OSNOVNE ODLIKE I PERIODIZACIJA DRŽAVNOPRAVNOG RAZVITKA BiH

1. Odlike (DPR BiH je pravno-historijska disciplina)

-Predmet izučavanja: evolucija upravno-političkih institucija, odnosno ustanova javne vlasti i

odgovarajućeg pravnog porijekla na tlu Bosne i Hercegovine.

- Osnovne odlike 1000-godišnjeg pravno-historijskog kontinuiteta: stalnost teritorija i imena

Bosne kao jedinstvene upravno-političke cjeline.

- BiH se kao teritorij i država nikad nije cijepala, nego je u svim historijskim okolnostima
uspjela očuvati svoje upravno-političko jedinstvo.

- Državno-pravni razvitak BiH bitno je određen svojom: a) heretičkom vjerskom i b)

kulturno-političkom strukturom (Heretička vjerska struktura Bosne: Crkva bosanska; sa
pojavom islama od 15 vijeka, njegovi sljedbenici u očima hrišćana preuzimaju ulogu
bogumila - heretika.

- Model međuvjerskih i kulturno-političkih odnosa je bitna odlika državno-pravnog ustroja

Bosne – a ogleda se u neprekidnoj historiji aktivnog suživota različitosti.

2. Periodizacija

- Državno-pravni razvitak BiH slijedi opću periodizaciju evropske historije (stari, srednji,
novi vijek – sa odgovarajućim društveno-ekonomskim formacijama: robovlasništvo,
feudalizam, kapitalizam);

- Tokom 10 stoljeća u BiH se smjenjuje 8 pravno-političkih sistema, a u svakom od njih BiH

je očuvala svoj teritorijalni integritet, ime i svoj poseban državno-pravni položaj i to:

Od početka 7 stoljeća do 958 godine: period prvobitne južnoslovenske rodovsko plemenska

zajednice (organizacija).

958. – 1463.: Srednjovjekovna Bosanska država (od 958. – 1377.: Banovina Bosna; od 1377.
– 1463.: Bosansko kraljevstvo)

1463. – 1878.: Bosna u Osmanskom Carstvu (Osmanska Bosna);

- Bosanski (Hercegovački, Kliški i Zvornički) sandžak: 1463.- 1580.;

- Bosanski beglerbegluk ili ajalet: 1580. – 1864;

- Bosanski Vilajet 1864. – 1878.

1878. – 1918.: BiH za vrijeme Austro-Ugarske uprave (Austro-Ugarski Corpus separatum).

1918. – 1941.: BiH u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca (do 1929.) i Kraljevini Jugoslaviji
(do 1941.).
1941. – 1945.: BiH u Drugom svjetskom ratu (u sastavu tako zvane Ili kvinslinške Nezavisne
Države Hrvatske).

1945. – 1992.: BiH u Socijalističkoj Jugoslaviji;

1992. – do danas; BiH kao samostalna i suverena država (1992. – 1995. rat za BiH);

SREDNJOVJEKOVNA (FEUDALNA) BOSANSKA DRŽAVA

1. RAZVITAK JUŽNIH SLAVENA OD DOSELJAVANJA NA BALKAN DO

FORMIRANJA PRVIH DRŽAVA

Plemenska (politička) organizacija Južnih Slavena

 živjeli u rodovsko-plemenskim zajednicama na čijem su čelu izborne starješine

 Prokopije kaže da njima ne vlada jedan čovjek ved žive u demokratiji a Bizantincima je to
izgledalo kao bezvlašde i anarhija

 društvo funkcioniralo na principima koji su zajednički svim narodima na prelasku iz

prvobitne zajednice u civilizaciju, to je etapa vojne demokratije a uređenje se naziva vojnim

 demokratija je zato što još uvijek postoji vlast naroda, jednakost i ravnopravnost svih
pripadnika zajednice.

 tipični organi vojne demokratije bili su: vojskovođa, vijede starješina i narodna skupština.

Teritorijalna organizacija Južnih Slavena

 poraz pod Carigradom 626 godine bio je prekretnica u procesu naseljavanja Balkana,
rušilačka i pljačkaška stihija jenjava.

 Bizant uspio barbarsku stihiju i masu slavenskih seljaka da uključi u svoj privredni, poreski
i vojni sistem, uveo novu vojno-upravnu teritorijalnu organizaciju poznatu kao tematsko
uređenje.

 u 7 vijeku sve provincije carstva su bile ugrožene navalama Slavena. Perzijanaca i Arapa,
provincije stavljene u stanje pripravnosti, a komandanti pukova (tema) dobili i civilnu vlast
nad stanovnicima oblasti.

 uvedena praksa da se vojnicima u pograničnim oblastima daju zemljišni posjedi uz obavezu

čuvanja i odbrane granica Carstva.

 rušilačku slavensku migraciju bizantska vlada uspjela obuzdati tako što je mase Slavena
kolonizirala na Balkanskom poluotoku i obavezala na pladanje poreza.
 naseljavanjem i uključivanjem u bizantski sistem kod Slavena se javlja novi vid organizacije
koji ubrzava proces raslojavanja i razaranja rodovsko-plemenskog društva. To je seoska
opdina koja je kod Slovena bila poznata pod imenom župa.

 unutar župe se razvijaju prvi oblici privatnog vlasništva što se i zakonski regulira.

Zemljoradnički zakon (Nomos Georgikos)

 Bizantska vlada je u 8 vijeku donijela Zemljoradnički zakon kojim je uredila svojinske

odnose unutar seoske opdine ili župe poznat kao slavenski zakon jer je sadržavao mnogo
slavenskog običajnog prava.

 sva obradiva zemlja podijeljena na ravne dijelove između velikih patrijarhalnih porodica
zvanih kuda i ova se zemlja smatrala privatnim vlasništvom slobodnih seljaka odnosno
porodica sa kudnim starješinom na čelu a sve ostale zemlje kao sto su pašnjaci, šume, vode
bile su u kolektivnoj svojini općine.

 po tom zakonu seoska opdina je kao cjelina pladala porez državi, a porez je razrezivao i u
ime države ubirao seoski glavar kao starješina opdine.

 u Zakonu se spominju bijedni ili apori odn. siromašni i poluzavisni seljaci za koje se
pretpostavlja da su pojedinci ili slojevi u općini iskorištavali njihov rad.

 nastankom privatnog vlasništva javlja se na jednoj strani sloj bogatih a na drugoj razne
kategorije zavisnih ljudi što dovodi do podjele društva na klase.

Etnički i demografski uslovi formiranja prvih južnoslavenskih država

 Bizantska vlada je planski kolonizirala Slavene što je 821 godine rezultiralo izbijanjem
velikog seljačkog ustanka (vođa Tomo Slaven).

 bizantski car Mihajlo II uz pomod bugarskog kana 823 godine savladao ustanike a Toma
Slaven zarobljen i pogubljen.

 tokom 8 i početkom 9 vijeka Slaveni bili dominantno stanovništvo u Grčkoj ali su bizantske
vlasti najvedi dio tog stanovništva uspjele apsorbirati i helenizirati te ubrzati proces njihove
kristijanizacije na čemu su radili mnogi bizantski misionari.

 primanje kršcanstva bio je dugotrajan proces koji su okončali brada Konstantin Dirilo i
Metodije.

 kršćanstvo prvo primili knezovi i vojskovođe a nakon toga prodire u narod uglavnom
nasilnim putem.

 među Južnim Slavenima kršćanstvo su prvo primili Karantanci (današnji Slovenci) u 7

vijeka a zatim Hrvati i Srbi u prvoj polovini 9 vijeka.
 nakon što je diplomatski izvršio pokrštavanje Slavena Bizant je imao potrebu da
evangelizira i one Slavene koji su živjeli van granica Carstva i na taj način proširi svoj
politički uticaj među njima.

 862 godine u Carigrad stižu izaslanici kneza Rastislava, vladara Velike Moravske (Češka i
Slovačka) sa molbom da im se upute kršćanski misionari koji znaju slavenski jezik, a
bizantska vlada to povjerava braci Dirilu i Metodiju visokim državnim funkcionerima i
diplomatama koji su znali slavenski jezik (oni sastavljaju slavensku azbuku glagoljicu i
ćirilicu prilagođenu slavenskom jeziku i prevode na slavenski jedan izbor iz pouka iz
Jevanđelja-nastaje novi književni jezik danas poznat kao crkveno-slavenski koji je poslije
grčkog i latinskog postao treci međunarodni jezik srednjovjekovne Evrope.

Prve države Južnih Slavena

 prve države imale su ranofeudalni odnosno feudalni karakter jer su Barbari svojim
prodorom u Rimsko carstvo samo dovršili zatečeni proces radjanja Evrope na stadijum
naturalne privrede i postepenog uspostavljanja feudalnih odnosa.

 u doba pljačkaških provala bogati rimski latifundisti (veleposjednici) koji su imali određen
broj vojnika-najamnika počeli su pod svoju vlast i zaštitu uzimati seoska naselja a kao
naknadu za to počeli su za sebe ubirati poreze koje su seljaci do tada davali državi (time je u
biti kasnorimski latifundista postao srednjovjekovni vlastelin ili feudalac).

 Južni Slaveni su se u ranom feudalizmu geopolitički našli između dviju tada najjačih
evropskih sila Bizanta i Franačke države što je imalo dalekosežne posljedice na politički
razvitak južnoslavenskih naroda.

 podjelom kršcanstva 1054 godine na istočnu pravoslavnu i zapadnu katoličku crkvu

formirana su dva kulturna kruga kojima se kasnije pridružio i treći, islamski kulturni krug.

 prve ranofeudalne države bile su Karantanija (Slovenija) i Bugarska, te Dalmatinska

Hrvatska a istovremenose formiraju ranofeudalne države u Bosni, Raškoj i Duklji.

 Bosna, Hrvatska i Slovenija razvijale su se više pod uticajem Italije i Srednje Evrope.

 Evropske ranofeudalne države se u literaturi dijele u dvije grupe: barbarske kraljevine (na
teritoriji Zapadne rimske imperije) i ranofeudalne države koje su nastale kao rezultat
raspadanja prvobitne zajednice).

 prve južnoslavenske države nastale su kao rezultat prirodno-historijskog raspadanja

rodovsko-plemenskog društva i prvobitne zajednice.
2. PROCES FEUDALIZACIJE U BOSNI I NJEN NASTANAK I RAZVITAK KAO
SAMOSTALNE FEUDALNE DRŽAVE

Porijeklo i značenje imena Bosna

 u nauci nema jedinstvenog mišljenja o postanku i značenju imena Bosna a mišljenja se

mogu svrstati u dvije grupe (prvo je mišljenje po kojem je ime Bosna ostalo od nekog starijeg
ili starog naroda koji su tu živjeli prije Slavena, a drugo je da su Slaveni koji su se tu naselili
donijeli ime sa sobom iz slavenske pradomovine negdje iza Karpata gdje je živjelo pleme
Bosna ili istoimeni plemenski starješina).

Nastanak bosanske ranofeudalne države

 prve pouzdane vijesti iz sredine 9 vijeka kada je bizantski car Konstantin spominje kao malu
zemlju oko izvora i gornjeg toka istoimene rijeke.

 proces unutrašnjeg raslojavanja i razgradnja rodovsko-plemenskog društva nužno vodi

uspostavljanju državnih institucija i opdenito institucija javne vlasti, dolazi do okupljanja
plemena i župa radi odbrane od različitih vanjskih neprijatelja. U tom je procesu zemlja
bosanska zahvaljujući svom središnjem položaju i geografskim odlikama imala vodedu ulogu.

 obzirom na svoj geopolitički položaj i relativnu udaljenost od tadašnjih centara političke

modi (Carigrada i Rima) Bosna se kao država oformila prije drugih južnoslavenskih država pa
je i Dukljanin opisuje kao veliku zemlju sa organiziranom vlašdu na čijem se čelu nalazi
vladar sa titulom bana.

Ban Borić

 je prvi ban koji se pominje u pisanim izvorima, kao samostalni gospodar cijele Bosne u
vrijeme bizantsko-ugarskih ratova 1154-1164 gdje se sa svojim četama pridružio ugarskoj
vojsci.

 prema svjedočenju savremenog bizantskog kroničara Kinama ban Boric je raspolagao

znatnom oružanom silom i da Bosna nije potčinjena nijednom okolnom vladaru nego da narod
u njoj ima poseban način života i upravljanja.

Kulin Ban

 sljedeći vladar koji se po imenu spominje, a mogude je da je došao na vlast 1180 kao
bizantski vazal
 poslije 1180 godine definitivno je utvrdio temelje bosanskoj državi i samostalnosti (u
njegovo vrijeme Bosna se prostirala od Drine do Grmeča sa oblastima Bosnom, Usorom, Soli
i Donjim Krajinama oko Sane).

 za vrijeme njegove vladavine vezuje se politička stabilnost kao i ekonomski napredak pa je

on jedini bosanski vladar koji je ostao sačuvan u narodnoj tradiciji.

Povelja Kulina bana

 u vrijeme bana Kulina cijeli Balkan zahvaden procesom feudalizacije pa je i u Bosni

oformljen domadi vlastelinski stalež.

 na ubrzavanje procesa značajnu ulogu imalo je i jačanje trgovačkog prometa Bosne sa

dalmatinskim gradovima, a posebno sa Dubrovnikom.

 zahvaljujući tome u Bosni su se razvila tri velika grada sa utvrdama Vrhbosna, Visoko i
Drijeva.

 uhodana praksa trgovačkog prometa i veza Bosne sa Dubrovnikom sankcionirana je

Poveljom bana Kulina 29. augusta 1189 godine iz koje se može zaključiti da je u Bosni
postojala feudalna struktura vlasti, a ban se ponašao kao i svaki drugi patrimonijalni feudalni
vladar.

on se smatra vlasnikom cjelokupnog državnog teritorija i kao gospodar Bosne garantira

Dubrovčanima slobodu trgovine i kretanja po njegovoj zemlji. Oko njega se nalazi izgrađen
izvršni i prinudni aparat vlasti jer ban obedava dubrovačkim trgovcima zaštitu od eventualnog
nasilja svojih časnika.

Hereza i Sabor na Bilinom Polju

 krajem 12 vijeku javljaju se prve vijesti o postojanju i širenju heretičkog učenja u Bosni, a
ban je prveo u herezu više od 10000 kršćana.

 papu Innocenta o tome obavještava pismeno zetski knez Vukan, a papa se obrada ugarsko-
hrvatskom kralju Emeriku tražedi intervenciju od njega da bi spriječili širenje hereze.

 izvještavanjem kneza Vukana počinje bliska saradnja između rimske crkve i ugarsko-
hrvatskih kraljeva.

 Ban Kulin je vrlo mudro pokazao volju da prihvati sve što u pogledu vjere traži rimska
kurija i zamolio papu da u Bosnu pošalje izaslanika da njegove ljude ispita i poduči vjeri.
 papa je uputio dvorskog kapelana Ivana de Kazamarisa koji je u Bosnu stigao početkom
aprila 1203 godine i na Bilinom polju održao sabor sa starješinama, banom Kulinom,
njegovim časnicima i narodom.

 ustanovio je da su vjerski pogledi i obredna praksa u bitnim pitanjima suprotni učenjima

katoličke crkve.

 Kazamaris je izvijestio papu 1203 da je obavio posao u Bosni, a ustvari je to bio samo
državnički potez bana da bi izbjegao krstaški pohod protiv Bosne.

 hereza je uhvatila čvrst korijen u Bosni i bila sredstvo državne politike, te izvršila presudan
uticaj na duhovni život bosanskog čovjeka.

Ban Matej Ninoslav i odbrana Bosne

 stalni napadi na Bosnu zbog njezine duhovne hereze.

 rimske pape, ugarsko-hrvatski kraljevi i hrvatski velikaši rade na konačnom uništenju

hereze odnosno bosanske države i njene samostalnosti.

 30 godina od sabora na Bilinom polju do dolaska na vlast bana Ninoslava 1232 jača širenje
hereze čak se proširuje i na Slavoniju.

 1203 godine u Rimu odlučuju da nede idi na ispitivanje i pridobijanje heretika već na
njihovo iskorjenjivanje silom, papa se obraća kralju, plemstvu i sveštenstvu Ugarske da rade
na prikupljanju krstaša za pohod na Bosnu, ali nisu uspjeli prikupiti vojsku za pohod protiv
Bosne.

Franjevci u Bosni

 kako dominikanski misionari nisu uspjeli iskorijeniti herezu kralj Stefan Dragutin 1292
godine. traži od pape da u Bosnu uputi franjevce (papa šalje dvojicu franjevačkih redovnika
vještih slavenskom jeziku koji su se u svom evangeličkom djelovanju radije služili blagom
pastirskom riječju).

 njihov dolazak značio je jednu novu komponentu u vjerskom, kulturnom i etnopolitičkom

razvoju Bosne.

 franjevci svoj red primaju sve više domadih ljudi, približavaju se puku te kao savjetnici u
političkim i diplomatskim poslovima približavaju vladaru, dvoru i bosanskoj vlasteli.
Dinastija Kotromanića

 Dinastija Kotromanića oformila se i učvrstila u Bosni tokom 13 vijeka u borbi i otporu

ugarskim kraljevima i hrvatskim velikašima.

 u četrdesetim godinama 13 vijeka veoma ojačala moć pojedinih velikaških porodica koje su
se održale u nepristupačnim zamkovima i župama (među njima su se posebno izdigli bribirski
knezovi Šubići koji svoju ekspanziju usmjeravaju prema Hrvatskoj i Bosni).

 1302 godine Pavao Šubić je samozvano za bosanskog bana postavio svog brata Mladena te
mu bosanski ban Stjepan I Kotromanić pruža odlučan otpor.

 mada je u jednom trenutku Mladen Šubić uspio potisnuti bana Stjepana I sve do Drine on
nikad nije uspio pokoriti Bosnu (Mladen Šubic 1304 godine je poginuo a Pavao za gospodara
Bosne imenovao svog sina Mladena).

Stjepan II Kotromanić

 borbe za Ugarsko-Hrvatsko prestolje završene su pobjedom Anžujaca pa je kralj Robert

Anžujski vojnom akcijom skršio mod hrvatskih velikaša na prvom mjestu Šubića.

 ban Stjepan II Kotromanić u tim ratovima mudro stao na stranu kralja Roberta riješio se
Šubića i na svoju sranu privukao bosansku vlastelu i knezove Hrvatiniće.

 ban je vojnički odlučno djelovao na strani Ugarskog kralja a protiv hrvatske vlastele i time
osigurao stabilne odnose sa ugarskim dvorom sve do kraja svoje vladavine 1353 godine.

 za samo četiri godine od 1322 godine do 1326 godine ban je definitivno oformio Bosnu kao
suvremeni geopolitički pojam a svoju dugotrajnu i uspješnu vladavinu okončao 1353 godine
udajom svoje kćerke Jelisavete za ugarskog kralja Ludovika I Anžujskog i time Bosnu
približio svijetu visoke evropske politike.

Kralj Tvrtko I Kotromanić

 Stjepanov nasljednik počeo je svoju vladavinu u znaku prevlasti ugarskog kralja Ludovika I
koji je odlučnim ratom istisnuo Mlečane sa istočne obale Jadrana.

 nakon toga Ludovik se okreće Bosni i prisiljava Tvrtka da mu ustupi zapadni Hum kao
navodni miraz svoje žene Jelisavete te pokreće pitanje bosanskih heretika tražedi njihov
progon i u tom cilju 1363 godine otprema u Bosnu dvije krstaške vojske.

 u bitkama kod Srebrenika i Jajca Tvrtko je porazio križare ali usprkos tome krupna
bosanska vlastela ga je 1366 godine zbacila sa vlasti i na bansko prijestolje dovela njegovog
brata Vukca, ali se Tvrtko energičnom akcijom uz pomod kralja Ludovika iste godine vratio
na bosansko prijestolje.
 1371 godine smrću Dušanovog sina cara Uroša čime se ugasila dinastija Nemanjića Tvrtko
je osjetio da njegove prve spoljnopolitičke šanse leže na Istoku u prilikama nastalim
dezintegracijom Dušanovog carstva i u savezu sa knezom Lazarom Hrebljanovidem prosto
gutao jednu po jednu srpsku kneževinu i proširio granicu Bosne do Kosova i Boke Kotorske.

 tako mu se nametnula misao da mu pripada dvostruka kraljevska kruna (dvogubi vijenac)

što je i postao činom krunidbe obavljenim na Mitrovdan 26-27 oktobra 1377 godine u
manastiru Mileševi kod Prijepolja.

 mada je stilom velikog državnika i stratega osigurao sebi kraljevsku krunu Nemanjića on se
nije više zanimao za istočne, pravoslavne prostore već je u cijelosti bio okrenut Zapadu i
mediteranskom svijetu.

 smrt ugarskog kralja Ludovika 1382 godine omogućila je Tvrtku da ostvari svoje planove
prema jugozapadu te u godinama koje slijede uspostavlja svoju vlast nad Kotorom a zatim
nad Splitom, Trogirom i Šibenikom.

 1390 godine uspostavlja vlast nad Hrvatskom do Velebita, proširuje svoju kraljevsku titulu i
postaje slavni kralj Raške, Bosne, Dalmacije, Hrvatske, Primorja (prvi jugoslavenski kralj).

Hum - Hercegovina

 1326 godine ban Stjepan II je pripojio Bosni Humsku zemlju što je imalo dvije posljedice
(prva je da je Humska zemlja postala središte bududeg teritorija Hercegovine. Razvoj i
nastanak Hercegovine vezan je za uspon krupne bosanske vlastele. Ban Stjepan II 1333
godine prodao je dio humskog primorja od Gruda do Stona a kasnije su se osilile vojvode
Sandalj Hranić i Radoslav Pavlović i prodali Dubrovčanima cijelo Konavle. Hranići iz roda
Kosača na Drini kod Goražda otimali su postepeno zemlje Pavlovića u Humu pa je tako
vojvoda Stjepan Kosača pored Podrinja zavladao i Humom).

 druga posljedica priključenja Huma Bosni leži u činjenici da se tada u njenim državnim
granicama javlja u većem broju pravoslavno stanovništvo.

Feudalna anarhija

 smrću kralja Tvrtka I 1391 godine označen je kraj uspona bosanske države i početak njene
propasti koji je vezan za tri krupne velikaške porodice knezova Hrvatinića, Hranića-Kosača i
Radinovića- Pavlovića kada Bosna zapada u feudalnu anarhiju najgoreg tipa.

 najizrazitiji nosilac bio je Hrvoje Hrvatinić kome je još kralj Tvrtko 1380 godine dao titulu
velikog bosanskog vojvode.

 svi su bosanski vladari priznavali svoje prethodnike i njihove dugove ali je vojvoda srušio ta
nastojanja Tvrtka I tako što je onemogućio njegovog sina Tvrtka II da naslijedi oca (na
prijestolje dolazi Tvrtkov sinovac Dabiša a nakon njegove smrti 1395 godine njegova udovica
Marija Gruba).

 tek 1404 godine na bosansko prijestolje voljom vlastele dolazi sin Tvrtka I Tvrtko II
Tvrtković

 promjene na bosanskom prijestolju u razmaku od trideset godina događaju se uvijek uz

prethodni pristanak i suglasnost vlastele.

Kralj Stjepan Tomaš

 poslije smrti Tvrtka II 1443 godine velikaši na bosanski tron dovode Tvrtkovog rođaka
Stjepana Tomaša.

 on se pokazao kao vješt političar, učvrstio svoj položaj i u nastojanjima da sebi osigura
položaj i dobije pomoć Rima u borbi protiv Osmanlija vuče očajnički potez progonom
pripadnika Crkve bosanske koji bježe pod zaštitu Hercega Stjepana Vukčida Kosače.

 Stjepan obnavlja svoje veze sa Osmanlijama pa se kralj Stjepan Tomaš našao sasvim
usamljen a moć i uticaj Crkve bosanske je narastao da se kralj Stjepan Tomaš stalno njih
plašio pa je 1457 godine isplatio sultanu 160000 dukata za navodni mir ali su mu Osmanlije i
dalje prijetile.

Stjepan I Tomašević i kraj srednjovjekovne bosanske države

 posljednji bosanski kralj panično je tražio pomoć zapada pred Osmanskom opasnošću i
samovoljom svoje vlastele ali niotkud nije imao pomoći.

 vlastela lavirala između Osmanlija i Ugara u stalnom uvjerenju da će ona odlučivati ko će

biti na bosanskom prijestolju.

 tu je agoniju presjekao sultan Mehmed II Fatih u proljede 1463 godine odlučnom vojnom
akcijom.

 pred Fatihovom vojskom za samo 2-3 dana padali su tvrdi bosanski gradovi a posljednji
bosanski kralj Stjepan I Tomašević zarobljen je u Ključu i pogubljen sa vlastelom zatočenom
uz njega.

 Zapad je agoniju heretičke Bosne indiferentno posmatrao (pred očima svijeta izgorjelo je
jedno ugledno kraljevstvo).

3. BOSANSKA CRKVA
a) Pojam i definicija

 vjerskim životom dominirala Crkva bosanska čiji su se sljedbenici nazivali krstjanima

odnosno dobrim ljudima, a njihovi protivnici na Zapadu zvali su ih bogumilima, babunima ili
hereticima.

 imali su svoje starješine, a to znači i vjersku organizaciju.

 termin Crkva prvi put se spominje u povelji bana Stjepana II Kotromanida 1325 godine.

b) Literatura

 više mišljenja o karakteru Crkve bosanske i prema Račkom predstavlja izdanak bogumilstva
koje je kao pokret i učenje utemeljio neki bugarski svećenik po imenu Bogumil.

 drugo shvatanje u literaturi da je to ustvari pravoslavna bosanska narodna crkva a od

srpskog pravoslavlja se razlikovala navodno po tome što je imala svoju samostalnu bosansku
crkvenu hijerarhiju.

 po hrvatskoj historiografiji se razvila iz rane katoličke organizacije u Bosni.

 po Jaroslavu Šidaku nije bila ni heretička niti pravoslavna nego pravovjerna kršćanska crkva
sa slavenskim bogosluženjem i vlastitom hijerarhijom nezavisnom i od Rima i od Carigrada.

 bila usko povezana sa vlastelom pa je tako bila jedan od činilaca slabosti centralne vlasti, ali
je svojim učenjem predstavljala značajno sredstvo državne politike u odbrani bosanske
politicke samostalnosti i individualnosti.

c) Učenje Crkve bosanske

 zastupa dualističko učenje koje su katolička i pravoslavna crkva smatrale herezom (polazi
od vjerovanja da svijetom upravljaju dva načela dobro i zlo da su to ustvari dva boga od kojih
je jedan tvorac duhovnog a drugi fizičkog svijeta i koji su u stalnom sukobu).

 popularno mišljenje da je učenje Crkve bosanske bogumilsko i heretičko nastalo u

Bugarskoj.

 bogumilstvo pored asketizma zagovaralo odricanje od vlasništva i zakletve, otpor prema

ratu, nepokoravanje vlasteli, kraljevima i carevima odnosno nosiocima svjetovne vlasti.

 nosioci takvog antifeudalnog pokreta bježeći od progona bizantskih, bugarskih i raških

vladara stigli su u Bosnu gdje su se ved bili učvrstili feudalni odnosi pa je bosanska vlastela
prihvatila taj pokret kao sredstvo odbrane svoje samostalnosti kako prema Istoku tako i prema
Zapadu te se bogumilski pokret u Bosni odlučio na saradnju sa vlastelom.
d) Organizacija

 u pogledu organizacije razlikovali su se izabrani ili savršeni odnosno pravi krstjani (bilo ih
nekoliko stotina i vodili asketski život) i obični vjernici (mrsni ljudi koji su mogli da ratuju,
žene se a jedina im je obaveza bila da se pred smrt pokaju i prime duhovno krštenje).

 crkva nije imala nikakve zemljišne posjede niti je ubirala desetinu ali je bila vezana za
vlastelu i bila jedan od činilaca slabosti centralne vlasti.

 igrala ključnu ulogu u odbrani od spoljnih nasrtaja i različitih križarskih četa, imala podršku
svoje države (vladara i vlastele) a sa druge strane ni država ne bi opstala pred zapadnim i
istočnim neprijateljem da nije bila u simbiozi sa svojom crkvom.

e) Historijska uloga

 vremenom uz istočne granice brojno jača pravoslavno stanovništvo, a u srednjoj Bosni

javljaju se katolici (zahvaljujudi franjevcima i njihovom učenju)

 u vrijeme osmanskog osvajanja Bosna bila nastanjena trima vjerskim grupama.

 pošto su se gradovi razvili kasno, a sve velike religije nastaju u relativno razvijenim
gradskim sredinama pa ni jedna od triju crkava na tlu Bosne u bosanskom seljaštvu nije imala
čvrst oslonac i značajan uticaj što je omogudilo masovno mada postepeno prihvatanje islama
(prihvatali pripadnici sve tri religije).

4. DRŽAVNO UREĐENJE SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

a) Definicija

 staleška monarhija u kojoj je vlast vladara bila ograničena i bitno zavisila od krupnih
feudalaca (vladar ovisio o volji krupne vlastele).

 centralni organi su bili vladar i Sabor dok su nosioci cjelokupne lokalne uprave bili feudalci.

b) Vladar

 do 1377 nosili titulu bana, a od Tvrtkovog krunisanja kralja.

 dva principa dolaženja na prijestolje: primogeniture (prvorođeni sin nasljeđuje oca) i
majorata (najstariji brat nasljeđuje umrlog vladara) ali je sva zavisilo od volje velike vlastele
tako da ova dva principa u Bosni nisu važila.

 zadržalo se shvatanje da je gospodar države čitav rod, a bosanski vladari su ubirali prihode
sa svojih plemenitih baština.

 rudnici vladarevi i on ih je mogao dati u zakup uz ubiranje određene rente (srebro bolano što
znači obilježeno državnim žigom za koji je vladaru pladana određena taksa).

 i carina se mogla dati u zakup strancima obično Dubrovčanima.

 kovanje novca bilo je isključivo pravo vladara.

 Dubrovčani na ime korištenja vinograda i polja u Humu i Trebinju pladali mogoriš svake
godine na Mitrovdan 60 dukata.

c) Državni sabor ili stanak

 drugi organ centralne vlasti a njegovi članovi bili su pripadnici vlastelinskog staleža, a
glavnu riječ u njemu vodile su velmože.

 pored vlastele i vladara u radu sabora mogla učestvovati i njegova žena ali ne i sinovi.

 u radu sabora nisu učestvovali predstavnici crkve što znači da njeni sveštenici nisu ulazili u
red vlastele i feudalnog staleža.

 u djelokurg sabora spadala su rješavanja najvažnijih pitanja unutrašnje i spoljne politike:

izbor i krunisanje vladara, darivanje i oduzimanje baština, otuđivanje državne teritorije i
određivanje spoljne politike. Sve se rješavalo uz suglasnost vlastele.

BOSNA POD OSMANSKOM VLAŠĆU

1. UPRAVNO-POLITIČKO UREĐENJE

Nastanak i razvoj Osmanskog carstva

 jedna od najvedih i najmodnijih država koje poznaje moderna historija i najdugotrajnija

muslimanska država svih vremena koju je početkom 14 vijeka utemeljio Osman Gazi.

 u zapadnoj Anadoliji je organizirao državu koja je u početku imala status kneževine

odnosno emirata, a po njemu su i država i dinastija dobili ime.
 u periodu od 1326 godine do 1922 godine (kroz 600 godina) na prijestolju se smijenilo 36
sultana koji su po muškoj lozi poticali od Osmana.

 Osmansko carstvo se raspalo u Prvom svjetskom ratu nakon kojeg nastaje Turska kao
republika i nacionalna država.

 carstvo vrhunac doživjelo u 16 i 17 vijeku.

 od poraza Osmanlija pod Bečom 1683 godine te velikog rata okončanog Karlovačkim
mirom 1699 godine počinje postepeno opadanje modi Osmanskog carstva.

Mehmed II Fatih

 prodor Osmanlija prema zapadu usporen je provalom Mongola u Malu Aziju koji su sa
istoka ugrozili Osmansku državu (tu spoljnu opasnost i unutrašnje nemire preovladao je sultan
Mehmed I).

 proces izgradnje Osmanskog carstva kao svjetske sile dovršio je Mehmed II zvani Fatih
(osvajač) kad je 19 maja 1453 godine osvojio Carigrad koji se od tada zove Instanbul (uveo
Osmanski sistem vladavine i definirao funkcije državnih službenika, kodificirao feudalne
odnose, organizirao škole, sudstvo i stalež uleme, unaprijedio vojnu organizaciju i utemeljio
mornaricu te se istakao kao graditelj brojnih džamija i drugih javnih objekata).

 Mehmed II je 1459 godine osvojio Smederevo i time dokrajčio srpsku despotovinu a 1463
godine osvojio i srušio srednjovjekovnu bosansku državu (daljem prodoru Osmanlija
suprotstavila se Ugarska).

Centralna vlast u Osmanskom carstvu

 centralni organi vlasti bili su: sultan (kao car i poglavar države) i carski divan (kao izvršni
organ odnosno dvorski aparat i vlada).

 neograničena vlast sultana (smatran vlasnikom cjelokupne državne teritorije pa su bili u

mogudnosti da stoljedima osiguraju cjelovitost države i povlašten položaj vladajude vojničke
klase-askera te izvrše velika osvajanja na Bliskom Istoku u centralnoj Evropi i Africi.

 osvajanjem Sjeverne Afrike odnosno Egipta 1517 godine sultan Selim I je preuzeo titulu i
dužnost halife (vjerskog poglavara).

 na čelu carskog divana odnosno vlade stajao je veliki vezir, a u dvorskom aparatu najvažniji
činovnici bili su zapovjednik straže i starješina posluge (crnih evnuha) koji je poslije sultana i
velikog vezira bio najviši osmanski činovnik u rangu paše.

 državnim aparatom i poslovima rukovodio je veliki vezir uz pomod carskog divana (dvojica
kadi askera, dvojica deftedara, reis efendi, janjičarski aga i kapudan paša).
Lokalna uprava (Yerel Yönetim)

 osnovne jedinice bili su sandžaci (vojno-upravne teritorijalne jedinice) kojima je zapovjedao

sandžak beg.

 sandžaci su se dijelili na kadiluke kao sudske okruge a ovi na nahije kojima su upravljali
subaše ili vojvode.

 više teritorijalne jedinice od sandžaka bili su beglerbeguci, ejaleti ili pašaluci kojima je
upravljao vezir.

 za vrijeme vlade Sulejmana I Zakonodavca bilo je 40 ejaleta a među njima jedan od

najvedih bio je Bosanski ejalet ili pašaluk.

Bosanski ejalet (pašaluk)

 poslije osvajanja Bosne 1463 godine uspostavljen je Bosanski sandžak a kasnije i

Hercegovački.

 poslije Mohačke bitke 1526 godine Osmanlije nastavljaju osvajanje Slavonije i Hrvatske te
osvajaju Liku i Krbavu i uspostavljaju Krčki i Lički sandžak sa sjedištem u Kninu (svi ovi
sandžaci u Slavoniji bili su usko povezani sa Bosnom i ušli su u sastav Bosanskog ejaleta
nakon 1592 godine kada je bosanski beglerbeg Hasan-paša Predojevid osvojio Bihać).

Krajina (Krayina Bölgesi)

 dolaskom Habsburgovaca za ugarsko-hrvatske vladare počelo je organizioranje Vojne

krajine ili granice (graničari ili krajišnici regrutirani su uglavnom iz redova pravoslavnog
vlaškog stanovništva).

 s druge, osmanske strane granice formirala se turska odnosno Bosanska krajina.

 krajiški sandžak-bezi, age i dizdari su iz svojih tvrdih gradova i kula iznenadnim upadima
uznemiravali susjedne krajeve po Primorju i Dalmaciji (na drugoj strani su isto to činili uskoci
i graničari što je prikazano u epskim pjesmama kao njihovo viteško doba).
2. VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE BOSNE

Pravoslavna crkva

 pravoslavno stanovništvo imalo status zaštidene manjine (zimmi).

 već početkom 16 vijeka spominje se u Sarajevu prvo pravoslavno naselje Gornja Varoš u
blizini Baščaršije gdje je podignuta stara pravoslavna crkva.

 1557 godine uspostavljena je Pedka patrijaršija a odluku je donio sultan Sulejman I

Veličanstveni jer su srbi kao pripadnici pomodnih vojnih redova imali značajnu ulogu
prilikom osmanskih osvajanja u Podunavlju.

 pravoslavna crkva je imala feudalni status i organizaciju sa brojnim povlasticama (jedan od

najvedih feudalnih zemljoposjednika).

 crkva djelovala slobodno a pojedinim manastirima dodjeljivani zemljišni posjedi kao timari,
crkve i manastiri nabavljaju i štamparije (prva štamparija 1519 godine nabavljena u Veneciji i
prenijeta u Goražde u crkvu sv. Đorđa, a u Banjoj Luci je otvorena pravoslavna bogoslovija.

3. AGRARNO UREĐENJE (Tarım sistemi)

Timarski sistem

 postojala dva oblika agrarnog uređenja, prvi je timarski sistem – drugi je čiflučki sistem.

 timarski sistemi počivali su na vrhovnom pravu vlasništva nad zemljom koje je pripadalo
državi.

 kao nosilac vrhovnog prava vlasništva, on je dijelio državnu zemlju na uživanje pojedinim
feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje određenih funkcija i dužnosti, najčešće
kao naknadu za obavljanje određenih funkcija i dužnosti najčešde vojne službe.

 takvi su se spahijski posjedi zvali (timarima).

 timar je bio feudalni posjed koji je svom uživaocu donosio prihod od kojeg kao vojnik-
konjanik može sebe izdržavati, te na poziv sultana sa opremljenim konjem i oružjem idi u rat,
je timar mogao donijeti godišnji prihod do 20.000 akči ili aspri.

 u timarskom su sistemu postojala i veda feudalna dobra zvana zijameti (zeameti) i hasovi.
 hasovi su bili veliki feudalni posjedi vezani za određenu funkciju, obično sandžak-bega,
velikog vezira i članove carskog divana prihode od preko sto hiljada akči.

 sultan je dio zemlje zadržavao za sebe, kao svoje lične feudalne posjede (carski hasovi).

 timari su bili neslobodni posjedi što je značilo da su njihovi uživaoci imali samo ekonomski
imunitet to jeste Pravo na ubiranje feudalne rente.

 zijameti pored ekonomskog imali i administrativni imunitet, pored ubiranja rente

istovremeno vršili upravno-policijsku vlast nad naseljenicima svog posjeda.

 uživaoci nisu neposredno upravljali svojim imanjima nego su to raditi preko njima
potčinjenih vojvoda ili subaša.

 pravna priroda timara i zijameta je bila ista. Njihovi su uživaoci i jedne i druge posjede
dobivali lično i pod uslovom vršenja vojne ili rjeđe druge službe.

 ni jedni ni drugi kao spahije nisu bili vlasnici posjeda nego samo uživaoci rente i određenih
imunitetskih prava.

 sve su to mogli uživati samo dotle dok su vršili službu za koju su dobili posjed.

 u timarskom sistemu su pored državne zemlje postojale i druge kategorije zemljišnog

vlasništva bila (vakufska i mulkovna) ili privatna dobra.

Položaj seljaka u timarskom sistemu

 timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seljačkih posjeda ili zemljišnih parcela.

 posjedi seljaka muslimana nazivali su se (čiflucima) a seljaka kršćana (baštinama).

 te su posjede obrađivali seljaci koji su time izdržavali sebe i istovremeno podnosili terete u
korist spahija i države.

 feudalno zavisni seljaci su se u osmanskoj državi opdenito nazivali rajom.

Obaveze seljaka u timarskom sistemu

 obaveze seljaka su bile dvojake, to jeste Prema spahijama (feudalna renta) i prema državi u
Osmanskom carstvu feudalnim državama postojale dažbine prema zemljišnom gospodaru i
opdedržavne obaveze.

 seljak je u odnosu na zemljišnog gospodara bio obavezan na davanje feudalne rente.

 renta je imala naturalni karakter.

 seljak je bio obavezan da daje jednu desetinu, zvanu (ušur) od osnovnih zemljoradničkih
proizvoda.

 spahije su osim toga imali pravo na (priselicu) obavezi seljaka da mu prilokom obilaska sela
daju smještaj i hranu

 desetina nije značila deset posto u matematičkom smislu, nego je zavisno od datih
poljoprivrednih kultura (žito, vinograd, masline itd.) skupa sa solarijom, obično iznosila jednu
osminu ili sedminu od svih težačkih proizvoda

 seljaci su kao i u svim državama bili obavezni na razna druga povremena davanja, a to su
bile razne takse u vidu pristojbi na pčele, mlinove, vjenčanja, prodaju zemljišta i slično,

 ove takse su bile tačno fiksirane u osmanskim kanovima

 nešto povoljniji položaj od ostalih seljaka imalo je tako zvane vlaško, tj.stočarsko
stanovništvo

 Osmanlije su različitim povlasticama nastojali ovo stočarsko stanovništvo prevesti na

zemljoradnju

 vlasi nisu imali drugih obaveza osim što su od svake kude pladali jedan dukat

 oni na toj osnovi ponegdje stidu status slobodnih seljaka (obično imali svoju posebnu,
katunsku organizaciju)

 pored davanja prema spahijama seljaci su bili opteredeni i određenim obavezama u korist
države

 osnovno davanje nemuslimanske raje u korist države bio je (harač) to je ustvari bila
glavarina ili (džizija)

 harač ili glavarina u početku je iznosila 35 akči ili aspri po odrasloj muškoj glavi, sa sve
vedom krizom Carstva rastao je i iznos harača

 nemuslimani u Osmanskom carstvu nisu bili obuhvadeni vojnom obavezom, pa se harač

smatrao naknadom za nesluženje vojske

 druga obaveza seljaka prema državi bila je (devširma) danak u krvi

 tom se riječju označavao izbor i uzimanje određenog broja muške djece, obično u dobi
između 14 i 18 godina za janjičarski pomladak, odnosno za popunu janjičarskog korpusa

 ovo se regrutiranje vršilo povremeno, prema ukazanoj potrebi (najintenzivnija bila u 16

stoljeću, 1515, 1565, 1573, 1578 i 1589 godine)

 devširma je definitivno ukinuta za vrijeme vladavine sultana Murata IV (1623-1640 godine)

4. RATOVI I STALEŠKI I POLITIČKI POKRETI U BOSANSKOM EJALETU

Karlovački mir i granice Bosanskog ejaleta

 višestoljetni prodor Osmanlija u Srednju Evropu okončan je njihovim porazom pod Bečom
1683 godine (udruženim naporom kršćanskih sila Austrije i Poljske ubrzo pridružila i
Mletačka republika

 1684 godine formirana Sveta liga za dalju borbu protiv Osmanlija i njihovo potiskivanje iz
centralne i istočne Evrope i sa jadranske obale

 tako su Austrija, Poljska i Venecija pridružila i Rusija, povele rat protiv Osmanske carev ine
koji je trajao punih petnaest godina

 osmanska carevina je trajno potisnuta iz Mađarske, Transilvanije, Hrvatske, Slavonije i

Dalmacije

 iscrpljene dugogodišnjim ratom sve strane su posredstvom Engleske, Holandije i Španjolske

zatražile mirovne pregovore (1698 godine u Sremskim Karlovcima)

 ovi mirovni ugovori su zaključeni na principu (znači da je svaka strana zadržala one
teritorije koje je u tom trenutku kontrolirala (1699 godine Karlovačkim mirom počelo je
oblikovanje modernih granica BiH)

Požarevački mir i granice BiH

 samo petnaest godina poslije Karlovačkog mira Osmanska carevina i Venecija su ponovo
međusobno zaratile (stalno uznemiravali osmanske brodove)

 osim toga 1714 godine su pružili utočište crnogorskom vladiki Danilu, poznatom inspiratoru
(istrage poturica) to jest genocida nad muslimanima u Staroj Crnoj Gori.

 to je osmanska vlada ocijenila kao povredu Karlovačkog mira, pa je krajem 1714 godine
objavila rat Veneciji

 na bosansko-dalmatinskoj granici Osmanlije su početkom 1716 godine definitivno povratile

Gabelu i porušile skoro sve mletačke pogranične kule i palanke

 osmanski uspjesi alarmirali su Austriju koja se uplašila za svoje posjede u Lici i Primorju pa
je 1716 godine pritekla u pomod Veneciji i zaratila sa Osmanlijama

 Austrijanci su vrlo brzo protjerali Osmanlije iz Banata i osvojili cijelu sjevernu Srbiju tj.
Beogradski pašaluk (bosanski front se na Savi i Uni držao vrlo čvrsto)
 Austrijanci nisu uspjeli zauzeti Zvornik i Bosanski Novi, pa je tako propao njihov plan o
napadu na Bihad

 ovaj rat je posredovanjem Engleske i Holandije okončan mirom u Požarevcu, u ljeto 1718
godine

 Bosna je Požarevačkim mirom ponovo dobila izlaz na more

 Dubrovčani su dobrovoljno ustupili Bosanskom pašaluku dva mala izlaza na more (to su na
sjeveru bili Neum i Klek

Boj pod Banja Lukom i Beogradski mir

 Požarevački mir je trajao do novog rata između Austrije i Osmanske carevine 1737-1739
godine (ovaj rat Austrija je vodila savezu sa Rusijom)

 Austrija nije bila zadovoljna uskim pojasom Posavine koji je dobila mirom u Požarevcu,
nego joj je namjera bila da osvoji cijelu Bosnu kao osnovu za dalji prodor na jugoistok

 austrijski car Karlo VI izdao jedan proglas bosanskom pučanstvu u kojem poziva svo
kršdansko stanovništvo (katolike i pravoslavne) da se pridruže njegovim četama

 oni muslimani koji bi radi imetka željeli ostati u Bosni morali bi se pokrstiti, pošto Karlo VI
ističe u svom proglasu da on druge vjere osim kršćanske u svom Carstvu ne može priznati

 Austrija je računala da se Bosna nalazi u teškoj situaciji, jer je znatan dio njenih vojnih
efektiva bio angažiran na ruskom ratištu

 Carigrad je zato savjetovao tadašnjem bosanskom namjesniku (veziru) Hećim-oglu Ali-paši

da izbjegava sukob i da nastoji mirno se nagoditi sa Austrijancima, makar i po cijenu
određenih teritorijalnih ustupaka

 Ali-paša je, međutim odlučio da djeluje samostalno i da sam organizira odbranu Bosne
(proglasio opću mobilizaciju u zemlji -Travničko polje)

 odakle je Ali-paša krenuo u susret austrijskoj vojsci koja je u međuvremenu opsjela Banja
Luku

 tu je 4. augusta 1737 godine došlo do velike bitke u kojoj su bosanski odredi potpuno razbili
austrijsku vojsku (time je Bosna bila odbranjena)

 do odlučujuće bitke u ovom ratu došlo je u ljeto 1739 godine kod Hisardžika (Grocke)
nedaleko od Beograda

 Osmanlije su kod Grocke nanijele težak poraz Austrijancima, koji su nakon toga uz
posredovanje Francuske zatražili mirovne pregovore
 poslije kradih pregovora mir je zaključen i potpisan početkom septembra 1739 godine u
Beogradu

 ovim mirom Austrija je kao poražena strana morala vratiti Osmanlijama sjevernu Srbiju i
Beograd (istovremeno je Austrija izgubila sve posjede koje je u Bosni stekla prethodnim
Požarevačkim mirom

Bune seljaka muslimana u Bosni u 18 stoljeću

 poslije Karlovačkog mira 1699 godine Bosna je postala najisturenija osmanska provincija
prema Zapadu izložena stalnim prijetnjama i napadima Habsburgovaca iz Slavonije i
Hrvatske i Mlečana iz Dalmacije

 to je nametalo potrebu ubrzane fortifikacije Bosne, odnosno izgradnje cijelog sistema

pograničnih tvrđava ili (tvrdih gradova) kula i palanki (teret podizanja i izgradnje ovih utvrda
pao je najvedim dijelom na seljake)

 troškovi rata 1714-1718 i 1736-1739 godine doveli su do ogromnog porasta opdedržavnih

nameta, odnosno do povedanog oporezivanja seljaštva (što je bio uzrok mnogim seljačkim
bunama i staleškim nemirima)

 seljacima su posebno teško padali nameti u korist upravnika provincija (vezira)

 u Bosni je u narodu ovaj namet bio poznat pod nazivom (taksit) tj.rata, pa pošto je pladan u
dvije godišnje rate (pri tome su vršene i razne zloupotrebe i nasilja od strane poreznika,
odnosno ubirača taksita)

 sve je to do krajnosti iscrpljivalo ekonomsku snagu seljaka (obično su se pojedinci iz

kršdanske raje odmetali u hajduke, dok se muslimani seljaci otvoreno bune)

 1682 godine seljaci sarajevskog kadiluka usprotivili pladanju globe

 seljaci su u velikom broju upali u Sarajevo i provalili u sud, gdje su ubili mulu (kadiju) i
njegovog pomodnika (naiba), a sudnicu demolirali i opljačkali

 pobuna je ugušena i napladena od Sarajlija i seljaka 250 kesa dukata na ime globe)

 najveda muslimanska seljačka buna izbila je 1747 godine i trajala je punih deset godina

 seljacima su se pridruživali i neki slojevi muslimanskog gradskog stanovništva, kao što su

sitni posjednici i čifluka

 janjičari i njihove starješine, zvane (baše i bašeskije), su ustvari bili nosioci buna u
gradovima

 glavna žarišta Tešanj, Tuzla, Sarajevo, Livno, Duvno i Glamoč

 pobunjenici su uglavnom napadali predstavnike vlasti i uništavali njihov imetak

 Bosna je ušla u stanje anarhije u kojem redovna vlast jednostavno nije mogla funkcionirati

 tek kada je za bosanskog namjesnika krajem 1752 godine došao energični Mehmed-paša
Kukavica, inače rođeni Bošnjak, vlast se konsolidirala i počela nanositi udarce pobunjenicima

 hvatanjem i ubistvom poznate brade Morida i još dvadesetorice njihovih drugova (joldaša) u
blizini Sarajeva početkom 1757 godine buna je konačno ugušena

 ova je velika buna bila po svom karakteru slična svim seljačkim bunama feudalnog doba
(seljaci se nisu bunili protiv vladara kralja, cara)

 oni su se samo dizali protiv zloupotrebe vlasti i uvođenja novih nameta,

 tako se ni muslimanski seljaci u Bosni nisu digli protiv sultana i osmanskog poretka (oni su
se samo borili za stari poreski sistem)

Proces čiflučenja ( Çıftlık Sistemi)

 od kraja 17 i početka 18 vijeka proces čiflučenja koji predstavlja specifičan vid

izvlašdivanja seljaka i stvaranja velikih zemljišnih posjeda u rukama veleposjedničke klase

 proces čiflučenja je nastao kao rezultat političke i ekonomske krize Carstva i njegovog
opadanja, što je dovelo do deformacija u timarskom sistemu i uspostavljanja novih, čiflučkih
agrarnih odnosa odnosno u timarskom sistemu bili su regulirani osmanskim zakonima tako
zvanim (kamunima),

 na taj način su agrarni odnosi stavljeni pod strogu kontrolu države

 glavni instrument te kontrole bile su u prvom redu vrlo precizne zemljišne knjige, tako
zvani (defteri)

 pojavom čiflučenja nastaju na prvom mjestu duboke promjene u ekonomskom i pravnom

položaju seljaka

 vladajudi oblik zemljišne svojine u Osmanskom carstvu bila je državna zemlja, koju su
posjednici timara i zijameta samo uživali pod određenim uvjetima, ali kojom nisu mogli
raspolagati

 u tome je, međutim, postojala jedna protivrječnost, pošto su seoski posjedi (čifluci i baštine)
u praksi otuđivani

 seoski posjedi su bili u pravnom prometu i transakcije s tim posjedima oduvijek su postojale

 vezanost seljaka za zemlji nije bila strogo postavljena, to su oni slobodno međusobno
prodavali i kupovali svoje posjede uz formalno odobrenje spahije i pladanje tako zvani
(tapijske pristojbe) radi upisa u zemljišne knjige

 svaki novi vlasnik čifluka ili baštine preuzimao je i izvršavao prema spahiji i državi iste
obaveze koje je imao njegov prethodni
 sve dok se promet seoskim posjedima odvijao među samim seljacima, osnove timarskog
sistema i opdenito osmanskog ekonomskog i političkog poretka nisu ničim mogle biti
ugrožene

 tek kada se u promet seoskim dobrima uključuju pojedinci iz ostalih slojeva stanovništva
počinje rastakanje temelja timarskog uređenja i ostalih klasičnih osmanskih institucija

 od 17 vijeka u prometu seoskim posjedima sve više učestvuju pojedine spahije, janjičari,
zanatlije i trgovci, pa i pripadnici uleme

 ovi pojedinci dolaze do seoskih posjeda na različite načine, bilo silom, odnosno
prisiljavanjem seljaka na prodaju zemlje, bilo tako što seljacima oduzimaju založena imanja
radi namirivanja dugova

 u svakom slučaju, od trenutka kada se ovi slojevi življe uključuju u promet zemljom,
počinje proces čiflučenja

 od tada se javlja jedna treda ličnost između spahije i seljaka (to je vlasnik zemlje, odnosno
čufluka, zvani čifluk-sahibija on se pored spahije i države namede kao tredi eksploatator
seljakovog rada)

 poraz Osmanlija u velikom Bečkom ratu 1683-1699 godine označio je prestanak njihovih
daljih osvajanja (u tim uslovima nije bilo više nove zemlje, pa mnogi gube mogudnost da
stupanjem u redove spahija ili janjičara osiguraju svoju egzistenciju)

 gubitkom Ugarske i Slavonije brojne su spahije ostale bez svog posjeda i vrše pritisak na
ograničene zemljišne fondove (u takvoj situaciji oni traže izlaz u razvlašdivanju seljaka)

 istovremeno i gradska privreda zapada u teškode, pa mnoge zanatlije i trgovci nastoje dodi
do bar jednog čifluka kako bi se tim kriznim vremenima ispomogli prihodima sa zemlje

 na isti način postupaju janjičari, državni službenici i drugi koji usljed finansijske krize
Carstva neredovno primaju svoje (dirluke) plate

 kako je proces čiflučenja tekao u okvirima još postojedeg timarskog sistema, to su nastali
vrlo složeni agrarni odnosi

 u novom, čiflučkom sistemu seljak je pored davanja spahiji morao davati određenu dažbinu
i čifluk-sahibiji (spahiji se obično davao (desetak) desetinu, a čifluk-sahibiji (devetak)
devetinu)

 seljak na čifluku za razliku od seljaka u timarskom sistemu nije imao svog zemljišta ved je
radio svom gospodaru (državi je bio dužan jedino pladati harač)

 osnovna osobenost tog procesa u Bosni je da su njegovi glavni nosioci bile samo bosanske
spahije
 tako se u Bosni najčešde u jednoj istoj ličnosti pojavljuje spahija i čifluk-sahibija

 Numan-paša Duprilic prilikom pohoda na Crnu Goru 1714 godine poveo sa sobom u
povratku oko dvije hiljade Crnogoraca i Brđana sa porodicama i nastanio ih na tada slabo
naseljenu Glasinačku visoravan kod Sarajeva

 od tada se uobičajilo da se Drobnjaci, Brđani i ostali vlaško stočarsko stanovništvo sa

područja Crne Gore samo doseljavalo u Bosnu, posebno u gladnim godinama (kad izda
ljetina) kako bi se prehranilo

 velika kuga opustošila neke krajeve Bosne, pa su mnoge zemlje ostale prazne

 posebno je stradalo muslimansko stanovništvo

 na sve te puste zemlje bosanske spahije kao čifluk sahibije naseljavaju Crnogorce i druge
pravoslavne vlahe pod novim čiflučkim režimom

Dubički rat i Svištovski mir (Dubiçki savaş ve Ziştovi Antlaşması 1791)

 poslije poraza Austrije 1737-39 godine punih pola stoljeda vladao mir.

 planovi o osvajanju Bosne oživjeli su u Austriji dolaskom na vlast cara Josipa II 1720
godine u savezu sa Rusijom objavila početkom 1788 godine rat Osmanskoj carevini

 cilj Austrije i Rusije bio je da se Osmanska carevina potisne iz Evrope

 istovremeno bi se na sjeveroistoku i jugu Balkana uspostavile dvije pravoslavne države pod

ruskom dominacijom

 Austrija i Rusija su bile nedovoljno spremne za rat

 skupa sa objavom rata, car Josip II je uputio dva proglasa bosanskom stanovništvu, jedan
kršdanima, drugi muslimanima (u prvom proglasu kršdani se pozivaju da se dignu na ustanak
i pridruže austrijskim četama) na suprot toga, (muslimani se pozivaju da ostanu mirni bave se
svojim poslom i zaradom)

 obedava se potpuna ravnopravnost islama sa drugim vjeroispovijestima, pa čak i pladanje

imama i drugih vjerskih službenika iz državne kase

 bosansko muslimansko stanovništvo, pružalo je snažan otpor brojno nadmodnoj austrijskoj

vojsci

 glavne borbe su vođene oko grada Dubice (Dubički rat)

 slabi rezultati na vojnom frontu prisilile su Austriju i Rusiju da odustanu od svojih

osvajačkih planova
 osim toga 14. jula 1789 godine izbila je Francuska revolucija koja je veoma uzdrmala i
zabrinula feudalnu Evropu

 mir između Austrije i Osmanske carevine, zaključen je početkom augusta 1791 godine u
Svištovu, gradu na Dunavu u Bugarsko

 ovim ugovorom u osnovi je zadržano stanje od prije rata, odnosno granice uspostavljene
Beogradskim mirom 1739 godine

Kapetani i ajani (Kapudanlar ve Ayanlar)

 od druge polovine 16 vijeka se javljaju kapetanije, kao granične vojno-teritorijalne jedinice

radi odbrane Bosanskog ejaleta uspostavljen je cijeli niz kapetanija na prostoru od Gradiške
na Savi do Novog u Boki Kotorskoj

 poslije Karlovačkog mira 1699 godine osmanske vlasti rade na hitnom uspostavljanju novih
kapetanija duž bosanskih granica (funkcija kapetana dodjeljivala se pojedincima iz reda
bosanskih spahija i vrlo brzo je postala nasljedna

 neki od kapetana su za obavljanje svoje dužnosti primali redovne plate čiji je novčani iznos
obično bio ravan prihodima sa jednog zijameta (kapetan je bio komandant cjelokupne vojske
na području kapetanije)

 od druge polovine 17 vijeka dolazi u organizaciju lokalne uprave u Carstvu do značajnih

promjena pojavom tako zvani vilajetskih ajana (uglednih ljudi)

 ajani su zajedno sa kadijama i drugim upravnim funkcionerima određivali razrez

opdedržavnih nameta na stanovništvo, organizirali su kolektivno suzbijanje hajdučije i nereda,
maksimirali su i kontrolirali cijene hrani, vršili mobilizaciju muslimanskog stanovništva u
vojsku, koju su tokom rata na raznim frontovima predvodili

 u početku su ajani bili birani iz reda uglednih ljudi

 vremenom ajani, regrutirani uglavnom iz najuglednijih begovskih porodica, postaju nosioci

cjelokupne upravne vlasti na području jednog kadiluka (sudskog okruga)

Pokret bosanskih ajana i buna Husein-kapetana Gradaščevića

 Od 18 i početka 19 vijeka ajani, uz janjičare, postaju glavnom smetnjom obnovi autoriteta

centralne vlasti i provođenju neophodnih reformi u Carstvu

 da bi sačuvali svoje pozicije bosanski ajani su se odlučno odupirali vojnim i

administrativnim reformama koje je u prvim decenijama 19 vijeka nastojala provesti centralna
osmanska vlast
 znajudi šta im se iz Carigrada sprema bosanski ajani su se i sami organizirali i pripremali za
otpor

 oni su na sastanku u Tuzli početkom februara 1831 godine izabrali za svog vođu Husein-
bega Gradaščevida koji je bio na čelu Gradačačke (Gradačac) kapetanije za vođu upravo zato
to je bio najmodniji i najbogatiji čovjek

 ajani i kapetani su na sastanku u Tuzli usvojili program svog pokreta koji su u vidu pet
osnovnih zahtjeva ili tačaka uputili bosanskom veziru i sultanu

 na prvom su mjestu tražili da Porta opozove privilegije date kneževini Srbiji, odnosno
obustavi dalje uvođenje srpske autonomne vlasti u Beogradskom pašaluku

 drugom tačkom se zahtijevalo obustavljanje uvođenja nove vojne organizacije sa

uniformama evropskog kroja, kao nečega što je suprotno islamskoj tradiciji

 na tredem se mjestu tražilo ukidanje položaja državnog namjesnika u Bosni

 četvrtom tačkom se tražila dozvola da se u Bosni uvede vlastiti oblik (republikanske vlade),
a da se na njeno čelo bira ili imenuje čovjek iz domade sredine

 najzad petom tačkom se tražila autonomija Bosne tako što se ubudude Porta ne bi miješala u
njene unutrašnje stvari

 sultan Mahmud II je odbio sve ove zahtjeve bosanskih ajana

 Husein-kapetan je u međuvremenu prikupio vojsku od 25.000 ljudi koja je krenula prema

Sandžaku i Kosovu

 plan je bio da se bosanske snage spoje sa pobunjenim Albancima koje je predvodio

Mustafa-paša Skadarski sukobu sa vojskom velikog vezira doživio težak poraz kod Prilepa,
nakon čega se povukao u svoj Skadar

 Husein-kapetan je, iako sa manjim brojem vojnika, u bitkama kod Lipljana i Štimlja (južno
od Kosova Polja) potukao jula 1831 godine osmansku vojsku koju je lično predvodio veliki
vezir Mehmed Rašid-paša

 poslije ove sjajne pobjede Husein-kapetanu je bio otvoren put za dalje napredovanje prema
Skoplju, ali je on odlučio da se vrati u Bosnu, gdje je sebe ved vidio kao novog vezira

 on je u tom svojstvu rezidirao u Travniku, gdje je formirao divan (savjet) i imenovao niz
novih funkcionera po Bosni (Husein-kapetan je u narodu prozvan Zmaj od Bosne)

 sultan Mahmud II isto tako nije priznao legitimnost Husein-kapetana kao vezira

 u međuvremenu je veliki vezir raznim lukavstvima i intrigama uspio u priličnoj mjeri

raslojiti bosanske ajane, pa se jedan broj njih distancirao od Husein-kapetana (konstantnu i
najsnažniju podršku Husein-kapetan je imao u Sarajevu)
 Husein-kapetan je na vezirskoj stolici ostao svega nekoliko mjeseci, pošto se ved početkom
juna 1832 godine centralna vlast uspjela s njim obračunati (vojska velikog vezira nanijela
presudan poraz Husein-kapetanu i njegovim pristalicama u dvije bitke kod Pala blizu
Sarajeva)

 poslije ovih poraza, Husein-kapetan je izbjegao u Slavoniju (kao izbjeglice u Austriji su se

našli i drugi učesnici pokreta, i Huseinove pristalice, vedina od njih se vratila u Bosnu nakon
proglašenja amnestije)

 porta je 1835 godine ukinula kapetanije i zavela (muselimluk) ili (muteselimluke) srezove
koji su se teritorijalno podudarali sa kadilucima, odnosno bivšim kapetanijama (dosadašnji
upravni poslovi kapetana povjereni su upravnicima srezova)

 Austrijski kancelar Metternich (Meternih) izradio je kod sultana pomilovanje za Husein-

kapetana, ali bez prava povratka u Bosnu

 Husein-kapetan je početkom oktobra 1832 godine stigao u Beograd gdje se predao

osmanskim vlastima

 odatle je otpremljen u Istanbul, gdje mu je sultan ponudio visoki vojni položaj, to je Husein-
kapetan odbio (uskoro se teško razbolio i umro u Istanbulu u ljeto 1833 godine u 31 godini
života)

5. BOSNA U VRIJEME TANZIMATA (REFORMI)

Hatišerif od Gilhane (Gülhane Hatt-ı Şerif-i)

 sultan Abdul Medžid počeo svoju vladavinu 1839 godine izdavanjem poznatog Hatišerifa
od Gulhane (Plemenitog ili časnog dekreta iz kuce ruža) često naziva osmanskom Poveljom
sloboda kao (Bill of Rights)

 sultan ovim aktom na prvom mjestu garantira svim svojim podanicima, bez obzira na
religiju ili sektu, potpunu sigurnost života, časti i imetka

 dalje se obedava uvođenje stalnog načina razrezivanja i ubiranja poreza (proklamira jednak i
redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove službe)

 određeno je da de ubudude svako optuženo lice, poslije istrage i ispitivanja, biti javno
suđeno u skladu sa carskim i (Božanskim pravom)

 svako ko posjeduje imovinu bilo koje vrste slobodan je s njom raspolagati bez ikakve
smetnje od strane drugog lica

-bide donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (rušvet), koje (Božanski
zakon) proklinje i što je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva
 Hatišerifom od Gulhane počelo je razdoblje reformi (tj.dovođenja stvari u red)

Vilajetski zakon 1867 (1867 Vilayet Kanunu)

 nova organizacija uprave u provincijama.

 glavni pokretači nove organizacije provincija bili su veliki vezir Fuad-paša Kečedžizade i
Midhat-paša

 za obrazac te nove organizacije uzete su administrativne i druge mjere koje je Midhat-paša

provodio u Niškom ejeletu (on je zato pozvan u Carigrad, gdje mu je povjeren zadatak izrade
nacrta uredbe o novoj organizaciji provincija)

 sultan je taj nacrt ozakonio u decembru 1864 godine Midhat-paša

 njegov je zadatak bio da novu uredbu primjeni u praksi

 osmanska vlada je ocjenila da je eksperimentalna primjena nove uredbe uspjela

 zato je u maju 1865 godine odlučeno da se prema toj uredbi izvrši reorganizacija
provincijske vlasti u cijelom Carstvu

 Carskim fermanom od 13. maja 1865 godine dotadašnji Bosanski ejalet-pašaluk je

preimenovan i pretvoren u Bosanski vilajet

 uredba je provedena tokom 1865-66 godine stupila u život od početka 1867 godine

 na čelu vilajeta stajao je valija (on je bio dužan da upravu vilajeta organizira na način koji
najbolje odgovara datom području)

 Live su se dijelile na kaze (srezove), kojih je u cijelom vilajetu bilo šezdeset

 novom organizacijom vilajeta potvrđena je zatečena (seoska uprava) na čijem su se čelu

nalazili (muhtar) knez, vladar i seosko vijede (ihtijar-medžlisi)

 u sklopu uvođenja nove organizacije vilajeta uvedena je 1866 godine. i uprava gradske
opdine

 uporedo sa uvođenjem nove upravne organizacije pristupilo se i reformi tradicionalnog

šerijatskog sudstva

 1859 godine donijeta Uredba o uređenju šerijatskih sudova. Ovom je uredbom nadležnost
šerijatskih sudova svedena na čitanja ličnog statusa muslimana (brak, porodica i
nasljeđivanje) i stvari vakufa
 uredbom o organizaciji vilajeta, uvedeni su redovni sudovi za rješavanje imovinsko-pravnih
sporova i krivica svih građana po propisima utvrđenim opdim državnim zakonima (prvu su
činili sreski ili kotarski sudovi, drugu okružni, a tredu Vrhovni vilajetski sud u Sarajevu)

ISTOČNO PITANJE I OKUPACIJE BIH 1878 GODINE (Şark Meselesi ve 1878 Bosna
Hersek İşgalı)

Istočno pitanje (Şark Meselesi veya Doğu Sorunu)

 je bilo pitanje osvajanja, preuzimanja i podjele osmanskih posjeda u jugoistočnoj Evropi,

 Bliskom i Srednjem Istoku i Sjevernoj Africi

 najšire gledano to je problem odnosa islama i kršćanske Evrope

 Evropske sile nastoje u svojoj kolonijalnoj ekspanziji svaka za sebe uzeti što vedi dio
osmanskog nasljeđa (na drugoj strani se istovremeno na Balkanu i u arapskim zemljama
javljaju ustanci i oslobodilački pokreti)

 povlačenjem Osmanske carevine iz srednje i jugoistočne Evrope otvarao se problem

popunjavanja tog geopolitičkog prostora

 ključnu ulogu u tome igrale su u početku dvije kršdanske sile, Austrija i Mletačka republika

 u drugoj polovini 18 vijeka Rusija, istočno pitanje direktno otvara šestogodišnjim rusko-
osmanskim ratom i mirovnim ugovorom zaključenim 1774 godine grad Kajnardža u
Bugarskoj

 ovim ugovorom Rusija je dobila pravo protektorata nad pravoslavnim stanovništvom u

Osmanskom carstvu (sultan je kao halifa prvi put dobio pravo jurisdikcije nad muslimanima
koji su došli pod nemuslimansku vlast)

Bosanski ustanak 1875 – 1878 (Bosna Hersek isyanı 1875-1878)

 Bosanski ustanak 1875-1878 godine naziva se široki oružani pokret bosanskog,

pravoslavnog seljaštva, koji je trajao od juna 1875 godine do augusta 1877 godine (osnovni
uzrok ustanka bilo je teško stanje u oblasti agrara

 oružani sukobi su počeli napadom hercegovačkih hajduka i crnogorskih uskoka na jedan

trgovačko-putnički karavan u blizini Nevesinja «Nevesinjskom puškom»

 ustanak nije imao jedinstveno vojno-političko rukovodstvo

 prvobitni socijalni ciljevi ustanka bili su rušenje postojedeg (čiflučkog) agrarnog sistema i
stvaranje slobodnog seljačkog posjeda (ovi su ciljevi ubrzo potisnuti u drugi plan)
 na prvo mjesto izbijaju politički ciljevi, podjele ili ujedinjenja B i H sa Srbijom i Crnom
Gorom

 ove svoje ciljeve Srbija i Crna Gora su vezivale za Rusiju i njenu pomod

 tome se odlučno usprotivila Austro-Ugarska, ona je u tome uspjela tako što je 1878 godine
dobila od evropskih sila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu 1875-1878 godine okončani
trijumfom Austro-Ugarske

 najistaknutiji intelektualno-politički vođa ustanka 1875 godine bio je u početku Vaso

Pelagic

 Osmanske snage su konačno 4 augusta 1877 godine nanijele ustanicima težak poraz na
Crnim Potocima (ustanici se više nisu mogli oporaviti, rješavanje bosanskog pitanja
prebačeno je na međunarodni plan gdje su dominirale velike evropske sile)

Berlinski kongres (Berlin Kongresi)

 tokom maja izvršene su sve diplomatske pripreme, šest evropskih sila (Austro-Ugarske,
Velike Britanije, Njemačke, Francuske, Italije, i Rusije) te Osmanske carevine sastao u
Berlinu 13. juna 1878 godine zaključen Berlinski ugovor (ovim su ugovorom na prvom
mjestu poništene granice Senstefanske Bugarske)

 Srbija i Crna Gora su dobile status nezavisnih država

 28. juna stavljen je na raspravljanje Sanstefanskog ugovora koji se odnosio na Bosnu i

Hercegovinu od sila učesnica Kongresa zahtijevao donošenje brze odluke u pogledu Bosne i
Hercegovine

 zahtijevom da joj se ponudi okupacioni mandat u BiH Austro-Ugarska se stavlja na opde

evropsko stanovište, kako bi se očuvao evropski mir

 njegovo je izlaganje u cijelosti podržao engleski delegat markiz Robert Salisbury (Solzberi),
koji je formalno podnio prijedlog da se Austro-Ugarskoj dodjeli okupacioni mandat nad
Bosnom i Hercegovinom (tom se prijedlogu nijedna od prisutnih sila nije ozbiljno
suprostavila, pa čak ni Osmanska carevina)

 tako je 4. jula 1878 godine prihvaden član XXV Berlinskog ugovora, kojim je Austro-
Ugarskoj povjeren mandat da okupira i upravlja Bosnom i Hercegovinom

Narodna vlada za BiH (Bosna-Hersek Milli Hükümeti)

 odredbe člana XIV Sanstefanskog ugovora koje su se odnosile na Bosnu i Hercegovinu

izazvale su odmah određena politička previranja u Sarajevu
 ulema je ved 11. aprila 1978 godine sazvala i u Carevoj džamiji održala narodni zbor na
kojem je izražen protest protiv Sanstefanskog ugovora (protestovalo se protiv oduzimanja
bosanske zemlje, odnosno teritorija)

 vijest koja je u Sarajevo stigla početkom jula da je Austro-Ugarska dobila uz suglasnost

Porte, mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu, izazvala je političku buru u gradu i cijeloj
zemlji. Narodni odbor je odmah iznudio ostavku osmanskog vojnog komandanta Vele-paše,
čime je jasno pokazao da de suprotno naređenjima Porte braniti Bosnu

 dok je Narodni odbor pregovarao sa osmanskim civilnim vlastima o preuzimanju vlasti,

ulični su bukači podsticali masu na otpor. U toj se masi posebno izdvojio kao junak ulice
Hadži Lojo ( u stvarnosti Hadži Lojo je djelovao vrlo destruktivno i unosio je pometnju u
organizirani rad na pripremanju otpora austro-ugarskim četama )

 Sarajevski događaji su se prenijeli na unutrašnjost (pobunio Travnik)

 u narodu je, posebno među Bošnjacima, lansirana parola da je Bosna njihov vatan
(domovina) i da sultan može dati Stambol, a ne Bosnu.

 27. jula 1878 godine u Sarajevu je došlo do masovne pobune u kojoj je faktički srušena
osmanska vlast u Bosni i Hercegovini

 28. jula 1878 godine Narodni odbor je održao sjednicu na kojoj je aklamacijom izabrana
Narodna vlada za Bosnu i Hercegovinu ( imala samo pet članova)

Okupacija BiH (1878 Bosna İşgalı)

 29. jula 1878 godine u Sarajevo su stigle telegrafske vijesti da su austro-ugarske trupe prešle
granicu na Savi kod Kostajnice, Gradiške, Bosanskog Broda i Šamca

 Austro-ugarskim trupama u Bosni komandovao je general Josip Filipovic, a u Hercegovini

general Stevan Jovanovid

 oni su se u ime austrijskog cara obratili bosanskom stanovništvu jednim proglasom

 svim se stanovnicima BiH, bez razlike na vjeroispovijest obedava zakonska ravnopravnost i

zaštita života, vjere i imetka, te pravo upotrebe svog jezika (postojedi običaj se nede dirati, a
zatečeni zakoni važide do izdavanja novih)

 poziva da se povjerenjem primi Austro-Ugarsku i preda se njenoj zaštiti

 na drugoj strani, komandant Bosne Smail Haki Selmanovic obratio se istovremeno vlastitom
(objavom) poziva sve žitelje Bosne da se «složno odupru neprijatelju»

 Austro-Ugarske čete su naišle na vrlo odlučan i žilav otpor u skoro svim krajevima Bosne i
Hercegovine (na čelu tog otpora stajala je Narodna vlada) sa brojim lokalnim komandantima i
borcima
 najveci dio tog otpora slomljen je osvajanjem Sarajeva 19. augusta 1878 godine

 padom Konjica 5. oktobra 1878 godine okupirana je cijela Hercegovina, Bosanska Krajina,
Bihac , koji se držao sve do 19. septembra 1878 godine.

 tokom tromjesečnih borbi austro-ugarske čete su sa bosanskim ustanicima vodile oko

šezdeset manjih i vedih bitaka

 austo-ugarska izgubila oko šest hiljada vojnika i oficira (gubici bosanskih ustanika nisu
poznati

 ved od prvih dana okupacije istaknutim zarobljenim ustanicima počeo je suditi prijeki sud
(Standgericht), je naredbom generala Filipovida uspostavljen ved 4. augusta 1878 godine (-po
zauzecu Sarajeva preko šest stotina zarobljenih ustanika)

BIH ZA VRIJEME AUSTRO-UGARSKE UPRAVE

1. HABSBURŠKA CAREVINA I NJENA USTAVNA STRUKTURA

Porijeklo Habsburške carevine

 Habsburzi su bili jedna od najvedih evropskih vladarskih familija

 njihova je matična zemlja Donja Austrija (Beč) odakle su svoju vlast širili više ženidbenim
vezama i raznim feudalnim ugovorima, a manje ratovima

 carevina stvarno nastala poslije Mohačke bitke 1526 godine (nakon što su na Mahoču 1526
godine vojnički porazili Ugarsko i Hrvatsko kraljevstvo, Osmanlije su prvi put izbili pred
kapije Beča.

 Habsburgovcima se nakon ove bitke prvo pridružilo hrvatsko plemstvo (Hrvatska je ušla u
personalnu uniju sa Austrijom)

 do druge Osmanske opsade Beča 1683 godine odnosno Karlovačkog mira 1699 godine
Austrija je vodila sa Osmanlijama više ratova odbrambenog karaktera

 U ratu 1683-1699 godine Habsburška je carevina, u savezu sa Mletačkom republikom

potisnula Osmanlije iz Ugarske

 time je evropska historijska misija Habsburške carevine izvršena. Carevina postoji i dalje a
dinastičkim razlozima nastoji da se proširi.

 Austrija poslije 1699 godine vodi niz osvajačkih ratova radi sticanja novih posjeda na
balkanskom prostoru .
 u tome nije imala nekog velikog vlastitog uspjeha, ali je zahvaljujudi ishodu Napoleonovih
ratova stekla na Balkanu i sjevernoj Italiji znatno teritorijalno poroširenje

 Napoleon je 1797 godine definitivno srušio Mletačku republiku, a sve je njene posjede na
Jadranu dao Austriji, čijom se princezom Marijom Lujzom u međuvremenu oženio ( Bečki
kongres je sve to 1814/15 godine potvrdio)

Austro-ugarska nagodba - dualizam

 Austrugarska carevina je u doba feudalizma predstavljala osobenu zajednicu različitih

srednjovjekovnih država i pokrajina koje su za svog vladara priznavale vladajudeg
predstavnika dinastije Habsburga

 sa jačanjem nacionalne svijesti i revolucijama devetnaesto stoljede dovodi u pitanje

opstanak takve centralizirane monarhije

 interesi Habsburške monarhije posebno su ugroženi borbom za ujedinjenje Italije i usponom

i jačanjem Pruske u Njemačkom savezu

 vladajudi su se krugovi Monarhije priklonili tada ideji dualizma, pa je 1867 godine

sklopljena «Austro-ugarska nagodba» (tom je naredbom ozakonjena politička prevlast
Nijemaca i Mađara na štetu brojnih slavenskih naroda)

 po ovoj se nagodbi Monarhija sastojala od dvije države, Austrije i Ugarske, od kojih je

svaka imala svoj parlament i vladu, svoju teritoriju i državljanstvo (obje su države bile
međusobno vezane u uniju preko zajedničkog vladara- istovremeno ugarski kralj)

Trijalizam

 Habsburškoj se carevini još od revolucije 1848 godine javljaju ideje i pokretni za njeno
trijalističko uređenje. Ideja je polazila od potrebe političkog zbližavanja i ujedinjenja
južnoslavenskih naroda u Monarhiji kako bi se stvorila politička protivteža vladajudim
Germanima i Mađarima

 vladajudi krugovi Monarhije razbili su 1848 godine svaki pokušaj ujedinjenja «Srpske
Vojvodine» i Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije

 ideja trijalizma, snažno oživljava poslije okupacije Bosne i Hercegovine 1878 godine u
nacionalnim krugovima, posebno u Hrvatskoj, smatralo se da bi se ujedinjenjem slovenačkih
pokrajina, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, te Bosne i Hercegovine, morala u Monarhiji
stvoriti jedna modna treda državna cjelina, sa sjedištem u Zagrebu, koja bi uravnotežila
germanske i mađarske, sa slavenskim interesima u Monarhiji. U stvarnosti je taj plan bio
neostvariv.
2. ORGANIZACIJA VLASTI U BIH 1878.-1918.

Pravni osnovi okupacionog režima

 okupacijom 1878 godine BiH je faktički ušla u sastav Austro-Ugarske monarhije.

 BiH je u njenom okviru sve vrijeme imala poseban državnopravni položaj i posebnu
organizaciju i strukturu vlasti. Osnovni međunarodnopravni akti koji su određivali taj položaj
bili su član 25 Berlinskog ugovora i tako zvani Novopazarska konvencija

 nakon dužih pregovora Porta i Austro-Ugarska su 21. aprila 1879 godine zaključile u
Istanbulu međusobni sporazum ili konvenciju

 konvencija garantira slobodu vjeroispovijesti svim stanovnicima okupirane zemlje.

Muslimanima se posebno jamči lična i imovinska sloboda i sigurnost, pravo da održavaju
veze sa svojim duhovnim poglavarom u Carigradu (konvencijom)

Zakon o upravljanu Bosnom i Hercegovinom

 poslije dužih političkih rasprava na relaciji Beč-Budimpešta, parlamenti Austrije i Ugarske

su 22. februara 1880 godine paralelno usvojili Zakon o upravljanju Bosnom i Hercegovinom.
Ovaj je zakon odredio da nadzor nad privremenom upravom u BiH pripada zajedničkoj vladi
(određeno da se bez saglasnosti parlamenta Austrije i Ugarske ne može promijeniti odnos u
kojem se BiH nalazi prema Monarhiji)i

 Austro-Ugarska je, tako u biti zadržala (1) zatečenu osmansku administrativnu organizaciju
u BiH, (2) pravni poredak (3) poreski sistem i (4) postojede stanje agrarnih odnosa.

Administrativna organizacija i upravna vlast

 preuzimanjem zatečene upravne strukture, Bosna Vilajet je postao (Reichsland), sandžaci su

postali (okruzi) a kaze (srezovi) pretvoreni su u kotare, a nahije u kotarske ispostave

 u cijelosti je zadržana osmanska administrativno-teritorijalna podjela na šest okruga

(Sarajevo, Travnik, Mostar, Tuzla, Banja Luka i Bihad) i 54. kotara, okupacija je zatekla u
BiH sistem opdinskih samouprava u okviru seoskih opdina.
 Nova vlast je zadržala ovu opdinsku strukturu, ali su njena samoupravna prava i djelokrug
bili veoma ograničeni.

Zemaljska vlada za BiH

 svi operativni poslovi vlasti povjereni su Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu koja je
ustanovljena carskom naredbom od 29. oktobra 1878 godine.Zemaljska vlada sa sjedištem u
Sarajevu počela je svoj službeni rad od 1. januara 1879 godine.

 vlada se u početku sastojala od tri odjeljenja: za unutrašnju upravu, za finansije i za

pravosuđe.

 Zemaljsku vladu su sačinjavali: zemaljski poglavar, civilni adlatus i šefovi odjeljenja

 reorganizacijom Zemaljske uprave 1912 godine ukinut je položaj civilnog adlatusa, a

rukovođenje vladom povjereno je neposredno zemaljskom poglavaru

 Zemaljski poglavar je istovremeno bio komandant okupacionog korpusa, pa su tu funkciju u

BiH stalno obavljali i obnašali visoki carski oficiri. U isključivu nadležnost zajedničkog
ministarstva vojske spadali su: a) svi poslovi zajedničkih vojnih četa na teritoriji BiH i
Sandžaka, b) komanda svih bosanskohercegovačkih trupa i policije, c) pošta i telegraf, d)
uprava željezničke pruge Banja Luka-Dobrljin

Odbrambeni zakon za BiH

 poslije višemjesečnih rasprava u vrhovima austrougarske politike, proglašen je 4. novembra

1881 godine privremeni odbrambeni zakon za BiH, kojim je bosanskohercegovačko
stanovništvo obuhvadeno redovnom vojnom obavezom (je time u osnovi povrijeđen sultanov
suverenitet nad BiH, zakon nije izazvao širu diplomatsku krizu)

 jedino je u istočnoj Hercegovini 1881 godine i početkom januara 1882 godine došlo do
oružanih ustanaka jednog dijela srpskog i muslimanskog seljaštva, koji je poslije dva-tri
mjeseca borbi ugušen od strane austrougarskih trupa.

 ustanak je za austrougarske političke vrhove predstavljao upozorenje da je nužno poboljšati

efikasnost organa vlasti u okupiranoj zemlji

 bilo je neophodno jasno definirati i učvrstiti pozicije Monarhije i BiH i privremenu

okupaciju pretvoriti u aneksiju (za pripremu aneksije odabran je Benjamin Kalaj (Kallay), u to
vrijeme načelnik odjeljenja u Ministarstvu spoljnih poslova.

 1882 godine imenovan za zajedničkog ministra finansija, čime je neposredno preuzeo

odgovornost za upravu u BiH
Kallay i njegova uprava

 Kallay je smatrao da bosansko-hercegovačka uprava mora djelovati kao da je sastavni dio

Monarhije. On je veoma ojačao ulogu zajedničkog ministarstva finansija, ograničivši
nadležnost ministarstva rata uglavnom na vojne poslove

 osnovni instrument za ostvarenje svoje aneksionističke politike Kallay je vidio u

visokoobrazovanom i strogo odabranom činovništvu

 Austro-Ugarska ved 1881 godine imala u Bosni oko 600 činovnika

 Kallay je nastojao podidi činovnički novo dovođenjem na vodede upravne položaje u BiH
ljude iz konzularne službe

 oslanjanjem na činovničku elitu odgovaralo je osnovnom konceptu Kallayeve apsolutističke

uprave: vladati bez naroda, nešto raditi i uraditi na poboljšanju njegovog položaja (u osnovi
bio sistem prosvijedenog apsolutizma, koji je trebao postepeno osigurati uslove za pretvaranje
okupacije u aneksiju).

 Kallay nije ipak uspio izmijeniti državnopravni i politički položaj BiH

 vrhovna upravna vlast pripadala je zajedničkoj austrougarskoj vladi

 cijelo vrijeme austrougarske vladavine u BiH nije bila potpuno odvojena ni razgraničena
civilna od vojne vlasti

3. NACIONALNO-POLITIČKI KURS OKUPACIONE UPRAVE

Vjera i nacija - Hrvatski nacionalni kurs

 Austrogarska vlada nije u trenutku okupacije imala izgrađen koncept nacionalne politike u
BiH

 neposredno po okupaciji, prvi zemaljski poglavar general Josip Filipović pokušavao je, uz
oslonac na činovničku ekipu koju je doveo iz Hrvatske, sprovoditi u upravi i nacionalnoj
politici hrvatski kurs

 takva politika je naišla na odlučan otpor vladajudih austrougarskih krugova, pa je Filipović

ved u decembru 1878 godine morao odstupiti čime prestaje (hrvatski kurs) okupacione uprave
Bošnjaštvo ili interkonfesionalno bosanstvo

 Kallay je želio osloboditi prostor za svoju novu nacionalnu politiku koja je, držeći se
vjerske ravnoteže, imala za cilj da u cjelokupnom domaćem stanovništvu razvije i učvrsti
osjedanje zemaljske, bosanske posebnosti i narodnosti

 ideju da se pojmom bošnjaštva obuhvati svo stanovništvo BiH bez obzira na vjeroispovijest,
pokrenule su osmanske vlasti (Kallay je u biti nastojao ostvariti tu ideju)

 sva njegova nastojanja ipak su ostala uzaludna

 Bošnjaštvo je u političkom životu BiH došlo do izvjesnog izražaja kada je 1891 godine
Mehmed-beg Kapetanović pokrenuo list (Bošnjak)

 njegova pojava i pisanje naišli su na odbijanje i oštru kritiku u srpskoj i hrvatskoj štampi

 sredine devedesetih godina 19 vijeku bošnjaštvo više ne predstavlja stvarnu alternativu

nacionalnim pokretima u BiH

 Austrougarska vlast to polahko i prešutno priznaje prihvatajući početkom 19 vijeku

nacionalno-političke pokrete koji su se u međuvremenu razvili kao partnere u bosanskoj
politici

4. ORGANIZACIJA VJERSKIH ZAJEDNICA

Pravoslavna crkva

 još od prvih dana okupacije nova vlast se počela miješati u poslove srpske pravoslavne
crkve i kršiti njenu dotadašnju autonomiju

 naglašeno je da je nužno pravoslavno stanovništvo u BiH odvojiti od Vaseljenske

patrijaršije u Carigradu i staviti pod duhovnu vlast pedkog patrijarha sa sjedištem u Sremskim
Karlovcima
 vodeći krugovi srpskog građanstva u BiH su shvatili da bi Karlovačkoj patrijaršiji bili jače
vezani za Monarhiju, zato su se iz političkih razloga držali Carigrada

 nakon duže diplomatske akcije uspjela je austrougarska vlada 28. marta 1880 godine
zaključiti konkordat sa carigradskom patrijaršijom

 po ovom konkordatu priznato je austrijskom caru pravo da sam imenuje episkope i

mitropolita i predlaže ih Patrijaršiji (tako je pravoslavna crkva u BiH došla u zavisnost od
vlade)

 tokom 1882 godine osnovani su u Sarajevu konzistorija (duhovni sud) i bogoslovija

Katolička crkva

 nezadovoljna franjevcima i njihovim nacionalno-političkim radom Austro-Ugarska nastoji

preurediti katoličku crkvenu hijerarhiju u zaposjednutoj zemlji

 Austrougarske zahtjeve Svetoj stolici, da se radi (poboljšanja) prilika katoličke crkve u

okupiranoj zemlji izvrši njeno preuređenje, rimske su kongregacije odbile na sjednici 23. juna
1979 godine.

 Austro-Ugarska je nastavila sa diplomatskim pritiskom na Vatikan, svoju akciju je uspjela

pridobiti đakovačkog biskupa Josipa J. Strossmayera (Štrosmajer)

 Austro-Ugarska zaključuje 8. juna 1881 godine konkordat sa Svetom stolicom. (Franjevci

su izgubili ranije privilegije)

 za prvog sarajevskog nadbiskupa, car je 18.augusta 1881 godine imenovao dr. Josipa
Štadlera profesora Teološkog fakulteta u Zagrebu (njegov zadatak je bio da materijalno ojača
katoličku crkvu u BiH)

 drugi Štadlerov dalekosežni cilj, na čije se ostvarenje odmah i bez ikakvih zazora dao, bio je
pokatoličavanje muslimana

 Štadler je vodio opdekatoličku politiku

 Štadler i njegovi saradnici su u dvadesetak godina svoju energiju uglavnom posvetili

materijalnom jačanju katoličke crkve

 što se franjevaca tiče oni su se povukli u svoje samostane preko kojih su nacionalno-
politički djelovali u narodu

Islamska zajednica

 pitanje pravnog položaja Islamske zajednice postavlja se tek nakon okupacije BiH 1878
godine
 pripadnost Islamskoj zajednici izražavala se priznavanjem vrhovne vlasti osmanskog sultana
kao halife

 Austro-Ugarska je od početka radila na uspostavljanju posebne vjerske hijerarhije u BiH,

kako bi muslimane odvojila od Carigrada

 general Filipović je iznudio početkom novembra 1878 godine jednu pismenu izjavu,
navodno potpisanu od 58 uglednih sarajevskih građana muslimana, kojim se izražava
lojalnost caru Franji Josipu.

 u kasnijim raspravama o uređenju Islamske zajednice Austro-Ugarska se stalno pozivala na

ovu iznuđenu izjavu

 prekidu vjerskih veza sa Carigradom opirali su se kako muslimani tako i sama Porta.

 efekat pomenute izjave grupe sarajevskih građana znatno je neutraliziran članom 2

Carigradske konvencije od 21. aprila 1879 godine kojim je bosanskim muslimanima
garantirano pravo da slobodno održavaju veze sa svojim vjerskim starješinama u Carigradu

 Austo-Ugarska se u načelu slagala da šejhul-islam može imenovati vjerske službenike u

BiH

 nakon diplomatskih manevara na relaciji Beč-Istanbul, šejhul-islam je 22. marta 1882

godine imenovao sarajevskog muftiju Hilmi Omerovića za bosanskog muftiju, čime je Porta
indirektno priznala potrebu uspostavljanja jednog islamskog starješinstva u okupiranoj zemlji

 Austro-Ugarska je potvrdila ovo imenovanje tako što Hilmi ef. Omerović postavljen za
prvog reisul-ulemu IZ u BiH

 od 24. oktobra 1882 godine provedena je organizacija uprave vjerskih i vakufskih poslova
bosansko-hercegovackih muslimana

 po ovoj Naredbi vjerski funkcioneri nisu birani nego postavljani

 vjerski organi nisu imali samostalnost, jer je ovlašteni vladin povjerenik mogao da mijenja
njihove odluke

5. POLITIČKE STRANKE

Opšti uslovi političko-stranačkog organiziranja u BiH

 od sredine prve decenije 20 vijeku. formiraju se građanske, političke stranke, koje po svom
obliku, odgovaraju tipu narodnih organizacija koje nastaju u zemljama pod kolonijalnom
vlašću u doba njihove borbe za nacionalno oslobođenje
 nakon Kallayeve smrti 1903 godine dolazi postepeno do izvjesnog ublažavanja
apsolutističkog i birokratskog okupacionog režima

 u takvoj situaciji pojedini nacionalno-politički pokreti pristupaju formalnom stranačkom

konstituiranju i ograniziranju

Muslimanska narodna organizacija

 prva građanska politička stranka u BiH osnovana 3. decembra 1906 godine Na čelu stranke
stajao je tako zvani Egzekutivni odbor za predsjednika izabran Alibeg Firdus iz Livna. MNO
zahtijevala muslimansku vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju i političku državnopravnu
autonomiju BiH. Uživala podršku ogromne vedine svih slojeva muslimanskog stanovništva

Muslimanska napredna (samostalna) stranka

 dosta heterogena bošnjačka grupa sami sebe nazivali (naprednim muslimanima)

 oni su na skupštini u Tešnju 24-26. augusta 1908 godine osnovali Muslimansku naprednu
stranku (MNS) za predsjednika izabran je Adem-aga Mešić

 program MNS nije se u biti razlikovao od programa MNO-e.

 MNS-e je 31. januara 1910 godine revidiralo svoj program odrekavši se hrvatske nacionalne
ideje. Istovremeno promijenila je ime u Muslimansku samostalnu stranku (MSS) došlo je do
pokušaja ujedinjenja MNO i MSS

Muslimanska demokratija

 Pred prve saborske izbore izdvaja se iz MNO jedna grupa formalno konstituirala kao
stranka, a njen jedini kandidat na prvim saborskim izborima Osman Đikid je propao

Srpska narodna organizacija

 Srpska narodna organizacija (SNO) osnovana je na skupštini 27-31. oktobra 1907 godine
ujedinjenjem triju političkih grupa koje su se među srpskim građanstvom oformile sredinom
prve decenije 20 vijeka.

 poslije dužih pregovora predstavnici sve tri grupe su usvojili na sastanku u Sarajevu 11.
maja 1907 godine rezoluciju kojom se traži formiranje srpske političke organizacije, ustavne
slobode i parlament, te potpuna autonomija BiH

 Skupština je međutim, u cijelosti usvojila rezoluciju kao politički program SNO

Srpska narodna samostalna stranka

 Maja 1907 godine sarajevski liječnik dr. Lazar Dimitrijevic je osnovao Srpsku narodnu
samostalnu stranku

 Poslije potpunog izbornog neuspjeha 1910 godine njegova se stranka ugasila.

Hrvatska narodna zajednica

 Hrvatski politički pokret, jasno ispoljavaju dvije struje, klerikalna i građansko-liberalna

 inicijativu za stvaranje jedne hrvatske političke ogranizacije dala je građanko-liberalna

struja (pristali i franjevci)

 21. februara 1908 godine osnovana Hrvatska narodna zajednica (HNZ)

 Središnja točka programa HNZ-e je da su BiH po (plemenu starosjedilaca) i po (državnom

pravu) hrvatske zemlje, pa je prirodno da se priključe Hrvatskoj.

 HNZ je posebno računala sa mogudnošdu pridobijanja muslimana-Bošnjaka za hrvatsku

nacionalnu ideju.

Hrvatska katolička udruga

 vodstvo HNZ-e došlo je u sukob sa sarajevskim nadbiskupom Josipom Štadlerom

 Štadler je 18. januara 1910 godine osnovao svoju stranku, Hrvatsku katoličku udrugu za
BiH (HKU)

 Štadler je uživao podršku austrijskih kršćanskih socijalista i slovenačkih klerikalaca

 Neopteredena imperativom saradnje sa muslimanima-Bošnjacima HKU je tražila što brže i

lakše rješenje agrarnog pitanja.

6. INDUSTRIJALIZACIJA I RADNIČKI POKRET

Socijaldemokratska stranka za BiH

 iz sindikalnog pokreta izrasla je Socijaldemokratska stranka za BIH, kao politička
organizacija radničke klase

 Zemaljska vlada je pred zahtjevima organiziranog radničkog pokreta uspostavila inspekciju

rada

 1910 godine radnici u BiH su dobili i zdravstveno osiguranje

 opdenito BiH bila pod znatnim uticajem Austrijske socijaldemokratske stranke, vjerovatno
najjače radničke partije u Evropi (BiH je djelovalo dvadesetak malih zanatsko-radničkih
udruženja)

7. ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE

Međunarodne okolnosti aneksije BiH

 aneksija je od početka predstavljala stalni cilj austrougarske politike u BiH

 Tokom 1882 godine prvi put je na zajedničkoj vladi i u vrhovima Monarhije raspravljano i o
mogudnoj aneksiji BiH. Aneksija je zavisila od stanja međunarodnih odnosa

 Mađarska vlada je tražila aneksiju na bazi podjele BiH tako što bi okruzi Banja Luka i
Bihad pripali Ugarskoj, a Sarajevo, Travnik, Mostar i Tuzla Austriji. (tome se usprotivila
austrijska vlada)

 rasprave o aneksiji obnovljene su u ljeto 1896 godine

 vlada je na sjednici 26. augusta 1896 godine zaključila da se aneksija izvrši u času (kad
Turska padne pod likvidaciju) tj. kad se ocijeni da predstoji raspad Osmanske carevine.

Proglas aneksije

 vlada Monarhije je shvatila da je pitanje ustava u BiH veoma aktualno, davanje ustava nije
se moglo zamisliti prije aneksije.

 Aneksija je proglašena 7. oktobra 1908 godine carskom proklamacijom stanovnicima BiH

 Proglasom aneksije stavljene su evropske sile pred svršen čin.

 Aneksija je izazvala veliko uzbuđenje u Italiji i Rusiji, a posebno u Srbiji, Crnoj Gori i
Turskoj. Za smirivanje cijele krize presudan je bio stav Njemačke koja je odlučno podržavala
Austo-Ugarsku.

 Turska je poslije kradih pregovora sa Austro-Ugarskom priznala aneksiju 26. februara 1909
godine, čime je BiH i formalnopravno došla pod habsburgovski suverenitet.
Reakcije na aneksiju u BiH

 Režimu je bilo veoma stalo do spoljnih manifestacija lojalnosti i podrške aneksije.

 jedino su Muslimanska i Srpska narodna organizacija uporno odbijale da priznaju aneksiju,

a protiv ovog čina bošnjačko stanovništvo je protestiralo i masivnim iseljavanjem u Tursku

 Srbija priznala aneksiju, 3. maja 1909 godine u Beču

 činu aneksije je i dalje oponirala Muslimanska narodna organizacija (ova organizacija je

priznala aneksiju tek 8. februara 1910 godine).

8. BOSANSKOHERCEGOVAČKI USTAV I SABOR 1910.

Struktura ustava

 Nakon dugih i sporih priprema car Franjo Josip je sankcionirao Zakone o ustavnim
uredbama

 Zemaljski ustav (štatut) za BiH svečano je proglašen u velikoj dvorani Zemaljske vlade u
Sarajevo 20. februara 1910 godine

 Ustavni poredak u BiH reguliran je 1910 godine sa šest zakona koji: (1) Zemaljski ustav
(štatut); (2) Izborni red; (3) Saborski poslovni red: (4) Zakon o društvima za BiH; (5) Zakon o
skupljanju za BiH

 mada je u Ustavu BiH definirana kao (jedno jedinstveno zasebno upravno područje)
vrhovna uprava vlast ostala je u nadležnosti zajedničkog ministarstva finansija u Beču

 Sabor nije mogao imati nikakvog uticaja na upravne poslove. Zastupnici ili poslanici nisu
čak mogli postavljati pitanja vladi o njenom radu.

 Sabor nije imao pravo ni surađivati na svim zakonima. Njegova nadležnost protezala se
(isključivo na bosanskohercegovačke poslove)

 Ustav i njegovi pratedi zakoni uveli su u politički život zemlje tri nove institucije: sabor,
zemaljski savjet i kotarsko vijede
Sabor (Parlamento)

 sabor se nije zasnivao ni na nekoj posebnoj domadoj tradiciji. Prema izbornom saborskom
redu, građani su po konfesionalnoj pripadnosti bili podijeljeni u tri kurije. Tako je svakoj
etničko-vjerskoj grupi osiguravao određeni broj zastupničkih mjesta, srazmjerno njenoj
brojnosti i udjelu u ukupnom stanovništvu zemlje.

 1. Aktivno biračko pravo imali su (svi bosansko-hercegovački pripadnici muškog spola koji
su na dan izbora navršili 24. godine)

 Predsjednika i potpredsjednika Sabora nisu birali poslanici, nego ih je na početku svakog

zasjedanja imenovao car

 Vlada je očigledno željela osigurati jedan konzervativan sabor

Ustavni položaj BiH

 po Ustavu BiH je ostala jedinstveno područje i predstavljala je posebnu upravnu jedinicu

 BiH nije mogla ni poslije aneksije i ustava neposredno participirati u tako zvani zajedničkim
poslovima, na nivou Austro-Ugarske kao realne i personalne unije

Izbori za prvi bosanskohercegovački sabor

 prvi saborski izbori održani su po pojedinim kurijama u vremenu od 18 do 28. maja 1910
godine

 u toku četverogodišnjeg rada sabora bilo je više slučajeva različitog stranačkog, frakcijskog
i koalicionog prestrojavanja, vradanja mandata i dopunskih izbora za upražnjena mjesta

 međustranački odnosi i previranja došli su do punog izražaja tokom debate o Zakonu o

fakultativnom otkupljivanju kmetovskih selišta)

 još prije početka saborske debate sklopljen je sporazum o zajedničkom glasanju između
Muslimanske narodne organizacije i dviju hrvatskih stranaka (sporazum, poznat kao
Hrvatsko-muslimanski pakt)

 istovremeno je nastao rascjep u Srpskoj narodnoj organizaciji

 Bosanskohercegovački sabor se početkom 1914 godine sastao na svoje četvrto, posljednje

zasjedanje.

 ovo zasjedanje teklo je u relativno mirnoj i poslovnoj atmosferi, sve do 28. juna 1914
godine i ubistva prijestolonasljednika Franza Ferdinanda.
BIH 1914.-1918. I STVARANJE JUGOSLAVENSKE DRŽAVE

1. DRŽAVNOPRAVNE PRILIKE U BIH TOKOM RATA

Stanje u zemlji 1914.-1915. godine

 Atentat, ili zločin, Gavrilo Princip 28. juna 1914 godine ubio austrijskog nadvojvodu Franza
Ferdinanda djelo je grupe srpskih omladinaca opdenito poznatih pod imenom Mlada Bosna

 nakon atentata, došlo je odmah do demonstracija protiv Srba, pa su mnoge radnje srpskih
trgovaca demolirane i opljačkane)

 U opdem neredu u Sarajevu je istog dana proglašen prijeki sud koji je ukinut 26. juna, dva
dana pred početak rata.

 Izbijanjem rata nastupila su u cijeloj zemlji teška vremena. Došlo je do sudskih progona i
interniranja srpskog stanovništva.

 Usljed masovne mobilizacije i odlaska hiljada mladih ljudi na frontove, zemlja je privredno
propadala. Desetine hiljada Bosanaca je poginulo i ranjeno tokom rata,.

 Poslije sloma Srbije i Crne Gore oktobra 1915 godine BiH prestaje biti neposredno ratno
poprište, ali su se posljedice rata, prije svega u vidu masovne gladi, svugdje osjedale.

Jugoslavenska ideja

 Jugoslavenska ideja je nastala na osnovu etničke srodnosti i jezičke sličnosti, ali i kulturne i
vjerske različitosti vedine južnoslavenskih naroda.

 ako su ideje o nekom južnoslavenskom jedinstvu i vezama postojale ved od ranije, one
izvjestan politički značaj dobijaju tek od 1903 godine.

 1903 godine donijela obnovu nacionalne svijesti u vedini južnoslavenskih zemalja. Majskim
prevratom 1903 godine stvoreni su u Srbiji uslovi za punu nacionalnu ekspanziju i buržoasko-
demokratski razvikat srpskog društva. Iste godine pao je u Hrvatskoj apsolutistički režim
Khuena Hedervaryja (Hedervari)
 najzad, smrdu Benjamina Kallaya jula 1903 godine zajednički ministar finansija punu 21.
godinu izgrađivao apsolutistički režim upravo u Bosni i Hercegovini, otvoren je put
postepenim promjenama i novim formama političkog života u ovoj zemlji.

Jugoslavensko pitanje

 izbijanjem Prvog svjetskog rata veoma je zaoštreno tako zvano jugoslavensko pitanje kao
pitanje stvaranja jedne južnoslavenske ili jugoslavenske državne zajednice.

 od početka je bilo jasno da u osnovi rata na balkanskom prostoru leži jugoslavensko pitanje,
odnosno želja Habsburške monarhije da jednim (preventivnim) ratom spriječi stvaranje
slavenske države na svojim južnim granicama.

 Izbijanjem rata jugoslavensko pitanje ušlo je u svoju kritičnu fazu, čije je rješenje postalo
zavisno od ishoda rata.

 Jugoslavensko pitanje rješavalo se tokom rata kroz oružanu borbu Srbije, Crne Gore i
ostalih jugoslavenskih naroda protiv Austro-Ugarske, te kroz sukobe interesa među silama
Antante i njihov različit prilaz političkim težnjama Južnih Slavena

 rješenje tog pitanja, pa prema tome i pitanja BiH, zavisilo je od ishoda Prvog svjetskog rata.
Ukoliko u ratu pobjede sile Antante i Srbija kao pridružena država, onda se može na
ruševinama Austro-Ugarske stvoriti jedna šira jugoslavenska država, ali ako pobjede
Centralne sile, onda propada i projekt stvaranja zajedničke jugoslavenske države.

 U uslovima imperijalističkog rata, eventualno oslobođenje i ujedinjenje Južnih Slavena

tretirano je u velikoj mjeri kao problem teritorijalnih kompenzacija. Sile Antante, posebno
Rusija, u želji da Bugarsku privuku na svoju stranu, vršile su pritisak na Srbiju da ustupi
Bugarskoj znatan dio Vardarske Makedonije. Za taj ustupak Srbiji je obedavano teritorijalno
obeštedenje u Bosni i Hercegovini i Dalmaciji.

 To pitanje se naročito zaoštrilo nakon ulaska Italije u rat, kojoj su sile Antante, Londonskim
protokolom 1915 godine obedale znatne teritorije na južnoslavenskoj obali Jadrana na koje je
Srbija dijelom računala.

 Vijest da su velike sile obedale Italiji znatne teritorije uz hrvatsku obalu veoma su uzbudile
južnoslavensku političku emigraciju iz Austro-Ugarske, koja se počinje jače vezivati za
Srbiju.

Krfska deklaracija o jugoslavenskom ujedinjenju

 u prvoj polovici 1917 godine i srpska vlada i Jugoslavenski odbor smatrali su, svaki iz
svojih razloga, da bi bilo potrebno izadi pred savezničku javnost sa jednim zajedničkim
programom jugoslavenskog ujedinjenja.

 Februarskom revolucijom 1917 godine upala je carska Rusija kao glavni saveznik Srbije.
Pored toga, srpsku vladu na Krfu mučila su unutrašnja stranačko-politička trvenja, neslaganje
sa regentom Aleksandrom.

 Poslije duže od mjesec dana pregovora vođenih na Krfu u ljeto 1917 godine srpska vlada i
Jugoslavenski odbor objavili su 20. jula 1917 godine zajedničku deklaraciju u kojoj izjavljuju
da de po okončanju rata obrazovati slobodno, nacionalnu i nezavisnu državu Srba, Hrvata i
Slovenaca.

 Ova deklaracija polazi od dva osnovna načela; načela nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i
Slovenaca, i načela samoopredjeljenja naroda, ta zajednička država de biti ustavna
parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđevida na čelu.

 Deklaracijom je dalje riješeno niz manjih pitanja (pitanje unutrašnjeg uređenja države ostalo
nerazriješeno)

 Srpska vlada je odlučno bila za unitarno uređenje budude države, ali istodobno i protiv
prijedloga da se zajednička država nazove Jugoslavija. (usvojen kompromisni naziv budude
države Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca)

 ovom deklaracijom, prvi put je u toku rata javno manifestirana volja Južnih Slavena da
stvore zajedničku državu. Krfsku deklaraciju je 27. augusta 1917 godine usvojio Crnogorski
odbor.

Majska deklaracija 1917. godine

 tokom 1917 godine dolazi do oživljavanja javnog političkog života u Austro-Ugarskoj koji
je bio zamro početkom rata.

 Najaktivniji su u tome slovenački klerikalni političari, Janez Krek i dr. Anton Korošec.
Korošec je u tim trenucima dalekosežno procijenio da u datim okolnostima Slovenija i
Slovenci kao narod ne mogu opstati i preživjeti ukoliko se ne oslone na slavenski jug, u
prvom redu na Srbiju i Hrvatsku.

 prvi mjesec 1917 godine Korošec uspostavlja intenzivne veze sa političarima u Zagrebu,
Bosni a posebno u Dalmaciji i Istri.

 Krek i Korošec izjavili 21. maja 1917 godine caru Karlu da priznaju Srbe za ravnopravnog
nacionalnog partnera u zajedničkoj jugoslavenskoj državi.

 živim nastojanjem Korošca sve južnoslavenske političke grupe iz Slavonije, Dalmacije i

Istre predstavljene u bečkom parlamentu ušle su u Jugoslavenski klub 30. maja 1917 godine
 Majska deklaracija je svojim jasnim jugoslavenskim programom na bazi trijalizma udarala, i
to u ratnim prilikama, u same temelje Austo-Ugarske nagodbe. Odatle je Majska deklaracija u
okolnostima 1917 godine značila krupan doprinos ideji jugoslavenskog ujedinjenja. Ona je
označila početak pokreta koji je postepeno doveo do ujedinjenja Države Slovenaca, Hrvata i
Srba 29. oktobra 1918 godine.

2. ULAZAK BIH U KRALJEVSTVO SRBA, HRVATA I SLOVENACA

Država Slovenaca, Hrvata i Srba

 pod utiskom proboja Solunskog fronta sredinom septembra 1918 godine i time skorog
raspada Austo-Ugarske, u Zagrebu je 8. oktobra osnovano Narodno vijede Slovenaca, Hrvata
i Srba kao vrhovno političko predstavništvo jugoslavenskih naroda u Austro-Ugarskoj.

 u praksi to je značilo da de u svim bududim državnopravnim i političkim pregovorima,

mjesto pojedinih stranaka, nastupati Narodno vijede SHS.

 Konačno 29. oktobra 1918 godine Hrvatski sabor je proglasio odcjepljenje Hrvatske od
Austo-Ugarske i stvaranje nove samostalne Države Slovenaca, Hrvata i Srba u kojoj je u
plenumu Narodnog vijeda SHS iz BiH je ušlo 18 predstavnika : Kosta Kujundžid, dr. Luka
Čabrajić, Hamid Svrzo, dr. Mehmed Spaho

 U središnji je odbor Narodnog vijeda ušlo šest bh. Predstavnika ali ni jedan Bošnjak. Zato
su političari oštro protestirali, pa su naknadno u Središnji odbor kooptirani dr. Halidbeg
Hrasnica i Mamid Svrzo.

Narodno vijede i Narodna vlada za BiH

 po povratku bh. delegata iz Zagreba 31. oktobra 1918 godine konstituiran je u Sarajevu
Glavni odbor Narodnog vijeda SHS za BiH.

 Trećeg novembra imenovana je prva bosanskohercegovačka Narodna (Zemaljska) vlada za

BiH.

 Narodna vlada je brzojavno obavijestila sve kotarske urede, da (preuzima poslove zemaljske
uprave) uz budućnost i obavezu da u cijeloj zemlji održi (javni mir, red i sigurnost). U skladu
s tim moraju se u svakom mjestu te sa oružničkim zapovjedništvima uspostaviti okružni i
kotarski odbori Narodnog vijeda SHS.

Prvodecembarski akt 1918. Godine

 Prvodecembarskim aktom naziva se čin ujedinjenja Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa
Kraljevinom Srbijom 1918 godine Taj je čin ostvaren u specifičnim međunarodnim i
unutrašnjim okolnostima.

 Situacija u novostvorenoj Državi SHS bila je izuzetno teška usljed agrarnih i drugih
revolucionarnih nemira, te prodora italijanske vojske u Istru,

 u takvoj situaciji, Narodno vijede u Zagrebu je poslije dugih diskusija 24. novembra 1918
godine izabralo odbor od 28 lica sa zadatkom da se u sporazumu sa vladom Kraljevine Srbije
(bez odlaganja provede organizacija jedinstvene države)

 Istovremeno, Velika narodna skupština Vojvodine održana 25. novembra 1918 godine u
Novom Sadu proglasila je direktno ujedinjenje Vojvodine sa Srbijom. Dan kasnije istu odluku
donijela je i crnogorska Velika narodna skupština u Podgorici.

 delegacija Narodnog vijeda SHS otputovala je 27. novembra 1918 godine u Beograd radi
pregovora o ujedinjenju. Delegacija je u ime Narodnog vijeda podnijela 1. decembra 1918
godine jednu adresu regentu Aleksandru kojom ga poziva da u ime kralja Petra preuzme vlast
u čitavoj državi. Regent je na to proglasio (ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države
Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca).

BiH i Prvodecembarski akt

 Mada je BiH bila sastavni dio Države Slovenaca, Hrvata i Srba ona je još prije 1. decembra
1918 godine faktički okupirana od strane vojske Kraljevine Srbije.

 osnovna karakteristika stanja u BiH, predstavljao je agrarno nasilje i opdi nered čiji su
nosioci bili srpski seljaci. Glavna meta tog nasilja bili su muslimanski, odnosno bošnjački
zemljoposjednici i seljaci.

 Nove vlasti Države SHS bile su jednostavno nesposobne da zaštite svoje građane
muslimanske vjere, odnosno Bošnjake.

 Usljed nereda došlo je 4. novembra 1918 godine do sastanka kod Višegrada predstavnika
Glavnog odbora Narodnog vijeda SHS za BiH. Tu je postignut sporazum da jedinice Druge
srpske armije uđu u BiH i preuzmu brigu o javnoj sigurnosti i održavanju reda i mira.

 Bosna i Hercegovina je time faktički, mada ne i pravno, ušla u sastav Kraljevine Srbije.

 To je bio jedan status koji je predstavljao faktičku vojnu okupaciju, mada je BiH ustavno i
dalje bila sastavni dio Države Slovenaca, Hrvata i Srba.
BIH U JUGOSLAVIJI IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

1. BIH ZA VRIJEME PRIVREMENOG DRŽAVNOG UREĐENJA 1918-1921

Privremeno državno uređenje u kraljevini SHS

 Osnovna načela privremenog državnog uređenja su određena ved prvodecembarskim aktom.

Tim aktom bilo je predviđeno da de vlast u novoj državi do donošenja Ustava vršiti kralj
odnosno regent Aleksandar, vlada i Privremeno narodno predstavništvo.

 On se pri tome oslanjao na srpsku vojsku kao jedinu stvarnu oružanu silu na teritoriji nove
države i činjenicu da su interesi dinastije Karađorđevida i monarhistički oblik vladavine
osigurani ved Krfskom deklaracijom (regent je tako imenovao i prvu vladu Kraljevine SHS)

 U vladu su ušla i tri ministra iz Bosne i Hercegovine i to po nacionalno-vjerskom ključu o

kojem je regent tada očigledno vodio računa (Bošnjak – musliman dr. Mehmed Spaho za
ministra šuma i ruda).

 ved pri obrazovanju ove prve vlade pokazalo se neparlamentarno ponašanje regenta i
ispoljile njegove diktatorske sklonosti. On je jednostavno pogazio međustranački dogovor da
se prva vlada povjeri Nikoli Pašidu , da je to ustvari bio prvi Aleksandrov državni udar.

 Drugi udar regent Aleksandar izvršio je u vezi sa obrazovanjem Privremenog narodnog

predstavništva.

 Prvodecembarskim aktom bilo je predviđeno da de Privremeno narodno predstavništvo biti

obrazovano (sporazumom između Narodnog vijeda u Zagrebu i predstavnika naroda
Kraljevine Srbije) umjesto toga, spisak poslaničkih kandidata za ovo predstavništvo sastavio
je po regentovom nalogu dr. Albert Kramer

Političke stranke u BiH 1918-1921. godine

 Političke odnose u BiH između dva svjetska rata karakterizira političko-stranačka

razuđenost, što je posljedica različitog gledanja na političko-ekonomske probleme zemlje, ali i
složene nacionalne i vjerske strukture BiH.
 Sarajevo kao geografski centar nove države postaje mjesto okupljanja i konsultacija svih
političkih grupa koje su se zalagale za centralistički koncept državnog uređenja.

 na toj je osnovi ved 15. februara 1919 godine godine upravo u Sarajevu faktički
konstituirana Demokratska stranka. Njeno jezgro činila je ved postojeda Demokratska stranka
u Srbiji

 to je već 16. februara 1919 godine osnovana u Sarajevu Jugoslavenska muslimanska

organizacija (JMO). Ubrzo je obnovljena stara Hrvatska narodna zajednica koja se kasnije
podijelila na Hrvatsku težačku stranku i Hrvatsku pučku stranku.

 Početkom 1920 godine dio građanstva i bogati seljaci osnovali su Savez težaka, kasnije
preimenovan u Savez zemljoradnika.

 Pored ovih izvornih bosanskih stranaka, na području BiH djelovale su, Komunistička partija
Jugoslavije i Hrvatska seljačka stranka.

Izbor za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS na području BiH

 Izbor za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS raspisani su za 28. novembar 1920 godine
Prema izbornom zakonu biračko pravo imali su muškarci sa navršenom 21. godinom starosti.
Žene, oficiri, podoficiri i vojnici nisu mogli glasati.

 Zbog velikog broja nepismenih birača zakon je predvidio da se glasa kuglicama.

 u predizbornoj kampanji učestvovale su u cijeloj Kraljevini 22 političke stranke.

 najvedi broj glasova i time poslaničkih mjesta dobila je Demokratska stranka 92, a odmah
do nje Narodna radikalna stranka sa 91 mandatom. Na tredem mjestu bila je Komunistička
partija Jugoslavije

 u BiH je najvedi broj glasova, i 24 mandata dobila Jugoslavenska muslimanska organizacija

(JMO)

Nacrti ustava i položaj BiH

 Krajem januara 1921 godine Ustavotvorna je skupština obrazovala Ustavni odbor koji je
imao zadatak da pregleda i prouči nacrte ustava. Odborom je podnijeto osam ustavnih nacrta i
projekata.
 Podnosioci nacrta bili su ili pojedini poslanički klubovi ili pojedinci, svi podnijeti nacrti
međusobno razlikuju, može se redi da su u njima u osnovi došla do izražaja tri osnovna
shvatanja o bududem ustavnom ustrojstvu države.

 Prvu grupu nacrta čine oni koji predviđaju federalističko državno uređenje .

 Druga grupa nacrta predviđala je umjereno centralističko, a treda striktno unitarističko-

centralističko državno uređenje. U svim nacrtima predviđa se neki vid autonomije za BiH.

 Jedino je JMO u svom projektu insistirala na potpunom teritorijalnom integritetu i

cjelovitosti BiH, odnosno očuvanju (kompaktnosti teritorije koja je od muslimana nastanjena)

2. VIDOVDANSKI USTAVNI I PRAVNI POREDAK

Izglasavanje Ustava 1921. godine

 Nezadovoljni nedemokratskim metodama rada Skupštine, te samovoljnim postupcima

Vlade, Ustavotvornu su skupštinu postepeno napuštali poslanici.

 To Vladi ništa nije smetalo u odluci da dovrši posao oko donošenja ustava po svojoj želji.

 Posebno je od Vlade, kao uslov da bi se glasalo za ustav, traženo da se riješi pitanje naknade
muslimanskim zemljovlasnicima za oduzete im beglučke zemlje i kmetovska selišta. U svemu
tome postignut je sporazum sa Vladom, pa je u Ustav unijet član 135. kojim je određeno da
Bosna i Hercegovina (ostaje u svojim sadašnjim granicama postojedi okruzi u njoj (važe kao
oblasti) Samo izglasavanje Ustava upriličeno je na Vidovdan 28. juna 1921 godine pa se
otuda ovaj Ustav naziva Vidovdanski ustav.

 Donošenjem Vidovdanskog ustava privremeno državno uređenje u Kraljevini SHS je

zamijenjeno njenim stalnim političkim ustrojstvom.

Međunarodni položaj i granice Kraljevine SHS

 Konferencija mira počela 18.januara 1918 godine u Parizu, Vesailles (Versaj) tu je 28.juna
1919 godine potpisan opdi mirovni sporazum između pobjedničkih sila Antante i poražene
Njemačke i Austro-Ugarske. Tim mirom i sistemom ojačane su sile Antante, na prvom mjestu
Francuske, te niz malih država pod njenom zaštitom.

 među tim malim državama, nalazila se i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Da bi

osigurala svoj položaj , ta je država sklopila pet međunarodnih ugovora.

 Prvo je zaključen i potpisan ugovor o miru sa Austrijom 10. septembra 1919 godine 27.
novembra 1919 godine ugovor o miru sa Bugarskom. Ugovor sa Mađarskom potpisan je 4.
juna 1920 godine. Najzad je 10. augusta 1920 godine zaključen mirovni sporazum sa
Osmanskom carevinom, odnosno Turskom.

 12. septembra 1919 godine zaključen mirovni ugovor sa Italijom u ljetovalištu Rapallo u
blizini Đenove.

 Ovim je ugovorom Kraljevina SHS (Jugoslavija) ustupila Italiji Zadar sa otocima Cres,
Lošinj, Lastovo i Palagruža.

3. POKRAJINSKA UPRAVA ZA BIH

BiH u Vidovdanskom ustavu

 Članom 134 Vidovdanskog ustava predviđeno je da se zatečene pokrajinske uprave zadrže

dok se ne donese zakon o podjeli zemlje na oblast.

 Narodna skupština je 26. aprila 1922 godine konačno donijela Zakon o oblasnoj i sreskoj
samoupravi kojim je bila predviđena podjela države na 33 oblasti. Dotadašnji okruzi u BiH
automatski postali oblasti; tuzlanska, sarajevska, hercegovačka (mostarska), travnička vrbaska
(bnjalučka), i bihadka i pored toga, u BiH i dalje djelovala Pokrajinska uprava.

Vidovdanski parlamentarizam

 Mada je vidovdanski režim u načelu trebao da bude parlamentarni poredak, on je u praksi

tekao u znaku dvije stvarne modi vlasti u zemlji; vojske i monarhije.

 Kralj Aleksandar I Karađorđevid stvarno vladao i upravljao državom. Aleksandar se držao

Ustava samo koliko je to i kada je to njemu odgovaralo.

 Politički život u kratkotrajnom vidovdanskom sistemu bio je obilježen haotičnošdu,

bezobzirnošdu i represijom vladajudih krugova i krajnjom kraljevom samovoljom.

 kralj je po svojoj volji svaki čas mijenjao vlade.

 kao dominantno pitanje u političkom životu zemlje nametnulo se tako zvani hrvatsko
pitanje, tj. odnos između srpske i hrvatske buržoazije.

 branedi svoje pozicije velikosrpski režim je u decembru 1924 godine zabranio rad Radideve
Hrvatske republikanske seljačke stranke.
 sve rasprave u skupštini vođene su u veoma zapaljivoj atmosferi, što je stvaralo određenu
psihološku pozadinu , do kojeg je stvarno i došlo 20. juna 1928 godine. Tog dana radikalski
poslanik Puniša Račic u Narodnoj skupštini, ured oštrih napada opozicije na vladu zbog
korupcije, ubio je poslanike SDK odnosno HSS.

 Od ovih tragičnih događaja u Skupštini koji su zaprepastili i domadu i stranu javnost, kralj
Aleksandar vuče poteze koji vode daljem kompromitiranju političkih stranaka.

 kad je dovršio sve pripreme za proglašenje svoje lične diktature, kralj Aleksandar je pozvao
na konsultiranje vođe svih stranaka.

 Kako se vođe stranaka nisu mogle odmah sporazumjeti, dvor je 4. januara 1929 godine
izdao saopdenje da zbog toga (nema mogudnosti ni za kakvo parlamentarno rješenje, koje bi
garantovalo održavanje punog državnog i narodnog jedinstva).

4. ŠESTOJANUARSKA DIKTATURA

Korijeni i karakter šestojanuarske diktature

 Skoro su sve evropske države između dva svjetska rata završile u nekom obliku političke
diktature. Među tim diktaturama izdvajaju se one fašističkog tipa. Tipični su takvi slučajevi
fašističke Italije i nacističke Njemačke.

 Na drugoj su strani razne vojne i monarhističke diktature.

 Upravo je takva bila Kraljevska SHS.

 Sve su te diktature, imale ipak jednu zajedničku karakteristiku . To je ukidanje ili

marginalizacija parlamenta kao izabranog posrednika između vlade i šefa države, i na drugoj
strani naroda.

 drugim riječima između naroda i vođe ukida se svaki posrednik u vidu nekog izabranog
predstavništva.

Proglas diktature i njen sistem

 Proklamacijom (mome dragom narodu, svim Srbima, Hrvatima i Slovencima) objavljenom

6. januara 1929 godine kralj Aleksandar Karađorđevid ukinuo je Vidovdanski ustav i
parlament, te uveo diktaturu.

 To je praktično značilo da je ukinut parlament i da je kralj i formalnopravno preuzeo

cjelokupnu vlast u zemlji.
 zapovjednik vojne sile, a posebno nosilac zakonodavne vlasti jer on i donosi i proglašava
zakone. Kralj je imenovao predsjednika i članove vlade i određivao broj ministarstava.

Novi naziv i nova upravna struktura države

 Proglasom diktature izvršena je izmjena službenog naziva države.

 kralj i krugovi oko njega smatrali su da je nužno promijeniti službeni naziv države i izvršiti
njeno unutrašnje administrativno-teritorijalno preuređenje.

 tako je šestojanuarski režim pripremio, a 3. oktobra 1929 godine proglasio jedan zakon koji
je u cijelosti izmijenio upravnu strukturu zemlje.

 To je bio Zakon o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna područja. Članom 1 tog zakona
Kraljevina SHS dobila novi službeni naziv Kraljevina Jugoslavija. Umjesto dotadašnje
podjele na 33 oblasti, država je podijeljena na devet banovina koje su dobile naziv po
rijekama.

 Glavni grad Beograd nije pripadao ni jednoj, nego je skupa sa Zemunom i Pančevom
izdvojen u posebno administrativno područje.

BiH i podjela na banovine

 Sve do Zakona o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna područja 3. oktobra 1929 godine
BiH je u političkom i administrativnom pogledu bila hiljadu godina jedna teritorijalna cjelina.
Tim je zakonom izvršen pokušaj razbijanja BiH

 podjelom zemlje na banovine razbijana je Bosna i Hercegovina. Njena teritorija i

stanovništvo ušli su u sastav četiri banovine.

 Podjelom na banovine razbijena je do određene mjere etnička kompaktnost, kako hrvatskih

tako i srpskih područja, ali posebno kompaktnost bošnjačkog stanovništva. Uspostavljanjem
banovina Bošnjaci su se svugdje našli u potpunoj manjini.

 Osim toga, ukidanjem oblasti i srezova, u mnogim opdinama Bosne i Hercegovine došlo je
do smjenjivanja uprava izabranih na posljednjim opdinskim izborima 28.oktobra 1928 godine.

 Time su najviše bili pogođeni Bošnjaci, odnosno Jugoslavenska muslimanska organizacija i

njeni birači. Povodom toga, dr. Mehmed Spaho, vođa JMO, 9. februara 1929 godine žalio se
kralju Aleksandru. Dr. Spaho je pisao da je razrješenje izabranih opdinskih uprava u više
mjesta BiH i postavljanje novih izazvalo opravdano nezadovoljstvo vedine stanovništva u tim
mjestima.
5. OKTROIRANI USTAV I NJEGOVA PRIMJENA

Donošenje Ustava 1931.godine

 Stanje stvoreno šestojanuarskom diktaturom u cijelosti je potvrđeno i ozakonjeno drugim

narodu 3. septembra 1931 godine.

 S obzirom na tu činjenicu, da kralj narodu (daje) ustav, opozicija je odmah ovaj ustav
nazvala (Oktroiranim ustavom) što znači darovanim ili nametnutim ustavom. Cilj ustava bio
je da se prikrije dotadašnji otvoreni kraljev apsolutizam.

 Ustav je samo potvrdio politiku jugoslavenskog nacionalnog unitarizma.

 Otvoreni kraljev apsolutizam prikrivao se time, što su Ustavom uvedeni Narodni

predstavništvo i neka vrlo ograničena građanska prava.

 U pogledu građanskih prava Ustavom je određeno, da su svi građani pred zakonom jednaki i
da svi uživaju jednaku zaštitu vlasti, da se građanima (ujamčava lična sloboda)

 Građanska prava bila su posebno ograničena kada je riječ o biračkom pravu građana.

 Biračko pravo građana bilo je, također, teško pogođeno izbornim postupkom, koji je
propisan Zakonom o izboru narodnih poslanika, Zakonom o biračkim spiskovima)

 Narodno predstavništvo nije imalo nikakvog uticaja na formiranje vlade i njen rad. Ustav je
odredio da (kralj imenuje i razrješava predsjednika ministarskog savjeta i ministre)

 Prema Ustavu, kralj politički i u svakom pogledu nije za svoje postupke nikome odgovarao.
Ustav je odredio da je (kraljeva ličnost neprikosnovena) Za postupke kralja prema Ustavu je
odgovarala vlada.

 Za kraljeve akte i postupke politički odgovara vlada, ali kako je ona po Ustavu odgovarala
samo kralju, te je onda značilo da odgovara onome za koga bi trebalo da odgovara.

Opozicija režimu Oktroiranog ustava

 Poslanici, izabrani na listi generala Petra Živkovica, formalno su se konstituirali kao

politička stranka pod nazivom Jugoslavenska radikalno-seljačka demokratija 1933 godine
promijenila ime u Jugoslavenska nacionalna stranka (JNS)

 Najvede teškode organiziranju ove režimske stranke dolazile su zbog otpora u samom
narodu.

 Glavne stare građanske stranke izlaze sa otvorenim zahtjevima za preuređenje države. Ona
je oštro osudila šestojanuarski režim i istakla zahtjev za dokidanjem srbijanske prevlasti.
Potom se u januaru 1933 godine oglasilo i vodstvo Demokratske stranke.
 Demokrati na prvom mjestu traže preuređenje države u kojoj bi se obrazovale četiri
jedinice. Te jedinice konstituirale bi se (oko nacionalno-kulturnih centara u Beogradu,
Zagrebu i Ljubljani), dok bi četvrta bila Bosna i Hercegovina.

 Vodstvo JMO-a slijedi dalje stav prema vladinoj politici, uz istovremeno povezivanje i
saradnju sa opozicionim dijelovima drugih stranaka, u prvom redu Slovenske ljudske stranke.

Kraj kraljevskog režima 1934. godine

 Ovim rezolucijama ili (punktacijama) građanskih stranaka, vladajudi vrh doživio je osudu i
odbacivanje nacionalnog i državnog unitarizma i centralizma iz redova vlastite klase. Vezan
za svoju apsolutističku politiku kralj nije bio spreman priznati poraz sve do smrti. Kralj
Aleksandar je ubijen prilikom službene posjete Francuskoj u Marseju 9. oktobra 1934 godine
terorističkom akcijom VMRO-a i ustaša.

 Umjesto maloljetnog kralja Petra II Karađorđevica vlast su vršili namjesnici: krez Pavle
Karađorđevic.

 Vlast je u suštini pripadala knezu Pavlu. Druga dvojica namjesnika tu su bili tek formalno,
jer je član 41 Ustava predviđao da se maloljetnom kralju imenuje tročlano namjesništvo.

Petomajski izbori 1935. godine

 Poučne iskustvom iz novembarskih skupštinskih izbora 1931 godine koji su ih zatekli

nespremne i neorganizirane, opozicione građanske stranke odlučile su da se za nove izbore
pripreme i organizirano nastupe.

 Vlada Bogoljuba Jevtida zakazala je nove izbore za narodnu skupštinu za 5. maj 1935
godine

 Demokratske stranke Zemljoradničke dogovorila su se da pod imenom Udružena opozicija

zajednički istupe na izborima 5. maja 1935 godine

 Međustranačkim dogovorom odlučeno je da nosilac zemaljske kandidacione liste Udružene

opozicije bude Vladimir Maček, predsjednik Hrvatske seljačke stranke.

 Mada je kao predsjednik vlade vodio izbore, B. Jevtic nije uspio dobiti podršku velikog
dijela biračkog tijela.

 Kraljevskom namjesniku knezu Pavlu bilo je jasno da mora potražiti novu ličnost kojoj bi
povjerio mandat da sastavi vladu. Njegov izbor je pao na dr. Milana Stojadinovica

 Stojadinovid je uspio sastaviti vladu koja je počivala na savezu jedne struje radikala,
Slovenske ljudske stranke i Jugoslavenske muslimanske organizacije. Formiranjem koalicione
vlade Stojadinovic-Spaho-Korošec formalno je označen kralj šestojanuarske diktature.
6. BORBA ZA AUTONOMIJU BIH 1937.-1941.

Napredna studentska omladina BiH

 Pitanjem položaja BiH i njene autonomije , stalno se bavila i tada ilegalna Komunistička
partija Jugoslavije (KP). Na njenu inicijativu bosansko-hercegovačka studentska omladina
obratila se otvorenim pismima narodu. Svojim sadržajem ova pisma predstavljaju prelom u
gledanju KPJ na etničku realnost i historijski subjektivitet Bosne i Hercegovine, posebno na
nacionalno pitanje bosanskih muslimana.

 Oni u tim pismima kao ljudi (kod postojbine a bez postojbine) iz osjedanja i dužnosti, prava
i potrebe, zahtijevaju autonomiju Bosne i Hercegovine. U pismima se autonomija BiH
postavlja istovremeno kao pokrajinsko i nacionalno pitanje. Svojim pismima zalažu za
demokraciju, nacionalnu i vjersku ravnopravnost, te jedinstvo bosanskohercegovačkih naroda.

 Traži se rješenje narodnih problema (unutar postojedih državnih granica na osnovu

demokratije i ravnopravnosti naroda).

 Pisma studentske omladine ukazala su prvenstveno na historijsko i egzistencijalno

zajedništvo naroda BiH. Njihov razmještaj u BiH ne dozvoljava da se između njih povlače
administrativno-političke granice.

 U pismima je sadržana i ideja bratstva i jedinstva koja de kao politički program biti
istaknuta na zastavi antifašističkog narodnooslobodilačkog pokreta od 1941 godine do 1945
godine. Bosanskohercegovački komunisti, poslije dvije decenije šutnje, otvoreno na svojoj
Petoj pokrajinskoj konferenciji u julu 1940 godine izašli sa idejom (narodne autonomije
Bosne i Hercegovine)

 Ona de od tada biti jedan od osnovnih programskih ciljeva KPJ

Vlada Stojadinovic - Spaho - Korošec i ustavna pitanja (konkordat)

 kada je formirana krajem juna 1935 godine Stojadinovideva vlada je u početku priznavala
da je (hrvatsko pitanje) otvoreno.

 Bez obzira što su bili moralni pobjednici na izborima 5. maja 1935 godine HSS i SDS su
kao tako zvani Seljačko-demokratska koalicija odbili da uđu u vladu i učestvuju u radu
parlamenta.

 Od jula 1937 godine dr. Milana Stojadinovica dolazi u sukob i sa značajnim stranačkim i
drugim političkim faktorima u Srbiji. Kako u tom trenutku nije bilo izgleda za političko
rješenje (hrvatskog pitanja), knez Pavle i Stojadinovic izlaze sa projektom i nacrtom
konkordata sa Vatikanom. Time bi postigli prvo mjesto, politički bi neutralizirali (hrvatsko
pitanje), zaključenje konkordata sa Vatikanom koji je u nacrtu predviđao velike povlastice za
rimokatoličku crkvu. Tako bi se zadovoljilo katoličko svedenstvo koje je u narodu imalo
značajan uticaj (pridobila bi se naklonost fašističke Italije).

 Projekt konkordata izazvao je velike političke otpore. Hrvatska seljačka stranka, slijededi
svoje Radidevske antiklerikalne tradicije, bila je protiv njegovog ozakonjenja. Protiv
konkordata su održane brojne demonstracije. U toj situaciji predstavnici svih opozicionih
stranaka potpisali su 8. oktobra 1937 godine tekst poznat po imenom (narodni sporazum)

 to je bio dokumenat kojim su se protiv vlade ujedinile glavne opozicione stranke:

Radikalna, Demokratska, Zemljoradnička, HSS i Samostalna demokratska stranka.

 Stojadinovic se pred tom činjenicom našao u veoma teškoj situaciji, u prijevremenom

raspisivanju skupštinskih izbora, koji su održani 11. decembra 1938 godine

 Rezultati izbora predstavljali su poraz za Stojadinovičevu koalicionu vladu.

 Početkom februara 1939 godine knez Pavle povjerio je mandat za sastav vlade Dragiši
Cvetkovicu, sa osnovnim zadatkom da riješi (hrvatsko pitanje), odnosno da sklopi sporazum
sa dr. Vladimirom Mačekom

Sporazum Cvetković - Maček i osnivanje Banovine Hrvatske

 Hitno rješavanje (hrvatskog pitanja) na unutrašnjo-političkom planu trebalo je neutralizirati

ekstremne profašističke organizacije frankovaca i ustaša koje su težile izdvajanju Hrvatske iz
sastava Jugoslavije.

 Predsjednik vlade Dragiša Cvetkovic i vođa HSS-a dr. Vlatko Maček potpisali su 26.
augusta 1939 godine sporazum koji je u biti sadržavao dvije tačke; (1) formiranje koalicione
vlade Cvetkovic-Maček; (2) osnivanje Banovine Hrvatske.

 Sporazum i rješenje (hrvatskog pitanja) izvedeni su potpuno na račun Bosne i Hercegovine,

a prema Uredbi o Banovini Hrvatskoj u njen sastav ušle su dotadašnja Savska i Primorska
Banovina, te kotarevi Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik, Stolac i
Fojnica.

 Uredbom o Banovini Hrvatskoj izvršena je temeljna revizija oktroiranog ustava iz 1931

godine, uspostavljanjem Banovine Hrvatske definitivno je napušten šestojanuarski koncept
narodnog i državnog jedinstva (jugoslavenskog naroda)

 svojom neodređenošdu i nedorečenošdu rješenje sa Banovinom Hrvatskom samo je otvorilo

cijeli niz drugih pitanja i problema.

Građanski pokret za autonomiju BiH

 potpisivanjem sporazuma Cvetkovic-Maček i osnivanje Banovine Hrvatske, čime je
izvršena podjela Bosne i Hercegovine, izazvali su nezadovoljstvo i oštru reakciju bosanskih
muslimana.

 Bošnjaci traže autonomiju BiH, (tom pokretu pridružuju se sva muslimanska društva i
organizacije.

 u Sarajevu 30. decembra 1939 godine skup predstavnika svih muslimanskih političkih,
kulturnih i vjerskih društava i ustanova. Na tom skupu konstituiran je Pokret za autonomiju
BiH i izabran njegov Izvršni odbor, se odmah obratio svim muslimanskim organizacijama i
društvima na teritoriji BiH sa zahtjevom da se svugdje osnuju mjesni odbori za autonomiju
BiH

 Srpski političari odmah su najoštrije istupili protiv svake ideje autonomije BiH. Oni su
smatrali da to ugrožava njihov projekat okupljanja srpskih zemalja i srpsku političku prevlast
u državi.

 Bošnjaci se nisu mirili sa činjenicom da su prisiljeni živjeti podijeljeni i pod dva upravna
režima.

 Oni su se s pravom željeli osjedati ravnopravnim faktorom jugoslavenske zajednice naroda,

te su tražili svoja prava. Ovi građanski politički procesi prekinuti su aprilskim ratom 1941
godine i slomom Kraljevine Jugoslavije.

BOSNA I HERCEGOVINA U VRIJEME RATA 1941.-1945.

1. BIH POD FAŠISTIČKOM OKUPACIJOM

Napad na Kraljevinu Jugoslaviju 1941. godine

 Pristupanjem Mađarske, Rumunije i Bugarske Trojnom paktu fašističkih sila, te

italijanskom okupacijom Albanije, Kraljevina Jugoslavija našla se skoro u potpunom
fašističkom okruženju.

 Da bi se osigurala od te spoljne opasnosti, vlada Cvetkovid-Maček potpisala je 25. marta

1941 godine protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. (nadali su se da de na taj
način Jugoslavija izbjedi rat).

 Samo dva dana kasnije, 27. marta, grupa jugoslavenskih generala, uz pomod britanske
obavještajne službe, izvela je državni udar kojim je smijenila kraljevsko namjesništvo i vladu.
(formirana nova vlada pod predsjedništvom generala Dušana Simovica)
Kapitulacija Kraljevine Jugoslavije

 čim je počeo aprilski rat 1941 godine kralj, Vlada i Vrhovna komanda pobjegli prvo u
Zvornik, a zatim na Pale kod Sarajeva. Pred snažnim njemačkim napadima jugoslavenska
kraljevska vojska ved prvih dana rata našla se u stanju potpunog rasula.

 Veza između vedine vojnih jedinica i Vrhovne komande na Palama potpuno se izgubila.

 U takvoj situaciji Vlada je zaključila na sjednici 13. aprila 1941 godine da napusti zemlju.

 Vlada i kralj otputovali su avionima sa nikšickog aerodroma 15. aprila 1941 godine na
Bliski Istok, pod britansku zaštitu, odakle su kasnije otišli u London.

 Njemačka komanda u Beogradu odbila je svaki razgovor o primirju, zahtijevajudi

bezuslovnu kapitulaciju jugoslavenske vojske. General Kalafatovid je, tu kapitulaciju potpisao
17. aprila 1941 godine za samo dvanaest dana aprilskog rata Kraljevina Jugoslavija u cijelosti
okupirana, te je nestala kao država.

Okupacija BiH između Njemačke i Italije

 prije nego što je Italija imala vremena da odluči o uređenju BiH, vođa ustaške grupe u
Zagrebu pukovnik Slavko Kvaternik, 10. aprila 1941 godine proglasio Nezavisnu Državu
Hrvatsku (NDH) u koju je odmah deklarativno uključio i Bosnu i Hercegovinu.

 između njemačkog i italijanskog okupatora povučena je demarkaciona linija koja je dijelila

njihova interesna područja.

NDH i BiH

 Ustaška vlast u BiH je uz njemačku pomod uspostavljena od početka jula 1941 godine

 pored opdina kotara uvedene su i velike župe kao najviše upravno-teritorijalne jedinice.
(uspostavljeno je šest velikih župa)

 Takvom organizacijom htjelo se istadi navodno (hrvatsko državno pravo) na Bosnu i

Hercegovinu.

 NDH je željela razbiti, državno-pravnu i političko-teritorijalnu cjelinu BiH.

Genocid nad Bošnjacima u NDH

 nastojanja da se muslimani-Bošnjaci jednostavno proglase Hrvatima i time im se oduzme

njihov historijski i narodni identitet. (nastojanja posebno intenziviraju od dolaska u Zagreb
poglavnika ustaške države dr. Ante Pavelida 15. aprila 1941 godine)

 Pavelid lansirao propagandnu parolu o muslimanima kao (hrvatskom cvijedu)

 to je u biti bio jedan oblik genocida na muslimanima-Bošnjacima (Bošnjake tokom rata i

fizički likvidirala)

Ustaški genocid

 Jedan od ciljeva politike NDH u BiH bila je likvidacija i istrebljenje Srba. To se imalo
ostvariti jednim dijelom njihovim fizičkim uništenjem, dijelom iseljavanjem u Srbiju i
prisilnim pokatoličavanjem.

 NDH je počela sa masovnim progonima Srba, Jevreja, Cigana i svih (logorima u

Jasenovcu.)

Četnički genocid nad Bošnjacima

 U ratu 1941-1945 godine muslimani Bošnjaci su bili novom masovnom žrtvom genocida
koji se (Srpsko-četnički genocid) na jednoj strani, to je iracionalna vjerska mržnja i
netrpeljivost, a na drugoj, želja srpskih ideologa i političara da pod svaku cijenu stvore etnički
čist državni teritorij.

 vođa četničkog pokreta Draža Mihajlovic izdao je brojne naredbe svojim potčinjenim
komandantima o uništenju muslimana-Bošnjaka.

 četnici u tri su navrata izvršili masovne pokolje nad muslimanskim stanovništvom u istočnoj
Hercegovini, istočnoj i zapadnoj Bosni, te dijelovima Sandžaka.

 Od svog teškog poraza na Prenju početkom 1943 godine kuju su im nanijeli partizani,
četnici su se međusobno zavadili, pa su na Bošnjake manje napadali.

Otpor ustaškoj politici i državi

 Ustaški zločini nad Srbima Jevrejima i Ciganima izazvali su od samog početka zabrinutost i
osudu među muslimanskim građanstvom u Bosni i Hercegovini.

 Prvo je u tom smislu protestirala ilmija (muslimansko svedenstvo) jednom rezolucijom

 U tim se rezolucijama osuđuju ustaški zuločini i odlučno se ograđuje od onih pojedinaca
među muslimanima koji su u njima učestvovali.

 Bošnjaci su odlučno ustali u odbranu tako zvani Bijelih Cigana (Arlija)

 Plašedi se daljih muslimanskih protesta, ustaške vlasti su krajem augusta 1941 godine
obustavile dalji progon (Bijelih Cigana) iz BiH.

2. BIH U NOR-u I OBNOVA JUGOSLAVIJE

NOP i BiH

 Kada se u aprilu 1941 godine raspala Kraljevina Jugoslavija, na otvorenu historijsku scenu
stupila je iz duboke ilegale KPJ.

 NOP je pod Titovim vodstvom od početka jasno odredio svoja osnovna četiri cilja. Prvi i
osnovni je bio borba protiv okupatora i njegovih saradnika, odnosno (domadih izdajnika)
Drugi je bio da se u okviru te borbe spriječi svaki genocid,

 Došavši u Bosnu početkom 1942 godine Tito je to energično raščlanio i razotkrio punu
četničku izdaju i njihov prelazak na stranu okupatora.

 Tredi cilj bio je da se uporedo sa oružanom borbom odmah ide na rušenje stare i izgradnju
nove civilne organizacije.

 četvrti cilj bio je da se stvaraju uslovi kako bi se nova Jugoslavija izgradila na federativnom
principu.

BiH kao vojni centar NOP-a

 Tito je sa Vrhovnim štabom preko Sandžaka u istočnu Bosnu ved krajem decembra 1941. g.
Došao u neposrednu blizinu Sarajeva. Tu je u Ivančidima u blizini Srednjeg kod Sarajeva, 7. i
8. januara 1942 godine održao savjetovanje sa pokrajinskim rukovodstvom NOP-a za BiH.

 Tu su se odigrale dvije najteže bitke u BOR-u, Neretva i Sutjeska. Od jula 1943 godine
nakon proboja sa Sutjeske, Vrhovni štab je težište dejstva NOVJ pomjerio ka italijanskoj
okupacionoj zoni.

 Saveznici upravo u julu 1943 godine izvršili desant na Siciliju, pa je Tito procjenio da
predstoji brza kapitulacija Italije. Time bi italijansko naoružanje na tlu Jugoslavije uglavnom
palo u ruke NOVJ.

 Tokom jeseni 1943 godine došlo je do masovnog priliva boraca u partizanske jedinice.
BiH kao političko središte NOP-a

 BiH je bila centar i političkog života NOP-a. U BiH su održana oba ratna zasjedanja
AVNOJ-a. Tu je bilo sjedište CK KPJ.

 Na tlu BiH u vremenu poslije Drugog zasjedanja AVNOJ-a počela je organizaciona

izgradnja Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta (JNOF) kao opdenarodne masovne
političke organizacije. U selu Zdena kod Sanskog Mosta održana je 3. jula 1944 godine
njegova osnivačka konferencija za BiH

 Slične organizacije bile su: Antifašistički front žena Jugoslavije (AFŽJ), te Ujedinjeni savez
antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ) čiji je osnivački kongres održan u Bihadu 27-28.
decembra 1942 godine

Narodno-oslobodilački odbori

 Proces smjene stare vlasti novom u početku nije tekao jednoobrazno niti je imao istu formu
u svim dijelovima Jugoslavije.

 Opdenito se može redi da je njihovo nastojanje i formiranje teklo u dva osnovna oblika.
Prvo u formiranju ilegalnih odbora Narodnooslobodilačkog fronta (NOF-a) koji su se
oslobođenjem određenog mjesta ili područja automatski aktivirali kao organi civilne vlasti.
Drugi oblik, koji je uskoro postao pravilo, bilo je neposredno formiranje
narodnooslobodilačkih odbora (NOO) na oslobođenim područjima. U pravilu su postojali
seoski, opdinski, sreski (kotarski) i okružni NOO-i.

 U prvim danima NOB u BiH novi organi vlasti pojavljuju se pod različitim nazivima,
(mjesna politička vlast) negdje (narodni tribunal, komesarijat opdine)

 Poslije prvih iskustava u razvoju nove vlasti vodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta

(NOP-a) zaključilo je da je potrebno regulirati ustrojstvo i rad NOO na jednoobrazan i
jedinstven način .

 U tom smislu je u listu (Borba) koji je tada izlazio u Užicu, objavljen 19. oktobra 1941
godine direktivni članak Edvarda Kardelja u kojem su određene smjernice i dana upustva za
obrazovanje NOO kao privremenih i vanstranačkih organa vlasti. Njihov zadatak je da
organiziraju pozadinu, osiguravaju prehranu stanovništva, čuvaju red i mir.

Osnivanje i Prvo zasjedanje AVNOJ-a

 Sa stvaranjem NOV i POJ 20. novembra 1942 godine partizanske snage dobile su sva
obilježja jedne regularne armije koja je imala oko 150.000 boraca svrstanih u odrede, brigade,
divizije i korpuse.

 -Sve to ukazalo je na potrebu razgraničavanja i razdvajanja vojnih od političkih i

državnopravnih poslova i funkcija.

 -Tako su na inicijativu vojno-političkog rukovodstva NOP-a, izvršene pripreme za sazivanje

jedne sveopde jugoslavenske skupštine najistaknutijih boraca i pristalica NOB-a, Taj skup
održan je u Bihadu, centru tadašnje slobodne teritorije, 26-27. novembra 1942 godine u
prisustvu

54 delegata iz cijele zemlje. Time je osnovano Antifašističko vijede narodnog oslobođenja

Jugoslavije AVNOJ-a.

 Za predsjednika Izvršenog odbora izabran je dr. Ivan Ribar, a za potpredsjednike Nurija

Pozderac, dr. Pavle Savid i Edvard Kocbek

 Na zasjedanju donesene su rezolucije o osnivanju i organizaciji AVNOJ-a i usvojen Proglas

narodima Jugoslavije.

Osnivanje i Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a

 Odlukom da se pristupi osnivanju zemaljskih antifašističkih vijeda po pojedinim

jugoslavenskim zemljama i pokrajinama počela je posljednja faza realizacije jednog od četiri
osnovna cilja NOP-a, a to je da se bududa Jugoslavija uredi i izgradi na federativnom
principu.

 Još od samog početka rata vojno-političko rukovodstvo NOP-a donosilo je odluke i rješenja
koja su ukazivala na unutrašnje uređenje budude Jugoslavije. Prve takve odluke donijete su na
vojno-političkom savjetovanju održanom u Stolicama kod Krupnja . Tada je odlučeno da se
stvori nova vojna organizacija, i da dotadašnji Glavni štab, narodnooslobodilačkih i
partizanskih odreda poraste u Vrhovni štab.

 Ta odluka bila je začetak bududeg jugoslavenskog federalizma. Tako je formiran i Glavni

štab narodnooslobodilačkih odreda BiH.

 Odluka o osnivanju zemaljskih antifašističkih vijeda bila je samo dio ostvarenja ved ranije
izgrađenog stava KPJ o ravnopravnosti i pravu na samoopredjeljenje svakog jugoslavenskog
naroda.

 Tako je konačno 25-26. novembra 1943 godine održano u Varcar-Vakufu (Mrkonjid Gradu)
prvo, osnivačko zasjedanje ZAVNOBiH-a. Na ovom prvom zasjedanju ZAVNOBiH je
formalno konstituiran kao opdepolitičko predsjedništvo NOP-a BiH.
 Proglas narodima BiH u kojima se ističe da ubudude BiH i njene narode i u zemlji u
inozemstvu mogu zastupati i predstavljati samo ZAVNOBiH i AVNOJ.

Drugo zasjedanje AVNOJ-a

 Drugo zasjedanje AVNOJ-a održano je u Jajcu 29. i 30. novembra 1943 godine uz učešce
142 od 268 izabranih delegata.

 Na ovom zasjedanju AVNOJ je konstituiran u vrhovno zakonodavno i izvršno

predstavničko tijelo Jugoslavije. Istovremeno je odlučeno da se formira kao izvršni organ
AVNOJ-a. Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) sa svim atributima
privremene vlade.

 AVOJ se kao vrhovno zakonodavno i izvršno tijelo sastoji od vijeda i predsjedništva.

 Predsjedništvo je u ime Vijeda predstavnik (narodnog i državnog suvereniteta Jugoslavije i

vrši sve njegove funkcije, zakonodavne i izvršne, u vrijeme između zasjedanja Vijeda, kome
odgovara za svoj rad)

 Sljededa je značajna Odluka o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije takozvanoj

jugoslavenskoj vladi u inozemstvu i o zabrani povratka u zemlju kralju Petru II
Karađorđevidu

 AVNOJ donio Odluku o priznanju i zahvalnosti NOV-i i s tim u vezi Odluku o uvođenju
zvanja (Maršal Jugoslavije).

Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a

 radi dalje izgradnje bosanskohercegovačke države kao federalne jedinice, sazvano je i

održano Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a u Sanskom Mostu od 30. juna do 2. jula 1944
godine. Na zasjedanju je donesena Odluka o konstituiranju ZAVNOBiH-a u najviše
zakonodavno i izvršno tijelo federalne Bosne i Hercegovine i Deklaracija o pravima građana
BiH.

 U odluci o konstituiranju ZAVNOBiH-a u vrhovni organ vlasti se ističe da se (na temelju

slobodno izražene volje naroda BiH), a u skladu sa odlukama AVNOJ-a, ZAVNOBiH
konstituira u vrhovno zakonodavno i izvršno narodno predstavničko tijelo.

 Deklaracija o pravima građana BiH u osnovi je po svom sadržaju imala karakter ustava.
Građanima BiH garantirana su osnovna ljudska prava koja čine sadržinu svakog
demokratskog ustava. To su: nacionalna, ravnopravnost, sloboda savjesti i vjeroispovijesti,
sloboda izbora i dogovora, sloboda udruživanja i štampe, lična i imovinska sigurnost građana,
pravo žalbe, načelo (da niko ne može biti suđen bez prethodnog sudskog postupka).
Trede zasjedanje ZAVNOBiH-a i formiranje vlade BiH

 Trede i posljednje zasjedanje ZAVNOBiH-a pod tim njegovim nazivom sazvano je i

održano nakon što su partizanske jedinice ušle u Sarajevo 6. aprila 1945 godine

 Zasjedanje je održano u Sarajevu 26. do 28. aprila 1954 godine.

 Odlukama ZAVNOBiH-a na tom zasjedanju dovršena je izgradnja sistema vlasti Federalne

Bosne i Hercegovine

 Vlada je formirana posebnim Ukazom o imenovanju vlade BiH koji je donijelo

Predsjedništvo Narodne skupštine.

 Za predsjednika Vlade imenovan je Rodoljub Čolaković

BOSANSKO PRAVO U USLOVIMA NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA

Fočanski propisi

 Načela iznijeta u članku E. Kardelja posluzila su kao osnov za donošenje prvih propisa o
NOO-a. Te propise donio je Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ)
za vrijeme svog boravka u Foči u februara 1942 godine.Odatle se popularno zovu Fočanski
propisi.

 Ovi propisi sastoje se iz dva akta. U prvom se govori o zadacima i ustrojstvu NOO-a, a u
drugom se daju objašnjenja i upustva za rad NOO-a u oslobodjenim krajevima.

 Prema propisima NOO su privremeni i izborni organi vlasti sa osnovnim zadatkom da

aktiviraju i ujedine sav narod u (borbi protiv okupatora i njegovih domaćih slugu)

 Njihov zadatak je, takodjer, da u borbi protiv fasizma ostvaraju jedinstvo čitavog naroda i
svih njegovih rodoljubivih snaga.

 Sve što je bilo uz okupatora, a protiv NOB-e i NOP-a predstavljalo je (staru vlast)

Krajiški propisi

 U septembru 1942 godine negdje u Bosanskoj Krajini Vrhovni štab izdao je nove propise o
NOO-ma kojima su oni dobili potpunu potvrdu kao pravi, stalni i jedini organi narodne vlasti.

 Po mjesecu u kojemu su objavljeni ovi propisi se zovu (Septembarski) a po kraju u kojem su

donijeti (Krajiški)

 Krajiški propisi se ustvari sastoje iz dvije naredbe Vrhovnog štaba. Prvom naredbom
regulira se način iznova NOO-a, drugom se obrazuju vojnopozadinski organi vlasti
 Smisao donošenja ovih novih propisa o NOO-ima što oni prestaju više biti privremeni i
postaju stalni organi narodne vlasti.

 Krajiškim propisima ozakonjeno je opće i jednako pravo glasa po kojem pravo da biraju i
budu birani imaju svi muškarci i zene sa navršenih 18 godina zivota.

 Krajiškim propisima, najzad, formirani su i vojnopozadinski organi. To su bile komande

područja, komande mjesta i partizanske ili seoske straze. U zadatke vojnopozadinskih organa
spadali mobilizacija ljudstva, staranje o ishrani snabdijevanju vojske, obrazovanje vojnih
radionica i organiziranje javnih radova.

BIH U SOCIJALISTIČKOJ JUGOSLAVIJI

1. IZGRADNJA VLASTI I PRAVNOG PORETKA NA OSNOVAMA DRŽAVNOG

SOCIJALIZMA

Ljudske žrtve i gubici BiH 1941-45. godine

 Narodi Bosne i Hercegovine masovno su učestvovali u NOB-i, svojim ogromnim ljudskim

žrtvama.

 Kraj rata 1945 godine BiH je dočekala teško razorena sa velikim gubicima u ljudskim
životima i materijalnim dobrima.

 To znači da je na BiH otpadala cijela polovina tog tragičnog bilanca rata.

Materijalni gubici BiH 1941-45. godine

 BiH je u toku rata u pogledu materijalnog snabdijevanja NOV-e i POJ-e podnijela najvedi
teret , pretrpjevši uz to ogromna materijalna razaranja.

 Zemlja je ostala skoro bez stambenog fonda, javnih objekata i školskih zgrada.

 Uništene su i onesposobljene skoro sve saobradajnice, osobito željeznice. Stočni fond

zemlje je skoro u cijelosti uništen.

 Težinu situacije povedavala je i činjenica da je BiH ved odranije zaostajala u razvoju u

odnosu na ostale dijelove Jugoslavije.

 U tim uslovima trebalo je pristupiti obnovi zemlje. Uz sve to stajala su mnoga neriješena
državno-pravna pitanja, među kojima je međunarodno priznanje nove države bilo na prvom
mjestu.
Međunarodno priznanje Demokratske federativne Jugoslavije

 Drugim zasjedanjem AVNOJ-a i njegovim odlukama u Jugoslaviji je faktički oformljena

nova država.

 Demokratska federativna Jugoslavija, nije dobila međunarodno priznanje, iako su saveznici

tokom 1943 godine priznali NOV kao vojnog partnera i saveznika

 Zapadni saveznici su, uključujudi i Sovjetski Savez i dalje priznavali izbjegličku kraljevsku
vladu u Londonu, pa su tako u odnosu na inostranstvo postojale dvije vlade.

 Jedna je bila međunarodno priznata izbjeglička vlada koja nije imala nikakve faktičke vlasti
u zemlji

 Na drugoj srani bio je NKOJ (Nacion. Komitet oslobođenja Jugoslavije), stvarna vlada koja
je imala svu vlast u zemlji ali nije bila međunarodno priznata. U takvoj situaciji, predstojala je
teška borba da izbori međunarodno priznanje. Značaj tog međunarodnog priznanja bio je u
činjenici da bi time nova Jugoslavija automatski imala status savezničke zemlje, pravo da
bude član Organizacije ujedinjenih nacija, pravo da prima međunarodnu materijalnu pomod
(UNRRA), koja je kao privremena agencija osnovana radi pružanja pomodi zemljama
opustošenim ratom.

 Saveznici su vršili pritisak na NKOJ, koji je iz pragmatičnih razloga pokazao spremnost da

stupi u pregovore sa izbjegličkom vladom.

 Pregovori su vođeni u dva maha, prvo na Visu, a zatim u Beogradu, gdje je 1. novembra
1944 godine potpisan Sporazum Tito-Šubašic o uspostavljanju jedinstvene vlade.

 Na osnovu Demokratske federativne Jugoslavije, sa Titom kao predsjednikom vlade i dr. I

Šubašidem kao ministrom vanjskih poslova. Time je likvidiran faktički paralelizam vlada iz
međunarodnog predstavljanja Jugoslavije.

Izbori i rad Ustavotvorne skupštine

 Izborni za ustavotvornu skupštinu obavljeni su 11. novembra 1945 godine.

 Ustavotvorna skupština je bila dvodomna i sastojala se od Savezne skupštine i Skupštine

naroda što je odgovaralo federalnom ustrojstvu države

 Oba doma Ustavotvorne skupštine sastala su se 29. novembra 1945 godine tačno na drugu
godišnjicu Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Na toj prvoj sjednici Ustavotvorna skupština
donijela je svoj prvi akt pod nazivom (Deklaracija o proglašenju Federativne Narodne
Republike Jugoslavije)

 Ustavotvorna skupština na zajedničkoj sjednici obaju domova (riješila i rješava u ime

naroda i na osnovu zakonskih odluka) da se Demokratska Federativna Jugoslavija proglašuje
narodnom republikom pod imenom Federativna Narodna Republika Jugoslavije
Ustav FNRJ i BiH

 U toku rada na ustavu, Ustavotvornoj skupštini su stizali od građana različiti prijedlozi i

sugestije u pogledu nekih ustavnih rješenja i formulacija., tadašnji ministar Milovan Đilas
rekao je da je (karakterističan prijedlog jednog muslimana, da bi trebalo unijeti šestu buktinju
u naš državni grb)

 Tim povodom Đilas je rekao da Ustavotvorna skupština ne može raspravljati o tome da li su

Bošnjaci nacija ili nisu, jer je to (teorijsko pitanje) koje se ne može rješavati (jednim
dekretom)

 Ako bi šestu buktinju trebalo unijeti kao simbol šest federacija (republika), onda bi se o
tome moglo raspravljati, istakao je Đilas. Ali , pošto se stalo na stanovište da svaka nacija
treba dobiti svoju buktinju, onda u svakom slučaju mora biti samo pet buktinja. Time ne
negiram (posebne crte kod Muslimana)

 Izglasavanjem Ustava FNRJ 31. januara 1946 godine Ustavotvorna skupština je obavila svoj
završni čin. Odmah je nastavila dalji rad kao Narodna skupština FNRJ.

Ustavotvorna skupština i Ustav NR BiH

 Pošto je u međuvremenu Narodna skupština BiH, odnosno njeno predsjedništvo, donijelo

Zakon o Ustavotvornoj skupštini Narodne Republike Bosne i Hercegovine, 13. oktobra 1946
godine održani su izbori za Ustavotvornu skupštinu NR BiH.

 Prvo zasjedanje ustavotvorne skupštine NR BiH počelo je 11. novembra 1946 godine

 Na sjednicama održanim od 28. do 31.- decembra 1946 godine tačno jedanaest mjeseci
nakon proglašenja prvog ustava FNRJ, Ustavotvorna skupština je usvojila i proglasila prvi
republički Ustav. BiH je njime kao (narodna država republikanskog oblika) dobila svoju
unutrašnju organizaciju)

 Ustav BiH bio je sličan ustavima ostalih federalnih jedinica. On je izrazio njena suverena
prava i državnost.

 Ona je imala svoju državnu teritoriju koja se nije mogla mijenjati bez njenog pristanka, dok
je narod svoju volju izražavao putem slobodno izabranih predstavnika.

Informbiro i sukob Staljin – Tito

 Informbiro (Informacioni biro komunističkih i radničkih partija) osnovan je u Varšavi u

septembru 1947 godine uz učešce predstavnika komunističkih partija Bugarske, Italije,
Jugoslavije, Mađarske, Poljske, Sovjetskog saveza, Francuske, Čehoslovačke i Rumunije
(naknadno priključila i Albanija).

 Stvarni cilj bio je da Staljin ostvari potpunu kontrolu, ne samo nad navedenim partijama,
nego praktično nad cjelokupnim svjetskim komunističkim pokretom.

 Za stalno sjedište Informbiroa određen je Beograd.

 Kako se Tito nije htio potčiniti Staljinovom diktatu, to je ovaj pripremio (Rezoluciju o
stanju u KPJ) kojim je u ljeto 1948 godine oštro napao cjelokupnu jugoslavensku politiku.

 Rezolucija je usvojena na sastanku Informbiroa u Bukureštu kojem Jugoslavija nije

prisustvovala.(sukob Tita sa Staljinom imali su teške višegodišnje posljedice na stanje,
politike i odnose u samoj Jugoslaviji). Sukob sa Staljinom nije ostao na međudržavnoj i
međunarodnoj razini nego je istovremeno doveo do rascjepa unutar KPJ.

 Nakon objavljivanja Rezolucije Informbiroa u zemlji je počeo opdi progon svih onih koji su
se izjasnili za nju tj. za Staljina a protiv Tita.

 Rascjep unutar KPJ povodom Rezolucije Informbiroa je kulminacija i krajnja točka dugih
frakcionaških borbi unutar te partije tokom dvadesetih i tridesetih godina.

 Može se redi da informbirovci, koji su imali i jaku spoljnu podršku nisu uspjeli srušiti Tita
ne zato što su bili malobrojni, nego zato što su i sami međusobno bili podijeljeni i što nisu
imali jedinstven program.

 Tito i oni koji su bili uz njega sasvim su bili svjesni da svoju borbu protiv informbirovaca
mogu dobiti samo uz određenu cijenu.

 Vođe KPJ/SKJ umjesto da prihvate višepartijsku demokraciju i privatnu inicijativu u

privredi, oni su se opredjelili za (jugoslavenski put u socijalizam) što je značilo
samoupravljanje.

 Nakon Staljinove smrti u martu 1953 godine, došlo je do normalizacije sovjetsko-

jugoslavenskih odnosa. Informbiro je službeno raspušten u aprilu 1956 godine.

2. SAMOUPRAVNI SOCIJALIZAM

Radničko i društveno samoupravljanje

 Razvitak i sukob sa Sovjetskim savezom doveo do zavođenja sistema radničkog
samoupravljana.

 Radničko je samoupravljanje, koje je i kao termin nastalo u Jugoslaviji, uvedeno Osnovnim

zakonom o upravljanju državnim preduzedima, koji je Narodna skupština FNRJ usvojila 27.
juna 1950 godine.

 Službeno se smatralo da je osnivanjem radničkih savjeta okončan period neposrednog

centralističkog upravljanja privredom.

Politika nesvrstanosti

 Sukob Tita sa Staljinom u osnovi je na međunarodnom planu značio postepeni početak

negacije blokovske podjele svijeta i hladnog rata na relaciji Istok-Zapad. Taj je sukob
koincidirao sa početkom postepene dekolonizacije Afrike i Azije. Sve je to nalagalo
neformalno okupljanje jednog broja zemalja na principima aktivne i miroljubive
koezgistencije.

 Kao čovjek koji se prvi odupro diktatu jedne velike sile i blokovskom svrstavanju, Tito se
prirodno nametnuo kao lider tog pokreta. Uz njega su Nehru, Naser, Sukarno, Njerere,
Nkrumah i drugi.

 Nesvrstanost se kao politički pojam i pokret postepeno oblikuje kao vladajuda

jugoslavenska spoljnopolitička filozofija i taktika.

 Prvoj konferenciji šefova država i vlada vanblokovskih zemalja koja je održana upravo u
Beogradu 1-6. septembra 1961 godine (učestvovali predstavnici 25 zemalja)

-Dvadesetak godina kasnije u New Delhiju (Nju Delhiju), na konferenciji je punopravno

učestovalo ved sto zemalja.

 Nesvrstanost nije bila isto što i neutralnost. Pod neutralnošdu se u međunarodnom pravu
označava politika i status države koja po vlastitoj odluci ne učestvuje u oružanom sukobu
drugih država. (primjera ni Švicarska niti Austrija, koje su po definiciji neutralne zemlje
nikada nisu bile članice pokreta nesvrstanih)

 Nesvrstane zemlje su djelovale preko svojih povremenih konferencija imele svoj

Koordinacioni biro.

Ustav 1974. godine

 Ustav iz 1974 godine je rezultat jedne od najtežih i najsloženijih državnopravnih i političkih
kriza kroz koje je Jugoslavija prošla u vremenu od 1945 godine pa do svog raspada 1991/92
godine Taj je ustav predstavljao zadnju Titovu veliku političku pobjedu.

 Sredinom šezdesetih godina, u uslovima sve vede privredne krize, izrađen je koncept
sveobuhvatne reforme jugoslavenske ekonomije, sam SKJ inicirao ovu reformu, cijeli je
proces zakočen upravo od strane raznih partijskih komitetskih kadrova koji su shvatili da bi
realizacijom ovog pokreta ostali bez dotadašnje direktivne vlasti u sferi ekonomije. Ta je
oblast bila centralizirana, velikih privrednih sistema čije je središte i sjedište bilo u Beogradu.

 Polarizacija i sukob se kredu uglavnom na liniji Hrvatska-Srbija kao dva glavna

konstituensa Jugoslavije. U Hrvatskoj se formira jedno partijsko političko jezgro, nastoji
iznuditi amandmane na Ustav SFRJ, kojima bi se Jugoslavija od federacije pravno i faktički
pretvorila u konfederaciju. U cijelom tom projektu Vojvodina i Kosovo, dobile bi jednak
status sa republikama kao konstituensima Federacije.

 Nasuprot tome, tadašnje srbijansko liberalno vodstvo pristaju na redefiniranje federalne

države, ali bez diranja u status autonomija u sastavu Srbije.

 1971 godine izglasani u Saveznoj skupštini ustavni amandmani, kojima je Jugoslavija iz

federalne faktički pretvorena u konfederalnu državu.

 Tito je na partijskom plenumu, krajem 1971 godine jednostavno smijenio cjelokupno

hrvatsko vodstvo, a ubrzo potom i nosioce liberalizma u Srbiji.

 Njihovim uklanjanjem sa političke scene stvoren je prostor za donošenje novog ustava.

 Novi odnosno zadnji ustav SFRJ, u koji su ugrađeni svi amandmani iz 1971 godine usvojen
je krajem februara 1974 godine.

Sistem Ustava 1974. godine

 Sistem i osnovu ustavnog uređenja, prema Ustavu iz 1974 godine činio je tako zvani
skupštinski sistem zasnovan na delegatskom, odnosno samoupravnom principu. Po tom su
principu izvori cjelokupne teritorijalne vlasti mjesne zajednice, organizacije udruženog rada, i
društveno-političke organizacije. Sve su one obrazovale svoje delegacije, birale svoje
predstavnike koje su kao delegate slale u više organe vlasti, u opdinsku skupštinu. Odatle se
ova skupština sastojala od tri vijeda: vijeda mjesnih zajednica, vijeda udruženog rada i
društveno-političkog vijeda.

 Opdina je po istom principu birala delegacije, koje je slala u skupštinu republika. Na vrhu je
bila Skupština SFRJ sa Saveznim vijedem i Vijedem republika i pokrajina.

 Tako je Ustav odredio da de državnom upravljati Predsjedništvo sastavljeno od devet

članova: po jedan predstavnik šest republika i dvije pokrajine i predsjednik CK SKJ, čiji je
glas trebalo da bude odlučujudi. U praksi se sve srušilo, prije svega na pitanju političkih
prava.

Ljudska i građanska prava prema Ustavu iz 1974. godine

 U načelnom smislu riječi prava građana su veoma široko postavljena. Ona se mogu
klasificirati u tri osnovne grupe: (1) pravo na samoupravljanje i društveno-političku aktivnost,
(2) lična prava i slobode građana, (3) socijalno-ekonomska prava. Uz prava Ustav je
građanima odredio i određene dužnosti.

 U prvu je grupu Ustav svrstao pravo građana na samoupravljanje, koje je u načelu

obuhvatilo slobodu udruživanja, slobodu ugovora i javnog istupanja, slobodu izražavanja
nacionalne pripadnosti i vjeroispovijesti.

 Među lična prava spadalo je pravo na život i državljanstvo, slobodu kretanja i nastanjivanja,
pravo na nasljeđivanje.

 Ustav 1974 godine je odredio da je za svakog zaposlenog najduže radno vrijeme u sedmici
42 sata. Svaki je zaposleni imao pravo na dnevni i nedjeljni odmor, svaki je zaposleni uživao
potpuno socijalno osiguranje, koje mu je osiguravalo mnoga prava, kako za života, tako i u
slučaju smrti.

 Ustav iz 1974 godine je članom utvrdio slučajeve besplatne zdravstvene zaštite građana koji
takav tretman nemaju po osnovu radnog odnosa i iz radnog odnosa.

 Ustav je utvrdio posebnu zaštitu majke, djece i maloljetnih lica, te boraca, vojnih invalida i
članova porodica palih boraca.

 Ustav iz 1974 godine garantirao svim građanima SFRJ pravo na obrazovanje. Po tom članu
Država, ili po tadašnjoj ustavnoj terminologiji (društvena zajednica) je bila dužna da osigura

materijalne i druge uslove za osnivanje i rad škola i obrazovnih institucija svih nivoa. Ovim je
ustvari potvrđena praksa besplatnog školovanja uvedena još 1945 godine.

 Na osnovu besplatnog i slobodnog obrazovanja iškolovale su se generacije intelektualaca iz

do tada potisnutih naroda.

BIH KAO SAMOSTALNA DRŽAVA

BiH kao samostalna država

 Skupština BiH je ved 15. oktobra 1991 godine usvojila Memorandum o nezavisnosti.
 Srpski poslanici prije glasanja jednostavno uz izraze protesta napustili skupštinu.

 Na referendumu održanom 29. februara i 1. marta 1992 godine građani Bosne i Hercegovine
izjasnili su se za samostalnu nezavisnu i suverenu državu.

 Skupština BiH potvrdila ovu odluku 4. marta 1992 godine

 27. marta 1992 godine ukupno 77 Srba poslanika napustilo Skupštinu BiH i na posebnom
zasjedanju usvojilo Ustav (Srpskih naroda u BiH)

 Tako je nastala jedna situacija poznata u pravu kao (vlada de facto)

 ta je de facto situacija legalizirana Dejtonskim (Dayton) sporazumom 1995 godine kao

Republika Srpska.

 6. aprila 1992 godine Evropska zajednica je priznala državno-pravni subjektivitet Bosne i

Hercegovine

 22. maja 1992 godine Bosna i Hercegovina je primljena u Ujedinjene nacije.

Rat protiv BiH

 stanje (neposredne ratne opasnosti) proglasila tek 8. aprila 1992 godine.

 Skupština ovlastila Predsjedništvo da donosi odluke koje imaju snagu zakona.

 Predsjedništvo 4. maja 1992 godine donijelo odluku o proklamaciji ratnog stanja (Srbija i
Crna Gora) bivša JNA i paramilitarne formacije bosanskih i ostalih Srba kao agresore na BiH.

 (traži spoljnu vojnu pomoć 27. maja 1992 godine)

Vašingtonski (Washington) sporazum i Federacija BiH

 Na liniji srpsko-hrvatskog sporazuma o podjeli BiH, došlo je početkom 1993 godine do

oružanog sukoba između Hrvata i Bošnjaka, (srednje Bosne i doline Neretve)

 Američkom intervencijom početkom 1994 godine sukob je okončan sporazumom u

Washintonu, kojom je uspostavljena Federacija BiH kao neki oblik saveza ili saradnje
Bošnjaka i Hrvata.

 Ustav Federacije BiH je proglašen 30. marta 1994 godine (Bošnjaci i Hrvati kao
konstitutivni narodi)

 Federacija se sastoji od deset kantona ili županija koji imaju velika ovlaštenja i nadležnosti
u svim oblastima, postoji dovodomni federalni parlament i vlada.
Dejtonski (Dayton) mir

 postojalo više mirovnih planova. Zajedničko je svim tim planovima i misijama, da su

uspostavljanje mira u BiH zamišljali na osnovu njene etničke podjele unutar jedne labave i
međunarodno priznate države.

 Prvi takav mirovni plan, još u martu 1992 godine portugalski diplomast Huan Cutilliero
(Kutiljero). Nakon toga, (Sajrus Vens) Britanac David Owen, Torwald Stoltenberg. Svi su
njihovi planovi u osnovi propali, jer su kao diplomatski napor bili bez aktivne oružane
podrške na terenu. Tek su takvom američkom akcijom u jesen 1995 godine agresori na BiH
dovedeni za pregovarački stol.

 prve tri sedmice novembra 1995 godine u američkoj vazduhoplovnoj bazi u gradu Dayton u
državi Ohio.

 svečano 14. januara 1996 godine potpisali u Parizu predstavnici BiH, Hrvatske i Srbije,
odnosno SRJ

 Činjenicom da su ugovor potpisali predsjednici Srbije i Hrvatske implicitno je priznati i

potvrđen čin agresije na BiH.

 Ta je agresija odnijela je 160.000 žrtava i izazvala najvedu izbjegličku krizu u Evropi

poslije Drugog svjetskog rata.

 Prema Dejtonskom sporazumu, BiH faktički ima 13 ustava koji svi skupa čine njen
konstitucionalni sistem, na prvom mjestu Ustav BiH (aneks 4 sporazuma), dva ustava dva
konstitucionalna entiteta BiH i deset kantonalnih ili županijskih ustava.

 demokratsku državu koja funkcionira (u skladu sa zakonom i na osnovu slobodnih

demokratskih izbora)

 Sastavni dio Ustava su prava i slobode predviđene Evropskom konvencijom za zaštitu

ljudskih prava.

BiH i međunarodna zajednica

 Kada se početkom 1992 godine Evropska unija uključila (zanemarili činjenicu agresije i
priznali tri zaradene strane jednako ih tretirajudi), odnosno izjednačavajudi žrtvu i agresora.
Iako su tako zvanoj Jugoslaviji bile nametnute ekonomske sankcije, a jedan broj srpskih i
hrvatskih političara proglašeni za ratne zločince Vance, Owen i Stoltenberg su im za
pregovaračkim stolom produžili legitimnost. Međunarodni medijatori su agresora i žrtvu
izjednačili, ozakonili teritorijalna osvajanja i genocid. Predstavnici međunarodne zajednice su
mlako prijetili i iskrivili prirodu sukoba, kako bi opravdali svoju neefikasnost.

 Zapadni su se medijatori u stvarnosti pokazali kao pristalice politike smirivanja, ustvari

popuštanjima prema agresorima i zločincima. Winston Churehill -da mu izgledaju kao neko
ko hrani krokodila u nadi da de ga krokodil posljednjeg pojesti na silu navudi nekakvu svoju
odjedu moralnosti i time pred svijetom i vlastitom savješdu završili posao. -Nije se vidjelo niti
htjelo vidjeti, da je rat protiv Bosne prava kataklizma.-Poslije (demokratskog genocida) u
Bosni teško ako ne nemogude, govoriti o demokratiji, zašto su agresija i rat protiv Bosne, te
genocid, u međunarodnim razmjerama predstavljeni i vođeni kao mirovna operacija. Zašto
agresija i genocid nisu spriječeni ili ranije zaustavljeni, a ne tek krajem 1995 godine