AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT VƏ SƏNAYE UNIVERSITETI

İ.Y.Hacıyeva

“Hidravlika”
mühazirələr

Bakı

1
 Giriş
Hidravlika hidromexanika elmin tədbiqi hissəsini təşkil edir və bəzi ədəbiyatda texniki
hidromexanika adlanır. Hidromexanika elmin nəzəri hissəsini təşkil edən elm mayelərin nəzəri
mexanikası və ya nəzəri hidromexanika adlanır. Nəzəri hidromexanikada mürəkkəb riyazi
aparatdan geniş istifadə olunur. Burada alınan bir çox nəticələrin təcrübi yoxlanmasına ehtiyac
var. Bundan fərqli olaraq hidravlikada təcrübi nəticələrdən geniş istifadə edilir.
Hidravlika mayelərin müvazinət və hərəkət qanunlarını, mayelərin onlarla təmasda olan
bərk cisimlərlərlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elmdir.
Hidravlika əsasən iki hissədən: hidrostatika və hidrodinamikadan ibarətdir.
Hidrostatika mayelərin müvazinət qanunlarını və onları əhatə edən divarlara göstərdiyi
təsiri öyrənir.
Hidrodinamika mayelərin hərəkət qanunlarını və onları əhatə edən divarlarla qarşılıqlı
əlaqəsini öyrənir.
Hidravlika hidravlik sistemlər (nasoslar, boru kəməri, müxtəlif hidroaqreqatlar), hidravlik
maşınlar (turbinlər, nasoslar, kompressorlar), hidroenergetika, su təchizatı və kanalizasiya,
hidrotexniki qurğular və s. kimi fənlərin əsası hesab olunur.
MAYELƏRİN FİZİKİ-MEXANİKİ XASSƏLƏRİ
1.Mayelər haqqında qısa məlumat
Hər hansı qüvvənin təsirindən formasını dəyişə bilən fiziki cisimə maye deyilir. Mayelər
bərk cisimlərlə qazlar arasında aralıq mövqe tuturlar. Mayenin öz həcmini saxlaya bilməsi onu
bərk cisimlərə, öz formasını saxlaya bilməməsi isə qazlara yaxınlaşdırılır.
Bəzən fiziki cismləri deformasiya uğramasına görə iki qrupa ayırırlar: mayelər
(deformasiya olunan, bura qazlarda aiddir) və bərk cismlər. Onda öz növbəsində mayelər iki
qrupa bölünür: damcılı (maye) və qazvarı (qaz)mayelər.
Damcılı maye və ya adi maye, az sıxılandır. Mayelərdə hissəciklər arasında ilişmə və
sürtünmə qüvvələri bərk cismlərdən fərqli olaraq zəif olduğu üçün, bunlar dartma və toxunma
daxili qüvələrinə müəyyən qədər müqavimət göstərir, az sıxılır və özlülük xassəsi ilə xarakterizə
olunur.
Damcılı mayelər: su, neft, ağ neft, benzin, spirt civə və sair. Bəzi bərk cisimlər ərinmiş
halda damcılı mayelər xassəsinə malik olur.
Sıxlığı temperatur və təzyiqdən asılı olmayan mayelərə sıxılmayan mayelər deyilir. Belə
mayelər modeldir, bunlara hesabatların sadələşdirməsi məqsədi ilə baxılır. Sıxıcı, daxili qüvvələr
təsiri ilə sıxılaraq, öz həcmini dəyişən mayelərə sıxılan mayelər deyilir. Mayenin sıxılmasına
yeraltı hidravlika elmində çox önəm verilir. Həcmini əhəmiyətli dərəcədə dəyişən qazlardır. Bu
da dartma və toxunma daxili qüvvələrə müqavimət göstərməməsi ilə xarakterizə olunur.
F

maye sıxılmayan maye qaz

Şəkil 1.1. Maye və qazın sıxılması.
Hidravlikada iki növ maye modelinə baxılır: real və ideal.
Ideal maye daxili sürtünmə və tamasda olduğu bərk cismlə sürtünmə xassəsinə malik
olmayan, özlülüyü olmayan, mütlək sıxılmayan mayeyə deyilir. Belə maye təbiətdə yoxdur. Bu
nəzəri tədqiqatlarda hesablamaları sadələşdirmək məqsədi ilə yaradılan fiziki modeldir.

2
 Real (özlü) mayenin hərəkətində normal gərginlikdən başqa toxunan gərginlik də əmələ
gəlir. Bu maye, müəyyən sərhədlərdə axıcılıq xassəsinə malikdir və mayenin axıcılığı onun
özlülüyü ilə, yəni toxunan və dartan daxili qüvvələrə müqavimət göstərməsi ilə izah olunur.
Hərəkət zamanı gərginliyi normal vəziyyətdə qalan mayelərə özlü olmayan mayelər
deyilir.
2.Mayelərin əsas mexaniki xassələri
Mayelərin əsasmexaniki xassələri onların sıxlığı və həcm çəkisidir.
1) Sıxlıq. Mayenin vahid həcminin kütləsi sıxlıq ρ adlanır. Mayenin sıxlığı dəyişən
olduqda ixtiyari nöqtəsindəki sıxlıq belə təyin olunur:
∆ m dm
ρ= lim =
∆V →0 ∆ V dV
burada, ∆ m- baxılan nöqtəni əhatə edən elementar ∆ V maye həcminin elementar kütləsidir.
Mayenin bütün nöqtələrində sıxlıq eyni olsa (bircinsli mayedə) sıxlıq tam kütlənin tam
həcminə nisbəti kimi təyin olunur:
m kq
ρ= [ ρ ] = 3
V m

burada, m – mayenin kütləsi; V – həcmidir.

2) Xüsusi çəki. Sıxlıq anlayışı xüsusi çəki anlayışı ilə əlaqədardır. Vahid həcmin çəkisinə
mayenin həcm çəkisi və yaxüsusi çəki γ deyilir:
G
γ=
V

[ γ ] = N3
m
burada G – mayenin çəkisidir.
Məlum olduğu kimi, mayenin çəkisi G=mg,burada, g– sərbəst düşmə və ya Yer
planetində cazibə qüvvəsinin təcilidir. Tənliyin hər tərəfini həcmə böldükdə
G m
= g və yaγ = ρg olar.
V V
3.Mayelərin əsas fiziki xassələri
Mayelərin əsas fiziki xassələri: onların sıxılması, genişlənməsi, dartılmaya müqaviməti,
özlülüyü, axıcılığı, buxarlanması, köpüklənməsi, səthi gərilmə qüvvəsi, kimyavi və mexaniki
davamlığı, qazın mayedə həll olması, uyğunlaşması və s..
1) Sıxılma.
Təzyiq dp qədər artdıqda mayenin həcminindV azalması həcmi sıxılma əmsalı β p ilə
xarakterizə edilir:
−1 dV
β p= (3.1)
V dp
Mənfi işarə təzyiqin artması ilə həcmin azalmasını göstərir.
[ β p ]=Pa−1
Həcmin təzyiqdən asılılığı aşağıdakı düsturla ifadə olunur:
− β p− p )
V =V 0 e (p 0
(3.2)
və ya
V0
V= (3.3)
1+ β p ( p− p0 )

3
burada, βp – sıxılma əmsalı və ya pyezoəmsal; po- başlanğıc təzyiq, p – cari təzyiq; V0- mayenin
ilkin po təzyiqindəki həcmi; V- mayenin cari p təzyiqindəki həcmidir.
Sıxlığın təzyiqdən asılılığı aşağıdakı düsturla ifadə olunur:
β p− p )
ρ=ρ0 e (
p 0
(3.4)
ρo
ρ= ( 3.5)
1−β p ( p−p 0 )
burada ρ – mayenin p təzyiqində sıxlığıdır; ρo – mayenin po təzyiqində sıxlığıdır.
2)Genişlənmə.
Temperatur dt oC artdıqda mayenin həcminin genişlənməsini temperaturdan genişlənmə
əmsalı β t xarakterizə edilir:
1 dV
βt = (3.6)
V dt
1
[ β t ]= ℃
Temperaturdan genişlənmə əmsalı β t təzyiqdən asılı olaraq dəyişir. Suyun
temperaturdan genişlənmə əmsalı təzyiq artdıqça artır.
Temperatur artdıqca mayenin həcmi artır, sıxlığı azalır. Mayenin temperaturdan
genişlənməsi aşağıdakı ifadələrlə verir:
β t −t
V =V 0 e ( )(3.7)
t 0

−β t−t
ρ=ρ0 e ( ) (3.8)
t 0

Temperaturun kiçik hədlərdə dəyişəndə sıxlığın temperaturdan asılılığı aşağıdakı düsturla

ifadə edilir:
ρo
ρ= (3.9)
1+ β t ( t−t 0 )
burada ρo və ρ – uyğun olaraq to0C və t0C temperaturlarında sıxlıqlardır, β t – həcmi
genişlənmə əmsalıdır.
3) Özlülük. Mayelərin hərəkəti zamanı bir təbəqə digərinə görə sürüşür ki, nəticədə
sürtünməyə oxşar olan proses alınır. Maye təbəqələrinin bir-birinə görə sürüşməsindən alınan
qüvvəyə daxili sürtünmə qüvvəsi deyilir. Daxili sürtünmə qüvvəsi olan mayelər özlü (real)
mayelər adlanır. Real maye təbəqələrinin bir-birinə nisbətən yerdəyişməsinə müqavimət
göstərmə qabiliyyətinə özlülük deyilir. Maye öz enerjisinin bir hissəsini daxili sürtünmə
qüvvəsini yox etmək üçün sərf edir.

Şəkil 3.1
İki lövhəcik arasında müəyyən qədər maye yerləşdiyini qəbul edək (şəkil 3.1).
Lövhəciklər arasındakı masafə y-dir. Birinci lövhəciyə T qüvvəsi tətbiq edib, u sürəti ilə hərəkət
etdirsək, onun üzərinə yapışmış maye hissəcikləri də həmin sürətlə hərəkət edəcəklər. Onlara
qonşu olan hissəciklərin sürəti bir qədər az olacaqdır. Hərəkətsiz lövhəciyin üzərinə yapışmış
hissəciklərin sürəti sifra bərabərdir. Beləliklə, lövhəciklər arasındakı hissəciklərin sürətləri u-
dan sıfra kimi azalacaqdır. Deməli, qonşu təbəqələr arasında elementar du sürət fərqi əmələ gəlir
və onlar bir-birinə nisbətən sürüşür ki, bunun nəticəsində sürtünmə qüvvəsi yaranır. Birinci
lövhəyə tətbiq edilən T qüvvəsi maye təbəqələri arasında yaranan daxili sürtünmə qüvvəsini yox
etməyə sərf olunur.
4
 Bərk divar üzərindən özlü maye axdıqda (şəkil 3.2) özlülüyün təsirindən axının bərk
divara yaxınlaşdıqca ləngiməsi yaranır. Maye təbəqələrinin sürəti divara qədər olan məsafənin y-
in azalması ilə kiçilir. y = 0 olduqda u = 0 olur. Toxunan gərginliyin yaranması ilə təbəqələr
arasında sürüşmə əmələ gəlir. Bu hadisə serətlər epyurunun formasına təsir edir.

Şəkil.3.2
1686-cı ildə İ.Nyuton mayelərdə toxunan gərginliyin mayenin və axının növündən asılı
olması fərziyəsini irəli sürmüşdür. Bu fərziyəyə görə maye təbəqəli hərəkət etdikdə toxunan
gərginlik sürətin qradiyenti ilə düz mütənasibdir:
du
τ =μ (3.10)Burada μ -mütənasiblik əmsalı olub, mayenin dinamiki özlülüyü adlanır;
dy
du
du- y koordinatının dy artımına uyğun sürət artımıdır. - sürət qradiyenti y oxu istiqamətində
dy
sürətin dəyişməsini göstərir. Belə xassəyə malik olan mayelər Nyuton mayesi adlanır, digərləri
qeyri-Nyuton mayelər adlanır.
Toxunan gərginlik sabit olduqda S səthinə təsir edən toxunan güvvə Nyuton mayesi üçün
aşağıdaki düsturla ifadə olunar:
du
T =μS (3.11)
dy
Dinamiki özlülüyün ölçü vahidi:
[ μ ] = N ∙ san =Pa∙ san
m2
Çox zaman dinamiki özlülük üçün ölçü vahidi Puaz (Pz) götürülür: 1Pz = 0,102 Pa∙san.
Dinamiki özlülük əmsalından başqa, kinematik özlülük əmsalı da işlənir:
μ
ν= (3.12)
ρ
2
[ ν ]= m
san
Çox zaman kinematik özlülük əmsalı üçün ölçü vahidi Stoks (St)götürülür:
s m2 m2
1 St= =10-4
san san
Təzyiqin böyük hədlərdə dəyişməsində (100 MPa-dək) maye üçün özlülüyün təzyiqdən
asılılığı aşağıdakı şəkildə verilir:
μ=μ 0 e β (p −p ) (3.13)
μ 0

Xüsusi halda yenə də Δp kiçik olduqda

μ=μ 0 (1+ β μ ( p− p0 ) )(3.14)
Burada
μo başlanğıc po təzyiqindəki özlülükdür; β −¿mayenin növündən asılı
μ

əmsaldır. Təzyiqin artması ilə mayenin özlülüyü artır.

Mayenin özlülüyünün temperaturdan aslılığı aşağıdakı düsturla verilir:
μ=μ 0 e−a T (3.15)
μ

5
Burada,
μo o
başlanğıc T =0 C temperaturdakı özlülükdür; a μ−¿ təcrübədən təyin edilən
1
əmsaldır. a μ ≈ 0.05 ….0 .1 olur. Mayelərdə: T↑⇒ μ↓ . Qazlarda: T↑⇒ μ↑ .
℃
4)Axıcılıq. Dinamiki özlülük əmsalının tərs qiymətinə mayenin axıcılığı deyilir.
5)Buxarlanma. Mayenin sərbəst səthi üzərindən qaz halına keçməsinə buxarlanma
deyilir. Mayenin buxarlanma xassəsi temperaturdan, təzyiqdən, buxarlanma sahəsindən, mayenin
sərbəst səthi üzərindəki qazlı mühitin axma sürətindən və s. asılıdır.
6)Köpüklənmə.
Mayedən qazın ayrılıb çıxması köpüklənməyə səbəb olur. Köpüklənmə qurğunun işinin
pozulmasına səbəb olur. Çox işlənmiş və ya çirkli maye daha yüksək köpüklənməyə malikdir.
7)Səthi gərilmə qüvvəsi.
Səthi gərilmə qüvvəsi mayeni sferik şəkilə gətirməyə çalışan, mayenin sərbəst səthinə
perpendikulyar, maye daxilinə istiqamətlənmiş qüvvədir.

Şəkil 3.3
8)Kimyavi və mexaniki təsirə qarşı davamlıq. Mayenin müxtəlif qurğularda işlədilməsi
və saxlanması zamanı kimyavi və mexaniki təsir olduqda öz ilkin fiziki xassələrinin saxlaya
bilməsi onun kimyavi və mexaniki davamlığı adlanır.
Kimyavi və mexaniki təsirdən davamlılığı az olan mayenin içərisindən əmələ gələn
çöküntülər qurğularda korroziya yaradır, mayenin dəyişən tərkibi qurğuların işini pozur,
avadanlığın xarab olmasına səbəb olur.
9)Qazın mayedə həll olması. Qazın mayedə həll olmasını təzyiqdən asılı olan həll olma
əmsalıα ( p) xarakterizə edir:
Vq
α ( p ) = (3.16)
Vm
burada Vq- mayedə həll olmuş qazın həcmidir, Vm- mayenin həcmidir. Henri qanununa əsasən
həll olma əmsalı α ( p)təzyiqlə düz mütənasibdir:
α ( p ) =α ∙ p
Bu xassəyə yeraltı hidravlika, neft və qaz yataqların işlənməsi və istismarı, neft
məhsulların nəqli və s. fənlərdə çox rast gəlinir.
10)Uyğunlaşma. Mayelərin qurğularda bəzi materiallarla uyğunlaşmaması bu
materialların xarab olmasına səbəb olur. Bunun nəticəsində qurğunun səthində korroziya əmələ
gəlir, qurğuların ayri-ayri hissələri arasındaki qermetiklərin sıradan çıxması və nəticədə işçi
mayenin birləşmələrdən sızmaları baş verir.
HİDROSTATİKA
4.Mayelərə təsir edən qüvvələr.
Mayelərə daxili və xarici qüvvələr təsir edir. Xarici qüvvələr öz növbəsində iki qrupa
bölünür: səthi və kütləvi qüvvələr.
Daxili qüvvələr ayrılmış maye həcminin hissəcikləri arasında yaranır.
Xarici qüvvələr ayrılmış maye həcminə digər maye hissəciklər və ya cisimlərin
təsirindən yaranır.
Xarici qüvvələrdən mayenin bütün kütləsinə təsir edəni kütləvi qüvvə adlanır. Bura
ətalət, mərkəzdənqaçma, ağırlıq qüvvələri aiddir. Kütləvi qüvvələri mayenin kütləsi yaradır.
Bircinsli mayelərdə bunlara həcmi qüvvə də deyilir. Hərəkətdə olan mayenin ətalət qüvvəsi
həcmi qüvvələrə misal ola bilər.
Ayrılmış maye həcminin səthinə təsir edən xarici qüvvələr səthi qüvvələr adlanır.

6
 Maye axının içərisində bir elementar hissəcik götürək. Bu hissəciyin səthini dω işarə
edək. Səthin A nöqtəsinə dF xarici qüvvəsi təsir edir. dF qüvvəsinin vektorial kəmiyət olduğunu
nəzərə alaraq toxunan dT və normal dP toplananlara ayıraq (şəkil 4.1):
dF=dT + dP

Şəkil 4.1

Toxunan toplanan dT daxili sürtünmə qüvvəsi olub hərəkət zamanı yaranır. Bu qüvvənin
yaratdığı gərginlikτ Nyutonun (3.6) sürtünmə qanununa əsasən (3.10)
du
τ =μ
dy
düsturu ilə hesablanır. Onda səthi qüvvənin toxunan toplananın qiyməti
dT =τdω(4.1)
düsturu ilə hesablanar. Burada dω yuxarıdakı dω elementar səthin sahəsidir.
dF qüvvəsinin ikinci toplananı dω elementar səthinə normal olan dP qüvvəsidir. Bu sıxıcı
qüvvədir. Sıxıcı qüvvə xarici təsir nəticəsində alınır. Məsələn, porşenin, divarın mayeyə təsir
qüvvəsi. Səthi qüvvənin normal toplananı təzyiq qüvvəsi adlanır və
dP= pdω(4.2)
düsturu ilə hesablanır. Burada p – normal dPqüvvəsinin gərginliyidir, bu təzyiq adlanır.
5.Hidromexaniki təzyiq.
Mexanikadan məlumdur ki, cismi deformasiyaya uğradan qüvvə gərginliklə xarakterizə
edilir. Vahid səthə düşən hidromexaniki qüvvəyə hidromexaniki təzyiq deyilir. Maye
hissəciklərinə xarici qüvvələrin təsirindən əmələ gələn dartıcı və toxunan qüvvələrin
gərginlikləri ideal mayelərdə ola bilməz. İdeal mayelərdə yalnız sıxıcı gərginlik olur. Bu
gərginlik hidromexaniki təzyiq adlanır və p ilə işarə edilir. Hidromexaniki təzyiq vahid səthə
düşən sıxıcı P qüvvəsidir. Hidromexaniki təzyiq səthin bütün nöqtələrinə bərabər paylandıqda
P
p= (5.1)
ω
təzyiq səthə bərabər paylanmadıqda nöqtədəki təzyiq
∆P dP
p= lim =¿ (5.2) ¿
∆ ω →0 ∆ ω dω

Nyuton
olar. Təzyiqin ölçü vahidi , atm(atmosfer), Pa (Paskal), bar-dır.
( metr )2
N
1 Pa=1 ;
m2
kQ N
1 atm=1 2
=98100 2 =98100 Pa=98,1 kPa .
sm m
1bar = 1 atm=10 m su sütunu = 735 mm civə sütunu,
burada 1kQ (kiloqram-qüvvə)=9,8 N qüvvənin ölçü vahididir.
Hidromexaniki təzyiq maye müvazinətdə (stasionar) olduqda hidrostatik, hərəkətdə
(dinamikada) olduqda isə hidrodinamiki adlanır.
6.Hidtostatik təzyiqin əsas xüsusiyətləri.
7
 Hidrostatik təzyiqin üç əsas xüsusiyyəti vardır:
1. Hidrostatik təzyiq səthə normal istiqamətdə təsir edib mayenin daxilinə yönəlir. Bunu
isbat etmək üçün müvazinətdə olan mayenin SS səthinin A nöqtəsində hidrostatik təzyiqin
normal olmadığını fərz edək (şəkil 6.1).

Şəkil 6.1
Onda p təzyiqi iki istiqamətə: normal pn və toxunan pT toplananlarına ayrılar.
Müvazinətdə olan mayenin toxunan gərginliyi sıfırdır. Buna görə də hidrostatik təzyiq səthə
mütləq normal olmalıdır. Digər tərəfdən hidrostatik təzyiqin xaricə (B nöqtəsində) təsir
gösrərdiyini fərz edək. Onda həmin təzyiqə üyğun qüvvə dartıcı olar və bu da mayenin
müvazinət halını pozar. Odur ki, hidrostatik təzyiq səthə normal təsir edib, mayenin daxilinə
yönəlməlidir.
2. Mayenin istənilən nöqtəsindəki hidrostatik təzyiq bütün istiqamətlərdə eynidir (şəkil
6.2): px =py=pz = pn.

Şəkil 6.2
3.Mayenin hər hansı bir nöqtəsindəki hidrostatik təzyiq bu nöqtənin fəzadaki
kordinatlarından asılıdır: p=f(x,y,z).

7. Hidrostatikanın differensial tənliyi

Müvazinətdə olan maye içərisində düzbucaqlı paralelepiped şəkilli elementar maye həcmi
ayıraq (şəkil 7.1).

8
 Şəkil 7.1

Koordinat oxlarını paralelepipedin üzlərinə paralel seçək. Paralelepipedin tilləri dx, dy,
dz kordinat oxlarına paralel olar. Qonşu maye hissəciklərinin paralelepipedin üzlərinə təsir
etdikləri təzyiqlər p, p1, p2, p3, p4 və p5 olsun. Paralelepipedə təzyiq qüvvələrindən başqa, həcmi
qüvvə də təsir edir ki, bunun da təcilinin koordinat oxları üzərindəki proyeksiyaları uyğun olaraq
X, Y, Z kimi işarə edək. Paralelepipedin ab üzünə təsir edən təzyiq qüvvəsi
Pab= pdydz ,
olar. Burada p=f(x,y,z)-təzyiq funksiyasıdır; x, y, z – p təzyiqin tətbiq nöqtəsinin koordinatlarıdır;
dydz- p təzyiqin təsir etdiyi ab üzün sahəsidir. Analoji olaraq paralelepipedin cd üzünə təsir edən
təzyiq qüvvəsi
Pcd = p1 dydz ,
olar. Burada f funksiyasının Teylor sırasına ayırmaqla
∂ f ( x ; y ; z) ∂p
p1=f ( x + dx ; y ; z ) =f ( x ; y ; z )+ dx+ … ≈ p+ dx .
∂x ∂x
Paralelepipedin həcmi dxdydz mayenin sıxlığı ρ olduğundan ona təsir edən həcmi
qüvvənin uyğun koordinat oxları üzərindəki proyeksiyaları: Xρdxdydz, Yρdxdydz və
Zρdxdydz-dir.
Müvazinət şərtinə görə mayeyə təsir edən qüvvələrin koordinat oxları üzərindəki
proyeksiyalarının cəbri cəmi sıfra bərabər olmalıdır. Təsir edən qüvvələrin X oxu üzərindəki
proyeksiyaların cəbri cəmi:
∂p
(
pdydz− p+ ) ∂x
dx dydz + Xρdydzdx=0.
Tənliyi sadələşdirsək,
−∂ p
dxdydz + Xρdydzdx=0
∂x
Uyğun olaraq təsir edən qüvvələrin proyeksiyalarının Y və Z oxları üzərində cəmini sıfra
bərabər edib, tənlikləri vahid həcm üçün yazsaq,
∂p
− ρX=0

{ ∂p
∂y
∂x
−ρY =0(7.1)
∂p
∂z
−ρZ=0

Bu tənliklər ideal mayenin sükunətinin diferensial tənlikləri və ya Eyler tənlikləri

adlanır.
9
 8. Hidrostatikanın əsas tənliyi
Eyler tənliklərini inteqrallamaq üçün onların birincisini dx-ə, ikincisini dy-ə və
üçüncüsünü dz-ə vurub toplayaq:
∂p ∂p ∂p
dx + dy+ dz=ρ( Xdx+Ydy +Zdz ) (8.1)
∂x ∂y ∂z
Təzyiq yalnız koordinatlardan asılı olduğu üçün (8.1) tənliyin sol tərəfi p funksiyasının
tam diferensialıdır dp:
dp=ρ( Xdx+Ydy +Zdz ) (8.2)
(8.2) tənliyinin sol tərəfi tam diferensial olduğundan onun sağ tərəfi də hər hansı U(x,y,z)
funksiyasının tam diferensiyalı ola bilər. Onda bu funksiyanın uyğun koordinata görə xüsusi
törəmələri uyğun olaraq X, Y, Z-ə bərabər olmalıdır:
∂U ∂U ∂U
=X ; =Y ; =Z (8.3)
∂x ∂y ∂z
Bu halda U(x,y,z) funksiyasına qüvvət funksiyası, (8.3) tənliyindəki müvafiq olan
qüvvələrə isə potensiallı qüvvələr deyilir.
(8.3) ifadələrini nəzərə almaqla (8.2) tənliyinə əsasən damcılı mayelər ancaq potensiallı
qüvvələrin (məsələn, ağırlıq qüvvəsinin) təsiri altında müvazinətdə olur:
dp=ρdU

Bu tənlik hidrostatikanın əsas diferensial tənliyi adlanır. Tənliyi inteqrallamaq üçün

aşağıdakı şərtdən istifadə edək: ρ=const -maye bircinsli və sıxılmayandır.
Ağırlıq qüvvəsi təsiri altında müvazinətdə olan mayenin istənilən A nöqtəsindəki p
təzyiqini tapaq (şəkil 8.1).

Şəkil 8.1
Ağırlıq qüvvəsinin təcilinin OZ oxunun şaquli seçilərək şəkil 8.1-də ğöstərilmiş koordinat
oxları üzərində proyeksiyası X =0 ; Y =0 ; Z=g-dir. Odur ki (8.2) tənliyini aşağıdakı kimi
yazmaq olar:
dp=ρgdz (8.4)
(8.4) tənliyini po -dan p-yə və zo-dan z-ə kimi inteqrallasaq:
p= p o+ ρg ( z−z o ) və
p= p o+ ρgh (8.5)
alınar.
(8.5) tənliyi hidrostatikanın əsas tənliyi adlanır. Bu tənliklə maye daxilindəki istənilən
nöqtəsində hidrostatik təzyiqi hesablamaq olar. Bu təzyiq iki təzyiqin cəmindən ibarətdir.
Birincisi mayenin sərbəst səthindəki, digəri isə nöqtənin üstündəki maye sütununun ağırlığının
təzyiqidir.
Açıq qabda sükunətdə olan mayenin sərbəst səthi üzərində təzyiq pat atmosfer təzyiqinə
bərabər olduğundan (8.5) tənliyində p0= p at olar. Onda p - mütlək təzyiq, pa= p− pat =ρgh-
artıq və ya izafi təzyiq adlanır.
p> pat olduqda pa >¿ 0 olur, onda izafi təzyiq manometrik təzyiq adlanır. p< pat
olduqda pa <¿ 0 olur, onda izafi təzyiqə vakummetrik təzyiq və ya vakuum deyilir (şəkil 8.2).

10
 Şəkil 8.2
Hidrostatikanın əsas tənliyinin həndəsi və fiziki mənası

Şəkil 8.3

9. Hidrostatik təzyiqin paylanma epyuru

Təzyiq epyuru maye içərisindəki cismə düşən mayenintəzyiqinin cismin hündürlüyü üzrə
paylanmasının qrafik təsviridir.
Maye sütununun müxtəlif nöqtələrində hidrostatik təzyiqin dəyişməsi düz xətt qanununa
tabedir. Odur ki təzyiq epyurunu qurmaq üçün iki nöqtədəki təzyiqlərin qiymətləri kifayətdir.
Şaquli AB səthinə düşən tam hidrostatik və izafi təzyiq epyurunu quraq. Bunun üçün
koordinat başlanğıcını divarın və mayenin sərbəst səthinin kəsişmə nöqtəsində yerləşdirək. Üfüqi
ox üzərində təzyiqi, şaquli ox üzərində isə mayenin dərinliyini götürək. (8.5) düsturu ilə h-a
qiymət verməklə, p-ni hesablayıb qiymətlərini müəyyən miqyasla üfüqi xətlər üzərindəAB
xəttinə çatınca qeyd edirik. Məsələn, h = 0 olduqda p = p0, h = H olduqda isə p= p o+ ρgH olur.
Alınan nöqtələri birləşdirərək OabB trapesiyası şəklində mütləq hidrostatik təzyiq epyurunu
alırıq (şəkil 9.1).Bu epyur vasitəsilə istənilən dərinlikdə hidrostatik təzyiqi təyin etmək olar. (8.5)
tənliyindən və şəkil 9.1-dən aydın olur ki, üfüqi müstəvi üzərindəki təzyiqlər bərabərdir.

Şəkil 9.1
Analojı olaraq artıq təzyiq epyurunu qurmaq mümkündür. Artıq təzyiq mayenin sərbəst
səthində sıfra, dibində isə ρgH-a bərabərdir. Odur ki izafi təzyiq epyuru OCB üçbucağıdır.

11
 10. Birləşmiş qablarda mayelərin müvazinəti
Birləşmiş qablarda sıxlıqları ρ1 və ρ2 müxtəlif olan mayelərin müvazinətinə baxaq
(şəkil10.1). Mayeləri bir-birindən ayıran AA səthi üzərindəki C nöqtəsinə hər iki tərəfdən maye
təsir edir. Mayelər müvazinətdə olduğu üçün pC = p1 + ρ1 g h1 (I qabdakı) və pC = p2 + ρ2 g h2(II
qabdakı) təzyiqləri də bərabər olmalıdır:
p1 + ρ1 g h 1=p 2+ ρ2 g h2

12
 Şəkil 10.1
Qablardakı mayelərin sərbəst səthlərinə düşən təzyiqlər fərqi isə
p2− p1= ρ1 g h1− ρ2 g h2 (10.1)
Birləşmiş qablardakı mayelərin müvazinətinin üç halına baxaq:
1) Qablara eynisıxlıqlı maye töküldükdə: ρ1 = ρ2 = ρ. Onda p2− p1= ρg ( h1−h2 ) =ρgh, buradan
da
p2 −p 1
h= ( 10.2 )
ρg
Deməli, birləşmiş qablara eynisıxlıqlı maye töküldükdə mayelərin səviyyələrinin fərqi
sərbəst səthləri üzərindəki təzyiqlərin fərqi ilə düz mütənasibdir.
2) Birləşmiş qablardakı mayelərin sərbəst səthləri üzərində təzyiqlər bərabərdir: p1 = p2 = p
Onda (10.1)-dən ρ1 g h1=ρ2 g h2 olar. Buradan da mayelərin hündürlüklərinin nisbəti onların
sıxlıqlarının nisbəti ilə tərs mütənasib olur:
h1 ρ2
= (10.3)
h2 ρ1
3) Birləşmiş qablara eynisıxlıqlı mayelər (ρ1 = ρ2 = ρ) töküldükdə və mayenin sərbəst
səthləri üzərində təzyiqlər eyni olduqda (p1 = p2 = p), mayelərin birləşmiş qablarda səviyyələri
eyni olacaqdır: h1 = h2.
4) Birləşmiş qablarda qeyri-Nyuton mayesinin müvazinəti:

Müvazinət şərtinə görə P-T=0. Burada P=γV =γ Sn ∆ h=γπ r 2 ∆ h

T =τ 0 S=τ 0 2 πR(h1+ h2).
Başlanqıc toxunan gərginliyin təyini üçün ifadə alınır:
γd (h1−h 2)
τ 0=
4 (h ¿ ¿ 1+h2 )¿
11. Mayenin yastı və əyrixətli divara düşən təzyiq qüvvəsi
a) Mayenin yastı səthə düşən təzyiq qüvvəsi
1)Üfüqi səthin bütün nöqtələrində təzyiq eyni olduğundan üfüqi divara təsir edən təzyiq
qüvvvəsini təyin etmək üçün səthin ω sahəsini səth üzərindəki hidrostatik təzyiqə vurmaq
lazımdır.
P= pω=( po + ρgh ) ω (11.1)
2)Üfüqi səthlə α bucağı təşkil edən yastı divara düşən təzyiq qüvvəsini təyin etmək üçün
onun üzərində ω sahəli AB səthini ayıraq. OX oxunu divarla kəsişən mayenin sərbəst səthi
üzərində aparaq. OY oxunu bu xəttə normal götürək.

13
 Şəkil 11.1
Əvvəlcə dω elementar səthə düşən dP mütlək təzyiq qüvvəsini hesablayaq:
dP= pdω=( p o+ ρgh ) dω (11.2)
Bütün ω səthinə düşən mütlək təzyiq qüvvəsini tapmaq üçün (11.2) tənliyini inteqrallayaq:
❑ ❑ ❑
P=∫ ( p o + ρgh ) dω=¿ p o∫ dω + ρg∫ hdω=¿¿ ¿
ω ω ω
❑ ❑
¿ po ω+ ρg∫ sinαydω= p o ω + ρgsin α ∫ ydω (11.3)
ω ω
❑

Burada y - dω elementar səthin mərkəzinin koordinatı; ∫ ydω – ω səthinin OX oxuna

ω
nəzərən statik momentidir. Səthin statik momenti səthin sahəsi ilə onun ağırlıq mərkəzindən
moment götürəcəyimiz oxa qədər olan məsafənin hasilinə bərabərdir:
❑

∫ ydω= y c ω
ω
AB – nin ağırlıq mərkəzindən sərbəst səthə qədər olan məsafəni hc ilə işarə etsək, (11.3)-dəki
ikinci hədd üçün yazarıq:
❑
sinα ∫ ydω= y c sinαω=h c ω Onda (11.3) tənliyi
ω
P=( p o +hc ρg ) ω (11.4)
olar.
Horizonta görə maillik bucağı  olan yastı divara bir tərəfdən maye digər tərəfdən
atmosfer təzyiq təsir edirsə divara təsir edən toplayıcı təzyiq P qüvvəsinin istiqaməti divara
normal, mütlək qiyməti isə
П = ( пм – пат ) =( п0 + щc– пат ) (11.5)
олар. Бурада: пм-маyенин C аьырлыг мяркязиндяки мцтляг тязйиг,  - майенин хцсуси
чякиси, п0 - майенин сярбяст сятщиндяки тязйиг, пат - атмосфер тязйиг,  - диварын
исланмыш сащяси, щc - исланмыш сащянин C аьырлыг мяркязиндян майенин сярбяст
сятщиня гядяр мясафядир.
п0=пат олдугда izafi щидростатик тязйиг гцввяси
П= щc (11.6)
дцстурундан тяйин едилир.
⃗Р гцввясинин тясир хяттинин диварын мцстявиси иля D кясишмя нюгтясиня
тязйиг мяркязи дейилир. Тязйиг мяркязинин вязийяти (OX oxuna qədər məsafə)
I OX
y D= y c + (11.7 )
ω yc
дцстуру иля тяйин едилир. Бурада y D - тязйиг мяркязиндян майенин кясилишиня гядяр
мясафя, y c - аьырлыг мяркязинин майенин кясилишиня гядяр мясафя, IOX – baxılan yastı
14
divarın onun ağırlıq mərkəzindən OX oxuna paralel keçən oxa nəzərən ətalət momentidir. Buradan
aydın olur ki, təzyiq mərkəzi ağırliq mərkəzindən daha dərində yerləşir.
Təzyiq mərkəzinin yerinin qrafik üsulla təyin etmək üçün 1) divarın üzərinə düşən təzyiq
qüvvəsinin epyuru qurulmalı; 2) epyurun ağırlıq mərkəzi təyin edilməli; 3) tapılan nöqtənin divar
üzərinə düşən proyeksiyası təzyiq mərkəzi olacaq.
b) Mayeni əyrixətli divara düşən statik təzyiq qüvvəsi
Майенин яйрихятли сятщляря тясир едян щидростатик тязйиг гцввясини тяйин
етдикдя, ⃗Р топлайыъы гцввянин ОХYЗ координат системинин охлары цзяриндяки
Рx , Р y , Р z
пройексийаларына бахылыр.
Топлайыъы тязйиг гцввясинин мцтляг гиймяти
P= P 2 + P 2 + P
√ x y z2 (11.8)
дцстуру иля тяйин едилир.
Силиндрик сятщ цчцн
P= P 2 + P
√ x z2 (11.9)
эютцрцлцр. Бу заман цфги топланан гцввяни
P Х = ( p0 + γh m−p at ) ω z
(11.10)
дцстуру иля щесабламаг олар. Бурада:
по - сярбяст сятщдяки тязйиг,
пат - атмосфер тязйиг,
 - майенин хцсуси чякиси,
щм - аьырлыг мяркязиндян сярбяст сятщя гядярки мясафя,
з- сятщин шагули мцстявийя дцшян пройексийасыдыр.

Шякил 11.2
Хцсуси щалда по = пат олдугда
P Х =γh m ω z
(11.11)
олар. Шагули топланан гцввя
ПЗ=VT.C. (11.12)
дцстуру иля щесабланыр. Бурада VT.C. - «тязйиг ъисминин» щяъмидир.
«Тязйиг ъисми» - силиндрик сятщин ян гыраг доьуранларындан кечян шагули
мцстявиляри иля яйрихятли сятщля вя майенин сярбяст сятщи иля щцдудланан ъисмя
дейилир.

15
Шякил 11.3

16
 12. Qabın oturacağına düşən təzyiq qüvvəsi

Tutaq ki, üç müxtəlif formalı qabda maye yerləşir.

Şəkil 12.1
Qabların oturacaqların sahələri eynidir. Qablarda bircinsli maye eyni hündürlükdədir və
sərbəst səthlərində təziqlər bərabərdir. Qabların oturacaqlarına düşən təzyiq qüvvələrini
P= pω=( po + ρgh ) ω tənliyi ilə hesablayaq:
P A =( po + ρgH ) ω ; PB =( po + ρgH ) ω ; və PC =( po + ρgH ) ω
Buradan məlum olur ki qabların oturacaqlarına düşən təzyiq qüvvələri eynidir:
P A =PB =PC
Deməli, təzyiq qüvvəsi qabın formasından və qabdakı mayenin həcmindən asılı deyil.
Bu hidravlik paradoks adlanır. Təzyiq qüvvəsi mayenin hündürlüyündən, xüsusi çəkisindən,
sərbəst səthindəki təzyiqdən və qabın oturacağının sahəsindən asılıdır.
13. Paskal qanunu.
Hidrostatikanın əsas tənliyindən aydın olur ki, qapalı qabdakı mayenin sərbəst səthi
üzərindəki p0 təzyiqin∆ p0 dəyişməsi maye daxilindəki ixtiyari nöqtədəki təzyiqin eyni qiymətdə
dəyişməsinə səbəb olur: ∆ p=p 2− p1=∆ p o . Burada p1= po + ρgh - baxılan nöqtədəki ilkin
mütlək təzyiqdir; p2=( po +∆ p0 )+ ρgh - həmən nöqtədəki cari mütlək təzyiqdir.
Bu nəticə Paskal qanunu adlanır:
Qapalı qabda sükunətdə olan sıxılmayan mayenin sərbəst səthindəki təzyiq maye
daxilindəki bütün nöqtələrə eyni qiymətdə ötürülür.
Paskal qanunu hidravlik presin, domkratın, multiplikatorların, qaldırıcıların, hidravlik
akkumulyatorların, sükanın hidravlik gücləndiricilərin və s. qurğuların iş prinsipinin əsasında
durur.
Misal olaraq hidravlik presin işinə baxaq.
Birinci qabdakı mayenin sərbəst səthinə F qüvvəsi ilə sahəsi S1 olan porşen təsir edir.
F❑
Bu güvvəyə üyğun 1-ci qabdakı mayenin sərbəst səthində təzyiq p1 belə təyin edilər: p1=
S1
Paskal qanununa əsasən bu təzyiq 2-ci qabdakı mayenin sərbəst səthinə eyni miqdarda
ötürülür. Nəticədə 2-ci qabın sərbəst səthi üzərindəki S2 sahəli porşenə F2 qüvvəsi təsir edir:
F
F 2= p1 S2 . Onda F 2= ❑ S2. Buradan aydın olur ki, F 2qüvvəsini artırmaq üçün F❑ qüvvəsini
S1
artırmalıyıq. Bunu şəkildəki manivela vasitəsilə etmək olar.

17
 Şəkil 13.1
a F1 b S2
Momentlər tənliyinə əsasən = . Buradan da F 2= F alınır. Beləliklə b və S2-ni
b F a S1 1
artırmaqla, a və S1 azaldaraq az F 1 qüvvə sərf edib böyük F2 qüvvəsini almaq olur.
14. Mayenin nisbi sükunəti
Майе иля долу габ сабит тяъилли щярякят едянdə майе габын диварларына нязярян
мцвазинятдя галарса, беля вязиййят майенин нисби мцвазиняти адланыр. Бу щалда майе
ичярисиндя тязйигин пайланмасы ганунунун вя ейни тязйигли сятщлярин тянликляринин
тяйин едилмяси мясяляляриня бахылыр.
Ашаьыдакы ики мясяляйя нязяр йетиряк:
1) Майе иля долу габ щоризонта  буъаглы маилли мцстяви цзяриндя aтяъилlи
щярякят едир. Сярбяст сятщиндяки тязйиг п0олар. ОЗ оху щярякят мцстявисиня
перпендикулйар, ОХ вя ОY охлары щярякят мцстявисиня паралел, ОХ оху щярякят
истигамятинин яксиня эютцрцлцр (шякил 14.1).

Шякил 14.1
Бу щалда топлайыъы кцтляви гцввялярин (ващид кцтляйя тясир едян) ОХYЗ
координат системинин охларына дцшян пройексийалары

{X=a−gsinα¿{Y=0¿ ¿
олар. Бунлары Ейлер тянлийиня гойуб интегралласаг тязйигин пайланма ганунуну
аларыг:
p= p 0+ ρ ( a−gsin α ) x−ρ gcos α ( z−z 0 ) (14.1)
Бурадан ейни тязйигли сятщлярин (сярбяст сятщя паралел олан мцстявилярин)
тянликляри
( a−gsinα ) x−gcos α ∙ z +C=0( 14.2)
алынар.
Сярбяст сятщин тянлийи ( х=0, з=з0 олдугда)
a−gsin α
z=z 0 + x (14.3)
gcos α
олар.
Сярбяст сятщин габын отураъаьына олан маиллик буъаьы цчцн
a−gsin α
tg β = ( 14.4 )
gcos α
тянлийи доьру олар.
2) Шагули силиндрик габ симметрийа оху ятрафында бярабярсцрятли ( ω
сцрятиля)
фырландыгда топлайыъы кцтляви гцввяляин пройексийалары

18
 X=ω2 x

олар(şякил 14.2).
{
Y =ω 2 y
Z=−g

Шякил 14.2
Йеня Ейлер тянлийиня гойуб интегралладыгда
2 2
2 x +y
p= p 0+ g ρ ω
2g (
+ z 0−z (14.5) )
тязйигин пайланма ганунуну аларыг.
Ейни тязйигли сятщлярин (параболоидлярин) тянликляри
2 2
x +y
2
ω −gz +C 1=0
2 (14.6)
олар.
Сярбяст сятщин тянлийи (п = п0)
2 2 2
x +y
2 υ
z s −z 0=ω =
2g 2g (14.7)
олар.
Ихтийари М нюгтясинин сярбяст сятщ алтында батма дяринлийи
2 2
x +y 2
h=z s−z =ω + z 0 −z
2g (14.8)
олар.
15. Arximed qanunu
Mayeyə batırılmış cism üç vəziyyətdə ola bilər:
1) maye üzünə qalxar,
2) maye daxilində müəyyən dərinlikdə müvazinətdə qalar,
3) mayedə tam batar.
Bu halların hansı şərt daxilində baş verməsini araşdıraq.
Mayeyə müəyyən dərinliyə batmış və müvazinətdə qalan cismi düzbucaqlı paralelepiped
formalı götürək (şəkil 15.1).

Şəkil 15.1

19
 Parallelepipedin hündürlüyü h, üst oturacağının batma dərinliyi h1, alt oturacağının batma
dərinliyi h2 , cismin kütləsi m, sıxlığı ρc , mayenin sıxlığı ρm olsun. Onda cismə iki növ qüvvələr
təsir edər:
1) cismi batırmağa calışan: P1=mg+ ρ m gS h1 ;
2) cismi mayedən çıxartmağa çalışan: P2=ρ m gS h 2.
Bu qüvvələr əks istiqamətlidir, onlar bərabər olduqda cism mayedənə batar nə də üzə çıxar.
Onda mg+ ρm gS h1= ρ m gS h2
mg= ρm gS h2−ρm gS h1
mg= ρm gS h=F A (15.1)

(15.1) tənliyin sağ tərəfi Arximed qüvvəsi adlanır, cismi mayedən cıxartmağa calışan
təzyiq qüvvəsidir. Arximed qanununa görə mayeyə batırılmış cismi mayedən çıxartmağa
calışan təzyiq qüvvəsi F A cismin batma zamanı sıxışdırıb çıxartdığı maye həcmin cəkisinə
bərabərdir.
(15.1)-in hər iki tərəfini gV - yə bölsək
ρc = ρ m (15.2)

şərtini alarıq.
Üyğun olaraq
ρc < ρm (15.3)
olduqda cism üzə çıxar, və
ρc > ρm (15.4)

olduqda cism tam batar.

HİDRODİNAMİKA

16. Hərəkətin öyrənmə üsulları. Maye hərəkətinin növləri.

Mayenin fəzada hərəkətinin öyrənməsinin iki üsulu var: Laqranj və Eyler üsulları.
1) Laqranj üsulu.
Baxılan anda maye hissəciyin yerləşdiyi fəzanın nöqtəsinin kordinatlarının zamandan
asılılığının təyinindən ibarətdir:
x=x (t)

{y= y (t )
z=z (t)
Bu hissəciyi digərlərindən fərqləndirmək üçün əlavə olaraq başlanğıc t 0 zamanında
hissəcyin kordinatlarınıda qeyd edək:
x 0=x (t 0)

{y 0= y (t 0 )
z 0=z (t 0)
Onda hər bir maye hissəciyin fəzada kordinatı belə təyin olunar:
x=x ( x 0 ; y 0 ; z 0 ; t )

{ y= y ( x 0 ; y 0 ; z 0 ; t ) (16.1)
z=z ( x 0 ; y 0 ; z 0 ; t )
(16.1) maye hissəciyin trayektoriyasını ifadə edir.
Klassik fizikaya uyğun olaraq maye hissəciyin kinematik xarakteristikalarını: sürət
u⃗ =u ( ux ; u y ; uz )və təcilini a⃗ =a ( a x ; a y ; a z ) təyin etmək olar. Burada
20
 ∂x ∂y ∂z
u x= ; u y= ; uz = (16.2)
∂t ∂t ∂t

∂2 x ∂2 y ∂2 z
a x= ; a y = ; a z =
∂t 2 ∂ t2 ∂ t2
Maye hissəciyin trayektoriyası mürəkkəb olduğundan bu üsuldan az istifadə olunur.
2) Eyler üsulu.
Bu üsul maye ilə dolu olan fəzada sürətlər meydanının təyin edilməsindən ibarətdir.
Fəzanın hər bir nöqtəsinə sürət vektoru bağlanır. Baxılan nöqtədən keçən maye hissəciyi bu
nöqtənin sürətinə yiyələnmiş olur. Nöqtənin sürəti zamandan və nöqtənin kordinatlarından
asılıdır:
u⃗ =u ( ux ; u y ; uz )
u x =u x ( x ; y ; z ; t)

{u y =u y ( x ; y ; z ; t)
u z=u z ( x ; y ; z ; t)
Nöqtənin təcilidə zamandan və nöqtənin kordinatlarından asılıdır:
a⃗ =a ( a x ; a y ; a z )
d ux
a x= ;
dt
duy
a y= ;
dt
d uz
a z= .
dt
d u ∂u ∂u ∂u x ∂u
a x = x = x +u x x +u +u z x
dt ∂t ∂x y ∂ y ∂z
Analoji olaraq təcilin digər komponentləri təyin edilir.
Maye hərəkətinin növləri.
Hidrodinamika hidravlikanın bir hissəsi olub, mayelərin hərəkət qanunlarını, eləcə də
maye içərisində hərəkət edən cismin ətrafından axma qanunlarını öyrənir.
Щярякят едян майе иля долу фязанын сонлу областына ахын дейилир.Mayenin
hərəkəti ayrı-ayrı nöqtələrdə maye hissəciyinin sürəti, müxtəlif dərinliklərdəki təzyiq və maye
axınının forması ilə xarakterizə olunur. Koordinatları x, y, z olan maye hissəciyinin sürəti, təcili
və təzyiqi həmin hissəciyin fəzadakı vəziyyətindən asılıdır. Bundan başqa, göstərilən elementlər
zamandan da asılı olaraq dəyişir. Odur ki maye hərəkətinin elementləri koordinatlardan və
zamandan asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq maye hərəkəti iki növ olur: qərarlaşmış və ya
stasionar və qərarlaşmamış və ya qeyri-stasionar.
Hərəkətin əsas elementləri zamandan asılı olmayıb, yalnız tədqiq olunan maye axını
nöqtəsinin koordinatlarından asılı olarsa, bu qərarlaşmış hərəkət adlanır.
u=u ( x ; y ; z ) ; p= p(x ; y ; z ), burada u – sürət; p – təzyiqdir. Qərarlaşmış hərəkətdə sürətin və
təzyiqin zamandan asılı olmamasını riyazi dildə belə ifadə etmək olar:
∂u x ∂u y ∂ uz ∂p
=0 ; =0 ; =0 ; =0. Burada u x , u y , uz sürətin komponentləridir. Maye hərəkətinin
∂t ∂t ∂t ∂t
elementləri koordinatlardan başqa, zamandan da asılı olarsa, bu qərarlaşmamış hərəkət adlanır.
u=u ( x ; y ; z ; t ) , p= p(x ; y ; z ; t)
Qərarlaşmış hərəkət iki növ olur: bərabərsürətli və bərabərsürətli olmayan.
Axın boyunca sürət dəyişməzsə, bu qərarlaşmış bərabərsürətli və ya müntəzəm hərəkət
adlanır. Sabit diametrli boru kəmərindəki mayenin hərəkətini buna misal göstərmək olar.

21
 Axın boyunca sürəti dəyişən qərarlaşmış hərəkətə bərabərsürətli olmayan və ya qeyri-
müntəzəm hərəkət deyilir. Konusvarı və ya dəyişən enkəsikli borudakı maye hərəkəti buna
misal ola bilər.
Maye hərəkəti basqılı və basqısız, sərbəst şırnaq. Maye axını bərk cisimlə əhatə
olunmaqla bərabər, sərbəst səthi olarsa, bu hərəkətə basqısız hərəkət deyilir. Bu axına açıq
kanallarda, çaylarda, dəniz və okeanlarda maye hərəkətini misal göstərmək olar. Maye axınının
sərbəst səthi olmayıb hər tərəfdən bərk cisimlə əhatə edilərsə, bu basqılı axındır. Buna boru
kəmərindəki maye axını misal ola bilər. Basqılı axında mayenin hərəkəti iki nöqtə arasındakı
təzyiqlərin fərqi nəticəsində yaranır. Maye axını maye və qaz mühiti ilə əhatə olunarsa, buna
sərbəst şırnaq deyilir. Məsələn fəvvarədən çıxan mayenin hərəkəti.
Beləliklə qərarlaşmış hərəkətin növləri aşağıdakılardır:
1) dи = 0 və ya и = const olduqda – bərabərsürətli (müntəzəm) hərəkət.
2) dи≠0 вя йа и≠¿ ¿ const olduqda –qeyri-müntəzəm hərəkət.
3) dи ¿ 0 вя йа и ¿ const olduqda –səlis dəyişən hərəkət.
17.Axının hidravlik elementləri
Cərəyan xətti. Maye axarkən onun bir hissəciyinin hərəkət trayektoriyası təsəvvürə
gətirilir.

Şəkil 17.1
Həmin trayektoriyanın müxtəlif nöqtərində u1, u2, u3, u4 sürət vektorları çəkilir. Əgər du
vektorların istiqaməti həmin xətin verilmiş nöqtədə toxunanları ilə üst-üstə düşərsə, həmin xəttə
cərəyan xətti deyilir.
Cərəyan xəttin diferensial tənliyi
dx dy dz
= = (17.1)
ux u y uz

olar. Burada
и ,и , и
x y z - ⃗и vektorun kordinat oxları üzərindəki proyeksiyalarıdır.
Mayenin daxilində elementar qapalı kontur içərisindəki cərəyan xətləri toplusuna
cərəyan borusu deyilir.
Mayenin cərəyan borusunda hərəkət edən hissəsinə şırnaq deyilir.
Axının canlı kəsiyi. Cərəyan xətlərinə normal istiqamətdə yerləşən səthə canlı kəsik
deyilir. Onun sahəsi S ilə işarə edək(ölçü vahidi m2).
İslanmış perimetr. Canlı kəsik üzrə mayenn bərk cismin divarı ilə toxunma xəttinə
islanmış perimetr deyilir. χ ilə işarə olunur (ölçü vahidi m).
Hidravlik radius. Canlı kəsiyin sahəsinin islanmış perimetrə nisbəti hidravlik radius
'
adlanır. R ilə işarə olunur (ölçü vahidi m).
S
¿ (17.2)
χ
Sərf. Vahid zamanda baxılan canlı en kəsikdən keçən mayenin həcminə həcmi sərf
deyilir:
m3
❑
Q=∫ vdS , (17.3)
S s
Sürət sabit olsa:
22
 Q=S (17.4)
Vahid zamanda baxılan canlı en kəsikdən keçən mayenin kütləsinə kütlə sərfi deyilir:
❑
kg
Qk =∫ ρvdS , (17.5)
S s
Vahid zamanda baxılan canlı en kəsikdən keçən mayenin çəkisinə çəki sərfi deyilir:
❑
N
Qç =∫ ρ g vdS , (17.6)
S s
Bircins mayelər üçün ( ρ=const )
Qk =ρQ , (17.7)
Qc =ρ gQ (17.8)
olar.
Orta sürət. Nəzərdən keçirilən canlı kəsikdə axının orta sürəti, o sürətə deyilir ki, bu
kəsikdə bütün maye hissəcikləri eyni sürətlə hərəkət etsin və axının bütün sərfi, bu hisəciklərin
həqiqi sürətinə uyğun sərfə bərabər olsun.
Mayenin sərf tənliyindən orta sürətin analitik ifadəsi alınır:
Q
v= (17.9)
S
(17.3) və (17.9)-dan orta sürət üçün
❑
1
υ= ∫ udS(17.10)
S S
Maye sərfi praktikada maye həcminin zamana olan nisbəti ilə təyin edilir:
V
Q= (17.11)
t
18. Mayenin qərarlaşmış hərəkətinin kəsilməzlik tənliyi
Bircins sıxılan (bütün nöqtələrdə sıxlıq eynidir və zamanla dəyişəndir) mayenin izotermik
axınına baxaq. Maye daxilində ölçüləri dx ;dy; dz elementar həcmli parallelepiped formalı
hissəcik seçək (şəkil 18.1).

Şəkil 18.1
Baxılan parallelepipedin həcmi V =dxdydz olar.
Parallelepipedin daxilindəki maye kütləsinin dt kiçik zamanında dəyişməsini iki yolla təyin
edək:
1)Parallelepipedi dolduran mayenin kütləsim ( t )= ρV =ρdxdydz olar. dt zamanda bu
kütlənin dəyişməsi

23
 ∂ ( ρdxdydz )
dt (18.1)
∂t
olar.
2) Parallelepipedin AB yan üzündən dt zamanda ona daxil olan maye kütləsi
( ρυ x ) AB (dydz )dt olar.
ρυ ( dydz ) dt
A 'B' yan üzündən bu dt zamanında ( x ) A ' B' maye kütləsi çıxar. x
koordinatının dxqədər dəyişməsini nəzərə alsaq

∂( ρ v x dydzdt)
( ρ v x ) A B dydzdt=(ρ v x ) AB dydzdt+
' '
∂x
olar.
Onda dtzamanında parallelepipedin daxilində OX oxu istiqamətində yığılmış maye kütləsi
∂ ( ρυ x )
( ρυ x ) AB dydzdt−( ρυ x ) A ' B ' dydzdt=− ∂ x Vdt
olar.
∂ ( ρυ y )
− Vdt
Anoloji olaraq OY oxu istiqamətində ∂y və OZ oxu istiqamətində
∂ ( ρυ z )
− Vdt
∂z .
Beləliklə dtzamanında V həcmində toplanan maye kütləsi
∂ ( ρυ x ) ∂ ( ρυ y ) ∂ ( ρυ z )
− ( ∂x
+
∂y
+
∂z ) dxdydzdt
(18.2)
olar.
Sonda (18.1) və (18.2)-ni bərabər etməklə kəsilməzlik tənliyini alarıq:
∂(ρ v x ) ∂ (ρ v y ) ∂(ρ v z ) −∂ ρ
+ + = (18.3)
∂x ∂y ∂z ∂t
Və ya
∂ρ
div ( ρ ⃗υ )+ =0
∂t (18.4)
∂ ( ρυ x ) ∂ ( ρυ y ) ∂ ( ρυ z )
+ +
Burada div ( ρ υ⃗ ) = ∂x ∂y ∂z
"divergensiya" operatorudur.
Bu tənliklər maye kütləsinin balansı (saxlanması) qanunu ifadəsidir. (18.3) kəsilməzlık
tənliyinin differensial forması, (18.4) kəsilməzlık tənliyinin vektorial forması adlanır.
Praktiki məsələlərdə mayenin sıxılmasını nəzərə alınmayan hallara baxılanda ρ=const
∂ρ
=0
götürülür. Onda ∂ t olur və (18.3) tənliyi daha sadə
∂ (υ x ) ∂ (υ y ) ∂ ( υz )
+ + =0
∂x ∂y ∂z (18.5)
şəkilə düşür.
Mayenin hərəkəti yalnız bir istiqamətdə olduqda
∂υ x
=0
∂x
Buradan da x
υ =const
olur.
Beləliklə mayenin istənilən dəyişməz en kəsikdən axdıqda axın boyunca orta sürət sabitdir.
Onda (17.4)-dən
24
 Q=const (18.6)

olar. Bu tənlik onu göstərir ki, istənilən dəyişməz en kəsiədən kecən mayenin miqdarı eynidir.
En kəsik sahəsi dəyişən olduqda (18.6)
Q=v 1 S1 =v 2 S 2 (18.7)
şəklinə düşər. (18.7) kəsilməzlik tənliyin hidravlik forması adlanır.
Basqılı dairəvi borularda orta sürətlər boruların daxili en kəsiklərinin uyğun diametrlərinin
kvadratı ilə tərs mütənasibdir:
v 1 d 22
=
v 2 d 21

19.Sıxılmayan mayenin hərəkətinin diferensial tənliyi

Hərəkətdə olan maye içərisində düzbucaqlı paralelepiped şəkilli elementar maye həcmi
ayıraq (şəkil 19.1). Paralelepipedə təsir edən və mayeni hərəkət etdirən qüvvələr aşağıdakılardır:
1) Təzyiq qüvvəsinin fərqi∆ P,
2) Ağırlıq qüvvəsi G,
3) Ətalət qüvvəsi İ,
4) Daxili sürtünmə qüvvəsi T.
Hərəkət miqdarının (impulsun) saxlanması qanunu vektorial formada aşağıdakı şəkildə
olar:
İ =ma=∆ P+ G+ T (19.1)

Şəkil 19.1

Paralelepipedin kütləsi
m=ρV =ρdxdydz,
axının təcili
d u x d u y d uz
a= ( ;
dt dt dt
; )
,ideal mayenin hərəkətində T=0, 7-ci bənddəki mülahizələri təkrarlayaraq
paralel olan yan üzlərə düşən təzyiq qüvvəsinin fərqi
−∂ p ∂p ∂p
(
∆ P=
∂x
dx S x ;−
∂y
dy S y ;−
∂z )
dz S z

olar. Burada S x =dydz ; S y =dxdz ; S z =dxdy paralelepipedin yan üzlərin sahələridir.

25
 Onda (19.1) tənliyinin kordinat oxları üzərinə proyeksiyaları belə olar:

−∂ p du
+ ρX=ρ x

{ ∂y
∂x
− ∂ p + ρY =ρ

−∂ p
∂z
d u
dt
+ ρZ=ρ z
y
dt
(19.2)Burada X;Y;Z- agırlıq qüvvəsinin kordinat oxları üzərinə düşən
du
dt

(19.2)-nin tərəflərini ρ-ya bölsək

proyeksiyalarıdır.

1 ∂ p d ux

{
X− =
ρ ∂ x dt
1 ∂ p d u y (19.3)
Y− = (19.3) tənliyi ideal mayenin hərəkətinin diferensial
ρ ∂ y dt
1 ∂ p d uz
Z− =
ρ ∂ z dt
tənliyi və ya Eyler tənliyi adlanır.
20. İdeal maye şırnağı üçün Bernulli təniyi
İdeal mayenin qərarlaşmış elementar şırnağına baxaq.
Eyler tənliklər sistemindəki birinci tənliyi dx-ə, ikinci tənliyi dy-ə, üçüncünü dz-ə vurub
toplayaq:
1 ∂p ∂p ∂p du du du
Xdx +Ydy+ Zdz− (
ρ ∂x
dx+
∂y
dy+
∂z )
dz = x dx+ y dy + z dz
dt dt dt
d u x ∂u x ∂ u x dx
Burada = + +… .
dt ∂t ∂ x dt
∂u x
Qərarlaşmış hərəkətdə sağdakı cəmin birinci həddi sıfır olar: =0
∂t
dx
İkinci həddin ikinci vuruğu üçün =ux olar. Eyni üsulla bunları u y və u z üçün etmək
dt
olar. (8.3) ifadələrinə əsasən U(x;y;z) qüvvət funksiyasını daxil etməklə və u2=u 2x +u2y +u2z
p u2
göturərək dU + d () ( )
ρ
+d
2
=0 alınar. Buradan da inteqrallama nəticəsində

p u2
U + + =const (20.1)
ρ 2
alınar.
Kordinat sistemini elə seçək ki, OZ oxu şaquli və cazibə qüvvəsi istiqamətdə olsun. Onda
X=0; Y=0; Z=g olar və (20.1)-dən
p u2
gz+ + =const (20.2)
ρ 2
(20.2)-nin tərəflərini g-yə bölməklə aşağıdakı tənlik alınar:
p u2
z + + =const ( 20.3 )
ρg 2 g
və ya

26
 p1 u 21 p 2 u22
z 1+ + =z 2 + + (20.4)
ρg 2 g ρg 2 g
(20.3) və (20.4) - ideal maye şırnağı üçün Bernuli tənliyi adlanır.
21. Bernulli tənliyinin hidravliki-həndəsi və fiziki mənaları
1) Bernulli tənliyinin hidravliki-həndəsi araşdırılması: tənliyin bütün hədlərinin ölçü
vahidi uzunluq ölçü vahididir. Hədlər arasındakı asılılıq qrafiklə şəkil 21.1-də göstərilir.
Şırnağın1-1 və 2-2 canlı kəsiklərinin ağırlıq mərkəzlərində pyezometrlər qurulmuşdur.
Pyezometrlərin qoşulma nöqtələrindəki hidrodinamik təzyiqin təsirindən hər borucuqda maye
p
h p = hündürlüyünə qalxacaqdır; bu da hidrostatikada olduğu kimi pyezometrik hündürlük və
γ
ya pyezometrikbasqı adlanır.
Bernulli tənliyinin z1 və z2hədləri0-0 müqayisə müstəvisindən elementar şırnağın uyğun
canlı kəsiklərinin ağırlıq mərkəzlərinə qədər hündürlüklərdir. z1 və z2 həndəsi hündürlük və ya
həndəsi basqı adlanır. Bəzi ədəbiyatda bunu vəziyət hündürlüyü və qeodezik hündürlük
adlandırırlar.
u2
- sürət hündürlüyü və ya sürət basqısıdır. Sürət basqısı sürət borusu ilə təyinedilir.
2g
Bu üç həddin cəmi hidrodinamik basqı və ya tam təzyiq hündürlüyü adlanır və H-
laişarə edilir:
p u2
H=z + + (21.1)Şəkil 21.1-də OO – müqayisə müstəvisi; O΄O΄ - tam təzyiq
γ 2g
müstəvisi, pyezometrik təzyiqlərin uclarını birləşdirən PP xəttinə pyezometrik xətt deyilir.

Şəkil 21.1
2) Bernulli tənliyini fiziki (enerji) mənasını öyrənmək üçün cərəyan xətti üzərindəkütləsi
m olan maye hissəciyi götürək. Hissəciyin sürəti u, təzyiqi p, üfüqi müstəvidən hündürlüyü z-dir.
Hissəciyin kinetik enerjisinin ifadəsini yazaq:
mu2
Ek = (21.2)
2
Potensial enerjinin qiyməti hissəciyin OO üfüqi müstəviyə nisbətən z həndəsi
p
hündürlüyündən vəp təzyiqdən də asılıdır. Bu təzyiq nəticəsində maye pyezometrdə
ρg
p
hündürlüyünə qalxacaqdır. Pyezometrdəki maye hündürlüyü müqayisə müstəvisindən z + ( )γ
hündürlüyündə yerləşir. Bu hündürlüyə uyğun olan potensial enerji
p p
( )
E p =mg z + =mgz+ mg (21.3)
γ γ
olar.
Buradan görünür ki, potensial enerji iki enerjidən ibarətdir:

27
 1) mgz - vəziyyət enerjisi.
p
2) mg - təzyiq enerjisi.
γ
1-1 kəsiyində tam mexaniki enerjinin ifadəsini yazaq:
m u2 p
E= + mgz+mg
2 γ
Bu tənliyi mg – yə böldükdə xüsusi enerji alınır
u2 p
e= + z + ( 21.4 )
2g γ
Burada e– tam xüsusi mexaniki enerji;
e p =z – xüsusi vəziyyət enerji;
v

p
e p = – xüsusi təzyiq enerji;
γ
t

u2
ek= - xüsusi kinetik enerjidir:
2g
e=e p +e p + e k
t v
(21.5)

İdeal mayelərin qərarlaşmış hərəkəti zamanı xüsusi kinetik enerji, vəziyyət enerjisi və
təzyiq enerjisinin cəminə bərabər olan xüsusi tam mexaniki enerji sabitdir. Bu da enerjinin
saxlanması qanununu ifadə edir.
22. Real maye şırnağı və axını üçün Bernulli təniyi
Real mayenin şırnağında mayenin özlülüyü nəzərə alındığı üçün sürtünmə hadisəsi
enerjinin "itkisinə" səbəb olur. Bu prosesə enerjinin dissipasiyası deyilir və aşağıda göstərilən
formada baş verir:
1) Ayrı-ayrı şırnaqlar arasında sürtünmə mayenin temperaturunun dəyişməsinə səbəb
olur;
2) Şırnağın bərk cisimlə (divar) şürtünməsi yenə də mayenin qızmasına səbəb olur;
3) Şırnaqlar arasında baş verən maye və enerji mübadiləsi baxılan şırnağın
enerjisinin dəyisməsinə səbəb olur.
Nəticədə axın istiqamətində şırnağın ümümi xüsüsi enerjisi azalır. Bu itkini h1-2kimi işarə
etsək h1−2=e1−e2 və ya
p1 u21 p2 u22
z 1+ + =z 2+ + + h1−2(22.1) (22.1) tənliyi real maye şırnağı üçün
γ 2g γ 2g
Bernuli tənliyi adlanır. Bu tənlik enerjinin ballansı qanununu ifadə edir. Aydındır ki şırnaqda
baş verən enerjinin dissipasiyası itki deyil, enerjinin bir qisminin istilik enerjisinə çevrilməsi və
digər şırnağa ötürülməsidir.
Axın şırnaqların toplusu olduğu üçün axının en kəsiyi üzrə şırnaqların Bernuli tənliklərini
"toplayarıq".
Beləliklə, (22.1) tənliyini dG=ρgdQ=γudS elementar şırnağın çəki sərfinə vursaq çəki
sərfin enerji ballansı tənliyini alarıq və bunu da en kəsik üzrə inteqrallayarıq:
❑
p1 u21 ❑
p 2 u22
( ) ( )
∫ z 1+ γ + 2 g γ u1 dS=∫ z2 + γ + 2 g +h 1−2 γ u2 dS( 22.2)
1
S 2
S
(22.2) tənliyinin inteqrallarını ayrı-ayrılıqda araşdıraq:
❑ ❑
p p p
( )
S γ ( )
1 ¿∫ z + γudS= z+ ∫ γ udS= z+ γQ (22.3)
γ S γ ( )
u2
❑ 2
2 ¿∫
❑
S
( )
2g
γudS=α ❑ γQ (22.4)
2g
3 ¿∫ ( h1−2 ) γ u 2 dS=h1−2 , orta γQ(22.5)
S2

28
 p
(22.3)-də baxılan en kəsikdə z + =const olduğu nəzərə alınmışdır; (22.4)-də usürəti
γ
en kəsik üzrə orta sürətin qiyməti υ ilə əvəz edilmişdir və bu əvəzetmədən olınan xətanın
düzəlişi əmsalı (Koriolis əmsalı) α daxil edilmişdir; (22.5)-də h1−2 əvəzinə en kəsik üzrə orta
qiyməti h1−2 , ortagötürülmüşdür. Onda bu nəticələri (22.2)-yə qoysaq və hədləri γQ-ya bölsək
real mayenin qərarlaşmış axını üçün Bernuli tənliyini alarıq:
p1 α 1 υ 21 p2 α 2 υ 22
z 1+ + =z 2+ + + h1−2, orta (22.6)23. Bernulli tənliyinin praktiki tətbiqi.
γ 2g γ 2g
Venturi borusu və yaxud da Venturi suölçəni, basqılı boru kəmərində sərfi təyin etmək üçün ən
çox işlədilən cihazdır. Bu müxtəlif enkəsikli borulardan ibarət olub, əvvəlcə sıxlmış sonra isə
genişlənmiş vəziyətdə borudur. Venturi borusunun iş prinsipi Bernulli tənliyinə, yəni maye
hərəkətində enerjinin balansı qanununa əsaslanır(şəkil 23.1).

Şəkil 23.1
Burada, maye geniş enkəsikdən ω1, sıxılmış enkəsiyə ω2 keçərkən hərəkətin sürəti
p
υçoxalır və buna uyğun olaraq təzyiq və təzyiq hündürlüyü azalır. Bu fakt özünü Venturi
γ
borusunun dar və geniş enkəsiklərinə birləşdirilmiş pyezometrlərdə göstərir. Enkəsiklərin
tədricən sıxılması və ya genişlənməsinə görə Venturi borusunda maye axını onun diarlarından
ayrılmadan hərəkət edir. Bu səbəbdən, burada basqı itkisi çox kiçik qiymət alır və hesablamada
nəzərə alınmır.
Onda, üfüqi vəziyyətdə götürülmüş Venturi borusundaz1 = z2, 1-1 və 2-2 enkəsikləri üçün
Bernulli tənliyi (α1 = α2 = 1) qəbul edərək
p 1 v 21 p2 v 22
+ = +
γ 2g γ 2g
ω2
olar. Kəsilməzlik tənliyinin hidravlik formasına əsasən Q1 = υ1ω1 = υ2ω2. Onda υ 1=υ 2 olar.
ω1
p −p
Burada ω1, ω2 – d1 və d2 diametrli en kəsiklərin sahələridir. Bernulli tənliyindəki 1 2
γ
ω2
pyezometrik basqı fərqini h ilə υ1 sürətini υ 1=υ 2 ilə əvəz etsək,
ω1
2 gh

alarıq. Onda itkisisiz və ya nəzəri sərf

v 2=

√()
1− 2
ω
ω1
2

2g

olar, burada
Q=ω2 v 2=ω 2

√() ω
1− 2
ω1
2
√ h= A √ h

29
 2g
A=ω2

√()
1−
ω2 2
ω1
(23.1)

əmsalı, Venturi borusundakı dar və geniş enkəsiklərdən asılıdır, buna Venturi borusunun sabiti
deyilir.
Həqiqi maye sərfi nəzəri sərfdən, basqı itkiləri nəzərə alındığı üçün kiçik olacaqdır. Bu
fərqi qiymətləndirmək üçün μQ əmsalı daxil edilir. Onda Venturi borusu üçün həqiqi sərf
Q h=μ Q A √h( 23.2)
olar. Buradan
Q Q
μQ = h = h (23.3).μQ əmsalı Venturi borusunun sərf əmsalı adlanır və μQ ≈ [ 0,96 ;0,99 ] olur.
A √h Q
24. Mayelərin hərəkət rejimləri. Reynolds ədədi
Mayelərin hərəkət rejimlərinin müxtəlif olmasını ilk dəfə 1880-cı ildə Mendelelyev
müəyyən etmişdir. 1883-cü ildə ingilis alimi Osborn Reynolds müxtəlif diametrli şüşə borularda
hərəkəti üzərində apardığı təcrübə əsasında maye hərəkətinin iki rejimdə: təbəqəli və qarışıq
rejimlərdə olduğunu müəyyən etmişdir.
Reynoldsun təcrübələri:

Şəkil 24.1
Mayenin 2 növ hərəkət rejiminin olmasını ingilis alimi Reynolds 1883-cü ildə sxemi
göstərmiş qurğuda aparmış təcrübələrlə müəyyən etmişdir. Qurğu aşağıdakı əsas hissələrdən
ibarətdir (şəkil 24.1) .
1. Rəngli maye yerləşən qab.
2. Rəngli mayeni axına daxil etdirmək üçün kran.
3. Tədqiq olunan mayenin yerləşdiyi çən.
4. Hərəkət rejiminin müşahidə edilməsi üçün şüşə boru.
5. Şüşə boruda mayenin sürətini tənzimləmək üçün ventil.
6. Ölçü çəni.
Təcrübənin aparılması:
Tətqiq olunan maye şəffaf olmalıdır və tədqiq olunan maye ilə rəngli mayenin sıxlıqları
eyni olmalıdır.
Ventil 5 az dərəcədə açıb şüşə boruda mayenin kiçik orta sürətlə qərarlaşmiş hərəkəti
yaradılır. Bunu əldə etmək uçun çəndə mayenin səviyyəsi sabit qalmalıdır. 2 kranı açılır və
rəngli maye axına daxil edilir. Orta surətin kiçik qiymətlərində müşahidə edilir ki, rəngli maye
tətqiq olunan mayeyə qarışmayıb təbəqə şəklində (I hal) və yaxud nazik xətt şəklində hərəkət
edir. Bu onu gostərir ki, şüşə boruda maye hissəcikləri bir-birinə parallel hərəkət edir, onların
trayektoriyaları qarışmır. Mayenin belə hərəkəti laminar rejim adlanir.

30
 5 ventili açmaqla boruda axının sürəti artırılır. Bu zaman rəngli mayenin hərəkəti
kəsilməməlidir. Sürətin müəyyən qiymətində muşahidə edilir ki, rəngli maye dalğavari hərəkət
etməyə başlayır. Bu andan başlayaraq sürət bir qədər artırılsa rəngli maye tədqiq olunan
mayeyə qarışıb ümumi qarışıq halda hərəkət edəcək. Bu onu göstərir ki, şüşə boruda maye
hissəciklərinin parallel təbəqəli hərəkəti pozulur. Bu hərəkət rejimi turbulent adlanır.
Təcrübə əks istiqamətində aparılsa orta sürətin müəyyən rejimində müşahidə edilər ki,
hərəkət rejimi turbulentdən laminara keçir. Bu keçidə uyğun gələn orta sürətə böhran orta
sürəti deyilir. Mayenin iki növ hərəkət rejiminin olması mayenin hərəkəti zamanı yaranan ətalət
qüvvəsi ilə (İ) daxili sürtünmə qüvvəsinin (T) nisbətindən asılı olur.
Nəticələr: Mayenin təbəqəli hərəkətini laminar, qarışıq hərəkətini turbulent rejim adlandırmışlar.
Laminar hərəkət rejimində maye hissəciklərin trayektoriyaları bir-birinə paralel, hissəciklərin sürət
vektorları kolinear olur. Turbulent rejimdə bu vektorların istiqaməti müxtəlif olur, hərəkətdə olan
hissəciklərin trayektoriyaları kəsişir, axın daha mürəkkəb şəkil alır (şəkil 24.2).
Reynolds aparılan təcrübələrlə mayenin bir rejimdən digərinə keçməsinin sürətdən asılı
olduğunu göstərmişdir. Boruda sürətin dəyişməsi borunun diametrindən, mayenin fiziki
xassələrindən və boru divarının kələ-kötürlüyündən asılıdır. Axın boyunca baş verən enerji itkisi
hər rejim üçün ayrı qiymət alır. Bu da rejimlərin ayrılıqda öyrənməsinin əhəmiyətini göstərir.Bir
rejimdən digərinə keçidə uyğun olan axının sürətini böhran sürəti adlandırılmışdır.
Tədqiqatlar nəticəsində iki növ böhran sürətinin olduğu müəyyən edilmişdir. Bunlardan
biri aşağı υ b 1, digəri yuxarı böhran sürətidirυ b 2. Axının sürəti υ <υ b 1olduqda hərəkət rejimi
dayanıqlı laminar, υ >υ b 2 olduqda hərəkət rejimi dayanıqlı turbulent olur, υ b 1< υ<υ b 2 olduqda
rejim həm laminar ola bilər həm turbulen (şəkil 24.3).

Şəkil 24.2

laminar qarışıq turbulent

υb 1 υb 2 υ
Şəkil 24.3
Bəzən boru divarını hamarlaşdırmaqla laminar rejimdən dayanıqlı turbulentə keçid sürəti
üçün daha böyük qiymət alınır ki, bu da yuxarı böhran sürətinin geniş diapazonda qiymət ala
biləcəyini göstərir. Ona görə də əsas diqqət aşağı böhran sürətə yönəlmişdir ki, bunu da böhran
sürətiυ böhadlandırırlar.
Hidravliki oxşar axınlar üçün eyni qiymət alan, dayanıqlı laminar rejimin turbulent rejimə
keçməsini qiymətləndirən, axının İ ətalət qüvvəsinin T sürtünmə qüvvəsinə nisbətinə bərabər
olan ölçüsüz əmsal O.Reynoldsun şərəfinə Reynolds ədədi adlandırılmışdır :
İ
ℜ= (24.1)
T
υlρ υl
ℜ= = (24.2)
μ ν
υ
Burada - axının orta sürəti, ν , μ - mayenin kinematik və dinamik özlülükləridir, l -
xarakterik uzunluqdur. Maye basqılı dairəvi boruda hərəkət etdikdə l = d (borunun diametri)
götürülür:
υdρ
ℜ= (24.3)
μ
Maye qeyri dairəvi və ya açıq axınlarda və basqısız borularda axdıqda (24.1) ifadəsində l
əvəzinə hidravliki radius R' götürülür (bax (17.2)):

31
 υ R' ρ
ℜ=
μ
Böhran sürətinə uyğun olan Reynolds ədədinin qiyməti böhran Reynolds ədədi adlanır
və belə hesablanır:
υ böh R'
ℜböh= (24.4)
ν
Beləliklə böhran Reynolds ədədi hərəkət rejimin növünü xarakterizə edir:
Re<Reböh olduqda hərəkət rejimi laminar hesab edilir;
Re>Reböh olduqda hərəkər rejimi turbulent proqnozlaşdırılır.
Hidravliki hesabatlarda Reynolds ədədinin aşağı böhran qiyməti daha çox işlənir. Buna
görə də elmi tədqiqatlar bu qiymətin təyininə və dəqiqləşdirilməsinə yönəlmişdir. Son illərdə
qəbul edilmiş Re-nin aşağı böhran qiyməti
 mayenin basqılı dairəvi borularda hərəkəti üçün 2320;
 mayenin basqısız, qeyri-dairəvi və açıq axınları üçün 580 -dır.
25. Hidravlik müqavimətlər
Hidravlik hesablamalarda enerji itkisinin təyini ən vacib məsələlərdəndir. Hərəkət
zamanı enerji itkisi mayenin hidravlik müqavimətlərdən keçməsinə sərf edilən enerjiyə
bərabərdir. Maye axının qarşısına çıxan hidravlik müqavimətlər iki növdə olur: yerli və sürtünmə
müqavimətləri. Hidravliki müqavimətlərə sərf edilən basqı itkisi bu iki növ müqavimətlərə sərf
olunan basqı itkilərin cəminə bərabərdir:
hi =h y +h s
Yerli müavimətlər sürətin qiymət və istiqsməti dəyişildikdə baş verir ki, bu da axının
strukturunun dəyişməsi nəticəsində yaranır. Maye yerli müqavimətindən keçdikdə onun sürətinin
istiqamətinin dəyişməsindən axına mane olan burulğanlar yaranır (şəkil 25.1).

Şəkil 25.1
Yerli müqavimətlərə sərf olan basqı itkisinihyilə işarə edilir.
Sürtünmə müqaviməti axının hərəkət istiqamətində, yəni uzunliğunda yaranır. Bu
müqavimət bərabərsürətli hərəkətdə yarandıqda uzunluğun artması ilə düz mütənasib olaraq artır.
Bu sürtünmə müqavimətinin yaranmasına əsas səbəb mayenin daxili sürtünmə qüvvəsi və
mayenin boru divarlarına sürtünmə qüvvəsi (şəkil 25.2).
boru ilə sürtünmə
daxili sürtünmə

Şəkil 25.2
Sürtünmə müqavimətinə sərf olan basqı hsilə işarə edilir.
26. Mayenin laminar hərəkət rejimi
Nyuton mayesinin üfüqi dairəvi sabit en kəsikli boruda qərarlaşmış basqılı laminar rejimli
hərəkətini araşdıraq (şəkil 26.1).

32
 Şəkil 26.1
Mayeyə təsir edən təzyiq qüvvəsi və Nyutonun sürtünmə qüvvəsidir ki, bunlarında
tarazlıq şərtinə görə cəmi sıfıra bərabərdir:
∆ P+T =0 (26.1)
Buradaborunun en kəsiyi üçün S1=S 2=S n olduğundan
∆ P=P1−P2= p1 S 1− p2 S 2=( p1− p2 ) S n=∆ pπ r 2
olar. (3.7)-dən Nyutonun sürtünmə qüvvəsi üçün
du
T =μ S
dr

Burada, r – silindrik borunun cari radiusu; l –borunun uzunluğu; u – maye təbəqəsinin

du
sürəti, μ- mayenin dinamik özlülük əmsalı, S=2 πrl - borunun daxili səthin sahəsi, - sürətin
dr
2 du
qradiyentidir. Onda hərəkət tənliyi (26.1) aşağıdakı kimi yazıla bilər: ∆ pπ r + μ 2 πrl=0
dr
2 du
∆ pπ r =−μ 2 πrl (26.2 )
dr
−∆ pr
du= dr
2 μl

Bu ifadəniu<u<u maxvə 0< r< R aralıqlarında inteqrallamaqla yazmaq olar ki

0 R
pr
∫ du=∫ −∆ 2 μl
dr
u r

∆ p R2 r 2
u=
2 μl 2 2 (
− (26.3) )
Burada, borunun divarında¿ R olduqda mayenin sürəti u=0 olur, borunun mərkəzi
oxunda r =0 olduqda u=umax sürətin ən böyük qiyməti alınır:
∆ p R2
umax = (26.4 )
4 μl
(26.3) düsturdan görünür ki, mayenin boruda laminar rejimdə hərəkəti zamanı sürətin
axının en kəsiyi üzrə dəyişməsi parabolik şəkildə olur (şəkil 26.2).

33
 Şəkil 26.2.
Sürətin orta qiymətinin ifadəsini (17.10)-a əsasən və d S n (r )=d ( π r 2 )=2 πrdrolduğundan
alaq:
R R
1 ∆ p R2 r 2 1 ∆ p R2 r 2
υ= ∫ (
π R2 0 2 μl 2 2
− )d S n (r )= ∫ (
π R 2 0 2 μl 2 2 )
− 2 πrdr

∆ p R2
υ= (26.5)
8 μl
Onda sərfin ifadəsi
π ∆ p R4
Q=υ S n= ( 26.6)
8 μl
olar.
27. Laminar rejimli hərəkətdə hidravlik müqavimətlər. Darsi-Veysbax düsturu.
Sürtünmə müqavimətləri boru kəmərlərinin düz hissələrində yaranır. Bu müqavimətlərlə
əlaqədar basqı itkisini riyazi olaraq ifadə etmək üçün əvvəlcə laminar rejimli hərəkətə baxaq.
(26.5)-dən basqı itkisi üçün aşağıdakı ifadədən istifadə edilir:

∆ p 8 μlυ 32 μlυ 64 μl υ2 64 μ l υ2 μ 1
h1−2= = = = = Burada = olduğunu nəzərə alaraq
ρg ρg R2 ρg d 2 ρυdd 2 g ρυd d 2 g ρυd ℜ
2
64 l υ
(bax (24.3)) h1−2= ℜ olar.
d 2g
64
=λ (27.1)
ℜ
(26.7) əvəzləməsini etməklə yazmaq olar ki,

l υ2
h1−2= λ ( 27.2)
d 2g
Buradakı λ əmsalı hidravlik müqavimət əmsalı adlanır. Onun laminar rejimdə qiyməti
(27.1) ifadəsi ilə hesablanır.
(27.2) ifadəsiboru kəmərində sürtünməyə sərf olunan basqı itkisini hesablamaq üçün
Darsi-Veysbax düsturuadlanır.
28. Turbulen hərəkət rejimi
Boru kəmərində mayenin turbulent hərəkət rejimi ℜ> ¿2320 olduqda muşahidə edilir.
Turbulent hərəkət rejimində maye hissəcikləri murəkkəb hərəkət edir, yəni maye
hissəcikləriborunun oxuna həm paralel həm də perpendikulyar istiqamətdə hərəkətdə olur. Odur
ki, mayeniturbulent rejimdə hərəkət etdirmək üçün daha çox enerji sərf olunur. Maye axını
içərisində ixtiyari nöqtə götürüb, bu nöqtədə muəyyən zaman aralığında sürəti ölçsək aşağıdakı
qrafiki asılılığı alarıq:

Şəkil 28.1

34
 Şəkildən görünür ki, baxdığımız nöqtədə sürətin qiyməti zamanla dəyişir.Ölçmələri uzun
müddət aparsaq müşahidələr göstərər ki, sürətin dəyişməsi müəyyən sabit qiymət u A ətrafında
olur. Sürətin belə xarakterli dəyişməsinə onun döyünməsi deyilir. u A sürətinə baxdığımız
nöqtədə sürətin zamana görə orta qiyməti deyilir:
T
1
u A = ∫ udt (28.1)
t 0
Bu üsulla dairəvi basqılı boru kəmərində en kəsik üzrə muxtəlif nöqtələrdə sürəti ölçsək
və sürət epyurasını qursaq, onun mənzərəsi aşağıdakı kimi olar:

Şəkil 28.2
Buna uyğun turbulent hərəkət rejimində sürət epyurasını 3 xarakterik hissəyə ayırmaq
olar (şəkil 28.2):
I-ci hissə borunun divarına olduqca yaxın sahəni əhatə edir. Bu zonada mayenin sürəti
kiçik olur, buna görə də borunun bu hissəsində mayenin hərəkət rejimi laminar hesab edilir və
laminar qat və ya təbəqə adlanır. Laminar qatınqalınlığı δl ilə işarə edilir və belə hesablanır:
ν
δ l=300 (28.2)
υ
Buradaν- kinematik özlülülük əmsalı, υ- orta sürətdir, δ l- laminar təbəqənin qalınlığı
adlanır. Buradan aydın görünür ki, orta sürət artdıqca laminar təbəqənin qalınlığı azalır (0,1-
1mm arasında dəyişir).
II-cihissəkeçid qatı adlanır. Laminar təbəqə ilə keçid təbəqəsi birlikdə sərhəd təbəqəsini
təşkil edir: δ =δ l +δ k
III-cü hissə turbulent özək adlanır və canlı kəsiyin 97-98%-ni təşkil edir. Axının
turbulentliyi əsasən burada özünü göstərir. Sürətin paylanması yarıempirik nəzəriyələrə
əsaslanır. Hər bir nəzəriyənin həm üstünlüyü həm də çatışmamazlığı var. Bununla belə sürətin
L.Prandtlın loqarifmik paylanması geniş istifadə olunur:
1 τ0 R
υ=umax −
√ ln
κ ρ R−r
(28.3)
Burada umax −¿borunun oxunda yaranan maksimal sürət, κ−¿təcrübə yolu ilə təyin edilən əmsal,
τ 0−¿ borunun divarındakı toxunan gərginlikdir.
Turbulent hərəkət rejimində sürtünməyə sərf olunan hidravliki itki (27.2)Darsi-Veysbax
düsturu ilə hesablanır
l υ2 λ T - turbulent hərəkət rejimində hidravliki
h1−2= λT Burada
d 2g
muqavimət əmsalıdır. Müəyyən edilmişdir ki, turbulent hərəkət rejimində hidravliki muqavimət
əmsalı mayenin hərəkət rejimindən və borunun daxili səthinin (divarının) kələ-kötürlüyündən
asılıdır:
λ T =f ( ℜ ; ∆ )
Burada, Δ - borunun daxili divarının mütləq kələ-kötürlüyüdür (şəkil 28.3). Onun
qiyməti borunun materialından asılı olmaqla məlumat kitablarından götürülür.
Δ

35
 d

Şəkil 28.3
Eyni borularınkələ-kötürlüyü sabit qəbul edilir,laminar təbəqənin qalınlığı isə orta sürətin
qiymətindən asılı olaraq dəyişir. Buna uyğun olaraq turbulent rejimində aşağıdaki hallar
muşahidə edilir:
1)δ l >∆ . Turbulent rejimin bu halı ℜ ədədinin nisbətən kiçik qiymətlərində muşahidə
edilir.Bu halda laminar təbəqə kələ-kötürlüyün üstünü örtdüyündən onun hidravliki itkiyə təsiri
olmur və hidravliki müqavimət əmsalı ancaq ℜ-dən asılı olur: λ T =f ( ℜ )
Beləboru kəməri şərti olaraq hidravliki hamar adlanır.
2)δ l ≈ ∆. Bu halda laminar təbəqə kələ-kötürlüyün üstünü tam örtmür və onun hidravliki
itkiyə təsiri az da olsa olur. Hidravliki müqavimət əmsalıhər iki parametrdən asılıdır:
λ T =f ( ℜ ; ∆ )
3) δ l <∆ . Belə turbulent rejim ℜ- nin böyük qiymətlərində muşahidə edilir.Bu halda
hidravliki muqavimət əmsalı yalnız kələ-kötürlüdürkdən asılı olur: λ T =f ( ∆ )
Belə boru kəməri şərti olaraq mütlək kələ-kötür adlanır.
Hidravliki muqavimət əmsalı λ T ilə ℜ ədədi arasında asılılığıayrı-ayrı diametrli muxtəlif
kələ-kötürlüklü borularda alman alimi Nikuradze araşdırmışdı. O, borunun daxili səthində kələ-
kötürlüyü süni yolla yaratmışdır. Nikuradzenin aldığı nəticələri qrafiki olaraq aşağıdakışəkil
28.4-də göstərmək olar.

Şəkil 28.4

Şəkildən görünür ki, hidravliki muqavimət əmsalı λ T ilə ℜ ədədi arasında asılılığı 5
xarakterik zonaya bölmək olar:
I-ci zona. Laminar hərəkət rejimi zonası.ℜ< 2320.
64
Hidravliki muqavimət əmsalı nəzəri düsturla (27.1) hesablanır: λ= ℜ
Qrafikdən və düsturdan görünür ki, bu zonada ℜartdıqca hidravliki muqavimət əmsalının
qiyməti azalır.
Sonrakı 4 zona turbulent rejimi zonalarıdır.
II-ci zona. Keçid zonası adlanır.2320< ℜ< 4000
Bu zonada hidravliki muqavimət əmsalı aşağıdakı empirik düsturla hesablanır:
2,7
λ T = 0,53 (28.4)
ℜ
d
III-cü zona.Hidravliki hamar borular zonası adlanır.4000< ℜ<20 .
Δ

36
 Hidravliki muqavimət əmsalı Blaziusun empirik düsturu ilə hesablanır:
0,3164
λ T = 0,25 (28.5)
ℜ
(28.2) düsturu ℜ≤ 70000 olduqda effektiv nəticə verir.
ℜ≥ 70000 qiymətlərində və nisbətən kiçik kələ-kötürlüyə malik olan borularda hidravliki
muqavimət əmsalını hesablamaq üçün Konakovun empirik düsturundan istifadə etmək olar:
1
λ T= ( 28.6)
( 1,8 lg ℜ−1,5 )2
d d
IV-cü zona. Qarışıq zona adlanır. 20 < ℜ<500 .
Δ Δ
Bu zonada laminar təbəqənin qalınlığı borunun divarının kələ-kötürlüyü ilə muqayisə
olunacaq dərəcədədir: δ l ≈ ∆. Hidravliki muqavimət əmsalı aşağıdakiAltşulun empirik düsturu ilə
hesablanır:
∆ 68 0,25
(
λ T =0,11 + ℜ
d ) (28.7)

d
V-ci zona.Kələ-kötürborular zonası adlanır. ℜ>500 .
Δ
Bu zonada hərəkət dayanıqlı turbulentdir.ℜ>150000 qiymətlərə uyğundur.Hidravliki
muqavimət əmsalı Şifrinsonun empirik düsturu ilə hesablanır:
∆ 0,25 (
λ T =0,11()d
28.8 )
(28.5) ifadəsi (28.4)-dən ℜ→ ∞ olduqda alınır. Buradan eyni borular üçün hidravliki
müqavimət əmsalı sabitdir və ℜ-dən asılı deyil. Belə zona avtomodel zona adlanır.
29. Yerli müqavimətlər
Yerli müqavimətlər axının forması dəyişəndə əmələ gəlir. Axının forması dəyişəndə canlı
en kəsik sahəsi və axının istiqaməti dəyişir. Bu da sürətin qiymətinin və istiqamətinin
dəyişməsinə gətirir. Sürətin istiqamətinin dəyişməsi ilə maye axınının divardan ayrılan yerində
burulğan yaranır ki, bu da enerji itkisinə səbəb olur.
Boru kəmərində istifadə edilən əsas yerli muqavimətlərdən bəziləri aşağıdıkılardır:

Şəkil 29.1

Şəkil 29.2

1.En kəsiyinin birdən genişlənməsi və yakiçilməsi.

2. Maye axınının istiqamətinin dəyişməsi:a) sərt dönmə, b) səlis dönmə.
4.Maye axınının birləsməsi və ya ayrilmasi.
5.Qurğular (siyirtmə, kran, klapan, ventil, sayğaç, süzgəc və s.)
Yerli müqavimətlərə sərf olan xüsusi enerji itkisini Veysbaxın düsturu ilə hesablamaq
olar:

37
 υ2
h y =ζ (29.1)
2g
Burada, ζ – yerli müqavimət əmsalı, υ - yerli müqavimətdən sonrakı orta sürətdir. Əksər
hallarda yerli müqavimət əmsalı təcrübə yolu ilə təyin edilir.
Yerli muqavimət əmsalı yerli muqavimətin növündən, ölçülərindən, hərəkət rejimindən
və tənzimlənən yerli muqavimətlərdə tənzimlənmə dərəcəsindən asıldır.
Bəzi hallar üçün yerli hidravlik müqavimətlər nəzəri olaraq öyrənilmişdir. Bunlardan biri
də birdən genişlənən axında yerli müqavimətdir. Axının canlı en kəsiyinin birdən
genişlənməsinda yerli hidravliki itki Borda-Kornonun teoremiəsasında hesablana bilər:en
kəsik birdən genişləndikcə yaranan yerli hidravliki itki itmiş sürət basqısına bərabərdir:
2
( υ 1−υ 2)
h gen= (29.2)
2g
Onda yerli müqavimət əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanar (şəkil 29.3):
S2 2
( )
ζ gen= 1−
S1
(29.3)

Şəkil 29.3
Axının canlı en kəsiyinin birdən daralmasında yerli müqavimət əmsalı belə hesablanar:
1 S2
( )
ζ dar = 1− ( 29.4)
2 S1

Şəkil 29.4
Qeyd etmək lazımdır ki, Borda-Kornonun teoremindən alınan (29.3) düsturun xətası var.
Bu da isbatında qəbul edilmiş fərziyələrnən əlaqədardır:
1) Koriolis əmsalı hər iki kəsikdə 1 götürülüb;
2) axında yaranan ölü zonaların axına müqaviməti nəzərə alınmamışdır və s.
30. Yerli müqavimətlərin interferensiyası.
Yerli müqavimətin daha mürəkkəb halı sadə müqavimətlərin birləşdirilməsi və ya
onların konbinasiyadır. Məsələn, maye ventildən keçdikdə axın əyilərək öz istiqamətini dəyişir,
daralır və genişlənərək əvvəlki vəziyyətini alır. Bu zaman intensiv burulğan yaranır.
Boru kəmərində mayenin hərəkəti zamanı yaranan umumi hidravliki itkikəmərin ayrı-ayrı
düz hissələrində sürtünməyə sərf olunan hidravliki itkiləri ilə, bütün yerli hidravliki itkilərin
cəbri cəminə bərabərdir: hitki =∑ hs + ∑ h y

Buna toplama və ya superpozisiya üsulu deyilir. Superpozisiya üsulunun düzgün nəticə

verməsi üçün yerli muqavimətlər arasndakı məsafəl¿20 d-dən böyuk olmalıdır. Bu şərt
38
ödəniləndə yerli maqavimətlər arasındakı məsafələr sürət epyurasının deformasiyadan sonra
stabilləşməsi başa çatır.
Yuxarıda deyilən şərt ödənilməsə, yəni müqavimətlər bir-birinə yaxın olsa
müqavimətlərin qarşılıqlı təsiri baş verir. Buna müqvimətlərin interferensiyası
deyilir.Interferensiyazamanı bir müqavimətdən çıxan deformasiya olunmuş sürətlər sahəsi
növbəti müqavimətə hələ stabilləşməmiş şəkildə daxil olur. İnterferensiya
zamanı müqavimətlər arasındakı məsafədən asılı olaraq ümumi basqı itkisi ayrı-ayrılıqda
götürülmüş və toplama üsulu ilə hesablanmış ümumi basqı itkisindən çox da ola bilər az da.
Hidravlika elmində bu cür məsələlər çox az oyrənilmişdir.
31. Ekvivalent uzunluq

Uzun boru kəməri üzərində çoxlu sayda yerli müqavimətlər olur.

Hesabatlarısadələşdirmək məqsədi ilə bir çox hallarda yerli müqavimətlərə sərf edilən enerjiyə
düz boru kəmərindəki ekvivalent uzunluqda (lekv) olan enerji itkisi kimi baxılır.

l ekv υ 2 υ2
λ =∑ ζ y
d 2g 2g
d
l ekv = ∑ ζ y (31.1)
λ
Burada, λ – boru kəmərinin uzunluğunda hidravliki müqavimət əmsalıdır. Onda
hesabatda boru kəmərinin real Luzunluğun əvəzinə gətirilmiş L+lekv uzunluq götürülür və ya L-
in %-lə artırılması tövsiyə edilir. Bu zaman hesabatlarda yerli müqavimətlər nəzərə alınmır.
32. Kavitasiya

Basqılı borunun dar hissələrində axan mayenin buxara keçməsi və mayedən həllolunmuş
qazın ayrılması hadisəsinə rast gəlmək olur. Boruda daralma baş verdikdə sürət artır, təzyiq
azalır. Təzyiq azalaraq mayenin baxılan temperaturda doymuş buxar təzyiqinə bərabərləşəndə
borunun bu hissəsində maye buxara çevrilir, mayedən qaz ayrılaraq köpücüklər əmələ gətirir.
Belə hadisə kavitasiya adlanır (şəkil 30.1).

Şəkil 30.1
Axının en kəsiyi yenidən genişlənirsə təzyiqin artması nəticəsində mayedəki köpücüklər
sıxılır, kiçilir və yox olur. Çoxlu sayda köpücüklərin sıxılıb qapanması təzyiqin sıçrayışlı
artmasına səbəb olur. Təzyiqin zərbələri qurğuların və borunun daxili səthinə ötürülür.
Kavitasiya siyirtmələrdə, kranlarda, diafraqmalarda, jiklyorlarda, hidromaşınlarda yarana
bilir. Kavitasiya 1) axının bütövlüyünü pozur, 2) f.i.ə.-nı azaldır, 3) vibrasiya yaradır, 4) nasosun
işini tamamilə dayandıra bilər, 5) eroziyaya səbəb olur və s.
Kavitasiyanı dəf etmək üçün bu hissədə hər hansı üsulla təzyiq artırılmalıdır.
33. Mayenin sabit basqıda nazik divarda yerləşmiş dairəvi dəlikdən və lüləkdən axmasi

ı p1 ı

H ıı

39
 0 d 0

ıı

0,5d

şəkil 33.1
Mayenin sabit basqıda nazik divarda yerləşmiş dairəvi dəlikdən axmasına baxaq (şəkil
33.1).Bu məsələdə məqsəd çəndən dairəvi dəlikdən axan mayenin sərfinin təyin edilməsindir.
Məsələni həll etmək üçün həqiqi mayenin tam axını üçün Bernulli tənliyini I-I və II-II kəsikləri
üçün yazaq. I-I kəsiyini çəndəki mayenin sərbəst səthində qəbul edirik (26.6):
p1 α 1 υ 21 p2 α 2 υ 22
z 1+ + =z 2+ + + h1−2, orta
γ 2g γ 2g

II-II kəsiyini çənin divarından 0,5d məsafəsində götürülür. d-dəliyin diametridir. dəlikdən
maye axdıqca canlı kəsik sıxılır, en kəsiyin ən kiçik qiyməti ω s dəlikdən 0,5d məsafəsində olur.
Sixilan en kəsiyin sahəsinin dəliyin en kəsik sahəsinə nisbəti

ωs
ε= (33.1)
ωd
sıxılma əmsalı adlanır.
Şəkilə uyğun olaraq Bernuli tənliyindəki kəmiyətləri araşdıraq:

z 2=0 , z 1=H , p1 > patm , p2= p atm , v 1=0 ,

Divar nazik olduğuna görə sürtünmə itkisi 0-a bərabərdir. Onda

υ22
h1−2 , orta=h y =ζ
2g

Bu qiymətləri Bernulli tənliyində yazaq və orta sürətə görə həll edək:

2 2
p 1 patm α 2 υ 2 υ2
H+ = + +ζ
γ γ 2g 2g
p p
v 2=
1
√ α 2+ ζ √ (
2 g H + 1 − atm
γ γ )
1
φ= (33.2)
√ α 2 +ζ
φ - sürət əmsalı adlanır.
p1 p atm
√
Q=v 2 ωs =εφ ω d 2 g H+ (γ
−
γ )
Sıxılma əmsalı ilə sürət əmsalının hasili sərf əmsalı adlanı:
μ0=εφ
p1 p atm
H 0=H + −
γ γ
Q=μ 0 ω d √ 2 g H 0 (33.3)
Təcrübələrdən μo =0 . 62 alınıb.

Dəliyə taxılmış uzunluğu l=( 3/4 )d olan qısa boruya lülək deyilir.

40
 Lüləkdən axanmayenin sərfi aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q=μ 1 ω l √ 2 g H 0 (33.4 )
μ
Burada, l - lüləyin sərf əmsalıdır,ω l - lüləyin en kəsiyidir. Lüləyin sərf əmsali lüləyin
formasindan asilidir.
Praktikada lüləyin aşağidaki formasindan istifadə edilir:
1) xarici silindrik lülək (
μl =0 .82 )
2) konusvari genişlənən lülək (α=5̊ ÷ 7̊
μl =0. 45÷0 . 50 )
o ¿ μl =0 .945 )
3) konusvari kiçilən lülək ( α=13 24 ,
μ =0 .97÷0 . 98 )
4) konoidal lülək (lüləyin daxili formasi l
5) daxili silindrik lülək (
μl =0 .71 )

1)

2) 3) 4) 5)

şəkil 33.2
34. Boru kəmərlərinin təsnifatı
Eyni və ya müxtəlif diametrli boruların birləşməsinə boru kəməri deyilir. Hidravliki
sxemindən asılı olaraq boru kəmərləri 2 cür olur:
1) yan ayrıcısı olmayan iki məntəqəni bir xətlə birləşdirən sadə (şəkil 35.1).
2) yan ayrıcılarlı, bir neçə xətdən ibarət olan mürəkkəb olur (şəkil 38.1).
Bunlardan başqa, mayeni bir istiqamətə nəql edən dalanlı, mayeni bir nöqtəyə iki və çox
xətt ilə nəql edən qapalı (halqavarı) boru kəmərləri vardır.
Boru kəmərləri hidravlik hesablanmasında uzunluğundan və hesablanmanın hidravliki
şərtindən asılı olaraq qısa və uzun olur.
Çox uzun olmayan (təxminən 200 m-ə qədər), yerli itkilərəsas rol oynayan və kəmər
boyunca basqı itkisinin yarısından çoxunu təşkil edən boru kəmərlərinə qısa boru kəmərləri

41
deyilir (mərkəzdənqaçma nasosunun sorucu xətti, benzin çənindən karbyuratora maye- yanacaqı
verən benzin kəməri misal ola bilər).
Uzun boru kəmərləri çox uzun olub, kəmər boyunca sürtünməyə sərf olan basqı itkisi
əsas itkiləri təşkil edir.
Uzun kəmərlərdə yerli itkilər adətən, xüsusi olaraq hesablanmır, ancaq kəmər boyunca
olan itkilərin 5-10%-i miqdarında qəbul edilir.bYerli itkilər ekvivalent uzunluqla əvəz edilir.
Mürəkkəb boru kəməri magistral (əsas, “ana”) xətdən və qollardan ibarət olur.
Magistral xətlə nəql olunan maye sərfinə tranzit sərfi, qollardan axan maye sərfinə yol sərfi
deyilir.
Boru kəmərlərinin hidravliki hesablamasında əsasən 3 məsələ qarşıya qoyulur:
1) Sərfin təyini. Verilən: borunun diametri, uzunluğu, materialı, nəql edilən
mayenin xüsusiyətləri, başlanğıc və son məntəqələrdəki basqılar fərqi;
2) Başlanğıcda basqının təyini. Verilən: borunun diametri, uzunluğu, materialı,
nəql edilən mayenin xüsusiyətləri, son məntəqədəki basqı, maye sərfi;
3) Borunun optimal diametrinin təyini. Verilən:borunun uzunluğu, materialı, nəql
edilən mayenin xüsusiyətləri, başlanğıc və son məntəqələrdəki basqılar fərqi,
maye sərfi.

35. Sadə boru kəmərinin hesablanması

A anbarından B anbarına sabit en kəsikli sadə boru kəməri ilə mayenin nəqlinə baxaq
(şəkil 35.1).

pA

pB

za

zb
l ,d
0 0

Şəkil 35.1

Burada, mayenin hərəkətini qərarlaşmış qəbul edək.

1-1 kəsiyini A anbarın sərbəst səthində, 2-2 kəsiyini B anbarın sərbəst səthində götürək.
Onda seçilmiş kəsiklər üçün Bernuli tənliyi belə olar:

p a v 2a pb v 2b
za + + =z b + + + ∑ hüi (35.1)
γ 2g γ 2g

Burada, Σhüi = hi +Σhyi, boru kəmərində olan ümumi itkidir. Anbarların sərbəst səthlərin
sahələri böyük olduğu üçün va ≈ 0, vb≈ 0 qəbul edilir. Şəkildəkinə uyğun
z a−z b=H
Onda
pa − p b
H 0=H + =∑ hüi ( 35.2 )
γ

42
 Əgər, anbarlar açıq, yəni pa= p b= p0 olarsa ∑ hü i=H , yəni tam basqı tamamilə boru
kəmərində ümumi itkilərə sərf olur.Ümumi itki boru kəmərinin ayrı-ayrı hissələrində enerji
(basqı) itkilərinin cəminə bərabərdir.
l v2
Kəmər boyunca hidravlik itki sürtünməyə sərf olunan basqı itkisi ilə hi =λ və yerli
d 2g
v2
basqı itkilərin h yi=ζ cəminə bərabərdir:
2g

pa+ pb l v2 l 16 Q 2
H+
γ d(
=∑ hüi = λ + ∑ ζ
2g ) ( )
= λ + ∑ ζ 2 4 =K Q
d π d 2g
2

Burada mötərizədəki kəmiyyətlər sabit olduğu üçün K ilə işarə edilir.

l 16
( )
K= λ + ∑ ζ 2 4 (35.3)
d π d 2g

∑ hüi=K Q2(35.4)
(35.4)-boru kəmərinin xarakteristik tənliyi, ifadəsinin qrafikinə boru
kəmərinin xarakteristikası deyilir (şəkil 35.2).

∑ hü i

Q
Şəkil 35.2
(35.2) və (35.3)-dən
Q= A √ H 0 (35.5)

Buradakı
1
A= (35.6)
√K
əmsalı sadə boru kəmərinin sərf xarakteristikası adlanır.

36. Ardıcıl birləşmiş sadə boru kəməri

A anbarından B anbarına müxtəlif en kəsikli sadə boru kəməri ilə mayenin

nəqlinə baxaq (şəkil 36.1). Belə boru kəmərinə ardıcıl birləşmiş boru kəməri
deyilir.

pA

43
pB

za l1 , d 1

l 3 , d3 z b
l 2 ,d 2
0 0

Şəkil 36.1

Burada, mayenin hərəkətini qərarlaşmış qəbul edək. Onda kəsilməzlik

tənliyinin hidravlik formasına görə: Q=const
v1 S 1=v 2 S2=v 3 S 3=…(36.1)
və ya Q=Q1 =Q2=Q3=…

1-1 kəsiyini A anbarın sərbəst səthində, 2-2 kəsiyini B anbarın sərbəst

səthində götürək. Onda seçilmiş kəsiklər üçün Bernuli tənliyi belə olar:
p a v 2a pb v 2b
z a + + =z b + + + ∑ hüi (36.2)
γ 2g γ 2g
Burada,∑ hüi−¿boru kəmərində olan ümumi basqı itkisidir.
Anbarların sərbəst səthlərin sahələri böyük olduğu üçün va ≈ 0, vb≈ 0 qəbul
edilir. Şəkildəkinə uyğun z a−z b=H . Onda
pa − p b
H 0=H + =∑ hüi (36.3)Əgər, anbarlar açıq, yəni pa= p b= p0 olarsa
γ
∑ hü i=H , yəni tam basqı tamamilə boru kəmərində ümumi itkilərə sərf olur.
Ümumi itki boru kəmərinin ayrı-ayrı hissələrində enerji (basqı) itkilərinin cəminə
bərabərdir:
l1 v 12 l2 v 22 l3 v32
( ) ( ) (
∑ hüi= λ1 d + ∑ ζ i 1 2 g + λ2 d + ∑ ζ i 2 2 g + λ3 d + ∑ ζ i 3 2 g
1 2 3
)
v
Son ifadəni (36.1)-ə əsasən sonuncu 3 sürətinə gətirməklə
=v
l1 S3 2 l S 2 l v2
∑ hüi= λ 1 (( d1
+ ∑ ζ i1)( ) (
S1 d2 S2 )( ) (
+ λ 2 2 + ∑ ζ i 2 3 + λ3 3 + ∑ ζ i 3 3 =K Q2
d3 2g ))
boru kəmərinin ümumi xarakteristikasını alarıq. Hesabatlar kompyuterdə aparılır
və boru kəmərinin xarakteristik əyrisi qurulur.
Xarakteristik əyrini qrafik toplama üsulu ilə də etmək olar. Bunun üçün hər
bir sabit diametri olan hissə üçün xarakteristik əyrisi ayrı-ayrılıqda bir kordinat
sistemində qurulur. Üç qrafiki üfüqi istiqamətdə cəmləməklə yeni əyri xətt alınır
(şəkil 36.2).

∑ hü i
H0 ∑ hü 1
∑ hü 2

44
∑ hü 3
0 Q0 Q
Şəkil 36.2
Boru kəmərinin ümumi xarakteristikası vasitəsilə verilənlərə əsasən
pa − p b
hesablanmış H 0=H + qiyməti ordinat oxu üzərində tapılır və ona uygun Q-
γ
nun qiyməti tapılır. Ya da, Q-nun verilmiş qiymətinə uyğun qrafik üzərində
pa
∑ hü i=¿ H 0 ¿qiyməti tapılır, və ona da uyğun ilkin basqı γ
təyin edilir.
Beləliklə yuxarıda 34-cü bənddə adı çəkilən üç məsələdən ikisinin həll
sxemi göstərilmişdir. Üçüncü məsələnin həlli üçün aşağıdakı sxem əsasında
∑ hüi=f (d) asılılığın qrafiki qurulur (şəkil 36.3).
d → S → v → ℜ→ hərəkət rejimi→ ∑ hüi
∑ hüi

H0

0 d d
Şəkil 36.3

pa − p b
Qrafik üzərində H 0=H + qiyməti ordinat oxu üzərində tapılır və ona
γ
uyğun diametrin qiyməti təyin edilir. Tapılmış diametrin kiçik olmamaqla standart
qiyməti müəyyən edilir.
37. Paralel birləşmiş sadə boru kəməri

A məntəqəsindən B məntəqəsinə paralel birləşdirilmiş müxtəlif borularla

mayenin nəqlinə baxaq (şəkil 37.1). Belə boru kəmərinə paralel birləşmiş boru
kəməri deyilir.
Q 2 ,l 2 , d 2

QQ

A Q1 ,l 1 , d1 B

Q3 ,l 3 , d 3
Şəkil 37.1
A məntəqəsinə çatan Q sərfi qollara paylandığından
45
 Q 1 +Q 2 +Q 3=Q(37.1)
olar.
Hər qol üçün Bernuli tənliyini eyni şəkildə olar. Fərqli olan özündə basqı
itkisini əks etdirən axırıncı həddir:
p A v 2A pB v 2B
z A + + =z B + + + ∑ hüi
γ 2g γ 2g
Buradan

p A v 2A p v2
(
∑ hüi= z A + +
γ 2g )(
− zB+ B + B
γ 2g )
Sağ tərəf bütün qollar üçün eyni olduğundan
( ∑ hüi )1=( ∑ hüi )2=( ∑ hüi )3 (37.2)
Hər qol üçün xarakteristik tənliyi quraq:

l1 v2
( ∑ hüi )1= λ1( d1 )
+∑ ζ i 1 1 =K 1 Q21
2g

l2 v2
( ∑ hüi )2= ( λ2
d2 )
+ ∑ ζ i 2 2 =K 2 Q 22
2g

l3 v2
( ∑ hüi )3= ( λ3
d3 )
+ ∑ ζ i3 3 =K 3 Q23
2g

Buradan da (37.1) və (37.2)-ni nəzərə almaqla aşağıdakı tənliklər sistemi

alınır:

K 1 Q21=K 2 Q22

{ K 1 Q21=K 3 Q23 (37.3)

Q1+Q 2+Q3 =Q

(37.3) sistemini həll etməklə Q1 ,Q2 , Q3 təyin edilir.

Boru kəmərinin ümumi xarakteristikasını qurmaqla məsələni daha da
sadələşdirmək olar. Bunun üçün hər bir qol üçün xarakteristik əyrisi qurulur və
üfüqi istiqamətdə toplamaqla ümümi xarakteristika əyrisi alınır (şəkil 37.2):

∑ hü i
∑ hü 1
H 0 ∑ hü 2

∑ hü 3
0 Q1 Q2 Q3 Q0 Q
Şəkil 37.2
46
 38. Mürəkkəb boru kəməri

Mürəkkəb boru kəməri sadə boru kəmərlərindən ibarət olur. Mürəkkəb boru
kəməri ilə maye bir neçə məntəqəyə nəql edilir (şəkil 40.1). A, B, C, D - ağzı açıq
rezervuar hesab edilsə

Q Q1 B
A M

Q2

Q3 C

Şəkil 38.1
Bernuli tənliyini A-M, M-B, M-C, M-D xətləri üçün yazaq:

p A α A v 2A p M α M v 2M

{
zA + + =z M + + + ∑ h A− M
γ 2g γ 2g
p M α M v 2M pB α B v 2B
zM + + =z B + + + ∑ h M −B
γ 2g γ 2g
p M α M v 2M pC α C v 2C
zM + + =z C + + +∑ h M −C
γ 2g γ 2g
2 2
p α v p α v
z M + M + M M =z D + D + D D + ∑ h M − D
γ 2g γ 2g
və

p A − p M α A v 2A−α M v 2M
z A −z M + =∑ h A− M =K 0 Q 2

{
+
γ 2g
p M − p B α B v 2B−α M v 2M 2
z M −z B + + =∑ h M−B =K 1 Q 1
γ 2g
pM −p C α C v C −α M v 2M
2
z M −z C + + =∑ h M−C =K 2 Q22
γ 2g
p M − p D α D v D−α M v2M
2
2
z M −z D + + =∑ h M−D =K 3 Q3
γ 2g
Q=Q 1 +Q2 +Q3

Bu tənliklər sisteminin köməyi ilə məntəqə və boruların göstəricilərini

bilməklə sərfləri təyin etmək olar.
39. Sifon boru kəməri
47
 Bir çəndən A digərinə B mayeni öz axarı ilə nəql edən borunun bir hissəsi A
çənindən daha yuxarıda olarsa bu boruya sifon borusu deyilir (şəkil 39.1).

H1 2

1 1
A
H
3 3
z1

z3
0 0
Şəkil 39.1
Sifon boru kəmərindən geniş istifadə olunur: qalıq neft məhsulunun
anbardan çıxarılmasında, boru kəmərinin çəkilişi zamanı hidrotexniki qurğularda
suaşırımların qarşısındakı su gölməçələrinin təmizlənməsində və s.. Sifonda maye
öz basqısı ilə axır, bunun üçün də boruda ilkin sorma vakum təzyiqi yaradılmalıdır.
Sifon borusunun hesabatında əsas məqsəd sərfin və borunun ən yüksək nöqtəsinin
mayenin sorulan çəndən həndəsi hündürlüyünün təyin edilməsidir.
Şəkil 39.1-də A çənin sərbəst səthində 1-1 kəsiyi, sifon borusunun ən yüksək
nöqtəsindən 2-2 kəsiyi və B çənin sərbəst səthində 3-3 kəsikləri üçün Bernuli
tənliklərini yazaq:
p1 α 1 υ 21 p2 α 2 υ 22 p1 α 1 υ 21 p3 α 3 υ 23
z 1+ + =z 2+ + + ∑ h1−2 (39.1)z 1+ + =z 3+ + + ∑ h1−3 (39.2)
γ 2g γ 2g γ 2g γ 2g
p1= p3 =p atm; v1 =v 3=0; v 2=v ; α 2=α H=z 1−z 3=∑ h1−3=K Q 2
olduğunu nəzərə alsaq (39.2)-dən H=K Q2
Buradan da sərfin təyini üçün
H
Q=
√ K
( 39.3)

l 16 p atm −p 2 l v2
alınar. Burada K= λ
d
+ ∑ ζ(π2 d42 g
. )
(39.1)-dən 2 1
z −z =
γ
− α + λ
d
+ ζ
∑ 2g ( )
Buradan da sifonun hündürlüyü üçün
patm − p2 l 8
H 1=
γ ( ) 2
− α + λ + ∑ ζ 2 4 Q (39.4)
d π d g

alınar. Burada p2təzyiqi nəql edilən mayenin doymuş buxar təzyiqindən çox
olmalıdır: p2 > pdoy . Əks halda 2-2 kəsiyində kavitasiya yaranar, axının kəsilməzliyi
pozular, maye nəqli dayanar.
Nəzəri cəhətdən sifonun hündürlüyü 10m olar. Reallıqda H 1 ≤ 7 m olur.
48
 40. Fasiləsiz sərflə işləyən boru kəməri

Paylayıcı şəbəkələrlə maye çoxlu sayda məntəqələrə nəql ediləndə sərf boru
kəməri boyunca azalır. Qəbul edək ki, boru kəməri ilə paylanan vahid uzunluğuna
düşən (xüsusi) maye sərfi q sabitdir (şəkil 40.1).

Q q q QT

Şəkil 40.1
l uzunluğunda paylanan sərf Q p=ql olar. Onda ümumi sərf Q tranzit QT və
paylanan Qp sərflərin cəminə bərabərdir:
Q=Q T +Q p (40.1)
Boru kəmərini uzun hesab edərək uzunluq ekvivalent uzunluq kimi başa
düşülür. l uzunluğunda basqı itkisi
2
8 λl Q
∑ h= 2 5
π d g (
Q2T +QT Q p + p ( 40.2)
3 )
və ya
∑ h=K Q2e (40.3)
Burada
8 λl
K=
π2 d5 g
2 2 Q 2p
Q =Q +QT Q p +
e T
3
Sadəlik üçün
Q 2p Q 2 Q2 2
Q
Q 2T +Q T Q p+
3 ( ) (
= QT + p + p ≈ QT + p
2 12 2 )
olduğundan
∑ h=K Q2e (40.4 )
olar. Burada
Qp
Q e =QT +
2

Boru kəmərindəki başlanğıcdaki sərf bütövlüklə şəbəkədə paylansa QT =0

olar. Boru kəmərinin xarakteristikası (40.3) daha da sadə səkilə düşər:
∑ h=0,33 K Q2p (40.5)
41. Mayenin qərarlaşmamış hərəkəti

Maye axınında hərəkət parametrləri zamandan asılı olaraq dəyişən olduqda

axın qərarlaşmamış adlanır. Qərarlaşmamış hərəkətə aşağıdakı hallarda rast
gəlmək olur:
49
 1) Mayenin borudan çıxan yerində borunun bağlanması və ya açılması,
2) Rezervuarların boru kəməri ilə boşalmasında,
3) Boruda hərəkət sürətinin periodik dəyişməsində (porşenli nasoslarda və s.),
4) Basqılı deformasiya olunam borularda sıxılan mayenin hərəkətində,
5) Açıq axınlarda (çay, sel, daşqın, hidrostansiyaya gedən kanallar) və s..
∂v ∂Q
Belə proseslərdə ∂ t ≠ 0 və ∂ t ≠ 0 olur.
Dəyişən en kəsikli boruda qərarlaşmamış axına baxaq. Kordinat oxunu s
cəryan oxu istiqamətində seçək. Belə kordinat sisteminə natural kordinat sistemi
deyilir (şəkil 41.1).
1

2
s1

1 s2 s

Şəkil 41.1
Onda əsas hərəkət tənliyi aşağıdakı şəkildə olar:
p v2
1 ∂v ∂v
+ +
∂
γ
+
() ( )
∂
2g
=0(41.1)
Qərarlaşmamış axın üçün Bernuli tənliyi
g ∂t ∂s ∂ s ∂s
belə olar:
p1 α 1 υ 21 p2 α 2 υ 22
z 1+ + =z 2+ + + ∑ h1−2+ hə .i . ( 41.2)
γ 2g γ 2g
Burada, ∑ h1−2 - borudakı sürtünməyə və yerli müqavimətlərə sərf olunan basqı
itkisi, h ə.i .- 1-1 və 2-2 kəsikləri arasındakı vahid maye kütləsinin hərəkəti zaman
lokal ətalət qüvvəsini dəf etməyə sərf etdiyi basqı itkisi:
s2
α ∂v
h ə.i . = 0 ∫ ds( 41.3)
2 s ∂t
1

Burada α 0- Koriolis əmsalıdır, s1 və s2 -yuxarıda adı çəkilən uyğun natural

kordinatlarıdır.

42. Hidravlik zərbə

Basqılı boru kəmərində maye axınının qəflətən dayanması ilə təzyiqin

kəskin artması baş verir. Belə hadisəyə hidravliki zərbə deyilir. Bunlar boru
kəmərində qəza zamanı və ya siyirtməni, kranı çox tez bağladıqda ola bilər.
Hidravliki zərbə çox böyük sürətlə baş verir. Təzyiq rəqs prosesindəki kimi ardıcıl
olaraq çoxalır və azalır. Sürtünmə səbəbindən rəqslər sönür. Təzyiqin rəqsinə
səbəb mayenin və borunun divarlarının elastiklikliyidir.
50
 hidravliki zərbəyə sıxılan mayenin çəndən sabit diametrli üfüqi boru kəməri
ilə boşalmasında baxaq. Borunun sonundakı kran açıq olanda maye υsürəti ilə
hərəkət edir (səkil 42.1).

p0
v

səkil 42.1
Kranı qəflətən bağlayanda borudakı krana çatan hissəciklər dayanır. Onların
kinetik enerjisi potensial enerjiyə çevrilir. Bu da mayedə əlavə təzyiqin ∆ p zər .
yaranmasına gətirir. Əlavə təzyiqin enerjisi borunun divarlarının genişlənməsi və
mayenin sixılması işinə sərf edilir (səkil 42.2).

p0 c p0 +∆pzər.

səkil 42.2
Borunun genişlənmə prosesi böyük sürətlə çənə doğru gedir. Buna zərbə
dalğası deyilir. Onun yayılması sürətinə zərbə dalğasının yayılma sürəti deyilir və
c kimi işarə edilir (səkil 42.3).
Növbəti mərhələdə genişlənmiş boru sıxılmış mayeni bir az da sıxaraq çənə
doğru hərəkət etdirir (səkil 42.4). Mayenin çənə çatan təbəqələrində əlavə təzyiqin
∆ p zər . enerjisi kinetik enerjiyə çevrildiyindən sönür. Nəticədə borunun çənə yaxın
hissəsində təzyiq müəyyən p0 qiymətinə kimi azalır, boru sıxılaraq ilkin vəziyətinə
düşür, maye isə genişlənir. Potensial enerji mayeni hərəkət etdirən kinetik enerjiyə
çevrilir.

p0 p0 +∆pzər.

v=0

səkil 42.3
51
 c

p0 v p0 +∆pzər.

v=0

Şəkil 42.4
Borunun sıxılması prosesi çəndən krana doğru c sürətilə baş verir. Bu əks
zərbə dalğası adlanır. Əks zərbə dalğası krana çatanda boru ilkin diametrini alır,
boruda maye υ sürətilə çən istiqamətində hərəkət edir(səkil 42.5).

p0
v p0

Şəkil 42.5

Borudakı mayenin cənə doğru axını mayeni krandan ayırmağa çalışır.

Mayenin yüksək sürəti təzyiqin düşməsinə −∆ p zər . gətirir. Bu isə borunun atmosfer
təzyiqin təsirindən sıxılmasına, mayenin genişlənməsinə gətirir (səkil 42.6).
Mayenin sıxılmış en kəsik hissəsi c sürətilə çənə doğru hərəkət edir. Buna mənfi
hidravlik zərbə deyilir.
Maye hissəcikləri əvvəlcə krana yaxın sonra isə bütün boruda sürətini itirir,
onların kinetik enerjisi borunu daraldan və mayeni genişləndirən potensial
enerjinin işinə sərf olunur. Maye axını çəndəki böyük maye kütləsinə dəyərək
dayanır. Borudakı təzyiq ilkin borudakı və çəndəki təzyiqdən az olur (səkil 42.7).

p0 v c

p0

p0 -∆pzər.
səkil 42.6

52
 p0
v=0

p0 -∆ p zər .

səkil 42.7
Borudakı təzyiqin cəndəki təzyiqindən az olması mayeni krana doğru υ
sürəti ilə hərəkətə gətirir. Sıxılmış boru genişlınməyə çalışır. Mayenin genişlənmiş
en kəsiyinin c sürəti ilə krana doğru hərəkəti baş verir. Bunə səbəb borunun
genişlənməsindən alınan və kinetik enerjiyə çevrilən potensial enerjidir (səkil
42.8). Bu cəndən qayıtmış zərbə dalğası krana çatan andan prosesin 1-ci fazası
bitmiş olur. Bundan sonra yuxarıdakı mərhələlər yenidən təkrarlanır. Bunlarda 2-ci
fazanı təşkil edir.

p0 c

p0 p0 -∆ p zər .

səkil 42.8

Mayenin enerjisinin bir hissəsi sürtünməyə sərf olunur və çənə ğedir.

Nəticədə hər bir növbəti fazada zərbə təzyiqi azalır, təzyiqin və zərbə dalğasının
rəqsi sönür.
Hidravlik zərbənin birinci fazasında təzyiq artımı ən yüksək olur və
Jukovskinin düsturu ilə təyin edilir:
∆ p zər= ρυc( 42.1)
Buradakı zərbə dalğasının yayılma sürətini aşağıdakı düsturla təyin etmək
olar:
1
c= (42.2)
ρ ρd
√ +
K δE

53
 1
Burada K= β - mayenin elastiklik modulu, E- boru materialının elastiklik
p

modulu, ρ – mayenin sıxlığı, δ - borunun divarının qalınlığı, d- borunun daxili

diametridir.
Borunun divarlarını sərt qəbul etsək E=∞ olar və
K
c=
√ ρ
(42.3)
olar. Bu halda su üçün c=1435 m/san təyin edilmişdir.
Hidravliki zərbənin birinci fazasının müddəti
2l
tf = ( 42.4)
c
Bu müddətdə zərbə dalğası ən yüksək enerji krana dəyir, çənə tərəf
gedir,çənə çatır, qayıdir və krana dəyir. Kranın bağlama müddəti t bağ <t f olsa
hidravliki zərbə ən yüksək qiymət alar.Kranı və ya siyirtməni tədricən bağlamaqla,
qoruyucu klapanlar quraşdırılmaqla hidravliki zərbənin qarşısını almaq olur.
43. Lupinq

Boru kəmərinin keçiricilik qabiliyətini artırmaq üçün onun bir hissəsinə

paralel boru kəməri quraşdırılır. Buna da lupinq deyilir. Lupinqin hesablanmasında
əsasməqsəd onun uzunluğunu təyin edilməsidir.
İlkin vəziyətdə uzunluğu L, diametri D, keçiricilik qabiliyəti Q0 olan boru
kəməri A və B məntəqələrini birləşdirir. Kəmərin A 'B' hissəsinə lupinq
birləşdirilir.Lupinqli kəmərin sərfi Q olsun.
A A' L, D B' B

l, d
Şəkil 43.1
Yerli itkiləri nəzərə almasaq (bunu ekvivalent uzunluğa keçməklə etmək
olar) basqı itkisi üçün yazmaq olar:
1
∑ hi= K 2 LQ 20 (43.1)
0

2 gD S2
K 0=
√ λ0
Lupinq birləşdiriləndən sonra ilkin basqını saxlasaq, basqı itkisidə eyni olar.
Onda AB lupinqli boru kəməri üçün yaza bilərik:
1 1
∑ hi= K 2 ( L−l ) Q2+ K 2 l Q21 (43.2)
1
Q=Q1 +Q2
2 gD S2
K=
√ λ
2 gD S 2
K 1=
√ λ1
burada, Q1kəmərin A'B' hissəsinin sərfi, Q2- lupinqdən keçən sərfdir.
A'B və lupinq paralel boru kəmərlərində basqı itkisi eyni olduğu üçün:
54
1 1
2
lQ 21= 2 l Q22
K1 K2
2 gd S 2❑
K 2=
√
K2
λ2
2

Q 2= Q 1
K1
K2 K2
Q=Q 1 + Q 1=Q1 1+
K1 K1 ( )
K1
Q 1=Q
K 1+ K 2
2 2
K
∑ hi= K12 ( L−l ) Q2+ K12 l K +1K Q
( )
1 1 2 ❑
2 2
1 1 1 K1
K0
2

K
2
(43.1)-i nəzərə almaqla: 2 LQ 0= 2 ( L−l ) Q + 2 l K + K Q
K1 1
(
2 ❑
)
Q L 1

√
2.5
= D
Buradan da Q0 K 0 L−l +
2

K 2
l
( K1+ K2)
2
( )
d
=n və λ 0 ≈ λ 1 ≈ λ2 ≈ λ qəbul etsək

Q L
ε=
Q0
=

√ L−l
( 1+2 n
1+2 n+n2 )
ε 2−1 1+2 n+n2
l=L( )(ε2 1+2 n )
Bəzi xüsusi hallara baxaq:
d=D olsa n=1 olar, sərfi iki dəfə artırmaq üçün (ε =2) l=L olmalıdır.
d=D olsa n=1 olar, sərfi 1,5 dəfə artırmaq üçün (ε =1,5) l=0,74L olmalıdır.

55
 44.Hidrodinamiki oxşarlıq

Hidravliki tədqiqatın nəzəri yolu hərəkət qanunlarını öyrənmək üçün çətin

olduğundan bu təcrübələr yolu ilə öyrənilir. Təcrübə model üzərində qurulur.
Təcrübə yolu ilə alınan düsturlara empirik deyilir. Model üzərindəki təcrübələrin
nəticələrinin real şəraitə uyğun gəlməsi üçün aşağıdakı hidrodinamiki oxşarlıq
şərtləri ödənilməlidir:
1) Model və real proses (natura) həndəsi oxşar olmalı;
2) Model və natura kinematiki oxşar olmalı;
3) Model və natura dinamiki oxşar olmalı.
Həndəsi oxşarlıq şərtinin yerinə yetirilməsi üçün modelin və naturanın bütün
uyğun həndəsi ölçülərinin nisbətləri sabit olmalıdır:

l1 S1 2 V 1 3
=k ; =k ; =k (44.1)
l2 S2 V2

Burada k=const- həndəsi oxşarlıq əmsalıdır, 1 indeksi modelə, 2 indeksi

naturaya məxsusdur.
Kinematiki oxşarlıq şərtinin yerinə yetirilməsi üçün həndəsi oxşarlıq şərti
ödənməli və bütün uyğun sürətlərin nisbəti və təcillərin nisbəti sabit qalmalıdır:

v1 a
=const ; 1 =const (44.2)
v2 a2

Dinamiki oxşarlıq üçün kinematiki oxşarlıq şərti ödənməli və müəyyən

qüvvələrin nisbəti bərabər olmalıdır:

F 1 T 1 G 1 P1
= = = =…=const (44.3)
F 2 T 2 G 2 P2

Burada:
2
3 l 2l 2 2
F=ma=ρVa=ρ l 2 =ρ l 2 =ρ l v - ətalət qüvvəsi;
t t
du v 2v
T =τ =μS =μ l =μlv - sürtünmə qüvvəsi;
dx l l
G=mg=ρVg=ρ l g - ağırlıq qüvvəsi;
3

P= pS= p l 2 - təzyiq qüvvəsidir.

( 44.3 )-dəki birinci nisbət “Nyuton ədədi” adlanır və Ne kimi işarə olunur:

F 1 ρ1 l 21 v21
Ne= = 2 2 =const( 44.4)
F 2 ρ2 l 2 v 2

Beləliklə, hidrodinamiki oxşar axınlarda təsiredici qüvvələrin nisbəti

Nyuton ədədinə bərabər olmalıdır.
Bəzi tez-tez rast qələn hallara baxaq.
56
 Maye axınında əsas təsiredici qüvvələr ətalət və sürtünmə qüvvələri olarsa
F1 T 1
Ne= =
F2 T 2

bərabərliyi ödənilməlidir. Buradan da

F1 F2
=
T1 T2

alınar. Bu tənasüb məlum Reynolds ədədlərinin bərabərliyinə gətirir:

Re1=Re2( 44.5)

Belə oxşarlıq basqılı boru kəmərlərində mayenin nəqli məsələlərində tədbiq

edilir.
Mayenin hərəkəti zamanı (açıq axında: kanal, çay, kanalizasiya kəməri və s.)
əsas təsiredici qüvvələr ətalət və ağırlıq qüvvələri olarsa:

F 1 G1
Ne= =
F 2 G2

bərabərliyi ödənilməlidir. Buradan da

F1 F 2
= (44.6)
G1 G2

alınar.

F ρ l2 v 2 v 2
= =
G ρ l 3 g lg

nisbəti Frud ədədi adlanır Fr kimi işarə olunur:

v2
Fr= (44.7)
lg

(44.6)-dan

Fr 1=Fr 2(44.8)

Hidravliki prosesdə əsas təsiredici ətalət və təzyiq qüvvələri olarsa

57
 F 1 P1
Ne= =
F 2 P2
P1 P2
=
F1 F2
p 1 l 21 p 2 l 22
=
ρ1 l 21 v 21 ρ2 l 22 v 22
p1 p
2
= 2 2 (44.9)
ρ1 v 1 ρ 2 v 2

p1
nisbəti Eyler ədədi adlanır və Eu kimi işarə olunur. Onda (43.9)-dan
ρ1 v 21
Eu1=Eu2 ( 44.10)
olar. Belə modellərə hərəkət edən mayenin hidromaşınların kürəklərinə təsirini
öyrənərkən rast gəlinir.

58