2016-2017-ci tədris ilinin I semestri üçün

“Riyaziyyat-3” fənnindən mühazirələr

Mühazirə 1. Diferensial tənliklərə aid əsas anlayışlar. Bir tərtibli adi

diferensial tənliklər üçün Koşi məsələsi. Dəyişənlərinə ayrılan, bircinsli
diferensial tənliklər.

Diferensial tənliklərə aid əsas anlayışlar. Birinci tərtib adi diferensial

tənliklər üçün Koşi məsələsi
Naməlum funksiya, onun arqumentləri və törəmələrinin iştirak etdiyi tənliyə
cx
diferensial tənlik deyilir. Məsələn, c= ⇒c=c
x ilə y=2x, y=−3x -dən asılı olan naməlum funksiya
'' 2 '
işarə olunduqda y ' − y=0 , y +x y −5 y=sin x diferensial tənliklərdir.Qeyd
edək ki, diferensial tənlikdə naməlum funksiyanın özü iştirak etməyə də bilər.
Məsələn, y '' + y ' =0 tənliyində naməlum funksiya olan y( x) iştirak etməməsinə
baxmayaraq, bu tənlik diferensial tənlikdir. Lakin tənliyin diferensial tənlik olması
üçün bu tənlikdə naməlum funksiyanın heç olmazsa bir törəməsi iştirak etməlidir.
3 2 x
Məsələn, y +ln y =e tənliyində y -in törəməsi iştirak etmədiyi üçün bu

diferensial tənlik deyil. Belə tənliklərə funksional tənliklər deyilir.

Diferensial tənlikdəki naməlum funksiya bir dəyişəndən asılı olarsa, ona adi
diferensial tənlik deyilir. Məsələn, yuxarıda göstərilən diferensial tənliklərin
hamısı adi diferensial tənliklərdir. Diferensial tənlikdəki naməlum funksiya birdən
çox sayda dəyişəndən asılı olduqda və bu tənlikdə ən azı iki dəyişənə nəzərən
xüsusi törəmələr iştirak edirsə, onda belə tənliyə xüsusi törəməli diferensial

tənlik deyirlər. Məsələn, u( x , y ) iki x və y dəyişənlərindən asılı olan

∂2 u ∂2 u
+ =0
naməlum funksiya, f (x , y ) isə verilmiş məlum funksiya olduqda ∂ x2 ∂ y2

∂2 u ∂2 u
− +u=f ( x , y )
və ∂ x2 ∂ y2 tənlikləri xüsusi törəməli diferensial tənliklərdir. Biz
burada yalnız adi diferensial tənlikləri öyrənəcəyik. Şərtləşək ki, bundan sonra
diferensial tənlik dedikdə adi diferensial tənlik nəzərdə tutulacaqdır.
 Naməlum funksiyanın diferensial tənliyə daxil olan törəmələrindən ən
yüksək tərtiblisinin tərtibinə bu diferensial tənliyin tərtibi deyilir. Məsələn ,
y ' − y=0 tənliyinin tərtibi bir, y ' ' + y ' =sin x tənliyinin tərtibi iki,
3 y '' −2 y ' '' +5 y−x y ' =0 tənliyinin tərtibi üçdür. Biz hələlik yalnız bir tərtibli adi
diferensial tənlikləri öyrənəcəyik.
Bir tərtibli adi diferensial tənlikləri ən ümumi şəkildə
'
F( x , y , y )=0 (1)

şəklində yazmaq olar. Burada F(t 1 ,t 2 ,t 3 ) verilmiş 3-dəyişənli funksiyadır. (1)

'
tənliyini y -ə nəzərən həll etmək mümkün olduqda onu
y ' =f (x , y ) (2)
şəklində yazırlar. (2)-yə törəməyə nəzərən həll olunmuş birinci tərtib
diferensial tənlik deyilir.
Törəməyə nəzərən həll olunmuş birinci tərtib adi diferensial tənlikləri
M (x , y )dx +N ( x , y )dy =0 (3)
şəklində də yazmaq olar. (2) şəklindəki hər bir diferensial tənliyi (3) şəklinə və
tərsinə, (3) şəklindəki hər bir diferensial tənliyi (2) şəklinə salmaq olar. Doğrudan

dy
'
da (2)-də y əvəzinə dx yazıb , onu aşağıdakı kimi çevirək:
dy
=f ( x , y )⇒ dy=f ( x , y )dx ⇒ f ( x , y )dx−dy=0 .
dx

Sonuncu tənlikdə f (x , y )=M ( x , y ) , −1=N ( x , y) işarə etsək (3) diferensial

tənliyi alınar.
dy
İndi isə (3) diferensial tənliyini (2) şəklinə salaq. Bunun üçün (3)-dən dx -i
'
tapıb, onun əvəzinə y yazmaq lazımdır:
M (x , y )dx + N ( x , y )dy =0⇒ N ( x , y )dy =
dy M(x,y) ' M ( x, y)
=−M ( x , y )dx ⇒ =− ⇒ y =− .
dx N(x,y) N( x, y )
M(x,y)
− =f ( x , y )
Sonuncu tənlikdə N( x, y) işarə etsək, (2) tənliyi alınar.
 Bir tərtibli diferensial tənliyin həlli dedikdə birinci tərtib kəsilməyən

törəməyə malik elə ϕ( x) funksiyası nəzərdə tutulur ki, bu tənlikdə y əvəzinə

ϕ( x) , y' əvəzinə ϕ' ( x ) yazdıqda tənlik x -ə nəzərən eyniliyə çevrilsin.
x
Məsələn, asanlıqla yoxlamaq olar ki, y=e funksiyası y ' − y=0 diferensial
x ' x
tənliyinin həllidir. Doğrudan da, bu tənlikdə y=e , y =e yazdıqda x -in bütün
x x x
qiymətlərində doğru olan e −e =0 eyniliyi alınır. y=5e funksiyası da
x ' x x x
y ' − y=0 diferensial tənliyinin həllidir: y=5e , y =5e , 5 e −5 e =0 . c

x
-ixtiyari sabit olduqda y=ce şəklindəki hər bir funksiya y ' − y=0 diferensial
x
tənliyinin həllidir. Doğrudan da y=ce olduqda y ' =( ce x )' =ce x olduğundan bu

ifadələri y ' − y=0 tənliyində yerlərinə yazdıqda ce x −ce x=0 eyniliyi alınır.
x
Beləliklə, y=ce
'
funksiyası y − y=0 diferensial tənliyinin həlli olduğundan və
c -yə sonsuz sayda qiymətlər vermək mümkün olduğundan bu diferensial tənliyin
sonsuz sayda həlləri vardır. Bu ümumi halda da belədir. Diferensial tənliyin həlli
olduqda adətən onun sonsuz sayda həlləri olur.
x
y ' − y=0 diferensial tənliyinin y=ce həlli elə həlldir ki, c -yə
müxtəlif qiymətlər verməklə, bu həlldən həmin diferensial tənliyin başqa həllərini

almaq olar. Məsələn, c=1 yazdıqda y=e x həlli, c=5 yazdıqda y=5e x

həlli alınır. Belə həllə diferensial tənliyin ümumi həlli deyilir. Deməli, y=ce x

funksiyası y ' − y=0 diferensial tənliyinin ümumi həllidir. c -yə müxtəlif,

məsələn, c=1, c=5, c=−2 və.s qiymətlər verməklə ümumi həlldən alınan

y=e x , y=5e x , y=−2e x funksiyalarına isə bu diferensial tənliyin xüsusi

həlləri deyilir.
Ümumi halda (1), (2) və ya (3) diferensial tənliyinin ümumi həlli ixtiyari bir
c sabitinin daxil olduğu elə y=ϕ( x, c ) həllinə deyilir ki, c -yə müxtəlif
qiymətlər verməklə bu həlldən həmin diferensial tənliyin qalan bütün həlləri alına
bilsin.
 Bəzən diferensial tənliyin ümumi həlli olan y -in x və c -dən asılı olan
aşkar ifadəsini tapmaq mümkün olmur. y ,x və c arasındakı asılılıq
ϕ( x , y , c )=0 şəklindəki bərabərlik ilə verildikdə bu bərabərliyə həmin diferensial
tənliyin ümumi inteqralı deyilir.
Verilmiş diferensial tənliyin həllinin və ya ümumi inteqralının tapılmasına
bu diferensial tənliyin inteqrallanması deyilir.
Diferensial tənliyin hər bir xüsusi həllinin qrafikinə bu diferensial tənliyin
inteqral əyrisi deyilir. İnteqral əyrisi anlayışını misal üzərində əyani göstərmək

y
y'=
üçün əvvəlcə qeyd edək ki, x diferensial tənliyinin ümumi həlli y=cx
' '
düsturu ilə təyin olunur. Doğrudan da, bu tənlikdə y=cx , y =( cx {) =c ¿

cx
c cc
yazdıqda x eyniliyi alınır. y  2 x, y  3x və s. bu tənliyin xüsusi

y
y'=
həlləridirlər. Göründüyü kimi, x diferensial tənliyinin hər bir xüsusi həllinin
qrafiki koordinat y başlanğıcından keçən
düz xətdir. Yəni bu tənliyin inteqral əyriləri
koordinat başlanğıcından keçən düz xətlərdir.
Həmin diferensial 0 x tənliyin ümumi həlli
olan y=cx funksiyasının qrafiki isə
koordinat başlanğıcından keçən düz xətlər
ailəsidir.
Təbiətdəki bir çox proseslərin öyrənilməsi diferensial tənliklərin tədqiqinə
gətirilir. Belə bir məsələyə baxaq.
Məsələ. OX oxu üzrə hərkət edən maddi nöqtənin zamanın hər bir t

anındakı f (t ) sürəti verilmişdir. Bu nöqtənin zamandan asılı olan x(t ) hərəkət

qanununu tapmaq tələb olunur.
Birinci tərtib törəmənin mexaniki mənasına görə x(t ) funksiyasını tapmaq
üçün
 dx
=f (t )
dt (4)
diferensial tənliyi alınır. (4) birinci tərtib diferensial tənlikdir. Onun ümumi həlli
(4)-ün hər iki tərəfini inteqrallamaqla alınır:
x(t )=∫ f (t )dt +C . (5)
Burada C - ixtiyari sabit olduğu üçün baxılan məsələnin sonsuz sayda həlli

vardır. Əgər hərəkət edən bu nöqtənin zamanın t=t 0 anındakı x (t0 )=x 0 absisi
məlum olarsa , onda məsələnin yeganə həlli olar. Doğrudan da , bu halda (5)-in sağ

tərəfindəki ∫ f (t )dt qeyri-müəyyən inteqralı əvəzinə yuxarı sərhəddi dəyişən

∫ f (τ )dτ
t0
müəyyən inteqralını yazıb, alınan
t
x ( t )=∫ f (τ )dτ +C
t0
(6)

bərabərliyindən C -nin qiymətini tapmaq olar. (6) –da t=t 0 yazsaq, C=x 0

alınar. C -nin bu qiymətini (6) –da yerinə yazdıqda baxılan məsələnin aşağıdakı
yeganə həllini alardıq:
t
x (t )=x 0 +∫ f (τ )dτ
t0
. (7)
Bu misaldan göründüyü kimi, birinci tərtib diferensial tənliyin yeganə
həllindən danışmaq üçün diferensial tənlikdəki naməlum funksiyanın müəyyən bir
nöqtədəki qiyməti əvvəlcədən məlum olmalıdır. (2) diferensial tənliyi üçün bu şərt
belə yazıla bilər:
y ( x 0 )= y 0 və ya y|x=x 0= y 0 . (8)

Burada x0 , y0 verilmiş ədədlərdir. (8)-ə (2) diferensial tənliyi üçün başlanğıc

şərti deyilir. (2) diferensial tənliyinin (8) başlanğıc şərtini ödəyən həllinin
tapılması (2) tənliyi üçün Koşi məsələsi adlanır. Biz bu məsələni qısa olaraq (2),
(8) Koşi məsələsi adlandıracağıq.
 (2), (8) Koşi məsələsini həll etmək həndəsi olaraq (2) diferensial tənliyinin

y
( x 0 , y 0 ) nöqtəsindən keçən inteqral əyrisini tapmaq deməkdir. Məsələn, y'=
x

diferensial tənliyinin y(1)=5 başlanğıc şərtini ödəyən həllini tapaq. Yuxarıda

y
y'=
göstərildi ki, bu tənliyin ümumi həlli y=cx düsturu ilə verilir. x tənliyinin
y (1)=5 başlanğıc şərtini ödəyən həllini tapmaq üçün y=cx ümumi həll

y
y'=
düsturunda x=1 və y=5 yazaq: 5=c . Deməli x diferensial tənliyinin
y (1)=5 başlanğıc şərtini ödəyən yeganə həlli y=5 x düsturu ilə verilir. Həndəsi

y
y'=
olaraq bu o deməkdir ki, x diferensial tənliyinin (1;5) nöqtəsindən yalnız
bir inteqral əyrisi keçir.
Qarşıya belə bir sual çıxır. f (x , y ) funksiyası hansı şərtləri ödəməlidir ki,
(2), (8) Koşi məsələsinin həlli olsun? Bu suala cavab verən bir neçə təkliflər
mövcuddur. Burada həmin təkliflərdən ən sadələrindən biri təqdim olunur.
Teorem (Birinci tərtib diferensial tənliklər üçün Koşi məsələsinin
həllinin varlığı və yeganəliyi) .Fərz edək ki, XOY müstəvisi üzərindəki D

∂f
oblastında təyin olunmuş f (x , y) funksiyası özü və onun ∂y xüsusi törəməsi
bu oblastda kəsilməyəndirlər. Onda D oblaastından götürülmüş ixtiyari
M 0( x 0 , y 0 ) nöqtəsi üçün (2), (8) Koşi məsələsinin , x0 nöqtəsinin müəyyən
ətrafında təyin olunmuş yeganə həlli vardır.
Bu teoremin isbatı bizim kursdan kənara çıxdığı üçün onun isbatının
üzərində dayanmırıq.

Teoremin şərtləri daxilində D oblastından olan hər bir M 0 ( x 0 , y 0 ) nöqtəsi

üçün (2) diferensial tənliyinin bu nöqtədən keçən yalnız bir inteqral əyrisi vardır.
Bu teoremdən həm də alınır ki, (2) tənliyinin sonsuz sayda həlli vardır. Doğrudan
da, teoremin şərtləri daxilində ( x0 , y0 ) nöqtəsindən keçən həll vardır. x 0 -ı

saxlayıb, y 0 əvəzinə y 1 götürsək , ( x 0 , y 1 ) nöqtəsindən keçən həll də vardır və

s.
Bu teoremin tətbiqinə aid bir neçə misala baxaq.
'
Misal 1. y =x+ y .
Bu misalda f (x , y )=x + y olduğu üçün XOY müstəvisinin bütün

∂f
=1
nöqtələrində f (x , y) -in və onun ∂y xüsusi törəməsinin kəsilməyən olduğu
aydındır. Ona görə də yuxarıdakı teoremə görə XOY müstəvisi üzərindəki hər bir
M 0( x 0 , y 0 ) nöqtəsindən verilmiş diferensial tənliyin yalnız bir inteqral əyrisi
keçir.
2 2
' 3 3
Misal 2. y =3 y . Bu misalda f (x , y )=3 y olduğundan f (x , y)

funksiyası bütün XOY müstəvisində kəsilməyəndir. Lakin

2 ′ 1
∂f
∂y
( ) −
= 3 y 3 =2 y 3 = 3
2 ∂f
√y olduğu üçün ∂y funksiyası y=0 xətti, yəni absis
oxu üzərində kəsilir. Deməli, OX oxu üzərində olan hər bir nöqtədən bu tənliyin

bir neçə inteqral əyrisi keçir. Asanlıqla yoxlamaq olar ki, y=( x+c )3 funksiyası
verilən diferensial tənliyin ümumi həllidir. Doğrudan da, bu tənlikdə y əvəzinə
3 2
y=( x+c ) , y' əvəzinə y=3( x +c ) yazsaq,
2
2 3 3
3( x+ c ) =3 [( x +c ) ] ⇒3( x +c )2=3 ( x +c )2 eyniliyi alınır. Digər tərəfdən aydındır
2 2
' 3 ' 3
ki, y =3 y diferensial tənliyi y≡0 həllinə də malikdir. Əgər y =3 y

diferensial tənliyinin y (0 )=0 başlanğıc şərtini ödəyən həllini axtarsaq, onda

görərik ki, OX oxu üzərindəki nöqtələr üçün həllin yeganəliyi pozulur. Məsələn,
 3
(0,0) nöqtəsindən həm y=( x+c ) ümumi həldən c=0 olduqda alınan

y=x 3 inteqral əyrisi , həm də y≡0 inteqral əyrisi keçir.

Başqa bir faktı da qeyd edək. Yuxarıdakı teorem (2), (8) Koşi məsələsinin
həllinin varlığı və yeganəliyinin yalnız kafi şərtini ifadə edir. Yəni (2), (8)

∂f
məsələsinin yeganə həlli olduğu halda, f (x , y) funksiyası özü və ya onun ∂ y
xüsusi törəməsi kəsilən ola bilər.

∂f 1 ′ 2
Misal 3.
1
y= 2 '

y . Bu misalda
1
f (x , y )= 2 ,
y ∂y y ( )
= 2 =−2 y−3 =− 3
y

olduğu üçün aydındır ki, y=0 olduqda , yəni OX oxu üzərindəki nöqtələrdə

∂ f ( x, y )
f (x , y),
∂y funksiyaları kəsiləndirlər. Lakin OX oxu üzərindəki hər bir

1
y'= 3
( x 0 ,0) nöqtəsindən y2 diferensial tənliyinin yeganə y=√ 3( x−x 0 )

3
inteqral əyrisi keçir. Doğrudan da, y=√ 3( x−x 0 ) həllinin y( x 0 )=0 başlanğıc

1
y'=
şərtini ödədiyi aydındır. y2 diferensial tənliyində y əvəzinə

2 1
3 1 −
y =√ 3⋅ ( x −x 0 ) 3 =
'
3 3 2
y=√ 3( x−x 0 ) , y' əvəzinə 3 √3 ( x−x 0 )2
1 1
3
=3 3
yazdıqda √32 ( x−x 0 )2 √3 2( x−x 0 )2 eyniliyi alınır. Deməli, y=√ 3( x−x 0 )

1
y'=
funksiyası y2 diferensial tənliyinin y ( x 0 )=0 başlanğıc şərtini ödəyən
həllidir.
 ∂f
Yuxarıdakı varlıq və yeganəlik teoremindəki ∂y xüsusi törəməsinin
kəsilməzlik şərtindən imtina etsək, doğru olan aşağıdakı təklifi alarıq.

Teorem. Əgər f (x , y) funksiyası ( x0 , y0 ) nöqtəsinin müəyyən ətrafında

kəsilməyəndirsə, onda (2), (8) Koşi məsələsinin heç olmazsa bir həlli vardır
(isbatsız).

Dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənliklər

Əgər verilmiş diferensial tənliyin ümumi həllini və ya ümumi inteqralını

diferensial tənlikdə verilən funksiyalar üzərində aparılan sonlu sayda elementar
əməllər və inteqrallamalar vasitəsi ilə tapmaq mümkündürsə, onda belə diferensial
tənliklərə kvadraturaya gətirilən diferensial tənliklər deyilir. Burada və sonrakı
paraqraflarda belə diferensial tənliklərin bəzi növləri ilə tanış olacağıq. Bu
paraqrafda dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənliklər şərh olunur.
Məlum olduğu kimi, törəməyə nəzərən həll olunmuş birinci tərtib adi
diferensial tənlikləri
'
y =f (x , y ) , (1)
və ya
M (x , y )dx +N ( x , y )dy =0 (2)
şəklində yazmaq olar. (1) tənliyinin ən sadə halı onun sağ tərəfində y -in iştirak

etmədiyi aşağıdakı tənlikdir:

'
y =f ( x ) . (3)
(3) tənliyinin ümumi həlli onun hər iki tərəfini x -ə nəzərən inteqrallamaqla
ondan alınır:
y=∫ f ( x)dx+C .
'
Misal 1. y =cos x diferensial tənliyinin ümumi həllini tapın.
Həlli. Verilən tənliyin hər iki tərəfini x -ə nəzərən inteqrallayaraq
 y=∫ cos xdx +C=sin x+C

alırıq. Deməli y=sin x +C funksiyası y ' =cos x diferensial tənliyinin ümumi

həllidir.
(2) diferensial tənliyinin sol tərəfində dx -in əmsalı yalnız x -dən, dy -in
əmsalı isə yalnız y -dən osılı olduqda, ona dəyişənlərinə ayrılmış diferensial

tənlik deyilir. Belə tənlik

f 1 ( x )dx+ f 2 ( y )dy=0 (4)
şəklində yazıla bilər. Dəyişənlərinə ayrılmış (4) diferensial tənliyinin ümumi
inteqralı onun sol tərəfindəki birinci toplananı x -ə , ikincini isə y -ə nəzərən

diferensiallamaqla ondan alınır:

∫ f 1( x)dx+∫ f 2 ( y)dy=C .
Misal 2. 2 xdx +sin ydy =0 diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. Bu (4) şəklində olan dəyişənlərinə ayrılmış diferensial tənlikdir. Onun
ümumi inteqralını tapaq:

∫ 2 xdx+∫ sin ydy=C ⇒ x 2−cos y=C .

Əgər 2-dəyişənli f (x , y) funksiyasını f (x , y)=f 1 ( x )׿ ¿
¿f 2( y) şəklində göstərmək mümkün olarsa, onda f (x , y) -ə dəyişənlərinə
x+y
ayrılan funksiya deyilir. Məsələn, f (x , y )=e funksiyası dəyişənlərinə ayrılır:
e x + y =e x⋅e y . Lakin f (x , y )=sin xy funksiyası dəyişənlərinə ayrılmır.
İndi isə fərz edək ki, (2) tənliyinin sol tərəfində dx və dy -in hər ikisinin
əmsalları dəyişənlərinə ayrılmış funksiyalardır:
M (x , y )=f 1 (x )⋅f 2 ( y ) ; N ( x, y )=f 3 ( x )⋅f 4 ( y) .

M (x , y) və N ( x, y) funksiyalarının bu ifadələrini (2) tənliyində yerlərinə yazaq.

f 1 ( x )f 2 ( y)dx+f 3 ( x )f 4 ( y )dy=0 (5)

(5)-i (4) şəklinə salmaq mümkündür. Ona görə də (5) şəklində olan tənliklərə
dəyişənlərinə ayrıla bilən diferensial tənliklər deyilir.
 (5)-i dəyişənlərinə ayırmaq üçün onun hər iki tərəfini f 2 ( y )⋅f 3 (x ) hasilinə
bölmək lazımdır:
f 1 ( x )f 2 ( y ) f 3 ( x )f 4 ( y )
dx + dy=0 ⇒
f 2( y ) f 3( x ) f 2( y ) f 3( x )
f 1( x ) f 4( y)
⇒ dx + dy =0 .
f 3( x ) f 2( y ) (6)
(6) dəyişənlərinə ayrılmış diferensial tənlikdir. Onun ümumi inteqralı
f (x) f (y)
∫ f 1 ( x ) dx +∫ f 4 ( y ) dy=C
3 2

bərabərliyi ilə ifadə olunur (c-ixtiyari sabitdir).

2 2
Misal 3. x (1+ y )dx−(1+x ) ydy=0 diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. Bu tənlik (5) şəklində olan dəyişənlərinə ayrıl bilən diferensial
2 2
tənlikdir. Onu dəyişənlərinə ayırmaq üçün hər iki tərəfini (1+ x )(1+ y ) hasilinə
bölək:
x y
2
dx− dy=0
1+ x 1+ y 2 .
Sonuncu tənlik dəyişənlərinə ayrılmış diferensial tənlikdir. Bu tənlikdən alırıq:
xdx ydy 1 1
∫ 1+ x2 −∫ 1+ y 2 =C ⇒ 2 ln(1+ x 2 )− 2 ln(1+ y 2 )=C .
Sabitin natural loqarifmi də sabit olduğu üçün sonuncu bərabərlikdə C əvəzinə

1
ln|C|
2 də yazmaq olar. Onda bu bərabərlik aşağıdakı şəklə düşər:
1 1 1
ln(1+x 2 )− ln(1+ y 2 )= ln|C|⇒ ln(1+ x 2 )−
2 2 2
1+x 2 1+x 2
−ln(1+ y 2 )=ln|C|⇒ ln 2
=ln|C|⇒ 2
=C .
1+ y 1+ y
Bu verilmiş diferensial tənliyin ümumi inteqralıdır. Burada C istənilən müsbət
ədəddir.
İndi isə fərz edək ki, (1) tənliyinin sağ tərəfindəki f (x , y ) funksiyası

dəyişənlərinə ayrılmışdır: f (x , y )=f 1 ( x )⋅f 2 ( y ) . Onda (1) tənliyi

y ' =f 1 ( x )⋅f 2 ( y ) (7)
şəklində olur. (7) dəyişənlərinə ayrıla bilən diferensial tənlikdir. Onu dəyişənlərinə
ayırıb aşağıdakı kimi həll etmək olar:
dy
y ' =f 1 ( x )⋅f 2 ( y )⇒ =f ( x )⋅f 2 ( y )⇒
dx 1
dy dy
⇒ =f 1 ( x )dx ⇒∫ =∫ f 1 ( x )dx+C .
f 2( y ) f 2( y )

Sonuncu bərabərlik (7) diferensial tənliyinin ümumi inteqralıdır.

' x+ y
Misal 4. y =e diferensial tənliyini həll edin.
x+ y x y
Həlli. Bu tənlikdə e =e ⋅e yazıb, alınan tənliyi dəyişənlərinə ayıraq və
həll edək:
dy
y ' =e x⋅e y ⇒
=e x⋅e y ⇒ e− y dy=e x dx ⇒
dx
⇒∫ e d y =∫ e x dx +C ⇒−e− y=e x +C ⇒
−y

⇒ e x +e− y +C=0 .
Bu verilmiş diferensial tənliyin ümumi inteqralıdır.
Bəzi diferensial tənliklərdə dəyişənləri əvəz etməklə, onları dəyişənlərinə
ayrılan diferensial tənliklərə gətirmək olur. Məsələn,
'
y =f ( ax+ by+ c ) (8)
diferensial tənliyinə baxaq.Burada f (z ) kəsilməyən funksiya , a,b,c -isə

ədədlərdir. (8) tənliyi z=ax +by +c əvəzləməsi ilə dəyişənlərinə ayrılan

' '
diferensial tənliyə çevrilir. Doğrudan da, belə əvəzləmədə z =a+b y olduğundan
(8) aşağıdakı şəklə düşür:
y ' =f ( ax+ by +c ) ⇒b y ' =bf ( ax+ by+ c )⇒
⇒ a+b y ' =a+ bf ( ax+ by+ c )⇒ z ' =a+bf ( z ) . (9)
(9) tənliyi dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu dəyişənlərinə ayırıb,
ümumi inteqralını tapaq:
dz
z ' =a+bf ( z )⇒ =a+bf ( z )⇒
dx
dz dz
⇒ =dx ⇒∫ =x+ C .
a+bf ( z ) a+bf ( z )
 dz
∫ a+bf ( z )=ϕ( z) ϕ( z )=x+C
Sonuncu bərabərlikdə işarə edərək, alırıq. z

əvəzinə ax +by +c yazmaqla, verilən diferensial tənliyin ümumi inteqralını

tapmış oluruq:
ϕ( ax+by +c )=x +C .
' 2
Misal 5. y =( x + y ) diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. Bu tənlikdə x+ y=z əvəzləməsi aparaq. Onda
' 2 '
' '
( x+ y ) =z ⇒1+ y =z
' '
olduğu üçün y =( x + y ) ⇒ 1+ y =
2 ' 2
=1+( x + y ) ⇒ z =1+ z diferensial tənliyi alınır. Sonuncu tənlik dəyişənlərinə
ayrılan diferensial tənlikdir. Onu dəyişənlərinə ayırıb həll edək:
dz dz dz
=1+ z 2 ⇒ =dx ⇒∫ =x+ c ⇒
dx 1+ z 2
1+ z 2
⇒ arctgz=x+ c ⇒ z =tg( x +c ).

Sonuncu bərabərlikdə z=x + y yazaq: x+ y=tg ( x+ c )⇒

⇒ y =tg(x +c )−x . Bu verilən diferensial tənliyin ümumi həllidir.
Misal 6. Radioaktiv parçalanma prosesində parçalanan maddənin zamandan
asılılıq qanununu tapın.
Həlli. Radioaktiv maddənin parçalanma sürəti onun miqdarı ilə
mütənasibdir. Əgər bu radioaktiv maddənin miqdarının zamandan asılılığını
göstərən funksiyanı x(t ) ilə işarə etsək, parçalanma prosesi
dx
=−kx
dt (*)
diferensial tənliyi ilə xarakterizə olunur. Burada k -parçalanma sabiti adlanır və

məlum ədəddir. Tənliyin sağ tərəfindəki minus işarəsi zamanın artması ilə x(t ) -
nin azalmasını göstərir.
(*) dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu dəyişənlərinə ayırıb həll
etdikdə
 dx dx
=−kx ⇒ =−kdt ⇒ ln|x|=−kt+ln|c|⇒
dt x
x x
⇒ ln| |=−kt ⇒ =e−kt ⇒ x=ce−kt
c c (**)
alınır. Burada c -ixtiyari sabitdir.

Parçalanma prosesi başlanan t=t 0 anında radioaktiv maddənin miqdarını

x (t0 )=x 0 ilə işarə edək. Bu şərtə əsasən (**) –dan c -ni tapmaq olar:
−kt 0 −kt0 kt
x ( t 0 )=ce ⇒ x 0 =ce ⇒ c=x 0 e 0 .

c -nin tapılan bu ifadəsini (**) –da yerinə yazdıqda

kt −k (t −t 0 )
x ( t )=x 0 e 0⋅e−kt ⇒ x( t )=x 0 e (***)
alınır. Beləliklə, radioaktiv parçalanma prosesində parçalanan maddənin zamanda
asılılığı (***) düsturu ilə verilir.

Bircinsli diferensial tənliklər

Tərif. İkidəyişənli f (x , y) funksiyası x, y dəyişənlərinin və t

parametrinin bütün qiymətlərində

α
f (tx ,ty )=t f ( x, y) (1)
şərtini ödəyərsə , onda f (x , y) funksiyasına α dərəcəli və ya α ölçülü
bircinsli funksiya deyilir.

Məsələn, c 1 funksiyası üçün

f (tx ,ty )=(tx)2 −(tx )(ty )+(ty )2=
¿t 2 ( x 2−xy+ y 2 )=t 2 f ( x, y)
olduğundan bu funksiya 2 dərəcəli bircinsli funksiyadır. Xüsusi halda (1)-də
α=0 götürüldükdə
f (tx ,ty )=f ( x , y ) (2)
alınır. (2) şərtini ödəyən f (x , y) funksiyasına sıfır dərəcəli və ya sıfır ölçülü
bircinsli funksiya deyilir. İki eyni dərəcəli bircinsli funksiyaların nisbəti sıfır

dərəcəli bircinsli funksiya verir. Doğrudan da M (x , y) və N ( x, y) funksiyaları

 α
hər ikisi α dərəcəli bircinsli funksiyalardırsa, onda M (tx ,ty )=t M ( x , y ) ,

M (x, y)
α f (x , y )=
N (tx , ty)=t N (x , y) olduğu üçün N(x , y) işarə etsək,
α
M (tx ,ty ) t M ( x , y ) M ( x , y )
f (tx ,ty )= = = =f ( x , y )
N (tx , ty ) t α N ( x , y ) N ( x , y )
M (x, y)
f (x , y )=
alınır. Bu isə onu göstərir ki, N(x , y) funksiyası sıfır dərəcəli bircinsli
funksiyadır.
1
t=
(2)-də x yazsaq,

f (x , y )=f (tx , ty )=f (1x ⋅x ,1x ⋅y )=f (1 , xy )⇒

⇒ f ( x , y )=f 1 , ( xy ) (3)

olar.
( xy )=ϕ( xy )
f 1,
işarə edərək (3)-ü belə yazmaq olar:
y
f (x , y )=ϕ () x . (4)
y
U=
(4) onu göstərir ki, hər bir sıfır dərəcəli bircinsli funksiyanı yalnız bir x

dəyişənindən asılı funksiyaya çevirmək olar. Məsələn,

M (x , y )=x 2 −xy + y 2 və N ( x, y)=3 x2 −2 y 2 funksiyalarının hər ikisi 2 dərəcəli
bircinsli funksiyalar olduqları üçün yuxarıda qeyd olunduğu kimi

x 2− xy+ y 2
f (x , y )=
3 x2 −2 y 2 funksiyası sıfır dərəcəli bircinsli funksiyadır.
(tx)2 −(tx )(ty )+(ty )2 t 2 ( x2 −xy + y 2 )
f (tx ,ty )= =2 =
3 (tx )2 −2(ty )2 t (3 x 2 −2 y 2 )
x 2−xy + y 2
¿ 2 =f ( x , y ).
3 x −2 y 2
y
Bu funksiyanı x -dən asılı funksiyaya çevirmək üçün onun surət və məxrəcini

x 2 -na bölmək kifayətdir.

 y y 2
x 2− xy+ y 2
f (x , y )= 2 =
1− +
x x
=
()
1−U +U 2
.
3 x −2 y 2 y 2 3−2 U 2
3−2
x ()
y
=U
Biz burada x işarə etdik.
İndi isə törəməyə nəzərən həll olunmuş bircinsli tərtib aşağıdakı diferensial
tənliyə baxaq:
'
y =f ( x , y ) (5)
Tərif: (5) tənliyinin sağ tərəfi sıfır dərəcəli bircinsli funksiya olduqda bu
tənliyə bircinsli diferensial tənlik deyilir.
Fərz edək ki, (5) bircinsli diferensial tənlikdir. Onda onun sağ tərəfini (4)
şəklinə gətirmək mümkün olduğu üçün (5) tənliyini belə yaza bilərik:
dy y
dx
=ϕ()
x . (6)
y
=z
(6)-da x əvəzləməsi aparaq. Bu əvəzləmədə y=zx , buradan isə

dy dz
=x + z
dx dx alınır. Bunları (6) –da nəzərə alaq:
dz dz
x + z=ϕ( z )⇒ x =ϕ( z )−z .
dx dx (7)
(7) dəyişənlərinə ayrıla bilən tənlikdir. ϕ( z )−z≠0 hesab edərək, (7)-ni
dəyişənlərinə ayıraq:
dz dx
=
ϕ( z )−z x .

Sonuncu dəyişənlərinə ayrılmış diferensial tənliyi inteqrallayaraq,

dz
∫ ϕ( z)−z =ln|x|+ln|c|
alırıq. Sonuncu bərabərliyin sol tərəfindəki inteqralı hesabladıqdan sonra alınmış

y
z=
bərabərlikdə x yazıb, (5) diferensial tənliyinin ümumi inteqralını aılırıq.
 Biz yuxarıda ϕ( z )−z≠0 olduğunu fərz etmişdik. ϕ( z )−z=0 olduqda (7)

dz dz y
x =0 ⇒ =0 z=c ⇒ =c ⇒ y=cx
tənliyi dx dx şəklinə düşür. Buradan x alınır.

Beləliklə ϕ( z )=z olduqda , (5) tənliyinin J (t ) şəklində ümumi həlli vardır.

Bu həlli birbaşa (6) tənliyindən də almaq olardı. Doğrudan da, ϕ( z )=z olduqda

dy y
=
(6) tənliyi dəyişənlərinə ayrılan dx x tənliyinə çevrilir. Bu tənliyi dəyişənlərinə
ayırıb həll etdikdə
dy dx
= ⇒ ln|y|=ln|x|+ln c ⇒ y=cx
y x
alınır.
dy 2 xy
= 2 2
Misal 1. dx x − y diferensial tənliyini inteqrallayın.
2 xy
Həlli: Sağ tərəf x2− y2 sıfır dərəcəli bircinsli funksiya olduğu üçün bu

y
=z
tənlik bircinsli diferensial tənlikdir. Bu tənlikdə x əvəzləməsi aparaq. Belə

dy dz
y=zx ⇒ =z+ x⋅
əvəzləmədə dx dx olduğu üçün və tənliyin sağ tərəfini

y
2
2 xy x
2 2
= 2
x −y y
1−
x () kimi yazmaq mümkün olduğundan verilən tənlik aşağıdakı
şəklə düşür:
dz 2z dz 2z
z+ x⋅ = ⇒ x⋅ = −z ⇒
dx 1−z 2 dx 1−z 2
2
dz 2 z −z+ z 3 dz z+ z3 dz z ( z +1 )
⇒x = ⇒ x = ⇒ x = .
dx 1−z 2 dx 1−z 2 dx 1−z 2
Sonuncu diferensial tənlik dəyişənlərə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu
dəyişənlərə ayıraraq həll edək:
 2
dz z ( z +1 ) z 2 −1 dx
x = 2
⇒ 2
dz + =0⇒
dx 1− z z( z +1 ) x
2
z −1
⇒∫ dz+ln|x|=ln|C|.
z (z 2 +1)
Sol tərəfdəki inteqralı hesablamaq üçün inteqralaltı kəsri sadə kəsrlərə ayıraq:
z 2 −1 a bz +c
2
= + 2 ⇒
z ( z +1 ) z z +1
⇒ az 2 + a+bz 2 +cz =z2 −1 ⇒

⇒(a+b )z 2 +cz +a=z 2−1 ⇒

⇒¿ {c =0,¿ {a=−1,¿¿¿
2
z −1 2z 1
= − .
z ( z 2 +1 ) z 2 +1 z
Bunu yuxarıda nəzərə aldıqda
2z 1 2 zdz
∫ (
z 2 +1 z
−
)dz+ln|x|=ln|C|⇒ ∫ z 2 +1
−

dz 2
−∫ +ln|x|=ln|C|⇒ ln( z +1)−ln|z|+ln|x|=ln|C|⇒
z
x (z 2 +1) x( z 2 +1)
⇒ ln| |=ln|C|⇒ =C
z z
alınar.
y
z=
Sonuncu bərabərlikdə x yazaraq, verilən tənliyin
y2 2 y
2
x
( x2
+1
)=C ⇒
x
x2 (
+1
)
=C ⇒ x2 + y 2 =Cy
y y
x şəklində olan ümumi inteqralını
alırıq.
Qeyd edək ki, verilən diferensial tənliyi həm də y=0 funksiyası ödəyir.

Deməli y=0 funksiyası da bu diferensial tənliyin həllidir.

İndi isə törəməyə nəzərən həll olunmuş birinci tərtib diferensial tənliyin
 M (x , y )dx +N ( x , y )dy =0 (8)
şəklində verildiyi hala baxaq. Aydındır ki, (8) tənliyini (5) şəklinə saldıqda
dy M(x,y)
=−
dx N ( x , y) (9)
tənliyi alınır. Yuxarıda göstərildiyi kimi, M (x , y) və N ( x, y) funksiyaları hər
ikisi eyni dərəcəli bircinsli funksiyalar olduqda (9)-un sağ tərəfi sıfır dərəcəli
bircinsli funksiyadır. Ona görə (9), deməli həm də ona ekvivalent olan (8) bircinsi
diferensial tənliklərdir.
Qeyd olunanları nəzərə alaraq, M (x , y) və N ( x, y ) hər ikisi eyni dərəcəli
bircinsli funksiyalar olduqda (8)-ə bircinsli tənlik deyirlər. (8) bircinsli diferensial

y
=z
tənlik olduqda bu tənliyi (9) şəklinə gətirmədən onu x əvəzləməsinin köməyi
ilə dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənliyə çevirmək olar.
2
Misal 2. ( y−x ) ydx +x dy=0 diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. dx -in qarşısındakı ( y−x) y və dy -in qarşısındakı x2

funksiyalarının hər iksi 2 dərəcəli bircinsli funksiyalar olduğundan bu bircinsli

diferensial tənlikdir.
Bu tənlikdə y=zx əvəzləməsi apardıqda dy=xdz+zdx olduğu üçün

( xz−x ) xzdx+ x2 ( xdz+zdx )=0 ⇒ x 2 ( z−1) zdx+

+x 2 (xdz + zdx )=0 ⇒( z−1) zdx+ xdz+zdx =0 ⇒
⇒ z 2 dx−zdx +xdz+ zdx=0 ⇒ z 2 dx +xdz=0
tənliyi alınır. Sonuncu tənlik dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu
dəyişənlərinə ayırıb həll edək:
dx dz
z 2 dx +xdz=0 ⇒ + =0 ⇒
x z2
dx 1
⇒∫ +∫ z−2 dz =c ⇒ ln|x|− =c .
x z
y x
z= ln|x|− =c .
Sonuncu bərabərlikdə x olduğunu nəzərə alaq: y Bu
verilən diferensial tənliyin ümumi inteqralıdır.
Mühazirə 2. Birinci tərtib xətti diferensial tənliklər. Bernulli tənliyi. Tam
diferensiallı tənliklər.

Birinci tərtib xətti diferensial tənliklər

Tərif. Naməlum funksiyanın özünə və onun törəmələrinə nəzərən xətti olan

diferensial tənliyə xətti diferensial tənlik deyilir.
Birinci tərtib xətti diferensial tənlik ən ümumi şəkildə
'
a( x ) y +b ( x ) y +c ( x ) =0 (1)

şəklində yazıla bilər. Burada a ( x ), b ( x ) , c ( x ) verilmiş kəsilməyən məlum

funksiyalardır. a ( x ) əmsalı diferensial tənliyin baxıldığı ədədi aralıqda sıfırdan

fərqli olmalıdır: a0 ( x ) =0 . Əks halda (1) diferensial tənlik olmazdı. (1)-in bütün

hədlərini a ( x ) -ə bölək:
b(x) c(x) b(x) c(x)
y'+ y+ =0 ⇒ y' + y=−
a(x) a( x ) a(x) a( x ) .

b (x ) c ( x)
= p ( x ), − =q ( x )
Sonuncu tənlikdə a (x ) a( x ) işarə etdikdə

y ' + p ( x ) y=q ( x ) (2)

diferensial tənliyi alınır. Beləliklə, birinci tərtib istənilən xətti diferensial tənliyi

həmişə (2) şəklində yazmaq olar. Burada p (x ) və q(x) verilmiş kəsilməyən

funksiyalardır.

(2)-nin sağ tərəfində q ( x ) əvəzinə sıfır götürməklə alınan tənliyi yazaq:

y ' + p ( x ) y=0 . (3)
(3)-ə (2)-yə uyğun olan bircins diferensial tənlik deyilir. (2)-yə bircins olmayan
diferensial tənlik deyilir.
(3) bircins tənliyi dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu asanlıqla
dəyişənlərinə ayırıb həll etmək olar:
 ' dy dy
y + p ( x ) y=0 ⇒ =− p ( x ) y ⇒ =− p( x )dx ⇒
dx y
dy
⇒∫ =∫− p( x )dx+ln c⇒ ln|y|−ln c=−∫ p( x)dx⇒
y
y y − p( x)dx − p( x) dx
⇒ ln| |=−∫ p( x )dx ⇒ =e ∫ ⇒ y=ce ∫ .
c c
Beləliklə,
−∫ p ( x ) dx
y=ce (4)
düsturu ilə təyin olunan funksiya (3) bircins tənliyinin ümumi həllidir. Burada c -
ixtiyari sabitdir.

Birinci tərtib (2) xətti diferensial tənlikləri həll etmək üçün əsasən iki
üsuldan istifadə olunur: 1) dəyişəni əvəzetmə üsulu; 2) ixtiyari sabitin variasiyası
üsulu. İxtiyari sabitlərin variasiyası üsulu daha ümumi üsul olub, yüksək tərtibli
diferensial tənliklər üçün də yaradığı üçün burada yalnız bu üsul şərh olunur.
(2) tənliyi üçün ixtiyari sabitin variasiyası üsulunun mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, (2)-yə uyğun olan (3) bircins diferensial tənliyinin (4) ümumi həllində

ixtiyari c sabiti əvəzinə elə c( x) funksiyası tapılıb yazılır ki, alınan

−∫ p ( x ) dx
y=c ( x ) e (5)
funksiyası (2)-nin ümumi həlli olsun.
Hasilin və mürəkkəb funksiyanın diferensiallanma qaydalarına görə (5)-dən
alırıq:
' ' −∫ p ( x ) dx − p ( x ) dx ′
y =c ( x ) e +c ( x ) e (−∫ p ( x ) dx) =
¿c ' ( x ) e ∫ −p( x)c ( x ) e ∫
− p ( x ) dx − p ( x) dx
. (6)
'
y və y -in (5), (6)-dakı ifadələrini (2) tənliyində yerlərinə yazaraq

c ' ( x ) e ∫ − p( x)c ( x ) e ∫ + p( x)c ( x ) e ∫ =q( x)⇒

− p ( x ) dx − p ( x ) dx − p ( x ) dx

' −∫ p ( x ) dx ' ∫ p ( x ) dx
⇒ c (x ) e =q ( x ) ⇒c ( x )=q ( x ) e ⇒
∫ p ( x ) dx
[
⇒ c ( x )=∫ q ( x ) e ] dx+c 1 . (7)
Burada c 1 -ixtiyari sabitdir. c ( x ) -in (7)-dəki ifadəsini (5)-də yerinə yazıb, (2)
tənliyinin ümumi həllini alırıq:

∫ p ( x ) dx −∫ p ( x ) dx
{[
y= ∫ q ( x ) e ] }
dx+c 1 e . (8)
Qeyd edək ki, birinci tərtib xətti diferensial tənlikləri həll edərkən çox vaxt
(8) düsturundan istifadə etməyərək, (8) düsturundakı mərhələləri düsturunun
çıxarışındakı mərhələləri ardıcıl icra edirlər.
'
Misal 1. y − yctgx=sin x diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. Bu (2) şəklində olan xətti diferensial tənlikdir. Əvvəlcə həmin tənliyə
uyğun olan bircins tənliyin ümumi həllini tapaq:
dy dy dy cos x
− yctgx=0⇒ =ctgxdx ⇒∫ =∫ dx⇒
y y y sin x
⇒ ln|y|=ln|sin x|+ln|c|⇒ y=c sin x .
Verilən xətti bircins olmayan tənliyin ümumi həllini y=c( x )sin x şəklində

axtaraq.Onda y ' =c ' ( x ) sin x +c ( x )cos x olduğu üçün y və y ' -in bu ifadələrini

y ' − yctgx=sin x tənliyində yerlərinə yazdıqda

c ' ( x )sin x +c ( x )cos x−c ( x )sin x⋅ctgx=sin x ⇒
⇒ c' ( x )sin x+c( x )cos x−c (x )cos x =sin x ⇒
⇒ c' ( x )sin x =sin x ⇒ c' ( x )=1 ⇒ c( x )=∫ 1 dx+c1
⇒ c( x )=x+c1

alınır. c( x) -in bu ifadəsini y=c( x )sin x düsturunda yerinə yazaraq verilən

tənliyin ümumi həllinin y=( x+ c1 ) sin x

şəklində olduğu tapılır. Burada c1 -

ixtiyari sabitdir.
y=( x+ c1 ) sin x
Bu misalda verilən xətti diferensial tənliyin tapılan ümumi

həllini y=x sin x +c1 sin x şəklində yazaq. Göründüyü kimi bircins olmayan xətti

diferensial tənliyin ümumi həlli, ona uyğun olan bircins tənliyin c 1 sin x ümumi
həlli ilə x sin x funksiyasının cəmindən ibarətdir. Asanlıqla yoxlamaq olar ki,
x sin x funksiyası verilən bircins olmayan tənliyin xüsusi həllidir. Doğrudan da,
y ' − yctgx=sin x tənliyində y=x sin x , y ' =sin x+ x cos x yazdıqda
 sin x+x cos x− xsin x⋅ctgx=sin x⇒ ⇒sin x=sin x eyniliyi alınır. Bu ümumi
halda da belədir. Bircins olmayan (2) xətti diferensial tənliyinin ümumi həllini
göstərən (8) düsturunu

y=∫ q ( x ) [ e∫ ] dx+c1 e ∫
p ( x ) dx − p ( x ) dx

şəklində yazaq. Sağ tərəfdəki birinci toplanan (2)-nin xüsusi həlli, ikinci toplananın
isə (2)-yə uyğun bircins tənliyin ümumi həllidir.

Əgər (2) xətti diferensial tənliyinin y= y 1 (x ) xüsusi həlli məlumdursa,

onda bu tənliyin ümumi həlli
−∫ p ( x ) dx
y= y 1 (x )+ce
düsturu ilə tapıla bilər.

(2) xətti diferensial tənliyinin mütənasib olmayan iki y1 ( x ) , y2 ( x ) həlləri

məlumdursa, onda
y= y 1 ( x ) +c [ y 2 ( x )− y 1 ( x ) ]

düsturu ilə təyin olunan funksiya bu diferensial tənliyin ümumi həllidir.

Aşağıda birinci tərtib xətti diferensial tənliyə gətirilən bir tətbiqi məsələni
veririk.
Misal 2. Sabit cərəyan dövrəsi qapanarkən baş verən prosesi araşdırın.
Həlli. Dövrənin müqavimətini R , xarici elektrik hərəkət qüvvəsini (e.h.q)
E ilə işarə edək. Dövrədəki cərəyan şiddətinin zamandan asılılığını göstərən

funksiya J =J (t ) olsun. Dövrə qapandıqda cərəyan şiddəti J (t ) başlanğıc

E
J (0 )=0 qiymətindən tədricən son stasionar R qiymətinə kimi artır.
Dövrənin induktivliyi L olarsa, onda xarici e.h.q E ilə yanaşı dövrədə

dJ
L
dt ifadəsi ilə təyin olunan e.h.q də meydana çıxır. İnduksiya e.h.q cərəyanın
dəyişməsini kompensasiya etmək istiqamətinə yönəlir. Om qanuna əsasən hər bir
t anında cərəyan şiddətinin müqavimətə hasili faktiki təsir göstərən e.h.q-nə
bərabər oluğundan
 dJ dJ R E
JR=E−L ⇒ + J=
dt dt L L (*)
tənliyi alınır. Burada E, L, R -məlum sabitlərdir. (*) tənliyi J (t ) -yə nəzərən

xətti bircins olmayan diferensial tənlikdir.

Əvvəlcə (*)-a uyğun olan bircins tənliyin ümumi həllini tapaq:
dJ R dJ R dJ R
+ J =0 ⇒ =− dt ⇒∫ =− ∫ dt ⇒
dt L J L J L
R
R J R J −L t
⇒ ln|J|=− t +ln c ⇒ln| |=− t ⇒ =e ⇒
L c L c
R
− t
L
⇒ J(t )=ce . ( ¿∗¿ ¿ )

İndi isə (**) düsturunda ixtiyari c sabiti əvəzinə elə c (t ) funksiyası tapıb
yazmağa çalışaq ki, alınan
R
− t
L
J (t )=c ( t ) e (***)
R R
− t R − t
' ' L
J (t )=c ( t ) e − c(t )e L
funksiyası bircins olmayan (*) tənliyinin həlli olsun. L
olduğundan (*) tənliyindən alırıq:
R R R
− t R − t R − t E
' L
c (t ) e − c(t )e L + c (t )e L = ⇒
L L L
R R R
− t E E t E t
' L '
⇒ c (t) e = ⇒ c ( t )= e L ⇒ c ( t )= ∫ e L dt=
L L L
R R R
E L t E t E t
¿ ⋅ e L +c 1= e L +c 1 ⇒c ( t ) = e L +c 1 .
L R R R
c(t ) üçün tapılan bu ifadəni (***)-da yerinə yazaraq, (*)-un ümumi həllinin
R R R
E t
R [ − t E

R
− t
J (t )= e L +c 1 e L = + c1 e L ⇒ ]
R
E − t
⇒ J (t )= +c 1 e L
R (****)

şəklində olduğunu tapırıq. Burada c 1 ixtiyari sabitdir. J (0 )=0 başlanğıc şərtinə

əsasən (****) düsturundan c 1 -in qiymətini tapmaq olar:

 E E E
J (0 )= + c1 ⇒ 0= +c 1 ⇒c 1 =− .
R R R
c 1 -in bu qiymətini (****)-da yerinə yazdıqda

R R
E E −Lt
R R
E − t
J (t )= − e ⇒ J (t )= 1−e L
R
( )
düsturu alınır. Sonuncu düstur cərəyan şiddətinin zamandan asılılıq qanununu

R
− t
R lim e L
=0
>0
göstərir. L olduğu üçün t→+∞ olduğundan bu düsturdan
E
lim J (t )=
t→+∞ R
olduğu alınır. Bu isə onu göstərir ki, dövrə qapandıqda cərəyan şiddəti t →+ ∞

E
şərtində asimptotik olaraq öz stasionar R qiymətinə yaxınlaşır.

Bernulli tənliyi

Bəzi diferensial tənliklər müəyyən əvəzləmələrin köməyi ilə xətti diferensial

tənliklərə gətirilirlər. Bu paraqrafda belə tənliklərdən biri öyrəniləcəkdir.
Aşağıdakı tənliyə baxaq:
y ' + p ( x ) y=q ( x ) y α , α=const . (1)
α=0 olduqda (1)- tənliyi
y ' + p ( x ) y=q ( x )
xətti tənliyinə çevrilir. α=1 olduqda isə həmin tənlik
y ' + p ( x ) y=q ( x ) y ⇒ y ' + [ p ( x ) −q ( x ) ] y =0
xətti bircins tənliyinə çevrilir.
α≠0 və α≠1 olduqda (1)-ə Bernulli tənliyi deyilir. (1) tənliyinə ilk
dəfə 1695-ci ildə Yakobi Bernulli tərəfindən baxılmışdır. Bu tənliyin həll üsulunu
isə 1697-ci ildə Johan Bernulli vermişdir. Bu üsulu şərh edək.
 Əvvəlcədən qeyd edək ki, α kəsr ədəd olduqda y >0 hesab edəcəyik. (1)
α
tənliyinin hər iki tərəfini y -ya bölək:
y−α y ' +p ( x ) y 1−α =q ( x ) . (2)
(2) tənliyində
1−α
y =z (3)
əvəzləməsi aparaq. (3)-ə əsasən alırıq:

( y 1−α ) =z ' ⇒ ( 1−α ) y−α⋅y ' =z ' ⇒ y−α⋅y ' = 1 z ' .

′
1−α (4)
(3) və (4)-ü (2) tənliyində nəzərə alaq:
1 '
z + p( x ) z=q (x )⇒ z' +(1−α ) p( x ) z=(1−α )q( x )
1−α . (5)
(5) z -ə nəzərən birinci tərtib xətti diferensial tənlikdir. Onu ixtiyari sabitin

variasiyası üsulu ilə həll edib z ( x ) -i tapdıqdan sonra (3) əvəzləməsindən

1
1−α
y=z

düsturu vasitəsi ilə y( x) funksiyasını tapmaq olar.

'
Misal. y + y=x √ y diferensial tənliyini həll edin.
1
' 2
Həlli. Əvvəlcə bu tənliyi belə yazaq: y + y=xy . Bu Bernulli tənliyidir.
1
2
Hər tərəfi y -ə bölək:
1 1
−
2 ' 2
y y + y =x . (*)
1
2
Alınmış tənlikdə y =z əvəzləməsi aparaq. Belə əvəzləmədə
1 ′ 1 1
( ) 1 − −
y =z ⇒ y 2 y ' =z ' ⇒ y 2 y ' =2 z ' .
2
2
'

1 1
−
2 2 ' '
(*) tənliyində y =z, y y =2 z olduğunu nəzərə alaq:
1 1
2 z ' + z=x ⇒ z' + z= x
2 2 . (**)
(**) birinci tərtib xətti diferensial tənlikdir. Əvvəlcə (**)-a uyğun olan bircins
tənliyi həll edək:
' 1 dz 1 dz 1 dz 1
z + z=0 ⇒ + z=0 ⇒ + dx =0⇒ ∫ +∫ dx=ln|c|⇒
2 dx 2 z 2 z 2
1 1
1 z 1 z − x − x
⇒ ln|z|−ln|c|=− x ⇒ ln| |=− x ⇒ =e 2 ⇒ z=ce 2 .
2 c 2 c Bircins olmayan
1
− x
2
(**) tənliyinin ümumi həllini z=c ( x ) e şəkində axtaraq. Sonuncu bərabərlikdən
'
z -i tapıb, bu ifadəni və z -in ifadəsini (**)-da yerlərinə yazdıqda alınan
'
tənlikdə sol tərəfdə yalnız c (x) iştirak edən hədd qalacaqdır. Həmin tənlikdən
c ( x ) -i tapaq:
1 1 1
− x 1 1 2x 1 x
' 2 ' 2
c (x)e = x⇒ c ( x )= xe ⇒ c ( x )= ∫ xe dx=
2 2 2
1 1 1 1 1
¿∫ xd e ( )== xe
2
x
2
x
2
x
−∫ e dx=xe −2 e +c 1 = 2
x
2
x

1 1
x x
2 2
¿ ( x−2 ) e +c 1 ⇒c ( x ) =( x−2 ) e +c 1 ⇒c 1 =const .
1
− x
c ( x ) -in tapılan bu ifadəsini z=c ( x ) e 2
düsturunda yerinə yazdıqda
1 1
[ 2
z= ( x−2 ) e +c1 e
1
x
] − x
2
=
1
− x − x
2 2
¿ x−2+c 1 e ⇒ z=x−2+c 1 e
alınır.
1
2
Aparılan y =z əvəzləməsindən alınir ki, verilən diferensial tənliyin
ümumi həlli
1 2
2
(
y=z = x−2+c 1 e
− x
2
)
şəklindədir. Yuxarıda qeyd olunmuşdu ki, (1) Bernulli tənliyinin sağ tərəfində α

üstü kəsr ədəd olduqda y >0 olmalıdır. Bu misalın həllində aldığımız ümumi həll
düsturu da həmin faktı təsdiq edir.
 Tam diferensiallı tənliklər

Məlumdur ki, ikidəyişənli u( x , y ) funksiyasının tam diferensialı

∂u ∂u
du( x , y)= dx+ dy
∂x ∂y (1)
düsturu ilə təyin edilir.
Törəməyə nəzərən həll olunmuş birinci tərtib
M (x , y )dx +N ( x , y )dy=0 (2)
diferensial tənliyinə baxaq. Burada M (x , y) və N ( x, y) funksiyaları 0 XY

müstəvisi üzərindəki müəyyən bir D oblastında təyin olunmuş məlum

kəsilməyən funksiyalardır.
Tərif. (2) tənliyinin sol tərəfi D oblastında müəyyən bir u( x , y )

funksiyasının tam diferensialı olarsa, onda (2)-yə D oblastında tam diferensiallı

tənlik deyilir.
Məsələn, asanlıqla yoxlamaq olar ki,
2
2 xydx+( x −2 y )dy=0 (*)
2 2
tənliyinin sol tərəfi u( x , y )=x y− y funksiyasının tam diferensialıdır. Doğrudan

∂u ∂u 2
=2 xy , =x −2 y 2
da, ∂x ∂y olduğu üçün du=2 xydx+(x −2 y )dy alınır. Deməli,
(*) tam diferensiallı tənlikdir.
(2) tam diferensiallı tənlik olduqda və tam diferensialı onun sol tərəfinə
bərabər olan u( x , y ) funksiyası məlumdursa, onda bu tənlik əvəzinə du( x , y )=0
yazmaq olar.
Buradan isə (2) tənliyinin u( x , y )=c , c =const şəklində olan ümumi
2 2
inteqralı alınır. Məsələn, (*) diferesial tənliyinin ümumi inteqralı d ( x y− y )=0
2 2
bərabərliyindən x y− y =c şəklində tapılır.
 Qarşıya belə bir sual çıxır? (2) şəklində olan verilmiş diferensial tənliyin tam
diferensiallı olub-olmadığını necə müəyyən etməli?. Həmin suala cavabı bu kitabın
I hissəsində VIII fəsil, §3-dəki teorem 2 verir. Xatırladaq ki, D oblastında

∂ M ( x, y) ∂ N (x , y)
,
M (x , y) , N ( x, y) , ∂y ∂x funksiyaları kəsilməyən olduqda D

oblastında diferensiallanan və
∂u ∂u
du( x , y)= dx + =M ( x , y )dx+N ( x , y)dy
∂x ∂y (3)
şərtini ödəyən u( x , y ) funksiyasının varlığı üçün zəruri və kafi şərt D

oblastında
∂ M ( x, y) ∂ N ( x , y )
=
∂y ∂x (4)
bərabərliyinin ödənilməsidir.
Bu teoremin isbat prosesində (3) şərtini ödəyən u( x , y ) funksiyası üçün
aşağıdakı düstur da göstərilmişdir:
x y
u( x , y )=∫ M ( x , y )dx +∫ N (x , y )dy +c
x0 y0
. (5)

Burada x 0 , y 0 ilə D oblastına daxil olan ixtiyari bir nöqtənin koordinatları işarə
olunmuşdur.
(2) şəklində diferensial tənlik verildikdə praktikada bu tənliyin tam
diferensiallı olub-olmadığını (4) şərti ilə təyin edirlər. Tənlik tam diferensiallı
olduqda (3) şərtini ödəyən u( x , y ) funksiyasını tapmaq üçün çox vaxt (5)
düsturundan istifadə etməyib, yuxarıda qeyd olunan teoremdə (5) düsturunun
çıxarılışındakı mərhələləri ardıcıl olaraq icra edirlər. Bunu aşağıdakı misal
üzərində əyani olaraq göstəririk.
Misal. (7 x+3 y )dx +(3 x−5 y )dy=0 diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. əvvəlcə bu tənliyin tam diferensiallı olub-olmadığını müəyyən edək.

∂M ∂N ∂ M ∂N
=3, =3, =
Bu misalda M=7 x+3 y , N =3 x−5 y , ∂y ∂x ∂y ∂x olduğu üçün
verilən tənlik tam diferensiallıdır. Deməli, (3) şərtini ödəyən u( x , y ) funksiyası
vardır. Həmin funksiyanı tapmağa çalışaq. (3)-ün sol və sağ tərəflərində dx , dy -in
əmsallarını müqayisə edərək alırıq:
∂u ∂u
= M=7 x+3 y , =N =3 x−5 y
∂x ∂y . (*)
(*)-dak birinci bərabərliyin hər iki tərəfini x -ə nəzərən inteqrallayaraq
u( x , y )=∫(7 x+3 y)dx+ϕ( y )=7∫ xdx+3 y ∫ dx+ϕ ( y)=
7 7
= x 2 +3 xy+ϕ( y)⇒u( x , y )= x 2 +3 xy+ϕ ( y)
2 2 (**)
olduğunu tapırıq. Burada ϕ( y ) hələlik naməlum diferensiallanan funksiyadır.
Onu tapaq. (**)-un hər iki tərəfini y -ə nəzərən diferensialayıb (*)-dakı ikinci

bərabərliyi nəzərə alaq:

∂u ' ' '
=3 x+ϕ ( y )⇒ 3 x−5 y=3 x+ϕ ( y )⇒ϕ ( y )=−5 y
∂y .
Sonuncu bərabərliyin hər iki tərəfini inteqrallayaq
5 5
ϕ( y )=−5 ∫ ydy +c 1 =− y 2 +c 1 ⇒ ϕ( y )=− y 2 +c 1
2 2

olduğunu alırıq. ϕ( y ) üçün alınan bu ifadəni (**)-da yerinə yazaq:

7 5
u( x , y )= x 2 +3 xy− y 2 +c 1
2 2 . (***)
(***) ilə təyin olunan u( x , y ) funksiyasının tam diferensialı verilən tənliyin sol

tərəfinə bərabərdir. Ona görə verilən tənliyin sol tərəfində du( x , y) yazaraq alırıq:

du( x , y )=0 ⇒ d (72 x +3 xy−52 y +c )=0 ⇒

2 2
1

7 5 7 5
⇒ x 2 + 3 xy − y 2 +c 1 =c 2 ⇒ x 2 +3 xy − y 2=c 2−c1 ⇒
2 2 2 2
7 5
⇒ x 2 + 3 xy − y 2=c .
2 2
Sonuncu bərabərlik verilən diferensial tənliyin ümumi inteqralıdır. Burada c ilə
c=c2 −c 1 sabiti işarə olunmuşdur.
Mühazirə 3. Tam diferensiallı olmayan diferensial tənliklər. İnteqrallayıcı
vuruq. Törəməyə nəzərən həll olunmamış birinci tərtib diferensial tənliklərin
bəzi növləri.

Tam diferensiallı olmayan diferensial tənliklər. İnteqrallayıcı vuruq

Məlumdur ki,
M (x , y )dx +N ( x , y )dy =0 (1)
∂M ∂ N
=
tənliyi üçün ∂ y ∂x şərti ödənildikdə (1) tam diferensiallı tənlikdir. Bu şərt
ödənilmədikdə (1) tam diferensiallı olmayan tənlik adlanır.
İsbat olunmuşdur ki, tam diferensiallı olmayan (1) şəkilli hər bir tənlik üçün

elə μ( x , y ) funksiyası vardır ki, bu tənliyin hər iki tərəfini μ( x , y ) -ə vurmaqla

alınan yeni
μ Mdx+μ Ndy=0 (2)
tənliyi tam diferensiallı olur. Biz burada və aşağıda yazılışın sadəliyi naminə
μ, M , N funksiyalarının arqumentlərini yazmırıq. Belə μ( x , y ) funksiyasına (1)
tənliyi üçün inteqrallayıcı vuruq deyilir.
Fərz edək ki, (2) tam diferensiallı tənlikdir. Onda aşağıdakı şərt
ödənilməlidir:
∂( μM ) ∂(μN )
=
∂y ∂x .
Bu bərabərliyi sadələşdirərək alırıq:
∂μ ∂M ∂μ ∂N
M +μ =N +μ
∂y ∂y ∂x ∂ x . (3)
 (3) μ( x , y ) -ə nəzərən birinci tərtib xüsusi törəməli diferensial tənlikdir.

Ümumi halda (3)-ü həll etmək (1) adi diferensial tənliyini həll etməkdən daha

çətin məsələdir. Lakin μ( x , y ) funksiyası x və ya y dəyişənlərinin yalnız

birindən asılı olduqda (3) adi diferensial tənliyə çevrildiyi üçün μ( x , y )

funksiyasını tapmaq sadələşir. Bu hallara ayrı-ayrılıqda baxaq.

1) hal. Tutaq ki, inteqrallayıcı vuruq yalnız x -dən asılıdır: μ( x , y )≡μ( x ) .

∂μ
=0
Onda ∂ y olduğundan (3) tənliyi aşağıdakı şəklə düşür:
∂M dμ ∂ N dμ ∂M ∂N
μ
∂y
=N + μ
dx ∂x
⇒ N =μ
dx
−
∂ y ∂x ( ) . (4)
(4) μ( x ) -ə nəzərən dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu dəyişənlərinə
ayıraraq həll edək:
∂ M ∂N ∂ M ∂N
− −
dμ ∂ y ∂ x ∂ y ∂x
(4 )⇒ = ⇒ ln|μx|=∫ dx ⇒
μ N N
∂M ∂N
−
∂ y ∂x
∫N dx
⇒ μ( x )=e . (5)
Qeyd edək ki, (1) tənliyini tam diferensiallı tənliyə çevirmək üçün onun bir
inteqrallıyıcı vuruğunu bilmək kifayətdir. Bunu nəzərə alaraq, (4) diferensial
tənliyini inteqrallayarkən biz ixtiyari c sabiti əvəzinə sıfır götürdük. Beləliklə,
(1) tənliyinin inteqrallıyıcı vuruğu yalnız x dəyişənindən asılı olduqda onu (5)
düsturu üzrə tapmaq olar.
2) hal. Tutaq ki, inteqrallıyıcı vuruq yalnız y dəyişənindən asılıdır:

∂μ
=0
μ( x , y )≡μ( y ) . Bu halda (3) tənliyində ∂x götürülür və alınan dəyişənlərinə
ayrılan diferensial tənlikdən inteqrallıyıcı vuruq üçün
∂ M ∂N
−
∂y ∂x
−∫ dy
M
μ( y )=e (6)
düsturu alınır (bu düsturun çıxarılışını özünüz aparın!). Deməli, (1) tənliyinin
inteqrallıyıcı yalnız y -dən asılı olduqda onu (6) düsturu ilə tapmaq olar.
 Qarşıya belə bir sual çıxır. Verilən tam diferensiallı olmayan tənlik üçün
naməlum olan inteqrallıyıcı vuruğun yalnız bir dəyişəndən asılı olub-olmadığını
əvvəlcədən necə təyin etməli? Bunu təyin etmək üçün əvvəlcə (1) tənliyi üçün

∂M ∂ N
−
∂ y ∂x fərqini hesablamaq lazımdır. Bu fərqi N -ə böldükdə alınan nisbət

yalnız x -dən asılıdırsa, onda naməlum inteqrallıyıcı vuruq da yalnız x -dən

∂M ∂N
−
∂ y ∂x
asılıdır və onu (5) düsturu ilə tapmaq olar. N funksiyası yalnız x -dən

∂M ∂N
−
∂ y ∂x
asılı deyilsə, onda M nisəbətini tapmaq lazımdır. Sonuncu nisbət yalnız
y -dən asılıdırsa, onda inteqrallıyıcı vuruq da yalnız y -dən asılıdır və onu (6)

düsturu ilə tapmaq olar. Əgər bu iki haldan heç biri deyilsə, onda inteqrallıyıcı
vuruğun tapılması bizim kursun əhatə dairəsindən kənar çıxdığı üçün biz
inteqrallıyıcı vuruğu tapa bilmirik.

Misal 1. ( x 2− y )dx+( x2 y 2 +x )dy=0 tənliyinin tam diferensiallı olub-

olmadığını yoxlayın. Əgər tam diferensiallı deyilsə, onun inteqrallayıcı vuruğunu
tapıb, inteqrallayın.
∂M ∂N
2 2 2 =−1 =2 x2 y +1
Həlli. Bu misalda M=x − y , N =x y +x , ∂y , ∂x və

∂M ∂ N
≠
∂ y ∂x olduğu üçün verilən tənlik tam diferensiallı deyil.
∂M ∂ N
−
Əvvəlcə ∂ y ∂ x fərqini hesablayaq:
∂M ∂ N
− =−1−(2 xy 2 +1 )=−2−2 xy 2 =−2(1+xy 2 )
∂ y ∂x .
∂M ∂N
−
∂ y ∂x
İndi isə N nisbətini tapaq:
 ∂M ∂N
− 2 2
∂ y ∂ x −2(1+xy ) −2(1+ xy ) −2
= 2 2 = =
N x y +x x (1+xy 2 ) x .

Göründüyü kimi bu nisbət yalnız x -dən asılıdr. Deməli, verilən tənliyin

inteqrallıyıcı vuruğu yalnız x -dən asılıdır və onu (5) düsturu ilə tapmaq olar:
∂M ∂ N
−
∫ (−2x )dx −2 ∫ dx
∫ ∂N y ∂ x dx
μ( x )=e =e =e x =
−2 −2 1
=e ln x =x = 2 .
−2ln|x|
¿e
x
1
μ( x )=
Beləliklə verilən diferensial tənliyin inteqrallayıcı vuruğu x2

1
funksiyasıdır. Bu o deməkdir ki, verilən tənliyin hər iki tərəfini x 2 -na vurduqda

tam diferensiallı tənlik alınmalıdır. Doğrudan da, verilən tənliyin hər iki tərəfini

1
x 2 -na vurduqda
2 2 2
x −y x y +x y 1
x 2
dx +
x 2
x x (
dy=0⇒ 1− 2 dx+ y 2 + dy=0
) ( ) (*)
diferensial tənliyi alınır. Alınan tənliyin tam diferensiallı olmasını yoxlayaq. Bu
tənlikdə
y 1 ∂M 1 ∂N 1
M =1− , N= y 2 + , =− 2 , =− 2
x 2 x ∂y x ∂x x
∂M ∂ N
=
və ∂ y ∂ x olduğu üçün alınan tənlik tam diferensiallıdır.
Tam diferensiallı (*) tənliyini həll edək.
∂u y y
∂x x x ( )
= M =1− 2 ⇒u (x , y )=∫ 1− 2 dx +ϕ ( y )=

−2 y
¿∫ dx− y ∫ x dx+ ϕ( y )=x+ +ϕ( y )⇒
x
y
⇒u( x , y )=x + +ϕ( y ).
x (**)
ϕ( y ) -i tapaq.
 ∂u 1
=N = y 2 +
∂x x ,
∂u 1 '
(**)⇒ = +ϕ ( y)
∂x x .
Bu iki bərabərlikləri müqayisə edərək,
1 ' 1
+ϕ ( y )= y 2 + ⇒ ϕ' ( y )= y 2 ⇒ϕ ( y )=∫ y 2 dy=
x x
1 1
¿ y 3 +c 1 ⇒ ϕ( y )= y 3 +c 1 .
3 3
ϕ( y ) üçün tapılan bu ifadəni (**)-da yerinə yazaq:
y 1
u( x , y )=x+ + y 3 +c1
x 3 .
(*) tənliyinin sol tərəfi du( x , y) -ə bərabər olduğu üçün
y 1 y 1
( )
d x + + y 3 +c 1 =0 ⇒ x + + y 3 +c 1=c 2 ⇒
x 3 x 3
y 1
⇒ x + + y 3 =c , ( c=c 2 −c 1 =const )
x 3
verilən diferensial tənliyin ümumi inteqralıdır.
'
Misal 2. ( ln y +2 x−1) y =2 y diferensial tənliyinin inteqrallayıcı vuruğunu
taparaq, onu inteqrallayın.
Həlli. Əvvəlcə bu tənliyi (1) şəklinə salaq. Bunun üçün həmin tənlikdə

dy
y'=
dx yazıb, alınan tənliyi sadələşdirək:
dy
(ln y +2 x−1) =2 y ⇒ 2 ydx+(1−2 x−ln y )dy=0
dx . (***)
∂M ∂N ∂M ∂ N
=2 =−2 ≠
(***) tənliyində M=2 y , N=1−2x−ln y , ∂y , ∂x , ∂ y ∂x
olduğu üçün bu tənlik tam diferensiallı deyil. Onun inteqrallayıcı vuruğunu

∂M ∂ N
− =−2−(−2 )=4
tapmağa çalışaq. Bunun üçün ∂ y ∂x fərqini əvvəlcə N -ə
 ∂M ∂N
−
∂ y ∂x 4
=
bölək: N 1−2 x−ln y . Göründüyü kimi bu nisbət həm x -dən, həm də

∂M ∂N ∂M ∂N
− −
∂ y ∂x ∂ y ∂x 4 2
= =
y -dən asılıdır. İndi isə M nisbətini tapaq M 2 y y . Bu
nisbət yalnız y -dən asılıdır. Deməli, (***) tənliyinin də inteqrallayıcı vuruğu

yalnız y -dən asılıdır və onu (6) düsturu ilə tapmaq olar:

∂ M ∂N
−
∂ y ∂x 2
−∫ dy −∫ dy
M y
μ( y )=e =e =e−2 ln y =(e ln y )−2 = y−2 ⇒
1
⇒ μ( y )= y−2 = .
y2
1
μ( y )=
(***) tənliyinin hər iki tərəfini y2 funksiyasına vuraq:
1 1
⋅2 ydx + (1−2 x−ln y )dy =0⇒
y2 y2
2 1−2 x−ln y
⇒ dx + 2 dy =0 .
y y (****)
Asnlıqla yoxlamaq olar ki, (****) tam diferensiallı tənlikdir. (****) tənliyinin tam
diferensiallı olduğunu yoxlayıb, onu həll etmək özünüzə tapşırılır. Onu qeyd edək
ki, nəticədə (****) tənliyinin ümumi inteqralı 2 x +ln y=cy şəklində alınacaqdır.

Törəməyə nəzərən həll olunmamış diferensial tənliklərin bəzi növləri

Məlum olduğu kimi, birinci tərtib adi diferensial tənlikləri ən ümumi şəkildə
'
F( x , y , y )=0 (1)
'
kimi yazmaq olar. indiyə kimi (1) tənliyini y -ə nəzərən həll etmək mümkün

olan halda, bu tənlikdən alınan törəməyə nəzərən həll olunmuş

y ' =f (x , y ) və ya M (x , y )dx +N ( x , y )dy =0
tənliklərinin həll üsulları şərh olundu. Lakin (1) tənliyini həmişə y ' -ə nəzərən

həll etmək mümkün olmur. Törəməyə nəzərən həll olunmamış belə tənliklərin də
bəzi növlərinin ümumi həll alqoritmləri vardır. Həmin tənliklərdən bir neçəsinin
həll üsullarını göstərək.
1) y -ə nəzərən həll olunmuş və x -i aşkar şəkildə özündə
saxlamayan tənliklər
Belə tənliklər
'
y=ϕ( y ) (2)
'
şəklində yazıla bilərlər. (2)-də y = p əvəz etdikdə
y=ϕ( p ) (3)
alınır. Məlumdur ki, hər hansı bir funksiya x=ϕ(t ), y=ψ (t ) parametrik tənlikləri
ilə də verilə bilər. Burada t parametrdir. Ona görə də (3)-də p -yə parametr

kimi baxsaq, belə qənaətə gəlmək olar ki, x -in də p -dən asılı ifadəsini tapsaq,
bu ifadə (3) ilə birləkdə (2) tənliyinin parametrik şəkildə olan həlli olacaqdır.
x -in p -dən asılı ifadəsini tapmaq üçün y'= p əvəzləməsini

dy dy dy
=p ⇒ dx= ⇒ x=∫ +c
dx p p şəklində yazaq. Sonuncu bərabərliyin sağ
tərəfindəki inteqrala hissə-hissə inteqrallama düsturunu tətbiq edək:
1 1 d 1
x=∫ dy +c= ⋅y−∫ y
p p dp p
+c= ()
y 1 y y
( )
= −∫ y⋅ − 2 dp+c= +∫ 2 dp+c .
p p p p
Sonuncu bərabərlikdə y əvəzinə onun (3)-dəki ifadəsini yazaq:
ϕ( p) ϕ( p)
x= +∫ 2 dp+c
p p . (4)
Burada c - ixtiyari sabitdir. (3) və (4) tənlikləri birlikdə (2) tənliyinin parametrik
şəkildə olan həllini ifadə edirlər.
' 2 ' 3
Misal 1. y=( y ) +2( y ) diferensial tənliyini həll edin.
'
Həlli. Bu tənlik (2) şəklindədir. y = p əvəz etdikdə həmin tənlikdən
 y= p2 +2 p3 (*)
alınır. x -in də p -dən asılılığını tapmaq üçün y'= p əvəzləməsindən istifadə
etməyərək, (*)-un hər iki tərəfini x -ə nəzərən diferensiallayaq:
dp dp
y ' =2 p +6 p2
dx dx .

Bu tənlikdə y'= p yazıb, p≠0 hesab edərək, alınan tənliyin hər iki tərəfini
p -yə bölək:

dp dp dp dp dp
p=2 p +6 p2 ⇒1=2 +6 p ⇒1=( 2+6 p )
dx dx dx dx dx .

Sonuncu tənlik dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu dəyişənlərin

ayırıb x -ə nəzərən həll edək:
dx=(2+6 p )dp ⇒∫ dx =∫ (2+6 p)dp+c⇒
⇒ x=∫ 2 dp+∫ 6 pdp+c⇒ x=2 p+3 p2 +c.
Beləliklə, verilən diferensial tənliyin parmetrik şəkildə olan həlli
2 2 3
x=2 p+3 p +c , y= p +2 p düsturları ilə verilir. Burada p -parametrdir.
dp dp
p=2 p +6 p2
Biz yuxarıda p≠0 hesab edərək, dx dx tənliyinin hər iki

tərəfini p -yə böldük. p=0 olduqda da bu tənlik eyniliyə çevrilir. Onda

y'= p əvəzləməsindən y ' =0 ⇒ y =c olduğunu alırıq. Verilən tənlikdə y=c

2 3
yazdıqda y=(0) +2(0) =0 alınır. Deməli, y=c həlli yalnız c=0 olduqda
verilən tənliyin həllidir.
2) x -ə nəzərən həll olunmuş və y -i özündə saxlamayan tənliklər
Bu tənlikləri
x=ϕ( y ' ) (5)
şəklində yazmaq olar. Yenə də y'= p əvəzləməsindən istifadə edək. Onda (5)-
dən
x=ϕ( p ) (6)
alınır.
 y -in p -dən asılılığını tapmaq üçün y'= p əvəzləməsindən istifadə
edək:
dy
y ' = p⇒ =p ⇒ dy= pdx ⇒ y=∫ pdx+ c
dx .
Sonuncu bərabərliyin sağ tərəfindəki inteqrala hissə-hissə inteqrallama düsturunu
tətbiq edək:
y= px−∫ xdp+c .

Alınan bərabərlikdə (6)-ya əsasən x=ϕ( p ) olduğunu nəzərə alaq:

y= pϕ( p )−∫ ϕ( p )dp +c . (7)
(6) və (7) bərabərlikləri birlikdə (5) diferensial tənliyinin parametrik şəkildə olan
ümumi həll düsturlarıdır.
Misal 2. x= y ' sin { y ' ¿ diferensial tənliyini həll edin.

Həlli. Bu tənlik (5) şəklindədir. y'= p əvəzləməsi ilə x= p sin p alınır.

Bu əvəzləmədən və x -in p ilə ifadə düsturundan istifadə edərək alırıq:
y=∫ pdx+c= px−∫ xdp+c= p⋅p sin p−
−∫ p sin pdp+c=p 2 sin p+∫ pd (cos p)=
¿ p 2 sin p+ pcos p−∫ cos pdp+c=
¿ p 2 sin p+ pcos p−sin p+c .
Beləliklə, verilən tənliyin parmetrik şəkildə olan ümumi həlli

x= p sin p , y= p2 sip+p cos p−sin p+c düsturları ilə verilir. Burada p -

parametrdir.
3) Laqranj tənliyi
x və y -ə nəzərən xətti olan birinci tərtib adi diferensial tənliklərə

Laqranj tənliyi deyilir. Belə tənliklər

' '
y=ϕ( y )x +ψ ( y ) (8)
şəklində yazıla bilərlər. Burada ϕ(t ) və ψ (t ) diferensiallanan məlum
funksiyalardır.
 ' ' ' '
Fərz edək ki, (8) tənliyində ϕ( y ) ¿ y şərti ödənilir. ϕ( y )≡ y olan hala
'
bir qədər sonralar ayrılıqda baxılacaqdır. (8)-də y = p əvəzləməsi apardıqda
y=ϕ( p ) x+ψ ( p ) (9)
bərabərliyi alınır. Əgər x -in p ilə ifadəsini tapıb, onu (9)-da yerinə yazsaq,
alınan düstur ilə birlikdə həmin ifadə (8) tənliyinin parametrik şəkildə olan ümumi
həlli olar. Bunun üçün (9)-un hər iki tərəfini x -ə nəzərən diferensiallayaq və
'
alınan bərabərlikdə y əvəzinə p yazaq:
dp ' dp
y ' =ϕ ( p )x +x ϕ' ( p )
+ψ ( p) ⇒
dx dx
dp
⇒ p=ϕ( p )+[ x ϕ' ( p)+ψ ' ( p)] ⇒
dx
dp
⇒ p−ϕ( p )=[ x ϕ ' ( p )+ψ ' ( p )] .
dx (10)
dp
(10) tənliyinin hər iki tərəfini dx -ə, sonra isə alınmış tənliyin hər iki

tərəfini [ p−ϕ( p)] -yə bölək (fərziyyəmizə görə p−ϕ( p )¿ 0 )

' ' ' '
dx x ϕ ( p) ψ (p) dx ϕ (p) ψ (p)
= + ⇒ − x=
dy p−ϕ( p) p−ϕ ( p ) dp p−ϕ( p) p−ϕ( p ) . (11)

x -ə p -dən asılı naməlum funksiya kimi baxdıqda (11) x( p ) -yə

nəzərən birinci tərtib xətti diferensial tənlikdir. (11) xətti diferensial tənliyinin
ümumi həllini
x=g( p , c ) (12)
ilə işarə edək. x -in (11)-dəki ifadəsini (9)-da yerinə yazaq:
y=ϕ( p )g ( p ,c )+ψ ( p ) . (13)
(12) və (13) birlikdə (8) Laqranj tənliyinin parametrik şəkildə olan ümumi
həll düsturlarıdır.
dp
Biz yuxarıda (10) tənliyindən (11) tənliyini alarkən (10)-in hər tərəfini dx -

dp dp
≠0 =0
ə böldük. Bu yalnız dx olduqda mümkündür. dx olduqda p x -dən
asılı olmayan sabitdir. Bu halda (10) tənliyi yalnız o zaman ödənilə bilər ki, p
ədədi p−ϕ( p )=0 tənliyinin kökü olsun. Əgər p−ϕ( p )=0 tənliyi p= pi

həqiqi köklərinə malikdirsə, onda Laqranj tənliyinin yuxarıda tapılan (12), (13)

həllərindən əlavə (9) düsturunda p= pi yazmaqla alınan

y=xϕ ( pi )+ψ ( pi ) (14)
həlləri də vardır. (14) düsturu ilə verilən inteqral əyriləri düz xətlərdir.
' 2 ' 2
Misal 3. y=x ( y ) +( y ) diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. Verilən tənlik (8) şəklində olduğu üçün laqranj tənliyidir. y'= p

əvəz etdikdə bu tənlikdən

y=xp 2 + p ⇒ y=( x +1 ) p2 (**)
alınır. (**)-un hər iki tərəfini x -ə nəzərən diferensiallayaq və y'= p olduğunu
nəzərə alaq:
' dp dp
y = p2 +2( x +1) p ⇒ p=p 2 +2( x +1) p
dx dx . (***)
p=0 ⇒ y ' =0⇒ y=c olduqda verilən tənlikdən c=x⋅0+ 0=0 ⇒ c=0

alınır. Beləliklə, verilən tənlik y=0 həllinə malikdir.

İndi isə p≠0 hesab edərək (***) tənliyinin hər iki tərəfini p -yə bölək

və alınan tənliyi aşağıdakı kimi çevirək:

dp dp
(***)⇒ 1= p+2( x +1) ⇒ 1− p=2( x +1)
dx dx .

Alınmış tənlik dəyişənlərinə ayrılan tənlikdir. Onu dəyişənlərinə ayıraraq həll

edək:
dp dx 2 dp dx
1− p=2( x+1 ) ⇒ = ⇒∫ =
dx x +1 1−p x+1
dp
=2 ∫ +2 lnc ⇒ ln|x +1|=−2 ln|1− p|+2 ln c ⇒
1− p
2 2 2
c c c
⇒ ln|x +1|=ln ⇒ x +1= ⇒ x= −1 .
(1−p )2 (1− p )2 (1− p)2
( x+1 ) -in sonuncu düsturdan əvvəlki düsturdaki ifadəsini (**)-da yerinə

yazaraq,
 2 2
c p
y=
(1− p )2
alarıq.
Beləliklə, verilən tənliyin parametrik şəkildə olan ümumi həlli
2 2 2
c c p
x= −1 , y=
(1− p )2 (1− p )2 (****)
düsturları ilə verilir. Burada p -parametrdir.
Qeyd edək ki, (****) tənliklərindən p parametrini aradan çıxarıb, y -in
x -dən aşkar asılıq düsturunu almaq olar. Bunun üçün (****)-da x -in p ilə
ifadəsi olan birinci tənlikdən (1− p ) -ni tapaq:
2 2
c c c
x+ 1= 2
⇒(1− p )2= ⇒1− p=
(1− p ) x+ 1 √ x +1 .
p2 -ni
2 2
p =[ 1−(1−p )] şəklində yazıb, (1− p) -nin tapılan bu ifadəsini burada

2
c
p2 =[ 1−(1−p )]2 = 1−
( √ x +1 )=
2 2
√ x +1−c ( √ x+1−c )
yerinə yazaq:
¿
(√ x +1 ) =
x+1
.

p2 və
2
(1− p ) üçün tapdığımız ifadələri (****)-dəkı ikinci düsturda yerlərinə

2
2 ( √ x+ 1−c )
c ⋅
c2 p2 x+ 1
y= 2
= 2 =
(1− p) c
x +1
yazaq: ¿( √ x+1−c ) ⇒ y=( √ x +1−c 2 ) .
2

Sonuncu düstur verilən diferensial tənliyin ümumi həllidir.

4) Klero tənliyi
 ' '
Klero tənliyi (8) Larqanj tənliyinin ϕ( y )= y olan halıdır. Klero tənliyi
belə yazılır: y= y ' x+ψ ( y ' ) .

(15)
'
(15)-də y = p əvəzləməsi apararaq
y=xp+ψ ( p ) (16)
düsturunu alırıq. (16)-nın hər iki tərəfini x -ə nəzərən diferensiallayıb, y'= p

yazdıqda
dp dp dp
y ' = p+ x +ψ ' ( p ) ⇒ p=p +[ x+ψ ' ( p )] ⇒
dx dx dx
dp
⇒[ x +ψ ' ( p )] =0
dx (17)
(17) tənliyindən çıxır ki, ya
dp
=0 ⇒ p=c
dx , (18)
ya da
' '
x+ ψ ( p )=0 ⇒ x=−ψ ( p) (19)
olmalıdır.
Birinci halda (18)-dəki p=c qiymətini (16)-da yerinə yazdıqda
y=cx+ψ (c ) (20)
düsturu alınır. (20) düsturu ilə təyin olunan funksiya (15) tənliyinin ümumi
həllidir. Bu həll həndəsi olaraq düz xətlər ailəsi ilə təsvir olunur. Beləliklə, Klero
tənliyinin ümumi həllini tapmaq üçün həmin tənlikdə y' əvəzinə ixtiyari c

sabitini yazmaq kifayətdir.

İkinci halda x -in (19)-daki ifadəsini (16)-da yerinə yazdıqda
'
y=− p ψ ( p )+ψ ( p ) alınır. deməli,
' '
x=− p ψ ( p ), y=− p ψ ( p )+ψ ( p) (21)
düsturları da birlikdə (15) Klero tənliyinin parametrik şəkildə olan həllini ifadə
edir. (21) düsturlarında ixtiyari c sabiti iştirak etmədiyi üçün bu ümumi həll
deyil. Həm də c -nin heç bir qiymətində bu həll (20) ümumi həllindən alınmır.
Belə həllə məxsusi həll deyilir.
 ' 1
y= y x+ '
Misal. y diferensial tənliyini həll edin.
' 1
ψ ( y )= '
Həlli. Verilən tənlik Klero tənliyidir. Bu misalda y . Yuxarıda

qeyd olunduğu kimi bu tənliyin ümumi həllini yazmaq üçün həmin tənlikdə y'

1
y=cx+
əvəzinə ixtiyari c sabitini yazmaq lazımdır. Deməli, c funksiyası

verilən tənliyin ümumi həllidir. Bu həndəsi olaraq düz xətlər ailəsidir.

İndi isə verilən diferensial tənliyin məxsusi həllini tapaq. Verilən tənlikdə

1
y= px +
'
y =p əvəz edək: p . Bu bərabərliyin hər iki tərəfini x -ə nəzərən
'
diferensiallayıb, y = p yazaq:
dp 1 dp 1 dp
'
y = p+ x − 2
dx p dx
⇒ p= p+ x − 2
p dx
⇒ ( )
1 dp
⇒ x− 2
p dx( =0 .
)
1 1 1
x− 2
=0 ⇒ x= 2 y= px +
Sonuncu tənlikdən p p alınır. bunu p

1 1 1 1 2 2
y= p⋅ + = + = ⇒ y=
2 p
düsturunda nəzərə alaq: p p p p p .

1 2
x= , y=
Beləliklə, p 2 p düsturları ilə təyin olunan funksiya verilən
diferensial tənliyin məxsusi həllidir. Bu iki düsturdan p parametrini aradan
çıxarıb y - ilə x arasındakı aşkar asılılıq düsturunu almaq olar.
Doğrudan da, y -in p -dən asılılıq düsturundan

2 4 4
y= ⇒ y2= 2 ⇒ p 2= 2 2
p p y alınır. p -nın bu ifadəsini x -in p -dən asılılıq

düsturunda yazdıqda
 2 2
1 1 y y
x= 2
= = ⇒ x= ⇒ y 2 =4 x
p 4 4 4
2
y

alınır. Beləliklə, y 2 =4 x verilən tənliyin məxsusi inteqralıdır. Bu həndəsi olaraq

parabola ilə təsvir olunur.
Mühazirə 4. Yüksək tərtibli diferensial tənliklərə aid ümumi məlumatlar.
Koşi məsələsi. Tərtibi azaldıla bilən diferensial tənliklərin bəzi növləri.

Yüksək tərtibli diferensial tənliklərə aid ümumi məlumatlar. Koşi məsələsi

Tərtibi birdən çox olan diferensial tənliklərə yüksək tərtibli diferensial
tənliklər deyilir. n tərtibli adi diferensial tənliklər ən ümumi şəkildə
F( x , y, y ' ,. .. , y( n ))=0 (1)

şəklində yazıla bilərlər. Burada F(t 1 ,t2 ,... ,t n+2 ) verilmiş (n+2) -dəyişənli

kəsilməyən funksiyadır. Əgər (1) tənliyini y(n ) -ə nəzərən həll etmək mümkün
olarsa, onu
(n ) ' ( n−1)
y =f ( x, y , y , .. . , y ) (2)
şəklində yazıb, (2)-yə yüksəksək tərtibli törəməyə nəzərən həll olunmuş n

tərtibli diferensial tənlik deyilir. f (t 1 ,t 2 ,...,t n+1 ) verilmiş (n+1) -dəyişənli

kəsilməyən funksiyadır.
(2) tənliyinin həlli dedikdə n tərtib kəsilməyən törəmələrə malik olan elə
y=ϕ( x ) funksiyası nəzərdə tutulur ki, (2)-də y və onun törəmələri əvəzinə
ϕ( x) və onun uyğun tərtibli törəmələrini yazdıqda bu tənlik x -in müəyyən
aralıqdan olan bütün qiymətlərində eyniliyə çevrilsin. Məsələn, asnlıqla yoxlamaq

olar ki, y=sin x +cos x funksiyası (−∞,+∞) aralığında y '' =− y diferensial

tənliyinin həllidir. Doğrudan da, bu funksiya üçün
' '' ''
y =cos x−sin x , y =−sin x−cos x olduğundan y =− y diferensial tənliyində
y '' və y -in ifadələrini yazdıqda (−∞,+∞) aralığında doğru olan
−sin x−cos x=−(sin x+cos x ) eyniliyi alınır.
 '
Məlum olduğu kimi bir tərtibli y =f (x , y ) tənliyinin ümumi həlli ixtiyari
bir C sabitindən asılı olub y=ϕ( x , C ) şəklində yazılırdı. Bu tənliyin yeganə

həllindən danışmaq üçün həmin tənlikdəki naməlum y( x) funksiyasının hər hansı

bir x0 nöqtəsindəki y0 qiyməti əvvəlcədən məlum olmalıdır. Bu şərti

ȳ (və ya y ( x 0 )= y 0 ) şəklində yazıb, ona başlanğıc şərti deyilirdi.

Yüksək tərtibli diferensial tənliklərin ümumi həllərinə tərif verməmişdən əvvəl

qeyd edək ki, onların ümumi həlli n sayda ixtiyari C1 ,C 2 ,...,C n sabitlərindən

asılı olacaqdır. Adətən ümumi həlli y=ϕ( x, C1 ,C 2 ,... ,C n ) kimi işarə edirlər. Burada

yeganə həlldən danışmaq üçün ȳ şərtinin verilməsi kifayət deyil.

Məsələn, asanlıqla yoxlamaq olar ki, y=C 1 x+C 2 funksiyası iki tərtibli y '' =0

diferensial tənliyinin həllidir. y=C 1 x+C 2 funksiyası 0 XY müstəvisi üzərində

həndəsi olaraq düz xətlər ilə təsvir olunurlar. Lakin bu düz xətlər iki dənə C1 və
C2 parametrlərindən asılıdırlar. Onlara iki parametrdən asılı düz xətlər ailəsi

deyilir. y '' =0 tənliyi üçün ȳ başlanğıc şərtinin verilməsi 0 XY

müstəvisisi üzərindəki M 0( x 0 , y 0 ) nöqtəsindən keçən düz xəttin tapılması

deməkdir. Lakin müstəvi üzərindəki hər bir nöqtədən sonsuz sayda düz xətt keçir.

Əgər M 0 ( x 0 , y 0 ) nöqtəsindən keçən düz xəttin bucaq əmsalı da verilərsə, onda bu

nöqtədən keçən yeganə düz xəttdən danışmaq olar. Bu isə o deməkdir ki, həm də
y '|x =x0 = y 1 y 1 -verilmiş
şəklində olan başqa bir şərt verilməlidir (burada
ədəddir).
Ümumi şəkildə, n tərtibli (2) diferensial tənliyinin yeganə həllindən

danışmaq üçün bu tənlikdəki naməlum y( x) funksiyası üçün əvvəlcədən n

dənə şərt verilməlidir. Belə şərtlərdən ən sadəsi naməlum funksiyanın özünün və

onun n tərtibə qədər bütün törəmələrinin eyni bir nöqtədəki qiymətlərinin
əvvəlcədən verilməsidir. Belə şərtlərə (2) tənliyi üçün başlanğıc şərtləri deyilir və
onlar belə yazılırlar:
' ''
ȳ
(n−1 )
y |x =x0 = y 1 , y |x=x 0 = y 2 , .. . , y |x= x0 = y n−1
, . (3)

Burada y 0 , y 1 , y 2 ,..., y n−1 verilmiş ədədlərdir.

(2) diferensial tənliyinin (3) başlanğıc şərtlərini ödəyən həllinin tapılması
məsələsinə (2) tənliyi üçün Koşi məsələsi deyilir.
Qeyd edək ki, (2) tənliyi üçün n sayda şərtlər (2) başlanğıc şərtlərindən
'' '
fərqli şəkildə də verilə bilərlər. Məsələn, iki tərtibli y =f ( x , y , y ) tənliyinə

(a,b) intervalında baxıldıqda iki dənə əlavə şərt olaraq y|x=a =A , y|x=b =B

şəklində şərtlər də götürülə bilər ( A və B verilmiş ədədlərdir). Belə şərtlərə

sərhəd şərtləri, verilmiş tənliyin sərhəd şərtlərini ödəyən həllinin tapılması
məsələsinə isə sərhəd məsələsi deyilir. Sərhəd məsələsi Koşi məsələsindən daha
mürəkkəb məsələlərdir. Biz (2) tənliyi üçün yalnız Koşi məsələsinə baxacağıq.
Aşağıdakı təklif doğrudur.

Teorem (Koşi). Fərz edək ki, (2) tənliyinin sağ tərəfindəki f (t 1 ,t 2 ,...,t n+1 )

funksiyası (n+1) -ölçülü Ω oblastından olan M 0 ( x 0 , y 0 , y 1 ,..., y n−1 ) nöqtəsinin

müəyyən ətrafında kəsilməyəndir. Onda (2), (3) Koşi məsələsinin x 0 nöqtəsinin

müəyyən ətrafında təyin olunmuş heç olmazsa bir həlli vardır. Əgər əlavə olaraq

∂ f ∂f ∂f
, ,...,
f (t 1 ,t 2 ,...,t n+1 ) funksiyasının ∂t 2 ∂t 3 ∂t n+1 xususi tərəmələri də M0

nöqtəsinin həmin ətrafında kəsilməyəndirlərsə, onda (2), (3) Koşi məsələsinin x 0

nöqtəsinin müəyyən ətrafında təyin olunmuş yeganə həlli vardır (isbatsız).
İndi isə (2) tənliyinin ümumi həllinə tərif verək.

Tərif. (2) tənliyinin n sayda C1 ,C 2 ,...,C n ixtiyari sabitlərindən amılı olan

y=ϕ( x,C 1 ,C 2 , . .. ,C n ) həllinə o zaman ümumi həll deyilir ki, (3) şəklində olan

ixtiyari başlanğıc şərtləri üçün C1 ,C 2 ,...,C n ixtiyari sabitlərini elə seçmək

mümkün olsun ki, sabitlərin bu qiymətlərində y=ϕ( x, C1 ,C 2 ,... ,C n ) funksiyası (2),

(3) Koşi məsələsinin həlli olsun.

0 0 0
C1 ,C 2 ,...,C n sabitlərinin konkret C1 ,C 2 , . .. , Cn qiymətlərində (2) tənliyinin
0 0 0
y=ϕ( x, C1 ,C 2 ,... ,C n ) ümumi həllindən alınan y=ϕ( x , C1 ,C 2 ,. .. , C n ) həllinə (2)

tənliyinin xüsusi həlli deyilir. Məsələn, C1 ,C 2 -ixtiyari sabitlər olduqda

y=C 1 x+C 2 funksiyası y '' =0 tənliyinin ümumi həllidir. Bu tənliyin y|x=0 =1 ,

'
y |x =0 =2 başlanğıc şərtlərini ödəyən həlli y=2 x+1 şəklindədir. y=2 x+1

funksiyası y '' =0 diferensial tənliyinin xüsusi həllidir. Bu xüsusi həll

y=C 1 x+C 2 ümumi həllindən C1 =2 , C 2 =1 olduqda alınır.

Bəzən (2) tənliyinin həlli olan funksiyanın x və C1 ,C 2 ,...,C n sabitlərindən

aşkar asılılıq düsturunu tapmaq mümükün olmur. Belə asılılıq əvəzinə müəyyən bir
Φ( x ,C 1 , C2 ,. .. ,C n )=0 münasibəti alınır. Bu halda sonuncu bərabərliyə (2)
diferensial tənliyinin ümumi inteqralı deyilir.

Tərtibi aşağı salına bilən yüksək tərtibli diferensial tənliklərin bəzi növləri

Ən ümumi şəkildə yazılmış n tərtibli

' (n)
F( x , y, y ,. .. , y )=0 (1)
diferensial tənliyinə və yüksək tərtibli törəməyə nəzərən həll olunmuş
y(n )=f ( x, y , y ' , .. . , y ( n−1) ) (2)
diferensial tənliyinə baxaq. n>1 olduqda (1) və ya (2) şəklindəki diferensial
tənliklərin həll edilməsi bir tərtibli diferensial tənliklərin həll edilməsinə nisbətən
daha çətin məsələdir. Bəzi hallarda (1) və ya (2) şəklində olan yüksək tərtibli
diferensial tənliklərin tərtiblərini aşağı salmaq mükün olur. Aşağıdakı belə
tənliklərin bir neçə növü göstəriləcəkdir.
1. (2) şəklində olan tənliklərdən tərtibi aşağı salına bilən ən sadə tənlik
(n)
y =f ( x) (3)
şəklində olan tənlikdir. Burada f (x ) -kəsilməyən məlum funksiyadır. Bu tənliyin

hər tərəfini inteqralladıqda tərtibi bir vahid kiçik olan y( n−1)=∫ f ( x )dx +C1

diferensial tənliyi alınır. Burada C1 -ixtiyari sabitdir. Alınan (n−1 ) -tərtibli

diferensial tənliyin hər iki tərəfini inteqrallamaqla (n−2) -tərtibli

( n−2)
y =∫ (∫ f ( x )dx ) +∫ C1 dx=∫ (∫ f ( x )dx ) dx+C1 x +C 2

diferensial tənliyi alınır. Prosesi davam etdirib, n dəfə inteqralladıqdan sonra (3)
diferensial tənliyinin ümumi həllini tapmaq olar. Qeyd edək ki, hər dəfə
inteqrallamada bir ixtiyari sabit yarandığı üçün həlldə n sayda ixtiyari
C1 ,C 2 ,...,C n sabitləri iştarak edəcəkdir.

Misal 1. y( 3)=sin x−cos x diferensial tənliyinin ümumi həllini tapın.

Həlli. Verilən diferensial tənliyin ümumi həllini tapmaq üçün onun hər iki
tərəfini ardıcıl olaraq x -ə nəzərən 3 dəfə inteqrallayaq:
y '' =∫ (sin x−cos x )dx=∫ sin xdx−∫ cos xdx=
''
=−cos x−sin x+2C 1 ⇒ y =−cos x−sin x +2 C1 ,

y ' =∫ (−cos x−sin x +2 C1 )dx=−∫ cos x dx−

−∫ sin x dx +2 C1 ∫ dx=−sin x+cos x+2C 1 x+C 2 ⇒
⇒ y ' =−sin x +cos x +2 C1 x +C 2 ,

y=∫ (−sin x+cos x+2 C1 x+C 2 )dx=−∫ sin xdx+∫ cos xdx +
+2 C1 ∫ xdx+C 2∫ dx=cos x+sin x+C 1 x 2 +C 2 x+C 3 ⇒
⇒ y=cos x+sin x+C 1 x 2 +C 2 x+C 3 .

Qeyd edək ki, verilən diferensial tənliyi birinci dəfə inteqraladıqda 2C 1

1
C 2 C1 x 2
C
əvəzinə 1 də götürmək olarda. Bu halda sonda 1 x əvəzinə 2 alınardı.
2. (1) şəklində olan diferensial tənliyin sol tərəfində naməlum y( x)

funksiyasının özü və onun k tərtibə qədər (k <n ) törəmələri iştirak

etmədikdə, yəni tənlik
(k) ( k +1) (n)
F( x,y ,y , .. . ,y )=0 (4)
 şəklində olduqda y( k )=u əvəzləməsi ilə (4) tənliyinin tərtibini k vahid

aşağı salmaq olar. Doğrudan da, belə əvəzləmədə y( k +1)=u' , y ( k +2 )=u '' ,

..., y( n)=u(n−k) olduğu üçün (4) tənliyi (n−k ) -tərtibli

F( x ,u ,u' , .. .,u(n−k ))=0 (5)

tənliyinə çevrilir. Tutaq ki, (5)-in ümumi həlli tapılmışdır:
u=ϕ( x,C 1 ,C 2 , ... ,Cn−k ) .
(k)
Sonuncu bərabərlikdə u= y olduğunu nəzərə aldıqda k -tərtibli və
y( k )=ϕ( x , C 1 ,C 2 , .. . ,C n−k ) (6)
şəklində olan diferensial tənlik alınır. (6) diferensial tənliyinin ümumi həlli
onun hər iki tərəfini ardıcıl olaraq k dəfə inteqralamaqla alınır.
( 3) ''
Misal 2. y =√ y diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. Verilən diferensial tənlik (4) şəklində olan tənlikdir. Bu tənlikdə y

və y' iştirak etmir. Tənlikdə y '' =u əvəzləməsi aparıb, y( 3)=u' olduğunu

nəzərə alaq:
'
u =√ u . (*)
(*) birinci tərtib diferensial tənlikdir. Göründüyü kimi belə əvəzləmədə
verilən diferensial tənliyin tərtibi 2 vahid aşağı düşdü.
Aydındır ki, (*) diferensial tənliyi u=0 həllinə malikdir. Buradan və
u= y' ' əvəzləməsindən y '' =0 diferensial tənliyi alınır. Sonuncu tənlik (3)
şəkildə olan diferensial tənlikdir. Onun ümumi həlli hər iki tərəfini ardıcıl olaraq 2
dəfə inteqrallamaqla alınır:
y ' =∫ 0 dx=k 1 ⇒ y ' =k 1 ,
y=∫ k 1 dx=k 1 x+k 2 .

Beləliklə, verilən diferensial tənlik y=k 1 x+k 2 şəklində həllə malikdir. Burada
k 1 ,k 2 -ixtiyari sabitlərdir.

İndi isə (*) tənliyinin sıfırdan fərqli həllini axtaraq. u≠0 olduqda (*)
dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənlikdir. Onu dəyişənlərinə ayırıb həll edək:
 1
du du du −
=√ u⇒ =dx ⇒∫ =∫ dx ⇒∫ u 2 du=x +C1 ⇒
dx √u √u
1
2 1
⇒2 u =x +C1 ⇒ 2 √ u=x+C 1 ⇒ √ u= ( x+C 1 )⇒
2
1
⇒u= ( x +C1 )2 .
4

Yuxarıda aparılan əvəzləməyə görə sonuncu bərabərlikdə u= y' ' yazdıqda (3)
şəklində olan
1
y ' ' = ( x+C 1 )2
4
diferensial tənliyi alınır. Onun hər iki tərəfini ardıcıl olaraq 2 dəfə inteqrallayaq:
1 1
y ' =∫ ( x +C1 )2 dx = ∫ ( x+C 1 )2 d ( x+C 1 )=
4 4
3
1 ( x +C1 ) 1
¿ +C2 = ( x +C1 )3 +C 2 ⇒
43 12
' 1
⇒ y = ( x +C 1 )3 +C2 ,
12
1
y=∫ ( x +C 1 )3 dx+∫ C 2 dx=
12
1
¿ ∫ ( x+C1 )3 d ( x+C1 )+C 2 x =
12
4
1 ( x+C1 )
¿ +C 2 x+C 3 =
12 4
1
¿ ( x+C 1 )4 +C2 x +C3 ⇒
48
1
⇒ y = (x +C 1 ) 4 +C 2 x +C3 ,
48
C1 ,C 2 ,C3 -ixtiyari sabitlərdir.

1
y= ( x+C1 )4 +C 2 x+C 3
Beləliklə, verilən diferençsial tənlik 48 şəklində olan

ümumi həllə və y=k 1 x+k 2 həllinə malikdir.

3. Tərtibi aşağı salına bilən yüksək tərtibli diferensial tənliklərdən biri də (1)
şəklində olan diferensial tənliyin sol tərəfində x dəyişəninin aşkar şəkildə iştirak
etmədiyi tənlikdir. Bu halda (1) tənliyi belə yazılır:
' ( n)
F( y, { y ,...,y )=0¿ . (7)
 (7) tənliyində y'= p əvəzləməsi aparıb, p -yə y -dən asılı yeni

naməlum funksiya, y -ə isə sərbəst dəyişən kimi baxdıqda p( y) -ə nəzərən

(n−1 ) -tərtibli diferensial tənlik alınır. Doğrudan da, belə əvəzləmədə mürəkkəb

funksiyadan törəməalma qaydasına əsasən alırıq:

d dp dy dp dp
y'= p ⇒ y' '= p= = p ⇒ y' ' = p ,
dx dy dx dy dy
d dp d dp d dp
y (3 )= ( )( )
p
dx dy
= p +p
dx dy dx dy
=( )
dp dp d 2 p dy dp 2 2 d 2 p
¿ p ⋅ +p 2 ⋅ =p
dy dy dy dx dy ( )
+p 2 ⇒
dy
2 2
dp d p
⇒ y =p
(3 )
( )
dy
+ p2 2 .
dy
Göründüyü kimi, y'= p əvəzləməsində y -ə sərbəst dəyişən, p -yə

dp
y -dən asılı p( y) funksiyası kimi baxdıqda y ''
törəməsi p və dy ilə,

2
dp d p
y(3) törəməsi p , dy , dy 2 ilə ifadə olunurlar. Diferensiallama prosesini

dp d2 p d n−1 p
p, , 2 ,.. ., n−1
ardıcıl davam etdirməklə inanmaq olar ki, y
(n )
törəməsi, dy dy dy ilə
ifadə olunacaqdır. Nəticədə n -tərtibli (7) tənliyi əvəzinə (n−1 ) -tərtibli yeni

dp d n−1 p
(
F1 y , p , ,. .. , n−1 =0
dy dy )
diferensial tənliyi alınacaqdır. Burada F1 (t1 ,t 2 ,...,t n+1) öz arqumentlərinin
kəsilməyən funksiyasıdır.
'' ' 2
Misal 3. y y +( y ) =0 diferensial tənliyi həll edin.
 Həlli. Verilən tənliyin sol tərəfində x aşkar şəkildə iştirak etmədiyi üçün
'
bu (7) şəklində olan diferensial tənlikdir. Həmin tənlikdə y = p( y ) əvəzləməsi

'' dp
y =p
aparaq. Belə əvəzləmədə dy olduğu üçün verilən tənlik birinci tərtib
dp 2
yp + p =0
dy (**)
diferensial tənliyinə çevrilir.
p≠0 hesab edərək, (**)-un hər iki tərəfini p -yə böldükdə dəyişənlərinə
ayrılan
dp
y + p=0
dy
diferensial tənliyi alınır. Onu dəyişənlərinə ayıraraq həll edək:
dp dp dy dp dy
y + p=0 ⇒ =− ⇒∫ =−∫ ⇒
dy p y p y
C̄ C̄
⇒ ln|p|=−ln|y|+ln|C̄ 1|⇒ ln|p|=ln| 1 |⇒ p= 1 .
y y
dy
p= y ' =
Sonuncu bərabərlikdə dx yazdıqda
du C̄1 1
= ⇒ ydy=C̄ 1 dx ⇒∫ ydy=C̄ 1∫ dx ⇒ y 2=
dx y 2
2
¿ C̄1 x + C̄ 2 ⇒ y =2 C̄ 1 x+2 C̄ 2 ⇒ y =√2 C̄ 1 x +2 C̄ 2 .

Burada C̄1 , C̄ 2 -ixtiyari sabitlərdir. 2 C̄ 1 =C1 , 2 C̄ 2 =C2 işarə edərək, alınan həlli

y=√ C 1 x +C 2 şəklində yazmaq olar. Burada C1 ,C 2 -ixtiyari sabitlərdir.

Biz yuxarıda (**) diferensial tənliyini çevirərkən, p≠0 hesab edərək,

onun hər iki tərəfini p -yə böldük. Aydındır ki, a funksiyası da (**)
diferensial tənliyinin həllidir. p= y ' olduğu üçün buradan verilən diferensial

tənliyin həm də y=C şəklində həllə malik olduğu alınır

( p=0 ⇒ y' =0⇒ y=C ) . Lakin verilən diferensial tənliyin yuxarıda tapdığımız

y=√ C 1 x +C 2 ümumi həllindən y=C həlli də alınır. Doğrudan da, ümumi

həlldə C1 =0 götürüldükdə alınan y=√ C 2 həllində √ C2=C işarə etsək,
y=C həlli alınar.
4. Bəzən verilmiş (1) diferensial tənliyinin sol tərəfi müəyyən bir funksiyanın
törəməsi durur. Bu halda tənliyin tərtibini bir vahid aşağı salmaq olar. Doğrudan
' (n−1)
da, belə olduqda elə bir Φ( x , y, y ,..., y ) funksiyası vardır ki,
d
F( x , y, y ' ,. .. , y( n ))= Φ ( x , y , y ' , .. ., y( n−1) )
dx

olur. Bunu (1) tənliyində nəzərə aldıqda (n−1 ) tərtibli

d
Φ( x , y , y ' , . .. , y( n−1 ))=0 ⇒Φ (x , y , y ' ,. .. , y (n−1) )=C 1
dx
diferensial tənliyi alınır.
'' '
y 2y y
'
− =0
Misal 4. y 1+ y 2 diferensial tənliyini həll edin.
Həlli. Verilən diferensial tənliyin sol tərəfindəki kəsrlərdən hər birinin surəti
məxrəcin törəməsi olduğu üçün
'' '
' y 2y y
2 '
[ ln|y |−ln(1+ y )] = ' −
y 1+ y 2
yazmaq olar. Bu bərabərliyi verilən diferensial tənlikdə nəzərə alaq:
' 2 ' ' 2
[ ln|y |−ln(1+ y )] =0 ⇒ ln|y |−ln(1+ y )=ln|C1| .

Sonuncu tənlik bir tərtibli diferensial tənlikdir. Əvvəlcə onu sadələşdirək:

' '
y y '
ln| 2
|=lnC 1 ⇒ 2
=C 1 ⇒ y =C 1 (1+ y 2 )
1+ y 1+ y .
Alınmış sonuncu dəyişənlərinə ayrılan diferensial tənliyi həll edək:
dy dy
=C1 (1+ y 2 )⇒ =C 1 dx ⇒
dx 1+ y 2
dy
⇒∫ 2
=C 1∫ dx ⇒ arctg(1+ y 2 )=C 1 x+C2 .
1+ y
Sonuncu bərabərlik verilmiş diferensial tənliyin ümumi inteqralıdır.
Mühazirə 5. Yüksək tərtibli xətti bircins diferensial tənliklər. Funksiyaların
xətti asılılığı. Wronski determinantı. Sabit əmsallı xətti bircins diferensial
tənliklər.

Yüksək tərtibli xətti bircins diferensial tənliklər

Naməlum funksiyanın özünə və onun tənlikdə iştirak edən bütün
törəmələrinə nəzərən xətti olan diferensial tənliyə xətti diferensial tənlik deyilir.
n tərtibli xətti diferensial tənlik ən ümumi şəkildə
a0 ( x ) y( n)+ a1 ( x ) y (n−1)+. ..+ an−1 ( x ) y ' +a n ( x ) y=b ( x ) (1)

şəklində yazıla bilər. Burada a0 ( x),a1 ( x),...,an−1 ( x),a n ( x) hamısı eyni bir aralıqda
təyin olunmuş kəsilməyən məlum funksiyalardır və (1) tənliyinin əmsalları

adlanırlar. Bu aralıqda a0 ( x )≠0 olmalıdır, əks halda (1) tənliyi n tərtibli

olmazdı. Qalan əmsallar sıfra bərabər ola bilərlər. b( x) da həmin aralıqda təyin
olunmuş kəsilməyən funksiyadır və (1) tənliyinin sağ tərəfi adlanır. (1)-in sağ

tərəfində b( x) funksiyası əvəzinə sıfır yazdıqda alınan

a0 ( x ) y( n)+a1 ( x ) y (n−1)+. ..+an−1 ( x ) y ' +a n ( x ) y=0 (2)
tənliyinə (1)-ə uyğun olan bircins diferensial tənlik deyilir. (1)-ə bircins
olmayan tənlik deyilir.
a0 ( x )≠0 olduğu üçün (1)-in hər iki tərəfini a0 ( x) -ə bölmək olar:
a1 ( x ) an−1 ( x ) an ( x ) b( x )
y( n )+ y( n−1 )+. ..+
'
y+ y=
a0 (x ) a0 ( x ) a0 ( x ) a0 ( x ) .

ai ( x ) b( x)
= p i ( x ); i=1,2 , .. . ,n =q( x )
Bu tənlikdə a0 ( x ) ; a0 ( x ) işarə etdikdə
y( n )+ p1 ( x ) y( n−1)+. ..+ pn−1 ( x ) y ' + p n ( x ) y=q ( x ) (3)
tənliyi alınır. (3)-ə uyğun olan bircins diferensial tənlik
y( n )+ p1 ( x ) y( n−1)+. ..+ pn−1 ( x ) y ' + p n ( x ) y=0 (4)
şəklində yazılır. Beləliklə, n tərtibli hər bir xətti bircins olmayan diferensial
tənliyi (3) şəklində, bircins tənliyi isə (4) şəklində yazmaq olar. Aydındır ki,
istənilən bircins diferensial tənlik y≡0 trivial həllinə malikdir.
Bu paraqrafda yüksək tərtibli xətti bircins diferensial tənliklərin xüsusi
həllərinin bəzi xassələri şərh olunacaqdır. Əvvəlcə yeni bir anlayış ilə tanış olaq.

(4) xətti bircins tənliyinin sol tərəfini L[ y ] ilə işarə edək:

( n) ( n−1 ) '
L[ y ]≡ y + p 1 ( x ) y +. ..+ pn−1 ( x ) y + p n ( x ) y . (5)

Biz yazılışın sadəliyi xatirinə p1 ( x), p 2( x), .. . , pn ( x) funksiyalarının arqumentlərini

yazmadıq, (5) düsturu ilə təyin olunan L[ y ] -ə xətti diferensial operator

dəyəcəyik.
L[ y ] xətti diferensial operatoruna f (x ) funksiyasının analoqu kimi

baxmaq olar. f (x ) funksiyası müəyyən bir X çoxluğundan olan hər bir x

ədədinə Y çoxluğundan olan y=f ( x ) ədədini qarşı qoyur. L[ y ] xətti

diferensial operatoru isə n tərtib kəsilməyən törəmələrə malik olan hər bir y( x)
funksiyasına (5) ilə təyin olunan kəsilməyən L[ y ] funksiyasını qarşı qoyur.

Məsələn, tutaq ki, L[ y ] aşağıdakı düstur ilə təyin edilir:

'' '
L[ y ]≡ y +x y −3 y .
3
Onda bu xətti diferensial operatoru y=x funksiyasına
L[ x 3 ]≡( x 3 )'' +x ( x3 )' −3 x 3 =(3 x 2 )' +x 3 x 2 −3 x3 =
¿ 6 x+3 x 3 −3 x3 =6 x
funksiyasını qarşı qoyur. Həmin xətti diferensial operator y=sin x funksiyasına
L[sin x ]≡(sin x )'' +x (sin x )' −3 sin x=
=(cos x )' + x cos x−3 sin x=
=−sin x +x cos x−3 sin x=x cos x−4 sin x
funksiyasını qarşı qoyur.
(5) düsturu ilə təyin olunan L[ y ] xətti diferensial operatoru aşağıdakı
xassələrə malikdir.
 1. Bircinslilik xassəsi. Sabiti xətti diferensial operator işarəsi xaricinə
çıxarmaq olar, yəni
L[Cy ]=CL[ y ] (6)
bərabərliyi doğrudur. Burada y n -tərtibli kəsilməyən törəməyə malik olan
ixtiyari funksiya, C -istənilən sabitdir.
İsbatı. (5)-in hər iki tərəfində y əvəzinə Cy yazaraq, törəmənin
xassəsindən istifadə edərək,

(n) (n−1) ' (n) (n−1) ' (n) (n−1) '

L[Cy]≡(Cy) +p1(Cy) +. +pn−1(Cy {)+pn(Cy)= ¿=Cy +Cp1y +. +Cpn−1y +Cpny=¿=C(y +p1y +. +pn−1y +pny)=CL[y]¿
olduğunu alırıq.
2. Additivlik xassəsi. n tərtibli kəsilməyən törəməyə malik olan ixtiyari
y 1 ( x) və y 2 ( x) funksiyaları üçün

L[ y 1 + y 2 ]=L [ y 1 ]+L[ y 2 ] (7)

bərabərliyi doğrudur.

İsbatı. (5)-in hər iki tərəfində y əvəzinə y1+ y2 yazaq və törəmənin

məlum xassəsindən istifadə edək:
L[ y1 + y 2 ]=( y 1 + y 2 )(n )+ p1 ( y 1 + y 2 )( n−1)+ .. .+
'
+ pn−1 ( y 1 + y 2 ) + p n ( y 1 + y 2 )=
( n) ( n−1) ' '
¿( y 1 + p1 y 1 +. . .+ p n−1 y 1 + p n y 1 )+
+( y (2n)+ p1 y (2n−1)+ .. .+ p n−1 y '2 + p n y 2 )=L[ y 1 ]+ L[ y 2 ].

Xətti diferensial operatorun bu iki xassəsini birləşdirib onun aşağıdakı daha

ümumi şəkildə ifadə olunmuş xassəsini alırıq.

Xəttilik xassəsi. C1 ,C 2 ,...,C k - ixtiyari sabitlər, y 1 ( x), y 2( x),.. ., y k ( x) isə

n tərtibli kəsilməyən törəmələrə malik olan istənilən funksiyalar olduqda
L[C 1 y 1 +C 2 y 2 +. ..+C k y k ]=C 1 L[ y 1 ]+C2 L[ y 2 ]+. ..+C k L[ y k ]
bərabərliyi doğrudur.
Xətti diferensial operatorun bu xassələrinə əsaslanaraq n tərtibli xətti
bircins diferensial tənliklərin xüsusi həllərinin bəzi xassələrini göstərmək olar.
Əvvəlcə qeyd edək ki, L[ y ] xətti diferensial operatorunun təyin olunduğu (5)
düsturundan istifadə etməklə, (4) xətti bircins diferensial tənliyini qısa şəkildə
L[ y ]=0 (8)
kimi yazmaq olar.
İndi isə (8) xətti bircins diferensial tənliyinin xüsusi həllərinin xassələrini
şərh edək.

Teorem 1. Əgər y 1 ( x) funksiyası (8) xətti bircins diferensial tənliyin

həllidirsə, onda istənilən C sabiti üçün Cy1 ( x) funksiyası da (8)-in həllidir.

İsbatı. Tutaq ki, y 1 ( x) funksiyası (8) bircins tənliyin həllidir. Onda

L[ y 1 ]=0 olmalıdır. Buradan və xətti diferensial operatorun bircinslik xassəsindən
L[Cy 1 ]=CL[ y 1 ]=C⋅0= =0 ⇒ L [Cy 1 ]=0 olduğu alınır. Deməli, Cy1 də (8)-in
həllidir.
Teorem 1 isbat olundu.

Teorem 2. Əgər y 1 ( x) və y 2 ( x) funksiyaları hər ikisi eyni bir xətti

bircins diferensial tənliyin həllidirsə, onda y 1 ( x )+ y 2 (x ) funksiyası da həmin

tənliyin həllidir.

İsbatı. Fərz edək ki, y 1 ( x) və y 2 ( x) funksiyaları hər ikisi (8)-in həllidir:

L[ y 1 ]=0 , L[ y 2 ]=0 . Buradan və xətti bircins diferensial operatorun additivlik

xassəsinə görə alırıq:

L[ y 1 + y 2 ]=L [ y 1 ]+ L[ y 2 ]=0+0=0 ⇒ L[ y 1 + y 2 ]=0 .

Deməli, y 1 + y 2 funksiyası da (8) xətti bircins diferensial tənliyinin həllidir.

Teorem 2 isbat olundu.
Teorem 3. y ( x )=u( x )+iv ( x ) funksiyası həqiqi əmsallı xətti bircins
diferensial tənliyin həllidirsə, onda bu funksiyanın həqiqi və xəyali hissələri olan
u( x),v( x) funksiyaları da həmin tənliyin həllidir.
 İsbatı. Tutaq ki, y ( x )=u( x )+iv ( x ) funksiyası (8) xətti bircins diferensial
tənliyinin həllidir: L[u (x )+iv ( x )]=0 . Buradan və xətti diferensial operatorun

additivlik və bircinslik xassələrindən

L[u ( x )+iv( x )]=0⇒ L[u( x )]+L[ iv( x )]=0⇒
⇒ L[ u( x )]+iL[ v ( x )]=0
olduğu alınır. Sonuncu eynilik isə yalnız o zaman mümkündür ki, L[u (x )]=0 və
L[ v ( x)]=0 eyniliklərinin hər ikisi eyni zamanda ödənilsin. Bu isə o deməkdir ki,
u( x) və v( x) funksiyalarının hər ikisi (8) xətti bircins diferensial tənliyinin
həlləridirlər.
Teorem 3 isbat olundu.
Teorem 1 və teorem 2-dən aşağıdakı teoremin doğruluğu alınır.

Teorem 4. y 1 , y 2 ,..., y k funksiyaları hamısı eyni bir xətti bircins diferensial

tənliyin həlləridirsə, onda bu funksiyaların istənilən xətti kombinasiyası olan
Y =C 1 y 1 +C 2 y 2 +. ..+C k y k

funksiyası da həmin diferensial tənliyin həllidir. Burada C1 ,C 2 ,...,C k ixtiyari

sabitlərdir.
Məlumdur ki, n tərtibli adi diferensial tənliyin ümumi həllində n sayda

ixtiyari sabitlər iştirak etməlidirlər. Teorem 4-ə görə y 1 , y 2 ,..., y n funksiyalarının

hamısı n tərtibli xətti bircins (8) diferensial tənliyinin həlləri olduqda
y=C 1 y 1 +C 2 y 2 +. ..+C n y n (9)
düsturu ilə təyin olunan y funksiyası da (8)-in həllidir. Beləliklə, (9) düsturu ilə
təyin olunan y funksiyası həlldir və orada n sayda ixtiyari sabit iştirak edir.
Qarşıya belə sual çıxır. n tərtibli xətti bircins diferensial tənliyin n sayda

istənilən y 1 , y 2 ,..., y n həlləri üçün (9) düsturu ilə təyin olunan y funksiyası bu
diferensial tənliyin ümumi həllidirmi? Bu suala cavab vermək üçün əvvəlcə
funksiyaların xətti asılılığı anlayışı ilə tanış olmaq lazımdır.

Funksiyaların xətti asıllığı. Vronski determinantı

 Hamısı eyni bir (a,b) parçasında təyin olunmuş n sayda
y 1( x), y 2( x),..., y n ( x) (1)
funksiyalarına baxaq.

Tərif. Heç olmazsa biri sıfırdan fərqli n sayda elə C1 ,C 2 ,...,C n ədədləri

varsa ki, x -in (a,b) intervalından olan bütün qiymətlərində

C1 y 1 +C2 y 2 +.. .+C n y n ≡0 (2)
eyniliyi doğru olsun, onda (1) funksiyalarına (a,b) intervalında xətti asılı olan
funksiyalar deyilir.
2 2
Məsələn, y 1 =cos x , y 2=sin x , y 3 =a funksiyalarına baxaq (a=const≠0 ) .
Göstərək ki, bu üç funksiya istənilən aralıqda xətti asılıdırlar. Doğrudan da,

1
C1 =1 , C2 =1 , C3 =−
a götürdükdə
C 1 y 1 +C 2 y 2 +C3 y 3≡0⇒ cos 2 x +sin 2 x −1=0 ⇔
⇔cos 2 x+ sin2 x=1
eyniliyi alınır.
Tərif. (2) eyniliyi x -in (a,b) intervalından olan bütün qiymətlərində

yalnız və yalnız C1 =C 2=. . .=C n =0 olduqda ödənilərsə, onda (1) funksiyalarına

(a,b) intervalında xətti asılı olmayan funksiyalar deyilir.
2
İsbat edək ki, y 1 =x , y 2 =x , y 3=1 funksiyaları istənilən aralıqda xətti asılı

deyillər. C1 =a , C 2 =b , C3 =c götürək. a,b,c istənilən həqiqi ədədlərdir.

2
C1 y 1 + C2 y 2 + C3 y 3 =0 ⇔ ax + bx+ c=0

bərabərliyi x -in ən çoxu iki müxtəlif qiymətlərində doğru ola bilər. Ona görə
2
C1 y 1 + C2 y 2 + C3 y 3 ≡0 ⇔ ax + bx+ c≡0

eyniliyi x -in hər hansı bir aralıqdan olan bütün qiymətlərində yalnız a=b=c
2
olduqda ödənilə bilər. Deməli, x ,x ,1 funksiyaları xətti asılı deyillər.
Qarşıya belə bir sual çıxır. Verilmiş funksiyaların xətti asılı olub-olmadığını
neçə təyin etmək olar? Bu suala cavab vermək üçün yeni bir anlayış ilə tanış olaq.
 Tutaq ki, (1) funksiyalarının hər birinin n tərtibə qədər kəsilməyən
törəmələri vardır. n tərtibli aşağıdakı determinantı düzəldək:
y1 y2 ... yn
' '
y1 y2 ... y 'n
W=| |
. . ... .
( n−1 ) (n−1) (n−1)
y1 y2 ... y n .
Bu determinanta polyak riyaziyyatçısı J.Vronskinin (1778-1853) şərəfinə
y 1 , y 2 ,..., y n funksiyalarının Vronski determinantı və ya sadəcə olaraq
vronskiani deyilir. Bu determinantı bəzən
W ( x)≡W [ y1 , y 2 ,..., y n ]
kimi də işarə edirlər.
Funksiyaların xətti asılı olub-olmaması onların Vronski determinantının
köməyi ilə təyin olunur. Vronski determinantının tətbiqləri aşağıdakı üç teoremə
əsaslanırlar.
Teorem 1. Xətti asılı olan funksiyaların Vronski determinantı eyniliklə sıfra
bərabərdir.
İsbatı. Yazılışın sadəliyi xatirinə bu teoremin isbatını n=3 olan hal üçün

aparacağıq. Fərz edək ki, y 1 ( x), y 2 ( x), y 3 ( x) funksiyaları xətti asılıdırlar. Onda

xətti asılılığın tərifinə görə heç olmazsa biri sıfırdan fərqli olan elə C1 ,C 2 ,C3

ədədləri vardır ki,

C1 y 1 +C2 y 2 +C3 y 3 ≡0 (3)

eyniliyi doğru olur. Tutaq ki, C3 ≠0 . Onda (3)-dən alırıq:

C1 C2
(3)⇒C 3 y 3 =−C1 y1 −C 2 y 2 ⇒ y 3 =− y1− y2
C3 C3 .
C1 C2
− =α 1 , − =α 2
Sonuncu bərabərlikdə C3 C3 işarə etsək,
y 3 =α 1 y 1 +α 2 y 2 (4)

yaza bilərik. (4)-dən istifadə edərək, y1 , y2 , y3 funksiyalarının Vronski

determinantını belə yazmaq olar:
 y1 y2 y3 y1 y 2 α 1 y 1 +α 2 y 2
W [ y 1 , y 2 , y3 ]=| y '1 y '2 y '3 |=| y '1 y '2 α 1 y '1 +α 2 y '2 |
y '1' y '2' y '3' y '1' y '2' α 1 y '1' +α 2 y '2' .
Sonuncu determinant sıfra bərabərdir. Doğrudan da, bu determinantın birinci

sütununun elementlərini −α 1 -ə, ikinci sütununun elementlərini −α 2 -yə vurub

üçüncü sütunun uyğun elementlərinə əlavə etsək, alınmış determinantın üçüncü
sütununun bütün elementləri sıfır olar. Belə determinant isə sıfra bərabərdir.
Teorem 1 isbat olundu.
Teorem 2. Fərz edək ki, (a,b) intervalında xətti asılı olmayan (1)

funksiyaları bu intervalda kəsilməyən p1 ( x), p2 ( x),... , p n ( x) əmsallarına malik olan

n tərtibli xətti bircins
L[ y ]≡ y( n) + p 1 ( x ) y( n−1 )+. ..+ pn−1 ( x ) y ' + p n ( x ) y=0 (5)
diferensial tənliyinin həlləridirlər. Onda (1) funksiyalarının Vronski determinantı
(a,b) intervalının heç bir nöqtəsində sıfra bərabər olmur.

İsbatı. Bu teoremin isbatını da n=3 halı üçün aparaçağıq. Fərz edək ki,
y 1 ( x), y 2 ( x), y 3 ( x) funksiyaları (a,b) intervalında xətti asılı deyillər və bu

intervalda kəsilməyən p1 ( x), p2 ( x), p 3( x) əmsallarına malik 3 tərtibli xətti bircins

L[ y ]≡ y( 3)+ p 1 ( x ) y '' + p2 ( x ) y ' + p 3 ( x ) y=0 (6)
diferensial tənliyinin həlləridərlər. İsbat edək ki, onların Vronski determinantı
W ( x) (a,b) intervalında sıfırdan fərqlidir. Əksini fərz edək. Tutaq ki, W ( x)

funksiyası müəyyən bir x 0 ∈(a , b) nöqtəsində sıfra çevrilir:

y1( x0 ) y 2( x 0 ) y3( x0 )
W ( x 0 )=| y '1 ( x 0 ) y '2 ( x 0 ) y '3 ( x 0 ) |=0
y '1' ( x0 ) y '2' ( x0 ) y '3' (x 0 ) . (7)

Məchulları α 1 , α 2 , α 3 olan aşağıdakı xətti bircins tənliklər sistemnə baxaq:

' ' '

{y1(x0)α1+y2(x0)α2+y3(x0)α3=0,¿{y1(x0)α1+y2(x0)α2+y3(x0)α3=0,¿¿ ¿ (8)
(7)-yə əsasən (8) sisteminin əsas determinantı olan W ( x 0 ) sıfra bərabər olduğu

üçün bu sistemin sıfırdan fərqli α 1 , α 2 , α 3 həlli vardır. Həllin sıfırdan fərqli olması

dedikdə α 1 , α 2 , α 3 ədədlərindən heç olmazsa birinin sıfırdan fərqli olması nəzərdə

tutulur. Bu α 1 , α 2 , α 3 ədədlərindən istifadə edərək, aşağıdakı köməkçi funksiyanı

düzəldək:
ȳ=α 1 y 1 +α 2 y 2 +α 3 y 3 . (9)

Teoremin şərtinə görə y 1 , y 2 , y 3 funksiyaları (6) xətti bircins diferensial tənliyinin

həlləri olduqları üçün məlum teoremə görə (bu fəsildə §12, teorem 4) (9) düsturu
ilə təyin olunan ȳ funksiyası da (5)-in həllidir. (8) və (9)-dan alınır ki,
ȳ ( x 0 )=α 1 y 1 ( x 0 )+ α 2 y 2 ( x0 )+ α 3 y 3 (x 0 )=0⇒ ȳ ( x 0 )=0 ,
ȳ ' (x 0 )=α 1 y '1 ( x 0 )+α 2 y '2 ( x 0 )+α 3 y '3 ( x 0 )=0 ⇒ ȳ ' ( x 0 )=0 ,
ȳ ' ' ( x 0 )=α 1 y ''1 ( x 0 )+α 2 y ''2 ( x 0 )+ α 3 y '3' ( x 0 )=0⇒ ȳ ' ' ( x 0 )=0 .

Beləliklə, (9) düsturu ilə təyin olunan ȳ( x) funksiyası (6) tənliyini və
ȳ|x=x 0=0 , ȳ '|x=x 0 =0 , ȳ '' |x=x 0 =0
(10)
başlangıc şərtlərini ödəyir.
Digər tərəfdən (6) tənliyinin y≡0 trivial həlli də (10) başlanğıc şərtini
ödəyir. (6) tənliyini
y( 3)=− p1 ( x ) y ' ' − p2 ( x ) y ' − p3 ( x ) y (11)

şəklində yazdıqda p1 ( x), p2 ( x), p 3( x) funksiyalarının kəsilməzlik şərtlərindən çıxır

ki, tənliyinin sağ tərəfi üçün Koşi teoreminin şərtləri ödənilir (bu fəsil §10-a bax!).
Ona görə də (11) tənliyinin, eləcə də onunla eyni olan (6) tənliyinin (10) başlanğıc
şərtlərini ödəyən iki müxtəlif həlli ola bilməz. Deməli, (9) düsturu ilə təyin olunan
ȳ( x) həlli y ( x )≡0 trivial həll ilə üst-üstə düşməlidir:
ȳ ( x )≡0 ⇒ α 1 y 1 + α 2 y 2 +α 3 y 3≡0 . (12)
α 1 , α2 , α 3 ədədlərindən heç olmazsa biri sıfırdan fərqli olduğundan (12)

eyniliyinin ödənilməsi y1 , y2 , y3 funksiyalarının xətti asılı olması demək olardı.

Lakin teoremin şərtinə görə y1 , y2 , y3 xətti asılı deyillər. Alınan ziddiyətə səbəb
bizim səhv olan fərziyyəmizdir ( W ( x 0 )=0 olması). Deməli, W ( x) Vronski
determinantı heç bir nöqtədə sıfra bərabər ola bilməz.
Teorem 2 isbat olundu.
İsbat olunmuş bu iki teoremdən aşağıdakı teoremin doğruluğu alınır.

Teorem 3. p1 ( x), p2 ( x),... , p n ( x) əmsalları [a,b] parçasında kəsilməyən

funksiyalar olan n -tərtibli (5) xətti bircins diferensial tənliyinin
y 1 ( x), y 2( x),..., y n ( x) xüsusi həllərinin (a,b) intervalında xətti asılı olmaması üçün

zəruri və kafi şərt onların W ( x)=W [ y1 , y 2 ,... , y n ] Vronski determinantının sıfırdan

fərqli olmasıdır.

Yüksək tərtibli xətti bircins diferensial tənliyin ümumi həllinin strukturu

Əmsalları [ a, b ] parçasında kəsilməyən funksiyalar olan n tərtibli xətti

bircins
( n) ( n−1 ) '
L ( y ) ≡ y + p (1 ) ( x ) y +. ..+ p (n−1 ) ( x ) y + p( n ) ( x ) y=0
(1)
diferensial tənliyinə baxaq.
Tərif. n tərtibli xətti bircins diferensial tənliyin n sayda xətti asılı

olmayan y 1 ( x), y 2( x),..., y n ( x) həllərinə birlikdə bu tənliyin fundamental həllər

sistemi deyilir.
Fundamental həllər sistemi anlayışı və bu fəsildə §13-də Vronski
determinantının tətbiqinə aid teorem 3 §12-nin sonunda qoyulmuş suala cavab
verməyə imkan yaradır.
 Teorem (xətti bircins tənliyin ümumi həllinin strukturuna aid). Əgər
y 1 ( x), y 2( x),..., y n ( x) funksiyaları n tərtibli (1) xətti bircins diferensial tənliyinin

fundamental həllər sistemidirsə, onda C1 ,C 2 ,...,C n ixtiyari sabitlər olduqda

y=C 1 y 1+C 2 y 2 +. ..+C n y n

düsturu ilə təyin olunan y( x) funksiyası (1) tənliyinin ümumi həllidir.

İsbatı. Əvvəlki paraqraflarda olduğu kimi teoremi n=3 halı üçün isbat

edəcəyik. Fərz edək ki, y 1 , y 2 , y 3 funksiyaları 3 tərtibli xətti bircins

y( 3) +p 1 ( x ) y '' + p2 ( x ) y ' + p3 ( x ) y=0 (2)

diferensial tənliyinin həlləridirlər. İsbat edək ki, onda C1 ,C 2 ,C3 ixtiyari sabitlər
olduqda
y=C 1 y 1 +C 2 y 2 +C 3 y 3 (3)
düsturu ilə təyin olunan y( x) funksiyası (2) diferensial tənliyinin ümumi həllidir.

(3) düsturu ilə təyin olunan y( x) funksiyasının (2)-nin həlli həlli olması bu
fəsildə §12-dəki teorem 3-dən alınır. İsbat edək ki, (3) düsturu ilə təyin olunan həll
ümumi həlldir. Bunun üçün göstərmək lazımdır ki, (2) tənliyi üçün istənilən
y|x=x 0=a 0 , y '|x= x0 =a1 , y ' '|x=x 0 =a2
(4)

başlanğıc şərtlərinə baxdıqda (3)-dəki C1 ,C 2 ,C3 sabitlərini elə seçmək olar ki, (3)

düsturu ilə təyin olunan həll (4) başlanğıc şərtlərini ödəsin. Burada a0 ,a1 ,a2

verilmiş ədədlərdir. (3) və (4)-dən alırıq:

' ' '

{C1y1(x0)+C2y2(x0)+C3y3(x0)=a0,¿{C1y1(x0)+C2y2(x0)+C3y3(x0)=a1,¿ ¿ (5).

(5) xətti tənliklər sisteminin əsas determinantı y 1( x), y 2 ( x), y 3 ( x) funksiyalarının

W ( x) Vronski determinantının x0 nöqtəsindəki qiymətidir: Δ=W ( x 0 ) .

y1 , y2 , y3 funksiyaları xətti bircins (2) diferensial tənliyinin fundamental həllər

sistemi olduğu üçün xətti asılı deyillər. Ona görə məlum teoremə görə (bu fəsil
§13-də teorem 2-yə bax!) y1 , y2 , y3 funksiyalarının Vronski determinantı heç bir

nöqtədə sıfra bərabər ola bilməz: W ( x 0 )≠0 ⇒ Δ=¿0 ¿ . Kramer teoreminə görə (5)

xətti tənliklər sistemindən C1 ,C 2 ,C3 birqiymətli olaraq təyin olunurlar.

Teorem isbat olundu.
Bu teorem onu göstərir ki, yüksək tərtibli hər hansı bir xətti bircins
diferensial tənliyin ümumi həllini yazmaq üçün bu diferensial tənliyin hər hansı bir
fundamental həllər sistemini bilmək kifayətdir.

İsbat etmək olar ki, əmsalları ( a,b ) intervalında kəsilməyən funksiyalar

olan hər bir n tərtibli xətti bircins (1) diferensial tənliyinin fundamental həllər
sistemi vardır. (Bu faktın isbatına Н.М.Матвеев, “Методы интегрирования
обыкновенных дифференциальных уравнений”, Москва-1963 kitabında səhifə
382-də baxmaq olar). Lakin istənilən bircins diferensial tənliklərin fundamental
həllər sistemini həmişə tapmaq mümkün olmur. Sabit əmsallı xətti bircins
diferensial tənliklərin fundamental həllər sisteminin tapılması üçün alqoritm
mövcuddur. Sonrakı paraqrafda bu alqoritm şərh olunacaqdır.

Yüksək tərtibli, sabit əmsallı xətti bircins diferensial tənliklərin fundamental

həllər sisteminin tapılması
n tərtibli sabit əmsallı xətti bircins
( n) (n−1 ) '
L( y ) ≡ y + p1 y +.. .+ pn−1 y + pn y =0 (1)

diferensial tənliyinə baxaq. Burada p1 , p 2 ,..., pn−1 , p n - verilmiş ədədlərdir. Aydındır

ki, (1) tənliyinin hər bir xüsusi həlli elə bir funksiya olmalıdır ki, onun özü və
törəmələri bir- birlərindən yalnız sabit vuruqla fərqlənsinlər. Elementar funksiyalar
içərisində belə funksiya e λx funksiyasıdır.( λ− ədəddir). (1) şəklində hər bir

tənlik üçün λ ədədi elə seçilməlidir ki, e λx funksiyası onun həlli olsun.
λx
Məsələn, y −5 y +6 y=0 diferensial tənliyinə baxaq. Onun xüsusi həllini y=e
'' '
şəklində axtardıqda y ' =λe λx , y '' =λ 2 e λx olar. y , y ' , y '' -in bu ifadələrini
y '' −5 y ' +6 y=0 tənliyində yerlərinə yazaq:
λ2 e λx −5 λe λx +6 e λx =0 ⇒ e λx ( λ2 −5 λ+6 ) =0 .
λx λx
e ≠0 olduğu üçün sonuncu bərabərlikdən alınır ki, e funksiyasının
'' '
y −5 y +6 y=0 diferensial tənliyinin həlli olması üçün λ ədədi P0 ( x )=2

tənliyinin köklərindən biri olmalıdır. Bu tənliyin kökləri λ=2 və λ=3

ədədləridir. Asanlıqla yoxlamaq olar ki, y 1 =e2 x , y 2 =e 3 x funksiyalarının hər ikisi

y '' −5 y ' +6 y=0 diferensial tənliyinin həlləridir.
λx
İndi isə ümumi hala qayıdaq. (1)-in xüsusi həllini y=e şəklində axtaraq.
Onda
y ' =λe λx , y '' =λ 2 e λx , .. . , y ( n−1)=λ n−1 e λx , y (n )=λ n e λx
olduğu üçün (1) tənliyindən alırıq:
L [ e λx ] ≡λ n e λx + p1 λ n−1 e λx + .. .+ p n−1 λe λx + p n e λx =0⇒
⇒ e λx ( λn + p1 λn−1 +. ..+ pn−1 λ+ pn )=0 .

e λx ≠0 olduğu üçün sonuncu bərabərlikdən alınır ki, e λx funksiyasının (1)

diferensial tənliyinin həlli olması üçün λ ədədi n dərəcəli

n n−1
λ + p1 λ +. ..+ pn−1 λ+ pn =0 (2)
cəbri tənliyinin kökü olmalıdır.
(2) tənliyinin sol tərəfindəki n dərəcəli çoxhədliyə (1) tənliyinin
xarakteristik çoxhədlisi, (2) tənliyinə isə (1) diferensial tənliyinin xarakteristik
tənliyi deyilir.
Verilmiş sabit əmsallı xətti bircins diferensial tənliyin xarakteristik tənliyini
yazmaq üçün diferensial tənliyin sol tərəfindəki törəmələrin yerlərində müəyyən
bir dəyişənin, məsələn, λ -nın həmin dərəcəli qüvvətini yazmaq lazımdır.
'' ' '' '
y − y + y − y=0 diferensial tənliyinin xarakteristik tənliyi λ3 −λ 2 + λ−1=0

şəklində, y '' +5 y=0 diferensial tənliyinin xarakteristik tənliyi λ2 + 5=0

şəklində yazıla bilər.

Aşağıdakı hallara ayrı-ayrılıqda baxaq:
 1) hal. Xarakteristik tənliyin bütün kökləri həqiqi və müxtəlifdir. (2)

tənliyinin həqiqi və müxtəlif olan bu köklərini λ1 , λ 2 ,..., λ n ilə işarə edək.Yuxarıda

qeyd olunduğu kimi bu köklərdən hər birinə (1) diferensial tənliyinin bir xüsusi
həlli uyğun gəlir. Beləliklə, bu halda (1) tənliyinin n sayda aşağıdakı müxtəlif
xüsusi həlləri alınır:
y1  e 1x , y 2  e 2 x ,..., y n  e n x .
(3)
Göstərək ki, (3) funksiyaları (1) diferensial tənliyinin fundamental həllər
sistemidir. Bunun üçün isbat etmək lazımdır ki, (3) funksiyaları xətti asılı deyillər.
(3) funksiyalarının Vronski determinantını yazıb, onu aşağıdakı kimi çevirək:
e 1 x e 2 x ... e n x
1e 1x  2 e 2 x ... n e n x

W e ,e 1 x 2 x
,..., e n x
 
. . ... .

n 1 1 x n 1 n 1
1 e  2 e 2 x ...  n e n x
1 1 ... 1
1 2 ... n
 e ( 1  2 ...  n ) x .
. . ... .
1 n 1  2 n 1 ... n
n 1

x
Biz əvvəlki determinantı çevirərkən onun birinci sütunundan e -i, ikinci 1

 x  x
sütunundan e -i, və s. , n -ci sütunundan e -i ortaq vuruq kimi determinant
2 n

(    ...   ) x
işarəsi xaricinə çıxardıq.Aydındır ki, e  0 . Alınan sonuncu determinant
1 2 n

Van-der-mond determinantı adlanır. Bu determinantın açılışı (1) (1   2 ) 

n

 (1  3 )...(1   n )( 2  3 )( 2   4 )...( 2  n )... (n 1  n )

ədədini verir və 1 , 2 ,..., n
ədədləri içərisində bərabərləri olmayanda bu determinant sıfırdan fərqlidir.( n  3
halı üçün Van-der-mond determinantının açılış düsturunun çıxarılışı Y.Səlimov,
M.Səbzəliyev “Ali riyaziyyatdan məsələlər”, I hissə, Bakı- 2013 kitabında I fəsil
x  x  x
§2-də verilmişdir). Beləliklə, W [e , e ,..., e ]  0 . Məlum teoremə görə buradan
1 2 n

alınır ki, (3) funksiyaları xətti asılı deyillər, deməli (1) sisteminin fundamental
həllər sistemini təşkil edirlər.
 Yekunda qeyd edək ki, xarakteristik tənliyin bütün kökləri həqiqi müxtəlif
olduqda (1) xətti bircins diferensial tənnliyinin fundamental həllər sistemi (3)
şəklində, ümumi həlli isə
y  C1e 1x  C2 e 2 x  ...  Cn e n x (4)
şəklində olur.
Misal 1. y   y   6 y   0 diferensial tənliyinin ümumi həllini yazın.
Həlli. Verilən diferensial tənliyin xarakteristik tənliyi     6  0 olar.Bu
3 2

tənliyin köklərini tapaq:

 (2    6)  0  1  0, 2  2, 3  3

olar. Göründüyü kimi köklər hamısı həqiqi və müxtəlifdir. Onda verilən diferensial
2 x
tənliyin fundamental həllər sistemi y1  e  1, y 2  e , y3  e , onun ümumi həlli
0x 3x

2 x
isə y  C1  C 2 e  C3e olar.
3x

2)hal. Xarakteristik tənliyin kökləri arasında kompleks olanları vardır.

Tutaq ki, (2) cəbri tənliyinin kökləri arasında     i kompleks olanı vardır. Bu
x (   i ) x
halda (1) tənliyinin bu kökə uyğun olan xüsusi həllini y1  e  e düsturu ilə
vermək olar. Lakin indiyə kimi yalnız həqiqi dəyişənli və həqiqi qiymətli
funksiyalar ilə kifayətləndiyimiz üçün xüsusi həllin bu şəkildə göstərilməsi
əlverişli deyildir.

(1) xətti bircins diferensial tənliyinin p1 , p2 ,..., pn əmsallları həqiqi ədədlər

olduqda (2) bərabərliyinin sol tərəfində olan xarakteristik çoxhədli də həqiqi
əmsallıdır. Məlumdur ki, həqiqi əmsallı çoxhədlinin kompleks kökləri qoşma

olurlar. Deməli,      i konpleks ədədi (2) xarakteristik tənliyinin köküdürsə, bu

kompleks ədədə qoşma olan     i kompleks ədədi də (2) tənliyinin köküdür.

x (  i ) x
Deməli, y2  e  e funksiyası da (1) tənliyinin xüsusi həllidir.
Məlumdur ki, xətti bircins diferensial tənliyin xüsusi həllərinin istənilən xətti

konbinasiyası da bu tənliyin həlli olur. (1) xətti bircins diferensial tənliyinin y1 və

y 2 xüsusi həllərinin aşağıdakı xətti konbinasiyalarına baxaq:
 1 1 y  y 2 e (  i ) x  e (  i ) x e ix  e  ix
y1  y1  y 2  1   e x  
2 2 2 2 2
 e x cos  x  y1  e x cos x,

1 1 y y e (  i ) x  e (  i ) x e i x  e  i x
y2  y1  y2  1 2   ex  
2i 2i 2 2 2
 e x sin x  y 2  e x sin x.

y1 və y 2 funksiyalarını çıxararkən biz Eyler düsturları adlanan

e it  e  it e it  e  it
 cos t ,  sin t
2 2i
t
düsturlarından istifadə etdik. Bu düsturlar e , cos t , sin t funksiyalarının qüvvət
sıralarına ayrılış düsturlarından istifadə etməklə asanlıqla alınır.

Beləliklə, (2) xarakteristik tənliyi      i ,      i kompleks köklərinə

malik olduqda xətti bircins (1) diferensial tənliyinin bu köklərə uyğun olan xüsusi
həlləri
y1  ex cos x, y 2  ex sin x. (5)
şəklində yazıla bilərlər.

Qeyd edək ki. (5) düsturları ilə təyin olunan y1 və y 2 funksiyalarının (1)
diferensial tənliyin xüsusi həlləri olmasını daha sadə üsulla da göstərmək olar.

Doğrudan da, bu fəsil, §12, teorem 3-ə əsasən p1 , p2 ,..., pn əmsalları həqiqi ədədlər

olduqda, y  e    i  x  ex  e ix  ex   cos x  i sin x   ex cos x  ie x sin x funksiyasının

xətti bircins (1) diferensial tənliyinin həlli olmasından çıxır ki, bu funksiyanın
x x
həqiqi və xəyali hissələri olan y1  e cos x, y 2  e sin x funksiyaları da (1)
diferensial tənliyinin xüsusi həlləridir.

Göstərmək olar ki, (5) düsturları ilə təyin olunan y1 , y 2 funksiyaları xətti
asılı deyillər. Doğrudan da, xətti asılı olan iki funksiyanın nisbəti sabit olmalıdır.
Lakin
y1 ex cos x
  ctgx  const
y 2 ex sin x

olduğu üçün y1 və y 2 xətti asılı olmayan funksiyalardır.

 Misal 2. y  8 y  0 diferensial tənliyinin ümumi həllini yazın.
( 3)

Həlli. Verilən diferensial tənliyin xarakteristik tənliyi   8  0 şəklindədir.

3

Bu tənliyin sol tərəfini vuruqlara ayırıb, onun köklərini tapaq:

3  8  0  3  2 3  0  (  2)(2  2  4)  0,
  2  0  1  2, 2  2  4  0,
 2,3  1   3  1  i 3; (  1,   3 ).

Verilən diferensial tənliyin bu köklərə uyğun xüsusi həlləri

y1  e 2 x , y 2  e  x cos 3 x, y 3  e  x sin 3 x

olar.Ümumi həll
y  C1 y1  C 2 y 2  C 3 y 3  C1e 2 x  C 2 e  x cos 3 x 

 C3 e  x sin 3 x  C1e 2 x  e  x C 2 cos 3 x  C 3 sin 3 x 
şəklində yazılır.
3) hal. Xarakteristik tənliyin kökləri arasında təkrar-lananları vardır.

Fərz edək ki,  ədədi (2) xarakteristik tənliyinin k dəfə (k  n) təkrarlanan

x
köküdür. Bu halda (1) diferensial tənliyinin  ədədinə uyğun y1  e xüsusi həlli
olduğu məlumdur. Lakin ümumi həlli yazdıqda bu  kökünün hesabına k  1 sayda
xüsusi həll çatışmayacaqdır. Fikrimizi aşağıdakı misal üzərində izah edək.

Misal 3. y ( 3)  3 y   3 y   y  0 diferensial tənliyinin ümumi həllini yazın.

Həlli. Bu diferensial tənliyin xarakteristik tənliyi 3  32  3  1  0

şəklindədir. Asanlıqla görmək olar ki, bu tənliyin sol tərəfi (  1) -nun açılışıdır.
3

Ona görə (  1)  0 yazılışından alınır ki,   1 ədədi verilən diferensial tənliyə

3

uyğun olan xarakteristik tənliyin 3 dəfə təkrarlanan köküdür.   1 kökünə uyğun

olan xüsusi həll y1  e şəklindədir. Lakin verilən diferensial tənliyin ümumi həllini
x

yazmaq üçün onun xətti asılı olmayan üç xüsusi həlli məlum olmalıdır. Biz isbat
2
etmişdik ki, 1, x, x funksiyaları xətti asılı deyillər ( bu fəsildə §13-ə bax!). İsbat

etmək olar ki, y1  e , y2  xe , y3  x e funksiyaları xətti asılı deyillər və y 2 , y 3

x x 2 x

funksiyaları da baxılan diferensial tınliyi ödəyirlər. Deməli,

y1  e x , y 2  xe x , y3  x 2 e x
y1  e x , y 2  xe x , y3  x 2 e x
funksiyaları verilən diferensial tənliyin fundamental həllər

sistemi, y1  C1e  C2 xe  C3 x e  e  C1  C 2 x  C3 x  isə onun ümumi həllidir.

x x 2 x x 2

İndi isə ümumi hala qayıdaq.  ədədi (2) xarakteristik tənliyinin k dəfə
təkrarlanan kökü olduqda, (1) diferensial tənliyinin bu kökə uyğun olan k sayda
x x 2 x k 1 x
xətti asılı olmayan həlləri y1  e , y 2  xe , y3  x e ,..., y k  x e funksiyalarıdır.

Misal 4. y  2 y  2 y  0 diferensial tənliyinin ümumi həllini yazın.

(5) ( 4) ( 3)

Həlli. Bu diferensial tənliyin xarakteristik tənliyini yazıb, onu həll edək:

5  24  23  0  3  2  2  2  0.
  0 3 dəfə təkrarlanan kökdür. O biri kökləri tapaq:

2  2  2  0, 2,3  1   1  1  i
.
Fundamental həllər sistemi:
y1  1, y 2  x, y3  x 2 , y 4  e x cos x, y5  e x sin x .

Ümumi həll:
y  C1  C 2 x  C 3 x 2  C 4 e x cos x  C 5 e x sin x 
 C1  C 2 x  C 3 x 2  e x  C 4 cos x  C 5 sin x  .

Mühazirə 6. Yüksək tərtibli xətti bircins olmayan diferensial tənliklər üçün

ixtiyari sabitlərin variasiyası və qeyri-müəyyən əmsallar üsulları

Yüksək tərtibli xətti bircins olmayan diferensial tənliklər

 n tərtibli xətti bircins omayan istənilən diferensial tənlik

L[ y ]  y  n   p1  x  y  n 1  ...  p n 1 ( x ) y   p n ( x) y  q  x 
(1)

şəklində yazıla bilər. Burada p1 ( x),..., p n1 ( x), p n ( x) əmsallarının və tənliyin sağ

tərəfi adlanan q x  funksiyasının müəyyən bir  a, b  intervalında kəsilməyən

olduqları nəzərdə tutulur.
(1)-ə uyğun olan bircins tənliyi yazaq:
L[ y ]  0 . (2)
Aşağıdakı təklif doğrudur:
Teorem 1. Xətti bircins olmayan (1) diferensial ümumi həli bu tənliyin hər
hansı xüsusi həlli ilə ona uyğun olan bircins tənliyin ümumi həllinin cəminə
bərabərdir.
İsbatı. (1) tənliyinin hər hansı bir xüsusi həllini y işarə edək. Onda
L( y )  q ( x) (3)
omalıdır. (1)-in ümumi həllini
y  y Y (4)
şəklində axtaraq. (1)-də y -in (4)-dəki ifadəsini yazıb, diferensial operatorun
additivlik xassəsinə görə alırıq:
L y  Y   q( x)  L y   LY   q ( x)  q ( x)  LY   q ( x ) 
 LY   0.

Beləliklə (1)-in ümumi həllini (4) şəklində axtardıqda aldıq ki, Y funksiyası

(1)-ə uyğun (2) bircins tənliyinin həllidir. Əgər y1 , y 2 ,..., yn (2) bircins tənliyinin
fundamental həllər sistemidirsə, onda məlumdur ki, bu tənliyin ümumi həlli
Y  C1 y1  C 2 y 2  ...  C n y n
(5)
şəklindədir. Y -in (5)-dəki ifadəsini (4)-də yerinə yazaq:
y  y  C1 y1  C2 y 2  ...  C n y n
. (6)
 Biz yuxarıda göstərdik ki, (6) düsturu ilə təyin olunan y funksiyası (1)-in
həllidir. İndi isə isbat edək ki, bu funksiya (1)-in ümumi həllidir. Yazılışın sadəliyi
xatirinə isbatı n  3 halı üçün veririk.
3-tərtibli xətti bircins olmayan
L[ y ]  y   p1 ( x) y   p 2 ( x) y   p3 ( x) y  q ( x)
(7)

tənliyi üçün
y ( x0 )  a0 , y ( x0 )  a1 , y ( x0 )  a 2
(8)
başlanğıc şərtli Koşi məsləsinə baxaq. Tutaq ki y funksiyası (7)-nin hər hansı bir

xüsusi həlli, y1 , y 2 , y3 isə (7)-yə uyğun L[ y ]  0 bircins tənliyinin fundamental

həllər sistemidir. İsbat edək ki,
y  y  C1 y1  C 2 y 2  C3 y3
(9)
düsturu ilə təyin olunan y funksiyası (7)-nin ümumi həllidir. Bunun üçün

göstərmək lazımdır ki, C1 , C2 , C3 sabitlərini elə seçmək olar ki, (7) tənliyinin (9)
düsturu ilə təyin olunan həli (8) başlanğıc şərtlərini ödəsin.
(8) və (9)-dan alırıq:
 y ( x0 )  y ( x0 )  C1 y1 ( x0 )  C2 y2 ( x0 )  C3 y3 ( x0 )  a0 ,

 y( x0 )  y ( x0 )  C1 y1 ( x0 )  C2 y2 ( x0 )  C3 y3 ( x0 )  a1 , 
 y( x )  y ( x )  C y( x )  C y( x )  C y( x )  a ,
 0 0 1 1 0 2 2 0 3 3 0 2

C1 y1 ( x0 )  C 2 y 2 ( x0 )  C 3 y3 ( x0 )  a 0  y ( x0 ),

 C1 y1 ( x0 )  C 2 y 2 ( x0 )  C 3 y3 ( x0 )  a1  y ( x0 ),
C y ( x )  C y  ( x )  C y ( x )  a  y ( x ) .
 1 1 0 2 2 0 3 3 0 2 0
(10)

(10) C1 , C2 , C3 -ə nəzərən xətti tənliklər sistemidir. Onun əsas determinantı y1 , y 2 , y3

funksiyalarının Vronski determinantının x0 nöqtəsindəki qiymətidir:   W ( x0 ).

y1 , y 2 , y3
funksiyaları xətti bircins L( y )  0 diferensial tənliyinin fundamental həllər
sistemi olduqları üçün onların Vronski determinantı sıfırdan fərqlidir. Deməli (10)
xətti tənliklər sisteminin əsas determinantı sıfırdan fərqlidir. Kramer teoreminə

görə C1 , C2 , C3 bu sistemdən birqiymətli olaraq təyin olunurlar.

Teorem 1 isbat olundu.
 Teorem 2. Əgər xətti bircins olmayan tənliyin sağ tərəfi iki funksiyanın
cəmidirsə, yəni (1) tənliyi
L[ y ]  q1 ( x)  q 2 ( x) (11)

şəklindədirsə, onda bu tənliyin xüsusi həlli sağ tərəfləri q1 ( x) və q2 ( x) olan

L[ y ]  q1 ( x), L( y )  q 2 ( x) (12)
tənliklərinin xüsusi həllərinin cəmidir.

İsbatı. Tutaq ki, y1 , y 2 (12) tənliklərinin uyğun həlləridirlər:

L[ y1 ]  q1 ( x), L[ y 2 ]  q 2 ( x ) . Buradan və L[ y ] xətti diferensial operatorun additivlik

xassəsindən alırıq:
L y1  y 2   L y1   L y 2   q1 ( x)  q 2 ( x)  L y1  y 2   q1 ( x )  q2 ( x). Sonuncu münasibət onu

göstərir ki, y1  y 2 funksiyası (11) diferensial tənliyinin həllidir.

Teorem 2 isbat olundu.

Sağ tərəfləri xüsusi şəkildə olan yüksək tərtibli sabit əmsallı xətti bircins
olmayan diferensial tənliklər
n tərtibli, sabit əmsallı, xətti bircins olmayan aşağıdakı diferensial tənliyə

baxaq:
L y   y n  p1 y ( n 1)  p n 1 y   p n y  q ( x).
(1)

Burada p1 , p 2, ... p n1 , p n verilmiş ədədlərdir. (1)-ə uyğun olan bircins tənlik
L y   0 (2)
şəklində, (2)-nin xarakteristik tənliyi isə
n  p1n 1  p n 1  p n  0 (3)
kimi yazılır. Fərz edək ki, (3) cəbri tənliyinin kökləri məlumdur. Onda bircins (2)
y1 , y 2, ..., y n
diferensial tənliyinin fundamental həllər sistemini tapmaq olar.
Məlumdur ki, bircins (2) tənliyinin ümumi həlli
Y  C1 y1  C 2 y 2,  ...  C n y n
düsturu ilə təyin edilir. Əgər bircins olmayan (1) diferensial tənliyinin bir dənə y

xüsusi həlli məlum olarsa, onda bu tənliyin ümumi həllini y  y  Y düsturu üzrə
tapmaq olar. Beləliklə, bircins olmayan (1) tənliyinin ümumi həllinin yazılması
onun bir xüsusi həllinin tapılmasına gətirilir.
Bu paraqrafda bircins olmayan (1) diferensial tənliyinin sağ tərəfindəki q(x)
x
funksiyası Pm ( x), Pm ( x)e , Pm ( x)e cos x ,
kx

Pm ( x)e x sin  x, e x  Pm ( x) cos  x  Qs ( x ) sin x  funksiyaların-dan hər hansı biri olduqda

bu diferensial tənliyin xüsusi həllinin şəkli göstəriləcəkdir. Burada p m (x) ilə m

dərəcəli çoxhədli işarə olunmuşdur. Sağ tərəfi yuxarıda göstərilən funksiyalar
şəklində olan sabit əmsallı xətti bircins olmayan diferensial tənliklərin xüsusi
həllinin tapılması üçün qeyri-müəyyən əmsallar üsulu adlanan bir üsuldan
istifadə olunur. Diferensial tənliyin sağ tərəfi üçün yuxarıda göstərilən
funksiyalardan hər biri üçün bu üsulun mahiyyəti misallar üzərində izah
olunacaqdır.
1) hal. (1) tənliyi
L y   Pm (x)
(4)

şəklindədir və λ  0 ədədi (3) xarakteristik tənliyinin kökü deyil. Aydındır ki,

pn  0
olduqda   0 ədədi (3) xarakteristik tənliyinin kökü olmur. İsbatsız olaraq
qeyd edək ki, bu halda (4) diferensial tənliyinin m dərəcəli çoxhədli şəklində olan
xüsusi həlli vardır. Bu xüsusi həlli tapmaq üçün həmin xüsusi həlli
y(x)  a 0 x m  a 1 x m 1  ...  a m 1 x  a m (5)

şəklində axtarırlar. a0 , a1 ,..., a m 1 , a m qeyri müəyyən əmsallarını tapmaq üçün (5)-dən

y ( x), y ( x),..., y ( n ) ( x) üçün alınan ifadələri (4) tənliyində yerlərinə yazıb, alınan

bərabərliyin sol və sağ tərəflərində m dərəcəli çoxhədlilərdə x -in eyni dərəcəli

qüvvətlərinin əmsallarını müqayisə etdikdə xətti tənliklər sistemi alınır. Bu xətti
tənliklər sistemindən a0 , a1 ,..., a m 1 , a m əmsalları tapılaraq , (5) –də yerlərinə
yazılmaqla xüsusi həlli tapırlar.

Misal 1. y   3 y   2 y   y  3 x  x  1 diferensial tənliyinin bir xüsusi həllini

2

tapın.
Həlli. Sıfır ədədi verilən diferensial tənliyə uyğun bircins
y   3 y   2 y   y  0 tənliyinin 3  32  2  1  0 xarakteris- tik tənliyinin kökü

deyil. Baxılan bircins olmayan diferensial tənliyin sağ tərəfi 2 dərəcəli çoxhədlidir.

Deməli, bu tənliyin 2 dərəcəli çoxhədli şəklində olan y  ax  bx  c xüsusi həlli

2

vardır. y  və y  -i yazaq: y   2ax  b , y   2a , y   0 . y , y  , y  y  -in bu ifadələri

y   3 y   2 y   y  3x 2  x  1 diferensial tənliyində yerlərinə yazıb, alınan
bərabərliyin sol tərəfində x -in dərəcələrinə nəzərən qruplaşdırma aparaq:
0  6a  4ax  2b  ax 2  bx  c  3 x 2  x  1 
 ax 2  (b  4a ) x  (6a  2b  c)  3 x 2  x  1.

Sonuncu bərabərliyin hər iki tərəfində x -in eyni dərəcəli hədlərinin

əmsallarını müqayisə edərək alırıq:
a  3, b  4a  1, 6a  2b  c  1  a  3, b  12  1,
b  11, 18  22  c  1, c  4  1, c  5.

Beləliklə, verilən diferensial tənliyin y  3x  11x  5 şəklində olan xüsusi

2

həllini tapmış oluruq.

2) hal. Tənlik yenə də (4) şəklindədir, lakin   0 ədədi (3) xarakteristik
tənliyinin r dəfə təkrarlanan köküdür. Bu halda (3) xarakteristik tənliyi
n  p1n 1  ...  p n  r r  0

şəklində olur. Bu isə o deməkdir ki, (1) diferensial tənliyində

p n  r 1  p n  r  2  ...  p n  0
olur.

İsbatsız olaraq qeyd edək ki, bu halda (1) diferensial tənliyinin y  x Qm (x)
r

şəklində olan xüsusi həlli vardır. Burada Qm (x) yeni m dərəcəli çoxhədlidir. Onun
əmsalları birinci halda olduğuna oxşar qayda ilə naməlum əmsallar üsulu ilə tapılır.
 Misal 2. y  y  60 x  48 x  60 diferensial tənliyinin bir xüsusi həllini
( 4) ( 3) 2

tapın.

Həlli: Bu diferensial tənliyin     0   (  1)  0 xarakteristik tənliyi 3

4 3 3

dəfə təkrarlanan   0 kökünə malikdir. Tənliyin sağ tərəfi isə 2 dərəcəli

çoxhədlidir. Yuxarıda qeyd edildiyinə əsasən bu tənliyin
y  x 3 Q 2 (x)  x 3 (ax 2  bx  c) 

şəklində xüsusi həlli vardır. Buradan y   5ax  4bx  3cx ,

4 3 2
 ax 5  bx 4  cx 3

y   20ax 3  12bx 2  6cx , y   60ax 2   24bx  6c , y ( 4)  120ax  24b olduğu alınır. y ( 4)

( 3)
və y -ün ifadələrini verilən tənlikdə yerlərinə yazaq:
120ax  24b  60ax 2  24bx  6c  60 x 2  48 x  60 
 60ax 2  (120a  24b) x  (24b  6c)  60 x 2  48 x  60.

Sonuncu bərabərliyin hər iki tərəfində x -in eyni dərəcəli hədlərində

əmsalları müqayisə edərək, alırıq:
 60a  60,120  24b  48, 24b  6c  60.
a  1,  120  24b  48;  24b  72, b  3,
24  (3)  6c  60;  72  6c  60, 12  c  10; c  2.

Beləliklə, y  x (  x  3x  2)   x  3x  2x verilmiş diferensial tənliyin xüsusi

3 2 5 4 3

həllidir.
3) hal. (1) tənliyi
L y   e kx Pm (x)
(6)
şəklindədir və k  0 ədədi (3) xarakteristik tənliyinin kökü deyil. Bu halda (6)

tənliyinin y  e Qm (x) şəklində xüsusi həlli vardır.

kx

Misal 3. y   y   (6 x  1)e
2x
diferensial tənliyinin bir xüsusi həllini tapın.

Həlli. Bu tənliyin sağ tərəfi P1 ( x)e şəklindədir (k  2; P1 ( x)  6 x  1). 2 ədədi

kx

bu tənliyə uyğun bircins tənliyin     0   (  1)  0 xarakteristik tənliyinin

2

kökü deyil. Deməli, y   y   (6 x  1)e tənliyinin y  (ax  b)e şəklində xüsusi həlli
2x 2x

vardır. Buradan
 y   ae 2 x  (2ax  2b)e 2 x  [2ax  (a  2b)] e 2 x ,

y   2ae 2 x  [4ax  2(a  2b)] e 2 x  ( 4ax  4a  4b)e 2 x

alınır. y  və y  -in bu ifadələrini verilən tənlikdə yerlərinə yazaraq alırıq:

(4ax  4a  4b)e 2 x  (2ax  a  2b)e 2 x  (6 x  1)e 2 x .
2x
Hər tərəfi e -ə bölüb, sol tərəfdə x -in dərəcələrinə görə qruplaşdırma aparaq:
4ax  4a  4b  2ax  a  2b  6 x  1 
 6ax  5a  6b  6 x  1.

Sonuncu bərabərliyin hər iki tərəfində x -in eyni dərəcəli qüvvətlərinin əmsallarını
müqayisə edək:
6a  6, 5a  6b  1  a  1, 5a  6b  1 
 6b  6  b  1.

Beləliklə, verilən tənlik y  (x  1)e şəklində xüsusi həllə malikdir.

2x

4) hal. (1) tənliyi yenə də (6) şəklindədir, lakin bu dəfə k ədədi (3)
xarakteristik tənliyinin r dəfə təkrarlanan köküdür. Bu halda (6) diferensial

tənliyinin y  x Qm (x)e şəklində olan xüsusi həlli vardır.

r kx

Misal 4. y   2 y   y  (6 x  2)e diferensial tənliyinin bir xüsusi həllini tapın.

x

Həlli. Bu tənliyin sağ tərəfi e P1 ( x) şəklindədir (k  1, P1 ( x)  6 x  2) . Verilən

kx

tənliyə uyğun bircins diferensial tənliyin xarakteristik tənliyini yazaq:

2  2  1  0   (  1)  0. Göründüyü kimi k  1 ədədi xarakteristik tənliyin 2

2

dəfə təkrarlanan köküdür. Deməli, verilən diferensial tənliyin xüsusi həlli

y  x 2 (ax  b)e x  (ax 3  bx 2 )e x şəklindədir. Buradan


y   (3ax 2  2bx  ax 3  bx 2 )e x  ax 3  (3a  b) x 2  2bx e x , 

y   3ax  (6a  2b) x  2b  ax  (3a  b) x  2bx e 
2 3 2
 x


 ax 3  (6a  b) x 2  (6a  4b) x  2b e x 
alınır. y , y , y  -in bu ifadələrini verilən diferensial tənlikdə nəzərə alaq:
ax 3
 (6a  b) x 2  (6a  4b) x  2b e x  
 3 2

 2 ax  (3a  b) x  2bx e  ( ax 3  bx 2 )e x  (6 x  2)e x .
x

x
Sonuncu bərabərliyin hər iki tərəfini e -ə bölək və alınan bərabərliyin sol tərəfini
sadələşdirək:
 ax 3  (6a  b) x 2  (6a  4b) x  2b  2ax 3  (6a  2b) x 2 
 4bx  ax 3  bx 2  6 x  2  6ax  2b  6 x  2.
Bu bərabərliyin sol və sağ tərəfindəki çoxhədlilərin əmsallarını müqayisə

edərək, 6a  6  a  1, 2b  2  b  1 tapırıq. Beləliklə, verilən diferensial tənliyin

y  x 2 (ax  b)e x  x 2 (x  1)e x  (x 3  x 2 )e x şəklində olan xüsusi həlli alındı.

5) hal. (1) tənliyi

L[y]  Pm (x)e αx cosβ x , (β  0) (7)
şəklindədir və α  βi ədədləri (3) xarakteristik tənliyinin kökləri deyil. Bu

halda (7) diferensial tənliyinin y  e  Rm (x)cosβx  S m (x)sinβx  şəklində olan xüsusi

αx

həlli vardır. Burada Rm (x) və S m (x) m - dərəcəli çoxhədlilərdir.

Misal 5. y   2 y   5 y  10e cos x diferensial tənliyinin bir xüsusi həllini

2x

tapın.
x
Həlli. Bu tənliyin sağ tərəfi P0 ( x)e cos x ( P0 ( x)  10 sıfır dərəcəli çoxhədli,
  2,   1 ) şəklindədir. Verilən tənliyə uyğun bircins diferensial tənliyin

xarakteristik tənliyini yazaq:   2  5  0 . Bu tənliyin kökləri 1, 2  1  2i

2

ədədləridir. Deməli,    i  2  i xarakteristik tənliyin kökü deyil. Ona görə

verilən diferensial tənliyin
y  e 2x (acosx  bsinx)

şəklində xüsusi həlli olmalıdır. Burada sıfır dərəcəli R0 ( x) və S 0 ( x) çoxhədliləri

əvəzinə naməlum a, b ədədləri yazılmışdır. y  və y  -i hesablayaq:

y   2e 2 x (a cos x  b sin x )  e 2 x (a sin x  b cos x) 
 e 2 x  (2a  b) cos x  (2b  a ) sin x  , y   2e 2 x  ( 2a  b) cos x 
 ( 2b  a ) sin x   e 2 x   (2a  b) sin x  (2b  a) cos x  

 e 2 x  (3a  4b) cos x  (3b  4a ) sin x  .

y , y , y  -in bu ifadələrini verilən y   2 y   5 y  10e 2 x cos x diferensial tənliyində

yerlərinə yazıb, alınan bərabərliyin sol tərəfini sadələşdirək:

e 2 x  (3a  4b) cos x  (3b  4a ) sin x   e 2 x  (4a  2b) cos x 
 (4b  2a ) sin x   e 2 x (5a cos x  5b sin x)  10e 2 x cos x 
 (3a  4b  4a  2b  5a ) cos x  (3b  4a  4b  2a  5b) sin x 
 10 cos x  (6a  2b) cos x  (2a  4b) sin x  10 cos x.

Sonuncu bərabərliyin sol və sağ tərəflərində cos x -in əmsallarını

bərabərləşdirib , sağ tərəfdə sin x iştirak etmədiyi üçün sin x -in əmsalını sıfıra
bərabər götürüb aşağıdakı xətti tənliklər sistemini alırıq:
 6a  2b  10, 3a  b  5, a  2b,
   
 2a  4b  0 a  2b  0 3  2b  b  5
a  2b, a  2b
   a  2, b  1.
5b  5 b  1

a və b üçün tapılan bu qiymətləri y  e (a cos x  b sin x) düsturunda yerlərinə

2x

yazıb, verilən diferensial tənliyin y  e (2cosx  sinx) şəklində olan xüsusi həllini
2x

tapırıq.
6) hal. (1) tənliyi yenə də (7) şəklindədir, lakin bu halda    i kompleks
ədədləri (3) xarakteristik tənliyinin r dəfə təkrarlanan köküdür. Bu halda (7)
diferensial tənliyinin
y  x r e α x  Rm (x)cosβx  S m (x)sinβx 

şəklində olan xüsusi həlli vardır.

Misal 6. y   4 y   5 y  2e cos x diferensial tənliyinin bir xüsusi həllini tapın.

2x

x
Həlli. Bu tənliyin sağ tərəfi P0 ( x)e cos x ( P0 ( x)  2 sıfır dərəcəli çoxhədli,
  2,   1 ) şəklindədir. Verilən tənliyə uyğun bircins tənliyin xarakteristik

tənliyini yazaq:   4  5  0 . Bu tənliyin kökləri 1, 2  2  i kompleks ədədləridir.

2

   i  2  i xarakteristik tənliyin sadə köküdür, yəni bir dəfə təkrarlanan kökdür:

r  1 . Ona görə də verilən bircins olmayan diferensial tənliyin xüsusi həllini

y  xe 2x (acosx  bsinx) şəklində axtarmaq lazımdır. y -in birinci və ikinci tərtib

törəmələrini tapaq:
y   ( xe 2 x )( a cos x  b sin x)  xe 2 x (a cos x  b sin x) 
 (e 2 x  2 xe 2 x )( a cos x  b sin x)  xe 2 x (a sin x  b cos x) 
    (2a  b) x  a  cos x   (2b  a) x  b sin x e 2 x ,


y     (2a  b) x  a  cos x   (2b  a ) x  b sin x e 2 x 
 2  (2a  b) x  a  cos x   (2b  a ) x  b sin x e 2 x 
  2a cos x  (2a  b) x  a  sin x  2b sin x   (2b  a) x  b cos x 

  (4a  2b) x  2a  cos x   (4b  2a ) x  2b sin x e 2 x 

   (3a  4b) x  4a  2b cos x   ( 4a  3b) x  2a  4b sin x e 2 x .

y , y , y  -in ifadələrini y   4 y   5 y  2e 2 x cos x tənliyində yerlərinə yazıb, alınan

2x
bərabərliyin hər iki tərəfini e -ə bölərək, yazmaq olar:
 (3a  4b) x  4a  2b cos x   (4a  3b) x  2a  4b sin x 
  (8a  4b) x  4a  cos x   (8b  4a ) x  4b sin x 
 5ax cos x  5b sin x  2 cos x 
  (3a  4b  8a  4b  5a ) x  4a  2b  4a  cos x 
  (4a  3b  8b  4a  5b) x  2a  4b  4b sin x  2 cos x 
 (10ax  2b) cos x  2a sin x  2 cos x.

Sonuncu bərabərliyin sol və sağ tərəflərində cos x və sin x -in əmsallarını

müqayisə edərək
 10ax  2b  2,
  a  0, b  1
 2 a  0
olduğunu tapırıq.
a və b üçün tapılan bu qiymətləri y  xe ( a cos x  b sin x) düsturunda yerlərinə
2x

yazaq, verilən diferensial tənliyin xüsusi həllinin y  xe sinx şəklində olduğunu

2x

alırıq.
7) hal. (1) tənliyi
L y   Pm (x)e αx sinβ x, (β  0)
(8)
şəklindədir və α  β i kompleks ədədləri (3) xarakteristik tənliyinin kökü deyil.
5) halda olduğu kimi burada da (8) diferensial tənliyinin xüsusi həllini
y  e α x [ Rm (x)cosβx   S m (x)sinβx ]
şəklində axtarmaq lazımdır. Bu hal üçün də
qeyri-müəyyən əmsallar üsulu tamamilə 5) hala oxşar şəkildə aparıldığı üçün
aşağıdakı misalda (8) şəklində olan diferensial tənliyin xüsusi həllinin yalnız
formasını göstərməklə kifayətlənirik.

Misal 7. y   4 y   13 y  ( x  1)e sin x diferensial tənliyinin xüsusi həllinin

2 x

formasını göstərin

Həlli. Bu tənliyin sağ tərəfi P1 ( x)e x sin x şəklindədir.

( p1 ( x )  x  1;   2;   1) . Bircins diferensial tənliyin xarakteristik tənliyinin

1, 2  2  3i
köklərini tapaq:   4  13  0, . Göründüyü kimi ,    i  2  i
2

ədədləri xarakteristik tənliyin kökləri deyil. Deməli, verilən diferensial tənliyin

xüsusi həllini
y  e 2 x  R1 ( x) cos x  S1 ( x) sin x   e 2 x  (a1 x  b1 ) cos x 
 (a 2 x  b2 ) sin x 

şəklində axtarmaq lazımdır. Buradakı naməlum a1 , b1 , a 2 , b2 ədədləri qeyri-müəyyən

əmsallar üsulu ilə tapıla bilərlər.
8) hal. (1) tənliyi yenə də (8) şəklindədir, lakin bu halda α  β i kompleks
ədədləri (3) xarakteristik tənliyinin r dəfə təkrarlanan kökləridir. Bu halda (8)

diferensial tənliyinin xüsusi həllini y  x e  Rm (x)cosβx  S m (x)sinβx  şəklində

r αx

axtarmaq lazımdır.
x
Misal 8. y  4 y  8 y  8 y  4 y  (2 x  1)e sin x diferensial tənliyinin
( 4) ( 3) ( 2) 1

xüsusi həllini naməlum əmsallarla yazın.

Həlli. Bu diferensial tənliyin sağ tərəfi P1 ( x)e  x sin  x şəklindədir

( p1 ( x)  2 x  1;   1;   1) . Uyğun bircins diferensial tənliyin xarakteristik tənliyini

yazaq:
4  43  82  8  4  0. (*)

Doğruluğu asanlıqla yoxlanıla bilən (a  b  c)  a  b  c 

2 2 2 2

 2ab  2ac  2bc düsturundan istifadə edərək alırıq:

(2  2  2) 2  4  42  4  43  42  8 

 4  43  82  8  4.

Deməli, (*) xarakteristik tənliyini

 (2  2  2) 2  0 (**)
şəklində yazmaq olar. (**) tənliyinin sol tərəfini aşağıdakı şəkildə çevirək:
  2
(2  2  2) 2  (  1) 2  1  (  1) 2  i 2  2

   (  1)  i  (  1)  i   (  1  i ) 2 (  1  i ) 2 
2

    (1  i )    (1  i ) 
2 2

 (  2  2  2) 2     (  1  i )      (  1  i )  .
2 2

Sonuncu münasibəti (**) –da nəzərə alaq:

   (1  i) 2     (1  i) 2  0. (***)
(***) tənliyindən görünür ki, 1  i və 1  i qoşma kompleks ədədləri (*)

xarakteristik tənliyinin 2 dəfə təkrarlanan kökləridir. Başqa sözlə,    i  1  i

kompleks ədədləri 2 dəfə təkrarlanan kökdürlər (r  2) . Ona görə verilən

diferensial tənliyin xüsusi həlli
y  x 2 e α x  R 1 (x)cosβx  S1 (x)sinβx  
 x 2 e  x  (a1 x  b1 ) cos x  (a 2 x  b2 ) sin x 

şəklindədir.
9) hal.(1) tənliyi

L y   e α x Pi (x)cosβx  Q j (x)sinβx  (9)

şəklindədir.Burada Pi (x) i -dərəcəli çoxhədli, Q j (x) j -dərəcəli çoxhədlidir. Tutaq

ki, α  β i kompleks ədədləri (3) xarakteristik tənliyinin kökləri deyil. i və j

ədədlərindən böyüyünü m ilə işarə edək: m  max{i, j}. Bu halda (9) tənliyinin
xüsusi həllini
y  e α x  Rm (x)cosβx  S m (x)sinβx 

şəklində axtarmaq lazımdır.

Misal 9. y   y   2 y  e  (2 x  1) cos x  7 sin x  diferensial tənliyinin xüsusi

x

həllini naməlum əmsallarla yazın.

Həlli. Bu tənliyin sağ tərəfi e  P1 ( x) cos x  Q0 ( x) sin x şəklindədir. Bu

x

Q0 ( x)  7; i  1 j  0; m  max{i; j}  max{1;0}  1

misalda   1;   1; P1 ( x)  2 x  1; .
Verilən diferensial tənliyə uyğun bircins tənliyin xarakteristik tənliyini yazaq:
   i  1 i
    2  0.
2 1  1;  2  2
2    2  0. Bu tənliyin kökləri 1  1;  2  2 ədədləridir. Göründüyü kimi

   i  1  i kompleks ədədləri xarakteristik tənliyin kökləri deyil. Deməli,verilən

diferensial tənliyin xüsusi həllini

y  e α x  R1(x) cos βx  S1(x) sin βx  
 e x (a1 x  b1 ) cos x  (a 2 x  b2 ) sin x 

şəklində axtarmaq lazımdır. Buradakı naməlum a1 , b1 , a 2 , b2 ədədləri qeyri-müəyyən

əmsallar üsulu ilə tapıla bilərlər.
10) hal. (1) tənliyi yenə də (9) şəklindədir. Lakin bu halda α  β i
kompleks ədədləri (3) xarakteristik tənliyinin r dəfə təkrarlanan kökləridir.
Bu halda (9) diferensial tənliyinin xüsusi həllini
y  x r e α x  Rm (x)cosβx  S m (x)sinβx 

şəklində axtarmaq lazımdır.

Misal 10. y  4 y  8 y  8 y   4 y  e ( x cos x 

( 4) ( 3) ( 2) x

 x 2 sin x) diferensial tənliyinin xüsusi həllini naməlum əmsallarla yazın.

Həlli. Bu paraqrafdakı misal 8-dən məlumdur ki, verilən diferensial tənliyə

uyğun olan bircins diferensial tənliyin xarakteristik tənliyi 2 dəfə təkrarlanan 1  i
kompleks köklərinə malikdir. Baxılan bircins olmayan diferensial tənliyin sağ

tərəfi e  x  P1 ( x) cos x  Q2 ( x) sin x  şəklindədir. Bu misalda   1;

  1; i  1; j  2; P1 ( x)  x; Q2 ( x)  x 2 ; m  max{i; j}  max{1;2}  2 . Yuxarıda qeyd olunduğu

kimi    i  1  i kompleks ədədləri (3) xarakteristik tənliyinin 2 dəfə təkrarlanan

kökləridir: r  2 . Deməli, verilən diferensial tənliyin xüsusi həllini
y  x r e α x  R2(x) cos βx  S 2(x) sin βx  

 x 2 e -x (a1 x 2  b1 x  c1 ) cos x  (a 2 x 2  b2 x  c 2 ) sin x 
şəklində axtarmaq lazımdır. Buradakı naməlum a1 , b1 , c1 a 2 , b2 , c2 ədədləri qeyri-
müəyyən əmsallar üsulu ilə tapıla bilərlər.
Sabit əmsallı xətti bircins olmayan diferensial tənliyin sağ tərəfi yuxarıda 10
halda göstərilən funksiyalardan heç birinə aid olmayıb, onlardan bir neçəsinin xətti
kombinasiyası şəklində olduqda da xüsusi həll həmin hallardan bir neçəsindən
istifadə olunmaqla tapıla bilər.
Məsələn,
L y   e 2 x cos 3 x  e x sin 2 x

tənliyinin sağ tərəfi yuxarıda göstərilən halların heç birindəki funksiya ilə üst-üstə
2x x
düşmür. Sağ tərəfi e cos 3x və e sin 2 x şəklində olan tənliklərin xüsusi hallarının

formaları məlumdur. L y   e cos 3x tənliyinin xüsusi həllini y1 , L y   e sin 2 x

2x x

tənliyinin xüsusi həllini isə y 2 ilə işarə edək. Bu fəsil , §16, teorem 2-yə görə
y  y1  y 2 funksiyası L y   e 2 x cos 3 x   e x sin 2 x diferensial tənliyinin xüsusi həlli

olacaqdır.

Yüksək tərtibli xətti bircins olmayan diferensial tənliklər üçün ixtiyari

sabitlərin variasiyası üsulu
Bundan əvvəlki paraqrafda verilmiş qeyri-müəyyən əmsallar üsulunun tətbiq
dairəsi çox dardır. Bu üsul sabit əmsallı və sağ tərəfi yalnız xüsusi şəkildə olan
xətti bircins olmayan diferensial tənliklərin xüsusi həllərini tapmağa imkan verir.
Bu paraqrafda şərh olunacaq üsul isə uyğun bircins tənliyin fundamental həllər
sistemi məlum olduqda sağ tərəfi ixtiyari şəkildə olan dəyişən əmsallı istənilən
xətti bircins olmayan diferensial tənliyin ümumi həllini tapmağa imkan verir.
Yazılışın sadəliyi xatirinə bu üsulun mahiyyətini 3 tərtibli xətti bircins olmayan
diferensial tənliklər üçün şərh edəcəyik.
Fərz edək ki, bizə 3-tərtibli, dəyişən əmsallı, xətti bircins olmayan aşağıdakı
diferensial tənlik verilmişdir:
L y   y   p1 ( x) y   p 2 ( x ) y   p3 ( x) y  q ( x)
. (1)

Burada p1 ( x), p 2 ( x), p3 ( x) və q(x) funksiyaları hamısı eyni bir aralıqda təyin
olunmuş, kəsilməyən verilmiş funksiyalardır. Yazılışın sadəliyi xatirinə biz

gələcəkdə arqumentləri buraxıb p1 , p 2 , p3 yazacağıq.Tutaq ki, (1)-ə uyğun olan

L y   0 (2)
 y1 ( x), y 2 ( x), y 3 ( x)
bircins diferensial tənliyin fundamental həllər sistemi
məlumdur.Onda (2) bircins tənliyinin ümumi həlli
Y  C1 y1  C 2 y 2  C 3 y 3
(3)
düsturu ilə təyin olunar.
İxtiyari sabitlərin variasiyası üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, (3)

düsturunda olan C1 , C 2 , C3 sabitləri əvəzinə elə C1 ( x), C 2 ( x), C3 ( x) funksiyaları tapıb

yazırlar ki, alınan
y  C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y 3
(4)
funksiyası bircins olmayan (1) diferensial tənliyinin ümumi həlli olsun. Naməlum
C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
funksiyalarını tapmaq üçün üç tənlik alacağıq.
(4)-ün hər iki tərəfini diferensiallayaq:

y   C1 ( x ) y1  C 2 ( x) y 2  C 3 ( x ) y 3  C1 ( x ) y1 
 
 C 2 ( x ) y 2  C 3 ( x) y 3 (5)
C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
funksiyalarını elə seçəcəyik ki,
C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y 3  0
(6)
olsun. Bu həmin funksiyaları təyin etmək üçün istifadə olunacaq birinci tənlikdir.
(6)-nı (5)-də nəzərə aldıqda
y   C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y 3
(7)
olur.
(7)-nin hər iki tərəfini diferensiallayaq:

y   C1 ( x ) y1  C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y 3  C1 ( x) y1 
 
 C 2 ( x) y 2  C 3 ( x ) y 3 . (8)
C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
funksiyalarını elə seçəcəyik ki,
  
C1 ( x) y1  C 2 ( x ) y 2  C 3 ( x) y 3  0
(9)
olsun. (9) həmin funksiyaları təyin etmək üçün istifadə olunacaq ikinci şərtdir. (9)-
u (8)-də nəzərə aldıqda
y   C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y 3
(10)
alınır .
(10)-un hər iki tərəfini diferensiallayaq:
y   C1 ( x) y1 C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y3  C1 ( x) y1 
 C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y 3. (11)
C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
funksiyalarının təyin edilməsi üçün istifadə olunacaq üçüncü
tənlik bir qədər sonra alınacaqdır.
y -in (4)-dəki, y  -in (7)-dəki , y  -in (10)-dakı, y  -in (11)-dəki ifadələrini

(1) diferensial tənliyində yerlərinə yazıb, alınan tənliyin sol tərəfindəki hədləri
C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
-ə nəzərən qruplaşdırsaq alarıq:
C1 ( x)( y1 p1 y1  p 2 y1  p3 y1 )  C 2 ( x)( y 2  p1 y 2 
 p3 y 2  p3 y 2 )  C 3 ( x )( y 3  p1 y 3  p 2 y 3  p3 y 3 ) 
 C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  C3 ( x) y 3  q ( x) 

 C1 ( x) L y1   C 2 ( x) L y 2   C 3 ( x) L y 3  

 C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  C3 ( x) y3  q ( x).

(12)

Şərtə görə y1 , y 2 , y3 bircins (2) diferensial tənliyinin həlləri olduqları üçün

L y1   0, L y 2   0, L y3   0
olmalıdır. Sonuncu bu üç şərti (12)-də nəzərə aldıqda
C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  C 3 ( x) y 3  q( x)
(13)

tənliyi alınır. (13) bərabərliyi C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x) funksiyalarını təyin etmək üçün
istifadə olunacaq üçüncü tənlikdir.

(6), (9), (13) üçü birlikdə C1 ( x), C 2 ( x), C3 ( x) funksiyalarına nəzərən bircins
olmayan cəbri xətti tənliklər sistemidir. Bu xətti tənliklər sisteminin əsas
determinantını yazaq:
y1 y 2 y3
  y1 y 2 y 3
y1 y 2 y 3

 y1 , y 2 , y 3
Göründüyü kimi determinantı funksiyalarının Wronski

determinantıdır:   W ( x)  W  y1 , y 2 , y3  . Şərtə görə y1 , y 2 , y3 (2) xətti bircins

diferensial tənliyinin fundamental həllər sistemidir. Ona görə də bu funksiyaların
Wronski determinantı sıfırdan fərqlidir. W ( x)  0    0. Kramer teoreminə görə
C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
funksiyaları (6), (9), (13) xətti tənliklər sistemindən birqiymətli
olaraq təyin edilə bilərlər. Tutaq ki, bu funksiyalar həmin sistemdən təyin
olunmuşlar:
C1 ( x)  1 ( x), C 2 ( x)   2 ( x), C 3 ( x)   3 ( x)
.
Bu bərabərlikləri inteqrallayaraq
C1 ( x)   1 ( x)dx  k1 , C 2 ( x)    2 ( x)dx  k 2 ,
C3 ( x)    3 ( x) dx  k 3
(14)

alırıq. Burada k1 , k 2 , k 3 -ilə ixtiyari sabitlər işarə olunmuşlar. C1 ( x), C 2 ( x), C3 ( x)

funksiyalarının (14)-dəki ifadələrini (4)-də yerlərinə yazaq:

  
y   1 ( x )dx  k1 y1    2 ( x )dx  k 2 y 2  
  
   3 ( x )dx  k 3 y 3  y   1 ( x)dx y1  
    ( x)dx  y     ( x )dx  y  k1 y1  k 2 y 2  k 3 y 3 .
2 2 3 3
(15)
(14) düsturu ilə təyin olunan y funksiyası xətti bircins olmayan (1) diferensial
tənliyinin ümumi həllidir. (15) düsturunun sağ tərəfindəki ixtiyari sabitlərin iştirak
etmədiyi ilk üç toplananın cəmindən ibarət olan funksiya bircins olmayan (1) xətti
diferensial tənliyinin xüsusi həllidir. İxtiyari sabitlərin iştirak etdiyi sonrakı üç
toplananın cəmindən ibarət olan funksiya isə bircinsli diferensial tənliyinin ümumi
həllidir.
n  2 və ya n  3 olan hallarda da bircins tənliyinin fundamental həllər

sistemi məlum olan istənilən n -tərtibli xətti bircins olmayan diferensial tənliyin
ümumi həllini eyni qayda ilə tapmaq olar. n tərtibli xətti bircins olmayan

diferensial tənliyə uyğun bircins tənliyin fundamental həllər sistemi y1 , y 2 ,... y n

olduqda bircins olmayan diferensial tənliyin ümumi həlli
y  C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  ...  C 3 ( x) y 3

şəklində axtarılır. C1 ( x), C 2 ( x),..., C n ( x) funksiyaları isə

 C1 ( x) y1  C 2 ( x) y 2  ...  C n ( x ) y n  0,
C  ( x) y   C  ( x) y   ...  C  ( x ) y   0,
 1 1 2 2 n n

...........................................................,
C  ( x) y ( n 1)  C  ( x) y ( n 1)  ...  C  ( x ) y ( n 1)  q ( x)
 1 1 2 2 n n

xətti tənliklər sistemindən təyin edilirlər.

Misal. y   y   tgx diferensial tənliyinin ümumi həllini tapın.
Həlli. Verilən tənliyə uyğun bircins tənlik y   y   0 , bu tənliyin

xarakteristik tənliyi     0   (  1)  0 , xarakteristik tənliyin kökləri isə

3 2

1  0, 2,3  i
ədədləridir. Deməli, bircins tənliyin fundamental həllər sistemi
y1  1, y 2  cos x, y 3  sin x
funksiyalarıdır. Bircins y   y   0 tənliyinin ümumi həlli
y  C1  C 2 cos x  C 3 sin x y   y   tgx
şəklindədir. Bircins olmayan tənliyinin
ümumi həlli
y  C1 ( x)  C 2 ( x) cos x  C 3 ( x) sin x
(*)

şəklində axtarılır. C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x) funksiyaları üçün xətti tənliklər sistemi belə
olur:
C1 ( x)  C 2 ( x) cos x  C 3 ( x) sin x  0,

  C 2 ( x) sin x  C 3 ( x) cos x  0,
  C 2 ( x) cos x  C 3 ( x) sin x  tgx.


Bu sistemi C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x) -ə nəzərən həll edək.

Sonuncu sistemin ikinci tənliyinin hər iki tərəfini sin x -ə , üçüncü tənliyinin
hər iki tərəfini cos x -ə vurub, alınan bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplayaq:
 (sin 2 x  cos 2 x)C 2 ( x)  tgx  cos x 
 C 2 ( x)  sin x  C 2 (x)   sinx .

C 2 üçün tapılan bu ifadəni sistemin ikinci tənliyində yerinə yazaq:

sin 2 x
sin 2 x  C 3 ( x) cos x  0  C 3 (x)   .
cosx
C1 ( x) -i tapmaq üçün sistemin birinci və üçüncü tənliklərini tərəf-tərəfə toplayaq:

C 1 (x)  tgx.
 C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
üçün aldığımız bərabərlikləri inteqrallayaq:
sin x d (cos x)
C1 ( x)   tgxdx   dx    
cos x cos x
  ln cos x  k1  C 1 (x)   ln cosx  k 1 ,

C 2 ( x )    sin xdx  cos x  k 2  C 2 (x)  cosx  k 2 ,

sin 2 x 1  cos 2 x  1 
C3 ( x )    dx    dx      cos x dx 
cos x cos x  cos x 
dx x 
  cos xdx    sin x  ln tg     k3 
cos x 2 4

 x π
 C 3 (x)  sinx  ln tg     k 3 .
2 4

Burada k1 , k 2 , k 3 -ixtiyari sabitlərdir.

C1 ( x), C 2 ( x), C 3 ( x)
üçün alınan ifadələri (*) düsturunda yerlərinə yazaq:
y   ln cos x  k1  (cos x  k 2 ) cos x 
 x  
 sin x  ln tg     k 3  sin x   ln cos x  k1  cos 2 x 
 2 4 

x  
 k 2 cos x  sin 2 x  (sin x ) ln tg     k 3 sin x 
2 4

x  
 y   ln cos x  (sin x) ln tg     k1 
2 4
 k 2 cos x  k 3 sin x. (**)

Burada k1 ilə k1  1 ədədi işarə olunmuşdur. (**) düsturu ilə təyin olunan
funksiya verilən diferensial tənliyin ümumi həllidir.

Mühazirə 7. Kompleks dəyişənli funksiya anlayışı, onun limiti və kəsilməzliyi.

Kompleks hədli sıralar. Kompleks dəyişənli elementar funksiyalar. Kompleks
dəyişənli funksiyanın törəməsi. Analitik funksiyalar.

Kompleks dəyişənli funksiya anlayışı, onun limiti və kəsilməzliyi

 Əvvəlcə kompleks ədədi ardıcıllıqlar ilə tanış olaq. Kompleks ədədi
ardıcıllıq və ona aid anlayışlar həqiqi ədədi ardıcıllıqlar və ona aid olan anlayışlara
oxşar şəkildə təyin edilirlər.

Elementləri z n  x n  iy n ; n  1,2,... şəklində olan

z1 , z 2 ,..., z n ,...
(1)

ardıcıllığı baxaq. Burada xn və y n ; n  1,2,... həqiqi ədədlərdir. (1) kompleks ədədi

ardıcıllığını qısa şəkildə {z n } kimi işarə edirlər.

Tərif. Elə z  x  iy kompleks ədədi varsa ki, istənilən   0 ədədinə görə elə
N natural ədədi tapmaq olarsa ki, n  N olduqda

zn  z  
(2)

olarsa, onda z ədədinə {z n } ardıcıllığının limiti deyilir və

lim z n  z
n  (3)
kimi işarə olunur.
(2)-nin sol tərəfini açıq şəkildə yazaq:
z n  z  ( x n  iy n )  ( x  iy )  ( x n  x)  i ( y n  y ) 
 ( x n  x) 2  ( y n  y ) 2 .

Sonuncu bərabərliyi (2)-də nəzərə alsaq, n  N olduqda

( xn  x ) 2  ( y n  y ) 2  

olduğunu, buradan isə

xn  x   , y n  y  
(4)
bərabərsizliklərinin ödənildiyini alarıq. (4) bərabərsizliklərinin doğruluğu onu

göstərir ki, {x n } həqiqi ədədlər ardıcıllığının limiti x , { y n } həqiqi ədədlər

ardıcıllığının limiti isə y ədədidir:
lim x n  x, lim y n  y
n  n  . (5)
Beləliklə, göstərildi ki, (3) limitinin varlığından (5) limitlərinin hər ikisinin
varlığı çıxır. Bu təklifin tərsi də doğrudur. Yəni (5) limitlərinin hər ikisi varsa,
onda {x n  iy n } ardıcıllığının da limiti var və bu limit x  iy ədədidir. Doğrudan da,

tutaq ki, (5) limitlərinin hər ikisi vardır. Onda istənilən   0 ədədinə görə elə N1

və N 2 natural ədədləri vardır ki, n  N 1 olduqda


xn  x 
2, (6)
n  N 2 olduqda isə


yn  y 
2 (7)

olur. N  max{ N1 , N 2 } işarə etsək, n  N olduqda (6), (7) bərabərsizliklərinin hər

ikisi ödəniləcəkdir. Ona görə n  N olduqda (6) və (7)-dən istifadə edərək yaza
bilərik:
( x n  iy n )  ( x  iy )  ( x n  x ) 2  ( y n  y ) 2 
2 2
     ( x n  iy n )  ( x  iy )   .
2 2

Sonuncu münasibət onu bildirir ki, {x n  iy} ardıcıllığının limiti var və x  iy

ədədidir, yəni (3) doğrudur. Əslində biz aşağıdakı teoremi isbat etdik.

Teorem. {z n }  {x n  iy n } kompleks ədədi ardıcıllığının limitinin varlığı üçün

zəruri və kafi şərt {x n } və { y n } həqiqi ədədi ardıcıllıqlarının hər ikisinin limitinin

varlığıdır.
Bu teoremə əsasən belə qənaətə gəlmək olur ki, həqiqi ədədi ardıcıllıqlar
nəzəriyyəsinin bütün təklifləri kompleks ədədi ardıcıllıqlara da aiddirlər. Ona görə
də biz kompleks ədədi ardıcıllıqlar üçün olan təkliflər üzərində dayanmırıq.
İndi isə kompleks dəyişənli funksiya anlayışına keçək. Yada salaq ki, hər bir
z  x  iy kompleks ədədi 0 XY düzbucaqlı dekart koordinat sistemində M ( x, y )

nöqtəsi və ya OM vektoru ilə təsvir olunur. Bütün həqiqi ədədlər absis oxu ilə, iy
şəkilli sıfr xəyali ədədlər isə ordinat oxu ilə təsvir olunurlar. Ona görə 0 X -ə həqiqi
ox, 0Y -ə xəyali ox deyilir. Belə 0 XY koordinat müstəvisinə kompleks müstəvi

deyilir. Kompleks ədəd z  x  iy şəklində işarə olunduqda bu müstəvi (z )

müstəvisi ( W  x  iy şəklində işarə olunduqda (W ) müstəvisi və s.) kimi işarə
olunur.
Fərz edək ki, E ilə (z ) kompleks müstəvisi üzərindəki hər hansı bir çoxluq
işarə olunmuşdur. Əgər E çoxluğundan olan hər bir z kompleks ədədinə bir və ya
bir neçə W kompleks ədədlərini qarşı qoyan qayda məlumdursa, onda deyirlər ki,
E çoxluğunda kompleks dəyişənli W  f (z) funksiyası verilmişdir. Hər bir z

ədədinə yalnız bir ədəd qarşı qoyulduqda bu funksiya birqiymətli, bir neçə
kompleks ədəd qarşı qoyulduqda isə çoxqiymətli funksiya adlanır.
z  x  iy və W  u  iv işarə edək. Onda hər bir birqiymətli W  f (z )
funksiyasının verilməsi, iki həqiqi dəyişənli
u   ( x, y ), v   ( x, y )

funksiyalarının verilməsinə ekvivalentdir. Məsələn, W  z funksiyası verildikdə

2

W  ( x  iy ) 2  x 2  y 2  2ixy alındığından burada həqiqi dəyişənli funksiyalar

u ( x, y )  x 2  y 2 , v( x, y )  2 xy olur.

Kompleks dəyişənli funksiyanın limiti və kəsilməzliyi həqiqi dəyişənli

funksiyalar üçün olan limit və kəsilməzlik anlayışlarına oxşar şəkildə verilir.
Fərz edək ki, W  f (z ) E çoxluğunda təyin olunmuş kompleks dəyişənli

funksiyadır, z 0 kompleks ədədi isə E çoxluğunun limit nöqtəsidir. Əgər elə

A  a  ib kompleks ədədi varsa ki, istənilən   0 ədədinə görə elə  ( ) ədədi

tapmaq olarsa ki, z  z 0   olduqda f ( z )  A   olsun, onda deyirlər ki, f( z )

funksiyası z 0 nöqtəsində A limitinə malikdir. Bunu belə yazırlar:

lim f ( z )  A
z  z0
. (8)
z 0  x0  iy 0
işarə etsək, kompleks ədədi ardıcıllıqlar üçün aparılan oxşar
mühakimələr isə göstərmək olar ki, (8) limitinin varlığı aşağıdakı iki limitin
varlığına ekvivalentdir:
lim u ( x, y )  a, lim v( x, y )  b
x  x0 x  x0
y  y0 y  y0
.
Bu fakta əsasən alınır ki, limiti olan həqiqi dəyişənli funksiyalara aid olan bütün
təkliflər limiti olan kompleks dəyişənli funksiyalara da şamil edilir.
Sonsuz uzaqlaşmış z   nöqtəsi E çoxluğunun limit nöqtəsi olduqda hər bir

  0 ədədi üçün elə N ( ) ədədi varsa ki, z  N ( ) olduqda f ( z )  A   olsun,

lim f ( z )  A
onda A -ya f (z ) -in z   şərtində limiti deyilir və belə yazılır: z  .

İstənilən   0 ədədi və N  0 ədədi üçün elə  ( ) ədədi varsa ki, z  z 0   ( )

f ( z)  N
olduqda olur, onda deyirlər ki, f (z ) funksiyasının z 0 nöqtəsindəki limiti

lim f ( z )  
sonsuzluqdur və bunu belə yazırlar: z  z0
.

İndi isə fərz edək ki, E çoxluğunun limit nöqtəsi olan z 0 E çoxluğuna
daxildir. Əgər
lim f ( z )  f ( z 0 )
z  z0
(9)

olarsa, onda f( z ) -ə z 0 nöqtəsində kəsilməyən funksiya deyilir.

Funksiya çoxluğun hər bir nöqtəsində kəsilməyən olduqda bu funksiyaya
həmin çoxluqda kəsiləməyən funksiya deyilir.
(9) bərabərliyi
lim u ( x, y )  u ( x0 , y 0 ), lim v( x, y )  v( x 0 , y 0 )
x  x0 x  x0
y  y0 y  y0
(10)

bərabərliklərinə ekvivalentdir. (10) bərabərlikləri isə u ( x, y ) və v ( x, y )

funksiyalarının ( x0 , y 0 ) nöqtəsində kəsilməzliklərini bildirir. Bu isə o deməkdir ki,

kompleks dəyişənli W  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyası z 0  x0  iy 0 nöqtəsində

yalnız və yalnız o zaman kəsilməyən olar ki, onun həqiqi və xəyali həssələri olan
u ( x, y ) , v( x, y ) funksiyaları ( x 0 , y 0 ) nöqtəsində kəsilməyən olsunlar.

Kompleks dəyişənli kəsilməyən funksiyalar həqiqi dəyişənli kəsilməyən

funksiyaların malik olduğu oxşar xassələrə malikdirlər. Kompleks dəyişənli
funksiyalar üçün də müntəzəm kəsilməzlik anlayışı verilir.
 Kompleks dəyişənli funksiyanın törəməsi

Fərz edək ki, (z ) kompleks müstəvisinin E oblastında təyin olunmuş

birqiymətli w  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyası verilmişdir. Burada z  x  iy

kompleks dəyişəndir. z arqumentinə z  x  iy artımı verib aşağıdakı nisbəti

düzəldək:
w f ( z  z )  f ( z )

z z . (1)
z ilə E oblastında qeyd olunmuş nöqtə işarə olunduqda (1) nisbəti z -in
funksiyası olub, z  0 olduqda təyin olunmuşdur.
w
Tərif. z  0 şərtində (1) ilə təyin olunan z nisbətinin sonlu limiti varsa,

onda bu limitə w  f( z ) funksiyasının z nöqtəsində törəməsi deyilir və

df ( z ) dw
f ( z ), , w,
dz dz

simvollarından biri ilə işarə olunur. z nöqtəsində sonlu törəməsi olan kompleks
dəyişənli funksiyaya bu nöqtədə diferensiallanan və ya monogen funksiya
deyilir.
w f ( z  z )  f ( z )
f ( z )  lim  lim
Bu tərifə əsasən z  0 z z  0 z . (2)
Kompleks dəyişənli funksiyanın törəməsinin tərifi həqiqi dəyişənli
funksiyanın törəməsinin tərifi ilə eyni olsa da kompleks dəyişənli funksiyanın
törəməsinin varlığı həqiqi dəyişənli funksiyanın törəməsinin varlığına nisbətən

y
lim 
daha ağır şərtdir. Həqiqi dəyişənli y  f (x) funksiyası üçün x 0 x

x  0
x  0 x  0
f ( x  x)  f ( x )
 lim
x  0 x x x  x x x  x
x  0

z
 f ( x  x)  f ( x )
 lim
x  0 x limitində x sıfıra iki yolla , x  0 olmaqla sağdan və x  0
olmaqla soldan yaxınlaşa bilər. Kompleks dəyişənli funksiya üçün isə (2)-də z

sıfra sonsuz sayda istiqamətlər üzrə yaxınlaşa bilər. f (z ) törəməsinin varlığı üçün
z -in hansı istiqamətdə sıfıra yaxınlaş-masından asılı olmayaraq (2) limiti sonlu

olmalıdır.
Qarşıya belə bir sual çıxır. w  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) kompleks dəyişənli
funksiyasının z nöqtəsində diferensiallanan olması üçün onun həqiqi və xəyali

hissələri olan u ( x, y ), v( x, y ) funksiyaları hansı şərtləri ödəməlidirlər? Bu suala

aşağıdakı teorem cavab verir.
Teorem. Fərz edək ki, w  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyası z  x  iy

nöqtəsinin müəyyən ətrafında təyin olunmuşdur və u ( x, y ), v( x, y ) funksiyaları

həmin z -ə uyğun ( x, y ) nöqtəsində diferensiallanandırlar. Onda kompleks dəyişənli

w  f (z ) funksiyasının bu z nöqtəsində diferensiallanan olması üçün uyğun ( x, y )

nöqtəsində
u v u v
 , 
x y y x (3)
bərabərliklərinin eyni zamanda ödənilməsi zəruri və kafi şərtdir.
Zəruriliyin isbatı. Fərz edək ki, w  f (z ) funksiyası z nöqtəsində
diferensiallanandır. Bu o deməkdir ki, (2) limiti sonludur.
Aydındır ki, w funksiya artımını belə göstərmək olar:
w  u ( x  x, y  y )  u ( x, y )  i v( x  x, y  y )  v( x, y ) .(4)

(2) limitinin varlığı z -in sıfra necə yaxınlaşmasından asılı deyil. Aşağıdakı iki
hala baxaq.
1)hal. y  0, x  0 . Bu halda z  x  0  i  x . Bu halda (4) ilə təyin
olunan w aşağıdakı şəklə düşür:
w  u ( x  x, y )  u ( x, y ) 
 i v( x  x, y )  v ( x, y )   x u  i x v. (5)
Burada  x u,  x v ilə u ( x, y ) və v( x, y ) funksiyalarının x dəyişəninə nəzərən xüsusi
artımları işarə olunmuşlar.
(2) və (5)-ə əsasən yaza bilərik:
w  u  i x v  u  v
f ( z )  lim  lim x  lim x  i lim x 
z 0 z x 0 x x  0  x x 0 x

u v u v
  i  f ( z )  i .
x x x x (6)
Beləliklə, bu halda f (z ) törəməsi üçün (6) düsturu alındı.
2) hal. x  0, y  0 . Bu halda z  0  iy  iy . Funksiya artımı w belə
olar :
w  u ( x, y  y )  u ( x, y )  i v ( x, y  y )  v ( x, y ) 
  y u  i y v.
(7)

Burada  y u,  y v ilə u ( x, y ) və v( x, y ) funksiyalarının y dəyişəninə nəzərən xüsusi

artımları işarə olunmuşlar.
(2) və (7)-dən alırıq:
w  y u  i y v 1  yu  yv
f ( z )  lim  lim  lim  lim 
z 0 z y  0 iy y 0 i y x 0 y

1 u v v u v u
   i  f ( z )  i
i y y y y y y . (8)
1 i
 2  1
Biz burada i i olmasından istifadə etdik. Beləliklə, bu halda f (z ) üçün (8)
düsturu alındı.
(6) və (8) düsturlarını müqayisə edərək,
u v v u
i  i
x x y y

bərabərliyini alırıq. Buradan isə (3) şərtlərinin döğru olduqları alınır.

Kafiliyin isbatı. Fərz edək ki, u ( x, y ), v( x, y ) funksiyaları ( x, y ) nöqtəsində
diferensiallanandırlar və (3) şərtləri ödənilir. İsbat edək ki. onda
w  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyası z  x  iy nöqtsəində diferensiallanandır, yəni

(2) limiti vardır.

Fərziyyəmizə görə u ( x, y ), v( x, y ) funksiyaları ( x, y ) nöqtəsində diferensiallanan

u u
u  x  y   1 x   2 y,
olduqları üçün yaza bilərik: x y (9)
v v
v  x  y  1 x   2 y,
x y (10)
Burada
lim  i  0; lim  i  0; i  1,2
x  0 x 0
y  0 y 0
(11)
olduğu nəzərdə tutulur. (3) şərtlərindən istifadə edək və aşağıdakı işarələri qəbul
edək:
u v u v
  a,    b.
x y y x (12)
(11)-i nəzərə alaraq (9) və (10) bərabərliklərini belə yazmaq olar:
u  ax  by   1 x   2 y, (13)
v  bx  ay   1 x   2 y . (14)
(13), (14) bərabərliklərinə əsasən w  u  iv funksiya artımını yazaq və onu
aşağıdakı kimi çevirək:
w  u  iv  ax  by   1 x   2 y  ibx  ia y 
 i1 x  i 2 y  a  x  iy   b ix  y   x  1  i 1  
 y   2  i 2   a x  iy   bi  x  iy   x  1  i 1  
 y   2  i 2    x  iy  a  bi  
 x y
 z     1  i1    2  i 2     a  bi  z  z   
 z z 
 w   a  bi  z  z   . (15)
Biz (15) düsturunu çıxararkən -1 əvəzinə i yazdıq, z  x  iy olduğunu nəzərə
2

aldıq və aşağıdakı işarəni qəbul etdik:

x
  1  i1   y  2  i 2 
z z . (16)
Cəmin modulunun xassəsinə əsasən (16)-dan alırıq:
x y
   1  1    2  2 
z z
. (17)
 x y
 1, 1
z  x  iy və
z   z  2
  y 
2
olduğu üçün aydındır ki, z z

bərabərsizlikləri doğrudurlar. Bu bərabərsiz-liklərə əsasən (17)-dən alırıq:

   1  1   2   2
. (18)
(11) münasibətlərinə görə (18)-dən alınır ki,
lim   0
x 0
y 0
. (19)
(15)-in hər iki tərəfini z -ə bölüb, z  0 şərtində limitə keçək və (19)-u nəzərə
alaq:
w
lim  lim  (a  bi)     a  bi  lim  
z z 0
z  0 z  0

w
a  bi  lim  a  bi.
z 0 z
(20)
Biz göstərdik ki, (2) limiti vardır və a  bi kompleks ədədinə bərabərdir.

Deməli, w  f (z ) funksiyası z nöqtəsində diferensiallanandır və (20)-yə əsasən

f ( z )  a  bi (21)
Teorem isbat olundu.

Bəzi riyazi ədəbiyyatlarda (3) bərabərliklərinə Koşi –Riman şərtləri

deyirlər. Lakin tarixi nöqteyi-nəzərdən bu ədalətli deyil. Belə ki, (3) şərtləri hələ
XVIII əsrdə Dalamber və Eylerə məlum idi. Onlar, xüsusilə də Eyler kompleks
dəyişənli funksiyalar nəzəriyyəsinin hidromexanikaya tətbiqi məsələlərində bu
şərtləri öyrənmişlər. Ona görə də (3) şərtlərini Dalamber-Eyler şərtləri
adlandırmaq daha ədalətli olardı.
(12) və (21) düsturlarına əsasən diferensiallanan kompleks dəyişənli
w  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyasının törəməsini hesablamaq üçün aşağıdakı 4

düstur alınır:
u v v v
f ( z )   i , f ( z )  i ,
x x y x (22)
v u u u
f ( z )   i , f ( z )  i .
y y x y (23)
 Tərif. Verilmiş nöqtədə və onun müəyyən ətrafında diferensiallanan
birqiymətli kompleks dəyişənli funksiyaya bu nöqtədə analitik və ya requlyar
funksiya deyilir.
Bəzən requlyar funksiya əvəzinə holomorf funksiya terminindən də istifadə
olunur. Holomorf terminini ilk dəfə Koşinin tələbələri olan Brio və Buke
işlətmişlər. Bu termin yunan mənşəli sözdən götürülüb və tam mənasını verir.
Analitik termini isə əvvəllər Laqranj, sonralar isə Veyerştras çox işlətmişdir.
Müasir riyaziyyatda “analitik funksiya ” terminindən daha çox istifadə olunur.
Funksiya oblastın bütün nöqtələrində analitik olduqda ona həmin oblastda
analitik funksiya deyilir. Birqiymətli funksiyanın eyni bir oblastda
diferensiallanan və analitik olması şərtləri eyni olub, üst-üstə düşürlər. Lakin
funksiyanın nöqtədə analitik olması həmin funksiyanın bu nöqtədə
diferensiallanan olması şərtindən daha ağır şərtdir. Nöqtədə diferensiallanan
funksiya həmin nöqtədə analitik olmaya da bilər. Məsələn, göstərmək olar ki,
wzz
funksiyası z  0 nöqtəsində diferensiallanandır, lakin bu nöqtədə analitik
deyil.

Misal 1. w  f ( z )  e funksiyasının diferensiallanan olduğunu göstərin və

z

 e   e
z z
düsturunu isbat edin.

Həlli. Əvvəlcə f ( z )  e funksiyasının Dalamber-Eyler şərtlərini ödəyib-

z

ödəmədiyini yoxlayaq. w  f ( z )  u ( x, y )  +
iv ( x, y )  e x iy  e x (cos y  i sin y )  e x cos y  ie x sin y bərabərliyindən bu misal üçün
u ( x, y )  e x cos y, v( x, y )  = e x sin y olduğunu tapırıq. Xüsusi törəmələri hesablayaq:

u v u v
 e x cos y,  e x cos y,  e x sin y,  e x sin y
x y y x . Göründüyü kimi e
z

u v u v
 , 
funksiyası üçün x y y x Dalamber-Eyler şərtləri ödənilir. Deməli, e z

funksiyası diferensiallanandır. Bu funksiyanın törəməsini hesablayaq. (22)

düsturlarından birincisinə görə
  u v
f ( z )   e z   i 
x x
 e x cos y  ie x sin y  e x  cos y  i sin y  

 e z  e z   e z .

Misal 2. Diferensiallanan f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksi-yasının xəyali

y
v( x, y )  arctg
hissəsinin x olduğunu bilərək, onun həqiqi hissəsini tapın və bu
funksiyanı yazın.
Həlli. Şərtə görə f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyası diferensiallanan olduğu

u v u v
 , 
üçün bu funksiya üçün Dalamber –Eyler şərtləri ödənilməlidir: x y y x .

1
v x x
   2
y y  y
2
x  y2
v( x, y )  arctg  1  
x x olduğu üçün Dalamber-Eyler

u x
 2
şərtlərindən birincisinə görə x x  y olar. Sonuncu bərabərliyin hər iki tərəfini
2

x -ə nəzərən inteqrallayaraq alırıq:

1 dx2  y2  1
 ln  x 2  y 2   C 
xdx
u ( x, y )    
x y
2 2
2 x y 2 2
2

 u ( x, y )  ln  x 2  y 2   C  ln  x 2  y 2   C .
1
2
Biz axtarılan funksiyanın həqiqi hissəsini tapdıq. İndi isə həmin funksiyanın
özünü yazaq:

f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y )  ln x 2

 y 2  C  iarctg
y
x
.

Məlumdur ki, z  x  iy kompleks ədədinin modulu z  x  y düsturui ilə,

2 2

y
arqz  arctg
arqumenti isə x düsturu ilə təyin edilir. Bunları nəzərə aldıqda f (z ) -i

belə yazmaq olar:

 f ( z )  ln z  iarqz  C
.
ln z  ln z  iarqz
Bu fəsil §2-də (18) düsturuna əsasən olduğu üçün f (z ) -i
f ( z )  ln z  C

şəklində yazmaq olar.

Bu misal onu göstərir ki, diferensiallanan f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyasının
xəyali hissəsi məlum olduqda, bu funksiya birqiymətli olaraq təyin olunmur.
Diferensiallanan funksiyanın həqiqi hissəsi də verildikdə bu funksiyanın özü sabit
toplanan dəqiqliyi ilə tapılır. Əgər əlavə olaraq naməlum diferensiallanan
funksiyanın hər hansı bir nöqtədəki qiyməti də verilərsə, onda bu funksiyanı
birqiymətli tapmaq olar.Bunu aşağıdakı misal üzərində göstərək.
Misal 3. Elə diferensiallanan f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funk-siyası tapın ki, onun

xəyali hissəsi v( x, y )  3x y  y funksiyası olsun və f  0  1 şərtini ödəsin.

2 3

Həlli. Şərtə görə f (z ) diferensiallanan olduğundan Dalamber-Eyler şərtləri

ödənilməlidir. Bu şərtlərdən birincisinə görə
u v u
  3x 2  3 y 2   3x 2  3 y 2
x y x

olur. Sonuncu bərabərlikdən

 
u  x, y    3 x 2  3 y 2 dx   x 3  3xy 2  C
alınır. Deməli,
axtarılan funksiya
f ( z )  x 3  3 y 2  C  i (3 x 2 y  y 3 )

düsturu ilə verilir. C sabitini təyin etmək üçün f (0)  1 şərtindən istifadə edəcəyik.
z  x  iy  0 olduqda həm x  0 , həm də y  0 olmalıdır. Bunları f (z ) -in tapılan

ifadəsində nəzərə alaq:

f (0)  0  C  i  0  1  C  C  1 .

Beləliklə, verilən şərtləri ödəyən kompleks dəyişənli funksiya yeganə olub,

f ( z )  x 3  3 y 2  1  i(3 x 2 y  y 3 ) düsturu ilə təyin edilir.
Mühazirə 8. Kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralı. Koşinin inteqral
teoremi. Koşi düsturu.

Kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralı

Fərz edək ki, XOY koordinat müstəvisi üzərində hamar L əyrisi verilmişdir.

Bu əyri x  x(t ) , y  y (t ) ,   t   parametrik tənlikləri ilə verildikdə ( z  x  iy )

kompleks müstəvisində bu əyrinin tənliyini z  x(t )  iy (t ) ,   t   şəklində

yazırlar. L əyrisi üzrə iki istiqamət seçmək olar: t parametrinin artmasına və t
parametrinin azalmasına uyğun gələn istiqamətlər. Müəyyənlik üçün fərz edək ki,
L əyrisi üzrə t parametrinin artmasına uyğun gələn istiqamət seçilmişdir. Əks

istiqamət götürüldükdə L işarəsindən istifadə olunur. Onda L əyrisinin başlanğıcı

t parametrinin t   qiymətində alınan x  iy ( ) koordinatlı A nöqtəsi , sonu isə

t   qiymətində alınan x(  )  iy (  ) koordinatlı B nöqtəsi olar.

Fərz edək ki, L   AB əyrisi üzərində birqiymətli W  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y )

funksiyası verilmişdir.  a, b parçasının ixtiyari bir   t o  t1  t 2  ...  t n 1  t n  

bölgüsünə baxaq.  ,   parçasının bu bölgüsünə uyğun olaraq L əyrisi də n sayda

l1 , l 2 ,..., l n
kiçik hissələrinə bölünür. l k əyri qövsünün başlanğıcı z k 1  x(t k 1 )  iy (t k 1 )

koordinatlı nöqtə, sonu isə z k  x(t k )  iy (t k ) ; k  1,2,...n koordinatlı nöqtə olur. Hər

bir  t k 1 , t k  parçasında ixtiyari bir  k ; k  1,2,..., n ədədi götürək. Bu  k ədədinə l k

əyrisi üzərində  k  x( k )  iy ( k ) koordinatlı bir nöqtə uyğun gəlir. Aşağıdakı kimi
cəm düzəldək:
n
J ( k , t k )   f ( k )( z k  z k 1 ).
k 1 (1)
(1)-ə W  f (z ) kompleks dəyişənli funksiyanın L əyrisinin verilmuiş bölgüsünə və
aralıq nöqtələrinin seçilişinə uyğun olan kompleks inteqral cəmi deyilir.
 W  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) olduğu üçün f ( k )  u ( k , k )   iv ( k , k )
,
z k  z k 1  z k  x k  iy k
işarə edərək, (1) inteqral cəmini aşağıdakı kimi yazmaq
olar:
n
J ( k , t k )    u ( k , k )  iv ( k , k ) (x k  iy k ) 
k 1
n
   u ( k , k )x k  v ( k , k )y k  
k 1
n
 i   v( k , k )x k  u ( k , k )y k  .
k 1 (2)

 P( x, y)dx  Q( x, y)dy
Məlum olduğu kimi , L əyrisi üzrə L ikinci növ əyrixətli
inteqralının inteqral cəmi
n

  P( k , k ) x k  Q( k , k ) y k 
k 1 şəklində yazılır. (2)-nin sağ tərəfinin həqiqi hissəsi

 u( x, y)dx  v( x, y)dy
L (3)
ikinci növ əyrixətli inteqralının, xəyali hissəsi isə

 v( x, y)dx  u( x, y)dy
L (4)
max{ z1 , z 2 ,..., z n }  
ikinci növ əyrixətli inteqralının inteqral cəmidir. işarə
edək.
Tərif: L əyrisinin kiçik hissələrə bölgü qaydasından və bu kiçik hissələrdəki
nöqtələrin seçilməsindən asılı olmayaraq   0 şərtində (1) inteqral cəminin sonlu

limiti varsa, onda həmin limitə kompleks dəyişənli W  f( z ) funksiyasının L

əyrisi üzrə inteqralı deyilir və

 f( z )dz   f( z )dz
L  AB

kimi işarə olunur.Bu halda f (z ) -ə L əyrisi üzrə inteqrallanan funksiya deyilir.

Tutaq ki, W  f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) funksiyası L əyrisi üzərində

kəsilməyəndir. Onda u ( x, y ) və v( x, y ) funksiyalarının hər ikisi L əyrisi üzərində

kəsilməyəndirlər. Məlumdur ki, u ( x, y ) , v( x, y ) funksiyaları L əyrisi üzərində

kəsilməyən olduqda (3) və (4) əyrixətli inteqrallarının hər ikisi vardır. Bu isə o

deməkdir ki, W  f (z ) funksiyası L əyrisi üzərində kəsilməyən olduqda (1) və ya

onun başqa şəkildə yazılışı olan (2) inteqral cəminin   0 şərtində sonlu limiti
vardır və aşağıdakı bərabərlik doğrudur:

 f( z )dz   u(x, y)dx  v(x, y)dy 

L L

 i  v(x, y)dx  u(x, y)dy .

L (5)
L -ə inteqrallama yolu və ya inteqrallama konturu deyilir. Tərifdən, ikinci növ

 f ( z )dz   f ( z)dz
əyrixətli inteqralın xassəsindən və (5)-dən alınır ki, L L olur.
İkinci növ əyrixətli inteqralın məlum xassələrindən (5) bərabərliyinə görə
alınır ki, kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralı aşağıdakı xassələrə malikdir.

 dz  x( )  iy ( )   x( )  iy ( )
1. L .

2. f (z ) və g (z ) funksiyaları L əyrisi üzrə inteqrallanandırsa, onda istənilən C1

, C 2 sabitləri üçün C1 f ( z )  C 2 g ( z ) funksiyası da L əyrisi üzrə inteqrallanandır və

 C
L
1 f ( z )  C 2 g ( z )dz  C1  f ( z )dz  C 2  g ( z )dz
L L

bərabərliyi doğrudur.

3. f (z ) funksiyası L əyrisi üzrə inteqrallanandırsa və L əyrisi L1 ilə L2

əyrilərinin birləşməsindən ibarət olub, L1 -in sonu L2 -nin başlanğıcı ilə üst-üstə

düşərsə, onda f (z ) funksiyası L1 L2 əyriləri üzrə də inteqrallanandır və

 f ( z)dz   f ( z)dz   f ( z)dz

L L1 L2
bərabərliyi doğrudur.
4. Uzunluğu l olan L əyrisi üzərində inteqrallanan f (z ) funksiyası bu əyri

f ( z)  M  f ( z)dz  Ml
üzərində şərtini ödəyirsə, onda L bərabərliyi
doğrudur.
 İndi isə kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralının hesablanma qaydasını

göstərək. Məlumdur ki, hamar L əyrisi x  x(t ), y  y (t ),   t   parametrik

 P( x, y)dx  Q( x, y)dy
tənlikləri ilə verildikdə L ikinci növ əyrixətli inteqralı aşağıdakı
düstur ilə müəyyən inteqrala gətirilərək hesablanır:

 P( x, y)dx  Q( x, y)dy    P( x(t ), y(t )) x(t ) 

L

 Q( x(t ), y (t )) y (t ) dt.

Bu düsturu (5) bərabərliyinin sağ tərəfindəki əyrixətli inteqrallara tətbiq edərək,

aşağıdakı düsturu alırıq:
β

 f( z )dz    u(x(t), y(t)) x (t)  v(x(t), y(t)) y (t)dt 

L α
β

   v(x(t), y(t)) x (t)  u(x (t), y(t)) y (t)dt.

α (6)
(6)- kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralının müəyyən inteqral vasitəsilə
hesablanma düsturudur.

Misal 1. Kompleks müstəvi üzərində mərkəzi z 0 nöqtə-sində, r radiuslu və

istiqamət saat əqrəbinin hərəkətinin əksi istiqamətində götürülmüş çevrə L ilə
işarə olunduqda
dz
zz
L 0

inteqralını hesablayın.

Həlli: Bu çevrənin tənliyi z  z 0  re ,0  t  2 şəklində olduğu üçün

it

z  z 0  re it , dz  ire it dt
alınır. Bunları verilən inteqralda nəzərə alaq:
2 2
dz ire it dt
L z  z 0  0 re it  i 0 dt  2i 
dz
  2 i.
L
z  z0 (*)
Göründqüyü kimi, nəticə çevrənin radiusu r -dən asılı deyil. Deməli, L -mərkəzi
z0
nöqtəsində olan istənilən radiuslu çevrə olduqda (istiqamət saat əqrəbi
hərəkətinin istiqamətinin əksinə) (*) düsturu doğrudur.

 (z  z 0 ) n dz
Misal 2. L ilə misal 1-dəki çevrə işarə olunduqda L inteqralını
hesablayın. (n-tam ədəddir).
Həlli. Misal1-də olduğu kimi alırıq:
2 2

 ( z  z 0 ) dz   (re ) ire dt  i  r e re dt 
n it n it n int it

L 0 0
2 2
1
e
n 1 i ( n 1) t n 1
 ir dt  ir  e i ( n 1) t 
0
i ( n  1) 0

r n 1 r n 1
  (e i ( n 1)2  1)   cos( n  1)  2  i sin( n  1)  2  1 
n 1 n 1
r n 1
  (1  i  0  1)  0   ( z  z0 ) n dz  0.
n 1 L

Misal 3. L ilə 0 və 4  3i nöqtələrinin birləşdirən düz xətt parçası işarə

 z dz
olunduqda L inteqralını hesablayın.

z  x  iy z  x2  y2
Həlli. olduqda olduğu üçün inteqralaltı

f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y )  x 2  y 2 funksiyası üçün u ( x, y )  x  y
2 2
, v ( x, y )  0

y 3
k 
götürülməlidir. 0 və 4  3i nöqtələrindən keçən düz xəttin bucaq əmsalı x 4

olduğundan həmin nöqtələri birləşdirən düz

y
3
y x ,0  x  4
xətt parçasının tənliyi 3 4  3i 4 olar. Bu

3
y t, 0  t  4
tənliyi parametrik şəkildə x t, 4

kimi yazmaq olar.

0 4 x
 v ( x, y )  0 olduğu üçün bu misalda (6) düsturu aşağıdakı şəklə düşür

β β

 z dz   u(x(t), y(t))x (t)dt  i  u(x(t), y(t))y(t)dt.

L α α (**)
3
x  t, y  t,
4 u  x  y olduğu üçün u ( x(t ), y (t )) 
2 2

2
3  5 3
 t 2   t   t , x (t )  1, y (t ) 
4  4 4 olur. Bunları və   0,   4 olduğunu (**)
düsturunda nəzərə alaq:
4 4 4 4
5 5 3 5 t2 15 t 2

L
z dz   tdt  i  t  dt  
0
4 0
4 4 4 2
i 
16 2

0 0

5 16 15 16 15
  i   10  i.
4 2 16 2 2

L  {z z  1,0  arqz   }  (2 z  1)zdz

Misal 4. İnteqrallama konturu olduqda L

inteqralını hesablayın.
Həlli. Aydındır ki, inteqrallama konturu mərkəzi koordinat başlanğıcında
olan vahid radiuslu, yuxarı yarımmüstəvidə yerləşən yarımçevrədir. Onu
z  e it ,0  t    it
tənliyi ilə vermək olar. z  e olmasından çıxır ki, z  e və
it

dz  ie it dt. Bunları verilmiş inteqralda nəzərə alaq:



 (2 z  1)zdz   (2e  1)e  ie dt 

it  it it

L 0
  
2i  
 2i  e dt  i  dt  e it
it
 it 0  2(cost  i sin t ) 0 
0 0
i 0

  i  2(cos   i sin   cos 0  i sin 0)  i  4  i.

Koşinin inteqral teoremi

Əvvəlcə bəzi köməkçi anlayışlar ilə tanış olaq. Müstəvi üzərindəki oblasta
daxil olan ixtiyari iki nöqtəni, bütün nöqtələri bu oblasta
daxil olan xətt ilə M birləşdirmək olarsa, onda
həmin oblasta rabitəli oblast deyilir. Əks halda oblast
N
G1 Şəkil 1
 M
A
rabitəli olmayan oblast adlanır. Məsələn, şəkil 1-dəki G1 oblastı rabitəli oblastdır,
G2
B
şəkil 2-dəki A və B oblastlarının birləşməsindənNibarət olan G2 oblastı isə rabitəli
olmayan oblastdır. Şəkil 2
Müstəvi üzərindəki G oblastına daxil olan istənilən qapalı, sadə xəttin
məhdud etdiyi oblastın bütün nöqtələri G -yə daxil olarsa, onda G -yə birrabitəli,
əks halda çoxrabitəli oblast deyilir. Məsələn, r radiuslu dairənin daxilindəki
nöqtələr çoxluğu birrabitəli oblastdır. Çünki bu tamamilə bu dairə daxilində
yerləşən istənilən sadə, qapalı L xətti ilə məhdud edilmiş Ω
oblastının bütün nöqtələri G -yə
r daxildir (şəkil 3).
GΩ
L isə r və R radiuslu r  R
 İndi
Şəkil 3
konsentrik çevrələr arasında
r R qalan dairəvi halqanı  ilə işarə edək. Bu dairəvi
halqanın daxilində yerləşən sadə qapalı L xəttini çəkək.

M L L xətti ilə məhdud edilmiş oblastı  ilə işarə edək. 

oblastına daxil olan M nöqtəsi  dairəvi halqasına daxil

Şəkil 4
deyil (şəkil 4). Deməli,  dairəvi halqası birrabitəli oblast
deyil. Birrabitəli oblastların sərhəddi bir konturdan ibarət olduğu halda, çoxrabitəli
oblastların sərhədləri iki və ya daha çox konturdan ibarət olur. Məsələn, şəkil 4-
dəki dairəvi halıqanın sərhəddi iki konturdan ( r radiuslu çevrə və R radiuslu
çevrə) ibarətdir. Ona görə  -ya 2-rabitəli oblast deyirlər.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem 1.(Koşi) Birrabitəli məhdud  oblastında analitik olan W  f (z )
funksiyasının  oblastında yerləşən istənilən qapalı L konturu üzrə inteqralı sıfıra
bərabərdir:

 f ( z )dz  0.
L (1)
İsbatı. Bundan əvvəlki paraqrafdan məlumdur ki, f (z ) funksiyası
f ( z )  u ( x, y )  iv ( x, y ) şəklindədirsə , onda onun L əyrisi üzrə inteqralı belə yazıla

bilər (sadəlik xatirinə u və v funksiyalarının arqumentlərini yazmırıq):

  f ( z)dz   (udx  vdy)  i  (vdx  udy).
L L L (2)
Şərtə dörə f (z ) funksiyası  oblastında analitik olduğundan bu oblastın bütün
nöqtələrində Dalamber-Eyler şərtləri ödənilir:
u v u v
 ,  .
x y y x (3)

 Pdx  Qdy
Məlumdur ki, L əyrixətli inteqralında inteqralaltı ifadə Pdx  Qdy
müəyyən bir funksiyanın tam diferensialı olarsa , onda bu inteqral sıfra bərabərdir
(VIII fəsil, §3-ə bax!):

 Pdx  Qdy  0
L .
Pdx  Qdy ifadəsinin tam diferensial olması üçün isə P ( x, y ), Q( x, y )

funksiyaları
P Q

y x (4)
bərabərliyini ödənilməlidirlər.
Bu faktdan istifadə etmək üçün əvvəlcə (2)-nin sağ tərəfini aşağıdakı
şəkildə yazaq:

 f ( z)dz   (u  iv )dx  (v  iu )dy.

L L (5)
(5)-in sağ tərəfi üçün (4) şərtinin ödənilib-ödənilmədiyini yoxlayaq. Burada
P  u  iv , Q  v  iu olduğun üçün

P u v
  i , Q   v  i u
y y y x x x (6)
alınır. (3) və (6)-dan alınır ki, (5)-in sağ tərəfindəki əyrixətli inteqral üçün (4) şərti
ödənilir. Ona görə bu əyrixətli inteqral sıfra bərabərdir. Buradan və (5)-dən alınır
ki, (1) bərabərliyi doğrudur.
Teorem isbat olundu.
 Koşi teoremində oblastın birrabitəli olması mühüm şərtdir. Məsələn,

1 1
 z 2 f ( z) 
ikirabitəli 2 oblastında analitik olan z funksiyasının bu oblastda

z 1
yerləşən qapalı konturu üzrə inteqralı sıfra bərabər deyilidir. Doğrudan da
z 1 z  eit , 0  t  2
çevrəsi tənliyi ilə verilir. Onda
dz  ie it dt olduğu üçün  Ln 1
dz
2
ie it dt
2 L2
z 1 z  0 e it  i 0 dt  2i  0
L1 L0
olduğu alınır.
Şəkil 5
L0 , L1 ,..., Ln 1
Fərz edək ki,  oblastı n sayda
konturları ilə əhatə olunmuş n rabitəli oblastdır (şəkil 5). Belə oblastlar üçün Koşi
teoremi aşağıdakı kimi ümumiləşdirilir.
Teorem 2. n rabitəli məhdud qapalı  oblastında analitik f (z )

n 1
L  L0   Li
funksiyasının həmin oblastın mürəkkəb i 1 konturu üzrə inteqralı sıfra
bərabərdir:
n 1

 f ( z )dz    f ( z )dz  0.
L0 i 1 Li
(7)
Koşi teoreminin tərsi də doğrudur.
Teorem 3 (Morer). Birrabitəli oblastda kəsilməyən funksiyanın bu oblastda
yerləşən istənilən qapalı kontur üzrə inteqralı sıfra bərabərdirsə, onda bu funksiya
həmin oblastda analitikdir (isbatsız).
Koşi teoremindən belə bir nəticə alınır ki,
funksiya oblastda analitik B olduqda həmin
funksiyanın bu oblastda L2 yerləşən istənilən əyri
üzrə inteqralı inteqrallama yolundan asılı olmayıb,

yalnız əyrinin başlanğıc və son L 2
L1 nöqtələrindən asılıdır.

Tutaq ki, f (z ) funksiyası 

A  oblastında analitikdir.  -
Şəkil 6
nın daxilində yerləşən qapalı L əyrisi üzərində iki A və B nöqtələri götürülmüşdür

(şəkil 6). Bu nöqtələr L əyrisini iki L1 və L2 hissələrinə bölmüşdür: L  L1  L2 .

Koşi teoreminə və inteqralın xassəsinə görə yaza bilərik:

 f ( z )dz  0   f ( z )dz   f ( z )dz  0 

L L1 L2

  f ( z )dz    f ( z )dz.
L1 L2
(8)

A ilə B -ni birləşdirən və L2 -nin əksi istiqamətində olan əyrinin L2 ilə işarə edək.

 f ( z)dz    f ( z)dz
Onda inteqralın məlum xassəsinə görə L2 L2
olar. Bunu (8)-də nəzərə
alsaq,

 f ( z )dz   f ( z )dz.
L1 L2

olduğunu alırıq.
Qeyd edək ki, bu təklifin də tərsi doğrudur. Yəni funksiyanın müəyyən bir
oblastda yerləşən hər bir əyri üzrə inteqralı inteqrallama yolundan asılı olmadıqda
həmin funksiyanın bu oblastda yerləşən istənilən qapalı kontur üzrə inteqralı sıfra
bərabərdir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.

Teorem 4. f (z ) birrabitəli  oblastında analitik funksiya , z 0 bu oblastda

qeyd olunmuş nöqtə, z isə həmin oblastın ixtiyari nöqtəsidirsə, onda
z
F ( z)   f ( )d
z0

düsturu ilə təyin olunan F (z ) funksiyası  oblastında analitik funksiyadır və

F ( z )  f ( z )

bərabərliyi doğrudur (isbatsız).

Kompleks dəyişənli funksiyalar üçün ibtidai funksiya, qeyri-müəyyən
inteqral anlayışları və Nyuton-Leybnis düsturu həqiqi dəyişənli funksiyalarda
olduğu kimi verilir.

Koşi düsturu
 Fərz edək ki,  - kompleks müstəvi üzərində qapalı , birrabitəli oblast , L -
isə bu oblastın saat əqrəbinin hərəkətinin əksi istiqamətində götürülmüş hissə-hissə
hamar olan sərhəddidir. Bu o deməkdir ki, L əyrisini sonlu sayda hamar olan
hissələrə bölmək olar.
Teorem. f (z )  oblstında analitik funksiya olduqda istənilən z   nöqtəsi
üçün
1 f(  )
f( z )  
2π i L ξ  z
dξ
(1)
düsturu doğrudur.
(1)-ə Koşi düsturu deyirlər.
İsbatı.  oblastında olan istənilən bir z nöqtəsi götürək. Mərkəzi z
nöqtəsində,  radiuslu elə  çevrəsi çəkək ki,  ilə məhdud edilmiş dairə
tamamilə  oblastı daxilində qalsın. L və  ilə hüdudlanmış 2- rabitəli oblastı 
ilə işarə edək. Çoxrabitəli oblastlar üçün Koşi teoreminə görə yaza bilərik:
f (ξ ) f (ξ ) f (ξ )
 ξ  z dξ   ξ  z dξ  0   ξ  z dξ 
L γ- L

f (ξ ) f (ξ ) f (ξ )
  ξ  z dξ   ξ  z dξ   ξ  z dξ .
 L γ
(2)
Bu fəsil §4, misal 1-dəki (*) düsturuna görə
f (ξ )
 ξ  z dξ  2 i
γ
(3) L
yaza bilərik. (3)-dən alırıq: z
f (ξ )

(2 i ) f ( z )   dξ 
γ
ξz
1 f (ξ ) 
 f ( z)  
2 i γ ξ  z
dξ .
(4)

(2) və (4)-ə əsasən
 1 f (ξ ) 1 f (ξ )

2 i L ξ  z
dξ  f ( z )  
2 i γ ξ  z
dξ 

1 f (ξ ) 1 f (ξ )  f ( z )
 
2 i γ ξ  z
dξ  
2 i γ ξz
dξ 

1 f (ξ ) 1 f (ξ )  f ( z )
 
2 i L ξ  z
dξ  f ( z )  
2 i γ ξz
dξ
(5)
olar.
f (z ) funksiyası  oblastında analitik olduğundan həm də kəsilməyəndir.

Ona görə istənilən   0 ədədinə görə elə   0 ədədi tapmaq olar ki,  çevrəsi

üzərində     z   olduqda f ( )  f ( z )  
(6)
olar. (6)-nı (5)-dən nəzərə aldıqda
1 f (ξ ) 1 f (ξ )-f ( z )

2 i L ξ  z
dξ  f ( z )  
2 i γ ξ  z
dξ 

1 f (ξ )-f ( z ) 1 ε 

2 
γ
ξz
dξ 
2  ρdξ  2  dξ 
γ γ

 1 f (ξ )

2
 2    
2 i L ξ  z
dξ  f ( z )  
(7)
alınır.   0 ixtiyari olduğu üçün (7)-dən (1) düsturunun doğruluğu alınır.
Teorem isbat olundu.
(1)-in sağ tərəfindəki ifadəyə Koşi inteqralı deyilir. Koşi düsturu oblastda
analitik olan funksiyanın bu oblastın ixtiyari nöqtəsindəki qiymətini , həmin
funksiyanın bu oblastın sərhəddi üzərindəki qiymətləri ilə ifadə edir.
Koşi düsturu çoxrabitəli oblastlar üçün də doğrudur.
 -ya daxil olmayan hər bir nöqtədə Koşi inteqralı sıfra bərabərdir. Doğrudan da ,

z   olduqda Koşi inteqralındakı  dəyişəni oblastın sərhəddi üzərində olduğu

f ( )
 ( z) 
üçün   z olur və ona görə  -dan asılı   z funksiyası analitik funksiyadır.

Koşi teoreminə görə

f (ξ ) 1 f (ξ )
  ( )dξ  0   ξ  z dξ  0  2i  ξ  z dξ  0
L L L
olur.
Koşi düsturundan aşağıdakı nəticələr alınır.
1.  oblastında analitik olan funksiya bu oblastın sərhəddi üzərində C

sabitinə bərabər olduqda ( f ( )  C ) ,  oblastının bütün nöqtələrində də f ( z )  C

olur.
Doğrudan da, şərtə görə f (z ) funksiyası L sərhəddi üzərində C -yə bərabər
qiymət aldığı üçün (1) Koşi düsturundan alırıq:
1 f (ξ ) 1 C
f ( z)  
2 i L ξ  z
dξ  
2 i L ξ  z
dξ 

C dξ C
 
2 i γ ξ  z 2 i
 2 i  C  f ( z )  C.

2.  oblastında analitik funksiyanın törəməsi də həmin oblastın daxilində

analitik funksiyadır və aşağıdakı düstur doğrudur:
1 f (ξ )dξ
f ( z )  
2 i L (ξ  z) 2 . (8)
Biz analitik funksiyanın törəməsinin də analitik funksiya olması faktının
isbatı üzərində dayanmırıq. (8) düsturunun doğruluğu isə birbaşa (1) Koşi

1 1
düsturundan və   z funksiyasının z -ə nəzərən törəməsinin (  z ) -na bərabər
2

olmasından alınır.
3.  oblastında analitik funksiyanın bu oblastın daxilindəki hər bir nöqtədə
istənilən tərtibdən törəməsi vardır və
n! f (ξ )dξ
f (n) ( z)  
2 i L (ξ  z) n 1
; n  1,2,...
(9)
düsturu doğrudur. Başqa sözlə analitik funksiyanın istənilən tərtibdən törəməsi də
analitik funksiyadır.
Kompleks dəyişənli funksiyaların hesablanmasında Koşi düsturunun geniş
tətbiqləri vardır. Bunu aşağıdakı misallar üzərində nümayiş etdirək. Qeyd edək ki,
bəzən Koşi düsturunu
 1 f( z )
f( z 0 )  
2π i L z - z 0
dz
(10)
şəklində də yazırlar. Koşi düsturu (10) şəklində yazıldıqda (9) düsturu
n! f( z )
f (n) ( z 0 )  
2π i L ( z - z 0 ) n 1
dz ; n  1,2,...
(11)
kimi yazılır.
z2
z 1 z  2i dz
Misal 1. inteqralını hesablayın.

Həlli. (10) düsturundan istifadə edəcəyik. Bu misalda z 0  2i

və 2i  2  1

z2
z 1
olduğu üçün z 0  2i nöqtəsi inteqrallama konturunun daxilinə düşmür. z  2i

funksiyası z  1 çevrəsi ilə əhatə olunmuş qapalı dairədə analitik olduğundan

z2
 z  2i dz  0
verilmiş inteqral sıfra bərabərdir: z 1
.
z
sin
2
 ( z  1)( z  1)
dz
Misl 2. z 1 1
inteqralını hesablayın.
Həlli. Əvvəlcə verilən inteqraldakı inteqralaltı funksiyanı belə yazaq:
z y
sin
J  2 dz.
( z  1)( z  1)
z 1 1
(*)
z 1  1 0 X oxu üzərində, absisi 1
sərhəddi, mərkəzi -1 0 1 2
x
olan nöqtədə yerləşən vahid radiuslu çevrədir. z 1

nöqtəsi bu çevrə daxilində qalır, z  1 nöqtəsi isə bu

konturun xaricində yerləşir. (10) Koşi düsturundan
istifadə etmək üçün (*) inteqralını aşağıdakı kimi yazaq:
z
sin
2
z  1 dz.
J  z 1
z 1 1
(**)
 z
sin
2
z0  1 f ( z)  z  1
(**)-u (10) düsturu ilə müqayisə edərək alırıq ki, bu misalda ,

götürülməlidir. Aydındır ki, bu f (z ) funksiyası z  1  1 konturu daxilində

yerləşən oblastda analitik funksiyadır. Ona görə (10) Koşi düsturuna görə
1
f (1)  J  J  (2 i )  f (1) 
2 i

sin
 ( 2 i )  2  2 i  1   i.
11 2
z
sin
2 dz   i
 z2 1
Beləliklə, z 1 1
olduğu alınır.
sin z

z  i 1 ( z  i )
3
dz
y
Misal 3. inteqralını hesablayın.
0
Həlli. Bu inteqralı x
hesablamaq üçün (11)
düsturundan istifadə edəcəyik. -i Verilən inteqralı

-2i

sin z sin z

z  i 1 ( z  i )
3
dz  
z  i 1 ( z  ( i ))
3
dz

şəklində yazıb, (11) düsturu ilə müqayisə etdikdə görünür ki, bu misalda z 0  i ,
f ( z )  sin z , n  2 götürülməlidir. Onda (11) düsturuna əsasən

2!
J  f ( 2 ) (i )  J  (i ) f ( 2) (i ) 
2 i

 
 (i )  si n z  2    (i )  sin( z   ) z   i 
 2  z i
 (i )( sin z z   i )  (i )  ( sin( i ))  (i ) sin i.

Beləliklə, alırıq ki,

sin z

z  i 1 ( z  i )
3
dz  (i ) sin i.
Qeyd edək ki, biz yuxarıda sin z funksiyasının ikinci tərtib törəməsini

 
sin ( n ) ( z )  sin  z  n  
hesablayarkən  2  düsturundan istifadə etdik.

Mühazirə 9. Analitik funksiyanın qüvvət sırasına ayrılması.

z ilə z  x  iy kompleks dəyişəni işarə edək. z 0  x0  iy 0 isə qeyd olunmuş

kompleks ədəd olsun. Aşağıdakı teorem doğrudur.
z  z0  R
Teorem. dairəsində analitik olan f (z ) funksiyası həmin dairədə
bu funksiyaya yığılan
C 0  C1 ( z  z 0 )  C 2 ( z  z 0 ) 2  ...

 C n ( z  z 0 ) n  ...   C n ( z  z 0 ) n
n 0 (1)

şəklində qüvvət sırasına ayrılır. Buradakı C n əmsalları

1 f (ξ )dξ
Cn  
2π i L (ξ-z 0 ) n 1
; n  1,2,...
(2)

düsturu ilə təyin edilirlər, L -mərkəzi z 0 nöqtəsində olan  radiuslu (   R) ,

müsbət istiqamətdə götürülmüş çevrədir.
z  z0  R
İsbatı. dairəsi daxilində yerləşən ixtiyari bir z nöqtəsi götürək.

Mərkəzi z 0 nöqtəsində olan elə  radiuslu (   R) L çevrəsi çəkək ki, z nöqtəsi

bu çevrənin daxilində qalsın. Onda f (z ) funksiyası L konturu üzərində və onun

daxilində analitik olacaqdır. Koşi teoreminə görə yaza bilərik:
1 f (ξ )dξ
f ( z)  
2π i L ξ-z . (3)
1
  z kəsirini aşağıdakı şəkildə çevirək:

1 1   z0 1   z0
    
  z   z0   z   z0   z0  (z  z0 )
1 1 1 1 1
     .
  z0 z  z0   z   z0 z  z0
1 1
  z0   z0 (4)
 (3) inteqralında inteqrallama dəyişəni olduğu üçün   L , buradan isə
  z0   z  z0  
olduğu alınır. z nöqtəsi L konturu daxilində yerləşdiyindən
olur. Ona görə də yaza bilərik:
z  z0 z  z0 z  z0 z  z0
  1 1
  z0   z0    z0
. (5)
Məlumdur ki, 0  q  1 olduqda

1
 1  q  q 2  ...  q n  ...   q n
1 q n 0

ayrılışı doğrudur. Bu fakta və (5)-ə əsasən yaza bilərik:

2 n
1 z  z0  z  z0  
 z  z0 
 1     ...     .
z  z0   z0    z0  n0    z 0 
1
  z0 (6)
(6)-nı (4)-ün sağ tərəfində nəzərə alaq.
n
1 1 
 z  z0  
( z  z0 ) n
      
  z   z 0 n0    z 0  n  0 (  z 0 )
n 1
. (7)
Qeyd edək ki, (6) sırası müntəzəm yığılandır. (7) sırası (6)-dan onun bütün

1 1 1

hədlərini   z 0 -a vurmaqla alınmışdır və L konturu üzərində   z 0  olur.
Ona görə (7) sırası da müntəzəm yığılandır.
(7)-ni (3)-ün sağ tərəfində nəzərə alaq:
1   ( z  z0 ) n 

2i L  n 0 (  z 0 ) n 1 
f ( z)   f ( )d 

  
1 f ( )
   d  ( z  z 0 ) n .
n  0  2i L (  z 0 )
n 1
 (8)
(8) bərabərliyi f (z ) funksiyasının qüvvət sırasına ayrılışıdır.Göründüyü kimi,
qüvvət sırasının əmsalları (2) düsturu ilə təyin olunurlar. (2) düsturunu (8)-də
nəzərə aldıqda

f ( z)   Cn ( z  z0 ) n
n 0 (9)
alınır.
 Teorem isbat olundu.

Qeyd edək ki, (9) sırasındakı C n əmsalları üçün olan (2) düsturunun
doğruluğunu başqa yolla da göstərmək olardı. Belə ki, həqiqi dəyişənli qüvvət
sıralarında olduğu kimi, əvvəlcə
f (n) ( z0 )
Cn  ; n  0,1,2,...
n!
(n)
düsturunu yazıb, sonra isə bu düsturda f ( z 0 ) törəməsi üçün məlum olan
n! f ( )d
( z0 )  
(n)
f
2i L (  z 0 ) n 1

düsturundan istifadə etdikdə (2) düsturu alınardı. Lakin praktikada verilmiş qüvvət
sırasının əmsallarını çox vaxt (2) düsturu ilə deyil, bu teoremin isbat prosesində
aparılan mühakimələr əsasında tapırlar.

f ( z)   Cn ( z  z0 ) n
z0  0
olduqda n 0 sırası

f ( z)   Cn z n
n 0 (10)
qüvvət sırasına çevrilir. (9),(10) sıralarına Teylor sıraları da deyirlər.

Misal 1. f ( z )  cos z funksiyasının qüvvət sırasına ayrılışını yazın.

2

Əvvəlcə bu funksiyanı
1  cos 2 z 1 1 1
cos 2 z   (1  cos 2 z )   cos 2 z
2 2 2 2
şəklində yazaq. Məlumdur ki, cos z funksiyasının z -in dərəcələrinə nəzərən qüvvət
sırasına ayrılışı aşağıdakı şəkildədir:

z2 z4 zn zn
cos z  1    ...  (1) n  ...   (1) n .
2! 4! (2n)! n 0 (2n)!

Bu bərabərliyin hər iki tərəfində z əvəzinə 2 z yazaq:


zn
cos 2 z   (1) n .
n 0 (2n)!

cos 2 z -in bu ayrılışını yuxarıda cos 2 z üçün yazdığımız düsturda yerinə yazaq:

1 1  (2 z ) n
cos 2 z    (1) n .
2 2 n 0 (2n)!
Qeyd edək ki, bu sıra bütün kompleks müstəvidə yığılır.
z
f ( z) 
Misal 2. 3  4 z funksiyasını z -in dərəcələrinə nəzərən qüvvət sırasına

ayırın.
Həlli. Əvvəlcə verilən funksiyanı aşağıdakı şəkildə yazaq.
z z
 .
3  4z   
  z 
31    
  3 
  4  (*)

z 3
  1 z 
1 3 4
  qn
q 1
olduqda 1  q n 0 düsturuna görə 4 olduqda yaza bilərik:
n
 
   
1 z 4n
       (1) n n z n .
  n 0  3  n 0 3
 z  
1    4
 3
 
 4
Sonuncu bərabərliyi (*) düsturunda nəzərə alaq:
z z  4n 
4n
  (1) n n z n   (1) n n 1 z n 1 .
3  4 z 3 n 0 3 n0 3
3
z 
Sonuncu sıra 4 oblastında yığılandır.

1
f ( z) 
Misal 3. z  3z  2 funksiyanı ( z  i ) -nin dərəcələrinə nəzərən qüvvət
2

sırasına ayırın.

Həlli. z  3z  2  ( z  1)( z  2) olduğu üçün verilən funksiyanı belə yazmaq

2

olar:
1 1 1 1
   .
z  3 z  2 ( z  1)( z  2) z  1 z  2
2
(**)
1
Əvvəlcə z  1 funksiyasının ( z  i) -nin dərəcələrinə nəzərən ayrılışını yazaq. Bunun
üçün bu funksiyanı aşağıdakı kimi çevirək:
 1 1 1 1
   
z 1 1 z  1  i  ( z  i)  (1  i )
1 1 1
   .
 z  i  1 i  z i
1   1  
 1 i   1 i 
z i
  1  z  i  1 i  2  z  i  2
1 i olduqda
n

 z i 
n ( z  i)
n
1
     (1) 
 z  i  n 0  1  i  n 0 (1  i ) n
1  
 1 i 

sırası yığılandır. Bunu yuxarıda nəzərə alaq:

1 1  ( z  i) n 
( 1) n
   (1) n     ( z  i) n .
z  1 1  i n0 (1  i) n n0 (1  i ) n1

1
Oxşar qayda ilə z  2 funksiyasını qüvvət sırasına ayırırıq:
1 1 1 1 1
    .
z2 2 z  2  i  ( z  i) 2  i  z i
1  
 2i
z i
 1 z i  2i  5  z i  5
2i

olduqda
n

 z i 
n ( z  i)
n
1
     ( 1) 
 z  i  n 0  2  i  n 0 (2  i ) n
1  
 2i

sırası yığılandır. Bunu yuxarıda nəzərə alsaq,

1  n ( z  i) (1) n
n 
1
 
z  2 2  i n 0
( 1)  
(2  i ) n n 0 (2  i ) n 1
( z  i) n

olar.
1 1
z  1 və z  2 funksiyaları üçün alınan ayrılışları (**) –da yerlərinə yazaq:

1 
(1) n 
(1) n
 n 1
( z  i)  
n
n 1
( z  i) n 
z  3z  2 n 0 (1  i )
2
n 0 (2  i )

 1 1 
  (1) n  n 1
 n 1 
( z  i) n .
n 0  (1  i ) ( 2  i ) 
 1
z i  2
Bu sıra oblastında yığılandır. Doğrudan da z  1 üçün alınan sıra

1
z i  2
, z  2 üçün alınan sıra isə z  i  5 oblastında yığılır. Aydındır ki, hər

iki sıranın yığılması üçün z  i  2 olmalıdır.

Mühazirə 10. Ehtimal nəzəriyyəsi fənni haqqında məlumat. Elementar

hadisələr fəzası. Təsadüfi hadisələr üzərində əməllər. Ehtimalın müxtəlif
tərifləri.

Ehtimal nəzəriyyəsi fənni haqqında məlumat. Təsadüfi hadisələr və sınaqlar

«Ehtimal nəzəriyyəsi» termini bəzən bu elm ilə tanış olmayanlara qəribə
görünür. Belə ki, «nəzəriyyə» sözü elm ilə bağlı olub, qanunauyğunluqları öyrənir.
«Ehtimal» sözü isə təsadüfi, qeyri-müəyyən hadisələr ilə bağlı işlədilir. Ona görə
də bu iki sözün birləşməsindən düzəldilmiş «ehtimal nəzəriyyəsi» ilk baxışda
təəccüblü görünür. Müşahidələr göstərir ki, təsadüfi hadisələr də müəyyən
qanunauyğunluqlara tabedirlər. Belə qanunauyğunluqlar kütləvi hadisələr üçün
xarakterikdirlər. Kütləvi hadisələr dedikdə elə hadisələr nəzərdə tutulur ki, onları
praktiki olaraq eyni şəraitdə istənilən sayda təkrar icra etmək mümkündür.
Məsələn, nərd zərinin hamar lövhə üzərinə atılması, hədəfi vurmaq üçün atəş
açılması və s. belə hadisələrdir. Ehtimal nəzəriyyəsində əsasən kütləvi hadisələr
öyrənilir. Ehtimal nəzəriyyəsinə aid ilk fikirlərə fransız alimi Blez Paskalın (1623-
1662) işlərində rast gəlinir. Bu fikirlər ehtimal nəzəriyyəsinin bünövrəsinin
B.Paskal tərəfindən qoyulduğunu söyləməyə əsas verir. Ehtimal nəzəriyyəsinin
məşğul olduğu məsələlərin bir qədər qenişləndirilməsində Pyer Simon Laplas
(1749-1827), Puasson Sumeon (1781-1840) və Karl Fridrixs Qaussun (1777-1855)
böyük xidmətləri olunmuşdur. Bu elmdə sonrakı fundamental tədqiqatlar böyük
rus alimləri P.L.Çebışev (1821-1894), A.M.Lyapunov (1857-1918) və
A.A.Markovun (1856-1922) adları ilə bğlıdır. Ehtimal nəzəriyyəsini aksiomatik
elm şəklinə salan akademik A.N.Kolmoqorov olmuşdur. Bu elmin inkişafında
S.N.Bernşteyn və İ.Y.Xinçinin də xidmətləri danılmazdır.
 Ehtimal nəzəriyyəsində təcrübə, müşahidə, ölçmə və s. anlayışları əvəzinə
«sınaq» sözündən istifadə olunur. Hər bir sınaq müəyyən şərtlər daxilində aparılır.
Sınağın aparılma şərtləri əvvəlcədən məlum olur. Sınağın aparılma şərtləri
dəyişdikdə başqa sınaq alınır. Sınağın hər bir icrası zamanı alınan nəticəyə hadisə
deyilir. Məsələn, sınaq bir nərd zərinin hamar lövhə üzərində atılması olduqda,
hadisə olaraq «zərin yuxarı üzündə 6 xalının düşməsi», «zərin yuxarı üzündə tək
xalın düşməsi» və s. götürülə bilər. Aparılan sınaq nəticəsində nəzərdə tutulan
hadisə baş verə də bilər, baş verməyə də bilər.
Sınağın hər bir icrasında hökmən baş verən hadisəyə yəqin hadisə deyilir.
Məsələn, bir nərd zərini hamar lövhə üzərinə atdıqda yuxarı üzdə 7-dən kiçik xalın
düşməsi yəqin hadisədir. Sınağın heç bir icrasında baş verməyən hadisəyə
mümkün olmayan hadisə deyilir. Məsələn bir nərd zərini hamar lövhə üzərinə
atdıqda yuxarı üzdə 8 xalının düşməsi mümkün olmayan hadisədir. Sınağın icrası
zamanı nəzərdə tutulan hadisənin baş verib-verməməsi haqqında əvvəlcədən dəqiq
fikir söyləmək mümkün deyilsə, onda həmin hadisəyə təsadüfi hadisə deyilir. Bir
nərd zərinin hamar lövhə üzərinə atılması zamanı yuxarı üzdə 2 xalının düşməsi
təsadüfi hadisədir.
Ehtimal nəzəriyyəsində təsadüfi hadisələri adətən latın əlifbasının böyük

hərfləri ilə, məsələn, A, B, C ,... kimi işarə edirlər.

Fərz edək ki, S təkrar aparıla bilən sınaq, A isə bu sınağın icrasında baş
verə bilən təsadüfi hadisədir. S sınağı n dəfə aparıldıqda A hadisəsinin baş

verdiyi halların sayını S n ( A) ilə işarə edək. S n ( A) -ya A hadisəsinin tezliyi deyilir.
Aşağıdakı işarəni qəbul edək:
S n ( A)
t n ( A) 
n . (1)

(1) düsturu ilə təyin olunan t n ( A) kəmiyyətinə n sınaqdan ibarət olan seriyada A
hadisəsinin nisbi baş vermə tezliyi deyilir.
 S - sınağı olaraq metal pulun hamar lövhə üzərinə atılması, A isə «metal

pulun gərb üzünün yuxarı düşməsi» hadisəsi götürülərək, Byuffon və Pirson

tərəfindən aparılmış 3 sınaqlar seriyasında alınmış nəticələri təqdim edirik.
Sınaq Sınaqlar A hadisəsinin Nisbi
seriyalar seriyasında baş verdiyi tezlik
ı aparılmış halların sayı t n ( A)
sınaqların sayı n S n ( A)
I 4040 2048 0,5080
II 12000 6019 0,5016
III 24000 12012 0,5005
Bu cədvəldən göründüyü kimi, nisbi tezliklər bir-birlərinə yaxın olub təqribi

1
0,5 
qiymətləri 2 ədədindən az fərqlənirlər. Bu təcrübənin nəticələri məntiqi

mühakiməyə də uyğundur. Belə ki, metal pulun hər iki üzünün yuxarı düşmə
«ehtimalı» eyni olmalıdır. Ona görə də gözləmək olar ki, sınaqların təxminən
yarısında gərb üzü yuxarı düşsün. Bu ümumi halda da belədir. Yəni sınağın çoxlu
sayda aparıldığı sınaqlar seriyalarında hadisənin nisbi tezlikləri bir-birlərindən çox
az fərqlənərək, müəyyən ədəd ətrafında rəqs edirlər. Bu xassəyə nisbi tezliyin
statistik dayanıqlılıq xassəsi deyilir. Nisbi tezliklər hansı ədəd ətrafında rəqs
edirlərsə, bu ədədə həmin hadisənin statistik ehtimalı deyilir. Nisbi tezliyin
statistik dayanıqlılıq xassəsini riyazi olaraq belə yazmaq olar:
S n1 ( A) S n2 ( A) S ni ( A)
  ... 
n1 n2 ni .
Elementar hadisələr fəzası
Hər bir təsadüfi hadisənin müəyyən bir baş vermə ehtimalı olur. Ona görə də
ehtimal nəzəriyyəsində ehtimala təsadüfi hadisənin funksiyası kimi baxılır.
Bununla əlaqıdar olaraq əvvəlcə hadisələr çoxluğu ilə tanış olmaq lazım gəlir.

Fərz edək ki, S sınağının hər bir icrasında  i ; i  1,2,... hadisələrindən yalnız
biri baş verir və bu hadisələrdən biri baş verdikdə o biri baş vermir. Eyni zamanda

baş verə bilməyən hadisələrə cüt-cüt uyuşmayan hadisələr deyilir.  i ; i  1,2,...

hadisələrindən hər birinə S sınağının elementar hadisəsi deyilir. Bütün belə
hadisələr çoxluğu isə S sınağının elementar hadisələr fəzası adlanır. Elementar

hadisələr fəzası   {1 ,  2 ,...} və ya   { i } kimi işarə olunur. Məsələn, S sınağı

bir nərd zərinin hamar lövhə üzərinə atılması, i isə zərin yuxarı üzündə i xalının
(i  1,2,3,4,5,6) düşməsi olarsa, onda   {1 ,  2 ,  3 ,  4 ,  5 ,  6 } olar. Hər bir sınaq

üçün elementar hadisədən fərqli hadisələrə baxmaq olar. S sınağında «zərin yuxarı
üzündə cüt xal» düşür hadisəsini A ilə işarə edək. Aydındır ki, zərin yuxarı üzündə
2,4,6 xallarından hər hansı biri düşərsə, A hadisəsi baş verir. Başqa sözlə, A

hadisəsinin baş verməsi  2 ,  4 ,  6 hadisələrindən hər hansı birinin baş verməsi

deməkdir. Bunu belə yazmaq olar: A  { 2 ,  4 ,  6 } . Göründüyü kimi təsadüfi hadisə

elementar hadisələr fəzasının altçoxluğudur: A   . Bu ümumi halda da belədir.
Yəni elementar hadisələr fəzasını təşkil edən çoxluğun hər bir altçoxluğu təsadüfi
hadisədir.
Məlumdur ki, n sayda elementi olan soxluğun altçoxluqlarının sayı 2
n

qədərdir. Burada nəzərdə tutulur ki, həmin altçoxluqlardan biri verilən çoxluğun
özü, biri isə boş çoxluqdur. Deməli, n sayda elementar hadisələrdən ibarət olan
  {1 ,  2 ,...,  n }
elementar hadisələr fəzasında baş verə bilən hadisələrin ümumi
sayı 2 qədərdir. Bu hadisələrdən biri yəqin hadisədir, bu  -nın özüdür, biri isə
n

mümükün olmayan hadisədir. Ehtimal nəzəriyyəsində mümkün olmayan hadisəni

 kimi, boş çoxluq simvolu ilə işarə edirlər.

Təsadüfi hadisələr üzərində əməllər, onlar arasındakı münasibətlər

S sınağının elementar hadisələr fəzasını  ilə işarə edək. Məlum olduğu

kimi, bu fəzanın hər bir altçoxluğu da hadisədir. Bunu əsas götürərək, çoxluqlar
üzərində əməllər və onlar arasındakı münasibətlərdən istifadə edərək, təsadüfi
hadisələr üzərində oxşar əməllər və münasibətlər təyin edilirlər.
A hadisəsi baş verdikdə hökmən B hadisəsi də baş verərsə, onda deyirlər ki,

A hadisəsi B hadisəsini doğurur və ya B hadisəsi A-nın nəticəsidir. Bunu belə

yazırlar: A  B . Məsələn, A={zərin yuxarı üzündə 2 xalı düşür}, B={zərin yuxarı
üzündə cüt xal düşür} işarə olunduqda A  B yazmaq olar. Doğrudan da, yuxarı
üzdə 2 xalı düşübsə, deməli cüt xal düşüb.
Çoxluqlar nəzəriyyəsində olduğu kimi ehtimal nəzəriyyəsində də istənilən A
təsadüfi hadisəsi üçün A  A və   A münasibətləri doğrudurlar.
A, B, C təsadüfi hadisələri üçün A  B və B  C olmasından A  C olması

alınır (tranritivlik xassəsi).

A və B hadisələri üçün A  B və B  A münasibətlərinin hər ikisi eyni

zamanda ödənilərsə, onda A və B -yə bərabər hadisələr və ya eynigüclü

hadisələr deyilir. A və B hadisələrinin bərabərliyini A  B kimi yazırlar.
A və B hadisələrindən heç olmazsa biri baş verdikdə baş verən hadisəyə bu

hədisələrin birləşməsi və ya hadisələrin cəmi deyilir. A və B hadisələrin cəmi

üçün A  B və ya A  B yazılışlarından istifadə olunur. Məsələn, A={zərin yuxarı
üzündə cüt xal düşür}, B={zərin yuxarı üzündə 3-dən böyük olmayan xal düşür}
hadisələri olduqda A  B ={zərin yuxarı üzündə 5-dən fərqli xal düşür} hadisəsi
olar.
Çoxluqlar nəzəriyyəsində olduğu kimi, ehtimal nəzəriyyəsində də birləşmə
(cəm) əməli üçün A  A  A , A  B  B  A , A     , A    A münasibətləri
doğrudurlar.

İkidən çox sayda hadisələrin də cəm əməli təyin olunur. n sayda A1 , A2 ,..., An
hadisələrindən heç olmazsa biri baş verdikdə baş verən hadisəyə bu hadisələrin

A i
cəmi deyilir və i 1 kimi işarə olunur. Hesabı sayda A1 , A2 ,... hadisələrindən həç

A i
olmazsa biri baş verdikdə baş verən hadisəyə bu hadisələrin cəmi deyilir və i 1

kimi yazılır.
A və B hadisələrinin hər ikisi eyni zamanda baş verdikdə baş verən

hadisəyə bu hadisələrin kəsişməsi və ya hasili deyilir. A ilə B -nin hasili A  B və

ya A  B simvollarından biri ilə işarə olunur. A və B ilə hadisələrin cəmində
göstərilən hadisələr işarə olunduqda A  B  {zərin yuxarı üzündə 2 xalı düşür}
olur.
A B   olması A və B hadisələrinin uyuşmayan olması deməkdir.
Çoxluqlar nəzəriyyəsində olduğu kimi hadisələr üçün də A  A  A , A     ,
A    A , A  B  B  A , A  ( B  C )  ( A  B)  ( A  C ) münasibətləri doğrudur.

İkidən çox sayda hadisələrin də hasili təyin edilir. n sayda A1 , A2 ,..., An

n 

Ai A i
hadisələrinin hasilini i 1 , hesabi sayda A1 , A2 ,... hadisələrinin hasilini i 1 kimi

 n  n
B   Ai   ( B  Ai )
işarə edirlər.  i 1  i 1 düsturu doğrudur.
Yalnız A hadisəsi baş verib, B hadisəsi baş vermədikdə baş verən hadisəyə A
ilə B-nin fərqi deyilir. A ilə B -nin fərqi üçün A \ B və A  B simvollarından
istifadə olunur. A və B yuxarıdakı hadisələr olduqda A \ B  {zərin yuxarı üzündə
4 və ya 6 xalı düşür} hadisəsi olur.
Yalnız və yalnız A hadisəsi baş vermədikdə baş verən hadisəyə A-nın əks
hadisəsi və ya A-nın inkarı deyilir. A -nın inkarı A kimi işarə olunur. Məsələn, A
ilə A={zərin yuxarı üzündə cüt xal düşür} hadisəsi işarə olunduqda A ={zərin
yuxarı üzündə tək xal düşür} olar.
Qeyd edək ki, istənilən A hadisəsi üçün A və A hadisələri uyuşmayandırlar,

yəni A  A   . İxtiyari A hadisəsi üçün A ilə A -nın cəmi isə yəqin hadisədir:
A A  .
n
B  Ai
Əgər A1 , A2 ,..., An hadisələri cüt-cüt uyuşmayan olub, B hadisəsi üçün i 1

olarsa, onda deyirlər ki, B hadisəsi A1 , A2 ,..., An hadisələrinə ayrılmışdır.

n

A i 
A1 , A2 ,..., An
Cüt-cüt uyuşmayan hadisələrinin cəmi yəqin hadisədirsə, yəni i 1

A1 , A2 ,..., An
olarsa, onda deyirlər ki, hadisələri tam qrup və ya tam sistem təşkil
edirlər.
 Hadisələr cəbri. Ehtimal nəzəriyyəsinin aksiomları və onlardan çıxan
nəticələr
Ədədi funksiyaları öyrənmək üçün əvvəlcə onların təyini oblastları olan ədədi
çoxluqlar ilə tanıış olmaq lazım gəlir. Ehtimal nəzəriyyəsində ehtimala təsadüfi
hadisənin ehtimalı kimi baxılır. Bununla əlaqədar olaraq bu fəsil §2-də S
sınağındakı müəyyən təsadüfi hadisələrdən ibarət olan  elementar hadisələr
fəzası ilə tanış olduq. Artıq bizə məlumdur ki,  -nın hər bir altçoxluğu təsadüfi
hadisədir. Lakin  -nın hər bir altçoxluğunun ehtimalını təyin etmək mümkün
olmur. Burada  -nın elə altçoxluqlar sistemi göstəriləcəkdir ki, bu sistemə daxil
olan hər bir təsadüfi hadisənin ehtimalını tapmaq mümkün olsun.
Tərif. Fərz edək ki, hər hansı bir S sınağının elə F altçoxluqlar sistemi
verilmişdir ki, onun üçün aşağıdakı şərtlər ödənilir:
1) Ω  F,
2) A  F, B  F olmasından çıxır ki, A  B  F, A  B  F, (A \ B)  F .
Onda F -ə hadisələr cəbri deyilir.

Hadisələr cəbrinin tərifindəki şərtlərdən və    \  olmasından çıxır ki,

F .

Tərifdəki ikinci şərtdən alınır ki, F -ə daxil olan sonlu sayda A1 , A2 ,..., An

hadisələrinin cəmi və hasili də F -ə daxildir. Yəni Ai  F ; i  1,2,..., n olmasından

n n

Ai  F , Ai  F
i 1 i 1 olması alınır. Lakin hesabi sayda A1 , A2 ,... hadisələrinin hər birinin

 

Ai A i
F -ə daxil olmasından onların i 1 cəminin və i 1 hasilinin F -ə daxil olması
alınmır.
Fərz edək ki, F sistemi üçün hadisələr cəbrinin tərifindəki 1), 2) şərtlərindən
əlavə aşağıdakı üçüncü şərt də ödənilir:
 

Ai  F; i  1,2,..., Ai  F, A i F
3) olduqda i 1 i 1 olur.
Onda F -ə  -cəbr və ya Borel cəbri deyilir.
 Indi isə ehtimal nəzəriyyəsinin aksiomlarına keçək. Fərz edək ki,  hər
hansı bir elementar hadisələr fəzası, F isə onun  -cəbridir. F  -cəbrində təyin

olunmuş və aşağıdakı şərtləri ödəyən həqiqi qiymətli P(.) funksiyasına ehtimal

funksiyası və ya sadəcə ehtimal deyilir:
I.İxtiyari A  F təsadüfi hadisəsi üçün P(A)  0 olur;
II. (Normallıq aksiomu). Yəqin hadisənin ehtimalı vahidə bərabərdir:
P(Ω(  1;

Ai  F i  1,2,..., n
III. (Additivlik aksiomu). Cüt-cüt uyuşmayan
hadisələrinin birləşməsinin ehtimalı onlarının ehtimalları cəminə
bərabərdir:
 
P( Ai )   P(Ai )
i 1 i 1 .
Bu üç aksiom ehtimal nəzəriyyəsinin aksiomları adlanırlar. Onları ilk dəfə
böyük rus riyaziyyatçısı A.N.Kolmoqorov vermişdir. Bu aksiomlar vasitəsilə A.N
Kolmoqorov ehtimal nəzəriyyəsini ciddi əsaslandırılmış bir aksiomatik elm kimi
qurmuşdur.
Bu aksiomlardan aşağıdakı nəticələr alınır.
1. Əgər A  B isə onda P( B \ A)  P( B)  P( A). (1)
İsbatı. Doğrudan da, şəkil 1-ə əsasən A  B olduqda
B  A  ( B \ A) (2)
bərabərliyi doğrudur. Digər tərəfdən A hadisəsi baş
verdikdə B\ A hadisəsi baş vermədiyi üçün A və B \ A
hadisələri uyuşmayan hadisə- lərdir. Ona görə ehtimalın
A
additivlik xassəsinə görə (2)- dən alırıq:
B\A B
Şəkil 1

P( B )  P ( A ( B \ A))  P ( A)  P ( B \ A) 
 P ( B)  P ( A)  P( B \ A)  (1).

2. A  B olduqda P( A)  P( B).
 İsbatı. I aksioma görə P( B \ A)  0 olduğu üçün bu xassənin doğruluğu birinci

nəticənin isbatında yazdığımız P( B)  P( A)  P( B \ A) bərabərliyindən birbaşa alınır.

3. Mümkün olmayan hadisənin ehtimalı sıfıra bəra-bərdir: P()  0 .
İsbatı. Bu nəticənin doğruluğu normallıq aksiomuna görə P ()  1

olmasından və    \ ,    münasibətlərinə görə birinci nəticədən alınır:

P()  P( \ )  P() \ P()  1  1  0  P()  0.

4. İxtiyari A F hadisəsi üçün 0  P( A)  1.

İsbatı. İstənilən A F üçün   A   olmasından, ikinci, üçüncü
nəticələrdən və normallıq aksiomundan alırıq:
P()  P( A)  P( B)  0  P( A)  1 .

5. İstənilən A F üçün P( A )  1  P( A) .
İsbatı. İxtiyari A F üçün A  A   olduğu məlumdur. Buradan və A və A -
nin uyuşmayan olmasından additivlik, normallıq aksiomlarına əsasən alırıq:
P( A  A )  P ()  P ( A)  P ( A )  1  P ( A )  1  P( A) .

6. İstənilən A  F , B  F hadisələri üçün

P( A  B)  P( A)  P( B)  P( A  B) (3)
bərabərliyi doğrudur.
Isbatı. Burada aşağıdakı iki hala ayrı-ayrılıqda baxaq.
1) hal. A  B   . Bu halda A və B uyuşmayan hadisələr olduqları üçün
ehtimalın additivlik aksiomuna görə
P( A  B )  P ( A)  P ( B) (4)
bərabərliyi doğrudur.Digər tərəfdən üçüncü nəticəyə görə
A  B    P A  B   P ()  0 . Buradan və (4)-dən alınır ki, bu halda (3)

doğrudur:
P( A  B)  P( A)  P( B)  0  P( A)  P( B)  P( A  B) .

2) hal. A  B   . Bu halda şəkil 2-yə əsasən

A  B  A  ( B \ ( A  B)) (5)
B \ ( A  B)
A B
B
Şəkil 2
bərabərliyi doğrudur. A ilə B \ ( A  B) uyuşmayan hadi-sələr olduqları üçün
ehtimalın additivlik aksiomuna görə (5)-dən alırıq:
P( A  B)  P( A  ( B \ ( A  B)))  P( A)  P( B \ ( A  B)) . (6)
A  B  B olduğu üçün birinci nəticəyə görə
P( B \ ( A  B))  P( B)  P( A  B)

olur. Sonuncu bərabərliyi (6)-nın sağ tərəfində nəzərə aldıqda (3) bərabərliyi alınır.
7. İstənilən A  F , B  F hadisələri üçün
P( A  B)  P( A)  P( B) (7)
bərabərsizliyi doğrudur.
İsbatı. I aksioma görə P( A  B)  0 olduğu üçün (7)-nin doğruluğu birbaşa
(3)-dən alınır.
Qeyd etmək lazımdır ki, eyni bir F  -cəbrində I, II, III aksiomlarını ödəyən
müxtəlif ehtimal funksiyaları təyin etmək olar. Ona görə də bir qayda olaraq
ehtimal nəzəriyyəsində hər bir S sınağı üçün  elementar hadisələr fəzası, onun F
 -cəbri və F -də təyin olunmuş P( A) ehtimal funksiyası göstərilir. Bu  , F, P
üçlüyünə ehtimal fəzası deyirlər.
Ehtimalın klassik tərifi
Fərz edək ki, S sınağının  elementar hadisələr fəzası n sayda eyni ehtimallı
elementar hadisələrdən təşkil olunmuşdur:
  1 ,  2 ,...,  n  , P(1 )  P( 2 )  ...  P( n ).
Burada P( ) ilə ehtimal funksiyası işarə
olunmuşdur.
Fəzanı təşkil edən elementar hadisələrin cüt-cüt uyuşmayan olmasından və 
fəzasının yəqin hadisə olmasından alırıq:
P()  P(1 )  P( 2 )  ...  P( n )  1  nP( k ) 
1
 P( k )  ; k  1,2,..., n.
n
İndi isə  -nın m sayda elementar hadisələrdən ibarət olan hər hansı bir A
təsadüfi hadisəsini götürək:
 
A  i1 ,  i2 ,...,  im  . Burada i1 , i2 ,..., im
ilə  elementar hadisələr fəzasından olub,
A hadisəsini törədən m sayda elementar hadisələr işarə olunmuşlar. Ehtimalın

additivlik xassəsinə görə yazmaq olar:

1 1 1
P( A)  P( i1 )  P( i2 )  ...  P( im )    ...  
n  n   n
m sayda

1 m
 m  .
n n

Beləliklə, biz aşağıdakı düsturu aldıq:

m
P( A) 
n. (1)
(1) düsturu onu göstərir ki, eyni ehtimallı sonlu sayda elementar hadisələrdən
ibarət olan fəzada istənilən təsadüfi hadisənin ehtimalı bu hadisəni törədən
elementar hadisələrin sayının həmin fəzanın bütün elementar hadisələri sayına olan
nisbətinə bərabərdir.
m sayda i1 , i2 ,..., im hadisələrindən hər hansı biri baş verdikdə A hadisəsi

baş verir. Ona görə bu hadisələrin sayını göstərən m ədədinə A hadisəsi üçün

“əlverişli hallar sayı” deyilir. Hər bir sınaqda n sayda 1 ,  2 ,...,  n hadisələrindən
biri hökmən baş verir. Ona görə elementar hadisələrin sayını göstərən n ədədinə
“mümkün hallar sayı” deyilir. Qeyd olunaları nəzərə alaraq (1) düsturunu
aşağıdakı kimi də yazmaq olar:
ялveriшли
hallar sayı
P(A) 
mümkün hallar sayı . (2)
(1) və (2) düsturu ehtimalın klassik tərifini ifadə edir. Onu ilk dəfə 1812-ci
ildə Laplas vermişdir.
Məsələ 1 . Bir nərd zərini 1 dəfə hamar lövhə üzərinə atdıqda onun yuxarı
üzündə tək xalın düşməsi hadisəsinin ehtimalını tapın.
Həlli. Burada mümkün hallar sayı 6-dır (yuxarı üzdə 1,2,3,4,5,6 xallarından
birinin düşməsi). Ehtimalı axtarılan A hadisəsi üçün əlverişli hallar sayı 3-dür.(1,3,
5, xallarından birinin düşməsi). (2) düsturuna görə
 3 1
P ( A)   .
6 2
Məsələ 2. Qutuda 3 ağ və 2 qara kürə vardır. Bu qutudan təsadüfi olaraq 2
kürə çıxarılır. Çıxarılan hər iki kürənin ağ olması hadisəsinin ehtimalını tapın.
Həlli. Ağ kürələri şərti olaraq a, b, c qara kürələri isə d, e ilə işarə edək. Bütün
mümkün hallar, yəni 5 kürədən ikisinin çıxarılmasının müxtəlif halları
aşağıdakılardır:
ab 
bc 
ac   cd 
 4, bd  3,  2, de 1
ad   ce 
be 
ae  .
Deməli mümkün hallar sayı 4+3+2+1=10-dur. Əlverişli hallar 3 ağ a, b, c

kürələrindən ikisinin çıxarılmasıdır. Bunlar aşağı-dakılardır: ab, ac, bc . Yəni

əlverişli hallar sayı 3-dür. Ehtimalın klassik tərifinə görə axtarılan ehtimal

3
P  0,3
10 -dür.
Qeyd edək ki, birləşmələr nəzəriyyəsindən məlumatı olanlar yuxarıdakı
mühakimələri aparmadan məsələni birbaşa aşağıdakı düstur ilə həll edə bilərlər:
3 2
2
C3 32 3
P  2!    0,3
C 52 5  4 5  4 10
2! .
Ehtimalın klassik tərifi sadə olsa da , onun tətbiq dairəsi məhduddur.
Praktikada rast gəlinən elementar hadisələr həmişə eyni ehtimallı olmurlar. Bəzən
isə onların eyni ehtimallı olub- olmadıqlarını təyin etmək çətin olur.Elə hallar da
olur ki, əlverişli və mümkün hallar sayından biri və ya hər ikisi sonsuz olur. Belə
hallarda ehtimalın klassik tərifindən istifadə etmək mümkün olmadığından ehtimalı
başqa üsullarla təyin edirlər.

Həndəsi ehtimal
 Fərz edək ki, müstəvi üzərində qapalı məhdud  oblastı və tamamilə onun


daxilində yerləşən qapalı məhdud Q oblastı

verilmişdir.  oblastına atılmış nöqtənin Q oblastına

düşməsinin P (Q) ehtimalını tapmaq tələb olunur. Bu

Q
məsələni ehtimalın klassik tərifi ilə həll etmək olmaz.
Çünki burada mümkün hallar  oblastının bütün nöqtələr
Şəkil 3
çoxluğu, əlverişli hallar isə Q oblastının bütün nöqtələr
çoxluğu olduğu üçün həm əlverişli hallar sayı, həm də mümkün hallar sayı
sonsuzdur.
Belə məsələləri həll etmək üçün ehtimalın həndəsi tərifindən istifadə olunur.

Əvvəlcə qəbul edək ki,  oblastına atılan nöqtənin Q oblastına düşməsinin P (Q)

ehtimalı Q oblastının sahəsi ilə düz mütənasib olub, onun förması və  -da tutduğu
yerdən asılı deyildir. Onda
P (Q)    sahə Q (1)
yazmaq olar (  -mütənasiblik əmsalıdır). Xüsusi halda (1)-in hər iki tərəfində Q

əvəzinə  yazıb, P( )  1 olduğunu nəzərə alsaq,

1

1    sahə  sahя

alınar.  üçün bu ifadəni (1)-də yerinə yazaq:

sahя Q
P(Q) 
sahя  . (2)
(2) düsturu ilə hesablanan ehtimala həndəsi ehtimal deyilir.
Asanlıqla yoxlamaq olar ki, həndəsi ehtimal bu fəsildə §4-də ehtimalın
tərifindəki I, II, III aksiomlarını ödəyir.
Burada həndəsi ehtimalın tərifi müstəvi üzərində, yəni 2-ölçülü fəzada
verildi. Ümumi halda həndəsi ehtimal düsturu belə yazılır:
mesQ
P(Q) 
mes . (3)
Burada mesQ ilə Q -nün ölçüsü, mes ilə  -nın ölçüsü işarə olunmuşdur. 1-ölçülü
halda (3)-ün sağ tərəfindəki kəsrin surət və məxrəcində uzunluqlar, 3-ölçülü halda
isə həcmlər durur.

Məsələ 1.   1;5 parçasından təsadüfi olaraq götürülmüş nöqtənin  0;2

parçasından olması ehtimalını tapın.

Həlli. Burada     1;5 , Q   0;2 , mes  5  (1)  6,

mesQ  2  0  2 olduğu üçün (3) düsturuna görə axtrılan ehtimal

2 1
P (Q)  
6 3

olur.
00
Məsələ 2. İki tələbə müəyyən yerdə saat 12 ilə 13 arasında görüş təyin
00

edirlər. Birinci gələn o birini 15 dəqiqə gözlədikdən sonra gedir. Hər tələbə görüş
00
anını təsadüfi olaraq seçərsə, (saat 12 ilə 13 arasında), onların görüşmə
00

ehtimalını tapın.
1
y y  x
4
D N yx
13 Cy  x  1
M 4
P
12
B
A E
12 13 x
Şəkil 4

Həlli. Məsələni həndəsi ehtimal düsturu ilə həll edəcəyik. Tələbələrin görüşə
gəlmə anlarını x və y ilə işarə edək. Məsələn, birinci tələbə saat 12 -də gəlibsə, x
15

15 1
x  12  12
-in 60 4 qiymətini aldığı nəzərdə tutulur. Məsələnin şərtinə görə
12 00 ilə 13 arasında görüş təyin etdikləri üçün x , y dəyişənləri
00
tələbələr
12  x  13 , 12  y  13 ikiqat bərabərsizliklərini ödəməlidirlər. Müstəvi üzərindəki

OXY koordinat sistemində koordinatları bu ikiqat bərabərsizliklərin hər ikisini

ödəyən nöqtələr çoxluğu ABCD kvadratıdır. Deməli, bu məslədə  oblastı olaraq
ABCD kvadratı götürülməlidir. Bu kvadratın tərəfinin uzunluğu 1-ə bərabər olduğu

üçün
sahə  =sahə ABCD kvadratı=1
Birinci tələbənin ikinci tələbə ilə eynin vaxtda və ya ondan tez gəlməsi x  y
şərtinin ödənilməsi deməkdir. Şərtə əsasən tələbələrin görüşməsi üçün onların

15 1
15dяq  saat 
görüş anları arasındakı fərq 60 4 saatdan çox olmamalıdır. Bu isə

1 1
yx  y  x
4 4 şərtinin ödənilməsi deməkdir. Beləliklə, bu halda tələbələrin

1
x y  x
görüşməsi üçün x , y dəyişənləri 4 şərtini ödəməlidir.

Oxşar mühakimə ilə alınır ki, ikinci tələbə birincidən tez gələn halda, onların

1
x yx
görüşməsi üçün x , y dəyişənləri 4 şərtini ödəməlidir.
1 1
x yx x y  x
XOY müstəvisi üzərində koordinatları 4 və 4

bərabərsizliklərini ödəyən nöqtələr çoxluğu AEMCNP altıbucaqlısı ilə təsvir

olunur. Deməli, bu məslədə Q oblastı həmin altıbucaqlıdır. Bu altıbucaqlının

sahəsini tapaq:
Sahə Q =Sahə AEMCNP = Sahə ADCD -2 Sahə EBM 
2
1  1  1 3 9 7
   1    1    1     1  
=1-2 2  4   4  4 16 16 .

(2) düsturuna əsasən tələbələrin görüşmə ehtimalı tapılır:

7
sahяQ 16 7
P(Q)   
sahя 1 16 .

12. Şərti ehtimal. Asılı olmayan hadisələr. Tam ehtimal və Bayes düsturları.

Şərti ehtimal
 İndiyə kimi {, F , P} ehtimal fəzasında hadisələrin ehtimalları heç bir əlavə
şərt qoyulmadan hesablanırdı.Belə hesablanan ehtimallar şərtsiz ehtimallar idi.
Lakin bəzi hallarda bir çox hadisələrin ehtimallarını müəyyən əlavə şərtlər
qoymaqla hesablamaq lazım gəlir. Başqa sözlə, A hadisəsinin ehtimalını B
hadisəsinin baş verməsi şərti ilə tapmaq lazım gəlir.
Tərif. B hadisənin baş verməsi şərtində A hadisəsinin baş vermə ehtimalına

şərti ehtimal deyilir və P(A/B) kimi işarə olunur.

Şərti ehtimalı hesablamaq üçün bu tərifə ekvivalent olan aşağıdakı tərifi
qəbul etmək daha əlverişlidir.
Tərif. A hadisəsi ilə B ( P( B)  0) hadisəsinin hasilinin ehtimalının B
hadisəsinin ehtimalına nisbətinə B hadisəsinin baş verməsi şərtində A
hadisəsinin şərti ehtimalı deyilir.
Bu tərifə əsasən P( B)  0 olduqda
P ( AB)
P( A / B) 
P( B) (1)

yaza bilərik. Bəzən P( A / B) şərti ehtimalı üçün PB ( A) işarəsindən də istifadə

olunur.
(1) düsturundan alınır:
P( AB)  P( B)  P( A / B) , ( P( B)  0) . (2)
(2) düsturunda A əvəzinə B , B əvəzinə isə A yazıb, BA  AB olduğunu nəzərə
alsaq ,
P( AB)  P( A)  P( B / A) , ( P( A)  0) (3)
düsturu alınır.
(2)və (3) bərabərliklərinə ehtimalları vurma teoremi deyilir.
Praktikada çox vaxt P( A / B) şərti ehtimalını (1) düsturu ilə deyil, başqa

mühakimələr əsasında tapırlar. P( A / B) və ya P( B / A) şərti ehtimalları məlum

olduqda P(AB) ehtimalını (2) və ya (3 ) düsturu ilə hesablayırlar.

 Məsələ. Qutuda m dənə ağ , n  m dənə qara kürə vardır. Hər dəfə 1 kürə
götürməklə, qutudan ardıcıl olaraq 2 kürə çıxarırlar. Hər iki kürənin ağ olması
ehtimalını tapın.
Həlli. Aşağıdakı iki hadisəni A və B ilə işarə edək:
A  {Çıxarılan birinci kürə ağdır},
B{ Çıxarılan ikinci kürə ağdır }.
Onda A hadisəsi üçün mümkün hallar sayı n , əlverişli hallar sayı m olduğu

m
P ( A) 
üçün ehtimalın klassik tərifinə görə n olar. Çıxarılan hər iki kürənin ağ

olması üçün A hadisəsi baş vermək şərti ilə B hadisəsi də baş verməlidir.
P( B / A) şərti ehtimalını tapaq. A hadisəsi baş verdiyi üçün qalan bütün

kürələrin sayı n  1 , qalan ağ kürələrin sayı isə m  1 olar. Ehtimalın klassik tərifinə

m 1
P ( B / A) 
görə n  1 olar.

İndi çıxarılan hər iki kürənin ağ olması ehtimalını (3) düsturu ilə tapmaq olar:
m m 1
P( AB)  P ( A)  P( B / A)   
n n 1
(m  1)m
 P( AB)  .
(n  1)n

Qeyd edək ki, ehtimalları vurma teoremini ikidən çox ixtiyari sonlu sayda
hadisələr üçün də ümumiləşdirmək olar.

Teorem. A1 , A2 ,... An hadisələri üçün P( A1 )  0, P( A1 A2 )  0, P( A1 A2 ... An1 )  0

şərtləri ödənildikdə
P( A1 A2  An 1 An )  P( A1 )  P( A2 / A1 ) 
 P( A3 / A1 A2 )  P( An / A1 A2 ... An 1 ) (4)
bərabərliyi doğrudur.
İsbatı. (4)-ün sağ tərəfini götürüb, ikincidən başlayaraq bütün vuruqlara (1)
düsturunu tətbiq edək:
 P ( A1 )  P( A2 / A1 ) P( A3 / A1 A2 )...P( An / A1 A2 ... An 1 ) 
P ( A1 A2 ) P( A1 A2 A3 ) P ( A1 A2 ... An 1 An )
 P( A1 )   ... 
P( A1 ) P ( A1 A2 ) P( A1 A2 ... An 1 )
 P( A1 A2 ... An ) .

Teorem isbat olundu.

Asılı olmayan hadisələr
Bundan əvvəlki paraqrafdan məlumdur ki, P( A)  0 olduqda
P( AB)  P( A)  P( B / A) (1)
düstruru , P( B)  0 olduqda isə
P( AB)  P( B)  P( A / B) (2)
düsturu doğrudur.
Tərif. A və B hadisələri üçün
P ( AB)  P( A)  P( B) (3)
bərabərliyi doğru olduqda bu hadisələrə asılı olmayan hadisələr deyilir.
Tutaq ki, A və B asılı olmayan hadisələrdir. Onda (3) bərabərliyi doğrudur.
P ( A)  0 olarsa, onda (1) ilə (3)-ü müqayisə edərək alırıq:

P ( A)  P( B)  P( A)  P( B / A)  P( B )  P( B / A). (4)
Deməli, P(A)  0 olduqda A və B hadisələrinin asılı olmaması üçün (4)
bərabərliyinin ödənilməsi zəruri və kafi şərtdir.
P ( B )  0 olduqda isə (2) ilə (3)-ü müqayisə edərək,

P( A)  P( B)  P( B )  P( A / B)  P( A)  P( A / B ) (5)
olduğunu aliriq. Yəni P(B)  0 olduqda A və B -nin asılı olmaması üçün (5)
şərtinin ödənilməsi zəruri və kafidir.
Göstərmək olar ki, uyuşmayan hadisələr asılı hadisələrdir. Doğrudan da, A
və B uyuşmayan hadisələr olduqda bu hadisələrdən birinin baş verməsi o birinin

baş verməməsi deməkdir. Ona görə P( A / B ) və P( B / A) şərti ehtimalları hər ikisi

sıfra bərabərdirlər:
P( A / B )  P( B / A)  0 . (6)
Digər tərəfdən mümkün olmayan hadisə istənilən hadisə ilə uyuşan hadisə hesab

edildiyi üçün həm P( A)  0 , həm də P( B)  0 olmalıdır. Doğrudan da, bu şərtlərdən

biri və ya hər ikisi ödənilməsəydi A ilə B uyuşan hadisə olardı. Buradan və (6)-dan
alınır ki, (4), (5) şərtlərindən heç biri ödənilmir. Deməli, A ilə B asılı olan
hadisələrdir.
İkidən çox sonlu sayda hadisələrin də asılı olmamasından danışmaq olar.

Tərif. A1 , A2 ,..., An hadisələrindən hər biri yerdə qalan hadisələrin hər

birindən və onların bütün mümkün hasillərindən asılı olmadıqda onlara qarşılıqlı
asılı olmayan və ya sadəcə olaraq asılı olmayan hadisələr deyilir.
Asılı olmayan hadisələr cüt-cüt asılıl olmayan hadisələrdir. Lakin bunun
tərsi , ümumiyyətlə desək, doğru deyil.
Belə bir məsələyə baxaq.

Məsələ1. 2,3,5 və 30 ədədlərindən biri təsadüfi olaraq götürülür. Ak ilə

Ak  {
Götürülən ədəd k -ya bölünür}; k  2,3,5 hadisəsi işarə olunmuşdur. A2 , A3 , A5
hadisələrinin qarşılıqlı asılı olub-olmadıqlarını təyin edin.

Həlli. A2 hadisəsi üçün 2 və 30 ədədlərinin, A3 hadisəsi üçün 3 və 30

ədədlərininn , A5 üçün 5 və 30 ədədlərinin seçilməsi əlverişli hallardır. Ehtimalın

klassik tərifinə görə
2 1
P( A2 )  P ( A3 )  P( A5 )  
4 2

olur.
A2 , A3 , A5
Əvvəlcə hadisələrinin cüt-cüt asılı olub olmadıqlarını yoxlayaq.

Bunun üçün A2 A3 , A2 A5 , A3 A5 hadisələrinin ehtimallarını hesablayaq. Bu hadisələr

A2 A3 
={Götürülən ədəd həm 2 -yə həm də 3 -ə bölünür}={Götürülən ədəd 6 -ya

bölünür}, A2 A5  { Götürülən ədəd 10 -a bölünür}, A3 A5  { Götürülən ədəd 15 -ə

bölünür} şəklində olduqları üçün
1
P ( A2 A3 )  P ( A2 A5 )  P ( A3 A5 ) 
4
olur. Göründüyü kimi
P ( A2 A3 )  P( A2 )  P( A3 ), P( A2 A5 ) 

 P ( A2 )  P ( A5 ), P( A3 A5 ) , P( A3 )  P ( A5 )

bərabərlikləri doğrudurlar. Deməli A2 , A3 , A5 hadisələri cüt-cüt asılı deyillər. Lakin

bu hadisələr qarşılıqlı asılı olmayan hadisələr deyillər. Doğrudan da , onlar
qarşılıqlı asılı olmayan hadisələr olsaydı həm də
P ( A2 A3 A5 )  P( A2 )  P( A3 A5 ) 
 P ( A3 )  P( A2 A5 )  P( A5 )  P( A2 A3 )

bərabərlikləri doğru olmalıydı. Aydındır ki, A2 A3 A5  {Götürülən ədəd 30 -a

1 1 1
P( A2 A3 A5 )  P ( A2 )  P( A3 A5 ) 
bölünür} hadisəsi üçün 4 . Lakin 2, 4 olduğu üçün

1 1 1
P( A2 )  P ( A3 A5 )     P( A2 A3 A5 )  P( A2 )  P ( A3 A5 )
2 4 8 alınır və bərabərliyi
ödənilmir.

Biz göstərdik ki, A2 A3 A5 hadisələri cüt-cüt asılı deyillər, lakin qarşılıqlı

asılıdırlar.

İkidən çox sayda asılı olmayan A1 , A2 ,..., An hadisələri üçün

P( A1 , A2 ,..., An )  P( A1 )  P ( A2 )...P( An )

düsturu doğrudur.
Məsələ 2. Üç atıcı bir-birlərindən asılı olmayaraq eyni zamanda bir hədəfə

atəş açırlar. Atıcıların hədəfi vurma ehtimalları 0,3; 0,2 və 0,5 -dir. Atıcıların
üçünün də eyni zamanda hədəfi vurma ehtimalını tapın.

Həlli. A1 birinci, A2 ikinci, A3 üçüncü atıcının hədəfi vurma hadisəsi , A isə

atıcıların üçünün də eyni zamanda hədəfi vurma hadisəsi olsun.Onda A  A1 A2 A3

olar və şərtə görə A1 , A2 , A3 asılı olmayan hadisələr olduqları üçün

P ( A)  P( A1 A2 A3 )  P( A1 )  P ( A2 )  P ( A3 ) 
 0,3  0,2  0,5  0,03 .

olar.
Tam ehtimal və Bayes düsturları

Fərz edək ki, cüt-cüt uyuşmayan A1 , A2 ,..., An hadisələri tam qrup təşkil
edirlər.Bu o deməkdir ki,
n
  Ai
i 1 (1)

bərabərliyi doğrudur. Tutaq ki, B elə hadisədir ki, A1 , A2 ,..., An hadisələrinin hər

biri ilə eyni zamanda baş verə bilir. Hər bir Ai hadisəsinin baş verməsinin P( Ai )

ehtimalı və P( B / Ai ); i  1,2,..., n şərti ehtimalları məlumdurlar. B hadisəsinin

ehtimalını tapmaq tələb olunur.
(1)-ə əsasən yaza bilərik:
 n 
B    B   Ai 
 i 1  (2)
 n  n
B   Ai   BAi
B    B və  i 1  i 1 olduğu üçün (2) aşağıdakı şəklə düşür:
n
B  BAi
i 1 . (3)
Ehtimalın additivlik aksiomuna görə (3)-dən alırıq:
n
P( B)   P( BAi )
i 1 . (4)
Ehtimalların vurma teoreminə görə
P( BAi )  P ( Ai ) P ( B / Ai )
olduğu üçün (4)-ü
n
P( B)   P( Ai ) P( B / Ai )
i 1 (5)
şəklində yazmaq olar. (5)-ə tam ehtimal düsturu deyilir.

İndi isə P( Ai ) və P( B / Ai ); i  1,2,...n ehtimalları məlum olduqda P( Ai / B) şərti

ehtimallarından hər birini tapmağa imkan verən düsturu çıxaraq.
Məlumdur ki,
P( BAi )  P ( B ) P ( Ai / B)  P ( Ai ) P( B / Ai ); i  1,2,..., n

düsturu doğrudur. Buradakı sonuncu bərabərlikdən P( Ai / B)  ni tapaq:

 P ( Ai ) P ( B / Ai )
P ( Ai / B )  ; i  1,2,..., n
P( B ) . (6)
(6)-ya Bayes düsturu deyilir.
(6)-nın sağ tərəfində (5) tam ehtimal düsturunu nəzərə alıb Bayes düsturunu
P ( Ai ) P ( B / Ai )
P( Ai / B )  n
; i  1,2..., n
 P( A ) P( B / A )
k 1
k k

şəklində də yazmaq olar.

Məsələ. Eyni formalı üç qutudan birincidə 20 ağ, ikincisində 10 ağ, 10 qara,
üçüncüsündə 2 ağ, 18 qara kürə vardır. Bu qutulardan biri təsadüfi olaraq götürülür
və bu qutudan çıxarılan kürə ağ olur. Çıxarılan ağ kürənin birinci qutudan olması
ehtimalını tapın.

Həlli. Birinci qutunun götürülməsi hadisəsini A1 , ikinci qutunun götürülməsi

hadisəsini A2 , üçüncü qutunun götürülməsi hadisəsini A3 ilə işarə edək. Bu qutular

eyni formalı olduqlarından
1
P ( A1 )  P ( A2 )  P ( A3 ) 
3

olur. Çıxarılan kürənin ağ olması hadisəsini B ilə işarə edək. Onda B / A1 , B / A2 ,

B / A3
uyğun olaraq birinci, ikinci , üçüncü qutudan çıxarılan kürənin ağ olması
hadisələridir. Aydındır ki,
10 1 2 1
P( B / A1 )  1, P ( B / A2 )   , P( B / A3 )  
20 2 20 10 olar.

n  3 olan hal üçün (5) tam ehtimal düsturuna əsasən

3
1  1 1  1 16 8
P( B )   P ( Ai ) P ( B / Ai )   1       .
i 1 3  2 10  3 10 15

Çıxarılan ağ kürənin birinci qutudan olması hadisəsi A1 / B hadisəsidir.

P( A1 / B) şərti ehtimalını (6) Bayes düsturundan i  1 götürməklə tapmaq olar:
 1
1
P ( A1 )  P ( B / A1 ) 3 1 15 5
P( A1 / B)      
P( B) 8 3 8 8
15
5
 P ( A1 / B )  .
8
Mühazirə 12. Asılı olmayan sınaqlar ardıcıllığı, Bernulli düsturu. Asimptotik
Puasson düsturu.

Asılı olmayan sinaqlar ardıcıllığı. Bernulli düsturu

Fərz edək ki, hər hansı bir sınağın yalnız iki nəticəsi vardır: ya A hadisəsi

baş verir ya da baş vermir. A hadisəsinin baş vermə ehtimalı P( A)  p, (0  p  1)

baş verməməsi ehtimalı isə P( A )  1  p  q ədədidir.

Tutaq ki, bir-birindən asılı olmayan n sayda sınaq aparılır. Bu sınaqlarda A

hadisəsinin düz m (m  n) dəfə baş verməsinin Pn (m) ehtimalını tapmaq tələb

olunur.
n sayda sınaqlardan yalnız m saydasında A hadisəsi baş verirsə, onda qalan

n  m sayda sınaqlarda onun əksi olan A hadisəsi baş vermiş olur. Lakin n sayda

sınaqlarda A hadisəsinin m dəfə baş verməsi müxtəlif ardıcıllıqlarla baş verə bilər.
Onları belə yazaq:
A A
  
  A  A  A   A , A A
  
  A  A  A  A  A   A ,...,
m sayda n  m sayda m 1 sayda n  m 1 sayda

A  A   A  A A
  
 A .
n  m sayda m sayda

m
Aydındır ki, belə variantların sayı C n qədər olacaqdır. n sınaqdan m
m
dənəsində A -nın baş verməsi hadisəsinə C n sayda belə hadisələrin cəmi kimi
baxmaq olar. Hadisələrin hasilləri üçün yerdəyişmə qanunu doğru olduğundan və
m
sınaqlardakı hadisələr asılı olmadıqlarından bu C n sayda hadisələrin hamısının
ehtimalları bərabərdirlər:
    
P A A  A  A A  A   P A A  A  A  A A  A  A 
 m sayda
      m1 sayda
    
 n  m sayda   n  m 1 sayda 

 
 P A A  A  A A  A 
 n  m sayda
    
 m sayda 

 P ( A)  P ( A)  P ( A)  P ( A )  P ( A )  P ( A ) 
                
m sayda n  m sayda
n m
 p  p p  q  qq  p q m
.
      
m sayda n  m sayda

Yuxarıda qeyd olunanlardan və ehtimalın additivlik aksiomundan alınır ki,

Pn ( m)  p m q n  m  p m q n  m  ...  p m q n  m  C nm p m q n  m
            
C nm sayda

düsturu doğrudur. Belələiklə biz göstərdik ki, asılı olmayan n sınaqda A

hadisəsinin düz m dəfə baş verməsi ehtimalı üçün
Pn (m)  C nm p m q n  m
(1)
düsturu doğrudur. (1)-ə Bernulli düsturu deyilir.
( q  px) n qüvvətini Nyuton binomu düsturu üzrə açaq:

(q  px) n  q n  C n1 q n 1 px  C n2 q n  2 p 2 x 2  ... 
 C nm q n  m p m x m  ...  p n x n .

Göründüyü kimi, (1) düsturunun sağ tərəfindəki ifadə (q  px) qüvvətinin Nyuton
n

m
binomu düsturu üzrə açılışında x -in əmsalına bərabərdir. Ona görə də (1)-ə bəzən
ehtimalların binomial paylanma qanunu, n və p ədədlərinə isə bu
paylanmanın parametrləri deyilir.
Nyiton binomu düsturuna və (1)-ə əsasən yaza bilərik:
( p  q ) n  (q  p ) n  q n  C n1 q n 1 p  C n2 q n  2 p 2  ... 
n
C n 1
n qp n 1
 p   C nm p m q n  m 
n

m 0

n n
  Pn (m)   Pn (m)  ( p  q ) n .
m 0 m 0 (2)
Digər tərəfdən q  1  p  p  q  1 olduğu üçün (2)-dən
n

 P ( m)  1
n
m0 (3)
olduğu alınır. (3) onu göstərir ki, binomial ehtimalların cəmi vahidə bərabərdir. Bu

isə o deməkdir ki, asılı olmayan n sınaq nəticəsində A hadisəsinin 0,1,2,..., n dəfə
baş verməsindən ibarət olan bütün hadisələr çoxluğu tam sistem təşkil edir.
Məsələ 1. Qutuda 20 ağ və 10 qara kürə vardır. Qutudan dalbadaq 4 kürə
çıxarılır. Hər dəfə kürələr qarışdırıldıqdan sonra növbəti kürə çıxarılır. Çıxarılan 4
kürədən ikisinin ağ olması ehtimalını tapın.
Həlli. Cəmi 4 sınaq aparılır və sınaqlar bir-birlərindən asılı deyillər:
n  4, m  2 . Hər sınaq zamanı ağ kürənin çıxarılma ehtimalı ehtimalın klassik tərifi

20 2 2 1
p  q  1 p  1 
əsasında tapıla bilər: 30 3 . Onda 3 3 olar. (1) Bernulli

düsturuna görə alırıq:

2 2
43  2 1 2 2 1 23 8
P4 (2)  C 42 p 2 q 4 2       6 2  2  3 
1 2  3   3  3 3 3 27 .

Məsələ 2. metal pul 6 dəfə hamar döşəmə üzərinə atılır. Pulun gərb üzünün 3
dəfədən çox olmayaraq yuxarı düşməsi hadisəsinin ehtimalını tapın.
Həlli. Cəmi 6 sınaq aparılır və sınaqlar bir-birlərindən asılı deyillər. Hər bir

1
p
sınaq zamanın pulun gərb üzünün yuxarı düşmə ehtimalı 2 -dir. Onda

1
q  1 p 
2 olar. Pulun gərb üzünün 3 dəfədən çox olmayaraq yuxarı düşməsi

hadisəsinə aşağıdakı hadisələrin cəmi kimi baxmaq olar:

A0
-6 sınaqda pulun gərb üzü sıfır dəfə yuxarı düşür, yəni 6 sınaqdan heç
birində gərb üzü yuxarı düşmür;
A1 -6 sınaqda pulun gərb üzü 1 dəfə yuxarı düşür;

A2 -6 sınaqda pulun gərb üzü 2 dəfə yuxarı düşür;

A3
-6 sınaqda pulun gərb üzü 3 dəfə yuxarı düşür.
Bernulli düsturuna görə
 6
1 1
P( A0 )  C 60 p 0 q 60  q 6     ,
2 64
5
6 1 1 1 3
P( A1 )  C pq
1
6  6    ,
2 2 32
2 4
6 2 65  1   1  15
P( A2 )  C p q
2
6
2
      ,
1 2  2   2  64
3 3
6 3 654  1   1  5
P( A3 )  C p q
3
6
3
      .
1 2  3  2   2  16

A  A0  A1  A2  A3
olduğu üçün ehtimalın additivlik aksiomuna görə
P( A)  P ( A0 )  P ( A1 )  P ( A2 )  P ( A3 ) 
1 3 15 5 1  6  15  20 42 21
       .
64 32 64 16 64 64 32

Asimptotik Puasson düsturu

Əvvəlki paraqrafdan məlumdur ki, asılı olmayan n sınaq zamanı A

hadisəsinin düz m (m  n) dəfə baş verməsi ehtimalı aşağıdakı Bernulli düsturuna

əsasən hesablanır:
n!
Pn (m)  C nm p m q n  m  p m q nm
m!(n  m)! . (1)
Burada p ilə A hadisənin hər sınaqda baş vermə ehtimalı, q ilə 1  p  q ədədi
işarə olunmuşdur. n -in böyük qiymətlərində (1)-in sağ tərəfini hesablamaq çətin
olur. Ona gbörə də n -in kifayət qədər böyük qiymətlərində (1)-in sağ tərəfini,
qiyməti nisbətən asan hesablanan və (1)-in sağ tərəfindən az fərqlənən ifadə ilə
əvəz edilər. Bu məqsədlə müxtəlif asimptotik düsturlar alınmışdır. Belə
düsturlardan biri də asimptotik Puasson düsturudur.
Teorem (Puasson). n   şərtində np   , (0    ) olarsa, onda hər bir

sonlu m  0,1,2,... ədədi üçün

m  
lim Pn (m)  lim C nm p m q n  m  e
n  n  n! (2)
düsturu doğrudur.
 lim   
İsbatı. np   n ilə işarə edək. Şərtə görə n n . Bernulli düsturunu yazaq
və onun sağ tərəfini aşağıdakı şəkildə çevirək:
n(n  1)  (n  ( m  1)) m
Pn (m)  Cnm p m (1  p) n  m  p (1  p) n  m 
m!
n m
n(n  1)  ( n  (m  1)) n m p m  np   np 
   1    1   
nm m!  n   n 
n m
n(n  1)  (n  (m  1))  nm   n    n 
   1    1   
n n 
 n m!  n   n 
m sayda

n m
 1   2   m  1 n  n   n 
m
 1  1    1     1     1    1  
 n  n  n  m!  n   n  . (3)
Aşağıdakı limitlərə baxaq:
 1   2   m 1
lim 1    1    1    1  11  1,
n 
 n  n  n 
 n
n  n

 n   (  n )  (   n ) 
lim 1    lim 1    e  ,
n 
 n  n 
 n  
m
  
lim 1  n   (1  0)  m  1.
n 
 n 
n   şərtində (3) bərabərliyinin hər iki tərəfində limitə keçib, yuxarıdakı üç limiti

nəzərə alsaq, (2) düsturu alınar

m   m 
lim Pn (m)  1  e 1  e
n  n! n! .
Teorem isbat olundu.
lim np  
Aydındır ki, n  olması üçün p çox kiçik olmalıdır. Ona görə də (1)
Puasson düsturundan n -in kifayət qədər böyük və p -nin kifayət qədər kiçik
qiymətlərində istifadə edirlər. Praktikada Puasson teoremindən
(np ) m  np
Pn ( m)  e
m! (4)
təqribi bərabərliyi vasitəsi ilə istifadə edirlər.
Məsələ 1. A hadisəsinin baş vermə ehtimalı p  0,001 -dir. Asılı olmayan
1000 sınaqda A hadisəsinin 4 dəfə baş vermə ehtimalını tapın.
 Həlli. Şərtə görə P( A)  p  0,001 ; n  1000 , m  4. Aydındır ki,
P( A )  1  p  1  0,001  0,999 olar. Axtarılan ehtimalı Bernulli düsturu üzrə
hesablamaq istəsək,
Pn (m)  C nm p m q n  m  P1000 (4)  C1000
4
 (0,001) 4 (0,999) 996

ədədi ifadəsinin qiymətini tapmalıyıq. Bu praktiki cəhətdən çox çətindir.

np  1000  0,001  1 olduğu üçün P1000 (4) -ün təqribi qiymətini (4) düsturu ilə tapmaq

əlverişlidir. Doğrudan da, bu düstura əsasən asanlıqla

(np) m  np 14 1 1
P1000 ( 4)  e  e   0,0153
m! 4! 24  2,7182

olduğunu alırıq.

Mühazirə 13. Təsadüfi kəmiyyət. Təsadüfi kəmiyyətin paylanma funksiyası.

Təsadüfi kəmiyyət və onun paylanma funksiyası

Ehtimal nəzəriyyəsinin əsas anlayışlarından biri də təsadüfi kəmiyyətdir.

Adından göründüyü kimi, təsalüfi kəmiyyət bu və ya digər amilin təsiri ilə
müxtəlif qiymətlər ala bilər. Ona görə də təsadüfi kəmiyyətin hansı qiymət ala
biləcəyini əvvəlcədən qəti demək mümkün deyildir. Lakin təsadüfi kəmiyyətin ala
biləcəyi qiymətlər çoxluğu qabaqcadan göstərilə bilər. Bu çoxluq sonlu, hesabi və
ya qeyri-hesabi ola bilər.

Tərif. Təsadüfi kəmiyyət sonlu və ya hesabi sayda izolə edilmiş x1 , x 2 ,..., x n ,...
qiymətlərini alırsa, onda ona diskret təsadüfi kəmiyyət deyilir.
Məsələn, 1 nərd zərini1 dəfə hamar lövhə üzərinə atmaqdan ibarət olan
sınaqda yuxarı üzdə düşən xalın sayını göstərən təsadüfi kəmiyyəti X ilə işarə
edək. Bu təsadüfi kəmiyyət yalnız 1,2,3,4,5,6 qiymətlərini ala bilər. Deməli X
diskret təsadüfi kəmiyyətdir.
Tərif. Təsadüfi kəmiyyətin aldığı qiymətlər hər hansı sonlu və ya sonsuz
aralıqdırsa, onda ona kəsilməz təsadüfi kəmiyyət deyilir.
 Məsələn, [0;2] parçasından təsadüfi olaraq götürülmüş iki nöqtə arasındakı
məsafəni X ilə işarə edək. X təsadüfi kəmiyyətdir və bu təsadüfi kəmiyyət 0 ilə 2
arasındakı istənilən qiymətləri ala bilər. Ona görə də X kəsilməz təsadüfi
kəmiyyətdir.
İndi isə təsadüfi kəmiyyətin ciddi riyazi tərifini verək. Əvvəlcədən qeyd
edək ki, təsadüfi kəmiyyət müəyyən elementar hadisələr fəzasında təyin olunmuş
funksiyadır. Başqa sözlə. təsadüfi kəmiyyət elementar hadisələr fəzasından olan
hər bir elementar hadisəyə müəyyən bir ədədi qarşı qoyan uyğunluqdur.
Tutaq ki, {, F , P} ehtimal fəzası verilmişdir. Burada  - elementar hadisələr

fəzası, F - onun  - cəbri, P -isə ehtimal funksiyasıdır. Fərz edək ki,   {}

elementar hadisələr fəzasında təyin olunmuş, həqiqi qiymətli X  X ( ) funksiyası

verilmişdir. x - istənilən həqiqi ədəd olsun. X ( )  x şərtini ödəyən elementar

hadisələr çoxluğunu  x  { | X ( )  x} və ya qısa şəkildə { X  x} kimi işarə edək.

Məsələn, sınaq bir nərd zərinin hamar lövhə üzərinə atılması,  i ={zərin yuxarı
üzündə i xalı düşür} hadisəsi olduqda elementar hadisələr fəzası
  {1 ,  2 ,  3 ,  4 ,  5 ,  6 }  -da X (i )  i; i  1,2,3,4,5,6
olar. təyin olunmuş

funksiyasına baxaq və x  3 götürək. Onda  x  { | X (i )  3}  {1 ,  2 } olar.

Tərif.   {} elementar hadisələr fəzasında təyin olunmuş və istənilən

həqiqi x ədədi üçün  x  F şərtini ödəyən həqiqi qiymətli X  X ( ) funksiyasına

təsadüfi kəmiyyət deyilir.
Məlumdur ki, P ehtimal funksiyası F  - cəbrində təyin olunmuşdur.
X  X ( ) təsadüfi kəmiyyət olduqda  x  F olduğu üçün  x -in də ehtimalı təyin

olunmuşdur.
Tərif. X təsadüfi kəmiyyətinin x -dən kiçik qiymətlər alması hadisəsinin
ehtimalına bu təsadüfi kəmiyyətin paylanma funksiyası deyilir və
F ( x)  FX ( x)  P( X ( )  x)  P( X  x) (1)
kimi işarə olunur.
 Göstərmək olar ki, F  - cəbrindən olan hər bir hadisənin əksi olan hadisə
də F -ə daxildir. Doğrudan da, F -ə daxil olan hər hansı bir A hadisəsi götürək.
A   \ A və   F , A  F olmasından və  - cəbrinin tərifindən çıxır ki, A  F .

Deməli, { X  x} hadisəsi ilə birlikdə onun əksi olan { X  x} hadisəsi də F -ə

daxildir. Ehtimalın məlum xassəsinə görə
P( A )  1  P( A)  P( X  x) 
 1  P( X  x)  P(X  x)  1  F(x)

olduğu alınır.

X  x2
x1 x2

X  x1 x1  X  x 2
Ədəd oxu üzərində x1  x 2 şərtini ödəyən istənilən iki x1 , x 2 nöqtələri

götürək. Aydındır ki, X  x1 və x1  X  x 2 hadisələri uyuşmayandırlar və

{ X  x 2 }  { X  x1 }  {x1  X  x 2 } (2)
bərabərliyi doğrudur. Ehtimalın additivlik aksiomuna görə (2)-dən alırıq:
P( X  x2 )  P( X  x1 )  P( x1  X  x 2 ) 
 P( x1  X  x 2 )  P( X  x2 )  P( X  x1 ) . (3)
(1)-ə əsasən (3)-ü aşağıdakı kimi yazmaq olar:
P(x 1  X  x 2 )  F(x 2 )  F(x 1 ). (4)

(4) bərabərliyi onu ifadə edir ki, X təsadüfi kəmiyyətinin [ x1 , x 2 )

yarımintervalından qiymətlər alma ehtimalı bu təsadüfi kəmiyyətin paylanma
funksiyasının həmin yarımintervalın sağ ucundakı qiyməti ilə sol ucundakı
qiymətlərinin fərqinə bərabərdir.
İndi isə paylanma funksiyasının bəzi xassələrini qeyd edək.Tutaq ki, F (x)
hər hansı bir X təsadüfi kəmiyyətinin paylanma funksiyasıdır. (4) düsturunda
x1  x, x 2  x  x yazaq. Onda aşağıdakı düstur alınır:

P( x  X  x  x)  F ( x  x)  F ( x) .
x  0 şərtində sonuncu bərabərliyin hər iki tərəfində limitə keçək:

P( X  x )  F ( x  0)  F ( x) . (5)
Aydındır ki, F (x) kəsilməyən funksiya olduqda F ( x  0)  F ( x)  0 olur və (5)

bərabərliyi aşağıdakı şəklə düşür:

P(X  x)  0 . (6)
(6) onu göstərir ki, X təsadüfi kəmiyyətinin F (x) paylanma funksiyası kəsilməyən
olduqda bu təsadüfi kəmiyyətin konkret bir x qiymətini alması hadisəsinin
ehtimalı sıfra bərabərdir. Bu təklifi “mümkün olmayan hadisənın ehtimalı sıfra
bərabərdir” təklifindən fərqləndirmək lazımdır. Paylanma funksiyası kəsilməyən
X təsadüfi kəmiyyətinin konkret bir x qiymətini alması mümkündür, lakin həmin
qiyməti alması ehtimalı sıfra bərabərdir.
Qarşıya belə bir sual çıxır. Hansı həqiqi qiymətli funksiyalar təsadüfi
kəmiyyətlərin paylanma funksiyaları ola bilərlər? Aşağıdakı teorem bu suala
cavab verir.
Teorem. F (x) funksiyasının müəyyən bir X təsadüfi kəmiyyətinin
paylanma funksiyası ola bilməsi üçün bu funksiyanın aşağıdakı 3 şərti ödəməsi
zəruri və kafidir:
I. F(x) funksiyası azalmayandır;
II. F(x) funksiyası
F(  )  lim F(n)  1,
n 

F(  )  lim F( n)  0
n 

şərtlərini ödəyir.
III. F(x) funksiyası hər bir nöqtədə soldan kəsilməyəndir, yəni istənilən x
nöqtəsi üçün
F(x  0)  F(x)

bərabərliyi doğrudur.
Bu teoremin isbatına Ə.Şahbazov, “Ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistika”,
Bakı-1973 kitabında baxmaq olar.
 Yuxarıdakı teoremdə göstərilən üç şərt təsadüfi kəmiyyətin paylanma
funksiyasını tamamilə xarakterizə edir. Hər bir təsadüfi kəmiyyət öz paylanma
funksiyasını birqiymətli olaraq təyin edir. Lakin paylanma funksiyasına əsasən
təsadüfi kəmiyyəti tapmaq olmaz. Başqa sözlə hər təsadüfi kəmiyyətin yalnız bir
paylanma funksiyası olduğu halda, eyni bir funksiya müxtəlif təsadüfi
kəmiyyətlərin paylanma funksiyası ola bilər.
Teoremdə göstərilən I-III xassələrinə malik olan F (x) funksiaysına bir misal

göstərək. Tutaq ki, bütün həqiqi oxda təyin olunmuş p(t ) funksiaysı aşağıdakı iki
şərti ödəyir:
1) p(t)  0,    t   ;


 p(t)dt  1
2)  .
Göstərmək olar ki, f (t ) funksiyası 1),2) şərtlərini ödəyirsə, onda
x
F(x)   p(t)dt
 (7)
düsturu ilə təyin olunan F (x) funksiyası I-III xassələrinə malikdir. Doğrudan da,
p (t )  0 olmasından çıxır ki. x 2  x1 şərtini ödəyən istənilən x1 , x 2 həqiqi ədədləri

x2

 p(t )dt  0
üçün x1
. Buradan və (7)-dən alırıq:
x2 x1 x2

F ( x2 )   p(t )dt   p(t )dt   p(t )dt 

  x1

x1

  p(t )dt  F ( x )  F ( x

1 2 )  F ( x1 ).

Sonuncu münasibət onu göstərir ki, F (x) azalmayandır, yəni I şərti ödənilir.
II şərtinin ödənildiyini göstərək. (7)-yə əsasən

F ( )   p(t )dt  0  F ()  0
 .
f (t ) funksiyası 2) şərtini ödədiyindən (7)-yə əsasən
 
F ()   p(t )dt  1  F ()  1


olur. Yəni F (x) üçün II şərti də ödənilir.

Nəhayət III şərtinin ödənildiyini göstərək. (7)-yə əsasən istənilən x nöqtəsi
üçün
x0 x
F ( x  0)   p(t )dt   p(t )dt F ( x)  F ( x  0)  F ( x)
 

olduğu üçün III şərti də ödənilir.

Yuxarıdakı teoremə əsasən f (t ) funksiyası 1), 2) şərtlərini ödəyən funksiya

olduqda (7) düsturu ilə təyin olunan F (x) funksiyası paylanma funksiyasıdır.
1), 2) şərtlərinə malik olan p(t ) funksiyasına sıxlıq funksiyası, paylanma
funksiyası (7) düsturu şəklində göstərilən təsadüfi kəmiyyətə isə mütləq kəsilməz
təsadüfi kəmiyyət deyilir.
Sıxlıq funksiyası p(t ) olan mütləq kəsilməz X təsadüfi kəmiyyəti üçün
x2

P(x 1  X  x 2 )   p(t)dt
x1
(8)
bərabərliyi doğrudur. Doğrudan da, (7)-yə əsasən yaza bilərik:
x1 x2

F ( x1 )   p(t )dt , F ( x2 )   p(t )dt

  .
F ( x1 ) və F ( x 2 ) -nin bu ifadələrini (4) bərabərliyinin sağ tərəfində yerlərinə yazıb,

alınan bərabərliyin sağ tərəfini müəyyən inteqralın məlum xassəsinə görə çevirsək
alarıq:
x2 x1

P( x1  X  x 2 )  F ( x 2 )  F ( x1 ) 

 p(t )dt  
 p(t )dt 
x1 x2 x1 x2

  p(t )dt   p(t )dt   p(t )dt   p(t )dt  (8).

 x1  x1

Məsələ 1. X təsadüfi kəmiyyəti yalnız -1, 0, 1 qiymətlərini alır. Bu təsadüfi

kəmiyyət -1 qiymətini 0,2 ehtimalı ilə, 0 qiymətini 0,3 ehtimalı ilə, 1 qiymətini isə
0,5 ehtimalı ilə alır. X təsadüfi kəmiyyətinin paylanma funksiyasını tapın.
 Həlli. Məlum olduğu kimi paylanma funksiyasının təyin olunduğu ümumi

düstur belədir: F ( x)  P( X  x), ((1) düsturuna bax!). Bütün ədəd oxunu aşağıdakı 4
hissəyə bölək:
x  1,  1  x  0, 0  x  1, x  1 .

Verilən təsadüfi kəmiyyətin F (x) paylanma funksiyasını yazmaq üçün F (x) -in bu 4
aralıqların hər birindən aldığı qiymətləri tapmaq lazımdır.
1) X təsadüfi kəmiyyəti -1-dən kiçik qiymət almadığı üçün x  1 olduqda
 X  x mümkün olmayan hadisədir. Ona görə x  1 olduqda
F ( x)  P( X  x)  P()  0  F ( x)  0 . Yəni x  1 olduqda F(x)  0 olur.

2)  1  x  0 olduqda  X  x hadisəsi X -in -1 qiymətini alması deməkdir:

X  x   X  1 . Buradan və X -in -1 ehtimalını 0,2 ehtimalı ilə alması şərtindən

çıxır ki,  1  x  0 olduqda F ( x)  P( X  x)  P( X  1)  0,2  F ( x)  0,2 . Yəni

 1  x  0 olduqda F(x)  0,2 olur.

3) 0  x  1 olduqda  X  x hadisəsi X -in -1 və 0 qiy-mətlərindən birini

alması deməkdir.  X  x   X  1   X  0 . Buradan, ehtimalın additivlik

xassəsindən və məsələnin şərtindən
F ( x )  P( X  x)  P( X  1)  P( X  0)  0,2  0,3  0,5   F ( x)  0,5 olduğu alınır.

Deməli, 0  x  1 olduqda F(x)  0,5 olur.

4) x  1 olduqda  X  x hadisəsi X -in -1,0, 1 qiymətlərindən birini alması

deməkdir:
 X  x   X  1   X  0   X  1 .

Buradan
F ( x)  P( X  x)  P( X  1)  P( X  0)  P( X  1) 
 0,2  0,3  0,5  1  F ( x)  1.

Deməli, x  1 olduqda F(x)  1 olur.

Bu 4 halda alınan nəticələri birləşdirərək alırıq ki, verilən X təsadüfi
kəmiyyətinin paylanma funksiyası aşağıdakı düstur ilə təyin edilir:
 0 x  1 olduqda ,
0,2  1  x  0 olduqda ,

F ( x)  
0,5 0  x  1 olduqda ,
1 x  1 olduqda ,

Məsələ 2. p(t ) funksiyası

 a
 2 2, t  a olduqda ,
p (t )   a  t
0 t  a olduqda ,


düsturu ilə təyin olunur.

a) a parametrini elə təyin edin ki, p(t ) funksiyası sıxlıq funksiyası olsun;
b) sıxlıq funksiyası p(t ) olan mütləq kəsilməz X təsadüfi kəmiyyətinin

a 
 ,a
 2  intervalından qiymətlər alması hadisəsinin ehtimalını tapın.

Həlli. Əvvəlcə a parametrini elə təyin edək ki, p(t ) funksiyası sıxlıq



 p(t )dt  1
funksiyası olsun. Bunun üçün a elə seçilməlidir ki, p(t )  0 və  olsun.



 p(t )dt
Əvvəlcə  inteqralını hesablayaq:
 a a  a
adt
 p(t )dt 

 p(t )dt 

 p(t )dt 
a
 p(t )dt 
a

a a2  t 2


a
 t 
 a arcsin   a arcsin 1  arcsin( 1)  2a arcsin 1  2a  
 a  a 2

 a   p(t )dt  a.



1
 p(t )dt  1 a  1  a 
 olduğunu alırıq. Qeyd edək ki,
Buradan və  şərtindən

1
a
 olduqda p(t ) funksiyası həm də p (t )  0 şərtini ödəyir.

Beləliklə p(t ) sıxlıq funksiyası

  1
  1 1
  , t  olduqda ,
  1   2t 2 
p (t )   1 2  
t 1
 2  0, t  olduqda
 
 
 0

düsturu ilə təyin edilir.

İndi isə sıxlıq funksiyası bu p(t ) funksiyası olan X təsadüfi kəmiyyətinin

a   1 1
 ,a   , 
 2   2   intervalından qiymətlər alması hadisəsinin ehtimalını tapaq.
Bunun üçün (8) düsturundan istifadə edəcəyik:
1 1 1

 1 1  
dt 1 
d ( t )
P
 2
 X  
  p(t )dt  
1 1 1 t 2 2

 1 1  ( t ) 2

2 2 2
1
1 1  1
  arcsin( t ) 1    arcsin 1  arcsin  
 2
  2
1     1 2 1
       .
 2 6  6 3

Beləliklə,
 1 1 1
P  X  
 2   3.

Mühazirə 14. Diskret və kəsilməz paylanmalar

Təsadüfi kəmiyyətin təyin olunması üçün onun ala biləcəyi qiymətlər

çoxluğu və bu qiymətləri alma ehtimalları məlum olmalıdır. Paylanma funksiyası
təsadüfi kəmiyyəti bu mənada xarakterizə edən vasitələrdən biridir. Təsadüfi
kəmiyyətin ala biləcəyi qiymətlərlə, bu qiymətləri alma ehtimalları arasındakı
əlaqə başqa üsullarla da verilə bilər.
Tərif. Təsadüfi kəmiyyətin ala bildiyi qiymətlərlə onlara uyğun ehtimallar
arasında əlaqə yaradan hər bir münasibətə təsadüfi kəmiyyətin paylanma
qanunu deyilir.
Bu paraqrafda təsadüfi kəmiyyətin paylanma qanununun iki növü şərh
olunacaqdır:1) Diskret paylanmalar; 2) Kəsilməz paylanmalar.
 I. Diskret paylanmalar. Tutaq ki, diskret X təsadüfi kəmiyyətinin aldığı

sonlu və ya hesabi sayda x1 , x 2 ,...x n ,... qiymətləri və bu qiymətləri alma ehtimalları

P( X  x1 )  p1 ,

P ( X  x n )  p n ,...
P( X  x 2 )  p 2 ,... , verilmişdir. { X  x1 } , { X  x 2 },...,{ X  x n },...
hadisələri cüt-cüt uyuşmayan olub , tam qrup təşkil edirlər. Ona görə də X
təsadüfi kəmiyyəti n sayda qiymətlər aldıqda
n

p k  1,
k 1 (1)
hesabi sayda qiymətlər aldıqda isə


p n 1
n 1 (2)
şərti ödənilməlidir.
Diskret təsadüfi kəmiyyətlərin belə paylanma qanununu çox vaxt aşağıdakı
cədvəl şəklində verirlər:
X təsadüfi kəmiyyətinin ala x1 x2 ... x n ...
bildiyi qiymətlər
Bu qiymətləri alma p1 p2 ... pn ...
ehtimalları

Bu cədvəl X diskret dəsadüfi kəmiyyətinin paylanma qanununu ifadə edir. Ona

diskret təsadüfi kəmiyyətin ehtimallarının paylanma cədvəli deyilir.

Bəzən X təsadüfi kəmiyyətinin x k qiymətini p k ehtimalı ilə almasını

P( X  x k )  p k
kimi yox, p k ( x k ) kimi yazırlar. X diskret təsadüfi kəmiyyətinin
ehtimallarının paylanma cədvəli verildikdə onun paylanma funksiyası
F(x)  P(X  x)  p k (x k )
(x k  x)
(3)
düsturu ilə təyin edilir.
Ehtimal nəzəriyyəsində ən çox rast gələn bəzi diskret paylanmaları
göstəririk.
 1. Binominal paylanma. X təsadüfi kəmiyyəti mümkün m  0,1,2,..., n
qiymətlərini
P( X  m)  C nm p m (1  p ) n  m , (0  p  1)
(4)
ehtimalı ilə aldıqda , ona binominal qanunla paylanmış diskret təsadüfi
kəmiyyət deyilir. n və p ədədləri binominal paylanmanın parametrləri
adlanırlar.
(4)-ün sağ tərəfi Bernuli düsturunun sağ tərəfi olduğundan (4)-ü belə də
yazmaq olar:
P( X  m)  Pn (m); m  0,1,..., n.
(5)
(1) və (3) -ə əsasən binominal qanunla paylanmış təsadüfi kəmiyyətin paylanma
funksiyası

0, x  0 olduqda ,

F ( x )  P (   x)    Pn (k ), 0  x  n olduqda ,
( k  x )
1, x  n olduqda (6)
düsturu ilə təyin edilir.
(6) düsturu ilə təyin edilən F (x) funksiyası x  0,1,2,.., n nöqtələrində

kəsiləndir. F (x) funksiyasının hər bir x  m nöqtəsindəki sıçrayışı Pn (m) ədədinə

bərabərdir. Doğrudan da (6)-ya əsasən
m m 1
F (m  0)  F (m  0)   Pn (k )   Pn (k )  Pn (m)
k 0 k 0 .
2. Puasson paylanması. X diskret təsadüfi kəmiyyəti tam m  0,1,2,..
qiymətlərini
m 
P ( X  m)  e , (   0)
m!

ehtimalı ilə aldıqda , ona  parametrli Puasson qanunu ilə paylanmış diskret
təsadüfi kəmiyyət deyilir.
3. Həndəsi paylanma. X təsadüfi kəmiyyəti tam m  0,1,2,.. qiymətlərini
P( X  m)  p (1  p) m , (0  p  1)
ehtimalı ilə aldıqda , ona p parametrli həndəsi qanunla paylanmış diskret
təsadüfi kəmiyyət deyilir.
II. Kəsilməz paylanmalar. Bu fəsil § 12-dən məlumdur ki, elə kəsilməz
təsadüfi kəmiyyətlər vardır ki, onların paylanma funksiyası
x
F ( x)   p(t )dt
 (7)
düsturu ilə təyin edilirlər. Burada p(t ) sıxlıq funksiyasıdır. Belə təsadüfi
kəmiyyətləri mütləq kəsilməz təsadüfi kəmiyyətlər adlandırmışıq.
Qeyd edək ki, hər bir kəsilməz təsadüfi kəmiyyət mütləq kəsilməz təsadüfi
kəmiyyət deyildir. Biz burada yalnız mütləq kəsilməz təsadüfi kəmiyyətlərə
baxacağıq.
Mütləq kəsilməz təsadüfi kəmiyyətlərə aid misallara keçməmişdən əvvəl
onların bəzi ümumi xassələrini göstərək.
1) p(t) sıxlıq funksiyası kəsilməyən funksiya olduqda
F (x)  p(x) (8)
bərabərliyi doğrudur.
(8) bərabərliyinin doğruluğu birbaşa (7)-dən və yuxarı sərhəddi dəyişən
inteqralın diferensiallanmasına aid teoremdən alınır.
2) Mütləq kəsilməz X təsadüfi kəmiyyətinin konkret bir x ədədi qiymət
olması hadisəsinin ehtimalı sıfra bərabərdir:
P(X  x)  0 . (9)
İsbatı. Əvvəlcə yada salaq ki, paylanma funksiyası kəsilməyən funksiya
olan təsadüfi kəmiyyətlər üçün (9)-un doğruluğu bu fəsil §12-də göstərilmişdir.
Məlumdur ki, sıxlıq funksiyası p(t ) olan mütləq kəsilməz X təsadüfi
kəmiyyəti üçün
x2

P( x1  X  x 2 )   p(t )dt
x1
(10)
bərabərliyi doğrudur (bu fəsil , §12, düstur (8)).
(10) düsturundan istifadə edərək
 1
x
n
1
P( X  x)  lim P ( x  X  x  )  lim
n  n n   p(t )dt 
x
x
  p (t )dt 0  P ( X  x)  0
x

olduğunu alırıq.
3) İstənilən mütləq kəsilməz X təsadüfi kəmiyyəti üçün
P(x 1  X  x 2 )  P(x 1  X  x 2 ) 
 P(x 1  X  x 2 )  P(x 1  X  x 2 ) (11)
münasibəti doğrudur.
İsbatı. Aydındır ki,
{x1  X  x 2 }  {x1  X  x 2 }  { X  x1 } və {x1  X  x 2 }, { X  x1 } hadisələri
uyuşmayandırlar. Onda ehtimalın additivlik xassəsinə və 2) xassəsinə əsasən yaza
bilərik.
P( x1  X  x 2 )  P ( x1  X  x 2 )  P ( X  x1 ) 
 P ( x1  X  x 2 )  0  P ( x1  X  x 2 ) 
 P( x1  X  x 2 )  P ( x1  X  x 2 ).

Oxşar qayda ilə (11) –dəki qalan bərabərliklərin doğruluqları göstərilir.

İndi isə ehtimal nəzəriyyəsində daha çox rast gələn bəzi mütləq kəsilməz
təsadüfi kəmiyyətləri göstərək.
1. Normal paylanma. Sıxlıq funksiyası
(t a )2
1 
p (t )  e 2 2

 2
düsturu ilə təyin mütləq kəsilməz təsadüfi kəmiyyətə normal qanunla və ya Qauss
qanunu ilə paylanmış təsadüfi kəmiyyət deyilir. Burada t bütün həqiqi oxda
dəyişir, a və   0 ədədlərinə isə normal paylanmanın parametrləri deyilir.
2. Üstlü paylanma. Sıxlıq funksiyası
 e t , t  0 olduqda ,
p (t )  
0 , t  0 olduqda

düsturu ilə təyin olunan mütləq kəsilməz təsadüfi kəmiyyətə üstlü qanunla
paylanmış təsadüfi kəmiyyət deyilir.
 (7) düsturundan istifadə etməklə asanlıqla göstərmək olar ki, üstlü qanunla
paylanmış təsadüfi kəmiyyətin paylanma funksiyası
1  e  x , x  0 olduqda ,
F ( x)  
0 , x  0 olduqda

şəklindədir.
3. Müntənzəm paylanma .Sıxlıq funksiyası
 1
 , x   a, b olduqda ,
p (t )   b  a
 0 , x  a, b olduqda

olan mütləq kəsilməz təsadüfi kəmiyyətə müntəzəm paylanmış təsadüfi

kəmiyyət deyilir (a  b).

(7) düsturundan alınır ki, müntənzəm paylanmış təsadüfi kəmiyyətin
paylanma funksiyası
0 , x  a olduqda ,
x  a

F ( x)   , a  x  b olduqda ,
b  a
1, xb olduqda

şəklindədir.
15. Təsadüfi kəmiyyətin ədədi xarakteristikaları (riyazi gözləmə, dispersiya və
momentlər).

Riyazi gözləmə və onun xassələri

Təsadüfi kəmiyyətin tam xarakteristikası onun paylanma qanunu vasitəsi ilə

verilir. Lakin bəzi hallarda təsadüfi kəmiyyəti tədqiq etmək üçün onun ədədi
xarakteristikalarını bilmək kifayət edir. Burada təsadüfi kəmiyyətin ədədi
xarakteristikaları dedikdə, təsadüfi kiməyyətin riyazi gözləməsi, dispersiyası və
momentləri nəzərdə tutulur. Riyazi gözləmə bu paraqrafda, dispersiya və
momentlər isə sonrakı paraqraflarda şərh olunacaqdır.

Tutaq ki, diskret X təsadüfi kəmiyyəti sonlu sayda x1 , x 2 ,..., x n qiymətlərini

uyğun olaraq p1 , p 2 ,..., p n ehtimalları ilə alır.

 n
x1 p1  x 2 p 2  ...  x n p n   x k p k
x 1 , x 2 ,..., x n
Tərif. k 1 ədədinə sonlu sayda
qiymətlərini alan diskret X təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsi deyilir və
n
M [ X ]   x k pk
k 1 (1)
kimi işarə olunur.

Xüsusi halda, bu təsadüfi kəmiyyət x1 , x 2 ,..., x n qiymətlərinin hamısını eyni

1
p
n ehtimalı ilə alırsa, onda (1) düsturu aşağıdakı şəklə düşür:

x1  x 2  ...  x n
M[X ] 
n . (2)
(2) bərabərliyi göstərir ki, bu halda təsadüfi kəmiyyətin riyazi gözləməsi onun
aldığı qiymətlərin ədədi ortasıdır.

İndi isə tutaq ki, diskret X təsadüfi kəmiyyəti hesabi sayda x1 , x 2 ,..., x n ,...

qiymətlərini uyğun olaraq p1 , p 2 ,..., p n ,... ehtimalları ilə alır.



x n pn
Tərif. n 1 (3)
ədədi sırası mütləq yığılan olduqda, bu sıranın cəminə hesabi sayda qiymətlər
alan diskret X təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsi deyilir. (3) ədədi sırası
mütləq yığılan olmadıqda deyirlər ki, X təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsi
yoxdur.
Tərifə əsasən bu halda

M [ X ]   xn p n
n 1 (4)
yazmaq olar. aydındır ki, sonlu sayda qiymətlər alan hər bir təsadüfi kəmiyyətin
riyazi gözləməsi vardır.
Sıxlıq funksiyası p(x) olan mütləq kəsilməz X təsadüfi kəmiyyətinin riyazi
gözləməsinə belə tərif verilir.


 xp( x)dx
Tərif.  (5)
qeyri-məxsusi inteqralı mütləq yığılan olduqda bu inteqralın qiymətinə mütləq
kəsilməz X təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsi deyilir. (5) qeyri-məxsusi
inteqralı mütləq yığılan olmadıqda deyirlər ki, X təsadüfi kəmiyyətinin riyazi
gözləməsi yoxdur.
Bu tərifə əsasən (5) qeyri-məxsusi inteqralı mütləq yığılan olduqda mütləq
kəsilməz X təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsi

M[X ]   xp( x)dx
 (6)
düsturu ilə təyin edilir.
Riyazi gözləməyə verilən təriflərdən alınır ki, riyazi gözləmə ədəddir.
Məlumdur ki, sıxlıq funksiyası p(t ) olan mütləq kəsilməz X təsadüfi

kəmiyyətinin F (x) paylanma funksiyası aşağıdakı düstur ilə təyin edilir (bu fəsil,
§12, (7) düsturu):
x
F ( x)   p(t )dt
 . (7)
Əgər p(t ) sıxlıq funksiyası kəsilməyən funksiya olarsa, onda (7)-dən
F ( x)  p( x)  dF ( x)  F ( x)dx  p( x)dx  dF ( x)  p( x)dx (8)

alınır. (8)-i (7)-nin sağ tərəfində nəzərə alıb, paylanma funksiyası məlum olan
mütləq kəsilməz təsadüfi kəmiyyətin riyazi gözləməsini tapmaq üçün yeni

M[X ]   xdF ( x)
 (9)
düsturunu yazmaq olar.
Əvvəlki paraqrafdan məlum olan bir neçə təsadüfi kəmiyyətlərin riyazi
gözləmələrini hesablayaq.
Məsələ 1. Puasson qanunu ilə paylanmış diskret X təsadüfi kəmiyyətinin
riyazi gözləməsini tapın.
Həlli. Məlumdur ki, Puasson paylanmasında X təsadüfi kəmiyyəti tam
k  1,2,... qiymətlərini

k 
p k  P( X  k )  e
k!
ehtimalı ilə alır. Ona görə (4) düsturuna əsasən yaza bilərik:
  
k   
k
M  X    xk pk   k pk   k  e  e   
k 1 k 1 k 1 k! k 1 ( k  1)!

 k 1
  k
 e     e     e   e     M  X    .
k 1 ( k  1)! k 0 k !

k 

  e
Biz burada k 0 k! olmasından istifadə etdik.

Məsələ 2.  a, b parçasında müntəzəm paylanmış mütləq kəsilməz X

təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsini tapın.

Həlli. Məlumdur ki, müntəzəm paylanmış təsaüfi kəmiyyətiin sıxlıq
funksiyası
 1
 , x   a, b olduqda
p ( x)   b  a
 0 , x   a, b  olduqda

düsturu ilə təyin edilir. (6)-ya əsasən alırıq:

 a b 
MX   xp( x)dx   xp( x)dx   xp( x)dx   xp( x)dx 
  a b
b b b b
1 1 1 1 2
  xp ( x )dx   x  dx   xdx   x 
a a
ba ba a ba 2 a

1 ab ab
  (b 2  a 2 )   MX   .
2(b  a ) 2 2

İndi isə riyazi gözləmənin xassələrinə keçək. Burada riyazi gözləmənin

xassələri yalnız diskret təsadüfi kəmiyyətlər üçün isbat edilirlər. Həmin xassələr
kəsilməz təsadüfi kəmiyyətlər üçün də doğrudurlar.

1. Sabitin riyazi gözləməsi özünə bərabərdir: M  C   C .

İsbatı. Hər bir C sabitinə yalnız bir dənə C qiymətini P  1 ehtimalı ilə alan
diskret təsadüfi kəmiyyət kimi baxmaq olar. Ona görə (1) düsturuna görə
M  C   C  1  C olduğu alınır.

2. Sabiti riyazi gözləmə işarəsi xaricinə çıxarmaq olar: M  CX   CM  X  .

İsbatı. Aydındır ki, diskret X təsadüfi kəmiyyəti x n qiymətini p n ehtimalı

ilə aldıqda Y  CX təsadüfi kəmiyyəti də Cxn qiymətini həmin p n ehtimalı ilə

alacaqdır, yəni p( X  x n )  p n  P(CX  Cxn )  p n ; n  1,2,... . Riyazi gözləmənin (3)
ilə təyin olunan düsturuna görə
 
M  CX    Cxn p n  C  x n p n  CM  X 
n 1 n 1 .
3. İki təsadüfi kəmiyyətin cəminin riyazi gözləməsi onların riyazi
gözləmələrinin cəminə bərabərdir:
M  X  Y   M  X   M Y  .

İsbatı. Tutaq ki, X təsadüfi kəmiyyəti x k qiymətini p k ehtimalı ilə (

k  1,2,... ), Y təsadüfi kəmiyyəti y n qiymətini q n ehtimalı ilə ( n  1,2,... ), X  Y

təsadüfi kəmiyyəti x k  y n qiymətini rk ,n ehtimalı ilə ( k  1,2,...; n  1,2,... ) alır:

P( X  x k )  p k , P(Y  y n )  q n , P ( X  x k , Y  y n )  rk , n ;
k  1,2,...; n  1,2,... .

Onda yaza bilərik:

  
p k  P ( X  x k )   P ( X  x k , Y  y n )   rk ,n  p k   rk ,n ;
n 1 n 1 n 1
  
q k  P (Y  y n )   P ( X  x k , Y  y n )   rk ,n  q n   rk ,n .
k 1 k 1 k 1

Alınan sonuncu iki münasibəti nəzərə alaraq X  Y təsadüfi kəmiyyətinin

riyazi gözləməsini (4) düsturu ilə hesablayaq:
     
M  X  Y     x k  y n  rk ,n  x k rk ,n   y n rk ,n 
k 1 n 1 k 1 n 1 k 1 n 1
     
  x k  rk ,n   y n  rk ,n  x k p k   y n q n 
k 1 n 1 n 1 k 1 k 1 n 1

 M  X   M Y   M  X  Y   M  X   M Y  .

Riyazi gözləmənin ikinci və üçüncü xassələrini birləşdirib aşağıdakı bir

xassə şəklində ümumiləşdirmək olar.
X 1 , X 2 ,..., X s
Riyazi gözləmənin xəttilik xassəsi. istənilən təsadüfi

kəmiyyətlər, C1 , C 2 ,..., C s isə ixtiyari sabitlər olduqda

M  C1 X 1  C 2 X 2  ...  C s X s   C1 M  X 1   C 2 M  X 2   ... 
 Cs M  X s 

bərabərliyi doğrudur.
 4. Asılı olmayan iki təsadüfi kəmiyyətin hasilinin riyazi gözləməsi,

onların riyazi gözləmələri hasilinə bərabərdir: M  X  Y   M  X   M Y  .

İsbatı. Əvvəlcə qeyd edək ki, asılı olmayan təsadüfi kəmiyyətlərin tərifi asılı

olmayan hadisələrin tərifinə oxşar şəkildə verilir. X , Y təsadüfi kəmiyyətləri üçün

P( X  x k , Y  y n )  P( X  x k )  P(Y  y n )
olarsa, onda X və Y -ə asılı olmayan
təsadüfi kəmiyyətlər deyilir. Burada x, y - istənilən həqiqi ədədlərdir.

Indi isə xassənin isbatına keçək. P( X  x k )  p k , P(Y  yn )  qn işarə etsək,

X , Y asılı olmayan təsadüfi hadisələr olduqları üçün

P( X  x k , Y  y n )  P ( X  x k )  P (Y  y n )  p k  y n
.
Bu bərabərliyi nəzərə alaraq (4) düsturundan istifadə edək:
 
    
M  X  Y    x k y n p k  q n    x k p k   y n q n  
k 1 n 1  k 1  n 1 
 M  X   M Y   M  X  Y   M  X   M  Y  .

Bu xassə istənilən sonlu sayda asılı olmayan təsadüfi kəmiyyətlər üçün də

doğrudur:
M  X 1  X 2  ...  X n   M  X 1   M  X 2   ....  M  X n 
.

5. İstənilən X təsadüfi kəmiyyəti üçün M  X   M X
 bərabərsizliyi
doğrudur.
İsbatı. Riyazi gözləmənin (4) düsturundan, cəmin modulunun xassəsindən
və ehtimalın mənfi olmamasından alırıq:
  
MX    xn p n   xn p n   xn p n  M  X  
n 1 n 1 n 1

 MX   M X  .

Sonda qeyd edək ki, riyazi gözləməsi sonlu ədəd olan təsadüfi kəmiyyətin
bütün qiymətləri onun riyazi gözləməsinin ətrafında yerləşir.

Dispersiya və onun xassələri

 Bəzi nəzəri və praktiki məsələlər həllində sonlu riyazi gözləməsi olan
təsadüfi kəmiyyətlərin qiymətlərinin onun riyazi gözləməsi ətrafında necə
paylanmasını, səpələnməsini bilmək lazım gəlir. Təsadüfi kəmiyyətin ədədi
xarakteristikalarından biri olan dispersiya təsadüfi kəmiyyəti bu mənada
xarakterizə edir.

Tərif. X təsadüfi kəmiyyətinin M  X  riyazi gözləməsi sonlu ədəd olduqda

( X  M  X  ) 2 təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsinə X -in dispersiyası deyilir və

D X  kimi işarə olunur.

Bu tərifə əsasən
D X   M [(X  M [ X ] ) 2 ] . (1)
X diskret təsadüfi kəmiyyət olduqda x k qiymətini hansı ehtimalla alırsa,

 X  M  X   2 təsadüfi kəmiyyəti də  x k  M  X   2 qiymətini həmin ehtimalla alır. Ona

görə də (1)-ə əsasən diskret X təsadüfi kəmiyyətinin dispersiyası üçün aşağıdakı
düstur alınır:

D X     x k  M  X   2 P(X  x k ).
k 1 (2)
Sıxlıq funksiyası p (x) olan mütləq kəsilməz X təsadüfi kəmiyyətinin
dispersiyası üçün

D X     x  M  X 
2
p(x)dx
 (3)
düsturu doğrudur.
(2) və (3) düsturlarından alınır ki, istənilən X təsadüfi kəmiyyətinin

dispersiyası varsa mənfi olmayan ədəddir. D X   0.

Riyazi gözləmənin xassələrindən istifadə edərək (1) bərabərliyinin sağ
tərəfini aşağıdakı kimi çevirmək olar:

D X   M  X  M  X     M  X  2 XM  x   M  X    
2 2 2

 M  X   2 XM  X    M  M  X    
2 2

   
 M X 2  2M  X   M  X    M  X    M X 2   M  X   
2 2
  
 D X   M X 2   M  X   .
2
(4)
D X   0 olduğu üçün (4)-dən alınır ki,

 
M X 2   M  X 
2

bərabərsizliyi doğrudur.
Bəzən təsadüfi kəmiyyətin qiymətlərinin səpələnmə xarakteristikası olaraq
dispersiya əvəzinə orta kvadratik meyldən istifadə edirlər.

Tərif.   X   D X  düsturu ilə təyin olunan   X  ədədinə X təsadüfi

kəmiyyətinin orta kvadratik meyli deyilir.
Məsələ 1. Puasson qanunu ilə paylanmış X təsadüfi kəmiyyətinin
dispersiyasını tapın.
Həlli. Məlumdur ki, Puasson qanunu ilə paylanmış X təsadüfi kəmiyyəti

 k 
P( X  k )  e
tam k  1,2... qiymətlərini k! ehtimalı ilə alır. Bu fəsil, §14, məsələ

1-də göstərilib ki, M  X    . D X  -i tapmaq üçün (4) düsturundan istifadə

edəcəyik. M  X  məlumdur, (4) düsturu ilə D X  -i hesablamaq üçün əvvəlcə M  X 

2

-nı aşağıdakı kimi tapaq:

 
M X 2  M  X ( X  1)  X   M  X ( X  1)  M  X  

k  
k
  k (k  1)  e    e 

 
k 2 k! k  2 ( k  2)!

k  2 
k
 e 
2 
 e 
2 
   2 e   e    
k  2 ( k  2)! k  0 ( k )!

 
 2    M X 2   2   .

(4) düsturundan istifadə edərək , alırıq:

 
D X   M X 2   M  X    2    2    D X   .
2

Beləliklə,  parametrli Puasson qanunu ilə paylanmış təsadüfi kəmiyyətin

dispersiyası  -ya bərabərdir.
İndi isə dispersiyanın xassələrinə keçək.

1. Sabitin dispersiyası sıfıra bərabərdir: D C   0 .

İsbatı. (1) düsturuna və M  C   C olduğuna görə yaza bilərik:

 
D C   M  C  M  C  
2
  M (C  C )   M  0  0.
2

2. Sabitin kvadratını riyazi gözləmə işarəsi xaricinə çıxarmaq olar:

D CX   C 2 D X  .

İsbatı. (1) düsturuna və M  CX   CM  X  olduğuna görə alırıq:


D CX   M  CX  M  CX     M  CX  CM  X    
2 2


 M C 2  X  M  X 
2
  C M  X  M  X     C D X  
2 2 2

 D CX   C 2 D X  .

3. Asılı olmayan X və Y təsadüfi kəmiyyətlərinin cəminin dispersiyası

onların dispersiyaları cəminə bəra-bərdir: D X  Y   D X   DY  .

İsbatı. (1)-dən və riyazi gözləmənin xassələrindən istifadə edərək, alırıq:

D X  Y   M  X  Y  M  X  Y  
2


 M  X  Y  M  X   M Y     M  X  M  X   Y  M  Y    
2 2

 M  X  M  X    2 X  M  X    Y  M Y     Y  M Y    
2 2

 M  X  M  X     2 M   X  M  X    Y  M  Y     M  Y  M  Y    
2 2

 D X   2M   X  M  X    M   Y  M Y     DY  
 D X   2 M  X   M  X     M Y   M Y    DY  
 D X   DY   D X  Y   D X   DY  .

Qeyd edək ki, bu xassə ikidən çox ixtiyari sonlu asılı olmayan təsadüfi
kəmiyyətlər üçün də doğrudur:
D X 1  X 2  ...  X n   D X 1   D X 2   ...  D X n 
.
4.Asılı olmayan X və Y təsadüfi kəmiyyətləri üçün
D X  Y   D X   DY  bərabərliyi doğrudur.

İsbatı. 2-ci və 3-cü xassələrdən istifadə etməklə alırıq:

D X  Y   D X  (1)Y   D X   D (1)Y  
 D X   ( 1) 2 DY   D X   DY  
 D X  Y   D X   DY  .

5. Asılı olmayan X və Y təsadüfi kəmiyyətləri üçün

D XY   M [ X 2 ]  M [Y 2 ]   M  X    M Y   bərabərliyi doğrudur.
2 2

İsbatı. Riyazi gözləmənin məlum xassələrindən istifadə edərək, alırıq:

 
D XY   M  XY  M  XY     M  XY  M  X   M Y    
2 2


 M X 2Y 2  2 XYM  X   M Y    M  X     M Y    
2 2


 M X 2Y 2   2M   XYM  X   M Y     M  M  X     M Y    
2 2

 M  X   M Y   2 M  X  M Y  M  XY  
2 2

  M  X     M Y    M  X   M Y   2 M  X  M Y  
2 2 2 2

 M  X   M Y    M  X     M Y   
2 2

   
 M X 2  M Y 2   M  X     M Y   .
2 2

Məsələ 2. Asılı olmayan n sınaq aparılır və nər sınaqda A hədisəsinin baş

vermə ehtimalı p (0  p  1) ədədidir. Bu n sayda sınaqlarda A hadisəsinin baş

verdiyi halların sayını göstərən X təsadüfi kəmiyyətinin dispersiyasını tapın.
Həlli. k -cı sınaqda A hadisəsinin baş vermə sayını göstərən təsadüfi

kəmiyyəti X k ; k  1,2,..., n ilə işarə edək. k -cı sınaqda A hadisəsi baş verdikdə bu bu
təsadüfi kəmiyyətin 1, baş vermədikdə isə sıfır qiymət aldığı nəzərdə tutulur. Onda

məsələnin şərtindəki X təsadüfi kəmiyyəti asılı olmayan X 1 , X 2 ,..., X n təsadüfi

kəmiyyətlərinin cəminə bərabər olar: X  X 1  X 2  ...  X n . Buradan dispersiyanın

məlum xassəsinə görə
D[ X ]  D[ X 1 ]  D[ X 2 ]  ...  D[ X n ]
( )

olar. D[ X k ] -nı D[ X k ]  M [ X k ]  ( M [ X k ]) ; k  1,2,..., n düsturu ilə tapacağıq.

2 2

Hər bir X k təsadüfi kəmiyyəti 1 qiymətini p ehtimalı ilə, sıfır qiymətini

P( A )  1  p  q ehtimalı ilə alan diskret təsadüfi kəmiyyət olduğu üçün

M [ X k ]  1  p  0  q  p; k  1,2,..., n
2
olar. X k təsadüfi kəmiyyəti də 1 qiymətini p , sıfır qiymətini q ehtimalı ilə aldığı

üçün M [ X k ]  1  p  0  q  p; k  1,2,..., n olur. Onda

2

D[ X k ]  M [ X k2 ]  ( M [ X k ]) 2 
 p  p 2  p (1  p )  pq; k  1,2,..., n

olar. (  )-da D[ X k ]  pq ; k  1,2,..., n olduğunu nəzərə aldıqda

D[ X ]  pq  pq  ...  pq  npq  D[ X ]  npq
      
n sayda
alınır.
Beləliklə, n və p parametrli binomial qanunla paylanmış təsadüfi
kəmiyyətin dispersiyası npq ədədinə bərabərdir.

Təsadüfi kəmiyyətin momentləri

Təsadüfi kəmiyyətlərin ən mühüm ədədi xarakteris-tikalarından biri də onun

momentləridir. Tutaq ki, X təsadüfi kəmiyyətdir.
Tərif. Xn təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsinə X təsadüfi
kəmiyyətinin n tərtibli başlanğıc momenti (və ya n tərtibli momenti) deyilir və
 n kimi işarə olunur.

Bu tərifə əsasən yaza bilərik:

νn  M[ X n ] . (1)

Tərif. ( X  M [ X ] ) təsadüfi kəmiyyətinin riyazi gözləməsinə X təsadüfi

n

kəmiyyətinin n tərtibli mərkəzi momenti deyilir və  n ilə işarə olunur.

Tərifə əsasən
μ n  M [(X  M [ X ] ) n ] (2)
yazmaq olar.
n  1 olduqda (1) aşağıdakı şəklə düşür

1  M[X ]. (3)
(3) onu göstərir ki, təsadüfi kəmiyyətin bir tərtibli başlanğıc momenti onun riyazi
gözləməsi ilə üst-üstə düşür.
n  2 olduqda (2) aşağıdakı şəklə düşür:

μ 2  M [( X  M [ X ] ) 2 ] . (4)
(4) onu bildirir ki, təsadüfi kəmiyyətin 2 tərtibli mərkəzi momenti onun

dispersiyası ilə üst-üstə düşür:  2  D[ X ] . (2)-dən həm də aşağıdakı münasibətlərin

doğruluğu alınır:
 μ 0  M [( X  M [ X ] ) 0 ]  M [1]  1   0  1,
μ1  M [( X  M [ X ] )]  M [ X ]  M [ X ]  0  1  0.

Təsadüfi kəmiyyətin müxtəlif tərtibli başlanğıc və mərkəzi momentləri

arasında sadə asılılıqlar vardır. Məsələn, (1) və (2)-yə əsasən yaza bilərik:
μ 2  M [( X  M [ X ] ) 2 ]  M [ X 2  2 XM [ X ]  ( M [ X ]) 2 ] 

 M [ X 2 ]  2M [ X ]  M [ X ]  ( M [ X ]) 2  M [ X 2 ]  ( M [ X ]) 2 
  2   12   2   2   12 ,

μ 3  M [( X  M [ X ] ) 3 ]  M [ X 3  3 X 2 M [ X ]  3 X ( M [ X ]) 2 
 ( M [ X ]3 )]  M [ X 3 ]  3M [ X 2 ]  M [ X ]  3M [ X ]( M [ X ]) 2 
 ( M [ X ]) 3  M [ X 3 ]  3M [ X 2 ]  M [ X ]  2( M [ X ]) 3 
  3  3 1 2  2 13   3   3  3 1 2  2 13 .

Təsadüfi kəmiyyətin başlanğıc və mərkəzi momentlərindən əlavə mütləq

başlanğıc və mütləq mərkəzi momentlərinə də baxırlar.
n
αn  M[ X ]
düsturu ilə təyin olunan kəmiyyətə X -in n tərtibli mütləq
n

başlınğıc momenti, β n  M [ X - M [ X ] ] düsturu ilə təyin olunan kəmiyyətə isə X -

in n tərtibli mütləq mərkəzi momenti deyilir.
Aydındır ki, cüt tərtibli mütləq momentlər adi momentlər ilə üst-üstə
düşürlər.