ირაკლი ბუთურიშვილი, ნუგზარ გრიგალაშვილი

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

ბაკალავრიატი, II კურსის სტუდენტები
ხელმძღვანელი: მარიამ ჯიქია, სამართლის დოქტორი,
თსუ მოწვეული პროფესორი

ომბუდსმენის ინსტიტუტის ეფექტიანი ფუნქციონირების ელემენტები

1. შესავალი

ომბუდსმენის ინსტიტუტის არსებობა ერთ-ერთ აუცილებელი და

მნიშვნელოვანი ელემენტია დემოკრატიული სახელმწიფოს
ფუნქციონირებისთვის. იგი ზედამხედველობას უწევს საქართველოს
ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვას, ავლენს
მათი დარღვევის ფაქტებს და შესაბამისად ხელს უწყობს დარღვეული
უფლებების აღდგენას.
როგორც საქართველოს კანონმდებლობით არის გათვალისწინებული,
ომბუდსმენის ინსტიტუტის შექმნა, სახალხო დამცველის დანიშვნა,
სახელმწიფოს სახელს უკავშირდება. საქართველოს სახალხო დამცველად
აირჩევა საქართველოს მოქალაქე, რომელსაც 5 წლის ვადით ირჩევს
საქართველოს პარლამენტი სრული შემადგენლობის ხმების უმრავლესობით 1.
თუმცა, მიუხედავად ამისა, იგი თანასწორად წარმოადგენს სახელმწიფოსა და
სამოქალაქო საზოგადოების ინტერესებს, იცავს მათ კანონიერ უფლებებს,
რამდენადაც წყვეტს სახელმწიფო და ინდივიდუალური ინტერესების მქონე
დავებს. ომბუდსმენის კომპეტენციაში არ შედის მოქალაქეთა ან სახელმწიფო
ორგანოთა შორის დავების მოგვარება2. მაშასადამე, განიხილება არა
მოქალაქეთა ან სახელმწიფო ორგანოთა შორის შინაგანი დავები, არამედ,
თავად სახელმწიფო და ინდივიდუალური ინტერესების მქონე დავები.
ომბუდსმენის თანამდებობა, რომლის უპირველესი დანიშნულება
ადამიანის უფლებების დაცვაა, კარგად მოერგო მსოფლიო ქვეყნებში
ხელისუფლების დანაწილების მოდელს დამოუკიდებელი ორგანოს სახით და

1
საქართველოს ორგანული კანონი „საქართველოს სახალხო დამცველის შესახებ”, თავი 2, მუხლი 9.
2
იხ., ვ. გონაშვილი, ომბუდსმენის ინსტიტუტის დამოუკიდებლობის გარანტიები: შედარებითი
ანალიზი, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო მექანიზმები, კონსტანტინე
კორკელია (რედ.), თბილისი, 2017, 41.

1
 შეავსო ის სივრცე, რაც სახელმწიფო ორგანოთა მხრიდან ადამიანის უფლებათა
დაცვის მოქნილ მექანიზმში გამოიხატება. ომბუდსმენებს არ აქვთ საბოლოო
გადაწყვეტილებების მიღებისა და აქტების გამოცემის უფლება, თუმცა
აიძულებენ სახელმწიფო ორგანოებს, ადამიანის უფლებების დაცვასთან
მიმართებით იყვნენ ფხიზლად. სწორედ ამ სფეროს მოწესრიგების მაღალი
საზოგადოებრივი ინტერესით არის გამოწვეული ომბუდსმენის ინსტიტუტის
ფართოდ გავრცელების ტენდენცია მთელ მსოფლიოში. ომბუდსმენის
დამოუკიდებლობას განაპირობებს მისი კვალიფიკაცია, გამოცდილება,
არჩევისათვის დადგენილი კრიტერიუმები, მიუკერძოებლობა, საქმიანობის
გარანტიები - ხელშეუხებლობა, ფინანსური დამოუკიდებლობა და სხვ3.

2. ისტორიული მიმოხილვა

1713 წელს შვედეთის მეფე კარლ XII-მ შექმნა ე.წ ხალხის „წარმომადგენლის”
თანამდებობა, რომელსაც მოგვიანებით „იუსტიციის კანცლერი” ეწოდა.
დაახლოებით ერთი საუკუნის შემდეგ, ომბუდსმენის პირველი
დამოუკიდებელი ინსტიტუცია იუსტიციის კანცლერის ინსტიტუტის იდეური
გავლენით 1809 წელს კვლავ შვედეთში დაარსდა. ძველ სკანდინავიურ ენაზე
სიტყვა – „umboð” („ომ-ბუდ”) ნიშნავს მინდობილობას, წარმომადგენლობას4.
ანგლო-ამერიკული სამართლის ქვეყნებში ახალი ზელანდია იყო პირველი
სახელმწიფო, რომელმაც 1962 წელს ომბუდსმენის ინსტიტუცია შექმნა5.
მე-20 საუკუნის 60-იანი წლებიდან ომბუდსმენის ინსტიტუტი,
ეტაპობრივად, სახელმწიფოთა უმრავლეს ნაწილში ვრცელდება6.

საქართველოს ადამიანის უფლებათა დაცვის გარკვეული ისტორია აქვს.

ჯერ კიდევ 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციაში აისახა ადამიანის
უფლებების დაცვის საწყისი მექანიზმები. ეს იყო პირველი საკანონმდებლო
აქტი, სადაც ფართოდ წარმოჩინდა პოლიტიკური უფლებებისა და
თავისუფლებების სპექტრი. ბოლშევიკური რუსეთის მიერ საქართველოს
3
იხ., ვ. გონაშვილი, ომბუდსმენის ინსტიტუტის დამოუკიდებლობის გარანტიები: შედარებითი
ანალიზი, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო მექანიზმები, კონსტანტინე
კორკელია (რედ.), თბილისი, 2017, 41.
4
იხ., „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი. თავი მეორე. საქართველოს მოქალაქეობა.
ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“,
გამომცემლობა შპს „პეტიტი”, თბილისი, 2013, 572.
5
Gelhorn, Walter, Ombudsman and Others, citizens’ protectors I nine countries, Cambridge, Massachusetts
1996, p. 91-153.
6
Hertogh, Marc/Oosting, Marten, Introduction: The Ombudsman and the Quality of Government,
in: the Yearbook of Comparaive Government and Public Administration, Baden-Baden 1997, გვ.
259, 260.

2
 ოკუპაციის შემდეგ მოქმედი პირველი საბჭოთა კონსტიტუცია მხოლოდ
ფორმალურად აღიარებდა ადამიანის ზოგიერთ უფლებასა და თავისუფლებას.
საბჭოთა საქართველოში რა თქმა უნდა, არ არსებობდა ადამიანის უფლებათა
დამცველი ინსტიტუტი.
მრავალი წლის შემდეგ, უკვე 1992 წელს საქართველოს რესპუბლიკის
სახელმწიფო საბჭოს პრეზიდიუმმა მიიღო დადგენილება „საქართველოს
რესპუბლიკის ეროვნებათშორისი ურთიერთობისა და ადამიანის უფლებათა
დაცვის სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის შესახებ“. მაგრამ, ადამიანის
უფლებების დაცვისთვის პრიორიტეტის მინიჭების გამო, ამ კომიტეტს სულ
მალე შეეცვალა სახელი და დაერქვა „საქართველოს რესპუბლიკის ადამიანის
უფლებათა დაცვისა და ეროვნებათშორისი ურთიერთობის კომიტეტი“.

რესპუბლიკის კანონმდებლობის შესაბამისად, კომიტეტი თავისი

კომპეტენციის ფარგლებში იღებდა გადაწყვეტილებებს, შეიმუშავებდა
დებულებებს, ინსტრუქციებს, მეთოდურ მითითებებსა და სხვა ნორმატიულ
აქტებს, რომელთა შესრულება სავალდებულო იყო საქართველოს
რესპუბლიკის სამინისტროების, კომიტეტების, დეპარტამენტების,
უწყებებისათვის, აგრეთვე საწარმოებისა და ორგანიზაციებისათვის, მათი
საკუთრებისა და ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის მიუხედავად.
კომიტეტს უნდა ჰქონოდა საკუთარი დებულება. შეეძლო შეექმნა
ტერიტორიული ორგანოები და დაეარსებინა ფონდები.
შემდგომში სახალხო დამცველის ინსტიტუტის ჩამოყალიბება სწორედ ამ
კომიტეტის ბაზაზე მოხდა და აპარატიც თავდაპირველად ძველი, გამოცდილი
თანამშრომლებით დაკომპლექტდა. თუმცა, კომიტეტის
უფლებამოსილებებთან შედარებით დღეისათვის სახალხო დამცველის
კომპეტენციის ფარგლები უფრო ფართოა7.
თანამედროვე გაგებით, ომბუდსმენის ინსტიტუცია საქართველოში,
უპირველესად, 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციით დამკვიდრდა8.

3. ომბუდსმენის ინსტიტუტის სამართლებრივი ბერკეტების შეფასება

7
www.ombudsman.ge
8
იხ., „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი. თავი მეორე. საქართველოს მოქალაქეობა.
ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“,
გამომცემლობა შპს „პეტიტი”, თბილისი, 2013, 574.

3
 ომბუდსმენის ინსტიტუციის უმთავრესი მახასიათებელი აღმასრულებელი
ხელისუფლებისაგან მისი დამოუკიდებლობაა. მიუხედავად საკანონმდებლო
ხელისუფლებასთან ორგანიზაციული სიახლოვისა, ომბუდსმენის ინსტიტუცია,
კლასიკური გაგებით, არ განეკუთვნება ხელისუფლების არცერთ შტოს9.

სახალხო დამცველი და მისი აპარატი ახორციელებს მუდმივ მონიტორინგს ყველა

იმ დაწესებულებაში, სადაც ადამიანებს თავისუფლება ეზღუდებათ, სწავლობს
ინდივიდუალურ საჩივრებს და შეიმუშავებს რეკომენდაციებს დარღვეული
უფლებების აღსადგენად, ახორციელებს სამოქალაქო განათლების პროცესს, რათა
მოქალაქეებს ჰქონდეთ ინფორმაცია ადამიანის უფლებების და მათი დაცვის
შესაძლებლობებზე.

საზოგადოების რიგითი წევრის უფლებათა დარღვევის ფაქტის აღმოჩენისას ან ამ

დარღვევაზე განაცხადის შეტანის არსებობისას სახალხო დამცველი
უფლებამოსილია:

რეკომენდაციები გაუგზავნოს იმ სახელმწიფო ორგანოს, თანამდებობის ან

იურიდიულ პირს, რომლის მოქმედებამაც გამოიწვია უფლებების დარღვევა;

დანაშაულის ნიშნების გამოვლენის შემთხვევაში მის ხელთ არსებული მასალები

გადასცეს საგამოძიებო ორგანოებს;

შეიტანოს წინადადებები შესაბამის ორგანოებში იმ პირთა დისციპლინარული ან

ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის შესახებ, რომელთა მოქმედებამაც გამოიწვია
უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევა;

შემოწმების ჩატარებისას დაუბრკოლებლად შევიდეს სახელმწიფო ხელისუფლებისა

და ადგილობრივი თვითმმართველობის ნებისმიერ ორგანოში, საწარმოში,
ორგანიზაციასა და დაწესებულებაში, მათ შორის, სამხედრო ქვედანაყოფში,
პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში, დაკავების და
თავისუფლების შეზღუდვის სხვა ადგილებში;

აცნობოს მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს ადამიანის უფლებათა და

თავისუფლებათა დარღვევასთან დაკავშირებით და სხვ10.

9
იხ., „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი. თავი მეორე. საქართველოს მოქალაქეობა.
ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“,
გამომცემლობა შპს „პეტიტი”, თბილისი, 2013, 575.
10
იხ., საქართველოს ორგანული კანონი „საქართველოს სახალხო დამცველის შესახებ”, თავი 3.
საქართველოს სახალხო დამცველის უფლებამოსილებები.

4
 აღსანიშნავია, რომ საქართველოს სახალხო დამცველის კონტროლის მასშტაბი
მოიცავს მხოლოდ ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების სფეროს.
შესაბამისად, მას არანაირი სამართლებრივი ბერკეტი არ გააჩნია სხვა სფეროებში.
გარდა ამისა, თავად ადამიანის უფლებების დაცვის კუთხით, სახალხო დამცველი
უფლებამოსილი არ არის სახელმწიფო ორგანოებს მიმართოს ბრძანებით 11 ან
განიხილოს სასამართლო გადაწყვეტილებების, განაჩენების და წესების კანონიერება.
ასავე იგი არ იხილავს შრომით სამართლებრივი ურთიერთობების შედეგად
წარმოშობილ დავებს.

ომბუდსმენის საქმიანობა შემოიფარგლება მხოლოდ წინადადების, მითითებისა

და გაფრთხილებების მიცემით (მხოლოდ შვედ და ფინელ ომბუდსმენებს აქვთ საქმის
გამოძიების დაწყების უფლება, სხვა ქვეყნებში ისინი მოკლებულნი არიან ამ
უფლებამოსილებას)12.

სახალხო დამცველი, საკონსტიტუციო სასამართლოს შემდეგ, საქართველოში

მეორე დამოუკიდებელი კონსტიტუციური ორგანოა. იგი ნორმათა აბსტრაქტული
კონტროლის მექანიზმის ფარგლებში „საქართველოს სახალხო დამცველის შესახებ”
საქართველოს ორგანული კანონის 21-ე მუხლის „ი” ქვეპუნქტის შესაბამისად,
საკონსტიტუციო სასამართლოს წინაშე სასარჩელო უფლებამოსილებითაც
სარგებლობს. ომბუდსმენის კონტროლის სფერო უპირველესად არის
აღმასრულებელი ხელისუფლება. სამართლებრივი სისტემების უმრავლესობა,
შესაბამისი წინაპირობების არსებობისას, ომბუდსმენის კონტროლის სფეროს
მიაკუთვნებს, აგრეთვე, ინსტიტუციებს, რომლებიც სახელმწიფო
13
უფლებამოსილებებს არ ფლობენ . მაგალითად, ა) სუბიექტები, რომლებიც არ
ფლობენ საჯარო ხელისუფლებას, მაგრამ ახორციელებენ სახელმწიფო
უფლებამოსილებებს („Public Authority”), მაგ. ავსტრიაში, ხორვატიაში, შვედეთში და
ა.შ14. ბ) კერძოსამართლებრივი სუბიექტები, რომლებიც ასრულებენ საპასუხისმგებლო
„საჯარო დავალებებს”. საქმიანობენ სფეროში, რომელიც თავისი არსით,
განსაკუთრებული საჯარო ინტერესის საგანია. (სოციალური დაცვა,
ტელეკომუნიკაცია, ელექტროენერგია, ფოსტა და სხვ.). მაგ., ბულგარეთში,
გერმანიაში15.
11
იხ., ვ. გონაშვილი, ომბუდსმენის ინსტიტუტის დამოუკიდებლობის გარანტიები: შედარებითი
ანალიზი, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო მექანიზმები, კონსტანტინე
კორკელია (რედ.), თბილისი, 2017, 54
12
იქვე გვ. 55.
13
იხ., „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი. თავი მეორე. საქართველოს მოქალაქეობა.
ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“,
გამომცემლობა შპს „პეტიტი”, თბილისი, 2013, 577, 578
14
იქვე, გვ. 578
15
Kempf, Udo, Ombudsmanship without a Ombudsman: Germany, in: the Yearbook of Comparaive
Government and Public Administration, Baden-Baden 1997, p. 322-335.

5
 ხელისუფლების დანაწილების პრინციპიდან გამომდინარე, ომბუდსმენთა
უმრავლესობას არ გააჩნია მართლმსაჯულების კონტროლის ფუნქცია16. ასეთივე
სიტუაცია გვაქვს საქართველოშიც. არსებითად განსხვავებულია სამართლებრივი
სტანდარტი შვედეთის, ფინეთის და პოლონეთის ომბუდსმენების მაგალითზე17.
მიუხედავად ზემოაღნიშნულისა, ზოგიერთ ქვეყანაში ომბუდსმენი ფლობს, აგრეთვე,
კომპეტენციებს გაასაჩივროს უკანასკნელი ინსტანციის სასამართლოს
გადაწყვეტილებები საკონსტიტუციო სასამართლოში (ესპანეთი, უნგრეთი,
პოლონეთი, რუსეთი, სლოვენია), გასაჩივროს ადმინისტრაციული აქტები
ადმინისტრაციულ სასამართლოში და ა.შ18. მსგავსი უფლებამოსილებების
განხორციელება აღიქმება როგორც ომბუდსმენის ე.წ მედიატორული საქმიანობა,
რომლის მიზანია ადამიანის ძირითადი უფლებების დაცვა და არ მოიაზრება
მართლმსაჯულების კონტროლის ფუნქციად19. ომბუდსმენთა უმრავლესობის
კონტროლის სფეროს წარმოადგენს, ასევე, იუსტიციის ადმინისტრაცია
(„Administration of justice”). იუსტიციის ადმინისტრაციაში მოიაზრება, უმთავრესად,
სასამართლო ხელისუფლების ადმინისტრაციული სტრუქტურა, დისციპლინური
ღონისძიებები მიმართული მოსამართლეებისადმი და სხვ20.

საკანონმდებლო ხელისუფლება, კლასიკური გაგებით, არ წარმოადგენს ომბუდსმენის

კონტროლის სფეროს. მხოლოდ ევროპული კავშირის ომბუდსმენი არის
უფლებამოსილი განახორციელოს კონტროლი ევროპული კავშირის ინსტიტუციებზე,
მათ შორის სამართალშემოქმედების სფეროშიც. ომბუდსმენთა მნიშვნელოვან ნაწილს
გააჩნია საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება21. ზოგადად, კონსტიტუციურ-
სამართლებრივი დოქტრინა მოიაზრებს ომბუდსმენის ორმაგ ფუნქციას:
პარლამენტის დამხმარე ორგანოს ფუნქცია აღმასრულებელი ხელისუფლების
კონტროლის პროცესში და მოქალაქეთა უფლებების დაცვის ფუნქცია22.

16
Gregory, Roy G., The Parlamentary Ombudsman in the United Kingdom, in: the Yearbook of
Comparaive Government and Public Administration, Baden-Baden 1997, p. 300.
17
Gelhorn, Walter, Ombudsman and Others, citizens’ protectors I nine countries, Cambridge, Massachusetts
1996, გვ. 48-90, გვ. 194-255, p. 295-335.
18
იხ., „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი. თავი მეორე. საქართველოს მოქალაქეობა.
ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“,
გამომცემლობა შპს „პეტიტი”, თბილისი, 2013, 579
19
Kucsko-Stadlmayer, Gabriele (Hrsg.), Europäische Ombudsmann-Institutionen. Eine rechtsvergleichende
Untersuchung zur vielfältigen Umsetzung einer Idee, Wien, 2008, S. 29, 54-61.
20
იხ., „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი. თავი მეორე. საქართველოს მოქალაქეობა.
ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“,
გამომცემლობა შპს „პეტიტი”, თბილისი, 2013, 579
21
იქვე, გვ. 580
22
Truhart, Peter, Drei Systeme der allgemeinen Kontrolle der Staatsverwaltung durch besondere
Organe der Verfassung, Bonn, 1970, S. 43; Haller, Walter: Der schwedische Justitieombudsman
– Eine Einrichtung zur Verstärkung des Rechtsschutzes und der parlamentarischen Kontrolle
im Hinblick auf das Verhalten von Organen der Verwaltung und der Rechtspflege, Zürich,

6
 ომბუდსმენის კლასიკური ფუნქცია, მხოლოდ უკვე განხორციელებული
სამართალდარღვევის აღმოფხვრას მოიაზრებს. ომბუდსმენის რეკომენდაციებს და
წინადადებებს, სამართლებრივი თვალსაზრისით, შესაბამისი ადმინისტრაციული
ორგანოსათვის აღსასრულებლად სავალდებულო იმპერატიული ხასიათი არ
გააჩნია23. მისი ძალაუფლების ფარგლები სამართლებრივი სისტემების მიხედვით
ცვალებადია, თუმცა ნებისმიერ ომბუდსმენს გააჩნია მოკვლევის, კერძოდ,
გამომძიებლობითი ფუნქცია (investigative power)24.

ომბუდსმენი, აგრეთვე, უფლებამოსილია:

ა) განიხილოს ფიზიკური პირების, მათ შორის მოქალაქეების, მოქალაქეების არმქონე

პირებისა და უცხო ქვეყნის მოქალაქეთა მიერ, ასავე იურიდიული პირების მიერ
ნებისმიერი ფორმით მისთვის გაგზავნილი საჩივრები;

ბ) აწარმოოს გამოძიება და შემოწმება, როგორც სხვა პირთა ინიციატივით, ისე თავისი

ინიციატივით;

გ) მისცეს რეკომენდაციები და წინადადებები საჯარო ფუნქციის განმახორციელებელ

ყველა ორგანოს, ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის მიზნით;

დ) განახორციელოს შუამავლობა საჯარო ფუნქციის განმახორციელებელ ორგანოებსა

და დაზარალებულ პირებს შორის, უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევის
ფაქტებისა და შედეგების აღმოსაფხვრელად;

ე) მოითხოვოს და მიიღოს დროული, სრული და ზუსტი ინფორმაცია კონტროლს

დაქვემდებარებული ყველა დაწესებულებიდან;

ვ) დაესწროს კონტროლს დაქვემდებარებული ყველა დაწესებულების სხდომას და

მონაწილეობა მიიღოს საკითხთა განხილვაში;

ზ) გამოთქვას მოსაზრებები და გახადოს ისინი საჯარო;

თ) აცნობოს კომპეტენტურ ორგანოებს, მათ შორის სამართალდამცავ ორგანოებს,

როდესაც დაკვირვებისა და შემოწმების შედეგად აღმოაჩენს დანაშაულის ნიშნებს;

ი) ყოველწლიურად მოამზადოს მოხსენება და წარუდგინოს პარლამენტს;

1964, S. 294.
23
იხ., „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი. თავი მეორე. საქართველოს მოქალაქეობა.
ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“,
გამომცემლობა შპს „პეტიტი”, თბილისი, 2013, 580
24
Hertogh, Marc/Oosting, Marten, Introduction: The Ombudsman and the Quality of Government,
in: the Yearbook of Comparaive Government and Public Administration, Baden-Baden 1997, p.
262.

7
კ) მოამზადოს სპეციალური ანგარიშები და აცნობოს პარლამენტს უფლებათა
განსაკუთრებით უხეში დარღვევების თაობაზე25.

საქართველოს ორგანული კანონის, „სახალხო დამცველის შესახებ“, გაცნობისას,

როდესაც თვალს გადავავლებთ სახალხო დამცველის უფლებამოსილებებს, ჩვენ ვერ
დავინახავთ ისეთ რეალურ და მყარ მექანიზმებს, რაც მიგვითითებს ამ ინსტიტუტის
ეფექტურობასა და გამართულობაზე. გასათვალისწინებელია ხარვეზები, რომლებიც
ძირფესვიან შესწავლას , სიახლეებსა და ნოვაციებს საჭიროებენ, რათა ამ ინსტიტუტმა
სამომავლოდ შეძლოს საქართველოში ნაყოფიერი ფუნქციონირება.

4. ომბუდსმენის ინტიტუტის შედარებითი ანალიზი

საქართველოს ომბუდსმენის ინსტიტუტის ხარვეზების წარმოსაჩენად და
შედარებით მაღალგანვითარებული, სრულფასოვანი სისტემის ჩამოსაყალიბებლად
საჭიროდ მიგვაჩნია, განვიხილოთ, პოსტსაბჭოთა ქვეყნის, უკრაინის, ომბუდსმენის
მაგალითები.

უკრაინის ომბუდსმენი უფლებამოსილია:

1. დაუყოვნებლივ მიიღოს უკრაინის პრეზიდენტმა, უმაღლესი რადის,

საკონსტიტუციო სასამართლოს, უზენაესი სასამართლოს და უმაღლესი
სპეციალიზებული სასამართლოების თავმჯდომარეებმა, გენერალურმა
პროკურორმა, სხვა სახელმწიფო ორგანოთა ხელმძღვანელებმა, ადგილობრივი
თვითმმართველობის ორგანოებმა, მოქალაქეთა გაერთიანებებმა, საწარმოებმა,
დაწესებულებებმა, ორგანიზაციებმა, მიუხედავად, საკუთრების ფორმისა,
მათმა თანამდებობის პირებმა და მოსამსახურეებმა;
2. დაესწროს უკრაინის უმაღლესი რადის, მინისტრთა კაბინეტის,
საკონსტიტუციო სასამრთლოს, უზენაეს სასამართლოს, უმაღლესი
სპეციალიზებული სასამართლოების, პროკურატურის კოლეგიისა და სხვა
კოლეგიური ორგანოების სხდომებს;
3. წარდგინებით მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს: კანონებისა და
უმაღლესი რადის სხვა სამართლებრივი აქტების, პრეზიდენტის, მინისტრთა
კაბინეტის, ყირიმის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი რადის აქტების
უკრაინის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის თაობაზე, ადამიანისა და
მოქალაქის უფლებებსა და თავისუფლებებთან დაკავშირებით, უკრაინის
კონსტიტუციისა და კანონების ოფიციალური განმარტების მოთხოვნით;
25
იხ., ვ. გონაშვილი, ომბუდსმენის ინსტიტუტის დამოუკიდებლობის გარანტიები: შედარებითი
ანალიზი, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო მექანიზმები, კონსტანტინე
კორკელია (რედ.), თბილისი, 2017, 57

8
 4. დაუბრკოლებლად შევიდეს ყველა დაწესებულებაში, მათ შორის დაკავების,
წინასწარი პატიმრობის, სასჯელაღსრულების, სავალდებულო მკურნალობის
დაწესებულებებში, ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებში, გამოკითხოს იქ მყოფი
პირები და მიიღოს ინფორმაცია მათი დაკავების შესახებ;
5. გაეცნოს დოკუმენტაციას, მათ შორის საიდუმლოს, მიიღოს მათი ასლები;
6. სხვადასხვა დაწესებულებიდან მოითხოვოს მათ დაქვემდებარებაში მყოფი
ორგანიზაციებისა და დანაყოფების საქმიანობის შემოწმება, ექსპერტიზა და
შესაბამისი დასკვნების წარდგენა;
7. მონაწილეობა მიიღოს ყველა ინსტანციის სასამართლოს სხდომებში, მათ
შორის დახურულ სასამართლო სხდომებში, იმ პირის თანხმობით, რომლის
ინტერესების დასაცავადაც დაიხურა სხდომა;
8. განცხადებით მიმართოს სასამართლოს იმ პირთა და მოქალაქეთა უფლებებისა
და თავისუფლებების დაცვის თაობაზე, რომელთაც ჯანმრთელობის
მდგომარეობის ან სხვა საპატიო მიზეზით არ შეუძლიათ ამის გაკეთება, ასევე
დამოუკიდებლად ან თავისი წარმომადგენლის მეშვეობით მიიღოს
მონაწილეობა სასამართლო პროცესში კანონით დადგენილი წესით;
9. ადამიანისა და მოქალაქის უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევის
გამოვლენის შემთხვევაში რეაგირებისთვის მიმართოს შესაბამის ორგანოებს,
რათა მათ გაატარონ შესაბამისი ღონისძიებები;
10. შეამოწმოს ადამიანისა და მოქალაქის უფლებებისა და თავისუფლებების
დაცვის მდგომარეობა შესაბამისი ორგანოების, მათ შორის ოპერატიულ -
სამძებრო საქმიანობის განმახორციელებელი ორგანოების მიერ;
11. განახორციელოს კონტროლი ქალთა და მამაკაცთა თანასწორი უფლებებისა და
შესაძლებლობების უზრუნველყოფაზე 26.

ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია მხედველობაში იქნეს

მიღებული ეს კონკრეტული მაგალითები, რითიც, შეძლებისდაგვარად, ბიძგს
მივცემთ საქართველოს სახალხო დამცველის ინსტიტუტის სისტემატიზაციასა და
სრულყოფისაკენ სწრაფვას, რადგან იგი დღეს რეალურად ფიქციაა.

5. დასკვნა

26
იხ., ვ. გონაშვილი, ომბუდსმენის ინსტიტუტის დამოუკიდებლობის გარანტიები: შედარებითი
ანალიზი, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო მექანიზმები, კონსტანტინე
კორკელია (რედ.), თბილისი, 2017, 58 / (http://www1.ombudsman.gov.ua)

9
ომბუდსმენის საქმიანობის ეფექტიანობასა და მაღალ ხარისხს განაპირობებს მისი
დამოუკიდებლობა და როლი ხელისუფლების ორგანოთა სისტემაში, ურთიერთობა
სხვა ორგანოებთან, არჩევის წესი - კანდიდატის თანამდებობაზე წარდგინების
უფლების მქონე სუბიექტთა მრავალფეროვნება, თანამდებობაზე არჩევა
საკანონმდებლო ორგანოს მიერ და ასარჩევად მაღალი უმრავლესობის (2/3 - ის)
დაწესება, უფლებამოსილების ხანგრძლივი ვადები (5-6 წელი), რაც არ უნდა
ემთხვეოდეს პოლიტიკური ორგანოების არჩევის ვადებს, ასევე იურიდიული
კვალიფიკაციის ან ადამიანის უფლებების სფეროში მუშაობის ხანგრძლივი
გამოცდილების აუცილებლობა. ასევე მნიშვნელოვანია ომბუდსმენის
თანამდებობიდან გადაყენების საფუძვლების გამჭვირვალობა და შეზღუდვა
შეუთავსებელი საქმიანობის განხორციელებაში, რისი დადასტურების შემთხვევაშიც
მისი თანამდებობიდან გადაყენება აღარ იქნება დამოკიდებული პოლიტიკური
ხელისუფლების გადაწყვეტილებაზე, ხოლო თანამდებობიდან გადადგომის ან
უფლებამოსილების ვადის ამოწურვისას უზრუნველყოფილი იქნება დამატებითი
ფინანსური გარანტიები. აუცილებელია ფართო იმუნიტეტისა და ინდემნიტეტის
არსებობა. მას ხელი უნდა მიუწვდებოდეს ყველა ინფორმაციაზე და მკაცრად უნდა
განისაზღვროს, თუ რა ვადაში უნდა მიაწოდოს ინფორმაცია და მოხდეს რეაგირება
მის რეკომენდაციაზე. აუცილებელია ომბუდსმენის გონივრულ ფარგლებში დაშვება
საიდუმლო ინფორმაციასთან, ასევე, ამ დაშვების წესისა და პირობების მკაცრად
განსაზღვრა. ომბუდსმენის მნიშნელოვან როლს განაპირობებს ასევე, თუ რამდენად
ფართოა იმ ორგანოთა და დაწესებულებათა წრე, რომლებზეც ვრცელდება
ომბუდსმენის იურისდიქცია და რამდენად აქვს მას საგამოძიებო
უფლებამოსილებანი ან ადმინისტრაციული სახდელების შეფარდების უფლება27.

სარჩევი

1. შესავალი ................................................................................................................ გვ. 1

27
იხ., ვ. გონაშვილი, ომბუდსმენის ინსტიტუტის დამოუკიდებლობის გარანტიები: შედარებითი
ანალიზი, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო მექანიზმები, კონსტანტინე
კორკელია (რედ.), თბილისი, 2017, 54
იქვე გვ. 59

10
 2. ისტორიული მიმოხილვა ....................................................................................გვ. 2
3. ომბუდსმენის ინსტიტუტის სამართლებრივი ბერკეტების შეფასება ........გვ. 4
4. ომბუდსმენის ინსტიტუტის შედარებითი ანალიზი .....................................გვ. 8
5. დასკვნა ...................................................................................................................გვ. 10

11