansiranje može početi kada utvrdimo ili se opredijelimo za
odgovarajuću RLPV (50, 100, 150 ili 200 mm).
Po pravilu, bilansiranje započinjemo sa mjesecom u kojem je
rezerva vode u tlu popunjena (npr. u januaru, ) ili ispražnjena
(npr.u avgustu kada je RLPV= 0). Na taj način dolazimo do
podataka o godišnjim ili mjesečnim viškovima ili mankovima
vode, odnosno stvarnoj evapotranspiraciji (SET) na nekom
području.
Na ovaj način bilansiranje se nastavlja iz godine u godinu (za
utvrđeni niz godina).
Kako je nama glavni cilj kod bilansiranja utvrditi manjkove
vode, iz svih urađenih tabela se vade podaci o mankovima
vode, koji se potom unose u novu tabelu, svrstavaju se po
veličini, i računa rang učestalosti, kako bi se mogao izraditi
dijagram učestalosti godišnjih i mjesečnih manjkova vode.

ŠERIF BRKAN
Na osnovu maksimalnih mjesečnih manjkova vode se kasnije

može izračunati i maksimalni neto hidromodul(Q max u
l/s/ha) za 24, 16, 12, 8 i sl. satni dnevni rad sistema za
navodnjavanje.

Na navedeni način se prilično objektivno utvrđuju relevantni
parametri za projektovanje irigacionih sistema.
Bilansiranje potreba vode u fazi eksploatacije

Ovim bilansiranjem se određuju norme i rokovi zalijevanja u
toku natapnog perioda, odnosno kad i koliko vode treba
isporučiti kulturama na natapnoj parceli.
Isporuka vode prilikom navodnjavanja se može vršiti na dva
načina:
- po "turnusnom" sistemu i
- po sistemu raspodjele na "zahtijev".
Kod turnusnog sistema isporuka vode prilikom navodnjavanja

se proračunava pomoću vjerovatnoće, turnusi se unaprijed
fiksiraju, kao i norme zalijevanja. Pravi se kalendar
navodnjavanja po kojem se u određene dane i sate vrši
isporuka vode.
Tako su uglavnom funkcionirali stari natapni sistemi.
Kod raspodjele vode na zahtjev svaki korisnik sistema ima

vodu na raspolaganju u svako doba. Doduše takva je voda
skuplja, pa se mora i racionalnije trošiti. Zato korisnik mora
imati na raspolaganju sve potrebne informacije koje su mu
potrebne ili biti u vezi sa službama koje koriste metode koje
mogu biti bazirane na praćenju stanja: biljke, tla i klimatskih
parametara.

ŠERIF BRKAN
Metode na bazi praćanja stanja biljke se zasnivaju na

vizuelnom zapažanju reakcije biljke na vodne stresove.
Metode na bazi praćenja stanja vlažnosti tla
Gruba ocjena stanja vlažnosti tla može se vršiti opipom zemlje
prstima (finger metoda).
Tačnija ocjena se vrši mjerenjem, odnosno:
- gravimetrijski,
- tenziometrijski,
- elektromerijski i
- radiaciono.
Metode na bazi praćenja klimatskih parametara kad se

preko različitih klimatskih parametera utvrđuje dnevna
potrošnja vode na evapotranspiraciju.
Kada se kumuliranjem dnevnih potrošnji (u mm) dostigne
nivo norme zalijevanja (Nz u mm), znači da je došao trenutak
kada treba obnoviti vodne rezerve tla, tj. izvršiti
navodnjavanje.
Kako dnevna ET ne zavisi samo od klimatskih parametara,

nego i od vrste i razvojne faze biljke, najsigurnije ju je utvrditi
direktnim mjerenjem pomoću lizimetara ili indirektno,
mjerenjem evaporacije korištenjem raznih isparitelja ili
pomoću proračuna PET (po Penmanu Bušeu i sl.).
OPĆA SHEMA NATAPNIH SISTEMA

Pod sistemom za navodnjavanje se podrazumijeva teritorij na
kojem je smještena oprema i izgrađen niz specifičnih objekata
namjenjenih osiguranju pravovremene isporuke i raspodjele
vode te održavanju potrebne vlažnosti tla u rizosfernom
sloju, s ciljem postizanja visokih i stabilnih prinosa uzgajanih
kultura.

ŠERIF BRKAN
Glavni sastavni dijelovi sistema za navodnjavanje su:

1. Izvorište vode za navodnjavanje (jezero, akumulacija,
rijeka, potok, bunar) čiji je zadatak da osigura dovoljne
količine vode za navodnjavanje u određeno vrijeme;
2. zahvat vode (brana, prag, pumpa kaptaža i sl.) pomoću
kog se voda za navodnjavanje iz izvorišta isporučuje u
glavni (magistralni) kanal ili cjevovod.
3. Glavni (magistralni) dovodni kanal ili cjevovod kojim se
voda transportuje od izvorišta do razvodnih kanala
(cjevovoda);
4. Mreže razvodnih kanala (cjevovoda) ili kanala II reda,
kojim se voda iz glavnog sprovodi do razdjelnih kanala;
5. Mreža razdjelnih kanala (cjevovoda) ili kanala III reda,
kojom se voda iz razvodnih sprovodi u detaljne kanale
(detaljnu mrežu);
6. Detaljna mreža ili mreža najnižeg ranga, čiji je zadatak
da vrše raspodjelu vode na površini koju navodnjavamo
(zavisno od načina navodnjavanja nju mogu da čine:
sezonske infiltracione brazde sa prenosnim sifonima,
čekovi ili planšete ako se radi o površinskom
navodnjavanju; pokretni ili stabilni kišni agregati,
cjevovodi i rasprskivaći ako se radi o navodnjavanju
kišenjem itd);
7. Uređaji i objekti na mreži. Ustave, mostovi, propusti,
regulatori protoka i nivoa vode u mreži, mjerači vlažnosti
i nivos vode u tlu, zaštitni, kontrolni i drugi objekti;
8. Putna mreža koja omogućava dopremu mehanizacije,
repromaterijala i odvoz prinosa sa parcele.

ŠERIF BRKAN
NAČINI NAVODNJAVANJA
Danas se u praksi najčešće primjenjuju slijedeći načini
navodnjavanja:
- Površinsko
- Kišenje (orošavanje)
- Lokalno navodnjavanje (mikronavodnjavanje)
- Subirigacija
Kod površinskog navodnjavanja voda se upušta u parcelu sa

jednog kraja i gravitaciono teče po površini, pri čemu se
infiltrira u zemljište, dok se ne nakvasi aktivna rizosfera.

Kišenje (orošavanje) se sastoji u tome što se voda iz mreže
cijevi pod pritiskom najčešće preko rasprskivača dodaje
navodnjavanoj površini.

Mikronavodnjavanjem se se lokalno vlaži zemljište između
biljaka ili između redova. Tu spadaju: navodnjavanje
kapanjem, mikrokišenjem, mikrocjevasto navodnjavanje,
kombinacija kišenja i kapanja.

Subirigacija je podzemno navodnjavanje koje se postiže
regulisanjem nivoa podzemne vode ili dovođenjem vode
perforiranim subirigacionim ili drenažnim cijevima u zonu
rizosfere.

ŠERIF BRKAN
POVRŠINSKO NAVODNJAVANJE

Ovim načinom se navodnjava 80% navodnjavanih površina na
svijetu.
Prema raspodjeli vode i njenoj infiltraciji razlikujemo tri
načina površinskog navodnjavanja:
- potapanje,
- prelijevanje i
- navodnjavanje infiltracijom (u brazde).

Zahtijevaju dosta mehanizovanog i ljudskog rada naročito
tokom raspodjele vode u vrijeme zalijevanja.
Potapanje
Najstariji način navodnjavanja.
Parcele se izdijele bankovima visine 30-ak cm na kasete
(čekove, planšete) koje se potom pune vodom. Voda se lagano
upija u tlo i duže ili kraće vrijeme se u sloju zadržava na
površini tla.
Duže zadržavanje vode na površini utiče na kvarenje strukture
tla , obrazovanje pokorice (nakon sušenja), a pogoršava se i
vazdušni režim tla (usljed anaerobnih uslova).
Površina tla mora biti idealno ravna, sa vrlo malim padom
(ispod 1‰), da bi se voda kod npr. uzgoja riže po potrebi
mogla odvesti.
Porebne su velike količine vode. Veliki gubitci vode nastaju
procjeđivanjem i isparavanjem.

ŠERIF BRKAN
Prelijevanje
Primjenjuje se kod usjeva koji se gusto siju.
Voda se u tankom sloju gravitaciono kreće (prelijeva) po
površini, pri čemu se infiltrira u tlo.
Navodnjavana površina se bankovima izdijeli na preljevne
parcele ( lijehe, dionice)
Voda se do parcele dovodi dovodnim kanalom čiji nivo mora
biti viši od okolnog terena da bi se voda (najčešće pomoću
sifona) gravitaciono mogla upuštati i parcele.
Nagib terena u pravcu prelijevanja treba da je 2-10‰. Pri
većim nagibima postoji opasnost od erozije.
U zavisnosti od pripreme zemljišta i položaja upusne brazde u
odnosu na zalivnu parcelu, razlikujemo:
- prelijevanje niz dužinu zalijevne parcele,
- prelijevanje niz širinu zalijevne parcele,
- prelijevanje niz prirodnu padinu.
Ovim, kao i predhodnim načinom navodnjavanja, kvari se
struktura, stvara pokorica, pogoršava se vazdušni režim tla.
Preljevne parcele mogu biti duge i do 400 m.
Što su duže, vlažnost im je neujednačenija, a u tom slučaju je
potrebna obezbijediti i jaču zalivnu struju.
Navodnjavanje infiltracijom (u brazde)
Primjenjuje se za širokoredne usjeve.
Infultracione brazde mogu biti protočne i neprotočne
Razmak između brazda zavisi prvenstveno od brzine
infiltracije. Kod lakših, strukturnih tipova tla pravi se manji
razmak između brazda, dok kod težih tipova tla on može biti i
veći, jer je kod njih bočno vlaženje izraženije.

ŠERIF BRKAN
KIŠENJE (OROŠAVANJE)
Kod ovog načina navodnjavanja voda pod pritiskom
sistemom cijevi dolazi u rasprskivač, razbija se u sitne kapljice
i pada na tlo.

Sistemi za navodnjavanje kišenjem se obično sastoje iz
slijedećih dijelova:
- vodozahvat
- cijevna mreže (za transport vode)
- rasprskivači (za raspodjelu vode)
Na vodozahvatu se nalazi crpna stanica (crpni agregat:
pogonski motor + pumpa).
Pumpa (crpka) se bira zavisno od potrebne protoke i pritiska.
Njenom izboru se mora posvetiti posebna pažnja.
Cijevna mreža se sastoji od: usisnog, dovodnog, razvodnog i

razdjelnog (kišno krilo) cjevovoda.

ŠERIF BRKAN
U odnosu na cijevnu mrežu, sistemi za navodnjavanje

kišenjem mogu biti:
- pokretni (mobilni)

- polustabilni
- stabilni (stacionirani)

Pokretni se sastojeod crpnog agregata koji je stabilan ili
pokretan, zatim od pokretnog dovodnog cjevovoda, te
pokretnih (prenosnih) kišnih krila i rasprskivača.
Polustabilni sistem za kišenje se sastoji od stabilnog crpnog
agregata, stabilnog dovodnog cjevovoda i pokretnih
(prenosnih) kišnih krila sa rasprskivačima.
Stabilni sistemi su oni kod kojih se crpni agregat, dovodni i
razvodni cjevovod, kišna krila i rasprskivači stabilni na
cijelom području.
Rasprskavanje vode iznad površine tla se vrši posebnim
napravama- rasprskivačima.
Oni mogu biti:
- stabilni i
- rotirajući

Rasprskivači teško mogu obezbijediti uniformnost raspodjele
vode na prostoru koji se navodnjava. Zone tla uz rasprskivače
obično dobivaju više vode nego zone na periferiji kišnog
kruga. Zato je kod njihovog postavljanja potrebno osigurati
preklapanje mlaza.
Stabilni rasprskivaći imaju mali domet mlaza i pri radu ne

rotiraju.
Rotirajući rasprskivači mogu biti:

ŠERIF BRKAN
- sa niskim i srednji pritiskom (sprinkleri): rade pod

pritiskom od 1,5-4 atm., domet mlaza im je 10-25 m, protoka
0,5-7,5 m3/s, a intenzitet kišenja 2-15 mm/h.
- sa visokim pritiskom (topovi): rade pod pritiskom 4,5-7
atm., domet mlaza im je do 60 m, protoka od 80-100 m3/s, a
intenzitet kišenja 15-25mm /h. Mana im je što stvaraju krupne
kapi (kvari se struktura tla, stradaju mlade biljke).
Dispozicija (postava) rotirajučih rasprskivača je najčešće
kvadratna, mada može biti i trokutna.
Operativne dispozicije kišnog sistema mogu biti različite. U
praksi su najrašrenije:
- češljaste,
- "L" dispozicije i
- "H" dispozicije.
Savremena oprema za navodnjavanje kišenjem

Tu spadaju širokozahvatne, samohodne, elektromatske
mašine linearnog i centralno stožernog tipa.
Koriste se za navodnjavanje kišenjem velikih površina, a
pogodni su i za visoke usjeve.
Potpuno su automatizovane.
Centralno stožerne mašine-centar pivot, površinu navodnjava
kružno. Kišno krilo može biti dugo i preko 1000 m i visoki
2,5-3 m, sa gumenim točkovima postavljenim na rastojanju od
50-60 m. Za pogon koriste električnu energiju.
Linearne mašine su po tehničkim karakteristikama iste kao i
centar pivot sa izvjesnim modifikacijama. Navodnjavanje
obavljaju krećući se linearno-frontalno.
Vodom mogu da se snabdijevaju iz otvorenih kanala pomoću
usisne cijevi ili pomoću ukopanog cjevovoda preko hidranta i
duže fleksibilne cijevi.

ŠERIF BRKAN
Navodnjavanje kišenjem ima brojne prednosti nad ostalim

načinima navodnjavanja:
- mogu se navodnjavati površine neujednačenog reljefa,
sa većim nagibima, bez opasnosti od irigacione erozije ako se
vodi računa o intenzitetu kišenja i infiltraciji;
- mogu se navodnjavati tla koja imaju veliku infiltraciju;
- Nisu potrebna ravnanja i priprema površine tla;
- Opasnost od zabarivanja i zaslanjivanja se svodi na
minimum, zalivne norme su manje i precizno se mogu
dozirati, nema gubitaka vode iz kanalske mreže;
- Moguća intervencija i sa malim normama (kod nicanja
sjemena i primanja rasada);
- Mogu se primjenjivati osvježavajuća zalijevanja
(rashlađivanje);
- Mogu se navodnjavati sve biljne vrste;
- Veći je i povoljniji uticaj na mikroklimu;
- Može se primjenjivati fertigacija;
- Manje se kvari struktura, slabije stvara pokorica u
odnosu na površinsko navodnjavanje;
- Bolji vazdušni režim tla;
- Kod okvašenih biljaka se poboljšava asimilacija;
- Može se primijeniti i u borbi protiv mraza;
- Štedi se voda;
- Ujednačenije vlaži zemljište;

ŠERIF BRKAN
Mane:
- Veća početna ulaganja i veći troškovi održavanja;
- Vjetar ograničava primjenu kišenja (utiče na
neujednačenost kišenja);
- Kod pojedinih kišnih krila otežano je navodnjavanje
visokih usjeva;
- Postoje gubici isparavanjem;
- Ne može se primjenjivati na tlima male infiltracije jer je
potrebno obezbjediti mali intenzitet kiše;
- Kod pojedinih usjeva povećan je intenzitet pojave
bolesti i štetočina;
- Potrebna je briga oko sistema i opreme i van sezone
navodnjavanja;
- Veće kapi i veći intenzitet kišenja kvare strukturu i
uzrokuju pokoricu;
- Neprihvatljiva je za veće zalivne norme.
LOKALNO NAVODNJAVANJE
U ovu grupu svrstani su načini navodnjavanja koji ne vlaže
cijelu površinu, nego se tlo kvasi lokalno, u redu između
biljaka, između redova, kružno oko pojedinih stabala i sl.
To spadaju:
- kapanje,
- mikrokišenje i
- mikrocjevasto navodnjavanje

U posljednje vrijeme koriste se i njihove kombinacije.
Kapanje
je noviji način navodnjavanja tokom koga se vrši lagano
dodavanje vode tlu pomoću kapljača postavljenih na
cjevovodu. Tako se štedi voda, a vlažna traka se stvara samo
uz redove biljaka, dok međuredni prostor ostaje suh.

ŠERIF BRKAN
Navodnjavanje se ograničava na aktivni rizosferni sloj u kom

se vlažnost održava na nivou retencijalnog kapaciteta.
Zalijevanje se obavlja vrlo često, svakodnevno.
Sistem za kapanje se sastoji iz slijedećih dijelova:
- pogonski trakt sa filterskim uređajem
- glavni (dovodni) cjevovod
- radni cjevovod (kapajući cjevovod, laterali)
- kapala
Laterali (radni cjevovod), postavljeni u redu ili između redova,
mogu biti na površini ili ukopani u tlo. Na njima su
raspoređeni kapljači koji mogu biti linijski, kada su sastavni
dio laterala ili bočni kada su prikopčani bočno na lateralnu
cijev. Ima i rješenja gdje su laterali perforirani i bez kapljača.
Osnovni zadatak kapljača je da priguše pritisak vode koji je u
lateralima najčešće 1 bar. Tako da ona iz njih izlazi bez
pritiska u vidu kapi.
Razmak kapala na radnom cjevovodu zavisi od razmaka
kultura u redu, kao i od svojstava tla.
Intenzitet kapanja po jednom kapalu se kreće do 12 l/h. U
praksi se često koristi intenzitet kapanja oko 3-4 l/h uz pritisak
od 1-1,5 bara.
Pošto su otvori na kapljačima mali postoji mogućnost
njihovog začepljenja. Uzroci začepljenja mogu biti razni, tako
da ih treba razmatrati i rješavati u svakom slučaju posebno.
Da bi se spriječila začepljavanje, potrebno je sistem
permanentno održavati. Obavezna je filtracija vode prije
ulaska u sistem, poljski pregled i eventualna zamjena i
popravka cijevi i kapala, a ponekad i hemijska tretiranja vode
za navodnjavanje.
Za filtraciju vode se koriste koriste razni filteri: pješčani, sa
specijalnim filter materijalom, lamelarni i sl.
Filtriranje vode je osnovna, obavezna i stalna mjera.


ŠERIF BRKAN
Iskustva sa primjenom ovog načina navodnjavanja su često

negativna kada se radi o plitkim i šljunkovitim tlima.
Prednosti načina navodnjavanja kapanjem:
- ušteda vode, energije i radne snage
- smanjenje pokorice i rasta korova
- smanjenjno spiranja zaštitnih sredstava sa biljaka
- mogućnost fertigacije
- ne zahtijeva ravnanje terena
- nema irigacione erozije
- omogučava precizno doziranje vode
Mane:
- opasnost od zaslanjivanja tla
- nedovoljno vlaženje i neravnomjerna raspodjela vlage u
tlu
- blokiranje izlaznih otvora na kapalima
- visoka ulaganja
- oštećenja cijevi od glodara
- nesigurnost primjene kod jako skeletnih i plitkih tala.
Mikrokišenje
Kod ovog načina navodnjavanja se umjesto kapala na radni
cjevovod postvljaju mikrorasprskivači . To su mali emitori
koji u poluprečniku od 1-1,5 m zalijevaju zalijevaju tlo
kišenjem.
Radi sa nižim pritiscima. Sistem za navodnjavanje
mikrokišenjem se mora održavati kao i sistem za
navodnjavanje kapanjem.Intenzitet kiše kod mikrokišenja je
visok, pa se ovim načinom mogu navodnjavati zemljišta
visoke infiltracije, odnosno lakšeg mehaničkog sastava.

ŠERIF BRKAN
Mikrocjevasto navodnjavanje

To je način lokalnog navodnjavanja novijeg datuma. Umjesto
kapaljki ili mikrorasprskivača na lateralima (radnom
cjevovodu) se ugrađuju mikro cjevčice, prečnika nekoliko
milimetara iz koji voda pod malim pritiskom izlazi u tankom
mlazu.
Ovaj način navodnjavanja je pogodan za tla grube teksture i
visoke infiltracije. Zalijevanja se vrše svakodnevno.
Kod ovog načina navodnjavanja mogućnost začepljenja
takođe postoji, pa je i kod njega obavezno prethodno filtrirati
vodu.
SUBIRIGACIJA

Subirigacija je način navodnjavanja kod kog se voda biljkama
( u zonu rizosfere) dovodi ispod površine tla.
Vlaženje se može obavljati podzemnom vodom čiji se nivo
reguliše bilo otvorenom kanalskom mrežom ili drenskim
cijevima.
Osim toga, voda može da se dovodi ispod površine tla i
perforiranim subirigacionim cijevima.
Ovaj način navodnjavanja se najčešće primjenjuje u humidnim
područjima, gdje se kombinuje sa odvodnjavanjem.
Zbog malih gubitaka i racionalne potrošnje vode, ovaj način
navodnjavanja se u novije vrijeme sve više širi naročito u
onim područjima gdje nema dovoljno vode za navodnjavanje.
Tada se voda ispod površine tla distribuira polietilenskim
cijevima koje mogu biti perforirane, sa udrađenim ili
postavljenim emiterima.


ŠERIF BRKAN
Prednosti subirigacije:
- površinski sloj se ne sabija
- nestvara se pokorica
- nema erozije
- nema gubitaka vode isparavanjem
- nema smetnje radu mehanizacije
- bolja aeracija
- mogu se kombinovati odvodnjavanje i navodnjavanje
- navodnjavanje ne ometaju vjetrovi
- znatne uštede u radnoj snazi
Mane subirigacije:
- vlaženje zemljišta neravnomjerno
- postoje gubici vode procjeđivanjem
- moguća su začepljenja, a eventualni kvarovi na cjevnoj
mreži se teško uočavaju
- površinski sloj je suh pa je potrebna dodatna
intervencija (navodnjavanje) kod nicanja biljaka
- cjevovod se moše oštetiti radom teške mehanizacije


IRigacije

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

IRigacije

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

-IRIGACIJE-

Hidrologija je nauka koja se bavi proučavanjem pojave,

Raspodjela i kruženje vode u prirodi

Količina vode na Zemlji je stalna i procjenjuje se na oko 1,4

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 2

Vodni bilans, za razliku od opšteg hidrološkog ciklusa, pruža

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 3

Ako pretpostavimo da se ulaz vode u neko područje (sliv)

Vodni bilansi za neko područje mogu se raditi za više godina,

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 4

Najveći dio padavina padne u formi kiše i snijega.

U oblasti hidrotehničkih melioracija, posebno nas uinteresuje

Visina (količina) padavina

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 5

Čvrste forme padavina (snijega, grada i sl.), kada se mjere

Visina snijega mjeri se snjegomjernom letvom, stacionirano i

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 6

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 7

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 8

CILJ I ZNAČAJ ANALIZE PADAVINA

Cilj analize pluviometrijskih podataka (podataka o

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 9

Računaje prosječne količine padavina na području nekog

- aritimetičkom sredinom,

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 10

Prosječna visina padavina po ovoj metodi računa se na

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 11

Površine (Fi) ovako definisanih poligona koriste se zatim za

Prosječna se visina padavina za sliv određuje preko izraza:

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 12

Kada se konstruišu izohijete, prosječna visina padavina

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 13

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 14

- infiltracijom i filtracijom, odnosno uticajem sile

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 15

Infiltracija veoma varira. Najveća je u početku (kada je tlo

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 16

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 17

Ako priticaj vode od padavina prestane prije nego se

Faktori koji utiču na postanak, veličina i brzina površinskog

dok se u drugoj grupi nalaze oni koji su u vezi sa slivom:

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 18

Pojam i osnovne karakteristike sliva

Slivove dijelimo prema: veličini (mali, srednji, veliki),

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 19

Sliv izduženog oblika ima ujednačenije oticanje nego sliv

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 20

Maksimalna koncentracija vode predstavlja maksimalnu

Kada se radi o manjim poljoprivrednim slivovima i slivnim

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 21

Izračunavanje vremena koncentracije po Kirpich-u može se

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 22

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 23

Thornthwaite uvodi pojam potencijalne evapotranspiracije.

Dok je PET rezultat raspoložive energije u atmosferi, dotle je

Ravnoteža cirkulacije vode u biljci

Ponuda - to je u stvari stvarna evapotranspiracija (SET), ili

Potražnja – odgovara pojmu potencijalne evapotranspiracije

Ako je ponuda manja od potražnje (znači kada biljka nije u

IRIGACIJE-prof.dr JASMINKA ŽUROVEC 24

Agronomski aspekti teorije ravnoteže i cirkulacije vode u

U dosadašnjoj praksi se deficit vode, odnosno snabdjevenost

Novija saznanja pokazuju da se kontinuiranost (ravnoteža) u