Σταύρος Στ.

Σταφυλάκης
Πρόσωπα και γεγονότα που
άλλαξαν την πορεία της Ιστορίας

Αθήνα 2021

[1]
[2]
 Περιεχόμενα

Εισαγωγή 7
01. Η ανακάλυψη της φωτιάς 11
02. Η γεωργία και η Κτηνοτροφία 17
03. Η Γραφή και εξέλιξή της 19
04. Η Ναυσιπλοΐα και το Εμπόριο 24
05. Ο Τροχός 26
06. Η Μεσοποταμία – Οι απαρχές του Πολιτισμού 31
06.01. Οι Σουμέριοι 31
06.02. Οι Ακκάδες 33
06.03. Οι Αμορίτες – Η παλιά Βαβυλωνιακή περίοδος 34
06.04. Οι Χιττίτες – Οι Χετταίοι 36
06.05. Οι Κασίτες 37
06.06. Οι Ασσύριοι 38
06.07. Οι Χαλδαίοι – Η Νέα Βαβυλωνιακή περίοδος 41
07. Η Νομοθεσία 44
07.01. Ο Κώδικας του Ουρουκαγκίνα 46
07.02. Ο Κώδικας του Ουρ-Ναμμού 46
07.03. Οι Νόμοι της Εσνούνα 47
07.04. Ο Κώδικας του Λιπίτ-Ιστάρ 47
07.05. Ο Κώδικας του Χαμουραμπί 47
07.06. Οι Νόμοι των Χιττιτών 51
07.07. Οι Νόμοι των Ασσυρίων 51
07.08. Η Νομοθεσία των φαραώ της Αιγύπτου 51
07.09. Οι Νόμοι της αρχαίας Κίνας 52
07.10. Οι Εβραϊκοί Νόμοι 53
07.11. Οι Νόμοι της αρχαίας Ελλάδας 54
07.11.01. Ο Ναυτιλιακός Νόμος της Ρόδου 54
07.11.02. Οι Νόμοι του Λυκούργου της Σπάρτης 54
07.11.03. Οι Αθηναϊκοί Νόμου του Δράκοντος 55
07.11.04. Οι Αθηναϊκοί Νόμου του Σόλωνος 55
07.11.05. Οι Αθηναϊκοί Νόμου του Κλεισθένους 56
07.11.06. Ο Γορτύνιος Κώδικας 57
07.12. Το δικαστικό σύστημα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας 58
07.13. Τα διατάγματα του Ασόκα της Ινδίας 60
07.14. Η Ρωμαϊκή Δωδεκάδελτος 61
07.15. Ο Θεοδοσιανός Κώδικας 62
07.16. Ο Ιουστινιάνειος Κώδικας 63
[3]
08. Η αρχαία Αίγυπτος 67
08.01. Αίγυπτος, το μακροβιότερο βασίλειο της Ιστορίας 67
08.02. Ο μεταρρυθμιστής Φαραώ Αχενατόν και η Νεφερτίτη 71
08.03. Η Στήλη της Ροζέτας 73
09. Η Κινέζοι 75
10. Το χαρτί και άλλες κινεζικές πρωτιές 79
11. Ο Κομφούκιος 83
12. Ο Βούδας 86
13. Οι Έλληνες 90
13,01. Οι πρώτοι πολιτισμοί 90
13.02. Η Κλασσική περίοδος 96
13.03. Η Ελληνιστική περίοδος 102
14. Οι Περσικοί Πόλεμοι 103
15. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία 107
16. Οι Επιστήμες και οι Τέχνες στην αρχαία Ελλάδα 109
16.01. Φιλοσοφία 109
16.02. Ιατρική-Φαρμακευτική 111
16.03. Μαθηματικά-Γεωμετρία-Γεωγραφία- Αστρονομία 113
16.04. Φυσική-Χημεία-Αλχημεία 114
16.05. Ιστορία-Νομοθεσία-Πολιτική 115
16.06. Λογοτεχνία-Ποίηση-Θέατρο-Χορός-Μουσική 116
16.07. Ζωγραφική-Γλυπτική-Αρχιτεκτονική-Αθλητισμός 120
17. Ο Μέγας Αλέξανδρος και το αχανές κράτος του 122
18. Η Ρώμη 126
18.01. Η ίδρυση της Ρώμης-Η περίοδος της Βασιλείας 126
18.02. Η περίοδος της Δημοκρατίας 128
18.03. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία – Η ακμή της Ρώμης 131
18.04. Η Κωνσταντινούπολη και ο Χριστιανισμός 137
18.05. Η Παρακμή και η Πτώση 140
19. Ο Ιησούς και ο Χριστιανισμός 144
20. Ο Μωάμεθ και το Ισλάμ 150
21. Οι Μεγάλες μεταναστεύσεις των Λαών 155
21.01. Οι Γερμανικοί λαοί 140
21.02. Οι Ασιατικοί λαοί 158
21.03. Οι Μαγυάροι 161
21.04. Οι Σλάβοι 162
21.05. Οι Βίκινγκς 163
22. Ο Μεσαίωνας 166
23. Οι Σταυροφορίες 171
24. Τα πρώτα Πανεπιστήμια 176

[4]
25. Η Magna Carta 184
26. O Γκούτενμπεργκ και η τυπογραφία 187
27. Οι Μεγάλες Ανακαλύψεις και οι Εξερευνητές 190
28. Οι Μογγόλοι και ο Τζένγκις Χαν 195
29. Η Αποικιοκρατία και το Δουλεμπόριο 199
30. Το χιλιετές Βυζάντιο και η πτώση του 203
31. Ο Μαύρος Θάνατος – Η μεγάλη επιδημία πανούκλας 209
32. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι 215
33. Η Αναγέννηση 218
34. Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση 224
35. Ο Τριακονταετής Πόλεμος και η Ειρήνη της Βεστφαλίας 230
36. Ο Διαφωτισμός 238
36.01. Ο Διαφωτισμός στη σκέψη 239
36.02. Ο Διαφωτισμός στις Τέχνες και τα Γράμματα 240
36.03. Η Επιστημονική (και Βιομηχανική) Επανάσταση 244
36.04. Οι Εγκυκλοπαιδιστές 247
37. Ο τσάρος της Ρωσίας Πέτρος ο Μέγας 249
38. Η Αμερικανική Επανάσταση 252
39. Η Γαλλική Επανάσταση 256
40. Ο Σιμόν Μπολιβάρ και οι Νοτιοαμερικανικές εξεγέρσεις 265
41. Ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν 267
42. Ο Δαρβίνος και η Καταγωγή (εξέλιξη) των Ειδών 269
43. Η πρώτη φωτογραφία 272
44. O Καρλ Μαρξ 273
45. Ο Αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος 276
46. Η βασίλισσα Βικτωρία 279
47. Ο Τόμας Έντισον 282
48. Το Τηλέφωνο 284
49. Ο Κινηματογράφος 286
50. Ο Μαρκόνι και η ασύρματη επικοινωνία 287
51. Το αυτοκίνητο 289
52. Η Μαρία Κιουρί και το ράδιο 292
53. Το αεροπλάνο και οι αδελφοί Ράιτ 294
54. Ο Μεγάλος Πόλεμος - Από το Σεράγεβο στις Βερσαλλίες 296
55. Η Ρωσική Επανάσταση 305
56. Η Κοινωνία των Εθνών (Κ.τ.Ε.) 311
57. Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν 312
58. Το κραχ του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης 313

[5]
59. Ο Φράνκλιν Ρούσβελτ και το Νιου Ντηλ 316
60. Η Τηλεόραση 319
61. Ο Φλέμινγκ και η πενικιλίνη 321
62. Ο Μεσοπόλεμος (1919-1939) 323
63. Τα ευρωπαϊκά απολυταρχικά καθεστώτα του Μεσοπολέμου 325
64. Οι Δίκες της Μόσχας 332
65. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και η άνοδος του Χίτλερ 341
66. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος 347
67. Η Ατομική Βόμβα – Τα απόνερα του πολέμου 360
68. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) 367
69. Ο κόσμος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο 369
70. Η Κατάρρευση της Αποικιοκρατίας 374
71. Ο Ψυχρός Πόλεμος 382
71.01. Ο Μακαρθισμός και το κυνήγι των μαγισσών 383
71.02. Ο Πόλεμος της Κορέας 387
71.03. Η Κρίση του Σουέζ 388
71.04. Η Ουγγρική εξέγερση 389
71.05. Η Επανάσταση της Κούβας και ο Φιντέλ Κάστρο 391
71.06. Η Κρίση των Πυραύλων της Κούβας 392
71.07. Το Τείχος του Βερολίνου 393
71.08. Η Άνοιξη της Πράγας 395
72. Ο Πόλεμος του Βιετνάμ 400
73. The Beatles - Τα θρυλικά Σκαθάρια 405
74. Ο Μίκης Θεοδωράκης 409
75. Το DNA 413
76. Ο Διαστημικός Ανταγωνισμός – Άνθρωπος στο Διάστημα 415
77. Ο Άνθρωπος στο Φεγγάρι 421
78. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού 424
79. Η Κλωνοποίηση 431
80. Η Νανοτεχνολογία 434
81. Ο Ηλεκτρονικός Υπολογιστής 436
82. Το Διαδίκτυο (Internet) 442
83. Το Κινητό Τηλέφωνο 445
84. Η Παγκοσμιοποίηση 447
85. Η 11η Σεπτεμβρίου 2001 453

[6]
 Εισαγωγή
Με τον όρο Ιστορία, εννοούμε φυσικά την Ιστορία της
Ανθρωπότητας. Μας ενδιαφέρει η ιστορία του Ανθρώπου από το
σημείο που έχουμε απτά ιστορικά στοιχεία, δηλαδή γραπτά
κείμενα ιστορικών γεγονότων. Στο πόνημα αυτό θα μας
απασχολήσουν κυρίως τα γεγονότα που την σημάδεψαν ή και την
διαμόρφωσαν, θετικά ή αρνητικά, αλλά και κάποια χαρακτηριστικά
πρόσωπα που άφησαν τον στίγμα τους στις επιστήμες ή τις τέχνες.
Και κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου υπήρχαν άνθρωποι που
προσέφεραν στις μελλοντικές γενιές – πιθανότατα μη έχοντας
συνείδηση της προσφοράς τους - σημαντικές ανακαλύψεις, πέραν
της εφεύρεσης της γραφής.

Τοιχογραφία στο σπήλαιο

Λασκώ της Γαλλίας

Σπουδαία τέτοια γεγονότα

ήταν, για παράδειγμα, η
ανακάλυψη της φωτιάς, η εξεύρεση τρόπων δημιουργίας
εργαλείων ή όπλων με την επεξεργασία ξύλου ή πέτρας ή μετάλλου,
η εξημέρωση και εκπαίδευση ζώων για βοήθεια στη δουλειά ή για
τροφή και πολλά άλλα.
Ο ανώνυμος άνθρωπος που φύτεψε τους πρώτους σπόρους
περιμένοντας να ολοκληρώσουν τον κύκλο τους για να μαζέψει
τους καρπούς τους, οι άγνωστοί μας πρωτοπόροι καλλιτέχνες, που
ζωγράφιζαν στα σπήλαια ή σκάλιζαν την πέτρα, το ξύλο ή το
μάρμαρο για ν’ αποτυπώσουν φιγούρες ανθρώπων, ζώων ή θεών,
ήταν οι πρώτοι καλλιτέχνες με την πραγματική μάλιστα έννοια του
όρου, μιας και δεν περίμεναν κανενός είδους ανταμοιβή ή
αναγνώριση – ό,τι έκαναν το ‘καναν από εσωτερική και μόνο

[7]
παρόρμηση. Κανενός απ’ αυτούς δεν ξέρουμε ούτε τ’ όνομα ούτε τη
μορφή, γιατί δεν υπήρχε αυτό το σημαντικό πράγμα που συντελεί
στη διαιώνιση της Ιστορίας: η γραφή.
Ξέρουμε και τιμούμε αυτόν που ανακάλυψε το τηλεσκόπιο, δεν
ξέρουμε όμως ποιος ήταν αυτός που πρώτος κοίταξε ψηλά,
αναρωτήθηκε τί ήταν τα άστρα, αυτά τα φωτεινά σημάδια στον
ουρανό και άρχισε να ερευνά τις κινήσεις τους και τις εναλλαγές
τους μέσα στο χρόνο.
Ξέρουμε αυτούς που
εφηύραν τη μηχανή
εσωτερικής καύσης και στη
συνέχεια μας έδωσαν τον
σιδηρόδρομο, το
αυτοκίνητο, το αεροπλάνο.
Όμως όλα αυτά
στηρίζονται στον τροχό.
Ποιος όμως ήταν αυτός, που πρώτος σκέφτηκε να φτιάξει αυτό
το απλό – και για μας αυτονόητο – κατασκεύασμα που έκανε τη ζωή
του ανθρώπου ευκολότερη βοηθώντας τον να μεταφέρει σημαντικά
βάρη με πολύ λιγότερο κόπο και να μπορέσει να χτίσει τις
Πυραμίδες, τα τείχη της Βαβυλώνας ή τον Παρθενώνα;
Όλοι αυτοί ανήκουν στην ιστορία του Ανθρώπου, στην ιστορία
του Πολιτισμού, αλλά όχι στην Ιστορία. Ανήκουν στην Προϊστορία.
Προϊστορία είναι το όνομα που δόθηκε στην περίοδο της ιστορίας
του ανθρώπου πριν την εμφάνιση γραπτών κειμένων. Φυσικά,
πάρα πολλά στοιχεία και συμπεράσματα εξάγονται από τις
αρχαιολογικές ανακαλύψεις, ακόμα και για την περίοδο που ο
άνθρωπος δεν ήξερε ακόμα να γράφει. Τα αρχαιολογικά ευρήματα
μας διαφωτίζουν πώς και πού έζησαν οι πρώτοι πολιτισμοί, πώς
συντηρούσαν τις τροφές και πώς κατασκεύαζαν εργαλεία και όπλα.
Μπορούμε να μάθουμε για τις θρησκευτικές τους πρακτικές, την
πολιτική τους οργάνωση, τί είδους σχέσεις υπήρχαν μεταξύ ανδρών
και γυναικών, μεταξύ συζύγων και μεταξύ γονέων και παιδιών. Τα

[8]
διάφορα χειροτεχνήματα που ανακαλύπτουν οι αρχαιολόγοι, μας
διαφωτίζουν επίσης για την ύπαρξη βασιλέων, επιδημιών, πείνας,
καλών και κακών εσοδειών, πολέμων και κοινωνικών στρωμάτων.
Φυσικά, τα στοιχεία αυτά που αποκαλύπτει η αρχαιολογική
σκαπάνη, δεν είναι πάντα ακριβή. Η Ιστορία αρχίζει με την
ανακάλυψη της γραφής.
Παρακάτω θα δούμε ένα-ένα τα γεγονότα που σημάδεψαν τον
ρου της Ιστορίας, αρχίζοντας από την ανακάλυψη της φωτιάς, της
γραφής και του τροχού, ως τις ραγδαίες αλλαγές που έφερε στη ζωή
των ανθρώπων η διάδοση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και η
τεχνολογική επανάσταση, που ακολούθησε η όλο και μεγαλύτερη
χρήση του Διαδικτύου (Internet).
Πολλά από τα στοιχεία του παρόντος πονήματος, άντλησα από
βιβλία που έχω γράψει τα τελευταία χρόνια.

Σταύρος Σταφυλάκης

[9]
20 Ιουλίου 1969: Άνθρωπος στη Σελήνη

[10]
 01. Η ανακάλυψη της φωτιάς
Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, οι θεοί δημιούργησαν τον
άνθρωπο και τα ζώα από φωτιά και πηλό. Μετά κάλεσαν τους Τιτάνες
αδελφούς Προμηθέα και Επιμηθέα να προικίσουν όλα τα νέα όντα με
στολίδια και – αμυντικά ή/και επιθετικά - όπλα, απαραίτητα για την
επιβίωσή τους. Το έργο αυτό ανέλαβε ο Επιμηθέας, ο οποίος όμως
ξεχάστηκε και μοίρασε όλα τα διαθέσιμα στολίδια, χρώματα και όπλα
σε όλα τα είδη, αφήνοντας τον ανθρώπινο γένος χωρίς μέσα
επιβίωσης.
Ο Προμηθέας ανέλαβε να διορθώσει το λάθος του αδελφού του.
Έτσι έκλεψε τη φωτιά από τον Ήφαιστο και τη σοφία από την Αθηνά
και χάρισε και τα δυο στον άνθρωπο.
Παράλληλα – σύμφωνα και με τον Αισχύλο - ο Προμηθέας δίδαξε
στους ανθρώπους τις τέχνες και τις επιστήμες, τους αριθμούς και τα
γράμματα, έζεψε τα βόδια στο αλέτρι και το άλογο στο άρμα, επινόησε
τα πλοία, την ιατρική και τα φάρμακα από βότανα, τον τρόπο να
προμηθεύονται από τη γη τον χρυσό, το σίδηρο, τον χαλκό και τα άλλα
μέταλλα και πώς να τα χρησιμοποιούν, να φτιάχνουν εργαλεία, όπλα
και διαφορά σκεύη. Επίσης δίδαξε τους ανθρώπους πώς να θυσιάζουν
στους θεούς.
Ο Δίας θύμωσε πολύ για την κλοπή της φωτιάς και της σοφίας από
τους θεούς και την παραχώρησή τους στον άνθρωπο και τιμώρησε
σκληρά τον Προμηθέα. Έτσι έδωσε εντολή να αλυσοδέσουν τον κλέφτη
Τιτάνα σ’ ένα βράχο του Καυκάσου. Κάθε μέρα ερχόταν ένα μεταλλικό
πουλί, ο – κατασκευασμένος από τον Ήφαιστο και κατ’ εντολή του Δία
- Καυκάσιος Αετός και έτρωγε το συκώτι του Προμηθέα. Αυτός όμως
ήταν αθάνατος και ως την επόμενη το συκώτι ξαναγινόταν και ο αετός
ερχόταν πάλι και το έτρωγε. Το μαρτύριο αυτό κράτησε ως την ημέρα
που πέρασε από τον Καύκασο ο Ηρακλής, ο οποίος σκότωσε τον αετό

[11]
και ελευθέρωσε τον Προμηθέα1. Δικαίως ο Προμηθέας θεωρείται ο
ευεργέτης της ανθρωπότητας.
Ο Δίας οργισμένος ακόμα από τον - κλέφτη - Προμηθέα, έδωσε
ακόμα μια εντολή στον Ήφαιστο, να κατασκευάσει την πρώτη γυναίκα.
Αυτή, σύμφωνα με τον – μισογύνη – Ησίοδο, πλάστηκε από πηλό,
ονομάστηκε Πανδώρα2 και προικίστηκε από τις Τρεις Χάριτες και την
Αφροδίτη με χάρη και ομορφιά, από την Αθηνά με τις τέχνες και από
τον Ερμή «με ψέματα και λόγια ύπουλα, συμφορά για τους άντρες».
Είχε λοιπόν όλες τις ικανότητες και τα θέλγητρα και ήταν ικανή να
γοητεύει τους πάντες. Η Πανδώρα δόθηκε από τον Δία αρχικά ως
σύζυγος στον Προμηθέα, αλλά
αυτός γνωρίζοντας ότι ο θεός
ήταν θυμωμένος μαζί του, δεν
την δέχτηκε.

Η Πανδώρα

Στη συνέχεια η Πανδώρα

προτάθηκε ως σύζυγος του
Επιμηθέα. Ο Επιμηθέας, αν και είχε προειδοποιηθεί από τον αδελφό
του να μη δεχθεί τίποτε από τους θεούς, την δέχθηκε. Ο Δίας έδωσε
στην Πανδώρα ως δώρο γάμου ένα όμορφο, μυστηριώδες κουτί, το
περίφημο Κουτί της Πανδώρας3, με την προϋπόθεση ότι ποτέ δεν
πρέπει να ανοίξει αυτό το κουτί. Η Πανδώρα όμως ήταν, ως γυναίκα,
περίεργη. Κατάφερε να ανοίξει το κουτί, αλλά αστραπιαία ξεπετάχτηκαν
από αυτό όλα τα δεινά και όλες οι ασθένειες που πλήττουν τους
ανθρώπους. Έντρομη η Πανδώρα έκλεισε αμέσως το κουτί, αλλά μέσα

1 Ο μύθος του Προμηθέα ενέπνευσε τον Αισχύλο να γράψει την τραγωδία του
Προμηθεύς Δεσμώτης, αλλά και πολλούς μεταγενέστερους ζωγράφους,, γλύπτες,
συνθέτες και άλλους καλλιτέχνες και συγγραφείς
2 Η Πανδώρα είναι η Πανδότειρα αυτή που δίνει τα πάντα, δηλαδή η Γη.
3 Η φράση ‘…άνοιξε το κουτί της Πανδώρας’ σημαίνει ότι κάποιος με μια πράξη ή λόγο

του προξένησε συμφορά ή δεινά

[12]
είχε μείνει μόνο η Ελπίδα. Έτσι οι θεοί τιμώρησαν τους ανθρώπους που
δέχθηκαν το θεϊκό δώρο της φωτιάς από τον Προμηθέα.

Πώς ο άνθρωπος έγινε κύριος της φωτιάς

Φεύγουμε από τη μυθολογία και πάμε στην πραγματικότητα. Η
φωτιά υπήρχε πάντα στη Γη. Την δημιουργούσε η λάβα των
ηφαιστείων, οι κεραυνοί που έπεφταν στη επιφάνεια του πλανήτη ή
ακόμα προερχόταν από την ανάφλεξη ξερών κλαδιών και φύλλων που
θερμαίνονταν υπερβολικά σε περιόδους καύσωνα και ταυτόχρονα με
δυνατούς ανέμους.

Homo habilis

Πριν πάμε στην απάντηση του

ερωτήματος: Πώς ο άνθρωπος έγινε
κύριος της φωτιάς; Θα δούμε με
λίγα λόγια, την εξέλιξη του είδους
(γένους) Homo (στα λατινικά = ο
άνθρωπος), των ανθρωποειδών. Οι
ανθρωπολόγοι έχουν ονομάσει
πολλές υποκατηγορίες του είδους Homo, όπως εξελίχθηκε, ξεκινώντας
πριν από 2,3-2,4 εκατομμύρια έτη. Τα σημαντικότερα στάδια της
εξέλιξης αυτής:
 Ο Homo habilis (επιδέξιος άνθρωπος), έζησε στην Αφρική πριν
από 2,3 ως 1,4 εκατομμύρια χρόνια. Απολιθώματά του
εντοπίστηκαν τη δεκαετία του ‘60 στην Τανζανία της Α. Αφρικής.
 O Homo ergaster (άνθρωπος εργάτης, ή Αφρικανικός
άνθρωπος), έζησε στην ανατολική και νότια Αφρική, πριν από
1,8 ως 1,3 εκατομμύρια χρόνια.
 Ο Homo erectus (όρθιος άνθρωπος), έζησε αρχικά στην Αφρική
και εξαπλώθηκε σταδιακά ως και την ανατολική Ασία (Αραβία,
Ινδία, Κίνα και την Ιάβα της Ινδοκίνας), πριν 1,9 ως 1,3
εκατομμύρια χρόνια.

[13]
 Ο Homo heidelbergensis (Χαϊδελβέργειος άνθρωπος),
απολιθώματά του εντοπίστηκαν στην Χαϊδελβέργη (Heidelberg)
της Γερμανίας. Έζησε στην Ευρώπη, Αφρική και Ασία, πριν από
600.000 ως 400.000 χρόνια.
 Ο Homo neanderthalensis (άνθρωπος του Νεάντερταλ),
απολιθώματά εντοπίστηκαν στην κοιλάδα Νεάντερταλ της
Γερμανίας. Έζησε πριν 250.000 ως 70.000 στη Ευρώπη και την
Κεντρική Ασία. Θεωρείται ο άμεσος πρόγονος του…
 … Homo sapiens (άνθρωπος ο έμφρων ή σκεπτόμενος), που
είναι το μόνο επιζών μέλος του γένους Homo. Είναι ο σύγχρονος
άνθρωπος, με ιδιαίτερα αναπτυγμένο εγκέφαλο, που – όπως
αποδεικνύουν οι έρευνες στο DNA των
απολιθωμάτων του - εμφανίστηκε στην
Αφρική πριν από περίπου διακόσιες
χιλιάδες χρόνια.

«Ο σκεπτόμενος», του Rodin

Η ανεπτυγμένη του διανοητική ικανότητα

και η όρθια στάση του άφησε ελεύθερα τα
χέρια του, γεγονός που του επέτρεψε να
βρει τρόπους για να σκαλίζει την πέτρα, το
ξύλο και το μέταλλο και να κατασκευάζει
και να χρησιμοποιεί εργαλεία και αμυντικά και επιθετικά όπλα
για το κυνήγι του.
 Η αλματώδης εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας τις τελευταίες
δεκαετίες, έφεραν τεράστιες ανατροπές σε όλους τους τομείς της
ανθρώπινης δραστηριότητας: πληροφόρηση, παιδεία, άμυνα,
ψυχαγωγία, βιομηχανία, ναυτιλία, οικονομία, κτηνοτροφία
γεωργία, αεροπλοΐα, και αεροδιαστημική, κοινωνική ζωή,
μεταφορές, εργασία, τηλεπικοινωνίες, περιβάλλον, δικαιοσύνη,
ενέργεια, ιατρική και άλλους. Η ανάπτυξη της νανοτεχνολογίας,
της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής, που ακόμα

[14]
 βρίσκονται στα πρώτα τους βήματα, δείχνει ότι η Επιστήμη
μπορεί να φτάσει σε σημεία, που μπροστά τους ωχριούν ακόμα
και τα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας. Κάποιοι
αρχίζουν να μιλάνε για ένα ακόμα στάδιο της εξέλιξης του
ανθρώπινου είδους, τον Homo digitalis (Ψηφιακό άνθρωπο)!
Όμως ξεφύγαμε αρκετά από το θέμα μας, που είναι: πώς ο άνθρωπος
έγινε κύριος της φωτιάς. Οι επιστήμονες δεν έχουν καταφέρει ακόμα να
προσδιορίσουν το χρόνο ανακάλυψης της χρησιμότητας της φωτιάς.
Όπως όλα τα έμβια όντα και ο homo habilis, όταν έβλεπε κάποια
φωτιά, τρόμαζε και απομακρυνόταν ή κρυβόταν. Εικάζεται ότι την
εποχή του homo erectus, κάποιο τυχαίο γεγονός, όπως ένας κεραυνός,
χτύπησε ένα δέντρο και μερικά κλαδιά του άρπαξαν φωτιά και έπεσαν
στο έδαφος. Κάποιο αρπακτικό, που ίσως κυνηγούσε τον άνθρωπο,
απομακρύνθηκε πανικόβλητο από τα φλεγόμενα κλαδιά. Ο άνθρωπος
κατάλαβε ότι η φωτιά τρόμαζε τον ίδιον, αλλά τρόμαζε περισσότερο τα
ζώα. Σκέφτηκε λοιπόν πώς αν μπορούσε να ελέγχει μια φωτιά συνεχώς
αναμμένη, αυτή θα τον προστάτευε από τους διώκτες του. Αυτό δεν το
ήξερε, το ανακάλυψε όμως όταν ένα ξερό κλαδί έπεσε σε μια φωτιά και
άρπαξε κι αυτό. Κατάλαβε λοιπόν ότι υπήρχε τρόπος να τροφοδοτεί
συνεχώς τη φλόγα. Σταδιακά άλλοι erectus βρήκαν τρόπο να
μεταφέρουν τη φωτιά στη σπηλιά τους. Έτσι είχαν προστασία από τα
άγρια ζώα και θέρμανση μαζί.
Το επόμενο βήμα για τον άνθρωπο ήταν να βρει τρόπο να ανάβει
μόνος του μια φωτιά. Αυτό μάλλον έγινε από κάποιον neanderthalensis,
που είχε μάθει να φτιάχνει όπλα και εργαλεία χρησιμοποιώντας το
ξύλο. Εκεί που έτριβε ένα κομμάτι ξύλο πάνω σε ένα άλλο, είδε
έκπληκτος πως μια φωτιά ξεπήδησε από την τριβή των ξύλων. Ο Homo
είχε ανακαλύψει τη φωτιά! Και σιγά-σιγά έμαθε πως εκτός από
προστασία και ζεστασιά, η φωτιά χρησίμευε για να ψήσει το κρέας από
τα ζώα που κυνηγούσε. Ανακάλυψε ότι το κρέας γινόταν πιο νόστιμο
και πιο μαλακό. Έτσι σταμάτησε να τρώει ωμό κρέας, γιατί έμαθε να το
ψήνει. Ακόμα με τη θερμότητα στη σπηλιά, η ατμόσφαιρα γινόταν πιο

[15]
ξηρή, η υγρασία υποχωρούσε και τα σιτηρά του δεν μούχλιαζαν, όπως
πριν.
Από αυτό το γεγονός και με την πάροδο του χρόνου τα κοφτερά
δόντια και οι μεγάλες σιαγόνες του ανθρώπου δεν ήταν πια χρήσιμες.
Οι σιαγόνες του έγιναν πολύ μικρότερες και δόθηκε χώρος στο κεφάλι
του για να αναπτυχθεί ακόμα περισσότερο ο εγκέφαλός του. Έγινε
περίεργος και ερευνητικός. Όσα περισσότερα πράγματα ανακάλυπτε,
τόσο πιο έξυπνος γινόταν.

[16]
 02. Η Γεωργία και η Κτηνοτροφία
Πριν την γεωργία οι άνθρωποι ήταν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες,
δηλαδή ζούσαν κυνηγώντας ζώα, ψαρεύοντας ψάρια και
καταναλώνοντας βρώσιμα φυτά και καρπούς. Όταν τα ποτάμια ή οι
λίμνες στέρευαν τα καλοκαίρια ή όταν τα ζώα μετανάστευαν, οι
άνθρωποι έπρεπε ή να τα ακολουθούν ή να ανακαλύψουν νέες
ποικιλίες φυτών για να συμπληρώσουν το διαιτολόγιό τους. Οι κυνηγοί
κάποια στιγμή, κατάλαβαν ότι θα ήταν πιο εύκολο να διατηρούν τα ζώα
για μελλοντική χρήση, αν μπορούσαν να τα στριμώξουν σε κάποιο
περίφραχτο μέρος, όπως ένα φαράγγι, στο οποίο θα ήλεγχαν τις
εξόδους του. Έτσι σιγά-
σιγά, άρχισαν να
εξημερώνουν και να
διατηρούν ζώα (βοοειδή,
πρόβατα, χοίρους) για τη
διατροφή τους.
Άροτρο

Κάποιοι άλλοι
παρατήρησαν ότι οι σπόροι και τα κουκούτσια που πέταξαν στη γη από
φυτά και φρούτα που έτρωγαν, φύτρωναν και παρήγαγαν νέα, που
ήταν κοντά τους και ήταν πιο εύκολο να μαζευτούν και να
καταναλωθούν. Αποφάσισαν λοιπόν κάποια στιγμή - αντί να γυρίζουν
κυνηγώντας και συλλέγοντας - θα έκαναν πιο εύκολη τη ζωή τους, αν
είχαν κοντά τους κάποια φυτά που μπορούσαν να τους δώσουν
καρπούς στην ώρα τους. Τα πρώτα φυτά που καλλιέργησε ο άνθρωπος
ήταν τα δημητριακά. Στην Μέση Ανατολή ήταν το σιτάρι και το κριθάρι,
στην Ινδία και την Κίνα το κεχρί και το ρύζι και στις αμερικανικές
κοινότητες το καλαμπόκι.
Η μεταμόρφωση ορισμένων ανθρώπινων ομάδων από ψαράδες και
κυνηγούς σε καλλιεργητές και η μετάβαση από τη νομαδική ζωή, στη
[17]
ζωή σε σταθερή κοινότητα είναι μια από τις πιο σημαντικές
επαναστάσεις στην ανθρώπινη ιστορία. Ο πληθυσμός των κοινοτήτων
μπορούσε να τραφεί και να αυξηθεί. Οι πρώτες αγροτικές κοινότητες
έγιναν πόλεις και οργανωμένες κοινωνίες. Η κατασκευή υλικών από
πηλό αντικατέστησε τα δερμάτινα ασκιά που χρησιμοποιούνταν για την
αποθήκευση τροφής ή υγρών. Η γεωργία συντέλεσε σε ταχύτατη
αύξηση του πληθυσμού, ο οποίος από το 8000 ως το 4000 π.Χ.
αυξήθηκε κατά δέκα πέντε φορές.
Πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα, τοποθετούν τις αρχές της
καλλιέργειας πριν το 7000 π.Χ. και την εξημέρωση οικόσιτων ζώων
(κυρίως σκύλων που τους χρησιμοποιούσαν στο κυνήγι) αρκετές
χιλιάδες χρόνια νωρίτερα. Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι
άνθρωποι στο σημερινό Κουρδιστάν διατηρούσαν πρόβατα και
φύτευαν σιτάρι, πριν από 9000 χρόνια.
Η ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας δημιούργησε τους
πρώτους αγροτικούς οικισμούς, κυρίως κοντά σε όχθες ποταμών για
να υπάρχει εύκολη πρόσβαση στο νερό. Το 5000 π.Χ. η κοιλάδα του
Ευφράτη ήταν γεμάτη από αγροτικά χωριά και οικισμούς. Οι οικισμοί,
που είχαν και την κεντρική διοίκηση, προσέφεραν υπηρεσίες
αποθήκευσης και διανομής και εξελίχθηκαν σε πόλεις, που ανέπτυξαν
τον Σουμερικό πολιτισμό. Γύρω στο 4000 π.Χ. οι Σουμέριοι είχαν
αναπτύξει σύστημα άρδευσης, δηλαδή τρόπο να διοχετεύουν τα νερά
του ποταμού όπου και όπως αυτοί επιθυμούσαν. Την ίδια περίπου
εποχή παρόμοιοι οικισμοί αναπτύχθηκαν στην κοιλάδα του Νείλου
στην Αίγυπτο, στην κοιλάδα του ποταμού Ινδού και στις πεδιάδες των
ποταμών στην Κίνα.

[18]
 03. Η Γραφή και η εξέλιξή της
Η Γραφή δεν εφευρέθηκε φυσικά σε μια μέρα, αλλά εξελίχθηκε
σταδιακά για να καλύψει την ανάγκη του ανθρώπου να καταγράψει
ή/και να απεικονίσει γεγονότα, να διηγηθεί ιστορίες ή να εκφράσει
ποσότητες και ποσά. Πριν 35-40.000 χρόνια οι άνθρωποι ζωγράφιζαν
στα τοιχώματα των σπηλαίων. Δεν ξέρουμε αν αυτές οι ζωγραφιές
των σπηλαίων ήταν ένα είδος αφήγησης της ιστορίας ή απλώς ήταν
μια πνευματική-καλλιτεχνική ενασχόληση.
Οι απαρχές ενός συστήματος γραφής φαίνεται ότι συνέπεσαν με την
ύπαρξη των πρώτων οικισμών
καλλιεργητών και κτηνοτρόφων, οπότε
χρειάστηκε να επινοηθούν κάποια σημεία,
σύμβολα ή εικόνες για την καταμέτρηση
περιουσιών, είτε ήταν κεφάλια ζώων, είτε
κομμάτια γης ή ποσότητες σιτηρών.
Σύμβολα καταμέτρησης των Κρητών
(Μουσείο Ηρακλείου)

Βέβαια η «γραφή με εικόνες» δεν μπορεί

να θεωρηθεί γραφή, παρόλο που οι
εικόνες αποτέλεσαν τη βάση κάθε συστήματος γραφής. Οι λαοί, που
χρησιμοποίησαν αυτό το σύστημα, χωρίς όμως να το επεξεργασθούν
παραπέρα και να φθάσει σ’ ένα είδος γραφής (σφηνοειδούς,
ιερογλυφικής ή αλφαβήτου), παρέμειναν στο περιθώριο της Ιστορίας.
Οι Βεδουίνοι της Αραβίας και οι Ινδιάνοι της Νότιας Αμερικής δεν
προχώρησαν στο επόμενο εξελικτικό στάδιο της γραφής και
αρκέστηκαν στην προφορική διατήρηση της ιστορίας τους από
αφηγητές, που την μετέδιδαν από στόμα σε στόμα κι από γενιά σε
γενιά. Γι’ αυτό και για τους λαούς αυτούς τα στοιχεία ιστορίας τους που
έχουμε είναι περιορισμένα, αν και ανέπτυξαν σημαντικούς πολιτισμούς
(όπως η Ίνκας, οι Τολτέκοι και οι Ολμέκοι της Αμερικανικής ηπείρου).
[19]
 Πριν από περίπου 5.000 χρόνια, οι λαοί που κατοικούσαν στην
Μεσοποταμία, στην περιοχή της Σουμερίας και δημιούργησαν τους
πρώτους αστικούς οικισμούς έπρεπε να βρουν τρόπους καταμέτρησης
των ποσοτήτων των αγροτικών προϊόντων και ζώων που έστελναν οι
αγρότες στην πόλη. Έτσι άρχισαν να χρησιμοποιούν εικονογραφήματα
ως αριθμητικά σύμβολα. Τα σύμβολα αυτά εξελίχθηκαν σε
συλλαβογραφήματα σφηνοειδούς γραφής και μπορούμε να λέμε ότι
οι Σουμέριοι ήταν οι πρώτοι που εφηύραν και χρησιμοποίησαν τον
συλλαβικό τρόπο γραφής. Η εφεύρεση της γραφής είναι ίσης
σημασίας με την ανακάλυψη τρόπων της καλλιέργειας της γης. Στις
όχθες του ποταμού Τίγρη, λίγο βορειότερα από τη Βαβυλώνα, βρέθηκαν
πήλινες πινακίδες με σύμβολα που απεικόνιζαν χέρια, πόδια, ζώα και
κάποιο είδος μεταφορικής άμαξας (που
πιθανώς χρησιμοποιούσαν για ν’
αλωνίζουν τα σιτηρά).

Σφηνοειδής γραφή των Σουμερίων

Ένα από τα πιο πρόσφατα δείγματα

εγχάρακτης πήλινης πινακίδας βρέθηκε
κατά τις ανασκαφές στο Ουρούκ της
Μεσοποταμίας και θεωρείται ότι χαράχτηκε στην περίοδο της ακμής του
Σουμεριακού πολιτισμού. Στη Μεσοποταμία έχει βρεθεί μεγάλος όγκος
γραπτών μνημείων, που ανήκουν περίπου σε τρεις κατηγορίες
εγγράφων: εμπορικών, βασιλικών και θρησκευτικών. Την εποχή της
έναρξης της χρήσης της γραφής η Σουμερία ήταν μια χώρα με
αναπτυγμένους εμπορικούς δεσμούς με τους γείτονές της κι όχι μόνο μ’
αυτούς.
Η γραφή εφευρέθηκε για καθαρά πρακτικούς λόγους και
χρησιμοποιήθηκε κυρίως στις εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές.
Ήταν φυσικό λοιπόν οι προηγμένοι γειτονικοί λαοί να ανακαλύψουν και
ν’ αρχίσουν να χρησιμοποιούν ένα δικό τους σύστημα γραφής, που να
ταιριάζει φωνητικά στη γλώσσα τους. Τέτοιοι ήταν οι Αιγύπτιοι, οι
[20]
Κρήτες, οι κάτοικοι της κοιλάδας του ποταμού Ινδού, οι Ελαμίτες και
άλλοι. Στο Ελάμ, περιοχή που βρισκόταν περίπου στο σημερινό νότιο
Ιράν, έχουν βρεθεί ελάχιστα γραπτά και δυσανάγνωστα κείμενα και
συνεπώς δεν ξέρουμε ακόμα πολλά πράγματα.
Αντίθετα στην Ινδία (στην κοιλάδα του Ινδού) έχουν βρεθεί κείμενα
που χρονολογούνται από τον 24ο αιώνα π.Χ. Ξέρουμε ότι την εποχή
αυτή, οι λαοί της περιοχής είχαν επαφές με τη Μεσοποταμία, όμως αυτό
δεν αποδεικνύει ότι η Ινδία χρωστά την τέχνη της γραφής στους
Σουμέριους, αλλά θεωρείται πολύ πιθανό.
Στην Κίνα πάλι, το σημαντικότερο γεγονός
της περιόδου της Δυναστείας Σανγκ (1500-
1027 π.Χ.) ήταν η ανάπτυξη ενός
συστήματος γραφής.

Από τα πρώτα κινεζικά ιδεογράμματα

σε καύκαλο χελώνας

Βρέθηκαν αρκετές χιλιάδες εγχάρακτες

επιγραφές της αρχαϊκής κινεζικής γλώσσας,
με ιδεογράμματα πάνω σε χάλκινα
αντικείμενα, σε καύκαλα χελώνας και οστά
ζώων, από τα οποία αντλούμε πολλές πληροφορίες για την ζωή εκείνης
της εποχής. Δεν ξέρουμε αν αυτή η ανάπτυξη της γραφής ήταν
πρωτογενής ή επιρροή από τρόπους γραφής άλλων λαών.
Η χρήση των χαρακτήρων, (ιδεογραμμάτων και όχι γραμμάτων
όπως στις δυτικές γλώσσες), έχει μεγάλη σημασία για την κινεζική
γλώσσα. Οι χαρακτήρες εκφράζουν πράγματα ή ιδέες και αντίθετα με
ένα αλφάβητο δεν είναι αναγκαίο να εκφράζουν ήχο. Έτσι η κινεζική
γραφή μπορεί να είναι κατανοητή από ανθρώπους από κάθε μέρος της
χώρας, (παρά τις διαφορές προφοράς και την ύπαρξη τοπικών
διαλέκτων), χωρίς οι χαρακτήρες να αλλοιωθούν.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι και η κινεζική γραφή ήταν συνέχεια της
σουμερικής, κυρίως λόγω της συγγένειάς της ως συλλαβικής (οι
[21]
κινέζικες λέξεις είναι μονοσύλλαβες). Άλλοι πάλι θέλουν την
ανεξαρτησία της ανακάλυψης της κινεζικής γραφής, απαλλαγμένης από
εξωτερικές επιρροές. Τίποτε όμως δεν έχει αποδειχθεί ούτε απ’ την μια
πλευρά ούτε απ’ την άλλη και το μόνο στοιχείο που υπάρχει είναι ότι τα
πρώτα δείγματα κινεζικής γραφής χρονολογούνται περίπου τον 13ο
αιώνα π.Χ. πολύ αργότερα από τους Σουμέριους.
Και στην Αίγυπτο τα πρώτα δείγματα γραφής που υπάρχουν
φθάνουν ως τον 24ο αιώνα π.Χ. και πιθανολογείται ότι οι Αιγύπτιοι
πήραν έτοιμη την τέχνη της γραφής από τους Σουμέριους.
Γνωρίζουμε ότι στις αρχές της τρίτης χιλιετίας π.Χ. οι Αιγύπτιοι
δέχθηκαν σημαντική πολιτιστική επιρροή από τους λαούς της
Μεσοποταμίας. Όμως, αυτό που η Αίγυπτος πιθανώς δανείστηκε από
τους Σουμέριους, το μετέτρεψε πολύ γρήγορα σε κάτι δικό της και
μοναδικό.
Λόγω της ιδιομορφίας της αιγυπτιακής γλώσσας σε σύγκριση με τη
σουμερική, οι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν ένα πλήρες φωνητικό σύστημα (τα
γνωστά ιερογλυφικά).
Η αρχική ιδέα της δημιουργίας ενός αλφαβήτου, δηλαδή «ένας
φθόγγος-ένα σημάδι», ήταν αιγυπτιακή, γιατί στο σύστημα γραφής με
τα ιερογλυφικά, τα σύμβολα μπορούσαν να σημαίνουν αντικείμενα ή
ιδέες ή ήχους και συχνά ήταν αναγκαίο να χρησιμοποιούνται
συμπληρωματικά σύμβολα για να καταδείξουν μόνο τον ήχο, με το
οποίο έπρεπε να διαβαστεί ένα ιερογλυφικό σημάδι. Όμως αυτή η ιδέα
ποτέ δεν υιοθετήθηκε. Αντίθετα, οι Χαναανίτες και οι Φοίνικες την
ενστερνίστηκαν, την ανέπτυξαν και η συνέχεια της ιστορίας της γραφής
είναι λίγο-πολύ γνωστή.
Με βάση τη γραφή των Σουμερίων, οι Φοίνικες δημιούργησαν, το
πρώτο αλφάβητο. δηλαδή σε κάθε φθόγγο αντιστοίχησαν ένα
γράμμα. Σημαντικό έτος για την ιστορία του φοινικικού αλφαβήτου είναι
το 1000 π.Χ. Τότε περίπου γράφτηκε μια επιγραφή στη σαρκοφάγο του
βασιλιά της Βύβλου Αχιράμ, η αρχαιότερη επιγραφή γραμμένη με
συστηματικό αλφάβητο (χωρίς φωνήεντα).

[22]
 Εξέλιξη του φοινικικού αλφαβήτου ήταν το εβραϊκό, το αραβικό το
μογγολικό και το ελληνικό. Οι Έλληνες υιοθέτησαν το φοινικικό
αλφάβητο και πρόσθεσαν τα φωνήεντα που δεν είχε το φοινικικό.
Από το ελληνικό αλφάβητο, προήλθαν αρχικά το ετρουσκικό και στη
συνέχεια το λατινικό (που είναι και το αλφάβητο όλων των
δυτικοευρωπαϊκών λαών και πολλών άλλων ακόμη) και αφ’ ετέρου το
κοπτικό, αρμενικό, γεωργιανό και το κυριλλικό (που είναι το αλφάβητο
των περισσότερων σλαβικών λαών).

[23]
 04. Η Ναυσιπλοΐα και το Εμπόριο

Το εμπόριο, όπως και η γραφή, συντέλεσε στην ανάπτυξη, την

διάδοση και τη μίξη των πολιτισμών, καθώς και στην ευημερία των
λαών. Στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου κυρίως, πέριξ των
μεγάλων ποταμών και των οικισμών που αναπτύχθηκαν γύρω από τις
όχθες τους και των παραθαλάσσιων πόλεων, άρχισε να αναπτύσσεται
η ανταλλαγή προϊόντων με γειτονικούς λαούς και η ναυσιπλοΐα.
Ο άνθρωπος άρχισε να ταξιδεύει στη θάλασσα από πολύ νωρίς.
Ίσως και πριν από τριάντα χιλιάδες χρόνια, τα πρώτα «σκάφη»,
(σκαλισμένοι κορμοί σκεπασμένοι με δέρματα ζώων),
χρησιμοποιήθηκαν
στην Ερυθρά
Θάλασσα, στο
Περσικό Κόλπο και
στη Μεσόγειο.

Ψάρεμα με βάρκα

Στην Αίγυπτο οι
πρώτες βάρκες που ταξίδευαν στον Νείλο φτιάχτηκαν από πάπυρο. Τα
περισσότερα πλεούμενα φτιάχτηκαν για ψάρεμα, αλλά προοδευτικά
χρησιμοποιήθηκαν και για το εμπόριο με τους γύρω λαούς, ακόμα και
για πειρατεία.
Οι Φοίνικες, σημιτικός λαός που εγκαταστάθηκε στις ακτές της
ανατολικής Μεσογείου (όπου σήμερα ο Λίβανος), με βάση τα λιμάνια
της Τύρου και της Σιδώνας, άρχισαν να εξερευνούν τη Μεσόγειο,
αποίκησαν την Ιβηρική Χερσόνησο διώχνοντας τους Βάσκους που
κυριαρχούσαν τότε, έφθασαν μέχρι τα στενά του Γιβραλτάρ και
έφτιαξαν την πρώτη μεγάλη τους αποικία στη Βόρεια Αφρική, την
Καρθαγένη (Καρχηδόνα).

[24]
 Αλλά εκτός από τους Φοίνικες και άλλοι λαοί έφτιαξαν ποντοπόρα
πλοία στη Μεσόγειο, όπως οι Αιγύπτιοι και οι Βέρβεροι στην Αφρική,
οι Βάσκοι στη Δύση και οι λαοί του Αιγαίου πελάγους. Αυτοί ήταν
Προέλληνες (Πελασγοί, Λέλεγες, Αίμονες, Πρωτοαχαιοί, Δρύοπες κ.ά.),
και είχαν χτίσει τις πόλεις τους στην ηπειρωτική Ελλάδα, όπως τις
Μυκήνες, στα νησιά του Αιγαίου (Κυκλαδικός πολιτισμός) και στη
Μικρά Ασία, όπως την Τροία. Τα ελληνικά φύλα (Μολοσσοί, Ίωνες,
Αιολοί, Αχαιοί, Βοιωτοί, Αιτωλοί, Θεσπρωτοί, Φωκαείς, Δωριείς, κ.ά.)
έφτασαν στην περιοχή αργότερα.
Αλλά οι πιο σπουδαίοι και πλούσιοι οικισμοί βρίσκονταν στην
Κρήτη και κυρίως στη Κνωσό και τη Φαιστό. Η χρονολόγηση του
πολιτισμού της Κνωσού (Μινωικού) αρχίζει περίπου από το 4000 π.Χ.
και φθάνει στην κορύφωσή του γύρω στο 2500 π.Χ. Τα πλοία των
μινωιτών έφταναν στην Αίγυπτο, στην ηπειρωτική Ελλάδα, στη Μικρά
Ασία και για πολλούς αιώνες η Κνωσός διέθετε τον ισχυρότερο
εμπορικό στόλο στο γνωστό τότε κόσμο.
Η ναυσιπλοΐα θα παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία και στην
εξέλιξη της ανθρωπότητας τον 14ο ως τον 17ο αιώνα μ.Χ., όταν θα
γίνουν οι μεγάλες ανακαλύψεις της Αμερικής, της Αυστραλίας και
άλλων περιοχών.

[25]
 05. Ο τροχός

Ο χρόνος και ο τόπος της ‘εφεύρεσης’ του τροχού παραμένει ασαφής,

γιατί όλα τα διαθέσιμα ιστορικά δεδομένα δεν παρέχουν συγκεκριμένες
πληροφορίες για την ύπαρξη τροχών. Πιθανότατα ο τόπος που
κατασκευάστηκε για πρώτη φορά ο τροχός ήταν και πάλι η
Μεσοποταμία (σημερινό Ιράκ), εκεί όπου άνθησαν και οι πρώτοι
πολιτισμοί.
Υπολογίζεται ότι γύρω στα 4500-3300 π.Χ. κατασκευάστηκε ο
πρώτος συμπαγής ξύλινος τροχός, που χρησιμοποιήθηκε στην
αγγειοπλαστική. Στην περιοχή Ουρ βρέθηκαν τροχοί αγγειοπλαστικής,
κατασκευασμένοι περί το 3100 π.Χ.

Τροχός κατασκευασμένος από

συμπαγή κορμό δέντρου

Επίσης στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού

(σημερινά τμήματα Ινδίας και Πακιστάν),
όπου αναπτύχθηκε ο σπουδαίος
ομώνυμος πολιτισμός, βρέθηκε ξύλινος
τροχός κατασκευασμένος στα τέλη της 4ης π.Χ. χιλιετίας.
Δηλαδή ο τροχός ‘εφευρέθηκε’ αρκετές χιλιετίες μετά την λήξη του
νομαδικού τρόπου ζωής του Homo, την έναρξη της καλλιέργειας της γης
(γεωργία) και της εκτροφής αλόγων και των βοοειδών και την
χρησιμοποίησή τους για την άρωση ή την μετακίνηση.
Ουσιαστικά ‘εφευρέθηκε’ με την έναρξη του εμπορίου και της
ανταλλαγής προϊόντων από οικισμό σε οικισμό και από χώρα σε χώρα.
Έπρεπε να βρεθεί τρόπος μεταφοράς μεγάλων ποσοτήτων σιτηρών και
άλλων γεωργικών προϊόντων από τόπο σε τόπο.

[26]
 Τα πρώτα μεγάλα κατασκευαστικά έργα, που απαιτούσαν τη
μεταφορά λίθων μεγάλου όγκου και βάρους για την κατασκευή των
ζιγκουράτ στη Μεσοποταμία και των πυραμίδων στην Αίγυπτο,
ανάγκασαν τους κατασκευαστές-μηχανικούς να εφεύρουν τρόπους για
να το επιτύχουν. Στην αρχή χρησιμοποιήθηκαν έλκηθρα, που τα
έσυραν εργάτες (κυρίως δούλοι) σε μεγάλες αποστάσεις. Όμως αυτή η
μέθοδος ήταν καλή μόνο για επίπεδες ή ελαφρώς κατηφορικές
διαδρομές. Στα αμμώδη εδάφη της Αιγύπτου, ένας εργάτης έριχνε
συνεχώς νερό για να κρατηθεί υγρή η άμμος και να μην δημιουργούνται
αμμόλοφοι, που εμπόδιζαν το έλκηθρο να κινηθεί απρόσκοπτα και
απαιτούσαν πολύ μεγαλύτερη μυϊκή δύναμη.

Αιγυπτιακή τοιχογραφία. Απεικονίζονται 172 άνδρες που μεταφέρουν

τεράστιο άγαλμα χρησιμοποιώντας έλκηθρο με σκοινιά.

Οι πρώτοι τροχοί κατασκευάστηκαν πιθανότατα από κορμούς

δέντρων, πάνω στους οποίους τοποθετούσαν τα βαριά αντικείμενα που
οι άνθρωποι ήθελαν να μεταφέρουν σε κάποια απόσταση. Η επόμενη
εξέλιξη ήταν οι ‘φέτες’ των κορμών του δέντρου, τις οποίες τρυπούσαν
στη μέση και τις ένωναν με ένα άξονα. Ήταν οι πρώτες ρόδες, οι οποίες
στήριζαν μια πλατφόρμα, πάνω στην οποία φόρτωναν τα βαριά
αντικείμενα. Οι πρώτοι ξύλινοι τροχοί με άξονα περιστροφής
εμφανίστηκαν και πάλι σ’ εκείνη περιοχή που την περικλείουν οι
ποταμοί Τίγρης και Ευφράτης, τη Μεσοποταμία, πριν από περίπου
5000-5200 χρόνια.

[27]
 Μετά από αρκετά ακόμα χρόνια ανακαλύφθηκε ο τροχός με ακτίνες,
που θα οδηγούσε για πολλούς αιώνες τα τεράστια φορτηγά αμάξια ή
επιβατικές άμαξες, που τις έσερναν βόδια ή άλογα.
Ένα σημαντικό βήμα χρήσης του τροχού έγινε το 1275 π.Χ. στην
περίφημη Μάχη του Καντές, κοντά στον ποταμό Ορόντη (στη σημερινή
Συρία), όπου συγκρούστηκαν ο αιγυπτιακός στρατός υπό τον φαραώ
Ραμσή ΙΙ και ο στρατός των Χιττιτών, υπό τον αυτοκράτορα Μουβατάλι.
Η μάχη αυτή έμεινε στην ιστορία, όχι μόνο για τον τεράστιο αριθμό των
εμπολέμων (περίπου 60.000 στρατιώτες κι απ’ τις δυο πλευρές) αλλά
και την – για πρώτη φορά στην ιστορία - εμπλοκή πολεμικών αρμάτων
που έσυραν άλογα (2.000 αιγυπτιακά και 3.000 Χιττιτικά). Η μάχη αυτή
έχει περιγραφεί εκτεταμένα και διθυραμβικά στα κείμενα των ναών του
θεού Άμμωνα και του
ίδιου του φαραώ Ραμσή II
στο Αμπού Σιμπέλ.

Η Μάχη του Καντές

Στην Μάχη του Καντές,

καμιά από τις δυο
αντιμαχόμενες πλευρές
δεν πέτυχε αποφασιστική νίκη. Αξίζει όμως να αναφερθεί το γεγονός
ότι το 1259 (16 χρόνια μετά τη μάχη) συντάχθηκε η πρώτη στην ιστορία
γραπτή συμφωνία ειρήνης, που καθόριζε τα σύνορα των δυο μεγάλων
αυτοκρατοριών. Αντίγραφο αυτής της συνθήκης κοσμεί σήμερα το
αρχηγείο των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη.
Το 447 π.Χ., στην Αθήνα της εποχής του ‘Χρυσού Αιώνα’ του Περικλή
άρχισε να κατασκευάζεται ο ναός της θεάς Αθηνάς, πιο γνωστός ως ο
Παρθενώνας, στη Ακρόπολη. Το έργο ήταν τεράστιο και πρωτοφανές
για τα δεδομένα της εποχής του. Το επιτελείο που είχε επιλεγεί ήταν
άριστο, η αφρόκρεμα των επιστημόνων, μηχανικών, αρχιτεκτόνων,
ζωγράφων και γλυπτών της εποχής. Καλλιτεχνικός σύμβουλος,
επόπτης και συμπαραστάτης του Περικλή ήταν ο οραματιστής Φειδίας,
[28]
ο οποίος σύμφωνα με τον Πλούταρχο: «πάντα διείπε και πάντων
επίσκοπος ήν». Την ευθύνη της ανέγερσης του Παρθενώνα είχαν οι
αρχιτέκτονες Ικτίνος και Καλλικράτης.
Η Αθήνα μεταβλήθηκε γρήγορα σ’ ένα απέραντο εργαστήρι.
Τεράστιες άμαξες κουβαλούσαν καθημερινά μάρμαρο από την Πεντέλη.
Οικοδόμοι, μηχανικοί, ξυλουργοί, τορνευτές, χαλκοπλάστες, ζωγράφοι,
χρυσοχόοι, λιθοξόοι και εκατοντάδες άλλοι τεχνίτες, επαγγελματίες και
δούλοι, έδιναν καθημερινά το παρόν στα εργοτάξια της Ακρόπολης και
αλλού. Για την κατασκευή του Παρθενώνα χρειάστηκαν πολλές χιλιάδες
τόνοι μάρμαρο, πολλές χιλιάδες τάλαντα και περίπου οκτώ χρόνια.
Σύμφωνα με την περιγραφή του αρχιτέκτονα και συγγραφέα του
βιβλίου ‘Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα’ Μανόλη Κορρέ: Χρειάστηκε
τεράστια συστράτευση δυνάμεων για την επίτευξη αυτού του έργου. Για
να μεταφέρουν τα μάρμαρα, οι τεχνίτες κατασκεύασαν την ‘οδό
Λιθαγωγίας’, που ξεκινούσε από το λατομείο και κατέληγε στη νότια
πλευρά της Ακρόπολης. Η διαδρομή διαρκούσε περίπου έξι ώρες.
Υπήρχαν γύρω στις 20 άμαξες με ακτινωτές ρόδες, που τις έσερναν
βόδια και που έκαναν 10 δρομολόγια την ημέρα.
Όταν τα μάρμαρα έφταναν, οι εργάτες έπρεπε να τα ανεβάσουν στον
ιερό βράχο. Αυτό δεν μπορούσε να γίνει με χέρια εργατών. Οι μηχανικοί
ανακάλυψαν νέες μεθόδους ανύψωσης. Κατασκεύασαν γερανούς
χρησιμοποιώντας τεράστιες τροχαλίες με δεμένες άμαξες και από τις
δυο πλευρές, που λειτουργούσαν ως αντίβαρα.
Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι στο εργοτάξιο δούλευαν οκτώ μεγάλοι
γερανοί και άλλοι μικρότεροι στο εσωτερικό του ναού. Αξιοποιώντας
τους νόμους της φυσικής, χρησιμοποίησαν κατάλληλους μοχλούς και
τροχαλίες, που πολλαπλασίαζαν τη ροπή δύναμης. Οι γερανοί ήταν
κατασκευασμένοι για να ανεβάσουν ένα μάρμαρο βάρους δέκα τόνων
σε ύψος 15 μέτρων μέσα σε είκοσι λεπτά της ώρας.
Ο αρχιτέκτονας Φιλοκλής από τις Αχαρνές ήταν ο δημιουργός του
περίφημου Ερεχθείου, σημείο όπου κατάληγε η πομπή των
Παναθηναίων. Το Ερεχθείο διακοσμούσαν τα αγάλματα έξι κοριτσιών,
οι περίφημες Καρυάτιδες, που τις φιλοτέχνησε ο γλύπτης Καλλίμαχος.
[29]
 Τα Προπύλαια ήταν το αριστουργηματικό έργο του Μνησικλή,
φτιαγμένα κι αυτά εξ ολοκλήρου από μάρμαρο.
Τέλος στα Προπύλαια τοποθετήθηκε το τεράστιο άγαλμα, ύψους 11
μέτρων, της Αθηνάς Προμάχου, έργο του Φειδία, κατασκευασμένο από
ορείχαλκο (μπρούντζο) των λαφύρων της μάχης του Μαραθώνα, για να
τιμήσει τους Μαραθωνομάχους. Λέγεται ότι η άκρη του δόρατος και η
κορυφή του κράνους της θεάς, ήταν ορατά, όταν πλησίαζε ένα πλοίο
στον Πειραιά πλέοντας από το Σούνιο.
Τα εγκαίνια του Παρθενώνα έγιναν πανηγυρικά και χιλιάδες πολίτες
της Αθήνας συγκεντρώθηκαν να θαυμάσουν το κόσμημα της πόλης
τους.

[30]
 06. Η Μεσοποταμία, οι απαρχές του Πολιτισμού
Αν και πολλοί φαντάζονται ότι ο πολιτισμός της Μεσοποταμίας (η
περιοχή που βρίσκεται μεταξύ δυο ποταμών - Τίγρη και Ευφράτη),
ήταν ένας ενιαίος πολιτισμός, που περνούσε από γενιά σε γενιά, στην
πραγματικότητα οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν ήταν διαφορετικοί
και ποικίλοι. Ακόμα και στη περίοδο των μεγάλων αυτοκρατοριών, η
Μεσοποταμία αποτελείτο από ανεξάρτητες πόλεις-κράτη με τις δικές
τους γλώσσες, λατρείες και διοικήσεις.
Ο πολιτισμός των λαών της Μεσοποταμίας επηρέασε σημαντικά
όλους τους λαούς της περιοχής και συνέβαλε στην ανάπτυξη και στη
δημιουργία του δικού τους πολιτισμού. Υπό μεσοποτάμια επίδραση
άκμασαν κατά καιρούς οι Χιττίτες, οι Φοίνικες, οι Εβραίοι, οι Μήδοι, οι
Πέρσες, οι Άραβες η Κιμμέριοι, οι Σκύθες κι ακόμα μακρύτερα
επηρεάσθηκαν οι λαοί της Ινδίας, του Καυκάσου, της Αιγύπτου και του
Ιράν.
Ας δούμε παρακάτω, πολύ συνοπτικά την ιστορία των λαών, που
έζησαν και δημιούργησαν πολιτισμό στην Μεσοποταμία:

06.01. Οι Σουμέριοι
Οι Σουμέριοι είναι ο λαός που ζούσε σε αγροτικούς και αστικούς
οικισμούς στη νότια Μεσοποταμία, γύρω στο 4000 π.Χ. Εκεί χτίστηκαν
και οι πρώτες πόλεις. Οι Σουμέριοι θα δημιουργήσουν ένα πολιτισμό
που πέρασε από λαό σε λαό, από γενιά σε γενιά, από γλώσσα σε
γλώσσα και διατηρήθηκε αιώνες μετά την εξαφάνιση τους από την
Ιστορία. Δημιούργησαν γύρω στο 3500 π.Χ. τις πρώτες μεγάλες πόλεις
(Ουρούκ, Ουρ, Λαγκάς, Λάρσα), καλλιέργησαν τη γη, εφάρμοσαν την
άρδευση για τις καλλιέργειές τους και πρώτοι αυτοί χρησιμοποίησαν
τη γραφή. Σωστά η Μεσοποταμία έχει χαρακτηρισθεί ‘το λίκνο του
πολιτισμού’. Οι Σουμέριοι έλεγαν: ‘Αν η ομιλία είναι δώρο των θεών, η
γραφή είναι δημιούργημα του ανθρώπου’.

[31]
 Οι ναοί των Σουμέριων χρησίμευαν και ως χώροι, στους οποίους
ο βασιλιάς-αρχιερέας απένεμε δικαιοσύνη. Οι ιερείς είχαν την ευθύνη
της διανομής των αγαθών, που παρήγαν οι αγρότες (στάρι, κριθάρι,
φασόλια, ελιές και λινάρι). Για την οργάνωση και τον έλεγχο αυτού του
καθήκοντος έκανε την εμφάνισή της η σουμερική γραφή με τελείες,
παύλες και παρενθέσεις, που συμβόλιζαν αριθμούς. Με τον καιρό αυτά
τα σύμβολα έγιναν περισσότερα από δυο χιλιάδες και συμβόλιζαν
φθόγγους, λέξεις ή και ονόματα. Αυτά τα σύμβολα αποτυπώνονταν
στην νωπή άργιλο των λογιστικών πινάκων με ένα μυτερό καλάμι και
απετέλεσαν την πρώτη σφηνοειδή γραφή.
Μετά οι πινακίδες αυτές ψήνονταν, σκλήραιναν και έτσι βρέθηκαν στις
ανασκαφές. Το κέντρο και οι δραστηριότητες της καθημερινότητας των
Σουμερίων ήταν γύρω από τον ναό (ζιγκουράτ). Τα ζιγκουράτ ήταν
βαθμιδωτές πυραμίδες φτιαγμένες από
τούβλα.

Σφηνοειδής γραφή σε πήλινη

πινακίδα

Εκτός από κέντρο θρησκευτικής

λατρείας ήταν και ο πυρήνας των
κρατικών υπηρεσιών, όπου έδρευαν τα δικαστήρια, τα σχολεία και τα
κρατικά αρχεία. Εκεί συγκεντρώθηκαν οι πινακίδες, που μας
πληροφορούν για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τις πολιτικές
αποφάσεις και τους φιλοσοφικούς προβληματισμούς τους. Έχουμε
επίσης στοιχεία για τους φόρους, τα έπη και τους μύθους τους.
Ο λαός αυτός ανέπτυξε επίσης τη μεταλλουργία, τον τροχό κεραμικής
και χρησιμοποίησε τις άμαξες με τροχούς. Επίσης ήταν οι πρώτοι, που
χρησιμοποίησαν κάρα με τροχούς που τα έσερναν ζώα. Άρχισαν
επίσης να χρησιμοποιούν κουπιά, για να κυλούν πλεούμενα προς το
αντίθετο ρεύμα του ποταμού, όταν ο άνεμος δεν ήταν ευνοϊκός.
Η σπουδαία Σουμερική παράδοση έκτισε για δέκα πέντε αιώνες τον
Μεσοποτάμιο πολιτισμό. Μας άφησε τη γραφή, αρχιτεκτονική
[32]
(μνημειώδη κτίρια, όπως τα ζιγκουράτ), αναπτυγμένο εμπόριο,
σύστημα μέτρων και σταθμών, προχωρημένη για την εποχή της
αστρονομία, ημερολόγιο δώδεκα μηνών βασισμένο στους
σεληνιακούς κύκλους (το οποίο υιοθέτησαν οι Αιγύπτιοι και οι
Έλληνες), την ιδέα της δικαιοσύνης και των νόμων και μια μεγάλη
θρησκευτική παράδοση, που επηρέασε σημαντικά τους Εβραίους και
μέσω αυτών τις δυο άλλες μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες,
Χριστιανισμό και Ισλαμισμό.
Ακόμα οι Σουμέριοι είναι οι πρώτοι που δημιούργησαν σύστημα
αρίθμησης, που είχε βάση το 6 και τα πολλαπλάσιά του. Αυτό το
σύστημα υιοθέτησαν αργότερα οι Έλληνες και οι Άραβες για να
υπολογίζουν τα τόξα τις γωνίες και τον χρόνο. Παρά την επικράτηση
του δεκαδικού συστήματος, υπολογίζουμε ακόμα τον κύκλο με 360
μοίρες, τις γωνίες με 60 ή 90 μοίρες και την ημέρα σε 24 ώρες των 60
λεπτών η κάθε μια.

06.02. Οι Ακκάδες
Οι Ακκάδες ήταν σημιτικός λαός, που μιλούσε γλώσσα παρόμοια μ’
αυτή των Εβραίων και των Αράβων. Κατέλαβαν τις πόλεις των
Σουμέριων και ίδρυσαν το Ακκαδικό βασίλειο με πρωτεύουσα την
Αγκαντέ. Η πόλη ιδρύθηκε προς τιμήν της θεάς Ιστάρ (Αστάρτης) το
αντίστοιχο της αιγυπτιακής Ίσιδας. Αργότερα ονομάστηκε Βαβυλώνα
και έγινε το πολιτιστικό κέντρο της Μέσης Ανατολής για 2.000 χρόνια.
Στα μέσα της τρίτης χιλιετίας, ο Σάργων Α’ (βασίλεψε 2469-2414)
κατέλαβε την εξουσία και ίδρυσε την Ακκαδική Αυτοκρατορία. {Η
μυθολογία λέει ότι όταν ο Σάργων ήταν μωρό, βρέθηκε σ’ ένα καλάθι
στις όχθες του Ευφράτη, πράγμα που παραπέμπει ευθέως στην όμοια
βιβλική ιστορία του Μωυσή, περίπου 1000 χρόνια αργότερα}.
Η ‘Αυτοκρατορία του Παραδείσου’, όπως ονομαζόταν η Ακκαδική
εκτεινόταν από την Μεσόγειο, ως τον Περσικό Κόλπο. Υιοθέτησε τη
σφηνοειδή γραφή των Σουμέριων προσαρμοσμένη στην ακκαδική

[33]
γλώσσα και θέσπισε την πρώτη μονοθεϊστική θρησκεία, τη λατρεία της
θεάς Ιστάρ (Αστάρτης).
Το τέλος της Ακκαδικής αυτοκρατορίας χρονολογείται γύρω στο
2125 π.Χ. όταν η σουμερική πόλη Ουρ επαναστάτησε, με συνέπεια την
ίδρυση της δυναστείας της Ουρ και οι βασιλείς της ονομάζονταν πλέον
«κύριοι της Σουμερίας και Ακκαδίας».
Αλλά η ακμή τους είχε πια περάσει. Γύρω στο 2000 π.Χ. οι γειτονικοί
Ελαμίτες από τα Σούσα εισέβαλαν και κατέλυσαν τη δυναστεία της
Ουρ. Αυτό ήταν το τέλος των πρώτων δημιουργών του Μεσοποτάμιου
πολιτισμού.

06.03. Οι Αμορίτες – Η Παλαιά

Βαβυλωνιακή Περίοδος
Μετά την πτώση της τελευταίας
σουμερικής δυναστείας περί το 2000 π.Χ.,
για ένα περίπου αιώνα στη Μεσοποταμία
επικράτησε χάος. Περίπου το 1900 π.Χ.,
ένας σημιτικός λαός, οι Αμορίτες πέτυχαν να
πάρουν και να κρατήσουν τον έλεγχο της
περιοχής. Συγκέντρωσαν τον έλεγχο των
πόλεων-κρατών στην πρωτεύουσά τους
Αγκαντέ που ονομάστηκε Βαβυλώνα. Γι’
αυτό η περίοδος των Αμοριτών ονομάζεται
Παλαιά Βαβυλωνιακή Περίοδος.
Οι Βαβυλώνιοι άλλαξαν το διοικητικό σύστημα των Σουμέριων κι
έδωσαν τεράστια δύναμη στον βασιλιά, τον οποίο θεοποίησαν.
Δημιούργησαν φορολογικό σύστημα και υποχρεωτική στρατιωτική
θητεία.
Οι Αμορίτες (το όνομά τους σημαίνει ‘δυτικοί’ στη γλώσσα των
Σουμερίων), υιοθέτησαν τον πολιτισμό των Σουμέριων, κράτησαν τη
δομή της οικονομίας, τη γραφή, τη θρησκεία, και τους λαϊκούς μύθους.

[34]
Ανάπτυξαν την αστρονομία και προχώρησαν τις γνώσεις των
μαθηματικών και της αρχιτεκτονικής.
Δεν ξέρουμε πολλά για τους νόμους των Αμοριτών. Αυτοί πρέπει να
συγκεντρώθηκαν για πρώτη φορά από τον Χαμουραμπί. Ο
Χαμουραμπί ο αμοριτικής καταγωγής βασιλιάς της Βαβυλώνας, πέτυχε
να ενώσει όλη τη Μεσοποταμία υπό το σκήπτρο του. Αν και η
αυτοκρατορία αυτή δεν έζησε πολύ, η Βαβυλώνα έγινε από τότε το
συμβολικό κέντρο των σημιτικών λαών του νότου.
Όμως αυτό για το οποίο ο Χαμουραμπί κέρδισε τη θέση του στην
Ιστορία, ήταν ο νομικός Κώδικας, που φέρει το όνομά του. {Το
Κώδικα του Χαμουραμπί θα τον συναντήσουμε, στο επόμενο
κεφάλαιο 07-‘Δικαιοσύνη’ }.
Οι διάδοχοί του είδαν σταδιακά τη χώρα να ακρωτηριάζεται από τις
επιθέσεις των γειτονικών λαών
(Χουριτών και Μιτανί) και
τελικά, το 1595 π.Χ., οι Χιττίτες
υπό τον βασιλιά Μουρσίλις και
συμμάχους τους Κασσίτες,
προήλασαν κατά μήκος του
Ευφράτη, λεηλάτησαν την
Βαβυλώνα και έθεσαν τέλος στον Πρώτο Βαβυλωνιακό Πολιτισμό. Για
150 «σκοτεινά» χρόνια δεν υπάρχει πλέον καμιά σχεδόν πληροφορία
για την περιοχή.

06.04. Οι Χιττίτες-Οι Χετταίοι

Οι Χιττίτες ήταν λαός, που έζησε στην κεντρική και νότια Μικρά Ασία
ως τη Συρία και ήκμασε από το 1600 ως το 1200 π.Χ. Ήταν μάλλον
ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, μιλούσαν μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα
(παρόμοια με την περσική, την ελληνική, τη λατινική, τη γερμανική και
τις ινδικές γλώσσες) και έφτασαν στην περιοχή γύρω στο 1800 π.Χ.
Εκεί ήταν εγκατεστημένοι οι Χετταίοι ή, όπως τους ονόμαζαν οι
Ασσύριοι, Χάτι, λαός μάλλον σημιτικής καταγωγής.

[35]
 Το Παλαιό Χιττιτικό Βασίλειο έφθασε στην κορύφωση της δύναμής
του, επί της εποχής του βασιλιά Μουρσίλις Α’ (1620-1590), που έμεινε
στην ιστορία ως ο κατακτητής της Βαβυλώνας, σε συμμαχία με τους
Κασσίτες.
Όπως και άλλοι κατακτητές οι Χιττίτες υιοθέτησαν τους νόμους, τη
θρησκεία και τον πολιτισμό των Βαβυλωνίων και συνέχισαν έτσι την
παράδοση του σουμερικού πολιτισμού.
Οι διάδοχοί του Μουρσίλις όμως δεν αποδείχθηκαν ικανοί ηγέτες,
με αποτέλεσμα το βασίλειο να παρακμάσει για περίπου 150 χρόνια. Η
Χιττιτική Αυτοκρατορία αρχίζει με την άνοδο στην εξουσία του βασιλιά
Τουδαλίγιας (1460-1440), ο οποίος ανασυγκρότησε τη δημόσια
διοίκηση και τον στρατό και επέκτεινε τη χώρα του μέχρι τη Συρία. Επί
της εποχής του δυο ήταν οι ισχυρές δυνάμεις στην περιοχή: οι Χιττίτες
και οι Αιγύπτιοι. Η άνοδος στο θρόνο της Αιγύπτου του φαραώ Ραμσή
ΙΙ, έκανε τον πόλεμο μεταξύ των δυο αντιπάλων να φαίνεται
αναπόφευκτος. Δυο τεράστιοι (συνολικά 60.000 άνδρες), στρατοί
συναντήθηκαν στο Καντές της Συρίας το 1275 και η μάχη που
επακολούθησε ήταν φονικότατη. {Στο κεφάλαιο 05 (Ο τροχός)
υπάρχει περιγραφή αυτής της σύγκρουσης και τα αποτελέσματά
της}
Περί το 1205 η Χιττική αυτοκρατορία δέχθηκε επιθέσεις από τους
Φρύγες από το βορρά και από τους Λαούς της Θάλασσας από το νότο
και η πρωτεύουσα Χαττούσα καταστράφηκε τελείως. Το Χιττιτικό
κράτος, διασπασμένο σε μικρά βασίλεια, ουσιαστικά φυτοζωούσε ως
το 717 π.Χ., όταν τα εδάφη του κατελήφθησαν από τους Ασσύριους και
από τα διάφορα γειτονικά βασίλεια της Μικράς Ασίας
Οι Χιττίτες είναι ίσως ένας από τους πιο σημαντικούς λαούς της
ιστορίας της Μεσοποταμίας. Η αυτοκρατορία τους ήταν εκτεταμένη, η
κύρια ασχολία τους ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία και το εμπόριο και
συναλλάσσονταν με όλους τους λαούς και τους πολιτισμούς της
Μεσογείου.

[36]
 Είναι οι κατεξοχήν υπεύθυνοι για την διάδοση της μεσοποτάμιας
σκέψης, νομοθεσίας, πολιτικής και οικονομικής δομής και ιδεών από
την Αίγυπτο ως τους λαούς της Μικράς Ασίας και της Ελλάδας. Είναι
οι πρώτοι που ανέπτυξαν την τεχνική της ‘ανθράκωσης’ του σιδήρου και
παρήγαγαν το ατσάλι.

06.05. Οι Κασίτες
Οι Κασσίτες ήταν ένας άλλος ινδοευρωπαϊκός λαός, που βγήκε στο
προσκήνιο της ιστορίας εκείνη την περίοδο. Μαζί με τους Χιττίτες
κατέλαβαν την Μεσοποταμία το 1595 και κράτησαν υπό τον
στρατιωτικό και εμπορικό έλεγχό τους την Βαβυλώνα και μεγάλο μέρος
της νότιας Μεσοποταμίας. Άλλαξαν το όνομα της Βαβυλώνας και
έφτιαξαν μια νέα πρωτεύουσα την Ντουρκουριγκάλτζου.
Όμως, ως το 1200, όλα τα ινδοευρωπαϊκά βασίλεια της περιοχής,
είχαν εξασθενήσει από τους συνεχείς πολέμους και από τις επιδρομές
των ‘Λαών της Θάλασσας’ και οι Ασσύριοι, ένας σημιτικός λαός,
κατάφεραν να εκτοπίσουν την ινδοευρωπαϊκή κυριαρχία και να
επαναφέρουν τη Μεσοποταμία υπό σημιτικό έλεγχο. Η προσπάθεια
επιβολής ινδοευρωπαϊκού πολιτισμού στη Μεσοποταμία είχε
καταρρεύσει. Ο τελευταίος Κασσίτης βασιλιάς εκδιώχθηκε από το
θρόνο της Βαβυλώνας τον 12ο αιώνα π.Χ.
Η Ιστορία, ως γνωστόν, γράφεται από τους νικητές. Ξέρουμε πάρα
πολύ λίγα για τους Κασσίτες, γιατί οι νικητές Ασσύριοι τους
κατονομάζουν ως βάρβαρους και άγριους. Οι Κασσίτες χάθηκαν από
την Ιστορία και το μόνο που κληρονόμησαν στις επόμενες γενιές ήταν
το όνομά τους.

[37]
06.06. Οι Ασσύριοι

Η ονομασία της Ασσυρίας, της χώρας και του λαού της, προέρχεται
από το όνομα του θεού Ασσούρ.
Η ασσυριακή θρησκεία είναι μονοθεϊστική και οι Ασσύριοι, για πρώτη
φορά στην ιστορία, την ανήγαγαν σε πολιτική ιδεολογία με βάσεις
παρόμοιες μ’ αυτές που παρουσίασαν πολύ αργότερα οι Εβραίοι. Ο
Ασσούρ είναι ο κυρίαρχος θεός του περιούσιου λαού και έθνους (των
Ασσυρίων). Έτσι ερμηνεύεται και η απίστευτη σκληρότητα των
Ασσυρίων προς τους ηττημένους, με πυρπολημένες πόλεις, πυραμίδες
από κομμένα κεφάλια εχθρών και κρεμασμένους αντίπαλους ηγεμόνες.
Επί βασιλείας του Ασσούρ-Πυμπαλίτ Α’ (1363-1332) η χώρα
γίνεται σημαντική στρατιωτική δύναμη στην περιοχή. Επί βασιλείας
του Τουκουλτί-Νινούρτα Α’
καταλαμβάνεται η
Βαβυλώνα. Με την βασιλεία
του Τιγλάθ-Πιλεσέρ Α’ η
Ασσυρία αρχίζει να γίνεται
μεγάλη δύναμη. Η χώρα
επεκτάθηκε από τη λίμνη Βαν
της Μ. Ασίας, ως την Συρία και τη Χαναάν. Ο Σαλμανεσέρ Γ’ (859-824),
θεωρείται από τους μεγάλους ηγεμόνες της Ασσυρίας. Το βασίλειο του
έφθανε από την Αρμενία ως την έρημο της Αραβίας. Οι Ασσύριοι
άρχισαν να εφαρμόζουν μια νέα τακτική έναντι των κατακτημένων
λαών: Για να προλάβουν εθνικιστικές εξεγέρσεις από τους λαούς των
χωρών που καταλάμβαναν, τους υποχρέωναν να μετακινηθούν σε
άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Αυτές οι μαζικές μετακινήσεις
πληθυσμών, μετέτρεψαν τη Μέση Ανατολή και τη Μεσοποταμία σε ένα
αμάλγαμα πολιτισμών.
Ο Σάργων Β’ (732-705), αποδέχθηκε τον μωσαϊκό νόμο και την
εβραϊκή μονοθεϊστική ιδεολογία του Γιαχβέ. Η πρωτεύουσα Νινευή
θεωρήθηκε ιερή πόλη η οποία έδινε την κατεύθυνση της προσευχής

[38]
(όπως πολλούς αιώνες αργότερα θα ήταν η Μέκκα για το Ισλάμ). Το
722 π.Χ. ο Σάργων κατέκτησε το Ισραήλ και μετέφερε τους κατοίκους
του στη Β.Α. Ασσυρία.
Είναι η εποχή που αρχίζει η εβραϊκή διασπορά, όμως οι Εβραίοι που
μετακινήθηκαν αναμίχθηκαν με τους ντόπιους πληθυσμούς της
Ασσυρίας και χάθηκαν από την ιστορία. Είναι οι λεγόμενες ‘δέκα
χαμένες φυλές του Ισραήλ’. Επί Σάργωνα κατελήφθη η Κύπρος
(Αλάσια) και η Αίγυπτος.
Ο Ασσουρμπανιπάλ (οι Έλληνες τον ξέρουν ως Σαρδανάπαλο),
είναι ο σημαντικότερος ηγεμόνας της Ασσυρίας (669-626 π.Χ.) και
δημιουργός της πιο εκτεταμένης αυτοκρατορίας ως τότε. Την εποχή του
η Ασσυρία απλωνόταν από την Αρμενία και την Περσία ως την κοιλάδα
του Νείλου κι από την αραβική χερσόνησο ως τη Μ. Ασία. Όταν το 648
η Βαβυλώνα επαναστάτησε, κινήθηκε εναντίον της, την κατάστρεψε και
έσφαξε πολλούς κατοίκους της, μεταξύ των οποίων και τον αδελφό του.
Το 640 κυρίευσε και το Ελάμ λεηλάτησε τα Σούσα και εξόντωσε τον
πληθυσμό τους. Ο Ασσουρμπανιπάλ έμεινε στην ιστορία ως
φιλόσοφος βασιλιάς. Ο ίδιος διέθετε εξαιρετική παιδεία και
προστάτευσε τις επιστήμες και τα γράμματα. Στη Νινευή δημιούργησε
την «Βιβλιοθήκη», που ήταν η σημαντικότερη, ως τότε, συλλογή
πινακίδων εγκυκλοπαιδικού πνευματικού και ιστορικού ενδιαφέροντος.
Εκεί συγκεντρώθηκαν περισσότερες από 25.000 πήλινες πινακίδες,
που αφορούσαν την κοινωνική, πνευματική και θρησκευτική
παράδοση όλων των λαών της Μεσοποταμίας, έπη, ποιήματα όπως και
κάθε είδους λογοτεχνικό έργο. Όλα αυτά τα έργα ταξινομήθηκαν σε δύο
τμήματα: Το ένα περιλάμβανε επιστολές, διπλωματικά έγγραφα,
συμβόλαια και λογαριασμούς και το άλλο λογοτεχνικά, ιστορικά,
θρησκευτικά και αστρολογικά κείμενα με οιωνούς και μαγείες.
Οργάνωσε εργαστήρια αντιγραφής για την αναπαραγωγή των
παλιότερων έργων. Η Βιβλιοθήκη καταστράφηκε κατά την κατάληψη
της Νινευή από τους Πέρσες το 612 π.Χ.

[39]
Το μεγαλύτερο μέρος απ’ όσα διασώθηκαν από αυτή τη συλλογή,
βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο σήμερα.
Ο βασιλιάς έδειξε επίσης μεγάλο ενδιαφέρον και για τις τέχνες. Η
Νινευή και τα ανάκτορά του ήταν περίτεχνα διακοσμημένα με
αγάλματα και καλλιτεχνήματα. Τα περίφημα γλυπτά των ανακτόρων,
που απεικονίζουν το κυνήγι λιονταριών, θεωρούνται αριστουργήματα
της αρχαίας τέχνης.
Οι διάδοχοι του Ασσουρμπανιμπάλ σφράγισαν το τέλος της
μεγάλου αυτού βασιλείου και η πτώση και καταστροφή της Νινευή
(612) από τις δυνάμεις των Μήδων, των Χαλδαίων και των αιώνιων
αντιπάλων τους των Βαβυλωνίων,
σηματοδοτεί το τέλος ενός μεγάλου
κεφαλαίου της παγκόσμιας ιστορίας.

Ο Ασσουρμπανιπάλ

Η προσφορά των Ασσυρίων στον

παγκόσμιο πολιτισμό, είναι συνέχεια
και μέρος του μεσοποτάμιου
πολιτισμού. Οι μεγάλοι Ασσύριοι
αστρονόμοι, γεωμέτρες και μαθηματικοί είναι αυτοί που χώρισαν τον
κύκλο σε 360 μοίρες και θεωρείται ότι είναι οι πρώτοι που εφηύραν το
γεωγραφικό μήκος και πλάτος για τη διευκόλυνση της ναυτιλίας.
Ανέπτυξαν επίσης ιατρικό σύστημα, που επηρέασε την ιατρική
επιστήμη σ’ όλη τη Μέση Ανατολή ως την Ελλάδα.

06.07. Οι Χαλδαίοι- Η νέα Βαβυλωνιακή περίοδος

Οι Χαλδαίοι ήταν σημιτικός λαός, που ζούσε στην Κάτω
Μεσοποταμία και κυρίως στο δεξιά όχθη του Ευφράτη.
Εγκαταστάθηκαν στην περιοχή αυτή στις αρχές της πρώτης χιλιετίας

[40]
π.Χ.. Πιστεύεται ότι η γλώσσα τους είναι συγγενής με την αραμαϊκή. Οι
Χαλδαίοι επηρέασαν την πολιτική της Βαβυλώνας και αρκετοί
Βαβυλώνιοι βασιλείς ήταν χαλδαϊκής καταγωγής. Κατά την περίοδο της
ασσυριακής κυριαρχίας της Βαβυλωνίας, οι Χαλδαίοι αντιστάθηκαν
σθεναρά στην ασσυριακή κατοχή. Όταν τελικά η Βαβυλωνία
αποκατάστησε την ανεξαρτησία της, βασιλιάς της ήταν ο χαλδαϊκής
καταγωγής Ναβοπολάσαρος.
Μετά την κατάκτηση της Βαβυλώνας από τους Πέρσες, οι Χαλδαίοι
εξαφανίσθηκαν ως χωριστός λαός. Στην εποχή μας, περίπου ένα
εκατομμύριο Ρωμαιοκαθολικοί Ιρακινοί, αποκαλούνται Χαλδαίοι.
Βαβυλώνα σημαίνει «η Πύλη του Θεού». Ήταν πόλη-κράτος στη
νότια Μεσοποταμία με κατοίκους σημιτικής καταγωγής, συγγενικής με
τους Ασσυρίους. Στη Βίβλο αναφέρεται ως Βαβέλ, όνομα που έφθασε
στις μέρες μας να σημαίνει ‘σύγχυση’ ή ‘χάος’. Η πρώτη αναφορά στη
Βαβυλώνα γίνεται σε μια πήλινη πινακίδα του 24ου π.Χ. αιώνα, που
αναφέρει ότι ο Σάργων της Ακκαδίας την έκανε πρωτεύουσά του με το
όνομα Ακαντέ. Αργότερα, μετονομάστηκε σε Βαβυλώνα και έγινε η
πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας του Χαμουραμπί.
Μετά τον Χαμουραμπί, επικράτησαν οι Κασσίτες (νομαδικοί
πληθυσμοί του Ζάγρου) και για πολλά χρόνια βασίλευσαν Κασσίτες
βασιλείς. Τότε η Βαβυλώνα συμμάχησε με την Αίγυπτο και τους Χιττίτες
εναντίον της Ασσυρίας και του Ελάμ. Το 1156 π.Χ. το Ελάμ κατακτά
την Βαβυλώνα και μεταφέρει στα Σούσα πολλά λάφυρα μεταξύ των
οποίων αγάλματα και τον Κώδικα του Χαμουραμπί.
Στη συνέχεια η Βαβυλώνα πέρασε στην κυριαρχία των Ασσυρίων
ως φόρου υποτελές κρατίδιο. Με την πτώση της Νινευή από τους
Βαβυλώνιους, Χαλδαίους το 612, η Βαβυλώνα απελευθερώθηκε από
τον Ασσυριακό ζυγό και έγινε η πρωτεύουσα της Νεοβαβυλωνιακής
Αυτοκρατορίας. Με την απελευθέρωση άρχισε υπό τον βασιλιά
Ναβοπολάσαρο, μια νέα εποχή αρχιτεκτονικής δραστηριότητας η
οποία συνεχίστηκε από τον διάδοχό του Ναβουχοδονόσορα Β’, και η
Βαβυλώνα έγινε μια από τις πιο εντυπωσιακές και θαυμαστές πόλεις
του αρχαίου κόσμου. Ξέρουμε από τον Ηρόδοτο ότι η πόλη ήταν
[41]
χτισμένη και στις δυο όχθες του ποταμού Ευφράτη, και είχε τη μορφή
τετραγώνου.
Τα τεράστια τείχη της ήταν τόσο πλατιά που είχαν κτιστεί στην κορυφή
τους μικρά σπίτια. Το κέντρο της πόλης το διέσχιζε η φημισμένη Οδός
των Πομπών που περνούσε κάτω από την Πύλη της Ιστάρ.
Ο Ναβουχοδονόσορ (605-562) ήταν γιος και διάδοχος του
Ναβοπολάσαρου, που απελευθέρωσε τη Βαβυλώνα από τους
Ασσύριους. Παντρεύτηκε την κόρη του Μήδου βασιλιά Κυαξάρη κι έτσι
οι δυο δυναστείες, της Βαβυλώνας και της Μηδίας ενώθηκαν.
Ο Ναβουχοδονόσωρ έκανε εκστρατείες για να κερδίσει τον έλεγχο
της Ιουδαίας. Το 597 κατέλαβε την Ιερουσαλήμ και συνέλαβε και
μετέφερε στη Βαβυλώνα τον βασιλιά
Ιωακείμ και όλους τους σημαντικούς
Εβραίους. Τοποθέτησε στο θρόνο της
Ιουδαίας τον φόρου υποτελή Σεδεκία.
Ο Ναβουχοδονόσορ Β’

Όταν οι Αιγύπτιοι προσπάθησαν πάλι

να εισβάλουν στην Παλαιστίνη, οι
Εβραίοι υπό τον Σεδεκία επαναστάτησαν
και για δεύτερη φορά η Ιερουσαλήμ
έπεσε στα χέρια του Ναβουχοδονόσορα.
Αυτή τη φορά, κατάστρεψε την πόλη και το Ναό και όλος ο εβραϊκός
πληθυσμός μεταφέρθηκε στη Βαβυλώνα («βαβυλωνιακή αιχμαλωσία»,
το 586). Αυτά τα γεγονότα περιγράφονται και στη Βίβλο.
Ο Ναβουχοδονόσορ ασχολήθηκε με την οχύρωση της πόλης. Τα
διπλά τείχη της ήταν ονομαστά σ’ όλο τον κόσμο. Κάθε μια από τις οκτώ
πύλες τους ήταν αφιερωμένη σε μια θεότητα και η πιο μεγάλη και
ονομαστή ήταν, «η Πύλη της Ιστάρ», που βρίσκεται σήμερα στο
Μουσείο της Περγάμου, στο Βερολίνο, σε άριστη κατάσταση. Το πιο
ονομαστό έργο του όμως είναι η ανακαίνιση και επέκταση των
περίφημων κήπων, που βρίσκονταν στην κορυφή των ανακτόρων του.

[42]
Οι Έλληνες τους ονόμασαν Κρεμαστοί Κήποι της Βαβυλώνας, και τα
θεωρούσαν ένα από τα Επτά Θαύματα του Κόσμου. Η πρώτη
κατασκευή του έργου αυτού αποδίδεται στη βασίλισσα Σεμιράμιδα.
Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ναβουχοδονόσορα
χαρακτηρίζονται από παρακμή, η οποία πιθανώς οφείλεται στην
πνευματική κατάρρευση του βασιλιά. Η αναφορά της Βίβλου (και του
Κορανίου) στον Ναβουχοδονόσορα, που τον χαρακτηρίζουν σαν
θηριώδη και διεστραμμένο μονάρχη, ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες
και ζωγράφους. Η όπερα του Βέρντι Ναμπούκο είναι ένα απ’ τα
γνωστότερα έργα που γράφτηκαν για τον μεγάλο αυτό βασιλιά.
Ο Ναβουχοδονόσορ πέθανε τον Οκτώβριο του 562 π.Χ. και τον
διαδέχθηκε ο γιος του. Ο Ναβουχοδονόσορ ήταν ο τελευταίος μεγάλος
Μεσοποτάμιος ηγέτης και η ισχύς των Χαλδαίων γρήγορα έσβησε μετά
το θάνατό του.

[43]
 07. Η νομοθεσία
Το τι είναι Δίκαιο, το ξέρει και ο πρωτοετής φοιτητής της νομικής:
Είναι το σύνολο των διατάξεων και κανόνων που θεσπίζει η Πολιτεία και
οι οποίοι ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των πολιτών που ζούνε στα
πλαίσιά της και έχουν υποχρεωτική εφαρμογή. Η εφαρμογή τους είναι
υποχρεωτική γιατί έχουν αποφασιστεί από την Πολιτεία (το Κράτος)
αλλά και γιατί η μη συμμόρφωση του πολίτη συνεπάγεται κυρώσεις.
που ξεκινούν από την απλή επίπληξη και φτάνουν στην προσωρινή ως
και ισόβια κάθειρξη, ακόμα και στην θανάτωση του παραβάτη.
Δίκαιο με αυτήν την έννοια υπήρχε
ανέκαθεν σε κάθε οργανωμένη κοινωνία,
ακόμα και στην πιο πρωτόγονη.

Η Δικαιοσύνη

Στις πρωτόγονες κοινωνίες υπήρχε πάντα

μια ιεραρχία στην κεφαλή της οποίας ήταν
ο αρχηγός ή ο βασιλιάς ή ο τύραννος ή ένα
συμβούλιο σοφών γερόντων, οι οποίοι
αποφάσιζαν τί είναι καλό και τί βλάπτει την
κοινωνία. Όλα τα μέλη της κοινωνίας (ή
κοινότητας) ήταν υποχρεωμένα να σέβονται, να τηρούν και να
εφαρμόζουν αυτές τις αποφάσεις ακόμα κι αν δεν συμφωνούσαν μ’
αυτές ή ακόμα κι αν τις θεωρούσαν άδικες. Η μη εφαρμογή τους ήταν
παράβαση-έγκλημα και ο παραβάτης-εγκληματίας το πλήρωνε με τις
κυρώσεις που προβλέπονταν. Ακόμα για να είναι βέβαιος ο νομοθέτης
ότι οι παραβάτες θα τιμωρούνταν, θέσπισε και όργανα που επέβαλαν
την εφαρμογή των νόμων και την τιμωρία των παραβατών. Τα όργανα
αυτά ήταν η αστυνομία ή ο στρατός, οι δικαστές, οι φύλακες και οι
δήμιοι.
Φυσικά εκτός από τους νόμους της Πολιτείας υπήρχαν και οι
θρησκευτικοί νόμοι, οι οποίοι συνήθως ήταν πολύ πιο αυστηροί από
[44]
τους κρατικούς. Οι τιμωρίες που αντιμετώπιζε ο παραβάτης του
θρησκευτικού νόμου (ο αμαρτωλός) ήταν τρομερές, γιατί αντιμετώπιζε
την οργή του Θεού. Η τιμωρία στην επίγεια ζωή του δεν ήταν τίποτα
μπροστά στην τιμωρία που τον περίμενε στην μετά τον θάνατό του ζωή.
Μια από τις πιο ευφάνταστες αλλά και πιο επιτυχείς ανθρώπινες
επινοήσεις ήταν η τιμωρία που περίμενε τον αμαρτωλό όταν πέθαινε.
Τον περίμεναν τα Τάρταρα ή η Κόλαση και όλοι μας ξέρουμε τι σημαίνει
Κόλαση γι’ αυτόν που πιστεύει και φοβάται τον Θεό του. Ενώ αντίθετα,
τον καλό πιστό τον περίμενε η θεϊκή ανταμοιβή, μια θέση στην
Παράδεισο, στο πλευρό του Κυρίου!
Όπως και η ιστορία των χρόνων πριν από την γραφή δεν
αποκαλείται ιστορία, αλλά προϊστορία, έτσι και η ιστορία της
νομοθεσίας αρχίζει όχι από την δημιουργία των πρώτων κοινοτήτων,
αλλά από τότε που έχουμε τα πρώτα γραπτά που αποδεικνύουν την
ύπαρξη στοιχειωδών κανόνων δικαίου.

Και φυσικά τα πρώτα αυτά σημάδια φάνηκαν στις κοινωνίες που

άρχισαν να χρησιμοποιούν σημάδια και σύμβολα για να εκφράσουν
έτσι τον προφορικό λόγο. Αυτές ήταν οι κοινωνίες που ζούσαν στην
περιοχή της Μεσοποταμίας (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι,
Χετταίοι, Ελαμίτες, Κασσίτες, Χετταίοι κλπ.) και που άρχισαν να
χρησιμοποιούν την σφηνοειδή γραφή. Συνοπτικά οι νόμοι και οι
κώδικες των λαών αυτών ονομάζονται «νόμοι της σφηνοειδούς
γραφής» μιας και είναι γραμμένοι έτσι. Αυτοί είναι οι αρχαιότεροι
γνωστοί γραπτοί νομικοί κανόνες της ιστορίας, με πιο διάσημο φυσικά
τον Κώδικα του Χαμουραμπί.

*****

07.01. Ο Κώδικας του Ουρουκαγκίνα (2380-2360 π.Χ.)

Ο αρχαιότερη γνωστή γραπτή νομοθεσία ήταν ο Κώδικας του βασιλιά

της πόλης-κράτους Λαγκάς της Μεσοποταμίας, Ουρουκαγκίνα. Ο

[45]
ταπεινής καταγωγής Ουρουκαγκίνα έγινε γνωστός από τους αγώνες
του κατά της διαφθοράς και τις μεταρρυθμίσεις, που επέβαλε στο
βασίλειό του. Περισσότερο όμως είναι γνωστός ως ο νομοθέτης με το
αρχαιότερο γραπτό κείμενο νόμων και διατάξεων της ιστορίας.
Θεωρείται από τους πρώτους κοινωνικούς μεταρρυθμιστές της
ιστορίας. Μια από τις διατάξεις του Κώδικα είναι: Ο βασιλιάς διορίζεται
από τους θεούς.
Η έκφραση Ελέω Θεού βασιλεύς διατηρήθηκε ως τα τέλη του 19ου αι.

*****

07.02. Ο Κώδικας του Ουρ-Ναμμού (2100-2050 π.Χ.)

Ο δεύτερος σε αρχαιότητα κώδικας νόμων ήταν αυτός του βασιλιά της

σουμερικής δυναστείας της Ουρ, Ουρ-Ναμού (βασίλευσε 2112-2095).
Ο Κώδικας είναι από τους παλαιότερους γνωστούς νομικούς κώδικες,
κατά τρεις περίπου αιώνες αρχαιότερος από αυτόν του Χαμουραμπί και
δυο αιώνες νεότερος από αυτόν του Ουρουκαγκίνα. Είναι γραμμένος
στην σουμερική γλώσσα στην σφηνοειδή γραφή και περιλαμβάνει
φορολογικούς νόμους και τελετουργικό, δικαστικές διαδικασίες,
κανόνες για την απονομή της δικαιοσύνης και ποινές για τις
παραβάσεις. Είναι από τα πρώτα βήματα οργανωμένης κοινωνίας
προς την δημιουργία κανόνων δικαίου.
Από τις ανασκαφές έχουν ανακαλυφθεί πολλά τμήματα του Κώδικα.
Οι αρχαιολόγοι πέτυχαν να μεταφράσουν τους 40 από το σύνολο των
57 νόμων του Ουρ-Ναμμού. ΟΙ νόμοι αυτοί ξεχωρίζουν τις διάφορες
μορφές αδικημάτων και αρχίζουν πάντα από την λέξη Αν (αδίκημα) και
καταλήγουν με την φράση που αρχίζει με την λέξη τότε (ποινή).

*****

[46]
07.03. Οι Νόμοι της Εσνούνα (1930 π.Χ.)
Μετά την πτώση της δυναστείας του Ουρ-Ναμμού, η Εσνούννα
έγινε από τις σημαντικές σουμερικές πόλεις της Μεσοποταμίας. Ήταν
χτισμένη (σχεδόν 4.000 χρόνια π.Χ.) στις όχθες του Τίγρη 30 χιλιόμετρα
από την Βαγδάτη. Είναι κυρίως γνωστή ως η πόλη που θέσπισε τους
νόμους που φέρουν το όνομά της. Ήταν χαραγμένοι με σφηνοειδή
γραφή σε πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν σε ανασκαφές του 1947 και
το κείμενο τους χρονολογείται περί το 1930 π.Χ.
Έχουν διασωθεί είκοσι τρία άρθρα που αρχίζουν όλα με την
φράση: «Αν κάποιος…» και καταλήγουν με την ποινή που προβλέπεται
για το αδίκημα. Γίνεται πρόβλεψη για αδικήματα: κλοπή, ληστεία,
απαγωγή, σεξουαλικά αδικήματα, δολοφονίες αυθαίρετη κατάληψη
ακίνητης περιουσίας κλπ.
Ακόμα ο κώδικας έχει ο διατάξεις που καθορίζουν τις τιμές αγροτικών
και κτηνοτροφικών προϊόντων (ίσως είναι αρχαιότερος αγορανομικός
κώδικας της ιστορίας), όπως το λάδι, το κριθάρι, το σησάμι, το μαλλί,
το αλάτι κλπ.

*****

07.04. Ο Κώδικας του Λιπίτ-Ιστάρ (1870-1860 π.Χ.)

Ο Λιπίτ-Ιστάρ ήταν ο βασιλιάς της πόλης Ισίν, που βρισκόταν στις

όχθες του Ευφράτη. Στις αρχές του 20ού π.Χ. αιώνα, την εξουσία στην
πόλη κατέλαβε ο Ίσμπι-Έρρα ο οποίος το 1953 π.Χ. ίδρυσε την
Δυναστεία της Ισίν
Πέμπτος στην σειρά βασιλιάς της δυναστείας ήταν ο Λιπίτ-Ιστάρ
(βασίλευσε 1870-1860 π.Χ.) Από τα θραύσματα των επιγραφών που
ανακαλύφθηκαν βρέθηκε ο νομικός Κώδικας που γράφτηκε στο όνομά
του. Από αυτά τα θραύσματα, είναι εμφανές ότι ο Λιπίτ-Ιστάρ μείωσε
τις υποχρεώσεις του πολιτών, αλλά δεν ξέρουμε τι είδους υποχρεώσεις
ήταν αυτές, πιθανώς οικονομικές. Ο Κώδικας αυτός επηρέασε τους
συγγραφείς του Κώδικα του Χαμουραμπί (1780-1790 π.Χ.).

[47]
 *****

07.05. Ο Κώδικας του Χαμουραμπί (1790 π.Χ.)

Ο Χαμουραμπί (βασίλευσε 1792-1750 π.Χ.) ήταν γιος και διάδοχος
του Σιν Μουβαλίτ. Όταν ανέβηκε στο θρόνο, το βασίλειό του ήταν
περιορισμένο σε μια μικρή περιοχή γύρω από την πόλη, αλλά κατά την
διάρκεια της βασιλείας του ανέδειξε τη Βαβυλώνα σε μεγάλο και ισχυρό
κράτος. Κατέκτησε πολλά από τα γειτονικά βασίλεια και πόλεις (Ουρ,
Λάρσα, Μαρί και Ουρούκ), και κατέστησε υποτελή του την Ασσυρία.
Εκτός από τις κατακτήσεις του επέδειξε
δραστηριότητα στην ανέγερση ναών, δημόσιων
κτιρίων, τείχισε αμυντικά τις πόλεις του και
κατασκεύασε κανάλια και αρδευτικά έργα.
Η στήλη με τον Κώδικα του Χαμουραμπί
(Μουσείο του Λούβρου)

Ο Χαμουραμπί όμως έμεινε κυρίως γνωστός στην

ιστορία ως ο θεσμοθέτης του ονομαστού γραπτού
νομικού κειμένου, του Κώδικα του Χαμουραμπί.
Είναι γραμμένος στην ακαδδική γλώσσα σε
σφηνοειδή γραφή, γύρω στα 1770-1780 π.Χ., και
αποτελεί από τις σημαντικότερες συλλογές νόμων
στην ιστορία του δικαίου. Δεν είναι ο αρχαιότερος, αλλά ο πιο πλήρης.
Παρόλο που γενικώς ο Κώδικας θεωρείται μάλλον ανθρωπιστικός
για την εποχή του, θεσπίζει ως βασική τιμωρία το «οφθαλμός αντί
οφθαλμού». Τα 282 άρθρα του Κώδικα αυτού (έχουν χαθεί τα άρθρα
13 και 66-99), διαπραγματεύονται πολλά θέματα, όπως εμπορικό
δίκαιο, οικογενειακό δίκαιο, δίκαιο της περιουσίας, δικαιώματα της
γυναίκας, δικαιώματα και υποχρεώσεις των δούλων, τιμές και μισθούς,
κλοπές, τραυματισμούς, φόνους, ληστείες κλπ., ήταν δηλαδή αυτό που
σήμερα αποκαλούμε Αστικός και Ποινικός Κώδικας. Γραμμένος στα
αρχαία βαβυλωνιακά, πάνω σε μια στήλη βασάλτη, ήταν προσιτός σε
[48]
όλο το λαό, γι’ αυτό ο Κώδικας δεν συγχωρούσε την άγνοια των νόμων
και των ποινών, αν και εκείνη την εποχή, ελάχιστοι μπορούσαν να
διαβάσουν.
Οι νόμοι του Χαμουραμπί απεικονίζουν μια ιδανική άποψη της
βαβυλωνιακής κοινωνίας. Στην κορυφή της ήταν ο βασιλιάς που είχε
δικαίωμα να παρεμβαίνει σε όλες τις υποθέσεις του βασιλείου του.
Κάτω από αυτόν ήταν τρεις τάξεις: οι άνθρωποι (οι ευγενείς), οι
υπήκοοι και οι δούλοι. Τα μέλη των δυο άλλων τάξεων, μπορούσαν να
πωληθούν ως δούλοι, αν δεν ξεπλήρωναν τα χρέη τους. Ο Κώδικας
ήταν γραμμένος σε μια στήλη ύψους 2,25 μ. και βρέθηκε στα Σούσα το
1902. Σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι.
Ο Χαμουραμπί βασίλευσε 42 χρόνια. Το τέλος της βασιλείας του
σημείωσε και την εξαφάνιση των Σουμερίων ως πολιτικής δύναμης.
Ο Κώδικας του Χαμουραμπί είναι νεότερος από τους τέσσερις που
ήδη συναντήσαμε.
Πολλές διατάξεις των προηγούμενων νομοθεσιών επαναλαμβάνονται
σχεδόν αυτούσιες και στις επόμενες. Αυτό δεν είναι παράδοξο, αφού
αυτοί οι λαοί ζούσαν σε μια σχετικά μικρή γεωγραφική περιοχή και
είχαν παρόμοιες πολιτιστικές και κοινωνικές δομές.
Μετά από ένα πρόλογο ακολουθούν τα 282 άρθρα, από τα οποία θα
παρουσιάσουμε λίγα ενδεικτικά:
Άρθρο 3: Αν κάποιος μαρτυρήσει στο δικαστήριο και δεν θεμελιώσει
την μαρτυρία του, αν το αδίκημα του κατηγορουμένου προβλέπει την
εσχάτη των ποινών, ο ψευδομάρτυρας θα θανατωθεί.
Άρθρο 6: Αν κάποιος κλέψει αγαθά από ναό ή σπίτι καταδικάζεται σε
θάνατο. Αυτός που έλαβε τα κλεμμένα καταδικάζεται επίσης σε θάνατο.
Άρθρο 14: Αν κάποιος κλέψει ένα παιδί, καταδικάζεται σε θάνατο.
Άρθρο 22: Αν κάποιος πραγματοποιήσει ληστεία, θανατώνεται.
Άρθρο 27: Αν ένας στρατιώτης συλληφθεί αιχμάλωτος, το χωράφι του
θα δοθεί σε κάποιον άλλο για να τα καλλιεργεί. Αν όμως ο αιχμάλωτος
επιστρέψει, ξαναπαίρνει στην κατοχή του το χωράφι του.
Άρθρο 48: Αν κάποιος έχει χρέος από δάνειο και η σοδειά του
καταστραφεί από θεομηνία, το χρέος του παραγράφεται για την χρονιά.
[49]
Άρθρο 129: Αν μια σύζυγος συλληφθεί να κοιμάται με έναν άλλο
άνδρα, και οι δυο θα τιμωρηθούν με στραγγαλισμό ή να πνιγμό στο
ποτάμι.
Άρθρο 130: Αν ένας άντρας βιάσει την αρραβωνιαστικιά ενός άλλου,
που είναι παρθένα, ο βιαστής πρέπει να θανατωθεί.
Άρθρο 148: Αν ένας άντρας αποκτήσει σύζυγο και αυτή αρρωστήσει,
μπορεί να αποκτήσει δεύτερη. Δεν μπορεί όμως να χωρίσει την πρώτη
σύζυγο, η οποία θα μένει στο σπίτι του συζύγου της όσο αυτή ζει.
Άρθρο 157: Αν ένας άντρας διαπράξει αιμομιξία με την μητέρα του και
οι δυο θα θανατωθούν στην πυρά.
Άρθρο 192: Αν ένας γιος πει σε γονέα του: Δεν είσαι πατέρας μου ή
Δεν είσαι μητέρα μου τιμωρείται με κόψιμο της γλώσσας του.
Άρθρο 209: Αν κάποιος χτυπήσει έγκυο γυναίκα και της προκαλέσει
αποβολή, θα την αποζημιώσει με δέκα ασημένια νομίσματα.
Άρθρο 229: Αν ένας οικοδόμος χτίσει ένα σπίτι και από κακοτεχνία το
σπίτι πέσει και σκοτώσει τον ιδιοκτήτη, ο χτίστης θανατώνεται.
Άρθρο 230: Αν το σπίτι που έπεσε προκαλέσει τον θάνατο του γιου του
ιδιοκτήτη, θα θανατωθεί ο γιος του οικοδόμου.
Άρθρο 278: Αν κάποιος αγοράσει ένα σκλάβο ή σκλάβα και πριν
συμπληρωθεί μήνας ο σκλάβος αρρωστήσει, μπορεί να τον επιστρέψει
στον πωλητή και να πάρει πίσω τα χρήματά του.
Μετά από τα 282 άρθρα ακολουθεί ένας μακροσκελής Επίλογος:
Αυτοί είναι οι νόμοι τους οποίους ο σοφός βασιλιάς θέσπισε. Εγώ
είμαι ο Χαμουραμπί ο βασιλιάς-προστάτης. Οι θεοί με κάλεσαν, είμαι
ο ποιμένας της καλοσύνης. Με τη σοφία μου, φυλάω ως κόρη
οφθαλμού τους κατοίκους της Σουμερίας και του Ακκάδ, ώστε οι
ισχυροί να μην βλάπτουν τους αδύνατους, οι χήρες και τα ορφανά να
προστατεύονται...

*****

[50]
 Μετά τον πράγματι σημαντικό Κώδικα του Χαμουραμπί, έχουμε
πολλά στοιχεία για τους νόμους και τους κώδικες πολλών λαών, όπως:

07.06. Οι Νόμοι των Χιττιτών-Κώδικας Νεσιλίμ (1650-1500)

Το σημαντικότερο νομοθετικό κείμενο των Χιττιτών ήταν ο λεγόμενος

Κώδικας του Νεσιλίμ, που υπολογίζεται ότι συντάχθηκε γύρω στα
1650-1500 π.Χ. και περιλαμβάνει 200 άρθρα. Δεν ξέρουμε ποιος ήταν
ο Νεσιλίμ, μπορούμε όμως να εικάσουμε ότι ήταν ή βασιλιάς ή κάποιος
ευγενής ή υψηλόβαθμος αξιωματούχος. Οι διατάξεις του κώδικα αυτού
ίσχυσαν και είχαν εφαρμογή για περίοδο περίπου πέντε αιώνων.

*****
07.07. Οι Νόμοι των Ασσυρίων (Κώδικας της Ασσούρα, 11ος
π.Χ.)

Οι Νόμοι των Ασσυρίων ήταν παρόμοιοι με αυτούς των Σουμερίων

και των Βαβυλωνίων, αλλά πολύ πιο σκληροί από τους
προηγούμενους.
Έχουν βρεθεί τρία αντίγραφα του Κώδικα της Ασσούρα, που
περιλαμβάνει νόμους που θεσπίστηκαν κατά την διάρκεια της
βασιλείας του Τιγλάθ-Πίλεσερ Α’ τον 11ο π.Χ. αιώνα. Τιμωρίες όπως το
κόψιμο της μύτης ή των αυτιών ήταν συνήθεις, όπως άλλωστε και στον
αρκετά παλιότερο Κώδικα του Χαμουραμπί.

*****

07.08. Η Νομοθεσία της Αιγύπτου (2000-1000 π.Χ.)

Στην αρχαία Αίγυπτο τους νόμους θέσπιζαν οι φαραώ, σύμφωνα με

την άποψή τους περί δικαίου και αδίκου, περί του καλού και κακού,
περί διαφθοράς κλπ. Οι νόμοι ήταν αυστηροί και η παράβασή τους είχε
ως συνέπεια ποικιλία ποινών, ανάλογα με το βάρος του αδικήματος.

[51]
Οι ποινές ξεκινούσαν από χτυπήματα με μπαμπού, καταναγκαστική
εργασία, ακρωτηριασμό, εξορία, δήμευση περιουσίας και θανάτωση.
Από την εποχή του φαραώ Μένες (2925 π.Χ.) ως την περσική κατοχή
και ακολούθως ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο υπήρξαν αναρίθμητα
διατάγματα και νόμοι, που θέσπιζαν οι φαραώ. Από Έλληνες
συγγραφείς (Ηρόδοτος), μαθαίνουμε ότι την περίοδο 664-323 π.Χ.,
υπήρχαν οκτώ βιβλία, στα οποία ήταν γραμμένοι όλοι οι νόμοι.
Δυστυχώς τίποτα από αυτά δεν διασώθηκε και ό,τι ξέρουμε για τους
αιγυπτιακούς νόμους προέρχονται από διάφορα χειρόγραφα, ιστορικά
ντοκουμέντα, σχόλια συγγραφέων και άλλες πηγές.

*****
07.09. Οι Νόμοι της αρχαίας Κίνας (400-200 π.Χ.)

Το 536 π.Χ. στο κρατίδιο Τσενγκ δημοσιεύθηκε το Βιβλίο των

Ποινών. Από τις ποινές που προέβλεπε το βιβλίο ήταν: αναγκαστική
εργασία, κόψιμο της μύτης, ευνουχισμός, ακρωτηριασμός ποδιού και
θάνατος. Δεν έχουν διασωθεί αντίγραφα αυτού του Βιβλίου των
Ποινών. Ο μεγάλος Κινέζος διανοητής Κομφούκιος (551-479 π.Χ.)
ήταν ο κήρυκας και ιδρυτής της νομικής φιλοσοφίας, που απαρτιζόταν
συνοπτικά από λίγες φράσεις:
- Υπακοή στον νόμο και σκληρή τιμωρία για τον παραβάτη.
- Ο γιος να σέβεται τον πατέρα, ο υπήκοος τον ηγεμόνα, ο νέος τον
ηλικιωμένο, ο σύζυγος την σύζυγο και ο φίλος τον φίλο.
- Ο ηγεμόνας να κυβερνά με ηθικά παραδείγματα και όχι με την βία.
- Ο Χρυσός Κανόνας είναι ένα αξίωμα που στηρίζεται στην λογική: Μην
κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θέλεις να κάνουν οι άλλοι σε σένα.
Το 400 π.Χ. δημοσιεύθηκε ο Κανόνας των νόμων Φα-Γινγκ, του
οποίου όμως δεν έχει διασωθεί κανένα αντίγραφο.
Περί το 350 π.Χ. δημοσιεύθηκε ο Κώδικας Λι Κ’βέι, που αναφερόταν
σε κλοπές, ληστείες, συλλήψεις, φυλακίσεις και γενικούς νομικούς
κανόνες. Ο κώδικας αυτός χρησίμευσε ως πρότυπο για μελλοντικούς
κώδικες και την θεμελίωση του νομικού συστήματος της χώρας.
[52]
 Κατά την διάρκεια της δυναστείας των Κιν ή Τσιν (221-207 π.Χ) ο
αρχιδικαστής Λι Σι συνέταξε τον Κώδικα Κιν, που είχε υποχρεωτική
εφαρμογή σε όλη την χώρα. Βάσει αυτού η τιμωρία για δημόσια κριτική
των νόμων ήταν η θανατική ποινή. Η διδασκαλία της ιστορίας
απαγορεύτηκε, τα περισσότερα βιβλία ακόμα και αυτά του Κομφούκιου
κάηκαν. Έτσι χάθηκαν πολλά και σημαντικά ντοκουμέντα.
Την δυναστεία Κιν διαδέχθηκε η δυναστεία Χαν (207 π.Χ. -220
μ.Χ.), η οποία ανακάλυψε ξανά την νομική σκέψη του Κομφούκιου, που
από τότε ως τον 20ο αιώνα (άνοδος των κομμουνιστών του Μάο στην
εξουσία) παραμένει η «κυρίαρχη δύναμη» της κινεζικής νομοθεσίας.

*****

07.10. Οι Εβραϊκοί Νόμοι

Ο νομοθέτης Μωυσής

Η ιστορία του αρχαίου σημιτικού λαού

των Εβραίων είναι η ιστορία του ‘Λαού της
Βίβλου’ και στηρίζεται στα κείμενα της
Παλαιάς Διαθήκης. Αυτά είναι μίγμα
μυθολογίας, θρησκευτικής προπαγάνδας
και πραγματικών γεγονότων. Κανένας άλλος
λαός δεν επηρέασε τόσο πολύ τον κόσμο,
στο θέμα της θρησκείας. Από την εβραϊκή θρησκεία προήλθαν δυο
μεγάλες θρησκείες, ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός.
Ο Θεός επέλεξε τον Μωυσή να μεταφέρει στους Εβραίους τις
πλάκες με τις Δέκα Εντολές. Αυτός ο Δεκάλογος σφράγισε την
παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού και του δικαίου. Ο σεβασμός της
ζωής, της οικογένειας, της περιουσίας, της εβδομαδιαίας αργίας που
σήμερα θεωρούνται αυτονόητα, εκφράσθηκαν τότε σαν θεϊκές εντολές,
αλλά βρήκαν τη θέση τους ως κανόνες δικαίου.

[53]
 Η Εβραϊκή νομοθεσία είναι συγκεντρωμένη στο θρησκευτικό νόμο
Χαλάχα, που είναι μια κωδικοποίηση όλων των βιβλικών, ταλμουδικών
και ραβινικών κειμένων, νόμων και διατάξεων καθώς και των εβραϊκών
παραδόσεων. Όλα αυτά τα παραπάνω συνοψίζονται στις 613 Εντολές,
τις οποίες συγκέντρωσε τον 3ο μ.Χ. αιώνα ο ραβίνος Σιμλάι και
αρίθμησε και κωδικοποίησε ο σπουδαίος Εβραίος φιλόσοφος Μωυσής
Μαϊμονίδης από την Κόρδοβα της αραβικής Ισπανίας τον 12ο αιώνα.

*****
07.11. Οι Νόμοι της αρχαίας Ελλάδας

07.11.01. Ο Ναυτιλιακός Νόμος της Ρόδου Lex Rhodia, 800 π.Χ.

Η Ρόδος ήταν ανεξάρτητο ναυτικό και εμπορικό νησί της απώτερης

και της κλασσικής ελληνικής αρχαιότητας. Μεταξύ των ετών 1000 και
600 π.Χ. οι Ρόδιοι δημιούργησαν ένα από τους πιο ισχυρούς
εμπορικούς στόλους της Μεσογείου.
Οι Ρόδιοι ίδρυσαν αποικίες στην Μεγάλη Ελλάδα (νότια Ιταλία και
Σικελία), Γαλλία, Ισπανία και αλλού. Την ίδια περίπου εποχή (γύρω στο
900-800 π.Χ.) οι αρχές του νησιού θέσπισαν νομικούς κανόνες με τους
οποίους ρυθμίζονταν οι εκάστοτε ναυτιλιακές διαφορές, ένα ναυτικό
κώδικα δηλαδή ο οποίος είναι γνωστός στην νομική επιστήμη με την
λατινική ονομασία Lex Rhodia.

//////////////////////////////////////

07.11.02. Οι Νόμοι του Λυκούργου της Σπάρτης (8ος-7ος π.Χ. αι.)

Η δομή του πολιτεύματος της Σπάρτης ήταν προϊόν της νομοθεσίας
του Λυκούργου, του (μυθικού;) αρχαιότερου νομοθέτη της Ελλάδας.
Λέγεται ότι ο Λυκούργος ήταν γιος του βασιλιά της Σπάρτης Εύμενου.
Ταξίδεψε στην Αίγυπτο και στην Κρήτη, μελέτησε τα πολιτεύματα
και τους νόμους τους και σχημάτισε στο μυαλό του ένα καθεστώς που
ταίριαζε στο λαό της Σπάρτης, στα ήθη και τις παραδόσεις του. Γύρισε
πίσω και πρότεινε ένα πολιτειακό καθεστώς κατά τα πρότυπα της

[54]
Κρήτης, αλλά με θεσμούς προσαρμοσμένους στις ιδιομορφίες και τις
ανάγκες της Σπάρτης. Ουσιαστικά οι νόμοι του Λυκούργου (Μεγάλη
Ρήτρα) είχαν μια πρωτοτυπία. Οι διατάξεις και η δομή των νόμων
συγκροτούν το πρώτο Σύνταγμα στον κόσμο, δηλαδή οι νόμοι αυτοί δεν
αφορούν – ή αφορούν ελάχιστα - τις παραβάσεις, τα αδικήματα, τις
ποινές, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών, αλλά
ρυθμίζουν τη δομή και τη συγκρότηση του πολιτεύματος της πόλης-
κράτους της Σπάρτης. Ουσιαστικά, αυτό που ονομάζουμε «Νόμοι του
Λυκούργου» ήταν ένα μίγμα συνταγματικών κανόνων και
θεσμοθέτησης εθίμων και συνηθειών του σπαρτιατικού λαού.
//////////////////////////////////////

07.11.03. Οι Αθηναϊκοί Νόμοι του Δράκοντα (7ος π.Χ. αι.)

Το 621, οι Αθηναίοι κάλεσαν τον Δράκοντα και του ανέθεσαν να
ξεριζώσει την διαφθορά και το οργανωμένο έγκλημα, που έπλητταν την
πόλη, να συντάξει και να θεσμοθετήσει κανόνες δικαίου, να τους
κωδικοποιήσει και να τους δημοσιεύσει, ώστε να είναι κτήμα όλων των
Αθηναίων πολιτών. Επιτέλους η Αθήνα, μετά την Σπάρτη, θα
αποκτούσε πλέον γραπτούς και συγκεκριμένους νομικούς κανόνες.
Η νομοθεσία του Δράκοντος απετέλεσε σταθμό στη ζωή των
πολιτών, γιατί ρύθμιζε την πολιτειακή ζωή και θέσπιζε τιμωρίες για τα
διάφορα αδικήματα. Ήταν όμως τόσο αυστηρές οι τιμωρίες, που ακόμα
και σήμερα μιλάμε για δρακόντεια μέτρα ή δρακόντειους νόμους. Ο
Πλούταρχος παρατήρησε εύστοχα ότι οι Νόμοι (σωστότερα οι Θεσμοί)
του Δράκοντα ήταν γραμμένοι με αίμα.
//////////////////////////////////////

07.11.04. Οι Αθηναϊκοί Νόμοι του Σόλωνα (6ος π.Χ. αι.)

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν διαφορετικό σύστημα μορφοποίησης των
νομοθετικών κανόνων από τους λαούς άλλων χωρών, όπου οι βασιλείς
θέσπιζαν τους κανόνες δικαίου. Επέλεγαν έναν εξέχοντα πολίτη, τον
νομοθέτη, να θεσπίσει τους νόμους. Ο νομοθέτης δεν είχε κυβερνητική
θέση και γι’ αυτό οι θεσμοί που πρότεινε δεν αντανακλούσαν τις
επιθυμίες της κυβέρνησης ούτε τα συμφέροντα συγκεκριμένης

[55]
πολιτικής μερίδας ή τάξης. Αυτή η πρακτική οδήγησε τους Έλληνες να
φτάσουν πρώτοι στο πολίτευμα της δημοκρατίας, αφού πρώτα είχαν
διανύσει τα στάδια της βασιλείας, της ολιγαρχίας, και της τυραννίας
Ο Σόλων (639-559 π.Χ.) ήταν από τους Επτά Σοφούς, κοινωνικός
μεταρρυθμιστής, νομοθέτης και ποιητής. Έτσι το 594/3 π.Χ. ο Άρειος
Πάγος τον πρότεινε ως «επώνυμο άρχοντα» με δικαιοδοσίες θέσπισης
νομοθετικών μέτρων. Την εποχή εκείνη ο αθηναϊκός λαός υπέφερε από
τη διακυβέρνηση των αριστοκρατών, οι οποίοι είχαν τον έλεγχο στην
οικονομική και πολιτική ζωή της πόλης. Οι αριστοκράτες δέχτηκαν τον
Σόλωνα από τον φόβο εξέγερσης του λαού. Τα περισσότερα μέτρα που
πρότεινε ήταν δημοκρατικά. Έδωσε στο λαό το δικαίωμα να συμμετέχει
στην πολιτική και δικαστική εξουσία. Τα κυριότερα από αυτά ήταν:
- Η σεισάχθεια, με την οποία διαγράφηκαν όλα τα χρέη των πολιτών.
- Διαίρεσε τους πολίτες σε τέσσερις τάξεις, ανάλογα με το εισόδημά
τους.
- Ίδρυσε την Εκκλησία του Δήμου, δηλαδή την συνέλευση όλων των
ελευθέρων πολιτών.
- Ίδρυσε την Βουλή των τετρακοσίων, η οποία προετοίμαζε τα
ψηφίσματα, αφού γίνουν δεκτά από την Εκκλησία του Δήμου, θα
καταστούν θεσμοί (νόμοι)
- Ίδρυσε την Ηλιαία, δικαστήριο που το αποτελούσαν 6000 δικαστές-
πολίτες, δηλαδή εισήγαγε για πρώτη φορά τον θεσμό των ενόρκων.
Οι θεσμοί αυτοί του Σόλωνα ήταν μια νομοθετική επανάσταση, που
καθιέρωνε την ισονομία των πολιτών.
Οι νόμοι αυτοί πέρασαν στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, ορισμένοι από
αυτούς ίσχυσαν στο ρωμαϊκό δίκαιο, στη συνέχεια στον Ιουστινιάνειο
Κώδικα και μέσω αυτών στη νομοθεσία των ευρωπαϊκών κρατών.
Ο Σόλων θεωρείται δικαίως ο πατέρας του αστικού δικαίου.
//////////////////////////////////////

07.11.05. Οι Αθηναϊκοί Νόμοι του Κλεισθένη (5ος π.Χ. αι.)

Το 507 π.Χ., μετά την πτώση της τυραννίας του Πεισίστρατου, ο

εξέχων πολίτης Κλεισθένης κλήθηκε να προτείνει το νέο πολιτειακό και

[56]
νομικό πρόγραμμα, που να έχει ως βάση του την ισονομία (η λέξη
δημοκρατία χρησιμοποιήθηκε αργότερα) γιατί θα παρείχε σε όλους
τους πολίτες ίσα δικαιώματα. Πολίτες ήταν όλοι οι ελεύθεροι άντρες
άνω των είκοσι ετών.
Τα κυριότερα σημεία της συνταγματικής και νομοθετικής
μεταρρύθμισης του Κλεισθένη, που έθεσαν τα θεμέλια της Αθηναϊκής
Δημοκρατίας, ήταν:
- Καταργήθηκαν οι τέσσερις παλιές φυλές και αντικαταστάθηκαν από
δέκα νέες, που πήραν τα ονόματά τους από αττικούς ήρωες.
- Διατηρήθηκε η Εκκλησία του Δήμου, η οποία ήταν η συνέλευση όλων
των πολιτών. Η Εκκλησία του Δήμου ήταν το κυρίαρχο πολιτειακό
όργανο αφού αποφάσιζε για τη θέσπιση νόμων, για πόλεμο ή ειρήνη,
για σύναψη συμμαχιών και πολλά άλλα. Ήταν κατ’ εξοχήν
δημοκρατικός θεσμός.
- Κάθε φυλή επέλεγε ετησίως με κλήρωση 50 βουλευτές, που
απετέλεσαν την Βουλή των Πεντακοσίων, το διαρκές τμήμα της
Εκκλησίας του Δήμου. Η δια κλήρου επιλογή των βουλευτών ήταν
δημοκρατική πράξη, γιατί όλοι οι άντρες άνω των 30 ετών είχαν ίσες
ευκαιρίες να λάβουν μέρος στην εξουσία.
- Αρμοδιότητα της Βουλής των Πεντακοσίων ήταν η κατάρτιση των
προβουλευμάτων - των νομοσχεδίων - που επρόκειτο να συζητηθούν
και να ψηφισθούν από την Εκκλησία του Δήμου.
- Διατηρήθηκε η Ηλιαία, το λαϊκό δικαστήριο της πόλης, που
αποτελούνταν από 10 τμήματα των 500 μελών, δηλαδή 5.000 πολίτες-
δικαστές.
- Ένα σημαντικό μέτρο που θέσπισε ο Κλεισθένης ήταν ο οστρακισμός.
Οι Αθηναίοι πολίτες μπορούσαν να γράψουν επάνω σε ένα όστρακο
(πήλινα κομμάτια ή πινακίδια) το όνομα κάποιου για τον οποίο
θεωρούσαν ότι επιβουλευόταν την δημοκρατία. Αν οι ψήφοι έφθαναν
ένα συγκεκριμένο αριθμό, τότε ο άνθρωπος αυτός εξοριζόταν από την
Αθήνα από τρία ως δέκα χρόνια.
Ο Κλεισθένης θεωρείται δίκαια ο πατέρας της Αθηναϊκής δημοκρατίας.
//////////////////////////////////////

[57]
07.11.06. Ο Γορτύνιος Κώδικας (5ος-4ος π.Χ. αι.)

Όπως ξέρουμε από συγγραφείς της αρχαιότητας, ο μυθικός (;)

βασιλιάς της Κρήτης Μίνωας και ο αδελφός του Ραδάμανθυς
θεωρούνται οι πρώτοι που συνέλαβαν, δημιούργησαν και εφάρμοσαν
τους πρώτους νόμους στην Ελλάδα. Σ’ αυτούς αποδίδεται η σύνταξη
συντάγματος και νόμων, η θέσπιση κοινοβουλίου κλπ.
Ο Μίνωας ένωσε όλες τις κρητικές πόλεις υπό το σκήπτρο του και
έκανε την Κνωσό, πρωτεύουσά του. Ονομαστές πόλεις της Κρήτης τότε
ήταν οι: Φαιστός, Ελεύθερνα, Πάνορμος, Ιεράπυτνα, Ζάκρος, Ρίθυμνα,
Αξός, Γόρτυνα και άλλες. Επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η Γόρτυνα έγινε
πρωτεύουσα της Κρήτης.
Ο Γορτύνιος Κώδικας ανακαλύφθηκε το 1884 από ανασκαφές στις
πόλεις της νότιας Κρήτης. Ο Κώδικας ήταν γραμμένος σε 42 εγχάρακτες
πέτρες που περιείχαν περί τις 600 γραμμές. Κάποιες πέτρες δεν
βρέθηκαν. Εικάζεται ότι περιείχαν ποινές για τους παραβάτες.
Το μακροσκελές αυτό κείμενο είναι γραμμένο περίπου τον 5 ο π.Χ.
αιώνα στη δωρική διάλεκτο και βουστροφηδόν δηλαδή η πρώτη σειρά
διαβάζεται από αριστερά προς τα δεξιά, η δεύτερη από αριστερά προς
τα δεξιά, η τρίτη πάλι από αριστερά προς τα δεξιά και ούτω καθεξής.
Ο Γορτύνιος Κώδικας (τον αποκαλούν επίσης και Μέγα Κώδικα)
ήταν η κωδικοποίηση του αστικού δικαίου της πόλης Γόρτυνας.
Πραγματεύεται θέματα όπως η κυριότητα σκλάβων, ο βιασμός, η
μοιχεία, τα δικαιώματα της συζύγου, της διαζευγμένης ή της χήρας, η
επιμέλεια των παιδιών μετά το διαζύγιο, κληρονομικά, η αγορά ή η
υποθήκευση ακίνητης περιουσίας, λύτρα, παιδιά μικτών γάμων και
υιοθεσία.
Ο κώδικας κάνει διάκριση μεταξύ των διάφορων κοινωνικών τάξεων.
Μέσα στο κείμενό του αναγνωρίζεται το καθεστώς των ελεύθερων
πολιτών, των δουλοπάροικων, των σκλάβων και των ξένων.
*****

[58]
07.12. Το δικαστικό σύστημα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας

Στην Αθηναϊκή δημοκρατία, που ήταν αποτέλεσμα των Νόμων του

Σόλωνα και κυρίως του Κλεισθένη, ευθύνη της απόδοσης δικαιοσύνης
είχαν οι δικαστές, τα λαϊκά μέλη (με την σημερινή έννοια μια μορφή
ορκωτών δικαστών ή ενόρκων) της Ηλιαίας και ο Άρειος Πάγος. Η
σύνθεση της Ηλιαίας ήταν 1001 ή 501 μέλη σε περίπτωση σοβαρού
αδικήματος (κακούργημα) ή 201 μέλη σε περίπτωση αστικής διαφοράς
ή/και πλημμελήματος. Στην περίπτωση που το αδίκημα επέσυρε
θανατική ποινή, την εκδίκαση αναλάμβανε ο Άρειος Πάγος. Οι δίκες
διεξάγονταν δημόσια και μπορούσαν να τις παρακολουθήσουν όλοι οι
πολίτες.
Δικαστές με την σημερινή έννοια του όρου (του επαγγελματία
νομικού που απονέμει δικαιοσύνη) δεν υπήρχαν στην Αθήνα του 5 ου
αιώνα. Οι δικαστές ήταν πολίτες, που επιλέγονταν με κλήρωση και οι
προϋποθέσεις για να μπει κάποιος στην κληρωτίδα ήταν να είναι
ελεύθερος πολίτης, άνω των τριάντα και να μην έχει στερηθεί των
πολιτικών του δικαιωμάτων. Θεωρείται βέβαιο ότι οι δικαστές,
γνώριζαν τους νόμους, μιας και αυτοί ήταν γραμμένοι και αναρτημένοι
στα πιο πολυσύχναστα σημεία της πόλης. Συνεπώς – όπως συμβαίνει
και σήμερα – άγνοια του νόμου δεν ήταν συγχωρητή.
Για την εκδίκαση της υπόθεσης οι διάδικοι όφειλαν να εμφανιστούν
στο δικαστήριο. Ο μηνυτής ζητούσε την κλήτευση του αντιδίκου.
Για να αποφευχθεί η ψευδής καταμήνυση, η σπίλωση ή η συκοφαντία,
ο νόμος πρόβλεπε επιβολή προστίμου (επωβελίας) στον
καταγγέλλοντα, αν δεν κατάφερνε να αποσπάσει την ψήφο τουλάχιστον
του ενός πέμπτου των δικαστών ή αν αυτός εγκατέλειπε την υπόθεση.
Ακόμα στην Αθήνα υπήρχε ο θεσμός του συνηγόρου, όχι όμως με την
σημερινή έννοια. Ο διάδικος που χρησιμοποιούσε συνήγορο (συνήθως
ρήτορα), εξηγούσε ότι είχε απειρία ή έλλειψη ικανότητας έκφρασης και
ο συνήγορος εκφωνούσε τον λόγο που ονομαζόταν συνηγορία.
Ο διάδικος είχε το δικαίωμα να καλέσει μάρτυρες οι οποίοι
επιβεβαίωναν τους ισχυρισμούς του. Όλες οι υποθέσεις τελείωναν

[59]
αυθημερόν. Οι αστικές διαφορές δεν διαρκούσαν πάνω από μια ώρα.
Οι δικαστές ψήφιζαν την αθώωση ή την ενοχή του κατηγορουμένου και
στην δεύτερη περίπτωση ακολουθούσε ακόμα μια ψηφοφορία για την
επιμέτρηση της ποινής. Όπως και σήμερα ο φόνος διαχωριζόταν σε εκ
προμελέτης ή εκούσιος για τον οποίο η ποινή ήταν ο θάνατος και
ακούσιος (εξ αμελείας) για τον οποίο η ποινή ήταν η εξορία του ενόχου.
Μερικά από τα πιο σοβαρά ποινικά παραπτώματα ήταν:
Η κλοπή ή κατάχρηση χρημάτων που ανήκαν σε ναό ή ίδρυμα.
Η ιεροσυλία. Για τον ιερόσυλο προβλεπόταν η ποινή του θανάτου.
Γενικώς η ασέβεια προς τους θεούς, τους ναούς και τα ιερά ήταν
σοβαρότατο έγκλημα, όπως και η ασέβεια προς τα Ελευσίνια μυστήρια.
Η αθεΐα ήταν επίσης ένα από τα αδικήματα που πατάσσονταν. Αυτοί
που δίδασκαν αστρονομία ή εξηγούσαν τα φυσικά φαινόμενα ήταν
ένοχοι αθεΐας. Με την κατηγορία αυτή δικάστηκαν ο Αναξαγόρας, ο
Πρωταγόρας και ο Σωκράτης. Οι δυο πρώτοι εξορίστηκαν ενώ ο
Σωκράτης κρίθηκε ένοχος γιατί «δεν πίστευε στους θεούς, εισήγαγε
καινά δαιμόνια και γιατί διέφθειρε τους νέους», καταδικάστηκε σε
θάνατο και υποχρεώθηκε να πιει το
κώνειο.

******
07.13. Τα διατάγματα του Ασόκα της
Ινδίας (3ος-2ος π.Χ. αι.)

Ο βασιλιάς Ασόκα (300-232 π.Χ.) ο

Μέγας, ήταν μονάρχης της Μαουρυανής
Αυτοκρατορίας της Ινδίας, που
εκτεινόταν από την Βεγγάλη ως τα
σημερινά Αφγανιστάν και Ιράν.
Μετά από ένα αιματηρό πόλεμο ο Ασόκα αποφάσισε να αφιερωθεί στο
Βουδισμό και υιοθέτησε την πολιτική της «μη βίας». Επέδειξε ανοχή στη
διαφορετική άποψη, δίδαξε υπακοή στους γονείς και τους δασκάλους,
σεβασμό στους βραχμάνους, απαγόρευσε τις θυσίες και προώθησε την

[60]
ιδέα της χορτοφαγίας. Κήρυξε ανεξιθρησκία και μεταχειρίστηκε τους
υπηκόους του ως ίσους, ανεξαρτήτως θρησκείας.
Το έργο για το οποίο ο Ασόκα έμεινε στην ιστορία είναι τα περίφημα
Διατάγματά του. Τα σημαντικότερα σημεία των διαταγμάτων του ήταν:
- Στην επικράτεια απαγορεύεται ο φόνος ή η θυσία ζωντανών όντων
- Προβλέπεται η ιατρική περίθαλψη για τους ανθρώπους και για τα ζώα.
- Ο σεβασμός στους γονείς είναι καλό, η γενναιοδωρία στους φίλους,
συγγενείς, ιερείς και ασκητές είναι καλό, η αποφυγή θανάτωσης
ζώντων όντων είναι καλό, η προσοχή στις δαπάνες είναι καλό.
- Όποιος πιστεύει ότι μόνο η δική του θρησκεία είναι η αληθινή και
καταδικάζει τις άλλες κάνει κακό στην δική του θρησκεία.
- Ο Θεός είναι καλός, αλλά τι είναι ο Θεός; Λίγο κακό, πολύ καλό,
ευγένεια, γενναιοδωρία, αλήθεια και αγνότητα. Έδωσε το δώρο της
ζωής σε όλα τα είδη, δίποδα και τετράποδα ζώα, πτηνά και ψάρια.

******

07.14. Η Ρωμαϊκή Δωδεκάδελτος

(Lex Duodecim Tabularum)

Η περίοδος από την πτώση του

τελευταίου βασιλιά της Ρώμης το 509 π.Χ.,
ως την ανακήρυξη του Αυγούστου ως
αυτοκράτορα της Ρώμης ονομάζεται
Περίοδος Δημοκρατίας, αν και το
καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε δεν ήταν
δημοκρατία με την έννοια που έδιναν στη
λέξη οι Έλληνες.
Ονομάστηκε έτσι από τις λατινικές λέξεις res publica που σημαίνουν
δημόσιο πράγμα, αλλά διεθνώς καθιερώθηκε ως συνώνυμη της
Δημοκρατίας (αγγλικά republic, γαλλικά république κλπ.). Ουσιαστικά
το καθεστώς που επιβλήθηκε ήταν αριστοκρατικό, το κράτος των
ευγενών (των πατρικίων). Οι άλλοι πολίτες ήταν πληβείοι.
[61]
 Το 462 ένας εκπρόσωπος των πληβείων ο Τερεντίλιος (Gaius
Terentilius Harsa) ζήτησε την κωδικοποίηση και δημοσιοποίηση των
νόμων της Ρώμης. Η Σύγκλητος αντέδρασε και η διαμάχη μεταξύ των
δυο τάξεων της πόλης δημιούργησε τεταμένη ατμόσφαιρα. Εν τέλει
αποφασίστηκε η καταγραφή και κωδικοποίηση όλων των κανόνων του
δικαίου. Λέγεται ότι οι εντεταλμένοι για την κωδικοποίηση των νόμων
πήγαν στην Αθήνα με σκοπό να μελετήσουν τους νόμους του Σόλωνα.
Το πιθανότερο είναι ότι πήγαν στις ελληνικές αποικίες της νότιας
Ιταλίας και της Σικελίας και άντλησαν από την νομοθεσία τους.
Το σύνολο των νόμων χαράχτηκε σε δώδεκα χάλκινους πίνακες
που αναρτήθηκαν στο Φόρουμ της Ρώμης, έτσι ώστε να είναι προσιτοί
σε κάθε πολίτη. Ο ρωμαϊκός Κώδικας των Δώδεκα Πινάκων (Lex
Duodecim Tabularum), γνωστός ως Δωδεκάδελτος ίσχυσε κατά τη
διάρκεια της ιστορικής ύπαρξης της Ρώμης, και ήταν η βάση του
περίφημου Ρωμαϊκού Δικαίου που στη συνέχεια υπήρξε ο θεμέλιος
λίθος του Ευρωπαϊκού Δικαίου. Το Ρωμαϊκό Δίκαιο είναι μια από τις
πιο σημαντικές προσφορές της Ρώμης στον κόσμο, όπως η φιλοσοφία,
η επιστήμη και το θέατρο ήταν η αντίστοιχη προσφορά των Ελλήνων.

*****
07.15. Ο Θεοδοσιανός Κώδικας (Codex Theodosianus) (438)

Ο Θεοδοσιανός Κώδικας συντάχθηκε μεταξύ των ετών 428 και 439

όταν ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β’ (εγγονός του Θεοδοσίου
Α’) έδωσε εντολή σε μια επιτροπή νομομαθών να συλλέξουν όλα τα
διατάγματα και τους νόμους της αυτοκρατορίας των ετών 313 ως 428.
Ως τότε υπήρχε χάος στην νομοθεσία, αφού από την δημοσίευση της
Δωδεκαδέλτου τον 5ο π.Χ. αιώνα και για οκτώ ολόκληρους αιώνες, η
δημοκρατία και αργότερα η αυτοκρατορία εξέδιδε συνεχώς νόμους και
διατάγματα, τα οποία δεν είχαν κωδικοποιηθεί. Είναι προφανές ότι οι
νομικοί, δικηγόροι και δικαστές βρίσκονταν σε σύγχυση προκειμένου
να εντοπίσουν και να εφαρμόσουν τον νόμο που ίσχυε την
συγκεκριμένη στιγμή.
[62]
 Ο Θεοδοσιανός Κώδικας ολοκληρώθηκε και δημοσιεύθηκε - στην
λατινική γλώσσα - στο Ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας το 438.
Συνολικά το έργο αποτελείτο από 16 βιβλία, που περιείχαν πάνω από
2.529 νόμους και διατάγματα όλων των Ρωμαίων αυτοκρατόρων από
τον Κωνσταντίνο ως και τους Θεοδόσιο Β΄ και Βαλεντιανό Γ’. Μέχρι τότε
είχαν συνταχθεί άλλες δυο κωδικοποιήσεις νόμων της αυτοκρατορίας:
Ο Γρηγοριανός Κώδικας που συντάχθηκε το 291 με εντολή του
αυτοκράτορα Διοκλητιανού και περιλάμβανε όλους τους νόμους και
διατάγματα των ετών 130 ως 290. Από τον Κώδικα αυτόν λίγα
αποσπάσματα έχουν διασωθεί.
Και ο Ερμογενιανός Κώδικας ήταν μια συλλογή και κωδικοποίηση
των νόμων και των διαταγμάτων των αυτοκρατόρων και καισάρων
Διοκλητιανού, Μαξιμιανού, Κωνστάντιου και Γαλέριου των ετών 293-
294. Πήρε το όνομά του από τον νομομαθή Ερμογενιανό (Aurelius
Hermogenianus), που ήταν ο υπεύθυνος για το έργο αυτό.
Οι δυο προηγούμενοι και ο Θεοδοσιανός κώδικας κάλυπταν όλη την
περίοδο από το 130 ως το 437. Σήμερα σώζονται μερικά από τα δεκαέξι
βιβλία του Θεοδοσιανού Κώδικα, πολύτιμα τόσο για τους νομικούς όσο
και για τους ιστορικούς. Το έργο αυτό ολοκληρώθηκε ένα αιώνα
αργότερα από τον Ιουστινιανό Α’ με την σύνταξη του Ιουστινιάνειου
Κώδικα (Codex Justinianus).

*****

07.16. Ο Ιουστινιάνειος Κώδικας (Codex Justinianus) (533)

Η συγκέντρωση των νόμων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας θεωρείται

από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του Ιουστινιανού Α’. {Μετά την
πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το μεγάλο μέρος της
νομοθεσίας του Ιουστινιανού είχε ξεχαστεί και μόλις τον 11ο
αιώνα μελετητές από το πανεπιστήμιο της Μπολόνιας
συγκέντρωσαν σκόρπια αντίγραφα, τα επεξεργάστηκαν
συστηματικά και την αναπαρήγαγαν. Σ’ αυτές τις εκδόσεις δόθηκε
[63]
ο λατινικός τίτλος Corpus iuris civilis, δηλαδή Σώμα Αστικού
Δικαίου}.
Το έργο που ανέλαβε η επιτροπή που διόρισε ο Ιουστινιανός για
την συγκέντρωση των νόμων ήταν επίπονο, σχεδόν τιτάνιο, γιατί οι
νόμοι, τα διατάγματα και γενικά όλη η νομοθεσία πολλών αιώνων ήταν
σε χαώδη κατάσταση, σκόρπια σε διάφορους τόμους και βιβλία και
κάποιος έπρεπε να τα συγκεντρώσει και να τα κωδικοποιήσει.
Η επιτροπή με πρόεδρο αρχικά τον Ιωάννη Καππαδόκη αλλά
ουσιαστικά με επικεφαλής τον νομομαθή και νομοδιδάσκαλο
Τριβωνιανό, βοηθήθηκε σημαντικά από πρόσφατους σχετικά κώδικες:
Γρηγοριανός, Ερμογενιανός και Θεοδοσιανός.
Έτσι τον Απρίλιο του 529 η επιτροπή εξέδωσε τον Πρώτο Ιουστινιάνειο
Κώδικα (Codex Justinianus). Το έργο αυτό
ήταν γραμμένο στα λατινικά, χωρισμένο σε
δέκα βιβλία και περιείχε όλους τους νόμους
και τα αυτοκρατορικά διατάγματα που
εκδόθηκαν από την εποχή του Τραϊανού ως
του Ιουστινιανού. Ο Κώδικας αυτός του 529
έχει χαθεί.
Στην συνέχεια η επιτροπή έγινε
δεκαεπταμελής με πρόεδρο τον Τριβωνιανό
και δεκαέξι νομομαθείς. Αυτή θα απέρριπτε
ό,τι θεωρούσε απηρχαιωμένο ή ξεπερασμένο και θα έβαζε το υπόλοιπο
υλικό σε τάξη. Ο αριθμός των βιβλίων, που η επιτροπή είχε να
μελετήσει, ξεπερνούσε τις 2.000 δηλαδή πάνω από 3.000.000 γραμμές!
Το γιγάντιο αυτό έργο ήταν έτοιμο σε τρία χρόνια και το αποτέλεσμα
ήταν η επιτροπή να παρουσιάσει το 533 στο αυτοκράτορα, τον
περίφημο κώδικα Πανδέκτες (Pantectae ή Digesta), ένα έργο πενήντα
βιβλίων, που αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία της νομικής
επιστήμης. Οι πηγές των ανθολογημένων κειμένων αναφέρονταν στην
αρχή κάθε αποσπάσματος στις λεγόμενες επιγραφές (inscriptiones),
όπου αναγραφόταν το όνομα του συγγραφέα και ο τίτλος του βιβλίου.
Το έργο φυσικά αυτό είχε ατέλειες, παραλείψεις και ασάφειες. Αυτά
[64]
όμως τα μειονεκτήματα δεν αναιρούν την μεγάλη αξία και την
προσφορά του έργου αυτού στην παγκόσμια νομοθεσία.
Ταυτόχρονα μια άλλη τριμελής επιτροπή με τον Τριβωνιανό και δυο
νομομαθείς καθηγητές (Θεόφιλο και Δωρόθεο) συνέταξε σε τέσσερα
βιβλία τις Εισηγήσεις (Institutiones), έργο που θεωρείται νομικό
εγχειρίδιο και βασικό βοήθημα για τους σπουδαστές της νομικής
επιστήμης. Οι Εισηγήσεις περιλάμβαναν 901 άρθρα που κάλυπταν
θέματα όπως:
Η Δικαιοσύνη και ο νόμος, οι ελεύθεροι πολίτες και οι δούλοι, ο γάμος,
η υιοθεσία, οι διαθήκες, ιδιοκτησιακά δικαιώματα, δουλεία, επικαρπία,
υποχρεώσεις από συμβάσεις, αδικοπραξίες, αστικά δικαιώματα,
δικαιώματα και υποχρεώσεις διαδίκων και αρκετά άλλα.
Το 534 η επιτροπή αναθεώρησε τον Ιουστινιάνειο Κώδικα (Codex
Justinianus), που είχε ήδη ξεπεραστεί και εξέδωσε τον Νέο
Ιουστινιάνειο Κώδικα σε δώδεκα βιβλία. Ο Κώδικας αυτός ακύρωνε τον
παλιό του 529, ο οποίος όπως είπαμε δεν έχει διασωθεί. Ο
Ιουστινιάνειος Κώδικας περιείχε πολυάριθμα άρθρα που είχαν σκοπό
την προστασία του χριστιανισμού και την αναγνώρισή του ως
επίσημης θρησκείας της αυτοκρατορίας. Ταύτιζε την Εκκλησία με το
κράτος και δεν δεχόταν την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη σε μη
χριστιανούς. Ο οπαδός της θρησκείας του Δωδεκαθέου (ο Έλληνας
όπως τον αποκαλούσαν) ταυτιζόταν με εγκληματία, όπως ο κοινός
δολοφόνος.
Ένας ακόμα αντίπαλος της χριστιανικής θρησκείας, που ρητά
αναφερόταν στον Κώδικα ήταν ο Εβραϊσμός. Όλες σχεδόν οι διώξεις
και τα πογκρόμ κατά των Εβραίων της Ευρώπης τους επόμενους
αιώνες, στηρίζονταν σε τοπικές νομοθεσίες που είχαν στηριχθεί στις
διατάξεις του Ιουστινιάνειου Κώδικα
Τα διατάγματα και οι νόμοι που εκδόθηκαν μετά το 534
ονομάστηκαν Νεαρές (Novellae), που σε αντίθεση με όλα τα
προηγούμενα, που είχαν γραφτεί στα λατινικά, την επίσημη γλώσσα
της αυτοκρατορίας, οι Νεαρές, γράφτηκαν στα ελληνικά, απόδειξη ότι ο
αυτοκράτορας είχε αναγνωρίσει την πραγματικότητα. Η ελληνική είχε
[65]
πια επιβληθεί σε όλη το ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
και μιλιόταν από τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης.
Το σπουδαίο νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού διέσωσε το ρωμαϊκό
δίκαιο και αποτέλεσε, όπως ήδη έχουμε πει, τη βάση της νομοθεσίας
των περισσότερων σύγχρονων ευρωπαϊκών και πολιτισμένων κρατών.
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ως ο διάδοχος της Ρωμαϊκής, συνέχισε
να εφαρμόζει το Ρωμαϊκό Δίκαιο όπως κωδικοποιήθηκε στο Corpus
Juris Civilis. Φυσικά ο νόμος αυτός τροποποιήθηκε αρκετές φορές τους
επόμενους αιώνες, ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες του Μεσαίωνα.
Σημαντικές αλλαγές έκαναν ο Λέων ο Ίσαυρος, ο Βασίλειος Α΄ ο
Μακεδόνας και ο γιος του Λέων Στ’ ο Σοφός.

[66]
 08. Η αρχαία Αίγυπτος

08.01. Αίγυπτος, το μακροβιότερο βασίλειο της Ιστορίας

Τα μνημεία – οι πυραμίδες, οι ναοί, οι βωμοί, τα αγάλματα και οι

επιγραφές – αντιπροσωπεύουν τις πηγές της γνώσης μας για την
αρχαία Αίγυπτο. Δεν χρειάζεται ειδική γνώση αρχαιολογίας για να
εντυπωσιαστούμε από το μεγαλείο και την τελειότητα των Πυραμίδων,
να γοητευθούμε από τη ζωγραφική των τάφων των φαραώ και τα
γιγάντια αγάλματα του Αμπού Σιμπέλ ή του Καρνάκ ή να μείνουμε
άφωνοι από τον πλούτο των αντικειμένων του τάφου του Τουτανχαμόν.
Η Αίγυπτος ανέπτυξε τον πολιτισμό της γύρω και κατά μήκος της
κοιλάδας του Νείλου. Εκτεινόταν από τη Νουβία (περίπου το σημερινό
Σουδάν και μέρος της Αιθιοπίας) κι έφθανε ως τη Μεσόγειο θάλασσα.
Το μήκος της έφθανε τα 900 μίλια και το πλάτος της (εκτός από το
εκτεταμένο Δέλτα) δεν ξεπερνούσε τα λίγα μίλια. Ο Νείλος ήταν η πηγή
ζωής, ευφορίας, πλούτου και επικοινωνιών της Αιγύπτου και γύρω
αναπτύχθηκε για πολλούς αιώνες ένας από τους γνωστούς,
σημαντικούς και πιο μακροχρόνιους πολιτισμούς του πλανήτη μας.
Για τις πολιτικές δομές της 4ης π.Χ. χιλιετίας δεν γνωρίζομε πολλά
πράγματα. Υπάρχουν σημάδια επαφών των Αιγυπτίων με τους
γειτονικούς λαούς και κυρίως με τους Σουμέριους, από τους οποίους
και δέχθηκαν πολιτιστικές επιρροές, όπως τη γραφή, αλλά είχαν και
σημαντικές εμπορικές δοσοληψίες. Γνωρίζουμε ότι ήξεραν να
φτιάχνουν βάρκες από πάπυρο, να επεξεργάζονται σκληρά υλικά όπως
τον βασάλτη και να σφυρηλατούν τον χαλκό.
Οι Δυναστικές Περίοδοι στα 3000 χρόνια ιστορίας της αρχαίας
Αιγύπτου (Ο ιερέας Μανέθων περί το 250 π.Χ. καθόρισε τις βασιλικές
δυναστείες της χώρας. Κάθε δυναστεία, αντιπροσώπευε μια οικογένεια
που έδωσε βασιλείς μια ορισμένη χρονική περίοδο) είναι:

[67]
 Δυναστείες Περίοδοι Χρονολογίες
Ι Ι - III Προδυναστική περίοδος 3100-2575 π.Χ.
IV - IV -VIII Παλαιό Βασίλειο 2575-2134 π.Χ.
IX IX - XI Πρώτη Ενδιάμεση Περίοδος 2134-2010 π.Χ.
XII - XIV Μέσο Βασίλειο 2010-1640 π.Χ.
XV - XVII Δεύτερη Ενδιάμεση Περίοδος 1640-1550 π.Χ.
XVIII – XX Νέο Βασίλειο 1550-1070 π.Χ.
XXI - XXΧ Ύστερη Περίοδος 1070- 332 π.Χ.
Στην Ύστερη Περίοδο παρεισφρέουν η Πρώτη 525- 404 π.Χ.
και η Δεύτερη Περσική Περίοδος 434- 332 π.Χ.
Ελληνιστική Περίοδος 332- 30 π.Χ.
Ρωμαϊκή Κατάκτηση. 30 π.Χ.

Γύρω στο 3100 π.Χ. η Αίγυπτος ήταν χωρισμένη σε δυο

διαφορετικά κράτη, αν και οι λαοί τους ήταν φυλετικά οι ίδιοι.
Η Άνω Αίγυπτος καταλάμβανε όλη την κοιλάδα του Νείλου ως περίπου
την Μέμφιδα, και η Κάτω Αίγυπτος καταλάμβανε όλο το Δέλτα από τη
Μεσόγειο ως την Μέμφιδα. Περί το 3100 π.Χ. ο πρώτος βασιλιάς της
Πρώτης Δυναστείας, που φέρει και πρώτος την προσωνυμία Φαραώ,
ο Μένες (ή Ναρμέρ), κατάφερε να συνενώσει τις δυο περιοχές που
είχαν τον ίδιο πολιτισμό και μιλούσαν την ίδια γλώσσα, σε ένα ενιαίο
βασίλειο.
Η Πλάκα του βασιλιά Ναρμέρ, είναι το αρχαιότερο σωζόμενο έργο
ιερογλυφικής γραφής. Απεικονίζει τον βασιλιά και πάνω του μέσα σε
πλαίσιο είναι γραμμένο το όνομά του στα ιερογλυφικά. Με την Πλάκα
εγκαινιάζεται όχι μόνο η Πρωτοδυναστική περίοδος (Ι-III Δυναστεία,
3100-2575 π.Χ.) αλλά και η ιερογλυφική γραφή και η αιγυπτιακή
πολιτική ιδεολογία.
Υπό το Παλαιό Βασίλειο (IV-VIII Δυναστεία, 2576-2134 π.Χ.), ο
Φαραώ είναι ο απόλυτος κύριος της γης. Θεωρείται ο κατευθείαν
απόγονος των θεών, των κυρίων της γης. Γίνεται ο θεός Ώρος, ο γιος
του Όσιρη και κληρονομεί τις τρομερές και πανίσχυρες ιδιότητες του
δημιουργού της τάξης. Δικαιοσύνη είναι ‘ό,τι αγαπά ο Φαραώ’, κακό
είναι ‘ό,τι μισεί ο Φαραώ’. Είναι παντογνώστης κι έτσι δεν χρειάζεται
κώδικες και νόμους για να τον καθοδηγούν. Η διαφορά των βασιλέων

[68]
της Αιγύπτου από αυτούς της Μεσοποταμίας ήταν ότι οι πρώτοι ήταν
θεοί οι ίδιοι κι όχι υπηρέτες των θεών.
Στην περίοδο της βασιλείας του φαραώ Τζόζερ (2630-2611 π.Χ.)
καθιερώνεται για πρώτη φορά στην ιστορία ο θεσμός του
πρωθυπουργού.
Ο Ιμχοτέπ (το όνομά του σημαίνει αυτός που έρχεται ειρηνικά) ήταν ο
πρώτος αρχιτέκτονας που αναφέρεται με το όνομά του στην ιστορία και
ο οποίος σχεδίασε και έκτισε την μνημειώδη βαθμιδωτή (κλιμακωτή)
πυραμίδα στη Σακάρα για την ταφή του Τζόζερ, η οποία καθιέρωσε την
αρχιτεκτονική που υπήρξε πρόδρομος των Πυραμίδων.
Ένα αιώνα περίπου αργότερα, τεράστιοι ογκόλιθοι πέτρας, βάρους
δέκα πέντε τόνων ο καθένας, χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση της
Πυραμίδας του Χέοπος (το ελληνικό όνομα του Φαραώ Χουφού) και
περίπου εκείνη την εποχή (την περίοδο της IV Δυναστείας), υψώθηκαν
οι μεγαλύτερες πυραμίδες στην Γκίζα.

Ο Χέοψ (έζησε τον 26ο αιώνα π.Χ.) είναι ο ηγέτης που άφησε το
σημάδι του στον κόσμο. Η Πυραμίδα του Χέοπος χρειάστηκε είκοσι
χρόνια για να τελειώσει. Αν και τα δέκα μέτρα της κορυφής της έχουν
καταστραφεί, έχει ύψος περίπου 140 μέτρων. Ο μύθος λέει ότι
δούλευαν 100.000 άνδρες, αριθμός που θεωρείται υπερβολικός, αν και
χρειάστηκαν αρκετές χιλιάδες εργάτες, αν λάβουμε υπ’ όψη ότι
χρησιμοποιήθηκαν πολλές χιλιάδες ογκόλιθοι, συνολικού βάρους
πέντε με έξι εκατομμυρίων τόνων, που χρειάστηκε να μεταφερθούν από
500 μίλια μακριά. Κάθε πλευρά της βάσης της Πυραμίδας έχει μήκος
230 μέτρα. Το εσωτερικό της είχε ένα λαβύρινθο από θαλάμους και
υπόγειους διαδρόμους, πράγμα που έκανε το έργο δυσκολότερο στην
κατάλληλη επιλογή, ταξινόμηση, μεταφορά και τοποθέτηση αυτών των
ογκολίθων. Σε ένα θάλαμο ήταν θαμμένος ο νεκρός μονάρχης, πιθανώς
με μέλη της οικογένειάς του και νεκρικά αναθήματα. Το κολοσσιαίο
αυτό έργο ήταν άψογα προσανατολισμένο και οι πλευρές του
παρουσίαζαν απόκλιση της τάξης του 0,09%. Δεν είναι περίεργο, που
οι Έλληνες το κατέταξαν μεταξύ των Επτά Θαυμάτων του Κόσμου, ούτε
[69]
ότι είναι το μοναδικό απ’ αυτά που υπάρχει ακόμα. Συνολικά υπάρχουν
σε όλη την Αίγυπτο περίπου 30 πυραμίδες.
Η Δεύτερη Ενδιάμεση Περίοδος χαρακτηρίζεται από την εισβολή
και κατάληψη της εξουσίας από τη φυλή Υκσώς, οι βασιλείς της οποίας
κυβέρνησαν ως Αιγύπτιοι Φαραώ. Η πρωτεύουσα των Υκσώς
ηγεμόνων ήταν η Άβαρις, η οποία έχει εντοπιστεί από τους
αρχαιολόγους και βρισκόταν ανατολικά του Δέλτα του Νείλου. Οι
Υκσώς ήταν πιθανώς Βεδουίνοι, σημιτικής και ασιατικής καταγωγής
οι οποίοι γύρω στο 1630 π.Χ. κατέλαβαν την εξουσία στην Αίγυπτο,
αλλά δεν ξέρουμε τίποτε περισσότερο γι’ αυτούς. Ούτε ξέρουμε και με
ποιο τρόπο κατέλαβαν τη
χώρα.

Η Πυραμίδα του Χέοπος

Οι Υκσώς έφεραν στη χώρα το

άλογο και ήταν οι πρώτοι που
εισήγαγαν το πολεμικό άρμα.
Οι Αιγύπτιοι τους εξεδίωξαν το 1521 π.Χ. και τους απώθησαν πέραν
της Χαναάν απ’ όπου πιθανώς εξόρμησαν. Οι Υκσώς κατέλαβαν μέρος
της Συρίας και της Παλαιστίνης.
Τη βάρβαρη συμπεριφορά των Υκσώς, οι Αιγύπτιοι εξέλαβαν ως
προσβολή για τον πολιτισμό τους και γι’ αυτό μετά την απελευθέρωση
διέγραψαν τα ονόματα των Υκσώς Φαραώ και υψηλόβαθμων
αξιωματούχων από κάθε μνημείο και γραπτό κείμενο. Έτσι δεν
γνωρίζουμε ούτε καν την ετυμολογία της λέξης Υκσώς που αναφέρεται
μόνο σε ελληνικά κείμενα. Ο αιγυπτιακός Κατάλογος των Βασιλέων
είναι το μόνο κείμενο που αναφέρεται στους Υκσώς Φαραώ με τα
ονόματά τους και τους αποκαλεί βοσκούς βασιλείς.
Με την εκδίωξη των Υκσώς αρχίζει η περίοδος του Νέου Βασιλείου,
που έχει πλέον ως πρωτεύουσά του τις Θήβες (αιγυπτιακά Νιουτ: η
Πόλη). Η περίοδος του Νέου Βασιλείου είναι περίοδος ευημερίας και
μεγαλείου και θεωρείται ο Χρυσός Αιώνας της Αιγύπτου. Με συνεχείς
[70]
εκστρατείες οι Αιγύπτιοι κατέλαβαν την Νουβία και επεκτείνανε την
επικράτειά τους από τη Λιβύη ως το Σινά και τις ακτές της Χαναάν ως
τη Συρία.
*****

08.02. Ο μεταρρυθμιστής Φαραώ Ακενατόν και η Νεφερτίτη

Ο λεγόμενος πατέρας του μονοθεϊσμού, ο Φαραώ Αμενχοτέπ

(Αμένοφις) IV ή πιο γνωστός Ακενατόν (1350-1334 π.Χ.) είναι ένας
από τους σπουδαιότερους ηγεμόνες της χώρας. Γυναίκα του ήταν η
ταπεινής καταγωγής Νεφερτίτη που είναι πασίγνωστη από την
εξαιρετικής ομορφιάς προτομή της (βρίσκεται στο Μουσείο του
Βερολίνου). Η Νεφερτίτη βοήθησε τον Ακενατόν και τον επηρέασε να
προχωρήσει στη θρησκευτική
μεταρρύθμιση προς τον
μονοθεϊσμό.
Ο Ακενατόν και η Νεφερτίτη

Ο Αμενχοτέπ
πραγματοποίησε κρατικές και
κοινωνικές μεταρρυθμίσεις
καθώς και μια θρησκευτική επανάσταση. Επέβαλε ως μοναδικό τον
Θεό Ατόν (γιο του Ήλιου), κατάργησε το πολυθεϊστικό ιερατείο του
Άμμωνα, απαγόρευσε κάθε πολυθεϊστική λατρεία, εγκατέλειψε τις
Θήβες και ανακήρυξε πρωτεύουσα την Ακετ-Ατόν (Πόλη του Ορίζοντα)
την οποία έκτισε μεταξύ της Θήβας και της Μέμφιδας. Ονόμασε και τον
εαυτό του Ακενατόν προς τιμήν του θεού Ατόν. Οι παράλληλες
εκφράσεις και τα κοινά θέματα του Ύμνου του Ατόν και του 104ου
Ψαλμού του Δαβίδ αποδεικνύουν την αιγυπτιακή μονοθεϊστική
επίδραση στην εβραϊκή θρησκεία.
Η θρησκευτική αυτή δραστηριότητα του Ακενατόν είναι η πρώτη
προσπάθεια στην ιστορία αναγνώρισης μονοθεϊστικής θρησκείας.

[71]
 Όταν πέθανε ο Ακενατόν τον διαδέχθηκε ο αδελφός του Τουταγχατόν
(όνομα που τιμούσε τον Ατόν, τη λατρεία του οποίου είχε επιβάλλει ο
αδελφός του) σε ηλικία μόλις εννιά χρονών. Υποκινούμενος όμως από
το περιβάλλον του και το πολυθεϊστικό ιερατείο του θεού Άμμωνα
αναγκάστηκε να εκδώσει την περίφημη Στήλη της Επανόρθωσης, που
αποκατέστησε τον αμμωνικό ειδωλολατρικό πολυθεϊσμό, ανακήρυξε
και πάλι πρωτεύουσα την Μέμφιδα.
Η πόλη Ακετ-Ατόν ισοπεδώθηκε και εγκαταλείφθηκε. Ο Ακενατόν
χαρακτηρίστηκε καταραμένος και το όνομά του διαγράφηκε από τα
επίσημα αρχεία του κράτους.
Ο νεαρός φαραώ άλλαξε τ’ όνομά του σε Τουταγχαμόν (η κατάληξη
του ονόματος προς τιμήν του Άμμωνα). Πέθανε υπό ανεξακρίβωτες
συνθήκες το 1324 π.Χ. σε ηλικία μόλις 19 ετών. Ο τάφος βρέθηκε
άθικτος στην Κοιλάδα των Βασιλέων και τα πλούσια ευρήματα του (και
οι μύθοι που τα συνοδεύουν) εντυπωσίασαν όλο τον κόσμο και είναι
και ο κύριος λόγος που το όνομα του Τουταγχαμόν έμεινε στην Ιστορία.
Τα ευρήματα αυτά καλύπτουν δέκα αίθουσες του Μουσείου του
Καΐρου.

*****

08.03. Η Στήλη της Ροζέτας

Η τέχνη της γραφής, μεταφέρθηκε, πιθανότατα, από τους Σουμέριους,

στις αρχές της τρίτης χιλιετίας π.Χ., την ίδια εποχή που οι Αιγύπτιοι
δέχθηκαν σημαντική πολιτιστική επιρροή από τους λαούς της
Μεσοποταμίας. Όμως, αυτό που η Αίγυπτος πιθανώς δανείστηκε, το
μετέτρεψε πολύ γρήγορα σε κάτι δικό της και μοναδικό. Η βάση της
γλώσσας ήταν ένα αλφάβητο 24 συμβόλων και 700 περίπου
ιερογλυφικών σημείων, που αντιπροσώπευαν διαφορετικούς
φωνητικούς συνδυασμούς. Μπορούσαν να χρησιμοποιούνται χωριστά
ή σε συνδυασμό, για να σχηματίζουν λέξεις.

[72]
 Τέσσερεις είναι οι μορφές γραφής που χρησιμοποιήθηκαν στην
αρχαία Αίγυπτο:
Η ιερογλυφική ή μνημειακή, που ήταν σε χρήση από το 3000 π.Χ.
περίπου και επέζησε μέχρι τον 3ο μ.Χ. αιώνα, χρησιμοποιήθηκε σε
όλα σχεδόν τα κείμενα των μνημείων. Δυο άλλες γραφές, η ιερατική
και η δημοτική ήταν απλοποιημένες μορφές της ιερογλυφικής.
Η ιερατική χρησιμοποιήθηκε για τη λογοτεχνία και για τα εμπορικά
έγγραφα. Η δημοτική που προέρχεται από την ιερατική, ήταν η
απλούστερη από τις άλλες, άρχισε να χρησιμοποιείται από τον 7ο
αιώνα π.Χ. και διατηρήθηκε μέχρι τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Τέλος υπήρχε και
η κοπτική γραφή, η οποία έγινε η
γραφή των Αιγύπτιων χριστιανών.

Η Στήλη της Ροζέτας

Πάρα πολλά χρόνια, οι

αρχαιολόγοι θαύμαζαν τα ευρήματα
που αποδείκνυαν έναν από τους
μεγαλύτερους πολιτισμούς, όμως
δεν μπορούσαν να διαβάσουν τα
ιερογλυφικά. Αυτό το πέτυχε ο
Γάλλος αρχαιολόγος Ζαν-
Φρανσουά Σαμπολιόν (Jean-
François Champollion, 1790-1832), όταν πρόσεξε στη βάση ενός
οβελίσκου με αιγυπτιακό κείμενο και επιγραφή στα ελληνικά. Υπέθεσε
ότι τα επαναλαμβανόμενα ιδεογράμματα αφορούσαν την Κλεοπάτρα
και τον Πτολεμαίο και κατάφερε έτσι να αναγνωρίσει έντεκα γράμματα
του αιγυπτιακού αλφαβήτου.

[73]
 Εφάρμοσε αυτό το λειψό έστω αλφάβητο στην στήλη της Ροζέτας
(μια πλάκα που είχαν ανακαλύψει οι στρατιώτες του Ναπολέοντα στη
Ροζέτα, στις εκβολές του Νείλου), στην οποία υπήρχαν τρεις επιγραφές,
η μια στα ιερογλυφικά, η δεύτερη στην δημοτική δηλαδή στην
απλουστευμένη μορφή γραφής που χρησιμοποιούσαν οι Αιγύπτιοι τον
καιρό της Κλεοπάτρας και η τρίτη στα ελληνικά, που ήταν η επίσημη
γλώσσα της Αιγύπτου των Πτολεμαίων και κατάφερε μετά από εργασία
είκοσι χρόνων να σχηματίσει το αιγυπτιακό αλφάβητο και να
αποκρυπτογραφήσει τα ιερογλυφικά. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για την
ανακάλυψη ενός ολόκληρου χαμένου κόσμου κι ενός πολιτισμού
δεκάδων αιώνων.

Η αποκρυπτογράφηση

[74]
 09. Οι Κινέζοι
Η Κίνα είναι μια τεράστια χώρα, η πιο πολυάνθρωπη στον κόσμο και
ο πολιτισμός της - ο Σινικός πολιτισμός - θεωρείται από τους πιο
παλιούς και σημαντικούς. Αναπτύχθηκε κυρίως, όπως και η
Μεσοποταμία, μεταξύ των δύο μεγάλων ποταμών της του Χουάνγκ Χε (ή
Κίτρινου ποταμού) και του Γιανγκ Τσε (Μακρύ ή Γαλάζιου ποταμού).
Η ιστορία της Κίνας διακρίνεται χρονικά από τις δυναστείες της. Η
πρώτη, ήταν η περίοδος της Δυναστείας των Χσία (2200-1500 π.Χ.),
που διήρκεσε επτά αιώνες, ανήκει στην προϊστορία της Κίνας, γιατί οι
περισσότερες πληροφορίες που έχουμε είναι αναμεμιγμένες με την
κινεζική μυθολογία και θρύλους. Δεν έχουν βρεθεί γραπτά στοιχεία,
παρά μόνο χάλκινα εργαλεία και τάφοι.
Ο πολιτισμός της περιόδου της Δυναστείας Σανγκ (1500-1027 π.Χ.)
- ονομαζόταν και Γιν στα τελευταία της στάδια - στηριζόταν στη γεωργία,
στο κυνήγι και στην κτηνοτροφία. Την περίοδο αυτή αναπτύχθηκε και η
κατεργασία του χαλκού, η σηροτροφία και η ύφανση μεταξωτών.
Το σημαντικό γεγονός της περιόδου ήταν η ανάπτυξη ενός
συστήματος γραφής. Βρέθηκαν αρκετές χιλιάδες εγχάρακτες επιγραφές
της αρχαϊκής κινεζικής γλώσσας πάνω σε χάλκινα αντικείμενα, σε
καύκαλα χελώνας και οστά ζώων, από τα οποία αντλούμε πολλές
πληροφορίες για την ζωή εκείνης της εποχής. Δεν ξέρουμε αν αυτή η
ανάπτυξη της γραφής, ήταν πρωτογενής ή επιρροή από τρόπους
γραφής άλλων λαών.
Η Κίνα είναι η μόνη χώρα στον κόσμο (εκτός ίσως της Ελλάδας) που
η λογοτεχνία της γράφεται στην ίδια γλώσσα επί 3000 χρόνια και πάνω,
συνεχώς. Αυτή η συνέχεια αποτυπώνεται και στη γραπτή της γλώσσα.
Η χρήση των χαρακτήρων, (ιδεογραμμάτων και όχι γραμμάτων όπως
στις δυτικές γλώσσες), έχει μεγάλη σημασία για την κινεζική γλώσσα.
Οι χαρακτήρες εκφράζουν πράγματα ή ιδέες και αντίθετα με ένα
αλφάβητο δεν είναι αναγκαίο να εκφράζουν ήχο. Έτσι η κινεζική γραφή
μπορεί να είναι κατανοητή από ανθρώπους από κάθε μέρος της χώρας,

[75]
(παρά τις διαφορές προφοράς και την ύπαρξη τοπικών διαλέκτων),
χωρίς οι χαρακτήρες να αλλοιωθούν.
Την περίοδο της δυναστείας Σανγκ οι νεκροί θάβονταν τελετουργικά,
με πολύτιμα αντικείμενα και μαζί τους έθαβαν ζωντανούς και δεκάδες
υπηκόους, πιθανώς σκλάβους ή αιχμαλώτους, αλλά και ζώα.
Από τα ευρήματα αυτών των τάφων, φαίνεται ότι εκτός από χάλκινα
αντικείμενα, τα εργαστήρια κατασκεύαζαν και κομψοτεχνήματα από
πέτρα και νεφρίτη (ζαντ).
Ο τελευταίος Σανγκ ηγεμόνας ανατράπηκε από ένα πολέμαρχο των
Τσου, μιας φυλής νομάδων και κτηνοτρόφων που ζούσε κοντά στα
σύνορα με τη Μαντζουρία, και εγκαταστάθηκε στην κοιλάδα ενός
παραπόταμου του Κίτρινου ποταμού.
Ίδρυσε τη δυναστεία
Τσού ή Ζου (1027-221
π.Χ.).

Ο πήλινος στρατός

Οι Τσου υιοθέτησαν
την γλώσσα και τον
πολιτισμό των Σανγκ
και κατάφεραν να εξαπλωθούν σ’ όλη την βόρεια του ποταμού Γιανγκ
Τσε περιοχή της Κίνας.
Οι Τσου αποκαλούνταν Γιοι του Ουρανού και κυβερνούσαν το
τεράστιο κράτος τους αποκεντρωμένα, δημιουργώντας γύρω τους
(δεκάδες, ίσως και εκατοντάδες) υποτελή κρατίδια, έτσι που το σύστημά
τους αυτό ονομάστηκε από τους ιστορικούς, ‘φεουδαρχικό’ γιατί θύμιζε
πολύ το αντίστοιχο ευρωπαϊκό σύστημα του Μεσαίωνα. Στην
πραγματικότητα, το σύστημα αυτό στηριζόταν κυρίως σε
οικογενειακούς δεσμούς ή σε δεσμούς μεταξύ φυλών, παρά σε νομικές
σχέσεις μεταξύ ηγεμόνα και αρχόντων.
Η οκτώ αιώνων δυναστεία των Τσου συντέλεσε στη δημιουργία
ισχυρής οικονομίας, διεύρυνε τη φορολογική βάση και οργάνωσε
[76]
δυνατό στρατό. Ευνόησε το εμπόριο, τις τέχνες και τα γράμματα. Η
χρήση του σιδήρου, έκανε δυνατή την κατασκευή νέων όπλων και
εργαλείων. Πραγματοποίησε μεγάλα έργα, αντιπλημμυρικά αναχώματα,
αρδευτικά κανάλια και μεγάλα τείχη για την προστασία των πόλεων.
Το καθεστώς των Τσου έφερε ηρεμία και σταθερότητα στη χώρα. Οι
τελευταίοι αιώνες σημαδεύτηκαν από πρωτοφανή πολιτιστική άνθηση
και δικαίως αυτή η εποχή θεωρείται ‘ο χρυσός αιώνας’ της Κίνας. Ο
βασιλιάς δεν είχε πια την απόλυτη εξουσία του παρελθόντος και
κράτησε μόνο την ιερατική του ιδιότητα. Οι τοπικοί άρχοντες και
πολέμαρχοι αναγνώριζαν μεν την επικυριαρχία του, αλλά παρέμεναν
αυτόνομοι, δημιουργώντας έτσι εκατοντάδες αυτόνομα κρατίδια. Τον 8 ο
αιώνα υπήρχαν περίπου 200 αυτόνομες περιοχές.
Οι Νόμοι του Λι (Τσου Λι), που θεσπίσθηκαν κατά το τέλος της
περιόδου της Δυναστείας των Τσού, ρύθμιζαν επί δυο χιλιετίες το
διοικητικό σύστημα των Κινέζων. Η ιεραρχική δομή που προέβλεπαν
ήταν: Ο Αυτοκράτορας, ο ‘Υιός του Ουρανού’ επί της γης, η κληρονομική
αριστοκρατία που κατείχε τα υψηλά αξιώματα του κράτους και ο λαός
που καλλιεργεί τη γη, διεξάγει το εμπόριο και στρατεύεται. Η νομοθεσία
αυτή ήταν επηρεασμένη από τις διδασκαλίες του Κομφούκιου.
Ο ανταγωνισμός μεταξύ των τοπικών ηγεμόνων κλιμακώθηκε, όταν
τα δυο ισχυρότερα κράτη των Κιν και των Τσου συγκρούσθηκαν με
αποτέλεσμα, το 221 π.Χ. να επικρατήσουν οι Κιν και να ενώσουν τη
χώρα, υπό την ομώνυμη δυναστεία (221-207 π.Χ), για να ακολουθήσει
σύντομα η δυναστεία των Χαν (207 π.Χ.-220 μ.Χ.).
Ανάμεσα στον 5ο και 3ο π.Χ. αιώνα, το εμπόριο άνθιζε, στις πόλεις
αναπτύχθηκε μια μεσαία τάξη με βιοτέχνες, καλλιτέχνες, κρατικούς
υπαλλήλους και άλλους επαγγελματίες, άρχισε να εμφανίζεται ο
ανεξάρτητος γεωργός με δικά του χωράφια και η ποτάμια και θαλάσσια
ναυτιλία αναπτυσσόταν. Εμφανίσθηκαν χάλκινα και χρυσά νομίσματα,
που έδωσαν τέλος στις συναλλαγές σε είδος. Ο λαός φορούσε πια
δερμάτινα παπούτσια, μεταξωτά ή μάλλινα ρούχα, χρησιμοποιούσε
καρέκλες και τραπέζια και έτρωγε σε διακοσμημένα πιάτα. Αυτή η
οικονομική άνθηση έφερε και την ανάπτυξη των καλών τεχνών, της
[77]
φιλοσοφίας και της ποίησης. Καλόγουστα διακοσμημένα αντικείμενα
από πηλό, πορσελάνη, ορείχαλκο και σίδηρο και θαυμάσια μεταξωτά.
Η καλλιγραφία έγινε περίτεχνη και φημισμένη, ορισμένα δε κείμενα είναι
πραγματικά έργα τέχνης. Η ποίηση της εποχής εκείνης διδάσκεται
ακόμα και σήμερα στα σχολεία της Κίνας.
Ο Κινέζικος Πολιτισμός, είναι από τους πιο αρχαίους και τους πιο
ανεπτυγμένους του κόσμου. Ο λαός της Κίνας είναι περήφανος για
πολλά πράγματα, όπως: ζωγραφική, ποίηση, θέατρο, όπερα, χορό,
γλυπτική, φιλοσοφία, δεκάδες εφευρέσεις, την κατεργασία του μεταξιού,
την προηγμένη αστρονομία, το χαρτί, την τυπογραφία, την πυρίτιδα, την
πορσελάνη, την πυξίδα και πολλά άλλα.
Το 221 π.Χ., η δυναστεία των Κιν, ένωσε το μεγαλύτερο μέρος της
χώρας και ίδρυσε την Αυτοκρατορία της Κίνας.

[78]
 10. Το Χαρτί και άλλες κινεζικές πρωτιές

Οι Κινέζοι με τον μεγάλο και πανάρχαιο πολιτισμό τους, είναι

υπερήφανοι για τις σημαντικές εφευρέσεις και ανακαλύψεις, που
πρόσφεραν στην ανθρωπότητα. Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι
οι Κινέζοι επαίρονται για της ανάπτυξη πολλών μορφών τέχνης
(ζωγραφική, ποίηση, θέατρο, όπερα, χορό, γλυπτική ξύλου και
ελεφαντόδοντου, αγγειοπλαστική, κατασκευή ειδών από πορσελάνη, ,
κατασκευή κομψοτεχνημάτων, ακόμα και για απλά σκεύη όπως πιάτα
φαγητού, κατεργασία πολύτιμων λίθων, για την φιλοσοφία τους,
(Κομφούκιος, Μένκιος, Λάο Τσε κ.ά.) και για τα μεγάλα έργα
(αρδευτικά, ναοί, σινικό τείχος κλπ.) τους.

Επίσης επαίρονται για τις εφευρέσεις και την πρωτιά τους στην
κατεργασία του μεταξιού, την τυπογραφία με κινητά στοιχεία, την
αστρονομία, την αρχιτεκτονική, την πυρίτιδα, την πορσελάνη, την
πυξίδα και πολλά άλλα, μεταξύ των οποίων και ο σεισμογράφος.
Την εποχή της δυναστείας των Χαν έζησε ο σπουδαίος αστρονόμος,
γεωγράφος, μαθηματικός, ποιητής, εφευρέτης και λόγιος Ζανγκ Χένγκ
(78-139). Μια από τις εφευρέσεις του ήταν η υδραυλική σφαίρα με την
οποία παρατηρούσε τα ουράνια σώματα. Δημιούργησε ένα εκτεταμένο
κατάλογο των άστρων και ανέπτυξε τη θεωρία ότι η λαμπρότητα της
Σελήνης ήταν αποτέλεσμα της αντανάκλασης του φωτός του Ήλιου. Το
σημαντικότερο επίτευγμά του ήταν η κατασκευή του πρώτου στον
κόσμο σεισμογράφου, με τον οποίο εντοπιζόταν με ακρίβεια η περιοχή
που επλήγη από σεισμό, από πολύ μεγάλη απόσταση. Ο Ζανγκ Χενγκ
κατατάσσεται από τους ιστορικούς μεταξύ των μεγάλων επιστημόνων
της αρχαιότητας, μαζί με τους Έλληνες και Ρωμαίους.
Τέλος θεωρώ ότι το σημαντικότερο δώρο της Κίνας στον
υπόλοιπο κόσμο είναι η εφεύρεση του τρόπου κατασκευής του
χαρτιού, που άλλαξε πολλά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Την ίδια

[79]
περίπου εποχή με τον Ζανγκ Χενγκ έζησε και ο εφευρέτης του χαρτιού,
Τσάι Λουν (50-121 μ.Χ.)
Το όνομα του Τσάι Λουν είναι σχεδόν άγνωστο στο ευρύ κοινό της
Ευρώπης και της Δύσης γενικότερα. Δεδομένης της σπουδαιότητας της
εφεύρεσής του, προξενεί πραγματικά εντύπωση, το ότι ακόμα και
μεγάλες εγκυκλοπαίδειες της Δύσης, δεν αναφέρουν καν το όνομά του.
Αυτό θα ήταν κατανοητό αν υπήρχε έστω η υποψία ότι ο Τσάι Λουν
ήταν αποκύημα φαντασίας των Κινέζων. Όμως, όπως φαίνεται και από
τα επίσημα στοιχεία της δυναστείας των Χαν, ο Τσάι Λουν ήταν
υπαρκτό πρόσωπο, έζησε και υπηρέτησε ως αξιωματούχος στην
Κινέζικη αυτοκρατορική αυλή 1800 χρόνια πριν. Δεν ξέρουμε πολλά
για τη ζωή του.

Τα στάδια κατασκευής του χαρτιού

Τα κινέζικα αρχεία, αναφέρουν απλώς

ότι ήταν ευνούχος, ότι ο αυτοκράτορας
ευχαριστήθηκε όταν το 105 μ.Χ. του
παρουσίασε την εφεύρεσή του και του
απένειμε τίτλο ευγενείας και τον έκανε
πολύ πλούσιο. Αργότερα, μπλέχτηκε
σε συνομωσία αυλικών και αυτό τον
οδήγησε σε αυτοκρατορική δυσμένεια
και στην απομάκρυνσή του από την αυλή. Σύμφωνα πάντα με τα
αρχεία, ο Τσάι Λουν έκανε ένα μπάνιο, ντύθηκε με τα καλύτερά του
ρούχα και ήπιε δηλητήριο.
Είναι δύσκολο να φανταστούμε τη ζωή μας χωρίς το χαρτί. Πριν τον
Τσάι Λουν, στη Κίνα τα βιβλία τα έφτιαχναν από μπαμπού και ήταν
βαριά και άχαρα. Μερικά τα έφτιαχναν από μετάξι, αλλά ήταν πολύ
ακριβά. Την ίδια εποχή, στη Δύση, τα βιβλία φτιάχνονταν είτε από
πάπυρο (από τον οποίο προέρχεται η λέξη paper), ή από περγαμηνή
που κατασκευαζόταν από δέρμα μοσχαριού ή προβάτου.

[80]
 Ο Τσάι Λουν πέτυχε να κατασκευάσει χαρτί από ίνες σησαμιάς,
μπαμπού, φλούδες δέντρου και ράκη ρούχων. Έφτιαχνε ένα πολτό από
αυτές τις πρώτες ύλες, τον άπλωνε σε λεπτές στρώσεις, αυτές μετά τις
πίεζε σε πρέσες και τελικά τις στέγνωνε. Έτσι, παρήγαγε ένα υλικό
λεπτό, ανθεκτικό και ομοιόμορφο, πάνω στο οποίο μπορούσε κάποιος
να γράψει χωρίς πρόβλημα. Η εφεύρεση του Τσάι Λουν άλλαξε
δραματικά την κατάσταση στην Κίνα.
Με διαθέσιμο πια το κατάλληλο υλικό γραφής, ο Κινέζικος πολιτισμός
αναπτύχθηκε με γρήγορους ρυθμούς και σε λίγους αιώνες κατάφερε να
φτάσει στο επίπεδο της Δύσης, στη φιλοσοφία, στην αστρονομία, στα
μαθηματικά, στην ιατρική και στις άλλες επιστήμες αλλά και στις τέχνες.
Όταν η Ευρώπη περνούσε τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, η
Κίνα προόδευσε και πολλές εφευρέσεις της εποχής της ήρθαν σταδιακά
και στη Δύση, όπως η πορσελάνη, η πυξίδα, η πυρίτιδα, τα
πυροτεχνήματα, το μετάξι, ο σεισμογράφος, η χρήση του πετρελαίου
και του φυσικού αερίου και πολλές άλλες. Άλλωστε, από τα ταξίδια του
Μάρκο Πόλο, τον 13ο αιώνα, μάθαμε ότι η Κίνα ευημερούσε και είχε
πολύ πιο προηγμένο πολιτισμό από την Ευρώπη.
Οι Κινέζοι κράτησαν για πέντε αιώνες μυστικό από τη Δύση τον
τρόπο παρασκευής του χαρτιού. Το παρασκεύαζαν όμως στην Κορέα,
στο Βιετνάμ και λίγο αργότερα και στην Ιαπωνία. Μέχρι τον 7 ο αιώνα η
κατασκευή χαρτιού είχε επεκταθεί στο Νεπάλ, στην Ινδία και στο
Πακιστάν. Όμως το 751, μερικοί Κινέζοι κατασκευαστές χαρτιού
αιχμαλωτίστηκαν από τους Άραβες και το χαρτί άρχισε να παράγεται
στις μεγάλες πόλεις της Μέσης Ανατολής, όπως η Σαμαρκάνδη στην
Κεντρική Ασία και αργότερα στις αραβικές πρωτεύουσες Βαγδάτη και
Δαμασκό, από ίνες λιναριού που το έκαναν λεπτότερο και πιο
ανθεκτικό. Στην Ευρώπη η μέθοδος παρασκευής χαρτιού έγινε γνωστή
από τους Άραβες της Ισπανίας και το 1150 κατασκευάστηκε το πρώτο
εργοστάσιο χαρτιού.
Η εφεύρεση του χαρτιού είναι μια από τις μεγαλύτερες της ιστορίας.
Τον 15ο αιώνα, με την εφεύρεση της τυπογραφίας από τον
Γουτεμβέργιο, έγινε δυνατή η φθηνή και άφθονη παραγωγή βιβλίων,
[81]
που τελικά οδήγησε τη Δύση, στην έξοδο από το Μεσαίωνα και στην
έναρξη της Αναγέννησης και στην ταχύτατη πολιτισμική της ανάπτυξη.
Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι ήδη από τον 11ο αιώνα ο Κινέζος Μπι
Σενγκ (ή Βαν Ζεν) είχε εφεύρει την τυπογραφία με κινητά στοιχεία από
ξύλο. Αυτό τέσσερις αιώνες πριν τον Γουτεμβέργιο!
Η προσφορά λοιπόν του Τσάι Λουν στην ανθρωπότητα είναι
ανυπολόγιστη. Το χαρτί σήμερα παράγεται σε τεράστιες ποσότητες,
ποικίλες ποιότητες, από διάφορα υλικά, κυρίως από ξυλοπολτό, είναι
πολύ φτηνό και εύχρηστο.

Παραγωγή χαρτιού τον Μεσαίωνα

[82]
 11. Κομφούκιος, ο μεγάλος Κινέζος δάσκαλος

Τα διδάγματα και οι απόψεις του μεγάλου Κινέζου διανοητή και

κοινωνικού φιλόσοφου Κομφούκιου (εκλατινισμένος τύπος του
οικογενειακού ονόματος Κονγκ και των λέξεων Φου Τζι, που σημαίνουν
δάσκαλος), επηρέασαν βαθύτατα τη ζωή της Ανατολικής Ασίας για
αιώνες. Γεννήθηκε το 551 π.Χ. την πόλη Κου Φου που ανήκε στο μικρό
κρατίδιο Λου (σημερινή επαρχία Σαντούνγκ) στη βόρεια Κίνα. Ο
πατέρας του πέθανε, όταν αυτός ήταν τριών ετών κι έζησε με την μητέρα
του σε μεγάλη ανέχεια. Παντρεύτηκε δέκα εννέα χρονών κι απέκτησε ένα
γιο και τουλάχιστον μια κόρη. Υπηρέτησε σε χαμηλόβαθμες δημόσιες
θέσεις. Όταν στα 23 του πέθανε η μητέρα του, παραιτήθηκε από την
θέση του και αποσύρθηκε για να την πενθήσει, με περισυλλογή και
σπουδή.
Αργότερα άρχισε να παραδίνει μαθήματα και να διδάσκει τη φιλοσοφία,
ηθική και ιστορία, προσελκύοντας σημαντικό αριθμό μαθητών. Η
μέθοδος της διδασκαλίας ήταν οι ερωτήσεις και απαντήσεις.
Στα πενήντα του τον κάλεσαν να υπηρετήσει σε υψηλή δημόσια
θέση στην κυβέρνηση του Λου. Όμως μετά από τέσσερα χρόνια έφυγε
και άρχισε να ταξιδεύει σ’ όλα τα γειτονικά κράτη της Κίνας διδάσκοντας
τις ιδέες του. Επισκέφθηκε αρκετούς τοπικούς ηγεμόνες με σκοπό να
τους πείσει για την ορθότητα των θέσεών του στον τρόπο άσκησης
εξουσίας. Αντιμετώπισε όμως αδιαφορία ή και άρνηση (ορισμένοι
άρχοντες αρνήθηκαν να του χορηγήσουν ακόμα και άδεια να διασχίσει
τα σύνορα της επικράτειάς τους) και απογοητεύτηκε. Όταν ήταν
περίπου εξήντα χρονών, γύρισε στην πατρίδα του και πέρασε τα
τελευταία του χρόνια διδάσκοντας ένα μεγάλο αριθμό μαθητών. Πέθανε
το 479 π.Χ.
Πολλοί θεωρούν τον Κομφούκιο ως ιδρυτή θρησκείας ή προφήτη,
αλλά αυτό είναι ανακριβές. Ήταν ένας κοσμικός φιλόσοφος, κήρυκας
της ηθικής και αν και εκτελούσε τακτικά τα θρησκευτικά του καθήκοντα,
σπάνια αναφερόταν σε κάποιο θεό, δεν αναφέρθηκε ποτέ στην

[83]
μεταθανάτια ζωή και οι διδασκαλίες του δεν περιείχαν κάτι μεταφυσικό.
Το σύστημα που κήρυξε ήταν πολιτικό και ηθικό, εξελίχθηκε όμως σε
θρησκευτικό από τους μαθητές του, κυρίως από τον Μένκιο.
Στον Κομφούκιο αποδίδονται κείμενα όπως τα Πέντε Κομφουκιανά
Κλασσικά, αλλά, ενώ είναι βέβαιο ότι περιέχουν πολλές σκέψεις του, δεν
είναι καθόλου βέβαιο ότι τα έγραψε αυτός. Οι διδασκαλίες του
βρίσκονται στη συλλογή Λουενγιού (που περίπου σημαίνει Ανάλεκτα)
και περιέχουν απαντήσεις στις ερωτήσεις των μαθητών του, που
συγκεντρώθηκαν μετά το θάνατό του.
Ο Κομφούκιος δίδαξε το σεβασμό και την υπακοή του γιου στον
πατέρα, του υπηκόου στον ηγεμόνα, του νέου στον ηλικιωμένο και
μεταξύ συζύγων και φίλων. Η λατρεία των προγόνων ήταν πάντοτε ένα
βασικό συστατικό της κινεζικής θρησκείας, ο δε Κομφούκιος το
ενίσχυσε τονίζοντας την ανάγκη της αφοσίωσης στην οικογένεια.
Πίστευε ότι ο ηγεμόνας πρέπει να κυβερνά κυρίως με ηθικά
παραδείγματα και όχι με τη βία και δεν ενέκρινε την τυραννία. Ένα
αξίωμά του ήταν αυτό που αποκαλείται ο Χρυσός Κανόνας: «Μην
κάνεις στους άλλους, ό,τι δεν θέλεις να κάνουν σε σένα».
Οι απόψεις του Κομφούκιου δεν περιείχαν τίποτε το επαναστατικό
και είναι προφανώς συντηρητικές. Πίστευε στις ηθικές αξίες του
παρελθόντος και δίδασκε στους ηγεμόνες και το λαό επιστροφή στις
παλιές καλές ηθικές αξίες. Ήθελε οι ηγεμόνες να εκλέγονται για τις
ικανότητές τους και όχι με κριτήριο την καταγωγή τους. Επιδίωκε την
ανάπτυξη του ευγενούς ανθρώπου. Η φιλοσοφία του ήταν βασισμένη
στην κινεζική νοοτροπία και ψυχοσύνθεση και συνέβαλε πολύ στη
σταθερότητα και την διοικητική οργάνωση αυτής της μεγάλης χώρας.
Οι αρχές του Κομφούκιου έγιναν ευρύτατα αποδεκτές και κατά τη
διάρκεια της Δυναστείας των Χαν (206 π.Χ.- 220 μ.Χ.) είχαν απλωθεί σε
όλη την Κίνα και ο κομφουκιανισμός αναγνωρίστηκε ως η επίσημη
θρησκεία του κράτους. Επηρέασαν επίσης όλους του λαούς της
Ανατολικής Ασίας και κυρίως τους λαούς του Βιετνάμ, της Κορέας και
μέσω αυτής, της Ιαπωνίας. Στην Ιαπωνία ο Κομφουκιανισμός
συνυπάρχει με το Σιντοϊσμό και τον Βουδισμό. Δεν είχε όμως απήχηση
[84]
στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη, κυρίως λόγω της διαφορετικής
νοοτροπίας και ψυχοσύνθεσης των λαών αυτών, οι οποίοι
αποδέχθηκαν και ενστερνίστηκαν τις απόψεις των Ελλήνων φιλοσόφων
Πλάτωνα, Αριστοτέλη και άλλων και εν συνεχεία των Λατίνων.
Ο τάφος του Κομφούκιου στην Κου Φου, την πόλη που γεννήθηκε,
είναι τόπος προσκυνήματος και σε όλη την Κίνα έχουν ανεγερθεί ιερά
προς τιμήν του. Σε πολλά από αυτά, ακόμα και σήμερα, εκτός από την
εικόνα του Κομφούκιου, συνυπάρχουν και οι εικόνες του Λάο-Τσε (του
ιδρυτή του Ταοϊσμού) και του Βούδα. Άλλωστε η θρησκεία των Κινέζων,
δεν στηρίζεται σε προφήτες και αγίους αλλά σε φιλοσόφους. Η έννοια
«θρησκεία» όπως την ξέρουμε στη Δύση είναι ανύπαρκτη στην Κίνα.
Ακόμα και η έννοια του «Θεού», είναι άγνωστη, και εμείς εκλαμβάνουμε
την επίκληση του Ουρανού από τους Κινέζους ως αναφορά στο Θεό,
πράγμα που δεν είναι ακριβές. Ακόμα και έννοια του «ναού» είναι
διαφορετική. Οι Κινέζοι μιλούν για Βεν μιάο, δηλαδή «μέρος» ή «ναός
του πολιτισμού».
Οι απόγονοί του Κομφούκιου, τιμήθηκαν απ’ όλους τους ηγεμόνες με
τίτλους ευγενείας. Ο τελευταίος που εκπροσωπούσε την 77η γενιά ήταν
ο Κουνγκ Τε-τσενγκ (γεν. το 1920) και ήταν καθηγητής στο
Πανεπιστήμιο της Ταϊβάν.

[85]
 12. Ο Βούδας

Η πραγματική Ιστορία της Ινδίας, αρχίζει από τα μισά της 1 ης π.Χ.

χιλιετίας, μιας και από τότε έχουμε γραπτά κείμενα από τα οποία
αντλούμε πληροφορίες. Τον 6ο αιώνα π.Χ., το μεγαλύτερο μέρος της
βόρειας Ινδίας ήταν κατοικημένο, είχε αναπτύξει τις αγροτικές
καλλιέργειες, χρησιμοποιούσε σιδερένια εργαλεία, το εμπόριο ανθούσε
και πολλές πόλεις κατά μήκος του Γάγγη ποταμού ήταν κέντρα
εμπορίου, πλούτου και πολιτισμού. Δημιουργήθηκαν πολλά ανεξάρτητα
κράτη, αλλά και συχνές συνοριακές διαμάχες μεταξύ τους. Τα κράτη
αυτά παραλληλίζονται με τις αντίστοιχες ελληνικές πόλεις-κράτη, που
την ίδια περίπου περίοδο ανθούσαν στην
ανατολική Μεσόγειο και παρήγαγαν
φιλοσοφία, που αποτέλεσε τη βάση των
ιδεών του δυτικού κόσμου.

Ο Βούδας

Και στην Ινδία αυτά τα κράτη της

συγκεκριμένης περιόδου παρήγαγαν
φιλοσοφία, που επέδρασσε σημαντικά στις
ιδέες του ανατολικού κόσμου. Μεταξύ των δέκα έξι κρατών που
κάλυπταν όλη την βόρεια περιοχή των Ινδιών, τα πιο ισχυρά ήταν το
Κοσάλα, το Μαγκαντά, το Κουρού, το Αβαντί και η Γκανταχάρα.
Το πραγματικό όνομα του Βούδα, του ιδρυτή του Βουδισμού, μιας
από τις μεγαλύτερες θρησκείες του κόσμου, είναι Σιντάρτα Γκαουτάμα.
Ο Βούδας είχε για την Ασία την ίδια σημασία που είχε ο Ιησούς για τη
Δύση. Γεννήθηκε το 563 π.Χ. στο Καπιλαβαστού (πόλη του κράτους
Κοσάλα), που βρίσκεται στα σύνορα με το Νεπάλ, στους πρόποδες
των Ιμαλαΐων, ηγεμόνας του οποίου ήταν ο πατέρας του. Τα παιδικά
του χρόνια τα πέρασε μέσα σε χλιδή και πολυτέλεια. Παντρεύτηκε στα
16 του, με μια ξαδέλφη της ίδιας ηλικίας.

[86]
 Αν και μεγάλωσε σε πολυτελή ανάκτορα, ο πρίγκιπας Σιντάρτα δεν
έδειχνε να ενδιαφέρεται για τα υλικά αγαθά. Αντιθέτως μάλλον τον
δυσαρεστούσαν. Παρατήρησε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν
φτωχοί και υπέφεραν μονίμως από την ανέχεια. Αλλά κι αυτοί που ήταν
πλούσιοι ήταν συχνά δυστυχισμένοι, όλα δε τα ανθρώπινα πλάσματα,
αρρώσταιναν και τελικώς πέθαιναν. Λέγεται δε, ότι επηρεάστηκε από
τέσσερα «θεάματα»: ενός γέροντα, ενός άρρωστου, ενός νεκρού και
ενός ήρεμου και γαλήνιου ασκητή. Μόνο το τελευταίο θέαμα του έδινε
κάποια νέα, διαφορετική οδό, από τις εφήμερες απολαύσεις που
χάνονταν γρήγορα από τα βάσανα και το θάνατο.
Στα 29 του, αμέσως μετά τη γέννηση του γιου του, αποφάσισε να
εγκαταλείψει τη γυναίκα του, το παιδί του, όλα του τα υπάρχοντα,
ελευθέρωσε τους εργάτες και τα ζώα του, πέταξε τα πολυτελή ρούχα
του, φόρεσε ένα απλό χιτώνα και να αφοσιώθηκε ολόψυχα στην
αναζήτηση της αλήθειας.
Για λίγο μαθήτευσε με μερικούς ασκητές, αλλά δεν ικανοποιήθηκε από
τις περίπλοκες λύσεις, που έδιναν στα ανθρώπινα προβλήματα.
Προσπάθησε μετά να γίνει ο ίδιος ασκητής, αλλά μετά από λίγο
διαπίστωσε και πάλι, ότι βασανίζοντας το σώμα του, θόλωνε το μυαλό
του, χωρίς να πλησιάζει την αληθινή σοφία.
Τελικά ένα βράδυ, καθώς καθόταν κάτω από τη σκιά ενός γιγάντιου
δέντρου (το δέντρο του φωτισμού), επιδόθηκε σ’ ένα λυτρωτικό
διαλογισμό. Συνειδητοποίησε ότι αυτό, που δεν απελευθέρωνε τον
άνθρωπο, ήταν η επιθυμία. Όταν ήρθε το πρωί, είχε πεισθεί ότι είχε
βρει τη λύση και ήταν πλέον Βούδας (η λέξη Μπούντα σημαίνει ‘ο
φωτισμένος’ στα σανσκριτικά).
Ήταν ήδη 35 και για τα υπόλοιπα 45 χρόνια της ζωής του ταξίδευε
στη βόρεια Ινδία, διδάσκοντας την νέα φιλοσοφία σ’ αυτούς που
ήθελαν να την ακούσουν. Τα κύρια σημεία της «διδασκαλίας για την
μέση Οδό» του Βούδα συνοψίζονταν στις τέσσερις ευγενείς αλήθειες:

[87]
 1η. Η ανθρώπινη ζωή (γέννηση, ασθένεια, γήρας) και η ουσία του
κόσμου, είναι πόνος,
2η. Η αιτία αυτού του πόνου είναι ο ανθρώπινος εγωισμός και η
επιθυμία,
3η. Όταν αυτός ο εγωισμός και η επιθυμία εξαλειφθούν, δηλαδή ο
άνθρωπος παραιτηθεί και τα απαρνηθεί, φθάνει στη Νιρβάνα
(σημαίνει μακάριο σβήσιμο της φλόγας),
4η. Η εξάλειψη του εγωισμού και της επιθυμίας επιτυγχάνεται, όταν
ο άνθρωπος ακολουθήσει το οκταπλό μονοπάτι:
σωστή γνώμη, σωστή απόφαση, σωστός λόγος, σωστή συμπεριφορά,
σωστός κόπος, σωστή ζωή, σωστή συναίσθηση, σωστή
αυτοσυγκέντρωση. Όταν οι μαθητές του τον ρώτησαν τι σημαίνει
σωστή ζωή, διατύπωσε τους ‘Πέντε Ηθικούς Κανόνες’: - Να μη
σκοτώνεις κανένα ζωντανό ον - Να μην παίρνεις παρά μόνο ό,τι σου
δίνουν - Να μην ψεύδεσαι - Να μην πίνεις μεθυστικά ποτά - Να τηρείς
την αγνότητα.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο Βουδισμός απευθύνεται σε όλους, χωρίς
διάκριση και, αντίθετα με τον Ινδουισμό, δεν αναγνωρίζει ταξικές
διακρίσεις (κάστες, φυλές).
Η διδασκαλία του Βούδα, γρήγορα βρήκε οπαδούς και, μέχρι το
θάνατό του το 483 π.Χ., στην ηλικία των 80 ετών, είχαν ιδρυθεί
χιλιάδες μοναστήρια (στο πρώτο γυναικείο μοναστήρι εντάχθηκαν η
θετή μητέρα και η γυναίκα του Βούδα) σε όλα σχεδόν τα κράτη της
βόρειας Ινδίας. Η νέα θρησκεία εξαπλώθηκε σταδιακά, και η διάδοσή
της επιταχύνθηκε όταν ο αυτοκράτορας Ασόκα προσηλυτίστηκε στο
βουδισμό. Εξαπλώθηκε σε όλες τις χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας
Βιρμανία, Βιετνάμ και πέρασε στην Κίνα, στην Κορέα και την Ιαπωνία.
Στην ίδια την Ινδία, ο Βουδισμός από το 500 μ.Χ. άρχισε να φθίνει και
σχεδόν εξαφανίστηκε ως το 1200, ίσως επειδή ο Ινδουισμός, υιοθέτησε
πολλές από τις διδασκαλίες και θέσεις του. Στο Θιβέτ είναι η
επικρατούσα θρησκεία. Υπάρχουν αρκετές διαφορετικές σχολές
(αιρέσεις;) του Βουδισμού στις χώρες που λατρεύεται.

[88]
 Ο Βουδισμός είναι κατ’ εξοχήν ειρηνιστική θρησκεία: δεν επιβάλλει
βίαιο προσηλυτισμό, δεν προβλέπει τιμωρίες (Καθαρτήριο, Κόλαση
κλπ.) για τους αμαρτωλούς, ούτε επιβραβεύσεις (Παράδεισος) για του
ενάρετους. Είναι περισσότερο μια φιλοσοφία ενάντια στη βία, ή μια
θρησκεία χωρίς Θεό.

Νιρβάνα

[89]
 13. Οι Έλληνες

13.01. Οι πρώτοι πολιτισμοί

Παρά την τεράστια διαφορά μεγεθών, η ελληνική ιστορία, έχει

πολλές ομοιότητες με αυτήν της Κίνας (την συναντήσαμε παραπάνω).
Μια από αυτές είναι η διαχρονικότητα της γλώσσας. Είδαμε ότι: Η Κίνα
είναι η μόνη χώρα στον κόσμο (εκτός ίσως της Ελλάδας) που η
λογοτεχνία της γράφεται στην ίδια γλώσσα επί 3000 χρόνια και πάνω,
συνεχώς.
Στο χώρο που καταλαμβάνει η σημερινή Ελλάδα, καθώς και στις
γειτονικές περιοχές από τον Εύξεινο Πόντο και τη Μικρά Ασία ως τη
Νότια Ιταλία και τη Γαλλία, αναπτύχθηκαν από το 3000 π.Χ. σημαντικοί
πολιτισμοί. Παρόλο που έχουν ιστορική συνέχεια, δεν ήταν ενιαίοι,
ούτε ανεξάρτητοι.
Όπως δέχθηκαν οι Έλληνες τις επιδράσεις παλαιότερων πολιτισμών
(Μεσοποτάμιου, Αιγυπτιακού, Φοινικικού), έτσι, με τη σειρά τους,
άσκησαν επιρροή στους πολιτισμούς άλλων λαών (των Περσών, των
λαών της Μ. Ασίας, Σύρων, Ετρούσκων Ρωμαίων και άλλων). Ο
Ελληνικός πολιτισμός: επιστήμες, ιατρική, μαθηματικά, αστρονομία,
γεωμετρία, φιλοσοφία, ποίηση, θέατρο, ζωγραφική, γλυπτική,
αθλητισμός, δημοκρατία και πολιτική ενέπνευσε τις αρχές του
πολιτισμού της Ρώμης και στη συνέχεια όλης της Δύσης, ως σήμερα.
Η ελληνική ιστορία χωρίζεται χρονικά:
- Στην Πρωτοελληνική περίοδο, περίπου 2750-2000 π.Χ.: Την
περίοδο αυτή, στον ελλαδικό χώρο ζουν οι Λέλεγες, πληθυσμοί, που
χρησιμοποιούν το μέταλλο και μιλούν την μεσογειακή γλώσσα που δεν
είναι ινδοευρωπαϊκή. Μερικές λέξεις έχουν διασωθεί ως τις μέρες μας,
όπως είναι αυτές που λήγουν σε -σσος (κυπάρισσος, νάρκισσος,
Κνωσσός, Κηφισσός κλπ). ή σε –νθος (ερέβινθος, Ζάκυνθος, Κόρινθος,
Αμάρυνθος), άλλες που δηλώνουν φυτά (όπως σίτος, καρυά, σύκον,
άμπελος). Εκτός από την γλώσσα δεν ξέρουμε πολλά, για την θρησκεία
[90]
ή την καθημερινότητά τους. Άκμαζαν ήδη ο Μινωικός και ο
Κυκλαδικός πολιτισμός, αλλά τα χρόνια μέχρι το 2000 π.Χ. ήταν
ειρηνικά.
- Στην Μεσοελληνική περίοδο, περίπου 2000-1550 π.Χ.: Περί το
2000-1900 εισέβαλαν τα πρωτοελληνικά φύλα οι Πελασγοί, οι
Πρωτοαχαιοί και οι Δρύοπες και κυριάρχησαν στο χώρο της
ηπειρωτικής Ελλάδας. Μεταξύ του 1900 και του 1100 π.Χ.
μετακινήθηκαν οι Βοιωτοί, Αιτωλοί, Θεσπρωτοί, και Φωκαείς στις
περιφέρεις που σήμερα φέρουν το όνομά τους, οι Μολοσσοί στην
Ήπειρο, οι Αρκάδες στην Πελοπόννησο, οι Αιολείς στη Θεσσαλία και
στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, οι Ίωνες στην Αττική, και
ανατολική Πελοπόννησο και οι Αχαιοί στη Βοιωτία, Κρήτη και Αιγαίο
και θεωρούνται οι δημιουργοί του Μυκηναϊκού πολιτισμού από το
όνομα της σημαντικότερης πόλης τους. Οι εισβολείς εγκαθίστανται
στον ελλαδικό χώρο, συμβιώνουν με τα προελληνικά φύλα και
επιβάλουν την ινδοευρωπαϊκή ελληνική γλώσσα.
Η δομή της κοινωνίας τους είναι κυρίως πολεμική και οι αρχηγοί τους
πολέμαρχοι. Αναπτύσσουν την γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία
και τις εμπορικές σχέσεις με τον ακμαίο Μινωικό πολιτισμό. Η επαφή
μ’ αυτόν το πολιτισμό ήταν καρποφόρος και σχηματίσθηκαν οι πρώτες
οργανωμένες πόλεις.
- Στην Υστεροελληνική περίοδο, περίπου 1550-1150 π.Χ., οι πόλεις
άρχισαν να μεγαλώνουν, να ευημερούν, ο πολιτισμός και οι τέχνες να
προοδεύουν και η γεωργία, η κτηνοτροφία και η αλιεία να
αναπτύσσονται. Αυτή η περίοδος είναι η Μυκηναϊκή περίοδος. Είναι η
εποχή του πολέμου της Τροίας, που ήταν αποτέλεσμα της
προσπάθειας των Αχαιών και των άλλων ελληνικών φύλων να
εξαπλωθούν προς την Μικρά Ασία.
- Στους Σκοτεινούς χρόνους, περίπου 1100-750 π.Χ.: Μετά τον
Τρωικό πόλεμο οι μυκηναϊκές πόλεις-κράτη εισήλθαν σε περίοδο
μαρασμού, όταν εισέβαλαν οι Δωριείς στην Ελλάδα και κατέστρεψαν
τον Μυκηναϊκό και τον Μινωικό πολιτισμό. Η Ελλάδα έζησε τρεις
αιώνες αναταραχής και ανακατάταξης και εξαφανίστηκε κάθε είδος
[91]
γραπτού λόγου. Δεν έχουμε πληροφορίες για τα γεγονότα εκείνης της
εποχής που ονομάστηκε γι’ αυτό τον λόγο Σκοτεινοί χρόνοι.
- Στην Κλασσική περίοδο, από το 750-336 π.Χ.: Είναι η περίοδος της
μεγάλης ακμής του Ελληνικού πολιτισμού, της δημιουργίας των
αριστουργημάτων της τέχνης και των επιτευγμάτων σε όλους τους
τομείς της πνευματικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής.
- Στην Ελληνιστική περίοδο, 336-146 π.Χ. Από την κυριαρχία στο
ελληνικό και ασιατικό χώρο του Μ. Αλεξάνδρου και των Επιγόνων του
ως την κατάκτησή της χώρας από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ.
Λίγα λόγια για τους τρεις σημαντικότερους αρχαιοελληνικούς
πολιτισμούς, Μινωϊκό, Κυκλαδικό και Μυκηναϊκό.
Ο Μινωικός Πολιτισμός: Η Κρήτη ανέπτυξε τον πρώτο προηγμένο
πολιτισμό της Ευρώπης τον
ονομαζόμενο Μινωικό Πολιτισμό, από το
όνομα του μυθολογικού βασιλιά και
νομοθέτη της Κρήτης, Μίνωα.
Ο Δίσκος της Φαιστού
Πιθανώς να υπήρξε κάποιος Μίνωας ή η
λέξη να προσδιορίζει τίτλο αρχιερέα ή
του βασιλιά όπως η λέξη Φαραώ.
Σημαντικό γεγονός του Μινωικού πολιτισμού είναι η εφεύρεση και
η χρήση της γραφής. Από τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας
δημιουργήθηκαν στην Κρήτη τρία συστήματα γραφής: Η Κρητική
εικονογραφική ή ιερογλυφική γραφή που χρησιμοποιήθηκε από το
1900 ως το 1600. Δεν έχει αποκωδικοποιηθεί ακόμα, όμως πρόκειται
για φωνητική γραφή. Έχουμε ελάχιστα κείμενα σε σφραγιδόλιθους και
πιθανώς αυτή η γραφή συνυπήρχε για κάποιο διάστημα με την
γραμμική. Μεταγενέστερα (1850-1450), χρησιμοποιήθηκε το
συλλαβικό γραμμικό σύστημα η Γραμμική Α και 1450-1200 η
Γραμμική Β. Επιγραφές με την γραμμική Α έχουν βρεθεί σε διοικητικά
έγγραφα. Με την Γραμμική Α έχει γραφεί και ο Δίσκος της Φαιστού
μια πήλινη πλάκα πάνω στην οποία είναι αποτυπωμένα ‘κοχλιωδώς’
[92]
ιερογλυφικά σύμβολα. Είναι το αρχαιότερο γραπτό ευρωπαϊκό κείμενο,
το οποίο δεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί.
Η Κρήτη είναι η πρώτη θαλασσοκράτειρα της Ιστορίας Ο κρητικός
στόλος κυριαρχεί στην ανατολική Μεσόγειο, καταστέλλει την πειρατεία
και επιβάλλει την Μινωική ειρήνη (κάτι ανάλογο με την μεταγενέστερη
Pax romana). Ίσως αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι παράλιες
πόλεις του νησιού, δεν είχαν αμυντικές οχυρώσεις.
Η ιστορία της μινωικής Κρήτης τελειώνει περίπου το 1450 π.Χ. Είχε
προηγηθεί (γύρω στο 1640-50 π.Χ.) η μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου
της Θήρας (απέχει από τα παράλια της Κρήτης περίπου 100
χιλιόμετρα) που θεωρείται ότι προκάλεσε σεισμό και παλιρροϊκό κύμα
(τσουνάμι) με αποτέλεσμα την καταστροφή των ανακτόρων και των
παράλιων πόλεων. Πιθανότατα προξένησε τεράστιες καταστροφές,
αλλά το τέλος του μινωικού πολιτισμού ήταν αποτέλεσμα της εισβολής
των Μυκηναίων, οι οποίοι και επέβαλαν την ‘μυκηναϊκή’ ή ‘αχαϊκή’
δυναστεία, που κυβέρνησε όλο ή μέρος του νησιού ως μυκηναϊκό
βασίλειο. Είναι το τέλος του μινωικού πολιτισμού, που από τότε
εξελληνίζεται ουσιαστικά και μπορούμε πια να μιλάμε για ένα ενιαίο
Κρητομυκηναϊκό πολιτισμό. Η μητριαρχία των Κρητών ανατρέπεται και
επιβάλλεται η πατριαρχία των Μυκηναίων.
Η έλευση των Δωριέων στο ελλαδικό χώρο, (γύρω στο 1100 π.Χ.)
και στη στην Κρήτη, συντέλεσε στη διάλυση των μυκηναϊκών
βασιλείων και στην κατάρρευση των μινωικών πόλεων-κρατών. Στο
εξής η ιστορία της Κρήτης είναι κοινή με αυτήν της υπόλοιπης Ελλάδας.
Ο Κυκλαδικός Πολιτισμός άνθησε από το 3000 έως το 1100 π.Χ.
στα νησιά των Κυκλάδων. Οι Κυκλάδες, ήταν το σημείο διασταύρωσης
των πλοίων που ταξίδευαν από και προς την Αίγυπτο, Κρήτη,
Ηπειρωτική Ελλάδα και Μ. Ασία, δίνοντας στο λαό των νησιών τη
δυνατότητα να έρθει σε επαφή με άλλους λαούς να τους επηρεάσει και
να επηρεαστεί από αυτούς, να φθάσει σε οικονομική άνθηση και να
θέσει τις βάσεις για ένα πολυπολιτισμικό πνεύμα. Οι Κυκλαδίτες
επηρεάστηκαν από τον Μινωικό και από τον Μυκηναϊκό πολιτισμό.

[93]
 Η πιο αντιπροσωπευτική κληρονομιά αυτού του πολιτισμού είναι τα
ειδώλια, μικρά ανθρωπόμορφα αγαλματίδια, φτιαγμένα κυρίως από
μάρμαρο. Πολλά από αυτά απεικόνιζαν την θεά Μεγάλη Μητέρα
(αντίστοιχο της Αστάρτης). Κατασκεύαζαν επίσης πέτρινα και χάλκινα
εργαλεία και όπλα, χρυσά κοσμήματα και πέτρινα και πήλινα βάζα.
Στη Θήρα, ανακαλύφθηκε ο μινωικός οικισμός του Ακρωτηρίου,
χτισμένος σε εξαιρετική τοποθεσία προστατευμένη από τα μελτέμια,
ιδανική για τη ναυσιπλοΐα. Η Θήρα προήλθε μετά από την τεράστια
έκρηξη του ηφαιστείου του νησιού Στρογγύλη περί το 1500 π.Χ., που
έθαψε κάτω από τέφρα την πόλη, η οποία βρισκόταν τότε σε περίοδο
ακμής και βύθισε το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού στη θάλασσα.
(Η έκρηξη δεν ήταν ξαφνική για τους κατοίκους του νησιού, γιατί
όταν το ηφαίστειο
εξερράγη, το είχαν ήδη
εκκενώσει).
Κυκλαδίτικα ειδώλια

Από τα ευρήματα
συμπεραίνουμε ότι οι
κάτοικοι απασχολούνταν
με το εμπόριο, την αλιεία,
τη γεωργία και τη ναυσιπλοΐα. Σε μεγάλα πιθάρια βρέθηκαν κεχρί,
φάβα, σουσάμι και απανθρακωμένα σταφύλια. Τα πιθάρια, τα βάζα
και τα άλλα αντικείμενα, μαρτυρούν συχνές επαφές του νησιού με τους
Μινωίτες.
Βρέθηκαν τριώροφες οικοδομές, των οποίων οι εξωτερικές
επιφάνειες καλύπτονται από κονίαμα. Οι εσωτερικοί τοίχοι είναι
ζωγραφισμένοι με νωπογραφίες ζωηρών χρωμάτων, που απεικονίζουν
σκηνές της καθημερινής ζωής.
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας θεωρείται ο πιθανότερος λόγος
της καταστροφής και του Μινωικού πολιτισμού.

[94]
 Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός: Η εξαφάνιση του Μινωικού
πολιτισμού, συμπίπτει με την άνοδο του Μυκηναϊκού πολιτισμού, που
έφθασε στην ακμή του μεταξύ του 1500-1200 π.Χ. Πήρε το όνομά του
από την πιο ισχυρή πόλη-κράτος της εποχής, τις Μυκήνες.
Για αιώνες οι Μυκηναίοι (οι ομηρικοί Αχαιοί) ήταν χαμένοι από την
ιστορία και υπήρχαν μόνο στην μυθολογία και ποίηση δηλαδή στην
Ιλιάδα του Ομήρου, όταν οι Μυκήνες μαζί με άλλες ελληνικές πόλεις
ξεκίνησαν πόλεμο κατά της Τροίας, μιας χαμένης από την ιστορία
πόλης της Ασίας. Μόλις στο τέλος του 19ου μ.Χ. αιώνα, ο Γερμανός
αρχαιολόγος Ερρίκος Σλήμαν (Heinrich Schliemann) μετά από
ανασκαφές, έφερε στο φως τα ερείπια της Τροίας και στη συνέχεια την
ακρόπολη και τους τάφους των Μυκηνών. Από τα ερείπια των
ανακτόρων και των θολωτών τάφων (Τιρύνθου, Πύλου, Θήβας, Άργους,
Ορχομενού), μαθαίνουμε πολλά για τη ζωή των Μυκηναίων, για την
τέχνη τους και την κοινωνική τους δομή. Η κοινωνία ήταν μοναρχική, ο
μονάρχης ή άναξ, ήταν επικεφαλής του διοικητικού μηχανισμού και
αρχηγός του στρατού.
Η γραφή των Μυκηναίων ήταν η συλλαβική Γραμμική Β’ η οποία
είναι η πρώτη ευρωπαϊκή γραφή που έχει αποκρυπτογραφηθεί. Τα
κείμενα που έχουν βρεθεί είναι απογραφές προϊόντων και καταγραφές
γεγονότων. Από αυτά είναι φανερό ότι οι Μυκηναίοι μιλούσαν και
έγραφαν την ελληνική γλώσσα.
Το 1876, ο Σλήμαν, ανακάλυψε στους βασιλικούς τάφους που
βρίσκονταν στην ακρόπολη των Μυκηνών ένα πραγματικό θησαυρό.
Τα ευρήματα των ανασκαφών έφεραν στο φως χρυσά και ασημένια,
κοσμήματα και νεκρικές προσωπίδες των βασιλέων. Η εξαιρετικής
ομορφιάς και τέχνης προσωπίδα που βρέθηκε στις Μυκήνες,
αποδόθηκε στο μυθικό βασιλιά του Άργους Αγαμέμνονα. Στην
πραγματικότητα όμως, ή προσωπίδα ανήκε σε βασιλιά(;) που
έζησε τουλάχιστον 600 χρόνια πριν τον πόλεμο της Τροίας. Ο
Σλήμαν, είχε επίσης ανακαλύψει και την ακριβή τοποθεσία της αρχαίας
Τροίας, στη Χασιρλίκ της Τουρκίας και το 1873, αποκάλυψε ένα

[95]
πλήθος χρυσών αντικειμένων και κοσμημάτων στα οποία έδωσε την
ονομασία «ο θησαυρός του Πριάμου». Στην πραγματικότητα κι αυτά
τα ευρήματα ήταν αρκετούς αιώνες παλαιότερα από τον πόλεμο
της Τροίας.
Όταν η Κρήτη αποδυναμώθηκε από τους σεισμούς και τις
καταστροφές, οι Μυκηναίοι την κατέλαβαν και δημιούργησαν τον
Κρητομυκηναϊκό πολιτισμό, ένα μίγμα των πολιτισμών των κατακτητών
και των κατακτημένων. Επέβαλαν τη γλώσσα τους και τη γραφή τους.
Η Κνωσός, από τα μέσα του 15ου αιώνα π.Χ. είναι η έδρα μυκηναϊκής
δυναστείας, που ελέγχει όλη σχεδόν την Κρήτη.
Οι Μυκηναίοι ήταν πολυθεϊστές. Το Δωδεκάθεο περιλάμβανε
δώδεκα κύριους και δεκάδες άλλους
δευτερεύοντες θεούς και ημίθεους.

Το Δωδεκάθεο

Το χαρακτηριστικό των θεών των

Ελλήνων ήταν ότι ήταν πολύ γήινοι,
ήταν ανθρωπόμορφοι, είχαν και όλα
τα χαρακτηριστικά των κοινών
ανθρώπων: έτρωγαν, έπιναν,
ερωτεύονταν, μισούσαν,
παθιάζονταν. Το μόνο που τους
ξεχώριζε από τον άνθρωπο ήταν η αθανασία.
Τον 14ο και 13ο αιώνα, η δύναμη και η ακτινοβολία των πόλεων της
μυκηναϊκής Ελλάδας φτάνει στο απόγειο της ακμής της. Τα πλοία τους
φθάνουν σε όλες της περιοχές της Μεσογείου και μεταφέρουν προϊόντα
κεραμικής, τα οποία ανταλλάσσουν με χαλκό, κασσίτερο, χρυσό,
αλάβαστρο και πολύτιμους λίθους.
Περί το 1200 π.Χ. ο μυκηναϊκός κόσμος εξαφανίζεται από την
ιστορία. Τα στοιχεία που έχουμε για την κατάρρευση αυτή, είναι
ελάχιστα, Πολλοί θεωρούν ότι η εισβολή (η κάθοδος) των Δωριαίων,
πολεμικού και νομαδικού φύλου έφερε την καταστροφή. Άλλοι

[96]
πιστεύουν ότι οι Δωριείς δεν ενδιαφέρονταν για τις πόλεις και
προτιμούσαν να ζουν σε μικρές αγροτικές ομάδες και ότι η κατάρρευση
των Μυκηνών ήταν η αιτία της εγκατάλειψης των πόλεων από τους
κατοίκους τους. Όποια κι αν είναι η αιτία, η Ελλάδα έγινε μια αγροτική,
φυλετική κοινωνία, η γραφή εγκαταλείφθηκε και η ιστορία της χάθηκε
σχεδόν τρεις αιώνες. Ήταν η εποχή των Σκοτεινών Χρόνων.

13.02. Η Κλασική περίοδος

Όπως είπαμε ήδη, η Κλασσική περίοδος του Ελλαδικού χώρου

αρχίζει περίπου στα μισά του 8ου π.Χ. αιώνα και το συμβατικό της τέλος
θεωρείται το έτος 336 π.Χ., έτος ανάρρησης του Μεγάλου Αλεξάνδρου
στο θρόνο της Μακεδονίας. Κατά τη διάρκεια των αιώνων μετά τους
Σκοτεινούς Χρόνους, ο ελληνικός πολιτισμός θα περάσει από τον
‘Μεσαίωνα’ στην ‘Αναγέννησή’ του και θα αναπτυχθεί με ταχείς
ρυθμούς. Είναι η περίοδος της κορύφωσης του σπουδαίου ελληνικού
πολιτισμού, των δημιουργίας μεγάλων επιτευγμάτων σε όλες της
εκφάνσεις της πνευματικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής: Των
γραμμάτων, επιστημών, φιλοσοφίας, θεάτρου, ποίησης, γλυπτικής, της
ζωγραφικής, επών και αθλητισμού.
Στις αρχές του 8ου αιώνα το εμπόριο αρχίζει να αναπτύσσεται,
μεταξύ των λαών του ελλαδικού χώρου και του Αιγαίου. Την ανάπτυξη
του εμπορίου, ακολουθεί η βιοτεχνία. Οι Έλληνες άρχισαν να
κατεργάζονται ξανά τα μέταλλα, όπως το σίδηρο και το χαλκό και να
κατασκευάζουν κομψοτεχνήματα από χρυσό και πολύτιμους λίθους.
Τα χωριά και οι κοινότητες ενώνονταν, απέκτησαν τείχη για την
προστασία τους και άρχισαν να δημιουργούνται οι μητροπόλεις. Στην
ελληνική χερσόνησο, στα νησιά και στη Μικρά Ασία, σχηματίστηκαν οι
πόλεις-κράτη. Οι πόλεις ήταν χτισμένες γύρω από την ακρόπολη, όπου
βρίσκονταν επίσης ο ναός και οι θησαυροί τους.
Αν και οι πόλεις ήταν χωριστά κράτη με τους δικούς τους νόμους, τη
δική τους δομή και πολιτισμό, είχαν στενή επικοινωνία και δεσμούς και
η μια μάθαινε από την πολιτική και διοικητική εμπειρία της άλλης. Οι
πόλεις-κράτη στα πρώτα τους στάδια ήταν μοναρχίες με ανώτατο
άρχοντα τον κληρονομικό βασιλέα. Όμως σύντομα η βασιλεία
αντικαταστάθηκε από άλλα πολιτεύματα. Το πιο συνηθισμένο ήταν η
[97]
ολιγαρχία, ή εξουσία των ολίγων. Οι ηγέτες των ολιγαρχικών
καθεστώτων είχαν περίπου τα ίδια προνόμια με τον βασιλιά, εκτός του
κληρονομικού και κυβερνούσαν απολυταρχικά.
Περί τον 6ο αιώνα, ένα νέο πολίτευμα έκανε την εμφάνισή του στην
Αθήνα και σε αρκετές άλλες πόλεις: η δημοκρατία (η εξουσία του
δήμου, του λαού). Αυτή η δημοκρατία όμως λίγη σχέση έχει με τις
σημερινές δημοκρατίες. Δεν υπήρχε αντιπροσωπευτική κυβέρνηση,
αλλά άρχοντες εκλεγμένοι από τους ελεύθερους άνδρες πολίτες της
πόλης-κράτους. Οι δούλοι, οι μέτοικοι (ξένοι) και οι γυναίκες είχαν
αποκλεισθεί από τη δημοκρατία, που έμοιαζε περισσότερο με
ολιγαρχία μιας – έστω σημαντικής - μειοψηφίας.

Ελληνικό αλφάβητο

Για τους έχοντες δικαίωμα ψήφου όμως ήταν ένα πραγματικά

δημοκρατικό σύστημα, με απόλυτη
ελευθερία λόγου και δικαίωμα του καθ’
ενός να εκλέγεται στα δημόσια αξιώματα.
Η ανακάλυψη του ελληνικού
αλφαβήτου (το φοινικικό με την
προσθήκη φωνηέντων), ένωσε τους
λαούς των πόλεων-κρατών. Το αλφάβητο
πέρασε στον ελληνικό χώρο και μέσω
των αποικιών στους Ετρούσκους, στους Ρωμαίους και εν συνεχεία σε
όλη την Ευρώπη.
Στο μεταξύ, η διάδοση των ομηρικών επών, η καθιέρωση του
θεσμού των Ολυμπιακών αγώνων και η δημιουργία μαντείων ως
θρησκευτικών κέντρων βοήθησαν τους Έλληνες να αποκτήσουν
συνείδηση εθνικής ταυτότητας. Το σημαντικότερο μαντείο ήταν των
Δελφών. Οι χρησμοί της Πυθίας ήταν σεβαστοί. Οι Έλληνες πίστευαν
ότι οι Δελφοί ήταν το κέντρο του κόσμου και υπήρχε μια πέτρα που
ονομαζόταν ο Ομφαλός του Κόσμου.
Ένας ακόμα πολιτιστικός θεσμός που ένωνε τους Έλληνες (εκτός
της γλώσσας και της θρησκείας) ήταν οι αθλητικοί αγώνες, που
γίνονταν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Οι πιο σημαντικοί ήταν οι
Ολυμπιακοί αγώνες, που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στην
Ολυμπία Συμμετείχαν αθλητές απ’ όλα τα μέρη που ζούσαν Έλληνες.
[98]
Ήταν σπουδαίο γεγονός και κατά τη διάρκειά τους σταματούσαν οι
εχθροπραξίες (‘ολυμπιακή εκεχειρία’). Οι Έλληνες χρονολογούσαν τα
γεγονότα με βάση τις Ολυμπιάδες. Η πρώτη Ολυμπιάδα έγινε το 776
π.Χ. και οι αγώνες συνεχίστηκαν χωρίς διακοπή, ως τον 4ο μ.Χ. αιώνα,
όταν ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος τους απαγόρευσε.
Η τέχνες, όπως η ζωγραφική και η γλυπτική παράγουν και πάλι
σπουδαία έργα. Η φιλοσοφία που άνθισε στην Ιωνία πέρασε σταδιακά
σε όλη την Ελλάδα. Και η λογοτεχνία είναι αναπτυγμένη. Ξεχωριστή
θέση κατέχει ο Αίσωπος, απαράμιλλος παραμυθάς. Επίσης η ποίηση
αναπτύχθηκε σημαντικά. Η επική ποίηση αντιπροσωπεύτηκε από τον
Όμηρο (ιστορικό έπος) και τον Ησίοδο (διδακτικό έπος).
Η ελεγειακή ποίηση εκπροσωπείται από τον Καλλίνο. Συνεχίστηκε
με τον Τυρταίο της Σπάρτης και τον Σόλωνα της Αθήνας. Η λυρική
ποίηση (ερωτική ποίηση που η απαγγελία της συνοδεύεται από λύρα)
εκπροσωπείται από τον Τέρπανδρο, την Σαπφώ και τον Αλκαίο
(όλους από τη Λέσβο), τον - λυρικό και ιαμβικό - Αρχίλοχο από την
Πάρο και άλλους. Η χορική ποίηση συχνά μελοποιούμενη,
εκπροσωπείται από τον Αλκμάνα από τη Σπάρτη. Αργότερα η
δραματική και η κωμική ποίηση θα φθάσει σε επίπεδα τελειότητας,
όταν έκανε την εμφάνισή του το Θέατρο.
Περί τον 7ο και 8ο αιώνα, η ανάπτυξη των αστικών κέντρων ήταν η
αιτία για να γίνει η Ελλάδα μεγάλη εμπορική και ναυτική δύναμη. Ο
πλούτος, που δημιουργήθηκε και η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού,
ζητούσε διέξοδο σε νέες περιοχές. Μεγάλος αριθμός πολιτών
μετανάστευε από τις μητροπόλεις και δημιουργούσε τις αποικίες.
Στη Θράκη, τον Εύξεινο, τη Μ. Ασία, την Ιταλία, τη Σικελία, ιδρύθηκαν
πόλεις-κράτη, που αναπτύχθηκαν, έγιναν ανεξάρτητες από τις μητέρες-
πόλεις και απόκτησαν δικά τους πολιτεύματα, πολιτισμό και εμπόριο.
Πολλές από τις αποικίες έγιναν ισχυρές όπως οι Συρακούσες και οι
πόλεις της Ιωνίας στη Μ. Ασία όπως π.χ. η Μίλητος.
Στον ελληνικό χώρο δεν υπήρχε κάποιο πολιτικό, στρατιωτικό ή
πολιτιστικό κέντρο. Διαφορετικές πόλεις-κράτη παρήγαγαν τον δικό
τους ξεχωριστό πολιτισμό. Η ανάπτυξη του εμπορίου βοήθησε την
εξάπλωση αυτού του πολιτισμού στη Μεσόγειο. Η μεγάλη πολιτιστική
άνθηση προήλθε αρχικά από την Ιωνία. Από εκεί ξεκίνησε η ελληνική
φιλοσοφία (Ηράκλειτος, Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης και άλλοι)
και απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα. Στις αποικίες γεννήθηκαν και
δημιούργησαν πολλοί εκπρόσωποι της τέχνης και της επιστήμης, όπως
[99]
οι Πυθαγόρας, Εμπεδοκλής, Δημόκριτος, Εύδοξος, Ηρόδοτος,
Αρχιμήδης, Ευκλείδης, Εκαταίος και πολλοί άλλοι.
Μεγάλα πολιτιστικά κέντρα στον ελλαδικό χώρο υπήρξαν η Κόρινθος
και το Άργος. Αλλά οι μεγαλύτερες πόλεις-κράτη μετά τον 7ο αιώνα ήταν
η Σπάρτη και η Αθήνα.
Η Σπάρτη: Το πολίτευμα της Σπάρτης ήταν προϊόν της νομοθεσίας
του Λυκούργου (9ος-8ος αιώνας). Λέγεται ότι ο Λυκούργος ταξίδεψε
στην Αίγυπτο και στην Κρήτη, μελέτησε τα πολιτεύματα και πρότεινε
ένα πολιτειακό καθεστώς κατά τα πρότυπα της Κρήτης.
Η Σπάρτη έγινε στρατιωτικό κράτος και η πόλη-κράτος το επίκεντρο
της ύπαρξής της. Η κοινωνία της χωρίστηκε σε τρεις τάξεις. Στην
κορυφή βρίσκονταν οι Σπαρτιάτες πολίτες, που ήταν απόγονοι των
αρχικών Δωριαίων κατοίκων της πόλης. Οι Σπαρτιάτες υπηρετούσαν
στο στρατό και είχαν πλήρη πολιτικά και νομικά δικαιώματα. Κάτω από
τους Σπαρτιάτες ήταν οι
περίοικοι. Ήταν ξένοι, και
ασχολούνταν κυρίως με το
εμπόριο και την χειροτεχνία.

Σπαρτιάτες οπλίτες

Και τέλος υπήρχαν οι είλωτες,

που καλλιεργούσαν τη γη. Το
πολίτευμά της Σπάρτης
διακρινόταν για τη λιτότητα, αυστηρότητα και σταθερότητά του.
Δεν επιτρεπόταν στους Σπαρτιάτες να έχουν χρυσό ή άργυρο. Ενώ
από τον 7ο αιώνα, οι ελληνικές πόλεις χρησιμοποιούσαν το νόμισμα,
στη Σπάρτη υπήρχαν μόνο βαριά σιδηρά νομίσματα για εσωτερική
κυρίως χρήση. Οι ελάχιστες φορές που χρησιμοποιήθηκαν χρυσά ή
αργυρά νομίσματα ήταν, όταν αυτά αποτελούσαν λεία πολέμου. Οι
Λάκωνες απέφευγαν την πολυλογία. Ο σπαρτιατικός τρόπος ζωής,
ακόμα και σήμερα σημαίνει λιτή ζωή και ο λακωνικός τρόπος ομιλίας
σημαίνει ομιλία περιεκτική με αποφυγή περιττών λέξεων. Οι αρχαίοι
Έλληνες τιμώντας αυτό τον τρόπο ομιλίας, έλεγαν: το λακωνίζειν εστί
φιλοσοφείν.
Τα αγόρια στην ηλικία των επτά ετών στέλνονταν σε στρατιωτικό
σχολείο, όπου διδάσκονταν πειθαρχία, αντοχή στον πόνο και τακτικές

[100]
επιβίωσης. Στα είκοσί του, ο νέος Σπαρτιάτης γινόταν στρατιώτης,
ζούσε σε στρατώνα και έτρωγε λιτά, όπως όλοι οι στρατιώτες.
Στους Μηδικούς πολέμους, η Σπάρτη μαζί με την Αθήνα έπαιξε
πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο Λεωνίδας καθώς και 300 Σπαρτιάτες θα
πέσουν στις Θερμοπύλες. Ο ναύαρχος Ευρυβιάδης ηγήθηκε του
ελληνικού στόλου στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς
Παυσανίας ήταν επικεφαλής των Ελλήνων στη μάχη των Πλαταιών.
Η Αθήνα: Από το 800 ως το 500 π.Χ., η πόλη της Αθήνας,
πραγματοποίησε τόσες πολλές και σημαντικές αλλαγές, που άλλαξαν
τελείως την εικόνα της πόλης-κράτους στην Ελλάδα. Η αλλαγή ήταν
αργή και συνεπώς στο τέλος αυτής της περιόδου των τριών αιώνων, η
Αθήνα δεν ήταν ακόμα μεγάλη δύναμη.
Η Αίγινα ήταν το πρώτο ευρωπαϊκό κράτος που έκοψε νομίσματα (η
εφεύρεση του νομίσματος οφείλεται στους Λυδούς). Η Αττική ήταν
πλούσια αγροτική περιοχή και παρήγαγε στάρι, κρασί, σύκα και λάδι.
Είχε κι ένα μεγάλο λιμάνι, τον Πειραιά και έστελνε τα προϊόντα της σε
πολλές πόλεις του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας.
Όπως είπαμε παραπάνω, τον 7ο αιώνα, ο Δράκων, ένας επιφανής
Αθηναίος πολίτης κλήθηκε να συντάξει και κωδικοποιήσει τη
νομοθεσία της πόλης.
Η νομοθεσία του Δράκοντος απετέλεσε σταθμό, γιατί ρύθμιζε την
πολιτειακή ζωή και θέσπιζε τιμωρίες για τα αδικήματα. Ήταν όμως τόσο
αυστηρές, που ακόμα και σήμερα μιλάμε για δρακόντειους νόμους.
Το 594 ο Άρειος Πάγος και ο λαός της Αθήνας, παραχώρησαν όλες
τις εξουσίες σε ένα άτομο, τον Σόλωνα. Στην πραγματικότητα ο Σόλων
ορίστηκε τύραννος, με την αποστολή της αναδιοργάνωσης του κράτους
και της νομοθεσίας. Όμως, το νέο πολιτειακό καθεστώς του Σόλωνα
δεν κράτησε πολύ. Ενώ είχε άριστα σχεδιάσει το κυβερνητικό σύστημα,
δεν είχε προβλέψει την λύση οικονομικών κρίσεων και σε λίγα χρόνια
η Αθήνα περιέπεσε σε αναρχία με τρεις διαφορετικές παρατάξεις να
μάχονται για την εξουσία.
Το 508, τα ηνία της πόλης αναλαμβάνει ο δημοκρατικός Κλεισθένης
(570-500), ο οποίος θέσπισε μια σειρά μεταρρυθμίσεων δίδοντας σε
όλους τους ελεύθερους πολίτες ίσα δικαιώματα που οδήγησαν στην
Αθηναϊκή δημοκρατία, την οποία θα συναντήσουμε σε επόμενες
σελίδες (Κεφάλαιο 15).

[101]
13.03. Η Ελληνιστική περίοδος

Η Ελληνιστική περίοδος καλύπτει τα χρόνια 336 π.Χ., έτος

ανάρρησης στο μακεδονικό θρόνο του Μ. Αλεξάνδρου και την
κυριαρχία του ίδιου και των Επιγόνων του στην Ελλάδα, στη Ασία και
την Αίγυπτο, ως το 146, όταν η Ελλάδα έγινε ρωμαϊκή επαρχία.
Όταν πέθανε ο Αλέξανδρος, τα τεράστιο κράτος του μοιράστηκε σε
τέσσερις ‘Eπιγόνους’ του και σε αντίστοιχα βασίλεια:
1. Το βασίλειο των Αντιγονιδών στη Μακεδονία, υπό τον Αντίγονο Α’
τον Μονόφθαλμο. Κάλυπτε τον ελλαδικό χώρο και τη Μακεδονία.
Έπαψε να υπάρχει το 129 π.Χ. όταν έγινε ρωμαϊκή επαρχία,
2. Το βασίλειο των Ατταλιδών στη Θράκη και την Πέργαμο της Μικράς
Ασίας, υπό τον Λυσίμαχο και στη συνέχεια υπό τον Φιλέταιρο. Το
133 κατακτήθηκε κι αυτό από τους Ρωμαίους.
3. Το βασίλειο των Σελευκιδών, εκτεινόταν από τη Συρία ως την Ινδία,
υπό τον Σέλευκο τον Νικάτορα. Το αχανές αυτό κράτος διασπάστηκε
με τον καιρό σε μικρότερα βασίλεια. Η Συρία κατελήφθη από τη Ρώμη
το 64 π.Χ.
4. Το βασίλειο των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο υπό τον Πτολεμαίο Α’ τον
Σωτήρα. Τελευταία βασίλισσα ήταν η Κλεοπάτρα η Ζ΄, η αυτοκτονία
της οποίας το 30 π.Χ. σήμανε και το τέλος της ελληνιστικής εποχής.
Τα κυριότερα γνωρίσματα της ελληνιστικής εποχής είναι:
- Η επέκταση του ελληνικού πολιτισμού από τη Μικρά Ασία ως τις
Ινδίες και η ίδρυση δεκάδων ελληνικών πόλεων.
- Η επιβολή της μακεδονικής διοίκησης και στρατιωτικής ισχύος.
- Η ανοχή όλων των υπαρχουσών θρησκειών. Αυτή η ανεξιθρησκία
επέτρεψε στις ανατολικές λατρείες να επεκταθούν δυτικά ως τη
Ρώμη,
Και το σημαντικότερο: η επιβολή της ελληνικής γλώσσας, που έγινε η
διεθνής γλώσσα (lingua franca4) της εποχής. Την ίδια εποχή
υιοθετήθηκε και το ιωνικό αλφάβητο.

4
Lingua Franca λέγεται η γλώσσα που χρησιμοποιούν διάφοροι συνομιλητές
(έμποροι, επιστήμονες, διανοούμενοι) οι οποίοι δεν έχουν κοινή μητρική γλώσσα
[102]
 14. Οι Περσικοί Πόλεμοι

Οι Περσικοί ή Μηδικοί Πόλεμοι ήταν κρίσιμη στιγμή για την ελληνική

και γενικότερα για την ευρωπαϊκή ιστορία. Η σύγκρουση των δυο
σημαντικών πολιτισμών της εποχής, ήταν αναπόφευκτη, όταν στο
θρόνο της Περσίας ανήλθε ο Κύρος ο Μέγας που μεταμόρφωσε τη
χώρα του σε τεράστια αυτοκρατορία με επεκτατικές βλέψεις. Το 546
π.Χ., όταν ο Κύρος κατέλαβε τη Λυδική αυτοκρατορία του Κροίσου,
όλες οι χώρες και οι πόλεις, υποτελείς στη Λυδία (μεταξύ τους και οι
ελληνικές πόλεις της Ιωνίας), πέρασαν υπό την κυριαρχία των Περσών.
Το 521 στο περσικό θρόνο ανήλθε ο Δαρείος Α’, ο οποίος ήθελε να
ελέγξει το μεσογειακό εμπόριο, που
τότε βρισκόταν σε ελληνικά χέρια.

Οι ελληνικές πόλεις της Ιωνίας

Ο Δαρείος φοβήθηκε τον κίνδυνο

που αντιπροσώπευαν οι ελληνικές
πόλεις της Ιωνίας, που
ξεσηκώθηκαν κατά της περσικής
κατοχής.
Όταν η Αθήνα έστειλε (μικρή) βοήθεια στις εξεγερμένες ιωνικές πόλεις,
ο στρατός του Δαρείου κατέστειλε την επανάσταση και κατέλαβε την
Μίλητο και τις υπόλοιπες πόλεις της Μικράς Ασίας.
Ο Δαρείος ήθελε να τιμωρήσει την Αθήνα για την υποστήριξή της
στους Ίωνες. Έτσι την άνοιξη του 490, πολυάριθμος περσικός στρατός
(ο αριθμός που δίνουν οι ιστορικοί ποικίλει από 200 ως 500.000,
ενώ η πραγματικότητα πρέπει να είναι κοντά στο 10% αυτού του
αριθμού), αποτελούμενος από στρατιώτες απ’ όλους τους υποτελείς
λαούς της Περσίας, κατέλαβε πολλές από τις Κυκλάδες και
αποβιβάστηκε στο Μαραθώνα, όπου και στρατοπέδευσε.

[103]
 Οι Αθηναίοι ζήτησαν βοήθεια από τις ελληνικές πόλεις, αλλά μόνο
οι Πλαταιές έστειλαν 1.000 οπλίτες. Η βοήθεια των Σπαρτιατών έφτασε
μετά την καθοριστική μάχη. Αρχηγός του αθηναϊκού στρατού ήταν ο
Μιλτιάδης, ο οποίος είχε υπηρετήσει στον περσικό στρατό και γνώριζε
τον οπλισμό και την τακτική του. Οι δυο στρατοί συγκρούσθηκαν. Η
Μάχη του Μαραθώνα είναι, ίσως, η πιο σημαντική μάχη της ελληνικής
ιστορίας. Οι Αθηναίοι πολεμούσαν για να αποτρέψουν τον κίνδυνο
υποδούλωσής τους, ενώ ο περσικός στρατός προσπαθούσε απλώς να
ικανοποιήσει της βλέψεις του ηγεμόνα του. Αποτέλεσμα, η ήττα του
περσικού στρατεύματος και η αναχώρηση των υπολειμμάτων του για
την Ασία. Ο μύθος του αήττητου των Περσών είχε διαλυθεί. Αν οι
Αθηναίοι είχαν χάσει, τότε πιθανώς όλη η Ελλάδα θα γινόταν υποτελής
της Περσίας και η πολιτική και πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης θα
είχε πάρει τελείως άλλη τροπή.
Ο Δαρείος πέθανε το 486, ενώ προετοιμαζόταν για μια νέα εκστρατεία
κατά της Ελλάδας. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Ξέρξης Α’, ο οποίος
συνέχισε την πολιτική του πατέρα του. Φέρθηκε όμως με σκληρότητα
στους κατακτημένους λαούς και αυτό προκάλεσε ανταρσίες.
Αυτή τη φορά οι Πέρσες ετοιμάστηκαν για εκστρατεία τιμωρίας της
Αθήνας και κατάληψης της Ελλάδας και αποφάσισαν να γίνει σωστά.
Συγκεντρώθηκε ένα γιγαντιαίο στράτευμα 150.000 ανδρών και 600
πλοίων και το 481 πέρασε τον Ελλήσποντο, κατηφόρισε προς τη
Θεσσαλία, ενώ παράλληλα έστειλε κήρυκες σε όλες ελληνικές πόλεις
ζητώντας ‘γην και ύδωρ’. Οι πιο πολλές απ’ αυτές υποτάχθηκαν, όπως
το Άργος, η Λάρισα, ακόμα και η Θήβα. Λίγες αρνήθηκαν υποταγή,
μεταξύ τους η Αθήνα, η Κόρινθος και η Σπάρτη.
Οι Αθηναίοι ήταν έτοιμοι. Ενώ ακόμα πανηγύριζαν την μεγάλη τους
νίκη στο Μαραθώνα, και πίστευαν ότι οι Πέρσες είχαν φύγει οριστικά,
ένας πολιτικός, ο Θεμιστοκλής τους έπεισε ότι πρέπει να
προετοιμασθούν για νέο πόλεμο. Πίστευε ότι εκείνο που χρειαζόταν η
Αθήνα είναι ισχυρός στόλος. Η Αθήνα επένδυσε τα κέρδη του ορυχείου
αργύρου στο Λαύριο, στη ναυπήγηση 200 νέων μεγάλων πλοίων.

[104]
 Η Σπάρτη κάλεσε συνέδριο στην Κόρινθο των ελληνικών πόλεων,
που δεν είχαν ‘μηδίσει’. Ήρθαν λίγες πόλεις της Πελοποννησιακής
Συμμαχίας, η Αθήνα, οι Πλαταιές και οι Θεσπιές συνολικά τριάντα μια
πόλεις. Αποφασίστηκε να σταματήσουν αμέσως όποιες εχθροπραξίες
υπήρχαν μεταξύ τους και η οργάνωση ενιαίας άμυνας. Η αρχηγία του
στρατού παραχωρήθηκε στον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα και του
στόλου στον επίσης Σπαρτιάτη ναύαρχο Ευρυβιάδη (αν και η Αθήνα
ήταν τότε η ισχυρότερη ναυτική ελληνική δύναμη). Στα στενά των
Θερμοπυλών, υπήρχε η πρώτη γραμμή άμυνας των Ελλήνων με
επικεφαλής το Λεωνίδα.
Ο Ξέρξης παρά τις σφοδρές επιθέσεις, δεν μπόρεσε να σπάσει την
ελληνική άμυνα, ώσπου παρουσιάστηκε ο προδότης Εφιάλτης, ο
οποίος αποκάλυψε στους εισβολείς την ύπαρξη μιας ατραπού, που
μπορούσε να υπερφαλαγγίσει τους αμυνόμενους. Ο Λεωνίδας αν και
έμεινε με 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς, απάντησε λακωνικά στην
πρόσκληση του Πέρση βασιλιά να παραδώσει τα όπλα με το περίφημο:
Μολών λαβέ. Όταν έπεσαν όλοι τους, ο δρόμος για την Αττική ήταν
ανοιχτός για τον Ξέρξη. Η μάχη των Θερμοπυλών έμεινε ως ένα από τα
πιο ένδοξα γεγονότα της ιστορίας.
Εν τω μεταξύ οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν την πόλη και έστειλαν τα
παιδιά και τις γυναίκες τους στα νησιά του Σαρωνικού. Οι Πέρσες
μπήκαν στην έρημη Αθήνα, την λεηλάτησαν και πυρπόλησαν τους
ναούς της.
Ο ελληνικός στόλος βρισκόταν στη Σαλαμίνα και προέκυψε
διαφωνία μεταξύ του ναυάρχου Ευρυβιάδη και του Θεμιστοκλή, αν
έπρεπε ή όχι ο στόλος να παραμείνει στα στενά μεταξύ Σαλαμίνας και
Αττικής. Τελικά επικράτησε η άποψη του Θεμιστοκλή, ότι τα στενά
ευνοούσαν τα ελληνικά πλοία, που ήταν λιγότερα και βαρύτερα.
Στις 28 ή 29 Σεπτεμβρίου του 480, ο Ξέρξης έστησε το θρόνο του σε
μια πλαγιά του όρους Αιγάλεω, όπου μπορούσε να παρακολουθήσει
τη σύγκρουση. Πράγματι η Ναυμαχία της Σαλαμίνας, ξεκίνησε από το
πρωί, και σε λίγες ώρες, εξελίχθηκε σε μια από τις πιο ένδοξες ναυτικές

[105]
συγκρούσεις της ιστορίας, με νίκη του ελληνικού στόλου, μπροστά στα
μάτια του βασιλιά της Περσίας.
Ο Ξέρξης έφυγε απογοητευμένος για την Περσία και άφησε τον
Μαρδόνιο με το υπόλοιπο του στρατού του να συνεχίσει την
εκστρατεία. Ο βασιλιάς έχασε πλέον κάθε ενδιαφέρον για επέκταση της
Περσίας προς τη Δύση.
Εν τω μεταξύ στην Αθήνα αρχηγός του στρατού είχε αναλάβει ο
Αριστείδης και στη Σπάρτη ο Παυσανίας. Ο Μαρδόνιος επιτέθηκε στο
ελληνικό στρατόπεδο στις 27 Αυγούστου 479, στις Πλαταιές. Η
σύγκρουση Ελλήνων και Περσών, κατέληξε σε μια ακόμα νίκη των
πρώτων. Ο Μαρδόνιος σκοτώθηκε, και τα υπολείμματα του στρατού
του, αναχώρησαν εσπευσμένα για την Ασία.
Είναι δύσκολο να υπολογίσουμε τις συνέπειες της νίκης των
Ελλήνων κατά των Περσών. Δεν μπορούμε να ξέρουμε πώς θα ήταν ο
κόσμος μετά από μια νίκη των Περσών και την επιβολή του Περσικού
πολιτισμού στην Ευρώπη.
Το γεγονός είναι ότι ο σημερινός κόσμος και ειδικότερα ο ευρωπαϊκός
πολιτισμός διαμορφώθηκε εξ αιτίας της επικράτησης του ελληνικού και
στη συνέχεια του ρωμαϊκού πολιτισμού και της επιβολής της κοινής
ευρωπαϊκής κουλτούρας.

[106]
 15. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία

Όπως είδαμε παραπάνω (Κεφάλαιο 13), το έτος 508 π.Χ. τα ηνία

της πόλης των Αθηνών ανέλαβε ο δημοκρατικός Κλεισθένης (570-500).
Ο Κλεισθένης θέσπισε μια σειρά μεταρρυθμίσεων, που βελτίωσαν τη
νομοθεσία του Σόλωνα και εδραίωσε τις απαραίτητες αλλαγές, που
οδήγησαν στην Αθηναϊκή δημοκρατία.
Αναγνώρισε ως πολίτες όλους τους ελεύθερους άνδρες άνω των 20
ετών, που ζούσαν στην Αθήνα και γενικότερα στην Αττική. Διατήρησε
την Εκκλησία του Δήμου. Χώρισε τους κατοίκους σε δέκα φυλές. Κάθε
φυλή επέλεγε με κλήρωση 50 βουλευτές που απετέλεσαν την Βουλή των
πεντακοσίων (αντί 400 που ήταν με το νόμο του Σόλωνα) η οποία ήταν
το διαρκές τμήμα της Εκκλησίας του Δήμου.
Κάθε μέρα η Βουλή εξέλεγε ένα ‘επιστάτη των πρυτάνεων’, ο οποίος
ήταν ο ανώτατος άρχων της πόλης. Κάθε φυλή εξέλεγε ένα ‘στρατηγό’
και οι δέκα στρατηγοί ήταν το ανώτατο πολεμικό συμβούλιο με
αρχιστράτηγο τον ‘πολέμαρχο’.
Η δια κλήρου επιλογή των βουλευτών ήταν κατ’ εξοχήν δημοκρατική
πράξη, γιατί όλοι είχαν ίσες ευκαιρίες να λάβουν μέρος στην εξουσία
και μ’ αυτό τον τρόπο αποκλείονταν οι κατ’ επάγγελμα πολιτικοί.
Όποιος πολίτης επιλεγόταν είχε δικαίωμα μισθοδοσίας από το κρατικό
ταμείο κι έτσι ακόμα και οι φτωχότεροι πολίτες μπορούσαν να
συμμετάσχουν στα κοινά.
Τέλος καθιερώθηκε από τους Αθηναίους, (πιθανώς όχι από τον
Κλεισθένη), ο θεσμός του οστρακισμού, δηλαδή η Βουλή μπορούσε να
ψηφίσει (πάνω σε πήλινα πινακίδια, τα όστρακα), την δεκαετή εξορία
κάποιου, για τον οποίο υπήρχε η υποψία ότι επιβουλεύεται την εξουσία
της πόλης. Αρκετοί και σημαντικοί επιφανείς Αθηναίοι υπέστησαν την
ποινή του οστρακισμού (Ξάνθιππος, Αριστείδης, Θουκυδίδης, Κίμων,
Θεμιστοκλής κ.ά.)
Έτσι, το 502 π.Χ., η Αθήνα είχε πια εδραιώσει την πολιτική της
δομή, όπως και η Σπάρτη το 550. Η Αθήνα ήταν η πόλη στην οποία για
[107]
πρώτη φορά ακούστηκε ο πολιτειακός όρος δημοκρατία. Βέβαια αυτή
η δημοκρατία απέκλειε τους δούλους και τις γυναίκες, αλλά μην ξεχνάμε
ότι ακόμα και στις σύγχρονες δημοκρατίες η ψήφος των γυναικών
θεσπίστηκε μόλις τον 20ό αιώνα.
Η Αθήνα είχε ήδη γίνει εμπορικό κέντρο του τότε γνωστού κόσμου,
επίσης καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κέντρο, μια πόλη πλούσια σε
αρχιτεκτονικά μνημεία και γνωστή για τις ετήσιες θρησκευτικές της
γιορτές. Για τον επόμενο αιώνα θα κυριαρχούσε πολιτικά και
πολιτιστικά σε όλη την ανατολική Μεσόγειο.
Το γεγονός που εκτόξευσε την Αθήνα στην κορυφή του ελληνικού
κόσμου ήταν οι εισβολές των Περσών στην Ελλάδα.

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία

[108]
 16. Οι Επιστήμες και οι Τέχνες στην αρχαία Ελλάδα

Η Ευρώπη και γενικότερα ο δυτικός κόσμος οφείλει στην αρχαία

Ελλάδα πολλά στους τομείς της Φιλοσοφίας, των Επιστημών, των
Τεχνών και της Πολιτικής. Θα δούμε εν συντομία τους τομείς αυτούς,
που άσκησαν επίδραση στην ιστορική πορεία των δυτικής σκέψης και
τους σημαντικότερους Έλληνες εκπροσώπους τους.

16.01. Η Φιλοσοφία

Η φιλοσοφία του Κομφούκιου και των άλλων Κινέζων σοφών, ενώ

επηρέασε την σκέψη των λογίων της
Ανατολής, ελάχιστη επίδραση είχε στη
δυτική φιλοσοφία. Αντίθετα οι απόψεις
πολλών φιλοσόφων της αρχαίας Ελλάδας
είχαν καίρια επίδραση στους Άραβες,
Ευρωπαίους και γενικότερα στους λογίους
της Δύσης.
Ο Σωκράτης θεωρείται ένας από τους
σημαντικότερους Έλληνες φιλοσόφους.
Όμως πριν το Σωκράτη, έζησαν και άρχισαν
να διαμορφώνουν αυτό που λέγεται Ελληνική Φιλοσοφία, πολλοί
φιλόσοφοι από όλα τα μέρη, αλλά κυρίως από την προηγμένη πολιτικά
και πολιτιστικά περιοχή της Ιωνίας και γενικά των παραλίων της Μικράς
Ασίας.
Αποκαλούνται Προσωκρατικοί φιλόσοφοι. . Ενδεικτικά
αναφέρουμε τους: Θαλή (και μαθηματικός και γεωμέτρης),
Αναξίμανδρο (και φυσικός) και Αναξιμένη (και φυσικός) από την
Μίλητο, Αναξαγόρα από τις Κλαζομενές, Ξενοφάνη από την
Κολοφώνα, Ηράκλειτο από την Έφεσο. Τον φιλόσοφο, μαθηματικό και
γεωμέτρη Πυθαγόρα από τη Σάμο. Τους Παρμενίδη, Ζήνωνα,
Εμπεδοκλή από την Μεγάλη Ελλάδα (Ιταλία). Και τους Δημόκριτο και

[109]
Λεύκιππο από τα Άβδηρα της Θράκης, που θεωρούνται οι θεμελιωτές
της θεωρίας του ατόμου.
Μετά τον Σωκράτη ακολούθησαν πολλές δεκάδες φιλόσοφοι που
δημιούργησαν, δίδαξαν ή και μαθήτευσαν σε διάφορες σχολές:
Ακαδημαϊκοί, Σοφιστές, Κυνικοί, Σκεπτικοί, Επικούρειοι, Περιπατητικοί,
Πυθαγόρειοι, Κυρηναϊκοί, Στωικοί, Μεγαρικοί, Νεοπλατωνικοί κλπ.
Η απαρίθμηση των μετά τον Σωκράτη φιλοσόφων ξεκινά από τον
μαθητή του, τον Πλάτωνα από την Αθήνα. Επειδή ο Σωκράτης δεν
έγραψε ούτε μια λέξη από τις σκέψεις του, ο Πλάτων με τους ‘Διαλόγους’
του, κατέγραψε σε βιβλία του και μετέφερε στις επόμενες γενιές τη
σωκρατική φιλοσοφία. Ο ίδιος ίδρυσε την Ακαδημία, ένα σπουδαίο
εκπαιδευτικό ίδρυμα (κάτι σαν πανεπιστήμιο της εποχής), που έζησε
πάνω από μια χιλιετία (387 π.Χ.- 529 μ.Χ.). Ο Πλάτων θεωρείται από
τους κορυφαίους φιλοσόφους, του οποίου οι απόψεις σηματοδοτούν
την έναρξη της πολιτικής φιλοσοφίας της Δύσης, καθώς και της
σύγχρονης ηθικής, πολιτικής και μεταφυσικής σκέψης. Τα κείμενά του,
διαβάζονται και διδάσκονται ως σήμερα.
Μαθητής και διάδοχος του Πλάτωνα ήταν ο πολυεπιστήμων
Αριστοτέλης, από τη Μακεδονία. Εκτός της φιλοσοφίας, ασχολήθηκε
και με: αστρονομία, ζωολογία, φυσιολογία βιολογία, γεωλογία, φυσική
και λογική. Η συμβολή του Αριστοτέλη στην διαμόρφωση της σκέψης
και της επιστήμης παγκοσμίως είναι αναμφισβήτητη και σε πολλά
θέματα η επίδραση των ιδεών του φθάνει μέχρι τον 20ό αιώνα.
Εκτός των παραπάνω θα αναφέρομε απλώς τα ονόματα λίγων από
τους πάρα πολλούς αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους: Αθηνόδωρος,
Αντισθένης, Απολλώνιος, Δίων, Δαμώ, Διογένης ο Κυνικός,
Επίκουρος, Ευφράνωρ, Ζήνων ο Ελεάτης, Θεόδωρος ο Κυρηναίος,
Θεανώ η Θουρία, Θεόφραστος, Καρνεάδης, Κράτης, Μένιππος,
Μητρόδωρος, Ξενοκράτης, Σπεύσιππος, Τίμαιος, Υπατία, Φίλων,
Φαίδρος, Χρεμωνίδης κλπ.

[110]
16.02. Ιατρική - Φαρμακευτική
Στην ελληνική αρχαιότητα η ιατρική ήταν η επιστήμη που
καλλιεργήθηκε περισσότερο, μετά τα μαθηματικά. Σύμφωνα με την
Μυθολογία ο Ασκληπιός ήταν ο θεός της ιατρικής και πατέρας πολλών
παιδιών, τα περισσότερα από τα οποία ήταν θεότητες που είχαν σχέση
με την υγεία και τη θεραπευτική. Αυτά ήταν οι προστάτες: της
χειρουργικής Μαχάων, παθολογίας Ποδαλείριος, υγείας Υγεία, ίασης
Ιασώ, βοτανοθεραπείας Πανάκεια, ευρωστίας Αίγλη και οι θεραπευτές
Ακέσιος και Ακεσώ.
Λατρευτικό κέντρο του Ασκληπιού υπήρχε στην Επίδαυρο και
γνωστά Ασκληπιεία υπήρχαν στον Πειραιά, Αίγινα, Δελφούς, Σικυώνα,
Λάρισα, Δήλο, Πέργαμο και το σημαντικότερο όλων στην Κω. Σήμα του
ήταν το φίδι που ελίσσεται στην βακτηρία του.
Πρωτοπόρος της ιατρικής θεωρείται ο Αλκμαίων (τέλη 6ου-αρχές 5ου
αιώνα) από τον Κρότωνα της Ιταλίας. Πρώτος υποστήριξε ότι ο
εγκέφαλος είναι το κέντρο των αισθήσεων. Επίσης περιέγραψε το
οπτικό νεύρο και το έσω ους. Έγραψε και το πρώτο ιατρικό βιβλίο: Περί
Φύσεως. Τον ονομάζουν ‘παππού της Ιατρικής’.
Όμως πατέρας της Ιατρικής θεωρείται ο Ιπποκράτης, ο πρώτος που
ασχολήθηκε επιστημονικά με την ιατρική και εφάρμοσε μεθοδευμένες
θεραπείες των ασθενειών. Η βασική θεωρία του Ιπποκράτη ήταν ότι
κάθε ασθένεια έχει μόνο φυσικά αίτια. Θεωρείται ο θεμελιωτής της
ιατρικής ως επιστήμης. Ήταν ο πρώτος που είδε την ιατρική σαν κάτι
ξεχωριστό από τη θρησκεία.
Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε το 460 π.Χ. στη Κω και σπούδασε στο
Ασκληπιείο της, που ήταν διάσημη ιατρική σχολή της εποχής του.
Δάσκαλοί του ήταν οι γιατροί του νησιού. Έγινε γιατρός με ακτινοβολία
και κύρος, γνωστός σε όλες τις ελληνικές πόλεις.
Από την βιογραφία του, που έγραψε τον ο Σωρανός ο Εφέσιος,
προκύπτει ότι ο Ιπποκράτης προσκλήθηκε να θεραπεύσει το βασιλιά
Περδίκα Β’ της Μακεδονίας. Επίσης κλήθηκε από τους Αβδηρίτες να
θεραπεύσει τον συμπατριώτη τους φιλόσοφο Δημόκριτο.

[111]
 Ο Ιπποκράτης ταξίδεψε στη Αίγυπτο, Σκυθία και Θεσσαλία. Πέθανε
το 377 π.Χ. στη Λάρισα σε μεγάλη ηλικία. Σύμφωνα με τον Γαληνό
(έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ.), ο Ιπποκράτης είναι ο μέγιστος των ιατρών
και ο πρώτος των φιλοσόφων. Τα έργα του Ιπποκράτη, (ταξινομήθηκαν
κατά τους αλεξανδρινούς χρόνους, τον 3ο π.Χ. αιώνα) είναι 59,
γραμμένα στην ιωνική διάλεκτο, και θεωρούνται τα αρχαιότερα κείμενα
επιστημονικής ιατρικής. Η ‘Ιπποκράτειος Συλλογή’ είναι συλλογή
θεραπειών, γραμμένων, από το 430 ως το 200 π.Χ., από διάφορους
γιατρούς, ανάμεσα στις οποίες και του Ιπποκράτη. Η παγκόσμια
αναγνώριση του Ιπποκράτη ως σήμερα, αποτελεί και την απόδειξη της
προσφοράς και του έργου του στην πορεία της επιστημονικής ιατρικής
μεθοδολογίας. Οι ιδέες του Ιπποκράτη πέρασαν μέσω του Γαληνού
στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και στη
συνέχεια στους γιατρούς της
Αναγέννησης. Το σύγχρονο ιατρικό
οικοδόμημα έχει θεμελιωθεί στο έργο του.
Και οι νέοι γιατροί ορκίζονται τον Όρκο
του Ιπποκράτη.
Μετά τον Αλκμαίωνα και τον Ιπποκράτη
έζησαν και έδρασαν δεκάδες υπηρέτες
της ιατρικής επιστήμης. Μερικοί από
αυτούς: Ο φιλόσοφος και γιατρός Φιλόλαος από των Κρότωνα. Ο
ανατόμος Ηρόφιλος από τη Βιθυνία. Ο Ερασίστρατος από την Κέα,
από τους θεμελιωτές της ανατομίας. Επίσης οι: Αγνοδίκη από την
Αθήνα, Αρεταίος ο Καππαδόκης, Ασκληπιάδης από τη Βιθυνία,
Διοκλής από την Κάρυστο, Μητροδώρα η Αθηναία, Φιλίνος από την
Κω και άλλοι.
Ο Γαληνός (129-199) από την Πέργαμο λογίζεται ως ο
σημαντικότερος γιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη.
Σπούδασε στην Πέργαμο, Σμύρνη, Κόρινθο και Αλεξάνδρεια. Στην
Ρώμη δίδαξε ανατομία και έγινε γιατρός τριών αυτοκρατόρων.
Ο Μάρκος Αυρήλιος έλεγε ότι, όπως ο ίδιος ήταν ο αυτοκράτορας των
Ρωμαίων, ο Γαληνός ήταν ο αυτοκράτορας των γιατρών. Συνέγραψε
[112]
περίπου 400 πραγματείες, πολλές από τις οποίες κάηκαν σε πυρκαγιά
το 191. Όσες σώθηκαν, μεταφράστηκαν τον 9ο αιώνα στα αραβικά και
τον 11ο στα λατινικά. Η ιατρική των Αράβων του Μεσαίωνα, στηρίζεται
στα έργα του Γαληνού και των άλλων Ελλήνων συγγραφέων που ήταν
η κύρια πηγή μελέτης Αράβων επιστημόνων, όπως ο Μαϊμονίδης, ο
Αβικένας και ο Ραζής.
Αξίζει να αναφερθεί και το όνομα του Διοσκορίδη από την Κιλικία.
Ήταν ιατρός, βοτανολόγος και φαρμακοποιός του 1ου αιώνα μ.Χ.
Έγραψε το πεντάτομο βιβλίο Περί ύλης ιατρικής το 77 μ.Χ. Στο βιβλίο
του Διοσκουρίδη, που ήταν αποτέλεσμα ερευνών και πειραμάτων του,
καταγραφόταν για ποια ασθένεια ήταν κατάλληλο το κάθε βότανο. Τα
βιβλία του Διοσκουρίδη έθεσαν τις βάσεις της προηγμένης αραβικής
φαρμακολογίας (7ος-12ος αιώνες).

16.03. Μαθηματικά-Γεωμετρία-Γεωγραφία-Αστρονομία

Οι Έλληνες πήραν στοιχεία για επιστήμες, όπως των Μαθηματικών,

της Γεωμετρίας, της Αστρονομίας, από τους Βαβυλώνιους. Όμως τις
ανέπτυξαν σε πολύ υψηλό βαθμό, σε σημείο που οι πρωτοπόροι
επιστήμονες της ιστορίας στα Μαθηματικά, Διόφαντος (‘πατέρας της
άλγεβρας’) και Ευκλείδης (‘πατέρας της γεωμετρίας’) και της
Αστρονομίας Ερατοσθένης είναι Έλληνες.
Η Αστρονομία και η Αστρολογία έχουν κοινές ρίζες από την εποχή
των Βαβυλωνίων και ως την Αναγέννηση. Πολλοί επιστήμονες
αστρονόμοι της ιστορίας ήταν ταυτόχρονα και αστρολόγοι, όπως οι
αντίστοιχοι Βαβυλώνιοι και Αιγύπτιοι.
Από τους Έλληνες, ο Πυθαγόρας από τη Σάμο (και γεωμέτρης,
μαθηματικός, φιλόσοφος), ο Αρίσταρχος, επίσης από τη Σάμο,
διατύπωσε την ηλιοκεντρική θεωρία 18 αιώνες πριν τον Κοπέρνικο.
Ακόμα οι Εμπεδοκλής, Θεόφραστος, Καρνεάδης και Κλαύδιος
Πτολεμαίος, εκτός από τις αστρονομικές τους παρατηρήσεις, στα έργα
τους είχαν και πλήθος αστρολογικών στοιχείων.
Οι Έλληνες αντέγραψαν από τους Βαβυλώνιους και τους ανατολικούς
λαούς την έννοια της εβδομάδας (τέσσερις εβδομάδες κλείνουν ένα
σεληνιακό κύκλο). Αυτή την έννοια την συνδύασαν με την θρησκεία
τους και έδωσαν ονόματα θεοτήτων στις ημέρες της εβδομάδας. Έτσι,
[113]
η πρώτη ημέρα ήταν αφιερωμένη στον Ήλιο (Κυριακή), η δεύτερη στην
Σελήνη, η τρίτη στον Άρη, η τέταρτη στον Ερμή, η Πέμπτη στον Δία, η
έκτη στην Αφροδίτη και η έβδομη στον Κρόνο.
Εκτός των παραπάνω θα αναφέρουμε λίγα ακόμα ονόματα Ελλήνων,
που ασχολήθηκαν με τα Μαθηματικά, την Γεωμετρία την Αστρονομία
και τη Γεωγραφία και άφησαν το στίγμα τους στην ιστορία και την
επιστήμη τους: Ο Συρακούσιος Αρχιμήδης, μαθηματικός, μηχανικός
και εφευρέτης. Ο Γέμινος από τη Ρόδο, αστρονόμος και γεωγράφος. Ο
Δεινόστρατος από την Προποντίδα, μαθηματικός. Ο Εύδοξος ο
Κνίδιος, μαθηματικός και αστρονόμος. Ο Ήρων από την Αλεξάνδρεια,
γεωμέτρης, μηχανικός και εφευρέτης. Ο Ίππαρχος από τη Ρόδο,
αστρονόμος και γεωγράφος. Ο γεωγράφος και περιηγητής Παυσανίας
από τη Μαγνησία της Μικράς Ασίας. Ο Στράβων από τον Πόντο
γεωγράφος και ιστορικός. Ο Σωσιγένης ο Αλεξανδρεύς, και ο
Φιλόλαος από τον Κρότωνα,
μαθηματικοί, αστρονόμοι και φιλόσοφοι.
16.04. Φυσική-Χημεία-Αλχημεία
Τους Έλληνες απασχολούσε η
αναζήτηση της αλήθειας και των αιτιών.
Φιλόσοφοι όπως οι: Αναξίμανδρος,
Δημόκριτος, Εμπεδοκλής, Θαλής κ.ά.
απορρίπτουν την παρέμβαση
υπερφυσικών δυνάμεων και αποδίδουν
τα φυσικά φαινόμενα σε νόμους της φυσικής. Ο Εμπεδοκλής
διατύπωσε τη θεωρία των 4 βασικών στοιχειών: γη, ύδωρ, πυρ και αήρ.
Ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος διατύπωσαν την θεωρία του
ατόμου, ως έσχατου μορίου της ύλης.
Οι ιδέες των φιλοσόφων αυτών ήταν η απαρχή των σημερινών
εννοιών των φυσικών επιστημών, άρα και της χημείας και έμμεσα της
παραδοξότητας της αλχημείας. Ο πιο γνωστός Έλληνας αλχημιστής (με
την πραγματική έννοια του όρου) ήταν ο Ζώσιμος ο Πανοπολίτης από
την Αιγύπτο. Ο Ζώσιμος πραγματοποίησε μεταλλουργικές μελέτες και
ανακάλυψε ότι το θειικό οξύ διαλύει μέταλλα. Λέγεται ότι έγραψε 28
βιβλία περί Αλχημείας, αλλά μόνο ένα διασώθηκε. Πολλά από αυτά
είχαν μεταφραστεί στα αραβικά, αλλά μόνο αποσπάσματα υπάρχουν
από αυτές τις μεταφράσεις. Εκεί γίνεται αναφορά σε κάποιο περίεργο
βάμμα, το οποίο μετατρέπει τον άργυρο σε χρυσό, όπως και σε κάποιο
[114]
ιερό ύδωρ (πανάκεια) που θεραπεύει κάθε αρρώστια. Αυτά τα
αποσπάσματα επηρέασαν τους μετέπειτα αλχημιστές και τους ώθησαν
στη μανιώδη αναζήτηση αυτών των ουσιών.

16.05. Ιστορία-Νομοθεσία-Πολιτική

Ιστορία: Ξέρουμε ότι οι Έλληνες, προώθησαν και προήγαγαν τις

επιστήμες και τις τέχνες. Αναφέραμε σε προηγούμενες σελίδες
ονόματα, πολλά από τα οποία είναι γνωστά και οι ιδέες τους είναι
διαχρονικό αντικείμενο μελέτης στους τομείς της Φιλοσοφίας, της
Ιατρικής και άλλων επιστημών. Στην Ελλάδα, έζησαν και έδρασαν
δεκάδες πρόσωπα, που ασχολήθηκαν με το αντικείμενο της Ιστορίας.
Ακολουθούν κάποια ονόματα αρχαίων Ελλήνων ιστορικών:
Ο Ηρόδοτος (5ος π.Χ. αι.) από την
Αλικαρνασσό απεκλήθη Πατέρας της
Ιστορίας. Έχει αναγνωρισθεί ως
πρωτοπόρος ιστορικός και ως σπουδαίος
γεωγράφος, εθνογράφος και
ανθρωπολόγος. Ταξίδεψε σε πολλά μέρη
του γνωστού τότε κόσμου, συλλέγοντας
πληροφορίες και αφηγήσεις. Οι ιστορίες
του Ηροδότου (Ιστορίης απόδειξις), είναι
εννέα βιβλία και καθ’ ένα από αυτά φέρει το
όνομα μιας από τις Μούσες. Σ’ αυτά
περιγράφει την ιστορία της Περσίας και τις
δυο εισβολές των Περσών στην Ελλάδα και από αυτά αντλούμε
πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες.
Αν ο Ηρόδοτος θεωρείται ο πατέρας της Ιστορίας, ο Θουκυδίδης,
λογίζεται ως ο θεμελιωτής της. Ο Ηρόδοτος ήταν ο πρωτοπόρος, αλλά
στις ιστορίες του περιλάμβανε φήμες και στοιχεία μυθολογίας, ενώ ο
Θουκυδίδης κατέγραφε μόνο επιβεβαιωμένα και διασταυρωμένα
γεγονότα. Είναι ο πρώτος αντικειμενικός ιστορικός, που αναζητούσε τα
βαθύτερα αίτια των γεγονότων. Το έργο του Ιστορία (του
Πελοποννησιακού Πολέμου), είναι χωρισμένο σε οκτώ βιβλία και
σταματά στον 21ο χρόνο του πολέμου. Όμως παρόλο που έζησε τον
πόλεμο ως το τέλος του, δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει την Ιστορία του.

[115]
Η αφήγηση τελειώνει στο μέσο του 411, πράγμα που σημαίνει ότι
πέθανε κατά τη διάρκεια της συγγραφής.
Την ιστορία του πολέμου θα συνεχίσει ο Αθηναίος Ξενοφών (427-
355 π.Χ.), ακριβώς από το σημείο που την σταμάτησε ο Θουκυδίδης.
Ο Ξενοφών ήταν ο τρίτος των μεγάλων ιστορικών της αρχαιότητας (όχι
όμως του μεγέθους του Θουκυδίδη). Έγραψε έργα ιστορικά (Κύρου
Ανάβασις, Ελληνικά κ.α.), φιλοσοφικά και διδακτικά. Τα Ελληνικά
θεωρούνται η συνέχεια της Ιστορίας του Θουκυδίδη και καλύπτουν την
ιστορική περίοδο από 411 ως 361 π.Χ.
Ο Πολύβιος (203-120 π.Χ.) από την Μεγαλόπολη, έγινε γνωστός
από το έργο του Ιστορίαι ή η Άνοδος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το
συνολικό έργο του ήταν 40 βιβλία και κάλυπτε την περίοδο 264 ως 146
π.Χ. Τα γεγονότα που αναφέρει τα έχει ο ίδιος ζήσει ή τα έχει
επιβεβαιώσει με αυτόπτες μάρτυρες. Θεωρείται ως ο διάδοχος του
Θουκυδίδη για την αντικειμενικότητά του.
Ο βιογράφος και φιλόσοφος Πλούταρχος (47-127 μ.Χ.), από τη
Χαιρώνεια, έζησε και στη Ρώμη της οποίας μελέτησε την ιστορία από
τα αρχεία της και άντλησε πολύτιμες πληροφορίες. Το πιο γνωστό του
έργο είναι ‘Οι Βίοι Παράλληλοι’. Πρόκειται για βιογραφίες σπουδαίων
προσωπικοτήτων, Ελλήνων και Ρωμαίων, που βιογραφούνται κατά
ζεύγη π.χ. Θησέας - Ρωμύλος, Φιλοποίμην-Τίτος, Θεμιστοκλής –
Κάμιλος, Δημοσθένης-Κικέρων κ.ά.
Άλλοι γνωστοί ιστορικοί είναι οι: Αλέξανδρος ο Πολυΐστωρ έγραψε
πραγματεία σχετική με την ιστορία χωρών της εποχής του. Ο Διογένης
ο Λαέρτιος με γνωστότερο έργο του το δεκάτομο ‘Βίοι Φιλοσόφων’. Ο
Ιερώνυμος από τη Θράκη, έγραψε την ιστορία των Επιγόνων του
Αλεξάνδρου. Ο Καλλισθένης έγραψε το δεκάτομο ‘Ελληνικά’ και το
‘Αλεξάνδρου πράξεις’. Ο Ονησίκριτος έγραψε το έργο ‘Ο περίπλους’
(των ακτών της Ινδίας). Τέλος, η ιστορικός από την Επίδαυρο Παμφίλη
(1ος μ.Χ. αι.), με γνωστότερο έργο το ‘Υπομνήματα ιστορικά’ δηλαδή
ιστορικά σχόλια, το οποίο είναι η ιστορία της Ελλάδας σε 33 βιβλία.
Νομοθεσία-Πολιτική
Ό,τι έχουμε να πούμε για τη Νομοθεσία της αρχαίας Ελλάδας έχει
ήδη γραφτεί στο κεφάλαιο 07 (Νομοθεσία), παράγραφος 07.11.
Έχει ήδη λεχθεί ότι η αρχαία Ελλάδα δεν ήταν ενιαίο κράτος, αλλά
την αποτελούσαν πολλές πόλεις-κράτη. Συνοπτικά μπορούμε να
ορίζουμε τη σειρά των πολιτευμάτων ιστορικά (χωρίς αυτό να αποτελεί

[116]
κανόνα): Βασιλεία, Αριστοκρατία, Ολιγαρχία, Τυραννία, Δημοκρατία.
Οι γνωστοί Έλληνες πολιτικοί ηγέτες είναι πολλές δεκάδες.
Εκείνος που ξεχωρίζει και αξίζει να αναφερθεί στο παρόν πόνημα
είναι ο πολιτικός και στρατηγός της Αθηναϊκής Δημοκρατίας Περικλής
(495-429 π.Χ.). Κατά τη διάρκεια της θητείας του ως ηγέτη της πόλης
του, η Αθήνα έζησε αυτό που αποκαλείται ‘Ο Χρυσούς Αιών του
Περικλέους’. Η περίοδος αυτή, που εκτείνεται μεταξύ των Μηδικών
Πολέμων και του Πελοποννησιακού Πολέμου, είναι η περίοδος της
ελληνικής ιστορίας που την λάμπρυναν δεκάδες φιλόσοφοι,
επιστήμονες, καλλιτέχνες κλπ.

16.06. Λογοτεχνία-Ποίηση-Θέατρο-Χορός-Μουσική

Στην αρχαία Ελλάδα η πεζή λογοτεχνία εκπροσωπείται κυρίως από

τον απαράμιλλο παραμυθά Αίσωπο. Οι ‘Μύθοι’ του, είναι μικρές
ιστορίες, διατυπωμένες με εύθυμο ή κοροϊδευτικό τρόπο, που
καταλήγουν σε ‘επιμύθιο’ με ψυχαγωγικό και διδακτικό χαρακτήρα.
Η ποίηση αναπτύχθηκε επίσης σημαντικά σε πολλές μορφές, όπως:
Η επική ποίηση αντιπροσωπεύτηκε από τον Όμηρο (ιστορικό έπος)
και τον Ησίοδο (διδακτικό έπος).
Η ελεγειακή ποίηση, με κυριότερο εκπρόσωπό της τον Καλλίνο από
την Έφεσο, και τους Τυρταίο της Σπάρτης και Σόλωνα της Αθήνας.
Η λυρική (ερωτική ποίηση που την απαγγελία της συνοδεύει λύρα)
εκπροσωπείται από τον Τέρπανδρο, την Σαπφώ και τον σύγχρονό της
‘μελικό’ Αλκαίο, όλους από τη Λέσβο. Επίσης από τον - λυρικό και
ιαμβικό - Αρχίλοχο από την Πάρο και αρκετούς άλλους.
Η χορική ποίηση που γινόταν τραγούδι (μέλος) και εκπροσωπείται
κυρίως από τον Αλκμάνα από τη Σπάρτη.
Η βουκολική ποίηση με τον Θεόκριτο από τις Συρακούσες. Έγραψε
τριάντα μικρής έκτασης ποιήματα κάτω από τον γενικό τίτλο Ειδύλλια.
Αργότερα κατά τους Κλασσικούς χρόνους, η δραματική και η κωμική
ποίηση θα φθάσει σε επίπεδα τελειότητας, όταν πραγματεύεται τις
σχέσεις ανθρώπων και θεών, τη μυθολογία και την ιστορία.
Το Θέατρο στην Ελλάδα έγινε το δημοφιλέστερο είδος τέχνης. Με την
λέξη Δράμα αναφερόμαστε σε θεατρικό έργο. Στην Ελλάδα υπήρχαν
θεατρικά δρώμενα σε διάφορες μορφές, κυρίως λατρευτικού
χαρακτήρα. Όμως συγκεκριμένα, το Θέατρο και το Δράμα, όπως
σήμερα τα εννοούμε, γεννήθηκαν στην Αθήνα του 6ου π. Χ. αιώνα. Το
[117]
αρχαίο ελληνικό δράμα είναι πάντα ποιητικό, οι αρχαίοι λέγοντας
δράμα εννοούσαν έμμετρο θεατρικό έργο. Πεζό δράμα δεν υπήρξε.
Κάθε δραματικό έργο περιλαμβάνει μέρη που απαγγέλλονται
(απαγγελλόμενα) και μέρη που τραγουδιούνται (αδόμενα). Τα πρώτα
είναι απλά στο μέτρο και τα εκφωνούν οι υποκριτές.
Ο Χορός αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο του δράματος. Δεν υπάρχει
τραγωδία ή κωμωδία χωρίς χορό. Στην τραγωδία ο χορός αποτελείται
από 12μελή ή 15μελή ομάδα, στην κωμωδία είναι μεγαλύτερη. Ο χορός
καταλαμβάνει τον κυκλικό χώρο της ορχήστρας, όπου και τραγουδά και
– όχι σπάνια – χορεύει δηλαδή εκτελεί κινήσεις όρχησης.
Το 534 παρουσιάστηκε η πρώτη διδασκαλία (παράσταση) τραγωδίας.
Και από τις αρχές του 5ου π. Χ. αιώνα είχαν διαμορφωθεί τρία είδη
δράματος, η Τραγωδία, το Σατυρικό Δράμα και η Κωμωδία.
Οι τραγωδίες και τα σατυρικά δράματα γράφονταν από τους
τραγικούς ποιητές - τους
τραγωδούς, οι δε κωμωδίες
γράφονταν από τους κωμικούς
ποιητές. Δεν υπάρχει
συγγραφέας που να έγραψε και
τραγωδία και κωμωδία.

Χορός κωμωδίας

Οι ποιητές και των δυο

κατηγοριών ήταν ταυτόχρονα και συνθέτες, χοροδιδάσκαλοι και
«σκηνοθέτες». Στα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του θεάτρου πολλοί
ποιητές, ‘έπαιζαν’ οι ίδιοι στα έργα τους, δηλαδή ήταν συγχρόνως και
υποκριτές.
Οι ποιητές της τραγωδίας και της κωμωδίας είναι πολλές δεκάδες.
Θα παραθέσουμε συνοπτικά τους κυριότερους εκπροσώπους τους:
Ο Αισχύλος (525-456 π.Χ.) από την Ελευσίνα, είναι ο αρχαιότερος
των μεγάλων τραγικών και αποκαλείται ο Πατέρας της τραγωδίας.
Έγραψε πάνω από 70 τραγωδίες από τις οποίες διασώζονται πλήρως
οι εφτά Όλα τα έργα του είναι εμπνευσμένα από την μυθολογία.
Ο Ευριπίδης ήταν από την Φλύα (Χαλάνδρι). Έγραψε συνολικά 92
έργα από τα οποία γνωρίζουμε τους τίτλους των 78. Σώζονται 18
τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα (Κύκλωψ).

[118]
 Ο Σοφοκλής από τον Κολωνό υπήρξε ένας από τους τρεις
μεγαλύτερους Έλληνες τραγωδούς (οι άλλοι είναι ο Ευριπίδης και ο
Αισχύλος). Έγραψε 120 περίπου τραγωδίες και από αυτές είναι
γνωστοί οι τίτλοι των 114 και οι 7 από αυτές έχουν διασωθεί ακέραιες:
Ο Φρύνιχος από την Αθήνα, ήταν από τους πρωτοπόρους της
τραγικής ποίησης. Του αποδίδεται η εισαγωγή στο θέατρο του
διαλόγου και των προσωπείων. Γνωστότερα έργα του: Άλκηστις,
Δαναΐδες και η Μιλήτου άλωσις (αναφερόταν στην κατάκτηση της
Μιλήτου από τους Πέρσες).
Ο Αριστοφάνης από την Αθήνα, είναι ο σημαντικότερος ποιητής
κωμωδίας. Έγραψε 46 κωμωδίες από τις οποίες σώζονται 11.
Τα έργα του διακρίνονται για την καυστική τους σάτιρα και το χιούμορ
που συχνά γίνεται χοντρό και βωμολόχο.
Ο Μένανδρος (4ος-3ος π.Χ. αι.) από την Αθήνα, ήταν ποιητής της
Κωμωδίας. Έγραψε περί τις 100 κωμωδίες και πρώτευσε σε οκτώ
δραματικούς αγώνες. Από τα έργα σώζεται ολόκληρη μόνο η κωμωδία
Δύσκολοι
Εκτός από τους παραπάνω πέντε ποιητές τραγωδίας και κωμωδίας,
έζησαν και έδρασαν στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις του ελλαδικού
χώρου πολλές δεκάδες τραγωδοί και κωμωδοί.
Τέλος και η Μουσική προωθήθηκε, αναπτύχθηκε και έγινε δημοφιλής
τέχνη των αρχαίων Ελλήνων. Ακόμα και η απαγγελία ορισμένων
μορφών ποίησης, όπως η λυρική και η επική, συνοδευόταν από τον ήχο
ενός οργάνου, συνήθως λύρας. Τα γνωστά μουσικά όργανα ήταν:
Λύρα, Κιθάρα, Κρόταλο, Αυλός, Κύμβαλο, Φόρμιγξ, Ύδραυλις κ.ά.
Μορφές τραγουδιών της εποχής ήταν: Η Ωδή (άσματα λυρικών
ποιητών), ο Παιάνας (ευχαριστήρια ή πολεμικά άσματα), Η Ελεγεία
(εξέφραζε ποικίλα συναισθήματα, συνήθως με συνοδεία αυλού), ο
Θρήνος (πένθιμα άσματα), τα Επινίκια (ύμνοι για μια νίκη), Παρθένια
(τα τραγουδούσαν και τα χόρευαν ταυτόχρονα παρθένες) και ο
Διθύραμβος (άσμα συνοδεία χορού).

16.07. Ζωγραφική-Γλυπτική-Αρχιτεκτονική-Αθλητισμός

Οι εικαστικές τέχνες όπως η ζωγραφική και η γλυπτική, παράγουν

στην αρχαία Ελλάδα σπουδαία έργα. Χαρακτηριστικά δείγματα του 6ου
π.Χ. αιώνα είναι οι Κούροι και οι Κόρες, πέτρινα αγάλματα με νέους

[119]
και νέες. Τα γλυπτά, τα έργα ζωγραφικής ακόμα οι ναοί και μνημεία,
που αποδεικνύουν την προηγμένη ελληνική αρχιτεκτονική, κοσμούν
σήμερα τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, όπως: Βρετανικό
(Λονδίνο), Λούβρο (Παρίσι), Ερμιτάζ (Αγία Πετρούπολη), Πράδο
(Μαδρίτη), Μετροπόλιταν (Ν. Υόρκη) κ.ά.
Χαρακτηριστικά δείγματα Γλυπτικής των Κλασσικών χρόνων είναι:
Ο Ηνίοχος των Δελφών (Χαλκός), Η Αφροδίτη της Μήλου (μάρμαρο),
ο Ερμής του Πραξιτέλους (μάρμαρο), Ο Ποσειδών του Αρτεμισίου
(χαλκός) κ. ά.
Από τις δεκάδες των Ελλήνων γλυπτών αναφέρουμε ενδεικτικά:
Αλκαμένης (Λήμνος), Ευφράνωρ (Κόρινθος),
Κηφισόδοτος (Αθήνα), Λύσιππος (Σικυών),
Μύρων (Αττική), Πολύκλειτος (Σικυών),
Πραξιτέλης (Αθήνα), Σκόπας (Πάρος), Φειδίας
(Αθήνα) κ.ά.
Η Ζωγραφική ήταν από τις τέχνες που
άνθησαν στην Ελλάδα, με παλαιότερες τις
τοιχογραφίες των μινωικών ανακτόρων και των
Κυκλάδων, πολλές από τις οποίες σώζονται με
διατηρημένα τα χρώματά τους ως σήμερα. Στην
κλασσική εποχή, ιδιαίτερη μορφή τέχνης ήταν η
ζωγραφική των αγγείων.
Επίσης ενδεικτικά, μερικοί γνωστοί ζωγράφοι:
Αγάθαρχος (Σάμος), Απελλής (Κως), Ζεύξις (Ηράκλεια Πόντου),
Μελάνθιος (Σικυών), Νικίας (Αθήνα), Πάμφιλος (Αμφίπολη) Παράσιος
(Έφεσος), Πολύγνωτος (Θάσος), Τιμάνθης (Κύθνος) και άλλοι.
Η Αρχιτεκτονική βρήκε στην Ελλάδα ποικιλία τρόπων έκφρασης.
Μεγαλοπρεπή ανάκτορα, πύλες τειχών, ναοί και ιερά, μνημεία, τα
διάσπαρτα σε όλο τον ελλαδικό χώρο θέατρα και στάδια και πολλά
άλλα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, που άλλα σώζονται ακόμα – έστω
και ερειπωμένα – καθώς και άλλα που τα ξέρουμε από απεικονίσεις,
διηγήσεις περιηγητών και ιστορικών (Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού,
ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ο Λαβύρινθος της Κρήτης κ.ά.), μας
[120]
διαβεβαιώνουν ότι οι αρχιτέκτονες του ελλαδικού χώρου ήταν
δημιουργικοί επιστήμονες και καλλιτέχνες συνάμα.
Η Ακρόπολη της Αθήνας με τα Προπύλαια, την Πινακοθήκη, τον ναό
της Απτέρου Νίκης, το Ερεχθείο, τον Παρθενώνα, το θέατρο το
Διονύσου και το Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού αρκούν για να μας
πείσουν για την αρχιτεκτονική δεινότητα των ανθρώπων που τα
υλοποίησαν. Μεταξύ τους οι σπουδαίοι δημιουργοί- αρχιτέκτονες
Ικτίνος, Καλλικράτης και Μνησικλής.
Γνωστοί αρχιτέκτονες οι: Αγαθοκλής Ανδρόνικος ο Κυρρήστης,
Δεινοκράτης, Ευπαλίνος, Ιππόδαμος κ.ά.
Ο Αθλητισμός: Όλες σχεδόν οι ελληνικές πόλεις είχαν δημιουργήσει
γυμναστήρια και στάδια, στα οποία γυμνάζονταν οι νέοι.
Το σημαντικότερο αθλητικό γεγονός για όλο τον ελλαδικό χώρο, ήταν
οι Ολυμπιακοί Αγώνες, που
διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια
στη Ολυμπία, για να τιμήσουν τον
θεό Δία. Οι Έλληνες
χρονολογούσαν τα γεγονότα με
βάση τις Ολυμπιάδες. Η πρώτη
Ολυμπιάδα έγινε το 776 π.Χ. και
οι αγώνες συνεχίστηκαν ως τον 4ο μ.Χ. αιώνα, όταν ο Ρωμαίος
αυτοκράτορας Θεοδόσιος τους απαγόρευσε, ως παγανιστικούς.
Αναβίωσαν πάλι τον 19ο αιώνα, με τους Πρώτους σύγχρονους
Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας του 1896, Τότε καθιερώθηκαν ως το
σημαντικότερο αθλητικό γεγονός της υφηλίου και συνεχίζονται ως τις
ημέρες μας.

[121]
 17. Ο Μέγας Αλέξανδρος και το αχανές κράτος του
Ο Αλέξανδρος, γιος του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β’ και της
Ολυμπιάδας, ανήλθε, το 336 π.Χ. μετά τη δολοφονία του πατέρα του,
στο θρόνο της Μακεδονίας σε ηλικία 20 ετών. Είχε άριστη εκπαίδευση
από τον σπουδαίο φιλόσοφο και πανεπιστήμονα Αριστοτέλη.
Αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας κινήθηκε γρήγορα για να
εξουδετερώσει κάθε πιθανό διεκδικητή της. Εξόντωσε τους ετεροθαλείς
αδελφούς, καθώς και όλα τα άρρενα μέλη της οικογένειας της
Κλεοπάτρας, τελευταίας συζύγου του πατέρα του.
Κατόπιν ο Αλέξανδρος βάδισε προς το βορρά νίκησε Θράκες και
Ιλλυριούς και έφθασε μέχρι το Δούναβη. Στο νότο, η Θήβα
επαναστάτησε και επιδίωξε να διώξει τη μακεδονική φρουρά. Αυτός
κινήθηκε αστραπιαία και νίκησε τους Θηβαίους.
Από τους 36.000 κατοίκους της Θήβας, εκτελέστηκαν οι 6.000 και οι
άλλοι πουλήθηκαν ως δούλοι . Η πόλη ισοπεδώθηκε και ο Αλέξανδρος
άφησε όρθιους μόνο τους ναούς και το σπίτι ενός από τους
μεγαλύτερους ποιητές της αρχαιότητας, του Πινδάρου. Ήταν από τις
πιο αποτρόπαιες βαρβαρότητες της εποχής. Τρομοκρατημένοι οι
Έλληνες αναγνώρισαν τον Αλέξανδρο ως τον στρατηγό-βασιλιά τους.
Κατάφερε να διατηρήσει την ενότητα των ελληνικών πόλεων υπό την
ηγεσία του και αμέσως έθεσε σε εφαρμογή, το σχέδιο του πατέρα του
για την κατάκτηση της Περσίας. Η Περσία ήταν τότε η μεγαλύτερη και
ισχυρότερη αυτοκρατορία της εποχής και εκτεινόταν από τη Μεσόγειο
ως τις Ινδίες και από την Αίγυπτο ως την Κασπία.
Το 334, ο Αλέξανδρος ξεκίνησε την εκστρατεία του στην Περσία,
περνώντας στη Μ. Ασία με ένα στρατό 35.000 ανδρών. Η δύναμη αυτή
ήταν πολύ μικρή για να αντιμετωπίσει τις περσικές δυνάμεις. Όμως ο
στρατός αυτός διέθετε τέσσερα πλεονεκτήματα: Πρώτο, ο Φίλιππος τον
είχε άριστα εκπαιδεύσει και εξοπλίσει. Δεύτερο, ο Αλέξανδρος ήταν
ίσως, η μεγαλύτερη στρατιωτική φυσιογνωμία όλων των εποχών.
Τρίτο, ο ίδιος ο Αλέξανδρος, ενώ σχεδίαζε και οργάνωνε τις μάχες, τις
[122]
εκτελούσε και ο ίδιος επικεφαλής του ιππικού του. Οι στρατιώτες,
βλέποντας τον ηγέτη τους να κινδυνεύει το ίδιο μ’ αυτούς, μάχονταν με
πείσμα και αυταπάρνηση. Και τέταρτο, η έναρξη της εκστρατείας έγινε
σε εδάφη, που κατοικούσαν ελληνικοί πληθυσμοί, εχθρικοί προς τους
Πέρσες. Αυτό έδωσε με τις πρώτες νίκες ενθουσιασμό στο στρατόπεδο
του Αλέξανδρου και αίσθημα απογοήτευσης και ήττας στην άλλη
πλευρά. Στρατηγοί του ήταν οι Παρμενίων, Νικάνωρ, Φιλώτας
Περδίκας, Κρατερός, Πτολεμαίος, Μελέαγρος και Αντίγονος.
Η πρώτη μάχη έγινε στο Γρανικό ποταμό και η ήττα των Περσών
άνοιξε το δρόμο για την κατάκτηση της Ασίας.
Παραδόθηκαν η Έφεσος, οι Σάρδεις, η Ιωνία, η Λυκία, η Παμφυλία, η
Φρυγία και η Καππαδοκία. Στο Γόρδιο, έλυσε με το σπαθί του τον
δεσμό, που σύμφωνα με την παράδοση, θα τον έκανε κατακτητή της
Ασίας.

Μακεδονική φάλαγγα

Η δεύτερη μάχη δόθηκε

στην Ισσό της Συρίας και
επακολούθησε νέα
βαρύτερη ήττα του βασιλιά της Περσίας Δαρείου, ο οποίος διέφυγε
αφήνοντας στα χέρια του Αλέξανδρου πολλά λάφυρα καθώς και τη
μητέρα του και τη γυναίκα του .
Η τρίτη και αποφασιστική σύγκρουση έγινε το 331 στα Γαυγάμηλα.
Εκεί διαλύθηκε ο περσικός στρατός και ο Δαρείος διέφυγε ακόμα μια
φορά. Ο Αλέξανδρος κατέλαβε τη Βαβυλώνα, τα Σούσα, την
Περσέπολη (που βρήκε τεράστιες ποσότητες χρυσού) και τα Εκβάτανα.
Επέτρεψε τη σφαγή των κατοίκων της, τη λεηλασία και το κάψιμο της
Περσέπολης. Έτσι έγινε κύριος όλης της Περσίας και πρόσθεσε στους
τίτλους του αυτόν του Μεγάλου Βασιλέα των Περσών.
Όμως η δίψα του Αλέξανδρου για κατακτήσεις ήταν πολύ δυνατή.
Αφού προχώρησε προς το Αφγανιστάν, πέρασε τα βουνά του
Ιντουκούς και μπήκε στην Ινδία. Σε όλη την πορεία ίδρυε πόλεις με το
[123]
όνομά του. Συνολικώς ίδρυσε 21 Αλεξάνδρειες. Αλλά οι στρατιώτες του
είχαν πλέον εξαντληθεί από τις συνεχείς πορείες και μάχες κι έτσι
αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω στην Περσία.
Ο Αλέξανδρος, όπως και οι περισσότεροι Έλληνες πίστευε ότι οι
Πέρσες ήταν απολίτιστοι ή όπως τους αποκαλούσαν, βάρβαροι. Όμως
διαπίστωσε ότι στην Περσία άνθιζε μεγάλος πολιτισμός, διαφορετικός
από τον ελληνικό, αλλά σημαντικός. Ο Αλέξανδρος υιοθέτησε περσικά
έθιμα. Καθιέρωσε το περσικό τυπικό στην αυλή, παντρεύτηκε την κόρη
του Δαρείου και υποχρέωσε χιλιάδες από τους Μακεδόνες στρατιώτες
του να παντρευτούν με Περσίδες.
Το αχανές κράτος που δημιούργησε εκτεινόταν από την Αδριατική
ως την Ινδία και από τον Εύξεινο Πόντο ως την Αίγυπτο και τη Λιβύη.
Προγραμμάτιζε την αναδιοργάνωση αυτού του κράτους και τη
συνέχιση των
κατακτήσεων.
Το κράτος
του Αλέξανδρου

Όμως, τον Ιούνιο του

323, στη Βαβυλώνα, ο
Αλέξανδρος προσβλήθηκε από ψηλό πυρετό και σε δέκα μέρες πέθανε
σε ηλικία μόλις 33 ετών.
Αποκλήθηκε Μέγας γιατί ήταν μέγας στρατιωτικός, πολιτικός,
οραματιστής αλλά και ρεαλιστής. Αντιλήφθηκε γρήγορα ότι κάθε μη
Έλληνας δεν ήταν βάρβαρος και ότι υπήρχαν σπουδαίοι πολιτισμοί και
εκτός Ελλάδας. Η σημαντικότερη όμως επίπτωση των κατακτήσεών του
ήταν η διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στην Αίγυπτο, τη Συρία, τη
Μεσοποταμία, την Περσία ως την Ινδία. Ο πολιτισμός αυτός
εμπλουτίστηκε με τους πολιτισμούς των χωρών αυτών και για αιώνες
μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, ακόμα και μετά την υποταγή των
περισσότερων χωρών της Ανατολής στους Ρωμαίους, ο ελληνιστικός

[124]
πολιτισμός όπως αποκλήθηκε, κυριαρχούσε στην περιοχή και
επηρέασε τον Ρωμαϊκό και αργότερα τον Βυζαντινό πολιτισμό.
Όμως από την άλλη, υπήρξε και στυγνός και αδίστακτος
κατακτητής. Κατέλαβε χώρες οι οποίες δεν είχαν προκαλέσει τους
Μακεδόνες, όπως η Φοινίκη, η Αίγυπτος ή Βακτριανή και η Ινδία και
μάλιστα πέρασε δια πυρός και σιδήρου τους λαούς που τόλμησαν να
αντισταθούν. Επίσης δολοφόνησε αδίσταχτα φίλους και στρατηγούς
του (Κλείτος, Φιλώτας, Παρμενίων και άλλοι). Τα σχέδιά του για
συνέχιση και επέκταση των κατακτήσεων προς τη Δύση τα σταμάτησε
ο θάνατός του.
Ο θάνατός του Αλεξάνδρου δημιούργησε θρύλους και μύθους, που
ακόμα και σήμερα ακούγονται στα μέρη που πέρασε. Η επιρροή του
στη Ιστορία ήταν σημαντική, ίσως σημαντικότερη από κάθε άλλο
στρατηλάτη ή πολιτικό.
Το τέλος του Αλέξανδρου σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής και την
είσοδο σε μια νέα ιστορική περίοδο. Δημιουργούνται τα λεγόμενα
ελληνιστικά κράτη στην Ασία και την Αφρική και επιβάλλουν την
ελληνική γλώσσα και πολιτισμό. Παρά τις συνεχείς συγκρούσεις και
πολέμους μεταξύ τους, τα κράτη αυτά, με διαρκώς μεταβαλλόμενα
σύνορα - και με διάφορες μορφές κυριαρχίας, άντεξαν τρεις αιώνες,
μέχρι που υπέκυψαν στη νέα ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη, τη Ρώμη.

[125]
 18. Η Ρώμη

18.01. Η ίδρυση - Η περίοδος της Βασιλείας

Η ιστορία της ίδρυσης της Ρώμης είναι δεμένη με μύθους και
παραδόσεις. Σύμφωνα με έναν από αυτούς, η ίδρυση της πόλης
πραγματοποιήθηκε στις 21 Απριλίου 753 π.Χ. από τον Αινεία, γιο της
Αφροδίτης και ανιψιό του βασιλιά της Τροίας Πρίαμου, ο οποίος μετά
την κατάληψη και την καταστροφή της Τροίας από τους Έλληνες, αφού
περιπλανήθηκε αρκετό καιρό, έφθασε στο Λάτιο, στις όχθες του Τίβερη,
όπου και ίδρυσε την Ρώμη. Αυτά περιγράφονται στο εθνικό έπος των
Λατίνων Αινειάδα, του Βιργιλίου.
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ιδρυτής της Ρώμης, θεωρείται ένα
μυθικό πρόσωπο, ο Ρωμύλος, ο
οποίος αφού σκότωσε τον
δίδυμο αδελφό του Ρέμο,
οριοθέτησε την πόλη.
Ο Ρωμύλος και ο Ρέμος
Τα δυο αδέλφια θεωρούνται
παιδιά της ιέρειας Ίλια - και του
θεού του πολέμου Άρη. Όλα αυτά
είναι μυθολογία, αλλά τα αρχαιολογικά ευρήματα συμφωνούν ότι η
πόλη κατοικείται από τα μισά του 8ου αιώνα, εποχή που ιδρύθηκαν και
οι πρώτες ελληνικές αποικίες στην Ιταλία. Από τους Έλληνες οι κάτοικοι
του Λατίου πήραν το αλφάβητο και πολλά πολιτιστικά στοιχεία. Ακόμα
και η θρησκεία τους προέρχεται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την ελληνική
μυθολογία. Ο Δίας-Jupiter, ο Άρης - Mars, η Αφροδίτη - Venus, η Αθηνά
– Minerva, η Εστία - Vesta, ο Ποσειδών - Neptunus κλπ.
Οι Έλληνες ήταν εγκατεστημένοι στο νότο της Ιταλίας αλλά βόρεια
της Ρώμης ζούσαν οι Ετρούσκοι, που ευημερούσαν εξ αιτίας της
ναυτιλίας και του εμπορίου τους και θεωρούσαν τους Ρωμαίους,
υποδεέστερους. Γύρω στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα π.Χ., οι
Ετρούσκοι διαβαίνουν τον Τίβερη και καταλαμβάνουν την περιοχή του
Λατίου. Όλοι οι βασιλείς της Ρώμης, ήταν Ετρούσκοι.

[126]
 Ο τελευταίος βασιλιάς της Ρώμης ήταν ο Ταρκύνιος ο Υπερήφανος
(535-510), ο οποίος άρχισε να ιδρύει αποικίες, που ήταν το πρώτο βήμα
για την κυριαρχία της Ρώμης στο μέλλον. Όμως, ήταν σκληρός
μονάρχης και το 509, οι Ρωμαίοι ξεσηκώθηκαν από ένα ευγενή, τον
Λούκιο Ιούνιο Βρούτο και τον εξόρισαν.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας, τέθηκαν οι συνταγματικές βάσεις της
πολιτείας της Ρώμης. Ο βασιλιάς διοριζόταν από τη Γερουσία, ένα
συμβουλευτικό σώμα ευγενών (πατρικίων). Η εξουσία του ήταν
απόλυτη. Είχε το δικαίωμα να επιβάλλει θανατικές καταδίκες, ήταν
υπεύθυνος για τις διεθνείς σχέσεις, την κήρυξη πολέμου, τη δημόσια
ασφάλεια, τη δικαιοσύνη, τα δημόσια έργα και την τήρηση των
θρησκευτικών κανόνων και λειτουργιών.
Η κοινωνία οργανώθηκε με βάση την πατριαρχία. Οι κεφαλές ήταν οι
πατρίκιοι, ευγενείς πολίτες που κατείχαν όλα τα σημαντικά κρατικά
αξιώματα. Οι υπόλοιποι, ο απλός λαός, οι αγρότες, οι εργάτες, οι
βιοτέχνες και οι έμποροι ήταν οι πληβείοι. Υπήρχε μόνιμα αντίθεση
μεταξύ πατρικίων και πληβείων. Οι τεχνίτες και οι έμποροι ήταν
οργανωμένοι σε συντεχνίες.
Όμως, αντίθετα με τους Έλληνες, στη πρώιμη ρωμαϊκή κοινωνία δεν
ήξεραν το χρήμα. Ήταν μια ανταλλακτική κοινωνία, σου δίνω σιτάρι–
μου δίνεις ξύλα, σου δίνω αλάτι–μου δίνεις πήλινο βάζο. Σύντομα αυτό
αποδείχθηκε αναποτελεσματικό και οι αξίες εκφραζόταν με το κεφάλι του
ζώου (pecus), που ήταν ίσο με δέκα πρόβατα. Το pecus έγινε η πρώτη
ρωμαϊκή νομισματική μονάδα, από την οποία προήλθε η λατινική λέξη
για το νόμισμα – pecunia. Προήλθε έτσι ένα πρωτόγονο νομισματικό
σύστημα βασισμένο στο όγκο χαλκού βάρους μιας ρωμαϊκής λίβρας
(327 γραμμάρια).
Ο βασιλιάς Σέρβιος Τούλιος ήταν ο πρώτος που σφράγισε αυτά τα
κομμάτια του χαλκού. Μέχρι τότε ήταν απλό μέταλλο με το σχήμα βοδιού
ή προβάτου. Τα πρώτα πραγματικά νομίσματα από πολύτιμα μέταλλα
κόπηκαν το 269 π.Χ. και από τότε οι Ρωμαίοι συναλλάσσονταν με τις
οικονομικά ισχυρές πόλεις της Ιταλίας και της Ελλάδας.
Η επίδραση των Ετρούσκων στους Ρωμαίους ήταν σημαντική,
σχεδόν όση και των Ελλήνων. Η ανέγερση ναών και μεγάλων
κατασκευών, η χάραξη δρόμων, η τειχοποιία και η δημόσια διοίκηση,
ήταν παρακαταθήκη των Ετρούσκων. Επίσης από τους Ετρούσκους οι
Ρωμαίοι έμαθαν αυτά για τα οποία θα φημίζονταν, την μηχανική, την

[127]
οδοποιία και την αρχιτεκτονική. Έμαθαν να χρησιμοποιούν την αψίδα
για να γεφυρώσουν αποστάσεις, πράγμα που οι Έλληνες δεν γνώριζαν.
Η πτώση της βασιλείας των Ετρούσκων φαίνεται ότι ήταν
αποτέλεσμα της ανάπτυξης και διάδοσης δημοκρατικών ιδεών και όχι
ενός απλού γεγονότος. Η επιβολή αναγκαστικής εργασίας έκανε τον
Ταρκύνιο τον Υπερήφανο αντιπαθή στο λαό. Είναι πιθανό, αυτή η
επανάσταση να ήταν αποτέλεσμα γενικότερης ανταρσίας από αρκετές
λατινικές πόλεις, κατά του ξένου βασιλιά. Ο βασιλιάς δεν σκοτώθηκε
και κατέφυγε στους Ετρούσκους, ελπίζοντας στη βοήθειά τους. Ένας
Ετρούσκος ευγενής, ονόματι Λαρς Πορσένα, κατέλαβε την Ρώμη για
λίγο, αλλά όταν έγινε μια απόπειρα δολοφονίας του, υποχρεώθηκε να
την εγκαταλείψει. Η Ρώμη για λίγο έζησε υπό τη σκιά του φόβου μιας
επέμβασης των Ετρούσκων. Όμως οι μέρες της κυριαρχίας των
Ετρούσκων είχαν τελειώσει πια.
Η Ρώμη είχε κερδίσει την ανεξαρτησία της.

18.02. Η περίοδος της Δημοκρατίας

Η περίοδος από την πτώση της βασιλείας το 509, ως την ανακήρυξη

του Οκταβιανού Αυγούστου ως αυτοκράτορα το 27 π.Χ. ονομάζεται
Περίοδος Δημοκρατίας, αν και το καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε δεν
ήταν δημοκρατία ούτε με τη σημερινή της έννοια, ούτε με την έννοια που
έδιναν στη λέξη αυτή οι Έλληνες. Ονομάστηκε έτσι από τις λατινικές
λέξεις res publica που σημαίνουν δημόσιο πράγμα, αλλά διεθνώς
καθιερώθηκε ως συνώνυμη της Δημοκρατίας (αγγλικά republic, γαλλικά
république κλπ.). Ουσιαστικά, το καθεστώς που επιβλήθηκε ήταν το
αριστοκρατικό, το κράτος(των πατρικίων), οι οποίοι και είχαν
πραγματοποιήσει την εξέγερση κατά του βασιλιά.
Στη θέση του βασιλιά τοποθετήθηκαν δυο άρχοντες, οι ύπατοι, οι
οποίοι εκλέγονταν από τη Σύγκλητο για ένα έτος. Η εξουσία των υπάτων,
ήταν η ίδια με αυτή του βασιλιά, αλλά κανείς από τους δυο δεν
μπορούσε να πάρει μονομερώς αποφάσεις. Ο ένας μπορούσε να
ακυρώσει πράξεις ή αποφάσεις του άλλου προβάλλοντας το δικαίωμα
της αρνησικυρίας (veto). Όλα τα κρατικά αξιώματα θεσπίστηκαν με την
ίδια λογική, της δυαρχίας. Οι ύπατοι και οι αξιωματούχοι προέρχονταν
από την τάξη των πατρικίων. Αυτό δυσαρεστούσε τους πληβείους, οι
οποίοι το 490 απείλησαν να ιδρύσουν καινούρια δική τους πόλη και να
μην υπηρετούν στο ρωμαϊκό στρατό. Σταδιακά απέκτησαν κάποια
[128]
δικαιώματα. Το σημαντικότερο ήταν ότι η συνέλευση των πληβείων θα
μπορούσε να ψηφίζει νόμους, που θα ήταν δεσμευτικοί για όλους.
Ως το 450 οι κανόνες του δικαίου ήταν άγραφοι. Τότε το σύνολο των
νόμων χαράχτηκε σε δώδεκα πίνακες, που αναρτήθηκαν σε δημόσιο
χώρο. Ο Κώδικας των Δώδεκα Πινάκων (Lex Duodecim Tabularum),
γνωστός ως Δωδεκάδελτος ίσχυσε καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξης
της Ρώμης, ήταν η βάση του Ρωμαϊκού Δικαίου και στη συνέχεια υπήρξε
ο θεμέλιος λίθος του Ευρωπαϊκού Δικαίου.
Η Ρώμη από τον 3ο π.Χ. αιώνα, άρχισε επεκτατικούς πολέμους
εναντίον των γειτόνων της. Το 295, νίκησε το γειτονικό λαό των Σαβίνων
και ως το 250 είχαν καταληφθεί οι ετρουσκικές πόλεις. Συνέχισε στη
νότια Ιταλία καταλαμβάνοντας τις ελληνικές αποικίες. Το 212 έπεσε και
η Σικελία με την κατάληψη των Συρακουσών, που σημαδεύτηκε από τη
δολοφονία του Έλληνα μαθηματικού Αρχιμήδη.
Η επεκτατική δραστηριότητα των Ρωμαίων δεν άφησε αδιάφορη την
άλλη μεγάλη δύναμη της Μεσογείου, την Καρχηδόνα, που προσπάθησε
να καταλάβει την Σικελία. Ξέσπασε ό Πρώτος Καρχηδονιακός Πόλεμος,
που είχε ως αποτέλεσμα την ήττα της Καρχηδόνας το 241, η οποία έχασε
τις Σικελία, Σαρδηνία και Κορσική.
Οι Καρχηδόνιοι υπό τον Αμίλκα Βάρκα, ετοιμάζονται για νέο πόλεμο.
Μετά το θάνατο του Αμίλκα, την ηγεσία του στρατού αναλαμβάνει ο γιος
του ο Αννίβας. Με ένα τεράστιο στράτευμα, ιππικό και ελέφαντες, το
218, ο Αννίβας εισβάλει στην Ιταλία. Ήταν ο Δεύτερος Καρχηδονιακός
Πόλεμος. Μετά από δυο ήττες, η Ρώμη πανικόβλητη ετοιμάζει νέα
στρατιά. Η μεγάλη μάχη γίνεται το 216 στις Κάνες και ο ρωμαϊκός
στρατός αποδεκατίζεται ( χάθηκαν εκεί 50.000 Ρωμαίοι στρατιώτες).
Το 211, αν και έφθασε προ των πυλών της Ρώμης, αποδυναμωμένος
και με εξαντλημένο το στρατό του, ο Αννίβας εγκατέλειψε την Ιταλία και
επέστρεψε πίσω. Οι Ρωμαίοι έστειλαν στρατό στην Αφρική υπό τον
Σκιπίωνα τον Αφρικανό, που το 202 νίκησε τους Καρχηδόνιους στη
Ζάμα και τους υποχρέωσε να συνάψουν ειρήνη με τη Ρώμη.
Η Καρχηδόνα θεωρείται τώρα μόνιμη απειλή. Το 149 ρωμαϊκή
στρατιά υπό τον Σκιπίωνα Αιμιλιανό, αποβιβάζεται στην Αφρική και
αρχίζει ο Τρίτος Καρχηδονιακός Πόλεμος. Η Καρχηδόνα ηττάται το 146,
ισοπεδώνεται και γίνεται ρωμαϊκή επαρχία.
Η Ρώμη συνέχισε την επεκτατική της πολιτική. Το 168, ο βασιλιάς
της Μακεδονίας Περσεύς, ηττήθηκε στη μάχη της Πύδνας και η
Μακεδονία έγινε ακόμα μια ρωμαϊκή επαρχία. Το 146, ο ύπατος Λεύκιος
[129]
Μόμμιος, ισοπεδώνει την Κόρινθο και προσαρτά τη νότια Ελλάδα στη
Ρώμη καταλύοντας και τις τελευταίες ανεξάρτητες ελληνικές πόλεις.
Η πόλη της Ρώμης άλλαζε και συνεχώς χτίζονταν μεγαλοπρεπή
κτίρια και ναοί. Η κατάληψη της Ελλάδας έφερε τη Ρώμη κοντά στον
πολιτισμό της και άρχισε να αναπτύσσεται και σ’ αυτήν η ποίηση, να
καλλιεργούνται οι καλές τέχνες και τα γράμματα. Για να διευκολύνονται
οι μετακινήσεις των εμπόρων και του στρατού, ένα άριστο οδικό δίκτυο
απλώνεται από τη Ρώμη σε κάθε γωνιά της επικράτειας. Ήταν τόσο
καλή η ρωμαϊκή οδοποιία, που αρκετοί οδοί της υπάρχουν ακόμα και
σήμερα. Επίσης οι Ρωμαίοι έφτιαξαν πολλά υδραγωγεία, ορισμένα από
τα οποία ήταν αριστουργήματα αρχιτεκτονικής.
Το 100 π.Χ. η Ρώμη ήταν ένα τεράστιο κράτος, που κατείχε ολόκληρη
την Ιταλική και την Ιβηρική χερσόνησο, τη Γαλλία, τα Βαλκάνια, τη Μικρά
Ασία, και τμήμα της βόρειας Αφρικής.
Το 60, ο ραγδαία ανερχόμενος νέος και φιλόδοξος στρατηγός Ιούλιος
Καίσαρ, ο στρατηγός
Πομπήιος και ο πολιτικός
Κράσσος αποφάσισαν
αυθαίρετα να μοιράσουν
την εξουσία και
δημιούργησαν την
αποκαλούμενη Τριανδρία.
Ο Καίσαρας εκστράτευσε
κατά των Γαλατών, Ελβετών και Γερμανών από το 59 ως το 49 και
γρήγορα αναδείχθηκε ως στρατιωτική ιδιοφυία. Όλη η περιοχή ως τον
Ρήνο υποτάχθηκε και έγινε ρωμαϊκή επαρχία. Ο Κράσσος πολέμησε
τους Πάρθους, αλλά σκοτώθηκε στη μάχη. Ο Πομπήιος έμεινε στη Ρώμη
συμμάχησε με τους συντηρητικούς και νομοθετούσε κατά βούληση.
Όταν η Σύγκλητος διέταξε τον Καίσαρα να επιστρέψει στη Ρώμη, η
σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη. Ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος. Ο
Καίσαρας διαβαίνει τον Ρουβίκωνα και καταλαμβάνει τη Ρώμη. Η
μοιραία σύγκρουση γίνεται στα Φάρσαλα το 48, ο Πομπήιος ηττάται και
καταφεύγει στην Αίγυπτο, όπου δολοφονείται. Ο Καίσαρας μένει μόνος
του, ονομάζεται δικτάτορας για δέκα χρόνια και παίρνει και τους τίτλους
imperator (αρχηγός, στρατηγός) και pater patriae.
Όλη αυτή η συσσώρευση εξουσίας φόβισε τους δημοκρατικούς της
χώρας. Εξήντα από αυτούς, μεταξύ των οποίων και συγκλητικοί,

[130]
συνωμότησαν και στις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ., όταν ο Καίσαρ βάδιζε
προς την Σύγκλητο, δολοφονήθηκε.
Όμως η ελευθερία, στο όνομα της οποίας εκτελέστηκε ο Καίσαρ,
δεν ήρθε πια στη Ρώμη. Μετά από ένα νέο εμφύλιο πόλεμο,
εγκαθιδρύθηκε μοναρχικό καθεστώς από τον Γάιο Οκταβιανό. Το 27 ο
Οκταβιανός αποδέχεται τον τίτλο του Αυγούστου (Σεβαστός) και θα
γίνει γνωστός με αυτό το όνομα. Το 12 ονομάζεται Μέγας Ποντίφικας
(Αρχιερέας) και το 2 π.Χ. pater patriae και συγκεντρώνει έτσι όλες τις
εξουσίες. Ο επόμενος τίτλος: Καίσαρ Αύγουστος. Ήδη στις
ελληνόφωνες επαρχίες αποκαλείται Αυτοκράτωρ.
Η νέα εποχή της Ρώμης και του κόσμου ολόκληρου, είχε αρχίσει.

18.03. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία – Η ακμή της Ρώμης

Στα τέλη της περιόδου της Δημοκρατίας η Ρώμη ήταν η μεγαλύτερη

πόλη της Μεσογείου. Ο πληθυσμός της ξεπερνούσε το ένα εκατομμύριο
κατοίκους. Ήταν η έδρα μιας τεράστιας αυτοκρατορίας και το μεγαλείο
της αντανακλούσε την ισχύ και τον πλούτο της. Το αυτοκρατορικό
πολίτευμα, που αρχίζει ιστορικά από το 27 π.Χ., όταν ο Οκταβιανός
ονομάστηκε Αύγουστος και έγινε ο αναμφισβήτητος ηγεμόνας, κράτησε
πέντε αιώνες. Στην ακμή της η Αυτοκρατορία κατείχε εδάφη που
περιέκλειαν όλη τη Μεσόγειο και εισχωρούσε και στην ενδοχώρα της
Ευρώπης και της Ασίας.
Ο Οκταβιανός Αύγουστος ήταν χαρισματικός, εργατικός και από
τους πιο ικανούς ηγέτες της ιστορίας. Κέρδισε τη λαϊκή συμπάθεια
διοργανώνοντας αγώνες, χτίζοντας νέα κτίρια, ναούς και παίρνοντας
φιλολαϊκά μέτρα. Οι αγώνες στις αρένες (θηριομαχίες και μονομαχίες)
ήταν το αγαπημένο θέαμα του ρωμαϊκού λαού. Έκανε μεγάλα δημόσια
έργα, έφτιαξε νέα υδραγωγεία και επεξέτεινε το ήδη σπουδαίο ρωμαϊκό
οδικό δίκτυο.

[131]
 Η ειρήνη και η ευημερία έφεραν και πολιτιστική άνθηση. Ποιητές
όπως ο Βιργίλιος, ο Οράτιος, ο Οβίδιος, ο Τίβουλος, ο ιστορικός Τίτος
Λίβιος, δημιουργούσαν υπό την αιγίδα του αυτοκράτορα, η φιλοσοφία
ανθούσε και η Ρώμη γέμισε από δημόσια κτίρια, αγάλματα και άλλα
καλλιτεχνήματα.
Γενικώς το καθεστώς που θεμελίωσε και η Pax Romana (ρωμαϊκή
ειρήνη), κράτησε πάνω από τρεις αιώνες παρά την ανικανότητα
ορισμένων από τους επόμενους αυτοκράτορες. Όταν το 14 μ.Χ. πέθανε
ο Αύγουστος άφησε πίσω του ένα κράτος, με εδραιωμένη την πολιτική
και κοινωνική σταθερότητα και η ειρήνη που επέβαλε διατήρησε δυο
ολόκληρους αιώνες ευημερίας στον κόσμο.
Τον Αύγουστο διαδέχθηκε ο γιος της γυναίκας του Τιβέριος, που
αποδείχθηκε ανίκανος και
διεφθαρμένος. Διάδοχός του ήταν
ο Γάιος - που έμεινε γνωστός ως
Καλιγούλας - ένας αιμοδιψής
τύραννος. Δολοφονούσε
συγκλητικούς για να πάρει τις
περιουσίες τους, παραχωρούσε
επαρχίες σε φίλους του,
παντρεύτηκε την αδελφή του και
απαιτούσε να τον λατρεύουν ως Δία. Γρήγορα δολοφονήθηκε από τους
ίδιους τους σωματοφύλακές του.
Τον Καλιγούλα διαδέχθηκε ο χωλός και τραυλός θείος του Κλαύδιος
(41-54). Αποδείχθηκε συνετός ηγεμόνας, διευκόλυνε την είσοδο στη
Σύγκλητο μελών από τις επαρχίες και πρόσθεσε τη Βρετανία στη
Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Τον διαδέχθηκε ο 17χρονος Νέρων (54-68)
γιος της γυναίκας του Αγριππίνας. Ο Νέρων έδειξε γρήγορα σημάδια
παράνοιας. Δολοφόνησε τη μητέρα του, την γυναίκα του, τον δάσκαλό
του Σενέκα και δεκάδες συγκλητικών. Ξεκίνησε διωγμούς κατά των
πιστών της νέας θρησκείας, του χριστιανισμού. Η διαφθορά και τα κενά
κρατικά ταμεία οδήγησαν το στρατό σε στάση.

[132]
 Ακολούθησε μια σειρά αυτοκρατόρων: Γάλβας, Όθων, Βιτέλλιος,
Βεσπασιανός, ο γιος του Τίτος, Νέρβας και Τραϊανός. Κατά την
διάρκεια της βασιλείας του Τίτου μια τρομερή έκρηξη του Βεζούβιου
έθαψε κάτω από τη λάβα του, τρεις πόλεις με τους κατοίκους τους
(Πομπηία, Σταβία και Ηράκλεια).
Παρά τις συνεχείς δολοφονίες και εναλλαγές αυτοκρατόρων οι δυο
πρώτοι αιώνες ήταν για την αυτοκρατορία μια εποχή σταθερότητας,
ειρήνης και ευημερίας. Η Pax Romana ευνοεί το εμπόριο. Η λογοτεχνία
ακολουθεί τις τέχνες και την επιστήμη στην ανάπτυξη.
Την εποχή εκείνη έζησαν και έδρασαν ο φιλόσοφος Σενέκας, ο
σατυρικός Ιουβενάλης και ο φυσικός Γάιος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, που
πέθανε παρατηρώντας το φαινόμενο της έκρηξης του Βεζούβιου.
Τον Τραϊανό,
διαδέχθηκε ο
εξάδερφός του
Αδριανός (117-138),
παθιασμένος με τον
ελληνικό πολιτισμό.
Ίδρυσε το
Πανελλήνιον, ένα
σύνδεσμο με έδρα την Αθήνα που περιλάμβανε όλες τις ελληνικές
πόλεις. Ίδρυσε στη Θράκη την Αδριανούπολη και στη Ρώμη τη σχολή
Αθήναιον όπου διδασκόταν η ελληνική γλώσσα και τα γράμματα. Οι
Ρωμαίοι τον αποκαλούσαν περιφρονητικά Γραικύλο.
Το 138 στο θρόνο ανήλθε ο Αντωνίνος Πίος (138-161), η βασιλεία
του οποίου ήταν η πιο ειρηνική. Αντίθετα ο επόμενος αυτοκράτορας, ο
΄φιλόσοφος’ Μάρκος Αυρήλιος (161-180), πέρασε τον περισσότερο
χρόνο της βασιλείας του στους πολέμους. Κατά την διάρκεια της
βασιλείας του, η Ρώμη έφθασε στο απόγειο της έκτασής της.
Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν ένα μίγμα εθνικών ομάδων, Ιταλών,
Αιγυπτίων Κελτών, Εβραίων και Ελλήνων που μιλούσαν πολλές
γλώσσες. Όλοι αυτοί μπορούσαν να γίνουν Ρωμαίοι πολίτες. Έτσι ο
όρος Ρωμαίος, δεν ήταν περιγραφή εθνότητας αλλά πολιτική
[133]
κατάσταση. Οι Ρωμαίοι απαιτούσαν, οι ‘βαρβαρικοί λαοί’ στους
οποίους θα χορηγούσαν υπηκοότητα να μάθουν λατινικά. Εξαιρούσαν
τους Έλληνες, που αν και δεν μιλούσαν λατινικά, τους θεωρούσαν εξ
ίσου πολιτισμένους.
Τον Μάρκο Αυρήλιο διαδέχθηκε ο γιος του Κόμοδος (180-192), ένας
κακός ηγεμόνας. Ντυμένος μονομάχος έμπαινε στη αρένα και
αγωνιζόταν. Τελικά ένας μονομάχος τον στραγγάλισε.
Ακολούθησε μια μακρά σειρά αυτοκρατόρων. Η φρουρά των
πραιτοριανών, πραγματοποιούσε δημοπρασία και ανακήρυσσε
αυτοκράτορα όποιον έδινε τα περισσότερα. Σε λιγότερο από ένα αιώνα
(192-284) ο στρατός ανέδειξε περίπου 35 αυτοκράτορες και άλλους 20
διεκδικητές. Από όλους αυτούς μόνο ένας πέθανε από φυσικό θάνατο.
Εκείνη την εποχή το επάγγελμα του αυτοκράτορα ήταν άκρως
επικίνδυνο και ανθυγιεινό.
Όλα αυτά είχαν συνέπεια τη χαλάρωση της κεντρικής εξουσίας και τη
δημιουργία άναρχης κατάστασης ακόμα και στην ίδια τη Ρώμη. Η
ληστεία και η πειρατεία έκαναν την εμφάνισή τους. Η διακίνηση των
προϊόντων μειώθηκε και έπεσε το βιοτικό επίπεδο των πολιτών. Οι
αυτοκράτορες δεν είχαν πια χρήματα να πληρώσουν το στρατό που τους
στήριζε. Οι επιδρομές των βαρβαρικών φύλων εντάθηκαν εκείνη την
περίοδο. Εμφανίσθηκαν νέα γερμανικά φύλα, οι Γότθοι οι οποίοι
έφθασαν ως το Αιγαίο και οι Φράγκοι που έφτασαν ως τη Μεσόγειο.
Κατά τα τέλη του 3ου αιώνα, οι αποστασίες στο στρατό, οι εξεγέρσεις,
οι εξωτερικές επιδρομές και η πτώση της οικονομίας, έφεραν την
αυτοκρατορία στο χείλος της κατάρρευσης. Ήταν φανερό ότι χωρίς ένα
στιβαρό ηγέτη, το τεράστιο κράτος θα διαλυόταν. Ο Διοκλητιανός (284-
305) ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος. Θεσμοθέτησε μεταρρυθμίσεις που
εδραίωσαν την σταθερότητα και έφεραν ξανά ευημερία και ηρεμία μετά
από 50 χρόνια αναστάτωσης. Αντιλήφθηκε ότι η διοίκηση του τεράστιου
αυτού κράτους δεν μπορούσε να αντιμετωπισθεί από ένα μόνο
πρόσωπο αλλά, με την κατανομή της εξουσίας. Εφάρμοσε το σύστημα
της Τετραρχίας, με δυο Αυγούστους, που θα έπαιρναν τις αποφάσεις

[134]
και δυο Καίσαρες που θα τις εφάρμοζαν. Η αυτοκρατορία χωρίστηκε
σε τέσσερα τμήματα:
- Θράκη, Μικρά Ασία, Συρία, Αίγυπτος, με έδρα τη Νικομήδεια,
διοικητής ο Αύγουστος Διοκλητιανός.
- Βαλκάνια, με έδρα το Σίρμιο, διοικητής ο Καίσαρας Γαλέριος.
- Ιταλία, Ιλλυρία, Αφρική, με έδρα το Μεδιόλανο (Μιλάνο), διοικητής
ο Αύγουστος Μαξιμιανός.
- Γαλλία, Ισπανία και Βρετανία, με έδρα την το Τρεβόριο (σημερινή
Τριέρ), διοικητής ο Καίσαρας Κωνστάντιος ο Χλωρός.
Το σύστημα της αποκεντρωμένης εξουσίας είχε επιτυχία. Ο
Διοκλητιανός ήταν ικανός ηγέτης και οι υπόλοιποι τρεις κατάφεραν να
απωθήσουν τους Σαρμάτες, τους Γότθους, τους
Αλαμανούς και τους Πέρσες και να καταστείλουν
εξεγέρσεις στη Βρετανία και την Αφρική. Επήλθε
ξανά η ειρήνη, το εμπόριο αναπτύχθηκε και πάλι
και τα ταμεία του κράτους γέμισαν.
Η Τετραρχία

Οι χριστιανοί επωφελήθηκαν από την

κοινωνική ηρεμία και κατάφεραν να διεισδύσουν
σε όλα τα στρώματα της αυτοκρατορίας. Ο
Διοκλητιανός δεν ανέχθηκε θρησκείες, που
πίστευε ότι επιδρούσαν καταστροφικά στους λαούς της αυτοκρατορίας.
Το 303, άρχισε απηνής διωγμός των χριστιανών. Πολλοί πιστοί
εξοντώθηκαν τότε, όμως η νέα θρησκεία είχε ριζώσει για τα καλά στο
λαό, στις τάξεις του στρατού ακόμα και στις εισοδηματικά ανώτερες
τάξεις
Οι δυο συναυτοκράτορες παραιτήθηκαν το 305 και οι Γαλέριος και
Κωνστάντιος έγιναν Αύγουστοι. Επακολούθησαν διαμάχες μεταξύ των
φιλόδοξων στρατηγών για την κατανομή των αξιωμάτων. Ο
Κωνσταντίνος γιος του Κωνστάντιου του Χλωρού και της (χριστιανής)
Ελένης, συγκρούστηκε με τους διεκδικητές Αυγούστους και Καίσαρες
και τελικά το 311, τους νίκησε όλους και έμεινε μονοκράτορας.
[135]
 Ο Κωνσταντίνος ο Α’, ο αποκληθείς Μέγας, έμεινε στην Ιστορία ως
ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας. Έθεσε τις βάσεις για την
αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους.
Έθεσε επίσης τα θεμέλια για τη επιβίωση της Ανατολικής Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας που έγινε μεταγενέστερα γνωστή ως Βυζαντινή.
Το 324 ο Κωνσταντίνος αποφάσισε τη μεταφορά της πρωτεύουσας
στο Βυζάντιο, παλιά αποικία των Μεγαρέων στην ευρωπαϊκή ακτή του
Βοσπόρου. Στις 8 Νοεμβρίου έγινε η τελετή θεμελίωσης της πόλης και
άρχισαν να χτίζονται τα τείχη και τα δημόσια κτίρια. Η πόλη
ονομάστηκε Κωνσταντινούπολη, αλλά χρησιμοποιήθηκε και ο όρος
Νέα Ρώμη. Η νέα πρωτεύουσα εγκαινιάστηκε το 330, στα 25 χρόνια
βασιλείας του Κωνσταντίνου και η πόλη αυτή
έμελλε να είναι επί χίλια εκατό χρόνια, η
πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας (Βυζαντίου) και προπύργιο του
Χριστιανισμού στην Ανατολική Μεσόγειο. Στη
νέα πόλη μεταφέρθηκε η Σύγκλητος και στους
πολίτες της άρχισε (όπως και στη Ρώμη) η
δωρεάν διανομή σιταριού.
Αυτό για το οποίο ο Κωνσταντίνος έμεινε
στην ιστορία, ήταν η οξυδέρκειά του να
αντιληφθεί ότι, ο Χριστιανισμός ήταν η
ραγδαίως ανερχόμενη θρησκευτική δύναμη, που η επικράτησή της
ήταν αναπόφευκτη. Αν και οι χριστιανοί αποτελούσαν μόλις το δέκα
της εκατό του πληθυσμού της αυτοκρατορίας, ήταν το δυναμικό της
τμήμα που αργά ή γρήγορα η νέα θρησκεία θα επικρατούσε. Η
συμβολή του αυτοκράτορα στη καθιέρωση και στερέωση της
χριστιανικής θρησκείας ήταν καθοριστική και δικαιολογημένα η
Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο.
Μετά τον Κωνσταντίνο όλα άλλαξαν στο κόσμο. Η Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία, όπως την ήξερε ως τότε ο κόσμος, συνέχισε να υπάρχει,
αλλά όχι πια για πολύ. Είχε ήδη χωριστεί σε δυο κομμάτια. Το παλιό,
το Δυτικό άντεξε λίγο παραπάνω από ένα αιώνα, αλλά το νέο το
[136]
Ανατολικό, σταδιακά μεταλλάχθηκε σε μια νέα μεγάλη αυτοκρατορία, τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία που έζησε ακόμα έντεκα αιώνες.

18.04. Η Κωνσταντινούπολη και ο Χριστιανισμός

Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου 330, ήταν καίρια

για την επιβολή και εξέλιξη του χριστιανισμού, αλλά και γενικότερα του
μεσαιωνικού κόσμου. Η επιλογή της νέας πρωτεύουσας έγινε:
1. Λόγω της καίριας στρατηγικής θέσης της στη συμβολή της Ασίας με
την Ευρώπη.
2. Ήταν κοντύτερα στο Δούναβη, όριο των επιθέσεων των βαρβαρικών
φυλών, και κοντά στις επαρχίες, που ζούσαν υπό την περσική απειλή
3. Οι ανατολικές επαρχίες ήταν πιο ισχυρές οικονομικά και είχαν πολύ
υψηλότερο πολιτιστικό επίπεδο,
4. Ο χριστιανισμός είχε αναπτυχθεί ταχύτερα στην Ανατολή και το
ποσοστό του χριστιανικού πληθυσμού στο σύνολο του λαού, ήταν πολύ
ψηλότερο απ’ ό,τι στη Δύση.
Ο Κωνσταντίνος συνειδητοποίησε την ανάγκη της λαϊκής ενότητας
στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό θέσπισε την ανεξιθρησκία,
προστάτευσε τις χριστιανικές κοινότητες και αξιοποίησε τους
χριστιανούς στο στρατό του. Θέσπισε την αργία της Κυριακής και
χρηματοδότησε την ανέγερση χριστιανικών ναών.
Όμως παράλληλα, διατήρησε και τον τίτλο του αρχιερέα της
ρωμαϊκής θρησκείας και χρηματοδοτούσε τις δαπάνες των εορτών και
των τελετών της. Τα έκανε αυτά, γιατί η πλειοψηφία του λαού ήταν ακόμα
οπαδοί της παλιάς θρησκείας και μέλημά του ήταν η ενότητα του λαού.
Η αποδοχή του χριστιανισμού από τον Κωνσταντίνο έγινε σταδιακά, και
μόνο κατά το τέλος της ζωής (λέγεται ότι) βαφτίστηκε χριστιανός.
Ο Κωνσταντίνος θέλησε να αποκαταστήσει και την ενότητα της
Εκκλησίας, η οποία είχε διαταραχθεί από αιρέσεις. Συνεκάλεσε την
Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο, στη Νίκαια υπό την προεδρία του. Στην
Οικουμενική Σύνοδο μετείχαν περίπου 300 επίσκοποι από όλη την
αυτοκρατορία. Η Σύνοδος καταδίκασε την αίρεση του Αρείου, συνέταξε
τα εφτά πρώτα άρθρα του Συμβόλου της Πίστεως και όρισε την ημέρα
εορτασμού της Ανάστασης του Ιησού.
Ο Χριστιανισμός είχε πια εδραιωθεί και οι οπαδοί του υπήρχαν σε
όλες τις βαθμίδες του κρατικού μηχανισμού. Το μεγαλύτερο μέρος της

[137]
μορφωμένης ελίτ της αυτοκρατορίας ανήκε στη νέα θρησκεία. Θεολόγοι
όπως ο Πάνταινος, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και Ωριγένης, συμφιλίωσαν
τον χριστιανισμό με την ελληνική φιλοσοφία, αλλά δεν απετράπησαν οι
έντονες θεολογικές αντιπαραθέσεις.
Η οργάνωση των επισκοπών ήταν αντίστοιχη με τη διοικητική
διαίρεση του ρωμαϊκού κράτους. Τιμής ένεκεν, ο επίσκοπος της Ρώμης
(τόπου μαρτυρίου του Πέτρου και του Παύλου), είχε την πρωτοκαθεδρία
και ήταν ισότιμος με τους ομόλογούς του της Αλεξάνδρειας και της
Αντιόχειας (αργότερα της Κωνσταντινούπολης και των Ιεροσολύμων).
Μετά τον Κωνσταντίνο, οι αυτοκράτορες δεν ήταν πλέον ‘θεοί’ αλλά
‘ελέω Θεού ηγεμόνες’. Αυτό τους έδινε το δικαίωμα να παρεμβαίνουν
στα εσωτερικά της Εκκλησία και σε θεολογικά και δογματικά ζητήματα.
Οι γιοι του Κωνσταντίνου, Κωνστάντιος Β’, Κωνσταντίνος Β’ και
Κώνστας (αλλά και οι επόμενοι αυτοκράτορες)
συνέχισαν την πολιτική του, επέβαλαν τις
επιθυμίες τους στις συνόδους και είχαν την
τελευταία άποψη και σε θεολογικά
προβλήματα. Αντίθετα όμως με τον πατέρα
τους, δεν ακολούθησαν την πολιτική ανοχής
απέναντι στους οπαδούς της παλιάς
θρησκείας, τους ‘ειδωλολάτρες’ όπως
αποκαλούνταν.
Τον Κωνστάντιο διαδέχεται ο Ιουλιανός
(361-363), ο οποίος επιχείρησε να αναβιώσει
το Δωδεκάθεο. Διέταξε την επαναλειτουργία των αρχαίων ναών,
αντικατέστησε τους χριστιανούς δημόσιους λειτουργούς με εθνικούς και
απαγόρευσε τη διδασκαλία της νέας θρησκείας στα σχολεία. Όμως, σε
μια εκστρατεία κατά των Περσών, σκοτώθηκε σε ηλικία 32 ετών και
αφού είχε βασιλεύσει δυο χρόνια. Οι Χριστιανοί απέδωσαν το θάνατό
του σε θεία επέμβαση. Η Εκκλησία, εξ αιτίας της μάταιης προσπάθειάς
του να επαναφέρει την παλιά θρησκεία, του απέδωσε το προσωνύμιο ο
Αποστάτης.
Ως διάδοχο του Ιουλιανού ο στρατός εξέλεξε τον Ιοβιανό, ένθερμο
χριστιανό, ο οποίος πέθανε σύντομα και ο στρατός και πάλι εξέλεξε τον
Βαλεντιανό Α’. Ο Βαλεντιανός έδιωξε τους Αλαμανούς από τη Γαλατία
και εδραίωσε τη ρωμαϊκή κυριαρχία στη Βρετανία. Το 375, πέθανε και
τον διαδέχθηκαν ο γιος του Γρατιανός.

[138]
 Με πρόσκληση του Γρατιανού, αναγορεύτηκε αυτοκράτορας για το
ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, ο Θεοδόσιος Α’ (379-395), ο
οποίος αποκλήθηκε και Μέγας από τους χριστιανούς. Αναδιοργάνωσε
τον στρατό, αντιμετώπισε τους Γότθους και ήρθε σε συμφωνία μαζί
τους. Τους επέτρεψε να εγκατασταθούν στις περιοχές μεταξύ του
Δούναβη και του Αίμου, με αντάλλαγμα τη διαφύλαξη των βόρειων
συνόρων. Το 394, ο Θεοδόσιος, έμεινε μόνος στο θρόνο και των δυο
τμημάτων της αυτοκρατορίας.
Ο φανατικός χριστιανός Θεοδόσιος επιδίωξε από την αρχή την
εδραίωση του Χριστιανισμού. Το 380, με διάταγμά του αναγνώρισε τη
νέα θρησκεία ως την επίσημη θρησκεία του κράτους και έθεσε εκτός
νόμου την παλιά θρησκεία. Το 391 επέτρεψε την καταστροφή της
Βιβλιοθήκης και το κλείσιμο του Σεράπειου (ναός του Ήλιου και του
Δία) στην Αλεξάνδρεια. Επίσης απαγόρευσε επί ποινή θανάτου, τις
θυσίες και δήμευσε όλα τα πολύτιμα αντικείμενα που βρίσκονταν στους
τόπους λατρείας των εθνικών. Το 395, κατάργησε τους Ολυμπιακούς
αγώνες.
Διέταξε το σβήσιμο της ‘αιώνιας φλόγας’ στο ναό της Βέστα (Εστίας) στη
Ρώμη. Κατάργησε επίσης τις αρματοδρομίες, το θέατρο, και τη μουσική,
βάζοντας τις βάσεις για το Μεσαίωνα που θα ακολουθούσε.
Η μεροληπτική πολιτική του Θεοδόσιου προκάλεσε αναταραχές και
συγκρούσεις μεταξύ χριστιανών και ‘εθνικών’, που ήταν ακόμα
σημαντικό τμήμα των πολιτών, στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας.
Αριστουργήματα τέχνης, έργα Ελλήνων και Ρωμαίων ποιητών και
φιλοσόφων, βιβλιοθήκες, περικαλλείς ναοί και ιερά του δωδεκαθέου
λεηλατήθηκαν και καταστράφηκαν. Υπήρξαν διωγμοί, καταστροφές
ιερών και ναών των εθνικών, ακόμα και δολοφονίες. Ένα από τα
θύματα αυτής της κατάστασης που είχε δημιουργηθεί, είναι η
μαθηματικός και φιλόσοφος Υπατία η Αλεξανδρινή, η οποία το 415
δολοφονήθηκε άγρια από φανατικούς χριστιανούς.
Η εποχή της δολοφονίας της Υπατίας, συμπίπτει με το τέλος του
αρχαίου ειδωλολατρικού κόσμου, την έναρξη του Μεσαίωνα και το τέλος
της προόδου των επιστημών για χίλια περίπου χρόνια.
[139]
 Το 381, ο Θεοδόσιος, συγκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη τη
Δεύτερη Οικουμενική Σύνοδο, η οποία καταδίκασε ξανά τον Αρειανισμό
και συμπλήρωσε τα υπόλοιπα άρθρα του Συμβόλου της Πίστεως.
Πέθανε στο Μιλάνο το 395 και μοίρασε την αυτοκρατορία στους δυο
ανήλικους γιους του, τον Αρκάδιο που πήρε τη Ανατολή και τον
δεκάχρονο Ονώριο, που πήρε τη Δύση. Η τελευταία και οριστική
διάσπαση της αυτοκρατορίας, είναι και η έναρξη της υπερχιλιετούς
ιστορίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

18.05. Η Παρακμή και η Πτώση

Στη Δύση, η αυτοκρατορική αυλή του Ονώριου, εγκαθίσταται από το
402, στη Ραβέννα. Όμως αμέσως μετά το θάνατο του Θεοδοσίου, τα
διάφορα γερμανικά φύλα των Οστρογότθων, Βησιγότθων και Βανδάλων
εισβάλλουν και εγκαθίστανται στη
βόρεια Ιταλία.
Η Υπατία η Αλεξανδρινή

Οι Βησιγότθοι γίνονται όλο και πιο

ισχυροί. Στην Ιταλία δημιουργείται
κλίμα αναρχίας. Το 409, οι
Βησιγότθοι κατέλαβαν για ένα χρόνο
τη Ρώμη. Ήταν η πρώτη φορά μετά από οκτώ αιώνες, που η Αιώνια
Πόλη έπεφτε σε βαρβαρικά χέρια.
Στο Ανατολικό τμήμα, η Κωνσταντινούπολη παρέμεινε ισχυρή. Η
χριστιανική ορθοδοξία είχε επιβληθεί ακόμα και με τη βία και ο
αυτοκράτορας ήταν ο επικεφαλής της Εκκλησίας και ο υπερασπιστής
της Πίστης. Στη Δύση αντίθετα, οι ηγεμόνες ήταν ανεκτικότεροι απέναντι
στους ‘εθνικούς’ και η Εκκλησία ήταν ανεξάρτητη από την κοσμική
εξουσία, η δε ισχύς και τα προνόμιά της αυξάνονταν συνεχώς. Ήδη οι
δυο Εκκλησίες είχαν δημιουργήσει χωριστές συνόδους. Τα σημάδια του
μελλοντικού σχίσματος ήταν ορατά.
Στη Δύση, την εποχή εκείνη έζησαν σημαντικοί κληρικοί, που άφησαν
τη σφραγίδα τους στην ιστορία του Χριστιανισμού. Τον 5ο αιώνα, ο
Άγιος Ιερώνυμος μετέφρασε την Αγία Γραφή στα λατινικά. Αυτή η
μετάφραση ονομάστηκε Vulgata (για τον απλό λαό) και βοήθησε πολύ

[140]
στην ισχυροποίηση του χριστιανισμού στη Δύση. Μέχρι τότε η Αγία
Γραφή που χρησιμοποιούσαν σε όλο τον κόσμο οι χριστιανοί, ήταν η
ελληνική μετάφραση των εβδομήκοντα.
Άλλες ηγετικές μορφές του χριστιανισμού ήταν ο Άγιος Αυγουστίνος,
ο Πάπας Λέων Α’ αποκαλούμενος και Μέγας (είναι αυτός που έπεισε τον
Αττίλα να μην εισβάλει στη Ρώμη το 452), ο Πατριάρχης Γρηγόριος
αποκαλούμενος Θεολόγος, ο Πατριάρχης Ιωάννης ο Χρυσόστομος, οι
αδελφοί Μεθόδιος και Κύριλλος και πολλοί άλλοι.
Το Ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας ήταν και παρέμεινε ισχυρό.
Οι αυτοκράτορες μπόρεσαν να αμυνθούν κατά των εισβολέων από το
βορρά και να τους στρέψουν δυτικότερα, προς το αδύνατο τμήμα της
αυτοκρατορίας.
Στη Δύση οι βαρβαρικές επιδρομές συνεχίστηκαν αδιάλειπτα και
σχηματίστηκαν στην Ιταλία αρκετά βασίλεια. Οι Λατίνοι έλεγαν ότι ‘η
Ιταλία γερμανοκρατείται’. Το σταμάτημα των επικοινωνιών, η οικονομική
δυσπραγία, η μείωση του εμπορίου και η αποδιοργάνωση της κρατικής
μηχανής, απέκοψαν του λαούς της αυτοκρατορίας από τον κορμό της
και επέτρεψαν στα γερμανικά φύλα να καλύψουν το κενό. Η παντελής
έλλειψη δημόσιας ασφάλειας, επέτρεψε σε μεγάλους γαιοκτήμονες να
συνεργάζονται με ξένους εισβολείς για να διασώσουν τα κεκτημένα.
Υπήρχε απροθυμία στρατολόγησης Ιταλών και οι αυτοκράτορες
κάλυπταν τα κενά στρατολογώντας βαρβάρους.
Τον Ονώριο, αντικατέστησε ο Βαλεντιανός Γ’ (423-455), ο οποίος
δεν μπορούσε να κάνει τίποτα πια, για να σώσει την αυτοκρατορία.
Από το 455 ως το 476, πέρασαν από το θρόνο οκτώ άγνωστοι
σφετεριστές και αδιάφοροι αυτοκράτορες. Τελευταίος αυτοκράτορας
ήταν ο Ρωμύλος Αυγουστύλος (475-476). Ήταν φαίνεται μοιραίο για
την ιστορική αυτή πόλη να αρχίσει - και να τελειώσει - την ιστορία της
με ένα Ρωμύλο και για τη μεγάλη ρωμαϊκή αυτοκρατορία να αρχίσει με
ένα Αύγουστο και να τελειώσει με ένα Αυγουστύλο!
Στις 4 Σεπτεμβρίου του 476, ο στρατός στασίασε και ανακήρυξε
αυτοκράτορα ένα στρατηγό που ανήκε στο γερμανικό φύλο των Σκίρων,
τον Οδόακρο. Ο Οδόακρος εκθρόνισε τον Ρωμύλο Αυγουστύλο, του
[141]
παραχώρησε μια γενναία σύνταξη και έστειλε τα αυτοκρατορικά
εμβλήματα στην Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας της Ανατολής
Ζήνων, αναγνώρισε τον Οδόακρο ως Δούκα της Ιταλίας και πατρίκιο. Ο
Οδόακρος ως ηγεμόνας και ουσιαστικά βασιλιάς της Ιταλίας, επέδειξε
διοικητικές ικανότητες και διαλλακτικότητα. Ο ίδιος ήταν αρειανός, αλλά
δεν αναμίχθηκε στα θέματα της εκκλησίας.
Οι Οστρογότθοι υπό τον Θεοδώριχο εισέβαλαν το 488 στη Θράκη
και ο αυτοκράτορας της Ανατολής Ζήνων για να απαλλαγεί απ’ αυτούς
τους παραχώρησε την Ιταλία (που δεν ήταν υπό τον έλεγχό του) και
ονόμασε πατρίκιο τον Θεοδώριχο. Μέχρι το 490, οι Οστρογότθοι είχαν
καταλάβει όλη σχεδόν την Ιταλική Χερσόνησο και ο Οδόακρος
κλείστηκε στη Ραβέννα. Το 493, παραδόθηκε στον Θεοδώριχο και
εκτελέστηκε.
Έτσι, η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, πέρασε στα χέρια Γερμανών
ηγεμόνων. Αλλά όταν ‘έπεσε’ η Δυτική Αυτοκρατορία, λίγοι σχολιαστές
εκείνης της εποχής αντιλήφθηκαν την πραγματικότητα. Σαράντα χρόνια
αργότερα, ένας βυζαντινός ιστορικός έγραψε, ότι η αυτοκρατορία που
ίδρυσε ο Αύγουστος, τελείωσε το 476. Η χρονιά αυτή σηματοδοτεί το
θάνατο μιας πολιτικής οντότητας – της Δυτικής Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας – αλλά ο διοικητικός μηχανισμός, τα νομίσματα, η
φορολογία συνεχίστηκαν όπως πριν. Η απουσία του Ρωμύλου, πέρασε
απαρατήρητη από το λαό.
Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία έπεσε, αλλά όσα πρόσφερε στην
ανθρωπότητα είναι ακόμα και σήμερα εμφανή. Υιοθέτησε από τους
Έλληνες τον πολιτισμό, την φιλοσοφία, την ποίηση, την αστρονομία, τα
μαθηματικά και γενικά τις επιστήμες και τις τέχνες, τις ανάπτυξε και τις
κληροδότησε στις επόμενες γενιές. Ειδικότερα οι βασικές αρχές του
ρωμαϊκού δικαίου ισχύουν ακόμα και σήμερα στις νομοθεσίες πολλών
ευρωπαϊκών κρατών, η συμβολή της στην δημόσια διοίκηση και στην
οργάνωση του κρατικού μηχανισμού είναι σημαντική, οι οδοποιία, η
άρδευση και η κατασκευή υδραγωγείων ήταν πρότυπα για τους
μηχανικούς των επόμενων γενεών.

[142]
 Η κατάρρευση του Ρωμαϊκού κράτους το 476, δεν σημαίνει ότι ο
πολιτισμός της Ρώμης χάθηκε. Πρώτα οι Άραβες ανακαλύπτουν τις
ελληνικές και ρωμαϊκές τέχνες, την επιστήμη και φιλοσοφία και τα
μεταλαμπαδεύουν στην Ευρώπη. Τον 15 ο αιώνα, μετά το λήθαργο του
Μεσαίωνα, οι Ιταλοί και ευρύτερα οι Ευρωπαίοι, ανακαλύπτουν και
πάλι τον Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Οι γλύπτες ξαναγύρισαν στα
ελληνορωμαϊκά ρεαλιστικά πρότυπα, οι αρχιτέκτονες αντιγράφουν τις
ελληνικές κολώνες και τους ρωμαϊκούς θόλους, φυσιογνωμίες της
λογοτεχνίας όπως ο Σαίξπηρ επηρεάζονται από τις ελληνικές τραγωδίες
και τις ρωμαϊκές κωμωδίες. Οι πολιτικοί αναλυτές επιστρέφουν και
μελετούν τις συζητήσεις των Ρωμαίων για την ελευθερία και την
τυραννία και οι νομικοί προσαρμόζουν τους ρωμαϊκούς κώδικες στο
δίκαιο των χωρών τους.

Η αρχαία Ρώμη

[143]
 19. Ο Ιησούς και ο Χριστιανισμός
Για τη ζωή του Ιησού, που έμεινε ευρύτερα γνωστός ως Χριστός (στα
ελληνικά: «αυτός που έχει δεχθεί το χρίσμα»), οι πληροφορίες που
διαθέτουμε είναι ελάχιστες, με την εξαίρεση αυτών που μας δίνουν οι
Ευαγγελιστές και οι επιστολές του Απόστολου Παύλου στην Καινή
Διαθήκη. Αυτές είναι οι χριστιανικές πηγές. Ιστορικοί της εποχής, όπως
ο Εβραίος Φλάβιος Ιώσηπος, και οι Ρωμαίοι Σουητώνιος και Τάκιτος,
έγραψαν λίγα πράγματα για τη ζωή του, αλλά κι αυτά δεν θεωρούνται
επαρκή, ούτε και αξιόπιστα.
Ιδιαίτερα ο Ιώσηπος αναφέρεται στον Ιησού στο έργο του Ιουδαϊκή
Αρχαιολογία. Μνημονεύει τον «Ιάκωβο αδελφό του Ιησού του
λεγομένου Χριστού» και σε
άλλο σημείο αναφέρεται,
μάλλον επαινετικά στη δράση
και στα θαύματα (παράδοξα
έργα) του Ιησού, τον οποίο
αποκαλεί Μεσσία.
Ακόμα και η ημερομηνία
γέννησης του Ιησού δεν είναι
γνωστή ακριβώς. Έχει καθιερωθεί (από τον Λατίνο μοναχό Διονύσιο
τον Μικρό, τον 5ο αιώνα) ως έτος γέννησής του το έτος 0, που είναι και
αφετηρία χρονολόγησης - όλα τα γεγονότα αναφέρονται προ ή μετά
Χριστόν - αλλά σήμερα ξέρομε ότι ο Ηρώδης ο Μέγας (επί βασιλείας
του γεννήθηκε ο Ιησούς), πέθανε το 4 π.Χ. Ο Ρωμαίος επίτροπος
Πόντιος Πιλάτος διοίκησε από το 26-36 και ο Καϊάφας ήταν αρχιερέας
18-36. Με αυτά το δεδομένα μπορούμε να πούμε ότι το έτος γέννησης
του Ιησού ήταν πιθανότατα το 4 π.Χ. Η ημερομηνία γέννησής του η 25
Δεκεμβρίου, δεν έχει σχέση με τον Ιησού, αλλά μάλλον με τη λατρεία
θεών που προϋπήρχαν. Όπως για παράδειγμα, η γέννηση του Μίθρα
και συμπίπτει με το χειμερινό ηλιοστάσιο (Γέννηση) και η Ανάσταση
συμπίπτει με την εαρινή ισημερία.

[144]
 Από όλα τα παραπάνω κείμενα και μαρτυρίες, δεν προκύπτει
αμφισβήτηση της ιστορικότητας του προσώπου του Ιησού, όπως και
πολλών γεγονότων της ζωής του από την έναρξη των δημόσιων
εμφανίσεών του (βάπτισή του από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή), που
υπολογίζεται ότι έγιναν γύρω στο 28-29 μ.Χ. Όμως, από την εποχή της
γέννησής του ως τότε, δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία.
Τα τέσσερα επίσημα Ευαγγέλια είναι των Ματθαίου, Μάρκου,
Λουκά και Ιωάννη. Αν και μεταξύ τους παρουσιάζουν αντιφάσεις και σε
πολλά σημεία εμφανίζουν ιστορικές ανακρίβειες, είναι οι
αναγνωρισμένες πηγές της χριστιανικής Εκκλησίας για τη ζωή και τη
δράση του Ιησού. Κατά καιρούς έχουν εμφανισθεί και άλλα ευαγγέλια,
τα λεγόμενα «απόκρυφα» τα οποία δεν έχουν την επίσημη αναγνώριση
της Εκκλησίας.
Σύμφωνα με τα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, ένας άγγελος
επισκέφθηκε την Μαριάμ (Μαρία), και της είπε ότι θα φέρει στον κόσμο
ένα παιδί, χωρίς ανδρική μεσολάβηση, που θα ήταν ο γιος του Θεού.
Έτσι, περίπου το 4 π.Χ., στη Βηθλεέμ, ένα χωριό της Παλαιστίνης,
γεννήθηκε ο Ιησούς. Την εποχή εκείνη αυτοκράτορας της Ρώμης (και
σχεδόν του κόσμου) ήταν ο Αύγουστος. Ο Ιησούς μεγάλωσε στη
Ναζαρέτ, με τη μητέρα του και τον άντρα της τον Ιωσήφ που ήταν
μαραγκός. Για την παιδική του ηλικία δεν ξέρουμε τίποτε.
Όταν ήταν γύρω στα 30 βαφτίστηκε από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο
(γιατί άνοιξε το δρόμο για τον Ιησού), ο οποίος αναγνώρισε τον Ιησού
ως δάσκαλό του. Αμέσως μετά τη σύλληψη και εκτέλεση του Ιωάννη, ο
Ιησούς άρχισε να διδάσκει στις πόλεις και τα χωριά της Παλαιστίνης.
Συγκέντρωσε δώδεκα μαθητές, φτωχούς και αγράμματους, όπως και ο
ίδιος και έγινε δημοφιλής για τις ομιλίες, αλλά και για τα θαύματά του.
Τα μηνύματα του Ιησού είχαν μεγάλη επίδραση στο λαό κι αυτό
ανησύχησε τους θρησκευτικούς ηγέτες του Ισραήλ, που τον
κατηγόρησαν ότι δίδασκε τα Σάββατα και ότι υποκινούσε τους
Εβραίους σε εξέγερση κατά των Ρωμαίων. Βρήκαν ένα μαθητή του
πρόθυμο να τον καταδώσει, τον Ιούδα τον Ισκαριώτη. Όταν τον
συνέλαβαν, οι ηγέτες τον Εβραίων τον καταδίκασαν σε θάνατο. Αλλά
[145]
οι θανατικές καταδίκες έπρεπε να έχουν και την επικύρωση των
ρωμαϊκών αρχών. Ο Ρωμαίος κυβερνήτης της Ιουδαίας, Πόντιος
Πιλάτος, παρόλο που δεν είχε πεισθεί για την ενοχή του Ιησού, διέταξε
την σταύρωσή του. Ο τρόπος αυτός θανάτωσης ήταν ο συνήθης για
τους Ρωμαίους την εποχή εκείνη.
Ο Ιησούς πέθανε πάνω στο σταυρό και τάφηκε την επόμενη. Αλλά
σε τρεις μέρες το σώμα του εξαφανίστηκε. Η Μαρία η Μαγδαληνή
(μαθήτρια και ίσως σύντροφός του) και οι μαθητές του ανέφεραν ότι
εμφανίσθηκε ορισμένες φορές μπροστά τους. Μετά από σαράντα
ημέρες «αναλήφθηκε» στους ουρανούς. Η ιστορία της Ανάστασης
αποτελεί ένα από τους θεμελιώδεις λίθους της χριστιανικής πίστης.
Οι μαθητές του Ιησού και κάποιοι που πίστεψαν στις αρχές που
δίδαξε, όπως ο Παύλος και ο
Βαρνάβας, ανέλαβαν να
κηρύξουν τη διδασκαλία του
σε όλο τον κόσμο και
ονομάστηκαν Απόστολοι,
δηλαδή απεσταλμένοι.
Ο Ιησούς και οι μαθητές του

Από τα Ευαγγέλια δεν

προκύπτει ότι ο στόχος του Ιησού ήταν η ίδρυση νέας θρησκείας. Ήταν
πιστός Ιουδαίος και έλεγε: «…δεν ήρθα για να καταργήσω (το Νόμο),
αλλά για να συμπληρώσω».
Για πολλούς ιστορικούς, ο ιδρυτής της χριστιανικής θρησκείας δεν
είναι ο Ιησούς αλλά ο Παύλος, ο οποίος, ανέλαβε με πάθος να κηρύξει
τον λόγο του Ιησού στα πέρατα της οικουμένης.
Για καμιά προσωπικότητα της Ιστορίας δεν έχουν γραφεί τόσα
πολλά, όσα για τον Ιησού. Κανένα άλλο ιστορικό πρόσωπο δεν
προκάλεσε τόσες συζητήσεις, αμφισβητήσεις, ερμηνείες και
συγκρούσεις. Η Καινή Διαθήκη (μέρη της οποίας είναι και τα
Ευαγγέλια), έχει μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες και διαλέκτους του
κόσμου και είναι μακράν το πρώτο σε πωλήσεις βιβλίο, για αιώνες.
[146]
Πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και ερευνητές ασχολούνται αποκλειστικά
με την μελέτη των Γραφών και των διδασκαλιών του Ιησού και των
Αποστόλων. Χιλιάδες καλλιτέχνες απαθανατίζουν κάθε στιγμή της
ζωής και των πράξεων του Ιησού.
Εκατομμύρια άνθρωποι, όχι μόνο πιστεύουν και ασπάζονται τη
διδασκαλία του, αλλά και τον λατρεύουν με φανατισμό. Αυτός ο
φανατισμός έφθασε, πολλές φορές στη διάρκεια των 2000 ετών που
πέρασαν από τότε, σε αιματηρές συγκρούσεις, σφαγές
αντιφρονούντων και εγκλήματα.
Όμως η θρησκεία που γεννήθηκε από τη διδασκαλία του Ιησού
αποτέλεσε τη μεγαλύτερη ιδεολογική επανάσταση της Ιστορίας. Ο ίδιος
πολλές φορές είχε αρνηθεί να παίξει ρόλο πολιτικού ηγέτη.
Κηρύσσοντας τον νόμο της αγάπης, έλεγε ότι «το βασίλειό μου δεν
είναι του κόσμου τούτου».
Μετά το θάνατο του Ιησού, οι μαθητές του, βέβαιοι ότι ο Χριστός θα
ερχόταν γρήγορα ξανά, για να εγκαταστήσει την Βασιλεία των Ουρανών
επί της Γης, συμφώνησαν να διαδώσουν την διδασκαλία του και να
προσηλυτίσουν όσο περισσότερους πιστούς μπορούσαν.
Δεν είχαν προφανώς επίγνωση ότι μια νέα θρησκεία είχε γεννηθεί, η
εικόνα της διδασκαλίας του Ιησού που εμφάνιζαν οι Απόστολοι, ήταν
αυτή μιας ακόμα ιουδαϊκής αίρεσης. Ο εβραϊκός νόμος εξακολουθούσε
να τηρείται με ευλάβεια. Όταν όμως οι νέοι πιστοί πολλαπλασιάστηκαν,
οι ιερείς των Ιουδαίων ανήσυχοι συνέλαβαν τον Πέτρο και άλλους, που
αφού μαστιγώθηκαν αφέθηκαν ελεύθεροι.
Δεν συνέβη όμως το ίδιο με ένα νέο πιστό τον Στέφανο, ο οποίος
καταδικάσθηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε με λιθοβολισμό. Ήταν ο
πρώτος μάρτυρας της νέας θρησκείας, από τους χιλιάδες που έμελλε να
ακολουθήσουν. Μεταξύ εκείνων που λιθοβόλησαν τον (Πρωτομάρτυρα)
Στέφανο ήταν και ένας νεαρός Φαρισαίος, ο Σαούλ. Αυτός που αργότερα
με το όνομα Παύλος, επρόκειτο να αναλάβει το έργο της διάδοσης του
χριστιανισμού, πέραν των στενών ιουδαϊκών ορίων, στους ‘εθνικούς’
Έλληνες, Ρωμαίους και άλλους λαούς και να βάλει τα θεμέλια της
Εκκλησίας του Ιησού.
[147]
 Ο Παύλος είναι ίσως, η σημαντικότερη προσωπικότητα του
χριστιανικού κόσμου. Οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του
προέρχονται κυρίως από τις Πράξεις των Αποστόλων του ευαγγελιστή
Λουκά και από τις επιστολές, που ο ίδιος ο Παύλος απηύθυνε στις
διάφορες εκκλησίες. Και τα δυο αυτά κείμενα, αποτελούν μέρος της
Καινής Διαθήκης.
Γεννήθηκε στην Ταρσό της Κιλικίας, από γονείς ελληνίζοντες
Εβραίους. Το εβραϊκό του όνομα ήταν Σαούλ, αλλά το προσάρμοσε στα
ρωμαϊκά πρότυπα σε Παύλος. Άλλωστε, είχε και την ρωμαϊκή
υπηκοότητα. Νέος ο Παύλος πήγε στη Ιερουσαλήμ, σπούδασε
νομοδιδάσκαλος και έγινε ενθουσιώδης Φαρισαίος και διώκτης των
χριστιανών τους οποίους θεωρούσε αιρετικούς. Όταν μάλιστα έμαθε ότι
στη Δαμασκό υπήρχε ισχυρή χριστιανική
κοινότητα, ζήτησε να πάει ο ίδιος εκεί για να
την εξαρθρώσει. Στο δρόμο για τη Δαμασκό,
όπως αναφέρουν οι «Πράξεις των
Αποστόλων»:

Ο Απόστολος Παύλος από τον Γκρέκο

…ξαφνικά άστραψε φως από τον

ουρανό που τον ανάγκασε να πέσει στη
γη. Άκουσε μια φωνή που του έλεγε: «Σαούλ γιατί με
καταδιώκεις;» Ρώτησε: «Ποιος είσαι Κύριε;» και πήρε την
απάντηση: «Εγώ, ο Ιησούς που εσύ με διώκεις». Ο Παύλος
σηκώθηκε, άνοιξε τα μάτια του, αλλά δεν έβλεπε. Τον οδήγησαν
τυφλό στη Δαμασκό όπου μπόρεσε να δει μετά από τρεις μέρες’.
Κανείς δεν μπορεί να πει ποια φυσική ενέργεια υπάρχει πίσω από
αυτή τη διήγηση. Η κούραση από ένα μακρύ ταξίδι, ο εκτυφλωτικός και
καυτός ήλιος της ερήμου, ίσως οι τύψεις από τον άδικο φόνο του
Στεφάνου, επηρέασαν τον Παύλο, ο οποίος από διώκτης έγινε ο
ένθερμος κήρυκας του Χριστιανισμού.

[148]
 Στη Δαμασκό βαπτίστηκε και έφυγε για την Αραβία, όπου έμεινε για
τρία χρόνια. Επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ και γνωρίστηκε με τους
μαθητές Πέτρο και Ιάκωβο. Στην Αντιόχεια, μαζί με τον Βαρνάβα,
προσηλύτισαν τόσους πολλούς, που η εκκλησία της πόλης έγινε η
πολυπληθέστερη όλων των άλλων. Στην συνέχεια πραγματοποίησε τρία
ταξίδια: Το πρώτο στη Κύπρο και Μ. Ασία. Το δεύτερο στην Ελλάδα
(Φιλίππους, Θεσσαλονίκη, Βέροια, Αθήνα και Κόρινθο). Το τρίτο στη
Φρυγία, ηπειρωτική Ελλάδα και νησιά. Πιθανώς πραγματοποίησε και
τέταρτο ταξίδι στη Γαλατία, Ισπανία και Ρώμη, όπου συνελήφθη και
εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό επί βασιλείας Νέρωνα.
Ο Παύλος έγραψε πολλές επιστολές, που αποτελούν τμήματα της
Καινής
Διαθήκης. Στις
επιστολές είναι
φανερή η
συμβολή του στη
διαμόρφωση της
χριστιανικής
θεωρίας, η
απαγκίστρωση
της χριστιανικής
διδασκαλίας
από τον εβραϊκό νόμο και η προσπάθειά του η νέα θρησκεία να ξεφύγει
από τα όρια μιας ιουδαϊκής αίρεσης και να πάρει διεθνικό χαρακτήρα.
Άνοιξε το δρόμο για τη διάδοση της χριστιανικής διδασκαλίας στον
ειδωλολατρικό κόσμο, Δικαίως αποκλήθηκε ο Απόστολος των Εθνών
και θεωρήθηκε ο πραγματικός ιδρυτής της χριστιανικής θρησκείας.

[149]
 20. Ο Μωάμεθ και το Ισλάμ
Οι Άραβες, πριν την εμφάνιση του Μωάμεθ, ήταν νομάδες
οργανωμένοι σε φυλές, που κατοικούσαν στην Αραβική χερσόνησο. Ο
επικεφαλής της φυλής, ο σεΐχης, ήταν πρόσωπο σεβαστό και σοφό. Αντί
για νόμους υπήρχε ένας κώδικας ηθικής, την τήρηση του οποίου
εγγυάτο ο σεΐχης. Ο λαός ασχολούνταν με την κτηνοτροφία, το εμπόριο
και την οργάνωση καραβανιών για εμπορικούς σκοπούς. Η θρησκεία
των Αράβων ήταν παγανιστική. Λάτρευαν πολυάριθμες θεότητες, τον
Ήλιο, τη Σελήνη, τα άστρα, αλλά και δέντρα και λίθους. Η σημαντικότερη
πόλη τους ήταν η Μέκκα, που ήταν και εμπορικό διαμετακομιστικό
κέντρο. Υπήρχαν πολυάριθμες και
οικονομικά ισχυρές ιουδαϊκές
κοινότητες, ιδιαίτερα στην Υεμένη και
στην δεύτερη μεγάλη πόλη των
Αράβων τη Μεδίνα. Υπήρχαν επίσης
και μικρές χριστιανικές κοινότητες.
Ο προφήτης Μωάμεθ υπήρξε ο
ιδρυτής του Ισλάμ, της νεότερης από τις
μεγάλες παγκόσμιες θρησκείες, αλλά
και ενός μεγάλου κράτους της Αραβικής
Αυτοκρατορίας, που έπαιξε
πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκόσμια
ιστορία. Είναι το μοναδικό ιστορικό
φαινόμενο κορυφαίου θρησκευτικού και ταυτόχρονα κοσμικού και
πολιτικού ηγέτη.
Ο Μωάμεθ γεννήθηκε στη Μέκκα το 570 από οικογένεια εμπόρων. Οι
σημαντικότερες αραβικές πόλεις όπως η Μέκκα, η Πέτρα, η Παλμύρα
είχαν χτιστεί σε οάσεις, που ήταν σταυροδρόμια των δρόμων των
καραβανιών που μετέφεραν τα προϊόντα από την Ερυθρά Θάλασσα και
τον Περσικό Κόλπο ως τις χώρες της Μεσογείου. Σύμφωνα με τη
μουσουλμανική παράδοση η έλευση του Μωάμεθ συνοδεύτηκε από
πολλά «σημεία» και «θαύματα» (άγγελος Κυρίου πληροφόρησε τη
μητέρα του ότι θα φέρει στον κόσμο τον σπουδαιότερο άνθρωπο, το
νεογέννητο βρέφος ακτινοβολούσε ένα φως που έφθανε ως τη Συρία και
άλλα) παρόμοια μ’ αυτά που συνόδευσαν την γέννηση του Χριστού.
[150]
 Ο πατέρας του πέθανε λίγο πριν γεννηθεί ο γιος του και η μητέρα
του όταν ο Μωάμεθ ήταν έξι χρονών. Έτσι τον ανέλαβε ένας θείος του
ο έμπορος Αμπού Τάλιμπ. Ο νεαρός συνόδευε το θείο του σε εμπορικά
ταξίδια στα αραβικά λιμάνια και στη Συρία και εκεί ήρθε σε επαφή με
πιστούς του χριστιανισμού. Γνωρίζοντας αρκετά και για την εβραϊκή
θρησκεία, εντυπωσιάστηκε από τις αρχές του μονοθεϊσμού.
Σημαντικό γεγονός στη ζωή του ήταν η γνωριμία του με την πλούσια
χήρα Χαντίτζα, η οποία ήταν 15 χρόνια μεγαλύτερη του και με παιδιά
από τους δυο προηγούμενους γάμους της. Αυτό δεν εμπόδισε τον 25ετή
Μωάμεθ να την κάνει σύζυγό του, να ζήσει αρμονικά μαζί της και να
αποκτήσει μ’ αυτήν δυο γιους και τέσσερις κόρες. Οι γιοι του πέθαναν
και η πιο γνωστή κόρη του ήταν η Φατίμα (που αργότερα θα γίνει
σύζυγος του Αλί, του τέταρτου, μετά το θάνατο του Μωάμεθ, Χαλίφη).
Απαλλαγμένος πια από οικονομικά προβλήματα ασχολήθηκε με την
περισυλλογή πάνω σε προβλήματα ζωής, κοινωνικά προβλήματα και
την εξεύρεση της αλήθειας για το Θεό.
Κοντά στη Μέκκα σ’ ένα λόφο της ερήμου, ο Μωάμεθ σε ηλικία 40 ετών
(610) βίωσε ένα όραμα: Ένας άγγελος τον διέταξε να «διαβάσει» με τη
διαβεβαίωση ότι θα ήταν ο απεσταλμένος του Κυρίου. Ο Μωάμεθ ήταν
αναλφάβητος και απόρησε πώς ήταν δυνατόν να διαβάσει! Τότε ο
άγγελος τον πίεσε στο λαιμό λέγοντάς του ότι «ο Κύριος δίδαξε στους
ανθρώπους τη χρήση της γραφίδας» και ο Μωάμεθ άρχισε να διαβάζει
τους πρώτους στίχους του Κορανίου.
Όταν η γυναίκα του η Χαντίτζα τον είδε αναστατωμένο και άκουσε τί
συνέβη, πείστηκε ότι ο άγγελος που είδε ο σύζυγός της, ήταν ο
αρχάγγελος Γαβριήλ, ο μεσάζων της επικοινωνίας μεταξύ του Θεού και
του Μωάμεθ και θα του αποκάλυπτε σταδιακά το Κοράνι.
Επί τρία χρόνια ο Μωάμεθ κήρυσσε το Ισλάμ (= τον δρόμο της
υποταγής στον Αλλάχ), σε φίλους και συγγενείς τους οποίους
προσηλύτιζε. Το 613, άρχισε να απευθύνεται στους κατοίκους της
Μέκκας που στην πλειοψηφία τους ήταν παγανιστές. Ελάχιστοι τον
ακολούθησαν, άλλοι τον κορόιδευαν ή τον έβριζαν. Στη Μέκκα υπήρχε
ένα ιερό, η Καάμπα, που στέγαζε τον μαύρο λίθο, ένα σημείο
προσκυνήματος παγανιστών από όλη την χερσόνησο, κάνοντας την
πόλη πλούσιο οικονομικό κέντρο. Οι οπαδοί της παλιάς θρησκείας
ξεσηκώθηκαν, θεωρώντας ότι τους προσβάλλει και άρχισαν να τον
απειλούν. Η κατάσταση χειροτέρεψε το 619 όταν πέθανε η γυναίκα του,
η Χαντίτζα, που ήταν το βασικό του στήριγμα. Το 622 εγκατέλειψε την
[151]
εχθρική Μέκκα και με 70 περίπου οπαδούς του κατέφυγε στη πόλη
Γιαθρίμπ. Ο πόλη αυτή ήταν χτισμένη σε μια όαση και μεγάλο μέρος του
πληθυσμού της ήταν ιουδαϊκής καταγωγής. Οι κάτοικοι, εξοικειωμένοι
με την έννοια του μονοθεϊσμού, δέχθηκαν τη νέα πίστη και προστάτεψαν
τον Μωάμεθ και τους συντρόφους του. Η πόλη μετονομάστηκε σε
Μεδίνα (η πόλη του Προφήτη). Η φυγή του Μωάμεθ από τη Μέκκα στη
Μεδίνα, ονομάστηκε Εγίρα και το έτος 622 είναι το πρώτο έτος
χρονολόγησης των Μουσουλμάνων.
Στη Μεδίνα ο Μωάμεθ μεταμορφώθηκε, εκτός από θρησκευτικό, σε
πολιτικό και στρατιωτικό ηγέτη. Αφού απέτυχε να προσεταιρισθεί τους
Ιουδαίους, διακήρυξε ότι οι «θρησκείες της Βίβλου» είχαν εκφυλισθεί,
και πρόβαλε τον Ισμαήλ, γιο του Αβραάμ, ως γεννήτορα των
μουσουλμάνων. Αρχικά οι μουσουλμάνοι προσεύχονταν προς την
πλευρά της Ιερουσαλήμ, αλλά από το δεύτερο έτος της Εγίρας ατένιζαν
προς τη Μέκκα, που
βρισκόταν η Καάμπα.
Δημιούργησε φιλίες και
συμμαχίες με τις γειτονικές
αραβικές φυλές, όταν
παντρεύτηκε τις κόρες
φυλάρχων και πολεμιστών.
Συνολικά είχε εννέα νόμιμες
συζύγους και αρκετές
παλλακίδες και δούλες. Η
πιο γνωστή και αγαπημένη σύζυγός του ήταν η Αϊσά, κόρη του στενού
συνεργάτη του Αμπού Μπακρ.
Το 624, ο Μωάμεθ με οπαδούς του επιτέθηκε σ’ ένα καραβάνι της
Μέκκας. Αυτό ήταν η αφορμή να ξεκινήσει εκστρατεία της Μέκκας κατά
της Μεδίνας. Στη μάχη του Μπάντρ στις 15 Μαρτίου οι μουσουλμάνοι
κατατρόπωσαν τριπλάσιους μαχητές της Μέκκας. Η νίκη αυτή αποτελεί
σημαντικό σταθμό για την εξέλιξη του Ισλάμ, γιατί καθιέρωσε και
θεολογικά τη λογική του «ιερού πολέμου» (τζιχάντ). Με τη δύναμη των
όπλων σταδιακά, όλες οι αραβικές φυλές υποτάχθηκαν και δήλωσαν
πίστη στη νέα θρησκεία. Το 631 απαγορεύτηκαν οι ειδωλολατρικές
τελετές στη Καάμπα και η είσοδος σε μη μουσουλμάνους στον ιερό
χώρο της. Ως το 632 ήταν ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης της Αραβίας, αφού
είχε υποτάξει διοικητικά και είχε ενώσει ιδεολογικά όλες τις φυλές της.

[152]
 Τον Μάρτιο του 632, ο Μωάμεθ έκανε το τελευταίο του προσκύνημα
στην καθαρή από είδωλα Μέκκα. Τη 6η Ιουνίου της ίδιας χρονιάς στη
Μεδίνα πέθανε στην αγκαλιά της ευνοούμενης συζύγου του, της Αϊσά.
Θάφτηκε στο Τέμενος του Προφήτη, στην ίδια πόλη. Οι κατά καιρούς
ρήσεις του, που ο ίδιος και οι οπαδοί του θεωρούσαν θεόπνευστες,
συγκεντρώθηκαν στο ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων το Κοράνι
(αντίστοιχο της Βίβλου των χριστιανών). Αποτελείται από 114 κεφάλαια
(σούρες) ή 6236 στίχους. Το Κοράνι καθορίζει τις πέντε βασικές
υποχρεώσεις τους πιστού μουσουλμάνου: - Η ομολογία ότι Ο Θεός είναι
ένας και ο Μωάμεθ είναι ο απεσταλμένος του - Η προσευχή (πέντε
φορές την ημέρα) - Η ελεημοσύνη - Η νηστεία κατά το Ραμαζάνι - Και
το προσκύνημα στη Μέκκα τουλάχιστο μια φορά κατά τη διάρκεια της
ζωής του.
Η ισλαμική θρησκεία είναι μονοθεϊστική. Ο Θεός είναι ο δημιουργός
των πάντων, οι άγγελοι οι ιερείς του και οι προφήτες οι μεσολαβητές ή
αγγελιοφόροι του. Δέχεται την ύπαρξη του Παράδεισου και της
Κόλασης. Στην Παράδεισο πάνε οπωσδήποτε και αυτοί που πολέμησαν
για τη διάδοση και την υπεράσπιση της πίστης. Γενικά ο ισλαμισμός
είναι μια πρακτική, λαϊκή θρησκεία με απόλυτα εφικτά και κατανοητά
ιδανικά και σαν τέτοια προσέλκυσε αρχικά κοινωνίες με χαμηλό
πολιτιστικό επίπεδο. Δεν δέχεται την απεικόνιση του Θεού. Σήμερα οι
πιστοί του Ισλάμ είναι σκορπισμένοι σε όλο τον κόσμο (κυρίως στη
νότια Ασία και βόρεια Αφρική) και φθάνουν το ένα δισεκατομμύριο.
Οι κατακτήσεις των Αράβων για τη διάδοση του Ισλάμ σε ελάχιστες
δεκαετίες, βοήθησαν την εξάπλωση της θρησκείας από τις παρυφές της
Κίνας και την Ινδονησία ως το Μαρόκο και την Ισπανία. Όλα τα κράτη
από το Ιράκ της Μέσης Ανατολής ως το Μαρόκο, χαρακτηρίζονται από
την κοινή γλώσσα, προέλευση, ιστορία και κουλτούρα, την αραβική.
Ο Μωάμεθ υπήρξε μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της
ιστορίας. Δεν ήταν μόνο θρησκευτικός ηγέτης, αλλά και πολιτικός,
ποιητής, στρατιωτικός, δικαστής και οραματιστής. Η διδασκαλία του
επεκτάθηκε ταχύτατα, απέκτησε εκατοντάδες εκατομμύρια οπαδούς.
Δημιουργήθηκε ένας σπουδαίος και υψηλού επιπέδου πολιτισμός, ο
Ισλαμικός.
Ο Μωάμεθ πέθανε χωρίς να ορίσει διάδοχο ή σύστημα για την
επιλογή του. Ο τίτλος των διαδόχων ήταν αυτός του Χαλίφη (‘διάδοχος’
ή ‘αντιπρόσωπος’), δηλαδή του ηγέτη της ισλαμικής κοινότητας. Οι
πιστοί του Ισλάμ έπρεπε να δηλώνουν υποταγή στον εκάστοτε Χαλίφη.
[153]
Ο πρώτος Χαλίφης ήταν ο πεθερός του Μωάμεθ και πατέρας της Αϊσέ,
Αμπού Μπακρ και οι επόμενοι τρεις ο Ομάρ ιμπν αλ-Χατάμπ, ο Οσμάν
ιμπν Αφάν, σύζυγος δυο θυγατέρων του Προφήτη και ο Αλί ιμπν Αμπί
Ταλίμπ, σύζυγος της κόρης του Μωάμεθ Φατίμα.
Μετά από τους τέσσερις πρώτους, ο τίτλος του Χαλίφη έγινε
αντικείμενο διεκδίκησης από τους εκπροσώπους των δυναστειών των
Αββασιδών, των Ουμαγιαδών, των Οθωμανών και άλλων ηγεμόνων της
Αιγύπτου, της Βόρειας Αφρικής και της Ισπανίας.
Οι μουσουλμάνοι ιστορικοί ηγέτες χρησιμοποιούσαν τίτλους όπως
‘σουλτάνος’ ή ‘εμίρης’ οι οποίοι υποτίθεται ότι υπάκουαν τον Χαλίφη, ο
οποίος όμως είχε πλέον ελάχιστη εξουσία.
Υπάρχουν αρκετές ισλαμικές σέκτες (αιρέσεις;), που έχουν
σημαντικές θεολογικές διαφορές μεταξύ τους. Οι κυριότερες είναι αυτές
των Σουνιτών (περίπου το 85% των μουσουλμάνων ανήκουν σ’ αυτήν)
και των Σιιτών. Ο Σουφισμός είναι περισσότερο μουσουλμανική
μυστικιστική απόκλιση παρά σέκτα. Οι Σουνίτες θεωρούνται
περισσότερο ως ορθόδοξοι μουσουλμάνοι. Οι Σιίτες, αρνούνται την
εξουσία των τριών πρώτων Χαλίφηδων και θεωρούν τον Αλί ως πρώτο
Χαλίφη και διάδοχο του Προφήτη. Αναγνωρίζουν ως θρησκευτικό τους
ηγέτη τον Ιμάμη. Οι Σιίτες είναι κυρίως συγκεντρωμένοι στο Ιράν και στο
νότιο Ιράκ.

[154]
 21. Οι Μεγάλες Μεταναστεύσεις των Λαών
Το χρονικό διάστημα από τον 3ο ως τον 9ο αιώνα, χαρακτηρίζεται από
την εποχή των Μεγάλων Μεταναστεύσεων των Λαών, που
σηματοδοτούν το τέλος της αρχαιότητας και την αρχή του Μεσαίωνα.
Η παρακμή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που επί αιώνες κρατούσε
ασφαλή τα σύνορά της, είχε ως αποτέλεσμα, νομαδικοί και βαρβαρικοί
λαοί να εισβάλουν βόρεια του Δούναβη και από δυτικά του Ρήνου και
να ιδρύσουν ποικίλα ‘βαρβαρικά’ βασίλεια, στο δυτικό μισό της
αυτοκρατορίας. Τα φύλα που μετακινήθηκαν είναι γερμανικά (Γότθοι,
Βάνδαλοι, Φράγκοι κ.ά.), ασιατικά (Ούνοι, Αλανοί, Άβαροι), σλαβικά
και άλλα. Οι αιτίες της μετανάστευσης ήταν πολλές, μεταξύ των οποίων
ο αυξανόμενος πληθυσμός, οι κλιματολογικές μεταβολές, η
αποδυνάμωση των συνόρων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι εισβολές
άλλων λαών και άλλες.
Ό,τι κι αν προκάλεσε τις μεταναστεύσεις, το αποτέλεσμά τους είναι
ο σημαντικότερος παράγοντας, που οδήγησε στο σχηματισμό της
Ευρώπης, όπως τη γνωρίζουμε ακόμα και σήμερα, παρά τους συνεχείς,
επί αιώνες, πολέμους, πολιτικές και θρησκευτικές διαμάχες, που
οδήγησαν σε αλλαγές συνόρων και καθεστώτων. Οι λαοί αυτοί
ενστερνίστηκαν με τον καιρό τον ρωμαϊκό πολιτισμό και τους θεσμούς
του, προήγαγαν και συνέβαλαν με τη σειρά τους στη διαμόρφωση του
κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού και σταδιακά σχηματίστηκαν οι εθνικές
και πολιτικές ομάδες που κυριαρχούν στην Ευρώπη: Άγγλοι, Γάλλοι,
Σκανδιναβοί και φυσικά οι Γερμανοί. Από τη μίξη των διαφορετικών
πολιτισμών με τον κλασσικό ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, αναδύθηκε η
μοναδική ιδέα την ‘Ευρώπης’ και της ευρωπαϊκής κουλτούρας.

21.01. Οι Γερμανικοί Λαοί

Το πρώτο μεταναστατευτικό κύμα στην Ευρώπη, που σηματοδοτεί
και την έναρξη των Μεγάλων Μεταναστεύσεων, άρχισε το 3ο μ.Χ. αιώνα.
Η γεωγραφική προέλευση (κοιτίδα) των Γερμανών είναι η νότια
Σκανδιναβία, η Δανία και η βόρεια Γερμανία. Ανέπτυξαν πολεμική
κουλτούρα, αλλά η δομή της κοινωνίας τους ήταν δημοκρατική. Όπως
επεκτεινόταν προς τα νότια, ήρθαν σε επαφή με τους Ρωμαίους και τους

[155]
εκρωμαϊσμένους Κέλτες, αυτή η δημοκρατική κοινωνία οργανώθηκε σε
βασίλεια με διακριτή αριστοκρατική τάξη πολεμιστών και ευγενών.
Ελάχιστα δείγματα γραφής των λαών αυτών υπάρχουν, κυρίως στη
Νορβηγία. Είχαν αναπτύξει το δικό τους σύστημα γραφής, τη ρουνική,
που αντικαταστάθηκε από το λατινικό αλφάβητο μετά τον
εκχριστιανισμό τους τον 6 αιώνα. Θεωρείται πιθανόν ότι η χρήση αυτής
ο

της γραφής ήταν περιορισμένη, κυρίως μεταξύ του ιερατείου (των

Δρυίδων).
Ο πολιτισμός τους ήταν προφορικός, μεταφερόμενος από γενιά σε
γενιά, με τις ιστορίες, τις διηγήσεις και τις παραδόσεις. Η θρησκεία τους
ήταν (όπως και των Ελλήνων και των Ρωμαίων) πολυθεϊστική. Οι
κυριότεροι θεοί τους ήταν οι Οντίν, Θορ, Τυρ και άλλοι και η μυθολογία
τους είναι επηρεασμένη από την ελληνική και τη ρωμαϊκή μυθολογία.
Από τους γερμανικούς
λαούς που
πρωταγωνίστησαν κατά
την περίοδο των
μεταναστεύσεων, το
σημαντικότερο ρόλο
διαδραμάτισαν οι Γότθοι,
με προέλευση τη Γκοτλάνδη
(νησί της Σουηδίας) και τη
Βαλτική. Εγκαταστάθηκαν
από τον 2ο αιώνα στις
περιοχές Δακία, Πανονία
και Σκυθία, Μέχρι τον 3ο αιώνα, ήρθαν σε επαφή με τους Βυζαντινούς
και υιοθέτησαν την χριστιανική αίρεση του Αρειανισμού Διακρίθηκαν
ανάλογα με τη περιοχή που κατοικούσαν, στους Ανατολικούς
(Οστρογότθοι) και Δυτικούς (Βησιγότθοι), ανατολικά και δυτικά του
ποταμού Δνείστερου στη Νότια Ρωσία.
Οι Βησιγότθοι: Οι Βησιγότθοι κατά τον 4ο αιώνα εγκαταστάθηκαν στη
ρωμαϊκή επαρχία της Δακίας. Συμφώνησαν με τους Ρωμαίους να
καταβάλλουν φόρους και οι Βησιγότθοι να προστατεύουν τα βόρεια
σύνορα. Την ίδια εποχή μεγάλο τμήμα των Βησιγότθων προσηλυτίστηκε
στον χριστιανισμό. Το 382, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α’ συμφώνησε
για την εγκατάστασή τους σε εδάφη της αυτοκρατορίας και τη σταδιακή
στρατολόγηση Γότθων στο βυζαντινό στρατό.

[156]
 Το 408, οι Βησιγότθοι υπό τον Αλάριχο εισέβαλαν στην Ιταλία,
κατέλαβαν πολλές πόλεις και το 410 μπήκαν στη Ρώμη ύστερα από
προδοσία. Επί τρεις μέρες λεηλατούσαν την πόλη και κατέστρεφαν
ναούς, μνημεία και κτίρια.
Από το 511 ως το 526, οι Βησιγότθοι και οι Οστρογότθοι, ενώθηκαν
σε ένα ενιαίο βασίλειο υπό τον Θεοδώριχο τον Μέγα, που κυβερνούσε
από την Ραβέννα ως το θάνατό του. Οι Βησιγότθοι στην πλειοψηφία
τους ήταν Αρειανοί, σταδιακά όμως προσχώρησαν στον καθολικισμό.
Οι Οστρογότθοι: Ο ανατολικός κλάδος των Γότθων, περί τον 3ο και 4ο
αιώνα εγκαταστάθηκε στην περιοχή που περικλείεται από τους
ποταμούς Δνείπερο και Δούναβη. Ο βασιλιάς των Οστρογότθων
Θεοδώριχος ο Μέγας, διαδέχθηκε τον πατέρα του το 474. Εισέβαλε
στην Ιταλία και το 493 κατέλαβε την πρωτεύουσα της Δύσης Ραβέννα.
Η βασιλεία του Θεοδώριχου
χαρακτηρίστηκε από
πολιτισμένη ισχύ,
σεβάστηκε τους ρωμαϊκούς
θεσμούς, νόμους και το
δικαστικό σύστημα.
Οι Βάνδαλοι: Γερμανικό
φύλο από τη νότιο
Σκανδιναβία, που
διαδραμάτισε σημαντικό
ρόλο την περίοδο των Μεταναστεύσεων. Γύρω στο 330, ο Μέγας
Κωνσταντίνος τους παραχώρησε εδάφη βόρεια του Δούναβη, όπου και
εγκαταστάθηκαν. Το 409 μετακινήθηκαν στις ιβηρικές ρωμαϊκές
επαρχίες. Στα τέλη του 5ου αι. διαπεραιώθηκαν στη Β. Αφρική και
κατέλαβαν την Καρχηδόνα, την οποία ο βασιλιάς Γιζέριχος έκανε
πρωτεύουσα του.
Το 455, οι Βάνδαλοι κυρίεψαν τη Ρώμη. Επί 14 μέρες, οι στρατιώτες
του Γεζέριχου λεηλατούσαν την Αιώνια Πόλη. Κατέστρεψαν μνημεία και
άρπαξαν κάθε έργο τέχνης και πολύτιμα αντικείμενα. Από τότε ο όρος
βανδαλισμός έμεινε στην ιστορία ως συνώνυμο της καταστροφής, της
βαρβαρότητας και της ωμότητας.
Οι Φράγκοι: Η λέξη Φράγκος προέρχεται από την γερμανική frank
(ελεύθερος) και αφορά τα γερμανικά φύλα που ζούσαν πέριξ του Ρήνου.

[157]
Τον 4ο αιώνα οι Ρωμαίοι τους παραχώρησαν εκτάσεις στο Βέλγιο,
Ολλανδία και Γαλατία, όπου εγκαταστάθηκαν ως υποτελείς τους.
Ο βασιλιάς Κάρολος Μαρτέλος έμεινε στην ιστορία για τη νίκη του
κατά των Αράβων του Εμίρη της Κόρδοβας τον Οκτώβριο του 732
Ο βασιλιάς Κάρολος ο Μέγας ή Καρλομάγνος είναι από τους
σημαντικούς ηγεμόνες της ευρωπαϊκής ιστορίας, αυτός που πέτυχε την
ενοποίηση του μεγαλύτερου τμήματος της δυτικής Ευρώπης. Το 774 ο
Κάρολος εισέβαλε στα εδάφη των παγανιστών Σαξόνων με στρατό και
στίφη ιερέων και οι εχθροπραξίες κράτησαν δεκάδες χρόνια. Όσοι
Σάξονες δεν ασπάστηκαν τον χριστιανισμό, σφάχτηκαν. Ο πόλεμος
έληξε με υποταγή και βίαιο προσηλυτισμό των Σαξόνων. Ο Κάρολος
ανακηρύχθηκε άγιος από την Καθολική Εκκλησία.

Οι Λομβαρδοί: Γερμανικός λαός με

προέλευση τη Σκανδιναβία. Τον 1ο αι.
π.Χ. εγκαταστάθηκαν γύρω από τον
Έλβα. Το 560 εισέβαλαν στη Ιταλία,
κατέλαβαν μέρος της στο βορρά και
δημιούργησαν δικό τους κράτος, τη
Λομβαρδία. Το κράτος αυτό έπαψε να
υφίσταται και οι Λομβαρδοί
εξιταλίστηκαν.
Οι Βουργουνδοί: Ένα ακόμη
γερμανικό φύλο, που μετανάστευσε από
Σκανδιναβία στην νότια Γερμανία. Το 435 ο Ρωμαίος στρατηγός Αέτιος
τους παραχώρησε τη Σαβοΐα και από τότε χρονολογείται η ίδρυση του
βασιλείου της Βουργουνδίας. Ο Φράγκος βασιλιάς Κλοβίς υπέταξε τους
Βουργουνδούς, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στον εθνικό γαλλικό κορμό.
Οι Σάξονες: Αρχαίος γερμανικός λαός (τον αναφέρει ο Πτολεμαίος) που
κατοικούσε στα νότια της Γιουτλάνδης (Δανίας), την Σαξονία και την
Ολλανδία. Τον 5ο αιώνα ένας κλάδος των Σαξόνων, ήταν από τους
λαούς (μαζί με τους Άγγλους και πιθανώς Φράγκους) που εισέβαλαν
στη Βρετανία και σχημάτισαν τρία Σαξονικά βασίλεια. Τα κρατίδια αυτά
έγιναν σταδιακά τμήματα του βασιλείου της Αγγλίας

[158]
Οι Άγγλοι: Γερμανικός λαός που πήρε το όνομά του από το Angeln στο
Schleswig στις ακτές της Θάλασσας. Περί τον 5ο αιώνα εγκαταστάθηκαν
στην ανατολική Γερμανία. Από τον καιρό του πάπα Γρηγορίου του
Μεγάλου, το όνομα Άγγλοι περιλαμβάνει όλους τους γερμανικούς λαούς
της Βρετανίας.
Οι Σουηβοί, Αλαμανοί, Μαρκομάννοι, Έρουλοι: Γερμανικά φύλα με
προέλευση τη βόρεια Γερμανία και τη Βαλτική. Πριν από 2.000 χρόνια
ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος, αποκαλεί τους γερμανικούς λαούς του
Έλβα Σουηβούς. Οι Γάλλοι αποκαλούν τη Γερμανία Allemagne.

21.02. Οι Ασιατικοί Λαοί

Οι Ούννοι: Οι Ούννοι ήταν νομαδικός και

πολεμικός λαός τουρανικής καταγωγής, με
προέλευση την επαρχία Ξιονγκ Νου της
Κίνας. Τον 2ο αιώνα, απωθήθηκαν από τους
Κινέζους Χαν και αναγκάστηκαν να
μεταναστεύσουν δυτικά.
Ο Αττίλας των Ούννων
Μέχρι τον 4ο αιώνα, επέδραμαν στις
ρωμαϊκές επαρχίες της Μικράς Ασίας και
σταδιακά δημιούργησαν μια μεγάλη
αυτοκρατορία που κάλυπτε όλη την περιοχή
της ανατολικής Ευρώπης, από τη Βαλτική ως
την Κασπία Θάλασσα και τον Εύξεινο Πόντο. Υπέταξαν τα γερμανικά
φύλα των Αλανών και Γότθων και εγκαταστάθηκαν τελικά στη Δακία και
Πανονία.
Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες, στρατολογούσαν τους Ούννους, ως
μισθοφόρους. Μετά όμως το θάνατο του αυτοκράτορα Αρκαδίου, οι
Ούννοι έγιναν απειλητικοί, πραγματοποιώντας επιδρομές, λεηλασίες
πόλεων στη Θράκη και τη σημερινή Βουλγαρία. Οι βυζαντινοί, για να
διατηρούν την ειρήνη, υποχρεώθηκαν σε καταβολές φόρων.
Η ισχύς των Ούννων έφθασε στην κορύφωσή της, όταν ηγεμόνας
αναδείχθηκε ο Αττίλας (405-453), ένας από τους μεγαλύτερους
κατακτητές και στρατηλάτες της ιστορίας. Στο απόγειό της αυτή η
αυτοκρατορία του απλωνόταν από τη Γερμανία ως τα Ουράλια. Όμως
[159]
στις 20 Ιουνίου του 451, στα Καταλαυνικά Πεδία, κοντά στην πόλη
Τρουά, ο στρατός του Αττίλα συγκρούστηκε με τις ενωμένες στρατιές
των Ρωμαίων, Γαλατών, Βουργουνδών Σαξόνων και Βησιγότθων. Στη
μάχη αυτή, που έμεινε στην ιστορία ως η Μάχη των Εθνών, οι Ούννοι
του Αττίλα, ηττήθηκαν κατά κράτος και είχαν βαρύτατες απώλειες.
Το 453, ο Αττίλας πέθανε και τον διαδέχθηκαν οι γιοι του. Οι Ούννοι
μετά τον Αττίλα, δεν είναι πια απειλή για την Ευρώπη και εξαφανίζονται
ως κρατική οντότητα. Αρκετοί λαοί προσπάθησαν να διεκδικήσουν την
εθνική κληρονομιά των Ούννων. Είναι πιθανόν οι Ούγγροι να είναι από
τους λαούς που αποτελούσαν την χαλαρή ομοσπονδία των Ούννων.

Οι Αλανοί: Πολεμικό νομαδικό φύλο, ιρανικής καταγωγής συγγενές

προς τους Σαρμάτες και τους Σκύθες. Το 370, οι Ούννοι κατά την
επέλασή τους προς την Ευρώπη, συνέτριψαν τους Αλανούς, οι οποίοι
μετακινήθηκαν δυτικά.
Ένα τμήμα τους, οι δυτικοί Αλανοί, ενώθηκε με τα γερμανικά φύλα των
Βανδάλων και εισέβαλαν στην Γαλατία. Ακολούθησαν την πορεία των
Βανδάλων στην Ιβηρική και την βόρεια Αφρική.
Οι ανατολικοί Αλανοί έμειναν υπό την κυριαρχία των Ούνων.
Θεωρούνται οι πρόγονοι των κατοίκων της σημερινής Οσετίας του
Καυκάσου (αυτόνομες περιοχές της Ρωσίας και της Γεωργίας) και
μιλούν ινδοϊρανική γλώσσα.

Οι Άβαροι: Νομαδικός λαός μογγολικής καταγωγής. Τον 5 ο αιώνα σε

πόλεμο με τουρανικές φυλές, ηττήθηκαν, μετανάστευσαν δυτικά και
εγκαταστάθηκαν στις πεδιάδες της Ουκρανίας. Οι Άβαροι επέδραμαν
συχνά κατά βυζαντινών εδαφών, καταλάμβαναν και λεηλατούσαν
πόλεις της Θράκης και της Ιλλυρίας. Το 626 πολιόρκησαν την
Κωνσταντινούπολη, η οποία κινδύνευσε σοβαρά και σώθηκε χάρις στη
σθεναρή αντίσταση της φρουράς και των κατοίκων της. Οι Άβαροι, μετά
από αυτή την αποτυχία τους αποτραβήχτηκαν στην Πανονία. Τον 9ο αι.
υποτάχθηκαν στους Βουλγάρους και εξαφανίστηκαν ιστορικά ως λαός.
Ένας κλάδος των Αβάρων, οι Καυκάσιοι Άβαροι, ζουν σήμερα στη
ρωσική δημοκρατία του Νταγκεστάν του Καυκάσου (800.000 κάτοικοι
περίπου) και διατηρούν τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους.

[160]
21.04. Οι Μαγυάροι

Οι Μαγυάροι (Ούγγροι) ανήκουν στην Φιννοουγγρική οικογένεια

λαών που ζούσαν μεταξύ Ουραλίων και Βαλτικής. Είναι λαός συγγενής
προς τους Φίννους (Φιλανδούς) και τους Τούρκους. Ζούσαν στα δάση
και ήταν κυνηγοί και ψαράδες και άριστοι ιππείς. Τον 5ο αιώνα άρχισαν
να κινούνται νοτιοδυτικά και ο πολιτισμός και οι παραδόσεις τους
επηρεάστηκαν από την γειτνίασή τους με τους Ούννους.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι οι Μαγυάροι είναι παρακλάδι των
Ούννων. Οπωσδήποτε, η επί περίπου 400 χρόνια συμβίωση μαζί τους,
τους επηρέασε και ακόμα και σήμερα υπάρχουν μεταξύ των Ούγγρων
ουννικά ονόματα όπως Αττίλα και Ρέκα.
Άλλωστε η βάση των Ούννων
κατά τις επιδρομές τους ήταν η
Πανονία (Ουγγαρία).
Το 830, οι Μαγυάροι
εξαπέλυαν επιδρομές στην
Γερμανία, στη Μοραβία και στη
βουλγαρική – τότε - επαρχία
Μπάλατον. Περί το 900
εγκαταστάθηκαν, γύρω από τον
ποταμό Τίσσα στην Πανονία, που έγινε η καρδιά του μελλοντικού
κράτους της Ουγγαρίας.
Ο Ούγγρος βασιλιάς Γκέζα (972-997) έβαλε τις βάσεις για την
μετατροπή της Ουγγαρίας από έθνος νομάδων σε μοναρχία δυτικού
τύπου. Με παρότρυνση της γυναίκας του, της Σαρλότας, ήρθαν
χριστιανοί ιερείς, οι οποίοι έπεισαν τον βασιλιά και πολλούς ευγενείς
να ασπαστούν τον χριστιανισμό. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Στέφανος
(975-1038) - μετέπειτα άγιος - ο οποίος θεωρείται ο ιδρυτής του
ουγγρικού κράτους. Ο Στέφανος με βίαιες μεθόδους επέβαλε στο λαό
τον χριστιανισμό. Το έτος 1000, θεωρείται και εορτάζεται ως το έτος
ίδρυσης του ουγγρικού κράτους.

[161]
21.04. Οι Σλάβοι

Οι Σλάβοι είναι η μεγαλύτερη εθνική και γλωσσική ομάδα λαών της

Ευρώπης, που ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια. Η
κοιτίδα τους εντοπίζεται βόρεια των Καρπαθίων και στο χώρο που
περικλείεται μεταξύ των ποταμών Βιστούλα (Πολωνία) και Δνείπερου
(Ουκρανία). Ήταν λαός κυρίως κτηνοτροφικός και λιγότερο αγροτικός.
Οι Ούννοι υπέταξαν τους Σλάβους, τους ανάγκασαν να αναζητούν
νέες θέσεις και αυτοί μετακινήθηκαν προς τον Εύξεινο. Η παρακμή των
Ούννων επέτρεψε στους Σλάβους να καταλάβουν τις εκτάσεις που
ερημώθηκαν.
Τον 7ο αιώνα, οι Σέρβοι και οι Κροάτες, προερχόμενοι από τα
Καρπάθια, φθάνουν στα δυτικά Βαλκάνια. Εγκαταστάθηκαν ως
σύμμαχοι του Βυζαντίου στο χώρο που βρίσκονται ακόμα και σήμερα.
Από τον 7ο επίσης αιώνα, οι Βούλγαροι (άθροισμα διαφορετικών
εκσλαβισμένων φύλων – Σαρμάτες, Ούννοι, Τούρκοι και Σλάβοι),
άρχισαν επιδρομές στα σύνορα του Βυζαντίου.
Οι αυτοκράτορες τους Βυζαντίου προσπάθησαν, να τους αναχαιτίσουν,
αλλά αναγνώρισαν την κατοχή της βόρειας Βαλκανικής. Το 1000 οι
Βούλγαροι ηττήθηκαν από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β’ και
σταμάτησαν τις επιδρομές.
Τον 9ο αιώνα, δυο Έλληνες μοναχοί, τα αδέρφια Κύριλλος και
Μεθόδιος άρχισαν να κηρύσσουν τον χριστιανισμό στη Μοραβία.
Προσηλύτισαν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού και το έργο τους
συνεχίστηκε, μετά το θάνατό τους, από τους μαθητές τους. Οι δυο αυτοί
μοναχοί, εκτός του προσηλυτισμού, δημιούργησαν και το σλαβικό
αλφάβητο που είναι γνωστό ως κυριλλικό αλφάβητο, και
χρησιμοποιείται σήμερα από το μεγαλύτερο ποσοστό των Σλάβων.

21.05. Οι Βίκινγκς
Οι Βίκινγκς είναι εθνοτική ομάδα με κοιτίδα τις Σκανδιναβικές χώρες.
Δεν αποτελούσαν ενιαίο έθνος, αλλά είχαν κοινά χαρακτηριστικά:
- Την γλώσσα, την αρχαία σκανδιναβική, ινδοευρωπαϊκή γλώσσα
- Την μυθολογία και τις παραδόσεις, που και σήμερα γοητεύουν
- Την τάση των εξερευνήσεων για εποικισμό σε πιο εύφορα εδάφη

[162]
 - Την αίσθηση της κοινής καταγωγής τους
Όσοι είχαν εγκατασταθεί στις χώρες αυτές, σχημάτισαν αγροτικές
κοινωνίες. Όταν ο πατέρας πέθαινε, ο πρώτος γιος κληρονομούσε όλη
την περιουσία. Τα άλλα παιδιά έπρεπε να βρουν τρόπο να ζήσουν. Έτσι
αναπτύχθηκε η ναυσιπλοΐα και το εμπόριο. Τα όρια όμως μεταξύ
εμπορίου και πειρατείας ήταν ασαφή και το πρώτο εύκολα καταλήγει
στο δεύτερο. Είχαν αναπτύξει τη ναυπηγική τέχνη, κατασκεύαζαν γερά
πλοία που μπορούσαν να ταξιδεύουν σε μεγάλες αποστάσεις. Έγιναν
τολμηροί θαλασσοπόροι και πολεμιστές.
Οι Νορβηγοί: Μέχρι τον 8ο αι. στη Νορβηγία υπήρχαν μικρά κρατίδια.
Είναι η εποχή της αναζήτησης νέων εκτάσεων. Οι ναυτικοί τους
ανακαλύπτουν τα νησιά Φερόε, Εβρίδες και Σέτλαντ. Το 793
πραγματοποιούν επιδρομές στις ακτές της Βρετανίας και το 820
φθάνουν στην Ιρλανδία και ιδρύουν ένα βασίλειο και την πόλη του
Δουβλίνου.
Το 872, ο Χάραλντ ο Α’ ο Ξανθός, ενώνει τη χώρα και ιδρύει βασιλικό
οίκο που θα κυβερνά για περίπου 450 χρόνια. Το 874, ο στόλος του
Χάραλντ ανακαλύπτει την Ισλανδία και το 985 ο Έρικ ο Κόκκινος
(950-1003) την Γροιλανδία. Αυτή η ανακάλυψη θα οδηγήσει - από
λάθος- στην άφιξη των πρώτων Ευρωπαίων στην Αμερική, 500 χρόνια
πριν τον Κολόμβο! Ο ναυτικός Χεργιόλφσον σε ταξίδι του για την
Γροιλανδία, παρασύρθηκε από ανέμους και έφθασε στη Νέα Γη του
Καναδά. Όταν είδε τις ακτές, αντιλήφθηκε ότι είχε κάνει λάθος και γύρισε
πίσω. Ο γιος του Έρικ του Κόκκινου Λιφ Έρικσον (970-1020), άκουσε
την ιστορία και ξεκίνησε να βρει τα νέα εδάφη, τα οποία πράγματι
πάτησε το έτος 1000. Εκεί είδε άγρια αμπέλια, τα οποία γνώριζε από τη
Γαλλία και ονόμασε την άγνωστη αυτή χώρα Βίνλαντ (Wineland: Γη του
Κρασιού).
Ο Βίκινγκ βασιλιάς Χάραλντ Γ’ κάνει προσπάθεια να κατακτήσει την
Αγγλία. Όμως το 1066 ο στρατός του υφίσταται πανωλεθρία από τους
Αγγλοσάξονες, ο Χάραλντ σκοτώνεται και έτσι κλείνει η ‘Χρυσή Εποχή’

[163]
των Βίκινγκς. Οι Νορβηγοί περιορίζονται πια ειρηνικά στη χώρα τους.
Ο Χάραλντ Γ’ θεωρείται ο τελευταίος Βίκινγκ βασιλιάς.
Οι Σουηδοί: Οι Σουηδοί Βίκινγκς πήραν μέρος κι αυτοί στην
προσπάθεια εποικισμού της Αγγλίας. Εκεί ήρθαν σε επαφή με τους
αγγλοσάξονες χριστιανούς και άρχισε μια προσπάθεια εκχριστιανισμού
τους, που ολοκληρώθηκε αρκετές δεκαετίες αργότερα επί βασιλείας του
Όλαφ Β’. Το 999 ή το 1000 ο Όλαφ συμμαχεί με τους Δανούς και
συντρίβουν τον νορβηγικό στόλο, κάνοντας έτσι τη Σουηδία το
ισχυρότερο κράτος των Βίκινγκς.
Οι Βαράγγοι: Σκανδιναβικό φύλο, συγγενές προς τους Σουηδούς και
τους Δανούς, που από τα τέλη του 8ου αιώνα, μετακινείται ανατολικά,
αναζητώντας βάσεις για το εμπόριό τους. Η εμπορική γραμμή που
δημιουργούν οι Βαράγγοι αρχίζει από τη Σκανδιναβία διασχίζει τα
σλαβικά εδάφη ως την Κριμαία, καταλήγοντας στην Κωνσταντινούπολη.
Η γραμμή αυτή αναφέρεται ως η Εμπορική οδός Βαράγγων-Ελλήνων
και ήταν συνεχώς σε χρήση από τον 9ο ως τον 11ο αιώνα.
Σ’ όλο το μήκος της τεράστιας αυτής διαδρομής, οι Βαράγγοι ιδρύουν
πόλεις και δημιουργούν τη δική τους στρατιωτική και εμπορική άρχουσα
τάξη. Ο αρχηγός τους ο Ρούρικ, εγκαθίσταται με το λαό του, στο
Νόβγκοροντ. Εκεί συγχωνεύονται με τους Σλάβους και δημιουργούν το
Κράτος των Ρως, το λίκνο της Ρωσίας. Η επαφή τους με το Βυζάντιο
τους βοηθά να ασπασθούν τον χριστιανισμό και να καλλιεργήσουν τα
γράμματα. Ο ηγεμόνας του Βυζαντίου Θεόφιλος στρατολόγησε
Βαράγγους ως αυτοκρατορική φρουρά. Ο τσάρος του Κιέβου
Βλαδίμηρος Α΄ έστειλε 6000 Βαράγγους, για να υπερασπίσουν τον
αυτοκράτορα Βασιλείο Β’, από τον σφετεριστή Βάρδα Φωκά. Οι
Βαράγγοι πολέμησαν με πρωτοφανή αγριότητα, σκότωσαν τον Φωκά
και κατακρεούργησαν τους στρατιώτες του. Ο Βλαδίμηρος παντρεύτηκε
την πριγκίπισσα Άννα, αδελφή του αυτοκράτορα και ασπάστηκε το
χριστιανισμό. Οι Βαράγγοι σταδιακά αφομοιώθηκαν με τους γηγενείς
σλάβικους λαούς και ως το 13ο αιώνα έχουν τελείως εκσλαβισθεί και δεν
έχουν πια καμιά σχέση με την σκανδιναβική τους καταγωγή.
[164]
Οι Νορμανδοί: Το όνομα Νορμανδός σημαίνει άνθρωπος του βορρά.
Είναι ο βόρειος λαός που αποίκισε τη Νορμανδία, κατέκτησε την Αγγλία
και για αιώνες έπαιξε καίριο ρόλο στην Ευρώπη του Μεσαίωνα. Το
σημαντικότερο επίτευγμά τους είναι η κατάκτηση της Αγγλίας.
Αρχικά οι Νορμανδοί εγκαθίστανται στις βόρειες ακτές της Γαλλίας,
και συμβιώνουν με τον ντόπιους κατοίκους. Το 911 ο Φράγκος βασιλιάς
Κάρολος Γ’ τους προσφέρει αυτονομία με αντάλλαγμα την υποταγή τους
στο θρόνο. Ο αρχηγός τους δέχεται και δημιουργείται το Δουκάτο της
Νορμανδίας. (Η Νορμανδία είναι σήμερα γαλλική επαρχία). Ο λαός της
Νορμανδίας εκχριστιανίστηκε και υιοθέτησε τη γαλλική γλώσσα.
Το 1066, οι Αγγλοσάξονες είχαν αντιμετωπίσει με επιτυχία τους
Βίκινγκς, τερματίζοντας έτσι τις εισβολές. Την ίδια χρονιά, ο Δούκας της
Νορμανδίας Γουλιέλμος Β’ (ο Κατακτητής) εισέβαλε στην Αγγλία. Ο
αγγλοσαξονικός στρατός (κουρασμένος από τις μάχες κατά των
Βίκινγκς) έσπευσε να αντιμετωπίσει τους νέους εισβολείς. Οι δυο
στρατοί συναντήθηκαν στο Χέιστινγκς. Οι Άγγλοι ηττήθηκαν και ο
Γουλιέλμος ο Κατακτητής, στέφθηκε βασιλιάς της Αγγλίας.
Διατήρησε τους θεσμούς και τα έθιμα της Αγγλίας και επέβαλε το
ρωμαϊκό δίκαιο μόνο στην εκκλησία. Ο Γουλιέλμος έζησε όλη σχεδόν τη
ζωή του στη Νορμανδία,. Ήταν αμόρφωτος και μιλούσε μόνο γαλλικά.
Απέκτησε τέσσερις γιους και πέντε κόρες. Οι μεταγενέστεροι Άγγλοι
μονάρχες ήταν απόγονοί του. Πέθανε το 1087.
Οι Νορμανδοί απλώθηκαν στην Νότιο Ιταλία, τη Μάλτα και την Σικελία
και ίδρυσαν νορμανδικά κράτη. Οι επιδρομές τους έφτασαν ως τη
Θεσσαλονίκη. Στην Ιταλία η λέξη Βίκινγκ ήταν συνώνυμο του άπλυτου
και άξεστου, ενώ οι βυζαντινοί τους χαρακτήριζαν πελεκοφόρους
βάρβαρους. Το γεγονός είναι ότι οι Νορμανδοί ξεκίνησαν τις
κατακτήσεις τους με πειρατείες, εισβολές και σφαγές, όμως σταδιακά
εντάχθηκαν στον κορμό των ευρωπαϊκών λαών και προσέφεραν κι αυτοί
στην πολιτιστική ανάπτυξη της Ευρώπης.

[165]
 22. Ο Μεσαίωνας
Με τον όρο Μεσαίωνας (ή Σκοτεινοί Αιώνες) προσδιορίζεται το
χρονικό διάστημα της ευρωπαϊκής ιστορίας από το 476, έτος της
κατάρρευσης του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έως
το 1492, έτος της ανακάλυψης της Αμερικής, αλλά και του τέλους της
μουσουλμανικής Ισπανίας. Άλλοι ιστορικοί ορίζουν το τέλος του
Μεσαίωνα το 1453 έτος της πτώσης της Κωνσταντινούπολης ή το 1455
έτος της εφεύρεσης της τυπογραφίας. Βέβαια οι χρονολογίες είναι
συμβατικές, αλλά μπορούμε να προσδιορίσομε χρονικά την
μεσαιωνική περίοδο από τον 5ο ως περίπου τα μέσα του 15ου αιώνα.
Τον 15ο αιώνα τα ιστορικά γεγονότα και η τυπογραφία επέτρεψε την
γρήγορη διάδοση των ιδεών, οι Μεγάλες Ανακαλύψεις διεύρυναν τους
ορίζοντες των λαών της Γηραιάς Ηπείρου και αργότερα, η
εκκλησιαστική Μεταρρύθμιση άρχισε να αμφισβητεί τη κυριαρχία του
Παπισμού. Όλα αυτά επιτάχυναν την έλευση της Αναγέννησης.
Ο όρος Σκοτεινοί Αιώνες ή Χρόνοι, αποδίδεται στον Ιταλό ποιητή
Πετράρχη του 14ο αιώνα, που θεωρούσε ότι η κλασσική περίοδος της
Ελλάδας και της Ρώμης εξέφραζε το ιταλικό μεγαλείο. Ταξίδεψε σε
διάφορα μέρη της Ευρώπης, ανακαλύπτοντας ξανά και
αναδημοσιεύοντας ρωμαϊκά κείμενα. Όπως και οι άλλοι ουμανιστές της
εποχής του, ήθελε να ζωντανέψει ξανά την λατινική γλώσσα και έβλεπε
την προηγούμενη χιλιετία ως μια περίοδο στασιμότητας και αδυναμίας
παραγωγής πολιτισμού, αλλά και ως ένα διάλειμμα μεταξύ της
κλασσικής αρχαιότητας και της αναγέννησης του κλασικισμού.
Βέβαια ο όρος Μεσαίωνας (όπως έχει μείνει στο μυαλό μας, ως
ιστορική περίοδος σκοταδισμού και οπισθοδρόμησης), έχει άλλη
έννοια για τους κατοίκους των μεσογειακών λαών που είχαν ήδη ζήσει
προηγμένο πολιτισμό στα πλαίσια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και
άλλη για τους γερμανικούς ή σλαβικούς λαούς που για πρώτη φορά
πέρασαν σε σφαίρα πολιτισμού. Οι λαοί της βυζαντινής αυτοκρατορίας
βίωσαν διαφορετικά από τους λαούς της Δυτικής Ευρώπης την
μεσαιωνική εποχή. Τονίζομε επίσης, ότι ο Μεσαίωνας αφορά τους
ευρωπαϊκούς λαούς και καμιά σχέση δεν έχει με τον αραβικό και
γενικότερα τον μουσουλμανικό κόσμο, που την περίοδο εκείνη ζούσε
την ακμή της επιστημονικής και πολιτιστικής του ανάπτυξης. Πολύ δε

[166]
περισσότερο δεν αφορά τους Ασιατικούς λαούς της Ινδίας, της Κίνας
και άλλων.
Το τέλος της περιόδου των Μεγάλων Μεταναστεύσεων (9ος αι.) η
επιβολή του χριστιανισμού και της κυριαρχίας του Πάπα και η στέψη
του Καρλομάγνου το 800, σηματοδοτούν το τέλος της αναρχίας που
επέφεραν οι βίαιες μεταναστεύσεις και ανακατατάξεις και οι λαοί της
Ευρώπης άρχισαν να δημιουργούν τις πρώτες κρατικές οντότητες, οι
οποίες αποτέλεσαν τον πυρήνα των κρατών που μετασχηματίσθηκαν
στη σημερινή τους μορφή. Οι ‘βάρβαροι’ λαοί ενσωματώθηκαν με τους
ντόπιους και δημιουργήθηκαν ξανά τάσεις προς τη γνώση και τον
πολιτισμό.
Η μίξη των πολιτισμών των νεοφερμένων με τα υπόλοιπα του
κλασσικού πολιτισμού και οι χριστιανικές επιρροές δημιούργησαν ένα
νέο πολιτισμό και ένα διαφορετικό μοντέλο κοινωνίας. Για παράδειγμα
η εγκατάσταση των Φράγκων
στη Γαλλία δημιούργησε (είναι
νωρίς να πούμε νέο έθνος) μια
νέα κοινωνία, τη Γαλλική που
αντικατέστησε τη Γαλατο-
Ρωμαϊκή.
Η στέψη του Καρλομάγνου

Αυτή η ‘μετάλλαξη’ έγινε με

πολύ βραδείς ρυθμούς, έτσι
ώστε ούτε και οι ίδιοι οι Ρωμαίοι δεν την αντιμετώπισαν ως απειλή. Οι
Οστρογότθοι και οι Βουργουνδοί στην Ιταλία, οι Βησιγότθοι στη
Ισπανία και οι Φράγκοι στη Γαλλία θεώρησαν ότι ήταν οι συνεχιστές
της ρωμαϊκής παράδοσης και σεβάστηκαν τους θεσμούς της.
Οι τελευταίοι αιώνες του Μεσαίωνα (12ος-14ος), σημαδεύτηκαν από
την κορύφωση της ισχύος του παπισμού, που οδήγησε σε συγκρούσεις
μεταξύ του Πάπα και των κοσμικών ηγετών για τα όρια της δικαιοδοσίας
ενός εκάστου. Η ίδρυση των μοναστικών ταγμάτων, (ανεξάρτητα από
τους λόγους που δημιουργήθηκαν) ενθάρρυνε τη μελέτη των κλασσικών
και την εξάπλωση της γνώσης. Οι Σταυροφορίες συνέβαλαν στην
εδραίωση της φεουδαρχίας, μιας και οι ιππότες που στρατεύονταν για
τον ‘ιερό’ σκοπό, αποκτούσαν σε αντάλλαγμα γαίες μαζί με τους

[167]
χωρικούς που τις καλλιεργούσαν, αλλά και στην ανταλλαγή γνώσης με
τους Άραβες και τις προηγμένες επιστήμες τους.
Επίσης οι πόλεμοι, που κυριαρχούσαν εκείνη την περίοδο, είχαν και
την καλή τους πλευρά. Η ναυτιλία (Βενετοί, Γενουάτες, Πορτογάλοι,
Ισπανοί, Ολλανδοί και Βρετανοί) και το εμπόριο (κυρίως Βρετανοί και
Ολλανδοί) έδωσαν νέα ώθηση στη μάθηση και σε όλες τις ευρωπαϊκές
πόλεις ιδρύθηκαν πανεπιστήμια, όπου διδάσκονταν η φιλοσοφία, η
θεολογία, η νομική και οι θετικές επιστήμες. Η Γοτθική τέχνη και
αρχιτεκτονική εκφράστηκαν με την ανέγερση επιβλητικών καθεδρικών
ναών από τον 12ο ως και τον 16ο αιώνα.
Τον 14ο και 15ο αιώνα, ο συνδυασμός διαφόρων παραγόντων
οδήγησε σε κοινωνική και οικονομική αναστάτωση. Ο Μαύρος Θάνατος
(η επιδημία πανούκλας 1347-1351) και οι συνεχείς πόλεμοι, είχαν ως
αποτέλεσμα τη δραματική μείωση των πληθυσμών της Ευρώπης. Τα
παραπάνω σε συνδυασμό με την εφεύρεση της τυπογραφίας
συνέτειναν στην έναρξη της αμφισβήτησης του κύρους του κλήρου και
στην εμφάνιση της Αναγέννησης.
Από τον 9ο αιώνα και μετά, όταν οι μεταναστεύσεις των λαών είχαν
πια ολοκληρωθεί, η Ευρώπη άρχισε να μορφοποιείται σε κρατικές
οντότητες. Ως τότε στην Ανατολή υπήρχε η Βυζαντινή αυτοκρατορία ως
συνέχεια της ρωμαϊκής και στη Δύση τα ρωμαιο-βαρβαρικά βασίλεια
των Βησιγότθων (Γαλλία και Ισπανία), των Βανδάλων (Βόρεια Αφρική
και νησιά της Μεσογείου), των Λομβαρδών (βόρεια Ιταλία), των
Οστρογότθων (Ιταλία), των Φράγκων (Γαλλία, Γερμανία) και των Αγγλο-
Σαξόνων (Βρετανία). Η επικράτηση του χριστιανισμού και η υιοθέτηση
των ρωμαϊκών θεσμών από τους Φράγκους και τους Γότθους, αλλά και
η αποδοχή και θέληση από τους ίδιους, να θεωρηθούν συνεχιστές και
υπερασπιστές του ρωμαϊκού πολιτισμού, οδήγησαν στη δημιουργία
του πρώτου συγκροτημένου κράτους της Δύσης, της φραγκικής Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας υπό τον Καρλομάγνο.
Μετά το θάνατο του Καρλομάγνου η Ευρώπη άρχισε να διαιρείται
σε εθνικές περιοχές, πράγμα που άνοιξε το δρόμο για την κατάτμηση
του ηπείρου σε περισσότερα κράτη. Σταδιακά και μέχρι τα μέσα του 15ο
αιώνα υπήρχαν στην Ευρώπη τα κράτη: Νορβηγία, Σουηδία, Δανία,
Σκωτία, Αγγλία, Γαλλία, Ιρλανδία, Πορτογαλία, Καστίλη και Αραγονία,
της Ισπανίας, Μουσουλμανικό Χαλιφάτο της Γρανάδας, το Βασίλειο των
Δυο Σικελιών, το Παπικό Κράτος, η Βενετία και η Γένοβα. Η Αγία
Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Πολωνία, Ουγγαρία, Λιθουανία, Σερβία,
[168]
Βουλγαρία. Η συρρικνωμένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το χώρο της
Ρωσίας κατείχαν το μογγολικό Χανάτο της Χρυσής Ορδής.
Από τότε η Ευρώπη άρχισε να διαμορφώνεται και να παίρνει μορφή,
που με τις μελλοντικές πολεμικές συγκρούσεις, εθνικές ανακατατάξεις,
και ανεξαρτητοποιήσεις θα καταλήξει στο σημερινό χάρτη.
Οι ηγεμόνες των μεσαιωνικών κρατών, για να μπορούν να ελέγχουν
την επικράτειά τους, αλλά και για την ασφάλειά τους δημιούργησαν το
κοινωνικό και πολιτικό σύστημα που αποκαλείται ‘φεουδαλισμός’. Ο
φεουδαλισμός είναι ένας γενικός όρος που αναφέρεται στις αμοιβαίες
νομικές, πολιτικές και στρατιωτικές υποχρεώσεις μεταξύ των ευγενών
και του ηγεμόνα. Ο ηγεμόνας παραχωρούσε σε ευγενείς πολεμιστές
μεγάλες εκτάσεις γης, που περιλάμβαναν όχι μόνο χωριά αλλά και
πόλεις ολόκληρες (φέουδα ή τιμάρια). Στις περιοχές που ήταν υπό τον
έλεγχό των φεουδαρχών, όλοι οι πολίτες ζούσαν υπό την απόλυτη
εξουσία τους. Οι χωρικοί (δουλοπάροικοι) καλλιεργούσαν τα χωράφια
του γαιοκτήμονα, με μόνο δικαίωμα να ζουν με τις οικογένειές τους και
να αμείβονται ελάχιστα από το προϊόν της παραγωγής, γιατί έπρεπε να
καταβάλλουν το ‘δόσιμο’, ένας είδος ενοικίου ή φόρου το οποίο τις
περισσότερες φορές ήταν δυσβάσταχτο.
Όλοι οι άρρενες κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι να στρατεύονται, όποτε
ο φεουδάρχης το έκρινε αναγκαίο. Ο βασιλιάς ελάχιστη δικαιοδοσία
είχε στην περιοχή που ήλεγχε ο φεουδάρχης. Σε αντάλλαγμα, οι
ευγενείς ήταν υποτελείς στον ηγεμόνα, του κατέβαλαν φόρους και είχαν
την υποχρέωση να τον υπερασπίζονται από κάθε ξένη ή ντόπια
επιβουλή. Ο ηγεμόνας έτσι ήταν εξαρτημένος από τους φεουδάρχες, οι
οποίοι πολλές φορές αποκτούσαν σημαντική ισχύ που γίνονταν κάποτε
και επικίνδυνοι για την κεντρική εξουσία. Τα δουκάτα και οι βαρονίες,
συμπεριφέρονταν ενίοτε ως αυτόνομα κράτη. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής που από υποτελής του Γάλλου
βασιλιά, έγινε ο ίδιος βασιλιάς της Αγγλίας.
Το φεουδαρχικό σύστημα αυτό ήταν άγριο και καταπιεστικό, ο λαός
αγράμματος, εξαθλιωμένος και πεινασμένος ήταν στη διάθεση του
γαιοκτήμονα, ο οποίος είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου επί των
δουλοπάροικών του. Ο άλλος πόλος της εξουσίας ήταν το διεφθαρμένο
ιερατείο, που με όπλο τον αφορισμό και την απειλή της μετά θάνατον
τιμωρίας, πουλούσε τα λεγόμενα ‘συχωροχάρτια’ σε λαό και ευγενείς
και θησαύριζε. Η εξουσία της καθολικής εκκλησίας ήταν απόλυτη, μιας

[169]
και οι προλήψεις, η δεισιδαιμονία και η τυφλή θρησκοληψία επέβαλαν
την υποταγή και στο φεουδάρχη και στον ιερέα.
Το φεουδαρχικό σύστημα αν και είναι συνδεδεμένο με την Ευρώπη
και τον Μεσαίωνα, εφαρμόστηκε με διαφορετικές μορφές, στην Κίνα,
την Ιαπωνία (με τους σογκούν), την Ινδία και αλλού.
Στο Βυζάντιο, μετά τον 11ο αιώνα, με την έλευση των Λατίνων Βενετών
και Γενουατών, υπήρχαν φεουδάρχες που κατείχαν τεράστιες εκτάσεις
στις Κυκλάδες, στη Σμύρνη, στη Χίο, στην Εύβοια και στην
Πελοπόννησο.
Ο φεουδαλισμός άρχισε να παρακμάζει στα τέλη του Μεσαίωνα,
όταν η δύναμη της εξουσίας συγκεντρώθηκε στα χέρια των ηγεμόνων
ισχυρών εθνών-βασιλείων όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ισπανία.
Διατηρήθηκε μέχρι την εποχή που οι έμποροι απέκτησαν πλούτο και
ισχύ τέτοια, ώστε οι γαιοκτήμονες άρχισαν να εξαρτώνται από αυτούς
και το φεουδαρχικό σύστημα
άρχισε να εκλείπει. Το
τελειωτικό χτύπημα στο
φεουδαλισμό δόθηκε από τη
Γαλλική επανάσταση.
Γαιοκτήμονας και
δουλοπάροικοι

Η Γερμανία μέχρι την οριστική

της ένωση τον 19ο αιώνα, ήταν διαιρεμένη σε πολλά κρατίδια, που είχαν
τις ρίζες τους στο θεσμό των μεγάλων γαιοκτημόνων.

[170]
 23. Οι Σταυροφορίες

Μετά την ήττα του βυζαντινού αυτοκράτορα Ρωμανού Διογένη το

1071, στο Ματζικέρτ από τους Σελτζούκους Τούρκους, οι οποίοι
έφτασαν μέχρι τη Νίκαια της Βιθυνίας, ήταν φανερό ότι, ο μεγαλύτερος
κίνδυνος για την Δύση δεν ήταν πλέον οι Άραβες (αν και κατείχαν ήδη
μεγάλο μέρος της Ισπανίας), αλλά οι Τούρκοι. Είχαν δημιουργήσει μια
τεράστια αυτοκρατορία, που ξεκινούσε από τη Μπουχάρα της
Κεντρικής Ασίας και έφτανε ως την Μικρά Ασία και την Ιερουσαλήμ.
Η κατάληψη της Ιερουσαλήμ ήταν η αφορμή για την έναρξη των
Σταυροφοριών. Ως τότε το προσκύνημα στους Αγίους Τόπους από τους
χριστιανούς, ήταν μια παράδοση εξαγνισμού, που κρατούσε από τον
7ο αιώνα κα γινόταν χωρίς προσκόμματα από τους Άραβες που
κατείχαν την Παλαιστίνη. Τα αίτια των Σταυροφοριών ήταν
περισσότερο οικονομικά και πολιτικά, παρά θρησκευτικά.
Η χώρες της Ανατολής ήταν προηγμένες πολιτιστικά και οικονομικά και
οι λαοί τους είχαν πολύ υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από αυτό των
ευρωπαϊκών λαών, τους οποίους βασάνιζαν η φτώχεια, οι προλήψεις,
η πείνα, η άγνοια, οι αρρώστιες και η έλλειψη έστω και στοιχειωδών
συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας. Ήταν λοιπόν αναγκαία η
μετακίνηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού προς πλουσιότερες
χώρες (όπως γίνεται σήμερα με τις μετακινήσεις των οικονομικών
μεταναστών).
Το 1095 στο Κλερμόν της Γαλλίας, ο πάπας Ουρβανός Β’ κήρυξε τον
ιερό πόλεμο κατά των μουσουλμάνων, που κατείχαν τους Αγίους
Τόπους. Εκφώνησε ενώπιον πυκνού ακροατηρίου αρχόντων, κληρικών
και λαού, ένα συναρπαστικό λόγο, που έμελλε να σημαδέψει τη πορεία
της Ευρώπης για τους επόμενους αιώνες. Αφού εξιστόρησε ότι οι
Σελτζούκοι είχαν καταλάβει τους Αγίους Τόπους, μίαιναν τα ιερά και
εμπόδιζαν τους προσκυνητές, κάλεσε τα χριστιανικά κράτη να ενωθούν
σε ιερό πόλεμο κατά των «απίστων» για την ανάκτηση της Ιερουσαλήμ.
Ο πόλεμος κηρύχτηκε στο «όνομα του Θεού» και σύμφωνα με τον
πάπα, ο σταυροφόρος με τη συμμετοχή του και μόνο στον πόλεμο και
τη σφαγή, (που λογιζόταν πράξη ευλάβειας), θα πήγαινε στον
Παράδεισο και θα έπαιρνε άφεση για όλα τα αμαρτήματα που είχε ήδη
διαπράξει. Ο πάπας πρόσφερε και επίγειες επιβραβεύσεις. Ο

[171]
πολεμιστής του Θεού μπορούσε να γίνει ιδιοκτήτης της γης που
καταλάμβανε, κερδίζοντας τίτλους ιδιοκτησίας και ευγενείας.
Ο λόγος του Πάπα έγινε δεκτός με ενθουσιασμό και με κραυγές «είναι
θέλημα Θεού» και «στην Ιερουσαλήμ». Κινητοποιήθηκαν ηγεμόνες,
ευγενείς, κληρικοί και λαός απ’ όλη την Ευρώπη. Έτσι ξεκίνησε ο Πρώτη
Σταυροφορία, μια από τις ελάχιστες που πέτυχαν τον σκοπό τους. Τον
Ιούνιο 1099, οι σταυροφόροι μπήκαν στην Ιερουσαλήμ, την
λεηλάτησαν, έσφαξαν τους περισσότερους κατοίκους της και ίδρυσαν
το Φραγκικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Ακολούθησαν αρκετές άλλες
σταυροφορίες.
Ο Πάπας Ουρβανός πέθανε δυο εβδομάδες μετά την κατάληψη, πριν
όμως μάθει το γεγονός της «απελευθέρωσης» της Ιερουσαλήμ, του
οποίου ο ίδιος ήταν ο εμπνευστής και πρωταγωνιστής. Τότε οι ειδήσεις
έφθαναν πολύ αργά!
Ας δούμε τώρα με τη σειρά όλες τις Σταυροφορίες που διεξήχθησαν:
Η Πρώτη Σταυροφορία: Το πρώτο κύμα των σταυροφόρων, η
Σταυροφορία των Φτωχών, ήταν ένα απείθαρχο συνονθύλευμα από
Γερμανούς και άλλους Ευρωπαίους, στην πλειοψηφία τους
εξαθλιωμένους φτωχούς, τους οποίους είχε ξεσηκώσει ο μοναχός
Πέτρος ο Ερημίτης. Στη πορεία τους λεηλατούσαν τα εβραϊκά γκέτο
των πόλεων που περνούσαν. Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος
Α’ Κομνηνός βιάστηκε να διευκολύνει τον ασύνταχτο αυτό συρφετό, να
περάσει στη Μ. Ασία, όπου τους περίμεναν οι Σελτζούκοι, που τους
κατάσφαξαν κοντά στη Νίκαια.
Ακολούθησε το δεύτερο, οργανωμένο αυτή το φορά, κύμα με
επικεφαλής ευγενείς φεουδάρχες. Έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη
τα Χριστούγεννα του 1096. Αυτή τη φορά ο Αλέξιος, πριν τους βοηθήσει
να περάσουν το Βόσπορο, τους υποχρέωσε να συμφωνήσουν ότι τα
εδάφη που θα καταλάμβαναν θα ανήκαν στη βυζαντινή αυτοκρατορία
και οι ίδιοι θα ήταν υποτελείς του αυτοκράτορα.
Ο σιδηρόφρακτος στρατός προχώρησε καταλαμβάνοντας τις πόλεις
της Μ. Ασίας χωρίς μεγάλη αντίσταση. Η Αντιόχεια έπεσε στα χέρια
των σταυροφόρων τον Ιούνιο του 1098 και ακολούθησε ανελέητη
σφαγή των Τούρκων, αλλά και των Εβραίων κατοίκων της. Την ίδια
χρονιά, οι Φατιμίδες της Αιγύπτου είχαν ανακτήσει την Ιερουσαλήμ από
τους Τούρκους. Οι σταυροφόροι πολιόρκησαν την Ιερή Πόλη και στις
14 Ιουλίου 1099, μπήκαν την λεηλάτησαν, έσφαξαν τους Άραβες μέσα
στα τζαμιά τους και έκαψαν τους Εβραίους.
[172]
 Οι Λατίνοι ίδρυσαν το Βασίλειο της Ιερουσαλήμ, με βασιλιά τον
Γοδεφρείδο. Ιδρύθηκαν άλλα φραγκικά κράτη της, Έδεσσας (σημερινή
Ούρφα της Τουρκίας) και της Αντιόχειας και αρκετά ημιανεξάρτητα
φέουδα. Μετά από ένα χρόνο ο Γοδεφρείδος πέθανε και βασιλιάς
ανακηρύχτηκε ο Βαλδουίνος Α’.
Οι μουσουλμάνοι αντιδρούσαν συνεχώς και προσπαθούσαν με
συνεχείς επιθέσεις να περιορίσουν τους εισβολείς. Ο Τούρκος ηγέτης
Νουρεντίν το 1146, κατέλαβε την Έδεσσα σφάζοντας με τη σειρά του,
όλους τους Λατίνους και Αρμένιους κατοίκους της. Για 45 χρόνια όλη η
περιοχή σπαρασσόταν από συγκρούσεις Λατίνων, Τούρκων και
Αράβων.
Η Δεύτερη Σταυροφορία: Η πτώση της Έδεσσας και η δύσκολη θέση
των φραγκικών κρατών της Παλαιστίνης υποχρέωσαν τον πάπα να
ζητήσει το 1145, από τους ηγεμόνες της Γαλλίας Λουδοβίκο Ζ’ και της
Γερμανίας Κορράδο Γ’ να συμμετάσχουν οι ίδιοι σε νέα σταυροφορία.
Πράγματι ο Κορράδος τέθηκε επικεφαλής σημαντικής στρατιάς, αλλά
στο Δορύλαιο της Μ. Ασίας έπεσε σε ενέδρα των Τούρκων και ο
στρατός του διαλύθηκε άτακτα.
Ο Λουδοβίκος με το δικό του στράτευμα έφτασε στη Μικρά Ασία,
ενώθηκε με τα υπολείμματα του στρατού του Κορράδου και τον Ιούνιο
του 1148, οι δυο μονάρχες αποφάσισαν να εκστρατεύσουν κατά της
Δαμασκού. Η πολιορκία απέτυχε, το σταυροφορικό στράτευμα
διαλύθηκε και οι δυο ηγεμόνες επέστρεψαν άδοξα πίσω.
Εν τω μεταξύ, ο βεζίρης του Νουρεντίν είχε καταλάβει την Αίγυπτο
και το 1169, ο ανιψιός του ο Σαλαντίν ανακηρύχθηκε ηγεμόνας, ίδρυσε
τη δυναστεία των Αγιουβιδών και έγινε Σουλτάνος της Συρίας και της
Αιγύπτου. Το 1187 κατέλαβε την Ιερουσαλήμ και επέτρεψε ιπποτικά
στους ηττημένους σταυροφόρους και στο λαό της πόλης να φύγουν
χωρίς να τους πειράξει.
Η Τρίτη Σταυροφορία: Η πτώση της Ιερουσαλήμ έκανε μεγάλη
αίσθηση στην Ευρώπη. Ο πάπας Γρηγόριος Η’ κάλεσε τους
Ευρωπαίους σε μια νέα σταυροφορία. Πρώτος ξεκίνησε ο Φρειδερίκος
Μπαρμπαρόσα της Γερμανίας το 1189. Προχώρησε ως την Κιλικία,
αλλά στην προσπάθειά του να διασχίσει έφιππος ένα ποτάμι, πνίγηκε
και ο στρατός του επέστρεψε στην πατρίδα.
Οι βασιλείς της Αγγλίας Ριχάρδος (ο Λεοντόκαρδος) και της
Γαλλίας Φίλιππος Αύγουστος έφθασαν στην Παλαιστίνη. Τον Ιούλιο
του 1191, κατέλαβαν την Άκρα και έσφαξαν, ως συνήθως, όλους τους
[173]
μουσουλμάνους κατοίκους της. Ο Φίλιππος επέστρεψε στη Γαλλία,
αλλά ο Ριχάρδος συνέχισε τις εχθροπραξίες με τον Σαλαντίν. Υπάρχουν
διάφοροι θρύλοι σχετικοί με τον αλληλοσεβασμό των δυο αντιπάλων.
Ο Σαλαντίν συμφώνησε με τον Ριχάρδο ότι θα επέτρεπε στους
χριστιανούς να εισέρχονται στην Ιερουσαλήμ για προσκύνημα, και ο
τελευταίος επέστρεψε στην Αγγλία.
Η Τετάρτη Σταυροφορία: Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ ανέλαβε την
πρωτοβουλία για μια νέα σταυροφορία το 1199. Το Απρίλιο 1202, οι
σταυροφόροι είχαν συγκεντρωθεί στη Βενετία, η οποία ανέλαβε να τους
μεταφέρει έναντι αδρής αμοιβής. Όμως ο στρατός των σταυροφόρων
ήταν μικρότερος του αναμενομένου και οι ηγέτες τους αδυνατούσαν να
καταβάλουν το τίμημα. Τότε εμφανίστηκε εκεί ο Αλέξιος Άγγελος, (γιος
του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ισαάκιου, που είχε εκθρονιστεί από τον
αδελφό του Αλέξιο Γ’), ο οποίος πρότεινε στους σταυροφόρους να τον
βοηθήσουν να καταλάβει το θρόνο του πατέρα του με αντάλλαγμα τη
συμμετοχή του Βυζαντίου στη σταυροφορία, την υποταγή της
Ανατολικής Εκκλησίας στη Ρώμη και την καταβολή μεγάλου ποσού.
Πράγματι ο στόλος έβαλε πλώρη για την Κωνσταντινούπολη, ο
σφετεριστής Αλέξιος Γ’ την εγκατέλειψε και ο Ισαάκιος με το γιο του
Αλέξιο Δ’ ανακηρύχθηκαν συναυτοκράτορες. Όμως ο λαός εξεγέρθηκε,
γιατί αντιδρούσε στη βαριά φορολογία, αλλά και στην υποταγή του
στην παπική εξουσία. Ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Αλέξιο
Μούρτζουφλο, ο οποίος διέταξε να στραγγαλίσουν τον Αλέξιο Δ’.
Οι σταυροφόροι αντέδρασαν στη δολοφονία του Αλέξιου και στις 12
Απριλίου 1204, κατέλαβαν την Πόλη. Ακολούθησαν άγριες λεηλασίες
και οι σφαγές. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία καταλύθηκε και οι εισβολείς
εξέλεξαν ως αυτοκράτορα του νεοσύστατου λατινικού κράτους, τον
Βαλδουίνο της Φλάνδρας. Η σταυροφορία κατά των ‘απίστων’
κατέληξε στην κατάληψη ενός μεγάλου χριστιανικού κράτους.
Η Πέμπτη Σταυροφορία: Το 1217 ο βασιλιάς της Ουγγαρίας Ανδρέας
τέθηκε επικεφαλής στρατιάς, έφτασε μέχρι την Άκρα και γύρισε πίσω
στην πατρίδα του. Το 1218, μια άλλη στρατιά Γερμανών έφτασε στην
Παλαιστίνη, ενώθηκε με τους Ούγγρους του Ανδρέα και επιτέθηκαν
στην Αίγυπτο.
Κατέλαβαν τη Δαμιέττη, αλλά οι μεταξύ τους προστριβές και ο κίνδυνος
να τους αποκόψει ο Αιγύπτιος Σουλτάνος, τους ανάγκασε να
επιστρέψουν άδοξα πίσω στην Ευρώπη.

[174]
Η Έκτη Σταυροφορία: Το 1228, ο βασιλιάς της Γερμανίας Φρειδερίκος
Β’ τέθηκε επικεφαλής νέας Σταυροφορίας. Ο Σουλτάνος της Αιγύπτου
δέχθηκε να του παραχωρήσει την Ιερουσαλήμ και τον Φεβρουάριο του
1229, ο Φρειδερίκος στέφτηκε βασιλιάς της. Σύντομα όμως έφυγε για
την πατρίδα του. Το βασίλειο της Ιερουσαλήμ καταλύθηκε το 1244, όταν
ο Αιγύπτιος Σουλτάνος την κατέλαβε, την λεηλάτησε και έσφαξε όσους
χριστιανούς δεν πρόλαβαν να φύγουν.
Η Έβδομη Σταυροφορία: Ο μόνος που έμεινε πιστός στο θεσμό των
σταυροφοριών, ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Θ’, έφτασε το 1248
στη Δαμιέττη της Αιγύπτου. Την άνοιξη του 1250 όμως ηττήθηκε από
τους Αιγύπτιους και συνελήφθη αιχμάλωτος. Οι σταυροφόροι
κατέβαλαν 400.000 χρυσά νομίσματα ως λύτρα και επέστρεψαν άδοξα.
Η Όγδοη Σταυροφορία: Ο ίδιος Λουδοβίκος ξεκίνησε το 1270 και αυτή
τη σταυροφορία. Αποφάσισε να αποβιβασθεί στην Τύνιδα για να
βαδίσει κατά της Αιγύπτου. Όμως εκεί μια επιδημία πανώλης σκότωσε
τον Λουδοβίκο.
Ο πάπας Γρηγόριος Ι’ κήρυξε το 1274 την Ένατη Σταυροφορία η
οποία όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Όλα τα οχυρά των Λατίνων
στην Παλαιστίνη θα καταληφθούν από τους Άραβες, με τελευταία την
Άκρα, η οποία έπεσε το 1291, δίνοντας έτσι τέλος στην κατοχή
παλαιστινιακών εδαφών, που διήρκεσε σχεδόν τρεις αιώνες. Μετά την
πτώση της Άκρας ο πάπας Νικόλαος Δ’ κήρυξε νέα σταυροφορία, αλλά
κανείς δεν ανταποκρίθηκε. Η ιδέα των σταυροφοριών είχε τελειώσει
οριστικά.
Οι συνέπειες των σταυροφοριών ήταν σημαντικές. Οι ανατολικοί
πολιτισμοί, ο αραβικός και ο βυζαντινός έγιναν ευρύτερα γνωστοί στη
Δύση και αντίθετα πολλοί θεσμοί της Δύσης έγιναν αποδεκτοί από την
άλλη πλευρά. Το εμπόριο αναπτύχθηκε και δημιουργήθηκε στην
Ευρώπη μια ρωμαλέα αστική τάξη, που άρχισε να αμφισβητεί την ισχύ
του παπισμού. Οι σταυροφορίες επίσης έσπειραν την ιδέα της
αποικιακής επέκτασης της Δύσης που άρχισε μετά από δυο αιώνες.

[175]
 24. Τα πρώτα πανεπιστήμια

Ο θεσμός της ανώτατης ή - όπως έχει αποκληθεί - τριτοβάθμιας

εκπαίδευσης και επιστημονικής έρευνας, ο οποίος δικαιωματικά
απονέμει ακαδημαϊκούς τίτλους, είναι γνωστός στην Ελλάδα ως
Πανεπιστήμιο. Τα περισσότερα πανεπιστήμια, εκτός της διδασκαλίας
και της παροχής ειδικών γνώσεων, ανάλογα με τον κλάδο σπουδών
στους μελλοντικούς επιστήμονες, παρέχουν και την δυνατότητα
έρευνας και παρακολούθησης μεταπτυχιακών σπουδών.
Σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές (αλλά και σλαβικές και τουρκογενείς)
γλώσσες, η λέξη που προσδιορίζει την έννοια του πανεπιστημίου, ως
θεσμού γνώσης, διδασκαλίας και μάθηση, προέρχεται από την
λατινική φράση universitas magistrorum et scholarium, που σημαίνει
περίπου ‘κοινότητα δασκάλων και λογίων’.
Έτσι έχουμε στις γλώσσες:
αγγλική: University, αλβανική: Universiteti, γαλλική: Université, δανική,
νορβηγική και σουηδική: Universitet, γερμανική: Universitäten,
ισπανική: Universidad, ιταλική: Università, ολλανδική: Universiteit,
πολωνική: Uniwersytet, πορτογαλική: Universidade, αλλά και στην
τουρκική: Üniversite, ακόμα και στις βουλγαρική: Университет,
ρωσική: Университе́тρ κλπ.
Το σημερινό παγκόσμιο πανεπιστημιακό σύστημα έχει τις ρίζες του
στο ευρωπαϊκό μεσαιωνικό πανεπιστήμιο, που ξεκίνησε τον Μεσαίωνα
από κάποιες εκκλησιαστικές σχολές για καθολικούς κληρικούς της
Ιταλίας, που εξελίχθηκαν σταδιακά στα πρώτα σημαντικά εκπαιδευτικά
ιδρύματα στα οποία - εκτός της θεολογίας - διδάσκονταν και:
φιλοσοφία, φιλολογία (λατινική και ελληνική), νομική, ιατρική,
φαρμακευτική, μαθηματικά, φυσική, χημεία, αστρονομία, γεωμετρία,
ιστορία, μουσική και άλλα μαθήματα.
Όμως, ο θεσμός της ανώτατης εκπαίδευσης στην ιστορία, δεν αρχίζει
χρονολογικά από το 1088 (έτος ίδρυσης του εκπαιδευτηρίου της
Μπολόνια Ιταλίας σε Πανεπιστήμιο, που θεωρείται το πρώτο
[176]
πνευματικό ίδρυμα της Δύσης που φέρει αυτόν τον τίτλο), ούτε – όπως
οι Άραβες ισχυρίζονται - το 859, έτος ίδρυσης του πρώτου
πανεπιστημίου του μουσουλμανικού κόσμου στο Φεζ του Μαρόκου.
Είναι γενικώς παραδεκτό, ότι το πρώτο πανεπιστήμιο - με την
ευρεία έννοια - θεωρείται η Ακαδημία που ίδρυσε ο Πλάτων το 387 π.Χ.
Ακολούθησαν αμέσως μετά η Περιπατητική Σχολή (Λύκειον) του
Αριστοτέλη, το ονομαστό Μουσείο (και Βιβλιοθήκη) της Αλεξάνδρειας
Αιγύπτου, αντίστοιχα εκπαιδευτήρια στην Ινδία και Κίνα, το
πρωτοποριακό Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας στην
Κωνσταντινούπολη, η φημισμένη Ακαδημία της Γκοντισαπούρ της
Περσίας και αρκετά – και ονομαστά -πανεπιστημιακού τύπου ιδρύματα
στις αραβικές χώρες, όταν ο κόσμος του Ισλάμ ζούσε την Αναγέννησή
του. Ακόμα τον 9ο αιώνα ιδρύθηκαν σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα
στη Βουλγαρία και την
Ιαπωνία.

Αντιγραφέας κλασσικών
κειμένων

Ας δούμε στη συνέχεια

με λίγα λόγια την εξελικτική
πορεία των πρώτων
διδακτηρίων ως την
εδραίωση του θεσμού του
Πανεπιστημίου όπως το ξέρουμε σήμερα.

Για τα αρχαία ελληνικά εκπαιδευτήρια, την Ακαδημία του Πλάτωνος

και το Λύκειο του Αριστοτέλη, δεν έχουμε να προσθέσουμε πολλά
πέραν αυτών που γράψαμε στο κεφάλαιο 16 για τις Επιστήμες στην
αρχαία Ελλάδα.
Με την ίδια έννοια δηλαδή εκπαιδευτικό ίδρυμα στο οποίο διδάσκεται
ποικιλία επιστημών, ιδρύθηκαν:
- Στην Ινδία το Πανεπιστήμιο της Πατλιπούτρα, τον 3ο π.Χ. αι.

[177]
- Στην Κίνα το Αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, το 124 π.Χ..
- Στην Κωνσταντινούπολη το Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας, το 425
- Στην Περσία η Ακαδημία της Γκοντισαπούρ, τον 6ο αιώνα
- Στην Βαγδάτη ο Οίκος της Σοφίας (Bayt al-Ḥikmah), το 830
- Στο Μαρόκο το Πανεπιστήμιο του Φεζ, το 859
- Στην Ιαπωνία η Σχολή Ασικάγκα (Ashikaga Gakkō), τον 9ο αι.
- Στην Αίγυπτο το Πανεπιστήμιο Al Azhar του Καΐρου το 969
- Στην Αραβική Ισπανία το Πανεπιστήμιο της Κόρδοβα, το 970
*****

Τα περισσότερα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια που ιδρύθηκαν ως την

Αναγέννηση, δημιουργήθηκαν υπό την αιγίδα της Ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας ως studios generalia
(εργαστήρια γενικής μελέτης) και
αφού εκδόθηκε σχετική παπική
βούλα.

Πανεπιστήμιο της Μπολόνια

Αρκετά πανεπιστήμια ακόμα

ιδρύθηκαν μετά από αποφάσεις
βασιλέων όπως τα πανεπιστήμια: Οξφόρδης και Κέιμπριτζ της Αγγλίας,
Καρόλου της Πράγας, Federico II της Νάπολης, Jagiellonian της
Κρακοβίας Πολωνίας κ.ά. Επίσης κάποια άλλα δημιουργήθηκαν από
δημοτικές ή κοινοτικές αρχές, κυρίως γερμανικά, όπως τα πανεπιστήμια
της Κολωνίας, της Ερφούρτης κ.ά.
- Πρώτο λοιπόν ανώτατο ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό ίδρυμα θεωρείται
το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια (Università di Bologna), που άρχισε
τη λειτουργία του το έτος 1088. Ξεκίνησε ως νομική σχολή στην οποία
διδασκόταν Ρωμαϊκό και Διεθνές Δίκαιο, αλλά απέκτησε σταδιακά και
άλλα τμήματα όπως: θεολογίας, φιλολογίας, φιλοσοφίας, ρητορικής,
λογικής, διαλεκτικής, μαθηματικών, γεωμετρίας, αστρονομίας,
μουσικής.
[178]
 Κατά την διάρκεια των 931 ετών της συνεχούς λειτουργίας του
Πανεπιστημίου της Μπολόνια πέρασαν από τα φοιτητικά θρανία ή/και
τις καθηγητικές έδρες του εκατοντάδες ιστορικές προσωπικότητες που
λάμπρυναν με τη δράση τους τον τομέα απασχόλησής τους. Μερικοί
από αυτούς: ο Άγγλος φιλόσοφος και κληρικός Thomas Becket, οι
ποιητές Πετράρχης και Τορκουάτο Τάσσο, ο πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’
(Βοργίας), ο φιλόσοφος και ποιητής Pico della Mirandola, ο Ολλανδός
ουμανιστής και φιλόσοφος Έρασμος, ο Γερμανός ζωγράφος Ντύρερ, ο
Πολωνός αστρονόμος Κοπέρνικος και δεκάδες ακόμα γνωστοί
εκπρόσωποι της επιστήμης της τέχνης και της πολιτικής.
- Το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (University of Oxford) είναι το
δεύτερο αρχαιότερο πανεπιστήμιο της Δύσης, (και το παλαιότερο
αγγλόφωνο), βρίσκεται στην πόλη Οξφόρδη (περίπου 80 χιλιόμετρα ΒΔ

του Λονδίνου) από την οποία πήρε την ονομασία του. Δεν γνωρίζουμε
την ακριβή ημερομηνία της ίδρυσης αυτού του εκπαιδευτηρίου, αλλά
υπάρχουν στοιχεία ότι κάποια μαθήματα διδασκόταν ήδη εκεί από το
1096. Ξέρουμε επίσης ότι το 1190 εγγράφηκε ο πρώτος ξένος
σπουδαστής του, ο Ολλανδός Emo of Friesland.
Κατά τη διάρκεια των δέκα αιώνων της λειτουργίας του
Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, δίδαξαν ή μαθήτευσαν σε αυτό
εκατοντάδες προσωπικότητες της δημόσιας ζωής της Βρετανίας, αλλά
και πολλών χωρών του κόσμου. Σε αυτούς περιλαμβάνονται 69 κάτοχοι
βραβείων Νόμπελ, 28 Βρετανοί πρωθυπουργοί εκατοντάδες μέλη του
Κοινοβουλίου και της Βουλής των Λόρδων και πολιτικοί ηγέτες πολλών
ξένων χωρών. Ακόμα διακεκριμένοι επιστήμονες, φιλόσοφοι, ποιητές
και συγγραφείς, ηθοποιοί, καλλιτέχνες, αθλητές και άλλοι.
[179]
 - Τρίτο αρχαιότερο δτον κόσμο και το παλαιότερο γαλλόφωνο
ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα είναι το Πανεπιστήμιο του Παρισιού
(Université de Paris), που ιδρύθηκε το 1110. Αρχικά το ίδρυμα ήταν
απλώς ένα παράρτημα της εκκλησιαστικής σχολής της Notre-Dame. Το
1150 ήταν οργανωμένο ως έδρα ανώτατων σπουδών με δική του
Σύγκλητο καθηγητών. Το 1200 αναγνωρίστηκε ως Universitas με
διάταγμα του βασιλιά της Γαλλίας Φιλίππου Β’-Αυγούστου.
- Το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ (University of Cambridge) είναι
το δεύτερο αρχαιότερο αγγλόφωνο πανεπιστήμιο μετά από αυτό της
Οξφόρδης. Ιδρύθηκε το 1209, όταν αρκετοί ακαδημαϊκοί δάσκαλοι και
φοιτητές εγκατέλειψαν την Οξφόρδη - εξ αιτίας διαμάχης μεταξύ των
κατοίκων της πόλης και σπουδαστών – και κατέφυγαν στην πόλη
Κέιμπριτζ (80 χιλιόμετρα από το Λονδίνο) και ίδρυσαν το ομώνυμο
πανεπιστήμιο.
Η Οξφόρδη και το Κέιμπριτζ είναι ιστορικά εκπαιδευτικά ιδρύματα
υψηλού διεθνούς κύρους, που κάνουν περήφανους τους Βρετανούς.
Και τα δυο βρίσκονται μονίμως ανάμεσα στην πρώτη δεκάδα
αξιολόγησης μεταξύ όλων των πανεπιστημίων του κόσμου.
Από τότε ως το τέλος του 16ου αιώνα, ακολούθησε μακρά σειρά
ίδρυσης πανεπιστημίων σε όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά κράτη.
Ισπανία: τα πανεπιστήμια: Σαλαμάνκα (1218), Βαγιαδολίδ (1241),
Μαδρίτης (1293), Βαρκελώνης (1450), Santiago de Compostella (1495),
Βαλένθια (1499)
Ιταλία: τα πανεπιστήμια: Πάντοβα (1222), Νάπολης (1224), Σιένα
(1240), Ρώμης (1303), Περούτζια (1308), Φλωρεντίας (1321), Πίζας
(1343), Φεράρας (1391), Τορίνο (1404, Γένοβα (1481).
Γαλλία: τα πανεπιστήμια: Τουλούζης (1229), Μονπελιέ (1289),
Γκρενόμπλ (1339) και Αιξ-Μασσαλίας (1409)
Πορτογαλία: το πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα (1290)
Τσεχία: το πανεπιστήμιο του Καρόλου Πράγας (1348)
Πολωνία: το πανεπιστήμιο Jagiellonian Κρακοβίας (1364)
Αυστρία: το πανεπιστήμιο της Βιέννης (1365)

[180]
Γερμανία: τα πανεπιστήμια: Χαϊδελβέργης (1386), Λειψίας (1409),
Ροστόκ (1419), Γκράιφσβαλντ (1456), Φράιμπουργκ (1457), Μονάχου
(1472) και Τύμπιγκεν (1477).
Σκωτία: τα πανεπιστήμια St. Andrews (1413), Γλασκόβης (1451) και
Αμπερντήν (1495).
Βέλγιο: το Παλαιό Πανεπιστήμιο της Λουβαίν (1425)
Ελβετία: το πανεπιστήμιο της Βασιλείας (1460
Σουηδία: το πανεπιστήμιο της Ουψάλα (1477)
Δανία: το πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης (1479)

*****

Χάρβαρντ, το πρώτο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Αμερικής

Το 1492, εφτά μόλις

χρόνια πριν ιδρυθεί το
τελευταίο
πανεπιστήμιο του 15ου
αιώνα στη Βαλένθια, ο
Χριστόφορος
Κολόμβος ξεκίνησε για
να ανακαλύψει τον
συντομότερο δρόμο προς τις Ινδίες. Ο Κολόμβος δεν ανακάλυψε αυτό
που επιδίωκε, ανακάλυψε όμως μια νέα ήπειρο. Μετά την ανακάλυψη
της Αμερικής ακολούθησε ο αποικισμός της από τις μεγάλες ναυτικές
δυνάμεις, Ισπανία, Πορτογαλία, Γαλλία και Αγγλία.
Η ύπαρξη πανεπιστημίου στις αγγλικές αποικίες του Νέου Κόσμου
ήταν περισσότερο από αναγκαία, τη στιγμή μάλιστα που στις ισπανικές
αποικίες λειτουργούσαν ήδη περισσότερα από δέκα πανεπιστήμια -
όλα μετά από έγκριση του Βατικανού, στις πόλεις: Λίμα (Περού),
Μεξικού, Σούκρε (Βολιβίας), Αγίου Δομινίκου, Μπογκοτά (Βολιβία),
Κίτο (Εκουαδόρ), Κόρδοβα (Αργεντινή) και άλλες.

[181]
 Το 1636 οι αρχές της Μασαχουσέτης αποφάσισαν την ίδρυση του
πρώτου ανώτατου εκπαιδευτηρίου της Βόρειας Αμερικής. Ονομάστηκε
Κολέγιο Χάρβαρντ (Harvard College) από τον Τζων Χάρβαρντ, ο
οποίος πριν πεθάνει, είχε αφήσει για την ίδρυσή του 779 λίρες και την
400 τόμων βιβλιοθήκη του.
*****
Πανεπιστήμιο των Αθηνών, ο πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών άρχισε τη λειτουργία του το 1837. Το νέο
ίδρυμα είχε την ονομασία Οθώνειον Πανεπιστήμιον και ξεκίνησε με
τέσσερις σχολές, Νομική, Ιατρική, Θεολογική και Φιλοσοφική. Το
πρώτο έτος λειτουργίας του επανδρώθηκε με 33 καθηγητές που δίδαξαν
σε 52 φοιτητές. Από τους 52 αυτούς φοιτητές μόνο οι 18
παρακολούθησαν τις παραδόσεις και ελάχιστοι από αυτούς πήραν
πτυχίο.
Ο πρώτος πρύτανης του πανεπιστημίου ήταν ο Κωνσταντίνος
Σχοινάς. Η πρώτη φοιτήτρια – η Ιωάννα Στεφανόπολι - εγγράφηκε μόλις
το 1890. Στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο δίδαξαν διακεκριμένοι
επιστήμονες της εποχής εκείνης. Επίσης εκεί φοίτησαν σημαντικές
προσωπικότητες της επιστήμης, της τέχνης και της δημόσιας ζωής.
Το Πανεπιστήμιο στεγάστηκε αρχικά στο οίκημα δυο αρχιτεκτόνων,
του Μακεδόνα Σταμάτη Κλεάνθη και του Βαυαρού φίλου και συνεργάτη
του Εδουάρδου Σάουμπερτ. Το οίκημα αυτό ήταν από τα μεγαλύτερα
της Αθήνας και βρισκόταν στην Πλάκα. {Το ιστορικό αυτό κτήριο
υπάρχει ακόμα, βρίσκεται στην οδό Θόλου στην Πλάκα. Το 1946
κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο. Σήμερα στεγάζει το Μουσείο
Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών}.στην
Το Νοέμβριο του 1841 το ίδρυμα μεταστεγάστηκε στο νέο του
οικοδόμημα σχεδιασμένο από τον Χριστιανό Χάνσεν και διακοσμημένο
από τον Karl Rahl. Το κτήριο αυτό, βρίσκεται στη λεωφόρο
Πανεπιστημίου, ανάμεσα στα οικοδομήματα της Εθνικής Βιβλιοθήκης
και της Ακαδημίας Αθηνών.

[182]
Τα δυο τελευταία κτίρια σχεδιάστηκαν από τον Θεόφιλο Χάνσεν
(αδελφό του Χριστιανού) και ολοκληρώθηκαν από τον Γερμανό
αρχιτέκτονα Ερνστ Τσίλλερ.
Τα τρία αυτά οικοδομήματα αποτελούν την περίφημη "αρχιτεκτονική
τριλογία της Αθήνας".
Το 1862, χρονιά κατά την οποία ο Όθων αναγκάσθηκε να
εγκαταλείψει την χώρα, το ίδρυμα μετονομάσθηκε σε Εθνικόν
Πανεπιστήμιον. Το 1932 πήρε την οριστική του ονομασία Εθνικόν και
Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών

[183]
 25. Η Magna Carta

Ο Δούκας της Νορμανδίας Γουλιέλμος Β’ (γνωστός ως Γουλιέλμος ο

Κατακτητής - William the Conqueror) κατέκτησε την Αγγλία μετά την
Μάχη του Χέιστινγκς στις 14 Οκτωβρίου 1066. Το γεγονός αυτό ήταν
αποφασιστικής σημασίας για την μετέπειτα πορεία της βρετανικής
ιστορίας. Ο Γουλιέλμος έζησε όλη σχεδόν τη ζωή του στη Νορμανδία.
Ήταν αμόρφωτος και μιλούσε μόνο γαλλικά. Δημιούργησε όμως στην
Αγγλία την πιο συγκεντρωτική μοναρχία της Ευρώπης και άλλαξε τη
γλώσσα και τον πολιτιστικό προσανατολισμό της χώρας προς τα
γαλλικά πρότυπα.
Οι Νορμανδοί εδραιώθηκαν στην εξουσία της χώρας και οι
μεταγενέστεροι Άγγλοι μονάρχες ήταν απόγονοί του. Τα επόμενα
χρόνια, ο Γουλιέλμος με πρόσχημα σποραδικές τοπικές εξεγέρσεις,
δήμευε τις περιουσίες των Άγγλων ευγενών και τις παραχωρούσε σε
Νορμανδούς (με μόνη υποχρέωσή τους τον όρκο πίστης στο βασιλιά),
με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια νορμανδική αριστοκρατία που
έλεγχε τη χώρα. Για τους χωρικούς της Αγγλίας το μόνο που είχε
αλλάξει ήταν το όνομα του φεουδάρχη–αφέντη. Αλλά ο Γουλιέλμος
προχώρησε και στην αντικατάσταση των επισκόπων και θρησκευτικών
ηγετών με αντίστοιχους Νορμανδούς. Το αποτέλεσμα ήταν να
δημιουργηθεί ένα μεγάλο γλωσσικό χάσμα ανάμεσα στην ηγέτιδα
νορμανδική τάξη, που μιλούσε γαλλικά και στο λαό της χώρας, πράγμα
που είχε σημαντικές συνέπειες στην αγγλική γλώσσα και παιδεία.
Ο Γουλιέλμος διατήρησε τους θεσμούς και το άγραφο εθιμικό δίκαιο
της Αγγλίας και επέβαλε το ρωμαϊκό δίκαιο στην εκκλησία. Διέταξε τη
λεπτομερή απογραφή του πληθυσμού και της ακίνητης περιουσίας. Τα
αποτελέσματα αυτής της απογραφής είναι καταχωρημένα στο Μεγάλο
Κτηματολόγιο (Domesday Book του 1086), που είναι το πρώτο
κτηματολόγιο της ιστορίας και πολύτιμο ιστορικό ντοκουμέντο (το
πρωτότυπο βρίσκεται στο Δημόσιο Αρχείο του Λονδίνου) και μας δίνει
πολύτιμες πληροφορίες για την κοινωνία της εποχής εκείνης.
[184]
 Τα νορμανδικά πρότυπα, που εισήγαγε ο Γουλιέλμος σημάδεψαν
όλους τους τομείς της κοινωνίας, τη διοίκηση, την οικονομία, τη
γλώσσα, τον πολιτισμό και την αρχιτεκτονική. Σήμερα στο αγγλικό
λεξικό περιλαμβάνονται περισσότερες λατινικής, ελληνικής ή γαλλικής
προέλευσης λέξεις από ότι αγγλοσαξονικής. Όλη σχεδόν η Βρετανία
και η Ιρλανδία είναι διάσπαρτη από νορμανδικά κάστρα και πύργους.
Ο πολιτισμός της Αγγλίας είναι κράμα αγγλοσαξονικών, νορμανδικών
και γαλλικών πολιτιστικών στοιχείων.
Το 1199, ο σκληρός, ανίκανος και κρυψίνους Ιωάννης ο Ακτήμων
(1167-1216) διαδέχθηκε στο θρόνο τον άτεκνο αδελφό του Ριχάρδο Α’
(τον Λεοντόκαρδο). Την εποχή εκείνη οι βαρόνοι ήταν ισχυροί και με
σημαντική επιρροή στην αγγλική κοινωνία και ο καχύποπτος Ιωάννης
φοβόταν ότι θα αμφισβητήσουν την εξουσία του. Επίσης ο βασιλιάς
είχε έρθει σε σύγκρουση με το Βατικανό, όταν θέλησε να διορίσει δικής
του εκλογής αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπουρι, με αποτέλεσμα τον
αφορισμό του από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ’. Τέλος η άθλια οικονομική
κατάσταση της χώρας από την κακή διαχείριση της κυβέρνησης του
βασιλιά Ιωάννη και η βαρύτατη φορολογία λαού, εμπόρων και ευγενών,
έφεραν πολυετείς συνεχείς διαμάχες και ρήξη του θρόνου με τους
βαρόνους, το λαό και τον κλήρο.
Τα πράγματα είχαν φτάσει στο απροχώρητο. Εν τέλει οι βαρόνοι
ενωμένοι με τον κλήρο υποχρέωσαν τον Ιωάννη να δεχθεί αρκετές
παραχωρήσεις και εν τέλει να υπογράψει (μαζί με ένα συμβούλιο είκοσι
πέντε βαρόνων) την πασίγνωστη Magna Carta Libertatum (Μάγκνα
Κάρτα ή στα ελληνικά Ο Μεγάλος Χάρτης των Ελευθεριών).
Οι σημαντικότερες διατάξεις αυτού του εγγράφου που ο βασιλιάς
αποδέχθηκε και εγγυήθηκε την εφαρμογή τους, είναι:
1. Η υποχρέωση του βασιλιά να μην επιβάλει φόρους ή στρατολογία
χωρίς την έγκριση του Μεγάλου Συμβουλίου (ήταν ο πρόδρομος του
μελλοντικού Κοινοβουλίου).
2. Η αναγνώριση των εξουσιών του Μεγάλου Συμβουλίου.
3. Ο σεβασμός της προσωπικής ελευθερίας, έτσι που κανείς να μην
φυλακίζεται, να μην τιμωρείται με πρόστιμο ή να εξορίζεται, χωρίς
[185]
δικαστική απόφαση που θα εκδίδεται με βάση τους νόμους τους
κράτους.
Αυτά τα ευεργετήματα προορίζονταν αρχικά για τους ευγενείς και
τον κλήρο, αλλά σταδιακά επεκτάθηκαν σε όλους τους πολίτες.
Το σημαντικότατο αυτό έγγραφο έθεσε τις βάσεις του
Κοινοβουλευτισμού στην Αγγλία, αλλά ήταν και το πρότυπο για τη
δημιουργία του πολιτικού πολιτισμού της Ευρώπης.
Η Magna Carta θεωρείται ένα από το πιο σημαντικά έγγραφα στην
μελλοντική εξέλιξη της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, τόσο στη
Βρετανία, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο.

O Ιωάννης υπογράφει τη Magna Carta

[186]
 26. Ο Γκούτενμπεργκ και η τυπογραφία

Το σημαντικότερο επιστημονικό γεγονός του τελευταίου αιώνα του

Μεσαίωνα ήταν η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γερμανό
χρυσοχόο Ιωάννη Γουτεμβέργιο (Johannes Gutenberg).
Η τυπογραφία ήταν γνωστή στην Κίνα από τον 10 ο αιώνα και
στηριζόταν στη χάραξη ιδεογραμμάτων και εικόνων σε ξύλινες
πινακίδες, τις οποίες πίεζαν σε χάρτινες επιφάνειες (κάτι σαν
σφραγίδα).
Στα μέσα του 11ου αιώνα ο Κινέζος Μπι Σενγκ βελτίωσε την μέθοδο
με την χρήση κινητών στοιχείων
κατασκευασμένων από πηλό (πορσελάνη).
Αργότερα οι Κινέζοι και οι Κορεάτες
άρχισαν να χρησιμοποιούν κινητά
μεταλλικά στοιχεία. Μια μορφή
τυπογραφίας άλλωστε, που ήταν σε χρήση
από την αρχαιότητα, ήταν οι σφραγιδόλιθοι
και οι σφραγίδες.

Ανδριάντας του Γουτεμβέργιου

Όταν όμως ο Γουτεμβέργιος συνέλαβε

την ιδέα της χρήσης κινητών τυπογραφικών
στοιχείων για την εκτύπωση κειμένων, οι
Ευρωπαίοι δεν γνώριζαν την κινεζική
τεχνική. Η εφεύρεση του Γουτεμβέργιου αναπτύχθηκε ανεξάρτητα από
την σχετικά όμοια κινεζική τεχνική. Όμως, σε σχέση με τα χιλιάδες
κινεζικά ιδεογράμματα, το ευρωπαϊκό αλφάβητο διέθετε ελάχιστα
γράμματα, τα οποία μπορούσαν να αναπαραχθούν εύκολα και σε
πολλών τύπων στοιχεία και σε μεγάλες ποσότητες. Μετά από αυτή την
εφεύρεση η Ευρώπη προόδευσε με ταχύτατους ρυθμούς και ήταν μια
από τις βασικότερες παραμέτρους της μετάβασης της ηπείρου από τους
σκοτεινούς χρόνους του Μεσαίωνα στη λαμπρή περίοδο της
Αναγέννησης.
Δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για τη ζωή του Γουτεμβέργιου.
Γεννήθηκε γύρω στα τέλη του 14ου αιώνα στο Μάιντς της Γερμανίας.

[187]
Έγινε χρυσοχόος και γύρω στο 1430 έζησε στο Στρασβούργο όπου
εξάσκησε το επάγγελμά του. Παράλληλα όμως πραγματοποιούσε
μυστικά πειράματα για την κατασκευή μιας τυπογραφικής μηχανής. Το
1448 επέστρεψε στο Μάιντς και ξέρουμε ότι πήρε ένα χρηματικό δάνειο
από τον γαμπρό του, πιθανότατα για την κατασκευή της τυπογραφικής
πρέσας, που ήθελε να αναπτύξει.
Μέχρι το 1450 η πρέσα ήταν έτοιμη να λειτουργήσει και λέγεται
μάλιστα ότι τύπωσε ένα γερμανικό ποίημα, το πρώτο έντυπο της
Ευρώπης. Ο Ιωάννης έπεισε τότε ένα πλούσιο τραπεζίτη, το Γιόχαν
Φυστ, να του δανείσει 800 φιορίνια. Ο Φυστ, ο γαμπρός του Πέτερ
Σέφερ και ο Γουτεμβέργιος έγιναν συνεταίροι για να εκμεταλλευτούν την
εφεύρεση του τελευταίου. Κατασκευάστηκαν δυο πρέσες και από το
1452 άρχισαν να τυπώνουν θρησκευτικά κείμενα για την Εκκλησία και
λατινικές γραμματικές.
Όμως ο Φυστ ήρθε σε σύγκρουση με τον Γουτεμβέργιο για
οικονομικούς λόγους και κατάφερε να κερδίσει, με δικαστική απόφαση,
την κυριότητα των
μηχανημάτων και να
συνεχίσει την δουλειά μόνο
με τον Σέφερ. Το 1455
τυπώθηκαν (σε χαρτί και
περγαμηνή) 300 αντίτυπα
μιας Βίβλου 1282 σελίδων. Λίγο αργότερα τυπώθηκε το Ψαλτήρι, που
είχε πολύχρωμα αρχικά γράμματα. Η Βίβλος του Γουτεμβέργιου
θεωρείται σήμερα, η πολυτιμότερη έκδοση βιβλίου στο κόσμο.
Ο Ιωάννης σχεδόν χρεοκοπημένος, ξανάρχισε τη δουλειά του με ένα
μικρό εκτυπωτικό εργαστήριο και τύπωσε μια Βίβλο. Επειδή όμως δεν
υπέγραφε ούτε έβαζε ημερομηνία σε καμιά από τις εργασίες του, είναι
πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουν οι δικές του τυπογραφικές παραγωγές.
Πιθανότατα, ένα Καθολικό Λεξικό 744 σελίδων που τυπώθηκε σε 300
αντίτυπα στο Μάιντς το 1460, είναι έργο του δικού του εργαστηρίου.
Στο μεταξύ το εργαστήριο των Φυστ-Σέφερ εξέδωσε το πρώτο βιβλίο
με όνομα τυπογράφου και ημερομηνία, ήταν το Ψαλτήρι του Μάιντς,
που τυπώθηκε τον Αύγουστο του 1457. Το βιβλίο αυτό με υπερηφάνεια
ανακοινώνει ότι τυπώθηκε με τη νέα μέθοδο, χωρίς όμως να αναφέρει
πουθενά το όνομα του Γουτεμβέργιου.

[188]
 Το 1462, ο Γουτεμβέργιος εγκαταστάθηκε στο Έλτβιλ, όπου
πιθανώς ανέλαβε την επίβλεψη μιας νέας εκτυπωτικής μηχανής που
ανήκε στους αδελφούς Μπεχτερμύντσε.
Το 1465 το επίτευγμα του Γουτεμβέργιου αναγνωρίστηκε και του
απονεμήθηκε από τον Αδόλφο του Νασσάου ο τίτλος του «Χόφμαν»
(κύριος της Αυλής). Η αναγνώριση αυτή συνοδεύτηκε από μια ετήσια
χρηματική χορηγία και κάποιες αφορολόγητες ποσότητες σιταριού και
κρασιού. Ο Γουτεμβέργιος πέθανε το 1468 στο Μάιντς, αλλά η εκκλησία
και το κοιμητήριο που τάφηκε καταστράφηκαν αργότερα και έτσι
χάθηκε ο τάφος του. Πρώτη αναφορά στον εφευρέτη της τυπογραφίας,
έγινε το 1504 από τον καθηγητή Ίβο Βίττινγκ.
*****

Η εφεύρεση του Γουτεμβέργιου το 1455, που σηματοδοτεί το τέλος

του Μεσαίωνα, συνέβαλε αποφασιστικά στις επαναστατικές εξελίξεις
που ακολούθησαν. Η τυπογραφία σήμαινε πολλά βιβλία με χαμηλές
τιμές. Μέχρι το έτος 1500, δηλαδή μόλις πέντε δεκαετίες από την νέα
εφεύρεση, είχαν ήδη κυκλοφορήσει πάνω από εννέα εκατομμύρια
αντίτυπα 30.000 διαφορετικών τίτλων! Η βάση της γνώσης διευρύνθηκε
απεριόριστα. Οι ανακαλύψεις των ερευνητών τυπώνονταν και γίνονταν
κτήμα και άλλων ερευνητών. Τα πανεπιστήμια της Ευρώπης τύπωναν
με πυρετώδεις ρυθμούς, κλασσικούς και σύγχρονους συγγραφείς, νέες
ιδέες και ερευνητικές εργασίες. Η Εκκλησία δεν μπορούσε πλέον να
ελέγξει όλη αυτή την τεράστια τυπογραφική συγκομιδή και το Index (ο
κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων), που δημιουργήθηκε από τα
μέσα του 16ου αιώνα, αχρηστεύτηκε σταδιακά, αν και καταργήθηκε
πολύ αργότερα, το 1966.

[189]
 27. Οι Μεγάλες Ανακαλύψεις και οι Εξερευνητές
Η Εποχή των Ανακαλύψεων ή ο Αιώνας των Εξερευνήσεων καλύπτει
το διάστημα μεταξύ του 15ου και του 17ου αιώνα. Η Εποχή των
Ανακαλύψεων προέκυψε από τις νέες τεχνολογίες, που αναπτύχθηκαν
τις τελευταίες δεκαετίες του, στη χαρτογραφία, στη ναυσιπλοΐα. στη
ναυπηγική και στη χρήση της πυξίδας, καθώς και η κατασκευή της
καραβέλας από τους Πορτογάλους και Ισπανούς.
Την εποχή εκείνη τα θαλασσινά ταξίδια ήταν επικίνδυνα. Τα καράβια
ήταν μικρά, με πλήρωμα 20-50 άντρες, που ταξίδευαν κάτω από άθλιες
συνθήκες και η διατροφή τους ήταν ακόμα πιο άθλια και όχι σπάνια
έτρωγαν κακοδιατηρημένα και σάπια τρόφιμα. Η θνησιμότητα των
πληρωμάτων ήταν τεράστια.
Το σημαντικότερο κίνητρο για να ξεκινήσουν οι αναζητήσεις και τα
μεγάλα ταξίδια ήταν εμπορικό. Τα πιο πολύτιμα αγαθά της εποχής, τα
μπαχαρικά, έφθαναν στην Ευρώπη από την Άπω Ανατολή μέσω
Αράβων εμπόρων. Ο στόχος των πρώτων εξερευνητών ήταν να
ανακαλύψουν νέους δρόμους για την Ανατολή, είτε γύρω από την
Αφρική είτε τραβώντας προς τη Δύση. Οι πρώτοι μεγάλοι
θαλασσοπόροι της Μεσογείου ήταν οι Βενετοί και οι Γενουάτες, αλλά η
τιμή των πρώτων εξερευνήσεων των ακτών του Ατλαντικού ανήκει
στους Πορτογάλους. {Ξέρουμε ότι από την αρχαιότητα υπήρχαν
θαλασσοπόροι, όπως: ο Καρχηδόνιος Άννων (6ος π.Χ. αι.), που
ίδρυσε εμπορικούς σταθμούς στο Μαρόκο, τη Σενεγάλη και τη
Σιέρα Λεόνε. Το 4ο αιώνα π.Χ., ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης,
ταξίδευε ως τα βρετανικά νησιά. Οι Βίκινγκς περί το 1000 μ.Χ.,
που ανακάλυψαν την Αμερική πέντε σχεδόν αιώνες πριν τον
Κολόμβο}.
Το 1415, ο Πορτογάλος πρίγκιπας Ερρίκος, γνωστός ως ο Ερρίκος
ο Θαλασσοπόρος, εξερεύνησε τη ΒΔ. Αφρική. Ανακάλυψε τα Κανάρια
νησιά και έφτασε ως το Πράσινο Ακρωτήριο και τα νησιά του. Το 1486,
ο Πορτογάλος θαλασσοπόρος Βαρθολομαίος Ντιάζ έφτασε στο νότιο
άκρο της Αφρικής, το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας. Ένα χρόνο
αργότερα ένας άλλος Πορτογάλος, ο Πέντρο ντε Κοβιλιάν, διέσχισε τη
Μεσόγειο, προσέγγισε το Άντεν και έφθασε ως την Καλκούτα.

[190]
 Απ’ όλα αυτά τα ταξίδια οι Πορτογάλοι γεωγράφοι και χαρτογράφοι
είχαν πειστεί, ότι ο δρόμος προς την Ινδία ήταν εφικτός. Ήδη, και παρά
τις αντιδράσεις της Εκκλησίας, οι θαλασσοπόροι ήξεραν, ότι η Γη ήταν
στρογγυλή. Τον 15ο αιώνα θα δουν το φως της δημοσιότητας οι
απόψεις του Κοπέρνικου για το ηλιοκεντρικό σύστημα. Ένας από τους
ένθερμους θιασώτες του δυτικού δρόμου προς τις Ινδίες ήταν ένας
Γενοβέζος ναυτικός, ο Χριστόφορος Κολόμβος.
Η Ιστορία απέδωσε στο Χριστόφορο Κολόμβο την τιμή της
ανακάλυψης της Αμερικής. Είναι γνωστό όμως ότι περίπου πεντακόσια
χρόνο πριν, οι Βίκινγκς με επικεφαλής τον Λιφ Έρικσον, πάτησαν το
πόδι τους στις περιοχές που σήμερα ανήκουν στον Καναδά (Νέα Γη),
αλλά η ανακάλυψη αυτή δεν είχε συνέχεια.
Η ανακάλυψη του Κολόμβου είναι σημαντική, γιατί άλλαξε την όψη του
κόσμου και άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Μια νέα τεράστια ήπειρος προστέθηκε στον κόσμο και σηματοδότησε
μια νέα περίοδο, την Περίοδο της
Αποικιοκρατίας.
Οι καραβέλες του Κολόμβου

Η ανακάλυψη αυτή
πρόσφερε διέξοδο στον διαρκώς
αυξανόμενο πληθυσμό της
Ευρώπης (σε βάρος των ιθαγενών, που σφαγιάστηκαν και
συρρικνώθηκαν αριθμητικά) και σχετικά σύντομα δημιουργήθηκε μια
ομάδα νέων εθνών, η οποία επηρέασε την πορεία και τον πολιτισμό
των εθνών του Παλαιού Κόσμου. Προστέθηκαν επίσης νέες πηγές
ορυκτού και δασικού πλούτου και τροφίμων (πατάτα, καλαμπόκι,
καπνός κ.ά.), που άλλαξαν την οικονομία του κόσμου.
Ο Κολόμβος πραγματοποίησε ακόμα τρία ταξίδια, ανακάλυπτε νέες
εκτάσεις και ύψωνε την ισπανική σημαία. Πέθανε το 1506 χωρίς να έχει
συνειδητοποιήσει, ότι ανακάλυψε μια νέα ήπειρο. Μια χώρα της Νότιας
Αμερικής ονομάστηκε Κολομβία προς τιμήν του.
Εν τω μεταξύ οι Πορτογάλοι συνέχισαν την προσπάθειά τους να
ανοίξουν δρόμο για την Ινδία και τελικά ανταμείφθηκαν. Ο Βάσκο ντα
Γκάμα ανάλαβε την αποστολή να φτάσει στην Ινδία. Πράγματι το 1497,
με τέσσερα πλοία και 170 άνδρες έκανε το γύρο της Αφρικής και το
Μάιο 1498 στην Καλκούτα. Γέμισε τα αμπάρια του μπαχαρικά και τον
[191]
Σεπτεμβρίο 1499 γύρισε στην Πορτογαλία με δυο πλοία και μόνο 55
άνδρες! Ο στόχος της εύρεσης δρόμου για την Ινδία επιτεύχθηκε.
Το 1500 ένας άλλος Πορτογάλος ο Πέντρο Καμπράλ ανακάλυψε
τυχαία τη Βραζιλία και νομίζοντας ότι ήταν νησί την ονόμασε Βέρα
Κρουζ. Κατόπιν συνέχισε το ταξίδι του ανατολικά και στην πορεία
ανακάλυψε τη Μαδαγασκάρη και τελικά έφτασε στην Καλκούτα.
Άρχισε πια να είναι σαφές, ότι η νέα ήπειρος δεν ήταν οι Ινδίες. Ο
Ισπανός Βάσκο ντε Μπαλμπόα κατάφερε να διασχίσει τον Ισθμό του
Παναμά και να αντικρύσει μπροστά του μια απέραντη θαλάσσια
έκταση ενός νέου ωκεανού, του Ειρηνικού.
Ήρθε η ώρα κάποιος να κάνει το γύρο του κόσμου. Η τιμή αυτή
ανήκει σε ένα ακόμα Πορτογάλο, το Φερδινάνδο Μαγγελάνο, που
έκανε το ταξίδι για λογαριασμό της Ισπανίας.
Η αποστολή από πέντε πλοία με επικεφαλής τον
Μαγγελάνο και
πληρώματα 265 άνδρες,
απέπλευσε από τη Σεβίλλη
στις 10 Αυγούστου 1519.
Στις 10 Ιανουαρίου 1520
προσέγγισε τις εκβολές του
Μαρ ντε λα Πλάτα και
συνέχισε την πορεία προς
το νότο επιχειρώντας να
βρει κάποιο πέρασμα. Στις
21 Οκτωβρίου, ο Μαγγελάνος βρήκε το πέρασμα που ζητούσε. Ο
διάπλους του δαιδαλώδους πορθμού (ο Πορθμός του Μαγγελάνου)
αποδείχθηκε εξαιρετικά επικίνδυνος, αλλά τελικά στις 28 Νοεμβρίου
φάνηκε ο ωκεανός της Δύσης. Ο Μαγγελάνος τον βρήκε ήρεμο και του
έδωσε το όνομα Ειρηνικός.
Σε λίγες μέρες η αποστολή έφτασε στις Φιλιππίνες. Όμως στις 27
Απριλίου 1521, ο Μαγγελάνος ήρθε σε σύγκρουση με ένα φύλαρχο
και σκοτώθηκε στη μάχη μαζί με αρκετούς άνδρες του. Οι υπόλοιποι
πανικόβλητοι επιβιβάστηκαν στα πλοία και αναχώρησαν. Το ταξίδι
της επιστροφής ήταν αρκετά περιπετειώδες και συνεχίστηκε χωρίς
φυσικά τον Μαγγελάνο. Στις 6 Σεπτεμβρίου 1522 ο κυβερνήτης και
μόνο ένα πλοίο (από τα πέντε) και 18 μέλη του πληρώματος - από τα

[192]
265 που ξεκίνησαν - έφτασαν τελικά στην Ισπανία. Ο Μαγγελάνος
τιμάται ως ένας από τους μεγαλύτερους εξερευνητές της ιστορίας.
Η νέα ήπειρος άρχισε να γίνεται αντικείμενο εξερεύνησης από
Ισπανούς και άλλους τολμηρούς εξερευνητές αλλά και κατακτητές. Οι
κονκισταδόρες Ερνάν Κορτές και Φρανθίσκο Πιθάρο, με το σταυρό
στο ένα χέρι και το σπαθί στο άλλο, κατέστρεψαν δυο σημαντικούς
γηγενείς πολιτισμούς: των Αζτέκων και των Ίνκας.
Θα ακολουθήσουν δεκάδες εξερευνητές λίγους από τους οποίους θα
αναφέρουμε με λίγα λόγια:
Ο Ισπανός Χουάν Πονσέ ντε Λεόν είναι ο πρώτος Ευρωπαίος που
έφτασε στη νοτιοδυτική περιοχή της βόρειας Αμερικής, την οποία
ονόμασε Φλόριντα, δηλαδή ‘λουλουδάτη’ ίσως επειδή η περιοχή ήταν
ανθισμένη εκείνη την εποχή.
Ο επίσης Ισπανός Φρανθίσκο ντε Κορονάδο ανακάλυψε τις
νοτιοδυτικές περιοχές των Ηνωμένων Πολιτειών (σημερινές Αριζόνα,
Νέο Μεξικό, Τέξας και Κάνσας) και εξερεύνησε τον ποταμό Κολοράντο.
Ο Ιταλός Τζιοβάνι Καμπότο, γνωστός με το αγγλικό του όνομα John
Cabot, πραγματοποίησε αποστολή για λογαριασμό του βρετανικού
στέμματος και στις 24 Ιουνίου 1497, αποβιβάστηκε στην ακτή της Νέας
Γης, στον σημερινό Καναδά.
Ο Γάλλος θαλασσοπόρος Ζακ Καρτιέ με εντολή του βασιλιά της
Γαλλίας έφτασε το 1534 στο Λαμπραντόρ του Καναδά και διακήρυξε
ότι όσες χώρες βρισκόταν δυτικά (δηλαδή περίπου ο σημερινός
Καναδάς) ανήκαν στο γαλλικό στέμμα.
Ένας άλλος Γάλλος ο χαρτογράφος Σαμουήλ ντε Σαμπλαίν έφτασε
το 1603, στη Βόρεια Αμερική και εκπόνησε ένα χάρτη του ποταμού
Αγίου Λαυρεντίου, όπου και ίδρυσε την πόλη του Κεμπέκ, πρωτεύουσα
της σημερινής γαλλόφωνης επαρχίας Κεμπέκ του Καναδά.
Ο Κοζάκος Γέρμακ Τιμοφέγιεβιτς έφτασε το 1581 ως τις στέπες της
Σιβηρίας κοντά στη πόλη Τομπόλσκ. Η αποστολή του Γέρμακ
σηματοδοτεί την έναρξη της κατάληψης και αποικισμού της Σιβηρίας
από τη Ρωσία.
Ο Ολλανδός θαλασσοπόρος και εξερευνητής Βίλλεμ Μπάρεντς
θέλησε να ανακαλύψει το δρόμο προς την Κίνα κατά μήκος των βόρειων
ακτών της Ευρώπης και της Ρωσίας. Το 1595 ανακάλυψε ένα
αρχιπέλαγος το οποίο ονόμασε Σπιτσβέργη. Είναι ο πρώτος
θαλασσοπόρος, που έφτασε τόσο βόρεια.

[193]
 Ακόμα ένας Ολλανδός θαλασσοπόρος ο Άμπελ Τάσμαν ξεκίνησε
ερευνητική αποστολή. Το Νοέμβριο του 1642 έφτασε σε ένα μεγάλο
νησί, που αργότερα πήρε το όνομά του και ονομάστηκε Τασμανία.
Συνέχισε το ταξίδι προς τα ανατολικά και τον Δεκέμβριο είδε το νότιο
νησί της Νέας Ζηλανδίας και αγκυροβόλησε σε ένα όρμο. Στην
επιστροφή του ανακάλυψε τα νησιά Τόγκο και Φίτζι. Ο Τάσμαν
πραγματοποίησε το 1644, δεύτερο ταξίδι και χαρτογράφησε τη
βορειανατολική ακτή της Αυστραλίας. Οι ανακαλύψεις του Τάσμαν, δεν
είχαν συνέχεια, γιατί για ένα σχεδόν αιώνα οι Ευρωπαίοι δεν
αποίκησαν την Νέα Ζηλανδία και την Αυστραλία.
Η συνέχεια ανήκει στους Άγγλους και στον θαλασσοπόρο,
εξερευνητή και χαρτογράφο Τζαίημς Κουκ. Είναι ο πρώτος
Ευρωπαίος, που πάτησε τις ανατολικές ακτές της Αυστραλίας, αυτός
που ανακάλυψε τα νησιά Χαβάη και ο πρώτος που όχι μόνο έκανε τον
περίπλου της Νέας Γης και της Νέας Ζηλανδίας, αλλά και τις
χαρτογράφησε.
Με τον Κουκ ο χάρτης του κόσμου σχεδόν συμπληρώθηκε. Οι
ανακαλύψεις βέβαια δεν σταμάτησαν. Δεκάδες είναι οι εξερευνητές της
αχανούς αμερικανικής ηπείρου, της ενδοχώρας της Αφρικής, όπως και
της Αυστραλίας. Τις εξερευνήσεις ακολούθησαν οι αποικισμοί, ένα
άλλο μεγάλο κεφάλαιο της ιστορίας της ανθρωπότητας. Τελευταίοι (19ος
αιώνας) εξερευνήθηκαν και οι Πόλοι, από τον Νορβηγό Ρόαλντ
Αμούδσεν και τους Βρετανούς Ρόμπερτ Σκότ (η Ανταρκτική) και
Τζαίημς Ρος (ο Βόρειος Πόλος) και αρκετούς άλλους.

[194]
 28. Οι Μογγόλοι και ο Τζένγκις Χαν
Οι Μογγόλοι είναι εθνολογικός προσδιορισμός των λαών της
Κεντρικής Ασίας, που η φυλετική τους καταγωγή υποδηλώνει
προέλευση από τον χώρο της οροσειράς Αλτάι και της σημερινής
Μογγολίας, βόρεια της ερήμου Γκόμπι και νότια της Σιβηρίας. Οι
αρχαιολογικές έρευνες μας δείχνουν ότι η Μογγολία κατοικούνταν από
το 3000-2000 π.Χ. και οι λαοί ασχολούνταν με το κυνήγι και την
κτηνοτροφία. Οι Μογγόλοι είχαν τη φήμη άγριων πολεμιστών, ήταν
άριστοι ιππείς και το άλογο ήταν πάντα ο σύντροφός τους, όχι μόνο
στους πολέμους. Το χρησιμοποιούσαν για μεταφορές, τη γεωργία και
για το γάλα του.
Γύρω στον 1ο μ.Χ. αιώνα αρχίζουν να διαμορφώνονται οι πρώτες
κρατικές οντότητες. Από τον 5ο ως τον 9ο αιώνα είχαν σχηματισθεί
κρατικές φυλετικές (μογγολικές ή/και τουρανικές) ενώσεις.
Τον 10ο αιώνα εμφανίζεται η πρώτη αξιόλογη αυτοκρατορία από τα
μογγολικά φύλα των Χιτάν. Είναι η αυτοκρατορία των Λιάο, που
κυβέρνησε τμήμα της βόρεια Κίνας, της Μαντζουρίας και της ανατολικής
Μογγολίας από το 916 ως το 1125, όταν καταλύθηκε από την
μαντζουριανή δυναστεία των Τσιν. Οι ηττημένοι Λιάο με μεγάλο μέρος
του πληθυσμού, μετανάστευσαν δυτικά προς την περιοχή των
Ιουγούρων, νίκησαν του Σελτζούκους Τούρκους και ίδρυσαν το
Βασίλειο του Καραχιτάν, το οποίο άντεξε περίπου ένα αιώνα.
Μετά την πτώση των Λιάο, η χώρα μοιράστηκε σε διάφορα φυλετικά
κρατίδια, φεουδαρχικής δομής. Τη εποχή εκείνη έφθασαν χριστιανοί
(νεστοριανοί) ιεραπόστολοι από την Μέση Ανατολή και άρχισαν να
κηρύττουν τη θρησκεία τους. Οι Μογγόλοι ήταν παγανιστές, δηλαδή
πίστευαν στην ύπαρξη μιας ανώτερης δύναμης, που υπήρχε και τους
παρακολουθούσε από τον ουρανό. Αργότερα προσχώρησαν στον
Βουδισμό, όμως γενικώς επέδειξαν ανοχή στις άλλες θρησκείες, ήταν
ανοιχτοί στα κηρύγματα.
Στα τέλη του 12ου αιώνα, οι τοπικοί άρχοντες της χώρας διεξήγαγαν
μεταξύ τους πολέμους για την επικράτησή τους. Τελικά, ο φύλαρχος
ηγεμόνας Τεμουτζίν κατάφερε να επικρατήσει και το 1206 η συνέλευση
των Μογγόλων φυλάρχων τον εξέλεξε ως ‘Μεγάλο Χαν’ ή ‘Ισχυρότερο
Ηγεμόνα’ ή όπως έμεινε γνωστός στην ιστορία, Τζένγκις Χαν. Η εκλογή
αυτή σηματοδοτεί την έναρξη της ύπαρξης του ενιαίου κράτους των

[195]
Μογγόλων, με πρωτεύουσα το Καρακορούμ. Το κράτος αυτό έμελλε
γρήγορα να μετατραπεί στην μεγαλύτερη αυτοκρατορία, που γνώρισε
ποτέ ο κόσμος και ο Τζένγκις Χαν να πάρει τη θέση του μεταξύ των
μεγάλων στρατηλατών και κατακτητών, όπως ο Αλέξανδρος, ο Αττίλας
και ο Ναπολέων.
Ο Τεμουτζίν γεννήθηκε το 1162 σε ένα χωριό, κοντά στη λίμνη
Βαϊκάλη. Ήταν γιος τοπικού φυλάρχου, που σκοτώθηκε σε μάχη με
ταταρική φυλή. Έφηβος ακόμη αγωνίστηκε να επιβάλει την εξουσία του
στις διάφορες αλληλοσπαρασσόμενες φυλές και μετά από
μακροχρόνιες και αιματηρές συρράξεις αναδείχθηκε τελικά από το
Μεγάλο Συμβούλιο των Μογγόλων φυλάρχων, ως ο Χαν όλων των
μογγολικών και ταταρικών φύλων της περιοχής και πήρε το όνομα
Τζένγκις Χαν.
Ο Τζένγκις γρήγορα απέδειξε
αξιοθαύμαστη οργανωτική και
στρατιωτική ικανότητα. Οργάνωσε
συγκεντρωτικά το κράτος του, καθιέρωσε
υποχρεωτική στρατολογία και έφτιαξε
αξιόμαχο στρατό. Η νομοθεσία του ήταν
απλή. Ο στρατιωτικός και πολιτικός
(αστικός) κώδικας ο ονομαζόμενος
«Γιάσα» (διάταγμα) που θέσπισε, ήταν
ένα γραπτό σε πάπυρο κείμενο, προσιτό
σε ελάχιστους και καθόριζε ποινές για
κάθε παράβασή του. Η συνήθης τιμωρία
ήταν η θανατική καταδίκη. Δεν ξέρουμε λεπτομέρειες αυτού του
κειμένου, γιατί δεν διασώθηκε, όμως έδωσε στη Μογγολία τη μορφή
ενός αυστηρά δομημένου, με ιεραρχία και τάξεις, κράτους.
Η πρώτη επιθετική ενέργεια του Τζένγκις ήταν κατά της δυναστείας
των Τσιν που κατείχαν την Μαντζουρία και τη βόρεια Κίνα. Το 1213
τους νίκησε, προήλασε νότια, κατέλαβε το Πεκίνο και ανάγκασε τους
Κινέζους Σονγκ να αποσυρθούν νοτιότερα.
Το 1218 συνέβη αυτό που μετέτρεψε το νομαδικό ομοσπονδιακό
κράτος του Τζένγκις σε παγκόσμια αυτοκρατορία. Ένα καραβάνι
Μογγόλων με εμπορεύματα, ταξίδευε προς τα περσικά εδάφη, όταν ο
τοπικός κυβερνήτης μιας επαρχίας (περίπου το σημερινό
Ουζμπεκιστάν), το σταμάτησε, με τον ισχυρισμό ότι στο καραβάνι
υπήρχαν κατάσκοποι, σκότωσε τους ταξιδιώτες και άρπαξε τα
[196]
εμπορεύματά τους. Ήταν μια ασυγχώρητη προσβολή των άγραφων
νόμων του εμπορίου όλης της Ασίας και ο Τζένγκις έστειλε πρέσβεις
στη Σαμαρκάνδη, (πρωτεύουσα του Σάχη της τουρκοπερσικής
αυτοκρατορίας Χορεσμίας η οποία εκτεινόταν εκτός της Περσίας και
στα εδάφη των σημερινών Αφγανιστάν, Ουζμπεκιστάν και
Τουρκμενιστάν), στον Σάχη Μοχάμεντ για να διαμαρτυρηθεί και να
ζητήσει την τιμωρία του δράστη.
Ο Σάχης ταπείνωσε και σκότωσε τους πρέσβεις, παραβιάζοντας άλλη
μια φορά τους άγραφους αλλά αποδεκτούς από όλους κανόνες του
σεβασμού των πρεσβευτών.
Ο Τζένγκις κήρυξε αμέσως τον πόλεμο. Το ανυπόληπτο ως τότε
κράτος των Μογγόλων διέλυσε σε δυο χρόνια την απέραντη Περσική
αυτοκρατορία. Ο μογγολικός στρατός συντρίβοντας κάθε αντίσταση
κατέλαβε και το ισχυρό ισλαμικό κράτος Χοραμσάρ στην Κεντρική
Ασία, το Αφγανιστάν, το Ιράν, λεηλάτησε όλες τις μεγάλες πόλεις όπως
οι Μπουχάρα, Σαμαρκάνδη, Χεράτ και άλλες και έσφαξε ανηλεώς τους
κατοίκους τους.
Ο Τζένγκις δεν σταμάτησε εκεί. Συνέχισε με επιδρομές στη βόρεια
Ινδία, στη συνέχεια κατέλαβε την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν και τη
Γεωργία και εισέβαλε στη Ρωσία φθάνοντας μέχρι το Δνείπερο. Οι
αγριότητες των στρατιωτών του Τζένγκις Χαν έμειναν στην ιστορία.
Όποιες πόλεις αντιστέκονταν, οι Μογγόλοι τις κατέστρεφαν και
έστηναν πυραμίδες με τα κεφάλια των αιχμαλώτων. Η άφιξη των
Μογγόλων ανησύχησε σοβαρά τους Ευρωπαίους, που τώρα έβλεπαν
μια νέα σοβαρή απειλή όπως εκείνη του Αττίλα, που πριν μερικούς
αιώνες, παρά λίγο να ερημώσει την ήπειρο.
Η ταχύτητα των κατακτήσεων του Τζένγκις εντυπωσιάζει. Σε μόλις
εφτά χρόνια είχε περάσει δια πυρός και σιδήρου και υποτάξει το
μεγαλύτερο μέρος της Ασίας και το ένα τρίτο σχεδόν της Ευρώπης! Το
1225 επέστρεψε στο Καρακορούμ για να προετοιμάσει μια ακόμα
εισβολή στην Κίνα. Δεν πρόλαβε να την πραγματοποιήσει γιατί δυο
χρόνια αργότερα, σε μια άσκηση, έπεσε από το άλογό του και
σκοτώθηκε. Το τεράστιο κράτος, που είχε δημιουργήσει σε πολύ λίγα
χρόνια, εκτεινόταν από τις ακτές της Κίνας ως την Ανατολική Ευρώπη
και από τη Σιβηρία ως την Ινδία. Πριν πεθάνει όρισε ως διάδοχό του το
γιο του Ογκοντάι. Οι διάδοχοί του (μετά το θάνατο και του γιου του
Ογκοντάι το 1241) μοιράστηκαν την αυτοκρατορία δημιουργώντας δικά
τους βασίλεια (χανάτα) και αυτοκρατορίες.
[197]
Σταδιακά οι Μογγόλοι κατακτητές συγχωνεύτηκαν με τους λαούς που
είχαν κατακτήσει και ενσωματώθηκαν μ’ αυτούς εθνικά και
θρησκευτικά. Μια σοβαρή συνέπεια της μογγολικής επέκτασης είναι η
απώθηση πολλών τουρκικών φύλων δυτικότερα και η μόνιμη πια
εγκατάστασή τους στο χώρο της Μέσης Ανατολής, πράγμα που
επηρέασε σημαντικά την ιστορία της ανατολικής Μεσογείου.
Τον Τζένγκις διαδέχθηκε ως Δεύτερος Χαν, γιος του Ογκοντάι, ο
οποίος εξελίχθηκε σε στρατηλάτη, όπως ο πατέρας του. Το 1231
εισέβαλε στην Κορέα. Το 1240 κατέλαβε το Κίεβο της Ρωσίας και στη
συνέχεια εισέβαλε στην Πολωνία και την Ουγγαρία. Προχώρησε προς
τη Γερμανία και όταν πλησίαζε τη Βιέννη, πέθανε το 1241. Ο στρατός
του γύρισε στην πατρίδα και οι Μογγόλοι δεν εισέβαλαν πια στην
Ευρώπη.

[198]
 29. Η Αποικιοκρατία και το Δουλεμπόριο
Ο όρος Αποικιοκρατία σημαίνει την επέκταση της κυριαρχίας ενός
κράτους, πέραν των συνόρων του είτε με την ίδρυση αποικιών σε μια
κατακτημένη περιοχή είτε με την κατοχή εξαρτημένων διοικητικά και
οικονομικά από αυτό περιοχών, στις οποίες ο γηγενής πληθυσμός ή
υποτάσσεται ή εκδιώκεται (και όχι σπάνια εξοντώνεται!). Η κατάληψη
μιας περιοχής γίνεται με τη βία και φυσικά χωρίς την αποδοχή των
πληθυσμών της περιοχής που κατακτάται.
Οι αποικιοκράτες γενικά ελέγχουν τις πλουτοπαραγωγικές πηγές,
την εργασία και την αγορά της περιοχής, που αποικίστηκε και συχνά,
επιβάλλουν τις κοινωνικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές και γλωσσικές
ακόμα δομές τους στον κατακτημένο πληθυσμό (πολιτιστικός
ιμπεριαλισμός). Η συνηθέστερη δικαιολογία που χρησιμοποιήθηκε για
τη νομιμοποίηση της αποικιοκρατίας είναι ότι τα ήθη και οι αξίες του
αποικιοκράτη είναι ανώτερα από αυτά του αυτόχθονα.
Βέβαια σημαντικό ρόλο έπαιξε και ο Ρατσισμός, που γεννήθηκε από
την αποικιοκρατία, όπως και οι ψευδοεπιστημονικές θεωρίες που
αναπτύχθηκαν τον 17ο και 18ο αιώνα. Αυτές κήρυσσαν την βιολογική
και πολιτιστική ανωτερότητα της λευκής φυλής, που την τοποθετούσαν
στην πυραμίδα των ανθρώπινων φυλών. ‘Φυσικά’ η ανώτερη φυλή έχει
την ευθύνη της κυριαρχίας επί των μη ευρωπαϊκής καταγωγής
πληθυσμών.
Η αποικιοκρατία δεν πρέπει να συγχέεται με τον Αποικισμό, δηλαδή
τις μετακινήσεις αρχαίων λαών (κυρίως Φοινίκων και Ελλήνων) που
γίνονταν για να βρεθεί ένας νέος τόπος εγκατάστασης του
πλεονάζοντος πληθυσμού μιας πόλης ή ενός κράτους. Οι άποικοι, δεν
ήταν αποικιοκράτες, δεν καταπίεζαν τον ντόπιο πληθυσμό (αν υπήρχε)
και το κυριότερο, ίδρυαν νέες, ανεξάρτητες από την μητρόπολη, πόλεις-
κράτη. Ούτε επίσης, πρέπει να συγκρίνεται με τις Μεταναστεύσεις λαών
ή φυλών της αρχαιότητας (Δωριέων, Σκυθών, Γαλατών, Κελτών) ή της
πρώτης χιλιετίας μ.Χ., (Αγγλοσαξόνων, Γερμανών, Βίκινγκς, Σλάβων,

[199]
Μογγόλων κλπ.), που έγιναν με σκοπό την βίαιη κατάληψη εδαφών και
την εγκατάστασή τους εκεί, για το μοναδικό λόγο ότι τα εδάφη στα
οποία ζούσαν πριν δεν μπορούσαν πια να τους θρέψουν, κυρίως λόγω
υπερπληθυσμού ή μεταβολής των κλιματικών συνθηκών. Οι λαοί αυτοί
που μετανάστευσαν, κυριάρχησαν για κάποιο διάστημα στους
ντόπιους, αλλά σταδιακά συγχωνεύτηκαν μαζί τους και
δημιουργήθηκαν κράτη με ενιαία εθνική συνείδηση.
Οι πρώτοι που έσυραν το χορό της αποικιοκρατίας ήταν αυτοί που
είχαν (τον 15ο αιώνα) τον ισχυρότερο στόλο του κόσμου και τους
πρώτους θαλασσοπόρους και εξερευνητές, οι Πορτογάλοι. Ήταν οι
πρώτοι που άρχισαν τις εξερευνήσεις και τη δημιουργία εμπορικών
βάσεων και σταθμών στη Δυτική Αφρική (1460-1488), στις Ινδίες (ο
Βάσκο ντα Γκάμα το
1498, την Γκόα και την
Καλκούτα), στη
Βραζιλία το 1500, στην
Ινδονησία το 1512,
στην Κίνα το 1513 και
στην Ιαπωνία το 1541.
Δουλεμπόριο

Οι εξερευνήσεις άρχισαν από την ανάγκη εξεύρεσης νέων θαλάσσιων

οδών για την προμήθεια ζάχαρης, πολύτιμων λίθων, χρυσού και
κυρίως των δυσεύρετων και περιζήτητων μπαχαρικών, τα οποία ως
τότε προμηθεύονταν από τους Άραβες μουσουλμάνους εμπόρους, που
τα πουλούσαν μονοπωλιακά στις ναυτικές δυνάμεις της Μεσογείου,
Βενετία και Γένοβα.
Οι Πορτογάλοι είναι επίσης αυτοί που άρχισαν πρώτοι, την πιο
αποκρουστική μορφή της αποικιοκρατίας, το Δουλεμπόριο. Με τη
μεσολάβηση Αράβων εμπόρων, έφερναν και πουλούσαν στην Ευρώπη
και τη Β. Αφρική μαύρους σκλάβους. Αργότερα, όταν δημιούργησαν
τους πρώτους εμπορικούς σταθμούς στα παράλια της Ανατολικής και

[200]
της Δυτικής Αφρικής, δεν είχαν ανάγκη τους Άραβες, γιατί μπορούσαν
μόνοι τους να αρπάζουν τους ιθαγενείς της ενδοχώρας.
Στις εξερευνήσεις ακολούθησαν οι Ισπανοί, οι οποίοι μετά την
ανακάλυψη της Αμερικής το 1492, έστειλαν τους κονκισταδόρες τους
και κατέλαβαν το Μεξικό των Αζτέκων με τον Ερνάν Κορτές, το Περού
των Ίνκας με τον Φρανθίσκο Πιζάρο, αργότερα κατέλαβαν όλη σχεδόν
τη Νότια Αμερική και το 1567 τις Φιλιππίνες.
Και οι δυο χώρες, Πορτογαλία και Ισπανία, εκμεταλλεύτηκαν
άπληστα τις πλουτοπαραγωγικές πηγές των χωρών που καταλάμβαναν
και εξόντωναν χωρίς οίκτο τους γηγενείς πληθυσμούς (συχνά με το
πρόσχημα ότι ήταν άπιστοι και απολίτιστοι). Οι κατακτητές κράτησαν
το μονοπώλιο των προϊόντων των αποικιών, προς τις χώρες της
Ευρώπης με αποτέλεσμα, άλλες νέες ναυτικές δυνάμεις όπως η
Ολλανδία, η Γαλλία και η Αγγλία, να επιδιώξουν να αποκτήσουν και
αυτές, με τη σειρά τους, τον έλεγχο των αγορών των πρώτων υλών.
Πρώτοι οι Ολλανδοί εκτόπισαν τους Πορτογάλους από την
Ινδονησία, την Ινδία, τις ακτές της νότιας Αφρικής και της βόρειας
Βραζιλίας. Οι Ολλανδοί έδωσαν έμφαση στις καλλιέργειες εδαφών και
στο εμπόριο των προϊόντων τους και όχι στην εγκατάσταση αποίκων
(με εξαίρεση τη Νότια Αφρική).
Οι Γάλλοι από τις αρχές του 17ου αιώνα ίδρυαν εμπορικές εταιρίες
για την εκμετάλλευση των ασιατικών τους εδαφών και δημιούργησαν
αποικίες στον Καναδά, τη Λουιζιάνα, στα νησιά των Αντιλλών, στη
Σενεγάλη της Αφρικής, στις Ινδίες και στην Ινδοκίνα.
Τελευταίοι αλλά όχι αμελητέοι οι Άγγλοι, από το 18ο αιώνα άρχισαν
να καταλαμβάνουν νέα αλλά και παλιά εδάφη εκδιώκοντας τους
Πορτογάλους, τους Ισπανούς και τους Γάλλους. Η Αγγλία έγινε
σύντομα η μεγαλύτερη αποικιακή δύναμη, που συνδύασε την
εκμετάλλευση των κατεχομένων χωρών με κίνητρα θρησκευτικά,
πολιτικά και πολιτιστικά. Σε αρκετές από τις αποικίες τους οι Άγγλοι,
άρχισαν να εγκαθιστούν πληθυσμούς, οι οποίοι δένονταν με τη νέα
τους πατρίδα και δημιουργούσαν συμφέροντα, που κάποιες φορές δεν
ήταν παράλληλα με τη μητρόπολη. Στο τέλος του 18ου αιώνα, η Βρετανία
[201]
έλεγχε το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Αμερικής, μεγάλα τμήματα της
Ασίας και Αφρικής και ολόκληρη την Αυστραλία.
Από τον 19ο αιώνα στο κλαμπ των αποικιοκρατών, μπήκαν η
Γερμανία (Καμερούν, Τανγκανίκα, Τόγκο), η Ιταλία (Ερυθραία,
Σομαλία, Λιβύη) και το Βέλγιο (Κονγκό). Τελευταία χώρα που
εμφανίστηκε ως αποικιακή δύναμη ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες
(Φιλιππίνες, Πόρτο Ρίκο, Χαβάη).
Η αποικιοκρατία, εκτός των γνωστών δεινών που επέφερε στις
κατακτημένες χώρες (εκμετάλλευση του πλούτου τους, δουλεμπόριο,
βίαιη πολιτική και θρησκευτική επιβολή), προκάλεσε και βαθύτατες
αλλαγές. Κατασκευάστηκαν δρόμοι, σιδηροδρομικές γραμμές, νέες
πόλεις, λιμάνια και οι ντόπιοι έμαθαν για πλουτοπαραγωγικές πηγές
στη χώρα τους, που πριν δεν υποψιάζονταν καν την ύπαρξή τους.
Δημιουργήθηκε και μια ντόπια ελίτ, ανθρώπων που συνεργάστηκαν
με τις χώρες κατοχής.
Σπούδασαν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και υιοθέτησαν τις πολιτικές
και πολιτιστικές αρχές της Δύσης. Αργότερα ανέλαβαν την ηγεσία των
κινημάτων ανεξαρτησίας και στη συνέχεια τα ηνία της εξουσίας στις
ελεύθερες πια χώρες τους.
Το τέλος της Αποικιοκρατίας ήρθε δυναμικά, μετά το τέλος του
Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Θα το αναλύσουμε στο σχετικό
κεφάλαιο ‘Η κατάρρευση της Αποικιοκρατίας’.

[202]
 30. Το χιλιετές Βυζάντιο και η πτώση του
Η ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας είναι η συνέχεια της
Ρωμαϊκής (οι ηγεμόνες αποκαλούνται αυτοκράτορες των Ρωμαίων και
οι νόμοι από τον 6ο αιώνα γράφονται στα λατινικά), αλλά σταδιακά
μετατρέπεται σε ιστορία ενός νέου πολυεθνικού κράτους, της Ρωμανίας,
με κυρίαρχη γλώσσα την ελληνική και θρησκεία τη χριστιανική. Ο όρος
Βυζαντινή αυτοκρατορία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1557 από
το Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Γουλφ (από την αποικία των Μεγαρέων
Βυζάντιο, στο ίδιο σημείο). Τον 18ο αιώνα ο Γάλλος φιλόσοφος
Μοντεσκιέ, χρησιμοποίησε τον ίδιο όρο, για να διαχωρίσει τον ελληνικό
και ρωμαϊκό πολιτισμό, από το σκοταδισμό του
Μεσαίωνα.
Οι ίδιοι οι Βυζαντινοί αυτοχαρακτηρίζονταν ως
Ρωμαίοι και ανέπτυξαν εθνική συνείδηση ως
υπήκοοι της Ρωμανίας, όπως ονόμαζαν το κράτος
τους. Αυτό απεικονίζεται στη βυζαντινή
λογοτεχνία και στα ακριτικά τραγούδια, το πιο
γνωστό από τα οποία ήταν το ποίημα Διγενής
Ακρίτας.
Το Βυζάντιο, που ξεκίνησε ως μια πολυεθνική
αυτοκρατορία, σύντομα έγινε έθνος (με τη
σύγχρονη έννοια του όρου) και, όταν τελείωσε η υπερχιλιετής ιστορία
του το 1453, είχε μετατραπεί σε ελληνικό Ορθόδοξο κράτος - άλλωστε
είχε πια συρρικνωθεί στα ελληνικά όρια. Κατά τους αιώνες που
ακολούθησαν, η πολυεθνική φύση του κράτους παρέμεινε ακόμα, αν και
ο κύριος όγκος των πληθυσμών της Βαλκανικής και της Μ. Ασίας
αποτελούνταν στην πλειονότητά του από Έλληνες. Ομάδες ελληνικών
πληθυσμών, ήταν επίσης διασκορπισμένες (πριν τη μουσουλμανική
κατάκτηση) στη Συρία, στην Αίγυπτο και στην Παλαιστίνη.
Ο θάνατος του Θεοδόσιου Α’ (395) θεωρείται το έτος έναρξης του
Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους. Η αυτοκρατορία μοιράστηκε στα δυο
στους γιους του Ονώριο, που ανέλαβε το Δυτικό και Αρκάδιο, που
[203]
τέθηκε επικεφαλής του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους. Τον Αρκάδιο
διαδέχθηκε ο γιος του Θεοδόσιος Β’ (408-450), ο οποίος έμεινε στην
ιστορία για την οχύρωση της Πόλης με το ισχυρότατο Θεοδοσιανό τείχος
που την προστάτευε ως την άλωσή της το 1453. Μετά το θάνατο του
Θεοδόσιου Β’ το 450, και ως το 527 ακολούθησε μια σειρά εννέα
αυτοκρατόρων. Το 527, πέθανε ο Ιουστίνος Α’ και την εξουσία ανέλαβε
ο ανιψιός του Ιουστινιανός Α’ (483-565). Ο σλαβικής καταγωγής (από
την Ιλλυρία) Ιουστινιανός υπήρξε από τους σημαντικούς ηγεμόνες του
Βυζαντίου. Έμεινε στην ιστορία:
- Για το τεράστιο νομοθετικό του έργο. Το είδαμε αναλυτικά στο
κεφάλαιο 07.16 (Ο Ιουστινιάνειος Κώδικας).
- Για την προσπάθειά του να ανακαταλάβει τα χαμένα εδάφη της
Δύσης και να ανασυστήσει την ενιαία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (πράγμα
που το πέτυχε σε μεγάλο βαθμό).
- Για την επιτυχία του εγχειρήματος να επιβάλει τη χριστιανική
θρησκεία, έστω και με τη βία, σε όλη την επικράτεια.
Ο Ιουστινιανός ήταν ικανός και βαθιά μορφωμένος κυβερνήτης,
εργαζόταν ακατάπαυστα, είχε δε την ικανότητα επιλογής σπουδαίων
συνεργατών. Το πλούσιο έργο του οφείλεται και στους συνεργάτες του,
όπως:
- Οι στρατηγοί Βελισάριος και Ναρσής θα είναι εκείνοι που θα φέρουν
σε πέρας την «απελευθέρωση» των ρωμαϊκών επαρχιών στη Ιταλία,
Ισπανία και Αφρική και θα φέρουν στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία την
αίγλη του παρελθόντος.
- Ο νομομαθής Τριβωνιανός υλοποίησε την κωδικοποίηση των
νόμων του κράτους, έργο τεράστιο, που περιλάμβανε τον Κώδικα
(αστικού δικαίου), τις Εισηγήσεις, τους Πανδέκτες και τις Νεαρές’.
- Ο πολιτικός Ιωάννης Καππαδόκης, εισήγαγε μεταρρυθμίσεις στη
δομή του κράτους, όπως η προστασία του πολίτη από την διαφθορά,
η κατάργηση της εξαγοράς δημόσιων αξιωμάτων, η υποχρέωση των
εύπορων πολιτών για καταβολή φόρων και άλλες.
- Οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος και Ισίδωρος ολοκλήρωσαν την
κατασκευή του αρχιτεκτονικού θαύματος, του ναού της Αγίας Σοφίας,
[204]
εντυπωσιακού τόσο για τον όγκο, όσο και για τον τεράστιο τρούλο του
οικοδομήματος, που και σήμερα εξακολουθεί να θαυμάζεται.
- Η ταπεινής καταγωγής γυναίκα του Ιουστινιανού, η Θεοδώρα (ήταν
χορεύτρια στα χαμαιτυπεία της Πόλης). Ο Ιουστινιανός την αγάπησε,
την παντρεύτηκε και απέκτησε μια πολύτιμη σύντροφο. Συνετή,
αποφασιστική, φιλόδοξη, δίκαιη και με πολιτικό αισθητήριο, απέδειξε
τις ικανότητές της συμβουλεύοντας και προστατεύοντας το σύζυγό της.
- Την εποχή του Ιουστινιανού έζησε και ο Προκόπιος, ένας από τους
σημαντικότερους ιστορικούς και χρονικογράφους του Βυζαντίου.
- Την ίδια εποχή έζησε και ο Ρωμανός ο Μελωδός, ο οποίος
χαρακτηρίστηκε ως ο Πίνδαρος της εκκλησιαστικής ποίησης.
Ο Ιουστινιανός πέθανε το 565. Τον διαδέχθηκε ο ανιψιός του
Ιουστίνος Β’. Το 610 ανήλθε στο θρόνο ο αρμενικής καταγωγής
Ηράκλειος, ο οποίος εισήγαγε την ελληνική ως την επίσημη γλώσσα
της αυτοκρατορίας. Ο λατινικός Augustus, αντικαταστάθηκε από τον
ελληνικό Βασιλεύς. ‘Ηταν ικανός κυβερνήτης.
Από το θάνατο του Ηρακλείου το 641 ως το 717, δέκα αυτοκράτορες
εναλλάσσονται στο θρόνο, μετά από συνομωσίες, στάσεις και
δολοφονίες. Το 717 ο συριακής καταγωγής Λέων Γ’ ο Ίσαυρος,
εγκαινίασε την δυναστεία των Ισαύρων. Αμέσως έπρεπε να
αντιμετωπίσει τους Άραβες, που πολιορκούσαν την Πόλη. Οι Βυζαντινοί
με την εντατική χρήση του υγρού πυρός, κατέστρεψαν τον στόλο των
Αράβων και τους ανάγκασαν να λύσουν την πολιορκία.
Οι βασιλείες του Λέοντος Γ’ και Κωνσταντίνου Ε’ σημαδεύτηκαν
από την Εικονομαχία, τη διαμάχη μεταξύ των οπαδών της λατρείας των
θρησκευτικών εικόνων και των αντιπάλων τους. Ο Λέων, επηρεασμένος
από τις αντιλήψεις των Ιουδαίων και των Αράβων, αποφάσισε την
κατάργηση της προσκύνησης των εικόνων. Στην απόφαση αντέδρασαν
έντονα το Βατικανό, ο Πατριάρχης Γερμανός και ο λαός, που χωρίστηκε
σε ‘εικονομάχους’ και ‘εικονολάτρες’.
Ακολούθησε ο Λέων Δ’, που ήταν ανεκτικός στην αντιμετώπιση της
εικονολατρίας, ενώ το 780 ανήλθε στο θρόνο ο ανήλικος Κωνσταντίνος
Στ’ με συμβασιλεύουσα την μητέρα του Ειρήνη την Αθηναία, που
[205]
συγκάλεσε το 787 Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια. Η Σύνοδος κήρυξε
την εικονομαχία αίρεση και αποφάσισε την επαναφορά των εικόνων.
Ο αρμενικής καταγωγής Βασίλειος Α’ (867-886), είναι ο ιδρυτής της
Μακεδονικής Δυναστείας, που κράτησε μέχρι τα μέσα του 11ου αιώνα.
Η εποχή διακυβέρνησης της Μακεδονικής Δυναστείας χαρακτηρίζεται
από σταθερότητα, ευημερία και επέκταση της αυτοκρατορίας.
Όγδοος ηγεμόνας της Μακεδονικής δυναστείας ήταν ο Βασίλειος Β’
(976-1025), η βασιλεία του οποίου χαρακτηρίστηκε και τον πολυαίμακτο
πόλεμο, μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων, που διήρκεσε 40 χρόνια και
έληξε με ήττα των Βουλγάρων. Ο Βασίλειος αποκλήθηκε
Βουλγαροκτόνος και η Βουλγαρία έγινε επαρχία του Βυζαντίου.
Τον θάνατο του Βασιλείου ακολούθησε μια αλυσίδα οκτώ
αυτοκρατόρων σε διάστημα 32 ετών. Το 1057, ένα πραξικόπημα έφερε
στο θρόνο τον Ισαάκιο Κομνηνό, ο οποίος σε δύο χρόνια παραιτήθηκε
υπέρ του Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα. Τον διαδέχθηκε ο Ρωμανός Δ’
Διογένης.
Την εποχή εκείνη, τη μεγαλύτερη απειλή αποτελούσαν οι Σελτζούκοι
Τούρκοι. Στις 27 Αυγούστου 1071, ο Ρωμανός με μεγάλη στρατιά
έφθασε στην πόλη Ματζικέρτ βόρεια της λίμνης Βαν. Οι Σελτζούκοι υπό
τον σουλτάνο Αλπ Αρσλάν συνέτριψαν τους Βυζαντινούς. Ο Ρωμανός
αντιμετώπισε την περιφρόνηση των ευγενών και του λαού και
παραιτήθηκε. Η ήττα του Ματζικέρτ είναι καθοριστική. Το Βυζάντιο
έχασε την ανατολική Μικρά Ασία για πάντα. Οι Σελτζούκοι έγιναν η
κυρίαρχη δύναμη της περιοχής.
Το 1091 ανήλθε με κίνημα στο θρόνο ο Αλέξιος Α’ ο Κομνηνός,
ιδρυτής της δυναστείας των Κομνηνών, ικανός στρατιωτικός, πολιτικός
και διπλωμάτης. Αντιμετώπισε με επιτυχία το κύμα των σταυροφόρων
της Πρώτης Σταυροφορίας. Ήρθε σε συμφωνία να τους βοηθήσει με
αντάλλαγμα την επιστροφή στο Βυζάντιο των πόλεων που θα
‘απελευθέρωναν’. Πράγματι, οι Νίκαια, Έφεσος Σμύρνη, Χίος και άλλες
πέρασαν υπό βυζαντινή διοίκηση.
Τον Αλέξιο διαδέχθηκε ο γιος του Ιωάννης Β’, τον Ιωάννη ο γιος του
Μανουήλ Α’ και αυτόν ο γιος του Αλέξιος Β΄ Κομνηνός. Σε τρία χρόνια
[206]
ο θείος του Ανδρόνικος τον δολοφόνησε και ανήλθε στο θρόνο. Όμως
κι αυτός δολοφονήθηκε το 1185 από πραξικόπημα των φεουδαρχών,
που επέβαλαν αυτοκράτορα το ανίκανο Ισαάκιο Β’ Άγγελο (1185-95).
Αυτός και οι διάδοχοί του αποδείχθηκαν ανίκανοι και ανόητοι με
αποτέλεσμα οι σταυροφόροι της Δ΄ Σταυροφορίας να εκτραπούν από
την πορεία τους και να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη τη νύχτα της
12-13 Απριλίου 1204. Η άλωση της Πόλης συνοδεύτηκε από απίστευτης
αγριότητας σφαγές, βιασμούς, καταστροφές μνημείων, βεβηλώσεις
ναών και αρπαγές έργων τέχνης Το γεγονός αυτό συγκαταλέγεται στις
πιο μελανές σελίδες της Ευρώπης και της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. Το
Βυζάντιο δεν συνήλθε ποτέ από αυτό το καταλυτικό χτύπημα.
Ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας στέφθηκε πρώτος αυτοκράτορας της
Λατινικής αυτοκρατορίας ή Ρωμανίας και πήρε τον τίτλο imperator
Romaniae (αυτοκράτωρ της Ρωμανίας).
Ιδρύθηκαν ακόμα τρία λατινικά κράτη: Το Βασίλειο της
Θεσσαλονίκης, το Δουκάτο των Αθηνών και η Ηγεμονία της Αχαΐας.
Παράλληλα, ιδρύθηκαν και τρεις κρατικές οντότητες από βυζαντινούς
ευγενείς: Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, η Αυτοκρατορία της
Τραπεζούντας και το Δεσποτάτο της Ηπείρου.
Ο ηγεμόνας της αυτοκρατορίας της Νίκαιας Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος
κατάφερε να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη στις 25 Ιουλίου 1261
και να στεφθεί αυτοκράτορας του νέου βυζαντινού κράτους. Αλλά το
διαλυμένο από τις λεηλασίες κράτος του ήταν πια πολύ αδύναμο. Η
Πόλη ήταν ερειπωμένη, ο πληθυσμός της είχε συρρικνωθεί και ήταν
περικυκλωμένη από εχθρούς, αλλά δεν υπήρχαν καν χρήματα για να
εξοπλιστεί ο στρατός. Όλη η αυτοκρατορία ήταν ένα τμήμα της Θράκης
γύρω από την Πόλη, η Θεσσαλονίκη και το Δεσποτάτο του Μιστρά στην
Πελοπόννησο.
Το 1448 ανήλθε στο θρόνο της Αυτοκρατορίας ο Κωνσταντίνος ΙΑ’
Παλαιολόγος. Η πόλη ήταν γεμάτη ερείπια, με ελάχιστους κατοίκους. Ο
νέος αυτοκράτορας, γνωρίζοντας τον άμεσο κίνδυνο μιας επίθεσης των
Τούρκων, έκανε έκκληση στη Δύση για βοήθεια. Οι Δυτικοί την
αρνήθηκαν, προτείνοντας πρώτα την ένωση της Ανατολικής με τη

[207]
Ρωμαϊκή Εκκλησία. Ο Κωνσταντίνος την αποδέχθηκε, αλλά αυτή
απορρίφθηκε ομόθυμα από το λαό, τον κλήρο και τους ευγενείς.
Το 1452 πέθανε ο σουλτάνος Μουράτ Β’ και τον διαδέχθηκε ο γιος
του Μωάμεθ Β’, ο οποίος έχτισε ένα τεράστιο φρούριο στην ασιατική
ακτή του Βοσπόρου. Ο Κωνσταντίνος ακόμα μια φορά ικέτευσε τη
Δύση για βοήθεια. Ο πάπας έστειλε 200 άνδρες και τον καρδινάλιο
Ισίδωρο. Η παράταξη των ανθενωτικών, υπό τον Γεώργιο Σχολάριο
αντέδρασε με φανατικές λαϊκές εκδηλώσεις στους δρόμους της Πόλης.
Στους 200 πολεμιστές του πάπα, προστέθηκαν και άλλοι 700 υπό
τον Γενουάτη Τζουστινιάνι. Εκείνες τις δραματικές στιγμές, το σύνολο
των υπερασπιστών, ήταν 5000 βυζαντινοί και 2000 ξένοι.
Ο Μωάμεθ παράταξε πολυάριθμο στράτευμα 85.000 άντρες και βαριά
τηλεβόλα. Επίσης ο τουρκικός στόλος κατάφερε να εισέλθει στον
Κεράτιο Κόλπο, αποκλείοντας έτσι τελείως τους υπερασπιστές από
κάθε βοήθεια.
Στις 29 Μαΐου 1453, η Πόλη αλώθηκε.
Ο Κωνσταντίνος σκοτώθηκε στην μάχη,
αλλά κανείς δεν επέζησε να πει αν τον
είδε στις τελευταίες του στιγμές. Οι
Τούρκοι μπήκαν στην
Κωνσταντινούπολη και άρχισαν
λεηλασίες, σφαγές και καταστροφές. Ο
Μωάμεθ Β’ εντυπωσιασμένος από την
μεγαλοπρέπεια της Πόλης διέταξε να
πάψουν οι καταστροφές, για να διασωθούν τα μνημεία και οι ναοί.
Έκανε την πόλη πρωτεύουσά του με το όνομα Ισταμπούλ και θεώρησε
ότι είναι συνεχιστής της αυτοκρατορίας. Πήρε τον τίτλο Kayzer-i-Rum
(Καίσαρ των Ρωμαίων), αλλά στην ιστορία έμεινε με το προσωνύμιο ο
Πορθητής. Η Αγία Σοφία έγινε τζαμί, αλλά ο Μωάμεθ δεν πείραξε το
Πατριαρχείο και όρισε Πατριάρχη τον Γεννάδιο – Σχολάριο.

[208]
 31. Ο Μαύρος Θάνατος (Η επιδημία πανούκλας)
Ο Μαύρος θάνατος ήταν μια από τις πιο καταστροφικές πανδημίες
της ανθρώπινης ιστορίας, που στην Ευρώπη έφτασε στην κορύφωσή
της κατά τα χρόνια 1348-1350. Η επιδημία αυτή φαίνεται ότι ξεκίνησε
από την Μογγολία ή την Ινδία και μέσω του Δρόμου του Μεταξιού
έφτασε το 1347 στον Εύξεινο Πόντο. Από εκεί εισέβαλε στη Ευρώπη
από τους ψύλλους των αρουραίων, που βρίσκονταν σε όλα τα
εμπορικά πλοία που ταξίδευαν στην Μεσόγειο Θάλασσα.
Κατά μια άλλη εκδοχή η πανούκλα είχε χτυπήσει τον μογγολικό
στρατό, γνωστό ως Χρυσή Ορδή, που είχε εισβάλει και στην ανατολική
Ευρώπη και πολιορκούσε την πόλη Κάφα
της Κριμαίας, τότε υπό την κατοχή των
Γενοβέζων.

Ο Μαύρος Θάνατος

Με τα γενοβέζικα πλοία η αρρώστια

μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη το
1347 και σταδιακά στα περισσότερα
εμπορικά λιμάνια της Μεσογείου, Άκρα,
Λίβανο, Αλεξάνδρεια, Κατάνη, Βενετία,
Μασσαλία, και από εκεί στα ενδότερα της
Ευρώπης ως την Μόσχα, την Σκανδιναβία και την Βρετανία.
Οι επιπτώσεις από αυτή την τρομερή επιδημία του 1348 στον
παγκόσμιο πληθυσμό ήταν τεράστιες. Υπολογίζεται ότι μόνο στην
Ευρώπη (για την Ασία και την Αφρική δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία)
έχασε την ζωή του το ένα τρίτο με το ένα δεύτερο του συνολικού
πληθυσμού, δηλαδή όχι λιγότεροι από 20 ως 30 εκατομμύρια
άνθρωποι. Εκτιμάται ότι συνολικά σε όλο τον κόσμο χάθηκαν 75 ως
200 εκατομμύρια άτομα.
Οι αρχές των ευρωπαϊκών χωρών προσπάθησαν να εντοπίσουν τις
αιτίες της επιδημίας και ένα από τα μέτρα που πήρανε ήταν να
απομονώνουν όλα τα πλοία, που έφταναν από ανατολικά λιμάνια της
Μεσογείου για 40 μέρες, δηλαδή επέβαλαν καραντίνα5. Τα χρονικά της
5
Η λέξη καραντίνα προέρχεται από την γαλλική φράση une quarantaine de jours
δηλαδή ένα σαραντάμερο, που απομονώνονταν τα καράβια στα λιμάνια.

[209]
εποχής αναφέρουν δεκάδες χαρακτηριστικές περιπτώσεις του πανικού
που επικράτησε και ορισμένες λεπτομέρειες εντυπωσιάζουν.
Ο John Clyn, Ιρλανδός μοναχός, ο τελευταίος που πέθανε από τους
καλόγερους του μοναστηριού του, έγραψε λίγο πριν πεθάνει κι αυτός,
ότι ελπίζει να επιβιώσει έστω και ένας άνθρωπος στην Ιρλανδία για να
τελειώσει την ιστορία της πανδημίας που έγραφε ο ίδιος και φυσικά δεν
πρόλαβε να την τελειώσει. Αναφέρονται δεκάδες περιπτώσεις
ανθρώπων που πέθαιναν αβοήθητοι στους δρόμους και δεν βρισκόταν
ούτε ένας για να τους θάψει – ούτε συζήτηση για νεκρώσιμη ακολουθία,
έστω και για υποτυπώδεις κηδείες.
Ο μισός πληθυσμός του Παρισιού των 100.000 κατοίκων χάθηκε, το
60% των κατοίκων της Φλωρεντίας. της Βρέμης, του Αμβούργου και
μιας σειράς πόλεων έχασε την ζωή του. Πέθανε το 40% των κατοίκων
του Λονδίνου. Στην Βενετία από τους είκοσι τέσσερις γιατρούς της
πόλης πέθαναν οι είκοσι, στην Σιένα ένας πατέρας έψαχνε ιερέα για να
θάψει τα πέντε παιδιά του. Στην Βρετανία τρεις αρχιεπίσκοποι του
Καντέρμπιουρυ πλήγηκαν διαδοχικά από την επιδημία. Ολόκληρα
χωριά της Ευρώπης εξαφανίστηκαν ολοσχερώς ή απέμειναν με
ελάχιστους κατοίκους.
Τα συμπτώματα της αρρώστιας είναι ανατριχιαστικά και θα
αποφύγουμε τις περιγραφές. Προσθέτομε απλώς ότι ανάμεσα στα
άλλα, οι ασθενείς είχαν ψηλό πυρετό, παραλήρημα, τάση για εμετό,
μυϊκούς πόνους, μερική απώλεια πνευματικής ικανότητας και υπνηλία.
Όμως αξίζει τον κόπο να ασχοληθούμε με το πώς αντέδρασαν οι
γιατροί της εποχής εκείνης και τις μεθόδους θεραπείας που
προτείνονταν. Οι γιατροί δεν είχαν στην κυριολεξία ιδέα ούτε για τα
αίτια, ούτε για τους τρόπους αντιμετώπισης της επιδημίας. Οι ιατρικές
γνώσεις τους περιορίζονταν στην μελέτη των κειμένων του Ιπποκράτη
και του Γαληνού και δεν μπορούσαν καν να φανταστούν ότι την
αρρώστια ήταν δυνατόν να την μεταφέρουν μολυσμένα ζώα, όπως
ποντίκια, ψύλλοι και άλλα.
Έτσι κάθε ένας γιατρός (επιστήμονας ή εμπειρικός) έδινε
συμβουλές ανάλογα με τις επικρατούσες αντιλήψεις στη περιοχή του.
Άλλοι απαγόρευαν τον μεσημεριανό ύπνο, άλλοι συμβούλευαν να
κλείνουν τα βορινά παράθυρα, άλλοι έδιναν ως συνταγή την επάλειψη
των πρησμένων βουβώνων με ένα κατάπλασμα φτιαγμένο από
βούτυρο, σκόρδο και κρεμμύδι ή σκόνες από αποξηραμένα βατράχια.
Πολλοί πίστευαν πως αιτία της αρρώστιας ήταν ο μολυσμένος αέρας,
[210]
που ερχόταν από τα στάσιμα νερά στα έλη, άλλοι πάλι πως ο
συνδυασμός ανέμων και υγρού κλίματος ήταν πολύ επικίνδυνος.
Θεραπείες επίσης που συνιστούσαν οι γιατροί ήταν κάψιμο
φλοιών κυδωνιών και αρωματικών ξύλων, αποχή από σαρκική επαφή,
συνεχείς αφαιμάξεις, βράσιμο του νερού, η μόνιμη συντήρηση φωτιάς
στο τζάκι ή στην εστία του σπιτιού κλπ. Ο πάπας Κλήμης Στ’ έζησε την
περίοδο της επιδημίας ανάμεσα σε δυο μεγάλες φωτιές που, όπως
πίστευαν, κρατούσαν την πανούκλα μακριά του.
Όπως και όλος ο λαός, έτσι και ο κλήρος αποδεκατίστηκε και σε
πολλές πόλεις και χωριά δεν υπήρχαν πια ιερείς για να τελέσουν την
νεκρώσιμη ακολουθία. Οι πιστοί ήθελαν να εξομολογηθούν και οι ιερείς
δεν επαρκούσαν πια. Η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο. Ο πάπας
παραχώρησε συγχώρηση αμαρτιών για όλους τους νεκρούς της
πανούκλας και επέτρεψε στους πιστούς να εξομολογούν και να
εξομολογούνται μεταξύ τους. Έφτασε στο σημείο να δώσει δικαίωμα
της εξομολόγησης «ακόμα και στις γυναίκες(!)».
Ο λαός αισθανόταν αδύναμος και απροστάτευτος και κάθε
άνθρωπος αντιδρούσε διαφορετικά. Κάποιοι έφευγαν από τις πόλεις
που είχαν γεμίσει νεκρούς και κατακλύζονταν από άσχημες οσμές,
μερικοί εγκατέλειπαν πανικόβλητοι τις οικογένειές τους, κάποιοι άλλοι
εύρισκαν παρηγοριά και ελπίδα στο Θεό και τους αγίους, άλλοι
εφάρμοζαν τα γιατροσόφια που κατά εκατοντάδες κυκλοφορούσαν από
στόμα σε στόμα και άλλοι περίμεναν μοιρολατρικά το αναπόφευκτο.
Η αδυναμία του κράτους να θέσει υπό έλεγχο την κατάσταση,
αλλά και η ανικανότητα των εκκλησιαστικών αρχών, που δεν
προσέφεραν τίποτε άλλο από προσευχές, δεήσεις και λιτανείες,
μείωσαν σημαντικά το κύρος και των δυο αυτών εξουσιών. Η Εκκλησία
δεν άργησε να βρει τα εξιλαστήρια θύματα για την επιδημία, την οποία
προκάλεσε η οργή του Θεού. Κυκλοφορούσαν πολλές και διάφορες
φήμες και ιστορίες για κάποιους Εβραίους που μόλυναν τα πηγάδια για
να εξοντωθούν οι χριστιανοί (λες και μέσα στα θύματα της επιδημίας
δεν υπήρχαν και εκατοντάδες Εβραίοι).
Η βολική λύση της ευθύνης των Εβραίων ήταν βούτυρο στο ψωμί
των αμήχανων κοσμικών αρχών της Ευρώπης που βρήκαν την βαλβίδα
ασφαλείας για να καλύψουν την αδυναμία και ανικανότητά τους.
Σύντομα εξαπολύθηκε ένα τρομερό κύμα διώξεων κατά των Εβραίων,
που απελαύνονταν σωρηδόν από την Γαλλία, Αγγλία, Γερμανία και
άλλες χώρες.
[211]
Εκατοντάδες πυρές άναψαν στις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης για να
κάψουν αυτούς που έφεραν το θάνατο στα σπίτια των πιστών
χριστιανών. Πολλές εβραϊκές κοινότητες, όπως αυτές της Κολωνίας και
της Μέιντς, αποδεκατίστηκαν το 1349. Τον Φεβρουάριο της ίδιας
χρονιάς οι κάτοικοι του Στρασβούργου λιντσάρισαν και δολοφόνησαν
περίπου 2.000 Εβραίους. Συνολικά στην κεντρική Ευρώπη πάνω από
200 εβραϊκές κοινότητες έπαψαν να υπάρχουν.
Ακόμα μια κατηγορία που επέσυρε την οργή της Εκκλησίας ήταν οι
μαίες, οι «σοφές γυναίκες» των χωριών, οι θεραπεύτριες και οι
μάγισσες. Και ακόμα κάποιες ομάδες ανθρώπων που κατηγορήθηκαν
ότι, αν δεν προκάλεσαν, υποδαύλιζαν και βοηθούσαν την εξάπλωση
της πανούκλας. Αυτοί ήταν οι ξένοι, οι ζητιάνοι και οι λεπροί.
Την ίδια εποχή άρχισαν να φαίνονται οι πρώτοι «επαγγελματίες»
διώκτες μαγισσών. Από το τέλος του 14ου αιώνα άρχισε το ανελέητο
Κυνήγι των Μαγισσών,
που εντάθηκε τους
επόμενους αιώνες.
Επίσκεψη γιατρού

Στις περισσότερες
ευρωπαϊκές χώρες,
αλλά και στις
αμερικανικές αποικίες,
δεκάδες χιλιάδες μάγοι και μάγισσες να καούν στην πυρά ή να
απαγχονιστούν
Οι συνέπειες της καταστροφικής πανδημίας πανώλης ή του Μαύρου
Θανάτου, που έπληξε την Ευρώπη την τριετία 1348-1351 ήταν πολλές:
- Ο πληθυσμός της ηπείρου μειώθηκε σημαντικά (30-50%) και
χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες για να ανακάμψει.
- Η αγροτική παραγωγή έπεσε δραματικά και οι τιμές των προϊόντων
ανέβηκαν.
- Ανέβηκαν όμως οι μισθοί των εργατών γης και των βιοτεχνιών της
πόλης εξ αιτίας του αποδεκατισμού του πληθυσμού των πόλεων.
- Πολλές αγροτικές καλλιέργειες μετατράπηκαν σε βοσκότοπους, που
δεν χρειάζονταν πολλά εργατικά χέρια.

[212]
- Η αύξηση των προϊόντων ζωικής παραγωγής οδήγησε στην ανάπτυξη
της υφασματοβιομηχανίας, ιδιαίτερα στην Αγγλία. Άρχισε δειλά να
αχνοφαίνεται η εποχή της βιομηχανοποίησης.
- Υπήρξε σταδιακά μαζική μετακίνηση αγροτικού πληθυσμού στις
πόλεις και κατά συνέπεια αύξηση του αστικού πληθυσμού.
- Η ενδυνάμωση των αστών (εμπόρων, βιοτεχνών, πλοιοκτητών κ.ά.)
επηρέασε το φεουδαρχικό σύστημα, που άρχισε να καταρρέει.
Οι λαοί για πρώτη φορά έδειξαν να απογοητεύονται από την
Εκκλησία, να αμφισβητούν τα θέσφατά της και να ζητούν περισσότερη
παιδεία. Υπήρξε σημαντική αύξηση των πανεπιστημίων και άνθηση
των Γραμμάτων και των Τεχνών. Όλα αυτά φάνηκαν στην Αναγέννηση
που ξεκίνησε μετά από λίγες δεκαετίες. Η εφεύρεση της τυπογραφίας
έκανε την διάδοση των ιδεών, ακόμα
και των απαγορευμένων από το
κράτος ή την Εκκλησία, πολύ εύκολη
και την πληροφορία προσβάσιμη για
τον κάθε πολίτη.

Τελευταία προσευχή

Γενικά υπήρξαν μεγάλες πολιτικές

και πολιτιστικές αλλαγές στην
μεσαιωνική κοινωνία και τα
προηγούμενα πρότυπα
ξεπεράστηκαν.
Ολόκληρη η κοινωνική και πολιτική δομή, στην οποία είχε στηριχθεί το
κράτος ως τότε, άρχισε να καταρρέει, για να οδηγήσει αργότερα στις
θρησκευτικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις.
Η πανούκλα συνέχισε να εμφανίζεται στην Ευρώπη, όχι βέβαια με
την ένταση της τριετίας που περιγράψαμε, και τις επόμενες δεκαετίες.
Αυτό φυσικά ήταν αποτέλεσμα της άγνοιας της προέλευσής της και των
μεθόδων αντιμετώπισης της φοβερής αυτής ασθένειας. Η Εκκλησία
ήταν αντίθετη με κάθε είδους έρευνα σε οποιονδήποτε επιστημονικό
τομέα. Για παράδειγμα η χημεία (alchemy) ήταν απαγορευμένη από το
Βατικανό στην Ευρώπη του 14ου αιώνα ως διαβολική τέχνη! Αυτός ο

[213]
φόβος του νέου, που θα έφερνε η έρευνα επέζησε μέχρι και τον 18ο
αιώνα, όταν η Εκκλησία ήταν αντίθετη σε κάθε είδους εμβολιασμό.
Έχουν καταγραφεί αρκετές εμφανίσεις της πανούκλας μεταξύ των
ετών 1346 και 1671. Σύμφωνα με ιστορικούς, στην Γαλλία χάθηκαν
περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι κατά την επιδημία των ετών 1628-
31. Η τελευταία επιδημία της Γαλλίας σημειώθηκε στην Μασσαλία το
1720.
Στην Αγγλία της εποχή των Τυδόρ και των Στιούαρτ ξέσπασαν
αρκετές επιθέσεις της πανούκλας, τα έτη 1563, 1593, 1603 και το 1624,
οπότε υπολογίζεται ότι χάθηκε το 15-20% του πληθυσμού της. Η
τελευταία και Μεγάλη Πανούκλα του Λονδίνου σημειώθηκε το 1665.
Το 10% του πληθυσμού του Άμστερνταμ έχασε την ζωή του σε τρεις
επιδημίες από το 1635 ως το 1664. Η πανούκλα του 1576-77 σκότωσε
50.000 κατοίκους της Βενετίας, το ένα τρίτο του πληθυσμού της. Στις
αρχές του 17ου αιώνα μια επιδημία πανούκλας είχε σχεδόν 2.000.000
θύματα και το 1656 στην Νάπολη πέθαναν οι μισοί από τους 300.000
κατοίκους της. Το 1649 στην Σεβίλλη της Ισπανίας μειώθηκε ο
πληθυσμός της πόλης στο μισό. Πάνω από το 60% των κατοίκων της
Νορβηγίας σκότωσε η πανούκλα κατά την επιδημία των ετών 1348-50.
Η τελευταία πανούκλα που αφάνισε το Όσλο ξέσπασε το 1654.

[214]
 32. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (Leonardo da Vinci) είναι ο

χαρακτηριστικός Homo Universalis (καθολικός ή παγκόσμιος
άνθρωπος), δηλαδή ο ιδανικός άνθρωπος της Αναγέννησης. O Homo
Universalis συμπύκνωσε όλα τα χαρακτηριστικά του ιδανικού
αναγεννησιακού ανθρώπου: πολυμαθής, με κριτικό και ερευνητικό
πνεύμα και με έντονη την τάση ενασχόλησης με κάθε αντικείμενο της
επιστήμης και της τέχνης.
Πράγματι ο Λεονάρντο ασχολήθηκε εκτός από τη ζωγραφική και τη
γλυπτική, τη μηχανική, την ανατομία, την αρχιτεκτονική, τη μουσική, τη
γεωμετρία, τη φυτολογία, τη βιολογία και με πολλά ακόμα θέματα της
επιστήμης. Είναι αυτός που εγκαινίασε την κλασσική περίοδο της
Αναγέννησης, ο ερμηνευτής των προβλημάτων του κόσμου και ο
θεμελιωτής των νέων επιστημονικών προσανατολισμών.
Γεννήθηκε το 1452 στο Βίντσι της Τοσκάνης και ήταν γιος ενός
συμβολαιογράφου και μιας χωρικής. Από μικρός έδωσε δείγματα του
καλλιτεχνικού του ταλέντου και ο πατέρας του τον έστειλε για σπουδές
στο εργαστήριο του ζωγράφου, μικρογράφου, γλύπτη και αρχιτέκτονα
Αντρέα ντελ Βερόκιο. Εκεί απέκτησε τις βάσεις και εξοικειώθηκε με τη
ζωγραφική και την αρχιτεκτονική, αλλά ταυτόχρονα τον απασχολούσε
η μελέτη της φυσικής και των μαθηματικών.
Το 1472, ως ανεξάρτητος καλλιτέχνης πλέον, γίνεται δεκτός στη
«Συντεχνία των Ζωγράφων της Φλωρεντίας». Τότε ζωγραφίζει το
πρώτο γνωστό του έργο το Σχέδιο τοπίου της κοιλάδας του Άρνου, που
φέρει χρονολογία 1473. Πρόκειται για το πρώτο αυτόνομο έργο
«τοπίου» της ευρωπαϊκής τέχνης, αφού μέχρι τότε το τοπίο χρησίμευε
μόνο ως φόντο για τις παραστάσεις που απεικόνιζαν τα ζωγραφικά
έργα. Ως το 1482 ζωγραφίζει αρκετά έργα. Τότε εγκαταλείπει τη
Φλωρεντία και εγκαθίσταται στο Μιλάνο για να εργαστεί ως
στρατιωτικός μηχανικός του ηγεμόνα της πόλης Κόμη Λουδοβίκου
Σφόρτσα. Με τον τίτλο του Ζωγράφου και μηχανικού του Δούκα,
[215]
ασχολήθηκε με την γλυπτική, την αρχιτεκτονική, την υδραυλική, τη
μηχανική και τα οχυρωματικά έργα. Υπάρχουν δεκάδες σημειώσεις του
Λεονάρντο εκείνης της περιόδου σχετικές με την αρχιτεκτονική, την
τέχνη, τη μηχανική και την ανατομία του ανθρώπινου σώματος,
εμπλουτισμένες με πολύτιμα σχέδια. Φυσικά ασχολήθηκε και με τη
ζωγραφική, με γνωστότερο από τα έργα του τον Μυστικό Δείπνο.
Μετά την πτώση του Σφόρτσα, ο Λεονάρντο πήγε για λίγο στη
Βενετία και το 1500 επέστρεψε στη Φλωρεντία, όπου τον δέχθηκαν με
τιμές. Δεν σταματά να ζωγραφίζει (τότε είδε το φως το πιο διάσημο
ίσως έργο του, η Μόνα-Λίζα), παράλληλα όμως απασχολήθηκε στην
υπηρεσία του αρχηγού του παπικού
στρατού του Καίσαρα Βοργία ως
στρατιωτικός μηχανικός. Εκπόνησε
σχέδια για τη σύνδεση της Φλωρεντίας
με τη θάλασσα και ασχολήθηκε και με
την επιστημονική έρευνα.
{Η Μόνα-Λίζα ή Τζιοκόντα
θεωρείται μια από της διασημότερες
προσωπογραφίες της παγκόσμιας
τέχνης. Παρουσιάζει μια γυναικεία
μορφή με φόντο ένα ελεύθερο τοπίο,
που χαμογελά αινιγματικά (πολλά
γράφτηκαν από τότε για το περίφημο
αινιγματικό χαμόγελο της Τζιοκόντα), ζωγραφισμένη με απαλά
χρώματα και ήρεμες γραμμές. Η ανάλυση του πίνακα απασχολεί
τεχνοκριτικούς και μελετητές μέχρι και σήμερα}.
Το 1513, ο Λεονάρντο έγινε δεκτός από τον Πάπα Λέοντα Γ’ και
φιλοξενήθηκε στο Βατικανό. Όμως δεν κατόρθωσε να πάρει
παραγγελία για το Βατικανό, στο οποίο εργάζονταν πυρετωδώς τότε οι
Ραφαήλ, Μιχαήλ Άγγελος και Μπραμάντε. Εκεί ζωγράφισε τον Άγιο
Ιωάννη τον Βαπτιστή. Το 1516 δέχθηκε πρόσκληση του βασιλιά της
Γαλλίας Φραγκίσκου Α’ και ονομάστηκε Πρώτος ζωγράφος και
αρχιτέκτονας μηχανικός του βασιλιά. Εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και
[216]
ζωγράφιζε για τον ηγεμόνα. ενώ συνέχιζε τις μελέτες του για τη
ζωγραφική, την ανατομία και τα αρχιτεκτονικά και αρδευτικά έργα.
Άφησε πολλά έργα, μεταξύ των οποίων η Παναγία με το γαρύφαλλο,
η Κυρία με την Ερμίνα, η Παναγία των Βράχων, η Προσωπογραφία της
Ισαβέλλας ντ’ Έστε, ο Ευαγγελισμός, ο Άγιος Ιερώνυμος, Η
Προσκύνηση των Μάγων και δεκάδες σκίτσα και σχέδια. Άφησε επίσης
πολλές σημειώσεις πάνω στην αρχιτεκτονική, τη φυσική, τα όπλα, τις
μηχανές, μελέτες και σχέδια για τους συντελεστές της τριβής, για τη
κίνηση των ρευστών, για οχυρωματικά και αρδευτικά έργα, για την
αεροδυναμικά και την κίνηση των πουλιών, από όπου προέκυψαν τα
σχέδιά του για τις ιπτάμενες μηχανές.
Παράλληλα έκανε διάφορες μελέτες πάνω στην ανθρώπινη
ανατομία. Από σχέδιά του φαίνεται ότι μελετούσε τις διαστάσεις του
κρανίου του ανθρώπου και τις κοιλότητες του εγκεφάλου. Σχεδίασε
επίσης τον Άνθρωπο του Βιτρούβιου (Ο Βιτρούβιος ήταν Ρωμαίος
αρχιτέκτονας και μηχανικός του 1ου π.Χ. αι.), που αποδεικνύει ότι το
ανθρώπινο σώμα, με τα χέρια σε έκταση, μπορούσε να χωρέσει σε δύο
τέλεια γεωμετρικά σχήματα, τον κύκλο και το τετράγωνο και πως το
κέντρο του σώματος ήταν ο αφαλός.
Πέθανε στις 2 Μαΐου 1519 και τάφηκε στο βασιλικό παρεκκλήσι του
Αγίου Φλορεντίνου, το οποίο καταστράφηκε κατά τη Γαλλική
Επανάσταση.

[217]
 33. Η Αναγέννηση
Με τον όρο Αναγέννηση χαρακτηρίζουμε το πολιτιστικό, ιστορικό και
κοινωνικό φαινόμενο, που σηματοδοτεί το πέρασμα από το Μεσαίωνα
στη σύγχρονη εποχή. Χρονικά προσδιορίζεται ότι καλύπτει την περίοδο
από τον 15ο ως τον 17ο αιώνα. Βέβαια δεν πρέπει να πάρει κάποιος τις
ημερομηνίες κατά γράμμα. Πιστεύουμε ότι ο Μεσαίωνας είναι μια
περίοδος σκότους και άγνοιας. Και ξαφνικά το ρολόι της ιστορίας έκανε
‘κλικ’ και οι πόλεις και τα παλάτια πλημμύρισαν φως, η παιδεία, οι
τέχνες και οι επιστήμες νεκραναστήθηκαν, οι άνθρωποι δεν περίμεναν
πια να πεθάνουν για να δουν τον Παράδεισο, αλλά άρχισαν να
προσπαθούν να τον
δημιουργήσουν στη Γη.
Τέτοιες χρονικές
διαχωριστικές γραμμές
δεν υπάρχουν.

Μποτιστέλι: Η Γέννηση
της Αφροδίτης (λεπτομ.)

Ο 15ος αιώνας ανήκει

στο Μεσαίωνα, αλλά οι αλλαγές που σημειώθηκαν τότε ήταν ραγδαίες.
Οι Μεγάλες Ανακαλύψεις, που διεύρυναν τον Κόσμο, η εφεύρεση και
διάδοση της τυπογραφίας, η πολιτιστική άνθηση της Ευρώπης, η
άνοδος της αστικής τάξης, η σύγκρουση των κοσμικών ηγεμόνων με την
Καθολική Εκκλησία για τον έλεγχο της εξουσίας και η Θρησκευτική
Μεταρρύθμιση ήταν μερικά από τα καθοριστικά σημεία που σήμαναν
την Μεγάλη Αλλαγή.
Μέχρι και τον 15ο αιώνα, οι πολίτες της Ευρώπης στη συντριπτική
πλειοψηφία τους ήταν αδαείς και αγράμματοι. Στην πανσπερμία
γλωσσών και λαών της ηπείρου ο μοναδικός συνδετικός κρίκος των
μορφωμένων (συγγραφέων, λογίων, επιστημόνων, φιλοσόφων,

[218]
ερευνητών και κληρικών), ήταν η λατινική γλώσσα. Η λατινική - και σε
μικρότερο βαθμό η ελληνική - ήταν η διεθνής γλώσσα, που ήταν
κατανοητή για όποιον ήξερε να διαβάζει και ήθελε να έχει επαφή με τις
νέες ιδέες (που η τυπογραφία τις έκανε πια, προσιτές σε όλους). Αυτή
ήταν η γλώσσα και των πανεπιστημίων. που μετά τον 11ο και 12ο αιώνα
άρχισαν να ιδρύονται σε όλες τις μεγάλες πόλεις. Όποιος ταξίδευε από
την Πράγα ως τη Λισαβόνα και από τη Φλωρεντία ως τη Κρακοβία,
μπορούσε να μιλήσει, να γράψει και να διαβάσει, να διδάξει και να
διδαχτεί, γνωρίζοντας, (εκτός της μητρικής του και) τη λατινική γλώσσα.
Αν ο Έρασμος (Desiderius Erasmus), κάτοικος μιας επαρχιακής
ολλανδικής πόλης, έγραφε στα ολλανδικά, θα γινόταν κατανοητός μόνο
από τους συμπατριώτες του που τότε δεν ξεπερνούσαν τα πέντε
εκατομμύρια. Οι εκδότες του θα έπρεπε να μεταφράσουν τα κείμενά
του σε περισσότερες από είκοσι διαφορετικές γλώσσες (με τεράστιο
οικονομικό κόστος) και το πιθανότερο είναι ότι θα έμενε ένας άσημος
τοπικός διανοούμενος. Όμως τα κείμενά του ήταν γραμμένα στα
λατινικά και έγιναν γρήγορα κτήμα ενός ευρύτατου κοινού σε κάθε
γωνιά της Ηπείρου. Ο Έρασμος υπήρξε ο πρώτος συνειδητός
Ευρωπαίος ή Πολίτης του Κόσμου (mundi civis).
Η ιταλική και κυρίως η φλωρεντιανή άνθηση του 15ου αιώνα που
έδωσε πνοή στη Αναγέννηση, αντιπροσωπεύσει την επανασύνδεση
της Δύσης με την κλασσική αρχαιότητα, την εμπέδωση της γνώσης, την
συνειδητοποίηση της σημασίας της ευημερίας τώρα, (ο
αναγεννησιακός ουμανισμός) και την έκρηξη της διασποράς της
γνώσης, μέσω της τυπογραφίας. Επί πλέον, η δημιουργία νέων
τεχνικών στην τέχνη, την ποίηση και την αρχιτεκτονική, οδήγησε στην
ριζοσπαστική αλλαγή στο ύφος και την ουσία των τεχνών και των
γραμμάτων.

*****

[219]
Ο Πολιτισμός, οι Τέχνες και οι Επιστήμες

Η Αναγέννηση είναι η απελευθέρωση από τα άτεγκτα θεολογικά

δόγματα του Μεσαίωνα σε όλα τα πεδία διανόησης. Είναι η εποχή της
γέννησης της σύγχρονης επιστήμης, δηλαδή της ορθολογιστικής και
συστηματικής μελέτης του Σύμπαντος, της φύσης και του ανθρώπινου
σώματος. Στην αστρονομία ο Κοπέρνικος και ο Κέπλερ άνοιξαν το
δρόμο για το Γαλιλαίο.
Στα μαθηματικά, οι επιστήμονες προχωρούν πέραν από τους
Έλληνες και Άραβες και επιλύουν τριτοβάθμιες εξισώσεις. Στην ιατρική,
η ανατομία δίνει απαντήσεις σε πολλά ερωτηματικά με την απευθείας
παρατήρηση του ανθρώπινου σώματος. Στο πνευματικό πεδίο, ο
ουμανισμός κατακτά τα
πανεπιστήμια, αρχίζει η
διδασκαλία της ελληνικής και
ιδρύονται έδρες ανθρωπιστικών
σπουδών.

Pietà, Μιχαήλ Άγγελος

Ο κλασσικός και ο
κλασσικίζων πολιτισμός
έστρεψε το ενδιαφέρον στις
δημοκρατικές ιδέες της Αθήνας
και της Ρώμης. Ο κλασικισμός
βρήκε εφαρμογή στη λογοτεχνία
και την τέχνη. Οι γλύπτες, οι ζωγράφοι και οι αρχιτέκτονες,
χρησιμοποίησαν ρωμαϊκά πρότυπα και κλασσικά θέματα. Την εποχή
εκείνη έζησαν δυο μεγαλοφυείς πολυτάλαντοι Ιταλοί, ο πολυεπιστήμων
Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο ζωγράφος και γλύπτης Μιχαήλ Άγγελος,
ίσως η πιο σπουδαία φυσιογνωμία στην ιστορία των εικαστικών
τεχνών.
Στις τέχνες, εκτός των παραπάνω, ξεχωρίζουν (ενδεικτικά) οι:
- Ιταλοί: Ο ζωγράφος της Αναγέννησης Σάντρο Μποτιτσέλι, ο
ζωγράφος Ραφαήλ ή Ραφαέλλο, ο ζωγράφος, γλύπτης, μουσικός και
χρυσοχόος Μπενβενούτο Τσελλίνι και οι ζωγράφοι Τζιάκοπο
Μπελίνι και οι γιοι του Τζεντίλε και Τζιοβάνι, ο Τισιανός, ο Βερονέζε
και ο Τιντορέττο.
[220]
- Ισπανοί: Ξεχωριστή θέση στον κόσμο των καλλιτεχνών της
Αναγέννησης κατέχει ο ελληνικής καταγωγής Ισπανός ζωγράφος
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γνωστότερος ως Ελ Γκρέκο.
- Φλαμανδοί (Ολλανδία, Βέλγιο): Αναφέρουμε μερικούς καλλιτέχνες
που δημιούργησαν την ξεχωριστή ‘Φλαμανδική σχολή’. Ο Πέτερ
Μπρούγκελ ο Πρεσβύτερος, ο γιος του Πέτερ Μπρούγκελ ο
Νεότερος, ο εγγονός του Γιαν Μπρούγκελ και ο δισέγγονός του
Αβραάμ Μπρούγκελ. Ο σημαντικότερος ίσως Φλαμανδός ζωγράφος,
ήταν ο Γιαν Βαν Άικ. Ακόμα ένας σπουδαίος Ολλανδός ζωγράφος είναι
ο Ρούμπενς. Ο ιδιόρρυθμος Ιερώνυμος Μπος, επηρέασε τους
Φλαμανδούς Μπρούγκελ και τον Ιταλό Ραφαήλ.
- Γαλλία: Ο αρχιτέκτονας Φιλίπ Ντελόρμ, ο γλύπτης και αρχιτέκτονας
Ζαν Κουζόν και ο γλύπτης Ζερμαίν Πιλόν.
- Γερμανία: Ο Χανς Χολμπάιν ο Νεότερος, ζωγράφος και αδελφός
ζωγράφων. Ο σημαντικότερος ίσως Γερμανός ζωγράφος και χαράκτης
είναι ο Άλμπρεχτ Ντύρερ από τη Νυρεμβέργη.
Η Αναγέννηση δεν ήρθε μόνο στις Τέχνες. Ήρθε και στα Γράμματα,
τη Φιλοσοφία και τις Επιστήμες. Η εποχή εκείνη ευτύχησε να γεννήσει
πολλούς ποιητές, συγγραφείς και δραματουργούς, καθώς και
φιλοσόφους και επιστήμονες. Ενδεικτικά και πάλι, αναφέρουμε τους:
- Ιταλία: Οι συγγραφείς, ποιητές και διανοούμενοι Πετράρχης,
Βοκάκιος, Δάντης (Dante Alighieri) και οι ποιητές Λουντοβίκο
Αριόστο και Τορκουάτο Τάσσο. Επίσης ο πολιτικός και συγγραφέας
Φραντσέσκο Γκουϊτσιαρντίνι, θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης
ιστορίας. Και ο πολιτικός και συγγραφέας Νικολό Μακιαβέλλι. Ο
μαθηματικός και φυσικός Εβαντζελίστα Τορικέλι ανακάλυψε το
βαρόμετρο. Ο μαθηματικός και μηχανικός Νικολό Ταρτάλια μετέφρασε
τον Αρχιμήδη και τον Ευκλείδη. Είναι ο πρώτος που εφάρμοσε τα
μαθηματικά στη βλητική και αυτός που κατόρθωσε να επιλύσει
τριτοβάθμια εξίσωση. Στο χώρο της Φιλοσοφίας ξεχωριστή θέση έχει ο
λόγιος κληρικός Τζιορντάνο Μπρούνο από τη Νάπολη. Συνελήφθη
για τις απόψεις του από την Ιερά Εξέταση, φυλακίστηκε, αλλά αρνήθηκε
να αρνηθεί τις θέσεις του. Καταδικάστηκε σε θάνατο και παραδόθηκε
αλυσοδεμένος και φιμωμένος στην πυρά στις 8 Φεβρουαρίου 1600.
Ολλανδία: Αναφέραμε πιο πάνω τον σπουδαίο Ολλανδό ουμανιστή και
φιλόσοφο Έρασμο. Ο Φλαμανδός γιατρός Αντρέας Βεζάλιους
θεωρείται από τους θεμελιωτές της ανατομικής επιστήμης και

[221]
συγγραφέας του έργου ανατομία; Περί της δομής του ανθρώπινου
σώματος. Η Ιερά Εξέταση τον καταδίκασε σε θάνατο στην πυρά.
- Πορτογαλία: Ο Λουΐς ντε Καμόες, θεωρείται ακόμα και σήμερα ο
μεγαλύτερος ποιητής της Πορτογαλίας. Ο μαθηματικός και
κοσμογράφος Πέντρο Νούνες, θεωρείται από τους σημαντικότερους
μαθηματικούς της εποχής.
- Ισπανία: Η Αγία Τερέζα της Άβιλα έγραψε έργα που ανήκουν στην
μυστικιστική φιλολογία του καθολικισμού. Ο Ισπανός θεατρικός
συγγραφέας και ποιητής Λόπε ντε Βέγα, θεωρείται ο σημαντικότερος
συγγραφέας της Ισπανίας, μετά τον σπουδαίο Μιχαήλ Θερβάντες,
έναν από τους κολοσσούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
- Γαλλία: Ξεχωρίζουν η συγγραφέας και ποιήτρια Λουίζ Λαμπέ
(Louise Labé) και ο συγγραφέας και γιατρός Φρανσουά Ραμπελέ. Από
τους κορυφαίους των γαλλικών γραμμάτων είναι ο συγγραφέας και
φιλόσοφος Montaigne, γνωστός στην Ελλάδα ως Μονταίνιος. Η
Εκκλησία ενέταξε τα βιβλία του στη λίστα των απαγορευμένων βιβλίων
(index).
Ο γιατρός Αμπρουάζ Παρέ, ανακάλυψε ότι για τον καυτηριασμό και
απολύμανση των τραυμάτων, ήταν αποτελεσματικότερο να ράβονται οι
κομμένες αρτηρίες και να καθαρίζονται με καταπραϋντικές αλοιφές.
Θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης χειρουργικής.
- Αγγλία: Αξιόλογοι συγγραφείς της Αναγέννησης είναι: Ο Κρίστοφερ
Μάρλοου, ο σημαντικότερος δραματουργός μετά τον μεγάλο Ουίλλιαμ
Σαίξπηρ. Επίσης ο ποιητής Τζων Μίλτον και ο συγγραφέας, πολιτικός,
νομικός και κληρικός Τόμας Μουρ, περίπτωση έντιμου και
χαρισματικού ανθρώπου. Η φιλοσοφία εκπροσωπείται από ένα από τα
επιφανέστερα μέλη της, τον πολιτικό, συγγραφέα, και πρωτεργάτη της
βρετανικής φιλοσοφίας Francis Bacon, γνωστό στην Ελλάδα και ως
Φραγκίσκος Βάκων. Ο γιατρός και φυσικός William Gilbert,,
πραγματοποίησε σημαντικές έρευνες στον ηλεκτρισμό και στη
μαγνητική και θεωρείται ο πατέρας της ηλεκτρικής μηχανικής.
- Σκωτία: Ο μαθηματικός και αστρονόμος Τζων Νάπιερ ανακάλυψε
τους λογαρίθμους και χρησιμοποίησε την υποδιαστολή για τους
δεκαδικούς αριθμούς. Επίσης επινόησε μηχανή για τον υπολογισμό
των λογαρίθμων, πρόδρομο των ηλεκτρονικών υπολογιστών.
- Ελβετία: Από την Ελβετία κατάγεται ό αμφιλεγόμενος γιατρός,
φιλόσοφος, αποκρυφιστής και αλχημιστής Theophrastus Paracelsus

[222]
(Παράκελσος), που χαρακτηρίστηκε ως ο Λούθηρος της Ιατρικής για
τις ανατρεπτικές και ριζοσπαστικές διδασκαλίες του.
- Πολωνία: Ο γνωστός μας Νικόλαος Κοπέρνικος είναι ο πρώτος
σύγχρονος αστρονόμος που διατύπωσε την ηλιοκεντρική θεωρία για το
ηλιακό μας σύστημα. Την θεωρία αυτή είχε πρώτος διατυπώσει ο
Αρίσταρχος ο Σάμιος (3ος π.Χ. αιώνας).
- Δανία: Η θεωρία του Κοπέρνικου, διέγειρε το ενδιαφέρον του Δανού
αστρονόμου Tycho Brahe ή Τύχων. Ο βασιλιάς της Δανίας του
παραχώρησε ένα νησάκι, στο οποίο αυτός έστησε αστεροσκοπείο.
Εκεί έκανε σημαντικές παρατηρήσεις και δημοσίευσε ένα κατάλογο 777
αστέρων.
- Γερμανία: Ο μαθηματικός και αστρονόμος, αστρολόγος και
συγγραφέας Johannes Kepler
(Κέπλερ), βασίστηκε στις
παρατηρήσεις του Κοπέρνικου και του
Δανού αστρονόμου Tycho Brahe και
κατάφερε να διατυπώσει τους νόμους,
που διέπουν τις κινήσεις των πλανητών
γύρω από τον Ήλιο. Θεωρείται ο ιδρυτής
της σύγχρονης αστρονομίας και
απεκλήθη ο Nομοθέτης του Ουρανού.
Με δημοσίευμά του αναγνώρισε τη
σπουδαιότητα του τηλεσκοπίου, που
είχε βελτιώσει ο Ιταλός αστρονόμος
Γαλιλαίος

[223]
 34. Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση

Η επανάσταση στο χώρο των Τεχνών, των Γραμμάτων και των

Επιστημών, που επέφερε η Αναγέννηση, είχε τη φυσική της συνέπεια,
την επανάσταση στο χώρο της Εκκλησίας. Η διαφθορά των κληρικών
από τον Πάπα ως τους μοναχούς των μοναστηριών, τα συχωροχάρτια,
το Μεγάλο Σχίσμα Ανατολικής-Δυτική Εκκλησίας, η διαμάχη κοσμικών
και εκκλησιαστικών ηγετών για την εξουσία (οι πάπες της Αβινιόν και
το παπικό σχίσμα), η άνοδος της αστικής τάξης, το κοσμικό πνεύμα και
η αμφισβήτηση της αυθεντίας της Εκκλησίας που άρχισε να επικρατεί
μετά τον 14ο αιώνα, κλόνισαν την πίστη των καθολικών στην ηγεσία
τους. Αυτές ήταν μερικές από τις αιτίες που έκαναν αναπόφευκτη τη
σύγκρουση μεταξύ των ‘συντηρητικών’ και των ‘ανανεωτικών’ τάσεων
της Εκκλησίας. Η ανάγκη μεταρρύθμισης της Καθολικής Εκκλησίας,
ήταν ήδη φανερή από τα τέλη του Μεσαίωνα.
Οι Καθαροί, παρόλο που εξοντώθηκαν ανελέητα από την
σταυροφορία που κήρυξε εναντίον τους το Βατικανό (Αλμπιγκενσιανή
Σταυροφορία), άφησαν τα πρώτα ψήγματα ανάγκης κάθαρσης στην
Εκκλησία. Ο Καθαροί και οι Βαλντενσιανοί είχαν ξεκάθαρες θέσεις
κατά της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και θεωρούνται ότι έβαλαν τα
θεμέλια της μεταρρύθμισης.
Ο Άγγλος θεολόγος Τζων Γουάικλιφ (John Wycliff), λογίζεται ως ο
πρωτοπόρος των αλλαγών στην Εκκλησία, όταν μετέφρασε τη Βίβλο
στην αγγλική γλώσσα και την έκανε προσιτή στο λαό. Επίσης επιτέθηκε
στην πολυπραγμοσύνη και τον πλούτο της Εκκλησίας. Καταδικάστηκε
- μετά θάνατον - και τα οστά μαζί με τα βιβλία του κάηκαν στην πυρά.
Όμως τα κηρύγματα του Γουάικλιφ έφτασαν στην Βοημία της
κεντρικής Ευρώπης. Ο Γιαν Χους μετάφρασε στα τσέχικα τα έργα του
και διέδωσε τις ιδέες του στο λαό, σκορπώντας τον φόβο στις καρδιές
της εκκλησιαστικής ηγεσίας. Ο Χους, δικάστηκε και κάηκε στη πυρά το
1415. Όμως, τα κηρύγματά του δημιούργησαν ένα ολόκληρο
μεταρρυθμιστικό κίνημα. Την ίδια τύχη είχε και ο Ιταλός μοναχός
Ιερώνυμος Σαβοναρόλα, όταν επιτέθηκε εναντίον της διαφθοράς της
αριστοκρατίας και της εκκλησιαστικής ηγεσίας της Φλωρεντίας.
Αν οι παραπάνω διατέλεσαν οι πρόδρομοι, ο Μαρτίνος Λούθηρος
θεωρείται ο Πατέρας της Εκκλησιαστικής) Μεταρρύθμισης.
******
[224]
 Ο Μαρτίνος Λούθηρος (Martin Luther) υπήρξε Γερμανός μοναχός,
θεολόγος και ο κύριος εκφραστής της παπικής αμφισβήτησης. Οι
διδασκαλίες του ενέπνευσαν τη Μεταρρύθμιση και επηρέασαν
αποφασιστικά τα δόγματα και την κουλτούρα των παραδόσεων των
Λουθηρανών και των Προτεσταντών, καθώς και την πορεία του
Δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού.
Γεννήθηκε το 1483 στη Γερμανία και με προτροπή του πατέρα του
σπούδασε νομικά. Όμως εγκατέλειψε τη νομική και εντάχθηκε στο
μοναστικό τάγμα των Αυγουστίνων. Σπούδασε θεολογία, το 1512 έγινε
διδάκτωρ στο πανεπιστήμιο της Ερφούρτης και άρχισε την διδασκαλία
της Βίβλου. Σε ταξίδι του στη Ρώμη γνώρισε από κοντά τη διαφθορά
και τον υλισμό των κληρικών.
Όμως, η πώληση συχωροχαρτιών για την οικονομική ενίσχυση της
ανέγερσης της βασιλικής του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη (με αντάλλαγμα
την άφεση των αμαρτιών του
δωρητή), ήταν η αφορμή για
οξύτατη κριτική των
πρακτικών της Εκκλησίας από
τον Λούθηρο.

Πωλούνται συχωροχάρτια!

Τον Οκτώβριο 1517 έστειλε

μια επιστολή στον
αρχιεπίσκοπο του Μάιντς διαμαρτυρόμενος για την πώληση των
συχωροχαρτιών στην περιφέρειά του και προκαλώντας τον να
διαμαρτυρηθεί γι’ αυτό το θέμα. Στην επιστολή του εσώκλεισε τις
περίφημες 95 Θέσεις του. Αντίγραφο των Θέσεων - στη λατινική
γλώσσα - θυροκολλήθηκε και στην εκκλησία του Πύργου της
Βιττεμβέργης στη Σαξονία (που ήταν και ο χώρος πανεπιστημιακών
ανακοινώσεων), με στόχο να αποτελέσει τη βάση για ακαδημαϊκή
συζήτηση. Οι Θέσεις αυτές καυτηρίαζαν τη διαφθορά του κλήρου και
αμφισβητούσαν το δικαίωμα του πάπα να παραχωρεί συγχώρηση εκ
μέρους του Θεού. Επίσης ο Λούθηρος με τις Θέσεις του έθετε υπό
αμφισβήτηση τις εξουσίες του πάπα και των Συνόδων και επέμενε ότι
ο ίδιος θα ακολουθούσε πλέον μόνο τις επιταγές της Βίβλου και της
λογικής.

[225]
 Οι Θέσεις έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από το λαό. Ο ίδιος ο
Λούθηρος, που αρχικά ήθελε μόνο να καυτηριάσει τα κακώς κείμενα
της Εκκλησίας, ξαφνιάστηκε. Όπως ήταν φυσικό, κλήθηκε από τις
εκκλησιαστικές αρχές να ανακαλέσει, διαφορετικά θα αφοριζόταν. Ο
Λούθηρος έκαψε μπροστά σε πλήθος πιστών την «κλήση» του και ο
πάπας τον αφόρισε στις 3 Ιανουαρίου 1521. Ο Λούθηρος κινδύνευε
να καταδικαστεί στην πυρά, αλλά είχε την προστασία του πρίγκιπα
Φρειδερίκου του Σοφού, ο οποίος τον βοήθησε να καταφύγει και να
απομονωθεί σε ένα πύργο στο Βάρτμπουργκ. Εκεί μετέφρασε τη Βίβλο
από τα ελληνικά (μετάφραση των 70) στα γερμανικά, στηριζόμενος σε
ανάλογη μετάφραση του Έρασμου. Η μετάφραση αυτή, τυπώθηκε σε
χιλιάδες αντίγραφα και έγινε θερμά δεκτή από το γερμανικό λαό. Ο
φίλος του Λούθηρου, Γερμανός λόγιος Φίλιππος Μελάγχθων,
παρουσίασε το έργο του Κοινοί Τόποι, θέτοντας έτσι τις βάσεις της
Μεταρρύθμισης.
Δημιουργήθηκαν σε όλο τον γερμανόφωνο χώρο λουθηρανές
κοινότητες, στις οποίες προσχώρησαν απλοί άνθρωποι και αρκετοί
τοπικοί ηγεμόνες. Το κίνημα, παρά τις σφοδρές αντιδράσεις των
καθολικών, πήρε διαστάσεις αλλά, αφού άνοιξε ο ασκός του Αιόλου,
ήταν φυσικό να ανοιχτούν και άλλοι δρόμοι και να ακολουθήσουν και
αρκετές διασπάσεις (Αναβαπτιστές, Καλβίνος, Σβίγγλιος και άλλοι).
Προέκυψαν και πόλεμοι, όπως ο αιματηρότατος Τριακονταετής
Πόλεμος (1618-1648). Ο Λούθηρος, ο Μελάγχθων και άλλοι συνέταξαν
την Ομολογία της Αυγούστας, που αποτελεί ένα από τα βασικά
κείμενα της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης. Το 1524-5 ξέσπασε στη
Γερμανία ο «Πόλεμος των Χωρικών», όταν χιλιάδες αγρότες
ξεσηκώθηκαν, απαιτώντας θρησκευτική μεταρρύθμιση και ανακούφιση
από την φεουδαρχική καταπίεση. Η επανάσταση εξαπλώθηκε στην
Αυστρία και στην Ελβετία, αλλά τελικά απέτυχε.
Μεταξύ των μεταρρυθμίσεων ήταν και η κατάργηση της αγαμίας του
κλήρου. Ο ίδιος ο Λούθηρος παντρεύτηκε τη μοναχή Κατερίνα με την
οποία απέκτησαν τρία αγόρια και τρία κορίτσια. Ήταν αδιάλλακτος και
σκληρός με όσους δεν συμφωνούσαν μαζί του. Έγραψε πολλά βιβλία
(τα «άπαντά» του περιλαμβάνουν 55 τόμους), μεταξύ των οποίων και
το Περί των Εβραίων και των ψευδών τους, ένα οξύ αντισημιτικό βιβλίο,
με το οποίο ζητούσε να καούν οι συναγωγές και τα ιερά βιβλία των
Εβραίων, να καταστραφούν τα σπίτια τους, να κατασχεθούν τα

[226]
χρήματά τους και να στερηθούν των δικαιωμάτων τους. Αυτό το βιβλίο
χρησιμοποιήθηκε μετά από τέσσερις αιώνες από τους Ναζί του Χίτλερ,
ως θεολογική δικαιολογία για τις συστηματικές διώξεις τους κατά των
Εβραίων. Πέθανε στις 18 Φεβρουαρίου 1546.
*****
Το Προτεσταντικό κίνημα (ή Διαμαρτυρόμενοι) που αναπτύχθηκε,
κυρίως στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης και αργότερα της Βόρειας
Αμερικής αριθμεί σήμερα πάνω από 400 εκατομμύρια πιστούς.
Δημιουργήθηκαν και πολλές άλλες προτεσταντικές ομάδες: Αγγλικανοί,
Καλβινιστές, Αναβαπτιστές, Ευαγγελιστές, Πρεσβυτεριανοί Μορμόνοι,
Μεθοδιστές Κουάκεροι και δεκάδες άλλες.
Παρόμοια πορεία με το Λούθηρο ακολούθησε και ο Ελβετός ιερέας
Ούλριχ Ζβίγγλιος (Huldrych
Zwingli). Ο χρηματισμός, οι
δεισιδαιμονίες και η διαφθορά του
κλήρου τον έστρεψαν προς τις
μεταρρυθμιστικές ιδέες. Τάχθηκε
εναντίον της νηστείας, της αγαμίας
του κλήρου, της λατρείας της
Θεοτόκου, των αγίων και των
εικόνων και της αυθεντίας του
πάπα.

Ο Λούθηρος

Οι ριζοσπαστικές του απόψεις για

την κατάργηση των μυστηρίων, τον έφεραν αντιμέτωπο και με τον
Λούθηρο, ο οποίος τον θεωρούσε φανατικό. Σκοτώθηκε σε εμφύλιο
πόλεμο μεταξύ ελβετικών προτεσταντικών και καθολικών καντονιών. Οι
απόψεις του επικρατούν σήμερα μόνο στη Ζυρίχη και σε κάποιες άλλες
πόλεις της Ελβετίας.
Άλλη μορφή της Μεταρρύθμισης είναι ο Γάλλος θεολόγος Ιωάννης
Καλβίνος (Jean Calvin). Το 1533 προσχώρησε στη Μεταρρύθμιση,
αλλά κατέφυγε στην Ελβετία, όπου δημοσίευσε τις θέσεις του. Το 1541
το γενικό συμβούλιο της Γενεύης τον κάλεσε να οργανώσει τη ζωή της
πόλης σύμφωνα με τη διδασκαλία και τους όρους του. Ο Καλβίνος
(αντίθετα με το Λούθηρο, που αποδεχόταν την υποταγή της Εκκλησίας
στο κράτος) επέβαλε θεοκρατικό καθεστώς και η Συνέλευση των
[227]
ιεροκηρύκων του ήταν η πραγματική κυβέρνηση της πόλης. Οι
ιερωμένοι μπορούσαν να επιβάλουν αυστηρότατες τιμωρίες στους
απείθαρχους πολίτες, πράγμα που θύμιζε αρκετά την καθολική Ιερά
Εξέταση.
Ο Καλβίνος ήταν πια ο πραγματικός δικτάτορας της Γενεύης. Ο
στυγνός και άτεγκτος τρόπος επιβολής των απόψεων του προκάλεσε
εξεγέρσεις των πολιτών, οι οποίες αντιμετωπίστηκαν με εξαιρετική
σκληρότητα. Ο Καλβίνος έφτασε στο σημείο να κάψει στη πυρά ως
αιρετικό τον Ισπανό θεολόγο και γιατρό Μιχαήλ Σερβέτους,
επιστημονική προσωπικότητα της εποχής, πράξη που προκάλεσε
γενική κατακραυγή. Ο Σερβέτους είχε ανακαλύψει ότι το αίμα
κυκλοφορούσε μέσω των αρτηριών και των φλεβών, ένα αιώνα πριν τον
Χάρβεϊ.
Σήμερα Καλβινιστές υπάρχουν στην Ελβετία, στην Ολλανδία, στη
Σκωτία στις ΗΠΑ και αλλού. Τα κηρύγματα του Καλβίνου βρήκαν
επίσης έκφραση στους Πουριτανούς της Αγγλίας του 17ου αιώνα.
Στην Αγγλία η Μεταρρύθμιση ακολούθησε το δικό της δρόμο. Εκεί η
αυστηρότητα της Καθολικής Εκκλησίας δεν είχε την ισχύ των άλλων
χωρών της ηπείρου και υπήρχε πάντα έντονο αντικληρικό πνεύμα.
Όταν όμως το 1534, ο βασιλιάς Ερρίκος Η’ ήρθε σε σύγκρουση με τον
πάπα (με αφορμή το διαζύγιο και το νέο του γάμο), ανέλαβε ο ίδιος την
ηγεσία της Εκκλησίας της Αγγλίας. Τεράστιες εκτάσεις εκκλησιαστικής
γης και μεγάλη περιουσία πέρασε στα χέρια της αυλής. Οι καθολικοί,
που αντέδρασαν (όπως ο Τόμας Μουρ), εκτελέστηκαν. Ο Ερρίκος
παρέμεινε καθολικός, αλλά όταν πέθανε, τον διαδέχτηκε ο
προτεστάντης ανήλικος γιος του Εδουάρδος Στ’, επί της βασιλείας του
οποίου διατάχθηκε η αφαίρεση των εικόνων και το κλείσιμο των
παρεκκλησίων. Η οριστική επικράτηση των Προτεσταντών
(Αγγλικανών) ήρθε επί βασιλείας Ελισάβετ Α’. Στην χώρα αυτή η
μεταρρύθμιση επιβλήθηκε πιο ομαλά από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
*****
Η Καθολική Εκκλησία αντέδρασε με τη λεγόμενη Αντιμεταρρύθμιση.
Το 1540 ο Ισπανός Ιγνάτιος Λογιόλα ίδρυσε με την έγκριση του πάπα
Παύλου Γ’, το μοναχικό τάγμα των Ιησουϊτών, στηριγμένο σε έντονα
στρατιωτικό κανονισμό, με στόχο την ανασύσταση της ισχύος του
καθολικισμού και την επιστροφή των αιρετικών στους κόλπους της
Εκκλησίας. Ο ίδιος πάπας, συγκάλεσε το 1545, την Σύνοδο του Τρέντο
της Ιταλίας, η οποία διήρκεσε οκτώ χρόνια. Η Σύνοδος αποκήρυξε τις
[228]
προτεσταντικές θέσεις και επαναβεβαίωσε τις πάγιες αρχές του
καθολικισμού. Έδωσε έμφαση στην εκπαίδευση των κληρικών και
αποφασίστηκε η έκδοση οδηγιών για την αντιμετώπιση των ‘αιρετικών
απόψεων’. Επιβεβαίωσε το ‘πρωτείο’ του πάπα, ανανέωσε τη
λογοκρισία με τη διεύρυνση του Index και ενίσχυσε το ρόλο της Ιεράς
Εξέτασης.
Αποφασίστηκε η ίδρυση και άλλων μοναστικών ταγμάτων, όπως οι
Καπουτσίνοι και οι Ουρσουλίνες, με σκοπό την ενίσχυση της πίστης
του λαού και τον έλεγχο της διαφθοράς του κλήρου. Τα τάγματα αυτά
έπαιξαν καίριο ρόλο στην αντιμετώπιση των προτεσταντών, όχι μόνο
στην Ευρώπη αλλά και στις αποικίες της Αμερικής. Επίσης ίδρυσαν
ιεραποστολές σε όλες τις γωνιές του πλανήτη.
Η Αντιμεταρρύθμιση έπαιξε σημαντικό ρόλο στους θρησκευτικούς
(αλλά συχνά και με πολιτικό χαρακτήρα) πολέμους, που συντάραξαν
την ήπειρο για περίπου 100 χρόνια Η διαμάχη Καθολικών και
Ουγενότων στη Γαλλία, ο απελευθερωτικός αγώνας των Ολλανδών
κατά της ισπανικής κυριαρχίας, η διαμάχη των βασιλισσών Μαρίας
Στιούαρτ και Ελισάβετ Α’ και στη συνέχεια ο Τριακονταετής Πόλεμος
στην Ευρώπη, ήταν αποτέλεσμα της σύγκρουσης της προτεσταντικής
Μεταρρύθμισης με την καθολική Αντιμεταρρύθμιση.

[229]
35. Ο Τριακονταετής Πόλεμος- Η Ειρήνη της Βεστφαλίας
Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648) ήταν ο αιματηρότερος και
καταστροφικότερος πόλεμος της ευρωπαϊκής ιστορίας ως την έναρξη
του Μεγάλου Πολέμου (Α’ Παγκόσμιου) το 1914. Ήταν ο πρώτος
πανευρωπαϊκός πόλεμος μιας και συμμετείχαν σ’ αυτόν οι: Γαλλία,
Σουηδία, Δανία-Νορβηγία, Αγγλία, Σκωτία, Αυστρία, Ουγγαρία,
Ισπανία, Ελβετία, Κάτω Χώρες, Πρωσία, Βοημία, Ελβετία και τα
γερμανικά και ιταλικά κράτη, δηλαδή όλα σχεδόν τα χριστιανικά κράτη,
εκτός των Ορθοδόξων Ρώσων (οι υπόλοιποι ορθόδοξοι λαοί ήταν τότε
υπήκοοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας).
Αυτός ο πόλεμος, αν και κατά βάση ήταν θρησκευτικός - Καθολικοί
εναντίον Προτεσταντών - δεν
ήταν μόνο ένας, ήταν αρκετοί
κηρυγμένοι (και ακήρυχτοι)
πόλεμοι.
Χωρικοί στο έλεος μισθοφόρων
Ακόμα πέρασε από διάφορες
φάσεις και οι συμμαχίες
άλλαζαν, ανάλογα με τα
συμφέροντα του ηγεμόνα ή του
κράτους. Για παράδειγμα η
καθολική Γαλλία βρέθηκε να πολεμά στο πλευρό προτεσταντικών
κρατών, η Αγία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και η Δανία - που η πλειοψηφία
των πολιτών τους ήταν προτεσταντική - συμμάχησαν με καθολικές
δυνάμεις.
Στο πόλεμο αυτόν χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά σε τόσο
μεγάλη έκταση πυροβόλα όπλα. Επίσης για πρώτη φορά,
καταστράφηκαν, σχεδόν ολοκληρωτικά, ολόκληρες περιοχές της
Ευρώπης και αποδεκατίστηκε ο άμαχος πληθυσμός. Οι στρατοί της
εποχής ήταν κατά βάση μισθοφορικοί και επικρατούσε η αρχή, την
οποία εξέφραζε απόλυτα η λατινική φράση bellum se ipsum alet,
δηλαδή ο πόλεμος αυτοτροφοδοτείται. Με λίγα λόγια, όταν μια στρατιά
καταλάμβανε κάποια πόλη, χωριό ή περιοχή, θεωρούσε αυτονόητο
δικαίωμά της να λεηλατήσει και να αρπάξει γεωργική παραγωγή, ζώα,

[230]
σπίτια, αγροικίες, ναούς, ό,τι πολύτιμο υπήρχε, να σκοτώσει και να
βιάσει όποιους και όσους από τους άμοιρους κατοίκους της έκανε κέφι,
αφήνοντας τους ζωντανούς, απελπισμένους και απογυμνωμένους από
κάθε περιουσιακό στοιχείο, ακόμα και τα απαραίτητα για να κρατηθούν
στην ζωή. Το πλιάτσικο ήταν τρόπος ζωής για τους μισθοφόρους του
17ου αιώνα. Έτσι οι ηγεμόνες και οι στρατηγοί αποκτούσαν την
δυνατότητα για να πληρώσουν τους μισθοφόρους τους, να αγοράσουν
όπλα, κανόνια, πυρομαχικά, τρόφιμα, ποτά, στολές, μεταφορικά μέσα,
ζώα και ό,τι άλλο ήταν απαραίτητο για την διεξαγωγή του πολέμου.
Οι περισσότεροι νεκροί από αυτόν τον πόλεμο ήταν μεταξύ του
άμαχου πληθυσμού και αιτίες του θανάτου τους ήταν – εκτός από τις
συνεχείς σφαγές - οι ολοκληρωτικές καταστροφές, η πείνα, οι επιδημίες
και η απόλυτη φτώχεια. Τα περισσότερα
γερμανικά κράτη, η Βοημία, οι Κάτω Χώρες
και η Ιταλία είδαν τον πληθυσμό τους να
συρρικνώνεται δραματικά για όλους τους
παραπάνω λόγους.
Πλιάτσικο του νικητή

Οι αιτίες του πολέμου ήταν πολλές, όχι

μόνο θρησκευτικές, αλλά και οικονομικές,
αντιπαλότητες ηγεμόνων και κρατών,
συνοριακές διαφορές, επιδίωξη της εδαφικής επέκτασης, πίεση των
λαών για πολιτικές και θρησκευτικές ελευθερίες κλπ.
Τον Σεπτέμβριο 1555 υπογράφηκε η Συνθήκη του
Άουγκσμπουργκ (Augsburg), μεταξύ του αυτοκράτορα της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Καρόλου Ε’ και της συμμαχίας των
Λουθηρανών πριγκίπων, που προέβλεπε μεταξύ άλλων:
- Οι ηγεμόνες των 225 γερμανικών πόλεων και κρατιδίων6 και
επισκοπικών πριγκιπάτων μπορούν να επιλέξουν το δόγμα
(καθολικισμό ή προτεσταντισμό), που θα ισχύει στην περιοχή τους και
να υποχρεώσουν τους υπηκόους τους να την ακολουθήσουν.
- Οι Λουθηρανοί που ζούσαν σε επισκοπικά πριγκιπάτα μπορούσαν
να συνεχίσουν να ασκούν την πίστη τους ελεύθερα.
6
Η Γερμανία ήταν τότε κατακερματισμένη σε δεκάδες κρατίδια, πριγκιπάτα, δουκάτα,
βαρονίες κλπ. υπό την υψηλή κυριαρχία του αυτοκράτορα. Οι ηγεμόνες αυτών των
κρατιδίων, συγκροτούσαν ένα Κολλέγιο, το οποίο εξέλεγε τον Αυτοκράτορα της Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

[231]
- Οι Λουθηρανοί ηγεμόνες, οι οποίοι πριν το 1552 είχαν καταλάβει
περιοχές, επισκοπές, ενορίες, ναούς που ανήκαν στην Καθολική
Εκκλησία, δεν είχαν υποχρέωση να τις επιστρέψουν.
- Όσοι επίσκοποι-πρίγκιπες προσηλυτίστηκαν στον Λουθηρανισμό,
έπρεπε να παραιτηθούν από την εξουσία τους. Ουσιαστικά δηλαδή στα
εδάφη της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο Λουθηρανισμός
αναγνωριζόταν ως μια ισχυρή θρησκευτική οντότητα.
Αν και η Συνθήκη αυτή τερμάτισε προσωρινά τις θρησκευτικές
διαμάχες, δεν έλυσε το πρόβλημα. Τα αμέσως επόμενα χρόνια οι
Καλβινιστές άσκησαν επιθετική πολιτική εξάπλωσης της επιρροής τους
στις γερμανικές περιοχές και δημιούργησαν πρόβλημα εφαρμογής των
κανόνων της Συνθήκης η οποία είχε λάβει υπ’ όψη της δυο μόνο μέρη,
Καθολικούς και Λουθηρανούς. Οι δυο τελευταίοι δεν αρκέστηκαν στην
εφαρμογή της Συνθήκης, αλλά προσπαθούσαν, καθ’ ένας από την
μεριά του, να αρπάξουν
από τον άλλο ένα
κομμάτι από την πίτα
του.

Άμαχοι πρόσφυγες

Διαμορφώθηκαν
τελικά, μέσα στα
πλαίσια της
αυτοκρατορίας, δυο
συμμαχίες που προσπαθούσαν να προασπίσουν τα δικαιώματά τους,
και να περιορίσουν τα δικαιώματα των άλλων:
Η Καθολική Λεγεώνα, υπό τον Μαξιμιλιανό Α’ Εκλέκτορα της
Βαυαρίας και η Προτεσταντική Ένωση, υπό τον Φρειδερίκο Ε΄
Εκλέκτορα του Παλατινάτου. Στο μεταξύ στην Βοημία, τη Μοραβία και
την Αυστρία οι διαμάχες μεταξύ των Αψβούργων για την διαδοχή
επέτρεψαν στους τοπικούς άρχοντες να αθετήσουν τους όρους της
Συνθήκης και να καταργήσουν ουσιαστικά τις θρησκευτικές ελευθερίες
στις περιοχές αυτές.
Δεν θα μπούμε σε κουραστικές λεπτομέρειες πρωταγωνιστών και
μαχών του Τριακονταετούς Πολέμου, γιατί δεν έχει νόημα η παράθεση
ονομάτων και τοποθεσιών. Με λίγες λέξεις ο πόλεμος αυτός μπορεί να

[232]
χωριστεί σε πέντε φάσεις: Την Βοημική, αυτήν του Παλατινάτου, την
Δανική επέμβαση, την Σουηδική επέμβαση και την Γαλλική επέμβαση.
 Η Βοημική φάση (1618-21): Στην Βοημία ο τσεχικός πληθυσμός
ήταν χωρισμένος στην καθολική μειοψηφία, πολλά από τα μέλη της
οποίας ήταν συνδεδεμένα με την δυναστεία των Αψβούργων και την
προτεσταντική πλειοψηφία, που είχε διαιρεθεί σε παρακλάδια, όπως
οι Λουθηρανοί και οι Καλβινιστές. Ανάμεσά τους βρίσκονταν οι
οπαδοί του Γιαν Χους (Χουσίτες). Ο προτεστάντης αυτοκράτορας
Ματθίας δεν είχε κληρονόμους. Λίγο πριν τον θάνατό του, βασιλιάς
της Βοημίας, της Ουγγαρίας και της Κροατίας ανακηρύχθηκε ο
καθολικός Αψβούργος Φερδινάνδος Β’, ο οποίος στέφτηκε και
αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
 Οι Βοημοί, Ούγγροι και Αυστριακοί προτεστάντες φοβήθηκαν ότι ο
Φερδινάνδος θα τους
επιβάλει τον
καθολικισμό και
επαναστάτησαν.

Επίθεση σε χωρικούς

Οι εξαγριωμένοι
κάτοικοι της Πράγας
πέταξαν από το
παράθυρο τους
καθολικούς
απεσταλμένους του Φερδινάνδου (εκπαραθύρωση της Πράγας). Ο
αυτοκράτορας, με την βοήθεια μισθοφόρων από πολλά σημεία της
Ευρώπης, αλλά κυρίως Ισπανών και Γάλλων, συνέτριψε την
επανάσταση. Οι Βοημοί θέλησαν να ανακηρύξουν αυτοκράτορα τον
Φρειδερίκο του Παλατινάτου, αλλά ο Φερδινάνδος νίκησε τα
στρατεύματα της Προτεσταντικής Ένωσης και παρέμεινε
αδιαφιλονίκητος αυτοκράτορας όλης της χώρας.
 Η φάση του Παλατινάτου (1621-23): Ο Φρειδερίκος Ε΄, Εκλέκτορας
του Παλατινάτου, ζήτησε την βοήθεια των Ολλανδών προτεσταντών
(οι οποίοι μισούσαν τους Ισπανούς κατακτητές) και επιχείρησε να
ανακαταλάβει το χαμένο έδαφος. Όμως ηττήθηκε και πάλι από τα
ενωμένα καθολικά στρατεύματα του Φερδινάνδου και αναγκάστηκε
να εγκαταλείψει το Παλατινάτο, το οποίο ο αυτοκράτορας
[233]
 παραχώρησε στον Μαξιμιλιανό της Βαυαρίας. Μετά την λήξη του
πολέμου όμως, το Παλατινάτο δόθηκε πίσω και Εκλέκτοράς του έγινε
ο γιος του Φρειδερίκου. Μετά από την απόλυτη επικράτηση του
αυτοκράτορα Φερδινάνδου ακολούθησε δυο ετών απατηλή ειρήνη.
 Η Δανική επέμβαση (1625-30): Η ενδυνάμωση της δυναστείας των
Αψβούργων δεν ήταν αρεστή στους ηγεμόνες των ισχυρών χωρών
όπως της Γαλλίας, Αγγλίας, Ολλανδίας, Δανίας και Σουηδίας.
Αποφασίστηκε η συμμαχία τους υπό την ηγεσία του βασιλιά της
Δανίας-Νορβηγίας Χριστιανού. Η Σουηδία τελικά δεν προσχώρησε
στην συμμαχία, λόγω χρόνιας αντιπαλότητας με την Δανία, αλλά και
γιατί δεν έγιναν δεκτές οι παράλογες απαιτήσεις της (κατοχή δυο
γερμανικών λιμανιών στην Βαλτική και την Βόρεια Θάλασσα και
μικρή συμμετοχή της στο κόστος του
πολέμου σε χρήμα και άντρες).
 Ο δανικός στρατός με την
οικονομική υποστήριξη της Αγγλίας,
της Γαλλίας7 και της Ολλανδίας
εισέβαλε στα γερμανικά εδάφη την
άνοιξη του 1626. Όμως ο
αυτοκρατορικός στρατός του
Φερδινάνδου νίκησε τους Δανούς και
τους ανάγκασε σε υποχώρηση. Το
1629 υπογράφηκε η Συνθήκη της
Λυβέκης μεταξύ των δυο ηγεμόνων
(του Γερμανού αυτοκράτορα Φερδινάνδου και του Δανού βασιλιά
Χριστιανού) και της Καθολικής Λεγεώνας. Σύμφωνα με αυτήν, ο
Χριστιανός θα κρατούσε το θρόνο της Δανίας με την προϋπόθεση ότι
θα εγκατέλειπε την υποστήριξη των Προτεσταντών της Γερμανίας.
Η Καθολική Λεγεώνα πέτυχε ένα ακόμα στόχο της: ο αυτοκράτορας
εξέδωσε το Διάταγμα της Αποκατάστασης σύμφωνα με το οποίο οι
Λουθηρανοί είχαν υποχρέωση να επιστρέψουν στους Καθολικούς τις
περιοχές που είχαν καταλάβει από αυτούς. Οι Καθολικοί πήραν
πίσω δυο αρχιεπισκοπές, αρκετές επισκοπές και εκατοντάδες
μοναστήρια. Η ήττα των Δανών οδήγησε σε θρίαμβο της δυναστείας
των Αψβούργων και ενδυνάμωση του καθολικισμού στην Γερμανία.

7
Την εποχή εκείνη στην Γαλλία βασίλευε ο Λουδοβίκος ΙΓ’ (Louis XIII) και την
εξωτερική πολιτική κατεύθυνε ο ικανός ιερωμένος και πολιτικός Καρδινάλιος Ρισελιέ.

[234]
 Η Σουηδική επέμβαση (1630-34): Ήρθε η σειρά του βασιλιά της
Σουηδικής Αυτοκρατορίας8 Γουστάβου Αδόλφου, να υπερασπιστεί
τους ταπεινωμένους Λουθηρανούς της Γερμανίας, αλλά και να
περιορίσει την αυξανόμενη επιρροή των Αψβούργων στην Βόρεια
Θάλασσα. Οι Σουηδοί είχαν την υποστήριξη του Γάλλου βασιλιά, του
Καρδιναλίου Ρισελιέ και των Ολλανδών. Ο Γουστάβος προχώρησε
επικεφαλής του στρατού του στην Σαξονία και κατανίκησε τον
αυτοκρατορικό γερμανικό στρατό. Οι Γερμανοί ανασυντάχθηκαν,
ακολούθησε νέα μάχη κοντά στην Λειψία με αμφιλεγόμενο
αποτέλεσμα, αλλά σκοτώθηκε ο Σουηδός βασιλιάς Γουστάβος. Μετά
από αυτό, ο στρατός του αυτοκράτορα Φερδινάνδου με την ενίσχυση
Ισπανών μισθοφόρων, καταδίωξε τους Σουηδούς και τους ανάγκασε
να εγκαταλείψουν τα γερμανικά εδάφη.
 Η Γαλλική επέμβαση (1634-48): Αν και
η Γαλλία ήταν καθολική χώρα, είχε
σχεδόν μόνιμη αντιπαλότητα με την
καθολική Ισπανία και δεν έβλεπε με
καλό μάτι την ενδυνάμωση του, επίσης
καθολικού, Γερμανού αυτοκράτορα
Φερδινάνδου. Εκτός αυτού, οι Γερμανοί
κατείχαν τμήματα γαλλικού εδάφους και
μεγάλο μέρος των Κάτω Χωρών. Ο
καρδινάλιος Ρισελιέ πρότεινε στον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΓ’ και
αυτός συμφώνησε, να κηρύξει η Γαλλία πόλεμο κατά της Ισπανίας
(1634) και κατά των Αψβούργων (1635). Βασικοί σύμμαχοι των
Γάλλων ήταν οι Σουηδοί. Το 1643 οι Δανοί αποφάσισαν να μπουν
ξανά στον πόλεμο, αλλά αυτή την φορά στο πλευρό των Γερμανών
και κατά των Σουηδών και των Γάλλων. Την ίδια χρονιά ο βασιλιάς
πέθανε και τον διαδέχθηκε ο πενταετής γιος του Λουδοβίκος ΙΔ’, ο
οποίος έμεινε στο θρόνο επί 72 συναπτά χρόνια.
Δεν πρόκειται να περιγράψουμε τις πολλές μάχες που δόθηκαν από
τα εμπόλεμα κράτη, τις νίκες και ήττες εκατέρωθεν, ούτε τους θριάμβους
και τις , που ακολουθούσαν κάθε ένοπλη σύγκρουση. Πρέπει όπως να
αναφερθεί, ότι οι αγριότητες που, σημειώθηκαν σ’ αυτόν τον

8
Η Σουηδία του 17ου αιώνα ήταν ένα πανίσχυρο κράτος που περιελάμβανε την σημερινή
χώρα, μέρος της Νορβηγίας, ολόκληρη σχεδόν την σημερινή Φινλανδία, τις σημερινές
Βαλτικές χώρες και κάποια γερμανικά λιμάνια στην Βαλτική και την Βόρεια Θάλασσα.

[235]
τρομαχτικό πόλεμο, ξεπέρασαν ακόμα και την πιο νοσηρή φαντασία.
Οι νεκροί δεν προέρχονταν μόνο από τις τάξεις των στρατευμένων, στο
κάτω-κάτω όλοι τους ήταν εθελοντές-μισθοφόροι, άρα ήξεραν τι τους
περίμενε. Αυτοί απλώς περίμεναν την νίκη και το πλιάτσικο, που
ακολουθούσε κάθε νίκη, αν νικούσαν και αν επιβίωναν. Εκείνοι που
πλήρωσαν το κόστος του πολέμου αυτού ήταν οι απλοί πολίτες,
χωρικοί και αστοί, κυρίως των γερμανικών περιοχών, όπου
διεξήχθησαν οι περισσότερες συγκρούσεις.
Εκατοντάδες χιλιάδες αθώοι άμαχοι σκοτώθηκαν από μισθοφόρους,
οι οποίοι δολοφονούσαν για το κέφι τους ή για να κλέψουν κάτι
ασήμαντο ή για εκδίκηση για χαμένους συντρόφους τους και για ένα
σωρό άλλους λόγους. Μόνο στο Μαγδεμβούργο οι Σουηδοί έσφαξαν
40.000 κατοίκους του. Οργανώθηκαν ομαδικές εκτελέσεις με κρεμάλες,
αποκεφαλισμούς και άλλους τρόπους θανάτωσης. Με την χρήση των
πυροβόλων όπλων, ένας νέος τρόπος εκτέλεσης ανακαλύφθηκε: το
εκτελεστικό απόσπασμα, το οποίο θα γίνει συνήθης πρακτική τους
επόμενους τέσσερις και πλέον αιώνες.
Υπάρχουν περιοχές της Γερμανίας, όπου τα δυο τρίτα των κατοίκων
τους έχασαν την ζωή τους από τον πόλεμο αυτόν. Από τα είκοσι δυο
εκατομμύρια των κατοίκων της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έμειναν
– παρά τις γεννήσεις των τριάντα ετών που κράτησε ο πόλεμος - μόλις
δέκα επτά εκατομμύρια, πολλοί από τους οποίους ανάπηροι ή ψυχικά
ερείπια. Στην Βοημία, που υπήρξε πεδίο σφοδρών συγκρούσεων, από
τα τρία εκατομμύρια ευημερούντων κατοίκων της απέμειναν λιγότεροι
από το 1/3 και αυτοί πάμπτωχοι και πεινασμένοι. Ολόκληρα χωριά
ξεκληρίστηκαν, πόλεις καταστράφηκαν και κάηκαν, περιουσίες
άλλαξαν χέρια, οι θρησκευτικές αντιπαλότητες και ο φανατισμός
έφτασαν σε απίστευτες αγριότητες, ο φίλος να εξοντώνει τον φίλο, ο
αδελφός να σφάζει τον αδελφό και ο γιος τον πατέρα.
Οι Προτεστάντες αποδείχθηκαν το ίδιο μισαλλόδοξοι και εκδικητικοί
με τους Καθολικούς. Έσφαζαν καθολικούς παπάδες, έκαιγαν ή
γκρέμιζαν τις εκκλησίες τους, βεβήλωναν ό,τι για τους καθολικούς ήταν
ιερό, όπως οι εικόνες και τα αγάλματα των αγίων και θεωρούσαν ότι
αυτοί και μόνο κατείχαν την απόλυτη αλήθεια και ήταν τα αγαπημένα
παιδιά του Θεού. Απ’ την άλλη μεριά και οι Καθολικοί έστελναν στην
πυρά τους αιρετικούς Λουθηρανούς με τα ίδια επιχειρήματα των
αντιπάλων τους. Και οι δυο όμως δεν παρέλειπαν να κυνηγάνε
ανελέητα κάθε άλλον, που είχε διαφορετική θρησκευτική άποψη και τον
[236]
έκαιγαν ως αιρετικό. Επίσης και οι δυο (Προτεστάντες και Καθολικοί)
κατεδίωκαν με μανία τις ανυπεράσπιστες και αδαείς γυναικούλες, τις
οποίες με μεγάλη ευκολία χαρακτήριζαν μάγισσες, τις βασάνιζαν και
τις έκαιγαν.
Το τέλος του πολέμου βρήκε τα γερμανικά κρατίδια καθημαγμένα, τις
πόλεις και τα χωριά καμένα, τα χωράφια ακαλλιέργητα, τα ζώα
σφαγμένα, το εμπόριο νεκρό και τους λίγους πολίτες που απέμειναν να
αποδεκατίζονται από την φτώχεια την πείνα και τις επιδημίες. Θα
χρειαστούν αρκετές δεκαετίες για να συνέλθει δημογραφικά και
οικονομικά η Ευρώπη.
Τελικά το 1648 υπογράφτηκε η Συνθήκη της Βεστφαλίας με την
οποία, μεταξύ άλλων:
- Τα μέρη αναγνώριζαν την ισχύ της Συνθήκης του Άουγκσμπουργκ
(1555), σύμφωνα με την οποία οι ηγεμόνες μπορούν να επιλέγουν την
θρησκεία, που θα ισχύει στην
περιοχή της δικαιοδοσίας
τους.
Η υπογραφή της Συνθήκης
της Βεστφαλίας

- Η Σουηδία κέρδισε
ορισμένα εδάφη στις
γερμανικές ακτές της
Βαλτικής και μεγάλα ποσά ως
αποζημιώσεις.
- Η Γαλλία είχε μικρά εδαφικά κέρδη στη Γερμανία, όπως η Λοραίνη και
η Αλσατία (εκτός του Στρασβούργου).
- Η Ελβετία και η Ολλανδία αναγνωρίστηκαν ανεξάρτητες, όμως
όφειλαν πίστη στον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
- Αναγνωρίστηκε η θρησκευτική ελευθερία σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη.
Ένα ακόμα σημαντικό αποτέλεσμα της Συνθήκης αυτής ήταν ότι
σήμανε το τέλος του ελέγχου του Βατικανού επί των κοσμικών
αρχόντων και των πολιτικών κυβερνήσεων.

[237]
 36. Ο Διαφωτισμός

Ο όρος Διαφωτισμός (Αγγλικά Age of Enlightenment, Γαλλικά Siècle

des Lumières, Ιταλικά (Ιlluminismo), Γερμανικά Aufklärung) αναφέρεται
στο πνευματικό και πολιτιστικό κίνημα, που επιδίωξε - και πέτυχε - μια
σειρά από αλλαγές στην ευρωπαϊκή διανόηση, τις επιστήμες και τα
γράμματα. Ο στόχος της κίνησης αυτής ήταν η απελευθέρωση του
πνεύματος από τις δεισιδαιμονίες και προλήψεις, καθώς και από τον
ασφυκτικό εναγκαλισμό της Εκκλησίας, τον αυταρχισμό της ελέω Θεού
κοσμικής εξουσίας και η επικράτηση της ελευθερίας του πνεύματος, της
ανεξιθρησκίας και του ορθολογισμού.
Όπως και σε άλλες ιστορικές εποχές, (Μεσαίωνας, Αναγέννηση,
Μεταρρύθμιση), το όνομα Διαφωτισμός δόθηκε από μεταγενέστερους
ιστορικούς για να
σηματοδοτήσει την εποχή
που οι φιλόσοφοι, οι
επιστήμονες και οι άνθρωποι
των γραμμάτων διέρρηξαν
τους δεσμούς με το παρελθόν
και αντικατέστησαν το
σκοταδισμό και την άγνοια,
με το φως της Αλήθειας και
της Λογικής.
Οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού πρέσβευαν τον ορθό λόγο και την
πίστη στην πρόοδο και αξίωναν αλλαγές σε όλους τους τομείς της
ανθρώπινης δραστηριότητας, στην παιδεία, την πολιτική, την οικονομία
και τη θρησκεία. Ήταν υπέρμαχοι των ατομικών ελευθεριών και κατά
της δεσποτείας των κοσμικών αρχόντων και της σκοταδιστικής
αντίληψης, τόσο της Καθολικής, όσο και της όχι λιγότερο καταπιεστικής
Προτεσταντικής Εκκλησίας.
Οι αρχές που διέπουν τον Διαφωτισμό, είναι σε γενικές γραμμές:
 Ο κόσμος είναι κατηγορηματικά ορθολογικός, δηλαδή είναι
αντιληπτός με τη λογική σκέψη, (rationalism=ορθολογισμός).
 Η αλήθεια αποδεικνύεται μόνο με την εμπειρική παρατήρηση,
τη χρήση της λογικής και τη συστηματική αμφισβήτηση,
(empiricism = εμπειρισμός).

[238]
 Η ανθρώπινη εμπειρία είναι το θεμέλιο της κατανόησης της
αλήθειας. Η αυθεντία δεν μπορεί να κυριαρχήσει επί της
εμπειρίας.
 Η ζωή του ανθρώπου, ατομική και κοινωνική, μπορεί να γίνει
κατανοητή και λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο που είναι
κατανοητός και λειτουργεί ο φυσικός κόσμος.
 Η ιστορία του ανθρώπου είναι κυρίως η ιστορία της προόδου.
 Ο άνθρωπος μπορεί να βελτιωθεί με την παιδεία και την
ανάπτυξη της ικανότητας της λογικής.
 Τα θρησκευτικά δόγματα δεν έχουν καμιά θέση στην κατανόηση
του φυσικού και του ανθρώπινου κόσμου.
Οι ρίζες του Διαφωτισμού ξεκινάνε από τις ανακαλύψεις του
Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου, που έθεσαν υπό αμφισβήτηση πολλές
ιδέες που θεωρούνταν ως τότε δεδομένες και καλύπτονταν από την
εγκυρότητα. Που απέδιδε σ’ αυτές η Εκκλησία. Ο Διαφωτισμός είναι
στενά συνδεδεμένος με την Επιστημονική Επανάσταση.
Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού είναι πολλοί: Θα
αναφέρουμε αλφαβητικά κάποιους χαρακτηριστικούς, παραθέτοντας
λίγα λόγια για το έργο και την προσφορά τους:

35.01. Ο Διαφωτισμός στη Σκέψη

Βολταίρος (Voltaire): Γάλλος θεατρικός συγγραφέας και φιλόσοφος.
Ήταν πολυγραφότατος, το σύνολο των γραπτών του υπερβαίνει τις
30.000 σελίδες. Η πραγματεία περί Ανεξιθρησκίας ήταν κριτική κατά
του θρησκευτικού φανατισμού.
Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant): Γερμανός φιλόσοφος, που άνοιξε
νέους δρόμους για την σκέψη. Εξέδωσε τα τρία βιβλία με τα οποία
θεμελίωσε τη φιλοσοφία του: Κριτική του καθαρού λόγου, Κριτική του
πρακτικού λόγου και Κριτική της κριτικής δύναμης.
Καρτέσιος (Rene Descartes): Γάλλος φιλόσοφος. ο θεμελιωτής της
σύγχρονης φιλοσοφίας. Η φιλοσοφική του άποψη συμπυκνώθηκε στο
απόφθεγμα cogito ergo sum (σκέφτομαι, άρα υπάρχω).
Τζων Λοκ (John Locke): Άγγλος φιλόσοφος του 17ου αι. Υποστήριξε
ότι: ο λαός δικαιούται να καταργεί νόμους, όταν κρίνει ότι αυτοί
προδίδουν την εμπιστοσύνη που παρείχε στους νομοθέτες του, δηλαδή
υπερασπιζόταν το δικαίωμα της επανάστασης.

[239]
Γκότφριντ Λάιμπνιτς (Gottfried Leibniz: Γερμανός φιλόσοφος,
μαθηματικός, και φυσικός. Έχει αποκληθεί ο πολυμαθέστερος άνδρας
μετά τον Αριστοτέλη.
Μοντεσκιέ (Montesquieu): Γάλλος πολιτικός στοχαστής. Με το έργο
του Το Πνεύμα των Νόμων θεωρεί ότι η ελευθερία του πολίτη
εξασφαλίζεται με τη διαίρεση των εξουσιών του κράτους σε τρεις
ανεξάρτητες εξουσίες: νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική. Το θεμέλιο
της δημοκρατίας μέχρι σήμερα.
Φράνσις Μπέικον (Francis Bacon): Άγγλος νομικός, πρωτεργάτης της
βρετανικής φιλοσοφίας. Κατά τον Μπέικον, η ευημερία της κοινότητας
εξαρτάται από την προσήλωσή της στην επιστημονική έρευνα.
Πασκάλ (Blaise Pascal): Γάλλος μαθηματικός και φιλόσοφος. Το 1642
επινόησε μια υπολογιστική μηχανή για τη γρήγορη εκτέλεση
προσθέσεων και αφαιρέσεων, την Πασκαλίνα.
Ζαν-Ζακ Ρουσσώ (Jean-Jacques Rousseau): Ελβετός φιλόσοφος
και πολιτικός στοχαστής. Στο έργο του το Κοινωνικό Συμβόλαιο είναι
εμφανές το πάθος του για την ισότητα των ανθρώπων.
Μπαρούχ Σπινόζα (Baruch Spinoza): Εβραϊκής καταγωγής Ολλανδός
φιλόσοφος, υπέρμαχος του πανθεϊσμού. Πέθανε πριν δει δημοσιευμένο
το αριστούργημά του Η Ηθική..
Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes): Άγγλος φιλόσοφος του 17ου αιώνα.
Το έργο του Λεβιάθαν θεωρείται από τα επαναστατικά βιβλία της
ευρωπαϊκής πολιτικής ιστορίας.

35.02. Ο Διαφωτισμός στις Τέχνες και τα Γράμματα

Η περίοδος της άνθησης του Διαφωτισμού που ακολούθησε αυτήν
της Αναγέννησης, συνοδεύτηκε - εκτός από την επιστημονική και
φιλοσοφική επανάσταση - και από μια δημιουργική έκρηξη στο χώρο
των Γραμμάτων και των Τεχνών. Είναι τόσοι πολλοί οι συγγραφείς, οι
ποιητές και οι καλλιτέχνες που σημάδεψαν με το έργο τους την εποχή
εκείνη, που απλώς θα παραθέσουμε κάποιους από αυτούς.

Η Μουσική
Θα αρχίσουμε από τους αδικημένους της Ιστορίας της τέχνης, τους
μουσικούς. Η Μουσική είναι η Τέχνη και η Επιστήμη που ασχολείται με
τους ήχους. Η Μουσική είναι τόσο παλιά, όσο και η Γλώσσα και

[240]
εξελίχθηκε παράλληλα με τον άνθρωπο. Η Μουσική είναι διαχρονική,
παγκόσμια και πανανθρώπινη πολιτιστική αξία.
Οι αρχαίοι Έλληνες με τον όρο Μουσική εννοούσαν αρχικά την
Ποίηση, το Μέλος και το Χορό, ως ενιαία ενότητα τεχνών, που
καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στο Θέατρο, ενώ τη θεωρία της Μουσικής την
εξέφραζε ο κλάδος της Αρμονικής.
Ο άνθρωπος έχει στενή σχέση με τη μουσική και αυτό
επιβεβαιώνεται από τις συνθέσεις που δημιουργήθηκαν για κάθε
στιγμή της ζωής: νανούρισμα, έρωτας, μοιρολόγια, χορός, γλέντι κλπ.
Για να απολαύσει κάποιος ένα μουσικό έργο δεν χρειάζονται ειδικές
γνώσεις, παρά μόνο η διάθεση να το ακούσει. Η αισθητική απόλαυση
του ακούσματος έχει σχέση με τον μουσικό πολιτισμό του καθ’ ενός. Ο
Ευρωπαίος που ακούει μια
συμφωνία του Μπετόβεν και ο
Βραζιλιάνος που ακούει
σάμπα, απολαμβάνουν και οι
δυο τη μουσική, αλλά δεν
εξάγουν τα ίδια αισθητικά
συμπεράσματα.
Οι μεγάλοι μουσικοί
συνθέτες που διακρίθηκαν
από την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό ως τις αρχές του 19 ου αιώνα
είναι πάρα πολλοί. Θα αναφέρουμε μερικούς από αυτούς.
Η περίοδος του Διαφωτισμού – που ακολούθησε την Αναγέννηση -
έφερε το μπαρόκ από την αρχιτεκτονική και στη μουσική. Οι κυριότεροι
εκπρόσωποί της εποχής αυτής ήταν: Οι Ιταλοί συνθέτες Κλαούντιο
Μοντεβέρντι έγραψε την παλαιότερη όπερα Ορφέας, ο Αλεσσάντρο
Σκαρλάτι όπερες και ορατόρια, Τομάσο Αλμπινόνι, συνέθεσε σονάτες
και συμφωνικά έργα και ο πολυγραφότατος Αντόνιο Βιβάλντι έγραψε
πάνω από 500 κονσέρτα 46 όπερες, 73 σονάτες, συμφωνικά έργα και
πολλά άλλα.
Ο Γερμανικής καταγωγής Άγγλος υπήκοος Χέντελ (Händel) έγραψε 14
όπερες, συνέθεσε 22 ορατόρια, από τα οποία ο διάσημος Μεσσίας του.
[241]
Τα έργα του Γερμανού Ιωάννη Σεβαστιανού Μπαχ (Johann Sebastian
Bach), καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα και φθάνουν τον αριθμό 1126 (222
καντάτες, 23 χορωδιακά, 274 ορατόρια, 223 έργα για όργανο, για
κλειδοκύμβαλο κλπ.
Ο Αυστριακός Φράντς Γιόσεφ Χάιντν, ήταν αυτοδίδακτος στη μουσική
παιδεία. Η συνολική μουσική δημιουργία του περιλαμβάνει πάνω από
600 έργα (106 συμφωνίες, 84 κουαρτέτα εγχόρδων κλπ.
Ο Μότσαρτ (Wolfgang Amadeus Mozart), και ο Χάιντν αποτελούν τους
εκπροσώπους του βιεννέζικου κλασικισμού. Στα λίγα χρόνια που έζησε
ο Μότσαρτ άφησε τεράστιο έργο σε όγκο και σε ποιότητα. 15
λειτουργίες, 20 όπερες, 41 συμφωνίες, 50 κονσέρτα, 100 έργα μουσικής
δωματίου κ.ά.
Ο τελευταίος των κλασσικών του 18ου αιώνα είναι ο Γερμανός
Μπετόβεν (Ludwig van Beethoven) θεωρείται ο μεγαλύτερος
συνθέτης όλων των εποχών. Τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι αυτός που
έγραψε αριστουργήματα της μουσικής, δεν είχε την δυνατότητα να τα
ακούει! Στα έργα του περιλαμβάνονται 9 συμφωνίες, μια όπερα, 32
σονάτες. 5 κονσέρτα για πιάνο, κουαρτέτα και πολλά άλλα.

Οι Εικαστικές Τέχνες
Οι μεγάλοι καλλιτέχνες Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, Γιαν Βαν Άικ,
Ραφαήλ, Ρούμπενς, Μπος, Θεοτοκόπουλος Ντύρερ και δεκάδες άλλοι,
συνέβαλαν ουσιαστικά στην Αναγέννηση και στην επανάσταση στις
τέχνες. Οι περισσότεροι ξέφυγαν από την παράδοση της απεικόνισης
θρησκευτικών θεμάτων και παρουσίασαν γυμνές ανθρώπινες
φιγούρες, πορτρέτα ή πρόσωπα της μυθολογίας,
Οι νεότεροί τους καλλιτέχνες (16ος-18ος αιώνας) είχαν σαφώς
μικρότερες δυσκολίες και κινδύνους (από το ιερατικό κατεστημένο),
όμως συνέβαλαν και αυτοί στην ανανέωση της τεχνοτροπίας και στο
άνοιγμα νέων οριζόντων στην τέχνη. Θα δούμε συνοπτικά μερικούς
από αυτούς που ξεχώρισαν κατά την περίοδο του Διαφωτισμού:
Καραβάτζιο, Ιταλός καλλιτέχνης, η τεχνοτροπία του οποίου επηρέασε
πολλούς Ολλανδούς όπως ο Ρέμπραντ.
[242]
Ρούμπενς (Peter Paul Rubens), από τους σημαντικούς Φλαμανδούς
μπαρόκ ζωγράφους. Υπολογίζεται ότι φιλοτέχνησε 1400 πίνακες με
θρησκευτικά και μυθολογικά θέματα και δεκάδες πορτρέτα.
Ρέμπραντ (Rembrandt van Rijn), κορυφαίος Ολλανδός ζωγράφος.
Φιλοτέχνησε πάνω από 450 πίνακες, 1600 σχέδια και 290 χαρακτικά.
Βελάσκεθ (Diego Rodríguez Velázquez), Ισπανός ζωγράφος της
εποχής μπαρόκ. Άσκησε επίδραση στους εμπρεσιονιστές ζωγράφους
του 19ου αι. όπως δυο μεγάλοι Ισπανοί, Πικάσο και Νταλί.
Γκόγια (Francisco José de Goya), Ισπανός ζωγράφος και χαράκτης,
άφησε τη σφραγίδα του στην ιστορία της ζωγραφικής. Η φήμη του
ξεπέρασε κατά πολύ τα όρια της Ισπανίας. Το πλούσιο έργο του
περιλαμβάνει 700 πίνακες, 900 σχέδια και 300 χαρακτικά. Τα πιο
διάσημα έργα του είναι η Γυμνή και η Ντυμένη Μάγια

Λογοτεχνία και Ποίηση

Σε προηγούμενη σελίδα συναντήσαμε αρκετούς εκπροσώπους του
διαφωτισμού που ήταν φιλόσοφοι, λόγιοι και παράλληλα αξιόλογοι
συγγραφείς και λογοτέχνες, όπως οι: Βολταίρος, Πασκάλ, Ντιντερό,
Μπέικον και άλλοι. Εκτός των διαφωτιστών η εποχή (17ος και 18ος
αιώνας) έχει να επιδείξει και άλλους σπουδαίους συγγραφείς.
Γκαίτε (Johann Wolfgang Goethe), Γερμανός πολυτάλαντος ποιητής,
λόγιος και δραματουργός. Με το μυθιστόρημα Τα πάθη του Βέρθερου,
απέκτησε φήμη στην Ευρώπη. Ένα χρόνο πριν πεθάνει, ολοκλήρωσε
το έργο της ζωής του, τον Φάουστ, που θεωρείται από τα σημαντικότερα
ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα.

[243]
Λουίς ντε Καμόες (Luís Vaz de Camões), ο εθνικός ποιητής της
Πορτογαλίας και από τους σημαντικότερους ποιητές της εποχής του.
Είναι ο δημιουργός του ποιητικού έπους Λουσιάδες (Os Lusiadas)
Μολιέρος (Molière) ήταν θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός, από
τους μεγάλους του γαλλικού θεάτρου. Τα έργα που έγραψε είναι
δεκάδες και παρουσιάζονται συνεχώς, σε όλα τα θέατρα του κόσμου.
Τζον Μίλτον (John Milton) Άγγλος πολιτικός, λόγιος και ποιητής.
Έμεινε κυρίως γνωστός για το έπος Χαμένος Παράδεισος, έργο που τον
τοποθέτησε στην κορυφή των αγγλικών γραμμάτων.
Μπωμαρσαί (Pierre Beaumarchais) θεωρείται ο διάδοχος του
Μολιέρου. Είναι γνωστός για τις κωμωδίες του: Ο κουρέας της Σεβίλλης
και Ο Γάμος του Φίγκαρο
Ντάνιελ Ντεφόε (Daniel Defoe) υπήρξε σημαντικός Άγγλος
συγγραφέας του 18ου αι. Στο μυθιστόρημα Ροβινσώνας Κρούσος,
τονίζει την υπεροχή του λευκού ανθρώπου, απέναντι στον «απολίτιστο
και καθυστερημένο» μαύρο.
Ο Γερμανός θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Σίλλερ (Friedrich
Schiller) ήταν από τους εκπροσώπους του ρομαντισμού. Το έργο του
Οι ληστές προβάλλει τα ιδανικά της πάλης του ανθρώπου ενάντια στην
κοινωνική αδικία. Ο Μπετόβεν μελοποίησε το ποίημά του Ωδή στη
Χαρά.

35.03. Η Επιστημονική (και Βιομηχανική) Επανάσταση

Η Επιστημονική (και Βιομηχανική) Επανάσταση με πειράματα και
αποδείξεις, άρχισε να ανατρέπει δόγματα, δοξασίες και επιστημονικές
αυθεντίες. Ανατράπηκαν ακλόνητες ως τότε θεωρίες, όπως η
κοσμολογική θεωρία του Αριστοτέλη που τοποθετούσε τη Γη στο κέντρο
του σύμπαντος, το μοντέλο της κίνησης των πλανητών του Πτολεμαίου
Κλαύδιου, οι ιατρικές απόψεις του Γαληνού ότι οι ασθένειες ήταν
αποτέλεσμα της ανατροπής της ισορροπίας των τεσσάρων χυμών του
σώματος κλπ.

[244]
 Από τον 16ο αιώνα και ως την εποχή των μεγάλων απελευθερωτικών
και αστικών επαναστάσεων (Αμερικανικής, Γαλλικής) μια νέα
επανάσταση, ειρηνική αυτή τη φορά, εξαπλώθηκε ραγδαία, η
Βιομηχανική Επανάσταση. Για την επιτυχία της επανάστασης αυτής
συντέλεσαν εκατοντάδες επιστήμονες και εφευρέτες.
Παρακάτω θα συναντήσουμε (με αλφαβητική σειρά) μερικούς από τους
σημαντικότερους εκπροσώπους της Επιστημονικής Επανάστασης:
Τζέημς Βατ (James Watt): Μηχανικός και εφευρέτης από τη Σκοτία.
Παρουσίασε την ατμομηχανή διπλής δράσης η οποία με χαμηλό κόστος
παρείχε σταθερή ισχύ. Αργότερα κατασκευάστηκαν μηχανές για την
κίνηση των πλοίων και των τρένων
Αντρέας Βεζάλιους (Andreas Vesalius): Φλαμανδός γιατρός από τους
θεμελιωτές της ανατομικής επιστήμης, συγγραφέας του έργου Περί της
δομής του ανθρώπινου
σώματος.
Γαλιλαίος (Galileo
Galilei): Ιταλός
αστρονόμος, φυσικός
και φιλόσοφος. Τον
έχουν αποκαλέσει
πατέρα της σύγχρονης
αστρονομίας. Κλήθηκε στη Ρώμη ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης για το
βιβλίο του Διάλογοι. Του ζητήθηκε να αποκηρύξει τα λάθη του και ο
ηλικιωμένος Γαλιλαίος όντως τα αποκήρυξε γονυπετής.
Ουίλλιαμ Γκίλμπερτ (William Gilbert): Άγγλος γιατρός και φυσικός. Με
πειράματα συμπέρανε ότι η Γη εκπέμπει μαγνητισμό, γι’ αυτό η πυξίδα
δείχνει το βορρά και όχι ο Πολικός Αστέρας ή κάποιο μαγνητικό νησί
στο Βόρειο Πόλο, όπως πίστευαν μέχρι τότε.
Άντερς Κέλσιος (Anders Celsius): Σουηδός αστρονόμος, ο ιδρυτής του
αστεροσκοπείου της Ουψάλα. Είναι ο εφευρέτης του εκατοντάβαθμου
θερμομέτρου που φέρει το όνομά του.

[245]
Γιοχάνες Κέπλερ (Johannes Kepler): Γερμανός αστρονόμος,
μαθηματικός και οπτικός. Θεωρείται ο ιδρυτής της σύγχρονης
αστρονομίας. Απεκλήθη ο Νομοθέτης του Ουρανού.
Νικόλαος Κοπέρνικος (Nikołaj Kopernik): Πολωνός γιατρός, νομικός,
λόγιος και αστρονόμος. Διατύπωσε την θεωρία, ότι η Γη και οι άλλοι
πλανήτες περιστρέφονταν γύρω από το Ήλιο.
Αντουάν Λαβουαζιέ (Antoine Lavoisier): Γάλλος χημικός ο πατέρας της
σύγχρονης χημείας. Διατύπωσε το Νόμο της αφθαρσίας της ύλης.
Εκπόνησε πίνακα 55 χημικών στοιχείων.
Άντον βαν Λέιβενχουκ (Anton van Leeuwenhoek): Ολλανδός
επιστήμονας γνωστός ως ο πατέρας της μικροβιολογίας. Πέτυχε την
τελειοποίηση του μικροσκοπίου και είναι ο πρώτος που παρατήρησε
τα βακτηρίδια και τα σπερματοζωάρια.
Κάρολος Λιναίος (Carl von Linné): Σουηδός βοτανολόγος. Έγραψε το
έργο Σύστημα της Φύσης, που περιγράφει περισσότερα από 4.200 είδη
ζώων, μεταξύ αυτών και του ανθρώπου.
Μιχαήλ Λομονόσοφ: Ρώσος λόγιος και επιστήμονας, προσέφερε
πολλά στην ρωσική φιλολογία και επιστήμη. Είναι ο πρώτος που
παρατήρησε ατμόσφαιρα στον πλανήτη Αφροδίτη.
Τζον Νάπιερ (John Napier): Μαθηματικός, αστρονόμος από τη Σκωτία.
Ανακάλυψε τους λογαρίθμους και χρησιμοποίησε την υποδιαστολή για
τους δεκαδικούς αριθμούς.
Ισαάκ Νεύτων (Isaac Newton): Άγγλος φυσικός, σημαντική
επιστημονική φυσιογνωμία. Το λαμπρότερο έργο του, γνωστό και ως
Αρχές (Principia) αποτέλεσε το θεμέλιο της σύγχρονης φυσικής και
δημιουργεί ένα σύνολο νόμων για τις κινήσεις της Γης, της Σελήνης, των
πλανητών, τις παλίρροιες κ.ά.
Λέοναρντ Όυλερ (Leonard Euler): Ελβετός φυσικός από τους
παραγωγικότερους επιστήμονες της Φυσικής και Μηχανικής.
Συνέγραψε πάνω από 70 βιβλία και 900 άρθρα.
Άνταμ Σμιθ (Adam Smith): Οικονομολόγος από τη Σκοτία. Το έργο του
Έρευνα της φύσης και των αιτιών του Πλούτου των Εθνών είχε μεγάλη

[246]
απήχηση και του εξασφάλισε γενική αναγνώριση και σεβασμό. Ήταν
ο θεμέλιος λίθος για την ανάπτυξη της οικονομικής επιστήμης.
Έντουαρντ Τζέννερ (Edward Jenner): Άγγλος γιατρός, ευεργέτης της
ανθρωπότητας. Η Ευρώπη υπέφερε από επιδημίες ευλογιάς, που
σκότωνε εκατομμύρια. Ο Τζέννερ κατέγραψε τα αποτελέσματα των
πειραματισμών του στο έργο του Έρευνα περί των αιτιών και των
αποτελεσμάτων του εμβολίου της ευλογιάς. Σε λίγο καιρό η κατάρα της
ευλογιάς ήταν παρελθόν.
Έντμουντ Χάλλεϋ (Edmond Halley): Άγγλος αστρονόμος. Δημοσίευσε
κατάλογο με 360 αστέρια του ουρανού του νοτίου ημισφαιρίου
Ουΐλλιαμ Χάρβεϊ (William Harvey): Βρετανός γιατρός που ανακάλυψε
την διπλή κυκλική ροή του αίματος και της λειτουργίας της καρδιάς. Στο
βιβλίο του απέδειξε την ύπαρξη της μικρής και μεγάλης κυκλοφορίας
του αίματος.

35.04. Οι Εγκυκλοπαιδιστές
Το όνομα Εγκυκλοπαιδιστές δόθηκε σε μια ομάδα Γάλλων
φιλοσόφων, επιστημόνων και ανθρώπων των γραμμάτων, που
συνέβαλαν στην έκδοση της περίφημης Encyclopédie, αλλά και σε
άλλους που θεωρήθηκαν οπαδοί των αρχών της. Οι Εγκυκλοπαιδιστές
θεωρούνται οι Απόστολοι του Διαφωτισμού.
Τη συγγραφή του έργου Encyclopédie, εμπνεύστηκε ο φιλόλογος,
συγγραφέας και φιλόσοφος Ντενί Ντιντερό (Denis Diderot). Ήταν
άθεος και υλιστής και τα έργα του είχαν στόχο την δεισιδαιμονία και
την θρησκοληψία. Φυλακίστηκε το 1749, όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο
του Επιστολή των τυφλών, προς χρήση αυτών που βλέπουν με το οποίο
διακωμωδούσε τις θρησκευτικές ιδεοληψίες.
Με τον μαθηματικό Ντ’ Αλαμπέρ αποφάσισαν την έκδοση έργου με τον
τίτλο Λεξικό των Επιστημών, των Τεχνών και των Επαγγελμάτων. Η
πρόθεσή τους ήταν να καλύψουν αλφαβητικά όλα τα πεδία της
ανθρώπινης γνώσης από τη σκοπιά του Διαφωτισμού. Για τη σύνταξη

[247]
του μεγάλου αυτού έργου συνεργάστηκαν πολλοί διανοητές και
επιστήμονες.
Ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε το 1751 και ο δεύτερος τον επόμενο
Ιανουάριο και αμέσως γνώρισε μεγάλη επιτυχία από το αναγνωστικό
κοινό. Όμως, η έκδοση συνάντησε την αντίδραση της Εκκλησίας και
των συντηρητικών δυνάμεων, που πέτυχαν την αναστολή της, γιατί
πρόσβαλε τη βασιλική απολυταρχική εξουσία και την Εκκλησία. Μετά
το 1753 η έκδοση – με τη μεσολάβηση της μαρκησίας ντε Πομπαντούρ,
ερωμένης του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΕ’ - συνεχίστηκε και ως το 1756
εκδόθηκαν τέσσερις ακόμα τόμοι.
Το 1758 ήρθε νέα απαγόρευση, μετά από πίεση του Βατικανού.
‘Όμως το έργο είχε ήδη σημειώσει μεγάλες πωλήσεις σε όλη την
Ευρώπη και η γαλλική κυβέρνηση, που εισέπραττε πολλά χρήματα από
την πώληση αντιτύπων της Εγκυκλοπαίδειας, ενθάρρυνε τον Ντιντερό
και τους υπόλοιπους Εγκυκλοπαιδιστές να συνεχίσουν τη συγγραφή
της και έτσι η έκδοση συνεχίστηκε πλέον χωρίς διακοπή.
Το μεγάλο αυτό έργο ήταν ένα θησαυροφυλάκιο γνώσης, αλλά
ταυτόχρονα μια πυριτιδαποθήκη. Οι εκδότες του πίστευαν ότι αν
κάποτε ο πολιτισμός καταστρεφόταν, η ανθρωπότητα θα μπορούσε να
τον ξαναστήσει, ανατρέχοντας απλώς στις σελίδες της
Εγκυκλοπαίδειας.

[248]
 37. Ο τσάρος της Ρωσίας Πέτρος ο Μέγας
Ο τσάρος της Ρωσίας Πέτρος Α΄(1672-1724), ο επονομαζόμενος
Μέγας, ήταν γιος του τσάρου Αλέξιου Α’ από τον δεύτερο γάμο του με
τη Ναταλία. Ο Αλέξιος με την πρώτη του γυναίκα τη Μαρία είχαν 13
παιδιά, από τα οποία επέζησαν μόνο τρία: Ο Φιοντόρ Α’, που τον
διαδέχθηκε στο θρόνο, αλλά πέθανε στα 21 του, ο διανοητικά
καθυστερημένος Ιβάν Ε’, που συμβασίλευσε με τον μόλις δεκαετή
Πέτρο και, την Σοφία που ανέλαβε την επιτροπεία των δυο
συμβασιλέων, ως αντιβασίλισσα.
Κατά την περίοδο της αντιβασιλείας της αδελφής του, ο Πέτρος ζούσε
κοντά στη Μόσχα, όπου κατοικούσαν πολλοί Ευρωπαίοι έμποροι. Από
τις επαφές μαζί τους, εντυπωσιάστηκε
από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, ενώ
παράλληλα έδειξε μεγάλη φιλομάθεια.
Από τότε η σκέψη του ήταν στραμμένη
προς τη δυτική κουλτούρα και πίστεψε
ότι όφειλε να βγάλει τη χώρα από το
μεσαιωνικό τέλμα και την καθυστέρηση
και να την εκσυγχρονίσει. Έμαθε
γερμανικά, γαλλικά, ολλανδικά, αγγλικά
και τις τέχνες του ξυλουργού, του
ωρολογοποιού και του τυπογράφου. Δεν
αμέλησε όμως να συγκροτήσει και μικρά
ένοπλα σώματα, που αργότερα θα
αποτελούσαν τον πυρήνα του ρωσικού στρατού.
Το 1689, με πίεση της μητέρας του παντρεύτηκε την Ευδοξία, με την
οποία απέκτησαν ένα γιο τον Αλέξιο. Ο γάμος όμως αυτός διαλύθηκε
σε λίγα χρόνια και η Ευδοξία έγινε μοναχή. Όταν έγινε 17 ετών
κινήθηκε με τις πιστές του στρατιωτικές μονάδες, κατέλαβε την εξουσία
και υποχρέωσε την αδελφή του Σοφία να κλειστεί σε μοναστήρι. Όμως
δεν πείραξε τον Ιβάν, με τον οποίο εξακολούθησαν να συμβασιλεύουν
ως το 1696, όταν ο Ιβάν πέθανε.
Η Ρωσία ήταν εκτεταμένη χώρα, αλλά δεν είχε πρόσβαση ούτε στον
Εύξεινο Πόντο, που τα βόρεια παράλιά του αποτελούσαν οθωμανική
κτήση, ούτε στη Βαλτική, που την κατείχαν η Πρωσία, η Λιθουανία, η
Πολωνία και η Σουηδία. Φυσικά δεν διέθετε ούτε στόλο. Το 1696, μετά
[249]
από πόλεμο με την Οθωμανική αυτοκρατορία, η Ρωσία κατέλαβε την
Αζοφική και επιτέλους απέκτησε θαλάσσια πρόσβαση της χώρας προς
τον Εύξεινο. Στη συνέχεια ο Πέτρος έκανε κάτι πρωτοφανές. Άφησε τη
διακυβέρνηση της χώρας σε έμπιστούς του ευγενείς και με λίγους
φίλους αναχώρησε για την Ευρώπη.
Ο στόχος του ήταν να εξασφαλίσει υποστήριξη των χριστιανικών
ευρωπαϊκών αυλών (Αγγλίας, Αυστρίας) σε ένα συνασπισμό κατά των
Οθωμανών. Συνάντησε όμως την απροθυμία κι έτσι αφού έστειλε τους
συνοδούς του πίσω στη Ρωσία, παρέμεινε στη Δυτική Ευρώπη για να
μελετήσει τα νέα επιτεύγματα στην τεχνολογία, την οικονομία, την
πολιτική και τον πολιτισμό. Στην Ολλανδία και στην Αγγλία σπούδασε
ναυπηγική δουλεύοντας παράλληλα ως ξυλουργός στα ναυπηγεία.
Επίσης μελέτησε τη στρατιωτική τεχνολογία της Αυστρίας και έστειλε
ένα έμπιστο φίλο του στη Μάλτα, για να διδαχθεί την πολεμική τακτική
των Ιωαννιτών Ιπποτών.
Όμως το 1698 ξέσπασε στη Ρωσία εξέγερση των στρέλτσι
(στρατιωτικά σώματα αποτελούμενα από γόνους ευγενών των
λεγόμενων βογιάρων) και ο Πέτρος γύρισε εσπευσμένα πίσω. Την
εξέγερση κατέστειλε με πρωτοφανή βιαιότητα, αποκεφαλίζοντας 1200
στασιαστές. Λέγεται ότι ο ίδιος συμμετείχε στην εκτέλεση. Αμέσως μετά
ξεκίνησε ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού, με στόχο να
μετατρέψει τη Ρωσία σε σύγχρονη κοινωνία, κατά τα δυτικοευρωπαϊκά
πρότυπα. Οι σημαντικότερες ενέργειές του ήταν:
- Δημιούργησε μόνιμο στράτευμα, κατά τα γερμανικά πρότυπα.
Περιόρισε τα προνόμια των βογιάρων, απαγόρευσε τις μακριές
γενειάδες, που έφεραν οι ευγενείς, ως σύμβολα ισχύος. Όσοι βογιάροι
ήθελαν να την διατηρήσουν πλήρωναν φόρο γενειάδας (!)
- Ίδρυσε ναυτικές σχολές με Ολλανδούς και Άγγλους εκπαιδευτές και
ναυπήγησε στόλο. Το 1698 εγκαινίασε τον πρώτο ρωσικό ναύσταθμο.
- Εκσυγχρόνισε την εκπαίδευση (μέχρι τότε η μόρφωση ήταν προνόμιο
του κλήρου), με την ίδρυση δεκάδων σχολών, όπως Στρατιωτική,
Ιατρική, Σχολή Μηχανικών, Σχολή Φυσικών Επιστημών, Κολλέγιο
Οικονομικών και Βιομηχανικών σπουδών. Ενθάρρυνε τις σπουδές των
νεαρών Ρώσων στην Ευρώπη. Το 1703 επέτρεψε την κυκλοφορία της
πρώτης εφημερίδας με τίτλο Βεντομόστι (Χρονικά).
- Άλλαξε το καταστατικό της ρωσικής ορθόδοξης Εκκλησίας και
περιόρισε την ισχύ του πατριαρχείου με την θεσμοθέτηση Ιεράς
Συνόδου, υπό τον έλεγχό του. Δήμευσε την τεράστια περιουσία των
[250]
μοναστηριών και των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων. Κατήργησε το παλιό
ρωσικό ημερολόγιο (το έτος άρχιζε από την 1η Σεπτεμβρίου και η
μέτρηση των ετών άρχιζε από κτίσεως κόσμου!). Νομιμοποίησε το
κάπνισμα, αλλά επέβαλε υψηλούς φόρους στον καπνό (και
πανέξυπνος και φορομπήχτης!).
- Προστάτευσε την εμπορική και βιομηχανική δραστηριότητα και
μεταρρύθμισε το αστικό και εμπορικό δίκαιο. Ίδρυσε εμπορικό
επιμελητήριο.
- Πραγματοποίησε ένα πολύχρονο (1700-21) πόλεμο με την
ισχυρότατη τότε Σουηδία, συμμαχώντας με τους αντιπάλους της,
Πρώσους, Δανούς, Πολωνούς. Όταν έληξε ο πόλεμος με εκατέρωθεν
νίκες και ήττες, η Ρωσία είχε κερδίσει σημαντικά εδάφη στη Βαλτική.
Στο δέλτα του ποταμού Νέβα ίδρυσε το 1703, την Αγία Πετρούπολη,
Για το χτίσιμο της ωραιότατης αυτής πόλης, ο Πέτρος κάλεσε
μηχανικούς και αρχιτέκτονες από τη Δύση και χρησιμοποίησε για
εργάτες δουλοπάροικους και αιχμαλώτους. Η Αγία Πετρούπολη,
έγινε η πρωτεύουσα της Ρωσίας (το 1917, οι μπολσεβίκοι μετέφεραν
ξανά την πρωτεύουσα στη Μόσχα). Σε πόλεμο με την Περσία, η Ρωσία
κέρδισε τις ακτές της Κασπίας, αλλά έχασε την Αζοφική από τους
Οθωμανούς.
Όλα τα παραπάνω δεν πραγματοποιήθηκαν αναίμακτα.
Επιβλήθηκαν με σιδερένια πυγμή και με άγρια καταστολή κάθε
αντίδρασης. Δεν δίστασε να διατάξει τη δολοφονία ακόμα και του
συντηρητικού γιου του Αλέξιου, όταν πίστεψε ότι συμμετείχε σε
συνομωσία βογιάρων για την ανατροπή του.
Ο Πέτρος είναι από τους λίγους που φέρουν επάξια τον ιστορικό
χαρακτηρισμό Μέγας. Ήταν ένας φωτισμένος ηγέτης, που πέτυχε να
μετατρέψει, μόνο γιατί το ήθελε αυτός, την οπισθοδρομική Ρωσία σε
ένα μεγάλο, ισχυρό και σύγχρονο κράτος που από τότε ως σήμερα
κυριαρχεί στη διεθνή πολιτική σκηνή.

[251]
 38. Η Αμερικανική Επανάσταση

Τον 18ο αιώνα η επέκταση των βρετανικών αποικιών στη Βόρεια

Αμερική συνεχίστηκε ραγδαία. Το 1733 ιδρύθηκε η Γεωργία. Ήδη το
1750 οι Αγγλικές αποικίες της Βόρειας Αμερικής αριθμούσαν 1.500.000
κατοίκους (οι 300.000 μαύροι σκλάβοι) και η μεγαλύτερη πόλη, η
Βοστόνη είχε 15.000 κατοίκους. Αντίθετα η τεράστια έκταση που έλεγχε
η Γαλλία, από τον Καναδά ως τη Λουϊζιάνα, είχε μόλις 80.000 αποίκους.
Το 1783 η Αγγλία αγόρασε από τους Γάλλους την περιοχή της
Λουϊζιάνα, ανατολικά του Μισισιπή. Η Ισπανία παραχώρησε στους
Άγγλους τη Φλώριδα, αλλά πήρε από τους Γάλλους όλη την περιοχή
της Λουϊζιάνα δυτικά του Μισισιπή. Οι
αποικιακές επεκτάσεις συνοδεύονταν
και από οικονομική και πολιτιστική
ανάπτυξη και άρχισε να ωριμάζει η ιδέα
απογαλακτισμού των αποίκων από τη
μητρόπολη.

Οι 13 αποικίες (πρώτες πολιτείες)

Η ιδέα της ανεξαρτησίας των

αποικιών από την Αγγλία αποκτούσε
όλο και περισσότερους οπαδούς. Όταν
το 1765, η Αγγλία, για να αυξήσει τα
έσοδά της, επέβαλε τον ‘Φόρο του Χαρτοσήμου’, οι άποικοι
αποφάσισαν να μποϋκοτάρουν τα αγγλικά προϊόντα, πράγμα που
οδήγησε σε χρεοκοπία πολλές αγγλικές επιχειρήσεις.
Το 1770, έγινε στη Βοστόνη η πρώτη σύγκρουση μεταξύ αποίκων
και βασιλικών στρατευμάτων. Σε μια διαδήλωση κάποιοι άποικοι
πέταξαν χιονόμπαλες στους στρατιώτες κι αυτοί απάντησαν με πυκνά
πυρά εναντίον του πλήθους, με αποτέλεσμα πέντε νεκρούς και
αρκετούς τραυματίες. Το γεγονός αυτό πήρε σημαντικές διαστάσεις και
είναι γνωστό ως η Σφαγή της Βοστόνης.
Επίσης το 1773 όταν επιβλήθηκε ένας (μικρός) φόρος στο τσάι, μια
ομάδα κατοίκων της Μασαχουσέτης, μεταμφιεσμένων σε Ινδιάνους,
έριξαν ένα φορτίο τσαγιού στα νερά του λιμανιού της Βοστόνης. Αυτή η

[252]
πράξη ονομάστηκε Το πάρτι του τσαγιού. Η αγγλική κυβέρνηση
απάντησε με το κλείσιμο του λιμανιού της Βοστόνης, την αναστολή της
λειτουργίας των αντιπροσωπευτικών θεσμών στη Μασαχουσέτη και
άλλα σκληρά μέτρα.
Το 1774 συνήλθε το Πρώτο Ηπειρωτικό Κογκρέσο με εκπροσώπους
από 12 από τις 13 αποικίες (η Γεωργία δεν αντιπροσωπεύτηκε).
Ανάμεσα στους 56 αντιπροσώπους ήταν ο Γεώργιος Ουάσιγκτον και ο
Σαμ Άνταμς. Το Κογκρέσο αποφάσισε το σχηματισμό τοπικών
μονάδων πολιτοφυλακής. Επίσης διακήρυξε τα δικαιώματα για τη ‘ζωή,
την ελευθερία και την ιδιοκτησία’ των αποίκων.
Το 1775, ένα βρετανικό εκστρατευτικό σώμα επιχείρησε να
δημεύσει τα όπλα και το μπαρούτι που είχαν συγκεντρώσει οι άποικοι
της Μασαχουσέτης. Στο Λέξινγκτον, 70 πολιτοφύλακες άποικοι
υποδέχθηκαν τους στρατιώτες του βασιλιά με πυρά.
Υποχωρώντας προς τη Βοστόνη, οι στρατιώτες δέχονταν συνεχώς
σποραδικές επιθέσεις από άτακτους και γεωργούς. Ήταν η πρώτη
πολεμική επιχείρηση Πολέμου της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας.
Στις 23 Απριλίου 1775 το Κογκρέσο της πολιτείας της
Μασαχουσέτης κάλεσε υπό τα όπλα 13.500 αποίκους. Η είδηση της
μάχης του Λέξινγκτον σκόρπισε ενθουσιασμό σε όλο τον πληθυσμό των
13 αποικιών. Από όλες της πολιτείες της Νέας Αγγλίας,
συγκεντρώνονταν εθελοντές, για να επιτεθούν στην υπό αγγλικό έλεγχο
Βοστόνη.
Υπήρξαν βέβαια και πολλοί που δεν επιθυμούσαν την απόσχιση
από τη μητρόπολη και αρκετοί από τους αποίκους πολέμησαν στο
πλευρό των βασιλικών δυνάμεων, άλλοι δε παρέμειναν αμέτοχοι και
ουδέτεροι. Όμως υπερίσχυσε το πολύ ισχυρό επαναστατικό πνεύμα
πνεύμα της εξέγερσης και της αισιοδοξίας για την τελική νίκη. Τον Μάιο
συνήλθε το Δεύτερο Ηπειρωτικό Κογκρέσο από όλες τις αποικίες, στο
οποίο συμμετείχε ο Τόμας Τζέφερσον και ο Βενιαμίν Φραγκλίνος. Το
Κογκρέσο ανέλαβε ‘επαναστικώ δικαίω’, νομοθετικές, δικαστικές και
εκτελεστικές εξουσίες, αποφάσισε ομόφωνα ότι οι αποικίες βρίσκονταν
σε κατάσταση άμυνας και όρισε τον Γεώργιο Ουάσιγκτον ως
στρατηγό και διοικητή του νέου στρατού.
{Η συμβολή του Ουάσιγκτον στην επιτυχή για τους αποίκους
έκβαση του Πολέμου της Ανεξαρτησίας (1775-1782) ήταν
αποφασιστική. Πήρε άτακτα σώματα ανεκπαίδευτων αποίκων και
συγκρότησε τακτικό στρατό, εξασφάλισε την ανεφοδιασμό των
[253]
μονάδων και την πειθαρχία. Φρόντισε για την καλλιέργεια εθνικής
συνείδησης και τη διατήρηση του υψηλού ηθικού του
στρατεύματος, ακόμα κι όταν δεν πήγαιναν καλά τα πράγματα.
Σημαντικοί σταθμοί του πολέμου ήταν η κατάληψη της Βοστόνης,
οι μάχες του Τρέντον, της Σαρατόνγκα και η αποφασιστική μάχη
του Γιορκτάουν, που ουσιαστικά σήμανε τη λήξη του πολέμου. Η
συνθήκη ειρήνης του 1782, επισημοποίησε τη γέννηση των
Ηνωμένων Πολιτειών}.
Στις 4 Ιουλίου 1776, το Δεύτερο Ηπειρωτικό Κογκρέσο ψήφισε τη
Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, που αποτελεί και την ιδρυτική πράξη
των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Η διατήρηση της συνοχής στο
νέο κράτος δεν ήταν εύκολη. Υπήρχαν διαφορές μεταξύ φιλελευθέρων
και συντηρητικών, μεταξύ Φεντεραλιστών (Ομοσπονδιακών) και των
αντιπάλων τους. Οι πρώτοι ήθελαν την διεύρυνση και οι δεύτεροι τη
συρρίκνωση των εξουσιών των κεντρικών οργάνων της ομοσπονδίας.
Την εποχή εκείνη συντάχθηκε από τον Τζαίημς Μάντισον (μετέπειτα
πρόεδρο) η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων, η οποία είναι επηρεασμένη
από τις ιδέες του Διαφωτισμού και από την αγγλική Μάγκνα Κάρτα του
1215. Η Διακήρυξη προστατεύει τα δικαιώματα του πολίτη και ορίζει τις
ελευθερίες του λόγου, του τύπου, του συνέρχεσθαι, της θρησκευτικής
λατρείας, της κατοχής όπλου και απαγορεύει την σύλληψη και κράτηση
χωρίς αιτιολογημένο ένταλμα και τα βασανιστήρια.
Το 1789 ο Ουάσιγκτον εξελέγη, πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ και μετά
τέσσερα χρόνια για δεύτερη θητεία. Επί προεδρίας του κατοχυρώθηκαν
οι δημοκρατικοί θεσμοί, άρχισε η επέκταση τους κράτους προς τη
Δύση, προστέθηκαν νέες πολιτείες (Βερμόντ, Κεντάκι και Τενεσσή),
ιδρύθηκαν η εθνική τράπεζα και το ομοσπονδιακό δικαστήριο. Το
1796, στις εθνικές εκλογές αναμετρήθηκαν ο φεντεραλιστής Τζων
Άνταμς και ο αντίπαλός του Τόμας Τζέφερσον. Ο Άνταμς έγινε ο
δεύτερος πρόεδρος των ΗΠΑ. Επί των ημερών του η πρωτεύουσα
μεταφέρθηκε από τη Φιλαδέλφεια στη σημερινή Ουάσιγκτον.
Η Αμερικανική Επανάσταση ήταν ένα από τα σημαντικότερα
γεγονότα της Παγκόσμιας Ιστορίας. Οι ιδέες της ελευθερίας, της
δημοκρατίας, της ισότητας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της
ανοχής στη διαφορετικότητα θρησκείας, φυλής ή εθνικότητας, σύντομα
πέρασαν τα στενά όρια των ΗΠΑ, μεταλαμπαδεύθηκαν στην Ευρώπη,

[254]
όπου φύσηξε δυνατός ο αέρας της αλλαγής με τη Γαλλική Επανάσταση
και ακολούθως με το ξεσήκωμα των λαών της Βαλκανικής.
Ακολούθησαν οι επαναστάσεις των υπόλοιπων κρατών της
Αμερικανικής ηπείρου.
Οι ιδέες της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης, πέρασαν
στα Συντάγματα των περισσότερων χωρών της Ευρώπης και της
Αμερικής. Η αστική τάξη, παρά τις φυσιολογικές αντιδράσεις των
ευγενών, του κλήρου και των πάσης φύσης εκπροσώπων της
στασιμότητας και της οπισθοδρόμησης, πήρε σταδιακά στα χέρια της
τα ηνία της εξουσίας.

[255]
39. Η Γαλλική Επανάσταση - Η Τρομοκρατία - Ο Ναπολέων
Η Γαλλική Επανάσταση ήταν το φυσιολογικό αποτέλεσμα μιας
διεργασίας, που είχε αρχίσει ήδη από την εποχή της Αναγέννησης,
συνεχίστηκε με το κίνημα του Διαφωτισμού του 17ου και του 18ου αιώνα
και κορυφώθηκε με την Αμερικανική Επανάσταση, που είχε ξεσπάσει
και επικρατήσει μόλις λίγα χρόνια πριν.
Τον 18ο αιώνα στη Γαλλία επικρατούσε αναλλοίωτο το σύστημα της
απόλυτης μοναρχίας. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ νομοθετούσε,
έχοντας στο πλάι του ελάχιστους κρατικούς λειτουργούς (υπουργούς),
ο ίδιος καθόριζε τους φόρους, οι οποίοι πήγαιναν κατευθείαν στο
βασιλικό ταμείο και ο ίδιος όριζε τον τρόπο διάθεσης των κρατικών
εσόδων.
Παρά την άθλια οικονομική
κατάσταση της γαλλικής οικονομίας,
που κινδύνευε με χρεοκοπία, η
πολυτελής διαβίωση της αυλής
απορροφούσε πάνω από το 20% του
προϋπολογισμού. Οι καθημερινές
δεξιώσεις κόστιζαν αμύθητα ποσά.
Η βασίλισσα Μαρία-Αντουανέτα
ξόδευε αλόγιστα από το κρατικό
ταμείο, για κοσμήματα, κομμώσεις
και τουαλέτες.
Η δομή της κοινωνίας είχε
διατηρηθεί μεσαιωνική και οι προνομιούχοι (ευγενείς και ανώτερος
κλήρος), που αποτελούσαν μόλις το 2% του λαού, κατείχαν το
μεγαλύτερο μέρος των γεωργικών γαιών, δεν πλήρωναν φόρους και
ζούσαν προκλητικά σπάταλη και πολυτελή ζωή. Ο υπόλοιπος λαός (η
Τρίτη Τάξη όπως αποκαλούνταν), δηλαδή οι αγρότες και η ανερχόμενη
αστική τάξη των εμπόρων και των επαγγελματιών, δεν είχε κανένα
προνόμιο, παρά μόνο την υποχρέωση καταβολής φόρων και την
απόλυτη υπακοή. Ένας ευγενής, με ένα απλό έγγραφο, μπορούσε να
στείλει στη φυλακή όποιον κατήγγελλε, χωρίς κανένα αποδεικτικό
στοιχείο και χωρίς δικαστική απόφαση.
Την ίδια εποχή στην Αγγλία, το Κοινοβούλιο ήταν πανίσχυρο. Αυτό
ψήφιζε τους νόμους και ο βασιλιάς απλώς τους προσυπέγραφε. Κανείς

[256]
δεν συλλαμβανόταν αν δεν υπήρχε νόμος που να ορίζει το αδίκημα και
κανείς δεν φυλακιζόταν, αν δεν υπήρχε δικαστική απόφαση. Οι
φιλελεύθερες ιδέες των Διαφωτιστών, οι απόψεις του Μοντεσκιέ για τον
διαχωρισμό των εξουσιών, το ξύπνημα της αστικής τάξης και οι ιδέες
της Αμερικανικής Επανάστασης δεν ήταν δυνατόν να μην επιδράσουν
στη σκέψη των περιθωριοποιημένων εκπροσώπων της Τρίτης Τάξης.
Για να πλήξει την Αγγλία, παραδοσιακή αντίπαλο της Γαλλίας, ο
βασιλιάς έστειλε εκστρατευτικό σώμα υπό τον μαρκήσιο ντε Λαφαγιέτ
για να βοηθήσει τον αγώνα των επαναστατημένων Αμερικανών. ‘Όμως
το κόστος αυτής της στρατιωτικής επιχείρησης καλύφθηκε με
πρόσθετους φόρους, που επιβάρυναν την κακή οικονομική κατάσταση
του λαού. Όταν ο υπουργός οικονομικών Καλόν, πρότεινε την θέσπιση
μέτρων για τη φορολογία των ευγενών, αυτοί αντέδρασαν έντονα και
προκάλεσαν την απόλυσή του.
Ο άβουλος βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ’, απομονωμένος στις Βερσαλλίες,
αδυνατούσε να δεχθεί τα μηνύματα της θύελλας, που πλησίαζε.
Όμως το Αύγουστο του 1788, αναγκάστηκε να αποδεχθεί την
σύγκληση των Γενικών Τάξεων. Οι Γενικές Τάξεις ήταν η συνέλευση
αντιπροσώπων των τριών τάξεων (του κλήρου που αντιπροσώπευε
150.000 άτομα, των ευγενών που αντιπροσώπευε 500.000 άτομα και
της Τρίτης Τάξης που αντιπροσώπευε 24.500.000 άτομα). Οι
αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης ήταν όλοι σχεδόν μεγαλοαστοί,
δικηγόροι, γιατροί, συμβολαιογράφοι, έμποροι, τραπεζίτες,
στρατιωτικοί και ελάχιστοι ευγενείς. Η τελευταία φορά που είχαν
συγκληθεί οι Γενικές Τάξεις ήταν το 1614. Οι τάξεις ψήφιζαν κάθε μια
χωριστά κι έτσι η Τρίτη Τάξη μειοψηφούσε πάντα.
Όμως αυτή τη φορά η Τρίτη Τάξη αντέδρασε. Στις 5 Μαΐου 1789
αποχώρησε και αυτοανακηρύθηκε σε Εθνική Συνέλευση και στις 9
Ιουλίου σε Συντακτική. Όταν μαθεύτηκε ότι ο βασιλιάς συγκεντρώνει
στρατεύματα στο Παρίσι, ο λαός ξεσηκώθηκε, άρπαξε τα όπλα και στις
14 Ιουλίου κατέλαβε το φρούριο της Βαστίλης, που έσφαξε τον διοικητή
της και απελευθέρωσε τους κρατούμενους βρίσκονταν εκεί. Το πρώτο
αίμα χύθηκε εκείνη την ημέρα στους παρισινούς δρόμους.
[257]
 Το σύνθημα που επικράτησε ήταν Ελευθερία-Ισότητα-Αδελφότητα
και οι πολίτες φορούσαν με περηφάνια την κονκάρδα, που τα χρώματά
της (μπλε-άσπρο-κόκκινο) εξέφραζαν αυτό το σύνθημα. Η ημέρα αυτή
η εναρκτήρια της Επανάστασης, είναι η εθνική γιορτή των Γάλλων.
Στις 26 Αυγούστου, με προτροπή του φιλελεύθερου αριστοκράτη
Λαφαγιέτ (που είχε γυρίσει από την Αμερική, όπου πολέμησε στο πλάι
του Ουάσιγκτον και γνώριζε ήδη για την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας
των ΗΠΑ) η Εθνική Συνέλευση ψήφισε την Διακήρυξη των Δικαιωμάτων
του Ανθρώπου και του Πολίτη. Η Διακήρυξη περιλάμβανε συνολικά 17
άρθρα, που εξέφραζαν τα ιδανικά του Διαφωτισμού, δηλαδή τόνιζαν τα
δικαιώματα της ελευθερίας, της ασφάλειας, της ιδιοκτησίας και της
αντίδρασης σε κάθε μορφή καταπίεσης. Επίσης προέβλεπε την
ανεξιθρησκία, την ελευθερία γνώμης και το διαχωρισμό των εξουσιών.
Πηγή κάθε εξουσίας είναι αποκλειστικά ο λαός. Κανένα σώμα, κανένα
άτομο δεν μπορεί να ασκήσει εξουσία που δεν απορρέει από το λαό.
Ο Λουδοβίκος αρνήθηκε να δεχθεί τις αποφάσεις της Συνέλευσης,
αλλά οι Παρισινοί που ζούσαν στον πυρετό της επανάστασης,
συγκεντρώθηκαν στις Βερσαλλίες και τον οδήγησαν, με όλη τη βασιλική
οικογένεια, στα ανάκτορα του Κεραμεικού. Τη φύλαξή τους εκεί ανέλαβε
ο Λαφαγιέτ, ο οποίος δήλωσε ότι τους θεωρούσε όλους κρατούμενους.
Το Νοέμβριο η Επανάσταση εθνικοποίησε την εκκλησιαστική
περιουσία και τον επόμενο μήνα εξέδωσε γραμμάτια στηριγμένα στην
αξία της περιουσίας αυτής. Γρήγορα τα γραμμάτια αυτά μετατράπηκαν
σε χαρτονομίσματα. Όμως η συνοχή των επαναστατών δεν θα
διαρκέσει πολύ. Οι λαϊκοί δημιουργούν την Λέσχη των Αβράκωτων
(Sans-culottes) και οι αστοί τη Λέσχη των Κορδελιέρων, με ηγέτες του
Νταντόν και Μαρά και τη Λέσχη των Ιακωβίνων υπό τον Ροβεσπιέρο.
Τον Ιούνιο 1791 η βασιλική οικογένεια επιχείρησε να δραπετεύσει,
αλλά στο δρόμο αναγνωρίστηκε και υποχρεώθηκε να επιστρέψει στο
Παρίσι. Εκεί ο βασιλιάς αναγκάστηκε να ορκιστεί πίστη στο Σύνταγμα
της κοινοβουλευτικής μοναρχίας. Στη Νομοθετική Συνέλευση είχαν ήδη
διαμορφωθεί οι τάσεις (κόμματα): Οι Συντηρητικοί (Δεξιά) υπό τον
Λαφαγιέτ, που θεωρούν ότι η Επανάσταση έληξε, οι αστοί Γιρονδίνοι
[258]
υπό τον Μπισσό (Κέντρο), ταγμένοι υπέρ της ενότητας λαϊκών και
αστών και οι Ιακωβίνοι υπό τους Μαρά και Ροβεσπιέρο (Αριστερά),
που πιστεύουν στη συνέχεια της Επανάστασης. Αυτοί οι διαχωρισμοί
επικράτησαν και ισχύουν ακόμα σε όλα τα κοινοβούλια του κόσμου.

Η Τρομοκρατία

Όμως ο πόλεμος με την Αυστρία έχει αρχίσει, οι πρώτες αποτυχίες

του γαλλικού στρατού, εντείνουν τη λαϊκή δυσαρέσκεια, η Νομοθετική
Συνέλευση κηρύσσει την Πατρίδα σε κίνδυνο. Η πρωτοβουλία των
κινήσεων περνά στα χέρια της επαναστατικής Κομμούνας, με
επικεφαλής τους Ροβεσπιέρο, Μαρά και Νταντόν.
Στις 10 Αυγούστου ο λαός καταλαμβάνει τον Κεραμεικό, ο βασιλιάς
καθαιρείται και φυλακίζεται με
την οικογένειά του.

Το κάρο με τους μελλοθάνατους

Ο λαός ανεξέλεγκτος εισβάλλει

στις φυλακές, δολοφονώντας
χωρίς διάκριση ευγενείς,
κληρικούς και κοινούς φυλακισμένους.
Στη νέα Συμβατική Συνέλευση επικράτησαν οι Ορεινοί, οι οποίοι
αποφάσισαν την παραπομπή του Λουδοβίκου σε δίκη και την άμεση
εκτέλεσή του.
Η εκτέλεση του βασιλιά στις 21 Ιανουαρίου 1793 είχε συνέπεια την
αναζωπύρωση του πολέμου. με τους εξωτερικούς εχθρούς, των οποίων
την ηγεσία ανέλαβε πλέον η Αγγλία και με το ξέσπασμα φιλοβασιλικών
εξεγέρσεων στην αγροτική δυτική Γαλλία. Οι Ορεινοί συγκρότησαν την
Επιτροπή Εθνικής Σωτηρίας υπό τον Νταντόν, συνέλαβαν 22 από τους
ηγέτες των Γιρονδίνων και τους εκτέλεσαν. Η χώρα βρίσκεται σε χάος.
Αντιμετωπίζει εχθρική εισβολή και εσωτερικές εξεγέρσεις.

[259]
 Ο Μαρά δολοφονείται από μια νεαρή, την Σαρλότα Κορντέ. Η Κορντέ
στην απολογία της επανέλαβε τα λόγια του Ροβεσπιέρου για την
εκτέλεση του Λουδοβίκου: Σκότωσα ένα, για να σώσω 100.000. Φυσικά
αυτό δεν την έσωσε και οδηγήθηκε στη γκιλοτίνα. Το Σεπτέμβριο 1793
η περίοδος της Τρομοκρατίας άρχισε με τη συγκρότηση της δεύτερης
Επιτροπής Εθνικής Σωτηρίας υπό την τριανδρία Ροβεσπιέρου, Σαιν
Ζυστ και Κουτόν. Στο όνομα της Επανάστασης, που κινδύνευε
ανεστάλη το Σύνταγμα, ανακλήθηκαν οι ελευθερίες λόγου και τύπου και
άρχισαν μαζικές εκτελέσεις. Η Τρομοκρατία διάρκεσε ως τις 18 Ιουλίου
1794, Υπολογίζεται ότι στο διάστημα των ένδεκα μηνών που κράτησε,
εκτελέστηκαν 30.000 έως 40.000 άνθρωποι, όχι μόνο φιλοβασιλικοί και
αριστοκράτες, αλλά και μετριοπαθείς πολιτικοί και μεγαλοαστοί.
Μεταξύ των θυμάτων της τρομοκρατίας, εκτός του βασιλικού
ζεύγους και των αυλικών, περιλαμβάνονται και πολλά σημαντικά
ονόματα της γαλλικής πολιτικής, της επιστήμης και της διανόησης.
Ανάμεσά τους ο πατέρας της σύγχρονης χημείας Αντουάν Λαβουαζιέ
(Antoine Lavoisier), ο πρόεδρος της Τρίτης Τάξης και δήμαρχος του
Παρισιού Ζαν Συλβαίν Μπελύ, ο ελληνικής καταγωγής ποιητής Αντρέ
Σενιέ, ο δημόσιος κατήγορος του Επαναστατικού Δικαστηρίου Φουκιέ-
Τενβίγ, ο υποστηρικτής της Επανάστασης Δούκας της Ορλεάνης,
γνωστός και ως Φίλιππος-Ισότης (ο γιος του Λουδοβίκος-Φίλιππος
έγινε το 1830 βασιλιάς της Γαλλίας), η Μαντάμ Ρολάν, υποκόμισσα,
αλλά φανατική υποστηρίκτρια της Επανάστασης (λίγο πριν τον
αποκεφαλισμό της, υποκλίθηκε στο άγαλμα της Ελευθερίας, που
δέσποζε στην Πλατεία της Επανάστασης και είπε: Ω Ελευθερία! Πόσα
εγκλήματα γίνονται στο όνομά σου!), ο διανοούμενος και πρωτοπόρος
του σοσιαλιστικού κινήματος Γράκχος Μπαμπέφ και φυσικά στο τέλος
οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές της τρομοκρατίας, Νταντόν, Κουτόν, Σαιν-
Ζυστ, Ντεμουλέν, Εμπέρ και ο Ροβεσπιέρος.
Μετά την 22 Ιουνίου 1794 απλουστεύθηκε η διαδικασία παραπομπής
και καταδίκης των υπόπτων. Οι δίκες και οι εκτελέσεις γίνονταν
ταχύτατα, στο Παρίσι επικρατούσε η «ναυτία της λαιμητόμου» και ο
απόλυτος τρόμος και δεν άργησε να ξεσπάσει η αντίδραση. Η κεντρώα
[260]
αντιπολίτευση συνασπίστηκε με αρκετούς από τους συντρόφους του
Ροβεσπιέρου και στις 27 Ιουλίου 1794, κατάγγειλαν την τυραννία και
συνέλαβαν τον Ροβεσπιέρο. Την επομένη ημέρα ο ίδιος και 21
συνεργάτες του, μεταξύ των οποίων ο Σαιν Ζυστ, ο Κουτόν και ο
αδελφός του Αύγουστος, εκτελέστηκαν στην γκιλοτίνα, χωρίς καν να
υπάρξει δικαστική απόφαση. Την εκτέλεση παρακολούθησε με
ζητωκραυγές πλήθος λαού, ο ίδιος λαός που ζητωκραύγαζε και στις
εκτελέσεις των αντιπάλων του Ροβεσπιέρου.
Την εκτέλεση του Ροβεσπιέρου, ακολούθησε η καρατόμηση δεκάδων
ακόμα συνεργατών του, η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας διαλύθηκε, η
Λέσχη των Ιακωβίνων έκλεισε και η ομαλότητα αποκαταστάθηκε. Η
Συμβατική Συνέλευση, που τώρα ελεγχόταν από τους μετριοπαθείς,
ψήφισε νέο Σύνταγμα, τον Αύγουστο του 1795.
Βάσει αυτού η Νομοθετική εξουσία μοιραζόταν σε δυο σώματα, στη
Βουλή και στη Γερουσία και η Εκτελεστική ήταν το πενταμελές
Διευθυντήριο.

Ο Ναπολέων
Τον Οκτώβριο του 1795, ξέσπασε στο Παρίσι μια φιλομοναρχική
εξέγερση, την οποία κατέστειλε ένας νέος αξιωματικός, ο οποίος είχε
διακριθεί και στην απελευθέρωση της Τουλώνας από τους βασιλικούς,
ο Ναπολέων Βοναπάρτης. Στο μεταξύ. οι συνασπισμένοι εχθροί της
Γαλλίας (Αγγλία, Αυστρία, Ρωσία) άρχισαν να απειλούν πάλι τη χώρα.
Ο Ναπολέων εισέβαλε στην Ιταλία και νίκησε τα αυστριακά
στρατεύματα. Στη συνέχεια διέλυσε το παπικό κράτος και φυλάκισε τον
πάπα. Μετά από τις νίκες αυτές εκστράτευσε στην Αίγυπτο και τη Μέση
Ανατολή και το 1799, έγινε δεκτός στο Παρίσι, σαν ήρωας. Η
εκστρατεία της Αιγύπτου σημαδεύτηκε από ένα σημαντικό πολιτιστικό
γεγονός. Ανακαλύφθηκε η τρίγλωσση Στήλη της Ροζέτας, την οποία
κατόρθωσε να αποκρυπτογραφήσει ο Ζαν Φρανσουά Σαμπολιόν.
Ο Ναπολέων Βοναπάρτης απεκλήθη και έμεινε στην ιστορία ως
Μέγας. Θεωρείται μια από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές μεγαλοφυΐες

[261]
της ιστορίας και συγκρίνεται με τον Αλέξανδρο, τον Ιούλιο Καίσαρα και
τον Τζένγκις Χαν. Οι Γάλλοι τον λάτρεψαν, γιατί έκανε τη χώρα τους
κυρίαρχη της Ευρώπης και της έδωσε λάμψη και μεγαλείο. Το τίμημα
όμως που κατέβαλε η Γαλλία ήταν τεράστιο. Υπολογίζεται ότι πάνω
από ένα εκατομμύριο ήταν οι νέοι Γάλλοι, που άφησαν τα κόκαλά τους
στα πεδία των μαχών γι’ αυτό το μεγαλείο. Όμως, αν και ο Ναπολέων
δεν πίστεψε ποτέ στον θεσμό του κοινοβουλευτισμού και της λαϊκής
κυριαρχίας, οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης μεταφέρθηκαν σε όλη
την Ευρώπη, ρίζωσαν και απέκτησαν κλαδιά και παρακλάδια. Η
κοινοβουλευτική αστική δημοκρατία, είναι σήμερα το κυρίαρχο
πολίτευμα, όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και σε όλες σχεδόν τις
προηγμένες χώρες του κόσμου.
Απ’ όταν ξέσπασε η επανάσταση, η Γαλλία ήταν συνεχώς σε
πολεμικές συγκρούσεις με
ξένες δυνάμεις. Η πρώτη
αποστολή του
Ναπολέοντα ήταν η
ανακατάληψη της
Τουλώνας, από τους
ξεσηκωμένους
μοναρχικούς. Τον Οκτώβριο 1795, κατέστειλε μια λαϊκή εξέγερση στο
Παρίσι. Μετά από αυτά ανέλαβε τη διοίκηση του γαλλικού στρατού
στην Ιταλία. Με ταχύτατη προέλαση κατέλαβε το Μιλάνο και ίδρυσε την
Πέραν των Άλπεων Δημοκρατία. Κατέλυσε τη Δημοκρατία της Βενετίας
και απέκτησε τα Ιόνια νησιά, που ήταν ως τότε βενετική κτήση. Με τη
συνθήκη ειρήνης η Γαλλία απέκτησε από την Αυστρία τις Κάτω Χώρες.
Μετά το πραξικόπημα της 9ης Νοεμβρίου 1799 ο Ναπολέων επέβαλε
νέο Σύνταγμα με εκτελεστική εξουσία μια τριμελή Υπατεία και με Πρώτο
Ύπατο τον εαυτό του. Έτσι τελείωσε η Γαλλική Επανάσταση. Οι
Γάλλοι ανέτρεψαν τη μοναρχία, έστησαν μια δημοκρατία στηριγμένη
στον Τρόμο και με ανακούφιση είδαν να ανατέλλει μια νέα εποχή
μοναρχίας.

[262]
 Την ανάδειξη του Ναπολέοντα σε Πρώτο Ύπατο ακολούθησαν
αλλεπάλληλοι πόλεμοι και πολλές νίκες. Το 1802 ονομάζεται ισόβιος
Ύπατος και το 1804, μετά από δημοψήφισμα, ανακηρύχθηκε
αυτοκράτορας. Στις 2 Δεκεμβρίου, ο πάπας Πίος Ζ’ έστεψε τον
Ναπολέοντα και τη γυναίκα του Ιωσηφίνα, αυτοκρατορικό ζεύγος της
Γαλλίας.
Το 1805, ο γαλλικός στόλος υπέστη πραγματική καταστροφή από
τους Άγγλους στο Τραφάλγκαρ, κοντά στις ισπανικές ακτές. Ο
ναύαρχος Νέλσον σκοτώθηκε, αλλά η αγγλική υπεροχή στις θάλασσες
δεν αμφισβητήθηκε πια. Ο Ναπολέων παραιτήθηκε από την ιδέα της
απόβασης στην Αγγλία. Ακολούθησαν οι νίκες του Ναπολέοντα στο
Ουλμ, στο Αούστερλιτς και στην Ιένα όταν ο γαλλικός στρατός έφτασε
στο Βερολίνο.
Το 1812, η Γαλλία έλεγχε αμέσως ή εμμέσως σχεδόν όλη την
Ευρώπη. (Σε δορυφορικά κράτη είχε διορίσει ηγεμόνες τους αδελφούς
ή στρατηγούς του).
Η στρατιωτική μηχανή του, τα νέα όπλα και η άριστη εκπαίδευση, ήταν
η αποτελεσματικότερη της Ευρώπης. Από το 1800 ως το 1812
στρατολόγησε ένα εκατομμύριο άντρες. Από τις κατακτημένες χώρες
αντλούσε πλούτο, πολεμοφόδια και στρατιώτες. Όταν εισέβαλε στη
Ρωσία από τους 600.000 στρατιώτες του, μόλις το 1/3 ήταν Γάλλοι.
Η εκστρατεία στη Ρωσία ήταν καταστροφή. Οι Ρώσοι υπό τον
γηραιό στρατηγό Κουτούζοφ υποχωρούσαν τακτικά, αφήνοντας την
καμένη γη και τον ανελέητο ρωσικό χειμώνα να τσακίσει τους
εισβολείς. Παρόλο που ο Ναπολέων κατέλαβε την πυρπολημένη και
έρημη Μόσχα, η πείνα το κρύο και η επίθεση των Ρώσων,
αποδεκάτισαν το στρατό του. Μόνο 30.000 κατάφεραν να επιστρέψουν
πίσω. (Την ίδια τακτική θα ακολουθήσουν οι Σοβιετικοί απέναντι στους
Γερμανούς του Χίτλερ, μετά από περίπου 130 χρόνια).
Οι αντίπαλοί του αντιλήφθηκαν τώρα, ότι ο Ναπολέων δεν ήταν
ανίκητος. Τον Οκτώβριο του 1813, ο γαλλικός στρατός στη Λειψία,
υπέστη συντριπτική ήττα από τις ενωμένες δυνάμεις της Αγγλίας,
Αυστρίας, Ρωσίας, Σουηδίας, Πρωσίας και μικρότερων. Η σύγκρουση
[263]
αυτή ονομάστηκε η Μάχη των Εθνών και τα θύματα ξεπέρασαν τις
100.000. Ο Ναπολέων παραιτήθηκε στις 11 Απριλίου 1814 και
αποσύρθηκε στο νησί Έλβα, που του παραχωρήθηκε ως προσωπική
ηγεμονία. Τα Παρίσι καταλήφθηκε από τους συμμάχους και η μοναρχία
παλινορθώθηκε με βασιλιά τον Λουδοβίκο ΙΗ’.
Όμως ο Ναπολέων δεν είχε πει ακόμα την τελευταία του λέξη. Την
1η Μαρτίου 1805 δραπέτευσε, αποβιβάστηκε στις Κάνες και με
ελάχιστους άντρες, αλλά με πολλές υποσχέσεις για ειρήνη, δημοκρατία
και ασφάλεια, πήρε και πάλι την εξουσία. Τον υποδέχθηκαν με
ενθουσιασμό οι ίδιοι άνθρωποι που λίγο πριν είχαν δηλώσει πίστη και
αφοσίωση στον Βασιλιά. Οι σύμμαχοι δεν έκατσαν με σταυρωμένα
χέρια. Συγκέντρωσαν μια τεράστια στρατιά από 800.000 άνδρες, ενώ
ο Ναπολέων δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει πάνω από 125.000. Η
κρίσιμη μάχη δόθηκε στις 18 Ιουνίου 1815, στο Βατερλό του Βελγίου.
Ο Άγγλος στρατηγός Ουέλινγκτον και ο Πρώσος Μπλύχερ συνέτριψαν
τους Γάλλους και η περιπέτεια των εκατό ημερών του Ναπολέοντα
έληξε.
Ο βασιλιάς γύρισε και πάλι, η Γαλλία περιορίστηκε στα προ του
1790 σύνορά της και κατέβαλε στους συμμάχους υπέρογκες πολεμικές
αποζημιώσεις. Ο Ναπολέων εξορίστηκε στο νησί της Αγίας Ελένης
(ανοικτά των αφρικανικών ακτών), και στις 5 Μαΐου 1821, πέθανε ενώ
υπαγόρευε τα απομνημονεύματά του.
Ο Λουδοβίκος ΙΗ’ αποδέχθηκε τους περισσότερους θεσμούς της
Επανάστασης (την ναπολεόντεια νομοθεσία και της κατακτήσεις της
Συντακτικής, όπως ισονομία, πολιτικές ελευθερίες κλπ.) και βασίλευσε
ως συνταγματικός μονάρχης.

[264]
 40. Ο Σιμόν Μπολιβάρ και οι λατινομερικανικές
εξεγέρσεις

Ο Σιμόν Μπολιβάρ (Simón Bolívar) πρωτεργάτης της

ανεξαρτησίας του μεγαλύτερου τμήματος της υπό ισπανικό έλεγχο
Νότιας Αμερικής αποκαλείται El Libertador (ο Απελευθερωτής), αλλά
αποκαλείται επίσης ο Τζορτζ Ουάσιγκτον της Νότιας Αμερικής.
Γεννήθηκε το 1783 στο Καράκας της Βενεζουέλας από οικογένεια
γαιοκτημόνων ισπανικής καταγωγής. Η οικογένεια εκτός των άλλων
είχε στην κατοχή της και ορυχεία χρυσού, που φυσικά της άφηναν
σημαντικά εισοδήματα. Οι γονείς πέθαναν νωρίς και ο Σιμόν μεγάλωσε
υπό την επίβλεψη του παιδαγωγού του, που ήταν μαθητής του
Ρουσσώ. Σε νεαρή ηλικία ταξίδεψε στην Ευρώπη, που βρισκόταν τότε
στην κορύφωση των πολέμων του Ναπολέοντα. Εκεί γνώρισε τις ιδέες
του Διαφωτισμού και των Εγκυκλοπαιδιστών του Ρουσσώ, του
Βολτέρου, του Μοντεσκιέ, του Λοκ, που στερέωσαν την πίστη του στις
αξίες της ελευθερίας. Έγινε μέλος της Τεκτονικής Στοάς. Η στέψη του
Ναπολέοντα ως αυτοκράτορα της Γαλλίας, προκάλεσε την αποστροφή,
του νεαρού Σιμόν, που πίστεψε ότι ο Γάλλος ηγέτης είχε προδώσει τις
γαλλικές δημοκρατικές αρχές.
Επέστρεψε στο Καράκας το 1807 και για τρία χρόνια ασχολήθηκε
με τη διαχείριση της περιουσίας του. Το 1811, συνεργάστηκε με τον
επαναστάτη στρατηγό Μιράντα στην κήρυξη της Πρώτης Δημοκρατίας
της Βενεζουέλας. Οι Ισπανοί όμως ανέκτησαν το έλεγχο της
κατάστασης, συνέλαβαν τον Μιράντα, αλλά ο Μπολιβάρ κατέφυγε στην
Νέα Γρανάδα (Κολομβία), απ’ όπου συνέχισε τον αγώνα. Το 1813,
επικεφαλής ενός στρατιωτικού σώματος, κατέλαβε και πάλι το
Καράκας και ανέλαβε την εξουσία. Τότε πήρε το προσωνύμιο Ο
Ελευθερωτής. Αλλά κι αυτή τη φορά οι Ισπανοί ανακατέλαβαν την
πρωτεύουσα και ο Σιμόν διέφυγε στην Τζαμάικα και από κει στην
ανεξάρτητη δημοκρατία της Αϊτής.
Το 1819, ο Μπολιβάρ επικεφαλής ανταρτικού σώματος ενώθηκε με
τις δυνάμεις του Κολομβιανού επαναστάτη Σαντάντερ, επιτέθηκαν στα
ισπανικά στρατεύματα και μπήκαν στην Μπογκοτά, πρωτεύουσα της
Νέας Γρανάδας. Το 1819ο Μπολιβάρ εκλέχθηκε πρόεδρος της Μείζονος

[265]
Κολομβίας (περιλάμβανε τα σημερινά κράτη Κολομβία, Βενεζουέλα,
Εκουαδόρ και Παναμάς) και αργότερα και της Βενεζουέλας.
Αφού εδραιώθηκε η απελευθέρωση και των υπολοίπων εδαφών της
Βενεζουέλας και του Ισημερινού, ο Μπολιβάρ βάδισε προς τις Άνδεις
για να διώξει τους Ισπανούς και από το Περού. Τον Ιούλιο του 1822,
συναντήθηκε στο Γκουαγιαχίλ του Εκουαδόρ με τον άλλο
νοτιαμερικανό ήρωα, τον Αργεντινό στρατηγό-επαναστάτη Χοσέ ντε
Σαν Μαρτίν, ο οποίος είχε ήδη επιτύχει την απελευθέρωση της
Αργεντινής, της Χιλής και μεγάλου μέρους του Περού. Είχε επίσης
ανακηρυχθεί Προστάτης του Περού και είχε καταργήσει το θεσμό της
δουλείας. Κανείς δεν έμαθε τι συζήτησαν οι δυο επαναστάτες, αλλά
μετά τη συνάντηση ο Χοσέ Μαρτίν έφυγε για
την Αργεντινή, ενώ ο Μπολιβάρ με τη βοήθεια
του άλλου επαναστάτη και φίλου του από τη
Βενεζουέλα, Αντόνιο Σούκρε έδιωξε τους
Ισπανούς, μπήκε στη Κούσκο και ολοκλήρωσε
την απελευθέρωση της χώρας. Εκλέχθηκε και
πρόεδρος (δικτάτορας) του Περού.
Πίνακας του Νίκου Εγγονόπουλου
Το 1825, το βόρειο τμήμα του Περού
αποσχίστηκε και ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία
της Βολιβίας (από τον όνομα του Μπολιβάρ),
της οποίας εκλέχτηκε πρώτος πρόεδρος. Το
Σύνταγμα της Βολιβίας γράφτηκε από τον ίδιο
τον Μπολιβάρ Παρά τις προσπάθειες του
Μπολιβάρ, η εύθραυστη ομοσπονδία της
Μείζονος Κολομβίας, διασπάστηκε και δημιουργήθηκαν οι ανεξάρτητες
δημοκρατίες Κολομβία, Βενεζουέλα και Εκουαδόρ. Πέθανε από
φυματίωση στις 17 Δεκεμβρίου 1830. Τιμήθηκε από όλα τα
νοτιοαμερικανικά κράτη που του έχουν αφιερώσει πόλεις, οδούς και
αγάλματα. Αγάλματά του υπάρχουν επίσης στο Μεξικό, στις ΗΠΑ, στη
Νότια Αφρική, στη Βρετανία, στην Αίγυπτο και αλλού.

[266]
 41. Ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν

Ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (Ludwig van Beethoven) θεωρείται ο

μεγαλύτερος συνθέτης όλων των εποχών. Γεννήθηκε το 1770 στη
Βόννη από οικογένεια μουσικών και διδάχθηκε μουσική από τον
πατέρα του. Το 1787 ήρθε στη Βιέννη για να σπουδάσει ως μαθητής
του Μότσαρτ, όμως αμέσως γύρισε στη Γερμανία, γιατί αρρώστησε η
μητέρα του. Όταν ξαναγύρισε στη Βιέννη το 1792, ο Μότσαρτ είχε
πεθάνει και συνέχισε τις σπουδές του ως μαθητής του Χάιντν και
αργότερα του Σαλιέρι.
Το πιο τραγικό γεγονός της ζωής ήταν η
κώφωσή του. Ήδη από τα 26 του είχε
προβλήματα βαρηκοΐας, η οποία σταδιακά
χειροτέρευε και το 1818 ήταν τελείως
κουφός.

Ο Μπετόβεν

Αυτή η κατάσταση του προξένησε σοβαρά

προβλήματα επικοινωνίας αλλά και
ψυχολογικά (λέγεται ότι κάποια στιγμή
σκέφτηκε να αυτοκτονήσει).
Έπαψε τις δημόσιες εμφανίσεις του και
δημιούργησε την εντύπωση μισάνθρωπου. Ίσως αυτός είναι και ο
λόγος που δεν παντρεύτηκε ποτέ. Είναι τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι
ο άνθρωπος που έγραψε μερικά από τα αριστουργήματα της
παγκόσμιας μουσικής, δεν είχε την δυνατότητα να τα ακούει!. Κι όμως
στο διάστημα της απόλυτης κώφωσής του κατόρθωσε να συνθέσει
έργα, που θεωρούνται από τα κορυφαία του.
Στο έργο του περιλαμβάνονται 9 συμφωνίες, μια όπερα (Φιντέλιο),
32 σονάτες (η Απασιονάτα και η Σονάτα του Σεληνόφωτος θεωρούνται
από τα αριστουργήματά του) και 5 κονσέρτα για πιάνο, κουαρτέτα και
πολλά άλλα. Στην Ενάτη Συμφωνία του, που παρουσιάστηκε στο κοινό
[267]
το 1824, παρεισφρέει ένα χορωδιακό για τέσσερις τραγουδιστές, με
αριστοτεχνικά μελοποιημένο το ποίημα του Σίλλερ Ωδή στη Χαρά.
Η Τρίτη Συμφωνία του ήταν αφιερωμένη στο Ναπολέοντα, ο οποίος,
όπως πίστευε ο Μπετόβεν, θα υλοποιούσε τα δημοκρατικά ιδανικά του
γαλλικού λαού. Όταν ο Ναπολέων τον διέψευσε με τις πράξεις του, ο
συνθέτης διέγραψε το όνομά του και ονόμασε τη Συμφωνία του Eroica
(Ηρωική).
Η μουσική του μεγάλου αυτού συνθέτη δεν σταμάτησε να παίζεται
από όλες τις ορχήστρες του κόσμου. Έχει ξεπεράσει τα ευρωπαϊκά
όρια και ακούγεται από λαούς με διαφορετική μουσική κουλτούρα,
όπως οι Ιάπωνες και οι Κινέζοι.
Το 1915, κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οι
συμμαχικές δυνάμεις που πολεμούσαν τη Γερμανία και την Αυστρία
όρισαν ως ύμνο τους τον Ενάτη Συμφωνία. Η Κοινωνία των Εθνών
υιοθέτησε ως ύμνο της την Ωδή στη Χαρά. Από το 1972, ο ύμνος της
Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι και πάλι η Ενάτη. Το καθεστώς της Κίνας
θεωρεί επισήμως ότι η Ενάτη Συμφωνία εκφράζει την ‘νίκη μέσα από
την πάλη του λαού ενάντια στους καταπιεστές του’.
Πέθανε το 1827 στη Βιέννη και την κηδεία του παρακολούθησαν
χιλιάδες κάτοικοι της πόλης.

[268]
 42. Ο Δαρβίνος και η Καταγωγή (εξέλιξη) των Ειδών

Κανένα επιστημονικό έργο στον κόσμο δεν κατηγορήθηκε,

λοιδορήθηκε ή δεν προξένησε μεγαλύτερες αντιδράσεις από το βιβλίο
‘Η Καταγωγή των Ειδών’ του Βρετανού φυσιοδίφη, βιολόγου και
γεωλόγου Καρόλου Δαρβίνου (Charles Darwin, 1809-1892). Σήμερα
ο Δαρβίνος θεωρείται από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες στο χώρο των
φυσικών επιστημών και της επιστημονικής έρευνας γενικότερα. Υπήρξε
ο εισηγητής του μηχανισμού της φυσικής επιλογής και υποστηρικτής
της κοινή καταγωγής των ειδών, σύμφωνα με την οποία όλα τα είδη
μοιράζονται εξελικτικά έναν κοινό πρόγονο. Η θεωρίες του για τη φυσική
επιλογή και την εξέλιξη, αποτελούν σήμερα αναπόσπαστα μέρη της
επιστήμης της Βιολογίας.
Ο Δαρβίνος σε ηλικία 16 άρχισε να σπουδάζει ιατρική. Όμως η
ανατομία και η χειρουργική δεν τράβηξαν το ενδιαφέρον του και ο
πατέρας του τον έγραψε στη θεολογική σχολή του Κέιμπριτζ για να γίνει
κληρικός.
Ο νεαρός Κάρολος έδειξε πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον στην μελέτη
των σκαθαριών, των ψαριών και των πουλιών, παρά για τα θεολογικά
προβλήματα. Όταν ένας καθηγητής της βοτανολογίας του Κέιμπριτζ,
του πρότεινε να συμμετάσχει ως φυσιοδίφης σε μια επιστημονική
αποστολή, με το πλοίο Beagle (Iχνηλάτης), ο Δαρβίνος αποδέχθηκε με
χαρά.
Το ταξίδι κράτησε πέντε χρόνια, εξερευνώντας τις ακτές της Νότιας
Αμερικής, των νησιών Γκαλαπάγκος του Ειρηνικού Ωκεανού, της Νέας
Ζηλανδίας της Αυστραλίας και του Ινδικού Ωκεανού. Ο Δαρβίνος
μελετούσε σε κάθε σημείο που σταματούσαν, τους ζωντανούς
οργανισμούς, τα φυτά και τα ζώα, τους διαφορετικούς λαούς ιθαγενείς
και αποίκους, τα γεωλογικά φαινόμενα, τα παλαιοντολογικά ευρήματα
και τα απολιθώματα εξαφανισθέντων θηλαστικών και ερπετών.
Παρατηρώντας διάφορα είδη σπίνων (έμειναν γνωστοί ως σπίνοι του
Δαρβίνου) διαπίστωσε ότι τα ράμφη τους διέφεραν, ανάλογα με το
[269]
φυσικό περιβάλλον τους, πράγμα που αποδείκνυε την
προσαρμοστικότητα των ειδών ανάλογα με το είδος διατροφής τους.
Στη Χιλή βίωσε το φαινόμενο του σεισμού και από τις Άνδεις συνέλεξε
όστρακα. Στη Γη του Πυρός, ήρθε σε επαφή με τους πρωτόγονους
ιθαγενείς και - σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής - δυσκολεύτηκε
να τους κατατάξει στο ανθρώπινο είδος.
Για όλες αυτές τις παρατηρήσεις, κρατούσε λεπτομερείς
σημειώσεις. Στη διάρκεια του ταξιδιού του διάβασε το βιβλίο του
γεωλόγου Τσάρλς Λάιελ, η μελέτη του οποίου τον οδήγησε στην αρχική
σύλληψη της ιδέας της εξέλιξης των ειδών.
Επέστεψε στην Αγγλία το 1836 και άρχισε να εκδίδει τις
επιστημονικές θέσεις του σε μορφή
έκθεσης με τίτλο Ταξίδι ερευνών της
γεωλογίας και της φυσικής ιστορίας των
διαφόρων χωρών που επισκέφθηκε το
Μπήγκλ.

Σκίτσο του Δαρβίνου, που

γελοιοποιεί τη θεωρία της καταγωγής
του ανθρώπου από τον πίθηκο

Οι παρατηρήσεις του εντυπωσίασαν τον

επιστημονικό κόσμο και σε ηλικία 30 ετών, έγινε μέλος της Βασιλικής
Εταιρίας. Το 1859 εξέδωσε το βιβλίο On the Origin of Species (ο
πλήρης τίτλος του: ‘Η καταγωγή των ειδών, μέσω της φυσικής επιλογής
ή η επικράτηση των ισχυρότερων φυλών, στον αγώνα για την
επιβίωση’. Σε δυο χρόνια εκδόθηκε το δεύτερο βιβλίο του ‘Η Προέλευση
του Ανθρώπου και η επιλογή σε σχέση με το Φύλο’. Στα βιβλία αυτά ο
Δαρβίνος αναλύει τις αρχές της θεωρίας της φυσικής επιλογής και της
εξέλιξης των ειδών:
1. Λόγω του μεγάλου αριθμού των απογόνων κάθε έμβιου όντος,
προκαλείται αγώνας επιβίωσης, ανάμεσα στα είδη.

[270]
 2. Στον αγώνα αυτό επικρατούν τα είδη που είναι προσαρμοσμένα
να επιβιώσουν στο περιβάλλον που ζουν.
3. Ο άνθρωπος προέρχεται από την εξέλιξη κατώτερων ζώων
Τα βιβλία αυτά προκάλεσαν σάλο κυρίως από την πλευρά της
Εκκλησίας και των θρησκευόμενων επιστημόνων. Ακολούθησαν
χιλιάδες κριτικές, άρθρα, καρικατούρες, γελοιογραφίες, παρωδίες και
σάτιρες. Οι αντιδράσεις, κυρίως για τη θεωρία ότι άνθρωπος είναι
προϊόν εξέλιξης από άλλα ζώα, ακόμα και σήμερα είναι έντονες σε
κοινωνίες που οι θρησκευτικές προκαταλήψεις είναι βαθιά ριζωμένες,
όπως σε ορισμένες νότιες πολιτείες των ΗΠΑ (αποκαλούνται περιοχή
της Βίβλου), όπου προκλήθηκαν ακόμα και δικαστικές αποφάσεις για
την απαγόρευση των διδασκαλιών των θεωριών του Δαρβίνου στα
σχολεία και στα πανεπιστήμια.
Ο ίδιος ο συγγραφέας των θεωριών, απέφυγε τη σύγκρουση με την
Εκκλησία. Όταν ο Κάρολος Μαρξ τελείωσε τη συγγραφή του
«Κεφαλαίου» του, πρότεινε στον Δαρβίνο να του το αφιερώσει, όμως
αυτός αρνήθηκε, θεωρώντας αυτό το σύγγραμμα ως εχθρικό προς την
Εκκλησία.
Όταν όμως το 1851, πέθανε η δεκάχρονη κόρη του Άννυ, έχασε κάθε
πίστη στο Θεό. Ο ίδιος προτιμούσε να δηλώνει αγνωστικιστής και όχι
άθεος.
Ο Δαρβίνος έγραψε και αρκετά άλλα βιβλία Γεωλογίας και Φυσικής.

[271]
 43. Η πρώτη φωτογραφία

Ο Γάλλος Λουί Νταγκέρ (Louis Daguerre,1787-1851) είναι ο

άνθρωπος που πρώτος εφάρμοσε την πρακτική μέθοδο της
φωτογράφησης. Ήταν ζωγράφος και ασκούσε το επάγγελμα του
σκηνογράφου για θεατρικές παραστάσεις στην Όπερα. Το 1822
παρουσίασε στο Παρίσι, το «διόραμα», ένα είδος πανοραμικών
πινάκων που απεικόνιζαν διάφορες πόλεις, που εμφανίζονταν με
εντυπωσιακά φωτιστικά εφέ.
Το 1827, γνώρισε τον συμπατριώτη του Ζοζέφ Νιέπς (Joseph
Nicéphore Niépce), ο οποίος είχε ήδη εφεύρει μιας μορφής
φωτογραφική μέθοδο αποτύπωσης και είχε ήδη παρουσιάσει την
πρώτη φωτογραφία. Συνεταιρίστηκε μαζί του, αλλά το 1833 ο Νιέπς
πέθανε και ο Νταγκέρ
συνέχισε μόνος τους τις
έρευνες. Το 1837 κατόρθωσε
να ολοκληρώσει ένα σύστημα
πρακτικής φωτογράφησης,
που έμεινε γνωστό από το
όνομά του, ως δαγκεροτυπία
(daguerréotype).
Η πρώτη φωτογραφία
(1838) που λήφθηκε με τη
μέθοδο της δαγκεροτυπίας. Δείχνει ένα δρόμο του Παρισιού και
έχει τίτλο: Θέα προς το Boulevard du Temple
Αν και ο Νιέπς ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε, έστω και
υποτυπωδώς, την φωτογραφική αυτή μέθοδο, ο Νταγκέρ έμεινε ως ο
πρώτος άνθρωπος που κατάφερε να αποτυπώσει εικόνες και
πρόσωπο, χωρίς χρώματα και μολύβια.
Αν και ο Νταγκέρ δεν κατοχύρωσε την ευρεσιτεχνία, η γαλλική
κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας την προσφορά του, αγόρασε την
εφεύρεση αυτή και του χορήγησε ισόβιο επίδομα. Η ανακάλυψη αυτή
έκανε αίσθηση σε όλο τον κόσμο και η χρήση της δαγκεροτυπίας
γενικεύτηκε σε όλο τον κόσμο.

[272]
 44. O Καρλ Μαρξ

Το 1848, ήταν το έτος των αλυσιδωτών επαναστατικών αναβρασμών

της Ευρώπης. Όμως η χρονιά αυτή σημαδεύτηκε από ένα άλλο γεγονός
που έμελλε να αποδειχθεί η μήτρα που γέννησε τις επαναστάσεις του
επόμενου αιώνα. Ήταν η έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου
από τους Καρλ Μαρξ και Φρήντριχ Ένγκελς.
Ο Γερμανός οικονομολόγος και φιλόσοφος Καρλ Μαρξ (Karl Marx,
1818-83) καταγόταν από εβραϊκή οικογένεια φιλελεύθερων
αντιλήψεων. Επειδή η θρησκεία έπαιζε σημαντικό ρόλο στην κοινωνία
της Πρωσίας, ο πατέρας του (αν και κατάγονταν από οικογένεια
ραβίνων) ασπάστηκε τον Λουθηρανισμό, το ίδιο έκανε και ο γιος του.
Ο Καρλ σπούδασε νομικά και φιλοσοφία στη Βόννη και στο Βερολίνο.
Μετά τις σπουδές του εργάστηκε για κάποιο διάστημα ως
δημοσιογράφος σε μια εφημερίδα της Κολονίας. Όμως η λογοκρισία
της εποχής ήταν αυστηρή και ο Μαρξ προτίμησε να εγκαταλείψει την
Πρωσία και να καταφύγει στο Παρίσι. Εκεί ήρθε σε επαφή με τα
ρεύματα του γαλλικού σοσιαλισμού και των πρωτεργατών του
αναρχισμού. Γνώρισε τον Ρώσο Μπακούνιν, και τους Γάλλους Λουί
Μπλάνκ και Προυντόν. Εναντίον των απόψεων του τελευταίου έγραψε
το 1847 το βιβλίο του Η αθλιότητα της φιλοσοφίας.
Στο Παρίσι επίσης έκανε τη γνωριμία του συμπατριώτη του
φιλοσόφου Φρήντριχ Ένγκελς, με τον οποίο συνδέθηκε με στενή
φιλία, που διατηρήθηκε ως το τέλος της ζωής του. Ο Μαρξ διαπίστωσε
ότι με τον Ένγκελς είχαν καταλήξει (φιλοσοφικά) στο ίδιο συμπέρασμα
από διαφορετικούς δρόμους. Το 1845 συγγράφουν μαζί την Γερμανική
ιδεολογία, έργο που δημοσιεύτηκε μόλις το 1932, στο οποίο
διατυπώνεται η θεωρία που ονομάστηκε Ιστορικός υλισμός. Επίσης
γράφουν την Αγία Οικογένεια.
Οι δραστηριότητες των δυο φιλοσόφων ενόχλησαν τις γαλλικές
αρχές και τους απέλασαν. Αφού έμειναν για λίγο στις Βρυξέλλες και
στη Πρωσία, το 1847 πήραν μέρος στο συνέδριο της «Ένωσης των
Κομμουνιστών», γερμανικής επαναστατικής οργάνωσης που έδρευε
στο Λονδίνο. Οι Μαρξ και Ένγκελς ανέλαβαν να συντάξουν τον
θεωρητικό και πολιτικό πρόγραμμα της οργάνωσης. Έτσι γεννήθηκε το
Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Ως βάση για τη συγγραφή του
[273]
χρησιμοποιήθηκε το κείμενο του Ένγκελς Οι αρχές του Κομμουνισμού.
Αλλά το Μανιφέστο φέρει την σφραγίδα της μεγαλοφυΐας του Μαρξ.
Οι βασικές αρχές του Μανιφέστου ήταν:
- Κατάργηση της ιδιοκτησίας της γης. Όλες οι γαίες ανήκουν στο
κράτος
- Οι φόροι εισοδήματος θα αυξάνουν προοδευτικά και θα γίνονται
όλο και πιο υψηλοί.
- Κατάργηση του κληρονομικού δικαιώματος
- Κατάσχεση των περιουσιών των φυγάδων στο εξωτερικό
- Συγκέντρωση και μονοπώληση της τραπεζικής πίστης από την
κεντρική κρατική τράπεζα.
- Τα εργοστάσια και τα μέσα παραγωγής ανήκουν στο κράτος.
- Τα μέσα επικοινωνίας και μεταφορών ανήκουν στο κράτος
- Ίση αμοιβή για ίση εργασία
- Συνεργασία αγροτικής και
βιομηχανικής παραγωγής.
Σταδιακή κατάργηση της
διάκρισης μεταξύ πόλης και
χωριού, με την πιο δίκαιη
κατανομή του πληθυσμού της
χώρας
- Πλήρης δωρεάν εκπαίδευση
σε δημόσια σχολεία.
Κατάργηση της παιδικής
εργασίας. Σχέση της παιδείας
με τη βιομηχανική παραγωγή, και άλλα πολλά.
Όταν ξέσπασαν οι επαναστάσεις στη Γαλλία και Γερμανία το 1848,
ο Μαρξ βρέθηκε στην Κολονία, όπου εκδίδει, πάντα μαζί με τον
Ένγκελς, την Νέα Εφημερίδα του Ρήνου. Το τελευταίο της φύλλο της 19
Μαρτίου 1849, τυπώθηκε ολόκληρο με κόκκινο μελάνι και τίτλο
Χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Η επανάσταση κατεστάλη και ο
Μαρξ κατέφυγε και πάλι στο Λονδίνο.
Στο Λονδίνο έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του, σε άσχημη
οικονομική κατάσταση. Δεν είχε άλλους πόρους εκτός από κάποια
πενιχρά εισοδήματα από ανταποκρίσεις σε δυο εφημερίδες. Ευτυχώς
ο φίλος του ο Ένγκελς τον βοηθούσε οικονομικά. Στη Βρετανία
μελέτησε συστηματικά τις συνθήκες εργασίας στα εργοστάσια και

[274]
τους κλασσικούς συγγραφείς έργων πολιτικής οικονομίας. Εκεί
συνέγραψε τα δυο σημαντικά έργα του Κριτική της πολιτικής
οικονομίας, το 1859 και το περίφημο Κεφάλαιο (Das Kapital). Ο
πρώτος τόμος εκδόθηκε το 1867 και οι δυο άλλοι μετά το θάνατό του
Μαρξ, με τη φροντίδα του Ένγκελς.
Οι απόψεις των δυο αυτών φιλοσόφων ασκούσαν έντονη κριτική
στο καπιταλιστικό σύστημα, όχι με βάση ηθικά επιχειρήματα, αλλά
βασισμένες στον κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό.
Πρότειναν το ανώτερο σοσιαλιστικό σύστημα να αντικαταστήσει τον
καπιταλισμό, όπως ο τελευταίος αντικατέστησε ως ανώτερος την
φεουδαρχία. Όλα αυτά αποτέλεσαν τη θεωρητική βάση του
κομμουνιστικού συστήματος. Στον 20ό αιώνα εγκαθιδρύθηκαν
κομμουνιστικές κυβερνήσεις σε πολλές και μεγάλες (Ρωσία, Κίνα) και
μικρότερες χώρες και δεκάδες κινήματα και επαναστάσεις έγιναν στο
όνομα του σοσιαλισμού.
Ο Μαρξ πέθανε το 1883 και τάφηκε στο Λονδίνο στον ίδιο τάφο με
τη γυναίκα του Τζένη. Το μνημείο στο οποίο είναι θαμμένος αποτελεί
σημείο προσκυνήματος, αλλά είναι και πόλος επίσκεψης τουριστών.

[275]
 45. Ο Αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος - Ο Λίνκολν

Μετά την εκλογή στην προεδρία των ΗΠΑ στις εκλογές του 1860,
του δηλωμένου αντιπάλου του θεσμού της δουλείας Αβραάμ Λίνκολν
(Abraham Lincoln), η πολιτεία Νότια Καρολίνα αποχώρησε από την
Ένωση και στις 8 Φεβρουαρίου 1861, μαζί με άλλες έξι (Γεωργία,
Αλαμπάμα, Φλώριδα, Μισισιπή, Λουϊζιάνα και Τέξας) νότιες
πολιτείες που υποστήριζαν τη δουλεία, ίδρυσαν την Ομοσπονδία των
Πολιτειών της Αμερικής. Τον Απρίλιο άλλες τέσσερις πολιτείες
προσχώρησαν στην Ομοσπονδία, οι Βόρεια Καρολίνα, η Βιρτζίνια, ο
Αρκάνσας και το Τεννεσσή. Το δυτικό τμήμα της Βιρτζίνια παρέμεινε
στην Ένωση και ιδρύθηκε η πολιτεία της Δυτικής Βιρτζίνια.
Πρωτεύουσα της Ομοσπονδίας ορίστηκε το Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια.
Στις 14 Απριλίου 1861, οι
δυνάμεις της Ομοσπονδίας
(Νότιοι), βομβάρδισαν και
κατέλαβαν το οχυρό της
Ένωσης (Βόρειοι), Σάμτερ,
στο λιμάνι Τσάρλεστον της
Βιρτζίνια. Ήταν η πρώτη
πολεμική πράξη του
Αμερικανικού Εμφυλίου
Πολέμου, μεταξύ του
αγροτικού Νότου και του βιομηχανικού Βορρά, που θα διαρκέσει ως τις
9 Απριλίου 1865.
Η Ένωση είχε πληθυσμό 22 εκατομμύρια, μπορούσε να παρατάξει
πάνω από 2 εκατομμύρια άνδρες, είχε αναπτυγμένη βιομηχανία και
εμπόριο και ισχυρό ναυτικό. Η Ομοσπονδία είχε μόλις 10 εκατομμύρια
πληθυσμό (από τα οποία τα 3 ήταν δούλοι), παρέταξε πάνω από ένα
εκατομμύριο άνδρες, οι αξιωματικοί της ήταν ικανότεροι και καλύτερα
εκπαιδευμένοι, αλλά το ναυτικό της ήταν σχεδόν ανύπαρκτο.
Τα δυο πρώτα χρόνια του πολέμου η πορεία ήταν αμφίρροπη, παρά
τις μεγάλες απώλειες και από τα δυο μέρη. Η πολύνεκρη μάχη στο
Γκέττυσμπουργκ (Ιούλιος 1863) έγειρε την πλάστιγγα προς την πλευρά
της Ένωσης. Αμέσως μετά ο πόλεμος μεταφέρθηκε στα εδάφη της
Ομοσπονδίας. Τον Απρίλιο του 1865 ο στρατηγός Γκραντ των Βορείων

[276]
κατέλαβε την πρωτεύουσα Ρίτσμοντ και ο αρχιστράτηγος των Νοτίων
Λη υπέγραψε τη συνθηκολόγηση της Ομοσπονδίας.
Η νικήτρια Ένωση δεν προέβη σε κανενός είδους αντίποινα ή
εκδικητικές πράξεις. Αντίθετα προσπάθησε να αποκαταστήσει την
ενότητα της χώρας και να επουλώσει τις πληγές αυτού του
αδελφοκτόνου πολέμου, που σκότωσε πάνω από 820.000 κυρίως
νέους Αμερικανούς και συσσώρευσε ζημιές δισεκατομμυρίων
δολαρίων.
*****

Ο Αβραάμ Λίνκολν, ένας από τους πιο σημαντικούς πολιτικούς της

Αμερικής, είναι τυπικό παράδειγμα αυτοδημιούργητου Αμερικανού. Αν
και καταγόταν από φτωχή οικογένεια του Κεντάκι, κατάφερε να πάρει
πτυχίο νομικής και να διακριθεί στον πολιτικό στίβο υποστηρίζοντας
με σθένος, ότι ο θεσμός
της δουλείας δεν έχει
θέση σε μια ελεύθερη και
δημοκρατική χώρα. Στις
εκλογές του 1860 πέτυχε
να εκλεγεί πρόεδρος των
ΗΠΑ με το κόμμα των
Ρεπουμπλικανών.
Η εκλογή του όμως
προκάλεσε τη ρήξη με τις
πολιτείες του Νότου, στις οποίες η δουλεία ήταν νόμιμη. Πριν ακόμα
ορκιστεί ο νέος πρόεδρος, είχε ιδρυθεί η Ομοσπονδία και άρχισε
αμέσως ο εμφύλιος πόλεμος.
Το 1862, ενώ ο πόλεμος μαινόταν, ο Λίνκολν υπέγραψε την
κατάργηση της δουλείας στις πολιτείες της Ομοσπονδίας, με τη
διευκρίνιση ότι οι πρώην ιδιοκτήτες των δούλων θα αποζημιωθούν
Αυτό συνέβαλε, ώστε πολλοί νέγροι από το Νότο να ενταχθούν στο
στρατό της Ένωσης.
Η διαρκείας μόλις τριών λεπτών ομιλία του Λίνκολν στο
νεκροταφείο, που δημιουργήθηκε στο Γκέττυσμπουργ για τους
πεσόντες αυτής της πολύνεκρης μάχης, θεωρείται από τις
σημαντικότερες της αμερικανικής ιστορίας και παραλληλίζεται με τον
Επιτάφιο του Περικλή.

[277]
 Αν και ο πόλεμος συνεχιζόταν, οι εκλογές του 1884 έγιναν κανονικά.
Ο Λίνκολν τόνισε ότι μετά την – διαφαινόμενη - νίκη της Ένωσης θα
εφαρμόσει πολιτική εθνικής συμφιλίωσης. Κέρδισε τις εκλογές, αλλά
στις 14 Απριλίου 1965 (πέντε μόλις μέρες μετά τη λήξη του πολέμου),
πυροβολήθηκε θανάσιμα, ενώ παρακολουθούσε μια θεατρική
παράσταση, από ένα φανατικό υποστηριχτή των Νοτίων.
Ο Λίνκολν τιμήθηκε και από τη χώρα του, αλλά και από όλο τον
πολιτισμένο κόσμο, ως ένας από τους από τους μεγάλους πολιτικούς
και αναμορφωτές της ιστορίας. Αγάλματά του υπάρχουν στις
περισσότερες αμερικανικές πόλεις.
*****
Μετά τη λήξη του εμφυλίου ακολούθησαν τροποποιήσεις του
Συντάγματος, που καταργούσαν τη δουλεία και αναγνώριζαν την
ιδιότητα του πολίτη των ΗΠΑ με πλήρη δικαιώματα, σε όσους είχαν
γεννηθεί στις ΗΠΑ.
Αυτό εξαγρίωσε τους λευκούς του Νότου, που δέχθηκαν μεν την ήττα,
αλλά δεν μπορούσαν να ανεχθούν ότι οι (πρώην) δούλοι τους ήταν
ίσοι με αυτούς. Δημιουργήθηκε έτσι η περιβόητη Κου Κλουξ Κλαν,
από φανατικούς ρατσιστές λευκούς προτεστάντες, οι οποίοι δεν
στρέφονταν μόνο κατά των μαύρων, αλλά και κατά των καθολικών και
των Εβραίων. Εκατοντάδες άτυχοι μαύροι βασανίστηκαν, βιάστηκαν,
δολοφονήθηκαν και λιντσαρίστηκαν τις επόμενες δεκαετίες από τη
ρατσιστική αυτή οργάνωση.

[278]
 46. Η βασίλισσα Βικτωρία

Το 1837 ο βασιλιάς Ουΐλλιαμ Δ’ πέθανε και τον διαδέχθηκε στο

θρόνο η ανιψιά του Βικτωρία (1819-1901), μόλις 18 ετών, η οποία
έμελλε να βασιλεύσει επί 64 χρόνια και να συνδέσει το όνομά της με
μια ολόκληρη εποχή, τη Βικτωριανή εποχή. Μόνο ο Φραγκίσκος-Ιωσήφ
της Αυστρίας κατάφερε να την ξεπεράσει βασιλεύοντας επί 68 χρόνια.
Η περίοδος της βασιλείας της συνδέθηκε με το διπλασιασμό της
έκτασης της βρετανικής αποικιακής αυτοκρατορίας με την κορύφωση
της Βιομηχανικής επανάστασης και
με τη συνταγματική ρύθμιση του
πολιτεύματος της χώρας, που
εδραιώθηκε ως συνταγματική
μοναρχία.
Η Βικτωρία καταγόταν από τον
γερμανικό οίκο του Ανοβέρου και η
πρώτη της γλώσσα ήταν τα
γερμανικά. Από ηλικία τριών ετών
διδάχθηκε αγγλικά, αρχαία
ελληνικά, λατινικά και γαλλικά.
Τρία χρόνια μετά την άνοδό της στο
θρόνο παντρεύτηκε τον ξάδελφό της
πρίγκιπα Αλβέρτο (1819-61), ο
οποίος έπαιξε εμμέσως σημαντικό ρόλο στις βρετανικές πολιτικές
εξελίξεις, λόγω της σημαντικής επιρροής που ασκούσε στη σύζυγό
του.
Με τον Αλβέρτο η βασίλισσα απέκτησε εννέα παιδιά, τα οποία
αργότερα πραγματοποίησαν γάμους με διάφορους βασιλικούς
οίκους, πράγμα που προσέδωσε στη Βικτωρία τον τίτλο της Γιαγιάς
της Ευρώπης. Μεταξύ άλλων, ο Γερμανός Κάιζερ Γουλιέλμος Β’ ήταν
εγγονός της και ο βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος Α’ ανιψιός της.

[279]
 Το βασιλικό ζεύγος ασκούσε εξωτερική πολιτική έχοντας πυκνή
αλληλογραφία με τους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης, αλλά και
μέσω ενός προσωπικού δικτύου πληροφοριών που είχε οργανώσει ο
βασιλικός σύζυγος. Το γεγονός αυτό δημιουργούσε αντιδράσεις στην
κυβέρνηση και τη δυσαρέσκεια του Υπουργού Εξωτερικών
Πάλμερστον. Ο υπουργός υποστήριζε τα φιλελεύθερα κινήματα της
Ευρώπης και αυτό αποτελούσε ακόμα μεγαλύτερη δυσαρέσκεια στην
αυλή. Δυο γεγονότα έφεραν την τελική σύγκρουση: Το πρώτο ήταν το
κάψιμο του σπιτιού του Πατσίφικο, (ενός Πορτογάλου Εβραίου που
είχε βρετανική υπηκοότητα), από τον όχλο του Πειραιά το Πάσχα του
1850. Ο Πάλμερστον έστειλε τον βρετανικό στόλο να αποκλείσει το
λιμάνι του Πειραιά, απαιτώντας αποζημίωση. Η βασίλισσα θύμωσε
με αυτή την ενέργεια γιατί θεώρησε ότι δεν έπρεπε να ταπεινωθεί ο
ελληνικός βασιλικός οίκος. Το ποτήρι ξεχείλισε όταν ο Πάλμερστον
αναγνώρισε το πραξικόπημα του Ναπολέοντα Γ’ στη Γαλλία και πάλι
παρά την αντίθετη άποψη της βασίλισσας. Ο υπουργός
αποπέμφθηκε, η κυβέρνηση κατέρρευσε, αλλά οι θεσμοί στη Βρετανία
λειτουργούσαν.
Όταν ο Πάλμερστον εξελέγη πρωθυπουργός (1855 και 1859), η
βασίλισσα υποχρεώθηκε να συνεργαστεί μαζί του.
Το 1857 ξέσπασαν σοβαρές ταραχές στην Ινδία, όταν μαθεύτηκε
ότι τα φυσίγγια που έστελνε ο βρετανικός στρατός είχαν αλειφθεί με
αγελαδινό λίπος, πράγμα απαράδεκτο για τους Σιχ. Η εξέγερση
κατεστάλη με χιλιάδες εκτελέσεις και η κυριαρχία της χώρας, πέρασε
από την Εταιρία Ανατολικών Ινδιών, στο βρετανικό στέμμα. Η
Βικτωρία πρόσθεσε στους τίτλους της και αυτόν της Αυτοκράτειρας
των Ινδιών.
Το 1861, ο Αλβέρτος πέθανε και η βασίλισσα συγκλονίστηκε. Ως
το θάνατό της φορούσε μαύρα ρούχα και κατασκεύασε πολλά μνημεία
και κτίρια προς τιμή του. Η Βικτωρία απομονώθηκε και οι δημόσιες
εμφανίσεις της έγιναν σπάνιες.
Το 1864, όταν στον ελληνικό θρόνο ανήλθε ο ανιψιός της Γεώργιος
Α’, η Βικτωρία παραχώρησε στην Ελλάδα τα Επτάνησα.
[280]
 Το 1868, ο τότε πρωθυπουργός Γλάδστων, επέβαλε μια σειρά
μεταρρυθμίσεων (διεύρυνση εκλογικού σώματος, μυστικότητα της
ψήφου, περιορισμός της ισχύος της Βουλής των Λόρδων), τις οποίες,
έστω και απρόθυμα, αποδέχθηκε η βασίλισσα.
Το 1874, η Βρετανία απόκτησε την πλειοψηφία των μετοχών της
Εταιρίας της Διώρυγας του Σουέζ, εξασφαλίζοντας έτσι την γρήγορη
και ασφαλή πρόσβαση των πλοίων της στον Ινδικό Ωκεανό.
Το 1878, η Οθωμανική αυτοκρατορία, ως αναγνώριση της
υποστήριξης της Βρετανίας στο ρωσοτουρκικό πόλεμο, της
παραχώρησε την Κύπρο.
Ως τα τέλη του αιώνα η Βρετανία είχε κάμψει την αντίσταση των
Αφγανών φυλάρχων, νίκησε μετά από δυο πολέμους τους Ολλανδούς
Μπόερς στη Νότια Αφρική, επενέβη και κατέπνιξε εξεγέρσεις στην
Αίγυπτο και το Σουδάν. Στη βρετανική αυτοκρατορία της Βικτωρίας ‘ο
Ήλιος δεν δύει ποτέ’!.
Το 1897 εορτάστηκε με μεγαλοπρέπεια σε όλη την αυτοκρατορία το
‘αδαμάντινο ιωβηλαίο’ της βασίλισσας, μια ευκαιρία για να τονιστεί η
αίγλη και η ενότητα της Βρετανίας που ενσάρκωνε η Βικτωρία.
Στις 22 Ιανουαρίου 1901, με τον ερχομό του 20ού αιώνα, έφυγε η
Βικτωρία. Στη κηδεία της προσήλθαν όλοι οι εστεμμένοι της Ευρώπης.
Μαζί με τη βασίλισσα έφυγε και μια ολόκληρη εποχή που είχε
συνδεθεί μαζί της.

[281]
 47. Τόμας Έντισον

Ο εφευρέτης με τα 1097 διπλώματα ευρεσιτεχνίας μόνο στις

Ηνωμένες Πολιτείες και αρκετά ακόμα στη Γερμανία, Βρετανία και
Γαλλία, ο άνθρωπος που φώτισε κυριολεκτικά την υφήλιο, ήταν ο
Αμερικανός Τόμας Έντισον (Thomas Edison 1847-1931) που
θεωρείται ο πιο σπουδαίος εφευρέτης του κόσμου.
Ο Έντισον, παιδί φτωχής οικογένειας, δεν πήγε σχολείο γιατί έπασχε
από βαρηκοΐα και έμαθε τα πρώτα του γράμματα από την μητέρα του
που ήταν δασκάλα. Σε ηλικία μόλις δέκα ετών διάβασε ένα βιβλίο
φυσικής και οργάνωσε μέσα στο σπίτι του ένα μικρό εργαστήριο
χημείας για να ασχοληθεί με την έρευνα.
Στα δώδεκα, είχε φτιάξει ένα μεγαλύτερο εργαστήριο σ’ ένα
εγκαταλειμμένο βαγόνι,
όπου τύπωνε μια
εφημερίδα.

Ο Έντισον με τον
λαμπτήρα του

Παράλληλα πουλούσε
εφημερίδες στο δρόμο,
για να μπορέσει να
χρηματοδοτήσει τα πειράματά του. Το 1862, ένα γεγονός άλλαξε τη ζωή
του. Έσωσε ένα μικρό αγόρι από τις γραμμές του τρένου και βέβαιο
θάνατο. Ο πατέρας του παιδιού, για να του εκφράσει τη ευγνωμοσύνη
του, έμαθε στο νεαρό Τόμας να χειρίζεται τον τηλέγραφο. Ο Έντισον
γρήγορα έγινε άριστος τηλεγραφητής και προσελήφθη από την
τηλεγραφική εταιρία της Βοστόνης.
Το 1868 άρχισε να ασχολείται πειραματικά με τον ηλεκτρισμό και
παρουσίασε την πρώτη εφεύρεση, μια συσκευή ταχείας καταγραφής
των ψήφων στις ψηφοφορίες του Κογκρέσου. Τον επόμενο χρόνο μια
νέα εφεύρεση, με την οποία παρέχονταν τηλεγραφικά πληροφορίες για
την τιμή του χρυσού σε συνδρομητές, πουλήθηκε στο ποσό των 40.000
δολαρίων. Με τα χρήματα αυτά άνοιξε ένα εργοστάσιο κατασκευής
διαφόρων μηχανημάτων βελτίωσης του τηλεγράφου. Το εργοστάσιο

[282]
αυτό ήταν ταυτόχρονα και ένα επιστημονικό κέντρο ερευνών,
επανδρωμένο με τεχνικούς και επιστήμονες και σύντομα έγινε μια
κυψέλη παραγωγής εφευρέσεων.
Η πρώτη μεγάλη εφεύρεση του Έντισον ήταν μια συσκευή
καταγραφής ήχων, ο γνωστός φωνόγραφος, που παρουσιάστηκε το
1877 και τον έκανε διάσημο. Σε δυο χρόνια πήρε ακόμα ένα δίπλωμα
ευρεσιτεχνίας για τον ηλεκτρικό λαμπτήρα πυράκτωσης με νήμα από
άνθρακα. Το 1882 ίδρυσε τον πρώτο σταθμό ηλεκτρικής ενέργειας στην
Νέα Υόρκη, η οποία ήταν η πρώτη πόλη στο κόσμο που
ηλεκτροφωτίστηκε, εγκαινιάζοντας έτσι μια νέα εποχή για την
ανθρωπότητα.
Το 1889 ίδρυσε την Edison General , που αργότερα εξελίχθηκε σε μια
από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες του κόσμου, ως τις ημέρες μας. Η
απαρίθμηση και μόνο των εφευρέσεων του Έντισον θα γέμιζε πολλές
σελίδες.
Αναφέρουμε ενδεικτικά το φθοροσκόπιο, το μικρόφωνο, τη βελτιωμένη
κινηματογραφική μηχανή, τη βελτιωμένη γραφομηχανή, το κινητοσκόπιο
(πρόδρομο του κινηματογράφου), την αλκαλική μπαταρία, και τον
πολύγραφο.
Επίσης βρήκε μια μέθοδο διαχωρισμού μετάλλων, τεχνικές κατασκευής
τσιμέντου, χημικών προϊόντων και άλλων ειδών.
Ο Έντισον πέθανε το 1931 στο εργαστήριό του σε ηλικία 84 ετών,
ενώ εργαζόταν πάνω σε μια νέα μέθοδο οικονομικής εκμετάλλευσης του
καουτσούκ. Με το άγγελμα του θανάτου του, πολλές κοινότητες σε όλο
τον κόσμο αναβόσβησαν τα φώτα τους ή διέκοψαν για ένα λεπτό την
παροχή του ηλεκτρικού ρεύματος, ως φόρο τιμής στον άνθρωπο που
άλλαξε τις ζωές τους.

[283]
 48. Το Τηλέφωνο
Ο Γκράχαμ Μπελ (Alexander Graham Bell), ο εφευρέτης του
τηλεφώνου ήταν Σκώτος και παρόλο που εργάστηκε και παρουσίασε
την εφεύρεσή του στις ΗΠΑ, καταγράφεται στους μεγάλους Βρετανούς
επιστήμονες.
Γεννήθηκε το 1847 και σπούδασε στο Εδιμβούργο και από νωρίς
έδειξε ενδιαφέρον για την αναπαραγωγή φωνητικών ήχων,
επηρεασμένος από την επαγγελματική ενασχόληση του πατέρα του
στην ορθοφωνία και τη διδασκαλία και βελτίωση της παιδείας των
κωφαλάλων.
Το 1871 η οικογένεια Μπελ μετακόμισε στη Βοστόνη και στο εκεί
πανεπιστήμιο, ο Γκράχαμ
δημιούργησε κώδικα
ομιλίας για τους
κωφαλάλους με κινήσεις
των χεριών, των χειλιών
και της γλώσσας.

Ο Γκράχαμ Μπελ

Τον επόμενο χρόνο άνοιξε

σχολή εκπαίδευσης
δασκάλων για κωφαλάλους. Την ίδια εποχή εξέδωσε βιβλίο με τίτλο
‘Πρωτοπόρος στην ομιλία μέσω της όρασης.’
Από το 1875 πραγματοποιούσε έρευνες, που κατέληξαν στην
εφεύρεση του τηλεφώνου. Το 1876 το Γραφείο Ευρεσιτεχνιών των
ΗΠΑ, του χορήγησε δίπλωμα με το οποίο κατοχύρωνε την εφεύρεση
μιας συσκευής που μετέδιδε τον ήχο και τη φωνή τηλεγραφικώς. Την
ίδια μέρα, αλλά λίγες ώρες πιο αργά, ένας ονόματι Γκρέι, είχε υποβάλει

[284]
αίτηση χορήγησης διπλώματος ευρεσιτεχνίας για μια παρόμοια
εφεύρεση.
Παρά τις δικαστικές αγωγές, που αμφισβητούσαν την πρωτιά του
στην εφεύρεση, ο Μπελ προχώρησε στην ίδρυση εταιρίας με σκοπό
την εκμετάλλευση της εφεύρεσής του. Η εταιρία, που γρήγορα έγινε μια
από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές επιχειρήσεις στο κόσμο, είναι ο
σημερινός κολοσσός ΑΤ&Τ. Η εταιρία μπήκε στο χρηματιστήριο και ο
Μπελ έγινε πάμπλουτος. Με τα κέρδη του χρηματοδότησε την
αμερικανική εταιρία για τη διδασκαλία και την ομιλία των κωφαλάλων.
Το 1877 παντρεύτηκε μια κωφάλαλη πρώην μαθήτριά του, τη
Μέιμπελ. Δεν σταμάτησε να εργάζεται και να ερευνά και
πραγματοποίησε δυο ακόμα εφευρέσεις, που όμως γρήγορα
ξεπεράστηκαν και ξεχάστηκαν, το φωτόφωνο και το γραφόφωνο.
Επίσης πειραματίστηκε για τη δυνατότητα πτήσης του ανθρώπου και
το 1919 κατασκεύασε ένα θαλάσσιο σκάφος με πτερύγια
(υδροπτέρυγο), στο οποίο τοποθέτησε δυο πολύ ισχυρούς κινητήρες
και κατάφερε να αγγίξει μεγάλες ταχύτητες, που πλησίαζαν τα 100
χιλιόμετρα την ώρα.
Ο Μπελ συνέχισε να ερευνά και να εφευρίσκει ως τον θάνατό του.
Πέθανε το 1922 στον Καναδά. Στο γραφείο βρέθηκαν εκατοντάδες
σημειώσεις με σχέδια για νέες εφευρέσεις, που θα συνέβαλαν στην
βελτίωση της ζωής και της ομιλίας των κωφαλάλων, το κύριο θέμα που
τον απασχόλησε στη ζωή του.

[285]
 49. Ο Κινηματογράφος

Στον τομέα των εφευρέσεων η Γαλλία έχει να επιδείξει τον

κινηματογράφο, μια σπουδαία πραγματικά εφεύρεση, από τους
αδελφούς Ωγκύστ και Λουί Λυμιέρ. Ο πατέρας τους είχε εργοστάσιο
παραγωγής φωτογραφικών ειδών στη Λυόν και ο Λουί εργαζόταν εκεί
ως φυσικός, ενώ ο αδελφός του ήταν ο διευθυντής.
Όταν το 1894 ο Αμερικανός εφευρέτης Τόμας Έντισον, έκανε
επίδειξη της νέας εφεύρεσής του κινητοσκόπιο στο Παρίσι, ο Λουί
άρχισε να αναζητά τρόπο για την αποτύπωση και την προβολή της
κίνησης σε φιλμ.
Τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους, οι
Auguste and Louis Lumière πήραν
δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, για μια μηχανή
προβολής διάτρητου φιλμ. Ήταν μια
συσκευή που κατέγραφε, ανέπτυσσε και
πρόβαλε κινητές εικόνες. Τον Μάρτιο σε
ένα επιστημονικό συνέδριο πρόβαλαν
το πρώτο τους φιλμ Έξοδος από το
εργοστάσιο Λυμιέρ και στις 28
Δεκεμβρίου 1894, πραγματοποίησαν
την πρώτη δημόσια προβολή
κινηματογραφικής ταινίας, σε μια
αίθουσα του Γκράν Καφέ του Παρισιού.
Πρόβαλαν δέκα ταινίες, διαρκείας από 35’’ ως 50’’ η κάθε μια.
Οι κινούμενες εικόνες της νέας εφεύρεσης που ονομάστηκε
Κινηματογράφος ή σινεμά (cinématographe ή απλούστερα cinema)
ενθουσίασαν το κοινό. Οι αδελφοί Λυμιέρ πρόβαλαν την εφεύρεσή
τους στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη. Όμως οι ίδιοι πίστευαν ότι ‘ο
κινηματογράφος δεν έχει μέλλον’ και ότι ο κόσμος γρήγορα θα
βαριόταν να βλέπει εικόνες καθημερινής ζωής. Πούλησαν την
εφεύρεσή τους στον Ζόρζ Μελιέ και στράφηκαν στην επεξεργασία της
έγχρωμης φωτογραφίας, την οποία πράγματι έβγαλαν στην αγορά το
1907. Η εταιρία τους ήταν μια από τις μεγαλύτερες και πλουσιότερες
της Ευρώπης.

[286]
 50. Ο Μαρκόνι και η ασύρματη επικοινωνία
Ένας από τους πρωτοπόρους της επιστήμης και της τεχνολογίας, ο
Ιταλός φυσικός και εφευρέτης Γουλιέλμο Μαρκόνι (Guglielmo
Marconi) γεννήθηκε το 1874 στη Μπολόνια. Από νωρίς έδειξε
ενδιαφέρον για τον ηλεκτρισμό, τη φυσική και τα πειράματα. Σε ηλικία
20 ετών έμαθε για τα πειράματα του Γερμανού φυσικού Χάινριχ Χέρτς
για τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα. Συνέλαβε την ιδέα της χρήσης των
κυμάτων αυτών για την αποστολή σημάτων χωρίς τη χρήση καλωδίων,
όπως γινόταν με τον τηλέγραφο. Άρχισε αμέσως να πειραματίζεται για
την εφαρμογή αυτής της ιδέας. Αποτέλεσμα των πειραμάτων του ήταν
η κατασκευή ενός συστήματος
ασυρμάτου τηλεγράφου
Ο Μαρκόνι και ο ασύρματος

Το 1895, κατόρθωσε να
επικοινωνήσει με ένα δέκτη,
που βρισκόταν σε απόσταση
περίπου 2 χιλιομέτρων.
Όταν τα πειράματά του δεν βρήκαν ανταπόκριση από το Υπουργείο
Επικοινωνιών, ο Μαρκόνι απογοητευμένος εγκαταστάθηκε στην
Αγγλία, όπου έλαβε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας και το 1898 έστειλε μήνυμα
στην άλλη ακτή της Μάγχης. Το επόμενο καλοκαίρι πέτυχε την
αποστολή μηνυμάτων σε απόσταση πάνω από εκατό χιλιόμετρα, όταν
απέστειλε μηνύματα σε πολεμικά πλοία, που πραγματοποιούσαν
γυμνάσια σε ανοιχτή θάλασσα.
Συνέχισε να βελτιώνει τη συσκευή του και το 1901 έστειλε το πρώτο
ασύρματο μήνυμα, που διέσχισε τον Ατλαντικό Ωκεανό - από τη
Βρετανία στην Αμερική. Ίδρυσε στο Λονδίνο την εταιρία ‘Ασύρματος
Τηλεγραφική Εταιρία Μαρκόνι’, αργότερα στις ΗΠΑ την ‘Αμερικανική
Εταιρία Μαρκόνι’ και τη ‘Διεθνή Εταιρία Μαρκόνι’ και εγκαθιστούσε
σταθμούς για την επικοινωνία με πλοία.

[287]
 Η αποτελεσματικότητα της εφεύρεσης του Μαρκόνι αποδείχθηκε το
1909, όταν το πλοίο Δημοκρατία βυθίστηκε. Χάρη στη χρήση του
ασύρματου, οι σωστικές δυνάμεις έφτασαν έγκαιρα και έσωσαν το
μεγαλύτερο μέρος του πληρώματος. Το 1912 η εφεύρεση του Μαρκόνι
αποδείχθηκε σωτήρια για εκατοντάδες επιβάτες του ναυαγίου του
‘Τιτανικός’, όταν οι ασυρματιστές του πλοίου έστειλαν τηλεγράφημα με
SOS στα παραπλέοντα σκάφη. Το τηλεγράφημα ελήφθη από το
‘Καρπάθια’ που άλλαξε ρότα και έφτασε στο ήδη βυθισμένο πλοίο, για
να περισυλλέξει τους επιζήσαντες ναυαγούς.
Το 1909 ο εφευρέτης τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Φυσικής. Το
μοιράστηκε με τον Γερμανό φυσικό και εφευρέτη Καρλ Φέρντιναντ
Μπράουν (Karl Ferdinand Braun), ο οποίος είχε συμβάλει στην
ανάπτυξη της τεχνολογίας του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης.
Κατά τα επόμενα χρόνια, ο Μαρκόνι πειραματίστηκε πάνω στα
βραχέα και υπερβραχέα κύματα, στα οποία βασίζεται η ραδιοφωνία.
Το 1924 η εταιρεία του εγκαινίασε τον πρώτο ραδιοσταθμό του κόσμου.
Άρχισε από την Κορνουάλη της Βρετανία δοκιμαστικές εκπομπές σε
βραχέα κύματα, τα οποία έφτασαν ως την Καραϊβική. Το 1924 πέτυχε
τη ραδιοεπικοινωνία της Βρετανίας με την Αυστραλία μέσω των
βραχέων κυμάτων.
Όταν το 1937 ο Μαρκόνι πέθανε, όλοι οι ραδιοφωνικοί σταθμοί του
κόσμου σίγησαν για δυο λεπτά, για να τιμήσουν τη μνήμη του. Δεν έχει
ξαναγίνει ποτέ κάτι παρόμοιο.

[288]
 51. Το αυτοκίνητο

Στα τέλη του 19ου αιώνα η ταχεία εκβιομηχάνιση της (ενιαίας πλέον)
Γερμανίας είχε ως συνέπεια την ανάδειξη πολλών και σπουδαίων
επιστημόνων και ερευνητών-εφευρετών. Ένας από αυτούς, ήταν ο
Νικόλαος Όττο (Nikolaus August Otto), ο οποίος κατασκεύασε τον
δίχρονο και στη συνέχεια τετράχρονο, κινητήρα εσωτερικής καύσης.
Στην εφεύρεσή του αυτή βασίστηκε η κατασκευή εκατοντάδων
εκατομμυρίων μηχανών για αυτοκίνητα, αεροπλάνα και άλλες χρήσεις.
Το 1864, ο Όττο ίδρυσε με ένα συνεταίρο την εταιρία Ν.Α. Otto & Co.
Η εταιρία υπάρχει ακόμα και σήμερα με την επωνυμία Deutz AG που
είναι η παλαιότερη κατασκευάστρια κινητήρων εσωτερικής καύσης
στον κόσμο με 140 χρόνια εμπειρίας.
Το 1864 η η εταιρία κατασκεύασε τη δίχρονη μηχανή που εκινείτο με
αέριο και το 1867 στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού, πήρε το χρυσό
βραβείο. Άρχισαν αμέσως μεγάλες πωλήσεις, οι οποίες απογείωσαν τα
κέρδη της εταιρίας.
Το 1872 προσελήφθη στην εταιρία ο μηχανικός Γκότλιμπ Νταίμλερ
(Gottlieb Daimler). Αυτός και ο Όττο προσπαθούσαν να αναπτύξουν
την τετράχρονη μηχανή εσωτερικής καύσης. Το Μάιο του 1876, ο Όττο
παρουσίασε το πρώτο τετράχρονο μοντέλο, το οποίο στην επόμενη
δεκαετία πέτυχε πωλήσεις 30.000 κομματιών.
Το 1879 ένας άλλος Γερμανός μηχανικός και εφευρέτης o Καρλ
Μπένζ (Karl Friedrich Benz), παρουσίασε το πρώτο αυτοκίνητο, που
εκινείτο με μηχανή εσωτερικής καύσης και χρησιμοποιούσε υγρό
καύσιμο (motorwagen).
Το 1882, ο Νταίμλερ αποχώρησε από την εταιρία και δημιούργησε
τη δική του με τίτλο Daimler Motoren Gesellschaft ή DMG. Τον επόμενο
χρόνο ανάπτυξε ένα ανώτερο (από αυτό του Όττο) σύστημα ανάφλεξης,
χρησιμοποιώντας ελαφρότερα υλικά και με λειτουργία μηχανής στις
800 περίπου στροφές το λεπτό (του Όττο απέδιδαν 180-200 στροφές).
Το 1885 προσάρμοσε αυτή τη μηχανή σε ένα ποδήλατο και
δημιούργησε το πρώτο μοτοποδήλατο.
Την ίδια χρονιά ο Μπένζ, πρόλαβε τον Νταίμλερ και κατασκεύασε
το πρώτο (τρίκυκλο) αυτοκίνητο, χρησιμοποιώντας μια μηχανή

[289]
παρόμοια με αυτήν του Όττο, αλλά με 400 στροφές το λεπτό. Το 1886
ο Μπενζ άρχισε την μαζική παραγωγή και την πώληση αυτοκινήτων.
Λίγο αργότερα και ο Νταίμλερ άρχισε την παραγωγή και πώληση
αυτοκινήτων έχοντας κι αυτός την ίδια εμπορική επιτυχία.
Την ίδια εποχή στις Ηνωμένες Πολιτείες, η βιομηχανία του Χένρυ
Φόρντ,άρχισε την μαζική παραγωγή φθηνών αυτοκινήτων, κάνοντας
αυτό το μέσο μεταφοράς δημοφιλές και προσιτό στους εργαζόμενους.
Το 1926, οι εταιρίες του Νταίμλερ (πέθανε το 1909) και του Μπέντζ
συγχωνεύτηκαν και δημιούργησαν μια νέα εταιρία, που εξελίχθηκε στον
βιομηχανικό κολοσσό Daimler-Benz και παράγει μεταξύ άλλων και τα
αυτοκίνητα Μερσεντές.
Οι Όττο, Νταίμλερ, Μπέντζ και ο Αμερικανός Φορντ είναι οι
πρωτοπόροι δημιουργοί, ενός προϊόντος, που πουλιέται συνεχώς
πάνω από ένα αιώνα σε εκατομμύρια κομμάτια ετησίως και κανείς δεν
μπορεί να προβλέψει, τι θα μπορέσει να το αντικαταστήσει.
Ακόμα ένας Γερμανός εφευρέτης
μηχανής εσωτερικής καύσης είναι
ο Ρούντολφ Ντίζελ (Rudolf Diesel).
Το πρώτο τρίκυκλο αυτοκίνητο
του Μπένζ το 1885

Το 1892, ο Ντίζελ πήρε δίπλωμα

ευρεσιτεχνίας για ένα θερμικό
κινητήρα υψηλής απόδοσης που είχε επινοήσει. Το 1896 παρουσίασε
το βελτιωμένο μοντέλο της μηχανής που φέρει το όνομά του
(ντιζελομηχανή), η οποία ξεχωρίζει από τους άλλους κινητήρες, για τον
πολύ μεγαλύτερο βαθμό απόδοσής της. Το πλεονέκτημά της είναι ότι
λειτουργεί με καύσιμο το βαρύ πετρέλαιο κι έτσι είναι φθηνότερη και
ασφαλέστερη από τις άλλες, που χρησιμοποιούν παράγωγα του
πετρελαίου. Η μηχανή ντίζελ είναι κατάλληλη για μεγάλα μεταφορικά
μέσα (πλοία, φορτηγά, τρένα) και για τη λειτουργία βιομηχανικών
μονάδων.
Ο Χένρυ Φόρντ (1863-1947) είναι ο ιδρυτής της βιομηχανίας
αυτοκινήτων Φορντ και ο εμπνευστής της μεθόδου μαζικής παραγωγής
σε συναρμολόγηση εν σειρά (assembly line). Ο Φορντ δεν είχε
μόρφωση. Μόλις τελείωσε το δημοτικό σχολείο, εργάστηκε ως
εμπειρικός τεχνικός σε διάφορες βιομηχανίες του Ντητρόιτ. Το 1887
[290]
προσελήφθη στην εταιρία Έντισον ως αρχιμηχανικός. Ήταν η εποχή
που οι Γερμανοί Καρλ Μπέντς και Γκότλιμπ Νταίμλερ άρχισαν να
διοχετεύουν τα πρώτα τους αυτοκίνητα στην αγορά.
Ο Φορντ άρχισε να σκέφτεται σοβαρά την κατασκευή ενός
εμπορεύσιμου τύπου αυτοκινήτου. Ίδρυσε το 1899, την Εταιρία
Αυτοκινήτων του Ντητρόιτ και το 1903 την Φορντ Μότορς και άρχισε να
παράγει αυτοκίνητα. Η μεγάλη του επιτυχία, που έκανε την εταιρία του
μια κολοσσιαία οικονομική αυτοκρατορία, ήταν η παραγωγή του
περίφημου Μοντέλου Τ, ενός αυτοκινήτου τεχνολογικά άρτιου και
ταυτόχρονα χαμηλού κόστους.
Ο Φορντ το πέτυχε αυτό εφαρμόζοντας πρωτοποριακές μεθόδους
παραγωγής, πού πέτυχαν την αύξηση της εργατικής παραγωγικότητας
και αποτελεσματικότητας. Τα αποτελέσματα ήταν πράγματι εκπληκτικά.
Το 1908 το Μοντέλο Τ, κόστιζε 825 δολάρια, το 1926 η τιμή του είχε
πέσει στα 290 δολάρια.
Το 1921 οι πωλήσεις
του ξεπέρασαν το
1.000.000 οχήματα. Το
αυτοκίνητο, από είδος
πολυτελείας, έγινε
προσιτό στους εργάτες
και τους αγρότες.
Η επιτυχία του
εγχειρήματος του Φορντ
έγινε φανερή, όταν το 1914 αποφάσισε ότι το χαμηλότερο ημερομίσθιο
των εργατών των εργοστασίων του θα ήταν 5 δολάρια, ποσό διπλάσιο
από τα συνήθη μεροκάματα της εποχής! Κι όμως ο Φορντ έγινε ένας
από τους πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου.

[291]
 52. Η Μαρί Κιουρί και το ράδιο

Τον χώρο της γαλλικής επιστήμης κοσμεί μια μεγάλη κυρία, η

πολωνικής καταγωγής Μαρί Κιουρί (Marie Sklodowska Curie) και η
οικογένειά της.
Η Μαρί Κιουρί υπήρξε η πιο διάσημη σύγχρονη γυναίκα
επιστήμονας, μελέτησε το φαινόμενο της ραδιενέργειας και ανακάλυψε,
σε συνεργασία με τον άνδρα της, τα στοιχεία Ράδιο και Πολώνιο.
Τιμήθηκε δυο φορές με βραβείο Νόμπελ, το 1903 για τη Φυσική και το
1911 για τη Χημεία.
Γεννήθηκε το 1867 στην Πολωνία (ρωσική επαρχία τότε) με το όνομα
Μάρια Σκλοντόβσκα και από νωρίς έδειξε ενδιαφέρον για τις θετικές
επιστήμες. Όμως στην Ρωσία τότε δεν επιτρεπόταν στα κορίτσια να
φοιτούν στο πανεπιστήμιο.
Έτσι βρέθηκε στο Παρίσι, όπου με μεγάλες οικονομικές δυσκολίες
κατάφερε να αποφοιτήσει από το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης με
πτυχία στα μαθηματικά, στη φυσική και στη χημεία.
Το 1894 γνωρίστηκε με τον Πιέρ Κιουρί (Pierre Curie ), πτυχιούχο
κι αυτόν της Φυσικής και παντρεύτηκαν σύντομα. Απόκτησαν δυο
κόρες, τη, Εύα Κιουρί που έγινε συγγραφέας και έγραψε την βιογραφία
της μητέρας της με τίτλο ‘Μαντάμ Κιουρί’, και την Ειρήνη Ζολιό-Κιουρί,
που σπούδασε κι αυτή φυσικός, παντρεύτηκε τον Φρεντερίκ Ζολιό και
βραβεύτηκε κι αυτή, από κοινού με το σύζυγό της, με Νόμπελ Χημείας
το 1935. Πραγματικά μια σπουδαία οικογένεια!.
Με τον άντρα της άρχισαν να εργάζονται στο ζήτημα της ύπαρξης
ακτινοβολίας σε ορυκτά του ουρανίου. Η Μαρία ονόμασε αυτή την
ακτινοβολία ραδιενέργεια και τα σώματα που την εκπέμπουν,
ραδιενεργά. Η ύπαρξη της ραδιενέργειας είχε διαπιστωθεί λίγο χρόνο
πριν, από ένα άλλο Γάλλο φυσικό τον Ανρί Μπεκερέλ (Henri
Bequerel), με τον οποίο μοιράστηκε η Μαρί και ο σύζυγός της Πιέρ, το
Νόμπελ του 1903.

[292]
 Στις έρευνές του το ζεύγος Κιουρί ανακάλυψε ότι και το στοιχείο
φθόριο ήταν ραδιενεργό επίσης. Από εκεί κατέληξαν στο συμπέρασμα
ότι ο μόνος παράγοντας ακτινοβολίας ραδιενέργειας, ήταν η ποσότητα
του ουρανίου που περιείχε κάθε ορυκτό και όχι το είδος του ορυκτού.
Συνεπώς η ραδιενέργεια είναι ατομική ιδιότητα του ουρανίου.
Συνεχίζοντας τις έρευνες η Μαρία ανακάλυψε δυο νέα στοιχεία που τα
ονόμασε ράδιο και πολώνιο (προς τιμή της πατρίδας της).
Όταν το 1906, ο Πιέρ Κιουρί σκοτώθηκε σε οδικό ατύχημα, η Μαρί
πήρε τη θέση του στην έδρα της Σορβόννης και ήταν η πρώτη γυναίκα
καθηγήτρια αυτού του Πανεπιστημίου. Η Μαρί συνέχισε τις έρευνες
μόνη τώρα πια. Μπόρεσε να
υπολογίσει τη μονάδα μέτρησης της
ραδιενέργειας, η οποία προς τιμή
της, ονομάστηκε κιουρί.

Η Μαρί και ο Πιέρ Κιουρί

στο εργαστήριό τους

Στον πόλεμο η Κιουρί οργάνωσε

την ακτινολογική εξέταση των
τραυματιών και αφιέρωσε τον χρόνο
της στην εκπαίδευση ραδιολόγων.
Έκανε δυο ταξίδια στην Αμερική και
ο πρόεδρος των ΗΠΑ της δώρισε ένα γραμμάριο ραδίου, αξίας τότε
100.000 δολαρίων. Πέθανε από λευχαιμία (πιθανότατα από την
ραδιενέργεια του ουρανίου που δεν σταμάτησε να επεξεργάζεται) το
1934.

[293]
 53. Το αεροπλάνο και οι αδελφοί Ράιτ

Μια από τις εφευρέσεις που συνέβαλλαν στις τεράστιες αλλαγές

που διαμόρφωσαν τον κόσμο του 20ού αιώνα, ήταν αυτή του
αεροπλάνου από τους αδελφούς Ράιτ. Το παράδοξο γεγονός με τους
Αμερικανούς αδελφούς Ουίλμπερ (Wilbur, 1867-1912) και Όρβιλ
(Orville Wright, 1871-1948) Ράιτ είναι ότι δεν σπούδασαν, δεν
τελείωσαν καν το γυμνάσιο. Όμως από νωρίς έδειξαν ότι είχαν κλίση
στη μηχανική και την αεροπλοΐα. Ασχολήθηκαν με την κατασκευή
τυπογραφικών μηχανών, εξέδωσαν μάλιστα και μια τοπική εφημερίδα
στο Ντέιτον του Οχάιο. Το 1892, άνοιξαν μια επιχείρηση κατασκευής
και επιδιόρθωσης ποδηλάτων.
Παράλληλα μελετούσαν όλα τα σχετικά με την αεροναυπηγική
συγγράμματα με κύριο στόχο της εξεύρεση τρόπου εξασφάλισης της
πτήσης.
Η πρώτη πτήση!
Το 1899 ξεκίνησαν
να πειραματίζονται
με χαρταετούς και
ανεμόπτερα χωρίς
κινητήρα, με στόχο
να πετύχουν τον έλεγχο της κίνησής τους. Συνέχισαν κατασκευάζοντας
όλο και πιο εξελιγμένους τύπους ανεμοπλάνων, το 1901 και το 1902.
Το 1903 είχαν επιτέλους κατασκευάσει το πρώτο διπλάνο ανεμόπτερο
με κινητήρα και ελεγχόμενη πτήση, που ονομάστηκε Flyer 1.
Η πρώτη ιστορική πτήση πραγματοποιήθηκε στη Βόρεια Καρολίνα
το πρωί της 17ης Δεκεμβρίου 1903 και διήρκεσε μόλις 12 δευτερόλεπτα
για να καλύψει μια απόσταση 40 μέτρων. Λίγες ώρες αργότερα η
δεύτερη πτήση κράτησε 59’’ και κάλυψε απόσταση 280 μέτρων.
Με το επόμενο μοντέλο τους, το Flyer 2, πραγματοποίησαν το 1904
πάνω από 100 μικρές πτήσεις. Τον Οκτώβριο 1905, οι αδελφοί Ράιτ,
με βελτιωμένο αεροπλάνο το Flyer 3, πραγματοποίησαν μια κανονική
πτήση που κάλυψε 25 μίλια σε 38 λεπτά. Όμως παρά τις τόσες
πτήσεις, η κοινή γνώμη δυσπιστούσε στο γεγονός ότι ο άνθρωπος
μπορούσε να πετάξει. Η εφημερίδα Χέραλντ Τρίμπιουν δημοσίευσε ένα
άρθρο με τίτλο Ιπτάμενοι ή ψεύτες;
[294]
 Ο Ουίλμπερ μετέφερε τα αεροσκάφη στο Παρίσι και το 1908
οργάνωσε μια επίδειξη πραγματοποιώντας μια πτήση απόστασης 124
χιλιομέτρων σε 2 ώρες και 20 λεπτά. Εκεί ίδρυσε εταιρία και δέχθηκε
τις πρώτες παραγγελίες. Το 1909, οι δυο αδελφοί ίδρυσαν την πρώτη
βιομηχανία αεροπλάνων στη Νέα Υόρκη και πήραν παραγγελίες από
την κυβέρνηση για το στρατό.
Ο Ουίλμπερ πέθανε το 1912. Ο Όρβιλ πούλησε το 1915 τις μετοχές
της εταιρίας και έζησε ως το 1948. Η εφεύρεσή τους όμως είναι μια από
τις σημαντικότερες τις ιστορίας και συνέβαλε στην ταχύτατη ανάπτυξη
των συγκοινωνιών. Με το σύγχρονο αυτό μέσο μεταφοράς, το
αεροπλάνο, που συνεχώς βελτιωνόταν και έσπαγε τα ρεκόρ ταχύτητας,
ασφάλειας και απόστασης η Γη μας έγινε πολύ μικρότερη!
*****
Ο Γερμανός μηχανολόγος Φερδινάνδος Ζέπελιν (Ferdinand von
Zeppelin, 1838-1917), βρέθηκε στις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του
Εμφυλίου Πολέμου και εντυπωσιάστηκε από τα κατασκοπευτικά
αερόστατα, που χρησιμοποιούσαν οι εμπόλεμοι. Από το 1880 ο
Ζέπελιν καταπιάστηκε με την κατασκευή ενός αερόπλοιου, το οποίο θα
μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για μεταφορές επιβατών. Πράγματι
άρχισε να παράγει οχήματα σε σχήμα πούρου, με το όνομα Ζέπελιν και
να κάνει τις πρώτες πτήσεις. Το 1908 ο γερμανικός στρατός αγόρασε
δοκιμαστικά ένα Ζέπελιν και το 1909 άρχισαν και επιβατικές πτήσεις.
Ως το 1914 σε 1.500 πτήσεις μεταφέρθηκαν 35.000 επιβάτες.
Ο Ζέπελιν πέθανε το 1917 και δεν πρόλαβε να δει τις περαιτέρω
εξελίξεις του αεροπλοίου του. Το 1929 ένα Ζέπελιν LΖ 127, ήταν το
πρώτο ανθρώπινο κατασκεύασμα που έκανε το γύρο του κόσμου σε 21
ημέρες, 5 ώρες και 31’. Όμως, το κύκνειο άσμα των Ζέπελιν, ήταν η
πυρκαγιά που ξέσπασε στο Ζέπελιν Χίντεμπουργκ λίγο πριν την
προσγείωσή του στη Νέα Υόρκη το 1939 και σκότωσε τους 35 από τους
96 επιβάτες και πλήρωμα.

[295]
 54. Ο Μεγάλος Πόλεμος - Από το Σεράγεβο στις
Βερσαλλίες
Μετά το Συνέδριο της Βιέννης του 1815 (επακόλουθο της ήττας του
Ναπολέοντα) και τις εδαφικές διευθετήσεις που συμφωνήθηκαν σ’
αυτό, η Ευρώπη πέρασε ένα αιώνα ειρήνης. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις
(Κριμαϊκός Πόλεμος, Πόλεμος Πρωσίας-Γαλλίας) δεν τάραξαν πολύ την
ηρεμία ενός αιώνα ειρήνης, που πέρασε από τότε.
Τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι μεγάλες δυνάμεις της
Ευρώπης είχαν χωριστεί σε δυο στρατόπεδα: Το ένα ήταν η Τριπλή
Συμμαχία, με τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες (Γερμανία, Αυστροουγγαρία)
και την Ιταλία και το άλλο η Εγκάρδια Συνεννόηση ή Αντάντ (Entente
Cordiale), με τις Γαλλία, Ρωσία και Βρετανία. Και οι δυο αντίπαλες
παρατάξεις είχαν αποδυθεί σε μια ξέφρενη κούρσα εξοπλισμών με
πρώτες τη Γερμανία και την Βρετανία.
Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους το ευρωπαϊκό τμήμα της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε περιοριστεί σε μια μικρή εδαφική
έκταση γύρω από την Κωνσταντινούπολη. Ο σουλτάνος προσδέθηκε
στο άρμα της Τριπλής Συμμαχίας και Γερμανοί σύμβουλοι ανέλαβαν
την οργάνωση και εκσυγχρονισμό του οθωμανικού στρατού.
Ήταν εμφανές ότι η μπαρουταποθήκη της Ευρώπης ήταν τα
Βαλκάνια και κυρίως οι σχέσεις της Αυστροουγγαρίας με τους Σλάβους.
Η Ρωσία, υποδαύλιζε το εθνικό φρόνημα των Σλάβων και οι επιτυχίες
της Σερβίας στους Βαλκανικούς πολέμους αναζωπύρωσαν τις ελπίδες
τους για να ενωθούν σε ενιαίο ισχυρό κράτος.
Η προσάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγρική
αυτοκρατορία το 1908 ήταν η αφορμή της δημιουργίας μιας μυστικής
τρομοκρατικής οργάνωσης νέων, της Νεαρής Βοσνίας. Μια άλλη
μυστική οργάνωση Σέρβων με τον τίτλο Το Μαύρο Χέρι, στόχευε στη
δολοφονία του διαδόχου του αυστριακού θρόνου Φερδινάνδου. Το
Μαύρο Χέρι εξόπλισε και καθοδήγησε τη Νεαρή Βοσνία και μια ομάδα
έξι νεαρών ανέλαβε την πραγματοποίηση του στόχου.
Η ευκαιρία δόθηκε τον Ιούνιο 1914, όταν ο διάδοχος Αρχιδούκας
Φερδινάνδος αποφάσισε να επισκεφθεί με τη γυναίκα του Σοφία, το

[296]
Σεράγεβο, πρωτεύουσα της Βοσνίας. Το πρωί της 28ης Ιουνίου έγινε η
πρώτη απόπειρα, αλλά δεν πέτυχε τον Αρχιδούκα. Το απόγευμα ο
Φερδινάνδος θέλησε να επισκεφθεί τους τραυματίες της επίθεσης. Αυτή
τη φορά οι συνωμότες δεν αστόχησαν. Ο εικοσάχρονος Βόσνιος
Γαβρίλο Πρίνσιπ πυροβόλησε το πριγκιπικό ζεύγος και το τραυμάτισε
θανάσιμα. Ο Πρίνσιπ (Ο Άνθρωπος που άρχισε τον Πρώτο Παγκόσμιο
Πόλεμο), επιχείρησε να αυτοκτονήσει, αλλά συνελήφθη και πέθανε
μετά από τέσσερα χρόνια σε αυστριακή φυλακή από φυματίωση.
Τα γεγονότα πλέον εξελίχθηκαν ραγδαία. Οι στρατιωτικοί της
Αυστρίας, πίστεψαν ότι ήρθε η στιγμή να συντρίψουν τη Σερβία. Στις
23 Ιουλίου η αυστριακή κυβέρνηση, επέδωσε στη Σερβίσ τελεσίγραφο
με ταπεινωτικούς για τους Σέρβους όρους. Η Σερβία με την υποστήριξη
της Ρωσίας απέρριψε το αυστριακό τελεσίγραφο.
Στις 28 Ιουλίου η Αυστρία κήρυξε τον
πόλεμο κατά της Σερβίας και η Ρωσία
κήρυξε γενική επιστράτευση, Σε
απάντηση η Γερμανία κήρυξε τον
πόλεμο κατά της Ρωσίας.

Η δολοφονία του Φερδινάνδου

Όταν η Γαλλία κάλεσε με τη σειρά της

γενική επιστράτευση, η Γερμανία
κήρυξε τον πόλεμο και κατά της Γαλλίας
και αμέσως γερμανικά στρατεύματα
εισέβαλαν στο ουδέτερο Λουξεμβούργο και το Βέλγιο. Στις 4 Αυγούστου
και η Βρετανία μπήκε στον πόλεμο. Η Ιταλία ανακοίνωσε ότι θα
παρέμενε ουδέτερη. Όμως το 1915 μπήκε στο πόλεμο στο πλευρό της
Αντάντ. Το ίδιο έπραξε και η Ρουμανία το 1916.
Στην Ελλάδα υπήρξε διχογνωμία μεταξύ του βασιλιά Κωνσταντίνου (η
βασίλισσα Σοφία ήταν αδελφή του Κάιζερ Γουλιέλμου) και του
πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου, ο οποίος επέμενε ότι η χώρα
όφειλε να συμμετάσχει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Η
διχογνωμία αυτή κατέληξε σε Εθνικό Διχασμό, με αποτέλεσμα να
υπάρξουν δυο κυβερνήσεις, η βασιλική στη Αθήνα και η βενιζελική στη
Θεσσαλονίκη. Η δεύτερη κήρυξε τον πόλεμο κατά της Γερμανίας και των
συμμάχων της Στο πλευρό της Βρετανίας τάχθηκαν και οι χώρες της

[297]
Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Ουδέτερες ευρωπαϊκές χώρες έμειναν οι
Ελβετία, Ολλανδία, Ισπανία, Σουηδία, Δανία και Νορβηγία.
Έτσι άρχισε ο Μεγάλος Πόλεμος (αργότερα ονομάστηκε Πρώτος
Παγκόσμιος), που κράτησε χίλιες πεντακόσιες μέρες. Κανείς δεν
φανταζόταν ότι θα διαρκούσε τόσο πολύ, οι περισσότεροι πίστευαν ότι
θα τελείωνε ως τα Χριστούγεννα του 1914, αλλά κράτησε ως το
Νοέμβριο 1918. Κανείς επίσης δεν μπορούσε να φανταστεί τις
συνέπειες, το αιματοκύλισμα της Ευρώπης με εκατομμύρια νεκρούς και
δεκάδες ερειπωμένες πόλεις.
Η αφορμή της έναρξης του πολέμου ήταν η δολοφονία του
Φερδινάνδου στο Σεράγεβο, αλλά οι αιτίες είναι πολλές. Γενικά
αποδεκτές αιτίες, που οδήγησαν στο ξέσπασμα του πολέμου είναι:
- Ο Μιλιταρισμός. Όταν δημιουργήθηκαν η Τριπλή Συμμαχία, και η
Αντάντ, οι στρατηγοί και των δυο μερών πίεζαν τις κυβερνήσεις για
αύξηση των στρατιωτικών δαπανών, με το επιχείρημα ότι ο αντίπαλος,
τους είχε ξεπεράσει στην κούρσα των εξοπλισμών. Οι στρατοί της
Γερμανίας και της Γαλλίας διπλασιάστηκαν από το 1870 ως το 1914.
- Ο Ιμπεριαλισμός. Από τον 19ο αιώνα, άρχισε ο ανταγωνισμός για την
κατάκτηση αποικιακών εδαφών. Η Βρετανία είχε αποικίες και στις πέντε
ηπείρους και η Γαλλία ήλεγχε μεγάλο μέρος της Αφρικής. Η Γερμανία
και η Ιταλία θέλησαν να πάρουν κι αυτές μερίδιο από την ‘πίτα’.
- Ο Εθνικισμός. Οι νικητές του Ναπολέοντα άφησαν την Ιταλία και τη
Γερμανία διαιρεμένες σε πολλά κρατίδια αγνοώντας τις επιθυμίες των
Πολωνών, των Τσέχων και των λαών της Βαλκανικής Η ελληνική
ανεξαρτησία και η ένωση των Ιταλών και των Γερμανών σε ενιαία κράτη
αναζωπύρωσε τις εθνικές διεκδικήσεις των Σλάβων της Βαλκανικής,
που τις υποδαύλιζε η Ρωσία.
- Ο Μεγάλος Ασθενής: Από τα τέλη του 19ου η παρακμή της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας ήταν ραγδαία και οι μεγάλες δυνάμεις συναγωνίζονταν
στην αρπαγή τμημάτων του Μεγάλου Ασθενή, όπως την αποκαλούσαν.
Αυτό άνοιξε την όρεξη της Αυστροουγγαρίας για περαιτέρω εδαφική
επέκταση στη Βαλκανική, προκαλώντας την αντίδραση της Ρωσίας.

Η πορεία του πολέμου

Οι πρώτες αψιμαχίες άρχισαν μεταξύ Αυστριακών και Σέρβων. Οι
πρώτοι κατέλαβαν το Βελιγράδι, αλλά όταν έφτασαν πολεμοφόδια από
τη Θεσσαλονίκη (που είχε καταληφθεί από την Αντάντ) οι Σέρβοι

[298]
απώθησαν τους Αυστριακούς. Όμως, τον Οκτώβριο του ‘15, όταν η
Βουλγαρία μπήκε στον πόλεμο, ο σερβικός στρατός αναγκάστηκε σε
οδυνηρή οπισθοχώρηση. Η Σερβία και το Μαυροβούνιο κατελήφθησαν
από τα στρατεύματα των Κεντρικών Δυνάμεων.
Η πρώτη μεγάλη σύγκρουση στο Ανατολικό μέτωπο έγινε το
Σεπτέμβριο μεταξύ Γερμανία και Ρωσίας, που κατέληξε σε ήττα της
δεύτερης. Οι Γερμανοί συνέλαβαν 125.000 Ρώσους αιχμαλώτους.
Στο Δυτικό μέτωπο οι Γερμανοί συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από
το Βέλγιο, που ανέτρεψε τα σχέδιά τους για προέλαση στη Γαλλία. Στον
ποταμό Μάρνη έγιναν φονικές συγκρούσεις με μεγάλες απώλειες και
από τις δυο παρατάξεις. Οι δυο στρατοί ακινητοποιήθηκαν σε μια
τεράστια γραμμή από τη Μάγχη ως τα ελβετικά σύνορα και άρχισε ο
πόλεμος των χαρακωμάτων. Το χαρακτηριστικό του Μεγάλου
Πολέμου και ιδιαίτερα του Δυτικού Μετώπου, ήταν το χαράκωμα.
Χιλιάδες χιλιομέτρων σκάφτηκαν και οι στρατιώτες χώθηκαν στα
πολυδαίδαλα λαγούμια. Ζούσαν, έτρωγαν και κοιμόντουσαν, ανάμεσα
στις λάσπες, τις ψείρες και τους αρουραίους. Μεταξύ των
χαρακωμάτων υπήρχε η νεκρή ζώνη. Ό,τι φαινόταν να κινείται στη
ζώνη αυτή δεχόταν βροχή πυρών. Τα στρατεύματα περιορίστηκαν σε
αιφνιδιαστικές επιθέσεις κατά του αντιπάλου και επιστροφή στο
χαράκωμα.
Τον Δεκέμβριο εμφανίστηκαν γερμανικά Ζέπελιν. Τα αερόπλοια αυτά
χρησιμοποιήθηκαν - και από τις δυο πλευρές - ως αναγνωριστικά,
αλλά και ως βομβαρδιστικά. Η πρώτη επίθεση Ζέπελιν στο Λονδίνο
έγινε το 1915 και στοίχησε 28 νεκρούς. Η δράση τους σταμάτησε, όταν
αγγλικά πολεμικά αεροπλάνα έκαναν την εμφάνισή τους πάνω από το
Λονδίνο, και άρχισαν οι πρώτες αερομαχίες της ιστορίας.
Στη θάλασσα η βρετανική κυριαρχία απειλήθηκε από τα φοβερά
γερμανικά υποβρύχια. Η Γερμανία διέθετε 29 U-boats. Όταν οι
Βρετανοί άρχισαν να ναρκοθετούν τα θαλάσσια περάσματα, η
Γερμανία αποφάσισε να κηρύξει την περιοχή γύρω από τα βρετανικά
νησιά, εμπόλεμη ζώνη, να επιτίθεται χωρίς προειδοποίηση και να
τορπιλίζει εμπορικά και επιβατικά πλοία. Ο τορπιλισμός του
επιβατηγού πλοίου Λουζιτάνια τον Μάιο 1915, που θανάτωσε 1198
άτομα (εκ των οποίων 114 Αμερικανοί πολίτες) προκάλεσε κύμα
διαμαρτυριών στις ουδέτερες ακόμα ΗΠΑ. Υπήρξαν φωνές για άμεση

[299]
είσοδο της χώρας στον πόλεμο, αλλά ο πρόεδρος Γούντροου Ουΐλσον
έκρινε πως ήταν πρόωρη μια τέτοια απόφαση.
Στον ολοκληρωτικό αυτό πόλεμο έκανε την εμφάνισή του ένα νέο
πολεμικό όπλο, τα αέρια. Οι Γάλλοι ξεκίνησαν πρώτοι τη χρήση αερίων,
εξαπολύοντας προς τη γερμανική πλευρά δακρυγόνο. Τον Απρίλιο
1915, στην πόλη Υπρ του Βελγίου οι Γερμανοί εξαπέλυσαν τόνους
θανατηφόρου αερίου υπερίτη (από το όνομα της πόλης Υπρ). Σε λίγα
λεπτά εκατοντάδες άνδρες έχασαν τη ζωή τους από ασφυξία και
χιλιάδες άλλοι κατέφυγαν στα νοσοκομεία. Το χειρότερο ήταν το αέριο
μουστάρδας, που χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς. Το αέριο
αυτό ήταν καυστικό και προκαλούσε εξωτερική και εσωτερική
αιμορραγία και φοβερούς πόνους. Από τον ανελέητο πόλεμο αερίων
προσβλήθηκαν συνολικά 1.260.000 στρατιώτες, από τους οποίους
πέθαναν οι 90.000.
Θύματα των αερίων

Από τον Φεβρουάριο

ως το Νοέμβριο ‘16, οι
μάχες χαρακωμάτων στο
Βερντέν κόστισαν στους
Γερμανούς 450.000 και
στους Γάλλους 540.000
άνδρες. Την ίδια περίοδο
στην περιοχή Σομ της Γαλλίας χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά
θωρακισμένα οχήματα (τανκς).
Οι άντρες των εμπολέμων χωρών είχαν όλοι σχεδόν επιστρατευθεί.
Υπήρχε έλλειψη χεριών στα εργοστάσια παραγωγής όπλων, στις
βιοτεχνίες, στη γεωργία, ακόμα και στους οδηγούς λεωφορείων. Οι
γυναίκες, που είχαν ήδη πριν τον πόλεμο αρχίσει αγώνες για ισότητα
και κατάκτηση του δικαιώματος της ψήφου, κλήθηκαν τώρα να
καλύψουν τα κενά και να εργαστούν σε θεωρούμενες ‘αντρικές’
δουλειές.
Στην Ρωσία τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά. Οι φτωχά
εξοπλισμένοι και επιπόλαια εκπαιδευμένοι Ρώσοι στρατιώτες ήταν
εύκολη λεία για τους Γερμανούς. Οι νεκροί Ρώσοι, που είχαν καθηλωθεί
στα χαρακώματα, έφτασαν τους 1.700.000 και οι τραυματίες πολύ
περισσότερους. Χιλιάδες στρατιώτες λιποτακτούσαν για να γυρίσουν
[300]
στα χωριά και στα χωράφια τους. Τον Φεβρουάριο 1917, απανωτές
απεργίες και διαδηλώσεις με συνθήματα Κάτω ο πόλεμος, Κάτω η
πείνα και Όχι στην Μοναρχία ξεσπούν στην Πετρούπολη. Όταν οι
απεργίες και οι διαδηλώσεις επεκτάθηκαν και στη Μόσχα, ο Τσάρος
Νικόλαος Β’ παραιτήθηκε, υπέρ του αδελφού του Μιχαήλ. Τη εξουσία
ανέλαβε η Προσωρινή Κυβέρνηση η οποία διαβεβαίωσε τους
συμμάχους ότι η Ρωσία παραμένει πιστή στις πολεμικές της
υποχρεώσεις.
Οι μπολσεβίκοι επέμεναν στον άμεσο τερματισμό του πολέμου, ενώ
αντίθετα οι μενσεβίκοι ήταν υπέρ της συνέχισής του. Τη συνέχεια θα τη
δούμε στο επόμενο κεφάλαιο ‘Η Ρωσική Επανάσταση’.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο πρόεδρος Ουΐλσον ήθελε να μπει η χώρα
του στον πόλεμο, παρά τα αντίθετα αισθήματα της πλειοψηφίας του
αμερικανικού λαού. Έτσι όταν στις 19 Μαρτίου 1917 τορπιλίστηκε και
βυθίστηκε αύτανδρο ένα αμερικανικό πλοίο, το Κογκρέσο των ΗΠΑ
ενέκρινε αμέσως την πρόταση του Ουΐλσον για κήρυξη πολέμου. Η
είσοδος των ΗΠΑ στο πόλεμο σήμανε για τους συμμάχους της, όχι μόνο
νέα στρατεύματα για τα ευρωπαϊκά μέτωπα, αλλά και σημαντική
βοήθεια σε όπλα και πλοία.

Το τέλος του πολέμου και οι συνέπειές του

Στα τέλη Ιουνίου 1917, έφτασε στη Γαλλία η Πρώτη μεραρχία του
Αμερικανικού Εκστρατευτικού Σώματος και ως το τέλος του χρόνου οι
Αμερικανοί στρατιώτες ήταν μόλις 175.000. Δεν ήταν πολλοί και φυσικά
ήταν απειροπόλεμοι. Όμως η ροή του πολεμικού υλικού από τις
βιομηχανίες των ΗΠΑ ήταν μεγάλη ανακούφιση για τις κουρασμένες και
εξαντλημένες, από τον πόλεμο τόσων μηνών, Γαλλία και Βρετανία.
Αλλά η Γερμανία βρισκόταν σε πολύ δυσχερέστερη θέση. Η
απογραφή πληθυσμού του 1916 έδειξε ότι υπήρχαν πάνω από ενάμισι
εκατομμύριο γυναίκες περισσότερες από τους άντρες. Ο ναυτικός
αποκλεισμός είχε στερήσει τη Γερμανία από σημαντικές ποσότητες
ειδών διατροφής και πρώτων υλών. Η παραγωγή είχε πέσει κατά 35%
περίπου και οι κάτοικοι των πόλεων υποσιτίζονταν. Η κυβέρνηση
επέβαλε δελτίο στα τρόφιμα, αλλά παρά την παροιμιώδη γερμανική
πειθαρχία, οι διαμαρτυρίες, οι διαδηλώσεις και οι απεργίες ήταν

[301]
καθημερινό σχεδόν φαινόμενο. Τον Ιανουάριο του 1918 ξέσπασε μια
ακόμα μεγάλη απεργία και ήταν βέβαιο, ότι το καθεστώς κινδύνευε ή
από κατάρρευση ή από επανάσταση.
Στο βαλκανικό μέτωπο, η προσθήκη δέκα ελληνικών μεραρχιών
αύξησε την πίεση στην εξαντλημένη Βουλγαρία, η οποία υποχρεώθηκε
να συνθηκολογήσει στο τέλος Σεπτεμβρίου. Η Οθωμανική
Αυτοκρατορία ακολούθησε και στις 30 Οκτωβρίου, με τη συνθήκη του
Μούδρου, παραχώρησε στους Συμμάχους στρατηγικά σημεία της
αυτοκρατορίας, στη Μεσοποταμία, τη Συρία και την Υεμένη. Η Αυστρία
δεν είχε άλλο δρόμο, παρά αυτόν της παράδοσης, που
πραγματοποιήθηκε στις 3 Νοεμβρίου. Στις 11 Νοεμβρίου κατέρρευσε ο
θρόνος μιας αυτοκρατορίας που ουσιαστικά ήταν ήδη παρελθόν.
Στη Γερμανία, η ηγεσία προσπαθούσε να αποφύγει το
αναπόφευκτο τέλος. Όμως τα γεγονότα ήταν ραγδαία. Στις 3 Νοεμβρίου
στασίασαν οι ναύτες του στόλου, ακολούθησαν επαναστατικές
κινήσεις σε διάφορες πόλεις με αποκορύφωμα την εξέγερση του λαού
του Βερολίνου. Στις 9 ανακηρύχθηκε δημοκρατία με πρόεδρο τον Φιλίπ
Σάιντεμαν και στις 10 ορκίστηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον
σοσιαλδημοκράτη Φρήντριχ Έμπερτ. Ο Κάιζερ Γουλιέλμος κατέφυγε
στην Ολλανδία, όπου και παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του. Στις 11
Νοεμβρίου ο πόλεμος τελείωσε με την παράδοση και της Γερμανίας.
Ο κόσμος αιματοκυλίστηκε, οι νεκροί ξεπέρασαν τους 10.000.000
στρατιώτες και αρκετούς πολίτες. Τον μεγαλύτερο φόρο αίματος
πλήρωσαν η Ρωσία και η Γερμανία με 1,7 εκατομμύρια νεκρούς η κάθε
μια, η Γαλλία με 1,4 εκ., η Αυστροουγγαρία με 1,2 εκ., η Βρετανία και η
Οθωμανική αυτοκρατορία με ένα εκατομμύριο η κάθε μια, η Σερβία
725.000, η Ρουμανία 680.000, η Βουλγαρία 190.000 η Ελλάδα 180.000
και οι ΗΠΑ έχασαν 117.000 άνδρες.
Οι Συνθήκες Ειρήνης
Η ανακωχή υπογράφηκε στις 11 Νοεμβρίου 1918, σε ένα
σιδηροδρομικό βαγόνι στην Κομπιένη της Γαλλίας. Ακολούθησαν οι
συνθήκες των Βερσαλλιών με τη Γερμανία, του Αγίου Γερμανού με την

[302]
Αυστροουγγαρία, του Νεϊγύ με τη Βουλγαρία και των Σεβρών με την
Οθωμανική αυτοκρατορία. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών υιοθέτησε την
πρόταση του προέδρου των ΗΠΑ Ουΐλσον για την ίδρυση ενός
διεθνούς οργανισμού - της Κοινωνίας των Εθνών - με στόχο τη ειρηνική
διευθέτηση των διαφορών μεταξύ των εθνών και την αποφυγή νέων
πολέμων. Το τέλος του πολέμου γιορτάστηκε με λαϊκούς
πανηγυρισμούς στις νικήτριες χώρες και με αισθήματα ανακούφισης
και λύτρωσης στις ηττημένες.
Ως συνέπεια των παραπάνω Συνθηκών Ειρήνης, μετά το 1918 ο
χάρτης της Ευρώπης άλλαξε δραματικά. Τέσσερις αυτοκρατορικές
δυναστείες δεν υπήρχαν πια, οι Ρομανόφ της Ρωσίας, οι Χοετζόρλεν
στη Γερμανία, οι Αψβούργοι στην Αυστρία και οι σουλτάνοι στην
Οθωμανική αυτοκρατορία.

Οι όροι της Συνθήκης των Βερσαλλιών:

Οι σημαντικότερες εδαφικές αλλαγές και κυρώσεις για τους
ηττημένους, ήταν:
- Στη θέση της Αυστροουγγαρίας δημιουργήθηκαν οι Δημοκρατίες
της Αυστρίας, της Τσεχοσλοβακίας, το βασίλειο της Ουγγαρίας και
τμήματα του νέου βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας.
- Η Ρωσική αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει και ιδρύθηκε η
Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Από
κατεχόμενα τμήματά της δημιουργήθηκαν η Φινλανδία, η
Πολωνία, η Εσθονία, η Λιθουανία και η Λετονία.
- Η Οθωμανική αυτοκρατορία διατηρήθηκε ως τίτλος, αλλά
περιορίστηκε εδαφικά στη Μικρά Ασία και σε ένα πολύ μικρό
τμήμα της Θράκης με την Κωνσταντινούπολη. Έχασε την
Ανατολική Θράκη που προσαρτήθηκε στην Ελλάδα, τη Συρία, τον
Λίβανο, τη Μεσοποταμία και Παλαιστίνη. Στα εδάφη της Αραβίας
δημιουργήθηκαν η Σαουδική Αραβία και η Υεμένη.
- Η Βουλγαρία έχασε τη Δυτική Θράκη, που προσαρτήθηκε στην
Ελλάδα.

[303]
 - Τέλος η Γερμανική αυτοκρατορία, έγινε Δημοκρατία της
Γερμανίας. Συρρικνώθηκε εδαφικά παραχωρώντας τις Αλσατία
και Λωρραίνη στη Γαλλία, σημαντικά πρωσικά εδάφη και τη
Σιλεσία στην Πολωνία και κάποια εδάφη στο Βέλγιο και τη Δανία.
Οι γερμανικές αποικίες πέρασαν στους Συμμάχους.

Οι όροι της ειρήνης ειδικά για την Γερμανία ήταν επαχθείς και
ταπεινωτικοί: Ο γερμανικός στρατός δεν έπρεπε να υπερβαίνει τους
100.000 άνδρες. Απαγορεύτηκε η παραγωγή, εισαγωγή ή εξαγωγή
όπλων και δηλητηριωδών αερίων. Ακόμα υποχρεώθηκε στην καταβολή
πολεμικών αποζημιώσεων, σε χρυσό, άνθρακα, χάλυβα, αγροτικά
προϊόντα κλπ. συνολικής αξίας 132 δισεκατομμυρίων χρυσών μάρκων,
ποσό τρομακτικό και δυσβάσταχτο για μια κατεστραμμένη οικονομία.
Οι όροι αυτοί δημιούργησαν στον γερμανικό λαό ένα αίσθημα
ταπείνωσης και ρεβανσιστικής διάθεσης που δεν άργησε να βρει την
έκφρασή της, λίγο αργότερα στο πρόσωπο του Χίτλερ.

[304]
 55. Η Ρωσική Επανάσταση
Η Επανάσταση του Φεβρουαρίου – Η Προσωρινή Κυβέρνηση

Η σειρά των γεγονότων του 1917 στην τσαρική Ρωσία, που

κορυφώθηκαν με την εγκαθίδρυση του κράτους των Σοβιέτ, γνωστού
ως Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ) ήταν στην
πραγματικότητα δυο επαναστάσεις: η ‘αστική’ Επανάσταση του
Φεβρουαρίου και η ‘προλεταριακή’ Οκτωβριανή Επανάσταση. Κατά
κανόνα αναφέρονται μαζί ως η Ρωσική Επανάσταση.
Η ανοργάνωτη ανάμιξη της Ρωσίας στο Μεγάλο Πόλεμο, πρόσθεσε
τη λαϊκή αγανάκτηση στην κυβερνητική διαφθορά και ανικανότητα.
Αυτή τη φορά δεν ήταν μόνο ο λαός που ξεσηκώθηκε.
O τσάρος Νικόλαος
επιθεωρεί το στρατό
Μαζί του ήταν και
στρατιώτες και ναύτες,
που βίωσαν την
ανεπάρκεια της ηγεσίας
τους, που τους έστελνε
σαν πρόβατα στο
σφαγείο του μετώπου.
Η καθυστερημένη βιομηχανία και γεωργία δεν μπορούσαν να αντέξουν
το βάρος της σύγκρουσης με την ισχυρή και εκβιομηχανισμένη
Γερμανία. Η ρωσική βιομηχανία δεν μπορούσε να καλύψει τον
οπλισμό, τα τρόφιμα και το ρουχισμό, που απαιτούνταν για να
καλύψουν τις ανάγκες ενός στρατεύματος εκατομμυρίων ανδρών. Η
παραγωγικότητα των εργοστασίων ήταν χαμηλή και το σιδηροδρομικό
και το οδικό δίκτυα ανεπαρκή.
Στα χαρακώματα οι στρατιώτες πεινούσαν και πολλές φορές δεν
είχαν παπούτσια, ακόμα και όπλα. Οι ρωσικές απώλειες σε νεκρούς,
τραυματίες και αιχμαλώτους ήταν τεράστιες και το ηθικό των
στρατιωτών ανύπαρκτο. Οι λιποτάκτες μετρούνταν σε εκατοντάδες
χιλιάδες. Στις πόλεις η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη. Την έλλειψη
τροφίμων την έκανε χειρότερη το απεργιακό κύμα που τις σάρωνε. Οι

[305]
τιμές των τροφίμων εκτοξεύτηκαν και η πείνα απειλούσε τους κατοίκους
των αστικών κέντρων.
Παρά τις προειδοποιήσεις ότι η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει από
τον έλεγχο, ο Τσάρος Νικόλαος Β’ αρνήθηκε να κάνει την παραμικρή
υποχώρηση, ούτε καν να δώσει αυξημένες εξουσίες στη Δούμα
(Κοινοβούλιο) για να εκτονώσει κάπως την κατάσταση.
Η πρώτη επανάσταση, που ανέτρεψε την αυταρχική τσαρική
μοναρχία άρχισε στις 23 Φεβρουαρίου 1917, όταν δεκάδες χιλιάδες
εργάτριες, νοικοκυρές, σύζυγοι στρατιωτών, αλλά και μέλη
στρατιωτικών τμημάτων πλημμύρισαν τους δρόμους της Πετρούπολης,
ζητώντας να σταματήσουν ο πόλεμος και οι αυξήσεις των τιμών. Την
Κυριακή 26 Φεβρουαρίου, μια μονάδα ανοίγει πυρ κατά διαταγή του
τσάρου και σκοτώνει 169 διαδηλωτές. Πολλοί στρατιώτες από διάφορα
στρατόπεδα της πρωτεύουσας, εξαγριωμένοι από τα πυρά κατά των
διαδηλωτών, ενώνονται με τους επαναστάτες, φέροντας μαζί τους και
τα όπλα τους.
Οι αποθήκες πολεμοφοδίων λεηλατούνται και οι εργάτες
εξοπλίζονται. Σταδιακά όλες οι μονάδες της φρουράς της Πετρούπολης,
συνολικά 150.000 άντρες, εγκαταλείπουν τα πόστα τους και
συντάσσονται με τους διαδηλωτές.
Η τσαρική κυβέρνηση κατέρρευσε. Υπήρχαν τώρα δυο φορείς
εξουσίας: Το Σοβιέτ9 των Εργατών και Στρατιωτών της Πετρούπολης
και η Προσωρινή Κυβέρνηση, που σχηματίστηκε από μέλη της
Δούμας (Κοινοβουλίου).
Το Σοβιέτ εξέλεξε επιτρόπους, που επιφορτίστηκαν να
αντιμετωπίσουν το επισιτιστικό πρόβλημα της πόλης. Οι επίτροποι
εξέδωσαν διαταγές για την απελευθέρωση των χιλιάδων πολιτικών
κρατουμένων (εκατοντάδες μέλη του Κόμματος των Μπολσεβίκων είχαν
φυλακιστεί), όρισε εκπροσώπους του στα κυβερνητικά γραφεία και
διέταξε τη σύλληψη των υπουργών του τσάρου. Με την περίφημη
Διαταγή Νο 1 προς τους στρατιώτες και τους ναύτες, το Σοβιέτ της
Πετρούπολης τους καλούσε να υπακούν μόνο στα σοβιέτ, να εκλέξουν
τους δικούς τους αντιπροσώπους, στους οποίους και μόνο οφείλουν
υπακοή. Ο στρατιωτικός χαιρετισμός καταργήθηκε.
Η Προσωρινή Κυβέρνηση, που σχηματίστηκε στις 28 Φεβρουαρίου,
όρισε υπουργούς και ζήτησε την έκπτωση του τσάρου. Ο Νικόλαος

9
Σοβιέτ (Совет) = Συμβούλιο

[306]
παραιτήθηκε και η αυτοκρατορική οικογένεια τέθηκε υπό περιορισμό.
Η Κυβέρνηση επανδρώθηκε, κυρίως από φιλελεύθερους αστούς. Ο
σοσιαλεπαναστάτης Αλεξάντρ Κερένσκι ανέλαβε το υπουργείο
Δικαιοσύνης και αργότερα το υπουργείο Πολέμου (και από τον Ιούλιο
πρωθυπουργός). Πρωθυπουργός ορίστηκε ο πρίγκιπας Λβοφ. Η
νομιμότητα της Προσωρινής Κυβέρνησης αναγνωρίστηκε από το Σοβιέτ
της Πετρούπολης.
Η Κυβέρνηση πήρε γρήγορα αποφάσεις, που την έκαναν δημοφιλή:
Διέλυσε την τσαρική αστυνομία, κατάργησε τους περιορισμούς της
ελευθερίας γνώμης, του τύπου, των συναθροίσεων, τη θανατική ποινή
και επίσης όλες τις φυλετικές ή θρησκευτικές διακρίσεις. Οι εξουσίες
της όμως περιορίζονταν από την ραγδαία αυξανόμενη ισχύ των Σοβιέτ.
Σημαντικό σημείο διαφωνίας μεταξύ της Κυβέρνησης και των Σοβιέτ
ήταν η συνέχιση του πολέμου και ο σεβασμός των υποχρεώσεων της
χώρας προς τους συμμάχους. Αντίθετα τα Σοβιέτ είχαν ταχθεί υπέρ της
άμεσης εξόδου της χώρας από τον πόλεμο. Κάλεσαν τους εργάτες των
εμπολέμων χωρών να πιέσουν τις κυβερνήσεις τους για να
σταματήσουν οι εχθροπραξίες.
Στις 3 Απριλίου έφθασαν στη Πετρούπολη ο Βλαντιμίρ Λένιν, ο
Ζηνόβιεφ και άλλοι μπολσεβίκοι ηγέτες. Ο Λένιν αναλαμβάνει αμέσως
την ηγεσία των Μπολσεβίκων και αλλάζει άρδην την πολιτική τους.
Τάσσεται υπέρ του άμεσου τερματισμού του πολέμου, της ανάληψης
της εξουσίας από τα Σοβιέτ, της κατάληψης της γης από τους αγρότες
και των εργοστασίων από τους εργάτες. Η προπαγάνδα του Λένιν
συνοψίζεται στα συνθήματα: Ειρήνη-Γη-Ψωμί και Όλη η Εξουσία στα
Σοβιέτ. Στις 4 Μαΐου έρχεται στην Πετρούπολη ο Λέων Τρότσκι10.
Στις 3, 4 και 5 Ιουλίου πραγματοποιούνται όλο και μαζικότερες
απεργίες και διαδηλώσεις εργατών και οπλισμένων στρατιωτών στους
δρόμους της Πετρούπολης με βασικό σύνθημα Όλες οι εξουσίες στα
Σοβιέτ. Η Προσωρινή Κυβέρνηση χτυπά τους διαδηλωτές και υπάρχουν
δεκάδες νεκροί. Τα γραφεία και τα πιεστήρια της Πράβντα
καταστρέφονται, εκατοντάδες μπολσεβίκοι συλλαμβάνονται μεταξύ των
οποίων και ο Τρότσκι και τα περισσότερα μέλη της Κεντρικής
Επιτροπής. Ο Λένιν, που κατηγορήθηκε ως ‘πληρωμένος πράκτορας

10
Ο Τρότσκι, εξέχον μέλος των Μπολσεβίκων, ήρθε – μετά το θάνατο του Λένιν – σε
σύγκρουση με τον Στάλιν και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα. Είχε πιστούς
οπαδούς των απόψεων του, όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά σε όλο τον κόσμο. Δολοφονήθηκε
κατά διαταγή του Στάλιν από πράκτορες σοβιετικών υπηρεσιών, στο Μεξικό το 1940.

[307]
του γερμανικού ιμπεριαλισμού’, καταφεύγει στη Φινλανδία για να
αποφύγει τη σύλληψη.
Στις 7 Ιουλίου ο Κερένσκι αναλαμβάνει πρόεδρος της κυβέρνησης
στην οποία συμμετέχουν οι Συνταγματικοί Δημοκράτες, οι
Φιλελεύθεροι, οι Μενσεβίκοι και οι Σοσιαλδημοκράτες. Η κυβέρνηση
ταλαντεύεται μεταξύ της σοσιαλιστικής δημοκρατίας και της
στρατιωτικής δικτατορίας. Στο 6ο Συνέδριο του Κόμματος των
Μπολσεβίκων, που συνέρχεται στην Πετρούπολη από τις 26 Ιουλίου,
εμφανίζεται από την Κεντρική Επιτροπή μόνο ο Ιωσήφ Στάλιν, ο
οποίος εκφωνεί και την εισήγηση. Το συνέδριο αποφάσισε ότι η
ειρηνική επανάσταση είναι αδύνατη. Ακόμα αποφάσισε την υιοθέτηση
της αρχής του Δημοκρατικού Συγκεντρωτισμού.
Στην Πετρούπολη οι οπλισμένοι στρατιώτες και εργάτες ξεπερνούν
τις 40.000 και οι
Μπολσεβίκοι ελέγχουν
πλέον την πλειοψηφία
του Σοβιέτ της πόλης,
το οποίο ζητά επίμονα
να πάρει στα χέρια του
την εξουσία.

Ο Λένιν μιλά στo λαό

Ο Κερένσκι
ανακηρύσσει τη Ρωσία
‘Δημοκρατία’ αλλά η Προσωρινή Κυβέρνηση είναι ουσιαστικά
ανίσχυρη.
Στις 7 Οκτωβρίου ο Λένιν επιστρέφει κρυφά στην Πετρούπολη και
η Κεντρική Επιτροπή των Μπολσεβίκων εγκρίνει την πρότασή του για
την ανατροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης. Το Σοβιέτ της
πρωτεύουσας αποφασίζει την συγκρότηση Στρατιωτικής
Επαναστατικής Επιτροπής, που θα ηγηθεί της εξέγερσης. Όλες τις
επόμενες μέρες χιλιάδες εργάτες, στρατιώτες και ναύτες ξεσηκώνουν
τους συναδέλφους τους με την προτροπή ‘η ώρα έφτασε, εμείς οι
προλετάριοι θα πάρουμε τώρα την εξουσία’.

[308]
Οι δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο – Ο Οκτώβρης

Ο τίτλος είναι δανεισμένος από το περίφημο χρονικό του Αμερικανού

δημοσιογράφου Τζων Ριντ, που έζησε από κοντά τα συγκλονιστικά
γεγονότα. Οι μέρες που ακολούθησαν ήταν πραγματικά
συγκλονιστικές.
Η δύναμη κρούσης των Μπολσεβίκων ήταν η Κόκκινη Φρουρά, που
την αποτελούσαν εργάτες της Πετρούπολης, ναύτες του στόλου της
Κροστάνδης και στρατιωτικές μονάδες της φρουράς της πόλης.
Στις 23 Οκτωβρίου, ο Τρότσκι ‘απαλλοτριώνει’ 100.000 όπλα από το
φρούριο Πετροπαυλόσκ, που προστάτευε τα Χειμερινά Ανάκτορα. Από
τις 24 Οκτωβρίου ο Τρότσκι δίνει διαταγή στις μονάδες της Ερυθράς
Φρουράς να καταλάβουν όλες τις γέφυρες του ποταμού Νέβα και τα
στρατηγικά σημεία της πόλης. Οι Μπολσεβίκοι καταλαμβάνουν επίσης
το Κεντρικό Ταχυδρομείο, τους κυριότερους σταθμούς τρένων, τα
εργοστάσια παραγωγής ρεύματος, την Κρατική Τράπεζα, το
Τηλεφωνείο και Τηλεγραφεία και τα κυριότερα κυβερνητικά κτίρια. Η
Προσωρινή Κυβέρνηση, ανίσχυρη να αντιμετωπίσει τα γεγονότα,
συνεδριάζει στα Χειμερινά Ανάκτορα.
Το πρωί της 25ης Οκτωβρίου (7η Νοεμβρίου με το παλιό ημερολόγιο)
αρχίζει το 2ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, στο οποίο οι
Μπολσεβίκοι κατέχουν την απόλυτη πλειοψηφία. Ο Λένιν γίνεται δεκτός
με ενθουσιασμό και αναγγέλλει την έναρξη της ‘οικοδόμησης του
σοσιαλιστικού συστήματος’. Στις 21.45’ το βράδυ το καταδρομικό
Αβρόρα (Αυγή) δίνει το σύνθημα με ένα άσφαιρο κανονιοβολισμό. Οι
Μπολσεβίκοι με επικεφαλής τον Βλαντιμίρ Αντόνωφ-Οβσένκο
εφορμούν και καταλαμβάνουν στις 2 το πρωί τα Χειμερινά Ανάκτορα
χωρίς να χυθεί – παρά τα θρυλούμενα - σταγόνα αίμα. Τα μέλη της
Κυβέρνησης συλλαμβάνονται, αλλά ο Κερένσκι διαφεύγει.
Την 26η Οκτωβρίου σχηματίζεται η νέα κυβέρνηση που ονομάζεται
Συμβούλιο των Αντιπροσώπων του Λαού, υπό την προεδρία του Λένιν.

[309]
Ο Τρότσκι έγινε κομισάριος (υπουργός) των Εξωτερικών, ο Ρύκωφ των
Εσωτερικών, η Αλεξάνδρα Κολοντάι της Πρόνοιας, ο Τζερζίνσκι της
Ασφάλειας και ο Στάλιν των Εθνοτήτων. Η Κεντρική Επιτροπή των
Μπολσεβίκων αποτελείται από 25 μέλη. Από αυτούς μόνο οι 7 θα
πεθάνουν από φυσικά αίτια (μεταξύ αυτών ο Λένιν και Στάλιν) ή στον
πόλεμο, οι υπόλοιποι θα εκτελεστούν ή θα δολοφονηθούν – όπως ο
Τρότσκι – κατά τη περίοδο των εκκαθαρίσεων του Στάλιν (ο Μεγάλος
Τρόμος) τη δεκαετία του ’30.
Την 27η Οκτωβρίου η σοβιετική εξουσία απλώνεται στο Μινσκ, στο
Καζάν, στην Κροστάνδη και σε άλλες πέντε μεγάλες ρωσικές πόλεις και
μέχρι την 3η Νοεμβρίου στην Τασκένδη, στο Μπακού και στη Μόσχα.
Στις 18 Νοεμβρίου τα Σοβιέτ
επικρατούν στο Βλαδιβοστόκ, δηλαδή
ως τις ακτές του Ειρηνικού Ωκεανού.
Στις 26ης Νοεμβρίου ‘17, ο Λένιν
έγραψε έκκληση Προς τους Πολίτες
της Ρωσίας. Με αυτήν ανήγγειλε την
μεταβίβαση της κρατικής εξουσίας
από τα χέρια της Επαναστατικής
Επιτροπής στο Συμβούλιο των
Επιτρόπων του Λαού.

Λένιν και Στάλιν

Το πρώτο αυτό έγγραφο της επανάστασης τοιχοκολλήθηκε στους

δρόμους της Πετρούπολης. Η νέα επαναστατική κυβέρνηση εκδίδει
καθημερινώς διατάγματα, που προετοιμάζουν το λαό για σαρωτικές
αλλαγές. Ως το τέλος Νοεμβρίου έχει επικρατήσει σε όλη σχεδόν τη
χώρα. Στις 12 Μαρτίου 1918, πρωτεύουσα της Σοσιαλιστικής
Δημοκρατίας της Ρωσίας γίνεται η Μόσχα. Μετά από πέντε χρόνια,
ανακηρύσσεται και πρωτεύουσα της Σοβιετικής Ένωσης

[310]
 56. Η Κοινωνία των Εθνών
Μια από τις σημαντικές αποφάσεις, που πήρε η Διάσκεψη της
Ειρήνης στις Βερσαλλίες, ήταν η ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών.
Οι λαοί συγκλονίστηκαν από την ανθρωποσφαγή και ζητούσαν
τρόπους να αποφευχθεί η επανάληψή της στο μέλλον. Ήδη από το 1915
στη Βρετανία, στη Γαλλία, στη Γερμανία (η γερμανική κυβέρνηση
απαγόρευσε αμέσως κάθε σχετική κίνηση) και στις ΗΠΑ είχαν
δημιουργηθεί κινήματα για τη δημιουργία μιας Ένωσης Κρατών που θα
είχε στόχο την διαιτησία των διαφορών μεταξύ των κρατών.
Ο πρόεδρος Ουΐλσον τον Ιανουάριο 1918, παρουσιάζοντας τους
σκοπούς του πολέμου στον οποίο συμμετείχε η χώρα του, πρότεινε τη
δημιουργία ‘μιας Γενικής Ένωσης των Εθνών, για την εξασφάλιση της
ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας όλων των χωρών, μικρών
ή μεγάλων’.
Η Ιδρυτική Πράξη (καταστατικό) της Κοινωνίας των Εθνών,
προέβλεπε την Γενική Συνέλευση όλων των μελών της και ένα
Συμβούλιο που συμμετείχαν μόνιμα - οι πέντε Μεγάλες Δυνάμεις της
εποχής (ΗΠΑ, Γαλλία, Βρετανία, Ιταλία, Ιαπωνία) - και άλλα τέσσερα
μη μόνιμα μέλη. Η έδρα της ορίστηκε η Γενεύη και η πρώτη Συνέλευση
πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 1920.
Παρά το γεγονός ότι η Κοινωνία των Εθνών δεν πέτυχε την
αποτροπή των τοπικών συρράξεων (επίθεση της Ιταλίας στην Αιθιοπία,
της Ιαπωνίας στην Κίνα, της Γερμανίας στην Τσεχοσλοβακία) και εν
τέλει του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε ένας σημαντικός
διεθνής θεσμός που είχε στόχο την εμπέδωση της ειρήνης μέσω της
συνεννόησης και της κατανόησης, μεταξύ των εθνών. Άλλωστε παρά
την αποτυχία της αυτή, η ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών με
τους ίδιους στόχους, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποδεικνύει ότι η
λογική της ίδρυσής της ήταν ορθή.

[311]
 57. Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν
Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν θεωρείται ο μεγαλύτερος ίσως φυσικός του
20ού αιώνα και ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες όλων των
εποχών. Το περιοδικό Time στο τεύχος της 31/12/1999 τον ανακήρυξε
ως το Πρόσωπο του Αιώνα.
Ο εβραϊκής καταγωγής Γερμανός Αϊνστάιν γεννήθηκε το 1879 στο
Ουλμ. Σύντομα η οικογένειά του μετακόμισε στο Μόναχο και αργότερα
στο Μιλάνο, όπου ο Άλμπερτ τελείωσε το γυμνάσιο. Σπούδασε στο
Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και εργάστηκε για λίγο ως δημόσιος
υπάλληλος στη Βέρνη. Μετά το 1905, δίδαξε ως καθηγητής στα
πανεπιστήμια της Πράγας, της Ζυρίχης και του Βερολίνου. Έγραψε και
δημοσίευσε διάφορες εργασίες στις οποίες:
 Διατύπωσε τη θεωρία ότι υπάρχουν σωματίδια φωτός, τα φωτόνια
και ανέπτυξε το
φωτοηλεκτρικό
φαινόμενο. Για
την εργασία
αυτή κέρδισε
το βραβείο
Νόμπελ της
Φυσικής το 1921.
 Απέδειξε ότι η ταχύτητα του φωτός φτάνει τα 300.000 χιλιόμετρα το
δευτερόλεπτο και ότι αυτή η ταχύτητα παραμένει σταθερή απ’ όπου κι
αν μετρηθεί. Η ταχύτητα αυτή είναι η μεγαλύτερη που υπάρχει στο
σύμπαν και δεν μπορεί να ξεπεραστεί.
 Με την εργασία του με τίτλο Η κίνηση μικρών σωματίων που
ισορροπούν σε στάσιμο υγρό σύμφωνα με τη θεωρία της επαγωγής
εξήγησε το φαινόμενο της «κίνησης Μπράουν» αποδεικνύοντας ότι τα
άτομα υπάρχουν πραγματικά.
 Διατύπωσε την περίφημη Θεωρία της Σχετικότητας που θεωρείται
από τα μεγαλύτερα επιστημονικά επιτεύγματα του ανθρώπου.
Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η ύλη είναι μια μορφή ενέργειας και η
ενέργεια μια μορφή ύλης. Μεταξύ τους συνδέονται με την περίφημη
εξίσωση:
Ε = mc2
[312]
 όπου Ε = ενέργεια, m = μάζα και c2 = το τετράγωνο της ταχύτητας του
φωτός. Αυτό σημαίνει ότι αν καταστραφεί απειροελάχιστη μάζα
(ποσότητα ύλης) αυτή μετατρέπεται σε τεράστια ποσότητα ενέργειας.
Στην αρχή της θεωρίας της σχετικότητας βασίζεται η ατομική ενέργεια
και η κατασκευή, αργότερα, των ατομικών όπλων
Ο Αϊνστάιν έγινε διάσημος σε όλο τον κόσμο, αλλά συνέχισε να
εργάζεται πάνω σε θέματα φυσικής και αργότερα διατύπωσε την
άποψη ότι οι φωτεινές ακτίνες των άστρων καμπυλώνονται όταν
περνούν κοντά στην επιφάνεια του Ηλίου, λόγω της βαρύτητάς του.
Αυτή η θεωρία επιβεβαιώθηκε το 1919 από την Ακαδημία Επιστημών
του Λονδίνου από παρατηρήσεις σε μια έκλειψη Ηλίου.
Όταν οι Ναζί κατέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία, ο Αϊνστάιν λόγω
της εβραϊκής του καταγωγής δεν είχε άλλη λύση παρά να καταφύγει
στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ζήτησε και απέκτησε την αμερικανική
υπηκοότητα. Πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του στο Ινστιτούτο
Ανώτερων Σπουδών του Πανεπιστημίου του Πρίνστον.
Το ‘39 με μια επιστολή στον πρόεδρο των ΗΠΑ Φράνκλιν Ρούσβελτ
τον προειδοποίησε ότι οι Γερμανοί εργάζονταν προς την κατεύθυνση
της κατασκευής ατομικής βόμβας. Συνιστούσε στο πρόεδρο να
προχωρήσουν οι ΗΠΑ στη χρηματοδότηση για την κατασκευή της
βόμβας αυτής. Οι Ηνωμένες Πολιτείες προχώρησαν γρήγορα στη
δημιουργία του Ερευνητικού Προγράμματος Μανχάταν με στόχο την
υλοποίηση του στόχου αυτού. Όμως ο Αϊνστάιν δεν πήρε μέρος στο
πρόγραμμα, γιατί ήταν αντίθετος με τη χρήση της βόμβας αυτής.
Το ‘52 του προτάθηκε να αναλάβει την προεδρία του νεαρού
κράτους του Ισραήλ, αλλά αυτός δεν την αποδέχθηκε.
Εργαζόταν συνεχώς μέχρι το 1955, έτος που πέθανε από
ανεύρυσμα κοιλιακής αορτής.
Η προσφορά του Άλμπερτ Αϊνστάιν έχει αναγνωριστεί από την
παγκόσμια επιστημονική κοινότητα η οποία τον έχει κατατάξει στη
χορεία των μεγάλων επιστημόνων της ιστορίας, πλάι στον Ευκλείδη,
τον Γαλιλαίο, το Νεύτωνα. Αλλά και οι απλοί άνθρωποι, ακόμα κι αν
αδυνατούν τα κατανοήσουν τις επιστημονικές θεωρίες του, έχουν
ταυτίσει το όνομά του με τη μεγαλοφυΐα.

[313]
 58. Το Κραχ του χρηματιστηρίου της Ν. Υόρκης
Η παγκόσμια οικονομική κρίση

Τη δεκαετία του 1920 οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν μια χώρα που

αναπτυσσόταν ραγδαία και είχε γίνει ο πόλος έλξης των φτωχών και
απόκληρων όλου του κόσμου. Καράβια φορτωμένα με μετανάστες, που
γύρευαν καλύτερη τύχη για τους ίδιους και τις οικογένειές τους, έφταναν
στο λιμάνι της Νέας Υόρκης και στα άλλα λιμάνια της γης των ονείρων
τους, της Γης της Επαγγελίας. Ο πληθυσμός της χώρας ξεπέρασε τα
105 εκατομμύρια το 1920. Οι πρώτοι νόμοι αυστηρού περιορισμού της
μετανάστευσης (αλλά και της εισόδου Ασιατών, καθολικών, Εβραίων
και κατοίκων της Ανατολικής Ευρώπης) ψηφίστηκαν το 1921.
Ήταν μια δεκαετία ευφορίας,
αισιοδοξίας και μεγάλων προσδοκιών. Ο
γρήγορος και άκοπος πλουτισμός
θεωρήθηκε από πολλούς ως ο εύκολος
δρόμος για μια άνετη ζωή και αυτό το
επιβεβαίωνε η ταχύτατη άνοδος των
χρηματιστηριακών δεικτών. Χιλιάδες
πολίτες αγόραζαν οποιεσδήποτε μετοχές
τους προσφέρονταν, ποντάροντας στη
γρήγορη άνοδο της τιμής. Οι πιο πολλοί
από αυτούς δανείζονταν από τις τράπεζες,
με την ελπίδα ότι πολύ γρήγορα θα είχαν σημαντικά κέρδη και δεν θα
δυσκολεύονταν να εξοφλήσουν τα δάνειά τους με αυτά. Η άνοδος αυτή
του Χρηματιστηρίου ήταν αλόγιστη και ανεξέλεγκτη - ή όπως θα λέγαμε
σήμερα μια ‘φούσκα’ - και ήταν η αφορμή της μεγάλης
χρηματιστηριακής κρίσης (Μεγάλο Κραχ).
Η υπεραισιοδοξία που επικρατούσε στις αμερικανικές επιχειρήσεις,
οδήγησε σε υπερβολικά αποθέματα εμπορευμάτων. Αυτά με τη σειρά
τους δημιούργησαν αύξηση των προσφοράς, πτώση των τιμών και
φυσικά και μεγάλη μείωση των κερδών. Όσοι διέβλεπαν τον κίνδυνο,
άρχισαν να πουλάνε τις μετοχές τους και αυτό δημιούργησε αλυσιδωτή
αντίδραση.
Μέσα σε πέντε μέρες, από την (Μαύρη) Πέμπτη 24 Οκτωβρίου ως
και την Μαύρη Τρίτη 29 Οκτωβρίου (Black Tuesday) του ‘29 το

[314]
χρηματιστήριο κατέρρευσε σε συνθήκες πανικού. Σε λίγες ώρες
δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια έγιναν καπνός και εκατομμύρια
Αμερικανών διαπίστωσαν ότι έγιναν φτωχοί από τη μια μέρα στην
άλλη. Στο βαρύ κλίμα πανικού και απαισιοδοξίας που δημιουργήθηκε,
δεκάδες χρηματιστές και απλοί επενδυτές αυτοκτόνησαν από
απελπισία.
Το 1930 μόνο στις ΗΠΑ 1.300 Τράπεζες χρεοκόπησαν και το 1932
οι άνεργοι ξεπερνούσαν τα 14 εκατομμύρια (πάνω από 20% του
εργατικού δυναμικού). Ο πρόεδρος Χέμπερτ Χούβερ (Herbert Hoover),
αποδείχθηκε τελείως ανίκανος να αντιμετωπίσει την κρίση και πήρε
άστοχα μέτρα (προστατευτικοί δασμοί), που υποχρέωσαν τις άλλες
χώρες να πάρουν αντίστοιχα μέτρα, με συνέπεια η κρίση να γίνει
παγκόσμια. Όταν χιλιάδες άνεργοι βετεράνοι του Μεγάλου Πολέμου
συγκεντρώθηκαν στην Ουάσιγκτον ζητώντας επιδόματα ή δουλειά, ο
Χούβερ διέταξε την αστυνομία να τους διαλύσει με τη βία
χαρακτηρίζοντας τους διαδηλωτές ως κομμουνιστές. Η βίαιη διάλυση
της διαδήλωσης άφησε περισσότερους από εκατό νεκρούς.
Το χρηματιστηριακό κραχ της Wall Street είχε αλυσιδωτές
επιπτώσεις στην οικονομία, όχι μόνο των ΗΠΑ αλλά και όλου του
υπόλοιπου κόσμου. Η οικονομική κρίση έφερε τη μεγάλη πλειοψηφία
των Αμερικανών και των Ευρωπαίων πολιτών σε απόγνωση. Τα
εργοστάσια και οι επιχειρήσεις βλέποντας τις πωλήσεις τους να
μειώνονται απέλυαν εργάτες και υπαλλήλους, με συνέπεια την μεγάλη
αύξηση της ανεργίας και την ακόμα μεγαλύτερη μείωση των
εισοδημάτων, Η ανεργία και η μείωση των εισοδημάτων συρρίκνωναν
ακόμα περισσότερο τη ζήτηση και αυτή η αλυσίδα συνεχίστηκε για
αρκετό καιρό.
Στην Ευρώπη η οικονομική κρίση είχε επιπτώσεις και στην πολιτική
ζωή. Σε πολλές χώρες εμφανίστηκαν δημαγωγοί, λαϊκιστές και
εθνικιστές πολιτικοί, που υπόσχονταν εύκολες λύσεις και καλύτερη ζωή
για όλους. Ψάρευαν και κέρδιζαν ψήφους κυρίως από τα λαϊκά
στρώματα, που υπέφεραν από τις στερήσεις. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα η εμφάνιση και η ιλιγγιώδης πορεία του Χίτλερ προς την
εξουσία της Γερμανίας.
Η ανάκαμψη άρχισε σταδιακά, αμέσως μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά
του ο νέος πρόεδρος Φράνκλιν Ρούσβελτ (Franklin Roosevelt).

[315]
 59. Ο Φράνκλιν Ρούσβελτ και το Νιου Ντηλ
Ο Φράνκλιν Ρούσβελτ (Franklin Delano Roosevelt, 1882-1945)
ανέλαβε την προεδρία της χώρας του στο αποκορύφωμα της
οικονομικής κρίσης. Όμως αμέσως ενέπνευσε ελπίδα και βοήθησε
τους πολίτες να ξανακερδίσουν την πίστη στο εαυτό τους και στην
κυβέρνηση. Στο λόγο που εκφώνησε κατά την τελετή της ορκωμοσίας
του υποσχέθηκε άμεση και αποτελεσματική δράση και υπογράμμισε:
Το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος.
Ο Ρούσβελτ προερχόταν από εύπορη οικογένεια της Νέας Υόρκης
και είχε μακρινή συγγένεια με το συνονόματό του 26ο πρόεδρο των
ΗΠΑ (1901-1909) Θεόδωρο Ρούσβελτ (Theodore Roosevelt).
Σπούδασε νομικά στο Χάρβαρντ και στο Κολούμπια και εξάσκησε τη
δικηγορία ως το 1910, όταν εξελέγη γερουσιαστής της Νέας Υόρκης και
αργότερα υπηρέτησε ως υπουργός Ναυτικών στην Κυβέρνηση του
προέδρου Ουΐλσον.
{Η γυναίκα του Φράνκλιν, η Ελεάνορ Ρούσβελτ, γνωστή για
τους κοινωνικούς της αγώνες, ήταν εξαδέλφη και ανιψιά του
Θεόδωρου Ρούσβελτ}
Το 1921 ο Ρούσβελτ προσβλήθηκε από πολιομυελίτιδα με συνέπεια
την παράλυση των ποδιών του. Όμως το γεγονός ότι κυκλοφορούσε
πλέον με αναπηρικό καροτσάκι δεν στάθηκε ικανό να τον εμποδίσει να
συνεχίσει (με πείσμα και αποφασιστικότητα) την πολιτική του
σταδιοδρομία. Το 1928 και το 1930 εξελέγη κυβερνήτης της Νέας
Υόρκης και απέδειξε την ικανότητά του στην αντιμετώπιση των
προβλημάτων, που δημιούργησε το κραχ του ’29 στους πολίτες της
Πολιτείας. Το Δημοκρατικό κόμμα τον πρότεινε ως υποψήφιο πρόεδρο
των ΗΠΑ και μετά την εκλογή του ανέλαβε τα καθήκοντά του τον Μάρτιο
του 1933.
Αμέσως έθεσε σε εφαρμογή ένα μεγαλόπνοο πρόγραμμα
οικονομικού εκσυγχρονισμού της χώρας, με στόχους: την άμεση
αντιμετώπιση των συνεπειών της οικονομικής κρίσης, την ανακούφιση
των λαϊκών στρωμάτων, που είχαν ιδιαίτερα πληγεί και, τη συνολική
αντιμετώπιση των ασθενών δομών της αμερικανικής οικονομίας με τον
εκσυγχρονισμό και την υγιή μεταρρύθμισή της.
Όλη αυτή η προσπάθεια ονομάστηκε New Deal (ξαναμοίρασμα των
χαρτιών της τράπουλας δηλαδή Νέα Συμφωνία). Στις πρώτες 100
[316]
μέρες του new deal θεσπίστηκαν δεκάδες μέτρα, που η απαρίθμησή
τους και μόνο χρειάζεται αρκετές σελίδες. Ψηφίστηκαν νόμοι υπέρ των
αγροτών με χρηματοδότηση για νέες καλλιέργειες και μείωση των
αγροτικών πλεονασμάτων, που έριχναν τις τιμές, εγκαταλείφθηκε ο
Κανόνας του Χρυσού (δηλαδή το δολάριο έπαψε να είναι μετατρέψιμο
σε χρυσό), θεσπίστηκαν βοηθήματα σε άνεργους και άπορους,
οργανώθηκε υγιές τραπεζικό σύστημα με άμεσο ξεκαθάρισμα των
υπερχρεωμένων τραπεζών, ρυθμίστηκε η λειτουργία του
χρηματιστηρίου με νέο αξιόπιστο κανονισμό, καθιερώθηκε σύστημα
κοινωνικής ασφάλισης για να έχουν οι εργαζόμενοι αξιοπρεπείς
συντάξεις, θεσπίστηκαν μέτρα για την ενίσχυση της βιομηχανίας,
εξαγγέλθηκε τεράστιο πρόγραμμα δημοσίων έργων με σκοπό της
ανάπτυξη, αλλά και την μείωση της ανεργίας, καταργήθηκε η περιβόητη
ποτοαπαγόρευση, που μόνο ζημιές προκάλεσε και δίχαζε τον
κοινωνικό ιστό της χώρας.
Νέα μεγάλα δημόσια έργα πραγματοποιήθηκαν για την
καταπολέμηση της ανεργίας, όπως νοσοκομεία, σχολεία και μεγάλες
οδικές αρτηρίες, στα οποία απασχολήθηκαν πάνω από 8,5
εκατομμύρια εργάτες, υπό τη εποπτεία μιας νέας μεγάλης κεντρικής
υπηρεσίας, της Works Progress Administration.
Όλα αυτά είχαν ως άμεσο αποτέλεσμα την ενίσχυση εμπιστοσύνης
και της πεποίθησης των πολιτών ότι η ανάκαμψη ήταν εφικτή και ο
παραγωγικός μηχανισμός άρχισε και πάλι να εργάζεται με εντατικούς
ρυθμούς. Η επιτυχία του new deal, παρά την αντίδραση που
συνάντησε από αρκετούς θιγόμενους παράγοντες της αμερικανικής
οικονομίας, αναγνωρίστηκε από το λαό, ο οποίος επανεξέλεξε
πανηγυρικά τον Ρούσβελτ στις εκλογές του ’36. Αμέσως μετά ο
Ρούσβελτ στράφηκε στην εξωτερική πολιτική. Αναγνώρισε την
κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης, της οποίας την ύπαρξη αρνιόταν
να δεχθεί η Αμερική από το 1917. Βελτίωσε τις σχέσεις της χώρας του
με τα άλλα κράτη της αμερικανικής ηπείρου και διαβλέποντας την
πολεμική σύρραξη, που ερχόταν στην Ευρώπη, άρχισε να ενισχύει την
πολεμική βιομηχανία.
Όταν ξέσπασε ο (Β΄ Παγκόσμιος) πόλεμος ο πρόεδρος Ρούσβελτ
ακολούθησε μεν την πολιτική ουδετερότητας, που επέβαλε η λογική του
«απομονωτισμού» που είχε επικρατήσει από το 1918 και είχε
ισχυρότατες βάσεις στο λαό, αλλά ενίσχυσε με όπλα, οικονομικά και
πολιτικά τη Βρετανία, που αντιμετώπιζε σχεδόν μόνη της τον Άξονα,
[317]
μετά την ήττα της Γαλλίας. Επίσης χρηματοδότησε γενναία την Κίνα,
που είχε υποστεί σημαντικά πλήγματα από την ιαπωνική εισβολή.
Το 1940 εξελέγη για τρίτη κατά σειρά θητεία. Τον Αύγουστο του ‘41
υπέγραψε με τον Βρετανό πρωθυπουργό Τσόρτσιλ, τον Χάρτη του
Ατλαντικού με τον οποίο ξεκαθάριζαν οι στόχοι των δυο δημοκρατικών
χωρών, στον μεταπολεμικό κόσμο.
Το 1944 εξελέγη για τέταρτη (!) φορά στην προεδρία, αλλά λίγους
μήνες αργότερα (12 Απριλίου 1945) πέθανε από καρδιακή προσβολή,
λίγες μέρες πριν από την παράδοση της Γερμανίας και λίγους μήνες
πριν την ολοκληρωτική ήττα της Ιαπωνίας.
Ο Φράνκλιν Ρούσβελτ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους
πολιτικούς ηγέτες όχι μόνο των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και
ολόκληρου του κόσμου. Η ταχύτητα με την οποία βοήθησε τη χώρα του
να επανέλθει στην οδό της οικονομικής ομαλότητας και ανάκαμψης, ο
τρόπος που χειρίστηκε τις
σχέσεις της χώρας του με
τις εμπόλεμες χώρες της
Ευρώπης και της Ασίας, ο
πρωταγωνιστικός ρόλος
που διαδραμάτισε στον
αιματηρότερο πόλεμο που
γνώρισε η ιστορία, η
διπλωματία, η
μετριοπάθεια και η
σωφροσύνη που επέδειξε στις διαβουλεύσεις του με τους συμμάχους
του (κυρίως με Στάλιν και Τσόρτσιλ), δικαιολογούν αυτή την άποψη.

[318]
 60. Η Τηλεόραση

Η Τηλεόραση11 είναι ένα σύστημα τηλεπικοινωνίας, με το οποίο

επιτυγχάνεται η μετάδοση και η λήψη κινουμένων εικόνων και ήχου εξ
αποστάσεως, με τη βοήθεια ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Σήμερα
αποτελεί το πιο δημοφιλές μέσο ενημέρωσης, εκπαίδευσης και
διασκέδασης και η χρήση της είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε όλες τις
χώρες του πλανήτη.
Εφευρέτης του πρώτου συστήματος τηλεόρασης θεωρείται ο Σκότος
μηχανικός και ερευνητής Τζον Μπερντ (John Baird, 1888-1946). Είναι
ο πρώτος. που το 1925 κατόρθωσε να μεταδώσει εικόνες ανθρώπινων
μορφών σε μικρή απόσταση.
Το 1927 μεταβίβασε εικόνες
μεταξύ Λονδίνου και
Γλασκόβης.
Ο John Baird με το σύστημά του

Το 1928 ο Μπερντ μετάδωσε

τηλεοπτικές εικόνες πέρα από τον Ατλαντικό.
Μέσω τηλεφωνικού καλωδίου οι εικόνες μεταφέρθηκαν από το Λονδίνο
στο Surrey και από εκεί στη Νέα Υόρκη. Το 1929 έκανε την πρώτη
πειραματική εκπομπή τηλεόρασης από το BBC. Παρόλο που το
σύστημά του εκτοπίστηκε από το πιο προηγμένο σύστημα της εταιρίας
Μαρκόνι, ο Baird συνέχισε να εργάζεται πάνω σε θέματα βελτίωσης
της εικόνας και του ήχου, καθώς και έγχρωμης τηλεόρασης. Την ίδια
χρονιά ανοίγει το πρώτο τηλεοπτικό στούντιο.
Μεσολαβεί ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και από το 1946 ήδη, στις ΗΠΑ
λειτουργούν δώδεκα εμπορικοί (ιδιωτικοί) τηλεοπτικοί σταθμοί, με
συνέπεια την κατακόρυφη αύξηση πωλήσεων τηλεοπτικών συσκευών.

11
Η λέξη είναι σύνθεση του ελληνικού προθέματος τηλε- (μακριά) και της επίσης
ελληνικής λέξης όραση.

[319]
 Το 1953 αρχίσουν οι πρώτες εκπομπές έγχρωμης τηλεόρασης.
Το 1965 αναμεταδίδονται τηλεοπτικές εκπομπές μεταξύ ΗΠΑ και
Ευρώπης μέσω δορυφόρου.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 λειτουργούσαν στις ΗΠΑ πάνω
1300 τηλεοπτικοί σταθμοί, ενώ το 98% των οικογενειών διαθέτει
συσκευή τηλεόρασης.
Από το 1988 αρχίζει η αναμετάδοση των πρώτων δορυφορικών
καναλιών. Οι ταράτσες των σπιτιών γεμίζουν κεραίες και λίγο αργότερα
εμφανίζονται και τα πρώτα δορυφορικά ‘πιάτα’.
Από το 1994 εμφανίζεται το πρώτο συνδρομητικό κανάλι Filmnet. Οι
πελάτες τους μπορούν να δουν κινηματογραφικές ταινίες, συναυλίες,
talk show, πολιτικές αναμετρήσεις, ζωντανούς αθλητικούς αγώνες και
άλλα πολλά.
Στο εμπόριο κυκλοφορούν οι τηλεοπτικές συσκευές plasma και
home cinema, μα άριστο συνδυασμό εικόνας και ήχου.
Σήμερα οι έξυπνες συσκευές τηλεόρασης (smart TV), έχουν
δυνατότητα σύνδεσης με το διαδίκτυο και απεριόριστες επιλογές
ψυχαγωγίας, πληροφόρησης κλπ.

Η εξέλιξη της τηλεοπτικής συσκευής

[320]
 61. Ο Φλέμινγκ και η πενικιλίνη

Ένας από τους σημαντικότερους Βρετανούς επιστήμονες, που με την

ανακάλυψή του έσωσε εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές είναι ο Σκώτος
γιατρός και μικροβιολόγος Αλεξάντερ Φλέμινγκ (Alexander Fleming,
1881-1955). Το όνομά του ταυτίστηκε με την πενικιλίνη, που θεωρείται
η μεγαλύτερη θεραπευτική ανακάλυψη του 20ού αιώνα.
Ο Fleming σπούδασε ιατρική στο Λονδίνο και μετά την αποφοίτησή
του, εργάστηκε με τον διάσημο μικροβιολόγο Α. Ράιτ στο
πανεπιστημιακό εργαστήριο γνωστό ως Ινστιτούτο Ράιτ. (σήμερα
ονομάζεται Ράιτ και Φλέμινγκ).
Συμμετείχε στο πόλεμο ως στρατιωτικός γιατρός και ασχολήθηκε
κυρίως με τις μολύνσεις των τραυμάτων των στρατιωτών. Παρατήρησε
ότι πολλά αντισηπτικά, όχι
μόνο δεν ήταν
αποτελεσματικά, αλλά
πολλές φορές ήταν και
βλαπτικά γιατί
κατέστρεφαν και τα υγιή
κύτταρα του οργανισμού.
Έμεινε στο Δυτικό
μέτωπο ως το τέλος του
πολέμου και απέκτησε σημαντική εμπειρία στον τομέα των λοιμώξεων.
Μετά τον πόλεμο ανέλαβε τη θέση του καθηγητή της Βακτηριολογίας
και ασχολήθηκε κυρίως με την ανακάλυψη του αποτελεσματικού
απολυμαντικού δηλαδή της χημικής ουσίας, που θα κατάστρεφε τα
παθογόνα μικρόβια, χωρίς να βλάπτει τον οργανισμό. Επί τέσσερα
χρόνια διεξήγαγε έρευνες πάνω στο αντικείμενο αυτό.
Το 1922 ανακάλυψε μια φυσική αντισηπτική ουσία του οργανισμού
που ονόμασε λυσοζύμη (από τις ελληνικές λέξεις ένζυμο και λύω).
Διαπίστωσε ότι η λυσοζύμη, που εξυπηρετεί την άμυνα του οργανισμού
υπάρχει στο αίμα, στο σάλιο, στα δάκρυα και στο λεύκωμα του αυγού.
Είχε αντισηπτικές ιδιότητες, γιατί καταστρέφει τα μικρόβια, χωρίς να
προκαλεί βλάβες στα κύτταρα.
Το 1928 η μεγάλη ανακάλυψη ήρθε τυχαία. Όπως περιγράφει ο
ίδιος ο Φλέμινγκ «σε μια αναπτυγμένη εργαστηριακή καλλιέργεια

[321]
σταφυλόκοκκου, είδα ένα τμήμα να καταστρέφεται, λόγω της
γειτνίασής της με μια αποικία μούχλας». Έτσι από αυτό το τυχαίο
γεγονός, ανακάλυψε το φαινόμενο του ανταγωνισμού των μικροβίων
και της ‘αντιβιοτικής ενέργειας’, γεννήθηκε η πενικιλίνη.
Το 1929 Φλέμινγκ δημοσίευσε την ανακάλυψή του σε ένα ιατρικό
περιοδικό. Όμως η επιστημονική κοινότητα δεν έδειξε ενδιαφέρον στις
ανακοινώσεις του και ο ίδιος για δέκα χρόνια δεν έδωσε συνέχεια.
Όμως από το 1939 δυο άλλοι Βρετανοί ερευνητές, οι Χάουαρντ Φλόρι
(Howard Florey, ) και Έρνστ Τσαίην (Ernst Boris Chain), που είχαν
διαβάσει τις δημοσιεύσεις του Φλέμινγκ και το 1941 κατάφεραν και
παρήγαγαν την πενικιλίνη σε καθαρή κρυσταλλική μορφή.
Ενθαρρυμένος ο Φλέμινγκ άρχισε να χρησιμοποιεί το φάρμακο σε
ασθενείς. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αρχίσει και οι
κυβερνήσεις της Βρετανίας και των ΗΠΑ χρηματοδότησαν την
παραγωγή της πενικιλίνης, η οποία χρησιμοποιήθηκε κυρίως στους
τραυματίες του μετώπου.
Μετά το 1944 άρχισε η μαζική παραγωγή του φαρμάκου για όλο τον
κόσμο. Χρησιμοποιείται για τη θεραπεία της σύφιλης, της
βλεννόρροιας, της διφθερίτιδας, της πνευμονίας, της γάγγραινας, της
μηνιγγίτιδας και σε σωρεία άλλων λοιμώξεων. Στον Φλέμινγκ το 1944
απονεμήθηκε ο τίτλος του ιππότη (‘σερ’) και το 1945 μοιράστηκε το
Νόμπελ Ιατρικής με τους Φλόρι και Τσαίην. Αναγορεύτηκε διδάκτορας
σε περισσότερα από 30 πανεπιστήμια όλου του κόσμου, μεταξύ των
οποίων και της Αθήνας. Παντρεύτηκε την Αμαλία Βουρέκα Φλέμινγκ
(αργότερα βουλευτή του ελληνικού κοινοβουλίου).
Ενταφιάστηκε το 1955 ως εθνικός ήρωας στον Καθεδρικό ναό του
Αγίου Παύλου.

[322]
 62. Ο Μεσοπόλεμος (1919-1939)

Η εικοσαετία που μεσολάβησε μεταξύ των δυο Παγκοσμίων

Πολέμων, ονομάζεται συμβατικά Εποχή του Μεσοπολέμου. Είναι
γεμάτη πολιτικά γεγονότα, με κύριο χαρακτηριστικό την άνοδο του
Εθνικισμού και την εμφάνιση και εδραίωση στην εξουσία (κυρίως των
ευρωπαϊκών κρατών) μονοκομματικών και αυταρχικών καθεστώτων. Ο
Κομμουνισμός, ο Φασισμός, ο Ναζισμός και τα συγγενή τους κινήματα,
απειλούν την αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία, όπως αυτή άρχισε
να διαμορφώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα ως την έναρξη του
Μεγάλου Πολέμου το 1914.
Η οικονομική κρίση που προκάλεσε το Κραχ του Χρηματιστηρίου
της Νέας Υόρκης στην Αμερική και στην συνέχεια σε όλες της χώρες της
υφηλίου, είχε και σοβαρές επιπτώσεις στην πολιτική ζωή.
Οι λαοί παρασυρμένοι από μεγαλόστομες και λαϊκίστικες
διακηρύξεις και συνθήματα, εντυπωσιασμένοι από την ρώμη και την
ισχύ των νέων καθεστώτων αρχίζουν να αμφιβάλλουν για το μέλλον και
την ποιοτική ανωτερότητα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Φασιστικά και ολοκληρωτικά – φανερά ή κρυφά - καθεστώτα
εγκαθιδρύονται στις Ιταλία, Γερμανία, Αυστρία, Ισπανία, Πορτογαλία,
Ελλάδα, Ουγγαρία, Αλβανία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Πολωνία,
Λιθουανία, και σε άλλες χώρες. Πολλοί συντάσσονται με τα κινήματα
και τα καθεστώτα αυτά, άλλοι υποτάσσονται. Υπάρχουν όμως –
ευτυχώς – και κάποιοι που αντιστέκονται. Η σύγκρουση είναι
αναπόφευκτη, αλλά κανείς δεν ξέρει πότε θα ξεσπάσει και ποιός θα
είναι ο νικητής.
Παράλληλα όμως η Εποχή του Μεσοπολέμου εμφανίζει ταυτόχρονα
μια εκπληκτική πρόοδο των επιστημών. Νέες ανακαλύψεις, νέες
εφευρέσεις, νέες τεχνολογίες αλλάζουν τη ζωή του καθημερινού πολίτη
και υπόσχονται ένα καλύτερο μέλλον για τον ίδιον και τα παιδιά του.
Χαρακτηριστικό της εικοσαετίας επίσης είναι η ορμητική άνοδος που
χαρακτηρίζει τις Τέχνες και τα Γράμματα, με καινούριες τεχνοτροπίες,
[323]
επαναστατικές φόρμες, αλλά και – μην το ξεχνάμε κι αυτό - με
στρατευμένη τέχνη. Και η νεολαία του Μεσοπολέμου διασκέδαζε
ακούγοντας μουσική τζαζ και χορεύοντας τσάρλεστον.
Η εποχή της Παγκοσμιοποίησης (που θεωρείται – μάλλον
λανθασμένα - προϊόν του 21ου αιώνα και έχει δαιμονοποιηθεί στις μέρες
μας) άρχισε ακριβώς την εικοσαετία αυτή. Η ταχύτατη ανάπτυξη των
τηλεπικοινωνιών και των μεταφορών, το αεροπλάνο, η επιβολή
γνωστών σε όλο τον κόσμο προϊόντων μεγάλων εταιριών, το
ραδιόφωνο, ο κινηματογράφος, οι καλλιτεχνικές ανταλλαγές μεταξύ των
χωρών άρχισαν να φέρνουν τους λαούς πιο κοντά. Το πιο
χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι – όπως είπαμε ήδη - το μεγάλο κραχ
του Χρηματιστηρίου της
Νέας Υόρκης το 1929.

Τσάρλεστον

Η οικονομική κρίση,
που ξέσπασε στις
Ηνωμένες Πολιτείες,
εξαπλώθηκε σαν
επιδημία σε όλες τις
χώρες του κόσμου και
ιδιαίτερα στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές.
Στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε τα γεγονότα της εικοσαετίας
εξετάζοντας τις σημαντικότερες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις, όπως
διαμορφώθηκαν κράτος προς κράτος στην Ευρώπη.

[324]
 63. Τα απολυταρχικά καθεστώτα του Μεσοπολέμου

Αλβανία: Το 1913 αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία της. Μετά τον Πόλεμο

έγινε μέλος της Κ.τ.Ε, αλλά ουσιαστικά τον έλεγχό της είχε η Ιταλία. Το
1925 ο Αχμέτ Ζώγου ανακηρύχθηκε πραξικοπηματικά πρόεδρος της
Αλβανικής Δημοκρατίας και σε τρία χρόνια αυτοανακηρύχθηκε
βασιλιάς της χώρας. Στις 7 Απριλίου 1939 η Αλβανία μετατράπηκε σε
ιταλικό προτεκτοράτο.

Αυστρία: Στο τέλος του Μεγάλου Πολέμου ιδρύθηκε η Δημοκρατία της

Αυστρίας. Οι Αυστριακοί, ταπεινωμένοι από την ήττα και τους όρους
των νικητών, προσέβλεπαν σε μια συνένωση (Anschluß - Άνσλους) με
την ομογάλακτη Γερμανία.
Οι δυο πολιτικές
παρατάξεις, που
εναλλάσσονταν στην
εξουσία ήταν οι
Σοσιαλιστές και οι
Εθνικιστές.
Οι Γερμανοί στη Βιέννη

Το 1932, στην κυβέρνηση

ανήλθε ο χριστιανοσοσιαλιστής Ένγκελμπερτ Ντόλφους.
Η συνεργασία με την Ιταλία έγινε στενή και ήταν εμφανής η μετατροπή
της Αυστρίας σε ένα ακόμα φασιστικό κράτος. Εκείνη την εποχή η
άνοδος των ναζιστών και του - αυστριακής καταγωγής - Χίτλερ στη
Γερμανία, έκανε ακόμα πιο συντηρητική την πολιτική της χώρας. Τον
Ιούλιο του 34, οι Αυστριακοί ναζιστές κλιμάκωσαν τις αντιδράσεις τους
με κορύφωση τη δολοφονία του Ντόλφους. Ο νέος καγκελάριος Κουρτ
φον Σούσνιγκ αντιστάθηκε στις πιέσεις των ναζί, αλλά τελικά στις 12
Μαρτίου 1938, τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν απροκάλυπτα
στην Αυστρία. Μετά από ‘δημοψήφισμα’ το 99,75% (!) των Αυστριακών
ψήφισε υπέρ του Άνσλους και η Αυστρία έγινε γερμανική επαρχία.

Βέλγιο και Ολλανδία: Το δυο όμορα κράτη ήταν από τις χώρες με
δημοκρατική διακυβέρνηση και ήρεμο πολιτικό βίο. Το Βέλγιο

[325]
καθιέρωσε και τη φλαμανδική ως την δεύτερη επίσημη γλώσσα του,
δίνοντας ένα τέλος σε ένα υπαρκτό διχαστικό πρόβλημα, μιας και τα
φλαμανδικά ήταν η γλώσσα της πλειοψηφίας του πληθυσμού του.

Βουλγαρία: Η ήττα της χώρας στο Πόλεμο έφερε συνεχείς συγκρούσεις

εθνικιστών και αριστεράς, με συνέπεια αλλεπάλληλα πραξικοπήματα.
Το 1935, ο βασιλιάς Μπόρις Γ’ συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες στα
χέρια του και επέβαλε καθεστώς δικτατορίας διορίζοντας
πρωθυπουργούς ανδρείκελα. Τον Μάρτιο ‘41, η Βουλγαρία συντάχθηκε
με τον Άξονα και επέτρεψε στα γερμανικά στρατεύματα να διέλθουν
από τη χώρα και να επιτεθούν κατά της Ελλάδας.

Βρετανία: Τον Ιανουάριο 1936 πέθανε ο βασιλιάς Γεώργιος Ε’ και τον

διαδέχθηκε ο γιος του Εδουάρδος Η’. Όμως ο δεσμός του νέου βασιλιά
με μια Αμερικανίδα με δυο γάμους και δυο διαζύγια προκάλεσε
σφοδρές αντιδράσεις της Εκκλησίας, της αυλής και της αριστοκρατίας.
Ο βασιλιάς αρνήθηκε να χωρίσει την αγαπημένη του και παραιτήθηκε.
Τον Σεπτέμβριο 1938 ο πρωθυπουργός Νέβιλ Τσάμπερλαιν
(Neville Chamberlain), υπέγραψε το Σύμφωνο του Μονάχου βάσει
του οποίου η Γερμανία προσαρτούσε τη Σουδητία της Τσεχοσλοβακίας.
Γύρισε στη Βρετανία ως νικητής κραδαίνοντας το Σύμφωνο. Όμως,
όταν τον Μάρτιο 1939, η Γερμανία κατέλαβε και την υπόλοιπη
Τσεχοσλοβακία, η βρετανική κυβέρνηση εγγυήθηκε την εδαφική
ακεραιότητα της Πολωνίας, η οποία ήταν το πιθανότερο επόμενο θύμα.
Την 1η Σεπτεμβρίου 1939 η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία και η
Βρετανία της κήρυξε τον πόλεμο.

Γαλλία: Το κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου του Μεσοπολέμου στη

Γαλλία είναι η συνεχής αντιπαράθεση Αριστεράς- Δεξιάς. Το 1935 η
αυξανόμενη τάση επιβολής φασιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη και
η άνοδος του Χίτλερ στη Γερμανία υποχρέωσε τα κόμματα
Κομμουνιστικό, Σοσιαλιστικό και Ριζοσπαστικό, να σχηματίσουν το
Λαϊκό Μέτωπο, που κέρδισε τις εκλογές του 1936 και ανέλαβε τα ηνία
της κυβέρνησης με επικεφαλής τον Λεόν Μπλουμ. Τον Απρίλιο ’38 ο
Μπλουμ αντικαταστάθηκε από τον Νταλαντιέ. Ο Νταλαντιέ υπέγραψε
με τον Τσάμπερλαιν το διαβόητο Σύμφωνο του Μονάχου. Η Γαλλία
σύμμαχος πλέον της Βρετανίας υποχρεώθηκε να μπει στον πόλεμο,
όταν ο Χίτλερ τον Σεπτέμβριο εισέβαλε στην Πολωνία.
[326]
Γιουγκοσλαβία: Αμέσως μετά τον Πόλεμο ιδρύθηκε το νέο κράτος με
τη μακρόσυρτη ονομασία Βασίλειο των Σέρβων, των Κροατών και των
Σλοβένων με βασιλιά τον Αλέξανδρο Α’. Οι αιώνιοι αντίπαλοι Σέρβοι
και Κροάτες είχαν συνεχώς συγκρούσεις και όταν κάποιος Κροάτης
πολιτικός δολοφονήθηκε, οι βουλευτές της Κροατίας ίδρυσαν δικό τους
κοινοβούλιο. Ο βασιλιάς τότε έκανε κάτι σύνηθες στην Ευρώπη της
εποχής. Τον Ιανουάριο ‘29, ανέστειλε την ισχύ του συντάγματος και
εγκαθίδρυσε βασιλική δικτατορία. Άλλαξε και το όνομα του κράτους σε
Γιουγκοσλαβία.

Ελβετία: Η χώρα αυτή ήταν και παρέμεινε ουδέτερη και έγινε μέλος της
ΚτΕ, μόνο όταν η διεθνής κοινότητα εγγυήθηκε την ουδετερότητά της.

Ελλάδα: Μετά την ήττα στη Μικρά Ασία η

Ελλάδα υποχρεώθηκε να παραδώσει την
Α. Θράκη, την Ίμβρο και την Τένεδο και να
δεχθεί την ανταλλαγή πληθυσμών.
1.500.000 Μικρασιάτες εγκαταστάθηκαν
στη χώρα. Στις 24 Μαρτίου ’24, η υπό τον
Αλέξανδρο Παπαναστασίου κυβέρνηση
ανακήρυξε την αβασίλευτη Δημοκρατία, με
πρώτο πρόεδρο το ναύαρχο Παύλο
Κουντουριώτη.
Η Ελληνική Δημοκρατία, επηρεασμένη από το διχασμό και από τα
απολυταρχικά καθεστώτα της Ευρώπης, έπασχε από πρωτοφανή
αστάθεια. Μεταξύ 1924-35, η χώρα έζησε 23 κυβερνητικές αλλαγές, μια
δικτατορία και 13 κινήματα! Όταν στις εκλογές του 1935 κέρδισαν τα
φιλομοναρχικά κόμματα, οι φιλοβασιλικοί επέβαλαν την διενέργεια
δημοψηφίσματος, το οποίο επανέφερε τη μοναρχία με ποσοστό 97%
και ο Γεώργιος Β’ επανήλθε στο θρόνο .
Η αφορμή για δικτατορία δόθηκε μετά από την αιματηρή καταστολή
μιας διαδήλωσης καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη. Έτσι στις 4
Αυγούστου ‘36, ο Γεώργιος Β’ όρισε πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά,
ο οποίος διάλυσε τη Βουλή και κήρυξε δικτατορία.

[327]
Ιρλανδία: Οι Ιρλανδοί δεν σταμάτησαν τους αγώνες για την
αποδέσμευσή τους από τη ξένη κατοχή. Το 1921 οι Βρετανοί
αναγνώρισαν το Ελεύθερο Κράτος της Ιρλανδίας, στα πλαίσια της
Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Το 1938 με δημοψήφισμα, ανακηρύχθηκε
η Δημοκρατία της Ιρλανδίας (Eire).

Ισπανία: Τα αντιμοναρχικά κόμματα κέρδισαν τις εκλογές του Απριλίου

1931 και ο βασιλιάς Αλφόνσος αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Άρχισε η
περίοδος της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας η οποία δεν έμελλε να
μακροημερεύσει. Η κυβέρνηση Αριστερών Ρεπουμπλικάνων και
Σοσιαλιστών προχώρησε σε μια σειρά μέτρων εργατικής νομοθεσίας,
χωρισμού της παιδείας από την Εκκλησία και παραχώρηση
αυτοδιοίκησης στην Καταλονία.
Όμως συνάντησε αντίδραση από τις συντηρητικές δυνάμεις, αλλά και
από τα ελεγχόμενα από την Αριστερά συνδικάτα. Η πολιτική
κατάσταση οξύνθηκε περισσότερο όταν το 1935 το Λαϊκό Μέτωπο πήρε
την εξουσία. Οι αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ των αριστερών
κινημάτων και της φασιστικής Φάλαγγας κορυφώθηκαν όταν
δολοφονήθηκε ένα επιφανές στέλεχος της δεξιάς. Ήταν το έναυσμα ενός
από τους πιο αιματηρούς εμφυλίους πολέμους της Ευρώπης. Την
ηγεσία της φασιστικής δεξιάς ανέλαβε ο στρατηγός Φρανσίσκο
Φράνκο, ο οποίος στις 17 Ιουλίου 1936 ξεκίνησε πραξικόπημα,
αυτοανακηρύχθηκε αρχηγός του κράτους και επιτέθηκε για την
κατάληψη της εξουσίας. Παρά τη σθεναρή τους αντίσταση επί τρία
χρόνια, οι δημοκρατικοί δεν άντεξαν. Στις 28 Μαρτίου 1939 έπεσε η
Μαδρίτη και την επόμενη η Βαλέντσια. Η δικτατορία του Φράνκο έμελλε
να διαρκέσει τέσσερις δεκαετίες.

Ιταλία: Μετά το Μεγάλο Πόλεμο, οι Ιταλοί έμειναν με την πικρία, ότι

παρά τους 600.000 νεκρούς της, τα εδαφικά τους οφέλη ήταν ελάχιστα.
Κέρδισαν το Νότιο Τυρόλο, όχι όμως την περιοχή του Φιούμε (σήμερα
Ριγιέκα). Οι εθνικιστικές δυνάμεις και η νέα οργάνωση των Φασιστών
του Μουσολίνι έκαναν σημαία τους το ζήτημα του Φιούμε.
Ο Μουσολίνι εμφανίστηκε ως ο υπερασπιστής της κοινωνικής
ειρήνης και της οικονομικής σταθερότητας. Ηγείτο του κινήματος του
φασισμού και δημιούργησε, ένα παραστρατιωτικό σώμα, τους
μελανοχίτωνες. Την τακτική αυτή θα μιμηθεί αργότερα ο Χίτλερ στη
Γερμανία και θα καταλάβει κι αυτός την εξουσία.
[328]
Λετονία, Λιθουανία και Εσθονία: Μετά την Επανάσταση στη Ρωσία,
οι τρεις Βαλτικές χώρες απέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Το 1926
πρώτη η Λιθουανία και το 1934 η Λετονία ακολούθησαν την ευρωπαϊκή
τάση και απέκτησαν φασιστικά καθεστώτα. Η Εσθονία διατήρησε μιας
μορφής δημοκρατία, αν και βρισκόταν κι αυτή πλησιέστερα στη
φασιστική μέθοδο διακυβέρνησης.

Ουγγαρία: Το τέλος του Πολέμου βρήκε την μεγάλη Ουγγαρία, ένα από
τους δυο πόλους της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, να έχει
συρρικνωθεί σε ένα μικρό κράτος. Τον Οκτώβριο 1918, η χώρα
ανακηρύχθηκε Δημοκρατία με πρόεδρο τον φιλελεύθερο Μιχάλυ
Κάρολυϊ. Το χάος επικρατούσε στη χώρα, οι δημόσιες υπηρεσίες δεν
λειτουργούσαν και ο στρατός ήταν διαλυμένος. Η μόνη οργανωμένη
πολιτική δύναμη ήταν το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Αρχηγός της
αριστερής πτέρυγάς του ήταν ο Μπέλα Κουν, ο οποίος εκμεταλλεύτηκε
την συγκυρία και στις 22 Μαρτίου 1919 ανακήρυξε τη Σοβιετική
Δημοκρατία της Ουγγαρίας. Το νέο καθεστώς δεν μπόρεσε να κερδίσει
τη λαϊκή υποστήριξη. Τον Αύγουστο 1919, συνδυασμένη επίθεση
Τσέχων Ρουμάνων και Ούγγρων, υπό τον ναύαρχο Μίκλος Χόρτυ,
ανάγκασαν τη βραχύβια σοβιετική κυβέρνηση του Μπέλα Κουν να
διαλυθεί. Ο ακροδεξιός εθνικιστής Χόρτυ αυτοανακηρύχθηκε
αντιβασιλιάς και κυβέρνησε δικτατορικά τη χώρα.

Πολωνία: Με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, συμφωνήθηκε η ίδρυση

της Δημοκρατίας της Πολωνίας. Ισχυρός άνδρας της χώρας ήταν ο
στρατηγός Γιόσεφ Πιλσούντσκι (Jozef Pilsudski), ο οποίος έπαιξε
σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του πολωνικού στρατού, όπως και
στον αγώνα για την ανεξαρτησία της. Το Μάιο του ’26 ο Πιλσούντσκι
ανακήρυξε τον εαυτό του ‘ηγέτη ηθικής εξυγίανσης’ και κυβέρνησε
δικτατορικά τη χώρα ως το θάνατό του το ’35.

Πορτογαλία: Ακόμα μια ευρωπαϊκή χώρα, που ακολούθησε το δρόμο

της φασιστικής δικτατορίας. Μετά από αρκετά χρόνια πολιτικής
αστάθειας, το 1932, ο Αντόνιο ντε Ολιβιέιρα Σαλαζάρ επέβαλε το
Estato Novo (Νέο Κράτος), δηλαδή ένα απολυταρχικό φασιστικό
καθεστώς, που κράτησε ακόμα τέσσερα χρόνια μετά το θάνατό του.

[329]
Ρουμανία: Η χώρα αυτή διπλασιάστηκε μετά τον Πόλεμο.
Προσπάθησε να διατηρήσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία, αλλά δεν
μπόρεσε να αποφύγει την πεπατημένη των άλλων βαλκανικών (αλλά
και ευρωπαϊκών) χωρών. Το 1938 κηρύχθηκε βασιλική δικτατορία και
όταν ξέσπασε ο Παγκόσμιος πόλεμος, η πίεση της Γερμανίας την
ανάγκασε να παραχωρήσει εδάφη στη Βουλγαρία και στην Ουγγαρία.
Αυτές οι εδαφικές απώλειες προκάλεσαν το Σεπτέμβριο του 1940,
φασιστικό πραξικόπημα και δικτατορία από τον στρατηγό Γιον
Αντονέσκου. Ο βασιλιάς Κάρολος Β’ εγκατέλειψε τη χώρα.

Η Σουηδία και οι άλλες Σκανδιναβικές χώρες: Η Σκανδιναβία ήταν

στην Ευρώπη μια όαση δημοκρατικών κρατών και οι λαοί της Σουηδίας,
της Δανίας και της Νορβηγίας ζούσαν σε καθεστώς ελευθερίας,
κοινωνικής ειρήνης και συνεχούς αύξησης του βιοτικού τους επιπέδου.

Σοβιετική Ένωση: Από τις αρχές της δεκαετίας του ’30 είχε επιβληθεί
σε όλη τη χώρα Ιωσήφ Στάλιν ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της. Η
χώρα ήταν μια ομοσπονδία 15 Σοβιετικών Δημοκρατιών. Στις
περισσότερες χώρες της Ευρώπης είχαν επιβληθεί δεξιά φασιστικά
καθεστώτα και ο ρεαλιστής Στάλιν ακολουθούσε μετριοπαθή πολιτική,
αποφεύγοντας την κατηγορία ότι επιχειρούσε εξαγωγή της
επανάστασης μέσω των τοπικών κομμουνιστικών κομμάτων.
Η δεκαετία του ’30 σημαδεύτηκε από τον αποκαλούμενο Μεγάλο
Τρόμο, μια μαζική εκκαθάριση στελεχών του κόμματος και του
στρατού, ‘εχθρών του λαού’, τροτσκιστών, αλλά και απλών πολιτών,
που πήρε τρομακτικές διαστάσεις. Το όνομα του Στάλιν έγινε συνώνυμο
με την σκληρότητα, τις μαζικές δολοφονίες και την τρομοκρατία.

Τουρκία (Οθωμανική Αυτοκρατορία): Το τέλος του Πολέμου βρήκε

την κραταιά Οθωμανική Αυτοκρατορία συρρικνωμένη στα όρια της
Μικράς Ασίας και μια μικρής έκτασης της Θράκης. Ο Σουλτάνος Μεχμέτ
Ε’ προσπαθούσε να περισώσει ό,τι μπορούσε, αλλά ο στρατηγός
Μουσταφά Κεμάλ μαζί με άλλους αξιωματικούς, σχημάτισε τον
Απρίλιο του 1920 στην νέα πρωτεύουσα Άγκυρα κυβέρνηση, με στόχο
την εκδίωξη των Ελλήνων, που είχαν καταλάβει την περιοχή της
Σμύρνης. Η μεγάλη επίθεση ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1922, το
ελληνικό μέτωπο κατέρρευσε και ο ελληνικός στρατός αποχώρησε από
την Μικρά Ασία. Οι χιλιάδες ελληνικής καταγωγής πολίτες έφευγαν
[330]
πανικόβλητοι με οποιοδήποτε μέσο, για να διασωθούν από την μήνη
των Τούρκων, οι οποίοι έκαψαν τη Σμύρνη, έσφαζαν Έλληνες και
Αρμένιους και λεηλατούσαν τις περιουσίες τους.
Ο Κεμάλ ανακήρυξε την Τουρκική Δημοκρατία και άρχισε την
προσπάθεια εκσυγχρονισμού του κράτους, επιβάλλοντας κατάργηση
του φεσιού, του φερετζέ και της πολυγαμίας. Θεσπίστηκε το κοσμικό
κράτος, η θρησκευτική ελευθερία, η καθολική ψηφοφορία, το λατινικό
αλφάβητο, το Γρηγοριανό ημερολόγιο και άλλα. Ήταν μια πραγματική
κοσμογονία την οποία επέβαλε ο Κεμάλ, αδιαφορώντας για τις
αντιδράσεις. Δίκαια πήρε την προσωνυμία Ατατούρκ (πατέρας των
Τούρκων) και θεωρείται ο δημιουργός της σύγχρονης Τουρκίας.

Τσεχοσλοβακία: Η χώρα ιδρύθηκε το 1918 με την ένωση τριών

επαρχιών της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, της Βοημίας, της
Μοραβίας και της Σλοβακίας. Πρώτος πρόεδρος του νέου κράτους
εξελέγη ο κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Τόμας Μάζαρυκ (Tomas
Mazaryk). Η χώρα αυτή ήταν μια ευημερούσα αστική δημοκρατία σε
αντίθεση με όλες τις γειτονικές της (Κεντρικής, Ανατολικής και Νότιας
Ευρώπης) που τις κυβερνούσαν απολυταρχικά καθεστώτα.

[331]
 64. Οι Δίκες της Μόσχας – Ο Μεγάλος Τρόμος

Η δολοφονία του Κίροφ

Το απόγευμα της 1ης Δεκεμβρίου ‘34 ο Σεργκέι Κίροφ, πρώτος
γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης του Λένινγκραντ και φίλος του
Στάλιν μπήκε στα γραφεία του κόμματος. Λίγο πριν φτάσει στο γραφείο
του ένας νεαρός, ο Λεονίντ Νικολάγιεφ τον πλησίασε και τον πυροβόλησε
στο κεφάλι. Ο δολοφόνος συνελήφθη, αλλά η είδηση ότι το πανίσχυρο
αφεντικό του Λένινγκραντ δολοφονήθηκε, δημιούργησε πανικό και χάος.
Οι γιατροί που ήρθαν εσπευσμένα, διαπίστωσαν ότι ο Κίροφ ήταν νεκρός
και παρά τις προσπάθειές τους δεν
μπόρεσαν να κάνουν τίποτε άλλο.

Η κηδεία του Σεργκέι Κίροφ

Το θύμα θάφτηκε στο τείχος του

Κρεμλίνου, μετά από κηδεία στην οποία
παρέστη σύσσωμο το Π. Γ. Ο Στάλιν ήταν
μεταξύ εκείνων που σήκωναν το φέρετρο.
Η δολοφονία του Κίροφ ήταν το έναυσμα
για την υλοποίηση της εξολόθρευσης της
εσωκομματικής αντιπολίτευσης.
Ήταν μια καλή δικαιολογία για τον Στάλιν
να δρομολογήσει το καθεστώς τρόμου,
που επιβλήθηκε τα επόμενα χρόνια.
Αμέσως μετά την κηδεία ο Στάλιν διέταξε τον γραμματέα της Κ.Ε. Άβελ
Γενουκίτζε να συντάξει διάταγμα, που να επιβάλει την καταδίκη σε θάνατο
όσων δικάζονται για τρομοκρατικές επιθέσεις και την άμεση εκτέλεση της
απόφασης. Το διάταγμα είχε ισχύ νόμου και ήταν άμεσης εφαρμογής.
Με βάση αυτό το νόμο, συνελήφθησαν, ανακρίθηκαν, βασανίστηκαν,
δικάστηκαν και εκτελέστηκαν ή εκτοπίστηκαν εκατοντάδες χιλιάδες ως και
δυο εκατομμύρια άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο συντάκτης
του. Ο νόμος εγκρίθηκε λίγες μέρες αργότερα και από το Π.Γ. και είχε τίτλο:
Τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα και της δικαστικής διαδικασίας. Τα
κύρια σημεία του σύντομου και λακωνικού αυτού νόμου ήταν:

[332]
- Η έρευνα για υποθέσεις τρομοκρατικών οργανώσεων και
πράξεων θα πρέπει να ολοκληρώνεται το αργότερο σε δέκα ημέρες.
- Το κατηγορητήριο θα παραδίνεται στον κατηγορούμενο 24
ώρες πριν την έναρξη της δίκης
- Η υπόθεση θα εκδικάζεται χωρίς την συμμετοχή τρίτων (;)
- Δεν προβλέπεται αναθεώρηση της απόφασης ή αποδοχή
οποιασδήποτε έκκλησης για χάρη
- Οι αποφάσεις για την εσχάτη των ποινών πρέπει να
εκτελούνται αμέσως μετά την απαγγελία τους.
Στις 6 Δεκεμβρίου, πέντε μέρες μετά την δολοφονία του Κίροφ, 94
λευκοφρουροί που είχαν συλληφθεί με την κατηγορία ότι σχεδίαζαν
τρομοκρατικές πράξεις, δικάστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες από το
Ανώτατο Δικαστήριο υπό την προεδρία του Βασίλη Ούλριχ. Όλοι
καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν τις επόμενες ώρες. Σε λίγες
μόνο μέρες πάνω από 6.500 πολίτες έχασαν την ζωή τους στο πρώτο αυτό
κύμα εκκαθάρισης.
Σημαντικό ρόλο από την εποχή της επικράτησης των μπολσεβίκων στην
Ρωσία, αλλά κυρίως κατά την περίοδο του Μεγάλου Τρόμου, έπαιξαν οι
υπηρεσίες ασφαλείας γνωστές με διάφορα ονόματα ή αρκτικόλεξα: Τσε-
Κα, Ο-Γκε-Πε-Ου, Νι-Κα-Βε-Ντε, Νι-Κα-Γκε-Μπε, Κα-Γκε-Μπε κλπ.
Από το 1934, την ηγεσία της Τσε-Κα ανέλαβε ο Γκένριχ Γιαγκόντα.
Η εκκαθάριση του κομματικού μηχανισμού άρχισε από την οργάνωση
του Λένινγκραντ. Ζητήθηκε από τον Ζντάνοφ – που διαδέχθηκε τον Κίροφ
- να συνταχθεί ένας κατάλογος με τους υποστηριχτές του Ζηνόβιεφ. Η
εκκαθάριση άρχισε με την εξορία 988 ατόμων. Από το κόμμα διαγράφηκαν
εκατοντάδες παλιοί μπολσεβίκοι και η μπάλα πήρε εμπόρους, αστούς,
αριστοκράτες και άλλους «εχθρούς της εργατικής τάξης», οι οποίοι
στάλθηκαν σε γκουλάγκ, όπου ήταν σχεδόν βέβαιη η φυσική τους
εξόντωση. Ταυτόχρονα σε όλη τη χώρα άρχισε ένας χορός συλλήψεων
ατόμων που ανήκαν στις παραπάνω κατηγορίες. Τα δικαστήρια
εργάζονταν πυρετωδώς και το ίδιο έκαναν και οι εκτελεστές. Μόνο μέσα
στον Δεκέμβριο του ’34 τουφεκίστηκαν πάνω από 6.500 άνθρωποι.
Αμέσως μετά την δολοφονία του Κίροφ, ο Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ, ο Λεβ
Κάμενεφ και οι στενότεροι συνεργάτες τους αποβλήθηκαν από το
Κομμουνιστικό Κόμμα και συνελήφθησαν.

[333]
Η Πρώτη Μεγάλη Δίκη
Οι Ζηνόβιεφ και ο Κάμενεφ δικάστηκαν τον Αύγουστο του ’36. Οι
κατηγορίες περιλάμβαναν μεταξύ άλλων τον σχηματισμό τροτσκιστικής
τρομοκρατικής οργάνωσης, που δολοφόνησε τον Κίροφ και σχεδίαζε την
θανάτωση του Ιωσήφ Στάλιν και άλλων ηγετικών στελεχών του κόμματος
και της σοβιετικής κυβέρνησης.
Ο υφιστάμενος του Γιαγκόντα, ο Νικολάι Γεζόφ, ανέλαβε όλη τη
διαδικασία του στησίματος του κατηγορητηρίου, της συλλογής των
τεκμηρίων και καταθέσεων μαρτύρων, της απόσπασης ομολογιών και
γενικώς της οργάνωσης του σκηνικού της πρώτης από τις μεγάλες δίκες
που έμελλε να ακολουθήσουν. Ο Στάλιν παρακολούθησε ακόμα και τις
λεπτομέρειες των ανακρίσεων και ο Γεζόφ του έδινε καθημερινή αναφορά.
Οι ψυχολογικές πιέσεις και οι απειλές που δέχονταν οι κατηγορούμενοι
ήταν αφόρητες. Ο άνθρωπος εμπιστοσύνης του Στάλιν, Γεζόφ απείλησε
τον Κάμενεφ ότι θα τουφέκιζε την γυναίκα και τον γιο του. Τελικά και υπό
την συνεχή ψυχολογική πίεση των ανακριτών, οι κρατούμενοι ζήτησαν να
μιλήσουν στο Πολιτμπιρό. Ο Γιαγκόντα συνόδεψε τους Κάμενεφ και
Ζηνόβιεφ στο Κρεμλίνο. Στην αίθουσα του Πολιτμπιρό, που ο Κάμενεφ είχε
προεδρεύσει συχνά, βρισκόταν μόνο ο Στάλιν, ο Βοροσίλοφ και ο Γεζόφ.
Οι δυο κρατούμενοι ζήτησαν από τα μέλη του Π.Γ. να εγγυηθούν για τις
ζωές τους. Ο Στάλιν τους εξήγησε ότι στην πραγματικότητα η επικείμενη
δίκη είχε ως κύριο κατηγορούμενο τον Τρότσκι. Ακόμα τους είπε ότι
«είμαστε μπολσεβίκοι, μαθητές και μιμητές του Λένιν, δεν επιθυμούμε να
χυθεί αίμα παλιών μπολσεβίκων, ακόμα κι αν οι κατηγορίες που τους
βαραίνουν είναι βαριές».
Οι Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ συμφώνησαν να ομολογήσουν με την
προϋπόθεση ότι εκτός από την σωτηρία της ζωής τους, θα υπήρχε
εγγύηση για την προστασία των μελών των οικογενειών τους. Ο Στάλιν
εξέφρασε την συμφωνία του με δυο λόγια: Αυτό εξυπακούεται.
Το σκηνικό για την πρώτη μεγάλη δίκη της Μόσχα είχε στηθεί και το
σόου που σκηνοθέτησαν οι Στάλιν, Γιαγκόντα, Γεζόφ και Βισίνσκι ήταν
έτοιμο. Το πρωί της 19ης Αυγούστου 1936 άρχισε η πρώτη από μια σειρά
δικών με κατηγορούμενους κυρίως μπολσεβίκους της παλιάς φρουράς και
αφοσιωμένα μέλη του κόμματος. Εκείνοι που κάθισαν στο εδώλιο ήταν
δέκα έξι, αν και κατηγορούμενοι που δικάστηκαν ερήμην ήταν ακόμα δυο:
Λεβ Τρότσκι και ο γιος Λεβ Σεντόφ..
Στην υπερυψωμένη εξέδρα που κάθονταν οι δικαστές: ο πρόεδρος
Βασίλη Ούλριχ και οι δικαστές, Ιβάν Ματούλεβιτς και Ιόνα Νικιτσένκο.
[334]
Γενικός Εισαγγελέας ήταν φυσικά ο Αντρέι Βισίνσκι, ο οποίος κατά την
διάρκεια της δίκης (καθώς και των επόμενων δικών) εξελίχθηκε σε
πραγματικό σταρ για τους δημοσιογράφους και τα Μέσα Μαζικής
Ενημέρωσης.
Οι κατηγορούμενοι ήταν οι: Λεβ Κάμενεφ, Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ,
Γκριγκόρι Γεβντοκίμοφ, (μέλος της Κ. Ε. του Κ. Κ.), Ιβάν Μπακάγιεφ, μέλος
της Κ.Ε., Βαγκαρσάκ Τερ-Βαγκανιάν, ηγέτης του Αρμενικού Κ.Κ. και άλλοι,
όλοι κομματικά στελέχη και παλιοί μπολσεβίκοι.
Οι λεπτομέρειες της δίκης, το κατηγορητήριο και οι διάλογοι μεταξύ
Εισαγγελέα και κατηγορουμένων έχουν γίνει γνωστά από τα επίσημα
πρακτικά της Υπόθεσης του Τροτσκιστικού-Ζηνοβιεφικού
Τρομοκρατικού Κέντρου κατά των… (τα ονόματα των κατηγορουμένων)
Τα πρακτικά αυτά εκδόθηκαν το 1936 από το Λαϊκό Κομισαριάτο της
Δικαιοσύνης της ΕΣΣΔ. Ένα μικρό δείγμα!
Ο εισαγγελέας
Βισίνσκι προς τον
κατηγορούμενο Κάμενεφ
Βισίνσκι: Ήταν η
δολοφονία Κίροφ έργο των
χεριών σας;
Κάμενεφ: Ναι
Β.: Τι χαρακτηρισμό θα
δίνατε στα άρθρα και στις
δηλώσεις που γράψατε το
1933, στα οποία εκφράζατε την πίστη σας στο Κόμμα; Εξαπάτηση;
Κ.: Όχι, χειρότερη από εξαπάτηση
Β.: Απιστία;
Κ.: Χειρότερη
Β.: Χειρότερη από εξαπάτηση, χειρότερη από απιστία – βρείτε την
λέξη, Προδοσία μήπως;
Κ.: Την βρήκατε
Όλοι οι κατηγορούμενοι ακολούθησαν την ίδια τακτική σε παρεμφερείς
ερωτήσεις του προέδρου και του εισαγγελέα.
Το μεσημέρι της 24 Αυγούστου ο σύντροφος Ούλριχ, διαβάζει την
ετυμηγορία:

[335]
 Το Στρατιωτικό Κολλέγιο του Ανωτάτου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ, που
αποτελείται από: (αναφέρονται τα ονόματα του προέδρου και των μελών)
[Αναφέρει όλα τα επιβαρυντικά στοιχεία, τις κατηγορίες και τα άρθρα του
Ποινικού Κώδικα που παραβίασε ο κάθε ένας από τους κατηγορούμενους]
Αποδείχθηκε ότι οι παραπάνω είναι ένοχοι, διότι υπήρξαν μέλη της
παράνομης αντεπαναστατικής τρομοκρατικής Τροτσκιστικής-
Ζηνοβιεφικής οργάνωσης, έλαβαν μέρος στους σχεδιασμούς για την
δολοφονία των ηγετών του Κόμματος και της Κυβέρνησης, συντρόφων
Στάλιν, Βοροσίλοφ, Ζντάνοφ, Καγκανόβιτς.. εγκλήματα που προβλέπονται
από τα άρθρα… του Ποινικού Κώδικα της Ρωσικής Σοσιαλιστικής
Δημοκρατίας.
Βάσει των ανωτέρω το Δικαστήριο αποφασίζει ότι:
Οι Ζηνόβιεφ,
Κάμενεφ,
Γεβντοκίμοφ… …
και Νάθαν Λιούριε
όλοι καταδικάζονται
στην εσχάτη των
ποινών και η
προσωπική τους
περιουσία να
δημευθεί.
Ο Λεβ Τρότσκι και ο γιος του Λεβ Σεντόφ… εφ’ όσον συλληφθούν εντός
του εδάφους της ΕΣΣΔ να συλληφθούν αμέσως και να προσαχθούν
ενώπιον του Στρατιωτικού Κολεγίου του Ανωτάτου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ.
ο Πρόεδρος Β. Ούλριχ
τα μέλη Ι. Ματούλεβιτς, Ι. Νικιτσένκο

Τα μεσάνυχτα της 24ης Αυγούστου, ό Στάλιν έστειλε τηλεγράφημα με

την λέξη Εντάξει. Ήταν η σύμφωνη γνώμη του για να εκτελεσθούν οι
θανατικές καταδίκες. Οι κρατούμενοι οδηγούνταν στα υπόγεια του κτιρίου
της κρατικής Ασφάλειας, όπου ο εκτελεστής τους πυροβολούσε στο πίσω

[336]
μέρος του κεφαλιού. Παρόντες ήταν ο Βοροσίλοφ, ο Γιαγκόντα, ο Γεζόφ,
ο ανακριτής Λεβ Σέινιν και φυσικά ο εκτελεστής Βασίλη Μπλοχίν.

Η δεύτερη μεγάλη Δίκη της Μόσχας

Η δίκη της υπόθεσης του Παράλληλου Αντισοβιετικού Τροτσκιστικού
Κέντρου άρχισε στις 23 Ιανουαρίου 1937 με την ανάγνωση των
ονομάτων των κατηγορουμένων και του κατηγορητηρίου. Πρόεδρος του
δικαστηρίου ήταν και πάλι ο Βασίλη Ούλριχ και δημόσιος κατήγορος ο
γνωστός Αντρέι Βισίνσκι.
Οι κατηγορούμενοι ήταν οι: Γκεόργκι Πιατακόφ και Καρλ Ράντεκ, μέλη
της Κ.Ε. του κόμματος και άλλα 15 στελέχη των Μπολσεβίκων.
Το πρωί της 30ής Ιανουαρίου
απαγγέλθηκαν οι ποινές. Στους
δεκατέσσερις από τους δεκαεπτά
κατηγορούμενους επιβλήθηκε η εσχάτη των
ποινών, η οποία εκτελέστηκε αμέσως. Οι
υπόλοιποι τρεις καταδικάστηκαν σε ποινές
φυλάκισης.

Η Μεγάλη Εκκαθάριση στο Στράτευμα

Μετά την δεύτερη μεγάλη Δίκη της
Μόσχας ο Στάλιν έστρεψε την προσοχή του
στην ηγεσία του Κόκκινου Στρατού και
συγκεκριμένα σε ένα αριθμό ανώτατων αξιωματικών και στον πιο
επιφανή και δημοφιλή από αυτούς, τον Μιχαήλ Τουχασέφσκι. Ήδη
από τις αρχές του 1937 είχε αρχίσει αθόρυβα την εκκαθάριση
αξιωματικών. Μέχρι τον Μάρτιο είχαν «εξαφανιστεί» 577 άτομα και ως
τις αρχές Ιουνίου άλλα 4.370.
Ο Βοροσίλοφ αντιπαθούσε τον χαρισματικό, ταλαντούχο, γοητευτικό
και δημοφιλή Τουχασέφσκι. Αντίθετα ο Στάλιν δεν έκρυβε τον
θαυμασμό του για τις ικανότητες και τις στρατιωτικές γνώσεις του
στρατάρχη και τον αποκαλούσε Ναπολεόντσικ (μικρός Ναπολέων).
Ο Τουχασέφσκι ήταν αξιωματικός του τσαρικού στρατού, αλλά μετά
την Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε από τα πρώτα στελέχη του νέου
Κόκκινου Στρατού. Πολέμησε στον εμφύλιο πόλεμο κατά των Λευκών

[337]
και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε αρχηγό του ΓΕΣ και το 1935 του
απονεμήθηκε ο τίτλος του Στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης.
Στις 11 Μαΐου 1937 ο Τουχασέφσκι απομακρύνθηκε από το
υπουργείο Πολέμου. Μετά από δυο μέρες ο Στάλιν μίλησε με τον
στρατάρχη, τον χτύπησε φιλικά στον ώμο και του υποσχέθηκε ότι
σύντομα θα γύριζε στην Μόσχα. Και πράγματι κράτησε τον λόγο του.
Στις 22 του ίδιου μήνα ο Τουχασέφσκι συνελήφθη και μεταφέρθηκε στα
μπουντρούμια της υπηρεσίας ασφαλείας Νι-Κ-Βε-Ντε της Μόσχας.
Οι κατηγορούμενοι ήταν: Ο στρατάρχης Μιχαήλ Τουχασέφσκι και
οκτώ ακόμα ανώτατοι αξιωματικοί με διακρίσεις στον Μεγάλο Πόλεμο
και στον Εμφύλιο Πόλεμο κατά των Λευκών.
Στις 11 Ιουνίου συνήλθε το ειδικό στρατοδικείο, για να δικάσει τα
μέλη της Τροτσκιστικής Αντισοβιετικής Στρατιωτικής Οργάνωσης.
Πρόεδρος του στρατοδικείου ήταν – όπως και στις προηγούμενες
μεγάλες δίκες – ο Βασίλη Ούλριχ.
Δημόσιος κατήγορος ήταν μάλλον ο Αντρέι Βισίνσκι. Τα μέλη του
(στρατοδίκες) ήταν οι: Στρατάρχες Μπουντιόνι και Μπλιούχερ, ο
στρατηγός Σαπόσνικοφ, ο πτέραρχος Άλξνις, ο πλοίαρχος Μπέλοφ, και
οι διοικητές σωμάτων Ντιμπένκο και Κασίριν.
Η δίκη διεξήχθη με απόλυτη μυστικότητα κεκλεισμένων των θυρών.
Τηρήθηκαν πρακτικά, δεν δημοσιεύθηκαν ούτε έγινε γνωστή καμιά
λεπτομέρεια για το τί ελέχθη από τους παράγοντες, στρατοδίκες,
δημόσιο κατήγορο ή κατηγορούμενους. Τα πρακτικά αυτά είδαν το φως
της δημοσιότητας την δεκαετία του ΄60, επί Χρουστσόφ.
Η διαδικασία ήταν εξαιρετικά σύντομη (δεν υπήρξε χρόνος για την
ανάγνωση του κατηγορητηρίου ούτε καν για τις απολογίες των
κατηγορούμενων). Στις 23.35’ το βράδυ εκδόθηκε η απόφαση,
καταδικαστική φυσικά και απαγγέλθηκε η θανατική ποινή για όλους
τους κατηγορούμενους και η αφαίρεση των στρατιωτικών τους βαθμών.
Αμέσως μετά ο Γεζόφ ενημέρωσε τον Στάλιν, που περίμενε την
απόφαση του στρατοδικείου. Χωρίς καν να κάνει τον κόπο να την
διαβάσει ο Στάλιν είπε απλώς: Σύμφωνοι και ο Γεζόφ έφυγε για να
παραστεί στις εκτελέσεις που ολοκληρώθηκαν μέσα σε μια ώρα, το
πρωί της 12ης Ιουνίου. Ένας προς έναν οι κατάδικοι δέχθηκαν από μια
σφαίρα στον αυχένα.

[338]
Η τρίτη μεγάλη Δίκη της Μόσχας
Οι κατηγορούμενοι στην τρίτη μεγάλη Δίκη της Μόσχας ήταν: Τα
μέλη του πρώτου Πολιτικού Γραφείου του Λένιν, Νικολάι Μπουχάριν,
Αλεξέι Ρίκοφ και Νικολάι Κρστίνσκ, καθώς και πρώην πανίσχυρος
αρχηγός των μυστικών υπηρεσιών Γκένριχ Γιαγκόντα και ακόμα 17
άτομα, παλιοί μπολσεβίκοι και στελέχη του κόμματος.
Στην δίκη αυτή – όπως και στις προηγούμενες δίκες -πρόεδρος του
Δικαστηρίου ήταν ο Βασίλη Ούλριχ και δημόσιος κατηγορος ο Αντρέι
Βισίνσκι. Δικαστές ήταν ο Ματούλεβιτς και ο Γέβλεφ.
Το κατηγορητήριο ήταν εκτενές και περιελάμβανε: κατασκοπεία,
σαμποτάζ, σχεδιασμό διαμελισμού της χώρας, ανατροπή του
σοσιαλιστικού συστήματος και παλινόρθωση του καπιταλισμού. Για να
πετύχουν τα παραπάνω, οι κατηγορούμενοι είχαν οργανώσει
εκτεταμένη συνωμοσία με Τροτσκιστές, Δεξιούς, Μενσεβίκους και
αστούς εθνικιστές. Ένας αριθμός από αυτούς ήταν κατάσκοποι των
Γερμανών, Βρετανών, Ιαπώνων και Πολωνών.
Στις 04.00 το πρωί της 13ης Μαρτίου 1938 απαγγέλθηκε η ετυμηγορία
του δικαστηρίου. Όλοι οι κατηγορούμενοι βρέθηκαν ένοχοι για όλες τις
κατηγορίες. Δεκαοκτώ από αυτούς καταδικάστηκαν σε θάνατο και τρεις
σε ποινές φυλάκισης. Οι θανατικές ποινές εκτελέστηκαν αμέσως.
Ακολούθησαν
εκατοντάδες δίκες σε
όλη τη χώρα, μέσα σε
κλίμα τρόμου και
καχυποψίας.
Αναρίθμητα πιστά
μέλη του κόμματος
δικάστηκαν και
εκτελέστηκαν με
σαθρές κατηγορίες.
Το 17ο Συνέδριο του
ΚΚΣΕ που είχε
διεξαχθεί τον Φεβρουάριο 1934, αποκλήθηκε (εκ των υστέρων) και
«Συνέδριο των καταδικασθέντων». Μέσα στην επόμενη τριετία, οι 1.108
από τους 1.996 συνέδρους θα συλληφθούν και τα δυο τρίτα από αυτούς
θα εκτελεστούν. Από τα 139 μέλη της Κεντρικής Επιτροπής τα 98 θα
εκτελεστούν κατά την Μεγάλη Εκκαθάριση. Από τους υπόλοιπους 41
[339]
μόνο οι 24 θα επανεκλεγούν στην Κ. Ε. από το επόμενο 18ο Συνέδριο,
που θα γίνει τον Μάρτιο του ’39. Από τα 3,5 εκατομμύρια μέλη του
Κομμουνιστικού Κόμματος, επέζησαν από τον Μεγάλο Τρόμο μόλις
1.900.000.
Κανείς δεν γνωρίζει τον συνολικό αριθμό των θυμάτων της Σταλινικής
Τρομοκρατίας της δεκαετίας του ’30, αλλά αυτά υπολογίζονται σε πάνω
από 800.000 εκτελεσμένους (μετά από «δίκη») και αυτοί που
εκτοπίστηκαν, εξορίστηκαν, διώχτηκαν ή εξοντώθηκαν με διάφορες
μεθόδους ξεπερνούν τα 5 εκατομμύρια. Μεταξύ αυτών ο Λέον Τρότσκι
(δολοφονήθηκε στο Μεξικό), και ο Ούγγρος επαναστάτης Μπέλα Κουν.
Η τρομοκρατία τελείωσε με την εκτέλεση και των «τρομοκρατών»
δηλαδή των στελεχών της Μυστικής Αστυνομίας. Δυο από τους
πανίσχυρους αρχηγούς της, ο Γιακόντα και ο διάδοχός του Γιεζόφ
αντιμετώπισαν με τη σειρά τους τον εκτελεστή.

[340]
65. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και η άνοδος του Χίτλερ

Μετά την ήττα στον Μεγάλο Πόλεμο η γερμανική αυτοκρατορία

κατέρρευσε και ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία της Γερμανίας, Στις 14
Αυγούστου 1919 δημοσιεύτηκε το νέο (δημοκρατικό) Σύνταγμα της
Γερμανίας (το λεγόμενο της Βαϊμάρης, δημοκρατικό και προοδευτικό
για τα μέτρα της εποχής). Το νέο ομοσπονδιακό κράτος αποτελείτο από
17 κρατίδια και επικεφαλής του ήταν ο εκλεγμένος από καθολική
ψηφοφορία και με ενισχυμένες εξουσίες Πρόεδρος, ο οποίος ασκούσε
την εκτελεστική εξουσία. Το Σύνταγμα
καθιέρωνε δωρεάν παιδεία, οκτάωρη
εργασία, κοινωνική ασφάλιση για
όλους, συλλογικές συμβάσεις και
κατοχύρωνε τα θεμελιώδη δικαιώματα
των πολιτών. Ήταν η πρώτη
προσπάθεια μετατροπής της χώρας σε
φιλελεύθερη κοινοβουλευτική
δημοκρατία. Στις εκλογές του
Φεβρουαρίου 1919 ψήφισαν για πρώτη
φορά οι γυναίκες. Πρόεδρος εξελέγη ο
Φρήντριχ Έμπερτ (Friedrich Ebert)
και καγκελάριος ο Φίλιπ Σάιντεμαν
(Philipp Scheidemann).
Όμως τα σημαντικότερα εμπόδια για την παγίωση της Δημοκρατίας
δεν ήταν λίγα: Οι βαρύτατοι όροι της Συνθήκης των Βερσαλλιών, τους
οποίους υποχρεώθηκε να αποδεχθεί το γερμανικό Ράιχστανγκ, η
σοβαρότατη οικονομική κρίση, η κλιμακούμενη ανεργία και η
αλματώδης άνοδος του πληθωρισμού.
Η ισχυρή στρατοκρατική ακροδεξιά, οι ρατσιστές και οι εθνικιστές
όχι μόνο δεν ήθελαν να αποδεχθούν, ότι είχαν και αυτοί ευθύνη για την
ήττα, αλλά καλλιεργούσαν συνεχώς το μύθο περί ‘πισώπλατου

[341]
χτυπήματος’ από τους Εβραίους, τους σοσιαλιστές και τους
δημοκράτες. Ήταν αντίθετοι σε κάθε δημοκρατική μεταρρύθμιση και
επιθυμούσαν ένα αυταρχικό καθεστώς, σαν αυτό της αυτοκρατορίας.
Η άκρα αριστερά κατηγορούσε τους σοσιαλδημοκράτες που
κυβερνούσαν, ότι πρόδωσαν τις ιδέες του εργατικού κινήματος με την
καταστολή της κομμουνιστικής επανάστασης. Και παράλληλα οι
συνεχείς απεργίες και κοινωνικές ταραχές, που προκαλούσαν οι
οργανώσεις και τα κόμματα της αριστεράς, εμπόδιζαν την οικονομική
ανάπτυξη και όξυναν τις αντιθέσεις.
Και οι δυο ακραίες παρατάξεις διέθεταν τα δικά τους
παραστρατιωτικά σώματα, η δεξιά τα Freikorps και η αριστερά την
Ερυθρά Φρουρά, που όχι σπάνια συγκρούονταν στους δρόμους των
μεγάλων πόλεων. Παρά την αποτυχία της επαναστατικής απόπειρας
των Σπαρτακιστών12 του Βερολίνου τον Ιανουάριο 1919, που είχε ως
αποτέλεσμα τη δολοφονία άνω των χιλίων οπαδών της αριστεράς
μεταξύ των οποίων η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Καρλ Λίμπκνεχτ, νέα
προσπάθεια επιβολής κομμουνιστικού καθεστώτος επιχειρήθηκε τον
Απρίλιο του ίδιου χρόνου. Κομουνιστές, αναρχικοί και μέλη της
σοσιαλιστικής αριστεράς ανακηρύξαν τη Βαυαρική Σοβιετική
Δημοκρατία και σύντομα στρατολόγησαν στον Κόκκινο Στρατό (κατά
τα σοβιετικά πρότυπα) 20.000 οπλισμένους άντρες. Όμως σε λιγότερο
από ένα μήνα τα Freikorps και τμήματα του τακτικού στρατού μπήκαν
στο Μόναχο και διέλυσαν τη ‘Σοβιετική Δημοκρατία’ εκτελώντας τους
ηγέτες της και εκατοντάδες οπαδούς.
Το 1923 η Γερμανία δήλωσε ότι αδυνατεί να συνεχίσει να καταβάλει
τις πολεμικές αποζημιώσεις. Η γαλλική κυβέρνηση αντέδρασε αμέσως
και στις 11 Ιανουαρίου, γαλλικά και βελγικά στρατεύματα κατέλαβαν
την πλούσια σε παραγωγή άνθρακα και χάλυβα περιοχή του Ρουρ. Οι
Γερμανοί εξοργίστηκαν από την κατοχή και άρχισαν μαζικές απεργίες,
παθητική αντίσταση, ακόμα και σαμποτάζ, που κράτησαν οκτώ μήνες
12
Η Ένωση Σπάρτακος (Spartakusbund) ή απλώς Σπαρτακιστές ήταν ένα μαρξιστικό
κίνημα που ιδρύθηκε στη Γερμανία, από τον Καρλ Λίμπκνεχτ και την Ρόζα
Λούξεμπουργκ, μετά την αποχώρησή τους από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD).
Αργότερα ο Σπάρτακος μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας.

[342]
και συνετέλεσαν στην κατάρρευση της γερμανικής οικονομίας. Η
Γερμανία, για να καλύψει την απώλειες από την παραγωγή της
περιοχής Ρουρ, άρχισε να εισάγει τεράστιες ποσότητες βιομηχανικών
προϊόντων και τροφίμων. Επίσης για να καλύψει τις ανάγκες
εκατομμυρίων απεργών εξέδιδε ανεξέλεγκτα χαρτονόμισμα. Αυτό
τροφοδότησε μια περίοδο ξέφρενου πληθωρισμού. Η κυβέρνηση
εξέδιδε χρήμα, το χρήμα αυτό καθημερινά έχανε την αξία του και η
κυβέρνηση εξέδιδε νέο χρήμα. Ο φαύλος αυτός κύκλος δεν είχε τέλος.
Το 1918 ένα αμερικανικό δολάριο αντιστοιχούσε σε 4,2 μάρκα, τον
Αύγουστο ‘23 έφτασε στο 1.000.000 μάρκα και το Νοέμβριο του ίδιου
χρόνου η αξία του δολαρίου ξεπέρασε τα 4,2 τρισεκατομμύρια (!)
μάρκα. Η τιμή μιας φρατζόλας ψωμιού,
που το 1918 ήταν 0,62 μάρκα, τον
Νοέμβριο ‘23 έφτασε στα 201
δισεκατομμύρια!

Τουβλάκια με πληθωριστικά μάρκα!

Η αξία του χαρτιού που τυπωνόταν το

νόμισμα, ξεπέρασε την αξία την οποία
εκπροσωπούσε και οι πολίτες, για να
ζεσταθούν, έκαιγαν στις σόμπες
χαρτονομίσματα, αντί για ξύλα!
Τον Αύγουστο ‘23 οι πολιτικοί της Γερμανίας για να αντιμετωπίσουν
την κατάσταση σχημάτισαν νέα κυβέρνηση συνασπισμού υπό τον
φιλελεύθερο Γκούσταβ Στρέζεμαντ (Gustav Stresemann).
Ο νέος καγκελάριος κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης,
σταμάτησε την απεργία στο Ρουρ, εξέδωσε νέο νόμισμα, σταμάτησε
την εκτύπωση νέων πληθωριστικών χαρτονομισμάτων, ανέλαβε να
καταβάλει τμηματικά τις πολεμικές αποζημιώσεις και ζήτησε οικονομική
βοήθεια από τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Από τις αρχές του ‘24, η
οικονομική κατάσταση στη Γερμανία άρχισε να σταθεροποιείται. Η
γαλλική κατοχή ξεσήκωσε κύμα διαμαρτυρίας σε όλο τον κόσμο και

[343]
έκανε τη Γερμανία συμπαθή ακόμα και στους λαούς των νικητριών
χωρών. Τελικά οι Γάλλοι αποχώρησαν τον Αύγουστο του ‘25.
Ο Στρέζεμαν ήταν ένας μετριοπαθής ρεαλιστής και ικανός πολιτικός.
Ως υπουργός Εξωτερικών (παρέμεινε στη θέση αυτή ως το θάνατό του),
με τη Συνθήκη του Λοκάρνο του ‘25, προσπάθησε να εξαλείψει τις
εχθρότητες του πολέμου και δημιούργησε πολύ καλές σχέσεις με τους
ηγέτες των πρώην αντιπάλων της χώρας του, Βρετανίας, Ηνωμένων
Πολιτειών και ακόμα και της Γαλλίας {μετά το τέλος της κατοχής του
Ρουρ κέρδισε - μαζί με το Γάλλο πρωθυπουργό Αριστείδη Μπριάν
- το Νόμπελ Ειρήνης του 1926}. Αποκατέστησε έτσι το διπλωματικό
κύρος της χώρας του, η οποία αργότερα έγινε δεκτή ως ισότιμο μέλος
στην Κοινωνία των Εθνών. Ο θάνατός του το ‘29 σε ηλικία μόλις 51
ετών, σημάδεψε το τέλος της ‘χρυσής εποχής’ της Δημοκρατίας της
Βαϊμάρης. Τον Φεβρουάριο του ‘25 πέθανε ο πρόεδρος της
Δημοκρατίας Έμπερτ και τον διαδέχθηκε ο εκπρόσωπος των
εθνικιστών και δημοφιλής στρατάρχης Πάουλ φον Χίντενμπουργκ
Οι συνεχείς ταπεινώσεις της Γερμανίας, η κατοχή του Ρουρ και η
οικονομική κατάρρευση δημιούργησαν σοβαρές αντιδράσεις. Οι
στρατιωτικοί και η δημαγωγική δεξιά κατηγορούσαν τώρα (εκτός των
μόνιμων στόχων τους αριστερών και Εβραίων) και τη ‘δειλή’
δημοκρατική κυβέρνηση ότι προδίδει τη χώρα.
Το άντρο της αντιδραστικής, λαϊκίστικης και αντισημιτικής
ακροδεξιάς παρέμενε η Βαυαρία και η πρωτεύουσά της το Μόναχο. Εκεί
την ηγεσία ενός μικρού ακροδεξιού κόμματος, του Κόμματος των
Γερμανών Εργατών, ανέλαβε ένας πρώην δεκανέας του γερμανικού
στρατού, ο άσημος τότε αυστριακής καταγωγής Αδόλφος Χίτλερ
(Adolf Hitler). Το κόμμα αυτό σύντομα μετονομάστηκε σε Εθνικό
Σοσιαλιστικό Κόμμα των Γερμανών Εργατών (NSDAP) ή συντομότερα
το κόμμα των Ναζί και επρόκειτο να γίνει το όργανο της πτώσης της
Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.
Ο Χίτλερ, θαυμαστής του Μουσολίνι και της Πορείας προς τη Ρώμη
που τον έφερε στην εξουσία της Ιταλίας, επιχείρησε, με μοχλό το Κόμμα,

[344]
ηγέτη ‘βιτρίνα’ τον δημοφιλή στρατηγό Λούντεντορφ και τους
συνεργάτες του Γκαίρινγκ, Ες, Ρεμ, να επαναλάβει το εγχείρημα αυτό.
Στις 9 Νοεμβρίου 1923, τρεις χιλιάδες ναζί πλαισιωμένοι από τα
Τάγματα Εφόδου (SA) - παραστρατιωτικές ομάδες του κόμματος -
ξεκίνησαν από μια μπυραρία του Μονάχου και βάδισαν στους δρόμους
της πόλης διακηρύσσοντας τη χρεοκοπία της κυβέρνησης και την
ανάληψη της εξουσίας από τους ναζί. Το πραξικόπημα της μπυραρίας,
όπως ονομάστηκε, δεν θα ήταν ιστορικά άξιο λόγου να μνημονευτεί
(άλλωστε δεκάδες παρόμοια κινήματα – της δεξιάς και της αριστεράς -
συνέβησαν στη χώρα μετά την ήττα), αν δεν ήταν το προανάκρουσμα
της κατακλυσμιαίας αλλαγής, που επρόκειτο να επακολουθήσει τα
επόμενα χρόνια στη Γερμανία και των δραματικών επιπτώσεων που θα
είχε αυτή στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο. Το πραξικόπημα
απέτυχε, ο Χίτλερ και οι συνεργάτες του συνελήφθησαν, δικάστηκαν με
την κατηγορία της προδοσίας και φυλακίστηκαν, αλλά η αρχή είχε γίνει.
Ο Χίτλερ καταδικάστηκε σε πενταετή φυλάκιση, αλλά σύντομα
αποφυλακίστηκε. Στη φυλακή υπαγόρευσε στο στέλεχος του κόμματος
Ες τον πρώτο τόμο του βιβλίου του Ο αγώνας μου (Mein Kampf), που
εκδόθηκε το 1925 (ο δεύτερος το1926). Το αυτοβιογραφικό,
προπαγανδιστικό και ιδεολογικό αυτό βιβλίο αποτέλεσε το ‘ευαγγέλιο’
του εθνικοσοσιαλισμού.
Μετά την αποφυλάκισή του, ο Χίτλερ οργάνωσε ιεραρχικά το κόμμα
του με βασικότερους συνεργάτες τους Γκαίρινγκ, Χίμλερ, Γκαίμπελς,
Μπόρμαν, Ρόζενμπεργκ, Ες, Ρεμ και άλλους, και συγκρότησε ένα
ακόμα παραστρατιωτικό σώμα, τα SS τα οποία αναδείχθηκαν οι
‘πραιτοριανοί’ και οι στυλοβάτες του καθεστώτος που επρόκειτο να
εγκαθιδρυθεί. Παρόλα αυτά το κόμμα δεν κατάφερε τα επόμενα χρόνια
να κερδίσει τις λαϊκές μάζες και παρέμενε μικρό. Στις εκλογές του 1928
διέθετε στο κοινοβούλιο μόλις δώδεκα βουλευτές.
Η μεγάλη ευκαιρία παρουσιάστηκε όταν τα έτη 1929-30 ξέσπασε η
παγκόσμια οικονομική κρίση. Η Γερμανία, που μεταξύ 1923-29 είχε
ανακάμψει από τις οικονομικές συνέπειες της ήττας, είχε νικήσει το
τέρας του πληθωρισμού και βάδιζε το δρόμο της οικονομικής
[345]
ανάπτυξης, βρέθηκε ξανά σε νέα δίνη της οικονομικής καχεξίας. Ο
άριστος ρήτορας Χίτλερ, χρησιμοποιώντας σοσιαλιστικές διακηρύξεις,
κατόρθωσε να προσελκύσει εκατομμύρια ανέργων και φτωχών
εργατών (οι περισσότεροι υποστηριχτές ως τότε του ισχυρού
Κομμουνιστικού Κόμματος) και παράλληλα οι εθνικιστικές και
αντιαριστερές κραυγές του κέρδισαν την οικονομική στήριξη του
μεγάλου κεφαλαίου. Στο κοινοβούλιο οι έδρες των Ναζί ανήλθαν το
1930 σε 107, το 1932 σε 230 και μειώθηκαν στις νέες εκλογές του
Νοεμβρίου 1932 σε 196. Την ίδια χρονιά ο Χίτλερ έθεσε υποψηφιότητα
για την Προεδρία της Δημοκρατίας και έχασε από τον γηραιό
στρατάρχη Χίντενμπουργκ.
Οι μυωπικές συντηρητικές και εθνικιστικές δυνάμεις της χώρας
έβλεπαν πια τον
Χίτλερ ως τον
μοναδικό ικανό να
αντιμετωπίσει τον
κομμουνιστικό
κίνδυνο, αλλά και να
εγγυηθεί την
ασφάλεια και την
ευημερία της χώρας.
Μετά από αλλεπάλληλες κυβερνητικές κρίσεις, ο Πρόεδρος μετά και
από εισήγηση του καγκελάριου Φον Πάπεν, τον όρκισε στις 30
Ιανουαρίου 1933 ως καγκελάριο της Γερμανικής Δημοκρατίας. Οι
εξελίξεις που ακολούθησαν ήταν καταιγιστικές.

[346]
 66. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος

Για δεύτερη φορά στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η ανθρωπότητα
έπεσε στη δίνη του πολέμου. Η γενιά που έζησε το Μεγάλο Πόλεμο
1914-18 δεν πρόλαβε να συνέλθει. Δεν ήταν λίγοι αυτοί, που αφού
πολέμησαν, γύρισαν, έκαναν καριέρα και οικογένεια, και τώρα
κλήθηκαν και πάλι (οι ίδιοι ή/και τα παιδιά τους) να ντυθούν στο χακί.
Ο πόλεμος, που διαμόρφωσε κατά μεγάλο μέρος, τον κόσμο όπως
τον ξέρουμε σήμερα, ξεκίνησε το Σεπτέμβριο 1939, με την εισβολή της
Γερμανίας στην Πολωνία. Ήταν ο καταστροφικότερος πόλεμος της
ιστορίας, ένας ολοκληρωτικός πόλεμος. Οι νεκροί ξεπέρασαν τα 60
εκατομμύρια από τους οποίους το 1/3 άμαχοι. Οι ερειπωμένες πόλεις
ήταν δεκάδες, αχρηστευμένα οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα,
ανυπολόγιστη πολιτιστική καταστροφή και δεκάδες χιλιάδες
οικογένειες διαλύθηκαν. Η γεωργική, κτηνοτροφική και βιομηχανική
παραγωγή της Ευρώπης μειώθηκαν δραματικά και χρειάστηκαν αρκετά
χρόνια για να επανέλθουν στα προ του πολέμου επίπεδα.

Οι αφορμές και οι ευθύνες

Για τις αφορμές που οδήγησαν την ανθρωπότητα σ’ αυτή την
αλληλοσφαγή, υπάρχουν πολλές απόψεις, που ποικίλουν ανάλογα με
την πολιτική και ιδεολογική τοποθέτηση αυτού που τις διατυπώνει.
Είναι πολύ δύσκολο οι απόψεις αυτές να αποφορτιστούν από την
έκταση των εγκλημάτων των Γερμανών ναζί και των μιλιταριστών
Ιαπώνων κατά των κατακτημένων λαών της Ευρώπης και της Ασίας.
Είναι αδύνατο να αγνοηθούν και να μην αναφερθούν τα στρατόπεδα
συγκέντρωσης και εξόντωσης εκατομμυρίων Εβραίων, τσιγγάνων
Σλάβων, ομοφυλοφίλων και γενικά αντιφρονούντων. Ούτε οι
αδικαιολόγητες μαζικές σφαγές αιχμαλώτων πολέμου και αθώων
Κινέζων πολιτών και από τους Ιάπωνες στρατοκράτες.
Η άποψη που επικρατεί είναι (των νικητών) ότι, ο κύριος υπεύθυνος
του πολέμου είναι ο Χίτλερ, που με τις ιμπεριαλιστικές και λαϊκίστικες
απόψεις του κατάφερε να αρπάξει την εξουσία στη Γερμανία και στη
συνέχεια να μετατρέψει το κράτος σε μια πολεμική μηχανή και να
στρέψει τον φανατισμένο γερμανικό λαό κατά της υπόλοιπης Ευρώπης,
επιζητώντας την αύξηση του Ζωτικού χώρου (Lebensraum) του, εις
[347]
βάρος των γειτονικών του λαών. Δεν πρέπει όμως να αγνοούνται και οι
ευθύνες των Ιαπώνων και των Ιταλών συμμάχων του Άξονα, που
πρώτοι ξεκίνησαν την παγκόσμια διαμάχη, εισβάλοντας οι μεν πρώτοι
στην Μαντζουρία και στη συνέχεια στην Κίνα, οι δε δεύτεροι στην
αδύναμη και ανυπεράσπιστη Αιθιοπία.
Βαριές ευθύνες έχει και ο γερμανικός λαός, που όχι μόνο ανέχθηκε
αλλά και (στη πλειοψηφία του) υιοθέτησε τα φασιστικά, μισαλλόδοξα,
ρατσιστικά και ακραία κηρύγματα των Ναζί. Ήταν γνωστές οι διώξεις,
τα βασανιστήρια οι φυλακίσεις και οι εκτελέσεις (χωρίς καν δικαστικές
αποφάσεις) των πολιτικών αντιπάλων τους. Όλοι σχεδόν γνώριζαν και
ανέχονταν τους βανδαλισμούς των εβραϊκών καταστημάτων και των
συναγωγών, τους ξυλοδαρμούς, τις ταπεινώσεις, τις συλλήψεις και τα
στρατόπεδα συγκέντρωσης (και αργότερα μαζικής εξόντωσης).
Όλοι σχεδόν ήξεραν πού πήγαιναν οι στρατιές των εξαθλιωμένων
καραβανιών ανδρών, γυναικών και παιδιών, που οδηγούνταν σαν ζώα
στα στρατόπεδα, στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια.
Γερμανοί στρατιωτικοί και απλοί πολίτες συμμετείχαν ενεργά στις
συλλήψεις, μαζικές εκτελέσεις αμάχων για αντίποινα, λεηλασίες και
καταστροφές χωριών και πόλεων της κατεχόμενης Ευρώπης.
Υπάρχει και η άποψη των ηττημένων, που επιρρίπτουν την ευθύνη
για το ξέσπασμα του πολέμου, στην αλαζονική στάση των νικητών του
Πολέμου 1914-18, στις βαρύτατες εδαφικές και οικονομικές κυρώσεις,
που επέβαλε στη χώρα τους η Συνθήκη των Βερσαλλιών. Οι κυρώσεις
αυτές εξευτέλισαν εθνικά και εξουθένωσαν οικονομικά τον γερμανικό
λαό φέρνοντάς τον στα όρια της πείνας και της απελπισίας. Έτσι ήταν
εύκολο να παγιδευτεί στην εθνικιστική και ρεβανσιστική προπαγάνδα
των ναζιστών και να τους ακολουθήσει, θέλοντας να αποκαταστήσει
την εθνική του περηφάνια. Η επίκληση του Χίτλερ για τα εθνικά δίκαια,
την αποκατάσταση της εθνικής αξιοπρέπειας και την ‘προστασία’ των
εθνικών μειονοτήτων στην Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία και αλλού,
βρήκε πρόσφορο έδαφος και έγινε ενθουσιωδώς δεκτή από την μεγάλη
πλειοψηφία του γερμανικού λαού.
Η ‘ευθύνη’ είναι μια λέξη-κουστούμι, που φοριέται όλες τις μέρες, όλες
τις ώρες και ταιριάζει σε όλους, ανάλογα με την οπτική γωνία του
καθενός. Σε ένα πόλεμο αυτού του μεγέθους και αυτής της έκτασης, δεν
υπάρχει – φυσικά - μόνο ένας υπεύθυνος - η Γερμανία και ο Χίτλερ.
Όλοι όσοι ενεπλάκησαν σ’ αυτόν είχαν και ανάλογο μερίδιο ευθύνης.

[348]
Η έναρξη

Το καλοκαίρι του ’39, τα πάντα έδειχναν ότι ο πόλεμος ήταν πολύ

κοντά. Την 1η Σεπτεμβρίου 1939 ένα καλά προετοιμασμένο - από τις
γερμανικές μυστικές υπηρεσίες - προβοκατόρικο ‘επεισόδιο’ στα
γερμανοπολωνικά σύνορα, έδωσε το έναυσμα της έναρξης των
εχθροπραξιών. Οι γερμανικές δυνάμεις με άριστα εξοπλισμένο και
εκπαιδευμένο στρατό 1,5 εκατομμυρίου ανδρών, που τον συνόδευαν
εκατοντάδες αεροσκάφη και τεθωρακισμένα εισέβαλαν στην Πολωνία,
εφαρμόζοντας τη μέθοδο του αστραπιαίου πολέμου (blitzkrieg).
Ο πολωνικός στρατός, με ελάχιστα και παλιά αεροπλάνα και τανκς,
αμύνθηκε ηρωικά μεν, αλλά χωρίς καμιά ελπίδα. Η γερμανική
προέλαση ήταν ταχύτατη. Σε τρεις βδομάδες η πολωνική άμυνα
κατέρρευσε και η Βαρσοβία έπεσε στις 27 Σεπτεμβρίου 1939.

Εισβολή στην Πολωνία

Οι σύμμαχοι της
Πολωνίας, η Βρετανία
και η Γαλλία, δεν είχαν
άλλο δρόμο από το να
κηρύξουν αμέσως τον
πόλεμο κατά της
Γερμανίας. Ακολούθησαν οι χώρες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Οι
Ηνωμένες Πολιτείες διακήρυξαν την ουδετερότητά τους.
Σε λίγες μέρες (17/9) η Σοβιετική Ένωση, στηριγμένη στο Σύμφωνο
Μολότοφ- Ρίμπεντροπ, εισέβαλε στην άμοιρη χώρα και κατέλαβε το
μεγαλύτερο μέρος της ανατολικής Πολωνίας, το οποίο προσαρτήθηκε
στις Σοβιετικές Δημοκρατίες της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας.
Παράλληλα, σοβιετικά στρατεύματα εγκαταστάθηκαν στις βαλτικές
χώρες Λιθουανία, Λετονία και Εσθονία, οι οποίες ανακηρύχθηκαν νέες
σοβιετικές δημοκρατίες. Στη συνέχεια οι Σοβιετικοί επετέθησαν κατά
της Φινλανδίας, η οποία αντιστάθηκε σθεναρά για περίπου τέσσερις
μήνες, πριν συνθηκολογήσει και εκχωρήσει τον Ισθμό της Καρελίας.

[349]
Οι επιχειρήσεις το 1940-41
Η γερμανική πολεμική μηχανή φαινόταν ανίκητη. Τον Απρίλιο του ’40
εισβάλλει στη Δανία, η οποία δεν έχει καμιά δυνατότητα αντίστασης και
συνθηκολογεί. Στην Νορβηγία ο αρχηγός του Εθνικοσοσιαλιστικού
κόμματος Βίντκουν Κουΐσλινγκ σαμποτάρισε τη νορβηγική άμυνα και
συνεργάστηκε με τους εισβολείς. Αυτοανακηρύχθηκε πρωθυπουργός
και παρέμεινε σ’ αυτή τη θέση ως το Μάιο του ’45, όταν η χώρα
ελευθερώθηκε και ο Κουΐσλινγκ δικάστηκε με την κατηγορία της
προδοσίας και εκτελέστηκε. Το όνομα Κουΐσλινγκ έχει συνδεθεί, με
αυτό του προδότη της πατρίδας του και συνεργάτη ξένων κατακτητών.
Στο Δυτικό Μέτωπο οι Γάλλοι πίστευαν ότι θα επαναληφθεί η
παρατεταμένη μάχη των χαρακωμάτων του προηγούμενου πολέμου.
Είχαν κατασκευάσει την απόρθητη – όπως πίστευαν – Γραμμή Μαζινό,
ένα τεράστιο οχυρωματικό έργο, κατά μήκος των Γαλλογερμανικών
συνόρων. Όμως οι Γερμανοί επιτέθηκαν από τα δυτικά στην Ολλανδία
και το Βέλγιο και από τα ανατολικά στο Λουξεμβούργο.
Και από τις δυο πλευρές κύκλωσαν τον γαλλικό στρατό και
αχρήστευσαν την Γραμμή Μαζινό. Στο υπόλοιπο γαλλικό μέτωπο, η
γερμανική προέλαση ήταν ραγδαία. Στις 14 Ιουνίου ‘40 οι Γερμανοί
μπήκαν θριαμβευτικά στο ανυπεράσπιστο Παρίσι. Στις 22 Ιουνίου, οι
Γάλλοι θα συνθηκολογήσουν υπογράφοντας την παράδοσή τους σε
ένα βαγόνι τραίνου, στην Κομπιένη, σ’ εκείνο ακριβώς το σημείο, που
το 1918 οι Γερμανοί είχαν υπογράψει την δική τους παράδοση.
Η γαλλική κυβέρνηση προσπάθησε να δώσει μια όσο το δυνατό
αξιοπρεπή λύση. Επικράτησαν οι συνθηκολόγοι, οι οποίοι σχημάτισαν
την κυβέρνηση του Βισύ ή όπως επίσημα αποκλήθηκε της Γαλλικής
Πολιτείας. Η κυβέρνηση-μαριονέτα των Γερμανών έλεγχε το νοτίως του
ποταμού Λίγηρα τμήμα της χώρας, με πρόεδρο) τον ήρωα του Μεγάλου
Πολέμου Φιλίπ Πεταίν (Philippe Petain). Η ανυπόληπτη αυτή
κυβέρνηση συνεργάστηκε απόλυτα με τον κατακτητή και κατάρρευσε
αμέσως μετά την απόβαση των Συμμάχων το ‘44. Οι συνεργάτες των
Γερμανών δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο. Η ποινή του
γηραιού Πεταίν μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά.
Η κατάρρευση της Γαλλίας άφησε τη Βρετανία να αντιμετωπίσει
μόνη της την Γερμανία, που ήδη έλεγχε το μεγαλύτερο μέρος της
Ευρώπης. Ο Χίτλερ αποφάσισε την έναρξη της επιχείρησης Θαλάσσιος
Λέων με στόχο την κατάληψη της Βρετανίας. Από τον Αύγουστο του ‘40
[350]
άρχισαν οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί κατά λιμανιών, αεροδρομίων,
αποθηκών πυρομαχικών και βιομηχανιών, που προκάλεσαν
σημαντικές ζημιές. Από τις αρχές Σεπτεμβρίου στο στόχαστρο των
Γερμανών πιλότων μπήκε το Λονδίνο και μεγάλες πόλεις (Λίβερπουλ,
Κάρντιφ, Μπρίστολ). Αυτές οι επιχειρήσεις, παρά τις καταστροφές και
ανθρώπινες απώλειες, αντιμετωπίστηκαν με επιτυχία από την
βρετανική αεροπορία (RAF), η οποία όχι μόνο προκάλεσε μεγάλες
απώλειες στον εχθρό, αλλά ανταπέδωσε με βομβαρδισμό του
Βερολίνου και του Αμβούργου. Η Μάχη της Αγγλίας, όπως
ονομάστηκαν αυτές οι αερομαχίες, ανάγκασε τον Χίτλερ να ματαιώσει
τα σχέδια της επιχείρησης Θαλάσσιος Λέων.
Η επιτυχής αντιμετώπιση της Μάχης της Αγγλίας από τη RAF έδωσε
ελπίδες στους καταπτοημένους από τις
γερμανικές νίκες δημοκρατικούς και
φιλελεύθερους λαούς. Σημαντικότατη
συμβολή στη διατήρηση του ηθικού του
βρετανικού λαού είχε ο πρωθυπουργός
της Βρετανίας Ουΐνστον Τσόρτσιλ
(Winston Churchill).
Από την έναρξη του πολέμου η
Γερμανία είχε μόνο νίκες, ενώ η
σύμμαχός της Ιταλία ακολούθησε
απλώς τους Γερμανούς μετά τη νίκη τους
στη Γαλλία. Ο Μουσολίνι ήθελε διακαώς
να επιδείξει κι αυτός νίκες και τον
Οκτώβριο του ’40, όταν η Βρετανία είχε μείνει μόνη της, πίστεψε ότι η
(ουδέτερη μεν, αλλά – παρά την ιδεολογική συγγένεια της κυβέρνησης
Μεταξά με τα καθεστώτα του Άξονα - αγγλόφιλη) Ελλάδα, θα ήταν
εύκολη λεία. Έτσι την 28η Οκτωβρίου 1940, μόλις πέντε ώρες μετά την
επίδοση τελεσιγράφου και την άμεση απόρριψή του από τον Ιωάννη
Μεταξά, τα ιταλικά στρατεύματα εισέβαλαν στη χώρα, από την Αλβανία
η οποία ήδη βρισκόταν υπό ιταλική κατοχή.
Όμως ο ελληνικός λαός - σαφώς αντίθετος με τη δικτατορία που
είχαν επιβάλει ο βασιλιάς και ο Μεταξάς - έσπευσε να στρατευθεί για
να αντιμετωπίσει τον εισβολέα. Στα βουνά της Ηπείρου ο πόλεμος ήταν
πολύ δύσκολος. Αλλά σε σύντομο χρονικό διάστημα οι Ιταλοί είχαν
απωθηθεί και ο ελληνικός στρατός προχωρούσε με επιτυχία,

[351]
καταλαμβάνοντας τη μια μετά την άλλη τις αλβανικές πόλεις και χωριά.
Η νικηφόρα προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων ήταν η πρώτη νίκη
κατά δυνάμεων του Άξονα και χαιρετίστηκε από τους συμμάχους.
Η ήττες των ιταλικών στρατευμάτων και η άφιξη στην Ελλάδα
βρετανικού εκστρατευτικού σώματος το Μάρτιο του ’41 υποχρέωσαν
τον Χίτλερ να αναβάλει την σχεδιαζόμενη εισβολή στη Σοβιετική Ένωση
και να στραφεί προς τα Βαλκάνια εφαρμόζοντας το σχέδιο Μαρίτα. Την
6η Απριλίου 1941 η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ελλάδας.
Η Ελλάδα, με ανοιχτό ήδη το μέτωπο κατά της Ιταλίας στην Αλβανία,
υποχρεώθηκε να ανοίξει και δεύτερο κατά της Γερμανίας στα σύνορα
με τη Βουλγαρία. Ο στρατός αντιστάθηκε στη σαρωτική πολεμική
γερμανική μηχανή, όμως μετά τη διάσπαση της γιουγκοσλαβικής
άμυνας η συνέχιση του πολέμου ήταν μάταιη. Στις 21 Απριλίου του ‘41
ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου υπέγραψε την ανακωχή, στις 23 ο
βασιλιάς και η κυβέρνηση Τσουδερού έφυγαν για την Κρήτη και στις
27 οι γερμανικές δυνάμεις μπήκαν σε μια Αθήνα. Στις 30 ο
Τσολάκογλου σχημάτισε την πρώτη κυβέρνηση δωσίλογων.
Η τελευταία πράξη του ελληνογερμανικού πολέμου παίχθηκε στην
Κρήτη. Η Μάχη της Κρήτης άρχισε με ένα δεκαπενθήμερο βομβαρδισμό
από γερμανικά αεροπλάνα κατά αεροδρομίων, πλοίων, λιμανιών και
πόλεων. Στις 20 Μαΐου 1941 άρχισε η ρίψη επίλεκτων μονάδων
αλεξιπτωτιστών, οι οποίοι αντιμετωπίστηκαν από τις συμμαχικές
δυνάμεις, αλλά και από το λαό της Κρήτης. Οι γερμανικές απώλειες
ήταν τρομερές, αλλά τελικά κατάφεραν να κρατήσουν το αεροδρόμιο
του Μάλεμε, στο οποίο άρχισαν να καταφθάνουν δεκάδες αεροπλάνα
με πεζικό, πολεμοφόδια και άρματα και να επεκτείνονται σταδιακά στο
νησί. Την 1η Ιουνίου, όλη η Κρήτη είχε πέσει σε γερμανικά χέρια.
Αμέσως μετά τα Βαλκάνια, ο Χίτλερ έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιο
Μπαρμπαρόσα για την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Στις 22
Ιουνίου 1941, χωρίς να προηγηθεί κήρυξη πολέμου, μια τεράστια
στρατιά 3.000.000 ανδρών και χιλιάδων τανκς και αεροπλάνων
εισέβαλε στα ρωσικά σύνορα, ανοίγοντας ένα γιγαντιαίο μέτωπο.
Αν και οι σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες είχαν εγκαίρως
προειδοποιήσει για την εισβολή, ο Στάλιν αιφνιδιάστηκε. Η γερμανική
προέλαση ήταν ραγδαία. Μέχρι την 1η Σεπτεμβρίου είχαν καταληφθεί
οι Βαλτικές χώρες, η Λευκορωσία, η Ουκρανία και μεγάλα τμήματα του
ρωσικού εδάφους. Η Μόσχα κηρύχθηκε σε κατάσταση πολιορκίας. Οι

[352]
Ρώσοι υποχωρούσαν εφαρμόζοντας την παλιά και δοκιμασμένη
τακτική ‘καμένης γης’.
Η προέλαση των Γερμανών συνοδεύτηκε από φοβερές ακρότητες.
Οι ναζιστικές θεωρίες κατέτασσαν τους Σλάβους (όπως και τους
Εβραίους) σε κατώτερη ανθρώπινη βαθμίδα. Χιλιάδες Λευκορώσοι,
Ουκρανοί, και Ρώσοι πολίτες διώχτηκαν, βασανίστηκαν, εκτελέστηκαν
χωρίς καμιά αφορμή. Ως το τέλος του παράλογου αυτού πολέμου η
Σοβιετική Ένωση είχε πάνω από 20.000.000 νεκρούς.
Οι εχθροπραξίες επεκτάθηκαν και πέραν της Ευρώπης, στη βόρεια
Αφρική, στη Μέση Ανατολή και στη νοτιοανατολική Ασία. Όμως το
σημαντικότερο γεγονός στην πορεία του πολέμου ήταν ο βομβαρδισμός
του αμερικανικού στόλου, στο Περλ Χάρμπορ της Χαβάης, από
εκατοντάδες ιαπωνικά αεροπλάνα στις 7 Δεκεμβρίου του ’41. Οι
Αμερικανοί αιφνιδιάστηκαν, αλλά αυτή η πράξη έπεισε ακόμα και τους
υποστηρικτές του Απομονωτισμού, ότι η χώρα δεν είχε άλλο δρόμο
από την συμμετοχή της στον πόλεμο. Πράγματι την επομένη οι ΗΠΑ
κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας και τρεις μέρες αργότερα η
Γερμανία διακήρυξε ότι βρίσκεται σε πόλεμο με την Αμερική.
Με την απόφαση για συμμετοχή της μεγάλης αυτής χώρας - με τα
ανεξάντλητα σχεδόν εφόδια σε ανθρώπινο υλικό, όπλα, αεροπλάνα και
τρόφιμα - στις εχθροπραξίες, η πλάστιγγα έγειρε αποφασιστικά προς
τη μεριά των Συμμάχων και ο Πόλεμος έγινε πλέον Παγκόσμιος.

Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης – εξόντωσης

Το θέμα των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και

στρατοπέδων εξόντωσης κομματικών πολιτικών αντιπάλων,
αιχμαλώτων πολέμου, Εβραίων, Σλάβων, Τσιγγάνων, ομοφυλοφίλων ,
ατόμων με διανοητική και σωματική αναπηρία είναι από τα
απεχθέστερα ‘επιτεύγματα’ της ιστορίας. Αποτελεί ανεξίτηλο στίγμα για
τον γερμανικό, αλλά και για ολόκληρο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Είναι
άξιο απορίας, πώς ένας λαός με αναπτυγμένο πολιτιστικό και
τεχνολογικό επίπεδο όπως ο γερμανικός, έφτασε σ’ αυτό το απίστευτο
σημείο. Πώς εμπιστεύτηκε και ακολούθησε τυφλά μωροφιλόδοξες
μετριότητες όπως οι Χίμλερ, Ες, Γκαίρινγκ, Ρεμ, Γκαίμπελς και
εκτελούσε χωρίς αντίρρηση τις όποιες εντολές τους.
Οι διώξεις των Εβραίων είχαν αρχίσει αμέσως μετά την άνοδο των
Ναζί στην εξουσία. Από τον Απρίλιο του 1933 άρχισε επίσημα το
[353]
μποϊκοτάρισμα των εβραϊκών καταστημάτων. Τον Σεπτέμβριο του ’35
ψηφίζονται οι φυλετικοί νόμοι της Νυρεμβέργης, βάσει των οποίων οι
Εβραίοι χάνουν τα δικαιώματα του πολίτη και αποκτούν την ιδιότητα
του ‘υπηκόου’ του Ράιχ. Τη Νύχτα των Κρυστάλλων, 9 Νοεμβίου’38,
χιλιάδες ‘καθαρόαιμοι’ Άριοι σκορπίζουν τρόμο στις μεγάλες πόλεις,
σπάζοντας και λεηλατώντας εβραϊκά καταστήματα και συναγωγές
Τον Οκτώβριο του ’39, ψηφίστηκε ο νόμος για την εφαρμογή της
ευθανασίας στους ανίατα άρρωστους, όπως πάσχοντες από επιληψία,
εγκεφαλίτιδα, σύφιλη, σχιζοφρένεια και άλλες ασθένειες.
Τον Σεπτέμβριο του ’41 όλοι οι Εβραίοι της Γερμανίας, ακόμα κι αν
βρίσκονταν μέσα σε γκέτο, υποχρεώθηκαν να φορούν στο στήθος τους
ένα κίτρινο τρίγωνο (ή κίτρινο άστρο του Δαβίδ).
Τον ίδιο μήνα άρχισαν οι πρώτες δοκιμαστικές μαζικές εκτελέσεις σε
θαλάμους αερίων στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς. Στο
διαβόητο αυτό στρατόπεδο
έγιναν οι περισσότερες
εκτελέσεις κρατουμένων
(περίπου 1.100.000). Άλλα
μεγάλα στρατόπεδα
εξόντωσης ήταν:
Τρεμπλίνκα,
Μαουτχάουζεν,
Μπούχενβαλντ, Τερεζίνα
και δεκάδες άλλα. Τον
Ιανουάριο του ’42 σε μια συγκέντρωση 15 κορυφαίων Ναζί και SS,
αποφασίστηκε η έναρξη εφαρμογής του σχεδίου για την τελική λύση,
του εβραϊκού ζητήματος, που είναι γνωστή ως Ολοκαύτωμα.
Ο αριθμός των κρατουμένων στα στρατόπεδα είναι τεράστιος και
ξεπέρασε τα 20 εκατομμύρια (πολίτες από όλη την Ευρώπη). Οι νεκροί
από αέρια, ασιτία, εκτελέσεις και άλλους τρόπους θανάτωσης
υπολογίζονται σε περίπου 10 εκατομμύρια, από τους οποίους το 50%
Εβραίοι, και 15% Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου.

Οι επιχειρήσεις 1942-45 και το τέλος του πολέμου

Μετά την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο, οι εχθροπραξίες

γενικεύθηκαν σε όλα τα μέτωπα. Στο Ανατολικό οι Γερμανοί
απειλούσαν να πλήξουν τη Μόσχα, στον Ατλαντικό μαίνονταν οι
[354]
ναυμαχίες, στην Αφρική ο στρατάρχης Ρόμελ πλησίαζε το Κάιρο, οι
βομβαρδισμοί των βρετανικών πόλεων συνεχίζονταν και στον Ειρηνικό
Ωκεανό οι εχθροπραξίες κάλυπταν μια τεράστια έκταση, από τα δάση
της Βιρμανίας και τη Σιγκαπούρη ως το κάθε μικρό νησάκι του Ωκεανού.
Στάλινγκραντ: Ο Στρατηγός Χειμώνας στάθηκε ακόμα μια φορά ο
μεγάλος υπερασπιστής του ρωσικού εδάφους από τον εισβολέα.
Περισσότεροι Γερμανοί πέθαναν από το κρύο και τις κακουχίες, παρά
από τα βόλια των αντιπάλων τους. Στις οδομαχίες στο Στάλινγκραντ
εκατοντάδες χιλιάδες άντρες και από τις δυο πλευρές έχασαν τη ζωή
τους. Ο Γερμανός στρατάρχης φον Πάουλους, βλέποντας το μάταιο της
συνέχισης του αγώνα, παραδόθηκε με 22 στρατηγούς και τα
απομεινάρια του στρατού του, μόλις 91.000 άνδρες.
Ήταν η πρώτη μεγάλη νίκη των συμμάχων και η αρχή της
προέλασης του Κόκκινου Στρατού για την απελευθέρωση των
σοβιετικών εδαφών και στη συνέχεια της πορείας προς το Βερολίνο.
Η συνθηκολόγηση της Ιταλίας: Στις 9 Ιουλίου του ’43 οι Αμερικανοί
και οι Βρετανοί, αποβιβάζονται στη Σικελία. Είναι η πρώτη φορά που
συμμαχικά στρατεύματα πατούν έδαφος της Ευρώπης. Στις 25 Ιουλίου
το καθεστώς του Μουσολίνι κατάρρευσε, ο βασιλιάς Βίκτωρ
Εμμανουήλ διόρισε πρωθυπουργό τον Πιέτρο Μπαντόλιο, ο οποίος
διάταξε τη φυλάκιση του Μουσολίνι και στις 8 Σεπτεμβρίου προχώρησε
σε συνθηκολόγηση με τους συμμάχους. Η Γερμανία αντέδρασε στη
συνθηκολόγηση της Ιταλίας και στρατεύματά της κατέλαβαν τη Ρώμη.
Γερμανοί κομάντος κατάφεραν να απελευθερώσουν τον Μουσολίνι.
Οι βομβαρδισμοί των γερμανικών πόλεων: Οι σύμμαχοι είχαν
τώρα υπεροπλία στο αέρα και οι βομβαρδισμοί των γερμανικών
πόλεων ήταν πυκνοί και άγριοι.
Μόνο το Αμβούργο βομβαρδίστηκε πάνω από 60 φορές. Τον
Φεβρουάριο του ’45 (όταν η έκβαση του πολέμου είχε κριθεί) η Δρέσδη,
μια όμορφη πόλη 640.000 κατοίκων, δέχθηκε ένα από τους
αγριότερους βομβαρδισμούς της ιστορίας. Το κέντρο της πόλης, με
δεκάδες ιστορικά μνημεία, καταστράφηκε ολοσχερώς και πάνω από
30.000 ήταν οι νεκροί πολίτες της.

[355]
 Η απόβαση στη Νορμανδία: Ο Κόκκινος Στρατός προήλαυνε
απελευθερώνοντας τη μια μετά την άλλη τις κατεχόμενες από τους
Γερμανούς σοβιετικές πόλεις. Ο Στάλιν πίεζε τους Συμμάχους να
ανοίξουν μέτωπο στη Δύση, με στόχο την ανακούφιση των Ρώσων
στρατιωτών. Πράγματι το πρωί της 6ης Ιουνίου του ’44, άρχισε η
επιχείρηση Overlord. 6.900 σκάφη κάθε είδους άρχισαν να μεταφέρουν
προς τις ακτές της Νορμανδίας, μια τεράστια στρατιά Αμερικανών,
Βρετανών, Καναδών, Γάλλων, Πολωνών και άλλων συμμάχων. Είχαν
την κάλυψη χιλιάδων αεροπλάνων. Οι Γερμανοί αντιστάθηκαν σκληρά
και οι απώλειες των συμμάχων ήταν τρομακτικές. Όμως η συμμαχική
υπεροπλία ήταν συντριπτική. Η αντίστροφη μέτρηση για την ήττα της
Γερμανίας είχε αρχίσει. Ως τις 25 Αυγούστου το Παρίσι ελευθερώθηκε.
Οι Σύμμαχοι εισβάλλουν στη Γερμανία: Όλα έδειχναν ότι το 1945
θα ήταν το τελευταίο έτος του πολέμου. Οι Ρώσοι προήλαυναν ραγδαία
και δυτικά η τελευταία
αντεπίθεση των Γερμανών
στις Αρδένες είχε αποτύχει.

Απόβαση στη Νορμανδία

Στις 7 Μαρτίου οι Σύμμαχοι

είναι σε γερμανικό έδαφος
και διασχίζουν το Ρήνο. Στις
30 Μαρτίου οι Σοβιετικοί
έχουν φθάσει στο Ντάντσιχ (σημερινό Γκντανσκ της Πολωνίας). Στις
12 Απριλίου οι Σύμμαχοι απελευθερώνουν τα στρατόπεδα του
Μπούχενβαλτ και του Μπέλσεν και ο κόσμος εμβρόντητος βλέπει τις
πρώτες φωτογραφίες από τους σκελετωμένους επιζήσαντες, τους
θαλάμους αερίων, τα κρεματόρια και τους σωρούς των ρούχων και
παπουτσιών των εκτελεσθέντων.
Την ίδια μέρα ο Ρούσβελτ πεθαίνει και στην Προεδρία των ΗΠΑ τον
διαδέχεται ο Χάρυ Τρούμαν (Harry Truman).
Στις 16 Απριλίου οι Ρώσοι αρχίζουν επίθεση στο Βερολίνο και την
ίδια μέρα οι Αμερικανοί εισέρχονται στη Νυρεμβέργη. Αν και τα πάντα
είχαν χαθεί ο Χίτλερ, από τα υπόγεια της Καγκελαρίας, επιστρατεύει
[356]
ηλικιωμένους και παιδιά που θερίζονται από τα ρωσικά πυρά. Ο Χίτλερ
είναι πλέον ψυχικό και σωματικό ερείπιο με χέρια που τρέμουν και με
εμφάνιση γέρου, αν και μόλις 56 ετών. Στις 28 Απριλίου καταρρέει,
όταν μαθαίνει την εκτέλεση του φίλου και συμμάχου και του Μουσολίνι.
Την επομένη, σε μια κλειστή τελετή, παντρεύεται την ερωμένη του Εύα
Μπράουν. Στις 30 Απριλίου ο Χίτλερ και η Εύα κλείνονται στο δωμάτιό
τους και αυτοκτονούν. Είχε δώσει οδηγίες να καούν τα σώματά τους.
Στις 7 Μαΐου Ο Γερμανός στρατηγός Γιοντλ υπέγραψε το έγγραφο
της παράδοσης στους Δυτικούς συμμάχους. Το ίδιο έγγραφο υπέγραψε
την επομένη στο Βερολίνο ο στρατάρχης Κάιτελ παρουσία του
Σοβιετικού στρατάρχη Ζούκωφ. Τη μέρα αυτή τελείωσε για την Ευρώπη
ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η παράδοση της Γερμανίας γιορτάστηκε με λαϊκούς
πανηγυρισμούς, γιορτές και
ξεφάντωμα σε όλες τις
ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.

Χίτλερ και Εύα Μπράουν

Η συνθηκολόγηση της
Ιαπωνίας : Στο μέτωπο του
Ειρηνικού οι μάχες στα νησιά και οι ναυμαχίες στον ωκεανό
συνεχίζονταν, παρά την εμφανή κάμψη των Ιαπώνων. Από τον
Φεβρουάριο 1945 οι Αμερικανοί άρχισαν σφοδρούς βομβαρδισμούς
στο Τόκυο και σε 60 άλλες ιαπωνικές πόλεις. Οι βομβαρδισμοί
προκάλεσαν πυρκαγιές και χιλιάδες θανάτους αμάχων. Η απάντηση
της Ιαπωνίας ήταν η αποστολή των ‘καμικάζι’ - πιλότων αυτοκτονίας -
που έπεφταν με φορτωμένα με πυρομαχικά αεροπλάνα, πάνω σε
αμερικανικούς στόχους και προξενούσαν τεράστιες ζημιές.
Στις 26 Ιουλίου ο Χάρυ Τρούμαν, ο Ουΐνστον Τσόρτσιλ και ο Τσανγκ
Κάι-σεκ, κάλεσαν την Ιαπωνία να παραδοθεί χωρίς όρους, διαφορετικά
αντιμετώπιζε τον κίνδυνο της ολοκληρωτικής καταστροφής.

[357]
 Αν και η ήττα ήταν πλέον βέβαιη και παρόλο που υπήρχαν και
λογικές φωνές στη χώρα, η Ιαπωνία δεν συζητούσε την άνευ όρων
παράδοση και το τέλος του πολέμου φαινόταν μακρινό. Ο πρόεδρος
των ΗΠΑ Τρούμαν, αμέσως μετά την επιτυχή δοκιμή της ατομικής
βόμβας, πήρε την απόφαση να κάνει χρήση του τρομερού αυτού όπλου.
Στις 8.15’ της 6ης Αυγούστου 1945 η πρώτη ατομική βόμβα, 2000
φορές ισχυρότερη από οποιαδήποτε άλλη βόμβα είχε χρησιμοποιηθεί,
ρίχτηκε από ένα αμερικανικό βομβαρδιστικό αεροπλάνο (πιλότος ο
Πωλ Τίμπετς), σε μια πόλη 260.000 κατοίκων, τη Χιροσίμα. Η έκρηξη
που προκλήθηκε από αυτή τη βόμβα ήταν ισοδύναμη με 13.000 τόνους
δυναμίτιδας. Σε ελάχιστα δευτερόλεπτα, το 60% των κτιρίων της πόλης
είχε καταστραφεί και 118.000 χιλιάδες από τους κατοίκους της ήταν
νεκροί. Χιλιάδες τραυματίες πέθαναν μέσα σε λίγους μήνες από
εγκαύματα ανεβάζοντας τον
αριθμό των θυμάτων σε
140.000. Τα επόμενα
χρόνια και ως τη δεκαετία
του ’60, χιλιάδες άλλοι
πέθαναν από τις
παρενέργειες, που επέφερε
η έκθεσή τους στη ραδιενέργεια.
Η θέα της έκρηξης από ψηλά ήταν εντυπωσιακή. Ένα τεράστιο
‘μανιτάρι’ ραδιενεργού καπνού και σκόνης υψώθηκε ως τα 45.000
πόδια δημιουργώντας ένα πρωτοφανές, τρομακτικό και άγριο θέαμα
για κείνους που μπορούσαν να το δουν.
Ενώ η εμβρόντητη και τρομαγμένη ανθρωπότητα μάθαινε τα
συγκλονιστικά νέα και η ιαπωνική κυβέρνηση δεν είχε ακόμα προλάβει
να αντιδράσει, στις 9 Αυγούστου, μια δεύτερη ακόμα πιο ισχυρή
ατομική βόμβα έπεσε πάνω στο Ναγκασάκι, με ανάλογα αποτελέσματα
με αυτά της Χιροσίμα.
Η Ιαπωνία δεν είχε πια άλλη επιλογή. Στις 15 Αυγούστου ο
αυτοκράτορας Χιροχίτο με διάγγελμά του στο λαό είπε ότι ‘ο εχθρός
διαθέτει τώρα ένα όπλο, το οποίο μπορεί να σκοτώσει χιλιάδες αθώους
[358]
ανθρώπους και να προξενήσει τρομερές ζημιές’. Η Ιαπωνία
παραδόθηκε άνευ όρων και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε
και στον Ειρηνικό.
Ο φόρος αίματος από τον πόλεμο αυτό ήταν βαρύτατος. Οι νεκροί
ήταν πάνω από 60 εκατομμύρια, από τα οποία, 20 εκ. ήταν Σοβιετικοί,
10 εκ. Κινέζοι, 8 εκ. Γερμανοί, 6 εκ. Πολωνοί, 5 εκ. Εβραίοι, 1,9 εκ.
Ιάπωνες, 1,5 εκ. Γιουγκοσλάβοι, 800.000 Γάλλοι, 500.000 Έλληνες,
500.000 Αμερικανοί, 480.000 Αυστριακοί, 400.000 Ιταλοί, 350.000
Τσεχοσλοβάκοι, 450.000 Βρετανοί και οι υπόλοιποι Ούγγροι,
Ρουμάνοι, Ολλανδοί, Τσέχοι, Βέλγοι, Φιλανδοί, Καναδοί, Αυστραλοί,
Νεοζηλανδοί, Νορβηγοί.
Το τέλος του πολέμου γιορτάστηκε με ξέφρενους πανηγυρισμούς σε
όλες τις πόλεις.
Το τέλος του πολέμου!

Ο λαός τραγουδούσε και

χόρευε στους δρόμους
πανηγυρίζοντας για το τέλος
του εφιάλτη και την προοπτική
επιστροφής των στρατευμένων
παιδιών του στην πατρίδα.

[359]
 67. Η Ατομική βόμβα-Τα απόνερα του πολέμου

Η Ατομική Βόμβα
Λίγο μετά την έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο μεγάλος
φυσικός Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε προειδοποιήσει την αμερικανική
κυβέρνηση για τη μεγάλη πιθανότητα κατασκευής ατομικής βόμβας
από τους Γερμανούς και τους κινδύνους που θα ανέκυπταν από αυτήν.
Ο πρόεδρος Φράνκλιν Ρούσβελτ αποφάσισε στην εφαρμογή του
Προγράμματος Μανχάταν (Manhattan Project) με στόχο την κατασκευή
της ατομικής βόμβας πριν από τους Γερμανούς και ανέθεσε την
επιστημονική διεύθυνση του προγράμματος αυτού στον φυσικό
Ρόμπερτ Οππενχάιμερ
(Robert Oppenheimer).
Η ομάδα που
σχημάτισε περιελάμβανε
σπουδαίους επιστήμονες,
τον διάσημο Ιταλό
νομπελίστα φυσικό
Ενρίκο Φέρμι
(Enrico Fermi), τον ουγγρικής καταγωγής φυσικό Έντουαρντ Τέλλερ
(Edward Teller) και προσωπικό 3.000 ατόμων, εγκαταστάθηκε στο Λος
Άλαμος του Νέου Μεξικού και άρχισε να εργάζεται πυρετωδώς και με
απόλυτη μυστικότητα για την επιτυχία αυτής της προσπάθειας.
Στις 16 Ιουλίου του ’45 έγινε στη έρημο του Νέου Μεξικού η πρώτη
δοκιμή της ατομική βόμβας. Για πρώτη φορά οι άνθρωποι είδαν το
«πυρηνικό μανιτάρι» και η έκρηξη που προκλήθηκε ισοδυναμούσε με
την ισχύ 20.000 τόνων δυναμίτιδας. Η Αμερική ήταν έτοιμη να κάνει
χρήση αυτού του υπερόπλου, κατά του μόνου συμμάχου του Άξονα
που πολεμούσε ακόμα, της Ιαπωνίας. Ο πρόεδρος Χάρι Τρούμαν, με
στόχο της επιτάχυνση της λήξης του πολέμου διάταξε τη ρίψη της

[360]
βόμβας. Τα καταστρεπτικά της αποτελέσματα συντάραξαν όλο τον
κόσμο, αλλά υποχρέωσαν την Ιαπωνία να παραδοθεί άνευ όρων.
Μια νέα εποχή άνοιξε για τον κόσμο, αλλά και ένας άγριος
συναγωνισμός εξοπλισμών μεταξύ των δυο μεγάλων υπερδυνάμεων
του μεταπολεμικού κόσμου, των Ηνωμένων Πολιτειών και της
Σοβιετικής Ένωσης.

Η διαίρεση της Γερμανίας

Στη Συνδιάσκεψη των νικητών συμμάχων, που έγινε στο Πότσνταμ
μετά την παράδοση της Γερμανίας, αποφασίστηκαν σοβαρές εδαφικές
μεταβολές για την ηττημένη χώρα. Η Γερμανία διαιρέθηκε σε τέσσερις
ζώνες κατοχής: Το ανατολικό τμήμα κατείχε η Σοβιετική Ένωση, το
βορειοδυτικό η Βρετανία, το νοτιοδυτικό η Γαλλία και το νότιο οι
Ηνωμένες Πολιτείες. Το Σάαρ έγινε – προσωρινά - προτεκτοράτο της
Γαλλίας. Το Βερολίνο, που βρισκόταν μέσα στη σοβιετική ζώνη,
χωρίστηκε επίσης σε ανάλογες τέσσερις ζώνες.
Οι επαρχίες ανατολικά του ποταμού Όντερ (Πομερανία, Σιλεσία και
μεγάλο μέρος της Ανατολικής Πρωσίας) δόθηκαν στην Πολωνία, η
οποία όμως είχε μεγάλες απώλειες εδαφών της, που ενσωματώθηκαν
στη Σοβιετική Ένωση. Το υπόλοιπο τμήμα της Ανατολικής Πρωσίας με
την πρωτεύουσά της Καινιξβέργη (Καλίνιγκραντ) παραχωρήθηκε στη
Σοβιετική Ένωση. Η Αλσατία και Λωραίνη προσαρτήθηκαν στη Γαλλία.
Από τα 12,4 εκατομμύρια Γερμανών που ζούσαν στις περιοχές που
παραχωρήθηκαν στην Πολωνία, οι μισοί είχαν ήδη εγκαταλείψει τις
εστίες τους, για να αποφύγουν την προέλαση του Κόκκινου Στρατού. Οι
υπόλοιποι ή έγιναν Πολωνοί υπήκοοι ή εξεδιώχθηκαν από τους
Πολωνούς. Το ίδιο συνέβη και με τους Γερμανούς της Σουδητίας
(Τσεχία), της Ουγγαρίας, της Ρουμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης.
Εκατομμύρια ρακένδυτοι, πεινασμένοι και εξαντλημένοι πρόσφυγες
κατέκλυσαν την ερειπωμένη Γερμανία, μεγεθύνοντας περισσότερο τα
ήδη τεράστια προβλήματά της. Χιλιάδες από αυτούς έχασαν τη ζωή

[361]
τους από πείνα, εξάντληση και αρρώστιες. Δεκάδες χιλιάδες γυναίκες
και νεαρά κορίτσια βιάστηκαν από τους στρατιώτες των νικητών.
Στη Γερμανία δεν επιβλήθηκαν οικονομικές κυρώσεις ανάλογες με
αυτές του 1918, αλλά της απαγορεύτηκε η παραγωγή όπλων και οι
ένοπλες δυνάμεις της περιορίστηκαν στην αστυνόμευση. Εκατοντάδες
χιλιάδες Γερμανοί αιχμάλωτοι πολέμου και πολίτες υποχρεώθηκαν να
εργασθούν για τον καθαρισμό των πόλεων από τους χιλιάδες τόνους
ερειπίων. Όπλα, οχήματα, πρώτες ύλες, ορυκτά, ακόμα και ολόκληρα
εργοστάσια ‘κατασχέθηκαν’ από τους συμμάχους και κυρίως από τους
Σοβιετικούς, ως αποζημιώσεις για τις ζημιές που υπέστησαν οι χώρες
τους από τον πόλεμο.
Το 1948 η αμερικανική κυβέρνηση εξήγγειλε το Σχέδιο Μάρσαλ, ένα
πρόγραμμα για την ανασυγκρότηση των ρημαγμένων οικονομιών των
χωρών της Ευρώπης. Το πρόγραμμα αυτό περιλάμβανε και τη
Γερμανία. Η Ρώσοι, για
λογαριασμό του τμήματος της
Γερμανίας που κατείχαν, όπως
και οι χώρες που είχαν ήδη
περιέλθει στη Σοβιετική ζώνη
επιρροής αρνήθηκαν τη
συμμετοχή τους στο πρόγραμμα.

Σύνορα ζώνης κατοχής

Οι χώρες αυτές ήταν οι: Πολωνία,

Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Αλβανία και Βουλγαρία. Η
Γιουγκοσλαβία του Τίτο, αποδέχθηκε την βοήθεια του Σχεδίου.
Τον Μάιο ‘49 ιδρύθηκε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας
που περιλάμβανε τις ζώνες κατοχής των τριών δυτικών συμμάχων, με
πρωτεύουσα τη Βόννη. Ο Κόνραντ Αντενάουερ (Konrad Adenauer)
ήταν ο πρώτος καγκελάριος ως το 1963. Η συμβολή του Αντενάουερ
στο λεγόμενο γερμανικό οικονομικό θαύμα ήταν καθοριστική. Το
κράτος αυτό έγινε ευρύτερα γνωστό ως Δυτική Γερμανία. Η Δ. Γερμανία

[362]
είχε την πλήρη οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη των Αμερικανών
και εισέπραξε από το Σχέδιο Μάρσαλ περί τα 1,4 δις. δολάρια.
Το ελεγχόμενο από τους Σοβιετικούς τμήμα ονομάστηκε το
φθινόπωρο του ’49, Γερμανική Λαϊκή Δημοκρατία (Ανατολική
Γερμανία) με πρωτεύουσα το (Ανατολικό) Βερολίνο. Πρώτος πρόεδρος
ανέλαβε ο Βίλχεμ Πήκ.
Η Δυτική Γερμανία διατήρησε το σύστημα της οικονομίας της
αγοράς, ενώ η Ανατολική υιοθέτησε το σοσιαλιστικό σύστημα κατά το
πρότυπο της Σοβιετικής Ένωσης. Και στα δυο κράτη παρέμειναν οι
στρατοί κατοχής, ως στρατιωτικές βάσεις ‘προστασίας’.

Η Δίκη της Νυρεμβέργης και οι άλλες δίκες

Η Νυρεμβέργη ήταν η γερμανική πόλη, στην οποία το ναζιστικό

καθεστώς πραγματοποιούσε τις ετήσιες εντυπωσιακές παρελάσεις του,
τα συνέδρια του κόμματος και ο Χίτλερ εκφωνούσε τους πύρινους
λόγους του στα πλήθη. Η πόλη αυτή επιλέχθηκε συμβολικά για να
διεξαχθεί η πρώτη δίκη των ηγετών του ηττημένου καθεστώτος.
Η δίωξη και η τιμωρία των υπαιτίων του πολέμου και των
εγκληματικών πράξεων που είχε διαπράξει το καθεστώς των Ναζί, είχε
συζητηθεί αρκετές φορές στις διασκέψεις κορυφής των συμμάχων,
στην Τεχεράνη, στη Γιάλτα και στο Πότσνταμ. Δεν υπήρχε νομικό
προηγούμενο ούτε οι νομικές προϋποθέσεις, που θα οδηγούσαν τους
κατηγορούμενους για εγκλήματα πολέμου σε δικαστήριο. Πάντως την
ουσία της δίκης συνόψισε με ρεαλισμό ο Γκαίρινγκ στην απολογία του:
Οι νικημένοι θα είναι πάντα κατηγορούμενοι και οι νικητές θα είναι
πάντα δικαστές.

[363]
 Οι αποφάσεις που ελήφθησαν για τη δημιουργία του Διεθνούς
Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης απηχούσαν μεν το κοινό περί δικαίου
αίσθημα των λαών της καθημαγμένης ανθρωπότητας, όμως δεν
στηρίχθηκαν σε νόμους που προϋπήρχαν της διάπραξης των
εγκλημάτων αυτών. Η νομική βάση στηρίχθηκε στις διεθνείς Συνθήκες
της Γενεύης (αφορά την μεταχείριση των αιχμαλώτων πολέμου) και της
Χάγης (δίκαιο του πολέμου).
Το Διεθνές Δικαστήριο απαρτίστηκε από τέσσερις δικαστές (με τους
αναπληρωτές τους) και τέσσερις κατήγορους (εισαγγελείς) των
τεσσάρων μεγάλων νικητριών δυνάμεων. Πρόεδρος ήταν Βρετανός
λόρδος Τζέοφρυ Λόρενς.
Οι 21 πρώτοι κατηγορούμενοι ήταν στελέχη πρώτης γραμμής του
καθεστώτος, όπως ο δεύτερος στην ναζιστική ιεραρχία Γκαίρινγκ, ο
υπαρχηγός του Χίτλερ Ες, ο γραμματέας του κόμματος Μπόρμπαν
(δικαζόταν ερήμην), ο υπουργός εξωτερικών του Ράιχ Ρίμπεντροπ, ο
θεωρητικός του ναζισμού Ρόζενμπεργκ, στρατιωτικοί ηγέτες, όπως οι
Κάιτελ, Γιοντλ, Ραίντερ και ο διάδοχος του Χίτλερ Νταίνιτς.
Επίσης δευτερεύοντα ναζιστικά στελέχη, αλλά βαρυμένα με μαζικά
εγκλήματα όπως ο εμπνευστής των Νόμων της Νυρεμβέργης Φρικ, οι
διοικητές στρατοπέδων εξόντωσης Καλτεμπρούνερ και Στράιχερ, ο
κυβερνήτης της κατεχόμενης Ολλανδίας Σάυς Ίνκβαρτ, ο ‘χασάπης’ των
Εβραίων της Πολωνίας Φρανκ, ο υπεύθυνος των στρατοπέδων
αναγκαστικής εργασίας Σάουκελ.
Και τέλος, άλλοι βαρυμένοι με μικρότερου βεληνεκούς ή ασήμαντα
αδικήματα, όπως ο υπουργός εξοπλισμών Σπέερ, ο τέως καγκελάριος
φον Πάπεν, ο ηγέτης της ναζιστικής νεολαίας φον Σίραχ, ο τραπεζίτης
Σαχτ, ο Φόν Νόυρατ και ο Φρίτσε.
Οι κατηγορίες ήταν τέσσερις:
 Προετοιμασία και συμμετοχή στη διάπραξη επιθετικών ενεργειών και
επιβουλή κατά της διεθνούς ειρήνης (οργάνωση, πυροδότηση και
διεξαγωγή επιθετικού πολέμου).

[364]
 Συμμετοχή σε εγκλήματα πολέμου, κατά παράβαση των διεθνών
συμβάσεων της Χάγης και της Γενεύης (δολοφονίες αιχμαλώτων
πολέμου, βασανισμοί, βομβαρδισμοί αθώων πολιτών).
 Συμμετοχή σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας (δολοφονίες,
μαζικές εξοντώσεις αθώων πολιτών, γενοκτονία κατά Εβραίων και
Σλάβων, αντίποινα κατά αμάχων πολιτών, στρατόπεδα
συγκέντρωσης και εξόντωσης κλπ.). Οι κατηγορίες που βάρυναν
τους 21 κατηγορούμενους, αφορούσαν στην εξόντωση 12
εκατομμυρίων πολιτών.
 Συνομωσία για τη διάπραξη των παραπάνω τριών εγκλημάτων
Η δίκη άρχισε στις 20 Νοεμβρίου του ’45 και κράτησε 218 μέρες.
Κατά τη διάρκειά της βγήκαν στο φως, συγκλονιστικά ντοκουμέντα
(κινηματογραφήσεις, έγγραφα, μαρτυρίες) για τη φρίκη των
στρατοπέδων εξόντωσης, για τους θαλάμους αερίων, για τις μαζικές
εκτελέσεις πολιτών και άλλα στοιχεία που αποδείκνυαν την ενοχή των
κατηγορουμένων. Κάποιοι από τους κατηγορούμενους
συγκλονίστηκαν από τα στοιχεία αυτά και μερικοί έδειξαν ειλικρινή
μεταμέλεια.
Την 1η Οκτωβρίου του ’46 ανακοινώθηκε η απόφαση του
δικαστηρίου. Τρεις κατηγορούμενοι αθωώθηκαν, τρεις καταδικάστηκαν
σε ισόβια, τέσσερις σε ποινές κάθειρξης και οι υπόλοιποι σε θάνατο.
Σε 15 μέρες οι θανατικές ποινές εκτελέστηκαν. Λίγα λεπτά πριν ο
Γκαίρινγκ οδηγηθεί στην αγχόνη, αυτοκτόνησε παίρνοντας δηλητήριο.
Στη Νυρεμβέργη έγιναν ως το 1949 δώδεκα ακόμα δίκες, όπως η
Δίκη των Γιατρών, οι οποίοι εξόντωναν συστηματικά ασθενείς που
έπασχαν από ανίατες ασθένειες ή έκαναν πειράματα πάνω σε
κρατούμενους ή έστελναν κρατούμενους σε θαλάμους αερίων, η Δίκη
των Δικαστών, η Δίκη των SS και άλλες.
Εκτός της Νυρεμβέργης, δίκες πραγματοποιήθηκαν και σε άλλες
πόλεις της Γερμανίας. Επίσης σε πολλές χώρες όπως στην Ελλάδα, στη
Γαλλία, στη Σοβιετική Ένωση, στη Γιουγκοσλαβία, στη Ρουμανία, στην
Ολλανδία, στο Βέλγιο, στη Τσεχοσλοβακία και αλλού έγιναν δίκες

[365]
Γερμανών που διέπραξαν εγκλήματα κατά τη διάρκεια της κατοχής ή
δοσιλόγων που συνεργάστηκαν με τις αρχές κατοχής.
Η Ιταλία είχε συνθηκολογήσει από το 1943. Αν και υπήρξε μέλος του
Άξονα δεν έγιναν δίκες. Παρά το γεγονός ότι ο Μουσολίνι ήταν στυγνός
δικτάτορας, στη χώρα δεν υπήρξαν φαινόμενα σαν αυτά των Γερμανών
Ναζί. Δεν υπήρξαν στρατόπεδα εξόντωσης, μαζικές εκτελέσεις, διώξεις
μη Αρίων πολιτών. Ακόμα και ως δυνάμεις κατοχής οι Ιταλοί δεν
επέδειξαν την αγριότητα και την ωμότητα των συμμάχων τους.
Στις 3 Μαΐου του ’46, έξη μήνες περίπου μετά την έναρξη της Δίκης
της Νυρεμβέργης, άρχισε στην Ιαπωνία η Δίκη του Τόκυο. Το Διεθνές
Στρατιωτικό Δικαστήριο της Άπω Ανατολής σχηματίστηκε από δικαστές
εννέα κρατών, μεταξύ των οποίων η Βρετανία, η Κίνα και οι ΗΠΑ.
Στο εδώλιο κάθισαν 28
κατηγορούμενοι (στρατιωτικοί και
πολιτικοί) με τρεις κατηγορίες:

Ελλάδα, η δίκη των δοσιλόγων

Εγκλήματα κατά της ειρήνης,

εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα
κατά της ανθρωπότητας, που
διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου στις κατεχόμενες από
τους Ιάπωνες περιοχές της Κίνας, Μαντζουρίας, Κορέας, Φιλιππίνων,
Ινδοκίνας, Ινδονησίας και των νησιών του Ειρηνικού.
Η δίκη τελείωσε το Νοέμβριο του ’48 με επτά θανατικές καταδίκες
(μεταξύ των οποίων και ο στρατηγός Τόγιο) και διάφορες άλλες ποινές.
Στο Τόκυο διεξήχθησαν πολλές ακόμα δίκες με πάνω από 5.000
κατηγορούμενους. Επίσης έγιναν αρκετές δίκες στην Κίνα, Κορέα και
αλλού.

[366]
 68. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ)

Την 1η Ιανουαρίου του ’42, και ενώ ο πόλεμος μαινόταν, οι

εκπρόσωποι 26 κυβερνήσεων (ορισμένες ήταν εξόριστες, όπως η
ελληνική) αποφάσισαν τη δημιουργία ενός παγκόσμιου οργανισμού,
διαδόχου της Κοινωνίας των Εθνών.
Στις 25 Απριλίου του ’45, οι εκπρόσωποι 50 κυβερνήσεων (των 26
πρώτων κρατών μαζί με άλλα 24) συμμετείχαν στην ίδρυση του νέου
αυτού διεθνούς οργανισμού. Ενέκριναν τον (Καταστατικό) Χάρτη του
Οργανισμού ο οποίος τέθηκε σε ισχύ 24 Οκτωβρίου 1945 (ημερομηνία
που γιορτάζεται διεθνώς ως η ημέρα του Οργανισμού Ηνωμένων
Εθνών).
Τα βασικά όργανα του Ο.Η.Ε. είναι η Γενική Συνέλευση, ο Γενικός
Γραμματέας, το Συμβούλιο Ασφαλείας, η Γραμματεία, το Συμβούλιο
Κηδεμονιών, το Διεθνές Δικαστήριο και το Οικονομικό και Κοινωνικό
Συμβούλιο.
Ειδικά όργανα του ΟΗΕ είναι μεταξύ άλλων, ο Παγκόσμιος Οργανισμός
Υγείας, το Παγκόσμιο Ταμείο για τα παιδιά (UNISEF), η Διεθνής
Οργάνωση Προσφύγων και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων
(FAO).
Η Γενική Συνέλευση αποτελείται από όλα (σήμερα είναι 192) τα
κράτη-μέλη του Οργανισμού, τα οποία είναι ισότιμα και συνέρχονται
κάθε χρόνο. Η Συνέλευση ασχολείται με θέματα σχετικά με τη διεθνή
ειρήνη, την αποδοχή – ή διαγραφή – μελών, την εκλογή του Γενικού
Γραμματέα και την έγκριση – ή απόρριψη – του προϋπολογισμού.
Ο Γενικός Γραμματέας είναι ο ανώτερος διοικητικός υπάλληλος του
οργανισμού και εκλέγεται για πέντε χρόνια, με δυνατότητα
επανεκλογής. Πρώτος Γενικός Γραμματέας διετέλεσε ο Νορβηγός
Τρίγκβε Λη. Ο Γενικός Γραμματέας προΐσταται της Γραμματείας που
αποτελείται από διοικητικούς υπαλλήλους του Οργανισμού.
Το Συμβούλιο Ασφαλείας ασχολείται με τη διατήρηση της
παγκόσμιας ασφάλειας και ειρήνης. Σε αντίθεση με την ΚτΕ, το
[367]
Συμβούλιο Ασφαλείας έχει την αρμοδιότητα να διατηρεί ένοπλες
δυνάμεις, οι οποίες χρησιμοποιούνται σε ειρηνευτικές επιχειρήσεις.
Επίσης έχει την δυνατότητα επιβολής κυρώσεων κατά κυβερνήσεων
και κρατών που παραβιάζουν κατάφορα τις διεθνείς συμβάσεις και
κανόνες.
Το Συμβούλιο, αποτελείται από 15 μέλη, από τα οποία τα πέντε είναι
μόνιμα (ΗΠΑ, Ρωσία, Βρετανία, Γαλλία και Κίνα) και τα δέκα αιρετά
(από τη Γενική Συνέλευση). Μόνο τα μόνιμα μέλη μπορούν να
ασκήσουν το δικαίωμα της αρνησικυρίας (veto).
Το δικαίωμα αυτό είναι αμφιλεγόμενο γιατί πολλές σοβαρές αποφάσεις
δεν ελήφθησαν, επειδή ένα από τα μόνιμα μέλη πρόβαλε vetο, αλλά και
παρεμποδίστηκαν αποφάσεις που έθεταν σε κίνδυνο την παγκόσμια
ειρήνη.

Το Συμβούλιο Ασφαλείας

Σήμερα μεγάλες και

ισχυρές χώρες, όπως η
Ινδία, η Βραζιλία, η
Γερμανία και άλλες ζητούν
ή την κατάργηση του
δικαιώματος της αρνησικυρίας ή την ένταξή τους στην ομάδα των
μονίμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας.

[368]
 69. Ο Κόσμος μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο

Οι στρατιωτικοί και οικονομικοί συνασπισμοί

Το κυριότερο μέλημα των κυβερνήσεων και των λαών της Ευρώπης
και της Ασίας που είχαν ανάμιξη στον ολέθριο αυτό πόλεμο, ήταν η
ανασυγκρότηση των κατεστραμμένων οικονομιών τους, η περίθαλψη
των εκατομμυρίων προσφύγων, τραυματιών (πολιτών και
στρατιωτικών) και άλλων θυμάτων από βομβαρδισμούς, η γρήγορη
ανοικοδόμηση των ερειπωμένων πόλεων και χωριών και η σίτιση του
μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού, που δεν είχε πια πόρους για να
επιβιώσει.
Στο μεταπολεμικό σκηνικό δεσπόζουν δυο χώρες που εκφράζουν
δυο αντίθετα κοινωνικοπολιτικά
συστήματα, οι φιλελεύθερες και
καπιταλιστικές Ηνωμένες Πολιτείες
και η στηριγμένη στη σχεδιασμένη
κρατική οικονομία, κομμουνιστική
Σοβιετική Ένωση.

Η Ευρώπη χωρισμένη στα δύο

Οι χώρες της Ευρώπης έχουν

ήδη χωριστεί σε δυο στρατόπεδα,
ενταγμένες στο ένα ή στο άλλο μπλοκ της παγκόσμιας ηγεμονίας. Στα
δυτικά της Σοβιετικής Ένωσης υπάρχει ένα ‘μαξιλάρι’ χωρών-
δορυφόρων, που έχουν ενστερνιστεί (με τη βία ή όχι) το σοσιαλιστικό
σύστημα και όλες μαζί αποτελούν το μονολιθικό μπλοκ που οι δυτικοί
αποκαλούν – κατά τη γνωστή ρήση του Τσόρτσιλ - Σιδηρούν
Παραπέτασμα. Οι ίδιοι αποκαλούν το δικό τους μπλοκ Ελεύθερο
Κόσμο.
Η χώρες του σοσιαλιστικού στρατοπέδου ήταν οι: ΕΣΣΔ, Ανατολική
Γερμανία, Πολωνία, Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Βουλγαρία,
Γιουγκοσλαβία (σύντομα διαφοροποιήθηκε και προσχώρησε στο
κίνημα των Αδεσμεύτων) και η Αλβανία (αργότερα ακολούθησε την Κίνα
του Μάο, στη διένεξή της με τη Μόσχα).

[369]
 Τον Ιανουάριο του ’49 στη Μόσχα, η Σοβιετική Ένωση, η Πολωνία,
η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία και η Ρουμανία, ίδρυσαν το Συμβούλιο
Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας, γνωστότερο ως ΚΟΜΕΚΟΝ. Ήταν
ένας οργανισμός των χωρών που αντιτάχθηκαν στο Σχέδιο Μάρσαλ, με
στόχο του την οικονομική συνεργασία. Υιοθέτησαν την τακτική των
πεντάχρονων οικονομικών πλάνων της Σοβιετικής Ένωσης. Στην
πραγματικότητα ήταν μια μορφή ενιαίας αγοράς, στην οποία όμως
δεσπόζουσα θέση κατείχε η Σοβιετική Ένωση. Αργότερα στον
οργανισμό αυτό προσχώρησαν η Αλβανία (αποχώρησε το ’61), η
Ανατολική Γερμανία, η Μογγολία, η Κούβα (1972) και το Βιετνάμ
(1978).
Στην Ασία η Κίνα και η Βόρεια Κορέα και αργότερα το Βιετνάμ
υιοθέτησαν τη δική τους εκδοχή του σοσιαλιστικού μοντέλου.
Η άλλη πλευρά ίδρυσε επίσης το 1949 τη στρατιωτική Συμμαχία με
την ονομασία Οργανισμός
Βορειοατλαντικού Συμφώνου,
γνωστή ως ΝΑΤΟ (North
Atlantic Treaty Organization),
με σκοπό την ανάπτυξη της
στρατιωτικής, πολιτικής και
οικονομικής συνεργασίας των
χωρών –μελών και την
αποτροπή ένοπλης επίθεσης
κατά χώρας-μέλους από άλλη
ή άλλες χώρες.
Με τη φροντίδα των Ηνωμένων Πολιτειών, αντίστοιχες συμμαχίες
δημιουργήθηκαν στη Νοτιοανατολική Ασία - ΣΕΑΤΟ – (μέλη τις ΗΠΑ,
Βρετανία, Γαλλία, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Φιλιππίνες, Ταϊλάνδη και
Πακιστάν) και στη Μέση Ανατολή –ΣΕΝΤΟ – (μέλη ΗΠΑ, Βρετανία,
Τουρκία, Ιράκ και Ιράν
Τα ιδρυτικά μέλη του ΝΑΤΟ ήταν οι ΗΠΑ και ο Καναδάς και δέκα
δυτικοευρωπαϊκές χώρες οι:(Ολλανδία, Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Γαλλία,
Βρετανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Νορβηγία, Ισλανδία και Δανία. Το 1952
προσχώρησαν η Ελλάδα και η Τουρκία και αργότερα και άλλες χώρες.
Η προσχώρηση της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ το 1955, οδήγησε
στο σχηματισμό του (αντι-ΝΑΤΟ) Συμφώνου της Βαρσοβίας από τις
ανατολικές χώρες. Όμως ενώ το Σύμφωνο της Βαρσοβίας
δημιουργήθηκε ως αντίπαλο δέος του ΝΑΤΟ, οι ένοπλες δυνάμεις των
[370]
χωρών του χρησιμοποίησαν την ισχύ των όπλων τους για να
καταστείλουν εξεγέρσεις των λαών που ανήκαν σε κράτη-μέλη του
(στην Ουγγαρία το 1956 και στην Τσεχοσλοβακία το1968).
Οι δυο καταστρεπτικές πολεμικές αναμετρήσεις του αιώνα είχαν
συμβάλει στην ωρίμανση της ιδέας της πολιτικής και οικονομικής και
τελωνειακής ενοποίησης των χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Το Μάιο
του ’50 ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ρομπέρ Σουμάν (Robert
Schuman), δημοσιοποίησε τη Διακήρυξη που φέρει τον όνομά του, με
την οποία πρότεινε την κοινή διαχείριση των προϊόντων άνθρακα και
χάλυβα, μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας.
Η Διακήρυξη Σουμάν οδήγησε στη Συνθήκη του Παρισιού του 1951,
με την οποία ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα
(ΕΚΑΧ) στην οποία συμμετείχαν και η Ολλανδία, η Ιταλία, το Βέλγιο και
το Λουξεμβούργο. Ήταν το πρώτο αποφασιστικό βήμα για την
οικονομική και πολιτική ένωση της Ευρώπης.
Με τη Συνθήκη της Ρώμης του 1957, οι έξη αυτές χώρες
προχώρησαν στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής
Κοινότητας (ΕΟΚ) και καθιέρωσαν πλήρη τελωνειακή ένωση μεταξύ
τους.
Το 1973 προσχώρησαν στην Ένωση η Βρετανία, η Δανία, η
Ιρλανδία και η Βρετανία (η τελευταία αποχώρησε το 2020 μετά από
δημοψήφισμα).
Το 1979 έγιναν οι πρώτες εκλογές μελών της ενιαίας ευρωπαϊκής
βουλής, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Το 1981 ή Ελλάδα έγινε το
δέκατο μέλος της και αργότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση (όπως είναι πια
από το ‘95 η τελική της ονομασία) διευρύνθηκε με τη συμμετοχή της
Ισπανίας, και της Πορτογαλίας. Το ’96 προσχώρησαν η Αυστρία, η
Σουηδία και η Φινλανδία. Σήμερα ο αριθμός των μελών της Ε.Ε. έχει
φτάσει τα 28, με προοπτική να διευρυνθεί ακόμα περισσότερο στο
μέλλον.
Ένα μεγάλο βήμα για την πλήρη οικονομική ένωση της Ευρώπης
έγινε την 1η Ιανουαρίου του 2002, όταν δώδεκα από τις χώρες της
εγκατέλειψαν τα εθνικά τους νομίσματα (μεταξύ των οποίων το
πανίσχυρο γερμανικό μάρκο, το παμπάλαιο γαλλικό φράγκο και η
αρχαία ελληνική δραχμή) και υιοθέτησαν ένα ενιαίο νόμισμα το Ευρώ.
Ο στρατιωτικός και οικονομικός ανταγωνισμός των δυο μεγάλων
δυνάμεων, που δημιούργησε τις αντίστοιχες συμμαχίες και
συνασπισμούς, είχε ως αποτέλεσμα την αντίδραση των ουδετέρων ή
[371]
αδεσμεύτων χωρών. Η αρχή έγινε τον Απρίλιο του 1955, όταν με
πρωτοβουλία του προέδρου της Ινδονησίας Σοεκάρνο (ή Σουκάρνο),
συνήλθαν στο Μπαντούνγκ της Ιάβας οι εκπρόσωποι 25 χωρών της
Ασίας και της Αφρικής και διακήρυξαν την πρόθεσή τους να
αγωνιστούν ενωμένοι για την αντιμετώπιση της αποικιοκρατίας και για
την σύσφιξη των οικονομικών και πολιτιστικών δεσμών, μεταξύ των
κρατών των δυο ηπείρων. Ο Σοεκάρνο προβλήθηκε ως ο ηγέτης της
κίνησης αυτής την οποία ο ίδιος ονόμασε NEFOS (Newly Emerging
Forces- Νεοαναδυόμενες Δυνάμεις).
Το Κίνημα των Αδεσμεύτων πήρε την οριστική του μορφή και
ονομασία, το 1961 στο Βελιγράδι. Οι πρόεδροι της Γιουγκοσλαβίας
Τίτο, της Αιγύπτου Νάσερ, της Κύπρου Μακάριος και οι πρωθυπουργοί
της Ινδίας Νεχρού και της Νκρούμαχ, αναδείχθηκαν οι σημαντικές
προσωπικότητες της οργάνωσης αυτής.
Όμως παρόλο που στο Κίνημα συμμετείχαν δεκάδες χώρες από την
Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική, ήταν μια χαλαρή ένωση
(χωρίς οικονομικό ή στρατιωτικό χαρακτήρα) δεν είχε τη συνοχή που
είχαν οι δυο μεγάλοι συνασπισμοί του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της
Βαρσοβίας. Τα κράτη-μέλη του Κινήματος των Αδεσμεύτων έγιναν
πολλές φορές στόχος των ιμπεριαλιστικών επιδιώξεων των Ηνωμένων
Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης.
Σήμερα τα κράτη μέλη του κινήματος είναι πάνω από 120 στα οποία
περιλαμβάνονται η Νοτιοαφρικανική Ένωση (έγινε δεκτή μόλις ανέλαβε
πρόεδρός της ο Νέλσον Μαντέλα) και η Κούβα. Η Μάλτα και η Κύπρος
έπαψαν να είναι μέλη του κινήματος μετά την εισδοχή τους στην
Ευρωπαϊκή Ένωση.
Σήμερα οι βασικές επιδιώξεις του Κινήματος είναι ο πόλεμος κατά
της φτώχιας, η προστασία του περιβάλλοντος και η καταπολέμηση των
ναρκωτικών.

[372]
 70. Η κατάρρευση της Αποικιοκρατίας
Το 1945, χρονιά της λήξης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της
ίδρυσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, 750 εκατομμύρια
άνθρωποι, περίπου το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού, ζούσαν
σε περιοχές που ελέγχονταν από τις αποικιακές δυνάμεις. Από τότε 80
πρώην αποικίες έχουν κερδίσει το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και
σήμερα αυτοί που ζουν υπό αποικιακό καθεστώς (κυρίως μικρά νησιά
του Ειρηνικού και του Ατλαντικού) δεν υπερβαίνουν τα 2 εκατομμύρια.
Οι λόγοι της ταχείας και σχετικά - στις περισσότερες περιπτώσεις -
αναίμακτης αποαποικιοποίησης ήταν:
- Αμέσως μετά το τέλος των εχθροπραξιών και την ήττα των φασιστικών
καθεστώτων κυριάρχησε ένα πνεύμα ελευθερίας και δημοκρατίας που
έδωσε νέα πνοή στους αγωνιστές της αυτοδιάθεσης των αποικιών .
- Η Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών (την οποία είχαν προσυπογράψει και
οι αποικιακές δυνάμεις) προέβλεπε ότι όλοι οι λαοί είχαν το δικαίωμα
της αυτοδιάθεσης.
- Οι μεγάλες αποικιακές δυνάμεις Βρετανία, Γαλλία, Ολλανδία και
Βέλγιο είχαν βγει καθημαγμένες και εξαντλημένες οικονομικά από τον
πόλεμο και η διατήρηση πρόσθετων δυνάμεων για την τήρηση της
‘τάξης’ στις αποικίες, προϋπέθετε μεγαλύτερες δαπάνες από τα
αναμενόμενα έσοδα.
- Σε ορισμένες αποικίες είχαν δημιουργηθεί ισχυρά ένοπλα
απελευθερωτικά κινήματα (Κένυα, Βιετνάμ, Αλγερία) και σε άλλες οι
λαοί τους ακολουθούσαν ηγέτες, που απολάμβαναν παγκόσμιο
σεβασμό, όπως ο Γκάντι στις Ινδίες ή ο Σοεκάρνο στην Ινδονησία.
- Για λόγους αντιπαλότητας προς την Δύση, αλλά και για λόγους αρχής
(σταθερή άρνηση του ιμπεριαλισμού), η Σοβιετική Ένωση και τα \κράτη
της Ανατολικής Ευρώπης υποστήριζαν – οικονομικά, στρατιωτικά και
διπλωματικά, μέσω του ΟΗΕ - όλα τα αντιαποικιακά και
απελευθερωτικά κινήματα της Αφρικής και της Ασίας.
- Τέλος, το Κίνημα των Αδεσμεύτων με ηγέτες που είχαν καταξιωθεί
στον αντιαποικιακό αγώνα, έδωσε ακόμα μεγαλύτερη ώθηση προς την
πλήρη απελευθέρωση όσων λαών δεν είχαν ακόμα κερδίσει την
ανεξαρτησία τους.
.

[373]
 Οι Ασιατικές χώρες: Η πρώτη χώρα που ανακήρυξε την
ανεξαρτησία της, δυο μέρες μετά την παράδοση της Ιαπωνίας, ήταν η
Ινδονησία. Πρώτος πρόεδρος ορκίστηκε ο Σοεκάρνο και αντιπρόεδρος
ένας άλλος αγωνιστής ο Χάττα. Η Ολλανδία δεν αναγνώρισε την
ανεξαρτησία της αποικίας της και κατηγόρησε τους Σοεκάρνο και Χάττα
ως συνεργάτες των Ιαπώνων και το νέο κράτος ως προϊόν του
ιαπωνικού φασισμού. Μετά από αγώνες τεσσάρων ετών η Ολλανδία
αναγκάστηκε τελικά να αναγνωρίσει τη Δημοκρατία της Ινδονησίας.
Στις Ινδίες ο αγώνας δεκαετιών για ανεξαρτησία είχε αρχίσει να
αποδίδει καρπούς, κάτω από την εμπνευσμένη καθοδήγηση του
Κινήματος της μη-βίας του Μαχάτμα Γκάντι. Τελικά τον Αύγουστο ‘47,
η Βρετανία αναγνώρισε την ύπαρξη δυο νέων κρατών. Της ινδουιστικής
Δημοκρατίας της Ινδίας και του μουσουλμανικού Πακιστάν.
Ο πρώτος ηγέτης του Πακιστάν
ήταν ο πρόεδρος της
Μουσουλμανικής Λεγεώνας των
Ινδιών Μοχαμάντ αλ-Τζινάχ.

Ο Μαχάτμα Γκάντι

Το Πακιστάν ήταν χωρισμένο σε

δυο μεγάλα τμήματα ανατολικά και
δυτικά της ινδικής χερσονήσου. Το
ανατολικό αποσπάστηκε από το
Πακιστάν το 1971 και
ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο με το όνομα Μπαγκλαντές.
Πρώτος πρωθυπουργός της Δημοκρατίας της Ινδίας ήταν ο
Γιαβαχαρλάλ Νεχρού, φίλος και συνεργάτης του Γκάντι.
Αμέσως μετά την Ινδία, οι Βρετανοί υποχρεώθηκαν να
παραχωρήσουν αυτονομία και στο νησί Κεϋλάνη, η οποία από το
1972 μετονομάστηκε σε Σρι Λάνκα. Το 1956 ο ηγέτης του Κόμματος
της Ελευθερίας και πρωθυπουργός της Κεϋλάνης Σολομόν
Μπανταρανάικε δολοφονήθηκε και την προεδρία του κόμματος
ανέλαβε η χήρα του, η Σιριμάβο Μπανταρανάικε. Η σοσιαλίστρια
Μπανταρανάικε κέρδισε τις εκλογές του 1960 και έγινε η πρώτη γυναίκα
πρωθυπουργός του κόσμου. Ήταν από τις σημαντικές
προσωπικότητες του Κινήματος των Αδεσμεύτων.

[374]
 Μετά από σκληρούς αγώνες του λαού της για αυτονομία και
αυτοδιάθεση η Βιρμανία έγινε ανεξάρτητο κράτος το 1948. Ο Βιρμανός
διπλωμάτης Ου Θαντ ήταν ο πρώτος εκπρόσωπος του Τρίτου Κόσμου
που έγινε Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ το 1961. Το 1989 η στρατιωτική
χούντα της χώρας, τη μετονόμασε σε Μυανμάρ.
Το 1948 τα κρατίδια της Μαλαϊκής χερσονήσου ενώθηκαν (υπό τον
διοικητικό έλεγχο της Βρετανίας) και σχημάτισαν την Μαλαϊκή
Ομοσπονδία. Μετά από δεκαετή αγώνα, το 1957 η Μαλαισία
ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος. Το 1965 αποσχίστηκε η
Σιγκαπούρη και έγινε ανεξάρτητη πόλη-κράτος.
Ο λαός των Φιλιππίνων (νησιωτική χώρα με 7107 νησιά, που μετά
τον Ισπανοαμερικανικό πόλεμο του 1898 ήταν αμερικανική κτήση) είχε
κερδίσει μερική αυτονομία το 1935. Μετά την ήττα της Ιαπωνίας η χώρα
έγινε ανεξάρτητη τον Ιούλιο του 1946.
Η Κορεατική χερσόνησος ήταν ιαπωνική κτήση από το 1910. Μετά
το τέλος του πολέμου, η χώρα διασπάστηκε σε δυο διαφορετικά κράτη,
τη Βόρεια Κορέα υπό σοβιετικό έλεγχο και τη Νότια Κορέα υπό
αμερικανικό. Επακολούθησε ο αιματηρός Πόλεμος της Κορέας (1950-
53) ο οποίος απλώς επικύρωσε το χωρισμό της χώρας που διατηρείται
ως τις ημέρες μας.
Η Ινδοκίνα ήταν η μόνη γαλλική αποικία της Ασίας. (Το Σιάμ –
σημερινή Ταϊλάνδη – δεν κατακτήθηκε ποτέ) και περιλάμβανε τα
σημερινά κράτη Βιετνάμ, Καμπότζη και Λάος. Μετά την ήττα της
Γαλλίας το ‘40, η Ιαπωνία κατέλαβε την Ινδοκίνα. Ο λαός της Ινδοκίνας
αντιστάθηκε στην ιαπωνική κατοχή και συγκρότησε ένοπλο
απελευθερωτικό σώμα τους Βιέτ-Μινχ, που ήταν μια συμμαχία
Βιετναμέζων εθνικιστών και κομμουνιστών υπό την ηγεσία του
επαναστάτη Χο Τσι Μινχ. Μετά τον πόλεμο η Γαλλία προσπάθησε να
επαναφέρει το παλιό καθεστώς, αλλά αυτή τη φορά ήρθε αντιμέτωπη
με τους Βιέτ Μινχ, οι οποίοι δεν ήταν διατεθειμένοι να δεχθούν πάλι
ξένο δυνάστη στο κεφάλι τους.
Άλλο κράτος που σχηματίστηκε από τα απομεινάρια της γαλλικής
Ινδοκίνας ήταν η Καμπότζη που κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1953.
Ο Νοροντόμ Σιχανούκ στέφθηκε βασιλιάς, αλλά σύντομα παραιτήθηκε
από τον στέμμα του και ανέλαβε την πρωθυπουργία της χώρας,
διατηρώντας τον τίτλο του πρίγκιπα. Το 1991 ο Σιχανούκ – ανέλαβε την
αρχηγία του κράτους και σήμερα διατηρεί τον τίτλο του Βασιλιά -
Πατέρα των Χμερ.
[375]
 Η τρίτη χώρα που προήλθε από την Γαλλική Ινδοκίνα ήταν το
Λάος. Αν και αμέσως μετά τον πόλεμο, οι αντάρτες που αντιστάθηκαν
στους Ιάπωνες ανακήρυξαν την ανεξαρτησία της χώρας, η Γαλλία την
αναγνώρισε μόλις το 1949. Και το Λάος γνώρισε βίαιους εμφύλιους
πολέμους, αλλά μετά την ήττα και την απομάκρυνση των Αμερικανών
από το Βιετνάμ, επικράτησαν οι κομμουνιστές Πάθετ Λάος και
εγκαθίδρυσαν καθεστώς Λαϊκής Δημοκρατίας.
Στο τέλος του 20ού αιώνα δυο κινεζικές πόλεις ήταν τα τελευταία
αποικιακά απομεινάρια της Ασίας. Το 1997 οι Βρετανοί παρέδωσαν το
Χονγκ Κόνγκ και το ‘99 οι Πορτογάλοι το Μακάου στην Κίνα.
Στη Μέση Ανατολή οι αλλαγές έγιναν υπό τον άμεσο έλεγχο των
αποικιοκρατών. Στην Αραβική Χερσόνησο, το πλούσιο σε πετρέλαιο –
τεχνητό – κράτος του Κουβέιτ, δημιουργήθηκε από τους Βρετανούς τον
Ιούνιο του ’61, για να το ελέγχουν οικονομικώς και για να μην γίνει
επαρχία του Ιράκ.
Η πόλη του Άντεν ήταν βρετανικό προτεκτοράτο ως το Νοέμβριο του
’67, όταν οι Βρετανοί αποχώρησαν και ενώθηκε με την Υεμένη.
Ανατολικά της αραβικής χερσονήσου βρίσκονταν διάσπαρτες
βρετανικές βάσεις. Το 1968, διάφοροι πρίγκιπες και εμίρηδες ίδρυσαν
ένα ομόσπονδο κράτος, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, στα οποία
περιλαμβάνονται μεταξύ των άλλων το Ντουμπάι και το Αμπού Ντάμπι.
Στην ίδια περιοχή το Κατάρ ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος το 1971.
Το ίδιο συνέβη με το σουλτανάτο του Ομάν, το οποίο το 1970, ενώθηκε
σε ενιαίο κράτος με το σουλτανάτο του Μασκάτ.
Η Παλαιστίνη (περιοχή που περιλαμβάνει τα σημερινά κράτη
Ιορδανία και Ισραήλ) βρισκόταν από το 1917 υπό βρετανική εντολή με
απόφαση της ΚτΕ. Ο Βρετανός υπουργός εξωτερικών λόρδος Άρθουρ
Μπάλφουρ είχε εκδώσει διακήρυξη, με την οποία προβλεπόταν η
δημιουργία Εβραϊκής Εθνικής Εστίας. Οι Άραβες κάτοικοι της
Παλαιστίνης εξοργίστηκαν και ο εμίρης Αμπντάλα κατέλαβε την
ανατολικά του Ιορδάνη περιοχή και απαγόρευσε την είσοδο Εβραίων
εποίκων σ’ αυτήν. Το τμήμα αυτό της Παλαιστίνης ονομάστηκε
Υπεριορδανία και μετά το 1945, αναγνωρίστηκε ως βασίλειο της
Υπεριορδανίας (σημερινής Ιορδανίας), με βασιλιά τον Αμπντάλα Α’.
Αυτό δεν εμπόδισε τους Εβραίους να καταφθάνουν σωρηδόν και
να εγκαθίστανται στα παλαιστινιακά εδάφη. Παρά τις συνεχείς βίαιες
συγκρούσεις, οι Εβραίοι από 60.000 που ήταν το 1919 έφθασαν σε 20
χρόνια τις 450.000. \ Οι ωμότητες του ναζιστικού καθεστώτος κατά των
[376]
Εβραίων, λειτούργησαν τελικά υπέρ των σιωνιστών, οι οποίοι, αμέσως
μετά τον πόλεμο έστελναν στην Παλαιστίνη κατά δεκάδες χιλιάδες τους
διασωθέντες από τα γερμανικά στρατόπεδα Εβραίους.
Το 1946 ο πληθυσμός τους ήταν σχεδόν 700.000 και οι Άραβες
αντιδρούσαν, βέβαιοι πια ότι κινδύνευαν να εκδιωχθούν από τις εστίες
τους. Το 1947 ο ΟΗΕ αποφάσισε τη δημιουργία δυο κρατών στην
Παλαιστίνη, ενός εβραϊκού και ενός αραβικού. Η Ιερουσαλήμ ως ιερή
πόλη τριών θρησκειών, θα παρέμενε υπό τον έλεγχο του ΟΗΕ.
Στις 14 Μαΐου του ‘48 το Ισραήλ κήρυξε την ανεξαρτησία του με
πρώτο πρωθυπουργό τον σιωνιστή Δαβίδ μπεν Γκουριόν. Αμέσως
μετά η Αίγυπτος, η Συρία, η Ιορδανία, ο Λίβανος, το Ιράκ και οι Άραβες
της Παλαιστίνης κήρυξαν τον πόλεμο κατά του νεογέννητου κράτους.
Μετά από ένα χρόνο μαχών συμφωνήθηκε ανακωχή, αλλά πάνω από
710.000 Παλαιστίνιοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα
τους και να καταφύγουν στο Λίβανο και στην Ιορδανία και το Ισραήλ
πήρε ουσιαστικά τον έλεγχο και
του αραβικού τμήματος.

Γεννήθηκε το κράτος του Ισραήλ

Έτσι δημιουργήθηκε το
Παλαιστινιακό, που ακόμα και
σήμερα αποτελεί ένα από τα
μεγάλα προβλήματα της παγκόσμιας ειρήνης.
Οι Αφρικανικές χώρες: Το 1945 οι μόνες ανεξάρτητες χώρες της
Αφρικής ήταν η Αιθιοπία, η Λιβερία και η Νοτιοαφρικανική Ένωση.
Η Αίγυπτος δεν ήταν αποικία, αλλά βρισκόταν υπό τον ασφυκτικό
βρετανικό στρατιωτικό και οικονομικό έλεγχο ως το 1952, όταν οι
στρατιωτικοί υπό τον στρατηγό Μουχάμαντ Ναγκίμπ ανέτρεψαν την
μοναρχία και εγκαθίδρυσαν την Δημοκρατία της Αιγύπτου. Σε δυο
χρόνια ο Ναγκίμπ ανατράπηκε από τον Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ.
Η Λιβύη ήταν ιταλική κτήση από το 1911. Οι όροι των συνθηκών
ειρήνης, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, προέβλεπαν την αυτοδιάθεση
της χώρας. Το 1951 η Λιβύη έγινε ανεξάρτητη μοναρχία με βασιλιά τον
Ίντρις Α’. Η ύπαρξη μεγάλων αποθεμάτων πετρελαίου στη Λιβύη δεν
αύξησε το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων της, μιας και το μεγαλύτερο
[377]
μέρος των εσόδων εισέρρεε στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο. Μετά την
επιτυχία του εγχειρήματος της εθνικοποίησης της Διώρυγας του Σουέζ,
είχε διαδοθεί ο Νασερισμός μεταξύ των Αράβων στρατιωτικών.
Το Σεπτέμβριο του ’69 μια ομάδα Λίβυων αξιωματικών με
επικεφαλής το νεαρό συνταγματάρχη Μουαμάρ Καντάφι, ανέλαβε
την εξουσία. Η μοναρχία ανατράπηκε και η επαναστατική - ισλαμική και
εθνικιστική - κυβέρνηση εθνικοποίησε το πετρέλαιο.
Η επανάσταση της Αιγύπτου είχε άμεσο αντίκτυπο και στο γειτονικό
Σουδάν, που βρισκόταν ως τότε υπό καθεστώς βρετανοαιγυπτιακής
κυριαρχίας. Την 1η Ιανουαρίου 1956 οι δυο χώρες αναγνώρισαν την
ανεξαρτησία του Σουδάν.
Η Τυνησία ήταν γαλλική κτήση από το 1876. Μετά τον πόλεμο η
γαλλική κυβέρνηση παραχώρησε μιας μορφής αυτονομία, αλλά ο λαός
της με επικεφαλής τον Χαμπίμπ Μπουργκίμπα αντιδρούσε με βίαιες
διαδηλώσεις και ταραχές, ώσπου το 1956 η χώρα κέρδισε την
ανεξαρτησία της. Πρώτος πρωθυπουργός και αργότερα και πρόεδρος,
ανέλαβε ο Μπουργκίμπα, ο οποίος αναδείχθηκε σε σπουδαίο
αναμορφωτή της χώρας. Τον συγκρίνουν – τηρουμένων των αναλογιών
- με τον Κεμάλ Ατατούρκ. Ανακήρυξε τη γυναίκα ισότιμη με τον άνδρα,
επέβαλε την υποχρεωτική εκπαίδευση για όλους, κήρυξε ανεξιθρησκία,
καθιέρωσε εθνικό σύστημα υγείας προσιτό σε όλους κ.ά.
Το 1956 μαζί με την Τυνησία, το Μαρόκο απέκτησε την ανεξαρτησία
του από τους Γάλλους. Οι Ισπανοί, που κατείχαν σημαντικό τμήμα του
Μαρόκου, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν, κράτησαν όμως δυο
πόλεις την Θέουτα (απέναντι από το Γιβραλτάρ)και την Μαλίλα, τις
οποίες σήμερα διεκδικεί το Μαρόκο. Πρώτος ανώτατος άρχοντας της
χώρας έγινε ο βασιλιάς Μοχάμεντ Ε’.
Στη βρετανική αποικία της Χρυσής Ακτής, στη νοτιοδυτική Αφρική,
ο λαός ζητούσε την ανεξαρτησία του και τελικά το 1948 πέτυχε μερική
αυτονομία. Όμως αυτό δεν ικανοποίησε τους εθνικιστές της χώρας οι
οποίοι με επικεφαλής τον Κβάμε Νκρούμαχ προχώρησαν σε λαϊκές
κινητοποιήσεις. Οι Βρετανοί αντέδρασαν φυλακίζοντας τον Νκρούμαχ,
αλλά οι κινητοποιήσεις συνεχίστηκαν. Στις εκλογές που έγιναν το ’51 ο
[378]
φυλακισμένος Νκρούμαχ ανακηρύχθηκε πρωθυπουργός και το 1957 η
Βρετανία αναγνώρισε την ανεξαρτησία της πρώην αποικίας της με το
όνομα Γκάνα. Ο Νκρούμαχ το ’61 μετέτρεψε το πολίτευμα σε προεδρική
δημοκρατία και ανέλαβε την προεδρία της χώρας.
Οι αποικιακές δυνάμεις έβλεπαν ότι ήταν πια ουτοπικό να
προσπαθούν να κρατήσουν κάτι που αναπόφευκτα θα έχαναν. Από το
1960 ως το 1962 η Βρετανία, η Γαλλία και η Ιταλία αναγκάστηκαν να
αποχωρήσουν από το μεγαλύτερο μέρος της Αφρικής και στην θέση
των πρώην αποικιών τους γεννήθηκαν 22 νέα κράτη: Καμερούν,
Τόγκο, Μαλί, Σενεγάλη, Μαδαγασκάρη, Σομαλία, Μπενίν, Νίγηρας,
Ακτή Ελεφαντοστού, Τσαντ, Κεντροαφρικανική Δημοκρατία,
Μπουργκίνα Φάσο, Κονγκό, Γκαμπόν, Νιγηρία, Μαυριτανία, Σιέρα
Λεόνε, Τανζανία, Ρουάντα, Μπουρούντι και Ουγκάντα.
Το Μάϊο του ’60 η πρώην βελγική αποικία του Κονγκό, κέρδισε την
ανεξαρτησία της με την ονομασία Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό
(σήμερα Ζαΐρ) και πρωθυπουργός εξελέγη ο ηγέτης του Εθνικού
Κινήματος του Κονγκό Πάτρις Λουμούμπα.
Η τρίτη μεγάλη κτήση της Γαλλίας στη Βόρεια Αφρική, η Αλγερία δεν
κέρδισε την ανεξαρτησία της μαζί με το Μαρόκο και την Τυνησία. Στην
πλούσια σε πετρέλαιο αυτή χώρα κατοικούσαν πάνω από 1.000.000
Γάλλοι άποικοι, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν γεννηθεί εκεί
και την θεωρούσαν πατρίδα τους. Αυτοί κατείχαν περί το 25% της γης
και έλεγχαν το εμπόριο και την βιομηχανία.
Οι Αλγερινοί αγωνιστές της ανεξαρτησίας οργανώθηκαν στις τάξεις
του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου και το 1954 άρχισαν αντάρτικο
πόλεων κατά των αποίκων και των γαλλικών στρατευμάτων. Η Γαλλία
που μόλις είχε βγει ταπεινωμένη από τον πόλεμο της Ινδοκίνας –
επανέλαβε το λάθος και - άρχισε νέο αιματηρό πόλεμο στο Αλγέρι.
Στον πόλεμο αυτό οι Γάλλοι επέδειξαν απίστευτη σκληρότητα κατά
του αλγερινού πληθυσμού, αλλά δεν κατάφεραν να μειώσουν την
αντίσταση. Η παγκόσμια κοινή γνώμη παρακολουθούσε εμβρόντητη τα
βασανιστήρια και τις ωμότητες των Γάλλων στρατιωτών, καθώς και τις
καθημερινές συγκρούσεις με τους μαχητές του ΕΑΜ. Η Γαλλία βρέθηκε
[379]
σε δύσκολη θέση και η Τέταρτη Δημοκρατία κατέρρευσε. Οι πολιτικοί
θεώρησαν ότι ο μόνος που μπορούσε περισώσει το κύρος της χώρας
ήταν ο στρατηγός Ντε Γκολ. Παρά τις σφοδρές αντιδράσεις των
αποίκων και του γαλλικού στρατού της Αλγερίας, το 1962 η χώρα
κέρδισε την ανεξαρτησία της με πρώτο πρόεδρο τον αγωνιστή του
κινήματος της απελευθέρωσης Αχμέντ Μπεν Μπέλλα.
Στην Κένυα ο αγώνα είχε αρχίσει από τη δεκαετία του ’20 όταν ο
Γιόμο Κενυάτα πρωτοστάτησε στη δημιουργία μιας επαναστατικής
οργάνωσης των Κικούγιου (η μεγαλύτερη φυλή της Κένυας). Από το
1952 η χώρα συγκλονίζεται από την εξέγερση της οργάνωσης Μάου-
Μάου της φυλής Κικούγιου. Οι Βρετανοί αντέδρασαν με σκληρότητα,
με αποτέλεσμα να υπάρξουν χιλιάδες νεκροί, Κενυάτες και άποικοι. Ο
Κενυάτα συνελήφθη και καταδικάστηκε σε φυλάκιση και εξορία.
Το κόμμα Εθνική Αφρικανική Ένωση εξέλεξε τον εξόριστο Κενυάτα
ως πρόεδρό του. Οι Βρετανοί τον άφησαν ελεύθερο το ’61. Το Μάιο του
’63 έγιναν οι πρώτες εκλογές και ο Κενυάτα εξελέγη πρωθυπουργός. Η
Κένυα κήρυξε την ανεξαρτησία της τον Δεκέμβριο του ‘63.
Από το ‘64 ως το ‘73 άλλες 9 νέες χώρες χρωμάτισαν το χάρτη της
Αφρικής: Οι Μαλάουϊ, Ζάμπια, Γκάμπια, Μποτσουάνα, Μαυρίκιος.
Σουαζιλάνδη, Ισημερινή Γουινέα και η Γουινέα Μπισσάου.
Μετά την πτώση της δικτατορίας στην Πορτογαλία, η νέα
δημοκρατική κυβέρνηση παραχώρησε το 1975 ανεξαρτησία στις
αφρικανικές αποικίες της Πράσινο Ακρωτήριο, Άγιο Θωμά,
Μοζαμβίκη και Αγκόλα.
Οι τελευταίες ανεξαρτητοποιήσεις αφρικανικών χωρών ήταν: το
1976 οι Σεϋχέλλες από τους Βρετανούς, το 1977 η Γαλλική Σομαλία με
το όνομα Τζιμπουτί, το 1980 η ρατσιστική Ροδεσία έγινε η σημερινή
Ζιμπάμπουε, το 1990 η Ναμίμπια αποχώρησε από την Νότια Αφρική
και το 1993 η Αιθιοπία παραχώρησε ανεξαρτησία στην Ερυθραία.
Τα μοναδικά Ευρωπαϊκά εδάφη που βρίσκονταν ακόμα υπό
αποικιακό καθεστώς ήταν η Κύπρος, η Μάλτα και ο ‘βράχος’ του
Γιβραλτάρ. Η Μάλτα κέρδισε την ανεξαρτησία της το Σεπτέμβριο ’64.

[380]
 Η βρετανική αποικία Κύπρος κατοικείται από 70% Έλληνες, και 25%
Τούρκους (οι υπόλοιποι Αρμένιοι, Λιβανέζοι κ.α.). Οι Ελληνοκύπριοι
είχαν αρχίσει να ζητούν ένωση με την Ελλάδα από τη δεκαετία του ’30,
αλλά οι Βρετανοί απάντησαν με σκληρά μέτρα και εξορίες. Το 1950 ο
Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ’ διενήργησε δημοψήφισμα για την ένωση
με την Ελλάδα. Το 1955 σχηματίστηκε το ένοπλο ελληνοκυπριακό
αντάρτικο σώμα ΕΟΚΑ υπό τον Γεώργιο Γρίβα. Τελικά το 1959 επήλθε
συμφωνία Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας και το νησί
αναγνωρίστηκε ανεξάρτητη Δημοκρατία με πρόεδρο τον Μακάριο και
αντιπρόεδρο τον Τουρκοκύπριο Φαζίλ Κιουτσούκ.
Οι Αμερικανικές χώρες: που κέρδισαν την ανεξαρτησία τους μετά
το ’60 ήταν: η Τζαμάικα, το Τρινιντάντ και Τομπάκο, η Γουϊάνα, τα
Μπαρμπάντος, οι Μπαχάμες, η Γρενάδα, η Μπελίζε (πρώην
Βρετανική
Ονδούρα), το
Σουρινάμ (πρώην
Ολλανδική Γουϊάνα)
και μερικά ακόμα
νησάκια της
Καραϊβικής.
Οι χώρες της Ωκεανίας: Επίσης πολλά νησιά του Ειρηνικού στην
Ωκεανία είναι σήμερα ανεξάρτητα κράτη και μέλη του ΟΗΕ, όπως τα
Φίτζι, Σαμόα, Κιριμπάτι, Τόνγκα, Νησιά Σολομόντα, Ναουρού,
Τουβαλού, Παπούα-Νέα Γουϊνέα, Νησιά Μάρσαλ και άλλα.

[381]
 71. Ο Ψυχρός Πόλεμος
Ο Ψυχρός Πόλεμος είναι η αμέσως μετά τον Β’ Π.Π. περίοδος έξι
δεκαετιών αντιπαλότητας και ανταγωνισμού (ισχύος, επιρροής,
κατασκοπείας, τεχνολογικής ανάπτυξης, εξοπλισμών, διαστημικού)
μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης και των συμμαχικών τους μπλοκ.
Ονομάστηκε ψυχρός γιατί, παρά την ένταση και τις εκατέρωθεν
απειλές, οι δυο αυτές χώρες δεν έφθασαν ποτέ σε θερμή αναμέτρηση.
Στο γεγονός αυτό συνέβαλε η υπέρμετρη ανάπτυξη των πυρηνικών
όπλων και η βεβαιότητα ότι η χρήση τους θα ήταν καταστροφική και
για τους δυο. Μια φορά μόνο, το 1962 (Κρίση της Κούβας) υπήρξε
σοβαρή πιθανότητα, αλλά αποφεύχθηκε όταν επικράτησε η λογική.
Αν και σύμμαχοι στον πόλεμο κατά του Άξονα, οι δυο μεγάλες αυτές
χώρες είχαν διαφορετική
άποψη για την
ανασυγκρότηση του
μεταπολεμικού κόσμου και
φυσικά μετά τη νίκη, το πρώτο
τους μέλημα ήταν να
σχηματίσουν τους δικούς τους
συνασπισμούς.
Τα σημάδια έναρξης του
Ψυχρού Πολέμου άρχισαν
νωρίς, ήδη από την εποχή των
συμφωνιών Στάλιν-Τσόρτσιλ (στη Γιάλτα) για τον μοίρασμα της
Ευρώπης σε ζώνες επιρροής. Η ήττα των κομμουνιστών στην Ελλάδα
με την επέμβαση των Αμερικανών, έγινε με τους Σοβιετικούς να
παραμένουν απαθείς θεατές. Αντίστοιχα η πραξικοπηματική κατάληψη
της εξουσίας στην Τσεχοσλοβακία από τους κομμουνιστές έγινε με τη
Δύση να παρακολουθεί και να καταγγέλλει μόνο τα γεγονότα.
Τον Μάρτιο του ’47 εξαγγέλθηκε το Δόγμα Τρούμαν για τη άμεση
οικονομική (και στρατιωτική) βοήθεια στην Ελλάδα και Τουρκία, για να
‘αποφευχθεί η κομμουνιστική απειλή από ένοπλες μειοψηφίες’ στις
χώρες αυτές. Οι Αμερικανοί φοβόνταν ότι αν η Ελλάδα έπεφτε στα
χέρια των κομμουνιστών, υπήρχε κίνδυνος επέκτασης της επιρροής της
Μόσχας στην Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο.

[382]
 Ακολούθησε το περίφημο Σχέδιο Μάρσαλ (1947) με το οποίο οι
ΗΠΑ δεσμεύτηκαν να χορηγήσουν γενναία οικονομική βοήθεια στις
ρημαγμένες από τον πόλεμο χώρες της Ευρώπης. Οι χώρες του
ανατολικού μπλοκ αρνήθηκαν να συμπεριληφθούν στο σχέδιο αυτό.
Η πρώτη μεγάλη κρίση, που σηματοδοτεί και την επίσημη έναρξη
του Ψυχρού Πολέμου, ήταν ο αποκλεισμός του Βερολίνου (1948-49)
από τους Σοβιετικούς, στον οποίο η άμεση απάντηση υπήρξε η
δημιουργία της γιγαντιαίας αερογέφυρας χιλιάδων πτήσεων, για την
τροφοδοσία των κατοίκων του Δυτικού Βερολίνου.
Τον Απρίλιο του ’49 ιδρύθηκε από τις ΗΠΑ, τον Καναδά και 10
ευρωπαϊκές χώρες ο στρατιωτικός συνασπισμός ΝΑΤΟ που είχε
σκοπό τη συσπείρωση των κρατών της Δυτικής Ευρώπης από τυχόν
σοβιετική επίθεση εναντίον ενός ή περισσοτέρων από αυτά.
Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι δυο υπερδυνάμεις χρησιμοποίησαν
την ισχύ τους για να επιβάλουν την δική τους ‘τάξη’ ή να ανατρέψουν
ένα μη αρεστό καθεστώς.
Η Σοβιετική Ένωση επενέβη στην Ανατολική Γερμανία (’53),
Ουγγαρία (’56), Τσεχοσλοβακία (’68) και Αφγανιστάν (’79). Οι
Ηνωμένες Πολιτείες εκτός της Κορέας και του Βιετνάμ, επενέβησαν στο
Λίβανο (’58 και ’62), Δομινικανή Δημοκρατία (’65), Καμπότζη (’70),
Γρενάδα (’83) τον Παναμά (’89) και είχαν επηρεάσει την πολιτική
κατάσταση πολλών χωρών με εσωτερικές πραξικοπήματα
(Γουατεμάλα, Ιράν, Ινδονησία, Κονγκό, Κούβα, Χιλή, Ελλάδα,
Νικαράγουα, Αφγανιστάν, Ιράκ κ.α.).

71.01. Ο Μακαρθισμός και το κυνήγι των μαγισσών

Ο φόβος των Αμερικανών για κάθε κίνηση, κόμμα ή ενέργεια που
ενείχε τον κίνδυνο αποσταθεροποίησης ή και ανατροπής του
καθεστώτος, έχει τις ρίζες του από τη δεκαετία του ’20, όταν άρχισαν
οι διώξεις κατά συνδικαλιστών και εργατών, που διαμαρτύρονταν για
τις εργασιακές συνθήκες και ζητούσαν ένα καλύτερο μέλλον. Η
εκτέλεση – παρά τις παγκόσμιες διαμαρτυρίες και εκκλήσεις - στην
ηλεκτρική καρέκλα των δυο αναρχικών Σάκκο και Βανσέτι δεν ήταν
τίποτε άλλο από την επιβεβαίωση αυτού του φόβου του μέσου
Αμερικανού πολίτη. Το 1924 επικεφαλής FBI τέθηκε ο Τζ. Έντγκαρ
Χούβερ (J. Edgar Hoover), αμείλικτος διώκτης όχι μόνο της Μαφίας,

[383]
αλλά και κάθε πολίτη, που εμφορείτο από αναρχικές ή αριστερές ή
ακόμα και από φιλελεύθερες ιδέες.
Το 1938 ιδρύθηκε η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών
(HUAC), για την αντιμετώπιση φορέων ολοκληρωτικών ιδεολογιών,
φασιστικών η/και κομμουνιστικών. Ακολούθησε σειρά νόμων, βάσει
των οποίων τα μέλη ανατρεπτικών οργανώσεων ή οι ύποπτοι για
αντιπατριωτική συμπεριφορά δεν μπορούσαν να κατέχουν δημόσιες
θέσεις και η προπαγάνδα για βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης
αποτελούσε ομοσπονδιακό αδίκημα.
Η δράση της Επιτροπής αυτής άρχισε μετά τον πόλεμο, όταν η
ΕΣΣΔ επέκτεινε την επιρροή της σε μια σειρά χωρών της Ευρώπης,
όταν αποκαλύφθηκε ότι και οι Ρώσοι διέθεταν ατομική βόμβα και όταν
στην Κίνα ανατράπηκε το καθεστώς του Τσάνγκ Κάι-σεκ από τους
κομμουνιστές του Μάο Τσε-τουνγκ.
Όλοι είναι ύποπτοι
Ο φόβος της κομμουνιστικής
διείσδυσης στην Αμερική έφθασε
σε όρια υστερίας. Ο Τρούμαν
απομάκρυνε αρκετά κυβερνητικά
στελέχη, που είχαν διοριστεί από
τον Ρούσβελτ, με την κατηγορία
ότι ήταν ύποπτοι φορείς
αριστερών ιδεών.
Το 1947 η Επιτροπή άρχισε μια έρευνα που αφορούσε στη
βιομηχανία κινηματογράφου. Ανακρίθηκαν δεκάδες άτομα και πολλοί
από αυτούς κατονόμασαν 19 πρόσωπα του θεάματος που
‘εμφορούνταν από αριστερές απόψεις’. Μεταξύ αυτών ήταν ο Γερμανός
θεατρικός συγγραφέας Μπέρτολτ Μπρεχτ, ο οποίος επέστεψε στη
Γερμανία. Δέκα από τους υπολοίπους αρνήθηκαν να απαντήσουν στις
ερωτήσεις της Επιτροπής και καταδικάστηκαν σε 6-12 μήνες φυλάκιση.
Οι υπόλοιποι αναγκάστηκαν να κατονομάσουν αρκετά γνωστά
ονόματα του κινηματογράφου, του τύπου και της δημόσιας ζωής.
Η τακτική της Επιτροπής να μην απαλλάσσει κάποιον ύποπτο, αν
δεν έδινε ονόματα, δημιούργησε μια ολόκληρη αλυσίδα ‘συνεργατών’
και ‘καρφιών’ της. Ο ύποπτος αν δεν δεχόταν να δώσει ονόματα
έμπαινε στη ‘μαύρη λίστα’ και αυτό είχε επιπτώσεις στη δουλειά του,

[384]
στη σταδιοδρομία του και στο άμεσο περιβάλλον του. Ένα από τα πιο
διάσημα ονόματα από αυτούς που κατέδωσαν συναδέλφους τους ήταν
ο ηθοποιός Ρόμπερτ Τέιλορ και ο διαπρεπής σκηνοθέτης Ελία Καζάν
(Ανατολικά της Εδέμ, Αμέρικα-Αμέρικα, Λεωφορείο ο Πόθος, ο
Θάνατος του Εμποράκου, Βίβα Ζαπάτα κ.ά.). Ο Καζάν κατονόμασε τον
συγγραφέα Άρθουρ Μίλερ, ως φίλο των κομμουνιστών.
Ο γερουσιαστής Μακ Κάρθι ήταν αυτός, που έδωσε το όνομά του
σε μια από τις χειρότερες περιόδους της ιστορίας των ΗΠΑ, τον
Μακαρθισμό, που ταυτίστηκε με την αντικομμουνιστική υστερία και με
ό,τι αντιδραστικό, μισαλλόδοξο και σκοταδιστικό πέρασε από τη χώρα.
Ο Τζότζεφ Μακ Μακάρθι το ’50 εξαπέλυσε επίθεση εναντίον εκείνων
που είχαν παραδώσει την Κίνα στους κομμουνιστές. Άρχισε να
καταγγέλλει δεκάδες υπαλλήλους του υπουργείου Εξωτερικών ότι ήταν
μέλη του κομμουνιστικού κόμματος. Οι κατηγορίες που εξαπέλυε –
συχνά αναπόδεικτες – έβρισκαν απήχηση στην αμερικανική κοινή
γνώμη. Σύμμαχοί του ήταν οι ακροδεξιές οργανώσεις Αμερικανική
Λεγεώνα, Κου-Κλουξ-Κλαν, οι χριστιανοί φονταμενταλιστές και ό,τι
αντιδραστικότερο διέθετε η χώρα. Οι Αμερικανοί είχαν πανικοβληθεί
από τα χιλιάδες νεκρά, στρατευμένα στο πόλεμο της Κορέας παιδιά
τους.
Το 1953 η κατάσταση είχε ξεπεράσει κάθε όριο, όλοι φοβούνταν και
όλοι υποπτεύονταν όλους. Όσοι δεν κάρφωναν ήταν ύποπτοι και όσοι
κάρφωναν ήταν και πάλι ύποπτοι γιατί δεν τα είχαν πει όλα.
Βιβλιοθήκες, αφαιρούσαν ‘ύποπτα’ βιβλία από τα ράφια τους για να
μην κατηγορηθούν ότι προωθούσαν ιδέες της αριστεράς. Ο Μακάρθι
έφτασε στο σημείο να κατηγορήσει ακόμα και τον επιφανή στρατηγό
Μάρσαλ για ανάμιξη σε συνωμοσία. Ακόμα και ο πατέρας της
ατομικής βόμβας Ρόμπερτ Οππενχάιμερ χαρακτηρίστηκε ως
επικίνδυνος για την ασφάλεια του έθνους. Μάρτυρας εναντίον του
κατέθεσε ο συνεργάτης του Έντουαρντ Τέλλερ. Η υπόθεση αυτή ήταν
το αποκορύφωμα και η ανθρωπότητα παρακολουθούσε άναυδη αυτό
το συνεχές κυνήγι μαγισσών. Ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ κατάφερε να
βρει τρόπο να απαλλαγεί από τον Μακάρθι και να δοθεί τέλος σ’ αυτή
την παράλογη ιστορία, που μόνο κακό έκανε στη χώρα.
Τα θύματα του Μακαρθισμού ήταν χιλιάδες. Ευυπόληπτοι πολίτες
έχασαν τη δουλειά τους, συκοφαντήθηκαν, λοιδωρήθηκαν, διώχθηκαν
και φυλακίστηκαν, οικογένειες διαλύθηκαν, φιλίες χάθηκαν. Στον
καλλιτεχνικό κόσμο η κατάσταση ήταν τραγική. Πάνω από 300
[385]
σκηνοθέτες, ηθοποιοί και συγγραφείς μπήκαν στη μαύρη λίστα και
κανείς δεν τους προσλάμβανε για δουλειά. Μερικοί από αυτούς: Οι
συνθέτες Λέοναρντ Μπερνστάιν και Άαρον Κόπλαντ, οι σκηνοθέτες
Τζότζεφ Λόζυ και Ζυλ Ντασσέν, οι ηθοποιοί Τσάρλι Τσάπλιν, Όρσον
Ουέλλες, Ζήρο Μοστέλ και Έντουαρντ Ρόμπινσον, οι θεατρικοί
συγγραφείς Άρθουρ Μίλερ, Λίλιαν Χέλμαν κ.ά.
Το 1949 η Δύση σοκαρίστηκε όταν πληροφορήθηκε ότι η ΕΣΣΔ
διέθετε ατομική βόμβα. Υπήρχαν υποψίες ότι κάποιοι, εφοδίασαν τους
σοβιετικούς με πληροφορίες σχετικά με το Πρόγραμμα Μανχάταν. Το
επόμενο χρόνο αποκαλύφθηκε ότι ο φυσικός Κλάους Φουκς, που
εργαζόταν για το Πρόγραμμα Μανχάταν, είχε δώσει σημαντικά
έγγραφα του προγράμματος αυτού στους Σοβιετικούς.
Φυσικά ξέσπασε σάλος και ανακρίθηκαν πολλοί, μεταξύ των
οποίων και ο μηχανικός στο Λος Άλαμος, Ντέιβιντ Γκρήνγκλας, ο
οποίος ομολόγησε ότι παρέδωσε
ντοκουμέντα στους Ρώσους.
Όμως, αν και αρνήθηκε
οποιοδήποτε ανάμιξη της
αδελφής του Έθελ Ρόζενμπεργκ,
ισχυρίστηκε ότι τον
στρατολόγησε ο κομμουνιστής
σύζυγός της, ο Τζούλιους
Ρόζεμπεργκ, ο οποίος έδωσε απόρρητα έγγραφα στους Σοβιετικούς.
Το ζευγάρι Ρόζενμπεργκ συνελήφθη και η δίκη τους ξεκίνησε το Μάρτιο
του ’51. Και οι δυο παραδέχθηκαν ότι ήταν μέλη του Αμερικανικού Κ.Κ.,
αλλά αρνήθηκαν την κατηγορία της κατασκοπίας. Αν και δεν υπήρχαν
άλλες αποδείξεις ή σημαντικές μαρτυρίες το ζευγάρι καταδικάστηκε σε
θάνατο.
Η καταδίκη ξεσήκωσε διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις στην Αμερική
και σε όλο τον κόσμο. Ακόμα και ο υπερσυντηρητικός πάπας Πίος ΧΙΙ,
έκανε έκκληση στον Αϊζενχάουερ να δώσει χάρη στους κατάδικους.
Παρόλα αυτά ο Τζούλιους και η Έθελ κάθισαν στην ηλεκτρική καρέκλα
των φυλακών Σινγκ-Σινγκ στις 19 Ιουνίου του ’53. Ήταν οι πρώτοι – και
οι μόνοι – που καταδικάστηκαν σε θάνατο για το αδίκημα της
κατασκοπίας, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

[386]
71.02. Ο Πόλεμος της Κορέας
Η Κορέα ήταν υπό ιαπωνική κατοχή ως το 1945. Μετά την ήττα της
Ιαπωνίας χωρίστηκε σε δυο ζώνες κατοχής, με σύνορο τον 38 ο
παράλληλο. Το ΄48 στην αμερικανική ζώνη, ιδρύθηκε η Δημοκρατία της
Κορέας (Νότια Κορέα) με πρόεδρο τον Σίγκμαν Ρη. Αντίστοιχα στη
σοβιετική ζώνη ανακηρύχθηκε η Λαϊκή Δημοκρατία της Κορέας (Βόρεια
Κορέα) με πρόεδρο τον κομμουνιστή ηγέτη Κιμ Ιλ Σουνγκ. Τα
ελεγχόμενα από τις ΗΠΑ Ηνωμένα Έθνη αναγνώρισαν ως μόνη νόμιμη
κυβέρνηση της Κορέας, αυτή της Νότιας.
Στα – αυθαίρετα – σύνορα των δυο κρατών οι αψιμαχίες ήταν
συχνές. Ο πόλεμος άρχισε όταν στις 25 Ιουνίου 1950 πέντε μεραρχίες
της Βόρειας Κορέας εισέβαλαν και προέλασαν καταλαμβάνοντας το
μεγαλύτερο τμήμα του Νότου.
Οι ΗΠΑ αντέδρασαν
στέλνοντας στρατό από τις
μονάδες που στάθμευαν στην
Ιαπωνία. Ταυτόχρονα ο ΟΗΕ
κάλεσε τα κράτη-μέλη του να
στείλουν στρατό για να
υπερασπίσουν την ‘μόνη
νόμιμη κυβέρνηση’ της Νότια
Κορέας. Δέκα οκτώ χώρες
ανταποκρίθηκαν (μεταξύ τους
και η Ελλάδα) και έστειλαν
εκστρατευτικά σώματα. Οι βόρειοι αναχαιτίστηκαν και οι μονάδες του
ΟΗΕ εισέβαλαν στο έδαφος της Βόρειας Κορέας
Η Λαϊκή Κίνα θεώρησε σκόπιμο να επέμβει και σε λίγο η κατάσταση
σταθεροποιήθηκε γύρω στον 38ο παράλληλο. Οι διαπραγματεύσεις για
την ειρήνη κράτησαν δυο ολόκληρα χρόνια. Τελικά υπογράφηκε τον
Ιούλιο του ’53 δίνοντας τέλος σε ένα αιματηρό πόλεμο.
Ο Πόλεμος της Κορέας ήταν το πρώτο θερμό επεισόδιο του Ψυχρού
Πολέμου και θεωρήθηκε μια γενική δοκιμή της επικείμενης μεγάλης
σύρραξης μεταξύ των δυο κόσμων που – ευτυχώς – δεν ήρθε ποτέ.

[387]
71.03. Η Κρίση του Σουέζ

Το Κανάλι του Σουέζ βρισκόταν υπό βρετανικό έλεγχο, βάσει

συνθηκών που είχαν υπογράψει και οι αιγυπτιακές κυβερνήσεις. Το
στρατηγικής σημασίας αυτό κανάλι ήταν η κύρια οδός εφοδιασμού
πετρελαίου για τη Βρετανία και τη Γαλλία (οι οποίες ήλεγχαν και την
εταιρία εκμετάλλευσης της διώρυγας) και τυχόν απώλεια του ελέγχου
του θα ήταν σοβαρή οικονομική απειλή για τις δυο αυτές χώρες. Όμως
μετά την επικράτηση της στρατιωτικής επανάστασης στην Αίγυπτο το
’52 και την ανάληψη της εξουσίας από τον Νάσερ, η πολιτική του νέου
καθεστώτος ήταν, μεταξύ άλλων, και η αποδέσμευση από κάθε
αποικιακό κατάλοιπο του παρελθόντος.
Τον Ιούλιο του ’56 ο Νάσερ αιφνιδίασε τον κόσμο αναγγέλλοντας
την εθνικοποίηση του καναλιού και την ανάληψη της διαχείρισής του
από αιγυπτιακή εταιρία.

Σουέζ. Καμήλες και στρατός

Η Βρετανία και η Γαλλία

αντέδρασαν έντονα και
πρότειναν στο Νάσερ την
ακύρωση της εθνικοποίησης
με αντάλλαγμα την
συμμετοχή Αιγυπτίων στη διοίκηση της Εταιρίας της Διώρυγας και την
συμμετοχή της Αιγύπτου στα κέρδη. Όταν ο πρόταση αυτή
απορρίφθηκε, οι δυο χώρες άρχισαν να μελετούν το ενδεχόμενο
στρατιωτικής επέμβασης. Το σχέδιο που αποφασίστηκε ήταν να
ωθήσουν το Ισραήλ να εισβάλει στην Αίγυπτο και αμέσως μετά
βρετανικές και γαλλικές δυνάμεις να επέμβουν, ως διαιτητές, για να μην
διαταραχθεί η λειτουργία του καναλιού.
Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Αϊζενχάουερ και ο ηγέτης της Σοβιετικής
Ένωσης Χρουστσόφ ήταν – για διαφορετικούς λόγους – αντίθετοι με
την στρατιωτική επέμβαση. Όμως στις 29 Οκτωβρίου το Ισραήλ
εισβάλει αιφνιδιαστικά στην Αίγυπτο. Την επομένη οι δυο ευρωπαϊκές
χώρες απευθύνουν τελεσίγραφο για κατάπαυση των εχθροπραξιών, το
οποίο απορρίπτεται αμέσως από τον Νάσερ. Σε πέντε μέρες Βρετανοί
και Γάλλοι αλεξιπτωτιστές εισβάλουν, καταλαμβάνουν το λιμάνι του
[388]
Πορτ Σαΐντ και αναλαμβάνουν τον έλεγχο του καναλιού, προκαλώντας
παγκόσμια κατακραυγή και διαδηλώσεις ακόμα και στις χώρες τους.
Στις 7 Νοεμβρίου οι ΗΠΑ, η ΕΣΣΔ και ο ΟΗΕ καταδικάζουν την
αγγλογαλλική επέμβαση. Ο ΟΗΕ αποφάσισε την αποστολή
ειρηνευτικής δύναμης. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Άντονι Ήντεν
αναγνωρίζοντας το αδιέξοδο, αναγκάζεται να ζητήσει κατάπαυση του
πυρός και να αποσύρει τις στρατιωτικές βρετανικές μονάδες.
Οι δυο ευρωπαϊκές χώρες ταπεινώθηκαν, ενώ αντίθετα οι ηγέτες
των δυο υπερδυνάμεων απέκτησαν την αίγλη του ειρηνοποιού. Η
διπλωματική νίκη του Νάσερ εκτίναξε το κύρος και τη δημοτικότητά του
Αιγύπτιου ηγέτη Γκαμάλ Νάσερ στον αραβικό κόσμο. Το γεγονός είναι
ότι η επέμβαση Αμερικανών και Σοβιετικών έσωσε την ειρήνη, που είχε
απειληθεί σοβαρά από αυτή την κρίση. Ο Βρετανός πρωθυπουργός
Ήντεν παραιτήθηκε μετά από λίγο.

71.04. Η Ουγγρική εξέγερση

Τις ίδιες μέρες που σοβούσε η κρίση στο Σουέζ, ένα σοβαρό
γεγονός απειλούσε τα θεμέλια του οικοδομήματος του σοσιαλιστικού
συνασπισμού. Η Ούγγροι είχαν ξεσηκωθεί ζητώντας πολιτικές
ελευθερίες, που θα επέτρεπαν στο λαό να αποφασίζει για τις τύχες του.
Δεν ήταν η πρώτη φορά που συνέβαινε κάτι τέτοιο σε χώρα του
ανατολικού μπλοκ. Λίγο μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953, μια
απεργία των οικοδόμων του Α. Βερολίνου κατέληξε στις 17 Ιουνίου σε
γενική εξέγερση, όχι μόνο των εργατών του Βερολίνου, αλλά και των
εργατών πολλών πόλεων της Ανατολικής Γερμανίας. Η εξέγερση
προκάλεσε την κήρυξη στρατιωτικού νόμου και την άμεση επέμβαση
των σοβιετικών τανκς, τα οποία μαζί με τη γερμανική Λαϊκή Αστυνομία,
κατέστειλαν την εξέγερση αφήνοντας στους δρόμους τουλάχιστον 300
νεκρούς. Άλλοι 105 καταδικάστηκαν σε θάνατο από τα στρατοδικεία,
ενώ ακόμα 1.200 καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης.
Τον Φεβρουάριο του ’56 συνήλθε το 20ό συνέδριο του Κ.Κ. του
ΚΚΣΕ. Θα ήταν ένα ακόμα ανιαρό συνέδριο, αν δεν συνέβαινε ένα
πραγματικός σεισμός: Ο Γραμματέας του Κόμματος Νικήτα
Χρουστσόφ διάβασε –σε μυστική συνεδρίαση – μια ομιλία του με την
οποία κατήγγελλε τις μεθοδεύσεις του Στάλιν και αυτούς που
δημιούργησαν και συντήρησαν την προσωπολατρία.

[389]
 Στις 23 Οκτωβρίου του ’56, η Βουδαπέστη – ενώ όλος ο κόσμος
παρακολουθούσε τις εξελίξεις στο Σουέζ – έζησε ακόμα μια διαδήλωση
από φοιτητές, που ζητούσαν ελεύθερες εκλογές, την αποχώρηση των
σοβιετικών στρατευμάτων και την επιστροφή στην πρωθυπουργία του
εκσυγχρονιστή κομμουνιστή Ίμρε Νάγκυ, από την οποία είχε
εκδιωχθεί από τους σταλινικούς τον περασμένο χρόνο.Οι διαδηλωτές
γκρέμισαν ένα γιγαντιαίο άγαλμα του Στάλιν και κατέλαβαν τον κρατικό
ραδιοφωνικό σταθμό. Πράγματι ο Νάγκυ επέστρεψε, με πρόθεση να
μεταρρυθμίσει το πολιτικό σύστημα της χώρας, να επιτρέψει τη
λειτουργία και άλλων κομμάτων και να αποσύρει τη χώρα από το
Σύμφωνο της Βαρσοβίας.
Ο Νάγκυ είχε ευρύτατη λαϊκή υποστήριξη, το «ελεύθερο ουγγρικό
ραδιόφωνο» ξεσήκωνε τους πολίτες και ζητούσε βοήθεια από τη Δύση
– που ποτέ δεν ήρθε - και οι «επαναστατικές επιτροπές» ζητούσαν με
διαδηλώσεις, ακόμα πιο
ριζοσπαστικά μέτρα.

Τανκς στη Βουδαπέστη

Όταν όμως ο Νάγκυ

τοποθέτησε στην
κυβέρνηση και μη
κομμουνιστές
υπουργούς, οι
Σοβιετικοί θεώρησαν ότι δεν πάει άλλο. Στις 3 Νοεμβρίου του ‘56 ο
Νάγκυ αντικαταστάθηκε από τον μετριοπαθή ηγέτη του
Κομμουνιστικού κόμματος Γιάννος Καντάρ.
Την επόμενη μέρα σοβιετικά άρματα μπήκαν στη Βουδαπέστη και
άρχισαν την καταστολή της «αντεπανάστασης». Για μια ολόκληρη
εβδομάδα η χώρα γνώρισε σκληρότατες οδομαχίες, αλλά η μάχη ήταν
άνιση. Στις 11 Νοεμβρίου του ΄56 τα πάντα είχαν τελειώσει, 3.000
Ούγγροι πολίτες ήταν νεκροί και δεκάδες χιλιάδες κατέφυγαν
πρόσφυγες στην Αυστρία και τη Γιουγκοσλαβία. Τα δικαστήρια, που
στήθηκαν αμέσως μετά, έστειλαν στο εκτελεστικό απόσπασμα πάνω
από 2.000 Ούγγρους και χιλιάδες άλλους στις φυλακές.
Ο Ίμρε Νάγκυ δικάστηκε σε μυστική δίκη και εκτελέστηκε το 1958.

[390]
71.05. Η επανάσταση της Κούβας και ο Φιντέλ Κάστρο

Στις 26 Ιουλίου του ’52 μια ομάδα 100 περίπου Κουβανών

ανταρτών, που σκόπευαν να ανατρέψουν τον δικτάτορα Φουλχένσιο
Μπατίστα, επιτέθηκε σε ένα στρατόπεδο στο Σαντιάγο. Οι στρατιώτες
τους αντιμετώπισαν, σκότωσαν πολλούς αντάρτες και συνέλαβαν
μερικούς, μεταξύ των οποίων ήταν ο Φιντέλ Κάστρο και ο αδελφός του
Ραούλ. Στη δίκη του ο Φιντέλ τελείωσε την τετράωρη απολογία του με
την φράση: Καταδικάστε με, δεν με νοιάζει. Η ιστορία θα με δικαιώσει.
Σε δυο χρόνια οι αδελφοί Κάστρο αποφυλακίστηκαν και κατέφυγαν
στο Μεξικό. Εκεί άρχισαν να στρατολογούν Κουβανούς εξόριστους, για
να οργανώσουν αντάρτικο κίνημα στο νησί. Μεταξύ τους ήταν και ο 28
χρονών Αργεντινός Ερνέστο ‘Τσε’ Γκουεβάρα.
Ο Τσε έμελλε, με τον τραγικό του θάνατο,
να γίνει το παγκόσμιο σύμβολο της
επανάστασης και του αγώνα κατά του
ιμπεριαλισμού.

Ο Τσε Γκουεβάρα και ο Φιντέλ Κάστρο

Από το Μεξικό ο Κάστρο επιβιβάστηκε

με την ομάδα του, σε ένα πλοιάριο που
τους μετέφερε στην Κούβα. Κατέφυγαν
στην δυσπρόσιτη οροσειρά Σιέρα
Μαέστρα και άρχισαν αιφνιδιαστικές
επιθέσεις σε στρατιωτικές μονάδες, από
τις οποίες άρπαζαν οπλισμό και εφόδια.
Με τον καιρό οι αντάρτες του Κάστρο κλιμάκωναν τις επιθέσεις τους,
έχοντας και την υποστήριξη των χωρικών και του λαού των πόλεων,
που υπέφεραν από το διεφθαρμένο καθεστώς του Μπατίστα. Η
αποφασιστική μάχη δόθηκε την τελευταία μέρα του ’58 όταν οι
επαναστάτες κατέλαβαν την Σάντα Κλάρα. Ήταν φανερό ότι το
καθεστώς κατέρρεε. Πράγματι, την επομένη ο Μπατίστα διέφυγε με
αεροπλάνο και στις 2 Ιανουαρίου 1959 οι αντάρτες μπήκαν
θριαμβευτικά στην Αβάνα. Αμέσως στήθηκαν λαϊκά δικαστήρια και
εκατοντάδες στελέχη και αξιωματούχοι του προηγούμενου καθεστώτος
εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες. Δημόσιος κατήγορος σε
πολλές από αυτές ήταν ο Γκουεβάρα.
[391]
 Ο Φιντέλ Κάστρο ανέλαβε την πρωθυπουργία, δεν επέτρεψε τη
λειτουργία άλλων κομμάτων, εφάρμοσε μεταρρυθμίσεις στην παιδεία,
την υγεία, την γεωργία, οικονομία και τη δημόσια διοίκηση και άρχισε
να επιβάλλει ένα πρόγραμμα ευρύτατων εθνικοποιήσεων
επιχειρήσεων ξένων – κυρίως αμερικανικών – συμφερόντων. Αυτό το
τελευταίο, σε συνδυασμό με την απροκάλυπτη υποστήριξη του Κάστρο
προς τα αντάρτικα κινήματα της Λατινικής Αμερικής, προκάλεσε την
εχθρότητα των ΗΠΑ, που έφτασε ως τη διακοπή των διπλωματικών
σχέσεων με το καθεστώς του Κάστρο, τον Ιανουάριο ’61.

71.06. Η κρίση των πυραύλων της Κούβας.

Η Κρίση της Κούβας ξεκίνησε στις 16 Οκτωβρίου του ’62. όταν ένα
αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροπλάνο εντόπισε και φωτογράφισε
την ύπαρξη σοβιετικών βάσεων εκτόξευσης πυραύλων στο έδαφος της
Κούβας. Το Γενικό Επιτελείο και η αμερικανική κυβέρνηση
θορυβήθηκαν. Οι πύραυλοι αυτοί, τοποθετημένοι στην ‘αυλή’ των
ΗΠΑ, μπορούσαν να πλήξουν το αμερικανικό έδαφος μέσα σε λίγα
λεπτά. Στις 22 Οκτωβρίου ο πρόεδρος Τζων Κένεντι, με διάγγελμά του,
προειδοποίησε το λαό για τον άμεσο κίνδυνο παγκοσμίου πολέμου και
ανακοίνωσε ότι με διαταγή του, πλοία των ΗΠΑ θα προχωρούσαν σε
άμεσο ναυτικό αποκλεισμό της Κούβας. Αν κάποια πλοία
επιχειρούσαν να μεταφέρουν όπλα προς την Κούβα, αυτά θα
κατάσχονταν αμέσως. Κάποια σοβιετικά πλοία, που προχωρούσαν
προς την Κούβα, προτίμησαν να μην εμπλακούν και να αλλάξουν
πορεία, μέχρι να ξεκαθαρίσει η κατάσταση.
Ο κόσμος όλος πάγωσε περιμένοντας τα χειρότερα. Ο Νικήτα
Χρουστσόφ κατήγγειλε ότι οι ΗΠΑ παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο,
αλλά παρά το απειλητικό του ύφος, άφησε να εννοηθεί ότι αν οι
Αμερικανοί απομακρύνουν τους πυραύλους τους από την Τουρκία, η
Σοβιετική Ένωση θα σταματούσε την εγκατάσταση των βάσεών της
στην Κούβα και θα δεσμευόταν ότι δεν θα εισβάλει στην Τουρκία.
Στις 28 Οκτωβρίου ανακοινώθηκε από τις ΗΠΑ ότι αίρεται ο
αποκλεισμός, αφού οι Σοβιετικοί αποδέχθηκαν την απομάκρυνση των
πυραύλων τους από την Κούβα και οι Αμερικανοί δεσμεύτηκαν ότι δεν
θα εισβάλουν στο νησί. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζων Κένεντι είχε
επίσης (μυστικά) δεσμευθεί ότι θα απέσυρε τους αμερικανικούς

[392]
πυραύλους από την Τουρκία. Στις 20 Νοεμβρίου όλα είχαν τελειώσει,
η κρίση είχε αποσοβηθεί και ο κόσμος ανέπνευσε με ανακούφιση.

71.07. Το Τείχος του Βερολίνου

Η ιστορία του Τείχους του Βερολίνου αρχίζει αμέσως μετά τη λήξη
του πολέμου, όταν η ερειπωμένη πρωτεύουσα της Γερμανίας,
χωρίστηκε σε ζώνες κατοχής. Αν και το δυτικό τμήμα της πόλης, που
ήλεγχαν οι ΗΠΑ, Βρετανία και Γαλλία, ήταν μια νησίδα μέσα στην
Ανατολική Γερμανία, οι κάτοικοι του μπορούσαν να μετακινούνται
ελεύθερα, να επισκέπτονται φίλους και συγγενείς και να εργάζονται
στην άλλη ζώνη.
Στη δεκαετία του ’50 το χάσμα μεταξύ βιοτικού επιπέδου των
κατοίκων των δυο τμημάτων διευρυνόταν και χιλιάδες κάτοικοι της Α.
Γερμανίας, που υπέφεραν από ελλείψεις βασικών ειδών διατροφής και
στέγης, κατέφευγαν στον
δυτικό τομέα για να
αναζητήσουν καλύτερες
συνθήκες ζωής. Μέχρι το
1961 οι φυγάδες είχαν
ξεπεράσει τον αριθμό των
τριών εκατομμυρίων και η
κυβέρνηση της Ανατολικής
Γερμανίας αποφάσισε πως
έπρεπε να σταματήσει αυτή η αιμορραγία.
Ξαφνικά στις 13 Αυγούστου 1961, στρατιώτες και συνεργεία
εργατών, άρχισαν να τοποθετούν συρματόπλεγμα στα σημεία που
χώριζαν τους δυο τομείς. Σε λίγες μέρες τη θέση του συρματοπλέγματος
πήρε ένα τσιμεντένιο τείχος, που χώριζε στα δυο την πόλη. Οικογένειες
χώρισαν υποχρεωτικά και πολλοί άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους
γιατί δεν μπορούσαν πια να περάσουν πέρα από το τείχος.
Οι Δυτικογερμανοί ονόμασαν το κατασκεύασμα αυτό Τείχος του
Αίσχους. Αντίθετα, ο Χρουστσόφ δήλωσε ‘ικανοποιημένος, γιατί η
εργατική τάξη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας ύψωσε το τείχος,
για να εμποδίσει τους λύκους του καπιταλισμού να περνάνε στο
έδαφός της’.
Η άλλη πλευρά αντέδρασε έντονα. Ο τότε δήμαρχος του Δυτικού
Βερολίνου - και αργότερα καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας - Βίλλυ

[393]
Μπραντ (Willy Brandt) ηγήθηκε των διαδηλώσεων, που
διαμαρτύρονταν για τον αυθαίρετο χωρισμό της πόλης. Ο Μπραντ
κατηγόρησε τις ΗΠΑ για χαλαρή αντίδραση στην προκλητική αυτή
ενέργεια της άλλης πλευράς. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Κένεντι
επισκέφθηκε την πόλη τον Ιούνιο του ’63 και από μια εξέδρα που είχε
στηθεί μπροστά στο Τείχος, εκφώνησε λόγο στους κατοίκους της πόλης
με την κατάληξη Είμαι κι εγώ Βερολινέζος:
Ich bin ein berliner
Όμως όπως γίνεται συνήθως με τις αυθαίρετες απαγορεύσεις, οι
κάτοικοι του Ανατολικού Βερολίνου άρχισαν να εφευρίσκουν
διάφορους τρόπους για να περνάνε στον ‘απαγορευμένο παράδεισο’.
Έσκαβαν τούνελ, κρύβονταν σε πορτμπαγκάζ του αυτοκινήτου,
κολυμπούσαν τα κανάλια, που διέσχιζαν την πόλη, έφτιαχναν ακόμα
και αυτοσχέδια αερόστατα. Οι στρατιώτες της Α. Γερμανίας είχαν
εντολή να
πυροβολούν όποιον
προσπαθούσε να
διαφύγει. Στα 28
χρόνια,που υπήρξε
το τείχος, πάνω από
200 πολίτες έχασαν
τη ζωή τους στην
προσπάθειά τους να
διαφύγουν στη
Δύση. Αρκετές χιλιάδες το κατάφεραν, μεταξύ των οποίων και περίπου
2.000 στρατιώτες της Ανατολικής Γερμανίας.
Την δεκαετία του ’80 όταν ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ
Γκορμπατσόφ άρχισε να εφαρμόζει την πολιτική της περεστρόικα
(περίπου μεταφράζεται σε αναδόμηση), τα αυστηρά μέτρα σε όλες τις
ανατολικές χώρες χαλάρωσαν. Η παγκοσμιοποίηση, η τηλεόραση και
η ηλεκτρονική πληροφόρηση, αποκάλυπταν τη χαώδη διαφορά τόσο
του βιοτικού επιπέδου όσο και των βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων
και ελευθεριών μεταξύ των δυο κόσμων.
Τον Αύγουστο του ’89 η Ουγγαρία άνοιξε τα σύνορά της με την
Αυστρία και επέτρεψε να περάσουν πρόσφυγες από την Α. Γερμανία
προς τη Δύση. Ήταν φανερό ότι το τείχος δεν θα μακροημέρευε. Στο
Βερολίνο και στις άλλες πόλεις, καθημερινά χιλιάδες άνθρωποι

[394]
διαδήλωναν ζητώντας ελευθερίες και το άμεσο γκρέμισμα του τείχους.
Ο κομμουνιστής ηγέτης Έρικ Χόνεκερ – είχε δηλώσει τον Ιανουάριο ότι
το Τείχος θα κρατούσε ακόμα εκατό χρόνια - παραιτήθηκε και
αντικαταστάθηκε από τον μετριοπαθή Έγκον Κρέντζ.
Τελικά στο 9 Νοεμβρίου του ΄89, η νέα κυβέρνηση υποχρεώθηκε να
επιτρέψει την ελεύθερη διακίνηση των πολιτών του Βερολίνου, χωρίς
κανένα έλεγχο. Το νέο διαδόθηκε σαν αστραπή και δεκάδες χιλιάδες
Ανατολικοβερολινέζοι, πέρασαν το Τείχος και ξεχύθηκαν στους,
γεμάτους μαγαζιά και φώτα, δρόμους του Δυτικού Βερολίνου. Στο
Τείχος στήθηκε λαϊκό πανηγύρι. Οι πολίτες της ενιαίας πλέον πόλης
ανέβηκαν επάνω του και χόρευαν, αγκαλιάζονταν και τραγουδούσαν.
Με σφυριά και βαριοπούλες έσπαζαν τμήματα του Τείχους και
κρατούσαν κομμάτια του ως αναμνηστικά.
Στις 3 Οκτωβρίου του 1990 η Γερμανία ενώθηκε και πάλι σε ενιαίο
κράτος και το Βερολίνο έγινε και πάλι η γερμανική πρωτεύουσα.
Σήμερα έχει απομείνει ένα μικρό τμήμα του Τείχους για να θυμίζει μια
σκοτεινή περίοδο της ιστορίας της Γερμανίας και της πόλης.

71.08. Η Άνοιξη της Πράγας

Η δεκαετία του ’60 ήταν για όλο τον κόσμο μια περίοδος έντονης
αμφισβήτησης. Οι λαοί ήταν φοβισμένοι από τον κλιμακούμενο
πυρηνικό ανταγωνισμό των δυο κόσμων, ανακουφισμένοι που
ξέφυγαν τον πόλεμο λόγω της Κρίσης της Κούβας, έκπληκτοι από την
ωμότητα του Τείχους του Βερολίνου, τρομαγμένοι από την αγριότητα
του Πολέμου στο Βιετνάμ και αβέβαιοι για το τί τους επιφύλασσε το
αύριο. Αντέδρασαν με εκδηλώσεις αμφισβήτησης κάθε προσώπου ή
τάξης, που θεωρούσαν κατεστημένο και συνεπώς υπεύθυνο γι’ αυτό
το αίσθημα ανασφάλειας. Οι νέοι που αποκλήθηκαν τα παιδιά των
λουλουδιών, απέρριπταν τα πάντα και ζητούσαν ένα νέο κόσμο με
κεντρικό σύνθημα Κάντε έρωτα, όχι πόλεμο.
Στις ΗΠΑ καλλιτέχνες όπως ο Μπομπ Ντύλαν και η Τζόαν Μπαέζ
τραγουδούσαν για ένα καλύτερο κόσμο και ξεσήκωναν τη νεολαία. Τα
αγόρια έκαιγαν τις προσκλήσεις, που τους καλούσαν στο στρατό για
να πολεμήσουν στο Βιετνάμ. Οι καταπιεσμένοι μαύροι πολίτες,

[395]
στοιχίζονταν πίσω από το κίνημα της ‘μη-βίας’ του Μάρτιν Λούθερ
Κινγκ ή από τους οργισμένους Μαύρους Πάνθηρες και τον Μάλκομ Χ.
Στη Λατινική Αμερική οργανώθηκαν αντάρτικα σώματα θεωρώντας
ότι η ανατροπή των δικτατοριών δεν ήταν εφικτή με άλλους τρόπους.
Με το τραγικό τέλος του, ο Γκουεβάρα έγινε το ίνδαλμα της νεολαίας.
Στη Χιλή η αριστερά πήρε την εξουσία και με ηγέτη τον Σαλβαδόρ
Αλιέντε ξεκίνησε ένα πείραμα σοσιαλισμού με δημοκρατία και
ελευθερία. Φυσικά αν πετύχαινε, οι λατινοαμερικανικοί λαοί θα
επιχειρούσαν να το μιμηθούν. Αυτό δεν ήταν δυνατό να το επιτρέψει ο
‘Μεγάλος αδελφός’ της Βόρειας Αμερικής. Το 1973 ο Αλιέντε και το
πείραμά του πήραν τέλος, με αιματηρό πραξικόπημα των στρατηγών.
Οι νέοι της Γαλλίας ξεσηκώθηκαν το Μάη του ’68 αμφισβητώντας τα
πάντα και με βασικό σύνθημα η φαντασία στην εξουσία, διακήρυξαν ότι
θέλουν να τα αλλάξουν όλα. Δεν τα κατάφεραν, αλλά το κίνημα έμεινε
στην ιστορία για το δυναμισμό και την πρωτοτυπία των συνθημάτων
του.
Μέσα σ’ αυτό το διεθνές κλίμα ήταν φυσικό να υπάρξουν και
ανάλογοι κραδασμοί στο ανατολικό στρατόπεδο. Η Τσεχοσλοβακία
ήταν η μόνη ανατολική χώρα που από την ίδρυσή της το 1918 ως τη
γερμανική κατοχή το 1939 είχε κοινοβουλευτικό πολίτευμα που
λειτουργούσε άψογα, σε αντίθεση με τις γειτονικές της χώρες που είχαν
γνωρίσει μόνο φασιστικές δικτατορίες. Αμέσως μετά τον πόλεμο
άρχισε πάλι να λειτουργεί η κοινοβουλευτική δημοκρατία. Το ισχυρό
κομμουνιστικό κόμμα της χώρας ανέτρεψε πραξικοπηματικά το
πολίτευμα και το 1948 η χώρα έγινε Λαϊκή Δημοκρατία.
Από το ’63 είχαν αρχίσει συζητήσεις μέσα στο Κομμουνιστικό
Κόμμα για μεταρρυθμιστικές τομές στην ελεγχόμενη οικονομία, για
ελευθερία στο τύπο και για χαλάρωση των περιορισμών της κριτικής.
Το κόμμα είχε χωριστεί σε δυο παρατάξεις, τους συντηρητικούς και
τους μεταρρυθμιστές. Πρώτα σημάδια αλλαγής ήταν οι συζητήσεις,
που γίνονταν μέσω της ‘Λογοτεχνικής Εφημερίδας’. Το κόμμα επενέβη
και αντικατέστησε αρκετούς συντάκτες, αλλά το κλίμα δυσαρέσκειας
άρχισε να γίνεται πιο οργανωμένο και πιο έντονο.
[396]
 Η Άνοιξη της Πράγας άρχισε στις 5 Ιανουαρίου του’68, όταν ο
σκληροπυρηνικός γραμματέας του κόμματος Αντονίν Νοβότνι,
γνωστός και ως Στάλιν της Πράγας, αντικαταστάθηκε από τον
εκσυγχρονιστή Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ (Alexander Dubcek). Η
αλλαγή αυτή προκάλεσε ένα κύμα ενθουσιασμού, αλλά ο
Ντούμπτσεκ ήταν προσεκτικός στα βήματά του, αποφεύγοντας να
προκαλέσει την καχυποψία των ηγετών των άλλων σοσιαλιστικών
κρατών, που παρακολουθούσαν προσεκτικά τις κινήσεις του.
Από τον Φεβρουάριο ΄68 η λογοκρισία του τύπου καταργήθηκε,
πράγμα που προκάλεσε έκρηξη πληροφόρησης στα ΜΜΕ. Τον Απρίλιο
το ‘Πρόγραμμα’ του κόμματος έχει ως ιδεολογικό στίγμα τον
Σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο. Προτείνει μια σειρά μέτρων που
στόχευαν στην αναδιάρθρωση της οικονομίας με έμφαση στην
παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, την πρόβλεψη ύπαρξης
πολυκομματικών κυβερνήσεων, την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, την
κατοχύρωση της ελευθερίας της γνώμης και την επανεξέταση των
πεπραγμένων του κόμματος. Το Πρόγραμμα έκανε λόγο για παύση των
πολιτικών διώξεων και αποκατάσταση των πολιτικών ελευθεριών.
Ο ελεύθερος πλέον τύπος εξέφραζε τα αντισοβιετικά αισθήματα της
κοινωνίας και άρχισαν να οργανώνονται νέοι πολιτικοί σχηματισμοί.
Στο δημόσιο λόγο εμφανίζονται διανοούμενοι όπως ο Βάκλαβ Χάβελ
και ο διάσημος Τσέχος συγγραφέας Μίλαν Κούντερα.
Τον Ιούνιο κυκλοφόρησε το Μανιφέστο των 2000 λέξεων που έφερε
τις υπογραφές διανοουμένων όλων των αποχρώσεων. Το Μανιφέστο
εξέφραζε επιφυλάξεις για τα ‘συντηρητικά στοιχεία’ στους κόλπους του
κομμουνιστικού κόμματος, για τον κίνδυνο από τις ‘ξένες δυνάμεις’
(εννοούσε τα μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας) και καλούσε το λαό
να προασπίσει τις μεταρρυθμίσεις. Ο Ντούμπτσεκ αποδοκίμασε το
Μανιφέστο και διαβεβαίωσε τους συμμάχους του, ότι η χώρα θα
εκπλήρωνε στο ακέραιο τις υποχρεώσεις της έναντι του Συμφώνου της
Βαρσοβίας και ότι θα διατηρούσε το σοσιαλιστικό της χαρακτήρα.

[397]
 Το Μάρτιο άρχισαν οι συζητήσεις μεταξύ εκπροσώπων της
Τσεχοσλοβακίας και πέντε χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας
(εκτός της Ρουμανίας). Τον Μάιο και τον Ιούνιο οι ‘πέντε’ (Σοβιετική
Ένωση, Ουγγαρία, Πολωνία, Ανατολική Γερμανία και Βουλγαρία),
συναντήθηκαν και πάλι. Και στις τρεις συναντήσεις οι πέντε χώρες
ζητούσαν από την Τσεχοσλοβακία να άρει ή να παγώσει τις
μεταρρυθμίσεις. Άλλως δεν απέκλειαν το ενδεχόμενο στρατιωτικής
επέμβασης.
Τελικά τη νύχτα της 20ής προς 21η Αυγούστου 1968 στρατεύματα
των τεσσάρων χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας (η Ανατολική
Γερμανία δεν έστειλε στρατό) εισέβαλαν αιφνιδιαστικά στο έδαφος της
Τσεχοσλοβακίας και σε λίγες ώρες είχαν καταλάβει όλα τα στρατηγικά
σημεία της χώρας.
Παράλληλα σοβιετικά
αεροπλάνα αποβίβαζαν στο
αεροδρόμιο της Πράγας
εκατοντάδες άρματα και
χιλιάδες στρατιώτες που
κατέλαβαν την πρωτεύουσα.
Ο ηγέτης του κόμματος
Ντούμπτσεκ και τα
περισσότερα μέλη της κυβέρνησης συνελήφθησαν Οι εισβολείς
κινητοποίησαν 200.000 άνδρες, οι οποίοι σταδιακά ανήλθαν σε
600.000. Η αντίσταση του τσεχικού στρατού ήταν μάταιη και στις
συγκρούσεις έχασαν τη ζωή τους περίπου 150 στρατιώτες και από τις
δυο πλευρές.
Μια επιστολή, που είχαν στείλει στον Μπρέζνιεφ, πέντε μέλη της
Κ.Ε. του Κ.Κ. Τσεχοσλοβακίας, με την οποία του ζητούσαν στρατιωτική
βοήθεια για να καταπνιγεί η υπό εξέλιξη ‘αντεπανάσταση’, ήταν το
πρόσχημα για την ωμή αυτή εισβολή. Όμως τα δύο τρίτα των μελών
της Κεντρικής Επιτροπής διακήρυξαν την αντίθεσή τους με την εισβολή
και ο πρόεδρος της χώρας Λούντβικ Σβόμποντα, αρνήθηκε να
νομιμοποιήσει με την υπογραφή του την εισβολή και τις συλλήψεις.
[398]
 Οι Τσεχοσλοβάκοι πολίτες αντέδρασαν με διάφορους τρόπους. Οι
ραδιοφωνικοί σταθμοί μετέδιδαν ότι η εισβολή δεν είχε την έγκριση του
κόμματος και καλούσαν το λαό σε ειρηνικές διαμαρτυρίες. Πράγματι οι
πολίτες βγήκαν στους δρόμους, εκδήλωναν με κάθε τρόπο την αντίθεσή
τους στην παρουσία των σοβιετικών τανκς, μοίραζαν φυλλάδια στους
Ρώσους στρατιώτες, αλλά απέφυγαν κάθε κίνηση βίας, που θα
μπορούσε να προκαλέσει αιματοχυσία.
Ο πρόεδρος Σβόμποντα εκλήθη στη Μόσχα, αλλά πριν από κάθε
συζήτηση απαίτησε την άμεση απελευθέρωση του Ντούμπτσεκ και των
άλλων συλληφθέντων, πράγμα που έγινε. Υπό την απειλή επιβολής
στρατιωτικής δικτατορίας, ο Σβόμποντα και ο Ντούμπτσεκ
αποδέχθηκαν τους σοβιετικούς όρους και ακύρωσαν τις
μεταρρυθμιστικές διαδικασίες που είχαν δρομολογηθεί.
Οι διαδηλώσεις και οι διαμαρτυρίες συνεχίστηκαν για αρκετές
εβδομάδες ακόμα, αλλά
την Άνοιξη της Πράγας
είχε διαδεχθεί απότομα
ο χειμώνας.
Ο Ντούμπτσεκ
παρέμεινε στην ηγεσία
του κόμματος ως τον Απρίλιο του ’69 και τον αντικατέστησε ο Γκούσταβ
Χούζακ.
Εξ αιτίας της κατοχής της Τσεχοσλοβακίας από τις δυνάμεις του
Συμφώνου της Βαρσοβίας, πάνω από 170.000 χιλιάδες καλλιτέχνες,
συγγραφείς, σκηνοθέτες, διανοούμενοι και εξειδικευμένοι εργάτες
εγκατέλειψαν τη χώρα και κατέφυγαν στη Δύση.

[399]
 72. Ο Πόλεμος του Βιετνάμ

Το θερμότερο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου ήταν ο Πόλεμος του

Βιετνάμ. Στον προηγούμενο πόλεμο της Κορέας είχαν εμπλακεί πολύ
περισσότερα κράτη, αλλά στο Βιετνάμ ο πόλεμος κλιμακώθηκε με
τεράστιους αριθμούς στρατιωτών και απίστευτες ποσότητες όπλων και
στρατιωτικού υλικού. Όπως και στην Κορέα, ο πόλεμος διεξαγόταν -
τυπικά - μεταξύ Βορείων και Νοτίων (Βιετναμέζων), οι οποίοι όμως
εκπροσωπούσαν τους δυο κόσμους που είχαν αντιπαραταχθεί στον
Ψυχρό Πόλεμο.
Είδαμε στο κεφάλαιο 70 (Η κατάρρευση της αποικιοκρατίας) την
ανάδειξη του ηγέτη του
Κομμουνιστικού Κόμματος
του Βιετνάμ Χο Τσι Μινχ,
ως πρωταγωνιστή της
αντίστασης κατά των
Ιαπώνων και ως
επικεφαλής της Λαϊκής
Δημοκρατίας του Βιετνάμ.
Στη συνέχεια ηγήθηκε των
ανταρτών Βιετμίνχ κατά των Γάλλων, οι οποίοι τελικά αποχώρησαν
ηττημένοι και ταπεινωμένοι. Φεύγοντας όμως άφησαν πίσω τους το
νότιο τμήμα της χώρας, ανεξάρτητο από το Βορρά κράτος, με την
ονομασία Δημοκρατία του Βιετνάμ, υπό την προστασία της δυτικής
υπερδύναμης, των Ηνωμένων Πολιτειών.
Στην ουσία το κράτος αυτό ήταν ένα απολυταρχικό
οικογενειοκρατικό καθεστώς του Νγκο Ντινχ Ντιέμ, που κυβερνούσε
στηριζόμενος στον αντικομμουνισμό, στην αμερικανική οικονομική
βοήθεια και σε μια διεφθαρμένη ομάδα στρατοκρατών. Ο Ντιέμ ανέλαβε
ως πρώτος πρόεδρος του Νοτίου Βιετνάμ από το 1955 ως τη δολοφονία
του το 1963. Το καθεστώς του Ντιέμ αρνήθηκε να προχωρήσει σε
εκλογές για την ενοποίηση της χώρας και οι κομμουνιστές από το ’60,
[400]
άρχισαν να οργανώνουν αντάρτικα σώματα για το ανατρέψουν. Τα
σώματα με την ονομασία Απελευθερωτικός Στρατός του Νοτίου
Βιετνάμ, έγιναν γνωστά ως Βιετκόνγκ.
Ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Ντουάιτ Αϊζενχάουερ έστειλε στο Νότιο
Βιετνάμ τους πρώτους στρατιωτικούς ‘συμβούλους’. Όταν στην
προεδρία των ΗΠΑ ανήλθε ο Τζον Κένεντυ, οι Αμερικανοί είχαν ήδη
περίπου 2.500 άνδρες στο Βιετνάμ. Όσο η κυβέρνηση του Νότου
έδειχνε αδυναμία να ελέγξει τους αντάρτες, τόσο αυξανόταν ο αριθμός
των Αμερικανικών στρατευμάτων εκεί. Στα τέλη του ’63 ο Ντιέμ
δολοφονήθηκε από τους στρατιωτικούς και λίγο αργότερα
δολοφονήθηκε και ο Κένεντυ. Ο Λύντον Τζόνσον που διαδέχθηκε τον
Κένεντι αύξησε ως τον επόμενο χρόνο τον αριθμό των Αμερικανών
στρατιωτών στο Βιετνάμ σε 75.000.
Ο πόλεμος συνέχισε να κλιμακώνεται. Το 1966 οι Βιετκόνγκ
αριθμούσαν ήδη 250.000 άνδρες, εξοπλισμένους με ελαφρά κυρίως
σοβιετικά όπλα. Αλλά είχαν απέναντί τους περίπου 400.000 βαριά
οπλισμένους Αμερικανούς και 600.000 Νοτιοβιετναμέζους. Οι
Αμερικανοί με συνεχείς βομβαρδισμούς της πρωτεύουσας, των
λιμανιών του Βορείου Βιετνάμ και των περιοχών, που υπέθεταν ότι
περνούσε το μονοπάτι Χο Τσι Μινχ, προσπαθούσαν να ελέγξουν μια
κατάσταση η οποία έμοιαζε με βαρέλι χωρίς πάτο. Επίσης με ρίψεις
βομβών ναπάλμ και εκκενώσεις χωριών, που βρίσκονταν στην
ζούγκλα, προσπαθούσαν να εμποδίζουν την τροφοδοσία των
ανταρτών από τους χωρικούς.
Οι χωρικοί υπέστησαν τα πάνδεινα από τους Αμερικανούς.
Συλλήψεις, βασανισμούς, εκτελέσεις, καταστροφές και εμπρησμούς
των σπιτιών και της σοδειάς τους, αλλά η δράση των ανταρτών
συνεχιζόταν αμείωτη. Διαπράχθηκαν φοβερές ωμότητες και ολόκληρα
χωριά ξεκληρίστηκαν. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού Μι Λάι
σφαγιάστηκαν από Αμερικανούς στρατιώτες και οι φωτογραφίες των
θυμάτων έκαναν τον γύρο του κόσμου, αναγκάζοντας το αμερικανικό
επιτελείο να παραπέμψει στο στρατοδικείο τους δράστες.

[401]
 Όπως συνήθως γίνεται σε κάθε εμφύλιο πόλεμο, οι αγριότητες
μεταξύ των εμπολέμων ξεπερνούν ακόμα και την πιο αρρωστημένη
φαντασία. Όλος ο κόσμος είδε τον αρχηγό της αστυνομίας του Νοτίου
Βιετνάμ να πυροβολεί εν ψυχρώ στο κεφάλι ένα δεμένο και
πανικόβλητο αιχμάλωτο αντάρτη Βιετκόνγκ.
Οι βουδιστές ιερείς του Νοτίου Βιετνάμ ήταν οι μόνοι που
μπορούσαν να διαμαρτυρηθούν για τον πόλεμο και την αλληλοσφαγή,
χωρίς να διωχτούν ή να φυλακισθούν.
Όμως ο τρόπος διαμαρτυρίας ορισμένων από αυτούς, συγκλόνισε την
ανθρωπότητα. Μπροστά στις κάμερες της τηλεόρασης, ένας μοναχός
φορώντας την παραδοσιακή του ρόμπα, περιλούστηκε με βενζίνη και
έβαλε φωτιά, θέτοντας μ’ αυτό τον τρόπο τέρμα στη ζωή του. (με ίδιο
τρόπο διαμαρτυρίας, βρήκε το
θάνατο και ο νεαρός Τσέχος
φοιτητής Γιαν Πάλατς το 1969,
στην Πράγα).

Μοναχός αυτοπυρπολείται

Αυτή η εικόνα επαναλήφθηκε

αρκετές φορές στο Νότιο
Βιετνάμ.
Το 1968, τις ημέρες της βιετναμικής θρησκευτικής εορτής Τετ, οι
Βιετκόνγκ επιτεθήκαν αιφνιδιαστικά κατά της Σαϊγκόν και χτύπησαν την
Αμερικανική πρεσβεία. Ταυτόχρονα χτύπησαν δεκάδες άλλους
στόχους σε όλες σχεδόν τις πόλεις του Νοτίου Βιετνάμ. Η αμερικανική
κυβέρνηση δεν μπορούσε να εξηγήσει στο λαό, πώς ο στρατός της που
ξεπερνούσε ήδη τις 500.000, με συντριπτική υπεροπλία και με απόλυτο
έλεγχο των αιθέρων δεν μπόρεσε να αποφύγει ούτε την επίθεση στην
καρδιά της πρωτεύουσας του Νοτίου Βιετνάμ. Η απόφαση του Τζόνσον
να μην θέσει υποψηφιότητα στις επικείμενες εκλογές θεωρήθηκε νίκη
του Χο Τσι Μινχ και των Βιετκόνγκ.

[402]
 Η παγκόσμια κοινή γνώμη, ανεξαρτήτως πολιτικών απόψεων, είχε
συγκινηθεί από τον αγώνα των φτωχά εξοπλισμένων, ξυπόλητων και
πεινασμένων ανταρτών, που πολεμούσαν στη ζούγκλα κατά της
μεγαλύτερης πολεμικής μηχανής του κόσμου και μιας ανίκανης και
διεφθαρμένης κυβέρνησης, που δεν εκπροσωπούσε παρά μόνο τον
εαυτό της. Ο λαός και ιδιαίτερα η αμερικανική νεολαία είχε ξεσηκωθεί.
Στα πανεπιστήμια και στους δρόμους οι κληρωτοί έκαιγαν τις
προσκλήσεις της στρατολογίας, αρνούμενοι να πολεμήσουν σε ένα
άδικο και χωρίς ελπίδα πόλεμο.
Γνωστοί καλλιτέχνες, ηθοποιοί και τραγουδιστές διαμαρτύρονταν με
τον τρόπο τους και ζητούσαν να σταματήσουν να επιστρέφουν οι
Αμερικανοί στρατιώτες νεκροί. Ο αριθμός των νέων Αμερικανών, που
είχαν χάσει τη ζωή τους, είχε ήδη ξεπεράσει τους 50.000. Ο Τζων Λένον,
ένας από τους τέσσερις Μπητλς που τώρα πια είχαν χωρίσει, έγραψε
το περίφημο αντιπολεμικό του τραγούδι Give peace a chance, που έγινε
παγκόσμια επιτυχία.
Ο επόμενος πρόεδρος των ΗΠΑ, Νίξον είχε αντιληφθεί το αδιέξοδο
που είχε περιέλθει η χώρα. Άρχισε σταδιακά να αποσύρει δυνάμεις
από το Βιετνάμ. Ως τον Αύγουστο του ’72 είχαν αποσυρθεί όλες οι
μάχιμες αμερικανικές μονάδες. Τον Ιανουάριο του ’73 οι Αμερικανοί
υπέγραψαν με την κυβέρνηση του Βορείου Βιετνάμ συμφωνία
κατάπαυσης του πυρός και αποχώρηση και του τελευταίου Αμερικανού
στρατιωτικού. Ουσιαστικά οι ΗΠΑ όχι μόνο παραδέχονταν ότι έχασαν
τον πόλεμο, αλλά παρέδιναν το Νότιο Βιετνάμ στους Βιετκόνγκ.
Την άνοιξη του ’75, εκτός του ελέγχου των Βιετκόνγκ στο Νότιο
Βιετνάμ είχε απομείνει μόνο η πρωτεύουσα Σαϊγκόν. Στις 30 Απριλίου,
ενώ το τελευταίο ελικόπτερο απομακρυνόταν από την αμερικανική
πρεσβεία, στο περίβολό της εισερχόταν το πρώτο βορειοβιετναμέζικο
άρμα. Η χώρα έγινε ενιαία Λαϊκή Δημοκρατία και η Σαϊγκόν
μετονομάστηκε σε Πόλη του Χο Τσι Μινχ, προς τιμή του κομμουνιστή
ηγέτη που είχε πεθάνει έξι χρόνια νωρίτερα.
Η υπερδύναμη, που κατείχε την τελειότερη πολεμική τεχνολογία,
δαπάνησε πάνω από 150 δισεκατομμύρια δολάρια, έστειλε μισό
[403]
εκατομμύριο στρατιώτες και χιλιάδες αεροπλάνα, ελικόπτερα και
άρματα, που έριξε εκατοντάδες χιλιάδες βόμβες στα ζούγκλα και τα έλη
της Ινδοκίνας, υποχρεώθηκε να αποχωρήσει ηττημένη και
ταπεινωμένη. 60.000 Αμερικανοί στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους εκεί
και 300.000 τραυματίστηκαν.
Οι Βιετναμέζοι νεκροί - και από τις δυο πλευρές – ήταν πάνω από 1,6
εκατομμύρια και οι υλικές ζημιές που άφησε ο πόλεμος στην άτυχη αυτή
χώρα ήταν ανυπολόγιστες.
Οι Αμερικανοί πολίτες δεν έχουν ακόμα πιστέψει πώς οι πολύ
λιγότεροι και φτωχά εξοπλισμένοι αντάρτες, μπόρεσαν να
καταρρακώσουν το γόητρο και την περηφάνια της μεγαλύτερης
πολεμικής μηχανής, που αντιπαρατάχθηκε απέναντί τους. Ήταν η
πρώτη στρατιωτική ήττα στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών.

[404]
 73. The Beatles - Τα θρυλικά Σκαθάρια

Η δεκαετία του 1960 ήταν μια χρονιά σημαντικών γεγονότων και

αλλαγών σε όλα σχεδόν τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Στην Ελλάδα
είχαμε τον ξεσηκωμό της νεολαίας που ζητούσε ‘Προίκα στην Παιδεία’
με αφορμή την πλουσιοπάροχη προίκα, που χορήγησε η πολιτεία στην
πριγκίπισσα Σοφία, για τον γάμο της με τον (μελλοντικό βασιλιά της
Ισπανίας) Χουάν Κάρλος. Ακόμα ζήσαμε τη δολοφονία του βουλευτή
της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη, τις εκλογές του ΄64 και το τέλος των
κυβερνήσεων της Δεξιάς, τα ‘Ιουλιανά’ με την ωμή επέμβαση του
βασιλιά Κωνσταντίνου στην πολιτική ζωή της χώρα, την επιβολή της
χούντας των συνταγματαρχών και πολλά άλλα.
Ανάλογα συνταρακτικά γεγονότα έζησε και η Γαλλία με το θέμα της
Αλγερίας, την προεδρία Ντε-Γκολ και τον ‘Μάη του ’68’.
Οι πολίτες των ΗΠΑ είδαν έκπληκτοι από την τηλεόραση τις
δολοφονίες του προέδρου Τζον Κένεντι του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και
του Ρόμπερτ Κένεντι. Ο πόλεμος του Βιετνάμ κόστισε πολλές χιλιάδες
ζωές Αμερικανών, αλλά η νέοι, οι φοιτητές και τα ‘’Παιδιά των
λουλουδιών’ ξεσηκώθηκαν ζητώντας να σταματήσει ο άδικος πόλεμος.
Η ηττημένη του πολέμου και διχασμένη Γερμανία διχάστηκε ακόμα
περισσότερο από την ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου. Στην
Τσεχοσλοβακία το πείραμα της Άνοιξης της Πράγας διακόπηκε
απότομα από τον Χειμώνα του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Η Κίνα έζησε
την Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο και τις επιπτώσεις της.
Στην Βρετανία η μόδα της μίνι φούστας εξαπλώθηκε γρήγορα. Σε
ελάχιστο χρόνο όλα τα κορίτσια από την Αυστραλία ως τον Καναδά
και από τη Βραζιλία ως την Ιαπωνία, απελευθερωμένα από
προκαταλήψεις και φοβίες του παρελθόντος, κυκλοφορούσαν με κοντές
φούστες, σοκάροντας μόνο τους ταρτούφους και τους θρησκόληπτους
Από την ίδια χώρα, τη Βρετανία, ξεκίνησε ένα νεανικό τετραμελές
μουσικό συγκρότημα, οι Μπητλς που άλλαξε τη μουσική αισθητική της
νέας γενιάς, προκαλώντας παραλήρημα ενθουσιασμού στους έφηβους
– και όχι μόνο - όλου του κόσμου. Το τραγούδι τους All you need is love,
ταυτίζεται απόλυτα με το σύνθημα των νέων: Κάντε έρωτα, όχι πόλεμο.
Αρκετά βρετανικά μουσικά συγκροτήματα ξεπέρασαν τα όρια της
πατρίδας τους και έγιναν δημοφιλή διεθνώς. Από την επαναστατική

[405]
δεκαετία του ’60, ξεχωρίζουν οι Black Sabbath, Led Zeppelin, Pink
Floyd, οι αγέραστοι Rolling Stones (εμφανίζονται ακόμα) και το
εμπορικότερο αλλά και σημαντικότερο οι Μπητλς (The Beatles).
Οι Μπητλς χαρακτηρίστηκαν το μεγαλύτερο φαινόμενο στην
ιστορία της μουσικής και παρόλο που αυτό ακούγεται ως υπερβολή –
δεν είναι υπερβολή. Τέσσερα παιδιά από το Λίβερπουλ, οι Τζον Λένον
(John Lennon), Ρίνγκο Σταρ (Ringo Star), Πωλ Μακόρτνεϋ (Paul
McCartney) και Τζωρτζ Χάρρισον (George Harrison) έγραψαν και
τραγούδησαν δεκάδες τραγούδια, που καθιέρωσαν ένα καινούριο
τελείως δικό τους μουσικό στυλ, πούλησαν εκατοντάδες εκατομμύρια
δίσκους, ξεσήκωσαν την νεολαία της εποχής τους και λατρεύτηκαν όσο
λίγοι καλλιτέχνες του 20ού αιώνα.
Το Μάρτιο του ’57 ο
νεαρός Τζων Λέννον με ένα
φίλο του έφτιαξαν ένα μικρό
συγκρότημα με το όνομα The
Quarry Μen και έπαιζαν σε
μικρά κλαμπ και σε
συνοικιακές εκδηλώσεις. Τον
Ιούλιο στο συγκρότημα
προστέθηκε ο 15χρονος
κιθαρίστας Πωλ Μακόρτνεϋ.
Λίγο αργότερα ο Τζον
γνωρίζεται με δυο άλλους
υποσχόμενους μουσικούς
τους Ρίνγκο Σταρ και Τζωρτζ
Χάρρισον. Οι τέσσερις αυτοί νέοι φτιάχνουν ένα καινούριο μουσικό
συγκρότημα που το ονομάζουν The Silver Beetles.
Το συγκρότημα το 1961 με το οριστικό όνομα The Beatles
πραγματοποιεί περιοδεία στο Αμβούργο με μεγάλη επιτυχία. Το 1962
αναλαμβάνει μάνατζερ του συγκροτήματος ο Μπράιαν Επστάιν και
εμφανίζονται για πρώτη φορά στην τηλεόραση. Την ίδια χρονιά
υπογράφουν συμβόλαιο με τη δισκογραφική εταιρία ΕΜΙ. Ο πρώτος
δίσκος των 45 στροφών το ήταν το Love me do και βρέθηκε στον
πίνακα των Top 20 (17η θέση) της Βρετανίας για 18 εβδομάδες.
Τον Μάρτιο του ’63 ηχογράφησαν το πρώτο τους άλμπουμ Please,
please me και τον Απρίλιο ο μικρός δίσκος From Me to You γίνεται Νο

[406]
1 για 7 εβδομάδες. Το δεύτερο άλμπουμ με τίτλο With the Beatles
ξεπούλησε πριν ακόμα κυκλοφορήσει, οι πωλήσεις ξεπερνούν τα 2,5
εκατομμύρια κομμάτια και η beatlemania είναι πλέον γεγονός. Τον
Απρίλη του ’64 όταν κυκλοφόρησε ο μικρός δίσκος Can’t buy me love,
οι πωλήσεις του συγκροτήματος κρατούν και τις πέντε πρώτες θέσεις
στη Βρετανία και τις ΗΠΑ.
Στις περιοδείες τους στη Δανία, την Αυστραλία (στο αεροδρόμιο της
Μελβούρνης τους περίμεναν 250.000 θαυμαστές τους), τον Καναδά και
τις ΗΠΑ οι υποδοχή τους από τους νέους ξεπερνά κάθε προηγούμενο.
Τα κορίτσια παραληρούν σε κάθε τους εμφάνιση και τα εισιτήρια των
συναυλιών πωλούνται στη μαύρη αγορά. Η βασίλισσα Ελισάβετ τους
προσκαλεί στα ανάκτορα και τους παρασημοφορεί.
Όταν ο Λένον δηλώνει ότι οι Beatles είναι πιο δημοφιλείς από το
Χριστό, στην Αμερική ξεσηκώνεται θύελλα αντιδράσεων και δεκάδες
θρησκόληπτοι και συντηρητικοί τους υποδέχονται με πανό
διαμαρτυρίας. Όμως τίποτα δεν σταματά την επιτυχία τους. Η ΕΜΙ
δηλώνει ότι κατά τα πέντε πρώτα έτη της συνεργασίας τους έχει
πουλήσει 180 εκατομμύρια δίσκους! Το τραγούδι τους Yesterday έχει
μέχρι σήμερα διασκευαστεί και τραγουδηθεί από 446 διαφορετικούς
καλλιτέχνες.
Όταν τον Ιούνιο του ’67 τραγούδησαν το All You Need is Love σε
πρώτη παγκόσμια δορυφορική μετάδοση, τους παρακολούθησαν 200
εκατομμύρια θεατές. Το 1968 γύρισαν την ταινία κινουμένων σχεδίων
Yellow Submarine.
Η τελευταία κοινή τους εμφάνιση ήταν το Μάιο του ’69 για την
ηχογράφηση του άλμπουμ Get Back. Ήταν η εποχή που η Γιόκο Όνο
είχε μπει στη ζωή του Τζον Λένον. Πολλοί χρέωσαν στην Γιαπωνέζα
φίλη του Τζων τη διάλυση του θρυλικού συγκροτήματος. Αναμφίβολα
συνέβαλε κι αυτή, αλλά οι προσωπικές φιλοδοξίες και οι
επιχειρηματικές και καλλιτεχνικές διαφωνίες είχαν γεννηθεί από πριν.
Οι προσπάθειες επανένωσης δεν τελεσφόρησαν και το συγκρότημα
διαλύθηκε.

[407]
 Ο Τζον Λένον ακολούθησε τη δική του αυτόνομη πορεία. Έζησε με
την Γιόκο Όνο στην Αμερική και ανάπτυξε έντονη δραστηριότητα σε
κοινωνικά ζητήματα. Αντιτάχθηκε στον πόλεμο του Βιετνάμ και έγινε
σύμβολο του αγώνα για την ειρήνη. Το αριστουργηματικό αντιπολεμικό
του τραγούδι Give Peace a chance έγινε ο ύμνος των ειρηνοφίλων
όλης της Γης.
Το FBI είχε σχηματίσει ένα ογκώδη φάκελο 300 σελίδων που
αφορούσαν τη δραστηριότητά του.
Ο Τζον Λένον δολοφονήθηκε στη Νέα Υόρκη το Δεκέμβριο του 1980
από ένα “θαυμαστή” του, που ήθελε να προβληθεί.
Γνωστά τραγούδια του Λένον είναι το Imagine, Double Fantasy, Milk
and Honey και πολλά άλλα.

O Τζον Λένον ηχογραφεί

[408]
 74. Ο Μίκης Θεοδωράκης
Τις μέρες που γράφεται αυτό τον πόνημα (καλοκαίρι 2021), ο Μίκης
Θεοδωράκης έκλεισε το 95 και ζει το 96ο έτος της ηλικίας του, αλλά
εξακολουθεί να παρακολουθεί και να σχολιάζει τα πολιτιστικά και
πολιτικά δρώμενα. Μπορεί ο καθένας μας να συμφωνεί ή να διαφωνεί
με τις εκάστοτε διαφορετικές απόψεις του Μίκη Θεοδωράκη. Κανείς δεν
μπορεί όμως να διαφωνήσει στο ότι έφερε μέσα στο ελληνικό σπίτι την
εξαίσια μουσική του, που την πάντρεψε με την ποίηση Η σκέψη του να
κάνει τραγούδια τους στίχους μεγάλων Ελλήνων και ξένων ποιητών,
ήταν μια πραγματική πολιτιστική επανάσταση. Ως τη δεκαετία του 1950
οι στίχοι των τραγουδιών που γράφονταν από επαγγελματίες
στιχουργούς, ήταν από απλοϊκές ρομάντζες ως ανόητα στιχάκια (κάτι
παρόμοιο γίνεται
και σήμερα).
Όμως όταν για
πρώτη φορά
ακούστηκαν να
τραγουδιώνται οι
στίχοι του Γιάννη
Ρίτσου: ‘Χείλι μου
μοσχομύριστο
και κοντυλογραμμένο’ ή ΄Κυκλάμινο, κυκλάμινο στου βράχου τη
σχισμάδα, πού βρήκες χρώματα κι ανθείς, πού μίσχο και σαλεύεις’ ή
του Γιώργου Σεφέρη ‘...πάνω στην άμμο την ξανθή, γράψαμε τ’ όνομά
της, ωραία που φύσηξεν ο μπάτης…’ ή του Οδυσσέα Ελύτη ‘… και
σεντόνια στις κοπέλες που αγρυπνούνε, κρυφά για ν’ ακούσουν των
ερώτων τα θαύματα’, αρκετοί παραξενεύτηκαν, αλλά σε ελάχιστους δεν
άρεσαν.
Τον Θεοδωράκη ακολούθησαν πολλοί και καλοί συνθέτες, όπως οι:
Χατζηδάκης, Ξαρχάκος, Κηλαηδόνης, Σαββόπουλος, Μικρούτσικος,
Μούτσης, Λοΐζος, Λεοντής, Μαρκόπουλος, Χατζής και άλλοι, που
έγραψαν τραγούδια μελοποιώντας στίχους ποιητών.
Η προσφορά του Μίκη Θεοδωράκη στην ελληνική αλλά και στην
παγκόσμια μουσική είναι τεράστια. Οι δίσκοι του πωλούνται σε όλα τα

[409]
μουσικά καταστήματα του κόσμου και θεωρείται από τους πιο
δημοφιλείς συνθέτες του 20ού αιώνα. Ίσως είναι περισσότερο γνωστός
για τους - πάνω από σαράντα - κύκλους τραγουδιών που συνέθεσε,
αλλά έχει γράψει και μουσική για θέατρο, για κινηματογράφο,
συμφωνική, εκκλησιαστική, ορατόρια, δωματίου, μπαλέτα και όπερες.
Επίσης έχει γράψει και ποίηση. Πολυγραφότατος έχει εκδώσει πάνω
από 60 βιβλία για την μουσική, την πολιτική, τη ζωή και τη δράση του.
Ο Μίκης γεννήθηκε στη Χίο, αλλά πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε
διάφορες πόλεις λόγω της δημοσιοϋπαλληλικής ιδιότητας του πατέρα
του, Μυτιλήνη, Γιάννενα, Πάτρα, Κεφαλονιά και Τρίπολη. Στην Τρίπολη
το ’42,σε ηλικία μόλις 17 ετών παρουσιάζει το έργο του Κασσιανή.
Σπούδασε μουσική αρχικά στο Ωδείο της Πάτρας και κατόπιν της
Αθήνας. Όμως οι σπουδές διακόπτονταν συχνά λόγω της ένταξης του
νεαρού Μίκη στην αντιστασιακή οργάνωση ΕΑΜ.
Η πολιτική του τοποθέτηση στην αριστερά σημάδεψε όλες τις
δραστηριότητες αλλά και τη ζωή του Μίκη. Για την δράση του
εξορίστηκε στην Ικαρία και στη Μακρόνησο, από όπου απολύθηκε το
’49.
Το 1950 έγινε η πρώτη εκτέλεση έργου του από την Κρατική
Ορχήστρα Αθηνών (Το πανηγύρι της Ασή Γωνιάς) και ακολούθησαν
παρουσιάσεις έργων μπαλέτου και μουσικής δωματίου και για τον
κινηματογράφο.
Από το ’54 ως το ’60 βρίσκεται στο Παρίσι και συνθέτει ασταμάτητα
παρουσιάζοντας έργα του σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Το 1960
επιστρέφει στην Ελλάδα και παρουσιάζει τον Επιτάφιο, κάνοντας έτσι
αρχή για ένα ολόκληρο κίνημα αφιερωμένο στην έντεχνη μουσική. Το
1964 έγραψε τη μουσική για το έργο του Καζαντζάκη Ζορμπάς
(σκηνοθεσία Κακογιάννη, στο βασικό ρόλο ο Άντονι Κουΐν) και γίνεται
γνωστός σε όλο τον κόσμο με το συρτάκι. Ακολουθεί ολόκληρος
καταιγισμός συνθέσεων: Κύκλων τραγουδιών (Επιφάνεια, Πολιτεία,
Μικρές Κυκλάδες, Μαουτχάουζεν, Θαλασσινά φεγγάρια, Τα τραγούδια
του αγώνα, 18 λιανοτράγουδα κ.α.), ορατορίων (Άξιον Εστί,
Μαργαρίτα, Επιφάνεια Αβέρωφ, Canto General κ.ά.), μουσικής για το
θέατρο (Το τραγούδι του νεκρού αδελφού, Ένας όμηρος, Εχθρός λαός,
Καποδίστριας, κ.ά.), μουσικής για τον κινηματογράφο (Ζορμπάς, Ζ,
Σέρπικο, Ηλέκτρα, Φαίδρα, Κατάσταση πολιορκίας κ. ά,) μουσικής για
αρχαίο δράμα (Ορέστεια, Αντιγόνη, Λυσιστράτη, Εκάβη κ.ά.),
μπαλέτα (Οι εραστές του Τερουέλ, Αντιγόνη, Ζορμπάς), συμφωνικά
[410]
έργα (Κατά Σαδδουκαίων, Canto Olympico, Ελληνική αποκριά κ.ά.),
Όπερες (Καρυωτάκης, Μήδεια, Αντιγόνη κ. ά.).
Παράλληλη και το ίδιο πλούσια ήταν η πολιτική δραστηριότητα. Το
’63 γίνεται πρόεδρος της Νεολαίας Γρηγόρης Λαμπράκης. Στις
συναυλίες του Μίκη, ιδιαίτερα στην επαρχία δίδονταν καθημερινές
μάχες μεταξύ των φίλων της μουσικής του και των δυνάμεων ασφαλείας
και παρακρατικών, που προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να εμποδίσουν
την είσοδό τους στο χώρο των συναυλιών.
Το ’67, αμέσως μετά την κήρυξη της δικτατορίας, περνάει στην
παρανομία και ιδρύει το ΠΑΜ (Πατριωτικό Μέτωπο). Συλλαμβάνεται
και εξορίζεται στην Ζάτουνα της Αρκαδίας, και συνεχίζει να γράφει. Οι
διεθνείς πιέσεις υποχρέωσαν τη
χούντα να τον αφήσει να φύγει στο
εξωτερικό. Με την ορχήστρα του
επισκέπτεται δεκάδες χώρες και
δίνει συναυλίες, κάνοντας
παράλληλα αγώνα κατά της
δικτατορίας.

Κατράκης, Μίκης, Ρίτσος Ελύτης

Το ’74 επιστρέφει στην Ελλάδα,

όπου πραγματοποιεί συναυλίες σε
κάθε πόλη της χώρας. Εκλέγεται
βουλευτής στις περιόδους 1981-86
και το 1989-92. Μέχρι και σήμερα
έχει πραγματοποιήσει δεκάδες
εμφανίσεις στην χώρα του και στο εξωτερικό και έχει τιμηθεί με
πάμπολλες διεθνείς διακρίσεις.
Η λίστα των ποιητών και στιχουργών, που έργα τους έχουν
μελοποιηθεί από τον Θεοδωράκη προκαλεί ίλιγγο, γιατί ο αριθμός τους
υπερβαίνει τους 75 (!). Μερικά από τα πιο γνωστά ονόματα: Ρίτσος,
Καρυωτάκης, Ελύτης, Καμπανέλλης, Γκάτσος, Σεφέρης, Κατσαρός,
Λάδης, Χριστοδούλου, Μποσταντζόγλου, Ρώτας, Κάλβος, Βάρναλης
Λειβαδίτης, Βίρβος, Αναγνωστάκης, Νεγρεπόντης, Καλαμίτσης,
Δασκαλόπουλος, Δροσίνης, Περγιάλης, Neruda, Παπαδόπουλος, Ρένα
Χατζηδάκη, Μαβίλης, Τριπολίτης, Brendan Behan, Heinrich Heine,
Nâzım Hikmet, Leopold Senghor, Lorca, και πολλοί άλλοι.
[411]
Πολλά τραγούδια του έχουν στίχους γραμμένους από τον ίδιο τον Μίκη.
Συνθέσεις του έχουν ερμηνευτεί από γνωστούς καλλιτέχνες, όπως
οι διάσημοι Beatles, η Βρετανίδα Shirley Bassey, η Αμερικανίδα Joan
Baez, η Φινλανδή Arja Saijonmaa, η Γερμανίδα Gisela May και
η Γαλλίδα Édith Piaf, οι Ιταλοί Al Bano, η Milva και η Iva Zannichi, ενώ
ο Μίκης έχει γράψει μουσική για πολλές ελληνικές και ξένες ταινίες
όπως: Φαίδρα, Αλέξης Ζορμπάς, Ζ, Σέρπικο και άλλες.
Προξενεί απορία πως αυτό το σπουδαίο πολιτιστικό κίνημα ήταν
τόσο παροδικό, δεν κράτησε παρά ελάχιστες δεκαετίες. Τα τελευταία
χρόνια και πάλι, όλα σχεδόν τα ελληνικά τραγούδια είναι γραμμένα
πάνω σε φθηνούς και ανόητους – κατά κανόνα – στίχους, από
ατάλαντους στιχουργούς.
Εμάς που ζήσαμε τις δεκαετίες του 50, του 60 και του 70 η μουσική
του Μίκη εξακολουθεί να
μας τέρπει και να και μας
συγκινεί. Δεν ξέρω όμως
αν αυτό συμβαίνει και στις
νέες γενιές.

Χατζηδάκης-Θεοδωράκης

[412]
 75. Το DNA

Το DNA (Deoxyribonucleic acid) είναι ένα οξύ με μορφή σπειροειδούς

έλικας, (στα ελληνικά δεσοξυριβιζονουκλεϊκό οξύ, πραγματικός
γλωσσοδέτης!), τα μόρια του οποίου περιέχουν τις γενετικές
πληροφορίες που καθορίζουν τη βιολογική ανάπτυξη όλων των
γνωστών μορφών ζωής. Είναι η χημική ουσία που καθορίζει όλα τα
κληρονομούμενα χαρακτηριστικά του ανθρώπου και γενικά κάθε έμβιου
όντος. Θεωρείται η μεγαλύτερη βιολογική ανακάλυψη του 20ού αιώνα.
Τα τμήματα του DNA, που φέρουν τις γενετικές πληροφορίες καλούνται
γονίδια.
Τα νουκλεϊκά οξέα ανακαλύφθηκαν από
το 1869 από τον Ελβετό βιολόγο Φρήντριχ
Μίσερ (Friedrich Miescher), ο οποίος
εντόπισε μέσα σε πυρήνες κυττάρων την
ύπαρξη μια όξινης ουσίας, που την
αποκάλεσε νουκλεΐνη (από το λατινικό
nucleus = πυρήνας).
Η δομή του DNA
Την ίδια περίπου εποχή, ο
Αυστριακός μοναχός και φυσιοδίφης
Γρέγκορ Μέντελ (Gregor Mendel)
θεμελίωσε την επιστήμη της Γενετικής.
Όμως μόλις το 1953 δυο μοριακοί βιολόγοι και ερευνητές του
πανεπιστήμιου του Κέιμπρητζ, ο Βρετανός Φράνσις Κρίκ
(Francis Krick) και ο Αμερικανός Τζαίημς Γουότσον (James
Watson), οι οποίοι είχαν μελετήσει πειράματα αρκετών
επιστημόνων και ερευνητών, που διεξάγονταν από το 1944,
ανακάλυψαν τη δομή του DNA. Οι δυο επιστήμονες κέρδισαν το
βραβείο Νόμπελ Ιατρικής και Φυσιολογίας του 1962 για τη
συμβολή τους στη μελέτη της μοριακής δομής των νουκλεϊκών
οξέων.
Ειδική μνεία πρέπει να γίνει για την Βρετανίδα βιοφυσικό και
χημικό Ρόσαλιντ Φράνκλιν (Rosalind Franklin), η εργασία της
οποίας συνεισέφερε πολλά στην ανακάλυψη των δυο παραπάνω

[413]
επιστημόνων. Οι έρευνες της Φράνκλιν συνέβαλαν σημαντικά
στην κατανόηση των μοριακών δομών του DNA, RNA, των ιών,
του άνθρακα και του γραφίτη. Η ίδια είχε ήδη φωτογραφίσει το
DNA και είχε προχωρήσει πολύ την έρευνά της στο θέμα αυτό.
Αν και πέθανε πολύ νέα από καρκίνο, λόγω των ραδιενεργών
υλικών που χρησιμοποιούσε για τα πειράματά της, η δουλειά της
αναγνωρίστηκε μετά το θάνατό της.
Τα στοιχεία που περιέχει το DNA του κάθε ζώντος
οργανισμού (φυσικά και του ανθρώπου) είναι ορισμένα,
διαφορετικά από όλων των άλλων και μοναδικά και αποτελούν
ένα είδος ταυτότητας. Η αποκωδικοποίηση του DNA, του
τρόπου δηλαδή με τον οποίο η δομή του καθορίζει τις γενετικές
αλλαγές, βοήθησε την επιστήμη στην κατανόηση της γενετικής
της ζωής και στην μεταβίβαση από γενιά σε γενιά ορισμένων
γενετικών χαρακτηριστικών, ακόμα και νόσων.
Η χρήση της ανακάλυψης αυτής είναι ευρύτατη. Είναι
πολύτιμο εργαλείο για την εγκληματολογία και την
ιατροδικαστική. Από το DNA, που ανιχνεύεται σε δείγμα από
αίμα ή σάλιο ή σπέρμα ή ακόμα και από την τρίχα ενός ατόμου
μπορεί να εντοπιστεί ο δράστης ενός εγκλήματος ή αντίθετα να
αποδειχθεί η αθωότητα κάποιου υπόπτου. Η διαδικασία αυτή
είναι μια ‘γενετική δακτυλοσκόπηση’. Μπορεί επίσης να
πιστοποιηθεί η συγγενική ή όχι σχέση μεταξύ δυο ή
περισσοτέρων ατόμων. Η επιστήμη της ανθρωπολογίας έκανε
άλματα χάρις στην εφαρμογή της μεθόδου του DNA και αυτό
βοήθησε τους μελετητές της Ιστορίας. Η αποκωδικοποίηση του
DNA συνέβαλε αποφασιστικά στην δημιουργία ενός νέου
κλάδου της Γενετικής, της Κλωνοποίησης.

[414]
 76. Ο Διαστημικός ανταγωνισμός - Ο Άνθρωπος στο
Διάστημα

Στις αρχές τις δεκαετίας 1950 και οι δυο υπερδυνάμεις, οι Ηνωμένες

Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση, διέθεταν ατομικά όπλα. Οι λαοί είχαν
τρομάξει από την ύπαρξη της ατομικής βόμβας. Η χρήση της σε δυο
ιαπωνικές πόλεις απέδειξε το μέγεθος των καταστροφών και των
θανάτων που μπορεί να προκαλέσει. Τα πυρηνικά όπλα δημιούργησαν
νέα πολιτική πραγματικότητα – και οι δυο υπερδυνάμεις είχαν τη
δυνατότητα να καταστρέψουν τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Στα επόμενα χρόνια ο ανταγωνισμός θα ενταθεί σε δυο τομείς:
- Στην επέκταση της σφαίρας επιρροής τους και σε άλλες χώρες του
λεγόμενου Τρίτου Κόσμου και κυρίως των δεκάδων νέων χωρών που
δημιούργησε η αποαποικιοποίηση και
- Στην κούρσα των εξοπλισμών. Αυτή απαιτούσε την συνεχή ανάπτυξη
όλο και ισχυρότερων όπλων και πιο σύγχρονων πλοίων, αεροπλάνων
και πυραύλων.
Δημιουργήθηκε έτσι μια ισορροπία τρόμου που – όπως το βλέπουμε
τώρα, αρκετές δεκαετίες μετά – μάλλον ωφέλησε την παγκόσμια ειρήνη,
γιατί παρά τις επανειλημμένες παγκόσμιες κρίσεις, κανείς ηγέτης δεν
τόλμησε να πατήσει το μοιραίο κουμπί, που θα άνοιγε τους ασκούς του
Αιόλου, κάνοντας έτσι το πρώτο και καταστροφικό βήμα.
Το σημαντικότερο όμως στοιχείο στρατιωτικής ανάπτυξης (επιθετικής
ή/και αμυντικής) ήταν η ύπαρξη μεγάλου βεληνεκούς πυραύλων με
βεληνεκές 5.500 χιλιομέτρων για την μεταφορά των πυρηνικών όπλων,
όπως και – αμυντικών - πυραύλων αναχαίτισης.
Η Σοβιετική Ένωση για να αντιμετωπίσει την απειλή των
αμερικανικών βάσεων προωθούσε την ανάπτυξη βελτιωμένων
αεροσκαφών με όλο και μεγαλύτερο βεληνεκές δράσης και βαλλιστικών
πυραύλων, επίσης μεγάλου βεληνεκούς.
Έτσι όταν στις 4 Οκτωβρίου του 1957, οι Σοβιετικοί ανακοίνωσαν
ότι εξαπέλυσαν τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο της Γης τον Σπούτνικ-1
(Спутник-1) βάρους 84 κιλών, ο κόσμος έμεινε έκπληκτος. Ιδιαίτερα οι
Αμερικανοί δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι η σοβιετική τεχνολογία
είχε προχωρήσει σε σημείο, που να κατασκευάζει πυραύλους τόσο
ισχυρούς και ταχείς (πάνω από 8 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο), που να

[415]
νικούν τη γήινη βαρύτητα. Η αμερικανική κοινή γνώμη συνταράχτηκε
και πολλοί θεώρησαν ότι η εκτόξευση του σοβιετικού δορυφόρου ήταν
το νέο Περλ Χάρμπορ για τις ΗΠΑ. Ο Σπούτνικ-1 έμεινε στο διάστημα
περίπου 3 μήνες, αφού έκανε 1440 φορές το γύρο της Γης.
Στις 3 Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου, οι Σοβιετικοί αιφνιδίασαν ακόμα
μια φορά τον κόσμο εκτοξεύοντας τον Σπούτνικ-2, βάρους 508 κιλών,
με επιβάτη το πρώτο έμβιο ον της Γης που βρέθηκε στο διάστημα, μια
σκυλίτσα την Λάικα, όνομα που έγινε διάσημο. Ο δορυφόρος δεν είχε
σχεδιαστεί για επιστροφή στη Γη και η Λάικα φυσικά πέθανε.
Ήταν το πρώτο θύμα του διαστήματος, αλλά απέδειξε ότι ζωντανοί
οργανισμοί μπορούν να επιβιώσουν σε συνθήκες τροχιάς στο
διάστημα.
Ο Σπούτνικ-2 έμεινε στο διάστημα 162 μέρες, πραγματοποιώντας
πάνω από 2000 περιστροφές γύρω από τη Γη.

Η Λάικα και ο
Σπούτνικ-2

Το κατόρθωμα αυτό
χαιρετίστηκε με χαρά
από το σοβιετικό λαό,
γιατί ήταν η απόδειξη
της επιστημονικής
υπεροχής της χώρας
του, αλλά και από όλο τον κόσμο.
Η αμερικανική κυβέρνηση του Αϊζενχάουερ βρέθηκε σε δύσκολη
θέση. Τα μέσα ενημέρωσης και η αντιπολίτευση την κατηγορούσαν ότι
ολιγώρησε και άφησε την ΕΣΣΔ να προπορευτεί τεχνολογικά – και
στρατιωτικά - και να κερδίσει τις εντυπώσεις. Τόσο εντυπωσιακό ήταν
το σοβιετικό κατόρθωμα, που υπήρξαν ακόμα και φωνές αμφισβήτησης
του γεγονότος ή ακόμα και υποκριτικές κραυγές για το ‘καημένο
σκυλάκι’ που οι ανάλγητοι κομμουνιστές του φέρθηκαν τόσο βάρβαρα.
Οι Αμερικανοί δεν είχαν άλλη λύση παρά να επιταχύνουν το
πρόγραμμά τους. Πράγματι την 1η Φεβρουαρίου του ’58 εκτοξεύτηκε ο
πρώτος αμερικανικός δορυφόρος ο Εξπλόρερ-1 βάρους 14 κιλών.
Παρέμεινε 111 μέρες σε τροχιά και λόγω της μεγάλης ταχύτητάς του,
πραγματοποίησε 56.000 περιστροφές γύρω από τη Γη.

[416]
 Το γεγονός ότι οι δυο υπερδυνάμεις ετοίμαζαν πρόγραμμα
εκτόξευσης δορυφόρων δεν ήταν μυστικό. Από τον Ιούλιο του ’55 ο
Λευκός Οίκος, είχε εξαγγείλει ότι οι ΗΠΑ θα έστελναν τεχνητό δορυφόρο
γύρω από τη Γη ως την άνοιξη του ΄58. Σε δυο μέρες οι Σοβιετικοί τους
υπερθεμάτισαν, θέτοντας ως απώτατο όριο εκτόξευσης το φθινόπωρο
του ’57, όπως και το πραγματοποίησαν.

Τι προηγήθηκε
Η φιλοδοξία του ανθρώπου να ξεπεράσει τη γήινη βαρύτητα και να
πετάξει είναι τόσο παλιά, όσο τουλάχιστον και ο ελληνικός μύθος με τον
Δαίδαλο και τον Ίκαρο. Οι Κινέζοι ήταν αυτοί που από τον 13ο αιώνα
πρώτοι χρησιμοποίησαν ρουκέτες,
κυρίως για ρίψη πυροτεχνημάτων σε
γιορτές και ελάχιστα για πολεμικές
επιχειρήσεις.
Στη σύγχρονη εποχή (τέλος 19ου
αιώνα) ο Γάλλος συγγραφέας Ιούλιος
Βέρν, περιέγραψε στο έργο του Από τη
Γη στη Σελήνη πώς κάποιοι φιλόδοξοι
επιστήμονες κατάφεραν να
κατασκευάσουν ένα πολύ ισχυρό κανόνι
(η λέξη πύραυλος δεν ήταν γνωστή τότε)
και να φθάσουν στο φεγγάρι μέσα στο
βλήμα που το κανόνι εξαπέλυσε.
Τα βιβλία του Βερν επηρέασαν
αρκετούς από τους πρωτοπόρους της πυραύλων, της αστροφυσικής
και της αεροδιαστημικής, όπως ο Ρώσος Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, ο
Αμερικανός Ρόμπερτ Γκόνταρντ, ο Αυστριακός Χέρμαν Όμπερτ και ο
Γερμανοαμερικανός Βέρνερ φον Μπράουν.
Εκατό χρόνια πριν τον Σπούτνικ, γεννήθηκε ο Ρώσος φυσικός
Κονσταντίν Τσιολκόφσκι, που θεωρείται ο θεμελιωτής της
σύγχρονης επιστήμης των πυραύλων. Το 1903 δημοσίευσε μελέτη
για τη αποστολή διαστημοπλοίου με τη χρήση πυραύλων. Είχε ήδη
υπολογίσει την ταχύτητα που ήταν απαραίτητη για να τεθεί ο
πύραυλος σε τροχιά σε 8 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Η εκτόξευση
του διαστημοπλοίου πέραν της Γης θα μπορούσε να επιτευχθεί με

[417]
ένα πολυώροφο πύραυλο εφοδιασμένο με υγρό υδρογόνο ή υγρό
οξυγόνο.
Ο οραματιστής Τσιολκόφσκι εμπνεύστηκε από μυθιστορήματα
του Ιουλίου Βερν. Δημοσίευσε εργασίες σχετικές με τις μεθόδους
προώθησης των πυραύλων, με ταξίδια στο διάστημα, με
επανδρωμένα διαστημόπλοια, με διαστημικούς σταθμούς και με
διαστημικές αποικίες στις οποίες βιολογικά συστήματα κλειστού
κύκλου θα εφοδίαζαν τους αποίκους με τροφή και οξυγόνο.
Ο Τσιολκόφσκι ευτύχησε να ζήσει και να δει τη νεότερη γενιά
σοβιετικών μηχανικών, αυτών που αργότερα θα ξεκινήσουν την
προσπάθεια να κάνουν τα οράματά του πραγματικότητα.
Ένας άλλος σκαπανέας της αστροφυσικής ήταν ο Αμερικανός
Ρόμπερτ Γκόνταρντ (Robert Goddard). To 1919 δημοσίευσε μελέτη
με τίτλο Μέθοδος για να φτάσουμε σε μεγάλα ύψη, με την οποία
υποστήριζε ότι ήταν δυνατόν να επιτευχθεί με πυραύλους μεγάλης
ταχύτητας διαφυγή από το πεδίο βαρύτητας της Γης.
Ο τρίτος των πρωτοπόρων της αστροφυσικής ήταν ο Αυστριακός
φυσικός Χέρμαν Όμπερτ (Hermann Oberth). Κατά τον Α’ Παγκόσμιο
πόλεμο υπέβαλε στο υπουργείο Αμύνης σχέδια για την κατασκευή
προωθητικού πυραύλου με υγρά καύσιμα. Το σχέδιό του απορρίφθηκε
ως προϊόν αχαλίνωτης φαντασίας. Αργότερα δημοσίευσε τη μελέτη του
με τίτλο Με πύραυλο στο διάστημα, στο οποίο περιγράφει όλες τις
φάσεις ενός ταξιδιού με πύραυλο. Από το 1941 εργάστηκε στο
Γερμανικό Κέντρο Αστροφυσικής του Πεενεμούντε. Μετά τον πόλεμο
συνεργάστηκε επί τρία χρόνια ως σύμβουλος του αμερικανικού
στρατού.
Πρώτη η ναζιστική Γερμανία είχε ξεκινήσει μια σοβαρή προσπάθεια
σχεδιασμού πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς. Οι μηχανικοί της είχαν
ήδη επιτύχει την κατασκευή των ιπταμένων βομβών V-1 και V-2.
Χρησιμοποιήθηκαν για τον βομβαρδισμό του Λονδίνου και άλλων
βρετανικών πόλεων, από τον Απρίλιο του ’44 ως και τον Μάρτιο του ’45
με καταστροφικά αποτελέσματα. Επικεφαλής της επιστημονικής
ομάδας που υλοποιούσε το πρόγραμμα αυτό ήταν ο Βέρνερ φον
Μπράουν (Werhner von Braun)
Μετά την παράδοση της Γερμανίας, ο φον Μπράουν και 50 από
τα μέλη της ομάδας του, παραδόθηκαν στους Αμερικανούς. Μαζί
τους είχαν πολλά σχέδια πυραύλων. Σ’ αυτούς προσφέρθηκε

[418]
εργασία στις ΗΠΑ και ο Μπράουν ανέλαβε τη διεύθυνση του
τμήματος ερευνών βαλλιστικών πυραύλων του στρατού.
Ανέλαβε διάφορες θέσεις στα προγράμματα διαστημικής και το
’60 ήταν σημαντικό στέλεχος της NASA. Με τους συνεργάτες του
σχεδίασε τους πυραύλους Ζευς-C και Ήρα. Ο πρώτος ήταν αυτός
με τον οποίον εκτοξεύτηκε το ’58 ο πρώτος αμερικανικός
δορυφόρος Εξπλόρερ-1. Ακολούθησε η σειρά πυραύλων Κρόνος.
Τον Ιούλιο του ΄69, με πύραυλο Κρόνος-V εκτοξεύτηκε το
διαστημικό όχημα Απόλλων με το οποίο οι Αμερικανοί
προσεδαφίστηκαν και περπάτησαν στη Σελήνη.
Μετά τους Σπούτνικ
Ο διαστημικός ανταγωνισμός συνεχίστηκε σκληρός. Οι Σοβιετικοί
αιφνιδίασαν ακόμα μια φορά τον
κόσμο, όταν στις 12 Απριλίου του 1961
ανακοίνωσαν ότι εκτοξεύτηκε με
επιτυχία το διαστημόπλοιο Βοστόκ-1
(Восток-1), στο οποίο είχε επιβιβαστεί
ο πρώτος άνθρωπος, που επιχειρούσε
ταξίδι σε τροχιά γύρω από τη Γη.

Ο Γκαγκάριν στο Βοστόκ-1

Ο πρώτος κοσμοναύτης της

ιστορίας ήταν ο 27χρονος αξιωματικός
της αεροπορίας Γιούρι Γκαγκάριν. Η
ιστορική πρώτη πτήση διάρκεσε μόλις μια ώρα και 48 λεπτά και
πραγματοποίησε μια πλήρη περιστροφή της Γης. Όταν οι υπολογιστές
έδωσαν την εντολή επιστροφής του σκάφους στη Γη, πυροδοτήθηκαν
οι κινητήρες επιβράδυνσης και άρχισε η διαδικασία εισόδου στην
γήινη ατμόσφαιρα. Σε ύψος 7 χιλιομέτρων ο Γκαγκάριν εκτινάχθηκε
από το κάθισμά του και με αλεξίπτωτο προσγειώθηκε κοντά σε ένα
χωριό. Η κάψουλα προσγειώθηκε και αυτή κανονικά, λίγο μακρύτερα
Το γεγονός έκανε παγκόσμια αίσθηση και οι σοβιετικοί
εκμεταλλεύτηκαν προπαγανδιστικά τον πρώτο κοσμοναύτη. Ο
Γκαγκάριν ανακηρύχθηκε ήρωας της ΕΣΣΔ. Περιόδευσε δεκάδες χώρες
και του έγινε παντού αποθεωτική υποδοχή. Κέρδισε το θαυμασμό και
απεκλήθη Ο Κολόμβος του Διαστήματος και Ο Σύγχρονος Ίκαρος.

[419]
Όμως σκοτώθηκε σε αεροπορικό ατύχημα το ’68 σε ηλικία μόλις 34
ετών.
Η επόμενη επανδρωμένη πτήση ήταν και πάλι με σοβιετικό
διαστημόπλοιο. Στις 6 Αυγούστου 1961 το Βοστόκ-2, με επιβάτη τον
Γκέρμαν Τιτόφ πραγματοποίησε 17 περιστροφές γύρω από τη Γη σε
περίπου 25 ώρες.
Ήταν καιρός η Σοβιετική Ένωση να έχει ακόμα μια πρωτιά. Έτσι
επελέγη η Βαλεντίνα Τερέσκοβα, η οποία στις 16 Ιουνίου 1963
επιβιβάστηκε στο Βοστόκ-6 και ήταν σε τροχιά γύρω από τη Γη, 2
μέρες, 22 ώρες και 50 λεπτά. Η Τερέσκοβα ήταν η πρώτη γυναίκα
αστροναύτης της ιστορίας.
Όμως οι Αμερικανοί αυτή τη φορά ήταν πια πολύ κοντά.
Πραγματοποίησαν δυο εκτοξεύσεις διαστημοπλοίων, τα οποία όμως
δεν έκαναν περιστροφή γύρω από τη Γη.
Στις 20 Φεβρουαρίου 1962 οι Αμερικανοί έστειλαν τον πρώτο
επανδρωμένο δορυφόρο. Ήταν το διαστημόπλοιο Mercury-6 με
επιβάτη των Τζον Γκλεν (John Glenn) που πραγματοποίησε τρεις
περιστροφές σε 4 ώρες 55’34’’. Ο Τζον Γκλέν έγινε δεκτός με τιμές
εθνικού ήρωα από τον πρόεδρο Κένεντι. Στις 29 Οκτωβρίου 1998 σε
ηλικία 77 ετών ο Γκλεν εκλήθη ξανά από την NASA να επανδρώσει -
μαζί με άλλους έξι αστροναύτες - το διαστημικό αεροπλάνο Discovery,
για μια ακόμα πτήση στο διάστημα διαρκείας σχεδόν 9 ημερών. Ο
Γκλεν παρά την ηλικία του, γύρισε υγιής και ακμαίος.

[420]
 77. Ο Άνθρωπος στο Φεγγάρι

Τέσσερα χρόνια μετά την εκτόξευση από τη ΣοβιετικήΈνωση του

πρώτου τεχνητού δορυφόρου Σπούτνικ-1 και λίγες εβδομάδες μετά τον
άθλο του Ρώσου αστροναύτη Γιούρι Γκαγκάριν, που πραγματοποίησε
την πρώτη διαστημική τροχιά γύρω από τη Γη, ο τότε πρόεδρος των
ΗΠΑ Τζον Κένεντι, θέλοντας να τονώσει το ηθικό των Αμερικανών,
έθεσε ως στόχο την αποστολή ανθρώπου στη Σελήνη και την ασφαλή
επιστροφή του στη Γη, πριν τελειώσει η δεκαετία του ’60.
Όπως ξέρουμε, ο Κένεντι δολοφονήθηκε το ’63, τον διαδέχθηκε ο
Τζόνσον και το 1968 ο Νίξον εξελέγη πρόεδρος των ΗΠΑ. Όλο αυτό το
διάστημα η ΝASA ετοιμαζόταν για την επίτευξη του στόχου, που είχε
θέσει ο Κένεντι. Εκτός των
διάφορων δορυφόρων,
αποστολών διαστημικών
οχημάτων στον Άρη και τη
Σελήνη, από τον Δεκέμβριο
1968 ως τον Μάιο 1969
πραγματοποιήθηκαν τρεις
επανδρωμένες αποστολές
διαστημοπλοίων Απόλλων-
8, 9 και 10), οι οποίες
κατάφεραν να
πραγματοποιήσουν τροχιές
γύρω από τη Σελήνη, χωρίς όμως να επιχειρήσουν να
προσεδαφισθούν.
Τελικά στις 16 Ιουλίου του ’69 το Απόλλων 11 με πλήρωμα τους
Νηλ Άρμστρονγκ (Neil Armstrong), Μάικλ Κόλλινς (Michael
Collins) και Έντβιν Όλντριν (Edwin Aldrin) ολοκληρώθηκε η ιστορική
αποστολή της προσσελήνωσης σεληνακάτου στη Σελήνη και η
επιβίβαση των πρώτων ανθρώπων στην επιφάνεια του δορυφόρου της
Γης.
Το διαστημόπλοιο μετά από πορεία τριών ημερών τέθηκε σε τροχιά
γύρω από τη Σελήνη. Αφού οι τρεις αστροναύτες επέλεξαν την
κατάλληλη επιφάνεια, η σεληνάκατος Eagle (Αετός) με τους
Άρμστρονγκ και Όλντριν, προσσεληνώθηκε στη Θάλασσα της Ηρεμίας

[421]
την 20ή Ιουλίου. Μετά από έξη ώρες προετοιμασίας, πρώτος ο
Άρμστρονγκ πάτησε το πόδι του στην επιφάνεια της Σελήνης λέγοντας
την ιστορική φράση: Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα τεράστιο
άλμα για την ανθρωπότητα.
Στη σεληνάκατο είχε προσαρμοστεί μια κάμερα και τις λεπτομέρειες
των ιστορικών κινήσεων των πρώτων ανθρώπων στη Σελήνη
παρακολούθησαν στην τηλεόραση εκατοντάδες εκατομμύρια
άνθρωποι σε όλο τον κόσμο. Αμέσως μετά κατέβηκε από τη
σεληνάκατο και ο Όλντριν. Τοποθέτησαν την αμερικανική σημαία,
εγκατέστησαν επιστημονικά όργανα (σεισμογράφο και ανακλαστήρα
λέιζερ) και μια αναμνηστική πλάκα με τις υπογραφές των τριών
κοσμοναυτών και του προέδρου Νίξον, πήραν μαζί τους δείγματα
πέτρας και σκόνης από το σεληνιακό έδαφος και επέστρεψαν στο
διαστημόπλοιο, στο οποίο είχε παραμείνει
ο Κόλλινς.
Μετά από τριήμερο ταξίδι επιστροφής,
η κάψουλα με τους τρεις,
προσθαλασσώθηκε στον Ειρηνικό
Ωκεανό.

Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο…

Αφού έμειναν τρεις εβδομάδες σε

καραντίνα για να εξασφαλισθεί ότι δεν
μετέφεραν τυχόν μικρόβια από τη Σελήνη,
οι τρεις κοσμοναύτες έγιναν δεκτοί ως εθνικοί ήρωες από τον πρόεδρο
και πραγματοποίησαν θριαμβευτική περιοδεία στις αμερικανικές
πόλεις και στο εξωτερικό. Η κάψουλα με την οποία επέστρεψαν
εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο Αεροναυτικής και Διαστήματος στην
Ουάσιγκτον.
Οι Αμερικανοί πραγματοποίησαν αρκετά παρόμοια ταξίδια στη
Σελήνη.
Το επόμενο βήμα ήταν η προσέγγιση του πλανήτη Άρη. Οι
Σοβιετικοί ξεκίνησαν πρώτοι από το 1960, αλλά χωρίς εντυπωσιακά
αποτελέσματα. Και οι Αμερικανοί, μετά από κάποιες αποτυχημένες
προσπάθειες, εξαπέλυσαν τον Νοέμβριο του ’64 το διαστημόπλοιο
Μαρίνερ-4, που μετά από οκτώ μήνες εισήλθε σε τροχιά στον Άρη και
έστειλε αρκετές φωτογραφίες της επιφάνειας του ‘κόκκινου πλανήτη’.
[422]
 Η πρώτη επιτυχημένη προσεδάφιση στον Άρη πραγματοποιήθηκε
το Νοέμβριο του ’82 με το διαστημόπλοιο Βίκινγκ-1. Από τότε έχουν
εκτοξευτεί αρκετοί δορυφόροι του πλανήτη – οι περισσότεροι
αμερικανικοί – και έχουν προσεδαφιστεί ακόμα τρία διαστημόπλοια.
Ακόμα ένα βρίσκεται σε πορεία προς τον Άρη.
Τον Ιανουάριο του 2004 προσεδαφίστηκε στον Άρη το διαστημικό
όχημα Spirit Rover, που έστειλε εκατοντάδες πληροφορίες και
φωτογραφίες του πλανήτη.
Από την εκτόξευση του πρώτου δορυφόρου Σπούτνικ το 1957 ως
σήμερα, έχουν εκτοξευθεί στο διάστημα που περιβάλλει τη Γη, χιλιάδες
δορυφόροι και άλλα αντικείμενα. Τα περισσότερα επέστρεψαν στη Γη
ή διαλύθηκαν στην ατμόσφαιρά της. Στο χορό του διαστημικού
ανταγωνισμού μπήκε και η Κίνα, που τον Νοέμβριο του 2020 έστειλε το
διαστημόπλοιο Chang'e-5 που προσσεληνώθηκε, φωτογράφισε και
συγκέντρωσε υλικό από την επιφάνεια της Σελήνης.
Στις μέρες μας αρχίζουν να υλοποιούν τις φιλοδοξίες τους για
κατασκευή οχημάτων για την πραγματοποίηση ιδιωτικών διαστημικών
ταξιδιών γύρω από τη Γη, στη Σελήνη και ίσως και τον Άρη, πάμπλουτοι
Αμερικανοί όπως οι: Elon Musk, Jeff Bezos, Richard Branson και άλλοι.
Σήμερα βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη μας πολλές
χιλιάδες πλανητικά, που κατασκεύασε ανθρώπινο χέρι, που
ποικίλλουν από δορυφόρους, που ζυγίζουν αρκετούς τόνους, ως μικρά
κομμάτια που αποσπάστηκαν από πυραύλους και ζυγίζουν μόνο ως 5
κιλά.
Ο αγώνας του ανθρώπου για τη διεύρυνση των οριζόντων του στο
αχανές διάστημα, έχει μόλις αρχίσει και θα συνεχιστεί με μεγαλύτερη
ένταση τις επόμενες δεκαετίες.

[423]
 78. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού
Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου
Στη διάρκεια των χρόνων που ακολούθησαν την ανατρεπτική
δεκαετία του ’60, ο κόσμος άλλαζε ραγδαία. Η εξάπλωση της χρήσης
ηλεκτρονικών υπολογιστών, η ανάπτυξη της δορυφορικής τηλεόρασης
και κυρίως η ταχύτατη διάδοση του Διαδικτύου (Internet),
διαμόρφωσαν ένα νέο πλανήτη, αφού τα σύνορα είχαν πια ξεπεραστεί.
Μπορεί το τείχος να εμπόδιζε τους κατοίκους του Βερολίνου να
περάσουν στην ‘άλλη πλευρά’, όμως κανείς πια δεν μπορούσε να
εμποδίσει τους κατοίκους της Ανατολικής Γερμανίας να βλέπουν από
την τηλεόραση τον τρόπο ζωής, την ελευθερία μετακίνησης, την
ποικιλία των αυτοκινήτων και την αφθονία των καταναλωτικών αγαθών,
ακόμα και τις διαφορές στο
ντύσιμο και στην
καθημετινότητα.
Ουρά για ψωμί
Οι Σοβιετικοί πολίτες
έβλεπαν τώρα ότι παρά τις
προσπάθειες και τις θυσίες
τους επί δεκαετίες, το
χάσμα που χώριζε την
οικονομία τους από αυτήν των δυτικών χωρών μεγάλωνε συνεχώς.
Όταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ανέλαβε την ηγεσία του Κόμματος και
της Σοβιετικής Ένωσης το 1985, το εθνικό προϊόν της χώρας μόλις
έφθανε το 1/3 του αντίστοιχου αμερικανικού.
Και ένα μεγάλο κομμάτι της ισχνής αυτής πίτας (πάνω από 20%)
ξοδευόταν στους εξοπλισμούς, ενώ ο λαός των χωρών του Συμφώνου
της Βαρσοβίας περνούσε ατέλειωτες ώρες στις ουρές για να αγοράσει
κάποιο, μόλις εμφανιζόταν στην αγορά. Η μαύρη αγορά οργίαζε και η
διαφθορά των κρατικών λειτουργών ήταν κανόνας, όχι μόνο για τη
Σοβιετική Ένωση, αλλά και για όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ.
Για να αποκτήσει ο Σοβιετικός πολίτης ένα αυτοκίνητο Μόσκοβιτς
περίμενε από 5 ως 10 χρόνια.

[424]
 Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ (Михаи́л Горбачёв) ήταν ο πρώτος
ηγέτης της χώρας που γεννήθηκε μετά την Οκτωβριανή
Επανάσταση. Καταγόταν από οικογένεια μπολσεβίκων και ο ίδιος
έγινε από νωρίς μέλος της νεολαίας του κόμματος. Σπούδασε
οικονομία και έγινε μέλος του ΚΚΣΕ. Το ‘66 ήταν γραμματέας του
κόμματος στη Σταυρούπολη. Το 1971 έγινε μέλος της Κ.Ε., το ’79
αναπληρωματικό μέλος του Πολιτμπιρό και το ’85 διαδέχθηκε τον
Τσερνιένκο ως Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ.
Η πολιτική του ήταν διαφορετική από αυτήν των προκατόχων
του, αλλά τα αποτέλεσμά της ήταν αμφιλεγόμενα. Χειρίστηκε με
επιτυχία το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αλλά οδήγησε σε διάλυση
τη δεύτερη παγκόσμια υπερδύναμη, τη Σοβιετική Ένωση. Οι
χειρισμοί του στην εξωτερική πολιτική ήταν προς την κατεύθυνση
της μείωσης της έντασης μεταξύ των δυο στρατοπέδων και της
προαγωγής του διαλόγου μεταξύ τους.
Ο Γκορμπατσόφ συναντήθηκε αρκετές φορές με τον Γερμανό
καγκελάριο Χέλμουτ Κολ, με τη Βρετανίδα πρωθυπουργό
Μάργκαρετ Θάτσερ και με τον πρόεδρο των Ηνωμένων
Πολιτειών Ρόναλντ Ρέιγκαν.
Το 1987 συνυπέγραψε με τον Ρέιγκαν συμφωνία καταστροφής
των πυραύλων μέσου βεληνεκούς, πράξη που θεωρείται και η
ληξιαρχική πράξη του θανάτου του Ψυχρού Πολέμου. Το 1988
αποφάσισε την απόσυρση από το Αφγανιστάν, τερματίζοντας έτσι
ένα πόλεμο εκεί, που είχε εξελιχθεί σε σοβιετικό Βιετνάμ. Το 1990
του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης.
Στο εσωτερικό της χώρας του, ο Γκορμπατσόφ προσπάθησε να
δημιουργήσει ένα μοντέλο, στο οποίο θα συνυπάρχουν οι νόμοι
της ελεύθερης αγοράς και ενός εύκαμπτου κρατικού σχεδιασμού.
Όμως οι μεταρρυθμίσεις του άνοιξαν τους ασκούς του Αιόλου για
τους σοβιετικούς πολίτες, που για δεκαετίες είχαν στερηθεί τις
ατομικές ελευθερίες και τώρα ξέσπασαν ζητώντας περισσότερη
ελευθερία και δημοκρατία. Το ίδιο συνέβη και με τις Σοβιετικές
Δημοκρατίες. Τα Βαλτικά κράτη, η Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν και
άλλα μέλη, που είχαν σχηματίσει την πανίσχυρη Σοβιετική Ένωση,
διακήρυσσαν τώρα τη θέλησή τους για ανεξαρτησία.
Τον Νοέμβριο ‘91 έντεκα σοβιετικές δημοκρατίες υπέγραψαν
την ίδρυση της Κοινοπολιτείας των Ανεξαρτήτων Κρατών. Η

[425]
Σοβιετική Ένωση έπαψε επίσημα να υπάρχει την 31η Δεκεμβρίου
1991, όταν η κόκκινη σημαία της που κυμάτιζε στο Κρεμλίνο από
το 1917, αντικαταστάθηκε από την τρίχρωμη ρωσική
Από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης γεννήθηκαν τα εξής κράτη:
Καζακστάν, Κιργικιστάν, Ουζμπεκιστάν, Αζερμπαϊτζάν, Τατζικιστάν,
Τουρκμενιστάν, Γεωργία, Αρμενία, Μολδαβία, Ουκρανία, Λευκορωσία,
Εσθονία, Λετονία, Εσθονία και Ρωσία.
Η πολιτική Γκορμπατσόφ όμως είχε σοβαρές επιπτώσεις και στα
κράτη του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Οι λαοί συνειδητοποίησαν ότι οι
εμφανείς οικονομικές και πολιτικές αδυναμίες των κυβερνήσεών τους
είχαν αδυνατίσει και τον ασφυκτικό έλεγχο στους διαφωνούντες.
Ο λαός της Πολωνίας ανέκαθεν δεν συμπαθούσε τους Ρώσους και
η ιστορία των δυο λαών είναι μια
συνεχής πολεμική σύγκρουση. Το ’81
ένα πρωτοφανές κύμα απεργιών
οδήγησε στην ίδρυση του εργατικού
συνδικάτου Αλληλεγγύη, του οποίου
ηγήθηκε ένας ηλεκτρολόγος των
ναυπηγείων του Γκντασκ ο Λεχ Βαλέσα.

Η τρίχρωμη σημαία της Ρωσίας στη

θέση του σοβιετικού σφυροδρέπανου

Η Αλληλεγγύη εξελίχθηκε σε ένα ευρύ

αντικομμουνιστικό κίνημα, στο οποίο
συγχρωτίζονταν όλες οι
αντιπολιτευόμενες τάσεις της χώρας, από δεξιούς καθολικούς ως
αριστερούς αντικομμουνιστές. Στο τέλος του ’81 η κυβέρνηση
Γιαρουζέλσκι, στην προσπάθειά της να ελέγξει την κατάσταση, κήρυξε
στρατιωτικό νόμο, απαγόρευσε την Αλληλεγγύη και φυλάκισε τους
περισσότερους ηγέτες της. Όμως η χώρα είχε εισέλθει σε
παρατεταμένη οικονομική και πολιτική κρίση.
Το αδιέξοδο και το πνεύμα αλλαγής, που επικρατούσε λόγω της
πολιτικής Γκορμπατσόφ, υποχρέωσαν την κομμουνιστική κυβέρνηση
να αρχίσει συνομιλίες με την Αλληλεγγύη, που οδήγησαν σε εκλογές
τον Ιούνιο του ’89. Ο εκλογικός νόμος όμως επέβαλε την υποχρεωτική
κατάληψη των 2/3 των εδρών από τους κομμουνιστές και άφηνε
περιθώριο μόνο το υπόλοιπο 1/3 για την αντιπολίτευση.
[426]
 Το αποτέλεσμα εξέπληξε τους πάντες. Από τις 100 ελεύθερες έδρες
η Αλληλεγγύη κέρδισε τις 99 (!) ενώ πολλοί επιφανείς κομμουνιστές
υποψήφιοι απέτυχαν να εκλεγούν.
Το γόητρο του κομμουνιστικού κόμματος κατέρρευσε. Ο
Γιαρουζέλσκι αναδείχθηκε πρόεδρος με τις ψήφους της Βουλής, αλλά
υποχρεώθηκε από τα πράγματα να διορίσει πρωθυπουργό το στέλεχος
της Αλληλεγγύης Ταντέους Μοζοβιέσκι, ο οποίος σχημάτισε την πρώτη
μη κομμουνιστική κυβέρνηση της Ανατολικής Ευρώπης το Σεπτέμβριο
του ’89. Η νέα κυβέρνηση υιοθέτησε οικονομικές μεταρρυθμίσεις, που
σύντομα μεταμόρφωσαν την Πολωνία σε κράτος που κυριαρχούσε η
ελεύθερη αγορά. Τον επόμενο χρόνο ο Λεχ Βαλέσα εξελέγη πρόεδρος
της Δημοκρατίας της Πολωνίας, που άφησε πίσω της τη Λαϊκή
Δημοκρατία της Πολωνίας.
Οι εξελίξεις πια στις χώρες του σοσιαλιστικού στρατοπέδου
εξελίχθηκαν ραγδαία. Στις 9 Νοεμβρίου του ’89 η κυβέρνηση της
Ανατολικής Γερμανίας, μη μπορώντας να ελέγξει το αυξανόμενο κύμα
– μέσω Τσεχοσλοβακίας και Ουγγαρίας – προσφύγων των πολιτών της
προς τη Δύση, υποχρεώθηκε να επιτρέψει την ελεύθερη διακίνηση από
το Τείχος. Σε λιγότερο από ένα χρόνο και η Λαϊκή Δημοκρατία της
Γερμανίας έπαψε να υπάρχει.
Ακολούθησε η Βελούδινη Επανάσταση στην Τσεχοσλοβακία.
Ονομάστηκε βελούδινη, γιατί παρά τις ογκώδεις καθημερινές λαϊκές
διαδηλώσεις από την 17η Νοεμβρίου 1989, η καθεστωτική αλλαγή ήταν
αναίμακτη. Ηγέτες των κινητοποιήσεων ήταν ο τέως Γενικός
Γραμματέας του Κ.Κ. και πρωταγωνιστής της Άνοιξης της Πράγας του
’68 Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ και ο συγγραφέας Βάκλαβ Χάβελ (Václav
Havel). Η κατάρρευση των κομμουνιστικών κυβερνήσεων της
Πολωνίας και της Ανατολικής Γερμανίας και οι συνεχιζόμενες
κινητοποιήσεις, υποχρέωσαν το καθεστώς να επιτρέψει τη λειτουργία
και άλλων κομμάτων.
Στις 10 Δεκεμβρίου ο κομμουνιστής πρόεδρος Γκούσταβ Χούζακ
διόρισε την πρώτη μη αμιγώς κομμουνιστική κυβέρνηση (από το 1948)
και παραιτήθηκε. Πρόεδρος της χώρας εξελέγη ο Χάβελ και της Βουλής
ο Ντούμπτσεκ. Τον Ιούνιο του επομένου έτους έγιναν οι πρώτες
ελεύθερες εκλογές.
Ακολούθησε το Βελούδινο Διαζύγιο. Την 1η Ιανουαρίου του ’93 η
Σλοβακία αποσπάστηκε συναινετικά από την ένωση και

[427]
δημιουργήθηκαν δυο νέα κράτη η Δημοκρατία της Σλοβενίας και η
Δημοκρατία της Τσεχίας. Ο Βάκλαβ Χάβελ εξελέγη πρόεδρος της
Τσεχίας το Φεβρουάριο του ίδιου έτους.
Τον Ιανουάριο του ’88 η Ουγγαρία ήταν η πρώτη χώρα που
επέτρεψε την ελεύθερη διακίνηση των πολιτών της στο εξωτερικό.
Ακολούθησε η παραίτηση του γραμματέα του κόμματος Γιάννος Καντάρ
και η νέα κυβέρνηση άρχισε μια σειρά μεταρρυθμίσεων.
Η σημαντικότερη από αυτές ήρθε τον Φεβρουάριο του ’89 όταν
επετράπη η λειτουργία και άλλων κομμάτων και το δικαίωμα του
συνέρχεσθαι.
Επίσης το καθεστώς για πρώτη φορά απαρνήθηκε το χαρακτηρισμό
της επανάστασης του ’56 ως ‘αντεπανάστασης με φασιστικά
χαρακτηριστικά’ και την αναγνώρισε ως ‘λαϊκή εξέγερση κατά ενός
ολιγαρχικού συστήματος εξουσίας’. Τα οστά του εκτελεσμένου
πρωθυπουργού του ’56
Ίμρε Νάγκυ και των άλλων
συντρόφων του
ενταφιάστηκαν με όλες τις
τιμές.

Το ζεύγος Τσαουσέσκου

Στις 23 Οκτωβρίου 1989,

ακριβώς 33 χρόνια μετά το
ξέσπασμα της Ουγγρικής Επανάστασης, η Λαϊκή Δημοκρατία της
Ουγγαρίας μετονομάστηκε σε Δημοκρατία της Ουγγαρίας. Το
Κομμουνιστικό Κόμμα μετονομάστηκε σε Σοσιαλιστικό.
Στις ελεύθερες εκλογές του Μαρτίου του ’90, κέρδισαν οι εκφραστές
της ελεύθερης αγοράς και της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Οι
κομμουνιστές πήραν μόλις το 10%.
Το κύμα των αλλαγών έφτασε και στη Ρουμανία την οποία
κυβερνούσε με σιδερένια πυγμή ο Νικολάε Τσαουσέσκου. Ο λαός της
χώρας υπέφερε από τρομερές ελλείψεις σε βασικά είδη διατροφής και
από το καταπιεστικό αστυνομικό κράτος. Ίσως γι’ αυτό το λόγο οι
λαϊκές αντιδράσεις ήταν βίαιες και το ξέσπασμά του λαού κατέληξε σε
αιματηρή επανάσταση.
Τα επεισόδια ξεκίνησαν στις 16 Δεκεμβρίου 1989, από την πόλη
Τιμισοάρα και οι συγκρούσεις των διαδηλωτών με την τρομερή
[428]
Σεκουριτάτε (ασφάλεια) του καθεστώτος είχαν ως αποτέλεσμα αρκετές
δεκάδες νεκρούς. Οι ταραχές επεκτάθηκαν και στο Βουκουρέστι. Στις
21 Δεκεμβρίου μια οργανωμένη διαδήλωση υπέρ του Τσαουσέσκου
κατέληξε σε έντονες αποδοκιμασίες και ακούστηκαν συνθήματα όπως
‘Θάνατος στο δολοφόνο’ και ‘Κάτω ο δικτάτορας’. Πολλοί κρατούσαν
σημαίες στις οποίες το έμβλημα του κομμουνιστικού καθεστώτος είχε
αφαιρεθεί και στη θέση του έχασκε μια τρύπα. Η αστυνομία
πυροβόλησε και σκότωσε αρκετούς, αλλά οι διαδηλωτές επέμεναν.
Πανικόβλητοι ο Τσαουσέσκου και η γυναίκα του Έλενα
προσπάθησαν να διαφύγουν με ελικόπτερο, αλλά συνελήφθησαν σε
ένα χωριό κοντά στα σύνορα. Ακολούθησε δίκη με την κατηγορία της
γενοκτονίας και το ζεύγος εκτελέστηκε με συνοπτικές διαδικασίες την
ημέρα των Χριστουγέννων. Το καθεστώς κατέρρευσε και την εξουσία
πήρε το Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας (συνασπισμός κομμάτων), το οποίο
εξέλεξε προσωρινό πρόεδρο της Ρουμανίας τον Ίον Ιλιέσκου.
Στην Βουλγαρία τον Φεβρουάριο του ’90 το Κομμουνιστικό Κόμμα
παραιτήθηκε οικειοθελώς από το μονοπώλιο της εξουσίας,
μετονομάστηκε σε Σοσιαλιστικό και προκήρυξε ελεύθερες εκλογές για
τον Ιούνιο. Έτσι ομαλά ήρθε η μεταπολίτευση στη βαλκανική αυτή
χώρα.
Περίπου η ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε και στην Αλβανία. Τον
Ιούλιο του ’90, μετά από μαζικές λαϊκές διαδηλώσεις. το καθεστώς του
Ραμίζ Αλία υιοθέτησε κάποιες δειλές μεταρρυθμίσεις. Ακολούθησε
μεγάλη αναταραχή από φοιτητές και ανεξάρτητα συνδικάτα και η
κυβέρνηση προκήρυξε πολυκομματικές εκλογές για τον Μάρτιο του ’91
τις οποίες κέρδισε το Κόμμα Εργασίας της Αλβανίας (Κομμουνιστικό).
Η αντιπολίτευση κατηγόρησε την κυβέρνηση για νοθεία και στις
εκλογές του επόμενου έτους, την εξουσία πήρε ο συνασπισμός της
αντιπολίτευσης υπό τον Σαλί Μπερίσα και η χώρα οδηγήθηκε στην
δημοκρατική ομαλότητα.
*********
Έτσι κατέρρευσε χωρίς να αφήσει τίποτε πίσω του ένας
ολόκληρος κόσμος. Η επανάσταση, που ξεκίνησε με ενθουσιασμό,
πάθος και αγνές ιδέες, που γέμισε ελπίδα εκατομμύρια ανθρώπων,
έσβησε σαν να μην υπήρξε ποτέ. Μαζί της κατέρρευσε και το
διπολικό σύστημα. που διαχειριζόταν επί δεκαετίες τις παγκόσμιες
υποθέσεις, αφήνοντας μόνο και ασύδοτο τον ένα πόλο.

[429]
 Αν και τα προβλήματα που γέννησαν το Κεφάλαιο του Μαρξ
και την Οκτωβριανή Επανάσταση αμβλύνθηκαν με τις
κοσμογονικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών, νέα – ίσως και
πιο παγκόσμια – προβλήματα γεννήθηκαν. Η Μόλυνση του
Περιβάλλοντος, οι Κλιματικές αλλαγές, η ανάγκη Ανακύκλωσης
των απορριμμάτων, η δίκαιη διαχείριση των υδάτινων πόρων, το
πρόβλημα της Φτώχειας, το άνοιγμα της Ψαλίδας ανεπτυγμένων
και υπανάπτυκτων χωρών, τα τεράστια Χρέη των χωρών του
Τρίτου Κόσμου, η Μετανάστευση, η Τρομοκρατία, ο αυξανόμενος
Εθνικισμός και ο Θρησκευτικός Φονταμενταλισμός. Μερικοί
προσθέτουν και την Παγκοσμιοποίηση.
Αυτά τα προβλήματα καλούνται να λύσουν – και γρήγορα - οι
επόμενες δεκαετίες με τη βοήθεια της Τεχνολογικής
Επανάστασης.

[430]
 79. Η Κλωνοποίηση
Χωρίς την αποκωδικοποίηση του DNA οι επιστήμονες δεν θα
μπορούσαν να σκεφθούν ότι θα ήταν εφικτό να προχωρήσουν στη
δημιουργία γενετικού αντιγράφου ενός ζωντανού πλάσματος,
πανομοιότυπου με το πρότυπό του, δηλαδή στην Κλωνοποίηση.
Η Φύση, εδώ και εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, μερίμνησε ώστε
για την διαιώνιση των ειδών, να είναι απαραίτητη η ένωση των δυο
φύλων, συνήθως με τη σεξουαλική συνεύρεση. Αν εξαιρεθούν
ορισμένοι ‘κατώτεροι’ οργανισμοί, όπως οι αμοιβάδες, που
αναπαράγονται ‘αγενώς’ (δηλαδή χωρίς γένη), η συντριπτική
πλειοψηφία των ειδών του ζωικού βασιλείου αναπαράγεται με την
ένωση του μητρικού και
του πατρικού γενετικού
υλικού.

Η Ντόλυ και ο Ίαν

Ο Βρετανός
εμβρυολόγος και
ερευνητής Ίαν
Ουΐλμουτ (Ian Wilmut),
ερευνώντας την
διατήρηση με κατάψυξη των κυττάρων και των εμβρύων, είχε επιτύχει
από το 1973 την γέννηση ενός μοσχαριού – του Φρόστυ – από
κατεψυγμένο έμβρυο. Ακολούθησαν στις αρχές του ’96, δυο άλλοι
επιστήμονες που παρήγαγαν ένα ζευγάρι προβάτων από εμβρυακά
κύτταρα.
Στις 5 Ιουλίου 1996 ο Ουΐλμουτ, ως ο επικεφαλής της ερευνητικής
ομάδας του Ινστιτούτου Roslin του Εδιμβούργου ανακοίνωσε τη
γέννηση της Ντόλυ, που έμελλε να γίνει το πιο διάσημο πρόβατο στον
κόσμο. Έγινε διάσημο γιατί η Ντόλυ ήταν κλώνος, ένα ακριβές
γενετικό αντίγραφο, δηλαδή διέθετε τα ίδια ακριβώς γονίδια με τη
μητέρα της. Αυτό το γεγονός χαιρετίστηκε ως το μεγαλύτερο από τα
επιτεύγματα του χώρου της επιστήμης της Γενετικής, μετά την
ανακάλυψη της δομής του μορίου του DNA.

[431]
{Για την Ντόλυ η ζωή ήταν πολύ σύντομη και διόλου ήρεμη. Το πρόβατο
γέρασε πρόωρα. Υπέφερε από αρθρίτιδα και εμφάνισε μια ασθένεια
των πνευμόνων, με αποτέλεσμα να του γίνει ευθανασία το 2003}.
Κλωνοποίηση είναι η δημιουργία ενός γενετικού αντιγράφου ενός
ατόμου. Στη φύση υπάρχει η κλωνοποίηση με τη δημιουργία δυο
γνησίων (μονοζυγωτικών ή μονοωογενών) διδύμων. Αρκετές
φορές το γονιμοποιημένο ωάριο χωρίζεται στα δυο με αποτέλεσμα να
γεννηθούν δυο εντελώς όμοιοι άνθρωποι – δυο κλώνοι. Τα συνήθη
αδέλφια, που προέρχονται από τους ίδιους γονείς, διαφέρουν – καμιά
φορά σημαντικά – μεταξύ τους παρόλο που τα γονίδιά τους
προέρχονται εξ ημισείας από τους δυο γονείς τους, αλλά με
διαφορετικό μίγμα. Τα γονίδια των
γνησίων διδύμων όμως έχουν το ίδιο
ακριβώς μίγμα.
Μονοζυγωτικά ή μονοωογενή δίδυμα
Τα μέλη της ερευνητικής ομάδας
του Ουΐλμουτ πέτυχαν να
‘ξεκλειδώσουν’ όλα τα στοιχεία του
κυττάρου της μητέρας και στη συνέχεια
να μεταβιβάσουν το γενετικό αυτό
υλικό σε ένα ωάριο, από το οποίο έχει
αφαιρεθεί ο πυρήνας. Όταν το
κλωνοποιημένο έμβρυο φθάσει στο
κατάλληλο στάδιο εμφυτεύεται στη
μήτρα της μητέρας και κυοφορείται κανονικά.
Όπως είναι φυσικό το επιστημονικό αυτό επίτευγμα δημιούργησε
σάλο. Από τη μια πλευρά ανοίγονται τεράστιες δυνατότητες για την
βελτίωση των ειδών των ζώων (καλύτερης ποιότητας κρέας ή μαλλί,
περισσότερο και πιο θρεπτικό γάλα και άλλα) ή για τη διάσωση ειδών
που κινδυνεύουν από εξαφάνιση, αλλά γεννώνται και σοβαρά ηθικά
προβλήματα, κυρίως όσον αφορά την επέκταση της μεθόδου της
κλωνοποίησης και σε ανθρώπους.
Την κλωνοποίηση μπορούμε να τη χωρίσουμε σε αναπαραγωγική
και θεραπευτική.
- Η αναπαραγωγική είναι αυτή που γέννησε την Ντόλυ. Αλλά εκεί
εστιάζονται κυρίως οι ηθικές αντιρρήσεις, αλλά και τα μεγάλα

[432]
 ερωτηματικά. Πώς είναι δυνατόν να παράγεις ανθρώπους, όπως
μια μηχανή που παράγει πανομοιότυπα προϊόντα; Θα μπορούμε να
παράγουμε δεκάδες ή και χιλιάδες Αϊνστάιν; Ή αντίστοιχα πολλούς
Χίτλερ ή Στάλιν; Ποιος μπορεί να εμποδίσει στο μέλλον, ένα
παρανοϊκό ηγέτη να δημιουργήσει μια ταξική κοινωνία με την
παραγωγή ομάδων ηγετών, ομάδων στρατιωτών και ομάδων
σκλάβων; Πού υπάρχει όριο;
Από την άλλη, γιατί να αποκλείσεις από ένα ζευγάρι γονιών να
κλωνοποιήσει (από ένα κύτταρό του) το παιδί που έχασαν από
ατύχημα ή ασθένεια δημιουργώντας ένα ακριβές αντίγραφό του;
Επίσης ποιος καρδιοπαθής ή νεφροπαθής ή κάποιος με
κατεστραμμένο συκώτι ή πάγκρεας δεν θα ζητούσε την
κλωνοποίηση εμβρύου από δικά του κύτταρα, ώστε να είναι δυνατή
η μεταμόσχευση των οργάνων αυτών στον ασθενή και να ζήσει
αρκετά χρόνια ακόμα;
- Αλλά η θεραπευτική κλωνοποίηση ενδεχομένως να ανοίξει
ευρύτατους ορίζοντες για την ιατρική του μέλλοντος. Με την
θεραπευτική κλωνοποίηση η επιστήμη θα μπορεί να δημιουργεί
υγιή βλαστικά κύτταρα τα οποία θα μπορούν να αντικαταστήσουν
κατεστραμμένα (π.χ. από νόσους όπως Αλτσχάιμερ ή Πάρκινσον)
κύτταρα. Ήδη επιστήμονες έχουν παραγάγει πειραματικά με τη
μέθοδο της κλωνοποίησης ανθρώπινα όργανα όπως αυτιά. Επίσης
θα μπορεί να επεμβαίνει στα γονίδια ενός ανθρώπου (ακόμα
βρέφους) για να προλάβει μια σίγουρη νόσο, που πρόκειται να
εκδηλωθεί στο μέλλον.
Είναι πολύ νωρίς όμως για να δοθούν απαντήσεις σε όλα αυτά,
όταν η κλωνοποίηση βρίσκεται ακόμα σε νηπιακό στάδιο. Το βασικό
όμως ερώτημα παραμένει. Ήρθε ό καιρός ο Homo Xerox θα
αντικαταστήσει τον Homo Sapiens;

[433]
 80. Η Νανοτεχνολογία

Σχετικά πρόσφατα αναπτυγμένη είναι η Νανοτεχνολογία με

ευρύτατη εφαρμογή σε όλες σχεδόν τις επιστήμες. Η νανοτεχνολογία
είναι η τεχνική, που μπορεί να δημιουργήσει αντικείμενα και συσκευές
σε μέγεθος μορίου ή ατόμου σε μέγεθος μικρότερο των 100 νανομέτρων
(ένα νανόμετρο ισούται με 1 δισεκατομμυριοστό του μέτρου!).
Στην έρευνα της νανοτεχνολογίας οι Ηνωμένες Πολιτείες, η
Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ιαπωνία έχουν επενδύσει δεκάδες
δισεκατομμύρια δολάρια. Ήδη κατασκευάζονται ηλεκτρονικοί
υπολογιστές με ταχύτητες ασύλληπτες (ακόμα και για τη δεκαετία του
’90), με τεράστιες αποθηκευτικές δυνατότητες και ελάχιστη κατανάλωση
ενέργειας.
Σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα τα κινητά τηλέφωνα θα είναι στο
μέγεθος ενός κουμπιού και θα ‘φοριούνται’ στο αυτί μας. Ένας
ηλεκτρονικός υπολογιστής θα έχει το μέγεθος μιας πιστωτικής κάρτας
και θα είναι ταυτόχρονα τηλέφωνο, υπολογιστής, φωτογραφική
μηχανή, τηλεόραση, βιντεοκάμερα, σύστημα πλοήγησης, σύστημα
εγγραφής και αναπαραγωγής ήχου και δεν ξέρουμε αν θα κάνει και
καφέ!. Η νανοτεχνολογία θα μπορεί να παράγει ακόμα μικρότερες
συσκευές, αλλά η ‘χρηστικότητα’ τους δεν θα είναι δυνατή, ακριβώς
λόγω του μεγέθους τους.
Οι δυνατότητες που προσφέρει η νανοτεχνολογία σε όλους σχεδόν
τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και ίσως είναι πολύ νωρίς
να φανταστούμε ως πού μπορεί να φθάσουν. Ένα μόνο παράδειγμα
στον τον τομέα της ιατρικής: Το έργο του γιατρού θα γίνεται όλο και
πιο εύκολο και οι δυνατότητες θεραπείας θα διευρυνθούν σχεδόν
απεριόριστα. Με ένα χάπι θα εισέρχονται στον οργανισμό μας
νανορομπότ και θα δίνουν αναλυτικές πληροφορίες και διάγνωση για
τυχόν ασθένεια. Ακολούθως, άλλα νανορομπότ θα αναλαμβάνουν τη
θεραπεία. Ασθένειες, που σήμερα θεωρούνται ανίατες θα
προλαμβάνονται ή θα θεραπεύονται.
Τα αυτοκίνητα θα είναι πιο ‘έξυπνα’, πιο ασφαλή και φιλικότερα
προς το περιβάλλον. Τα παραδοσιακά καύσιμα (βενζίνη, πετρέλαιο) θα
αντικατασταθούν, χάρη στη νανοτεχνολογία, από νέα που δεν θα
ρυπαίνουν ή θα ρυπαίνουν πολύ λιγότερο.

[434]
 Τα καθημερινά ρούχα θα είναι κατασκευασμένα έτσι, που δεν θα
ξεθωριάζουν, ούτε θα τσαλακώνονται. Οι ειδικές στολές (εργατικές
φόρμες, στολές πυροσβεστών) θα είναι πρακτικά άφθαρτες.
Οι οδοντόκρεμες θα περιέχουν νανοσωματίδια που θα φροντίζουν
την υγιεινή του στόματος. Το ίδιο ή κάτι ανάλογο θα συμβαίνει και
πολλά άλλα προϊόντα ατομικής υγιεινής (π.χ. αφρός ξυρίσματος με
αντιγηραντικά νανοσωματίδια) .
Ανάλογες θα είναι οι επαναστατικές αλλαγές στην ανάπτυξη νέων
τεχνικών, στην πληροφορική, στις τηλεπικοινωνίες, στα τρόφιμα, στα
καταναλωτικά αγαθά, στα καλλυντικά, στη γεωργία, στην οικονομία,
στον κόσμο των επιχειρήσεων και γενικά στην καθημερινότητα.
Φυσικά μια και ο τομέας αυτός της τεχνολογίας
βρίσκεται ακόμα σε εμβρυακό στάδιο, είναι πολύ
δύσκολο να προβλέψουμε πόσες ακόμα
επαναστατικές αλλαγές, θα μπορέσει να
επιφέρει σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης
δραστηριότητας.
Ένα νανόμετρο είναι το ένα
δισεκατομμυριοστό του μέτρου. Μια σελίδα
ενός συνηθισμένου βιβλίου έχει πάχος 100.000
νανόμετρα και μια λεπτή ανθρώπινη τρίχα
έχει πάχος 10.000 νανόμετρα που είναι και το
μικρότερο, που μπορεί να διακρίνει το γυμνό
ανθρώπινο μάτι.
Για να γίνουν αντιληπτά τα μεγέθη με τα
οποία ασχολείται η νανοτεχνολογία, αρκεί να
παρατηρήσουμε στην διπλανή – φυσικά σε
μεγέθυνση - νανοκλίμακα μεγεθών (τα
αντικείμενα της νανοκλίμακας κάθε μιας τουλάχιστον από τις τρεις
διαστάσεις – πλάτος, μήκος, ύψος – είναι μεταξύ 1 - 999
νανομέτρων) : Κατά σειρά η ψείρα, η τρίχα, τα ερυθρά
αιμοσφαίρια του αίματος, τα βακτηρίδια, οι ιοί, η κλίμακα του
DNA, η μοριακή δομή ενός ατόμου και ένας νανοϋπολογιστής.

[435]
 81. Ο Ηλεκτρονικός Υπολογιστής (Computer)

Η προσπάθεια του ανθρώπου να κατασκευάσει υπολογιστικές

μηχανές είναι πολύ παλιά. Η αρχαιότερη γνωστή υπολογιστική μηχανή
ήταν ο άβακας, που πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη
Βαβυλώνα (2000 π.Χ.), ενώ άλλοι ιστορικοί θεωρούν ότι τον
ανακάλυψαν πρώτοι οι Κινέζοι. Τον άβακα χρησιμοποίησαν όλοι οι
αρχαίοι λαοί, οι Αιγύπτιοι, οι Ινδοί, οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι Ιάπωνες
και άλλοι.
Ο αστρολάβος ήταν υπολογιστικό όργανο, που χρησιμοποιούσαν
από τον 2ο π.Χ. αιώνα οι ναυτικοί για την παρατήρηση του Ήλιου και
των αστεριών. Η εφεύρεσή του αποδίδεται στον Έλληνα μαθηματικό
του 2ου αιώνα Ίππαρχο. Επίσης ο Θέων ο Αλεξανδρεύς και η κόρη του
Υπατία (4ος αιώνας) κατασκεύασαν ένα αστρολάβο.
Το 1903 στα ανοιχτά του νησιού Αντικύθηρα - μεταξύ Κυθήρων και
Κρήτης - ανασύρθηκε από ένα ναυάγιο (του 87 π.Χ.) μεταξύ άλλων
αντικειμένων και ένα περίεργος μπρούτζινος μηχανισμός σε ξύλινο
πλαίσιο. Αυτός ο λεγόμενος Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι το
αρχαιότερο αντικείμενο που φέρει γρανάζια. Δόθηκαν πολλές ερμηνείες
για τη χρήση αυτού του μηχανισμού, αλλά το πιθανότερο είναι ότι ήταν
ένας αναλογικός υπολογιστής, για να υπολογίζει τις κινήσεις των
ουρανίων σωμάτων.
Το 1614 ο Σκώτος αστρονόμος και μαθηματικός Τζον Νάπιερ (John
Napier) έγινε γνωστός για την ανακάλυψη των λογαρίθμων και την
χρησιμοποίηση της υποδιαστολής στους δεκαδικούς αριθμούς.
Παράλληλα κατασκεύασε και μια μηχανή για τον υπολογισμό των
λογαρίθμων.
Ο Γάλλος φιλόσοφος και φυσικός Μπλαιζ Πασκάλ (Blaise Pascal)
κατασκεύασε το 1642 ένα μηχάνημα – την Πασκαλίνα – για τον
υπολογισμό προσθέσεων και αφαιρέσεων.
Ο Γερμανός φιλόσοφος, νομικός και μαθηματικός Γκόντφριντ
Λάιμπνιτς (Gottfried Leibniz) κατασκεύασε ένα ακόμα πιο προηγμένο

[436]
μηχάνημα από τον Πασκάλ, που πραγματοποιούσε υπολογισμούς
πολλαπλασιασμών, διαιρέσεων και εξαγωγής τετραγωνικών ριζών. Ο
Λάιμπνιτς επίσης διατύπωσε το δυαδικό σύστημα, στηριγμένο μόνο
τους αριθμούς 1 και 0. Το σύστημα αυτό αποτελεί τη βάση της λογικής
των σημερινών ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Τη δεκαετία του 1820, ο Βρετανός φιλόσοφος, μαθηματικός και
μηχανικός Τσαρλς Μπάμπατζ (Charles Babbage) κατασκεύασε μια
Αναλυτική Μηχανή, που έκανε πράξεις με οκταψήφιους και αργότερα,
έναν ισχυρότερο, με εικοσαψήφιους αριθμούς. Ήταν αυτός που πρώτος
συνέλαβε την ιδέα της χρήσης διάτρητων καρτών, για να υπάρχει το
στοιχείο της μνήμης. Η προσφορά του Μπάμπατζ στην μηχανολογία
των πρώτων ηλεκτρονικών υπολογιστών, που άρχισαν να
κατασκευάζονται τον επόμενο αιώνα είναι σημαντικότατη και ο
Βρετανός μηχανικός θεωρείται δίκαια ο πρωτοπόρος επιστήμων του
είδους.
Η Αναλυτική Μηχανή - Υπολογιστής του Μπάμπατζ ενθουσίασε την
Άντα Λάβλεϊς (Ada Lovelace, ήταν κόρη του Λόρδου Βύρωνα) η οποία
σπούδασε μαθηματικά, δημοσίευσε ένα άρθρο, με το οποίο προέβλεπε
ότι μια παρόμοια μηχανή στο μέλλον, όχι μόνο θα μπορεί να επιλύει
μαθηματικά προβλήματα, αλλά θα συνθέτει μουσική και θα παράγει
γραφικά. Στο άρθρο η Άντα περιλαμβάνει ένα σχέδιο σχετικό με το πώς
η Αναλυτική Μηχανή θα μπορούσε να υπολογίζει μια ακολουθία
αριθμών Μπερνούλι (Bernoulli numbers). Αυτό το σχέδιο της Άντα
Λάβλεϊς θεωρείται το πρώτο στην ιστορία πρόγραμμα ηλεκτρονικού
υπολογιστή. Το 1980 το αμερικανικό υπουργείο Αμύνης, για να τιμήσει
την Λάβλεϊς, ονόμασε μια νέα γλώσσα προγραμματισμού Ada.
Όμως αυτός που κατασκεύασε τον πρώτο ηλεκτρονικό υπολογιστή
ήταν ο Γερμανός μηχανικός Κόνραντ Τσούζε (Conrad Zuse), ο οποίος
εργάστηκε για λίγο σε ένα εργοστάσιο αεροπλάνων. Οι πολλές
μαθηματικές πράξεις, που ήταν απαραίτητες για τη δουλειά του τον
ώθησαν στην σκέψη της κατασκευής μιας υπολογιστικής μηχανής. Το
1937 κατασκεύασε τον Ζ1, τον πρώτο υπολογιστή που τον
αποτελούσαν μόνο μηχανικά μέρη και διέθετε πληκτρολόγιο για την
[437]
εισαγωγή στοιχείων. Ο Ζ1 δεν λειτούργησε ποτέ εξ αιτίας της έλλειψης
ανταλλακτικών ακριβείας και καταστράφηκε (μαζί με τα σχέδιά του)
στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ακολούθησε η κατασκευή του Ζ2, στον οποίο η τροφοδοσία γινόταν
με τη βοήθεια ενός διάτρητου φιλμ 35 mm. Στη θέση των μηχανικών
τμημάτων τοποθετήθηκαν ηλεκτρονόμοι, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για
τους μεγάλους ηλεκτρομηχανικούς υπολογιστές που ακολούθησαν.
Το μεγάλο επίτευγμα του Τσούζε είναι η κατασκευή (το 1941), του
πρώτου λειτουργικού προγραμματισμένου ηλεκτρονικού υπολογιστή
του Ζ3. Ήταν μια υπολογιστική μηχανή, ελεγχόμενη από πρόγραμμα
και βασισμένη στο δυαδικό σύστημα, αντί του δεκαδικού. Ο Ζ3 ήταν
εφοδιασμένος με αναγνώστη ταινιών, μια κονσόλα χειρισμού και με
δυο ντουλάπια με 2600 διακόπτες. Ο Ζ3 θεωρείται ο πρώτος
ηλεκτρονικός
υπολογιστής της
ιστορίας.
Μη όντας μέλος
του Ναζιστικού
κόμματος, ο Τσούζε
εργάστηκε αφανώς
και προς το τέλος του πολέμου κατασκεύασε τον Ζ4, που ήταν μια
ισχυρότερη και ταχύτερη εκδοχή του Ζ3. Από τους βομβαρδισμούς των
Συμμάχων καταστράφηκε το εργοστάσιο του Τσούζε και τα άλλα
μοντέλα εκτός του Ζ4, που το έκρυψε και το διέσωσε.
Το 1948 ο Τσούζε σχεδίασε και δημοσίευσε την πρώτη υψηλού
επιπέδου γλώσσα προγραμματισμού την Plankalkul. Όμως η γλώσσα
αυτή δεν εφαρμόστηκε ποτέ στην πράξη και η ύπαρξή της δεν επηρέασε
άμεσα τις μεταγενέστερες γλώσσες προγραμμάτων Η/Υ.
Το 1949 ο Τσούζε άρχισε την κατασκευή των μοντέλων Ζ στη
Ζυρίχη και τότε αναγνωρίστηκε η σημαντική προσφορά του στον μόλις
δημιουργούμενο κόσμο των υπολογιστών.
Την κατασκευή του Ζ3 ακολούθησαν :

[438]
- Το καλοκαίρι του ’41 ο βουλγαρικής καταγωγής Τζων Ατανάσοφ και
ο Αμερικανός Κλίφορντ Μπέρυ παρουσίασαν τον πρώτο ηλεκτρονικό
(αλλά όχι προγραμματιζόμενο) ηλεκτρονικό υπολογιστή. Ονομάστηκε
ABC (Atanassov-Berry-Computer).
- Τον Ιανουάριο του ’44 ομάδα Βρετανών μηχανικών με επικεφαλής
τον Τόμυ Φλάουερς (Thomas Flowers) παρέδωσαν στο στρατό τον
ηλεκτρονικό υπολογιστή με το όνομα Κολοσσός (Colossus), ο οποίος
χρησιμοποιήθηκε για την αποκρυπτογράφηση τηλεγραφικών
μηνυμάτων των Γερμανών κατά τη διάρκεια του πολέμου.
- Το 1944 στις ΗΠΑ, η ΙΒΜ παρουσίασε τον Harvard Mark I – IBM,
τον πρώτο μεγάλης κλίμακας αριθμητικό υπολογιστή.
- Το 1947 στις ΗΠΑ κατασκευάστηκε για τις ανάγκες του πυροβολικού
ο ENIAC, ο πρώτος ηλεκτρονικός αριθμητικός υπολογιστής, ικανός
να πραγματοποιεί σύνθετους υπολογισμούς. Είχε 5 εκατομμύρια
συνδέσεις διαφόρων μερών (με κασσίτερο), 18000 λυχνίες, βάρος 30
τόνων και διαστάσεις 2,6Χ0,9Χ26 μέτρα. Ο ENIAC ήταν σε συνεχή
χρήση ως τον Οκτώβριο του 1955.
- To 1951 πάλι στις ΗΠΑ κατασκευάστηκε ο UNIVAC 1, που ήταν o
πρώτος υπολογιστής για εμπορική χρήση. Ο πρώτος πελάτης ήταν η
Αμερικανική Στατιστική Υπηρεσία. Πουλήθηκαν συνολικά 46
υπολογιστές σε τιμές απλησίαστες, ακόμα και για τα αμερικανικά
πανεπιστήμια Οι αγοραστές του ήταν κυρίως δημόσιες υπηρεσίες,
στρατιωτικοί οργανισμοί και μεγάλες επιχειρήσεις.
- Μετά την ανακάλυψη του τρανζίστορ το 1947 και αργότερα τη
δεκαετία του ’70 με την εμφάνιση του πρώτου ολοκληρωμένου
κυκλώματος με τη μορφή μικροτσίπ (μικροεπεξεργαστών), άρχισαν να
κατασκευάζονται μικρότεροι, ταχύτεροι και ισχυρότεροι υπολογιστές.
Ταυτόχρονα το κόστος κατασκευής τους έπεφτε συνεχώς και η αγορά
των κομπιούτερ γινόταν όλο και πιο προσιτή στους επιστήμονες και
στους επιχειρηματίες και αργότερα στους φοιτητές και στους απλούς
καταναλωτές.

[439]
- Το 1975 κάνει την εμφάνισή του ο προσωπικός υπολογιστής
(personal computer) και λίγο αργότερα η Xerox εφοδιάζει τους
υπολογιστές με οθόνη, η οποία λειτουργεί ως γραφείο.
Για την λειτουργία του ο υπολογιστής περιέχει ένα πρόγραμμα, το
οποίο είναι σταθερό και δεν μπορεί να επέμβει ένας προγραμματιστής.
Όμως ο υπολογιστής μπορεί να δεχθεί ένα ή περισσότερα
προγράμματα γενικής χρήσης όπως το word processor ή ειδικά όπως
ένα πρόγραμμα αποθήκης ή πρόγραμμα σχεδίασης αρχιτεκτονικού
σχεδίου. Αυτά τα προγράμματα που φτιάχνονται από ειδικούς
προγραμματιστές ονομάζονται software (λογισμικό). Η ίδια η συσκευή
ονομάζεται hardware.
Το 1975 δυο νεαροί Αμερικανοί σπουδαστές οι Μπίλ Γκέιτς και
Πωλ Άλλεν, ίδρυσαν στην Αλμπουκέρκη του Νέου Μεξικού την εταιρία
λογισμικού Microsoft Corporation, η οποία είχε αρχικά στόχο τη
διανομή στην αγορά της γλώσσας προγραμματισμού Altair BASIC. Σε
τρία χρόνια άνοιξε στην Ιαπωνία το πρώτο διεθνές γραφείο της εταιρίας
και το 1979, η Microsoft μετακινήθηκε στο Μπελβύ της πολιτείας
Ουάσιγκτον.
Η πρώτη μεγάλη επιτυχία της εταιρίας ήταν όταν τοποθέτησε στην
αγορά τα προγράμματα DOS (Disc operating System). Ακολούθησε το
1981 η συνεργασία με την ΙΒΜ η οποία ετοιμαζόταν να διανείμει στην
ταχύτατα αναπτυσσόμενη αγορά το νέο της PC (Personal Computer).
Πολύ γρήγορα η Microsoft εξελίχθηκε από μια μικρή εταιρία σε ένα
παγκόσμιο παίκτη της αγοράς λογισμικού ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Οι επιτυχίες κατόπιν ήταν ραγδαίες. Το ‘83 λανσάρισε το Microsoft
mouse (ποντίκι) και το ’85 έκαναν την εμφάνισή τους τα Microsoft
Windows. Το ’89 τα Microsoft Office με δυο ξεχωριστές εφαρμογές
γραφείου τα Word και τα Excel.
Παράλληλα η εταιρία επεκτάθηκε και σε άλλα προϊόντα,
αποκτώντας την επιχείρηση εξυπηρέτησης διαδικτύου Hotmail η οποία
μετονομάστηκε σε MSN Hotmail, το καλωδιακό τηλεοπτικό δίκτυο
MSNBC και ίδρυσε την MSN Messenger για την εξυπηρέτηση των
χρηστών του Διαδικτύου. Συμμετέχει επίσης σε πάρα πολλές
[440]
επιχειρήσεις σχετικές με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και το
Διαδίκτυο. Έχει γραφεία σε όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις του
κόσμου.
Η ραγδαία αυτή άνοδος της εταιρίας εκτόξευσε τον Μπιλ Γκέιτς
πρώτο στη λίστα των πλουσιότερων ανθρώπων του κόσμου από το
1995 ως το 2006 και τον Πωλ Άλλεν πέμπτο. Η Microsoft έχει αρκετές
φορές κατηγορηθεί για μονοπωλιακή τακτική στην αγορά και οι αρχές
των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης την έχουν παραπέμψει στα
δικαστήρια. Όμως αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι η προσφορά της
εταιρίας και των ιδρυτών τους στην πρόοδο της αγοράς των
ηλεκτρονικών υπολογιστών είναι σημαντική. Άλλωστε τα ιλιγγιώδη
κέρδη της αποκτήθηκαν από τα ρεκόρ πωλήσεων, που
πραγματοποιούσε η
είσοδος κάθε νέου
προϊόντος της στην
αγορά. Ο Γκέιτς διαθέτει
κάθε χρόνο
εκατομμύρια δολάρια
σε φιλανθρωπικές
οργανώσεις και
ερευνητικά
επιστημονικά ιδρύματα.

[441]
 82. Το Διαδίκτυο (Internet)

Το θαυμαστό αυτό σύγχρονο μέσο επικοινωνίας, εκπαίδευσης,

πληροφόρησης και ψυχαγωγίας το Διαδίκτυο, γνωστό με την αγγλική
και συνεπώς διεθνή ονομασία Internet είναι ένα δίκτυο εκατοντάδων
εκατομμυρίων ηλεκτρονικών υπολογιστών, που βρίσκονται σε κάθε
γωνιά του πλανήτη, που διασυνδέονται μεταξύ τους και ανταλλάσσουν
υπηρεσίες, πληροφορίες, εικόνες, καταγγελίες, γνώσεις, απόψεις,
γνώμες και ιδέες. Ο τρόπος σύνδεσης μεταξύ τους ποικίλλει από κοινές
τηλεφωνικές γραμμές, ασύρματες ζεύξεις, ακόμα και συνδέσεις μέσω
τηλεπικοινωνιακών δορυφόρων.
Το Διαδίκτυο μεταμόρφωσε τον πλανήτη μας σε ένα παγκόσμιο
ηλεκτρονικό, οι κάτοικοι του οποίου αντλούν οποιαδήποτε πληροφορία
θελήσουν από
πανεπιστήμια, από
όλα τα μέσα μαζικής
ενημέρωσης του
κόσμου, από
ηλεκτρονικές
εγκυκλοπαίδειες
ακόμα και από άλλους
χρήστες. Μπορούν
επίσης να διαδίδουν ελεύθερα τις απόψεις τους, να παίζουν παιχνίδια
(χαρτιά, σκάκι, τάβλι κλπ.) με άλλους χρήστες που βρίσκονται σε
απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων, να ακούν την μουσική της
προτίμησής τους, να βλέπουν όποιο video clip ή όποια
κινηματογραφική ταινία θέλουν.
Μπορούν να διαβάσουν όποιο βιβλίο θέλουν από την παγκόσμια
λογοτεχνία. Μπορούν να ανταλλάσσουν φωτογραφίες και βίντεο, να
στέλνουν ευχές ή εγκυκλίους ή διαφημιστικά φυλλάδια σε εκατοντάδες
φίλους ή πελάτες ταυτόχρονα, Έχουν δυνατότητα να αγοράζουν όποιο
προϊόν θέλουν, σα να ψωνίζουν από κατάστημα. Μπορούν να
κουβεντιάζουν με φίλους τους ή να κάνουν καινούριους φίλους.
Η ιστορία του Διαδικτύου ξεκίνησε το 1969, όταν η Υπηρεσία
Προηγμένης Έρευνας του Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ, δημιούργησε
πειραματικά το δίκτυο ARPANET, με στόχο να συνδέσει το Υπουργείο

[442]
με στρατιωτικούς ερευνητικούς οργανισμούς. Οι ηλεκτρονικοί
υπολογιστές των διαφόρων υπηρεσιών του υπουργείου συνδέθηκαν σε
ένα ενιαίο δίκτυο, από το οποίο μοιράζονταν δεδομένα μέσω του
ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που δημιουργήθηκε.
Ακολούθησε το 1986 Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών των ΗΠΑ, το οποίο
‘έστησε’ το πρώτο πανεπιστημιακό δίκτυο NSFNet με σκοπό την
ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των πανεπιστημίων. Προοδευτικά
δημιουργήθηκαν αρκετά περιφερειακά και εθνικά δίκτυα, τα οποία
συνδέθηκαν μεταξύ τους. Την δεκαετία του ’90 το Διαδίκτυο γνώρισε
μια εκρηκτική ανάπτυξη και ήταν πλέον μια διεθνής πραγματικότητα.
Το σημαντικό σ’ αυτό το νέο μέσο επικοινωνίας είναι ότι δεν υπάρχει
μια κεντρική διεύθυνση, τα πάντα είναι προσβάσιμα και ελεύθερα.
Μέσω των μηχανών αναζήτησης όπως το Google, το Yahoo, το MSN,
εκατομμύρια μαθητές, φοιτητές, επιστήμονες, αλλά και απλοί άνθρωποι
έχουν άμεση και εύκολη
πρόσβαση σε μια ανεξάντλητη
ποικιλία πληροφοριών.
Με το εργαλείο επικοινωνίας
Skype ο χρήστης μπορεί να μιλά
και να βλέπει τον συνομιλητή του ή
και περισσότερους συνομιλητές ή
φίλους.
Με τον ιστότοπο You Tube, o
χρήστης έχει τη δυνατότητα να
αναρτά, να αναζητά, να αναπαράγει και να αποθηκεύει ψηφιακά βίντεο
και ταινίες.
Ένα μόνο παράδειγμα μιας από τις ωφέλειες, που προέκυψαν από
την ύπαρξη του διαδικτύου, είναι η πραγματοποίηση εγχειρήσεων από
απόσταση, δηλαδή ο ασθενής βρίσκεται στο χειρουργικό κρεβάτι ενός
νοσοκομείου μιας πόλης και η εγχείρηση πραγματοποιείται με οδηγίες
που δίνονται από χειρούργο ενός άλλου νοσοκομείου, που βρίσκεται
σε άλλη πόλη, πιθανώς άλλου κράτους.
Φυσικά όπως κάθε τι νέο το Διαδίκτυο έχει και τις άσχημες, - αλλά
μη ελέγξιμες πάντα - πλευρές του. Μέσω νέων τρόπων επικοινωνίας,
που είναι γνωστά ως Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (facebook, twitter,
instagram, WhatsApp και άλλα) δημιουργήθηκαν και ιστοσελίδες για
παιδεραστία, σατανισμό, πορνογραφία, εμπόριο όπλων, τρομοκρατία,
διάδοση φασιστικών ή ανατρεπτικών ιδεών κ.ά. Δεν λείπουν οι ιστορίες
[443]
εκβιασμού, απάτης ή δημόσιας συκοφαντίας. Όμως τα οφέλη από αυτό
το επαναστατικό μέσο είναι πολύ μεγαλύτερα. Σήμερα τα παιδιά του
Δημοτικού, μαθαίνουν να χειρίζονται υπολογιστές, να επικοινωνούν και
να αντλούν πληροφορίες από το Διαδίκτυο. Δεν νοείται πια σύγχρονο
σχολείο ή εκπαιδευτικό ίδρυμα, χωρίς διασύνδεση με αυτό το μέσο.
Η γλώσσα που κυριαρχεί είναι φυσικά η αγγλική, αλλά με την
ραγδαία ανάπτυξη που γνωρίζει το Διαδίκτυο τα τελευταία χρόνια,
μπορεί να βρει κανείς πληροφορίες σε όποια σχεδόν γλώσσα του
κόσμου θέλει και γραμμένους σε όποιους (πέραν των λατινικών)
χαρακτήρες γραμμάτων θελήσει.
Οι ηλεκτρονικές διευθύνσεις αρχίζουν με τα γράμματα www (world
wide web), ακολουθεί η ηλεκτρονική ονομασία του κατόχου της
διεύθυνσης. Κατόπιν με τρία γράμματα η διευκρίνιση του είδους του
οργανισμού που ανήκει (edu για εκπαιδευτικό ίδρυμα, com για
εμπορική επιχείρηση, gov για κυβερνητικό οργανισμό, mil για
στρατιωτική υπηρεσία, net για οργανισμούς διαχείρισης δικτύου και
μηχανές αναζήτησης και org για όσες υπηρεσίες δεν ανήκουν στις
προηγούμενες πέντε). Και τέλος τα δυο τελευταία γράμματα αφορούν
στη χώρα ca=Καναδάς, de=Γερμανία, us=ΗΠΑ, gr=Ελλάδα,
ru=Ρωσία, jp=Ιαπωνία κλπ.
Η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών του νέου αυτού μέσου
πληροφόρησης, γνώσης, επικοινωνίας, διασκέδασης και εκπαίδευσης
είναι οι νέοι κάτω των 30 ετών. Οι χρήστες του Διαδικτύου παγκοσμίως
ξεπερνούν των αριθμό των 3.400 εκατομμυρίων (στοιχεία 2020) με
συνεχώς αυξητική τάση. Σε ορισμένες χώρες όπως στη Σουηδία, τη
Γερμανία., την Ιαπωνία, τις ΗΠΑ και τον Καναδά οι χρήστες αποτελούν
το 90% των κατοίκων τους. Στην Ελλάδα οι χρήστες του Διαδικτύου
ξεπερνούν τα 7,73 εκατομμύρια.
Τελειώνοντας θα πρέπει να τονιστεί ότι το Διαδίκτυο είναι ένα κατ’
εξοχήν δημοκρατικό μέσο επικοινωνίας, ανταλλαγής πληροφοριών,
και ψυχαγωγίας, μιας και όλοι οι χρήστες του είναι ίσοι στην πρόσβαση
και δεν υπάρχει λογοκρισία ούτε από καμιά αρχή.

[444]
 83. Το κινητό τηλέφωνο
Το κινητό τηλέφωνο είναι μια ακόμα κατάκτηση της σύγχρονης
τεχνολογίας, που έχει μπει πια για τα καλά στη ζωή μας σε σημείο που
κάποιοι να ξεχνούν πως η χρήση του άρχισε μόλις πριν 30 χρόνια.
Η ραδιοτηλεφωνία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα
γερμανικά τρένα από το 1926. Από τότε άρχισε η χρήση της και στα
επιβατικά αεροπλάνα για την ασφάλεια της αεροπλοΐας. Στον πόλεμο
οι Γερμανοί έκαναν ευρεία χρήση της ραδιοτηλεφωνίας στα άρματα
μάχης. Μετά τον πόλεμο οι Γερμανοί αστυνομικοί έκαναν χρήση των –
άχρηστων πια - ραδιοτηλεφώνων των τανκς στις περιπολίες τους στους
δρόμους των πόλεων.
Επίσης χρησιμοποιήθηκαν
ραδιοτηλέφωνα στα
ποταμόπλοια του Ρήνου.

Ο Μάρτιν Κούπερ με το
πρώτο κινητό τηλέφωνο

Από το 1956 η Σουηδική

εταιρία Ericsson ανέπτυξε
το πρώτο σύστημα κινητής τηλεφωνίας, την ΜΤΑ Το τηλέφωνο ζύγιζε
αρχικά 40 κιλά. Το ’65 εισήγαγε για εμπορικούς σκοπούς μια
βελτιωμένη έκδοση ΜΤΒ βάρους 9 κιλών. Παρόλα αυτά η εταιρία
κατάφερε να αποκτήσει 150 συνδρομητές. Όταν έκλεισε το ‘83 οι
πελάτες της μόλις έφθαναν τους 600. Μια παρόμοια προσπάθεια έγινε
στη Φινλανδία το 1971 χωρίς επιτυχία και παλαιότερα και στις ΗΠΑ.
Η ληξιαρχική πράξη γεννήσεως της κινητής τηλεφωνίας θεωρείται η
3η Απριλίου ‘73, όταν στη Ν. Υόρκη ο ερευνητής της αμερικανικής
εταιρίας Μοτορόλα Μάρτιν Κούπερ (Martin Cooper) χρησιμοποίησε το
βάρους 900 γραμμαρίων και ύψους 25 εκατοστών κινητό του τηλέφωνο
για να τηλεφωνήσει στον διευθυντή ερευνών της ανταγωνίστριας

[445]
εταιρίας AT&T Bell Τζόελ Ένγκελ, ο οποίος εργαζόταν για τον ίδιο
σκοπό. Ο Μάρτιν Κούπερ θεωρείται ο πατέρας της κινητής τηλεφωνίας.
Η Bell έχασε μεν την πρωτιά, αλλά πήρε την ρεβάνς το 1978 όταν
κατασκεύασε το πρώτο δίκτυο κινητής τηλεφωνίας, που ήταν
απαραίτητο για την εμπορική εκμετάλλευση του νέου αυτού μέσου
επικοινωνίας.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 οι Σκανδιναβοί λειτούργησαν το
πρώτο δίκτυο στην Ευρώπη. Την εποχή εκείνη τα κινητά τηλέφωνα –
πρώτης γενιάς - ήταν βαριά και ογκώδη, ήταν δύσκολο να μεταφερθούν
στην τσέπη και η χρήση τους περιορίζονταν κυρίως στο αυτοκίνητο.
Από τη δεκαετία του ’90 τα δίκτυα και τα κινητά έγιναν ψηφιακά. Το
βάρος των συσκευών δεν ξεπερνούσε τα 200 γραμμάρια. Ήταν τα
κινητά δεύτερης γενιάς τα οποία παρείχαν και άλλες υπηρεσίες όπως
η αποστολή και λήψη μηνυμάτων και η λήψη φωτογραφιών. Στις αρχές
του 21ου αιώνα ακολούθησε η εισαγωγή στην αγορά των κινητών
τηλεφώνων τρίτης γενιάς. Αυτά ζυγίζουν κάτω από 100 γραμμάρια και
έχουν πλέον τεράστιες δυνατότητες, όπως λήψη και αποστολή
φωτογραφιών, βίντεο, μουσικής, είσοδο στο Διαδίκτυο και λήψη και
αποστολή e-mail, ηλεκτρονικά παιχνίδια, σχεδόν απεριόριστη μνήμη,
ακρόαση ραδιοφωνικών σταθμών, σύνδεση με ηλεκτρονικό
υπολογιστή και πολλά άλλα.

[446]
 84. Η Παγκοσμιοποίηση
Δεν ξέρω αν υπάρχει κανόνας που να ορίζει την έννοια του όρου
Παγκοσμιοποίηση (Globalization). Χρησιμοποιείται πολύ τις
τελευταίες δεκαετίες, χωρίς όμως να είναι ξεκάθαρη η έννοια που
προσδίδουν στον όρο αυτοί που τον χρησιμοποιούν. Οι φανατικοί
αντίπαλοι της Παγκοσμιοποίησης την συνδέουν άμεσα με την Νέα Τάξη
Πραγμάτων και της αποδίδουν όλα τα δεινά, από τα οποία υποφέρει ο
άνθρωπος, όχι μόνο τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά τον τελευταίο αιώνα
τουλάχιστον. Και συνήθως τη Νέα Τάξη Πραγμάτων εκπροσωπούν οι
Ηνωμένες Πολιτείες, το Διεθνές Κεφάλαιο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός
Εμπορίου, η Ευρωπαϊκή Ένωση, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ο
Σιωνισμός, η Διεθνής
Τράπεζα και οι G8.
Οι πολέμιοι της
Παγκοσμιοποίησης είναι
ένα παράξενο μίγμα
αριστερών και ακροδεξιών,
‘συντηρητικών’ και
‘προοδευτικών’, φανατικών
θρησκευόμενων και άθεων,
χριστιανών και
μουσουλμάνων
φονταμενταλιστών, εθνικιστών και διεθνιστών.
Αν και μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών κρατών της
Ανατολικής Ευρώπης και την συνεπακόλουθη απαξίωση των εννοιών
των διαφόρων –ισμών (κομμουνισμός, σοσιαλισμός, φασισμός,
ρατσισμός, μιλιταρισμός, εθνικισμός κλπ.) δεν είναι πάντα σαφή τα
όρια μεταξύ των ορισμών ‘προοδευτικός-συντηρητικός’ ή ‘αριστερός-
δεξιός’, αυτή η περίεργη συμμαχία των αντιπάλων της
Παγκοσμιοποίησης προξενεί εντύπωση.
Μια γενικότερη περιγραφή του όρου θα ήταν το ‘σύνολο των
σχέσεων που δημιουργούνται με την αυξανόμενη επαφή,
αλληλεξάρτηση – και λόγω της σύγχρονης τεχνολογίας και κυρίως του
Διαδικτύου – μεταξύ των ανθρώπων σε όλα τα μέρη του κόσμου. Η
αλληλεξάρτηση αυτή δεν είναι μόνο οικονομική, όπως πολλοί

[447]
διατείνονται, αλλά και τεχνολογική, εμπορική, κοινωνική, πολιτιστική
και πολιτική. Όμως επισημάναμε στο κεφάλαιο 62 (Ο Μεσοπόλεμος),
η εποχή της Παγκοσμιοποίησης άρχισε όχι στα τέλη του 20ού αιώνα,
αλλά από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, όταν η ανάπτυξη των
τηλεπικοινωνιών, των μεταφορικών μέσων (αεροπλάνο, αυτοκίνητο,
τραίνο), της τηλεφωνίας, του κινηματογράφου και των μέσων μαζικής
ενημέρωσης όπως το ραδιόφωνο, επέτρεψαν στις μεγάλες βιομηχανίες
να κάνουν γνωστά τα προϊόντα τους σε όλο τον κόσμο.
Η αλληλεξάρτηση των οικονομιών έγινε εμφανής, όταν κατέρρευσε
το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης το 1929, συμπαρασύροντας σαν
ντόμινο όλες τις προηγμένες οικονομίες της Υφηλίου. Κάτι παρόμοιο
έγινε, σε μικρότερη κλίμακα, το 1997 όταν η κρίση της οικονομίας της
Ταϊλάνδης εξαπλώθηκε γρήγορα στην Ινδονησία, τη Μαλαισία, την
Κορέα και τις άλλες
ασιατικές αγορές.
Στην πολιτική, η
επικράτηση των
ολοκληρωτικών
καθεστώτων στην Ιταλία και
τη Γερμανία βρήκε σύντομα
μιμητές όχι μόνο στην
Ευρώπη, αλλά και σε μια
σειρά κρατών της Λατινικής
Αμερικής και της Ασίας.
Επίσης το κατ’ εξοχήν
λαϊκό μέσο ψυχαγωγίας της εποχής, ο κινηματογράφος, περιέβαλε τους
μεγάλους ηθοποιούς με την αίγλη του ‘σταρ’ και τους καθιέρωσε ως
πρότυπα και ινδάλματα στη νεολαία του μεσοπολέμου.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όλα τα παραπάνω στοιχεία
ενισχύθηκαν σημαντικά. Ειδικότερα, με τη ραγδαία ανάπτυξη της
τεχνολογίας και τη συνεχή άνοδο του βιοτικού επιπέδου των λαών,
ενισχύθηκαν τα χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στην ομογενοποίηση
των λαών. Μερικά από αυτά είναι:
- Τα ταξίδια των πολιτών στο εξωτερικό πολλαπλασιάστηκαν και
αντίστοιχα οι επαφές μεταξύ των πολιτών των διαφόρων κρατών.
- Η άνιση αύξηση του βιοτικού επιπέδου μεταξύ των κρατών ενίσχυσε
τη μετανάστευση. Τη δεκαετία του ’50 οι χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά

[448]
και κυρίως η Γερμανία και το Βέλγιο, δέχονταν εκατομμύρια μετανάστες
από τις χώρες του Νότου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία). Οι
μετανάστες αυτοί βοήθησαν ουσιαστικά στην γρήγορη ανασυγκρότηση
των κατεστραμμένων από τον πόλεμο οικονομιών και την γρήγορη
ανάκαμψη της οικονομίας. Αργότερα όταν – και με τη συμβολή της
Ευρωπαϊκής Ένωσης – το βιοτικό επίπεδο των χωρών του Νότου
ανέβηκε σημαντικά, έγιναν αυτές με τη σειρά τους χώρες υποδοχής –
λαθραίων συνήθως – μεταναστών, από την Αλβανία, την Αφρική, την
Ασία και τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
- Η μόδα έγινε παγκόσμια (όπως η μίνι φούστα), καθώς και τα παιγνίδια
για μικρά (Πόκεμον) και μεγάλα παιδιά (Sudoku). Ειδικότερα η μόδα
στην ένδυση και στα καλλυντικά δημιούργησε φίρμες με παγκόσμια
ακτινοβολία όπως οι Dior, Channel, Yves Saint Laurent, Armani, Max
Factor, Elisabeth Arden, Clinique, Polo και πολλές άλλες.
- Οι πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των λαών πολλαπλασιάστηκαν.
Σήμερα δεν είναι περίεργο ούτε ασυνήθιστο ένας Ιάπωνας ζωγράφος
να δημιουργεί έργα του στην Ιταλία και αυτά να εκτίθενται σε αίθουσα
τέχνης του Μεξικού ή ένας Ινδός συγγραφέας να εκδίδει το βιβλίο του
στο Λονδίνο και να γίνεται best-seller στη Νότιο Αφρική και την
Αυστραλία.
- Οι μεγάλες διεθνείς αθλητικές και πολιτιστικές οργανώσεις
(Ολυμπιακοί αγώνες, παγκόσμια πρωταθλήματα στίβου, ποδοσφαίρου
και άλλων αθλημάτων) και τα παγκόσμια κινηματογραφικά, μουσικά
και θεατρικά φεστιβάλ ή διάφορα καλλιτεχνικά Μπιενάλε, έκαναν τον
πολιτισμό του λαού μιας χώρας κτήμα και άλλων λαών.
- Η ανάπτυξη της δορυφορικής τηλεόρασης έφερε στα σπίτια μας
τηλεοπτικά προγράμματα (πολιτιστικά, ντοκιμαντέρ, ταινίες, μουσική,
αλλά και - όχι σπάνια - τηλεσκουπίδια) από μακρινές χώρες, που
διαφορετικά δεν θα τις γνωρίζαμε.
- Παράλληλα η εξάπλωση του Διαδικτύου, του ηλεκτρονικού
ταχυδρομείου (e-mail), των chat rooms, των Μέσων Κοινωνικής
Δικτύωσης (facebook, twitter κλπ.) των blogs και των SMS των κινητών

[449]
τηλεφώνων, πολλαπλασίασαν τις επαφές μεταξύ αγνώστων τους
πολιτών διαφόρων χωρών.
- Η δημιουργία υπερεθνικών οργανισμών όπως η NAFTA, η GATT και
η Ευρωπαϊκή Ένωση. Μάλιστα η είσοδος ενός νέου κράτους-μέλους
στην Ευρωπαϊκή Ένωση προϋποθέτει την αποδοχή των θεσμών της
Ένωσης, που είναι υποχρεωμένο να τα υιοθετήσει με την εθνική του
νομοθεσία, διαφορετικά υφίσταται κυρώσεις.
- Τελευταία αλλά σημαντικότερη, είναι η παγκοσμιοποίηση της
οικονομίας. Η πλήρης απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων σε
παγκόσμια κλίμακα, μέσω των πολυεθνικών επιχειρήσεων, κατέστησε
πολλές από τις επιχειρήσεις αυτές κυρίαρχες στο χώρο τους.
Πολυεθνική είναι η εταιρία, που έχει εργοστάσια και γραφεία και σε
άλλα κράτη πέραν της έδρας της και τα προϊόντα της πωλούνται σε όλες
σχεδόν τις χώρες του κόσμου. Για παράδειγμα το 99% των - πάνω από
500 - εργοστασίων και των υπαλλήλων - πάνω από 250.000 - της
ελβετικής εταιρίας τροφίμων Nestle βρίσκονται εκτός Ελβετίας.
Μια από τις μεγαλύτερες αμερικανικές πολυεθνικές εταιρίες είναι η
Procter & Gamble, με τζίρο πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων, με
εργοστάσια σε όλο τον κόσμο και εκατοντάδες χιλιάδες υπαλλήλους. Η
απαρίθμηση ορισμένων μόνο μαρκών των προϊόντων της δείχνει το
μέγεθος της εταιρίας και την επιβολή της στην παγκόσμια αγορά:
απορρυπαντικά Tide, Fairy και Ariel, κολόνιες Hugo Boss, χαρτικά
Bounty, οδοντόκρεμες και οδοντόβουρτσες Crest και Oral-B, μπαταρίες
Duracell, ξυριστικά Gillette, παιδικές πάνες Pampers, σερβιέτες Always,
είδη προσωπικής υγιεινής Pantene, ταμπόν Τampax, προϊόντα
περιποίησης μαλλιών Wella και Head & Shoulders, σαπούνια Camay,
καλλυντικά Max Factor, καθαριστικά σπιτιού Swiffer, αντιβηχικό Vicks,
ανδρικές κρέμες ξυρίσματος Noxzema, πατατάκια Pringles και δεκάδες
άλλα.
Με τη δυνατότητα που έχουν να αγοράζουν μαζικά - και πολύ φθηνά
- πρώτες ύλες, μπορούν να παράγουν ή να συναρμολογούν τα
προϊόντα τους σε χώρες του Τρίτου Κόσμου (με αστεία μεροκάματα)

[450]
και να τα διοχετεύουν στην παγκόσμια αγορά, αποκλείοντας έτσι
εύκολα τους μικρότερους και συνεπώς πιο αδύνατους ανταγωνιστές.
Έτσι έχουν δημιουργηθεί γιγαντιαίες επιχειρήσεις, που κυριαρχούν
σε όλες τις αγορές της Γης. Επτά μόνο εταιρίες διακινούν συντριπτικό
ποσοστό της αγοράς πετρελαίου και ελάχιστες εταιρίες ελέγχουν
παγκόσμια δίκτυα πληροφόρησης, επικοινωνίας και ενημέρωσης.
Η κυριαρχία αυτών των πολυεθνικών εταιριών δημιούργησε εύλογα
αντιδράσεις. Έχει δημιουργηθεί ένα παγκόσμιο κίνημα κατά της
Παγκοσμιοποίησης, το οποίο όμως δεν έχει ούτε συνοχή, ούτε ενιαίους
στόχους. Για παράδειγμα ένας από τους γνωστούς ηγέτες του
κινήματος, ο Γάλλος ακτιβιστής αγρότης Ζοσέ Μποβέ, μάχεται για την
προστασία των γαλλικών αγροτικών προϊόντων (τα οποία επιδοτούνται
από την Ευρωπαϊκή Ένωση), από τις εισαγωγές φθηνότερων
παρόμοιων προϊόντων, που παράγονται στις φτωχότερες χώρες της
Αφρικής.
Η διαμάχη μεταξύ των πολέμιων και των υπερασπιστών της
Παγκοσμιοποίησης συνεχίζεται και θα συνεχίζεται για καιρό. Οι
πρώτοι υποστηρίζουν – όχι πάντα άδικα – ότι το χάσμα μεταξύ
πλούσιων και φτωχών χωρών διευρύνεται, ότι η μεγέθυνση των
πολυεθνικών εταιριών αποβαίνει σε βάρος των μικρών και ότι
εκμεταλλεύονται τη φτηνή εργατική δύναμη των υπανάπτυκτων χωρών.
Επίσης ότι οι μεγάλες αυτές εταιρίες, αδιαφορούν για τις επιπτώσεις
που έχει η δραστηριότητά τους στην καταστροφή των δασών, στη
μόλυνση του περιβάλλοντος και στις επιπτώσεις, που έχουν αυτά στις
κλιματικές αλλαγές του πλανήτη.
Η άλλη πλευρά υποστηρίζει ότι η Παγκοσμιοποίηση είναι μια
πραγματικότητα, η οποία ούτε μπορεί να αγνοηθεί, ούτε να
καταπολεμηθεί με κατάργηση των νέων τεχνολογιών ή με διαδηλώσεις
και διαμαρτυρίες. Πιστεύουν ότι η παραγωγή των προϊόντων των
πολυεθνικών εταιριών με φτηνά μεροκάματα βοηθά τις οικονομίες των
χωρών του Τρίτου Κόσμου, γιατί αυξάνει τις θέσεις εργασίας και κάνει
τα προϊόντα τους φτηνότερα για όλους. Όπως λένε, η αύξηση του
πλούτου των μεγάλων εταιριών συμβάλλει στην ανάλογη αύξηση του
[451]
εθνικού εισοδήματος των χωρών τους και κατά συνέπεια στην αύξηση
της οικονομικής βοήθειας που παρέχουν οι προηγμένες οικονομικά
χώρες στις ασθενέστερες οικονομίες της Ασίας και της Αφρικής.
Δεν ξέρω αν το μέλλον θα δικαιώσει τους μεν ή του δε. Όμως
φοβάμαι ότι οι αντιδράσεις, που προξενεί αυτός ο αμφιλεγόμενος όρος
Παγκοσμιοποίηση θυμίζουν τις αντιδράσεις Λουδιτών της Αγγλίας,
όταν – στις αρχές του 19ου αιώνα – έσπαζαν
τις μηχανές των εργοστασίων πιστεύοντας
ότι αυτές ήταν η αιτία της ανεργίας και της
φτώχειας του ή των αμαξάδων - του 20ού
αιώνα - όταν κυκλοφόρησαν τα πρώτα
αυτοκίνητα.
Ένα (μακάβριο) αστείο ορίζει
το θάνατο της Νταϊάνα ως την
κορύφωση της
Παγκοσμιοποίησης : Μια Αγγλίδα
πριγκίπισσα με τον Αιγύπτιο φίλο
της επιβαίνουν σε ένα Γερμανικό
αυτοκίνητο που κινείται με Ολλανδική μηχανή και το
οδηγεί ένας Βέλγος που έχει πιει αρκετό Σκωτσέζικο
ουίσκι. Τους κυνηγούν Ιταλοί παπαράτσι πάνω σε
Ιαπωνικές μηχανές. Το αυτοκίνητο συντρίβεται σε μια
Γαλλική υπόγεια διάβαση και στο νοσοκομείο που
μεταφέρονται τα θύματα, δέχονται τις φροντίδες ενός
Αμερικανού γιατρού, ο οποίος χρησιμοποιεί
Βραζιλιάνικα φάρμακα.

[452]
 85. Η 11η Σεπτεμβρίου 2001

Η 11η Σεπτεμβρίου 2001 έχει χαρακτηριστεί από δημοσιογράφους,

ΜΜΕ και πολιτικούς σχολιαστές ως ‘Η μέρα που άλλαξε τον πλανήτη’.
Ίσως η φράση αυτή να ακούγεται υπερβολική, αλλά το γεγονός είναι
ότι η ημέρα αυτή είναι πράγματι ιστορική, γιατί εκείνο το πρωινό άρχισε
και επίσημα η μάχη κατά της τρομοκρατίας.
Και πριν το 2001 υπήρξε τρομοκρατία, αλλά ήταν κυρίως πολιτική:
τρομοκρατία ακραίων αριστερών ομάδων (Ερυθρές Ταξιαρχίες- στην
Ιταλία, Φράξια Κόκκινος Στρατός - στη Γερμανία, 17 Νοέμβρη - στην
Ελλάδα κλπ.), ακροδεξιών και ρατσιστικών κινημάτων (Κου-Κου-Κλαν)
ή εθνικιστικών ή/και απελευθερωτικών ένοπλων ομάδων (Παλαιστίνιοι,
IRA, Πολισάριο, η βασκική ΕΤΑ κλπ.). Μόλις πριν λίγα χρόνια από το
2001 άρχισε να εκδηλώνεται ο κίνδυνος της φονταμενταλιστικής
ισλαμικής τρομοκρατίας. Επιθέσεις κατά αμερικανικών στόχων είχαν
πραγματοποιηθεί στο Άντεν το 1992, στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην
Κένυα το 1998, στην Υεμένη το 2000 και αλλού.
Αλλά ας δούμε το χρονικό της τρομοκρατικής επίθεσης, που
οργανώθηκε από την ισλαμική οργάνωση Αλ-Κάιντα, με τρεις
επιχειρήσεις κατά αμερικανικών στόχων σε μια μόνο ημέρα: την 11η
Σεπτεμβρίου 2001, ημέρα που κατέληξε σε τραγωδία για την
ισχυρότερη χώρα του κόσμου, τις Ηνωμένες Πολιτείες:
07.59: Από το Διεθνές Αεροδρόμιο της Βοστόνης απογειώνεται το
Boeing 767 της πτήσης 11 των American Airlines, με προορισμό το Λος
Άντζελες, με 92 επιβάτες.
08.14: Από το ίδιο αεροδρόμιο και για τον ίδιο προορισμό
απογειώνεται το Boeing 767 της πτήσης 175 των American Airlines, με
65 επιβάτες.
08.19: Οι επιβάτες της πτήσης 11 των American Airlines ενημερώνονται
από τις αεροσυνοδούς, ότι το αεροπλάνο βρίσκεται υπό καθεστώς
αεροπειρατείας.
08.20: Από το Διεθνές Αεροδρόμιο της Ουάσιγκτον απογειώνεται το
Boeing 757 της πτήσης 77 των American Airlines, με προορισμό και
πάλι το Λος Άντζελες, με 64 επιβάτες.
08.24: Ένας από τους αεροπειρατές της πτήσης 11 των American
Airlines επιχειρεί να καθησυχάσει του επιβάτες λέγοντας από το
[453]
μικρόφωνο: «Εντάξει έχουμε κάποια αεροπλάνα, αλλά να ηρεμήσετε.
Επιστρέφουμε στο αεροδρόμιο». Όμως από λάθος το μήνυμά του
ακούγεται και από τον πύργο ελέγχου του αεροδρομίου.
08.33: Αυτή τη φορά ο αεροπειρατής επαναλαμβάνει το μήνυμα στο
σωστό ακροατήριο, τους επιβάτες της πτήσης 11.
08.41: Τέταρτο αεροπλάνο το Boeing 757, πτήση 93 των United Airlines
απογειώνεται από το αεροδρόμιο Νιούαρκ του Νιου Τζέρσεϊ, με 44
επιβάτες και προορισμό το Σαν Φρανσίσκο.
08.45: Αρχίζει η τραγωδία: Οι αεροπειρατές του Boeing 757 (πτήση
11 των American Airlines), ρίχνουν το αεροπλάνο με τους 92 επιβάτες
του, ανάμεσα στους 93ο και 99ο ορόφους, του 110 ορόφων, Πύργου-1
του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου της Νέας Υόρκης. Οι επιβάτες του
Boeing, οι αεροπειρατές και εκατοντάδες άτομα που βρίσκονταν σ’
αυτούς τους ορόφους χάνουν τη ζωή τους ακαριαία. Η πυρκαγιά, που
προκαλείται εξαπλώνεται
αμέσως στους παραπάνω
ορόφους.
Ο Πύργος-1 καίγεται. Αρχίζει
η επίθεση κατά του Πύργου-2

08.47: Οι πυροσβεστικές
δυνάμεις και η αστυνομία της
Νέας Υόρκης ξεκινούν την
διαδικασία εκκένωσης των ατόμων, που βρίσκονται στον Πύργο-1 του
Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου (World Trade Center-1)
09.02: Ξεκινά – παρά τις αντίθετες οδηγίες - η διαδικασία εκκένωσης
και του Πύργου-2 του World Trade Center (WTC-2).
09.03: Δεύτερη τραγωδία. Οι αεροπειρατές του Boeing 767 (πτήση
175 των United Airline ρίχνουν το αεροπλάνο με τους 65 επιβάτες του
ανάμεσα στους 75ο και 80ό όροφο του Πύργου-2 του Παγκόσμιου
Κέντρου Εμπορίου, ύψους 110 ορόφων κι αυτός. Οι επιβάτες οι
αεροπειρατές και εκατοντάδες άνθρωποι που βρίσκονταν σ’ εκείνους
τους ορόφους σκοτώνονται ακαριαία. Προκαλείται πανικός στα δυο
κτίρια του World Trade Center, που είναι παραδομένα στις φλόγες,
αλλά και στους κατοίκους της Νέας Υόρκης και σε όλο τον υπόλοιπο
κόσμο, που παρακολουθεί τα τραγικά γεγονότα από την τηλεόραση. Η
τρομοκρατία σε παγκόσμια τηλεοπτική κάλυψη! Δεν είναι λίγοι οι

[454]
εγκλωβισμένοι στους δυο πύργους, που για να αποφύγουν τη φωτιά,
ρίχνονται στο κενό και φυσικά συντρίβονται στο δρόμο.
Την ίδια ώρα ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους ενημερώνεται για
τα δυσάρεστα νέα, ενώ βρισκόταν στην αίθουσα ενός δημοτικού
σχολείου και κάποιοι μαθητές του διάβαζαν ιστορία.
09.24: Επιβάτες και μέλη του πληρώματος της πτήσης 77 των American
Airlines, προς το Λος Άντζελες, καταφέρνουν να επικοινωνήσουν με
τους δικούς τους και να τους ενημερώσουν ότι το αεροσκάφος τους
Boeing 757 βρίσκεται στα χέρια αεροπειρατών και οι ίδιοι σε ομηρεία.
09.37: Η Τρίτη τραγωδία. Δεκατρία λεπτά αργότερα το αεροσκάφος
της πτήσης 77 των American Airlines ρίχνεται στη δυτική πτέρυγα του
Πενταγώνου στην Ουάσιγκτον. Οι επιβάτες, το πλήρωμα και οι
αεροπειρατές, καθώς και 125 στρατιωτικοί και πολιτικό προσωπικό του
Πενταγώνου χάνουν τη ζωή τους σε ένα λεπτό.
09.45: Με απόφαση των αμερικανικών αρχών, όλα τα αεροπλάνα που
βρίσκονται στον αέρα ή έχουν προορισμό τις ΗΠΑ, διατάσσονται να
προσγειωθούν χωρίς καθυστέρηση στο πλησιέστερο αεροδρόμιο ή να
μην εισέλθουν στον αμερικανικό εναέριο χώρο. Χιλιάδες επιβατικά και
ιδιωτικά αεροσκάφη καθηλώνονται στο έδαφος.
09.59’: Ο Πύργος-2 του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου, καταρρέει,
καταπλακώνοντας κάτω από τόνους τσιμέντου και ερειπίων, όσους
εργαζόμενους και πυροσβέστες βρίσκονταν στους κάτω ορόφους.
10.07’ Η Τέταρτη τραγωδία: Όταν οι επιβάτες της πτήσης 93 των
United Airlines προς Σαν Φρανσίσκο ενημερώθηκαν ότι το αεροσκάφος
ήταν κατειλημμένο από αεροπειρατές, προσπάθησαν να το
ανακαταλάβουν. Οι τρομοκράτες – που εικάζεται ότι ήθελαν να το
ρίξουν πάνω στο Λευκό Οίκο ή το Καπιτώλιο – αναγκάστηκαν να ρίξουν
το αεροπλάνο στο έδαφος της Πενσυλβάνιας, 100 χιλιόμετρα ανατολικά
του Πίτσμπουργκ, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους όλοι οι
επιβαίνοντες.
10.28: Καταρρέει και ο Πύργος-1. Οι Δίδυμοι Πύργοι του Παγκόσμιου
Κέντρου Εμπορίου δεν υπάρχουν πλέον. Επί ώρες το κέντρο της Νέας
Υόρκης πνίγεται από ένα τεράστιο νέφος καπνού και σκόνης, η πόλη
βυθίζεται στο χάος, καθώς αποκλείονται όλες οι προσβάσεις προς και
από το Μανχάταν.
Ο δήμαρχος της Νέας Υόρκης Ρούντολφ Τζουλιάνι ζητά να
εκκενωθεί το Μανχάταν.

[455]
 Oι αρχές ταυτοποιούν γρήγορα τους αεροπειρατές, οι οποίοι είναι
μέλη της ισλαμιστικής τρομοκρατικής οργάνωσης Αλ Κάιντα και δρουν
υπό τις εντολές του ηγέτη της, πολυεκατομμυριούχου Σαουδάραβα
Οσάμα Μπιν Λάντεν.
10.40: Εκκενώνεται το κέντρο της πρωτεύουσας, ο Λευκός Οίκος, το
Καπιτώλιο, το Ανώτατο Δικαστήριο, τα υπουργεία, το αρχηγείο της CIA
και το κτίριο του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη. Τα μέλη του Κογκρέσου
μεταφέρονται σε ασφαλές καταφύγιο.
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας: Ο πρόεδρος Τζορτζ Μπους δήλωσε:
‘Οι τρομοκρατικές επιθέσεις μπορεί να ταρακούνησαν τα θεμέλια των
κτιρίων μας, αλλά δεν μπορούν να αγγίξουν τα θεμέλια της Αμερικής’.
Σε επόμενες δηλώσεις του είπε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται
σε πόλεμο κατά της τρομοκρατίας.
Τα θύματα: Ο
επίσημος
απολογισμός των
θυμάτων όλων των
επιθέσεων της 11η
Σεπτεμβρίου 2001.
Έχασαν τη ζωή τους
2977 άτομα, όχι μόνο
Αμερικανοί, αλλά και
πολίτες 89 άλλων
χωρών. Μεταξύ των
νεκρών είναι και 403 πυροσβέστες και αστυνομικοί, που τη στιγμή της
κατάρρευσης των δυο Πύργων βρίσκονταν εκεί επιχειρώντας να
διασώσουν όσους προλάβαιναν. Οι τραυματίες ήταν περισσότεροι από
έξι χιλιάδες άτομα. Η επιθέσεις της 11 ης Σεπτεμβρίου 2001 ήταν η
μεγαλύτερη εχθρική ένοπλη ενέργεια που πραγματοποιήθηκε στο
έδαφος των ΗΠΑ, μετά την αιφνίδια επίθεση των Ιαπώνων κατά της
αμερικανικής ναυτικής βάσης του Περλ Χάρμπορ το 1941.
Τι επακολούθησε: Όπως αποδείχτηκε οι 19 αεροπειρατές ήταν κυρίως
Σαουδάραβες, Αφγανοί και Αιγύπτιοι και βρίσκονταν στην Αμερική
μερικούς μήνες πριν την επίθεση. Οι τρομοκράτες συνδέονταν με την
εξτρεμιστική ισλαμική οργάνωση Αλ Κάιντα του Οσάμα Μπιν Λάντεν.
Η οργάνωση είχε ανοίξει μέτωπο κατά των Ηνωμένων Πολιτειών για τη
στρατιωτική τους παρουσία στη Μέση Ανατολή. Επίσης στρεφόταν

[456]
κατά του Ισραήλ και γενικώς κατά των χωρών της Δύσης, που τα
αποκαλούσε συλλήβδην ΄Σταυροφόρους΄.
8 Οκτωβρίου 2001: Αρχίζει η στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στο
Αφγανιστάν. Υποστηρίζεται με στρατό από την Μεγάλη Βρετανία, τον
Καναδά και αργότερα από ένα συνασπισμό σαράντα χωρών,
συμμάχων των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Ο στόχος της επέμβασης ήταν η
εξάρθρωση της Αλ Κάιντα και η εκδίωξη των φανατικών ισλαμιστών
Ταλιμπάν από την εξουσία του Αφγανιστών. Τη χρονιά που γράφεται
αυτό το πόνημα (2021), άρχισε η απομάκρυνση των αμερικανικών
δυνάμεων από το Αφγανιστάν, με εντολή του προέδρου Τζο Μπάιντεν.
19 Μαρτίου 2003: Στα πλαίσια του ‘πολέμου κατά της τρομοκρατίας’ οι
Αμερικανοί και οι σύμμαχοί τους εισβάλλουν στο Ιράκ. Η επίθεση έχει
ως αποτέλεσμα την κατάληψη της Βαγδάτης την 9η Απριλίου 2003 και
την πτώση του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν. Συνελήφθησαν
ηγετικά μέλη του
καθεστώτος και ο ίδιος ο
Σαντάμ στις 13
Δεκεμβρίου 2003.

Ο Οσάμα μπιν Λάντεν

Ο Σαντάμ Χουσεΐν
δικάστηκε,
καταδικάστηκε σε θάνατο
και απαγχονίστηκε την 30ή Δεκεμβρίου 2006.
Τον Αύγουστο 2010, με εντολή του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα, οι
Αμερικανοί στρατιώτες αποχωρούν από το Ιράκ.
11 Μαρτίου 2004: Η Αλ Κάιντα απαντά με βομβιστική επίθεση στο
σύστημα του προαστιακού σιδηροδρόμου της Μαδρίτης. Μεταξύ των
ωρών 07.01’ και 07.14’ έλαβαν χώρα δέκα εκρήξεις σε τέσσερις
αμαξοστοιχίες. 191 πολίτες χάνουν την ζωή τους, ενώ άλλοι 1.800
τραυματίζονται.
7 Ιουλίου 2005: Μια σειρά βομβιστικών επιθέσεων από τέσσερις
φανατικούς ισλαμιστές – Βρετανούς υπηκόους - μέλη της Αλ Κάιντα.
Στις 08.50’ το πρωί τρεις βόμβες, που ήταν τοποθετημένες σε σακίδια
βομβιστών αυτοκτονίας πυροδοτήθηκαν σε τρία διαφορετικά τρένα του
Μετρό του Λονδίνου. Μια ώρα αργότερα στις 9.47’ άλλη μια βόμβα
εξερράγη σε λεωφορείο.
[457]
 Το αποτέλεσμα 56 νεκροί μεταξύ των οποίων και οι τέσσερις
δράστες. Επτακόσια άτομα τραυματίστηκαν.
Ακολούθησαν δεκάδες βομβιστικές επιθέσεις ακραίων ισλαμιστικών
οργανώσεων κατά πολιτικών κυρίως στόχων στη Γαλλία, το Μαλί, την
Κένυα, την Ινδονησία, την Γερμανία, τη Νιγηρία και σε άλλα μέρη του
κόσμου.
2 Μαΐου 2011: Άνδρες των αμερικανικών ειδικών δυνάμεων,
σκοτώνουν τον Οσάμα μπιν Λάντεν, στο σπίτι του, στο Πακιστάν.
******
Όπως πολλοί δημοσιογράφοι και πολιτικοί αναλυτές προέβλεψαν:
Μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, ο κόσμος δεν θα είναι πια ο ίδιος.

[458]