Historia państwa i prawa polskiego

Rosja Prusy Austria

władca lata panowania władca lata panowania władca lata panowania
Katarzyna II 1762-96 Fryderyk II Wielki 1740-86 Maria Teresa 1740-80
Paweł I 1796-1801 Fryderyk Wilhelm II 1786-97 Józef II 1765-90
Aleksander I 1801-25 Fryderyk Wilhelm III 1797-1840 Leopold II 1790-92
Mikołaj I 1825-55 Fryderyk Wilhelm IV 1840-61 Franciszek II 1792-1835
Aleksander II 1855-81 Wilhelm I 1861-88 Ferdynand 1835-48
Aleksander III 1881-94 Fryderyk III 1888 Franciszek Józef 1848-1916
Mikołaj II 1894-1917 Wilheml II 1888-1918 Karol I 1916-18

Rozbiory
Przyczyny wewnętrzne:
- słaby system ustrojowy, w którym dominowały anarchia i samowola
- słabość gospodarcza i militarna państwa
Przyczyny zewnętrzne:
- silni i dążący do ekspansji sąsiedzi Polski – Austria, Rosja, Prusy
- ekonomiczna atrakcyjność terenów Rzeczypospolitej

Państwo Prusy Austria Rosja

obszar* ludność obszar* ludność obszar* ludność
I rozbiór z 5 VIII 1772 r. 36 300 580 000 81 900 2 650 000 93 000 1 300 000
II rozbiór z 23 I 1793 r. 57 100 1 000 000 - - 250 200 3 000 000
III rozbiór z 3 I / 24 X 1795 r. 48 000 1 000 000 47 000 1 500 000 120 000 1 200 000
razem 141 400 2 580 000 128 900 4 150 000 463 200 5 500 000
2
* - w km

1
KSIĘSTWO WARSZAWSKIE (1807- 1815)

Źródła prawa
1. Konstytucja Księstwa Warszawskiego uchwalona 22.07.1807 r. w Dreźnie przez Napoleona i opublikowana w
gazetach warszawskich oraz w Dzienniku Praw, w życie weszła w 1808 r. Tekst liczył 89 artykułów. Konstytucja nie
przewidywała procedury zmiany jej postępowania.
2. Dekrety królewskie stanowiły uzupełnienia przepisów konstytucji, regulowały podstawowe kwestie ustrojowe i
mogły mieć charakter aktów wykonawczych do poszczególnych postanowień konstytucji. Król za pomocą dekretów
mógł regulować wszystkie sprawy nie zastrzeżone dla sejmu.
3. Ustawy tzw. prawa sejmowe
Akty normatywne (dekrety i ustawy) publikowane były w Dzienniku Praw Księstwa Warszawskiego, co pozostawało w
gestii ministra sprawiedliwości, ale decyzję o publikacji danego aktu podejmował król. Akty nie publikowane ogłaszano
za pomocą druków ulotnych.
4. Recepcja prawa francuskiego – art. 69 Konstytucji
 Kodeks cywilny – Kodeks Napoleona
 Kodeks postępowania cywilnego – francuski kodeks postępowania sądowego cywilnego z 1806 r.
 Francuski kodeks handlowy z 1807 r.
 Francuskie przepisy notarialne
5. Pozostawienie w mocy w zakresie prawa karnego kodyfikacji zaborczej
 tereny pruskie – Landrecht pruski z 1794 r. i ordynacja kryminalna procesowa z 1805 r
 tereny byłej Galicji Zachodniej – kodeks karny austryjacki z 1803 r. tzw. Franciszkanka

Forma państwa
Cechy państwa kapitalistycznego, a zarazem utrzymanie pozostałości feudalnych.
Monarchia konstytucyjna
Unia personalna łącząca Królestwo Saksonii z Księstwem Warszawskim
Centralistyczny charakter ustroju administracyjnego oparty na hierarchicznym podporządkowaniu jednoosobowych władz,
które zastąpiły kolegialność urządzeń administracyjnych.

Ustrój społeczny
Obywatelstwo w Księstwie Warszawskim oznaczało przynależność państwową do Księstwa Warszawskiego, z czym
łączyła się zdolność prawna (cywilna) oraz korzystanie z ochrony sądowej i ogólnych praw wolnościowych.

Charakter miast
 prywatne
 narodowe – dawne miasta królewskie oraz poduchowne
 miasta, które przed rozbiorami uzyskały status „wolnych”

Żydzi
Według Konstytucji otrzymali te same prawa co inni obywatele, ale szereg następnych aktów prawnych (dekretów)
ukształtował stan prawny wyraźnie ich dyskryminujący.
17 października 1808 r. ukazał się specjalny dekret królewski, który zawiesił w stosunku do Żydów postanowienia
konstytucji na 10 lat = pozbawienia ich praw politycznych.
Ponadto:
- ograniczenie wolności osobistej – zakaz zamieszkiwania przez Żydów przy głównych ulicach Warszawy, wyznaczenie
im w wielu innych miastach dzielnic
- zabroniono Żydom nabywania dóbr ziemskich i dzierżawy dóbr narodowych
- odsunięto Żydów od produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych
- utrzymały się z dawnych czasów konsensy i opłaty na zawarcie małżeństw

Chłopi
Według konstytucji chłopi posiadali wolność osobistą na równi z innymi obywatelami. W praktyce sprowadzało się to do
wyzwolenia chłopów od sądownictwa dziedziców oraz znosiło dotychczasowe ograniczenia w możności opuszczania
przez chłopów wsi.

21 grudnia 1807 r. został wydany dekret królewski, który normował kwestie własności zmieni.
Według niego grunty uprawiane przez chłopów wraz z budynkami, inwentarzem i zasiewami uznawane były za własność
dziedzica. Natomiast stosunki pomiędzy chłopem a dziedzicem miały normować umowy prywatno-prawne.

Ustrój polityczny
Głowa państwa – książę warszawski Fryderyk August
2
 Na mocy unii personalnej Królestwo Saksonii i Księstwo Warszawskie miały wspólnego monarchę i politykę zagraniczną.
Zakres władzy monarchy:
 władza administracyjno-wykonawcza z prawem nominowania i odwoływania urzędników (poza sędziami i
senatorami)
 władza ustawodawcza, inicjatywa ustawodawcza!!!
 wyroki sądowe wydawane w imieniu panującego
 prawo łaski
Monarcha mógł powołać wicekróla na czas swojej nieobecności. Jednakże w praktyce nie doszło do tego, a jego funkcje
spełniała Rada Ministrów
Władze centralne Rada Stanu – organ stały o funkcji
Ministrowie: pomocniczej względem władcy.
- policji Skład:
- skarbu Rada Ministrów – ciało kolegialne, I ministrowie + prezes Rady Stanu
- sprawiedliwości które zbierało się podczas II (1808 r.) ministrowie + prezes Rady Stanu +
- wojny nieobecności króla i zajmowało się 6 radców stanu
- spraw wewnętrznych i rozpatrywaniem spraw wspólnych III ministrowie + prezes Rady Stanu + 12
wyznań religijnych: różnym ministrom celem radców stanu
• Izba Edukacji przedstawienia ich królowi do Zadania:
• Dyrekcja Dóbr i zatwierdzenia. - przygotowywanie projektów dekretów
Lasów Narodowych W 1810 r. Rada uzyskała prawo królewskich i ustaw sejmowych
+ kontroli poszczególnych ministrów i - kontrola urzędników i pociąganie ich do
Minister Sekretarz Stanu całej administracji oraz w nagłych odpowiedzialności
sytuacja wprowadzać w życie pewne - wykonywanie funkcji sądowych:
środki. • Sąd kasacyjny (sąd najwyższy dla spraw
W 1812 r. stała się rządem Królestwa cywilnych i karnych)
upoważnionym przez króla do • Sąd kompetencyjny (spory o właściwość
sprawowania w jego zastępstwie • Sąd administracyjny (spory natury
władzy zwierzchniej (bez wyboru majątkowej II instancji)
ministrów i zmian w sądownictwie). Członkowie Rady stanu wchodzili w skład Izby
Poselskiej.
Minister Sekretarz Stanu:
- stał na czele królewskiej kancelarii do spraw Księstwa i urzędował przy osobie króla w Dreźnie
- był powołany do łączności między głową państwa a władzami rządowymi Warszawie
Zakres obowiązków ministrów:
 kierowanie powierzonymi im resortami
 nadzorowanie podległym im urzędników
 występowanie do księcia z kandydaturami do nominacji na wolne stanowiska

Odpowiedzialność ministrów była konstytucyjna i miała charakter karno-sadowy tzn., że ministrowie kontrasygnowali
akty królewskie dotyczące ich resorów, a co za tym przyjmowali na siebie odpowiedzialność za zgodność aktu z
konstytucją lub jego szkodliwość dla państwa.

Sejm Księstwa
mógł się zbierać co 2 lata na 15-dniowe sesje zwoływane przez monarchę

Izba Poselska Senat Księstwa

Na której czele stał Marszałek posiadający uprawnienia w Kompetencje:
dziedzinie regulowania przebiegu obrad. - prawo sankcji (zatwierdzenia) uchwał Izby; senat mógł
Kompetencje: stanowienie ustaw w dziedzinie podatkowej, systemu odmówić sankcji z powodu:
monetarnego oraz prawa sądowego cywilnego i karnego • sprzeczności ustawy z konstytucją
• gdy ustawa godziła w obronność kraju
• gdy Izba Poselska przy uchwalaniu ustawy
naruszyła zasady proceduralne
Posłowie Deputowani Członkowie Rady - sprawdzanie ważności wyboru posłów tzw. rugi
wybierani przez wybierani na Stanu w liczbie poselskie
szlachtę- okręgowych nie - kontrolowane ksiąg obywatelskich (wykaz osób
posesjonat na zgromadzeniach przekraczającej posiadających prawa polityczne
sejmikach gminnych. 13.
powiatowych. Do 1809 r. – 40 6 senatorów- 6 senatorów- 6 senatorów-
Do 1809 r. – 60 Po 1809 r. – 66 biskupów wojewodów kasztelanów
Po 1809 r. – 100
10 senatorów- 10 senatorów- 10 senatorów-
biskupów wojewodów kasztelanów

3
 Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało księciu.
Każdy sejmik wybierał jednego posła, a zgromadzenie jednego deputowanego.
Posłowie i deputowani wybierani byli na 9 lat, przy czym co 3 lata skład Izby miał być odnawiany w 1/3.
Czynne prawo wyborcze – posiadały osoby znajdujący się na listach układanych na podstawie ksiąg
obywatelskich szlacheckich i gminnych prowadzonych przez podprefektów.
Bierne prawo wyborcze – posiadały osoby, które ukończyły 24 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku oraz
korzystały w pełni z praw politycznych (prawa tego nie mieli sali urzędnicy, wojskowi w służbie czynnej i duchowni
pełniący stałe obowiązki).

Proces legislacyjny

Inicjatywa ustawodawcza – Monarcha

Projekt ustawy – Rada Stanu

Sankcja Monarchy (aprobata)

Wniesienie projektu do Izby Poselskiej za

pośrednictwem odpowiedniego ministra

Skierowanie projektu do odpowiedniej komisji

Skarbowej Prawa cywilnego Prawa karnego

Dyskusja nad uwagami Komisji – Rada Stanu

Ustalenie ostatecznej treści projektu – Rada Stanu

Plenarne posiedzenie Izby Poselskiej – rozpatrywanie projektu w

ciągu 1 dnia; w dyskusji moli barć jedynie udział członkowie Rady
Stanu i członkowie Komisji

Przyjęcie projektu w całości Odrzucenie projektu w całości

(większością głosów, w
głosowaniu tajnym)

Sankcja Senatu

Promulgacja (ogłoszenie)

Władze terenowe i podział administracyjny

Administracja Księstwa składała się z systemu organów jednoosobowych, pochodzących z nominacji i
hierarchicznie sobie podporządkowanych.

4
 Dekret z 1808 r. – obowiązek poddawania wszystkich kandydatów na urzędy egzaminowi przed specjalnymi
komisjami egzaminacyjnymi.
W 1808 r utworzenie Szkoły Prawa w Warszawie -> 1811 r. przekształcenie na Szkołę Prawa i Administracji.
System władzy administracyjnej był trzystopniowy, a wszystkie ograny podlegały władzy centralnej.

Departamenty
na których czele stali prefekci, do których kompetencji należało:
- pełnienie władzy administracyjnej i policyjnej (bez spraw wojskowych i
sądownictwa)
Przy prefektach działały rady prefekturalne, sprawujące w I instancji sądownictwo
administracyjne i decydujące o indywidualnych ulgach podatkowych

Powiaty
na których czele stali podprefekci, służbowo podporządkowani prefektom

Municypalności
na których czele stali prezydenci lub burmistrzowie

Za osobne municypalności uznawano największe miasta, gdzie król mianował prezydentów i rady municypalne,
będące organami samorządowymi.
Na mocy Dekretu z 1809 r. każde miasto i wieś traktowane było jako odrębne gminy. Na czele miast stali
burmistrzowie, a na czele gmin wiejskich – wójtowie.
Quasi- samorządy
Organy samorządowe w postaci rad wiejskich, rad miejskich, powiatowych, departamentowych.
Służyły one pomocą przy rozłożeniu obciążeń podatkowych.

Organizacja sądownictwa i prawo sądowe

Organizacja sądownictwa przed 1808 r. – stanowy charakter sadownictwa

Miasta departamentowe Małe miasta i wsie

Sądy miejskie Sądy dominalne Sądy patrymonialne

cyrkułowe główne

Funkcję II i III instancji dla wszystkich sądów spełniały sady szlacheckie.

Dla szlachty, duchowieństwa i wyższych urzędników:
I instancja – sądy ziemiańskie
II instancja – sądy apelacyjne

Organizacja sądownictwa po 1808 r. – sądownictwo powszechne

Konstytucyjne zasady sądownictwa:
1. Zasada jawności i publiczności postępowania sądowego
2. Zasada niezawisłości sądów i ich odrębności od innych władz
3. Zasada dwupionowości tzn. oddzielenie sądownictwa cywilnego od karnego (z wyjątkiem sądów najniższych i
kasacyjnych)

Sędziowie byli mianowani przez króla, a swój urząd sprawowali dożywotnio. Pozbawienie ich urzędu mogło nastąpić
jedynie na mocy wyroku sądu za przestępstwo popełnione w związku z urzędem.

Sądownictwo cywilne Sądownictwo karne

5
 Sądy Pokoju Sądy Policji Prostej
Znajdujące się w każdym powiecie (wykroczenia zagrożone karami policyjnymi do 5 dni
Skład: aresztu lub 30 zł grzywny)
• sędziowie pokoju, prowadzący wydział Sadzeniem zajmowali się podsądkowie Sądów Pokoju lub
pojednawczy; ich zadaniem było doprowadzenie do w ich zastępstwie pisarze
pojednania stron w sprawach podległych w I instancji Na wsiach i w miastach gdzie nie było sądów pokoju
trybunałom cywilnym oraz przewodniczenie radom funkcje sądowo-policyjne sprawowali burmistrze i
familijnym wójtowie
• podsądków, prowadzących wydział sporny sądów
pokoju; posiadali własne kompetencje jurysdykcyjne
• pisarzy Sądy Policji Poprawczej
• podpisarzy • I instancja za wykroczenia zagrożone karą
poprawczą do 5 lat więzienia lub powyżej 30 zł grzywny
• II instancja dla apelacji od wyroków Sądów Policji
Prostej
Trybunały Cywilne • Prowadzenie śledztw w sprawach zastrzeżonych dla
Znajdujące się w każdym departamencie sądów kryminalnych
Skład:
• Prezes Trybunału Cywilnego
• 6 sędziów
Kompetencje: Sądy Kryminalne
• sądziły w I instancji sprawy nie zastrzeżone dla • I i zarazem ostatnia instancja dla spraw o zbrodnie
Sądów Pokoju zagrożone kara kryminalną (powyżej 5 lat więzienia lub
• sądziły w II instancji apelacje od wyroków Sądów śmierci)
Pokoju • II instancja dla apelacji od wyroków Sądów Policji
Sposób działania – sadziły w kompletach 3-osobowych Poprawczej

Trybunały Handlowe
Istniały obok trybunałów
cywilnych. Sądy Kasacyjne (Rada Stanu)
Sądziły sprawy z tzw. Rozpatrywanie wyroków ostatecznych sądów cywilnych i
czynności kupieckich. karnych wszystkich instancji, zaskarżone z tzw. powodów
kasacyjnych tj. wydanych z pogwałceniem zasad procesowych
lub w oparciu o mylną wykładnie prawa materialnego

Po 3-krotnym zaskarżeniu z tego samego powodu kasacyjnego sprawę przedkładano królowi.

Adwokatura
Adwokaci – „obrońcy publiczni”:
• Trybunały Cywilne – patroni (mianowani przez ministra sprawiedliwości)
• Sądy Apelacyjne – adwokaci (mianowani przez ministra sprawiedliwości, a od 1810 r. przez króla)
• Sądy Kasacyjne – mecenasi (mianowani przez króla)
Adwokaci występowali także przed sądami karnymi.
Obrońca prze sądzie niższym nie mógł występować przed sądem wyższym.

Prawo cywilne i procedura cywilna

Francuski kodeks cywilny tzw. Kodeks Napoleona
 prawo cywilne o charakterze uniwersalistycznym na wzór prawa rzymskiego;
 opierał się na doktrynie prawa naturalnego;
 odznaczał się zwięzłością, jasnością sformułowań i precyzją ujęć prawnych;
 uważany był za arcydzieło sztuki legislacyjnej
 liczył 2281 artykułów zgrupowanych w 3 księgach:
• 1. o osobach – prawo osobowe, prawo rodzinne, prawo małżeńskie
• 2. o majątkach i różnych rodzajach własności – prawo rzeczowe (własność, użytkowanie, służebność)
• 3. o różnych sposobach nabycia własności – prawo spadkowe, prawo małżeńskie spadkowe, prawo
zobowiązań
Prawo osobowe
 brak określenia pojęcia osoby prawnej
 istniało określenie osoby fizycznej
 zdolność do czynności prawnych od 21 roku życia
6
  ograniczenie zasady równości praw cywilnych w zakresie prawa osobowego i rodzinnego odnosiło się do kobiet i
dzieci pozamałżeńskich
 kara śmierci cywilnej występowała przy: wygnaniu, dożywotnich robotach, karze śmierci
 przy cudzoziemcach stosowano zasadę wzajemności tzn. przysługiwały im takie prawa jak Polakowi w ich
państwie
Prawo rodzinne
 jedynie mąż miał władzę rodzicielską
 ochrona rodziny – nie można było dochodzić ojcostwa, a dochodzenie macierzyństwa było znacznie utrudnione
 do 16 roku życia ojciec mógł bez uzasadnienia złożyć wniosek o osadzenia dziecka w więzieniu
 dzieci nieślubne mogły być uznane za prawowite w skutek aktu urzędowego lub poprzez rozwód, ślub z matką
dziecka nieślubnego i oświadczenie
Prawo małżeńskie
 śluby cywilne zawierane przed urzędnikiem stanu cywilnego
 mężatki były poddane całkowicie władzy męża, uznane za wieczyście małoletnie
 kobiety mogły wychodzić za mąż od 15 r. ż. i do 21 r. ż. wymagana była zgoda rodziców, a w przypadku mężczyzn
zgoda była wymagana pomiędzy 18 a 25 r. ż.
 prawo małżeńskie majątkowe było bądź ustawowe (wspólność majątkowa, a zarząd nad majątkiem sprawuje mąż),
bądź umowne tzw. rząd posagowy (nie można było sprzedać ani obciążyć nieruchomości i ruchomości należących do
żony)
Prawo rzeczowe
 prawo rzeczowe dzieliło się na prawa rzeczowe główne (własność, użytkowanie, służebność) i prawa rzeczowe
zależne (zastaw, przywilej dot. ściśle określonych źródeł zobowiązań, hipoteka) służące zabezpieczeniu wierzytelności
 własność to władztwo prawne, a posiadanie to władztwo fizyczne
 Kodeks Napoleona wprowadza pojęcie własności pełnej tj. najszerszego korzystanie z rzeczy i prawa jej
dysponowania nią w sposób ograniczony jedynie obowiązującym porządkiem prawnym (brak własności podzielonej –
pan i chłop)
 przeniesienie własności następowało na mocy samej umowy, bez konieczności przeniesienia posiadania
 nabycie nieruchomości w drodze zasiedzenia wymagało dobrej wiary, tytułu prawnego i minimum 10 lat posiadania
Prawo zobowiązań
 umowa była ważna, jeśli
• Była zgodna z prawdą
• Osoby zawierające umowę posiadały zdolność do czynności prawnych
• Była zgoda stron do zawarcia umowy (nie było podstępu, przymusu, gwałtu)
• Przedmiot zobowiązania
• Była słuszna – istotna przyczyna zawarcia zobowiązania
 źródła zobowiązań
• Z mocy prawa
• Umowa
• Quasi-kontrakty
• Delikt – szkoda z winy
• Quasi-delikt – szkoda z winy nieumyślnej (niedbalstwo, lekkomyślność)
Prawo hipoteczne
 trzy rodzaje hipotek: prawne, sądowe, umowne
 wady hipotek:
• wpisy hipoteczne nie były wieczyste, po 10 latach bez odnowienia wygasały
• brak szczegółowości tj. hipoteki ogólne ustanawiane na całym majątku dłużnika
• nie respektowanie zasady jawności tj. nie zawsze był obowiązek wpisu do ksiąg
Prawo spadkowe
 dziedziczenie: testamentowe lub ustawowe
 rodzaje testamentów
• własnoręczny
• urzędowy
• mistyczny, tajny
 aby testament był ważny osoba go sporządzająca musiała:
• być zdrowa na umyśle
• być pełnoletnia, a w przypadku osób, które ukończyły 16 r. ż. mogły one rozrządzić 1/3 swojego
majątku
 pokrewieństwo to stosunek prawno-rodzinny istniejący między osobami polegający na tym, że osoby pochodzą od
wspólnego przodka bądź od siebie
 zstępni – dzieci
 wstępni – rodzice, dziadkowie
 linia prosta: dziadek – ojciec – syn
 linia boczna: rodzeństwo
 w dziedziczeniu ustawowym:
• zstępni
7
 • rodzeństwo
• krewni zstępni ze strony ojca i matki
• dzieci pozamałżeński
• małżonek
• państwo
 substytucja – postanowienie powołujące spadkobiercę w momencie, gdyby właściwy spadkobierca nie chciał lub
nie mógł dziedziczyć
 fideikomis – zapis testamentowy, który stanowi nieformalną prośbę spadkodawcy do spadkobiercy o wydanie
jakiejś części majątku osobie trzeciej

Postępowanie cywilne – francuski kodeks postępowania sądowego cywilnego z 1806 r.

Cechy procedury cywilnej:
1. Jawność
- wewnętrzna – wobec stron postępowania
- zewnętrza – wobec publiczności
2. Ustność
3. Dyspozycyjność
- materialna – strony korzystały ze swoich praw podmiotowych np. wniesienie pozwu
- formalna – dot. Sądu
4. Kontradyktoryjność – zasada sporności, na stronach ciążył obowiązek gromadzenia materiału dowodowego
5. Swobodna ocena dowodów (przeciwieństwo legalnej oceny dowodów)
6. Formalizm procesowy

Postępowanie pojednawcze przed sędzią pokoju

Wniesienie sprawy do sądu o wpisanie na wokandę

Ugoda
- tytuł egzekucyjny
Pierwsza rozprawa - wystąpienie do sądu o klauzulę
Konkluzje obrończe wykonalności
- tytuł wykonawczy
- wszczęcie postępowania
egzekucyjnego
Proces

Wyproszenie publiczności
Narada sądu

Środki odwoławcze
Zwykłe – apelacja
Nadzwyczajne
- kasacja
- opozycja trzeciego (wnosiła osoba nie biorąca udziału w postępowaniu, jeśli wyrok naruszał jej prawa)
- restytucja (wznowienie postępowania)

Prawo karne
Stosowana była posiłkowo kodyfikacja państw zaborczych, obok dawnego prawa polskiego.
W przypadku wątpliwości stosowano prawo łagodniejsze, później przepisy ściślejsze.

Na terenie 6 departamentów popruski sądy stosowały przepisy karnej części Landrechtu z 1794 r.
W 4 departamentach dawnej Galicji Zachodniej – część materialną kodeksu karnego austriackiego z 1803 r. tzw.
Franciszkana.

Zmiany w celu usunięcia sprzeczności z konstytucją i Kodeksem Napoleona oraz złagodzenia zbyt surowych przepisów
 Landrecht przewidywał odpowiedzialność nieślubnych ojców, a KN zabraniał dochodzenia ojcostwa
 Wprowadzono wykonywanie kary śmierci przez ścięcie i powieszenie
 Ograniczono stosowanie kary chłosty
 Wprowadzono kary dodatkowe: utrata praw obywatelskich oraz śmierć cywilna orzekana obligatoryjnie przy
skazywaniu na karę śmierci
Postępowanie karne
Utrzymano obowiązywanie kodyfikacji zaborczych
→ Pruska powszechna ordynacja kryminalna z 1805 r.
8
 → Cześć procesowa austriackiego kodeksu karnego z 1803 r.
Oba kodeksy stały na gruncie procesu inkwizycji, w związku, z czym wprowadzono szereg zmian wprowadzających
elementy skargowości.

Główną rolę w procesie odgrywało tajne śledztwo prowadzone pisemnie

W 1810 r. wprowadzono kasację w sprawach karnych.
Istniała możliwość odwołania się do łaski królewskiej – całkowite lub częściowe zwolnienie z kary

Zabór rosyjski do powstania listopadowego (1772 – 1831)

Terytoria dawnej Rzeczypospolitej nosiły w Cesarstwie Rosyjskim nazwę „guberni zachodnich” lub „kraju zachodniego”.
Polityka Rosji od początku zmierzała do wchłonięcia nabytków, jednakże duże różnice historyczne, wyznaniowe,
kulturowe i językowe pozostawały skuteczną barierą.
Przed rokiem 1831, mimo rozbiorów, niewiele się zmieniło i Polacy zamieszkujący Ukrainę zachowali swój byt.

Po powstaniu listopadowym (1831 – 1863) nastąpiły zmiany:

- zdeklasowano liczną, drobną polską szlachtę, sprowadzając ją do specjalnej kategorii chłopstwa 1
- skonfiskowano majątki ziemian czynnie zaangażowanych w powstanie2
- w miejsce specyficznie polskiego sejmiku wprowadzono zgromadzenie szlacheckie z rosyjską strukturą i terminologią
- w prawie karnym materialnym i procesowym od 1832 r. w wypadku kolizji norm pierwszeństwo miło ustawodawstwo
rosyjskie przed Statutem Litewskim
- zlikwidowano sieć polskiego szkolnictwa
- wystąpiono przeciw kościołowi katolickiemu, ustalając pod koniec 1831 r. zasady kasowania klasztorów

Stosunki społeczne
Szlachta
Skład wewnętrzny szlachty polskiej istotnie różnił się od szlachty rosyjskiej.
Władze cesarskie stosowały odmienna politykę wobec:
- właścicieli ziemskich – mili ogół praw i przywilejów społecznych oraz politycznych
- szlachty zaściankowej – nie posiadali taki praw i systematycznie ich degradowano do stanów niższych, poprzez
legitymację szlachectwa w urzędzie Heroldii

Szlachcie został przyznany samorząd w postaci sejmików szlacheckich – gubernialnych i powiatowych. Początkowo
zbierała się tam cała szlachta, później wprowadzono ograniczenia.
Kompetencje samorządów:
- sprawy lokalne
- prawo składnia odpowiednich wniosków do cesarza
- wybór miejscowych szlacheckich urzędów administracyjnych i sądowych

Duchowieństwo
- kościół rzymskokatolicki utracił swoją pozycje na rzecz prawosławia.
-ograniczono możliwość kontaktowania się duchowieństwa z Rzymem
- wprowadzono cenzurę i zakaz ogłaszania bulli papieskich bez zgody rządu
- zaczęto zamykać kościoły i klasztory

Mieszczanie i Żydzi
- władze miast od 1775 stanowiły magistraty, składające się z burmistrzów i radnych wybieranych na trzy lata
- magistraty spełniały czynności administracyjne i funkcje sądowe
- podział ludności na 5 kategorii: obywateli honorowych (nie płacących podatków), kupców (zgrupowanych w gildiach),
członków cech, mieszczan, wyrobników
- żydzi nie mieli swobody osiedlania się, nie mogli nabywać dóbr ziemskich, mieli odrębny status w miastach, ale mogli
ubiegać się o wejście do poszczególnych kategorii mieszczan, zostali zwolnieni za specjalną opłatą z służby wojskowej,
podlegali licznym restrykcją w zakresie praw osobistych

Chłopi
- położenie chłopów pod względem ekonomicznym i prawnym uległo pogorszeniu
- wprowadzono pojęcie i moc poddaństwa rosyjskiego3 - zwiększenie pańszczyzny i innych powinności
- chłopi utracili prawo do ziemi
- chłopa nie posiadającego można było sprzedać czy wynająć4

1
jednodworcy
2
ukaz z 22 marca 1831 r.
3
tzw. kriepostniczestwa
4
na mocy ukazu z 1775 r.
9
- zła sytuacja chłopów i wykorzystywanie tego przez ziemiaństwo nasiliło konflikty społeczne
- zapowiedzią zmian był ukaz Aleksandra I z 1803 r. tzw. o wolnych rolnikach, pozwalający właścicielom na dobrowolne
uwalnianie z poddaństwa, bez nadawania ziemi

Ustrój władz i urzędów

W związku z polityką władz następowały częste przekształcenia terytorialne. W efekcie utworzono trzy generał-
gubernatorstwa:
- białoruskie
- kijowskie
- wileńskie
Składały się one z guberni, które dalej dzieliły się na powiaty, w ramach których tworzono tzw. stany (amty)
Na czele generał- gubernatorstwa stali genarał-gubernatorzy, którzy:
- kierowali sprawami społeczno-państwowymi
- mili nadzór nad administracją
- mogli bezpośredni zwracać się do cesarza z przedstawieniami
Na czele guberni stali gubernatorowie cywilni, którzy kierowali pracami rządów gubernialnych, a na czele powiatów
urzędy ziemskie.
Sprawami byłych ziem Rzeczypospolitej zajmował się powołany w Petersburgu Komitet Guberni Zachodnich.

Prawo sądowe – Statut Litewski z 1588 r. ( z niezbędnymi zmianami)

Sądownictwo stanowe
Sądy powiatowe
Sądy Gubernialne: ziemskie, miejskie
Izby sądowe – instancje wyższe dla Sądów Gubernialnych
Trybunał Litewski – najwyższa instancja w sądownictwie szlacheckim po III rozbiorze, apelacje od sądów ziemskich,
grodzkich. W 1802 zastąpiony Sądem Głównym Litewskim, w ramach którego działały dwa departamenty: cywilny, karny
Departament III (cywilny) i Departament IV (karny) petersburskiego Senatu Rządzącego – trzecia instancja.
Dla mieszkańców miast – burmistrz i radni
We wsiach – sądownictwo dominalne
Czynności policyjne
- przy sądach szlacheckich – sprawnicy
- miasta – horodniczowie i komisarze policyjni

Śledztwo i nadzór nad prawidłowym tokiem postępowania sądowego - strapczyni

KRÓLESTWO POLSKIE (1815- 1915)

Źródła prawa
I Okres konstytucyjny 1815 – 1830
1. Źródła prawa wyższego rzędu
a) Konstytucja z 27 listopada 1815 r (weszła w życie 24 XII 1815 r.); ułożona w oparciu o
Zasady Konstytucji Królestwa Polskiego, najbardziej liberalna ustawa zasadnicza w Europie, teoretycznie oparta
na trójpodziale władzy
b) statuty organiczne art.161 K
- wprowadzane przez króla niezwłocznie po wprowadzeniu konstytucji
- statuty dalsze, wprowadzane po uprzednim rozpatrzeniu przez Radę Stanu art. 74 K
- statuty mogły być zmieniane przez króla i sejm art. 163 K
c) prawa sejmowe – ustawy i uchwały sejmowe
- 1818 r Kodeks Karzący Królestwa Polskiego
- prawo hipoteczne tzw. hipoteka dużej własności
- 1825 r. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego
- prawo hipoteczne małej własności
2. Źródła prawa niższego rzędu
a) dekrety królewskie (postanowienia)
b) rozkazy i urządzenia królewskie
c) postanowienia namiestnika dot. ogólnych spraw państwa bądź spraw jednostkowych skierowanych na określoną
osobę
d) reskrypty, zarządzenia i decyzje komisji rządzących – akta wykonawcze w stosunku do praw sejmowych
e) normy wynikające z zasad następstwa tronu – art.. 3 K
f) traktaty międzynarodowe zawierane przez Cesarstwo
II Okres międzypowstaniowy 1816 – 1863
1. Źródła prawa wyższego rzędu – Statut Organiczny z 14 lutego 1832 r.
2. Źródła prawa niższego rzędu
10
 a) ukazy najwyższe (zastępujące dekrety królewskie)
b) postanowienia najwyższe
c) rozkazy najwyższe
d) postanowienia Rady Administracyjnej, której przewodniczył namiestnik
e) akty wydawane przez centralne organy administracji
III Okres po powstaniu styczniowym
1. Źródła prawa wyższego rzędu
2. Źródła prawa niższego rzędu
a) ukazy najwyższe
Podstawowe znaczenie w tym okresie miały ukazy wydane 2 marca 1864 r. w kwestii chłopskiej:
- o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim
- o urządzeniu gmin wiejskich
- o Komisji Likwidacyjnej
- o sposobie wprowadzania w wykonanie nowych ustaw o włościanach

Publikacja aktów prawnych

Konstytucja – Art. 164. Prawa, postanowienia i urządzenia królewskie będą drukowane w Dzienniku Praw. Postanowienie
królewskie przepisze sposób ich ogłaszania.

Postanowienie Namiestnika z 16 stycznia 1816 r – publikacji podlegały wszystkie prawa sejmowe oraz te akty prawne
króla i postanowienia namiestnika, których druk był polecony

Po 1871 r., po likwidacji Dziennika Praw, akty prawne publikowane były w trybie właściwym dla całego państwa
rosyjskiego, dlatego też zaczęto wydawać Zbiór Praw, w którym umieszczano ustawodawstwo rosyjskie odnoszące się do
Królestwa Polskiego.

Organy
Komitet ds. Królestwa Polskiego – przygotowywanie projektów ustaw

Departament dla spraw Królestwa (art.31 SO) – utworzony przy Radzie Stanu

Komitet do Rewizji i Ułożenia Prawa dla Królestwa Polskiego – kodyfikacja prawa

- prawo o szlachectwie z 1836 r.
- ukaz carski o związku małżeńskim z 1836 r.
- Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r.
- ukaz carski z 1846 r ustalający pewne rzeczowe prawa do ziemi dla części ludności chłopskiej oraz uzupełniające go
postanowienie Rady Administracyjne z 26 listopada 1846 r znoszące tzw. darmochy

Sekretariat Stanu dla spraw Królestwa – powiązany organizacyjnie i personalnie z Komisją Kodyfikacją

Komitet Urządzający Królestwa Polskiego w Warszawie – realizacja ustawodawstwa włościańskiego

Komisja Prawnicza – urządzona przy Komitecie Urządzającym Królestwa Polskiego, zajmowała się przygotowaniem
projektów wszystkich aktów prawnych

Forma państwa
W okresie konstytucyjnym Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną połączoną z Cesarstwem unia
personalną.
Związek Królestwa Polskiego z Cesarstwem wynikał z konstytucji – Art.1. Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z
Cesarstwem Rosyjskim.
W okresie powstania listopadowego – teoretycznie wciąż monarchia konstytucyjna, jednakże w okresie
bezkrólewia, przekazanie znacznej części kompetencji sejmowi i rządowi
Po powstaniu listopadowym – prowincja Cesarstwa Rosyjskiego, przy czym zachowująca swoją nazwę oraz
odrębne centralne instytucje rządowe i prawa, które miały być oddzielnie wydawane
W okresie powstania styczniowego
1. Oficjalnie – wcielenie do Cesarstwa Rosyjskiego
2. Nielegalne państwo podziemne – państwo o charakterze republikańskim
Po powstaniu styczniowym – unifikacja Królestwa z Rosją

Ustrój społeczny
Unormowanie statusu szlacheckiego
1. Postanowienie królewskie z 1817 r. o nadaniu szlachectwa i tytułów honorowych
2. Prawo o szlachectwie z 1836 r. wprowadzało na wzór rosyjski instytucję szlachectwa dziedziczonego i
osobistego; obok szlachectwa rodowego istniało szlachectwo za zasługi wojskowe i cywilne
11
Po 1864 r. zanikało pojęcie szlachcica, zaczęto je zastępować: ziemianinem, właścicielem ziemskim lub obszarnikiem 5.

Stosunki w miastach uregulował ukaz z 1866 r. znoszący „stosunki dominalne” w miastach.

Według tego ukazu na mieszczan-rolników rozciągnięto postanowienia ukazu z 1864 r., natomiast pozostałych zwolniono
ze wszystkich świadczeń na rzecz dziedziców miast o ile wynikały one z dokumentów lokacyjnych, postanowień
ogólnych, zwyczaju i tradycji bądź ustanowione były przez właściciela miasta.
Reforma organizacji rzemiosła – na mocy postanowienia namiestnika z 1816 r. wprowadzono nadzór państwowy
nad cechami, dopuszczono do produkcji osoby nie zrzeszone w cechach poprzez co zniesiono feudalno cechowy monopol
produkcji.
W 1828 r. powstał Bank Polski.
Od 1817 r. Izby Handlowe i Rękodzielnicze – samorządy zawodowe rzemieślników i kupców.

Żydzi
Nastąpiło pogorszenie sytuacji prawnej ludności żydowskiej żyjącej w miastach. Tymczasowe ograniczenie praw
politycznych i obywatelskich za czasów Księstwa Warszawskiego stało się w Królestwie Polskim norma konstytucyjną.
Dopiero Aleksander Wielkopolski w swoich reformach zabiegał o równouprawnienie Żydów, przyznając im:
- prawo wyborcze do ciał samorządowych
- znosząc ograniczenia w nabywaniu dóbr ziemskich i nieruchomości w miastach
- zniesienie ograniczenia i zakazu zamieszkiwania
Ukazami z 1869 i 1870 pozbawiono praw miejskich szereg mniejszych miast i miasteczek i zamieniono je na osady.

Chłopi
Początkowa sytuacja chłopów w Królestwie Polskie pozostawała bez zmian.
Zaczęła się ona polepszać początkowo w dobrach rządowych i donacyjnych6 gdzie w latach 1833 i 1841
przeprowadzono oczynszowanie włościan.
Ukaz carski z 7 czerwca 1846 r. dał początek regulowaniu praw chłopów przez państwo. Odnosił się on do
wszystkich chłopów-rolników uprawiających przynajmniej 3 morgi gruntu (zarówno pańszczyźnianych jak i
oczynszowanych) i na jego mocy chłopom przyznano dziedziczne prawa do uprawianej przez nich ziemi, zapewniono
ochronę przed rugami oraz likwidację serwitutów.
Ukaz cara również znosił tzw. darmochy, czyli wszystkie roboty na rzecz dworu nie oparte na wyraźnych tytułach
prywatnych oraz nie określone ściśle co do ilości i rodzaju zajęcia.
Kolejne zmiany w sprawie chłopskie przyniosły w latach 1861 i 1862 reformy Wielopolskiego

Ustrój polityczny
Król
Konstytucyjnymi monarchami byli:
Aleksander I
Mikołaj I
Konstytucja przewidywało odrębność aktu koronacji, natomiast Statut Organiczny z 1832 r. znosił ją.

Zakres władzy królewskiej:

 pełnia władzy wykonawczo-administracyjnej, którą wykonywała za pośrednictwem mianowanych przez siebie
ministrów Art.35 K. Rząd jest w osobie króla. Król sprawuje władzę wykonawczą w całej swej rozciągłości. Wszelka
władza wykonawcza 1ub administracyjna od niego tylko pochodzić może
 mianował: ministrów, senatorów, radców referendarzy stanu, prezesów komisji wojewódzkich, sędziów,
prezesów sądu, agentów dyplomatycznych, pozostałych urzędników administracyjnych bezpośrednio lub za
pośrednictwem umocowanych przez siebie władz
 mianował władze kościelne; arcybiskupów, biskupów diecezjalnych i sufragnów oraz członków kapituły
katedralnej
 nobilitował, nadawał tytuły honorowe, ustanawiał i nadawał ordery cywilne i wojskowe
 w jego imieniu wyrokowały sądy
 miał prawo łaski
 był naczelnym dowódcą sił zbrojnych
 miał prawo wypowiadania wojen i zawierania pokojów
 decydował o udziale Królestwa w wojnach Cesarstwa7
 miał wyłączne prawo uzupełniania i rozwijania Konstytucji w drodze wydawania tzw. statutów organicznych
 miał inicjatywę ustawodawczą
 miał prawo sankcji uchwał sejmowych
 Art.36 K. Osoba królewska jest święta i nietykalna
Po powstaniu listopadowym zakres władzy monarchy w Królestwie był taki sam jak zakres władzy monarchy w Rosji.

5
właściciel kapitalistycznego folwarku
6
dobra narodowe lub skonfiskowane uczestnikom powstania, nadane po 1830 r. dygnitarzom cywilnym i generałom
rosyjskim
7
wojsko polskie nie mogło być używane w wojnach prowadzonych poza Europą
12
 Namiestnik
Art.5 K. Kró1 w przypadku swojej nieprzytomności mianuje namiestnika, który powinien mieszkać w Królestwie.
Namiestnik podług woli odwołanym być może.
Zakres władzy namiestnika
Na mocy pełnomocnictwa wydanego przez króla namiestnikowi w 1818 r., miał on pełnię władzy wykonawczej służącej
królowi.
Król zastrzegł sobie jedynie:
 Politykę zagraniczną
 Wojsko
 Zatwierdzanie budżetu
 Nadawanie orderów i odznaczeń, nobilitację
 Prawo łaski
 Prawo zwoływania sejmów i zgromadzeń wyborczych
Namiestnik w sprawach mianowania na stanowiska zastrzeżone królowi przedstawiał po 2 kandydatów, na pozostałe
stanowiska mianował sam.
Ponadto namiestnik przewodniczył Radzie Stanu.
Ogólne Zgromadzenie Rady stanu tzw. Rada Stanu
Namiestnicy: I Rada Stanu 1815 – 1830
Skład:
I W okresie konstytucyjnym – gen. Józef Zajączek (do 1826 r.)
II Kompetencje namiestnika zostały przekazane Radzie -Administracyjnej
5 ministrów resortowych
- 9 radców
III Po powstaniu listopadowym – feldmarszałek hr. Iwanow stanu zwyczajnych
Pastkiewicz (1832 - 1856)
- radca sekretarza
Stanowisko namiestnika w tym czasie miało charakter wyraźnie wojskowy. stanu
- radcy stanu nadzwyczajni
Równocześnie dowodził on Rosyjską Pierwszą Armią Czynną.
IV ks. Michał Gorczakow (II 1856 – V1861) - referendarze stanu
V Reforma Wielopolskiego Urzędu Namiestnika (1862 Kompetencje:
– 1863)
Rozdzielenie władzy wojskowej od cywilnej skupionej w- przygotowywanie
urzędzie namiestnika projektów
na ustaw sejmowych i dekretów
królewskich
a) naczelnika Rządu Cywilnego (Aleksander Wielopolski), któremu podporządkowano całą administrację kraju
- oddawanie
b) generał wojsk stacjonujących w Królestwie Polskim (Wielkipod sąd urzędników
Książe Konstanty) publicznych za przestępstwa
VI generał hr. Fiodor Berg (1863 – 1874) popełnione w związku z urzędowaniem
- wysłuchiwanie
Skupił w swoim ręku z powrotem władzę cywilną i wojskową. corocznych sprawozdań komisji rządowych i
Rada Administracyjna przygotowywanie dla króla raportu o ogólnym stanie kraju
Ciało doradcze namiestnika, do - sądownictwo kompetencyjne
W 1874 r. zlikwidowano urząd namiestnika, a gen. Paweł Kotzebue otrzymał nominację na urząd generała – gubernatora
którego kompetencji należało: - sądownictwo administracyjne, rozpatrywanie sporów osób
warszawskiego.
- wykonywanie postanowień królewskich prywatnych ze skarbem i instytucjami publicznymi oraz
- rozstrzyganie spraw przekraczających odwołania od decyzji podatkowych (za pośrednictwem Delegacji
właściwości poszczególnych ministrów Administracyjnej, a od 1822 r. – bezpośrednio)
- przygotowywanie projektów dla Rady Stanu II Rada Stanu 1832 – 1841
W latach 1826 – 1830 na Radę Została częściowo podporządkowana Radzie Państwa Cesarstwa
Administracyjna król przelał kompetencje Rosyjskiego
namiestnika. Skład:
W czasie powstania listopadowego - 3 dyrektorów głównych istniejących komisji rządowych
Rada Administracyjna przekazała swoją władzę - kontroler generalny, prezydujący w Najwyższej Izbie
Rządowi Tymczasowemu. Obrachunkowej
Po upadku powstania na mocy ukazu - radcy stanu
Rada Administracyjna została zlikwidowana a - inne osoby powołane przez panującego
jej kompetencje przekazane Rządowi Kompetencje – zachowanie wcześniejszych, poza:
Tymczasowemu. - decydowanie o oddawaniu pod sąd urzędników
Reaktywacja Rady Administracyjnej - zmianą trybu prawodawczego
nastąpiła w oparciu o przepisy Statutu W 1836 r. została utworzona przy Radzie Stanu Heroldia
Organicznego z 1832 r., stała się ona wtedy Królestwa Polskiego.
kolegialnym organem rządzącym działającym W latach 1841 – 1862 kompetencje Rady Stanu przejęło Ogólne
pod prezydencją namiestnika i była instytucja Zebranie Warszawskich Departamentów Senatu Rządzącego
odrębną od Rady Stanu. (poza rozpatrywaniem sprawozdań komisji rządowych,
W 1841 r. po likwidacji Rady Stanu, przygotowywaniem projektów praw i układaniem budżetu
rada Administracyjna przejęła cześć jej Królestwa)
kompetencji – rozpatrywanie sprawozdań III Rada Stanu 1862 - 1867
rocznych Komisji Rządowych, wstępne Kompetencje:
przygotowywanie projektów praw i budżetu - rozpatrywanie projektów prawodawczych, budżetu i
Królestwa. Rada Stanu naczelnych organów administracji resortowej
sprawozdań
Reformy Wielopolskiego W ramach reform Wielkopolskiego w radzie Stanu zaczęły
spowodowały zmiany w składzie Rady Stanu. funkcjonować 4 wydziały:
Od 1864 r., gdy został powołany - prawodawczy
Komitet Urządzający jej rola malała, a ukazem - sporny
z 15 czerwca 1867 r. została ostatecznie - skarbowo-administracyjny
rozwiązana. - próśb i zażaleń
Trzy pierwsze tworzyły skład sądzący Rady Stanu. 13
14
 Sejm

Król Izba Poselska Senat

Rola króla w Sejmie: Skład: Skład:
- prawo inicjatywy - posłowie szlacheccy - 9 biskupów
ustawodawczej wybierani przez szlachtę na - wojewodzie
- prawo sankcji ustaw sejmikach powiatowych - kasztelani
sejmowych - deputowani wybierani przez - członkowie dynastii panującej
- prawo mianowania obywateli nieszlacheckich na mieszkającej w Królestwie
senatorów zgromadzeniach gminnych Godność senatorska:
- decydowanie o - od 35 r. ż.
zwoływaniu, odraczaniu i - wysoki cenzus majątkowy
rozwiązaniu Sejmu - posiadanie dóbr ziemskich
Kompetencje:
- rugi poselskie
- sprawdzanie ksiąg obywatelskich
- Sąd Sejmowy
Kompetencje Sejmu:
 prawodawstwo w dziedzinie prawa cywilnego, karnego i administracyjnego (bez spraw wojskowych)
 decydowanie o poborze do wojska
 decyzje dot. systemu menniczego
 czynienie uwag nad działalnością rządu
 ustalanie podatków (Sejm nigdy w praktyce tego nie dokonał)
 uchwalanie budżetu

Każda izba sejmowa wybierała ze swojego grona trzy komisje:

a) dla praw cywilnych i karnych
b) dla praw skarbowych
c) dla praw organicznych i administracyjnych

Immunitet poselski – członek Sejmu nie mógł być aresztowany ani sądzony w sprawie karnej w czasie trwania Sejmu,
chyba, że Izba wyraziła zgodę.

Sąd Sejmowy
Działał poza systemem sądownictwa powszechnego.
W jego skład wchodzili wszyscy senatorowie.
Do jego kompetencji należało sądzenie w sprawach:
- o zdradę stanu
- o przestępstwo w związku z urzędowanie wyższego urzędnika
Przestał istnieć po powstaniu listopadowym, wraz z likwidacją Sejmu.

Prawo wyborcze
Prawo zwoływania sejmików powiatowych i zgromadzeń gminnych przysługiwało królowi.
Czynne prawo wyborcze – posiadały osoby znajdujący się w księgach obywatelskich szlacheckich i gminnych. W
sejmikach i zgromadzeniach gminnych nie mogli brać udziału: wojskowi w służbie czynnej, szlachta zastawnicy, osoby
pozostające w służbie prywatnej. Za to zostali dopuszczeni do wyborów profesorowie i nauczyciele.
Bierne prawo wyborcze – posiadały osoby, które ukończyły 30 rok życia, umiały czytać i pisać po polsku, korzystały w
pełni z praw, spełniały cenzus majątkowy. Urzędnicy publiczni i wojskowi mogli być wybierani na posłów i
deputowanych, ale w innym województwie niż to, w którym urzędowali.

Sejm w okresie powstania listopadowego:

Rząd Tymczasowy zwołał Sejm, co było wyraźnym naruszeniem konstytucji.
Najważniejsze zmiany w Sejmie:
 Sejm obradował i od 25 stycznia składał się z dwu izb (a nie 3) – senatorskiej i poselskiej
 Sejm uznał się za nieustający i obradował bez przerwy; w związku z działaniami wojennymi zmniejszono liczbę
senatorów potrzebą dla ważności uchwał i obrad
 Sejm początkowo obradował w Warszawie, potem Zakorczymie, a następnie Płocku
 Sejm w związku z przyłączeniem do Królestwa ziem litewsko-ruskich, dopuścił ich przedstawicieli do Senatu i
Izby Poselskiej
Wydany w 1832 r. Statut Organiczny nie przewidywał w ustroju Królestwa Sejmu.

15
Naczelne organy administracji resortowej
Komisje Rządowe (odpowiedniki ministerstw)
 Wojny (zlikwidowane po powstaniu)
 Sprawiedliwości
 Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (uległa likwidacji w 1832 r.)
 Spraw Wewnętrznych i Policji (w 1832 r. zmieniła nazwę na Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia
Publicznego, a od 1839 r. Spraw Wewnętrznych i Duchownych)
 Przychodów i Skarbu
Szósty był minister sekretarz stanu, który nie był ministrem resortowym, a jego zadaniem była łączność między władzami
w Warszawie a monarchom. Stał on na czele Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego, który funkcjonował do 1866 r.

Wykonywały czynności o charakterze:

- wykonawczym tzn. zmierzającym do wykonania ustaw i postanowień
- naradczym, podczas przygotowywania projektów aktów prawnych, rozdysponowywania funduszy, opracowywania
instrukcji i innych aktów prawnych niższego rzędu

Przy komisjach rządowych powstały liczne organy pomocnicze o różnych nazwach (rady, dyrekcje generalne,
towarzystwa).

Po powstaniu listopadowym całe działy administracji zostały podporządkowane organom resortowym Cesarstwa w
Petersburgu.
Natomiast po powstaniu styczniowym następowała konsekwentna ich likwidacja.

Najwyższa Izba Obrachunkowa

Art.78 K. Będzie izba obrachunkowa, do której należeć ma ostateczna rewizja rachunków i zakwotowanie zdających
rachunki. Izba ta od samego króla tylko zależeć będzie.
Skład: prezes, 4 radców, pisarz, asesorzy, urzędnicy biurowi, księgowi, rachmistrzowie itp.

Kompetencje:
 kontrolowała rachunki i księgi przedstawiane jej przez wszystkie osoby, organy i instytucje dysponujące
funduszami publicznymi
 sprawdzała stan funduszy publicznych
 mogła wydawać opinie
Została zlikwidowana w 1867 r.

Prokuratoria Generalna
Kompetencje
 obrona i dochodzenie w postępowaniu przed sądami własności i interesów majątkowych skarbu państwa, rodziny
panującej i instytucji publicznych
Skład
- prokurator generalny prezydujący
- 8 radców
- sekretarz generalny
Organ te ostał się jako jedyny z dawnych instytucji centralnych Królestwa Polskiego.

Podział terytorialny i administracja terenowa

Województwa
Władza administracji ogólnej – komisja wojewódzka w składzie: prezes komisji
wojewódzkiej, 5 komisarzy zasiadających, 4-7 komisarzy delegowanych
(wykonujących decyzje i polecenia komisji w obwodach).
W obrębie komisji wojewódzkich działały również wydziały, tak jak w obrębie
Komisji Rządzących

Obwody
Obejmowały terytorium dawnych 1 – 3 powiatów (które zachowano jedynie
dla celów wyborczych
Miasta
Zostały w nich powołane tzw. zwierzchności miejskie złożone z prezydenta lub burmistrza i ławników.
W małych miasteczkach urzędował wójt

Zwierzchności miejskie zostały przekształcone w urzędy municypalne w 1818 r. postanowieniem namiestnika.

W miastach wojewódzkich składały się z prezydenta i radnych, w pozostałych z burmistrza i ławników.

16
Warszawski Urząd Municypalny
Skład:
- prezydent
- 4 radnych z głosem stanowczym
- 4 ławników z głosem doradczym

Gminy wiejskie
Na ich czele stali wójtowie

Po powstaniu listopadowym rozpoczęto upodabniać poszczególne urządzenia do urządzeń rosyjskich.

województwo → gubernia
komisje wojewódzkie → rządy gubernialne
prezesi komisji wojewódzkich → gubernatorzy cywilni

Reforma ta polegała jedynie na zmianach nazw.

obwody → powiaty
komisarz delegowany → naczelnik powiatu
urzędy municypalne → magistraty

W 1866 r. przeprowadzono głęboką reorganizację władz administracji terenowej i podziału administracyjno-terytorialnego

kraju.

Królestwo polskie zostało podzielone na 10 guberni, na których czele stanęli gubernatorzy, z zastępcami- wice
gubernatorami.

Kompetencje gubernatorów:
 kierownictwo nad ogólną administracją guberni
 sprawy policji i bezpieczeństwa
 nadzór nad samorządem gminnym
 nadzór nad duchowieństwem katolickim
 przewodnictwo nad rządem gubernialnym

Kompetencje wice gubernatora

 czuwanie nad należytym biegiem spraw w urzędzie gubernialnym
 kontrolowanie gospodarki miejskiej
Gubernie zostały podzielone na dawne powiaty, na czele powiatu stał naczelnik powiatu.

Charakterystyczną cechą ustroju administracyjnego Królestwa Polskiego było to, iż nie utworzono w nich organów
samorządowych w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Zbliżonym tego rodzaju organem, był w okresie konstytucyjnym, rady obywatelskie.

Kompetencje:
 prowadziły księgi obywatelskie
 wybierały kandydatów na sędziów pokoju
 przedstawiały władzom lokalnym i rządowi uwagi i opinie tyczące się spraw województwa i jego mieszkańców
 komunikowały rządowi o wykroczenia urzędników, wszelkich nadużyciach i niesprawiedliwościach
Rady te znikły po powstaniu listopadowym.

Próba wprowadzenia do administracji form samorządowych została podjęta przez Wielopolskiego na mocy ukazu z
1861 r.

2 marca 1864 r. Ukaz o urządzeniu gmin wiejskich

Ukaz wprowadzał samorządowy ustrój gmin wiejskich i był wzorowany na projekcie z czasów Wielopolskiego, ale nie
przewidywał rad gminnych jako wybieralnych organów uchwałodawczych samorządu gminnego.
Na mocy ukazu została powołana gmina wiejska zbiorowa – złożona z kilku wsi.
Organami uchwałodawcze – zebrania gminne i zebrania grodzkie.
Skład zebrań gminnych – wszyscy pełnoletni gospodarze posiadając przynajmniej 3 morgi
Skład zebrań grodzkich – wszyscy pełnoletni chłopi-gospodarze
Organy wykonawcze – w samorządzie gminnym: wójt i ławnicy, a w gromadzie: sołtys
Kompetencje wójta:
- naczelnik samorządu gminnego
- nadzorował wykonywanie spraw należących do gminy
- zwoływał i prowadził zebrania gminne
- wykonywał uchwały zebrań gminnych
- zarządzał majątkiem i funduszami gminnymi
17
- miał pewne uprawnienia policyjne
- odpowiadał za spokój i bezpieczeństwo w gminie
- przewodniczył sądowi gminnemu (od 1876 r.)
Kompetencje sołtysa:
- pomocnik wójta
- zwoływał zebrania grodzkie
- wykonywał uchwały zebrań grodzkich
- sprawował funkcję poborcy kar sądowych i podatków

Reformy Aleksandra Wielopolskiego 1861 - 1862

Genezę dla reform Wielopolskiego stanowiły dwie wystosowane przez niego do Cara petycje:
1. II 1861 r., w której Wielopolski:
a) żądał przywrócenia Konstytucja z 1815 r.
b) opowiedział się za włączeniem Litwy i Rusi w skład Królestwa Polskiego
c) żądał reformy szkolnictwa oraz przywrócenia Uniwersytetu
2. III 1861 r., w której Wielopolski żądał:
a) aby ustrój oparty był na Konstytucji z 1815 r. oraz Statucie Organicznym z 1832 r.
b) powołania organu prawodawczego złożonego jedynie z Polaków:
- Rada Senatorska – przygotowywanie projektów ustaw oraz rozpatrywanie skarg na urzędników
- Rada Walna – opiniowanie projektów dot. Spraw ogólnopaństwowych, cywilnych, karnych, skarbowych
c) przywrócenia Rady Stanu i Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
Skutkiem petycji Wielopolskiego był Ukaz Cara o organizacji stosunków w Królestwie Polskim

Reformy włościańskie8
Obydwa wydane ukazy dot. gospodarstw co najmniej 3-morgowych
1. Ukaz o okupie pieniężnym z 1860 r.
Na jego mocy w zamian za okup można było przejść z pańszczyzny na czynsz, ale nie można było po tym wrócić do
wcześniejszych stosunków.

2.Ukaz o oczynszowaniu z urzędu z 1861 r.

Ustanowił obligatoryjne zawieranie umów wieczysto-czynszowych.

Reformy Wielopolskiego były spóźnione i nie rozwiązały sprawy chłopskiej.

Dekret Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 r. nadał chłopom prawo pełnej własności gruntów

Ukaz z marca 1864 r. o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim

Ukaz przekształcał chłopską użytkową własność gruntu w prawo własności pełnej i znosił wszelkie powinności chłopa na
rzecz dworu.
Przepisy te objęły wszystkie grunty włościan poza osadami karczmarzy, młynarzy, gajowych, kowali i służby dworskiej.
Uwłaszczenie przeprowadzono za odszkodowanie dla dziedziców ze specjalnego funduszu państwowego 9.
Ukaz nie przewidywał hipotek, zostało to wprowadzone dopiero w 1891 r. oraz ograniczał alienację gruntów
poukazowych i zabraniał dzielić je na części mniejsze niż 6 morgów (od 1867 r.).

Reformy administracyjne
1. Przywrócenie Rady Stanu
 Miała się zbierać przynajmniej raz w roku
 Rozpatrywała projekty praw dot. zmian w obowiązujących kodeksach
 Rozstrzygała wszystkie projekty zmian lub uzupełnień obowiązujących ustaw
 Powołano w jej ramach 4 wydziały: Prawodawczy, Sporny, Skarbowo-Administracyjny, Próśb i Zażaleń,
trzy pierwsze stanowi skład sądowy Rady Stanu
2. Przywrócenie Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
 Na jej czele stał dyrektor generalny
 Miała dwa wydziały: Wyznań i Oświecenia
 Wydział Wyznań: wskazywał kandydatów na wyższe stanowiska duchowne, mianował kandydatów na niższe
stanowiska duchowne, budował i opiekował się parafiami
 Wydział Oświecenia: opiekował się wszystkimi zakładami naukowymi, decydował o stypendiach i
nagrodach, zajmował się kształceniem nauczycieli
3. Reorganizacja urzędu namiestnika
 Podział urzędu na Naczelnika Rządu Cywilnego i Dowódcę Wojsk Stacjonujących

8
Dekret z XII 1807 r.
9
powstał z prawa propinacji, czyli prawa do produkcji i sprzedaży alkoholu oraz z nałożonego na uwłaszczonych chłopów
podatku gruntowego
18
Reformy samorządowe – Ukaz z 1861 r.
 Wprowadzenie samorządnych: Rad Powiatowych, Rad Gubernialnych i w większych miastach Rad Miejskich
 Rady pochodziły z wyborów bezpośrednich do Rad Powiatowych i Miejskich i pośrednich do Rad Gubernialnych
 Rady Powiatowe – obradowały 4 razy w roku, a do ich kompetencji należało: wybór członków Rad Gubernialnych,
nadzorowanie wykonania inwestycji w powiecie, uchwalanie dodatków do podatków rządowych na potrzeby
miejscowe. Funkcje wykonawcze Rady spełniał naczelnik powiatu
 Rady Miejskie – zarządzały sprawami gospodarczymi miasta. Funkcje wykonawcze spełniały magistraty
 Rady Gubernialne – miały obradować raz w roku, a do ich kompetencji należało: zajmowanie się sprawami
gospodarczymi guberni oraz przedstawianie na żądani rządu opinii w różnych przedłożonych im sprawach
 Rady nie odrodziły się po powstaniu styczniowym

Reformy dot. ludności żydowskiej

 Prawo głosu w wyborach samorządowych
 Nie mogli piastować urzędu: sołtysa, wójta, ławnika
 Mogli nabywać nieruchomości
 Mogli zamieszkiwać na terenach miast

Reforma Szkolnictwa
Powołanie Szkoły Głównej w Warszawie, która składała się z 4 wydziałów:
 Prawa i Administracji
 Lekarskiego
 Matematyczno-Fizycznego
 Filologiczno-Historycznego

Organizacja sądownictwa
Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała niezawisłość sądownictwa w sferze orzekania oraz sędziów
mianowanych przez króla dożywotnio, których nie można było usunąć z urzędu bez prawomocnego wyroku sądu – co nie
zostało wprowadzone w życie.
Natomiast Statut Organiczny nie wspominał nic o niezawisłości sędziów, których z resztą można było zwolnić
lub przenieść zależnie od uznania władzy najwyższej.

Sądy niższej instancji

Sądownictwo cywilne
1. sądy pokoju: powiatowe → okręgowe(od 1842 r.)
a) wydziały hipoteczne powiatowe od 1825 r. (tzw. „mała hipoteka”)
- rejenci powiatowi → okręgowi
- pisarze sądów pokoju – pisarze hipotek powiatowych → okręgowych
2. trybunał cywilny
a) wydziały hipoteczne od 1818 r. (tzw. „hipoteka duże własności”)
- skład
• rejenci
• pisarze kancelarii hipotecznej ziemskiej (przygotowywali wnioski i decyzje)
- kompetencje
• wykonywanie praw o przywilejach i hipotekach
• rozpatrywanie wszelkiego rodzaju wpisów hipotecznych odnoszących się do właściwych
nieruchomości
b) zwierzchność hipoteczna – skład rozpatrujący wnioski w wydziałach hipotecznych
3. sąd apelacyjny
a) dla sądownictwa cywilnego: sąd II instancji – apelacje od wyroków trybunałów cywilnych
b) dla sądownictwa karnego: wydział karny – II instancja sądów kryminalnych

Sądownictwo karne
- sądy policji poprawczej
- sądy kryminalne

1835 r. – zmiany w postępowaniu karnym → zmiany w organizacji sądownictwa karnego, prawo apelacji od wyroków
sądów kryminalnych, które dotychczas były I i ostatnią instancją

Zmiany w instancji najwyższej

W 1814 r. przekazano postępowanie kasacyjne w sprawach karnych Sądowi Apelacyjnemu → w razie
skasowania zaskarżonego wyroku nie odsyłano sprawy do ponownego rozpatrzenia w innym sądzie, ale rozstrzygano ją
merytorycznie w Sądzi Apelacyjnym; postępowanie stało się bardziej rewizyjne niż kasacyjne.
21 X 1815 r. Sąd Najwyższej Instancji:
- skargi kasacyjne na ostateczne wyroki sądów cywilnych
- po skasowaniu Sąd Najwyższej Instancji sam rozstrzygał w sprawie (in merito)
19
- skład: 7 osób – senatorowie i sędziowie pochodzący z nominacji
W wyniku zmian w latach 1814 – 1815 zachwiana została fundamentalna zasada ustrojowa sądownictwa → nie
więcej niż dwie instancje merytoryczne i trzecia kasacyjna.
Postępowanie przed instancją kasacyjną nabrało cech rewizyjnych.
Po powstaniu listopadowym – likwidacja Sądu Najwyższej Instancji wraz z likwidacją Sejmu
8 I 1833 r. tymczasowe upoważnienie przez Radę Administracyjną 7-osobowego składu sędziów Najwyższej
Instancji do wykonywania wszystkich atrybucji Sądu Najwyższej Instancji (w komplecie orzekającym nie było już
senatorów).
W połowie lat 30. XIX w. w pionie sądownictwa karnego funkcjonowały:
- sady policji prostej
- sądy policji poprawczej
- sądy kryminalne
- Sąd Apelacyjny w komplecie 5-osobowym – wydziel kryminalnym (od 1835 r.)
- Sąd Apelacyjny w tzw. „wydziale kasacyjnym” (od 1841 r.)
a w pionie sądownictwa cywilnego:
- sądy pokoju
- trybunały cywilne
- Sąd Apelacyjny
- Sąd Najwyższej Instancji (od 1815 r.)

Ukaz z 1841 r.
- likwidacja Rady Stanu wraz z Sądem Najwyższej Instancji
- utworzenie IX departamentu Senatu Rządzącego – cywilny, miał atrybuty Sądu Najwyższej Instancji i rozstrzygał
ostatecznie sprawy cywilne
- utworzenie X departamentu Senatu Rządzącego – karny, jako najwyższa instancja w sprawach karnych
- zanik ostatnich śladów kasacji → departamenty rozpatrywały jedynie skargi na wyroki wydane w II instancji, a od ich
orzeczeń nie było możliwości odwołania (stanowiły III instancję)
- skład departamentów: senatorowie i członkowie senatu z nominacji królewskiej
- podział: wydziały na czele z przewodniczącymi
- nadzór na przestrzeganiem zasad procedury sądowej i jednolitością orzecznictwa: dyrektor Komisji Rządowej
Sprawiedliwości (jako Prokurator Generalny), za pośrednictwem podporządkowanych mu prokuratorów naczelnych (w
każdym departamencie)

Departamenty nie wpłynęły na likwidację odrębności Królestwa gdyż:

- przewagę w składzie mieli senatorowie i członkowie polskiego pochodzenia
- ulokowane były w Warszawie
- urzędowały w języku polskim
- stosowały w orzecznictwie odrębne prawo
- nie podlegały w żadnym zakresie ministrowi sprawiedliwości Cesarstwa

Sądowe funkcje organów administracji lokalnej

Obok sądownictwa powszechnego, tak jak w Księstwie Warszawskim, tak i w Królestwie Polskim funkcjonuje
jurysdykcja organów administracji lokalnej, początkowo w drobnych sprawach karnych, potem również w cywilnych.
Dekret z 1810 r.: burmistrzowie i wójtowie w przypadku braku sądów pokoju mieli kompetencje sądów policji
prostej, czyli karania przewinień policyjnych (wykroczeń).
Warszawa: wydział policyjno-sądowy przy magistracie prezydenta → w Królestwie Polskim: wydział policyjno-
sądowy przy Urzędzie Municypalnym miasta → od 1833 r. urząd wiceprezydenta stojącego na czele policji (wydziału
policyjno-sądowy pod jego nadzorem) → od 1839 . wiceprezydent został przemianowany na policmajstra, a wydział
przyłączony do urzędu policmajstra.
1818 r. – wójt z mocy prawa był właścicielem ziemskim → umocnienie patrymonialnego zwierzchnictwa
dziedzica nad chłopami.
Kodeks Kar głównych i Poprawczych z 1847 r. – przepisy przechodnie:
- zachowanie władzy sadowniczej burmistrzów, wójtów i Wydziału Sądowo-Policyjnego w Warszawie z ograniczeniem
do rangi sądów policji prostej
- wyłączono z pod ich jurysdykcji: duchownych wyznań chrześcijańskich, szlachtę dziedziczną i osobistą, obywateli
honorowych i odznaczonych orderami
- instancją odwoławczą były nadal sądy policji poprawczej
1864 r. – Reforma uwłaszczeniowa i nowy ustrój gmin wiejskich → sądy gminne
- skład: wójt gminy, ławnicy
- znajdowały się poza systemem sądownictwa ogólnego
- ponieważ gmina wiejska obejmowała wsie zamieszkałe przez chłopów, jaki i folwarki i dwory, to i jurysdykcja
obejmowała wszystkich mieszkańców
- sądziły w sprawach karnych i cywilnych
- w sprawach karnych można było orzec: kary nagany, grzywny do 3 rubli oraz aresztu do 7 dni

20
- w sprawach cywilnych: spory o ruchomości, ze zobowiązań osobistych, o wynagrodzenie poniesionych strat, przy
wartości przedmiotu do 30 rb (od 1865 r. – do 100 rb)
- do kompetencji należały wszystkie sprawy spadkowe chłopskie, bez względu na wartość spadku, ale wyłączone zostały
spory o własność i naruszenie posiadania gruntów poukazowych
- nie posiadały autorytetu, gdyż kwalifikacje osób sprawujących te funkcje były znikome
- przetrwały do 1876 r.
Komisje wojewódzkie → rządy gubernialne (od 1837) – sądownictwo administracyjne (spory miedzy
obywatelami a administracją):
- sprawy skarbowe
- wynikłe z kontraktów administracyjnych zawieranych w interesie publicznym
- sprawy karno-skarbowe tj. przestępstwa celne, przemyty, wykroczenia skierowane przeciw monopolom skarbowym

Reforma sądownictwa po powstaniu styczniowym

Do powstania styczniowego organizacja sądownictwa, wprowadzona jeszcze w Księstwie Warszawskim,
funkcjonowała w Królestwie Polskim w swoim zasadniczym kształcie pomimo częściowych zmian, które jednak nie
naruszyły samej istoty funkcjonowanie, całkowicie odrębnej od rosyjskiej.
1864 r. – wprowadzenie w Rosji nowego ustroju sądów – „ustawy sądowe” Aleksandra II
Komisja Prawnicza w Warszawie – oddział Komitetu Urządzającego, powierzono jej przygotowywanie
projektów reformy sądownictwa w Królestwie
- skład: delegowani do Warszawy prawnicy rosyjscy
- nie pozostawała w związku z Radą Stanu
- przygotowała wstępne projekty, które następnie przeszły bardzo długo drogę przygotowawczo-legislacyjną
- została zlikwidowana wraz z likwidacją Komitetu Urządzającego w 1871 r.
- ostateczna treść aktów została ustalona przez Własną Kancelarie Cesarstwa do Spraw Królestwa

1876 r. – likwidacja dotychczasowych sądów i Komisji Rządowej Sprawiedliwości, początek funkcjonowania nowych
sądów
1. rozdzielenie jurysdykcji spraw mniejszej wagi od spraw poważniejszych
2. brak rozdziału jurysdykcji karnej i cywilnej
3. cywilne i karne sprawy mniejszej wagi → sądownictwo pokojowe (nie było powiązane instytucyjnie z sądownictwem
ogólnym)
a) sądy gminne dla ludności wiejskiej
- obejmowały 1 – 3 gmin administracyjnych
- skład: sędzia gminny, ławnicy
- komplet sądzący; min. 3 członków
- oddzielnie stanowiska sędziego gminnego od urzędu wójta gminy
- po 1876 jedyna instytucja na której skład miało wpływ społeczeństwo
- kandydatów na sędziów gminnych i ławników wybierały zebrania gminne na 3-letnią kadencję
- sędziów gminnych mianował minister sprawiedliwości (mógł wybrać osobę spoza kandydatów)
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy
b) sędziowie pokoju dla mieszkańców miast
- pochodzili z nominacji ministra sprawiedliwości
- sprawowali jurysdykcję jednoosobowo, z reguły w obrębie powiatu
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy
- utworzono przy nich wydziały hipoteczne, posiadające oddzielne kancelarie i archiwa oraz funkcjonujące na mocy
przepisów prawa z 1818 r. i 1825 r.
c) zjazd sędziów pokoju i sędziów gminnych jako instancja apelacyjno-kasacyjna
- kilka powiatów stanowiło okręg pokojowy, w którym funkcjonował zjazd
- skład: etatowy prezes zjazdu, sędziowie gminni, sędziowie pokoju okręgu
- instancja apelacyjna od wyroków sądów gminnych i sędziów pokoju
- instancja kasacyjna od wyroków ostatecznych sądów gminnych i sędziów pokoju
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników
- powołano przy nich komorników i woźnych10
4. cywilne i karne sprawy większej wagi → sądy ogólne
a) 10 sądów okręgowych (po jednym w każdej guberni)
- podział na wydziały: karny, cywilny, hipoteczny11
- skład: prezes, 2 wiceprezesów, 6 sędziów (były wyjątki)
- do składu zaliczano również: sędziów śledczych, powołanych do prowadzenia śledztw w sprawach karnych
- funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników
- powołano przy nich komorników i woźnych
b) Izba Sądowa w Warszawie jako sąd apelacyjny
- na czele – starszy prezes

10
pełnili służbę doręczania pism procesowych i wezwań sądowych oraz służbę audiencyjną (w czasie rozprawy)
11
posiadały odrębne kancelarie i archiwa, funkcjonowały na mocy przepisów z 1818 r. i 1825r.
21
 - podział na departamenty, z prezesami na czele
- powołano przy nich komorników i woźnych
c) Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu jako instancja kasacyjna, wspólna dla całego państwa rosyjskiego
d) Sądy ogólne orzekały kolegialnie, w komplecie przynajmniej 3-osobowym
e) Prokurator – pełnił obowiązki oskarżyciela publicznego w sprawach karnych przed sądami okręgowymi, Izbą
Sądową i Departamentem oraz czuwał na ścisłym przestrzeganiem prawa i działalnością sądów

Urzędy sędziowskie w sądownictwie ogólnym:

- z nominacji cesarskiej, po przedstawieniu kandydatury ministra sprawiedliwości
- pierwsza posada – sędzia śledczy (wyższe studia prawnicze, min. 25 lat, 4-letnia aplikacja)
- awans po odpowiednim stażu na stanowisku niższym

Adwokatura:
- zniesienie podziału na mecenasów, adwokatów i patronów
- „adwokat przysięgły” – obrońca sądowy przy sądach ogólnych
- „pomocnik adwokata” – aplikant
- brak samorządu zawodowego adwokatury
- prawa i obowiązki Rady Adwokackiej przydzielono sądom okręgowym
- „prywatni obrońcy” – funkcjonowali przy sądach pokojowych (gminnych, pokoju i zjazdach); nie wymagano od nich
wykształcenia prawniczego, jedynie pewnej praktyki urzędniczej dającej znajomość prawa

Język urzędowy → rosyjski; poza ustępstwami na rzecz języka polskiego w trakcie rozpraw w sądach gminnych

Reforma lat 1875/1876:

- miała na celu unifikację sądownictwa Królestwa i Rosji i rusyfikację
- przejęcie etatów w sądownictwie przez Rosjan
• sędziowie okręgowi i Izba Sądowa – początkowo 50%/50%, potem liczba Polaków maleje
• prezesi sądów – tyko Rosjanie
• sędziowie gminny – zasadniczo tylko Polacy, ze względu na zgłaszanie kandydatur przez społeczeństwo
• sędziowie pokoju i prezesi zjazdów – praktycznie Rosjanie, ze względu na nominację ministra sprawiedliwości
- ograniczenie zasady niezawisłości urzędu sędziowskiego
• zakaz przenoszenia sędziów do innej miejscowości bez jego zgody oraz możliwość zwolnienia tylko na mocy
wyroku sądu karnego dotyczył jedynie prezesów sądów, wiceprezesów i sędziów, którzy przepracowali na tych
stanowiska bądź na stanowiskach prokuratorów lub sędziów śledczych nie mniej niż 3 lata
• sędziowie gminny i ławnicy mogli być w trakcie kadencji czasowo zawieszeni, bądź zwolnienie z urzędu przez
ministra sprawiedliwości, gdy przemawiały za tym „szczególnie ważne przyczyny”
• minister sprawiedliwości po porozumieniu się z warszawskim generał-gubernatorem mógł zwolnić ze służby
lub przenieść sędziów pokoju i prezesów zjazdów

W 1915 r. – ewakuacja w głąb Rosji sądów ogólnych, wraz z wszystkimi władzami i instytucjami publicznymi.
Formalnie sądy funkcjonowały tam w szczątkowych składach do 1918 r.

Prawo cywilne i postępowanie cywilne

Reforma prawa hipotecznego
Po 10 lat obowiązywania Kodeksu Napoleona i francuskiej hipoteki, gdy wpis hipoteczny dla swojej ważności
wymagał odnowienia, postanowiono wprowadzić w tej materii nowe przepisy hipoteczne.
Projekt nowego prawa hipotecznego został przygotowany w Komisji Prawodawczej urzędującej przy Komisji
Rządowej Sprawiedliwości a jego autorem był Antoni Wyczechowski.
Projekt wzorował się częściowo na hipotece pruskiej i Kodeksie Napoleona, ale większość jego postanowień była
oryginalnym tworem polskim.

3 IV 1818 r. „Prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach”

 treściowo szersze od uchylonego prawa francuskiego
 obejmowało hipotekę sensu stricto (długi obciążające nieruchomość), ścieśnienie własności, kontrolę wszelkiego
rodzaju przejść własności (alienacji)
 przymus hipotecznej regulacji (obligatoryjny) dóbr ziemskich i nieruchomości położonych w miastach
wojewódzkich (tzw. duża własność)
 każda nieruchomość musiała mieć założoną odrębną księgę hipoteczną

Księgi hipoteczne
1. Wykaz hipoteczny – skrócony urzędowy obraz całej księgi
a) opis nieruchomości
b) wykazanie właścicieli
c) ścieśnienia własności
22
 d) długi obciążające nieruchomość
2. Księga umów
3. Zbiór dokumentów
 wpis do księgi miał charakter urzędowy
 dokonywany w kancelariach hipotecznych
 zwierzchność hipoteczna12 zatwierdzała wpis
 kontrola sądowa wpisu obejmowała sprawdzenie przez sąd prawidłowości czynności prawnej
 rękojmia wiary publicznej księgi hipotecznej → treść księgi wiąże wszystkie osoby działające w dobrej wierze, a
nabywca nieruchomości wpisany do księgi uważany jest za właściciela tej nieruchomości

Zasady prawa hipotecznego

1. Zasada pierwszeństwa – pierwszeństwo wierzyciela wpisanego do księgi przed wszystkimi innymi przy
zaspokajaniu wierzytelności, a w przypadku obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami decydowała
kolejność (pierwszeństwo) wpisów13
2. Zasada jawności hipotecznej
a) w aspekcie materialnym – przymus ujawnienia w księdze hipotecznej wszelkich czynności prawnych,
których skutkiem była zmiana właściciela, obciążenie nieruchomości lub zwolnienie z obciążeń
b) w aspekcie formalnym – każda osoba zainteresowana miała prawo przejrzenia księgi hipotecznej
3. Zasada szczegółowości – hipotekę ustanawiano na konkretnej nieruchomości, a nie na całym majątku dłużnika
4. Zasada niepodzielności – podział nieruchomości obciążonej nie wpływał na prawa wierzyciela, który mógł
dochodzić zaspokojenia wierzytelności ze wszystkich lub tylko z niektórych części nieruchomości; hipoteka
utrzymywała się w całości na każdej z części nieruchomości wynikłych z podziału

1825 r. „Prawo o przywilejach i hipotekach”

 uproszczenie ksiąg hipotecznych, nazwanych tu „aktami hipotecznymi”
 rozciągnięcie przepisów hipotecznych na nieruchomości w pozostałych miastach oraz na mniejsze nieruchomości
ziemskie (tzw. mała własność)
 założenie akt hipotecznych zależało od woli właściciela nieruchomości (fakultatywność)
 w miastach prywatnych występowała „własność niepełna”, przy której nie było wiadomo czy może mieć własne
akta hipoteczne; praktyka pokazywała że własność niepełna może posiadać własne akta hipoteczne i konsens
właściciela zwierzchniego przy alienacjach nie jest konieczny

Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r.

1825 r. został chwalony projekt I księgi polskiego kodeksu cywilnego przygotowany w 1823 r. W związku z tym
przestała obowiązywać I księga (o osobach) i Tytuł V księgi III (prawo małżeńskie majątkowe) Kodeksu Napoleona.
Zamiany objęły zatem: prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne, opiekuńcze i małżeńskie majątkowe.
Prawo osobowe:
 przyznanie pełni praw cudzoziemcom
 zniesienie instytucji „śmierci cywilnej”14, którą zastąpiono ubezwłasnowolnieniem osób skazanych a jedną z kar
głównych

Prawo opiekuńcze i rodzinne

 władza rodzicielska należała do obojga rodziców, ale w razie różnic zdań przeważało zdanie ojca
 rodzice mogli stosować tzw. środki karności domowej, bacząc przy tym aby nie szkodziły one „zdrowi i
postępowi w naukach”
 wprowadzono sankcje za nadużycia władzy rodzicielskiej, włącznie z odebraniem praw rodzicielskich przez sąd
 opiekunowie uzyskali prawo karcenia domowych pupili
 dzieci pozamałżeńskie poprzez przebywanie w rodzinie lub na mocy aktu stawały się prawnymi dziećmi
 dzieciom pozamałżeńskim pochodzące z cudzołóstwa lub kazirodztwa państwo zapewniało wychowanie i
wyżywienia
 dzieci nie mający rodziców czy opiekunów trafiały do szpitali lub rady familijne wyznaczały im opiekunów

Prawo małżeńskie osobowe

 religijna forma zawierania małżeństwa przed duchownym właściwego wyznania
 połączenie metryk kościelnych i metryk stanu cywilnego
 zakaz małżeństwa chrześcijan z niechrześcijanami
 jurysdykcję w sprawach małżeńskich sprawowały trybunały cywilne (trybunały I instancji), które orzekały o
rozwodach, separacjach lub unieważnieniu małżeństw w oparciu o przepisy prawa wyznaniowego małżonków

12
wydział hipoteczny trybunału cywilnego, właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości
13
wyjątek stanowiły przywileje, które pomimo braku wpisu miały pierwszeństwo
14
przywrócona w 1835 r., osoba „uśmiercona cywilnie” nie mogła: występować jako strona procesu, zarządzać majątkiem,
sprawować opieki
23
Prawo małżeńskie majątkowe
 ustawowym ustrojem majątkowym małżeństwa była odrębność (wyłączność) majątkowa – każdy z małżonków
zachowywał własność majątku nabytego przed i w trakcie małżeństwa, zaś majątkiem żony zarządzał mąż, który na
czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu musiał uzyskać jej zgodę
 mógł zaistnieć ustrój majątkowy małżeński umowny, ale musiał on zostać wyrażony w formie aktu notarialnego
przed zawarciem małżeństwa
 w sprawach małżeńskich przed sądem uczestniczyli tzw. obrońcy węzła małżeńskiego – duchowni biegli w
danym prawie wyznaniowym
 przyznano małżonkowi prawo do spadku w zbiegu z krewnymi

Ukaz carski „O związku małżeńskim” z 1836 r.

W 1830 r. został wniesiony do Sejmu projekt nowego prawa małżeńskiego, przekazującego jurysdykcję w
sprawach małżeńskich sądom duchownym, jednakże upadł.
Nowe prawo małżeńskie zastąpiło odpowiednie przepisy KCKP, z wyjątkiem artykułów regulujących stosunki
majątkowe w małżeństwie i tyczących się cywilnych skutków rozwiązania małżeństwa.
Ukaz
 stał na gruncie wyłącznie religijnej formy zawarcia małżeństw
 wprowadzał dla duchownych wszystkich wyznań obowiązek zapowiedzi
 odnosił się do czterech wyznań:
• rzymskokatolickie
• grecko-rosyjskie (prawosławne)
• unickie
• ewangelickie (ewangelicko-augsburskie i ewangelicko-reformowane, czyli luteranizm i kalwinizm)
 rozróżniał warunki istotne dla zawarcia małżeństwa15 i przeszkody zawarcia małżeństwa16 odrębne dla każdego z
wyznań
 sprawy małżeńskie zostały poddane jurysdykcji sądów duchownych czterech wyznań
 sądy cywilne zachowały jurysdykcję co do cywilnych skutków małżeństwa (od 1853 r. związanie z ustalenie
sądów duchownych co do winy małżonków)
 uprzywilejowanie prawosławia – jeżeli jedno z małżonków było wyznania prawosławnego to śluby był zawierany
i jurysdykcja pełniona przez duchownych prawosławnych, a dzieci bez względu na płeć wychowywane w
prawosławiu
 w przypadku małżeństwa osób dwóch wyznań chrześcijańskich – małżeństwo zawiana przed duchownym
narzeczonej, wychowywanie córek w religii matki, a synów w religii ojca, jurysdykcja sądu duchownego wyznania w
którym udzielono ślubu
 osoby innych wyznań podlegały przepisom zawartym w KCKP
 ustanie małżeństwa
• śmierć jednego ze współmałżonków
• sądowe unieważnienie małżeństwa
• małżeństwo niespełnione
• fizyczne wstąpienie jednego ze współmałżonków do zakonu
 separacja – rozłączenie od stołu i łoża
• cudzołóstwo
• ciężkie obelgi

Postępowanie cywilne
I do 1942 r. – obowiązywanie francuskiej procedury cywilnej z 1806 r.
Zmiany:
- 1815 r. po utworzeniu Sadu Najwyższej Instancji zniknęła kasacja jako środek prawny przeciw wyrokom ostatecznym
gdyż postępowanie przed tym sądem miało charakter rewizyjny
- zniesienie udziału prokuratora przed Sądem Najwyższej Instancji, którego zastąpił sędzia-referent
- wzmocnienie elementu pisemności i pośredniości
- odczytywanie na publicznej rozprawie jedynie pism obrońcy i sędziego-referenta

II 1942 – 1976 działalność IX departamentu Senatu Rządzącego

- rozpatrywał jedynie odwołania od wyroków Sądu Apelacyjnego jako II instancji
- można był zaskarżyć wyrok S.A. na tych samych zasadach które obowiązywały przy wyrokach S.A. jako I instancji
(zanik kasacji)

15
w religii rzymskokatolickiej: kobieta 16 lat, mężczyzna 18 lat, zgodne oświadczenie woli, zgoda rodziców lub
opiekunów gdy osoba niepełnoletnia, zgoda instytucji wojskowej jeśli mężczyzna w wojsku, zdolność fizyczna
16
w religii rzymskokatolickiej: pokrewieństwa, powinowactwo, śluby zakonne, wyższe święcenia kapłańskie, cudzołóstwo
połączone z zabójstwem małżonka, pokrewieństwo duchowe np. chrzestny – chrześniaczka, przystojność publiczna (gdy
mężczyzna dokonuje zamiany pomiędzy siostrami)
24
- rezygnacja z zasady jawności i publiczności posiedzeń sądowych, poza stronami mogły się znajdować jedynie osoby
które otrzymał szczególne pozwolenie przewodniczącego
- zakaz przedstawiania przez strony nowych okoliczności i dowodów nieprzedstawionych w postępowaniu przed Sądem
Apelacyjnym
- ograniczenie pism obrończych do jednego od każdej ze stron
- wyroki były ostateczne i zapadały w komplecie 6-osobowym
• jednomyślnie
• większością kwalifikowaną 2/3 głosów gdy był zgodny z wnioskiem prokuratora
- gdy warunki nie zostały spełnione sprawę rozstrzygał komplet powiększony o 5 członków drugiego wydziału zwykła
większością głosów

III po 1876 – rosyjska ustawa postępowania sądowego cywilnego z 1864 r.

- wzorowana na francuskim kodeksie postępowania
- zasada jawności – z tymże mogła być ograniczona na wniosek stron
- zasada ustności – przed sądami gminnymi i sędziami pokoju ustawa przewidywała ustność, ale przed sądami
okręgowymi pozew musiał mieć formę pisemną
- zasada kontradyktoryjności – nakładająca na strony obowiązek gromadzenia i przygotowywania materiału procesowego
- zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd
- strona pozwana nie miała obowiązku pisemnej odpowiedzi na pozew, musiała zarzuty wobec niego przedstawić na
pierwszej rozprawie
- brak przymusu adwokackiego
- środkiem odwoławczym była apelacja
• od wyroków sądów gminnych i sędziów pokoju wnoszona do zjazdów sędziów pokoju i sądów gminnych
• od wyroków sądów okręgowych wnoszona do warszawskiej Izby Sądowej
- powróciła kasacja
• powpdy: wyraźna obraza przez sąd przepisów prawa, mylne zinterpretowanie wyroków prawa, pogwałcenie
istotnych przepisów wyroków procesowych, przekroczenie przez sąd swojej właściwości
• kasację od wyroków sądów gminnych i sądów pokoju rozpatrywał zjazd sędziów pokoju i sądów gminnych
• kasację od wyroków zjazdów i Izby Sądowej w trybie apelacji rozpatrywał cywilny departament kasacyjny
Senatu Rządzącego w Petersburgu
• po skasowaniu wyrok wracał do ponownego rozpatrzenia na innym zjeździe pokojowym lub w innym
komplecie sądzącym warszawskiej Izby Sądowej

Prawo karne i postępowanie karne

Prawo karne
W prawie karny początkowo utrzymywał się stan prawny z Księstwa Warszawskiego – obowiązywanie kodyfikacji karnej
zaborczej:
- pruski Landrecht z 1794 r.
- austriacka Fransiszkana z 1803 r.
Aleksander I uznał unifikację prawa karnego za zadanie nie cierpiące zwłoki, dlatego Komisja Prawodawcza przygotowała
projekt, nie oryginalnie polskie, ale wzorowany na kodeksie austriackim z 1803 r.

Kodeks Karzący Królestwa Polskiego z 1818 r.

 krok na przód w kierunku ujednolicenia prawa karnego materialnego
 typowy produkt okresu przejściowego
 obok nowoczesnych zasad i rozwiązań, charakterystycznych dla prawa burżuazyjnego i burżuazyjnych stosunków
społecznych i gospodarczych zawierał liczne pozostałości prawa feudalnego17
 zachowanie zasady talionu – za fałszywe oskarżenie lub zeznanie przed sądem, na podstawie którego nastąpiło
niesłuszne skazanie, fałszywie zeznającym groziła taka sama kara, jaką poniósł niewinnie skazany
 liczył 558 artykułów

Podziała KKKP
1. wstęp ogólny (15 artykułów): pojęcie przestępstwa, podziała przestępstw, rodzaje kar, terytorialne i personalne
obowiązki ustawy karnej
2. I księga – o zbrodniach
3. II księga – o występkach
4. III księga – o przewinieniach policyjnych
 próba podzielenia materii kodeksu na ogólna i szczegółową.
 każda z 3 ksiąg miała ponadto część ogólną i szczegółową
 połączenie nowoczesnej techniki redakcyjnej (unikanie kazuistyki) z nawiązaniami do staropolskiego języka
prawniczego
 jasny i żywy styl przepisów
17
rządząca systemem kar idea odwetu – ochrona własności ziemskiej oraz wyostrzenie przepisów w przedmiocie
przestępstw przeciw przestępstw przeciw ustrojowi państwa, religii, moralności
25
Definicja przestępstw (formalna) – jest to czyn polegający na działaniu przez kodeks zakazanym lub zaniechanie działania
kodeksem nakazanego.

Stanie na gruncie fundamentalnej zasady nowożytnego prawa karnego – nullum crimen sine lege
WYJĄTEK: dopuszczanie w ograniczonym zakresie analogii w odniesieniu do występków i przewinień policyjnych

Konsekwentne przyjęcie zasady – nulla poena sine lege, przy dopuszczeniu zaostrzenia lub złagodzenia kary

Nowoczesna konstrukcja winy, przy rozróżnieniu winy umyślnej i winny nieumyślnej, ale przy zastosowaniu innego
nazewnictwa.
 Zły zamiar (wina umyślna) – rozróżnienie złego zamiaru bezpośredniego i złego zamiaru pośredniego
 Wina (wina nieumyślna) – w dwóch postaciach: lekkomyślność i niedbalstwo
Okoliczności uchylające zły zamiar:
- stan niepoczytalności sprawcy
- przejściowa choroba psychiczna
- przejściowe zakłócenie czynności psychicznych
- upojenie alkoholowe (bez zamiaru popełnienia przestępstwa)
przymus fizyczny
- błąd co do prawa

System kar
1. kary główne (za zbrodnie)
a) kara śmierci – przez ścięcie lub powieszenie
b) kara dożywotniego więzienia warownego
c) kara czasowego więzienia warownego od 10 do 20 lat
d) kara więzienia ciężkiego od 3 do 10 lat
2. kary poprawcze (za występki)
a) dom poprawy od 8 dni do 3 lat
b) areszt publiczny od 8 dni do 3 lat
c) kary pieniężne
d) kary cielesne
3. kary policyjne (za przewinienia policyjne)
a) kary pieniężne
b) areszt policyjny
c) areszt domowy
d) kary cielesne

Kara więzienia
a) surowy reżim:
- golenie głów
- zakuwanie w kajdany
spanie na gołych deskach lub słomie
bardzo skromne wyżywienia (co kilka dni tylko chleb i woda)
b) mogła być zaostrzona stosowaniem pręgierza, piętnowaniem lub przykuciem na łańcuchu
c) karą dodatkową były roboty na zewnątrz i wewnątrz więzienia

Kara chłosty
- stosowana za zgodą skazanego
- jako zamienna za karę pozbawiania wolności
- nie mogła być stosowana wobec osób korzystających z praw obywatelskich oraz ich rodzin
- obligatoryjnie orzekana przy karze więzienia lub wobec podpalaczy i złodziei

Wprowadzenia na wzór rosyjski

- kar konfiskaty majątku, wobec wyjętych spod amnestii uczestników powstania
- kar zesłania na Syberie18

Kodeks Kar Głównych i Poprawczych z 1847 r.

Stworzony w Petersburgu przez Komisję Kodyfikacyjną funkcjonująca przy Sekretariacie Stanu Królestwa
Polskiego.
Kodeks dla Królestwa był poważnie skróconą i uwzględniającą prawno ustrojowe odrębności Królestwa wersją
kodyfikacji rosyjskiej z 1845 r.

18
było to możliwe po zniesieniu konstytucji Królestwa, która gwarantowała odbywanie kar w kraju
26
 Charakterystyka kodeksu
- wsteczna treść
- rozbudowane rodzaje i surowe kary
- stało o wiele niżej od kodeksu z 1818 r.
- kodyfikacja obszerna – 1221 artykułów
- daleko posunięta kazuistyka treści
- rezygnacja z ogólnej konstrukcji przepisów
- zagmatwany i sprawujący trudności także sędziom orzekającym
- stosowanie analogi, nakazującej sędziemu w przypadku braku przepisów skazywać na kary najbardziej
zbliżone do przewidzianych za podobne przestępstwa
- realizacja teorii odstraszania

System kar
1. kary główne
a) cztery, ale kara zesłania na ciężkie roboty dzieliła się na 7 stopni, , a kara zesłania na 2 stopnie
b) towarzyszyło jej pozbawienie skazanego praw stanu
c) karą dodatkową mogła być konfiskata majątku oraz skierowanie sprawy do zwierzchności duchownej w celu
orzeczenia pokuty kościelnej
d) karę zesłania na ciężkie roboty łączono z piętnowaniem i chłostą (wobec osób nie wyłączonych od kar
cielesnych)
e) karę zesłania na osiedlenie na Syberii łączono z chłostą (wobec osób nie wyłączonych od kar cielesnych
2. kary poprawcze
a) katalog 10 kar, który po uwzględnieniu stopni urastał do liczby 22
b) stosowanie przy niektórych karach kar cielesnych

Kodeks KGiP przewidywał:

- złagodzenie wymiaru kary
• nieletniość sprawcy
• szczere przyznanie się
• okazanie skruchy
• wskazanie współsprawców
• ciemnota
- zaostrzenie wymiaru kary
• recydywa
• szczególne okrucieństwo
• niskie pobudki

Kodeks zwracała szczególną uwagę na ochronę religii panującej (prawosławia) i w ogóle wyznań chrześcijańskich.
Odstępstwo od religii – zbrodnia apostazji, wymierzona kara nie ulegała przedawnieniu
Samo nakłanianie do odstępstwa od religii zagrożone karą 8-10 lat ciężkich robót w twierdzy

KKGiP został negatywnie przyjęty przez środowisko sądowników i społeczeństwo.

1867 r. – zniesienia kary cielesnej (piętnowanie i chłosta), choć w praktyce się jeszcze zdarzały.

KKGiP obowiązywała do 1867 r. – wprowadzenie w Królestwie wprost rosyjskiego kodeksu karnego z 1866 r., który był
jedynie nowa redakcją Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych z 1845 r.

Kodeks Karny z 1903 r.

 kodeks ten stał na nieporównywalnie wyższym poziomie od poprzedniego.
 formalna definicja przestępstwa – czyn zakazany przez ustawę karną obowiązującą w momencie jego popełnienia,
bez określenia tego czynu jako społecznie niebezpiecznego lub szkodliwego.
 stanie na gruncie zasady – nullum crimen, nulla poena sine lege
 nie dopuszczał wstecznego działania ustawy karnej i analogi
 podział przestępstw według kryterium zagrożenia karą:
1. zbrodnie
2. występki
3. wykroczenia
 okoliczność wyłączająca bezprawność czynu – działanie w obronie koniecznej, działanie w stanie wyższej
konieczności
 wina umyślna – zamiar bezpośredni oraz zamiar ewentualny
 wina nieumyślna – niedbalstwo i lekkomyślność
 zbrodnia mogła być popełniona tylko umyślnie
 karalność usiłowania, ale z obligatoryjnym złagodzeniem kary
27
  odpowiedzialność podżegacza i pomocnika równa odpowiedzialności sprawcy
 wśród przepisów szczegółowych na pierwszy plan wysuwały się przepisy przeciw religii oraz bardzo rozbudowany
dział przestępstw przeciw własności i innym prawom rzeczowym – przepisy kazuistyczne, sankcje surowe
 pomimo wszystko kazuistyka została ograniczona, a sędzia miał większą swobodę w wymiarze kary
 wprowadzenie licznych nowoczesnych instytucji prawa karnego: zawieszenie wykonania kary, odstąpienie od
wymierzenia kary, warunkowe zwolnienie

W 1904 r. weszły w życie jedynie przepisy dotyczące przestępstw przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu i
zewnętrznemu państwa (zbrodnie przeciw monarsze i rodzinie panującej, zamach na ustrój państwa i jego terytorium,
bunt, spisek) i dotyczące ich przepisy części ogólnej.

Pozostałe sfery regulował KKGiP.

Ukaz o tolerancji z 1905 r. spowodował zmiany w kodeksie karnym z 1866 r. wprowadzone ukazem z 1096 r.
- przejście z jednego wyznania chrześcijańskiego na inne nie było przestępstwem apostazji
- przestępstwem nadal było nakłanianie do porzucenia religii chrześcijańskiej i przyjęcie wiary niechrześcijańskiej

Taki stan prawa karnego utrzymał się do końca rosyjskiego panowania w Królestwie

Postępowanie karne
I do 1876 r. – utrzymanie stanu prawnego z okresu Księstwa Warszawskiego
- przepisy pruskiej ordynacji kryminalnej z 1805 r.
- procesowa cześć austriackiej Franciszkany z 1803 r.

Proces karny miał charakter inkwizycyjny, z elementami skargowości, jakie zostały wprowadzone w dobie Księstwa
Warszawskiego.

W 1820 r. powstał rządowy projekt kodeksu postępowania karnego, który został jednak odrzucony przez sejm.

Zasady postępowania karnego – ściganie przestępstw z urzędu, poza określonymi kategoriami przestępstw, gdzie
konieczny był wniosek pokrzywdzonego np. zgwałcenie i przestępstwa seksualne, nadużycia względem współmałżonka,
kradzież i oszustwa między rodzicami a dziećmi i małżonkami, występki dzieci przeciwko rodzicom.

Śledztwo – przeprowadzane przez urzędników sądowych

- w sądach policji prostej – podsądek bądź pisarz z podpisarzem
- w sądach policji poprawczej – podsądek kryminalny lub inkwirent (od 1841 r. zwany asesorem)

Rozprawa
- zasady procesowe – jawność i publiczność
- od 1837 r. uchylano publiczność rozprawy w sprawach obrażających „przyzwoitość i uczucia moralne”
- obowiązek obrońcy z urzędu w każdej sprawie zagrożonej karą główną oraz w postępowaniu kończącym się wyrokiem
ostatecznym przed Sądem Apelacyjnym i X departamentem Senatu
- rola prokuratora: czuwanie nad przestrzeganiem przez sąd procedur i baczenia, by uwzględnione zostały wszystkie
okoliczności mające wpływ na wyrokowanie → od 1834 r. prawo odwoływania się od wyroków (protestu) we wszystkich
strawach karnych

I odczytanie przez członka sądu (sędziego referenta) relacji sporządzonej w oparciu o materiał śledztwa
II prawo złożenia wyjaśnień przez oskarżonego
III odczytanie przez obrońcę sporządzonej pisemnie obrony, którą miał obowiązek wcześniej złożyć w sądzie
IV wnioski prokuratora
V udanie się publiczności „na ustęp”
VI narada sądu
VII wyrok (po powstaniu listopadowym wyroki w określonych sprawach kierowane były do zatwierdzenia namiestnika i
dopiero wówczas ogłaszane)

Środki odwoławcze
1. apelacja
2. kasacja

Prawo łaski – przysługiwało monarsze, który dzielił je z namiestnikiem, pozostawiając sobie rozpatrywanie próśb o łaskę
od wyroków opiewających na kary najcięższe (śmierć, dożywotnie więzienie, dożywotnie ciężkie roboty)

II po 1876 r – rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864 r.

 stanowiła niekwestionowany postęp
 wprowadzała proces mieszany, polegający na połączeniu wybranych zasad procesu inkwizycyjnego i skargowego
28
  zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd
 zapewniał oskarżonemu prawo do obrony
 element inkwizycyjny zachował się w większym stopniu w pierwszej części procesu, w postępowaniu
przygotowawczym, które mogło przybierać formę dochodzenia wstępnego
• prowadzone przez policję
• prowadzone przez sędziego śledczego pod nadzorem prokuratora – w sprawach poważniejszych
 śledztwo opierało się o zasady tajności i pisemności
 na podstawie materiałów śledztwa przedstawiony przez sędziego śledczego prokurator sporządzał akt oskarżenia
 akt oskarżenia był wnoszony do sądu przez prokuratora i popierany przez niego w trakcie rozprawy
 zasada skargowości – bez aktu oskarżenia (skargi) sąd nie mógł rozpatrywać sprawy
 rozprawa główna była ustna, jawna i publiczna
 prokurator i oskarżony byli stronami procesowymi równouprawnionymi
 jeżeli przyznanie się oskarżonego do winy nie budziło wątpliwości, sąd mógł odstąpić od przeprowadzenia
postępowania dowodowego
 środki prawne przeciw wyrokom – apelacja, kasacja19

W latach 80. XVIII w.

- odwrót od liberalnych zasad procesowych
- w czasie stanów wojennych szerokie kompetencje uzyskiwały wojskowe sądy polowe, sądzące w uproszczonym trybie,
bez udziału prokuratora i obrońcy

Rzeczypospolita Krakowska
Została utworzona na mocy Traktatu Dodatkowego z 3V1815 r. do Traktatu z Kongresu Wiedeńskiego, ze
spornego terytorium – „wolne, niepodległe i ściśle neutralne Miasto Kraków z okręgiem”
Pomimo niepodległości pozostawała pod opieką trzech dworów: Rosji, Austrii i Prus.
Mocarstwa zobowiązały się do:
- szanowania neutralności Rzeczypospolitej
- nie utrzymywania sił zbrojnych w jej granicach
Państwa opiekuńcze utrzymywały łączność z władzami Rzeczypospolitej za pośrednictwem stale przebywających
w Krakowie swoich przedstawicieli tzw. rezydentów, natomiast Rzeczypospolita miała swojego przedstawiciela
dyplomatycznego jedynie w Wiedniu.
Władze RK mogły swobodnie zawierać wszelkiego rodzaju układy międzynarodowe jedynie z państwami
opiekuńczymi.
RK została pomyślana jako państwo otwarte na import, co przejawiało się w:
- zakazie nakładania ceł na towary sprowadzane z państw ościennych
- zezwoleniu na wywóz towarów z państw zaborczych do Krakowa bez nakładania ceł
Handel przyczynił się od ożywienia życia gospodarczego i rozwoju Wolnego Miasta.
Językiem urzędowym był język polski
Uniwersytet Krakowski uzyskał autonomię i miał prawo przyjmować młodzież ze wszystkich ziem polskich
będących pod zaborami.
Kraków stał się miejscem polskiego centrum kulturalnego i politycznego.
Po powstaniu listopadowym w Krakowie znaleźli schronienie liczni jego uczestnicy.
Na mocy nowej Konstytucji z 1833 r. została ograniczona autonomia RK
- wzrosła rola rezydentów, którzy uzyskali uprawnienia najwyższego organu władzy
- zredukowano autonomię Uniwersytetu Krakowskiego
- wprowadzono ograniczeni w handlu z Królestwem Kongresowym, Galicją i Prusami
W 1833 r. państwa opiekuńcze zawarły układ, w którym postanowiono o wkroczeniu wojsk zaborczych gdyby
władze RK nie były w stanie opanować ruchów rewolucyjnych.
W 1836 r. rozpoczęła się okupacja RK przez mocarstwa zaborcze.
Po interwencji dyplomatycznej Anglii i Francji oddziały rosyjskie i pruskie wycofały się po paru miesiącach, zaś
faktyczna okupacja trwała do 1841 r. i cechował ją surowy reżim policyjny i częste represje wobec ludności.
W życiu politycznych RK istniały dwa obozy:
- arystokracja i bogate ziemiaństwo skupione wokół prezesa Senatu
- liberalna inteligencja i burżuazja.
W II 1946 r. wybucha w Krakowie powstanie, które jednak nie wykracza poza granice Rzeczypospolitej. Zostaje
ono rychło stłumione przez mocarstwa zaborcze.
W XI 1946 r. Rzeczpospolita Krakowska zostaje oficjalnie wcielona do monarchii austriackiej – Wielkie
Księstwo Krakowskie

Źródła prawa
1. Traktat Dodatkowy do traktatu Kongresu Wiedeńskiego (3.05.1815 r.) zawarty przez Rosję, Austrię i Prusy –
powołanie wolnego, niepodległego i ściśle neutralnego Miasta Kraków z okręgiem

19
nie służyła od wyroków wydanych z udziałem sędziów przysięgłych
29
 2.Akt Generalny Kongresu (9.06.1815 r.) – zatwierdzenie i zagwarantowanie wszystkich jego postanowień, w tym
Traktatu Dodatkowego
Konstytucje
I 3.05.1818 r.
 integralna część Traktatu Dodatkowego
 nadana przez dwory opiekuńcze
 zawierała 22 artykuły określające podstawowe zasady ustrojowe Wolnego Miasta
Komisja Organizacyjna
 przewidziana w Traktacie Kongresu Wiedeńskiego
 skład: 3 reprezentantów mocarstw opiekuńczych, 3 przedstawicieli ludności Krakowa (mianowanych przez dwory
opiekuńcze)
 cel: w oparciu o zasady I konstytucji opracowanie nowej pełnej konstytucji
 nie można było zmieniać zasad a jedynie je rozwijać
II 11.10.1818 r. – Konstytucja rozwinięta
Komisja Reorganizacyjna
 powołana w 1831 r.
 cel: zrewidowanie konstytucji z 1818 r. i opracowanie nowej
III 1833 r.
 liczyła 29 artykułów
 wprowadzała istotne zmiany w ustroju Rzeczypospolitej
 powoływała tzw. Konferencję Rezydentów – w praktyce najwyższa władza
Statuty
 wydawane przez Komisję Organizacyjną (1815 – 1818) i Komisję Reorganizacyjną (1831 – 1833)
 regulowały sprawy administracyjno-terytorialne, organizację sądownictwa, organizację Uniwersytetu
Krakowskiego itp.
Statuty organiczne
 wydawane przez Konferencję Rezydentów
 zmieniały całe działy konstytucji
Prawa sejmowe → ustawy uchwalane przez Zgromadzenie Reprezentantów
Uchwały i rozporządzenia Senatu
Prawa sądowe → zachowanie prawa cywilnego i prawa karnego obowiązującego na tych terenach w czasach Księstwa
warszawskiego
Promulgacja
„Dziennik Rozporządzeń Rządowych” → od 1823 r. „Dziennik Praw wolnego Miasta Krakowa”

Forma państwa
 „wolne, niepodległe i ściśle neutralne Miasto Kraków wraz z okręgiem”
 ustrój republikański
 gwarantami ustroju i statusu prawnego Rzeczypospolitej krakowskiej stały się wszystkie państwa-sygnatariusze
 w rzeczywistości Rzeczypospolita nie była państwem w pełni suwerennym, a jej autonomia była konsekwentnie
ograniczana
 władza wykonawcza – kolegialny Senat
 władza ustawodawcza – jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów
 władza sądownicza – niezawisłe sądy

Ustrój społeczny
Zasady ustrojowe i prawa polityczne
 zachowanie w większości zasad ustrojowo prawnych z okresu Księstwa Warszawskiego
 był to najbardziej liberalnie rządzony obszar dawnych ziem polskich
 równość wobec praw i wolność osobistej
 nietykalność majątkowa
 wolność druku
 tolerancja religijna
 korzystanie z praw politycznych było uzależnione od spełnienia licznych warunków: obywatelstwo
Rzeczypospolitej, przynależność do wyznania chrześcijańskiego
 cudzoziemcy nabywali prawa polityczne po 5 latach zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej 20, jeżeli byli
właścicielami nieruchomości
 uzyskanie obywatelstwa przez poddanych Rosji, Austrii i Prus – tylko za zgodą dworów opiekuńczych
 dezerterzy armii innych państw nie mogli uzyskać obywatelstwa
 wykonywanie niektórych praw politycznych było obwarowane kazusem wykształcenia

Szlachta
20
Senat mógł okres zamieszkania skrócić
30
  w konstytucji nie miała praw politycznych większych od reszty ludności – formalna pozycja równa pozycji
pozostałych grup mieszkańców
 w praktyce rządy w Rzeczypospolitej należały do arystokracji i szlachty ziemiańskiej lub arystokratyczno-
burżuazyjnych koalicji

Ludność miejska
 życie gospodarcze było oparte głównie o rozwijający się handel, ułatwiony możliwością sprowadzania towarów
bez cła
 dzięki wolności celnej Kraków był punktem wymiany towarowej pomiędzy ziemiami polskimi
Kongregacja Kupiecka
 reprezentacja środowiska kupieckiego
 kupcy zrzeszeni byli wyraźnie uprzywilejowani
 wprowadzała szereg ograniczeń dla drobnych kramarzy, kupców zagranicznych, żydowskich
 regulowała stosunki pracy w handlu
 decydowała o nauce zawodu
 dopuszczała do uprawnień handlowych nowe osoby
 od 1833 r., poważnie uzależniona od Senatu
Rzemiosło
 produkowało zasadniczo na potrzeby ludności miejscowej
 zachowana została cechowa organizacja rzemiosła (przynależność do cech byłą warunkiem wykonywania
rzemiosła”
 ustawa z 1820 r. wyliczała 35 cechów, przyznając im monopol produkcji w określonej specjalności
 zachowanie tradycyjnej hierarchii cechowej i metod szkolenia zawodowego
 organ nadzorczy – Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji Senatu Wolnego Miasta
Poza organizacją cechową wykonywane były tzw., sztuki wyzwolone21 oraz profesje wymagające wykształcenia
teoretycznego22
Przemysł
 rozwijała się o wiele słabiej
 w latach 1818 – 1820 powstały pierwsze manufaktury tkackie
 górnictwo zaspokajało rynek lokalny , ale wydobywało też na eksport – głównie cynk i galman surowy
Warstwy niższe
 utrzymywały się z pracy najemnej
 byli to robotnicy, służba domowa, wyrobnicy, a na wsi czeladź
 mieli obowiązek rejestracji i byli poddani nadzorowi policji, co zostało wprowadzone przez uchwałę
Zgromadzenia Reprezentantów z 1821 r. pt. „Urządzenie służących, czeladzi i wyrobników”
 osoby nie mające zatrudnienia traktowano jak włóczęgów i kierowano do pracy przymusowej
Chłopi
 stanowili najbardziej liczną grupę ludności
 konstytucja z 1818 r. wprost mówiła że chłop jest tylko dzierżawcą gruntu stanowiącego własność dziedzica na
podstawie umowy zawartej lub domniemanej, czynsz płaci gotówką lub w robociźnie
 ograniczono wolność przesiedlania się
Komisja Włościańska
 powołana przez Komisję Organizacyjną
 niezależna w swej działalności od władz Wolnego Miasta
 zawisła od 817 r. bezpośrednio od rezydentów dworów opiekuńczych
 miała uregulować sprawy chłopskie w dobrach narodowych i duchownych
 w 1833 i 1844 r. chłopi w tych dobrach uzyskali zmianę pańszczyzny na czynsz23 i prawo niepełnej właścicieli
ziemi
 posiadacze gruntów wieczysto-czynszowych uzyskali własność użytkowania
 własność zwierzchnią i prawo pobierania czynszu miał skarb i instytucje duchowne
 zlikwidowano bez odszkodowań wszystkie darmochy
Żydzi
 ich sytuacje regulował specjalny statut wydany w 1817 r. przez Komisję Organizacyjną
 utworzono dwie administracyjne gminy żydowskie – Kazimierz, Chrzanów, na czele z wójtem
 Rabin wybierany przez ludność żydowską, zachował jedynie władzę religijną i sądownictwo w sprawach
religijnych
 nie posiadali praw politycznych
 ograniczono ich w swobodzie wyboru miejsca zamieszkania24
 we wsiach mogli się osiedlać jedynie Żydzi rzemieślnicy i rolnicy
 nie mogli trudnić się wyrobem alkoholu i handlować na terenie miasta Kraków

21
np. malarstwo
22
np. budownictwo lądowe i wodne
23
stosunki wieczysto-czynszowe
24
w Krakowie mogli mieszkać jedynie na przedmieściu Kazimierza
31
  zakazano zawierać małżeństw osobom nie mającym stałego źródła dochodów
 Żydzi którzy asymilowali się obyczajowo byli powoli traktowani na równi z chrześcijanami
 Senat zezwalał na zamieszkiwanie w Krakowie Żydom, którzy mieli określonej wartości towar na składzie,
posyłali dzieci do publicznych szkół i ubierali się jak inni mieszkańcy
 Profesorowie-żydzi i ci posiadający stopień naukowy doktora korzystali z pełni praw politycznych

Ustrój polityczny
Władze centralne
A Senat
Spełniał funkcję rządu i głowy państwa
Skład:
Prezes (3 lata kadencji) + 12 senatorów – 6 dożywotnich i 6 czasowych [z każdych: 4 wybieranych przez Zgromadzenie
Reprezentantów i po jednym przez Uniwersytet Krakowski i Kapitułę Katedralną ]
Od 1833 r. prezes (6 lat kadencji) + 8 senatorów – 2 dożywotnich i 6 czasowych
Senator
- 35 lat
- wyższe wykształcenie uniwersyteckie
- cenzus majątkowy – własność nieruchomości, z której podatek wynosił 150 zł
- praktyka administracyjna – wcześniejsze pełnienie przez określony czas urzędu wójta, sędziego albo reprezentanta w
Zgromadzeniu
- w późniejszym czasie – warunek wyznawania religii chrześcijańskiej
Był duży wpływ dworów opiekuńczych na wybory do senatu, a w szczególności prezesa
Kompetencje Senatu
 pełnia władzy wykonawczej
 prawo nominacji i odwoływania wszystkich urzędników (z wyjątkiem wybieranych przez Zgromadzenie
Reprezentantów)
 mianowanie na beneficja kościelne koalicji rządowej
 stosowanie prawa łaski
 wpływ na ustawodawstwo – projekty ustawodawcze przed poddaniem pod głosowanie z Zgromadzeniu musiały
być zatwierdzone przez Senat
 delegowanie senatorów na obrady Zgromadzenia, jeden z senatorów był z urzędu marszałkiem Zgromadzenia
Obrady Senatu
1. W pełnym składzie
2. W wydziałach
 Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości
 Policji
 Skarbu
 od 1822 r. z połączenia dwóch wydziałów powstał Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji
Prezes Senatu
 reprezentował Wolne Miasto na zewnątrz
 występował do Senatu z wnioskiem o skorzystanie z prawa łaski
 od 1837 r. mógł zawiesić wykonywanie uchwał Senatu, powiadamiając o tym jednocześnie konferencję
reprezentantów

B Zgromadzenie Reprezentantów
Jednoizbowy organ przedstawicielski
Skład:
41 członków =26 deputowanych (wybierani po jednym z każdego zgromadzenia gminnego) + 15 wirylistów – sędziowie
pokoju (6), senatorowie (3), przedstawiciele Kapituły Katedralnej (3), przedstawiciele profesury Uniwersytetu
Krakowskiego (3)

Bierne prawo wyborcze

 26 lat
 wykształcenie
 majątek
Czynne prawo wyborcze
 właściciele nieruchomości, płacący z niej określonej wysokości podatek
 kupcy
 hurtownicy
 fabrykanci
 nauczyciele
 artyści
 duchowni
 profesorowie uniwersyteccy
Nie mieli czynnego prawa wyborczego
32
  Żydzi (chyba że nabyli prawa polityczne)
 Zakonnicy
 Osoby pozostające w służbie prywatnej przez okres zatrudnienia

Z czasem, na skutek zmian wprowadzonych przez dwory opiekuńcze w konstytucji Rzeczypospolitej, liczba członków
Zgromadzenia reprezentantów zmalała i zwężeniu uległ krąg wyborców.

Członkowie Zgromadzenia korzystali z nietykalności poselskiej w czasie od wyboru do zamknięcia kadencji

Kompetencje Zgromadzenia Reprezentantów

 ustawodawstwo z wyjątkiem zmian konstytucji i zasad ustrojowych
 uchwalanie budżetu i podatków
 przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu
 wybór wyższych urzędników
 stawianie w stan oskarżenia urzędników i sędziów za przestępstwa popełnione w związku z urzędowaniem

Sąd Sejmowy
 sądził postawionych w stan oskarżenia przez Zgromadzenie urzędników i sędziów
 skład: sędziowie, członkowie Zgromadzenia

Zgromadzenie zbierało się co roku na 4-tygodniową sesję, a obrady były swobodne i z udziałem publiczności

Od 1833 r. – zbierało się co3 lata na 6-tygodniową sesję, a obrady były tajne

Od 1842 r. – zbierało się zależnie od woli dworów opiekuńczych wyrażonej przez rezydentów, a obrady odbywały się
tylko nad sprawami przedstawionymi przez Senat

Projekty były przyjmowane przez Zgromadzenie kwalifikowaną większością 7/8 głosów, o od 1833 r. 5/6 głosów

W ramach zgromadzenia funkcjonowały 3 komisje , które przygotowywały plenarne sesje Zgromadzenia w zakresie
podległych im spraw

Władze lokalne i podział administracyjno-terytorialny

28 gmin
 26 gmin zamieszkałych przez ludność mającą czynne prawo wyborcze + 2 gminy żydowskie (mające jedynie
charakter administracyjny)
 9 gmin Miasto Kraków + 17 gmin obejmujących folwarki, wsie i prywatne miasteczka + 2 gminy zydowskie

Nie odróżniano gmin wiejskich i gmin miejskich

Na czele gmin → wójtowie

 umiejący czytać, pisać i rachować
 podlegający nadzorowi Senatu
 urzędnicy administracyjni
 kompetencje: administracja lokalna, nadzór nad szkołami parafialnymi, ściganie podatków, zarząd majątkiem
gminy, od 1833 r. niższe sądownictwo karne

W 1839 r. zniesienie urzędu wójta, ich obowiązki przejęli

 komisarze dystryktowi, w gminach wiejskich
 komisarze cyrkułowi, w gminach miejskich
 byli podporządkowani bezpośrednio Dyrekcji Policji
 pochodzili z nominacji Senatu
 kompetencje: zadania administracyjne, policyjne, sądowe

Organizacja sądownictwa i prawo sądowe

Ustrój sądów
 nawiązywano do wzorów francuskich Księstwa Warszawskiego
 widoczne były tendencje do modyfikacji ustroju sadów i prawa (raczej wsteczne), które doprowadziły do zmian
większych niż w Królestwie
Cechy charakterystyczne
 wyższy wymóg kwalifikacji zawodowych sędziów (doktorat prawa, uprzednia praktyka)
 częściowo stosowany system wyborów sędziów oraz uwzględnianie swego rodzaju elementu społecznego w
postaci tzw. arbitrów, wskazanych przez procesujące się strony
 sędziowie dożywotni i sędziowie czasowi
 uwzględnianie przy odwołaniach do najwyższej instancji opinii Wydziału Prawa Uniwersytetu Krakowskiego
33
  oryginalne cechy zapobiegały zrutynizowaniu się sądownictwa
 udział sędziów pokoju w Zgromadzeniu Reprezentantów jako wyraz znaczenia sądownictwa i jego roli w życiu
społeczno-politycznym Wolnego Miasta

sędziowie pokoju wójtowie

pełniący urząd honorowo sądzący drobne sprawy karne

Sąd I instancji
- odpowiednik trybunału cywilnego i sądu kryminalnego
- skład: sędziowie dożywotni, sędziowie czasowi (2 lata)
- sądził w kompletach 3-osobowych nie zastrzeżonych dla jurysdykcji sędziów pokoju i wójtów

Sąd Apelacyjny
- apelacje od wyroków wszystkich sądów
- skład: sędziowie dożywotni, sędziowie czasowi,
- orzekał w kompletach 5-ososbowych
- jego wyroki był ostateczne dla spraw rozstrzyganych w pierwszej instancji przez sędziów pokoju i
wójtów
- w innych przypadkach był II instancją

Sąd Apelacyjny w rozszerzonym składzie

- skład: sędziowie apelacyjni, sędziowie pokoju, arbitrzy (wskazani spośród obywateli przez strony
procesowe)
- orzekała jako III instancja gdy wyrok Sądu Apelacyjnego w II instancji i wyrok sądu I instancji były
różne merytorycznie
- spełniała funkcję sądu kasacyjnego, gdy Wydział prawa Uniwersytetu Krakowskiego stwierdził
pogwałcenie przez sąd niższy istotnych norma prawa materialnego lub procesowego
- orzekała w sprawach karnych tylko wtedy gdy, orzeczona została kara śmierci lub infamii

Sąd Sejmowy
- sąd specjalny
- skład: 5 członków Zgromadzenia reprezentantów,
3 senatorów, prezesi sądu I instancji i Sądu
Apelacyjnego, 4 sędziów pokoju, 3 arbitrów
wskazanych przez obwinionego
Po 1833 r.
 odebranie wójtom kompetencji jurysdykcyjnych w sprawach karnych i przekazanie ich podsądkom wybieranym
przez Zgromadzenie reprezentantów
 Sąd Apelacyjny → Sąd III instancji, orzekający bez udziału sędziów pokoju i arbitrów
 likwidacja udziału Wydziału Prawa w ocenie powodów kasacji → decydował sam sąd

Po 1838/1839 r.
 zniesienie urzędu podsądków →Dyrekcja Policji, a w II instancji Wydział Policji senatu
 Sąd I instancji → trybunał I instancji
 utworzenie Najwyższego Sądu Karnego (3 sędziów delegowanych przez dwory opiekuńcze + 2 sędziów
wylosowanych spośród sędziów I instancji i sędziów apelacyjnych); kompetencje: przysługujące najwyższej instancji
sądowej; orzekała w ostatniej instancji w sprawach zagrożonych karą śmierci lub więzienia powyżej 10 lat

Po 1842 r.
 poszerzenie kompetencji sędziów pokoju
 powołanie w trybunale specjalnego „senatu apelacyjnego”, który rozpatrywał apelacje od wyroków sędziów
pokoju i od wyroków tegoż trybunału wydanych w I instancji
 Sąd Apelacyjny + Sąd III instancji → Sąd Wyższy- rozpatrywał jako trzecia instancja odwołania w sprawach o
większej wartości przedmiotu sporu, sądzonych w I instancji przez trybunał i w II instancji przez „senat apelacyjny”
trybunału
 Zniesienie postępowania kasacyjnego
 Mianowanie wszystkich sędziów przez Senat

34
Prawo sądowe
Zachowanie prawa sądowego obowiązującego w Księstwie Warszawskim.
Miało być zastąpione nowymi kodyfikacjami do opracowania których powołano Komitet Kodyfikacyjne, co w wyniku
sporów nie doszło do skutku.
Prawo cywilne
prawo cywilne – Kodeks Napoleona
postępowanie cywilne – francuska procedura cywilna z 1806 r.
kodeks handlowy z 1807 r.
Wprowadzono pewne zmiany wywołane aktualnymi potrzebami.
Zastąpiono kodeksowe przepisy hipoteczne ustawami hipotecznymi z 1822 r., 1838 r. i 1844 r..
Zmieniono prawo opiekuńcze (1826 r. i 1844 r.)
W 1844 r. ogłoszono ustawę o prawie górniczym
Prawo karne
prawo i procedura karna – kodeks karny austriacki (Franciszkana) z 1803 r.
ze zmianami wprowadzonymi w czasach Księstwa Warszawskiego
I konstytucja zastrzegała jawność postępowania sądowego cywilnego i karnego; w 1833 r. uchylono jawność
postępowania karnego
W 1839 r. usunięto z procedury karnej wszelkie zmiany wprowadzone za Księstwa Warszawskiego

Zabór austriacki do roku 1809

Stosunki społeczne
Szlachta
Status szlachty uległ pogorszeniu poprzez utratę:
- praw politycznych
- wolności podatkowej
- praw nietykalności osobistej i majątkowej

Miała wyłączne prawo do posiadania dóbr ziemskich.

Została zwolniona z obowiązku służby wojskowej.

Wprowadzono podział szlachty:

- magnaci – dawni posiadacze tytułów książęcych i hrabiowskich, piastujący urzędy państwowe i ziemskie, którzy to
udokumentowali i wnieśli opłaty po czym uzyskali tytuł księcia, hrabiego lub barona
- rycerstwo
Sytuacja szlachty średniej była korzystna, gdyż wykorzystywała ona dobrą koniunkturę na zboże i zarabiała na dostawach.

Duchowieństwo
 podporządkowanie państwu
 wprowadzenie cenzury kontrolującej pisma i bulle papieskie, listy i zarządzania biskupie, a nawet kazania
 ograniczono sądownictwo kościelne likwidując możliwość apelacji do sądów rzymskich
 wydawano liczne przepisy wkraczające w prawo kanoniczne i liturgię kościelną
 odebrano kościołowi sprawy małżeńskie, szkolne
 zniesiono privilegium fori duchowieństwa
 zlikwidowano szereg świąt kościelnych
 regulowano szczegółowo kwestię pogrzebów
 nad wszystkim czuwała Wiedeńska Komisja Nadworna dla Spraw Duchownych
 dobra kościelne i klasztorne przechodziły na skarb państwa, a duchowieństwo na pensje rządowe
 restrykcyjna polityka złagodniała trochę po śmierci Józefa II
 na mocy patentu z 1781 r. zapewniono tolerancję religijną

Mieszczanie
 reformy józefińskie zniosły podział na miasta królewskie i prywatne
 skupiska miejski podzielono na trzy klasy:
• I Lwów
• II tzw. miasta cesarskie, posiadające specjalne przywileje monarsze
• III pozostałe, posiadały magistraty zwane municypilalnymi
 w 1804 r. Kraków uzyskał status drugiego miasta stołecznego
 ludność miast
• obywatele – dziedziczni i mający przywileje w korzystaniu z urządzeń miejskich
• mieszkańcy – płacący specjalne podatki
 większość miast stanowiła niewielkie skupiska, często o rolniczym charakterze
 pod względem gospodarczym panował zastój
35
Chłopi
Ich położenie w monarchii austriackiej było lepsze niż w Rzeczypospolitej szlacheckiej, gdyż państwo wkraczało w
stosunki między dworem a wsią., gdyż państwo zapewniało sobie w ten sposób:
- dochody do skarbu państwa
- żołnierzy dla armii

Po I rozbiorze zaczęto przeprowadzać reformy w zakresie stosunków poddańczych, postępowe i łagodzące dolę chłopa.

Patent Józefa II z 1782 r. – wprowadzenie umiarkowanego poddaństwa:

- chłopi mieli prawo wychodu ze wsi; chłopi niezakupni musieli przedstawić za siebie zastępstwo
- mogli swobodnie zawierać małżeństwa
- dzieci otrzymały prawo swobodnego wyboru zawodu
- zakazano wymagania od dzieci chłopskich służby we dworze (z wyjątkiem sierot)

Osobny patent
- prawo wnoszenia do władz państwowych skarg na swych dziedziców
- ograniczono swobodę dworu w zakresie stosowania kary chłosty i nakładania kar pieniężnych
- od wyroków sądów patrymonialnych chłopi mogli wnosić apelacje

1772 r. – zobowiązano właścicieli dóbr ziemskich do składnia tzw. fasji – zeznań o dochodach uzyskiwanych ze
świadczeń włościan

1775 r Patent Marii Teresy

- zabraniał powiększania pańszczyzny ponad ustalone wcześniej wymiary
- zakazywał zmuszania do pracy w dni świąteczne

1786 r. Robotpatent
- ustalał rozmiar pańszczyzny na 3 dni w tygodniu z gospodarstwa chłopskiego (12 h latem, 8 h zimą)
- zlikwidowano różnorodne drobne powinności i daniny w naturze
- wzmocnienie chłopskich praw do gruntu – zabroniono włączania ziemi chłopskiej do folwarków
- przyznanie chłopom nieusuwalnych praw do gruntu pod warunkiem właściwego spełniania powinności
- prawo dożywotniego użytkowanie ziemi (usuniecie tylko na mocy wyroku sądu)

Reforma urbialna z 1789 r.

 70% dochodu z gospodarstwa miał zatrzymać chłop, 18% czynsz (zamiast pańszczyzny) , 12% podatek
 opracowano kataster – oszacowane dochody z ziemi chłopskiej i dworskiej
 po śmierci Józefa II została uchylona

1808 r. „weryfikacja” inwentarzy powinności włościan w kierunku obejścia patentów józefiańskich

Żydzi
 stanowiła pokaźny odsetek mieszkańców
 początkowa polityka władz prowadziła do germanizacji
 1789r. przepisy normalizujące – zezwalały na wyznawanie religii mojżeszowej bez żadnych przeszkód, synagogi
uzyskały te same prawa co inne kościoły
 przedrozbiorowy samorząd żydowski uległ likwidacji, a w jego miejsce powstał inny opierający się na organizacji
kahalnej, nadzorowanej przez władze państwowe (cyrkuły)
 lokowano ludność żydowską w wyznaczonych dzielnicach miast
 pełnili oni służbę wojskowo i płacili specjalne podatki

Ustrój władz i urzędów

 centralizm
 nieograniczona władza monarchy
 wykluczenie udziału społeczeństwa w rządach
 nieuznawanie odrębności narodowych poszczególnych krajów wchodzących w skład cesarstwa

Władze centralne:
1. Sprawy administracyjne
1774 - 1776 Nadworna Kancelaria Galicyjska
od 1776 Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko - Austriacka
2. Sprawy skarbowe – Nadworna Izba Skarbowa
3. Sprawy szkolne – Nadworna Komisja Edukacji
4. Sprawy policyjne – Ministerstwo Policji

36
Administracja lokalna

prowincja Na czele Gubernator wraz z Gubernium (podzielonym na departamenty)

Był powoływany przez cesarza
Kierował życiem politycznym i administracyjnym
Merytoryczne decyzje podejmowało prezydium guberni (gubernator, prezydent
Gubernium, szef biura gubernatora, radcy dworu)

cyrkuły Na czele starości

Podział na mocy patentu z Urzędy cyrkuralne – szeroko rozumiane sprawy administracyjne z wyłączeniem
1782 r. sądownictwa

Miasta
W 1785 r. utworzono:
1. magistraty – organy zarządu miejskiego podległe cyrkułom
a) skład
• burmistrz (w większych miastach prezydent)
• odpowiednia liczba asesorów (rajców)
• syndyk
• kasjer
b) podział na senaty
• cywilny
• karny (sprawujący sądownictwo pod przewodnictwem syndyka)
• administarcyjno-gospodarczy tzw. polityczny
c) członkowie
• wybierani na 4-letnią kadencję
• znający język niemiecki
• po złożonym egzaminie ze znajomości prawa
• od 1805 r. po pozbawianiu magistratur praw wyborczych członkowie byli mianowani przez odpowiednie
władze sądowe i administracyjne
2. wydziały miejskie – charakter wyborczy i kontrolny w sprawach finansowych
a) członkowie byli wybierani w wyborach pośrednich organizowanych wśród właścicieli nieruchomości miejskich i
majstrów cechowych (także żydowskiego pochodzenia)

Wsie
Dominium – oddzielna jednostka administracyjna tworzona przez wieś lub grupę wsi
Władza dziedzica:
- zwierzchnictwo nad poddanymi
- realizacja uprawnień państwowych w najniższej instancji

Zgodnie z patentem Józefa II z 1781 r, pan wsi wyznaczał właściwych urzędników, którzy zdawali egzamin i byli
zatwierdzani przez władze cyrkułowe:
- mandatariusze – od spraw administarcyjno-policyjnych
- justycjariusze – do spraw sądowych
Byli utrzymywani przez dziedzica, ale faktycznie byli urzędnikami państwa bez którego zgody dziedzic nie mógł ich
zwolnić.

Gromady wiejskie
- na czele wójt nominowany przez pana spośród trzech kandydatów wysuwanych przez gromadę
- z wójtem działali przysiężni wybierani przez chłopów (3-letnia kadencja)
- funkcje: porządkowo-policyjne, zarząd majątku gromady, organizowanie form samopomocy, pomoc dla administracji
dominalnej
- za powyższe czynności przewidziane były ulgi w obowiązkach poddańczych
1775 r. – powołanie Sejmu Stanowego o charakterze sejmu postulatowego
Kompetencje:
- szczegółowy rozdział podatku, z którego żądaniem wystąpił cesarz
- przedkładanie opinii i adresów do tronu
Skład:
- magnaci (łącznie z arcybiskupami, biskupami i infałatami obrządku katolickiego)
- szlachta (musiała wnosić podatek żeby uczestniczyć w sejmie)
- miasta (dwóch przedstawicieli Lwowa)
Obradom przewodniczył gubernator.
Sejm powoływał – Wydział Stanowy – stale funkcjonujący organ wykonawczy (6 osób)
37
Organizacja sądownictwa i prawo stanowe

Obowiązywanie prawa

Władza ustawodawcza – cesarz

a) wykonywana osobiście
- bilety odręczne
- najwyższe postanowienia
b) realizowana poprzez podległe organy władzy najwyższej
- patenty
- reskrypty
- edykty
- rezolucje
- cyrkularze – przepisy wydawane przez Gubernium czy rozporządzenia cyrkułowe

1772 – 1818 → Zbiór Pillera – półurzędowe wydawnictwo zawierające akty normatywne publikowane w języku
niemieckim i polskim

Patent z 2 XII 1775 r.

Do czasu ukończenia austriackich prac kodyfikacyjnych będzie obowiązywać sądowe prawo polskie
- prawo karne materialne i procesowe – 1787/1788
- prawo cywilne materialne – 1 I 1798
- prawo cywilne procesowe – 1784, 1796, 1807

Po wejściu prawa austriackiego stosowano prawo polskie do spraw które się rozpoczęły przed jego wejściem.

Sądownictwo
I Okres przejściowy za czasów panowania Marii Teresy
 Utrzymanie stanowości sądownictwa
 Pewne przemiany w sądownictwie dominalnym – nadal było sprawowane przez dziedziców, ale równocześnie
zostało poddane kontroli państwowej
 Od orzeczeń sądów dominalnych w sprawach cywilnych chłopi mogli wnosić odwołania do sądu publicznego –
Konsens
 Przy chłopskich sprawach karnych nie wolno było wymierzać kar pieniężnych, a kara śmierci wymagała zgody
cesarza
 Chłopi mieli prawo występować ze skargami na decyzje dziedziców
 Sądownictwo miejskie nie uległo zmianom
 1775 r – Rada Apelacyjna
• I instancja w sprawach cywilnych i karnych notabli pochodzenia nieszlacheckiego m.in. lekarzy, urzędników
• II instancja rozpatrująca apelacje od orzeczeń sądów miejskich, żydowskich i sądu wekslowego
 dla szlachty I instancją były sądy ziemskie i grodzkie
• rozszerzono ich skał
• wprowadzono zasadę kolegialności przy wyrokowaniu
• funkcjonowały do 1774 r., do utworzenia Trybunały Królewskiego, który był sądem I instancji dla
wszystkich spraw karnych i cywilnych szlachty galicyjskiej; odwołania - Najwyższa Izba Sprawiedliwości
 do 1785 r. sądziła na mocy statutu z 1519 r. Sąd Ormiański
II Gruntowna reforma sądów za czasów panowania Józefa II
 reforma józefiańska zrealizowana w latach 1784 – 1787
 ujednolicenie organizacji wymiaru sprawiedliwości w całej monarchii i przejęcie go przez państwo
 oddzielenie sądów od administracji
 rozdział między sądownictwem karnym i cywilnym
 przełamywanie zasady stanowości sądów, zachowanej jedynie w sądownictwie cywilnym; sądownictwo karne –
powszechne (poza drobnymi wykroczeniami chłopskimi – sądy dominalne)

Sądownictwo cywilne
1. dla szlachty – sądy szlacheckie fora nobilium
• nadzór nad kreowaną w 1780 r Tabulą Krajową (nowa austriacka hipoteka dla dóbr szlacheckich; prawo
rzeczowe nabywane tylko poprzez wpis)
2. w miastach – magistraty
• orzekali syndycy i rajcy miejscy
• w większych miastach dzieliły się na senaty: cywilny, karny, polityczny
3. we wsiach - justyciariusze
• kontrolowani przez dziedzica

38
Sądownictwo karne
1. Sądy kryminalne (w większych miastach magistraty karne)
2. Mandatariusze – sądzili drobne wykroczenia chłopskie w imieniu dziedzica
3. Sąd gromadzki (wójt i przysiężcy) – organ samorządu wiejskiego mający prawo nakładania kar porządkowych
4. Sędziowie policyjni (od 1803 r.) – orzekali we wsiach w przestępstwach zagrożonych karą do pół roku więzienia

Instancja odwoławcza – od 1785 r. Sąd Apelacyjny we Lwowie → senat galicyjski Najwyższej Izby Sprawiedliwości

Prawo cywilne
Dążono do jedności państwowej poprzez skodyfikowanie praw zwyczajowych lub poprawę poprzednich unormowań
Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski (1 I 1798r.) – typowy produkt okresu przejściowego
I – prawo osobowe i rodzinne
II – rzeczowe i spadkowe
III – zobowiązania

 koncepcja wolności naturalnej jednostki

 idea dobra powszechnego
 niektóre konstrukcje charakterystyczne dla epoki feudalnej – własność podzielona, stosunki miedzy chłopem i
panem

Był podstawą późniejszego kodeksu ogólnoaustrackiego z 1811 r.

Proces cywilny
1784 r. Powszechna Ordynacja Sądowa Józefa II z 1781 r.
1 V 1797 r. Powszechna Ustawa Sądowa dla Galicji Zachodniej
 kontradyktoryjność
 dyspozytywność postępowania
 wolna rozprawa stron
 pisemność, ustność tylko przed sądem justycjariusza i w sprawach drobnych
 ścisły formalizm → przewlekłość i drobiazgowość
 legalna teoria dowodowa
 środki dowodowe: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinie znawców, przysięga

Procedura obowiązywała do 1895 r.

Prawo karne
1768 r. Theresia – ordynacja surowa, przestarzała

1787 r. Józefina
 równość wszystkich wobec prawa karnego (drobne wyjątki o charakterze feudalnym)
 znosił analogię w prawie karnym
 formalna definicja przestępstwa jako czynu zabronionego pod groźba kary przez ustawę
 wolna wola i zły zamiar sprawcy podstawą przestępstwa kryminalnego
 podział przestępstw
• kryminalne (zbrodnie) sądzone przed sądem kryminalnym
• przewinienia polityczne wyrokowane przez władze administracyjne
 instytucja obrony koniecznej
 regulacja przypadków wyłączających winę sprawcy w sytuacji wykluczenia jego wolnej woli np. trwała choroba
umysłowa bądź czasowa utrata władzy umysłowej (np. po alkoholu)
 likwidacja kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; tylko w nadzwyczajnym trybie doraźnym kara śmierci za
bunty, rozruchy czy powstania
 podstawowa kara – pozbawianie wolności
 brak przedawnienia zbrodni i kary

1 I 1797 r. Kodeks Karny Zachodniogalicyjski

 próba stosowania przyszłych rozwiązań
 wywodził się z koncepcji józefiańskich
 przywracał karę śmierci za zdradę główną
 bardziej wsteczny co do przepisów równości wobec prawa i przy przestępstwach obyczajowych

1803 r Franciszkana
 ograniczenie penalizacji
 kara śmierci w postępowaniu zwyczajnym (mord, zabójstwo rabunkowe, zbrodnicze podpalenie, fałszerstwo
państwowych papierów kredytowych)
39
  przedawnienie przestępstw i kar
 obejmował normy prawa materialnego i odpowiadające im procesy proceduralne
 składał się z dwóch ksiąg
• zbrodnie karne przed sąd
• przestępstwa policyjne poddane orzecznictwu władz administracyjnych
 przejrzysty, precyzyjnie sformułowany i względnie łagodny
 część materialna obowiązywała do 1852 r.

Proces karny
Przepisy postępowania karmnego regulowano zazwyczaj łącznie z normami prawa karnego materialnego.

Do Józefiny wydano w 1788 r. Powszechną Ordynację Sądową

 postępowanie w odniesieniu do przestępstw kryminalnych (dla przestępstw politycznych obowiązywał dekret z
1787 r.)
 przewidywała procedurę inkwizycyjną – wszczęcie postępowania wyłącznie z urzędu, tajność, pisemność ,
pośredniość
 wykluczała możliwość posiadania obrońcy
 legalna teoria dowodów w postaci pozytywnej w postępowaniu dowodowym (określenie liczby i charakteru
dowodów potrzebnych do skazania)
 brak tortur
 wolno było stosować kary za nieposłuszeństwo w celu uzyskania przyznania się do winy (chłosta, post)
 wyrok
• skazujący
• uniewinniający
• uniewinniający z braku dowodów (możliwość wznowienia postępowania)

Kodeks Karny Zachodniogalicyjski (1 I 1797 r.)

 inkwizycyjne zasady i formy postępowania
 legalna teoria dowodowa negatywna – nie pozwalająca skazać przy braku określonej liczby dowodów
przemawiających za winą podsądnego

Franciszkana (1803 r.)

 walory praktyczne
 proces toczył się z urzędu, był tajny i pisemny
 brak możliwości obrońcy
 przyznanie się do winy – centralny dowód
 kary za nieposłuszeństwo
 ograniczenie apelacji
 istniało postępowanie doraźne – wyrok w ciągu 24h, bez apelacji i prośby łaski
 funkcjonowały do lat 50. XIX w.

Zabór austriacki 1809 – 1914

Położenie Galicji na tle przemian polityczno-ustrojowych w monarchii
austriackiej
Do wybuchu Wiosny Ludów
Królestwo Galicji i Lodomerii.
Austriacki system rządów absolutystycznych nie dopuszczał do stworzenia podstaw odrębności narodowej i społecznego
rozwoju okupowanego kraju.
Istniejące organy samorządowe w Galicji bądź nie odgrywały żadnego znaczenia, bądź były likwidowane.
Po 1815 r. władze austriackie postawiły sobie za zadanie zespolenie Galicji z całością monarchii habsburskiej → policyjny
i centralistyczny system rządów.
W 1846 r. rozpoczął się ruch powstańczy w Galicji wraz z powstaniem krakowski, który został uniemożliwiony i
rozgromiony przez chłopstwo → tzw. rabacja galicyjska25 – ruch chłopski o charakterze antyfeudalnym, powstały wskutek
wyzyskiwania przez szlachtę; napadnie na dwory.
Władze austriackie wykorzystały rabację a następnie ją stłumiły.
Wiosna Ludów – domaganie się autonomii Galicji, praw języka polskiego, zniesienia cenzury i uwłaszczenia chłopów

Do wprowadzenia autonomii
Państwo austriackie na skutek rewolucji z 1848 r. weszło na drogę przekształceń w monarchię konstytucyjną.

25
Jakub Szela
40
 Konstytucja kwietniowa z 1848 r. – wprowadzała równouprawnienie stanów, narodowości i wyznań
↓
Przestaje funkcjonować w maju
↓
III 1849 r. – ogłoszenie przez cesarza nowej konstytucji – nie weszła w życie, a Patentem Sylwestrowy z 1851 r. został
formalnie uchylona (z wyjątkiem równouprawnienia stanów)
↓
Od 1860 – monarcha jako wyłączny ustawodawca i współdziałający z nim parlament pod nazwą Rady Państwa
↓
ostateczne złamanie systemu absolutystycznego w monarchii – Dyplom Październikowy z 1860r.
• rozdzielenie ustawodawstwa między Radę Państwa i sejmy poszczególnych krajów
• stworzenie podstaw dla wykształcenia się stosunków autonomicznych, zwłaszcza narodom tzw.
historycznym
• wyraz kompromisu między monarcha a prowincjonalna arystokracja i ziemiaństwem
↓
1861 r. – Patent Lutowy – znosił Dyplom Październikowy
• stanowisko centralistyczne
• podział materii ustawodawczej poprzez wyliczenie wyczerpujące kompetencji sejmów krajowych, a
reszta została pozostawiona władzom centralny
• ustawodawstwo ogólnopaństwowe pozostawiono cesarzowi wespół z Radą Państwa
• zawierał statuty dla poszczególnych krajów, m.in. dla Galicji, które obowiązywały do 1918 r.
↓
1865 r. - zawieszenie norm Patentu Lutowego w odniesieniu do organizacji aparatu centralnego państwa wskutek silnej
opozycji węgierskiej
↓
konstytucja grudniowa z 1867 r.
• powstała dualistyczna monarchia austro-wegierska
• wspólne: monarcha, armia, dyplomacja, system monetarny
• stworzyła taki aparat władz i urzędów, na którym państwo opierało się do końca swego istnienia
• Galicja wchodziła w skład monarchii jako jeden z 17 krajów koronnych
• rozgraniczenie spraw ogólnopaństwowych i krajowych

W Galicji istniały dwie niezależne od siebie hierarchie władz – rządowa i krajowa

Ustawodawstwo sprawował cesarz łącznie z parlamentem centralnym i sejmikami krajowymi.
Władza rządowa i wykonawcza – cesarz poprzez ministrów

Centralny organ władzy ustawodawczej – dwuizbowy parlament ogólno austriacki, tzw. Rada Państwa (izba panów i izba
posłów)
• zatwierdzanie umów międzynarodowych
• sprawy służby wojskowej
• uchwalanie budżetu
• uchwalanie prawa sądowego
• zakres spraw zastrzeżonych powodował przewagę nad sejmikami krajowymi
Izba panów
• charakter arystokratyczny
• skład: pełnoletni członkowie dynastii, głowy krajowych rodzin arystokratycznych, arcybiskupi i biskupi
katoliccy z tytułami książęcymi, osoby powołane z tytułu zasług dla państwa, kościoła, nauki, sztuki
• nominacja cesarska przyznawała prawa członkowskie dożywotnie lub dziedziczne
• członkowie: 150 – 170
Izba poselska
• wybory bezpośrednie i tajne według systemu kurialnego (wielkiej własności ziemskiej, izb przemysłowo-
handlowych, miejska, gminna); w 1896 r. wprowadzono 5 kurię „powszechną” – wszyscy mężczyźnie którzy
ukończyli 24 lata i zamieszkiwali min 6 m-cy w gminie głosowania

Na mocy ustawy z 26.01. 1907 r. wprowadzono w monarchii nowe prawo wyborcze 4-przymiotnikowe: powszechne,
bezpośrednie, równe i tajne.

Przedstawiciel polscy z Galicji w całej Radzie Państwa mogli powoływać na zasadzie całkowitej dobrowolności tzw. Koło
Polskie, celem prowadzenia wspólnej polityki

Organy centralne administracji – ministerstwo

• 3 ministerstwa były wspólne dla całej monarchii: spraw zagranicznych, wojny, finansów
• inne działy administracji miały oddzielną hierarchię austriacką i węgierską z ministrami na czele i odrębnymi
Radami Ministrów
• ministrowie – wykonywanie ustaw ogólnopaństwowych i krajowych
41
 • ministrowie bez teki (nie kierujący żadnym działem administracji) np. minister dla Galicji

Galicja była tylko częścią składową państwa austriackiego o statusie kraju koronnego, ale sama Austria pozostawał
państwem konstytucyjnym, w którym istniały prawa obywatelskie, wolności stowarzyszeń, w tym politycznych, była
możliwość jawnego i legalnego politycznego organizowanie się społeczeństwa.

Reforma uwłaszczeniowa i jej następstwa społeczno-gospodarcze

Skutkiem Wiosny Ludów było zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów
• uzyskanie pełnej wolności
• reformy objęły wszystkich chłopów posiadaczy
• natychmiastowe uchylenie powinności oraz pozostawienie chłopom serwitutów
• w związku z odgórnością reform patent carski utrzymał własność folwarczną, dziedzicom obiecano
indemnizację za utracone korzyści
• chłop zyskał bezwzględne prawo własności swojej parceli, ale obciążone niewiadomą wysokością
odszkodowań, jakie w przyszłości miał za nie zapłacić
• stopniowo określano zasięg gruntów objętych uwłaszczeniem i sposób obliczania indemnizacji
• w 1857 r. wypłacono dziedzicom odszkodowania w papierach procentowych
• wykupem papierów obciążono kraj w formie „dodatku indemnizacyjnego” do podatku, który płacili wszyscy
galicyjscy podatnicy, w tym chłopi

Skutki reform
• stosunkowo duży procent ludności wiejskiej otrzymał ziemię na własność
• uzyskano ją w niedostatecznej ilości
• stan rzeczy pogarszał się w wyniku działów rodzinnych
• rozdrobnienie wsi galicyjskiej
• szachownica gruntów

Położenie przemysłu i rolnictwa było porównywalne. Przemysł nie miał warunków do rozwoju.
W przemyśle rozwijało się: górnictwo i przemysł naftowy.

1883 r. powstanie Banku Krajowego – wspierał lokalne przedsiębiorstwa

Rozbudowa sieci kolejowej.

Rozwój samorządności zawodowej np. izba handlowa, izba lekarska, izba przemysłowa, izba adwokacka.
Instytucje samorządowe broniły interesów zawodowych swoich członków, jak też przejmowały od organów państwowych
dość liczne uprawnienia o charakterze administracyjnym czy policyjno-porządkowym.

Stosunki panujące w Galicji doprowadziły do emigracji zarobkowej, głównie do Ameryki.

Źródła prawa
Do 1848 r. – wola panującego jako jedyne źródło prawa
• wydawane dla całego państwa bądź danego kraju
• ustawy polityczne lub sądowe (cywilne, karne, procesowe)
• od 1819 r. zaczęto wydawać urzędowe prowincjonalne zbiory prawa
1848 – 1860
• w zasadzie nie nastąpiły większe zmiany w zakresie źródeł prawa
• monarcha wydawał normy prawne o charakterze ustawy (patenty i rozporządzenia)
• monarcha mógł upoważnić do wydania takich norm, nieraz zwanych ustawą, organy sobie podległe
Od 1860
Nowy system źródeł prawa oparty o hierarchię przepisów, opierał się o elementy sprzeczne ze sobą:
- oktrojowanie wynikające z absolutyzmu
- konstytucyjny parlamentaryzm

42
 Normy o następstwie tronu,
czyli o powołaniu cesarza:
1. Sankcja Pragmatyczna z 1713 r.
2. Statut Familijny z 1839 r.
Od 1867 r. jednobrzmiące ustawy austriackie i
węgierskie, określające wspólne kwestie dla
obu części państwa – zgodne ustawy
parlamentu obu części monarchii,
sankcjonowane przez cesarza

akty konstytucyjne oktrojowane przez władcę: Dyplom

Październikowy (1860), Patent Lutowy (1861)

liczne akty akty normatywne rozporządzenia z

prawne określane ogólnoaustriackie konieczności
jako ustawy i krajowe wydawane przez
zasadnicze lub cesarza
zwykłe

rozporządzenia wykonawcze dotyczące ustaw parlamentu centralnego, jak i sejmików krajowych

rozporządzenia miejscowe wydawane przez organy samorządu powiatowego i gminnego w sprawach

należących do zakresu ich działania

Ogłaszanie norm prawnych następowało przez ich publikowanie w dziennikach ogólnopaństwowych i narodowych.

Prawa i wolności obywatelskie

Fundament stanowiły dwa akty:
 Dyplom Październikowy
 Patent Lutowy
które stały na stanowisku równości wszystkich wobec prawa, jak i wolności sumienia i wyznania.
Był to punkt wyjścia dla kolejnych uregulowań w następnych ustawach:
• 1862 r. – przepisy o wolności osobistej, o nietykalności mieszkania, o wolności prasy
• 1867 r. – prawo o stowarzyszeniach
• 1867 r. – ustawa zasadnicza: pełen zestaw praw i wolności
◦ równość wobec prawa
◦ swoboda przesiedlania się i emigracji
◦ nietykalność własności i swoboda dysponowania nią
◦ wolność osobista
◦ nietykalność mieszkania
◦ tajemnica korespondencji
◦ prawo stowarzyszania się i zgromadzania
◦ wolność prasy i opinii
◦ prawo petycji
◦ równouprawnienie narodów monarchii
◦ prawo do rozwoju narodowości i języka
• powołanie specjalnego sądu którego zadaniem była ochrona praw i wolności obywateli – Trybunał Państwa

Tylko obywatelem państwa przysługiwały prawa i wolności obywatelskie

Obywatelstwo
• z mocy samego prawa poprzez urodzenie z ojca obywatela austriackiego
• w drodze decyzji administracyjnej po uprzednim uzyskaniu tzw. prawa swojszczyzny (przynależność do jakiejś
gminy na terenie państwa)

43
 •
Zasada równości wobec prawa
• równy dostęp do urzędów
• równouprawnienie narodów
• równouprawnienie języków
Wyłomy od zasady równości
• prawo wyborcze uzależniające liczbę miejsc w organach przedstawicielskich od wielkości majątków ziemskich
i wysokości opłacanych podatków a nie od liczebności wyborców
• uprzywilejowanie członków dynastii czy kościoła rzymskokatolickiego
• początkowy zakaz małżeństw miedzy osobami wiary chrześcijańskiej niechrześcijańskiej
•
Równouprawnienie narodów i języka
Ustawa zasadnicza z 1867 r. przyznawała wszystkim narodom w monarchii habsburskiej równouprawnienie.

Niezbyt precyzyjne sformułowania spowodowały przyjęcie za podstawę wyodrębniania narodowości równouprawnionej

konstytucyjnie posługiwanie się językiem obiegowym – deklaracja jednostki – spis ludności:
◦ niemiecka
◦ czesko-morawsko-słowacka
◦ węgierska
◦ polska
◦ ukraińska
◦ słoweńska
◦ serbo-chorwacka
◦ włoska
◦ rumuńska
Pod względem polityczny pozostała nad nierówność narodów
• system wyborczy
• w życiu publicznym preferowanie języka niemieckiego
• w administracji centralnej wewnętrznym językiem urzędowym był niemiecki
• niemiecki funkcjonował również jako język urzędowy w sądownictwie najwyższym, armii, na kolei, poczcie

Na mocy przepisów z 1866 r. język polski stał się urzędowym w Sejmie i Wydziale Krajowym, włącznie z publikowaniem
aktów prawnych.
Od 1869 r. polski stał się wewnętrznym językiem urzędowym w administracji rządowej, łącznie ze skarbową i w
sądownictwie.

Zachodziła również polonizacja szkolnictwa na wszystkich szczeblach.

Wolność osobista
• aresztowanie wyłącznie na podstawie orzeczenia sądowego
• naruszenie zasady uprawniało do odszkodowania od państwa
• pozostawiono organom policji i administracji możliwość stosowania kar aresztu za niektóre przestępstwa
policyjne
• policja mogła zatrzymać osoby lub ukarać je aresztem za sam fakt wydawania się podejrzanym, pasożytniczym,
włóczęgowskim

Wolność przesiedlania się

• prawem obywatela było niczym nie skrępowane przenoszenie się wraz ze swoim majątkiem w obrębie całego
państwa
• ograniczeniem był obowiązek odbycia służby wojskowej
• zniesienie paszportów wewnętrznych
• władze administracji zachowały prawo wysiedlania z określonych miejscowości lub części państwa osób bez
zawodu czy dochodów, prowadzących zły tryb życia i nie należących do gminy

Tajemnica korespondencji
• zakaz zapoznawania się z treścią obcej korespondencji
• jedynie na mocy decyzji sądu było to możliwe

Wolność opinii
Zasada wolności opinii obejmowała szeroki zakres dziedzin
• wolność prasy – swoboda wyrażania opinii w słowach drukowanych
• wolność sumienia i wyznania
• wolność stowarzyszeń i zgromadzeń – wolność łączenia się w celu wyrażania opinii i ich realizowania
• wolność nauki i nauczania
• wolność petycji – prawo prezentowania swych poglądów władzom publicznym
44
Wolność opinii przysługiwała
• osobom fizycznym
• osobom prawa publicznego
Spod wolności opinii wyłączono
• przedstawienia teatralne
• demonstracje publiczne
Ustawa grudniowa z 1867 r.
• pełna swoboda głoszenia opinii drukiem, likwidacja cenzury i dotychczasowego systemu koncesyjnego prasy
• pełna wolność wiary i sumienia z jednoczesnym zakazem zmuszania do praktyk religijnych
Związki religijne prawne – uznane miały gwarancje
• publicznego odprawiania nabożeństw
• samodzielnego zarządzania własnymi sprawami wewnętrznymi
• prawo posiadania majątków
• tworzenia fundacji czy zakładów w celach kultowych, naukowych bądź dobroczynnych
Do religii prawnych zaliczano
• katolicką w obrządku rzymskim, ormiańskim i greckokatolickim
• ewangelicką
• prawosławną
• mojżeszową
• później kościół starokatolicki i anabaptystów
Wyznawcy religii prawnie nie uznawanych mogli praktyki religijne odbywać w domu
Prawo o stowarzyszeniach i zgromadzeniach z 1867 r. + konstytucja grudniowa
• obywatele posiadali uprawnienia do zgromadzania się i zakładania stowarzyszeń bez żadnych ograniczeń
• warunkiem było zgłoszenie tego właściwym władzom, bez wymogu zatwierdzenia
• władze mogły zakazać powołania stowarzyszenia stwierdzając jego niezgodność z prawem bądź stwarzanie
zagrożenia dla państwa
• analogicznie było z odbywaniem zgromadzeń

Ustrój polityczno-administracyjny
Po Kongresie Wiedeńskim, wypełniając formalnie jego uchwały w sprawie reprezentacji narodowej Polaków, władze
austriacki wydały w 1817 r. nowa ordynację do Sejmu stanowego i wznowiły jego zwoływania.

Władze autonomiczne
 Sejm Krajowy, jako najwyższa władza autonomiczna, w Dyplomie Październikowym z 1860 r.
 normy Patentu Lutowego z 1861 r. zawierały statut krajowy dla Galicji wraz z ordynacja wyborcza do Sejmu

Prawo wyborcze do Sejmu krajowego

• sprowadzało się do tzw. reprezentacji interesów
• wyborcami zostali wyłącznie posiadacze
• rozdziału mandatów nie zależał od liczby wyborców, ale od posiadanego przez nich majątku
• uprawnieni do głosowania byli zaliczani do rozmaitych grup interesu na podstawie cenzusu zawodowego i
majątkowego
• dwie pierwsze grupy wprowadzały swoich przedstawicieli bez wyboru, a więc z urzędu, jako tzw. wirylistów
◦ kościół katolicki: arcybiskupi i biskupi trzech obrządków
◦ przedstawiciele nauki i szkół wyższych: rektorzy Uniwersytetu Lwowskiego i Krakowskiego, rektor
Politechniki Lwowskie, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie
• pozostali członkowie sejmu; wybory jawne w kuriach
◦ kuria wielkiej własności ziemskiej (44)
◦ kuria izb przemysłowo-handlowych (3)
◦ kuria miast większych (23→31)
◦ kuria pozostałych gmin miejskich i wiejskich (74)
• reforma ustrojowa z 14 lutego 1914 r. przewidywała wprowadzenie w Galicji powszechnego głosowania, ale nie
zdołano jej urzeczywistnić przed wybuchem I WŚ

Kompetencje Sejmu
 ustawodawstwo w sprawach określonych nazwą kultury krajowej: zagadnienia rolno-leśne, kwestie ustroju
agrarnego, kredyty i stosunki pracy w rolnictwie
 decydowanie w sprawach publicznych budowli i zakładów dobroczynnych finansowanych przez władze krajowe
 decydowanie o budżecie kraju, łącznie z dopłatami do podatków państwowych
 wydawanie aktów w ramach ustawodawstwa ogólnopaństwowego
• gminne, czyli dotyczące samorządu terytorialnego
• szkolne i kościelne
• stanowienie przepisów o zasadach organizacji sądownictwa i władz administracyjnych, księgach
gruntowych i uprawnieniach propinacyjnych
45
 • od 1907 r. w zakresie prawa cywilnego, karnego, karno-policyjnego (w sprawach należących do
kompetencji Sejmu)
 przyjmował sprawozdania namiestnika z jego urzędu zaraz po otwarciu sesji sejmowej; była możliwość
dyskutowania sprawozdania i zgłaszania interpelacji, a namiestnik miał obowiązek odpowiedzieć na wszystkie
pytania

inicjatyw ustawodawcza: rząd, Wydział Krajowy, komisje sejmowe, grupy posłów liczące min 15 osób
↓
ustawy zapadały większością głosów przy obecności min połowy członków Sejmu
↓
przedłożenie przez rząd do sankcji cesarza

Cesarz:
• corocznie zwoływał Sejm
• miał prawo odraczać i zamykać obrady
• mógł rozwiązać Sejm

Wydział Krajowy
 powoływany spośród grona sejmowego na 6 lat
 przewodniczył mu marszałek krajowy
 skład: 3 osoby obrane przez całe zgromadzenie, po 1 z kurii wielkiej własności, połączonej kurii izb przemysłowo-
handlowyych, i miast, kurii reszty gmin miejskich i wiejskich
 organ zwiadowczy i wykonawczy reprezentacji krajowej
 posiadał uprawnienia w zakresie bieżącej administracji
 organ poprzez który Sejm nadzorował samorząd terytorialny i zarządzał majątkiem krajowym
 jako komisja Sejmowa i Biuro Sejmu, kontrolował i weryfikował wybory parlamentarne, przygotowywał materiały
na obrady plenarne

Marszałek Sejmu
 stał na czele Sejmu
 nominowany przez cesarza na 6 lat

Siedziba Sejmu galicyjskiego – Lwów

Władze rządowe i podział kraju

Struktura władz rządowych:
• oddzielenie władz rządowych od samorządowych
• nowy podział kraju
• oddzielenie administracji od sądownictwa

Pion administracji rządowej

Minister dla Galicji Kontrowersje między

Prowadził wszystkie sprawy krajowe w skali rządowej, ministrem dla Galicji a
opiniował i koordynował projekty zarządzeń i decyzji innymi ministrami
różnych ministrów odnoszących się do Galicji rozstrzygała Rada
Ministrów

Namiestnik
- stał na czele kraju – krajowy organ administracji rządowej
- był nominowany przez cesarza i reprezentował jego osobę
- urzędował we Lwowie
- był podległy rządowi w Wiedniu i przed nim odpowiedzialny
- rozpisywał wybory do Sejmu krajowego i przygotowywał spis wyborców
- miał prawo inicjatywy ustawodawczej
- przedkładał monarsze ustawy sejmowe z wnioskiem o aprobatę lub odmowę sankcji

Starostwo powiatowe na czele z starostą

- zastąpienie w 1868 r. rozległych cyrkuł powiatami
- starosta był w poruczonym mu powiecie najniższą władzą dla wszystkich spraw
administracyjnych nie powierzonych wyraźnie innym władzom i organom
- nadzorował samorząd gminny w zakresie jego własnego działania
- miał uprawnienia zwierzchnie nad gminą w dziedzinie zleconych im spraw
administracyjnych
- przeprowadzał wybory samorządowe
46
Pion administracji samorządowej

Kraj Powiat Gmina

Administracja niezespolona – taka, która ze względu na wagę bądź specyfikę zadań była wyodrębniona za struktury
administracji ogólnej i tworzyła oddzielne piony aparatu państwowego.
Takowa wykształciła się w Galicji, a znalazły się w niej: władze górnicze, domen i lasów państwowych, kolei, poczt oraz
inspekcja przemysłowa

Samorząd terytorialny
W Galicji administracja samorządowa ukształtowała się na szczeblu gminy i powiatu.
Fundamentalne zasady ustroju gmin samorządowych
 swoboda przyjmowania członków gminy
 wybieralność jej organów
 samodzielny zarząd sprawami gminy
 jawność budżetu

Kompetencje gminy:
a) własne – wszystko co dotyczy przede wszystkim interesów gminy i jest w całości wykonywalne w jej granicach
b) poruczne – załatwienie określonych spraw publicznych zleconych przez państwo

Normy wprowadzające samorząd:

 ogólnopaństwowa kodyfikacja gminna z 1862 r.
 w oparciu o kodyfikacje wydana przez galicyjski Sejm Krajowy w 1866 r. szczegółowa ustawa o gminach i
obszarach dworskich
 normy stały na stanowisku jednolitości ustrojowej gmin wiejskich i miejskich

Gminy wiejskie
 każda wieś niezależnie od swojej wielkości tworzyła gminę.
 z terytorium gmin wiejskich wyłączono (była możliwość włączenia) obszary dworskie, które tworzyły odrębna
gminę z patrymonialnym władztwem dziedziców.
 obowiązek przynależności każdego obywatela państwa do jakiejś gminy tzw. Prawo swojszczyzny
 przynależność nabywało się
• przez fakt urodzenia w gminie, niezależnie od miejsca pobytu
• poprzez nadanie jej przez władze gminne
 przynależność dawała swobodę zamieszkania w gminie i możliwość żądania pomocy materialnej w przypadku
ubóstwa
 osoby nie przynależne do gminy
• uczestnicy gminy – ci którzy posiadali w niej nieruchomość, przedsiębiorstwo lub wykonywali jakiś zawód
i w związku z tym płacili podatki bezpośrednie
• obcy – mogli być usuwani z gminy w drodze tzw. szupasu do gminy własnej przynależności, wtedy gdy
sprawowali kłopoty natury policyjnej bądź finansowej
 inny podział w gminie: obywatele lub członkowie – tytuł nadawany odrębną decyzją tylko obywatelom
austriackim, mężczyzną powyżej 24 r. ż., nie karanym; miał znaczenie prestiżowe, uprawniał do korzystania z
istniejących w gminie zakładów czy fundacji

Organy samorządu gminnego
 rada gminy
• organ uchwałodawczy i nadzorczy
• skład: 8-36 członków
• przewodniczył jej naczelnik gminy, wyposażony w szereg jednoosobowych decyzji władczych
• wyborcy rady: mieszkańcy przynależni, uczestnicy gminy, osoby z tytułu cenzusu inteligenckiego
• podział wyborców: na 3 klasy, w kolejności wysokości wpłacanych podatków
 zwierzchność gminna
• zarządzanie i wykonywanie
• obierana przez radę gminy spośród jej członków
• skład: naczelnik gminy, 2 lub więcej przysięgłych
 kadencja organów trwał 3 lata, a od 1884 r. 6 lat

Zakres działań gminy:

 własne
• zarząd własnym majątkiem gminy
• prawo uchwalania swojego budżetu
• nakładanie dodatków do podatków państwowych
47
 • sprawy dróg gminnych
• nakładanie robocizn tzw. szarwarków
• kwestie tzw. policji miejscowej: czuwanie nad bezpieczeństwem ludzi i mienia, nad środkami żywności,
miarami i wagami, obyczajowością publiczną, nadzór i przestrzeganie przepisów polowych, targowych, wobec
czeladzi i robotników, w dziedzinie bezpieczeństwa przeciwpożarowego
• sprawy administracji szkolnictwa i funkcjonowania lokalnych zakładów dobroczynnych dla ubogich
 poruczne
• współdziałanie w procedurze wyborczej do organów reprezentacyjnych wszystkich szczebli
• realizowanie prawa swojszczyzny
• czynności związane ze ślubami cywilnymi
• sprawy meldunkowe
• spisy ludności
• ściganie podatników
• pobór do wojska
• sprawy z zakresu zdrowia publicznego
• sprawowanie orzecznictwa karno-administracyjnego na terenie gminy

Nadzór nad gminą

 samorządy wyższego stopnia26 - w sprawach z własnego zakresu działania
 władze państwowe – w sprawach z porucznego zakresu działania
 organy administracji rządowej – prawo badania decyzji i zarządzeń gminnych w zakresie ich własnego działania z
punktu widzenia ich zgodności z prawem
Obywatele mili prawo do zaskarżania decyzji organów gminnych do władz wyższych

Gminy miejskie
Kraków – posługiwał się odrębnym statutem z 1866 r., zmienionym w 1904 r.
Lwów – miał swój statut z 1870 r.

1889 r. – oddzielna ustawa uregulowała ustrój 30 większych miast

1896 – odrębne unormowanie samorządu w ponad 140 miastach i miasteczkach

Władze samorządowe
 rady miejskie
• organ uchwałodawczy i nadzorczy
• liczba członków rady: 18-36 (we Lwowie-100, w Krakowie-60)
• kadencja: 6 lat, ale po 3 ustępowała połowa radnych
• uprawnienia analogiczne do uprawnień rad wiejskich
• kompetencje nadzorcze wykonywane za pomocą specjalnie powoływanych komisji
 zwierzchność gminna
• w miastach mniejszych i miasteczkach
• władza wykonawcza
• skład: naczelnik gminy, jego zastępca, 2-5 asesorów, którzy działali bezpłatnie
 magistrat
• w 30 większych miastach, Lwowie, Krakowie
• władza wykonawcza
• skład: burmistrz, zastępcy, 3 asesorów (we Lwowie i w Krakowie: prezydent z wiceprezydentami, do 20
radców magistratu)
• w magistracie Lwowa i Krakowa: urzędnicy zawodowi
• wybierany na 6 lat spośród członków rady
• ścisłe rozgraniczenie kompetencji między magistratem jako organem kolegialnym a władzami
jednoosobowymi (prezydent, burmistrz)
• miał, w odróżnieniu od zwierzchności gminnej, szereg kompetencji z zakresu uprawnień porucznych

Nadzór
 usunąć burmistrza lub prezydenta można było jedynie w wyniku postępowania dyscyplinarnego
 ustawowo określano, które uchwały rad miejskich wymagają zatwierdzeni przez organ nadzoru

Samorządność powiatowe
 wprowadzona w Galicji równocześnie z samorządnością gminą
 rada powiatowa – organ uchwałodawczy
• obierana na 3 lata, a od 1884 r. na 6 lat
• liczba członków: 26

26
wydziały powiatowe lub Wydział Krajowy
48
 • zajmowała się sprawami wewnętrznymi powiatu: budowa dróg, zdrowie, bankowość, dobroczynność,
oświata, kultura
• podstawa finansowa: wpływy z majątków własnych bądź z uchwalanych dodatków do podatków
bezpośrednich
 wybory
• o charakterze kurialnym
• kurie: wielkich właścicieli ziemskich, przemysłowców i handlowców, miast i miasteczek, pozostałych gmin
w powiecie
• w każdej grupie liczba mandatów była proporcjonalna do sumy opłacanych podatków
 wydziały powiatowe – organ zarządzający i wykonawczy rady
• powoływany przez radę
• na czele: prezes
• skład: prezes, zastępcy, 6 członków
• brak środków egzekucyjnych
 nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy

Administracja szkolnictwa
W latach 1867 – 1873 powołano do życia odrębny pion władz szkolnych, który na trzech szczeblach mieścił w sobie
organy kolegialne i mieszane.

Krajowa Rada Szkolna

 utworzona decyzją cesarza w 1867 r.
 przewodniczył jej namiestnik, któremu dodano stałego zastępcę w randze wiceprezydenta
 skład rady: referendarz namiestnictwa do spraw szkolnych, dwaj inspektorzy szkolni nominowani przez namiestnika,
członek Wydziału Krajowego, dwaj duchowni (rzymskokatolicki, greckokatolicki), dwaj reprezentanci nauki, po jednym
przedstawicielu rad miejskich Lwowa i Krakowa
 w 1905 rozszerzono skład rady
 uprawnienia rady
• zarząd szkolnictwem ludowym i średnim
• prawo nominowania dyrektorów i nauczycieli szkół ludowych
• sporządzanie budżetu całego szkolnictwa w kraju
• przedkładanie Sejmowi Krajowemu dorocznego sprawozdania ze stanu szkolnictwa w Galicji
• opracowywanie programów nauczania i wydawanie zgody na obowiązujące podręczniki
 w 1907 r. zwiększenie kompetencji o: nominowanie nauczycieli szkół średnich, opiniowanie obsad stanowisk
inspektorów szkolnych i dyrektorów szkół średnich

Okręgowa Rada Szkolna

 działała na szczeblu powiatów
 na czele: starostowie (w Krakowie i we Lwowie: prezydenci)
 skład: reprezentanci wyznań religijnych, 3 przedstawiciele nauczycieli, 2 delegaci rady powiatowej, okręgowi
inspektorzy szkolni
 kompetencje:
• zarząd publicznymi szkołami ludowymi
• nadzór nad szkolnictwem prywatnym

Miejscowa Rada Szkolna

 działała na szczeblu gminy
 na czele: przewodniczący
 skład: przedstawiciele kościoła, szkoły, gminy, obszaru dworskiego, delegat Wydziału Powiatowego
 kompetencje:
• bieżące administrowanie szkołami
• dbanie o należyte funkcjonowania szkół

Organizacja sądownictwa i prawo sądowe

Sądownictwo powszechne
Ustawa konstytucyjna z 21.12.1867 r. oparta na stałych zasadach stworzyła ramowe struktury nowego ustroju wymiaru
sprawiedliwości, co rozwinęły ustawy szczegółowe.

Ustawa z 1867 r.
 definitywnie rozdział sądownictwo od administracji
 zapowiadał sądownictwo powszechne dla spraw karnych i cywilnych
 zapowiadała sądownictwo prawa publicznego

49
  sądy miały być niezawisłe
 sędziowie
• mianowani przez cesarza
• nieusuwalni
• dożywotni
• mieli prawo badania zgodności rozporządzeń rządowych z ustawami
 powołanie instytucji sędziów przysięgłych, którzy mieli orzekać o winie w ciężkich sprawach karnych,
politycznych i z zakresu prawa prasowego

System sądów powszechnych w Galicji

Sądy Powiatowe
 ich ustrój opierał się o ustawę z 1868 r.
 miały mniejszy okręg działania niż administracyjny powiat, w skutek czego w powiecie funkcjonowały 2 lub 3 takie
sądy
 sądy jednoosobowe
 rozstrzygały w orzecznictwie karnym sprawy o wykroczenia, a w cywilnym do wartości przedmiotu sporu nie
przekraczającym 1000 koron
 rozstrzygały sprawy o naruszenie posiadania
 sprawowały sądownictwo niesporne

Sądy Krajowe (17)

 sądziły kolegialnie
 w sprawach cywilnych orzekały w skaldach 3-osobowych, w sprawach karnych w 4-osobowych
 rozpoznawały wszystkie sprawy nie przekazane innym sądom
 II instancja dla Sądów Powiatowych
 w sprawach karnych, gdzie za przestępstwo groziła kara powyżej 5 lat więzienia, przy przestępstwach politycznych i
prasowych o winie decydowali sędziowie przysięgli w składzie 12-osobowym, a wyrok wydawali i prowadzili rozprawę
sędziowie zawodowi

Wyższe Sądy Krajowe

 we Lwowie i w Krakowie
 wyrokowały w składach 5 sędziów
 III i ostatnia instancja dla sądów powiatowych
 II instancja dla sądów krajowych
 w I instancji orzekały w tzw. sporach syndykacyjnych tj. z tytułu roszczeń obywateli do Skarbu Państwa, gdy szkodę
wyrządził im wydany wyrok sądowy

Wyższe Sądy Krajowe

 funkcjonował w Wiedniu
 powołany był w nim osobny senat dla spraw z Galicji
 orzekał w skaldzie 7 sędziów
 III i ostatnia instancja dla spraw z sądów krajowych
 II instancja dl wyższych sadów krajowych

Nie istniało odrębne sądownictwo handlowe. Sprawy takie należały do właściwości sadów powiatowych i okręgowych.
Wyrokowało wówczas dwóch sędziów zawodowych i jeden powoływany na 3 lata na wniosek izby przemysłowo-
handlowej.

Sędziowie przysięgli
 mężczyźni
 wiek: powyżej 30 lat
 mający prawo swojszczyzny
 opłacający odpowiednie podatki
 umiejący czytać i pisać
 nie mogli być: urzędnicy, nauczyciele, wojskowi, pracownicy poczty i kolei, osoby karne
 powoływani na podstawie specjalnych list w drodze losowania z list pierwotnych

50
Sądy szczególne
Sądy prawa publicznego:
 dwa pierwsze funkcjonowały w Austrii
 miały na celu ochronę praw podmiotowych jednostki

1. Trybunał Administracyjny
 powołany w 1875 r.
 skład: sędziowie mianowani przez cesarza dożywotnio i niezawiśli w swym orzekaniu
 wyrokowały kolegialnie w kompletach 4-7-osobowych
 jego właściwość opierała się o klauzule generalną – można było do niego wnieść skargę we wszystkich
wypadkach, w których ktoś czuje się naruszonym w swych prawach przez niezgodne z ustawą rozstrzygnięcie lub
zarządzenie władzy administracyjnej
 wyłączone były sprawy: w których organ administracji decydował na podstawie własnego swobodnego
uznania
 można było składać tu skargę po wyczerpaniu administracyjnego toku instancyjnego
 miała charakter sądu kasacyjnego – po uchyleniu wyroku zwracał sprawę do ponownego rozpatrzenia
2. Trybunał Państwa
 powstał w 1869 r.
 skład: przewodniczący, zastępca, 12 członków, 4 zastępców
 mianowani dożywotnio przez monarchę na wniosek parlamentu
 kandydaci nie musieli legitymować się kwalifikacjami sędziowskimi
 miał polityczny charakter
 strzeżenie praw całości państwa i jego krajów oraz gwarantowanych konstytucyjnie praw obywateli
 sąd kompetencyjny
• między władzą administracyjną i sądową
• między najwyższą władzą rządową a reprezentacjami kraju
• miedzy władzami krajowymi a centralnymi
• między władzami samorządowymi a rządowymi
• między władzami samorządowymi równych krajów
 mogły tu wnosić skargi jednostki i korporacje gdy nie istniała zwykła droga prawna
 żywa działalność i bogate orzecznictwo
3. Trybunał Stanu
 powołany w 1867 r.
 skład: 24 członków powoływanych po połowie przez obie izby
 sądził ministrów oskarżonych przez którąkolwiek z izb parlamentu o złamanie konstytucji bądź ustawy
 Trybunał mógł
• usunąć ministra z urzędu
• wydalić ze służby państwowej
• zabrać prawa polityczne
• orzekać w oparciu o ustawę karną gdy w czynie mieściło się przestępstwo
 cesarz miał prawo łaski wobec skazanego ministra
 w praktyce nie zebrał się ani razu

Sądy przemysłowe
 działały na podstawie przepisów z 1869 r., zmienionych w 1896 r.
 funkcjonowały w Lwowie, Krakowie i Bielsku
 rozprawom przewodniczył sędzia zawodowy, a orzekali ławnicy wybierani po połowie przez pracodawcę i
robotników spośród samych siebie
 wybierać mogły kobiety, ale wybieranymi mogli być tylko mężczyźni
 rozpoznawały sprawy ze stosunku pracy
 odwołania od ich wyroków do sadów krajowych (komplet sądzący: 3 sędziów zawodowych, 2 ławników)
 w praktyce sady te nie miały zbyt wielu spraw

Prawo cywilne
1811r. Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch ABGB
W Galicji wszedł on w życie z 1 stycznia 1812 r.
 kodyfikacja prawonaturalna tj. tworząca system prawa zgodny z wymogami rozumu i natury ludzkiej
 sprawiedliwy, normy prawne miały wyrażać obiektywne prawa naturalne, wywodzące się z rozumu ludzkiego
 zupełny, bez luk w prawie, ale jednocześnie nie kazuistyczny
 jednorodny, zawierający tylko normy prawa cywilnego
 zgodny z ustawodawstwem i stosunkami panującymi w całym państwie
 równość podmiotów wobec prawa
 wolność własności i swoboda umów
 powszechność prawa

51
  założenia i normy kodeksowe w całej pełni nabrały realności po likwidacji stosunków feudalnych, nie były
wymagane wtedy zmiany w kodeksie, jedynie moc utraciły tzw. ustawy polityczne
 sformułowny był prostym, jasnym i ładnyum językiem
 był kodeksem kompletnym i za razem zwięzłym i pozbawionym kazuistyki
 widać wpływy prawa rzymskiego

Podział kodeksu
I wstęp
II o prawie osobowym
 przepisy dotyczące statusu osoby (fizycznej i prawnej)
 osobowe prawo rodzinne (małżeńskie prawo osobowe)
 stosunki między rodzicami a dziećmi, opieka i kuratela
III o prawie rzeczowym
 prawo rzeczowe (posiadanie, własność, zastaw, służebność)
 zobowiązania
 prawo spadkowe
 małżeńskie prawo majątkowe
IV o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym
 o umacnianiu, zmianie i wygaśnięciu praw
 przedawnienie i zasiedzenie

Prawo osobowe i małżeńskie

 powszechność i równość praw cywilnych
 upośledzenie kobiet w małżeństwie i rodzinie
 ograniczenie praw dzieci nieślubnych
 wyznanie i stan majątkowy miały wpływ na korzystanie z praw cywilnych
 instytucja małżeństwa mieszana, wyznaniowo-świecka
 sądy państwowe były właściwe do orzekania o ważności małżeństwa, jego rozwiązaniu, rozwodzie
 zawarcie małżeństwa następowało na drodze wyznaniowe (religie uznane) lub świeckiej (inne)

Prawo rzeczowe
 szeroka konstrukcja własności pełnej, ujmująca ją równoznacznie z pojęciem ogółu praw majątkowych
 zakres prawa własności: pełne i wyłączne władztwo nad rzeczą
 zachowanie instytucji własności podzielonej: lenno, dobra wieczysto-dzierżawne, dobra wieczysto-czynszowe, do
upadku feudalizmu, potem zanikły w praktyce

Zobowiązania
 zasada wolności umów
 równość stron

Prawo handlowe
 kodeks handlowy z 1862 r.
 opierał się o kryterium mieszane tj. podmiotowo-przedmiotowe – wyodrębnienie pojęcia czynności handlowych
nie zależnie od tego, kt je wykonał
 uznawał prawo kupców

Proces cywilny
Kodeks Postępowania Cywilnego z 1895 r. + 1896 r. – przepisy o postępowaniu egzekucyjnym
Opierał się o zasady:
 dyspozytywność i swobodna rozprawa stron, z pewnymi możliwościami ingerencji sędziego w przewód sądowy
 jawność i ustność procedury
 swobodna ocena dowodów przez sędziego

Środki odwoławcze
 apelacja od wyroków sądów I instancji
• postępowanie ustne i jawne
 rewizja od wyroków sądów apelacyjnych
• postępowanie pisemne i jawne
 skarga o wznowienie postępowania po wyjściu na jaw nowych okoliczności sprawy

Egzekucja
 dopuszczalna z ruchomości, następnie z nieruchomości (zajęcie, sprzedaż), i z wierzytelności
 w toku uczestniczył sędzia
 przepisy zezwalały na aresztowanie dłużnika w celu wymuszenia ujawnienia majątku

52
Prawo karne
Kodeks Karny z 1852 r.
 normy prawa absolutystycznego z wczesnoburżuazyjnymi
 określał zły zamiar i ujmował go dość szeroko
 odpowiedzialność za przestępstwo od 10 r. ż.

Przestępstwa:
 zbrodnie
 występki
 wykroczenia

Katalog kar:
 kary główne
• kara śmierci (zdrada główna, morderstwo, zabójstwo, rozbójcze uszkodzenie cudzej własności, działania
i zaniechania o charakterze złośliwym, jeśli w ich wyniku człowiek utracił życie, podpalenia, zbrodnie
popełnione przez szajkę)
• więzienie dożywotnie
• więzienie czasowe (dzieliła się na dwa stopnie, wynosiła od 6 m-cy do 20 lat)
 kary za występki i wykroczenia: areszt, grzywna pieniężna, utrata praw do towarów i przedmiotów, chłosta,
wydalenie

Specjalnej ochronie poddano interes państwa, cesarza i członków dynastii.

Szeroko i kazuistycznie ujęto przestępstwa przeciw własności.

Normy kodeksu były na przestrzeni lat zmieniane.

Proces karny
Procesowa część Franciszkany z 1803 r.

Kodeks z 1850 r. – nie wprowadzony w Galicji

Kodeks postępowania karnego z 1853 r.

 nawiązywał do rozwiązań Franciszkany
 postępowanie o charakterze inkwizycyjnym z zachowanie pełni ustawowej teorii dowodów
 śledztwo prowadzone przez prokuratora bądź sąd w prawie w pełni pisemne
 rozprawa w I instancji ustana, ale przy apelacji pisemna

Kodeks procedury karnej z 1873 r.

 proces wyznaczano z urzędu wedle zasad akuzacyjnych
 czynności śledcze wykonywał prokurator
 oskarżonemu przysługiwało prawo do obrońcy
 obrońcy mogli być wyznaczani z urzędu
 postępowanie ustne i jawne
 przy przestępstwach poważniejszych o winie decydowali sędziowie przysięgli
 swobodna ocena dowodów

Zabór pruski do roku 1807

Terytoria rozbiorowe zostały wcielone do państwa pruskiego jako prowincje, w wyniku czego powstały:
- Prusy Zachodnie
- Prusy Wschodnie
- Prusy Południowe
- Prusy Nowowschodnie
- Nowy Śląsk

Stosunki społeczne
Szlachta – pierwszy stan po monarchii
Uprzywilejowana pozycja:
- monopol własności ziemskiej
- dominalna władza nad chłopem
- tworzyła kadrę oficerską i najwyższą biurokrację

53
Istniał oficjalny zakaz sprzedaży majątków osobom nieszlacheckiego pochodzenia, ale robiono wyjątki na rzecz
mieszczaństwa niemieckiego.

Drobna szlachta – nieposesjonaci

- mogli nabywać i uprawiać grunty chłopskie (od 1803)
- pozostawiono jej kariery wojskowe
- mogła szukać zarobku w miastach

Cała polska szlachta była objęta uciskiem podatkowym, przymusem paszportowym i cenzurą.

Duchowieństwo
W monarchii pruskiej religią państwową było wyznanie ewangelicko – augsburskie (luterańskie).
Prawnie uznany był:
 kościół rzymskokatolicki
 kościół ewangelicko – reformowany (kalwinizm)

Cechą charakterystyczną pruskiego systemu wyznaniowego było ścisłe podporządkowanie religii państwu.
 Duchowni posiadali status urzędników państwowych.

Kościół rzymskokatolicki:
 pogorszenie położenia prawnego i faktycznego
 likwidacja nuncjatury papieskiej w Warszawie
 ograniczenie kontaktów duchowieństwa z Rzymem
 samodzielna erygcja nowych diecezji przez władze pruskie
 powoływanie biskupów przez monarchę
 sprawowanie nadzoru nad duchownymi przez urzędy administracyjne tzw. kamery
 konfiskata dóbr ziemskich kościoła i wypłacenie pensji duchownym – Prusy Południowe i Nowowschodnie
 obłożenie dóbr ziemskich kościoła wysokim podatkiem – Śląsk, Prusy Zachodnie
 likwidacja seminariów duchownych

Mieszczaństwo
Miasta:
- podlegające monarsze tzw. wolne
- stanowiące własność prywatną
Stan mieszkańców miast:
- obywatele miast tj. posiadający prawo miejskie, ale nie koniecznie mieszkający w miastach
- mieszczanie mieszkający w mieście i legitymujący się prawem miejskim
- miejscowi tj. nie posiadający praw miejskich rekrutujący się głównie ze wsi
Prawo miejskie:
- udzielane przez magistratury
- było podstawą prowadzenia handlu i zajmowania się zawodami miejskimi
- warunki otrzymania prawa miejskiego były zawodowe i etyczno-moralne
- było dziedziczne
- chłopi poddani mogli je otrzymać za zgodą pana, a wojskowi za zgoda przełożonego
W miastach działały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie.
Był przymus cechowy, ale władze mogły nadawać przywileje tzw. wolnych majstrów – umożliwiały uprawianie
zawodu poza cechem.
Udzielane też były:
- indywidualne koncesje kupieckie
- indywidualne koncesje dla prowadzenia przedsiębiorstw (manufaktury)
1806 r. został zniesiony przymus cechowy w zakresie tkactwa.
Sytuacja mieszczan miast prywatnych pozostała tka jak w dawnej Polsce.

Chłopi
- największy stan społeczny
- rekruci do wojsk
- główni płatnicy podatków
Zasadą polityki monarszej było niedopuszczenie do pogorszenia się sytuacji chłopów.

Patent z 1773 r.
Ograniczenie poddaństwa osobistego poprzez nakazanie feudałom uwolnienia chłopa z poddaństwa w przypadku:
- braku środków do życia na miejscu
- otrzymania innego, lepszego zajęcia
- zawarcia związku małżeńskiego poza wsią
- podjęcia nauki w szkole
54
 Zlikwidowano obowiązkową służbę dzieci we dworze.

W 1773 r. – ograniczenie powinności chłopów w domenach

- górna granica odbywanie pańszczyzny 60 dni tzw. sprzężajnych z włóki i 60 dni pieszych z pół włóki

Od 1779 r władze lokalne mogły zawierać z chłopami z domen umowy w ramach których pańszczyzna była zamieniana na
stały czynsz.

Prywatnych właścicieli wezwano do normowania świadczeń poddańczych z włościanami za pomocą umów.

Komisje urbinalne miały czuwać nad ich treścią i stabilnością. 27

W dalszym ciągu chłopów pozbawiono dziedzicznych praw do ziemi.

Wprowadzono wobec chłopów w domenach zakaz usuwania ich z ziemi bez wyroku sądowego. Dotyczyło to też
przypadków ekonomicznie nieuzasadnionych w odniesieniu do gospodarstw chłopskich w dobrach prywatnych.
Zabroniono dzielenia gospodarstw i włączania ich do folwarków
Zalecono feudałom oparcie praw włościan do gruntu o formę dzierżawy dziedzicznej.
1794 r na podstawie Landrechtu Pruskiego wszyscy chłopi otrzymali możliwość wnoszenia skarg do władz państwowych
na swoich panów.

Żydzi
- w miastach zaliczali się do „miejscowych”
- traktowano ich jak cudzoziemców pozostających pod ochroną państwa
- byli ograniczeni w wykonywaniu niektórych zawodów, zawieraniu związków małżeńskich
- musieli płacić specjalne podatki bądź opłaty

1797 r Statut Generalny dla Żydów - Prusy Południowe i Nowowschodnie

- likwidacja danych samorządów żydowskich
- rygorystyczna kontrola państwa
- ujęcie wszystkich żydów w rejestrze generalnym
- podstawą ich zamieszkania i pobytu stał się tzw. list ochronny (protekcyjny)
- Żydzi mogli się zajmować: handlem, rzemiosłem, rolnictwem, hodowlą bydła, furmaństwem

Polityka władz pruski zmierzała do:

- germanizacji (głównie poprzez szkolnictwo)
- wykorzystywania (zwłaszcza w handlu i rzemiośle)

Ustrój władz i urzędów

Podlegały rządowi w Berlinie tj. Generalnemu Dyrektorium.

Poza Śląskiem, który posiadał wyższy statut i traktowany był jak niezależne
prowincje księstwo, a na jego czele stał osobny minister podlegający bezpośrednio monarsze

Władzę sprawowały kolegialne organy – kamery wojenno-ekonomiczne

departamenty tzw. - szerokie kompetencje administracyjne i skarbowe
departamenty kamer - sądownictwo w powyższych sprawach

Na czele stali landraci powoływani przez króla

- sprawy podatkowe i wojskowe
powiaty - ich władza obejmowała tereny wiejskie, bez miast (poza Prusami
Nowowschodnimi)
Na terenie Prus Zachodnich i Wschodnich (do II rozbioru) – szlachecki sejmik
powiatowy
- przedstawianie kandydatów na stanowisko landrata

Akt z 1797 r. określający władzę kamer w Prusach Nowowschonich

- podział między organami władzy administracyjnej i sądowej
- kamery posiadały szeroko rozumianą władzę administracyjną
- rejenci mieli uprawnienia sądowe
Miasta królewskie
- nadzór państwowy kamer – w sprawach administracyjnych
27
urbarze – zbiory powinności chłopskich sporządzanych przy spisywaniu wyżej wymienionych umów
55
- nadzór państwowy radców skarbowych – w sprawach podatkowych

urzędnicy miejscy:
- nominowani przez kamery dożywotnio
- musieli posiadać odpowiednie kwalifikacje
- musieli znać język niemiecki

Identyczne zasady dotyczyły miast prywatnych co ograniczyło prawa ich właścicieli

Ustrój wsi:
- władzę administracyjna i policyjna sprawował pan
- pan podlegał nadzorowi landrata
- domenami królewskimi zarządzały urzędy domen

W 1794 Landrecht uregulował jednolicie ustrój wsi:

- wieś tworzyła gromadę
- miała osobowość publiczno-prawną
- stanowiła jednostkę samorządową
- na czele stał sołtys, mający do pomocy ławników
- sołtysi byli powoływani przez właściciela ziemskiego i zatwierdzani przez landrata
- sołtys wraz z ławnikami spełniał funkcje zwłaszcza podatkowe

Szczegółowe kompetencje niższych władz wiejskich zależne były w dużej merze od:
- praw prowincjonalnych
- zwyczajów lokalnych

Organizacja sądownictwa i prawo sądowe

Obowiązywanie prawa

Władza ustawodawcza – absolutny monarcha poprzez akty prawne o zróżnicowanym charakterze:

Ustawy i edykty
patenty – ustawy odnoszące się do ziem nowo zajmowanych
Rozporządzenia
• deklaracje
• instrukcje
• regulaminy
Zarządzenia wykonawcze – opatrywano je stosowną adnotacją o mocy obowiązywania bądź na terenie całego państwa,
bądź poszczególnych prowincjach
• obwieszczenia
• proklamacje
• zawiadomienia
Akty prawne wydawana na zapytania władz niższych lub z powodu specjalnych wydarzeń
• reskrypty
• rozkazy gabinetowe
• cyrkularze
Ustawodawstwo monarsze dążyło do ujednolicenia ustrojowego, ale miało też uwzględniać odmienności prawne
poszczególnych prowincji28.

1772 r. – uchylenie mocy prawa polskiego w Prusach Zachodnich → Landrecht wschodniopruski z 1721 r.

28 III 1794 r. – w Prusach Południowych wprowadzono Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich (PPK) →
Landrecht Pruski
Miał on obowiązywać jako prawo posiłkowe wobec praw prowincjonalnych, jednakże to moc prawa polskiego
ograniczona została tylko do kilku dziedzin takich jak: prawo spadkowe, małżeńskie, stosunki poddańcze.

PPK rozciągnięto na Prusy Nowowschodnie i Zachodnie.

Jedynie w Prusach Wschodnich doszło do skodyfikowania prawa własnego → Wschodniopruskie Prawo Prowincjonalne
z 1801 r.

Landrecht Pruski:
 miał zebrać i unormować całość prawa materialnego
28
prawo polskie → prawo prowincjonalne
56
  liczył ponad 19 tys. paragrafów
 cechowała go daleko posunięta kazuistyka
 składał się z dwóch części dzielących się dalej na tytuły i rozdziały
 prawa indywidualne, traktujące o jednostce i stosunku do rzeczy (głównie prawa rzeczowe i spadkowe)
 prawa społeczne, zawierające przepisy o stosunku jednostki wobec różnych organizmów społecznych (prawo
rodzinne, karne, państwowe, administracyjne, finansowe)
 brakował ścisłego oddzielanie prawa prywatnego od publicznego → cecha feudalna
 napisany w języku niemieckie, stylem zawiłym i rozwlekłym

Sądownictwo
 miało charakter stanowy
 podporządkowane było monarsze jako najwyższemu sędziemu
 brak ścisłego rozgraniczenia pomiędzy administracja a sądownictwie (poza Prusami Nowowschodnimi)
 sądownictwo zróżnicowane było w zależności od prowincji

Sądownictwo

niższe wyższe

Sądy patrymonialne Sądy w miastach Rejencje ( w każdym departamencie)

Na czele – panowie feudalni królewskich, sprawowane
Sprawy prowadzili – justycjariusze przez: II instancja dla sądów niższych
(urzędnicy patrymonialni), - ławy
powoływani przez panów - wójta
I instancja dla osób (szlachta,
feudalnych, ale zatwierdzani po - rady
przeegzaminowaniu przez A w większych miastach-
duchowieństwo, urzędnicy, wojskowi) i
landratów burmistrzów sprawiedliwych spraw wyłączonych spod kompetencji
Dla: sądownictwa niższego (sprawy karne)
- chłopów poddanych
- mieszkańców miast prywatnych Dzieliły się na dwa senaty
Kompetencje: I Senat niższy
- drobne sprawy karne - apelacyjny od wyroków zapadłych w
- sprawy cywilne obejmujące sądach niższych
ludność poddaną
- spory między dworem a wsią II Senat wyższy
- apelacje od wyroków senatu niższego
jako I instancji (wartość przedmiotu sporu
ponad 30 talarów)
- sąd rewizyjny dla spraw mających
początek w sądzie niższym
Sądy powiatowe
Zastąpiły w 1797 r. w Prusach
Nowowschodnich sądy Powiatowe komisje Inkwizytoriat
patrymonialne. Najwyższy Trybunał w sprawiedliwości
Były pierwszą instancją dla: Berlinie Organ
- chłopów Funkcjonowały przy prowadzący
- mieszczan Sąd rewizyjny dla spraw rejencjach, a ich śledztwa w
- szlachty zagrodkowej mających początek w rejencji zadaniem było sprawach
(wartość przedmiotu sporu sprawowanie nadzoru karnych
ponad 100 talarów) nad sądownictwem
niższym
Prawo cywilne
 odróżnienie pojęcia osoby fizycznej od osoby prawnej
 zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych uzależniona od stanowej przynależności jednostki
 jedynym ograniczeniem szlachty był zakaz posiadania na własność gruntów chłopskich bez specjalnego
pozwolenia władz
 mieszczanie bez zgody władz nie mogli nabywać dóbr rycerskich
 chłopom nie wolno było opuszczać ziemi, zawierać małżeństwa i dokonywać różnych czynności prawnych bez
zgody pana
 zdolność do czynności prawnych nabywało się po ukończeniu 24 lat

57
  9 października 1807 r. edykt zniósł zróżnicowanie zdolności prawnej ze względu na stan
 osobami prawnymi były związki obywatel z jednoczącym ich celem, powstałe w oparciu o kat władzy
państwowej (tzw. towarzystwa) i korporacje takie jak kościoły, gminy wiejskie lub miejskie, nie powołane do istnienia
przez akt państwowy

Prawo rodzinne
 małżeństwo jako instytucja prawa cywilnego (jednocześnie utrzymywano kościelną formę zawierania małżeństw
 dwa rodzaje małżeństw
 rzeczywiste
 morganatyczne – zawierane przy rażącej różnicy stanowej i w efekcie dyskryminujące żonę i potomstwo
 przeszkody małżeńskie: zrywające, wstrzymujące
 rozwód dopuszczalny była dla wszystkich wyznań z powodu ważnych przyczyn (zdrada, złośliwe porzucenie,
impotencja, pijaństwo, marnotrawstwo itd.)
 rozwodzie orzekał sąd cywilny
 oboje małżonkowie – katolicy, za obopólną zgodą, mogli wnosić do sądów wyznaniowych pozew o
unieważnienie bądź separację małżeństwa → jurysdykcja nadzwyczajna

Prawo własności i spadkowe

 odróżniano dwie formy własności:
• własność pełna – nie ograniczona stanowo, obejmowała także wnętrze ziemi i była zapowiedzią nowego
kapitalistycznego porządku prawnego
• własność podzielona (feudalna)
◦ lenno
◦ fideikomis rodzinny (dostępny tylko dla szlachty)
◦ dziedziczne oczynszowanie (emfiteuz), charakterystyczne dla stosunków chłopskich
 pierwszeństwo miało dziedziczenie testamentowe, następnie wola spadkodawcy wyrażona w tzw. umowie o
dziedziczeniu, a na końcu dziedziczenie ustawowe

Przepisy handlowe
 wekslem pozostawał dokument na podstawie którego osoba zobowiązywała się do zapłaty oznaczonej kwoty pod
rygorem natychmiastowej odpowiedzialności
 zdolność wekslową ( możliwość zaciągania zobowiązań wekslowych) posiadali kupcy, przedsiębiorcy
przemysłowi, handlujący na morzu i w ramach żeglugi śródlądowej, właściciele majątków szlacheckich i dzierżawcy
domen; innym osobą zdolność mógł przyznać sąd
 kupcem był ten, kto zawodowo i na własny rachunek prowadził sprzedaż rzeczy, weksli lub książek
 kupcy mieli prawo posiadania firm
 regulacja instytucji spółek handlowych
 regulacja maklerów (zawodowych przedsiębiorców – pośredników)
 od 1810 r. wprowadzono wolność przemysłową

Przepisy Landrechtu funkcjonowały do 1900 r.

Proces cywilny

1793 r. Powszechna Ordynacja Sądowa

 pisemność
 deputowany – specjalny sędzia zajmujący się wszystkimi czynnosciami przygotowawczymi wraz z obowiązkiem
dochodzenia prawdy materialnej
 pisemny referat deputowanego stanowił podstawę orzekania
 wyrok wydawał odrębny sędzia czy też kolegium sędziowskie wyłącznie na podsatwie akt
 ordynacja sądowa obowiązywała do 1887 r.

Prawo karne
 zostało ujęte w ostatnim XX tytule i podzielone na 17 rozdziałów
 w ówczesnej europie największa kodyfikacja karna, ale z daleko posunięta kazuistyką, obejmująca przepisy o
charakterze moralizatorskim (bez sankcji) i zarządzania administracyjno-policyjne
 miało więcej cech burżuazyjnych niż feudalnych
 stało na stanowisku zasady równości wszystkich wobec prawa, ale nigdzie nie zostało to wprost uregulowane
 nie dawał definicji winy, ale rozróżniała jej postaci:
• zły zamiar
• wina umyślna
• wina nieumyślna (niedbalstwo)
 istniała instytucja obrony koniecznej
 przestępstwo – działanie bądź zaniechanie zabronione przez ustawę i powodujące szkodę, a zawinione przez
sprawcę
58
 • przestępstwa publiczne – przeciwko państwu i religii od tzw. zdrady głównej, poprzez opór przeciw
władzy, po wykroczenia urzędnicze
• przestępstwa prywatne – czyny przeciwko życiu i zdrowiu, mieniu, moralności publicznej, czci osobistej
 wprowadzono pojęcie usiłowania, które było karane łagodniej od przestępstwa dokonanego
 na pierwszy plan w dziedzinie kar wysunięto pozbawianie wolności czasowego lub dożywotniego w:
• twierdzy
• więzieniu
• domu kar bądź poprawy
 sąd miał obowiązek uwzględnienia stanu oskarżonego przy wymierzaniu kary np. przy chłoście
 przewidywano karę śmierci poprzez ścięcie lub powieszenie za zbrodnie przeciwko państwu i życiu człowieka
(60 stanów faktycznych zagrożonych ta karą)
 reliktem była kara śmierci poprzez łamanie kołem, spalenie na stosie, wykonywanie kar na zwłokach
 przy najcięższych przestępstwach przeciw państwu dopuszczano kary dodatkowe – konfiskata majątku
 sądy przy wymierzaniu kary musiały brać pod uwagę okoliczności łagodzące i obciążające
 przepisy karne Landrechtu obowiązywały do 1851 r.

Proces karny
1805 r. Pruska Ordynacja Kryminalna

Nie była ona zasadniczą reformą postępowania karnego, gdyż nadal pozostawała na gruncie procesu
inkwizycyjnego, przy nieco zmienionych formach.
Wszczęcie postępowania – z urzędu
Sędzia:
- oskarżyciel
- obrońca
- wyrokujący
- miał swobodę w prowadzeniu śledztwa
Proces
- tajny
- pisemny
Ocena dowodów – legalna teoria dowodowa w postaci pozytywnej
Najlepszy dowód – przyznanie się do winy nie budzące wątpliwości
Przepisy określały także wartość innych dowodów i poszlak
Nie było już tortury oraz zabraniano przymuszania do przyznania się do winy
Sąd mógł wymierzyć karę:
- chłosty
- aresztu tymczasowego
- izolacji w więzieniu
Po postępowaniu dowodowym oskarżony mógł skorzystać z obrońcy, który przedstawiał sądowi argumenty na rzecz
klienta na piśmie.
Wyrok:
- skazujący
- uniewinniający
- uniewinniający z powodu dostatecznych dowodów
- tymczasowe uniewinnienie, pozwalające na stosowanie dozoru policyjnego i wznowienie w każdym momencie
postępowania
Nie było apelacji od wyroku poza sprawami cięższymi, ale istniało prawo składania prośby o złagodzenie lub
darowania kary.
Ordynacja obowiązywała do 1879 r.

Zabór pruski 1807 – 1914, Wielkie Księstwo Poznańskie

Przemiany polityczno-ustrojowe i społeczne na terytoriach pruskich
Zmiany w ustroju Prus
Klęska w konfrontacji z Napoleonem wyzwoliła potrzebę głębokich reform społecznych, politycznych i ustrojowo-
prawnych idących w kierunku przekształceń kapitalistycznych.

1807 – 1815
 przeobrażenia w ustroju władz i administracji państwa
 utworzenie przy królu nowoczesnego i resortowego ministerstwa:
59
 • spraw wewnętrznych
• finansów
rząd
• spraw zagranicznych
• wojny
• sprawiedliwości
 od 1814 r., rząd → Ministerstwo Państwa, tworzony przez poszczególnych ministrów, jego pracami od 1810 r.
kierował kanclerz (premier)
• organ władzy wykonawczej
• wprowadzenie resortowego podziału spraw doprowadziło do definitywnego oddzielenia administracji od
sądownictwa
 wprowadzenie nowego podziału terytorialnego kraju
• prowincje – nadprezydenci
• obwody rejencyjne – rejencja (urząd) na czele z prezydentem
• powiaty - landrat
 reforma ustroju miast; ordynacja dla miast z 1808 r.
• główne założenie – ujednolicenie ustroju miast w całym państwie i nadanie im samodzielności wewnętrznej
• miasta – osoby prawa publicznego
• obywatele w oparciu o nowoczesne cenzusowe prawo wyborcze wybierali radę miejską jako organ samorządu
• rada gminy powoływała magistrat (władza wykonawcza)
◦ zadania powierzone przez gminę (tzw. własne)
◦ organ wykonawczy państwa (tzw. zadania poruczone), głównie z zakresu spraw policyjnych
• większe miasta – nadburmistrzowie
• mniejsze miasta – burmistrzowie
• miasta traciły uprawnienia sądowe, a zyskiwały uprawnienia dotyczące zarządzania lokalnego
 reforma skarbowości
• jednolity system podatkowy dla całej ludności
• wprowadzenie nowego prawa celnego
• swoboda w prowadzeniu działalności przemysłowej, rzemieślniczej i skarbowej
 wprowadzenie od 1814 r. powszechnego obowiązku służby wojskowej (mężczyźni 20-25lat na czas 2/3 lat)
• dalszy system przeszkalania rezerw – milicja krajowa i pospolite ruszenie
• zniesienie w wojsku kar cielesnych
• awans zależał wyłącznie od przebiegu służby
 oświata
• powołanie do życia nowoczesnego uniwersytetu w Berlinie
• stworzenie kompleksowego systemu nauczania opartego o szkoły ludowe, średnie i uniwersytety

1815 – 1848 (okres restauracji)

 dążenie do integracji i stabilizacji ustrojowo-politycznej
 wykształcenie się zasady, że wszelkie działania aparatu państwowego muszą być określone przepisami, a decyzje
zawsze opierać się o podstawę prawną → Prusy = GESETZSTAAT (państwo prawa)
 budowa fundamentów trwałych rozwiązań w dziedzinie podziałów kraju; struktura administracji i postępowania
administracyjnego; tworzenie się aparatu biurokratycznego

Od Wiosny Ludów
 wejście na drogę przemian konstytucyjnych
 konstytucja o charakterze postępowym z 1848 r. zastąpiona nową z 1850 r., ogłoszoną w porozumieniu z
parlamentem, obowiązująca do 1918 r.
• dziedziczny król posiadał w państwie władze najwyższą i przed nikim nie odpowiedzialną
• centralnym organem władzy pozostał dwuizbowy parlament pruski
• odrzucenie zasady suwerenności ludu
• nie wprowadzanie rządów parlamentarnych
• przyjęcie zasady monarchicznej – Prusy stały się państwem konstytucyjnym
• władza monarchy została ograniczona tekstem konstytucji, ale w innych kwestiach zachowywał pełnię
uprawnień
• ustawodawstwo należało do parlamentu składającego się z izby panów i izby deputowanych
• król posiadał prawo sankcji i ogłaszania praw

Cesarstwo Niemieckie → II Rzesza

 powstało po pokonaniu Francji w 1821 r. jako państwo federacyjne (związkowe)
 obejmowało wszystkie państwa i państewka niemieckie (26) poza Austrią
 Konstytucja Rzeszy z 1871 r.
• organy Rzeszy: cesarz, Rada Związku (Bundesrat), parlament (Reichstag), kanclerz
• dziedziczny król pruski – cesarz
• kanclerz – reprezentant Prus, stał na czele Rady Związku

60
 • Rada Związku – przedstawiciele poszczególnych państw, pełniła funkcję drugiej izby parlamentu oraz organu o
niektórych kompetencjach wykonawczych
• Reichstag – posłowie (387) wybierani w głosowaniu powszechnym, równym, bezpośrednim i tajnym
 ustrój w ramach II Rzeszy nie uległ poważniejszym przemianom
 w latach 70. i 90. – reformy w dziedzinie administracji terytorialnej i samorządu; wprowadzenie trójinstancyjnego
sądownictwa administracyjnego
 skomplikowany system ordynacji w powiatach, gminach i miastach

Prusy stały się w II połowie XIX wieku państwem prawnym, opierając swój byt na konstytucji i podziale władzy,
zapewnieniu szerokiej i niezależnej kontroli administracji, gwarancjach praworządności

Źródła prawa

W Prusach o absolutnym charakterze państwa → wola panującego; akty prawne były różnorodne

W latach 1845 – 1850 źródła prawa stały się skomplikowanym konglomeratem rozwiązań absolutystycznych oraz
parlamentarno-burżuazyjnych

 normy konstytucji
 przedkonsytucyjn
e normy ustrojowe

 ustawy wydawane zgodnie przez obie izby

parlamentu i króla
 akty wydawane przez samego monarchę lub organy przez niego
upoważnione co do których nie było wymogu formy ustawy (kwestie
administracji rządowej i wojskowe) → Verordnung, Erlass,
Kaunettsordre
 wydawane przez króla tzw. rozporządzenia z konieczności – równorzędne ustawie,
musiały być potwierdzone przez parlament

 rozporządzenia wykonawcze wydawane przez króla pod kontrola parlamentu; w praktyce wydawane przez
inne organy władzy i podlegające w zakresie legalności kontroli sądów administracyjnych
• rozporządzenia wykonawcze w sensie ścisłym
• rozporządzenia prawne

Cechy charakterystyczne źródeł prawa:

 poprzez utworzenie jednego organu ustawodawczego dla całych Prus stały się one krajem scentralizowanym
ustawodawczo
 uznanie w sferze prawa publicznego prawa zwyczajowego za źródło prawa na równi z ustawą

Utworzenie II Rzeszy spowodowało powstanie ogólno niemieckich źródeł prawa z przyjęciem zasady nadrzędności
ustawodawstwa Rzeszy nad ustawodawstwem krajów.

Reformy uwłaszczeniowe
Kwestia chłopska była centralną wśród podjętych reform.

Reformy przeprowadzono odgórnie i stopniowo co doprowadziło do tego iż w II połowie XIX wieku rolnictwo pruskie
miało charakter kapitalistyczny

Skutki reform
 umocnienie folwarków ziemskich
 zdolność do nowoczesnej produkcji rolnej
 zamożność wsi pruskiej

Edykt królewski z 9 października 1807 r.

 dotyczył chłopów mających do gruntu prawa dziedziczne
61
  znosił ich poddaństwo osobiste (przypisanie do ziemi)
 znosił liczne wymogi uzyskania zgody pana np. na małżeństwo, wybór zawodu, przyjęcie spadku
 chłopi ci stali się wolni
 dopuścił swobodny obrót dobrami ziemskimi
 każdy mógł nabywać ziemie na zasadzie pełnej własności
 zanikły w zakresie stosunków prywatnoprawnych podziały stanowe

1810 r. – rozciągnięcie postanowień edyktu na wszystkich chłopów Królestwa Pruskiego

Edykt nie rozwiązywał – stosunku chłopa do ziemi (jego prawa do gruntu i renty feudalnej)
Zmiany w tym kierunku czyniły stopniowo inne regulacje.

Rozporządzenie królewskie z 1818 r.

 przyznanie własności ziemi chłopom w dobrach państwowych – uwłaszczenie (grunty i budynki) z urzędu i bez
odszkodowania za ziemię
 ponoszone dotychczas świadczenia poddańcze chłopi musieli wykupić w ¾ gotówką i w ¼ jako podatek gruntowy

Edykt królewski z 1811 r.

 uwłaszczenie chłopów pańszczyźnianych w dobrach prywatnych
 zasady przymusowego uwłaszczenia pozostawiono dobrowolnej wzajemnej umowie regulacyjnej między panem a
chłopem
 gdyby w ciągu 2 lat nie doszło do uregulowania każda ze stron mogła żądać przeprowadzenia uwłaszczenia z
urzędu tj. przez osobną komisję
 uwłaszczenie to charakteryzowało się odszkodowaniem dla dziedzica płaconym przez chłopa w ziemi; w
odszkodowanie wchodziła też spłata renty feudalnej
 likwidacja służących chłopom serwitutów na gruntach pańskich

1816 r. – ograniczenie reform z 1811 r. poprzez deklarację królewską wykluczającą regulację z urzędu przez władze oraz
istotne ograniczenie kręgu osób, które mogły skorzystać z uwłaszczenia
→ do uwłaszczenia mieli prawo chłopi wypełniający pańszczyznę sprzężajną, których gospodarstwo stanowiło
samodzielna jednostkę podatkową zapisana w katastrze gruntowym

Przepisy z 1821 r.
 unormowanie tzw. reluicji → likwidacja, poprze wykup, feudalnych powinności należnych dziedzicom,
dotyczących tych gospodarstw które dotąd nie podlegały regulacji uwłaszczeniowej 29
 odszkodowanie za znoszone świadczenia w wysokości ich 25 krotności wartości; mogły być spłacone od razu lub
ratalnie
 wykup na wniosek chłopa nawet wbrew dziedzicowi

Kres stosunków feudalnych – Wiosna Ludów

Ustawa z 1850 r.
 zniesienie wszelkich dawnych ograniczeń dotyczących uwłaszczenia
 dopuszczenie do regulacji wszystkich pozostałych gospodarstw na zasadzie dobrowolnych umów i za
odszkodowaniem obejmującym zlikwidowanie wszelkich powinności feudalnych

Akty z lat 1848 – 1850

 ostatecznie zniesienie szeregu uprawnień feudalnych przysługujących dziedzicom m.in. pełnej władzy
administracyjnej na wsi, sądownictwo patrymonialne, prawo łowów na gruntach chłopskich
 chłopi uzyskali prawa obywatelskie i polityczne

Równolegle z procesem uwłaszczeniowym

 likwidacja wspólnot leśnych i łąkowych
 likwidacja serwitutów
 komasacja i nowy podział gruntów
 znaczne ulepszenie struktury rolnej
 umocnienie folwarków i bogatych gospodarstw chłopskich

Utworzenie banków rentownych – przyczyniło się do tego, że spłaty zobowiązań chłopskich skończyły się definitywnie z
połowie lat 70.
Uwłaszczenie w Wielkim Księstwie Poznańskim
Ustawa z 1823 r.

29
mniejsze gospodarstwa, gospodarstwa posiadane w formie wieczystej dzierżawy lub czynszu, gospodarstwa istniejące na
ziemiach folwarcznych
62
  wprowadzała podstawowe zasady regulacji, opierając się o przepisy ogólno pruskie z nieznacznymi modyfikacjami
 regulowała łącznie wszystkie kwestie, które dla pozostałych ziem Królestwa Pruskiego były zawarte w przepisach z
1811 r. i z 1816 r.
 objęła chłopów w dobrach prywatnych i państwowych i początkowo wszystkie gospodarstwa bez względu na
wielkość
 uwłaszczenie miało charakter dobrowolnej umowy miedzy chłopem i panem
 odszkodowanie dla dziedzica obliczano na podstawie przeliczeń ciężarów feudalnych na zboże
 odszkodowanie mogło być spłacane w ziemi, pieniężnie, naturze (zboże, inwentarz) bądź w formie odrabiania
pańszczyzny (do 24 lat)

1836 r. – korekta ustawy

 wprowadzono dolną granicę 25 morgów powierzchni gospodarstw chłopskich podlegających regulacji

Terytorium, ludność i gospodarka ziem polskich zaboru pruskiego

Terytorium
 prowincja nadreńska
 połowa Saksonii
 Pomorze ze Strzałkowem w wyspą Rugią
 departament poznański i budgoski oraz ułamek departamentu kaliskiego → Wielkie Ksiestwo Poznańskie
 Toruń i Gdańsk wraz z okolicami oraz powiaty chełmiński i michałowski włączono do Prus Zachodnich

Po roku 1848
 prowincja poznańska: rejencja poznańska i bydgoska
 prowincja śląska: rejencja wrocławska, opolska i legnicka
 prowincja pomorska: rejencja koszalińska, szczecińska, strzałkowska
 prowincja pruska: od 1878 r. podzielona na prowincje zachodniopruska (rejencje gdańska i kwidzyńska) i prowincje
wschodnioprusk a (rejencje królewnicka i głąbińska, od 1905 r. rejencja olsztyńska)

Ludność
 niejednolity charakter narodowościowy
 ludność polska wśród pruskich poddanych – 15%
 przeważała ludność rolnicza

Stosunki gospodarcze
 rozwój rynku wewnętrznego wpłynął na rozwój przemysłu, rzemiosła i handlu
 procesy uwłaszczeniowy spowodowały zmiany w rolnictwie: komasacja gruntów, intensyfikacja produkcji, postęp
techniczny
 poznańskie i pomorze stały się terenami rozwoju przemysłu rolniczego spożywczego: cukrownictwa, gorzelnictwa i
młynarstwa
 rozwój fabryk produkujących narzędzia i maszyny rolnicze
 rozwój przemysłu okrętowego w Gdańsku, Szczecinie, Elblągu i Toruniu
 miejsce manufaktur zajęły nowoczesne fabryki, kopalnie i huty produkujące w oparciu o surowce miejscowe
 upowszechnienie maszyn rolniczych, nawozów sztucznych, stosowania napędu mechanicznego i melioracji
 najczęstsza formą prawna przedsiębiorstw była spółka akcyjna, do której udziały wnosił nie tylko kapitał
przemysłów, ale również banki i ziemiaństwo

Nastąpił postęp w dziedzinie komunikacji i transportu oraz gwałtowny rozwój w sferze bankowości i instytucji
kredytowych.

Charakterystyka odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego

Polacy na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego mieli pod rządami zaborców otrzymać reprezentację i instytucje
narodowe.
Monarcha pruski przejmując ziemie dawnego Księstwa Warszawskiego w patencie z 15 maja 1815 zagwarantował
- konstytucję
- zachowanie religii rzymskokatolickiej
- równouprawnienie języka polskiego
- dostęp Polaków do urzędów i godności w całym państwie

Wielkie Księstwo Poznańskie

 nie miało w monarchii pruskiej odrębnego statutu
 nie miało szczególnego charakteru
 było urządzone na wzór innych prowincji państwa

63
  w nazewnictwie urzędowym równolegle używano terminu Wielkie Księstwo Poznańskie i prowincja poznańska

Król pruskie przyjął tytuł wielkiego księcia poznańskiego

Księstwo otrzymało:
 własny herb, którym był polski orzeł na tarczy umieszczonej pośrodku orła pruskiego
 własne biało-czerwone barwy
 urząd namiestnika sprawowany przez Polaka
 sejm prowincjonalny

Namiestnik
Jego funkcja miała charakter reprezentacyjny i honorowy, bez prawa zarządu prowincją.

Kompetencje:
 przekazywanie monarsze skarg, próśb i dezyderatów ludności
 wydawanie opinii o przepisach dotyczących Księstwa
 składanie propozycji obsady wyższych stanowisk urzędniczych i duchownych
 jako reprezentant króla spełnianie funkcji honorowych
• nadawanie tytułów, odznaczeń i łask
• podnoszenie do wyższego stanu
• sprawy hołdu
• zwoływanie sejmików
• wybór reprezentantów
 kwesta urządzeń narodowych
 przyjmowanie informacji od urzędów o sprawach prowincji
Urząd ten istniał do 1830 r.

Sejm prowincjonalny
Właściwie występował we wszystkich prowincjach pruskich, a w poznańskiej został ze wszystkich zorganizowany
najpóźniej, bo w 1824 r.
Miał charakter stanowy, a składał się z trzech stanów:
 rycerskiego: członkowie dziedziczni – 2 → 3 właścicieli majoratów + 22 posłów wybieranych przez właścicieli
dóbr rycerskich30
 miast: 16 posłów31
 gmin wiejskich:8 posłów32

Kompetencje Sejmu:
 jako organ reprezentacyjny – cało doradcze
• wydawanie opinii w przedmiocie ustaw dotyczących prowincji
• wyjątkowe wydawanie opinii w sprawach ogólnopaństwowych (dotyczących osób, własności, podatków)
• przedkładanie do tronu petycji i zażaleń dotyczących całej prowincji
 głos decydujący w sprawach
• samorządu gminnego33
• funduszów prowincjonalnych
• opieki nad ubogimi
• domów poprawy itp.

Obradował co 3 lata na posiedzenia tajne pod przewodnictwem marszałka mianowanego przez króla.

Brak było stałego organu wykonawczego Sejmu → po zamknięciu obrad wybierano specjalne komitety tzw. wydziały
wykonawcze

W latach 30. sejm był jedynym legalnym miejscem, gdzie można było formułować skargi i żądania odnoszące się do
realizacji przyrzeczeń pruskich z 1815 r.

Inne odrębności:
 utrzymanie równouprawnienia języka polskiego
 pełny dostęp Polaków do urzędów i godności34

30
wybory bezpośrednie, od 1830 mogli w ich barć udział jedynie właścicieli dóbr liczących min 1000 morgów
31
prawo wyborcze mieli posiadacze nieruchomości miejskich
32
wybory pośrednie przez tzw. odbiorców wybieranych w gminach, którzy obierali posłów
33
sam miał charakter organu samorządowego prowincji
34
generalnie jedynie na szczeblu powiatu czy gminy, co było wynikiem wysokich wymagań urzędniczych
64
Oświata
Do 1824 r. – oparta na koncepcjach liberalnych, opierających się na związaniu szlachty polskiej z monarchą
Po 1824 r.
 przechodzenie do polityki germanizacyjnej
 likwidacja polskich gimnazjów
 utworzenie w Poznaniu szkoły dwujęzycznej
 usuwanie ze szkolnictwa nauczycieli-Polaków
 odmowa utworzenia uniwersytetu w Poznaniu
 od 1827 obowiązek znajomości języka niemieckiego dotyczący nauczycieli

Germanizacja po powstaniu listopadowym

 ograniczenie dotychczasowych uprawnień księstwa, aż do ich zupełnej likwidacji
 likwidacja urzędu namiestnika
 zaprzestanie powoływania Polaków na stanowiska urzędnicze w administracji i sadownictwie
 obowiązek prowadzenia wszelkie korespondencji urzędniczej, kościelnej i sądowej w języku niemieckim
 usunięcie języka polskiego przy sporządzaniu aktów notarialnych
 w 1834 r. – zniesienie oddzielnych sadów i zaprowadzenie ogólno pruskiej organizacji wymiaru sprawiedliwości

Opór strony polskiej

 działania na forum Sejmu prowincjonalnego czy w Landtagu ogólnopruskim
 organizowanie pozapaństwowych form życia społecznego i gospodarczego, grupującego początkowo warstwy
zamożniejsze, a później inne grupy zawodowe i ludność wiejską
 początek działalności tzw. Kasyn, czyli towarzystw krzewiących i wspierających oświatę rolniczą, kulturę itp.

Po powstaniu wielkopolskim Księstwo Poznańskie stało się jedynie prowincją poznańską

Prawa i wolności obywatelskie – ograniczenia praw języka polskiego i

narodowości polskiej
W I połowie XIX w. państwo pruskie
 w niewielkim stopniu uwzględniało zasady liberalizmu i praw obywatelskich
 wszystkie publikacje bez względu na objętość i wydawnictwo podlegały cenzurze
 państwo regulowało powstanie stowarzyszeń, a te uznane za szkodliwe i niebezpieczne dla ustroju rozwiązywało
 stowarzyszenia nie maiły osobowości prawnej
 wpływanie na układ stosunków wyznaniowych

Powolne zmiany:
1807 r. – zniesienie ograniczeń w przechodzeniu ze stanu do stanu
1808 r. – zasada równości wobec prawa
1814 r. – obowiązek służby wojskowej; awans w wojsku uzależniony jedynie od zdolności i kwalifikacji

Ograniczenia w prawach ludności żydowskiej w Poznańskiem

 nie mogli piastować godności uniwersyteckich
 nie mogli być urzędnikami państwowymi, jeśli z urzędem związana była władza sądowa
 nie wolno im było pracować w szkolnictwie chrześcijańskim
Od 1833 r. zaczęto likwidować te ograniczenia, aż do ich całkowitego wyeliminowania w latach 1848 i 1850.

Przepisy konstytucji z 1850 r.

 zawierały katalog podstawowych praw obywatelskich
 określenie pruska odnosiło się, zgodnie z przepisami z 1867 r., do wszystkich obywateli państwa pruskiego,
zatem dotyczyły również Polaków i Litwinów zamieszkałych w prowincjach pruskich
 nabycie obywatelstwa następowało poprzez urodzenie, a dla kobiet również przez małżeństwo
 cudzoziemiec mógł otrzymać obywatelstwo decyzją władz
 utrata obywatelstwa: poprzez wejście w obcą służbę, poprzez odmowę powrotu do kraju w czasie wojny

Równość wobec prawa (zasada konstytucyjna)

 oznaczała likwidację wszelkich przywilejów stanowych
 dawała formalną gwarancję dostępności wszystkich obywateli do wszystkich urzędów na identycznych
warunkach
 z innych przepisów konstytucji i ustaw wynikało lepsze prawne położenie Niemców, zwłaszcza wobec Polaków
 oparto się w parlamencie i organach samorządowych na arystokracji i szlachcie oraz identyczna politykę
prowadzono przy obsadzaniu urzędów i stopni oficerskich
 każdy posiała równe prawo do wykształcenia, ale zasad odpłatności za naukę uniemożliwiała jego realizację

65
Wolność osobista (zasada konstytucyjna)
 konstytucja ja gwarantowała, ale ustawodawstwo zwykłe miało określić ograniczające ja ramy
 ograniczenia zawarto w przepisach z 1850 r. oraz w normach kodeksów karnych Prus i Rzeszy
 pozbawienie wolności mogło mieć swoje źródło w prawie zwyczajowym
 aresztowanie stawało się dopuszczalne wyłącznie na podstawie nakazu sądowego, ale policja miała możliwość
tzw. aresztu ochronnego, którego celem mogła być ochrona samego aresztowanego bądź zabezpieczenie
obyczajowości publicznej i porządku społecznego

Wolność osiedlania się i nietykalności mieszkania (zasady ustawowe z 1867 r.)

 co do zasady każdy mógł swobodnie przemieszczać się z zamiarem stałego osiedlania lub chwilowego pobytu
 osiedlenie się w każdej miejscowości Rzeszy zależne jest od posiadania środków finansowych wystarczających
do samodzielnego utrzymania się
 ograniczenie wolności przesiedlania się dla osób karanych sądownie
 emigracja za granicę tylko po odbyciu służby wojskowej
 swoboda osiedlania dotyczyła jedynie osób posiadających obywatelstwo państwa
 rugi pruskie → w poł. lat 80 XIX w. wysiedlenie ok. 30 tys. Polskich robotników i rzemieślników, którzy
pochodzili z zaboru rosyjskiego, ale mieszkali i pracowali od lat na terenie Prus; w poł. lat 90. zezwolono im na
sezonową pracę
 ograniczenie wynikające z przepisów pruskiej ustawy budowlanej z 10 sierpnia 1904 r., będącej konsekwencją
antypolskiej ustawy osadniczej z 26 kwietnia 1886 r. → na obszarze, gdzie istniało „niebezpieczeństwo polskie” 35,
była konieczna zgoda władz na budowę domu mieszkalnego lub budynku gospodarczego, także na własnym gruncie, a
mogła zostać udzielona tylko wtedy, jeśli nie stało to w sprzeczności z celami ustawy osadniczej z 1886 r. o
„umocnieniu niemczyzny”
 na antypolska politykę była duża odporności i konsolidacja społeczeństwa polskiego oraz umiejętność tworzenia,
w ramach istniejącego porządku prawnego, własnych instytucjonalnych form obrony, takich jak banki, organizacje
społeczne, izby rolnicze
 przepisy ustawy z 1848 r., a później konstytucja gwarantowały nietykalność mieszkania
 rewizja domu wyłącznie na podstawie wyroku sądowego
 policyjna rewizja mieszkania na podstawie orzecznictwa sądowego, ograniczona do przypadków gdy wymagała
tego ochrona interesów publicznych

Tajemnica korespondencji
 nietykalność dotyczyła listów znajdujących się w mieszkaniu i które można było je zająć tylko w wyniku
urzędowej rewizji domowej
 nietykalność zamkniętej korespondencji, która można było otworzyć, gdy wymagało tego dobro śledztwa

Wolność opinii i swoboda prasy (norma konstytucyjna)

 obywatel państwa pruskiego miał prawo do wyrażania wolnej opinii „w słowie, piśmie, druki i obrazowym
przedstawianiu”
 spod tej wolności wyłączono: przedstawienia teatralne, koncerty i recytacje co do których obowiązywał system
koncesji i cenzura prewencyjna
 granicą wolności opinii miały by7ć „uczucia religijne i patriotyczne”, taktowane jako dobra ogólne pod
szczególna ochroną
 niedopuszczalne było uzewnętrznianie np. polskich barw, symboli narodowych, publiczne demonstrowanie
czerwonego sztandaru
 sądy miały prawo konfiskować druk i pociągać do odpowiedzialności wydawcę, autora, redaktora
odpowiedzialnego czy drukarza na podstawie ogólnych przepisów prawa karnego i za szczegółowe przestępstwo
prasowe
 wszyscy musieli, tytułem zabezpieczenia, składać przed drukiem wysokie kaucje, co stwarzało finansową presję
 każdy dziennik musiał być przedkładany policji równocześnie z wydaniem, a książki lub broszury na 24 h przed
ukazaniem się
 1874 r. – nowa ustawa prasowa
• zniesienie kaucji i koncesji
• pewne ograniczenia o charakterze policyjnym dotyczące zamieszczania ogłoszeń lub odezw, zezwoleń
na bezpłatne rozpowszechnianie druku i zabraniające rozpowszechniania prasy politycznej przez jej
plakatowanie

Wolność wyznania i sumienia

 gwarancje konstytucyjne
• wolność wyznania religijnego
• swoboda tworzenia organizacji religijnych (kościołów)
• możliwość wspólnego uprawiania domowego i publicznego kultu religijnego

35
prowincja poznańska, śląska, Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, rejencja szczecińska, koszalińska i frankfurcka
66
  lata 70. – okres Kulturkampfu określany jako walki o kulturę
• dążenie do poddaniu wyznań ścisłemu nadzorowi organów państwa
• wydane szeregu ustaw antywyznaniowych m.in. wprowadzenie ślubu kościelnego (1875 r.), poddanie całego
szkolnictwa publicznego i prywatnego nadzorowi państwa (1872 r.)
• ustawy majowe (1873 r.) dające państwu zdecydowany wpływ na obsadę stanowisk kościelnych (prawo
sprzeciwu rządu) oraz możliwość karania i usuwania księży na podstawie wyroków królewskiego trybunału do
spraw kościelnych
 z początkiem lat 80. nastąpiło porozumienie z Watykanem i ustępstwa z jego strony, dzięki czemu polityka
antywyznaniowa uległa złagodnieniu i stosunki miedzy państwem a Kościołem weszły na drogę umiarkowanej kontroli
państwa nad wyznaniem; władza pozostawiła sobie środki generalnie pozwalające na zmuszenie hierarchii kościelnej do
lojalności (nadzór nad szkołami, wpływ na obsadzanie stanowisk, możliwość karania księży na działalność
antypaństwową)

Wolność nauczania
 konstytucja z 1850 r. przewidywała postępowe i liberalne przepisy w dziedzinie swobody nauczania
 powszechny obowiązek szkolny w zakresie szkoły ludowej (nauka bezpłatna)
 dopuszczano funkcjonowanie szkół wyznaniowych
 powyższe zasady miały wejść dzięki odpowiedniej ustawie, która nigdy się nie ukazała, co spowodowało
funkcjonowanie dawnego ustroju szkolnego
• przy tworzeniu szkół utrzymano system koncesji
• powoływanie na stanowiska nauczycielskie zastrzeżono dla władz rządowych → kierowanie przez władze
pruskie na teren polskich prowincji nauczycieli niemieckich w celach germanizacyjnych
• wprowadzenie języka niemieckiego jako wykładowego
• wprowadzenie nauki religii w szkołach ludowych po niemiecku

Wolność stowarzyszeń i zgromadzeń

 prawo do zgromadzania się i tworzenia stowarzyszeń obwarowane było ograniczeniami i zakazami, na mocy
wydanych w 1850 przepisów szczegółowych
 obowiązek uzyskania zezwoleń władzy na zgromadzenia pod otwartym niebem
 powiadamianie policji o wszystkich zebraniach, gdzie były dyskutowane sprawy publiczne
 stowarzyszenia polityczne36 musiały przedkładać właściwej policji swoje statusy i listy członków oraz udzielać
wszelkich wyjaśnień
 toczyła się walka o możliwość używania na zgromadzeniach publicznych języka polskiego, którą strona polska
wygrała uzyskując pozytywny wyrok Trybunału Administracyjnego
 nowa ustawa Rzeszy z 1908 r. była bardziej liberalniejsza, ale nadal zachowywała wymóg zgody władzy na
zgromadzenia w otwartych miejscach; przewidywała na terenach gdzie więcej niż 60% osób posługuje się danym
językiem możliwość jego używania na zgromadzeniach

Prawo języka polskiego

 w administracji od 1876 r. w pewnym tylko zakresie zezwolone było posługiwanie się językiem polskim
 pruska ustawa z 1876 r. wychodząc z założenia że symbolem jedności państwa ma być posługiwanie się w życiu
publicznym językiem narodowym, bezwzględnie nakazywała używanie w całej administracji i we wszystkich formach
postępowania języka niemieckiego
 przepisy z 1877 r. wprowadzały język niemiecki jako obowiązkowy w sprawach spornych, a z 1898 r. także w
sprawach niespornych
 kodeks cywilny z 1896 r. nakazywał sporządzanie testamentów w języku niemieckim
 język polski jako przedmiot ograniczono do umiejętności czytania oraz dopuszczono w nauce religii
 w latach 70. właściwie całkowicie zgermanizowano szkolnictwo średnie
 w 1887 r. całkowicie usunięto język polski i jego naukę ze szkół publicznych, a od 1885 r. zabroniono także w
szkołach prywatnych

Ustrój administracji
Na szczeblu prowincji
Na czele prowincji – nadprezydenci
 powoływani przez króla
 byli jednocześnie prezydentami rejencji
 ich działanie regulowały przepisy z 1825 r.
 stanowili instancję pośrednią między ministerstwem a niższymi organami
 rozstrzygali spory kompetencyjne miedzy urzędami
 nadzorowali wszystkich urzędników
 kierowali sparwami prowincji, łacznie z działąmi administracji wydzielonej (kwestie szkolnictwa, medyczno-
sanistarne, skarbu, Koscioła ewangelickiego, uwłaszczenia chłopów)
 pełnili funkcjękomisarza królewskiego wobec zgromadzeń prowincjonalnych
36
te które oddziaływały na sprawy publiczne
67
  zgromadzenia prowincjonalne za ich pośrednictwem skałdały petycje i skargi do tronu

Nowe przepisy reformujace ustrój prowincji z 1879 r.

 dualizm w systemie administracji prowincjonalnej – oparcie jej o administrację rządową i samorządową

Administracja rządowa
 sprawowana przez nadprezydenta
 nadprezydent pozostał przedstawicielem rządu w prowincji, w jego gestii leżało kierowanie podległą mu
administracją rządową i nadzór nad organami niższego szczebla
 powołanie organu uchwałodawczego przy nadprezydencie – radę prowincjonalną
• skład: 1 urzędnik administracji, 5 członków obieranych przez sejm prowincjonalny
• kompetencje: zgoda na inicjowanie przez nadprezydenta zarządzenia policyjnego, rozpoznawanie
odwołań w sprawach administracyjnych przychodzących z wydziału obwodowego rejencji
Administracja samorządowa
 jej podstawowym organem był sejm prowincjonalny
 skład sejmu: wybierani co 6 lat przedstawiciele sejmików powiatowych i rad miejskich
 sejm powoływał przewodniczącego (marszałek), własny organ wykonawczy i zarządzający
 dyrektor krajowy (starosta krajowy) prowadziła sprawy bieżące i nadzorował urzędników samorządowych
 wydział prowincjonalny (7-15 osób) przygotowywał sprawy pod obrady sejmu
 kompetencje sejmu
• opiniowanie przepisów prawnych przedkładanych przez rząd
• decydowanie w sprawach wskazanych przez ustawy i rozporządzenia monarsze (sprawy dróg, dobroczynność
publiczna, szkolnictwo rolnicze, kasy pomocy i oszczędności, ochrona przeciwpożarowa)
 nadzór nad samorządem prowincjonalnym w zakresie legalności jego aktów sprawował nadprezydent

Powyższe unormowania samorządowe nie były rozciągnięte na tereny Poznańskiego

Obwody rejencyjne
 powołane w 1808 r.
 na czele – postawiono urzędy zwane rejencjami, które były organami administracji rządowej
 władza administracyjno policyjna w rejencji skupiała się w rękach prezydenta
 początkowo decyzje dotyczące obwodu rejencyjnego podejmowało kolegialne prezydium rejencji (prezydent +
dyrektorzy oddziałów).
 w 1825r. zniesiono kolegialność prezydium rejencji.
 prezydent rozpatrywał sprawy najważniejsze, pozostałe przekazywał do decyzji oddziałów
 w II poł. XIX w. prezydent był jednoosobowym organem decyzyjnym, powoływanym przez monarchę i
reprezentującym ministra spraw wewnętrznych w obwodzie oraz posiadającym liczne uprawnienia własne
 w rejencji powoływane były rząd obwodowy i wydział obwodowy
 rząd obwodowy złożony z urzędników zajmował się zagadnieniami szkolnymi i kościelnymi oraz podatkami z
domen i lasów
 wydział obwodowy funkcjonował jako sąd administracyjny, ale rozstrzygał także odwołania w zwykłych sprawach
administracyjnych

Powiaty
 obejmowały wsie i mniejsze miasta (większe stanowiły wydzielone powiaty miejskie)
 zarządzane były przez landratów sprawujących w nich władzę administracyjną i policyjną
 landraci pochodzili z nominacji królewskiej spośród kandydatów przedstawionych przez sejmiki powiatowe
 obok landratów do specjalnych dziedzin administracji ustalono w powiatach odpowiednich urzędników
podległych bezpośrednio rejencji (np.. poborcy, weterynarze)
 stopniowo tworzyły się sejmiki powiatowe (skład: wszyscy posiadacze dóbr rycerskich w powiecie, 3
przedstawicieli gmin wiejskich, po jednym przedstawicielu z każdego miasta)
 kompetencje sejmików
• rozkład niektórych świadczeń państwowych
• załatwianie miejscowych potrzeb komunalnych
• udzielanie opinii w razie żądań władz rządowych
• wysuwanie 3 kandydatów na urząd landrata
 posiedzeniom sejmików przewodniczył landrat

Ustawa z 1872 r.
 reformowała ustrój powiatów
 powiat stał się podstawową jednostką administracyjną rządową i samorządową
 na czele – landrat, urzędnik państwowy mianowany przez króla, mający wiedzę poświadczoną specjalnym
egzaminem w dziedzinie administracji i własność nieruchomą w powiecie
68
  landrat jednocześnie piastował stanowisko przewodniczącego sejmiku powiatowego i wydziału powiatowego
 każdy powiat stanowił korporację samorządową, w której ciałem uchwałodawczym i kontrolującym był sejmik
powiatowy, a organem wykonawczym wydział powiatowy
 wybory do sejmików miały się odbywać w trzech kuriach: większej własności ziemskiej, miast, gmin wiejskich
 kompetencje sejmików
• uchwalanie przepisów w sprawach „własnych” powiatu – drogi, szkolnictwo rolnicze, zakłady lecznicze,
kasy oszczędnościowe itp.
 wydziały powiatowe wykonywały uchwały sejmikowe i sprawowały nadzór nad samorządem gminnym oraz były
sądem administracyjnym I instancji
 prezydent rejencji sprawował nadzór na samorządem powiatowym w dziedzinie legalności wydawanych aktów

Gminy miejskie
Ustrój miast regulował ustawa z 1808 r., znowelizowana w 1831 r.
 jej przepisy obejmowały wszystkie miasta (likwidacja podziału na miasta królewskie i prywatne)
 przyznanie miastom samorządu w znacznym zakresie, ale pod nadzorem władz państwowych
 ludność miejska
• „mieszkańcy” – nie mający praw brania udziału w rządzeniu miastem
• „obywatele” – właściciele nieruchomości, przemysłowcy, kupcy, rzemieślnicy, inteligencja miejska
 w wyborach miejskich brali udział wyłącznie obywatele, którzy odpowiadali wymogom cenzusu majątkowego
 organy samorządu: uchwałodawcza rada miejska i ciało wykonawcze – magistrat
 rada miejska
• pochodziła z wyborów
• liczba rajców była zależna od wielkości miasta (24 – 102)
• kadencja – 3 lata
• uchwalała normy prawne w zakresie życia miejskiego
• swobodnie ustanawiała budżet miasta
• od 1831 r. najistotniejsze uchwały wymagały potwierdzenia władz państwowych
 magistrat
• organ kolegialny
• powoływany i kontrolowany przez radę
• na czele- burmistrz (w większych miastach nadburmistrz)
• skład: urzędnicy zawodowi, urzędnicy płatni (burmistrz, skarbnik, syndyk miejski) wybierani na 12 lat +
honorowi (wybierani spośród rajców na 6 lat)
 dozwolone było powoływanie osobnych deputacji bądź komisji, spośród członków rady i magistratu, do
załatwiania konkretnych spraw lub przeprowadzania kontroli gospodarki miejskiej

Ustawa z 1853 r.
 wprowadzała pojęcie „przynależności do miasta” – mieszkańcy którzy udowodnili fakt stałego zamieszkania i
wnieśli stosowna opłatę (opłata później została zniesiona)
 uzyskanie dokumentu „przynależności” uprawniało do korzystania z urządzeń miejskich, ale i obligowało do
ponoszenia ciężarów na rzecz miasta; ponadto dawało ludności miejskiej czynne i bierne prawo wyborcze + 24 lat,
posiadanie nieruchomości lub określonej wielkości przedsiębiorstwa lub opłacenie stosownego podatku.
 wyborcy byli podzieleni na 3 kurie i obierali na 6 letnia kadencje organ uchwałodawczy miasta – radę miejską
 wybory były jawne
 rada miejska obierała kolegialny zarząd miasta (magistrat) z burmistrzem na czele; jej skład pozostał nie
zmieniony z tym że wybierani musieli być zatwierdzanie przez władzę rządowe
 samorząd miejski zajmował się „własnymi” sprawami gminy (zagadnienia dotyczące mieszkańców i ich
dobrobytu materialnego i rozwoju duchowego: drogi, komunikacja miejska, budowa i utrzymanie elektrowni,
gazowni, rzeźni, szkół czy szpitali, bibliotek) i „poruczonymi” przez państwo z zakresu działań administracji ogólne, a
od 1850 r. do zadań należała policja, która sprawował burmistrz w imieniu monarchy

Nadzór nad samorządem miejskim – władze rejencji, mające prawo do

• zatwierdzenia różnego rodzaju uchwał organów miasta,
• zawieszania uchwał w razie sprzeczności z ustawami
• dyscyplinarnego karania burmistrza, zawodowych członków magistratu i urzędników miejskich
Monarcha miał prawo rozwiązać radę miejską przed upływam kadencji

Gminy wiejskie
Na Śląsku i w Prusach Zachodnich – obowiązywał normy Landrechtu i lokalnych zwyczajów
Wieś stanowiła najniższą jednostkę administracyjną kierowana przez sołtysa.
Zespół kilku wsi wspólnie z folwakiekm tworzył gminę zarządzaną przez wójta.

Wójt
 obowiązki wójtowskie należały z urzędu do dziedzica

69
  w 1833 r. stanowisko wójta oddano specjalnym urzędnikom państwowym, tworząc obok gminy sołtysiej gminę
wójtowską (wsie + folwarki +małe miasteczka)
 nominowany był przez rejencję
 podporządkowany bezpośrednio landratowi
 miał kompetencje administracyjno policyjne (zarząd gminy, nadzór nad stanem jej urządzeń komunalnych, ogłaszanie
przepisów prawnych i zapienienie ich wykonawstwa, repartycja podatków, sprawy bezpieczeństwa mieszkańców)

Sołtys
 we wsiach nieuwłszaczonych dziedzice wyznaczali sołtysów (zatwierdzenie landrata)
 we wsiach uwłaszczonych sołtysi pochodzili z wyboru społeczności miejscowej (zatwierdzenie landrata)
 kompetencje sołtysa: administrowanie gminą, sprawowanie funkcji policyjnych

W Poznańskiem
 w 1836 r. w miejsce okręgów wójtowskich utworzono jednostki administracyjne zwane dystryktami na czele z
komisarzami dystryktowymi
 kompetencje komisarzy dystryktowych: pełnia władzy administracyjnej, uprawnienia w zakresie najniższego
sądownictwa

Ustawa z 3 lipca 1891 r.

 obowiązywała dla wschodnich prowincji państwa łącznie z Poznaniem
 gmina – jednostka samorządu i korporacja prawa publicznego, tworzona przez pojedynczą wieś, bez względu na
jej obszar
 mieszkańcy gminy
• przynależni do gminy – wszyscy jej stali mieszkańcy, ponoszący wobec niej określony ciężar, ale i
uprawnieni do korzystania z instytucji gminnych
• członkowie gminy – wynikało z określonego statusu majątkowego, tj. posiadali je ci przynależni którzy
byli pełnoletni, mieli dom bądź gospodarstwo, z którego płacili podatek gruntowy lub budynkowy, albo
opłacali podatek dochodowy, bądź osiągali roczny dochód powyżej 660 marek
• członkowie gminy mogli współdziałać w jej zarządzaniu poprzez czynne i bierne prawo wyborcze
• istniały głosy pluralne, zależne od wielkości nieruchomości bądź wielkości podatku
• w zgromadzeniu członków gminy 2/3 musiało być właścicielami nieruchomości
 w gminach gdzie liczba członków nie przekraczała40 wszyscy stanowili jej organ uchwałodawczy jako
zgromadzenie gminy i obierali jej przełożonego (sołtysa), dwóch ławników jako jego pełnomocników
 w gminach większych członkowie wybierali na 6 lat radę gminy składająca się z 6 osób, a ta powoływała sołtysa i
ławników
 organami uchwałodawczymi w gminach były albo zgromadzenia jej członków, albo rady gminne, a organami
wykonawczymi sołtysi wraz z ławnikami
 kompetencje gmin
• sprawy własne: samorządowe administrowanie swoimi sprawami,
• zadania poruczone
 dla funkcji policyjnych powołano oddzielne okręgi urzędowe, obejmujące po kilka gmin i obszarów dworskich,
na których czele stali specjalni urzędnicy powołani przez nadprezydenta
 nadzór nad gminami sprawował wydział powiatowy oraz starostwo
• wydział zatwierdzał istotniejsze uchwały organów gminnych w dziedzinie majątkowej, miała prawo
oceniać akty gminne z punktu ich legalności i celowości
• starostwo miało praw badać akty pod kątem legalności

Dziki ustawie z 1911 r. gminy wiejskie mogły łączyć się ze sobą, obszarami dworskimi i miastami w tzw. związki celowe,
o charakterze publicznoprawnym.

Organizacja sądownictwa i prawo sadowe

Sądownictwo powszechne
Dziki reformą z 1807 – 1813 r. nastąpił rozdział między administracją i sądownictwem

Sądy ziemsko – miejskie Powiatowe Komisje Sprawiedliwości

 I instancja dla mieszczan i chłopów uwłaszczonych  nadzór nad istniejącymi jeszcze sądami
 obejmowały teren powiatu patrymonialnymi
 były właściwe dla spraw cywilnych i karnych  rozpatrywanie drobnych spraw cywilnych

70
 Sądy wyższy ziemski
 działał na obszarze rejencji
 II instancja dla sądów ziemsko-miejskich
 I instancja dla osób nie podlegających sądom niższym i w pewnych wyliczonych kategoriach spraw

Najwyższy Trybunał w Berlinie Najwyższy Trybunał w Królewcu

 sąd najwyższy o charakterze rewizyjno-kasacyjnym  dla Prus Zachodnich
 w pewnych kategoriach spraw sąd III instancji

Sądownictwo w Poznańskim
 wyniesiona z Księstwa Warszawskiego powszechność sądów (bez sądów patrymonialnych i miejskich)

Sądy Pokoju
 nadano im charakter cywilno-prawny
 w 1825 r. zniesiono ich obligatoryjność

Trybunały Cywilne → Sądy ziemskie

 4
 właściwe do rozstrzygania spraw cywilnych i karnych

Wyższy Sąd Apelacyjny w Poznaniu

 w 1829 r. utworzono w nim dwa senaty:
• apelacje w II instancji
• III instancja

1834 r. – ujednolicenie sądownictwa poznańskiego z innymi sądami

→ sądy ziemsko – miejskie
→ wyższe sądy ziemskie (Poznań, Bydgoszcz)
→ Wyższy Sąd Apelacyjny dla spraw rozpatrywanych w I instancji przez wyższe sady
→ Trybunał Najwyższy w Berlinie – sąd kasacyjny

Wprowadzenie w czasach konstytucyjnych jednolitego sądownictwa powszechnego

 zniesienie sądów dla osób uprzywilejowanych i sądów patrymonialnych
 wykluczenie możliwości swobodnego orzekania przez monarchę
 mianowanie sędziów dożywotnio przez króla
 usunięcie sędziego ze stanowiska mogła nastąpić tylko w wyniku postępowania dyscyplinarnego lub z powodu
trwałej niezdolności do pracy
 sędziowie byli niezawiśli
 wprowadzenie instytucji sędziów przysięgłych dla orzekania o winie w poważniejszych sparwach karnych
 sądy trójstopniowe, zorganizowane na mocy rozporządzenia monarszego z 1849 r.; przetrwały do 1877 r., gdy
ujednolicono sady na terytorium całego Cesarstwa Niemieckiego

Sądy powiatowe [Sądy miejskie - w miastach liczących więcej niż 50 tys. osób]
 orzekały kolegialnie w sprawach cywilnych i karnych
 przy przestępstwach zagrożonych karą więzienia powyżej lat 5 i karą śmierci, o winie decydowało 12
sędziów przysięgłych, a o karze 5
 funkcjonowali przy nich prokuratorzy podlegli ministrowi sprawiedliwości
 funkcjonowali przy nich adwokaci, których uważano za urzędników państwowych, choć
wynagrodzenie otrzymywali od stron procesowych

Sądy apelacyjne
 II instancja dla sądów powiatowych i miejskich
 I instancja w niektórych sprawach np. fundacji i fidelkomisów
 Działali przy nich również prokuratorzy i adwokaci
71
 Najwyższy Trybunał Sądowy w Berlinie
 sąd najwyższy dla całego państwa

Ustawa z 1877 r.
 sądy funkcjonowały jako sądy poszczególnych krajów a nie Rzeszy
 sędziowie byli niezawiśli i nieusuwalni
 prokuratorzy byli organami krajowymi
 adwokaturę uznano za wolny zawód i utworzono samorząd zawodowy w postaci izb adwokackich

Sądy grodzkie
 były w powiatach
 orzekały jednoosobowo w sprawach cywilnych (przedmiot sporu do 300 marek) i drobnych sprawach
karnych
 sędziowie wraz z ławnikami orzekali w sprawach karnych zagrożonych kara do 3 m-cy więzienia
bądź 600 marek grzywny

Sądy okręgowe (ziemskie)

 II i ostatnia instancja dla sądów grodzkich
 I instancja dla wszystkich pozostałych spraw cywilnych i karnych
 składały się z 2 izb (cywilnej i karnej) i orzekały kolegialnie
 w najcięższych sprawach karnych decydowano z udziałem przysięgłych (12 przysięgłych
orzekających o winie i 3 sędziów)

Wyższe sądy okręgowe (ziemskie)

 II instancja dla sądów okręgowych
 po jednym w prowincji
 sądziły w składzie 5-osobowym

Trybunał Rzeszy urzędujący w Lipsku

 sąd najwyższy dla całej Rzeszy
 sąd I i ostatniej instancji w sprawach zbrodnii stanu
 sąd rewizyjny
 orzekający w sprawach cywilnych gdy wartość przedmiotu sporu przekraczała 4 tys. marek
 orzekający w sprawach karnych, gdy wyrok zapadał z udziałem przysięgłych

Sądownictwo administracyjne
 jak sądownictwo powszechne leżało w kompetencja krajów
 wykształciło się w Prusach w latach 1872 –1883
 twórca sądownictwa administracyjnego – Rudolf Gneist
 istota sądownictwa administracyjnego leży w kontroli organów administracji pod kątem ich legalnego działania
 kompetencje sądów administracyjnych powinny być ustawowo taksatywne i kazuistycznie wyliczone
 sądy administracyjne miały służyć obywatelem, zabezpieczając ich przed nadużyciami ze strony administracji
 organizacyjnie zostały związane z organami samorządowymi
 sąd administracyjny I instancji
• wydział powiatowy
• wydział obwodowy – na szczeblu rejencji, dla spraw poważniejszych;
 sąd administracyjny II instancji
• wydział obwodowy – dla wydziału powiatowego
 instancja najwyższa dla Prus – Wyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie
• sąd kasacyjny
• rozpatrywał sprawy merytorycznie
• był wyłącznie sądem administracyjnym
 pruskie sądownictwo administracyjne uważane było za jedno z najlepszych w Europie

72
Prawo cywilne
 na terytorium Wielkiego Księstwa Poznańskiego, obowiązywało początkowo francuskie prawo cywilne, ale
patentem monarszym w 1817 wprowadzono Landrecht pruski
 1837 r. – unormowanie ochrony własności autorskiej (działa nauki i sztuki)
 1843 r. – unormowanie przepisów o towarzystwach akcyjnych
 w latach 60. szeregiem ustaw uregulowano poszczególne działy prawa, głównie w sferze stosunków
gospodarczych i handlowych
• ustawa handlowa i wekslowa (1861)
• Prawo o spółkach zarobkowych i gospodarczych (1868)
• Prawo o spółkach komandytowych i akcyjnych (1870)
• Kompleks przepisów z dziedziny ochrony praw autorskich (1870 – 1876)
• Prawo bankowe (1875)
• Prawo patentowe (1877)
 w 1874 r. powołano Komisję Kodyfikacyjną , która miała opracować nowy kodeks cywilny, jednolity dla całej
Rzeszy

Nowy kodeks uchwalony przez parlament Rzeszy w 1896 r., wszedł w życie 1.01.1900 r
Kodeks Cywilny Rzeszy Niemieckiej (Burgerliches Gesetzbuch) – BGB
 2385 paragrafów
 pięć ksiąg
I – cześć ogólna
II – prawo zobowiązań
III – prawo rzeczowe
IV – prawo rodzinne
V – prawo spadkowe
 systematyka pandektowa
 wyraźnie wypływał z prawa rzymskiego
 normował zupełnie nowe instytucje np. pojęcie osób prawnych
 wynika z filozofii pozytywizmu prawniczego (stworzenie podstawowych pojęć prawnych, usystematyzowanie i
analiza pod względem formalno-dogmatycznym obowiązującego prawa)
 trudny i mało przejrzysty
 przyczynił się do ugruntowanie pojęcia państwa prawa i przestrzegania praworządności
 umiejętne godzenie zasad pozytywizmu prawniczego z potrzebami liberalnego kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego poprzez wprowadzenie licznych klauzul generalnych
 stał na stanowisku równości i wolności w stosunkach majątkowych i rodzinnych

Cześć ogólna
 przepisy o osobach fizycznych i prawnych, o rzeczach, normy ogólne o czynnościach prawnych, terminach,
przedawnieniu, wykonaniu praw, samopomocy, kaucje
 wiele paragrafów było poświęconych pojęciu osób prawnych
 dwa rodzaje osób prawnych w sferze prawa prywatnego
• stowarzyszenia (korporacje) – związki osób
• zakłady (fundacje) – ich podstawą był substrat rzeczowy tj. majątek przeznaczony na cele fundacyjne
Prawo zobowiązań
 zajmowało centralne miejsce w kodeksie
 powstawanie zobowiązań
• z umów
• z czynów niedozwolonych
 system zobowiązań umownych opierał się o zasadę swobody umów – wyraźne uznawanie za nieważne umowy
sprzeczne z prawem, ale i z dobrymi obyczajami, zakazywał umów lichwiarskich
 przepisy chroniły przede wszystkim wierzycieli
 postaci zobowiązań z umowy
• kupno
• najem
• umowa o pracę
• umowa o dzieło

Prawo własności
 negatywna koncepcja własności – wskazanie właścicielowi granic w wykonywaniu swoich uprawnień, a nie
wyliczanie poszczególnych jego uprawnień

Prawo małżeńskie
 instytucja małżeństwa miała całkowicie charakter laicki
 zawieranie małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego
 sądy powszechne były właściwe w orzekaniu w sprawach małżeńskich
73
  stosunki prawne i majątkowe w małżeństwie opierały się o przewagę męża, ojca wobec dzieci
Prawo spadkowe
 trzy tytuły dziedziczenia: ustawa, testament, kontrakt dziedziczny
 swoboda dysponowania majątkiem na wypadek śmierci w formie odwołalnego testamentu lub w formie
nieodwołalnej umowy o dziedziczenie
 ograniczenie: prawa dziedziców koniecznych (dzieci, wnuki, małżonek, rodzice) – nie mogli być bez powodu
pominięci w spadkobraniu; posiadali roszczenia do części spadku w wysokości połowy wartości, jaką by otrzymali w
dziedziczeniu ustawowym
 dziedziczenie ustawowe
• gdy brak: ważnego testamentu lub ważnej umowy dziedzicznej
• opierało się na dawnym niemieckim systemie parantel, uzupełnionym obok krewnych o współmałżonka

Prawo handlowe
 weszły w zycie1.01.1900 r.
 opierały się o kryterium podmiotowe
 prawo handlowe jako prawo kupców tj. osób zawodowo trudniących się szeroko pojetym handlem i przemysłem
 hasła solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznej słabszych stron obrotu gospodarczego
 składało się z 4 ksiąg
I – unormowanie statusu kupca
II – pojęcie spółek handlowych
III – czynności handlowe
IV – handel morski

Kodeks cywilny w zaborze pruskim obowiązywał w pewnych częściach do 1946 r., ponad to wywarł istotny wpływ na
polski kodeks zobowiązań z 1933 r.

Proces cywilny
Powszechna Ordynacja Sądowa z 1793 r. ze zmianami uwzględniającymi odrębności lokalne.

Nowa procedura cywilna – ustawa z 1877 r., znowelizowana w 1898 r. w celu dostosowania do BGB
 opierała się o zasady francuskiego k.p.c. i nawiązywała do dawnych instytucji niemieckich
 skargowość i dyspozytywność procesu cywilnego
 rozprawa sądowa: jawna, ustna
 dowody przeprowadzone bezpośrednio przed sądem
 swobodna ocena dowodów
 środki dowodowe
• oględziny
• zeznania świadków
• orzeczenia biegłych
• dokumenty
• przysięga stron
 środki odwoławcze
• od wyroki I instancji odwołanie do II instancji, z powodu: błędne ustalenie stanu faktycznego, mylna ocena
prawna sprawy → po ustnej rozprawie zaskarżony wyrok uchylony i wydany nowy bądź zwrócenie sprawy do
ponownego rozpatrzenia sądowi I instancji
• od orzeczeń II instancji skarga rewizyjna do Trybunału Rzeszy, z powodu: uchybienia prawne → brak
postępowania co do faktów, jeśli rewizja uwzględniona – uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego
rozpatrzenia lub wydanie wyroku rozstrzygającego merytorycznie
 egzekucja wyroków zajmowały się organy sądowe
 egzekucje przeprowadzano na majątku ruchomym bądź nieruchomym dłużnika
 obowiązywały na ziemiach byłego zaboru pruskiego do 1.01.1933 r.

Prawo karne
Karny Landrecht z 1794 r.

Kodeks karny z 1851 r.

 opierał się o nowoczesne zasady kodeksu francuskiego z 1810 r. oraz bawarski kodeks karny z 1813 r.

podział przestępstw
 zbrodnie – kara śmierci, ciężkiego więzienia bądź więzienia na czas powyżej 5 lat
 występki – kara osadzenia w twierdzy na okres do 5 lat, kara aresztu ponad 6 tygodni, grzywna powyżej 50
talarów
 wykroczenia – areszt do 6 tygodni, grzywna do 50 talarów

okoliczności wykluczające lub łagodzące karalność

74
  niepoczytalność
 przymus
 nieletniość
 przedawnienie

katalog kar kodeksowych

 kara śmierci - zdrada stanu, zdrada państwa przez wystąpienie w czasie wojny do armii nieprzyjaciela,
morderstwo, niektóre czyny w czasie stanu wojennego
 dożywotnie ciężkie więzienie
 więzienie
 osadzenie w twierdzy
 areszt
 grzywna
 nagana sądowa
kary dodatkowe
 utrata bądź ograniczenie praw obywatelskich
 oddanie pod nadzór policji
 wygnanie z kraju
 konfiskata przedmiotów pochodzących z przestępstwa
 publiczne ogłoszenie wyroku
 umieszczenie w domu pracy na czas do 3 lat

Na kodeksie z 1851 r. oparty został kodeks karny Związku Północno-Niemieckiego z 1871 r. → ustawą z dnia 15 maja
1871 r. przekształcony w kodeks karny Rzeszy Niemieckiej
 łagodniejszy od pruskiego wzoru
 maksymalny czas więzienia czasowego 15 lat
 możliwość przedterminowego zwolnienia po odbyciu ¾ kary i dobrym sprawowaniu
 rodzaje kar bez zmian
 kara śmierci – morderstwo, usiłowanie morderstwa wobec panującego
 wykluczenie odpowiedzialności nieletnich do 12 r. ż.
 granica nieletniości podniesiona z 16 na 17 lat

System prawa karnego w latach 1871 – 1918

 regulowanie szeregu czynów poprzez oddzielne ustawy szczegółowe i wyjątkowe
 poza kodeksem surowe przepisy skierowane przeciw powszechnie niebezpiecznym dążeniom socjalnej
demokracji
 ustawa dynamitowa przeciw anarchistom z 1884 r. – kara śmierci za zamachy terrorystyczne z użyciem dynamitu,
jeśli w ich wyniku ktoś utracił życie a sprawca mógł to przewidzieć

Kodeks karny obowiązywał do 1932 r.

Proces karny
Pruska Ordynacja Kryminalna z 1805 r.

W latach 1846b – 1849 dążenia burżuazyjne i Wiosna Ludów spowodowały już zasadnicze odejście od procesu
inkwizycyjnego

Kodeks Postępowania Rzeszy z 1877 r. (wejście w życie 1.10.1879 r.)

 proces karny może zostać wszczęty wskutek oskarżenia prokuratorskiego
 śledztwo zarządzał prokurator, a przeprowadzał je sędzia śledczy
 aresztowanie i rewizja tylko na mocy decyzji sądowej (z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku)
 postępowanie: jawne, ustne
 oskarżonemu przysługiwało prawo wyboru obrońcy
 swobodna ocena dowodów
 czynności w postępowaniu przygotowawczym były podzielone miedzy prokuratora i sędziego śledczego
 dochodzenie wszczynał prokurator → przekazywał sprawę sądowi w celu przeprowadzenia śledztwa i podjęcia
decyzji o wniesieniu aktu oskarżenia
 na rozprawie stanowisko oskarżonego i jego obrońcy było zrównane z prokuratorem, zwłaszcza w sferze
stawiania wniosków
 sąd nie był skrępowany wnioskami stron, mógł samodzielnie dopuszczać i oceniać dowody, dążąc do wykrycia
prawdy materialnej
 rozprawa miała toczyć się nieprzerwanie przed tym samym kompletem orzekającym
 wyrok: jawny
 w sprawach o zbrodnie o winie decydowali sędziowie przysięgli, a wymiar kary ustalał zawodowy skład
sędziowski
75
  sądy miały prawo kontroli nad władzami administracyjnymi mogącymi wydawać kary 2-tygidniowego aresztu i
grzywny do 150 marek
Kodeks funkcjonował do 1.07.1929 r.

Ziemie polskie w czasie I wojny światowej (1914 – 1918)

Ukształtowały się dwa bloki militarne:
- trójporozumienie (ententa): Rosja, Francja, Anglia → aktywiści (Józef Piłsudzki)
- trójprzymierze: Niemcy, Austro-Wegry, Włochy → pasywiści (Roman Dmowski)

Akt 5 listopada
Ogłoszony przez generał-gubernatorów warszawskiego i kieleckiego w imieniu cesarza.
Proklamacja, zapowiadała utworzenie z ziem polskich zdobytych na Rosji państwa polskiego o ustroju dziedzicznej
monarchii konstytucyjnej, pozostającego w łączności z Niemcami i Austrią. Granice tego Królestwa Polskiego miały być
określone w przyszłości.
Dzięki aktowi 5 listopada sprawą polska przestała być sprawą wewnętrzną zaborców, a stała się sprawą międzynarodową.

Również rząd rosyjski zadeklarował dążność do stworzenia państwa polskiego w granicach etnograficznych i łączności z
Rosją

I 1917 r – prezydent USA Wilson w orędziu do senatu mówił o powstaniu wolnej, zjednoczonej i niepodległej Polski z
dostępem do morza.

6 grudnia 1916 r. Tymczasowa Rada Stanu (do 12 września 1917 r.)

- organ doradczy i opiniodawczy dla władz okupacyjnych
- przygotowywanie projektów rozporządzeń powołujących polskie instytucje i organy administracji
- współdziałanie w tworzeniu polskich sił zbrojnych

Po rewolucji lutowej w Rosji (1917 r.) Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich stwierdziła prawo Polski do
niezależności i życzyła Polakom odbudowy Polski demokratycznej i republikańskiej.
Następnie Rząd Tymczasowy ks. Lwowa przyjął deklarację o niezawisłej Polsce w unii militarnej z Rosją i powołaniu w
Piotrogrodzie Komisji Likwidacyjne Królestwa Polskiego.

15 sierpnia 1917 r Paryż – powołanie Komitetu Narodowego Polskiego na czele z R. Dmowskim, który został uznany
przez państwa zachodnia jako oficjalna organizacja polska.

12 września 1917 r. w miejsce Tymczasowej Rady Stanu została utworzona Rada Regencyjna
- sprawowanie władzy głowy państwa
- zaczęła tworzyć ministerstwa i organy administracji terenowej
- powołała Radę Stanu (II 1918 r.), która miała stanowić organ ustawodawczy, ale została w październiku rozwiązana

X 1918 r. władzę w Galicji przejmuje utworzona w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna i rozpoczynają się w Galicji
Wschodnie walki z Ukraińcami.

XI 1918 r. w Lublinie powstaje Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej37 na czele z Ignacym Daszyńskim. Nie
uznawał on Rady Regencyjnej.

11 XI 1918 r Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową, a trzy dni później władze cywilną.
Józef Piłsudski skupił w swoich rękach pełnię władzy i stał się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.

Cywilna administracja okupacyjna

Okupacja niemiecka:
 zniesienie podziału na gubernie
 obok władz wojskowych funkcjonował w Warszawie Zarząd Cywilny – podlegały mu urzędy powiatowe i
prezydia policji w Warszawie i Łodzi
Okupacja austriacka:
 Krajowy Komisariat Cywilny
 W generał-gubernatorstwach rozbudowano organy żandarmerii – podporządkowano im polską straż obywatelską
lub milicję miejską
 Władze policyjne administracji cywilnej mogły nakładać kary policyjne

Pomimo iż administracja cywilna została skupiona w rękach okupantów polskie życie obywatelskie i społeczne nie
zamarło.
37
tzw. Rząd Lubelski
76
Stopniowo całe działy życia społecznego i ich administracja przechodziły w ręce polskie.

Od 1915 r. proces polonizacji oświaty

 X 1915 r. – otworzenie Uniwersytetu i Politechniki w Warszawie
 w szkołach podstawowych i średnich zaczęto usuwać język rosyjski, nawet jako przedmiot
 X 1915 r. Krajowa Rada Szkolna – organ doradczy i opiniodawczy dla władz okupacyjnych
 przy naczelnikach powiatów powołano inspektorów szkolnych
 1 X 1917 r. cała administracja oświatowa przeszła w ręce polskie
 XII 1917 r. utworzenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

Organizacja samorządu terytorialnego

 samorząd funkcjonował jedynie na szczeblu gmin wiejskich i pod okupacją został zachowany i poddany
nadzorowi okupacyjnych władz powiatowych
 w części powiatów zastąpiono zebrania gminne radami gminnymi
 w latach 1915 – 1916 okupanci wprowadzili samorząd do miast i wyposażyli go w osobowość prawną
 samorząd zarządzał majątkiem, dbał o aprowizację, opiekę lekarską i oświatę

W 1916 r. w generał-gubertatorstwie warszawski i 1917 r. w generał-gubernatorstwie lubelskim powstał samorząd na

szczeblu powiatowym – sejmik powiatowy.
• deputowanych mianowały władze okupacyjne
• wybierano w trzech kuriach
◦ wielkiej własności ziemskiej
◦ miast
◦ gmin wiejskich
• w okupacji niemieckiej na czele – naczelnik powiatu
• w okupacji austriackiej – wybierano jako organ wykonawczy sejmiku wydział powiatowy

Rząd Kucharzewskiego – powołany przez Radę Regencyjną

8 ministrów z czego tylko dwóch miało realną władzę (wyznań religijnych i oświecenia publicznego oraz sprawiedliwości)

Organizatorska działalność miała duże znaczenie gdyż w chwili odzyskania niepodległości państwo miało gotowy
centralny aparat administracyjny.

Organizacja sądownictwa i prawo sądowe

Organizacją polskiego sądownictwa zajął się Wydział Sądowy przy Komitecie Obywatelskim w Warszawie.
Sądownictwo obywatelskie zostało rozwiązane po wejściu okupantów.
Generał-gubernatorstwo austriackie:
• jurysdykcja sądów gminnych
• sądy pokoju – zamiast dawnych sądów pokoju i gminnych
• sądy powiatowe – zamiast zjazdów
• 3 trybunały – zamiast sądów okręgowych
• sąd apelacyjny w Lublinie jako instancja najwyższa
• wszystkie sądy orzekały w sprawach cywilnych i karnych, a sędziowie byli mianowani przez władze
okupacyjne

1 IX 1917 r. administrację wymiaru sprawiedliwości przejął Departament Sprawiedliwości w rządzie Tymczasowej Rady
Stanu → Ministerstwo Sprawiedliwości w rządzie Kurcharzewskiego.

Sądy królewsko-polskie orzekały „w imieniu korony polskiej”.

18 IX 1917 r. przepisy tymczasowe o urządzeniu sądownictwa w Królestwie Polskim wydane przez Tymczasową Radę
Stanu
• sądy pokoju
• sądy okręgowe (15)
• sądy apelacyjne (2)
• Sąd Najwyższy w Warszawie

Rosyjski kodeks karny z 1903 r. – został wprowadzony w 1915 r. na okupowanych przez Niemców terenach
Kodeks Kar Głównych i Poprawczych w wersji znowelizowanej z 1866 r. – obowiązywała na obszarze okupacji
austriackiej
Tymczasowa Rada Stanu uchwaliła przepisy które miały dostosować kodeks z 1903 r. do realiów polskich. Został
on zastąpiony przez kodeks polski dopiero w 1932 r.
W latach 1914 – 1916 zostały wprowadzone nowelizacje do obowiązującego w Galicji austriackiej kodeksu
cywilnego z 1811 r. (ABGB). Trzy nowele miały na celu głównie wycofanie archaicznych przepisów oraz wprowadzenie
zmian szczegółowych.

77
Stan prawny w prawie sądowym po odzyskaniu niepodległości
Na terenie polski obowiązywały różne przepisy odziedziczone z okresu zaborów.
Potrzebna była unifikacja prawa.
Prawo zaborców stało się polskim prawem dzielnicowym które miała tymczasową moc obowiązującą, poza przepisami
sprzecznymi z polską racją stanu.
Polska dzieliła się na kilka obszarów prawnych
I Prawo cywilne materialne
1. Ziemie centralne i wschodnie – byłe Królestwo Polskie
• II i III księga Kodeksu Napoleona
• Ustawa hipoteczna z 1818 r. i 1825 r.
• Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r.
• Ukaz o związku małżeństwa z 1836 r.
2. Ziemie byłego zaboru pruskiego
• Kodeks Cywilny Niemiecki (BGB) z 1896 r.
3. Kresy wschodnie
• prawo cywilne rosyjskie zawarte w X tomie Zwodu Prawa Cesarstwa Rosyjskiego z 1832 r.
4. Ziemie byłej Galicji
• Austriacki kodeks cywilny z 1811 r. (ABGB) po nowelizacjach w latach 1914 – 1916
5. Spisz i Orawa
• do 1922 r prawo węgierskie
• od 1922 r. prawo austriackie poza prawem małżeńskim, które pozostało węgierskie
II Prawo cywilne procesowe
1. Ziemie centralne i wschodnie
• rosyjska ustawa postępowania sądowego cywilnego z 1864 r.
2. Ziemie zachodnie
• niemiecki kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. po nowelizacji z 1898 r.
3. Ziemie południowe – była Galicja
• austriacki kodeks postępowania cywilnego z 1895 r.
• ustawa o postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym z 1896 r.
III Prawo karne materialne
1. Ziemie centralne i wschodnie
• rosyjski kodeks karny z 1903 r. (tzw. kodeks Tagancewa)
2. Ziemie zachodnie
• Kodeks Karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.
3. Ziemie południowe
• austriacki kodeks karny z 1852 r.
IV Prawo karne procesowe
o Ziemie centralne i wschodnie
• rosyjska ustawa postępowania sądowego karnego z 1864 r.
o Ziemie zachodnie
• niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877 r.
o Ziemie południowe
• austriacki kodeks postępowania karnego z 1873 r.
Komisja kodyfikacyjna nie zdołała przeprowadzić w okresie międzywojennym pełnej unifikacji prawa.
1928 r. – kodeks postępowania karnego
1932 r. – kodeks karny, kodeks postępowania cywilnego
1933 r. – kodeks zobowiązań
Bez unifikacji pozostały:
• Prawo małżeńskie
• Prawo rzeczowe

78