&

l!

lr

z
7
'P

Ir
B

na DiiNr{\r {narrrRM{r {rr r{l(n

 ' bg,

EsIdTtiRK
nmixnn
bARi -lsxnni

utmNvprminnnn

Prof. Dr. AMiilkndtr DONUK

TDAV. Yayn Nu.:60
MilllNu. :89-34-Y 0147 -60
ISBN 975-7628-tt-5

IQINDEKILER
BUBSER
ONsoz
KAYNAKLAR
Bakanlar Kurulu'nun 2On1980 savrh karanvla kamu varanna Belgeler
I: TqrFSe KitAbeler ve Diler I .
higmet verdifi kabul edilerek vergi inuafiyeti-tanrnmn bulunan Il-YabancrBelgeler ... IV
TURK DUNYASI .A.RA$TIRMALARI VAKFI taiafindan Ill.SeyahatnlimelerveHdtrralar .... .. VI
haarlanmrgtrr. IV-lrfalzemeKaynakKitaplarr ......VII
V- Aragtrrmalar' . VII
Her hakkr mahfuzdur. TURK DUNYASI ARASTIRMALARI
VAKFI'run miisaaclesi olmakszrn tamamen veya krimen herhangi ndrUm r
bir defiEiklik yaprlarak ikribas edilemez.
T- iOaNJ UNVAN VE TERiMLER
a-idarlUnvanlar .1
b-IdariTerimler 66

BOLUM II
II- ASKERI UNVAN VE TERiMLER
. Tiirk Diinyasr AraEtrrmalan Vakfi
a- Askeri Unvanlar 92
YULUC TDKiN oizei MERKEzi'nde dizitmiE ve bastcya b-AskeriTerimler 93
haarlanmrEtlr.
sisLiyodRAFYA ... . . . .111
Baskr: PAMUK OFSEI' KIS^ALTMALAR 123
DiziN .....r24
HaberleEme Adresi: P.K.94 Aksaray-iSTANBUL

Telefonlar:S1l-l0 06-511 18 33
 KAYNAKLAR

I- fiirkgc Kitabelerve Diler Belgeler:

Slqmamran haarlanmasrnda tig biiyiik ve dnemli Tiirkge ana

kayna$mrz olan, Orhun 0bideleri, Kutadgu Bili! veDivltn-iil0gat'ir
Tiirk baEta yer almaktadr.
e- Kitabelen
Bilindili iizere G0k-Tiirk devrinden kalma tig btiyUk kitabeden
ilki Kiil Tegin'e, ikincisi Bilgelye, iigiinciisii TonyukulCa eittir. Kiil
Tegin kitabesini alabeyi Bilge Kagan 732de, Bilge Kagan kitabesini
de735 de kendi o$u diktirmiEtir. Aslmda en eiken haarlanmq ol-
masl gereken Tonyukuk kitabesi i*,726 dan souaki yrllarda dikil-
miEtir. itt< iti tcitauenin metni htikiimdar ailesine mensup ve Kiil Te-
gin'in "atrsr" olarak g0sterilen 'Tolhg Tegin' taraftndan yaalmqtu.
UEiincii kitabenin miipllifi ninise, bizzet Tonyukuk'un olmasr ihtima -
li ileri siiriilmektedirr. Orhun kitabelerini 1893 yrhnda Danimarkah
b0yUk tiirkolog V. Thomsen'in okumaya muvaffak olmasmdan son-
ra, diyebiliriz ki, asil Tiirk tarih ve kiiltiiriiniin gerEek kimlili belir-
mele baqlamlEtlr. "Tiirk" tdbirinin, Trlrk resmi adt olarak geEdrti ilk
Tflrlq e metin olan bu kitab eler, Iconumw agu mdan idari-as lccri terim v e
unvanlann tesbit edilmesfudc sailafufu belgeler son derecede laymetli

I Bk. R. Giraud, "L' Empire des Turcs c€lestes", Paris, 196O, s. 59, 154.
m alz emeyi mqdana getirmeW e di?.
Yine &12 asrlatdan kalma G0k-fiirk yanh^di$e't kitabelerde
de konumuzu takviye eden bilgiler yer almaktadui
b- Kitaplan
Muahhar bir derne 6it olmakla birlikte Gok-Ttirk harfleriyle ya-
almry "Irk Bitig" adh iinlti TtirkEe fal kitabra yamnda TUrkg kay-
naklanmtan baEta gelen eserlerinden Kutadgu Bilig XI- ytizplda
(1069-1070) yrhida Kara-Hanh devlet adamlanndan Balasagunlu
Yusuf tarafindan dewin hiikiimdan Tamgag Bulra Han (Eb0 Ali Ha-
san Olm. 1102-1103)'a sunulmuEtur. 6645 beyitlik manzum TiirkEr
(Kiin-to!dr',
bir eser olan Kutadgu Bilig "Ay-toldr", "Oldiilmiq" ve
*OdgurmuE adlarr ile belirledifi Sahrslarr E0yle tanrtmaktadtr: Ktn-
'
tofdr 6lig (htikiimdar) dir ve tdrii (kanun)'ntin yerini tutar. Ay-toldl
"liut" (siy6si iktidar) dur. Ogdiilmiq kut'un.ofludur ve ukuE (akrl)'u
g0sterir. OdgurmuE is e " dhb et " i temsil eder'' Kut'un, adaletin ve beg
(nunimCar;, vezir, siibaEt (kumaildan) Ulug Hacib vb' gibi idare a-
damlanrun Ozelliklerini uzun uzun tawif eden Kutadgu Bilig' Isldm
medeniyeti S€vresindeki Ttrk topluluklanmn siyasl-iEtimal btinyesini
g0zler Oniine sermektedir. Eski Tiirk geleneklerini de belirlemesi ya-
nrnda 11. y[zyrl Tiirk cemiyetinin idarl-askerl tegkildtr ve fikir hayatr
bakrmmdan gok miihim bir dewin "aynast" olarakkab0ledilenbue-
ffi'Eski Tiirk Yazrtlan" I, istanbul, 1936; R.
Giraud. "L' fnscription "A Grammar of Or-
d6 Baih-Tsokt6", Paris, 1!X1; T. Tekin,
khon Tirrkrc", Bl&mington, 19ti8; M. Eigin, "orhun 6bideleri", /1000 temel eser,
nu:3?, Istanbul, 1970.
3 Meseld: 'iKiili cor, Ongrn, Sing-usu, ihe Hugotu, Suci, Uybat, Qkul, Agu-
ra. B Ear kitabeleri. BuIear Hanlanlistesi. Narv Szent Miklos" vb. bk. H.N.
oituni"Ery", I-III; 1936, 1938, 19,10; T. Tekini"a Grammar...", s. 255
vdd. Aynca "bk.aE.".
4 Bk. H.N. orkun, "ETY':, II, 1939.
5 Tafsilen bk. i. KafesoElu, "Kutadgu Bilig ve Kiiltiir T4rihimizdeki Yeri",
TED, say I, Istanbul, 1970.
II
serden Eok istifade etmi$ bulunuyorur6.
XI. y[zyrldayanlan diler kayna{lmlzrn KdEgarh Mahmud'un
1074 yilnda tamamladrlr anlagrlan ..Div0n-iiliigat'it-[iirli[tir. Eser,
TtrkEe kelime ve deyimleri Arap dili ile aErklayan bir lfigat kitabrdrr
ve muhteviyatrndan da gortildii$ii gibi,yalnrz o zamanki Ttirkgivele-
rinin basit bir s6zltilii defil, umuml olarak Ttirk b0lgelerine, o devir
Tiirk lehgelerine, medeniyeti ve kiilttir hayatlna, askeri durumu ve i-
nanr$ma vb. 6it bilgileri bir araya getirmilrir. Bu sebeble konumuz
bakrmmdan gok faydah malzemeyi ihtiva etmektedi/.
Bunlara, 14. asr baqlannda hazrlandrklan belirtilen, fakat es-
ki Ttirk unvan ve terimleri bakrmmdan oldukEa tatmin edici tdbirle-
ri ihtiva eden iki l0gat kitabrnr da ilSve etmek lizrmdrrs.
c- Destanlan
Qlqmamrzda baqvurdu$umuz difer bir kaynak eserimiz dd.O-
luz Kalan Destanr"dlr. OldukEa geg bir devirde (14. aslr baglan) ya-
zrya geEirilmesine ra$men Eok eski Tiirk geleneklerini yansrtan O[uz
Ka{an Destanr da eski Tiirk deVletindeki idari teEkildr rerinnlerinin
takviye edilmesi hususunda bize Eok faydalar safladrlr gibie, aynr n!-
telikteki "Dede Korkut Kiftibr,' da konumuzu zenginlegtirmiEtirto.
Uygur'lara dit menEe efsanesi de bize faydah olmugturrt.
6 . Yayrnlama ve bugiinkii Tiirkgeye qevirme: R.R. Arat.
,,Kutadeu
Bilis.'. I
(metin)r_Istanbul,1947,ll (bugiinku dile geiirme), Ankara, 1959, III (in?eis),"lsian_
bul,1979.
7 Yavrnlavan ve rerciime eden: B. Atalay, ,,DLT', I-III (metin), IV (indeks),
Ankara, l%9-1944.
vdd,291 8 l- "lbnii-Mi.ihennd L0gati" (14.yiizyrl baslan). nesr. A Bartal. istanbul.
l9!.2-E,boHayydn: "Kirabal-fdr6k li-lis?n it-Arrlk";(1313), negr. a.'Caferogi'u, is_
tanbul, 1931.
9 Yaylplayan ve bugiinkti dilimize qaniren: W. Bane - R.R. Arat. ',OIuz Ka-
1e36' Buradan ikin-ci nqir:/ 1000 tdmel eser, tr/i
.
f$:"?r,:1%:tanbul, "",
10 Bk. M. Ergin, "Dede Korkur Kitabr',, I (merin). Ankara. 195g. lI (indeks).
;,ob;;;'K;)il;;;''
fiff6lii.c;lHfli;ly. s*i..e "s'kri."); d.s.-c6'ry.i,
ue
11 Bk. Cuveynl, Ara Melik,'Tarih_i Cihanguqa (te1if:1260),t,19 l2,ll,tg16,
GMS
III
II- Yabancr Belgeler:
Ayrrq4 buraya kadar adlan geEen Qin ylltklannda Tiirk kiil-
a'Qin:
tiiliimlerir) yanrnda Qin'deki "Beg siil0te devrinde (907-960)" Uygur
bakrmrndan ilk tarihinden bahseden Qin vesikalart da &rafimzdan delerlendirilme
Eski Ttrk devletlerinde unvan ve terimler
Asya Hunlarlndan bahsetmek' ye E:hqrlmrqtrr'o.rii ile ilgili mevcut bilgiler tanmm$ sinolog W. E-
miiracaat ettifimiz eserlerin baqrnda a'd- berhard tarafindan -etnofrafik malzenre nitelilinde olarak toplan-
te olup m.ii. 1. n"Si""'naa yazrldrfir fotittit"n Qince "Shi'ki'!
"rr" Han shu" (m' s' m{ ve yayrnlanmqtrrlT.
i, bunun bir devamr rnahiyetindeki "Ts'ien
"."iil", ilgili olarak sade-
92) denilen kitaplar gelmetteOir' Bunlar Hunlarla et-
b- I;Atin ve Bizans:
* .tii"i"ttif, tatatittt ve son derece onemli t6birler ihtiva
defa
yaktndan tanrmamrza biiyUk ol- Avrupa Tiirk tarih ve kiiltiirii hakklnda faydalt bilgilerveren Ba-
mekte olduklan iEir. Iiirk-devletini
2' tl kaynaklan sayrlamryacak kadar goktur. Bunlar arasrnda gegitli ya-
t*t*cr olmuqla rdrrl
n'uu'" bancr dillere yaprlan terciimeleri ve tiirlti araqtrmalardan faydalan-
d6neminde Tab- drfrmrz baEhcalan LJtince yazan mtielliflerden A. Marcellinus (aE-
Hunlan tAkip eden Orta Asya T[rk devletleri gabla- .yk. 330-340) ve Yordanes (550'Jer)'in eserleri ile Bizans tarihgile-
hAkanlrfr (552-144)
g"g O"ufai (3E55i7) ve Do[u c6t-ttirt< rinden Priskos (5. ytizyrl ortasr), Prokopios (6. asrr ortalarr),
Chou (557-581)' Su-
rrnda Tiirk devleti, tarihiu""ktiltutu aEtlanndan
ait yrttrttil3 it" bj:tj\ Menandros (6. asrr sonlarr), Theophanes (aq. yk. 7. asrr baglarr), Th.
i (581-,5i8) ve r"ng 16is-907) hdnedanlanna Simokattes (7. asrrrn 1. yansr), L. Phylosophos (Imp. 886-912) ve K.
Wei'shu (TabgaE t-il6t:i yrlltft)'
re bir gok nal tercumeleri yanrnda .I" Porphy-rogennetos (imp. 9I2-959)'un kitap, h6trra ve seyahat nctla
-6*8),-P:i'^t-tli (386-659)' u ng-tien
ili;r'i rhu (530-590, zeyli 565
vb' gibi cserlerin tercii-
16
nndan istifade etmeye Eahqtrk.
(755-812), Tse'tsctri-i'ung-kien (10i9-10S0)'
c- Do{u XuyrruLlu.r,
me ve aEtklamalanndan faydalantlmqttr^ "
yukarda a<ll.an.gc.Een i- 1- Ermeni:
Yine Qin srildlesi olan Tang devrine€it
(744-840) dcvri ile ilgili bo-
ki anakaynaftn Orhun Uygur h6--kanhfr
Sebeos (7.ynzyi), Moses Horenagi "ilorenli Moses" lMcvse-s/
(8. asrr), Moses ituiankatvaci, /I(alankatulV (8. asrr ?) ve Levondle.

@lar: De Groor, "Dic Hunnen dc.r Vonchris.-. 2- Siiryani:

B' ogel' "llilyiik
tlichenZeit", s(x.rm-trip;g,iili'itiiriE"ft;iimeveaErklamalar: 15 Ek. C. Mack:rras, "The Uighur Empire744-840, According to the T'ang
Hun imparatorlulu Tarihi"' I-ll' Ankara' rvut ' _
Dynastic Histories", Canberra, 1968.
641-q56-)'
13 "Chou-sl:u" (533-666), "Sui-shu" (580 643' zeyli629-63(>ve 16 Bk. J.R. Hamilton, "[,es,Ouiihours a l'6pcque des Cinq Dynasties d' aprds
"rarigl-.nu;tbl]i&rl-rdoi:rdu zlu.;;iciu-'i'ng-shu" (88?-e+r" zevl e41-945)'
les documents chinois", Paris, 1955.
14Bk.LiuMau-Tsai,..DieChinesischenNach-richtcnzurgcsclrichledcrost.
Wiesbadcn, 1958' 17 Bk. W. Eberhard, "Qinin $imal KomEulan", Ankara,1942.
Trirken (T,u_kiie),,, r (metirireiln-ti*.i'{.;|;1, ti (3Erklamalar). .

fg
i}ifi:ikd"f.illlnr, H*;:f# H 3*1 fi1l1
Chavannes. "Documents sur
Bk. Kaynak malzeme kitaplan, aragtrrmalar.
ilsilendiren krsrmlannrn ,Jii,fi:iiti? Eq. 19 Bk. D.M. Dunlop, "The History of the Jewish lihazars", Princercir, 1967;
r*Tou-kiue (Turo) o."ii'.]ti";;' fJiildit& iml' avn vtietl''
",i'"i'Xi'a;"U"'
"fint'L{"llf*ll ""? "Notes additio"n'
("Dccuments..."in
P.B. Golden, "Khazar Studies". I-ll. Budapest, 1980.
i,liilli.,r?r.i b",;-r.i"iii"illi *"*ia.ni"*;, ?"i..'boJrg, 1o03
il6vesi).

IV
V
 Stiryani M-ikhael (61m. 1200), Barhebraeus (Eb0'l-Farac,ibn'iil Bunlar arasmda Qinli WangYen-tii (981), Bizansh Zemarkhos (569),
iuri,otm. tzs+;m. ve Valelqtinos (576)'un Bizans tarih kitaplarrna intikal eden hdtrra
3- islAm: notlarra, fevkaldde ehemmiyet tagrmaktadrr.
Arapga ve Fanga yazrlmrg tarih ve colrafya kitaplarr ve ilgili ve-
sikalann bazdan konumuz agtsmdan muahhar olmakla beraber, fay- fV- Malzeme Kaynak Kitaplan:.
dah bilgiyi ihtiva ederler. Mesel6, Mes'udiibn Havkal, istatrrf, iUn Bu eserler "kaynaklar" bahsinde zikrettigimiz Tiirk ve yabancr
Rusta vb. nin cofira$a kitaplan ile Hudfid'ulAleriir ve Tarih-i Cihan' belgelerin, ttirlerine veya yaah bulunduklarr dillere gdre bir araya ge-
gusa22 gibi eserier.'guntai da trpkr l;tiin ve Bizans kaynaklarr gibi tirilmi$ yalnrz "malzeme" nitelilJndeki kitaplardrr ki, dzellikle Qin-
ce, l-dtince ve eski GrekEe bilmeyen aragtrncrlara emsalsiz denecek
z:rmantmrz araqttnctlan tarafindan oldukga iyi bir Eekilde incelenmiE
ve yaytnlanmtgtrrzr. rilEiide'destek sa$amaktadlr. Biz de, esasla "keynak " olmamakla be-
raber, muhtaE bulundulumuz belgeleri gergek kaynak eserlerden
4- Rus KroniHeri: toplayarak ortaya koymuE oian bu delerli Eahgmalardan son derece-
Nestor kronifi (ll-l2.yiizyrla 6it)2. de istifade ettik. Konumuzla ilgili bu kaynak malzeme kitaplannr bir-
kag kalem hdlinde arz etmek mtimkiindiil/.
5- Mofiol:
V- AraEtrrmalar:
Mofollarrn Gizli Tarihi (1240)Bk. "Mofollann Gizli Tarihi", Eski Tiirk idari-askerl unvanveterimleri hakkrnda biiyiik Eo[un-
/Tiirk. terc./, Ankar a, 1948- lufunu, aralannda bir kag Rus ve Japonun da yer aldrlr Batrh orien-
talistlerin meydana getirdigi kalabahk bir aragtrrrcr ki.itlesi mevcut
III- Seyahatneme ve H6trralar: bulunmaktadrr. Bunlar arasrnda qu isimleri, bilhassa Eelitli gdrUlle-
Eski ve OrtaEallarda Ttirk memleketlerine seyahat eden Qinli, ri ve fikirleriyle Ttirk ki.ilttir hayatrnr aydrnlatmafa Eahgmrq ilim a-
Bizanshve Miislii4qn seyyahlar konumuzbaktmtndan ilgi Eekici nor damlan olarak sayg ile zikr etmek lAzrmdtr: V. Thomsen, W. Radloff,
lar brrakmrqlardrr
25.
eyrica yabancr devletlerin elgileri olarak Tiirk W. Barthold, Ed. Chavannes, J. Marquart, F. Ilirth, De Groot, F.W.
iilkesini ziyareteden qahrslann da hdtralanndan lbaretbazr notlar' Miiller, K. Shiratory, P, Pelliot O. Franke, Gy. Ndmeth, L. Ligeti,
dan, konumuz baktmtndan btiyiik faydalar sa$lamrE bulunuyoruz' K.II. Menges, W. Bang, M.F. Kiipriilii, R.R. Arat, II.N. Orkun, A.v.
20 Bk. BibliYoAratya.
26 Bk. Ed. Chavannes, "Docunrents sur les Tou-kiue (Turcs) occldenraux",
27 Bk. V. Minorskv. "Hud0d'ul-Alem", The Retigion of the World, a persion Petersburg, 1903; L.Ligetr, /Tii?k.terc./,'Bil inmeyen ig-Asya'', Isranbul, I 946.
zeoer ipni t t z xtl. - sz2 xo., GMNS, XI, l-ondon, I 937.
27 Qin kaynaklarrnda malzeme igirr: W. Eberhard, "Qinin gimal Kom$ulan',,
22 Bk.Yk. n.1r. Ankara, 1942. Gi"ekce yazrh kavnaklar iiin: Gv. Moravcsik. iBvzahrinoturcici", t-ti-
Berlin, 1958. OrtaqaA Tiirk rarihi ile ileili cesiili vabancr dillerdeki (I-tirin. Gre(. a-'
23 Bk. Ara$trrmalarve Bibliyofrafya. rap, Fars, Macar vb.)-kaynaklardaki bilcile-r icin:"'A Mawarok el<ideircil 6s a
24 Rus kronilinden araEtrrmalarda faydalantlmqttr' honfoglaldsrol", Budap<ist, 1958. 13. asia kad"ar eski Tiir['resmi belgelerde, <izel ve
diniyayrnlarda ve l0gat kitaplannda geqen Tiirkqe kelime, terim ve u-nvanlarrn toplan-

*,*?ln,Slrj'i';;a;ill1f i,*,9"";;#;iX3l)*'3iqliilllait"rii"'fi -?Uff I'

drlr iki eser: a- G. Doerfer, "'ftirkischb und mongolische Elemente im
Neupersischen", I-lV, Wiesbaden, 1963, 1 965,1 96'7,197 5; G. Cla uso.n,',An Ervmolo-
gical Dictionary of PreThirteenth-Centlry Turkish", Oxford, 1972. Islami calTiirk
llJ:tili;X,:l'"tl'Agl;l;'',ryi;,lB'*:riff"Eil"'i,?t-#'11;ffi 3;ll;}ft *",, devletlerindeki unvan ve terimler igin: I.H. UzunEargrh, "Osmanh dwlcri rEEIilArrna
R.
il6hiyat Fakullesi Dergisi, I,2, Ankara, 1954; "lbn Fazlan s€yahatname-
$e'en' nrcdhal", Istanbul, 1941.
si", IStanbul, 1975.
VI VII
 6NsOz
ranrnmrg rurKorogumuz r. A.opruru'nun Dellrrugl glDl "EJ&,
Gabain, F. Altheim, Z. Giikalp, P. Boodberg, F. L6szl6, K. Czeglddy,
Trirkunvanlanyalnz dil taihi agsmdan dertil, umfrmiyetle hilnir tarihi
L. R6sonyi, L. Bazin, J.R. Hamilton, O. Pritsa! V. BeEevliev, A. i
ve bilhassa Tirk devlet huhtku taihi bahmundan gok dnemlidir. Tiirk
nan, A.N. Kuraf B. Saf,sa S.M. Arsal, S.G. Klyachtorniy' R. Giraud'
devletlerinde siyil$ ve igtimat bir mevki veya bir kamu gdrevi ifadc edcn
M. Mori, A. Caferoflu, A. Bombaci, O. Turan, B. 6ge! F. Siimer, P.B.
bazt unvanlar mevcattur ki, bunlann agtHanmau ile eski Tilrk toplu-
Golden, M.A. K0ymen, I. Kafeso{lu vb-.
lu Hannu igtimat briny e s ini v e hu la*t teE kilhfint anlamak mtimHin ola -
cal<firt ". Asrlardan beri EeEitli zamanve bolgelerde, birbirlerinden
ayn birgok imparatorluk ve devletler kurmuE olan Tiirk toplulukla-
nndaki idari-askeri terimveunvanlann tek tekincelenerek eski Tiirk
devletlerinin teEkil6t ve miiesseselerini ortaya gkarmak araqtlrma-
mzln esaslnr teqkil etmektedir. Bu konu iizerinde gimdiye kadar ya
pilan tetkiklerden Eo$u sadece linguistic aErdan ele almmq oldulun-
dan, eksik ve hatdh neticelere varan bir takrm etimoloji tecriibelelin-
den ileriye gidilemedifi goriilmektedir. Bunda da yabancr ara$tlncl-
lartn 6nce, pegin hiiktimlti olmalarq sonra da Ttirk idari -askeri
terimlerini bagkii milletlere ba{lama gayretleri rol oynamakthdrr. Ay-
rrca, yabancr bir miitehasssrn ileri siird0lti fikrin, kertdisini teyid e-
den di$er ara$tlrmacrlarca da benimsenmesi yanmda, konu ile hig al-
6kasr olmayan iddialarrn da ileri s0riilmesiyle baa unvanlann men-
gei meselesini kesin olarak ortaya gkarmak miimkiin olamamakta.
dr. Kaldr ki, sadece dq benzetmeler ve tarcziyelerden hareket eden
birgnk yabancr sinolog, mongolist, slavrst vb. meggul olduklarr saha-
nrn da tesiriyle TUrk idari invanlarrnrn menEeini baEka kaynaklarda
iI
aramanln gayreti iEerisinde olmuqlardrr.
io

Bjz, bu hususlan da g0z dniinde tutarak hazrrladr$rm:zbu tez-

':. I
de ewel6 kaynak eserlerimiz olan Orhun dbideleri, DivAn-ii Lfigat'it- -
Tiirk, Kutadgu Bilig ve bilahirevaalmrE l0gat kitaplarrnrn, sonra, bag-
ta Qin kaynaklarr olmak iizere l.5tin, Bizans, Ermeni, Gtircii, isl6m
ve Rus kroniklerinin yardrmr ile eski Ttirk devletlerinde mevcut idari-
-askeri terim ve unvanlarr tek tek tesbit etmele Eahgtrk. Kaynaklarda
da[mrk hAlde bulunan belgeleri bir araya toplayarak unvanlann, da-
ha Eok tarihi-sosyal agrdan, hangi'fiirk devletlerinde gOrtildiifii, kirn-
ler tarafindan ne maksat ile kullanrldrfr, yaylma sahalarr, mdnasr,
@di!ertetkikgilerinkitapvemakalelerihibli- -T Bk. F. Kcipriilti, "Eski Ttirk unvanlanna 6it notlar", s. 17.
ydra fyada g<ist eril m iEt i r.
VIII IX
 ao
men$ei hakhnda ileri siirtilen iddialan vb. ayn ayn incelemek sure-
tiyle delerlendirme yoluna gittik. Bunun yarunda baa yabano araE-
uncilann tarafll tutumlannr da belirtmefe gayret ettik.
BOLUMI
Unvanlar ve tAbirlerden herbirinin ayrl bir kawamt ifade ettili
qiiphesizdir. Hdlbuki bunlarm, birEok aragtrtcilar taraftndan birden I- IDARI IIIWAiI \1E TRIMLER:
fazla ve mdna itibariyle farkh kelimelerle karErlandrfr g6riilmektedir.
Tiirkdilinin hem Tiirk, hemyabanct miitehassnlannda miigahede e-
dilen bu durum, terim veya unvanln Eok kere yanlq anlaEilmasrna ze-
min haarlamaktadrr. Aynca kaynaklarda baa tdbirlerin ad mt, un-
van ml, topluluk ismi mi oldulu agrk olarak belirtilmemesi de (me- ^1,-iD.Lni uIwANr,AR
selA: Tardu, Kapgan, Buku, Tabgag. M. Clauson'a gdre eski Tiirkler-
de biri gocukluk, biri genElik, b.iri de gdrduli.i vazife ile ilgili olarak ALPAGUT:
ug ayrl ad verme gelenefi vardr'), kesin bir neticeye vanlmastnt giiE-
leqtirmektedir. Biz konuyu mevcut imltdnlar OlEiisiinde ve tarihi bel- Tiirklerde bil riitbe ismi olanl ve ktil Tegin kirabesinde Alpagu
(dofrusu Alpagut2; Eeklinde g"Een3 bu unran"8. ytizyrl Uygur le'hrt-
geler rErfrnda, daha iyi de$erlendirmefe, ydni terimlerin ve unvanla-
sinde "muharip" mAnasrnda olup bazan Ozel ad olarak da kullanrl-
nn tek ve gerEek mdnalannr tesbit suretiyle, eski Tiirk devlet huku-
mt5 ve DLTde "tek bagrna dt\mana saldrran, hig bir taraftan yaka.
ku ve teskiletma elden geldili kadar vuzuh kazandtrma{a Eah$tlk.
lanmayan yi[it" diye mdnalandrrrlm4tlr". F. Kopriilti,ye g6re, kitabo-
(ahEmamrzda eski Tiirk unvan ve terimlerini tanrtrrken, yalntz lerde geEcn bu t6bir trpkl alp kelimesi gibi he4 bir has isim,hem sr
Bozkrr ddnemi Tiirk siydsi kuruluqlannrn dikkate ahnrp, isldm-Eafr fat hem de bir unvan olarak yer almaktadtd.Gy.N€meth ise qu
Tiirk devletlerinin araEtrrmamrz dqrnda brrakrldrlrnr hatrrlattrktan gdri\tedir: "Alpagut " TiirkEede Tarhan unvanrnm eqi olup, bir geref
sonra, unvan ve riitbelerin,dnemine gdre de$il de srrf okuma kolay- riitbesjni ifade eden bu unvanla ilgili belgeler l(azan, Kuman ve
h$ sa$lamak maksadiyle, alfabetik sra iginde sunuldu$unu belirtme- Karaim lehEelerinde Alpagu( Tobol lehEesinde Alpaglt: (bfatay
liyiz. $imdiye kadar yaprlmrE ve Eok dafrnrk belge ve incelemeleri top - lehEesinde Alpa{ut qeklinde geEer ki, "asil adam", t'miilk sahibi"
mdnasmdadrr. Mololcaya geEerek oracla Albalut qekli ile "vergi ve-
layan bu tezimizin, keidi tiiriinde ilk deneme oldulu dikkate ahna-
ren kimse" mdnasrnr almrgtr. Kelimenin Rusya, Macaristan ve Azer-
rak, tabii sayrlacak nolsanhk ve hatdlann mdzur goriilecefini iimid,
baycan'da yer adlarrnda da gegti$i sdylenmelitedir6
ve dikkatimiz Eekildili takdirde gerekli diizeltmelerin yapilacalrnr
qimdiden temin etmek isteriz.
-_. I Pk._4. Q[grogu, "Eski Uygur S<izliilii", s. t2;.R.R. Arat,
,,Fetih Sulran
Tezin hazrlanmasrnda tavsiye ve teEviklerini esirgemeyen muh- Mehmed'in Yarhfr", s.318.
terem hocam Prof. Dr. ibrahim Kafesoflu'na te$ekkiir ederim. _ . ?. ..Bk. 9.Clauson, 'An Etymological Dicrionary of Pre-Thirteenth-Century
Turkish", s. 128b.
Dr. AMiilkadir DONUK
-- . 3 E\ :Flab€ler", I, kuzey, 7. Aynca Kara-yiis yazrrrnda da gdrtliir (bk. H.N.
Orkun, "Eski Tiirk Yazrtlan", III, s. 193).
4 Bk. "DLT', I, s. 144.
5 Bk. F. Kdpriilti, iA. mad. "Alp", s.380.
"TheNameUygur",s. 146vd. 6 Bk. Gv. N€meth. "A Honfoelal6 Mawands Kialakuldsa". s.259vd. Krs. W.
X Radloff, "Versuch eines Worterbuc[es der f[rkDialecte", I, s. 4j0 vd.
-

Dr.AMulkadir DONUK
APA (ABA)
Tiirk dilesinde akrabahk gdsteren isimler arasrnda gegitli mdna-
lara gelen apa kelimesi' aynca bir unvan olarak da gdriinmekte gibi
dir. Nitekim VIII. yiizyrl Orhun kitabelerinde Tonyukuk'un unvanlq-
n sualamrken "Inangu Apa Yargan Thrkan" qeklinde geEmektedird.
Tonyukuk kitabesindeki "Apa Tarkan" ile ilgili Qin belgesi de bu un-
vanrn "bag kumandan" olaraS yorumlanmasrna elveriqli gdriinmek-
tedir'. Kuman-Klpgak'larda^'ve Ofuz'larda yaygln bir unvan olarak
kullamldrlr bilinmekter I ve aynca 935 yrhnda Qin'e gonOerilen Kan-
-chou,(T\rrfan) Uygur elEilerinden Kiil Buyruk ,,apa" unvanlnl taql-
yordurz.
AYGUCI:
8. yiizyilda G6k-T.tirk h6kanhlr dewinde Tonyukuk'un unvan-
lan arasr4da zikredilirrr. Devlet baE miigaviri olarak mdnalandnl-
maktadrrl4. R. Giraud'a gore kefimdeski"Tlirkgede..ay" (difer Tiirk
ESKi TURK DEvLETLEnixnn UNVANVETERIMLER 3
dillerinde:ey, eyg ayf et Eekillerinde knmen 'factitif / ettirenl" hAlin-
de)fiil k6kiine sgucr'ekini ilAvesiyle meydana gelmq bir t6birdir".
Bu unvanm dahasonraki devirlerde Ttirk devletlerinde kullamldrlr
gdrtiltiyor. Nitekim T[rfan yazmalarmda ldyle ibareler gegnektedir:
"rs aiuciavluc (ailuc ?) t(a)rkhan'Suradaki "is aiact" deyirnini mii-
Eavir olarak yorumlalan W. Radloff, bu ibarenin " funEmanAyluc
Tarkon" diye okunmasml teklif etmig, L. Ligeti'de aynl yazmada ge-
gcn 56aig'uc?'kelimesini "[gnugan" menasma alarak sivil bir riitbe-
yi g0sterdilini s0ylemiEtirr".
Kutadgu Bilig'de de umuml kavram ohra\ljsdyleyici" (Eiir, be-
yit vs. soyleyici) dlye gdsterilen aygucr tAbirininr/, R. Giraud'un de-
di[i gibi gok yiiksek bir devlet unvanl oldulu (BaE mi\avir, Devlet
Meclisi baqkan; belki BaEbakan vb.) qiiphesizdir. Kelimenin Ugs
(b.bk.) ile ilgili olmasr ihtimali de di\iiniilebilir.
BABACIIC
lfazarlardahAkanlarr yeti$tiren Eahsrn unuanrl8. Bir aErklama-
ya gdre *Eehzade miirebbisi' ("baba-prens") 11 ihtimal daha sonra-
ki devirde gdriilen "Atabe{" deyminin mukabilidir. Atebef'lik mii-
essesesinin ise G0k-Ttirk hdkanhlmda mevcut gldulu tahmin edil-
mektedifl.

7 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.5.

8 Bk. "Kitabeler", I, batr, 2. Aynca qu kitabelerde de qecer: ,,Sine-usu.,vazr_ 15 Bk. R. Giraud, "L'Empire des Turcs c€lestes,,. s. 25 vd. Avnca bk. L Lipe-
ti, "Un vocabulaire Sino-Ouigoirr des Ming", s. 133; Lju. Tugu5evi, ..Three letiers
lTf$e"#?ilfr t:|xT,ft dlHili.b."f;"":,,df +lTfl "..;t"ff ;:l)f fy';,^t" of Uighur princes", s. 181.
- 2 "Apa ta-kan": bk. Liu,''Die Chinesischen Nachrichten arrgeschichte der
Osr-Tiirken lTu-ki.ie)", II, ind;ks. 241.
16 Bk. L. Ligeti, "Sur quelques transriptions Sino-Ouigoures des yuan", s.

, _f 0 Bk. L. Rdsonyi, "Tarihte Ttirkliik',, s. 139, 145, 150, lSt,Z26,ZZj (.,Toks-a- 17 Bk. R.R. Arat, "Kutadgu Bilig", II, B€vitlen ll8l. rcm.2657.2y22.3211.
ba, Basar-aba vb.). 3ffi,3583_,.Qre, 5337. "Miigavir, srrdaE"a verilen diler bii ad 0i "fayingr" idi (b[.
ll "Boz-aba, Av-aba'1vb. bk. M.A. K<iymen. ,,Bfiviik Selcuklu imoararortuiu A Caferotlu, "EUS", s.229.
tarihinde oguz isritesi", s . sgg n. lzo, ar i3ir. aj_a;.
"i;l ;iili ridi;;;f;
;i
,,O{uzlir . _ -18 "T*phanes"den_naklen bk. Gy. Moravcsik, "Byzantinoturcica", II, s. 245
l'H.alezqqahfal Dryleti Tarili", s. 190 vd. (indeks); F. Stimei, (TiirkmEn_' (Grekge ve llltince gekli: "Papatzin").
ler) Tarihleri-Boy Tegki16tr-Destanlan", s.'260, 3ti, 338, %l'.
19 Bk. G. Docrfer, "ayr. esr.", II, s. 7 vd.
12 Bk. J.R. Hamilton, "Les Ou'rlhours a l,6poque des Cinq Dynasties d'aprds
,les documents
,
chinois", s. 146. _ m_T4fsllen bk, F. K6priilii, iA mad. ..Ata", I, s. ?13 vd. Orhun kirabelerinde
1 3 Bk. "Tonyukuk", batr, I 0, do!u, 21, kuzey, 29, gtney, 49. Yolhg Telin'in kimlilini g&teren "Atr" r6biri umumiyetle.lesen" olarakkab0ledit
mekte ise de bunun Bilge ve Kiil Tegin karde$lerin bii nerd ,Iat-ab€v',i oldulu hakkrn-
l4 Bk. A.v. Gabain, "Altttirkische Grammatik". s.297. A. Caferoltu.,,F.IIS". g:rlT;llF, "Ttirk Milll Kiilaiirii", s. lle n.432. Daha bk. N.N. Kozlmin,
G. Doerfer, "Tiirkische und mongolische Elem6nte im NeupersiiEir.jn", .t3g'u,
2.?;
188.
ff, s.'
 Dr.Abdulkadir DONUK ESKi TURK DEVLETI.ERiNDE UIWAN VE TER.iMI.ER

BAG& BAYAR.:

8. yuzytl Bi[e lfagan ve Tonyukuk kitabesinde "... Tonyrkuk "Baya!'l sdzii Tiirkqede bir memuriyet ve pref unvanl olarak
(Kutlug Baga kullanrhiar3l-
Boyla Baga Tarkrn"...' ve Suci yazlltndr (9. yuzyrl)
Tarkan'rn buymklannrn iigesi brlnoa' ibaresinde zikredilen Baga
Uygurlarda naar sonftt h6kan olan Tun Bage Tarkan (779-789) a-
drnda da gegmektedir". Tti#q Eefi U-Ee-le (7. asrrn sonlan)'nin un-
. BEG 6rnd, nrrl:
Ttirk lehgelerinde de!\ik qekillerle sdylenen Bey kelimesi
vam da 6Baga Tarkan" idi^. P.48 yilmda Qin'e giden Thrfan Uygur (K0kTtirk = beg; Uygo" = blgi Hazer = bcb peh; Kazak-Krrytz
devleti elEisinin de unvaru idi"'. Kelime Avrupa Avar hdkanlt$nda bi.pi;Ozbek = bi veya bei; Ttirkmen = Hg ve beg; Osm. : beyvb"o =
da kullamlmrq (Bagan, /ereren, ofulo{lan gibi/; ve oradan baEta Hr- umumi olarak gu mdnalarda kullanilmqtr: a-bey (unvan), koca, ev-
vatga olmak^tlzere Isl6v dillerineve Macarcaya da gegerek'Bdn" gek- li, erkek, b- efendi, c- EehzAde.
lini almlf.qr^. Ttirk Bulgar devletinde de "Bagan" qeklinde gdriil-
mektediPT. Tarihte btitiin Ttirk devletlerinde varhll anlaqrlan 'bey' unva-
nlnln, bazl benzetmeler yolu ile baEka dillerden (msl. Qince: ..Pd';
Baga"!(elimesini bazr araquncilar eski Farsga olarak ileri stir- Mofol: begi /a$.bk./; Sdsdnt6bag'veya "baga' ltannf) ahnmq olabi.
mt\lerdir". T. Tekin ise " ldlgrik unv an " qeklindqgnllnAlandrrdrf r Ba- lece$ dtiqiiniilerek, meqqei iizerinde muhtelif iddialar ortaya atll-
ga'yr Mololca baa "kiigiilC'ile ilgili gOrmtiqttif. Diler taraftan G. m€" ise de gerek mdna gerek fonetik balnmlanndan kesin bir neti-
Doerfer, Orhun kitabelerinde Tonyukuk'un unvanl olarak bir arada ceye varrlamam$tlr. S.M. Arsal bu unvanm TtirkEe sbek, lqOkiintin
gegen "Boyla Baga Tarkan" ibaresindeki nBaga Tarkan'' aynr biraz yumuqamq gekli oldufu(bek-beg;beg"bey) fi krindedirs. Nite-
zamanda Sogd ve Qin knynaklanudp gegtilini siiyledifi ayn birkiEi- kim "bek'kdkiintin baz Tiirk lehgelerinde "saHatna, koruma, gdze^t;
nin iizel adr oldulunu ileri siirers. me" mlnalannr ifade ettili g0riilmektedir (bek-lemelq bek-gi vb.3).
Orhun kitdbebrinden anlagildr$na g0re de, eski Ttirk devletlerinde
kagan'm yardrmqlan durumunde bulunan beg'lerin, il (devlet)'i ko-
21 Bk.'Kitabeler", II, giiney, 14; " Tonyukuk", batr,6. rulanr Il'in iglerine bakan, ydni il'de bir nevi .,bekgirlikvazifasini p-
. 22 "Suci",3 (bk. H.N. Orkun, "ETY", I, s. 156). "EUS"de',rfitbe,', s.30.
pan kimseler olmasl, bu g0riiEiin do$uluk ihtimalini kuwetlendir-
mekredir.
2: St. i. Kafesoflu, "Ttirk MilliKtilrtirti',, s. 114.
Altheim'e gore (bey'tAbiri Tiirkge (Altaik) asrlh bir kelime
F.
U SX.i.Ikfesollu, "ayn.esr.", s. 121.
olup, tarihlkaynaklarda ilk defa Asya Hun imparatoru Mo-tun (m.0.
25 Bk. J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 147.

2t Bk. i. IGfesollu, "ayn.esr.", s. 144.

27 Bk. Gy.Moravcsik, "Byr.tur".", II, s.83,239.
28 Bu iddialar icin bk. R. Giraud. "avn.esr.", s.78: G. Doerfer. "avn.esr.". II.
s. ,t02 yd.; KH. Mengis, "Titles and organizarionai terts of the qytin (Liao; a'no' 31 Bl" B. Ogcl, "firk Mitolojisi", s.332.
Qara-Qytay (Si-Liao), s. 73,78.
32 Bk. G. Docrfer, "ayn.esr.", II, s.377 vd, 389vdd...)
29 T.Tekin, "A Grammar..." s. 3O7.
33 Pk. F. K<tpriilii, iA. rnaO. "Bev". s.579; G. Doerfer. "avn.esr.". II. s. 389
30 Bk. G. Docrfer, "ayn.esr.", II, s.398,462. Bu adrn "(Baga)" kaplumbasa a- vdd.; B. Ogel, "Erki Tiirk-lran Kiiltiir Itistiteri Hakhnda N6rtai,,. s. 363 vi.: F. Att-
drndan bagka birgey olmadrfr iddia ediimil isr; de Ok. S. Tezcan,-'fuki ftirkce Hoyla heim, "Geschichte der Hunnen", V. s. 3d8 vd.; G. Clauson, "... Tdrkish,,, s. 322b.
ve Baga Sanlan Uzerine", s. 68 vd.), t6birin sectili calda kamlumbasa ve kuibaear-
nrn ikinci hecesi "Baka" telaffuz ediliyordu [Uli. 6. Clauson, "... Tur[.ish", s.311- 34 Bk S.M. Ar$al, "Tiirk Tarihi ve Hukuk", s. Tl3, n, L5.
vd.). Bazr Tiirkdevletlerinde "Basatdr" seklinde qecen unvanrn "Basa" "tur"dan * 35 Bk "EUS", s. 38; "DLT', IV (indels), s.80; KB, "III", (indeks), s. 72 vd.
ibaiet bir ihtimat oldulu dii$iin$lfrtilriir 1* n. dgdt, "Tiirk Mitobjisi", s.342).
 ?.

Dr.AbdulkedirDONUK EsKi TtiRK DEvI.ETLEnixoT UNVAN vE TERIMLER 7

?,8-17 4)'tn admda gegnpFedir: Mo-tunVixtun-Biktun= Beg-tun
(beg nesli) / Ftintensippe".
Eski Ttirk devlet teskilAtmda brg boy (kabileflann baqmda bu-
lanan reislerin aldrklan bir unvandr. Boydaki ig dayanqmap muha-
faza etmelg hak ve adaleti diizenlemek ve gerektifin$e boy'un men-
/
faatlerini silAhla korumak ile vazifeli bulunan bey'led cesareti, do[-
rulutu" askerikabilryet ve mdlikudretlerine dayamlarak segim yolui
le bti mevkic getirilirlerdis. D"d" Korkud'da bey olmamn qaitlarr
E0yle agkhfa kavuqturulmu5tur: "O$uz zamamnda Uqun Koca'nm
otlu Egrek bir gtin teklibizce bey'lerin dniine geqip oturunca Ters
Uzamq adrndaki bey, 'hey Uqun Kocaoflu', bu beylerin her biri otur-
dufu yeri kilrcrnm ve faaliyetlerinin giicii ile almrEtr, sen baE mt kes-
tin, kan ml d63tiin, ag mr doyurdun, gplak mt giydirdin ki, gtkar ora-
ya oturununiv?" (destan 10. buradaki baq kesmek, kan ddkmekten
kaslt, mutlaka insan dldiirqek olmapp vahgi bir haryan 0ldiirmiiE ol-
mak da aynr mAnaya gelir{). Biitiin bu zikredilen vastflar eski Tiirk
devlet tegkilAtrnda bey'lerin belirli bir "slntf 'a mensubiyetlerind&t
dolay de$I, dorlete hizmetleri esastna gdre iEbaqma geldiklerini gds-
terir.
Bcy'lerin aynt zamanda bilgili kimseler olmasr da lAamdr Ku-
tadgu Bilig'de Yusuf Has Hecib'in "bcy' ile'bi[i" kelimelerininav-
m kokten geldi$ yolundaki ihdesi bu balrmdan dikkat gekicidir-'.
Be/ler devlet i{erisinde lGgan ile millet arasnda bir nevi kdp-
rii rrazifesini g0riirlerdi. Kitltbelerde gegen baa clmleler bey ile mil-
letin beraber oldutu zamsnlarda devletin gtiglii bulundufunu, beyler
ile milletin ayrrldr$zamanlarda ise devletin zayrflamaktahatte pk-
melle oldufunu agrklamaktadrr: (... Ikgan bilge imi5, cesur imi5.
Beyleri de tiiz fuygu& dolnr/imi5. Onun igin Il tutulup, t0re diizen-
lenm642." "Bcylai knrt asi oldttfiudan Qin kami dc hilckfu, htr-
n4z oht(u igin bcylalc milkt masuda nifak o&tt(u igia nlrk,miQpti
il yopa*t itini elda, glwntrg kagan yaprfr l<aprutu kaybcdivam$43 ".
' Nitekim Qinlilerin dainu bcylale millet aruailtu agnak urctiyle siydste
mcllahe ulalma yollottu bagwrfuklur bililune bedb.
Tlirklerin bllniyeti kabuliinden sonra da bu unvan aym mAna
muhto'iyahru muhafiza ederek yaymqtrr. XI. asnda Kara--Hanh'lar
I deryletinin btyiik memurlan bu unvam taqryorlardl HattA bu devir-
de g0riilen "lteocg' iinvanmtn da "beg'-kelimesi ile allikah olabile-
ce$ni Kdqgarh Mahmud belirtmektedirs. Kutadgu Bilig'de de..bey-
'unvanl, umumiyetle "hiikiimdar" mllnasmda idi. SelEuklu impara-
torlutunu kuran Otuz boylarmda'!nbgu', !nnal', (inanf, gibi un-
van sahipleri drErnda bir ksrm idareci tey' unvanrnr ta$lyordu: (h$r
ve Tbtrul Beybr.
Bcyunvanr Selgrklu deresindcn itibaren pqitli Tiirk topluluk-
lannda (nst Krpgak, Tiirkme,n ve sonra (h!atay) arapga amir (emir)
karEilr$ olarak kullanrlmrEtrr": amir al-cufu{ - cuyuE begi, amir dad
= dad Fgt amir al umara = beglerbeyi. F Kopriilti'n0n belirttifi ii-
znte "Illunhlarda ve AhnA&t'da bu tesir daha da latwetlenmiE ve
beg unram, amir kaqlh$ olarak, fazlacayer tutmala baqlgnmqur"
(Ulus begi, tiimen begi, min beg,yiiz begive on begi glbi*. Mofa.l
btdz "gantut, fala, bot rahip " mllnalanna gelen sbeki" kelimesi ilC /
Molol prenseslerinin unram olan (begi, arasrnda h(bjr miinasebe-
tin olmadr$ da W. Barthold tarafrndan belirrilmi$tirs. Dolaysiyle
Ttirkgeden motolcaya gegtilinden higEtiphe bulunhayan *U,eg" un-
vam ile mololca ..bcH' tlbiri birbirinden tefrik edilmelidir.

42 Bt- "Ki6bclcr", I, dofu,3.

5 BI" F. Attheim, "ayn.esr", I, s.23vd./ 43 Bt- "Kigbelef', I, dolu,6-7.

,14 Bh "DLT',1,t,357.
37 Bf. i. IGfeso$u, "ayn.6r;',x, fri\.
38 Bk L Uteti'As!n Hrrnle4", s. 39. 45 Bk. C. Oauron, "... Turkish", s.322vd.
s.579vd. Aynca bk. "Motollann Gizli Tarihi",
39 Bt. M. Ergin, "Dedc Korinrd",l,s.L9,X25. ,. ,rfl|.ai,?fig*tu,"ayn.ar.",
,10 Bk. W. Bang - R.R. Arat, "Otuz Katan Destam", s. 13. 47 Bk'Mogellann Oizli Tarihi", s. 146, n.2.
41 Bk. Bcyic 1953. ,A Bb B.Y. Vlrdimlrrrw, "Mofoltann igtimaf Teqkildtr", s.421.
 Dr.Abdullcdlr DONUK ESKi TURK DEVLETLERiNDE UIWAN VE TERIMLER

Beg kelimesi, unnan de$l miirekkep bir 6zel ad oldulu, zaman
aabaziyle,isimlerinbaqrnagetirilirdi(neg'Ttein'B-rg'fi nur'-Bci'
ArslrrSBc$teE, Bcg-Brrs vb. grbi). Ayrrca Hindistan Ttirk saraylann-
da hammlir igin "1"gf6" Eeklinin kullanrldr$ bilinmetcedir' Os-
cbcalcttc5ri'lik ve 6bcylik-
manllarn Setfrrff uhiOan almq olduklan
gi', vb. gibi unvanlar mevcudiybtini de asrlarca muhahza etmi{tir'
ilugiint-u TtiLrkgede eski ntrlah mAnalannt kaybetmiE olan bcy kei[-
mdi umumiyetie bir qereflendirme tAbiri olarak kullanilmaktadr"'
BILGE (HsiEN-HiEN):
Asya Hunlanndan beri mevcudiyetibilinen bu unvanso hiiktim-
dardan sonra gelen;a veliahta, veyahut da hiikiimdarm en yalan ak-
rabalanna verilirdi"'. Asp Hun teEkildtrnda sa[ ve sol cenahrn so
rumlulanna tevcih edilen Qince qekli ile Hsien Wang (Bilge
tAbiri gdriildtilti tizere Hun imparatoru tQ+hudan sonra gelen-en-bg-
ytik mikam .ainipt"rin" 6it buiunuyoroull Cott-tur! ea!lnC-1 a9E-
hrOan dofr'ya Ttirkqe olarak Bilge qektinde kullanildtlt kitAb_eler-
den agkg anlaqrlan bu unran o devre Ait Qin taynl!t1nn{1$t1c9
sekli iie tarihl bir kahnu olarak tekrarlanmaktadr (Flsien-li P'i-chia
L gitge)53.
BOYIA:
Orhun kitabelerinde Tonyukuk'un unu"nr54, Suci yazrtrnda (9.
yuzyrl) ise bir-Tiirk boyundan Yaglakar Kan Ata'nm unvanl olarak
gegrnektedirtt. Uygur devletinin i$ kaganr, daha Once Ku-li I'ei-lo
(Bofla) unvamyla gdriilmektedir'".piler bir Uygur prensinin adr
Kutluk Boyla olarak okunmakladr/'. dv. [,e Coq'un ikinci Ttrrftn
seferinde buldufu, orta farssa bir yazma pargasnda da bir Uygur ka-
ganmrn etrafindaki $iksek gdrevliler sralanrrken "boyla tar*an" un-
vam yer almaktadrr'o. 9-f 0 y[zpllarda Ttirk-Bulgar hdkanhllnda da
aym unvanln kullanrldrlr anlaErlmakladrd'. Giiney Macaristan'da
bulunmuq olan Nagr-Szent-Miklos defiiesindeki ve Thna Bulgar
baEkenti Preslav kitabesindeki BOYHABOYAE kelimelerinin eski
knl) Ttirkge boyh unvanr ile aynr oldulu belirtilmigtiro. Gy. GyOt-
f$'in eski Macar kaynaklannda buldulu Bablg Boila ve agalr Ttrna
vojla veradlannt J. Ndmeth "bovla" unvanr-
nffi;i:ffi".??fjlq
Hllkan unvanlna pkm bir dereoeyi g0sterdi[i^ileri siiriilen ve
mazisi Asya Hunlanna kadar gdtiiriilebileoek olano'fakat ilk olarak

54_. "Tonyukuk boyla baga tarkan" (bk. "Kitttbelet", II, gtiney, 14; "Tonyukuk",
I, batl 6).

(,*..3rll:'Jliii:'tBh;ff Pt'h*"ff3;"R?il.'B€'3r,.='liYde'prens 55 Bk. H.N. Orkun, "Efi", I, s. 156.

50 Bk. De Groot, "Die Hunnen der vorchristlichen Zeir", (Un"4r!

s' 53 vdd' 56 Bk. J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 139; B. 6gel, "$ine-usu Yazrtrnrn Tarihi O-
rii*iJrTJiilea.El bk P. Pelliot,TP, xxvl,
Gn"eyb'iiriiidoiite"iritmefteoir,
nemi", s.38[.
s.21O) 57 Bk. H.N. Orkun, "ETY", II, s.40.
5f Bk. B.6ge[ "Do!u Gdk-Ttirkleri Hakkrnda Norla/', s' 112'
58 Bu hususta F.W. Miiller ve J. Marquart'rn g6riilleri igin bk. S. Tezcan, "ay-
n.esr.", s. 53 vd.
52 Bk. A Bombact, "Prcnses Hsien-U Bilge'ninXocala-n"' s' r-5- Sol Pilgele-

a*tlll*1"'r.s*#:,t1,','',:f,.i.,vl.i1fr:1*i'r9[i"'';,P"F"{f8$rY"fi f &l'ii.,
cn'iik ddma veliahd tjrafrndan i{gal edilirdi (bk.l. IgfesoElu, "ayn.esr"" s' 235'
59 Bk. Cy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 93 vd. Proto-Bulgar kitCbelerinde ge-
gen miirekkep unvanlar hakkrnda ban agrklamalar igin bk. KH. Menges, "A Note
on the compound titles in the proto-Bulgarian inscriptions", s. 441{53. Daha bk. O.
Pritsak, "The Proto-Bulgarian military inventory inscriptions", s. 33-61.
53 A Bombaci. "cai6t.ver.". "Bilce" bilindili iiz€rc Tiirkcede "haklm" mlnastnr
,-n;ii'6ilH*X1.1;S$*,*.bbrf tsf;l]#li;eXi*f 60 Bk. J. Benzins. "Das Hunnische Donaubolgarische und Wolgabolgarische,
""'.n?.i-nfr "..TS;,,_ I, s.690.
fil"tltfs):Hot;.t'"tflkut,uriiniin Gelisnis Qtlan", II, s.6{; r.Isr€sosru' 6l Bk S. Tezcan, "ayn.esr.", s.56.
+hm*t"3I;,1].,"TF['l"rr.ffi [lpf.Tfi lfr LliT#ffiJ'.".6i'fr {8L'sru'- 62 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.385b.
gi ionyirrur", "el uitge Httun";'Tadiu Bilge HAkan" vb.
 Dr.Abdulkadlr DONUK
,{#wr ESKi TURK DEVLETLERiNDE UI{VAN vE TERiMLER 11

Gok-Ttirk kitdbelerinde yer alan Boyla g4vam hakhndaki ara5trma-

larda bg t6bir e: 'httbe, yiksek bir unvanot"; "dcvlet latruht ityesi, geref
oa"
unvant menalan verilmiEtir. Bizans imparatoru IC Porphyrogen-
netos (10. yuzyll)'uq "De Caeimoniis" adh eserinde de.(4rgoy boy-
la' (igirgii boyla = Ig boyla) t6biri gegnektedir. Eski Isl6v'larda as-
keri srnfi ifade eden Boyer sdziinii Tiirkge bo;la unrarundan geliqti-
!i belirtilmiqtir (boyla + r = boylar = boyarot).
BUKU @'U-KU):
Bu kelime W. Eberhard'a g0re m.s. 300 de (Chin-shu'da) Ttirk
unvanl olarak ortaya grkmakta ve za$anmrza kalan Hun dilindeki
yegdne ctimlede g6imetteOir: Fu-1il6. Giik;Tiirkler glmda mii-
'friir
rof oynayan ba-ghca kabilelerden biridir6T. Ugufiann idaresi
altrndaki Dokuz-Ofiuz birlilinin kabilehri arasrnda Buku admt ta-
qryan iinlii bir boy yer almaktadtr6. Orhun bdlgesinde Uygur devle-
dne eit bir esanenin cihdn hiiktimdan olarak tanltllan kahramant da
6h'/r
#(Mi,
Buku Tegin adrnl ta$lmaktadn6e. 9. asnn ikinci yansrnda da TirrQg
Uygur devletinde "Buku Cin" adh bir hiikiimdar rol oynamrEtr/o.
10; ytzplda Sha-1lo diye arulan Ttirk kolunda bir..?ung-lo Fu-ku',
zikredilmektedir". Harezmgahlar zamanrnda Srgnak ve Cend hava-
lisine hAkim olan Kro,Jak reisinin adr veya unvaru olarak gegmekte-
din KatrrBuku I'Ian'o.
L Bazin'e gdre 4. asrrdan (m. 329) kalma Tiirkge bir metinden,
Bulu deyiminin "Eef, kumandan" mdnasrnda oldulu anlaErlmakta-
drr''.
BURGUQAN:
Bu t6birinTa 840 yrhndan ewel Karluk hiikiimgarr Arslan il-tir-
giik'On unvanlarr arasinda geqtili xiylenmektedirTs.
BTIYRUK:
Bu unvan Orhun kitabelerinde "... bflge kagan imiq, alp kagan
imiE, buynrk'lan yine bilge imig, alp imiE'1.." EeklindegeEmektedir.
Aynca bir "Ig-buyruk" deyimi de kit6belerde yer alr". Gdk-Tiirk
kaganr Bilge'yi(735'de) zehirleyerek dldiiren Mei-lu g'o'nun admm

69 Cuveyniden naklen bk. i. KafesoAlu. ..Ttirk Fiir0hat Felsefesi ve Malazpirt

63 Bk. "EUS", s.4* R. Giraud, "L'Elpire..." s.75'78;G' Glauson, "gdst'yer- Muharebesi", s. 6 vd. Cuveynl'nin kayrtlaina g<ire (,,Tarih-i Cihansusa". l. s. tfli /Bu-
.,, ku HarV, aynca indeks, s. 252\ bu "Buku Tesin". 759-780 vrllan arlsrnda htiktim sti-
ren ve Maniheizm'i resmidin o.larak kab0l edEn UygurhAkinr,.B<igii
-- Han"olmahdri.
64 Bk. G. Doerfer, "ayn.esr'", II, s.394' 398. J.R. Hamilton'da aynr fikirdedir (bk. "ts...;f s. i3;.i.
65 Bk. KH. Menges, "Altaic elements in the proto-Bulgagan i.nryripSions",.s' 70 Bi. i. Kafesoflu, "Tiirk Mi[iKiiltiirii", s. llZ).
9? vd. Daha bk. Avn.M-iieli.. "On Some l-oanwords-from orvia Thrkic in old-russi-
rn';.i. res-i90. Ktilimeniri dtimoloiisi ve asll mAnasr hakkrnda Tiirkge "biig", Mancu 71 Bk. W. Eberhard, "ayn.dsr.", s.337.
aiiiirAe "Ueile". Ciircen dilinde "h;ile, bo-gilie" kelimeleri ile iliEkili olmak ihtimali
rt[. f.H. Menies, "Problemata Etvmologica", s. 130-f'm) drqrnda Ttrkge kdkenli 72 Bk.F, Kdpriilii, "TUrk Ernoloiisine Ait Tarihi Norlar,'. s.232. n. t8: 1195
bir kelime olab'ile&fi ve mf nasl icih bk: 1-- Hayvanr ytinetmek, istenen y<ine gcittir- tarihinde: bk. I. lGtesollu, "HarezmEahlar Devleri Tarihi", s. f29, 130, lg3. '
mek icin burnuna ta'krlan cubuk, 2- 'fekerleEin firtamamasl igin katruntn ist€nen y6n- bogug bog bu! (kumandan), bk. i. KafesoElu,',Harezmqahlar...", s.
de haieketini saElamak iciir mazr ba$rna takilan civi, 3- Parmaklan bir arada tutan ,rr, l1P*"
t"dtek sdbeli."l- Sabari kulalr, 5- Sil6hlarda vri makinelerde, namlunun ve mililt
Mi;Leiifi duiehteyen parga, d Satlam kazrk, manivela (bk. S. Tezcan"'ayn.esr'", s' ?4 Unvan bk. Av. Gabain, "Altt.Gram.',, s.305; J.R. Hamilton,,,ayn.esr.,., s.
s743). r50.
6,6 W. Eberhard, "Birkag Eski Tiirk Unvanr Hakkrnda", s- 337.
.._..7: Pk Av.-.pabain,'K<iktiirlerin Tarihine Bir Bakrg", III, s.3?4, S. ealaray,
"Tiirk l-ehgeleri Uzerine Denemeler", s.326.
67 Bk. Liu, "ayn.esr." II, indeks, s' 798
6E Bk. Liu, "ayn.esr.", II, s. 592; J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 27 ,54, n.19,?.0; 76 Bk. "Kitdb€ler", I, do!u,3.
E.G. Pulleyblank, "Some Remarks on the Toquzoghuz Problem", s.39. 77 Bk..*Kit4!"!gr", II, giiney,
..- -_ . 14. "ig buyruk, tg rrremur", bk. R. Giraud,
"L'Empire...", s. 77, 83.
12 Dr.AMulkadir DONUK ESKi TURK DEVLEILENiNON UNVAN VE TERIMIJR 13

ash da eBuyruk-gor" olarak tesbit edilmiqti/8. Bir buyruk935 yrhn-
da Kan-chou (Tirrfan) Uygur devleti elgilerinden biri,967 yrhnda da
vine avnr devlette di[er bir buwuk "bihilk bakan" olarak s0steril-
metreci/g. Umumiietle " a;ir, hntindnnn "; "mt)Eavir,"vezir81
m6nalan verilmiq olan "buynrk" tAbirinin eski Tiirkgede hiiktnet
iiyesi ydni "bakan" menasrna geldifie ve tdbi toplulu-klarrn idarl-as
keri iqlerinin tanzimi iQin merkezce tAyin edilen yiiksek memurun
uuymir oiye anrldrlr zikrldilmektedirs3 Esasen Ortrun kitabelerin
deki ifadeler buynrlClarm biiyiik ehemmiyetini ortaya koymaktadtr.
Qin kaynaklanna g0re G0k-Ttirk ve Uygur hllkanltklannda devlet i-
daresinden sorumlu 9 iiveden kurulu htk&tet erkantndan her biri
minister(buyruk) diye anrhyor.
8a
gAre biiyiiHue yt gdste-
DLPde "Hdlcnrun yanmda, mertzbesine
ren afumrn adq teyifa$r" olarak tarif edilmipve unvanln liirks€ "bu'
yurmalC' (emretmek)la ilgisi belirtilmiqtir". Difer bir mdnast da,
s0ylendifine gdre, "emri ifa eden memar" ohtp "askcrt maiyyet"dif".
Buyruk, Bulgar lehgesine'tv.g.g" Eekli ile, buradan da "uuruy"
olarak Macarcaya gegmiq ve'1i"(bey) m6nasrnt ifade etmiqtir. Ydni
Maarca'dallt"s0ziiniin Tlirkge buynrlCtan turemi$ oldufu kab{l s
dilmektedirsT.
" qoBAN (QUPAN):
Ttirk lehgelerinde' belqi" l<nruyucu, gildilctl" m6nalarma geldi-
!i bilinen bu kelimenin Gdk-Ttirkler ga$nda aSaF yukarl aym kqv;
rdmr ifade etmek tizere unran olarak kullanildt$ anlaqilmakta{p "".
"DLT'de "tcq, bttW*itntln yamafi" Eeklinde mdnglandrnlanot bu
t6bir Tq4a Buigar devletind-e ve Macailaroa unvanq), Fegenek lerde
boy adrvr olarak gegmekte aynca "semt reisi'\teya "balge baEr." m6na-
sryla ve 'htpan" gekh ile Isldv dillerine de girerek uzun miiddet ya$a-
mq bulunmaktadtr'-.
QoR (QUR):
Eski riirk devlet teqkildtrnrlLbir unvan olupe3 orhun kit0belerinrle
geqitli yerlerde gegmcktcdir"*. 587 sencsinde Gdk-Ttirk hliktr-

87 Bk. Gy. Gy<irfg, "ayn.esr.", s. 177-1i9.

_88 "Erkin" ve "Qor" unvanlanyla birlikte gecmektedir bk. Ed. Chavannes.

"L)ocuments sur les Tou-kiue (Turcs) occidenta-ux, s. 34.340: Avn.Mirell.. ,,Not6s
78 Bk. L. Ligeti, "Bilinmiyen ig6".", t. Z)7; Liu,'1ayn'esC', I, s.417; II, s.
a2. additionnellessur les Tou-kiui (Turcl) occidentaulx,', s. L2.n.34:, G. t."if%;+
n.esr.'III,s.108vd."eoban kelimesininfarsca "Eeban"(geb-ban=gececi)deyimi iie
79 "Biruq", bk. J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s' 150. bat landrnlmasr dolru olmaz, ziravizifeitibariyle araiannaa uirLunrr"bit,n*"ut
iii
Gabain, "Altt.Gramm.", s.306; "EUS", s.54;56; G. Doerfer, "ayn.es-
olmadt$ gibi, k linrnin dofu-batr biittin Ttirk lehcelerinde ortak butunmasr
80 Av.
r.", II,s.X2-%. bir vakqtrrmaya da engel telkil etmektedir (krg.G.Glauson;"... Turkish,
$frffJn
81 Bk. 'KB", beyit:1163,294L; R. Giraud, "ayn.esr.", s. 195; G. Doerfer, "g<is- 89 "DLT', I, s.402.
tr.yer.".
90 Bk. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 131.
82 Bk. Av. Gabbin, "Altt.Gramm.", s. 306; Liu, "ayn.esr.", I, s. 430.
,,pegenek
83 Bk. M. Mori, "Kuzey Asya'daki Eski Bozkrr Devletlerinin Te$ilCtr", s. 221 _- Pl_ _B!.-9. Ndmeth, "HMK",
53vd.,56,58.'
s. 73; AN. Kurat, Tarihi", s. 33,43 vd.
vdd. MeselA Hazarlan balh Suluiran 7 Macar kabilesi Hazar hAkanhlitaraflndan
tlyin edilen 7 buyruk'un kontrolii altrnda idi (bk.i. Khfesollu, "Tiirk MilllKtilttirii, s.236 m Bk. Gy. Mciravcsik, "Byz.turc. qcist.yer." Kelimenin delisik mAnalan ve
menSpi hakkndaki agrkla-malal igin bk. KH.-Menges,,,schwierigd Slavisch-orienta-
84 Bk. Liu, "ayn.esr.", I, s.430. lische trhnbeziehungen", s. 178 vd.
85 Bk. "DLT', I, s.378; A HayySn, s. Z; "Bulgat al-Mustaq fi lutat at-Turk ?3 qt. A.v. Gabain, "Altt.Gramm.". s. 308; "EUS", s.65,66. Unvan eskidcn
wa-l-Qrfgaq", s. 14; "Muha.Lugateyd", s. 167; "KS", I, s. 151. "gur" gcklindc okunul'ordu.
.,lfl'y,,, I-
171 vdd.
86 Gy. Gytirf$, "Die Rolle des "Buyruq" in der altttirkischen Gesellschaft", s.
.
I, s. -21
.B-k-,':F-ita$tgr':,-11 kuzcy, 13,
I3{-l*16; lll, s. 1 17, 120, l1.l:
ll, giincy, 13. Daha bk. FI.N. Orkun,
 I
L4 Dr.Abdulkadir DONUK ESKi TI'RK DEVLETLERiNDE UI{VAN VE TERiMLER 15

ru olan zatBaga-gor diye bilinmektees ve II. Gdk-Ttirk^hikanr Priskos'daki kelime asltnda Saraqglrrveya Saragur (san /ak/ ogur)-
K"pguo 6m-lio1'aa Qin $l,naklannda "Mo.g'o (beg-Eor)s veya 'un bozulmuq Seklinden ibarettirru/.
Bii{ii-gor diye amlmakta idi'' Bau G0k-Tiirklerini te$kil edelg On-
ok'larda doludaki 5 To-lu boyunun baqrnda 5 gor bulunuyordu". 7!J
yrhnda UygL hdkanr olan Moy"n-gor ca aynt irnvan, ta$imakta idiee- nnxix, xtiI, nnxin dRKiN, KUL iRKiN' uLUd inxiry:
. Kiil:cor sekli ile de Tarduq btiyiiklerine verilen unvan olarak goste- Tiirk devtet te$kihtmda hdkandan sonra fakat bey'den 6ncege-
rilirl6.Kit6belerde 718 I(irlul isyanr miinasebetiyle yaprhn ;ava$- len bir unvan olupls, Bau Gdk.Ttirklerini meydana getiren On-ok'-
larda Qlgn kumandan Kiili-gor adrna Ihe Huqotu'da bir kitabe dikil- lardan 5 Nu-si-oi boY'unun her birinin sorumlusu tarafindan ta5ml-
mbtirlor. T[rgiE ordu kumandalanndan Kiil-gor (721)'un isminin yordulD. evirci Bayrrku boy'u
-da reisi
tarafindan kullanrlan (Ulu! ir'
'xn;110, mevcut oJdulu soylenen",t bu unvan
isl6m kaynaklarrnda ktir-s0l olarak yaal&!1 pnlagtlmaktadtr'"". Bir Uygur trAkanh[rnda
Pegenek urugunun adr olarakda gegen gortf aynca Bizans kaynak- bilhassa Xaitut reislerince taqtnm4ur " ". OfP.z'larda devlet ba5kant
lannda, 11. asr baqlarmda yaqam6 bir Hazar baqbu$unun adrnrn gor vabeu'nun naibinin unvanmda da "kiil erkin"" qeklinde gegen bu te-
diye tesbit edildili ileri srirtuirqtiirl0a. ii.bLtlla'de resmi unvanlar arasmda yer almaktadrr. Qin kaynak
F. Altheim tarafindan 5. asrda Bizans tarihgisi Priskos'un ese- larrnda Ttirk unvanlan arasmda zikredilen "Sse'kin", "i'kin"r,*Ssu'
t'erkin"dir^ ^"'
rinde gegen "Sormger" diye zikredilen kavim Hun'lardan olup bu a- kirt't, *Chti-chin' ve ttHsieh-chint' t6birlerinin aslt
drn iki knrmdan ibaret bulundu{u, ilk h, sgmnm gor (fiirst, held) ve i-
kinci krsmmm (osu" (tarz, usul, nevi'"') oldulu ve.adlq^!6ylece
TiirkEe rcgor-osu" diye agrklanab ilecef i ileri siiriilmtistiir
rh. Faka t INAK (YINAK), INAL (YINAL), INANQ (INANQ):
Eski ve Ortag! Tiirk devletlerinde yaygm olarak kullantldtfl
95 Bk. I. Kafesotlu, "ayn.esr.", s. 87, n.778. bilinen bu iiE unvan, gdriildii[ti iilere, inanma, giivenme, itimad
qt XXF|,s.28l; Liu, "ayn.esr.", II, indeks. mAnalanna gelen *rna/rnan" TtirkEe k0kten rnakveya rna! olarak tii-
Bk. P. Pelliot, TP,
remiqtir.
97 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.427b.
98 Bk. Ed. Chavannes, "Documents...",s.Zl vd.,60.
99 Bk. i. Kafesotlu, "ayn.esr.", indeks. 107.BlcB. Szisz, A Hilnnok tdrenete, Attrla Nagykialy, s.179
108G. Clauson, "... Turkish", s. 2Xa.
l00Bk. R. Giraud, "L. Empire...", s.80, 153.
101Bk. H.N. Orkun, "ETY", I, s. 135-140. Son negir, T. Tekin, "A Grammar of 1098k. Ed. Chavannes, "Documents...",s.?JI vd.,56 (Bunlara "10 Ead" denil-
Orkhon Turkrc",s.12,251 vd. "Kiili+or" adrnrn "Kiil-[c*or" seklinde okunmasr qe- mesi kendilerinin de ihtimal hiikiimdar 6ilesinden olduklannr gcisterir).
rektili xiylenmeitreOii 1Ut. L. Bazin, rl,es calendners...i,i. tS9-ZO3). O takdirde " 1108k. "Kit6belet'', I, do!u,34.
"goC'lann "ig" ve "drq" olarak ikiye b6ltinmiiq olmasr ihtimali vardrr. Fakat "Kiil-i"
(srfattan isim: kiil-liik = btiWkliik) sekli de doIru olabilir. Avnr unvanr tasrvan diler
eo. ct'"*"nes, iDocumenis...", s. 30 (dnvanrn qincd K'iu-
fff Bk. L. R6sonyi, "Sur quelgues categories des noms de personnes en Turc",
{etti: s. 336 vd.
f,Sy..;i:t+:ii,!|.
P. Pelliot - L. Hambis, "Histoirc d€s Campagnes de Gengis Khan",
llz^DLT',I, s. 108.
- _ l0_?qk. s.
108; I. Ikfesollu, "ayn.esr.", s. 123. 1138k. "ibn Fadtan S€yahatnemesi", s. 64 vd.; V. Minorsky, "Hud0d'ul-Alem",
l03Bk. A.N. Kurat, "Pegenek Tarihi", s. 52 vd. Siimer; "O!uzlar", s. 53, 402; G. Doerfer, "ayn.esr.", lll, s. 647 452.
s. 312; F.

1f 4Bk. "DLT', "g<ht.yer.".

l(XJ. Scylitzes'de: Georgius Tzulus, bk. A. Zajaczkowski'den P.B. Golden,
"Khazar Studies", s. l?7-180.- 115Bk. G. Clauson, "gdst.yer."; A Bombaci, "On the ancient Turkic title Elte-
105 Bk. A-Caferotlu", "EUS", s. 143. bed',s. 33 vd. Bu unvan hakkrnda daha bk. M. Mori, "On Chi-li-fa (Eldbar/Elt6bir)
Chi-chin (lrkin) of the'I'iehJ€ Tribes", s. 3l-56. "Ktil", "K<il" ve "Ki.ir" tdbirleri ara-
l06Bk. F. Altheim, "Ceschichte der Hunnen", IV, s. 273' n. l. srnda iliEkiler igin bk. "KUR".
t6 Dr.Abdulkadir DONUK ESKi TURK DEVLETLERiNDE UTWAN VE TERiMLER L7

a- INAK ([INAK):
8.yuzyrl Uygur metinlerinde "UmuE rna!" (ina.q{an, beklenen,
arzu edilen bir gey veya bir kimse) mdnasmda olup"o daha sonraki
tarihlerde (Selguklu ga$mda) " dos 1 leendisine.igarulan, B alun " glbi
resmi bir makam sahibini g0steren unvandd". Mogollar dewinde
(ma!) hiikiimdann mahrem dostu, mutemedi mdnasmda, 15. asrr
lataycasmda ise yiiksekbakanve imparatorluk temsilcisi karqrhlr o-
larak kullanrlmqtrr. Kelime geEitli Tiirk lehgelerinde (Qafatay, Ha-
rezm, Kuman, KrpEak, Ttirkmen, Osmanh) rnafveya rnakqekillerin-
de yer yet "dost, mahrem.aykndns, devlette yilcsek temsilci" bal<an"
mAnalannda gegmektedir"o. Tabirin 1.7. asrrda (Ebtilgazi devri) es-
ki mAnasrnr krsmen kaybederek "devlet $lerinde yarduncq Higik kar-
deE" anTamrna geldi{i ve Hive Hanhlrnda Atahk deyimi ile aynr kav-
ramr ifade ettili soylenmektedir "'.
brNAL (YTNAL):
8.asr Uygur budist metinlerinde, ayrrca F.W.K. Miiller tarafin-
dan yayrnlanan'(Zwei Pfahlinschriften aus den Turfanfundenr,, A-
PAW Berlin, 1915" adh eserde "Tengride bolmrq rnal" ve belki .,I-
nal gorD Eekillerinde, Ttrrfan metinlerinde ise do[r-u^c*a .. Inal" olarak
bir unvan terimi nitelilinde zikredilen rnal rdbiri rzu, Dlf"ye gore -
"anasr hdtun kcrkten babax haktan olan gengler riin" kullarulan bir
hitap olarak tdrif edilmektediJ^r^zr. KBde ise "belzildg inaniltr insan"
mAnalan altrnda tanrtilmrqtrl22. Btiytik Selgukiu prenslerinden sul-
tan Tu{rul Bey'in tivcy kardeqi iinlii kumandan ibrahirn Yural da ay-
nr unvanl tagryordu'-'.1133 ylhnda bir Ttirk kumandanrnrn adr ola-
rak da goriinmcklcdir'^. FarsEa O[uz Htkan destilntnda da Ka1.r-I-
nul ichndaki ikinci kclime aynr unvam gostcrirrzr. Ayrrca KrpEak
hanlanndan birinin adr olarak gcgen (Inal 6z) bu tdbir ihtimal Qa$a-
taycada da mevcut olup, Krgrz'lar arasmda hiikiimdar re Ebiilgazi'-
$- yc.gO1gJl7. asrr) Mofol Taciklerin "padiEah" thbirlerine tekhbiil et-
,treltr'-".
e- rNANQ (iNANQ,YINANQ, iNANqUl:
pr"
8. asrr Orhun kitdbelerindc "Tanlrrg inangu vc "inlrtlgu a-
pa yargan tarkan" ve ayrrca Gok-TiirkEcyazrh bir Yenisey kittitrcsin-
dc "lilOgesi inangu bilge" olarakyine aynt gldan kalma Uybat kit6-
bcsindcki t'urung baEr ertirn, inangr er1im" ibarclcrinde "bak!ln"
mdnasrnda ve Uygurca budist mctinlerinde de aynr ndnahrda (rl r-
nang tirek; ol iidiin inanglalr buyruklan...) zikrcdilcn rc ayrrca kuzcv
F'ergana'daki bir mezrrda bulunan bir yiiztik iizcrildc yazllt olarak
roriinen vc Turfirn nlctinlcrindc dc sccen bu t0lrirl27. "tttit'tik bir nrc-
irttris,ct rrnvn,rrrB"; "r"zir, nazt1729'i dLt'd" "inaniltr, gri'cniti1130"i
ifaclc ctmcktedir. inanq vcyl di!,cr telaftuzEckillcri 10. asrrrla Uygur:
clgilcrinin arJlan arasm,Jarrr, Mac:lrlarda Arpatl devri (9. asrr) qahrs

116Bk Gy. N6meth, "HMK", s.262; G. Clauson, ,,...

Turkish", s. 182 123llk. I. Kafcsollu, "Sclguk'un olullarr vc lorurrl.ln". s. 1I7-l-10; M.zL Krl,1'-
117Bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", II,s.277-219. mcn, "Uii)'iik Selguklu Inrl;aretorlulu 1'arihi", "1. Kurulug Dcvri", s. .1.!r9 vc u.1.
1188k. G. Clauson, "g<ist.yer.". 124 Gy. IUolarcsik, "Byz.turc.", s. 1119.

119^Bk.-B. 6ge[ 'Ttirk Ktiltiir Tarihi", s.233, n.87. Aynca "inak",,.askeri kq- l2-5 B. Ogcl, "Ti.irk Mitolojisi", s. 2113, n. 86.
mandan" anlamrna gltmitreair.
lan" antamrnZ gelmektedir. su-Lilir.ii;b"v <inderi" fid**tiii
Bu kelime, "bov bno..i; da ir"ii..i"?'i-
menasrnr Ji ifade eder i-
nak'lar bir neni derrlEt q0rasrnr
s0rasrnr teskil
te{kil eden Hanlennrn yakrn
Har6zm Hanlannrn
eden ve Harbzm n.vxine
vekrn eevresine 12fiIlk. G.'Clauson, "gost._vcr.".
karar alrr(en
mensup kiqilerdi. Han-karar alrrken inaklann
Inaklann revini ,,inaf,
reyini alrrdr. "lnali" unvinr Haiezm,d,
Harezm'de
"Han" unvbnrndan sonra ikinci unvandr, B. Spufer'den Bk. B. Hayrt, ,.Tiirkistan',, s. 127 Dk. "Kit6t'clcr", I, kuzcy, 3; l.atr, 2; G. Clauson, ";ryn.csr.", s. l87tr; I l.N.
29. Orkrrn, E l Y, Ill, s. l,l5,l6J; I3. Ogel, "'l'iirk Ktiltiir Trrihi", s. 19) (luan9 1'azrh vii-
ziik).
l20Bk. C. Clauson, "... Turkish", s. 184b. II. G<ik-Tiirk hdkanh{rnda Kapsan
I(agan'dan sonra tahta Qtkanlan ve 716 yhnda bir ihtilal sonunda dldiirtilen iijt fa- 1
I28Av. Gabain, "Altt.Cramm.". s. 309.
gqn (B{sil.e.-n-_bb_$. G_ir.a-gd, "L'Empir,e...", s .272 / indeksl)'rn adr da Gy. N6merh'e
gdre (bk. *HMK", s.?52) ayrr. unvandan ibarettir. l29A Cafcrollu, "EUS", s. 86.

lzl'DLJ.',1,s.722. 130"DLT', I, s. 133,206. "Inang-beg".

122"K8" , Beyit: 4497 , 4805 . 131Bk. J.R. llaurilton, "ayn.esr.", s. 152.


t8 Dr.Abdulkadir DONUK
adlanndal3z. OtruzYabsu devletinde (10. asrr) hllnedan iivelerinin
135
unvanlanndal3{ s"tEufru 6ilesinder9, HarezmEahlarda
Qa$atav' Ktwk lehEelerinde avnt mllnalar
HHffitS:?gi3nnda
I$BARA (ASPARUH ESPERI'H, QAPAR?):
Uygun hAkanhfrna 6it,9. yiizyrldan kalma $ine-usu kitabersjlde
/..."
"Qik kavmine tutuk vcrdim. IEbara'lar, Tarkan'lar t6yin ettimrr
qeklindeki ifadeden bunun "unvan" oldulu anla$ilmaktadrr. Eski
i.lygur Sdzlii[iinde de " yftksek bir riltbe'|anlamiverilmiqtirls. I.
G0kTiirk devleti hdkanlarrndan birinin adr (unranr) bilindi{i tizere
I 3D.
igbara (531-587) idi (Bizans kaynaklannda iquara-iaugu)
Tlrna Bulgar devletinin kurucusu olanve Bizarts kaynaklarrnda
,lspa5,u^h (Esperiih) diye anrlan gahsm adr (unvam)nrn da lEbara ol-
du!u'-, bunun da TtirkEede yaygm Qi.qkelime olan "gapar$ sdzi,i ile
ilgili buluridu$u mtilahaza edilmigtirrar.
ignrri dqinc$:
Orhun kit6belerinde, LJygur metinlerinde ve Kara-Hanhlarda
"saraya mensup olnnlann bir nitbesi; igerdekiyQni sarrydaki; sarmyrn
ig $leriyle garevli" milnalan nda bir unvan olup'*', Tiirkge,,if'k6ktn-
l32Bk. Gy. N€meth, "HMK', s.2,62.
f33Bk. F. Stimer, "O!uzlar", s. 76; i. Kafesoflu, "Tiirk MilllKiilttirii", s.300.
lSBuhara hAkimi Ali Tegin kendine t6bi Tiirkmen kuwerlerinin ba$rna Musa
"inan[ Yabgu" tivin etmigti (bk. I. Kafesoflu, "$elsuk'un
6llf,:,ili,.rit"#sulu
. 135 Rev emiri "inanc Bev". krzr "inanc H6tun" ve torunu "Kutlus inanc" (bk.
I.KafesotlulHarezmgahlir...t,s.79,80,lll,tt2,tt6tl9,lZS-tZ7,tf2-135i.'
136Bk. G. Clauson, "!<bt. yer.".
137Bk. H.N. Orkun, "Efi", l,s.774.
l38Bk. "EUS", s.87.
139Bk. Gy. Moravcsil<, "Byz.turc.", II, s.290.
l40Bk. i. Kafesollu, "Tiirk Milll Kiilttir[i", s. 183, n. 803. Kelimenin erimoloji
tecriibeleri iqin bk. F. Altheim, "Geschichte der Hunnen", l, s. 9vd.
14f Bk. F. Kctpriilii. "Eski Ttirk Unvanlanna Ait Notlad'. s.28-31. TAbiri "Isva-
ra" rcklinde okuyair baziarastrncrlarca kelime Iranl kcikene bailanmava cahsr lmakta
ise de (bk. G. Chuson, "... furkish", s. 257a) ashnda "eap" + ltrtictirierineR. saldrr-
mak, gpmak) kdk{ine balh Tiirkge birdeyim olmasr kuwetle inuhtemeldir.
142Bk. "EUS", s.88; G. Clauson, "... Turkish", s.31a.
ESKI TURI( DEVLETLERiNDE UIWAN vE TERIMLER Ig
den gelen';igne" sozunden tiiremiEtirla3. IX. asrda Bulgar ileri ge-
lenlerin bir srfati olarak_daima unvanlafla beraber gdriiniir: igirgii--
boyla; igiirgii-bafan vb.laa.l
ve 14.
,
iDi KUT gDrc KUT, rDUK-KUT):
735 tarihli Bilge Kagan kitabesindel45 Basmil (iE Asya'da BeE-
bahk havaliqi.4de yaqayan kavim) kavminin reisinin unvanl olarak ge-
Een bu tAbirl6 "liioi" "rdnk" ile Tiirk devletinde si6si
^Anasrndaki
iktidar-kgvramrnr ifade ed en "htt" tllbirinden meydana gelen bir un-
vandnl47. TiirkEede tannmn slfatlarrndan biri olan .idfikelimasi ay-
nr zamanda Thnn yerine de kullanildr$rndan.'idi-kut" tAbirinin As-
ya Hunlanndg.pevcut "Tanrl-kut" kavramrnrn bir devamr oldulu
itigtintiteUitirlas. Uygurlarda Hdkanhk gagndan beri bilindifi ilJri
s0riilen bu unvan"', Turfa,qpygur devleti (9-la. yiizyrl) hiikiimdar-
lan tarafindan kullanrlmrq"", hattd bu devletin baEkenti olan Kara
Hogo da "idi-kut Eehri" diye tanrnmrEtrl5l.
ir.ic:
TiirkEe ilig (il-lig, il-li) = 6lig deyimi umtniyetle hiikiimdar,
prens veya bir devletin yahut belirli bir bolgenin idaresinden sofum-
- lu kiqi mdnasrnda oldu{u anlaqrlryor ve umumiyetle kral diye kabil o
f 43Bk. M. Ergin, "Orhun Abideleri", s.98; G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 174
vd.; K Erarslan, Alf$tr NwAyf'nin "H6lat-r Pehlevan Muhammed" RisSlesi", s. 137.
1448k. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 133; F. Altheim, "ayn.esr.", V, s.31,2,
n.8.
l45 "Yirmi yagrmda, llasmrl Iduk kut soyumdan olan kavim idi" (bk. "Kit6be-
ler", II, do!u,25).
1468k. 'EUS", s.8.5,89; V. Minonky, "Hud0d...", s.270, n.2; O. Turan, "Qin-
giz Adr Hakkrnda",s.273,2'14, n.27; Av. Cabain, "Kdktiirklerin Tarihine Bir Ba-
krg", s. 690 vd; F. Stimcr, "()!uzlar", s. 8.
14?A"v. Gabain, "Altt. GJamm.", s. 309; i. IGfesoIlu, "Kutadgu Bilig ve Ktiltilr
Tarihimizdeki Yeri", s. l-38. "ldi" tdbirinin Qeiitli mtna-lan ve kullinrldr{iyerler
hakkrnda bk. G-. D_oerfer, "ayn.csr.", II, s. 176 vd. "ldrq" gekli de "rd" kci[iihden gel-
mektedir (bk. R. Giraud, L'F)mpirc...", s. 104).
1488k. "KUI''.
A Bombaci, "Quttug llolsun", I, s. 15. $ine-usu'da geEtili viylenen "idi-
1498k.
kut" unvanrnrn (bk. "ETY", I, s. l(r4) h6kan Moyen-Eor taraflndan da kullantldrlt ile-
ri siiriilmiise dd kitabenin bu ktsmt okunamtyacak kadarypranmtg oldulundan bu
prirtis tahminden dterre eecemcrncktcdir. Esasen Uvsur caft beleeleri araslnda "l-
3uq-l,ut" t6birinin il( olarik I k4o maniheist metin'6rinddge$iEi belirtilmistir (bk.
R.R. Arat, "Der Herrscherlitcl "lduq-qut", s. 150).
-
f 50B. Ogel, "Tiirk K0ltilr'nrrihi", s. ?8,81;576.
1518k. V. Minonky, "l lutl0d...", s.271. Bu unvan hakkrnda tafsilft igin bk. R.R.
Aral, "ayn.esr.", s. 150-f57.
20 Dr.Abdulkadir DONUK
dilmektedirl52. O.hun kitabelerinde geEen "6lig" sciztiniinl53 bu
mdna ile ilgili olmasr muhtemelQir. TabgaQ'larda kullanrlan "i-li" un-
vanr da. asl-rnda "6lig" olabilirlsa. "Ut,r]g ilig' taUi.i "qryk htiktint-
I )).
dar " ; begtt de "v e lia h.d " milnasrnda g0steri lmigti r
"ilig
Kelime TtirkEe 'il" (devlet) deyiminden yukarrda gdsterildifi
Eekilde tiiremi$ olup Awupa Hunlannda (5.yuzyrl ortasrnda) Atti-
lahrn o$lunun adt (Ellak = elleg = 6lig = ilig,
ydni il-lik = ) il-li
olarak^'", sonra_$gbar devletinin biiyiiklerinden birinin (6. asrr ba-
Er) adr fitit<-er;
157
ve 10. ytizyrldaMacar hiikiimdarr Arpadln ollu
-
(Ysla dig = ilig)'nun adt olarak"" geEmektedir. Buralarda zikre-
dilen gahslann ozel isimlerinden ziyilde unvanlarrnrn bahis konusu
oldulu dqikdrdr. Nitekim Hazar hdkanh$ndq d32. derecnde idare-
ci taiafindan taqrndrlr bildirilen bu unvanmlse Ttitk Eevrelerin-{q
umihiyetle'2 ri lai mdar " mdnasrnr ifade ettili KB'de bildi rilmekte Iw
ve Kara-Hanh hiiktimdar Ailesi isl6m kaynaklar4-da aynr zamanda
-
ilig-Han'lar (ilek-Hanlar) diye zikredilmektedirl6l
152Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.141b,630a.
l53Kitab€lerde "61" ve "il" ayn avn vazrlmrstrr. "il" ile ileili oldulu sdriiltivor
V.lhoqrsen, "Inscriptions del'Oiktron dechitfrdes", s. 1{ t<rq. "t(tabeler"i l,
(_b!.
do!u,8,9, 15, 18; "Tonyukuk", 12).
154Bk. W. Eberhard, "Birkag Eski Ttirk Unvanr Hakkrnda", s.321 vd.
Bk. "EUS", s. 92,'264. Tafsilen bk. O. Turan, "ilig Unvanr Hakkrnda",
^- 1ll
192- 799.
s.
156Bk. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 136 vd.
157 Bk. Gy. Moravcsik, "ayn.esr.", II, s. 138; Gy. N€merh, "HMK", s. 192.
158Bk. Gy. Moravcsik, "ayn.esr.", II, s. 136; Gy. N6merh, "HMK", s. 134.
159Bk. P.B. Golden, "Khazar Studies", s. 184 vd. Tiirk derrletlerinde kanad
krallanna da "€lig" denildili bildiriliyor (bk. G. Clauson, "... Turkish", s. 141b,
63Oa).
160'K8", lll (indeks), s. 194-196. Aynca bk. "EUS", s.92; A.v. Gabain, "Krik-
ttirklerin...", s.687;'T. Tekiir, "A Gramma-r...", s. 335.
161 Bk. i. Kafesoflu, "Tiirk Milll Kiilttirii", s. 299; E. Mersil, "Karahanhlar", s.
794. O. Pritsak, bu unvanrn Kara-Hanh siilSlesinin biittin mensuplannrn umumi bir
unvanr olarak de[il de, dorletin ddrt alt-kafian'lndan sadece ikisi tarafrndan 1". llanrl-
drlrnrveaynca"llig-haq"t6birininiligvehan Eeklindeaynaynikiri.itbeyigcisterdi-
Iini ileri siirmristii (bk. LA. mad. "Karahanhlar". s.251). Bu iddianrn secCrsizlili
hakkrnda bk. R. Gejnc, "Karahanh Devlet TerkiiStr", s.'130-134. ilig, Selquklu ';eziri
Niz6m iilmtilk'iin lAkiplan arasrnda da gdsteiilir, bk. O. Turan, "S6liuklirlar...", s.
1 53.
ESKi TUITK DEVLETLERiNDE UTWAN VE TERiMLER 2t
ilrrnnn:
163
Bu teiim kitdbelerde Uygur162, Karluk ve 4;64 reislerinin
unva nr olql4k geEmekte olup, " hriHi rmdara yikse k dev le t memu -
b afrh
r4 idarecitD " mdnalan ile kargrlanmaktadlr. Bu unvan Bayuku'lar,
Krrgz'lar, Tatabr'lar, Qun'lar, Sogd'lular ile birlikte ay m zamanda 9
Oluz konfederasyonuna mensup bir Uygur toplulu$unun'* ve Ba-
tlda Hazar hdkanh$run hdkimiye.tj,altmda bulunan Volga Bulgarla-
nnm ba$buglarr da ta$lmakta idi'o'. Aynca 7. asnn ikinci yansmda
bir Ermeni kaynalrnda kuzey Kafkasya Hunlannm Sefi ve Hazar
1 hdkanmm vassah olarak "Alp Ilut'uef'adr zikredilmektedir. P.B.
Golden'e gore: bau Gdk-Tiirk idare sisteminde tdbi kabilelerin baEr-
na, Tiirk hiikiimdar dilesinden birinin tAyin edilmesi ddet htikmtinde
oldulundan ve bu usul Hazarlar tarafindan da tdkip edildifinden a-
dr g-egen zatHazar menQeli olabilir. Ad ise "AIp" ve "eltibftr'lellin-
de TiirkEe qift unvanh bir deyim olmahdrr (Alp el etmig gibi)roY.Bu
mevzuuda tarihibelgelerde mevcut btitiin malzemeyi toplayarak me
seleye aglkhk getiren A. Bombaci'nin g6riiqlerini gdyle ozetleyebili-
riz: G6k-Tiirk galrnda ilteber'ler tdbi htikiimdarlar olup bu unvanr
hdkanlardan almrglardr; unvanrn Juan-juan'larda kullanrldl$lna da-
ir bir delil yoktur; Qin metinlerinde geEen "Ch'i-li-fa" ve "Hsieh-li-
fa" hem fonetik hem tarihi bakrmmdan"Elteber"i g6sterir; Kitabe-
lerde "eltebeC'okunuqu kesin de{ildir. Ancakbir yerde (II, do[u,40)
kelimenin bagrnda bir "i' harfi gdriintiyor gibidif. Uygur'lann, Qun
ve Krgtz'lann ilteberrleri "ulug ilteber'"dir. Bunun yanlnda "elte-
ber" ile "kiil elteberJ arasrnda g6rev ve yetki bakrmmdan bir fark o-
lup olmadr[r belli de[ildir; II. GokTiirk imparatorlulu zamanrnda
162"Uveur ilteberi". &k. "Kitabele/', II, doEu,37). Dahe bk. "Hud0d...", s.
265: J.R. Hdfiilton. ""*.d..", s. 139; L. Rdsonyil "Thr! Psychology and Categories
of n'ame giving am<ing ihe Turkish peoples", s. 212; G.Doerter, "ayn.esr", il' s. 201.
163"Karluk itteUeri", (bk. "Kitabeler", II, dotu,40; "EfY", I, s. 139.
1648k. "Kitabeler", I, kuzeY,3.
165A.v. Gabain, "Altt.Gramm", s. 311; "EUS", s.93; R. Giraud,'fl--Empire...'-
,s.69,13. S.M. Anal ise "askeri unvan" olarak kab0l etmigtir (bk. "Ttirk Tarihive
'
Hukuk", s. 278 vd.)
166Bk. K. Czegl6dy, "YIltavar unvant", s. 179-187.
16? Bk. L. R6sonyi, r'Su1 quelques categories des noms'..", s' 334-316.
1688k. P.B. Golden, "Hazar Dili", s. 154; Ayn.Miiell., "Khazar Studies", s. 147-
r50. '
22 Dr.Abdulkadir DONUK
I
I NST TfnT DEVLETLERiNDE UNVAN vE TERiMLER 23

Qin'e elQi olarak giden iki ilteber'e *Dal(an"muamelesi yaprldrfr

lr
6e.- G0k-Ttirk h6kanhfrnrn kurucus-u-Bumln'nln Sll'dekaganr?4
dntaErtmitctadrrl
I ilAn edilmesi ilp-umtnileqpn bg-gnvarl " Gok-lqrk hdkanhlr dqrn-
Kelimenin €timolojisi ve mdnasrna gelince: W Bang (-t5biir'i I
da Uygu;llardar''o, Krrgrz'larda
r/
lTiirgiE'lerder
t 6,Hazar'latda
(7 -10
Mololcadaki "tAbir-ikii" (teberi-kii) ve ManEu dilindeki 6'tebeliyen, y"ryrt)jl], Arrupa Avarlannda'- (6-10. yuzytl) ve Bulgarlarda (6.
tebeliyemli, tebeliyeku", aynca Kiil Tegin kitdbesinde geg€n (I, dofu, yiizyrl)'"' kullanrlmrqtrr. Biiyiik Ttirk imparatorluklanndah baqka,
6) "tiiblig" kelimeleri ile irtibatlandrm$ur. J. \4arquart'a gdre "- diler kavimlerin hiikiimdarlarr da Ttirkler tarafindan "kagan' digg
tiibiid', 'tabarJ unvanl ile ilgilidir. K. Czegl4dy'i de 6teber' in amldr$ gibi (maselA: Tabgag / Qin / kagan' fiipiit / Tibet / kagan)'"'
"demit'' olabilece[i kanaatindedir. P. Pelliot'da '(teb+ef' vela "teb- bazr yebancr devletter de bu unvam Tiiqls[erden alarak lrendi hiikiim-
+it'' gOrtigiindedir. L. Rdsonyi ise "teber'i, "tep-teb" (tepmek) ile dartarl igin kullanmrqlardr: Ruslarl83, Fin-Ugoflar ve Mofol'.
aElklam{tlr. O. Pritsak kelimeyi "t5b" kokiine baflamq ve "tutmak"
l74"Il-kagan €l khagan" veya "IJi khagan" (bk. Liu, "ayn.esr.", I, s. 7, 41; B. O-
fiiliyle ilgilendirmiEtir. J.R. Hamilton'a gdre de kelime birleEik bir gel, "Do[u Gdk-Tiirkleri Hakkrnda Notlar'i s. 129; A.v. Gabain, "Hun-Tiirk Miina-
tdbir (el + tlibiir) olup, "idareye, devlete, millete sahip" mdnasrna sebetleri", s. 907; Ayn.Miiell., "K6lgtiirklerin Tarihine Bir Bakrq", s. 687. Aynca
B' oger"'avn'esr"' s' r2e' n' 165;o' ruran'-"rrig Un-
gelmekted_ir. A Bombaci'de J.R. Hamilton'un bu gdriiEiinii kabil et ffiTii:Hil.lTi?,:-li#-196.*
irektedirlTo. 175 Odkjl'Urk
Gdk-Tiirk hekanhfunda
hf kanhhnda bir de "hdkan" 'rvabsu" (b.bk.'l
"hf kan" ile 'tabsu" fb.bk.'l arasrnda ver a-
KADIR (KATIR, KAZIR, GAYIR): lan "kiigiik merteb6i g<iriilmektedir.
<iiciik hdkan" mertebdi d<it-ttirt 6akanhlrncla
s6riilmektedir. Meseld'1. d<it-Ttirt fiaUnlrtrrnda Mu--
Mu
L4n,-Ta1po, Igbara.ve so-nra Hieli
Igbara-ve daha sonra HieJi zamanlannda,
?amanlannda, v.e Batr Gtk-TtirklErinden
ve Batt Giik-TtirklErinden
Eski Tiirk htikiimdar unvanlanndan olup dski ve orta Tiirk leh- C'uJo zamar.rnda itiser adet. "kticiik h6kan"lar tdvin edilmisti. Bunlar cok kere ikti-
{*s1lt
44rdaki Mkanrnotullan
|4*".ryn^"Byll".l'arasindai segilir{i (bk.
arasrndan segilirdi (u.!. F.I-dszl6, "tlakan veAilesi",s.37-
F.l-ls.zl^{, "Hakan ve-Ailesi'j,* gJ- .
gelerinde (Gttk-Tiir\ lJygur, Karaha nh) "sarp, s afilan4 griEhi, Eiddcr 50) NitekiE iL Gdk-Tiirk imoaratorlanndan Kaosan htkan kendi otrlu Fu-kii (Inet
fi" mdnalarmdqndrr"'. Unvanrn Kazlr, gayr, katrr gekillerine de Kag"n)'yu "kiigiik hdkan" t6yin etmigti (bk. Ed. tf,avannes, "Docurfients ..)'ilZSZ,
-
n.)).
rastlanmaktadrrT2. Ermeni tarilicisi f-ewinO'un gdre Ha-
zar ordusunun kalabal* bir knrmnr medyada ggttlen "r".in"
kabilenin rei
176Bk. Ed. Chavannes, "ayn.esr." s. 90 ve Notes additionnelles...", s. 17; A Ca-
feroflu, "Tukyu ve Uygurlaida Han Unvanlan", s. 109.-1.19; Hamilton, 'iayn.esr.", s.
si Qadrr il Tabar (Xat'irlit'bcr) adrnr taqiyorclu"-'. 739-1,43,154; A Bombaci, "Qutluk Bolsun", U, s. 13; I. IGfeso{lu, "ayn. esr.", s. 114
Kelimenin TiirkEe "katr * r" Eeklinde geliqtifi ifade ettigi vd. '

mdnadan da anlaEilmaktadr. 1778k.'Ki6beler", I, do!u, 351, ll, dogn, 77.

I(AGAN (IIAGAN, IIAKAN): 1788k. i. Ikfesoflu, "ayn.esr.", s. 121.

Eski Ttirk devletlerinde 6. asrrdan itibaren, daha Onceki Tanhu
(Ean-yii, b.bk.) unvanr yerine gegerek biitiin Tiirk siydsitegekktilerin
de en ytiksek unvan olarak ytizyrllarca kullamlan bu unvanrn men$e-
i ve ortaya grkqr hakhnda Eeqitli gOrtqler ileri siirtlmi\tiir.
l69TafsilCt iEin bk. A. Bombaci, "On the ancient title Eltiiber", s. 1{6;,M. Mo-
ri, "On Chi-li-fa...", s.31-56.
170 Yukandaki gdr0Eler igin bk. A Bombaci, "ayn.esr.", s. 50 vd.
1718k. Av. Gabain, "Altt, Gramm.",s.3'2,6; A. Caferofilu, "EUS", s. 161;
"DLT', 1,s.364; W. Radloff, II, s.326; G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s.378-380.
1'72 Kazrr: Kara Hanft hi.ikiirndan Yirsuf Kadrl(azrrHan (Bk. son R.GenE/avn.
eser s.372lindeks,)Gayrr FIan Hazermzgahlann Otrar v6lisi(bk.i.Kafeso{lu.
Harezmqahlar... ,s.240-243,250,2,53,255) Karrr Buku Han: Krpgk bagbugla'ndan (bk.i.
KafesnElu.avn.esr.s. 29.130.183)
1 asrrda Kiev'de oturan Rus prenslerinin Tiirkge Hakan tinvanrnl tagrmalan, Hazqrlann
173 Bak.P.B.Golden "Khazar Srudies. s.197 vd.
1798k. "ibn Fadlan Seryahatn6mesi", s.66; Gy. Moravcik, "Blz.turc.", II, s.
333; Gy. Ndmeth, "HMK", s.212:D.M. Dunlop, "The Historyof theJqrish Kha-
zars", ri. 111; A Zajaczkorcki, "Hqzer Kiiltiirii ve vdrisleri", s. 477-$3; AJ. Yakubo-
uskiy, "lX. ve X. aslrlarda...", s. ?A7;P.8. Golden, "ayn.esr.", s. 192 vd,
180 "Haganoo": bk. Gy. Moravcsik, "Byz. turc. "II, s.333 vd.
181 Bk. "Bp.turc. j'II, s.333. Menandros'da (576) IGfkas civannda bir kabilenin
(Sabar?, Bulgar?, Avar?) prensesinin unv4n r olarak "Ak-Ka!an" zikredilmektedir
(Bk."Bp-turc., "iI, s 59). "Kadan" iinvanr Islam-Tiirk devletlbrinde son zamanlara
lkadar liullamlmrgtrr (bk.'A. Atq," Arapga yazr dilinde Ttirkge kelimelei" s.30lr.
182 Bk. "KirAbele/l;kuzey,12. Daha bk. "ETy", IV(rndeks)
l83339da ilkkurulan Rus birlitinin ba$kanurm un'.ranr "hAkan" idi (bk."Hud0d...,l'
s.433). Rus'lar Pegenek'lerin istilllsrndan sonra 890'larda, Ki6/'i zaptettikleri zainan
kendi liderlerine "kafian "adrnrvermiglerdi (Bk. J. Brutzkus" Eski Kiev'in firk-Hazar
mengei", s.36, 356). Daha bk. D.M. Dunlop," ayn.eser."s.5648; AN.Kurat, "IV-
XVllL yiizyrllarda Karadeniz kuzeyindneki Ttirke kavinmleri ve devletleri, "s.40. IX.
tabiliyetleri neticesi idi. bk. O.Turan "SelguklularTarihi ve Tiirk-Islam Medeniyeti,"
Ist.19i9. s.35vd.
A Dr.AbdulkadirDOIIIUK
EsKi TURK DEVLETLERiNDE UNVAN vE TERIMLER

lr1s. ler arasmda her ikisinin de rynt riltbeyi" kaqrladr$r fikrindedirlgs. A

Kagan ve l(an (Han) unvanlarrnrn Eekil ve mdna bakrmmdan Cafero$lu ise Kagan kelimesinin " qan-{an" veya'tan-(an" gibi Ee-
birbirlerine ba$r bulunduklan veya farkh kawamlan kaqiladtklart killere boliinerek mdna itibariyle "Hanlar Ham" oldulunu ileri sii-
hakkrnda birgok fikirler ileri siiriilmiigtiir: Kiil Tegin ve Bilge kitAbe- rerek (Xan" lrlkabl Gtik-Tiirh devleti tarafindan yalnlz-bir kabile rc-
leqlde Tiirk hiikiimdarlan iEin yalnz (kagan'unvanr kullanilmq- isine itlak edilmig ve sonradan bu gekilde devam ettirilmigtir. Tiirk
ttrls. Tionyokuk kitabesinde daaynr dunr]m godllmekte ve sadece boylannda kagan'rn mevcut ormadrlr bir zamanda xen ldkabr ser-
Krrgz hukumdarr igin "IIan" tAbiii gegmektelirls6. Ongin ve $ine- best ku,lpnrlm$rr. Bu takdirde yalnri kauile ve onun reisi kasdedil-
usu kitAbelefinde mdna farh gdzetilmetsizin her iki tdbir bir aratla miEtir^^ demektedir. R. Giraudda ,,hillalmdar milnasna getdifii za-
yer almrEtul87. Kara Hanh, Kr-pcak ve Kimek kabile reisleri de "kan- fy\2\2b:hrli bir Eahrs (\i$um<tar) kasdedildig zaman Lrgan tut-
;' lanildrlr" diiqiincesindedir"'.
ltran; un oanmr taErmrgtaioy't Belgelerden anlaqilmakta ve genel- B. 6gel ise Eu gOrt\t edir:,,Tl:tFkher btt_
likle kabfl edilmektedii kihAkan, imparatorvela kaper makammda tiln hlnyaya hAkim olary biiyilk bir imparanr kn Ksn y6ni Han
olup, kralgrllnasrnr ifade ettili sezilen Han (kan) tAbirinden daha le1lerdi IGgan adr, daha ktguk Han'lar iEin kuilanrt*rEirle&,. Bu
ustundurt6'. Nitekim K6uarh lvlahmud esefinde' Aftasyab ofiullut- dj!\iklit.Ufgurlarda da dikkati gekmektedir: Av. Gabain,e g6re:
-ohn
na Handenir, Afrasyab iG Hekan'drJq' diyerek uu rain beiirtmig "Uygur hdkanq tabiiyetine girm{ nir hiikiimdann unranrir da
durggrdadrr. Yusuf Has Hacib de Ildkan unr/amnr devlet baqkanr i- alabiliiordu. Bdyleco unvanl alman hiiktimdar ve hiiktnetin, uygur
ginl 9f tAbirini ise sa decn " Tavgag Bupa H an" v e " (JE -ordu han' - hAkanhlrmn rdbiiyetini kab0l ettifi anlagrlr(r. Me.seld itinci Uylur
'rnrnlt^gan
" zikrederken kullanrlmrgtrr. Ayrrca eski Uygur metinlerinde ed'en Basmrr hiikrimdann,n unuuiii-
han'rn hem "hiikiimdar' hem Oe'gettane igin iu"llanrlmaulg3, A. lllXlilUgii"f#f ll,g,up
Halydn lQatinde (14. asr)han'a "melik' (hal) mAnasmm verilmesi Kagan2 unvanlnm mengeine gelince:,Bu husustaki g0ri\ler
yutiinoatl gort\ii teyid eder maniyettecirlea.' Yeni araqtrrcilardan -
F.Usilf sdylen$ balamtndan katTbir Sey scilememeHe beraber. Ta*- IiH'Tllu:SoJ;$:'''*!:-f ttf 11:k15:ifl ik',?J,11?
184 Bk. F. l-dszld "ayn. esr."s.39 B.Ogel, "Tiirk Mitolojisi", s.288; L. Krader, Qan- 195F. I 1s216,,, ayn.esr.", s. 3g.
Qagan and the Beginnig's of Mongolkingship" s.lT-35. 1063 de Hoten Kraltntn i.invant 1968k. A Caferoflu, "Tukyu ve Uygurlbrda...", s. 118 vd.
olaiak da gegmigtir (BkJ.R.Hamilton, "ayn.esr."s.l54.
1858k. l{.N. Orkun, "Efi", IV, s.81 vd. 1f/Bk. R. Giraud, "L'Empire...", s.69.
185Bk. "Tonyukuk", I, kuzey,4. {99P& P.Ogel, "Tiirk Mitotojisi", s.288. Bu durum Mo{ol caftnda sdrtilmek-
impararorlugunun kurutuEundan daha sonraki dddrti:rtre onlya grk_
187Bk H.N. Orkun, "ETY", I, s. 128-131, 165-183. h;i"ll$
1888k. F. Llszl6, "ayn.esr.", s. 39vd. 194ru. Cabain, "Kdktiirklerin ...", s.691. Bununla beraber Moven<or,un avnr
zamanda "Idi-kut" unvanrnt tagrdalrna dair kesinlik yoktur (bk. iOi-tity-
l89Bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 141 vd.; 177 vdd.; G. Clauson, "... Tur-
kish", s.63Oa.
190'IDLT" III, s. 157.

191 "K8", Beyitlec 82,85, 86, g? 7O2,1O4,115,3126 (Bufra Han'rn medhini

yaparken kullanmr$tlr.)
IyZ"KB", Beyitlen Bfi , 2966, 381 5, 5569.
m2-F.LJsil6, "ayn.esr.", s. 37; Liu,,,ayn.esr.',, II, s. 493. parker'den bk. A Cafe_
fi f,ildrTil#df *r;'al3f #g:L*r":*r,,5if;r:?ei**."::"{:U*i.i jllTji
193Bk. "EUS", s.81, 164.
194Bk. A" Ha1y6n, s.68. "Han" = prens, kabile reisi, bk. G.J. Ramstedt, "Al- ren", s.42, n.88.).
ttiirkishe und Mongolische titel", s. 60 vd. Z).3W. Bang'dan bk A Caferoflu,'.ayn.esr.", s. 118. Daha bk. C. Brockel-
mann, "Holsprache in Altturkestan", s. 223.
 ESKi TURKDEVLETLERiNDE UIWAN VETERiMLER 27
26 Dr.Abdulkadir DONUK
defa Orhun dbidelerinden Tonyukuk kitdbesinde gegmekte2ffi ve
Barthold, p. Olbricht vb.'ye g6re Juan-ju"n2u ."oE"li olan bu unvan umifoiiyetlekagan (khagan = imparator)'dan^qqnra gelen,,,bal " kar-
Tlirklere gofunluklaMofol, asilholan buyabano $9rv]e{e1{11 Erh$ bir mdna ifade etrili kabflolunmaktadrlul Bununla beraber es-
baj ki Ttirk vesikalannda htkan ile han'rn gok kere birbirleri yerine kul-
Tiirklere intilal etmiEtir. Adlarr gegen aralfirtqlann tesbitlerrne
etmek iizere kagan veya lanildrklan da gdrtilmektedir: G0k-Tiirlq Fmkanhkdewi Uygur, Ha-
-tauiti devlet nizamrmn baEmr ifade
frttto kurulu zat, Avar, Tiirgr! vb. devlet baEkanlanna kagan denildili iatOe me-
;"g; ilk deft Juan-iuan [e? Yglot cinsinden fu-yti-hun
selA Bulgar devlet bagkanlarr daha ziyAde ..Han" diye anrlmrg,
cefie.sinde eoriilmektedir ve tarihte hakAn unvanl ile zikredilen ilk
Kuman-Krpgak reisleri ve ihtimal Pegcnek baEbullan da bu unvanli
ilsid;-;. 460 civarrnda ya$am$ olan Juan-juan hiikiimdan !feju.n-
-tiitu3. *,I'
eoylece onuan Mogollara baganmrq oluyor. Diler dillerle ir-
tamnmr$lar, asd adrslltkaniyd, diye zikredilen l(4p-Hanh devletin-
de ise her iki uniran aynr zamanda kullamlmrEtrfl0. Han unvanlnln,
tiU"urn dOece bir drq benzerlikten ibaret oldugunu belirttikten son- Ttirkgede um0miyetle hiikiirndar m6nasrna geldili bildnen"ilig"
i",Ggtn onn"nrntn Got -ttirk hdkanh[ndan 6nce Orta-doluHun- (b.bk.) terimi ile bir arada kullaqrldrAr da sdriilmekiedir: Uvsurlai-
i"h"o. ie'r.-Hun'lar: Hakan), Qin'le Tnrk devl:1p99-q'
Tabgag.
da ve KaraHanhl arda,.il ig Hanzr r,,, I(ar afr i mylaroa'6;i"-11""rr21 4'
d;h"F;"Taol3t364r2?/6aE[a-birgoryqgetirerai-wrtl.?!.-4.??f) vb.
lJf"rffiig giUi F. Altheim'e gore Kafkls bdloesi Hunlan ile ileili o-
larak rn III. asrrda goniimettE @aikulikitdb &i,^.Zllf6oit.big"r
i;ffi Pu leybla ni u nvan m tru -vti (wa1w"zikredildifini
) $"\1 i 19: {s1a. .!
un]3-
belirtm€k- I(an (khan) tAbiri baa araqtlncrlar tarafindan Kore dilinde.,
rrnda kralivet unvanr olarak m.o.,1. asrrda
kryan" ve Qincede "kuan" kelimeleri ile ilgilendirilmek suretiyle ya-
iai;rr. p'emet< ki, Mofollardan ziyade Tiirk siyasi tegekkiillerinde banq bir mengee ba$anmak istenmiq ise dezrr unvanln TiirkEe kG
y"vsnolarakkullanrlan-buunvanlnmen5einiTiirkEedearamakda-
kenli oldufuna dair kuwetli deliller ileri siir0lmtigtiir: Meseld Uygur
ha uygun olacaktr'
lehgesinde mevcut " t5ngrikAn" sdziiniin son hecesi T[rkEe,.qan"
t

I(AN (KIIAN):
.EskiTtirkdevletlerindedevletreisininunvanlolarakenyaygln
ilk
qekilde kullamldrlr bilinen Kan (Khan) tabiri Tlirk belgelerinde

208 Bk. "Tonyukuk", batr, 2, 3, ktzey, ?3, 33.

2098k. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 141-180; T. Tekin, "ayn.esr.", s. 3X,341.
KrE. "Kagan".
jl".'d'}Eff tU;'#;Ti$J;*
".^,,,ff.lLhllsl3l';,'i""li#-31'
Fl"&iilif
j"n", s. !)6; P' Pelliot, "Note sur les - - - -
2108k. "Byz.turc.", II, s. 148vd.; F. uszl6, "ayn.esr.", s.39; "DLT', IV (in-
iliillii'.i'"iiblfuttil,tttJoiilou i'4.; sbnhold, "orta Asva Tiirk Tarihi Hak-
deks); "K8", III (indeks). Osmanh imparatorlulunda dahi kjyledir
fiff*-.io;;
DersleC', "t
t;'S;u:tr';,-s.;.5jb
s.8' 211 8k. "EUS", s. 92.
krnda
2l26nce Molol soylu Kara-Hitaylarda (9%-7122)gririilen bu unvan (bk. KH.
o,n,,1lP,l"l;,?f,ih"3,99i"fT#S$ii'd.i;'1ilift'"f i$i":'3i#v;ii:,15;"- Menges, "Der Titel Kiir Han Kara Kitby", s. 84-88; G. Doerfer, "ayn.esr.", lII, s.
e'.1il&;itt-dffiNomaaenroiteifD-e Cer Mongolei und die Awaren in
Jbu-jan 633439) daha sonra Censiz Han ile baslavan biiviik Molol imoaratorlulu caftnda
Mitteleuropa", II, s. 7. "kagan"-unvanr ile birlikrE ("Qinggis khahan", Uk. "Uog6llanri Cizli Tafihit',;. 3)
gokyaygrnlaEmlEtrr (bk. F. Liszl6, "ayn.esr.",s.39). Aynca "qan-tarqan", "qan-te!in
206Bk. F. Altheim, "Attila et lqHuns", s' 5-!!' Og"l' "Orta Asya T0rk
Tarihi
?", gibi isimlerde de g<iriilmektedir. ("Byz.turc.", s. 148,355).
ffaktrnOa Eazr Vini Ariltrrmalann Tenkidi", s' 270'
213 Bk. G.J. Ramstedt, "ayn.esr.", s. 60 vdd.
207Bk.G.Clauson,"..'Turkish",s.611a'Dahabk'G'Doerfer,"ayn'esr""III'
s. 141 vd, 17? vd.
?r8 Dr.AbdulkadirDONUK ESKi TURKDEVLETLERiNoB UIWANVE TERiMLER 29

unvamndan bagka birqey defildir2la. W. Bang'a gOre bir yrldrz qdr o
lan'{[tikiin" kelimesinde de "kan" unvanl bulundulu gibi"'. Di-
fer taraftan "Kan" tilbitinin Batt Hunlarmda mevcut oldu$u Attila'-
nrn hdtunu Ar^tlan (Angkan = temi4 asil kraliEc)'tn admdan da an-
laErlmaktadu4o. Unlu Ak Hun hiikiimdarlarrndandan birinin Bizans
kaynaklannda gelg4n adr da rr11ii1-ftur" (5. yuzytl 2. yanst) olarak
gdsterilmektedir"'. Esasen Han tdbirinin Asya Hun devletzamanln-
da 4a ve 'il" kelimesi ile bir aradakullanrlmrq oldu$u tesbit edilm4-
tir218. Arl"n TiirkEe oldulu anlaEtlan ve bazr-yer adlarrnda da g6rii-
len (msl. Han-bahg, Hazar baqkenti)"" bu tdbirbilindifi iizere isl6m-
Tiirk Eevrelerinde geniq b6lgelere yayrlqqqk gegitli ztmarfarda tiirlii
mdnalarla kullanrlmala devam etmigtir-"".
KAPGAN (KAPIIAN, KAVQAN):
Unvan 6hce II. Gok-Tiirk devletinin meghur hiiktimdan Kap'
gan (692-7L6) adrnda gegmektedir (kelime vaktiyle Kapagan o]13k
okunmuEtu;. Ttrna Buigar htikiimdarr iinlii Krum Han (803-814)'rn
kardeqi "Kigin-Kavhan" rn adtndaki "kavhan" kelimesini vak-
tiyle J. Mafquart, adt geEen Gdk-Tiirk hdkantntn unvanl ile birleqtir-
r"tt" idinr.Bizans t6yp^"ttuttnda da aynr unvanln "kavhanos" qek-
linde gegti$i gciriiliiyor"'. Ayrtca Tuna Bulgar htikiimdarr Malamtr
Han kit6besinde gegen "Ka-u-[han Isbul" ibaresinin ilk kelimesi Kap
gan ile irtibatlandrnlmrqt r%. Macar htikiimdan Arpad devrinde ('9.
aslr) lcrpan = kopp,an (koppany) isimli bir prensin adr da Kapgan,-
a ba$anmaktadtf^. U_4yan, aym zamanda Pegenek'lerde bir kabile
adr olarak da zikredilir2s.
Ikpgan unvaru Iranibir lehge olan Sogdca'daki..lC{' ile Tiirk-
ge "qan" unvanmdan miirekkep saylmaya veya daha eski iranibir ke
lime oldulu tasawur edilen.kaviya (*kavikan) sdziine baglanmak
istenm\ ise deo-, kelimenin TiirkEe ,.kap + (kapmak, yakalamak,
oldulu ve rerim olarak "r'tih" m,nasmr ifa-
ft1l],s?l,,ilillbaret
KOLABUR (KOLOWR, BO-KOLABUR):
Avar hAkanh$rnda ve Bulgarlarda g0riilen Tti^rlge unvan. 'Emir
htmanda, bey * nasihatE; lider" m6nasrnda olupza asli TiirkEedeki
(krlayuz" sdziiniin Bau TtirkEesinde
(z r deligimine u[rayan Bulgar
lehgcsinde) aldr$ gekildif"'.Tarihi kaynaklarda Avarl'irda 582 yrh
na eit bir haberde din adamr (Io-kolabur), IX yu2qlda Tirna Bulgar
devletinde unvan olarak (Kolavur) zikredilmiEtifu.
I(ATUN (KTIATUN, IIATUN) :

Tiirk devletlerinde bilhassa 6. asrdan itibaren Khagan unvanl

ile birlikte baElayp yaygm bir qekilde z:tmantmva kadar devam eden
kh6tuir teriminin ash oldu[u anlagrlan "katun" sdzti ilk defa Gdk-
214Bk. F. I-6szl6, "ayn.esr.", s. 40.

215 Bk. F. Liszl6, "gdst.yer." Fakat P. Pelliot, "OtiikSn"in son hecesinin de aynr
kelime yf ni "han" olduluna dail W. Bang'rn giiniEiine katrlmamaktadrr ("gost.yer"). 223Bk. V. BeEerliw, "Qap(a)gan", s. 93-97.

216bK Gy. Moravcsik, "Byz.trrrc.", ll, s. 173; Gy. N6nreth, "Hunlann dili", s. 224B.k.G. Feh€r, "Die inscriptions...", s.52; KH. Menges, "Altaic elements in
221 ; P. Y Aczy,'-Hunlar Avrupa' da", s. 97 . the proto-Bulgarian inscriptions", s. 92.
217Bk. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 165; L. RCsonyi, "Tarihte Ttirkliik", s. 2258k. Cry. N€meth, "HMK", s. 46; AN. Kurat, "Pegenek Tarihi", s. 53.
73.
226F. Altheim, "Geschichte der Hunnen", I, s. 37, 207 vdd.
2188k. W. Eberhard, "Birkag Eski Tiirk Unvanr", s. 322vd.
"HMK", 227Bk.R.Giraud, "L'lnscription de Bain-Tsokto", s. 149; G. Clauson, "A note
219 8k. "Hud04 ..;',s. 452:, Gy. N€meth, s. 208, 212; A.J. Yakubovskiy,
on qapqan", s.73-77.
"IX. ve X. asrrlarda Itil ...", s. 775 n.7.
?-?ABk. Gy. Moravcsik, "Byz.turb.", II, s. 95 vd,
22OTafsilen bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 141-180.
22gBk. L. Rdsonyi, "Tarihte Tiirkliik", s. ?9.
zzlrBk.B.6gel "Tiirk Kiilttir Tarihi", s. 264 vd.
230Bk. "Byz.turc.", II, s. 95,162.
222B.k. Cry. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s. 156 vd.
30 Dr.AMulkadir DONUK
TIirk hdkanhfmln_ kurucusu olan Bumln (552)'tn haqUlrnm unvanl
olarak geen-eite23l, daha sonra Q-rhun kitAbeierindez32, Uygur me-
tinlerinfeu3, DLTde zikredilenBa ve "khagan" unvanrnrn iagadr$r
her devlette bulunmasr gerektifi cihetle, Ak Hun, Avar devletlerin-
de de mevcudiyeti giiphesiz olan bu unvan devlet idaresin{g_hak sa-
hibi kadrn limiaraioiiEe, kraliEe) kavramrnr ifade etmigtirs.
[Jnvanrn mensei olarak P. Pelliot'a sdre Siven-oi ve Ttr-vii-hu-
en (ydni Mo{oJ)2s, w. Bang, g*Barthold237, iwitiroget, Fingru,
,dv. Gabainzrv ve M. Rdslinenau vb. gib!.b.aa araqtrncllara g6re Sogd
(ydni irani), K Shiratory'e gdre Mo!of"' g6sterilmiE ise de, katun
s0ztiniin kagan unvanrndan aynlamlyacagml dikkate alan J.R. Ha-
milton kelimenin menseini wkarda ileri siiriilen dillerde aramanln
ilmldelersizlifini belirim eki&42 diler taraftan da P.A Boodberg bu
terimin daha eski g$arda Asya Hunlarmda (Qince Sekli: Ko-ho-tun,
231 Bk. B. Ogel, "Dotu Gdk-Tiirkleri...", s. 129.
2328k. H.N. Orkun, "ETY", IV, indiks.
2338k. "EUS", s. 82, 171.
234 "DLT', I, s. 376, 410; III, s. 240.
235 drneklen "6giim el bilge katun" : annem kralige el bilge ("Kitfbeler", I,
do!u, 11; II, do!u, l0 vb.); "katun yok bolmrg erti" = kraliee veya imparatorige <il-
mtig idi ("Tonyukuk", 31); "Sagr katun teg" : kralige Eag gibi ("Uigurica", 11,22);
"IGtunga kelGr" = kraligeye gelseler ("TT', VII,29) bk. G. Clauson, "... Turkish",
s.602b. Kraliqe (Av. Gabaiq, "Altt.Gramm.", s.309). "DLT', hdtun = Afrasyab
neslinden kadn (I, s.410); "Ibn.Miih.", kralige (s.39); "A Ha1y6n" : kralise (s.
73).
236P. Pelliot, "Histoire des C-ampagnes de Gengrs Khan", s. 183.
2378k. F. Ll,szl6, "ayn.esr.", s. 43.
2388k. O. Franke, "Geschichte des Chinesischen Reiches", III, s.254; J.R. Ha-
milton, "ayn.esr.", s.96, n.3.
2391':v. Gabain, "Altt.Gramm.",'s.309. Daha bk. L. Rdsonyi, " Ttirkliikte Ka-
dm Adlan", s. 77; P.B. Golden, "Khazar:..", s. 197.
a 246G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s.4. L. Rdsonyi'ye gcire: "kiindii (+ba$ prens, en
--240= Rdsdnen, "Venuch eines etymologischen Wdrterbuchs der Ttirksprac-
heil", s. 157.
Z1'lbfsilen bk. K Shiratory, "A Study on the ...". 1-26; O. Franke, "ayn.esr.",
III, s. 254.
242 Bk. J.R. Hamilton"gsst.Yer."
ESKi TURKDEVLETLERINDE UIWAN VETERIMLER 3I
k'o--tun) mevcut ve Tiirklerce bilinmekte oldufunu ifade etmekte-
di#3.
H6tun unvanr 6zel bir torenle almtr ve bu unvant taqtyan kadtn
saraydaki di$er kadrnlara her bahmdan tistiin sayrlarak2a yukarda
sdylendili gibi devlet idaresinde resmlyetki sahibi olup, veliahdler de
genellikle h6tunun o[ullan arasrndan segilirdi, yeni mustakbel dev-
let bagkanlan hdtundan dolan olullar araslndan iS baqtna getirilirdi.
Hdtunlar bilindifi iizere daha sonraki Eaflarda- {a -islami devir dahil-
siydsi-idari alaniirda muhim rol oynain[l ard?fs ki bu durum Tiirk
devletlerinin dzelliklerinden birini te$kil eder.
ruNnu (KUNDE, KEND4 KENDER ?):
Esas sOylenigi kiinde oldufuz6 ileri siiriilen veHazar impara-
torlu$unda Hdkan'dan ve Bey'den sonraki makalrq g0steren bu un-
vanln 'baydJi bakant"na verildili ifade edilmiEtif t .Hazar h6kanl-
fma balh Macar birlilinin (9. asrr) i{qlecilerinden birinin unvanr o-
larak da (6teki iige-iige b.bk.) geEerzu.Hazarlardan bahseden ibn
Fadlan (10. asr ilk Eeyre$i) unvanr, terkip hdlinde ..kiindiir kagar-r"
olarak kaydetmiEtir ki, A. Zajaczkowski'ye g6re, bu t6bir 36ktinit"
(k0nd-) kOkiinden gelip TiirkEe 'Jtcin vemtek" mdnasrndadtr. D. pa-
is'e gdre de, Macar kende ile aldkah olup, k6kti..kiin',e baflanabilir.
Z.Y. To gan v e Tanroder,, kende" ile .. kiind iir" kelimel erin i, Hazar
..Kundagrk', ile birlegtirmekredirler.
Tgn$e! bir gahrs olan Gy.
Ndmeth ve L. Ligeti ise Macarca'daki .,klindii" kelimesi ile miinaie_
bete getirmektedirler. C.d Macartney de Avarlann 568 yrhnda Jus-
tinian'a giden elEinin adr olan ..Khandikh" (Kandih) ile kaqllaqtrrrr.
243 Bk. P.ABcbdberg, "The l-anguage of the To-Pawei, s.169.
?A4Bk. F. lAszl6, "ayn.esr.", s. 44.
ZSSk i. Kafesollu, "TtirkMilllKiiltiirii", s.230vd. Hdrun kelimesi zamanla
m6na geniglemesi neticesinde hanrmlar igi4 kullanrlmala baqlanmrq ve zamanrmrzda
da "kadrn"geklini almrl.rr (bk.P. Pelliot, "ayn.esr,', s.1.83; G. Doferfer, "ayn.esC'III, s.132-
141, 181-183),
ileri gelen kabilenin reidi), bk. "Tarihre Ttirkliik", s.'611
U7 Gy. Gyddty'den naklen, bk. i. Kafesollu, "ayn.esr.", s. 155, n. 655; G. Doer-
fer, "ayn. r*r.",'lll, s. 609.
248Bk. i. Kafeso{lu, "ayn.esr.", s. 155; L. Rdsonyi, "selgiikAdrnrn Men$ine
Dair", s. 378, n. 11.
 ESKi TURK DEVLETLERINDE UTWAN vE TERiMLER 33
32 Dr.Abdulkadir DONUK

olarak $AD:
B. Munkdcsi'ye ve V. Minorsky'e gore kiindii sadece unvan
v. zamarytl Tfran ordu Gdk-Tiirklerin menge efsanesine 6it Qin kaynaklarrnda (me-
luffutfttltti. Minottky aynr $ehname'de
adt olan kiin'
r".0" nadnm saflnda yer alan Saqlab kahramantntn seld: Choushu'da, m. 6 asrrn iBinci yansr) "Na Tu-liu $ad" (No-tu-
dti",ti d" bu unvaila ballantrh bului. L Ligeti Molol kabilelerinin
-
lu $ad) qeklinde gegmektedir2s6. G6f-turt Oevtetinin kqlrcusu Bu-
lbk"Ioro bdl0ndtifiintiie trer ok'un baqtnda kiindii ve janggi'lerin mln'ln atasrnln unvanr da "A Hsien $ad" (Bilge $ad) iCi257. I. Gdk--
bulundulunu bildirmekte, P.B. Golden Hazar dilinde-n lagJ<a higbir Ttirk imparatorlu{u dewinde Bizans elgisi Valentinos'u 576'da Aral
gdlii havalisindeki Ttirk bolgesi$.{e karErlayan Tiirk-gad'da aynr un-
Uru:"tm*!'"'-,T:li":f H3il:/]ry'E:"ff ':1%y-'*iill#"1fr:l; vanr taglyan bir Tiirk prensi idi"o. II. Gok-Tiirk hdkanJ;frnr teqkil-
hallq lialkr olan, halkh?) qeklinde izah etmektedir-"'
ittin= dtlandrran ilteriq, kardeqi Kapgan'r,.gad, tAyin etmi;ti25g. ilteriE,in
oliimiinden sonra kagan olan^Kapgan, kiiEiik kardeqi To-si-fulri
hdkanlrfrn sol kanadma "$ad41 ilterig'in ollu olup o zaman 1.4ya-
SAGUN (K6K-SAGUN): qrnda bulunan Bilge'yisa! kanad'a TarduE iizerine ..Ead" olarak g0-
Bu unvan "Ata S-qghun" Eekliyl.e ve "hekint' tabib"
mAnastyla
sonra 96-
revlendirmiqti^'. triige, kagan olduktan sonra kardegi Ktil Tegin ve
DLT;; J"i*"t,"Oi#l-gir unn"n'nz otarak 10. viizvrldan
x3'Sgt ve 1'009 sene-
iki qad'la birlikte Tiirk bodunl iEin gece uyumadan, gtndiiz oturma-
riilmi.ig olup, Karluk btiyiiklerince ta$lnmqtlr dan olesive kadar cahstl!tnt^' ve 19 1rl gad'hk yaptrllnr belirtmek-
devletin
i"rinoi tuiran Uygur oevtetinin elEiieri, i008 yrlrnda aynt tedir%3-
yine T\rrfan Uygurlannrn bakant ve elEisi bu
Lutunt ve 1010 ytitnOa
;;;;i" zikreoiimiqlerdir. Aynca 1025 senesinde bir Uygur bakant i- Uygurlar zamanrnda hdkan olan Moyen-Eor ofullarrndan biri-
le 1.063'de Hoten'e gonderil'en bir Uygur elEisi de aynl unvam. ta$l- sini "Ead" teyin etmi$ti*.$ad tdbirinin Ha?Ar unvanlan arasrnda 9.
;sogtt"n" urivanrnrn Karluk reislerine verildi[i-
;it,i*..-nftO-ti stfatmm da
asra kadar kullanrldrlr ileri siir0lmekre<lir65. Gok-Ttirk Ealrna 6it
ni hatrrlatan F. Koprulii] bu unvanln, baq tarafina "kOk" Altay'daki Karay buluntulanndan bir kemer s0sii iizerinde de ,,Ead,,
iiar"rrvi" o"na yiiksek bir mahiyer aldrgr, Semerkanr hiikiimdarlarrn- 256 Bk. B. Ogel, "Do!u Gok-Tiirkleri ...", s. 111; Liu, "ayn.esr.", I, s.6.
devleti-
dan birinin bu unvant taqrdrfrni da belirterek, Kara-Hanltlar 257 Bk. B. 6gel, "ayn.esr.", s. 121 vd.; Liu, "ayn.esr.", I, s.40.
ya[ma istinad et-
nin etnik bakrmrndan *fut"i ve Ttirk unsunlanna
r"". 258 Bk. A Bombaci, "On the ancient Turkish title "$ad", s. 168.
tili neticesine varmtgtl
259 Bk. M. Mori, "Gdk-Tiirklerin dwlet tegkilStr", s. 379 vdd.

260 Bk. R. Giraud, "L'Empire des Turcs...", s.73.

'2j1 Bk. "Kit6b€ler", I, do!u, 17.
\
262 Bk. "Kitfbeler", l,do{u,27.
249Tafsilen bk. P.B. Colden, "Khazar ..;',s'2OO-2O2' ir
'2tr.3 Bk. "KitAbeler", II, giiney,9.
f
250O. Turan, "ilig...", s. 198. 1

2& Bk. "$ine-usu", dotu,7 ("ETY", I, s. 170).

25lBl. ''D].J"',1, s. 86' 403' '2jl5 Bk. Gy. N€meth, "HMK", s.213. isl6m kaynaklannda (Taberf. ibn Rusta.
2528k'B.oeel...CacaBeyvakfiyesindekibaztunvanvckiSiadlanhakkrnda Gerdizi), arap harlleri ileyazrlmrq olup "ip" (ayqa),'"ivd" (ab^saitl. .,isa;" ftk.HudOd
n"traFJTi n. jtj ci. poetr.r,"'ayn'dsr.", IIl, s' 225 vd' ...", s.451); "Ay-Sa" (V. Minorsly, "Addenra ro rhe Hud0d al-Alarir,', s.261j: ..Apa- -
qad" (en muhterem, en eski qad)veya "iib-pd" qekilleriyle geqen Hazar unvanr ^
155'
253Bk. V. Minorsky, "Hud0d ...", s.291;J'R' Hamilton, "ayn'esr'"' s' "biiyiik vezir, baqbakan" m6nalanna gelmekte idi (bk. G. Doe-rfer. .,avn.esr.,,. ll. s. I
vd.). V. MinorsLy "Hud0d ..." de Hazar kraliyet Ailisinin adr olan Ansd ( = Asinaiase-
254 Hoten metinlerinde, bk. J.R. Hamilton, "ayn'esr'", s' 155' na ilgisi tizerindeki gdriiqler iEin ve aynr kelihenin 2. Bulgar imparatorluk hriki.imdar
dilesinin adrna alan "Asen, Asan" ile irtibatr hakkrnda bk. P.B. Golden, ,,Khezar Stu-
255 F. K<ipriilii, "Eski Tiirk unvanlanna 6it nollar", s'22-24' dies", s. 220)'yr "i5a" ve "iyd" ile kaqrlaEtrrmaktadrr (bk. "Hud0d ...", s. 162).
v Dr. AMiilkadir DONUK
unvanl g0riilm$tiir. Bundan anlaqrhyor ki, bu galda Tiirkler kendi
esyalan iizerine, kendi damgalan yerine adlanm da yazdrnyorlar-
dw.
Tarihi kaynaklardan edinilen umumi kanaate gdre Ead deyimi
hekan Ailesi mensuplarr (hdkam{r-kardeEleri, ofullan, yefenleri) ta-
rafindan kullamlan bir unvandr^'. gadlar miistakil bir ordu bagm-
da olarak belirli bdlgelerin idaresinden sorumlu kiqiler durumunda
idilerffi. Gok-Turkl-erde hdkandan sonra yabgug-eJdi$ine g6re, gad'
'rn devlet hiyeraqisinde 3. sray almasr gerekirhv. Fakat II. G<ik--
Ttirk teqkilAtrnda h0kandan sonra geldili tesbit edilmektedir. Nite-
kim Bilge once Ead unvannr ta$lm$, hAkan olduktan sonra da iilke-
sine iki Sad teyin etmigti'''.
Bu unvamn mensei hakktndaki iddialara gelince: W. Radlod7l,
w. g"tth;rat7t, n. cirauo",F. Altheimzu, P.B. Golden7',F.
| 6szlT6,ICH. Mengesn7 irandilindeki "Eah" kelimesi ile karErla-
m4lardu. $ad tdbirinin bir Iran dilinden almu oldufunu kaydetmek-
le beraber G. Clauson hiEbir iran lehgesinde bunun kaqrh{rnrn bu-
@ttirTarihi",s. 199.
267 Bk. B. 6eel. "Uber die alttiirkrsche Schad (sii-baschr) -Wiirde, s. 29 vdd.;
C. clauson, "... Tuin3n", s.855; Gy. Cydrffy' "Die Rolle..."' s. 176.
258 Liu. "avn.esr.". II. s.498. Cin kaynaEr Tung-tien (801 de tamamlanmrltrr
miistakit orddyu idare edenadam "Se" (ydni Sad) diye isimlendirilir bk. P'8. Gol-
den, "ayn.esr.t', s, 208.
Zi9 Nitekim On-ok'lann ba{rndqlulunan 10 pfe aynr zamanda 10 $ad denildi-
!i Ed. Chavannes ("Documents.." S. 27) tarafindah bildirilmektedir. Halbuki
Stitiin On-ok'lann-baSrnda bir yabgu bulundyordu.
2?0 "KitAbeler". I. dcIu. 17,27: A- Bombaci, "Prenses ...", s. 56; Ed. Chavan-
tro. ';iti Ttirt.. J'.s. tizi.45. G. Doerfefe g6rc (lII, s. 321-3u) eski Tiirk devlet
iesliihtrnda en vti'ksek 4 unvandan biridir. $ad'lann geqitli dadrlerinde i{gal ettiklen
mt ki igin bk. G. Doerfer, "ayn'esr"', III' s. 322 vd.
2?1 "Versuch eines Wdrterbuches .-.", IV, s. 971.
nZ Bk. P.B. Golden, "Khazar...",.s. Z)8.
2i1 3 "L'EmPire .. ;'., s. 7 4.
274 "Geschichte der Hunnen" , l, s. ?A3,ll, s. 273.
275 "Khazar Studies", s, 208.
Tt 6 "l(agan ve Ailesi", s' 48.
2?7 'The Turkrc languages and pcoples", s. 168.
ESKI TURK DEvLETLEnixnn UNVAN vE TERiMLER ts
lunmadrlrnr belirtmekte fakat Saka lehgesinde sao, Sogd, . sy , pers
Eah ve do,laysiyle eski fanEa xsaya tya ile akraba oldufunu s0yle-
mektedir'''. Z.V. Togan Hind'geden gelmiE olabileceEini soylemek-
le birlikte Hind'Ee olabilec€k kelimeyi zikretmemiEtir2Te. S.G. KliaE-
torni'e gore Sogd'gdan gelmigtir: Xsyd. O. Smirnova: gsyd, gsld,
'{syd t6birlerinin isldm kaynaklarrnda "irti4" olarak gdsterildilini
zikrederek unvanln Fergana, Sogd, Semerkand htikiimdarlarr tara-
findan kullanildrlml,7.ve 8. asrrlarda "Xsyd (ihEid) tdbirinin ekseri-
ya arapgaya melik al-muluk diye terctime edildilini bildirir ve bu un-
vanrn batr irancadan (krE Avesta: Xsaeta) Orta Asya irancasma geg-
tili dtiEtincesindedir. F. Justi'de "Ixsedh"i ikinci hecesi olan.,sedh"i
Ead olarakkab0ledipAvesta'daXsaeta, Sedah, Pehlevi de Setak ile
mukayeseetmigtir. Buduruma g0re, P.B. Golden'in fikrince Isad Eek-
linin iranca Xsyd, Ixshed'in birvalyantrdrr. isldm kaynaklarrndakilx-
sid Eekli de bunu gOstermektedir4.
6nce: 1- Yukarda gOsterilen iran menEeli kelimenin gergek
mAnalan belirtilmemistir.2- Eler Tiirkgedeki Ead kelimesi itrEia Oi-
ye zikredilen terimle aynr olsaydr o takdirde nigin tdbirin yansr rerk
edilmiEtir hususunun agrklanmasr gerekirdi. 3- gad kelimesi gah ile
ilgili ise Ttrkler ne sebeble bu unvanr Eah Eeklinde delil de gad ola-
rak kullanmrqlardrr? 4- Eski Iran siy6si tegekkiillerinde..Ead"hk nite-
lifinde bir te$kimt mevcut olrnuE mudur? Biitiin bu noktalar agrklan
madrfr mUddetge unvanln iran kOktine ballanmasr giipheli kalacak
ve zoraki bir benzetmeden ileri gegemiyecektir.
$ADAPTT ($ADPrr):
Gdk-Tiirk kitdbelerinde g"E n81, fakat fonksiyonunun ne ol-
du$u heniiz bilinmigen "Eadaprt" unvanl Gy. Gydrf$'e grire {.Ead" ve
"apatt unvanlannln-", G. Clauson'a gdre..Eadtt ile, ihtimal Eadtrn
278 "... Turkish",s. 866.
279 "O!uz Destanl", s.82.
280 ileri stiriilen bu gdriigler hakkrnda bk. P.B. Golden, "ayn.esr.", s.f,eg.
. 281 "... giineydeki qadapn @leri ..." ("Kit6beler", I, siinev, l); ..Babam Tiirk
Bilge kaganr oturdu[unda pimdiki Tiirk beyleri, sonra Tardus b64eii. Kiil C-or basta
olarak, arkasrndan'tadprt" beyleri ..." ("KtAbeler", II, giinei, l3-14).
282 "Die Rolle ..;',s. 770, 176.
 Dr. AMiilkadir DONUK
36
maiyyeti demek olan '6apr:t" soziiniin23 birleEmesiyle bir araya gel-
mis olup, ,A-v. Gabain'e gore "asilzadelifrn ytil<sek bir smtftru" ifade
er;ektedir284. Bu !.elimeyi R. Giraud'un kavim adt olarak kab6l etti-
!i anlaErlmaktadrras. Bu mevzuuyu genb bir $ekilde inceleV-91t-'A"
Eombaci'de, "qadaprt" unvanlnl, eski Pers imparatorlulu vesikala-
nnda gegtiEi s0ylenen "sa'ad'da-bat'ti" (sata-pjtotj = 100'lii) diye o-
kuduklan kelimeye ba[lamaya Sah$m$ ise de-, unvanln men$e-
i herhdlde iyice aErklanmam$ durumdadr.
TABGAQ:
Aslrnda Tiirkqe '1tfu, muhterem, saygldegeP " ve "Bir devlete,
millete sahipw,, m-dnalarrm ifade edenTabgag tdbiri bilindili [zere
IV-VI. asrrarasrnda biitiin kuzey Qin'e hiikmeden ve Orhun kitebe
lerinde gok zikredilen biiyiik Ttirk devletinin adr oJ$"u!u gibi (Qince-
de: ?o-pa, To-ba; Bizans kaynaklannda:Taugast)-', daha sonra ba
a Kara-Hanh hiikiimdarlan taraftndan da unvan olarak (Tafgag'
Tamgag) kullamlmqtrr2s.
ESKi TURK DEvLETLEnixnT UNVAN vE TERiMLER 37
TAMAN (ATAMAN):
Orhun libidelerinden Bilge Kagan kit6besinde ciilus tOrenine
katllmak tizere kuzeyden gelen delege hey'etinin ba$l olarak zikredi-
len "Taman Tarkan"^" adr, R. Giraud'a g6re bir qahs ismi delil iki
unvandan kurulu bir terkipdir ki bunlardan ilki "Ataman" unvanl o-
lup TiirkEe q*lsozune miibalala eki olan man il6vesiyle tiiretilmiE
bir deyimdiro'o.Daha sonra Mofolcaya da gegcn bu kelime (IslAvca-
dakl hedman' da bundan gelir) bir nevi baEbu! m6nasmr ifade etmiE-
fiP3.
TANHU:
Hun dilinde "imparatot'' demek olvp "sonsuz genqhE yilcelilg
uluhtko'?" mdnalanna gelen Tanhu (Qince geklinin tiirlti okunu$la-
n: Tanju, Ean-hu, Een-hu, zhen-ku, zhen-gu, Jenuye, $anu, zen-jii,
zen-kii ve Ean-yii unvam m.6. III. asrrdan Tiirkler arasrnda hAkan un
vam yaygnlaEmcaya ydni m.s. VI. asra kadar Asya Tiirk devletlerin-
de (Biiytik Hun imparatorlufu, giiney ve kuzey Hun devletleri, 1.
Chao,Z. Chaor.Hsia, kuzey Liang Hun devletleri ve l.ouJan kralh$r)
kullantlmqttr"". Bu unvanln kesin olarak hangi tarihte ortaya glktF
$ bilinmemekle beraber, Mo-tun (m.6.209-174)'un babasr Tuman'-
dan Eok onceki Eallarda da kullanilmrq oldufu 6tiEtinut"uitir2e6. Bu
unvanl yalnu Mo-tun'dan gelen Eahnlann taEryabildikleri sdylen-

291 "KitAbeler", II, giiney, 14.

283 "... Turkish", s.867a. 292 R. Giraud, "L'Empire...", s.77 vdd.
284 "Altt.Gramm.", s. 335. 293 L. RCsonvi. "Tarihte Tiirkliik". s. 23. Gv. Moravcsik'e sdre Osmanh im-
paratorlulunun kuiu'cusu Osman Gazinin adrnrn da Ttirkge "Atafran" olmasl
285 "UEmpire ..;',s. 77,216. ihtimal dahilindedir (bk. "B1z.turc.", II, s.215); aynca bk. H.A Erzi, "Osmanh dw-
35-41. letinin kurucusunun ismi meselesi", s. 3?3-3?5.
286 "On the ancient Turkish title $adapil", s.
294 Bk. O. Franke, "Geschichte des Chinesischen Reiches", I, s. 329; P.
2t37 "DLT',I, s. 453. YAey,"ayn.ar.", s. lll; W. Schmidt, "Eski Tiirklerin dini", s.80; IC Shiratory, "ay-
n.esr.", s. 12.
28 L.Bazin,"Appartenances linguistiquies ...", Chaiers d'Histoire ruondialel"
s. 135. . 295 Bk. W. Eberhard, "Qiningimal
- komgulan", s.69; F. Llszl6, "ayn.esr.", s.
37; I. Kafesotlu, "ayn. esr.", s140.
289 Bk. Gv. Ndmeth. "HMK". s. 35; Gv, Moravcsik, "Byz.turc"', II, s' 3O2 vd'
"Tabgag" adr ve'de,rleti hai*Inda taisilen bk. I. Kafesotlu' "Ttrk Milli Kiiltiiru"' s' 296 B. 6ge[ "Bii]riik Hun imparatorlulu tarihi", I, s. 165 vdd.
71 vd..
290 i. Kafesollu, "ayn. esr.", s. 298; R. Geng, "ayn.esr.", s. 133, 13'6 ve n' 331'
 Dr.Abdiilkadir DONUK
I ESKi TURKDEVLETLERINDE UNVAN vETERiMLER 39
.r8

Nihayet B. Ogel de devletin bi.iyiikl[lii ile ilgili olan bu unvanl

mcktedir29T )
!'Sfti- "diinya devleti" anlay4rna gore eleqtirip aErklamak istiyenlere katrl-
Asya Hun tarihi hakkrnda ilkve en miihim kaynak olan maktaveTiirklerin cihdn giim0l devlet anlayqrnrn kriklerini de (unva-
ch'i"ni mitercimi De Groot, unvanrn muahhar bir okunuEu olan nrn mdndsrnr da g0z dniinde tutarak) hakh olarak bu gallara ba$la. \
Fn-yii tdbirinin, tanhu olarak okunan s6zoniin "Qgf'-f"It3ii maktadrr-. Aynca Tanhu unvanlnl, GQk-TUrk devletinin kurucu.
b if4Uri olabilecelini d6$iinmU*tiize8. Daha OnceTeri W. Radloff, lannrn da kullandrklan belirtilmektedirsT.
uno"ntn T4xii okunugunu kab0l ve bunu eski Tiirkgcdeki "Tengri'-
*
u"y",,Tgnif,.og!" ilehukayese etmekte id ilw . O. Turan'da Ten- Qin kaynaklannda kendi yanlannrn imlAsr EerEevesinde iki iq-
' dretle ve i&i hece olarak yazrlmrE bulunan ve Tufkgg sldrgu-$uB,Le-
ju"diyo;mfguunvanln"Tann"kelimasininQincetraskripsiyonu
-otougunu siz olan Tanhu unvanl, Ttirk^d^evleti arasmda 750 yrldan fazlabir za-
ileri siirerek htiktimdann bu unvant almasmtn da h6kimi-
man kullanrlmrq olmaktadrrffi.
vete ie menseine atfedilen tel6kkinin bir neticesi oldulu kanaatine
l"rrqtr.m. Bu unu"ntn yalmz Qin kaynaklarrnda zikredildifini dik-
kate aian monqolist G.J. Ramstedt, kelimeyi Mofolcaya ba$amak- TARDU:
tadrsl. Japoi'mongolisti IC Shiratory'de aynt $eql$e bu unvant Eski Qin yrlhklannda (5. ytizyrldan: Wei-shu) ..ta-tur,.,ta,t'ou"
Mololca ve Mancuca kelimeler ile birleqtirmektedir--. ve "t'a-tun" Eeklinde yer alan bu urivan,..T'a-tun" olarak m.s. Z.ynz-
Aynca, O. Franke Qn devleti tarihi adh eserinde, unvanm de- yilrn sonlannda yaEayan meqhur bir Hun gefinin adrdrr. Daha sonra -
fiEmesi miimktin oldufunu sOyliyerek, "tan]
yerine "Ee!:' diye oku- "Hsieh" adh birinin, 380 de ..Ta-t'ou" srfatryla TabgaE lann t6biiye-
iigu Uirinci hecesinin "Qlg!f,.4! " mdnastnt, ikinci hecesinin ise (yii ti altrna girdi[inden behsedilmektedirs. Oiger raraltan, bilindili gi-
veya trou; aslmda Hunca nUtUmdarlrk unvanl "Han" oldulunu be- bi ilk Do{u Gok-Ttirk hdkanr da Tardu (Eince Eekli: Ta-tu) diye anrl-
yan ile !-qvanln butiin olarak..Fiiyiik Han" manaslnt taErdrfrm ileri maktadlr"'.635 yrhna 6itbir Qin haberindede,.Hie-pi Tardou chad"
stirmtiss3 ve bu acrklama W. Eberhard tarafindan da kabtl edilmig- (.ki bunu F. Hirth, Tardug'lann qad'r diye Eevirmektedir) adh bir qa-
tirs. b.C. pulleyblank da bu unvanrn eski gincesinin tel6ffuzunu
hrs bahis konusu edilmiqtir3ll, Kitdbelerde geEcn{arduE tdbirinin
dalr-hwah olarak kurar ve bunun da "@ cle "Tardu f q" den ibaret oldulu anlaErlmaktadrf '".
qekli oldufu"na inanlf""'
Er€3g_g3ralvb.nln en eski
re'larin Tu-ku (Tu-ko) kabilesi' ,s'56'
298 "Die Hunnen der ...", s. 54 vd.
2gg "Das Kutatku Bilik", I, s. LXXX.
3O0 O, Turan, "Qingiz adr hakkrnda", s. 275.
3()1 GJ. Ramstedt, "ayn. esr.", s.59vd. @ozvo.
307 F.W.K. Miiller'den bk. B. Ogel, "ayn.esr.", s. 168, 175, n.82.
302 Bu ve difer goriigter igin tafsiten bk. B, 6ge[ "Buyiik Hun imparatorlutu
tarihi", I, s. 165-175. 308 KH. Menges, "ayn.esr.", s. 18; B. 6gel, "ayn.esr.", s. 168.
303 O. Franke, "ayn. esr.", III' s.179. 309 Bk. W. Eberhard, "Birkag eski Tiirk unvanr ...", s.325.
s#',l,llli:i*ilJ;;3:3':ii"i.!:ffi ?*?':?irffi;mi'"# 310 Bk.
I, s.299.
kl. Chavannes, "Documents ...",s.2111, Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", I-
"o.oH*i3,11hifi
i,V:ffi6il;;d;-"'riiiiljr'r"r?ii"n ti."lhde Hun tarihine kronolojik bir blkq", s' 378-
31f Bk. Ed. Chavannes, "ayn.esr.", s.241,n.7.
381.
305 E.G. Pulteyblank, "The Consonantal S]6tem of Old China", Asia Major' , , 31,2 Bk. "KirAbelcr", I, do!u, 13, 17; II, do!u, 12, l5 (burada unvan boy adr ola.
rak kullanrlnrrqtrr. Taryan, yabagu vb. gibi).
IX, 1963, s.256.
 Dr.Abdulkadir DONUK
40 ESKi TI.iRKDEVLETLERINDE UITVAN vE TERiMLER 4I
TARKAN (TARIIAN): eleyrlerden idare edilenlere dofuyapnp sralamada da (Kaga4 hilesi,
Tcsbitlerimi ze glre, bugiine kadar do$rudan do[ruya "Tarhan" bdun, Eadapn beyler, tar\glar, buyruk beyler, Dokuz Oluz bey'erii
unvanr hakktnda, ilk olarq4!. Beveridge \917 ve L918 de Ingilizce
iki krsa makale yaymlamqr'], bunu A- Alfoldi'nin 1932 de Macarca
::l,Y:J""-',1,'l*:1q'd";.'-1:P:.y*;tnr.Uvgurrardl(s."e"%"1;
t:l9lr1t kr $ztardf D..rurgilrerae (s. aurf s. o_
yazd$rmakale iatip etmiq3l4, son olarak da G' Doerfer'i-q -Almanca
:.1111T"9?l
(10. asrr)rfl, ]i,
luzlarda ,Hazzrlirda (S. asrr)ffiiltfgartaroa 1a. asrg313 ,
iaterie aldr$r krymetli kitabrndaki madde yaynlanmqtr3ls. Macarlarda (9. aslr)-,_
Macanaroa(y. asrr)3s, Kumarlarda ((lZ. asrr)--", hatt6 Kara_Kovun_
1 2. asr^i1_335

Bu eski Tiirk unvant TabgaE (386-557)'lardan3l6ve belki Hun-

lularda (r4-r).
luraroa asrr;3s, glasi
(14-15. aslr)"*, hildfetinde --,,
gbasi hilafetinde 337,
Hin-Ttirk
Hin_Ttirk imparator_
imnarator-
lardan3l7 beri-kgllanrlmakta olup, qin yrlhklannda '!@' olarak
lu$unda (16-19. asrlar)r$ ve Osmanhlarda g* da 339 kullanrlmrEtrr.
kullanrlmrstrr.
"n
Ayrrca kabj[g adr olarakit zikredilmekte 40, ver ismi olaiat
zaptedilmiqtir3r8. Tarkan deyimi'Orhun kitebelerinrte, (& asrr) Ton-
goriilmektesr ve bir Ttirk Hanh{rnln (devletin) adrbhrak da3a2krb0l
yukuk (Boyla Baga Tarkan)'un'" unvanlart araslnda aynca dlq tem-
silcilerden birini qostcrmek tizcre "Ogul Tarkan-'ou" ve "Apn Tar-
olunmaktadr. Bunun yanrnda ilk Tiirk devletlerinden beri
zamanlmlTa kadar gelen bu unvan, giiniimiizde gahs adr veya soyadr
kon3zt" olarak d{gegcf!.^8. yiizyrldan kalma ongin yailtlannda -
olarak da yaygrn qekilde kullanrlmaktadrr.
"isbara Tanry,an Tarkon "'", ikhe Khti$otu (8r;lsrr) yazttnda "Ktil
Tudun'un Higtik kardegi Altun Tanryan Tarka4!^", Gdk-Ttirk yazrh
Suci yazrtrnda (8. aslr) "Kutlug Baga Torkan'o"" Sekillerindc goriin- Tarhan'lar htiktimdar dilesine mensup defildirlefl3.
cli.i$ii gibi, Eleges kitabesindc de (8. asrr?) "tarhan" tilbirinin gegti$
bitdit'ilnrcktedirt"o. Bilge Kagan'm millete hitap ederkn devlette idnre

313 H. Brveridge, "The Mongol title Tarkhan", JRAS, f 9l7; Tarkhan and'lhr-
qunrus, JlLAS, 1918, s. 314-316.
314 A. Atfdldi, "A tarchan m€lt6sdgn€v eredete", MNy, XXVIll, 1932, s. 205-
220. . ..1?0.."!J\AtrlgC'I, kuzey, srr. t2. Aynca bir
kan" idi ftk. S.G. Klvachton
Sogd elq
315 G. Doerfer, "Ttirkische und mongolische Elemente im Neupcruichen", II,
Wiesbaden, 1965,s. 460-47 4 ,T",j;,';5s.?+#*1?Bd"dif.$!.:3i
.,O{ul-Tarkan" ol;bilecetri
lug'lbrkan"
'inscriptiondeKurter,in,,ltril,!:ryiffi
$eklinde de aqrklanan ibarenin de ileri
316 W. Eberhant, "Birkag eski Tiirk iinvanr hakkrnda", Belleten, sayr 35, 1945' taic EIemen-rsin the proto Bulgarian inscripti-
s.325. .HtHi",i,,$f;fft l{ilffii,Ar.
317 B. Ogel, "Orla Asya Tiirk tarihi hakkrnda bazl yeni araltrrmalarln tcnki- 321 "Kitabelec', II, giiney, str. 13.
cii", DTCF Deigiii, XVII, 112,1959,s.2?0; G. Clauson,'1An Etyfuological
Diitionary of Pie+hirteenth Century Turkisch", Oxford, 1972, s.539 vd. 322 Ayna Bilge Kagan kitabesinde ciilus t<irenine karrlmak iizere kuzevden
gelen delege hey'etinin bagr olarak zikredilen "Taman. Tarkan" (bk. ,.Kit6beli:r';- Il.
318 Bk. Liu, Mau-tsai, "Die chinesischerr Nachrichten zur Geschichte dcr Ost-
Tiirken", ll, Wiesbadcn, 1958, s. 556 vd.; B. Ogel, "$ne-usu yaz-rlr1t1t t1^r!h! onetli"' f, ,"f.?f;[:l,e,fi lifi,.'.X"f"l*U3','S*iTJr1"J:li1Tl;,J1ff l:lj},'"".:'.G'-
Belleten. savr 59. 1951. s. 367. Cince nretinlerdeki "Ta-kuan" t6biri dc'IiirkEe "Tar- yazfld{! tahmin edilen Bugut kitabesinde de.,Buga farkan" diie okunmasr muhre-
kan" unianinrn Qince iranskripsiyonu zannedilmig ise de (bk. W. Eberhard, "BirkaE
eski Ttjrk unvanihakkrnda", s. 123; Liu, "ayn.esr.", II, s. 581,613) asltnda'I'a-kuan fl :i:ili:"l'T,'ffi il'*iif l!ll5,l9",3lllvt't,;x*#f 1"6;'fl :tTo""
Ttirkce "tovcun" tAbirinin kanrhAr gibi gciriinmektedir. Zira aynl Qin kayrtlarrnda,
Tiirkhevlei'meclisi (Tov) iivesi oTari'Toicunlar (Ta-kuan'lar) hrasinda ayrrca "1'a-- _ 323 B!. H.N. Orkun, "Eski Tiirk Yazrrlan,,, I, istanbul, 1936. s. l2g. srr.4: T.
'lekin, "A crammerof Orkhon
kan" (Tarhan)'larda zit<ri:dilmekredir (h(. I. Kafesollu, "Eski Ttirklerdc devlcr Turkic", Bloomington, 196f,s.2SS,291.'
mecliii (Toy),'\. Milli Ttirkoloji Kongnisi, Istanbul, f980, s. 208). 3U Bk H.N. Orkun,',ayn.esr.", II, istanbul, 1939, s. 121 vd.
3f9 Bk. "Tonvukuk", batr.6. KitAb€ I'in sonunda (barr,1) geqen "inancu Apa 325 Bk. H.N. Orkun, "ayn.esr.", I, s. 156, str.3.
Yarsan Tarkan" urivant Ktil Teein ile ileili olmavrp (bk. R. Giraud"'L'Entpire dcs
Tur& c6lestes", Paris, 1960, s.7S,ll1, Tonyukuk'lrn g<irevlerine daha uyS!!-dii!-
mekredir (bk. i. xaresbgtu, "TtirkMilii Kiiliiiril", Istanbul, 1983,s.117,n- 422. ,, .3?f pk, T.-fe\i1, l'On a-Milinterprered Word in the OId Turkic Inscriprions,,,
Ural-Altaische Jahrb[icher, 35, Wiesbaden, 1964, s. 140.
42 Dr. AMiilkadir DONUK ESKi TURK DEVLBTLERiNI'E UTWAN VE TERiMLER 43

3n Bk."Kitabeler",I,gtiney,str.l-2;II,giiney,str.13-14'Tarhangotulola- 33 lGbile adr olarak ve 'lTaryan" Seklinde aynca bazr s<ivlenis farklanvla Ma-
rak "tarkzt" seklinde de gecnlektddir (bk. H.N. Orkun' "4yn.€sri"r-lY' Istanbul' .. 9?[ yer adlanndg. (Pt. Cy. N6meth,'"ayn.esr.", s. 255 vd.;,',Tarihle
F. Ec(han; /Ttirk.rdrc./,
1941. s. 106):Avnca Batlcdk-Ttirk yibgusu Istemi tarafrndan E6E de ts'Tns? gon "Macarisl?n tarihi", Ankara, 1949, s. 6, Z; L. R6sonyi, Tiiikliik,', Ankira,
aerit6n elciriin ddr ,.Tasma Tarkan" idi (Ed. Chavannes, "Ltocumenls sur les I ou __ 1971,s.62).

Htgai?.ffi *i3d5.,l';::':l'sa:il:i,l''ff;,llis"'lb;;i*T'i?"T"lf fr l[:; VI,

si::f; H,iTill:"',*+:',il'ul'8iff,i$ifl."d#ylgfflffi l"+
ffiiffi illiili'A{:ff €fi
tml,i. tt,1t,l26t,-66,69v!.,73,15,82,.u; E:4i1'
iliJlnti,ii;{ iiiiouourg,"*'"''lli9.i'18x'fiil;ffi':iiSsur-1es1!o1-rqs.lr,s)
"Tiirk'ul-Acim", Sanat I. I9fesotlu'..aYl:Sr'.''
Tirihi Yrlhlr, V' 193' s.3.11vd.; I'
tae. *entey kitdbelerinde de "Cavin Tun Tarxan" ve "Tarxan Sanu:n" $ekillennde
geimetieaii $tlalov'dan bk. G. Claulon, "". Turkish"' s. 5'l0a')
328 F. Hirth, "Nachworte zur inschrift gqTgttjukqX'r-ATiM, U, Folge, 1899,
s. SS rOr Cv it?miitr, ' A nonfoglal6 MagyarsCg kialaliulCsa, Budapest,]?n;'ry!'
"Kun
Tarhan unvanr Uvsur metinlerlnde pek Qok yerde gegmektedln Dlrm$ t(a)-
rhan- inanc t(a)rliin vb.. (bk. F.W'K Miiller' Zwei Pfahlinschriften aus den
ii",girllfl;{i.",.,ilil,ii',},1i};f,lllls!gtl:ltJ;;itri:JliTgffT:H;f$lfi
;Tiilil;;"-;;lii"',iii*ic"i-i'"esili"ft"nfi nL82,Anklra,.1e82,s'
'5l1rf
"*..i'lni'?tfl"1,?ffir;!;;6,
?34',IX'Jfil"t#l!'3,1,1111'. rok. c. Mackerras,
ftft[ltffii"5"4t*HiHlt;{irtr'S#,R;1H';TSj;.'ejq#
;:iffiilil6iCuiguiiii: talp.i, tF7, s' 3,213). dv' !,e coq'un ikinci rurran
seferinlce bulfulu. orri farcca bir yazmd pargasrnda da bir uy$Ir Kagallnm eIraIIn-
daki viiksek edrEviiler srralairrrkeri "boyla tarkan" unvant yer almal(tadlr (Du nususta
F:fr.id"i;iiiff;i: Milil;;;briiEGriliil bk. s' rezcin, "Eski riirkse Bovra ve
Baga sanlan tizerine", TDAY, 1977' s. 53 vd.).
329 Ktrstzlannbasltca 6 unvanrndan birisi idi.840-841 senesinde Krrgzlar' Uy-
surlann zavlfladrft bir sirada onlara taarruz ederek, Qin prensesi Tai-ho Konguy'u
[e*;i":TJIT-:''TI$1TJ3l,l?'#\;[e"'ff T:'i'::Er:'';:,?:ll;5.l'i]t;
i;1ff
330 Tiirsis $eti U*e-le (7. asnn sonlan)nin unvantnda da gegmektedin "Baga
Tarkan" 1Utc. Ed.ttravairnes,."Documens...", s. 43).
331 Bk. "ibn Fadlan Seyahftnamesi, ilahiyat f'aktiltesi De-rgisi,Ankara, I.2'
fsSn. s. 66: R. Sesen, "ibn Fdzhn Sevahain6m*i", Istanbul, 1975' s' 39 vd.; F. Sii-
mer,
i'ogu2hr", Ankara, 1972, s. 53.'
332 630 vrhnda Batr G<ik-Ttir* hllkanr tarafindan Ermeniye'ye akn igin gtinde-
rilen bir qenerilin ismi veva unvant olarak geQmektedin "Qorpirn Tarhan". Diler
ttazar trimarldanlannrn aill da "Alp Tarhai"lbk. &1. Chavannes, "Documents ...",
s. 255: P.B. Gotden. "Khazar StudiEs". I. Buda-pest, 1980, s. 150vd' 176 vd).' 'As
iarhan- (bk. D.M. bunlop. The Histdrv of thi Jwish Khazaf ', Princeton 1!)67, s.
180, n.43'; P.B. Golden, "a'yn.esr.", s. 151-154) ve "Awcr Tarkan" idi (bk. P.B. Gol-
den, "ayn.esr.", s. 154 vd.). I
335 L RCsonvi. "Kuman rizel adlan",
1969, enkara, d. i40.
Tiirk Kiilttirti AraEtlrmalan yllhlr, III-
336 Kara-Koyunlu hiikiimdarlanndan iskender (1420-1438)'in 9 oflundan biri-
nin adr "Tarhan" idi (bk. F. Stimer, "Kara Koyunlulaf', l, anfard, 1967,"s. f 43).
337 Dwlet adamr "Tarhan el-Cammal" ve tarihci ,,Tarhan el-Ravi', /bk. Tabe-
ri'den R. $epn, /Tiirk. terc./, "Hil6fet ordusunun menlkrbeleri ve Tiirkleriri
fazfletleri, Ankara,1967,s.28,31). Ti.irkTarlran neslinden selen sah$larve ibn Tar-
,,SElguklirlar
h.a..n.a{I1
Jtlk_m_usikiEinasr hak_krnda daha bk. O. Turan, Tarihi ve
T0rk-Islim Medeniyeti", s. 325, 381.
3.38 Tq$p^n Bglim v.e. Tarhan Bige (bk. "Giilbeden HiimayunnAme, /Tiirk.ter_
,
^
c/, Ankara, 1944, s. 3"26 vd,.\
_ . 339. $.!. Poi, "!iir-ki_yg K{iriiphalerinden norlar ve vesikalar I,
,,Osmanhlarda
Tarkanlrk", Belleten, C. XIX, Ankara, 195O,s.92-94. Bk. "8A,,. Kamil Keoeci rasni-
fi, Divdn-r Humdy0n "Ruus" Defterleri, nr.238. s. 1628 Cumadelula 9gg/ '
(BaEbakanlrk Ar$ivinden konumuzla alSkah bu notu tesbit eden meslektasrm Feri-
dun Emecen'e teqekkiir ederim). QAatay ve Osmanh lehcelerinde de imtivazh bir
makamr gtistermek iizere kullanrldrgi P.d. courteille tarafindan belirtilmisiir /bk. w.
Radloff, "Versuch eines WcirterbuChes der Tiirk-Dialecre". III. The Hasie. 1'960. s.
854. Daha bk. M. Rdsdnen, "Versuch eines etymologischen'Wcirterbuch"s dir Tiir-
kspachen", Helsinki, 1969, s. 464).
' 340 981 senesinde Wan-ycin-tg Etsin gciliin biraz dolusunda butunan bir kabi-
leyi zikreder ki, br kabile "Tarkan Uge"nin kabilesi adrnriaErmaktadrr (bk. J.R.
Ha.milton, "Les_9uigf_o_urs.q l'6poque des Cing Dynasties d,dpr0s les doiuments chi-
nois", Paris, 1955, s. 155 vd.).
-
31 "Tmutorokan = Taman Tarhan" (Kuban'rn Karadeniz'e drikiildiitrii ver-
de), bk. L. Rdsonyi, "Tarihte Ttirkliik", s. 116; AN. Kurat. ,,Tiirkive ve Rujva,l.
4lk"!", 1970, s. 453. Daha bk. A.N. Kurat, "Pegenek Tarihi:', istahbul, 1931 , s.' ?8,
91, n.1.
342 Asrarhan veya Astrahan Hanhfr (1465-1554), bk. L. Rdsonyi, ,.Tarihre
Tiirkliik", s. 229, 231 i d.
343 W. Eberhard) l'Birkag eski Tiirk unvanr hakkrnda", s.325.

333 Tuna Bulsarlannda. Volqa Bulqarlannda (Volga Bulgar Ttirklerinin deva-

mr olan busiinkti Civus halkrrirn dilinden) IGzan ve Samara kilgelerinde birgok
'.'Tarhan" a?h mafiallei 1uk. Gy. N€meth, "ayn. esr.", s 25.6). Bury!11 {" Ei-t't yq
islav dillerine de eecmisiir (bk. Gv. Moravcsik, "Byzantindtilrcica", II, Berlin' 1958'
s. 299 vd.). Bulsaifiirlic€sinde "Bori Tarqan" seklinde geqen kelimenin qahrs adt
mr. unvarf mr oldulu b€ili delildir (bk. Gy. Morivcsik, "ayn.esr.", s.97. Iirg. O. Prit-
sali, "The Proto-B-ulgarian m-iliury invehiory Inscriptions, s. 49.
u Dr.Abdulkadir DONUK rsxi r0nx DEvLETLBRinnT utwAx vE TERiMT.ER 4s

Bu eski Tiirk unvanrnrrffa Eegitli devrelerde muhtelif Ttirk top yorumlanm{tlrs4

lirak da
luluklannda farkh mtlnalar ifade ettitri anlaslhvor: Gok-Tiirk caErn-
da:' lii tcse k a s a l e t der e c e s#5' 1 Uygu"r lar da" " vL ki l, n orr/6 " ; t O "u. t. Kelimpnin menEeine gelince: Eski Yunancada Tarcon (Tar'
Oluzlarrndasti-bagrndan (bagkumandan) sonra gelen makam sahi- chon) ve Etriisk'lerde Ozel ad olarak zikredilen "Tarquin"in Tarkan'-
bini n unva n rA t ; Hazarlar da,'-'H^u dfid' u I -Ale m' (981 ) e g0 re h ii kii rn- ta itgiti olabileceli3ss n" uyrr* Qincede "Ta(tar)" kbktinden gelerek
dar unvanr (Tarkhdn Khagan;s8; ibn Hurdadbiit 1S. g 6re,,hil- "bt4ttkbilici" mdnaslna da geldili iddia edilmiEtir"". Bundart baqka
Himdardan sonra gelen ikinci Sahrs *'"; DtvAn-tiLfigat'-i[nr&1..
"rrr";'" asrr- unvan Tar (da$imak) k0ktinden turetilmek istenmektedir"'. W. E-
yakrn bir mdna verilerek "bq" berhard da unvanln "Tar-khan" Eeklinde s0ylenebilecefi dtiEiinerek,
)'de diye Eevrilmiqtirstu. Gclk-Turk
kitibelerinde'Apa" unvanryla bir arada gepn "Tarkan-l'qekliyle - "Tar" k0ktiniir "tanm" ve "tarla" yilni"ekilmis topralc" ile olabilece-
"ordu htmandanhPna" muadil oldufu ileri siirtilmiiqttirr) r. Difer ta- !i dt\uncesindedit')u. C. Brockelmann da "Tarka4" ile "Terken"in
raftan son araltrmalarda meseld A Alfdldi'ye gore Tarkan'lar ashn- avnr kelime oldulu fikrindedir359. Halt|"Tarhury Turhan" ile de ka-
da eski Tiirk-Mo$ol topluluklarrnda demircilifi meslek edinmiq olan riqtrnlmrEtrr
*.by. Ndmeth'e gdre ise Ttirkgede bir qeref urlvanrnr
lrimcplpr
kimseler izli
idi lzi ocil 'a
ki, asil ve inriroalr
imtiyazh Li- ..-.f meydana getiriyorlardr5)z.
bir srruf ^^-'-..,^-t^-'r-352 ifade eden "Tarhdn" unvanl " Alpagut" unvanlnln bir eEi idi"'.
-^.;^-^
Aynca "htiHimdannmaiwetindekilerrrs" ve birnevi "Seref unvaru" o-
@omEulan",
V! Bl<r.$v. G:baini.Aluiirkische Ankara, 1942, s. 69 vd.
Gramrriatik", t eipzig,'l9SO, s. gag. Daha bk. B.
sa?trk.'HuE",L?ffi'LftlptJi,l39t*ffe-' r.,i"r",I, i.,,"0",, 1e68.s. 225. 226
Vygylca 9a "memur" anlamrna da kullanrhyordu, Haenisch,den bk. Mofoliarrn
itklefBlliuftltkd&lsil#lf,fr8r{t18t: is, n. z. 354 G.Doerfer,"ayn.esr.", II,s.460vdrl.Ell{arizml(Eb0AMulhhtvlulrammcd)de
aof
Tarhan'a "$erit'' mdnasrnr vererek, bunun bir asalei unvanr oldu[unu gtistcrnris cl-
348 Hud0d'ul-AIem'in naEiri, V. Minorsky burada iki gahsrn unvanr olmasr cerekir- maktadrr (6k. R. Geng, "Karahanli Dorlct tqkil6tr",s.?Al, n. 70?). "
'K€n' tex $anrs unrr'anr_olarak gtisterildi!i kanaarindedir (bk. Hud0d'ul-Aleir,', 'l'hc
355 Bk. H. Beveridge, "The Mongoltitle Tarchon", s.834.
356 Bk. GJ. RamstFdt, "Alttiirkiahe und Monsolische Titel". MSFou.55. Helsinki.
;:ffi3i'::1ffi,:."1iif ?ff ffi39[il+14'"fa$;;K3fi ,1Hl;#,1'-" 1951, s. 63 vd. KH. Menqes ve onun ileri siiriltiltiie sdre ("Tirles anh oisanizerio-
'kf;
yanhs zapredildif,i diiEiincesindedir (bk. "x. ve X. asrrlarda iril ve llukar,rn rarihi qa[ ter4s of rhe Qvra_n (tiao) and Qara-Qyray [Si-liao),' Rocznrk
topogralrsr mesetesine dair", Belleten, say 62,1,952, s. 290, n. 24). ve AV' cabain'de bu kerimenin
349 Bk. Gy. N6merh, "ayn.esr.", s. 257 vdd. 8til?lXlStXfg,fr,"otJrfi35"ixJ.noiliSra)w'Bing
35'l D. Srnor'oan bk. G.Doerrer, "ayn.esr.', Il, s.471.
350. Pk.-8. Atalay, "Dlv6n-ii L0gar'il-Ttirk", I, Ankara, 1939, s. 436. K6scarrrnrn verdi - 358 "BirkaC eski Tiirk unvanr hakkrnda", s.32,4. Avnca tarhan sdztiniin tar + kan .

(han) Eekli miitelaa edilmesi (bk. Av. Gabain, AItt. "Grammarik", s.60vd.) dolru
olmasa gerektir, zira "han" tfbirinin "tar" (= 16n6:giftgilik) vela "tar" (: da-1,
iirtffiil'p1*n*U**{{bk:lTi[i;'+f
pgt-eu.5tg
Hqi""r,:T#fi i:'r
AraErrrmalan Dergisi, tv, rszsls. rs; R. C."g, ,x;;;;;'"1; owiJt{ d"U ffIlllhlfl'f; i liffC$l8&Ein Arrriirkesran,,, verzam"ring opurcn"n,
kiletr", Istanbul, 1981, s. 239 vd.). ""n
36$trH[l.rH'f"1",ed*fil1f$*1ff?r,t &irrar asian History,,. Harvard Journar
351 F. Hirth, "ayn.esr.", s.22, 56 A. Caferoflu, .,TUrk Dili Tarihi", I, isranbul, of Asiatic Studies, 14, 1951, s. 105-129. Aynca bk. F. Altheim. "avn.esr.". III. Ber-
lin, 1961, s. 10. Turhan yeni lehqelerde de bilinen bir s<izciik iie de rtirbe deri:cesi
llJl'i;ll*.ttl#f :"ir;:';not"s;;-tHl";;pii-on'rTd"i1;'i';liuoilru'- bilinmemektedir (bk. S. Qlatay, "Tiirk lehceleri iizerine denemeler", Ankara.
1978, s. 314). Sogd krallnln tasrmn oldulu v-e isl6m kavnaklannda zikredilmis 6lan
#'311'r:n8:fl :l,rflil:;l?tfl ,:.,eqii:';l{yi,HTlJ],1i3,#';,3,111 Tarhun t6bih elBir0nl(11. asrr)le-gcire bir6zelad olmiypTarhan unvanrnrn deli-
"?'afi
-'L.onquerors Eik Eeklidir: Tarhun / TarkharV ihtimal Sogdlular tarafrhdan ahnmrg bir 16birdir-
and l{ubrs, S_ocial F'orces in Mcdiorel.'l kidcn, 1952, s.99, n. 7; F. (bk. R.N. Frye, "ayn.esr.", s. 117). S. Calatav'a s6re. bir Sosd hiiktimdannrn adr-
Alrhein., ".lrcschichte der H.unnen". I, Berlin, ICSS, i.2tS.
rqrn bk B. ggel, .t97
Ivia;;J;;i;,ft;; irn Tarhun olmasindan dolayr bdnunlir da kinqrinlmrE olabilir (bk. ',ayn.esr.", s.
g9sl:flgl.gltle\. :'TiirF Mirotojisi", Ankara,
'l'r oem:icrrrrire rrsisi nriin^scbeti){c t, s. 69. Tarhan_ 314).
isaber.riz biivorum iEin bk. i. IGfeso{lu, 361 Gy. N€meth, "ayn.esr.", s. 259 vd. Aynca Bizans kaynaklannda Malazqirt muha-
'Tiirk tarihinde fiIolouar ve Giigi'in"'diiii;i't'*ih'ij!"'siri;;':;ir ri, iiiiiirl"r,
l0s-13rr. -
rebesi miinasebetiyle R. Diogenes'in oidusunda vazifi g6ren "Trachanio-tes".
1953, S adrndaki sefin aslen Tiirk kcikenli oldulu ileri siiriilmektedir (bk. Urfah Mateos
Buyrus' in der altriirkischen Geseilschar:, Acr. i Vekayi-nllmesi (952-1136) ve Papaz Giigor'un ze.yli", /Tiirk.tirc./, Ankara, 19ti2.
%&iB""T:!;.?,r.rlsl'J fft s.142,n.79). Ancak bu iddiaya t<ire adrn "Tarkairos" veya "Trakanos" qpklinde'
olmasr gerekirdi.
6 I
Dr.Abdulkadir DONUK
ibn Hurdadbih'e gdre Semerkant htiklimdarlarr ve um0miyetle
kiigiik krallar Tarkan"unn"nrnr taErrlardrSl Daha sonra Tarhan, -
"Dargan" Eekli ile Mololcaya gegmiEtir ki$r, mdna ve sahip olduk-
lan makam itibariy'e Mo[ol cemiyetinde oynadrklan rol fiirklerin-
kinden tamamen farkhdrr. $Oyle ki: Bunlar Han'ln fazlasryla g!-veni-
ni kazanm4 ve ytiksek dereceli memurluklar alan kimselerdis.
Tarhan'lar izin almadan s^a-rgya girebilirleffs, Han dilesinden
birivle esit olarak evlenebilirdis. Kendilerine Han taraftndan '3u-
wrcoffr " q{1 ile verilen topraklan iqletmekteffi, vergilerd^eg muaf
intutmattase, savaqlarda alinan ganimetlerden pay alriakta3To ugit-
ledikleri suglardan dolayr 9 nesil boyun ca ceza gdrmemekte idilefl-'.,
Umumi ziyafet ve torenlerde geref mis_4firi olarak hazrr bulunurlars "
ve Han'rn sol tarafinda yer alilrlardr3T3. Ay.r." Tarhanhk Mofollar-
XZ Bk.6y. N€meth, "ayn.esr.", s.257.
363 Bk. "Mofollann Gizli Tarihi", s. 15, n.2.
-G.-Doerfe5 "ayq.^esr." II, s.
3,621 z160; N. Poppe, "MongolischeVolksdichtung", Wi-
esbaden, 7955, s.279.
365 W. Barthold, "Turkestan Dorrn to the Mongol Invasion", l,onda4 1958, s. 385;
Barhebraeus, "Ab0'l-Farac Tarihi", II, Ankara, 1950,s.477; G. Doerfer, "ayn.esr.",
ed'B.Sir"r, /riirk.terc./, "iran Mofollan", Ankar4, 195?, s. p01.
367 "Arazi" (bk. AY. Yakubovskiy, "Alttn Ordu ve Inhitatr", Istanbul, 1955, s.
116). "Hil'at mal" (bk. H. AMullahoflu, "Birinci Mengili Giray Han Yarhfr",
TM, IV, 193, s. 106).Sqrurgal mbirine ilk olarak Mengli Giray'rn 857 (1453) ta-
rihli tarhan'hk yarhlrnda tesadiif edilir (bk..,A-N. Kurat, "AIun Ordu, Krnm ve
Tiirkisran Hanlanna 6it yarhk ve bitikler", Istanbul, 19,10, s. 64). Daha bk. M. Mu-
rakami. "On the Orisin of the fiefdom 'Sowrqal' under the Moncol Dvnastv".
The Tciyo Gakuho, &,3, Tokyo, 1961, s. 1'-35.'Krnm ve Kazan Hinhlrhda llah'lar
tarafrndan verilen "Tarhanlrk Yarlrklan" hakkrnda tafsilen bk. .{. Battal, "Sahib
Giray Han Yarh!f', TM, 1I,1926,5. ZS-rOt; AN. Kurat, "ayn.esr.", s.61-115; A
Benires€n. "[-e Khanat de Crem€e". Paris. 1978. s. 33-39: L VdMrv. "A Contract
of thetreirean Khan M?ingh Grrey and the Inhabitanis of Qirg-Ye-r'from 1478n9,
Central Asiatic Journal ?i, Wiesbaden, l%32, s.29J. Diler taraftan Krnm Ttirkle-
rinden 250 kiEilik bir grup "Tarkan" hareketi diye bilineir bir olayr baqlatmrg ve
1942 de tamamivle matrluo edilene kadar Almanlara karsl savasmlslaidrr. Avnca
Krnm A SSR m'erkez Eoriitesi baEkanrnrn adr da "ilyas tarhan"' idi Ok. A(v. Fis-
her. "Crimean Tarars". California:19?8. s. f45. 147. 160't.
3,68 F. Kripriilii, "Altrn Ordu'ya 6it yeni ara$trrmblar'", Beiieten, sayr 19, 1941, s.431.
3,69 B.Y. Vladimirtsov, "Molollann IgtimaiTelkil6rr", Ankara, 1944, s. 175; B. Spu-
ler. "Die Goldene Horde". Wiesbaden. 1!X5. s- 319-
370 Barhebraeus, "Tarih-i Muhtasar'iil-diivel",Istaribul, 1941, s. 6; R. Grousset,
3?iLifiPPlfi38tr"tl'f,ffi ii' ff#f; r'1lf ?:-s,?1. yakubo'skiy,,,ayn.esr.,,, s. 87. Fakar
bu kaide d-liim oezasrnr gerektiren suelarda cari detildi (bk. W. Barthold, Turkes-
3#\il."81'"ffi1d, "Turkestan ...", s. 385.
373 G. Doerfer,'iayn,esr.-, II, s.460.
ESKITURKDEVLEf,LENiXNNUNVANVETERIMLER 47
'
da babadan olula gegerdi374.
Kelimenin yukandaki tarzlarda agrklanmasr baa giiEltikleri de
berabeiinde getirmektedir. Nitekim Tarkai (Tarhan) sdziiniin gn-
S€, Etr[skge, Grekge ile ilgisi, tlpkl bir dq benzetmeden ibaret ter-
ken unvanr ile olan aynilifi gibi,linguistik temellerden mahrum ya-
krgtrrma olarak g6riinmektedir. Demircilik meselesi de hentiz kesin-
' likle isbatlanmqbir husus defildir. Zira Tarhanlann imtiyazh demir-
ciler srmft teskil etmeleri ancak gok geE devirlerde (13. asrdan
itibaren) Molollar zamanrnda yiirtirltikte oldulu h6lde, bu unvanrn
Eok daha dnceleri Tiirklerde mevcudiyeti g0sterilmiiti r.Tarhan tdbi-
inin hecelere aynlmak suretiyle izafu milmHln gOriilmemektedir. Keli-
me Tilrlqe saylabilir, falcat.etimolojik bahtndan inandvw bb agkle
ma hentlz yapilamamqttf ' "
TARMAQ:
730 yrhnda Ermeniye'yi istila eden Hazargeneralinin adr ve un-
vanr olarak geEmektedir. Kelimenin Tiirkgede gok defa birbiriyle yer
deligtiren r-l seslerinin kanqmasryla bu hdle gelmiE olup aslmrn"ter-
cilrnan" mdnasrnda "talmag" oldufunun kab0l edilebileceli ileri sti-
riilmii$tiir: "T'amac = talmac/ tolmac / tilmac. Son kelimeler birgok
tiirk lehgelerindo aynr menada (terciiman) geEer. Unvan iken boy a-
dr hdline geldili de gortiltir (Pegeneklerde oldufu gibi). Ermeni ya-
zan Lewond'daHazar kumandanr olarak zikredilen "tarmac" s0zijr
isimden ziyadeunvan olsa gerektirnu. Gy. Ndmeth'e g6re "dq qlei
bakanr" menaslnl ta$lmasl muhtemel olup O4a Asya ile ilgili Qn
kayrtlannda:dgvletlerin en baEta gelen memuriyetleri arasmda zikre-
diimektedir3TT.
3?4 B. Souler. "Historv of the Monsols". [-ondon. 1972.s.?2. Hatt6 tarhan vetkile-
rinin ta'rhan hatunlarina geEtilineEair 6elirtiler varorribk. N. $6mi, /Tiirk.ierc./
"ZafernAme", Ankara, 1949, s. 129 vd. n. l). 16 asrrda bile Alttnordu devletinden
intikal ettigi anlasrlan imtiyazh "tarhan" unvanrnln Rus garhfrnda dahi kullanrldrlr
g<iriilmektedir (bk. AN. Kurat, "Rusya Tarihi", Ankara, 1948, s. 185 vd.). Aynca
15. asrrda yaqamrq oldulu tahmin edilen ve Timur'un ileri gelen emirlerinden olan
"Arslan Hoca Taihan, Atabetii'l-Hakayrk" adh kitabrn sonuna onu tanrtan bir liir
yazmrEdrr (bk."Atabetii'l Hakayrk,"s.10O vd.)'
375 Tarhan terimi hakkrnda tafsilen bk. G. Doerl'er, "ayn.esr.", ll,s.46O-474.
376 Tafsilen, bk. P.B. Golden, "Khl7ar Studies", s. 213 vd.
377 Cry. N€meth, "HMK", s.46.
48 Dr.Abdulkadir DONUK
TEGrN griCiNl:
Hiiktmdardilesi mensuplarrna vgsi um0miyetle prenslereve hti-
kiimdar olullanna "Tegin " denilirdir'/6 (Kitdbelerdeh: II. G6kTtirk
kaganr Bilge'nin ktigik.kardegi Kj![Tegin ve aynr tlileden Orhun ki-
tabelerinin yazarr Yollug Tegin)"'. Tegin Upvanr Ak-Hun paralarr
iizerinde (630:658) gririilmekte ohtulu gibi$u, Uygurlarr4gnenge ef-
sanesinde "Or-Tegin,' bir Tiirk unvanl olarak gegmekte*' ve-924-
926'da Kaq;qhou (Turfan) Uygur hdkanrnrn unvanl olarak
gdrtinmekte"o, Tiirk Bul&qr, kitdbelerinde,, H a n, rn l<nrde E i v qa ort-
/u" anlamrnl taslmaktadrr$s. Tarihl belgelerden anlaqrldifrni goie
Tegin'ler ordu baqrnda bir bOlgenin idaresine memur edilince yabgu
veya Ead unvanlnl alrrlardl F. Altheim " Il-tegin:'_tabirinin "impara-
toilui prensi" mAnaslna geldilini soylemektedirs.
Qolul hali ile "tigit"ssgekli ile de karqrlagrlan tegin lttgin)
tdbirinin mengei, mdnasr ve okunuEu hakkrnda Eegitli g6riiqler
ileri *thii*mii$tUr. Chavarlnes'e gore nTon s0zii Tiirk-
Ee "T'o-kin(teg,in) teriminin krsaltrlmqrdrr.ffi A. Bom-
bacr ise Qince 'TC-rc'soziinii Tiirkg.e tegin olarak kab0l et-
378 Bk. Av. Gabain, "Altt.Gramm.". s.340.341: .1EUS,,. s. ?"?0.?,8:,,KB';. bevir-
len 4(F8, 4642; "HMK", s. 795 G. DcErfdr, ..ain.esr.",'Il, s. 533-547.
379 "Kit6beler", I, giiney, 13, I, giiney-batr; II, giiney-batr.
38O Bk. F. Altheim, "Geschichte der Hunnen", I, s.49.
3Sl Bk. B. Ogel, "Ttirk Mitolojisi", s.61, n.2,75, l50vd.
3S2 10. ytizyrl Kitan'lara da gegmigtir (bk. i.R. Hamilton, ,,ayn.esr.',, s. 156).
38-3 $.$r.l.r'Iengesr-"Altaic elements in the ...", s. 100 vd. Tuna Bulgarlannda "Kan-
tegin", "kanai-tiIin", "B<iri-teqin" sekilleriride rizel ad olarak zik-redilmis olmasr
da muhtemeldir(bk. "Brz.turcl". I( s.9?. 148). Tiireis kasanr Su-lu 11l7-238),nun
htikiimdarajldne men5up_olmadrlr h6lde ei6liler& ttegin,'diye anildr[r viyten-
mektedir (bk. R. Giraud, "L'Empiie ..),,s.76.
384 F. Altheim, "ayn.esr.", I, s.42.
38.1 'DLT', I, s. 355; "KB", beyit: 1868. ,,Tigir" xiziiiiin Macarca kaqrhlr ,.Tihit,,
'Tiihiid"dtir Bk."HMK,, s.295)."
385 *iki Tiirk Prensesinin ..;' , s. 40, n. 24.
ESKiTURKDEVLETLERiNDEUNVANvETERiMLER 49
miqtirsT, W. Radloff da ..teggin" Eeklinde okumaktadrs. Moogo-
list G.J. Ramstedt de eski Tiirkge.sini ,,teggin" olarak di\tindiifii
tegin'i benzetrne yoluyla Kore dilindeki ft.elC' (fazilet) + in (adam)
kelimesine"ba$layarak "muteber adam" mdnasma geldifini s0yle-
mektedir-'. F. Altheim ise "tekkin" (teggin) diye okunmasml ter-
cih ettili bu unvanr yine mdnasrna bakmalszm, halk etimoiojisi
)'yabaflamakteseb-
ffi:il*H"gl8:*vevaFarssa('Dehkan"
TENGRiKEN, TENGRiM, TERiM (TARIM):
DLTdeki kayda gOre "teginlere ve Afrasyab sayundan (yAni Tiirk
anldan) olan hhtunlara ve bunlann gocuHan igin sdylenepl'tanm
tfibiri "HAkanh hanlan ortuilanndan baElcasma htllaruImazs" " Yine
DLT'de "Altqn^tanrn" Eekliyle "bilyik kadmlann unvant" olarak da
belirtilmigtir3e2. 1..u. ciuaiir t" ^d, Caferollu tql4finda n " kadtnlara
mahsus bir unvan" olaralikabOledilenbutdbiri3ts; G. Doerfer ve S.
$fatay_'TerimD- geklinde okumaktadrrlar3g4. J.R. Hamilton,a gore
kelime "terimD diye okundulu takdirde bu eTengrim"den tiiretilmiE
ytiksek_seyjyede bir unvan olur ki, aym zamanda gehzAdeler igin dd
kullanrlr"'. P. Pelliot ise ,,Terim, in eski Tiirkcede,,Drinses,'
mdnaslna gelen,,Tengrim,,den turedigi diiqiincesinbeiif%. Tengri-
387 "Prenses...", s.46, n. 3.
388 "Versuch eines Wdrterbuches..." III, 103. Daha bk. KH. Menges; "Titles and
organizational ...",s. 72.
389 GJ. Ramstedt, "ayn.esr.", s.64 vd.
390 F. Altheim, "ayn. esr.", I, s. 49; II, s. 273, V, s. 245. "Tesin" unvanrnln ll. asrr-
dan itibaren bazrTiirk gonel&ince aldrgr yeni m6nalar ve bunun kadlm fiirk
kahramanr Afrasyab (Alp Er Tunga) ile ilgisi hakkrnda bk. "DLT', I, s. 355, 413
vd.
391 'DLT', I, s.396.
-392 "DLT. ',
"gdsl.yer.
393 "Altt.Gramm.", s.338; "EUS", s.226.
,,Tiirk lehgeleri'
394 G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 656 vd; S. elatay, ,,
s.322.
395 J.R. Hamilton, "ayn,esr.", s. 156.
396 Bk. G.,Doerfer, "ayn. esr.", II, s. 656 vd.
 F^sKi TURK DEVLETLERiNDE UI{VAN VE TERiMLER 5l
50 Dr.AMulkadirDONUK

ken tAbin ise prenseslere verilen bir unvan olarak g0riinmektedilv/.
Ozetle:
Tengriken (prenses)
Terim (kadrnlara mahsus ytiksek unvan)
Tanm (Hdtun ve hdtunlann lu gocuklanna mahsus unvan)
TERKEN:
Uygur metinlerinde3es ve DLT, KB gibi isldmi devir Tiirk eser-
lerinde "terken" geklinde gegen bu tdbirin (arap hurufatl ileyaalm$
Eekline bakrlarak TiirkAn okunmasr yanhgtrr) eski f!i;k unvanlarrn-
ian "Tengriken" deyimi ile ilgili old'ulu Uetiititmig3e ve devlet ida-
resinde hdkandan sonra geldi{i fakat yqlki bakrmmdan ona en yakrn
bir gdrevi ifade ettili iterl suritmtiqttiram.
Terken unvanlnln kimler t'arafindan tagrndrfr hususunda bazr
kayrtlarrn tereddiitlere yol aEtrfr go$ilmekte ise de{I, vuzuhsuzlu-
[un DLT'nin hatah terciimesindentu've KB'deki..terken kutr, tdbi-
rinino3 yanl{ yorumlanmasmdan kaynaklandrlr anlaErlnraktadrr&.
KB'deki "terken kutl" ibaresinden hiikiimdar delil, hiikiimdar hu-
kukunu haiz hdtun menaslm anlamak gerektili dikkate ahnmamr$-
tr. qiinku blrada hiikiimdar bahis konusu oldulu zr,y?n {B' d"
yalnz "Bey, ilig IIan" terimleri kullanilmakta oldu$ggibi, terken =
"l<ndrnlara ait bir unvan" diye agtkEa ifade edilmiEtir*'. Aynt asrlar-
da Biiyiik SelEuklu imparatorlufunda, sultan kadar devlet idaresin-
de etkili, Ikra-Hanh prensesi Cehliye HAtun "Terken H6tun"
(sultan MelikEahln l6lm. T0ff}lhantmt ve Sen@r'in annesi),_ve Ha-
rezmEah TekiE'in (Olm. 1200) h6tunu (sultan Ala'iid-din Muham-
med'in annesi), keza devlet idaresinde hattd birinci derecede yetki
sahibi durumunda olan "Terken Hf,tun" bu unvanlarla anilmakta-
drlarffi. Bu tarihi belgeler rgrlrnda olacaktr ki son devir araqtrlcl-
larr "terken" hAtunlar igin kql[antlan "kraliEe"
{u /.
veya
"imparatoige " mAnaslnda tanltmlllardlr
riREK (DiREK):
Uygur h6kanlrlrnda el oge (b. bk')'sinden sonra gelen bir un-
vandr.'Qin'e giden iki Uygur elgisinin ynyanlplg_a-k gdrtiliir: Tilek
Bekgi (911 yrhnda); inang Tirek (954 yltnda)'*. Mdna itibariyle Ta'
yangu (naciUl'nun iEini gdren kimselere verilirdi. Bu unvan aslmda
OevGtin direfi (isl6ml unvanlarda n "imadu'd-devle " kargtltft) mdna-

403 "Beyitler": 109, 115, 121.

4M Krs. "DL'I"'icin. G. Doerfer, "aYn.esr.", II, s. 495498. "Terken katun katunga
..." (td her maieslW ihe Queen, i, s.3Ze) aynca 8. yiizyrl Uygur mdtinlerinde: "silig
397 Bk. Av. Gabain, "Altt.Gramm.", s.340; "EUS", s.23. "KengTengrim" =
:
terlien" (prire {ueen); iUn. Mtitr., "trirlien" = kralige vb. bk. G. Clauson, "gris-
prenses (bk. "EUS", s. 1O5. t.yer.".
398 Bk. O. Turan, "TiirkAn delil Terken", s.72. 405 "K8", III (indeks), s.438.

399 O. Turan. "sdst.ver.": S. CaIatav, "avn.esr.", s' 327. Menqei hakhnda diler gci-
406 Bk. i. IGfesoItu. iA mad. "selcuklular"; Ayn.Miiell., "Harezmphlar", s. 315
(indeks\. Avnca-Kira Hitavlarda.Xarluklarda-, Salgurlularda ve daha sonra Mo-
riiqter igin Ui<. 6. n'oerfer, "dyi.esi.t', If, s. a95-498; G. Clau-son,."... Turkish", s.
544b. lollardd ("Ddresene" / "Oleday Kaan'rn annesi" /= "terken"), Timurlularda
Invanrn tiralice irdnasrndahultinrldrlr bildirilmektedir (bk. O. Turan"'ayn.esr"',
400 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.544b. s.63-73; G. doerfer, "ayn.esr.", II, s.?97 vd.; E. Mergil,"Salgurlular", s. 99-105,
108, n.9, 109, 135).
401 O. Turan'a sdre. unvan hem "hiiki.imdar" hem "melike" igin kullanrlmrEtrr. R'
Geng de aynr g-cirti{teCir pf. "Karahanh dorlet tegkil6tr"' s. 138. 4{)7 G. Doerfer. "sdst.ver.". G. Clauson, "gijst'yer"', 'DLT'de arap harfleriyle aynt
*DLT',1,s.376,441. Burada gegen "melik" tllbirini "kral"veya "hiiktimdar" o- sekitde vazrhp'"dyrnahann, htstmlann tollaniftfr yer; "ana-baba ori" mdnastna ge-
4OZ "DtT',
len "Tiii'ktin'(t6rkiin) tdbiri hakkrnda bt. I, s.441.
larak deIii, 6ins isnii olarak miilkE sihip, idareci diye almak daha dolrudur.
Esasen Fral veya htiktimdar bir vilayetin bagrnda detil ancak tilkenin bagrnda yer a- 408 Bk. J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 157.
Irr.
s2 Dr.AMulkadlr DONUK ESKi TURK DEVLBTLERiNDII UIWAN VE TERiMLER 53

srna gelmektedira@. lar419 tarafindan da kullanrlmrqtrr. "Turun" (tudun tuzun tu

Aynca Pe@nek'lerde ve Kuman-Krpgak teqkild
oldulu bazr Krpgak Han isimleiinden anlaQrlmaktadlraro.
TOYGUN:
lEimdiyekadarum0mi
Kit6belerde geEen "toygun" kelimesine4l
yetle'fiplrsek mevki sahibi" gibi pek aErk olmayan mdnalar verilmek-
te idi"'. Sonra bu konu tarihi ve linguistik agrdan incelenmiq ve
kelimenin asll mdnasr Eu Eekilde tesbit edilmilti;. "Toy" devlet mec-
lisinin eski TiirkEedeki adrdr. ikinci hecedeli r'-gun" eki Tiirkgcde
"biililE topluluk vqa bir toplufufia mensubiyet" mdnasmt vermekte-
dii. Buna gore, "toygun" soziiniin "toy biili*i iginde, lpy'a mensup"
yini'lq tlyesd" (Devlet Meclisi azasr) olmasr gerekir*".
TUDUN
Orhun kitebelerinde, Karluk'lara karEr.y4prlan bir seferde, Bil-
ge Kagan tarafindan g0nderilen 'Tamtar"inara ve H6kan iEbara de.y;
rinde (Olm. 587) K i-tan'lann baErnda bulunan idarecinin unvanl*"
olarak zikredilen Tudun terimi, Q0k-TtirkEe yanh "ihe HuEotu" ya-
atrnda da "Kill Tudun'un kiiEUk kardqi TekiE"; ,,Kiil Tudun'un kii-
atik kardeSi. _Altun Tamqan Tarhan" ibarelerinde de
ftirtilmektediral6. Aynr unuan tTygurlar4lT, Avarl"r4l8 u" Hazar
ru4lpekli ile de Volga Bulgarlarrnda mevcut oldufu anlaqilmakta-
trnd-a da mevcu t drrt-.Ayrrca Taqkent'in hdkimi " ppgatur Tudrin"; Hami hdkimi de
"Tudun pq1!" diye zikredildifii gibi"'sonradan Mololcaya da intikal
etmiEtirf22.
Qin kaynaklanna gore Gok-Tiirklerde htikiimdar dilesine men-
sup olmayan idarecilere verasetle intikal etmek iizere verilen bir un-
van olup, gorevi tdbi memlefp.tlerde baEta vergileri ve giimriik
resimlerini kontrol etmekdir'". Nitekim Batr Gok-Ttirk hdkanr
Tong-Yabgu'Tabgt Kngan" (618630)'ntn S€qitli batl blgeleri
(Taqkent, Gandhara vb.) kralhklarrna tdyin ettili llteber yantnda, o-
ralarr idariydnden nezaret, vergi ve;esimleri kontrol igin teyin ettigi
zat da 66tudun" unvanlnl tagryordu'^.
Avqqpa Avarlannda "Sehir muhafahfi" gdrevini yapttlt soylg4i-
yorsa da'"', daha ziydde mdli iElerden sorumlu oldufu anlaEtltyor--.
Daha sonra mdna kaymastyla "tudun' mbiri, yukartda sdylendili gi-
bi bir beldenin sahibi, hiikiimdan unvanl olarak da kullarulm4ttr.
DLTIe g6re ise Tudun unvam "k$in bilyt:1fr)r#runmqt; ldyhilere ig'
me suyu dafitan adam" m6nalanna gelmigtir'

419 Bk. D.M. Dunlop, "ayn.esr.", s. 174 vd; "Byz.turc.", II, s.317 vd. Hazarlarla ilgi-
,r09 Bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 655; G. Clauson, "ayn.esr.", s. 543; S. Qfatay, li olarak Bizans tarihcilerinden Theophanes (7. asrr) ile Patriarch Nicephorus
"ayn.esr.", s.327. (80,6-815)'un eserlerihde "tudun" unvanr geger. Buiadaki kaytlara gciri: "Tudun"
410 Mesel6, Pegeneklerde: 1050'deordu kumandanr "Turakh"./"Turak" : "t'..U" do{rudan dolruya hSkanrn temsilcisi olarak Xerson'da hiiktir-,r itirmii$tiir. Aynca
(bk. Gy. Moravcsik, "Byz.turc.", II, s.330). "Alp Direk" (bk. L Kafeso{lu, "Ha- Erineni kavnlsr fMauses Dasuranc'i) Tiflis'in Hazarlar taraftndan krisatrtm-asr
rezmgahlar...", s.129,730,138). "Qolr Tirek": rttbe (bk. "EUS", s.64. hAdisinded bahsiderken "Sat"rn "T'n6uns"lannr zikreder (bk. P.B. Go-lden, "Kha-
zar ...", s. 215.)
411 "KitAbeler", I, kuzeydo{u, 1; gilneydolu,1; giiney-batr,1.
420 Bk. Gy. N€meth, "HMK", s. 213; G. Doerfer, III, s. 208 vd.
412 Bk. H.N. Orkun, 'ETY", IV, s. 116; Av. Gabain, "Altt.Gramm.", s. 343; Liu,
"ayn.esr.", I, s. 103, 105, G. Clauson, "ayn.esr.", s.584b. 421 Bk. P.B. Golden, "ayn.esr.", s.216.
413 i. Kafesoglu, "Eski Tiirklerde Derrlet Meclisi (Toy)", s.208. "Toygun"lann kim- 422 Bk. G. Doerfer, lll,s.207-21O.
ler olduklarihdkkrnda bk. "TOY".
423 Bk. P.B. Colden, "ayn.esr.", s.216.
414 Bk. "Kitdbeler", II, dotu,40. "Tudun Yamtar".
424 Bk. Ed. Chavannes, "Documents ..)',s.'2A,52; G. Clauson, "... Turkish", s.
415 Bk. Liu, "ayn. esr.", I, s. 126. 457b.
416 8k. "Efi", II, s. 121 vd. 425 Bk. H.W. Haussing, "Die Quellen tiber...", s. 42.

417 Bk. "EUS", s.255; Ed. Chavannes, "Documents...", s.90. 426 Bk.yk.n.398ve399.
418 Bk. R. Giraud, "L'Empire ...", s. 81; G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 207 vd. 427 "DLf',l, s.400; III, s. 171.
 $

54 Dr.AMulkadir DONUK
ESKi TURK DEVLDTLERiNDE UTWAN vE TERiMLER 55
Kelimenin etimolojisine gelince: Av. Gabain, H.W. Haussig,
G.J. Ramstedt, K.H.Ivlenges bunu Qince ,,tu-t'ung (sivil v6li)'a ba!- lrrsa idareciliktb ilgili yulsek ttirkg€ bir t6bir oldufu anlaqilan bu ke:
lanmakta iseler de'-, kelimenin, bilhassa Tiirk devletlerindeki 96- limenin daha ziydde "t)ge" qekligde telaffuzu uyg-un gOrtinmekte43T
revi dikkate ahnarak, Tiirk asrlh bir tdbir oldulu ve belki de Ttrkge ve Av. Gabain'e g6re "{6!ty^et'^"; Gy. Gytirf&'C gdre ,Han,tnvanrn_
"tut + " (tut-mak, muhafaza.etmek, lutumlu olmak) fiil koktine ba!- da vdfi" (ytilaek idareci)aiv; J.R. Hamilion'a sor-e ,,hakim.bilpe'Aa0:
lanabilecefi du$unulebilir"'. G. Doerfer ve G. Clauson'a g6re ,,mtisavir,Aq mAnalannr vixmet-
tedir. DLPde "idar'i meftebp.itibariyle teginden bir derece a$aftu denen-
ruxsiN: m$, tecilbeli halk adamt""*" olaralg KB'de ,,gok akrlh itlEavir,Aa3;
WFXuI Ul$tr metinlerinde "dl tlgesi', Sekli ilei,Devlet Mecfisi naEka'-
8.
DLTde "halktan olup handan tig knt asap bulunankiy" mdnasr ve-
rilmiqtir*-. Tiiksin unvanlnln "teksin" okunmasrnln daha dofru o-
nt'n" geklinde tarufilan iige (iige), Kan-chou (Turfan) Uygur devle_
tinde (9-10. yy.) sadece birunvan olarak zikredjlmetteaas, karaoeniz
lacalr ve yugruq (b.bk.)'la aynr g0revi yapan kimse oldu$u ifade edil- kuzeyindeki Mg*, toplululun idarecilerinden birinin unvanl olarak
mektedir"'. Cilil hukiimdarrnrn da telaffuzu kesinlikle rdvin edile- geEmektedir'*. Aynl unvantn Nizdm'iit-Miilk'iin eserine gore 56ma_
memiE olan432 b"u unvanla anrldllr anlagrlmaktadrr433. ni'ler zamanrnda..Tudun-iige" adlnda bir gahrstan bahsed'ilmekteaaT
ve Kara-Hanhlardan Musa tegin'in "iige" ldkabrnr taqrdrfr bildiril-
Ucn 16cny: mektedir4as. Bir gdri.iEe gdre proro-Bulgar kitdbelerinieki
"iig, te-
Gcik-Ttirk cafi Tiirkcesinde ve Uvsur lehcesinde kullanrlmn o- limesi iige,' ile ilgili sayllmaktadrr**'. F. Altheim'e gdre Attilidevri
lup434, orhun nurirattr Srici (9. ytizyljns u" AEur"as kirdbeleriride Hun ordulan bagkumandanlnln adrnrn'grekEe Ee!^li olan Onegesios-
zikredilen ve islSmi devirde "vezir" tdbiri ile yei defiqtirdi[ine bakr- 'un ash "On-iyi-z (ydni On-iige-z) olmahdrf ki-a)u, iige sOzU il,e ilsi_
437 G. Doerfer, II, s. 157 vd.; G. Clauson, .,ayn.esr.i', s. 101a.
428 Bk. A.v. Gabain, "Altt.Gramm.", H.W. Haussig, "ayn.esr.", s.42; K.H.
s. 345; 438 "Altt.cram m", s. 322.
Menges, "The Turkrc languages ...", s. l69r G. Doerfer, III, s.210. Qin devlet hiye-
rarqisinde boyle bir unvan var mrdrr? Aynca Bulgar Tiirkgesindeki "turun" gekli 439 "Die Rolle...", s. 177.
nasil agrklanacaktrr? Bir lAtin kayna{r olan bir Karolenj dwri (9. astr sonu) ytlhfrn-
da 795 senesi ile ilgili olarak "Zatanus" geEer ki "tudun" unvanrdtr (bk. A. 440 "Ayn.esr.", s.159.
Kollautz, "Geschichte ...", I, s. 10,57). Qek tilkelerinde Avar kaganrnrn mutasarrrfr 441 "G<ist.yerler."
anlamrnda bugtin de kullanrlmaktadrr (bk. Y. Blagkovig, "Qekoslovakya toprakla-
nnda eski Tiirklerin izleri", s.344). 442 -DLT',I, s. 356. "oge Tegit" ise "orra halli adamlann biiviiklerine ve h6kan co-
429 Unvanr hemen her kayrtta (mesela bk. Ed. Chavannes, "Documents ...", indeks, cul(lannln kUgtiklerine verilen unvan,drr (bk. .,gdst.yer.").
s. 372; Liu, "ayn.esr.", indeks, s. 814) "tudun" olarak gcirmemize ralmen G. Clau-
son tarafrndan "todun" Eeklinde zapt edilmiE bulmaktayrz (bk. "... Turkish", s. uge" Seklrnde de gegmektedir (bk. .EUS", s. 220). yine,.EUS,ide,,Tisin iipe" :
457b). Bu tAbirin Qinceden bir ahntr oldufu on yargrsrna dayanmtq olsa gerektir.
H6lbuki trirkge "rut + " fiilindeki ikinci "t" nin gekim hAlinde "d" ye dciniiqebile-
y:llll diy,g (s.
l$, d.q.ha bk. Av. Gabain, ,.Die Dreizacti_ Ka"ppe Ui_
gunscher F.g*Jerilmigti.r
wiirdenlrdger", s. 33 vd.).
cefi hesaba katrlmahdrr.
444 G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 157 vd.
430 "DLT', I, s.437.
445 J.R. Hamilton, "ayn.esr.", , s. 159
431 G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 526 vd. Kelime W. Radloff tarafrndan "tekkin" di-
ye okunmuElur. 446 i. Kafeso8lu, "Ti.irk milli kiilrtirii", s. 156. Macar basburu Aroad'rn dedesinin a-
dr.."u$/ek" (bk. "HMK", s. 280) ketimesi de.,tise', r6b'iri ile ilsili olabilir.
432 G. Clauson, "... Turkish", s. 487a. "Oge"nin "hiiktimdar" olarak frrdnalandrnlmas'i hakkrnda bk:r_.,;. Tugugeva, '
433 "Bk. V. Minonlry, "Hud0d ...",s.297 n.4. "Tliree...", s. 174.
447 Bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 157 vd.
434 "AItt.Cramm."ts.322; "EUS", s. 146.
448 Bk. "Tarih-i Be.'yhakl", s.4!)6.
435 "Kutlug Baga Tarkan'rn buyruklannrn'iigesi'ben" (bk. "ETY", I, s.156).
449 Bk. G. Doerfer, "gdsr.yer."
4'X '... il tigesi ...", (bk. "ETY", III, s. 133).
450. Bk. F. Alrheim,.. Gesehicte..,',1V, s.2g4.
 I
Dr.Abdulkadlr DONUK
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UIWAN VE TERiMLER s7

lendirilebilir. Kelime tiirkg€ iigiit (nasihat)'den ttiremig olabilire. bigi" veya "quvrgi" (uvigi) diye okunan unvan da V. Beqevtrev'e gdre
YABGU
yiiksek idarias- "yabgu" unvanl olmak gerekir "'ve ih^timal aynr unvan Avrupa A-
rtir^t oiv-ret teqkilatrnda Eok eskiden beri bilinen bir varlannda da mevcut bUlunmakta idiasu. Macarlarda da kullanrldrlr
miitelrasss a-
t"ii"n un olup m.ti. Asvi Hun devletinde kullanrldr$r tahmin edilmektedirase. U. Gdk-Tiirk Hdkanhlrnr te{kiHtlandran
i"t,tii"tr"t." kabul edilmektediras2. orhun kitdbelerinde (s' yuzytl) ilteriE (681-692)..Kagan kiigiik kardeEi To-si-fu'yu fabgu' olarak g0-
kurucusu olan
de srk zikredilen bu unvan, GOk-T0rk Hdkanh$rnrn revlendirmiqtiru. Yine bu devirde T6les ve TarduE topluluklarrna
Bumm Kagan'dan 6nce atast (535) Tu-wu' unvanln Qince qekli ile
ya[u) gad ile birlikte yabgu da t6yin edilm\ti6r. Uygur Oivtetinin ilk hU-
Ii" Snifr-fj"" veya .,Ta-ye-hu" (= biiyiik olarak tanlnlyor-
kiimdan "Kttluk BilK.f4 Kagan" (7M-747) 6nce 'Yeh-hu' (Yab
tizere Bumrn'rn kardeqi ve hdkan'frn kuruluqunda
Oi;sl. gu) adrnr taErmakta idi6z. ikinci Uygur kaganr Moyen'Eor (747-759)
"n1"6i[i
f VuJ*tsiistemi'de "vabgu" unvamnr-taqrttfli l:,!1f:tl%? da olullanndan birini '?abgu" olarak vazifelendirmiEti*'. Aynr ka-
"S
ritensatlcok-Ttirkhalkr..yabgu.Tiirkleri''diyedeanllmaktaldl--' gan'rn 753'de Kara Ttirgiq'ler namrna Qip'e elgi g0nderdi{i Tay Bil-
Batr Gok-Tork hdkanlannin meqhurlanndan biri de Bumrn 6ile-
ge Tutuk'!abgu" unvanllU taqryordus. Tiirgq hdkanhlrnda da
iltlJ:';:lllfi'ttl:t?:il?;;F!:il;;:Hi6-i[.:f.!l!
"n
'!abgu' unvanr mevcuttu
st.
Karluk tarihinde "Og-Knrfuk"bey'inin,
baqtnda "ysbgu" diye anllmasrndarffi orrt"nrn Karluk devletince de bi-
Devletinin batr ucunu teqkil ettifi bu tarihlerde Hazarlann lindili anlaErlmaktadrr. Esasen"yn,
daha 7 42-7 4 yllannda "sa! yabgu"
bii bagbuf bulunuyordu ki' Gdk-Ttirk hdkan-
ia tce:ayabgu unvanh mevkiinde bulundulu belirtilen Karlukyabgusu Uygur_$dkanhfrnrn
getiren bu havalideki bu sorum-
rrE*" vLng"",luk bolgesini meydana kurulugu iizerine (7214) "sol yabgu"lufa getirilmigti6'. Yabgu'nun
Aynca Tuna
lu qahrs bir iddiaya go;; Tt;g Y."ugri'nun ye!e{ iora.56' OEuz bo!,lannca da ma'lum oldulu bilinmektedirs. Karagar, Kuga,
_td;a" d'*^anr iie birlikte geEtili soylenen ve "E(s)u'
457-V. Bqevliw, "Die Protobulgq5el irygtrri!1e1", Qglin, l!)63, s. 71, 250vd.; Gy.
Bk. J.Il,. Hamilton, "ayn. esr' "s.159.
451. Moravcsik, "Blzantinoturcica", II, Berlin, 1958, s.33O.
4s2 Bk. De Groot, "Die Hunnen {.erVorchristliche-n-Zei*i""J$,.H:k1ti,T;t1j, 458 Bk. V. Beyvliev, "ayn.esr.", s. 251.

r,#*l
jsfi 'B[l]f,{iifi :i'+H:iltf i#inffi:"'l;;'f nv,t!ffi kt": 459 Gy. Cycirf$'e gcire Maca;cada morcut Tiirkqe bir isim olan "G€za" adr'\ab-
gu"dan gelmi$ olabilir (bk. I. Kafesotlu, "ayn.eir.", s. 157, n.666).
apgu", bk. ag.
460 Bk. i. Xafesogtu, "ayn.esr.", s.95.
453Bk.Ed.Chavannes,.,Documentssurles-Tou.kiue/Turcs)occidentaux','Peters-
zur g6chichte dgt "
bure. 1903. s. 4'7;Litt,"o1iCr'i"-tiil[tn Ni"tttitnrtti - ' ,16l Bk. "Kit6belef', I, do!u, 14; II, dofu, 12,28; 'lTonyukuk", II, barr,6; Av. Gaba-
&i:nii?rd rrii L;),', r,\v]i,i'ui.i!-", rs3a, i. a0, va'#i -
"*ffi &ff-+illkt#to in, "Alttiirkische Grammatik", l*iyzig,1950, s.350.

i,:-t*eq"li,,l"tB,i.'H:lg;5f f;gfi:{t6:Bi 462 B.6gel, "$ine-usu yazrtrnrn tarihi cinemi", Belleten, say 59,lgil,%3.
ll's'122'
454 Bk. Ed. Chavannes, "ayn'esr'", s' 21,95' n'3'279; Liu' "ayn'esr'"' 463 qk. "$ine-usu", dotu,7 (bk. H.N. Orkun, "Eski Ttirk Yazrtlan", I, isranbul,
kasan ile mtistereken de 1936, s. 170).
.,i"il";,"#;i;i".:i;'*;
455 Bk. Ed. Chavannes,"ayn'esr"', s'24'."Yabgu",unvant bTrlesik,unv-anlarytiksek
M;;;:'ri.n.uiri, ri, Eaide.otarak 4{1 qk.'$ine-usu", kvey,12 (b!,. H.N. Orkun,'ayn.esr.", I, s. 166vd:). Daha bk.
mii<amtarian ilf'lq'gtiilf iffiSly#'"5:l-" B. Ogel, "$ine-usu yazrtrnrn tarihi <inemi", s. 373.
;i l&[ iil"-;;l;"onra-getei.itietir"u-n*nii'oi.n
da ha kii gii I
ia sa tii p ot ma ft a bera ber, ,165 Bk. "Kitfbeler", Il, dotu,28.

M U. Chavannes, "ayn. esr.", s.85.

ffii**!H*l--trr+,lru*{u**qa'"$"l*t+.'x."';ll*,+,,
63)'
467 EA.Chavannes,"ayn.esr.",s.S5n.4.l2.asrrortalanndadahiKarlukbatbulla-
nndan biri 'tabgu-han" diye anrlrnrgtrr (bk. I. Kafesotlu, "ayn.esr.", s. 129\. -
>aratorrt 62lsenesinde Hazar' ' 468 " Otuz-Yabgu Devletin bu devletten bir krsmr olan SclEuklularda "Arrlan Yabgu",
456 SAsSnfllerle mticadele halinde bulunan.Bizans Im1 Tinis oniin{e-pu-'}a}gu"
lardan vardrm armar urierJ rafi*i;;;i;Figi?"mai' "Musa Yabgu" vb.(bk.I.Kafesotlu, I. Amd."Selguklulat'')Selguklu tarihi ilc ilgili olarak
yaprlmrEtr (bk. I. Kafesollu,
rarafrnitan tianrtanmq v-e id"oi'rinErr".ri ya'rdrm islam kaynaklannda gegen navegltavgl: yabgulu meselesi ve bu dzdegleqtirmenin
{il;'['Milli Kii'lttirti",'Ankara. 1977,s' l41J' yanlqlrtr hakkrnda bk.A"Ateg, "Yabgulularmeselesi Belleten, sayr 115,1965, s.517,525

58 Dr.AbdulkadirDONUK
69.
Hoten "lual"landa "yabgu" unvanlnl taEryorlardr
Yabgu unvanlnln ashnda h6kandan sonra gelen ve imparator-
luk arazisinin bir ksmmt idare ile sorumlu ve htikiimdar Ailesine
mensup gahsrn taqrdr$ bir unvan oldufu anlaqrlmaktadrr. Ancak Sey-
hun Oluzppnda oldu$u gibi devlet baEkammn unvanl durumuna
ytikselmi$''" vq^gaha sonraki devirde aqaft-yukan aynt durumu mu-
t.
hafaza etmigtir" ' Ebulgazi Bahadrr Han'ln "$e@re-i Ter6kime"sin-
de (1660) Kayt-Han'n olullarndan birinin adr Dib-Yavku idi.
DibYavku'nun da o$unun,D$i Fanga O[uz desunmda "kurs (?)
Y. avku' Eeklinde yaalmqtr'' ".
Yabgu deyimi bfzr Tiirk lehgclerinde "cabgu' Ee$linde de gd-
rtilmektedir. Ttiik lehgclerinde't - C'deliSiminden-'' dolan bu
farkh soyleniqin ilk defa 6. asrda ban Ttirk lehgelerinde yllni batt
GOk-Tti,r!,lehgesi, Hazarca ve Bulgarcada ortaya gkttlt ileri siirtil-
miiqtiir "'1 Bulgar kitAbelerinde gegn "Eubigi" tAbirinin"cabgu" o-
474 J. M4ryuart'dan bk V. Bqpvlior, "ayn.esr'", s' 250'
NSX TUNT DEVLBTLERiNDE UI{VAN VE TERiMLER 59
kunmasr lAzrm geldili anlaErlmakta olup, Ermeni ve Giircii
kaynaklarrnda da (Moses'ler, Sebeos /1y'II. asrr/, ve I-ewond) unvarun
"ciDgq cibgae, cibgo, cebu, chepputukh". qekillerinde tesbit edildi-
gi"", Bizans tarihlerinde (Theophanes 16. astl, Menandros /6. asr
sonlarr/) "cabgu, cibu, ciabe" Eekillerinden ba$<jt "ziebil" olarak da
ge(€n tebirin de 6cabgu" dan bozulma oldulu"'o, Gok-Tiirk yabfu-
su istemi'nin Bizans kaynaklarrnda "Sizabufo-s, Silzalulos' diye zapt
edilen admda"cabgu" deyiminin yer aldr$r"", islem kaynaklarrndan
Et-Teberi'nin eserindeki, istemi yabgu ile ilgili "Sincebu" kelimesi-
nin*'o son iki hecesinin de "cabgu"dan ibaretbulundulu kab0l edil-
miq durumdadr.
Yabgu t6birinin TiirkEedeki b - v, b - f deliEimi yolu ile "yavgu,
yafgu" olarak s0ylendili de vdkidir. Bu hdsusta Dlvfl4-iil0gat'it-Tiirk
ve Kutadgu Bilig'de EeEitli Ornekler bulunmaktadlr'''.
Yabgu unvanlnln menqei hususunda Eegitli gdriiEler ileri stiriil-
R. Gi-
miisttir: J. Marguart (bundan naklen W. Bang, W. Barthold,-Bulgar
,"o"d;'" g<ire irani'(Toharfe'dir. F. Alfieim, Tuna
kimbelerinde geEen "ya-b-g" unvantntn "yay-bey" olacaltnt dtiEiine-
rek, Tiirk diline "bag" Eeklinde girmig olan bu kelimenin Iran men-
geli oldulunu ve bu delillere dayanarak yabgu kelimesinin "ya-bagu"
475 Bk. Gy. Moravcsik, "Bfz.turc."; II, s. 130 vd.; P.B. Golden, "Khazar Studies", I,
Budapesi, 1980, s. 187 vd., 218; D.M. Dunlop, "The History of the Jewish Kha-
zars", Princeton, 1967, s. 31 vd. Bizans kayniklanndaki "Zlebill'Qeklinin "cabgu"
kelimesi ile ilgili'buluddufu (bk. P.B. Golilen, "ayn.esr.", s. 189; AN. Kurat, "Ha-
zarlara Ait biakitabln tanltrlmasr", Tarih Arasurmalan Dergisi, III, 4-5, Ankara,
1965. s. 215) ve T. Simocattes'deki "... cabsui". seklinin sonundaki Ttirkce "+ n"'
eki iiin bk. k Czegl€dy'den P.B. Golden,'?ayn.'&r.", s. 188, n.618: Uygu"n "Yab-
gun".
476 Bk H.W. Haussis. "Theoohvlaks Exkurs iiber die skvthischen Vtilker". Bvzanti-
on, VIII, f954 s. 319;373,379:0. Pritsak, "stammenndmen und Titulatuien der
altaischen Vrilker", UAjhb, XXIY, l-2, 1952,s. 89.
477 Cry. Moravcsik, "B1z.turc.", ll,s.7J15.
478 Et-Taberfdenbk.S.M.Arsal,"Tiirktarihive-hukuk",istanbul,L947,s.7l5,n.
lQfesotlu, "ayn.esr.",
21; I. Kafesotlu, s. 82, n.82.
"ayn.esr.l', s.82,t.?52.
n9 Bk.B. Atalay, "DLT', III, s.32: s. 32; R.R. Arat. "Kutadeu Bilis", II, istanbul, 194?,
6"fr r'#,id;33\fr
berritlen M9. 4137.,35M3. si
043:, 5523;
5523: Daha b A Caferoll
ha bk. Caferollu, "Es}i Uygur Scizliifii", Is-
rel. "Ttirk Mitoloiisi".
taribul, 1968, s.291; B. Ogel, Mitolojisi", s.226.
s. 22{i.
,l8O Bk. F. Llsd6, /Tiirk.terc./ "Kagan ve Ailesi", Tiirk Hukuk Tarihi Dergisi",l, An'
kara,l944,s.4d; R. Giraud, "L.Empire des Turcs c6lest€s", Paris, l9d), s. 74,129,
60 Dr.AMulkadir DONUK
,,ypgrv" qeklinin
leklinden Erktrlmr ve aynca Pehlevi metinlerindeki
Sogd tesirinde deligmiE telaffuzu oldufunu diigiinerek yabgu kelir.np-
sine 'jrym efendisi, yay gok iyi lailanan" mdnaslnr vermektedirsr.
F. Ltszl6la gdre terimin menqei belli olmamakla beraber Hun, Wu- -
Sun, K ang-fiu (Sogd) ve Yoe-Ei'ler tarafindan kullanrlmrEtr.4s2. R.
Grousset ise unvanm Kuqan hiiktimdarr Kadphises I. paralannda yer
aldr$m sdyledili yabgu u.41'anrmn Indo-Iskit (KuEan)'lerden Tiirk-
terelegtigi gorigiino6ai.€3. KliaEtornyi yabgu soirinii Kuqan, Saka
dilinde "htmandan,Iider" minasrna geldifini ileri siirdiilii fakat ger-
Eekte bir Hind,-;fwupa ilah adr ile olanyam (yavuga yam) s0ztne
baflama\gqdrr*. Unvanr Yiie-gi'lere ballayanlardan biri de G. Cla-
uson'dur-'. Unvanr eski Altay dillerinde "altntt" bir kelime sayan
P.B. Golden terimin iran menEeli oldulunu tahmin etmektediras.
Gdriiliiyorkiyabgutdbirium0miyetleindo-Avrupaihususiyetle
.Irani.bir lehgeye baflanmakta, dolayrsiyle amnen eski Indo-Avrupa
veya Iranlsiydsitegekkiilerdeyabgu'luk diyebilecef imiz bir mtiessese-
nin varh$r tasavrnrr edilmektedir. Bu miitdalarrn ciddi linguistique ve
administrativ esastan mahrum oldulu s6ylenebilir; qiinkti.
l.- Tohar ve Yiie-Ei mengelerini ileri siirenler kanaat getirici bir
delil gdsterememiglerdir.
2- KuEan, Saka dilinde kullanrldr{r soylenen yabgu'ya yakrn ke-
limenin (yam) asrl mAnasr ile yabgu teriminden tamamen farkh ol-
dulu meydandadr.
481 F. Altheim, "Geschichte der Hunnen", V. Berlin, 11X2, s. 307 vd.
482 F.Vszl6,"ayn.esr.",s. 48.
483 R.Grousset,"L'EmpiredesSteppes",Paris, 1952,s.L77,n.l.P.M.Gardneri-
se KuEan paralan iizerinde 'lawgasa, yavasa" diye okunmasr gerektigi unvanl,
G rekce men$eli saymaktadrr (bk. F. Altheim, "ayn.esr.", [V,1962, s. 65 ve n. 44).
4&1 Bk. P.B. Golden, "ayn.esr.", s. 190; A. Caferollu, "EUS", s.283.
485 G. Clauson. "An Etvmoloeical Dictionarv of Pre-Thirteenth - Centurv Tur-
kish", Oxford, 1972,s.'873: "Davgu" (yabgu ?) = Motun bk. i. Kafesoltri,
"ayn.esr.", s. 40, n. 72.
486 P.B. Colden, "ayn.esr.", s. 190. R.N. Frye'de iran menEelioldulunu kab0l elmek-
tedir (bk. "Some early Iranian titles", Oriens, 15, 1962,s.352-359). TafsilAt icin
bk. G. Doerfer, "Ttirkische und mongolische Elemente im Neupersischen", [V,
Wiesbaden, 1975, s. 128 vd.
ESKi TURK DEVLETLBRIXUN UNVAN VE TERiMT,ER 6L
3-Yabag Eeklindeki aE*lamanm dabir fantazi olmaktan ileri gi-
hacet yoktur, nitekim, hakh itirazlara da uE-
|""ffi,d,i{g1ibelirtmele
4-Yebgu tdbirinin Yiie-gi'ler, Ku5anlar, Tohar,lar vb. [ndo-Av-
rupai kavimler taraftndan kullamlmrg oldufu kab0l edilse bile, bu un -
vanm mezk0r kavimlerin dillerine ba$anmasr igin yeterli bir gerekge
sayrlmaz, zira bunlann hepsinin Asya Hun-Ttirk ititturU etkisinde
lialmry ve uzuncia mtiddet Tiirk bozklr haygrtrnr siirdiirmt\ olduklan
Qin kaynaklarmrn qahadetiyle ortadadrrffi.
_ l- Paralannda yabgu unvanr gOrtitdiilii bildirilen Kadphises I.
Ba$5iq @elh) b0lgc.sinde m.s. 10-40 yrllan arasmda htikiim'siirmtig -
t[r-'. ki, aE. yk.300yrldan beri Hun kUltiirti etkisinde kalmasr sebi-
bi ile bu unvanl tatumry o[rnasr ve kullanmasr anormal delildiram.
- O- Y!"-Si'ler!e, KuEan'larda, Tohar'larda ve hatte Saka diye a-
mlan ve kimlikleri de heniiz iyi agrklanmamq olan kavimlerde yab-
gu deyiminin kullaruldrlrnr isbata yarayacak en kesin delillerin
bagmda, yukanda arz edilen b6zr mutasawer sdzlerin drE benzerlik_
leri veya zorlama ile benzetilmeleri defil, adlarr gegen kiitlelerin dev-
letlerinde veya hepsinin atasl diiEiiniilen bir-kCdim lndo-Avrupa
devletinde gergekten, Ttirklerdekini andran bir yabgu:luk te$kil6tr-
run mevcudiyetini ortaya koymaktrr ki b6yle bir baECrrya heniiz ula_
Eilamamrytr. O hdlde ilk defa Tiirk devletinde gOitilen bir tegkilat
iEin yabancr dilden bir isim bulmak garabetine gidilemiyecefin-e gd-
re Eimdilik yabgu unvanrnrn yabancr kavim ve ktilttirleri uaflanm-asr
gayretleri fazla ilmi deler ta$lmayan spektilatif dawanrglardan ibaret
kalacaktr.
Yabgu t6biri ilk olarak m.d. Qin kaynalr Shi-ki'de Asya Hun
l._Oge!, "O_rta Asya Tiirk tarihi hakkrnda bazl veni ara$trrmalann renkidi.',
,18?_
!k
"DTCF Ddgiai", xvll 1 -2, t9s9, s. n 7.
488 Yt_qai'ler"Hsiung-nu"lar gibi yaEarlar, ktilriir itibarivle onlarla birdirler. vb...
(br(.-w. h'berhard, "orta ve garbtAsya halklannrn medehiveti". Tiirkivat Mecmua-
sl, yll - vlil,l94Z, .,dnin
s. 141, 145 vd, 170vdd.; ayn.Miiell, Simal Komsulan,,-
in5?r-a'1942, s. l(x-l10). Birindili iizereyuriarda bahis konusir ediren Kdsan'rai
Du Yue-gt'lenn brr de\r'aml olup, bugiinkti Afganistan kilsesinde kurulan Kusan
[?i:l:$'"f;,#,l:",il,T+111ffi f,ilff1T?i:fl"1ili,f;::]?,:il,5indu'Awupido,-
'l89 Bk..A Ko-llautz - H. Miyakar'a, "Geschichte und kultur eines Vcilkerwanderun-
*'Mongorei und die Awaren in
ffi?i,'Ji:"ilillif"dil::h;; Prfo:'.:ii."
490 Eder bahis konusu rerim '!abgu" olmayrp grekge bir t6bir delilse (bk. yk. n.
 #
Dr.Abdulkadir DONUK NSX TUNXDEVIJTIJNiXNNUNVANVETERiMI,ER. 63
52
drylet teskihtmda bir kanad sorumlusunu ftfftiit#[ig g; Ttirkgebiridari-askerj6:rimolanyabgu arasmda higbir miinasebet ol-
transkripiiyonu ile "HiephoD -geklinde gegm.e'
van bu tAbir. ilk oera, Aiva H'"n impaiatorlulu devlet
teqkildunda madrlimeydandadrr" .

dolu batr Tiirk lehgelerinde ortaKtala Kuua-

gortitOtigunu ve terimin YAdMA:
V' Thomsen ta-
irtan to"ffu bir Tiirk kelim6si olabilecefini dtiltinen
Bu Orta Asya'daki Tti_rk kavminin adrdr ki, ash T0rkEe "ya!-
#g"itrTrlx;*:ij,'*"*r-;t;xf ffi",1#ijht{n3ffi ma" unvaplpdan gelmiEtirsm. Bu unvan Yalma-beyi ifadesi ile-KB
gelen bir tdbir olarak defet
ilAvesiyle meydana de g0rtiliir'"^. Terim Tiirkge'ta!-malC' (ya!mur, sag vb.) ile ilgili o-
iuretme genel kaide
E"tt" iurtE ire " ;gu;(gii) eki ile. fiilden'isim
teskil.edildigi,gll]Jf::X:
labilir.
iatinoe otup, bu surJtle i6tin"r kelimeler
YEN.IIUNG.TA?:
bekEi yb')
= yorgun, Kon-gu = koruyucu, Kara'gu. = -4;io3.1::::X83t
(Ay'gu'--'-Y"".9I
m6rnrimtar ifadJ eden-terimler de iiretilmiqtir .. ' .G-Ok-Tiirk Eaprnda ('Tm-hung-ta") b0yle bir unvan gegrnekte i-
t"y"rr-g,rae7, BaEla-gu
ae8
vb.). Yapgu (v9.8")^.9 ?l,ilif1"-.:ti:]: se de'"o mahiyeti iyice bilinmemektedir.
*pcygo" veya yaDgu l-
Bazr m?tintercei:ifrtOiten -oJ "v,tttti "bigu" kelimeslnln vix-qU GEN-qHIH / YEN-KiH) ve lgl:
;. ;il;;il;tig6tiifiii$;" tug irenasrndaki "pevgu" ile
Hrn imparatorigesine verilen unvandtfo3. Mongolist IC Shira-
torile gOre kelimenin menqei Tunguzca'da "kadu" mdnasmdaki..A-
"i*f iT"q,Ht#*#*:ii['l*m.it]?iiiiffi.$al#ffi gi'den gelmekte; Parker ise Ttirkge selgi'ile ilgili oldufunu ileri
siirmekte; F.W. Miiller ise kelimenin eski telaffuzu saydr$ ,.i6nci"
,ffi veya "en-Ei'i W. Bang'a da dayanarak, Sogdca * ing = kadm'sdzii-
"**rHH:*'"n*d;i{;[fl$rfljit""'fj*f ne baflamakta; tdbirin m.0. Qin kaydrndaki Eekli ile ,.hat-ti, olarak
telaffuz edildili gdriiEiine dayanarak B^,I-aufer unvanrn aslmr
lgi*ttffi**ilnl*lf*$*ffi ;g
1ut<. f .n. G6lden, "ayn.esr.", s. 188).
I' s' 128)'
telaffuzun
irtibatlandrrmak niyetindedi/*. Aynca e,ski Qincedeki
"hdtun' ilecin've
"gi" olabileceli ( in-gi veya en-gi) fikrinden hare-
492 "il-etmiE yabgu ...", bk' "Ongtn", str. 4 (bk' H'N' Orkun, "ayn'esr'"' ket edilerek DLTde gegen krynetli ta5 inci mdnasrndaki "yingii" ke-
'-it.v rhomsen, "inscription de I'orkhon
4e3 qesbrit+s",,YlffkJ,,il3lliiifi:* limesi ile birleqtirilmektedir'"'. Difer taraftan W. Elerhard bu eski
Avica UX.'lSine-usir", Batt, str. 5 (bk. H'N' Orkun unvanl jen-kih" olarak okurnayr tErcih etmektedirstr ki buna g0re
#il.ri{i{r;rUinU*ru+r,";*:* #i,frhlli' yukandaki etimolojik agklamalar mesnetsiz kalmrg gOriinmektedir.

499 Bk.W.Barthold, Orta Asya Ttirk tarihi hakkrnda dersler, Istanbul1927 , s.78;
liftr{ftigdt[?ti,:;i#tuiq#hjxs:i::idfr
cv1 uorruaii,l.R. Hamilton, Gy. Gycirfffvb' gibi ter.
$'ffitg#*,m, G.Doerfer, ll, s.427 vd.
edecek hig-
;ii;;i;;;tfia;r.rirn u. iruri.t'metiSe aiav"nTar bu izah yolunu cerh 500. Bk. Gy. Nemeth, 'HMK", s.48, ve n.l.
bir
EeY xiYlememiElerdir. 501. Bk. Beyit:4947
--E;;6,
494 Bk. T. Tekin, "A Grammar of Orkl.ron Turkic ', Floomington' lj)68' s' 112; IC
;Ei'ii'riiire.oii iiii'iiir..;i, i'ti"u"l, l-e80, s' s3-lDo' 502 Bk. Ed. Chavannes, "Documents ../', s. 15; Liu, "ayn.esr.", II, s. 556 vd; A
miigavir' Bombaci, "On the ancient Turkish Tirle Eldber", s. 2l vd, 35 vd.
495 "Ay (ayt)' = iyi s<iylemek, nasihat etmek; buradan Aygucr =
503 De Groot, "ayn.esr.", s. 50; O. Franke, "ayn.esr." III, s.254; Uu, "ayn.esr.", I, s.
4l)6 Bk. A caferollu, "EPs"," 28?; G. clauson"' .r"g5l-;i;ff?.9;flT,''".t*13n 7,1321' W. Eberhard, "Hun tarihin€ kronolojik bir bakr1", s. 381.

nt"l"'&Jfi ''f; !:';'[lf.L;Jir5'Ti:;f"ll''"iru;.":;\21: ' 5O4 Tafsilen Uf. n. Oget, "Do!u G6k-Ttrkleri...", s. 131 n. 170.
ffi Devleti Tarihi"'
t
4gi Bk."DLT',lll, s.380 (hfcib, bk. !. Xafaogfu.llHarezmyhlar 505 B. Ogel, "ayn.esr." "g6ct.yer.".
Ankara, 1956, s. 158, n.99; G. Doerfer' "ayn'esr"" ll' s' oilr'
I' ku- 506 W. Eberhard, "lrkalkulturen im alten China", s. 219 vd.'den bk B. SzCsz, "ay-
498 T<irende basra bulunan adam (bk. "Kitebelcr", I, do!u,25,1.1,.{od}.'20; n.esr.", s.513.
'?y;;::i:n, ;B;";3'3;'H:'dil"d,::L'e'pi" .les rurci"'", s' tzz vd')'
 {
Dr.AbdulksdirDONIIK ESKI TURKDEVLETLERINDE UTWANVE TERiMLER 65

Klaproth (1826) unvant Uygur dilinde *zevce' mdnasrndaki "e\i' i- zamanrnda bir btiyiiftin adr olarak zikredilmig olmasr
9T"tllg.4?4r
ihtimali de"' aynl unvanrn Tuna Bulgarlar tarafindan da kuilanrldr-
le, A Vagnlery ise dofrudan dolruya 'evci's0zii ile birleqtirmekte
iseler de'"', herhdlde bu eski Tiirk unvanr etimoloji ve telaffrrz ba- lrna delil sayrlabilir. AvTpg Avar hlkanhfrndaki ourumuna gore
krmlanndan hdl6 izaha muhtag durumdadr. tugru$ tflbiri "ahlh" zeki, kawayEh', diye mdnal4ndrnlmakti ve
TiirkEe ogur (ugur) sozii ile irtibatlandrrrimaktadrr 518.
Ayrrca eski Tiirkgede "prewes" veya'bey hantm4')^mAnasrna ge-
len bir ie
tgi (eEi) veyaisi leig Oeyimi Uulunmaktaorrs$. Orhun kite-
YULA (CULA, GYUL{):
belerindeki "Bey ol-qgak erkzk evlddm htl oldu (temiz veya bdkire) laz ilti^Oefa Gok-Tiirk yazrh KemEik-Cirgak kitdbesinde geEen bu
evlMm iilriye o:ldussg" suretinde rerciimesi yaprlmrq ibirede "siiild' unuan'le Ttirk devretlerinde oldukEa yayg; gortinmekte, Batr
s0ziiniin asltnda "esi, isi veya eEi" oldulu ve bahis konusu metnin "i- Tiirk
devletlerinde (Burgarrar) oldu{u gi6i brifiroin da Macariara
gilik krz oglufrg' qeklinde okunmasr, dolayrsiyle ibarenin "prcnses o' intitai
ettifi anlaErlmaktadr. Cy.Nff:g'! g61e Macar unvanr olan,,Gyu-
olmava lovrk" dive gevrilmesi gerektili ash Bulgar riirks€sindeki Duro*(Bulgar Hakanrar tistesirioe
*ffhrff,?rsl8.tttt f{r:r
hiikiimdar dilesinin adrndan ibarertir. unuailrn bazrTiirk lehcelerin-
YUGRU$: de "cula" (y - c) tebadiilii Eekli de g<iriilmektedirs2'. M;;"Jilfi;
8-12. asrlar arasrnda Uygur, Ikrluk hdkanhk ve devletlerinde tp".d derrinde
aol olarak da
(9. yiizyrl) ?uta gekfnge ges€n unvan sonralarr
sahrs
(yu!ruE) aynca Avmpa Avar imparatorlufunda (6-9. asrlar) yugur' kullanrlmqty (Gyula),,r. pegeneklerde bir urug adl o_
larak ver alan bu vnva\rzz,cuia sdylenigi iie Artay ttirtteri
rus, jugurus, Jutp, f (Karoleng Ealr / 8- 10. ry./ ytlltftnda) qeklinde gd - aiaiinoa
da goiulmtiErtirs23.
rtilen bu unvan"' bir nevi bakanhk gdrevini yapanlar tarafindan
taqrndrfr gdriilmektedir ki, DLT ve KB]e g6re, htikiimdar dilesine ,buyntk,,
mensup olmayan ve is!{4 devletlbrinde vezir mertebesine yiikselen .,-Jyl?intn agafr yukan
-tedtr"-'. glrevini ifa ettili ileri siiriilmek_
Uygur metinlerinde, DLT, ve Xf de, KrpEak leh_
kiqilerce kullanrlmrgtrrfi Yu!ruE ve yu$urrlq Avarlardan intikal.et- -Unvanln
Eesinde.vb.. g<irti ld iilii e,, m eg ale, * eic i, I amb a,,' m k n i ton io
v
mek iizere Hlrvat'larda"" ve XL yiiryrl Kara-Hanhlar devletinde"', 'dzer ry
IurkQe Dn keltme olan..yula,'dan ibaret oldufu beyan
edilmigtir525.
eski Ead unvant yerine geemb fakal,Xabgu unvanrndan iistiin tutul-
muE 6ir makami gostermekte- olup"', XII-XIV. ytizyrlda Hindisllp
Tiirklerinde Halag reislerinin unvanlan arastnda da yer almqtlr-'-'

507 B. Szdsz, "ayn.esr.", s. ?i. 517 "Yugrug"?, bk. "Byz. turc.,,II, s.350.
508 "EUS", s. fl),99; G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 182vd. 518 A
Kollautz, "ayn.esr.',, II, s. 10. ..KB,.: .,Ogur" = ,,ugur', (lll, s.335), ,.DLT,:
509 "KitCbeler", l, do$u, 7,'24. ugur' tCrim "uguiil" filil"a"""rii'll'"IE""^u'ui-
;;P8+u,['u|?l?lf,!,:;illlB;f*r,
510 AF. Ikramanlrotlu, "Silik s<izti iizerine" s. 3m-322' 519 Bk. "ETY", III, s.79.
511 Avarlardaki'lusurrus" ile Uveurlardaki'lusrus" aynr terimdir' bk. Gy' N€met- 520 "HMK", s- a5,?25,297.$on olaralc bk. L. Bazin,,,[rs calendners Turcs anci-
h. 'HMK'. s. 103: A- Kollautz. '{aln.esr.". I. s. 10. Avnipa Avarlan, Gcik-Tiirk
glrs ...", s.66_1,677,798. Ttirkgeden Macarcaya gegig Eekli ..V'U _ n' Ia .1U[.
ciftndan 6nce Hizar kuzet/i di.izliiklerinde sdrtinen Tiiik kiitleleri olduluna g<ire "Byz.turc.", II, s. 115.
6riunvanrn sanrldrlrndan daha eski bir maziye sahip bulundulu da diigtiniilebilir.
521 "HMK", "gdst.yer.".
512 "DL'I'',III, s.41; "KB", beyit: 4{)69.
513 L. Rdsonyi, "Tarihte Tiirkliik", s.61,84.
522 A N. Kurat, "PeEenekrarihi", s.33,43,52,54,56-59.
523 "HMK", "grist.yer.".
514 lkra Hanh devlet teEkillltrnda vezir durumunda olan 'tugrug" hakkrnda tafsi-
len bk. R. Geng, ayn.esi. s.237,249vdd. 524 G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s.3-6.
515 G. Clauson, "... Turkish", s.905b. 525 G. Clauson, "... Turkish", s. 919a.
516 drnekler igin bk. F. X<iprtitti, "Eski Tiirk unvanlanna 6it notlar", s. 25-28.
61 Dr.Abdulkadir DONUK
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UTWAN vE TERiMLER 67

b-idariTerimler: AYLK (KOK-AYUK)

AQr6: "Kdkyuk" gekli ile DLT'des33 koyliilerle Tiirkmen biiyiiklerine

verilen ad olarak mdnalandrnlan bu kelimenin asllnda devlet idare-
5Y.
Han'tn bahqrqr526 sinde yiiksek bir memuriyeti ifade ettifi KB'den anla$llmaktadtr
(KOIC', TtirkEede temel, esas kavramrnl ifade ettiline gcire yukanda-
AGI (AGILIK): ki t6biri de kOk ve ayuk'tan kurulu bir birleqik deyim kab0l etmek
Hazine5z7. miimkundur53s

AGICI: BAgrd @rqrd, BTQGAS):

Hazinedat'u. Milletler arasrnda yapllan ands$.

AGICI ULUGI: BAZ:
Baq hazinedaf2e.
Altt.Gramm. dehdkimiyetaltrnaalmak-gjyeagrklanm4s3T,
A Hayydnl0gatindeise "sulft " mdnasr verilmiEtit'{
ALIMGA (ILIMGA) BEKLE$-:
Hdkanrn mektuDlannl Tiirk yazsryla yazan kimse; k6tip, sr
Muahede yapmak, ahitlqmelC3e.
ketibi530.
niri 6iricy:
ARKT$:
Kelimenin mengei hakkrnda A.v. Gabai-n tarafindan ileri siirti-
Asrl mdnasl kervan, ticari mal taqryan kafiles3l. Mdna geniSle- len g6riiE genellikle mntt eOitmekle berabersao bu tesbitin ihtiyatla
mesi neticesinde ve kervanctlartn aynt zamanda haber getirip gottir- karqtlanmasr l6zrm geldifine dair bazr uyancr hususlar vardrr:
haberci' hatta elEi' bazan da mektup karstltlt
ft:ilr1ttJ1{rtttty'? 1- Eski Ttirk yaznr firEa ile de[il, "run" karakteri icabr sert ka-
lemle yazrlan bir nevi kitabe yaasr idi.

533 "DLT" III, s. 133.

526 "DL]"', I, s.63.
5n Bk. A.v. Gabain, "Allt.Gramm.", s. 292; "EU-S", s.6,7;"KB",lll (indeks)' s' 8
vd.;'R.R. Arat, "Uygurl4rda tstrlahlara dair", s. 57.
523 "EUS", s.6; "K8", tbitler: C39, XXXV,-2494,2741,2769'.2771,2'79.1',?316'
4048,4145. "tiLT'Oe "ifek kumaElart muhafaza eden kimse" kaqrllgrndadrr (l' s'
89, 136).
529 Bk. "EUS", s' 6.
530 "DLT', I, 143; KB, beyitler: C38' 5280' 4065,4146'
531 "KitAb€ler". I. siinev.8. II, kuzgv' 6; "EUS",.s. 2O,240;"D!JI"', I, s' 97; M' Er-
'"Un,:b;a;
xoitr'ui", t.'ss va.; v. il5uoak, "El-ldrak haEiyesi", s' 6;
Atabetii'l-Hakayrk ...", s. IV.
532 1lk.n.53l da gosterilcn yerlere. Aynca bk."Kitebeler"ll, do$u 25-41' "Haben
ci,,nin ,,sabcr,, (bk.'ETy" II, S.75-87; ..dlr.ril, S.154-441' "s" rrr, iNDE,KS; "EUS"
s.199,213) ve III, s.{i5). Tatsilen bk. B.Ogel, 'Tiirk Ktilttir Tarihine GiriE' I,s.339-391.
534 "K8", beyitler:'2'f,44, 4067, 41,42.
.535 Orhun kit6belerinde geEen "Ayukr" (Kitf be, I, batr, kq. T. Tekin, "A Gram.mar
..;',s.238,273,3O6) tebiri ihtimal "hiik0mer" sdziintin TiirkEe karyrlrlr idi (bk. I.
Kat'esollu, "Tiirk milli kiilttirii", s.251 vd, n.280/eserin 2. baskrsrnr sahifesidir/.).
536 "DLT"I,s.371,459.
537 "Altt. Gramm.", s.302; A. Hayy6n, s. 16; G. Clauson, s. 388a.
538 A. Hayydn,s. 16.
539 "DLT'II, s.203.
540 A.v. Gahain TUrkge vesikalarda yazmak mdnasrnda geqen bu kelimeyi Cinccye
ballamak ve menge dlarak Qincede frrEa demck otdulfni itcri sUrtlii[ii "pii" loira
gincede "piet") kelimesini gostermektddir. Ona g(rrcbu Qince kclinrCninbrrd ein-
ceden 6nce Eekli "*bit" olmak ldzrmdrr ki Ttirkccye buradan "biti" (yaznak) vela
"bitig" (yazr, mcktup vb.) geklinde gcgmig olnra,'sr gcrekir (bk. A.v. d'aUaln, 'iEs(i
Tiirkleri-in yazr.dili". s.3i6; ayn.Mtilt[., "Attt.Graftm.", s.'303; Ayrrca bk. t]. Ctau-
son, "... Turkish", s. 299b.).

68 Dr.Abdulkadir DONUK
2- Eski Tiirk yaznt A.v. Gabain taraftndan ileri siiriilen devir-
den daha dnceki g$arda mevcut olup bunun bir delilini Bulgar
TiirkEesinde 'lazmak" mdnasma gelen "ir * " soziinde gormek
mtimktindtir. ZiraumumiTiirkEedeki 'iaz I " sdziintn batt TiirkEe-
sindeki sdyleniq biEimi olan "ir I " tarztnt kullanan Tiirk boylartm.o.
3 asrrda Orta Asya ana Ttirk kiitlesinden ayrrlmlS bulunuyordu'-'.
3- Yazryr santlan devirlerden Eok dnceki Ea{larda bildikleri ve
(mes.e,l4: Kurday kitdbesi I m.6.2. ynz'
kullandrklan son keqiflerle de
yrl/ ve Esik kurgant / m.6. 4. yiizytl)"' ortaya Erkan Tiirklerin bu Eok
htinim kiilttir mahsuliine ad vermek igin Qinceye mi.iracaat etmiye-
cekleri dgikdrdrr. Neticede "biti", "bitig" deyimlerinin yabanct bir
menqee ballanmast kolay kolay m0mkiin gdr0lmiyecek gayretlerden
sayrlmaktadtr.
BiriK, nirirgi @iTGEQi, niricrEi;:
Bitik: yazr, harf, mektup, kitap, kagrtsa3.
Bitikgi: kdtip, yaact; devlet muhabere sorumlusu544.
Biteggin (bitikgi, kAtip; hariciye ndztn ?): TabgaElarda betikEin'
ler devlet meclisinde drq politika ile ilgili olarak kararlart ya-
zr ile tesbit etmek ve yiiriitmekle vazifeli idiler"'."ahnan
Ata Bitigi: VasiyetnAme. Bilhassa babantn Eocuklan ile ilgili ya-
zrlr vasiyeti. Vesikalardan anlaEtldt{tna gore "ata bitig"
i: "baba,
biiyilk baba ve btiyik anneye evlhdm devamh duada bulunnmst Earn i-
le'! " hile servetinin qocuklar tarafindan faydalanntast hakkmda bel-
91546 ".
BaS Bitig: Asrl ve esas vesikalara verilen isimdirsaT.
Bodun-Bitigi: Halk, cemaat ile ilgili vesika' Meseld kendilerine
541 K. Czegl€dy'den bk. i. Kafesollu, "ayn.esr." s. 33 n. 4t.
542 Bk. i. Kafesoflu, "ayn.esr.", s.285 vd.
543 Bk. "KitAb€ler", IV, s. 28 vd.; "Altt.Gramm.", s.3O3; "EUS", s. 45; "Dl,T', IV'
s. 96; "K8", III, s.94 vd.; A. Hayydn, s. 19; Ettuh.Z€kiyye., s. 153.
544 Bk. "ETY", IV, s.29; "EUS", s. 45; "KB", III, s.95; ibn.Mtlh.t. 2!; G. Doerfcr,
"avn.esr.". 11,s.264-26'1. Kelimenin Si.iryani ve Sogdqa aracrhlr ilc GrckEcdcn gca-
miq olabilecefii hakkrnda bk. F. Altheim; "Geschichte ...", I, s. 254 vd, II. s. 287.
545 Bk. i. Kafesoflu, "ayn.esr.", s.'11,237.
546 llk. R. R. Arat, "Eski Tiirk Hukuk vesikalarr", s. 15 vd.
547 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 14; "EUS", s. 35.
ESKi TtiRK DEvI.ETI,BnixuT U}{VAN vE TERiMLER 69
tarh edilen verginin alr gelmesi iizerine bir cemaat halkmm_le pla-
narak durumu fiitsetr-matamlara bildiren bir umuml dilekges€.
Qm Bitig (Qrn baE-bitig): Hakiki sened, asil mukaveles4e.
iaig-nitig: rcra veya ortakhkyolu ilg bir miilkten muvakkat is-
tifade igin tanzim edilen vesika olmahdrr. Mesel0 Muayyen miktar
Earap mukabilinde biri ba{rnr baEkasrna iEletmeye veriyor; bu hu-
susta yapilan mukavele miinasebeti ile, ba! iEletecek olan kendi ta-
rafindan bir vesika imzahyor ve ba! igin yaprlan mukavelenin bir
"baq bitig" olmayrp, "idiE-bitig" oldufunu ve kendisinin bunun "grn-
-bitig" oldulunu iddia etmiyecefini ve sahibi ba$ ne zaman istpp;e,
birikmig kirasr ile birlikte, derhal i6de edecelini taahhtit ediyor"".
6ng nitig: Vesikalardaki kullanrhErna gdrg "baE bitig" e
benziyorsa da, burada Ong (6nce).kelimesinin asrl m6nasr ile ilgili
bir melhum kasdedilmiE olmahdr. Mesel0; bir tasrih edilmemekle
beraber, vercsiye almlE olmasl muhtemel bir mala karElhk, bir "iifr-
g bitig" veriyor; bunun kaybolmasr iizerine, bir "tutup turgu" (gegi-
erddliyor ve eskisi meydana grktr$r takdirde,
9i)- sened lanzim-
hiiktimsiiz kahyordu" .
Otiig-nitig: DilekEe. Mesel6: halhn, devlet reisine miiracaat e-
derek, daha onceki hiikiimdarlar zamanrndaki durumlarrnr belirt-
mek suretiyle, bir ktsrm vergiden muaf tutulmalannr rica belgesi552.
Tuta Turgu Bitig Yarhg: Bir gtllsiizliiliin dniine gegmek iizere
geEici olarak ahnan tedbir belgesi))r.
Tutup Turgu Yanut-Bitig: Muvakkat idde vesikasrssa.
Vugung (Bugung)-Bitig: kaybolan "baE bitig" veya ..iifrg bitig',
yerine geEmek iizere tanzim edilen vesika. Meseld: satm alnmq olan
5,18 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 16.
549 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 14; "EUS", s.61,63.
550 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 14 vd.
551 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 15.
552 R.R.Arar,''ayn.esr,ls.16"Olijk,,sdziilogatm6nasrylaricaniyatdemekolup,rerinr
olarak da,"htktimdara sunulan dilek" kavramrm'ifade eimigtir. 1nf
1,8,7 52,126L,199,376; G.Doerfed. II, s. 134
";Olf'
553 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 17 (difer bir agrklama buratla).
554 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 15.

70 Dr.AbdulkadirDONUK
bir balrn "baE bitig' i aramp bulunamadtlr sonr*neydana gk'
trlr takdirde "vugung" olacgEr hakkrnda, resmi dairede, kral damga
h bir vesika tanzim edilirdi))).
Yantut-Bitig: Muayyen bir rg,tiddet igin ahnan malm iddesi mii-
nasebeti ile tanzim edilen vesika))o.
nirixmg:
Ki6be, yaah tag5s7.
BOD
+- BOY):
Eski T[rkgedeki ash ''
od" olan bu tAbire Tonyukukve $ine-u-
su yaatlannda rastlanmaktadr: "Tiirk sir boduryaerinte bod kalma-
dr..." lTtirk bodununun yerinde boy kalmadr)Sfi; "Kopgon Kagan
Tttrk sir bodttnyerinte bod yeme bodun yeme kiEi yeme rdt yok erteEi
erti" (Kapgan kagan ve Tiirk bodununun;erinde hem boy, hem bo-
dun, hem'iisanlai sahipsiz kalacak idi;))e; "men taEilcayn tim$, H)r
bod kal, tda" (Ben grkayrm demiE' K6t at etl, boy [olarak] l<al or
manda) ve "KeltL.. KarlukM..." (Kelti... Karluk boyu"')-*'
Dl.Tnde,!-irEok yerlerde "boy" olarak gepn kelime yalnz bir
yerde "bodrl{r Eeklinde kaydedilmekteve "lcavim, l<nbile" diye gev'
iilmektedir)oz. KR'de *bod" olarak 13 yerde goriilmekte, yaptlan Ee-
virisinde de lltlcut, insanlar, hizmetlhr, boyu-postu, orta boylu, insanm
EsKi TiiRK DEvLEf,LEnixur UNvAI{ vn rnni}rr,sn 7t
b oyu " mbnalan verilmektedir563.
Gdriildiifii iizere Tiirkgede en geniE manast ile de[erlendirilen
bod (boy) kelimesi eski Ttirk sosyal yapsrnda Eiiphesiz belirli bir top-
luluk biiimini ifade ediyordu. gdyle ki: dileler veya soylar bir araya
geldifi atman"boy" teEekkiil ediyordu. Boy'larrn ayn topraklarl Ee-
Jitti oamsatarla birbirinden tefrik edilen hayvan stiriileri ve silahlt
i<uwetlefr mevcuttus&. Boy'un baEmda boy'daki iE dayanrgmayr mu-
hafazaetmek, hak ve adaleti diizenlemek ve gerektilinde silahla boy-
'un menfaatlerini korumak ile vazifeli bir "bey" bulunurdu'"''
Bu
(bod) sosyal agrdan siyasi karakterli bir birim gortinii -
IHJHillS*"r
BODUN (BOYLAR ninr,idi):
Orhun kiidbelerinoe Eok srk geEen bu t6bir "budun" diye oku-
nagelmiEve umumi olarak " hallg knvim, millet " diye mf nalandtnlmq-
trrs67. gn, Kitay, Tatab; Tangut gibi yabancr kavimlerden baEka,
Tiirk olan Oplz.,.Kngrz, TUrgil ve Karluk topluluklan da bu deyim-
le anrlmaktadrr)s. Bu tdbirin halk (eski Tgl\@g;&), kavim, mil-
let gibi mAnalara gelmeyrp, gergekte bii sosyal yapr birimini ifade
etmiq olmasr daha kuwetle muhtemeldir ve sdyleniqinin de herhdlde
"budun" de$il "bodunD olmast gereki-r, sbzuniin "+ n " So-
-g"l"ns69?ita'bod"
lul ekinin iiAvesiyle meyd"nu bodun, "boylar birtifi" de-
563 Bk. Btritlen 1 055. 1614. 1618, 7 622, 1849, 20€6, 20E7, 2090, 24&8' 266.3' 37 78'
soss. eS d6. " Bod umt' : 37 l. 1099. 6532. " Bod ": 1702, 208.3, 2087' ?n8,g, ?ffi3,
r

29f 4: "Bodluc": 2854. "Bod" kelimesinin diler agtklamalan qu Eekildedir 'liicut'

endam" (bk.d. Clauson. "avn.esr.". s.2!bb).'viiCut" (bk. A"v. Gabain "Al-
tt.Cramrir.". s.3(X). "Vtcui, beden, cisim" (bk.G. Doirfer, "ayn.esr.", II' s.358)'
"bov. halk. cemaat" (bk. "EUS". s. 45), "kabile" (bk. R. Giraud, "L'Empire ..."' s.
25.'6i vd. i48: Avn.Mtiett., "L' Inscription ...", s. 142). Oluz dilinde de "ktstm, par-
ga'! m6nisrna gefmektedir (bk. R. Giiaud, "L'Empire...''' s.68).
555 R.R. Arat, "ayn.esr.", s. 15.
564 Bk. "DLT', I, s.55 vd.
556 R.R. Arat, "ayn'esr.", s' 15.
565 i. Kaf€soflu, "ayn.esr.", s.202.
557 "EUS", s.45.
56,6 EskiTtirkcemivetindesivAsivasrftailksosyalyapryrteskiletmektedir(bk'l'I(a-
fesollu, "grhr.yer.). Daha bk. A Taneri, "Tiiik Devlet Geleneti", s. 33.
"3,$'f ff l"ii"T3ltllg'if"i.l,l"Ii.'rli,H;HilffiTJ'Y'i,Tf "'}.l$;{-.liFh'.
rirneklerden airlagrlmaktadtr. 567 Bk. .ETY., tV, s. 32vd.; Av. Gabain, "Altt. Gramm.';. s. 305; "EUS". s..51:
de ;Budun". "Budunnrg dunka" ve "kara
"DLT' IV. s.I10. "KB"'oe
559 Bk. "TonYukuk", II, kuzeY,60' o'6;;n"'u'Lt<iiii6'oiru"n*uEii. iu-i<i;fui'J1t, s.il2 vd(; M. Eigin, "orhun abideleri",
560 Bk. "$ine-usu", do!u, 10, batt, 1 (bk. "Efi"' I, s' 172' 18o)' s.94
56s Bk. "Efi", Iv (indeks). ,
561 "DLT', I, s.412.
I' s' 44' 51' 569 B. Ogel, "Tiirk kiiltiiri.iniin geligme g!lan", II, s.38; G' Doerfer, "ayn'esr"', II,
562 Bk. "DLT', l,?37,25,338, II, s' 209, ?il4,Ill,s' 141' "Boyda": s. 358 vd.
"Boynl": lI, s.316.
 {
72 Dr.AbduilradirDoNUK
ESKi TtiRK DEVLETLERiNDE UTWAN vE TERiMLER 73
mektirsT0 ki bozkrr Ttirk devleti sosyal yaprsma tamamen
uygun
gq"lttt. Bov' un risrrinde daha geliEriif 6i.iiyari kuruluq olanbo- luncaya delin binip gittigi at57e.
dun'lann baqrnda gegitli unvanlailtagan, yabgu vb.) t"qry"n IMGA (AMGA):
baEkan-
lar (hiikiimdarlar) bulunurdu. Bodun'tai Ua olduklan gibi,
baqka bir toplulula (il,e) da t6bi olabilirl"rdisqlTt', Malmiidiirii, tansilOat'e. Devletin muhtelif b6lselerinde hazi-
nedar (A[rgr) adrna vergi tahsil iqini yiir0ten rn"rur$t
BORQI:
Uztim vergisini roplayan memuf73. it
€ (Bt): DEVLET:
BoQW (Brrws, Bo$ Birilc, BoQugJlrIIp, M.O. Asya Hun'larmdan beri mevcut olan niln kelimesinin s82
Hantn, elEiye ddnmesi iEin izin vermesi; elgiye verilen bah$i$s7a. "diizenli devlet" rhanasrna geldili kitebelerde gegen agalrdaki
BUcU 1n6cU, BUKu, B6cD - nirctr: ibarelerden de anlagrlmaktadrr: "Ttirk kafani dttiken ormanrnda
oturursa il'de srkrntr olmaz...n 'Il'i idare edecek yer Otttiken ormanl
Tarihte bazr kudretli, becerikli rtirk idare adamlan igin kuila- imiq..." '6tuken ormanrncla oturursan eOeOiyyen il tutarak
nilan bir l6kap olarak gOriinmekredir. ikinci Gok-Tiirk hdianr Kan_ oturacaksrn...n, nTtirk beyleri, budunu , bunu iqitin. Ti.irk milletini
gan aynr zamanda _Bdep Kasan diye anrhyot'7s, Uygu. toplayrp il tutacaj,rnr burda vurdum..." "il'i olan bir boclun idim, gimdi
Eevrasine
maniheizmi resmi din olarak sokan 3. Uygur hdkanr ou'"yn, l6kapla il'im nerede?...5u4"'Yukarrda gok EokmedikEe, aqa[rda ye_r_clelin-
zikrediliyordusT6. akilh, hakrm kurnaz vb. mdnaranna ge- medikge Ttirk bcdununun il'ini, t0resini kim bozabilir?n5u5. "On
len' ' ' bu TiirkEe soz-Ashnda
sonralan m&ra geniElemesine de u[ ravarak idi_ dokuz
uoKuz sene Kagan oldum, il'
kagan otqum, ll' iclare etttm"""".'ll'de bodun'da yok olacak
loare ettim'586"iI'de
rayeth" bilgin, gtiglil, Iatwetli vb. " i de ifade etmi$ gortinrietteoirsTs. idi...' "il yine.il oldu...')6/, "Kapgan ilteriq Kagan il'ine t6yin oldum, il
rliizelrnfi.."588."Gukr" vucui bulmuq, ii tanziim etmtQ Bilge
,,-s8e
Hdkan"5&.
@!, gitmek istiyen bir postaclnln, yoldan allp bagkaslnr bu- Eski uygur vesikalannda <la clevlet karqrll$r olarak kullanrlmr;trr590
s@ ...", .. tsl; M.A Kciymen, ,,Alp Arslan zamanr Tiirk

l?f,''f.T,3ffi:!i;if#x#i!.fr,t?tffi nm;llltl*fi Ht;?sfl

\_zegteov. '-(rn rne numencat cornposition'of the Ancient
ttl#;ir
Turkisiribil confederati-
579 "DLT', I, s. 424. "UIak" da aynr mAnada (bk. "DL'I"', l, s. 122: G. Clauson, "av-
gfir-' 1-36a).^4ynca koga koEa giden at pociasrna ,,EEkinci" de deniliyordu (bk. -
"DLl'', I, s. 109).
onsx,s"27s-277;,rBombaci,l-ih'e"H;:iilili'p;;;
112). Fbkat kitdbelerde ei 58O Bk. "ETY", III, s. 80; "DLT', I, s. 128.

L{:rffi r.:Hg"?"*iffi
li'l#'h'ffi fli{i:;ffi trx't"Y'rtru";'fd 581 R. Geng, "ayn.esr.", s.263.
ttrt".ifr',XFlii;3fi 58? P.k.De Groot, "Die Hunnen,, ...s.76, W.Eberhard, Bir.KaC Eski Ttirk unvanl
iffi h;#y"Bki[f .hnrrrx"budun"kerimesininriirksedeve hakkrn.la, s.323.
SZZ i. fafesogtu, "ayn.esr.", s.204. 583 "Kitabele/'I, gtiney, 3,4,8,1.1.
573 "EUS", s.47. 584 "Kitfbeler", I, do!u,9, II, dotu,9.
574 "DLT',1,s.372. 585 "Kimbeler", I, dotu,22-23,lI,do!u, 19.
575 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.42?b. 586 "Kirdbeler", II, giiney,9.
576 "Bcigti Y'agan" (759-779), bk. i. Kafesollu,,.ayn.esr.", s. 113vd. 58? "Tonyukuk", do!u, 55-56.
571 Bk,'Jonyukuk",34,50; El. Z (bk. ,,ETy", III, s. 180); ,,DLT,, I, s. 428, III, s. ,,Efi',,
r, sl 136 vd; ;rbt,iir,i ris; c" brlii*n,?Jy,iiii.,,,
,,KS", 588 "Ongin" yazrtr, cephe rarafi, 4 (bk. I, s. f 28).
4rT3.; "EUS", s. 4e;
s. 324 vd. 589 "$ine-usu", kuzey,7 (bk. "ETY", I, s. f64).
578 Bk. Av. Gabain, "Altt.Gramm.", s.3O6.
 d
74 Dr.AMulkadir DONUK
TERiMLER
EsKi TI'RK DEVLETLXRiNDE UIWAN VE .75
mqtrr90
-'
DLT'de Eeqitli yerlerde'il" kelimesi gesmekte, yaprlan tercti- let's%, "Ake, imparatorlulg iktfur vqa htllalmet,%, "TeEkilAilt.devlet,
imparatorlulg siydsthdkir4ivet'
u'', "Bit mtistakil hiiHlmdar
mede ise "vilAyet" mdnasl verilmekte ise de "El taniyetikttr " dfe du- lqrafindan
i'
zen yayrlsrn), "El kaldr tiirii kalmas" 1il kalrr, tdre kalmaz), "El tiiz idare edilen siydst birlik'se8, "kori*l"in teEkil eni|i devlet "s99, HotE
netei (itve iralk nasrl)sel ifadelerinden anlagrlacafr tizere toreye ba!- devlet"6m. Bu teriflerden anlagrlacafl gibi, eski Ttirk il'i "Bodun'ia-
h bir topluluk ydni devlet mdnastnr vermektedir. nn ve boylann bilhassa 10'lu sbteme dayah ordu nizamtyolu ile mer-
kezden idaresini miimhtn hlan teEkildt sayesinde, bir devlet baEkarurun
KB'de de:'Aktl ile insan asil insan admt ahr, bilgi ile beyler (hti- sorumlulufiu alfinda, arazisi (ulu$ ile, birleEmiS halla (bdun, Hin) ile,
kilmdarlar) iI iqini tanzim eder", "il'in her igini kendim yapamam, ya mtiEterek iltari ve huhttct nbamt (tdre) ile, yuy(y l<oruyan ve milleti hu-
nrmda bu iqleri yapabilecek biri bulunmahdrr", il iEindeki bu tedbir w'" olarak meydana grk-
zur"ve barq iginde yagatan bir sidst kuruluE
ve uyanrkhk, il'in uzun mtddet devamr igin daima faydah olmugtrr", mq bulunmaktadtr.
"Benim bu kanunum hangi il'e eriqirse, o il bagtanbaqa taghk ve ka-
yahk dahi olsa, hep diizene girer", "Ey devletli htiktimdar, Eok uzun "il" tebiri "kiin) giin"telimesiyle birlikte ("il'giin") "devlet ve
yaqa, bu saltanat ile Eok il'lere hiikm et", "Kanunlar yaprldr ve il dU- halk " milnast na geliYorduru.
zene girdi ...", ".... biitun il halkr zenginleqti", "il ve qchirleri idare, verilen az Sok farklt m6nalara ra{men gergekte bu tdbir kit6-
sulh ve siik0neti temin etmek,iEin ...","Ey hakim, il'de uzun mtiddct -_ _ .il'e
hiiki.im sUrmek istersen, kanunu do[ru ytiriitmeli ve halkr korumah- 595 . S.M. Arsal, "Tiirk tarihi ve hukuk", s. 264.
sln", "il tutmak iEin, gok asker ve ordu ldzlmdrr ...", "Hiikiimdar il vc 596 Av. Gabain, "Altt.Gramm.", s.310.
kanunu siyaset ile diizene koyar...", "ey devletli hiikiimdar, il'in iqle-
597 R. Giraud, "L'Inscription de Barn-tsokto", s. 143; Ayn.Miielt.,'t-'Empire...", s.
ri gok a!rr, fakat qerefi bi.iytktiir", "Il krhE ile ahnrr, kalem ile tutu- 69 vd.
lur", "Asker bey (htikiimdar)'den memnun oldu mu, htiktimdar hangi 598 G. Clauson, "... Turkish", s. 121b.
il'i isterse, onu elinde bulur", "Bu hiiki.imdarlar il'i tanzim ve idarc 599 L. Rdsonyi,"Tarihte Ttirkliik", s.61.
etmek, halkr dtizene sokmak ...", "Do[udan batlya kadar sefer edc-
600 T. Tekin, "A Grammar....", s. 334. Buna yakn mAnalar "kab-ile top-lulutu" (bk-
rek, birEok il'leri hdkimiyeti altrna alan dtinya hiikiimdarr nerede", W. Radloff, "Allttirkische Inschriften der Mongolei", II, s. 23- p9)t "IGvimler.birli-
"HiikUmdar il'in beyi ve halkrn bilyfifildiir ...", "ilk once il dtizcne Ii (bk. M. Mori. "Eski Tiirk Tarihi araqtrrmalai.", s. 13) vb. "DLT'ye gcire "il"
:
ivir zamanda "bans. sulh" m6na$tna s-elir (krs. Il-ci elci, bk. "El bol-": sulh yap-
girmeli ....", "il'in menfaatini koru...'5e2 vb. ibarelerinde de il tebi- dak, bansmak, "DfT', l, s. 49; "lllsa:t'; sulh yapmak, banqmak, "K8",2'x2,
rinden devletin kastedildi[i gdrtilmekte, aynca il'in, halh ile ve ara- 4305; G. Doerfer, II, s. 194 vd; "Bulgat almustaE ..;', s.22.1SqbSt'}C da aym za-
manda ilci deniliioriu. bk. "Efi", II, s.75,87.Daha bk. "ETY', III, s.3i;
zisi ile bir biltiin oldulu ifade edilmektedir. "EUS", s. 92; "Aitt.Gramm.", s. 310; "KB", III, s. 193; G. Doerfer., "ayn,s-rr",.ll'-
s.203-it07;J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 151. "Yalabag" ('!alavag") : elgi (bk. "ET-
Esasen it taliri de araqttnctlarca Qu qekillerde aErklanmqttr: Il Y", tV, indeks).
"siyhsi baktntdan nttlstakil, nurytazam teSkilkth nillet""'', "siyhst ba' OOt i. tcatesoElu, "Tiirk milli kiiltiirii", s. 206.

lctmdan mtistakit ht)r cemiyet'sga, "T"Eiintlanmq siydsi caniia, dev- 602. "Sine-usu". D.l (bk. "Efi", I, s. 168.); Daha bk. "Efi", III, s' 39, 72;"EIJS",
.-yd.122 prtirn.Ze'tiv.. s. 168. KB'de "Il-kiin" deryimi gecmekte ve aynr mAnaya
5CO Bk. F.W. Mtiller, "Uigurica", I, s. 25; W. Bang, ' Tiirkische Turfan-l'exte", I, s. selmekteain "... tecrtibi:li insan'elin-giiniin'irini bilir"' "Diinyaya hdkim olana
53; "EUS", s. 92; B. Ogeil. "ayn.esr.". s. 47. Binlerce fazilet tAzmdrr; o bunlar ile %ti-gtinti" idare edervc sisleri daftttr", "Bey-
591 "DLT", I, 106, II, s. 25, III, s.123,221. ler bilpi ile hatka bas oldular ve aktl ile mdmleket ve halkrn iqini g<irdiiler",
"Diinia bevleri sarabrn tadtna ahslrlarsa, memleketin ve halkrn bundan gekeceti
592 Bk. "KB", Beyitler: 303, 422, 440, 830, 1350, 1772, 7787, 1981, 2033, 2057, zahm6t co( acr <ilur". "... halkrn dirrumunu ve memleket ahvalini sordu" (bk. Be-
2t28,2146,2425,3033, 4009, 47 t4, 4996, 5495, 553'7 . vrtren 2J5. 285. 457. 1952, ?frvz, 2103, 2258, 2259, 40lO' 53y, 6342, 6!47). Oluz
593 V. Thomsen, "lnsc;iptions de l'Orkhon ...", s. 135 n.2. l"nrri fun W. bane- R.R. Arat. *OIuz Hakan Destanr",stt.23,25,m'95,163'
ioq. tio. 2m.?52.-265.269,271,2N,299,357) ve Dede Korkut destanlannda da
594 Z. G<ikalp, "Tiirk nrcdeniyeti tarihi", s. 145. [u*. U. ergn "D6de Korkrit kitibr", s. Uo,u3'252'294'299' 3O3) bu mtlna kar-
Erhlt olarak kullanrlmtgttr.
76 Dr.Abdulkadir DONUK ESKi TOR,K DEVLETLERINDE UNVAN VE TERiMLER 77

"illig" (= il sahibi)ea,,.it-
belerdeki "illediilC' (= il salipi krldrk)tr3, I(ANLIIC
sire" (= il'siz brrakmak)o" ifadelerinde de "devlet" mdnasma vergfll
Han'lara 6it bir
gelmektedir.
KAW$UT:
"il'kelimesi ile kurulmuq miirekkep isim unvan ve ldkap var- bangmalarr6l2'
dr: il-tutmrg (Bogii Han'rn hdkanhk unvanr), .itteriE (Kutlug' un iki Han'm, tilkelerinin menfaati igin, bulaqarak
h6kanhk adr), il-bilge (ilterig'in hanrmr), il-teber (unvan), il Almrq, KENql,iw:
il nugq il lqmrE Tigin, il inang Trriilro it KirmiE, it itmiS Tigin, il Hanlann dii[iinlerinde veya bayral+larda yalma edilmek
iizere
Kudatmrg, it Ugesi Ata, il iigesi, it T[mir, il Yrgmrq Tengrim, ilie 30 a4rn yukseklilinde haztrlanan sofrao"'
biig, ilig kan, it tirgek, il Tatgu, il Tamiir, it Katmrq, il xaya vb...il6.
Ayrrca it-tortisii (memleketin kanunlarrlil flbi (hilk0merkonafr)il KENGE$ (KiNGE$):
6rgin (saray;, ilgi tilgnUr (diplomatlar)w/ vb. gibi terimler. Umumiyetle "danqma, bir mesele etrafinda konuEmt" mdnala-
ve
nna gelen6r4 bu kelime iynr zamanda resmi mahiyetteki miizakere
il taUiri zikrediten
geqitli mdnalarryla Fars, Arap, Mofol, Tun- istiqare" kavramtnr ifade etmektedir"^-.
guz, Samoyed, Sremis, Kafkas vb. dillerine de gegmiqtir*o. Aynca
kelime (el),981 ylmda Hami ile San nehir arasmda oturan bir kabi- KOBRticq KiwRUG (KovRtiG, KorRiiG, ronnuc;:
le adr ohrlk da gegmektedir@. EskiTurkhAkanlrlrndah-Akimiyetbelgelerindenbiriidi.G6k-
br6, (I1gtr metinlerhde "H)vrtig' n " di-
igxOu: Tiirkler zamanmda "ka-briige'
ye gegen bu kelime dar mhnas ile "davul'Fto demek olmakla beraber
Saraviarda Hanlar igin kurutan, biiyiik Eanak gibi ayaksrz sof- ialun adrna belirli zamanlarda glnan ndbet (mehter)i ifade etmiq
ra6l0 olsa gerektir.
KUT:
anlayrEr ve Tanrr tel-
Tiirk tarih ve kiilttiriinde, hiikiimranhk
akkisinde fevkalade onemli yer tuttugu ve en eski Tiirk ktiltiir keli-
melerinden biri oldulu anlaErlan kut tabiri ilk defa m.0. Asya Hun
imparatoruMo-tun(m.o.2B-174\'ununvantndagorulmektedir:-
611 "EUS", s.165.
603. "KitAbeler", I, dotu,6, II, dotu,7.
612 "DLT',I, s.451, II' s. 102.
613- "DLT'. III, s.438.
604."KitAbeler" I ,.do!u, 9; II, dogu,8."illig ilig: htiktimdar lUt.iliC; 614 "DLT', 1,232,111,358,365, 393,394; "KBf', I![rs, Q8; A-$a1y6n, s.45; Ettuh.-
'Zek'Jy.,s.igq,zaz; M. Ergin, "Ded€...", s.239; "KS", II, s' 438.
605."Kitabeler"I, dotu, 13, Ildofu, 13.
615 Av. Gabain, "Altt. Gramm.", s. 3l3; "DL!', I, 35; "EUS",s.-105, 1-q' UOr
606 Bk."EUS",s.9l-94. lf l: "OIuz lklan Destanr", str. 91; 358; G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s' 613 vd.; G.
607 Bk. "EUS", s.91 vdd. clairsorf "... Trirkish", s. 734. Umumiyeile "fitir uirligi yapmak, anlagmak" mAna-
srnda "Ogleq-" kullanrlmaktadrr (bk. "Tonyukuk", s.20)'
608 S. $tatay, "Tiirk lehgeleri", s. 3O7. 616 "Kittbeled', II, batt,4.
609 J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 151. 617 "EUS", s. 118; "DLT', 1,s. 479;"KB", 103,6; "Altt Gramm.", s. 316.

610 "DLT', I, s. 1.07.

618 Bk. ibn.Miih., s.50; Bulgat al-mu$taq ..., s.32.
 78 Dr.Abdulkadir DONUK
"Gdk Tann'nn tahta g*ar&rtt Tann kulruTanhu"6l9. Orhun kit6be_
lerinde de geEitli yerrerde gegmektedir: "... kutum bar olduru icin
kagan olurtum .,."o1 (kutum tiltigiim bar ..j,621,..... katun t"utrnl"
inim Kiil Tegin er at buldr...'oz z, ,, ... I<agan kutr taplama dt ...',623.iL
Gdk-Tiirk hdkanhlrnr ihya eden ilterig huktimd-qr olmadan once
Kutlug (Qncede: Ku-to-lu) diye anrlmakta idi62a. Terim, Uygur
hAkanlairmn unvanlannda da goriiltir: "ay Tanndakut bulmiE
Bilge" (805-808), 'Ay Tannda kut bulmrq Alp Bilge,' @S-gitl,,A;,
lanrdn kut bulmrE Atp Kiiliig Bilge Ka!an,'(933-g39)62s.mSyrt n'_
da bir Uygur elgisinin adrnda (Kut Tirigveya Kut Tirei) ve baqia bir
yerde yine gahrs adr olarak gegmektedir (Kut saqun)626.
DLt'z1 veKB'de de62ssrksrk zikredilen kut kelimesine qimdi-
ye kadar Ee$irli menahr verilmigtir: Kronolojik_glarak W. R;dloft
A Vambery, V. Thomsen ,,lant,,s6ziniusaadit,629rtdbiri ibtidai ce_
nryetfgrdeki "mana"yabenzeten Z. Gilkalp ,'mukad.des'5x,
rtlhi "saadet'ott, W. Barthold .(saadet, ve ..baht, ifade ettilini
619 Bk. De 9p"1,"Pig.Hunnen ...., s. ii,56. Vaktiyte buradaki ,,kut,,sdzii hatalr
ffi ,fi",3H1,'#iTlii:i:'ilJ;;f :Hii[itili,pi'tillxuj:i:",;"gi!,,_yi,1il'"
620 Kit6beler, I, giiney, 9,Il,kuzey,7.
621 KitSbeler, I, dolu, B, II, do!u, 23.
622 KtAbeler, I, dotu, 31.
623 Kit6beler, II, dotu,35.
6U Bk. Liu, "ayn.esr.", II, indeks.
625 Bk. J.R. Hamilton, ,.ayn.esr.", s. 139-143:
"itiilgt+i##;ilbtii'ir-n-'r"'riilr:t:ili'fb#.{:{';u#H!'',
A Cafero
Hi.,uilHil*r#iT*KE'f{friirll*if
:,ffi
il*',l:"lplili*
5;?JJ'i1iil,'l,u'i3s',l"u"heverrassungd*r,r"i*Si|bl1iiljtij'l#.
Kogo...", s. 154).
.,ayn.esr.,,,
626 Bk. J.R. Hamilton, s. 155.
627 "DLr',IV,s.388vd.
628 'K8", III, s. 293 vd.
629 Bk. V. Thomsen, ,,Mogolistanda Tiirkge KitAbelet',, s. gg.
630 "Tiirt Medeniyeti Tarihi',, s.33,66.
631 "Ttirk Medeniyeri thrihi", s. 194.
ESKi TURKDEVLETLERiNDE UI{VANVE TERiMLER 79
soyledili,,kut" tdbirinin KB'de "Maieste" (Haqmetmedb) kawamrnr
karqrladrlrnrkab0letmeE eaif3z. n.ir. arai,,lties,ud ot/""633, K.H.
Menges'jqaadet baht"63, F. Altheim ,.1a-ns, tall'635, Av. Gabain
aa""6"1ror'o R. Giraud
"tali', mutluluk"os j, L. Rdsonyi ..saadete u-
lasma"631 A. Bombaci "$ans. kader. talt'639. A. Caferollu,,saadet.
aevleg ikbal"640, T. Tekin u1u1i'uilI, B. 6gel ..tali' vi devlet,&Z
rtiitig mAnasrnr vermiElerdir. Son olarak kelimeyi "mistik" Mdnada tann-
ca makbul kavrammt ifude ederken, mdnanrn iyi, gans, tali' yb. da-
hasonraumumlolarak saadet <liye aErklayan G. Clauson'dantr,sonra
G. Doerfer de ..kut" tdbirini, bilhassa hiiktimdar iEin G6k ve yer ta-
rafindan desteklenmesi zaruri"rnsarun bir nevi otonom ruht htdreti,,
olarak deferlendirmektedir@,
Burada, hiikiimdar unvanlannda gegti[ine g6re bu tdbirin 6zel
ve belirli bir kavramr ifade etmesi tabii iken, kelimeye birbirine ya-
F. KOp_ km olmakla beraberniiaslarda bariz ayrrhklargoriinen bir gok mAna-
larla karEilanmasr dofru olmasa gerektir. Nitekim bu noktadan ha-
reket ettigi sezilen hukuk tarihi miitehassnr S.M. Arsal vaktiyle bu
kelimeyi tek mdnaya irca edeqe\ Ttrklerde..siy6siiktidar,'mefhumu-
nu kargrladrlrnl iliri siirmiiqss ve bu husus daha sonra mesele tize-
632 "Ona Asya Tiirk tarihi hakkrnda dersler", s. l2l vd.
633 "Kuradgu Bilig", I, s. XXV.
634 "Altaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptions", s. 112.
635 "Geschichte der Hunnen", I, s. 16, 242, ll, s. 27 4.
63,6 "Altt.Gramm.", s. 331.
637 "L'Empire...", s. 105.
638 "Tarihte Tiirkliik", s. 111.
639 "Kuh6tr_Bilig hakkrnda bazr miilahazalar",s.T3; Ayn. Mtiell., ,,eurluk bol-
sun", I, s. ?J6.
640. "Ttirk Dili Tarihi', II, s. 54.
(r.11. A.Cramar..., s.345.
642. "Tiirk Miroloj isi", s.303,482.
643...Ttirkish, s.594-a.
(i4,t. Tiirkish und Mongolische ....1 II,s.55 I
645." Tiirk l'arihi ve Hukuk," s. 120 vd.
 I
80 Dr.A'bdulkadir DONUK ESKi TURK DEVLETLERiNDE UIWAN VE TERiMLER 81.
durulmasr gerekli onemli bir nokta olsa gerektir6s5.
rinde duran i. Kafesollu tarafindan da desteklenerek s6umumi odu$ (Aile)
kabule l6yrk bir durum gdstermiqtir. Kut kelimesi, eski TOrk htikiim- Ogug kelimesi Orhun kitdbelerinde geger. Yaprlan terciimele-
ranhk anlaygrnda hdkimiyetin men$einin Tann olmast miinasebetiy- rinde bu kelimeye E4.s!tli mdnalar verilmekte ise de ("kabile, bq, sq,
le zaman iEinde (bilhassa Ttirklerin islami kUltUrle temasa geldigi 11. aloaba, nesil, Aile")6todaha Eok6ile kawamtnt ifade ettigi kit6beler-
asrdan itibaren), kutlu (mtiberek) mdnasrnr da kazanmry bulunmak- deki'legirmiyaEtmda Basmil lduk Ktt.guEum bodlr-n erti"or sdztin-
/
tadr ki, hdlen de dilimizde de bu mAna ile yaqamaktadr. oen anliErtmit<iaorr. Yine Ktil Tegin658 ui nitg"
65e
kiteb"l"tindeki
rU, xUlUc: "sqrum" Eeklinde mAnalandutlarak Eevrilen "... ulayu ini yigiintim
ollanrm bir iki oguEum bodunum ..." ibaresindeki ogug sdziiniin "6i-
K0: iin, EcihretsT. lem" olarak ifade edilmesi daha dolru olmahdtr.
Kii-liig: iinlii, qohretlitrs. Uvsurlarda kan baEr ile balh olan kiiEiik birliklere "Oguq" de-
-Nitet
nildifi L"etirtitmiqtir6d. im ogug tdbirinin "og" veya "ogu" kd-
Kiiliig Bilge iinlii bilgefle. kund-en geldi[i v-e bugiinkii
.,ogul" kelimesi ile karqrlaEttnlmasmm
KUR: mi.imkiin olabilecefi ileri s0riilmektedir*'.
OK:
Gok-Tiirk kitdbelerindeki kullanrlqr ile "hile,fesat, aldatnn, ga-
TtirkEede olCun EeEitli mAnalan vatdrr62. Bir mdnastda eski
re" (Kiirliig: hilekdr, aldaucr vb.) olarak mdnalandrrrla-no)ufakat di-
ger itirt uelgeleri ve l0gatlerinde' Yifrt, 9 9p ur, yrlre Hi' 55 1 v e " kontr ol 655 Unlii Gcik-Ttirk orensi Kiil TeIin'in adr da bilindili sibi "kiir" ile delil "kcil"
(sol) ile irtibatlandrhlarak Kol Te"ein dive kab0l olunira'kta (bk. R. Gira-ud, "L. Em -
edilemez haEan", "knhn, kcsirbql" (gtit)ot'demek olan kiir kelimesi irire'...". s. 213: L- Bazin. "I-es cal6ndn6rs ...". s. 166 vd) ve diler Tiirkce
11. asrrdan itibaren devlet adamlannrn srfatr olarak kullanrlmaya baq- irnvanlardan bazrlan "kiil-erkin", "kiil-qor" di daha co( "OLT'Oeti halk etimolo-
iisine benzer acrklama sebebi ile "kril-eikin". "ktil-cor" dive okunmaktadtr.
lanmq ve sonra Molollara da intikal etmiq bir resmi terim olarak g0- tJnvanrn "sdl"i benzetilmesinde MoIol hukiimdari Cinsi2 adrnrn Tiirkce Tengiz
653. (deniz) ileilgisi etkili olmuq gibidir. Ancak biz Qinggis a-drnr Ttirkge dediz sdzii ile
riinmektedir Kii" tdbiri aynr zamanda Ttirk kelime-terimleri a- iltibatinrn c6k siioheli karsilindr!rnr bu vesile iti: uElirtmeliviz (bk: "Molollann
rasrnda Eok srk geEen "kiil" deyiqi ile, I - r iliqkisi gdz cin0nde tutu- Gizli Tarihi", sl zi5 n.z; El HaenTsch, "Mongolische Miszefien", s. 65 vd).
larak ballantft da sayllmaktadlro)* ki, linguistik aQnrndan tizerinde 656 Bk. H.N. Orkun, "ETY", IV, s. 70; T. 'fekin, "A Grammar of..., stizltik; M. Er-
ein. "Orhun Abideleri". s. lCE. 'iDLT"de: "oymak, htstm, akraba" (bk. I, s.61,88,
[I, s.93, 103). Gv. N€nieth'e sdre "akraba" (bk. "Orhun kitAbeleriiin izahr", s. 55
646 "Kutadgu-Bilig ve ktilttir tarihimizdeki yeri", s. l-38. Aynca bk. A.F. Karamanh- vd), dv. Gabain-'e s6re "kabile. nesil, akraba" (bk. Altt.Gramm.", s. 321), A. Cafe-
o!lu, "Kutadgu-Bilig'in diline ve adrna dtiii", s. 130 vd.; M. Mori, "The T'u-chiieh roEiu'na gdre "kabiie, soy,6ile'; (bk. "EUS", s. i+o;, c. Clauson'a g<ire "dile"dir'
Concept of Sovereign", s.47-75. (bk. "... Turkish". s. 96a)'. Tdbiriir Yakut lehcesindeki "us" ile irlibatlandtnlmasl
irakkrnda bk. A. ihan, "ftirk etnolojisini ilgil'endiren birkag terim-kelime iizerine",
647 Bk. R. Giraud, "L'Empire...", s. 184. s. 181 vd.
64q l..rityle gllrt keg"ft imi{" ("Kirebeler", I, do{u,4, lt, do!u, 5); "rS", beyitter: 657 "KitAbeler", II, do{u,25.
857, 5130,5283; B. Ogel, "Tiirk kiiltiiriintin gefi5me Ea!lan", s..67.
649 659 "Kitdbeler", I, giiney, 1.
"DLT', III, s.212.
650 "Kitebeler", I, do$u,6, II, do!u,6; A.v. Gabain, "Altt.cramm.", 659 "Kit6beler", II, kuzey,1.
s. 317.
660 B. 6gel, "Ttirk ktilttiriiniin geligme ga!lan", II, s. 28.
65 1 "DLT', s. 324, 325 ; "1(8", beyitler: 57, 2A3, 409, 1 125, 1 1 44, 1635, 1'1 M,
1,
20] 9, m4 4, m 5 4, 207 7, 2?A7, 2298, 2326, 2337, 237 9, 2380, 27 0 5, 27 49, 30 4 l, 66f Bk. J.R. Hamilton, "Toguz.-Oluz et On-Uygur", s. 24 vd. Cy. \emeth'e gtire de
n47, 37 6, 4W8, 45 49, 47 25, 4845, 5212, 5 480, 601 8, 60? 1, 6393, 6539; G. Cla u- "ok" kelimesinden edlmirtir. Isimden isim yairan "9" ekidir: "giin" = "giine{"'
. son, "ayn. esr.", s.735. "riirk" = "riirkiE" gibi (bk. "HMK", s.44.).
652 C. Clauson, s.735a.
653 Kiir-Han (bk. i. Kafesoflu, "HarezmEahlar...", s. 305 (indeks.). "f+q*-flft
654 W. Barthold'dan bk. O. Turan, "Qingiz adt hakktnda", s.276. 37,48). mSnalan: :ftit*itot*itu-l'u;l"ilr$[iu't"t*
"{'i*hlf
Diler arz
 i
Dr.Abdulkadir DONUK
Ttirk toplululunda bir il'eueyagenel mdnada bir siydsi kuruluga ba!'
h boy'u ifade etmektedir*1 Orhun kitdbelerine gdre, Batr Gok--
T0rklerini meydana getiren boy'lara "On ok" adr verilmekteydi ki,
bunlar 5'i do{uda,5'i batrda olmak iizerelO "boy"dan kurulu idi. Do-
ludaki 5 To-lu boyunun baqrnda 5 gor ve batrdaki 5 Nu-Ei-pi boyu-
nun baEmda 5 erkin bulunuyordu. Bu unvanlan taqryan her bir
baEbufa kagan tarafindan onlann. merkeze balh olduklarrnr belirle-
mek iizere birer"ok" verilmiqti6a. Qin kaynaklanna gore, 552yim-
da Gdk-Tiirk devleti kurulurken "ordu" on krsma aynlmq ve bu
krt'alann her birine de "ok" verilmigtitrs
Gdriiltiyor ki, ok bir tebiilik sembolii idi ve sosyal yapr daok-
tdbi bir boy'u ydni siyAsi ydnden balrmh boy'u ifade ediyordu. Keza
,
kendi aralarrnda, birbirine ba$r olarak siyesi ittihad meydana getir-
miq, boy'lar birlifine -de ('O{uz" deniyordu. Orhun kitdbelerindeki
Ofruz birlifii bOyle idin .
Ok isim olarak da kullarulmrqtrr: (Oq-Tegin)tr7.
Ok kelimesini Ivfofolca oki l"Spiae') kelimesiyle birlegtirmek
isteyenler olmuEsa da Eekil bakrmlndan benziyorsa da mdna bakrmrn-
dan ayn oldulu belirtilmiqtirmu.
Oksrz tdbiri de "mtistakil, bafiintsa, tekbasma buyruk" boy teg-
kildtrnr ifade eder ki, umumi mdnada eski Tiirkqede "isrikldl" kavra-
mrnr karqrlamrq olmahdrr. Kitebelerde gegen,,idi-oksrz,'ffe tdbiri ise
663. Bk. O. Turan, "Tiirklerde Hukukl Sembol Olarak Ok", s.3O6; Ti.irk
Etnolojisini.., s. 183; R. Q1sx6,. L Empire.. s.93,148.
664 Bk. Ed. Chavannes, "Documents ...", s. 27 vd. AnlaErldr{rna g<ire, hiikiimdar
kendisine tfbi olan boy'lara bir haber gcindererek dAvet etmesi-'ok" gcinderilmesi
suretivle oluvordu ki. bundan da "ok"un tdbiivet sembohi oldutru anlasrlmaktadrr
(bk. d. Turah, "ayn.6sr.", s. 308 vd; W. Bang I R.R. Arat, "O!u"z Kalair destanr",
s. 30 vdd.).
665 B. 6gef "ayn.esr.", s. 110. On-ok = On kabile (bk. Liu, I, s. 163, 170,218,221
vd.; R. Giraud, "ayn.esr.", s.26,?4,29.).
666 Sonradan ad hAlinde kullanrlan Oluz kelimesinin de ashnda aralannda birlik
kurmuE kabileler demek oldulu anJaqrlmaktadrr. Oluz kelimesinin "ok + z" ("ok-
"lar) oldulu hakkrnda lafsilen bk. I. Kafesoflu, "ayn.esr.", s. l3O.
667 J.R. Hamilton, "ayn.esr.", s. 153.
668 G. Doerfer, II, s. 153.
i'Kitebcler", I, do!u,3, II, dogu,
669 4.
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UIWAN vE TERiMIER 83
tam istiklal sahibi topluluk mdnasrnr vermekte<lir670 1idi, burada o-
lumsuz halin tekiti olarak kullanrlmqtrr)671.
ORDU:
H6kanrn bulundu$u yer veya ikamet ettigi $ehir, ba!.1!ent672. As-
ya Hunlanyla ilgili kelimeler arasrnda geEtiline gdreo'' TiirkEede
Eok eskiden beri bilinen bir terimdir. OrtaEa! sonlanndan itibaren i-
se Ttirk tarihindebilindili iizere askeri giig mlinasrnda kullanrlmrq-
ur674.
oTAc (orAK):
Eski TUrk devletleri4_{e htiktimdar Eadrrr, h6kanrn yaylak mer-
kezinde ikametgdhr, ota{67s. Otaf, tarihibelgeler arasrn-da en iyi Ee-
kilde, Bizans elgisi Zemarkhos'un 568 yrhnda Batr -(idk-Tiirk
yabgusu istemi'yi ziyareri miinasebeti ile tanrtllmaktadrr6?6. Tdbirin
Osmanh ddneminde de kullanrlmaya devam edildili malumdur (O-
tag-r Hiimayun).
$P+n'[q]f"Yil)o;nuuu.oarrahrr6T?.Hakimiyetbelgelerin-
oldu'u b6lge hdkanrrfrn kontrol ve ida-
H"H3.;f;lJflE 'n""".1
670 i. Kafesollu, "ayn.esr.", s. ?'07 n.73.
d71 R Giraud, "L'lnscription ...", s.80.
6?2 "Kit6beler", I, kuzev, 8, 9; "Sine-usu". D 8 (bk. "ETY". I. s. 170): .,1r". 41 (bk.
::FfY", !1, s.80); "Alti.Gramni.", s.32r; "EUS", s.742,143; "DLf', I, s. rl;
"K8", III, s. 345; "OEuz Katan Desranr", srr. 1?0, ?55,359: iUn.tvttitr., i. SS.
673 "Ao-t'ol", "o-t'gtj bk. De Groot, "ayn.esr.", s. 52,202; B.6gel, "Biiytik Hun
irnparatorlulu tarihi", I, s. 228.
61 Tafsll-qlgb p,.pgerfe.q,."ayn.Sr-."r II, q.!3vdd.; E. Esin, Ordu!...", s. 135-215;
B. Ogel, "Ti.irk kiilttir tarihind giriE", I, s.261-271.
675 "DLT', III, s._208; "KB", beyir: 499, ?562,4139;A' Hayydn, s. 63; G. Doerfer,
' ayn.esr.", II, s. 66 vd.
676 Ed. Chavannes, "Documenrs ..)',s.233-?.41; L. Liseri. ,,Bilinmiien ic Asva,'. s.
64 vd. 629 senesinde Batr Grik-Tiirk hAkanr Tong-Yibgu'yu ziyanir edeh budisi
rahip Hiuen Tsang'rn "ota{" hakkrnda verdifi maiumaib( Ed] Cnavannes, ,,ay-
n.esr.", s. 193 vdd; L. Ligef i, "ayn. esr.", s. 87 vd; N. Togan, "Hiien-Cans'a edri-'
Peygamberin Qa[lnda Oita Asia", s. 31 vdd. Aynca "Dll''de "Hanra 6fi vu--varlak
gadrr"a "Kuwi-(uvaE" denildili belinilmektedir (1, s. 195).
677.'gine-usu (9k.'-EJIlr!,_1..170,172,182, 188); "1r", 1 (bk. "ETY",II, s.73);
"Alt!.Gramm.", s.323; "EUS", s. 152.
6?8 i. K21s5.g1u, "Tiirk milli kiiltiirii",
s. 229. Htiktimdar tahtrna aynr zamanda
"Tapgak" adr da veriliyordu (bk. Ettuh. Z,ekiy.,s.252).
 84 nr.Abdulkadir DONUK
TAMGA (TAMGAN, TAMGACI, TUCN,N,;:
Asya Hunlarrndan beri mevcut bir kiiltiir kelimesi olup, bugiin
de damga qeklinde dilimizde yagamakta devam eden bu terim m.6.
Asya Hun imparatorluk mtihtiru mdnasrna gelmekte679. Orhun kite-
beierinde "Tamgacr" (resmi unrmn: ketip,;iihiiroar;680, Uygur me-
tinlerinde "Tgggg] (unvan) sr olarak ya$?grg bulunmaktadrr ki,
O$uzlarda da mevcudiyeti bilinen bu deyimin-"devlet idaresinde drq
islerine nezaret vazifesini g0renler tarafindan taErndrlr s6ylenebi -
tir63
tfi.IGur:
H6kanlara seferve benzeri zamanlardayemekve ipek kumag gi-
bi geylerden verilen armagantr4.
TAXAryGJ}
11. asrdan itibaren
Tiirk devlet teEkildtrnda, Ortlgag isldm ve
isldmTtirk devletlerinde -h6cib. da ha sonra ki devletlerde Uq!_"y,!gl
diye anrlan zatrn unvanr ot.an Uu kelimess TiirkEe ,,ta4,n--a[":
lrJgqma* fiilinden tUremi$ bir tdbir olup daha sonra Molollara da
intikal ederek Kara Hitaylar tarhfindan da kullanrlmrqtrrouo.
679 Bk. De Groot, "Die Hunnen ...",s.756; G. Doerfer,.,ayn.esr.", II, s. 561.
68p-'Ftibe!e^r", I, kuzey, 13; "Altr.cramm.", s.33?; G. Clauson..ayn.esr.", s. 505b;
M. Ergin, "Orhun ..." indeks.
681 8k. "8U5",s.222.
682 Oduzlarda aynr m6nada "tu!ra" (hiikiimdann miihrti verya imzasr) kelimesi de
kullanrlmaktadrr (bk. "DLT ", 1,s.462; F. Si.imer, "OAuzlal", s.53).'Selcuklularda
"Tu[rai ", bk. A. Taneri, "MtisSmererii'l- AhbSr'rn Tiiikiye Selcukiulan ilevler tes-
kilAtr bakrmrndan de[eri", s. 159 vd. Osmanhlarda "tuAri" ve "iu{racr", bk. i.H.
Uzungaqrh, "Tufra ie Pengeler ile Ferman Buyuruldrilara dair, rs. 10i- 157; F.
Kriprtiltii"Biz?nJmiies.sesele_rinin_Osmanh..."sl 199,201,231 Ayn. Miiell...Os-
manlrlann etnik menEei" s. 251, 2'17.
683 Mo[ollar devrinde (Gcik Tamqa. Al tamsa vb.) bk. B. Souler..iran MoEollarr".
s. 317,jT; G. Doerfei, "ayn. esrt. ll, s. 55f a"N. Samoiloiig, "Cucu Uluiu'nda
gavzave bavsava dair" s.5642.7-l4.viizvllda Ktnm'da birsehirolan "Tamarar-
kair" (tmuror<ikan) adrnrn Tiirkce "famtan-Tarhan"dan eilebilecetri hakkrnda
bk. "Bvz. turc" II. s.297.^Tamsd" hakkrnida daha bk. "KBb bevit: 4{.t}3f.
|,DLT' I, s.
\7644fl2,3Q.Q, a!a6; Euurr. zekiy., s. 250; Muh. Lugareyn., i. 229;
42; V. Izbudak, "El- Idrdk hdqiyesi", s. 13.
684 "DLT', III, s. 355.
685 Bk. "DLT'lII, s. 380 (Tiirklerde h6cib kelimesi yayrldrktan sonra bu s<iz unu-
r
\ tulmustur. HSkan bu adaina siivenlr. Halk da buna-inlnrr ki kendi dileklerini ve
\\ iEterinioadamHdkanaoldu{ugibieriqtirirvesonradacevabrnralrr).Ayrrcabk.
6. Doerfer, "ayn.esr." tl, s. dSt-vA.
686 G. Clauson, "... Tirrkish", s. 570a.
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UIWANvETERiMI,ER 85
TOY:
Eski Tiirk devlet m99li_Q4ge_1E_q_d_!nrn_verildifi m.o. ki ein kay-
na kla nnda geEeil'*uazi tayr tliril-a-tJ*air tau iti r. vt.o. ti gi n iaynagr
Shi-ki Asya Hun devletinde yrlhk toplantrlardan bahsederken bun-
lardan ilkbaharda aktedilen toplantrya bagta hdkan, hdtun, tegin ve
di$er elig tiyeler ydni bUrUn hiiktimdar ailesi mensuplarr karrldr& gi-
bi, devlet idaresinden sorumlu asker ve sivil ileri gelenlerin hepsi, ay
nca Tiirk boylannm begleri ve yabancr tdbi kavimlerin temsilcileri
iEtirak etmek mecburiyetinde idiler. Hazrr bulunmamak devlete kar-
qr isyan sayrlrrdr. Bu meclis h0kiimdarhlr tasdik etmek, gerektifinde
h6kan seEmek, tdreyapmakyetkileri ile bir nevi ' jasama hrrulu" hi-
viyetinde olup dahasonraki kaynaklar d^'w1ffircu
^-
dr ile tanrnan "meclis"tir ki Tiirk vasikalarrndan O[uz Hdkan
Destarunda'(tgyl' diye a nrlmqtrrsT. Toy kelimesinin TiiikEede gim -
diye kadar yanhg bir yorum neticesi olarak doymakla ilgili bulunma-
ylp ba$h bagma toplantl, resmi miizakere iEin bir araya gelme
mAnalannr ifade ettifi DLT'de ve KB'de agrklanmaktadrrs8. Ayrrca
Ibn Battuta bile 14. asrr baglannda Toy s6z{inii Mofolca kurultay y0-
rine kullanmqtr. Tiirkg€de 2 bin yrlda4 beri mevcut devle[ veya mil -
let meclisinin adr olan ve cins ismi olarak btitiin Tiirk lehgelerinde
yukandaki mAnalara gelen Toy tdbiritre daha muahhar devirlerde
(Mo[ol d-eririnden sonra) yerine kurultay t6birine blrakmq gori.in-
mektedir690
TORO gOnn;:
l
' Esas TtirkEe sdylenig[-tiirti6e olan ver$nggmdnasrna gelen bu
kelime Tabgag'lardan beri bifinmekte idiovz. Orhun kitdbelerinde -
"Il" ile birlikte ve "Il" ile aldkah yerlerde gegen ..ttire" kelimesinden
anla$rlacaAr gibi, Ttirk devletinin tdre hiikiimlerine bafih bir kuruluq
687 Bk. W. Bang - R.R. Aral, "O!uz Kalan Desranr", srr. 89 vdd.
688 "DL'r', \ 522, ll, 244, Ill, I 41 ; "KB" *:yit 2347, 2349, 5340.
689 Bk. G. Doerfer, "ayn.esr.", II, s. 352 vd.
6jru Tafsilen bk. i. IGfesoflu, "Eski Ti.irklerde Devler Mectisi (TOy)' ,
. s.205-2O9.
ver'e "rerriek (rirnek)" denirir-
{
:),d;\.B';t*' ITI#.".U$,ffi*r
691 G. Doerfer, "ayn.esr.", l,s.?56.
692 Bk. P.A. Boodberg, "The language of the To-pa Wei", s. 171. 13. asrrdan itiba-
ren "tcire" geklini almrgtrr.
 /
/
tl6 Dr.Abdulkadir DONUK ESKi TURKDEVLETLERiNDE UNVAN }ETERiMLER 87

oldufu ortaya gkmaktadrr : "Devleti elleine aftp tjlIgll..1!gil91!!!!g3 ...",
"Devletini, t0resini terk etmi$", "Tiirk tglggigilllgkm!$ bodunu, ec-
dadrmrn {glggne_gole tegkildtlandrrdl", "Baba kagan il'i,
zanlp, ugup gitmig... Tiire qere[ince amucam tahta oturdu...","Ey
Tiirk bodunu Il'ini, tOreni kim bozabilir? ...", "Kiil Tegin amucam ka-
ganm ilini, tOresini kazandr ...", "Bu zamanda tahta kendim geEtim,
bunca alrr tdreyi d6rt taraftaki ...dim", "!!li tOreyi ytikseltmefe gay-
ret ettim ....", "ilQSE!!!i!QIKj!ggy!! ..."ov3. DLT'de..tiire', il ile bir-
likte geqer: "Zgttt4ptd"ttglrse, tO-fe UacaOan grkar'694, "il kahr, tdre
nin vasrflannr qoyle aErklamaktadr:- "O, bilgi, bilgili, ahlh bir baE idi.
Siykset icra ederken Sahst tentdyillerini dikkate almazdr insanl$t bir
britiln sayardr". Bu sebeble "GilneS ve ay gibi brittin dilnyay aydmlat-
/r". "Tiire giineE gibidir, sabittir; bir qeyi eksilmeksizin daima bUtUn-
Iti{tinti muhafaza eder. Her yerde parlakhlr aynr kuwettedir.
Aydrnh$nr biitiin insanlara ulagtrnr. Hareketi ve sozii herkes iEin
birdir ve herkes ondan nasibini ah'r. Cihana hayatiyet verir (do[du!u
zaman binlerce renk giEek agar)', bundan dolayl da,,Kiin-to$du" den-
migtiro''. KB'e gdre, kanun hiiktimdarhktan da tisti.indtir: "Bgl!&
( hti h) n d ar h k ), yl!4!_Eg| Jll 4i r, fa k a t d a h a ryi tti red i r'. Fa ka t b u n -
t
olurdu,,701.,, ''O',-"B:\fu?"(*
ou' o it baEtanbaEa tasttk ve kavahk daht otsa nep
tOreyi ka- H:#H\,,4of.'
KB'de tiircnin tatbik edilmesi ile ilgili sdzler: "Halka hep ryilro''
nunlar tatbik edilmelidir", "Halka kanuna dofru ve diiriist tatbik et
ki, kryamet giiniinde bahtiyar olasrn, "Eger devamh ve ebedi beylik
istiyorsan, adaletten aynlma ve halk iizerinden zulmii kaldrrr', "Ka'
nunlar vaz'edildi ve il diizene girdi, il'in temeli sallamlagtt "'","E!
hakim, il'de uzun miiddet hiikiim stirmek istersen,kanunu dolru vii-
riitmeli ve halkr korumahstn", "Bu mah elde etmek iEin, halktn zen-
frlffiasr l6amdtr, halkrn zengin olmasr iEin de, dolru kanunlar
"Pe$ -
konulmahdrt",
koyal'
kilde kanuna itaat eddi'f-B{ilve [anunu siydset ile diizene
h@dsetine bakarak tanzim eder", "Kanun hi-
mayesinde halk sevinE iginde yagamalt", "Halk karqt adaletle muame-
le edilmelidir",
..insanlar
halkrn idaresini ve beylerin iqini tiireye gdre
yi.irtitiirler", "BiitUn halka karqr merhametli ol, b0yiife-ktiEiife do$
iuluk ile hiiktim et", "Fakir, dul ve yetimleri kolla, bunlan korumak,
kanunu gerEekten tatbik etmek demektir", "Halka huzur ve rahat
saflayacak bir nizam kur", "Halka tatbik edilen kanunlar daima iyi
olur, Tanrt da bu beylifi her vakit ayakta tutar" vb. ''*- T0re hiikiim-

dan da mthim oDnt ir@. H"tqqlt leri defiqmez kahplar delildi. Ttirk hiikiimdarlarl, yerine ve zamanln
iqini kiEilik (insannk) olE@de iyidirl6ee. icaplarrna go reve "meclis:'lqin tasvibi altnmak iizere, tiireye yeni hii-
Bdyle bir "iktidar drinyay sarar htrt ile hrzu bir arada yaSar"'u' .
kiimler geirebiliyorlardtTo5.
"KB"e gdre, devletin temeli iki geye dayanryordu: ihtiyathhk ve ka-
nun (ttire): "Hangi bqt devletine kanun koydu ise, o il'ini tanzint etniE Joriilltg: I!an9ni,y-q$n.uygg!706.
T0$i!!i8IaEE: Kanun qehriToT'
693 "6;156.1"r", I, dofu, I; II, doEu,3; I, dofu,3, II, dolu,4; I, dof;u,8, It, doAu,8; Beyit: 2015,201?.
I, do!u, l3r I. do!u, 16, II, do!u. l4; I, do{u,22-23;l,do!u,31, II, do!u, 2; II, do-
du,36. Beyit:2O32.
694 "DLT', II, s. 17 vd.; III, s. 120. Beyit:830.
695 "DLT", II. s.25; Ill. s.221. ?M Bevitler:545,13'14,1435,L772,?n23,2O58,2111'21?8,2134,21'11,4010'5197'
696 "DLT',l, s. 106.
5302,- 5 47 l, 5 491, 5 498, 557 6, 57 34, 6266.
705 "Tdre"nin delismiven prensipleri de vardtr: "Kcinilik" (adalet), "Uz'luk" (iyi-
697 Bk. "KB", Bab, XII. lik. tavdahhk). "T$z'tiif" lesitlik) ve "Kirilik" (insanhk). Bunlar hakkrnda tafsilSt
iciir uk. i. Xafesoltu. "Kutadsu Bilis ...",i. 15 vd. "T<ire" hakkrnda son olarak bk.
698 Beyit:4531455. A. Tanyu, *Tiirkitiresi iizeriide yeii bir aragttrma", s -97-12o.
699 Beyir:457. 706 Bk. "EUS", s.250.
707 R.R. Arat, "Eski Tiirk $iiri", s. 31& Maksadrn kanunun yaprldrlr yer mi yahut
700 Beyit:460-461,.
kanunun uygulandrfr yer riti b€lli defildir.
 u
8r Dr.AMulkadir DONUK
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UTWANVE TERiMLER 89
Tiiriigi: Snon t"pultot
rUMEN ir,gi nnclrn:
Tiitiigi:FakimToe.
Devlet ile fertler arasrndaki miinasebetleri tanzim eden vesika-
Sunma k"nunu7lo
{gt^EJOdi: lar htiktimdar adrna tiimen ilgi begler'e hitap edilerek yazllmaktadlr
TUd: ki, bunlarrn devletin en miihim iglerinden biri olan umumi saym ig
lerine baktrklan anlaErlmaktadrr"s.
Eski Tiirk devletinde huktimranhk helgelffi'
/rr. Tarihi belgelerden anlagrldr[rna ULUS:
tglkelimesi ile ifade ediliyordu
g6re tu! baqrnda bir demet at veya yaban sr$rrl kuyrufunun dalgalan- Gok-TiirkEe yazrh kitdbelerde utuE qeklinde yazrlmrq olup7l6,
drfr ve ipek kumag qeritlerinin astlt bulundufu bir gdnder'den ibaret- Uygur- metinleri ba$ta olmak iizere TorkEe belge ve l0gatlerde_{aima
ti. Kelime Asya Hunlartndan beri mevcut 712 oldufuna gore m'o. ki
yiizyrllarda yaqamrg Tiirkge bir tdbir olarak g"kil ozeltigi ile bir-
" m e m le 199p4!ke-!9q,_S9h:[2!." mdnalarr na gelen bu kelime "' Mo -

likte hayatiyetini son zamanlara kadar stirdiirmii$tiir' Tarihi kaynak-

lar Gok-TOrk hdkanhktug'unun tepesinde, htiktimdar 6ilesinin atast
sayrlan kurt'u temsil etmek iizere, altundan ma'mul bir kurt baqtntn
asrh bulundufiunu ve baqkentte htiktimdar saraylnln ve yaylaklarda
hAkan ota!'larrntn kaptsr ontinde dalgalandrfr belirtilmektedir"".
Gok-Ttirklerden sonra Uygurlar, Ttirgiqler ve Karluklar taraftndan
da kullanrldrlr anlaqrlan tu['un kelime olarak ilk geEtifi tibir "Ttr-
/c" kelimesi ile ba$antrh fori.ilmektedir. Nitekim Asya Hun impara-
toru Mo-tun'un mensup oldulu iinlii Tu-ku (T'u-ko) boy veya dile
adtntn asltnda TtirkEe Tuglug)tuglu = tu;[ jsancak) sahibi, ydni baq
kabile mdnasrna geldiAi ileri siirUlmiiqttir "'
708 "EUS", s. 250.
lollar devrinde "ulus" geklinde hem telaffuz de[igiklifine ulram4
hem de Molol devlet tegkildtl ve hi.ikiimranhk anlayErna uygun ola-
rak, iginde[_i_halk ile dirlikte tasarruf edilen mtilk. malik6ne mAnasr-
nl almlQtlr'^'.
71S- -
URUG lAiteter Birli{i):
Urug kelimesi G6k-Ttirkge yazrh kitdbelerden KemEik-cirgak
-bny'unu, "Ediz urugrn kabay urugrn ot amga a[!q"
yaatrnda (Ediz kavminin
Kabay boy;unu hazineci olarak aldrm;719 q"i tin,t" gegmek-
te ve Eeviride kelimenin mdnasr "boy" olarak gosterilmektedir. Yine
Orhun kitdbelerinde "Trirk bodunu dldtireyint, urugsrot aym-1i1 i mi E. "
(Ttirk bodununu oldtireyim, soyunu mahvedeyim der imig;//ur ifaclc-

709 "EUS", s. 250.

710 "EUS", s. 109.
711 Htikiimdarhk alSmeti olarak "tug" (G. Clauson, "ayn.esr.", s. 464; I. Kafesollu,
Ttirk milli kiiltiirn",s.229'y. Salcak-bayrali-Vtyrlpaz-. bayrak bagkadrr. "'tu!" keli-
mesi "DLl-'de (1, 194, III, 127) aym zamanda "hakfn yanrnda galtgan !p39.
day:r!.rlQl9(113ifgl) m6nasr da vcrilmigtir ki, Tiirk hiikiimranhk be lgelcrindcn
dilCri ol5i''Eilvriie" (dav-ul) ilc ilgisi dolayrsiyle olsa gerektir. Aynca "tug"un $a-
hriadr olarak-1a-'Iilllii'ridr$ soyiJiir lHainilion, "ayri'.esr.", s. 157.)
?12 i. Kafesoglu, "ayn.esr." s.39.
713 i. Kafesollu, "ayn.esr.", s.230. "UE tullu Tiirk bodun", "$ine-usu". kuzey,8
(bk. "ElY", I, s. 166).
714 L.Bazin'den naklen, F. Altheim, "Geschichte der Hunnen", I, s. ?1.':T!g"-qq\-
krnda daha bk. A.v. Gabain, "A.ltt'Gramm"', s. 344; "KR", beyitler: 86' 1036' 2553.
255'7,4893,5482,5672t "EUS".s.251,252; "O!uzKa$an Deslanr",str. l0l' 133;
A. in'an. "Tutr-Bavrak (Sancak)", s.39-43. Kelimenin "tog" Qeklinde okunntast ge-
rekti{i hakkrida 5tr. O.p'. Sert(aya. "Eski TtirkEe Twq - Twwq - TOG - TOOC
"Tuf' kelimesi iizerine. s. 252-258.
715 R.R. Arat, "Eski Ttirk Hukuk vesikalan", s. 18 vd.
Tl6 "llukarakuluqbodunda..."(bk.K.irAbeler, I,kuzey,t2;.ittiOcfa,Gok-Tiirk
kitAbeleri Eriziiciisii V. Thomsen taralrndan hatah olarak "ulus" okunup millet (n:r-
tion) m6nasr verilen bu tebirin (huradan naklen, "ETY", IV, indcks) 13. asrrdan
itibaren Molol ana kaynaklarr olan "GizliTarih" (1240). "Tarih-i Cihanr:0sa
(1258) Ve "Cami'iit-revdrih" (1310)'in incclenmc'iindei mAna dclisrirUiliintasrl-
rtirk kiirtiir kerimercri: urui, vasa'-kururtirv
#:l'+tb:j;iilii.]iilrrr[j:,nrran
717"EUS",s.265;"DL'l-', 1,s.62; "K8", lll,s.494.Buclaract uluq,Talasulusvh.i-
gin bk. S.G. Kyachtorniy, "A propos des mots Sogd BciEekir Buqaraq ulys ie
['inscription od Kut ]-egfrin" , i. z4o-zqg.
718 B.Y. Vladimirtsov. "Mofollarrn iEtimai teqkildtr", s. 147. Bugiinkii mAnasr i!c nc
'IiirkEe uluE tSbirinin ne de MoEolc; ulus ta6irlerinin "nrillet. Favim" kavraurlarry-
la hiqbir ilgisi bulunmamaktadri
719 Bk. "ETY", III, s.80.
720 "KitAbeler", I, do!u,10.
 tl
ESKiTtRK DEvLETLERINDE UNvAN vs rnRiMI,nn 9l
Dr. Abdiilkadir DONUK
,/ krsmet kavramlannr ifade eder $eldllerde kullanrlm4trrT3l. Uliig
sinde tturugsrratayrntt kelimesinin mdnast "soy " olarak aErklanmrg- tdbirinin ash, agrkqa belirtildili iizere iile-mek'den pay, hisse, ksrm
trr. Buna dayanarak "urug" kelimesinin VIII. yi.izyida'lakm ve uzak
kan knrdeElerden latrulu bjgloplulufiu" bildirmek iEin kullanrlmq ol- (iileE'mek veya (iiliiq) mdnalarryla riiremis soz olup iilii qeklinde ve
dufu da ileri sii_rti I m tigtti r'''. DLT'de " t ane, tohu m, ne s i l "' " v e KB' dc krsrm,ry ve biraz mdna deligimiyle tali'. knmet kavramlannl muh-
t t5 tevi olaFak Ttirkgemizde yagamayi oevam etmiqtir732.
"nesil, tohum" "(Jrug": Bqitler, I 08, I 959, I 96, 21 89, 3 3 7 2, 3 3 7 5,
3653, 4476 4585,4734, 4735,6391,6411. "Urugr": 3015. "Urgt": 806, YSBg-q,Y4RGANQ{B5A-N),
1623, 1637, 1985,2189,4337,6187. "Urgtn": 6529. "Uruglug,": 1623,
2186 2195, 2197,4488,4496, 5n5,6033. "Untgsuz": 2794. mAnahn- TtirkEede @gr ve .hiikiim umumi mdnasr ile yargu srizu733 te-
nt karyladtfiyapilan gevirileinden anlaylmaktadr. "Dede Korhtd Hi- rim olarak mahkeme $dkanln bagkanhk errili devlet 4ggh!-.e_!Le-s"i)
I kavramrnr ifade etmiq/s, aynr kelimeden ,!rag1l.gr" * -,13@;
kaye"leinde "Aslan urugr sultan ktzt" ifadesine de "soy, cins, nesil"
kargrh[rverilmiqtir'". Aynca urug "belirlive tantnmq bir atadan dofi- (hdkim, yargrE) sozleri turemiqtir/r). :
mus otanlar, alcabo, hutnt, soy"t25, "toh413t';t26, "nesil, kuEatq soy, to- it
runlar"'o' ve "ztirriyet, ahfat, nesil"''" mdnalarrna kullanrldllr rll
XABIIc'
bildirilmiEtir. Gdriili.iyor ki EeEitli mAnalarla karqrlagrlan bu eski tdbi- 1r Gdk-Tiirk kitebelerindeT36, Uygu. merinlerindeT3T ve diler
rin aslrnda neyi ifade etti{i pek aErk defildir, "sqt"u karqlladr[r tak- Ttirkbelgevel0gatlerdJ38 " hdkarun yal h e mi, hilHlmdann
i fernwil,
dirde "6ileler birlili'l m6nasrna ahnmasl icap etmektedir'o'. ir mdnasrnda kullanrlan Ttirkge (yar-,-ygjll?k, r_ahlil ermek, htikg g_r:

UtUc-ruLUE, iir-u$ .
; tnek, nghgg$ yarhg terimi bltindili uzere 16. asirn.sontarrnir na--
dar Ttirk-Isl6m ve Mo$ol devletlerinde kullanrlmrgtrrT39.
GdFfiir[Tiidbelerinde htikiimranhkla ilgili bir tdbir olarak ge-
gen bu kelime]30 ag.yk.'pasipukqryl" mdnalairnr vererek Tanrt'ntn
Tiirk htik0mdarrna htikm ve idare etme yetkisini'hasip" ktldrlr tel-
dkkisini ifade etmektedir. Kelime daha sonraki devir Gdk-Ttirk ve
Uygur kavnaklannda, DLT'de, KB'de normal menasl olan nasip ve 731.''DLT', I,_s.62,.72,511; *K8", III, s. 505. Daha bk. ..Atrr.Gramm..'. s. 349:
US", s. 272; Ibn.Mtih.",_s._82; Erruh.Zek. s. 274; Butgar ;f;r!i;i'::.; ,: ; '' .,E'_
"
721 A.lnan, Tiirk entolojisini ilgilendiren ...", s. 182. Atabetai'l-Hakayrk, s. LXX. i
722 "DLT',I, s.63,64. 732 Bk. G.. "... Turkish", s. 142b. .,Ulii$" hakkrnda daha bk. A. inan,..O-
7 23. U ru g: Beyi t ler, I 08,19 59,1966,2189,337 2,337
5,%53,447 6,4585,47 34, -Clauson,
run ve UliiE meselesi", s. 121-133.
47 35,6391,641 l,Urgan,Unrglug:1623,21f16,2197,4488,4496,5295,6033,
Urugsuz,2194
733 "EUS", s. ?X,28'1.
724 Bk. M. Ergin, "ayn.esr.", I, s. 197. 734 6. 61sur.r, "ayn.esr.", s. 963b.

725 Bk. G. Docrfcr, "ayn.esr.", ll, s. 47. "Urughg": "iyi soydar-r olma", "Urugsrz": 735 G. Clauson, "gdst.yer.". "Yarqan'' Tonvukuk'un unvanlarr arasrnda secer (..Kit-
"aqafr soydan kiEi" (bk. W. Radlofl "Vcrsuch ...", I, s. 16591. 6beler", I, batr, 2) zira TonyukuF, bilindili tizere 705-716 vrllan arasrnda lGoian
tarafrndan devlet mahkemesi h6kimligin6geririlmigri (bk.'Liu,..ayn.esr.", l,3."tZt,
726 Bk. A.v. Gabain, "Altt. Gramm.", s.347. II, s.614 n. 957).
'727 Bk. "EUS", s.266. 736 "Kit6beler", I, do!u, 15, II, do!u, 13,23; kuzey 9;..Tonyukuk,', 16.
728 Bk. G. Clauson, "... Turkish", s.214b. 737 ,EUS",s.?l7.
'729 Bk. i. Kafcsoflu, "ayn.esr.", s.202. "LJrug" kelimesi daha sonra Mololcaya da 738- "D_L]"', I, 87, III, !2;"f,n",fiL,s.5'2,6; "Alu.Gramm.", s. 3-52; ibn,Mrih., s, 86;
girmiq (bk. P. PClliot - L. I{ambis, "Historie dcs campagnes ...", s. 32) vr'ozcl an- Muh.Lugateyn, s. 168.
lamda Cengiz llan'rn ahfadr yAni onun soyundan gelenler iEin "Altan urug" (Altun '/j9Tafsilen bk. G. Clauson, "... Turkish", s. 966 vd. Daha sonra Uvettr dwrinde
urug) Eeklindc kullanrlmrgtrr (bk. B.Y. Vladimirtsov, "ayn.esr.", s. 93 vd.). (lt.tnltqiz.pyOpt lesiriyle) yaratrcrnrn merhametini ifade eden (q!fup mSnasrna
730 Bk. "Kit6beler", I, do!u, 29, II, do!u, 23; "Tonyukuk", 4. gelmiEtir (bk. R. Ciraud, "L'Empire ...", s. 104).
 rsxi runx DEvLETLDnixnn UNyAN yE rnniulrn 93
aa

BOLUMII
aa
sti-nagl:
EsU fU1\SeOe-($]rdu hAnasrnda idi. Sji-baEr ,,ordubag, or_
dukomutanr"dlmekti6.To"y"k"kki,A-b..;;""t;;3;;":ffi
da8 bu anlamda gegnektedir.
secmektedir. Seyhun doiaylanndiki nL--
Sewr,,,- ,r^i-,,r^--,r^r-:
;;;;
v^L---
O$uz'_yabgu
T. ASKERi UTWAN VE TERiMIER: devletinde ordu kumandanr aynr unvanl taSlmakta idi (Se-lguk stib"a
$r)e.
Kclimenin Qinceyg.
!g{lan6xs1 teqebbiisii ciddiye almacak bir
esasl ihtiva etmemektedir'".

A-ASKERiUNVANI,AR:
B-ASKERirpniUmR,
AKINCI:
QABr$ (QAwg):
Akrncr, akmak fiilinden, baslan manasrnr ifade eder11. DL?de-
Gok riirklerden itibaren ofuzlar kanah ile Biiyiik SerEukru "gecelqin diiEmant basan asker" '" Eeklinde tanltllm\tlr.
im
paratorlulunda ve osmanrrlar dahil difer Tiirk devrltrerinin
Eogon- ALPi
9t t!:ri (kumandan), idari (sivil mu[afiz, haberci) ue Oipfdm?til
(elEi) bir unvan oran gavug t6biri1, orhun kitdbererinde
iki vlrde sec- Butun Ttirk lehgelerinde mevcut bulunmasmdan cok eski bir
mekredrr-' Aynl unvan eski Uygur metinlerinde de tesbir kiiltUr kelimesi olup, "kahraman, ce&tr, yigit,,l3 m6nalairnr ifade e-
Difer taraftan p. peiliot a gore qin kaynakla'nd a 735 ve "iitrigiir3.
737 yila- den ve daha ziyade askerl bir terim olmasr gereken bu deyrm, Orhun
nnda Qin sarayrna, Gdk-Ttirkrer tarafinoan erEi srfatr kitdbelerinde kaganlann " fuhro^o, ve cesur', oldulu belirtilirken
ile g,inoeiii"n
::S^'L llf l!]"-rl"f T-df
unvanrnl taErmqtrr'.
sii-pi-ee" diye gosteiilen sahrs iu ..suro$,,
DI,T'de ,,savaEta saflan drjzelten, ,oros oirroi,
srfat hdlinde kullanrlmrqtlr '*. Uygurlarda da h6kanlann unvanlarr a-

fuzantan da askei zurunt etmefre

.--o- -brikmayan
-' .-tw' t"'t.." kimse,,
L't aErklan- 6 Bk. "EUS", s.215; Q' Doerfer, "ayn.ssr.", lII,s.?3;2-2135.
Eeklinde
maktadrrS. 7 "..-Sii baqr inel Kagan..." (bk. I, kuzey, ?).
8 "Ben sii baqr..." (bk. "ETY", I, s. 182.).
n
,"ff;::o'r;lrqr 9;i.,,%n"',.;lY*mf gf ff*?.df#f if,Hl".
t II, s.308; G. Doerrer, ,,ayn.eser.,,rrr,
o.Bf;"1t#TTn*;PKtT;".", s. 35-38;
i:,i'."€;"Tg[!At'61*:1f, B'ili:ilTrEtff
.,1#'^i:11".fl
i{:i\T!Tl:if }:i.,a*
144, 154; G. Doerfer, "gtut. yer.". Son olarak Ut. V. ils{iret. Xitt. *tirl/it g"t,l(e-
I, batr, 7; "Kiili1or", do!u,5 (bk. T. Tekin, ,,A
' , ,?$.'t*tukuk", Grammar...,,, sir $er'ilye Sicillerine grire Suba$hk hiiesseses i", s. ltl 5 -lagl.
3 F.W. Mii[er'den bk. F. Kciprtitti, iA. mad. ,.guu{,,, III, s.362. 10 Bk. R.R. Arat, "Eski T0rk $iiri", s. 389; G. Clauson,,,... Turkish,,, s. 7gla.
4 P. Pellior'dan bk. F. K<iprilii,,,gcisrr.yer.,,. 11 Gy.N€meth,"HMK',s.53.
12 "DI-JJ.', l,s. 77, 134, 212.
' *ji?if; +l ibfi, ::lt;#iifJ"-rtii ;ffH ;* t6tfi :ig?,:,,1:r?i{,s.i#i:
lliilidrii:iief lbf *'riru#f $jtr,il:" ""*:Ff;W,;#''itlit;'#kg'f $"aii?"#ffi :iI.lBiS*.F,+HI'
m6connue du rirre iurc guug;, i. )a5-23t. " -"'^
"f;xritilfi{SjT;?ffi r.", II, s. 110.

' i",Yfiiii,i"i$if""i,xl,;gr.,iei, Iif":,1'nl::I?lif lf,tgi;;lhtflsdi i"!'i,ll,)

 t
94 Dr.AMulkadirDONUK ESKi TURK DEVLETLERiNDE UIWAN VE TERiMLER 95

rasmda yer almaktadrr5. Eski Ttirk an'anelerinde ve o an'aneleri ya- AYRIQ:

$atan kahramanlft hikAyelerin de alp unvamna tesadiif edilmektedir. iti gtattr olan o133,
IGEgarh Mahmud, Tiirklerin m.d. ki b{iytik hiikiimdarr olup lranh-
lar tarafindan Afrasyab adr ile anilan menkrbeyi kahramana Tiirkle- AZAK(AZUK):
rin "Tonga Alp Er'' idrnr verdiklerini_belirtirl6. KB?de de Yusuf Has Nereden ve kimden geldili belli olmayan ok24'
Hacib aynr gortiqu tekrarlamaktadrlT.
NIdIR:
isl6miyetten ewel Tiirkler arasmda gerek has isim, gerek bir Ee-
ref unvanr olarak, yayrlmrE olan alp kelimesinin isldmiyetten sonra Yay kavisinin orta krsmrna verilen ad: ya ba!lrr25'
da devam ettifi bilinmektedirr6. BALQAK:
ALPAKYAY: Krltctn saPl, kabzasl%.
Bir nevi yayle. BASIG:
aTsunrtuEx, Gece basklnr yaprlacak olan ve ansrzln diiqmantn
yakalanacalt
At kuyrulunu diifiimlemelfl . yer2'7.

ATLIG: BA$AK:
Okun veya mlzrafln ucuna gegirilen demir' temren; ok'
temre-
Siivarilere verilen ad2r.
ni, ok baqa!l-.
AYBiTidi:
Askerin adryla, azrlrnrn yanldriLr defte?z. BA$NAKER:
@urlarda Han unvanlan", s. llo-114. Baqrnda tulgasl, efninde ztrhl olmlyan kimse29'
16 "DLT" I,41, III, 149,358.
17 Beyit:28O. BEQKEM (PERQEM):
yapllan
18 X. asrrda Abbastlerin Sam vdlisi "Alo Tesin". Gazneli derrletinin ilk kurucusu Alamet, belge; ipekten veya yaban stftn \uyrufundan
"Alp Tegin, Biiyiik Selquk'iu impararorlirAu dmlrierinden "Alp-Gus". ,,Alp-AIacr,'. aramii"Effi s"ffgutir"tindeyi[itiertakrnirlars.
"Alp-Argu", "Alp-Argun" Selquklu htikiimdan "Alp Arslan", Senierkantt'da-Kari-
Hanhlar timerasrndan"Alp-[,i Han", Harezmgahlai iimerasrndan "Alp Han" vb.
(tafsildtiein bk. n.Sgpfutlr, IA mad. "Alp"). Daha bk. M. Kaplan,,,fiirk Desta- ,, t"*"-
nrnda Alp Tipi" , s. 204-213. "
24 "DLT', I, s.66, II, s.20'
19 V. izbudak, "El-idrAk hagiyesi", s. 5.
20 "DUT',ll,s.349.Buatkuyru{unudiiltimlemei$ininbtirtinTiirklerdecokvav-
25 "DLT', I, s.350.
grn bir 6det oldulu ve mesel6 Suftan AIp -Arslan'rn Malazgirt savatrna faqlimaitah 26 Bk. M. Ergin, "Dede Korkud", s' 194, 267 '2n'
dnce atrnrn kuyruAunu bizz^t balladrft bilindili sibi (bk. L Kafesollu. IAmad. Ma-
lazgirt f'Malaigirf Muharebesi Sahsir/, s. a6; M.-e K'<iymen, "Alp"Arilan ve 2'l "DLT', 1,s.372-
Zamanr", s. 60), aynr gelenelin Anadolu'da ve bilhassj atla qrkrla'n uzun yolculuk-
lar <incesinde halS yaratrldrgi gciriilmekredir (bk. R. Geng, "Karahant D&let 28 "DLT', 1, s. 129, 328,49'l ,ll, s' 14, lll's'22O' "Bagaklan-": ok temrenlemek
TeEkildtr", s. 305).' "
("DLT', ll, s.265).

2l Bk. H.N. Orkun, "ETY", IV, s. 13; Av. Gabain, "Altr.Gramm.", s.296. 29 "DLT" l, s.466.
j0..DLT'.I.483.I1's.27?.Burada,Karahanlr.UygursavaElarrileilgilibulunan
22 "DLT',1, s.40, III,
s. ?7; R. Geng, "ayn.esr.",s.2V2. Berylerin hizmetqisinin {e
adrnrn yazrh oldu$u deftere "ay" adlleriliyordu (bk. "DLf', II, s. 193, III, s. ZZ). :A:illrffi :i}r,TS!Ti-
*,1 ft :'l$il;H|'.1fiiT,Alflfl[";;,'f,f; ]'ff
Gazneli Sultan Mahmud 6ilesi de "Kara-beEkem" dlye anrlrror'
b10;. "1\*"'e.f
 96
Dr.Abdutkadir DONUK I nsxi runx DEvLETLEninon UIWAN vE TEniUlrn YI

BELiNd: CIDA (QIDA):

DiiEman gelmesi yiiziinden Mrzrak, siingii, kargt39.
halka dtiqen korku3l.
BERGE (BERGri):
QALI$:
Kamgr, krruat'2. Birbiriyle sildhh Earprqma, muharebe{.
BiLUK @ELic):
eERid (QERi):
Okluk, sadaf3. 'i TiirkEede u-mumiyetle "or4,." karqrltft kullaruldtlt bilinen "ge'
BdcDE (BUKTE): rig" (Eeri) soziial, asltnda "savaE nizamutda dilzenknm$ asl<eri gtic"
mAnasrnda olmahdrt'.
Hangefl.
QrerLwAR OKI:
noctinrrurx:
Bir geqit kuEtik oka3.
DiiEmanrn karslsrna glkmadan,
bir manewa ile safrnda4 saldrr_
maya Ttirkler,.bii{it rtem"l" QIRGIIY:
c iyo.i" ro, ; ;i;;;,", liigii rtedir).
BULGAK (BULGAg): Ok temreninin giqkince olan yerie.

DuEman gelmesi ytiziinden Qodr:

.a,khFt:tkhff' hatk arasma diiEen ka-
Tdbire DLT'nin terciimes inde "savaS'45, KB'nin Sevirisinde de
An
"miinakaEa, anlaEmazlilg ihtitaf, mrlcadele' milnabn verilm$tir'
BT/LUN @OLUN):
Esir, tutsaks. QOKAL:
ilrh altrnagiyilir ipekli hrrka47.
39 "EUS". s.6l: "OIuz IkIan Destanr", str.27,39,45,99,7ffi,373, M. Ergin,
"Dede ...", II, indeks] N.S. Banarh, "Ahmedl", s. 165 Mololca olmaltdtr (bk. F Sii-
mer, "Otuzlar", s. 407).
llff
32
-h{l-:{;r.'":i#;:,?ff
"EUS,,, s.39.
t*,.T,11;:..'fi ';H;;'I'#ff
T#iiJfi ,*'. +0 v. iiuuoak, "El-idrek ha$iyesi", s.9; Ettuh.Zekiy., s. 161; G. Doerfer, "ayn.es-
r.", III, s. 32 vd.

*"ffi$'.g?..?!fl',;;],;; 47 "ETY", IV, s. 37; "Altt.Gramm.", s. 3O7; ibn.Miih ;',s. 25.

:,ti?i!;Kf ,24r; F. siimer, ,,oruztar,,,s. 406. 42 G. Doerfer, "ayn.esr.", III, s. 65-70; G. Clauson, "... Turkish", s. 429b. Daha bk.
J4 "Ajtt.Gramm.", s. 304; .,EUS,,, qs;,:,Drr,,l, A. "EUS", s.6l; i'DLT" I, s. 123, 128,323,N,442,519,11,97,103,209,111 s.33!;
s. s. 3l,4lg; ,,K8,,, 8r0.
"l(B". be'/itler: 5,2284,?328,2333,2371,2380,238.3:. A Halydn, s. ?3;Ettuh.ZE-
35 "DW',III,s.332. kiv.. s.24ii; "Oluz Kalan Destant", str. 113,132,156,161,219,m2,P5,271,n5,
ilg:, 224, 206, h5, ?52]' "D ede Korkud ", s. 283 vd, m, 246, 27 3, p5. " Qgr gq--
me(": grprEacak iki ordunun saflar hSlinde kaqrhkh dizilmesi ("DLT', II, s.209).
43 "DLT' ,1, s. 493 vd.

l,rfi*l$t:;'",: [*:*,$nr*#r,:,m: 44 'DLT", I,s.?A7.

45 "DLT", I, s.41.
*rri5r?il,.',!d;
l,fl.
Gramm.", s. 305; ,,EUS,,, s.53; ,,DLr,,, r, s. 2r5, 46 "K8", Ill, s.132.
#i,
47 V. izbudak, "ayn.esr.", s. 12.
98 Dr.AMulkadir DONUK VE TERiMLER 99
ESKi TURK DEVLETLERiNDE UNVAN

QURAM: nndan birini belge olarak koydu[u kblimelerdir5s'

Otekilerden daha uzafa giden yelni bir ok atrgff. KAQUT:

EGIR- (EGRiL): Krsa mrzrat'6'

I(AL\ilA:
Svirmek, biryeri kuqatmak, muhasara etmek, kuqatrlmakag
GF,Zz
Uzerinde temreni bulunmayan, yuvarlak bir tahta pargst bulu-
nan ok57.
Gez, c?tal;kertik, okun kiriqe takrlan kertifiso.
KARAQUR:
G6NDER:
Kthd8.
Mzrak, kargt5l.
KARAKQI:
ILGAR (YILGAR):
Gozleyici, muhafife.
Baskrn, hticum, akrn, ath hiicum, dort nala hiicum52.
KARGU (KARGUD
r$uK (AsuI(,YA$UK):
Tiirk tilkesini emniyette tutmak ve ani baskmlan onlemek iEin
Mi!fef3. uygun yerlere, erken haber almay sa!$yan, iEinde daimi n0betgilerin
igxix nn ligix igil: uuiundugu ateq kulelerine verilen adw'

Di\man iken bu yana gegen, kendi.sine dokunulmayan, mtilte- KARVI YA:

ci; savagta kendi dilefiyle teslim olmakia. ince yay cinsfl.
itvr: KATUTLUd OIc
Parola, orduda baqbufun askerlar araslna sildh veya kuE adla- Temreni aErya bula$trnlmq ok62.

48 "DLT',I, s. 412 vd.

49. .B\ "ET!", IV, s. 40; ',Alu.cramm.", s. 298; ,.DLT', I, s. l?8 vd. ?A8..,Epirr-,,:
Katenln errarlnl Xu$atmayt emretmek (bk. ,,DLT', III, s.429).
50 "Dede Korkud",s.?Al. 56 "DLT', I, s. 12'
51 "DedeKorkud",s.3O2vd. 57 "DLT', 1,s.426'528.
vd'
52 "Dede Korkud", s.38, 3g,m,ln,i-9l,lg|-. 58 W. Barthold'a g<ire "kemer", bk' G' Doerfer' "ayn'€sr"" III' s' 433
S1.*'jOSg Korkud ", s. \28, t_?9, Z0F, 239, Z7; F. Srimer,,.O[uzlar',, s. 407. 59G.Doerfer,"ayn.esr"',lII,s'434-436'"ilerikarakol"'bk'ibn'Mtih''s'37'
,,yaEuk',, .,yreikrrg,l "DLT" I' s'
"pLJ'l{e gege!.'iAluk", luli.rib-fa,. ti.?2. iii. i. ibr ,,a.- 60 Bk. "Tonvukuk",34,53; "$ine-usu" C l-(bk' "Efi"' I' s' 174);
mrrDa$'K' turga" 1n *
*Hiirill"",:lojif;l#l,:f,.:Jjtil;T,::",$:ti,U:1i.:.Jflt 4iZ6,lll,s.241; O. Clauson, "ayn'esr"" s' o)ra'
F|$*tT,r)"lilll,,T[11g"g",, Eekri isin ur.,.pus,f s.2sz. 6l "DLT', IlI, s. 239.
54 "DLT', I, s. 108, 192, II, s. 118. O "DW',II,s.284.
 100
Dr.AbdutkadirDONUK
EsKi TiiRK DBVLEf,LERiNDE UNVAN vE TERiMLER lOT

KEDUK KOGU$:
Ttiyden yaprlm4 bir takke Oklara perdah etmek iEin koluE -kuE- alacrndanyapilanaygt{z.
olup tulganm altrna giyitir63.
KERiE, KOIr
Savagh qayanma64. Krhcm iizerinde bulunan yol biEimin_d^eki oyma. Burasr Eok ke-
KERJti: re altrnla iElenir ki buna "krhg koh" denir/r.

Trifekle atilan yuvarlak hneler65.

\.
KOR.UG(K):
eqgg-I, sur; hiiktimdann atlan iEin hususl otlakyeriTa.
KESME: $!1$r,
KO$-AT:
Enli ok temrenff.
Hllkan yanrndaki yedek at75.
KE$ (Ki$):
KOV$AMAK:
Okluk, sadak67.
Kogu5 alacr ile.yaprlan oku sallamlaqtrrmak igin yaprlan ya$a-
KILIQ.KAMQI: ma iEine verilen ad/o.
iEinde krhg bulunan famgrfi.
-.
xdnUcrcr:
KIR.YAGI: Haberci, a"r*77.
Gizli diiEman6e. KUR:
KIYIM: siHh78.
'Dtigman
gelmesi yiiziinden hatkrn
korku ve dehgete dtiEmesiTo KTIRGAN (KORGAN):
xig xunulN (KuRrvrAN): Kllr{g,veya mezar tiimsefim.
Ok ve yay konan kap, sadakTt
63 'DLT", I, s.390. '12 "DLT',I, s.369.

64 "DLT", I, s.370. 73 "DLT',III,s. 134vd.

65 "DLT", III, s.441. 74 Bk. G. D@rfer, "ayn.esr.", III, s.445.
6 "DLT', I, s.434. 75 "DLT', III, s. lZi.
Ur, Bk."ETY,,, III,s.39, 76 "DLT',II,s.350.
163, 180; "DW,,III,s.
68 "DLT',, I, s. 417; ,,KB,,,beyit:2354. 126. 77 "Tonyukuk",8,9,29,33; "Altt.Gramm.,,, s.316; ,,EUS", s. 112.

69 "DLT", 1,s.3?r. 78 R.R. Arat, "Fatih Sultan...", s.32O.

70 "DLT., III, s. 168.
'%.;f.lh?u?nfr Hr?ihi?iii;;lll;*,"*:i":,core,bduleri#;Bo'"ua'ni,in-
kazanmamr$trr (bk. "Tiirk kfilrtir rarihine giri$", I, s. 301-305).
"'i""fri:B^#tiJl:'"*#y;t4;;'r--i;ijk,lg;tf en1,ranesr,,,s 80 G. Doerfer her iki mdnay da zikretmi$tir (bk. ,.ayn.esr.,,, III, s. 542-544).
LOz
Dr.AbdutkadirDONUK ESKI TURK DEVLETLERiNDE UI\TVANVE TERIMLER 103

SIGI& SAGIR:
KURUKLUG(K):
Sadak, okluk8l, Hanlann halk ile beraberyaprr$ siirgiin avq strgiin avrnda, hay-
vanlann biriktikleri yer-.
KIIYAG:
SITA:
nrn82.
Mrzrafl
KiiBE-YARIK,
SOKIM:
Biitiin viicuda giYilen zrh83'
Ug taraftndan delinerek okun iizerine konan agag pargsr%.
rtiznt:
iki saatlik nobet zamanff'
s6xunx:
Yifillere verilen unvan. Diiqman saflannr yaran mdnasma bir
6nPer: terimdiits.
Muraftn ugtrndaki tuf5'
sti:
6niic: Bugiinkii mdnasr ile eordu' (askeri guc)la eski Tiirkge de ssii'-
..g5
KonakYeri, menzu 'denilmlkte idiea.
-QANU$TU: Siile-: ordu sevk etmek9S
d6niip diiEmana hiicum etme8?
Muharebe meydanrnda Siilet-: sefer ettirmek, ordu sevk ettirmeks.
SAK-SAK (SAKQI): Sii elt-: orduyu ileri siirmek9T.
iEin uvanrk ol-
NobetEinin, bokginin.kal?:::"1j[]"tuvabilmek sUNGU (s$xUc):
munanz
maslnl emreden s6l; n0betQi,
SAY (SAY.YARIK'
YARIK): 90 "Altt.Gramm.", s.332;'IEUS", s. 193; "DLT', I, s. Bj.
97 "K8", beyitler: 77,3840,4892, 4895,5679'
zrhge. y2 "DUf',I, s. 397 vd. KllEgarlrnrn ne maksatla ok iizerine kondulunu kaydetme-
e1 'PI-f', I, s.501',504' dili bu ifade R. Cenc'e r<iiE *ivle olmahdrr: vaprln seklinden de inlasrlarLfi
p.ffi'g,i:'iT,f,l1:X$.";.-nrErirkarmak iein otun iizerine konulmusblabilir, bk.
82 'KB", beYit:103'6'
s' 49; A' Hayydn' s' 54'
t "o""" ltt,". ts,7t7;ibn'Mtin'' g<izetici, bk' "EUS"' 93 "DLT', I, s. ,144. F. Ikipriiliilye s6re "Osmanlrtardaki sekban teskilAtrnrn adr
s' 125' Karakol' bk' da. umumiyetle zannedildili eibi fa-rsca "sek-blln"dan selmqrio. Adadolu'da h6lA
; ;,;i**m.", s.318. "Kiizetei" = "seymen" diye kullanrlan b-u rs<ikmeri"den gelmedir (5k. iiriia. "Alp", s.329).
"EUS", s. 125.
85 .d Halrydn, s.66. 94 Tlbirm.ri. Hunlardan beri bilinmektediq Bk. B. Sdsz, "A Hdnok...", s.27. Bk.
"ETY", IV, s. l00vd; "Altt.Gramm", s.335; "EUS", s.213,215; "DLT', IV, s.
86 "KB", beYit: 1386. "KB" IIl, s. 410 vd.
547;

8? A" Ha1ry6n, s.79. 95 "ETY", IV, s. 101; "DLT', lll,s. 77 l, /72; R. Giraud, "L Empire ...", s. 94.
beyitler: 2740'2143'2345; R'R' Arat"'Eski Ttirk $ii- 96 "Tonyukuk",s.43,53.
88 :'DLT', I, s.333; "(8"'
ri", s. 373 vd. 97 R. Giraud, "ayn.esr.", s.94.
89 "EUS",s. 281;"Dl"f" lII's' 15' 158'
 EsxI TT^R,K DEvmfi.ERhTDE T]IWANYE TERIMIJR 105
104
Dr'Abdul[adir DONUK
, Askerin sefer malsadryla toplandr$r yere verilen ad16.
Siingii, *rrr"f8. TOLI]M:
sUNGiiS (stiNGiS, stir'lUg1 :
siHhl07.
SavaE muharebe; sava$ta saldrma ve stingti diirtme9'
TOZz
TANGUIC Yaylara sanlan srnm,
Savasta mzraklarrn ve bayraklarm uglartna
takllan ipek ku-
TtJGZA6:
masr00.
D0ntigte geri ahnmak tizere.gava$ zamannda askerin binmesi i_
reuunclrlnx: gin Mkan tarahndan verilen atrw.
ok temreniror. TURA:
TEzGi 6rMixl: IGlkan, sipe/ro. '
DtiEman gelmesi YtiziinLden halk arasrnda
olan Panikloz'
TIrR,CAIA
TINGQI CrixcqD: Saray ve htiktimdan gindiiz bekleyen muhatu{ara ve-
Haberci, c"suslo3.
nr"n Luffl$.
TiL: TUTGAIC
adam' tutsak' ca-
Harpte kaqr taraftan haber almak iEin tutulan G- eoereyin dtiqmanm goz{,Iireri ve ileri karakoflanm yakaramak
igin glonlan ath b0liilq Onciirrz.
,urlM.
rili: TttwErc
ok temreni iizerine sanlan ttnm105' Tliifekr13.

rinilciiYin: TttMEr{:

106 'KB',, BB8

98*Kitat)eierlt,I,dogu,35,II,doEu,26;"Tonyukuk"'28;"DLT"l'3/'g'497'll' l(T' "DLT1 lql-215,T7,4$, II, r.30; "KB", beyitler: 474,13'J.1,1537,2m.2332.
..^u.o,",nm.", s.335; 'DLT', III, s.365. z3y, 2355, E 61, z96.t, y;8, 48.3J., 4838, 5291, 5485, 5594, 6m5, 6291.
,1,'Jh1'kTrur, 108 'DLT', III, s. l2?;"Dedc Korkud", s. 31,49,70,?Z,lgg,lf/,,Z47,W,Z49.
100 "DL'I'', III, s.3,65.
olmuptur (bk"'Dede
l(D'DLT', l,s.$L
101. "DLT'. l,s.S2l.Burdan "temren", burdan da "demren" 11.0 'pL:T:: II, r.356-; "KB-, beyirter; 256,47t0,526g,Ay,ffi5.6tb.,4. Tavmas-
102
Korkud",;.63" 198, 199' 200).
'DLT', I, s. 387,429. f#i[?r,:.s"deriden yaprlin --
;ni"h":ti-iloe"i-i:ftii'
ksilsi;d'r 6li
103 "Altt.Gramm.", s.31; "EUS",s' 237'?A:0; "KS"'
II' s' 731' 111'KB', bqi t: ffi,2531i.
I' s' 1?2);'DLT" I' s' 336' ll2 -DLT', l,s. 157;'KB", bcyirkn
104 "Tonyukuk" ,9,Kl"$ine-usu", D 12 (bk' "ETY"' H3, t(xjl, 1352, ZgZ, 3Sf{., 46tg, Sn6.
III, s. 134'
111.:DL.T', I, r.3E8.'"TUPAK. = riifetq ashnda kiigiik ropOk. G. Docrfer, II, s.
105 "DLT', III, s.233. A1t.
 Dr'AbdulkadirDONUK EsKi TtiRK nrvl,nrmRilYDE UNVAN vn rnniur.rn rw
10f
Ur,xnn-gnnid:
onbinkiqilik*I"*:l'll"-:i,'j:1,?iffi
afi::ilItffi#l Harp usuliinde bir hile tar:ar8.

ilit?f+'"i.:t;itJ$"#;;;";;ii;n'm"n"iii-1ii*oxirri'r'oi- 0nxUx:
menEei ba-
du kuruluEunda en Jillgi;; f-'l^"j**"limenin Dt\man yiiziinden bodun araslna d0qen iirkiintiilz.
zanesriiranomer#Jcto1f tlfnlJ::T;:t'l'ffiifftriil:t YA (YAQr):

Hiyll:'fi:-$.,?""ti,,*;tq:i;i$i:**.l,lp"',li;ll"ii I
Y^fu.Bilindifi iizere eski Tiirk toplulufu$a yay (Ubiilik
sembolii olan ok'a karErhk) hAkimiyet sembolii idir4.
i:ffi1nffi"d"J3$bi;iJliv"iiii#gidediiqiintleblir'
YN)AG:
UIAGA: Yaya,piyadJn.
Savaq att119' YALMA:
uLuN 1ut'trnluG nn; Ikftan (iiste giyilen askert elbise)18
oklart bulunan kiqil2O
Temrensiz ok; temrensiz YARAK 6Vl,nlXUdl:
URUNGU: siHh12e.
savasg, muhariPl2l YARIK(YARUK):
Uxuc r22 Ttrhrn.
olan burE^--'
savaq igin hazrrlanmrq
$ehrin etrafinda
ffi *i?ll,f#l?H:Li:&?i&ffl9'l1{i;ilii
para-torrufutan-
123 Askerler her yandan ktl[k bdltik toplanr. birisi ilerlevince ritekiler de ona u-
yar. Bu hile ile lrnilme igi az olur (bk &DLT', I, s. 95). SavaElarda uygulanan
diler baskn, pusu, hile, cevirme, kovalama vb. hakknda tafsilen bk. M.A K6y-
mEn,..Sel9ukIudorigiirIerineg6reTiirklerinkultiirsc'viyesi'',s.l?n-l22.
lU;|;1rli!;*e;tt*,,ft ;Jfr h#"f"f'",il'61.';iiiiiri'Hnnirfi 124 'DLT',I, s. 1C8.
i:Iff i
cizti tarinr"
;rj'xm:' ;fri*"Hll':?1ifl t
il:Eii"?'x'il}f 125 "Allr.Gramin.", s.35Q "EUS", s. Tl8;"DLT',[Y,s.723; "KB", beyit: 371,
,g;H,H?ll.l**,li:r,rH'";*#;#"Selfff
#;#"Ti';;":iia;iail 6532; Ibn.Mtih., s.83; A Halylln, s. 116; Atabetii'l ... s. IXXI; "Yag"! KB,2558,
3.ru,ur; M,4458.
lzt Bk. O. Turan, "Ttirklerde hukukl sembol olarak ok", s. 3O5-3f8.
116 G. Clauson, "gdst'Yer.''
Il' s' 632vdd' ln 'Dl:T',III, s.28; R. Giraud, "ayn'esr.", s.90.
117 C. Doerfer, ""rn'esr'"'
128 Ttbir "DLTYe gtire "kaftan, yalmurluk" (bk. DLT, III, 3), A Ateq'e gcire
118'K8", be,it 2332, 2339' "iiste sMlen askbrfblbise" (bk "l{rboca vaa dilinde ...". s. 31). R. Giraud'a sdre
de "midenden mamul, zrrhi benzer kjftin / atr muhafala igiri / bk. "L'Empire ...",
119 "DLT', III, s' 172' s.U,92.
120 "DLT', I' 78' 1'18' 129 "Kit6beler'', I, doIu,32,33, II, do!u, 19; "Tonyukuk",54; "EUS", s.285;
"EUS"' s' 267' "DLT', III, s.49; Ettuh.Zekiy., s.279; Muha. Lugateyn, s. 289; Dede Korkud, II
121 "Altt.Gramm'", s' 347; (indeks); Y. Azmun, s.82.
130 "ETY", I!,s. 13;".{lt.Gramm.",s.352; "DLT', Ill,s. 15, 158,217;"KB'|,
i,flff'.'dniryi 7,*5,2%0; Ibn.Mtih, s.'86; A Haly6n, s. 121;A Taymas, "ayn.esr.", XI, s.76;
KrvAmettin, "Nech-iil :..", s. 233.
?g$*t,tr*'il.#gu*ud;d$ri{#-$*ffi
 ESId TORK DEYI,ETLERiNDE UNVAN VE TERiMIIR 109
/108 Dr.AbdutkadirDONUK
YETEN:.
YARINQAs Ok atrlan taltayay'0.
Mrzrakr3l.
YETIJT:
YASIQ:
ihtiyag anmda ltizumlu yere gdnderilen takviye
til4t.Sava$ta 1"*"
YEZEK (yiZnX):
mqtrr.
6ncii, askerin dnde giden bolii!ii142.
!AEIEi ^

Y"yktltfiE YOLYELiMIJMEIG
Oncii onciisiil43. '
YA$I,AG:
Pusul$. YORTUG:
YATGAIC Muhafrzalayrrs.
f,,f"tt"na saraY muhafia, b"kgl:t'
vtic 6rtrq yOK, yiiNc, Wr.uc;
YEIIMEN (YALTMAN): . ok'un arkasrna yaprEtrrrlan ve hedefe gitmesini salla-
Dalrnrk Eekilde YaPrlan gaPulr$ fan tiilf/s9leEt,
YELMB
6ncii, keqif kolu, stivarir39'

131 "Id',59, (bk"'ETY',

Il s' 83)'
70 "DW',[I,s.21.
132'^ETP,II, s' E3, IiI's' 80'
l4l "DLT',ll,s.Xt.
133 "DLr" III,3.8'
134
tAltt.Grerrnt's.353; "EUS",S'289'
li&i3:fi i[11,itfi i,l*iPoi,?tr15i4ffa#1#,';ff H.'n"*rnadagerir
135
1.6
*DLT', III, s'16-50
(ibn.Mgh.", i.8i't. "i"Iffir[ffi".Hi".##h"H;rr""rf t""l$f;fr I
*jpgffi pqrs"ul,pgt':,#{e#HffJ:FJ*r#"-#*":r
ffi*DI-jl|', ffi
11,1 IIII, s. 42; ..KE". beyit: Uq, 2yS, ZSW.
i45'DLT" III, s. 45, g. l4l. A. tlawCn- 13O Rrrnrrn
m"r,r" md,ioi'6i. ;; a;dl t#.t#y.H s^
l3g"?illtl;f*)hedere isabetini saEra'

Eski rtirk krhglan hakkrnda tafsilen bk.B.ogel, 'Ttirk krhgnn menge ve tekamtilti
hakkmda" s.431.46o, selguklu devresinde ordunun sildhlan hakkrnda tafsilen
bk. M.A
"DLf"ttt'"1'-^ K<iymen, iAlp Arslan Za-enr Selguklu askerl tegki16tr", s.43-53.
#3E
''' , D 6' 12 (bk' 'Er y,,I,s.r?0,
-'' r'z);'o.-
13e.;L.#H}:,:'d#'ffir:f,',T-Si."
 ninliyocnlryll
Abttullaho$u, H., Ririnci Mengili Giray IIan Yrrhlr, TM, M
L934.
Ali$irNcvdi.,/Tiirk.rerc./,1\fulr:rl',,,,,1-iil.r iignteynA.nkara, 1941.
Altheim, F., Attila et les IIuns, Paris, 1952.
-----------r Geschichte. der llunnen, Bcrlin, I, 1959,'ll, 1960, III,
196I,IV-V,1962.
Arat, R.R., Itdtih Sultan Mehmed'in Yarhlr, TM, VI, 1939.
Uygrrrlarda rstrlahlara dair, TM, VII-VIII, 1942.
I)er Ilerrschertitel "Iduq-quf', UAJhb, XXXV, 1964.
TtirkEesi, TDED, XXIV-XXV, ist., 1986, s.23-33.
Its ki Tii rk lI rr krr k Ves ika la n, Tti rk Kii lt tirti AraE t rma-
r

larr, [, Ankara,7964.
---------, lisf i't'ii rk $i iri", Ankara, 1965.
Arsal, S.M.,l'iirk Tarihi ve llukuk, istanbul, 1947.
Atalrctii'l-Ilakayrlg /nEr.Ttirk.terc./, R.R. ^Arat, istanbul, 1951.
Ateg, A., Yabgulular Meselesi, Bclletcn, sayr 115, 1965.
Arapga yazr dilinde'I'iirkge kelimeler, /R.R. Arat iEin/,
Ankara, 1966.
Azmun, Y.,'l'iirknren Ilalk ltdebiyatr llakkrntkl, /R.R. Arat igin/,
Ankara, 1966. ' '
Banarll, N.S., Ahmedi,TM, VI, 1939.
Bang, W.,'l'iirkische'l'urlirn-'l'exte, I, SPAW, Bcrlin, 1929.
Barhcbraeus., /TUrk. terc.l't'arih-i Muhtasar'ud-diivel, istanbul,
t94t.
l!,
I. Kaynaklar b(ili.inriinde gristcrilcn eserler burada tekrarlanmanqtrr.
 Barthold, W., Orta Asya 'l'iirk'l'arihi llakkrnda l)ersler, istan-
bul,1927.
fiirkestan Dorvn to the l\'Iongon Invasion, London,
1958, 2. baskr.
Battal, A., Sahib Giray Ilan Yarlr{r, TN'I, ll, 1926.
Barzin, L., Appartenanccs lingrristiqrres ..., Chaicrs d'Histoirc
Mondialc, l, 1, Paris, 1953.
L'Antiquitd ttt€connue du titre trtrc Cavus, Actes du le
congrds intcrnational dcs Etudcs Balcaniqucs ct Sud-Est Europden-
ne, Sofia, 1968.
Les calentlriers tttrcs anciens et medievartxr Lillc, 1974.
Bennigscn, A., 'k Kltanat de Cremde, Paris, 197[i.
Benzing, J., Das Ilurutische l)onaullolgarische und Wolgabolga-
rische, Ph.T.Fund, l, 1959.
Bcgcvliev, V., Die protobulg:trcn Inschrillcn, Berlin, 1963'
Qap(a)gan, Act.Or. XXIX, l, 1975.
Bcvcridgc, H.,'l'he Mlrngol title'l'urkhalr' JRAS, 1917.
'l'arkhan arrd'l'arrprrnrrrs, JRAS, I 918.
Bla;koviE, Y., Qekoslovakya (4lraklartttdlt eski'l'iirklerin izleri'
/ R.R. Arat lEin/, Ankara,7966.
Buotlhcrg, P.A.,'l'he lttpgrrage of the 'l"o-pn Wei, HJAS, I, 1936.
Bombaci, A., Kutittlgu llilig llakkrnda bazr miilitltitzaltr, /F.
K(ipri.ilti Arma!:tnt/, istanbtrl, I 9-53.
-----------, Qrrtlug llolsrrn, UAJhb, I, 36, 3-4, 19(r5; II, 3fi, l9(16.
On the ancicnt'l'urkic title liltiihiir, Prttcccdings o[ thc
IXth. Mcrctirrg ol'thc PiAC, Naplcs, 1970.
On tlre atrcieltt'I'urkish titlc "=Sarl", C ururaianran ie rt-
ka Stucli Onarc di C.Tucci, Napoli, 1974.
'l'he Ilusbantls ol'l'rincess IIsien'li llilge, Studia Tur-
cica, Buclapcst, 1971 (Ti.irkgcsi: l)renscs Ilsien'Li llilge'nin kocala-
16 TDED, XXl, Istanbul, 1975).
On tlte ancient'l'urkish tille $adapiit, UAJhb' 48, 1976.
Brockclmann, C., llofspt'ache in Alttrrrkestlrn, Vcrzamcltng van
Opstellcn, Fcstschrili l'tir Prol. Schnincn, 1929.
Brutzkus, J., /Tiirk.tcrc.l Uski Kiev'in 'l'iirk'Ilazar metrqei,
DTCII Dcrgisi, IV, 3, 1946.
Ilulgat al-l\Irrstaq li lugat at-'l'urk wa-l-Qrltaq, /nc5r. vc tcrc'/ A'
Zaiaczkowski, Polska Akadcmra Nauk, Warszawa, l9-5{1.
Cafcro$u, A.,'l'ukyu ve Uygrtrlttrda IIan rrnvanlan' THIT Mcc"
I, 1931.
Eski Tiirkge Uygur S0zlii{ii, Istanbul, 1968.
Tiirk Dili Tarihi, I-II,Istanbul,1970 (2. bask), 1974
(2. baskr).
Chavannes, Ecl., /Tiirk.terc./, iki'Iiirk prensesinin mezar taEr ki-
tabesi, TDED, XXI, istanbul, 1975.
Clauson, G., A Note on qapqan, JRAS, 1956.
-----------, The Earliest'lurkish Ixlan Words in Mongolian, CAJ-
, lv,3, 1959.
'l'he Name Uygur, JRAS, 3-4, 1963.
Some notes on the inscription of lbnoquq, Studia Tur-
cica, Budapest, 197l.
Czcgl6dy, K., /Ttirk.tcrc./, Yrltavar unvanr, TM, IX, 1951.
On the numerical composition of the Ancient'Irrrkish
tribal confederations, Act.Or. XXV, Butlapcsl, L972.
Qa[atay, S., il, Ulus ve Yiinetenler, /Cumhuriyetin 50. Yrldont-
mii Anma Kitabri, Ankara, 1974.
Tiirk lehgeleri iizerine dencnrelcr, Ankara, 1978.
Ebcrhard, W.,I\lrrahhar llan devrindc IIun tarihine kronolojik
bir bakrg, Bellcten, sayr 16, 1940.
Orta ve Garbi Asya hirlklarrrrrn ntedeniyeti, TM, VII-
VIII, 1942.
llirkag eski 'liirk luryanr lrakkrnda, Bellctcrt, sayr 35,
1945.
Conqrrerors and llrrlers, Sociul l'orces in I\Icdievel
China, Leidcn, 1952.
Ecsedy, H., Uigurs and'l\bctans irr Pei-t'irrg (7911-791A.I).), Ac-'
t.Or. XVII, I, 1964.
'I'ratle rnd War llelations betrveen the'l'urks and Chi-
na in the Second half of the Vltlr. Crntrrry, Acl..Or. XXI, Butlapcst,
1968.
Erarslan, K., Ilski 'l'iirkgesi isirn-tiilter, istanbul, l9ti0.
------------, Af i$irNevriiyi'niri. H o I o t t Pahl cvo n Mu ha nmrcd " Ris6-
lcsi, TM, XlX,lstanbul, 1980.
Erzi, H.A., Osrnanlr l)evletinin kurucusulrun isnri meselesi, TM,
vilvlil, 1942.
Esin,8., Alp Eahsiyetinin liirk sanatrnda giiriiniiilii, Tiirk Kiil-
tiirii, sayl 34, 1965.
Ordug (llaElangrgtan Selgrrklrrlrtru kadar'l'iirk Illikan

fehri), TAD, 10-11, 1968.
--------, "Kiin-ay" (Ay Yrlthz motifinin proto-Tiirk devirden
h6kanlrklara kadar ikonografisi), Vll, T.T.K., l, Ankara,1972.
'l'arkhan N izak or'l'arkh:tn'l'irek?, Journal of the Ameri-
can Oriental society, 9713, (Temmuz-Kasrm) 1977.
Irltt u hfet- iiz- Zekiyye lri l-Lrga t-i h'l'ii rkiyye", /Tii rk.terc./, ista n
bul, 1945.
Frankc, O., Geschichte des Chinesischen Ileiches, Berlin-Leip-
zig,l, 1930, ll, 1936,lII, 1937,lV, 1948, V.t952.
Fisher, A.W., Crimean'llrtrrs, California, 1978.
Fryc, R. N.,'lirrxrr rr-'l'iirxiin nnd Cent ral Asian llistory, Ha rvard
Journal of Asiatic Stuclics, 14, 1951.
C abain, A.v., I lrr n-'I'iirk Miinasebeti, II.T.T.K., istanbul, 1943.
/Tiirk.tcrc.l Kiiktiirklerirr tarihine bir bakrE, DTCF
Dcrgisi,ll,5, 194.[.
Alttiirkishce Grammatik, Leipzig, 1950.
Ktiktiirklerin trrihine bir bakr5, III, $ehir giiziiyle
step; DTCF Dcrgisi, VIII, -3, 1950.
llski f iirkgenin yazr dili, TDAY" 1959.
AJhb, xxxVl,3-4, 1965.
Die Staatliche Verlhssung tles Uigurisclren Konigre-
iclres von Kogo 9.-l3.f h.n.Clrr, XVl. Millctlerarasl Altaistik Kong-
rcsi Bildirileri, Ankara, 1979.
Ceng, R., Karaharrh l)evlet'l'egkiliifu, istanbul, 1981.
Goldcn, P.B., Ilazar Dili, TDAY, 1971.
Cokalp, 2., Tiirk l\'ferlcniyeti'l'arihi, islanbul, L34l (1924).
Grousset, R., l,'llmpire des Steppes, Paris, 1952.
Gyorffy, Gy., I)ie llolle des "BuSutul" in dcr alttUrkischen Ge-
sollschafl, Act.Or. XI, Budapcsl, 1960.
Hacn isch, E., I\{ongol i sche l\{iszellen, Wicshadc n, 1966.
Hantiltcln, J.R., Toguz-Oguz et On-Uygur, JA, CCL. I,1962.
Haussig, H.V., 'l'her4thylakts lixkrrrs iilrcr rlie skythischen Viil-
ker, ByzanLion, VIII, 1954.
l)ie Quellen iilrcr die zentralnsiatische Ilerkrf nlt der
europaeisclren Arvaren, CAJ, ll, l, 1955.
Haylt, 8.,'l'iirkistan Ilusya ile Qin Araslnda, istanbul, 197-5.
Hirth, F., Nachrvorte zur Inschril't des 'l'onjrrkrrlq ATIM, Il, Fol-
ge, 1899.
inan, A., Orun ve UliiE mesetisi, THiT Mec., I, 1931.
--------, Ttrk etnolojisini ilgilendiren birkag terim-kelime iizeri-
ne, TDAY, 1956.
Tuf-l]ayrnk (Snncak), Tiirk Kiilttirii, sayr 46, 1966.
Ulus Terimi iizerine, Makalcler vc Incelcmeler, Ankara,
1968.
izbudak, V., El-idr0k llaEiyesi, istanbul, 1936.
ilgtirel, M., XVII. Yiizyrl llnhkesir $er'iyye Sicillerine g0re Suba
Elhk, Miiessesesi, VlIl. Tiirk Tarih Kongresi, II, Ankara, 1981.
Kafeso$lu, i., *Tiirk'l'arihinde IUo$irllar ve Cengiz Meselesi",
TD, say 8, 1953.
IlarezmEahlar Devleti lhrlhi, Ankara, 1956.
---------i---r Selguk'un ofrrllarr ve torunlair, TM, XIII, 1958.
IA. mad. Malazgirt /M:rlazgirt Muharebesi Bahsi/.
iA. ma<|. Selguklular.
, sayr 1, Istanbul, 1970.
Tiirk ltiituhat felsefesi ve I\lalazgirt muharelrcsi,
TED, sayr 2,1971.
'l'iirk IlIilli Kiiltiirii, Anka ra, 1977,1984.
lA. mad.'I'iirkler.
----:--------,.Eski'l'iirklerde l)evlet Meclisi (l'Oy), l. Milli Tti rko-
loii Kongresi, istanbul, 1980 (baslhl tarihi).
. Ka;rlan, M;,'fiirk l)estanrnda Alp'l'ipi, lZ.Y. ToganArmalanr/,
lstanbul, 1955.
Karamanhoflu, A.F., "Si#k':sOzii Uzcrinc, /R.R. Arat iEin/, An-
kara, 1966.
---, Kutadgu-llitig'in diline ve adrna duir, Ti.irk Ktil-
ttirti, sayl9ft, 1970.
Krvfmcttin., Nehc-iil Icriirlis'ten dertencn'l'iirkge stizler, TM,
IV, istanbul, 1934. :
Klyachtorny, S.C., A prropos bes nrots Sogd lliirgiikiir llur;araq
ulysdel'inscripti<tltdeKul1.eghin,CAJ,Ill,4,l95lJ.
----------r------, LivEic, V.A.,'l'he Sogrlian Inscri;ltiorr ol'llugut Ile-
vised, Act.Or. XXVI, l, Budapcst, 1972.
Kollautz, A _ Miyakuwa, H., (ieschichte und kultur eincs Viil-
kerwandenrngszeitlichen Nomatlenvolkes; l)ie.fou-jan der Nlongo-
lei und die Arvaren in l\Iitteleuropa, I-ll, Klagcnturt, 1970.
Kozm i n, N. N. /Ti.i rk. terc./, Orh un dbideleri nr uharriri ..A t ts t " la-
kaph Yollug Tc,kin vc stnli ntcnsubiycti, TNl, V, 1936' Llisz.ltl, F., /TUrk.tcrc./, Kngan ve iiilesi, Ttirk Hukuk Tarihi Der-
K0priilil, F.,'l'iirk Rleltiyatr'I'rtrilri, istanbul, 1926' gisi, I, Ankara, 1944.
: -- te'- Ligcti, L., /Tiirk.tsrc./, llilinnriyen Ig Asya, Istanbul, 1946.
--- , llizans I\{iiesseseleritrilt Osmanh miiesseselerine
siri hakkrndit bazr miilnltazal:tr, THiT Mcc, I, 1931' Strr rprelqrres transriptions Sino'Ouigoures des Yrtan,
Iiski't'iirk unvanliirrna iit rrotlar, THiT Mcc' II, 1939' uAJhb, xxxll l, 3-4, 1961.
Altrn Ordrr'ya Ait yeni araEtrrmrtlur, Bclleten, sayr 19' /Ttirk.tcrc./, Asya llrrnlarr, bk. Attiln ve IIunlarr, istan-
1941. bul, 1962.
'l'iirk etnokrjisirre liit tarihi notlar, Bclletcn' sayr 26, Un Vocabullire Sino-Ouigorrr des Ming'Act.Or. XIX,
19.13. 2,1966.
Osmanhlarln etnik mengei, Bellcten, sayt 28, 1943. Mcngcs, K.H., Altaic ljlements in the llroto'Ilrrlgarian inscripti-
iA. ma<I. Alp. ons, Byz.antion, XX[, 1-2, 1951.
iA. macl. Ata. ----.-------, I)er'l'itel Kiir I lan Kart Kitay, UAJhb, XXIV, 4, 1952.
IA. mad.lleY. 'l'itles and organizational tertns of the Qytan (Liao)
iA' macl. Qavrrg. and Qara-Qytly (Si-liao),Roczntk Orlcntahstyczny, XVII, Krakow,
K(iymcn, M., Ilsiung'nr',1lar,n 'l'u-ku (T'u'kl) krtbilesi, DTCF 1953.
o'' On Some lxlanrvords lrom ttr via Turkic in old-Russi-
?;;"'; ill,il,oi,,,r,, u setgrr kt rr intpa ratorlufu ta rilri nde of rrz an, IF. Kdpriili.i Arma[anl/, istanbul, 1953.
isyiurr", DTCF Dcrgisi, V,2, 1947. Schrvierige Slavisch-orientnlische Leh nlrcziehrtngerl'
-
-----------, nl;l Ars-lan Zarnanr Selguklrr Askeri'tegkilitl, TAD' V' UAJhb, XXXI, 1956.
8-9. 1967. A Note on the comportntl titles in the proto'llulgari
Selgrrklu devri qiirlerine giire'l'iirklerin kiiltiir seviye' an inscrilltions, Byzantitln, XXVIII, 1958.
si, SAD, Ill, 1971. ------------o, Problemata Iitymologica, Studia Sino-Altaica,
Alp Arslan ve Zunritltt, Istanbul 1972' Fcstschritt fiir E. Hacnish zum. [i0. Gctrurststag, Wicsbadcn, 1961.
A[ Arslan Zalnant 'liirk'l'oplrrnr llityertt, SAD' IV' -------------,'l'he'l'rrrkic languages artd peo;rles, Wicsbadcn, 1968.
t975. Mcrgil, E., Iiars Atalrcgleri Salgurlular, Ankara, 1975.
Karahanlrlar, Ti.irk Dtinyasr El Kitabr, Ankara, 1976'
ri, Ankart, 1979. Minorsky, V., Atldenta to the Iludiitl ttl' ^ Alam, BSOAS, XVII, 2,
Kradcr, L., Qan-Qagrn and the llcginnigs of l\{ongol Kingship- 1955.
,' cAJ, l, l. Mori, M., On Chi-li-t'u (liltiibiir/l')ltiibir) Chi-chin (Irkin) ol'the
Kurat, A.N., l!'ski Slavcadaki'l'iirkge siizlere dair, TM, lV' 1934' 'l"iehl€'l'ribes, Acta Asiataca, 9, 1965.
Ilegenck'l'arihi, istanbul, 1937. Eski'l'iirk Tarihi Aragtlrmalarr, Ttlkyo, 1967.
-----------, Altin Oxltl, klrlm ve'l'i'lrkistan Ilanlanna Cit yarhk ve --------, Giik-'l'iirklerin l)evlet'l'egkitiitr, Diinya Tarihi, VI, Ttlk-
bitikler, Istanbul, 1941). yo,197 l.
Kttrat, A.N., Ilusya'l'arihi, Ankara, 1948' --------, Kuzey Asya'tlaki eski llozkrr devletlerinin teqkiliitr, TED-
, sayr 9, 19{ll.
1965.
'l'he 'l''rr-clriieh Concept of Sovereign, Acta Astatlca, 41,
'l'iirkile ve lltrsya, Ankarl, 1970' Tokyo, l9til.
IV'XVIII. yiizyrkla Karadeniz kuzeyirtdeki'l'tirk ka' Murakanti, M., On the Origin of the lieltlont "Stlytrrqtlal" ulldet'
vintleri ve dcvletlcri, Ankara, 1972' the l\fongol l).vnasty, Thc Toyo Gakuho,44, 3, Tokyo, 1961.
 Mtillcr, F.W.K., Uigurica,l, Borlin, 1909. Note sur les ?ou-yu-houen et les Sou-pl, TP, XX,
Zwei I'lirhlinschrilten aus tlen 'l'trrlanlhnden, ller- 1921,.
lin, 1915. TP, XXIV, 1926.
NCmeth, Gy., A Ilonlirglalri Mug5rarsdg Kittlukullsa, Bu<lapest, L'Bdition collective des Euvres de Wang Kouo-wei, Tp,
1930. XXVI, 1,1928.
/Tii rk. terc.l Orh u n kitabelerinin izahr, TDED, 7, 1946. Poppe, N., Mongolische Volksttichtung, Wiesbaclen, 1955.
Itegenek ve Knnranlann l)ili, Ttirk Dili, Bcllctcn, sayl Pritsak, O., Stammennamen und f'itulaturen der altaischen Viil_
14-l-5,19-51. ker, . UAJhb, XXIV, l-2, 1952.
/Ttirk.tcrc./, Ilrrntartn Dili, bk. Attila ve llrrnlarr, , is- -:---------, Der unteryang des Reiches des O{uzischen yabgu, /F.
tanbul, 1962. Kdpriilii Arma[anr/, istanbul, 1953.
Olbricht, P., Uclrida's lrrolegomenl zu einer Gescltichte der.Jo Yowrir und Kdwar, UAJhb,36,3-4, 1965.
u-ja.n, UAJhb, XXVI, 7-2,1954. iA. mad. Karahantrlar.
Ogel,. B., 'l'iirk krhcrnrn mense ve teklimiilii hakkrnda, DTCF The lrroto-Bulgarian Military inventory inscriptions,
Dergisi, VI,5, l94tl. Studia Turco - Hungarica, V, Budapest, 19g1.
Qin kaynaklurrna giire Wu-sun'litr ve siytisi srnrrlan hak- __
?ulleyblank, 8.G., Some Remarks on the Toguzoghuz problem,
krnda bazr problenrlcr, DTCF Dcrgisi, Vl, 4, 1948. uAJhb, xxvlll, t-2, 1956.
$ine-usu yazrtrnrn tarihi iinenri, Bcllctcn, sayl 59, 1951. Radl<lff, W., Das Kutatku Rililq I, petersburg, 1g91.
I)ofu Giik-l'iirkleri hakklntla notlar, Bcllctcn, sayr 81, Alttiirkische Inschriften der Mongolei, II, Folge pe_
t957. tersburg, 1899.
Orta Asya 'l'iirk'l'arihi hakkrnth bazr yerti araqtrrntalit- Versuch eines Wiirterbuches der Tiirk-Dialecte, I_IV,
nn tenkidi, DTCF Dcrgisi, XVII, l-2, 1959. The Hapue. 1960.2. baskr.
--------, islnnriyetten iince'l'iirk kiiltii r tarihi, Anka ra, 1 962.
Ramste<lt, G.J., Alttiirkishe untl Mongolische Titel, MSFou, 55,
Sino-'l'rrrcica, Tai pci, I 964.
Hclsinki,1951.
,Uber die alttii rkische Scharl (sii-lxrsclu) -Wii rdc, CAJ, Vl I I, l, I 963. Rdsonyi, L., Tuna Ilavzasrnda Kumanlar, Belleten, sayr 11-12,
--------, Caca lley vakliyesindeki bitzr iinvan ve kigi adlan hlkkrn- 1939.
da notlar, SAD, ll, 197 l. Selgiik adrnrn mengeine dair, Belleten, sayr 10, 1939.
--------, 't'iirk kiiltiiriiniirr geligrnc g:r$:rrr, l-ll, istanbul, 1L)71 Sur quelques categories des noms de personnen en
(10(X) Tcmcl csor n. 49,50). Turc, Acta linguistica, Budapest, III,3-4, 1953.
liski 'l'tirk-lnrn kiiltiir ilir;kileri hakkrnda notlar, /lran Tiirkliikte kadrn adlarr, TDAY, 1963.
$ch in;a hl r$rnrn 2-500. kuruluq yrltl(intlntti nc At'nurgrn/, istunbul. Kuman 6zel adlarl TKAY, III-VI, 1969.
t\t7 t. Tarihte Tiirkliik, Ankara, 1971.
'l'i'rrk l\{itol<rjisi, Ankant, 197 L -----------, The PsychologSr and Categories of name giving among
'l'iirk kiiltiir tarihine giriq, l, Ankara, 1978. the 'l'urkish peoprles, /Hungaro,Turcica: Studies rn Honour of Juh-
lliiyiik IIun iirrpnratorlufn tarihi, I-ll, Attk:lra, l9fJl. us Nemeth/, Budapest, 1976.
Pclliot, P - Hambis. L., Ilistoiredes Carnpagnesele Oengis Klran- -.---------, Remnants of'l'heophoric names in Turkic namegiving,
, [-cidcn, l9-51. Belleten, sayr 182, Ankara, 1982.
Pclliot, P., l,'Origine tles 'lbu-kirre nonr clrinois dcs 'l'urcs, TP, Riistinen, M., Versuch eines etymologischen Wtirterbuchs der
xvl, 1915. Tiirksprachen, Helsinki, 1969.
 SamoitoviE, A-N.; Cudu Ulusuinrla payza ve baysava
oait' fffif Thomsen, V., /Ttirk.terc./, Mofolistan'da Tiirkge kitabele4 TM,
Mec.II,1939.
III, 1935.
-'--i-.n-*i0,,
W., /Tiirk.teic.A Eski Tiirklerin Dini, TDED, XI[' Togan, 2.Y., O{uz Destanr, istanbul, 1972.
Td[u5eva, L.Ju.,'l'hr.ee letters of Uighur princes, Act.Or. XXIV-
1965.
-- -sertkaya,
O.F., Eski Tiirkge Twq'T$nvq - TOG'TOOG "rug" ,2,197r.
kelimesi uzerine, Tiirk Kultiiiii Araqtrrmala', XVll-Xxllt-2,
An- Turan, Q., Qingiz Arh llakkrnda, Bcllcten, sayr 19, 1941.
---------, Ilig unvanr hakkrnda, TM, VII-VIIl, l94Z.
kara, 1983.
Siiratori, A., A Study on the titles Kaghan antl Katun, Toyo Bun- .kara,---:-::--,'l'iirklin
1944.
de{it't'erkeil, Ti.irk Hukuk Tarihi Dcrgisi, I, An_
u"'
l-113-u- --- -, /Tii rk. terc./, Ka ghan u n'a nrnr n menEei, Belleten' sa- Tiirklerde hukrrki sembol olarak olq Belleten, sayr 35,
1945.
yr 36, 1945.
' -
Spuler, 8., /Tiirk.terc./, iran Mo$rllarq Ankara, 1957' _ -:--:-----, Selguklular Tarihi ve Tii rk-isl0m Medeniyeti, is Lanbul,
----------, Die Goldene Ilorde, Wiesbaden, 1965' 1969, 2. baskr.
----------; Ilistory of the IVlopgols,l,ondon, 1972' _ UzunEarErh, i.H., Osmanh Devleti'I'egkildittna Medhal, istanbul,
Siimer, i'., Og,rito"o 6it tleitani mahiyette eserler, DTCF Dergi- 1941.
si, XVIII,3-4, 1960'
---------------, Tu{ra ve lrengeler ile }'eiman brryuruldulara drr
_
Siimcr, F., Kara Koyunlular, I, Ankara, 1 967.
ir, Bclleten, sayr 17-18, 1941.
---------, Ofuztar ('Iiirkmenler) Tarihleri'Boy Teqkildtt Destan' UEer,M.,}.olkkrrumriztlaEl(il)'MilliKiilttir,Sayl9,1981.
larr, Ankara,'1972,2. baskt. Anonirn Ilalk Edebiyrtrnda El (il), Tiirk Kiilttirii AraS_
Szilsz, B., A Ihi nok tiirt6nete, Attila N a grkirdyrB udapest'
1943' tlrmalan /E. Esin'e Armalan/, Ankara, 1986.
qcqen, R., ltilnfet Ordusunun Menkrbeleri ve Tiirklerin Fazilet' . Yiciry, P., /Tiirk.terc./, Ilunlar Avru;la'da, bk. Attila ve Ilunlan,
leri, Ankara,1967. Istanbul, 1962.
Vdsdry, I., A Contract of the Gremean Khan Miingh Giray and
$ami, N., Zafern0me, Ankara,
1949'
- -
ianeri, A', Miis0meretii'l'Ahb6r'rn Tiirkiye Selguklulan devlet
the Inhabitanis ol'Qirg - Yer l'rom t479l7g, CAJ,26,lgg}.
Vladimirtsov, 8.Y., /Tiirk. terc./, Mo{ollann igtimai'leEkil6tr,
--
tegkilStr baktmtndan deferi, TAD,lV,6-7'l?g' ^ .
Ankara,
----------, Tiirk Devlei Getenefi, Ankara, 198L, 2' baskl
1944.
Wen-Shen, Tsai, Lr T€-Yii'ntin mektuplannagOre Uygurlar, Ta-
Tanyu, i{., Tii.x toresi iizeriire yeni bir araEttrmd, itaniyat
Fa-
XXIII, Ankara, 1978' ipei,7967.
-'--iuytoti
ktltesi bergisi,
A., Divanii Lfgat'it'Tiirk Terciimesi,TM, VII-VIII' Yakubouskiy, A.Y., /Tiirk.terc./,IX. ve X. asrrlarda itil ve But
TM, XI, 1954' gar'rn tarihl topeigrafi si meselesine dai r, Belleten, say t 62, 1952.
-- 'i"tbivanti Lt gat-it-TUrk Terciimesi,
1942.
Karahanllar devrine oit
in, $., Uylur harlleriyle yaalmrg
SAD, IV, 1975' Yaltkaya, $., ilhanhlardevri idaritegkildtrna dair, THiT Mec. I-
tarls satt5 ienetleri,
Tekin, T., On a Misinterpreted Word in the Old Turkic Inscrip-
1,1939.
UAJhb,35, Wiesbaden, 1964' Yudahin, K.K., /Ttirk.terc./, Krrgrz S6zlii{ii, I-II, Ankara, 1945,
tions,
----T"r"un,s.,nshiTiirkgelloylavellasasanlarriizerine"'TDAY' 1948.

,L977. V'
Thomsen, V., Inscriptions de I'Orkhon d6chiffr€es, MSFou' Zaja91low-ski, A., /furk.t erc.l,ll,azarkiiltiirii ve varisleri, Belleten,
say 107, 1963.
1896.
 KISALTMALAR
Act.Or. = Acra Orienralia (Budapest).
Act.Or.Hung. = Acta Orientalia Hungarica (Buclapest).
Altt.Gramm. = Altttirkische Grammatik (A.v. Gabain).
ATIM = Alrrtirkische Inschriften <ler Mongolei (perersburg).
BSOAS = Bulletin of the School of Oriental ancl African Srudi-
es (London)
CAJ = Central.dsiatic Journal (The Hague).
DLT = DivAn-[ L0gat'ir-Tii rk.
DTCF Der. = Dil ve Tarih-Co[rafya Fa kiiltesi Dergisi (Ankara).
ETY = Eski Ttirk Yazrtlan (H.N. Orkun).
EUS = Eski Uygur Sozltilti (A. Caferoflu).
CMS (NS) = Gibb Memorial Series A.,lev Series/ (t-eycten).
HJAS = Harward Journal of Asiatic Studies (USA).
HMK = A Honfogla16 Magyarsdg Kialakuldsa (Gy. N€meth)
Ir: Irk Bitig (H.N. Orkun, ETY).
IA = Isl6m Ansiklopcclisi (istanbul).
iTED ='ist6m Tetkiklcri Enstirtisi.i Dergisi (istanbul)
JA = Journal Asiatique (Paris).
KB = Kutadgu Bilig.
KS = Krrgrz Sozlilfii (K.K. Yurlahin)..
MSFoU : Mdmoire de Ie Soci€t€ Finno-ougriennc (Helsinki),
Ph.T.Fund. = Philologiac Turcicae Fundamenra (Wiesbaclen).
Muha.Lugateyn. = Muhakemet-til-LOgateyn (AtigirNevdi).
SAD = SelEuklu Aragrrrmalan Dergisi (Ankara).
SPAW = Sizzungcnbcricht dcr prcussischcn Akademie dcr Wis-
senschaften (Bcrlin).
TAD = Tarih Araqtrrmalarr Dergisi (Ankara).
TDAY = Tiirk Dili Araqrrrmalan yrlhfr.(Ankara).
TDED = Tiirk Dili ve Ectetriyarr Dergisi (istanbul).
TED = Tarih Enstiriisti Dcrgisi (istanbul).
THiT Mec. = Ttirk Hukuk ve iitisat faiitri Mecmuasr (istan-
bul).
TKAY = Tiirk Kiilrtirti Aragrrrmalarr yrlh$r (Ankara).
TM : Ttirkiyat Mecmuasr (istanbul).
TP = T'oung Pao (Paris).
T.T.K. = Ttirk Tarih Kongrcsi.
UAJhb = Ural-Altaische Jabrbticher (Wiesbacten).
 Bag:5 Beg-tun:6 Boyla:9,10
Alp Han: 94 5,8,9,28,30,38,5 6,61,62,63
Baga:4,5 Begiim:8 Boyla Tarkan:9,42
Alp $alcr:93 ,73,77,83,84,85,88,1 06
ASrna: 33,56
Baga-Qon14 Beh:5 Boyla Baga Tarkan:4,40
Alp Tarhan: 42
ASuk bk. Iguk: 98
Bagan:4 Bei:5 Boz-aba:2
Alp Tegin:94 Baga Tarkan:4,42 Bejlel0 B<igde96
DIZIN Al Tamga: 84
Altan Uru$: 90
Ata:37
Atabeg:3
Bagatur:4
Bagatur Tudun:53
Bek5
Beki:7
Bciri Tarqan:42
Ata bitig:68 B<iri-tegin:rl8
Altheim,F: 5,6, 1 4,18,79,:26
Atalay, B:
Ba$r:95 Beling:96 Bolii- Han:11,76
Baka:4 Bennigsen,A46 B6giirlemek96
A ' zg,zl,q q,+5,ils,49,5 5,5 9,60 44,58,59,62,106,108
Baklria (Belh):61 Benzing, J: 9 Bcigti Kagan bk. Kapgan
,62,68,79,88 Atahk 16
Balgak:95 Berge:Z,96 Kagan:12
Abbasf:41,94. Altay: 33,60,65 Ata Saghun: 32
Ataman:36,37
Ban:4 BeyBahk19' Brockelmann, C:25,
Atxlullahoflu, FI: 46 Alun Ordu:7.47 Banarh, N.S:97 Begerl iev;V:29,57,58Beve 45
Ab-gad:33 Altun Kgrt Ilaglt Ata Qermetmek:94
Bang,W:6,?2,25,?3, ridge; H:40,45 Brutzkus, J:23
Agt!:66 Sancak:88 Ate$; A: 23,5'1,107
30,45,59,63,74, Bey bk. Beg:44,51,71 Budisul7,9l.
Agura: 54 Altun Tamgan tar- Atr:3
75,82,85, Beylikgi:8 Buga tarkan:41
Afganistan: 61 kan:40,52 Atlt!:94
Barhebraeus:46 Bi:-5 Buhara:18
Afrasyab: ?A,3O,49'94 AlturTanm:49 Attila:20,28,55
Av ar; 27,29,30,31,52,5 4
Barthold, W:7,26, Big:5 Buku:l0,ll
Ajrcr:66 Amir:7 30,34,46,59, Biklun:6 Buku Cin:11
Afrcr Ulugr: 66 Anrir dad: 7 AvrupaAvarlart:
63,78,80,99 BilgeKagan:3,4,6,8, Buku Han:11
Agr:66 Amir al-cuyug: 7 4,23,28J3,57,64;65
Basar-aban2 t 1,79,24,33,34,36,40,4L,48 Buku Tegin:11
A l{sicn liad (l}ilge Anrir al-umara: 7 Avrupa Hunlart: 20
Basrg:95 ,52,73,8r,93 B ulgan 4,19,27,29,33,4L,5
$ad): 33 Anadolu: 94,103 Ay-aba2
Ay birigi;94
Basmrl:19,25,81 Biliik96 4,55,
Ak-l-lun: Z(t,?A, 30' 48, Ansa:33 BaSak:95 Biruq:12 58,65,68,106
5(t. (t2 Apa:2,35,44 Ay-gu:62
Bag Bitig:68-70 Biti bk. Bitig:67,68 Bulgar Hakanlar
Ak-Kafan:23 Apa-qad:33 A,lgucl-2,3,62
Bagla-gu:62 Bitig:67,68 Listesi:65
Akurct: 93 Apa Tarkan: 40 Ayluc tarkan:3
Ba5la-gu:62 Bitik Ta1:70 Bulun:96
Ala'titl-din Muhanrmed: Apa Ta-kan: 2 Ayrrg:95
Bagnak er:95 Biteggin:68 Bumrn:23,30,33,56
51 Aral:33 Ay-$a:33
Battal, A:46 Bizans: 1 4,1 8,25,28,33,42,5 Burgugan:11
Altdldi, A:40,44 Arap:76 Ay Tannda kut bulmtq
Bayar:5 3,59,83 Buqaraq ulug:89
Alnga:66 Arat, R.R: AIp lSilgc 78
Bayrku:15-21 Blagkovig, Y:54 Buyruk:1 1,12,13,41,
Ali'fcgin: 18 1,3,6, t9,59,62,66,68,69,7 0 Ay Tannda kut bulmtl
Ban:67 Baiola:9 65
Alman:46 ;t 5 :1 9,82,8s,U,89,93, 101, Alp Kiiliig Bilge
'Alp: Bazin,L:l'[,,14,36, Bod(Boy):70,71 Buyruklor:12
11,21, 93, 94 to2. Kagan:78
Ay Tanrrda kut bulntg
65,81,88 Boduu: 7l-73,75,86 Biigii:72
Alp-A$act:94 Ankan:28 Begkem:95 Bodun bitigi:68
Kiili.ig Bilge,78
Biiyiik'Han:38
Alpagrl: 1 Arkrg:66 Beg(Be$, Boodberg, P.iu30,31,85
Ayuk,67
Biiyiik Yabgu:56
Alpagut: 1,45 Arpad: 17,20,29,55,65 Bey):5,6,7,8,15, Boila:9
Alp-Argu:94 Arsal; S.M: 5,21,59,'l 5,7 9 Ayukr:67
Alp-Argun:94 Awcr Tarkan: 42
Beg Arslan:8 Bojla:9 C
Arslan Hoca'Iarhan: 47 Beg-Bars:8 Bo-kolabur:29
Alpakyay:94 Arslan il{irgiik:11 Az:.2L
Bcg-Qor:14 Bombaci, Cabgu bk. yabgu.58-59
Alp Arslan: 94 Arslan 'larhan:42 Azak:95
Begeg:7 A:8,7 5,19,27,22,23,33, Caferollu,
AIp Direk: 52 Arslan yalrgu: 57 Azerbaycan: 1
Beg er:8 34,36,48,5 6,62,63,7 2,7 8,7 9 A:1-3,14,,17,22,23,
Alp cl etmiq:21 Asen:33 Azmun, Y: 107
Begi:5,7 25,44,49,59,60,62,
Alp-Er FIan: 94 Asparuh(Esperiitr)bk.Igba Beglerbeyi:7,8, Borg:72 78,79,81,94,
Alp llut'uer:21 ra. B BegtaE:& BoEug:72 Cebu bk. Yabgu:59
Alp Er Tunga: 49, As'lhrhan: 42.43 Beg-Tigin:8 Boy:6,12,82,89
q1 CelAliye FIatun 51
.A-strahan: 4J Babacrk:3
Bpg-fimur:8 Boyar:10 Crnd:11
Alp-Gtty 94 .dsyal'lunlart: BaEI!:67
CengizHan:?J|,90 Qek:54 4 -5 5,60,62-6 5,68,69,7 t,'7 9 7 1,7 4,'7 6,7 7,81,83,84,n -9 Golden, Haza r'la r :3,5,2O,21,23,27,

Chao Hun Qekoslovalrya:54 ,81 -85,90,92,93,97,99, 1,93,96-98,1 01 -103,106-10 P .B :l 4,20 -23,3O,,32 -35,42 31,33,47,4 4,47,52,53,5 6,5 I
Dwleti(Birinci):37 Qr!rlwar okr:97 l0l,l06 8 ,44,47,53,59,60,62
Chao Hun Qrn Bitig:69 Dokuz O!uz: 10,21,41,96 EEkinciu:73 Gcigiin Ollu:78 hazarDenizi:64
Dwleti(ikinci):3? Qrrguy:97 D<iregene:51, Etrtisk:44-47 Gcikalp; Z:74,'18 Hazar $ehri:28
Chavannes,Ed: I 3-L523,34 Qigil:54 Dulo:65 Etsin:43 G<indcr:98 Hrrvat:4,64
,39, Qin: 3-5,7,8,1 2,1 4,1 5,21 -23 Dunlop, Et-taberi:59 G<ik T'ann:78 Hie-li:23
42,53,5 4,5 6,58,62,63,82,83 ,25 -n 33,34,3 5,36,38 - 40,4 D.M.23,42,53,59 Grik'famga:84 Hiep-lro:62
2,47,49,5r,s3,54, F Grik-Ttirk2,3,8,10-1 5,17, Hind:35
qhePPutukh bk. 5 6,57,61 -63,67,7 7,'.l 2,7 8,8 E 1 8,2r -23,26 -29,33 -35,39 - 4 Hindistan:8,64
yabgu:-59 2,85,92,93,|N Fars:76 2,44,18,52- 5 4,5 6-5 9,63-65 Hind-Avrupa:60
Ch'-chin:15 Qingiz,8l E\i:64 Feher, G:29 ,7 2,7 7,'7 8,80 -83, I 0 I, I 06 Hind Tiirk
Ch'i-li-fa bk. ilteber:21 Qoban:13 Eberhard, Feng:30 Grck:47,60,62,68 impaiatorlu ju:41
Crda:97 Qogr:97 W:10,11,20,28,37 -40,43-4 Fergane:35-42 Crousset; Il:46,60 Hirtb,
Ciabe bk. yabgu:59 Qogr Tirek:52 5,61,(t3,73, Fin-Ugor.23 Cy<irffy,Cy:9,1 2, I 3,31,34, F:26,39,42,44,56,62
Cibga bk. yabgu:59 Qokal:97 Ebiilgazi Bahadtr Fisher, A.W:46 35,55, l-liuen 'Isang:83
Cibgae bk. Yabgu: Qor:13,14,82 Han:16,17,58 Franke. O:30.37. 57,62 Hive hanh!r:16
59 Qorpan Tarhan:42 Eckhart. F:43 38,63 Gyula trk Yula:65 Flogo:19
Cibgo bk. yatrgu:59 Qutga:12 Ediz:89 Frye, R.N:.45,60 Ctircii:59 Ho Ta-kan:42
Cibu bk. yalrgu:59 Q'u-lo:23 Eftalit bk. Ak-l'lun:56-62 Fu-kii bk. Inel Ka- FIolen:24,32,58
Clauson, G.1,4,7,9, Qur bk. Qor Egir:98 gan:23 H Hsia:37
10,14-1.8,20,24,26, Quran:98 Egrek:6 Ilsieh:39
29,30,34,3 5,40,42,4 4,5 0 - 5 Quvag:42 El llilge Flatun:8 G l16cip:51,84 I Isieh-chin:15
5,60,62,65,67,',l 7 -7 3,'l 3,7'l Quwr:44 El-Bir0ni:45 Haenisch:44 IJsieh-li-fa bk. ilteber:21
,79,80,8 1,84,88, 90 -93,97,9
El-l-Iarizmi:45 Gabain, Hagan bk. Kagan:22 I-lsien Wang:8
9,106 D Elg:19,20 A.V:2,8,1 l -1 3,I 7,19 -23,25 Hakan trk. Kagan: I Isi She-hu ko han:56
Courteille,. P.d.:43 Elegeg:40 ,30,36,4 4,4 5,48 -5 0,5 2,-s 4,5 22,27,37,44,88 I lsiung-nu 6l
Cula bk. Yula:65 Dandanakan:58 Ellah:20 5,57 ,tr6-68.7 I ,72,'15,'17 -81 Halag:64 I-Isiieh-yen t'o:56
Cuveyni:11 Dargan:46 El Oge:51,55 ,88,90,94 Llambis,l-: 14,90 Hutt :1O,2 1,26,37,39,4O,60
Czegledy, Davul:88 El Ogesi Inangu Bilge:17 Gandhara:-53 llanri:53,76 ,63,103
K:21,22,59,68,72 Dede Korkud:6,75,90 Enreccn, F:43 Gardncr; I'.M:60 Hamilton,J.ll: Huttal:42
De Eraslan, K:19,(>Z Gayrr trk. Kadr:22 2,4,9 -1 2,2 I -24,30,32,43,48 I Iu-yti:26
e G
,83,
root:8.38,56,62,(t3,'7 3,7 8 Ergin; M:ii,19,66,
7l.75,77 ,81,84,90,
Cavrr han:22
Gazncli Mahmud:9.1-95
,19,57,5 5,62,7 5,76,78,8 1,8
I
bk. QavuE:92 84,lOfi 95,96,97 Geng, Han
Qbq
Qgatay lehEesi:1,7, Dib-Yavku:58 Erkin:13,15,82 R:20,22,36,4 4,45,5 0,6,1,73 bk. Ka n: I 6,24,2-5,27,38,5L, Iduk:19
16,17,18, Diogencs, R.45 F,rmeni:.Zl,22,25,47, ,94, 56 Iduk Kur, bk. idi Kut:81
43,49 Diviln-i.i 53,59 9-5,100,103,108,109 Han-bahg:2lt Igeggr Beg:8
ggatay, S.1r4550s276 L0gar'ir rli.irk: 1,5,7,8,12,13 Ernteniye:42,47 Gerdizl:33 I'lanlar Hanr:25 Ihe Hulotu:14-52
Erzi;A.S:43 l6 Ilgar:98
$!n Bey:7
Eni;11.A:37
Gez'.98 Hareznr:
Qakul:2 1 5 -17,22,U,30,32,36,4 4, 4 Gezir:.51 I larcznlahlar:l I ,18.94 lltmga bk. Altmga:66
8-s l,53-55,58, Esik:68 Cirautl, I'lalun:3 l,(r3 lmga:73
$lq:97
Qapar:18 ,58,62-78,80,81,83-86,88-1 Esin, E:42,78,83 R:2-4, 1,, I 2, I 2, I 1,t 6.19.21 Haussig;I l.V:2.5,53, lnal:1-5- l6
09 Eski Uygur 54,59 Inal Qor:16
QavuE:92
Doerfer;G:2--5, 1 0, 12,13, I Sozliijti: 1,,{,5,8,10,1318-2 Inal Oz:17
Qavuq l'un Tarxan:42 25,29,33,31,36,37,4 t,18,52 I-layrt;8.16
5,16,19, t,24,27,30,49,50,5 2,5 5,64. ,59,62,7t,72, I Iayy:i n ;A:24,30,67,68,77, lnak:15,16
Qercnris:76
21,22,24,26 -26,3 I 034, 4 0,4 (t6,(t8,69, 7 3,7 9 -83,9 1,9(t,l 03, I 07 83.9-5,9(r, I 02, I 07, t 09, Inang: l5-17
Qerig:97
lnang-Beg.17 ilig tlcg:20,?6 94,106 Kapga n: 1 4,1 6,23,28,29,33 dti:31 K<ipriilii;F: 1,3,5,7,8,1 1, l8
Inangu Apa Yargan ilig-han:20,27,16 irkin bk. Erkin ,70,72,',t3,9r Kengel:77 ,32,4 6,64,'t I,U,92,9 4, L 03,
Tarkan:2 Ilik-er:20 isldv.4,10,25,37,42 Kaplan, M:94 Kengliyti:77
lr:12,13 il inang trrak:76 iskender:43 Kara-beEkem:95 Keng'Icngrim:50 Kdrtg:101
Iqbara:18,23.52 IJi-khagan:23 istenri:42,56,59,83 Karagur:99 KeriE:100 K<is:88
Igrk:98 il itniE Tigin:?6 iga: 3l Karadeniz:55 Kerjii:100 Krivrtig bk. Kcibri.ige:77
llledtik:76 l$ao:l: I(ara-tlan:22,95 Kesme:10O K<ivriig:88
i ir-rig utr. itig
ll-lig bk. llig
Iyn:33
Iqbara bk.lgbara:52
Ka ia -Fla
27,936j1,55,
n h:?, I 8,2O,22,24, Ke1:100
Khandikh:31.
Kciymen, M;38
Kciymen, M.A:2,17,
ibn Ltattuta:85 lllig:76 iEbara Tamgan 64,94 Krpgak 2,7, I l, 1 6 -18,22,24 44,58,7 2,92,9 4,96, I 07, r 09
ibn Fadlan:1-5.31 Il-kagan:23 Tarkan:40 Kara Hitay.27,5l,84 ,27,52,(t5
ibn l:atllan Il KatntE:76 iEi:63,64 Kara l-logo:19 k r gz: 5,1 7 .2 1.,23,24,41,42 Krader, L:24
Scyahatne me$i : 23,42,44,5 Il Kaya:76 Iqkiim:76 Karaim:l ,7 r,72,96 Krum llan:28
8 ll Kirntiq:76 izbudak, V:66,84,94,9? Karakgt:99 Krnnr:46,84 Kuan:77
ibn l{urda'Jbih:44,46 Il Kudatmrg:76 Kara koyunlular:41,43 Krvemeltin:107 Ku['ran:43
ibn RustaS3 ilsirc:7ti J Karamanho$lu,A.F:64,80 Krr-Ya$r:100 Kuga:57
itrn Tarhan:43 il Tatgu:76 Kryrm:100 Ku nt a n : 1,2, I 6,27,47,52
itrrahinr Yrnal: l? lltcl>er:Zt,22,53,76 Japon:38 Karagar:57 Kiev:23 Kundagrk:31
il-regin.48 Jenuye bk. Tanhu:37 Kara Tiirgiq:57 Kigfirsi.ik t6ri.i:88 Kupan:29
ie As)'a:tc
ll temir:76 Juan-juan:21,26 Karay:33 Kimek,24 Kur:101
fe boYla:10
Ig buyruk:ll i lt crit: 33,-5?,?3,?ri, Justi, F:35 Kara-ytis:1 KiEilikS? Kurat, A.N:13,14,
lEirgti Boyla:10,19 il tirgek:76 JustiniaD:31 Kargu:99 Kiqin Kavhan:28 23,29,43,4(>,47,59,(t5
Igkin Er:98 ll-rdrtisti:76 Karluk:1 1,1 4,15,21, Kiq Kurnran:L00 Kurday:68
Igreki: l8 il-tutnrrl:?6' K 32,51,52,57,6 4,7 0 -7 288 K'i-tan:48-52 Kurgan.l01
Igiirgti Kagan:19 Il Ugcsi:54-76 Karolenj:54 Kitay:71 Kuruklug:102
Idi:19 Il Ugcsi Ata:76 Kabay:89 Karvr Ya:99 Kloproth'v:64 Kurultay:85
idi-Kur:19,25 Il Orgin:76 Kagul:99 KAEgarlr Klyachtorny;S.G:35,'11,60 Kurs Yavku:58
idi-oksrz:82 Il Yrgmrl tcng- Kacltr:.Z2 Mahmud:7,24,4 4,94,99,10 ,89 KuEan:60,61
idit-Birig:69 rim:76 Kadphises I:60,61 '3,108,109 Kolabur;29 Kurvr-guvag:83
itrgic::s ityas Tarhan:46 Kafeso$[u,l:2-4,6,I7,12,14 Katrr bk. Kacln2? Kolavur bk. Kolabur:29 Kutadgu
Ikhe Khi.iqotii bk. Ihe Im:98 ,17 -20,22,23,31,36,37, Katrr Buku I'lan:7l,22 KogoE:101 Bilig:3,5-8,12, 16,20,

Huptu:40 inatlu'cl-dcvlct:51 40,42,44,57,52,5 5 -60,62,6 Katun:29,30 Ko-ho+un bk. FIatun:30 24,27,48,50,5 1,5 5,59,62 - 6
I-kin:15 inal:44 7,68,7 1,7 2,7 5,7 8,80,82,83, Katutlug ok:99 Kol:101 8,7 0,'7 1,7 4,7 5,7 7 -80,
it:s -l,zo,z8,l z -16,82,85 -8 inan; A:81,88,90,91 85,87-9-,94,106 Kaukhan Isbul:29 Kol lautz;A: 26,5 4,61,64,65 83-91,93,94,97,
7 inangu ApaYargan Kaftasya:21,23,2{i, kaviya:29 102,103,105,108
il Alnr19:76 Tarhan:17,40 56,76 Kavhanos:28 Kore:21,49 Kwan:27
Il A,lmq'l'igin:76 innncu'Ialhan:42 Kagan:22-?1,30,41, KawEut:77 Korug:100 Kut:19,77.80
ll-Bilge:?{i inang:? 't2,73,82 Kayr-lnal:17 Ko!-at:101 Kutlug:76-78
Il l3uga:7fi Inang Bey: 18 IQrlwa:99 Kayr Han:58 K'o-tun bk. Katun:31 Kutluk Boyla:9
Ilgi Bilgeler:76 Inan l'ldtun:18 Kan:24,26,?3 Ka:lak:5 KovEantak:l0l Kutlug lnanE:18
Il-evi:76 inan'l'arkan:42 Kan Ata:9 Kazan:|,42 Koznrin, N.N:3, Kutlug Baga
inan Tirck:51 Ka n-Chou(Turtan):2Kan Kazan hanh!r:46 Kritrrtige:77 'Ihrkan:4,40,-54
it-etn:iE yatrgu:ri2
Il-giin:75 inang. Yabgu:18 -tcgin:48 Kazri bk. KadnZ? Kcik-Ayuk bk. Ayuk:67 Kutlug Bilge kiil
Ilgiircl, M:93 Indo lskit:60 kanar-tigin:48 Kedtik:100 Krik-Sagun bk. Sagun:32 Kagan:57
Ilhanh:7 inel Kagan:16,f)3 K'ang-kiu:{i0 Kemgik-Cirgak:65- 'Kdk-Tiirk trk.G6k-t iirk:5 Kut Saqun:78
i-li:zo Ira n: I 8,2-5,29,30,32, lQrnhk:77 89 K6l-irkin:44 Kut Tirek:78
ili$tl.g,2(t,2'7,5 1,7 6 32,31,35'39'(r()' Kapagan [rk. Kapgan:28 Kende trk.Ki.in- Krini:87 Kuyag:102
Kuzey Liang Hun 9l Moses:59 82 Pacikull:26 Rus:23,47
Derrleti:37 Lou-lan:37 Mo-tun: 5,6,37,60,7 7,88,10 On $ad:15,34 Pais,D:31 Rusya:l
Kii:80 6 On'I'arkan:42 Papatzin:3
k0be-Yankl02 M, Mukan:23 On-tige-z:55 Parker:25,63 S
Kiisiik Hakan:23 Mabeyin:84 murakami;M:46 Oq-tegin:82 Pegenek: 13,14,23,
Ktil Buyruk2 Ma car : 4,-1.2,73,17,20,29,3L Munkacsi;B:32 Ordu:83 27.29,47,52,65 Sabar:23
Ktil-Qor:14,35,81 ,p,41,43,s5,57,65, Musa yabgu:18,57 Orhun:10 Peh:5 Sagun:32,44
Ktitli-9or:14 Macaristan:1,9 Musa tegiri:55 Orhun Kitabeleri:2, Pehlevi:35,60 Saka:35,60,61
Ktil-19-Qor:14 Macartney;C.A31 Mu-tsung:42 4,5,9,:t1,133,17,18,2027,30 Pelliot; P:8,14,22, Sak-sak:102
Ktil Erkin:15,81 Mackerras,C:42 Mtiller, ,%,40,48,52,5 6,64,78,81,8 25,26,?A,?A 3W,31,49 5 6,6 Salgurlu:51
Kiil elteber:21 Malamrr:28 F.W.K:9, I 6,39,42,63,7 4,9 2,85,89,92,93 2,90,92 Samanf:55
Kiiliig:80 Malazgirt:45,94 2 Orkun; H.N:1,2,4, Pen:35,36 Samara:42
K{iltigApa:2 Manas:44 4,78,U,?0,41.,42,52,
9,13,"1, Peygu:(t2 Samoilovig;A,N:84
Ktiliig Bilge:80 Mangu:10,22,38 N 52,57,62,8:1,94, Pi:5 Samoyed:76
Ktil Tudun:40,52 Mani:78 Orta Asya:35,47,68 Po:5 Sdsdnl:5,56
Ktin:71,75 Maniheizm:11,72 Nagy-Szent-MiklosNa Orta-DoluHunlan Pope, N:46 Saqlab:32
Kiin birmig tarkan:42 Marquart;J:9,22,28, Tu-liu $ad:33 bk. Ak-Hun:56 Porphyrogennetos;IC 10 Saragur.l5
Ktinde bk. Ktindti:3l 42,58,59 NCmeth, Gy.:1,9,13, Or-tegin:48 Preslav:9 Sarr nehir:76
Kiindii:31,32 Mauses Dasxuranc:S3 7 6,18,20,23,28,29,3t,33,36 Osnra nlt:5, I 6,27,3'1,43,83 Priskos;14,15 Say:102
Ktindtir:32 MeiJu g'o:11 ,42,43 -47,53,58,62- 65,81,,9 ,92,103 Pritsak, Schmidt, w:37
Kiindiir Kagan:31 Melik:24,50,58 3 Osman Gazi:3? O :9,20,22,42,58,59,93 Sha-tan-mi:56
Kiin-Han:28 Melike:50 Nicephorus:53 Olag:83 P'u-ku bk. Buku Sha-t'o:11
Kiinlii:32 MelikEah:51 Nizam i.il-millk:20, Otag-r l{iimayun:83 Pulleyblank, .Sh€-lun:26
Ki.in-togdu:86 Menandros:2t59 55 Otrar:?2 E.G:10,26,38 Shiratori; K:25,266,N,37,3
Kiinl5,80 Menges, N<ibet:77,88 8,63
Ktir-Han:27,80
Kiirliig:80
K.H: 4,9,70,13,27,29,34,39 Nu-Ei-pi:15,82 o a Srgrr(Sagr):103
,41,4 5,48,49,5 4,62,7 9 Srgnaktl
Kiir.sul:14 Mengli Giray:46 6ge:31,44,54,55 Ganu$tu:102 Srta:103
Kiil Mergil; E:20,51 Ogeday:51 Qan-targan:27 Sien-pi:25,30
'f egin:3,22,21,33,40,48,7 I Miyakava;H.61 o Ogel, Qan+egin:27 Silik64
,86,93 Min Begi:? B: 4,5,8,9, 1 7, 1 9,23 -26,?3,3 Qun:21 Silig terken:51.
Ktizct: 102 Minorsky;V: I 5, 19,32,33,4 Ogur:65,106 0,32-34,37 -40,44,48,56-59 Silzabulos bk. yabgu:59
4,54 Olul Tarkan:40,41 ,67, R Simocattes, T.59
L Miyahra, H:26 O!ug:81 63,66,7 7,7 4,1 9,83, I 01, r06 Sincebu bk. Yaugu:59
Mo-g'o:14 O !rz' Iar:2,6,7, l-5,4 1,57,58 Radloff, Sinor, D:45
,109
l-lszld, Mo$ol:4,7, I 6, 1 7,22,23,25, ,71,72,82,84,92 W: 1,3,22,34,38, 43,49,5 4,7 Sizabulos bk. yabgu:59
QBe Tegit:55
F :23-25,77,28,30,37,34,37 26,30,32,31,38,44,4 6,47,5 | Oluz Yabgu:18, Ong Bitig:69 5,78,90 Se:3
,59,60 ,53,76,80,81,84,89,90,91, -s?,93 Ramstedt,G.J:24,25,27,38 Sebeos:59
t iitin:25,54 97,98,106 ok81,82 Qrgin:S3 ..
Sekban:103
Laufcr,8.63 Moravcsik, Oki:82
Qrgiin bk. Orgin:83 ,45,49,54
Ranrstedt, Selguklu:7,16,18,20,
t,e Coq, A.V:9,42 Gy: 3,4,9,1 3,1 7-20,23,25,2 Oksrz:82
9rpef:rOZ
Ortig:102 G.J:24,25,77,38,45, 51,57,58,84,92-94,
l-evtond:22,47,59 8,29,36,37,42,52,57,59,(t2, Olbricht, P:26 Ottig-Bitig:69 49,54 109
Li get i,L:3,6, I 2,31,32,42,8 92 Onurtag Han:65 Ortiken:28,73 Rasonyi,L: Semerka nt :32,35,46,94
3 Mori, On be!i:? Ozbek5 2,15,21,22,28 -31,3'.1, Sencer:51
Liu M:12,15,22,33,75,80 Onegesios:55 42,43,64,'15,79,L00 Sertkaya;O:88
Ma u-1'sa i:2, I 0,1 2,23,25,3 Moyen -gor: 1 4,1 9,25,33,5'7 Ongin:24,40,73 P Risiinen, M:30,43 Seyhun:58;93
3,3.r,4 0,-5 2, 54,56,62,63 :7 I, On-Ok:14,15,34,72, Rcy:18 Seymen:103
Smirnova,O:35 Tarhan:1,43 Tcrim,49,50 Tdles:57 Tu-wu:56
Spulcr, B:16,46, T Terken: 45,50,51 Ttir apa:2 'Iuta Turgu llitig
Tarhan Bcyinr:43
47,84 'farhan Bige:43 Terken Kutt:50,51 Trirc.6,75,85-87 Yarh!:69
Ssc-kin:15 Ta beribk.Et-taberi:33,43 'farhan el-Camnral:43 T'ers UzamrE:6 'l'cirkiin:51 1'utgak:1 05
Ssu-kin: l-5 I abgag(unvan):36 T:rrhan el-Ilavi:43 1'ezcan;S:4,9,10,42 f iir<i bk. 1'circ:85 Tu-t'ung:54
Sogd: 4,7 1,25.29,30,:]-5,4 I, 'l'ahgaE'lar:20,23,26,3(t,39 thrhanhk yarlr!r:46 Tezgi:10.1 'l'iiriigi:88 Tutup'l\rgu Yanut
45,60,68 ,40,68,8-s,106 'farhun:45 Theophanes:-53,59 1'cirtiltig:87 Bitig:69
Sokrnr:103 'I'acik: l7 'l'arrm:50 Thomsen; Y:20,62, T<irtiliig llahk:87 Ttihiit:48
'lhrka n: I 8,40-42,44 -47 'lciliikEi:88 'I'tiksin:44,54
Sorosger: l4 lirfgag:36 74,78,89
'fagnra tarkan:42 Trngjgr:10:l 'I'rachaniotes:45 'fiinrcn:105
S6knc'n: 103 Tarkanos:4-5
Tiber:23,25 I'rakanos:45 'Iiimen bc'gi:?
Suci:4,9,40,-54 I"ai-ho Konguy:42 Thrkan Uge:43
Su-lu:48 'l ai-wu:26 'farkat bk. Tarkan:42 Tiflis:53,56 'I'utlun:52,53,54 'Itimen ilgi bcg-
Suyurgal:46 'l'a-kan:40 Tarlihan Khagan:44 Tigin b_k.'lbgin:48 'Iudun gd:53 ler:89
Sii:93,103 Ta-kuan:40 Tarmag:47 Tigin Uge:-55 Tudun figc:5-5 Tiirgiq:4, I 4,23,27,4,421,48
Sii-bay:44,93 1'alas uluE:89 lbrxan:38 1ll:104 Tudun Yanrtar:52 ,57,71,72,88
Stinrer, F: talnrag:47 Taryan:39,43 Tili:104 Tuglug:88 f iirk-Bulgar'lar:9,2348
2, I 5. I I, I 9,58,84,93,96-98 'Ihnran:36 'l'a Shih-ltu:56 Tinrur:47 Tuguseva;L.Ju:3,55 Tiirkil:tt1
,l0!) Tanran tarkan: Ta5kent:53 Timurlular.-51 'l'ugz:tj:105 f iirkrncn:5,7,16,I8,
'lhtabr:21,71 'I'irek:51,52 1\!:88 (t7
Siiryani:25,68 37,41,43
'fanratarkan:84 'lir-tu bk.'Iardu:39 'firnck:8-5 Tulra:84 'I'iirk-Ead:33
Szasz, B: 15,63,64,103
Tanrga:tl4 TavgaE Ilu$ra l-lan:24 Tirek Bekgi:-51 Tu!racr:84 Ttiz'liik:87
$ 1'unrgacr.84 Taugast:36 Tirilgii Yir:104 Tulrai:84
tantgag:36 'l'ava ngu:-51 ,662,84 Tnrulorokan:43 Tu$rul Bcy:?,17 U
$ad133,34,3-s,48,57, T:rnrgan'.lirrll:ln bk. 1-ay Ililgc'l\tuk:57 To:48 Tu$ulga:98
64 'lhnrata rka n:t1.1 ''fa-ye-hu:-56 Tobol:l Tu-ku:88 U-EeJe:4,42
'Ihynras, A:105, Todun:54 Tuman:37 Ug-Orclu-l'lan't:24
$adapr t:3-5,36,41 Tanrgan:84
$adprt bk.$ada- Tancri, A:71,84 10fi,107 Togan,N:83 f'una:9 Ulaga:10(r
prt:35 'Ian$uk:84,104 Togan, Z.V:31, 'luna Ulak:?3
l'etreliyan:22
Tangut:71 Tebcri-kii:22 3-5,-58 B u I ga rla n:9, 1 3, 18,?A,29,4 Ulug ilig:20
$ah:34,35
$alcr:93 Tanhu:22.37,38,39 Tebli{:Z2 Tohar:59,60,{il,106 2,48.56,59.65 Ulug llteber:21
'Ianju bk. Tahnu:37,38 'loharistan.42 'l'un Baga tarkan:4,42 Ulug Irkin:1-5
$an:94 Tegin:48,49
$anran:7 'l ann:38 Teggin:49 T'o-kin:48 1"ung-lo l)'u-ku:1 1 Ulug Thrkan:41
$linrl,N.47 Tanrr-kut'u:19,78 Tekin;T:4,L4,20,27, Toks-aba:2 1'unguz:(r3,7fr Ulun:106
$an-hu bk.'lirnhu:37 Tanyu, I-l:87 41 ,62,67 ;19 ,81 ,92, To-lu:14,82 Tura: l0-5 Ulus=89
$anu bk.'l'anhu:37 'I anvii:38 Tekil(FIarez-nry h): Toks-aba:2 Tunrk:52 Ulus bcgi:7
$an-yii bk. . 'l'ao:2(t 5t To-lu:14,82 Turanl O, 19,20,23, Ulug:89
Tanhu:22,37,38,ti2 Tapgak:83 'ltki1(Ktil'l\rdun'un Tolum:105 32,38,43,5 0,5 r,8 0,82,1 0,7 6 Umu! Inag:16
$eban: l3 1'u-po:23 kardeEi):52 T'ong Yabgu:53,56,83 Urfak Matcos:45
$ecerc-i Teril hinre:58
'farcon:45 Tekkin:.19 Tonyuku k:2,4,8,9,2440,7 0 Turfan'.3,9,16,17,42 Uru!:89,90
thrdu(unvan):39 'Ieksin [rk. Tiiksin:54 ,91 Turgan tJygur Urungu:106
$ehnlinre:32
Tardu:39 T'tJ€:48 Tonyukuk Kita- f)evlct i:4, I l, I 2,19,32,48,5 Ugun Koca:6
$crif:45
'Iardu Bilge H5- bcsi:4,8,27 5 Uybat:17
$eEen, R:42,43 Tenriirgen:104
i ne-usu :2, I 8, I 9,24,33,62 kan:8 Tengri:38' 1'o-pa(to-ba):36 Tur$ak:105 Uygu r:2,5,9- 1 1,21 -25,27,3
$
,70,73,75,83,88,93,y),t 04, 'farcluE: I4,33,35 ,39,51 ,65 'l'engride bolmrg rnal: I 6 . To-si-fu:33,57 Turhan:45 o,32,33,41,42,48,50 - 52,5 4
108, Tardul inangu gor:17 Tcngriken:27,49,50 Toy:40,52,8-5 t urun:53,54 ,5 5,57,59,65,'7 2,7 3,7',7,'l 8.8

'fengrin:49 Toygun:40,52 'Iu-vti-huen:30 1,84,88-93,95,106

$ubigi:57,58 Targan:38
Tarquin:45 Tcngri:ogh:38 Toz:105 a'I'u-y[i-h un:26 Uz'luk:87
$tlnrlin:42
Uzungaqrft , I.l'l:84,93

U
Uge:3,4;31,5i,55
Vgek5s
Ukekl06
Ulkerlerig:107
Uliig:78,90,91
UliiE bk. Utiig:90,91
Yabagu:39
Ya-bagu bk. Yabgu:59
Ya-b-g bk. Yabgu:59
Yabgu:?,15,23,3,42,48,56
-u,72,83
Yabgu-han:57
Yabgu kagan bk.
T'ong-Yabgu:53
Yabgu Kagan:56
Yabgulu:57
Yabgun:59
Yeh-hu:57
Yclimen:108
Yenrhung-ta:63
Yenisey:17,42
Yeten:109
Yetiit:109
Yezek:109
Yrnak bk: Inak
Yrnal Bk. lnal:7
Yin10:63
Yollug Tegin:3,{8
+
JtlP-""

l A\"
Urktin:107.
Yabgu Tiirkleri:56 Yol yelimle-
v Yagr bk. Ya.:107 mek:109
Yadag:107 Yortug:109
Yaczy,P:?3,9 Yatgu:59,59 Ypgw bk. yabgu:60
Valentinos:33 Yaglakan9 Yugurrus:64
Vimb0ry, A:64,78 Yalma:32,63 Yula:65
Vasary, l:46 Yakubouskiy, Yusuf:18
Vladimirtsov;B .Y :7,46,89 A.J:23,73,44,46 Yusuf Has
,90 Yakut:81 tl6cib:6,24,86,94
Yezir.S4 Yalavag:75 Yusuf Kadrr Han:22
Vinun:6 Yalma:107 Yunan:45
Voxla:9 Yaltkaya:109. Yiie.gi:60,61
Volgaltil/Bu lga rlarr2l,42 Yam:60 Yiig:109
,53 Yamtar52 Yiiz begi:?
Vugung-Ilitig:69 Yantut-Biti!:70
Yarak:107 Z
w Yargan:62,91
Yargu:62.91 Zajaczkowski,
Wan-y<in-tri:43 Yargucr:91 A:14,23,31
Wiltfogel, K:30 Yarrk:107 Zatanus:54
Wu-sun:60 Yarrk [rk. Say:102 Zax<xler:31
Yanngax:108 7*markhos:83
x Yarhg:91 Zcn-jii bk. 1bn-
Yasrg:108 hu:37
Xerson:53 Yarhg:9,1 Zhcn-ku bk.'lbnhu:37
YasrE:ldp Ziebil bk. Yabgu:59
Y Yasrk:1Of, Zupan:13
Yaglag: l0l
Ya:107 Yatgak:ltf
Yabag:61 YavSu:44.f9