ΙΧΑΝΝΗ΢ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟ΢ – ΑΛΔΞΑΝΓΡΟ΢ ΡΑΠΣΗ΢

ΚΡΙ΢Η ΚΑΙ ΥΡΔΟ΢:

Η ΑΛΛΗ ΟΦΗ ΣΟΤ ΝΔΟΦΙΛΔΛΔΤΘΔΡΙ΢ΜΟΤ

Σηελ ηζηνξία ηνπ θαπηηαιηζκνχ, ν ξφινο πνπ δηαδξακάηηζαλ νη νηθνλνκηθέο

θξίζεηο, σο κηα επηηάρπλζε ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ, επαλαθέξεη αλαπφδξαζηα ζην
πξνζθήλην ηελ αλάγθε επαλεμέηαζεο φισλ ησλ πνιηηηθo-θνηλσληθψλ δνκψλ θαη
δηαδηθαζηψλ. Αδηακθηζβήηεηα, νη θξίζεηο, σο κηα ζπλνιηθή αλαδηακφξθσζε ησλ
θπζηθψλ ηνπίσλ ζηνλ ράξηε ηεο ξνήο ηνπ θεθαιαίνπ, δελ δεκηνπξγνχλ αζηάζεηα
κφλν ζηνπο νηθνλνκηθνχο θχθινπο, αιιά ζπληεινχλ θαη ζε κηα απνδηνξγάλσζε ηεο
ίδηαο ηεο θαζεκεξηλήο πξαθηηθήο δσήο. Υπφ απηφ ην πξίζκα, ε παξνχζα κειέηε ζα
αλαιχζεη ηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ ρξένπο ζηε λενθηιειεχζεξε εγεκνλία, θαζψο
θαη ηε ζρέζε πηζησηή – νθεηιέηε φπνπ δεκηνπξγείηαη κε βάζε ηε θξίζε ηνπ
ρξεκαηηζηηθνπνηεκέλνπ θαπηηαιηζκνχ ζηνλ 21o αηψλα. Δθθηλψληαο απφ ηελ ππφζεζε
φηη ην ρξένο δελ είλαη απιά αίηην ηεο θξίζεο, αιιά πνιχ πεξηζζφηεξν κηα βαζηθή
πξνυπφζεζε ηεο χπαξμεο ηεο, ζα ππνζηεξηρζεί πσο ην δεκφζην ρξένο γίλεηαη έλαο
απφ ηνπο πην δξαζηηθνχο κνρινχο ζηε δηαδηθαζία ζπζζψξεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ κε
ηαπηφζεκε δηαδηθαζία ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηνπ ππνθεηκέλνπ. Τν θεληξηθφ
επηρείξεκα, ινηπφλ, ηεο αλάιπζεο ζηεξίδεηαη ζηε ζέαζε ηνπ ρξένπο σο ζεκέιην
ζπγθξφηεζεο ηνπ Κνηλσληθνχ θαη ηεο Υπνθεηκεληθφηεηαο.
Σην πξψην κέξνο, ζα εμεηαζηεί ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ε αλάπηπμε ηνπ
θεθαιαίνπ ζε ζπλζήθεο «απαιινηξησηηθήο ζπζζώξεπζεο»1, δνκείηαη, ιεηηνπξγεί θαη

1. Γηα ηελ «απαιινηησηηθή ζπζζώξεπζε» (accumulation by dispossesion) / «ζπζζώξεπζε δηα ηεο

πθαξπαγήο» ή «ζπζζώξεπζε κέζσ ηεο αθαίξεζεο πόξσλ από άιινπο» βι. αλαιπηηθφηεξα ζην Harvey,
2006, ζζ. 144-155.

[1]
αλαδσνγνλεί φιν ην «θξαηηθν-ρξεκαηνπηζησηηθό ζύκπιεγκα»2, ην νπνίν απνηειεί ην
εζηθφ επηθάιπκκα θαη ηελ θηλεηήξην δχλακε ηεο λενθηιειεχζεξεο κεραλήο. Τν
δεκφζην ρξένο γίλεηαη ε πξνέθηαζε ηεο ινγηθήο ηνπ θεθαιαίνπ θαη εμππεξεηεί ηελ
αηέξκνλε άλεπ φξσλ αλαπαξαγσγή ηνπ κε θάζε θφζηνο ζηε δηαδηθαζία
ζπζζψξεπζεο. Απηή φκσο ε «δεκηνπξγηθή θαηαζηξνθή», πέξαλ ηεο εθκεηάιιεπζεο
ησλ νηθνλνκηθψλ πφξσλ, δεκηνπξγεί κηα ζπλεθηηθή δηαδηθαζία ππνηαγήο, ζπλαίλεζεο
θαη ζχλζιηςεο ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο. Η έλλνηα ηνπ ρξένπο απνθηά αλαληίξξεηα θαη
κηα ςπραλαιπηηθή δηάζηαζε.
Σην δεχηεξν κέξνο ηεο αλάιπζεο, ζα πξνζεγγίζνπκε ηελ «θξίζε ηνπ ρξένπο»
ζηε βάζε ηεο ςπραλαιπηηθήο ιαθαληθήο ζεσξίαο. Βαζηθή ππφζεζε είλαη, θαηά
πξψηνλ, φηη ε ηδενινγηθή θαληαζίσζε είλαη δπλαηή κφλν κέζα ζε κηα δεδνκέλε
παξαγλψξηζε θαη έλα δεδνκέλν ζηνηρείν απνθιεηζκνχ, θάηη πνπ απσζείηαη. Γχν είλαη
ηα ζηνηρεία πνπ απσζνχληαη: ην ρξένο θαη ην θξάηνο. Τν θξάηνο, απσζείηαη ζην
βαζκφ πνπ ε ειεχζεξε αγνξά ζηε λενθηιειεχζεξε αθήγεζε είλαη δπλαηφ λα
πξαγκαησζεί κέζσ ηεο ειάρηζηεο θξαηηθήο παξεκβαηηθφηεηαο, ελψ ην ρξένο
απσζείηαη ζην βαζκφ πνπ απνηειεί ην ζηνηρείν εθείλν πνπ ελζαξθψλεηαη ζην φξακα
ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη απνηξέπεη ηελ επίηεπμε ηεο ππνζρφκελεο επεκεξίαο. Καηά
δεχηεξνλ, ππνζέηνπκε, ζπλερίδνληαο ζην επίπεδν ηνπ πξψηνπ κέξνπο ηεο αλάιπζεο,
πσο ε αγνξά θαη ην θξάηνο απνηεινχλ ηηο δχν φςεηο ηνπ ίδηνπ λνκίζκαηνο. Τα δχν
πξνζσπεία ηεο θαπηηαιηζηηθήο αλαπαξαγσγήο. Η αγνξά δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη
ρσξίο ηε ξχζκηζε ηνπ θξάηνπο.
Τν μέζπαζκα ηεο θξίζεο αλαδεηθλχεη νπζηαζηηθά ηελ επηζηξνθή ησλ
απσζεκέλσλ απηψλ, ηελ επηζηξνθή ησλ ζηνηρείσλ πνπ έρνπλ απνθιεηζηεί. Ό,ηη
απνθιείεηαη απφ ην Σπκβνιηθφ επηζηξέθεη παξαλντθά ζην Πξαγκαηηθφ. Η επηζηξνθή
ηνπ θξάηνπο, απνθξπζηαιιψλεηαη ζηηο βάλαπζεο κεηαξξπζκίζεηο πνπ επηβάιινληαη,
ελψ ε επηζηξνθή ηνπ ρξένπο ζηελ αηζρξφηεηα ηνπ θειεχζκαηνο φηη «πξέπεη λα

2. Με ηνλ φξν «θξαηηθν-ρξεκαηνπηζησηηθό ζύκπιεγκα» ελλννχκε ηε ζχκπιεπζε θξάηνπο θαη

ρξεκαηνπηζησηηθήο ηζρχνο ζηα πιαίζηα ηεο θεξδνθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ. Πξφθεηηαη γηα έλα
ρξεκαηνπηζησηηθφ νηθνδφκεκα πνπ πεξηιακβάλεη, θξαηηθφκνξθνπο δηεζλείο νξγαληζκνχο γηα ηε
δηεπθφιπλζε θαη ξχζκηζε ηεο δηεζλνχο λνκηζκαηηθήο ξνήο. Τν Γηεζλέο Ννκηζκαηηθφ Τακείν (ΓΝΤ), ε
Τξάπεδα Γηεζλψλ Γηαθαλνληζκψλ (ΤΓΓ), ν Οξγαληζκφο Οηθνλνκηθήο Σπλεξγαζίαο θαη Αλάπηπμεο
(ΟΟΣΑ), ε Παγθφζκηα Τξάπεδα, ε νκάδα ησλ νθηψ (G8) πνπ πιένλ έρεη αλέβεη ζε νκάδα ησλ είθνζη
(G20), νη θεληξηθέο ηξάπεδεο θαη ηα Υπνπξγεία Οηθνλνκηθψλ, είλαη ηέηνηνη κεραληζκνί. Γηα
εθηελέζηεξε αλάιπζε βι. Harvey, 2011, ζ. 60.

[2]
πιεξώζεηε ην ρξένο, επεηδή εζείο ην δεκηνπξγήζαηε». Απηή ε ηδενινγηθή παξαγλψξηζε
αλαδεηθλχεη ηελ αδπλαηφηεηα ηνπ νξηζηηθνχ «θιεηζίκαηνο» ηεο θνηλσλίαο. Έηζη, ην
ρξένο είλαη απηφ πνπ δνκεί ην ππνθείκελν ζηνλ βαζκφ πνπ ε λενθηιειεχζεξε
ηδενινγία ην εγθαιεί λα αληηκεησπίδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζηε βάζε ησλ ειεπζέξσλ
ζπλαιιαγψλ θαη λα ξπζκίδεη ηε δσή ηνπ ζηε βάζε ησλ πνιηηηθψλ ιηηφηεηαο.

[3]
Ι. Κρίζη, Υρέος και Πρωηαρτική ΢σζζώρεσζη

Η ζεκεξηλή νηθνλνκηθή θξίζε σο κηα θαπηηαιηζηηθή θξίζε ηεο

λενθηιειεχζεξεο πξννπηηθήο, δελ απνηειεί κηα νηθνλνκηθή χθεζε, αιιά κία καθξά
δηαδηθαζία αλαζρεκαηηζκνχ θαη αλαδηακφξθσζεο ησλ ηαμηθψλ ζρέζεσλ φπσο απηέο
εληάζζνληαη ζηα ζπζηήκαηα δηαθπβέξλεζεο, ζηε βάζε δειαδή ηεο αλαγθαηφηεηαο
ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ηεο ζπζζψξεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ. Έλα ζεκειηψδεο
ζηνηρείν πνπ ελζαξθψλεη απηή ηε δηαδηθαζία απνδφκεζεο ηεο θνηλσληθήο
ζηαζεξφηεηαο είλαη ε έλλνηα ηνπ ρξένπο.
Τν ζεκαηλφκελν πνπ νξίδεη ηε κνξθή θαη ηνλ ηχπν ηνπ ρξένπο είλαη ε ιέμε
«νθεηιή». Γελ ππάξρεη ρξένο ρσξίο νθεηιή. Η κνξθή θαη ν ραξαθηήξαο ηεο νθεηιήο
θαζνξίδνπλ θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ρξένπο. Απηή ε νθεηιή ελέρεη δχν θνκκάηηα
πνπ ζπγθξνηνχλ a priori ην ππνθείκελν ηεο δηαδηθαζίαο. Απφ ηε κία δεκηνπξγείηαη ε
εμνπζηαζηηθή δνκή, πνπ είλαη ε ζρέζε δαλεηζηή – νθεηιέηε, θαη απφ ηελ άιιε ε
ζπλαηζζεκαηηθή δνκή, πνπ εκπεξηέρεη ηελ έλλνηα ηνπ θαζήθνληνο, ηεο ππνρξέσζεο,
ηεο δέζκεπζεο θαη ηνπ εζηθνχ παληθνχ πνπ πεξηθιείνπλ ηνλ νθεηιέηε. Με απηήλ ηελ
έλλνηα, ην ρξένο κπνξεί λα ιεηηνπξγεί σο ηξαχκα γηα ην ππνθείκελν. Έηζη, εθ πξψηεο
φςεσο απσζείηαη. Δληνχηνηο, δελ εμαθαλίδεηαη, ιεηηνπξγεί ζαλ νγθφιηζνο, ζπλερίδεη
λα ππάξρεη θαη λα θαηαπηέδεη ην ππνθείκελν είηε ην ζθέθηεηαη, είηε φρη. Απηφ πνπ
είλαη θνκβηθήο ζεκαζίαο ζηελ έλλνηα ηνπ ρξένπο είλαη ηα πνιηηηθά θαη θνηλσληθά
εξείζκαηα φπνπ απηφ λνκηκνπνηεί. Τν ρξένο είλαη κηα θνηλσληθή ζρέζε. Γελ είλαη έλα
πξάγκα ζηαηηθφ ή θάηη πνπ ελππάξρεη ζηε θχζε, αληηζέησο είλαη θάηη πνπ θηηάρλεηαη
κέζα ζηελ θνηλσλία, είλαη δειαδή πξντφλ ηζηνξηθψλ θαη θνηλσληθψλ δηεξγαζηψλ. Δπί
ηεο νπζίαο, πξφθεηηαη γηα κηα θνηλσληθή ζρέζε πνπ δηθαηνινγεί ηελ εμνπζηαζηηθή
δνκή κεηαμχ δαλεηζηή θαη νθεηιέηε, κεηαμχ δειαδή απηνχ πνπ πθαξπάξδεη θαη απηνχ
πνπ παξάγεη, κεηαμχ ηνπ θεθαιαίνπ θαη ηεο εξγαζίαο.
Η θξίζε σο κηα jus ad bellum δπλακηθή δηαδηθαζία αλάκεζα ζηνλ
θφζκν ηεο εξγαζίαο θαη ηνπ θεθαιαίνπ, αλαλνεκαηνδνηεί ηελ πάγηα ηάζε ηνπ
θαπηηαιηζκνχ λα «θεηηρνπνηεί» ηε βία θαη ηελ εμνπζία. Σήκεξα, ζηελ επνρή ηεο

[4]
ρξεκαηηζηηθνπνίεζεο3, ην λενθηιειεχζεξν αξπαθηηθφ, ην δεκνζηνλνκηθφ θξάηνο,
εληαγκέλν ζην δηαθξαηηθφ ζχζηεκα ηεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο, έρεη νηθνδνκήζεη κηα
βαζηά ζρέζε ζπλαίλεζεο πνπ βαζίδεηαη ζηελ ππνηαγή, ηελ πθαξπαγή θαη ηελ βίαηε
εθινγίθεπζε ησλ θαληβαιηθψλ ηάζεσλ πνπ απαηηεί ε δηαδηθαζία αλαπαξαγσγήο ηνπ
θεθαιαίνπ. Δμάιινπ, ε ζεκεξηλή θξίζε ζεκαηνδνηεί ηελ επηζηξνθή ζε κηα νξηζκέλε
ηάζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ, ζε απηφ πνπ ν David Harvey απνθαιεί «απαιινηξησηηθή
ζπζζώξεπζε» ή «ζπζζώξεπζε κέζσ ηεο αθαίξεζεο πόξσλ από άιινπο» θαη
εθδειψζεθε κε ηελ θξίζε ρξένπο ηεο ιεγφκελεο θαπηηαιηζηηθήο πεξηθέξεηαο. Ο
Μαξμ ζην Κεθάιαην αλαιχνληαο ηελ «πξσηαξρηθή ζπζζώξεπζε»4 σο κηα δηαδηθαζία
πνπ εκθαλίζηεθε ζηηο απαξρέο ηνπ θαπηηαιηζκνχ, πεξηέγξαθε ηελ δηαδηθαζία
πξνιεηαξηνπνίεζεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, ηεο βίαηεο κεηαπήδεζεο ηεο απφ ηνλ
αγξνηηθφ πιεζπζκφ ζηε βηνκεραληθή κηζζσηή εξγαζία κε ηελ απαιινηξίσζε ησλ
γαηψλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε ζηα ηέιε ηνπ 15νπ αηψλα. Ψζηφζν, πνιινί απφ ηνπο
κεραληζκνχο πνπ αλέιπε ν Μαξμ δελ έρνπλ αιιάμεη κέρξη ζήκεξα. Η ζεκεξηλή θξίζε
δελ είλαη παξά κηα λένπ ηχπνπ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε πξνθεηκέλνπ ην ζχζηεκα
πνπ πεξλάεη δνκηθή θξίζε λα «μαλαδσληαλέςεη» θαη λα αλαπαξαρζεί. Κάζε
θαπηηαιηζηηθή θξίζε ηζνδπλακεί κε κηα πξνζπάζεηα δηάζσζεο ηνπ θεθαιαίνπ κε
ηαπηφρξνλε θαηαζηξνθή ηεο πξαγκαηηθήο νηθνλνκίαο. Γειαδή, ην ίδην ην θεθάιαην
πθαξπάδεη, ιεειαηεί θαη θαηαζηξέθεη φιεο ηηο πνιηηηθννηθνλνκηθέο δνκέο πνπ
εκπνδίδνπλ ηελ εθ λένπ αλάπηπμε ηνπ. Απηφ ζεκαίλεη φμπλζε ησλ ηαμηθψλ
αληηζέζεσλ, ζπξξίθλσζε ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο, ππνηίκεζε ηεο εξγαζίαο ελ
νιίγνηο νπηζζνρψξεζε ζε ζεκειηψδε δεηήκαηα δεκνθξαηίαο. Μέζα δειαδή απφ ηελ
αλάιπζε ησλ ηξφπσλ πνπ ε θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε μεπεξλάεη ηηο θξίζεηο θαη

3. Ό φξνο «ρξεκαηηζηηθνπνίεζε» φπνπ ζήκεξα απνηειεί έλα αλνηρηφ πεδίν ζπδήηεζεο ζηελ πνιηηηθή
νηθνλνκία αλαθέξεηαη ζε κηα επξεία γθάκα θαηλνκέλσλ: ηελ απνξχζκηζε ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ
ηνκέα θαη ησλ δηεζλψλ θεθαιαηαθψλ ξνψλ, ηνλ πνιιαπιαζηαζκφ ησλ ιεγνκέλσλ «λέσλ
ρξεκαηνπηζησηηθψλ εξγαιείσλ», ηε κεηαθίλεζε απφ βαζηζκέλα ζε δηαπξαγκαηεχζεηο (over the
counter) ζε αλνηρηέο αγνξέο (market-based) ρξεκαηνπηζησηηθά ζπζηήκαηα, ηελ αλάδπζε ζεζκηθψλ
επελδπηψλ σο βαζηθψλ παξαγφλησλ ζηηο ρξεκαηαγνξέο. Πην απιά, ρξεκαηηζηηθνπνίεζε κπνξεί λα
ζεσξεζεί ε κεηάβαζε ησλ νηθνλνκηθψλ επηρεηξεκαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ απφ ηνλ ηνκέα ηεο
παξαγσγήο πιηθψλ αγαζψλ ζηνλ ηνκέα ησλ άπισλ ρξεκαηηζηεξηαθψλ αγαζψλ ηα νπνία πξνζθέξνπλ
πςειφηεξα θέξδε καθξνπξφζεζκα. Γηα ηελ αλάιπζε γχξσ απφ ηε ζεσξία ηεο ρξεκαηηζηηθνπνίεζεο
βι. Μαπξνπδέαο, 2016, ζζ.187-206., θαζψο θαη ηε κειέηε ηνπ Κψζηα Λαπαβίηζα ζην Lapavitsas,
2012, pp. 1-260.
4. Γηα ηε καξμηθή ζεσξία ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο βι. Μαξμ, 2012. ζζ.738-741.

[5]
δεκηνπξγεί λέεο πξαθηηθέο, λένπο ηκπεξηαιηζκνχο ππνθεηκελνπνηψληαο ηελ αγνξά, ην
θεθάιαην δεκηνπξγεί έλαλ θνηλσληθφ κεηαζρεκαηηζκφ φπνπ νξγαληθά ζηνηρεία είλαη
ε αχμνπζα εθκεηάιιεπζε θαη ν θνηλσληθφο «θαληβαιηζκφο». Υπφ απηφ ην πξίζκα ε
ζεκεξηλή θξίζε δελ είλαη θάηη πξσηφγλσξν, ζπκβαίλεη απφ θαηαβνιήο θαπηηαιηζκνχ,
απφ ηελ δεθαεηία ηνπ 1980 φπνπ νη ππεξαζπηζηέο ηνπ ζπζηήκαηνο κηινχζαλ γηα κηα
δνκηθή πξνζαξκνγή. Ψζηφζν ζηελ ζεκεξηλή θξίζε, απηή ηε θαηάζηαζε ιακβάλεη
πνιιέο κνξθέο. Κχξηα κνξθή είλαη ε απνζηέξεζε ηεο ηδηνθηεζίαο θαη ηδηνθηεζηαθψλ
δηθαησκάησλ (π.ρ. θαηαζρέζεηο θαη πιεηζηεξηαζκνί θαηνηθηψλ). Πξφθεηηαη γηα κηα
κνξθή «ρξεκαηνπηζησηηθήο απαιινηξίσζεο»5 φπνπ ηα ρξεκαηνπηζησηηθά ηδξχκαηα
απνζπνχλ απφ ηνπο εξγαδφκελνπο ην πξντφλ ηεο εξγαζίαο ηνπο. Απφ ηελ κία πιεπξά
άκεζα κε ηελ παξαγσγή ππεξαμίαο θαηά ηελ εξγαζηαθή δηαδηθαζία, θαη απφ ηελ άιιε
έκκεζα κε ηελ ρνξήγεζε δαλείσλ, είηε σο κηζζνινγηθφ ζπκπιήξσκα, είηε κε
ζηεγαζηηθά ή θαηαλαισηηθά δάλεηα. Δδψ φκσο πξνζηίζεληαη θαη ε έλλνηα ηνπ
δεκφζηνπ ρξένπο. Τν δεκφζην ρξένο απνθηά ηεξάζηηα ζεκαζία θαζψο κεηαηξέπεηαη
ζηελ θαχζηκε χιε ηεο λενθηιειεχζεξεο κεραλήο. Γίλεηαη ην λνκηκνπνηεηηθφ κέζν
ζπλαίλεζεο πνπ δηθαηνινγεί ηηο πνιηηηθέο ιηηφηεηαο θαη ηελ εθπνίεζε ηνπ δεκφζηνπ
πινχηνπ, ελ νιίγνηο ηελ ίδηα ηε δηαδηθαζία ζπζζψξεπζεο.
Όπσο ζεκεηψλεη ν Μαξμ (2012) ζηνλ Πξψην Τφκν ηνπ Κεθαιαίνπ: «Τν
δεκόζην ρξένο, δει. ην μεπνύιεκα ηνπ θξάηνπο…ην κνλαδηθό θνκκάηη ηνπ ιεγόκελνπ
εζληθνύ πινύηνπ, πνπ ζηνπο ζύγρξνλνπο ιανύο αλήθεη πξαγκαηηθά ζην ζύλνιν ηνπ
ιανύ, είλαη ην δεκόζην ρξένο ηνπο. Γη’ απηό είλαη πέξα γηα πέξα ζπλεπήο ε ζύγρξνλε
ζεσξία πνπ ιέεη πσο έλαο ιαόο γίλεηαη ηόζν πην πινύζηνο, όζν πην βαζηά βνπηηέηαη ζηα
ρξέε. Τν δεκόζην ρξένο γίλεηαη ην credo [πηζηεύσ] ηνπ θεθαιαίνπ…γίλεηαη έλαο από
ηνπο πην δξαζηηθνύο κνρινύο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζώξεπζεο. Σαλ κε καγηθό ξαβδί
πξνηθίδεη ην κε παξαγσγηθό ρξήκα κε παξαγσγηθή δύλακε θαη ην κεηαηξέπεη έηζη ζε
θεθάιαην, ρσξίο λα’λαη ππνρξεσκέλν λα εθηεζεί ζηνπο θόπνπο θαη ζηνπο θηλδύλνπο πνπ
είλαη αρώξηζηνη από ηε βηνκεραληθή κα αθόκα θη από ηελ ηνθνγιπθηθή ηνπνζέηεζε…
Γη’ απηό ε δηόγθσζε ηνλ δεκόζηνπ ρξένπο δελ έρεη άιινλ πην αιάζεην κεηξεηή από ηελ
πξννδεπηηθή άλνδν ησλ κεηνρώλ απηώλ ησλ ηξαπεδώλ…Μαδί κε ηα δεκόζηα ρξέε

5. Όπσο ζηελ «απαιινηξησηηθή ζπζζώξεπζε» έρνπκε κηα ηδηάδνπζα ιεζηξηθή απφζπαζε θεθαιαίνπ,
ζηε «ρξεκαηνπηζησηηθή απαιινηξίσζε» έρνπκε απνθφκηζε θέξδνπο κέζσ ηεο δφκεζεο κηαο λέαο
εθκεηαιιεπηηθήο ζρέζεο κεηαμχ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ζπζηήκαηνο-θνηλσλίαο. Σε θάζε πεξίπησζε,
βαζηθφο ζηφρνο είλαη ε θαηαζθεπή κηαο εμνπζηαζηηθήο ζρέζεο βαζηζκέλεο ζηελ ππνηαγή πξνο φθεινο
ησλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ ηδξπκάησλ.

[6]
δεκηνπξγήζεθε έλα δηεζλέο πηζησηηθό ζύζηεκα, πνπ ζπρλά γηα ηνύηνλ ή γηα θείλνλ ην
ιαό απνηειεί κηαλ από ηηο θξπθέο πεγέο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζώξεπζε».6
Άξα, ην δεκφζην ρξένο ηξνθνδνηεί ην «θξαηηθν-ρξεκαηνπηζησηηθό ζύκπιεγκα»
ζηα πιαίζηα ηεο θεξδνθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ θαη είλαη λεπξαιγηθήο ζεκαζίαο γηα ηε
δηαδηθαζία ζπζζψξεπζεο. Κξάηνο θαη αγνξά γίλνληαη έλα, γίλνληαη νη δχν φςεηο ηνπ
ίδηνπ λνκίζκαηνο. Τν ρξένο είλαη ην απαχγαζκα απηήο ηεο ζχκπιεπζεο. Τα θξάηε, ηα
νπνία ιεηηνπξγνχλ κε φξνπο «αγνξάο», δηαδξακαηίδνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε
ζπζζψξεπζε ηνπ θεθαιαίνπ πξνθεηκέλνπ λα εληείλνπλ ην ηξαπεδηθφ θέξδνο. Οη
ηξάπεδεο γίλνληαη νη δηακεζνιαβεηέο πνπ δηαηεξνχλ ηα θεξδνθφξα ζηνηρεία ηνπ
θεθαιαίνπ κέζσ ηνπ δαλεηζκνχ.7 Έηζη, δηαηεξείηαη κηα αλαπφδξαζηε ζρέζε
θεθαιαίνπ-ηξαπεδώλ-θξάηνπο. Τα δάλεηα ησλ θξαηψλ εμππεξεηνχλ ηνπο ζθνπνχο ηνπ
ρξεκαηηζηηθνχ θεθαιαίνπ, πινπηίδνληαο ηα ρξεκαηνπηζησηηθά ηδξχκαηα θαη
θησρνπνηψληαο νπζηαζηηθά ηηο κηθξέο θαη κε αληαγσληζηηθέο νηθνλνκίεο. Ο
λενθηιειεπζεξηζκφο ζην πιαίζην ηεο ρξεκαηηζηηθνπνίεζεο εμππεξεηεί δειαδή ηα
ζπκθέξνληα ηνπ κεγάινπ θεθαιαίνπ θαη ησλ ηξαπεδψλ, ρξεζηκνπνηψληαο ηελ
θξαηηθή θπξηαξρία πάλσ ζε ζέκαηα νηθνλνκίαο. Τν ρξένο γίλεηαη γηα ηελ θνηλσλία ην
απσζεκέλν Σπκβνιηθφ. Οη θεξδνθφξεο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ θεθαιαίνπ γίλνληαη
Νφκνο, κεηαηξέπνληαη ζην ηξαπκαηηθφ ζηνηρείν πνπ επηζηξέθεη σο απσζεκέλν θαη
εμνπζηάδεη ην ππνθείκελν, γίλνληαη ε «δνκή ηεο άγλνηαο»8, εληέιεη ε ηδενινγία ηεο
αγνξάο.

6. Μαξμ, 2012, ζζ. 779-781.

7. Λαπαβίηζαο, 2014, ζ. 196.
8. Althusser, 1990, ζ.36.

[7]
II. Η Ιδεολογία ηοσ Υρέοσς

Σην δεχηεξν κέξνο, ινηπφλ, απηήο ηεο κειέηεο ζα πξνζεγγίζνπκε ηελ θξίζε
ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ρξεζηκνπνηψληαο έλλνηεο απφ ην ζεσξεηηθφ νπινζηάζην ηεο
ιαθαληθήο ςπραλάιπζεο. Πσο ζα κπνξνχζακε, ινηπφλ, λα εμεηάζνπκε ηελ άιιε φςε
ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ; Δθείλν πνπ πηζαλφλ ζα ρξεηαζηεί είλαη λα πξνβνχκε ζε έλα
είδνο ηδενινγηθήο αληηζηξνθήο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, λα εζηηάζνπκε ζηελ άιιε
φςε ηνπ λνκίζκαηνο ηεο λενθηιειεχζεξεο ηδενινγίαο. Πνηφ είλαη ην αληηθείκελν
απηήο ηεο αληηζηξνθήο; Η απάληεζε είλαη ην ρξένο. Γηαηππψλνληαο ην πην απιά: εθεί
πνπ ην φξακα ηεο ειεχζεξεο αγνξάο εκθαλψο απνηπγράλεη εκθαλίδεηαη ζην
πξνζθήλην ην ρξένο θαη νη απηαξρηθέο πνιηηηθέο, νη νπνίεο ην ζπλνδεχνπλ κε άκεζν
απνηέιεζκα ηελ θξίζε ηελ νπνία βηψλνπκε ζήκεξα.
Πξνηνχ πξνρσξήζνπκε παξαπέξα ζηελ αλάιπζή καο, ζα ρξεηαζηεί λα
θάλνπκε κηα ζχληνκε αλαθνξά ζην βαζηθφ ηδενινγηθφ δηαθχβεπκα ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ, ηελ ειεπζεξία ηεο αγνξάο. Ο λενθηιειεπζεξηζκφο: «απνηειεί
κηα θηινζνθία, ε νπνία βιέπεη ηηο ζπλαιιαγέο ηεο αγνξάο ζαλ νδεγό γηα όιε ηελ
αλζξώπηλε δξάζε».9 Σχκθσλα, ινηπφλ, κε ηνπο λενθηιειεχζεξνπο ζεσξεηηθνχο, αλ ε
αγνξά απαιιαγεί απφ ην θαηαπηεζηηθφ θξάηνο, ηφηε ην άηνκν - ή κάιινλ θαιχηεξα ην
νξζνινγηθφ άηνκν - επσθεινχκελν απφ ηηο ειεχζεξεο ζπλαιιαγέο, ζα είλαη ζε ζέζε
δξάζεη ψζηε λα επηδηψμεη ηελ επεκεξία ηνπ. Με ιίγα ιφγηα, ν λενθηιειεπζεξηζκφο
ππφζρεηαη επεκεξία γηα φινπο κέζα ζε έλα ηζνξξνπεκέλν νηθνλνκηθφ ζχζηεκα.
Όπσο, φκσο, πνιχ εχζηνρα ην έζεζε ν David Graeber, «αλ ηζρύεη θάηη ηέηνην,
ην ρξένο βξίζθεηαη πξαγκαηηθά ζηε ξίδα θάζε εζηθήο, επεηδή είλαη απηό πνπ ζπκβαίλεη
όηαλ δελ έρεη απνθαηαζηαζεί αθόκε θάπνηα ηζνξξνπία».10 Ο λενθηιειεπζεξηζκφο
εκθαλψο δελ θαηάθεξε λα ηεξήζεη ηελ ππφζρεζε ηεο επεκεξίαο θαη ε απηνξξχζκηζε
ηεο αγνξάο, ε νηθνλνκηθή ηζνξξνπία απέηπρε παηαγσδψο. Σπλεπψο, ε αξρηθή
αθήγεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ αγνξά γηα ηελ επίηεπμε ηεο επεκεξίαο αληηζηξέθεηαη

9. Dean, 2009, ζ.51., (Μεηάθξαζε δηθή κνπ).

10. Graeber, 2013, ζ.132.

[8]
θαη κεηαηξέπεηαη ζηελ αθήγεζε ηνπ ρξένπο: ν θαζέλαο νθείιεη λα πιεξψζεη ην ρξένο
ηνπ επεηδή ην απέθηεζε.
Τν επηρείξεκά, ινηπφλ, ην νπνίν ζα ππνζηεξηρζεί είλαη φηη ην ρξένο σο ε άιιε
φςε, σο ε αληηζηξνθή ηεο ηδενινγίαο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ απνηειεί ην ζεκέιην
ηφζν ηνπ Κνηλσληθνχ, ηεο θνηλσληθνζπκβνιηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, φζν θαη ηεο
δηακφξθσζεο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ζην πιαίζην ηεο θξίζεο. Θα εμεηάζνπκε ην
ρξένο σο ζχκπησκα, κε ηε ιαθαληθή έλλνηα ηνπ φξνπ, ζηε βάζε ηεο θνηλσληθήο
δηάξζξσζεο κέζα ζηελ νπνία δνκείηαη ην ππνθείκελν ηνπ ρξένπο, ν ρξεσκέλνο
άλζξσπνο. Πξέπεη λα έρνπκε ζην λνπ καο φηη ην αληηθεηκεληθφ πεδίν, ην Κνηλσληθφ,
βξίζθεηαη ζε άκεζε αιιειεμάξηεζε κε ηελ ππνθεηκεληθφηεηα.
Πξνθεηκέλνπ λα θηάζνπκε ζηελ αλάιπζε ηεο έλλνηαο ηνπ ζπκπηψκαηνο,
πξέπεη λα αλαξσηεζνχκε ην εμήο: ηη είλαη θνηλσλία; Η απάληεζε πνπ εχγισηηα καο
δίλεη ν Λαθιάνπ είλαη φηη «θαηαλνώ ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθόηεηα δελ ζεκαίλεη
θαηαλνώ ηη είλαη θνηλσλία, αιιά πξσηίζησο ηη ηελ εκπνδίδεη λα είλαη».11 Δληνπίδσ
δειαδή ην ζεκείν πάλσ ζην νπνίν πξνζθξνχεη κηα θνηλσληθή θαηαζθεπή θαη
απνηπγράλεη, δελ κπνξεί λα πξαγκαησζεί. Μπνξνχκε λα ην ζθεθηνχκε σο ην
παγφβνπλν πνπ βχζηζε ηνλ ηηηαληθφ. Τν ζεκείν απηφ είλαη ην ιαθαληθφ Πξαγκαηηθφ,
ην ζεκείν φπνπ ε θνηλσληθή θαηαζθεπή πξνζθξνχεη θαη βπζίδεηαη.
Τη είλαη, ινηπφλ, ην ζχκπησκα; Φνλδξηθά είλαη απηφ πνπ εηζβάιεη ζηελ
ηδενινγηθή θαληαζίσζε θαη καο «ραιάεη ην παηρλίδη». Καηά ηνλ Λαθάλ είλαη ην
απσζεκέλν πνπ επηζηξέθεη. Αο ην θνηηάμνπκε ιίγν πην πξνζεθηηθά. Τν ζχκπησκα
«αξρηθά καο εκθαλίδεηαη σο έλα ίρλνο, σο θάηη πνπ δελ ζα θαηαλνείηαη έσο όηνπ ε
αλάιπζε πξνρσξήζεη αξθεηά καθξηά θαη ζπλεηδεηνπνηήζνπκε ην λόεκά ηνπ».12
Πξφθεηηαη γηα έλα ίρλνο Πξαγκαηηθνχ, ην νπνίν δελ έρεη λνεκαηνδνηεζεί θαη πνπ
θαηά ηε δηάξθεηα ηεο αλάιπζεο ζα απνθηήζεη αλαδξνκηθά ην λφεκά ηνπ. Απφ πνπ
επηζηξέθεη, σζηφζν, ην απσζεκέλν ζχκπησκα; Η απάληεζε είλαη φηη επηζηξέθεη απφ
ην κέιινλ θαη φρη απφ ην παξειζφλ. Σπγθξνηείηαη αλαδξνκηθά κέζα απφ ηελ
εξκελεία. Δπνκέλσο, ην ζχκπησκα, κε ηελ πξφνδν ηεο αλάιπζεο ζα έρεη ήδε
ππάξμεη.

11. Laclau, 1997 ζην Σηαπξαθάθεο, 2012, ζ.92.

12. Lacan, 1988, ζ.159 ζην Žižek, 2006, ζ.105.

[9]
 Η γλψζε, σζηφζν, πνπ ιακβάλνπκε απφ ην ζχκπησκα είλαη απαηειή. Γελ
ππάξρεη ζηνλ Άιιν, ψζηε λα ηελ αλαθαιχςνπκε, αιιά ζπγθξνηείηαη αλαδξνκηθά απφ
ηε δηθή καο εξκελεία. Παξαδφμσο, φκσο, ε απηαπάηε απηή είλαη αλαγθαία γηα ηελ
επηηπρία ηεο αλάιπζεο, θαζψο κφλν ζηελ πίζηε ηεο γλψζεο ηνπ Άιινπ, ελ
πξνθεηκέλσ ηνπ αλαιπηή, θαη ηεο αλαθάιπςεο απηήο ηεο γλψζεο κπνξεί ην
ππνθείκελν λα επεμεξγαζηεί ην ζχκπησκά ηνπ.13 Η παξάδνμε απηή ιεηηνπξγία ηνπ
ζπκπηψκαηνο νδήγεζε ηνλ Λαθάλ ζηε ζέζε φηη «ε Αιήζεηα ζπγθξνηείηαη δηακέζνπ ηεο
απηαπάηεο...αλαδύεηαη από ηελ παξαγλώξηζε».14
Γηα λα θηάζνπκε, ινηπφλ, ζην ζέκα ηεο αλάιπζήο καο, κπνξνχκε λα
ππνζηεξίμνπκε φηη ην ζχκπησκα πνπ απσζείηαη είλαη εθείλν ηνπ ρξένπο θαη
απσζείηαη απφ ηελ λενθηιειεχζεξε θαληαζίσζε ηεο ειεχζεξε αγνξάο. Τν ρξένο,
ινηπφλ, απνηειεί εθείλν ην Πξαγκαηηθφ ίρλνο πνπ βξίζθεηαη ζηα ζεκέιηα ησλ
ειεχζεξσλ ζπλαιιαγψλ, είλαη ν ιφγνο πνπ ε αγνξά δελ κπνξεί λα απηνξπζκηζηεί, λα
ηζνξξνπήζεη, ην φξηφ ηεο. Σπλεπψο, ην ρξένο απνηειεί ην ζηνηρείν πνπ είλαη αλαγθαίν
λα απσζεζεί πξνθεηκέλνπ λα ιεηηνπξγήζεη ην θαληαζηαθφ πιαίζην ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ.
Πφηε, φκσο ην απσζεκέλν απηφ ίρλνο επηζηξέθεη; Η απάληεζε είλαη φηη
επηζηξέθεη κε ηελ θξίζε πνπ βηψλνπκε ηα ηειεπηαία ρξφληα θαη κάιηζηα επηζηξέθεη
βίαηα. Όπσο είδακε θαη παξαπάλσ, «θαηαλνώ ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθόηεηα δελ
ζεκαίλεη θαηαλνώ ηη είλαη ε θνηλσλία, αιιά πξσηίζησο ηη ηελ εκπνδίδεη λα είλαη».
Απηφ, ινηπφλ, πνπ ηελ «εκπνδίδεη λα είλαη» είλαη ην ζχκπησκα, ζηελ πξνθεηκέλε
πεξίπησζε ην ρξένο, ην νπνίν επηζηξέθεη κε ηελ αλαδξνκηθή ηνπ αλαζεκαζηνδφηεζε
θαη θαλεξψλεη ην φξην πέξα απφ ην νπνίν ε θαηαζθεπή απνηπγράλεη. Τν φξην απηφ
εληνπίδεηαη πάληα ζην ζχκπησκα, ην νπνίν επηζηξέθεη σο απσζεκέλν.
Όπσο ην ζέηεη ν Λαθάλ, φ,ηη απνθιείεηαη απφ ην ζπκβνιηθφ επηζηξέθεη
παξαλντθά θαη βίαηα ζην Πξαγκαηηθφ κε ηε κνξθή ηνπ ζπκπηψκαηνο. Πξνθεηκέλνπ
λα ηνλίζνπκε ην ζηνηρείν ηεο βίαο, αμίδεη ίζσο λα παξαθξάζνπκε ηε θξάζε ηνπ
νπηνπηζηή Φνπξηέ φηη «εθείλν πνπ πεηηέηαη έμσ από ηελ πόξηα επηζηξέθεη από ην

13. Žižek, 2006, ζζ.105-107.

14. Žižek, 2006, ζ.108.

[10]
παξάζπξν»15 ιέγνληαο πσο «ό,ηη πεηηέηαη έμσ από ηελ πόξηα επηζηξέθεη κε δύλακε
ζπάδνληαο ην παξάζπξν».
Έρνληαο ήδε εμεηάζεη ην γεγνλφο φηη ε θαληαζίσζε ησλ ειεχζεξσλ
ζπλαιιαγψλ δχλαηαη λα παξνπζηαζηεί σο ηζνξξνπεκέλν ζχζηεκα κφλν ππφ ηελ
πξνυπφζεζε ηεο απψζεζεο ηνπ ζπκπηψκαηνο ηνπ ρξένπο, κπνξνχκε λα
παξαηεξήζνπκε φηη ε λενθηιειεχζεξε αθήγεζε ζεκειηψλεηαη σο ηέηνηα εμαηξψληαο
έλα αθφκα ζηνηρείν: απηφ ηνπ θξάηνπο. Σηελ θπξίαξρή ηνπ αθήγεζε, ν
λενθηιειεπζεξηζκφο δηαθεξχζζεη κηα αξκνληθή θνηλσλία ειεχζεξσλ ζπλαιιαγψλ, ε
νπνία ζα ήηαλ δπλαηή κφλν κε ην «ειάρηζην θξάηνο». Σπλεπψο, ζα ιέγακε φηη ε
λενθηιειεχζεξε παξαγλψξηζε ήηαλ δηηηή: ζηελ θαληαζίσζε ηεο ειεχζεξεο αγνξάο
θαη ησλ ειεχζεξσλ ζπλαιιαγψλ παξαγλσξίδεηαη, απφ ηε κία, ην γεγνλφο φηη ην ρξένο
ππάξρεη ζηε βάζε ηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο θαη απνηξέπεη ηελ ηζνξξνπεκέλε
ιεηηνπξγία ηνπ θαη, απφ ηελ άιιε, ην γεγνλφο φηη ε αγνξά θαη ην θξάηνο ππνρξεσηηθά
αιιεινζπκπιεξψλνληαη. Η αγνξά δελ γίλεηαη λα απηνξπζκηζηεί.16
Τν θξάηνο, ινηπφλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ην ρξένο απνηεινχλ ηα απσζεκέλα
ζηνηρεία πνπ επηζηξέθνπλ βίαηα ζην Πξαγκαηηθφ αλαδεηθλχνληαο ηελ θξίζε ηνπ
ρξένπο, ηελ νπνία βηψλνπκε απηή ηε ζηηγκή. Τη είλαη, φκσο, θξάηνο; Η πην ζσζηά ηη
είλαη απηφ πνπ ην εκπνδίδεη λα είλαη; Πνην είλαη ην φξην ηνπ; Η απάληεζε είλαη ν
λφκνο ζην βαζκφ πνπ νθείινπκε λα ππαθνχκε ζε απηφλ επεηδή είλαη ν Νφκνο. Καηά
ζπλέπεηα, ε ππνηαγή ζηνλ Νφκν απνηειεί ην αηζρξφ ππεξεγσηηθφ θέιεπζκα, ζην
νπνίν - θαη εδψ έγθεηηαη ην ζηνηρείν ηεο παξαγλψξηζεο - νθείινπκε λα ηνλ ππαθνχκε
σο εάλ απηφο λα ήηαλ δίθαηνο. Πξέπεη, ινηπφλ, λα ππαθνχκε ζηνλ λνκφ φρη επεηδή
είλαη «δίθαηνο, θαιόο ή αθόκα θαη επεξγεηηθόο, αιιά απιώο επεηδή είλαη ν λόκνο».17 Η
πίζηε, ινηπφλ, ζηελ απζεληία ηνπ Νφκνπ πξνεγείηαη ηεο νξζνινγηθήο καο θξίζεο επί
ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ. Πξέπεη πξψηα λα πηζηέςνπκε ζηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ Νφκνπ,
σο ξπζκηζηή ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο, θαη έπεηηα λα πξάηηνπκε σο εάλ απηφο

15. Σηαπξαθάθεο, 2008, ζ.204.

16. Θα είρε ίζσο ελδηαθέξνλ λα θάλνπκε ηελ εμήο παξαηήξεζε πάλσ ζε απηή ηε δηαπίζησζε: αλ
θνηηάμνπκε έλα λφκηζκα ζα δνχκε φηη απφ ηε κία πιεπξά αλαγξάθεηαη ε ρξεκαηηθή αμία θαη απφ ηελ
άιιε ν εγγπεηήο ηεο θπθινθνξίαο ηνπ, ην θξάηνο. Η λνκηζκαηηθή θπθινθνξία ζα ήηαλ αδχλαηε ρσξίο
ηελ εμάξηεζε ηεο απφ ην θξάηνο. Θα ιέγακε φηη ίζσο ην παηρλίδη θνξψλα-γξάκκαηα έρεη ηηο βάζεηο ηνπ
ζην δίιεκκα θξάηνο-αγνξά, ην νπνίν βξίζθεηαη ζηνλ ππξήλα ηεο γέλλεζεο ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ.

17. Žižek, 2006, ζ.77.

[11]
λα ήηαλ δίθαηνο. Η ιεηηνπξγία ηνπ θξάηνπο, κέζσ ηνπ λφκνπ, είλαη λα ζπλαξζξψζεη
ηνπο πιεζπζκνχο ζε έλα Όινλ θαη λα ξπζκίζεη ηηο αιιειεπηδξάζεηο ηνπο κέζα ζε
απηφ ην Όινλ, ψζηε λα επηηεπρζεί ε ηζνξξνπία. Η νξζνινγηθή ξχζκηζε ηεο
θνηλσληθήο επηαμίαο ελέρεη ζην εζσηεξηθφ ηεο κηα αλνξζνινγηθή βάζε, ην Νφκν. Τν
γεγνλφο φηη ππαθνχκε ζην λνκφ επεηδή είλαη ν Νφκνο απνηειεί ην αλαγθαίν ζηνηρείν
παξαγλψξηζεο, ψζηε λα κπνξέζεη απηφο λα ιεηηνπξγήζεη. Η βάζε ηεο
λενθηιειεχζεξεο αθήγεζεο ζηεξίδεηαη αθξηβψο ζε απηφ ην δίρσο λφεκα θέιεπζκα:
πξέπεη λα ζπκκεηέρεηε ζηελ ειεύζεξε αγνξά θαη λα γίλεηε επηρεηξεκαηίεο ηνπ εαπηνύ
ζαο αλ ζέιεηε λα επεκεξήζεηε.
Δθείλν, ινηπφλ, πνπ απψζεζε ν λενθηιειεπζεξηζκφο απφ ηελ αθήγεζή ηνπ
είλαη αθξηβψο απηφ ην ηξαπκαηηθφ ζηνηρείν ηνπ α-λφεηνπ, αηζρξνχ Νφκνπ, ην νπνίν,
ζην ζεκείν πνπ ε απηνξξχζκηζε ηεο αγνξάο απνηπγράλεη, επηζηξέθεη βίαηα θαη
επηδηψθεη ηε ξχζκηζε κε ηα βάλαπζα θπβεξλεηηθά κέηξα ησλ πνιηηηθψλ ηνπ ρξένπο.
Πξέπεη λα πιεξψζνπκε ηα ρξέε καο, επεηδή ηα απνθηήζακε. Τν ρξένο απνηειεί ηελ
άιιε φςε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, ζηελ πην βίαηή ηνπ δηάζηαζε. Τν ππνθείκελν,
ινηπφλ, ηίζεηαη ζε κία ζρέζε εμνπζίαο κεηαμχ πηζησηή θαη νθεηιέηε θαη επσκίδεηαη
φιν ην βάξνο ηεο απνπιεξσκήο ηνπ ηεξάζηηνπ δεκφζηνπ ρξένπο πνπ έρεη
δεκηνπξγεζεί κε απνηέιεζκα ηα θαηαζηξνθηθά απνηειέζκαηα, ηα νπνία φινη
γλσξίδνπκε.

[12]
Ανηί Δπιλόγοσ

Αλακθίβνια, ηα γεγνλφηα ηεο θξίζεο, ηελ νπνία βηψλνπκε ηα ηειεπηαία

πεξίπνπ δέθα ρξφληα -θαη φπσο θαίλεηαη ζα ζπλερίδνπκε λα ηε βηψλνπκε γηα αξθεηφ
θαηξφ αθφκα- εληάζζνληαη ζε κηα πεξίνδν φπνπ νη εγγελήο αληηθάζεηο ηεο
θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο έρνπλ γίλεη θαλεξέο. Πξνθεηκέλνπ λα εμεηάζνπκε ηελ
πεξίνδν απηή ζε βάζνο, θαινχκαζηε λα εηζρσξήζνπκε ζηνλ ηδενινγηθφ ππξήλα, γχξσ
απφ ηελ νπνία μεδηπιψζεθε ε θξίζε, λα εμεηάζνπκε ηε ζπζηεκηθή ηεο δνκή.

Σηελ παξαπάλσ αλάιπζε επηρεηξήζακε λα αλαδείμνπκε ηε δνκηθή ζέζε ηνπ

ρξένπο ζηελ παξνχζα θξίζε θαη ζην λενθηιειεχζεξν ζχζηεκα ελ γέλε. Η βαζηθή
ππφζεζε πάλσ ζηελ νπνία ζηεξηρηήθακε είλαη φηη ην ρξένο δελ απνηειεί πξντφλ ηεο
ιεηηνπξγίαο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο, αιιά ην απαξαίηεην δνκηθφ πιηθφ ηνπ.
Απνηειεί ην ζεκέιην ιίζν ηφζν ηνπ Κνηλσληθνχ, φζν θαη ηεο Υπνθεηκεληθφηεηαο πνπ
ζπληίζεηαη ζην πιαίζην ηεο θξίζεο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ.

Η θξίζε ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο απνηειεί ζηελ νπζία ην φρεκα απηνχ πνπ ν
Μαξμ νλφκαδε «δηαδηθαζία ζπζζώξεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ», ηελ απέιπηδα πξνζπάζεηα
λα δηαζσζεί πάζε ζπζία ην θεθάιαην. Οη εξγαδφκελνη, νη ζπληαμηνχρνη θαη νη ρξήζηεο
θνηλσληθψλ ηακείσλ θαινχληαη λα ζεθψζνπλ κφλνη ηνπο ην βάξνο ηεο απνπιεξσκήο
ηνπ δεκφζηνπ ρξένπο. Τν ρξένο, ινηπφλ, ζα ιέγακε φηη απνηειεί ηνλ κνριφ
δηαρείξηζεο ηεο παξνχζαο θξίζεο ηνπ θαπηηαιηζκνχ, ην κέζν θαηά ην νπνίν ην
θεθάιαην κπνξεί λα αλαπαξαρζεί.

Πνηά είλαη, ινηπφλ, ε άιιε φςε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ; Πίζσ απφ ηηο
ππνζρέζεηο πεξί επεκεξίαο ηεο ειεχζεξεο αγνξάο αλαδχεηαη κε ηελ θξίζε ε ζθνηεηλή
φςε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ: ε θνηλσλία ηνπ ρξένπο θαη ν ρξεσκέλνο άλζξσπνο.
Δθεί φπνπ απνηπγράλεη ε ειεχζεξε αγνξά θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπ ην ρξένο θαη νη
βάλαπζεο πνιηηηθέο πνπ ην ζπλνδεχνπλ. Τν ρξένο εδψ παίξλεη ηε κνξθή ηεο
ιαθαληθήο έλλνηαο ηνπ ζπκπηψκαηνο, ην νπνίν επηζηξέθεη βίαηα ζην Πξαγκαηηθφ. Τν
δεχηεξν ζηνηρείν πνπ επηζηξέθεη είλαη ην θξάηνο ην νπνίν θαιείηαη λα θάλεη πξάμε ηηο
βίαηεο πνιηηηθέο ηεο ιηηφηεηαο. Τα ζηνηρεία απηά πνπ αλαδχνληαη κέζα απφ ηελ θξίζε

[13]
αλαδεηθλχνπλ ηνλ ζησπεξφ ζρεκαηηζκφ κηα λέαο ζρέζεο εμνπζίαο, απηήο ηνπ πηζησηή
θαη ηνπ νθεηιέηε κέζα ζηελ νπνία ην ππνθείκελν θαηαζθεπάδεηαη επί κηαο
απαξαβίαζηεο εζηθήο εληνιήο: «πξέπεη λα πιεξώλνπκε ηα ρξέε καο, επεηδή ηα
απνθηήζακε!»

[14]
Βιβλιογραθία

Althusser, Louis, «Φξφπλη θαη Λαθάλ» ζην Θέζεηο, Θεκέιην, Αζήλα 1990.

Dean, Jodi, Democracy and Other Neoliberal Fantasies, Communicative Capitali-sm

& Left Politics, Duke University Press, Durham and London 2009.

Graeber, David, Χξένο: Τα πξώηα 5.000 ρξόληα, Σηάζε Δθπίπηνληεο, Αζήλα 2013.

Harvey, David, Ο Νένο Ικπεξηαιηζκόο, Καζηαληψηεο, Αζήλα 2006.

Harvey, David, Τν Αίληγκα ηνπ Κεθαιαίνπ θαη νη Κξίζεηο ηνπ Καπηηαιηζκνύ,

Καζηαληψηεο, Αζήλα 2011.

Lapavitsas, Costas, «Financialisation in Crisis», Historical Materialism Book Series,

32 (2012), pp. 1-260.

Zizek, Slavoj, Τν πςειό αληηθείκελν ηεο Ιδενινγίαο, Scripta, Αζήλα 2006.

Λαπαβίηζαο, Κψζηαο, Κέξδνο ρσξίο παξαγσγή. Πσο ην ρξεκαηνπηζησηηθό ζύζηεκα

καο εθκεηαιιεύεηαη όινπο, Τφπνο, Αζήλα 2014.

Μαπξνπδέαο, Σηαχξνο, «Η ρξεκαηηζηηθνπνίεζε, ε κεηαηξνπή ηεο εξγαζίαο ζε

θεθάιαην θαη ε ειιεληθή πεξίπησζε», Τεηξάδηα Μαξμηζκνύ – Πεξηνδηθή, ζεσξεηηθή
θαη πνιηηηθή επηζεώξεζε, 01 (2016), ζζ.187-206.

Μαξμ, Καξι, Τν Κεθάιαην, Κξηηηθή ηεο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο, Τφκνο Πξψηνο,

Σχγρξνλε Δπνρή, Αζήλα 2012.

Σηαπξαθάθεο, Γηάλλεο, Η ιαθαληθή αξηζηεξά, Σαββάιαο, Αζήλα 2012.

Σηαπξαθάθεο, Γηάλλεο, Ο Λαθάλ θαη ην πνιηηηθό, Χπρνγηφο, Αζήλα 2008.

[15]