MÜHAZİRƏ 1

Sadə sabit cərəyan elektrik dövrələri.Ümumi

məlumat.Güclər balansı.Elektrik dövrəsinin iş
rejimləri.İşlədicilərinin birləşmələri.

Ümumi məlumat. İlk elektrik enerji mənbələri qalvanik

elementlər olduğuna görə elektrotexnika elmi sabit cərəyan
əsasında inkişaf etmişdir. Elektrik dövrəsinin əsas qanunları Om
və Kirxhof, habelə elektrik cərəyanının istilik, elektromaqnit və
elektrokimyəvi təsirlərinin qanunauyğunluq-ları məhz sabit
cərəyan əsasında kəşf olunmuşdur. Sənayedə bir çox elektrik
işlədicilərini sabit cərəyansız işlətmək olmur. Həmin işlədicilər ya
texnoloji şərtlərə (elektrokimya), ya da texniki-iqtisadi
üstünlüklərə görə (elektrik nəqliyyatı, bəzi sənaye elektrik
mühərrikləri) sabit cərəyanla işləməlidir. Odur ki, sabit cərəyan
işlədicilərini elektrik enerjisi ilə qidalan-dırmaq üçün çox vaxt
dəyişəni sabitə çevirən müxtəlif çeviricilərdən (elektromaşın,
elektron-ion, yarımkeçirici), az-az hallarda isə akumulyatorlardan,
sabit cərəyan generatorlarından və termoelektrik batareyalarından
istifadə edilir.
Ən sadə sabit cərəyan dövrəsi. Ən sadə sabit cərəyan
dövrəsi generatordan (sabit elektrik enerji mənbəindən),
işlədicidən və əlaqələndirici naqillərdən ibarətdir.
Generatorun elektrik hərəkət qüvvəsinin (e.h.q.) təsiri
altında qapalı dövrədə elektrik yüklərinin nizamlı hərəkəti təmin
olunur və buna elektrik cərəyanı deyilir. Cərəyanın qiyməti vahid
zamanda naqilin en kəsiyindən keçən elektrik yüklərinin miqdarı
ilə təyin edilir.
Əgər cərəyanın qiyməti zamanla əlaqədar dəyişmirsə, onda
q 1K
I A 1A  (1.1)
t 1san
olur.

3
 Elektrik potensialının azalması və ya ona bərabər qiymətdə
potensiallar fərqi dövrə hissəsinin elektrik gərginliyi, yaxud sadəcə
olaraq gərginlik adlanır:

A 1.2 1C
U  1   2  V 1V  (1.2)
q 1K

Elektrik enerjisinin dönmədən istilik enerjisinə çevrilməsi

prosesi gedən dövrə elementinə elektrik müqaviməti deyilir və
sxemlərdə ikisıxaclı uzunsov düzbucaqlı şəklində işarə edilir:

l
rρ
S və ya (1.3)
yaxud
1
r (1.4)
g

Burada
Beynəlxalq vahidlər sistemində (BS) elektrik müqaviməti Om ilə,
keçiricilik isə Simens ilə ölçülür:
V A 1
1 Om  1 ; 1 Sim  1 
A V Om
Om qanununa görə dövrə hissəsində axan cərəyan I bu
hissədəki gərginliklə düz mütənasibdir:
U I 1 / 2rx
I  Ug  (1.5)
r rg
U U ry
y
Qapalı elektrik dövrəsində hər bir E g
element (generator, işlədici, xətt) elektrik
1 / 2rx
müqavimətinə malikdir (şək. 1.1) və
Şəkil 1.1. Budaqlanma-
ardıcıl birləşmiş bu element- yan sabit cərəyan
lərdən eyni bir cərəyan axacaq. Bu cərəyanın qiyməti dövrəsi mənbənin
e.h.q. ilə düz, dövrənin ümumi müqaviməti ilə tərs mütənasibdir:
E E
I  (1.6)
rg  rx  ry rg  rxar

4
burada rg – generatorun müqaviməti; rx – xətt məftillərinin
müqaviməti; ry – yükün (elektrik işlədicisinin) müqaviməti; rxar=
rx + ry – xarici dövrənin ümumi müqaviməti.
Bu düstur qapalı dövrə üçün Om qanununun ifadəsidir, onu
belə də ifadə etmək olar:

E  Irg  Irxar (1.7)

Cərəyanla müqavimətin hasilinə (Ir) dövrə hissəsində
gərginlik düşgüsü deyilir.
Elektrik enerji mənbəinin əsas xarakteristikalarından biri
olan e.h.q.-si onun daxilindəki (Irg) və onun xarici hissəsindəki
(Irxar) gərginlik düşgülərinin cəminə bərabərdir.
Güclər balansı. Energetik diaqram (1.7) tənliyinin hər
tərəfini I cərəyanına vursaq, alarıq:

EI  I 2rg  I 2rxar  I 2rg  I 2rx  I 2ry (1.8)

Pe = EI hasili mənbənin yaratdığı tam elektrik gücünü
ifadə edir. Bu gücün bir hissəsi Pg = I2rg istilik şəklində
mənbənin özündə itir. Pg = Pe - Pg fərqi mənbənin xarici dövrəyə
verdiyi gücü ifadə edir.
Xəttin məftillərində də gücün Pg Py
Pe
bir hissəsi Px = I2rx istilik şəklində
itir. Yerdə qalan güc Py= I2ry = UyI
P
yük tərə-findən tələb olunur. Əyani P
g
x

olmaq üçün güclər balansı energetik Şəkil 1.2. Ən sadə sabit

cərəyan dövrəsinin
diaqram şəklində verilir (şək.1.2). energetik diaqramı
Müasir generatorların daxilində güc itkisi nisbətən kiçikdir.
Güclü elektrik generatorları 0,95 və daha yüksək faydalı iş
əmsalına (f.i.ə.) malikdir.
Eyni bir gücü Py = UyI işlədicilərə ötürdükdə, gərginlik nə
qədər kiçikdirsə, xətdən axan cərəyan bir o qədər böyük olacaq.
Xətdəki güc itkisi cərəyanın kvadratı ilə düz mütənasib olduğuna
görə gərginliyi 10 dəfə artırsaq, güc itkisi 100 dəfə azalar. Odur ki,

5
elektroenergetika qurğularında getdikcə daha yüksək gərginliklər
tətbiq edilir.
Elektrik dövrəsinin iş rejimləri. Elektrik dövrəsinin və
onun elementlərinin mümkün olan iş rejimlərindən ən xarakterik
olanları dörddür: nominal rejim, yüksüz işləmə (y.i.) rejimi,
qısaqapanma (q.q.) rejimi və əlaqələndirilmiş rejim.
Nominal (normal) rejim. Elektrik dövrəsində mənbələrin
və işlədicilərin normal və ya nominal rejimi onunla xarakterizə
edilir ki, onların cərəyan, gərginlik və güclərinin qiymətləri
hazırlayıcı zavod tərəfindən hesablanmış qiymətlərə uyğun olsun.
Belə halda ən yaxşı iş şərtləri təmin edilir (qənaətlilik, uzun
müddət işləmək və s.).
Nominal rejimi təyin edən xarakterik kəmiyyətlər, adətən,
quruluşun pasportunda və yaxud bilavasitə ona bərkidilmiş
lövhəcikdə göstərilir. Bu kəmiyyətlər tərkibinə uyğun elementlər
daxil olan elektrik sxemlərini hesabladıqda bir əsas kimi götürülür.
Məsələn, közərmə lampasının müqaviməti onun kolbasında və
yaxud sokolunda göstərilmiş nominal gücünə və nominal
gərginliyinə görə təyin edilə bilər
I 0
U2
r n (1.9) rg
Pn
U E
Yüksüz işləmə rejimi. Elektrik E
dövrəsinin və yaxud onun ayrı-ayrı Şəkil 1.3 Mənbənin
mənbə və işlədicilərinin cərəyanı yüksüz işləmə rejimi
sıfırdırsa, onun rejiminə yüksüz
işləmə rejimi deyilir.
Mənbənin yüksüz işləmə rejimindən onun e.h.q.-ni ölçmək
üçün istifadə etmək olar.
Dogrudan da, mənbənin sıxaclarındakı gərginlik istənilən
halda U = E–I rg. Yüksüz işləmədə I = 0 və U = E, yəni mənbənin
sıxaclarında yüksüz işləmə gərginliyi onun e.h.q.-nə bərabərdir
(şək. 1.3).
Qısaqapanma rejimi. Əgər dövrənin hər hansı hissəsinə
qoşulmuş iki nöqtə arasındakı müqavimət normal qiymətdən

6
dəfələrlə kiçikdirsə və praktik olaraq sıfra yaxınlaşırsa, onda
dövrənin bu hissəsində qısaqapanma baş verib, deyirlər.
Qısaqapanma, adətən, cərəyan keçirən hissələrin izolyasiyasının
zədələnməsi nəticəsində baş verir.
Qısaqapanma rejimi qısaqa-
I qq
panmış hissədə gərginliyin sıfır olması a b 1 / 2r x

ilə xarakterizə edilir: r Q

g

U q .q  0 I qq ry
Uq.q. = 0
E Q 1 / 2r x
Generatorun sıxaclarında qısaqa-panma d
s
baş verərsə, xarici müqa-vimət sıfra Şəkil 1.4/ Mənbəin qısaqapanma
yaxınlaşar və gene-ratorun cərəyanı ən iş rejimi
böyük qiyməti alar.
E
I q.q  (1.10)
rg
Bu qiymət nominal yük cərəyanından dəfələrlə böyük ola
bilər. Qısaqapanmalar elektrik qurğuları üçün böyük təhlükə təşkil
edir, çünki elektrik avadanlığının işdən çıxmasına və normal iş
rejiminin uzun müddət pozulmasına səbəb ola bilər (şək. 1.4-dəki
sxemdə mühafizə quruluşları əriyən qoruyucular Q
göstərilmişdir).
Əlaqələndirilmiş rejim. Mənbənin və xarici dövrənin
əlaqələndirilmiş iş rejimi o rejimə deyilir ki, bu zaman xarici
dövrənin müqaviməti mənbənin daxili müqavimətinə bərabər
olsun. Əlaqələndirilmiş iş rejimi zamanı mənbə xarici dövrəyə ən
böyük güc verir. Mənbənin verdiyi güc:
2
 E 
P  I 2rxar    rxar (1.11)
 rg  rxar 
 

dp
törəməsini sıfra bərabər edək:
drxar

dp  r  r   2 rxar rg  rxar   0

 E 2 g xar
2

drxar  rg  rxar  4

7
buradan rg = rxar - alırıq.
Bu münasibət maksimal gücün alınma şərtidir (ikinci
 d 2p 
törəmə  2   0 ).
 drxar 
rxar-nin istənilən qiymətində faydalı iş əmsalı
I 2rxar 1
η 2 
I  rg  rxar  rg (1.12)
1
rxar
Əlaqələndirilmiş iş rejimi zamanı
1
η  0,5
11
Ən böyük verilən güc
2
 E  2
Pmax  I rxar
2
  rg  E (1.13)
 2rg  4rg
 

Əlaqələqdirilmiş iş rejimindən radioelektronika

sxemlərində geniş istifadə edilir.
Kirxhof qanunları. Mənbə və işlədicilərin paralel və
ardıcıl birləşdirilməsi nəticəsində alınmış mürəkkəb elektrik
dövrələrini analiz etdikdə və hesabladıqda elektrik sxemini tərtib
edib bütün birləşmələri göstərmək lazımdır.
Eyni bir cərəyan axan bir neçə ardıcıl bağlanmış elementlər
budaq təşkil edir. Xüsusi halda budaqda bir element də ola bilər.
Üç və daha çox budaqların birləşdiyi yerlərə düyün nöqtələri və
yaxud düyünlər deyilir. Düyünlər sxemdə nöqtələrlə göstərilir.
Hərflər yaxud rəqəmlərlə işarə edilir. Şəkil 1.5-də göstərilmiş
sxemdə beş düyün (A, B, C, D, F) və səkkiz budaq vardır.
Qapalı elektrik dövrəsi təşkil edən budaqların birliyinə kontur
deyilir (məsələn ABDA, ADFMNA). E.h.q. olan kontur və
budaqlar aktiv, əks halda passiv adlanır.

8
 Fizika kursundan məlumdur ki, mürəkkəb elektrik dövrələri
üçün Kirxhofun 1-ci və 2-ci qanunlarının tənliklərini yazmaq olar.
Bu qanunlardan cərəyanın və e.h.q.-lərin sabit və ani qiymətləri
üçün elektrik dövrələri B r6 r7 r8 C
nəzəriyyəsində istifadə edilir. I2 I3 r r I
Qanunları yadımıza salaq. r1 I E2 9 10 5
1 r
Kirxhofun 1-ci qanunu belə E1 2 I
r11 D I 4
E F6 5

ifadə edilə bilər: elektrik döv- A r5

rəsinin budaqlanma nöqtəsində r12 I 8I 7 I8
Dolanma
Istiqaməti

(düyündə) cərəyanların cəbri cəmi N r r4 E r13 M

3 E3 4
sıfra bərabərdir:

n Şəkil 1.5. Mürəkkəb sabit

 Ik  0
k 1
(1.14) cərəyan dövrəsinin sxemi

Bu zaman düyün nöqtəsinə gələn cərəyanları bir işarə ilə (ixtiyari

seçilmiş), düyün nöqtəsindən çıxanları isə əks işarə ilə göstərmək
lazımdır.
Şəkil 1.5-dəki sxemin B düyünü üçün Kirxhofun 1-ci
qanununun tənliyini yazaq:

I1 + I2 – I3 = 0
Kirxhofun 2-ci qanunu belə ifadə edilir: hər hansı qapalı
konturda e.h.q.-lərin cəbri cəmi gərginlik düşgülərinin cəbri
cəminə bərabərdir:
n n

 Ek   I k rk
k 1 k 1
(1.15)

Qapalı konturu saat əqrəbi istiqamətində (və ya əksinə)

dolandıqda, istiqamətləri konturu dolanma istiqaməti ilə eyni olan
e.h.q. və cərəyanlar müsbət, əks halda mənfi qəbul edilməlidir.
Misal üçün şəkil 1.4-dəki sxemin ADFMNA qapalı
konturuna baxaq. Konturu saat əqrəbi istiqamətində dolansaq,
Kirxhofun 2-ci qanununun tənliyi belə ifadə olunar:

9
  E 5  E 4  E 3  I 7r11  I 6r5 
(1.16)
 I 8  r13  r4  r3  r12 

İşlədicilərinin birləşmələri. Ən sadə sabit cərəyan

dövrəsində (şək. 1.1) generator, işlədici və elektrik enerjisinin
generatordan işlədiciyə ötürən birləşdirici məftillər öz aralarında
ardıcıl bağlanmışdır. Birləşmənin bu üsulundan energetik nöqteyi-
nəzərdən müxtəlif xarakterli elementləri – generatorları, işlədiciləri
və elektrik enerjisi veriliş xətlərini ümumi elektrik sistemində
birləşdirmək üçün istifadə edirlər. Sistemin energetik nöqteyi-
nəzərdən eyni xarakterli elementləri, məsələn, generatorlar və
yaxud işlədicilər bir qayda olaraq, paralel birləşdirilir.
Generatorları paralel birləşdirdikdə, onların idarə olunması
müstəqil olur. Generatorların və ya işlədicilərin ardıcıl birləşməsi
zamanı hər bir generator və ya işlədicini ayrılıqda açmaq, qoşmaq
və eləcə də onlar üçün lazım olan iş rejimi yaratmaq təcrübədə
mümkün olmur. Bundan başqa, ardıcıl birləşmə zamanı
işlədicilərdən və ya mənbələrdən birinin işdən çıxması bütün
elementlərin cərəyansız qalmasına səbəb olur.
Mənbələrdən biri (məsələn, elektrokimyəvi akkumu-lyator
E = 1,25 – 2,4 V) tələb olunan gərginliyi (110 və ya 220 V), təmin
etmədikdə eyni tipli mənbələrin ardıcıl birləşməsindən istifadə
olunur.
Eyni tipli işlədicilərin ardıcıl birləşməsindən müstəsna
hallarda, mənbənin gərginliyi işlədicinin nominal gərginliyindən
çox böyük olduqda, istifadə edilir.

Ardıcıl birləşmiş dövrələr.

U1 U2
Əgər elektrik dövrəsi ardıcıl
birləşmiş r1, r2, r3, r4 müqa-vimətli 
r1 r2 U3
hissələrdən ibarətdirsə (şək. 1.6), I I
r4
r3

onda bütün hissə-lərdən eyni 

U4
Шякil 1.6 Ardıcıl birləşmiş
10 dövrə
cərəyan keçəcək. Belə dövrəni
hesablamaq üçün ekvivalent
müqavimətlər metodundan istifadə
etmək olar.
Ekvivalent müqavimət elə müqavimətə deyilir ki, onun
sxemə əvəzedici kimi qoşulması dövrənin qalan hissəsində
cərəyan və gərginliklərin paylanmasına təsir göstərməsin.
Verilmiş ardıcıl birləşmə üçün ekvivalentlik şərti belə yazılır:

U=Ire=Ir1+Ir2+Ir3+Ir
buradan
re  r1  r2  r3  r4

və ya
n
re   rk (1.18)
k 1

Ardıcıl birləşmə zamanı ekvivalent müqavimət ayrı-ayrı

müqavimətlərin cəminə bərabərdir.
(1.17) tənliyini I-yə vursaq
UI  Ire2  I 2r1  I 2r2  I 2r3  I 2r4

və ya
P  P1  P2  P3  P4

alarıq, yəni dövrənin tələb etdiyi ümumi güc P ayrı-ayrı ele-

mentlərin tələb etdiyi güclərin cəminə bərabərdir.
Paralel birləşmiş dövrələr. Elektrik işlədiciləri paralel
birləşdirildikdə onların hamısı eyni I
gərginlik altında olur. Belə dövrələri  A I 
I 3

də ekvivalent müqavimətlər metodu I2

1

ilə hesablamaq mümkündür. r r r3 U

I
2
re
1

 I
B


11 Şəkil 1.7 Budaqlanan sabit

cərəyan dövrəsi
 Elektrik işlədicilərinin
müqavimətlərini r1, r2, r3 və
keçiriciliklərini g1, g2, g3 işarə
edək (şək. 1.7).
Budaqlanmayan hissə-dən
axan ümumi cərəyan

U U U U
I  I1  I 2  I 3    
r1 r2 r3 re (1.19)

və ya
I  Ug1  Ug 2  Ug 3  Ug e (1.20)
buradan
1 1 1 1
  
re r1 r2 r3

və ya
n
1 1
 (1.21)
re k 1 rk
n
ge   gk (1.22)
k 1

Əgər iki müqavimət r1 və r2 paralel qoşulubsa, onların

ekvivalenti:

r1  r2
re  (1.23)
r1  r2

olar. Müqavimətlər eynidirsə, yəni r1 = r2 = r3 = …=rn=r, onda

ekvivalent müqavimət aşağıdakı kimi olar:
r
re  (1.24)
n

12
 Bir qidalandırıcı mənbəli, müqavimətləri qarışıq
birləşmiş dövrələrin hesabı
Şəkil 1.8-də belə
dövrəyə misal göstəril- r1 A I 3 D
mişdir. Bu dövrədə mən-bə I1 r2 I r4 I r5
gərginliyi və dövrəU I2 4
5
I
elementləri parametrlə-rinin 3

verildiyi şəraitdə cərəyanların B r3 C

paylanma-sını ekvivalent Şəkil 1.8 Müqavimətlərin qarışıq
müqavi-mətlər metodu ilə birləşməsi
təyin etmək olar. Beləki, r4 və r1 A
r5 müqavimətləri paralel D
birləşib və onları bir U I 1
r2 I3
I 2 rCD
ekvivalent müqavimətlə əvəz I3
etmək olar: B r3 C
r4  r5 Şəkil 1.9 Ekvivalent əvəz sxemi
rCD 
r4  r5
Bundan sonra sxem bir qədər sadələşib, şəkil 1.9-dakı
kimi olur. Öz növbəsində r3 və rCD müqavimətləri ardıcıl və
onların ekvivalenti r2 müqaviməti ilə paralel bağlanmışdır. Hər
iki budağın ekvivalent müqaviməti

r2  r3  rCD 
rAB 
r2  r3  rCD
rAB müqaviməti r1 ilə şəkil 1.10-dan göründüyü kimi,
ardıcıl bağlanmışdır. Bu sxemin tam müqaviməti r= r 1 + rAB
başlanğıc sxemin ümumi cərəyanını təyin etməyə imkan verir:

U
I1 
r
Bundan sonra şəkil 1.10-dakı sxemə qayıdıb AB hissədəki
gərginliyi UAB = I1rAB və şəkil 1.9-dakı sxemin r2, r3
müqavimətlərində cərəyanları təyin edirik:

13
 U AB U AB
I2  və I 3  r1 A
r2 rCD  r3
U I1
Başlanğıc sxemin CD hissəsin-dəki rAB

gərginlik düşgüsü B

U CD  I 3  rCD Şəkil 1.10 Sadələşdirilmiş

ekvivalent sxemi
r4 və r5 budaqlarındakı cərəyanlar:
U CD U
I4  ; I 5  CD
r4 r5
Bununla da dövrə hesablanmış oldu.
Müqavimətlərin üçbucaq birləşməsinin ekvivalent
ulduz birləşməsinə çevrilməsi. Elektrik dövrələrini hesabla-dıqda
müqavimətlərin qapalı kontur təşkil edən üçbucaq birləşməsinə
rast gəlirik. Belə halda dövrəni sadələşdir-məkdən ötrü
müqavimətlərin üçbucaq birləşməsindən ulduz birləşməsinə
keçirlər (şək. 1.11).
a rab b a b
ra rb
O
rca rbc
b
rc
c
c
а) б)
Şəkil 1.11 Müqavimətlərin üçbucağının (a) ekvivalent
ulduza (b) çevrilməsi
Belə çevirmə ekvivalent olmalıdır, yəni dövrənin a və b,
b və c, c və a nöqtələri arasındakı müqavimətləri hər iki
birləşmədə eyni olmalıdır:

rab  rbc  rca 

 ra  rb
rab  rbc  rca

14
 rbc  rca  rab 
 rb  rc
rab  rbc  rca
rca  rab  rbc 
 rc  ra
rab  rbc  rca
Bu tənlikləri ra, rb və rc üçün həll etsək, alarıq:

rab  rca 
ra  
rab  rbc  rca 
rbc  rab 
rb   (1.25)
rab  rbc  rca 
rca  rbc 
rc 
rab  rbc  rca 
Üçşüalı ulduzdan ekvivalent üçbucağa keçdikdə rab, rbc və
rca belə ifadə olunur:
ra  rb 
rab  ra  rb  
rc 
r r 
rbc  rb  rc  b c  (1.26)
ra 
r r 
rca  rc  ra  c a 
rb 
Qeyd etmək lazımdır ki, bu çevrilmələr yalnız passiv
üçbucaq və ulduz hallarında aparıla bilər.

MÜHAZİRƏ 2
Mürəkkəb sabit cərəyan elektrik dövrələrinin hesabı.
Budaqlanmış sabit cərəyan dövrələrinə mürəkkəb
elektrik dövrələri deyilir. Bu dövrələrin analizi və hesabı üçün

15
universal metod Kirxhof qanunlarının bilavasitə tətbiqi metodudur.
Düyün nöqtələrinin və qapalı konturların sayı çox olduqda bu
metodun tətbiqi çox sayda tənliklərin birgə həll edilməsi lüzumu
ilə mürəkkəbləşir. Belə hallarda Kirxhof qanunlarına əsaslanmış
başqa metodlardan istifadə etmək məqsədəuyğun olur.

r6 r7 r8 C
B
I2 I3 r r10 I5
r1 I1 E2 9
r2 I4
E1 r11 D I6 E5
F
A r5
r12 I 8I 7 Dolanma
Istiqaməti
I8
N r E3 r4 E4 r13 M
3

Şəkil 1.5. Mürəkkəb sabit cərəyan dövrəsinin sxemi

Kirxhof qanunlarının bilavasitə tətbiqi metodu. Sxemin

bütün e.h.q.-ləri və parametrləri verildiyi halda, məchul
cərəyanların sayı sxem budaqlarının sayına (m) bərabərdir. Ona

16
görə də məsələni həll etməkdən ötrü tərtib edilmiş müstəqil
tənliklərin sayı m olmalıdır.
Kirxhofun 1-ci qanununa görə yazıla biləcək müstəqil
tənliklərin sayını təyin edək. Fərz edək ki, sxem k düyünə
malikdir. Şəkil 1.5-dəki sxem üçün k = 5. Budaqlardan axan
cərəyanlara ixtiyari istiqamət veririk. Düyünlərə gələn cərəyanları
müsbət, düyünlərdən çıxan cərəyanları isə mənfi qəbul etsək,
A düyünü üçün: I7 + I8 – I1 = 0
B düyünü üçün: I1 + I2 – I3 = 0
C düyünü üçün: I3 + I4 – I5 = 0 (1.27)
D düyünü üçün: I6 – I2 – I4 – I7 = 0
F düyünü üçün: I5 – I6 – I8 = 0

Hər bir budağın cərəyanı tərtib edilmiş tənliklərə müxtəlif işarə ilə
iki dəfə daxil olur. Ona görə birinci dörd düyün üçün tənliklərin
sol tərəfini toplasaq,
I 5  I 6  I 8   I1  I1    I 2  I 2  
 I3  I3   I4  I4   I7  I7   0
və yaxud I5 – I6 – I8 = 0, yəni axırıncı düyün üçün yazılmış tənliyə
oxşar olan tənlik alınır.
Belə nəticəyə gəlirik ki, Kirxhofun 1-ci qanununa əsasən
yazılmış müstəqil tənliklərin sayı bütün nöqtələrinin sayından bir
əksikdir ( k – 1).
Tənliklərin çatışmayan sayını m – (k – 1) (bizim halda
dördünü) Kirxhofun 2-ci qanununa görə qapalı konturlar üçün
yazırıq.
Sxemi konturlara bölmək üçün ən sadə konturdan başlamaq
və izləmək lazımdır ki, hər sonrakı kontur müstəqil olsun. Bundan
ötrü yeni kontura, baxılmış konturlara daxil olmayan heç olmazsa
bir yeni budaq daxil olmalıdır.
Şəkil 1.5-dəki sxem üçün dörd ədəd müstəqil kontur seçirik
və konturları dolanmaq istiqamətini saat əqrəbi istiqamətində
qəbul edirik. Onda Kirxhofun 2-ci qanununa görə yazmaq olar:
ABDA konturu üçün: E1 – E2 = I1r1 – I2r2 + I7r11
ADFMNA konturu E3 + E4 – E5 = I8(r3 + r4 +

17
üçün: + r12 + r13) – I6r5 – I7r11
BCDB konturu üçün: E2 = I2r2 + I3(r6 + R7 +r8) – (1.28)
- I4r9
CDFC konturu üçün: E5 = I4r9 + I5r10 + I6r5

Səkkiz tənlikdən (1.27) və (1.28)-dən ibarət sistemi bir

yerdə həll edib, bütün cərəyanları təyin edə bilərik.Tənlikləri həll
etdikdə cərəyanların işarələri mənfi çıxa bilər. Bu o deməkdir ki,
həmin cərəyanların həqiqi istiqamətləri qəbul edildiyinin düz
əksinədir.
Kontur cərəyanları metodu. Böyük sayda düyün nöqtəsinə
malik mürəkkəb elektrik dövrələrini hesabladıqda
kontur cərəyanları metodundan r A r2 5

istifadə etmək məqsədəuyğundur.I I 1 E2 II I 3

r I r
Çünki bu metoda görə yazılmış 11 1 I 22 6

r
tənliklərin sayı xeyli azalır və r
I
E r
3 2
7
C 4
D 3

Kirxhofun 2-ci qanunundakı tən- I B

E I 5

liklərin sayı qədər olur. Tənlik-lərin

2 4
I 33

sayının azalması hesabatı asanlaşdırır. I

III 6

Bu metodun mahiyyətini şəkil r F 8 E4

1.12-dəki sxem üçün izah edək. Şəki1 1.12 Kontur cərəyanları
Bu sxem dörd düyünə metodunun tətbiqi

(A, B, C, D) malikdir. Verilmiş sxemin üç qonşu kontura

(I, II, III) ayırırıq. Əgər hər bir konturda özünün kontur
cərəyanının (I11, I22, I33) axdığını qəbul etsək, müştərək budaqlarda
axan cərəyanlar iki kontur cərəyanının cəbri cəminə bərabər olar
(AB budağından axan cərəyan I2 = I22 – I11, BC budağından –
I5=I11 – I33 və DB budağından – I4 = I22 – I33).
Ayrı-ayrı konturlara Kirxhofun 2-ci qanununu tətbiq etsək,
kontur cərəyanları sayda tənlik alarıq:

E1  E 2  I11  r1  r2    I11  I 22  r3   I11  I 33  r4

E3  E2  I 22  r5  r6    I 22  I 33  r7   I 22  I11  r3
E4  E1  E3  I 33r8   I11  I 33  r4   I 22  I 33  r7

18
 Bu tənlikləri daha yığcam şəkildə yazmaq olar:
E11  I 11 r11  I 22 r12  I 33 r13  ...  I nn r1n 
E 22  I 11 r21  I 22 r22  I 33 r23  ...  I nn r2n 


.................... ............ 
E nn  I 11 rn1  I 22 rn2  I 33 rn3  ...  I nn rnn 

(1.29)
Ümumi şəkildə isə
Ekk  I kk rkk  I ik rik  ...

burada Ekk , Ikk və rkk – k-cı konturun e.h.q.. cərəyanı və

müqavimətləri; rki = rik – k və i konturlarının müştərək
budağının müqavimətidir.
Kontur cərəyanlarını təyin edib, qonşu budaqlardakı
cərəyanları tapmaq çətin deyildir.

Qondarma metodu (superpozisiya). Qondarma metodu

xətti sistemlərdə qüvvələr təsiri müstəqilliyinin fiziki prinsipinə
əsaslanmışdır. Bu prinsipə əsasən bir neçə e.h.q. olan dövrənin
budaqlarından axan cərəyanlar hər bir e.h.q.-nin tənlikdə yaratdığı
cərəyanların cəbri cəmi kimi təsvir edilir.
Mürəkkəb dövrəni bu metodla hesabladıqda hər birində bir
e.h.q. təsir edən e.h.q.-lərinin sayı qədər dövrəyə baxırlar. Həmin
dövrələrdə cərəyanları hesablayır, sonra bu dövrələri bir birinin
üzərinə qondarmaqla budaqlardan axan həqiqi cərəyanları təyin
edirlər.

Bu metodu şəkil 1.13-dəki sxem üçün izah edək. Şək. 1.13b və c

sxemlərində e.h.q.-lərin müstəqil təsirləri göstərilmişdir. E1
e.h.q.-nin yaratdığı cərəyanlar

19
 Şəkil 1.13 Qondarma metodunun tətbiqi

E1
I 1/ 
r r
r1  2 3
r2  r3
E1  I1/ r1 (1.30)
I2 
/

r2
E1  I1/ r1
I3 
/

r3
E2 e.h.q.-nin yaratdığı cərəyanları isə
E2
I //2 
r r
r2  1 3
r1  r3
E 2  I //2 r2 (1.31)
I1 
//

r1
E  I // r
I 3//  2 2 2
r3

(1.30) və (1.31) qismi cərəyanları üst-üstə salmaqla həqiqi

cərəyanları təyin edirik:

20
 I 1  I 1/  I 1// ; I 2  I 2//  I 2/ ; I 3  I 3/  I 3//

Düyün gərginliyi metodu. Bu metodu iki düyünə malik

mürəkkəb elektrik dövrələrinə tətbiq etmək məqsədəuyğundur.
Şəkil 1.14-dəki sxemə
baxaq. Cərəyanların istiqamətini A
bütün budaqlarda eyni, B düyü-
nündən A-ya doğru qəbul edək. A E1 E2 E4 U
AB

və B nöqtələri arasındakı gərginliyə r 1 r2 r3 r4 r5

UAB düyün gərginliyi deyilir. I1 I2 I3 I4 I5
Kirxhofun 2-ci qanununa
əsasən B
Şяkil 1.14 Düyün gərginliyi
E1  U AB  I 1r1 metodunun tətbiqi

buradan
E 1  U AB
I1    E 1  U AB  g 1 (a )
r1

Həmin qayda ilə almaq olar:

 E2  U AB
I2     E2  U AB  g 2 (b )
r2
0  U AB
I3     U AB  g 3 (c )
r3
E  U AB
I4  4   E4  U AB  g 4 (d )
r4
0  U AB
I5     U AB  g 5 (e)
r5
Kirxhofun 1-ci qanununa görə
I1  I 2  I 3  I 4  I 5  0

və ya

21
  E 1  U AB  g 1    E 2  U AB  g 2  U AB g 3 

  E 4  U AB  g 4  U AB g 5  0
Burada Düyün gərginliyinin düsturunu alırıq:
n

E1 g 1  E 2 g 2  E 3 g 3 
Ek g k
U AB   n
1
(1.32)
g1  g 2  g 3  g 4  g 5
 gk1

k budağı üçün Ek-nın istiqaməti cərəyanın qəbul edilmiş

istiqamətinin əksinədirsə, Ekgk hasilinin işarəsini mənfi götürmək
lazımdır.
Düyün gərginliyini (1.32) düsturu ilə təyin edib, ayrı-ayrı
budaqlardakı cərəyanları (a) – (d) düsturları ilə hesablamaq olar.
Ekvivalent generator metodu. Bəzən təcrübədə
müqaviməti dəyişən mürəkkəb dövrənin yalnız bir budağının iş
rejimini tədqiq etmək lazım gəlir. Belə hallarda ekvivalent
generator metodu daha təsirli olur.
Tutaq ki, rx müqavimətli ab budağında I cərəyanın təyin
edilməsi tələb olunur (şək. 1.15,a). Bu cərəyan sxemin sol
tərəfində olan və qırıq-qıpıq xətlə çərçivəyə alınmış hissəsindəki
e.h.q.-lərin birgə təsirindən yaranır. Sxemin bu hissəsinə aktiv
qütblü deyilir və şəkildə iki qütbə malik A düzbucaqlısı ilə (şək.
1.5b) işarə edilir.
Hesablama üçün sxemin sol tərəfini sıxaclarına yük
müqaviməti qoşulmuş bir ekvivlaent qidalandırıcı mənbə ilə (e.h.q.
Ee və daili müqaviməti r e olan) əvəz etmək əlverişlidir. Əgər E e
və re kəmiyyətləri məlumdursa, axtarılan cərəyan

Ee
I (1.33)
r e  rx

22
düsturu ilə təyin edilər. Həqiqi dövrənin ekvivalent generatorla
əvəz edilməsinin mümkünlüyünü isbat edək və onun Ee, re
parametrlərini tapaq.
Baxılan dövrəni a a
nöqtəsində qırsaq (şək.1.5b), rx A a I
r4 I A rx
müqavimətində cərəyan sıfır olar r1 r2 r I5 b
və dövrənin qırılmış hissəsində, a E1 E 5 U rx ab
U0
2 r
/
və b nöqtələri arasında 3
b a b I  0
B
yüksüz işləmə gərginliyi E3 A rx
U0 yaranar. a)
b
Əgər a və b nöqtələri arasına b)
qiymətcə U0 gərgin-liyinə bərabər E E E  E
və istiqamətcə ona əks olan E A rx / I  0 I
A rx A rx I
e.h.q. qoşsaq (şək. 1.15q), rx
b
müqavimətində cərəyan yenə c) q) d)
sıfır olaraq qalacaq.
Dövrəyə əlavə olaraq E/
Şəkil 1.5 Ekvivalent generator
e.h.q.-nə bərabər və əks olan metodunun əsaslandırılması
//
E e.h.q.-ni daxil edək
(şək. 1.15q).
Bu sxem, aydındır ki, ilk sxemə ekvivalent olar və ona görə də r x
müqavimətindən həmin I cərəyanı keçər.
Qondarma prinsipinə əsaslanarq I cərəyanına:
1) birgə təsirindən rx müqavimətində sıfıra bərabər
cərəyan yaradan Ee və E/ e.h.q.-lərinin (şək. 1.15c) və
2) axtarılan cərəyana I-yə bərabər cərəyan yaradan E// =
U0 e.h.q.-nin (çünki başqa təsirlər birlikdə sıfırdır, (şək. 1.15d),
müstəqil təsirlərinin nəticəsi kimi baxmaq olar.
Şəkil 1.15d-dəki sxemdə yalnız E// e.h.q. təsir göstərir və
I cərəyanı belə təyin edilə bilər:

E // U0
I  (1.34)
re  rx re  rx

burada re – ikiqütblünün bütün dövrəsinin nəticəvi müqavi-məti

olub, giriş müqaviməti rg adlanır və ikiqütblüyə daxil olan e.h.q.-

23
lərin hamısının sıfıra bərabər olduğu şəraitdə təyin edilir. Belə
ikiqütblüyə passiv ikiqütblü (şək. 1.5d) deyilir.
Ekvivalent generator metodu ilə hesabat apardıqda, U 0 və
re-i tapmaq üçün əlavə üsullardan istifadə edilir.
Şəkil 1.15a-dakı sxemi üçün U0 və re-nin təyin edilməsi
qaydasını göstərək. Əvvəlcə düyün gərginliyi metodu ilə UAB
gərginliyini tapırıq:
E1 E 2 E3
 
r r2 r3  r4  r5
U AB  1
1 1 1
 
r1 r2 r3  r4  r5
r5 müqavimətindəki cərəyanı təyin edirik:
U AB  E 3
I5 
r3  r4  r5
Yüksüz işləmə gərginliyi
U0 = I5r5
olar. Passiv ikiqütblünün (P) giriş müqavimətini təyin edək:
 r1  r2 
  r3  r4   r5
r r
rg  rab   1 2 
r1  r2
 r3  r4  r5
r1  r2
rx müqavimətindən axan cərəyan:
U0
I
rk  rx

24
 MÜHAZIRƏ 3
Maqnit sahəsini xarakterizə edən əsas kəmiyyətlər. Maqnit dövrələri
Fizika kursundan məlumdur ki, elektrik cərəyanını əhatə edən mühitdə
maqnit sahəsi əmələ gəlir. Maqnit sahəsi burada yaranan hadisələrin müşahidə
edilməsi ilə aşkar olunur.
Maqnit sahəsini xarakterizə edən əsas kəmiyyət maqnit induksiya

vektorudur (
B ). Maqnit induksiyası maqnit sahəsinin elektrotexniki və
induksion təsirlərini xarakterizə edir.

Maqnit induksiya vektorunu təyin etmək üçün maqnit sahəsinin
B
elektrotexniki təsirindən istifadə etmək daha rahatdır. Amper qanununa görə
maqnit sahəsində yerləşdirilmiş cərəyanlı məftilə (şəkil 3.1) təsir edən qüvvə
belə ifadə olunur:

F  BIlsinα (3.1)
burada B – maqnit induksiyası; I – məftilin cərəyanı, A;
l – məftilin aktiv uzunluğu, m; α –
məftillə sahənin istiqamətləri
arasındakı bucaqdır.
Bu halda F qüvvəsinin
istiqaməti şəkil 3.1-də göstərildiyi
kimi sol əl qaydası ilə təyin edirlər.
(3.1) ifadəsindən maqnit
induksiyası
F
B (3.2) Şəkil 3.1. Maqnit sahəsinin
Ilsinα
elektromexaniki təsiri. Sol əl
I=1A, l =1 m, α =90 0
qaydası
olsa B=F alınar.
Deməli, maqnit induksi-yası, sahəyə perpendikulyar istiqamətdə
yerləşdirilmiş vahid uzunluqlu və vahid cərəyanlı düz məftilə sahənin təsir
göstərdiyi qüvvə ilə təyin edilir.
Maqnit induksiyasının vahidi BS sistemində Tesladır (T l ). Mühəndis
hesablamalarında Qaus adla-
nan vahiddən də stifadə edilir:
1Tl  10 4 Qs

25
 Maqnit sahəsini qrafiki təsvir etmək üçün maqnit induksiya
xətlərindən və yaxud sadəcə olaraq, maqnit xətlərindən istifadə edilir. Bu

xətlərin istənilən nöktəsində induksiya vektoru
B onlara toxunandır. Maqnit
xətləri həmişə qapalı konturlar təşkil edir və bir-biri ilə heç vaxt kəsişmir.
Düzxətli cərəyanlı naqilin və cərəyanlı
sarğa-cın maqnit sahələrinin istiqamətləri,
onları yaradan cərəyanlarla sağ gedişli
burğu qaydası üzrə bağlıdır (şəlik 3.2)
Maqnit sahəsinin ikinci əsas
kəmiyyəti maqnit selidir (Ф). Qeyri-
müntəzəm maqnit sahəsində maqnit
induksiyası vektorunun elementar sahədən Şəkil 3.2. Düzxətli naqilin
(şəkil 3.3) seli və sarğacın maqnit sahəsi.
Burğu qaydası


dΦ  B ds  Bcosαds , (3.3)

 
burada α- B vektoru ilə dS səthinin normalı N arasındakı bucaqdır.
S-səthindən keçən maqnit seli Ф ifadəsi ilə təyin edilir:

Φ   d   Bcosαds (3.4)
S S

Əgər maqnit seli müntəzəm (B=const) və səth müstəvidirsə, maqnit seli:

Φ  BScosα (3.5)
Sahə (S) maqnit selinə perpendikulyar və α=0 isə
Φ  BS (3.5a)
olar. Maqnit selinin vahidi Veberdir.
1 Vb= 1T l 1m2
Mühəndis hesabalamalarında maqnit selini Maksvelle (Mks) də ölçürlər:
1 Vb  10 8 Mks
Maqnit sahələrini tədqiq etdikdə və
maqnit quruluşlarını hesabladıqda hesabat
kəmiyyəti olan maqnit sahə-sinin intensivliyi

vektorunda H isti-fade edilir. Bu
kəmiyyətin vahidi Amper/metr (A/m)-dir.

Şəkil 3.3 Maqnit

26 selinin təyini
 
Maqnit induksiyası vektoru B ilə
maqnit sahəsinin intensivliyi vektoru aşağıdakı
münasibətdədir:
 
B  μm H (3.6)

burada μm  mühitin mütləq maqnit nüfuzluğudur.

Qeyri-ferromaqnit materialların (ağac, kağız, mis, hava və s.) maqnit
nüfuz əmsalı boşluğun maqnit nüfuz əmsalından, demək olar ki, fərqlənmir:
μ 0  4  π  10 7 Hn/m
Ferromaqnit materiallar üçün μ m sabit olmayıb, maqnit induksiyasından
asılıdır.

Maqnit sahəsinin induksion təsiri. Elektromaqnit induksiya qanunu.

Maqnit sahəsinin induksion təsirinin əsasını Faradey və Maksvellin
elektromaqnit induksiya qanunu təşkil edir. Faradeyin 1831-ci ildə kəşf etdiyi
elektromaqnit induksiya qanununa görə hər hansı konturla (K) əlaqədər olan
(şəkil 3.4) maqnit seli Ф dəyişdikdə həmin konturda elektrik hərəkət qüvvəsi
induksiyalanır ( yaranır).

a) b) c)

Şəkil 3.4 Lensin elektromaqnit ətalət prinsipinin

izahı

Bu e.h.q maqnit selinin dəyişmə sürətinə bərabərdir, yəni:

d
e (3.7)
dt
Kontur ω sayda sarğıdan ibarət olsa və eyni bir maqnit seli ilə kəsilsə,
induksiya e.h.q belə olar:
d
e  w (3.8)
dt

27
 Bu ifadədəki mənfi işarəsi Lens tərəfindən kəşf edilmiş elektromaqnit
ətalət prinsipinə əsasən yazılmışdır.
Elektromaqnit ətalət prinsipinin izahı şəkil 3.4-də verilmişdir. Maqnit
selinin sabit qiymətində (Ф= const) d  /dt=0 və e=0 (şəkil 3.4,a). Maqnit seli
Ф artdıqda induksiyalanmış cərəyan əsas maqnit selinin əksinə yönəlmiş öz
maqnit selini yaradır (şəkil 3.4,b). Maqnit seli Ф azaldıqda (şəkil 3.4,b)
induksiyalanmış cərəyanın yaratdığı sel əsas sellə eyni istiqamətdə olur.
Maqnit sahəsinin elektromexaniki təsirini verilmiş şəkillərdə göstərsək,
görərik ki, maqnit seli artdıqda kontura təsir edən elektromexaniki qüvvələr
(istiqaməti sol əl qaydası ilə tapılır) konturun yığılmasına , maqnit seli azaldıqda
isə böyüməsinə səbəb olur. Buradan Lensin elektromaqnit ətalət prinsipinin
fiziki mahiyyəti aşkar olur: hər hansı elektrik konturu ondan keçən maqnit
selini sabit saxlamağa çalışır.
Müntəzəm maqnit sahəsində maqnit xətlərini kəsərək hərəkət edən
düzxətli naqildə (şəkil 3.5) induksiyalanmış e.h.q belə ifadə edilir:

e  Blsinα (3.9)
burada e - induksiyalanmış e.h.q, V; B - maqnit
induksiyası, T l ; l - naqilin maqnit xətlərini kəsən
aktiv hissəsi, m;  - sahəyə nəzərən naqilin hərəkət
sürəti, m/san; α - sü-rət vektoru ilə induksiya vektoru
arasındakı bucaqdır.
İnduksiyalanmış e.h.q–nın istiqamətini bu halda Şəkil 3.5 Maqnit
Lensin prinsipinə əsaslanmış sağ əl qaydası ilə təyin sahəsində hərəkət edən
etmək lazımdır. naqildə e.h.q-nin
Maqnit dövrələri. yaranması. Sağ əl
qaydası
Elektrik maşınları və aparatlarında maqnit sahələri çox vaxt elektromaqnitlərlə,
tək-tək hallarda sabit maqnitlərlə yaradılır.
Elektromaqnit, ferromaqnit nüvəli maqnitləşdirici cərəyanlı sarğacdan
ibarətdir. Sabit maqnit hazırlamağın mürəkkəbliyi, baha başa gəlməsi və maqnit
sahəsini tənzim-ləməyin çətinliyi elektromaqnitlərin geniş yayılmasına səbəb
olmuşdur.
Maqnit sahəsinin gücləndirilməsi və maqnit xətlərinin fəzanın müəyyən
hissəsində toplanması üçün elektrik maşın və aparatlarını elə hazırlayırlar ki,
maqnit seli əsasən ferromaqnit materiallarından keçsin.
Maqnit selinin qapandığı bir neçə ferromaqnit (polad) və qeyri-
ferromaqnit (hava) hissələrin vəhdətinə maqnit dövrəsi deyilir.
Tam cərəyan qanunu. Maqnit dövrələrinin hesabının əsasını tam cərəyan
qanunu təşkil edir.
Tam cərəyan qanunu riyazi olaraq belə ifadə olunur (şəkil 3.8).
 

 H dl   Hcosdl  I k
(3.20)

28
 
burada H - fəzanın verilmiş nöqtəsində maqnit

sahəsinin intensivlik vektoru; dl - qapalı l
konturunun uzunluq elementi; α 
- H

və dl vektorları arasındakı bucaq;
 I - l konturundan keçən cərəyanların cəbri
cəmidir.
l konturundan keçən Ik cərəyanının işarəsi o Şəkil 3.8. Tam cərə-
vaxt müsbət olur ki, həmin cərə- yan qanunu
yanla konturu dolama istiqamətləri sağ gedişli burğu qaydasında olsun.
Maqnit dövrəsi üçün Om qanunu. Bir cinsli materialdan hazırlanmış
qapalı üzükşəkilli (toroid) sadə maqnit sahəsinə baxaq (şəkil 3.9).
Maqnitlşdirici dolaq toroidin çevrəsi üzrə müntəzəm
paylanmışdır. Üzüyün içərisində maqnit xətləri mərkəzi O nöktəsində olan
konsentirik çevrələrədən ibarətdir. Maqnit xətlərindən birini ix qapalı kontur

qəbul edib, onun üçün tam cərəyan qanununu tədbiq edək. Bu zaman H və

dl vektorları istiqamətlərinin eyni (α=0) , konturun bütün nöktələrində
qurulmuş simmetrikliyinə görə Hx-in qiymətinin sabit və konturdan keçən
cərəyanlar cəminin I w -ə bərabər olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Onda

H x cosαdl  H x  dl  H x l x  Iw (3.21)

H x cosαdl  H x  dl  H x l x  Iw (3.22)

Iw Iw
Hx    A/m
lx 2 πrx
Bərabər paylanmış dolaqlı üzük-vari
maqnit keçricisinin maqnit sahəsi üzüyün
daxilində toplanır. Üzükdən xaricdə maqnit
sahəsi yoxdur (H=0).
Maqnit selini təyin edək. Bunun üçün
maqnit sahə intensivliyinin orta qiymətindən
istifadə edirik:
Şəkil 3.9 Toridal maqnit
Iw dövrəsi
H or 
l

29
burada l - orta maqnit xəttinin uzunluğudur, m.
Φ  Bor  S və B or  μ m H or ifadələrini nəzərə alsaq, taparıq:

Φ  B or  S  μ m H or  S (3.23)
(3.22) ifadəsini nəzərə alsaq,
Iw Iw F
Φ  μ mS  
l l Rm (3.24)
μ mS
Bu ifadə HOPKENSON tərəfindən çıxarılmış və sonrandan elektrik
E E
I 
dövrəsi üçün Om qanununun l r ifadəsinə formal oxşaması
S
səbəbindən Om qanunu adlandırılmışdır. Lakin fiziki proseslərin mahiyətcə
fərqi isə çox dərindir.
l
F=l w kəmiyyətinə maqnitləşdirici qüvvə, R  kəmiyyətinə
μmS
isə maqnit keçricisinin maqnit müqaviməti deyilir.

MÜHAZIRƏ 4
Ferromaqnit materiallar və onlarin xassələri.
Budaqlanmayan maqnit dövrələrinin hesabi.

Elektrik maşın və aparatlarının maqnit dövrələrini əsasən ferromaqnit

materiallardan hazırlayırlar. Ona görə də ferromaqnit materialların xassələrinin

30
 öyrənilməsi vacib məsələdir. Məlumdur ki, ferromaqnit materialların maqnit
nüfuzluğu μ m sabit olmayıb, Rm maqnit müqavimətinin dəyişən olmasına və
maqnit dövrəsi hesabının çətinləşməsinə səbəb olur. Odur ki, maqnit dövrələrini
hesablamaq üçün maqnitlənmə əyriləri verilməlidir. Bu əyrilər təcrübə yolu ilə
qapalı maqnit keçiricisini (şəkil 3.9-da göstərildiyi kimi) sınamaqla alınır.
Nümunənin başlanğıc maqnitləşməsinə α əyrisi (şəkil 3.10) uyğun gəlir,
buna başlanğıc maqnitlənmə əyrisi deyilir. əgər nümunənin + H x -dan - H x
-ya qədər dövrü maqnit-ləşdirsək, B(H) qrafiki ( δ əyrisi) qapalı əyri olar. Bu
əyriyə histerezis ilgəyi deyilir. H x -nin müxtəlif qiymətləri üçün histerezis
ilgəhlərinin ailəsini alırıq. H x -nin H mak -dan böyük qiymətlərində histerezis
ilgəyinin sahəsi daha böyümür. H x = H mak uyğun histerezis ilgəyinə
sərhəd histerezis hilgəyi deyilir (şəkil 3.11).
Sərhəd histerezis ilgəyi ferromaqnit materialın q a l ı q i n d u k s i y a s
ı n ı n Bq və koertsetiv qüvvəni Hc müəyyən edir. Histerezis ilgəhlərinin
təpələrini birləşdirən əyriyə əsas maqnitlənmə əyrisi deyilir.
Bu əyrilər sorğu kitablarında verilir və onlardan maqnit dövrələrinin
hesablanmasında istifadə olunur. Koertsetiv qüvvənin
materialı qalıq maqnitliyini saxlamaq bacarığını
xarakterizə edir. Ferromaqnit materialların dövrü
maqnitləşməsi üçün enerji sərf etmək lazımdır. Bu
enerjinin miqdarı bir dövür üçün histerezis ilgəyinin
sahəsinə mütəna-sibdir.
Buna görə dövrü maqnitlənmə şərai-tində
işləyən elektrotexniki quruluşların maqnit keçiricisini
histerezis ilgəyin ensiz olan ferromaqnit
materiallardan hazırlamaq əlverişlidir (şəkil 3.12,a
əyrisi).

Belə ferromaqnit materiallara maqnit-yumşaq Şəkil 3.10 Histerezis

materiallar deyilir (elektrotexniki ilgəyi
polad, xüsusi ərintilər, məsələn, permalyol və s).

Şəkil 3.11 Sərhəd histerezis Şəkil 3.12. Maqnit-yumşaq (a) və

ilgəyinin alınması maqnit-bərk (b) materialların
histerezis ilgəkləri
31
 Sabit maqnit hazırlamaq üçün histerezis ilgəyin enli olan (şəkil 3.12,b
əyrisi) ferromaqnit materiallardan istifadə edilir. Belə materiallara maqnit-bərk
materiallar deyilir (dəmirin volframla, xromla və alüminumla bir sıra ərintiləri).

Budaqlanmayan maqnit dövrələrinin hesabiBircinsli maqnit dövrəsini (şəkil

3.13) hesabalamaq üçün orta qüvvə xəttini qapalı kontur qəbul edib, tam
cərəyan qanunu tədbiq edirlər. Maqnit selinin bir hissəsinin havada qapandığı
çox vaxt nəzərdən atmaq və bütün selin maqnit keçiricisindən qapandığını
qəbul etmək olar.
Maqnit dövrələrinin hesabında düz və tərs məsələləri fərqləndirilir. Hər
iki məsələ bircinsli maqnit dövrəsi üçün asanlıqla həll edilir.
Düz məsələdə verilmiş maqnit selinə və dövrənin həndəsi ölçülərinə görə
maqnit induksiyasını B  /S , maqnitləşmə əyrisindən B-yə uyğun maqnit
sahə intensivliyinin H, sonra isə tam cərəyan qanununun tədbiqi ilə
maqnitləşdirici qüvvəni təyin edirlər:

F  Iw  Hl (3.25)
Bircinsli maqnit dövrəsi üçün t ə r s m
ə s ə l ə n i həll etdikdə (3.25) düsturu ilə
verilmiş maqnit-ləşdirici qüvvəyə və maqnit
dövrəsinin həndəsi ölçülərinə əsasən H-ı,
sonra isə maqnitlənmə əyrisindən B-ni
tapırlar.
Axtarılan maqnit selinin φ  B  S
düsturu ilə hesablayırlar.
Indi isə bircinsli olmayan maqnit Şəkil 3.13. Bircinsli
dövrəsini hesablayaq (şəkil 3.14). maqnit dövrəsi
Düz məsəslə. Maqnit seli, maqnit
dövrəsinin həndəsi ölçüləri və ferromaqnit
hissələrin maqnit-ləşmə əyriləri verilmişdir.
Maqnitləş-dirici qüvvənin təyin edilməsi Şəkil 3.14. Budaq-
tələb olunur. lanmayan maqnit
Maqnit dövrəsini bircins hissə-lərə dövrəsi
bölür və orta qüvvə xəttinin yolunu göstəririk. Bütün hissələrdə maqnit seli Ф
 Φ
eyni olduğuna görə həmin hissələrdə maqnit induksiyası  B   və maqnit
 S
sahə intensivliyi Hx sabitdir. Bu isə otra maqnit xəttinin yaratdığı kontur üçün

32 Şəkil 3.14 Budaqlanmayan

maqnit dövrəsi
    

 H dl inteqralını asanlıqla hesablamağa imkan verir.  H dl inteqralını

dövrənin hissələri üçün yazılmış inteqralların cəmi ilə əvəz etmək olar:
b c a

 H dl   H 1dl   H 2 dl   H 3 dl 
a b c
(3.26)

 H 1 l 1  H 2 l 2  H 0 δ  Iw

burada l 1 və l 1 - dövrənin ferromaqnit hissələrinin uzunluğu,m;  - hava

aralığının enidir, m.
H 1 və H2-nin qiyməti maqnit
induksiyasının qiymət-lərinə
  
 B 1  ; B2   görə
 S1 S 2 
maqnitlənmə əyrilərindən tapılır.
Şəkil 3.15-də vərəqə və tökmə
poladları üçün maqnit-lənmə əyriləri
göstərilmişdir. Şəkil 3.15 Poladın maqnit-
Hava aralığı üçün (  hissəsi) ləşmə əyriləri
maqnit sahə intensivliyinin qiyməti induksiyaya (B0=B2) görə

Bo B0
H0    8  105 B 0  A/m  (3.27)
μ o 4π  10 7
münasibətindən təyin edilir. Bu ifadədə B0 Tesla ilə ölçülür.
Tərs məsələ. Maqnit dövrəsinin
həndəsi ölçüləri, ferromaqnit
materialların xarakteristikaları və
maqnitləşdirici qüvvə F=I w
verilmişdir; Ф maqnit selini təyin etmək
lazımdır. Belə məsələləri ardıcıl
yaxınlaşma metodu ilə həll edirlər:
maqnit selinə bir neçə dəfə ixtiyari
qiymətlər verib, hər bir qiymət üçün,
maqnitləşdirici qüvvəni düz məsələdəki
kimi hesablayırlar. Alınmış qiymətlərə ŞəkilTərs
Şəkil 3.16. 3.16 Tərs məsələnin
məsələnin
görə Ф(F)əyrisini qururlar (şəkil 3.16). həlli həlli

33
 Bu əyridən maqnitləşdirici qüvvənin verilmiş qiymətinə Fver= Iw görə
maqnit selinin axtarılan qiyməti Фaxt təyin edirlər.

Elektrik generatorunun və mühərrikinin

iş prinsipi
Elektrik maşınlarının ( generatorların və mühərriklərin) iş prinsipi
elektromaqnit induksiya və elektromaqnit qüvvələr qanununa əsaslanmışdır.
Naqilin mühərrik rejimində işləməsinə baxaq (şəkil 3.6). Əgər
müntəzəm maqnit sahəsində yerləşdirilmiş naqilə kənardan U gərginliyi tədbiq
etsək, naqildən I cərəyanı keçəcəkdir. Yaranmış elektromaqnit qüvvənin
Fem  BIl təsirindən naqil hərəkət edəcək və bu zaman onda e.h.q
induksiyalanacaq. Bu e.h.q əks-e.h.q adlanır. Əks-e.h.q-nın təsirindən naqilin
hərəkəti müntəzəmləşəcək (Fem=Fmex olacaq) və naqildən axan cərəyan belə
ifadə olunacaq:

UE
I
r
burada r- naqilin müqavimətidir.
Alınmış tənlikdən tapa bilərik ki:

U  Ir  E (3.10)

Hər iki tərəfi I-yə vursaq, alarıq:

IU  I 2r  IE (3.11)

Əks-e.h.q –nın qiyməti E=B l olduğuna görə və yaxud

IU  I 2r  IBl
(3.12)
IU  I 2r  Fem

olur, çünki BlI, Femqüvvəsini ifadə edir.

(3.12) tənliyinə əsasən sabit cərəyan mənbəyindən verilən güc IU=P el
istilik itgilərinin gücü I2r=P ilə mexaniki gücün Pmex=Fem·  s cəminə
bərabərdir. Mexaniki gücü hərəkət edən naqili yaradır:

Pem  P  Pmex (3.13)

34
 (3.11) və (3.13) ifadələrinin müqaisəsindən görünür ki, hərəkət edən
naqilin mexaniki gücü onda induk-siyalanmış əks-e.h.q ilə mütənasibdir:

Pmex  Fem    El (3.14) Şəkil 3.6 Elementar

elektrik mühərrikinin
sxemi
Axırıncı ifadə elektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə çevrilməsi
prosesində əks-e.h.q-nın əhəmiyyətini göstərir.
Indi isə naqilin generator rejimində işləməsinə baxaq (şəkil 3.7).
Müqaviməti r olan və müntəzəm maqnit sahəsində sabit sürətlə hərəkət edən
naqilin uclarına ry müqavimətli yük qoşsaq, elektromaqnit induksiya qanununa
görə naqildə induksiyalanmış e.h.q belə dövrədə I cərəyanını yaradacaq.
Kirxhofun ikinci qanununa
görə yazmaq olar:

E  Ir y  Ir  U  Ir (3.15)
Hər tərəfi I-yə vursaq, alarıq:

IE  IU  I 2r (3.16)
Şəkil 3.7. elementar elektrik
E.h.q-nin ifadəsini E=B l yerinə yazsaq: generatorunun sxemi

BIl  UI  I 2 r (3.17)

BI l =Fem maqnit sahəsinin naqilə təsir etdiyi qüvvədir və bu qüvvə öz

növbəsində Fmex mexaniki qüvvə ilə müva-zinətləşdiyinə görə alırıq.

EI  E em    Fmex   (3.18)
(3.18) tənliyindən görünür ki, kənardan naqili hərəkətə gətirmək üçün
verilən güc (Pmex=Fmex·  ) generatorun yarat-dığı elektrik gücünə çevrilir.
(Pgen=EI); bu gücün bir hissəsi r müqavimətində istiliyə (P=I2r) çevrilir, qalan
hissəsi isə (Pel=UI) işlədicidə sərf olunur:

Pmex  Pgen  Pel  P (3.19)

35
 MÜHAZİRƏ 5
Dəyişən cərəyan dövrələri.Əsas anlayışlar.
Sinusoidal elektrik kəmiyyətlərinin ani, amplitud,
təsiredici və orta qiymətləri.
Əsas anlayışlar. Müasir elektroenergetika sinusoidal
dəyişən cərəyandan istifadə olunması üzərində qurulmuşdur.
Elektrik enerjisi elektrik stansiyalarında yalnız üçfazlı sinusoidal
dəyişən cərəyanda istehsal olunur. Tələbatçıların mütləq çoxluğu
öz işi üçün sinusoidal dəyişən cərəyandan istifadə edir. Dəyişən
cərəyandan belə geniş istifadə edilməsinin əsas səbəbi onun sadə
elektromaqnit aparatla, yəni transformatorla transformasiya
olunmasının mümkün-lüyüdür. Bundan başqa periodik dəyişən

36
cərəyanlar içərisində sinusoidal cərəyan ən sadəsidir. Sinusoidal
cərəyan dövrələrinin hesabı nisbətən asandır. Sinusoidal
kəmiyyətin zamana görə törəməsi sinusoidal kəmiyyətdir və bu
səbəbdən də sinusoidal cərəyan dövrələrində xoşagəlməz kənar
hadisələr baş vermir.
Dəyişən cərəyanı xarakterizə edən əsas kəmiyyətlərin
təriflərinə baxaq.
Tezlik və period. Dəyişən
cərəyanın bir tam dəyişməsinə
dövr deyilir. Bir dövrün davam
etmə müddəti period (T) adlanır.
Bir saniyədəki periodların
sayına (f) tezlik deyilir.
Tezlik perioda tərs kəmiy-
yətdir (şəkil 4.1): Şəkil 4.1Dəyişən cərəyan
1 qrafiki
f= .
T
Tezliyin ölçü vahidi Hers (Hs) adlanır:
1 Hs = 1/ san.
Cərəyanın periodu 1 san olarsa, onun tezliyi 1 Hs olar.
Postsovet və bir çox dünya ölkələrində sənaye cərəyanının
tezliyi 50 Hs, ABŞ və Yaponiyada isə – 60 Hs qəbul edilmişdir.
Sənayedə xüsusi məqsədlər üçün müxtəlif tezlikli, 500 Hs-
dən 50 MHs-ə qədər, cərəyanlardan istifadə olunur.
Sinusoidal kəmiyyətin bucaq tezliyi, fazı, başlanğıc fazı,
ani və maksimal qiymətləri. Sinusoidal kəmiyyətin dəyişməsi
qrafiki olaraq sinusodlə təsvir edilir. Sinusoidal əyrini qurmaq
üçün uzunluğu seçilmiş miqyasda sinusoidal kəmiyyətin maksimal
qiymətinə bərabər fırlanan vektor götürürük. Vektor ω = 2π/T =
2πf sabit bucaq sürətilə saat əqrəbinin əksi istiqamətində fırlanır.
ω –nın ifadəsinə dəyişən cərəyanın tezliyi daxil olduğuna görə
vektorun bucaq sürətinə cərəyanın bucaq tezliyi deyilir.
Vektorun üfüqi vəziyyətini, zamanın hesablanmağa
başladığı t = 0 anı üçün, onun çıxış vəziyyəti kimi qəbul edirik.
Hesablama başladıqdan t1 müddət keçdikdə Am vektoru ωt1

37
bucağı qədər dönər (şəkil4.2). Yeni vəziyyətdə olan vektorun
şaquli ox üzərindəki proyeksiyası AmSinωt1 olar. İxtiyari t zaman
anı üçün AmSinωt ifadəsi sinusoidal kəmiyyətin bu andakı ani
qiymətini təyin edir.
Fırlanan vektorun ücünün çəkdiyi çevrənin yanında
düzbucaqlı koordinat sistemitndə a = AmSinωt asılılığının əyrisi
qurulmuşdur. Şəkil 4.2–dən göründüyü kimi fırlanan vektorun bir
tam dövrü sinusoidal kəmiyyətin tam dəyişməsinin bir perioduna
uyğundur. Bir period ərzində sinusoidal kəmiyyət iki dəfə
maksimal qiymət alır (Am).

Şəkil 4.2 Sinusodial kəmiyyətin ixtiyarı ani

qiymətinin təytini

Əgər t=0 başlanğıc anında vektor üfüqi oxla hər hansı α

bucağı təşkil edirsə, onda sinusoidal kəmiyyət hesablama başlanan
anda sıfıra bərabər olmaz, AmSinα – a bərabər olar. α bucağı
başlanğıc bucaq və ya başlanğıc faz adlanır. (ωt + α) ifadəsinə
sinusoidal kəmiyyətin fazı deyilir.
Yuxarıda izahatdan ay-dın
olur ki, a = AmSinωt sinusoidal
kəmiyyəti sabit bucaq sürətilə
fırlanan vek-torla təsvir etmək
olar. Bu zaman vektorun uzunluğu
seçilmiş miqyasda kəmiyyətin
maksimal qiymətini (ampli-
tudunu), şaquli ox üzərindəki
Şəkil 4.3. Sinusodial kəmiyyətin
38 maksimal qiyməti
proyeksiyası isə sinusoidal
kəmiyyətin ani qiymətini ve-
rir. Vektorla üfüqi oxun müsbət istiqaməti arasındakı bucaq
sinusoidal kəmiyyətin başlanğıc fazını təyin edir. Sinusoidal
kəmiyyəti təsvir edən vektora sinusoidal kəmiyyətin vektor
diaqramı deyilir. Sinusoidal kəmiyyətin düzbucaqlı koordinat
sistemindəki əyrisinə bəzən sinusoidal kəmiyyətin dalğa diaqramı
deyilir.
Faz sürüşməsi. Eyni dövrəyə aid olan gərginlik u və
cərəyan i sıfır və maksimal qiymətlərindən eyni anda keçmirsə,
onlar fazca bir-birinə nəzərən sürüşmüşdür. Fazların bu sürüşməsi
sinusoidal gərginlik və cərəyanın başlanğıc fazlarının fərqinə
bərabərdir (şəkil 4.4).
Baxılan hal üçün yaza bilərik:
u = UmSin(ωt+ ψu) ,
i =ImSin(ωt+ ψi),
φ = ψu – ψi .
Şəkil 4.4-dən görünür ki,
gərginlik cərəyandən fazca bucağı
qədər irəlidədir. Əgər φ = 0 olarsa,
gərginlik və cərəyan fazca üst - üstə
düşür, φ = ± π olduqda isə – fazca Şəkil 4.4 Sinusodial kəmiy-
əksdirlər. yətin faz sürüşməsi
φ bucağına gərginlik və cərəyan arasında fazlar fərqi deyilir.
Sinusoidal kəmiyyətin təsiredici qiyməti. Elektro-
texnikada dəyişən cərəyanı xarakterizə edən əsas kəmiyyət onun
təsiredici qiymətidir.
Dəyişən cərəyanın təsiredici və yaxud effektiv qiyməti
onun istilik təsirini sabit cərəyanın istilik təsiri ilə müqayisə
etməklə təyin edilir. Cərəyanın təsiredici qiymətini tapmaq üçün
Coul-Lens qanununu tətbiq edib alırıq ki, o, cərəyanın
ortakvadratik qiymətinə bərabərdir, yəni:

39
 T
1 2
T 0
I = i dt .

Sinusoidal cərəyan i = I m Sinωt üçün təsiredici qiymət

onun amplitud qiyməti ilə sadəcə ifadə olunur:

T
1 Im
T 0 m
I = I 2 Sin 2 ω tdt = .
2

Coul-Lens qanununu aşağıdakı şəkildə yazaraq gərginliyin

də istilik təsirindən danışmaq olar:

T
Q ist =  u 2 gdt = U 2 gt ,
0

burada g – dövrənin keçiriciliyidir.

Beləliklə tapırıq ki,
Um
U= .
2
E.h.q.-nin təsiredici qiyməti üçün oxşar ifadə alarıq:
Em
E= .
2
Təsiredici qiymət dəyişən cərəyanın əsas xarakteristikası
kimi ona görə seçilmişdir ki, cərəyanın təsiri, çox halda, cərəyanın
kvadratı ilə mütənasibdir, məsələn, cərəyanın istilik və cərəyanlı
naqillərin mexaniki təsirləri. Buna görə də bir sıra sistemli elektrik
cihazlar həm sabit, həm də dəyişən cərəyanlar üçün yarayır.
Dəyişən cərəyan dövrələrində onlar kəmiyyətlərin təsiredici
qiymətlərini göstərir.
Təsiredici qiymətlər böyük hərflərlə indeksiz işarə edilir.
Sinusoidal kəmiyyətin orta qiyməti. Sinusoidal kəmiyyət
və həm də əyrisi zaman oxuna simmetrik olan istənilən periodik
dəyişən kəmiyyətin tam period ərzində orta qiyməti sıfıra

40
bərabərdir, çünki müsbət və mənfi yarımdalğaların sahələri
qiymətcə bərabər, işarəcə əksdirlər. Ona görə də belə
kəmiyyətlərin orta qiymətini müsbət yarımperiod üçün təyin
edirlər. Məsələn, sinusoidal cərəyan üçün:

T/2 T/2
2 2 2
I or 
T  idt 
0
T I
0
m Sin ω tdt  I .
 m
Gərginlik və e.h.q. üçün də oxşar ifadələr alırıq:
2 2
U or = Um , E or = Em .
π π

Sinusoidal cərəyan dövrələrinin analizində vektor

diaqramından istifadə edilməsi.
Sinusoidal cərəyan dövrələrini analiz
edərkən kəmiyyətlər üzərində cəbri
əməllər (toplama və çıxma) icra
etmək lazım olur.Eyni tezlikli
sinusoidal kəmiyyətlərin cəbri
toplanması və çıxılması bunları
təsvir edən vektorların həndəsi
toplanması və çıxılmasına uyğun
gəlir. Bu, kəmiyyətlərin vektor diaqramını qurmaqla sinusoidal
cərəyan dövrələrinin hesabını sadələşdirməyə və onu əyani
etməyə imkan yaradır. Tutaq ki,fazları eyni olmayan iki i1 və i2
cərəyanlarının cəminə bərabər olan i cərəyanını tapmaq lazımdır
(şəkil 4.5):
i 1 = I 1m Sin ( ω t + ψ 1 ),
i 2 = I 2m Sin ( ω t + ψ 2 ).
i cərəyanının ani qiyməti:
i = i 1 + i 2 = I 1m Sin ( ω t + ψ 1 )+ I 2m Sin ( ω t + ψ 2 )
=

=( I 1m Cos ψ 1 + I 2m Cos ψ 2 ) Sin ω t +

41
 +( I 1m Sin ψ 1 + I 2m Sin ψ 2 ) Cos ω t
Vektor diaqramından və sonuncu ifadədən görünür ki,
I m Cos  = I 1m Cos ψ 1 + I 2m Cos ψ 2 ,
I m Sin ψ = I 1m Sin ψ 1 + I 2m Sin ψ 2 .
Beləliklə, cərəyanın ani qiyməti üçün aşağıdakı ifadəni
alılrıq:

i = I m ( Cos ψ Sin ω t + Sin ψ Cos ωt ) = I m Sin (

ωt + ψ ).

Şəkil 4.5-dəkı vektor diaqramından cəm cərəyanın

amplitudunu və başlanğıc fazını aşağıdakı düsturlarla tapırıq:

2 2
Im  (I1mCos ψ1  I 2m Cos ψ 2 )  (I1mSin ψ1  I 2mSin ψ 2 ) ,

I1m Sin ψ1  I 2m Sin ψ 2

ψ  arctg .
I1m Cos ψ1  I 2m Cos ψ 2

Sinusoidal cərəyan dövrələrini analiz etdikdə vektor

diaqramı kəmiyyətlərin təsiredici qiymətləri üçün qurulur, çünki,
onların bu qiymətləri arasında münasibətlər təyin edilir.
Kirxhof qanunlarının dəyişən cərəyan dövrələrinin
hesabında tətbiqi. Dəyişən cərəyan elektrik dövrələrinin hesabında
Kirxhof qanunlarına görə tənlikləri qurmaq üçün sxemdə
cərəyanların şərti müsbət istiqamətlərini və dövrənin qapalı
konturlarını hərlənmə istiqamətlərini seçmək lazımdır. Kirxhof
qanunları istənilən halda kəmiyyətlərin ani qiymətləri üçün
doğrudur və belə ifadə edilir:
Kirxhofun birinci qanunu: Σi  0 ,
Kirxhofun ikinci qanunu: Σe = Σu .
Sinusoidal kəmiyyətlərin kompleks ədədlərlə ifadəsi. Vektor
diaqramından istifadə olunması sinusoidal kəmiyyətlər üzərində
cəbri toplama əməllərini sadələşdirir və əyani edir. Sinusoidal
kəmiyyətlərin toplanması və çıxılmasına sinusoidal cərəyan

42
elektrik dövrələrinin hesabında tez-tez rast gəlinir. Vektor
diaqramından istifadə sadə və bir mənbəli dövrələrlə məhdudlaşır.
Mürəkkəb sinusoidal cərəyan dövrələrinin analizi üçün kompleks
ədədlərdən istifadə edilir ki, bu vektorlar üzərindəki həndəsi
əməlləri kompleks ədədlər üzərində cəbri əməllərlə əvəz etməyə və
belə dövrələrin hesabını xeyli sadələşdirməyə imkan verir.
Riyaziyyat kursundan
məlumdur ki, kompleks müs-
təvidə hər bir vektora bir
müəyyən kompleks ədəd uyğundur və
bu ədəd cəbri, triqonometrik və
üstlü formada yazıla bilər.
Məsələn, şəkil 4.7-də vektor
diaqramı təsvir edilmiş i= I m Sin (
ωt + ψ і) cərəyanına uyğun
kompleks ədəd belə yazılır:

I mCos(ω t  ψ i )  jI mSin( ω t  ψ i ) =I
m e j(ω t  ψ i ) .
ωt  ψ faz bucağını vektorun +1;+j koordinat oxlarındakı
i
proyeksiyalarına görə təyin edirlər.

ω t  ψ = arctg i .
i i

Şəkil 4.7-dən görünür ki, dekart koordinat müstəvisinin

absis oxu kompleks müstəvinin həqiqi ədədlər oxu ilə (+1 oxu)
üst-üstə düşür. Ona görə də sinusoidal kəmiyyətin ani qiyməti
xəyali ədədlər oxu (+j oxu) üzərində olur.
Kompleks müstəvidə cərəyan vektorunun kompleks ədədinin
xəyali təşkiledicisi cərəyanın sinusoidal dəyişməsini təyin edir və
Im simvolu ilə işarə edilir:

i  I mSin( ω t  ψ i )  Im(I me j ( ω t  ψ i ) ) .
j( ω t  ψ i )
I me kompleks ədədini iki kompleks ədədin hasili kimi
göstərmək rahatdır:

43
 j( ω t  ψ i ) jψ i
I me = I me  e jω t = I m e jω t .
Birinci kompleks ədəd I m (hərfin üstündə nöqtə var)
vektorun başlanğıc zaman anındakı vəziyyətinə uyğundur və
kompleks amplitud adlanır:
jψ i
I m = I me .

İkinci kompleks ədəd e jt vektoru başlanğıc vəziyyətə

nisbətən t bucağı qədər döndərici operatordur.
jωt
Deməli, sinusoidal kəmiyyətin ani qiyməti I e
m
hasilinin j - sız xəyali hissəsinə bərabərdir:

j (ω t  ψi )
i  I m Sin ( ω t  ψ i )  Im(I m e )

Sinusoidal kəmiyyətin bir yazı formasından digərinə keçməkdən

ötrü Eyler düsturundan istifadə edilir:
jα
e  Cos α  j Sin α .

MÜHAZİRƏ 6
Aaktiv, induktiv və tutum müqavimətləri birfazalı
dəyişən cərəyan elektrik dövrələri.

Rezistorlu sinusoidal cərəyan

dövrəsi. Aktiv müqa-viməti r olan
rezistorun uclarına (şəkil 4.8) tətbiq
edilmiş gərginlik istənilən anda Om
qanununa görə belə təyin olunur:
u  ir

44
Buradan u  U m Sin ω t olarsa, alırıq:
u Um
i= = Sin ω t = I m Sin ω t ,
r r
Um
burada I m = - cərəyanın ampli-tududur.
r
Cərəyan və gərginliyin təsiredici qiymətləri üçün alırıq
Im Um U
I = = = .
2 2r r
Cərəyan və gərginliyin simvolik təsvirləri üçün analoji ifadə
alınır:

 =U .
I
r
Cərəyan və gərginliyin vektor diaqramı şəkil 4.8,b-də qurul-
muşdur.
Alınmış ifadələrdən aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:
a) rezistorun cərəyan və gərginliyi fazca üst-üstə düşür;
b) Om qanunu cərəyan və gərginliyin təkcə ani qiymətlər
üçün deyil, həm də onların amplitud, təsiredici və kompleksləri
üçün də doğrudur.
Rezistorlu dövrənin gücünü təyin edək. Rezistorun ani gücü
həmişə müsbətdir:
p r =ui=iri=i2r.

Baxılan halda i= I m Sin ωt , ona görə də

p = ( I m Sin ω t )2 r = I 2 r Sin 2 ω t =
r m

U m I m (1- Cos2 t ) = UI(1- Cos2

1
=
2

t ).
u, i və p r - in qrafikləri şəkil
4.9–də göstərilmişdir. Ani gücün
ifadəsindən və qrafikindən görünürki, o Şəkil 4.9 Aktiv
müqavimətli dövrə üçün i
(t) y(t)və p(t) asıllıqları
45
ikiqat bucaq tezliyilə öz orta qiyməti
ətrafında rəqs edir. Gücün period
ərzində orta qiymətinə dövrənin aktiv
gücü deyilir.
Baxılan halda rezistorlu dövrənin aktiv gücü
1T
P  p r dt = UI = I2r = U2/r
T0
sabit cərəyanın gücü ilə eyni şəkildədir.

İnduktiv sarğaclı sinusoidal cərəyan

dövrəsi. Elə real elektrik dövrəsi yoxdur
ki, onun induktivliyi olmasın. Təkcə
induktivliyə malik dövrələrə baxmaq süni Şəkil 4.10 induktivli
üsuldur və bu, belə dövrəni maksimum tam dövrə(a) və onun vektor
öyrənməyə imkan verir. diaqramı (b)
Fərz edirik ki, sarğac yalnız induktiv-
liyə malikdir. Tutaq ki, belə sarğacdan ( şəkil 4.10 ) sinusoidal
cərəyan axır:
i  I m Sin ω t .
di
İnduktiv element üçün u L  L olduğuna görə alırıq:
dt
di 0
u  uL  L  ω LI m Cos ω t = U Lm Sin ( ω t  90 ),
dt
burada U Lm = ω LI m - gərginliyinin amplitududur.
U Lm U Lm
U Lm = ω LI m , I m  
ωL xL

Cərəyan və gərginliyin təsiredici qiymətləri üçün belə ifadələr

alırıq:
UL UL
U L = ω LI , I  .
ωL xL

46
 x L  ωL kəmiyyətinin ölçüsü müqavimət ölçüsüdür və
ona dövrənin induktiv müqaviməti, yaxud induktivliyin reaktiv
müqaviməti deyilır:
x L  ω L  2 f L .

Sarğacın özünəinduksiya e.h.q.-si:

di
e L  L =- uL = E Lm 0
Sin ( ω t  90 ) .
dt

Şəkil 4.10,b-də dövrənin vektor diaqramı göstərilmişdir.

E.h.q., gərginlik və induktiv müqaviməti simvolik şəkildə
təyin edək. Əgər cərəyanın kompleksi I m = I m e j (t  i ) şəklində
ifadə edilibsə, onda gərginliyin kompleksi belə yazılar:

dI m j (ω t  ψ i )

U Lm = L = j ω LI m e  jx L I m .
dt
Cərəyan və gərginliyin təsiredici qiymətləri üçün də analoji
ifadələr yaza bilərik

U L

U L  jx L I
 və I  ,
jx L

burada jx L  j ω L - induktiv müqavimətin kompleksidir.

Bütün yuxarıda deyilənlərdən aşağıdakı nəticələrə gəlmək
olar:
a) əgər induktiv sarğacdan axan cərəyan sinusoidaldırsa, onda
sarğacın uclarındakı gərginlik də sinuoidal olacaq və fazca
cərəyanı π / 2 = 900 bucaq qədər, yəni dörddə bir period qədər
ötəcək;
b) Om qanunu induktivlikli dövrədə kəmiyyətlərin təsiredici
və amplitud qiymətləri üçün doğrudur. Bu zaman reaktiv
müqavimət anlayışından istifadə etməli və induktivliyin yaratdığı
fazlar fərqini nəzərə almaq lazımdır.
Dövrənin ani gücünü təyin edək:
pL = u L i = U Lm Cos ω t  I m Sin ω t ·= U L ISin2 ω t .

Ani güc və həm də sarğacın maqnit sahəsinin enerjisi

47
 2 2 2
Li LI m 2 LI m 1  Cos2 ω t
Wm   Sin ω t  
2 2 2 2

İkiqat bucaq tezliyilə sinus qanunu ilə dəyişir, yəni maqnit

sahəsinin dəyişmə sürəti dövrənin ani gücünə bərabərdir:

dWm d  Li 2  di
pL =     Li  Lu L  U L ISin2 ω t
dt dt 
 2

 dt

Gücün orta qiyməti

sıfıra bərabərdir. Elektrik
enerjisinin başqa növ enerjiyə
çevrilməsi yoxdur. Dövrədə
fasiləsiz olaraq enerji mənbəsi
ilə induktiv sarğacın maqnit
sahəsi arasında enerji
mübadiləsi gedir. Bu
mübadilənin intensivliyi ani
gücün maksimal qiyməti tlə
xarakterizə olunur, buna
sarğacın induktiv gücü və
yaxud induktivliyin reaktiv
Şəkil 4.11 Xalis induktiv
gücü deyilir və Q L ilə işarə edilir:
yüklü dövrə üçün i(t),v(t) və
2
2 UL p(t) asıllıqları
QL  ULI  I xL  .
xL

Reaktiv gücün ölçü vahidinə volt-amper reaktiv (var) və

yaxud kilovolt-amper reaktiv (kvar) deyilir.

48
 Cərəyanın, gərginliyin və ani gücün əyriləri şəkil 4.11-də
göstərilmişdir.
p L sinusoidinin hər bir ştrixlənmiş dalğası mənbə ilə
sarğac arasında mübadilədə iştirak edən enerjinin miqdarını ifadə
edir.

Kondensatorlu sinusoidal cərəyan dövrəsi İdeal kondensatorun

yalnız tutumu olur. Sinusoidal gərginlik mənbəsinə qoşulmuş
belə kondensatorlu dövrədəki prosesə
baxaq:

u  U m Sin ω t

(şəkil 4.12). Tutum elementi üçün

du C
iC və Şəkil 4.12 Tutum yüklü dövrə
dt (a) və onun vektor dioqramı (b)
uC  u

olduğuna görə:

i  ω CU Cm Cos ω t  I mSin(ω t  900 ) ,

burada I m  ω CU Cm - cərəyanın amplitududur.

49
 1
kəmiyyətinin ölçüsü müqavimət ölçüsüdür və
ωC
kondensatorun reaktiv müqaviməti,yaxud elektrik dövrə-sinin
tutum müqavimi adlanır, xC ilə işarə edilir:
1 1
xC 
ωC

2 f C
.

Kondensatorun gərginlik və cərəyanının təsiredici

qiymətləri üçün Om qanununun ifadəsi olan aşağıdakı düsturları
alırıq:
UC UC
1 I  ωC  
UC 
ωC
I  xCI və 1 xC .
ωC

Bu asılılqları kompleks formada təyin edirik.

uC  Im(U Cm e jt ) olduğuna görə yaza bilərik:
du C jω t jωt
iC  Im(j ω CU

Cm e )  Im(I m e ),
dt
buradan cərəyan və gərginliyin amplitud və təsiredici qiymətləri
üçün simvolik formada Om qanununun ifadələrini tapırıq:


U 
U 
U
Cm Cm Cm
I m  j ω CU

Cm   
1
 j
1  jxC ,
jωC ωC

U C
I  və 
U C   jx C I   j ω CI
  .
 jx C
1
burada  j
ωC
- tutum müqavimətinin kompleksidir.
  jx C

Dövrənin cərəyanı və gərginliyinin vektor diaqramı şəkil

4.12,b-də qurulub.
Deyilənlərdən aşağıdakı nəticələrə gəlirik:
a) əgər tutum elementində gərginlik sinusoidal dəyişirsə,
onda cərəyan da sinusoidal dəyişir. Gərginlik fazca cərəyandan 900
, yəni dörddə bir period geri qalır;

50
 b) sinusoidal cərəyan dövrəsində tutum özünü müqavimət
kimi aparır, bunun qiyməti cərəyanın tezliyi ilə tərs mütənasibdir:
1 1
xC 
ωC

2 f C
. Buna kondensatorun tutum müqaviməti və
yaxud tutumun reaktiv müqaviməti deyilir;
c) tutum müqaviməti anlayışından istifadə edib tutum ele-
mentli sinusoidal cərəyan dövrəsinə Om qanununu tətbiq etmək
olar. Bu zaman yadda saxlanmalıdır ki, tutum müqaviməti
cərəyanla gərginlik arasında dörddə bir period (900) faz fərqi
yaradır.
Ani gücün ifadəsini təyin edirik. Kondensatorun ani gücü:
p C  u Ci  U CI Sin2 ω t

ikiqat tezliklə dəyişir, period ərzində orta qiyməti sıfıra bərabərdir.

Deməli, induktiv sarğacda olduğu kimi kondensatorlu dövrədə
mənbə ilə kondensatorun elektrik sahəsi arasında enerji mübadiləsi
baş verir.

Kondensator periodik olaraq ikiqat tezliklə dolur-boşalır. Bu

mübadilənin intensivliyi ani gücün maksimal qiymətilə xarakterizə
olunur. Gücün bu qiymətinə kondensatorun tutum gücü və yaxud
tutumun reaktiv gücü deyilir və QC ilə işarə olunur:
2 UC
QC  UCI  I xC  .
xC

Reaktiv gücün ölçü vahidi

voltamper reaktiv, yaxud kilovolt-
amper reaktiv adlanır.
Cərəyan, gərginlik və gücün
əyriləri şəkil 4.13-də
göstərilmişdir.

51
 Şəkil 4.13 Tütüm yüklü dövrə üçün i(t), u(t) və p(t)

Bu şəkildə güc sinusoidinin hər

bir ştrixlənmiş yarımdalğası mənbə
ilə kondensator arasında mübadilə
edilən enerjinin miqdarını təsvir
edir.

52
 MÜHAZİRƏ 7
Elementləri ardıcıl birləşdirilmiş sinusoidaldəyisən
cərəyan dövrəsi. Sinusoidal dəyişən cərəyan
dövrəsinin gücü. Gərginliklər rezonansı.

Dövrənin hər bir real elementi bir yox, iki və ya üç xassəyə

malik ola bilər. Məsələn, induktivlik sarğacının aktiv müqaviməti
və induktivliyi vardır. Mühərriklər, hesablamalarda, ekvivalent
aktiv müqavimət və induktiv-liklə təsvir edilir. Bəzi
hesablamalarda təkcə kondensa-torun deyil, elektrik ötürücü
xətlərin və başqa quruluşların elektrik tutumunu nəzərə almaq
vacıb olur.
Əvəz sxemində dövrə ideallaşdırılmış haldatoplu parametrli
təsvir olunur. Bu zaman dövrənin hesabı xeyli sadələşir.
Şəkil 4.14-də rezistiv, induktiv və tutum elemetləri ardıcıl
birləşmiş dövrəin sxemi təsvir edilmişdir.

53
 Əgər dövrənin sıxaclarında gərginlik sinusoidaldırsa, yəni

u  U mSin( ω t  ψ u ) ,

onda dövrədən sinusoidal cərəyan

axacaq:
i  I m Sin( ω t  ψ i ) .

Kirxhofun ikinci qanununa əsasən

dövrə üçün aşağıdakı tənliyi yazırıq:
di 1
u  u a  u L  u C  ir  L   idt . Şəkil 4.14. r,L,c-dən iba-
dt C rət ardıcıl dövrə
Sinusoidal kəmiyyətlərin ani
qiymətlərinin cəbri cəmini onların
təsiedici qiymətlərinin vektor tənliyi ilə əvəz etmək olar:

U  U a  U L  U C .
Sadə dövrələr üçün Om qanununun kompleks ifadələrindən

 =I
U r ,  = jx I
U  və    jx C I
U  .
a L L C

istifadə edib alırıq:

 =I
U r + jx L I  jx C I
 = ( r  j(x L  x C )) I = Z
 I .

Buradan cərəyanın kompleksi üçün alırıq:


U
I = 
.
Z

Bu, tam sinusoidal cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun

ifadəsidir.

 = r  j(x L  x C ) = Z e j
Z
kəmiyyəti tam müqavimətin kompleksidir. Buna dövrənin tam və
yaxud zahiri müqaviməti deyilir.

54
 Tam müqavimətin kompleksinin modulu və arqumenti
məlum düsturlarla hesablanır:

Z= r
2
 (x L  x C )
2
,  = xL  xC .
r

Tam müqavimətin kompleksinin arqumenti dövrənin

gərginliyi və cərəyanı arasında faz fərqini təyin edir. Əgər  >0
olarsa, onda induktiv müqavimət üstündür və reaktiv müqavimət
müsbət ədədlə ifadə olunur, gərginlik fazca cərəyandan irəli düşür.
Əgər  < 0 olarsa, onda tutum müqavimət üstündür və
reaktiv müqavimət mənfi ədədlə ifadə olunur, gərginlik fazca
cərəyandan geri düşür.
Şəkil 4.15-da cərəyan və gər-
ginliyin vektor diaqrammı göstə-
rilmişdir. Vektor diaqramında
OAB üçbucağı gərginliklər
üçbucağı adlanır. Bu üçbucağın
hipotenuzu dövrənin tam gər-
ginliyini təsvir edir. Cərəyan
vektoru ilə üst-üstə düşən OB
kateti gərginliyin aktiv, cərəyan
vektoruna perpendikulyar olan AB
kateti isə – reaktiv mürək-kəbəsi
adlanır. Buradan gərginlik üçün Şəkil 4.15. r,L,C-dən ibarət
kompleks formada aşa-ğıdakı ifadəni ardıcıl dövrənin vektor
alırıq: diaqramı

a  jU r = U a  j(U L  U C ) .
  U
U     

Əgər ψ i  0 ( I  I ) qəbul etsək, onda:

  U  j (U  U )  I r  j(x  x ) .
U a L C L C  
Şəkil 4.15-da vektor diaqramı bu hal üçün qurulmuşdur.

4.6. Sinusoidal dəyişən cərəyan dövrəsinin gücü

55
 Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün ani güc cərəyan və
gərginliyin ani qiymətlərinin vurma hasilinə bərabərdir:

p  ui .

Əgər cərəyan və gərginlik sinusoidaldırsa, yəni

i  I m Sin( ω t  ψ i ) və u  U mSin( ω t  ψ u ) ,

ani güc üçün aşağıdakı ifadəni tapırıq:

p  U m Sin ( ω t  ψu ) I m Sin ( ω t  ψ i ) =

=
Um Im
2
 Cos( ψ
u
 ψ )  Cos (2 ωt  ψ  ψ )
i u i
.
Cərəyan və gərginliyin başlanğıc fazlarının fərqi  ilə
işarə edilir, yəni   ψ u  ψ i , onda:


p  UI Cos  Cos (2 ωt  2 ψ
u
 ) 
= UICos 1  Cos2 ( ω t  ψu )  UISin Sin 2 ( ω t  ψu ) .
UI hasili dəyişən cərəyan dövrəsinin tam, yaxud zahiri
gücü adlanır və S ilə işarə olunur. Bu güc elektrik qurğusunun
tələbatçı ilə mənbə arasında enerji prosesinin intensivliyini
xarakterizə edir, lakin elektrik enerjisinin dönmədən başqa
enerjiyə çevrilməsini xarakterizə edə bilməz. Tam gücün ölçü
vahidi volt-amper (VA), kilovolt-amper (kVA) adlanır.
S = UI nəzərə alıb ani gücü belə yazaq:
 
p  S Cos 1  Cos2 ( ω t  ψ u )  S Sin Sin2 ( ω t  ψ u ) .

Ani güc sinus qanunu ilə dəyişən iki hissədən ibarətdir.

Birinci hissə həmişə müsbət işarəli olub özünün orta qiyməti
ətrafında ikiqat tezliklə rəqs edir və elektrik enerjisini dönmədən
başqa enerjiyə çevrilməsinin intesivliyini təyin edir. Period ərzində
gücün orta qiyməti, yəni dövrənin aktiv gücü:
2
P  UICos  SCos  I r .

56
 Ani gücün ikinci hissəsi özünün sıfır qiyməti ətrafında
ikiqat tezliklə dəyişir. Onun amplitud qiyməti dövrənin reaktiv
gücünü təyin edir:
2
Q  Q L  Q C  SSin   UISin   I (x L  x C ) .

Biz artıq bilirik ki, aktiv gücün vahidi vatt (Vt), kilovatt
(kVt), reaktiv gücün vahidi isə volt-amper reaktiv (VAr), kilovolt-
amper reaktiv (kVAr) adlanır. Güclərin

S  UI ,
P  SCos ; Q  SSin

ifadələrindən aydın olur ki, onlar

düzbucaqlı üçbucaq təşkil edir (şəkil
4.16). Buna güclər üçbucağı deyilir.
Güc vektorial kəmiyyətdir, buna
görə də onu kompleks müstəvidə Şəkil 4.16.Güclər üçbucağı
kompleks ədədlə ifadə etmək olar:
~ j
S  P  jQ  UI(Cos  jSin )  UIe

~
Tam gücün S kompleksini gərginliyin kompleksini
cərəyanın qoşma kompleksinə vurmaqla da almaq olar:

 jψ i j
~  I  Ue jψ u Ie
S  U  UIe  P  jQ  UI(Cos  jSin )

Güc əmsalı. Dövrənin cərəyan və gərginliyinin fazlar fərqi

bucağının kosinusuna güc əmsalı deyilir, çünki o, dövrənin aktiv
gücünün tam gücünə olan nisbətininə bərabər olub gücün hansı
hissəsinin elektrik enerjisinin dönmədən başqa enerjiyə
çevrilməsində iştirak etdiyini göstərir:
P P
Cos 
S

UI
.

Dövrənin güc əmsalını həm də akiv müqavimətin tam

müqavimətə nisbəti kimi təyin etmək olar:
r r
Cos 
z

2 2 .
r x

57
 Dövrənin reaktiv müqaviməti sıfıra bərabər olanda (ideal
hal), yəni x  x L  x C  0 olduqda güc əmsalı birə bərabərdir:
Cosφ = 1. Bu halda mənbə ilə işlədicini birləşdirən məftillərdə
reaktiv gücün pulsasiyası yoxdur. Nəticədə birləşdirici məftillərdə
elektrik enerji itgiləri azalır. Buna görə də güc əmsalına elektrik
qurğusunun energetik göstəricisi kimi baxılır.
Sinusoidal cərəyan dövrələrində rezonans hadisələri. Hər bir
fiziki sistem məxsusi sərbəst rəqs tezliyinə malikdir. Məcburi
rəqslərin tezliyi sistemin məxsusi rəqs tezliyinə bərabər
olduqda,buna rezonans hadisəsi deyilir.
İnduktivlik və tutum olan
elektrik dövrəsində dolmuş kon-
densatoru induktiv sarğaca qoş-
duqda kondensatorun sərbəst rəqsi
boşalma prosesi baş verir. İnduk-
tivlik, tutumlu dövrədə, mexaniki Şəkil 4.23. Kondensa-
sistemdə kütlə kimi, cərəyanın torun U gərginliyinin
dəyişməsinə ətalət göstərərək L konturuna boşalması
kondensatorun rəqsi boşalmasına səbəb
olur.
Bu rəqsin tezliyinə LC konturunun məxsusi tezliyi deyilir.
Dövrədə aktiv müqavimət olmadıqda rəqsi proses sonsuz uzun
müddət davam edə bilər. Belə dövrəyə itgisiz kontur deyilir.
Konturun məxsusi rəqs tezliyini təyin etmək üçün U
gərginliyinə qədər dolmuş kondensatorun induktivliyə boşalma
prosesi gedən kontura baxaq (şəkil 4.23).
Dövrə üçün, kondensator qoşulduqdan sonra, Kirxhofun
ikinci qanun tənliyini yazırıq:

di 1
L
dt

C
 idt  0 .

Bu tənliyi zamana görə differensiallasaq, alarıq:

2
d i 1
2

LC
i0 .
dt

58
 İkinci tərtibdən bircins xətti differensial tənlik olan bu
tənliyin həlli belədir:
i  A 1e jt/ LC  A 2e  jt/ LC ,

burada A1 və A2 - inteqrallama sabitləridir, başlanğıc şərtlərdən

tapılır:
t = 0 olanda:
 di   uC  U
i  0,         .
 dt  i  0  L  i0 L

Buna görə də alırıq ki:

A1 + A2 = 0,
U
A1 - A2 = j L/C
.

Buradan tapırıq:
U U
A1   ; A2 
j L/C j L/C

Beləliklə, cərəyan üçün aşağıdakı ifadəni alırıq:

U 1
i 
L/C
Sin
LC
t .

L
kəmiyyəti müqavimət ölçüsünə malikdir və rəqs
C
konturunun xarakteristik dalğa müqaviməti adlanır, ρ ilə işarə
olunur. 1/ LC kəmiyyəti bucaq tezliyi ölçüsündədir, konturun
məxsusi rəqs tezliyi adlanır və 0 ilə işarə olunur:
1
ω0  .
LC

İtgisiz konturda sərbəst cərəyan aşağıdakı qanunla dəyişir:

U
i  Sin ω 0 t .
ρ

59
 Mənbənin tezliyi  konturun məxsusi rəqs tezliyinə 0
bərabər olduqda elektrik dövrəsində rezonans hadisəsi yaranır.
Real konturun aktiv müqaviməti olduğuna görə
kondensatorun rəqsi boşalma prosesi sönən olur. Rəqs konturunun
keyfiyyəti xoşhallıq adlanan Q kəmiyyətilə (keyfiyyət əmsalı)
xarakterizə edilir,

Q = ρ/r .

Gərginliklər rezonansı. Budaqlanmayan r, L, C ele-

mentlərinə malik olan dövrədə, induktiv müqavimət XL tutum
müqavimətinə XC bərabər olduqda gərginliklər rezonansı baş verir.
Bu şərt daxilində dövrənin müqaviməti

2 2 r U
z r  (X L  XC )  r; cos    1; I rez 
z r

L və C qiymətləri məlumdursa, tezliyin frez rezonans

qiymətini tapmaq olar:
1
XL  2f rez  L  X C 
rez rez 2f rez C

Buradan
1
f rez 
2 2C

Əgər baxılan dövrənin sıxaclarında gərginliyi V sabit

saxlayıb, tezliyi tədricən dəyişsək, cərəyanın qiyməti I
dəyişəcəkdir. Rezonans zamanı dövrənin cərəyanı isə maksimal
olur (şəkil 4.24)

60
 Şəkil 4.24. Gərginliklər rezonansı üçün cərəyan
əyrisi (a) və vektor diaqramı (b)

Rezonans zamanı r müqavimətindəki gərginlik dövrəyə

tətbiq edilmiş gərginliyə bərabər olur.

U  IZ rez  Ir  U

İnduktivlikdə ULrez və tutumda UCrez gərginliklər qiymətcə

bərabər, fazaca əksdir.
Gərginliklər rezonansı yarandıqda reaktiv elementlərdə
gərginliklər mənbənin gərginliyindən Q dəfə böyük olur ki, bu da
çox təhlükəlidir. Buna görədə güclü cərəyan elektrik qurğularında
gərginliklər rezonansı yarandıqda reaktiv elementlərdə gərginliklər
mənbənin gərginliyindən Q dəfə böyük olur ki, bu da çox
təhlükəlilidir. Buna görə də güclü cərəyanlı elektrik qurğularında
gərginliklər rezonansı yolverilməzdir. Radiotexniki zəif cərəyanlı
dövrələrdə gərginliklər rezonansı lazım olan tezlikli cərəyanları
seçib ayırmaq üçün istifadə edilir.

MÜHZİRƏ 8
Elementləri paralel birləşdirilmiş sinusoidaldəyisən
cərəyan dövrəsi.

61
Kompleks müqavimətlərin paralel birləşməsinin ümumi halına
baxaq (şəkil 4.18). Kompleks şəkildə Om qanununa görə sxemin
budaqlarındakı cərəyanların kompleks ifadələrini yazaq:
U
I 1   Y1U ,
Z 1

U
I 2   Y
 U
2


Z 2
Burada Y1 və Y2 - budaqların tam
kompleks keçiricilikləridir. Ümumi
halda tam keçiriciliyin kompleksi belə
şəkildə yazılır: Şəkil 4.18 Budqalana
dövrə

1 1 r  xL xC =
 
Y    j
 2  2 

Z r  j(x L  x C ) 2
z z z 
 j
 g  j(b L  b C )  ye Sim,
burada g 
r
2
- budağın aktiv keçiri-ciliyi;
z

xL xC
bL 
2 və bC 
2 - budağın induktiv və
z z
tutum keçiricilikləridir;b = bL - bC -
1
Şəkil 4.19 Keçirici-
budağın reaktiv keçiriciliyi; y = z - liklər üçbucağı
budağın tam keçiriciliyinin moduludur.
Kompleks müstəvidə tam keçiriciliyinin kompleksi
düzbucaqlı üçbucaq şəklində təsvir olunur və keçiriciliklər
üçbucağı adlanır (şəkil 4.19). Üçbucaqdan alırıq:

2 2 2 2
y g  (b L  b C )  g b ,
g  yCos , b  ySin ,
g b
Cos 
y
, Sin  y .

Dövrənin budaqlanmayan hissəsindən axan cərəyanı (şəkil

2.18) Kirxhofun birinci qanununa görə tapırıq:

62
 
U
I  I 1  I 2  U   Y
 (Y
1
 )  U
2
Y 

.
Z

burada Y  Y Y - budaqlanmış dövrənin ekvivalent tam

1 2

kompleks keçiriciliyidir və paralel budaqların kompleks keçiri-

ciliklərinin cəminə bərabərdir.
Ümumi halda:
n
Y   Y k
1
Tam ekvivalent keçiriciliyin mürəkkəbələri:
n n
g   gk , b   (b L  b C ) .
1 1 k k

Cərəyanları mürəkkəbələrə ayıraq. Cərəyanın gərginlik

istiqamətindəki proyeksiyasına cərəyanın aktiv mürəkkəbəsi, buna
perpendikulyar istiqamətdə proyeksiyasına isə cərəyanın reaktiv
mürəkkəbəsi deyilir (şəkil 2.20):

I a  I 1a  I 2a  (g 1  g 2 )U  gU I r  I 1r  I 2r  (b 1  b 2 )U  bU ,

2 2 2 2 U
I I a  I r  U g  b  yU 
z

Cərəyanın kompleksi:
 (g  jb)  Ie j( ψ u  )
I  I a  jI r  U

vektor diaqramında OAB üçbu-cağına

cərəyanlar üçbucağı deyilir.
Bu üçbucağı keçiriciliklər
üçbucağının gərginliyin moduluna Şəkil 4.20Budaqlanan
vurmaqla da almaq olar və əksinə, dövrə üçün vektor dioqramı

63
cərəyanlar üçbucağını gərginliyin
moduluna bölməklə keçiriciliklər
üçbucağını almaq olar.

Sinusoidal dərəyan dövrələrində rezonans

hadisələri.Cərəyanlar rezonansı. İnduktiv sarğacla kondensator
paralel birləşmiş dövrələrdə cərəyanlar rezonansı yarana bilər.
Şəkil 4.25-də verilmiş dövrəyə baxaq. Tutaq ki, cərəyanın
tezliyi:
1
ω0  ,
LC

yəni, LC konturunda rezonans yaranıb.

Dövrənin budaqlarının keçiriciliklərini
təyin edirik:
1 C 1
bC   ω 0C   ,
xC L ρ
Şəkil 4.25. L,C və r
1 1 C 1 1
paralel birləşməsi
bL     , g 
r
xL ω0 L L ρ

Buradan aydın olur ki, induktiv sarğac və kondensator

paralel qoşulmuş dövrədə rezonans zamanı reaktiv keçiriciliklər
bir-birinə bərabər olur, yəni:

1 C
bL  bC   .
ρ L

Dövrənin tam keçiriciliyi minimal, müqaviməti maksimal

qiymət alır:
2 2 1 1
y  g  (b L  b C )  g , z    r.
y g

Güc əmsalı birə bərabər olur:

g
Cos 
y
 1 .

64
 İnduktivlikli və tutumlu budaqlardakı cərəyanlar bir-birinə
bərabərdir. Buna görə də bu rezonans cərəyanlar rezonansı
adlanır.
Əgər istənilən elemenlərə malik budaqlanan dövrəni xalis
reaktiv elementli və ayrıca aktiv budaqlı sxemlə əvəz etmək olsa,
1
onda bu halda b C  ωC , b L  olar və b L  b C şərtindən
ωL
ω  ω0 alınar və biz əvvəlki nəticəyə gəlirik.
Şəkil 4.26-də verilmiş budaqlanan dövrə üçün, cərəyanların
reaktiv mürəkkəbələrinin bərabərlik şərtindən istifadə edərək,
rezonans tezliyini təyin edək:

ωL
IL  bL U  2 2 U  I1Sin1 ,
r1  ( ωL)

1
ωC
I C  bC U  2 U  I 2Sin 2 .
2  1 
r1   
 ωC 
Rezonans zamanı:
Şəkil 4.26. Budaqlanan
I L  I C , onda bL  bC və dəyişən cərəyan dövrəsi

ω0L ω 0C
 .
2 2 2
r1  ( ω L) ( ω0r2C)  1

Buradan iki paralel budaqlı dövrə üçün ümumi halda rezonans

tezliyinin ifadəsini alırıq:

2 2 2
1 r1 C  L 1 r1  ρ
ω0  2  2 2 .
LC r2 C  L LC r2  ρ

65
 r1  r2 olduqda ω 0  1/ LC alırıq. Burada ρ  L/C rəqs
konturun dalğa müqavimətidir.
Qeyd etməliyik ki, gərginliklər rezonansından fərqli olaraq
cərəyanlar rezonansı elektrik qurğusu üçün təhlükəsiz hadisədir.
Budaqlardakı cərəyanlar onların keçiriciliklərindən asılıdır və
qarşılıqlı müstəqildir.

MÜHAZİRƏ 9
Sinusoidal dəyişən cərəyan dövrəsinin gücü.

Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün ani güc cərəyan və

gərginliyin ani qiymətlərinin vurma hasilinə bərabərdir:

p  ui .

Əgər cərəyan və gərginlik sinusoidaldırsa, yəni

66
 i  I m Sin( ω t  ψ i ) və u  U mSin( ω t  ψ u ) ,

ani güc üçün aşağıdakı ifadəni tapırıq:

p  U m Sin ( ω t  ψu ) I m Sin ( ω t  ψ i ) =

=
Um Im
2
 Cos( ψ
u
 ψ )  Cos (2 ωt  ψ  ψ )
i u i
.
Cərəyan və gərginliyin başlanğıc fazlarının fərqi  ilə
işarə edilir, yəni   ψ u  ψ i , onda:


p  UI Cos  Cos (2 ωt  2 ψ
u
 ) 
= UICos 1  Cos2 ( ω t  ψu )  UISin Sin 2 ( ω t  ψu ) .
UI hasili dəyişən cərəyan dövrəsinin tam, yaxud zahiri
gücü adlanır və S ilə işarə olunur. Bu güc elektrik qurğusunun
tələbatçı ilə mənbə arasında enerji prosesinin intensivliyini
xarakterizə edir, lakin elektrik enerjisinin dönmədən başqa
enerjiyə çevrilməsini xarakterizə edə bilməz. Tam gücün ölçü
vahidi volt-amper (VA), kilovolt-amper (kVA) adlanır.
S = UI nəzərə alıb ani gücü belə yazaq:
 
p  S Cos 1  Cos2 ( ω t  ψ u )  S Sin Sin2 ( ω t  ψ u ) .

Ani güc sinus qanunu ilə dəyişən iki hissədən ibarətdir.

Birinci hissə həmişə müsbət işarəli olub özünün orta qiyməti
ətrafında ikiqat tezliklə rəqs edir və elektrik enerjisini dönmədən
başqa enerjiyə çevrilməsinin intesivliyini təyin edir. Period ərzində
gücün orta qiyməti, yəni dövrənin aktiv gücü:
2
P  UICos  SCos  I r .

Ani gücün ikinci hissəsi özünün sıfır qiyməti ətrafında

ikiqat tezliklə dəyişir. Onun amplitud qiyməti dövrənin reaktiv
gücünü təyin edir:
2
Q  Q L  Q C  SSin   UISin   I (x L  x C ) .

67
 Biz artıq bilirik ki, aktiv gücün vahidi vatt (Vt), kilovatt
(kVt), reaktiv gücün vahidi isə volt-amper reaktiv (VAr), kilovolt-
amper reaktiv (kVAr) adlanır. Güclərin

S  UI ,
P  SCos ; Q  SSin

ifadələrindən aydın olur ki, onlar

düzbucaqlı üçbucaq təşkil edir (şəkil
4.16). Buna güclər üçbucağı deyilir.
Güc vektorial kəmiyyətdir, buna
görə də onu kompleks müstəvidə Şəkil 4.16.Güclər üçbucağı
kompleks ədədlə ifadə etmək olar:
~ j
S  P  jQ  UI(Cos  jSin )  UIe

~
Tam gücün S kompleksini gərginliyin kompleksini
cərəyanın qoşma kompleksinə vurmaqla da almaq olar:

 jψ i j
~  I  Ue jψ u Ie
S  U  UIe  P  jQ  UI(Cos  jSin )

Güc əmsalı. Dövrənin cərəyan və gərginliyinin fazlar fərqi

bucağının kosinusuna güc əmsalı deyilir, çünki o, dövrənin aktiv
gücünün tam gücünə olan nisbətininə bərabər olub gücün hansı
hissəsinin elektrik enerjisinin dönmədən başqa enerjiyə
çevrilməsində iştirak etdiyini göstərir:
P P
Cos 
S

UI
.

Dövrənin güc əmsalını həm də akiv müqavimətin tam

müqavimətə nisbəti kimi təyin etmək olar:
r r
Cos 
z

2 2 .
r x

Dövrənin reaktiv müqaviməti sıfıra bərabər olanda (ideal

hal), yəni x  x L  x C  0 olduqda güc əmsalı birə bərabərdir:
Cosφ = 1. Bu halda mənbə ilə işlədicini birləşdirən məftillərdə
reaktiv gücün pulsasiyası yoxdur. Nəticədə birləşdirici məftillərdə

68
elektrik enerji itgiləri azalır. Buna görə də güc əmsalına elektrik
qurğusunun energetik göstəricisi kimi baxılır.

MÜHAZİRƏ 10
Üçfazlıcərəydövrələri.Əsasanlayışlar.”Ulduz” sxemi üzrə
birləşmə.
Əsas anlayışlar.
Çoxfazlı dövrələrin xüsusi
halı olan üçfazlı dövrələr,
hər birində eyni tezlikli
e.h.q. təsir edən üç birfazlı
dövrənin birliyindən
ibarətdir. Çoxfazlıya daxil
olan birfazlı dövrələrə
çoxfazlı dövrənin fazları
deyilir. Burada biz faz
anlayışının ikinci

69
Şəkil 4.34. Üçfazalı generatorun
modeli
mənasından istifadə etdik, bunu onun birinci mənası ilə
qarışdırmaq olmaz (e.h.q.-nin, cərəyanın fazı və s.).
Bütün mümkün olan çoxfazlı dövrələrdən ən sadəsi və
buna görə də ən geniş yayılanı üçfazlı dövrədir. Fazları elektrik
birləşdirilməyib-sə, üçfazlı dövrə əlaqə-siz, yox əgər belə birləşmə
varsa əla-qəli
ola bilər. Üçfazlı dövrənin e.h.q.-lərinin vəhdətinə üçfazlı e.h.q.-
lər sistemi, onun fazlarındakı cərəyanlara isə üçfazlı cərəyanlar
sistemi deyilir. Praktikada üçfazlı simmetrik sinusoidal e.h.q. - lər
sistemindən istifadə edilir, çünki belə sistem texniki-iqtisadi
cəhətdən daha əlverişlidir.
Elektrik stansiyalarında elektrik enerjisi yalnız üçfazlı
sistem üçün istehsal edilir. Şəkil 4.34–də üçfazlı generatorun
modeli təsvir edilmişdir, onun statorunun pazlarında üç eyni cürə
dolağın naqilləri yerləşdirilmişdir. Sadə olmaq üçün hər dolaq bir
sarğıdan ibarət təsvir edilmişdir. Stator dolaqlarının (fazlarının)
oxları fəzada bir-birinə nəzərən 1200 bucaq qədər
sürüşdürülmüşdür. Rotordakı dolaq kənar mənbədən sabit
cərəyanla qidalanır.
Rotor ω bucaq sürətilə fırlandıqda onun maqnit sahəsi
ardıcıl olaraq faz dolaqlarının naqillərini kəsir və bunlarda faz
e.h.q. - lərini induksiyalayır. Bu e.h.q.-lər sinusoidal olub fazca
üçdə bir period fərqlənirlər. Şəkildən göründüyü kimi faz
dolaqlarının ucları A-X, B-Y, C-Z hərfləri ilə işarə olunmuşdur.
Faz dolaqdarı, yaxud cadəcə olaraq generatorun fazları A, B, C
hərfləri ilə işarə olunur. Faz ardıcıllığının düz istiqaməti üçün
e.h.q.-lərin ani qiymətlərinin ifadələri belə yazılır:
e A  EmSin( ωt  ψ ) ,
eB  EmSin( ωt  ψ  1200 ) ,
eC  EmSin( ωt  ψ  2400 ) ,
burada Em–e.h.q.-nin amplitudu;ψ–A fazının başlanğıc fazıdır.
Faz ardıcıllığının tərs istiqamətini də fərqləndirirlər: A-C-
B. Bu halda e.h.q.-lərin kompleks ifadələri belə şəkildə olar:
 = Ee jψ ,
E A

70
  = Ee jψ  240 0 ,
E B

jψ 120 0
C = Ee .

E

Şəkil 4.35-də üçfazlı e.h.q.-lər sisteminin fazların düz və

tərs ardıcıllıqları üçün vektor diaqramları göstərilmişdir.

Şəkil 4.35. Faz ardıcılığının istiqamətləri üçün vektor

diaqramı

Baxılan simmetrik sinusoidal e.h.q-lər sisteminin cəmi

həmişə sıfırdır:
e A + e B + e C = 0,
 +E
E 
 +E
A B C = 0.

Generatorun üçfazlı dolaqlarını birləşdirmə üsulları.

Üçfazlı generatorun faz dolaqlarını üç ədəd elektrik enerji
qəbuledicisi ilə altı məftillə birləşdirmək olar. Bu halda üç ədəd

71
müstəqil birfazlı dövrə alınır. Praktikada əlaqəsiz üçfazlı
dövrələrdən istifadə olunmur. Generatorun faz dolaqları öz
aralarında “ulduz” (şərti işarəsi Y) və yaxud “üçbucaq” (∆)
sxemi üzrə birləşdirilirlər.

“Ulduz” sxemi üzrə birləşmə

“Ulduz” sxemi üzrə birləşdirdikdə faz dolaqlarının son

ucları X, Y, Z ümumi düyündə – 0 birləşdirilir (şəkil 4.36). 0
düyünü generatorun neytralı və ya sıfır nöqtəsi adlanır. Bu
adlandırma həmişə e A + e B + eC = 0 olduğu fakta
əsaslanmışdır.
İndi generatoru tələbatçı ilə dörd məftil vasitəsilə
birləşdirmək olar. Üç geri qayıdan məftilləri əvəz edən və
generatorun sıfır nöqtəsindən çıxan məftilə sıfır və ya neytral
məftil deyilir. Yerdə qalan üç məftil xətt məftilləri adlanır.
Şəkil 4.36.-də faz e.h.q.-lərinin, faz və xətt cərəyanlarının
müsbət istiqamətləri göstərilmişdir.
Generatorun fazla-
rından axan cərəyanlara faz,
xətt məftllərindən axan
cərəyanlara xətt cərəyanları
deyilir.
Generatorun ayrı-ayrı
faz dolaqlarının uclarındakı
gərginliklərə faz gərginlik-
ləri deyilir. Xətt məftilləri
arasındakı gərginliklər xətt Şək. 4.36. Fаз е.щ.г.-ляриnин,
фаз вя хятт ъяряйанларынын
мцсбят истигамятляри
72
gərginlikləri adlanır.
Şəkil 4.36-da faz və xətt
gərginliklərinin işarələri
və müsbət istiqamətləri
göstərilmişdir.
Şəkil 4.37-dən görünür ki,
fazları “ulduz” sxemi üzrə
birləşdirdikdə xətt cərəyanları faz
cərəyanlərına bərabər olur:
I x  If .

Xətt və faz gərginlikləri

arasında aşağıdakı asılılıq vardır
(şəkil 4.37):

U  
AB = U A - U B , Şəkil 4.37. Фаз вя хятт

U   эярэинликляринин вектор
BC = U B - U C ,
диаграмы

U 
CA = U C - U
 . A

Faz və xətt gərginliklərinin vektor diaqramı şəkil 4.37-də

cöstərilib. Diaqramdakı OMN üçbucağından tapırıq:

0 0
U AB  2  OM  Cos30  2U A Cos30  3U f .
Beləliklə, generatorun fazlarını “ulduz” sxemi üzrə
birləşdirdikdə xətt gərginliyi faz gərginliyindən 3 dəfə böyük
olur. Elə buna görədir ki, nöminal dəyişən gərginliklərin bir- biri-
nə nisbəti 3 - ə bərabərdir:127, 220, 380, 660V.

73
 MÜHAZİRƏ 11
Üçfazlı cərəyn dövrələri.Əsasanlayışlarvə .”Üçbucaq” sxemi
üzrə birləşmə.
Əsas anlayışlar. Çoxfazlı dövrələrin xüsusi halı olan
üçfazlı dövrələr, hər birində eyni tezlikli e.h.q. təsir edən üç
birfazlı dövrənin birliyindən ibarətdir. Çoxfazlıya daxil olan
birfazlı dövrələrə çoxfazlı dövrənin fazları deyilir. Burada biz faz
anlayışının ikinci mənasından istifadə etdik, bunu onun birinci
mənası ilə qarışdırmaq
olmaz (e.h.q.-nin, cərəyanın
fazı və s.).
Bütün mümkün olan
çoxfazlı dövrələrdən ən
sadəsi və buna görə də ən
geniş yayılanı üçfazlı
dövrədir. Fazları elektrik
birləşdirilməyib-sə, üçfazlı
dövrə əlaqə-siz, yox əgər
belə birləşmə varsa əla-qəli
ola bilər. Üçfazlı dövrənin
e.h.q.-lərinin vəhdətinə
üçfazlı e.h.q.-lər sistemi,
Şəkil 4.34. Üçfazalı generatorun
modeli
74
onun fazlarındakı cərəyanlara isə üçfazlı cərəyanlar sistemi
deyilir. Praktikada üçfazlı simmetrik sinusoidal e.h.q. - lər
sistemindən istifadə edilir, çünki belə sistem texniki-iqtisadi
cəhətdən daha əlverişlidir.
Elektrik stansiyalarında elektrik enerjisi yalnız üçfazlı
sistem üçün istehsal edilir. Şəkil 4.34–də üçfazlı generatorun
modeli təsvir edilmişdir, onun statorunun pazlarında üç eyni cürə
dolağın naqilləri yerləşdirilmişdir. Sadə olmaq üçün hər dolaq bir
sarğıdan ibarət təsvir edilmişdir. Stator dolaqlarının (fazlarının)
oxları fəzada bir-birinə nəzərən 1200 bucaq qədər
sürüşdürülmüşdür. Rotordakı dolaq kənar mənbədən sabit
cərəyanla qidalanır.
Rotor ω bucaq sürətilə fırlandıqda onun maqnit sahəsi
ardıcıl olaraq faz dolaqlarının naqillərini kəsir və bunlarda faz
e.h.q. - lərini induksiyalayır. Bu e.h.q.-lər sinusoidal olub fazca
üçdə bir period fərqlənirlər. Şəkildən göründüyü kimi faz
dolaqlarının ucları A-X, B-Y, C-Z hərfləri ilə işarə olunmuşdur.
Faz dolaqdarı, yaxud cadəcə olaraq generatorun fazları A, B, C
hərfləri ilə işarə olunur. Faz ardıcıllığının düz istiqaməti üçün
e.h.q.-lərin ani qiymətlərinin ifadələri belə yazılır:
e A  EmSin( ωt  ψ ) ,
eB  EmSin( ωt  ψ  1200 ) ,
eC  EmSin( ωt  ψ  2400 ) ,
burada Em–e.h.q.-nin amplitudu;ψ–A fazının başlanğıc fazıdır.
Faz ardıcıllığının tərs istiqamətini də fərqləndirirlər: A-C-
B. Bu halda e.h.q.-lərin kompleks ifadələri belə şəkildə olar:
 = Ee jψ ,
E A

 = Ee jψ  240 0 ,
E B

jψ 120 0
C = Ee .

E

75
 Şəkil 4.35-də üçfazlı e.h.q.-lər sisteminin fazların düz və
tərs ardıcıllıqları üçün vektor diaqramları göstərilmişdir.

Şəkil 4.35. Faz ardıcılığının istiqamətləri üçün vektor

diaqramı

Baxılan simmetrik sinusoidal e.h.q-lər sisteminin cəmi

həmişə sıfırdır:
e A + e B + e C = 0,
 +E
E  +E 
C = 0.
A B

Generatorun üçfazlı dolaqlarını birləşdirmə üsulları.

Üçfazlı generatorun faz dolaqlarını üç ədəd elektrik enerji
qəbuledicisi ilə altı məftillə birləşdirmək olar. Bu halda üç ədəd
müstəqil birfazlı dövrə alınır. Praktikada əlaqəsiz üçfazlı
dövrələrdən istifadə olunmur. Generatorun faz dolaqları öz

76
aralarında “ulduz” (şərti işarəsi Y) və yaxud “üçbucaq” (∆)
sxemi üzrə birləşdirilirlər.

“Üçbucaq” sxemi üzrə birləşmə

Generatorun faz dolaqlarının “üçbucaq” sxemi üzrə

birləşməsinə baxaq. Generatorun faz dolaqlarını “üçbucaq” sxemi
üzrə btrləşdirmək üçün birinci faz dolağının X son ucunu ikinci faz
dolağının başlanğıc B
ucuna, ikincinin Y son
ucunu üçüncünün başlanğıc
C ucuna və üçüncünün Z
son ucunu birinci faz
dolağının başlanğıc A
ucuna birləşdirmək Şəkil 4.38. Üçbucaq sxemi
lazımdır (şəkil 4.38). üzrə birləşmə
Generatorun faz dolaqlarının belə sxem üzrə birləş-
dirməyin mümkünlüyü o fakta
əsaslanır ki, istənilən zaman anında
e A + e B + eC = 0 və buna görə
də generatorun fazlarının yaratdığı
üçbucağın daxilində
bərabərləşdirici cərə-yan yaranmır.
Generatorun faz dolaqlarını
Şəkil 4.39. Üçbucaq birləşmiş
“üçbucaq” sxemi üzrə smettrik yük üçün vektor
birləşdirdikdə sıfır məftili olmur, təkcə dioqramı
xətt məftilləri olur.

77
 Şəkil 4.39–da e.h.q.-lərin, cərəyanların və gərginlik-lərin
müsbət istiqamətləri göstərilmişdir. Şəkildən görünür ki, faz
dolaqlarını “üçbucaq” sxemi üzrə birləşdirdikdə xətt gərginlikləri
faz gərginliklərinə bərabər olur:

U x  Uf .

Xətt cərəyanları faz cərəyanları vasitəsilə Kirxhofun birinci

qanununa əsasən belə ifadə olunur:
I A  I AB  I CA , I B  I BC  I AB , I C  I CA  I BC

Tutaq ki, yük simmetrikdir, onda cərəyanlar modulca

bərabər olar:
I AB  I BC  I CA və I A  I B  I C .

Bunu vektor diaqramı vasitəsilə isbat etmək olar (şəkil

4.39). Faz və xətt cərəyanları vektor diaqramında üç ədəd
bərabəryanlı üçbucaq təşkil edir. Bu üçbucaqlardan tapırıq ki:
0
I x  I A  2I f Cos30  3I f

Bütün yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, üçfazlı

dövrələr dördməftilli və yaxud üç məftilli ola bilər, yəni
generatorun elektrik enerji işlədicilərilə birləşməsi, generatorun faz
dolaqlarının birləşmə üsulunlan asılı olaraq, dörd və yaxud üç
məftillə ola bilər. Generatorun fazlarını “ulduz” sxemilə
btrləşdirdikdə və yük simmetrik olduqda xətt cərəyanlarının cəmi
həmişə sıfır olur. Bunu isbat etmək çətin deyildir. Əgər fazların
e.h.q.-ləri simmetrikdirsə, onda generatorun faz gərginlikləri də
simmetrikdir:

 U ,
U A f
  U e  j1200 ,
U   U e j1200 .
U
B f C f

Belə halda yük simmetrik olarsa, xətt (və faz) cərəyanları

da simmetrik olar:

78
 
U Uf
A j
I A =

= e j = If e ,
Z A Zf

U Uf
B j 0
e  j120 e = I f e j( 120 ) ,
0
I B = 
=
Z B Zf

U Uf
C j 0
e j120 e = I f e j( 120 ) .
0
I C =  =
Z C Zf

Bu cərəyanların cəmi sıfır məftilindən axır və sıfıra

bərabərdir:

 = I A + I B + I C = I f e j (1 + e  j120 + e j120 ) = 0.
0 0
I N

Buna görə də simmetrik yük halında sıfır məftili lazım

deyildir.

Üçfazlı dövrənin gücü

Üçfazlı dövrənin aktiv gücü ayrı-ayrı fazların aktiv

güclərinin cəminə bərabərdir:

P = PA + PB + PC = PAB + PBC + PCA ,

burada PA , PB , PC , PAB , PBC , PCA – işlədiciləri “ulduz“ və ya

“üçbucaq“ birləşməsinə uyğun olaraq fazların aktiv gücləridir.
Simmetrik yük zamanı fazların gücləri eyni olur, buna görə
də P = 3Pf .
Hər bir faz üçün dəyişən cərəyanın gücünün ümumi ifadəsi
doğrudur:
Pf = U f I f Cos ,
burada φ – faz gərginliüi ilə cərəyanı arasındəkı faz fərqi
bucağıdır.
İşlədiciləri “ulduz“ sxemi üzrə birləşdirdikdə U f = U x /
3 , I f = I x , “üçbucaq“ sxemi üzrə birləşdirdikdə isə U f = U x

79
, I f = I x / 3 . Buna görə də, birləşmə sxemindən asılı olmayaraq,
aktiv güc xətt kəmiyyətləri vasitəsi ilə eyni cür ifadə olunur:
P = 3 Uf I f Cos = 3 U x I x Cos .

Analoji olaraq üçfazlı dövrənin reaktiv gücünün ifadəsini

tapırıq:
Q = 3 Uf I f Sin = 3 U x I x Sin .

Üçfazlı dövrənin tam gücü üçün yazmaq olar:

S= P2  Q2 = 3 Ux Ix .

Güclər üçün alınmış ifadələr yalnız simmetrik dövrə üçün

doğrudur. Qeyri-simmetrik üçfazlı dövrə üçün ayrı-ayrı fazların
gücləri bir-birinə bərabər deyil. Buna görə də bütün dövrənin
gücünü, sıfır məftilindəki yük daxil olmaqla, bütün fazların
güclərini toplamaqla təyin edirlər. “Ulduz” sxemi üzrə birləşmiş
sıfır məftilli üçfazlı dövrənin gücü kompleks şəkildə aşağıdakı
kimi yazılır:
~ ~ ~ ~ ~
S = U Ayuk IA + U Byuk IB + U Cyuk IC + U N IN .

~ ~ ~ ~
IN  IA  IB  IC

olduğu nəzərə alınsa, belə yazmaq olar:

~ ~ ~ ~
S = ( U Ayuk + U N ) IA + ( U Byuk + U N ) IB + ( U Cyuk + U N ) IC =.
~ ~ ~
= U A IA + U B IB + U 
C IC .

Bu ifadədə həqiqi və xəyali hissələri ayırıb aktiv, reaktiv və

tam güclərin ifadələrini alarıq:
P = U A I A Cos A + U B I B Cos B + U C I C Cos C ,
Q = U A I A Sin A + U B I B Sin B + U C I C Sin  C ,
S= P2  Q2 ,
burada  A ,  B ,  C - generatorun (enerji mənbəsinin) müva-fiq
fazlarının gərginlik və cərəyanı arasında fazalar fərqidir.

80
 “Uçbucaq” sxemi üzrə birləşmiş üçfazlı dövrənin tam gücü
kompleks şəkildə aşağıdakı kimi yazılır:
~ ~ ~ ~
S = U AB IAB + U  
BC IBC + U CA ICA .

Nəzərə alınsa ki,

U AB = U A - U B , U BC = U B - U C , U  
CA = U C - U A ,

onda
~ ~  )~  - U ) ~
S = ( U A - U B ) IAB + ( U B - U C IBC + ( U C A
ICA =.
~ ~ ~ ~ ~ ~
= U A ( IAB - ICA ) + U B ( IBC - IAB ) + U  (I
C CA - IBC ) =
~ ~ ~
= U A IA + U B IB + U 
C IC .

Beləliklə alırıq ki, tam gücün kompleksi, generatorun faz

kəmiyyətləri vasitəsilə, işlədicilərin birləşmə sxemindən asılı
olmayaraq eyni cürə ifadə edilir.

81
 Mühazirə12

TRANSFORMATORLAR
Əsas anlayışlar

Eyni tezlikdə bir gərginlikli dəyişən cərəyanı başqa

gərginlikli dəyişən cərəyana çevirən statik elektromaqnit aparatına
transformator deyilir. Elektrik təchizat sistemlərində istifadə
olunan transformatorlara güc transformatorları deyilir.
Transformatorlardan elektrik ölçü quruluşlarında, elektrotermik
qurğularda, radiotexnikada, elektronikada, avtomatik idarə
quruluşlarında və texnikanın başqa sahələrində də istifadə olunur.
Transformatorun prinsipial quruluş sxemi şəkil 6.1,a-
da göstərilmişdir. Transformator qapalı maqnit keçiricisindən (3)
və onun çubuqlarında yerləşdirilmiş iki ədəd dolaqdan (1 və 2)
ibarətdir. Dolaqlar izolyasiyalı mis və ya alüminium məftillərdən
hər iki çubuqda konsentrik surətdə yığılır. Aydın olmaq üçün
şəkildə dolaqlar ayrılıqda göstərilmişdir. Maqnit keçiricisi isə
maqnit itgilərini azaltmaq üçün elektrotexniki polad vərəqələrdən
hazırlanır (adətən qalınlığı 0,35 mm).
Şəkil 6.1,b-dəbir faza-
lı transformatorun şərti işa-
rələri göstərilmişdir.
Transformatorun dolaqların-
Dan biri elektrik enerji
mənbəyinə qoşulur; bu
dolağa birinci dolaq deyilir.
Transformatorun ikinci

82Şəkil 6.1. Transformatorun sxemi (a)

və şərti işarələri (b)
dolağı adlanan o biri
dolağından enerji işlədi-
cilərə ötürülür. Bu dolaqlara
aid kəmiyyətlər uyğun
olaraq 1 və 2 indeksi ilə ni-
şanlanır (məsələn, E1, U1, I1,
w1 və E2, U2, I2, w2 və s.). Bundan başqa, transformatorun
alçaq və yüksək gərginlikli dolaqlarını fərqləndirmək lazımdır.
Birinci dolağa tətbiq edilmiş gərginliyin təsirindən həmin
dolaqla i1 cərəyanı axır və transformatorun nüvəsində  maqnit
seli yaranır. Bu maqnit seli hər iki dolağı kəsir və onlarda e.h.q.-ni
induksiyalayır:
dΦ
e1   w1
dt (6.1)
dΦ
e2   w2
dt
Əgər ikinci dolağın dövrəsi qapalıdırsa, onda e2 e.h.q-nin
təsiri altında həmin dövrədə i2 cərəyanı
axacaqdır.
Dolaqlarda induksiyalanmış e.h.q.-lərin təsiredici
qiymətləri
E1  4,44jw1Φ m 
 (6.2)
E 2  4,44jw2Φ m 
Bu e.h.q.-lərin nisbətinə transformasiya əmsalı deyilir:
E1 w 1
k 
E2 w2
(6.3) Dolaqların e.h.q.-lərini gərginliklərə təxminən bərabər
götürmək olar, onda:
w U
k 1  1 (6.4)
w2 U2
Əgər k  1 isə, transformator alçaldıcı, k  1 isə
yüksəldici olur.

83
 6.2. Transformatorun yüksüz işləmə rejimi

Transformatorun ikinci dolağının ucları açıq olduqda və

birinci dolağı mənbəyə qoşulan haldakı rejiminə yüksüz işləmə
rejimi deyilir (şəkil 6.2). Bu rejimdə transformator mahiyətcə
polad nüvəli induktiv sarğacdan fərqlənmir.
Yüksüz işləmə rejimində birinci dolaqdan axan cərəyana
transformatorun yüksüz işləmə cərəyanı deyilir.
Ferromaqnit nüvə
lazımi maqnit seli yarat-maq
üçün kiçik maqnit-ləşdirici
qüvvə tələb edir. Odur ki,
transformatorun yüksüz işləmə
cərəyanı I0 birinci tərəf I1n
nominal cərəyanının 2,5 –
10%-ini təşkil edir.
Birinci dolağın Şəkil 6.2. Transformatorun yüksüz
maqnitləşdirici qüvvəsinin işləmə sxemi
F0 = I0w1 təsiri altında yaranan maqnit selini iki hissədən ibarət
götürmək məqsədəuyğundur:
1) maqnit keçiricisindən qapanan əsas maqnit seli ;
2) havada qapanan və yalnız birinci dolağı kəsən səpələnmə
maqnit seli 1.
Əsas maqnit seli dolaqlarda E1 və E2 e.h.q.-lərini yaradır.
E1 və E2 isə  selindən fazaca dörddə bir period geri qalır.
Əsas maqnit seli fazaca, maqnit itgilərinin mövcud
olmasına görə I0 cərəyandan  bucağı qədər geri qalır.

84
 Səpələnmə maqnit seli havadan qapandığına görə çox
zəifdir və I0 cərəyanı ilə eyni fazada olur. Bu sel birinci dolağda
 4,44f w Φ
E
1σ 1 11 σ m (6.5)
səpələnmə e.h.q. yaradır və 1 maqnit selindən fazaca dörddə
bir period geri qalır.

Bir işçi dolağa tətbiq edilmiş gərginlik, U 1 əsas maqnit

selinin yaratdığı e.h.q.-ni E1 səpələnmə e.h.q.-ni E1 və birinci
dolağın aktiv müqavimətindəki r1 gərginlik düşgüsünü
müvazinətdə saxlayır:
  
U 1   E1  E1σ  I 0r1 (6.6)

Səpələnmə maqnit seli 1 və onun induksiyaladığı e.h.q.

E1 birinci dolağın cərəyanına mütənasibdir. Odur ki, induktiv

müqavimət anlayışından istifadə edib, E1σ   jI 0 x1 qəbul etmək
olar. Onda elektrik müvazinət tənliyi birinci dolaq üçün
  
U1   E1  I 0 r1  jI 0 x1 (6.7)

kimi yazılar.
Yuxarıda deyilən-lərə görə
transformatorun yüksüz işləmə rejimi
üçün vektor diaqramı şəkil 6.3-dəki kimi
 
olar. Burada U 1   E1 .
Yüksüz işləmə rejimində

U20 =E2
olur.

Şəkil 6.3. Yüksüz işləmə rejimində

transformatorun dəqiq (a)
və təxmini (b) vektor diaqramları

85
 Üçfazalı transformatorlar

Üçfazalı transformatorlar üçfazalı cərəyanın enerjisini

transformasiya etmək üçün üç ədəd birfazalı və yaxud xüsusi
üçfazalı transformatordan istifadə edilir. Çox hallarda üçfazalı
transformatorlardan istifadə edilir, çünki onlar ucuz başa gəlir və
yığcamdır. Olduqca böyük gücləri ötürmək üçün birfazalı
transformatorlar işlədilir. Bu onunla əsaslandırılır ki, böyük güclü
üçfazalı transformatorların hazırlanması texnologiyası və nəql
edilməsi çox çətindir.

Üçfazalı transformatorun quruluşu

Üçfazalı transformatorun maqnit keçiricisi üççubuqlu

götürülür (şəkil 6.12). Hər çubuqda bir fazanın yüksək və
alçaq gərginlik dolaqları yerləşdirilir. Şəkildə transformatorun həm
yüksək, həm də alçaq gərginlik dolaqları ulduz birləşmişdir.
Təcrübədə başqa birləşmə sxemlərində də, məsələn, yüksək
gərginlik dolaqları ulduz, alçaq gərginlik dolaqları isə üçbucaq
birləşmiş sxemdən də geniş istifadə edilir. Transformator
dolaqlarının birləşmə sxemi kəsr
şəklində işarə olunur: Y/ və
yaxud Y/Y (surətdə yüksək
gərginlik dolaqlarının birləşmə
sxemi, məxrəcdə isə alçaq gərginlik dolaqlarının birləşmə sxemi
göstərilir).
Üçfazalı transformatorun
1, 2, 3 çubuqlarında (şəkil 6.12)
birinci dolaqlara tətbiq edilmiş
faza gərginliklərinə UA, UB,
Şəkil 6.12. Üçfazalı
86 transformatorun quruluş sxemi
UC mütənasib A, B, C
maqnit selləri yaranır. Dolaqlar
faza-larda simmetrik olduğuna
görə maqnit sellərinin Am,
Bm, Cm amplituda qiymətləri bir-
birinə bərabər olacaq. Bu
sellərin istənilən anda cəmi
sıfıra bərabərdir. Odur ki, üçfazalı
transformatorun maqnit keçiricisini
üççubuqlu hazırlamaq mümkün olur.
Üçfazalı transformatorun
Şəkil 6.13. Sıxacların düzgün
dolaqlarını ulduz və ya üçbucaq (a) və səhv (b) nişanlanması
sxemi ilə birləşdirmək üçün zamanı transformatorun faza
dolaqların başlanğıc və son uclarını e.h.q.-lərinin faktorları
bilmək vacib məsələdir.

Yüksək gərginlik dolaq-larının başlanğıc ucları A, B, C,

bunlara uyğun son ucları isə X, Y, Z ilə işarə edilir. Alçaq
gərginlik dolaqlarının ucları isə analoji olaraq a, b, c və X, Y,
Z ilə işarə edilir.
Eyni bir çubuqda yerləş-dirilmiş dolaq sıxaclarının nişan-lanması
elə olmalıdır ki, maqnit selinin induksiyaladığı e.h.q.-lər,
 
məsələn, Е АХ və Е ах fazaca eyni olsun (şəkil 6.13a).
 
Nişanlanma düz olmadıqda Е АХ və Е ах e.h.q.-ləri
fazaca yarım period fərqlənəcəkdir (şəkil 6.13b).
Müxtəlif çubuqlarda yerləşdirilmiş dolaqların sıxaclarının
nişanlanması bir-biri ilə elə əlaqələndirilməli və icra edilməlidir ki,
hər üç çubuqda maqnit selləri eyni istiqamətdə olsun. Maqnit
sellərinin müsbət istiqamətləri, cərəyanların dolaqların sonundan

87
əvvəlinə döğru qəbul olunmuş müsbət istiqamətinə görə təyin
edilir

Üçfazalı transformatorların birləşmə qrupları

Maqnit keçiricisinin eyni çubuğunda oturdulmuş yüksək və

alçaq gərginlik dolaqlarında fazaca eyni olan e.h.q.-lər
induksiyalanır. Yüksək və alçaq gərginlik tərəfdə eyni adlı sıxaclar
arasında təsir edən elektrik
hərəkət qüvvələri (xətt
 
e.h.q.-ləri), məsələn, Е АВ və Еаb ya fazaca eyni olur, ya da
300-li bucağın misli qədər
fərqlənir.
Bu müddəanı izah
etmək üçün Y/ sxemi
üzrə birləşmiş (şəkil6.14a)
üçfazalı transformatora baxaq. Ox-
larla faza e.h.q.-lərinin
qəbul edilmiş müsbət istiqamət- Şəkil 6.14. Transformator dolaqlarının
ləri göstərilmişdir.Transformator Y/ birləşmə sxemi (a) və uyğun
dolaqlarının faza e.h.q.= vektor diaqramı (b)
lərinin vektor diaqramı
şəkil6.14,b-də təsvir edilmişdir.
EAB xətt e.h.q.-nin
vektorunu A sıxacından B
sıxacına doğru hərəkət yolunda
rast gələn faza e.h.q.-lərinin
həndəsi cəmi kimi qurmaq olar
(hərəkət yolu şəkil 6.14a-da qırıq
xətlə göstərilmişdir). Bu yolda

88
  
iki Е А və Е В e.h.q.-nə rast

gəlir, belə ki, Е В -ni müsbət
işarə ilə (çünki istiqaməti hərəkət

istiqaməti ilə eynidir), Е А -nı
isə mənfi işarə ilə götürürük.

Analoji olaraq Еab e.h.q.
vektorunu qururuq.
Vektor diaqramından
görürük ki, eyni adlı e.h.q.-lər
 
Е АВ və Е аb arasındakı
0
bucaq 330 təşkil edir.
Şəkil 6.15-də transfor- Şəkil 6.15. Transformator
dolaqlarının Y/Y birləşmə sxemi
mator dolaqlarının birləşmə (a) və uyğun vektor diaqramı (b)
sxemi Y/Y-dir; eyni adlı e.h.q.-
 
lər Е АВ və Еаb ara-sında
bucaq 00-dir (e.h.q.-lər eyni
fazadadır).
Eyni adlı xətt e.h.q.-i
arasındakı faza fərqi bucağı
transformatorun birləşmə qrupunu
müəyyən edir. Bu bucağın
qiymətini şərti olaraq hər vahidinə
300 uyğun gələn ədədlə göstərmə
qəbul edilmişdir.
Beləliklə, şəkil 6.14-dəki sxem üzrə birləşmiş
transformatorun qrupu 11 (330:30=11), şəkil 6.15-dəki sxem üçün
isə 0 (0:30=0) olur.
Dolaqları müxtəlif sxem üzrə birləşdirməklə müxtəlif
birləşmə qrupu alarıq. Birləşmə qruplarının çox müxtəlif olması
transformatorların istismarı üçün rahat deyildir. Odur ki, DUİST
birləşmə sxem və qrupların sayının üçü ilə məhdudlaşdırılmışdır:

89
 Y/Y0 – 0, Y/ - 11 və Y0/ - 11

0 və 11 ədədləri birləşmə qrupunu, 0 indeksi isə

transformator qapağının üstünə sıfır nöqtəsinin çıxarılmasını
göstərir.

Mühazirə 13

90
 ASİNXRON MAŞINLAR

Asinxron mühərrikin vəzifəsi və iş prinsipi

Fırlanan maqnit sahəsi vasitəsilə elektrik və mexaniki

enerjiləri qarşılıqlı surətdə bir-birinə çevirən dəyişən cərəyan
elektrik maşınına asinxron maşın deyilir. Maqnit sahəsini
şəbəkədən daxil olan dəyişən cərəyan yaradır. Asinxron maşının
mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, iş zamanı onun fırlanan
maqnit sahəsi və rotoru müxtəlif sürətlərlə fırlanır. Elektrik
mühərriki rejimində rotorun sürəti maqnit sahəsinin sürətindən
kiçik, generator rejimində isə böyük olur. Odur ki, belə maşınlara
asinxron maşınlar adı verilmişdir. İstər generator və istərsə də
mühərrik rejimində rotorun (maşının hərəkət edən hissəsi) sürəti
yükdən asılı olaraq dəyişir.
Konstruksiyasının sadəliyinə, ucuz olmasına və istismarda
etibarlılığına görə asinxron maşınlar elektrik mühərriki vəzifəsində
müxtəlif sənaye və kənd təsərrüfatı qurğularında geniş yayılmışdır.
Asinxron mühərriklərin
konstruksiyası əsasən 1889-1891-ci
illlərdə rus mühəndisi M.O.Dolivo-
Dobrovolski tərə-findən işlənmişdir.
Asinxron mühərrikin iş
prinsipi şəkil 7.1-də təsvir edilmiş
elektromaqnit mexaniz-minin
misalında izah edilir. Şəkil 7.1. Asinxron
İkiqütblü nal şəkilli sabit elektromaqnit mexanizm
maqnit A – A oxu ətrafında sabit n0
sürəti ilə fırlanır.
Maqnitin qütbləri arasında, B – B oxunda naqil
çubuqlardan «dələ qəfəsi» şəklində icra edilmiş baraban – rotor
yerləşdirilmişdir. Maqnit sahəsinin fırlanması zamanı maqnit
xətləri rotorun a, b, c, …, h çubuqlarını kəsib, onlarda e.h.q.-lər
ea, eb, ec, …, eh induksiyalayır. E.h.q.-lərinin təsiri nəticəsində
qapalı dövrə olduğuna görə çubuqlarda ia, ib, ic, …, ih cərəyanları

91
yaranır. Çubuqların induktivliyini nəzərə almasaq, bu cərəyanlar
fazaca fiziki e.h.q.-ləri ilə eyni götürülə bilər.
Çubuqlardakı cərəyanlarla maqnit sahəsinin qarşılıqlı
təsirindən elektromaqnit qüvvələr Fem yaranır və bu qüvvələr öz
növbəsində fırlandırıcı elektromaqnit momenti M doğurur. Bu
momentin təsirindən rotor maqnit sahəsinin istiqamətində
fırlanmağa başlayır. Rotorun fırlanma sürəti artdıqca çubuqların
maqnit sahəsinə nəzərən nisbi sürəti və bunun nəticəsində
çubuqlardakı e.h.q.-ləri tədricən azalır. Bununla əlaqədar olaraq
rotorun çubuqlarında cərəyanlar və fırlandırıcı moment M azalır.
Rotorun müəyyən sürətində (n  n0) fırlandırıcı momentlə (M)
müqavimət momenti (Mmüq) arasında müqavimət yaranır.
Müqavimət momenti Mmüq rotor oxunun yastıqlara və rotor
çubuqlarının havaya sürtüşməsi ilə əlaqədardır. Müqavimət
halında rotor sabit sürətlə fırlanır.
Sabit sürətlə fırlanan rotorun oxuna xaricdən müqavimət
momenti əlavə etsək, müqavimət pozular, müqavimət momenti
fırlandırıcı momentdən artıq olar. Onda rotor sürətinin azaltmağa
başlar və fırlandırıcı moment artar. Sürətin müəyyən təzə
qiymətində (n/  n) yenidən müqavimət yaranar. Buradan belə
çıxır ki, müqavimət momentinin hər bir qiymətində rotorun
fırlanma sürətinin müəyyən qiyməti uyğun gəlir. Rotorun sürəti n
maqnit sürətinin sahəsinə n0 çata bilməz, çünki yalnız bu halda
rotor çubuqlarında cərəyanlar induksiyalana bilər və fırlandırıcı
moment yaranar. Rotorun fırlanma sürətinin maqnit sahəsinin
fırlanma sürətindən geri qalmaq dərəcəsi sürüşmə adlanan
kəmiyyətlə qiymətləndirilir:
n n
s 0 (7.1)
n0
n  n 0  1  s   n 0  sn 0 (7.2)

Rotorun sürəti n = 0-dan n = n0-a qədər dəyişdikdə

sürüşmə s = 1-dən s = 0-a qədər dəyişir.

92
 Baxılan mexanizmə elektrik mühərriki deyilir. Burada
elektrik enerjisinin mexaniki enerjiyə çevrilməsi getmir, mexaniki
enerjinin elektromaqnit üsulla bir oxdan digər oxa ötürülməsi baş
verir. Asinxron mühərrikdə isə fırlanan maqnit sahəsi elektrik
üsulu ilə yaradılır.
Nəticəvi ikiqütblü maqnit sahəsi bir period ərzində bir
dövr edir; fırlanma sürəti

n0 = 60f = 6050 = 3000 dövr/dəq

. Beləliklə cüt qütblərin sayı p və şəbəkənin tezliyi f1 olarsa,

fırlanan maqnit sahəsinin sürəti belə təyin edilər:

60f1
n0  (7.3)
p

Asinxron mühərrikin quruluşu

Asinxron mühərrik iki əsas hissədən ibarətdir: tərpənməz

stator və fırlanan rotor.
Stator (şəkil 7.7) çuqun və yaxud
polad gövdədən (1) və bunun içərisində
yerləşdirilmiş elektro-texniki polad
vərəqlərdən yığılmış içiboş silindrdən (2)
ibarətdir. Silindrin daxili səthində açılmış Şəkil 7.7. Asinxron
yuvalarda üçfazalı cərəyan şəbəkəsindən mühərrikin statoru
bəslənən və fırlanan maqnit sahəsi yaradan
dolaq (3) yığılmışdır.
Rotor (şəkil 7.8 və 7.9) elektrotexniki polad vərəqlərdən
yığılmış silindrdən ibarətdir.
Rotorun səthində olan yuvalarda rotor dolağı yığılmışdır.
Bu dolaq bəsləyici şəbəkə ilə elektrik rabitəsinə malik deyildir.
Rotor dolağında axan cərəyan fırlanan maqnit sahəsi vasitəsilə
induksiyalanır. Rotor dolağının tipindən asılı olaraq, asinxron

93
mühərriklər qısaqapanmış rotorlu və faza rotorlu mühərriklərə
ayrılır.

Şəkil 7.8. Qısaqapanmış

dolaqlı rotor Şəkil 7.9. Faza rotoru

94
 MÜHAZİRƏ 14
Yarımkeçiricilərin eletrik keçiriciliyi.Yarımkeçirici diodlar.
Elektrik keçiriciliyinя görə naqillяrlя dielektriklяr arasında
orta vяziyyяt tutan materiallara yarımkeçiricilər deyilir. Naqillərin
xüsusi hяcmi elektrik müqavimяti 10-8-10-5 Om.m,
7 16
dielektriklərinəяki 10 -10 Om.m olduğu halda, yarımkeçiricilяr
üçün bu kяmiyyяt 10-5-107 Om.m-я bяrabяrdir.
Yarımkeçiricilər üçün elektrik keçiriciliyinin tempera-
turadan, elektrik sahəsindяn, işıqlanmadan, sıxılmadan və s.
tяsirlяrdяn çox asılı olması xarakterikdir.
Elektronikada ən çox istifadə olunan yarımkeçirici
maddələrə germanium, silisium və qallium arsenidi aiddir.
Yarımkeçiricinin, məsələn, germaniumun kristalik qəfəsinin
quruluşuna baxaq (şəkil 10.1,a). Məlumdur ki, germanium
dördvalentli elementdir. kristalda hər atom dörd yaxın atomla
kovalent rabitяdяdir. Atomun bütün elektronları kovalent rabitяdя
iştirak edir. Belя ideal kristalik qəfısdə mütlяq sıfır temperaturda
sərbəst elektronlar yoxdur və buna görə də kristal cərəyanı
keçirmir. Temperatur mütləq sıfırdan böyükdürsə, istilik
hяrяkяtindяn enerjisi artmış elektronların bяzilяri rabitяlяrdяn
azad olur. Nəticədə kristalda sərbəst elektronlar yaranır. Elektron
itirmiş atom müsbət yüklənir. Atomda boş qalmış yer başqa
elektronla tutula bilər. Elektron-boş yer cütünün yaranması prosesi
əks proseslə, bu cütlərin rekombinasiyası ilə müşayət edilir.
Əgər kristallı elektrik sahəsində yerləşdirsək, onda
elektronların hərəkəti hesabına elektrik cərəyanı yaranacaq. Eyni
zamanda əks istiqamətdə boş yerlяrin hяrяkяti meydana çıxacaq,
atomda boş yer qonşu atomun elektronu keçяcяkdir. Nəticədə
kristalda elektronların və boş yerlərin nizamlı hərəkəti, yəni
elektrik cərəyanı əmələ gələcəkdir.
Sərbəst elektronların hяrяkяti ilə əlaqədar elektrik
keçiriciliyinə elektron, yaxud n tipli (neqative), boş yerlərin
hərəkəti ilə əlaqədar elektrik keçiriciliyinə p tipli (positive)
keçiricilik deyilir.

95
 Saf yarımkeçiricilərdə n-tipli keçiricilik p tipli keçiriciliyя
bяrabяr olduğuna görə onların keçiriciliyi qarışıq olur. Saf
keçiriciliyя aşqar qatmaqla n tipli, yaxud p tipli keçiriciliyi
artırmaq olar. Artıq n tipli keçiricilik yaradan aşqara donor, artıq
p tipli keçiricilik yaradan aşqara akseptor aşqar deyilir.
Kristalik qяfяsdя beşvalentli aşqar, mяsяlяn, arsen atomu
olduqda (şяkil 10.1,b) onun valent elektronlarından dördü kovalent
rabitяyя daxil olur, beşinci elektron isя yalnız aşqarın atomu ilя
qarşılıqlı tяsirdя qalır. Buna görя dя beşinci elektron asanlıqla
arsen atomunu tяrk edib, xarici elektron sahяsinin tяsiri ilя hяrяkяt
edir. Yarımkeçiricid müяyyяn qяdяr aşqar atomları olduqda çoxlu
sayda sяrbяst elektronlar yaranır vя belя yarımkeçiricidя n tipli
keçiricilik üstünlük tяşkil edir. Belя yarımkeçiriciyя n tipli
yarımkeçirici deyilir.
Yarımkeçiriciyя üçvalentli aşqar, mяsяlяn, indium daxil etdikdя
tamamilя başqa xarakterli keçiricilik yaranır.

Şəkil 10.1. Keçiricilik qəfəsi

Üçvalentli indium atomu germaniumun dörd atomu ilя (şяkil
10.1,b) kovalent rabitяyя girir, lakin rabitяlяrdяn birindя elektronla
tutulmamış bir boş yer qalır. Xarici elektrik sahəsinin təsiri ilə
qonşu atomun elektronu bu boş yeri tuta bilər. Azad olmuş yerə öz
növbəsində başqa qonşu atom elektronu keçə bilər və s. Beləliklə,
elektronların növbə ilə hərəkəti mümkün olur. Bu zaman

96
elektronlar yarımkeçiricinin atomlarından uzaqlaşmayaraq, həmişə
onlarla qarşılıqlı təsirdə olur. Elektronların belə ardıcıl
yerdəyişməsinə, tamamilə şərti olaraq, elektronların hərəkətinin
əksi istiqa-mətində boş yerlərin (müsbət yüklü) hərəkəti kimi
baxmaq daha münasibdir. Müəyyən miqdar akseptor aşqar daxil
edilmiş yarımkeçiricidə p tipli keçiricilik üstünlük təşkil edir və
o, p tipli keçirici adlanır.
Təcrübədə xalis donor və yaxud xalis akseptor aşqarlı
yarımkeçirici həmişə hər iki tip keçiriciliyə malikdir. Lakin
bunlardan biri üstünlük təşkil edir.
Yaxşı elektrik xarakteristikalarına malik yarımkeçirici
cihaz almaq üçün aşqarın hər bir atomunun payına 108-109
yarımkeçirici atomu düşən saf yarımkeçiricilərdən istifadə edilir.
n tipli və p tipli keçiricilik yaratmaq üçün saf yarım-keçiricilərə
qatılan aşqarın konsentrasiyası daha böyük olma-lıdır: aşqarın bit
atomunun payına yarımkeçiricinin 106-107 atomu duşur.
Qeyd etmək lazımdır ki, temperaturun artması
yarımkeçiricidə kovalent rabitələrin bəzilərinin pozulmasına səbəb
olur və nəticədə yarımkeçiricinin müqaviməti azalır.
Yarımkeçiricidə əmələ gələn belə qeyri-əsas yükdaşıyıcıları onun
elektrik xarakteristikalarını pisləşdirir. Germanium kristalının işçi
temperaturu 851000C-dən, silisium üçün isə 150-2000C-dən çox
olmamalıdır
Yarımkeçirici diod.
Müxtяlif keçiricilikli iki yarımkeçiricidяn ibarяt cihaza
yarımkeçirici diod deyilir. p vя n-tipli keçiriciliyя malik iki
yarımkeçiricinin toxunduqları səth p-n keçidi adlanır. p-n
keçidinin elektrik xassələri yarımkeçirici diodun elektrik
xarakteristikalarını təyin edir. Nə qədər ki, yarımkeçiricilər bir-
birinə toxunmur, onlardakı yük-daşıyıcıları yarımkeçiricinin bütün
həcmi boyu bərabər paylanır. Hərəkətdə olmayan ionlar da bu
həcm boyu bərabər paylanır (şəkil 10.2, a, b).

97
 Yarımkeçiriciləri bir-birinə to-
xundurduqda sərhəd təbəqədə elek-tron və
boş yerlərin rekombinasiyası nəticəsində
sərhədin yaxınlığında hərəkət edən
yükdaşıyıcılarından məhrum olmuş təbəqə
əmələ gəlir. Odur ki, bu sərhəd təbəqə
böyük elektrik müqavimətinə malik olur
və qapayıcı təbəqə adlanır (şəkil 10.2, c).
Qapayıcı təbəqənin qalınlığı, adətən bir
neçə mikrondan artıq olmur.
Praktikada p-n keçidinin mexa-niki
üsut ilə alınması çətin olduğundan əritmə
və yaxud diffuziya metodundan istifadə
edirlər. Bircins, adətən n-tipli Şəkil 10.2. Yarım-
yarımkeçiricinin müəyyən hissəsinə keçiricilərin sərhəddində
qapayıcı təbəqə
əridilməklə və yaxud diffuziya meto-du ilə
akseptor aşqar atomları daxil edilər.
Yarımkeçiricinin həmin hissəsində p tipli keçiricilik, n
yarımkeçiricisi ilə sərhəddə isə qapayıcı təbəqə yaranır.
Qapayıcı təbəqənin genişlənməsinə sərhəddə aşqar-ların
hərəkətsiz ionlarının yaratdığı ikiqat elektrik təbəqəsi maneçilik
törədir. İkiqat elektrik təbəqəsi yarımkeçiricilərin kontakt
(toxunma) potensiallar fərqini (potensial səddini) təyin edir (şəkil
10.2,c). Meydana çıxan potensiallar fərqi qapayıcı təbəqədən əsas
yükdaşıyıcılarının hərəkətinə maneçilik törədən Eq intensivlikli
elektrik sahəsi yaradır.
Əgər dioda xaricdən qapayıcı təbəqədə Eq xüsusi sahə ilə
eyni istiqamətli Exar intensivlikli elektrik sahəsi yaradan gərginlik
tətbiq etsək (şəkil 10.3,a), bu qapayıcı təbəqənin yalnız
genişlənməsinə səbəb olacaqdır. Nəticədə p-n keçidinin
müqaviməti böyük, diodun cərəyanı isə kiçik olacaqdır. Bu
cərəyana əks cərəyan deyilir.
Dioda gərginliyi əks istiqamətdə tətbiq etdikdə (şəkil
10.3,b) xarici elektrik sahəsi xüsusi sahənin əksinə yönələrək
qapayıcı təbəqənin qalınlığını azaldır və gərginlik 0,3-0,6 V
olduqda qapayıcı təbəqə tamamilə yox olur. p-n keçidinin

98
müqaviməti şiddətlə azalır, dioddan böyük cərəyan keçir. Bu
cərəyana düz cərəyan deyilir. Düz istiqamətdə diodun müqaviməti
yalnız yarımkeçiricinin müqaviməti ilə təyin edilir. Düz cərəyanın
yaranmasında həm müsbət, həm də mənfi yükdaşıyıcıları iştirak
edir, belə ki, ümumi cərəyan müsbət və mənfi (boşyer) yüklərin
yaratdıqları cərəyanların cəminə bərabərdir.
Yarımkeçirici diodun şərti işarəsi şəkil 10.3,e-də
göstərilmişdir. Yarımkeçirici diodlar quruluşuna görə nöqtə və
müstəvi kontaktlı olur. Nöqtə kontaktlı dioda qalınlığı 0,1-0,6 mm,
sahəsi 0,5-1,6 mm2 n keçiricilikli germanium, yaxud silisium
lövhəciyindən istifadə edilir. Bu lövhəciyə itiuclu məftil qaynaq
edilir (şəkil 10.4).

Nöqtə kontaktlı diodları hazırladıqda məftillə yarımkeçirici

lövhəciyin kontaktından kiçik müddətdə böyük cərəyan buraxırlar
ki, bu da kontaktın yaxınlığında p oblastının yaranmasına və
yaranmış p oblastı ilə n yarımkeçiricisinin arasında qapayıcı
təbəqənin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Şəkil 10.3. Yarımkeçirici dioda Şəkil 10.4. Nöqtə kontaktlı diodun

qida mənbəyinin birləşdirilməsi konstruksiyası

99
 Nöqtə kontaktlı diodun müxtəlif temperaturlar üçün
voltamper xarakteristikaları
şəkil 10.5-də təsvir edilmişdir.
Əyaniliyi artırmaq üçün
xarakteristikanın düz və əks cərəyana
aid hissələri müxtəlif miqyasda
qurulmuşdur. Nöqtə kontaktlı dioda
kontakt sahəsinin kiçikliyi düz
cərəyanın və p-n keçidinin elektrik Şəkil 10.5. Nöqtə kontaktlı
tutumunun kiçik olmasına səbəb olur.diodun volt-amper xarakteristikası
Ona görə də nöqtə kontaktlı
diodlardan çox yüksək teziklərdə
istifadə imkanı yaranır.Müstəvi
kontaktlı diodlarda p-n keçidi
müxtяlif tip keçiricilikli iki
yarımkeçirici ilя yaradılır.
Müstяvi kontaktlı diodu hazırladıqda saf yarımke-çiriciyя
yaxın mяsafяlяrdя donor vя akseptor aşqarlar daxil edirlяr. Bunun
nяticяsindя yarımkeçiricinin bir hissяsi n tipli, digяr hissяsi isя
p tipli keçiriciliyя malik olur. Müstяvi kontaktlı diodun quruluşu
vя volt-amper xarakteristikası şяkil 10.6-da göstяrilmişdir.
Keçid sahяsinin böyük olmasına görя müstяvi kontaktlı
diodlar böyük cяrяyan keçirmяyя qadirdir, lakin onların p-n keçidi
böyük elektrik tutumuna malikdir.

100
 Sək.10.6.Müstəvi kontaktlı diodun konstruksiyası (a)
və volt-amper xarakteristikası (b)
Diodların яks cяrяyanı temperatur artdıqca çoxalır. Güclü
diodların düz cяrяyanla qızma dяrяcяsini mяhdudlaşdırmaq üçün
xüsusi tяdbirlяr görülür: diodlar radiatorlarda qurulur vя yaxud
üfürülmяklя soyudulur vя s.
Dioda tяsir edяn яks gяrginlik müяyyяn qiymяtя (onlarla,
yaxud yüzlяrlя volta) çatdıqda, qapayıcı tяbяqяdя elektrik sahяsi o
qяdяr güclяnir ki, яks cяrяyan şiddяtlя artıb diodu qızdırır vя
nяticяdя p-n keçidinin elektriki dağılmasına sяbяb olur. Diodların
яksяriyyяti яks gяrginliyin p-n keçidinin elektrik möhkяmliyi
gяrginliyinin 70-80%-nя qяdяr qiymяtlяrindя etibarlı işlяyя bilir.
Fizika kursundan mяlumdurki, elektrik sahяsi güclü
olduqda bu sahя elektronru atomun valentlik zonasından keçiricilik
zonasına qopara bilir. Bu hadisяyя Zener effekti deyilir. Zener
effekti ilя яlaqяdar hadisя dönяn olduğuna görя p-n keçidinin
artıq qızması qarşısını alan tяdbir gördükdя, diodun яks-deşilmя
gяrginliyindя işlяmяsi mümkün olur. Bundan başqa, elektrik
sahяsindя böyük sürяt almış elektronlar toqquşaraq valent
elektronunu keçiricilik zonasına ata bilir. Nяticяdя yükdaşıyıcılar
cütü yaranır: keçiricilik zonasında elektron vя valentlik zonasında
boş yer. Bu cüt öz növbяsindя elektrik sahяsindя sürяtlяnяrяk yeni
cütlяr yaradır vя i.a. Sahяnin kifayяt intensivliyindя proses selvari
xarakter alır vя яks cяrяyan şiddяtlя artır. Bu hadisяyя selvari
çoxalma effekti deyilir.
Zener vя selvari çoxalma efektlяrindяn istifadя olunmasına
яsaslanmış diodlar sabit gяrginliyi stabillяşdirmяk üçün tяtbiq
edilir vя yarımkeçirici stabilitronlar adlandırılır.

101
Silisium stabilitronunun volt-amper xarakteristikası vя şяrti işarяsi
şяkil 10.7-dя göstяrilmişdir. Qapayıcı tяbяqяnin qalınlığını
dяyişmяklя stabillяşdirmя gяrginliyi 4-200 V olan stabilitronlar
hazırlamaq olur.
Stabilitronun stabillяşdirmя rejimindя dinamik
müqavimяtinin qiymяti
dU eks
Rd   5  50 Om
dI eks

olur. Böyük qiymяtlяr yüksяkvoltlu (Ust = 100-200 V)

stabilitronlara aiddir.

Шякил 10.8. Селен

вентилинин схематик
Шякил 10.7. Силисиум
гурулушу
стабилитронунун шярти
ишаряси вя волт-ампер

Germanium vя silisium diodlarından

başqa nisbяtяn pis xarakteristikalı selen vя
miss oksidi ventillяrindяn dя istifadя
edilmяkdяdir. Selen ventilinin sxematik
quruluşu şяkil 10.8-dя, volt-amper
xarakteristikası isя şяkil 10.9-da göstяil-
mişdir.
Selen ventilindя qapayıcı tяbяqя
(3), p keçiricilikli saf selenlя (2) n
keçiricilikli kadmium sele-nidin (4) Шякил 10.9. Селен вентилинин
волт-ампер характеристикасы
102
toxunma sяrhяddindя yaranır. Selen
ventili bir tяrяfdяn saf kristallik selenlя
(2) örtülmüş vя anod vяzifяsini görяn
alüminium, yaxud polad diskdяn (1)
ibarяtdir.
Katod vяzifяsini selenini üzяrinя kadmium vя qalay
xяlitяsi (5) kadmium vя qalay xяlitяsi (5) kadmium vя qalay
xяlitяsi (5) görür.Kadmium atomlarının selenя diffuziya etmяsi
nяticяsindя n keçiricilikli tяbяqя, kadmium selenin tяbяqяsi (4)
tяbяqя, kadmium-selenin tяbяqяsi (4) d яmяlя gяlir Kadmium
atomlarının selenя iffuziya etmяsi nяticяsindя n keçiricilikli
tяbяqя, kadmium-selenin tяbяqяsi (4)яmяlя gяlir Selen ventili
üçün düz cяrяyanın yol verilяn sıxlığı 50 mA/sm2, яks gяrginliyin
buraxılabilяn qiymяti 20-45 V-dur.Mis oksidinin ventilindя miss
2-oksidin, oksigen artır-dığı zamanı  keçiricilikli
yarımkeçiriciyя çevrilmя xassя-sindяn istifadя edilir. Mis oksidi
ventilinin sxematik quruluşu şяkil 10.10-da, volt-amper
xarakteristikası isя şяkil 10.11-dя göstяrilmişdir. Mis oksidi
ventili, üzяrindя mis 2-oksid tяbяqяsi çяkilmiş mis diskdяn (1)
ibarяtdir. Yaxşı kontakt yaratmaq üçün bu tяbяqяnin üzяrindя
qurğuşun disk (8) sıxılmışdır. Mis 2-oksid tяbяqяsi misi oksigen
atmosferindя termiki emal etdikdя yaranır. Bu zaman mis 2-
oksidin xarici tяbяqяsi  keçiriciliyinя, mis diskя yanaşan tяbяqяsi
isя oksigen çatışmadığına görя n keçiriciliyinя malik olur. Bu iki
tяbяqя arasında p-n keçidi (2) yaranır.
Mis oksidi ventili üçün düz cяrяyanın yolverilяn sıxlığı 50
mA/sm2, яks gяrginliyin buraxılabilяn qiymяti isя 12 V-a qяdяrdir.

Шякил 10.10. Мис оксиди

вентилинин схематик гурулушу Шякил 10.11. Мис оксиди вентилинин
103
волт-ампер характеристикасы
 MÜHAZİRƏ 15
Düzləndirici quruluşlar. Düzləndirici sxemlər.
Birfazlı və üçfazlı cərəyan düzləndiriciləri.
Dəyişən cərəyanı düzləndirmək üçün müxtəlif tipli birtərəfli
keçiriciliyə malik elektrik ventillərindən istifadə olunur.
Düzləndirici quruluşlar transformatordan, bir və ya bir neçə
ventildən, hamarlayıcı süzgəcdən, stabilizatordan və yükdən
ibarətdir. Düzləndirici quruluşların işini xarakterizə edən əsas
göstəricilərinə düzləndirilmiş cərəyan və gərginliyin qiyməti, onun
f.i.ə., düzlənmiş cərəyan və gərginliyin sabit və dəyişən
toplananları arasında nisbət, buraxılan işçi temperaturlar
diapazonu, çəkisi, qabarit ölçüləri, xidmət müddəti və qiyməti
aiddir. Düzləndirici quruluşlarda elektron-ion və yarımkeçirici
ventillərdən istifadə edilir.
Son zamanlar müxtəlif növlü güclü yarımkeçirici
ventillərin yaradılması nəticəsində düzləndirici quruluşlarda
elektron və ion ventillərdən çox az istifadə olunur və bunları
yarımkeçirici ventillər sıxışdırıb aradan çıxarır. Yarımkeçirici
ventillərin başlıca üstün cəhətlərindən biri odur ki, onlarda
közərmə dövrəsi yoxdur və buna görə də iqtisadi cəhətdən
əlverişlidir.
Yarımkeçirici ventillərin əsas üstünlüklərindən biri də
onların yüksək etibarlığa malik olması, xidmət müddətinin
uzunluğudur.
Ventilin düzləndirmə xasiyyəti düz cərəyanın (Idüz) əks
cərəyana (Iəks) nisbəti ilə xarakterizə olunur və nisbət düzləndirmə
əmsalı (Kd) adlanır:

I düz
Kd  (13.1)
I aks

104
 Düzləndirmə əmsalının ədədi qiyməti artdıqca düzləndiricinin
keyfiyyəti yaxşılaşır.
Adi düzləndiricilərdən başqa tənzimlənən düzləndiri-
cilərdən də geniş istifadə olunur. Bu düzləndiricilərdə idarə olunan
ventillər tətbiq edilir.

Birfazalı dəyişən cərəyanın biryarımperiodlu düzləndiriciləri

Bir yarımperiodlu dəyişən

cərəyan düzləndiricisi
transformatordan, bir ədəd
yarımkeçirici ventildən və yük
müqavimətindən ibarətdir (şəkil
13.1). Bir yarımperiodlu birfazalı
dəyişən cərəyan düzləndiricisinin Şəkil 13.1. Birfazalı dəyişən
cərəyanlı biryarımperiodlu
iş prinsipini izah etmək üçün düzləndiricinin sxemi
(şəkil 13.1) ideal transformator
və ventil üzərində qurulmuş xalis
aktiv yüklü düzləndirmə sxeminə
baxaq. Transformator və ventili
ideal götürmək onların
müqavimətini nəzərdən atmağa
imkan verir.
Şəkil 13.2-də düzləndi-
ricinin cərəyan və gərginliklərinin
zaman diaqramları verilmişdir.
Transformator ideal olduğuna görə
onun birinci dolağına verilmiş
gərginlik (u1) sinusoidal olsa,
ikinci dolaqda da sinusoidal

105
Şəkil 6.2. Biryarımperiodlu
düzləndiricinin zaman diaqramı
gərginlik (u2) yaranır. İkinci
dolaqda yaranan sinusoidal u2
gərginliyinin yalnız müsbət
yarımperiodunda dövrədən i2
cərəyanı keçər (şəkil 13.2,a).
Deməli, ventildən keçən i2
cərəyanı sinusoidin müsbət
yarımdalğaların-
dan ibarət olacaqdır (şəkil 13.2,b).
Qəbul etdiyimiz şərtə görə
müsbət yarımperiodlarda ventildə
gərginlik sıfra, mənfi yarım-
periodlarda isə transformatorun
ikinci tərəflərinin gərginliyinə
bərabər olacaqdır. Yük müqaviməti
(Ry) ventili ilə ardıcıl birləşdiyindən,
yük cərəyanı (iy) və yük gərginliyi
(uy) yalnız müsbət yarımperiodlarda
yarana biləcəkdir (şəkil 13.2,c). Elə bu səbəbdən də baxılan
sxemlər bir yarımperiodlu düzləndirici sxemlər adlanır.
Göstərilən zaman diaqramından istifadə edərək,
düzləndirici sxeminin müxtəlif hissələrində, gərginlik və
cərəyanlar arasındakı nisbətləri tapmaq olar.
Düzləndirici sxeminin hesabı üçün düzləndirilməsi lazım
olan gərginliyin təsiredici qiyməti U1, yük müqavimətinin (Ry)
tələb etdiyi düzləndirilmiş gərginliyin (Uy) və cərəyanın (Iy) orta
qiymətləri verilir. Transformatorun transformasiya əmsalını və
ventilin əsas parametrlərini (əks gərginliyin maksimal qiyməti
Uəks.m, cərəyanın Ia or və Ia m qiymətlərini) tapmaq tələb olunur.
W2 U 2
Transformatorun transformasiya əmsalını n  
W1 U 1
təyin etmək üçün onun ikinci tərəf gərginliyi (U 2) ilə
düzləndirilmiş (Uy) gərginlik arasında münasibət yaratmaq
lazımdır. Həmin münasibəti düzləndirilmiş biryarımperiodlu
gərginliyin orta qiymətini təyin etməklə almaq olar:

106
 
1 U 2
Uy  
2 0
U 2 m sin  d  2 m 
  2
U (13.2)

U 2  2,22 U y (13.3)

burada U2m, U2 – uyğun olaraq transformatorun ikinci dolağı

gərginliyinin amplituda və təsiredici qiymətləri; a = wt – dəyişən
gərginliyin faza bucağıdır.
Şəkil 13.2,b-dən göründüyü kimi, əks gərginliyin maksimal
qiyməti transformatorun ikinci dolağındakı gərginliyin
amplitudasına bərabərdir. (6.2) ifadəsini nəzərə alsaq, əks
gərginlik üçün yaza bilərik:

U aks . m  U 2 m  U y (13.4)
Aydındır ki, ventilin cərəyanının orta qiyməti düzlən-
dirilmiş cərəyanın orta qiymətinə bərabər
I a or  I y

maksimal qiyməti isə

U 2 m U y
Ia m    I y (13.5)
Ry Ry

olacaqdır. Aldığımız ifadələr bir yarımperiodlu dəyişən cərəyan

düzləndiricilərinin sxemlərində istifadə olunan ventillərin düzgün
seçilməsinə imkan yaradır.
Qeyd etmək lazımdır ki, transformatorun ikinci dolağından
keçən i2 cərəyanında sabit toplanan yaranır. Cərəyanın sabit
toplananından transformatorda maqnitləşmənin əmələ gəlməsi
nəticəsində onun xarakteristikası dəyişir. Nəticədə transformatorun
induktiv müqavimətinin azalmasından yüksüz işləmə cərəyanı
artır, transformatorun və deməli, bütövlükdə düzləndiricinin f.i.ə.
azalır, düzləndiricinin keyfiyyəti pisləşir. Bundan əlavə, bir
yarımperiodlu dəyişən cərəyan düzləndiricilərinin mənfi

107
cəhətlərindən biri də düzləndirilmiş gərginlikdə döyünmələrin
böyük olmasıdır.

13.2. Birfazalı dəyişən cərəyanın iki yarımperiodlu

düzləndiriciləri

İki yarımperiodlu bir fazalı dəyişən cərəyan düzləndirici

quruluşlar iki sxem üzrə qurulur:
1) transformatorun ikinci dolağınrda orta nöqtəsi olan
sxemlə (şəkil 13.3);

Şəkil 13.3. İkinci dolaqda orta nöqtəsi olan

transformatorlu sxem

2) körpü sxemi ilə (şəkil 13.5).

Transformatorun ikinci dolağında orta nöqtəsi olan sxemdə
iki ədəd ventil olur. Bunun sayəsində yük müqavimətindən hər iki
yarımperiodda cərəyan keçir.
Əgər transformatorun ikinci dolağının 0 nöqtəsinə nəzərən
a nöqtəsi müsbət, b nöqtəsi isə mənfi potensiallı olarsa, onda 1
ventilindən və yük müqavimətindən (Ry) cərəyan keçir. Nəticədə
c nöqtəsinin potensialı müsbət, 0 nöqtəsinin potensialı isə mənfi
olar.
Ventili ideal qəbul et-sək,
yəni Rəks = ¥ və Rdüz = =0, onda 2
ventilində Uba-ə bərabər əks
gərginlik yaranır. Sonrakı
Şəkil 6.4. İkinci dolağında orta
nöqtəsi olan transformatorlu
108 ikiyarımperiodlu düzləndiricinin
zaman diaqramları
yarımperiodda cərəyan 2
ventilindən və Ry müqavi-
mətindən keçir. 1 ventilində isə
Uba əks gərginliyi yaranır. Yenə də
c nöqtəsi müsbət, 0 nöqtəsi mənfi
potensiallı olur.
Göstərilən sxemin müx-
təlif hissələri üçün gərginlik və
cərəyanın zaman dia-qramları şəkil
13.4-də göstə-rilmişdir.
Transformatorun ikinci dolağının 0 və ab hissələrindəki
gərginlik sinusoidal qanunla dəyişir. Onların hər birindən cərəyan
növbə ilə, uyğun yarımperiod ərzində ventillərdə olduğu kimi axır
(şəkil 13.4,a).
Ventildəki ua gərginliyi keçirici yarımperiodlarda sıfra,
qeyri-keçirici yarımperiodlarda isə transformatorun ikinci
dolağının gərginliyinə (Uab) bərabər olur (şəkil 13.4,b).
Düzləndirilmiş gərginliyin və cərəyanın qrafikləri (şəkil
13.4,c), bir yarımperiodlu sxemə görə iki yarım-periodlunun üstün
cəhətlərini göstərir. Göründüyü kimi, Ia or-nın eyni qiymətlərində
düzləndirilmiş cərəyanın orta qiyməti bir yarımperidluda
olduğundan iki dəfə çoxdur.
Transformatorun ikinci dolağının 0a, 0b hissələrindən
birinci və ikinci yarımperiodlarda cərəyanlar müxtəlif
istiqamətlərdə keçdiyindən, onun maqnit selində sabit toplananlar
olmur. Nəticədə onun maqnit keçiricisində sabit toplanandan
maqnitlənmə yaranmır.
Ventilin parametrləri ilə yük müqavimətindəki cərəyan və
gərginliyin orta qiymətləri arasındakı əlaqəni göstərən ifadələri
təyin edək.
İki yarımperiodlu sxemdə düzləndirilmiş gərginliyin orta
qiyməti:


1 2U 2 m 2 2 U 2
U y   U 2 m sin  d   (13.6)
 0  

109
olduğundan transformatorun ikinci dolağının yarısında gərginliyin
təsiredici qiyməti üçün yaza bilərik:

U2  U y  1,11U y (13.7)
2 2
Əks gərginliyin maksimal qiyməti
U aks . m  U ab m  2U 2 m  U y (13.8)
hər bir ventil cərəyanının orta qiyməti
I a .or  0,5 I y (13.9)
maksimal qiymiəti isə
U 2 m U y
I a .m    1,57 (13.10)
Ry 2R y

İki yarımperiodlu düzləndirici sxemin müsbət cəhətlərindən

biri döyünmələrin sayının az olmasıdır; digər tərəfdən eyni
ventillərdə qurulan bir yarımperiodlu düzlən-diricilərə nisbətən iki
yarımperiodluda yük cərəyanı iki dəfə çox olur.
Göstərilən iki yarımperiodlu düzləndiricilərin mənfi cəhəti
odur ki, onları yalnız xüsusi tipli transformatorlarla hazırlamaq
olur.
Körpü sxemli iki yarımperiodlu bir fazalı dəyişən cərəyan
düzləndiricisinin sxemlərində dörd ədəd ventildən istifadə olunur
(şəkil 13.5).

Şəkil 13.5. İkiyarımperiodlu düzləndiricilərin

körpü sxemi

110
 Sxemdəki ventillər növbə ilə cüt-cüt işləyirlər. Əgər birinci
yarımperiodla u2 gərginliyinin istiqaməti sxemdəki kimi olarsa,
onda cərəyan 1 ventilindən, Ry müqavimətindən ıə 3 ventilindən
keçər, 2 və 4 ventillərindən isə cərəyan keçməz. Sonrakı
yarımperiodda cərəyan 2 ventilindən, Ry müqavimətindən və 4
ventilindən keçər. 1 və 3 ventilləri bağlı olduğundan oradan
cərəyan keçməz. Körpü sxemi üçün cərəyan və gərginliklərin
zaman diaqramları şəkil 13.6-da göstərilmişdir.
Transformatorun u1 gər-
ginliyi sinusoidal olduğundan, onun
i2 cərəyanı da sinusoidal olacaqdır
(şəkil 13.6,a). Qeyri-keçirici
yarımperiodda ventilin ua gərginliyi
transformatorun u2 gərginliyinə
bərabər olacaqdır (şəkil 13.6,b).
Ventilin cərəyanı, yükün cərəyanı və
gərginliyinin forması əvvəl
baxdığımız ikiven-tilli iki
yarımperiodlu sxemlər-dəki kimi
olacaqdır (şəkil 13.6,b,c).
Transformatorun ikinci Şəkil 13.6. İkiyarımperiodlu
gərginliyinin təsiredici qiyməti belədüzləndiricnin körpü sxeminin
olar: zaman diaqramları


U2  U y  1,11U y (13.11)
2 2

Zaman diaqramından göründüyü kimi əks gərginliyin

maksimal qiyməti


U aks . m  U 2 m 2U 2  U y  1,57U y (13.12)
2

111
 Hər bir ventilin cərəyanının orta və maksimal qiymətləri
üçün yaza bilərik:

I a . or  0,5 I y (13.13)

U 2 m U y
I a .m    1,57 I y (13.14)
Ry 2R y

Alınan nəticələr göstərir ki, əvvəlki sxemə nəzərən körpü

sxemində əks gərginlik kiçik qiymətə malikdir. Odur ki,
düzləndirilmiş gərginlik əvvəlki sxemə nəzərən iki dəfə çox olur.
Körpü sxeminin mənfi cəhəti odur ki, onun ventillərində
gərginlik düşgüsünün qiyməti böyükdür. Buna səbəb düz
cərəyanın iki ventildən
keçməsidir.Körpü sxemlərindən ölçü texnikasında və sənaye
elektronikasının kiçik güclü quruluşlarında geniş istifadə olunur.

13.3. Üçfazalı dəyişən cərəyan düzləndiriciləri

Hal-hazırda neft və qazçıxarma sənayesində ən çox üçfazalı

dəyişən cərəyan düzləndiricilərindən istifadə edilir.
Üçfazalı dəyişən cərəyan
düzləndiricilərinin iş prinsipini öyrən-mək
üçün şəkil 13.7-dəki sadə sxemə baxaq.
Sxemdən göründüyü kimi
düzləndiricidə üç ədəd ulduz birləşmiş
ventillərdən istifadə olunur. Ventillər
transformatorun ikinci tərəf dolaq-larına
birləşdirilir. Transformatorun birinciŞəkil 13.7. Sıfır nöqtəsi
tərəfini həm ulduz, həm də üçbucaq olan üçfazalı düzlən-
diricinin sxemi
birləşdirmək olar.
Yük müqaviməti transformatorun sıfır nöqtəsi ilə
ventillərin birləşdiyi ümumi nöqtəyə bağlanır. Göstərilən sxemdə
ventillər hər üçdə bir yarımperiodda növbə ilə işləyirlər (şəkil

112
13.8). Məsələn, u3 gərginliyinin müsbət uB, uC-nin mənfi və ya
kiçik qiymətli müsbət halında. t1 – t2 zaman intervalında cərəyan
transformatorun ikinci tərəf dolağından 1 ventilindən və Ry
müqavimətindən keçir. 2 və 3 ventillərindən cərəyan keçmir.
Çünki onların anoduna keçirici istiqamətdə uyğun dolaqlardan
mənfi potensiallar daxil olur.

Sonrakı üçdə bir perioda, yəni t2 – t3 zaman intervalında 2

ventili işləyir. b fazasından və Ry müqavimətindən əvvəlki
istiqamətlə cərəyan keçir. 1 və 3 ventilləri bağlı olur. Sonradan isə
3 ventili işləyir, 1 və 2 ventilləri bağlı olur və s.

Şəkil 13.8.Sıfır nöqtəsi olan üçfazalı düzləndiricinin

zaman diaqramları

Göründüyü kimi, üçfazalı dəyişən cərəyan

düzləndiricilərində
cərəyanın döyünmələri bir fazalıya nisbətən çox azdır. Bu halda
düzləndirilmiş gərginliyin orta qiyməti faza gərginliyindən az
fərqlənir:

U y  0,827 U f . m (13.15)

113
 Göründüyü kimi, ventilin əks gərginliyinin maksimum
qiyməti xətt gərginliyinin amplitudasına bərabərdir:

U aks . m  U x . m  3 U f . m  2,09 U y (13.16)

Düzləndirilmiş cərəyanın orta qiyməti
Iy
I a .or  (13.17)
3
maksimal qiysməti isə
U f .m Uy
I a .m    1,21I y (13.18)
Ry 0,827 R y
olur. Üçfazalı dəyişən cərəyan düzləndiricilərinin müsbət
cəhətlərindən biri də onun f.i.ə.-nın böyük olmasıdır. Düzlənmiş
gərginliyin döyünmələri sayını azaltmaq üçün üçfazalı körpü
sxemlərindən istifadə edilir.

114