JADWIGA KWAŚNIEWSKA

'
KRYSTYNA MIKOŁAJCZYK

Zbieramy
zioła
WVDAWNICTWA AKCYDENSOWE
 P ro je k t graficzny okładki i stro n y tytułow ej
M aciej W ojciechow ski Wstęp
R e d ak to r
R en ata G órska

R e d ak to r techniczny
Jo la n ta T rzcińska-W ykrota

Z ainteresow anie ziołolecznictw em i zapotrzebow anie na zioła

i leki ziołowe ciągle w zrasta. W ynika to z ogólnego zaintereso­
w ania na now o n a tu rą i potrzebą zbliżenia się do niej. W ielkie
powodzenie leków roślinnych spow odow ane je st tym , że w p rze­
ciw ieństw ie do leków syntetycznych nie pow odują one uboczne­
go, szkodliwego działania na organizm ludzki. D latego też
p re p a ra ty ziołowe, k tóre mogą być stosow ane przez dłuższy czas,
są nieocenione w leczeniu schorzeń przew lekłych.
Surow ce zielarskie do produkcji leków pozyskuje się z roślin
leczniczych u p raw ianych oraz roślin w ystępujących n a n a tu ra l­
nych stanow iskach. Pom im o stałego rozszerzania aso rty m en tu
ziół upraw ianych, zbiór z n a tu ra ln e j bazy surow cow ej jest w
dalszym ciągu bardzo pow ażnym źródłem zaopatrzenia zielar­
stw a. Ze stanow isk n a tu ra ln y c h pozyskuje się około 130 ziół.
W śród nich z n a jd u ją się zioła niezastąpione w lecznictw ie, takie
ja k dziuraw iec, rum ianek, lipa, podbiał, pokrzyw a, kocanki,,
św ietlik i w iele innych. R ośliny te spotyka się na łąkach, p astw i­
skach, w ogrodach, parkach oraz jak o chw asty na n iek tó ry ch
polach upraw nych.
Głów nym celem tej książki je st uzm ysłow ienie czytelnikom
ja k w ielkim skarbem dla człowieka jest to n a tu ra ln e źródło cen­
nych i poszukiw anych leków, po to, aby czerpiąc z niego nie do­
W y d a w n ic tw a A k c y d e n s o w e . puszczać do zniszczenia roślin leczniczych i ich stanow isk. W ska­
W a r s z a w a 1984 r . zujem y czytelnikom ja k w łaściw ie i racjonalnie w ykorzystać
W y d a n ie I I I .
N a k ł a d 4 0.000+ 350 e g z . istniejące zasoby n a tu ra ln e , ab y przez zbiór nie dopuścić do
A r k . w y d . 10,50 ich w yczerpania.
A r k . d r u k . 11,25
Z a m . 2 1 7 /V I /8 3 . C e n a z ł 82,— W części ogólnej poświęca się dużo uw agi ochronie przyrody,,
G rudziądzkie Z a k ł a d y G r a f i c z n e i m . W . K u l e r s k i e g o k tó rej przestrzeganie jest podstaw ow ym w aru n k iem racjo n al­
G rudziądz, pi. W o l n o ś c i 5 — z a m . 3092
nego zbioru.
 Zbiór ziół może być prow adzony zarów no dla potrzeb p rze­
m ysłu zielarskiego, jak rów nież w niew ielkich ilościach na w ła ­
sne potrzeby. Zamieszczone opisy (z rysunkiem ) roślin leczni­
czych u łatw ią ich rozpoznanie i prow adzenie zbioru. C zytelnicy
uzyskają inform acje, gdzie poszczególne rośliny w ystępują, kie­
dy i ja k ą część rośliny należy zbierać, ja k suszyć, aby zioła
zachow ały swoje lecznicze właściwości. Mogą więc z powodze­
niem korzystać z tych in stru k c ji osoby, k tó re zarobkow o chcia­
łyby zająć się zbieraniem ziół na potrzeby przem ysłow e, ja k
rów nież zbierający na w łasne potrzeby.
B ardzo często zbiorem ziół interesuje się młodzież szkolna.
D latego przy opisach n iektórych roślin dodajem y uwagę, ze dana
roślina je st zalecana do zbioru przez m łodych zbieraczy.
O m aw iając poszczególne rośliny lecznicze podano rów nież
nazw ę surow ca, jego działanie i zastosowanie. Inform acje te są
bardzo ogólne i w żadnym przypadku nie mogą być podstaw ą do
sam odzielnego leczenia ziołami. Inform acja dotycząca zaw artości
głów nych związków czynnych pow inna posłużyć jako w skazów ­
ka do sposobu prow adzenia zbioru oraz przeprow adzenia susze­
nia w odpow iedniej tem p eratu rze.
Dla osób, k tóre chcą zbierać zioła dla przem ysłu podaje się
w a ru n k i odbioru ziół w p u n k tach skupu.
Licząc się z tym , że coraz więcej osób zechce pozyskać zioła
na w łasny użytek, podano zestaw ziół stosow anych w najczęściej
w ystępujących dolegliwościach. Uwzględniono rów nież m ożli­
wość zebrania ziół do tego zestaw u z działek i ogródków, podając
kró tk ie w skazów ki o ich upraw ie.
A utorki
Część ogólna
W ystęp ow an ie zió ł
W śród roślinności Polski, liczącej około 3000 gatunków , w y­
stęp u je bardzo dużo roślin o w łaściw ościach leczniczych. W ofi­
cjaln y m obrocie tow arow ym z n a jd u ją się surow ce zbierane z
ponad 100 roślin dziko u nas rosnących, a ogólna ich ilość w n a ­
szej przyrodzie dochodzi do 300 roślin.
Rośliny lecznicze w ystępują w różnych zbiorow iskach roślin­
nych, k tórych skład jest w ynikiem klim atu, gleby, w zajem nego
oddziaływ ania na siebie roślin oraz w pływ u gospodarki ludzkiej.
Zbiorow iska, w śród których m ożna znaleźć zioła, to roślinność
łąk słodkich i kw aśnych, torfow isk, lasów i zarośli, nasłonecz­
nionych wzgórz, przydroży, pól i ogrodów, rum ow isk, zbiorni­
ków w odnych itp.
G ranica podziału roślin na zbiorowiska nie zawsze jest w y­
raźna. W iele roślin w ystępuje w dw u lub k ilk u ‘zbiorowiskach.
Na przykład rd est ptasi rośnie przy drogach, zabudow aniach
i jednocześnie na polach i w ogrodach jako chw ast. M niszek po­
spolity nie tylko je st chw astem , ale w y stę p u je rów nież na łą ­
kach, traw nikach , przy drogach, a naw et w lasach. Z bierający
zioła pow inien dobrze się orientow ać, w jak ich zbiorow iskach
m oże znaleźć poszukiw aną roślinę.
W śród ziół dużą grupę stanow ią te rośliny, k tó re nie ty lk o
rosną dziko, ale są rów nież w ysadzane dla celów zdobniczych
bądź spożywczych czy pastew nych. Należą tu ta j znane drzew a,
ja k lipa szerokolistna i w ąskolistna, głóg jedno- i dw uszyjkow y,
jarz ąb pospolity, kasztanow iec, a także często w ysadzane k rze­
w y: dziki be? czarny, róża pom arszczona, porzeczka czarna, k a ­
lina koralow a, rośliny pastew ne, jak przelot, żyw okost oraz licz­
ne zielne rośliny ozdobne. R acjonalnie prow adzony zbiór roślin
może odbywać się bez szkody dla ich w artości zdobniczych lub
innych, dla któ ry ch zostały one wysadzone.
Zbiór ziół ze stanow isk n a tu ra ln y c h nie pokryw a ciągłe w zra­
stającego zapotrzebow ania. D latego też coraz więcej roślin
5
 w prow adza się do upraw y. Z p lan ta cji pozyskuje się już w ię­
ksze ilości takich ziół ja k rum ianek, dziuraw iec, b ra te k polny
oraz m ydlnicę, glistnik i inne. N atom iast je s t w iele roślin zie­
larskich, k tó ry ch dotąd nie udało się w prow adzić do upraw y,
bądź ich u p raw a je st zaw odna i bardzo kosztow na. W tej s y tu ­
acji p rak ty czn ie jed y n y m źródłem pozyskania ty ch ziół je st
zbiór ze sta n u naturalnego.
Zbiór ziół a ochrona przyrody
Roślinność naszego k ra ju ulega ciągłym zm ianom . Je st to spo­
w odow ane m iędzy innym i upraw ą łąk, pastw isk, chem iczną
w alką z chw astam i, prow adzeniem m elioracji, likw idow aniem
w szelkich nieużytków . Zanieczyszczenie rzek, staw ów i jezior
Rys. 1. A rn ik a (górna i dolna część rośliny)
niekorzystnie w pływ a na rozw ój i w ystępow anie roślin. W e fe ­
kcie ro ślin y (w ty m rów nież ro ślin y lecznicze) giną lub w ystę­
pu ją w niew ielkich ilościach. Do w yniszczenia niektórych,
szczególnie w artościow ych dla lecznictw a gatunków , może się
rów nież przyczynić nie k ontrolow any ich zbiór. T a k w łaśnie
się stało w czasie ostatniej w ojny, kiedy to okupant zm uszał do
prow adzenia rabunkow ego zbioru ziół. W ty m okresie zostały
praw ie całkow icie w yniszczone tak ie ro ślin y jak: m iłek w iosen­
ny, arcydzięgiel, tojady, rosiczki, goryczki, pokrzyk wilcza ja ­
goda i inne.
Ustawy i zarządzenia w sprawie ochrony przyrody
N aukow cy — przyrodnicy zaniepokojeni zm ianam i w w ystę­
pow aniu roślin podejm ow ali i prow adzili akcję m ającą na celu
ochronę ojczystej przyrody. D zięki działalności prof. R aciborow -
skiego i prof. S zafera oraz w ielu innych uczonych już w 1934
roku została w ydana pierw sza w Polsce ustaw a o ochronie
przyrody. Dla u trzy m an ia n a tu ra ln y c h zespołów roślinnych za­
częto tw orzyć p a rk i narodow e i re z e rw a ty przyrody. W kw ie­
tn iu 1949 roku zostaje w ydana now a ustaw a o ochronie p rzy ­
rody, k tóra w nikliw ie ro z p a tru je spraw y n a tu ra ln e j szaty roś­
lin n ej. Na podstaw ie tej uchw ały M inister L eśnictw a i P rz e ­
m ysłu D rzew nego dn. 2 8 II 1957 r. w ydał rozporządzenie
dotyczące gatunkow ej ochrony roślin.
Obecnie obow iązuje rozporządzenie M inistra L eśnictw a i P rz e ­
m ysłu D rzew nego z dnia 30 k w ietn ia 1983 r., k tó re weszło w ży­
cie z dniem 1 czerw ca 1983 r. R ozporządzenie to rozszerza listę
gatunków roślin, podlegających całkow itej i częściowej ochro­
nie. ^
Całkowitej ochronie podlega:
— drzew 5 gatunków ,
— krzew ów i k rzew inek 20,
— roślin zielnych 151, w śród k tó ry c h z n ajd u ją się rów nież ro ś­
lin y lecznicze m iędzy innym i: tojad, m iłek w iosenny, rosicz­
ki, arcydzięgiel litw or, goryczki, barw inek pospolity, arnika
górska, storczykow ate, w idłaki (z tym , że wolno ścinać kło­
sy zarodnikowe).
Niszczenie, zryw anie, ścinanie lub usuw anie z n a tu ra ln y c h
stanow isk roślin, podlegających całkow itej ochronie oraz ich
zbyw anie je st zabronione.
R ozporządzenie u znaje za podlegające częściowej ochronie n a-
7
stęp u jące g a tu n k i roślin leczniczych i przem ysłow ych dziko
rosnących:
— porosty: płucnica islandzka (porost islandzki),
— k rzew y i krzew inki: w ilżyna ciernista, k ru szy n a pospolita,
bagno zw yczajne, m ącznica lekarska, kalina koralow a,
— ro ślin y zielne: kopytnik pospolity, grzybienie białe, p ie r­
w iosnka w yniosła, m arzan k a wonna, p o k rzy k wilcza jagoda,
p a p ro tk a zw yczajna, n ap arstn ica purpurow a, c en tu ria pos­
polita (tysiącznik), goryczka trojeściow a, kocanki piaskow e,
ciem iężyce, zim ow it jesienny, konw alia m ajow a, tu rzy ca
piaskow a, turów ka leśna.
Pozyskanie roślin (i ich części) podlegających częściowej
ochronie m oże odbyw ać się tylko na określonych obszarach
i w ilościach uzgodnionych przez zainteresow ane zbiorem in ­
sty tu c je z w łaściw ym i teren o w y m i organam i ad m inistracji
państw ow ej stopnia w ojew ódzkiego i N aczelnego K onserw atora
P rzyrody. Zbioru roślin i ich części mogą dokonyw ać ty lk o
osoby im iennie upow ażnione przez w yżej w ym ienione in sty ­
tucje.
W stosunku do osób, k tó re nie p rzestrzeg ają przepisów
o ochronie przyrody, p rzew idziane są sankcje karne.
P rzy p o m in am y w tym m iejscu, że nie wolno prow adzić zbio­
r u jakichkolw iek roślin na te re n a c h parków narodow ych i r e ­
zerw atów przyrody.
Zbiór ziół nie objętych ochroną przyrody
Zbiór pozostałych roślin (chociaż nie są one objęte ochroną
gatunkow ą) pow inien być ta k prow adzony, a b y nie był pow o­
dem zm niejszania ich w ystępow ania.
T ylko ro ślin y w ystępujące jako chw asty w śród roślin u p raw ­
nych, m ożna zbierać dow olnie i bez ograniczeń, dla pozostałych
stosuje się tak ie m etody zbioru, k tóre zapew niają dalsze w y stę ­
pow anie i p raw idłow y rozw ój, a m ianowicie:
— zbiera się zioła w m iejscach obfitego ich w ystępow ania,
— na żadnym stanow isku nie zbiera się w szystkich roślin;
część pozostaw ia się na rozm nożenie,
— p rzy zbiorze nie niszczy się i nie zad ep tu je innych roślin,
— zbierając kw iaty, liście i ziele nie niszczy się całych roślin,
ab y m ogły one odrastać z łodygi czy podziem nych części,
— korzenie i kłącza zbiera się ty lk o z roślin starszych, dosta­
tecznie w yrośniętych,
— części korzeni i kłączy nie n ad ające się na surow iec zakopuje
się na m iejscach zbioru, z nich m ogą bow iem w yrosnąć now e
rośliny,
8
— przy zbiorze kw iatów i owoców z drzew i krzew ów nie wol­
no łam ać czy ścinać gałęzi ani też niszczyć liści i kory,
— pączki i korę zbiera się tylko z gałęzi uprzednio ściętych
podczas w yrębów , trzebieży lub przecinek,
'— liście z drzew i krzew ów zbiera się tylko w tak iej ilości, aby
rośliny nie osłabiać an i nie oszpecić,
— ab y nie dopuścić do m arnow ania się zbieranych ziół, zbiera
się ty lk o te, na k tó re istn ieje zapotrzebow anie i tylko tak ą
ich ilość, ja k ą m ożna w ysuszyć w odpow iednich w arunkach,
— zioła zbiera się w tak i sposób, aby odpow iadały obowiązu­
jącym norm om jakościow ym i m ogły być zużyte, ponieważ,
niew łaściw ie zebrane surow ce są z konieczności niszczone,
a zatem tego rodzaju zbiór je s t m arn o traw stw em zasobów
n a tu ra ln y c h .
— najdorodniejsze okazy roślin na m iejscach zbioru należy po­
zostawić na n asienniki (a więc ty ch roślin nie ścinać przed
kw itnieniem i nie zryw ać kw iatów ) po to, ab y nasiona ty ch
roślin sam e się rozsiały.
P a m ię ta jm y więc, że od zbierających zależy stan szaty roślin­
nej w m iejscach zbioru. P rz y zbiorze pow inno się m ieć na
w zględzie nie chw ilow y zysk, ale cel dalszy — u trz y m an ie za­
sobów ziół na stały m poziomie.
Surow ce zielarskie
Związki czynne w surowcach
Surow ce zielarskie zaw dzięczają sw oje w łaściw ości specjal­
nym substancjom chem icznym , k tó re nazyw ane są pow szechnie
zw iązkam i czynnym i. W ystępują on zw ykle w grupach, a nie
pojedynczo. Obok zw iązków podstaw ow ych w y stęp u ją związki
dodatkow e, k tó re często zw iększają działanie pierw szych. W pra­
wdzie są jeszcze rośliny zielarskie, k tó ry ch skład chem iczny
nie jest dotąd dokładnie znany, ale w iele roślin zostało zbada­
nych, a n aw et w yodrębniono już ich składniki. D zieli się je na
grupy. Do najw ażniejszych z nich należą:
— alkaloidy — związki zasadow e zaw ierające azot, działające
silnie na organizm ludzki, często trująco;
— w ęglow odany — zw iązki sk ładające się z w ęgla, w odoru
i tlenu, należą do nich:
glikoza (cukier gronow y) — spotykana w owocach,
fruktoza (cukier owocowy) — znacznie słodsza od glikozy,
 sacharoza (cukier trzcinow y) — najobficiej w ystępująca
w trzcin ie cukrow ej i korzeniach buraków ,
in u lin a — najczęstsze w korzeniach ro ślin z rodziny b o ta­
nicznej złożonych, ja k m niszka pospolitego, cykorii podróż­
nika,
skrobia — grom adzona w podziem nych częściach roślin
(bulw y ziem niaka) oraz nasionach,
śluzy — związki zbliżone składem do w ęglowodanów, m a ją ­
ce zdolność silnego pochłaniania wody;
glikozydy — zw iązki złożone, zaw ierające m iędzy innym i
glikozę — stąd ich nazw a (niektóre w ykazują działanie t r u ­
jące), do glikozydów należą:
a n to c jan y — b arw n ik i w ystępujące głów nie w kw iatach
i owocach; w środow isku kw aśnym m ają barw ę czerw oną,
w zasadow ym — niebieską, a w obojętnym — fioletow ą,
fiaw ony — b arw niki przew ażnie o b arw ie żółtej,
saponiny — w ielocząstkow e glikozydy, ich w odne roztw ory
pienią się jak m ydło;
g arb n ik i — odznaczają się cierpkim , ściągającym sm akiem ,
strą c a ją białko; m ają duże znaczenie w lecznictw ie i g a r­
barstw ie (wiążą się nieodw racalnie z su b stan cją białkow ą
skóry);
białka — podstaw ow e związki, wchodzące w skład w szyst­
kich organizm ów żyw ych, n iek tó re w y k azu ją także działa­
nie lecznicze;
tłuszcze — spełniają rolę zapasow ych su b stan cji odżyw ­
czych;
kw asy organiczne (jabłkow y, cy trynow y, szczawiowy,
m rów kow y itp.) — zw iązki o odczynie kw aśnym ;
w itam in y — su bstancje syntetyzow ane głów nie przez ro ś­
liny, nieodzow ne dla organizm u ludzkiego, k tó re m uszą być
dostarczane z pokarm em ;
olejki — n ad ają roślinom sw oiste arom aty, łatw o u latn ia ją
się, zwłaszcza w w ysokiej tem p eratu rze;
te rp e n y — związki arom atyczne, w ystęp u jące często w ro ś­
linach, zwłaszcza iglastych;
żyw ice — w ydaliny kom órek żyw icorodnych, spotykane u
roślin iglastych, o bardzo skom plikow anej budow ie, w cho­
dzą one w skład balsam ów ;
goryczki — su bstancje gorzkie, pobudzające w ydzielanie
ślin y i soków traw ien n y ch , stosow ane jako środki pobudza­
jące a p e ty t i u łatw iające traw ienie;
enzym y (ferm enty) — od g ry w ają rolę w przem ianie m aterii,
re g u lu ją przebieg procesów życiow ych. W roślinach obu­
m ierający ch pow odują rozpad składników .
Podział surowców zielarskich
Zw iązki czynne rozm ieszczone są w roślinie w różny sposób,
najczęściej grom adzą się tylko w n iek tó ry ch częściach rośliny,
np. olejek ta ta ra k u praw ie w yłącznie w kłączu rośliny, g a rb n i­
ki dębu głów nie w korze drzew a itp. Surow cem zielarskim je st
ta część rośliny, w której nagrom adzona je st najw iększa ilość
określonych zw iązków czynnych. D latego też dla celów leczni-
czo-przem ysłow ych nie zbiera się na ogół całych roślin, a tyiko
ściśle określone ich części, ja k kw iaty, liście, korzenie itp. J e ­
ż e li n aw et z n iek tó ry ch roślin używ a się w lecznictw ie kilka
ich części, to zbiera się je najczęściej oddzielnie. K ażda zatem
część rośliny ch a ra k te ry z u ją c a się zaw artością zw iązków czyn­
nych je st innym surow cem zielarskim . Niżej w ym ieniono g ru ­
p y surow ców zielarskich, dla każdej z nich podając rów nież
n azw ę łacińską używ aną w lecznictw ie i obrocie ziół:
kłącze — R hizom a liść — Folium
kora — C ortek owoc --- F ru ctu s
korzeń — R adix pączek — Gem m a
kw iat — Flos ziele — H erba
Surow ce, k tó ry ch nie obejm ują w yżej podane grupy, łączy się
w grupę tzw . różne. Do tej g ru p y należą np. m orszczyn (plecha
glęnu m orskiego), szyszki chm ielu (ow ocostany chm ielu), zarod­
niki w idłaka, znam iona k u k u ry d zy , s trą k i fasoli i inne.
O kreślając poszczególny surow iec podaje się nazw ę części
ro ślin y i botaniczną nazw ę g a tu n k u rośliny (czasem rodzaju, do
którego roślina należy). Jako przy k ład m ianow nictw a surow ców
m ożna podać, że z podbiału pospolitego (Tussilago farfara) zbie­
ra się kw iat podbiału (Flos Farfarae) i liść podbiału (Folium
Farjarae).
P rzynależność do jednej z g ru p nie określa jed n a k bliżej,
w ja k i sposób roślin a m a być zebrana.
Do g ru p y kw iatów należą nie tylko surow ce w postaci poje­
dynczych kw iatów , jak kw iat ślazu dzikiego, ale rów nież su ­
row ce zbierane w postaci całych kw iatostanów , ja k k w ia t lipy,
k w ia t ru m ian k u . P od nazw ą k w iat w y stęp u ją rów nież surow ce
stanow iące ty lk o część kw iatu. Na przykład jako k w ia t jasn o ty
białej zbiera się korony kw iatow e, a pod nazw ą kw iat m aku —
p łatk i korony.
Liście jed n y ch roślin zbiera się bez ogonków liściow ych (np.
liść orzecha włoskiego), innych z ogonkam i (np. liść pokrzyw y).
A by otrzym ać „ziele” , zbiera się z jed n y ch roślin całą nad­
ziem ną część k w itnącej ro ślin y (np. z p rzy w ro tn ik a p astersk ie­
go), z innych zaś roślin tylko w ierzchołkow ą część łodygi —
11
ukw ieconą i ulistnioną (np. z dziuraw ca zw yczajnego, k rw a w ­
nika pospolitego).
N iektóre kłącza roślin po zbiorze k o ru je się, tj. zdejm uje się
nożem zew n ętrzn ą ich skórkę (np. kłącze tata ra k u ), inne suszy
się ze skórką (np. kłącze pięciornika).
Ze w zględu na silniejsze lub słabsze działanie na organizm
ludzki i zw ierzęcy zw iązków znajdujących się w roślinach, su ­
row ce zielarskie dzielą się rów nież na tru ją c e i n ietru jące. D o
tru ją c y c h zaliczane są te surow ce, k tó re u ż y te w ilości p rze­
kraczającej daw ki lecznicze w yw ołują zatrucie. P rz y zbiorze su ­
rowców tru ją c y c h nie w olno zatrudniać dzieci. Nie m ożna ta ­
kich surow ców zbierać i suszyć jednocześnie z innym i. Po za­
kończeniu suszenia zbiera się je bardzo dokładnie, aby pozosta­
w ione części nie dostały się do innych surow ców.
Po w szystkich pracach z surow cem tru ją c y m m yje się do­
kładnie ręce. W czasie p ra c y nie dotyka się rę k ą oczu i ust.
Zbiór ziół
Zbiór ziół pow inien być ta k prow adzony, a b y uzyskane su ­
row ce zachow ały swe cenne związki działające leczniczo. A b y
to osiągnąć, należy p rzestrzegać zasad zbioru.
Czas zbioru
Z aw artość zw iązków czynnych w roślinie ulega w ahaniom .
N a p rzy k ła d zm ienia się ona w zależności od w ieku rośliny, s ta ­
dium rozw oju, w jakim z n a jd u je się część ro ślin y zbierana n a
surow iec, od pogody, a n aw et od pory dnia. N a podstaw ie czyn­
ników w a ru n k u ją c y c h dużą zaw artość w roślinie zw iązków
czynnych zostały ustalone te rm in y zbioru poszczególnych su ­
rowców. T e rm in y te dla surow ców w obrębie tej sam ej g ru p y
są na ogół podobne; w ogólnym zarysie określa się je n a stę p u ­
jąco.
Kory zbiera się w czesną w iosną, w początkach w egetacji ro ś­
liny, tj. w ty m czasie, kiedy kora łatw o d a je sią oddzielić od
drew na. Z d ejm u je się korę z m łodych, zdrow ych gałęzi, zazw y­
czaj 2—3-letnich.
K w iaty m a ją najw yższą jakość na początku lub w pełni kw i­
tnienia. N ie zryw a się kw iatów przek w itający ch lub przek w i­
tły ch (rys. 2).
Liście zbiera się na ogół w tedy, gdy są ju ż dobrze w yrośnię­
te, ale jeszcze m łode.
12
.
B y s. 2. K w iaty ru m ia n k u pospolitego
a ) niezupełnie rozw inięty, b) w p ełn i ro zk w itu , c) p rzek w itły
• rj-
Owoce soczyste pozyskuje się p raw ie w yłącznie w tedy, gdy
s ą już w ybarw ione, dojrzałe, ale jeszcze jędrne. Nie należy zbie­
ra ć owoców p rzejrzałych, gdyż ich w artość użytkow a je st zni­
kom a.
Korzenie i kłącza w ykopuje się najczęściej jesienią lub wcze­
sną wiosną, tj. w tedy, kiedy nagrom adzone są w nich cenne
sk ład n ik i na okres zimowy. Tylko niek tó re z nich, ja k np. ko­
rz e n ie m ydlnicy, m ogą być zbierane późną-w iosną, a kłącza ta ­
ta r a k u rów nież latem , gdyż w ted y zaw artość zw iązków czyn­
nych układa się w yjątkow o korzystnie.
Ziele, podobnie ja k kw iaty, zbiera się na początku kw itnienia.
T ylko dla n iek tó ry ch surow ców z tej g ru p y przedłuża się okres
z b io ru na pełnię kw itnienia, ja k np. ziela k rw aw nika, a naw et
n a okres w y tw arzan ia się pierw szych owoców, np. dla ziela
iio łk a trójbarw nego, ziela tasznika.
Pączki drzew zbiera się zim ą lub bardzo w czesną wiosną, jak
np. pączki topoli. Pączki pękające nie n ad ają się już do zbioru.
Zbiór prow adzi się w dni bezdeszczowe, suche, po w yschnię­
c iu rosy. Je d y n ie przy zbiorze podziem nych części rośliny
pogoda w czasie zbioru nie m a znaczenia. Na zbiór n ad ­
ziem nych części rośliny najlepiej je st w ybierać godziny dużego
nasłonecznienia. D otyczy to przed e w szystkim surow ców olej­
kow ych, ja k np. k w iatu ru m ianku.
W zależności od sposobu rozw oju roślin okres zbioru poszcze­
gólnych’ surow ców trw a krócej lu b dłużej — od k ilk u dni, jak
13
dla k w ia tu tarn in y , do k ilku m iesięcy, ja k liścia pokrzyw y. Z biera się zioła tak, ja k b y się m iało sam em u je w ykorzy­
Na ogół najlep szy surow iec o trz y m u je się prow adząc zbiór n a styw ać.
początku okresu zbioru każdego surow ca. J e st on w ted y rów ­ — N ależy przestrzegać zaleceń co do zbioru poszczególnych
nież najb ard ziej w ydajny, a więc i najb ard ziej opłacalny. surow ców z całą sum iennością pam iętając o tym , że suro­
A by do zbioru ziół przystępow ać w odpow iednim m om encie, wiec przeznaczony je st na leki, k tó re m ają ratow ać zdrowie,
każdy zbieracz pow inien sam określić sobie te rm in y zbioru po­ a n aw et życie ludzkie.
szczególnych ziół w sw ojej okolicy i term in ó w tych p rze strz e ­
gać. Kalendarz zbioru
Wczesna wiosna
Ogólne uwagi o przeprowadzaniu zbioru pączki — topoli,
— R ozpoczynając zbiór należy zorientow ać się, k tó re z ro ślin k o ra — w ierzby, kaliny, kasztanow ca, kru szy n y , jesionu,.
polecanych do zbioru przez terenow o w łaściw y p u n k t sk u p u orzecha włoskiego, b erberysu, szakłaku,
ziół w y stęp u ją w najbliższej okolicy w dużej lub p rz y n a j­ korzeń — łopianu, pokrzyw y, b erb ery su , żyw okostu,
m niej w dość dużej ilości i ty lko te zbierać. kw iat — podbiału.
— Z bieraną roślinę należy dobrze znać, ab y jej nie m ylić z in ­ Wiosna
nym i roślinam i. Ja k ju ż podaw ano, każda roślina m a in n e
działanie lecznicze, zbiera się zatem ściśle określoną roślinę. kłącze — perzu,
— A by u n ik n ąć zm ieszania się ziół, zbiera się zaw sze tylko j e ­ kora — w ierzby, kaliny, kasztanow ca, kru szy n y , jesionu,
den surow iec. P rzestrzeg an ie tej zasady je s t rów nież w ażne orzecha włoskiego, b erb ery su , szakłaku oraz dębu,
ze w zględu na w łaściw e organizow anie p racy przy zbiorze k w iat — podbiału, pierw iosnki, tarn in y , m niszka, stokrotki,
i m a w pływ na zw iększenie w yników zbioru. korzeń — m ydlnicy,
— W ybiera się do zbioru ro ślin y dorodne, zdrow e, m łode, nie liść — brzózy,
zakurzone. ziele — b arw inka, glistnika, m iodunki, m niszka bez ko­
— Zbiera się zioła uw ażnie, zwłaszcza części bardziej w rażliw e rzenia, tasznika.
na zgniatanie, ja k k w ia ty i m łode liście. S urow ce uszkodzo­ Późna wiosna
ne p rzy zbiorze ciem nieją w czasie suszenia, przez co tra c ą
na jakości. Surow iec z e b ra n y sta ra n n ie w ygląda n a tu ra ln ie kłącze — perzu, tata ra k u ,
i budzi zaufanie, podczas gdy zeb ran y niew łaściw ie nie z n a j­ korzeń — m ydlnicy,
dzie odbiorcy. k w iat — ak acji białej, bzu czarnego, głogu zliściem , jas­
— Zioła zbiera się do przew iew nych koszy, co zapew nia im do­ n o ty białej, jarzębiny, kaliny, kasztanow ca, kon­
stęp pow ietrza i zabezpiecza przed zaparzeniem . A b y walii, przelotu, ru m ia n k u pospolitego, stokrotki,
uchronić zioła przed zaparzeniem , rozkłada się je do suszenia liść — babki w ąskolistnej, babki zw yczajnej, bobrka
zaraz po zakończeniu zbioru. trójlistkow ego, brzozy, konw alii, lepiężnika, pod­
— Nie m ożna zbierać ziół do w orków i plecaków , gdyż suro­ biału, pokrzyw y, porzeczki czarnej,
wiec w nich zgniata się, zniekształca i szybko zaparza. W y­ ziele — bagna, barw inka, bluszczyku, fiołka trójbarw nego,
jątk ie m m ogą być owoce jałow ca, korzenie i kłącza z b ieran e glistnika, janow ca, ja sn o ty białej, m acierzanki,
w dni chłodne. przetacznika, p rzyw rotnika, srebrnika, tasznika,.
— N ie w olno pozyskiw ać ziół z pól i lasów, na k tórych stoso­ m arzan k i w onnej, pokrzyw y, żarnow ca,
w ane b y ły środki ochrony, przed w ygaśnięciem okresu k a ­ porost islandzki
ren c ji oraz z poboczy a u to strad , torów kolejow ych i w po­ W czesne lato
bliżu zakładów przem ysłow ych.
— Zbiór pow inien być prow adzony w w aru n k ach zapew niają­ kłącze — ta ta ra k u ,
cych czystość surow ca, a zatem w czasie zbioru przestrzega k w ia t — b ław atk a, jasn o ty białej, kocanek piaskow ych,
się czystości osobistej oraz używ anych sprzętów i narzędzi. krw aw nika, lipy, m ak u polnego, ostróżki polnej,

14 15
 róży czerw onej, ru m ian k u pospolitego, ślazu dzi­
kiego, w iązów ki błotnej,
liść — babki w ąskolistnej, babki zw yczajnej, bielunia,
bobrka tró j listkow ego, bukw icy, jeżyny, lulka,
m aliny, orzecha włoskiego, podbiału, pokrzyw y,
porzeczki czarnej, poziomki, ślazu dzikiego,
ziele — bukw icy, dym nicy, dziuraw ca, fiołka tró jb a rw n e ­
go, janow ca, krw aw nika, lnicy, m acierzanki, nos­
trzyka,. ostróżki polnej, ostrożenia w arzyw nego,
piołunu, pokrzyw y, połonicznika, poziew nika,
przetacznika, rd estu ptasiego, rozchodnika, rzep i­
ku pospolitego, serdecznika, skrzy p u polnego, sre ­
brnika, tysiącznika, uczepu,
owoc — borów ki czernicy, m aliny, porzeczki czarnej,
porost islandzki.
Lato
kłącze — tata ra k u ,
kw iat — bław atka, dziew anny, jasn o ty białej, kocanek pia­
skowych, krw aw nika, lipy, m aku polnego, ostróż­
ki polnej, ru m ia n k u pospolitego, ślazu dzikiego,
wiązówki, w rotyczu, wrzosu,
liść — bielunia, bobrka trójlistkow ego, borów ki czernicy,
jeżyny, lulka, m aliny, orzecha włoskiego, pokrzy­
wy, poziomki,
ziele — biedrzeńca, bukw icy, bylicy pospolitej, dym nicy,
dziuraw ca, fiołka trójbarw nego, krw aw nika, ln i­
cy, m acierzanki, nawłoci, ostrożenia w arzyw nego,
piołunu, podróżnika, połonicznika, poziew nika,
rd estu ptasiego, rd estu ostrogorzkiego, rozchodni­
ka, rzepiku pospolitego, sk rzy p u polnego, starca
Fuchsa, św ietlika, wrzosu, w rotyczu,
■owoc — jarzębiny,
porost islandzki, szyszki chm ielu, zarodniki w idłaka.
Wczesna jesień
kłącze — perzu, ta ta ra k u , pięciornika, rd e stu wężownika,
kw iat — dziew anny, jasn o ty białej, ślazu dzikiego, w rzosu,
liść — bielunia, borów ki brusznicy, bobrka tró jlistk o w e­
go, m ącznicy, pokrzyw y,
ziele — glistnika, kopytnika, m niszka z korzeniem , po­
krzyw y, połonicznika, w rzosu,
owoc — bzu czarnego, jarzębiny, kru szy n y , róży dzikiej,
szakłaku,
szyszki chm ielu.
16
Jesień
| kłącze — perzu, pięciornika, rd e stu w ężow nika, tata ra k u ,
korzeń — b erb ery su , biedrzeńca, bylicy pospolitej, bzu heb-
du, glistnika, kobylaka, łopianu, m niszka, m ydl-
nicy, podróżnika, pokrzyw y, w ilżyny ciernistej,
żyw okostu,
owoc — b erb ery su , bzu czarnego, głogu, jarzębiny, kaliny,
jałow ca, róży dzikiej, róży pom arszczonej, ta r n i­
ny, szakłaku,
Późna jesień
kłącze — perzu, pięciornika, rd e stu w ężow nika, tata ra k u ,
korzeń — biedrzeńca, bzu hebdu, łopianu, m niszka, podróż­
nika, pokrzyw y, w ilżyny ciernistej, żyw okostu,
ziele — jem ioły,
owoc — jałow ca,
Zima
owoc — jałow ca,
ziele — jem ioły.
Suszenie ziół
•
Suszenie je s t jed n y m ze sposobów u trw ala n ia surow ca. Zioła
dobrze w ysuszone m ożna przez dłuższy czas przechow yw ać i nie
tracą one sw ych w łaściw ości leczniczych. W św ieżej roślinie
zaw artość w ody w ynosi od 70 do 90°/o, a w ysuszony surow iec
zielarski pow inien zaw ierać od 8 do 12%, czasem od 14 do 18%
wody.
Suszenie należy przeprow adzić jak najszybciej po zbiorze.
Przez szybkie suszenie zapobiega się zm ianom w zaw artości
składników oraz ham u je rozw ój drobnoustrojów , w pływ ających
u jem n ie na zm ianę w yglądu surow ca. N ależy pam iętać, że przez
nieodpow iednie suszenie m ożna zm arnow ać całą p a rtię ziół, cho­
ciaż była ona w łaściw ie zebrana.
Celem suszenia je st uzyskanie pełnow artościow ego surow ca,
tj. takiego, k tó ry zachowa n ie ty lk o swój w łaściw y wygląd,
barw ę n ajbardziej zbliżoną do n a tu ra ln e j oraz cechy c h a ra k te -
rystyczne, ja k zapach, sm ak, ale tak że składniki lecznicze, bez
k tó ry c h surow iec nie przedstaw ia żadnej w artości.
O w łaściw ym przebiegu suszenia decydują dw a czynniki:
— dostęp pow ietrza,
— ciepło.
2 — Z b ie r a m y z io ła i n
P a ra wodna, k tó rą surow iec w trakcie w ysychania oddaje o ta­
czającej go atm osferze, m usi być odprow adzona, aby nie n a stą ­
piło skroplenie i w tórne zaw ilgocenie surow ca. Dlatego zarów ­
no pom ieszczenie suszarnicze, ja k i podkład, na k tó ry m je st roz­
łożony surow iec, m uszą być przew iew ne. Zdolność w chłaniania
p a ry w odnej przez p rzepływ ające pow ietrze uzależnioną je st
od tem peratury^. Bez nadm iernego podnoszenia te m p e ra tu ry
m ożna przyspieszyć suszenie przez w yw ołanie ru ch u (przepły­
wu) pow ietrza.
Suszenie ziół m ożna prow adzić w suszarniach n a tu ra ln y c h (po­
w ietrznych) lub ogrzew anych. S uszarnie n a tu ra ln e i ogrzew a­
ne m ogą być specjalnie budow ane lub prow izoryczne. Na p ro ­
w izoryczną suszarnię n a tu ra ln ą m ożna przeznaczyć w szelkie,
nadające się do tego celu, pom ieszczenia (szopy, stodoły, w iaty).
Pom ieszczenia te m uszą być przew iew ne, zacienione oraz za­
bezpieczone przed kurzem , niedostępne dla zw ierząt dom ow ych
i w olne od w szelkich zapachów . P rzed rozpoczęciem suszenia
każde pom ieszczenie pow inno być sta ra n n ie uporządkow ane. .
W prow izorycznych suszarniach n a tu ra ln y c h większość surow ­
ców dobrze w ysycha p rzy pom yślnej pogodzie. W dni chłodne
b rak dostatecznie w ysokiej te m p e ra tu ry suszenia m ożna w pe­
w nym stopniu w yrów nać wzm ożonym przepływ em pow ietrza. '
Osiąga się to przez rozkładanie surow ca ja k najcieńszą w arstw ą,
sporządzanie dodatkow ych w ietrzników oraz przez otw ieranie
okien. Pow ierzchnię zajętą pod suszenie n ależy w ykorzystać
jak najekonom iczniej. W ty m celu b u d u je się sposobem gospo­
darczym rusztow ania, sto jak i na k tórych m ożna ułożyć ram y
suszarnicze piętrow o, w odległości od 15 do 25 cm jed n a od
drugiej. R am y m ożna w ysuw ać ze stojaków , co ułatw ia w zna­
cznym sto p n iu rozkładanie ziół, kontrolow anie suszenia i zbie­
ra n ie w ysuszonego surow ca.
Surow ce pow inny być rozłożone pojedynczą w arstw ą, zw ła­
szcza k w ia ty i liście. N iektóre zioła, ja k ziele dziuraw ca, balda-
chy bzu czarnego, m ożna rów nież zaczepiać o rozw ieszone
sznurki, d ru ty , a korzenie po naw leczeniu ich na sznurek.
Nie pow inno się suszyć ziół pow iązanych w pęczki, gdyż zioła
zn ajd u jące się w ew nątrz pęczka tru d n iej w ysychają, przez co
gniją i pleśnieją. S uszarnie n a tu ra ln e spełniają dużą rolę p rzy
suszeniu surow ca, czasem je d n a k zachodzi konieczność dosu­
szenia ziół w suszarniach ogrzew anych, a dla n iek tó ry ch tru d n o
w ysychających suszenie w podw yższonej tem p e ra tu rz e je st n ie­
zbędne.
W w a ru n k ach dom ow ych rolę suszarni ogrzew anej może
spełnić każde pom ieszczenie ogrzew ane, p ły ty kuchenne, piecy­
ki itp. W ten sposób suszy się przede w szystkim surow ce t r u ­
18
dniej w ysychające, ja k korzenie, owoce. Susząc surow iec w
m iejscach ogrzew anych, rozkłada się go rów nież cienką w arstw ą
n a specjalnych sitach lub n a czystych blachach w yłożonych
papierem .
Podczas suszenia należy zwrócić uw agę, b y surow ca nie p rzy ­
palić i nie przesuszyć. Szczególnie baczną uw agę należy zw ró­
cić na regulow anie te m p e ra tu ry p rzy suszeniu surow ców w y­
m agających niskich tem p e ra tu r, np. surow ców olejkow ych (do
35°).
W zasadzie surow ców zielarskich nie m ożna suszyć na słoń­
cu, ze w zględu na zm ianę ich barw y, rozkład su b stan cji oraz
silne w ydzielanie związków lotnych. Bez szkody dla w artości
surow ców m ożna suszyć na słońcu kory, korzenie, owoce, chro­
niąc je przed deszczem, zaw ilgoceniem od rosy i przed kurzem .
K orzenie i owoce, jako tru d n ie j w ysychające, po suszeniu na
słońcu w ym agają najczęściej dosuszenia w podw yższonej tem ­
p eratu rze. Z e b ran e surow ce zielarskie pow inny być niezw łocz­
nie przeniesione do suszenia.
N ależy ta k organizow ać zbiór, a b y zebrać każdorazow o tylko
ty le ziół, ile m ożna odpowiednio w ysuszyć. Surow iec należy
doczyścić i dosortow ać przed rozkładaniem lub podczas rozkła­
dania do suszenia. Suszące się zioła należy stale kontrolow ać,
w m iarę po trzeb y przegarniać, spraw dzać stopieii w ysuszenia.
N ależy czuwać, aby utrzy m y w ała się tem p e ra tu ra odpow ied­
nia dla danego surow ca. N ajw yższe te m p e ra tu ry , jak ie mogą
być stosow ane p rzy suszeniu poszczególnych surow ców , poda­
n e są w części szczegółowej in stru k cji. Suszenie p rzery w a się
w tedy, gdy grubsze części surow ca, ja k ogonki liściowe, łody­
gi, łam ią się p rz y zginaniu. D obrze w ysuszone k w iaty przy
zgniataniu szeleszczą. Po zakończeniu suszenia należy surow iec
sta ra n n ie zebrać, ab y nie pozostawić resztek, k tó re zanieczyś­
ciłyby następną p a rtię ziół. Zw łaszcza szczególną uw agę i ostro­
żność należy zachow ać przy suszeniu ziół tru ją c y c h (dokładne
usunięcie ich z sit, a poza ty m m ycie rąk, nied o ty k an ie do oczu
itp.).
Zbiór ziół dla przem ysłu zielarsk iego
Nie tylko zbiór i suszenie m ają w p ły w na otrzym anie pełno­
w artościow ego surow ca, rów nież jego w łaściw e przechow yw a­
n ie i tran sp o rt.
19
Surowce świeże
Zioła świeże dostarcza się do p u n k tu sku p u tylko po w cześ­
niejszym uzgodnieniu te rm in u dostaw y. Surow ce św ieże po
zbiorze należy ja k najszybciej dostarczyć do p u n k tu skupu. J e ­
żeli zachodzi konieczność p rzetrzy m an ia ziół świeżych, należy
przechow yw ać je w m iejscu zabezpieczonym przed opadam i
(pod dachem ), przew iew nym i chłodnym , bez zapachów. T akie
surow ce ja k kw iaty, ziela, liście m uszą być wówczas rozłożone
cienką w a rstw ą (do 10 cm), aby się nie zaparzały. Św ieże zioła
przew ozi się do p u n k tu skupu w przew iew nych koszach, łu b ia n ­
kach, luźno ułożone. Zioła układa się w kosze w ostatniej chw i­
li przed tran sp o rtem . Szczególnie w rażliw e na tra n sp o rt są
k w ia ty świeże, owoc bzu czarnego, k tó re należy transportow ać
w płaskich koszach lub skrzyneczkach. D obrze jest oddzielić
poszczególne w arstw y surow ca gałązkam i lu b p rętam i w sunię­
tym i w boki kosza.
W czasie tra n sp o rtu należy surow iec chronić przed deszczem
i słońcem . Silne zw iędnięcie, obce zapachy, zaparzenie i zapleś-
niem e, w oda na pow ierzchni surow ca są w adam i, k tó re m ogą
b yć pow odem dyskw alifikacji dostarczonego surow ca i odm ow y
p rzyjęcia.
Surowce suszone
Pom ieszczenia w k tó ry c h przechow uje się zioła, m uszą być
suche, zacienione, przew iew ne, a surow iec zabezpieczony przed
szkodnikam i. W ysuszone zioła nie m ogą być poddaw ane bezpo­
śred n iem u działaniu pow ietrza i św iatła słonecznego, aby nie
stra c iły w ym aganego w yglądu i tym sam ym właściw ości lecz­
niczych. D latego też n ie pozostaw ia się w ysuszonych ziół luzem ,
lecz p a k u je się je do czystych toreb, w te opakow ania, w k tó ­
ry ch będą przew ożone do punktów odbioru. Szczególnie sta ­
rannego opakow ania w ym agają surow ce higroskopijne, tj. ła t-
tw o w chłaniające wilgoć z pow ietrza, ja k np. kw iat jasn o ty
białej. P a k u je się ostrożnie i uw ażnie, a b y uniknąć pokrusze­
nia. Surow ce łatw o kruszące się n ajlep iej w kładać do opako­
w ań w godzinach ran n y ch . Podczas tra n sp o rtu należy rów nież
zabezpieczyć surow iec przed zaw ilgoceniem i pokruszeniem .
Przyjmowanie surowców
N iektóre p u n k ty skupu ziół skupują w yłącznie surow ce su ­
szone, inne — surow ce św ieże i suszone. D la u trży m an ia p la ­
now anego zbioru, a so rty m e n t i wysokość zbioru pow inny być
20
uzgadniane z najbliższym p u n k tem skupu ziół. P u n k ty skupu
in fo rm u ją rów nież o w ym aganiach co do jakości i term in ach
odbioru surow ca (szczególnie ziół dostarczanych w stanie św ie­
żym). Surow ce sk u p u je się po cenach obow iązujących w dniu
dostaw y, w edług obow iązujących cenników skupu.
Podstaw ą oceny surow ców suszonych, ja k i św ieżych są obo­
w iązujące n o rm y skupu, któ ry ch kom plet zn ajd u je się w każ­
dym punkcie sku p u ziół. B adanie jakości polega na u staleniu
tożsam ości surow ca, określeniu jego cech m orfologicznych, b a r­
w y, zapachu, sm aku, w ilgotności oraz procentu dom ieszek, za­
nieczyszczeń organicznych i m ineralnych, ustaleniu, w jak im
stopniu odpow iadają one określonym cechom w obowiązujących,
norm ach skupu.
Punkty skupu ziół
Z akłady Z ielarskie „H erbapol” prow adzą na te re n ie sw ojej
działalności skup ziół w p u n k tach skupu podporządkow anych
oddziałom zakładów zielarskich. W zależności od rozm ieszczenia
i rozm iarów ząsobów n atu raln y ch , od stopnia zainteresow ania
okolicznej ludności zbiorem ziół, organizuje się:
— p u n k ty skupu ziół stałe — czynne przez cały rok co­
dziennie lub tylko w okre­
ślonych dniach tygodnia,
— p u n k ty skupu ziół sezonowe — czynne ty lk o w pew nych
okresach roku, w k tórych
m ożliw a je s t w ysoka po­
daż surow ca,
— p u n k ty skupu ziół — m ogą m ieć c h a ra k te r sta-
prow izoryjne łych lub sezonow ych. P ro ­
w adzone są przez osoby
upow ażnione do skupu
przez zakłady zielarskie
na podstaw ie zaw artej
um owy.
O podanie ad resu najbliższej placów ki skupu m ożna zwTracać
się do urzędów gm innych albo do zakładów zielarskich i ich
oddziałów, k tó re na te re n ie sw ojej działalności k ie ru ją cało­
k ształtem sp raw zw iązanych ze zbiorem i skupem ziół.
Dla u łatw ienia kontak tó w z placów kam i przem ysłu podaje­
m y w ykaz i a d resy Zakładów Z ielarskich „H erbapol” i ich te­
renow ych oddziałów,
21
 Z a k ła d y Z ie la rs k ie T e r e n d z ia ła n ia O d d z ia ły s u r o w c o w e
Adresy placówek przemyśla zielarskiego Lp.
„ H e rb a p o l” (w o je w ó d z tw o ) z a k ła d ó w z ie la r s k ic h

76-200 Słupsk,
Z a k ła d y Z ie la rs k ie T e r e n d z ia ła n ia O d d z ia ły s u ro w c o w e
Lp.
„ H e rb a p o l”
ul. J. Poniatow skiego 46a
(w o je w ó d z tw o ) z a k ła d ó w z ie la rs k ic h
83-110 Tczew,
ul. C zatkow ska 2b
1. B iałostockie Z akłady białostockie 15-399 Białystok
Z ielarsk ie „H erbapol” łom żyńskie ul. S kład o w a 3
ul. S kładow a 3 olsztyńskie ' 17-100 Bielsk P odlaski, 4. K rak o w sk ie Z akłady bielskie 32-700 Bochnia,
15-399 B iałystok część o stro­ ul. G en. W aszkiew icza 77 Z ielarsk ie „H erb ap o l” katow ickie ul. P arty za n tó w 7
teł. 224-84 do 86 łęckiego 19-300 Ełk, ul. K. C h ału p n ik a 14 kieleckie 25-377 K ielce,
suw alskie ul. C z arn a 2 31-462 K rak ó w m . k rak o w sk ie ul. W ojska Polskiego 41/43
18-400 Łomża, tel. 11-33-08 n ow osądeckie 32-200 M iechów,
ul. Ż abia 15 tarn o w sk ie ul. J. Słow ackiego 1
13-100 Nidzica, 24-400 O strow iec Ś w ięto­
ul. R. T ra u g u tta 18 krzyski,
17-300 Siem iatycze, ul. Siem ieńska 78
ul. C iechanow iecka 21 28-400 Pińczów ,
16-400 S uw ałki, ul. B atalionów C hłop­
ul. W ierzbow a 5 skich 54
12-160 W ielbark,
ul. F. N ow ow iejskiego 23
5. L u b elsk ie Z ak ład y Zie­ b ialsk o -p o d ­ 22-100 Chełm ,
la rsk ie „H erb ap o l” lask ie ul. L u b elsk a 88
2. B ydgoskie Z akłady bydgoskie 86-200 Chełm no, ul. D iam entow a 25 chełm skie 22-370 Izbica, woj. zam oj­
Z ielarsk ie „H erbapol” koszalińskie ul. R ynek 12 20-471 L u b lin k ro śn ień sk ie skie
ul. K raszew skiego 1 pilskie 86-300 G rudziądz, tel. 412-21 do 26 lubelskie 37-50-0 Jaro sław ,
85-401 Bydgoszcz to ru ń sk ie ul. L. W aryńskiego 65 przem yskie ul. P ró c h n ick a 17
tel. 22-32-63 w łocław skie 78-230 K arlino, rzeszow skie 20-471 L ublin,
ul. K oszalińska 83 ta rn o b rzesk ie ul. D iam entow a 25
88-320 Strzelno, zam ojskie 37-100 Ł ańcut,
Sław sko Dolne gm., ul. Podzw ierzyniec 41
87-800 W łocław ek, 22-401 Zam ość,
ul. 20 Stycznia 25/27 ul. K ilińskiego 76
77-400 Złotów, 38-500 Zabłoćce, gm. Sanok
ul. K u ja ń sk a lOd

6. Łódzkie Z ak ład y Zie­ częstochow ­ 99-300 K utno,

3. G d ańskie Z akłady Z ie­ elbląskie 82-300 Elbląg, la rsk ie „H e rb a p o l” skie ul. P rzem ysłow a 7
la rsk ie „H erbapol” gdańskie ul. S adow a 52/54 ul. W ólczańska 4a m . łódzkie M roga, 90-423 Bielaw y
ul. T o ruńska lOa słupskie 82-500 K w idzyn, 90-720 Łódź p io trk o w sk ie 97-300 P io trk ó w T ry b u n a l­
80-747 G dańsk ul. P la n to w a 1 tel. 33-27-02 płockie ski,
tel. 31-36-31 do 35 83-000 P ru szcz G dański, sierad zk ie ul. G lin ian a 6
ul. B ohaterów A rm ii R a­ sk iern iew ick ie 98-200 Sieradz,
,
dzieckiej 5 ul. A rm ii C zerw onej 3

22 23
 Z a k ła d y Z ie la rs k ie T e r e n d z ia ła n ia O d d z ia ły s u ro w c o w e
O bjaśnienia n ajw ażniejszych nazw botanicznych u żyw a­
Lp.
„ H e rb a p o l” ( w o je w ó d z tw o ) z a k ła d ó w z ie la rs k ic h nych w opisach roślin i surow ców

97-200 Tom aszów M azo­ Ś w iat ro ślin n y dzieli się na dw ie grupy: ro ślin y niższe, czyli
w iecki, A leja W yzw ole­ plechow ce, i ro ślin y wyższe — organow ce. Z roślin niższych
n ia 20 tylko nieliczne dostarczają, surow iec zielarski. N ależy do nich'
m iędzy innym i porost islandzki. W iększość roślin zielarskich
należy do roślin w yższych. D zielą się one na: rodniow ce, roz­
7. P oznańskie Z akłady gorzow skie 68-400 G orzów W ielkopol­ m nażające się za pom ocą zarodników złożonych z jed n ej ko­
Z ielarsk ie „H erbapol” k aliskie ski, m ó rk i (należą do nich paprocie, m chy i widłaki), i rośliny kw ia­
ul. T ow arow a 47/51 konińskie ul. B. C hrobrego 7 towe, rozm nażające się przez nasiona, k tó re po zapyleniu
61-896 P oznań leszczyńskie 64-100 Leszno, p ow stają w jego zalążni. R ośliny kw iatow e dzielą się na:
tel. 59-538 poznańskie ul. O krężn a 4 nagozalążkow e, do k tó ry ch należą rośliny iglaste, i na okryto-
szczecińskie 67-100 N ow a Sól, zalążkowe, k tó re dzielą się n a ro ślin y jednoliścienne i dw uliś­
zielonogórskie ul. 22 L ipca 11 cienne. Z kolei te rośliny dzieli się na rodziny, a te n a rodzaje
62-140 Skoki, i gatunki.
ul. P. F in d e ra 11 Bylina. R oślina w ieloletnia, k tó ra tra c i na zimę części nadzie­
73-110 S ta rg a rd Szczeciń­ m ne, n atom iast pędy podziem ne przezim ow ują w glebie.
ski, Dw uletnie rośliny. R ośliny w y tw arzające w pierw szym roku
ul. S. C zarnieckiego 2 k ró tk i pęd, najczęściej z gęsto skupionym i liśćm i w postaci ro­
62-020 Sw arzędz,
zetki. W n astęp n y m roku w y tw a rz ają pęd k w iatow y i po w y­
ul. B abow icka 8
daniu nasion obum ierają.
63-200 W rześnia,
Jednoroczne rośliny. R ośliny te zaczynają rozw ój wiosną, przed
ul. W. L en in a 27
zim ą w y dają nasiona, po czym całe obum ierają.
P ęd. Rozróżnia się pędy nadziem ne i podziem ne. P ęd nadziem ­
n y składa się z łodygi stanow iącej oś i osadzonych na niej liści,
8. W arszaw skie Z akłady ciechanow skie 06-100 P u łtu sk , pąków i kw iatów . P ęd y podziem ne to cebule, bulw y, kłącza,
Z ielarskie „H erb ap o l” część o stro­ ul. W ojska Polskiego 38 rozłogi.
ul. O łów kow a 54 łęckiego 26-600 Radom -W ośniki,
05-800 P ruszków radom skie ul. W ośnicka 123
Kłącza. P ęd y podziem ne (pozornie przypom inające korzenie)
tel. (58) 70-71 siedleckie 08-100 Siedlce
p o k ry te łuskow atym i liśćm i albo bliznam i po nich. W y tw arzają
stołeczne w a r­ ul. F lo riań sk a 55 nadziem ną część rośliny z pąków głów nie pachw inow ych, a w
szaw skie 09-100 S trachów ko k. P ło ń ­ m iarę w zrostu ro ślin y korzenie.
ska Korzenie. P odziem ne organy rośliny, p rzy pom ocy k tó ry ch roś­
lina pobiera w odę w raz z solam i m ineralnym i. Zespół korzeni
nazyw am y system em korzeniow ym (palow y lub wiązkowy).
9. W rocław skie Z akłady jeleniogórskie 46-200 K luczbork, Rozłogi. Są to długie, cienkie pędy, płożące się na pow ierzchni
Z ielarskie „H erbapol” legnickie ul. P odw ale 12 lub pod pow ierzchnią gleby i służą do rozm nażania w eg etaty w ­
ul. M ikołaja 65/68 opolskie 50-220 Legnica, nego.
50-127 W rocław w ałbrzyskie ul. H etm ań sk a 1 Liść. Liście dzieli się na łuskow ate, przykw iatow e, kw iatow e
tel. 44-66-35 w rocław skie 48-300 Nysa, i właściwe. Liść w łaściw y składa się z ogonka, blaszki, i niekie­
ul. J . P oniatow skiego 3a d y z przylistk ó w i pochw y. Liść m oże być pojedynczy lub zło­
58-141 Stanow ice, gm. żony. Liście złożone m ogą być nieparzystopierzaste, parzysto-
Strzegom p ierzaste lub dłoniasto złożone. S k ład ają się one z osi pierw sze­
go, drugiego lub trzeciego rzędu itp. oraz z listków . W edług
24
 k ształtu dzieli się liście na igiełkow e, rów now ąskie, lancetow a­
te, łopatkow ate, jajow ate, odw rotniejajow ate, eliptyczne, n e r-
k o w ate, koliste, sercow ate, strzałkow ate, oszczepowate, rom bo-
w ate. Liść m oże być ogonkowy, siedzący, m oże zbiegać po ło­
dydze itp. W ierzchołek liścia m oże być zaokrąglony, tępy,
u cięty, zaostrzony, ostry itp. U nerw ienie liści bywTa rów noległe
{zawsze u ro ślin jednoliściennych, ja k traw y), p ierzaste lub
dłom aste. Liść może być w rębny, klapow any lub śieczny.
.Brzeg blaszki m oże być u k ształto w an y bardzo różnie: karbow a­
ny, piłkow any, ząbkow any itp.
Ulistnienie, tj. rozm ieszczenie liści na łodydze, m oże być skrę-
loległe, naprzeciw ległe lub okółkowe.

Rys. 3. R odzaje liści

a) n ieparzystopierzasty, b) p arzystopierzasty, c) p rzery w an o p ierzasty , d)
podw ójnie pierzasty, e) dłoniasty

a ) skrętoległe, b) naprzeciw ległe, c) okółkow e

Kwiat z n ajd u je się zw ykle na szypułce zakończonej dnem

Rys. 4. K ształty liści
a) igiełkow aty, b) rów now ąski, c) lancetow aty, d) łopatkow aty, e) ja jo w aty ,
f) o d w rotniejajow aty, g) nerk o w aty , h) sercow aty
'kw iatow ym czyli osadnikiem . K w iat składa się zw ykle z k ie­
licha, korony najczęściej o b a rw n y c h i w onnych p łatk a ch oraz
organów rozrodczych: pręcików w ytw arzający ch pyłek i słup­
ków. K w iaty bez korony i kielicha nazyw a się nagim i, bez słup­
ków — pręcikow ym i, bez pręcików — słupkow ym i, a bez słup­
ków i pręcików ■— n ijakim i lub płonnym i (nie w y tw arzają n a ­
sion). W edług sy m etrii odróżnia się k w iaty prom ieniste, grzbie-
ciste i niesym etryczne. D ziałki kielicha i p łatk i korony mogą
być wolne lub zrośnięte w różny sposób.
Kwiatostan. Rozróżnia się k w iato stan y groniaste (jednoosiowe),
pojedyncze i podw ójne oraz w ierzchotkow e (wieloosiowe) Do
( groniastych pojedynczych należy: grono, kłos (rów nież szyszka,
kolba, kotka), baldach i główka, a do groniastych podw ójnych:

26 27
 Część szczegółouia

Ba bka ta nce toma ta

Plantago lanceolcita

In n e nazwy: b ab k a w ąskolistna, języczki polne

Rodzina: B abkow ate — Plantaginaceae
Opis rośliny. J e s t to bylina, w ykształcająca rozetę w ydłużono-
lancetow atych liści, w ystępująca na łąkach, traw n ik ach , m ie­
dzach i jak o pospolity chw ast, zwłaszcza koniczyny.
Rys. 6. T ypy k w iatostanów
a) klos, b) grono, c) w iecha, d) baldachogrono, e) głów ka, f) koszyczek
z listkiem okryw y, g) baldach, h) baldach złożony, i) w ierzchołka d w u r a - ' (
m ienna, j) sierpik

w iecha (złożone grono), złożony kłos (np. u żyta), złożony bal­

dach, grono dźw igające główki. W ierzchotki m ogą być w ielo-
ram ienne, dw uram ienne, jed n aram ien n e. W edług sposobu u s ta ­
w ienia bocznych kw iatów odróżnia się: skrętki, w achlarzyki,
sierpiki. W ierzchotki m ogą być pojedyncze bądź złożone. P o d -
baldach — to kw iastostan złożony, o kw iatach ustaw ionych
m niej w ięcej na jed n y m poziom ie i z tego w zględu przypom i­
nający ch baldach, ale o szypułkach w y ra sta jąc y c h na osi w róż­
nych wysokościach.
Owoc. P o w staje w zalążni słupka, k tó ra ro zrasta się po zapło­
dnieniu. W ew nątrz owocu zn ajd u ją się nasiona pow stałe z za­
lążków. Owoce dzielą się n a suche i soczyste (m ięsiste). S u ch e
dzielą się na: niełupki (ziarniaki i orzechy), rozłupki i to reb k i
(mieszki, strąki, łuszczyny, puszki). N ajczęściej w ystępujące
owoce m ięsiste to jagody i pestkow ce. Owoce, k tó re w ykształ­
cają się nie ty lk o z zalążni słupka ale i z in n y ch części kw iatu^
n azyw ane są szupinkam i. Ity s. 7. B abka lan ceto w ata
Surowiec. Liść babki lancetow atej (Folium Lanceolatae) — śro ­
dek śluzow y i przeciw zapalny. Pow inien składać się z m łodych,
zdrow ych liści bez ogonków liściow ych. Z biera się liście od
w iosny do jesieni w dni suche i ciepłe. Suszy się je w suszar­
niach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie lub w ogrzew anych
w tem p e ra tu rz e do 40°C. C hroni się liście przed zaparzeniem
w czasie zbioru i suszenia. W ysuszone liście pow inny zachow ać
n a tu ra ln ą b arw ę — zieloną. Liście ściem niałe usuw a się. W ilgo­
tność do 12%. Roślina je s t już w upraw ie; z roślin dziko ros­
nących zbiera się liście ty lko na pokrycie dodatkow ego zapo­
trzebow ania.

Babka zmyczajna
Plantago maior

Inne nazwy: babka pospolita, babka szerokolistna

Rodzina: B abkow ate — Plantaginaceae
Opis rośliny. Roślina w ystępująca pospolicie w pobliżu zabu­
dowań, na łąkach, pastw iskach i m iedzach. J e st to bylina o ro­
zecie szerokojajow atych liści z w yraźnym i 5 do 9 nerw am i.
Surowiec. Liść babki zw yczajnej (Folium Plantaginis maioris),
środek przede w szystkim o działaniu bakteriobójczym , prze­
ciw zapalnym i w y k rztu śn y m . Z biera się liście od w iosny do
jesieni w dni ciepłe i suche w y b ierając m łode, zdrow e i nie za­
kurzone. Suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrzew anych
w tem p e ra tu rz e do 40°C. Rozkłada się je do suszenia cienką
w arstw ą, a w suszarniach n a tu ra ln y c h n aw et pojedynczą. W y­
suszone liście pow inny m ieć barw ę zieloną, w ilgotność do 12%..
Berberys zinycza jny
B erberis vulgaris
Inna nazwa: kw aśnica
Rodzina: B erberysow ate — Berberidaceae
Opis rośliny. J e st to k rze w wysokości do 1,5 m, u zb ro jo n y
w liczne tró jd zieln e kolce, znad k tórych w y ra sta ją k ró tk o p ęd y
z liśćm i i kw iatam i. K w iaty m a żółte, zebrane w luźne grona.
Owocem je s t w ydłużona, bardzo kw aśna, czerw ona jagoda.
Rys. 8. B erberys zw yczajny
Owoce dojrzew ają zazwyczaj we w rześniu.
W ystępuje na całym obszarze k ra ju w zaroślach, na zboczach,
m iedzach, brzegach lasów. W ysadzany jest rów nież w parkach
jako krzew ozdobny. P rzez rolników byw a niszczony, gdyż n a
jego liściach w y stę p u je w iosenne pokolenie rdzy zbożowej,
skąd przenosi się ona na zboże.
Surowiec. K ora b e rb e ry su (Cortex Berberidis) — środek regu­
lu jący traw ienie, rzadziej stosow any. Owoc b e rb e ry su (Fructus
Berberidis) zaw iera kw asy organiczne, cukry, w itam inę C i in­
ne; stosow any je s t jako lek w itam inow y i środek dietetyczny.
Zbiór. K orę zbiera się ze zdrow ych, m łodych, 2— 3 letn ich ga­
łęzi, wiosną, kiedy to m ożna ją łatw o oddzielić od drew na,
z uprzednio ściętych gałęzi, oczyszczonych z krótkopędów i kol­
ców. W odstępach około 20 cm nacina się korę wokół gałęzi, aż
do drew na, a n astęp n ie przecina się ją wzdłuż i w ten sposób
pow stałe odcinki k o ry zdejm uje się, podw ażając je w zdłuż n a­
cięć tępą stroną noża. Owoce zbiera się w całych gronach, gdy
nabiorą b arw y jaskraw oczerw onej. Nie należy opóźniać ich
zbioru, gdyż p rze jrz a łe ciem nieją w czasie suszenia.

30 31
Suszenie. K orę suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrze­
w anych. Owoce suszy się w całych gronach w suszarni ogrze­
w anej do 40°C, początkow o do 30°C, zaw sze p rzy dużym p rze ­
pływ ie pow ietrza. Rozkłada się grona cienką w arstw ą. Po w y­
suszeniu ociera się owoce z szypułek. 1 kg suszu o trzy m u je się
z około 3 kg k o ry i około 5 kg owoców św ieżych.
Cechy dobrego surowca. K ora b e rb e ry su pow inna składać się
z odcinków długości 5— 35 cm i grubości do 2 m m , b a rw y z ze­
w n ą trz b ru n atn o szarej, w ew n ątrz żółtaw ozielonej. W ilgotność
do 12%. Owoc b e rb e ry su po w ysuszeniu pow inien zachow ać n a ­
tu ra ln ą barw ę. Nie m oże zaw ierać szypułek, liści i gałązek. N ie
może być przypalony, ściem niały. W ilgotność do 14%.
U w aga. N iekiedy n a specjaln e zam ów ienie zb iera się rów nież k orę ko­
rzen i i okorow ane korzenie berberysu. Z biera się je w czesną w iosną i je -
sienią, w m iarę m ożności łącząc zbiór obydw u surow ców . K orzenie m yje
rsię p rzed zdjęciem kory.

Biedrzeniec mniejszy
P im pin ella saxífraga
Biedrzeniec wielki
P im pin ella m aior
Inne nazwy: bibernella, rozpikam ień
Rodzina: B aldaszkow ate — Umbelliferae
Opis rośliny. B ylina do 50 cm wysoka, o łodydze w iotkiej, roz­
gałęzionej, m ało ulistnionej, u góry całkow icie bezlistnej. Liście
odziom kow e złożone są z okrągłych listków , przypom inających
liście jarzębiny. J e st to cecha, k tó ra pozw ala odróżnić b ied rze­
niec od innych gatu n k ó w rodziny baldaszkow atych. K w iaty
drobne, białe, zebrane są w dość duże baldachy. K w itnie w lip-
cu i sierpniu. Cała roślina m a c h a rak tery sty czn y , nieco o stry
zapach. B iedrzeniec w ielki różni się od biedrzeńca m niejszego
w zrostem , osiąga w ysokość 1 m. K orzenie biedrzeńca w ielkiego
i m niejszego, tra k to w a n e są jako surow iec tej sam ej w artości.
W ystępują w całym k ra ju p rzy drogach, n a suchych zboczach,
pastw iskach.
Surowiec. K orzenie biedrzeńca (Radix Pimpinellae) zaw iera
olejek, g arbniki i inne; stosow any je st p rzy dolegliw ościach żo­
łądka i jako środek w y k rz tu śn y w przew lekłych nieżytach dróg
oddechow ych. Ziele biedrzeńca (Herba Pimpinellae) o m ałym
zapotrzebow aniu.
32
Rys. 9. B iedrzeniec m niejszy (dolna i g órna część rośliny)
Zbiór. K orzenie w ykopuje się jesienią lub bardzo w czesną wios­
ną. W ykopuje się rośliny starsze, a więc o w iększych korze­
niach. Po w ykopaniu oczyszcza się je sta ra n n ie z ziem i (w m ia­
rę możności bez ich m ycia) i usuw a drobne korzonki oraz od­
cina części nadziem ne. Ziele zbiera się w początkach kw itnienia
rośliny, ścinając całe pędy -wraz z liśćm i odziom kowym i.
Suszenie. K orzenie suszy się w czasie suchej i ciepłej pogody
w suszarniach n a tu ra ln y c h , p rzy m niej sp rzy jającej pogodzie,
w tem p e ra tu rz e podw yższonej do 35°C. Z iele suszy się w su­
szarniach n atu raln y ch .
1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg korzeni św ieżych
i z około 4,5 kg ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. K orzeń biedrzeńca pow inien składać
się z kłącza, często w ielogłow ego i korzeni w alcow atych lub
w rzecionow atych, dobrze oczyszczonych, zdrow ych. Po w ysu­
szeniu pow inien m ieć barw ę z zew nątrz szarożółtą lub szaro­
3 — Z b ie r a m y z io ła 33
 b ru n a tn ą , n a przełom ie żółtaw obiałą, zapach silny, sw oisty.
W ilgotność do 12%. Z iele pow inno składać się z ukw ieconych
pędów b a rw y n a tu ra ln e j.
Uwaga. W celu zw iększenia w y stępow ania bied rzeń ca pow inno się w y sie­
w ać n asio n a w m iejscach jego w ystępow ania.
N ajlepiej jest wysiewać świeżo dojrzałe nasiona.
Bieluń dziędzierzauia
D atu ra stram on iu m
Inne nazwy: blekot, cygańskie ziele, dądera, diabelskie ziele
Rodzina: P siankow ate — Solanaceae
Roślina trująca!
Opis rośliny. J e s t to roślina roczna. W y stęp u je na glebach żyz­
nych: w pobliżu zabudow ań, na rum ow iskach lu b jako chw ast
Rys. 10. B ieluń dziędzierzaw a
34
pól i ogrodów; je s t już rów nież w upraw ie. Łodygę m a w id la-
sto rozgałęzioną, w y rastającą do 1 m, k w ia ty — dość duże, bia­
łe, o kształcie kielicha, owoce z kolcam i, przypom inające owoc
kasztanow ca.
Surowiec. Liść bielunia (Foliuvi Stram onii) zaw iera silnie dzia­
łające alkaloidy, głów nie atropinę; wchodzi w skład w yrobów
p rzeciw astm aty czn y ch A stm osan (papierosy, tytoń). Liście zbie­
ra się w czasie kw itn ien ia ro ślin y (lato, w czesna jesień). Suszy
się je w dni suche i słoneczne w suszarniach n atu raln y ch ,
w czasie n ie sp rzy jającej pogody w suszarniach ogrzew anych,
w te m p e ra tu rz e 50 do 65°C. W ysuszone liście pow inny m ieć
b arw ę zielonaw ą, w ilgotność do 12%.
Ze w zględu na tru ją c e w łaściw ości bielunia należy po w szyst­
kich pracach zw iązanych z jego zbiorem , suszeniem , pakow a­
niem m yć ręce, a w czasie pracy nie dotykać ręk am i u st i oczu.
Liście bielunia nie m ogą dostać się do innych surow ców .
Bluszczyk kurdybanek
G lechom a hederacea
Inna nazwa: bluszczyk ziem ny
Rodzina: W argow e — Labiatae
Opis rośliny. B ylina o łodydze pełzającej, górą wznoszącej się,
10—40 cm długiej, rozgałęzionej, gęsto po k ry tej liśćm i k sz ta łtu
nerkow atego lub sercow atookrągłego, brzegiem grubo karbo­
w anym i. W k ą ta c h liści w y tw a rz ają się po 1— 3 d robne k w iaty
o koronach niebieskofioletow ych. K w itn ie od k w ietnia do
czerw ca, najobficiej na początku m aja.
W ystępuje na przydrożach, w zaroślach i jako c h w ast ogrodów
na glebach próchnicznych.
Surowiec. Z iele bluszczyku (Herba Glechomae) — środek reg u ­
lu ją c y traw ienie, w zm acniający. Z apotrzebow anie m ałe, często
je d n a k nie pokryte, praw dopodobnie z powodu nierozpoznania
stanow isk ro ślin y przez zbieraczy.
Zbiór. Z ryw a się lub ścina części nadziem ne ro ślin w począt­
kach kw itn ien ia rośliny, bez najniższej części łodygi, zw ykle
słabo ulistnionej lub o liściach pożółkłych. Z zebranego surow ­
ca usuw a się sta ra n n ie in n e rośliny, ścinane zazw yczaj z p ę­
dam i bluszczyku.
Suszenie. Z iele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lub ogrzew anej
do 40°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z 4— 5 kg św ieżego ziela.
35-
 długich ogonkach, w y ra sta jąc e z płożących się, biaław ych kłą­
czy.
W ystępuje na m okrych łąkach, bagnach, przy brzegach wód
stojących, zw ykle masowo.
Surowiec. Liść bobrka trójlistkow ego (Foliurn M enyanthidis)
zaw iera związki gorzkie, flaw onoidy, zw iązki garbnikow e i in ­
ne; z n ajd u je zastosow anie głów nie jako środek pobudzający
w ydzielanie soków traw ien n y ch ; wchodzi w skład m ieszanki
ziołowej „D igestosan” (środek żołądkow y) i innych leków .
Zbiór. Liście zbiera się zaraz po ich w yrośnięciu, gdyż w ted y
są zdrow e, bez plam i ordzaw ień, k tó re często w y stęp u ją na
starszych liściach. Zbiera się liście bez ogonka liściow ego lub
ty lko z jego resztą. Z ryw a się je lub ścina nożem. M ożna rów ­
nież w ybierać liście z pokosów w czasie koszenia łąk, ale w tedy
odrzuca się uszkodzone, z plam am i, usuw a ogonki liściow e oraz
inne ro ślin y w zięte z pokosu jednocześnie z liśćm i bobrka. Roz­
kłada się je do suszenia zaraz po zbiorze.
Suszenie. Suszenie pow inno przebiegać szybko, gdyż liście dłu­
go suszone ciem nieją. Surow iec o najlepszym w yglądzie o trz y ­
m u je się w suszarniach n a tu ra ln y c h w w aru n k ach zacienienia
i dużego dostępu pow ietrza. Liście rozkłada się cienką, a naw et
Rys. 11. Bluszczyk k u rd y b an e k pojedynczą w arstw ą. W okresie n ie sprzyjającej pogody nale-

Cechy dobrego surowca. Z iele bluszczyku pow inno składać się

z pędów długości do 20 cm, ulistnionych i ukw ieconych, barwy
n a tu ra ln e j: liści i łodygi — ciem nozielonej, kw iatów — niebie-
skofioletow ej. W ilgotność do 12%.

Bobrek trójlistkouiy
M e n y a n th e s trifoliata
Inne nazwy: bobownik, koniczyna błotna, tró jliste k
Rodzina: B obrkow ate — M enyanthaceae
Opis rośliny. Bylina. W czesną w iosną m a k w ia ty barwy biało-
różow ej, zebrane w kłos na prosto w zniesionej bezlistnej łodyż­
ce, dochodzącej do 30 cm. P otem w ykształca liście, w yłączni«
odziom kowe, złożone z trz e ch listków , gładkie, błyszczące, na Rys. 12. B obrek tró jlistk o w y
36
ży suszyć liście w suszarniach ogrzew anych, jed n ak w niezb y t
w ysokiej tem p eratu rze, do 30°C. Suszenie należy zakończyć,
g d y głów ny n e rw liścia łatw o się łam ie p rzy zginaniu. P a k u je
się liście ostrożnie, gdyż łatw o się kruszą. P rzechow uje się susz
w suchych m iejscach, bez dostępu św iatła. 1 kg suszu o trz y ­
m u je się z około 5 kg liści świeżych.
C echy dobrego surowca. Pow inien składać się z liści zdrow ych,
dobrze już w yrośniętych, bez plam i bez dom ieszki in n y ch ro ś­
lin. D ługość ogonka liściow ego nie m oże przekraczać 5 cm. Po
w ysuszeniu pow inien zachow ać n a tu ra ln a barw ę. W ilgotność do
12 % .
Suszenie. S uszy się po rozłożeniu cienką w arstw ą uw ażając, aby
n ie było liści zlepionych. M ożna je suszyć w suszarni n a tu ra ln e j
dobrze zacienionej. Susząc w suszarniach ogrzew anych stosuje
się te m p e ra tu rę do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg
liści św ieżych.
Cechy dobrego surowca. D obrze zebrane i w ysuszone liście po­
w inny m ieć b arw ę oliw kowozieloną. N ie m ogą m ieć dom ieszki
in n y ch części rośliny. W ilgotność do 12%.

lu k u jica zmyczajna
Betonica officinalis
Brzoza brodaiukouiata Inne nazwy: betonika, bukw ica lekarska, bukw ica czerw ona
B etu la verrucosa Rodzina: W argow e — Labiatcie
Opis rośliny. B ylina w y rastająca do 80 cm, o łodydze w znie­
Brzoza omszona sionej, szorstko owłosionej, w y raźnie czterokanciastej, słabo
B etu la pubescen t
Inne nazwy: brzezina, brzoza biała
Rodzina: B rzozow ate — Betulaceae
R oślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis roślin. D rzew a liściaste dziko rosnące i w ysadzane. Brzoza
brodaw kow ata posiada gałązki nagie, p o k ry te żyw iczną w ydzie­
liną, zazw yczaj zw ieszające się. Brzoza om szona p rzybiera cza­
sem postać krzaczastą. M łode jej gałązki są omszone, gałęzie
w zniesione.
W ystępują w całym kraju. Brzoza om szona rośnie zazw yczaj
w m iejscach w ilgotnych, brzoza brodaw kow ata w suchszych.
Surowiec. Liść brzozy (Folium Betulae) stosow any pow szechnie
jak o le k p rz y schorzeniach n e re k i p rzy stan ach obrzękow ych.
W chodzi w skład m ieszanki przeciw reum atycznej „R eum osan”
i m oczopędnej „U ro san’’. Zapotrzebow anie na surow iec bardzo
duże.
Zbiór. Z biera się liście m łode, gdy jeszcze nie uzyskały n o r­
m alnej w ielkości i są p o k ry te lepką żyw icą. Liście obryw a się
ręcznie i uk ład a w koszach bez ugniatania, gdyż łatw o się zle­
piają i w ted y w suszeniu ciem nieją. Zbiór liści może być łączo­
n y z w yrobem m ioteł. Z eb ran e liście n ależy ja k najszybciej
rozkładać do suszenia. Rys. 13. B ukw ica zw yczajna (dolna i g ó rn a część rośliny)

38 39
rozgałęzionej i ty lk o odlegle ulistnionej. Liście m a jajow atopo-
długow ate, brzegiem ch ara k te ry sty c z n ie reg u la rn ie karbow ane;
łodygow e — param i siedzące; odziom kowe — długoogonkowe.
K w ia ty b a rw y purp u ro w ej skupione są w szczytow y pozorny
kłos zbity, często w dole przeryw any. K w itn ie od czerw ca do
sierpnia.
W ystępuje w zaroślach, rzadkich lasach, n a wzgórzach, łąkach
śródleśnych, ale rzadko w w iększej ilości.
Surowiec. Ziele bukw icy (Herba Betonicae) zaw iera garbniki,
goryczki, je s t środkiem głów nie przeciw biegunkow ym . Zapo­
trzebow anie m ałe, ale m im o to tru d n e do pokrycia w pełnej
ilości.
Zbiór. Z biera się ziele w początkach k w itnienia rośliny, ścina­
jąc górne części pędów i liście odziomkowe.
Suszenie. M ożna suszyć ziele w suszarni n a tu ra ln e j lub w cza­
sie nie sprzyjającej pogody w suszarni ogrzew anej w tem p e ra ­
tu rz e do 35°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg ziela
świeżego.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z ukw ie­
conych i ulistnionych pędów długość do 30 cm. N ie może zawie­
rać kw iatów przekw itłych, łodyg bezlistnych i zdrew niałych.
Po w ysuszeniu pow inien zachować n a tu ra ln ą barw ę: ky^atów
purpurow ą, liści i łodyg zieloną.

Rys. 14. Bylica p iołun

Bylica piołun
A r te m is ia absinthium

Inne nazwy: absynt, piołun, w erm u t
Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. B ylina około 1 m wysoka, cała srebrzysto owłosio­
na, o siln y m arom atycznym zapachu. Liście m a 1- do 3-krotnie
pierzastosieczne, k w iaty żółtaw e zebrane w liczne, drobne, zw i­
sające koszyczki kw iatow e. K w itnie od lipca do sierpnia.
W ystępuje pospolicie p rzy zabudow aniach, n a rum ow iskach i ja ­
ko chw ast pól i ogrodów.
Surowiec. Ziele piołunu (Herba Absinthii) zaw iera gorycze, o lej­
ki, g arb n ik i i inne; pobudza w ydzielanie soków traw ien n y ch .
40
W iększe lub częste daw ki piołunu m ogą działać szkodliwie.
Zbiór. Ziele zbiera się w czasie rozw ijania pierw szych koszycz­
ków kw iatow ych. Ścina się za pom ocą sekatorów , sierpów czy
noży w ierzchołki obficiej u listnionych pędów oraz liście odziom­
kowe. N ie m ożna opóźniać zbioru do czasu pełnego kw itnienia
roślin. Zbiór należy prow adzić w czasie suchej, słonecznej po­
gody.
Suszenie. Ziele piołunu należy do surow ców tru d n ie j w ysycha­
jących, n ależy więc je suszyć w suszarniach o dużym przew ie­
wie i rozkładać do suszenia cienką w arstw ą. W czasie deszczo­
w ej pogody m ożna otrzym ać dobrej jakości ziele tylko susząc
w suszarni ogrzew anej. T e m p era tu ra suszenia nie pow inna je ­
dnak przekraczać 35°C. Suszenie trzeb a zakończyć, gdy łodygi
41
p ę k a ją p rzy zginaniu. Z iele piołunu m a siln ie gorzki sm ak.
W obawie, by n ie zanieczyścić nim innych surow ców, suszy się
j e oddzielnie, a po w ysuszeniu zbiera dokładnie, aby n a w e t
najm n iejsze jego cząstki nie dostały się do surow ca suszonego
po nim .
1 kg suszu o trzy m u je się z około 3,5 kg ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. Shrow iec pow inien składać się z w ierz­
chołków pędów ulistnionych, z dużą ilością koszyczków kw iato­
w ych jeszcze nie rozw iniętych. Nie może zaw ierać ziela prze-
k w itają ce g o i o zdrew niałych łodygach. Po w ysuszeniu pow i­
nien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. Długość pędów nie może p rze­
kraczać 30 cm. W ilgotność do 13°/o.
By lica pospolita
A r te m is ia vulgaris
Inne nazwy: bielica, b y ln ik
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. J e s t to by lin a dochodząca do 1,5 m wysokości, gó­
rą rozgałęziona. Łodygi dołem m a zielone, a górą czerw onaw o
nabiegłe, liście duże, pierzasto-w rębne, z w ierzchu ciem nozielo­
ne, od spodu biało w ełniste, k w ia ty niepozorne, żółtaw e, zeb ra­
ne w koszyczki na w ierzchołkach rozgałęzień łodygi. K w itnie
od lipca do w rześnia.
W ystępuje pospolicie w całym k raju : na przydrożach, m iedzach
i jako chw ast, głów nie ogrodów.
Surowiec. K orzeń bylicy (Radix Artem isiae) i ziele bylicy (Her-
ba A rtem isiae) — środki stosow ane p rzy dolegliw ościach prze­
wodu pokarm ow ego.
Zbiór. K orzenie w ykopuje się jesienią. Po zeb ran iu korzeni od­
cina się z nich nadziem ne części ro ślin y w ra z z szyjką k o rze­
niow ą i górną częścią korzenia, zw ykle zd rew niałą oraz cienkie
korzenie, a następnie oczyszcza się je z ziem i, w m iarę m ożnoś­
ci bez ich m ycia. Często zachodzi potrzeba oddzielenia rów nież
w iększych korzeni bocznych, aby usunąć ziem ię, znajdującą się
w rozw idleniach korzeni. Pod nazw ą „ziele” zbiera się w począt­
kach kw itn ien ia rośliny górne czyści pędów . Ścina się tylko
pędy zdrow e, czyste, dobfze ulistnione. D la zw iększenia w su ­
row cu zaw artości liści m ożna zebrać rów nież liście z nie ścię­
ty c h pędów.
42
Suszenie. Z iele i korzenie b y lic y m ożna suszyć w norm alnej
tem p eratu rze, jeśli rozłoży się je pojedynczą w arstw ą. W su­
szarni ogrzew anej suszy się je w te m p e ra tu rz e do 30°C.
1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg św ieżych korzeni i oko­
ło 4 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. K orzeń bylicy pow inien składać się
z gładkich na pow ierzchni korzeni głów nych i n ajg ru b szy ch ko­
rzen i bocznych, o n iep rzy jem n y m zapachu, bez zanieczyszczeń
ziem ią. Po w ysuszeniu pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę:
z' zew nątrz jasn o b ru n a tn ą , na przełom ie biaław ą. W ilgotność
12%. Ziele b y lic y pow inno składać się z w ierzchołków pędów’
bogato ulistnionych i o licznych koszyczkach kw iatow ych. Nie
m oże zaw ierać pędów przek w itający ch ani łodyg zdrew niałych.
W ilgotność do 12%.
Uwaga. N ie m ożna m ylić bylicy p o sp o litej z bylicą po ln ą — m niejszą, w y ­
ra s ta ją c ą ty lk o do 60 cm, o łodygach silnie czerw onaw o nabiegłyeh, od
nasad y rozgałęzionych, liściach m niejszych, od spodu i z w ierzch u zielo­
nych, k w iatach czerw onaw ych.
C enturia pospolita
C sn ta u riu m u m bella tu m
Inne nazwy: goryczka czerw ona, tysiącznik, żółć ziem na
Rodzina: G oryczkow ate — Gentianaceae
Roślina chroniona!
Opis rośliny. R oślina dw uletnia, w y rastająca do 30 cm w yso­
kości, o łodydze niegałęzistej lub ty lk o w górze rozgałęzionej.
Liście odziom kowe tw orzą rozetkę, łodygow e rozłożone są p a ­
ram i nakrzyżlegle. K w iaty zabarw ione żyworóżowo tw orzą pod-
baldach na w ierzchołku łodygi.
W y stęp u je na łąkach, wzgórzach, brzegach lasów, w zaroślach.
W prow adzana je s t ju ż rów nież do upraw y.
Surowiec. Z iele tysiącznika (Herba Centaurii) zaw iera związki
goryczow e i inne składniki: stanow i znany i ceniony lek gorz­
ki, pobudzający czynność przew odu pokarm ow ego. Zapotrze­
bow anie bardzo duże, p o k ryw ane głów nie surow cem im porto­
w anym .
Zbiór. Tysiącznik je st o b jęty częściową ochroną p rzy ro d y i dla­
tego zbiór surow ca pow inien być prow adzony w ścisłym poro­
43
zum ieniu z teren o w y m i placów kam i zielarskim i i tylko w iloś­
ci akceptow anej do zbioru przez w ładze ochrony przyrody. Zie­
le zbiera się na początku i w czasie kw itn ien ia rośliny, ścinając
je nożycam i lub nożem n a wysokości około 5 cm nad ziem ią.
Ścięte rośliny od rastają i to pozwala pow tórzyć z nich zbiór je -
sienią. Nie m ożna ścinać w szystkich roślin; znaczną ich część
należy pozostaw ić do rozm nożenia.
Suszenie. Surow iec dobrze w ysycha w suszarniach n a tu ra ln y c h .
W suszarniach ogrzew anych stosuje się tem p e ra tu rę do 40°C.
1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się
z ukw ieconych pędów b a rw y n a tu ra ln e j: kw iatów różow ej, liś­
ci i łodyg zielonej. W ilgotność do 12%.
Uwaga. W m iejscach n a tu ra ln e g o w ystępow ania tysiączn ik a n ależy sto­
sow ać jego podsiew y. N asiona w ysiew a się zaraz po ich dojrzeniu.
Chaber błauiatek
Centaurea cyanus
Inne nazwy: bław atek, chaber, m odrak
Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina polecana do zbiorą
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. Roślina jednoroczna lub d w uletnia, znana ze
sw ych szafirow ych kw iatów zebranych w ch ara k te ry sty c z n e
koszyczki kw iatow e.
W ystępuje jako chw ast roślin upraw nych, a zwłaszcza zbóż ozi­
m ych.
Surowiec. K w iat b ław atka (Flos Cyani) zaw iera śluzy, garbniki,
b a rw n ik an tocyjanow y i inne: Z n a jd u je zastosow anie jako ła­
godnie d ziałający środek m oczopędny, przeciw zapalny, zw łasz­
cza do p rzem yw ania oczu; w przem yśle do b arw ienia na kolor
n ieb iesk i m ateriałó w i p roduktów żyw nościow ych. Z apotrzebo­
w anie bardzo duże w k ra ju i na eksport.

Rys. 15. C e n tu ria pospolita

JRyS. 16. C haber b ła w a te k

45
44
Zbiór. Surow cem są zew nętrzne, języczkow ate k w ia ty koszycz­
ka kw iatow ego, zw ane często niew łaściw ie „p łatk am i” ; zbiera
się jed n a k całe koszyczki kw iatow e i z nich w yskubuje się ze­
w n ętrzn e kw iaty. N ależy to robić delikatnie, aby nie zgniatać
kw iatów i nie w yry w ać jednocześnie kw iatów ru rkow atych,
k tó re są tra k to w a n e w surow cu jako niepożądana dom ieszka
Zaw sze zryw a się tylko świeżo rozkw itłe koszyczki lub dopiero
rozkw itające. W przypadku gdy placów ki zielarskie sk upują
rów nież całe koszyczki świeże, należy koszyczki układać luźno-
w łu b ian k ach i zaraz po zbiorze dostarczać do p u n k tu odbioru.
Suszenie. K w iaty p rzy dłuższym suszeniu b lak n ą i tra c ą w a r­
tość; n ależy więc suszyć szybko, najlepiej w te m p e ra tu rz e pod­
w yższonej do 45°C. W w aru n k ach dom ow ych m ożna je suszyć
w piecykach i p ły tach kuchennych, lekko ogrzanych. K w ia­
ty rozkłada się cienką w arstw ą na papierach, a w czasie susze­
nia przegarnia, aby w ysychały rów nom iernie.
1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg św ieżych kwiatów .
Cechy dobrego surowca. K w iat bław atk a pow inien składać się
z kw iatów języczkow atych b a rw y szafirow ej, z ja k n ajm n iejszą
dom ieszką kw iatów ru rk o w aty ch . N ie m oże zaw ierać k w ia tó w
w yblakłych. W ilgotność do 12%.
Rys. 17. Chm iel zw yczajny

Ch miel zinycza jny

H um uhis lupulus
Rodzina: K onopiow ate — Cannabaceae
Opis rośliny. B ylina pnąca się, o łodydze kanciastej, długiej do
5 m, liściach dużych 3- do 5-klapow ych, u nasady sercow ato
w yciętych. J e s t to roślina dw upienna. Ż eńskie jej kw iatostany,
a n astęp n ie owocostany, złożone są z listków zachodzących na
siebie dachów kow ato; z k sz ta łtu przypom inają szyszki. Na w e­
w n ętrzn ej stronie listków szyszki w y tw a rz ają się gruczoły,
k tó ry ch głów ki osypują się z w ysuszonych szyszek w postaci
złocistożółtego, m iałkiego proszku zw anego lupuliną.
W ystępuje w zaroślach, olszynach, w iklinach. J e st również,
u p raw ian y dla przem ysłu brow arniczego.
Surowiec. Szyszki chm ielu (Stro)jilus Łupali), stanow iące śro ­
dek o działaniu uspokajającym , wchodzą w skład specyfiku zio-
wego ,,N ervosol” . Z ew n ętrzn ie używ ane są do m ycia włosów.
Zbiór. O w ocostany ro ślin y (szyszki) zbiera się w ty m czasie,
gdy są już całkow icie w yrośnięte, ale m ają jasnozielony k o lo r
(jeszcze n ie żółkną). Z ryw a się je bez szypułek.
Suszenie. Surow iec suszy się w suszarni n a tu ra ln e j o dużym
przew iew ie lub w ogrzew anej do 40°C. D o suszenia rozkłada się
szyszki cienką w arstw ą, aby ich nie przew racać i nie kruszyć.
1 kg suszu o trzy m u je się z około 3,5 kg św ieżych szyszek.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z ca­
łych ow ocostanów (szyszek) b a rw y jasnozielonej. Długość szy-
p u łk i nie m oże przekraczać 2 cm. Nie pow inien zaw ierać luź­
nych, oderw anych od ow ocostanów łusek. W ilgotność do 12%.
Uwaga. Lupulina je st p oszukiw anym surow cem farm ak o p ealn y m . W p ra k ­
tyce u zy sk u je się ją z w ysuszonych szyszek pochodzących z u p raw y .
Chrzan pospolity
A rm oracia lapathijolia, syn on im
Cochlearia armoracia
Rodzina: K rzyżow e — Crucijerae
■Opis rośliny. J e s t to bylina o odziom kowych liściach dużych,
podłużnych, nagich, o korzeniach grubych, m ięsistych. Łodyga

47
kw iatow a górą rozgałęziona, w y rasta do 1 m ; na w ierzchołkach
w y tw arza białe k w iaty zeb ran e w luźną wiechę.
W ystępuje w upraw ie i w pobliżu zabudow ań jako roślina zdzi­
czała.
Surowiec. K orzeń ch rzan u {Radix Cochleariae) m a duże znacze­
nie w przem yśle spożyw czym i jako lek stosow any przy w ielu
dolegliw ościach, jak bóle reum atyczne. W chodzi w skład pie­
przu ziołowego.
Zbiór. W ykopuje się korzenie jesienią i bardzo w czesną w iosną
dużym i łopatam i lub w idłam i am erykańskim i, albo w ybiera się
je ze skib podczas zaoryw ania m iejsc w ystępow ania rośliny.
Z korzeni odcina się nadziem ne części oraz drobne korzonki
i oczyszcza się je z ziem i. G rubsze korzenie przecina się
wzdłuż.
Suszenie. W ciepłe i suche dni m ożna suszyć korzenie w su ­
szarni n a tu ra ln e j, a dosuszać w tem p e ra tu rz e podw yższonej;
w dni deszczowe suszy się je w suszarni ogrzew anej do 40°C.
1 kg suszu o trzy m u je się z około 3,5 kg św ieżych korzeni.
Cechy dobrego surowca. K orzenie lub ich części b arw y z zew ­
n ą trz — ja sn o b ru n a tn e j, w ew nątrz — biaław ej. W ilgotność
nie m oże być wyższa niż 12%.
Zbiór. Jako „ziele” zbiera się w ierzchołki pędów w początkach
kw itnienia rośliny. K orzenie w ykopuje się jesien ią i bardzo
w czesną w iosną. Odcina się część nadziem ną ro ślin y i usuw a
drobne korzenie oraz ziemię.
Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j; korzenie w dni
ciepłe w suszarni n a tu ra ln e j, w in n e zaś d n i w suszarni ogrze­
w anej w te m p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z 4 kg
ziela świeżego i około 3 kg korzenia świeżego.
Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno składać się z pędów
długości do 25 cm z kw iatam i i liśćm i. Nie może zaw ierać łodyg
zdrew niałych. Po w ysuszeniu ziele pow inno zachow ać n a tu ra l­
ną barw ę: liści i łodyg zieloną, kw iatów błękitną.
K orzeń pow inien składać się z całych lub p rze k ra ja n y c h korze­
ni barw y z zew nątrz jasn o b ru n a tn e j, w ew nątrz biaław ożółtej.

Cykoria podróżnik
Cichorium in tybu s
Inne nazwy: dzika cykoria, podróżnik błęk itn y , podróżnik le­
karski
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny: B ylina d o rastająca do wysokości 60 cm. W ytw a­
rza w iosną rozetę liści odziom kowych, brzegiem zatokow o-pie-
rzastopcw ycinanych, w ydłużonych, a n astęp n ie sztyw ną łody­
gę p raw ie bezlistną, odstająco-gałęzistą. N ieliczne duże koszy­
czki kw iatow e z b łęk itn y m i kw iatam i w ykształcają się na
w ierzchołkach łodyg i w k ątach liści. K w itn ie od lipca do w rze­
śnia.
W ystępuje na przydrożach, m iedzach i m iejscach kam ienistych.
J e st rów nież up raw ian a do produkcji n a m ia ste k kaw y.
Surowiec. Z iele podróżnika (Herba Cichorii) i korzeń podróżni­
ka (Radix Cichorii) zaw ierają goryczki, in u lin ę i inne składniki,
d ziałają żółciopędnie, m oczopędnie, u łatw ia ją traw ienie. Rys. 18. C ykoria p o dróżnik

48 l 4 — Zbieramy zioła 49

Dymnica pospoliia
F um aria cjficinaHs
Inne nazwy: dym nica lek arsk a, dym ów ka, kokorczyk, polna
ru ta
Rodzina: M akow ate — Papaveraceae
Opis rośliny. Roślina jednoroczna, około 40 cm wysoka, o wio­
tkiej, ale silnie rozgałęzionej łodydze, gęsto po k ry tej d ro b n iu t­
kim i listk am i b a rw y sinozielonej. K w iaty o w ydłużonej koronie
b arw y różow opurpurow ej rozw ijają się stopniow o od m aja do
w rześnia.
W ystępuje jako chw ast pól i ogrodów.
Surowiec. Ziele dym nicy (Herba Fumariae) zaw iera garbniki,
zw iązki goryczowe, żyw icow e i inne; używ ane je s t jako lek przy
schorzeniach przew odu pokarm ow ego i złej przem ianie m aterii.
Rys. 19. D ym nica pospolita
50
Zbiór. Z biera się całe pędy z zakw itających roślin. Ścina się je
o stry m i nożam i bez najniższej części łodygi, nieulistnionej.
Suszenie. Ziele suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j o dużym p rze­
w iew ie lub w ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu
o trzy m u je się z 5 k g ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno się składać z pędów d łu ­
gości. około 25 cm, ulistnionych i ukw ieconych, b arw y n a tu ­
raln e j; liście sinozielone, kw iaty różow opurpurow e. Nie powin­
no zaw ierać bezlistnych łodyg. W ilgotność do 13%.
Dziewanna wielkokwiatowa
Verbasc.um th apsiform e '
Dziewanna kutnerow ata
V erb a sću m p hlomoide*
Inne nazwy: dziew anna lekarska, kędzierzaw ica polna,
dziew izna, szabla
Rodzina: T rędow nikow ate — Scrophulariaceae
Opis rośliny. R ośliny dw uletnie, gęsto k utnerow ate, w y ra sta ją ­
ce do 2 m, o łodydze zakończonej nibykłosem złocistożółtych
kw iatów o zrośniętych w nasadzie p łatk ach korony, średnicy
3—5 cm, rozw ijających się od czerw ca do jesieni. O bydw a ga­
tu n k i różnią się m iędzy sobą nieznacznie, głów nie liśćm i, k tóre
u dziew anny w ielkokw iatow ej zbiegają po łodydze do n astęp ­
nego w ęzła liściowego.
Surowiec. K w iat dziew anny (Flos Yerbasci) lu b korona dzie­
w an n y (Corolla Verbasci) — to k o ro n y kw iatow e z przy ro śn ię­
ty m i do nich pręcikam i, z k tó ry c h 2 dłuższe są p raw ie nagie,
a 3 krótsze gęsto biaław o owłosione; środek śluzow y o działaniu
w y k rztu śn y m . Z biera się k orony kw iatow e w m iarę rozw ijania
się kw iatów , n ajlep iej dwa ra z y dziennie, ale ty lk o w dni su­
che i po obeschnięciu rosy. W dni w yjątkow o ciepłe i suche
m ożna suszyć k w ia ty w suszarniach n a tu ra ln y c h rozłożone
pojedynczą w arstw ą. W inne dni suszy się w yłącznie w tem p e­
ra tu rz e podw yższonej, początkow o nieznacznie podw yższonej,
później do 35°C. W ysuszone k w ia ty m ają zachow ać n a tu ra ln ą ,
złocistożółtą barw ę. K w ia ty częściowo z b ru n atn iałe nie n adają
się n a surow iec leczniczy i nie są przyjm ow ane. Po w ysusze­
n iu surow ca do w ilgotności 10% p a k u je się go w szczelne opa­
kow ania, ja k b u tle, puszki, to rb y w yklejone pergam inem .
Nie używ a się w lecznictw ie koron z gatunków dziew anny zapachu, zebranych w duże baldachy. K ora pnia szara lub b ru ­
o k w iatach drobnych lub o pręcikach innej b a rw y niż om aw ia­ natn a, ch ara k te ry sty c z n ie popękana. W ew nątrz gałązek lekki,
nych gatunków . Z biera się kw iat dziew anny tylko na specjalne biały rdzeń. K w itn ie w m aju i czerw cu. Owoce — czarne,
zam ów ienie p u n k tu skupu ziół. lśniące jagody; d o jrzew ają w sierp n iu i w rześniu.
W ystępuje w zaroślach, przy drogach, na rum ow iskach. J e st
rów nież w ysadzany dla celów ozdobnych.
Surowiec. K w iat bzu czarnego (Flos Sambuci) i owoc bzu czar­
Dziki bez. czarny nego (Fructus Sambuci). K w iat zaw iera zw iązki o działaniu
przed e w szystkim napotnym ; wchodzi w skład m ieszanki prze­
S am bu cu s nigra ciw gorączkow ej „P y ro sa n ” i in n y ch leków. Owoc zaw iera a n to -
cjany, w itam iny, zwłaszcza w itam in ę C, kw asy organiczne i in ­
Inne nazwy: bez biały, bez czarny, bez lekarski, bzowina, n e składniki; zn ajd u je zastosow anie jako środek reg u lu jący
holunder, hyćka traw ienie, m oczopędny, przeciw skurczow y i napotny. Ma rów ­
Rodzina: P rzew iertn io w ate — Caprifoliaceae nież znaczenie w przem yśle spożyw czym .
R oślina polecana do zbioru
Zbiór. Chcąc uzyskać kw iat zbiera się kw iato stan y w ty m cza­
przez młodzież szkolną sie, gdy część kw iatów w baldachach jeszcze się nie rozw inęła.
Nie n ad ają się do zbioru kw iatostany, z k tó ry c h już opadają
Opis rośliny. K rzew lu b drzew o znane ze sw ych dużych, pie­ pierw sze kw iaty. K w iatostany ścina się nad najw yżej położo­
rzasty ch liści i drobnych białokrem ow ych kw iatów , o silnym nym i liśćmi, używ ając noża lub sekatora (kw iatostanów nie
m ożna zrywać). K w iatostany układa się luźno w koszach i ja k
najszybciej przenosi do suszenia. Zbiór kw iatostanów przepro­
w adza się ty lko w suche dni i po obeschnięciu rosy. K w iat o tar­
ty — w łaściw y surow iec — u zyskuje się przez otarcie kw iatów
n a sitach o śred n icy oczek 3 m m lub ręczne ich osniykiw anie
zaraz po w ysuszeniu. P rz y zbiorze owoców ścina się rów nież
całe baldachy. Z biera się je w ty m czasie, gdy w szystkie owoce
w baldachu są dojrzałe, lśniąco czarne. B aldachy składa się do
płaskich koszy i zaraz po zbiorze rozkłada do suszenia lub do­
starcza do p u n k tu skupu ziół.
Suszenie. W bardzo ciepłe i suche dni m ożna suszyć kw iatosta­
n y w suszarni n a tu ra ln e j, ale po uprzednim rozw ieszeniu ich
na sznurach czy d ru ta c h i zacienieniu m iejsc suszenia. W dni
o zm iennej pogodzie trzeba je suszyć w te m p e ra tu rz e podw yż­
szonej do 35°C, w w arunkach dużego przew iew u. Suszenie
p rzery w a się, gdy k w iaty są już suche, a szypułki kw iatostanów
jeszcze nie są w ysuszone, lecz giętkie i nie k ru szą się przy
ocieraniu.
Cechy dobrego surowca. K w iat pow inien m ieć b arw ę żółtaw o-
białą, nie m oże zaw ierać szypułek. Owoce nie m ogą być zbry­
lone oraz przypalone. W ilgotność: kw iatów — 11%, owoców'
— 14% .
O w ocostany dostarczane do p u n k tu skupu w sta n ie św ieżym
pow inny być świeżo zebrane, nie pogniecione, ułożone w płas­
Rys. 20. D ziki bez czarny kich koszach, nie m ogą m ieć n aw et śladu pleśni.
52 53
Dziki bez hebd Dziurawiec zwyczajny
.Sambucu* ebulus U ypericu m perforatu m

In n e nazw y: bez zielony, bez karłow y In n e nazwy: krzyżow e ziele, przestrzelon, św iętojańskie ziele
R odzina: P rzew iertn io w ate — Caprifoliaceae Rodzina: D ziuraw cow ate — G uttiferae
O pis rośliny. B ylina z liści i kształtu k w iato stan u podobna do Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
dzikiego bzu czarnego, ale je s t znacznie niższa, gdyż w y ra sta
do w ysokości od 0,5 m do 2 m. Ma prosto w zniesioną łodygę, Opis rośliny. B ylina w ysoka do 70 cm. Liście z aw ierają liczne
liście o 5, do 9 liściach podługow atych, zaostrzonych, ostro ząb­ pęcherzyki olejków w postaci prześw iecających kropek, w sku­
kow anych. K w iaty b a rw y bladoróżow ej ro zw ijają się od m aja te k czego sp ra w ia ją w rażenie dziurkow anych. S tąd nazw a dziu­
do lipca. Cała roślina o silnym , niem iłym zapachu. raw iec. Ł odyga tw orzy w górze naprzeciw ległe rozgałęzienia,
W y stęp u je w zaroślach, na brzegach lasów, przydrożach, nad zakończone złocistożółtym i kw iatam i, delik atn ie czarno kropr-
rzek am i oraz je st w ysadzany w ogrodach jako roślina ozdobna. kow anym i. K w itn ie od czerw ca do w rześnia.
Surow iec. K orzeń bzu heb d u (Radix Ebuli) zaw iera su bstancje W ystępuje na m iedzach, w zgórzach, brzegach lasów, łąkach,
gorzkie, saponiny, garbniki; działa napotnie, moczopędnie, roz- przy row ach. J e st rów nież u praw iany.
w alniająco. Surow iec. Z iele dziuraw ca (Herba Hyperici) zaw iera olejek, fla-
Zbiór. K orzenie zbiera się jesien ią i bardzo w czesną w iosną. w onoidy, garb n ik i inne związki; stosow any je st p rzy leczeniu
M ocnym i łopatam i w yk o p u je się całe k a rp y korzeniow e, odci­
n a z nich części nadziem ne, rozdziela na pojedyncze korzenie
i sta ra n n ie oczyszcza z ziem i. Oczyszczone k ra je się n a kaw ałki
grubości około 2 cm.
Suszenie. K orzenie suszy się w suszarni ogrzew anej w tem p e­
ra tu rz e do 40°C. W bardzo ciepłe dni m ożna je rów nież suszyć
w suszarni n a tu ra ln e j, w w aru n k ach dużego przew iew u, a do­
suszać w podwyższonej tem p eratu rze. 1 kg suszu o trz y m u je się
z około 4 kg św ieżych korzeni.
C echy dobrego surowca. K orzenie dokładnie oczyszczone z zie­
m i, b a rw y z zew nątrz — ja sn o b ru n a tn e j, n a przełom ie — bia­
ław ej.
Uwaga. Części korzeni odcięte przy zbiorze zakopuje się n a m iejscach
zbioru, gdyż z nich może w yrosnąć now a roślina.

54
w ielu schorzeń, głów nie żołądka i w ątroby. Z używ any je s t do
w yrobu m ieszanek i w ielu innych leków ziołowych.
Zbiór. Ziele dziuraw ca zbiera się w początkach kw itn ien ia roś­
liny, często już w czerw cu. W ierzchołki zakw itających pędów,
dobrze ulistnione, ścina się nożem, sekatorem lub sierpem . N a­
leży uw ażać, by nie w y ryw ać roślin z korzeniam i. Z roślin
w cześnie ściętych m ożna zazw yczaj pow tórzyć zbiór na jesieni,
gdyż z pozostałej części pędu odbijają boczne pędy. Ścięte zie­
le składa się luźno do koszy i przenosi ja k najszybciej do susze­
nia.
Suszenie. Ziele dziuraw ca suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h
o dużym przew iew ie i dobrze zacienionych. Surow iec rozkłada
się cienką w arstw ą. W suszarniach ogrzew anych stosuje się
te m p e ra tu rę suszenia do 35°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około
3,5 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Dobrze zebrane i w ysuszone ziele
dziuraw ca pow inno składać się z ulistnionych szczytów pędów
z kw iatam i, długości do 35 cm, b a rw y n a tu ra ln e j: kw iatów —
żółtozłocistej, liści — zielonej. Nie m oże zaw ierać zd rew n ia­
łych lub bezlistnych łodyg, pędów o kw iatach pzrekw itłych, z
to reb k am i nasiennym i. W ilgotność do 12%. Ziele przeznaczone
do dostaw y w stanie św ieżym należy zaraz po ścięciu dostarczyć
do p u n k tu skupu ziół.
UWąga. A by przez zbiór ziela nie zfnniejszyć w ystępow ania d ziuraw ca,
konieczne je st rozsiew anie nasio n rośliny w m iejscach je j n a tu ra ln e g o
w y stęp o w ania. P rzep ro w ad za się podsiew y zaraz po d o jrzen iu n asio n .
T am , gdzie to je st możliwe, pow inno się przed siew em w zruszyć ziemię.
Fasola zuiykła
Phaseolus m lg a r is
Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae
R oślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. R oślina jednoroczna, pow szechnie u praw iana
w odm ianach karło w aty ch i tyczkow ych dla zbioru nasion i n ie­
dojrzałych strąków .
Surowiec. S trączki fasoli (Pericarpium Phaseoli) — suche owo­
cnie fasoli, tj. s trą k i bez nasion, w ażny środek przeciw c u k rzy ­
cy; w chodzą w skład m ieszanki ziołowej „D iabetosan” (prze­
ciw cukrzycow ej).
56
Zbiór. S trączki zbiera się p rzy okazji om łotu lub łuskania fasoli
w szystkich odm ian o strąk ach jasnych. Na surow iec przeznacza
się strą k i zdrow e i czyste. Z biera się je bez szypułek.
Zbiór strączków na potrzeby lecznictw a z roślin u p raw ian y ch
dla celów spożyw czych je st w yk o rzy stan iem części rośliny, któ­
ra dla gospodarstw a rolnego czy ogrodniczego nie przedstaw ia
większej w artości ani jako ściółka, ani jako pasza (strąk i fasoli
zjadane są ty lk o przez owce).
Suszenie. S trączk i fasoli zebrane po om łocie w zasadzie pow in­
ny być już dostatecznie w ysuszone, tj. do w ilgotności 12%. Jeśli
stw ierdzi się ich zawilgocenie, dosusza się je w w a ru n k ach n a ­
tu ra ln y c h lub w lekko podw yższonej tem p eratu rze.
Cechy dobrego surowca. S trączki pow inny być zdrow e, czyste,,
bez dom ieszki łodyg i liści.
Fiołek trójbarwny
Viola tricolor
Fiołek polny
Viola arvensis
Inne nazwy: b ra te k polny, b ra te k tró jb a rw n y , b ratk i, m acoszkar
sierotka
Rodzina: Fiołkow ate — Violaceae
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. R ośliny roczne lub dw uletnie. Łodygę m ają k a n ­
ciastą, w dolnej części ścielącą się, rozgałęzioną. Fiołek tró jb a r­
w ny m a k w ia ty dość duże, b a rw y niebiesko-fioletow o-żółtej.
K w iaty fiołka polnego około dw a razy m niejsze, biaław e lu b
jasnożółte. K w itn ą od m aja do w rześnia. D rugoroczne rośliny
zakw itają wiosną, jednoroczne pod koniec lata.
W ystępuje na polach jak o chw ast, p rzy drogach, na wzgórzach,
brzegach lasów, często masowo.
Surowiec. Ziele fiołka tró jb arw n eg o (Herba Vio,lae tricoloris)
stosow ane je s t p rzy w ielu dolegliw ościach, najczęściej jako-
środek leczący choroby na tle przem ian y m aterii, w y rz u ty skór­
n e i inne. W chodzi w skład m ieszanki ziołowej reg u lu jącej prze­
m ianę m ate rii „D egrosan”.
Zbiór. Z biera się pędy rośliny w początkow ym okresie jej k w it­
nienia, w y b ierając dobrze u listn io n e i zdrowe, o liściach in te n ­
57'
sy w n ie zielono zabarw ionych. Ścina się je bez najniższej części
łodygi, zw ykle pokładającej się, o pożółkłych liściach. P rzed
rozłożeniem do suszenia lub dostaw ą surow ca w stanie św ie­
żym p rzeb iera się ziele, odrzucając pędy o niew łaściw ej b a rw ie
oraz in n e ro ślin y ścięte jednocześnie z surow cem .
Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j o dużym p rze­
w iew ie lu b w suszarni ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C.
1 kg suszu o trzy m u je się z około 5 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca: Pow inien składać się z ulistnionych
i ukw ieconych pędów. N ie może zaw ierać pędów z korzeniam i
i o zżółkłych liściach. Po w ysuszeniu pow inien zachować n a tu ­
ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%.
Uwaga. M ożna zw iększyć w ystępow anie obydw u g atu n k ó w fiołka przez
rozsiew anie ich nasion. Do tego celu pow inny być w yk o rzy stan e w szystkie
nasiona odsiane z surow ca przy jego oczyszczaniu z dom ieszek i zanieczy­
szczeń.
Rys. 22. Fiołek a) tró jb a rw n y , b) polny
58
Glistnik jaskółcze ziele
Chelidonium maius
Inne nazwy: g listn ik pospolity, jaskółcze ziele, ziele od broda­
wek, żółtnik
Rodzina: M akow ate — Papaveraceae
Roślina trująca!
Opis rośliny. R oślina w y ra sta jąc a do w ysokości 80 cm. W czesną
w iosną w ykształca rozetę liści dużych, jasnozielonych, spodem
sinaw ych, a następnie w idlasto rozgałęzioną, ulistnioną łodygę
i na w ierzchołkach jej rozgałęzień żółtopom arańczow e kw iaty.
K w itnie od m aja do w rześnia. P rzek w ita szybko, w ykształcając
to reb k i przypom inające w yglądem strąki. K orzenie m a walco­
w ate, ciem nobrunatne. P rz y złam aniu łodygi, liści czy kw iatu
w ypływ a ciem nożółty sok, k tó ry byw a używ any do w ypalania
brodaw ek.
W ystępuje w pobliżu zabudow ań, na rum ow iskach, w zaroślach,
na brzegach lasów oraz w p ark ach i ogrodach jak o chw ast.
Surowiec. Ziele glistnika (Herba Chelidonii) i korzeń glistnika
(Radix Chelidonii).
O bydw a surow ce zaw ierają silnie działające alkaloidy. W yciągi
z surow ców w chodzą w skład w ielu specyfików ziołowych.
Zbiór. Ziele zbiera się wiosną, w początkach kw itnienia, kiedy
łodygi są jeszcze cienkie i niezdrew niałe. Ścięte ro ślin y o drasta­
ją i zakw itają jesienią, w ty m więc czasie m ożna zbiór ziela po­
w tórzyć. Ścięte ziele składa się do koszy bez u gniatania, gdyż
w m iejscach złam ania lub zgniecenia ziele b ru n atn ieje . P od­
czas zbioru n ależy uważać, ab y sokiem rośliny nie splam ić
ubrania, rą k i koszy. K orzenie zbiera się z roślin starszych je-
sienią i bardzo w czesną wiosną. P o w ykopaniu oczyszcza się je
dokładnie z ziem i i oddziela od nadziem nych części ro ślin y oraz
od szy jk i korzeniow ej. Je sie n n y zbiór korzeni w w ielu p rzy ­
padkach m ożna łączyć ze zbiorem ziela.
Suszenie. Ziele łatw o w suszeniu ciem nieje, m ożna więc je su-
.szyć w w a ru n k a ch n a tu ra ln y c h jed y n ie w dni c ie p łe j bezdesz-
czowe rozkładając pędy w arstw ą pojedynczą. W czasie gorszej
pogody suszy się ziele w su szarn i ogrzew anej w tem p e ra tu rz e
do 40°C. W ażne jest, aby rozkładać je na sitach i w czasie su­
sz en ia n ie przew racać (liście schną znacznie szybciej od łodyg
i łatw o k ruszą się). K orzenie m ożna podsuszać w suszarni n a ­
tu ra ln e j, a dosuszać w suszarni ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do
40°C . Po zakończeniu suszenia, zarów no ziela, ja k i korzeni,
n a le ż y sta ra n n ie zebrać je, aby n aw et n ajm n iejsze ich resz tk i
nie d o stały się do in n y ch surow ców, gdyż stanow iłyby zanie­
czyszczenie, dyskw alifikujące te surow ce. 1 kg suszu o trzy m u ­
je się z około 6 kg św ieżego ziela i św ieżych korzeni.
Cechy dobrego surowca. Ziele glistnika pow inno składać się z
pędów ulistnionych z pączkam i i kw iatam i, długości do 40 cm.
N ie m oże zaw ierać pędów zb ru n atn iały ch lu b o kw iatach p rz e ­
kw itłych. W ilgotność do 14%.
K orzeń glistnika pow inien składać się z dobrze już w yrośnię­
ty ch korzeni. W ysuszone korzenie pow inny m ieć b arw ę cie­
m n o b ru n a tn ą, czasem czarną, a na przełom ie żółtaw ą lub ró żo - '
w o b ru n atn ą. W ilgotność do 12%.
Rys. 23. G listn ik jaskółcze ziele
60
Głóg jednoszyjkouiij
Crataegus m on o gyn a
Głóg d muszyjkoiuy
C rataegus o xyacan tha
inne nazwy: babicha, bulim ączka, ciernie białe
Rodzina: Różow ate — Rosaceae
Opis rośliny. Głóg jednoszyjkow y to krzew lub drzew o, głóg
dw uszyjkow y — krzew . O bydw a g atu n k i m ają k w ia ty białe,
zebrane w kw iato stan y w kształcie baldaszków . K w itn ą w m a­
j u i w czerw cu, z ty m że głóg dw uszyjkow y około dw a tygod­
n ie w cześniej. Owoce — m ięsiste, czerw one dojrzew ają wcze-
ną jesienią. Owoc głogu jednoczyjkow ego zaw iera jed n ą pestkę,
głogu dw uszyjkow ego — dw ie lub trz y pestki.
W ystępuje w zaroślach, przy drogach, na zboczach, brzegach la ­
sów oraz je s t w ysadzany jako k rze w ozdobny; głóg dw uszyjko­
w y często na żyw opłoty.
Surowiec. K w iat głogu z liściem (Flos Crataegi cu m Folio)
i owoc głogu (Fructus Crataegi). Z aw ierają związki flaw onoido-
we, garbniki, w itam iny i inne. Z n a jd u ją zastosow anie głów nie
p rzy niedom aganiach serca, zwłaszcza na tle nerw icow ym
i m iażdżycy. W chodzą w skład w ielu leków nasercow ych. Owo­
ce są rów nież w y k orzystyw ane do pro d u k cji win.
Rys. 24. Głóg dw uszyjkow y
61
Zbiór. K w ia ty zbiera się w początkow ym okresie kw itnienia, tj.
w tedy, gdy część kw iatów je s t jeszcze w pączkach. Ścina się j e
w raz z pierw szym i 2.— 5. liśćm i sekatorem lub nożem. Zbiór
pow inien być prow adzony w dni bezdeszczowe i po obeschnięciu
rosy. Wobec tego, że okres kw itnienia głogu je s t k ró tk i (czasem
trw a tylko 3 dni), do zbioru k w iatu należy przystąpić w p ierw ­
szy pogodny dzień, po rozw inięciu się p ierw szych kw iatów . L e­
piej je s t zebrać kw iato stan y o kw iatach w dużej części nie roz­
w iniętych niż przekw itających. Nie należy zbierać kw iatów z
oprzędam i owadów lub o liściach uszkodzonych przez owady.
Z ebrane kw iato stan y składa się luźno do koszyków , gdyż k w ia ­
ty zgniecione lub zaparzone łatw o ciem nieją. Owoce głogu zbie­
ra się, gdy m ają ciem noczerw oną barw ę i zanim zm iękną. Owo­
ce zryw a się bez szypułek.
Suszenie. K w iato stan y suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lu b
w lekko podw yższonej tem p eratu rze, zaw sze w w arunkach d u ­
żego dostępu pow ietrza. Owoce należy suszyć w te m p e ra tu rz e
początkow o tylko nieznacznie podw yższonej, a podsuszone
w tem p e ra tu rz e do 50°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg
kw iatów lub około 4 kg owoców świeżych.
Rys. 25. Jan o w iec b arw ie rsk i
Cechy dobrego surowca. K w ia t pow inien składać się z kw iatów
i liści o n a tu ra ln e j barw ie. Nie może zaw ierać gałązek oraz
kw iatów przekw itłych. D ostaw a do p u n k tu skupu ziół kw iatów Surowiec. Z iele janow ca (Herba Genistae) zaw iera alkaloidy,
św ieżych może dotyczyć ty lk o surow ca nie zaparzonego i n ie olejek, g arb n ik i i inne; zn ajd u je zastosow anie głów nie jako
zgniecionego, świeżo zebranego. W ilgotność suszu do 12%. środek m oczopędny.
D obrze zebrane i w ysuszone owoce głogu pow inny mieć b a rw ę Zbiór. Ścina się w ierzchołki zakw itających pędów nożem lub
w iśniow oczerw oną, nie m ogą być przypalone. W każdym opa­ sekatorem .
kow aniu pow inny być owoce zebrane z jednego g a tu n k u głogu. Suszenie. Z iele suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j o silnym prze­
wiewie, po rozłożeniu go pojedynczą w arstw ą. 1 kg suszu o trzy ­
m u je się z około 4 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z w ierzchołków
Janowiec barwierski dobrze ulistnionych i ukw ieconych pędów, długości do 35 cm.
G cnista tinctoria Po w ysuszeniu pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgot­
ność do 12%.
Inna nazwa: żółcidło
Rodzina: M otylkow ate — Pa.pilionac.eae Jarząb pospolity
Opis rośliny. K rzew inka, w y rastająca do 30— 60 cm, o w znie­ Sorbus aucupcria
sionych lub dźw igających się gałązkach. Liście m a rów now ąs-
k olancetow ate z szydełkow atym i p rzylistkam i. Żółte k w ia ty ze­
Inne nazwy: jarząb ek , jarzębina
b ran e są w k w iatostany na szczytach gałązek. K w itnie od m a ja
do lipca. Rodzina: Różow ate — Rosaceae
W ystępuje n a brzegach lasów, w zaroślach, przy drogach i ro­ Opis rośliny. D rzew o liściaste, znane ze swoich koralow oczer-
wach. w onych owoców, zebranych w duże płaskie ow ocostany. K w i-
62 63

Rys. 26. Ja rz ą b pospolity a) kw iaty, b) owoce
tn ie w m aju. Owoce dojrzew ają w sierpniu i w e w rześniu.
W ystępuje w lasach i zaroślach. W ysadzany je s t rów nież jako
drzew o ozdobne w parkach, przy drogach, zabudow aniach, na
glebach żyźniejszych i dostatecznie w ilgotnych.
Surowiec. K w iat jarz ęb in y (Flos Sorbi) i owoc jarzębiny (Fru-
ctus Sorbi).
K w iat zn a jd u je zastosow anie głów nie jako środek m oczopędny.
Owoce, k tó re zaw ierają garbniki, cukry, kw as jabłkow y i dużo
w itam in y A i C oraz inne związki, są środkiem głównie w ita­
m inow ym i dietetycznym . Ponadto są surow cem do w yrobu w i­
tam inow ego napoju ,,S orbovit” , „R osavit” i dżemów.
Zbiór. K w iaty zbiera się w początkach k w itnienia, ścinając całe
k w iatostany. Do zbioru owoców na potrzeby lecznicze p rzy stę ­
pu je się w m om encie, gdy ty lko dojrzeją i nabiorą czerw onej
barw y, gdyż owoce zebrane w czasie pełnej dojrzałości lub po
przym rozkach są m iękkie i ciem nieją w czasie suszenia. N ato­
m iast dla przem ysłu spożywczego zbiera się owoce po p rz y ­
m rozkach, gdyż w tedy są m niej gorzkie. Podczas zbioru należy
zw racać uw agę, b y nie łam ać gałęzi. P rz y zbiorze kw iatów
i owoców używ a się rozstaw ianych d rab in lub sekatorów ty cz­
kow ych.
Suszenie. K w iaty suszy się najczęściej w n a tu ra ln e j suszarni.
W su szarn i ogrzew anej te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna p rze­
kraczać 30°C. Suszy się je w całych baldachach i po w ysusze­
niu ociera się k w ia ty z szypułek lub osm ykuje ręcznie.
Owoce suszy się tylko w suszarniach ogrzew anych, ale w n ie­
zbyt w ysokiej tem p e ra tu rz e . S uszenie rozpoczyna się w tem ­
p e ra tu rz e około 30°C i stopniow o podnosi się do 40°C. P rzed
suszeniem o sm ykuje się owoce z szypułek. Owoce do suszenia
rozkłada się w arstw ą pojedynczą, gdyż suszone w grubszej
w arstw ie zap arzają się i zb rylają. Z w ysuszonego surow ca od­
siew a się resztę szypułek i usuw a owoce zb ru n atn iałe. 1 kg su­
szu o trzy m u je się z około 5 kg św ieżych kw iatów i około 4 kg
św ieżych owoców.
W ilgotność: owoców 14%, kw iatów 12%.
C echy dobrego surowca. O bydw a surow ce pow inny być dobrze
oczyszczone z szypułek. Po w ysuszeniu pow inny zachow ać n a ­
tu ra ln ą barw ę: k w iaty — biaław ą, owoce — czerw onokoralow ą.
Owoce świeże, zależnie od uzgodnienia z p u n k tem skupu, mo­
żna dostarczać w postaci całych ow ocostanów lub oddzielone
od szypułek. P o w in n y one być dostarczone do p u n k tu skupu
ziół zaraz po zbiorze w płaskich koszach. Jeżeli zajdzie konie­
czność p rze trz y m an ia surow ca, n ależy um ieścić go w m iejscu
chłodnym , przew iew nym , pod dachem , rozsypany cienką w ar­
stw ą.
ibsnota biała
Uamium alb u m
%
Inne nazwy: głucha pokrzyw a, m artw a pokrzyw a
Rodzina: W argow e — Labiatae
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. B ylina do 60 cm w ysoka. Z k sz ta łtu liści przypo­
m ina pokrzyw ę, ale nie parzy. R ozrasta się- w kępy dzięki licz­
nie w y tw arzan y m podziem nym rozłogom. K w iaty białe, ze­
b ran e w okółki w k ątach liści, zakw itają stopniowo od dołu ku
górze. K w itnie od w iosny do jesieni, najobficiej w m a ju i czerw ­
cu.
W ystępuje w pobliżu zabudow ań, w ogrodach, zaroślach, częs­
to masowo.
Surowiec. K w iat jasn o ty białej (Flos Lam ii albi) i ziele jasn o ty
białej (Herba Lam ii albi) zaw ierają zw iązki garbnikow e, śluz,
flaw onoidy, olejek i inne. Z n a jd u ją zastosow anie w w ielu do­
legliw ościach, zwłaszcza na tle w adliw ej przem ian y m aterii;
k w iat jasn o ty białej je st stosow any głów nie w chorobach ko­
biecych.
5 — Z b i e r a m y z io ia 65
Zbiór. Do zbioru obydw u surow ców w ybiera się dni suche. J a ­
ko kw iat jasn o ty białej zbiera się sam e korony kw iatow e. W y-
sk u b u je się je ostrożnie, nie zgniatając. Z eb ran e kw iaty p rze­
nosi się ja k najszybciej do suszenia. P rz y zbiorze kw iatów nie
m ożna ścinać całych pędów. Pozostaw ione pędy w y tw arzają no­
we okółki kw iatów zakw itających stopniow o i przez dłuższy
czas są one źródłem surow ca. Jako ziele ścina się górne, uk w ie­
cone części pędów, długości 25 cm.
Suszenie. K w iat i ziele jasn o ty białej w ym agają bardzo s ta ra n ­
nego suszenia; niedosuszenie surow ca pow oduje jego zaparze­
nie i ściem nienie koron. N ajlepiej jest suszyć w suszarni ogrze­
w anej w tem p e ra tu rz e początkow o nieznacznie podw yższonej,
później do 40°C, zawsze przy silnym przepływ ie pow ietrza.
W su szarn i n a tu ra ln e j m ożna suszyć ty lko w czasie bardzo su ­
chej i upalnej pogody, w w arunkach dobrego zacienienia i d u ­
żego dostępu pow ietrza, po rozłożeniu w arstw ą pojedynczą.
W ysuszone kw iaty p a k u je się w opakow ania szczelne. 1 kg su­
szu o trz y m u je się z około 8 kg kw iatów św ieżych i około 4,5 kg
ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. K w iaty, sam e korony, bez kielichów
pow inny być białe z odcieniem krem ow ym . W ilgotność 12%).
Ziele pow inno być ulistnione i ukw iecone oraz zachować n a tu ­
ra ln ą barw ę, zarów no liści, ja k i kw iatów .
D ostarczony do p u n k tu skupu ziół kw iat św ieży nie może być
zgnieciony lub zaparzony. , .
Rys. 27. Ja sn o ta biała
66
Jem ioła pospolita
V isciim alb u m
Inne nazwy: jem ioła biała, starzęśla
Rodzina: G ązew nikow ate — Loranthaceae
Opis rośliny. P aso ży tu je na gałęziach drzew , najczęściej topoli
i brzozy, a z ig lasty ch na gałęziach sosny. R ów nom iernie w ideł-
kow ato rozgałęzione jej pędy b a rw y oliw kow ozielonej tw orzą
w iecznie zielone k u liste krzaki. Liście m a w ydłużone, skórza-
ste. K w iaty w ytw arza w k ątach liści w lu ty m i m arcu. Owoce
— białe, lepkie, w kształcie jagody dojrzew ają późną jesienią.
W ystępuje na drzew ach przydrożnych, w parkach, lasach, sa­
dach.
Surowiec. Z iele jem ioły (Herba Visci) stosow ane je s t p rzy nad­
ciśnieniu, krw otokach i innych. W chodzi w skład m ieszanek
ziołowych: „C ardiosan” (działającej na serce) i „S klerosan”
(stosow anej w leczeniu m iażdżycy).
Zbiór. Z iele zbiera się od jesie n i do wiosny. Do zbioru w yko­
rz y stu je się przede w szystkim w y ręb y drzew , na k tó ry ch rośnie
jem ioła. Zbiór surow ca z drzew rosnących przeprow adza się
przy użyciu drab in , strącając jem iołę (łatw o łam ie się w w ęz­
łach łodygi) za pomocą długich tyczek lub bosaków, gdyż rośnie
zw ykle z dała od pnia, w m iejscach tru d n o dostępnych. Na su ­
row iec przeznacza się w ierzchołki pędów, a z dolnych części
Rys. 28. Jem io ła posp o lita
67
pędu ty lk o liście. G ru b e łodygi i owoce oddziela się jako n ie­
p rzy d atn e.
Suszenie. Z iele jem ioły tru d n o w ysycha i dlatego pow inno być
suszone w tem p e ra tu rz e podw yższonej. S tosuje się je d n a k ty l­
ko lekko podwyższona, tem p e ra tu rę do 25°C, gdyż w w yższej
uleg ają rozkładow i lecznicze składniki jem ioły. 1 kg suszu
o trz y m u je się z około 3 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z liści
i cieńszych łodyg. W ysuszone ziele pow inno m ieć barwTę zie­
loną lub żółtozieloną. W ilgotność do 12%.
U w aga. W okolicach, gdzie jem io ła w ystępuje nielicznie, nie p o w in n a by ć
z b ieran a z uw agi n a m ożliw ość je j w yniszczenia. W ta k ic h okolicach m o­
żna ją zb ierać jedynie z drzew owocowych, dla k tó ry ch 'rozw oju jem io ła
je s t szkodliw a.
Suszenie. Liście suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j dobrze zacie­
nionej. R ozkłada się je cienką w arstw ą, odrzucając jednocześnie
zebrane z liśćm i części łodyg i liście z ogonkam i. Liście należy
suszyć ta k długo, aż głów ne n e rw y blaszek liściow ych będą ła ­
tw o się łam ać przy zginaniu. 1 kg suszu o trzy m u je się z około
4 kg św ieżych liści.
Cechy dobrego surowca. Pow inien się składać z blaszek liścio­
w ych bez ogonka liściowego lub z jego resztką długości do 3 cm.
W ysuszony liść pow inien zachować zieloną barw ę, spodem ja ­
śniejszą. W ilgotność do 12%.

Jeżyna fałdow ana

R u b u s plicatus
i inne g a tu n k i jeżyny, w y stępujące pod w spólną nazw ą
R ubus fruticosus
Inne nazwy: czarna m alina, dziady, jeżyna
Rodzina: R óżow ate — Rosaceae
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. K rzew o pędach łukow ato w ygiętych lub ścielą­
cych się, p o k ry ty ch kolcam i. Liście z w ierzchu żyw ozielone,
spodem m iękko owłosione, na długim ogonku liściow ym . K w i­
tn ie biało, latem . Owoce, k ształtem przypom inające owoce m a­
lin, d o jrzew ają w sierpniu i w rześniu.
W ystępuje w lasach, zaroślach, n a skarpach, m iedzach, p rz y -
drożach, często masowo.
Surowiec. Liść jeż y n y (Folium Rubi fruticosi) jest środkiem
głów nie reg u lu jący m traw ien ie. W chodzi w skład h e rb a ty zio­ Rys. 29. Jeży n a fałd o w an a a) owoce, b) k w iaty
łow ej. OwToce świeże są cennym surow cem spożywczym .
Zbiór. Liście zbiera się w iosną i latem . Ścina się je nożem bez
ogonka liściowego. W ybiera się liście m łode, zdrow e. Z je d n e j
ro ślin y pow inno się zebrać nie więcej niż 1/4 liści, a b y jej n ie
osłabić i nie oszpecić. Liście grom adzi się na płachtach, a p rzed
ich tra n sp o rte m składa się do koszy, luźno układając.
68 69
 Kalina koraloina
V ib u rn u m opulus
Rodzina: P rz ew ie rtn io w a te — Caprifoliaceae
Roślina chroniona
Opis rośliny. Krzew , dochodzący do 4 m wysokości. Liście m a
szerokie, od spodu om szone, brzegiem ząbkow ane, rozm iesz­
czone naprzeciw ległe. K w iaty w podbaldachach: środkow e —
drobne, niepozorne, zielonkaw e; zew nętrzne — większe, białe.
K w itnie: m aj — lipiec. Owoce — szkarłatnoczerw one jagody
d o jrzew ają we w rześniu.
W ystępuje w w ilgotnych zaroślach i nad rzekam i. J e st często
w ysadzana w p ark ach ja k o roślina ozdobna, zwłaszcza w odm ia­
nie o k u listy ch kw iatostanach.
Surowiec. K ora k a lin y koraloW ej (Cortex V ib u rn i opuli), środek
0 działaniu ściągającym , przeciw skurczow ym .
Zbiór. K orę zbiera się w czesną wiosną, tj. w m arcu i kw ietniu.
Ze ściętych gałęzi kalin y odcina się drobne gałązki i zd ejm uje
korę w odcinku około 20 cm. W ty m celu n ależy naciąć korę
w okół gałązki aż do drew na, a następnie przeciąć ją w zdłuż
1 podw ażając tępą stro n ą noża zdejm ow ać poszczególne je j od­
cinki. .
Suszenie. K orę suszy się w su szarn i n a tu ra ln e j, rozkładając ją
Rys. 30. K alin a koralow a a) gałązka z kw iatam i, b) owoce
70
cienką w arstw ą. Można rów nież suszyć na słońcu bądź w su­
szarni ogrzew anej w te m p e ra tu rz e do 40 °C. P rz y p rzeg am ian iu
kory należy uw ażać, aby ru rk i nie w chodziły jed n a w drugą,
gdyż w tedy dłużej schną i m ogą zapleśnieć. Suszenie m ożna za­
kończyć, gdy kora przy zginaniu pęka z trzaskiem . 1 kg suszu
o trz y m u je się z około 2,5 kg św ieżej kory.
Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z odcinków dłu­
gości od 5 do 25 cm, grubości do 3 m m . W ysuszona kora pow in­
na m ieć b a rw ę z zew nątrz b ru n atn o sz arą z jaśn iejszy m i prze-
tchlinkam i, w ew nątrz — szaropiaskow ą lub bru n atn o żó łtą. W il­
gotność do 12%.
U w aga. Ze w zględu n a duże zapotrzebow anie lecznictw a należy zw iększać
n asad zan ia kaliny..
N iekiedy w y stę p u je zapotrzebow anie n a k w iat kalin y (k w iaty o ta rte z szy-
p u łek po w ysuszeniu kw iatostanów ) i n a owoc k alin y (owoce dojrzałe,
bez szypułek).
Kasztanowiec zwyczajny
Ąesculus hippocastanum
Inna nazwa: kasztan
Rodzina: K asztanow cow ate — Hippocastanaceae
Opis rośliny. W ysokie drzew o liściaste, o dużych dłoniasto zło­
żonych liściach. K w itn ie w m aju.
W ystępuje w parkach, przy drogach oraz p rzy zabudow aniach.
Surowiec. K w ia t kasztanow ca (Flos Hippocastani) i k o ra kasz­
tanow ca (Cortex Hippocastani) zaw ierają flaw onoidy, garbniki,
saponiny i inne. Stosow ane są głów nie przeciw guzom k rw a w ­
niczym , żylakom .
Zbiór. K w iaty zbiera się w całych k w iatostanach z drzew bia­
ło kw itnących. Z kw iatostanów obryw a się pojedyncze k w iaty
i rozkłada do suszenia. Podczas zbioru należy- uw ażać, b y nie
niszczyć k o ry drzew a i nie łam ać gałęzi.
Do zbioru k o ry w y k o rzy stu je się przecinkę gałęzi i usuw anie
drzew . Z biera się korę z m łodszych gałęzi, gładkich na pow ierz­
chni.
Suszenie. W czasie pogody ciepłej i bezdeszczow ej m ożna su­
szyć k w ia ty w suszarniach n a tu ra ln y c h , dobrze zacienionych
i o silnym przew iew ie. W d n i pochm urne suszy się je w su­
szarniach ogrzew anych w te m p e ra tu rz e do 35°C.
71
 K orę suszy się w suszarniach natu raln y ch , n a słońcu i w lekko
ogrzanych. Rozkłada się ją cienką w arstw ą.
Cechy dobrego surowca. Św ieży kw iat kasztanow ca nie m oże
być zgnieciony i zaparzony. Pow inien być ułożony w płaskich
koszach. N ie może zaw ierać szypułek kw iatostanow ych. W ysu­
szony k w iat pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę biało-różow ą.
W ilgotność do 12%.
K ora kasztanow ca pow inna składać się z odcinków długości 5
do 30 cm i grubości do 5 m m . Nie m oże zaw ierać odcinków
z plam am i lub z cząsteczkam i drew na. W ysuszona kora pow in­
n a m ieć b arw ę z zew nątrz jasnobrązow ą lub brązow oszarą, w e­
w n ą trz — żółtobrunatną. W ilgotność do 12%.

Kocanki piaskoire
, 'Helichrysum arenarium
Inne nazwy: kocanka żółta, kocie łapki, n ieśm ierteln ik żółty,
radostka, słom ianka, suchokw iat
Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina chroniona
Opis rośliny. B ylina w y ra sta jąc a do 30 cm wysokości, cała w eł­
nisto filcow ata. K w iaty m a żółtocytrynow e lub pom arańczow e,
zebrane na w ierzchołkach pędów w k u liste koszyczki, spraw ia­
jące w rażenie suchych. K w itn ie w czerw cu i lipcu.
W ystępuje n a suchych, piaszczystych nieużytkach, m iedzach,
skarpach, przydrożach, brzegach lasów, często masowo.
Surowiec. K w iat kocanki (Flos Helichrisi) m a duże znaczenie
p rzy leczeniu w oreczka żółciowego, w ątroby, przew odu pokar­
m owego. W chodzi w skład m ieszanki ziołowej „Cholagoga II”
(żółciopędna), „G astrochołu” i innych.
Zbiór. K w ia ty kocanki zbiera się w początkach kw itnienia, g d y
ro zw ijają się dopiero pierw sze koszyczki kw iatow e. Z ebrane
w pełni kw itnienia w suszeniu p rzek w itają i tra c ą w artość.
Ścina się kw iato stan y bez szypułki. Do zbioru używ a się ostrych
noży, a b y uniknąć w y ry w an ia roślin z korzeniam i. K w iato sta­
nów o pom arańczow ej b arw ie kw iatów nie n ależy składać z
k w iato stan am i o k\Viatach żółtych.
Suszenie. K w iaty kocanki pow inno się w ysuszyć szybko, ale
w niezb y t w ysokiej tem p e ra tu rz e , dlatego lepiej suszyć je w
72
Rys. 31. K ocanki piaskow e
suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym przew iew ie. W suszarni
ogrzew anej stosuje się tem p e ra tu rę do 30°C. D obrze w ysuszone
kwuaty p rzy poruszaniu szeleszczą, a zgniecione w ręce łatw o
pow tórnie rozsypują się. 1 kg suszu o trz y m u je się z około-
3,5 kg kw iatów świeżych.
Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z koszyczków bez
szypułek lu b tylko z resztką szypułki, b arw y n a tu ra ln e j; nie
może zaw ierać koszyczków rozsypujących się. W ilgotność do
12%
Krwawnik pospolity
Achillea millejoHum
Inna nazwa: tysiąclist
Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina polecana do zfcioru
przez m łodzież szkolną
Opis rośliny. B ylina w y rastająca do 50 cm, o sztyw nej łodydze
ulistnionej, zakończonej baldachokształtnym kw iatostanem
złożonym z d robn ych koszyczków o białych kw iatach. K w itnie
73
od czerw ca do sierpnia. C ała roślina m a silny, balsam iczny za­
pach.
W ystępuje pospolicie na m iedzach, przydrożach, p rzy zabudo­
w aniach, n a łąkach, pastw iskach. Je st już rów nież upraw iana.
Surow iec. Ziele k rw aw n ik a (Herba Millefolii) i kw iat k rw a w n i­
ka (Flos Millefolii). O bydw a surow ce zaw ierają olejek, g a rb n i­
ki, gorycz, flaw onoidy i inne, k tó re m a ją duże znaczenie
w leczeniu przew odu pokarm ow ego, chorób zw iązanych z
w adliw ą przem ianą m aterii; wchodzi w skład w ielu m ieszanek
ziołowych. M łode liście ro ślin y są cenną paszą, zwłaszcza dla
drobiu.
Zbiór. K w iaty i ziele zbiera się tylko z m iejsc nasłonecznionych
i zawsze z roślin św ieżo rozkw itłych. Ścina się surow ce sier­
pem lub nożem. Jako ziele ścina się górną, ulistnioną część pę­
du. Chcąc uzyskać k w ia t o ta rty ścina się kw iato stan y ro ślin y
n ad najw yższym liściem , a w łaściw y surow iec — koszyczki
kw iatow e o trz y m u je się po w ysuszeniu kw iatostanów przez
o tarcie koszyczków na sitach, a następnie oczyszczenie ich z do­
m ieszk i szypułek.
®ys. 32. K rw a w n ik pospolity (dolna i górna część rośliny)
74
Suszenie. Ziele i k w iato stan y krw aw n ik a suszy się w suszar­
niach n a tu ra ln y c h , w zacienieniu. 1 kg suszu o trz y m u je się z
około 3,5 kg św ieżego ziela i około 5 kg św ieżych baldachów .
C echy dobrego surowca. Ziele k rw aw n ik a pow inno składać się
z w ierzchołków pędów z kw iatam i i liśćm i n a tu ra ln e j barw y.
Wilgotrfość do 13%. K w iat krw aw n ik a pow inien składać się
tylko z koszyczków kw iatow ych b arw y białej, bez dom ieszki
szypułek. W ilgotność do 12%.
Kukurydza zwyczajna
Ze a m a y s
Rodzina: T raw y — Gramineae
Opis rośliny. J e st to roślina jednoroczna, u p raw ian a na ziarno
i paszę dla bydła.
Surow iec. Z nam ię k u k u ry d zy (S tigm a Maydis) to pęczki n it­
kow atych znam ion żeńskich kw iatów rośliny w ytw arzający ch
się na grubych kolbach w k ątach liści — środek m oczopędny
i przeciw skurczow y. Z biera się znam iona młode, jeszcze nie za­
sychające, b a rw y jasnozielonej. S uszy się je w su szarn i n a tu ­
ra ln e j, po rozłożeniu cienką w arstw ą. N ależy chronić surow iec
przed zgniataniem i zaparzeniem .
Lebiodka pospolita
Origanum m lgare
Inne nazwy: dziki m ajeran ek , m acierzanka wysoka, m acierdu-
szka
Rodzina: W argow e — Labiatae
Opis rośliny: J e s t to bylina, w y ra sta ją c a do w ysokości 80 cm,
o łodydze rozgałęzionej, ulistnionej nakrzyżlegle. K w ia ty dro­
bne, purpurow ofioletow e w y tw a rz a n a w ierzchołkach rozgałę­
zień łodyg od czerw ca do w rześnia. Cała roślina je s t silnie a ro ­
m atyczna.
W ystępuje na słonecznych w zgórzach, brzegach lasów , w zaroś­
lach, nad row am i.
75

Rys. 33. L ebiodka pospolita
Surow iec. Ziele lebiodki (H erba O rigani) pow inno składać się
z zakw itających pędów długości do 25 cm, ukw ieconych i u lis t-
nionych; działa żółciopędnie i pobudza czynność żołądka. Z biera
się ziele w początkach kw itn ien ia rośliny. Suszy się je w su ­
szarni n a tu ra ln e j lub w ogrzew anej, w tem p e ra tu rz e do 35°C.
Lepiężnik kutnerowaty
P e ta sites spurius, syn o n im P etąsites to m ęn tcsu s
Inna nazwa: podbiała
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. B ylina z w yglądu liści i kw iató w przypom inająca
podbiał, ale liście m a zw ykle szersze niż dłuższe, bez fioleto­
wego odcienia unerw ienia i spodem gęsto biało ku tn ero w ate, a
k w ia ty rów nież żółte i w koszyczkach, ale z e b ran e nie w poje­
76
d y n c z e koszyczki, ja k u podbiału, ty lko w gałęziste kw iato stan y
n a łodydze do 30 cm w ysokiej.
'.Surowiec. Liść lepiężnika (Folium Petasitidis), środek śluzow y.
Z apotrzebow anie przew ażnie na eksport, zm ienne. Liście zbiera
się późną w iosną i na początku lata, kiedy są jeszcze m łode
i niezupełnie w yrośnięte; długość blaszki nie pow inna p rze k ra ­
czać 13 cm, a szerokość 25 cm. B laszki ścina się bez ogonków
liściow ych. Liście suszy się w w aru n k ach n a tu ra ln y c h po roz­
ło żen iu w arstw ą pojedynczą dolną stro n ą blaszki k u górze lub
w tem p e ra tu rz e podwyższonej do 40°C. 1 kg suszu otrzym uje
się z około 4,5 kg liści św ieżych. W ysuszone liście pow inny za­
chow ać n a tu ra ln ą barw ę, nie m ogą zaw ierać liści z plam am i,
zb ru n a tn ia ły ch i pokruszonych. N ie zbiera się surow ca z lepięż­
n ik a lekarskiego (Petasites officinalis) o liściach przy p o m in ają­
c y c h liście łopianu — okrągław ych, bardzo dużych, spodem
■cienko szaraw o kutn ero w aty ch .
Lipa drobnolistna
Tilia cordaSa, syn o n im -T ilia parvifolia
Lipa szerokolistna
Tilia p ia ty p k y llo s , syn on im -T ilia grandifolia
■Rodzina: L ipow ate — Tiliaceae
O pis rośliny. O bydw a g a tu n k i to wysokie, rozłożyste drzew a li­
ściaste, znane ze sw ych w onnych, m iododajnych, żółtaw obia-
ły ch kw iatów , zebranych w kw iato stan y kształtu baldaszka.
K w iato stan lipy szerokolistnej składa się z 2 do 5 kw iatów , a
dro b n o listn ej z 5 do 11 kw iatów . Z szypułką każdego kw iato sta­
n u zrośnięta je s t do połowy ch arak tery sty czn a dla lip y w ydłu­
żona, błoniasta podsadka jasnozielonej barw y. Lipa szerokolist-
n a zakw ita w’ końcu czerwca, drobnolistna około dw óch tygodni
później.
'W ystęP uj e dziko i jest pow szechnie w ysadzana jako drzew o
użytkow e i ozdobne.
Surow iec. K w iat lipy (Flos Tiliae) zaw iera flaw onoidy, śluzy,
o le je k i inne zw iązki; z n ajd u je szerokie zastosow anie jako śro­
d e k napotny, przeciw kaszlow y i uspokajający. J e s t rów nież
uży w an y jako n am iastk a h erbaty.
Zbiór. Na surow iec zbiera się całe k w iatostany w raz z podsadką
77
kw iatow ą. Zbiór rozpoczyna się w ty m czasie, gdy w iększość
kw iatów w kw iatostanie je s t już rozw inięta, a prow adzi się go
do pełni kw itnienia lip. N ie zryw a się kw iatów przekw itłych.
Wobec tego, że lipa szybko przekw ita, nie należy zw lekać ze
zbiorem . K w iat lipy zbiera się za pomocą rozstaw ionych d ra b in
i dlatego przed zbiorem k w ia tu należy przygotow ać takie d ra ­
biny, na k tó ry c h można stać w ygodnie i zawiesić koszyczek d o
składania kw iatów . Poza tym , nie m ając w łasnych drzew , n a ­
leży uzyskać zgodę p ry w a tn y c h w łaścicieli n a zbieranie su ro w ­
ca na ich tere n ac h lub zezw olenie odpow iednich in sty tu cji na
zbiór n a teren ach kom unalnych i państw ow ych. M ożna le g ity ­
m ować się pozw oleniem na prow adzenie zbioru dla p o trz e b
przem ysłu, ale jednocześnie złożyć zobowiązanie, że drzew a n ie
zostaną uszkodzone, a te re n zbioru będzie pozostaw iony w n a ­
leżytym porządku.
Suszenie. K w iat lip y dobrze w ysycha w suszarni n a tu ra ln e j.
N ależy go jed n ak ułożyć cienką, luźną w arstw ą. Po w ysuszeniu
p a k u je się kw iat do toreb. 1 kg suszu o trz y m u je się z około
3,5 kg kw iatów świeżych.
Cechy dobrego surow ca. P ow inien składać się z kw iatostanów
w raz z podsadkam i, barw y: kw iatów — żółtobiałej, podsadek
— jasnozielonej. N ie m oże zaw ierać kw iatów p rzek w itły ch ,
owoców, podsadek z plam am i. D obrze w ysuszony kw iat pow i­
nien m ieć p rzyjem ny, m iodow y zapach. W ilgotność do 12%.
Uw aga. Nie zbiera się k w iatu z często w ysadzanej w p ark a ch lip y sre ­
b rzy stej o k w iatach z odurzający m zapachem i w iększych od k w iató w
om ów ionych gatunków lipy.
Rys. 34. L ipa a) drobnolistna, b) szerokolistna
78
Lnica pospolita
L i m r ia vulgaris
In n a nazw a: dzikie lw ie paszcze, p antofelki M atki Boskiej
Rodzina: T rędow nikow ate — Scrophulariaceae
Opis rośliny. J e s t to bylina, w y ra sta jąc a do 60 cm, o łodydze:
niegałęzistej p o k ry te j cienkim i liśćm i, górą zaostrzonym i, o 1—
— 3 nerw ach. Ż ółtopom arańczow e kw iaty rośliny zebrane są w
grono na wierzchołku łodygi; z kształtu p rzypom inają k w iaty
rośliny ozdobnej — lwiej paszczy. W ystępuje na m iedzach,
żw irow iskach, przy drogach, na skarpach.
Surowiec. Z iele lnicy (Herba Linariae) zaw iera flaw onoidy,
kw asy organiczne, alkaloid i inne związki; zn ajd u je zastosow a­
nie głów nie p rzy zaburzeniach tra w ie n n y ch i przew lekłych z a -
parciach. Z biera się górne części pędów długości do 25 cm, w
początkach kw itn ian ia rośliny. Suszy w suszarniach n a tu ra ln y c h
lub w lekko podw yższonej tem p e ra tu rz e . Po w ysuszeniu ziele
pow inno zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%.
Rys. 35. L nica pospolita
Lulek czarny Łopian miększy
Hyoscyamus niger \ r c t i u m lappa

Inne nazwy: blekot, szalej Łopian mniejszy

Rodzina: Psiankow ate — Solanaceae
Roślina trująca!
Opis rośliny. R oślina roczna lub d w u letn ia o niem iłej, odurza­
jącej woni, gruczołow ato owłosiona, w d o ty k u lepka. W yrasta
do 80 cm. Liście m a duże, zatokow o-pierzasto-w rębne lub sie­
czne. K w iaty, w kształcie nap arstk a, brudnożółte z fioletow ym i
żyłkam i, ro zw ijają się od czerw ca dc jesieni. W ystępuje na gle­
bach zaśbbnych w wapń: na rum ow iskach, p rzy zabudow aniach
i jako ch w ast pól i ogrodów.
Surowiec. Liść lulka (Folium Hyoscyami) zaw iera silnie działa­
jące alkaloidy, ja k hyoscyam ina, atropina, skopolam ina; w y k a­
zują działanie przeciw skurczow e, przeciw dychaw iczne. Liście
zbiera się w czasie k w itnienia rośliny, k ilk a k ro tn ie pow tarzając
zbiór. Liście należy suszyć dokładnie, gdyż nie dosuszone pleś­
nieją i tra c ą w artość. N ajlepiej je st suszyć je w tem p e ra tu rz e
40— 45°C. W ysuszone liście n ab ierają b a rw y szarozielonej, od
górnej stro n y z odcieniem żółtaw ym ; są silnie skurczone i po­
w yginane. W ilgotność do 12°/o. Liście lu lk a n ie mogą dostać się
do in n y ch surow ców. O statnio pozyskuje się surow iec z upraw .
Ą,rctium m inus
Łopian pajęczynouiaty
4 rctiu m to m en to su m
Inne nazwy: głowacz, łopień, łopuch, dziady
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. Są to ro ślin y dw uletnie. W pierw szym ro k u w y­
tw a rz a ją rozetę odziom kow ych liści — bardzo dużych, długo-
ogonkow ych oraz silne, palow e, m ięsiste korzenie. W następ­
n y m roku w y kształcają ulistnioną, rozgałęzioną łodygę. Na wie­
rzchołkach rozgałęzień łodygi w ykształcają się k w ia ty zebrane
w koszyczki o k ry te haczykow atym i łuskam i. P rzek w itające ko­
szyczki kw iatow e przyczepiają się ty m i łuskam i do u b ra ń i sier­
ści zw ierząt. Poszczególne g a tu n k i łopianu różnią się m iędzy
sobą nieznacznie, głów nie w ielkością oraz stopniem ow łosienia
liści i koszyczków kw iatow ych.

Rys. 36. L u le k czarny Rys. 37. Ł opian w iększy

80 6 — Zbieramy zioła 81
W ystępują pospolicie w pobliżu zabudow ań, n a rum ow iskach,
w zaroślach i zaniedbanych ogrodach. W prow adzane są rów nież
do u praw y.
Surowiec. K orzeń łopianu (Radix Bardanae, synonim Radix
Lappae) zaw iera inulinę, zw iązki śluzowe, olejek, garbniki i in ­
n e cenne składniki. Z n a jd u je zastosow anie głów nie jako środek
„czyszczący k rew ”, p rzy wszelkiego ro d za ju w ysypkach skór­
nych; zew nętrznie u żyw any je st do pielęgnacji włosów.
Zbiór. K orzenie zbiera się jesienią i bardzo w czesną w iosną,
zaw sze tylko z jednorocznych roślin, tj. tych, k tó re jeszcze nie
kw itły . W czasie kw itn ien ia korzenie szybko tra c ą swoje w łas­
ności lecznicze i sta ją się w łókniste, niełam liw e; nie n a d a ją się
n a surow iec zielarski. K orzenie w ykopuje się dużym i łopatam i
lub grubym i, m etalow ym i prętam i, dołem spłaszczonym i. W y­
kopane korzenie m y je się, oddziela od nadziem nej części ro ślin y
i oczyszcza z drobnych korzonków . G rubsze korzenie p rzek raw a
się podłużnie, w m iarę p o trzeb y na krzyż.
Suszy się korzenie w suszarniach ogrzew anych w te m p e ra tu ­
rze do 50°C. Tylko w d n i ciepłe m ożna podsuszać korzenie w
suszarni n a tu ra ln e j, dosuszając w te m p e ra tu rz e podw yższonej.
Cechy dobrego surowca. Św ieże korzenie pow inny być m ięsiste,
dobrze oczyszczone i obsuszone z wody. K aw ałki korzeni n ie
p ow inny być grubsze niż 4 cm. W ysuszony surow iec pow inien
być b a rw y z zew nątrz jasn o szaro b ru n atn ej, na przełom ie sza- Rys. 38. M acierzan k a p iaskow a
robiałej; p rzy zginaniu pow inien pękać. W ilgotność do 13%.
Uwaga. Ze w zględu n a duże zapotrzebow anie n a korzen ie łopianu, ro ślin a
p o w in n a być rozm nażana w szędzie tam , gdzie nie h am u je w zro stu ro ślin
u p raw n y ch .
p rz y drogach, n a brzegach lasów, głów nie sosnowych.
Surowiec. Z iele m acierzanki (Herba Serpylli) zaw iera olejek,
garbniki, gorycz, flaw onoidy i in n e związki; stosow ane je s t przy
w ielu dolegliw ościach jako środek przeciw bólow y, w y k rztu śn y ,
Macierzanka piaskoira odkażający, w chodzi w skład m ieszanki „S eptosan” (o działa­
n iu odkażającym ).
T h y m u s s erp yllu m '
Zbiór rozpoczyna się w początkow ym okresie k w itn ien ia rośli­
Inne nazwy: cząberek, dzięcielnica, m acierzanka pospolita n y i prow adzi w dni pogodne, po obeschnięciu rosy. P ęd y ścina
się na tak iej wysokości, a b y w surow cu nie znalazły się dolne
Rodzina: W argow e — Labiatae części — zdrew niałe, bezlistne lub z pożółkłym i liśćm i. Do
Opis rośliny. J e st to drobna krzew inka, w ysoka do 15 cm, roz­ zbioru używ a się ostrych noży lub sekatorów , aby rośliny nie
ra sta ją c a się w duże, niskie kępy. P ęd y ro ślin y są gęsto p o k ry ­ w y ry w a ły się z korzeniam i.
te dro b n y m i liśćmi, a na ich w ierzchołkach skupione są różow o- Suszenie. Ziele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h , p rzy d u ­
fioletow e k w iaty. K w itn ie całe lato. Cała ro ślin a m a silny, a ro ­ żym dostępie pow ietrza. Surow iec rozkłada się cienką w arstw ą,
m aty czn y zapach. a b y n ie przew racać go w czasie suszenia, gdyż liście łatw o się
W ystępuje na suchych pastw iskach, słonecznych w zgórzach, osypują. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg św ieżego ziela.

82 83
Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z ulistnionych
i ukw ieconych pędów, nie dłuższych niż 15 cm. Nie może za­
w ierać łodyg bez liści oraz pędów p rzek w itły ch i z b ru n a tn ia ­
łych. W ysuszony surow iec pow inien zachow ać barw ę n a tu ra l­
ną. W ilgotność do 12°/o.
Uwaga. P od nazw ą m a cierzan k i w y stę p u je w iele g atu n k ó w i fo rm zbliżo­
ny ch p o krojem , b arw ą i b u dow ą k w iatu , a różniących się jed y n ie k sz ta ł­
te m liści i w ysokością łodyg. S urow iec zbiera się ze w szystkich g atu n k ó w
m a cie rz an k i o przyjem n ym zapachu.
Mak polny
P a pa ver rhoeas
Inne nazwy: m ączek, m ak dziki, m ak zajęczy
Rodzina: M akow ate — Papaveraceae
Opis rośliny. J e st to roślina roczna, niekiedy dw uletnia, znana
ze sw ych dużych, jaskraw oczerw onych kw iatów . K w itn ie od
m aja do sierpnia.
W ystępuje jako chw ast ro ślin upraw nych, zwłaszcza zbóż ozi­
m ych.
Surow iec. K w iat m aku (Flos Rhoeados) zaw iera silnie d ziałają­
cy alkaloid, związki śluzow e, glikozydy i in n e składniki; je st
u ży w an y jak o środek uspokajający i pow lekający.
Zbiór. P od nazw ą k w ia t zbiera się p łatk i ko rony kw iatow ej.
Z biera się je delikatnie, ab y nie zgniatać, gdyż w m iejscach
zgniecenia czy załam ania ciem nieją, tra c ą w ygląd i w artość.
Z eb ran y ch płatków nie u g n iata się.
Suszenie. P ła tk i suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h zacienio­
nych i o dużym przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych
w nieznacznie podw yższonej tem p eratu rze, nie powyżej 30°C.
S uszenie w wyższej te m p e ra tu rz e pow oduje zlepianie się p ła t­
ków. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 9 kg św ieżych płatków .
Cechy dobrego surowca. W łaściw ie zeb ran y i w ysuszony su ro ­
wiec pow inien składać się z pojedynczych p łatk ó w b arw y czer-
w ono-fioletow ej. Nie m oże zaw ierać płatk ó w zlepionych. W il­
gotność do 12%.
34
Malina uiłaściira
Rubus idcK-us
Rodzina: Różow ate — Rosaceae
Opis rośliny. K rzew w y ra sta jąc y do 2 m wysokości, znany ze
sw ych arom atycznych, czerw onych owoców. K w itn ie w m a ju
i czerwcu. Owoce d o jrzew ają w czerw cu i lipcu.
W ystępuje w lasach, zaroślach oraz je s t u p raw ian y dla celów
spożywczych.
Surowiec. Liść m aliny (Folium R ubi idaei) zaw iera garbniki,
kw asy organiczne i inne składniki; je st środkiem głów nie ścią­
gającym , w chodzi w skład h e rb a ty ziołowej.
Owoc m aliny (Fructus Rubi idaei) zaw iera w itam inę C, kw asy
organiczne, p ek ty n y , fruktozę, glikozę i inne; z n a jd u je zastoso­
w anie jak o środek w itam inow y i napotny. Św ieży owoc je st po­
nadto cennym surow cem dla przem ysłu spożywczego.
Zbiór. Liście zbiera się w iosną i latem w y b ierając m łode, ale
ju ż dobrze w yrośnięte. Ścina się je bez ogonka lub tylko z jego
częścią. Owoce zbiera się świeżo dojrzałe, jęd rn e, zaw sze w cza­
sie suchej pogody. Nie m ożna przeznaczać na surow iec leczni­
czy owoców p rzejrzały ch , gdyż tak ie podczas suszenia zlepiają
się, b ru n atn ieją , a n aw et pleśnieją.
Suszenie. L iście m aliny m ożna suszyć w suszarniach n a tu ra l­
nych, zacienionych. Owoce suszy się w suszarniach ogrzew a­
nych o dużym przew iew ie, w te m p e ra tu rz e do 50°C, początko­
wo tylko nieznacznie podw yższonej.
1 kg suszu o trz y m u je się z około 3 kg liści św ieżych i około
7 kg owoców św ieżych.
Cechy dobrego surowca. D obrze zebrane i w ysuszone liście po­
w in n y zachow ać n a tu ra ln ą barw ę: na pow ierzchni — zieloną,
od spodu biaław ą. Surow iec nie m oże zaw ierać liści o zbyt d łu ­
gich ogonkach. W ilgotność do 12%.
Owoc m aliny pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę i p rzy je m ­
n y arom at. N ie m oże zaw ierać owoców zlepionych w g ru d k i.
W ilgotność do 15%.
85
 Miodunka plam ista
P u lm on aria ojjicinalis
Miodunka ćma
P u lm on aria obscura
Inne nazwy: płucnik, suchotnik, miodunka lekarska
Rodzina: Szorstkolistne — B oraginaceae
Opis rośliny. B yliny w y ra sta jąc e do 30 cm wysokości. C ale sil­
nie szczeciniasto owłosione. Liście odziom kow e — sercow ato
jajo w ate, ogonkowe, łodygow e — znacznie m niejsze, siedzące.
K w ia ty — początkow o czerw one, potem niebieskofioletow e.
K w itn ą od m arca do m aja. R óżnią się nieznacznie: m iodunka
ćm a je s t nieco w ięcej ow łosiona i m a le tn ie liście odziom kow e
o blaszce krótszej od ogonka, a m iodunka plam ista m a blaszki
liściow e co n ajm n iej rów ne długości ogonka i liście zw ykle z
w ierzchu biaław oplam iste.
W ystępują w lasach liściastych i w zaroślach.
Surowiec. Ziele m iodunki (Herba Pulmonariae) zaw iera śluzy,
alantoinę, zw iązki m ineralne, saponiny i inne; je st stosow ane
p rzy chorobach dróg oddechow ych i m echanicznych uszkodze­
niach płuc, np. pyłam i węgla.
Zbiór. Z iele zbiera się w czasie kw itnienia roślin ścinając n ad ­
ziem ną część ro ślin y i liście odziom kowe. Dolne części łodyg
pozostaw ia się w celu ułatw ienia roślinie dalszego w zrostu.
Suszenie. Z iele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrze­
w anych do 35°C. Rozkłada się je w arstw ą pojedynczą. 1 kg su ­
row ca o trzy m u je się z około 4 kg ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. P ęd y o sercow ato jajo w a ty ch liściach,
owłosionych, b arw y: kw iatów — fioletow ej, liści — z w ierzchu
zielonej, często biaław oplam istej, dołem srebrzystozielonej.
W ilgotność do 12%.
Uwaga. Nie m ylić ro ślin z m io d u n k ą w ąsk o listn ą (Pulmonaria angustifolia)
n ie u żyw aną w lecznictw ie.
Mniszek pospolity
T araxacum officinale
Inne nazwy: bole oczy, b rodaw nik m ieczow aty, dm uchaw iec,
mlecz, lw i ząb, m niszek lek arsk i
Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. B ylina. W czesną w iosną w ytw arza rozetę liści od­
ziom kowych, długich, bezogonkow ych, na brzegach rozm aicie
w ycinanych i żółte kw iaty zebrane w duży koszyczek na obłej
łodyżce w ew n ątrz pustej, do 30 cm w ysokiej. N asiona po doj­
rzeniu tw orzą na łodyżce puchow ą kulę. Cała roślin a m a m le-
cznobiały sok, w idoczny po zerw aniu kw iatów lub liści.
W ystępuje bardzo pospolicie na łąkach, przy drogach oraz jako
chw ast roślin up raw n y ch i traw ników .
Surowiec. K w iat m niszka (Flos Taraxaci) o niew ielkim zapo­
trzebow aniu. K orzeń m niszka (Radix Taraxaci) o bardzo dużym
zapotrzebow aniu. Ziele m niszka z korzeniam i (Herba Taraxaci
87
 V Suszenie. W szystkie surow ce suszy się w suszarniach ogrzew a­
Rys. 40. M niszek pospolity
cu m radicibus) o dużym zapotrzebow aniu i ziele m niszka (Her-
ba Taraxaci) o średnim zapotrzebow aniu. Z aw ierają inulinę, go­
rycze, garbniki, sole m in e raln e i inne cenne składniki. K orzeń
m niszka w chodzi w skład m ieszanek ziołowych: „D egrosan” —
reg ulującej przem ianę m aterii, „Cholagoga II ” — żółciopędnej,
„D iabetosan” — przeciw cukrzycy i innych leków .
Zbiór. K orzenie zbiera się w jesieni z roślin starszych. W yko­
p u je się je ostrą łopatą, a b y w ydobyć w całości, bez kaleczenia.
P rz y kopaniu korzeni na tra w n ik a ch lub p rzy drogach używ a
się ja k najw ęższych łopat, aby pow stały dołek łatw o zasypać.
W ykopane korzenie m y je się dokładnie, ale szybko, obsusza na
przew iew ie, następnie odcina się części nadziem ne w raz z sz y j­
ką korzeniow ą i jak najszybciej suszy. Pod nazw ą kw iat zbie­
ra się koszyczki kw iatow e w ty m czasie, gdy zaczynają się roz­
wijać, gdyż zebrane w pełnym rozkw icie p rzek w itają i w y­
k ształcają nasiona podczas suszenia. K oszyczki kw iatow e z ry ­
wa się bez szypułki.
Ziele m niszka należy ścinać w czesną w iosną, gdy koszyczki
kw iatow e są jeszcze w pączkach. N a surow iec ścina się całą
rozetę liściow ą.
N iekiedy zbiera się, na specjalne żądanie odbiorcy, ziele m nisz­
ka bez kw iatostanów . Ziele m niszka z korzeniam i zbiera się
w czesną jesienią. S ta ra n n ie oczyszcza się je z ziem i, drobnych
korzeni i zb ru n atn iały ch liści. K w iatostany lub szypułki kw iato­
stanow e zn ajd u jące się na n iek tó ry ch roślin ach usuw a się.
88
«
nych w n iezb y t w ysokiej tem p e ra tu rz e , około 30°C. P rz y su ­
szeniu ziela m niszka z korzeniem pow inno się zw racać uw agę,
b y dokładnie w ysuszyć szy jk i korzeniow e. W bardzo ciepłe dni
m ożna rów nież suszyć korzenie i ziele w suszarniach n a tu ra l­
nych o dobrym zacienieniu i przew iew ie. K w iaty lepiej je s t
podsuszyć w ogrzew anej suszarni w niższej tem p e ra tu rz e , a ty l­
ko dosuszyć w n a tu ra ln e j. 1 kg suszu o trz y m u je się z około
6 kg kw iatów św ieżych, 4 kg św ieżych korzeni i około 4,5 kg
św ieżego ziela.
Cechy dobrego surowca. K w iat pow inien składać się z koszycz­
ków nie rozsypujących się, bez szypułki kw iatostanow ej lub z
je j resztą długości do 1,5 cm, b a rw y n a tu ra ln e j. K orzenie po­
w inny m ieć grubość do 2 cm i b arw ę z zew nątrz szarobrunatną,,
na przełom ie b iaław ą z żółtym w alcem osiowym. Z iele nie mo­
że zaw ierać liści zbrunatniałych. W ilgotność w szystkich surow ­
ców do 12%.
K orzenie dostarczane do p u n k tu skupu ziół w stan ie świeżym,
nie m ogą m ieć na pow ierzchni wody. K w iaty i ziele pow in n y
być świeżo zebrane, nie zaparzone, luźno złożone w koszach.
Mydlnica lekarska
Saponaria officin lis
Inne nazwy: m ydlnik, m ydlnikow y korzeń, m ydłow nik,
psie goździki
Rodzina: G oździkow ate — Caryophyllaceae
Opis rośliny. B ylina w y rastająca do 80 cm, o długich, w alcow a­
tych, brunatnoczerw onaw ych korzeniach i kłączach, łodygach
sztyw nych, naprzeciw ległe ulistnionych. Liście m a jajow ate,
ostro zakończone, o w yraźnych trz e ch nerw ach. K w iaty dość
duże, bladoróżow e, czasem białe, zebrane są na w ierzchołkach
pędów w d w u ram ien n e w ierzchotki.
W ystępuje p rzy zabudow aniach, na przydrożach, m iedzach, w
zaroślach i jako chw ast zbóż ozim ych oraz roślin w ieloletnich.
J e s t ju ż rów nież w upraw ie.
Surowiec. K orzeń m y d ln icy (Radix Saponariae) zaw iera d u że
ilości zw iązków saponinow ych; stosow any je st głów nie jak o lek
w y k rztu śn y . W przem yśle uży w an y je st do płynów gaszących,
chałw y a w gospodarstw ie dom ow ym odw ar z korzeni służy do
czyszczenia m ateriałó w w ełnianych.
89-
.Zbiór. P o d nazw ą korzeń zbiera się korzenie i kłącza rośliny.
Z biera się je w iosną aż do zakw itnięcia roślin i jesienią. W yko­
p u je się je w idłam i am erykańskim i. Wobec tego, że części pod­
ziem ne silnie ro zra sta ją się, kopie się je głęboko i w dostatecz­
nie dużym prom ieniu. Na polach w ybiera się je z ziem i przy
jesiennej orce. Z w ykopanych korzeni i kłączy odcina się n a d ­
ziem ne części rośliny, usuw a się drobne korzonki oraz ziemię,
w m iarę m ożności n ie m y jąc ich. N ajgrubsze i najcieńsze k łą ­
cza zakopuje się na m iejscach zbioru, a b y w yrosły z nich now e
rośliny.
Suszenie. W iosną m ożna suszyć surow iec w suszarniach n a tu ­
raln y c h w w aru n k ach dużego dostępu pow ietrza albo na słoń­
cu. N atom iast jesienią w ym aga suszenia w suszarniach ogrze­
w anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. D obrze w ysuszone korzenie
pow inny p rzy zginaniu łam ać się z trzaskiem . 1 kg suszu o trzy ­
m u je się z około 3,5 kg korzeni i kłączy św ieżych.
Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z korzeni i kłączy
grubości do 7 m m , b arw y z zew nątrz b runatnoczerw onaw ej, na
przełom ie białej i rdzenia żółtej. Nie m oże zaw ierać drobnych
korzonków , resztek części nadziem nych, zanieczyszczeń m ine­
ralnych. Św ieży surow iec pow inien być dostarczany do p u n k tu
sku p u ziół w koszach w iklinow ych. W ysuszony surow iec pow i­
nien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%.
Rys. 41. M ydlnica le k a rsk a
:90
Naiułoć pospolita
JSolidago virga — aurea
Inne nazwy: polska mimoza, złota dziewica, złota rózga, złotnik
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. J e s t to bylina o prostej i sztyw nej łodydze w gór­
nej części rozgałęzionej, w ysokości do 1 m. L iście dolne m a
•ogonkowe, eliptyczne, górne siedzące, lancetow ate, brzegiem
piłkow ane. K w ia ty żółte zebrane w koszyczki tw o rzą na w ierz­
chołkach rozgałęzień łodygi w ielokrotne grona. K w itn ie w lipcu
i sierpniu.
W ystępuje p rzy drogach, na zboczach, w zaroślach, lasach, częs­
to masowo.
Surow iec. Ziele naw łoci (Herba Solidaginis), zaw iera flaw ono-
idy, g arbniki i inne; środek o działaniu głów nie m oczopędnym .
Zbiór. Ziele zbiera się w początkach kw itnienia rośliny. Ścina
się górne części pędów ulistnione i ukw iecone. N ie zbiera się
Rys. 42. N aw łoć p o sp o lita (górna i do ln a część rośliny)
91
 \

pędów ro ślin w pełni kw itn ien ia lub przekw itających, gdyż

k w iaty tak ich pędów w czasie suszenia d o jrzew ają i w y sy p u ją
się z koszyczków w raz z puchem . Pędy ścina się nożami, sier­
pam i lub sekatoram i.
Suszenie. Z iele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym
przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do
40°C. Z iele rozkłada się cienką w arstw ą, a b y nie zachodziła
konieczność przew racania go w czasie suszenia. P rzery w a się
suszenie, gdy łodygi p rzy zginaniu łatw o łam ią się. 1 kg suszu
o trz y m u je się z około 5 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z pędów u listnio-
ny ch z kw iatam i częściowo w pączkach, długości do 30 cm. N ie
m oże zaw ierać łodyg zdrew niałych i bezlistnych, pędów o
k w iatach p rzek w itły ch (z puchem ). W ilgotność do 12%.
U w aga. D la celów leczniczych nie zbierać innych gatu n k ó w ja k n aw ło ć
k an a d y jsk a , późna i w ąskolistna.

Nostrzyk żółty
M elilotus offictnalis Rys. 43. N ostrzyk żółty

Inne nazwy: n o strzyk lekarski, tata rsk a traw a, b arkusz
Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae
Opis rośliny. Rośliny jednoroczne lub d w u letn ie, w y ra sta jąc e
do w ysokości 1,5 m, o silnie rozgałęzionych łodygach. Liście
m ają długoogonkowe, trójdzielne, z przylistkam i, o brzegach
ząbkow anych. K w iaty — żółte, drobne, tw orzą na w ierzchoł­
kach pędu jed n ostronne grona.. K w itną od czerw ca do sierpnia.
Owocem je s t strąk ; w strą k a ch nostrzyka żółtego znajd u je się
przew ażnie jedno nasiono, podczas gdy w strą k a ch n ostrzyka
w yniosłego zw ykle dw a nasiona.
W ystępuje na przydrożach, skarpach, w zaroślach, często w d u ­
żych skupieniach.
Surowiec. Ziele nostrzyka (Herba Meliloti) zaw iera związki a ro ­
m atyczne (kum arynę), alantoinę, kw asy i inne składniki; je s t
to środek przeciw skurczow y, a zew nętrznie — rozm iękczający
i odciągający. U żyw any je s t na okłady p rzy ow rzodzeniach, za­
paleniach skóry.
Zbiór. Z biera się w ierzchołki pędów o łodygach cienkich, siln ie
u listnione i ukw iecone oraz boczne rozgałęzienia. N atom iast n ie
należy zbierać części pędów o grubych lub zdrew niałych łody-
gach. Ścięte pędy rozkłada się ja k najszybciej do suszenia.
Suszenie. Suszyć m ożna w suszarniach n a tu ra ln y c h , gdyż ziele
łatw o i szybko w ysycha; n ależy ty lko chronić je w suszarni
p rze d św iatłem . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg świeżego
ziela.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien się składać z u list-
nionych i ukw ieconych w ierzchołków pędów, nie dłuższych niż
35 cm. N ie m oże zaw ierać pędów o kw iatach p rzek w itły ch lub
łodydze zdrew niałej i grubszej niż 5 m m. W ysuszony surow iec
pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę i m ieć zapach k u m ary n y
(św ieżego siana). W ilgotność do 12%.
Orzech i-ułoski
Juglam n g ia
Rodzina: O rzechow ate — Juglandacece
Opis rośliny. D rzew o owocowe o dużych, nieparzysto pierzasto
złożonych liściach, kw iatach w kołkow atych kłosach.

92 93
W ystępuje w ogrodach i p rzy zabudow aniach, gdzie je st w ysa­
dzane dla zbioru owoców — orzechów w łoskich.
Surowiec. Liść orzecha włoskiego (Folium Juglandis), śro d ek
ściągający i przeciw zapalny; używ any je s t głów nie p rzy dole­
gliw ościach przew odu pokarm ow ego.
Zbiór. Liście zbiera się m łode, ale już dobrze w yrośnięte i z ty ch
— zw ykle p rzy rozkładaniu surow ca do suszenia — oddziela
się na surow iec pojedyncze listki, a ogonki liściow e usuw a się.
W ybiera się liście zdrow e, jednolicie zielone, tj. bez plam i zżół-
knień. Liście pow inno się zbierać z odrostów korzeniow ych,
przeznaczonych na usunięcie. Je śli zbiera się je z drzew ow ocu­
jących, m e pow inno się zryw ać ich w ięcej niż 1/10 ogólnej iloś­
ci liści, aby nie osłabić drzew .
Suszenie. Liście suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym
przew iew ie po rozłożeniu pojedynczą w a rstw ą lub w suszar­
niach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 30°C, często je p rzeg ar-
niając. Liście m ożna uw ażać za w ysuszone, gdy głów ne n e rw y
łatw o łam ią się p rzy zginaniu liścia. 1 kg suszu o trzy m u je się z
około 4,5 kg św ieżych liści.
Cechy dobrego surowca. Ś w ieży surow iec pow inien składać się
z pojedynczych listków b a rw y zielonej, spodem nieco ja ś n ie j­
szej, o c h a rak tery sty czn y m , p rzy jem n y m zapachu. W ysuszone
liście pow inny m ieć b arw ę zbliżoną do n a tu ra ln e j, a zapach sła­
bszy niż św ieżych liści. N ie m ogą zaw ierać dom ieszki ściem ­
n iały ch liści. W ilgotność do 12%.
U w aga. W n iew ielkiej ilości zb iera się rów nież w czesną w iosną korę m ło­
dych, gładkich gałązek.
W ystępuje w całym k ra ju na w ilgotnych łąkach i w zaroślach,,
na glebach żyźniejszych.
Surowiec. Z iele ostrożenia w arzyw nego (Herba Cirsii oleracei),
środek po p raw iający traw ienie. M ycie włosów w odw arze ostro­
żenia m a zapobiegać w ypadaniu włosów.
Zbiór. Ścina się całe pędy ro ślin i z ty ch oddziela się n a suro­
wiec liście i zaw iązki kw iatostanów w raz z otaczającym i je list­
kam i. Łodygi odrzuca się. Z iele łatw o zaparza się, a więc ja k
najszybciej rozkłada się je do suszenia.
Suszenie. Z iele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o silnym
przew iew ie i po rozłożeniu na ram a ch suszarniczych pojedyn­
czą w arstw ą albo w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e
do 30°C. W okresie deszczowej pogody suszenie ciepłem sztucz­
nym je st konieczne ze w zględu na tru d n o w ysychające ko­
szyczki kw iatow e. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4,5 kg
świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Św ieży surow iec pow inien składać się
w yłącznie z liści i zaw iązków k w iatostanów bez łodyg lub ty lk o

Ostrożeń imrzyiuny
C irsiu m oleraceum

Inna nazwa: czarcie żebro

Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a do w ysokości 1 m, o łodydze
słabo rozgałęzionej, na całej długości z rzadka, a le rów nom ier­
nie p o k ry te j dużym i liśćm i — w ydłużonym i, gładkim i, liro w a-
to-pierzasto-dzielnym i. K w ia ty m a jasnożółte (niekiedy p u rp u ­
rowe), zebrane na w ierzchołkach łodyg w prosto w zniesione ko­
szyczki kw iatow e. K w itnie od lipca do w rześnia.

94 95

s ich resz tk ą długości do 15 cm. B arw a liści, łodygi i okryw ko­
szyczków — zielona. W ysuszony surow iec pow inien mieć barw ę
zbliżoną do n a tu ra ln e j; n ie m oże zaw ierać liści ściem niałych
i kw iatów w ysypujących się z koszyczków kw iatow ych. W ilgot­
ność do 12%.
Ostróżeczka polna
Consolida regalis
Inne nazwy: ostróżka polna, sroczka, rogulki
Rodzina: Jask ro w ate — Ranunculaceae
Roślina trująca!
Opis rośliny. J e s t to jednoroczna roślina, do 50 cm wysoka,
znana z fioletow ych kw iatów z c h a rak tery sty czn ą, w ydłużoną
■ostrogą.
IRys. 45. O stróżeczka polna
96
W ystępuje na polach jako chw ast ro ślin upraw nych. K w itnie
od czerw ca do sierpnia.
Surowiec. K w ia ty ostróżeczki (Flos Consolidae) o bardzo du­
żym zapotrzebow aniu, głów nie na eksport, oraz ziele ostróżecz­
ki (Herba Consolidae) lek przeciw robaczy, wchodzi w skład p re­
p a ra tu „D elacet” (przeciw wszawicy).
Zbiór. K w ia ty zbiera się tylko świeżo rozkw itłe, intensyw nie
zabarw ione. O bryw a się je delikatnie, bez szypułek. Pod nazw ą
,,ziele” ścina się pędy zakw itających roślin.
Suszenie. Ziele i kw iat ostróżeczki dobrze w ysychają w prze­
w iew nych pom ieszczeniach; n ależy tylko chronić je w suszarni
p rzed św iatłem . Z arów no kw iaty, ja k i ziele rozkłada się do
suszenia cienką w arstw ą. Po w ysuszeniu surow ca p a k u je się
w to rb y i szczelnie zaw iązuje, chroniąc je w te n sposób nadal
przed św iatłem . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg św ieżych
kw iatów i około 4 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. K w iaty ostróżeczki pow inny m ieć je ­
dnolitą barw ę. S zypułki zn ajd u jące się przy n iek tó ry ch kw ia­
tac h nie mogą być dłuższe niż 2 cm. W ilgotność do 13%. Ziele
m a składać się z ulistnionych i ukw ieconych pędów, a nie może
zaw ierać p rzek w itły ch pędów lub o zżółkłych liściach. W ilgot­
ność do 12%. W ysuszone surow ce pow inny zachow ać n a tu ra ln ą
barw ę.
Perz właściwy
A g ro p yro n repens, syn on im Triticum r e g e n i
Inne nazwy: biały perz, psia pasza, p y rn ik
Rodzina: T raw y — Gramineae
Roślina polecana do zbioru
przez m łodzież szkolną
Opis rośliny. J e s t to bylina, w y ra sta jąc a do 1,5 m wysokości,
o długich podziem nych rozłogach — w alcow atych, b a rw y bia­
ław ej, za k tó ry c h pom ocą łatw o ro zra sta się, przez co należy
do n ajbardziej uporczyw ych chw astów .
W ystępuje na polach, łąkach, traw n ik ach , przydrożach, w ogro­
dach.
Surowiec. K łącze perzu (Rhizoma Agropyri) zaw iera węglowo­
dany, kw asy organiczne, inulinę, związki m in eraln e i inne;
7 — Zbieramy zioła 97.
stosow ane je st przy chorobach nerek, przew odu pokarm ow ego,
złej przem ianie m aterii, w y rz u ta c h skórnych i przy w ielu in ­
nych dolegliw ościach. W chodzi w skład m ieszanek ziołowych:
reg u lu jącej przem ianę m a te rii — „D egrosan” i działającej roz-
w alniająco — „N orm osan” .
Zbiór. K łącza pozyskuje się w czesną w iosną i jesienią p rzy
w szelkiego rodzaju m echanicznej u p raw ie gleby. Świeżo w y­
do b y ty z gleby perz grom adzi się w jedno m iejsce, a n astęp n ie
w ybiera kłącza odpow iednie na surow iec, tj. grube, m ięsiste,
jasne; odcina się od nich części nadziem ne i oczyszcza z ziem i
(nie m y jąc kłączy). N ie w yk o rzy stan e na surow iec części ro ślin
kom postuje się.
Suszenie. K łącza perzu tru d n o w ysychają, a w nie sp rz y ja ją ­
cych w a ru n k a ch suszenia łatw o p leśnieją i dlatego w su szar­
niach n a tu ra ln y c h suszy się je tylko w czasie ciepłej i suchej
pogody. W chłodne i deszczowe dni lepiej je s t je suszyć w su ­
szarn i ogrzew anej w te m p e ra tu rz e do 40°C. Kłącza suszone w
suszarniach n a tu ra ln y c h dosusza się ciepłem sztucznym . Po
w ysuszeniu oczyszcza się kłącza z korzonków i łusek przez ich
om łacanie lub ocieranie n a sitach itp. i w te n sposób o trz y m u je
się ta k zw ane kłącze o tarte. 1 kg suszu o trzy m u je się z około
2,5 kg św ieżych kłączy.
Rys. 46. P erz w łaściw y (dolna i g órna część rośliny)
98
Cechy dobrego surowca. K łącze n ieo ta rte pow inno składać się
z rozłogów bez nadziem nych części rośliny, dokładnie oczysz­
czonych z ziem i. K łącze o tarte pow inno być poza ty m oczysz­
czone z korzonków i łusek. W ysuszone kłącza pow inny m ieć
barw ę jasnosłom kow ą, nie zaw ierać kłączy k rótszych niż 2 cm.
W ilgotność do 14°/o.
Pierwiosnka lekarska
PrimuJa officinalis
Pierwiosnka wyniosła
P rim u la elatior
Inne nazwy: kluczyki, pierw iosnki
Rodzina: P ierw iosnkow ate — Primulaceae
R oślina chroniona!
Opis rośliny. B yliny w y ra sta jąc e do 40 cm wysokości. W y­
kształcają rozetę podłużnie jajo w a ty ch odziom kow ych liści
i złocistożółte k w ia ty zebrane w podbaldachy na w ierzchołkach
łodyżek kw iatostanow ych. K ielichy kw iatow e są dzw onkow ate,
p rzy czym pierw iosnka lek arsk a m a kielichy luźno otaczające
dolną część korony kw iatow ej, a pierw iosnka w yniosła m a kie­
lichy otaczające koronę niezbyt luźno. K w itną od m arca do m a­
ja-
W ystępują na słonecznych w zgórzach, łąkach, skarpach, nad
rzekam i, pierw iosnka w yniosła na ogół obficiej niż pierw iosnka
lekarska. Są rów nież upraw iane jako rośliny ozdobne, a w osta­
tn ich latach i dla celów leczniczych.
Surowiec. K w iat pierw iosnki (Flos Primulae), synonim K w iato­
sta n pierw iosnki (Inflorescentia Primulae). Stosow any w cho­
robach dróg oddechow ych.
Zbiór. Zbiór przeprow adza się w początkach kw itn ien ia rośliny..
Pod nazw ą „ k w ia t” zbiera się k w iato stan y ro ślin y ścinając j e
bez łodyżek kw iatostanow ych. Surow iec zbiera się w m iejscach
m asowego w ystępow ania roślin, w skazanych przez w ładze
ochrony przyrody. Ścina się k w iato stan y o strym i nożam i, a b y
uniknąć w y ry w a n ia roślin.
Suszenie. K w iato stan y suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lu b
w ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. W ilgotność do 12°/o.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z k w ia -
 tw o korzeniące się. W w ęzłach rozłogów w y tw a rz ają się now e
rośliny. L iście m a pierzastodzielne, zielone, od spodu srebrzysto
owłosione. K w itn ie od m aja do sierpnia.
Występuje n a pastw iskach, łąkach, przy row ach, najczęściej
w dużych skupieniach.
Surowiec. Z iele sreb rn ik a (Herba Anserinae), środek przeciw -
skurczow y. Pobudza czynności żołądka i w ątroby.
Zbiór. Ziele zbiera się w czasie k w itnienia ro ślin y ścinając je j
części nadziem ne. Nie zbiera się ty lko rozłogów z korzeniam i.
Inne rośliny ścięte z surow cem usuw a się.
Suszenie. Z iele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j dobrze zacie­
nionej lub w suszarni ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 45°C.
1 kg suszu o trz y m u je się z około 5 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno się składać z liści, kw ia­
tów i rozłogów, k tó re jeszcze nie w ytw orzyły korzeni. Po wyr
suszeniu ziele pow inno zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność
do 14%. D ostarczone do p u n k tu skupu ziół św ieże ziele nie po­
w inno być zgniecione i zaparzone.

Rys. 47. P ierw io sn k a lek arsk a

tostanów bez szypułek lub z je j resztą długości do 2 cm. W y­

suszony k w ia t pow inien zachować n a tu ra ln ą barw ę: korony
kw iatow ej — żółtą, kielichów — jasnozieloną, nie pow inien
m ieć kw iatostanów rozsypanych.
U w aga. Surow cem zbieranym z om aw ianych p ierw iosn ek je st ró w nież
k orzeń p ierw iosnki (Radix P rim ula e), cenny surow iec w y k rztu śn y ; te n
je d n a k u zyskiw any jest w yłącznie z roślin upraw nych.

Pięciornik gęsi
P o te n tilla a n s e ń m
Inne nazwy: dziewicze ziele, gęsia traw a, sre b rn ik
Rodzina: Różow ate — Rosaceae
Opis rośliny. Niska bylina, w ykształcająca rozetę liści odziom­
kow ych, k w ia ty na długich szypułkach i rozłogi nadziem ne, ła- Rys. 48. P ięcio rn ik gęsi
■/
100 101
 Pięciornik kurze ziele
P o te n tilla erecta
Inne nazwy: kurze ziele, panieński korzeń, pięciornik
Rodzina: R óżow ate — Rosaceae
Opis rośliny. Bylina, w y ra sta jąc a do 30 cm wysokości, o w rze­
cionow atych lub nieco bulw iastych, prostych lub pow yginanych
kłączach. W iosną w y ra sta ją z kłączy liście odziom kowe, k tó re
w krótce giną, a następnie w ykształcają się p ęd y wznoszące się
łukow ato, w górze rozgałęzione. Liście m a głęboko w ycinane,
siedzące, przypom inające k u rzą stopę, a k w ia ty drobne, cztero-
płatkow e, żółte, rozm ieszczone na w ierzchołkach rozgałęzień
pędu. K w itn ie od m aja do w rześnia.
Rys. 49. P ięc io rn ik kurze ziele
102
W ystępuje na śródleśnych łąkach, pastw iskach, torfow iskach,
zaw sze na glebach próchniczych i w ilgotnych.
Surowiec. K łącze pięciornika (Rhizom a Tormentillae) zaw iera
duże ilości garbników (około 20°/o); je s t szeroko stosow anym
środkiem ściągającym ; w chodzi w skład m ieszanki przeciw bie­
gunkow ej „T annosan” i in n y ch leków .
Zbiór. K łącze pozyskuje się jesien ią z roślin dobrze ju ż rozroś­
niętych. W ykopuje się je m ałym i łopatkam i lub m otyczkam i,
sta ra n n ie zarów nując dołki po roślinach. K łącza odcina się od
nadziem nych części rośliny i oczyszcza z drobnych korzonków ,
części z b ru n a tn ia ły ch i ziem i; w m iarę po trzeb y kłącza m y je
się.
Suszenie. K łącza suszy się w suszarniach ogrzew anych w te m ­
p e ra tu rz e do 60 °C albo w suszarniach n a tu ra ln y c h i dosusza
ęiepłem sztucznym . 1 kg suszu o trz y m u je się z około 2,5 kg k łą ­
czy świeżych.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z kłą­
czy zdrow ych, grubości od 0,5 do 2 cm, dobrze oczyszczonych
z resztek części nadziem nych rośliny, korzonków i ziem i. W y­
suszone kłącza pow inny być bard zo tw arde, m ieć barw ę z zew­
n ą trz ciem nobrunatną, na przełom ie czerw ono-brunatną. W il­
gotność do 12%.
U w aga. K łącza p ięcio rn ik a m ożna zb ierać ty lk o n a m iejscach obfitego
w y stęp o w an ia rośliny. R ośliny rzad ziej rosnące pozostaw ia się do roz­
m nożenia.
Podbiał pospolity
Tussilago farfara
Inne nazwy: boże liczko, ośla stopa, podbiał zw yczajny
Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. B ylina. W czesną w iosną pojaw iają się złocistożółte
kw iaty, zebrane w pojedyncze koszyczki na w ierzchołkach ło­
d y żek obficie p o k ry ty c h łuskam i. P o zakończeniu kw itnienia
w y ra sta ją liście do 20 cm długości, okrągław osercow ate, o gór­
nej pow ierzchni zielonej, dolnej — biaław ej, gęsto k u tn ero w a ­
te j. Ogonki liściow e i nerw y liści — zielonofioletowe.
103
W ystępuje na łąkach, n a d row am i, p rzy drogach, na nasypach,
na gliniastych zboczach, n a polach. i plam am i chorobow ym i. Liście zbiera się bez ogonków. N ajlepiej
Surowiec. K w iat podbiału (Flos Farfarae) o dużym zapotrzebo­
w aniu. Liść podbiału (Folium Farfarae) o bardzo dużym zapo­
trzebow aniu. Są to znane środki pow lekające i w ykrztuśne,
u żyw ane p rzy nieżytach dróg oddechow ych. K w iat p rzerab ian y
je st na syrop przeciw kaszlow y i sok, a liść je s t składnikiem
m ieszanki ziołowej „ P e k to sa n ” (stosow anej w chorobach dróg
oddechow ych) i innych leków .
Zbiór. P od nazw ą kw iat podbiału zbiera się koszyczki kw iatow e
w ty m czasie, gdy zaczynają się one rozw ijać lub świeżo się roz­
w inęły. N ie zryw a się koszyczków o k w iatach przekw itających,
gdyż te w czasie suszenia dojrzew ają i'w y s y p u ją się z koszycz­
ków. Z biera się koszyczki bez łodyżek. Liście zbiera się w m a­
ju, czerw cu, tj. kiedy są jeszcze młode, zdrow e i każdy z nich
n a d a je się na surow iec. P rz y zbiorze w późniejszych m iesiącach
Rys. 50. P odbiał pospolity a) k w iaty, b) liście
104
należy uw ażać, b y nie zebrać liści z b ru n atn y m i lub rdzaw ym i
je st ścinać liście nożam i.
Suszenie. K w iaty pow inno się suszyć w suszarniach ogrzew a­
nych, gdyż w te d y zachow ują n a tu ra ln y w ygląd. T e m p e ra tu ra
suszenia pow inna być początkow o nieznacznie podwyższona,,
później do 45°C. W ysuszony surow iec oczyszcza się z koszycz­
ków o k w iatach przekw itłych. Liście rów nież tru d n o w ysycha­
ją; w dni ciepłe m ożna je je d n a k suszyć w suszarniach n a tu ­
ralnych, ale przy dużym dostępie pow ietrza i po rozłożeniu
w arstw ą pojedynczą. N ajlepiej je st rozkładać je dolną stroną-
blaszki liściow ej k u górze, gdyż ta tru d n iej w ysycha. P rz y roz­
k ład an iu liści usuw a się w szelkie zanieczyszczenia. M ożna rów ­
nież suszyć liście po naw leczeniu ich na m ocne nici. 1 kg su­
szu o trz y m u je się z około 5 kg kw iatów i około 5 kg św ieżych
liści.
Cechy dobrego surowca. K w iat podbiału pow inien składać się
z koszyczków bez łodyżek, świeżo rozw iniętych. Do p u n k tu
skupu ziół pow inny być dostarczone kw iaty świeżo zebrane, nie
zaparzone, w opakow aniach przew iew nych. W ysuszony kw iat
pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę i nie pow inien zaw ierać
kw iatów przekw itłych. W ilgotność do 12%.
Liście pow inny być zdrowe, bez plam . W ysuszone liście pow in­
ny zachować n a tu ra ln ą b arw ę i nie m ogą być pokruszone. W il­
gotność do 12%.
Pokrzyira ziuyczajna
Urtica dioica
Inne nazwy: pokrzyw a dw upienna, pokrzyw a w ielka
Rodzina: P okrzyw ow ate — Urticaceae
Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a ponad 1 m, o sztyw nej, w y­
raźnie czterokanciastej łodydze. W kątach liści w ykształcają,
się kw iaty, zeb ran e w zw isające grona. Liście i łodygi p o k ry te
są włoskam i, k tó re przy dotknięciu w ydzielają p arzący płyn.
W ystępuje p rz y zabudow aniach, na rum ow iskach, w zaroślach
i jak o chw ast zaniedbanych ogrodów i w szelkich m iejsc zacie­
nionych.
Surowiec. Liść pokrzyw y (Folium Urticae) o b a rd z o dużym za­
potrzebow aniu, ziele pokrzyw y (Herba Urticae) o średnim za­
105-
p o trzebow aniu i korzeń pokrzyw y (Radix Urticae) o dość d u ­
ż y m zapotrzebow aniu. C enne składniki surow ców , ja k chlorofil,
w itam iny, zw iązki garbnikow e, kw as m rów kow y, flaw onoidy
p o z w a lają na stosow anie ich p rzy w ielu niedom aganiach, ja k
niedokrw istość, zła przem iana m aterii, biegunki; liść wchodzi
w skład m ieszanki przeciw cu krzycy „D iabetosan” . Z ew nętrz­
nie używ a się je do m ycia włosów. Św ieże liście przyrządzone
na sposób szpinaku są w artościow ą jarz y n ą. C ałe m łode pędy
z n a jd u ją zastosow anie jako cenna pasza dla bydła, nierogacizny
i drobiu.
Zbiór. P rz y zbiorze ziela i liści pokrzyw y pow inno się ścinać
całe pędy ro ślin y w ty m czasie, gdy są one w yrośnięte, a liście
dobrze ju ż w ykształcone, zawsze je d n a k p rzed kw itnieniem
rośliny. J e ś li zam ierza się przygotow ać do dostaw y liście po­
krzyw y, trzeb a oberw ać je z łodyg. Liście pow inno się obryw ać
p o przew iędnięciu pędów na pokosach, gdyż zw iędnięte nie p a-
JRys. 51. P okrzyw a zw yczajna
irzą. Ł odygi kom postuje się. W dobrych w a ru n k a ch w zrostu
ro ślin y m ożna od w iosny do jesieni zebrać trz y pokosy u iist-
nionych pędów. K orzenie w ykopuje się jesienią i w czesną wio­
sną. Po w ykopaniu korzenie oczyszcza się z części nadziem nych
ro ślin y i ziemi.
Suszenie. Liście, ziele i korzenie pokrzyw y suszy się w suszar­
niach n a tu ra ln y c h , dobrze zacienionych i o dużym dostępie po­
w ietrza rozkładając je cienką w arstw ą. W czasie chłodnej po­
gody korzenie suszone w suszarni n a tu ra ln e j pow inno się dosu­
szyć w te m p e ra tu rz e podw yższonej do 40°C. 1 k g suszu o trzy­
m u je się z około 4,5 kg św ieżych liści, około 4 kg ziela i około
4 kg św ieżych korzeni.
Cechy dobrego surowca. Liście pow inny być zdrow e, in ten sy w ­
n ie zielono zabarw ione. P o w ysuszeniu pow inny m ieć n a tu ra ln ą
barw ę, nie m ogą być pokruszone. Ziele pokrzyw y pow inno skła­
dać się z pędów na całej długości ulistnionych, o niezdrew nia-
łych łodygach. K orzenie pokrzyw y pow inny być dokładnie
oczyszczone z części m in eraln y ch i innych części rośliny. W il­
gotność w szystkich surow ców 12°/o.
Połonicznik nagi
Herniaria glabra
Inne nazwy: połonicznik gładki, p tasie m ydło, w ronie m ydło
Rodzina: G oździkow ate — Caryophrjllaceae
Opis rośliny. R oślina roczna lub dw uletnia, drobna. Ł odygi m a
ścielące się, do 15 cm długie, p o k ry te drobnym i, o krągłym i list­
kam i. K w iaty — drobne, żółtozielone w y stęp u ją po kilka w k ą ­
tach liści. K w itn ie od m aja do jesieni.
W ystępuje na piaszczystych, suchych nieużytkach, w dolinach
rzek.
Surowiec. Z iele połonicznika (Rerba Herniariae) zaw iera związ­
k i saponinow e, arom atyczne, garb n ik i i inne składniki; je st
w ażnym lekiem w chorobach n e re k i pęcherza.
Zbiór. Ziele zbiera się z roślin rozkw itających. W ybiera się ro ­
ślin y o jed n o litej, zielonej barw ie. Na surow iec ścina się całą
roślinę, bez najniższej części łodygi, zw ykle zgrubiałej i bez­
listn ej. A by p rzy zbiorze nie w y ry w ać roślin z korzeniam i, ści­
n a się pędy o stry m i nożami. Z eb ran e pędy otrząsa się dokład­
n ie z ziem i i pyłu.
' 107
4

Rys. 52. P ołonicznik n ag i
Suszenie. Ziele połonicznika dobrze w ysycha w suszarniach n a ­
tu ra ln y c h o silnym przew iew ie i dostatecznie zacienionych. S u ­
sząc je w suszarniach ogrzew anych sto su je się tem p e ra tu rę d o
40 °C. Z iele rozkłada się cienką w arstw ą, a b y w czasie suszenia
nie przegarniać. Z iele uw aża się za w ysuszone, gdy łodyżki ła ­
tw o się łam ią: R ozkładając surow iec do suszenia i zbierając g o
po w ysuszeniu w y trząsa się sta ra n n ie zanieczyszczenia m in e ­
raln e. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z do­
b rze ulistnionych pędów z kw iatam i, bez zanieczyszczeń m in e­
raln y ch . W ysuszone ziele pow inno zachow ać n a tu ra ln ą b a rw ę ,
nie m oże być pokruszone. W ilgotność do 12%.
Uw aga. P o d nazw ą ziele połonicznika zbiera się ró w n ież pędy p o ło n iczn ik a
kosm atego (Herniaria hirsuta), podobnego do połonicznika nagiego, a le
o p ę d a ch gęsto, odstająco ow łosionych.
W obaw ie o zm niejszenie się w ystępow ania połonicznika zaleca się zb ierać
go ty lk o z m iejsc o dużym w ystępow aniu rośliny.
N asiona połonicznika o dsiane p rzy oczyszczaniu surow ca pow inny b y ć
w ysiew ane n a m iejscach zbioru rośliny.
Porzeczka czarna
R ibet n igru m
Inne nazwy: sm orodzina, sm rodzinki
liodzina: S kalnicow ate — Sazifragaceae
Roślina w stanie
naturalnym chroniona!
-Opis rośliny. K rzew znany ze sw ych owoców — czarnych ja ­
gód, k tó re d o jrzew ają pod koniec czerw ca i w lipcu. Cała roś­
lina w raz z owocem ma silny, sw oisty zapach.
W ystępuje w w ilgotnych zaroślach, nad brzegam i wód. Je st po­
wszechnie w ysadzana w ogrodach.
•Surowiec. Liść porzeczki czarnej (Folium Ribis nigri) i owoc
porzeczki czarnej (Fructus Ribis nigri) zaw ierają olejek, w ita­
m iny, g arbniki i inne. Liście — środek m oczopędny i przeciw -
b a k te ry jn y . M ają duże znaczenie w przem yśle: liście przy kw a­
szen iu ogórków i do m ary n at, owoce do w yrobu soków, konfi­
tu r, dżem ów itp.
Zbiór. Z ryw a się liście młode, ale już dobrze w yrośnięte i zdro­
we. P rz estrzeg an ie w cześniejszego zbioru je st konieczne, gdyż
w ciągu la ta liście sta ją się zb y t sztyw ne i są porażone przez
g rz y b k i pasożytnicze. Owoce zryw a się świeżo dojrzałe, bez
szypułek. O bydw a surow ce zbiera się tylko z roślin w upraw ie,
gdyż dziko rosnące są objęte częściow ą ochroną przyrody.
Suszenie. Liście suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrza­
nych w tem p e ra tu rz e do 35°C. R ozkłada się je cienką w arstw ą.
O w oce suszy się albo na silnym słońcu, albo w ogrzew anych su­
szarniach susząc początkow o w nieznacznie podw yższonej tem ­
peratu rze, później w w yższej, do 50°C. Owoce rozkłada się do
.suszenia w arstw ą pojedynczą. 1 kg suszu o trz y m u je się z około
4 kg liści św ieżych i około 6 kg owoców świeżych.
C echy dobrego surowca. Liść pow inien składać się z całych liś-
•ci b a rw y zielonej, bez plam . W ysuszony liść pow inien zacho­
w ać n a tu ra ln ą barw ę i zapach, nie może być pokruszony. W il­
g o tn o ść do 12%. Owoce pow inny być dojrzałe, nie uszkodzone,
aaa pow ierzchni suche, b arw y czarnej. Po w ysuszeniu pow inny
zachow ać n a tu ra ln y wygląd, nie m ogą być pozlepiane i spalone.
W ilgotność do 14%.
109
 kw iatach zebran y ch w luźne głów ki — drobnych, b a rw y żółtej,,
Poziewnik miękkoiułosp często żółto-pom arańczow o-brązow ej. K w itnie od m aja do koń­
Galeopsis pubescens ca lata.
W ystępuje n a łąkach, przydrożach, suchych zboczach. J e s t w
PozieiDiiik polny „ upraw ie jako ro ślin a pastew na.
G aleopsis ladanum Surowiec. K w iat przelotu (Flos A nthyllidis) uży w an y przy
schorzeniach n a tle w adliw ej p rzem iany m aterii, o średnim
Pozietnnik pstry zapotrzebow aniu. Z biera się niezupełnie rozw inięte głów ki
Galeopsis spećiosa kw iatow e. S uszy się je w suszarniach n a tu ra ln y c h lu b w ogrze­
w anych w tem p e ra tu rz e do 35°C; w ysycha trudno, a przy dłuż­
Pozieinnik szorstki szym suszeniu zm ienia barw ę. 1 kg suszu o trzy m u je się z oko­
Galeopsis te tr a h it ło 4,5 kg kw iató w świeżych. W ysuszony surow iec pow inien
składać się z głów ek nie rozsypujących się, bez szypułki lub
Rodzina: W argow e — Labiatae z jej resztką długości do 1 cm, b a rw y zbliżonej do n a tu ra ln e j.
W ilgotność do 13%.
Opis rośliny. Są to ro ślin y jednoroczne, w y ra sta jąc e do 1 m w y­
sokości. Ł odygi m ają owłosione, w yraźnie czterokanciaste, o
szerokolancetow atych lub jajow atolancetow atych liściach,
kw iatach typow ych dla ro ślin w argow ych, barw y: poziew nika
polnego — jasnopurpurow ej i w argi dolnej żółtej, poziewnika.
szorstkiego — p u rp u ro w ej i w arg i dolnej p u rp u ro w ej z ciem ­
nym deseniem , poziew nika pstrego — bladożółtej i w argi dolnej,
purpurow ofioletow ej, poziew nika m iękkow łosego — p u rp u ro ­
w ej i ru rk i korony żółtaw ej. K w itn ą od czerw ca do jesieni.
W ystępują na polach, przydrożach, w zaroślach, w idnych la ­
sach.
Surowiec. Ziele poziew nika (Herba Galeopsidis) to górne części
pędów długości do 30 cm, zebrane w początkach k w itn ien ia
rośliny. Zapotrzebow anie zm ienne, przew ażnie na eksport. Z ie­
le suszy się w suszarniach n atu raln y ch . W ysuszone ziele pow in­
no m ieć n a tu ra ln ą barw ę; nie może zaw ierać łodyg bezlistnych,
zdrew niałych.
P rz y uzgadnianiu zbioru surow ca należy poinform ow ać się z
jakiego g a tu n k u poziew nika pow inien być zebrany.

Przelot pospolity Rys. 53. P rzelo t pospolity (dolna i górna część rośliny)
A n th y llis vulneraria

Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae

Opis rośliny. B ylina, czasem roślina d w uletnia, około 40 c m
w ysoka, silnie owłosiona, o liściach niep arzy sto p ierzasty ch ,
lll
110

Przetacznik leśny
Veronica officinalii
Inne nazwy: potocznik, p rzetacznik lekarski, urocznik
Rodzina: T rędow nikow ate — Scrophulariaceae
Opis rośliny. B ylina o pędach długości do 20 cm, płożących się
i korzeniących. W przeciw ieństw ie do łodygi grona kw iatow e
są prosto w zniesione w górę. Cała roślina je s t owłosiona. K w ia­
ty niebieskie. K w itnie w czerw cu i lipcu.
W ystępuje na łąkach, w zaroślach, rzadkich lasach.
Surowiec. Ziele przetacznika (Herba Veronicae) zaw iera sub­
stan cje gorzkie, garbniki, kw asy organiczne i in n e składniki;
zn a jd u je zastosow anie p rzy dolegliw ościach dróg oddechow ych -
i przew odu pokarm ow ego.
Rys. 54. P rzetaczn ik leśny
112
Zbiór. Ziele zbiera się w początkach kw itnienia rośliny. Ścina
się nadziem ne części ro ślin y bez pędów z korzonkam i p rzy b y ­
szowymi.
Suszenie. Surow iec suszy się w n a tu ra ln y c h suszarniach o sil­
nym przew iew ie albo w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra ­
tu rz e do 35°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg ziela św ie­
żego.
Cechy dobrego surowca. Pow inien składać się z pędów dobrze
ulistnionych i kw iatostanów ; n ie m oże zaw ierać pędów z ko­
rzeniam i. W ysuszone ziele pow inno zachować n a tu ra ln ą barw ę.
W ilgotność do 12%.
Uwaga. P rzy zbiorze n ie m ożna m ylić p rzetaczn ik a leśnego z in n y m i g a­
tu n k a m i p rzetaczn ik a, nie zb ieran y m i n a cele lecznicze; m a ją one p ędy
w zniesione i k w iaty in n ej b arw y.
N asiona p rze tac zn ik a odsiane z w ysuszonego surow ca p rzy jego oczysz­
czaniu pow inny być w ysiew ane w m iejscach w y stępow ania rośliny.
Przymiotno kanadyjskie
Erigeron canadensis
Inne nazwy: przym iotło k anadyjskie, przym iotnik, sta re ziele,
sta ry krzew
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. J e st to roślina jednoroczna lub dw u letn ia. W yra­
sta do w ysokości od k ilk u n a stu do 100 cm. Ma pro stą łodygę
po k ry tą drobnym i, rów now ąsko lancetow atym i listk am i z obu
końców zw ężającym i się, szorstko owłosionym i. G órą łodyga
rozgałęzia się tw orząc k w iatostan k sz ta łtu grona o licznych ko­
szyczkach kw iatow ych, śred n icy do 0,5 cm, b a rw y b rudnobia-
łej. K oszyczki złożone są z kw iatów ru rk o w aty c h i tylko n ie­
licznych kw iatów języczkow atych, które, ta k ja k ru rkow ate,
skierow ane są do góry. K w itn ie od czerw ca przez całe lato.
W ystępuje pospolicie w całym k ra ju na piaszczystych pastw is­
kach, polach, zboczach, zrębach.
Surowiec. Ziele przym iotna (Herba Erigeronis), środek o dzia­
łan iu głów nie przeciw krw otocznym .
Zbiór. Surow iec zbiera się z roślin zakw itających ścinając gór­
ne, ukw iecone części łodygi. G rom adzi się pędy w koszu skła­
d ając je bez u gniatania. W y d ajn y zbiór u zyskuje się prow adząc
go na początku kw itnienia rośliny.
8 — Zbieramy zioła 113
Suszenie. Suszy się surow iec w pom ieszczeniach przew iew ­
nych, zacienionych. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg su ­
row ca świeżego.
Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z ukw ieconych,
górnych części pędów, n ie dłuższych niż 30 cm. Nie może za­
w ierać łodyg zdrew niałych i bezlistnych oraz kw iatostanów o
koszyczkach przekw itłych z w ysypującym i się kw iatam i i p u ­
chem kielichow ym . Pow inien m ieć barw ę n a tu ra ln ą i w ilgot­
ność do 12%.
Uwaga. P rzy zbiorze nie m ylić przy m io tn a kanady jsk ieg o z rów nież p o s­
policie w y stęp u jący m w k r a ju przym iotnem o strym (Erigeron acer) o ko­
szyczkach kw iatow ych śred n icy do 1,5 cm i k w iatac h języczkow atych
barw y niebieskaw ej.
Rys. 55. P rzy m io tn o k an a d y jsk ie
114
Przyuirotnik pasterski
A lchem illa pastoralis
Inne nazwy: fartuszki, gęsie łapki, lw ia łapa, naw rocznik,
gwiazdosz, gw iazdka
Rodzina: Różow ate — Rosaceae
Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a do 40 cm wysokości, b a rw y
szarozielonej, o łodydze w górze rozgałęzionej. Ma liście o cha­
rak te ry sty cz n y m półkolistym kształcie, 7— 9-klapow e, na dłu­
gich ogonkach — odziom kowe i siedzące — łodygow e. Ponad
liście wznoszą się skupienia niepozornych, żółtaw ozielonych
kw iatów . K w itn ie od m aja do sierpnia.
W ystępuje na żyznych, w ilgotnych łąkach, w zaroślach, nad
row am i.
Surowiec. Ziele p rzy w ro tn ik a (Herba Alchemillae) zaw iera g a r-
Rys. 56. P rz y w ro tn ik p as tersk i (górna i dolna część rośliny)
115
bniki, su b stan cje żywicowe, gorycz i in n e składniki; je st śro ­
dkiem p rzed e w szystkim ściągającym i reg u lu jący m w ydziela­
nie soków traw iennych.
Zbiór. Z biera się ziele z m łodych roślin w początkach k w itn ie ­
nia. Ścina się za pomocą noży lub nożyc nadziem ne pędy roś­
lin y w raz z odziom kow ym i liśćm i. Na łąkach zaleca się w ybie­
ran ie ziela z pokosów. Z zebranego surow ca usuw a się in n e
ro ślin y ścięte razem z pędam i przyw rotnika. O drzuca się rów ­
nież zd rew niałe części łodyg i żółknące liście.
Suszenie. Ziele suszy się w suszarniach n atu raln y ch , w w a ru n ­
kach dobrego zacienienia i przew iew u. W suszarniach ogrzew a­
nych te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna przekraczać 40°C, a po­
czątkow o pow inna być znacznie niższa. 1 kg suszu o trzy m u je
się z około 4,5 kg św ieżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Z iele pow inno składać się z pędów
u listnionych i ukw ieconych. N ie może zaw ierać zbyt g ru b y ch
i zdrew niałych oraz b ezlistnych łodyg. P o w ysuszeniu surow iec
pow inien zachować n a tu ra ln ą barw ę. W ilgotność do 12%.

Rdest ostrogorzki
P o ly g o n u m h yd ro p ip er
Inne nazwy: pieprz polny, pieprz wodny
Rodzina: R destow ate — Polygonaceae
Opis rośliny. R oślina jednoroczna, do rastająca do w ysokości
1 m. Ł odygę m a dźw igającą się lub prosto w zniesioną, zgrubia­
łą w w ęzłach liściow ych, często czerw ono nabiegłą, zwłaszcza
w w ęzłach liściow ych. Liście m a długie, zaostrzone, u n asad y
otoczone b iaław ą lub żółtaw ą pochwą liściow ą. Na w ierzchoł­
kach łodyg i w k ątach w yżej położonych liści w y tw arzają się
cienkie, luźne, kłosokształtne kw iatostany, górą lekko się zw ie­
szające. Złożone są z drobnych, białoróżow ych kw iatów . K w i­
tn ie od lipca do w rześnia. O w ocam i są m ałe, brązow e orzeszki.
Cała roślina m a ostry, piekący sm ak.
W ystępuje w całym k r a ju nad brzegam i wód, p rzy row ach, na
przychaciach, zawsze na glebach żyźniej szych i w ilgotnych.
Surowiec. Ziele rd e stu ostrogorzkiego (Herba Poły goni lny dr o-
piperis) zaw iera garbniki, flaw onoidy, zw iązki m in eraln e i in ­
ne; środek o działaniu przeciw krw otocznym .
Zbiór. Z iele rd estu zbiera się w początkow ym okresie, k w itn ie­
nia. N a surow iec ścina się górne części pędów z kw iatostanam i,
Rys. 57. R d est ostrogorzki
silnie ulistnione. Ze ściętych pędów usuw a się części zeschnięte
lub nad m iern ie zgrubiałe łodygi.
Suszenie. Suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h dobrze zacienio­
nych. W ogrzew anych suszarniach tem p e ra tu ra suszenia nie
może przekraczać 3Ó°C. R ozkłada się ziele pojedynczą w arstw ą,
a b y go w czasie suszenia nie przew racać. Ziele je s t suche, gdy
łodygi przy zginaniu łam ią się. 1 kg suszu o trzy m u je się z oko­
ło 4 kg ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z gór­
nych części pędów — ulistnionych, ukw ieconych, n ie grubszych
niż 3 m m i nie dłuższych niż 30 cm. W ysuszony surow iec powi­
n ien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę. Nie może być zanieczyszczony
pędam i innych gatunków rd estu . W ilgotność do 12%.
Uwaga. P rz y zbiorze n ie m ylić rd e stu ostrogorzkiego z innym i, podo b n y ­
m i g atu n k am i rd e stu , o kłosach zb ity ch i pro sto w zniesionych, n ie m a ją ­
cych ch arak tery sty czn eg o sm ak u rd e s tu ostrogorzkiego; zw łaszcza n ie
m ylić z n a jb a rd z ie j podobnym — rd este m p lam isty m (Polygonum persi­
caria), k tó ry ch a rak te ry z u je się p o n ad to liśćm i o ciem nych plam ach.

116
 Rdest ptasi
P o ly g o n u m avtculare
Inne nazwy: drutow iec, św ińska traw a, w róble języczki
Rodzina: R destow ate — Polygonaceae
R oślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
O pis rośliny. Roślina roczna o łodygach silnie rozgałęzionych,
długich do 50 cm, ścielących się po ziemi, p o k ry ty c h drobnym i,
e lip ty czn y m i listkam i. W k ą ta c h liści ro zw ijają się niepozorne,
białoróżow e kw iaty. K w itn ie przez całe lato.
W ystępuje pospolicie w cały m k ra ju jako ch w ast roślin u p raw ­
nych, p rz y zabudow aniach, drogach, często tw orzy jed n o litą
d a rń , ch ętn ie zjadaną przez ptactw o i zw ierzęta domowe.
Rys. 58. R dest ptasi
118
Surow iec. Z iele rd estu ptasiego (Herba Polygoni avieularis) za­
w iera garbniki, zw iązki krzem ionkow e, flaw onoidy i inne skła­
dniki; z n a jd u je zastosow anie p rzy w ielu dolegliw ościach, zw ła­
szcza w ątroby, nerek, wchodzi w skład k ilk u m ieszanek zioło­
w ych i w ielu in n y ch leków.
Zbiór. Z biera się ulistnione, n iezdrew niałe szczyty pędów na po­
czątku kw itn ien ia unikając zbioru w m iejscach zakurzonych
łub zaśm ieconych. P ęd y ścina się nożam i lub nożycam i, a w
m iejscach m asow ego w ystępow ania m ożna je kosić. W yryw a­
nie roślin zaleca się tylko na polach upraw nych, ale w tedy z
w y rw anych ro ślin odcina się niezw łocznie korzeń w raz z dolną,
zdrew niałą lub bezlistną częścią łodygi. N ie zostaw ia się tej
czynności na później, aby od korzeni nie b ru d ziły się pędy.
Do zbioru surow ca należy przystępow ać ja k najw cześniej, gdyż
w okresie późniejszym pędy rd e stu po k ry te są b iałym i plam a­
m i w yw ołanym i przez grzybki pasożytnicze i nie n ad ają się do
zbioru. P rz ed w łożeniem ziela do kosza otrząsa się je staran n ie
z p y łu i piasku.
Suszenie. Ziele najlepiej jest suszyć w suszarni n a tu ra ln e j w
w arunkach dużego przew iew u i zacienienia. S uszenie m ożna za­
kończyć w tedy, gdy łodygi łam ią się przy zginaniu. 1 kg suszu
o trzy m u je się z około 3,5 kg świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z pędów
dobrze ulistnionych, niezdrew niałych, n a tu ra ln e j barw y. Nie
może zaw ierać ziela z korzeniam i. W ilgotność do 12%.
Rdest ujężotunik
P o lyg o n u m bistorta
Inne nazwy: raczki, rączko we szyjki, rd e st łąkow y, wężownik
Rodzina: R destow ate — Polygonaceae
Opis rośliny. J e s t to bylina o wężowato w ygiętym , grubym ,
spłaszczonym kłączu oraz łodydze, w y rastającej do wysokości
l m — sztyw nej, z rzad k a ulistnionej, zakończonej zbitym ,
w alcow atym kłosem złożonym z drobnych, różow ych kw iatów .
K w itnie przez całe lato.
W ystępuje w całym k ra ju na w ilgotnych to rfia sty ch łąkach.
Surowiec. K łącze w ężow nika (Rhizoma Bistortae) zaw iera g a rb ­
niki (duże ilości), kw asy i in n e związki; z n ajd u je zastosow anie
głów nie jak o lek ściągający (biegunki i zatru cia pokarm ow e).
119
Zbiór. K łącza zbiera się jesienią. W ykopuje się je w idłam i am e­
rykańskim i, niezw łocznie zarów nując dołek pow stały przy ko­
paniu. W ydobyte kłącza m y je się szybko, lecz dokładnie, a po
obeschnięciu oczyszcza z części nadziem nych i szyjki korzenio­
w ej oraz z korzeni. Do oczyszczania kłączy używ a się noży n ie ­
rdzew nych.
Suszenie. K łącza suszy się w suszarni ogrzew anej w te m p e ra tu ­
rze do 50°C, rozkładając je w arstw ą pojedynczą. 1 kg w y su ­
szonego surow ca o trzy m u je się z około 3 kg kłączy świeżych.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z k łą ­
czy dobrze oczyszczonych z innych części rośliny, długości do
10 cm, a grubości co n ajm n iej 0,5 cm. N a kłączach w idoczne
ślady: od górnej stro n y po częściach nadziem nych, a od dolnej
stro n y po usuniętych korzeniach. W ysuszone kłącza są tru d n o
łam liw e, tw ard e; m ają b arw ę z zew nątrz ciem nobrunatną, na
przełom ie — od różow ej do brunatnoróżow ej. W ilgotność do
12% .
Rys. 59. R d est w ężow nik (górna i dolna część rośliny)
120
Robinia akacjowa
Robinia pseudoacacia
Inne nazwy: akacja biała, grochodrzew
Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae
Opis rośliny. D rzewo, w y rastające do 20 m, kolczaste, znane z e
sw ych białych, w onnych kw iatów , zebranych w zw isie grona.
W ystępuje w lasach, zaroślach, parkach, przy zabudow aniach.
Rośnie dziko i je s t w ysadzane.
Surowiec. K w iat ak acji białej (Flos Pseudoacaciae) zaw iera gli­
kozydy, olejek i inne związki.
Zbiór. Surow iec zbiera się na początku kw itnienia rośliny, aby
nie zebrać p rzek w itły ch kw iatów . Z drzew zryw a się kw iato­
sta n y i z ty ch o sm ykuje się świeżo rozkw itłe k w iaty lub dopie­
ro rozkw itające. Do suszenia rozkłada się je jak najszybciej po
dokonanym zbiorze.
Suszenie. K w ia ty suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lub ogrzew a­
nej do 35°C. W czasie suszenia k w ia ty często przeg arn ia się.
1 kg suszu o trz y m u je się z około 7 kg św ieżych kw iatów .
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z kw ia­
tów nie przekw itających, o koronie kw iatow ej białej, kielichu
zielonym , o m iłym zapachu; n ie m oże zaw ierać in n y ch części
rośliny, ja k np. szypułek kw iatostanow ych. W ysuszone k w iaty
pow inny m ieć n a tu ra ln ą barw ę i w łaściw y sobie zapach. Po­
w in n y być w ysuszone do w ilgotności 11%; przy poruszaniu po­
w inny w yraźnie szeleścić, a zgniecione w ręce łatw o pow tórnie
rozsypyw ać się; nie mogą być pokruszone.
Róża dzika
Rosa canina
Inne nazwy: róża polna, róża pospolita, szypszyna, często nie­
w łaściw ie nazyw ana głogiem
Rodzina: Różow ate — Rosaceae
Opis rośliny. Z n a n y krzew kolczasty, zw ykle ponad 1 m wyso­
ki, o łukow ato w ygiętych pędach. K w iaty, zw ykle pojedyncze
— różowe lub białe, o p rzy je m n y m różanym zapachu. O w oce
— szkarłatnoczerw one, kuliste, nieco w ydłużone, dojrzew ają we
121
w rześniu. N azw ą róża dzika obejm uje się w iele gatunków róży
ró żniących się m iędzy sobą nieznacznie b a rw ą oraz w ielkością
kw iatów , owoców, liści, w ysokością itp.
W ystępuje przy drogach, dom ach, na m iedzach, w zaroślach, n a
w szelkich nieużytkach.
Surowiec. Owoce róży (F ructus Rosae c u m sem ine) są najbo­
gatszym w k ra ju źródłem w itam iny.C , ponadto zaw ierają w ita ­
m inę E, A, K, Bi, B 2, k a ro te n y , cukry, k w a sy organiczne, zw iąz­
ki m in eraln e; je s t środkiem w itam inow ym , m oczopędnym , śc ią ­
gającym ; wchodzi w skład m ieszanki ziołowej „C ardiosan" dzia­
łającej n a serce, i nap o ju w itam inow ego ,,R osavit” . Z apotrzebo­
w anie — bardzo duże.
Zbiór. Owoce zbiera się, gdy są ju ż czerw one, ale jeszcze tw a r­
de, n ieprzejrzałe. Z eb ran e w ty m okresie zaw ierają ju ż w ita ­
m iny, najw ażniejsze sw e zw iązki czynne i po w ysuszeniu za­
trz y m u ją czerw oną b a rw ę — nie ciem nieją. Owoce róży p o m ar­
szczonej dojrzew ają sukcesyw nie, ich zbiór rozpoczyna się pod
koniec lipca i prow adzi aż do października. Zbiór owoców róży
dzikiej rozpoczyna się pod koniec sierpnia.
Suszenie. Owoce suszy się w suszarniach ogrzew anych w te m ­
p e ra tu rz e do 60°C, p rzy dużym przew iew ie. W ciepłe i suche
d ni m ożna suszyć je rów nież w suszarniach n a tu ra ln y c h w w a­
ru n k ac h dobrego przew iew u i po rozłożeniu na sitach p o jed y n ­
czą w arstw ą. T ak suszone owoce dosusza się w tem p e ra tu rz e
podw yższonej. 1 kg suszu o trzym uje się z około 3 kg św ieżych
owoców.
■Rys. 60. R óża dzika
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z doj­
rz a ły c h owoców bez szypułek, nie pogniecionych i nie zaparzo­
nych. D obrze w ysuszone owoce pow inny m ieć b a rw ę od ciem -
nopom arańczow ej do ciem noczerw onej, nie m ogą być pokruszo­
ne.
■Owoce dostarczane w stanie św ieżym pow inny być świeżo
zebrane, ułożone w płaskich koszach.
Uwaga. Surow iec leczniczy i spożywczy uzyskuje się ró w nież z gatu n k ó w
■róży w ysokow itam inow ych, rzadziej w k r a ju w ystępujących, a m ianow i­
c ie: róży g irlandow ej (Rosa cinnamomea), w prow adzanej w ostatn ich la ­
ta c h do u p raw y i w ysadzanej p rzy to rac h kolejow ych w celu elim inow a­
n ia płotów przeciw śnieżnych oraz róży pom arszczonej (Rosa rugosa) —
w ysadzonej w p ark a ch , ogrodach ozdobnych, często n a żyw opłoty.
Z e w zględu n a cenne składniki sw ych owoców w szystkie om ów ione ga­
tu n k i róży zasłu g u ją n a jak najw ięk sze rozpow szechnienie.
Rumianek pospolity
M atricaria cham om illa
Inne nazwy: ru m ia n ek lekarski, ru m ia n ek praw dziw y
.Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. R oślina roczna, w y ra sta jąc a do 50 cm wysokości,
zw ykle silnie rozgałęziona. K w iaty m a zebrane w koszyczki
k w iato w e na w ierzchołkach rozgałęzień łodygi. Z ew nętrzne
k w iaty koszyczka — języczkow ate, białe, w ew nętrzne — ru rk o ­
w ate, żółte. K w ia ty białe w m iarę przekw itania opuszczają się
k u dołowi.
K w itn ie od m aja do jesieni. Cała roślina m a p rzy jem n y , a ro ­
m atyczny zapach. W ypukłe dno koszyczka ru m ia n k u pospoli­
tego w odróżnieniu od nieleczniczych gatunków ru m ia n k u o po­
dobnych kw iatach je s t w ew nątrz puste. Je st to najw ażniejsza,
rozpoznaw cza cecha ru m ian k u leczniczego.
W ystępuje na polach, w ogrodach, przy zabudow aniach, na
przydrożach i w szelkich niezb y t w ilgotnych nieużytkach.
Surowiec. K w iat ru m ian k u (Flos C ham om illae), synonim —
koszyczek ru m ia n k u (A n th o d iu m C ham om illae) zaw iera olejek
z głów nym składnikiem azulenem , flaw onoidy, cholinę i inne
składniki; je st szeroko stosow any jako lek o działaniu przeciw -
123

R ys. 61. R u m ian ek pospolity
zapalnym , pobudzającym czynność żołądka, przeciw gorączko­
w ym , p rzeciw ferm en tacy jn y m . W chodzi w skład m ieszanek:
„•Nervosan” (uspokajającej), „P y ro san ” (przeciw gorączkow ej)
i ,,V agosan” (do irygacji pochw y); w yciąg sp iry tu so w y z k w ia tu
ru m ia n k u — A zulan je s t środkiem przeciw zapalnym i przeciw -
zakaźnym .
Zbiór. K oszyczki kw iatow e zbiera się n a początku k w itn ie n ia ,
tj. w tedy, g d y białe k w ia ty są skierow ane jeszcze k u górze lu b
prostopadle do szypułki. K w iaty zebrane w ty m stadium roz-
w oju nie dojrzew ają w czasie suszenia i nie k ru szą się po w ysu­
szeniu. Nie zryw a się koszyczków o białych kw iatach skierow a­
nych k u dołowi. K oszyczki zryw a się ręcznie, delikatnie o d ry ­
w ając szypułki pod sam ym koszyczkiem i nie zgniatając p rz y
ty m koszyczka albo za pom ocą specjalnych grzebieni. U ży­
cie grzebieni w ydatnie zwiększa w ydajność dziennego zbio­
ru , ale zeb ran y surow iec zaw iera dużo koszyczków z długim i
szypułkam i i te m uszą być usunięte. Bez dosortow ania może być
zakw alifikow any jako niższy gatunek. K w ia t ru m ia n k u ła tw o
się zaparza, należy więc go ja k najszybciej rozłożyć do suszenia.
Suszenie. W czasie ciepłej i suchej pogody m ożna suszyć kw iat
w suszarniach n a tu ra ln y c h zacienionych i o dużym przew ie­
wie. W deszczowe dni konieczne je st suszenie surow ca w tem ­
p e ra tu rz e lekko podw yższonej, do 35°C. Do suszenia rozkłada
się k w ia ty w a rstw ą pojdynczą, a b y uniknąć ich przeg arn y w a-
nia w czasie suszenia, co m a w pływ na kruszenie się koszyczków.
W ysuszone k w ia ty zsypuje się d elik atn ie do to reb lub najlepiej
do skrzynek w yłożonych papierem . 1 kg suszu o trzy m u je się
z 4,5 do 5 kg kw iatów świeżych.
Cechy dobrego surowca. K w iat ru m ia n k u pow inien składać się
z koszyczków bez szypułek lub z jej resztą nie dłuższą jed n ak
niż 2 cm; nie m oże zaw ierać koszyczków przek w itający ch lub
p rzekw itłych oraz liści i łodyg rośliny. W ysuszony kw iat powi­
n ien zachować n a tu ra ln ą barw ę, nie może zaw ierać koszyczków
ściem niałych i pokruszonych. W ilgotność do 12%.
T akie w ady surow ca, ja k zaw artość kw iatów o niew łaściw ej
barw ie, nad m iern a ilość rozkruszu i zanieczyszczeń organicz­
n y ch są podstaw ą do zakw alifikow ania k w iatu do niższej k la­
sy jakości. K w iat dostarczany w stanie św ieżym do p u n k tu od­
b io ru nie m oże być zw ilgotniały na pow ierzchni, zgnieciony
i zaparzony; pow inien być zapakow any w opakow ania przew ie­
w ne i dostarczony zaraz po zbiorze. W razie konieczności prze­
trz y m an ia surow ca świeżego rozkłada się go cienką w arstw ą
w m iejscu chłodnym , przew iew nym , zabezpieczonym przed
deszczem .
Uwaga. K w iat ru m ia n k u należy do b ard zo cennych dla leczn ictw a su ro w ­
có w i dlatego w y stęp ow an ie ru m ia n k u n ależy zw iększać przez rozsiew anie
nasion n a n ieu ży tk ach i m iejscach jego n atu raln eg o w y stęp o w an ia. N a
podsiew y pow in n y być w y k o rzy sty w an e n asiona odsiane z rozkruszonego
su ro w ca, suszonego w w a ru n k a c h n a tu ra ln y c h .
Rzepik, pospolity
Agrim onia eupatorio
In n e nazwy: jabłecznik, parzydło pospolite, śm ietannik, świec­
k ie ziele
Rodzina: R óżow ate — Rosaceae
Opis rośliny. B ylina w ysoka do 1 m. Łodygę m a sztyw ną, słabo
rozgałęzioną i ulistnioną, zwłaszcza w górnej części. Na w ierz­
chołkach łodyg w ykształcają się k w iato stan y w kształcie luz-
125
n y c h kłosów . K w ia ty drobne, żółte. K w itn ie od czerw ca d o
sierpnia. W ystępuje na przydrożach, suchych łąkach, m iedzach,
zboczach i w zaroślach.
Surowiec. Z iele rzepiku (Herba Agrimoniae) zaw iera olejek, go­
rycze, garbniki, dużo krzem ionki i inne; zn a jd u je zastosow anie
jako środek żółciotw órczy i przeciw zapalny.
Zbiór. Z iele zbiera się w początkach kw itn ien ia ścinając górne
części pędów oraz liście odziom kowe. Ze ściętego ziela odrzuca
się in n e ro ślin y ścięte z pędam i rzepiku oraz części pędów o-
zbyt g ru b ej i zdrew niałej łodydze.
Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j lub ogrzew anej,
w tem p e ra tu rz e do 40°C. Do suszenia rozkłada się pędy poje­
dynczą w arstw ą. Ziele uw aża się za w ysuszone, gdy łodygi p rz y
Rys. 62. R zepik pospolity
126
zginaniu łatw o pękają. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg
świeżego ziela.
Cechy dobrego surowca. Z iele pow inno składać się z w ierzchoł­
ków pędów ulistnionych i ukw ieconych, długości do 50 cm oraz
z liści odziom kowych. Po w ysuszeniu pow inno zachow ać n a tu ­
ra ln ą barw ę. N ie m oże zaw ierać pędów o zdrew niałych łodygach
i przekw itłych kw iatach.
Serdecznik pospolitij
Leonurus cardiaca
Inne nazwy: gęsia stopa, lw i ogon
Rodzina: W argow e — Labiatae
Opis rośliny. B ylina do 1,5 m w ysoka. Łodyga — gałęzista, dość
silnie ulistniona. Liście ch arak tery sty czn e: dolne 5— 7-dłonia-
stosieczne, górne 3-sieczne lub klapow e. K w iaty — drobne,
tw orzą niby-okółki w k ątach liści; są różowawe. Z ąbki kielicha
Rys. 63. Serdecznik pospolity
12T
— tró jk ą tn ie szydlaste, kłujące, zwłaszcza kw iatów p rzek w it­
łych. C ała roślina dość silnie owłosiona.
W ystępuje pospolicie na przydrożach, pod płotam i, na rum ow is­
kach; poza tym jest u praw iany.
Surow iec. Ziele serdecznika (Herba Leonuri) zaw iera glikozydy,
alkaloidy, g arbniki i inne; stosow ane je st jako środek naserco-
wy, uspokajający.
Zfc:ór. Surow cem są górne części łodyg, zebrane w początkach
k w itn ie n ia rośliny oraz liście odziomkowe. Ścina się pędy zdro­
we, silnie ulistnione, m niej w ięcej w połow ie długości łodygi.
Nie zakurzone ścięte pędy składa się do koszy. Z biór ziela m oż­
na pow tórzyć po w yrośnięciu bocznych pędów rośliny z pozo­
stałej części łodygi. W chodzi w skład m ieszanki „C ardiosan” .
Suszenie. Ziele suszy się w suszarni n a tu ra ln e j rozkładając je
n iezb y t g ru b ą w arstw ą. W suszarniach ogrzew anych suszy się
w te m p e ra tu rz e do 35°C. Suszenie m ożna zakończyć w m om en­
cie, k ied y łodygi przy zginaniu łatw o pękają. 1 kg suszu o trz y ­
m u je się z około 4 kg ziela świeżego. Rys. 64. Skrzyp a) polny, b) leśny, c) bło tn y
C echy dobrego surowca. Pow inno składać się z w ierzchołków
pędów silnie u listnionych i niezdrew niałych, b a rw y n a tu ra ln e j,
w ysuszonych do w ilgotności 13%.
w ej. Cała roślina w y daje ch ara k te ry sty c z n e skrzypienie z po­
w odu dużej zaw artości krzem ionki.
W ystępuje w całej Polsce na polach, przy drogach, row ach, na
glebach kw aśnych.
Surowiec. Ziele skrzypu polnego (Herba Eąuiseti arvensis) za­
Skrzyp polny w iera duże ilości krzem ionki, częściowo rozpuszczalnej w wo­
E ą u is e tu m arvense dzie, związki saponino we, g arbniki i inne składniki; z n ajd u je za­
stosow anie głów nie w chorobach n e re k i płuc. W chodzi w skład
Inne nazwy: chwoszczka, jed lin k a polna, kostka m ieszanek: stosow anej w chorobach płuc — „P u lm o san ” , m o­
Rodzina: S krzypow ate — Eąuisetaceae czopędnej — „U rosan” i działającej na serce — „C ardiosan” .
Zbiór. Z biera się zielone pędy, bez dolnej części — z b ru n a tn ia ­
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną łej, nierozgałęzionej. Ścina się lub zryw a ro ślin y ju ż dobrze
w yrośnięte. W ybiera się pędy o żyw ozielonej barw ie, czyste.
Opis rośliny. R oślina zarodnikow a, trw ała , o dw u k ształtn y ch P rz y zbiorze usuw a się dokładnie in n e rośliny, zebrane ze
pędach: zarodnikow ych — rozw ijających się w cześnie na w ios­ skrzypem .
n ę i pędów zielnych — w y ra sta jąc y c h po zaniknięciu pędów za­ Suszenie. Suszy się najczęściej w suszarniach n a tu ra ln y c h ,
rodnikow ych. P ęd y zarodnikow e są b a rw y brunatnożółtej gdzie łatw o w ysycha. W suszarniach ogrzew anych suszy się
i składają się z łodyżki, n a k tó rej w ierzchołku zn ajd u je się ja k ­ ziele w te m p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu uzyskuje się z około
by szyszka z zarodnikam i. P ę d y płonne, zielone, do 40 cm, w y ­ 4 kg świeżego ziela.
sokie, m ają kształt m ałej choinki, gęsto rozgałęzionej. K olanka
pędu obejm ują jak b y k ołnierzyki zakończone 12— 18 czarn ia­ Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z pędów
w ym i, biało obrzeżonym i ząbkam i. N ajniższe m iędzyw ęźle nadziem nych b a rw y zielonej lub zielonej z lekkim szaraw ym
bocznych pędów je s t dłuższe od otaczającej je pochw y liścio- odcieniem ; nie m oże zaw ierać części zb runatniałych, ziela w y­
9 — Zbieramy zioła 129
128
blakłego, pokruszonego oraz dom ieszki in n y ch gatunków sk rz y ­
pu. W ilgotność do 12%.
Uwaga. Nie m ożna mylić ze skrzypem polnym innych gatu n k ó w skrzypu,
jak : sk rzy pu olbrzym iego — podobnego do sk rzypu polnego, ale w yższego
i o m iędzyw ęźlach biaław ych, skrzypu leśnego — o delikatnych, zw isają­
cych rozgałęzieniach oraz sk rzy p u błotnego —’ w ykształcającego ty lk o
je d n o k ształtn e pędy, a więc tw orzącego kłoski zarodnikow e n a p ę d a ch
zielonych. W obec tego, że kłoski zarodnikow e skrzyp b łotny w y k ształca
nie w iosną, a w czesnym latem , są one często w idoczne w okresie zbioru
skrzy p u polnego; je st to w skazów ką dla zbierających, że w m iejscu ty m
rośnie sk rzy p błotny i nie należy ta m zbierać surow ca zielarskiego.
Słonecznik ziuyczajny
Helianthus annuus
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. J e st to roślina jednoroczna, znana ze sw ych zło-
cistożółtych kw iatów zebran y ch w duże kw iatostany.
W ystępuje w upraw ie jako roślina przem ysłow a i pastew na.
Surowiec. K w iat słonecznika (Flos Helianthi) — środek głów nie
przeciw gorączkow y. W chodzi w skład m ieszanki „P ulm osan”
(stosow anej w chorobach płuc).
Zbiór. P od nazw ą „ k w ia t” zbiera się zew n ętrzn e k w iaty ko­
szyczka — języczkow ate, płonne. W yskubuje się je z koszycz­
ków po zapyleniu się ru rk o w aty c h kw iatów , ale zanim zaczną
b runatnieć. W yskubuje się je ostrożnie, bez zgniatania, składa
w kosze luźno i jak najszybciej rozkłada się do suszenia.
Suszenie. Surow iec suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h lub w
lekko podw yższonej tem p eratu rze, zawsze p rzy dużym dostępie
pow ietrza. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 6 kg św ieżych
kw iatów .
Cechy dobrego surowca. P ow inien składać się z języczkow a ty ch
kw iatów b arw y n a tu ra ln e j, bez dom ieszki kw iatów ru rk o w a ­
ty ch i in n y ch części rośliny. W ilgotność do 12%.
130
Starzec Fućhsa
Senecio Fuchsii
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. B ylina, w y ra sta jąc a do 1 m wysokości. Rośnie
nad potokam i, row am i, rzadko n a niżu, a obficiej w S udetach
i K arpatach. Ł odygę m a górą rozgałęzioną, liście lancetow ate,
w ydłużone, zw ężone dołem w w y ra ź n y ogonek, ostro piłkow a-
no-ząbkow ane. Koszyczki kw iatow e o żółtych k w iatach tw orzą
parasolow ate kw iatostany. K w iatów języczkow a ty c h je st w ko­
szyczku p rzew ażnie 5, listków o k ry w y koszyczka — przew aż­
nie 8.
Surowiec. Z iele starca Fuchsa (Herba Senecionis Fuchsii) to
górne części zakw itających pędów, dotąd pozyskiw ane w yłącz­
nie dla odbiorców zagranicznych. Z iele suszy się w suszarni n a ­
tu ra ln e j lub w tem p e ra tu rz e podw yższonej do 35°C. Po w ysu­
szeniu pow inno ono zachować n a tu ra ln ą barw ę: kw iatów żółtą,
liści i łodyg — zieloną; nie m oże zaw ierać pędów o k w iatach
przekw ita j ących.
Stokrotka pospolita
Bellis perennis
Inne nazwy: gęsie pępki, przypołudnik czerw ony, stokroć
Rodzina: Złożone — Compositae , *
Opis rośliny. J-est to drobna b y lin a spotykana na łąkach, tr a ­
w nikach, pastw iskach, przy row ach, drogach. W ykształca roze­
tę łopatkow atych liści przyziem nych i koszyczki kw iatow e na
bezlistnej łodyżce, do 20 cm w ysokiej. Środkow e k w ia ty koszy­
czka żółte, ru rk o w ate, a zew n ętrzn e od góry białe, od spodu,
czerw one, języczkow ate. K w itnie od wczesnej w iosny do jesie­
ni, najobficiej wiosną.
Surowiec. K w iat stokrotki (Flos Bellidis) jest środkiem głów ­
nie m oczopędnym . P ow inien składać się z koszyczków kw iato ­
w ych bez szypułki lub z jej resztą, długości do 0,5 cm. Zbiera
się świeżo rozw inięte koszyczki, suszy w suszarni n a tu ra ln e j lu b
ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. W ysuszone koszyczki po­
w inny zachow ać n a tu ra ln ą barw ę; nie m ogą być pokruszone.
 \

Szczaw lancetow aty Ślaz dziki

Rum ex hydrolapathum j&ialva silvestris ,
Szczaw kędzierzawy „ inne nazwy: m alw a dzika, ślazik, ślaz leśny, ślaz zajęczy
Rum ex crispus Rodzina: Ślazow ate — Malvaceae
Szczaw tępolistny Opis rośliny. R oślina d w u letnia lub trw ała o łodygach w znie­
sionych lub lekko pokładających się, ponad 1 m długości, o liś­
Rum ex obtutifolim ciach okrągłych, 5— 7-klapow ych, brzegiem karbow anych, kw ia­
tach dość dużych, około 5 cm średnicy, w y rastający ch po kilka
Szczaw skupiony w k ątach liści, b a rw y purpurow oróżow ej z ciem niejszym i żył­
R um ex conglom eratic kam i. K w itnie od lipca do w rześnia.
Snne nazwy: kobylak, koński szczaw, szczaw kobyli W ystępuje na przydrożach, rum ow iskach, m iedzach, przy zabu­
dow aniach. W prow adzany je s t rów nież do upraw y.
Rodzina: R destow ate — Polygonaceae
Surowiec. K w iat ślazu dzikiego (Flos Malvae silvestris) i liść
Opis roślin. Są to b y lin y o dużych, w ydłużonych liściach. Ło­ ślazu (Folium Malvae) — surow ce śluzowe. Z n a jd u ją zastoso­
dygi m ają wysokie, prosto wzniesione, sztyw ne, słabo ulistnio- w anie w nieżycie gardła, suchym kaszlu.
ne; zakończone są dużą w iechą kw iatów , a następnie czerw o- Zbiór. K w iaty zbiera się w m iarę ich rozkw itania, zawsze św ie­
nobrązow ych, tró jk an ciasty ch owoców, wokół uskrzydlonych. żo rozkw itłe. Z ryw a się je ręcznie bez szypułek. Liście zbiera
K w itną od czerw ca do sierpnia. Poszczególne gatu n k i różnią
się m iędzy sobą długością i kształtem liści, a przede w szystkim
w ysokością łodyg i m iejscem w ystępow ania. W ystępują: szczaw
lan c e to w a ty — nad brzegam i wód, w row ach, kędzierzaw y —
na polach i łąkach, tęp o listn y — w zaroślach, nad row am i, w
w ilgotnych lasach, skupiony — w row ach, zaroślach, na mo­
krych łąkach.
Surowiec. K orzeń kobylaka (Radix Hydrolapathi) stosow any
p rzy biegunkach i n ieżytach jelit. K orzenie zbiera się jesienią
i w czesną wiosną. W ykopuje się je silnym i łopatam i, oczyszcza
z d robnych korzeni, szybko m yje, obsusza na w ietrze, a następ­
nie p rzek raw a wzdłuż nożem nierdzew nym . K orzenie suszy się
w te m p e ra tu rz e podw yższonej lub na słońcu i dosusza w su­
szarn i ogrzew anej. D obrze zebrane i w ysuszone korzenie po­
w inny być b a rw y z zew n ątrz brązow ej, na przełom ie żółtej;
p rzy zginaniu pow inny łam ać się z trzaskiem . W ilgotność do
12% .

232
 się w początkach kw itn ien ia rośliny, gdyż później są zazw yczaj
porażone p rzez rdzę. Z ry w a się m łode, ale ju ż całkow icie w y­
kształcone.
Suszenie. K w ia ty i liś c ie ,suszy się w su szarniach n a tu ra ln y c h
albo ogrzew anych stosując te m p e ra tu rę do 35°C. O bydw a su ­
row ce rozkłada się cienką w arstw ą. W czasie suszenia p łatk i
k orony kw iatow ej n a b ie rają b a rw y szafirow ofioletow ej i sk rę ­
cają się. Suszenie kw iatów je s t zakończone, gdy p rzy dotyku
ju ż nie w yczuw a się wilgoci, a k w iaty zgniecione w ręce łatw o
pow tórnie rozsypują się. Liście uw aża się za wysuszone, gdy
przy zginaniu pękają. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 5,5 kg
kw iatów św ieżych i około 4,5 kg św ieżych liści.
Cechy dobrego surowca. K w iat ślazu dzikiego m a składać się
z całych kw iatów , złożonych z korony, kielicha i kieliszka. Szy-
p u łk i z n ajd u jące się p rzy n iek tó ry ch k w iatach nie mogą być
dłuższe niż 0,5 cm. W ysuszony kw iat m a m ieć b arw ę koron sza-
firow ofioletow ą. Liście pow inny być zielone, bez plam i ordza-
wień.
Śliwa tarnina
P rim u s spinosa
\ i innych części rośliny. W ilgotność do 14%.
Inne nazwy: ciernik, ciernie, korcipka, ta rn in a , tark a, ta rń
Rodzina: Różow ate — Rosaceae
Opis rośliny. K rzew 2 do 3 m wysoki, gęsto rozgałęziony, cier­
nisty. Z ak w ita w czesną w iosną (kwiecień, m aj) przed rozw inię­
ciem się liści. K w iaty m a drobne, białe, z k sz ta łtu przypom i­
nające k w ia ty drzew owocowych. Owoce — m ałe, k u liste p e st­
kowce, b a rw y ciem nogranatow ej, p o k ry te w oskow atym nalo­
tem , dojrzew ają we w rześniu, październiku.
W ystępuje p rzy drogach, m iedzach, na brzegach lasów, tw orząc
gęste zarośla. Rośnie w m iejscach nasłonecznionych.
Surowiec. K w iat ta rn in y (Flos Pruni spinosae) o działaniu m o­
czopędnym , rozw alniającym , reg u lu jący m przem ianę m aterii.
Z apotrzebąw anie niew ielkie. Owoc ta rn in y (Fructus P runi spi­
nosae) to w artościow y środek dietetyczny. D ziałanie nieznacz­
nie zapierające, przeciw b ak tery jn e. Z n a jd u je rów nież zastoso-
w ahie w przem yśle przetw órczym . M ożna z nich sporządzać
dżem y, k o n fitu ry , m arm olady.
Zbiór. Z biera się świeżo ro zk w itłe kw iaty, ręcznie lub ścina do
334
podstaw ionych koszy lub na rozłożone płachty. Ze w zględu na
k ró tk ie k w itn ien ie ta rn in y nie m ożna zw lekać ze zbiorem.
K w iaty zbiera się w bezdeszczow e dni i po w yschnięciu rósy,
gdyż w ilgotne ciem nieją w czasie suszenia. Owoce zbiera się w
pełnej dojrzałości (październik, listopad), ale g d y są tw ard e
i jędrne. Z biera się je strząsając na płach ty rozłożone wokół
krzew ów . O padłe liście w raz z ow ocam i usuw a się. Owoce św ie­
że należy dostarczać do punktów skupu w płaskich koszach, ja k
najszybciej po zbiorze.
.Suszenie. K w iaty suszy się szybko, gdyż łatw o ciem nieją.
W okresie suchej pogody m ożna je suszyć w suszarniach n a tu ­
ra ln y c h o dużym przew iew ie. P rz y m niej sprzy jającej pogodzie
lepiej je suszyć w suszarniach ogrzew anych, ale p rzy niezbyt
w ysokiej tem p e ra tu rz e , do 35°C. 1 kg suszu u zy sk u je się z oko­
ło 5 kg kw iatów świeżych.
Owoce suszy się w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e
początkow o 40°C, później 60°C, rozkładając do suszenia cienką
w arstw ą. 1 kg suszu uzyskuje się z około 3,5 k g owoców św ie­
żych.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z kw ia­
tó w i pączków kw iatow ych, n ie pow inien zaw ierać innych
części rośliny. B arw a w ysuszonych kw iatów — biała z odcie­
niem krem ow ym . W ilgotność do 12%. D obrze w ysuszone owo­
ce pow inny m ieć b arw ę praw ie czarną. N ie m ogą zaw ierać liści
Świetlik łąkowy
Euphrasia K o stk o w a n a
Inne nazwy: p tasie oczka, św iecznik, złodziej m leczny
Rodzina: T rędów nikow ate — Scrophulariaceae
Opis rośliny. R oślina jednoroczna, w y ra sta jąc a do 30 cm w yso­
kości. Łodygę m a sztyw ną, słabo rozgałęzioną, liście — rów no­
m iern ie p o k ry w ające łodygę, k sz ta łtu jajow atego, o brzegach
ząbkow anych, kw iaty — białe, fioletow o żyłkow ane, z żółtą
plam ką na dolnej w ardze. K w itn ie od lipca do w rześnia. Św ie­
tlik je st półpasożytem , gdyż jego korzenie p o b ierają pokarm y
z k orzeni in n y ch roślin.
W ystępuje na łąkach, pastw iskach, w zaroślach, nad row am i.
Surowiec. Z iele św ietlika (Herba Euphrasiae) zaw iera glikozy­
135
 \
dy, garbniki, olejek, żywice, gorycz i inne. Z najd u je zastoso­
w anie p rzy stanach zapalnych oczu.
Tasznik pospolity v
Capsella bursae-pastoris
Zbiór. Z biera się pędy ro ślin y W 'początkach kw itnienia. Ścina
się je poniżej rozgałęzienia łodygi, tj. bez najniższej części,
zw ykle bezlistnej lub o zb ru n atn iały ch liściach. Ziele zbiera Inne nazwy: k a le tk a pasterska, kaszka, sum ki pastusze, tobołki
się w czasie suchej pogody i po obeschnięciu rosy. pastusze
Suszenie. Ziele suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h przy du­ Rodzina: K rzyżow e — Crucijerae
żym przew iew ie, a p rzy n ie sprzyjającej pogodzie w tem pera-, Roślina polecana do zbioru
tu rz e podw yższonej do 35°C. Surow iec rozkłada się cienką w a r­ przez młodzież szkolną
stw ą. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg ziela świeżego.
Opis rośliny. R oślina roczna lub dw uletnia, do 60 cm wysoka.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z u list- Liście — zatokow o ząbkow ane lub pierzastodzielne: dolne —
nionych pędów z kw iatam i. N ie może zaw ierać bezlistnych ło­ ogonkowe w rozecie, łodygowe — siedzące. K w iaty — drobne,
dyg, pędów z korzeniam i i in n y ch roślin. W ysuszony pow inien białe, rozw ijają się stopniowo i bardzo szybko w y tw a rz ają owo­
m ieć n a tu ra ln ą barw ę i w ilgotność do 12%. ce — sercow ate łuszczynki.
Uwaga. W Polsce w ystępuje 12 g atu n k ó w i 2 odm iany św ietlika, p rzy
czym 5 g atu n k ó w d aje m ieszańce ze św ietlikiem łąkow ym . W szystkie
w y stęp u jące św ietliki m a ją w łaściw ości lecznicze i m ogą być pozyskiw ane
n a surow iec zielarski.

Rys. 66. Ś w ietlik łąkow y Rys. 67. T asznik pospolity

136 137
W ystępuje na polach i w ogrodach jako chw ast oraz na p rzy -
drożach, p rzy zabudow aniach, często masowo.
S urow iec. Ziele tasznika (Herba Bursae pastoris) działa prze-
ciw krw otocznie.
Zbiór. Z biera się całą nadziem ną część ro ślin y w raz z liśćm i od­
ziom kow ym i. Z biera się je w tym czasie, gdy zaczynają k w it­
nąć lub gdy w ykształcają pierw sze owoce. N a surow iec w y ­
b ie ra się ro ślin y o w iększej ilości liści i niezb y t wysokie, do
30 cm. Ścina się pędy o stry m i nożami, aby rośliny n ie w y ry ­
w ały się z korzeniam i. Z surow ca usuw a się inne rośliny ścięte
z tasznikiem .
Suszenie. Suszyć najlepiej w suszarniach n a tu ra ln y c h . W su ­
szarniach ogrzew anych te m p e ra tu ra pow inna być niezbyt w y­
soka, do 35°C. Ziele rozkłada się cienką w arstw ą.
U w aga. Nie m ożna m ylić ta szn ik a pospolitego z tobołkam i polnym i
(Thlaspi arvense) o łuszczynkach w iększych, okrąg ław y ch i łodydze obfi­
ciej ulistn ionej niż łodyga tasznika.

Hys. 68. T a ta ra k zw yczajny

Tatarak ztuyc.zajny
Acorus calamus
Inne nazwy: aj er, kalm us, kłącz, szuw ar, ta ta rsk ie ziele
Rodzina: O brazkow ate — Araceae
Opis rośliny. Bylina, o silnie arom atycznym kłączu i szablas­
ty c h liściach do 1 m w ysokich. K w iatostan kolbow aty, składa­
ją c y się z niepozornych, zielonkaw ych kw iatów . K w itnie w m a­
ju i czerw cu; owoców w naszym klim acie nie w ytw arza.
W ystępuje najczęściej grom adnie, przy brzegach rzek, s ta w ó w ,'
jezior, na bagnach i w ilgotnych łąkach.
Surowiec. K łącze ta ta ra k u nieokorow ane (Rhizom a Calami cru-
d u m ) i kłącze ta ta ra k u okorow ane (Rhizoma Calami m u n d a tu m )
zaw ierają olejek, gorycz, garbniki i inne składniki. Z n ajd u ją
zastosow anie p rzy dolegliw ościach przew odu pokarm owego, ze­
w n ętrzn ie do pielęgnacji włosów. O lejek tata ra k o w y m a duże
znaczenie w przem yśle kosm etycznym , m y d larsk im i innych.
Zbiór. K łącza zbiera się od w iosny do jesieni. W yciąga się je
z w ody czy m ułu hakam i lub grabiam i, a w suchszych m ie j­
scach w ykopuje w idłam i am erykańskim i. Z w ydobytych roślin
odcina się nierdzew nym i nożam i części nadziem ne, korzenie
o ra z z b ru n atn iałe części kłączy. W m iarę po trzeb y kłącza szyb­
ko się m y je obsuszając je zaraz na przew iew ie. P rzed susze­
niem k ra je się kłącza na kaw ałki długości około 20 cm, a g rub­
sze kłącza przecina się wzdłuż. A b y otrzym ać kłącza okorow a­
ne, z w ym y ty ch i obsuszonych k łączy usuw a się skórkę aż do
białego m iąższu i ja k najszybciej rozkłada do suszenia.
Suszenie. K łącza suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o dużym
przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych. T e m p era tu ra nie
pow inna przekraczać 40°C z uw agi na u trzy m an ie w surow cu
olejku (tatarakow ego). D obrze w ysuszone kłącza sta ją się tw a r­
d e i przy zginaniu łatw o pękają. 1 kg suszu o trz y m u je się z
około 4,5 kg k łączy świeżych.
Cechy dobrego surowca. K łącze ta ta ra k u nieokorow ane — to
d o b rze oczyszczone z ziem i i korzeni kaw ałki kłączy grubości
do 3 cm. D ostarczone do p u n k tu sku p u ziół w stan ie św ieżym
n ie m ogą m ieć n a pow ierzchni w ody. W ysuszone kłącza pow in­
n y m ieć barw ę z zew nątrz jasn o b ru n a tn ą lub brunatnozieloną,
n a przełom ie biaław ą. K łącza ta ta ra k u okorow ane są to kłącza
bez skórki, b a rw y biaław ej. W ilgotność do 12%.
Uwaga. P laców ki zielarsk ie p rzy jm u ją rów nież w ysuszone o b ierk i ta ta ­
ra k u , otrzym yw ane p rzy k o ro w an iu k łączy — surow iec olejkow y. Nie
m o g ą one m ieć zanieczyszczeń m in eraln y ch .
O d cięte części kłączy przy doczyszczaniu surow ca zak o p u je się n a m iej­
sc ac h zbioru w celu u łatw ien ia roślinie ro zm n ażan ia się.

138 139
Topola czarna
Populus nigra

Inne nazwy: topola nadw iślańska, sokora

Rodzina: W ierzbow ate — Salicaceae
Opis rośliny. W ysokie drzew o liściaste o rozłożystej k o ro n ie
i czarnej, spękanej korze.
W ystępuje nad brzegam i rzek, zwłaszcza W isły; jest rów nież
w ysadzane przy domach, drogach, w parkach.
Surowiec. Pączki topoli — G em m ae Populi zaw ierają olejek,
flaw onoidy, żyw ice i in n e związki; z n ajd u ją zastosow anie p rz y
chorobach dróg oddechow ych, nerek, w chodzą w skład m ie­
szanki ziołowej „P y ro san ” (przeciw gorączkow ej)
Zbiór. P ączki zbiera się w czesną wiosną, zanim zaczną pękać;
w ted y są silnie nażyw iczone i m ają balsam iczny zapach. P ącz­
ki zryw a się ręcznie ze ściętych gałązek, w yk o rzy stu jąc do zbio­
r u w szelkie przecinki gałęzi. Suszy się je zaraz po zbiorze.
Suszenie. Pączki suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h albo
ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 30°C. R ozkłada się je poje­
dynczą w arstw ą, aby nie zlepiały się. 1 kg suszu o trzy m u je się
z około 3 kg św ieżych pączków .
Cechy dobrego surowca. Pączki dobrze w ysuszone, o silnym Surowiec. Ziele uczepu (Herba Bidentis) stosow ane w choro­
p rzy je m n y m zapachu, brązow e, o łuskach ściśle p rzy leg ają­ bach skóry. P ow inien składać się z w ierzchołków pędów dłu­
cych, błyszczące, p o k ry te balsam em , nie pozlepiane, nie p rz y ­ gości do 20 cm, ukw ieconych i obficie ulistnionych. Z biera się
palone, na p rzek ro ju zielonkaw e, o w ilgotności do 12%. J e w początkach kw itnienia rośliny, suszy w su szarn i n a tu ra l­
nej lub ogrzew anej w tem p e ra tu rz e do 40°C. W ysuszone ziele
.powinno zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę liści, łodyg i kw iatów .
W ilgotność do 12%.

Uczep trójlistkouiy
Bidens tripartitus
Inne nazwy: dw uząb, czereda, strzałk i
Rodzina: Złożone — Compositae
Opis rośliny. Je st to roślina jednoroczna, w ystępująca przy ro­
w ach, n a m okrych łąk a c h ’ brzegach wód stojących. W yrasta do
60 cm. Ł odygę m a silnie rozgałęzioną, zw ykle ciem noczerw oną,
liście 3—5-dzielne z w iększym listkiem środkow ym , zbiegające
w krótki, oskrzydlony ogonek, grubo i tępo piłkow ane. K w iaty
m a ty lk o ru rkow ate, ciem nożółte, w koszyczkach na g ru b y ch
i k ró tk ic h szypułkach. Owoce górą rów no ścięte, z 2— 3 ośćmi.
Wiązóiuką błotna
F i 1ipendula ulmaria
In n e nazw y: taw u ła łąkow a, kozia broda, królow a łąk
Rodzina: Różow ate —- Rosaceae
Opis rośliny. J e st to bylina, w y rastająca pow yżej 1 m, o liś­
ciach dużych, przery w an o pierzastych, łodydze — słabo u list-
nionej, zakończonej dużym kw iatostanem drobnych, krem o­
w ych kw iatów o m iłym , m iodow ym zapachu. K w itn ie w czer­
w cu i lipcu.

140 141
W ystępuje na w ilgotnych łąkach, nad rzekam i, w w ilgotnych
zaroślach, row ach.
Surowiec. K w iat w iązów ki (Flos Ulmariae) — znany pow szech­
n ie lek napotny; wchodzi w skład m ieszanki p rzeciw reum atycz­
nej „R eum osan” i przeciw gorączkow ej „ P y ro sa n ”.
Zbiór. Surow cem są k w ia ty bez szypułek. P rz y zbiorze ścina
się całe kw iato stan y w początkach kw itnienia, tj. gdy część
kw iatów je s t nie rozw inięta. Zbiór prow adzi się w suche dni
i po obeschnięciu rosy; k w ia t -składa się luźno w kosze i zaraz
po zbiorze rozkłada do suszenia.
Suszenie. K w iato stan y suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h do­
brze przew iew nych, rozkładając je w arstw ą pojedynczą. S usze­
nie p rzery w a się w m om encie, gdy kw iaty są już suche — k r u ­
szą się p rzy zgniataniu, a szypułki kw iatostanow e są nieco w il­
gotne, jeszcze elastyczne. N astępnie oddziela się kw iaty od szy­
pułek p rzez ręczne osm ykiw anie lub otarcie na sicie o śred n icy
oczek 3 m m . Zanieczyszczenia odsiewa się. 1 kg suszu o trz y ­
m u je się z około 6 kg kw iatostanów świeżych.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z k w ia -
Rys. 70. W iązów ka błotna
142
tów b arw y n a tu ra ln e j; nie może zaw ierać części łodyg i szy­
pułek kw iatostanow ych. W ilgotność do 12%.
Do punktów sku p u ziół, k tó re odbierają surow ce świeże, do­
starcza się k w iato stan y zaraz po zbiorze, w opakow aniach prze­
wiew nych.
Uwaga. Dla zw iększenia w ystęp o w an ia w iązów ki rozsiew a się je j n asio n a
n a m iejscach nie koszonych, gdzie może łatw iej rozm nożyć się.
Wierzba biała
S alix alba
Rodzina: W ierzbow ate — Salicaceae
Opis rośliny. Z nane drzew o liściaste lub krzew o żółtaw ej lu b
ja sn o b ru n a tn e j korze, liściach — zielono-srebrzystych.
W ystępuje p rz y drogach, nad rzekam i, na zalew iskach rzecz­
nych.
Surowiec: K ora w ierzby (Cortex Salicis) zaw iera glikozyd sa li-
cynę, g arbniki i inne związki; stosow ana je s t p rzy stan ach go­
rączkow ych i reum atycznych, w chodzi w skład m ieszanek zio­
łow ych: przeciw gorączkow ej i przeciw reum atycznej — „ P y ro ­
sa n ” i „R eum osan” i innych.
Zbiór. K orę zbiera się w czesną wiosną, gdy ro ślin y rozpoczęły
w egetację, ale jeszcze nie w ytw o rzy ły liści. Z biera się je jed y ­
n ie z gałązek ściętych, a więc n ależy w ykorzystyw ać do zbioru
w szelkie w y rę b y i ogław ianie drzew . Z w y b ran y ch gałęzi 2—4-
-letnich, o korze gładkiej i zdrow ej usuw a się boczne gałązki,
a następnie zd ejm u je się korę odcinkam i długości około 20 cm.
N ie m ożna pozyskiw ać k o ry przez struganie.
Suszenie. K ora pow inna być w ysuszona szybko; suszy się więc
ją w pom ieszczeniach o dobrym przew iew ie i rozkłada n ie z b y t
g ru b ą w arstw ą. R u rk i nie pow inny wchodzić jed n a w drugą,
gdyż połączone źle w ysychają i pleśnieją. Suszy się rów nież ko­
rę w ierzby, ja k w szystkie kory, n a słońcu. W suszarni ogrze­
w anej te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna przekraczać 40°C.
K ończy się suszenie, gdy p rzy zginaniu kora łatw o łam ie się.
1 kg suszu o trz y m u je się z około 2,5 kg kory św ieżej.
Cechy dobrego surowca. K ora pow inna składać się z odcinków
w kształcie r u re k długości do 25 cm, grubości do 2 m m , b arw y
z zew nątrz — szarozielonej, od w ew n ątrz — jasn o b ru n a tn e j.
W ysuszona kora pow inna m ieć n a tu ra ln ą b arw ę i wilgotność-
do 12%.
143*
W ilżyna ciernista
Ononis spinosa
Inne nazwy: w ilczyna, iglica, kolka, sw ar niew ieści, wilczy ogon
Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae
Roślina chroniona!
Opis rośliny. B ylina lub d ro b n y krzew o w ysokości około 60 cm.
Liście — drobne tró jdzielne. Na w ierzchołkach pędów i w k ą ­
tach liści um ieszczone są pojedynczo lub p aram i kw iaty o b a r­
w ie in ten sy w n ie różow ej. Ma w ydłużone kolce. W ytw arza d łu ­
gie korzenie, z zew nątrz b ru n atn e , na przełom ie żółtawobiałe,
z w y raźn y m i ciem niejszym i prom ieniam i.
W ystępuje na suchych łąkach, pastw iskach, przydrożach, sk a r­
pach.
Surowiec. K orzeń w ilżyny (Radix Ononidis) zaw iera olejek, fla-
wonoidy, garbniki, sole m iń eraln e i inne; z n a jd u je zastosow a­
n ie p rzy w ielu dolegliw ościach, w chodzi w skład Fitolizyny,
środka używ anego przy n iek tó ry ch chorobach dróg m oczowych.
Zbiór. K orzenie i kłącza zbiera się jesienią lub w czesną wiosną.
Ze w zględu na głębokie ukorzenienie roślin w ykopuje się je
dużym i łopatam i lub w yoruje. W ykopane korzenie oczyszcza
się z drobnych korzeni, nielicznych zresztą u w ilżyny, szybko
m yje, obsusza na pow ietrzu i rozkłada do suszenia. G rubsze ko­
rzen ie m ożna rozkraw ać podłużnie, aby szybciej w ysychały.
Suszenie. K orzenie suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o d u ­
żym przew iew ie lub w suszarniach ogrzew anych w te m p e ra tu ­
rze do 45°C. Suszy się je sta ra n n ie i dopiero dobrze w ysuszone
p a k u je w torby, gdyż nie dosuszone korzenie bardzo łatw o ple­
śnieją. 1 kg suszu otrzy m u je się z około 4 kg św ieżych korzeni.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z g ru b ­
szych, przew ażnie w ielogłow ych kłączy i korzeni — w ydłużo­
nych, spłaszczonych, skręconych i pow yginanych; nie może za­
w ierać części zbru n atn iały ch , nadziem nych i d robnych korzon­
ków. P o w ysuszeniu pow inien m ieć b a r w ę 'z zew nątrz szaro­
b ru n atn ą , na przełom ie — szarobiaław ą. Surow iec dostarczany
do p u n k tu skupu ziół w stanie św ieżym nie m oże m ieć na po­
w ierzchni resz tek wody.
Uwaga. O prócz w ilżyny ciern istej w y stę p u ją u nas in n e g atu n k i w ilżyny:
w ilżyna bezbronna (Ononis a w e n sis) i w ilżyna rozłogow a (Ononis repens),
k tó ry ch korzeni n ie zbiera się na surow iec zielarski. G łów ne cechy róż­
n iące je od w ilżyny ciern istej — to silne ow łosienie pędów i b ra k kolców.
/

Wrotycz pospolity
Tanacetum vulgare
Inne nazwy: piżmo, w rotycz sw ojski, m lecznica
Rodzina: Złożone — Compositae
Roślina trująca!
Opis rośliny. B ylina, ro zrastająca się w duże kępy. Łodygi —
sztyw ne, w y ra sta jąc e do 1,5 m, zakończone kw iatostanem spła­
szczonych na k sz ta łt guziczków koszyczków kw iatow ych, złożo­
nych ty lk o z ru rk o w aty c h kw iatów (bez kw iatów języczkow a-
tych) b arw y pom arańczow ożółtej. Liście — duże, pierzaste, po­
dobne do jarzęb in y . K w itnie od czerw ca do sierpnia. Cała roś­
lina m a korzenny, o stry zapach.
W ystępuje dość pospolicie w całym k ra ju p rzy drogach, zabu­
dow aniach, na m iedzach, skarpach, w zaroślach.
10 — Z b ie r a m y z i o ł a 14 g
Surowiec. K w iat w rotyczu (Flos Tanaceti), synonim — koszy­
czek w rotyczu (A n th o d iu m Tanaceti) zaw iera olejek, g arbnik
i su bstancję gorzką. U żyw any je st jako środek przeciw w sza-
wicy.
Zbiór. Z biera się koszyczki kw iatow e w początkach kw itnienia.
Ze w zględu n a silne szypułki kw iatostanow e lepiej jest ścinać
koszyczki nożem czy nożycam i. P rzy rozkładaniu do suszenia
usuw a się zanieczyszczenia, najczęściej w postaci liści i szypu-
łek.
Suszenie. Koszyczki kw iatow e w ew nątrz tru d n o w ysychają, a
zbyt długo suszone ciem nieją. Z atem n ajlepiej suszyć w te m ­
p e ra tu rz e podw yższonej. Z uw agi na lotne składniki w surow ­
cu, te m p e ra tu ra suszenia nie pow inna przekroczyć 35°C. 1 kg
suszu o trz y m u je się z około 4,5 kg kw iatów św ieżych.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z ko­
szyczków kw iatow ych bez szypułki lub z jej resztką długości
do 3 m m . K w iat W ysuszony pow inien zachow ać n a tu ra ln ą b a r­
wę i zapach (silny po ro ztarciu surow ca). Nie może zaw ierać
koszyczków z w ysypanym i kw iatam i.
Uwaga. W m ałych ilościach zbiera się rów nież ziele w rotyczu. Aby o trzy ­
m ać dobry surow iec, należy ścinać jedynie górne części zak w itający ch
pędów , dobrze ulistnione i suszyć je szybko, ale dokładnie.
Żarnowiec miotlasty
SąrothamnuM icoparius
Rodzina: M otylkow ate — Papilionaceae
Roślina trująca?
Opis rośliny.. J e st to d ro b n y krzew , od n a sad y silnie rozgałę­
ziony. G ałązki m a zielone, wzniesione, rózgow ato w ydłużone,
kanciaste. N ajw yższe listki m a nie podzielone, niższe 3-listkow e.
K w iaty m a złocistożółte po 1 do 2 w k ą ta c h liści. K w itn ie
w m aju i czerw cu.
W ystępuje dziko i jako w ysiany dla zw ierzyny na w zgórzach,
p rzy drogach, w rzadkich piaszczystych lasach.
Surowiec. Z iele żarnow ca (Herba Sarotham ni) zaw iera alkalo­
idy, olejek, zw iązki gorzkie; wchodzi w skład m ieszanki zioło­
w ej działającej na serce — „C ardiosan” .
Zbiór. Z iele zbiera się w czasie rozw ijania się pierw szych kw ia­
146
4
tów rośliny. Ścina się w ierzchołki ukw ieconych gałązek d łu ­
gości do 35 cm.
Suszenie. Surow iec suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h . 1 kg
suszu o trz y m u je się z około 3,5 kg ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno składać się z ulistnio-
nych i ukw ieconych w ierzchołków pędów. K w iaty pow inny być
praw ie w yłącznie w pączkach. W ysuszone ziele pow inno mieć
n a tu ra ln ą barw ę, nie może zaw ierać łodyg bez liści i kw iatów .
W ilgotność do 12%.
Uwaga. Ż arn o w ca m iotlastego n ie m ożna mylić z janow cem b arw iersk im
o k w iatach podobnych do k w iató w żarnow ca, ale nieco m niejszych, bez
odcienia pom arańczow ego i liściach w yłącznie niepodzielnych, w ydłużo­
nych, ró w now ąskolancetow atych.
Żyiiiokost lekarski
Sym phytum officinale
Inne nazwy: żyw y gnat, kosztyw ał
Rodzina: S zorstkęlistne — Boraguiaceae
Opis rośliny. B ylina, w ysoka do 1 m, o g rubej w zniesionej ło­
dydze. Liście odziom kowe — duże, w ydłużone, łodygow e —
m niejsze, zbiegające po łodydze do następnego w ęzła liściow e­
go. Na w ierzchołku łodygi w y tw arza kw iaty — zwisłe, barw y
fioletow ej łub białej, kształtu dzbanuszków . K w itnie w m aju
i lipcu. Cała roślina jest szorstko owłosiona. K orzenie m a g ru ­
be, długie, m ięsiste, rozgałęzione, o skórce ciem nobrunatnej.
W ystępuje na łąkach, w ilgotnych polach, w row ach.
Surowiec. K orzeń żyw okostu (R adix S y m p h y ti), ceniony środek
pow lekający, zm iękczający, przyspieszający gojenie przy obra­
żeniach kości. W chodzi w skład m ieszanek ziołow ych i innych
leków.
Zbiór. K orzenie w ykopuje się jesien ią i w czesną w iosną, uży­
w ając do tego dużych i silnych łopat. Po odcięciu części nad­
ziem nych i w szelkich części zbutw iałych oraz po dokładnym
w ym yciu odcina się od k a rp y pojedyncze korzenie i suszy je
bez rozkra w ania.
Suszenie. K orzenie suszy się w suszarniach ogrzew anych w
tem p e ra tu rz e do 40°C, przy dużym przepływ ie pow ietrza i po
rozłożeniu korzeni pojedynczą w arstw ą. W ciepłe i suche dni
147
m ożna rów nież suszyć je na słońcu, a dosuszać w tem p e ra tu rz e
podw yższonej. Za w ysuszone korzenie m ożna uznać, gdy cał­
kow icie stw ardniały, p rzy zginaniu p ękają i ich b arw a z zew ­
n ą trz je s t czarna. 1 kg suszu o trz y m u je się z około 4 kg korze­
n i świeżych.
C echy dobrego surowca. Pow inien składać się z kaw ałków ko­
rzenia, zdrow ych, grubości do 2 cm. W ysuszone korzenie po­
w in n y być tw arde, łam iące się z trzaskiem , z zew nątrz ciem ne,
praw ie czarne, na przełom ie — białe lub biaław e. W ilgotność
do 12%.
Rys. 72. Ż yw okost lek arsk i
148
Leśne rośliny zielarskie
%
Zbiór surow ców pozyskiw anych z typow o leśnych roślin zie­
larskich organizow any je st przez P rzedsiębiorstw a P rodukcji
Leśnej „L as” oraz Z akłady Z ielarskie „H erbapol” . Przedsię­
biorstw a te poprzez w łasne p u n k ty skupu prow adzą skup su­
row ców leśn y ch w ram ach planów skupu uzgodnionych z w ła­
dzam i ochrony p rzyrody i ad m in istra c ji leśnej.
P rz y stę p u ją c do zbioru leśn y ch surow ców n ależy uzgodnić
w punkcie skupu ziół m iejsca i te rm in y zbioru poszczególnych
surowców. Z bioru leśnych ro ślin objętych częściową ochroną
p rzy ro d y m ogą dokonyw ać, podobnie jak i nieleśnych roślin
chronionych, ty lk o dośw iadczeni zbieracze, w yznaczeni przez
placów ki in sty tu c ji zainteresow anych zbiorem na podstaw ie
upow ażnienia w cześniej w ydanego przez w ojewódzkiego kon­
serw atora przyrody.
Boróiuka brusznica
Vaccinium vitis idaea
Inne nazwy: borów ka, brusznica, czerw ona jagoda, czerw ienica
Rodzina: W rzosow dte — Ericaceae
Opis rośliny. K rzew inka w ysokości około 20 cm. Liście m a zi-
m otrw ałe, ow alne, błyszczące, brzegiem podw inięte, zielone,
spodem ciem no kropkow ane. K w itn ie od m aja do lipca. Owoce
— jagody, początkow o białe, w m iarę dojrzew ania czerw ienie­
jące, dojrzew ają od końca lipca do w rześnia.
W ystępuje w lasach sosnowych i na wrzosowiskach.
Surowiec. Liść borów ki brusznicy (Folium Vitis idaeae), znany
lek dróg m oczow ych i środek przeciw biegunkow y. J e st skła­
dnikiem lek u przeciw biegunkow ego „Idalbina” . Z apotrzebow a­
n ie na te n surow iec bardzo duże. Owoce borów ki b rusznicy
(Fructus V itis idaeae) — cen n y surow iec dla przem ysłu spo­
żywczego, w lecznictw ie stosow any jako środek przeciw biegun­
kow y i ściągający. Zapotrzebow anie lecznictw a — m ałe, prze­
m ysłu spożywczego — bardzo duże.
Zbiór liści prow adzi się jesienią i w czesną wiosną, tj. po zakoń­
czonej w egetacji ro ślin y i przed jej rozpoczęciem. Ścina się
149
gałązki o liściach zdrow ych, intensyw nie zielono zabarw ionych.
Liście — w łaściw y surow iec, osm ykuje się z gałązek przed w y ­
suszeniem . M ożna rów nież suszyć gałązki i z w ysuszonych
om łacać liście, ale w tedy zachodzi potrzeba starannego oddzie­
len ia liści od pokruszonych gałązek. Owoce zbiera się dojrzałe,
lecz jeszcze tw arde, zryw ając je ręcznie. P rz ed suszeniem u su ­
wa się z surow ca owoce o niew łaściw ej barw ie i liście rośliny.
Suszenie. Liście m ożna suszyć w suszarniach n a tu ra ln y c h roz­
k ład ając je cienką w arstw ą. Owoce suszy się w tem p e ra tu rz e
podw yższonej, początkowo do 30°C, potem w w yższej, do 60°C.
1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg św ieżych liści i około t
5 kg św ieżych owoców.
Cechy dobrego surowca. Liście w stanie św ieżym pow inny m ieć
barw ę zieloną; nie m ogą zawuerać dom ieszki gałązek. W ysuszo­
ne liście pow inny zachować n a tu ra ln ą barw ę, nie m ogą być po­
kruszone. W ilgotność do 12%. Owoce św ieże pow inny m ieć
barw ę czerw oną, nie mogą m ieć dom ieszki liści i gałązek. W y­
suszone owoce pow inny zachow ać n a tu ra ln ą barw ę, nie m ogą
być spalone. W ilgotność do 15%.
Rys. 73. B orów ka brusznica
150
Boróyjka czarna
Vaccinium m yrtillus
Inne nazwy: czernica, czarna jagoda, borówka, jagodzina
Rodzina: W rzosow ate — Ericaceae
Opis rośliny. D robna krzew inka, znana ze sw ych owoców —
czarnych jagód. K w itnie w m aju ; owoce zaczynają dojrzew ać
pod koniec czerw ca (5— 6 tygodni od kw itnienia).
W ystępuje w lasach, w m iarę w ilgotnych, zwłaszcza iglastych.
Surowiec. Liść borów ki czernicy (Folium Myrtilli) ma znacze­
nie w leczeniu cukrzycy. Owoc borów ki czernicy (Fructus M y r ­
tilli) działa przeciw biegunkow o, przeciw zakaźnie, przeciw go-
rączkowo, przeciw robacznie. W chodzi w skład m ieszanki ,,Ton-
nosan” (przeciw biegunkow ej).
Zbiór. Liście zbiera się pod koniec owocowania rośliny, osmy-
kując je z gałązek obficie ulistnionych i zdrow ych. O sm ykuje
się iiście ostrożnie, aby z n im i nie uryw ać w ierzchołków gałą­
zek. Z żadnej ro ślin y nie zryw a się w szystkich liści. Zbiera się
owoce świeżo dojrzałe. N ajlepszym naczyniem do składania ja ­
gód je st lekki, płaski kosz.
Suszenie. Liście m ożna suszyć w suszarniach n a tu ra ln y c h , jeśli
rozłoży się je cienką, p raw ie pojedynczą w arstw ą. Owoce suszy
się w tem p e ra tu rz e podw yższonej przy dużym przepływ ie po­
w ietrza. Rozpoczyna się suszenie w te m p e ra tu rz e około 30°C,
stopniowo ją podw yższając aż do 60°C. 1 kg suszu o trzym uje
się z około 4 kg liści św ieżych i około 7,5 kg św ieżych owoców.
Cechy dobrego surowca. Liść borów ki czernicy pow inien skła­
dać się z liści zdrow ych, b a rw y zielonej, bez dom ieszki innych
części rośliny. W ysuszony liść pow inien zachoiyać n a tu ra ln ą
barw ę, nie pow inien być pokruszony. W ilgotność do 12%. Owoc
w stanie św ieżym to jagody dojrzałe, nie pogniecione, barw y
jednolicie czarnej, bez dom ieszki innych części rośliny, jak liś­
cie, gałązki. W ysuszony owoc pow inien zachow ać barw ę czar­
ną. Jagody nie m ogą być przypalone lub zbrylone; pow inny być
dobrze w ysuszone, ale nie całkow icie stw ard n iałe (w dotyku
elastyczne). W ilgotność do 16%.
 Dąb szypułkowy Jałowiec pospolity
Quercus robur (synonim Q. pedunculata) Juniperus communis
Dąb bezszypułkowy Inne nazwy: jałow iec, jodłow iec
Quercus sessilis (synonim Q. sessiliflora} Rodzina: C yprysow ate — Cupressaceae
Rodzina: B ukow ate — Fagaceae Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis roślin. O bydw a g a tu n k i dębu to w ysokie drzew a liściaste.
W ystępują w lasach; są rów nież w ysadzane w parkach, przy za­ Opis rośliny. K rzew iglasty, d o rastający do 3 m wysokości, cza­
budow aniach. sem m ałe drzew o. Igły m a rów now ąskie, silnie kłujące, w yra­
stające po 3 w jed n y m okółku. K w itn ie latem . Z kw iatów żeń­
Surowiec. K ora dębu (Cortex Quercus) zaw iera duże ilości g a r­
bników, działa ściągająco, przeciw zapalnie i odkażająco. skich — zielonkaw ych szyszeczek — w ytw arza się k u lista i m ię­
sista szyszkojagoda, k tóra dojrzew a dopiero w n astęp n y m roku,
Zbiór. Z biera się korę wiosną, tj. w początkach w egetacji ro ś­ zm ieniając b arw ę na ciem nofioletow ą, praw ie czarną i n ab iera­
liny, k ied y m ożna ją łatw o oddzielić od d rew n a gałęzi. Z biera jąc arom atu; na krzew ach zn ajd u ją się jednocześnie ow oce
się ją z gałęzi m łodych, o korze gładkiej, bez porostów. Z dej­ d w u letnie i jednoroczne.
m u je się korę odcinkam i po uprzednim usunięciu drobnych ga­
łązek, nacięciu kory aż do d rew n a poprzecznie w odstępach co
20— 30 cm i następnie podłużnie. Używa się p rzy zbiorze noży
nierdzew nych, gdyż na inne oddziaływ ują zw iązki garbnikow e,
znajdujące się w surow cu w znacznym procencie. Z bioru kory
dokonuje się p rzy okazji w yrębów lub przecinek gałęzi w cza­
sie p rześw ietlan ia m łodników . Zawsze zbiera się korę w ści­
słym porozum ieniu z ad m in istracją leśną.
Suszenie. Suszy się korę w suszarniach n a tu ra ln y c h lub ogrze­
w anych w tem p e ra tu rz e do 50°C. Można rów nież suszyć ją na
słońcu chroniąc przed deszczem i rosą. 1 kg suszu o trzym uje
się z około 2,5 kg świeżej kory.
Cechy dobrego surowca. K ora świeża pow inna składać się z k a ­
w ałków w kształcie ru re k lub ry n ie n e k długości 5— 30 cm, na
pow ierzchni gładkich, b a rw y z zew nątrz szarej lub zielonaw o-
szarej, w ew n ątrz żó łtobrunatnej. W ysuszona kora pow inna m ieć
barw ę z zew n ątrz bru n atn o szarą, w ew nątrz brunatnoczerw o-
naw ą. G rubość k ory do 3 m m . W ilgotność do 12%.

Rys. 74. Jało w iec pospolity

152 1W
'W ystępuje na całym niżu i w górach, najobficiej w północno-
—■ w schodniej części k raju . Rośnie w rzadkich lasach, na słone­
cznych wzgórzach, m iedzach i piaszczystych nieużytkach.
Surowiec. Owoc jałow ca (Fructus Juniperi), tj. dojrzałe szysz-
kojagody, m a bogaty zestaw składników . Z aw iera olejek, fla-
wonoidy, żywice, kw asy organiczne i inne. Z n ajd u je zastoso­
w anie przy leczeniu niek tó ry ch chorób n e re k oraz układu
pokarm ow ego. Używ a się go do produkcji olejku, w yrobu wó­
dek gatunkow ych, m a ry n a t itp.
Zbiór. Owoce zbiera się późną jesienią i zim ą, przez strząsanie
ic h na płach ty rozkładane wokół krzew ów . Zbiór rozpoczyna
się po pierw szych przym rozkach, gdyż "w tedy dojrzałe owoce
łatw iej się osypują. N iedopuszczalne je s t otrząsanie owoców
przez obijanie kijam i, gdyż pow oduje to łam anie się gałęzi
i opadanie rów nież niedojrzałych owoców. O sypanie się zielo­
nych owoców obniża jakość zebranego surow ca i zm niejsza,
a czasem zupełnie p rzek reśla możliwość zbioru w roku n a stę p ­
nym . Z ebrany surow iec zaw iera zw ykle dużo igliwia, owoców
niew ykształconych, o sz aro b ru n atn y m zabarw ieniu. U suw a się
je za pom ocą w ialni, m łynków i żm ijek; w ykorzystując in n y
ciężar owoców drobnych oddziela się je od owoców dobrze w y­
rośniętych, dojrzałych.
Suszenie. Owoce suszy się w suszarni n a tu ra ln e j o silnym p rze ­
wiewie. W m iarę potrzeby dosusza się je w suszarni ogrzew a­
nej w tem p e ra tu rz e do 30°C. 1 kg suszu o trz y m u je się z około
2,5 kg owoców świeżych.
Cechy dobrego surowca. Owoce pow inny m ieć jednolitą czar­
ną barw ę; pow inny być dobrze'w ysuszone, a le nie przesuszone;
ro z ta rte w palcach nie pow inny w ykazyw ać soku, tylko lepką,
ciągnącą się wokół p estek smółkę. W ilgotność do 18%.
Koniralia majowa
Convallaria maialis
Inne nazwy: konw alia, lanuszka, lanka
Rodzina: L ilięw ate — Liliaceae
Roślina trująca!
Roślina chroniona!
Opis rośliny. Je st to bylina, znana ze sw ych białych, w onnych
kw iatów , zebranych w jed n o stro n n e grono.
154
W ystępuje w lasach, zwłaszcza m ieszanych i w zaroślach, częs­
t o w dużych skupieniach. Je st rów nież w ysadzana w parkach
i ogrodach jako roślina ozdobna. W ostatnich latach czynione
.są staran ia o w prow adzenie jej do u p raw na potrzeby lecznic­
tw a.
Surowiec. K w iat konw alii (Flos Convallariae) i liść konw alii
,{Folium Convallariae). O bydw a surow ce zaw ierają glikozydy o
działaniu nasercow ym . W odpow iednim stosunku zużyw ane są
ja k o ziele konw alii do produkcji w ielu w ażnych leków.
..Zbiór. K w iaty i liście zbiera się jednocześnie, w początkach
k w itnienia rośliny, tj. w tedy, gdy ro zw ijają się pierw sze kw ia­
ty , często już w pierw szej połowie m aja. A by otrzym ać kw iat
.konw alii, zbiera się k w iatostany w raz z szypułką kw iatostano­
wy (głąbikiem ). Liście ścina się bez ogonka lub ty lko z jego re ­
sztą. Na każdym m iejscu zbioru pozostaw ia się część liści, aby
p rz e z nie w y tw a rz an y m i pokarm am i kłącza m ogły być zasilane
w ciągu dalszych m iesięcy roku, co pozwoli im na w ytw orzenie
w n astępnym ro k u now ych liści i kw iatów . Do ścinania surow ­
ców używ a się ostrych noży, aby zapobiec w y ry w an iu kłączy
rośliny. Zbiór prow adzi się w dni suche, po dokładnym w ys­
chnięciu rosy, gdyż zw ilgotniałe surow ce łatw o zaparzają się
i ciem nieją.
Suszenie. W dni cieple i suche m ożna suszyć obydw a surow ce
w suszarniach n a tu ra ln y c h , po rozłożeniu ich pojedynczą w a r­
stw ą. Zw łaszcza liście w ym agają starannego rozłożenia, gdyż
zlepione łatw o b ru n atn ieją . W razie m niej sp rzy jającej pogody
n ależy suszyć je w tem p e ra tu rz e podwyższonej do 30°C. 1 kg
:suszu o trz y m u je się z około 7 kg kw iatów i około 5,5 kg św ie­
żych liści.
Cechy dobrego surowca. K w iaty w stanie św ieżym — to kw ia­
to sta n y w raz z szypułką kw iatostanow ą barw y: kw iatów —
białej, szypułki — zielonej, o arom atycznym zapachu. Po w y­
du szen iu k w iato stan y pow inny m ieć barw ę zbliżoną do n a tu ­
raln e j — żółtaw obiałą kw iatów i jasnozieloną szypułek. W ilgot­
ność do 12%. Liść pow inien składać się z blaszek liściow ych
bez ogonka lub z jego częścią i m ieć barw ę jednolicie zieloną.
P o w ysuszeniu pow inien zachować zieloną barw ę, nie może być
pokruszony. W ilgotność do 12%.
Uwaga. W ażne je st, ab y w ystępow anie k o nw alii w stan ie n a tu ra ln y m nie
.zm niejszało się i dlatego placów ki zielarsk ie pow inny dopilnow ać, aby
.zbiór kw iatów i liści k o nw alii w szędzie przebiegał w ilości ak cep to w an ej
;przez w ładze ochrony przy ro d y i b y ł w ykon y w an y przez dośw iadczonych
.zbieraczy w rac jo n aln y sposób. W celu zm niejszenia zbioru konw alii
w lasach na b u k iety p ow inna być rozszerzana jej u p raw a w ogrodach.
155
Kopy mik pospolity
Asarum europaeum
Inne nazwy: kleśniec, n a rd a leśna, polska ipekakuana
Rodzina: K okornakow ate — Aristolochiaceae
Roślina tru jąca!
Roślina chroniona!
Opis rośliny: B ylina znana z liści nerkow atego kształtu, zim o­
zielonych, błyszczących, ciem nozielonych. Ł odygi m a płożące
się, łatw o korzeniące się w węzłach. N iepozorne, fioletow oczer-
w onaw e k w ia ty w y ra sta ją w kątach liści; zakw itają w czesną
wiosną.
W ystępuje w liściastych lasach i zaroślach, na glebach glinias­
ty ch i próchniczych, zasobnych w wapń.
Surowiec. Ziele kopytnika z korzeniam i (Herba Asari c u m ra -
dicibus) o działaniu głów nie w ykrztuśnym , przeciw kaszlcw ym ;,
z astęp u je im portow aną w ym iotnicę; w w iększych daw kach
działa w ym iotnie i znajdow ał zastosow anie w leczeniu nałogo­
wego alkoholizm u. J e st stosow any w edług w skazań lekarza.
Zbiór. Z iele zbiera się w czesną jesienią, kiedy to roślina za­
w iera najw ięcej olejku, uznanego za najw ażniejszy jej zw iązek
Rys. 75. K o p y tn ik pospolity
156
■czynny. R ośliny zbiera się w dni ciepłe i po w yschnięciu rosy.
Z b iera się całe rośliny, tj. liście w raz z kłączam i i korzeniam i.
Podw aża się ro ślin y łopatkam i lub m ocnym i nożam i. Zbiera się
k o p y tn ik tylko na m iejscach o najobfitszym jego w ystępow aniu
zaw sze pozostaw iając p rzy n ajm n iej połowę roślin do rozrośnię-
c ia się. Z ebrane ro ślin y otrząsa się dokładnie z resztek ziem i
(nie m y je się) i zaraz po zbiorze rozkłada do suszenia.
Z b ió r kopytnika pow inien odbyw ać się w yłącznie na m iejscach
uzgodnionych do zbioru z w ładzam i ochrony p rzy ro d y i powi­
n ien być w y konyw any przez w ykw alifikow anych zbieraczy.
'Suszenie. Surow iec suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h o du­
żym przew iew ie lub w ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 30°C.
R ozkłada się ro ślin y pojedynczą w arstw ą, co ułatw ia ich w ysu­
szenie i zachow anie n a tu ra ln e j barw y. 1 kg suszu o trzym uje
się z około 4 kg ziela świeżego.
Cechy dobrego surowca. Ziele pow inno składać się z całych,
roślin zdrow ych i czystych, o liściach jednolicie ciem nozielo-
no zabarw ionych, o silnym , sw oistym zapachu. Po w ysuszeniu
pow inno zachow ać n a tu ra ln ą b arw ę i zapach; n ie pow inno być
pokruszone. W ilgotność do 12%.
TJwaga. W celu zm niejszenia zbioru k o p y tn ik a ze sta n u n atu ra ln eg o po­
w inno się w p ro w ad zać go do u p ra w i p ó łu p raw , zw łaszcza w la s a c h ,,
w m iejscach w ystęp o w an ia. P ow inien być rów nież w ysadzany, częściej
n iż dotąd, w p ark a ch i ogrodach, sk ąd w w ielu p rzy p ad k ach może być
u zyskiw any n a p o trzeby lecznictw a. R ozm naża się rośliny za pom ocą sa­
dzonek, k tó re pow inny składać się z części kłącza w raz z liśćm i i ko rze­
n iam i przybyszow ym i.
Kruszyna pospolity
Frangula alnus
In n e nazwy: szakłak kruszyna, troszczynow a kora, troszczyna
Rodzina: Szakłakow ate ■— Rlnamno.ceae
Roślina chroniona!
Opis rośliny. J e s t to krzew w y ra sta jąc y do 5 m, silnie rozga­
łęzio n y o liściach ułożonych skrętolegle, eliptycznych, gład­
kich, całobrzegich, z 6—8 skośnym i nerw am i bocznym i z każ­
d e j strony, korze bru n atn o szarej z c h a ra k te ry sty c z n y m i szaro-
biały m i p rzetchlinkam i w kształcie poprzecznych kresek. K w ia-
157
t y niepozorne, zielonkaw e rozwijają, się od w iosny do ko ń ca
lata. Owoce m a okrągłe, początkow o zielone, po dojrzeniu czar­
ne, w ew n ątrz czarnoczerw one. Są to pestkow ce z 2— 3 nasiona­
mi. Z aczynają dojrzew ać pod koniec sierpnia.
W ystępuje w lasach i zaroślach na glebie dostatecznie w ilgot­
nej lub n aw et podm okłej, często na stanow iskach w ystępow ania
olchy. N ajbogatsze stanow iska w ystępow ania k ru szy n y zn ajd u ­
ją się w woj. lubelskim i rzeszow skim oraz w woj. białostockim
i olsztyńskim .
Surowiec. K ora k ru sz y n y (Cortex Frangulae) je st cenionym;
i często stosow anym lekiem przeczyszczającym i żółciopędnym .
W chodzi w skład m ieszanek ziołowych: „N orm osan” — stoso­
w anej p rzy przew lekłych zaparciach, żółciopędnej — „C holago-
ga II”, reg ulującej przem ianę rńaterii — „D egrosan” i in n y c h
p re p a ra tó w ziołowych. Z apotrzebow anie na te n surow iec je s t
bardzo duże. Owoc k ru sz y n y (Fructus Frangulae) działa podo­
b n ie ja k kora.
Zbiór. K orę zbiera się w czesną wiosną, gdy tylko m ożna j ą
zdjąć z gałęzi. Podobnie ja k korę dębu i in n e kory z d e jm u je
Rys. 76. K ru szy n a pospolita
158
się ją w odcinkach, ale na ogół dość długich. K orę zdej­
m u je się z gałęzi m łodych, nie spękanych, bez porostów i zaw­
sze tylko z uprzednio ściętych p rzy okazji prac zw iązanych z
gospodarką leśną. Nie można zbierać kory z gałęzi na p n im
Owoce zbiera się w zależności od zapotrzebow ania dojrzałe lub
jeszcze niezupełnie dojrzałe — czerw onaw e. Zbiera się je ręcz­
nie w ybierając owoce o w ym aganej barw ie.
Suszenie. K orę suszy się w suszarniach n atu raln y ch , na słońcu;
lub, w suszarniach ogrzew anych w tem p e ra tu rz e do 40°C. Roz*-
kłada się ją cienką w arstw ą uw ażając, aby poszczególne kaw ał­
ki nie w chodziły jed e n w drugi, gdyż w tedy długo schną i mo­
gą zapleśnieć. Owoce suszy się w tem p e ra tu rz e podw yższonej,
początkow o nieznacznie, później do 60°C. Rozkłada się je na si­
tach cienką w a rstw ą i często przegarnia, aby nie zlepiały się.
1 kg suszu o trz y m u je się z około 3 kg k o ry św ieżej i około
4 kg św ieżych owoców.
Cechy dobrego surowca. K ora pow inna składać się z kawałków-
w kształcie ru re k lu b rynienek; nie pow inna zaw ierać odcin­
ków k o ry z ciem nym i w ew n ątrz plam am i. W ysuszona kora m a
składać się z odcinków długości 5 do 40 cm, grubości 1 do 2 mm,,
b a rw y w ew nątrz żółtobrunatnej lub po dłuższym przechow y­
w aniu pom arańczow oczerw onej. W ilgotność do 12%. Owoce po­
w inny być bez szypułek, nie m ogą być pogniecione. Po w ysu­
szeniu pow inny zachow ać n a tu ra ln ą bartfrę; nie m ogą być przy­
palone lub zbrylone. W ilgotność do 14%.
Uwaga. K ora k ru szy n y może znaleźć zastosow anie w lecznictw ie dopiero-
po upływ ie ro k u od je j zbioru, gdy n a s tą p i w n iej ro zk ład zw iązków dzia­
łający ch szkodliw ie n a organizm ludzki.
N ie mylić k ru szy n y pospolitej z szakłakiem pospolitym (R h a m n u s cathar—
tica), opisanym dalej.
Mącznica lekarska
Arctostaphylos uva-ursi
Inne nazwy: chruścina, m ącznica garbarska, niedźw iedzia jago­
da, niedźw iedzie grono, niedźw iedzie ucho
Rodzina: W rzosow ate — Ericaceae
, Roślina chroniona!'
Opis rośliny. J e s t to krzew inka o ścielących się gałązkach, gęs­
to p okrytych zim otrw ałym i, skórzanym i liśćm i k sz ta łtu ło p a t-
153»
kow atego. Dolna strona liści jest nieco jaśniejsza i m niej lśn ią ­
ca niż górna, a brzegi liści są podw inięte. U nerw ienie liści je st
w ielokrotnie rozgałęziające się, tw orzące ja k b y siateczkę w i­
doczną przede w szystkim od dolnej stro n y liścia. K w itnie od
m aja do czerwca; owocam i są czerw one jagody podobne do ja ­
gód borów ki brusznicy, ale o m ączystej śródskórni bez k w aśn e­
go sm aku.
W ystępuje w suchych lasach sosnowych, zwłaszcza w północ­
nej części k raju .
Surowiec. Liść m ącznicy (Folium Uvae-ursi) je st w ażnym le ­
kiem p rz y dolegliw ościach pęcherza, m iedniczek nerkow ych
i dróg m oczowych.
Zbiór. Z biera się liście jesienią i bardzo w czesną wiosną, tj. po
zakończeniu w egetacji ro ślin y i przed jej rozpoczęciem. Ścina
się górne części gałązek i z ty ch osm ykuje się liście. N a ogół
gorszej jakości surow iec o trz y m u je się p rzez om łacanie liści z
w ysuszonych gałązek i odsiew anie ich na sitach, w ialniach itp.,
gdyż tru d n o je st odsiać w szystkie części gałązek.
Suszenie. Liście suszy się w w arunkach n a tu ra ln y c h rozłożone
cienką w arstw ą. 1 kg suszu o trzy m u je się z około 4 kg liści
świeżych.
Cechy dobrego surowca. Surow iec m a zaw ierać liście b a rw y
jednolicie zielonej, bez dom ieszki gałązek. W ysuszone liście po­
w in n y zachow ać n a tu ra ln ą barw ę.
U w aga. N ie m ylić m ącznicy le k arsk ie j z b o ró w k ą brusznicą, o pisaną
■wcześniej.
w yrośnięte. O późnianie zbioru n ie je s t w skazane, gdyż w ciągu
lata pow stają na liściach plam y i tru d n iej jest w tedy, zebrać su­
rowiec o w ym aganej barw ie.
Suszenie. Liście suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h . Uważa
się je za wysuszone, gdy ogonki przy zginaniu pękają z trzas­
kiem . 1 kg suszu o trzy m u je się z około 5 kg św ieżych liści.
Cechy dobrego surowca. Surow iec pow inien składać się z liści
b arw y na pow ierzchni zielonej, od spodu szarozielonej. W ysu­
szony surow iec pow inien zachow ać n a tu ra ln ą barw ę; nie może
zaw ierać liści ściem niałych lub z plam am i i ordzew ieniam i oraz
liści pokruszonych. W ilgotność do 12%.
Szakłak pospolity
Rhamnus cathartica
Inna nazwa: szakłak ciern isty
Rodzina: Szakłakow ate — Rham naceae
Opis rośliny. K rzew w y ra sta jąc y do 3 m, z k ró tk im i cierniam i
w rozw idleniach gałązek, o ciem nej korze. Liście m a eliptyczne
o brzegach drobno piłkow anych. Od głównego n e rw u odchodzą
po trz y n e rw y boczne. N iepozorne, zielonkaw e k w ia ty w y ra ­
sta ją na m łodych gałązkach w k ątach niższych liści. Owoce —•
pestkow ce są początkowo zielone, później czarne.

Poziomka pospolita
Fragaria vesca

Rodzina: Różow ate — Rosaceae

Opis rośliny. D robna bylina, znana ze sw oich jadalnych, w on­
nych, czerw onych owoców.
W ystępuje pospolicie w lasach, zaroślach, na zboczach.
Surowiec. Liść poziom ki (Folium Fragariae), zaw iera flaw ono-
idy, w itam iny, g arbniki i inne; znajd u je zastosow anie przy le ­
czeniu n e re k i pęcherza oraz zaburzeń na tle przem iany m aterii;
wchodzi w skład h e rb a ty ziołowej.
Zbiór. Liście zbiera się n a początku la ta zry w ając je z ogonka­
m i lu b bez ogonków. W ybiera się liście zdrow e, młode, ale już Rys. 77. S zak łak pospolity

160 11 — Z b ie r a m y z i o ł a 161
W ystępuje w zaroślach i n a brzegach lasów, rzadko w w iększej
ilości. W p ark ach i przy zabudow aniach w ysadzany je st jako
krzew ozdobny.
Surowiec. K ora szakłaku (Cortex R ham ni catharticae) i owoc
szakłaku (Fructus R h a m n i catharticae), środki żółciopędne
i przeczyszczające.
Zbiór. K orę zbiera się w iosną w sposób opisany przy zbiorze
k ory dębu. Z dejm uje się ją w odcinkach o w ym iarach około
20 cm. Zaw sze zbiera się korę z gałęzi uprzednio ściętych.
Suszenie. K orę suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h , na słońcu
lub w suszarniach ogrzew anych w te m p e ra tu rz e do 60°C. P o­
szczególne k aw ałk i kory nie pow inny wchodzić jed n e w drugie.
1 kg suszu o trzy m u je się z około 3 kg k o ry w stanie św ieżym .
Cechy dobrego surowca. K ora pow inna składać się z kaw ałków
długości 5 do 20 cm, grubości do 3 mm, b a rw y z zew nątrz b ru -
n atnoszarej, od w ew nątrz żółtej, a po w ysuszeniu żółtobrązow ej
do czerw onobrązow ej; nie pow inna zaw ierać odcinków z ciem ­
n y m i plam am i. Owoce pow inny być bez szypułek, b arw y czar­
nej, nie pogniecione; n ie m ogą być przypalone i zbrylone.
U w aga. P rzy zbiorze trzeb a um ieć odróżnić szaklak pospolity od kruszyny
pospolitej, podobnej z liści i owoców. S zaklak zasługuje n a rozpow szech­
n ienie jak o roślina lecznicza i ozdobna.
Tarczoumica islandzka
Cetraria islándica, synonim Lichen islandicus
Inne nazwy: porost islandzki, płucnica islandzka, m ech islan ­
dzki, szary m ech, obrost
Rodzina: T arczow nicow ate — Parmeliaceae
/ Roślina chroniona?
Opis rośliny. J e st to porost o plechach dołem rynienkow atych,
górą rozszerzonych i rozgałęzionych, składających się z głęboko,
w ciętych i pozaw ijanych blaszek. W ygląd p orostu zm ienia się
w zależności od pogody. W czasie suszy plech y są tw arde, k ru ­
che, b a rw y sreb rzy stej lub b ru n atń e j i sreb rzy stej. Podczas
deszczowej pogody są one m iękkie, elastyczne i zm ieniają b a r ­
wę na szaraw ozieloną.
W ystępuje niekiedy grom adnie, na nizinach — w lasach sosno­
wych, w górach — na skałach i innych ubogich siedliskach.
Często w y stę p u je z in n y m porostem — chrobotkiem ren ifero ­
162
w ym , o plechach w kształcie rozgałęzionych krzaczków b a rw y
sreb rzy stej.
Surowiec. P o ro st islandzki (Lichen islandicus) o dużej zaw arto­
ści zw iązków śluzow ych, stosow any głównie jako środek p rze -
ciw kaszlow y.
Zbiór. P le ch y zbiera się od w iosny do jesieni; n ajlepiej je zbie­
rać w ciągu lata w dni suche i ciepłe, kiedy plechy m ają m niej
wilgoci. W y jm u je się je z podłoża ręcznie, w y b ierając dobrze
w yrośnięte. Oczyszcza się je z igliwia, m chów i resztek in n y ch
roślin. ,
Suszenie. Surow iec dobrze, w ysycha w suszarniach n a tu ra ln y c h ,
ale na ogół w ym aga dłuższego suszenia. 1 kg suszu o trz y m u je
się z 2— 3 kg porostu świeżego.
Cechy dobrego surowca. P o ro st islandzki to plechy bez dom ie­
szki innych roślin i bez zanieczyszczeń m ineralnych. W ysuszo­
ne plechy pow inny być sztyw ne, silnie poskręcane, barw y sre­
b rzystej łub b ru n atn o sre b rz y ste j. łatw o łam liw e.
Widłak goździsty
Lycopodium clavatum ■
Inne nazwy: babim ór, czołga, kołtun, łapa niedźw iedzia, m o-
rzybab, pas św. Jana, w arkocznica
Rodzina: W idłakow ate — Lycopodiaceae
Roślina chroniona?
Opis rośliny. J e s t to roślina zarodnikow a trw ała, o pędach w i-
dlasto rozgałęzionych, płożących się, zakorzeniających się w w ę­
złach. Liście m a drobne, cienkie, rów now ąskolancetow ate. W li-
pcu i sierp n iu odgałęziają się ku górze pędy zarodnikonośne
w dolnej części ulistnione, zakończone 2—4 kłosam i, na których
w ykształcają się zarodniki, w ysypujące się z kłosów po dojrze­
niu.
W ystępuje w lasach, zwłaszcza sosnowych, na w rzosow iskach .
Surowiec. Z arodniki w idłaka (Sporae Lycopodii) — środek a d -
sorbcyjny i osłaniający, stosow any w postaci zasypki oraz w y ­
korzy sty w an y w produkcji p recy zy jn y ch odlewów, w piro tech ­
nice i innych gałęziach produkcji.
Zbiór. Z roślin ścina się kłosy zarodnikow e w ty m czasie, g d y
zaczynają żółknąć i pękać. Ścina się je ostrym i nożycam i do-
163:
podstaw ianych koszyczków. P rz y zbiorze nie m ożna w yryw ać
pędów rośliny, k tóre um ocow ane są w glebie tylko za pomocą
d robnych korzonków przybyszow ych.
Suszenie. K łosy suszy się w suszarniach n a tu ra ln y c h rozłożone
na p apierach lub płachtach. Z w ysuszonych kłosów w ytrząsa się
bardzo delik atn ie zarodniki pod przykryciem lub w szczelnie
zaw iązanych torbach i n astęp n ie przesiew a się je przez gęste
sito. Chcąc otrzym ać zarodniki tzw. przesiane, należy używ ać
do przesiew ania jedw abnych sit.
Cechy dobrego surowca. Bardzo drobne zarodniki, w ielkości 30
do 35 m ikronów , barw y jasnożółtej, bez dom ieszki innych częś­
ci rośliny, nie zanieczyszczone zw iązkam i m in eraln y m i i orga­
nicznym i. P rz y p rzesypyw aniu spraw iają w rażenie p rzelew ają­
cego się płynu. W ilgotność do 5% .
Uwaga. Z bioru zarodników w id ła k a m ogą dokonyw ać w yłącznie osoby
w y ty p o w an e w ty m celu przez placów ki zielarskie, o rganizu jące ich zbiór
w sposób uzgodniony z w ojew ódzkim i k o n se rw ato ra m i przyrody. Z aro ­
dn ik i unoszące się w pow ietrzu w pobliżu ognia z a p a la ją się z w ybuchem .
W rzos ziuyczajny
Calluna vulgaris
Rodzina: W rzosow ate — E r ic a ce a e
Roślina polecana do zbioru
przez młodzież szkolną
Opis rośliny. Pospolita krzew inka o drobnych, różowofioleto-
wych kw iatach zebranych w jednostronne kw iatostany. K w it­
nie w sierpniu i wrześniu.
Występuje jako podszycie rzadkich lasów, na wyrębach, pola­
nach leśnych, w miejscach suchych, słonecznych.
Surowiec. K w iat wrzosu (Flos Er icae) i ziele wrzosu (H e r b a Eri-
cae), zaw ierają gorycze, flawonoidy, sole m ineralne i inne; sto­
sowane są przede wszystkim przy chorobach dróg moczowych.
/ /

Rys. 78. W idłak goździsty Rys. 79. W rzos zw yczajny

164 165

Zbiór. K w ia ty i zioła należy zbierać w początkow ym okresie
kw itnienia roślin. Nie n ależy opóźniać zbioru, gdyż p rzekw ita-
jące k w iaty w suszeniu brązow ieją. K w iaty osm ykuje się z ło­
dyżek, a p rzed suszeniem oczyszcza na sitach z liści i łodyżek.
M ożna rów nież ścinać ukw iecone części pędów i z ty ch po w y­
suszeniu om łacać lub ocierać kw iaty, a następnie dokładnie
oczyścić z dom ieszki gałązek i liści. A by otrzym ać ziele wrzosu,
ścina się ukw iecone w ierzchołki pędów. Ja k o ziele przyjm ow a­
ne są rów nież (do wysokości zapotrzebow ania) odpady pow stałe
przy doczyszczaniu kw iatu w rzosu, a więc liście i część kw ia­
tów.
Suszenie. Obydwa surow ce m ożna suszyć w suszarniach n a tu ­
ralnych, dobrze zacienionych lu b w suszarniach ogrzew anych
w tem p e ra tu rz e do 40°C. 1 kg suszu o trzy m u je się z około
4,5 kg św ieżych kw iatów i około 3,5 kg św ieżego ziela.
Cechy dobrego surowca. K w iat wrzosu pow inien składać się z
kw iatów o jed n o litej, n a tu ra ln e j barw ie. Pow inien być ta k do­
czyszczony, ab y zaw ierał ja k n ajm n iej zielonych części rośliny,
nie więcej niż 15®/o. Ziele w rzosu powinno składać się z gór­
nych części pędów ulistnionych i ukw ieconych. Długość pędów
nie m oże przekraczać 20 cm. Nie może zaw ierać łodyg bez liści
i kw iatów , ja k też łodyg zdrew niałych. W ilgotność obu surow ­
ców do 12%.
• źródłem stosunkow o łatw o przysw ajalnego żelaza oraz dużych
Zioła tu podręcznym użyciu
U żyw ając w gospodarstw ie dom ow ym surow ców roślinnych,
często nie zdajem y sobie spraw y, że m ają one oprócz w alorów
odżywczych, sm akow ych, rów nież w łaściw ości lecznicze. Nie
zastanaw iam y się używ ając czosnku, cebuli, chrzanu, n atk i pie­
truszki, co zaw ierają i jakie je s t ich działanie.
A przecież czosnek w ykazuje działanie bakteriobójcze, obni­
ża ciśnienie krw i, pobudza tra w ie n ie i dlatego należy do surow ­
ców zielarskich. Zw iązki czynne czosnku niszczą b a k te rie cho­
robotw órcze (często n aw et te na k tó re nie d ziałają antybiotyki),
obniżają poziom cholesterolu we krw i. W w aru n k ach dom owych
m ożna uznać czosnek za doskonały lek p rzy przew lekłych nie­
żytach i stan ach in fek cy jn y ch dróg oddechow ych (1— 2 ząbki
czosnku posiekać lub rozetrzeć i dodać do szklanki przegotow a­
166
nego m leka). Zaleca się go stosow ać szczególnie dla dzieci, m ło­
dzieży i osób w podeszłym w ieku.
Bez cebuli nie może się obejść żadna gospodyni. Trzeba p rzy ­
pom nieć, że cebula obniża ciśnienie, pow oduje spadek cukru
w e krw i, je s t bogatym źródłem w itam in i składników m in eral­
nych (m iędzy innym i siark i i cynku). C ebula bardzo często,
W tru d n y c h w arunkach życia i p rzy niew łaściw ym odżyw ianiu
ratow ała ludzi od aw itam inozy. C ebula w stanie surow ym dzia­
ła bakteriobójczo na jam ę ustną, przew ód pokarm ow y, popraw ia
traw ienie, znosi nadm ierną ferm en tację, działa przeciw zapal­
nie. Syrop z cebuli (p o k rajan ą surow ą cebulę zasypuje się cu­
krem ) zaleca się przy kaszlu oraz zapaleniu oskrzeli. W leczeniu
ludow ym stosow ane są okłady z pieczonej cebuli na owrzodze­
nia, czyraki.
Chociaż cebula i czosnek m ają tak duże w łaściw ości leczni­
cze, spożyw anie ich w n adm iarze w stanie surow ym może oka­
zać się szkodliw e dla osób chorych na w ątrobę, żołądek. W tych
przypadkach lepiej je st spożyw ać cebulę gotow aną (sos cebulo­
wy, zupa cebulow a, cebula duszona).
C hrzan u żyw any jest jako dodatek do spożyw anych w ędlin,
m ięsa i ryb. C hrzan ułatw ia traw ienie, ale nie pow inny go nad­
używ ać osoby z zapaleniem przew odu pokarm ow ego, nerek
i w ątroby. W lecznictw ie ludow ym stosow any je s t jako środek
do okładów (starte korzenie w w oreczku) p rzy bólach m ięśnio­
w ych i reum atycznych. C hrzan działa bakteriobójczo i grzy-
bobójczo.
Zielona n a tk a pietruszki dodaw ana do zup, sałatek ma poza
w aloram i zdobniczym i i sm akow ym i działanie lecznicze. J e st
ilości w itam in y C.
W iększe niż dotąd zastosow anie w codziennym żyw ieniu po­
w inien znaleźć owoc km inku. Owoc ten w ykazuje działanie
przeciw skurczow e na m ięśnie gładkie przew odu pokarm owego,
pobudza w ydzielanie soków traw ien n y ch , je st skutecznym środ­
kiem w iatropędnym . B ardzo w ażną w łaściw ością km inku jest
działanie h am u jące nad m iern ą ferm en tację w jelitach; pobu­
dza rów nież czynności gruczołów m lecznych, co je st niezm iernie
ważne dla m atek karm iących — m leko m atek n ab iera wówczas
słabych w łaściw ości w iatropędnych. Można z owoców km inku
sporządzać n a p a r i pić po 1/3— 1/2 szklanki, 2— 3 razy dziennie
po posiłkach. K m inek m ożna dodawać do różnych potraw , np.
do surów ki z k a p u sty kiszonej, bigosu, barszczu białego; znana
je st rów nież zupa km inkow a. M ożna też posypać km inkiem bu­
łeczki, słone paluszki. K m inek m ielony często je st używ any ja ­
ko dodatek do tw arogu.
167
 Już na podstaw ie tych k ilku przykładów m ożna nabrać p rze­
konania, że stosując odpow iednie dodatki do potraw , podnosi
się nie tylko ich sm ak, ale zapobiega jednocześnie różnego
rodzaju dolegliw ościom .
M ożna rów nież, zam iast tra d y c y jn e j, im portow anej h erb a ty pić
h e rb a ty ziołov,7e. H e rb a ty ziołowe są w sprzedaży, ale m ożna je
rów nież przygotow ać sam em u, dobierając pod w zględem sm a­
kow ym i w łaściw ości leczniczych odpow iednie zioła. W skład
tak ich h e rb a te k może wchodzić liść jeżyny, liść poziomki, owoc
róży, k w ia t lipy, kw iat ru m ianku, dolarze w ysuszone obierki
z jabłek, owoc poziomki.
W dom u pow inno się rów nież zgrom adzić odpow iedni zestaw
ziół, k tó re m ogą w razie choroby stanow ić doraźną pomoc, do
chw ili uzyskania porady u lekarza. Z estaw ziół, po k tóre sięga­
m y bez p o rad y lekarza nie m oże zaw ierać ziół tru ją cy c h i sil­
nie działających na organizm ludzki; konieczne jest rów nież
ostrożne stosow anie ziół ta k zw anych nieszkodliw ych dla zdro­
wia. Np. ziele piołunu je s t doskonałym środkiem na pobudze­
nie a p e ty tu i zw iększenie w ydzielania soków traw ien n y ch , a je ­
dnak u ży w an y zbyt często i w zbyt dużych daw kach może po­
wodow ać zatrucia. P onadto nie pow inny go stosow ać osoby ze
stanam i zapalnym i i k rw aw ieniam i przew odu pokarm ow ego,
posiadające żylaki odbytu, kobiety w ciąży.
P a m ię ta jm y rów nież, że sam i nie zaw sze m ożem y rozpoznać
chorobę i w ted y używ ane zioła mogą okazać się niew łaściw ie
zastosow ane — zam iast leczyć, opóźniają leczenie w łaściw ej
choroby.
N ajprostszym i i najczęstszym i sposobam i przyrządzania ziół
są w yciągi w odne w postaci naparów i odw arów . Są to postacie
pły n n e leku, nietrw ałe, trzeb a je więc przyrządzać przed uży­
ciem . Sposób przyrządzania dostosow any je st do rodzaju ziół,'
aby w yciąg zaw ierał su b stan cje działające leczniczo.
N apar o trz y m u je się przez zalanie ziół odpow iednią ilością
w rzącej w ody, przy k ry w a i ogrzew a dla u trz y m an ia te m p e ra ­
tu r y przez 15 m in u t (można w łaźni w odnej — naczynie z n a ­
p arem um ieścić w w iększym naczyniu z gorącą wodą). N astęp­
n ie naczynie z n aparem odstaw ia się na 15 m in u t. Z aw artość
n ależy przecedzić i uzupełnić do przepisanej ilości, przep łu k u ­
jąc zioła pozostałe na sitku gorącą wodą.
O dwar o trzy m u je się przez zalanie ziół w odą o tem p e ra tu rz e
pokojow ej w odpow iedniej proporcji, p rzy k ry w a i podgrzew a
od k ilku do 30 m inut, najczęściej nie doprow adzając do w rze­
nia. Z aw artość cedzi się, a pozostałość na sitk u p rzep łu k u je go­
rącą przegotow aną wodą, uzupełniając odw ar do przepisanej
ilości.
168
Liść mięty pieprzowej
N apar z liści m ięty działa przeciw skurczow o p rzy dolegliw o­
ściach przew odu pokarm ow ego i zaburzeniach w traw ien iu
objaw iających się nudnościam i, w ym iotam i, w zdęciam i i zga­
gą. W ykazuje działanie żółciopędne oraz p rzeciw ferm en tacy jn e
i dezy n fek cy jn e (zm ienia m ikroflorę przew odu pokarm owego).
N ap ar sporządza się z 1 łyżki liści na H/a— 2 szklanek w ody
P ije się po pół szklanki n a p a ru 2— 3 razy dziennie. N apar z n a j­
d u je rów nież zastosow anie w in h alacji dróg oddechow ych w
stanach nieżytow ych (1 łyżkę liści zalać H/a szklanki w rzącej
wody, w dychać parę zaw ierającą olejek). Lekki, przestudzony
i osłodzony n a p a r m ięty (pół łyżki liści m ięty na 1 szklankę
wody) stanow i zdrow y napój zwłaszcza w okresie upałów . Rów ­
nież bardzo dobrze gasi prag n ien ie h erbata, do k tó re j w rzuco­
no 1— 2 liści św ieżej m ięty.
Liść szałwii
Szałw ia m a w łaściw ości przeciw zapalne i h a m u je w zrost
drobnoustrojów oraz krw aw ienia z uszkodzonych, drobnych
naczyń krw ionośnych. N apar z liści szałw ii służy do płukania
p rzy stan ach zapalnych ja m y u stn ej, gardła, ropnym zapaleniu
dziąseł.
N ap ar przyrządza się z 1 łyżki liści na szklankę wody. P łu ­
kać należy lekko ciepłym n aparem .
Kwiat lipy
Lipę stosuje się przede w szystkim jako śro d ek napotny, w
chorobach przebiegających z podw yższoną tem p e ra tu rą , p rze­
z ię b ie n ia c h , zapaleniu oskrzeli, zaflegm ieniu dróg oddechowych.
N ap ar sporządza się z 1 ły żk i kw iatów na szklankę wody.
P ije się gorący, w ieczorem przed snem . M ożna rów nież do n a ­
p a ru dodać soku m alinow ego lub trochę m iodu. Bardzo dobrym
środkiem nap o tn y m je st n a p a r z m ieszanki składającej się w
rów nych częściach z k w iatu lipy, k w iatu bzu czarnego i kw ia­
tu ru m ianku.
Kwiat rumianku
Środek zalecany dla każdego, od niem ow lęcia do późnej sta­
rości. Stosow any je st w n ieżytach żołądka i jelit. W ykazuje
działanie przeciw zapalne i z n a jd u je zastosow anie w chorobach
169
przew odu pokarm ow ego, n erek , zaburzeniach w ydzielania żółci.
Z ew nętrznie stosuje się n a p a r ru m ian k u do p łu k an ia w stanach
zapalnych do okładów p rzy podrażnieniach skóry. Stosow any
je st rów nież do przem yw ania oczu w stan ach zapalnych skóry
pow iek i spojów ek oraz do kąpieli w przypadkach niegojących
się ra n i owrzodzeń. Szczególne znaczenie m a ru m ian ek dla m a­
łych dzieci, gdyż działa w iatropędnie i przeciw skurczow o. Mo­
żna go podaw ać niem ow lętom . (Łyżeczkę n a p a ru należy wlać do
b u telk i z m lekiem ).
N ap ar ru m ia n k u sporządza się z łyżki kw iatów na szklankę
wody. Do przem yw ania oczu używ a się słabszego n ap aru (pół
łyżki kw iatów na szklankę wody). N ależy pam iętać, że n a p a r
z ru m ia n k u w ym aga staran n eg o przecedzenia (można położyć
na sitku dodatkow ą w arstw ę ligniny).
M ożna też sporządzać n a p a r z przygotow anej przez przem ysł
h e rb a tk i (fix).
Kwiat bzu czarnego
K w iat bzu czarnego stosuje się jako lek napotny, przeciw ­
gorączkow y, m oczopędny oraz do płukania ja m y ustnej i g a r­
dła.
P ije się po pół szklanki odw aru 3—4 razy dziennie. O dw ar
sporządza się z 1— lVa łyżki kw iatów na szklankę wody.
Owoc maliny
Suszone owoce m aliny od daw na stosow ane są jako środek
napotny. N ap ar z owoców szczególnie zalecany je st dla dzieci
w chorobach przebiegających z podwyższoną tem p e ra tu rą (gry­
pa, zapalenie oskrzeli, przeziębienia).
N apar sporządza się z 2 łyżek owoców na P /2 szklanki w ody
i p ije w ieczorem . Dla dzieci zm niejsza się daw kę do połowy.
Owoc borówki czernicy
(jagoda czarna)
Suszone owoce są doskonałym środkiem przeciw biegunko­
w ym . S tosuje się je głów nie w biegunkach spow odow anych za­
każeniem jelito w y m i zatru ciem pokarm ow ym .
N ajskuteczniej działa odw ar sporządzony z łyżki owoców na
szklankę wody, k tó ry pije się w ilości pół szklanki 2— 4 raz y
dziennie.
Kwiat nagietka
N apar z kw iatów nagietka stosuje się zew n ętrzn ie jako śro­
dek przeciw zapalny, gojący, do płukania jam y u stn ej i gardła,
do okładów na ran y , oparzenia, odm rożenia i w rzody oraz do
przem yw ania oczu przy zapaleniu powiek i spojówek.
N apar sporządza się z pół łyżki kw iatów na szklankę wody.
Liść pokrzywy
Stosow any je st jako lek m oczopędny w n iek tó ry ch schorze­
niach nerek, ściągający w biegunkach różnego pochodzenia,
w zaburzeniach traw ien ia i p rzem ian y m ate rii w yw ołanej nie­
doborem n iek tó ry ch m ikroelem entów oraz w przypadkach
osłabionych czynności krw iotw órczych. Ponadto stosuje się go-
jako środek pom ocniczy w początkach cukrzycy (obniża niezna­
cznie poziom c u k ru w e krw i). O becnie pokrzyw a zn ajd u je coraz
szersze zastosow anie w lecznictw ie. Z uw agi na to, że skute­
cznie uzupełnia niedobór m ikroelem entów w organizm ie i dzia­
ła krw iotw órczo, pow inna być stosow ana przede w szystkim w
okresie w iosennego osłabienia.
Stosuje się odw ar sporządzony z pół łyżki liści na szklan­
kę wody. Pić lU szklanki 2 raz y dziennie przez 3—A tygodnie.
K u rację m ożna pow tarzać 3— 4 raz y w roku.
Można rów nież stosować sok ze św ieżych liści i łodyg (ziela).
Ścina się w ów czas pokrzyw y (najlepiej w m aju, zawsze przed'
kw itnieniem ) płucze, przepuszcza się przez sokow irów kę i od-
cedza sok. M ożna tak i sok przechow yw ać w lodówce kilka dni.
P ije się po 3 łyżki dziennie.
Można rów nież dodawać liście pokrzyw y do szpinaku. Pole­
cić m ożna liście pokrzyw y jak o przypraw ę do niek tó ry ch zup
(np. jarzynow ej, rosołu, barszczu ukraińskiego).
Liść p o k rzy w y je st rów nież stosow any do pielęgnacji włosów
(zapobiega łupieżow i i łojotokow i). Te sam e w łaściw ości ma ko­
rzeń pokrzyw y. O dw ar z korzeni stosuje się na skórę głow y
w przypadku łojotoku, łupieżu i w ypadaniu włosów. O dw ar z
łyżki korzeni (rozdrobnionych) n a P /2 szklanki w ody gotuje się
na w olnym ogniu 10 m inut, a następnie przestudzonym odwa­
rem obm yw a się skórę głowy lekko pocierając tam ponem z w a­
ty nam oczonvm w odwarze.
/ 171
 Owoc kasztanowca
(dojrzałe kasztany)
O prócz gotow ych leków stosuje się d o jrzałe kasztany do n a-
siadów ek p rz y hem oroidach. J e s t to znany i ceniony środek do
leczenia w w aru n k ach dom owych. K asztan y (4—5) m oczyć
przez dobę, obrać ze skórki, pokrajać n a p lasterk i, gotować w
1 1 w ody przez około 10 m in. Przecedzić, rozcieńczyć dodając
2— 3 1 w ody i ew en tu aln ie n ap ar z ru m ian k u . Do nasiadów ek
stosow ać odw ar lekko ciepły.
D obrze je st rów nież uzupełnić zestaw zgrom adzonych ziół
n iek tó ry m i gotow ym i m ieszankam i, u żyw anym i przy najczęś­
ciej w ystępujących dolegliw ościach.
„Pyrosan” — w skład tej m ieszanki w chodzi kw iat ru m ia n k u
pospolitego, kw iat lipy, owoc m aliny, pączki topoli, liść brzozy,
'kora w ierzby, kw iat bzu czarnego. M ieszankę stosuje się w sta ­
nach gorączkow ych, przeziębieniach, grypie, nieżytach dróg
oddechow ych.
„Septosan” — w skład m ieszanki w chodzi liść m ięty, liść szał­
wii, ziele ty m ianku. S tosuje się ją w ostry ch i przew lekłych
stan ach zapalnych jam y u stn ej i gardła, zapaleniu dziąseł i a n ­
ginie (do płukania).
„Normosan” — w skład tej m ieszanki wchodzi kora kruszyny,
kłącze perzu, owoc km inku, liść m ięty, owoc bzu czarnego, ko­
rzeń m niszka, liść senesu. S to su je się ją p rz y zaparciach, zw ia-
• szcza przew lekłych, niestraw ności, w zdęciach, zaburzeniach
w tra w ie n iu i p rzy sw ajan iu pokarm ów , w adliw ej przem ianie
m aterii, otyłości. /
W k ażdym dom u pow inien znajdow ać się środek op atru n k o ­
w y w aerozolu „H em ostin” w skład którego wchodzą w yciągi
roślinne. Z aw iera szereg zw iązków działających przeciw zapal­
nie, p rzeciw b ak tery jn ie i krw iotam ująco. P re p a ra t na pow ierz­
chni sk ó ry tw orzy błonkę, k tó ra chroni uszkodzone m iejsce
przed zew nętrznym zakażeniem . S tosuje się go na m ałe po- ’
w ierzch n ie zranienia, zadrapania, otarcia naskórka, oparzenia.
Zioła przechow yw ane n a w łasny u ży tek pow inny być dobrze
w ysuszone, należy trzy m ać je w oddzielnych opakow aniach,
w suchym m iejscu. Ziół w w arunkach dom ow ych nie n ależy
przechow yw ać dłużej niż ro k (od zbiorów do zbiorów).
172
Zioła zbierane z działek i ogrodów
N iektóre ro ślin y zielarskie należą do roślin ozdobnych, inne
są jednocześnie w arzyw am i lu b ro ślin am i przem ysłow ym i,
często używ anym i w gospodarstw ie dom owym . Są zatem w śród
roślin u p raw ian y ch do innych celów (nie zielarskich) takie, k tó ­
r e jednocześnie m ogą być zb ieran e jako zioła. N a przykład
u p raw ia się w ogrodach, ogródkach czy na działkach ta k w ażne
ro ślin y zielarskie, ja k konw alia, nagietek, róża dzika, pom arsz­
czona, girlandow a, fasola, porzeczka czarna, pierw iosnek, m a­
lina, dziki bez czarny, m ydlnica, ślaz dziki. Z biór surow ców z
tak ic h ro ślin n ie zm niejsza m ożliw ości dalszego ich rozw oju
i ich w alorów ozdobnych.
Oprócz ro ślin w ysadzanych dla celów nie zielarskich na dział­
kach mogą się znaleźć ro ślin y typow o lecznicze, zwłaszcza te,
k tó re często zn a jd u ją zastosow anie w leczeniu dom owym .
Nagietek lekarski
J e st to znana roślina, u p raw ian a niem al w każdym ogródku
i na każdej działce, dla pięknych kw iatów . N ie m a więc po­
trz e b y opisyw ania u p raw y nagietka. Surow iec zielarski zbiera
się z roślin, k tó re m ają k w iaty o inten sy w n y m pom arańczow ym
zabarw ieniu. Z ry w a się całkow icie rozw inięte koszyczki kw iato­
w a, pozostaw iając częściowo rozw inięte koszyczki) a więc roś­
lina w dalszym ciągu kw itnie i nie p rze staje być ozdobą ogro­
du). Surow cem są w praw dzie tylko p łatk i (kw iaty języczkow a-
te), ale ab y ułatw ić sobie zbiór, zryw a się całe koszyczki kw ia­
to w e i z nich w y sk u b u je k w iaty języczkow ate. M ożna rów nież
suszyć całe koszyczki kw iatow e (ale już w tem p e ra tu rz e lekko
podw yższonej) i z nich po w ysuszeniu ocierać k w iaty. Na b a r­
dziej w y d a jn y zbiór m ożna liczyć p rzy u p raw ie nagietka
o kw iatach pełnych, k tó re w yróżniają się tym , że w szystkie
k w ia ty w koszyczku są kw iatam i języczkow atym i.
Szałwia lekarska
J e s t rośliną w ieloletnią. W y rasta do 40—60 cm. P ow ierzchnia
pędów i liści p o k ry ta je s t sre b rz y sty m i w łoskam i, co n adaje jej
ja k b y a k sam itn y ’w ygląd. N a szczycie pędów w ytw arza, kw iaty
o zabarw ieniu fioletow ym . R oślina je st bardzo chętnie odwie­
dzana przez pszczoły. Szałw ia w ogródku lub n a działce może
pozostaw ać na jed n y m m iejscu przez 3, a n a w e t 4 lata. D la
uniknięcia w ym arzania roślin dobrze jest je lekko okryć na zi­
173
m ę. N ie należy rów nież ziela ścinać zbyt nisko i zbyt późno
przed zim ą. Szałw ia dobrze rośnie na m iejscach nasłonecznio­ kow anych. Na szczytach pędów ro zw ijają się kw iaty b a rw y ró­
nych, na glebie żyznej. N asiona szałw ii m ożna w ysiew ać d o żo w ofioletow ej, zebrane w k w iato stan w form ie kłoska. M ięta
skrzyneczek w m arcu na głębokość 1 cm albo do g ru n tu w najlepiej rośnie na ziem i żyznej, zasobnej w składniki pokar­
kw ietniu. O rien tacy jn ie podaje się, że na obsadzenie 10 m 2 po­ mowe, próchnicznej i dość w ilgotnej. D obrze rozw ija się na
trz e b a 3 g nasion. W schody roślin u k a z u ją się po 10— 14r m iejscach nasłonecznionych i w tak ich w arunkach roślina w y­
dniach. Rozsadę w ysadza się na m iejsce stałe w m aju, gdy m a tw arza więcej o lejk u eterycznego. M iętę pozostaw ia się na tym
2— 3 p a ry liści. Szałw ia kw itnie dopiero w drugim roku,. sam ym stanow isku przez 2 do 3 lat. Po ty m czasie, wczesną
W pierw szym roku, gdy się rozkrzew i m ożna zebrać część liści. w iosną w ykopuje się rozłogi, oddziela najdorodniejsze, zdrowe
W następ n y ch latach m ożna obryw ać liście lub ścinać całe pę­ i w ysadza na now ym m iejscu. Na potrzeby dom owe w ystarcza
d y przed kw itnieniem . Z eb ran e liście lu b ziele suszy się w p rze­ upraw a kilku do k ilk u n a stu roślin. Sadzonki rozłogowe długoś­
w iew nym i zacienionym m iejscu. ci 10— 12 cm w ysadza się w m arcu i kw ietniu na głębokość 6—
— 7 cm w rozstaw ie 40X30 cm. N ależy zw racać uw agę b y nie
dopuścić do zachw aszczenia m ięty, szczególnie w pierw szym
Rumianek pospolity okresie jej rozw oju. Dla celów leczniczych m ożna zbierać poje­
dyncze liście lub ścinać całe pędy w początkach kw itnienia. Ze­
M ożna go zbierać w ,s ta n ie n atu raln y m , ale tam w y stę p u je
b ran e liście lub ścięte ziele n ależy suszyć w m iejscu przew ie­
coraz rzadziej. N ależy do roślin, k tóre nie staw iają sp ecjalnych
w nym , zacienionym , rozkładając do suszenia cienką w arstw ą.
w ym agań glebow ych. J e s t rośliną jednoroczną. W yrasta d o
około 50 cm wysokości. Ł odyga delikatna, rozgałęziona. Rozga­ Po w ysuszeniu ziela m ożna liście (w łaściw y surow iec) oddzielić
łęzienia zakończone k w iato stan em ty p u koszyczka. W ogródku od łodyg. N iektóre gospodynie kilka gałązek ziela m ię ty wiążą
lub na działce przeznacza się dla niego m iejsce, na k tó ry m po- w pęczek i zaw ieszają w kuchni. M ięta w ysychając d a je przy­
jem n y zapach. S tanow i rów nież e le m en t dekoracyjny.
zbiorze (pierw sza połowa lipca) m am y zam iar upraw iać in n e
rośliny. R um ianek u p raw ia się z nasion. Ziem ia pod w ysiew m u­
Na w łasne p o trzeb y można rów nież na działkach i w ogród­
si być staran n ie przygotow ana, a pow ierzchnia dobrze w y ró w ­
k ach upraw iać zioła przypraw ow e np. bazylię, czarnuszkę, lub­
nana. N asiona w ysiew a się w e w rześniu (na 10 m 2 potrzeba 2 g
czyk, km inek i inne. Sprzedaż nasion (w m ałych porcjach) tych
nasion) w rzędy co 40 cm, bez przykrycia, lekko u g niatając po­
roślin prow adzą sk lepy „H erbapolu” .
w ierzchnię ziemi. W schody ukazują się po 1— 3 tygodniach..
W iosną należy spulchnić ziem ię i nie dopuścić do zachw aszcze­
U praw a w ogródkach i na działkach roślin typow o zielarskich
nia ru m ian k u . Zbiór zazw yczaj rozpoczyna się w pierw szej po­
takich ja k np. om ówione może być prow adzona nie tylko na
łow ie czerw ca. Z ryw a się koszyczki kw iatow e świeżo rozkw itłe,
potrzeb y w łasne, ale rów nież dla przem ysłu. W te n sposób
bez łodyżek. Zbiór prow adzi się k ilk a k ro tn ie w m iarę ro zw ija­
w ogrodach i na działkach m ogą się znaleźć n aw et ro ślin y obję­
nia się kw iatów . N ie należy dopuszczać do ich p rzekw itania,
te k o n tra k tac ją w danym rejonie.
gdyż m oże nastąpić w ysypanie nasion i zachw aszczenie glebv.
K w ia ty przekw itłe nie posiadają już w ym aganych cech jak o ś­
ciow ych. K w ia ty zaraz po zbiorze n ależy rozłożyć do suszenia
pojedynczą w arstw ą, najlep iej na sitach lub czystych papierach,
w m iejscu przew iew nym . Dobrze w ysuszony ru m ian ek p a k u je
się do papierow ych to reb i trzy m a w suchym pom ieszczeniu.

Mięta pieprzowa
Je st by lin ą rozm nażającą się w yłącznie w egetatyw nie, n a j­
częściej przez rozłogi podziem ne. W yrasta, w zależności od w a­
runków , od 30 do 100 cm wysokości. N a w zniesionych pędach
osadzone są liście gładkie, w y raźnie żyłkow ane, o brzegach p ił—
174
175
Wpkaz piśmiennictuja Spis treści

S tr.
Borkowski B., Z a ry s fa rm a k o g n o zji. Warszawa 1952.
Cybulska H., Janicka H., K arpała Z., Olesiński A., Rajkowski Z., R um iń­ ■Wstęp . • ......................................................................................................... 3
ska A., Tumiłowicz H., Wiszniewski J.: U p ra w a i zb ió r ziół. Wyd. III, Część o g ó ln a • 5
W arszawa 1956. "W ystępowanie ziół .
F a rm a k o p ea polska. Wyd. III, Warszawa 1954.
F a rm a k o p ea polska. Wyd. IV, tom 2, Warszawa 1970. Z b ió r ziół a o ch ro n a p r z y r o d y ....................................................................... 6
— ustaw y i zarząd zen ia w sp raw ie ochrony przyrody . . • . 7
Gawłowska J., Z ie la rz w słu żb ie o ch ro n y p r z y r o d y . K raków 1955.
Gobiec K., Konieczny Z., R e c e p ta riu sz zielarski'. Wyd. III, Warszawa 1967. — zbiór ziół n ie objętych ochroną p r z y r o d y .................................... 8
Górski M., S u sza rn ic tw o zie la rsk ie . W arszawa 1954. :Surow ce z i e l a r s k i e .......................................• .............................................. 9
Grochowski W., L eśn e zio ła le c zn ic ze i p r z e m y s ło w e . Warszawa 1970. — zw iązki czynne w s u ro w c a c h • . 9
Grochowski W., J a d a ln e o w o ce leśn e i ich u ży tk o w a n ie . Warszawa 1972. — podział surow ców zielarsk ich . . . . . . . . . . 11
In s tru k c je zb io ru zió ł w y d a w a n e p r z e z Z je d n o c ze n ie P Z „ H erbapol” w la ­
.Zbiór z ió ł..................................................• ........................................................ 12
tach 1950— 1968.
— czas zbioru . . . . •................................................................................12
Kwaśniewska J., Skulimowski J., Tumiłowicz H., P o ra d n ik zb ie ra c za ziół.
— ogólne u w agi o p rzep ro w ad zan iu z b i o r u ....................................................14
Warszawa 1956.
— k alen d arz zbioru . • ....................................................................... 15
Motyka J., Panycz T., R o ślin y leczn ic ze i p rz e m y sło w e . Lw ów 1936.
Muszyński J., U p ra w a i zb ió r ro ślin leczn iczyc h . Łódź 1946. :Suszenie z i ó ł .................................................................................... • . . . 17
Muszyński J., Z io ło leczn ic tw o i le k i roślin n e. Wyd. V, Warszawa 1954. Z biór ziół dla p rzęm y słu zielarskiego ...........................................................19
Nowiński M., R oślin y le c zn icze flo ry p o lsk ie j. Poznań 1959. — surow ce ś w i e ż e • 20
Ożarowski A., Łańcucki J., Gąsiorowska K., L e k i ro ślin n e. Warszawa 1978. — surow ce s u s z o n e ..............................................................................................20
Polski K om itet Normalizacyjny. P o lsk ie n o rm y su ro w c ó w ziela rsk ich . — p rzy jm o w an ie s u r o w c ó w ................................................................................ 20
W arszawa 1958—1968. — p u n k ty sk u p u ziół . 21
Strażewicz W., N asze ro ślin y le k a rsk ie . W arszawa 1925.
Swiejkowski L., R o ślin y le czn icze. Warszawa 1950. .A dresy placów ek p rzem ysłu z ie la rs k ie g o .................................................... 22
Szafer W., Kulczyński S., Paw łow ski B., R o ślin y p o lsk ie . Wyd. IV, W ar­ O b jaśn ien ia n ajw ażn iejszy ch n azw b o tanicznych używ anych w opi­
szawa 1967. sach roślin i s u r o w c ó w ....................................• ................................................... 25
Tyszyńska-Kownacka D., Z io ła na d zia łce i w o g ró d k u p rz y d o m o w y m .
•Część s z c z e g ó ło w a ............................................................... . 29
Warszawa 1980.
U rbaniak M., L eśn e su ro w ce zie la rsk ie . Warszawa 1952. B ab k a l a c e n t o w ą t a ...................................... • ....................................................... 29
Ziemlinskij S. J., L e k a r s tw ie n n y je rastien ia. Moskwa 1951. B ab k a z w y c z a j n a ............................................................... 30
Z io ło le c zn ic tw o pod red. A. Ożarowskiego. W arszawa 1980. B erberys zw yczajny 30
I B ie d r z e n ie c ......................................................... • ................................................... 32
B ielu ń d z i ę d z i e r z a w a .......................................... 34
B luszczyk k u r d y b a n e k ............................................................... 35
■Bobrek tr ó jlis tk o w y .......................................... ■ . 36

;12 — Z b ie r a m y z i o ł a 177
 S tr.
S tr.
B r z o z a ............................. 38 O stróżeczka po ln a ....................................• ...................................................9®
B ukw ica zw yczajna . . . . 39 Perz właściwy ............................................................. 97
Bylica p i o ł u n ............................. 40 P ie r w io s n k a .................................................................. • • 99
Bylica p o s p o lita ............................. 42 Pięciornik gęsi (srebrnik) 1"'
C e n tu ria pospolita (tysiącznik) . 43 Pięciornik kurze z i e l e ...................................................................................... 102
C h ab er b ła w a te k ............................ Podbiał pospolity . ................................................................ 193
45
C hm iel zw yczajny . . . . Pokrzywa z w y c z a j n a ........................................................... 105
46
C h rzan p o s p o lity ............................ Połonicznik nagi . • . . . I .................................................................107
47
C y k o ria podróżnik . . . . Porzeczka c z a r n a ...................................................................................... 109
48
D ym nica pospolita . . . . Poziewnik . 110'
50
D z i e w a n n a .................................... Przelot p o sp o lity ................................................................................................... 110
51
Dziki bez c z a r n y ............................. Przełącznik leśny .............................................. 112
52
D ziki bez h e b d ............................. Przym iotno k a n a d y j s k i e ............................................................................... 113
54
D ziuraw iec zw yczajny . 55 Przyw rotnik pasterski . . . . • .....................................................115
F aso la z w y k ł a ............................. 56 Rdest o s t r o g o r z k i • . 116
F io łek (b ra tek polny) Rdest ptasi ............................................................................... ...... 118
57
G listn ik jaskółcze ziele . Rdest w ę ż o w n ik ............................................................................... . . 119
59
G ł ó g .................................................. Robinia akacjow a (akacja) . ........................................ 121
61
Ja n o w iec b arw ie rsk i . . . . 62 Róża d z i k a ............................................................................... 121
J a rz ą b pospolity (jarzębina) . Rum ianek pospolity . 123
63
Ja s n o ta b i a ł a .................................... 65 Rzepik p o sp o lity ......................................................................... * 125-
Jem io ła p o s p o lita ............................. 67 Serdecznik pospolity . . . . • • ........................................................... 127’
Jeży n a fałd o w an a . . . . 68 Skrzyp' p o ln y ............................................................................... 128
K alin a k o r a lo w a ............................ 70 Słonecznik zw yczajny. ~ . . • ..................................... • • • 130'
K asztanow iec zw yczajny Starzec Fuchsa • 131
71
K ocanki piaskow e . . . . 72 Stokrotka pospolita . . . . • ............................................................131
K rw a w n ik pospolity . . . . 73 Szczaw ( k o b y l a k ) ......................................................................... 132
K u k u ry d z a zw yczajna . ' . 75 Slaz dziki ...................................................................................... 133
L eb io d k a pospolita . . . . 75 Śliwa ta r n in a ............................................................................... . . . 134
L ep iężnik k u tn e ro w a ty . Świetlik łąkowy . 135
76
L i p a .................................................. Tasznik p o s p o l i t y • 137
77
L nica p o s p o l i t a ........................... 79 T atarak zwyczajny . 138
L u lek c z a r n y ................................... Topola c z a r n a • 140
80
Ł o p i a n ........................................... Uczep trójlistkow y...................... : ................................................................. 149
81
M acierzanka piaskow a . Wiązówka błotna (ta w u ła ) ............................................. • • • • 141
82
M ak p o l n y ...................................... W ierzba biała .............................................................................................143
84
M alina w ła ś c iw a ............................ 85 W ilżyna c i e r n i s t a .............................................................................................144
M io d u n ka ....................................
Wrotycz pospolity . 145
M niszek pospolity . . . .
Żarnowiec m io tla sty ............................................................................................ 146
M ydlnica le k a rsk a . . . .
N aw łoć p o s p o lita ............................
Żywokost lekarski • ................................................................. 147
91 Leśne rośliny z ie la r sk ie ............................................................................................ 149
N ostrzyk ż ó ł t y .............................
92
O rzech w ł o s k i ............................ Borówka brusznica . . . . • ............................................................149
93
O strożeń w arzyw ny (czarcie żebro) Borówka c z a r n a • ,151
94
178 179
 S tr.
D ąb 152
Ja ło w iec p o s p o l i t y .......................................... • 153
K o n w alia m ajow a . 154
K o p y tn ik p o s p o li ty ........................................................................................... ■ 156
.K ru szyna pospolita ................................................................ 157
M ącznica le k arsk a . t ■ 159
P o zio m k a pospolita ................................................................160
S zak łak p o s p o l i t y ..................................................................................... 161
T arczow nica islandzka (porost islandzki) . . . . . . . . 162
W idłak g o ź d z i s t y • 163
W rzos zw yczajny ......................................................... 165
.Zioła w podręcznym u ż y c i u ........................................................ 166
Z ioła zbierane z działek i ogrodów ............................................. 173
W ykaz p i ś m i e n n i c t w a ............................................................................................ 176