BSH. Ta8 Kole] (=a cet ere) (3 BIOLOGJIA ME ZGJEDHJE Pér klasén e dymbédhjeté, gjimnaz TEKST | DIGJITALIZUAR http://mediaprint.al/libridigjital Pérktheu dhe pérshtati: Prof. Dr. Ethem Ruka‘Tituli: Biologjia me zgjedhje 12 1 ‘Titullij original: AQA Biology A Level/Oxford University Press Autoré: Susan Toole, Glenn Toole © Glenn & Susan Toole 2015 AQA Biology A Level was originally published in English in 2015, This translation is published by | arrangement with Oxford University Press. Biologia me zgjedhje 12 ésheé botuar filimisht né giuhén angleze né vitin 2015. Ky tekst i pérkthyer botohet pér heré té paré né giuhén shgipe né marréveshje me Oxford University Press. Pérktheu dhe pérshtati: Prof. Dr. Ethem Ruka Drejtuese botimi: Anila Bisha t Redaktore shkencore: Prof. Dr. Tefta Rexha, Redaktore teknike: Laureta Shkoza Redaktore gjuhésore: Elona Qose Tlustrimet: Oxford University Press Dizajni pér botimin shqip: Rudina Memaga Shtépia Botuese Mediaprint ISBN: 978-9928-08-343-2 Botimi i paré, 2018 Shtypi: Sheypshkronja Mediaprint © Te gjitha té drejtat jané té rezervuara_ im Te githa dre east hur me keté bot jan ebskunivisht te otéruara/rezerara. nga Shia Bourse “Mesiapin” sp. Nalbet do prohi ipohim, shi, ie, shpemdare, pj, otokopfim, pki, pasa, fhuapétioge,chytérim dhe/ose go formé ele qa gar, dbegdo vepri cénues me eared oj Inj ap apo forme, pjséisht che/ore resist, pa miratmin paraprak me shim nga Shpia Bouse “Mediapen” sh pl Ky bri, ei dhe /ose pj dloet i ransmetohet dhe /ane pchapet no oem ose ret leon, mekani,regjstues dhe /oxe get ret, deporte ose pow tere ka und autor pa miaimin paraprak me shim nga ShpiaBotuese “Mediaprint” sh. tae t auto pagel pre spas lian cfg Kontaktet wwwmediaprintal Shtépia Botuese Sektori Shpérndarjes dhe Matketingut: Shiypshkronja: Katia Posare 7457 -Tirané Tel: 08 4500605 ‘Tel: OF 4500605 Te: 04 2251614 Cal: 069 40.46 441 Cal 069 4950380 Cel 06940 4 443 Cal: 069 4020 201 Gel 969 2079021 botime@mediaprincal ddstibutor@mediaprintal prin@emediaprintalSi Bshté krijuar teksti Pjesae paré Molekulat biologjike Kapitulli 1 Molekulat biologjike 1.1 Hyrje né molekulat biologjike 2 1.2 Shegernat (karbohidratet) - monosakaridet 6 1.3. Sheqernat - disakaridet dhe polisakaridet @ 1.4 Niseshteja, glikogjeni dhe celuloza it 1.5. Yndyrat, lipidet 14 1.6 Proteinat 17 1.7 Roliienzimave at 1.8 Faktorét qé ndikojné né aktivitetin e enzimave 24 Kapitulli 2 Acidet nukleike 2.1 Ndértimii ADN-sé dhe ARN-sé 28 2.2. Oyfishimi (replikimi) i ADN-sé 34 2.3. Energiiae AIP-sé 38 2.4 Ujidhe funksionet e tij 40 Pjesae dyté Qeliza Kapitulli 3 Ndértimi i qelizés 3.1 Teoria qelizore 42 3.2 Ndértimii gelizave eukariote 45 3.3 Specializimi dhe organizimi igelizave 54 3.4 Qeliza prokariote dhe viruset 53 3.5 Mitoza 55 3.6 Cikliqelizor 58 Kapitull 4 Transporti pérmes membranés gelizore 4.4. Ndértimii membranés gelizore 60 4.2. Difuzioni, shpérhapja 63 vill 43° Osmoza 65 4.4. Transporti aktiv 69 4.5 Kotransporti (bashkétransporti) dhe pérthithja e glukozés nézorrénehollé 71 Kapitulli § Njohja qelizore dhe sistemi imunitar 5.1. Mekanizmat mbrojtés 74 5.2 Fagocitoza 76 5,3 Limfocitet T dhe pérgjigia gelizore 78 5.4 Limfocitet B dhe imuniteti humoral 81 5.5 Antitrupat 83 5.6 Vaksinimi 85 Shkémbimi | gazeve né organizmat e gjallé Kapitulll 6 Shkémbimi 6.4. Shkémbimii gazeve né organizmat njégelizoré dhe insektet 88 6.2 Shkémbimi gazeve te peshqit 90 6.3 Shkémbimii gazeve te gjethet ebiméve 92 6.4 Ndértimii sistemit té shkémbimit té gazeve 94 6.5 Mekanizmii shkémbimit té gazeve né mushkéri 96 6.6 | Shkémbimi i gazeve né mushkéri 98 Kapitulli 7 Sistemet e transportit te kafshat dhe bimét 24 Hemoglobina 101 2.2 _ Transportii oksigjenit me ané té hemoglobinés 103 2.3 Sistemii qarkullimit te gjitarét 108 74 Ndértimi zemrés 110 25 Cikliizemrés 1122.6 Enétegjakut dhe funksionete tyre 146 2? Transportiiujit né ksilemé sat 2.8 Transportiiléndéve organike me ané t8floemés 124 Pjesa e katért Informacioni gjenetik, llojshméria dhe lidhjet mes organizmave Kapitulli 8 AON-ja, gjenet dhe sinteza e proteinave 8.1 Gjenet dhe kodi gjenetik 128 8.2 ADN.ja dhe kromozomet 131 8.3. Ndértimi i acide ribonukleik 134 8.4 Sinteza e polipeptideve —transktiptimi dhe splicigu 137 8S Sinteza.e polipeptideve-translatimi 139 Kapitulli 9 Diversiteti gjenetik dhe pérshtatja 9.1 Mutacionet e gjeneve 142 9.2. Mejoza dhe variacioni gjenetik 146 9.3 Diversiteti gjenetik dhe pérshtatja 154 9.4 Llojet e pérzgjedhjes 153 Kapitulli 10 Biodiversiteti 10.1 Llojet dhe taksonomia 157 10.2 Diversitetiné bashkésiné biologjike 164, 10.3. Naikimi i aktivitetit njerézor mbi diversitetin ellojeve 163 10.4 Vler&simi sasior i biodiversitetit 165 Pjesae pesté Shndérrimi i energjisé né botén e gjallé Kapitulli 14 Fotosinteza 11.1 Véshtrim ipérgjthshém mbifotosintezén 169 14.2. Reaksioni ivarur nga drita 172 11.3. Reaksioni i pavarur nga drita 176 Kapitulli 12 Frymémarrja qelizore 12.1. Glikoliza 179 12.2 Reaksioni lidhés dhe cikli i Krebsit 182 12.3. Fosforilimi oksidativ 185 42.4 Frymémarrja anaerobe 189 Pjesae gjashté Organizmat pérgjigjen ndaj ndryshimeve té mjedisit ku jetojné Kapitulli 13 Koordinimi nervor dhe muskujt 13.1 Neuronet dhe koordinimi nervor 191 43.2. Impulsinervor 194 13.3 Transmetimiipotencialitté veprimit, 198 13.4 Ndértimi dhe funksionete sinapsit 201 13.5. Ndértimii muskujve skeletoré 205 13.6 Tkurrja e muskulit skeletor 208 Kapitulli 14 Homeostaza 14.1 Parimet e homeostazés 213 14.2 Mekanizmi feedback 215 14.3. Hormonet dhe rregullimi i pérgendrimit té glukozés né gjak 217 Pjesae shtaté Gjenetika, popullatat dhe evolucioni Kapitulli £5 Trashégimia e qenieve t8 gjalla 15.1. Studimii trashégimisé 222 15.2. Trashégimia monohibride 225 15.3. Trashégimia dyhibride 228Si éshté krijuar teksti Pjesa e paré Molekulat biologjike Kapitulli 1 Molekulat biologjike Ad 12 13 14 15 16 L? 18 Hyrje né molekulat biologlike 2 Shegernat (karbohidratet) -monosakaridet 6 Sheqernat - disakaridet dhe polisakaridet 8 Niseshteja, glikogjeni dhe celuloza 11 Yndyrat,lipidet 14 Proteinat i? Rolii enzimave a Faktorét qé ndikojné né aktivitetin e enzimave 24 Kapitulli 2 Acidet nukleike 2.1. Ndértimii ADN-sé dhe ARN-sé 28 2.2 Dyfishimi (replikimi) i ADN-sé 34 2.3. Energiiae ATP-sé 38 2.4 Ujidhe funksionet e tij 40 Pjesa e dyté Qeliza Kapitulli 3 Ndértimi i qelizés BL 32 33 34 35 3.6 Teoria qelizore 42 Ndértimiigelizave eukariote 45 Specializimi dhe organizimiigelizave 54 Oeliza prokariote dhe viruset 53 Mitoza 55 Cikli qetizor 58 Kapitulli 4 Transporti pérmes membranés qelizore 44 42 Ndértimii membranés qelizore 60 Difuzioni, shpérhapja 63 43 44 45 vil Osmoza 65 Transporti aktiv 69 Kotransporti (bashkétransporti) dhe pérthithja e glukozés né zorrénehollé 74 Kapitulli § Njohja qelizore dhe sistemi imunitar 5A 5.2 53 54 5.5 5.6 Mekanizmat mbrojtés 4 Fagocitoza 76 Limfocitet T dhe pérgjigija gelizore 78 Limfocitet B dhe imuniteti humoral at Antitrupat 83 Vaksinimi 85 Pjesae treté Shkémbimi | gazeve né organizmat e glallé Kapitulli 6 Shkémbimi 61 6.2 63 6.4 65 66 Shkémbimi i gazeve né organizmat njégelizoré dhe insektet 88 Shkémbimi gazeve te peshqit 30 Shkémbimi i gazeve te gjethet e biméve 92 Nd&rtimii sistemit t8 shkémbimit té gazeve 94 Mekanizmi i shkémbimit té gazeve né mushkéri 96 Shkémbimii gazeve né mushkéri 98 Kapitull ? Sistemet e transportit te kafshét dhe bimét ad 22 73 74 2s Hemoglobina 104 Transportii oksigjenit me ané t8 hemoglobinés 103 Sistemi i qarkullimit te gitarét 108 Nd&rtimi zemrés 110 Ciklii zemrés 1122.6 Enéte gjakut dhe funksionete tyre 116 22 Transportii ujit né ksilemé sat 28 Transportiiléndéve organike me ané téfloemés 124 Pjesae katért Informacioni gjenetik, llojshméria dhe lidhjet mes organizmave Kapitulli 8 ADN-ja, gjenet dhe sinteza e proteinave 8.1 Gjenet dhe kodi gjenetix 128 8.2 ADN-ja dhe kromozomet 131 8.3 Ndértimii acidit ribonukleik 134 8.4 Sinteza e polipeptideve ~ transkriptimi dhe splicigu 137 8.5 Sintezae polipeptideve -translatimi 139 Kapitulli 9 Diversiteti gjenetik dhe pérshtatja 9.1 Mutacionete gieneve 142 9.2 Mejoza dhe variacioni gjenetik 146 9.3. Diversiteti gjenetik dhe pérshtatja 151 9.4 Llojet e pérzgjedhjes 153 Kapitulli 10 Biodiversiteti 10.1. Liojet dhe taksonomia 157 10.2 Diversitetiné bashkésiné biologike 161 10.3 Ndikimii aktiviteti njerézor mbi diversitetin e llojeve 163 10.4 Vierésimi sasior i biodiversitetit 165 Pjesae pesté Shndérrimi i energjisé né botén e gjallé Kapitulli 11 Fotosinteza 11.1, Véshtrim i pérgjthshém mbifotosintezén 169 14.2 Reaksioni i varur nga drita 11.3. Reaksioni i pavarur nga drita 176 Kapitulli 12 Frymémarrja qelizore 12.1 Glikoliza 179 12.2. Reaksionilidhés dhe ciklii Krebsit 182 12.3. Fosforilimi oksidativ 185 12.4 Frymémarrja anaerobe 189 Pjesa e gjashté Organizmat pérgjigjen ndaj ndryshimeve té mjedisit ku jetojné Kapitulli 13 Koordinimi nervor dhe muskujt 43.1. Neuronet dhe koordinimi nervor 191 43.2. Impulsi nervor 194 13,3 Transmetimii potencialitté veprimit, 198 13.4 Ndértimi dhe funksionete sinapsit 204 13.5 Ndértimi i muskujve skeletoré 205 13.6. Tkurrja e muskulit skeletor 208 Kapitulli 14 Homeostaza 14.4 Parimet e homeostazés 213 14.2. Mekanizmi feedback 215 14.3 Hormonet dhe rregullimi i pérqendrimit té glukozés né gjak 27 Pjesae shtaté Gjenetika, popullatat dhe evolucioni Kapitulll £5 Trashégimia e qenieve té gjaile 15.1. Studimii trashégimisé 222 15.2. Trashégimia monohibride 225 15.3 Trashégimia dyhibride 22815.4 Kodominanca dhe alelet e shuméfishta 230 45.5 Trashégimiae lidhur me gjininé Kapitulli 16 Popullatat dhe evolucioni 46.1 Gjenetika e popullatave 16.2. Shuméllojshméria e fenotipeve 16.3 Pérzgjedija natyrore 16.4 Ndikimii formave té ndryshme té pérzgjedhjes mbi evolucionin 16.5. {zolimi dhe llojformimi 233 236 238 240 242 245 Kapitulll 17 Shpeahja e gjonave 171 Mutacionet gjenike 172 Oelizat burimore dhe totipotenca 174 Rregullimiitranskriptimit dhe transiatimit. 174 Kontrolli epigjenetik i shprebjes sé gjeneveRezultatet e té nxénit Ky libér éshté hartuar me géllimin qé té nxisé interesin tuaj pér léndén e biologiisé, tu japé njohurité e nevojshme pér provimet, si dhe té mbéshtesé dhe té zhvillojé aftésité tuaja pér léndén. > NB film t8 gdo terme ka njé list te gBshtjeve part cilat nxénésit do té aftésohen. Konceptet qé do tju duhet té pérkufizoni dhe kuptoni jané pasqyruar Secila prej tyre shtjellohet né me shkrim me ngjyré té zezé brenda tekstit ményré té hollésishme né Kurse konceptet qé nuk jané shpjeguar brenda 1& njéjtés temé jané tekst. > NB fund t librt jepet nje referencé me udhézime Referencé udhézimesh :3.1.1 theksuar me ngjyré portokalli né tekst, Ju mund ri gjeni kéto fale né pérmbledhjen né fund té librit Na Le ste 1 Kéto jané pyete t& shkurtra, qé testojné se sa e keri kuptuar mésimin dhe ju lejojné t8 zbatoni njohurité dhe aftésité qé keni fituar, K8to Informacion ndihmés jo rubrikju ndihmon duke jusjellé né vémendje lidhjen ¢ temave me njéra-tietrén. Lidhja | @ fushave té ndryshme té | | biclogjisé éshté njé aspekt shumé | iréndésishém dhe ju dunetté | | aftésohenita béni ket pyete renditen nga mé e thjeshta te mé e véshtira. 2 GPyetiet qe testojné dhe zhvillojné aftésité tuaja matematikore dhe ato praktike shénohen me simbole: pérkatésisht (@] dhe (@) Informacione shtesé Keto tema pérmbajné materiale qé itejkalojné rezuitatet e té nxénit dhe shérbejné pér té zgjeruar nivelin tuaj t& njohurive, Ato ju vijné né ndihmé né procesin e té menduarit dhe né zgjedhjen e programeve qé do té studioni né téardhmen 4. Veprimtarité shtesé dhe ato krijuese kané pyetie qé lidhin materialin me konceptet dhe udhézimet e hollésishme, qé jepen te rezultatet e té nxénit Pérgligiet e pyetjeve jepen né fletoren e punés. iKjo rubriké prmban t@ dhéna | mxitése, ju ndihmojné me | Peston enh jjuese Kéto tema pérmbajné zbatime té réndésishme dhe interesante té léndés {jo rubrikéjujep informacion ose nj@ ményré t8té menduaritrreth oncepteve pér té rritur nivelin © té | kuptuarit, sé biologisé, né ményré g& tétregojné se si shkencétarét dhe inxhinierét i kané vené né zbatim njohurité shkencore pér zhvillmin e teknologisé Gjthashtu ka disa tera krjuese,t8cilatzhvlloin aftésité tuaja matematiore dhe q shtnahen me simon @.si dhe atest praktke, g8 shénchen me simbolin QQ.Informacion ndihmés |Udhézim | Teksti mésimor dhe fletorja e punés janet digitalizuaraPeco Veprimtarité praktike | jo rubriké éshté e ndértuar me | pyetje per secilén veprimtari t& sugjeruar te rezultatet e t8 nxénit Té gjitha pyetjet praktike kané edhe pérgiigjet pérkatése. Pyetjet praktike jané krijuar pér do kapitull. Ato do tju ndihmojné 18 provoni njohurité tuaja. Do té | aftésoheni pér njohurité e marra. | Pa colaneaoes | Né Netoren e punés do té | alenité githa pergigiet ¢ | | pyetjeve pérgiithésuese qé keni né tekstin mésimorRezultatet e té nxénit Ju do té jen t& afta: > tWshpjegoni se cfard @shte nj@ mol dhe gfaré kuptohet me tretésiré njépolare; > 8 shpjegoni lidhjet kimike dhe formimin e molekulave; ‘> t& shpjegoni polimerizimin dhe lojete makromolekulave; > t8 pérshkruani procesete kondensimit dhe hidralizés; > ténjihni metabolizmin, Referenca e specifikimit 3.4.1 1.1 Hyrje né ey byte) Coy ‘Molekulat biologiike pérbéjné njé grup té vecanté léndésh kimike, qé takohen né organizmat ¢ gialla. Me studimin e tyre merret njé degé e vecanté e biologiisé, qé quhet biologjia molekulare. Njésité bazé ndértimore 18 t@ githa molekulave, qofshin ato biologiike ose jo, quhen atome. Lidhjet kimike dhe formimi i molekulave Atomet mund té kombinohen mes tyre né ményra té ndryshme: + Lidhjet kovalente ~ atomet ndajné njé cit elektronesh né shtresén e tyre té jashtme. Kur shtresa e jashtme e té gjitha atomeve plotésohet me elektrone, formohet njé pérbérje mé e géndrueshme qé quhet molekulé. + Lidhjet jonike - jonet me ngarkesé té kundért kané aftési té térheqin njéra-tjetrén, Kjo térhegie elektrostatike njihet me emrin lidhje jonike. Késhtu pér shembull, mes jonit té natriumit Na té ngarkuar pozitivisht dhe jonit té klorit Cl té ngarkuar negativisht lind njé lidhje jonike e pér rrjedhojé formohet Kloruri i natriumit. Lidhjet jonike jané mé té dobéta sesa lidhjet kovalent + Lidhjet hidrogjenore ~ clektronet e njé molekule nuk jané té shpémdara né ményré té njéjté. Pjesén mé té madhe té kohés ato Jané né njé pozicion té caktuar. Kjo zoné ngarkohet mé negativisht se pjesét ¢ tjera té molekulés. Molekulat me shpérndarje jo té njéjté té ngarkesave quhen té polarizuara ose, me fjalé té era, molekula polare. Zona negative e njé molekule polare dhe zona pozitive e njé molekule tjetér polare térheqin njéra-tjetrén. Mes kétyre dy molekulave lind njé lidhje elektrostatike e dobét. Megjithése do lidhje e tillé individuale éshté e dobét, térésia e tyre formon njé forcé té réndésishme, qé mund té ndryshojé vecorité fizike 1é molekulave. Njé gié ¢ tillé éshté veganérisht e vérteté pér ujin Polimerizimi dhe formimi i molekulave Disa molekula, gé njihen si monomere, mund té lidhen mes tyre pér té formuar zinxhiré té gjaté. Kéta zinxhiré té formuar nga nénnjési monomere quhen polimeré. Procesi i formimit té zinxhiréve polimeré quhet polimerizim. Monomerét e njé polimeri zakonisht pérmbajné Karbon, Disa polimeré, si politeni dhe poliesteret, prodhohen né rrugé industriale. Polimeré té tjeré, si polisakaridet, polipeptidet dhe polinukleotidet, formohen né ményré natyrale nga organizmat e gjalla. Nénnjésia bazé e polisakarideve éshté njé monosaharid ose, si¢ quhet ndryshe, njé sheger i thjeshté si glukoza. Nénnjésia gé ndérton polinukleotidet quhet mononukleotid. Polipeptidet formohen nga lidhja © peptideve. Nénnjésité bazé té njé peptidi jané aminoacidet. Kondensimi dhe hidroliza Sa heré gé né organizmat e gjalla ndodh polimerizimi pérmes shtimit {8 njé nénnjésie formohet njé molekulé uj. Reaksionet gé prodhojné ujé né kété ményré quhen reaksione kondensimi. Reaksionet e“in formimit té njé polisaharidi, si niseshteja nga glukoza, ose té njé polipeptidi nga aminoacidet, jané reaksione kondensimi, Polimerét mund té zbérthehen pérmes shtimit té ujit. Molekula e ujit pérdoret pér képutjen e lidhjeve kimike gé lidhin nénnjésité e polimerit. Né kété rast, molekula zbérthehet né pjesét ¢ saj pérbérése. Ky lloj reaksioni quhet hidrolizé (hydro — ujé; lysis — ndarje). Né kété ményré, polipeptidet hidrolizohen né aminoacide, ndérsa niseshteja né glukozé. Figura | pérgjithéson organizimin atomik e molekular té polimeréve ‘A Figura 1 Térésia e organizimit atomik dhe molekular Metabolizmi Térésia ¢ proceseve kimike gé ndodhin né organizmat ¢ gjalla quhet metabolizém. Moli dhe tretésira molare Nigsia ndérkombétare (sistemi ndérkombétar { njésive, shkurt shkruhet SI) pér matjen e sasisé sé léndés quhet mol. Njé mol éshté sasia ¢ léndés qé pérmban té njéjtin numér njési elementare gé pérmbajné atomet € 12 graméve té karbonit (12C). Njé mol atomesh pérmban rreth 6.022 x 1023 atome karboni. 6. 022 x 1023 quhet numri Avogadro ose konstantja Avogadro. Njé tretésiré njémolare (M) pérmban 1 mol 1 léndés gé tretet né 1 litér tretésiré. Moli éshté masa molekulare (pesha molekulare) € shprebur né gramé. Késhtu pér shembull, pér t pérgatitur njé tretésiré té Klorurit t@ natriumit fillimisht duhet pétcaktojmé masén molekulare té késaj Wénde. Formula kimike ¢ klorurit té natriumit éhté NaCl. Kjo do té thoté se njé molekulé ¢ klorurit té natriumit pérmban njé atom natriumi dhe njé atom Klori. Pesha atomike e natriumit (Na) éshté 23, ndérsa ajo ¢ njé atomi klor (Cl) éshté 35.5, Pesha molekulare ¢ NaCl éshté Na (23) + C1 (35.5) = NaCl (58.5). Pra, tretésira njémolare (1M) ¢ klorurit té natriumit pérmban 58.5 gramé klorur natriumi né 1 litér tretésiré.aes Atomet, izotopet dhe formimi i joneve gjurmohen rrugét gé ndjekin elementet t& ndryshme né domet proceset biologiike, si dhe té b&het datimii fosileve. Atomi éshté njésia mé e vogél e elementeve kimike é mund té ekzistojé né ményré té pavarur, Njé atom mDROGIEM Jérmban bérthamén, e cla éshtd e pérbéré nga pjeséza et w ‘quhen protone dhe neutrone (atomi i hidrogienit éshté a Sopa i vetmi pérjashtim qé pérmban vetém njé proton). Disa ton ~ - pjeséza te vogla, @ quhen elektrone, évizin reth orbités ingaruarpoavate}— - sé bérthamés sé atomit. Vecorité kryesore té Kétyre extn af pjesézave subatomike jané: [ingarkuarnegativish) a“ * Neutronet ndodhen né bérthamén e njé atomi dhe. pe rgbomDRE oecImenaionale kané té njgjtén masé me protonet, Ato nuk kané frenbertemes ngarkesé elektrike, mnbeshietiae * Protonet ndodhen né bérthamén e njé atomi dhe eektroneve kan té njéjtén masé me protonet. Ato kané ngarkesé pune ator t eve remee, | # Elektronet lévizin né mbéshtjellén orbitale t8 rurviletroneve 1 barthamés, Ato kané njé masé aq té vogal, sage numviimasés 1 kontributii tyre né masén e pérgithshme t8 atomit shté i pakonsiderueshém, Megithaté, ato jane té KARBONT ‘ngarkuara negativisht, Numrii elektroneve pércakton ae doa vetité kimike té atomit numviiprotoreve 6 : Numriielektroneve dhe protoneve té njé atom éshté reirestneve Sl njéjté, prandaj atomi nuk ka ngarkesé. pas lebetoneve th Dy nga termat mé kryesore jané: ‘+ numeri atomik-- numrii protoneve né njé atom; + numrii mass - numrii pérgithshém i protoneve dhe neutroneve té njé ator, Né figurén 2 éshté dhéné struktura atomike ett Puri atari elementeve biologike. uri protoneve rus neutroneve tzotopet ruiilekroneve Ndérsa numrii protoneve té njé elementi qéndron agithmong i njéjté, numnri i neutroneve mund té ndryshojé. Lojet e ndryshme té atomeve qé mund té prodhohen _| jané quajtur izotope. Izatopet e njé elementité dhéné kané t8 njéjtat veti kimike, por masé té ndryshme. Cdo lo} izotopi mund té dallohet nga numriindryshém i masés. Izotopet, veganérisht ato radioaktive, jané shumé 8 dobishme né biologi, sepse me ané t8 tyre mundFormimi ijoneve rmerr njé elektron mé tepér, ai shndérrohet né njé jon lori té ngarkuar negativisht. Ky jon shkruhet Cr Nése njé ator metr ose humbet njé elektron ai shndérrohet né jon. ‘Mund té ndodhé é mé shumé se njé elektron té merren ose té léshohen, Késhtu pér shembull, humbja e dy ‘* Humbja e njé elektroni gon né formimin e njé joni elektroneve nga atomi i kalciumit formon jonin Ca®*. pozitiv. Késhtu pér shembul,humbja e njé elektroni nga atomi i hidrogienit prodhon njé jon hidrogjen té rngarkuar pozitivisht. Ai shkruhet H" Jonet mund té formohen nga mé shumé se njé ilo atom Joni sulfa, qé formohet nga njé atom squfuri dhe katér tore oksigieni, merr dy elektrone dhe formon jonin # Marrja e njé elektroni con né formimin e nj joni sulfat, 0,2". negativ. Késhtu pér shembull, nése njé atom klori 4 @ Emértoni elementin gé pérmban njé proton dhe njé elektron. 1b Cili &shte termi ipérgithshém é pérdoret pér té pérshkruar formén e re té njé elementi kur né té shtohet njé Pjeséz atomike pa ngarkest elektrike? Percaktoniné ¢'pérgindje ndryshon numti i masés sé njé elementi nga shtimi i késaj pjestze té re. Pérshkruani se si ndikon pjeséza e re mbi numrin atorik. Shpjegoni se cfaré formohet nése nga atomii hidrogjenit largohet njé pjeséz e ngarkuar negativisht. Tregoni si ndryshon numri i masés nga largimi i késaj pjeséze té ngarkuar negativisht..Rezultatet e té nxénit Ju do té joni té afté: > t8 pérshkruani se sijané té ndértuara karbohidratet; > té pérshkruani strukturén e monosakarideve; > té mésoni sité pérdorin testin e Benediktit pér shegeat e reduktuara dhe 18 pareduktuara, Referenca e specifikimit 3.1.2 Shpesh n8 biologi pérdoren disa parashtesa pér té treguar numra, Sot pérdoren dy sisteme, njéri rej t8 ciléve éshté latin e tjetri agrek. Termat greke qé pérdoren né terminologiiné kimike jané: + mono-njé + penta -pesé di shté + wi-we © poly~shume dy = he + tetra —katér Ho -glukoza jo om x Ho 4 B-glukoza A Figura Renditja molekulare e a sglukozes che B-glukozés (Pes atomete karbonit gé ndodhen né vende ku priten jot, sidhe né skajin e js vertikale sip, pr lehtési nuk jan8 shkruar. (do vijé paraget nj lidhje kovalente,) Réndésia e karbonit pér jetén Atomet ¢ karbonit kané njé vegori té pazakonté. Ato formojné lehtésisht lidhje mes tyre. Kjo vegori mundéson formimin e zinxhiréve té atomeve té karbonit, té cilét mund té kené gjatési té ndryshme. Kéta zinxhiré shérbejné si njé skelet, me 1é cilin mund té lidhen edhe atome té tjera Kjo dukuri lejon formimin e njé llojshmérie t@ madhe molekulash me madhési dhe forma té ndryshme, Llojshmétia e jetés né Toke, ¢ cila paragitet né format e panumérta té organizmave té gjalla, mbéshtetet né zhdéryjelltésiné e atomeve té karbonit. Molekulat qé pérmbajné karbon quhen molekula organike. Né organizmat e gjalla ka njé numér relativisht t€ kufizuar atomesh té tjera, qé mund té lidhen me karbonin, Né kété ményré, jeta mbéshtetet né njé numér t& vogél elementesh kimike. Formimi i molekulave té médha Shumé molekula organike, duke pérfshiré edhe karbohidratet, ndértohen nga njé zinxhir molekulash individuale. Secila prej molekulave individuale q@ merr pjesé né ndértimin e kétyre zinxhiréve quhet monomer. Ndér kéta monomeré pérmendim: monosakaridet. aminoacidet dhe nukleotidet. Monomerét mund té lidhen mes tyre pér té formuar zinxhiré, gé quhen polimeré. Ményra se si formohen kéta polimeré do té shpjegohet né mésimin 1.4, Molekulat biologjike, si karbohidratet dhe proteinat, shpesh jané polimeré. Kéta polimeré cuditérisht bazohen né njé numér té vogél elementesh kimike. Shumé prej tyre ndértohen vetém nga katér elemente kimike: karboni, hidrogjeni, oksigjeni dhe azoti. Njésia bazé monomere e karbohidrateve éshté shegeri, i cili ndryshe quhet sakarid. Njé monomer i vetém quhet monosakarid. Njé cift monosakaridesh mund té kombinohet mes vete pér té formuar njé disakarid. Monosakaridet mund té kombinohen giithashtu né njé numér edhe mé té madh pér té formuar polisakaridet. Monosakaridet Monosakaridet kané shije té émbél dhe jané té tretshme. Formula ¢ pérgjithshme ¢ tyre éshté (CH,O),,, kun &shté njé numér nga 3 né 7. Monosakaridet mé té zakonshine jané: glukoza, galaktoza dhe fruktoza. Glukoza &shté njé hekzozé (ime gjashié atome Karbon), formula kimike € 8@ cilés éshté C,H,,0,, Megiithaté, atomet e karbonit, hidrogjenit dhe oksigienit mund té renditen né ményra té ndryshme. Késhtu pér shembull, glukoza ka dy izomeré: a-glukozén dhe B-glukozén. Struktura e tyre éhté paragitur né figurén 1 Testi pér shegernat e reduktuara @ ‘Té gjitha monosakaridet si dhe disa disakaride (p.sh. maltoza) jané sheqerna té reduktuara. Reduktimi éshté njé reaksion kimik, gé bazohet né pérftimin € elektroneve ose hidrogjenit, Njé sheger i reduktuar mund ti japé elektrone (té reduktojé) njé lénde tjetér kimike, sig éshté reagenti i Benediktit. Testi pér zbulimin e njé shegeri té reduktuar njihet me ennrin testi i Benediktit. Reagenti i Benediktit éshté njé tretésiré alkaline e sulfatit té bakit (11). Kur njé sheger i reduktuar nxehet né prani té reagentit té Benediktit formohetijé fundérti (precipitat) e oksiditté bakrit (1), q€ éhté e patretshme dhe ka ngiysé té kuge. Testi (prova) béhet né kété ményré: 1 shtoni né njé provéz 2 cm? nga mostra e ushgimit gé do 1é Késhillé pér studim Testi i Benediktit éshté njé rovohet (testohet). Nése mostra nuk éshté né formé té léngshme, _| raktiké e zakonshme, por pérté bluajeni dhe hidheni né ujé. «4 Shtoni né provéz njé véllim té barabarté t® reagentit té Benediktit. « Ngrohni pérvierjen né banjémari pér pesé minuta. Mostra ushgimore & Shahet ne vim treturné ue jt reagent Benedikt ‘A Figura 2 Testi/Benediktt Pyetje pérgjithésuese ‘A Figure 3. Nése njé shogerreduktuar gené mé té sigurt duhen lexuar hollésité e procedurés. Shtimii reagentit té Benediktit dhe vrojtimi pér té paré ngiyré t8 kuge nuk Ngrohet nébanjemari &sht@ i mjaftueshém Nése shegerireduktuar site pranishém, tetesira merr ‘lyr portokallin kate 1 Molekulat e médha shpesh pérmbajné karbon. Shpjegoni pse. ¢éshtd i pranishém na provaz jormahet ojé 2 Thoni emrin e pérgithshém té molekulave qé pérbéhen nga shumé ngjgr® portal o@ kof njési pérséritése. 3 @ Shpjegoni se pse reagenti i Benediktit merr ngjyré té kuge kur ngrohet 1 prani t& njé shegeri té reduktuar. + eee giysmésasior i testit té Benediktit @ Tabela 1 tregon lidhjen mes pérgendrimit té shegerit Testi i Benediktit éshté béré né pes mostra ushqimesh, t8 reduktuar dhe ngjyrés sé tretésirés e fundérrisé Rezultatet jané treguar né tabelén 1. (precipitait) té formuar giaté testit té Benedikt. ‘Viebolat Nryshimi né ngjyré do t8 thoté qé testi i Beneciktit éshté siysmésasior. Kjo do té thot8 se ai mund té pérdoret pér té Vlerésuar aférsisht sasiné e sheqeritté reduktuar né njé mostér té dhéné rrukka shume iulét [ulét mesatar ilarte Ce TEs A. leverdhe né kate | Be gjelbér | CC ekuge | oO fhafee ent [| E Teverdhéne té gjelbér | 4 Renditni shkronjat pér treguar rien e shegerit té reduktuar né secilén mostér. 2 Sugjeroni njé ményré tjetér, ecila né vend té krahasimit t& ndryshimit 8 ngjyrés,té vlerésojé nadryshimin e pérgendrimit t8 shegerit t redultuar. ‘A Figura 4 Rezunatte rest é Benesiktitné péputhje 3. Shpjegonisepse nuk dshté-e mundurt# dallohet ‘me pérqendiimin ¢pronishém te sheqenit éreduktuar ndryshimi mes mostraveshumé t prgendruaa, rmadje edhe kur p8rqendrimet e tyre and téndryshme.Co] Rezultatet e té nxénit Ju do t8 jeni t& afté: > teshpjegonise silidhen ‘monosakaridet pértéformuar disakaridet, > te shpjegoni se silidhen molekulat e c-glukozés pérté formuar niseshtené; > 8 pérshkruajnitestin pér sheqemat e pareduktuara; ‘Dt pershkruajni testin pér niseshtens. Specifikimi né referencén 3.1.2 eye | Duhet té bani qarté dallimin | mes termave“kondensim dhe | *hidrolizé” 78 dy reaksionet pérdorin ujin, Megithaté, Kondensimi shogérohet me martje yj ndérsa hidroliza me largimin e tipér t8 ndaré molekulat nga njéra | tetra N&ményré qé t8 mbani mend se Kondensimi shogérohet me largimin e ujt kujtoni kondensimin gé ndodh gjaté frymémarrjes ‘suaj né njé méngjes té ftohte. | Ne kété rast, ui g@ largohet nga | kondensim del jashté me ané | fryménxjerties tuaj. Né mésimin 1.2 mésuat se njésia monomere e karbohidrateve quhet monosaharid. Giftet e monosakarideve mund té kombinohen mes tyre pér té formuar disakaridet. Monosakaridet mund té kombinohen né njé numér edhe mé t@ madh pér té formuar polisakaridet akaridet Nga kombinimi i njé gifti monosakaridesh formohen disakaridet. Késhtu pér shembull: + Njé glukozé ¢ lidbur me njé glukozé tjetér formon maltozén, + Njé glukozé e lidhur me fruktozén formon sukrozén. hur me galaktozén formon laktozén * Njé glukozé e li Nga lidhja e monosakarideve me njéra-tjetrén glirohet njé molekulé ujé dhe reaksioni quhet reaksion kondensimi. Lidhja kimike gé formohet né kété rast quhet lidhje glikozide. Kur né kushte té pérshtatshme shtohet njé molekulé ujé, lidhja glikozide képutet dhe lirohen monosakaridet pérbérése. Ky reaksion guhet hidrolizé. idhjes gikozide me an8 té largimit 8 yt (reaksioni kondensimit) 2 atin) ja | V \ / \ / \ / K Yok Yak YK Y 40 ‘ou Wo /ok WO \ fo i = \ 0 } 0 hidrolize } —f 9 le I—$K Ye KY HHO} {A Figura Formimi ae zbérhi nj ihjeje gikozide me ané 8 ondensimit dhe hidroizés Figura 1a) ilustron formimin lidhjes glikozide pérmes largimit té ujit (reaksioni i kondensimit). Figura 1b) tregon képutjen e lidhjes glikozide pérmes shtimit t@ ujit (reaksioni i hidrolizéDCTS Testi pér shegernat e pareduktuara @ isa shegema (p.sh. maltoza) jané té reduktuara. Pér testimin e tyre pérdoret testi i Benediktit, sig u pérshkrua né mésimin 1.2. Disakaridet € tjera, si sukroza, jané shegerna té pareduktuara, sepse nuk e ndryshojné ngjyrén kur ngrohen né prani té reagentit té Benediktit. Pér té zbuluar njé sheger té pareduktuar fillimisht ai duhet hidrolizuar né pérbérésit e vet monosakaridé me ané té hidrolizé’s. Procesi zhvillohet né kété ményré: { + Nése mostra nuk éshté né giendje té léngét, ajo paraprakisht duhet bluar ose grimeuar né ujé. + Shtoni né provéz.2 cm? nga mostra ushgimore qé do té provohet si dhe 2 cm? reagent Benedikti. Pastaj filtroni pérzierjen e provézés. + Vendoseni provézén té ngrohet pér 5 minuta né njé banjémari. Nése reagent i Benediktit nuk e ndryshon ngjyrén (tretésira mbetet me ngjyré blu), atéheré tretésira né provéz nuk pérmban sheger té reduktuar. + Hidhni né njé provéz tjetér 2 cm? acid Klothidrik t@ holluar. Shtoni né té 2 cm? mostér ushgimore dhe provézén vendoseni né njé banjémari pér 5 minuta, Acidi klorhidrik i holluar hidrolizon ¢do disakarid té pranishém né pérbérésit e vet monosakaridé + Shtoni ngadalé pak tretésiré t@ hidrogjenkarbonatit té natriumit pér té asnjanésuar acidin klorhidrik (reagenti i Benediktit nuk vepron né mjedis acid). Provoni me letér pH pér t’u bindur gé tretésira éshté béré alkaline. + Riprovoni tretésirén pas neutralizimit duke shtuar 2 cm? reagent té Benediktit dhe pastaj duke e ngrohur até né njé banjémari pér 5 minuta, + Nése né mostrén origiinale nuk kishte shegerna té reduktuara, tashmé reagenti i Benediktit do t marré ngjyré portokalli né kafe. Ky ndryshim i detyrohet pranisé sé sheqernave té reduktuara qé Polisakaridet shfagin njé parim formohen gjaté hidrolizés sé sheqernave té pareduktuara. te réndésishém: njé numér i Polisakaridet ‘vogél monomerésh bazé mund Polisakaridet jané polimeré té formuar nga kombinimi i shumé té kombinohen né ményra té molekulave monosakaride, Monosakaridet lidhen me ané té lidhjeve ndryshme pér té dhéné njé glikozide, té cilat formohen gjaté reaksioneve té kondensimit Ulojshméri té madhe molekulash Megenése polisakaridet jané molekula shumé té médha, ato jané biologiike. t@ patretshme. Kjo vegori i bén ato té pérshtatshme pér ruajtje né rezervé. Kur hidrolizohen, polisakaridet zbérthehen né disakaride ose monosakaride (figura 2). Disa polisakaride, si celuloza (shihni mésimin 1.4), nuk pérdoren pér ruajtje, por pér t’u dhéné mbéshtetje biméve. DO-0-0-0-0-0-0-O-- rn COD OO OOD OO OO sahara DDO DOO OO SO OS O& _omsskaris ‘A Figura 2-Hidroliz e polisokarideve né disakaride dhe monosakarideer ee ore erg 1 Shtoni ne tretésre dy pike tretésir jodi € jocit marr ngjyré blu tere . 2 Nése ka praniniseshtee, tretésira 1 ‘4 Figura 3_Testi(prova) pér niseshtens Niseshteja (amidoni) éshté polisakarid qé takohet né formé kokrrizore né shumé pjesé té bimés, sig jané edhe kloroplastet. Ky polisaharid formohet nga bashkimi i 200 deri né 100 000 molekulave té a- slukozés, té cilat lidhen mes tyre me lidhje glikozide pérmes njé serie reaksionesh kondensimi. Mé shumé hollési pér niseshtené dhe funksionet e saj do té jepen né mésimin 1.4 Testi (prova e niseshtesé) Niseshteja mund té zbulohet lehtésisht falé aftésisé pér té ndryshuar ngjyrén e tretésirés sé jodit né jodur té kaliumit nga e verdhé né blu té errét (figura 3), Testi zhvillohet né temperaturén e dhomés, Ai realizohet si mé poshté: * Hidhni né njé provéz 2 cm? nga mostra gé do té provohet (ose hidhni dy pika né njé pllaké plastike me gropé té vogla) + Shtoni dy pika tretésire jodi dhe pérziejeni me pérzierés, + Prania e niseshtesé zbulohet nga shfagia ngjyrés blu té errét CN saul ty 1 Identifikoni se cili ose cilét monomer marrin pjesé né ndértimin kétyre karbohidrateve: a laktoza; b sukroza; ¢ niseshteja 2 Glukoza (C,H,.0,) kombinohet me fruktozén (C,H,.0,) pérté formuar disakaridin sukroz@. Nisur nga njohurité tuaja pér formimin e disakarideve, a mund té thonicila do té jeté formula e sukrozés? 3) @Perté realizuar hidrolizén, disakaridi duhet viuar me acid klorhidrik, ndérsa nése hidroliza kryhet né prani té njé enzime duhet njé temperaturé shumé mé e ulét (42°C). Mund t& shpjegoni pse?€ formé kokry sig Ky polisahat kulave té o- 7 4 ¢ pérmes njé_ ganizmat e gialla formohet njé lojshméri e madhe molekulash, r hiseshtené dt kane vecoti t€ ndryshme mes tyre. Ato prodhohen duke ir nga njé numér i kufizuar molekulash mé té vogla. Kéto cula, aé shérbejné si monomeré, kané pak ndryshime mes tyre, ga ményra si kombinohen formojné molekula té médha, qé jané pér t& ndryshié té ndryshme nga njéra-tjetra. Né kété mésim ju do té njiheni Le verdhé né ti nga kéto molekula gé u takojné polisakarideve. e dhomés. Ai ishteja hteja éshté njé polisaharid qé takohet né shumé pjesé té provohet (086 ;7mit bimor né formén e kokrrizave té vogla. Sasité mé té médha Fvogla). —_eshtesé takohen né fara dhe organet qé i ruajné ato, si per sérzierés, pull zhardhokét ¢ patateve. Niseshteja éshté njé ndér pérbérésit 4s blu té errét.oré té ushqimit. Ajo éshté njé ndér burimet kryesore té energjisé umé nga dietat ushqimore. Zinxhiri i molekulés sé niseshtesé het nga shumé monosakaride té a-glukozés, té cilét bashkohen fee lidhjesh glikozide gjaté njé serie reaksionesh kondensimi. xhir mund té jeté i degézuar ose jo. Zinxhiri i padegézuar merr aEndértimin e $ spiralore, duke e béré molekulén shumé kompakte. Steuktura € hresé éshté dhéné né figurén 1 organizimii rmolekuleté aeglukozes heloidali padegézvarformobet 55000 molekula ca lukaze 0,) perté ja pér formimin e sukrozés? xe acid KlorhidrikS* thet njé tempera rupetO# t ovientuar ‘nga brenda formojné Idnjechidrgjenore 48 apn form helikst lure 1 Struktura e molekulés sé niseshtesé styesor i niseshtesé éshté ruajtja ¢ energjisé. Struktura e saj on disa pérshtatshméri: pra ake qené e patretshme, ajo nuk ndikon né potencialin ¢ i nuk mund té futet né gelizé me ané té osmozés; ake qené njé molekulé e madhe dhe e patretshme, niseshteja nuk und té dalé jashté me shpérhapje nga geliza; ake qené kompakte, niseshteja mund té ruhet né sasi té madhe enda njé hapésire té vo; ar hidrolizohet, ajo cliron molekula a-glukoze, té cilat transportohen hésisht dhe jané té gatshme té shfrytézohen gjaté frymémarrjes; nxhirét e degézuar kané shumé skaje, té cilét mund vi inshtrohen veprimit té enzimés, gjé q@ con né clirimin e shpejté shumé monomeréve té glukozés. Rezultatet e té nxénit Ju do ta jeni té afté: > 8 shpjegoni se sirenditen molekulat e a-glukozés pér fotrimin polimeréve té niseshtesé dhe glikogjenit; D t& shpjegoni se sirenditen molekulat e f-glukozés pér formimin e polimerit celulozé; > t& shpjegonilidhjen mes strukturés dhe funksionit niseshtesé, glukagonit dhe celulozés. Specifikimet né referencén 3.1.2 A Figura 2 Mikrofotografie béré me _mikroskop elektronik, ku tregohen kokrrizate niseshtesé (me ngiyré blu) né qelizat e patates. Niseshteja shérben si material kompaktné rezer.Niseshteja nuk gjendet kurré né organizmat shtazore. Pérkundrazi, glikogieni, njé polisaharid i ngjashém me té, kryen té njéjtat funksione, Glikogjeni Glikogjeni takohet te kafshét dhe bakteret, por asnjéheré te gelizat bimore. Ai ka njé strukturé shumé té ngjashme me até té niseshtesé, por zinxhir i tij éshté mé i shkurtér dhe shumé mé i degézuar. Shpesh glikogjeni quhet “niseshteja shtazore”, sepse éshté karbohidrati kryesor né ruajtje i kafshéve. Ai ruhet kryesisht né formén e kokrrizave té vogla te muskujt dhe mélcia e kafshéve. Sasia ¢ karbohidrateve rezervé te kafshét éshté relativisht ¢ vogél Pérkundrazi, molekulat kryesore gé ruhen te kafshét jané yndyrat né formén e dhjamit. Molekula e glikogjenit éshté e réndésishme sepse: + &hté e patretshme e pér mrjedhojé nuk nxit osmozén e ujit drejt brendésisé sé gelizés; ‘+ duke qené e patretshme nuk mund té shpéthapet nga brenda gelizave jashté tyre; + @hté kompakte ¢ pér rrjedhojé njé sasi e madhe e glikogjenit mund té ruhet né njé hapésiré kufizuar; + duke qené shumé e degézuar i nénshtrohet veprimit té enzimave né shumé vende dhe cliron molekula glukoze té thjeshté né njé kohé té shkurtér. Kéto molekula shfrytézohen gjaté frymémartjes. Njé gig ¢ tillé éshté shumé e réndésishme pér kafshét, té cilat kané njé nivel té larté metabolik, frymémarrje mé intensive si dhe aktivitet mé té larté se bimét. Celuloza Celuloza ndryshon nga niseshteja dhe glikogjeni pér njé arsye té genésishme: ajo éshté e ndértuar mé tepér nga monomeré B-glukoze sesa a-glukoze. Mesa shihet, njé llojshméri e vogél prodhon ndryshime rrénjésore né strukturén dhe funksionet e polisakarideve. Zinxhiri i celulozés, né vend gé té jeté spiralor si te niseshteja, éshté i drejté dhe i padegézuar. Kéta zinxhiré, duke u vendosur paralelisht, mes tyre, formojné lidhje hidrogjenore (shihini mésimin 1.6: Proteinat). Njé lidhje hidrogjenore éshté e dobét, por kur formohen shumé té tilla kontribuojné né forcimin ¢ celulozés, duke e béré até njé material shumé té forté, Figura 3 tregon renditjen e molekulave té B-glukozé’s né zinxhirin e celulozés. Paragij theshruar rendites 58 glukozés ni eanahinin celloets dj hidtogheneer: fas, dali gaa foerimii re alin ng Jehjevet8 karo luke él endosen ne anny feygazuara; 130 eats. Kypoaconm jon molekulate on 00009 0-0¢ oboopbooonooopol € 20-00 c formime pve ho genoremes rupove ROO OO Battie i inluivinieoecane West MN og eee, eileen adeueshma stk 8 ce ae [eo 9 iodhen née A, ajpante, | He ireulds dhe i Abt 1 ermine ae 9 hidrogjenore me Zinehret re. 4 OH Oxon Ho) is Figura 3 Srukuroe molekulés sé celulozésnr Molekulat e celulozés grupohen pér té formuar mikrofijeza (figura 4). Kéto té fundit renditen né grupe paralele gé quhen fibra Celuloza éshté pérbérési kryesor i mureve té gelizave bimore, duke u dhéné atyre géndrueshmeéri. Po ashtu, muret gelizore i ruajné kéto eliza nga carja gé do té shkaktohej nga osmoza ¢ ujit brenda tyre. Pér ta realizuar kété, ato ushtrojné trysni me drejtim nga brenda, duke ndaluar futjen e ujit né qelizé. Né kété ményré, gelizat bimore kalojné né gjendje té turguar. Ato shtyjné njéra-tjetrén, duke i béré pjesét jodrusore té bimés giysmé té ngurta. Kjo dukuri éshté vecanérisht ¢ réndésishme pér mbajtjen e kércejve dhe gjetheve né giendje t turguar, gié gé rrit maksimalisht sipérfagen pér fotosintezén. pérfundimisht, struktura e celulozés éshté e pérshtatur né ményré té tillé gé t'u pérgligiet nevojave té biméve pér mbéshtetje dhe fortési: ‘© Molekulat ¢ celulozés, té ndértuara nga B-glukozé, formojné Matus aC d zinxhiré t gate, t@pattetshém dhe wé padegézuar. Mé shumé hollési pér murin gelizor + Zinxhirét molekularé té celulozés vendosen paralelisht mes tyre, t& biméve do t8jepen n8 mésimin lidhen né ményré té krygézuar pérmes lidhjeve hidrogienore, duke 3.4 ngérsa pér réndésiné e siguruar fortési. 2 ig mbéshtetjes sé indeve jobimore do | t8 diskutohet né mésimin 4.3. LU) Naa Peete Peer ‘A Figura 4 Struktura e mikrofijezés sé celulozés Pyetje pérgjithesuese Nga lista e méposhtme e karbohidrateve zgjidhni njé ose mé shumé nga pérshtatshmérité me fjalité e renditura me numra; ¢do karbohidrat mund té pérdoret njaherd, mé shumé se njé heré ose asnjéheré: G glukoza; niseshteja; celuloza; B-glukoza; glukagoni Merr ngjyré blu té thellé né prani té tretésirés sé jodit. Njihet si‘niseshteja shtazore”. Gjendet te bimét. Jané polisakaride. Monosaharid gé takohet te niseshte Ka funksion strukturor. Mund t8 hidrolizohen, Lévizlrisht nga jashté-brenda dhe anasjellas me ané té shpérhapjes sé lehtésuar, @NenrwoneRezultatet e té nxénit Ju do té jeni té afté: > té shpjegoni strukturén e ttiglicerideve dhe si ndikon ajo né funksionin e tyre; > t8 shpjegoni rolin e yndyrave (lipideve}; D t@ shpjegoni strukturén e fosfolipideve dhe si ndikon ajo né funksionin e tyre; ‘Dt shpjegonitestin (proven) pér njé yndyre. Referencae specifikimit: 3.1.3 Yndyrat (lipidet) pérbéjné njé grup té larmishém léndésh gé kané té pérbashkéta kéto vecori: * Ato pérmbajné karbon, hidrogjen dhe oksigien. ‘+ Pérpjesétimi mes karbonit, oksigjenit dhe hidrogjenit éshté mé i vogél se te shegernat (karbohidratet). Ato jané té patretshme né ujé * Ato jané té tretshme né tretés si alkooli dhe acetoni. Grupi kryesor i yndyrave (lipideve) éshté at i triglicerideve (yndyrat ¢ ngurta dhe vairat) dhe fosfolipideve. Roli i yndyrave (lipideve) Yndyrat kané funksione té ndryshme, njé nga té cilat lidhet me membranat gelizore (membranat gé veshin gelizén si dhe disa nga organelet qelizore). Fosfolipidet kontribuojné né huhatshmériné e membranave, si dhe né pérshkueshmériné e tyre nga léndet e tretshme né yndyra. Fostolipidet kané edhe njé séré funksionesh té (era, si mé poshté: * Fosfolipidet si burim energjie - kur yndyrat oksidohen, ato furizojné gati dy heré me shumé energji sesa sheqemat (karbohidratet). Gjaté Kétij procesi lirohet ujé, * Jané hidroizolatore - yndyrat (lipidet) jané té papérshkueshme nga uji, pra shérbejné si hidroizolatore té dobishme. Bimét dhe insektet kané léndé dyllore, té cilat formojné njé shtresé mbrojtése ndaj ujit, ndérsa gjitarét, né vend té dyllit, pérmes gjéndrave dhjamore té lékurés prodhojné njé léndé yajore. * Jané izoluese termike. Yndyrat e nguta e pércjellin nxehtésiné shumé ngadalé, prandaj kur ruhen nén sipérfagen ¢ trupit ndihmojné né ruajtjen e nxehtésisé trupore. Ato shérbejné gjithashtu edhe si izolatoré elektriké né veshjen mielinike té nervave. * Krijojné mbrojtje - yndyrat e ‘nngurta shpesh depozitohen rreth organeve delikate, si veshkat. NE temperaturén dhomés (10-20°C) dhjamérat, gjalpi etj. jané té ngurté, ndérsa vajrat jané té léngéta. Trigliceridet Tiigliceridet kané tri acide yndyrore dhe njé glicerol. Gdo acid yndytor, pérmes reaksionit té kondensimit, formon njé lidhje estere me slicerolin (figura 1). Hidroliza e tiglicerideve gon né prodhimin slicerolit dhe tri acideve yndyrore. cHiz0 Hoc —[acidyndyrort |] cHe00c—[acid ynayror 1 bo W0.0C —[acid yndyror 2} ch 00C —[acid yndyor 3]+3H,0 ho Ho0c —[acidyndyror3] che00t—facia yndyror 3] sficerol + Bacide yndyrore—P>vigliceride +3yj@ ‘A Figura 1 Formimiitgiceideve. Té me acidet yndyrore mund jen njgjtée 1n& ket rast formajné njé wiglcerd¢8 testis. Acidet ndryshme yndyroreformojn€ Lrigliceride tépérziera. NB gdo rast, formimi béhet me ané téreaksionit w kondensimit. glicerot 3 acide yndyrore, +3 uj,-— Meqenése gliceroli éshté i njéjté te té gjitha trighceridet, ndrystarm j vecorive té yndyrave té ngurta dhe vajrave luhatet nga llojshméria tcacideve yndyrore, Sot njihen rreth 70 lloje acidesh yndyrore, té cilat kané njé grup karboksil (-COOH). Ai lidhet me njé nga atomet € karbonit té zinxhirit, Nése ky zinxhir nuk ka lidhje té dyfishté Karbon « karbon, acidi yndyror konsiderohet i ngopur (saturuar), meqenése té gjitha atomet e karbonit jané té lidhura me maksimumin e mundshém_ té atomeve té hidrogjenit. Nése ky zinxhir ka vetém njé lidhje té dyfishté, acidi yndyror éshté i pangopur vetém né njé pozicion, Nése ka mé shumé se njé lidhje té tlle, acidi yndyror éshté i pangopur né shumé vende. Kéto ndryshime jané paraqitur né figurén 2. Roli i strukturés né vecorité e triglicerideve « Trigliceridet kané raport té larté mes energjisé sé ruajtur né lidhjet karbon-hidrogjen dhe numrit té atomeve té karbonit. Pér kété arsye, tigliceridet jané njé burim i shkélqyer energjie. « Trigliceridet, edhe pse né sasi té vogél, ruajné shumé energji. Né kété ményré, ato shérbejné si molekula qé rezervojné shumé energji né njé véllim té vogél. Njé gjé e tillé éshté ¢ dobishme pér kafshét, sepse ato 2vogélojné peshén gé mbartet gjaté lévizjes. «+ Duke qené molekula té médha dhe jopolare, trigliceridet jané té patretshme né ujé. Né kété ményré, ruajtja ¢ tyre nuk ndikon mbi osmozén ose mé sakté mbi potenicialin © ujtt ne geliza. + Megenése trigliceridet kané njé raport té larté té hidrogjenit ndaj oksigjenit, kur oksidohen ato ¢lirojné ujé, i cili €shté shumé i dobishém vecanérisht pér organizmat qé jetojné né shkretétira. Fosfolipidet Fosfolipidet jané té ngjashme me yndyrat, me pérjashtim té faktit gé njé acid yndyror zévendésohet me njé molekulé fostat (figura 3) Molekulat e acidit klorhidrik e shtyjné ujin (jané hidrofobe), ndérsa molekulat ¢ fosfatit e térheqin até drejt vetes (jané hidrofile). Njé fosfolipid éshté i pérbéré nga dy pjesé: + “koka” hidrofile, ¢ cila ndérvepron me ujin (térhiget prej tii), por jo me yndyrat e ngurta: + “bishti” hidrofob,d cili vetorientohet duke u larguar nga uji, por qé mund té pérzihet me yndyrat e ngurta Molekulat qé kané dy skaje (pole) me sjellje krejt té ndryshme quhen polare. Kur molekulat polare té njé fosfolipidi vendosen né ujé ato vetépozicionohen. Kjo do té thoté se kokat hidrofile tentojné té géndrojné sa mé afér ujit, ndérsa bishtat hidrofobé té largohen sa mé shumé té jeté e mundur prej ti. ii gate CHgc00 | 1 aero | ihidokarbonit idrfobe cucoo —- ill stay per | Hundt Je shtyn uj). ‘imolekulés: ch rideofle b {térheq yin) ‘A Figura 3 Struktura e fosfolipideve | Te ngopure (oka dj dytshe mes ‘stomeve tkarbonit), ! nll Ha Se ; oH (4a 6 lide dyfishe mes atomeve ‘te karbonit) ‘Te pangopurenéshumé vende (kami shun soni ij dene mes atomeve arbor) s gas 4 I 4 CA, 7 KA tA a Ldhjet dyfshe shkaktojne parthyeren ‘emalekulés to nuk mund ompaktésojné strukturine yndyrés, ‘aj temperaturén echoes stojand engshme (vat) A Figura 2 Acidet yndyrore té ngopura dhe té pangopura ed Mos pérdorni termat-té gabuar edhe nga ana gjuhésore -“ujédashése" di “ujémosdashése"! Pérdorni ményré korrekte termat: hi dhe hidrofobe. he ine idrofileEE | Informacion ndihi Pér njobjengelizore dots | mésonimé shumé né mésimin | 51:"Mekanizmat mbrojtese | te siperages semembrants | aelizare si dhe né mésimin 4. | -Ndertimi membranes glzore” Roli i strukturés né vecorité e fosfolipideve + Fosfolipidet jané molekula polare, t& cilat kané njé koké hidrofile te perbérd nga fosfati dhe njé bisht hidrofob cé pérbéré nga dy acide yndyrore. Kjo do té thoté se né mjedis ujor, molekulat ¢ fostolipideve formojné njé shtresé té dyfishré té membranave gelizore. Né kété ményré, mes brendésisé qelizore dhe rrethinés sé saj formohet njé barrieré hidrotobe. * Koka hidrofile (prej fosfati) ¢ njé molekule té fosfolipidit ndihmon né formimin e sipérfaqeve té jashtme e té brendshme té membranave qelizore. + Struktura e fosfolipideve lejon formimin e glikolipideve, duke mundésuar kombinimin me shegernat né anén e jashtme té membranés qelizore. Testi (prova) i yndyrave @ Testi pér zbulimin e yndyrave njihet si testi i emulsionit. Ai zhvillohet sipas procedurés sé méposhtme: 1 Pérdorni njé provéz té thaté dhe shumé té pastér. 2. Shtoni 2 cm? té mostrés qé do té provohet si dhe 5 cm? etanol 3. Tundeni provézén pér té tretur cdo lloj yndyre té mostrés, 4. Shtoni 5 cm? ujé dhe tundeni ngadalé. 5. Shfagja e ngjyrés sé bardhé té mjegullt tregon praniné e njé yndyre 6, Pér té béré proven ¢ kontrollit pérdomi ujé né vend té mostrés, Né fund té provés tretésira mbetet e pastér si né fillim té saj Ngjyra e mjegullt shfaget pér cdo lloj yndyre té pranishme né mostér. Ajo shpérndahet né ujé dhe formon njé lloj emulsioni. Drita qé kalon pérmes pikézave 1é yndyrés né ujé pérthyhet. Kjo e bén tretésirén 1é duket e mjegullt Gee Lr aut ety 1. Gilatjané emértimet mé té pérshtatshme pér ¢donjérén nga shkronjat, nga a tek e, né paragrafin e méposhtém? Yndyrat e ngurta pérbéjné njé grup té vecanté gé quhet a dhe kur hidrolizohen japin b dhe acide yndyrore. Njé acid yndyror me mé shumé ‘se njélidhje dyfishe karbon-karbon konsiderohet sie. Numri i acideve {yndyrore né njé fosfolipid éshté d. Acidet yndyrore formojné e, sepse i largohen uj. 2. Listoni dy ndryshime mes molekulés sé triglcerideve dhe asaj té fosfolipideve. 3. Organizmat gé lévizin, psh. kafshét, sidhe pjesét e trupit é lévizin, pssh. farat e disa biméve, pérdorin yndyrat mé shumé se sheqemat si burim energje. Sugjeroni njé arsye pse ndodh késhtu, |proteinat zakonisht jané molekula té médha. Llojet e sheqernave dhe yndyrave né t@ gjitha organizmat e gjalla jané relativisht t& kufizuara dhe shumé té ngjashme mes tyre. Megiithaté, cdo organizém ka proteina ré shumta, t€ cilat ndryshojné nga njé loj né jetrin. Forma ¢ ¢do lloj molekule proteinike ndryshon nga té gjitha llojet e proteinave té gra. proteinat jané molekula shumé té réndésishme pér té gjitha organizmat ce gialla. Né té vérteté, fala proteiné vjen nga greqishtja dhe do t thoté ne réndésisé sé paré”. Enzimat, gé jané njé grup proteinash, périshihen pothuajse né cdo proces té giallé. Sot njihet njé numér shumé i madh enzimash, té cilat kryejné funksione té shumta e té larmishme. Struktura e aminoacideve ‘Aminoacidet jané njési monomere bazé, té cilat kombinohen pér té formuar polimeré gé quhen polipeptide. Kéto té fundit mund té kombinohen mes tyre pér té formuar proteinat. Deri sot jané identifikuar rreth 100 lloje aminoacidesh, nga té cilat vetém 20 takohen né ményré natyrore te proteinat. Fakti gé té 20 aminoacidet takohen né té gjitha organizmat ¢ gialla pérbén njé prové té evolucionit. Gdo aminoacid ka njé atom karboni qendror me té cilin lidhen katér sgrupe té ndryshme kimike: + grupi amin (-NH,) - njé grup bazé i cdo aminoacidi, prej té cilit rrjedh edhe veté emértimi amianoacid; + grupi karboksil (-COOH) - njé grup bazé i cdo aminoacidi, gé gjithashtu kontribuon né emértimin e veté fjalés aminoacid; + atomi i hidrogjenit (-#); + grupi (anésor) R - njé Hojshméri grupesh kimike té ndryshme. Gdo aminoacid ka njé grup té ndryshém R. Té 20 aminoacidet natyrore ndryshojné mes tyre vetém nga grupi R. Struktura e pérgjithshme e njé aminoacidi éshté dhéné né figurén 1. Formimi i lidhjes peptide Monomerét ¢ aminoacideve kombinohen pér formimin e njé dipeptidi ashtu sig kombinohen monomerét e monosakarideve pér formimin € njé disaharidi (shihni mésimin 1.3). Procesi né thelb éshté i nj domethéné largimi i molekulés sé ujit me ané té reakstonit ré Kondensimit. Uji formohet nga bashkimi i njé -OH me origjiné nga grupi karboksil i njé aminoacidi me -H e grupit amin té njé aminoacid tjetér. Né vijim, dy aminoacidet lidhen me njé lidhje peptide, e cila formohet mes atomit té karbonit té njé aminoacidi dhe atomit té azotit 'é aminoacidit tjetér. Figura 3 tregon formimin e njé lidhjeje peptide. Lidhja glikozide e disakarideve mund té képutet me ané té shtimit té Lujit (hidroliza). Né té njéjtén ményré képutet edhe lidhja peptide e njé dipeptidi me ané té hidrolizés, duke dhéné dy aminoacide. Struktura primare (e paré) e proteinave — polipeptideve Shumé monomeré aminoacidesh mund té bashkohen mes tyre pérmes njé procesi qé quhet polimerizim, Zinxhiri prej gindra aminoacidesh gé formohet nga ky proces quhet polipeptid. Renditja e aminoacideve né njé zinxhir polipeptidik quhet strukturé primare e proteinés. Sig do ta shikojmé né mésimin 8.1, kjo renditje pércaktohet nga ADN-ja. Rezultatet e té nxénit Ju do t8 jeni té afté: > t& shpjegoni se silidhen aminoacidet pér formimin polipeptideve, 8 cilat pérbéjné strukturén primare (té para) té proteinave; > t8 shpjegoni se si enditen polipeptidet pér formimin e strukturés sekondare (t8 dyté) dhe terciare (té treté) té proteinave; > te shpjegoni siformohet struktura kuaternare ( katért) e proteinave. Referenca e specifikimit: 3.1.4.1 grupiamin ari, Tcl shee rdryshém nb aminoacidet ndeyshene grup karboksi ‘A Figura 1 Strukturae pérgiithshmee njé aminoacid 4 | —t—coow 4 ‘A Figura 2. Formula strukturore ¢ thjeshtézuare njé aminoacidaminoacid erik, eupiR, aminoacid 2 rmolekulae ujt -O @ ‘A Figura 3. Formimiinjélidhjeje peptide LC ue cielo Pérndértimin e ADN-sé do té mésoni mé shumé né mésimin 2.1, ndérsa pér funksionet esaj né mésimin 8.1. Dalloni ndryshimin mes reaksionit | t& kondensimit (nga kombinimi | | i molekulave formohet ujé) dhe | reaksiont té hidraizés (molekulat | ndahen duke gliruar ujé). ainsi polipeptidik Vidhje. hidrogjenore A Figura 4: Ndértimi njé o-heliksi Meglithése polipeptidet pérmbajné shumé nga 20 aminoacidet natyrore té kombinuata né renditje t@ ndryshme, numri i kétyre kombinimeve nuk éshté i pakufishém. Kjo do té thoté qé edhe num i strukturave primare té proteinave nuk éshté i pakufishém, Struktura primare ¢ proteinés éshté pércaktuese pér formén pérfundimtare t molekulés dhe pér rrjedhojé edhe pér funksionin gé do té kryejé. Naryshimi qofté edhe i njé aminoacidi té vetém né strukturén primare mund té gojé né ndryshimin ¢ formés sé proteinés, si dhe né humbjen e funksionit té saj. Me falé té tjera, forma e proteins @shté e lidhur me funksionin e veganté té saj. Ndryshimi i formés shogérohet me njé funksion jo normal ose té ndryshém té proteings. Njé proteiné mund té ndértohet nga njé zinxhir i vetém polipeptidik, por mé shpesh proteinat ndértohen nga disa zinxhiré té tillé. Struktura sekondare (e dyté) e proteinave ‘Aminoacidet gé lidhen pér formimin e njé polipeptidi kané grupet -NH né njérén ané té lidhjeve peptide, ndérsa né anén tetér kané grupet -C=0. Hidrogjeni i grupit "NH ka njé ngarkesé té pérgiithshme pozitive, ndérsa 0 i gruy ka ngarkesé té pérgjithshme negative. Kéto dy grupe formojné lidhje w dobéta, q@ quhen lidhje hidrogjenore. Kéto lidhje shkaktojné rrotullimin e zinxhiréve té gjaté polipeptidiké, duke u dhéné atyre formén tredimensionale (3D). Ky spiralizim njihet me emértimin a.-heliks. Né figurén 4 éshté dhéné ndértimi i njé o-heliksi. Struktura terciare (e treté) e proteinave a-heliksi i strukturés sekondare té proteinés mund té pérthyhet e paloset edhe mé shumé pér té formuar njé strukturé tredimensionale (3D) mé té ndérlikuar té cdo proteine (figura 5). Kjo quhet strukturé terciare dhe ruhet si e tillé falé njé numri té madh lidhjesh. Vendndodhja e lidhjeve varet nga struktura primare e proteinés. Kéto lidhje pérfshijné: + lidhjet disulfure, té cilat jané mjatt té forta dhe qé képuten me véshtirési. + lidhjet jonike, té cilat formohen mes grupeve karboksil dhe amin, gé nuk kané té béjné me formimin e lidhjeve peptide; ato jané té dobéta dhe mund té képuten me lehtési kur ndryshon pH; iidhjet hidrogjenore, té cilat jané té shumta dhe gé képuten jaft lebté.—e struktura tredimensionale (3D) éshté shumé e réndésishme pér junksionet e proteinés. Ajo e bén gdo proteiné té dallueshme e né ré njéjtén kohé i lejon molekulés sé saj té njohé dhe té njihet nga molekulat ¢ tjera. Né kété ményré, ajo mund té ndérveprojé né ményré shumé specifike me kéto molekula. 4 Srukturaprimaree proteins teh nérenaje aminoacidesh nb nj b Stukturasekondare dst forma qe mere pollpepidsrezuitai rine plipptdk Ko rend pércahton vegorté dhe Forman @ lahjevehidrogienore. Mé shpesh aj tshté nj forme spiralore @ proteinds. as joes 8 rendijes 8 aminoecidevetBhormanitinsuliné_nhetme erin a-hehs, por pérveg sa njihen eahe Forma era 1gaFraderk Sanger vtn 1954, u én t njohura edhe stukturate shu proteinave tra ~ anxhi polipeptiic 3 — tri polpeptiik 2 — api prostetik insti polipeptiik 3 ¢Stukturaterciareahkaktohat aga perthyere che rtulii 4 Struktura kuterare nd nga kombiniminjénumiténcryshem helikseve palipeptiine, duke formuar oj strukturé jaf 2irahieesh poppin shoqéruar ng grup mach opotlik Kompakt, Tete lojetelidhjeve, disulfide, jonke dhe (prose Ne ktté méryré ndérohen molehulaté mécha homplekse, rogjenor kontbuejn ni rajjen e structs teria sig dohl rast hemoghbins. ‘A Figura 5 Nartimiiproteinave Struktura kuaternare (e katért) e proteinave Proteinat e médha formojné komplekse molekulash, té cilat pérmbajné njé numér té caktuar polipeptidesh individuale. Kéto polipeptide lidhen mes tyre me ményra té ndryshme. Molekulat e médha proteinike mund té lidhen me grupe joproteinike (prostetike) (figura Mendoni sikur zinxhiripolipeptidik ‘8 ishte njéfije spangoje. NE proteinatfijezore do t8 kishim 5), sig &shté grupi hem i hemoglobinés qé pérmban hekur.sillni shu fe spangoje tépérdredhura ndérmend gé struktura 3D &hté e réndésishme pér funksionet e njé | sB bashkuné forms tar, NE proteine dhe varet nga renditja ¢ aminoacideve né strukturén primare. | proteinat globular, fet e spangos . . do téishin me t8 pakta dhe té Testi (prova) pér proteinat @ rrotulluara, Ato do t8 formonin njé Testi mé i besueshém pér proteinat éshté testi i Biuretit, i cili zbulon strukturé né forms topi. lidhjet peptide. Ai zhvillohet si mé poshté: * Né njé provéz hidhni tretésirén € mostrés gé do té provohet dhe shtoni né té njé véllim té barabarté té hidroksidit té natriumit (né Késhillé pér studim temperaturén e dhomés). Pérmes reagentit té biuretit * Shtoni disa pika té tretésirés sé holluar (0.05%) té sulfatit té bakrit jumund té provoni praniné e (il) dhe pérziejeni lehté. proteinave, Shfagja e ngjyrés vllcé * Shfagja e ngjyrés vjollcé tregon praniné e lidhjeve peptide e pér ‘regon praniné e proteinave, ndérsa pasojé edhe té proteinés. Nése proteinat nuk jané té pranishme, nngjyra blu mungesiin e tyre, tretésira ruan ngjyrén blu. = _ 41.6 Proteinat ae rh 4 Emértoni lidhjen q8 bashkon aminoacidet. 2. Tregoni se cfaré lj reaksioni éshté ai realizonlidhjen mes aminoacideve. 3, Liston’ katér pérbérésit kryesoré gé ndértojné aminoacidet. Forma dhe funksioni i proteinave Proteinat kryejné funksione té shumta né organizmat e gilla, Rol ityre varet nga forma e molekulés, cila mund 18 jeté dylloéshe: + proteinat fijezore, si Kolagjeni, kané funksion strukturor, + proteinat globulare, si enzimat dhe hemoglabina, kryejné funksione metabolike. Pikérisht strukturat dhe format e larmishme té ¢dolloj proteine mundésojné pérmbushjen e njé numrité madh funksionesh. Prateinat fijezore Proteinat fjezore formojné zinxhiré 18 gjaté,técilét vendosen paralelisht me njérisjetrin. Kéta zinxhiré bashkohen mes tyre me idhje té krygézuara, duke forrmuar molekula Kompakte. Njé nga kéta shembuj éshté koiagjeni. Molekula e ti éshté e ndértuar si mé poshté: + Struktura primare éshté njé zinxhir polipeptidik i padegézuar. + Struktura sekondare éshté njé zinxhir polipeptidik mjaft i ngjeshur. + Shumé aminoacide gliciné ndikojné né paketimin e forté té molekulé: + Né strukturén terciare, zinxhiri rrotullohet pér té formuar njé heliks té dyfishté. + Struktura kuaternare éshté e pérbéré nga tre zinxhiré polipeptidiké, é cilét jané mjaft té ngjeshur e té pérdredhur, duke formuar njé strukturé né formé litari, Kolagjeni glendet né deje (tendina), técilatlidhin muskujt ime kockat. Kur muskuli tkurret, kocka térhiget né drejtim té thurrjes 1. Shpjegoni se pse struktura kuaternare e kolagienit e bén két molekulé mjaftté pérshtatshme per dejet. Tinxhirét polipeptidiké t8 nj fijeté kolagienit mbahen sé bashku falé lidhjeve q8 formohen mes aminoacideve té inxhir8ve fqin. 2 Sugjeroni se né ¢’ményré ritin forcén dhe géndrueshmériné e fijezés st kolagienitlidhjet e krygézuara mes aminoacideve t8 zinxhiréve polipeptidike. Pikat ku mbaron njé molekulé kolagjeni dhe fillon molekula tjetérjané té shpérndara pérgjati fijezés, né vend qé té jané né t8njéjtin pozicion té aj. 3. Shpjegoni se pse ko llojrenditje né molekulén & kolagjenit éshté e domosdoshme pir funksionin & dduhurt detit. eiméte proteins {fijezore tékolagjenit (io palpepti formen ne fie 1 late ete papalosr Fitna sepalpeton cf.) creo jae, Forma emolekulave jetore Proteing fezore, non kongend Figura? Naérimii proteinave fijezoreEnzimat jané proteina globulare gé veprojné si katalizatoré. Ato Rezultatet e té nxénit ndryshojné shpejtésiné e reaksioneve kimike pa u ndryshuar veté. ‘Judo t€ jenité afté: Enzimat mund té ripérdoren dhe jané efektive edhe né sasi shumé t& . D> tWshpjegonise sie vogla. Enzimat nuk shkaktojné reaksionet ato pérshpejtojné, deri né gon miliona heré, reaksionet gé jané duke ndodhur. Pérshpejtojné enzimat reaksionin kimik; Enzimat ulin energjiné e aktivizimit ‘> 16 pirshkruan aportin mes nndértimit 8 njé molekule enzimatike dhe funksionit g& sukrozé + ujé —> glukozé + fruktozé ajo kryen; (substratet) (produktet) D wWshpjegoni modelin celés. bravé pér té kuptuar ményrén, se si funksionon njé enzimé; Le té marrim shembullin e njé reaksioni kimik: Pér zhvillimin e njé reaksioni té tillé duhet té plotésohen njé séré kushtesh: > té shpjegoni modeline + Molekulat e sukrozés dhe ujit duet té pérplasen mjaftueshém pér bashkéveprimit enzimé- 18 crregulluar renditjen e atomeve, né ményré qé té formohen substrat molekulat e glukozés dhe fruktozés. + Energjia ¢ liré produkteve (glukozés dhe fruktozés) duhet té jeté mé e vogél se ajo ¢ substrateve (sukrozés dhe ujit). + Fillimt i shumé reaksioneve ka nevojé pér njé sasi energjie fillestare. Sasia mé e vogél e energiisé qé duhet pér aktivizimin e reaksionit quhet energji e aktivizimit, Referenca e specifikimit: 3.1.4.2 Roli i enzimave éshté té ulé nivelin e energjisé sé aktivizimit (figura 1). | Energliaelré ésht8 energiiae njé sistemi, e disponueshme pér té kryer puné. Né kété ményré, enzima ndikon gé reaksioni té zhvillohet né temperaturé mé té ulét se normalisht. Te njeriu, proceset metabolike zhvillohen mjaft shpejt dhe né njé temperaturé 37°C. Kjo temperaturé duhet konsideruar € ulét nése i referohemi zhvillimit té reaksioneve jashté organizmit, Energjia gé shpenzohet pér njé reaksion enzimatik éshté relativisht mé e ulét se energiia gé do té duhej té shpenzohej né mungesé té enzimés. Reaksionet, né mungesé té enzimave, do té zhvilloheshin shumé ngadalé, a§€ ge nuk do té ishte né pajtim me kérkesat pér ruajtjen e veté jetés. energliae atvzimie i pagel) Pér té kuptuar mé miré rolin e propia conigecatbtcnk enzimave éshté e domosdoshme aa ME gine té martim parasysh se ato 2 Sea Vee katalzojné je numérté 3 eater jashtézakonshém reaksionesh, : sibrenda qelizs ashtu edhe * jashté saj, Duke marré parasysh été fakt, enzimat padyshim 4 pércaktojné ndértimin dhe ivellenergist funksionete té githa pjeséve té sEprodukit léndés sé gjllé, duke filuar nga ageliza e deri tek organizmat. aha gtd reaksiont ‘A Figura 1 Ményrae ujes sé energjisé sé aktvizimit nga enzimatSupozojmé se njé gur qéndron pas njé pirgu dheu dhe ne duam ta shtyjmé ati poshté, Per té arritur Kté qéllim ka dy ményra: 8 harxhojmé energjipér té rrokullisur me forcé gurin mbi pirgun e dheut ose pér té ulurlartésiné e pirgut 18 dheut. Sapo guri té keté kaluar pirgun,sifilon téléviz8 vets, duke zbritur tatépjeté. Enjgjta gié ndodh edhe me energjné fillestare (energlia e aktivizimit). Ajo vetém nis reaksionin, i cili m& tej vazhdon veté, Enzimat béjné ténjgjtén gle sig bén njeriu pir t8 ulurlartésiné e pirgut t dheut. Késhillé pér studim Substrati nuk ka té njéjtén form’ me sitén aktive, por ka njé forme pérplotésuese (komplementare) meté, Ndértimi i njé enzime Nga njohurité ¢ marra né mésimin 1.6 dimé se enzimat, duke qené proteina globulare, kané njé formé té vecanté 3D, qé varet nga vijueshméria ¢ aminoacideve (struktura primare e proteinave). Zona € vecanté funksionale ¢ enzimés quhet sité aktive. Kjo sité éshté ¢ pérbéré nga njé numér relativisht i kufizuar aminoacidesh, Sita aktive formon njé gropéz, gé éshté shumé e vogél né krahasim me madhésiné e veté molekulés, Molekula mbi té cilén vepron enzima quhet substrat. Substrati pérputhet saktésisht me gropézén ¢ enzimés dhe sé bashku formojné kompleksin enzimé-substrat (figura 2) rolekulse substratt nasitinaktve teemimés Alexi polipeptiik / prej SO aminoacidesh 8 formon enzimén ej hicrglonore > aminoacide / gene femen sg rkjand 2 nga aminoacidet, encimes Pjeséesitts agélidhen me aktve substatin ‘A Figura 2. Shembullikompleksit enzimé-substratgé tregon 6 nga 50 aminoacidet 48 formojné sitén aktve. Molekula e substratit fiksohet me sitén aktive té enzimés. Mes tyre formohen lidhje té pérkohshme, gé enzimé-substrat, Japin qéndrueshméri kompleksit Modeli i bashkéveprimit enzimé-substrat Shkencétarét shpesh tentojné t'i shpjegojné vézhgimet e tyre duke pérgatitur modele pér ményrén se si funksionojné gjérat. Kjo Iloj metodologjie quhet model shkencor. Njé shembull i késaj natyre éshté edhe modeli fizik i pérdorur pér shpjegimin e veprimit té enzimave Ky model kérkon té shpjegojé ményrén se si sita aktive e enzimés modelohet né bashkéveprim me substratin, Prania e afért e substratit {konsiderohet ndryshim né mjedisin e enzimés) con né ndryshimin © enzimés qé formon sitén aktive (figura 3). Me fjalé té tjera, enzima &hté elastike dhe mund té vetémodelohet rreth substratit, ashtu sig modelohet njé dorezé rreth dorés. Forma e pérgjithshme enzimés pér analogji éshté e ngjashme me formén e dorezés, Ajo ndryshon né prani té substratit. Forma e re e enzimés ushtron tension mbi molekulén ¢ substratit. Ky tension deformon lidhjet kimike té substratit ¢ pér rrjedhojé ul energjiné e aktivizimit pér képutjen e tyre. Gdo ndryshim né mjedisin e enzimés, me shumé gjasa, ndryshon edhe formén e saj. Veté akti i pérplasjes sé enzimés me substratin e vet Konsiderohet si njé ndryshim mjedis, i cili ndikon né rimodelimin ¢ formés. Ky rimodelim krijon kushte mé té mira pér bashkéveprimin enzimé-substrat.GRRL molekulaesubstatit produtete molhils 5, seve etre SP BH FE virtutaturme 7 niemolekal ete siaktve substati molekulae enzimés ~ molekula e enzimés rmerr form originale molekulén e substratit “Ta ‘A Figura 3 Mekanizmi i veprimit t enzimés Modeli celés-bravé pér veprimin e enzimave Njé ndér modelet pér ményrén e veprimit té enzimave mbi substratin &shté si aii pérputhjes sé celésit me bravén e vet. Ashtu si gelési pérputhet me bravén e vet, ashtu edhe enzima duhet t@ pérputhet plotésisht me formén e substratit t& vet. Ky model éshté mbéshtetur né vrojtimet ¢ béra lidhur me faktin gé sita aktive e njé enzime vepron veiém mbi njé substrat qé ka njé forme té caktuar. Pra forma e substartit duhet té pérputhet me formén e sités aktive té enzimés. Njé nga kufizimet ¢ kétij modeli éshté se enzima gé shérben si “brave” konsiderohet si njé strukcturé e ngurté. Megjithaté, shkencétarét kishin vrojtuar gjithashtu se edhe disa molekula té tjera mund té pérputhen me sitén aktive t& enzimés. Kjo lidhje crregullon aktivitetin e enzimés. Njé e gjé e tillé sugjeroi se crregullimi i formés vinte nga lidhja me kéto molekula. Me fjalé té tjera, struktura e enzimés nuk éshté € ngurté, ‘A Figura 4 Imazh kompjuterik ienzimés pore ndryshueshme, Pér kété arsye, modeli celés-bravé uw ndryshua $3 pynagleazds [noth dhe dake kaluar né modelin e pérputhjes sé induktuar, Né kéré ményré, Ss /oanuneeomel UU ‘modeli i pérputhjes sé induktuar éshté njé version i ndryshuar i eee ee duke vafruar dat sites oktve modelit gelés-bravé Pyetje pérgjithésuese Enzimat kané njé sité aktive, por 1 Jepni njé pérkufizim pér katalizatorin, jo té githa proteinat jané enzima, 2, Shpjegoni se pse enzimat jané efektive, edhe pse né sasité vogel. Shum proteina kane sita idhése 3, Shpjegoni pse ndryshimi njé pre] aminoacideve t&sités aktive gonné | ose receptoré, pornukjané sta humbjen e funksionitté enzimés. | ative Gia hormone jane peeing ai kané sita receptore, por nuk 4, Shpjegoni se pse ndryshimi i disa aminoacideve, qé nuk jané pjesé e jané sita aktve, sités aktive, gon né humbjen e funksionit té enzimes.Faktorét gé ndikojné né aktivitetin Rezultatet e té nxénit Ju do té jenité afta: > 8 shpjegoni se si ndikon temperatura né shpejtésing e reaksioneve enzimatike; ‘> té shpjegoni se si ndikon pH 1 shpejtésiné e reaksioneve enzimatike; > t& shpjegoni se si ndikon pérqendrimi i substratit dhe enzimés né shpejtésiné e reaksioneve enzimatike. Referenca e specifikimit: 3.1.4.2 / enpersns\ optimale | 4.1.4 om 2 W480 60 temperatura/"C shpejtésia ereaksionit ken ‘A Figura 1. Ndikimii temperaturés né kontrol enzimatikté shpejtésisé 38 nj@ reaksioni kirk amilazae Pepsina _péshtymes sukraza*arginaza 2 F 2 45 7 0 ‘A Figura 2 NdikimiipH né shpejtésiné €njé reaksioni enzimatik Shpejtésia e reaksioneve kimike varet nga njé séré faktorésh qé ndikojné mbi enzimat qé kontrollojné ecuriné e tyre. Ndér faktorét mé té réndésishém gé veprojné mbi enzimat pérmendim temperaturén, pH, si dhe pérgendrimin e enzimés e té substratit. Ndikimi i temperaturés mbi veprimin e enzimave Rritja e temperaturés con né rritjen e energjisé kinetike té molekulave, Né kéto rrethana, molekulat lévizin mé shpejt e pér rrjedhojé pérplasen mé shpesh mes tyre. Nése béhet fjalé pér njé reaksion té katalizuar nga njé enzimé, atéheré molekulat e substratit dhe enzimés do té pérplasen mé shpesh. Sa mé shumé pérplasje té keté, aq mé shumé molekula té kompleksit enzimé-substrat do té formohen e né kété ményré shpejtésia e reaksionit do té rritet. Rritja e temperaturés pértej njé pike kritike shkakton ndryshimin formés sé sités aktive. Lidhjet hidrogjenore, si dhe lidhjet ¢ tjera té saj, fillojné té képuten. Tashmé substrati fillon té mos pérputhet miré me sitén aktive té ndryshuar, ndaj dhe shpejtésia e reaksionit fillon té bjeré. Pér shumicén ¢ enzimave né trupin e njeriut ky proces fillon né temperaturén 45°C. Kur arrihet temperatura 60°C enzimat démtohen dhe nuk mund té vazhdojné té punojné. Ato cnatyrohen, Denatyrimi éshté njé ndryshim i pakthyeshém, Ndryshimi gé péson aktiviteti i enzimés né funksion té temperaturés éhté treguar né figurén 1 ‘Temperatura optimale e punés sé enzimave ndryshon nga njé enzimé né tjetrén. Disa prej tyre mund té punojné mé shpejt né temperaturén. 10°C, té tjera né temperaturén 80°C. Shumica e enzimave né trupin e njeriut e kané temperaturén optimale té funksionimit 40°C. Megjithaté, temperatura e trupit toné éshté vetém 37°C. Ruajtjae \késaj temperature trupore ka lidhje me arsyet e méposhtme: + Temperatura ¢ larté trupore do ta rriste shpejtésiné e reaksioneve metabolike dhe kjo mund té konsiderohej njé pérpartsi. Né fakt, nuk do té ishte njé zgjidhje e miré pér sa kohé ruajtja e njé temperature té larté do té kérkonte edhe mé shumé ener; burimet ushqimore. * Proteinat e tjera, pérvec enzimave, do té gnatyroheshin né temperature té larté. Kafshé té ndryshme kané temperaturé trupore té ndryshme. Shumé shpendé, pér shkak té nivelit té larté metabolik gjaté fluturimit, e kané temperaturén e trupit 40°C. Ndikimi i pH mbi veprimin e enzimave PH i njé tretésire shpreh masén e pérgendrimit té joneve hidrogjen né té. Cdo enzimé ka njé pH optimal, né té cilin enzima funksionon mé shpejt (figura 2). pH i njé tretésire pérllogaritet me formulén: pH -logl0 [H+]. Pérqendrimi i hidrogjenit [H+] prej 1 x 10-9 pérkon me pH 9, Ndryshimi i pH né raport me vierén optimale ndikon né ndryshimin e shpejtésisé sé reaksionit enzimatik. Rritja ose ulja ¢ pH zvogélon shpejtésiné e reaksionit. Nése ndryshimi i pH éshté shumé i madh, enzima cnatyrohet.ea | i piindikon mbi aktivitetin ¢ enzimés né kété ményré: + Ndryshimi i pH shkakton ndryshimin e ngarkesés sé aminoacideve té sités aktive té enzimés. Né kéto kushte, substrati humbet aftésiné lidhése me sitén aktive e pér rrjedhojé kompleksi enzimé-substrat shpérbéhet + Né varési té ndryshimit té pH mund té démtohet forma terciare € enzimés e pér rrjedhojé edhe sita aktive e saj. Bshté ¢ réndésishme té theksojmé se ndryshimet € pH né organizém jané shumé té vogla. Kjo do té thoté se mund t@ keté ndryshime t& vogla té aktivitetit t@ enzimave, por jo cnatyrim té tyre Ndikimi i pérgendrimit té enzimés né shpejtésiné e reaksioneve © Pas veprimit mbi molekulén e njé substrati, sita aktive e enzimés lirohet dhe éshté gati t@ pérsérisé njéjtén gjé me molekulén e radhés. Kjo do té thoté se enzima nuk konsumohet nga reaksioni dhe mund té vazhdojé aktivitetin e vet, edhe pse né pérqendrim té vogél. Né disa raste, njé molekulé e vetme enzime mund té veprojé mbi miliona molekula substrati gjaté njé minute. Kur substrati éshté me tepricé, atéhert rritja ¢ sasisé sé enziméés do 1é cojé né rritje pérpjesétimore 1é shpejtésisé sé reaksionit. Njé gié € illé mund té béhet mé e dukshme né paragitjen grafike gé tregon kété ndérvarési, Fillimisht, me rritjen e pérqendrimit té enzimés, rritet edhe shpejtésia e reaksionit. Kjo ndodh sepse ka mé shumé substrat sesa kapaciteti i sitave aktive té enzimés. Nése sasia e substratit éshté e kufizuar, pra jo té gjitha sitat aktive té enzimés jané né puné, atéheré rritja e pérqendrimit té enzimés nuk ka mé ndikim né shpejtésin€ € reaksionit. Tashmé shpejtésia ¢ reaksionit éshté € géndrueshme, Kéto dukuri jané treguar né figurén 3. > toprict ay molhate a substatitné sitén sitataktive jane plotésuara _molekulat, eenzimés fh i \ pérgendtim ulti enzimes pOrgendrim arte enzimés Kadymolekulaenzimegé duhettézihen Duke rtur dy herB urine molekulave t@_Shtimiimétejshém | molekulave vé Se ea eeeeccaethon ceiargatataon mee dep) Nee eS ee aeeN Te Socaseriantite nee ee emia pronmasemne meets Ucneeprmimorneceation Spcisnassceinerag nn neg Eanivadsieicnbswscore serene Peco orcayenteta 5 z z g a 3 i i | i 4 2 | 4 i q | 3 edie aaa aaa ‘A Figura 3 Efect of enzyme concentration onthe rate of enzyme actionNdikimi i pérqendrimit té substratit mbi shpejtésiné e reaksioneve Nése pérgendrimi i enzimés nuk ndryshon, por ndryshon vetém pérgendrimi i substratit, attheré shpejtésia e reaksionit rritet né ményré pérpjesétimore me pérqendrimin e substratit. Kjo ndodh sepse né pérgendrim té ulét, pérplasja mes molekulave té enzimés me ato 1 substratit do t@ ishte e ulét. Né kéto kushte, jo té gjitha sitat aktive t@ enzimés do té ishin né puné, Nése rritet sasia e substratit, aumri i sitave aktive té enzimés né puné do té rritet. Kjo rritje do t& vazhdojé deri sa té vijé njé cast qé té gjitha sitat aktive té jené plotésuara. Né até moment shpejtésia ¢ reaksionit arrin pikén maksimale. Pas késaj pike, shtimi i substratit nuk ka mé ndikim ué shpejiésiné e reaksionit. Njé pérmbledhje e ndikimit té pécqendrimit té substratit mbi shpejtésiné reaksionit enzimatik éshté dhéné né figurén 4 molekulat etepérta te substratit eines ey uk djestaakeves8 a siatakivertzéna olka setvcie ace ars ralluatesubsrait A eis te ; JL \ i aa " | ; i d 3 pérgendi nz barged mastrienzinés pérgendin ilar ienziés Molekulat esubstattjanété pakta,prandj isa ita aktve mbeten tlie, Sh reaksionit ht n@giysmén e maksimurnt {€ mundshém, duke martéparasysh numvin emalekulave t disponueshme te anzimés, | | oI spesésia © weak — pérgendrimiienzims Duke ritur dy heré numin e molkulave @ enzimés, Shtimiimétejshém imolekulave t substatt \& githa stat aktve té tye idhen nt njjtén oh nuk andikim, sepse té gla sitataktive and ‘me katérmolekulat esubstrati. Shpejtisine {€ zéna,Tashmé nukcka mértjené shpetésiné ‘eaksiont dyfishoher duke arturmaksimumnin, _ereaksiont. meget githé stat aktve jan plotésuara hpejtésiae reaksionit ‘brgendtim’enzimés erqendimienzimés ‘A Figura 4. Ndikimi i pérgendiimit t8 substratit mbi shpejtésiné e reaksionit enzimatik Lt raiatt td 1 Shpjegoni se pse enzima nuk funksionon miré né temperaturé té ulét. 2 Shpjegoni pse temperaturat shumé t8larta démtojné funksionin e enzimave. 3. Enzimat e prodhuara nga mikroorganizmat shkaktojné prishjen e ushgimeve. Shfrytézoni kété fakt, si dhe njohurité tuaja pér enzimat, pér +8 parashikuar se cila nga kéto prodhime do té prishet: 4. Ushgim trajtohet né temperaturé t8 larté para se té konservohet. b, Disa ushgime, si pér shembull gepét, ruhen né uthull. 4 Pérllogaritni pH e tretésirés qé e ka pérqens 0.0001M.rr Pome Veprimi enzimave 'Né trupin tuaj ka mé shumé se 3000 enzima té vecanta, ku secila prej tyre pérshpejton reaksione té vecanta, Enzimat mund ta béjné trurin tuaj té punojé mé shpejté dhe té prodhojné energii pér ti béré edhe muskujt t@ punojné mé shumé e mé shpejté. ‘Ato luajné njé rol té madh né treyjen € ushgimeve né gypin tretés, duke pérfshiré kétu amilazat gé 2bérthejné sheqernat, proteazat gé zbérthejné proteinat dhe lipazat qé zbérthejné yndyrat. Té gjitha enzimat veprojné kur bien né kontakt me substratin specifik. Enzimat pérdoren edhe pér géllime tregtare, si pér shembull né detergjenté, ushqime dhe industriné e pijeve. Enzimat proteaza pérdoren gjerésisht pér “larjen biologjike” duke pérshpejtuar zbérthimin e proteinave né njollat e gjakut, vezéve etj. Pektinaza éhté njé enzimé tjetér gé pérdoret pér qartésimin ¢ léngjeve té frutave. Figura 5 Detergjent i pasur me enzima pér hegjen ¢ njollave veshjeve ‘A Figura Detergjentpasurme ‘enzima pérhegien e njollave té veshjeve Enzimat e ndryshme veprojné né njé gamé té gjeré temperaturash. Kafshét e Arktikut kané enzima té pérshtatura pér temperatura té uléta, ndérsa kafshét qé jetojné né shkretétiré kané enzima té pérshtatur pér temperatura té larta. Disa karkalecé deti gé jetojné né ujérat e Arktikut, kané enzima gé funksionojné shumé shpejté né temperaturén rreth 4°C dhe denatyrohen né temperaturén rreth 15°C. Pérkundrazi, bakteret gé jetojné né ujérat termale té nxehta kané enzima qé funksionojné né shumé shpejté né temperaturén rreth 95 °C, madje vazhdojné té funksionojné edhe mbi temperaturén 100°C. Temperaturat e burimeve té nxehta luhaten nga 41°C deri né 122°C. Né temperatura mé té larta enzima denatyrohet. Kéto baktere quhen termofile, Emzima X prodhohet nga bakteret termofile dhe hidrolizon shumé proteina duke pérfshiré hemoglobinén dhe té bardhén e vezés. Enzima Y éshté gjetur né stomakun ¢ gjitaréve té sapolindur ku vepron mbi njé proteiné té vetme t8 tretshme qé ndodhet né qumésht, té cilén ¢ koagulon (¢ mpiks). Pér té realizuar funksionin, enzima duhet té pérplaset me substratin. Né temperaturé té ulét, energjia kinetike ulet, si pér molekulén e enzimés, ashtu edhe pér até té substratit. Kjo do té thoté qé molekulat e kétyre dy léndéve Iévizin mé ngadalé se né kushtet normale Né kéto kushte molekulat takoben mé rrallé dhe reagojé mé pak mes tyre. Pérkundrazi, né temperatura té larta pérplasjet mes molekulave rriten né njésiné e kohés. ‘Temperaturat ¢ larta shkaktojné képutjen e lidhjeve hidrogjenore, si dhe lidhjet e ijera né molekulén. e enzimés. Molekula terciare e enzimés do té ndryshojé e bashké me té edhe forma e sités aktive té enzimés. Né kéto kushte, kjo sité nuk mund té pérputhet mé me formén e substratit.2.1 Ndértimi i ADN-sé dhe ARN-sé Rezultatet e té nxénit Ju do t8 jeni té afté: > t& pérshkruani se si éshté i ndértuarnjé nukleotid; > 6 pérshkruani ndértimin e ARN-S@; D> 8 pérshkruani ndértimin e ADNsé. Referenca e specifikimit: 3.1.5.1 Sheptimt i sakté ifjaléve éshté i réndésishém, Késhtu psh, ai bén indryshimin mes timings si bazé e ADN-Sé dhe tiamings, qé éshté vitamina 8. 7 ‘A Figura t Struktura e thjeshtézuare njé nukleotidi ert Mos ngatérroni ADN-né me proteinat. ADN-ja éshte njé renditje bazash, ndérsa proteinat nj renditje aminoacidesh. Nukleotidet lidhen pérté formuar polinukleotidet, ndérsa aminoacidet pér té formuar | polipeptidet. Acidet nukleike pérbéjné njé ndér grupet mé té réndésishme té molekulave biologjike. Ndér mé té njohurat jané: acidi ribonukleik (ARN) dhe dezoksiribonukleik (ADN). Acidi dezoksiribonukleik njihet menjéheré falé strukturés né formén ¢ heliksit té dyfishté. Ky acid mbart informacionin gjenetik Identifikimi i késaj molekule té jashtézakonshme, si materiali gé transmeton tiparet e organizmave té gjalla nga njéri brez né tjetrin, pérbén njé nga gurét mé té réndésishém té themelit té biologjisé eksperimentale. Zbulimi i sakté i renditjes molekulare té ADN-sé &shté i njé réndésie té vecanté. ADN-ja ndértohet nga nukleotidet, té cilat kané tre pérbérés kryesoré. Ndértimi i njé nukleotidi Njé nukleotid ka tre pérbérés: « njé sheger pentozé (quhet késhtu sepse pérmban pesé atome karbon); + njé grup fosfat; # njé bazé qé pérmban azot. Kéto baza jané: citozina C, timina T, uracili U, adenina A dhe guanina G. Shegeri pentozé, grupi fostat dhe baza organike lidhen mes tyre me ané té reaksioneve té kondensimit, pér té formuar njé nukleotid té vetém (mononukleotid) (figura 1). Po ashtu, edhe dy mononukleotide mund té lidhen mes tyre pérmes V tab njé reaksioni kondensimi. Lidhja realizohet mes shegerit dezoksiribozé té njérit nukleotid dhe grupit fosfat t@ nukleotidit tjetér. Lidhja qé formohet quhet lidhje fosfodiester (figura 3) Struktura gé lind nga bashkimi Sheqeri pentozé idy mononukleotideve quhet dinukleotid. Vazhdimi i lidhjes sé mononukleotideve té tjera gon n€ — agenina formimin e njé zinxhiri té gjaté, gé quhet polinukleotid. Veg ARN-sé | Guanina dhe ADN-sé njihen edhe molekula |-—— 1 Pérbérésit e nukleotideve Fosfati té tjera qé pérmbajné nukleotide. Ctozina Pér Iehtési, pérbérésit e ndryshém — [Tiina t& nukleotideve paraqiten me ané simbolesh, sig tregohet edhe né Uracil tabelén 1.Ndértimi i acidit ribonukleik (ARN) Acidi ribonukleik éshté njé polimer i ndértuar nga shumé nukleotide, ‘Ai éshté njé zinxhir i vetém polinukleotidik, relativisht i shkurtér. —_ shegeri i tj éshté gjithmoné pentozé, ndérsa bazat organike jane: adenina, guanina, citozina dhe uracili (figura 2). [Njé nga llojet ¢ ARN-ve shérben pér transferimin ¢ informacionit — aie gienetik nga ADN-ja te ribozomet. Veté ribozomet jané té ndértuara nga proteina dhe njé lloj i veanté ARN-je. Njé Hloj i treté ARN-je pérfshihet né sintezén e proteinave. Ndértimi i ADN-sé Shegeri pentozé i ADN-sé éshté dezoksiriboza, ndérsa bazat organike jané: adenina, guanina, citozina dhe timina. ADN-ja éshté e pérbéré nga dy zinxhiré té gjaté nukleotidesh (polinukleotide). Té dy zinxhirét bashkohen mes tyre pérmes lidhjesh hidrogjenore, té cilat formohen ines bazave organike. Né ményré té thjeshtézuar mund té themi se molekulat ¢ fosfatit dhe dezoksitibozés lidhen mes tyre pér té formuar pjesén e drejté té shkallés sé zinxhirit, ndétsa bazat e cifteve organike formojné bazamentet e késaj shkalle (figura 4) A Figura2 Paragitja skematike & Giftet e bazave molekulés sé ARN-s& Barat ¢ dy zinxhiréve t@ ADN-sé lidhen mes tyre me ané té lidhjeve hidrogjenore. Kéto lidhje i mbajné sé bashku kéta dy zinxhiré. Giftimi i bazave éshté specifik: + adenina ciftohet giithmoné me timninén; © guanina ciftohet gjithmoné me citozinén. Nisur nga kjo aftési ciftuese mund té themi se adenina éshté pérplotésuese (komplementare) me timinén, ndérsa guanina me citozinén. Nisur nga ky fakt, sasia e adeninave dhe timinave te ADN-ja éshté gjithmoné e barabarté. Té njéjtén gjé mund té themi edhe pér sasiné e guaninave dhe citozinave. Megjithaté, raporti adeniné-timiné dhe guaniné-citoziné lubatet nga njé Hoj né tjetrin, Heliksi i dyfishté Pér té kuptuar mé miré ndértimin e ADN-sé imagjinoni dezoksiriboza se si dy zinxhirét polinukleotidé spiralohen mes tyre. ° Né kété ményré, pjesét € drejta té dy zinxhiréve, té formuara nga fosfati dhe dezoksiriboza, pérdridhen mes { tyre. Ato formojné skeletin strukturor té molekulés sé ADN-sé. Pew? fostati 20 oH dezoksiriboza ‘A Figura 3 Strukturae lidhjeve fosfodiester mes ukleotidt guaniné dhe ati citoziné.| Parr Fs esipfomeeteve perbehet ‘ga molekua deksiribozefostat, drs unazatjané dur me ge bazash ite bazash ‘A Figura S Heliksii dyfishts /ADN-sé Né gdo molekulé t@ ADN-s8, grupi fosfat, dezoksiriboza dhe katét bazat organike jané glthmoné ‘8 njéjta. Cfaré ndryshon nga njé Ilo ADN jen nje tjetér éshte pérpjesBtimi i bazave organike dhe renditja e katér bazave organike. Cue CMa uur hum@ hollési pér mutacionet do t8 gjeni né mésimin 9.4 mbi gjenet dhe mutacionet, ndérsa pér_ | | sintezén e proteinave né mésimin | 8.4 mbisintezén e polipeptideve- | transkriptimin dhe spiicingun. ‘A Figura 4. Struktura bazé e ADN-sé Pjesa e drejté e shkallés sé ¢do zinxhirté ADN.sé éshté e pérbéré nga alternimi i {fosfateve dhe dezoksiribozave, ndérsa pjesét horizontale té shkalléve, Ku shkelim, jané tépérbéra nga bazat organike. Bazot 48 ciftohen jané gjthmoné citoziné- ‘guaniné dhe adenine-timiné. Njé gjé e tle siguron njé gjatési standarde té ¢do pjese horizontale té shkallés. Vien té theksohet gthashtu se pjesa e drejté e shkallés sé njé Zinxhiriecén né drejtim t8 kundért me até t8 zinxhint et Qéndrueshméria e molekulés sé ADN-sé ADN-ja éshté njé molekulé ¢ qéndrueshme. + Skeleti fosfodiester mbron bazat organike nga reaksionet kimike, sepse ato ndodhen brenda heliksit té dyfishté, + Lidhjet hidrogjenore lidhin giftet e bazave organike, duke formuar ura (hapat e shkallés) mes fosfodiestereve té drejta. Meqenése mes citozinés dhe guaninés formohen tri lidhje hidrogjenore, kuptohet qé sa mé i madh té jeté num i kétyre gifteve té bazave organike, aq mé e madhe do té jeté edhe qéndrueshméria ¢ molekulés sé ADN-sé. Giftet e bazave organike qéndrojné té lidhura mes tyre edhe pérmes forcash té tjera bashkévepruese, sig jané ato me natyré elektrostatike 16 cilat lindin mes bazave fqinje. informacionit gienetik nga qeliza né qelizé dhe nga njé brez né tjetrin. NE ADN-né e njé gelize té kafshéve gjitare ka rreth 3.2 miliardé cifte bazash. Njé numér kaq i madh bazash nénkupton edhe njé Hojshméri shumé té madhe renditjesh pérgjaté molekulés sé ADN-sé. Kjo lojshméri géndron né bazé té diversitetit gienetik té organizmave té gjalla. Molekula e ADN-sé éhté pérshtatur pér té kryer njé numér té madh funksionesh: + ADN-ja pérbén njé strukturé shumé e qéndrueshme, ¢ cila tejgohet nga njé brez né tjetrin pa ndryshime.+ Dy zinshirét ¢ ADN-sé qéndrojné té lidhur mes tyre pérmes lidhjesh hirogjenore. Kéto lidhje lejojné ndarjen ¢ dy zinxhiréve giaté dyfishimit t ADN-sé (mésimi 2.2) dhe gjaté sintezés sé proteinave. «+ ADN-ja, duke gené njé molekulé jashtézakonisht e madhe, mbart njé sasi po kaq té madhe informacioni gjenetik + Giftet ¢ bazave, duke u vendosur né brendési t& skeletit dezoksiribozé-fosfat té zinxhiréve né heliksin ¢ dyfishté, deri né njé faré mase jané té mbrojtura nga faktorét kimiké dhe forcat fizike gé veprojné nga jashté. « Giftimi i bazave i lejon ADN-sé té dyfishohet (replikohet) dhe t& transferojé informacionin pérmes MARN-sé Funksionet ¢ molekulés sé mrekullueshme té ADN-sé varen nga renditja e cifteve té bazave té saj. Renditja éshté e réndésishme pér gjithgka g@ bén ADN-Ja ose mé sakté pér veté jetén. Pyetje pérgjithésuese 1. Listoni tre pérbérésit kryesoré té njé nukleotidi. 2. Sugjeroni se pse nuk ndodh giftimi i bazave adeniné-citoziné dhe guaniné-timiné. 3. Nése bazat e njé zinxhiri té ADN-sé jané TEGAGACT, cilat do té ishin bazat pérplotésuese t8 zinxhirit tetér? 4, Nése 19.9% t8 bazave té ADN-sé s8 njeriut e pérbén guanina, pérllogaritni se né cfaré pérqindjeje do té jeté timina né kété molekulé ADN-je. Shpjegoni arsyetimin tuaj, Zbulimi i rolit té ADN-sé si material trashégues @ Sot rolii ADN-sé si molekulé mbartése e informacionit Kérkvesit shkencoré formulojné hipoteza pune duke trashégues, qé transmetohet nga geliza né qelizé dhe unisur nga vézhgimet dhe njohurité ekzistuese. Nisur nga njé brez né tjetrin, merret i miréqené, NE fakt, dikur nga kjo bazé, ata béjné parashikime rreth rezultateve gé nukishte Késhtu, sepse mendohej se kishte faktoré t& priten nga njé kérkim icaktuar. Duke kryer Kérkime té teré, sig ishte rasti i proteinave. pérséritura, ata grumbullojné té dhéna eksperimentale, 18 cilatlejojné q@ hipotezat té pranahen ose té hidhen Nisu nga njohurite driatéhershme mendohe) se proteinat, og pérshkak té shuméllojshmérisé sé tyre té mache, me shumé gasa mundt@ishin kandidate pir tansmetimin € trashégimisé. ADN ja konsiderohej si njé moekulé me pak pérbérés dhe gé kimikisht ishte shumé e thjeshté pér té pérmbushurroine vt nétrashegi.Megithatéjot@ gith® rescue) téprovonin hipotezén sipas sé clés shkencétarétishin bindu prk&té ter. Ataparashtruan oy ighte material rashégues fakte eksperimentale pér pércaktimin enatyrés sé verteté 18 material trashgues n& qeniet e gala Pér té provuar kété hipotez u ndérmorén punime eksperimentale me minj dhe bakteret qé shkaktojné 1. Vértetésia e njé teorie shkencore duhet provuarn& ——_pneumoning. Bakteret e kétijllojiekzistojné né dy forma: ‘vond qé té pranohet pa u véné ne diskutim. 2 Shpjegoni se cfaré kuptohet shkencérisht me termin *hipotezé” # njé formé e padémshme, qé nuk shkakton pneumoni dihe g@ njihet si shtami R;ajé formé e démshie, qé shkakton pneumoni dhe njthet si shtami S. minjte shéngetshém Minjté u ndane né dy grupe, Njéri grup uinfektua me baktere t8 gjallaté padémshme, ndérsa grupi tjetér me baktere t8démshme, por té t I vrara paraprakisht me oxehtesi MinjtBe grupittéparé, fama forma pratéinfektuarme —epadtinsimme ———_edmshne baktere t& gjalla té padémshme, mbetén 16 giallé. Enjéjta gi ndodhi edhe me grupine minjve té injektuar me baktere 16 rrezikshme, por té vrata paraprakisht Késhtu, kur mint u injektuan me té dy lojet e baktereve nuk ishte e habitshme qé oa {8 dyj format e injektuara 50 bashku & shfagjae pneurnenisé te miu ‘AFigura& Pémblechjee eksperimenti pérpércaktimin e pritejinjéjtirezutat. _notyrés s# materialit roshégues t& Cuditérisht minjté wu _organizmave té gaia prekén nga pneumonia, Eksperiment dhe té dhénat jané pérmbledhur né figurén 6 Bakteret e giala w formés s8 démshme uizoluan nga mii prekur nga pneumonia, Ka tri shpjegime t@ mundshme per keté: ‘+ Ndoshta ishte baré njé gabim eksperimental, pér shembull bakteret e démshme nuk ishin vraré plotésisht *# Ndoshta forma e padémshme kishte pésuar njé mutacion dhe ishte shndérruarné forme t& démshme Nj giée tile éshté e mundur, por gjasatjané shumé té vogla + Pneumonia u shkaktua nga njé helm {toksiné). Forma bakteriale e démshme ka té git informacionin pér prodhimin e helmit, por duke qené e vraré nuk mund ta prodhojé até, Forma e padémshme éshté né gjendje 18 prochojé helmin, por mungon informacioni pér ta realizuar até. Informacioni mund téishte transferuar ga forma e démshme né até té padémshme, Ne kété ményré, forma e padémshme do t& béhej e démshme. shéndgtshém 3. Gfaré procedure duhet ndjekur pér té pérjashtuar hipotezén e pare? 4, Mutacionet ndodhin shumé rrallé. Shpjegoni pse jJané té domosdoshme njohurité pér mutacionet pér té pérjashtuar hipotezén e dyté. Shpjegimi i treté u konsiderua i mundshém, por u desh té ndérmerreshin njé séré kérkimesh té tjera eksperimentale: + Uizoluan bakteret e démshme nga minjté e infektuar nga pneumonia + Nga kéto baktere u izoluan shumé léndé, técilat u pastruan nga njéra-tjetra, + Cdonjéra nga léndét e pastruara u hodh né mjedisin ku rriteshin bakteret e padémshme pér té paré se cila pre) tyre shkaktonte transformimin né forms té d&mshme. + Evetmja léndé gé shkaktonte transformimin ishte ADN-ja e pastruat * Kuru shtua njé enzimé gé zbérthente ADN-né, humbi aftésia pér té shkaktuar transforrnimin Eksperimente t& tjra sollén prova téreja pér rolin e ADN-sé si material trashégues, si dhe pér ményrén se si transferohet ai nga njé bakter né tetrin. + Késhtu, v konstatua se kur viruset infektonin njé bakter, e detyronin kété té fundit té prodhonte edhe mé shumé viruse t8 reja, * Meqenése virusi éshté i pérbéré vetém nga ADN: ja dhe proteina, atsheré vetém njé prej kétyre dy pérbérésve zotéronte informacionin e duhur pér t“u pérdorur nga bakteri pér prodhimin e viruseve té reja ‘+ Proteina dhe ADN ja u shénuan me elemente té ndryshme radioaktive. + Njé grup bakteresh u infektua me viruse gé kishin proteiné radioaktive, ndérsa grup tjetér u infektua me viruse q pérmbanin ADN radioaktive. + Viruset dhe bakteret e té dy grupeve undané nga nijérijetei + Vetém grupi bakterialinfektuar me viruset me ADN radioaktive tregoi shenja radioaktivitet, Kéto ishin provat gé sollén argumente se ADN ja ishte material qé pajisi bakteret me informacionin e duhur gjenetik pér prodhimin e viruseve, Po ashtu, kéto ‘eksperimente treguan se si mund té transferohej ADN ja niga njé bakter né tjetrin, p.sh. me ané té viruseve. 5 Nézbulim shkencor jell githmoné me vetené efekt moral, ekonomik dhe et. Argumentonise pse éshté edomosdoshme té analizojmé rreziget dhe pérfitimet ‘e kétyre zbulimeve para se ato té realizohen,été kuptuar se sirenditen nukleotidet né njé acid rukieik ésht8 e domosdoshme qé paraprakisht té dim se si numérohen atomet e karbonit né molekulén e shegerit pentoz8. Mé té réndésishme jané atomet e arbonit né pozicionet 3 (3-prime) dhe 5' (S-prime). Karboni 5” lidhet me grupin fosfat, ndérsa ai 3! me grupin hidroksil Figura ? tregon njé nukleotid me atomet e karbonit 3° dhe 5 té shegetit pentozé oH ‘A Figura? Njé nukleotid ku tregohen atomete karbonit 3 dhe 5’ né shegerin pentozé Acidet nukleike sintetizohen “in vivo” (né organizmat e gialla] né drejtimin nga 5° né 3°. Kjondodh sepse enzima ADN polimerazé qé monton nukleotidet te ADN-ja mund tilidhé ato vetém né grupin hidroksil (OH) té atomit té karbonit 3” Atomet e karbonit né pozicionin 3 ’ dhe 5° ‘A Figura Molekula e ADN-sé; ku tregohen atomete arbonit 3° dhe 5° Vinite qé njéxinga zinxhirét ecén né drejtimin nga 5“ n& 3, ndérsa zinxhir etérné dejtimin ‘nga 3 nf 5’. Kéta zinxhiré jané kundéparolelé. 1. Sugieroni cdo t& thoté termi ‘in vivo" né kontekstin e sintezés sé ADN-sé. 2. Nisurnga njohurité tuajalidhur me ményrén se si punojné enzimat, shpjegoni se pse ADN polimeraza mund té bashkojé nukleotide né grupin hidroksil (OH) dhe pikérishe né karbonin 3’.Rezultatet e té nxénit Ju do t8 jen t8 afté: > t& pershkruani dukurité g& dodhin gjaté dytishimit (replikimit) te ADN-sé; > 8 pérshkruani procesin € formimit té njé zinxhiti polinukleotiik; D 8 shpjegoni procesin giysmékonservativ té dyfishimit té ADN-sé. Referenca e specifikimit: 3.1.5.2 Pe i) Sillnindérmend qé dyfishimi iADN-sé shfrytézon giftimin pérplotésues (komplementar) té bazave pér prodhimin e dy kopjeve te njta Qelizat ¢ njé organizmi té gjallé e marrin fillesén nga njé qelizé e vetme ekzistuese, ¢ cila i nénshtrohet ndarjes qelizore. Ndarja qelizore kalon né dy faza kryesore + Ndarja bérthamore éshté procesi gjaté té cilit bérthama i nénshtrohet ndarjes. Ndarja gelizore béhet né dy ményra: me ané 1 mitozés dhe mejozés. + Citokineza éshté procesi qé pason ndarjen bérthamore, Ajo nénkupton procesin e ndarjes sé gjithé qelizés ADN-ja dyfishohet (kopjohet) para se té ndodhé ndarja qelizore. Kjo dukuri éshté e domosdoshme qé té gjitha qelizat motra té kené informacionin gjenetik pér prodhimin e enzimave dhse proteinave duhura Procesi i dyfishimit té ADN-sé éshté shumé i sakté, megenése té gjitha gelizat kané pak a shumeé té njéjtin informacion gjenetik me qelizén € origjinés. Por si ndodh dyfishimi i ADN-sé? Pér dyfishimin e késaj molekule éshté pranuar modeli gjysmékonservativ. Dyfishimi gjysmékonservativ Realizimi i dyfishimit giysmékonservativ ka katér kérkesa + 1@ jené 1 pranishme té katér llojet ¢ nukleotideve gé pérmbajné bazat adeniné, guaniné, timiné dhe citoziné; + 1 jené té pranishém dy zinxhirét e molekulés sé ADN-sé, gé shérbejné si modele ose matrica pér lidhjen e Katér Tlojeve té nukleotideve; + t@jeté e pranishme enzima ADN polimerazé; + téketé njé burim energjie pér mbarévajtjen ¢ procesit. Procesi i dyfishimit gjysmékonservativ éshté paragitur né figurén 1. Ai zhvillohet né kété ményré: + Enzima ADN helikazé képut lidhjet bidrogjenore gé lidhin ciftet € bazave pérplotésuese té ADN-sé. + Si rrjedhojé;, heliksi i dyfishté ndahet né dy zinxhiré té shpérdredhur, + Gdo zinxhir polinukleotidik i shpérdredhur shérben si model ose matricé pér nukleotidet e lira, té cilat lidhen né ményré Komplementare, + Lidhja e nukleotideve mes tyre realizohet pérmes reaksioneve 1 kondensimit né prani té enzimés ADN polimerazé. Ky proces con né formimin e zinxhiréve té rinj, 1é cilét jané pérplotésues (komplementaré) té zinxhiréve origjinalé t ADN-sé + Gdo molekulé ¢ re ¢ ADN-sé pérmban njé zinxhir original ose gjysmén e ADN-sé origjinale dhe njé zinxhir té ri té sintetizuar rishtas (figura 2). Kétu pérfundon procesi i dyfishimit giysmékonservativ.as ¢ AON helikaza pérfundon ndarn e zinxhiréve, 1 Niépiest pérfagésuese eADN-sé qb» Nénnikimine enzimés ADN helikazé 8 Nukleotidete lr, tashmé téaktvizuaralidhen n& Asht gat ti nbnshtrohet dyfishimit dy zinxhirt ADN-sB ndahen nga njersjet Ndarja ndodh pér shkak 8 Képutjes sBlidhjeve ményré specifike me bazate tyre pérplotisuese, hidrogjenore q8 bashkojné bazat pérplotésuese, owl sl wn ak ¢ Pérfundimisht, 8 gjtha nukleotidet, né prant8 ADN polimerazés, pérfundojné lidhjen duke formuar KEshtu zinxhirn er painukleatiik Ne kéte ményré formohen dy zinxhirétidentk 8 ADN-s8. Meqenése malekulae ree ADN:s8 ka nj zinshir original, dfishimi quhet siysmékonservatv. rkleodite tla ‘4 Kur bazate aktivizuara idhen me bazat pérplotésuese fillonformimi lidhjevefosfodiester mes bazave ginje [shiniti bazate funeitté zinzhict. Ky proces reaizohet nga enzima ADN polimerazé. Bazat ende & pasiftuara vazhdojné te térheqin bazatplrplotésuese, wir nahi inhi inh orginal! ie ii ‘original ‘A Figura 1. Dyfishimi giysmékonservativ iADN-sé Pyetje pérgjithésuese 2 eagle 1 Nése bazat e pjesés sé zinxhirit origiinal té ADN-sé jané x ATGCTACG, pércaktonirenditjen ekuivalente té bazave t8zinxhirt sow teri SS poneraza / 2. Shpjegoni pse proces! i dyfishimit t@ ADN-sé quhet dyin f | 7 giysmékonservativ. “ oA & ayfishi 3. Gfaré do té ndodhte me dyfishimin e ADN-sé nése né qelizé futet en L 1njé inhibitor i enzimés ADN polimerazé? ~ t A0N moicula ere polimeraza —@ ADN-sé ‘A Figure 2 RoliiADN-polimerazés né dyjishimin giysmékonservativtéADN-sé‘is. Provat pér dyfishimin gjysmékonservativ te AON-sé @ ‘Shembullii m&poshtém lustron ményrén se sii shfrytézojné shkencétarétteorté dhe modelet pér té aritur derite shpjegimi i vézhgimeve, Progresi shkencor arrihet vetém kur nj e dhéné shkencore mbéshtet teoriné e re ose modelin N& vitin 1953, kurXheims Uatson dhe Francis Krik punonin pér zbulimin e strukturés s® ADN-sé, duke shftytézuar edhe rndihmeén e studimeve t kryera me difraksionin me rreze X 18 béra nga Rozalind Franklin, né njéartikull ata shkruanin: “Nuk na doli aspak nga vémendiafaktiqé nisur niga idejae giftézimit specifik té sugjeronim menjéheré ekzistencén e njé mekanizmi té mundshém t& kopjimit té materialit gjenetil Ideja e parashtruar prej tyre, domethéné metoda giysmékonservative,ishte vetém njé nga dy mekanizmat e mundshme té dyfishimit. Té dyja ményrat duhe té provoheshin shkencérisht para se t& arrihej né njé Konkluzion pérfundimtar. Keto dy hipoteza ishin: + Modeli konservativ sugjeronte qé molekula originale ‘t& mbeteje paprekur dhe mbi bazén e sajté formohe} Injé kopje e re motér e ADN-sé duke shfrytézuar molekula dezoksiriboze, fosfate dhe bazat organike. Né kété ményré do té kishim dy molekula AON, ja prej t8cilave do t& shte krejt e re, ndérsa molekulatjetér do t8 ishte ajo originale (Figura 3} + Modeli giysmékonservativ supozonte qé molekuia originale e ADN-sé té ndahej né dy zinxhiré, ku sec prej tyre do tériprodhonte zinxhirin eri (giysmén munguar}. Né kété ményré, gdonjéra nga molekulat Teja té ADN-sé do té kishte njé zinxhir original dhe njé zinwhir té ndértuar me material té ri (figura 3) Sig tregohet edhe né figurén 3, ne mund té dallojmé mjaft lehté se shpérdarjae zinxhiréve té molekuls originale {8 ADN-s# pas dyfishimit éshté e ndryshme né dy modelet € pretenduara, Né teorishte e lehté té pércaktohej se cila nga kéto dy mekanizma do t@ishte e sakté. Pérkété imjafton té shénohe ADN ja origjinale dhe pastajté shikohej shpémdarja pas dyfishimit. Nuk mbete) jé tjetér verse té konceptohej eksperimenti pr verifikimin e saktésisé s® kétyre hipotezave. Dy shkenc&taré, Meselsohn dhe Stahl, realizuan njé eksperiment shumé elegant. Ata e mbéshtetén punén e tyre kérkimore né tre fakte: + té gltha bazat e ADN-sé pérmbajné azot; + azoti paragitet né dy forma: azotiilehté #N dhe izotop iréndé SN; + bakteret mund té trupézojné azotin e miedisit ku rriten n@ gdo molekulé ADN je gé ato prodhojné. 1. konservativ sonia rot sonia rine ZEN Bow wot BS =A0N ja prindérore BY = AON ja motér ‘A Figura 3. Modelete ndryshme té dyfishimit tBAON-sé ‘Ata u nisén nga arsyetimi se bakterete ritura né njé injedis me “N do 8 kishin njé ADN me t@ lehté se bakteret e rritura né njé mjedis qé pérmbante SN. Kérkuesit shénuan ADN-né originale té baktereve duke i rritur né njé medis qé pérmbante !N, Pasta) ata transferuan kéto baktere né njé mjedis ku kishte “'N dhe ilané deri sa té formohej njé breznie vetme, né ményré qé dyfishimi té indodhte vetém njé heré, Masa e ¢do molekule t& re doté vatej nga metoda e dyfishimit qé kishte ndodhur (Figura 3), Pér té ndaré llojet e ndryshme t& ADN-ve, ata pérdorén Centrfugimin e mostrave té ekstraktuara né prani té njé tretésire speciale. Sa mé e lehté té ishte ADN-ja, aq mé afér pjesés sé sipérme té proviézés do é grurnbullohe}. Sa mé e réndé t8 ishte ADNja, aq mé shumé do t@ grumbullohe) rn fundin e provézs (mésimi 3.1]. Ata analizuan agithashtu ADN-né pas dy dhe tri breznive bakteriale. Duke interpretuar rezultatet e kéti kétkimi, ata mundén t& ppércaktonin se cilaprej hipotezave ishte e sakts. kjo puné kétkimore éshté pérgithésuarné figurén 4, 1. Emértoni pjesét e molekulés sé ADN-sé qé pérmbajné azot. 2, Shpjegoni se pse pas njé breznie, té githa molekulat e ADN-s8 ishin njé pérzierje e njéjté e HN dhe #N,3 @supozojmé se ADN-ja dyfishohet sipas modelit konservativ. ‘Skiconinjé provéz pért8 treguar pozicionin e ADN-sé pas njé breznie. 4 @Nisur nga figura 4, kopjoni grafikun pér provézén 4. Vizatoni sshtylln né grafikpér tétreguar pérgindjen e gdonjerés pre trillojeve ‘té mundshme té ADN-sé. S$ @G@Pas tri breznive (provéza 5), pérllogaritni se cila do te jeté pérgindja e ADN-sé qé pérmban vetém “N. ° e ‘aktere|[baktere te riturane Takteret e vansteruara téertura | disabeezan@ prani 1né mjdisin *Nhutregohen hémiedisin || témiedsit intervalte largmit x mostave past kontroll prindéeie te dy zinxirét_ | te dy zinshirét télente ("'N) | te réndé *N) vind (°N) dhe | in 3 & | ‘Se molekulés s€ ADN sé Tree gpa EET pa’ ig py gg lojet e molekulés $8 ADN sé ‘A Figura 4 Pé:mbledhje eksperimenteve pér pércaktimin e natyrds sé dyfishimit @ ADN-sé uRezultatet e té nxénit Ju do té jenité afté: > tépérkufizonicfaré éshté energiia he té shpjegojné se pseqeniete gialla kan8 nevojé part > 8 shpjegoni se sie ruan energiiné ATP ja, > te pérshkruani se si sintetizohet ATP ja; > t6 pérshkruani proceset biologike. Referenca e specifikimit: 3.1.7 dhe 3.1.8. eATP-sé né LCE uc i) “prodhoni" energji. Energlia vetém shndérrohet nga njé lj né nj lo} tjetér. Ajo mund té transferohet ose té clrohet. Mbani mend kéto terma kur flisni pér kété céshtje. J adenozne —+! adenotiné monofosfat (AMP) +1 fe adenaznédifostat (ADP) [adenozing trifostat (ATP] ‘A Figura’. Struktura e ATP.sé energiaeglruar @@ plrdoret nga qelizat hidrtiae &-¢ AP ondensim energjae giruarg@ pérdoret nga qoizat ‘A Figura 2. ShndérrimiiATP-sé né ADP dhe anasjellas Struktura e ATP-si Pér té qéndruar giallé, 18 gjitha organizmat kané nevojé pér energii. Burimifillestar i energjisé éshté dielli. Bimét shfrytézojné energj ie diellore pér t Kombinuar ujin dhe dioksidin ¢ karbonit né molekula mé té ndérlikuara organike gjaté procesit té fotosintezés. Bimét dhe kafshét i oksidojné pérbérjet organike pér té pérgatitur adenoziné trifosfatin (ATP), qé shirytézohet si burimi kryesor i energjisé pér proceset jetike té qelizave. Sie ruan ATP-ja energjiné Molekula ¢ ATP-sé éshté makromolekulé e fosforiluar (figura 1). Ajo &shté e pérbéré nga tri pjesé: * adenina ~ njé baz organike gé pérmban azot; + riboza - molekulé sheqeri me pesé atome karbon (pentozé), gé shérben si skelet me té cilin lidhen pjesét e tjera; * fosfatet - zinxhir i pérbéré nga tri grupe fosfat Adenoziné trifosfati (ATP) éshté njé nukleotid i cili, sic e tregon edhe veté emértimi, ka tri grupe fosfat. Kéto grupe pérbéjné pjesén kyce ku ruhet energjia. Lidhjet mes grupeve fosfat nuk jané té géndrueshme. Ato kané ene i té vogél aktivizimi, cka do té thoté se mund té képuten shumé lehté. Kur lidhjet képuten, clirohet njé sasi ¢ konsiderueshme energjie, Né organizmat e gjalla zakonisht képutet vetém grupt i fundit fosfat. kuacioni qé shpreh kété proces éshté: ATP + (4,0) > ADP + P + &E adenoziné ye adenoziné fostat_ —_energii trifostat difosfat —_inorganik Duke qené se né shndérrimin ¢ ATP-sé né ADP shfrytézohet uji, kemi té béjmé me njé reaksion rrolize. Ky reaksion katalizohet nga enzima ATP hidrolazé (ATP-azé). inteza e ATP-si Shndérrimi i ATP-sé né ADP éshté reaksion i kthyeshém. $ inteza e ATP-sé nga ADP-ja, pérmes shtimit t& njé grupi fosfat, kérkon energji. Ky reaksion katalizohct nga enzima ATP sintetazé. Gjaté kétij procesi largohet njé molekulé ujé, ndaj kemi té béjmé me njé reaksion kondensimi, Figura 2 pal ‘héson shndérrimin e ATP-sé né ADP dhe anasjellas. Sinteza e ATP-sé nga ADP-ja kérkon qé te kjo e fundit té shtohet njé grup fosfat. Kjo gjé ndodh né kéto raste: gjaté fotosintezés né gelizat bimore me klorofil; gjaté frymémarrjes (fosforilimi oksidativ) né qelizat bimore e shtazore; né qelizat bimore e shtazore, kur grupet fosfat transferohen nga njé molekulé dhénése (donore) te ADP-ja (fosforilimi né nivelin e substratit)7 | “ Roli i ATP-sé te qeniet e gjalla Vecoria gé ¢ bén ATP-né njé dhénése té miré té energjisé (pagéndrueshméria ¢ lidhjeve té veta) éshté e njéjta gé nuk e lejon té ruajé energji pér njé kohé té gjaté Yndyrat dhe sheqernat, si glikogjeni, jané rezervuesit mé té miré té energjisé. ATP-ja éshté njé burim i menjéhershém energjie pér gelizat. Kjo éshté arsyeja pse qelizat nuk ruajné sasi té médha ATP-je, duke € shirytézuar energjiné ¢ ruajtur né té né pak sekonda. Kjo nuk pérbén asnjé problem, pér sa kohé ATP-ja riformohet shumé shpejt nga ADP- ja dhe fosfati inorganik, ATP-ja éshté njé burim i menjéhershém i energjisé, mé i miré se glukoza pér arsyet e méposhtme + Gdo molekulé ATP-je gliron mé pak energji se gdo molekulé glukoze. Energjia gé glirohet nga ATP-ja dhe shfrytézohet pér reaksionet kimike jo vetém qé éshté e vogél, por éshté edhe shumé mé e administrueshme né raport me sasiné e madhe té energjisé gé do té clirohej nga seria e reaksioneve qé zbérthejné glukozén dhe gé pa dyshim zgjasin né kohé. + Hidroliza € ATP-sé deri né ADP &shté njé reaksion i vetém, i cili cliron né ményré té menjéhershme energjing. Pérkundrazi, zbérthimi i glukozés, sig e pérmendém, kalon pérmes shumé reaksionesh dhe konsumon shumé kohé, ATP-ja nuk mund té ruhet, ndaj duet té prodhohet vazhdimisht nga mitokondrité né pérputhje me nevojat qelizore. Qelizat, si fijezat muskulore dhe epiteli i zorrés sé hollé, qé kan nevojé pér té realizuar lévizje si dhe transportin aktiv, pérmbajné shumé mitokondri. ATP-ja shfrytézohet né té gjitha proceset gé kérkojné energii, té tilla si + Proceset metabolike. ATP-ja furnizon energjiné qé duhet pér sintezén € makromolekulave nisur nga léndét ¢ para. Késhtu pér shembull, niseshteja sintetizohet nga molekulat e glukozés, ndérsa proteinat nga aminoacidet + Lévizjet. ATP-ja furnizon energji pér tkurrjen muskulore. Praktikisht, energjia e ATP-sé shirytézohet pér rréshqitjen € mikrofijezave muskulore mbi njéra-tjetrén, gjé gé con né shkurtimin ¢ muskulit + Transporti aktiv, ATP-ja siguron energjiné pér ndryshimin € formés sé proteinave té transportit né membranén plazmatike. Ky ndryshim u mundéson joneve dhe molekulave té lévizin kundér gradientit té pérqendrimit + Sekretimi. A7P-ja duhet pér formimin e lizozomeve, té cilat jané té domosdoshme pér sekretimin e prodhimeve gelizore. Aktivizimi i molekulave. Fosfatet inorganike, qé glitohen gjaté hidrolizés sé ATP-sé, shfrytézohen pér fosforilimin e pérbérjeve té tjera. Pérbérjet e fosforiluara béhen mé reaguese, duke kontribuar né uljen e energjisé sé aktivizimit té enzimave. Késhtu pér shembull glukoza pasurohet me njé grup fosfat né fillim t procesit té glikolizés. Imagjinoni sikurlidhjet e pagéndrueshme, t cilat lidhin fosfatet te ATP t@ ishin susta helikoidale. Falé késaj idhjeje té tipit susté, fosfat i fundit do té detyrohej té shképutej nga fosfati tjetér mé i afért. Cdo shtim, qofte edhe i vogél ienerglisé, do ta largonte fosfatin duke cliruar githé_ | energiiné e ruajtur né susté osené | fustterealete ja fostate, ATP ja sintetizohet giaté reaksioneve q8 glirojné energj MB voné ajo hidrolizohet pér té siguruar energjiné e domosdoshme pér zhvilimin e reaksioneve. Ke Késhillé pér studim Mos mendoni se ATPja éshté njé | “substrat me energiitélarté | Peskuncazi, ATPja Bs oj inde | “ndérmjetésuese e energiise”, gé ka pér funksion ta transferojé até (energjnd) CUE uur lus Gradient pérqendrimit do 18 studiohet mé me hollési 1né mésimin 4.4, ndérsa rol lizozomeve né sekrecione né mésimin 3.4, eee 1 ATP,ja shpesh konsiderohet ‘si “burim i menjéhershém i cenergjisé”. Shpjegoni pse. 1. Shpjegoni se sindikon ATP- ja pér ti béré mé té lehta reaksionet enzimatike. 1. Pérmendnitri funksione té ATP.sé né gelizat bimore,Rezultatet e té nxéni Ju do té jeni té afté: > té pérshkruani strukturén e molekulés sé ujit; > tW njihni vegorité e molekulés sé ujit > te shpjegoni réndésiné e molekulés sé ujitné organizmat e gjala; Dt pérshkruani jonet inorganike dhe rolin e tyre. Referencae specifikimit: 3.1.7 dhe 3.1.8, age ‘ae aye nennr ‘A Figura 1 Molekula e uit, ku tregohen lidhjet hidrogjenore : ‘A Figura 2_ Ky insekt mund 8 ecé mbi Ly falétensionit sipérfoqésor. Uji éshté njé ndér pérbérésit kryesoré té gelizave. Edhe pse éshté léngu mé i péthapur né Toké, ai nuk ka njé molekulé kaq té zakonshme. Vecorité e pazakonta té ujit i detyrohen natyrés sé tij polare dhe lidhjeve hidrogjenore gé rrjedhin pre} saj. Molekula dypolare e ujit Molekula e ujit, sig tregohet edhe né figurén 1, éshté e pérbéré nga dy atome hidrogjen dhe njé atom oksigjen. Megjithése molekula e ujit nuk ka ngarkesé (éshté neutrale), atomi i oksigjenit ka njé ngarkesé lehtésisht negative, ndérsa atomet ¢ hidrogjenit kané ngarkesé lehtésisht pozitive. Me fjalé té tjera, molekula ¢ ujit, duke pasur njé pol negativ dhe njé pol pozitiv, éshté molekulé dypolare Uji dhe lidhjet hidrogjenore Polet e kundérta térhigen ¢ pér pasojé poli pozitiv i njé molekule uji ‘térheq polin negativ té molekulés tjetér. Forca térheqése gé lind mes ngarkesave té kundérta quhet lidhje hidrogjenore (figura 1). Megjithése cdo lidhje hidrogjenore éshté mjaft e dobét (aférsisht njé ¢ dhjeta e fortésisé sé njé lidhjeje kovalente), té gjitha sé bashku krijojné njé forcé té réndésishme, Kjo forcé bén gé molekulat e ujit té “ngjiten” mes tyre, duke i dhéné ujit njé vecori té pazakonté. Kapaciteti termik specifik i ujit Pér té ndaré nga njéra-tjetra molekulat e ngjitura t ujit duhet njé energji (nxehtési) mé e madhe se energjia gé do té duhej pér té ndaré ‘molekula pa lidhje mes tyre. Kjo éshté arsyeja pse pika e vlimit té ujit &hté mé e larté nga ¢pritet. Pa lidhjet hidrogjenore, né temperaturén e zakonshme té Tokés uji do té ishte njé gaz (avull yj), glé qé nuk ndodh né realitet. Ky argument vien pér (é kuptuar mé miré se pse duhet njé energji mé e madhe pér té ngrohur njé masé té caktuar uji. Kjo éshté arsyeja pse themi se uji ka kapacitet té larté termik. Uji vepron si njé butler qé i kundérvihet ndryshimeve té menjéhershme té temperaturés ce né kété ményré ruan géndrueshmériné e temperaturés sé mjediseve ujore. Shumé organizma té gialla pérmbajné shumé ujé né trupin e tyre, Uji, duke shérbyer si amortizator, i ruan ato nga ndryshimet e shpejta té temperaturés, vecanérisht né mjediset tokésore. Nxehtésia e fshehté e avullimit té ujit Prania ¢ lidhjeve hidrogjenore mes molekulave té ujit do té thoté se duhet mjaft energji pér avullimin e njé gram uji. Kjo energji quhet nxehtésia e fshehté e avullimit. Avullimi i ujit, sig ndodh edhe me djersén, éshté njé ményré mjaft efektive pér ftohjen e trupit. Né rastin ¢ avullimit té djersés duhet shpenzuar nxehtési trupore. Kohezioni dhe tensioni sipérfagésor i ujit Prirja molekulave pér t’u ngjitur bashké njihet me termin kohezion. Uji, duke pasur lidhje hidrogjenore, shpalos njé forcé té madhe kohezioni. Falé késaj force, ai mund 1@ térhiget pér tu ngjitur lart, né gypat e ksilemés sé biméve. Né té njéjtén ményré, kur molekulat ¢ ujit takojné ajrin, ato tentojné té térhigen poshté né masén € ujit, né vend gé té largohen prej tj.Kjo fore’ quhet tension sipérfaqésor. Kjo do té thoté se sipérfagia e ujit yepron si njé “lékuré veshése”, ¢ cila éshté mjaftueshém e forté pér té mbajtur organizma té vogla, sig jané disa insekte té ujit (figura 2) Réndésia e ujit pér organizmat e gjalla Uji éshté pérbérési kryesor i té gjitha organizmave. Meduzat e detit pérmbajné mbi 98% ujé, gjitarét deri né 65% . Uji éshté gjithasheu mjedisi ku lindi jeta né planetin Toké dhe vazhdon té jeté mjedisi né té cilin jetojn€ shumé kafshé. Ai éshté i réndésishém edhe pér njé séré arsyesh t@ tjera Réndésia e ujit pér metabolizmin «Uji pérdoret pér zbérthimin molekulave té ndérlikuara me ané 18 hidrolizés, si pér shembull té proteinave deri né aminoacide. Uji prodhohet giithashtu nga reaksionet € kondensimit. « Reaksionet kimike ndodhin né mjedis ujor. + Ujishérben si léndé e paré pér fotosintezén te bimét, Uji si tretés Uji shérben si tretés i léndéve té tera. Né té treten + gazet, si oksigieni dhe dioksidi i karbonit; + mbetjet, si amoniaku dhe ureja: + jonet inorganike dhe molekulat e vogla hidrofile, si aminoacidet, monosakarasidet dhe ATP; + enzimat, sepse reaksionet zhvillohen né twetésira. Vecori ta tjera té ujit + Avullimi i ujit shkakton ftohjen e tcupit duke kontribuuar, né kété ményré, né rregullimin e temperaturés sé ti + Uji nuk mund (é shtypet lehté, ndaj shérben edhe si njé faktor mbéshtetés. Kjo veti shfrytézohet pér skeletin hidrostatik té kafshéve, si pér shembull krimbave té tokés, por edhe pér presionin e turgorit te bimét barishtore + Duke gené i tejpashém, uji mundéson fotosintezén te bimét e ujit. Po ashtu, rrezet e drités depértojné né léngun veshtullor qé mbush sytin dhe arrijné deri te retina. Jonet inorganike Jonet inorganike gienden né tretésirén e citoplazmés qelizore, né pjesét € léngéta, por edhe si pjesé e makromolekulave té organizmave té gjalla Ato takohen gé nga pérqendrimet mé té uléta deri tek ato mé té lartat Jonet inorganike kryejné njé gamé té gjeré funksionesh, Funksioni specifik i njé joni varet nga vecorité e tj. Késhtu, pér shembull, sig ¢ kemi paré né mésimin 1.6, jonet ¢ hekurit takohen te hemoglobina, ku Iuajné rol né transportin e oksigjenit. Po ashtu, jonet fosfat marrin pjesé né ndértimin € molekulés sé ADN-sé (mésimi 2.1), si dhe t& molekulés sé ATP-sé, gé shérben pér ruajtjen e energjisé (mésimi 2.3), Jonet e hidrogjenit jané té réndésishme né pércaktimin e pH té tretésirave e pér rrjedhojé edhe né funksionin ¢ enzimave (mésimi 18). Né mésimin 4.5 do té mésojmé se pse jonet e natriumit jané té domosdoshme né transportin e glukozés dhe aminoacideve pérmes membranave gelizore A Figura 3 Avullimii jt giaté djersties ndlihmon né cuajtien e temperaturés sé init Informacion ndihmé: | Né masimin 27 do té mésoni pér gypat eksilemés, Ndérsa me Kondensimin dhe hidrolizén u njohét n& mésimin 1.4 rarity Né paragrafin e méposhtém emértoni fjalét qé mungojné dhe gé pérfaqésohen me shkronjat nga anéf. Njé molekulé uji éshté a sepse ka njé pol negativ dhe njé pol pozitiv. Kjo dukuri i detyrohet shpérndarjes sé pabarabarté tb nét8, NEkéto rrethana krijohet njé forcé térheqése mes molekulave t8 ujit qé quhet c. Ajo i mban molekulat t8ngjtura mes tyre. Kjo vecori bén gé molekulat té térhigen nga sipérfaqja né brendési té masés é ujit jo forcé quhet d. Ujika aftésité ndajé makromolekulat 1né molekula mé té vogla pérmes njé procesi qé quhet e, Uji éshté léndé e paré pér procesin e fte bimét e gjelbra.Rezultatet e té nxénit Ju do t€ jeni té afta: ‘> t kuptoni se zbulimii qelizés parapri nga zbulimi mikroskopve té paré; ‘> tekuptoni thelbin dhe réndésiné e teorisé qelizore; D témésoni se gelizatjané nje farmi formash e funksionesh; > t@ kuptoni réndésiné gé kané pérmasat gelizore né pérmbushjen e funksioneve tyre. ‘A Figura 1, Pamja e “gelizave"té vrojtuara ‘nga Robert Huk né njé copéz tape ‘A Figura 2. MikroskopiiA, Van Lelvenheuk, indértuarné vitin 1864 Ndértimi i gelizés EA lee me ttre) e Té gjitha organizmat e gjalla jané té ndértuara nga struktura shumé t iméta gé quhen qeliza. Qeliza éshté njésia mé e vogal qé mund t€ kryejé té gjitha proceset ¢ domosdoshme pér jetén. Pér shkak té madhésisé sé saj, qeliza nuk njihej para zbulimit té mikroskopit é paré né vitin 1660, Kané kaluar disa shekuj qé atéheré, megiithaté ende vazhdojmé té zbulojmé té dhéna té reja pér funksionet gelizore né nivel molekular. Historiku i zbulimit té gelizave né tapén e drurit té lisit Rreth vitit 1660, Robert Huk, njé mjek anglez, pérdori njé pajisje zmadhuese me tri lente pér té zmadhuar detaje té sendeve qé nuk mund t€ dalloheshin me sy té liré. Huk vézhgoi luspa peshqish, pendé shpendésh dhe mé né fund edhe njé cops tapé me orighiné nga druri i lisit Te kjo e fundit, Huk vuri re dhoméza té panumérta si hojet e bletés, qé { quajti qeliza (nga latinishtja - dhoméza té vogla). Né té vérteté, Huk kishte vézhguar qeliza té vdekura, pra “kufijté” e qelizave, brenda té cilave kishte hapésira boshe (figura 1) Muret qelizore té zbuluara nga Huk nuk treguan asnjé shenjé té ekzistencés sé bérthamés dhe organcleve té tera qelizore Né vitin 1684, holandezi Antoni van Leivenheuk e pérmirésoi sistemin ¢ lenteve, duke i dhéné njerézimit mikroskopin e paré (figura 2) Ai studioi pak material té marré nga dhémbét dhe u befasua kur mundi té vézhgonte qenie té gjalla mikroskopike té padukshme me sy t¢ liré. Ai i quajti kéto mikrogiallesa animalculus ose kafshiéza té vogla, Nga ai moment filloi zbulimi i njé bote té re té gjallé, deri atéheré krejtésishe té panjobur. Me ghithé pérmirésimet gé ka pésuar mikroskopia me drité, ajo éshté € pamjaftueshme pér 1 vrojtuar pjesét e iméta 18 qelizés. Studimi i ultrastrukturés qelizore éshté i lidhur me zbulimin mikroskopisé elektronike né vitet 1950. Lindja e teorisé gelizore Pérsosja e mjeteve zmadhuese krijoi mundési mé té médha pér Vu futur né labirintet e qelizés. Né vitin 1841, botanisti i shquar skocez Robert Braun zbuloi se brenda qelizés ndodhet njé pjeséz qendrore, Q€ al ¢ quajti bérthamé. Vetém shtaté vjet mé voné, botanisti gjerman M. Sblaiden arriti né pérfundimin se cdo bimé éshté e ndértuar nga Geliza, té cilat pérbéjné njésité funksionale té té gjitha organizmave. Nié vit mé voné, edhe njé studiues tfetér gjerman, T. Shvan, duke studiuar indet shtazore, arviti né té njéjtin pérfundim