1

ΨΕΥΔΟΤΙΤ-
ΛΟΣ
2 3

ΤΑΥΤΟΤΗΤ Α ΤΙΤΛΟΣ
 Γύ ρ ω γ ύ ρ ω κ α ι τ ρ ι γ ύ ρ ω

Α π ό ό τ α ν μ ε θ υ μ ά μ α ι , ο ι χ α ρ τ ο γ ρ α φ ή σ ει ς, ο ι ει κ ό νες, ο ι
ι σ τ ο ρ ί ες α κ ό μ η κ α ι ο ι φ ω τ ο γ ρ α φ ί ες γ ι α τ ό π ο υ ς, α νθ ρ ώ π ο υ ς
κ α ι π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς μ ο ύ π ρ ο κ α λ ο ύ σ α ν έξ α ψη . Ό σ ο π ι ο
4 δ ι α φ ο ρ ετ ι κ ο ί α π ό εμ ένα κ α ι τ η ν κ α θ η μ ερ ι νό τ η τ ά μ ο υ , τ ό σ ο 5
π ι ο ελ κ υ σ τ ι κ ο ί .
Α π ό τ η ν ο ι κ ο γ ένει ά μ ο υ έμ α θ α ό τ ι τ ο τ α ξ ί δ ι π ερ ι λ α μ β ά νει
π ά ντ α τ η μ α γ εί α κ α ι τ ο υ π ρ ι ν κ α ι τ ο υ μ ετ ά . Τ ο π ρ ι ν, γ ι α τ ι ς
ώ ρ ες εκ εί νες τ η ς π ρ ο σ δ ο κ ί α ς π ο υ γ εμ ί ζ ο υ ν μ ε τ η ν α να ζ ή τ η -
σ η π λ η ρ ο φ ο ρ ι ώ ν, μ ε τ ο ν π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ι σ μ ό τ ω ν η μ ερ ώ ν ώ σ τ ε να
χ ω ρ έσ ο υ ν τ α ό σ α π ερ ι σ σ ό τ ερ α . Τ ο μ ετ ά , γ ι α ό λ α ό σ α χ α ρ ά χ τ η -
κ α ν σ τ ο ν νο υ κ α ι επ α νέρ χ ο ντ α ι σ ε σ τ ι γ μ ές ά κ α ι ρ ες.
Τ ο ί δ ι ο τ ο τ α ξ ί δ ι ή τ α ν κ α ι εξ α κ ο λ ο υ θ εί να εί να ι γ ι α εμ ένα
τ ο π ο λ ύ τ ι μ ό μ ο υ . Κ υ ρ ί ω ς, γ ι α τ α χ ρ ώ μ α τ α , τ ι ς μ υ ρ ω δ ι ές, τ ι ς
α φ ές, τ ι ς γ εύ σ ει ς, τ ο υ ς ή χ ο υ ς. Κ α ι γ ι α τ ι ς σ π ά νι ες α υ τ ές
σ τ ι γ μ ές τ ω ν τ α υ τ ί σ εω ν μ ε τ ο υ ς σ υ νο δ ο ι π ό ρ ο υ ς. Γι α τ ι ς σ π ά -
νι ες μ α τ ι ές π ο υ σ υ ντ ο νί σ τ η κ α ν σ τ η ν ί δ ι α ει κ ό να . Γι α εκ εί να
τ α δ ευ τ ερ ό λ επ τ α π ο υ σ υ μ β α ί νει α π ρ ο σ δ ό κ η τ α να ενώ νο μ α ι μ ε
ό , τ ι υ π ά ρ χ ει γ ύ ρ ω μ ο υ . Π ο υ ρ έει τ ο μ έσ α π ρ ο ς τ α έξ ω , χ ω ρ ί ς
εμ π ό δ ι α .
Ά λ λ ο ι τ ό π ο ι μ ε ερ έθ ι σ α ν π ερ ι σ σ ό τ ερ ο , ά λ λ ο ι λ ι γ ό τ ερ ο .
Γι α μ ερ ι κ ο ύ ς έγ ρ α ψα . Γι α τ ο υ ς π ερ ι σ σ ό τ ερ ο υ ς δ εν μ ο υ β γ ή κ ε.
Δ εν ξ έρ ω γ ι α τ ί . Ά λ λ ο ι μ ε π ό νεσ α ν. Ά λ λ ο ι μ ε γ έμ ι σ α ν σ υ γ κ ί -
νη σ η . Ά λ λ ο ι ενέρ γ ει α κ α ι χ α ρ ά . Ά λ λ ο ι μ ε β ο ή θ η σ α ν να λ ο γ ο -
δ ο τ ή σ ω γ ι α α π ο φ ά σ ει ς, π ο ρ εί ες, επ ι λ ο γ ές. Ά λ λ ο ι μ ο ύ υ π ο -
γ ρ ά μ μ ι σ α ν τ ι ς π ρ ο νο μ ί ες μ ο υ . Ά λ λ ο ι δ ι α σ τ εί λ α ν τ α ό ρ ι ά μ ο υ .
Λ ί γ ο ι κ α τ ό ρ θ ω σ α ν να μ ο υ π ρ ό σ φ ερ α ν τ ο τ σ ι κ τ η ς σ τ ι γ μ ι α ί α ς
κ α ι γ ι α α υ τ ό π ο λ ύ τ ι μ η ς ευ τ υ χ ί α ς. Σε τ ό σ η μ ά λ ι σ τ α έντ α σ η
π ο υ α ι σ θ ά νθ η κ α π λ ή ρ η ς, ώ σ τ ε δ εν θ α μ ε π εί ρ α ζ ε α ν εκ εί κ α ι
τ ό τ ε α π λ ώ ς έκ λ ει να τ α μ ά τ ι α κ α ι έφ ευ γ α . Σε ά λ λ ο υ ς τ ό π ο υ ς
επ έσ τ ρ εψα κ α ι σ ε κ ά π ο ι ο υ ς α π ό α υ τ ο ύ ς π ο λ λ ές π ο λ λ ές φ ο ρ ές
σ α ν τ ά μ α . Κ α νεί ς μ έχ ρ ι τ ώ ρ α δ εν α π ο δ εί χ θ η κ ε α δ ι ά φ ο ρ ο ς. Κ α ι
ό λ ο ι μ α ζ ί έχ ο υ ν σ υ μ β ά λ ει σ ε α υ τ ό π ο υ εί μ α ι σ ή μ ερ α .
Ε π ο χ ή π ερ ι ο ρ ι σ μ ο ύ λ ό γ ω τ ο υ θ α να τ η φ ό ρ ο υ ι ο ύ γ ύ ρ ω μ α ς,
εύ χ ο μ α ι γ ρ ή γ ο ρ α να α νο ί ξ ο υ ν ο ι δ ρ ό μ ο ι γ ι α τ ο υ ς επ ό μ ενο υ ς
π ρ ο ο ρ ι σ μ ο ύ ς π ρ ο ς τ ο π έρ α κ α ι εντ έλ ει τ ο μ έσ α .

Σεπ τ έμ β ρ ι ο ς 2 0 2 0
Α . Μ.
κα
λο
κα
ίρ
ι
19
99
κα
ι
ξα
νά
κα
ι
ξα
νά

*και οπω σδήποτε κάθε Γενάρη

8 Φ λωρεντία, πάλι και πάλι . Κ αι κ ά θε
φορά μού έρχεται στον νου η πρώτ η.
Με τ ον πατέρα να κουβαλάε ι σε σα -
κο ύλα σκουπιδιών έναν μο υρά ν ο πο-
λ υέ λαιο σε κομματάκια, α γορα σμέ ν α
απ ό υπαίθριο παλιατζή. Κ ομμα τ άκ ι α
π ου με άπειρη υπομονή συν α ρμολό-
γ ησ ε και από τότε ο πολυέλα ι ος λά-
μ πε ι κάθε ημέρα.
κ α ι φ ω τ ό ς, εμ π ρ ό ς κ α ι π ί σ ω α π ό τ α 9
σ ι δ ερ ένι α φ α νά ρ ι α π ο υ τ ο ν φ ω τ ί -
ζ ο υ ν. Τ ο ξ ενο δ ο χ εί ο μ ε τ ι ς τ ρ ο ύ φ ες,
τ ο ris o t t o τ ο υ κ α ι τ α π ο ρ φ υ ρ ά τ ο υ
Mo n t e p u l c ia n o , μ ε π ερ ι μ ένει κ ά θ ε
χ ρ ό νο . Κ ά θ ε Ι α νο υ ά ρ ι ο , σ τ ο λ ι σ μ ένο
μ ε π λ ο υ μ ί δ ι α κ α ι χ ρ ώ μ α τ α δ ι α φ ο ρ ε-
τ ι κ ά , σ υ νω μ ό τ η ς μ ο υ σ τ η ν π α ι δ ι κ ή
χ α ρ ά τ ω ν Χ ρ ι σ τ ο υ γ έννω ν.

Β όλτα στο πλάι του Άρνο. Τα πρά σι ν α

ν ε ρ ά του, σταθερή αξία. Κ ά θε φορά
π ου έρχομαι δεν με φ τάνει ο χρόν ος
και κάθε φ ορά που φ εύγω προσδοκ ώ
τη ν επιστροφ ή μου.

P i a zza della Signioria. Σ υν ήθω ς

απ ομεσήμερο, με πολύ κρύ ο έ ω ς κ αι
χ ιόνι. Καθισμένη δίπλα σε σόμπα . Μ ε
m a l t whisky και γάντια σ τ α χέ ρι α .
Π ώ ς αλλιώς να ορίσεις τη χαρά;

Ο κήπος του ξενοδοχείου – αν ακ αι -

ν ισ μένου palazzo των Μ εδί κ ω ν , έ ν α
π άρκο παιχνιδιού για ενήλι κ ε ς . Π α ι -
χ ν ίδια του, οι εναλλαγέ ς ομί χλης
 20
20
ς
ιο
άρ
ου
βρ
Φε
&
01
20
ς
ιο
άρ
ου
βρ
Φε
12
Ε πισ τ ρο φή μετ ά από ε ίκοσ ι χρόν ια σχεδόν. Η προηγούμε νη
φορά, γεμάτ η παιδικές ακόμη προσδοκ ίες σε φρέσ κο και λευκό
κουκούλι. Τότ ε, πυκ νή ομί χλη σ τ η Γαληνοτ άτ η και αιωρούμε-
νες χιονόμπαλες. Η λιμ νοθάλα σσα γ κ ρίζα και πηκ τ ή. Από τ ις
γων ιές τ ων σ τ ε νών ξεπετ ιόν τ ουσα ν ζεύ γη και παρέες, ν τ υμέ νες
με κοσ τ ούμια αιώνων, και περπατ ούσα ν με τ έμπο κα νον ικότ η-
τας. Ha r r y ’s ba r και οικογε νε ιακ ή χαρά με ροδακ ινέ ν ια γεύση.
Αυτ ή η φορά, χωρίς προσδοκ ίες και με ματ ιά μεσήλικα. Το
βαπορέτ ο δια σχίζε ι μια ηλιόλουσ τ η λιμ νοθάλα σσα. Ξα να βλέ-
πω τα κ τ ήρια δεξ ιά και αρισ τ ερά και παρα σύρομαι σ τ ον μύθο
τ ης πόλης– ηγεμόνος. Απούσα – παρούσα από τ ους γ ύρω μου,
χαμογελώ. Νυχτ ώνε ι και τ ο σαλόν ι τ ου G r it t i, έ νας σα φής
υπαιν ιγμός τ ου με γαλε ίου τ ης Γαληνοτ άτ ης.
13
Ξα ναμπαίνω σ τ ον Άγ ιο Μάρκο. Σα ν να τ ον έχω ξεχά σε ι, ο πρό-
ναος με συ γ κ λον ίζε ι. Τα χρυσά ψηφιδωτ ά με παραπέμπου ν σ τ ην
Αγ ια –Σο φιά, σ τ η Μονή τ ης Χώρας, σ τ ο Μον Ρεάλε. Με τα μάτ ια
καρ φ ωμέ να ψηλά, ξα νακά νω νοητ ά τ ον κ ύκ λο τ ης Ανατ ολικ ής
Μεσογε ίου.
Ο Άγ ιος Γεώργ ιος τ ων Ε λλήνων, με τ ην ελλην ικ ή σημαία να κ υ-
ματ ίζε ι σ τ ον ισ τ ό τ ου, συ νομιλε ί εδώ και αιώνες με τ ην αρχή
τ ης Ιταλικ ής Ανα γέ ν νησης. Το εσωτ ερικό τ ου, υποβλητ ικό και
τα υτ όχρονα θερμό, με τ ον μοναδικό τ ρόπο που κάποιες ορθό-
δοξες εκ κ λησ ίες κατ ορθώνου ν να πετ ύχου ν.
Φεύ γον τας γ ια τ ο αεροδρόμιο, ξέρω ότ ι θέλω να ξα να γ υρίσω.
Έ χω ακόμη α νοι χτ ούς λογαρια σμούς με α υτ ήν τ ην πόλη. Λογα-
ρια σμοοί που μέ νου ν α νοι χτ οί όσες φ ορές ήρθα και όσες τ ο
ονε ιρεύτ ηκα και δε ν τ ο τ όλμησα.
 03
20
υ
το
ύσ
γο
Αυ
ς
λο
τέ
16
Αεροδρόμιο – Χώρα. Από τ η μια μεριά, γλώ σσες φαλακ ρές με
χρώματα γαιώδη έως μέσα σ τ η θάλα σσα. Κα σ τα νοί και κόκ κ ινοι
βράχοι, βυθισμέ νοι σ τ ο πέλα γος, και μικ ροί όρμοι με άμμο
σε σ κούρο γ κ ρι. Από τ ην άλλη, η ματ ιά γεμίζε ι από λό φους
και λο φίσ κους κάθε με γέθους, με θάμ νους ζα φοράς και θυμα-
ριού, κ ίτ ρινους, κεραμιδί. Γη σ τ ε ίρα σε καρπούς, γόν ιμη σε
μυρωδιές. Την ώρα τ ου δε ιλινού ρου φάε ι η ζα φορά τ ο φ ως κ ι
α υτ ό θυμώνε ι και πιτ σ ιλάε ι τ ον ορίζον τα σ τα γόνες κ ίτ ρινες,
πορτ οκαλί και κα σ τα νές.
Λιμά ν ι. Βράχος γ υμ νός, σ κούρος, πον ταρισμέ νος μέσα σ τ ο πέ-
λα γος. Συλλέκ τ ης εμπε ιριών κ ι ε ικόνων. Χωρίς φκ ια σ ίδια.
Μόνο σ τ ολίδι, η σο φία τ ου. Πά ν τα εκε ί. Πρώιμος. Αρχι – σχη-
ματ ισμέ νος. Ακ ίνητ ος. Σημε ίο α να φ οράς και α σ φάλε ιας. Κλε ι-
σ τ ός, όπως κάθε σ κούρο. Από πά νω τ ου πέρα σα ν Μίνωες και
Κρήτ ες. Οχυρώθηκα ν σ τ ην πλάτ η τ ου Ενετ οί. Προσπάθησε να
τ ον συλήσε ι ο Μπαρμπαρόσα. Τον γαλύ φια σα ν Οθωμα νοί. Αυ-
τ ός εκε ί. Ακ ίνητ ος, α νεκ τ ικός και προσ φερόμε νος. Για όσους
τ ον επικαλέσ τ ηκα ν, φ ωλιά και πεδίο δρά σης. Αγ καλιά γ ια τ ην
ά σπρη πάπια που συ να ν τ ά τα πρωινά τ ον γλάρο. Αγ καλιά γ ια
17
όσους άπλω σα ν πά νω τ ου όνε ιρα, δί χτ υα και ζωές. Η θάλα σσα
προσπαθε ί να τ ον ξεμυαλίσε ι με τα γ υ ναικε ία τ ης τ ερτ ίπια.
Μια τ ον γλε ίφε ι και τ ον φιλά με τα λευκά τ ης χε ίλια, τ ην
άλλη φτ ια σ ιδώνεται, μετ ά μουτ ρώνε ι, ρυτ ιδιάζε ι. Φορές φ ο-
ρές, θυμωμέ νη τ ον χτ υπά με κ ύματα ψηλά. Αυτ ός εκε ί. Ακ ί-
νητ ος, σ κούρος κ ι α ν τ ισ τ εκόμε νος. Γνώ σ τ ης από πά ν τα, α φ ού
πολλά έχε ι δε ι. Αφήνομαι σ τ ην ακ ινησ ία τ ου.
Χώρα, μεσά ν υχτα. Στ ο κα φε νε ίο τ ου Νικόλα, ρεμπέτ ικα και
σπιτ ικ ή ρακ ή. Όλοι μια παρέα. Το μάτ ι μου περιδια βάζε ι και
σ καλώνε ι σ τ η φ ωτ ογρα φία τ ου βα σ ιλιά Γεωργ ίου, σ τα σ κ ίτ σα
τ ου Γρηγορίου τ ου Ε ’, τ ης Μπουμπουλίνας, τ ου Ανδρούτ σου,
σ τ η λαϊκ ή ζωγρα φιά, σ τ ην προπολεμικ ή δια φήμιση τ ης μπίρας,
σ τ ο α ναρτ ημέ νο από φθε γμα «τ ο μου ν ί και τ ο μπουκάλι μ’ έφε-
ρα ν σ ’ α υτ ό τ ο χάλι» και δίπλα τ ο εθ νόσημο και η κουδού να.
Χαζεύ ω τ ην ε ικόνα τ ης τ ηλεόρα σης χωρίς φ ωνή. Στ ο μπαλκόν ι
α ν τ ίκ ρυ, τ ο πέλα γος και η Ο υκ ρα νή σερβίρε ι με τ σαλίμια.
Γνωρίζε ι ο Νικόλας ότ ι ο κα φε νές τ ου ε ίναι σέπια τ ης σημε-
ρινής Ε λλάδας; Ισ τ ορία, ορθοδοξ ία, τ εχ νολογ ία, χυδαιότ ητα,
παρέα και ρακ ή με α σπρόμα υρη μου γ κ ή ε ικόνα. Σέπια, επε ν-
18
δυμέ νη με περισσό συ ναίσθημα, έτ οιμη τ ην ίδια σ τ ιγμή να
κατα σ τ ρέ ψε ι ή να δημιουργήσε ι.
Χώρα, πρωί. Στ η Χώρα βοριάς και ήλιος καθαρτ ήριος. Κα φές
ελλην ικός σ τ ο μπακ ιρέ ν ιο μπρίκ ι και Σιμπέλιους. Κουβε ν τ ού-
λα με γ νω σ τ ό με επιθυμία γηγε νούς. Βλέπω τ ο νησ ί μέσα από
τα μάτ ια τ ου. Η φ ωνή τ ου μου αποκαλύπτ ε ι τ ην από παλιά
σχέση τ ους. Το προσ τατ εύε ι, τ ο προβάλλε ι, τ ο προκαλε ί. Θέ-
λε ι να α νακαλύ ψ ω τα πλουμίδια τ ου, να προσυπογρά ψ ω τ η μο-
ναδικότ ητ ά τ ου. Η πίσ τ η τ ου με τ ονώνε ι. Πρέπε ι να προσέξ ω
α υτ ό κ ι αυτ ό, να βρεθώ σε εκε ίνο τ ο μέρος τ η συ γ κεκ ριμέ νη
ώρα, να πά ω εκε ί γ ια μπά ν ιο εά ν δε ν φυσάε ι, να πιω κα φέ πιο
κάτ ω. Κά νε ι σχέδια, χαρά σσε ι διαδρομές. Όλα γ ια χάρη τ ου
νησ ιού τ ου. Παίρνω κουλούρια ζα φ οράς από τ ην κ υρά, που ψή-
νε ι κ λε ισμέ νη όλη μέρα. Είναι, λέε ι, ευχαρισ τ ημέ νη εκε ί σ τ η
φ ωλιά τ ης, διότ ι περνά η μέρα τ ης χωρίς να πληγώνον ται τα
α υτ ιά τ ης. Της διορθώνω τ ην ορθογρα φία τ ου τ ιμοκαταλόγου
και με κερνά φοιν ίκ ι. Σκέφτ ομαι ότ ι τα χέρια τ ης έπλα σα ν σε
κουλούρι τ ον μοναδικό καρπό τ ης γης τ ης.
19
Λιβάδι. Στ ον δρόμο γ ια τ η θάλα σσα πέφτ ε ι τ ο μάτ ι μου σ τ η
λιπόσαρκ η γριούλα που τ εμαχίζε ι μελιτζά νες σ τ ην ποδιά τ ης.
Είναι μεσημέρι, φ ορά ω μα γ ιό, μα ν τ ήλι, σα γ ιονάρες και γ υαλιά
ηλίου σε ταιρια σ τ ές αποχρώ σε ις. Εκε ίνη μια μα ύρη ρόμπα και
έ να ζακετ άκ ι πλε γμέ νο – ποιος ξέρε ι από πότ ε– με βελονάκ ι,
σε χρώμα λαχα ν ί. Διάλεξε η ίδια τ ο χρώμα ή με τ η σο φία τ ης
οικονομίας έφτ ιαξε ζακέτα τ ο μαλλί που περίσσευε; Στ ην πα-
ραλία, αρισ τ ερά η Χώρα, με τ ο κά σ τ ρο τ ης δα ν τ ελωτ ό και εύ-
θρα υσ τ ο κ ι αρισ τ ερά ο βράχος με τ ις καμπύλες και τ ις σπη-
λιές τ ου. Είναι πια απομεσήμερο, τ ο φ ως καθαρίζε ι τ ο λευκό
τ ης Χώρας και φτ ιάχ νε ι σ κ ιές σ τ ον βράχο. Το νερό πρα σ ιν ίζε ι
τα βότ σαλα. Αέρας και ήλιος γ ίνον ται θάλα σσα. Παίρνω μπλε
από τ ο βαθύ πέλα γος, ά σπρο από τα κ ύματα και φτ ιάχ νω τ ο
φ υλακ τ ό μου γ ια τ ον χε ιμώνα.
Καμινάκ ια – Βατ σές. Αμέτ ρητ οι συ νδυα σμοί βράχων και λό φ ων,
λο φίσ κων, βου νών και χαραδρών σ τ ον δρόμο γ ια τ ο βαθύ μπλε.
Το γ κ ρι σ τ ην αποθέω σή τ ου, δεκάδες αποχρώ σε ις σε γ κ ρι –
μα ύρο ηφαισ τ ε ίου έως γ κ ρι – ροζ , γ κ ρι – πορτ οκαλί, γ κ ρι
– λιλά. Σπουδή ζωγρα φικ ής, η γ κάμα τ ου. Ο ι δυ νατ ότ ητ ες τ ης
20
φύσης πά ν τα περισσότ ερες από τ ο χέρι και τ η φα ν τα σ ία τ ου
πιο έμπε ιρου κολορίσ τα. Πονηρή τ εχ ν ίτ ρα τ ης φ ωτ οσ κ ία σης,
η φύση χρησ ιμοποιε ί εκ τ ός από τα γήινα υλικά τ ης, τ ο φ ως
και τ ον αέρα. Και εκε ί που νομίζω ότ ι έχω ταξ ινομήσε ι τα
γ κ ρίζα, αυξά νε ι λίγο η έ ν τα ση τ ου α νέμου, κ ινε ίται ο ήλιος
εκατ οσ τ ά και φτ ού κ ι απ’ τ ην αρχή ταξ ινομώ τ ο νέο γ κ ρι –
πιο σ κούρο πρά σ ινο, τ ο γ κ ρι – ρα φ τ ης θάλα σσας, τ ην γ κ ρίζα
ώχρα κάτ ω από τ ον με γάλο βράχο. Παραιτ ούμαι κ ι α φήνομαι
να χορτ ά σου ν τα μάτ ια μου τα χρώματα σ τ ο γ κ ρίζο. Παρατ ηρώ
ότ ι σ τ ο μισό νησ ί η πρα γματ ε ία περιορίζεται σ τα γ κ ρι – γαι-
ώδη, αλλά α ν ταμε ίβομαι από τ η μυρωδιά τ ου θυμαριού. Στ ο
υπόλοιπο, απερίσπα σ τ η η όρα ση γεμίζε ι με δεκάδες χρώματα
πά ν τα σε γ κ ρίζα προβολή. Αναπολώ τ ον χε ιμώνα και τα γ κ ρίζα
κα σμιρέ ν ια πουλόβερ. Από δω και σ τ ο εξ ής, ο γ κ ρι ουρα νός
τ ης πόλης θα με φέρνε ι κον τ ά σ ’ αυτ ούς τ ους περήφα νους,
γεμάτ ους ζεσ τα σ ιά και χρώματα βράχους.
Πα νσέληνος. Όποιος ε ίδε αρισ τ ερά τ ο κόκ κ ινο φε γ γάρι να ση-
κώνεται από τ ην α σημέ ν ια θάλα σσα και δεξ ιά τ ον πορτ οκαλί
ήλιο να αποσύρεται πίσω από τ ο κά σ τ ρο, γ νώρισε τ ην ευ φορία
21
τ ης α φθον ίας, όσο χρόνο και α ν χρε ια σθε ί γ ια να τ ο συ νε ι-
δητ οποιήσε ι. Αλισ φακ ιά από φα σ κόμηλο τ ων βράχων και μέλι
συμπληρώνου ν τ η σ τ ιγμιαία ευτ υχία.
Στ ε νό. Στ ον δρόμο προς τ ο σ τ ε νότ ερο πέρα σμα τ ου νησ ιού, έ να
ζευ γάρι ηλικ ιωμέ νων βά φε ι τ ο λευκό εκ κ λησάκ ι πά νω σ τ ον
κακοτ ράχαλο βράχο. Το πέρα σμα ε νε νήν τα μόλις μέτ ρα που
μου επιτ ρέπου ν να δω μέσα από τ ον λο φίσ κο τ ους επάλληλους
κόλπους. Άμμος και ησυχία, που διακόπτ εται από τ η συ γχρο-
ν ισμέ νη κ ίνηση τ ου νερού σ τ ην ακ ροθαλα σσ ιά. Ο ήχος, έως
συμφ ων ικός. Το θέμα πά ν τα ίδιο, επα ναλαμβά νεται σε δια φ ο-
ρετ ικούς ρυθμούς και ε νορχησ τ ρώ σε ις. Ακού ω, συ γ κε ν τ ρωμέ-
νη, μετ ά από καιρό. Το νερό κ ρυσ τ άλλινο σ τ ην α φή, σ τ η γεύση,
σ τ ο χρώμα, σ τ η θερμοκ ρα σ ία. Κολυμπά ω πολλές φ ορές από
τ η μία μεριά τ ου α νοι χτ ού κόλπου σ τ ην άλλη και α γ γ ίζω τ ην
ηρεμία. Βρίσ κομαι πολύ μακ ριά από τ ην πόλη και ας γ υρίζω
σε α υτ ήν σε ελάχισ τ ες ώρες.
 04
20
ς
ιο
Μά
24
Η πόλη τ ου κόκ κ ινου. Όπως κόκ κ ινο ε ίναι τ ο ηλιοβα σ ίλεμα
εμπρός σ τ ο παλάτ ι. Η πόλη με τ ην πλατ ιά ρυμοτ ομία και τ ους
κ λε ισ τ ούς ορίζον τ ες, περισ τ οι χιζόμε νους από τ ο βαρύ μπα-
ρόκ τ ου πάθους που μυρίζε ι αίμα και Ιερά Εξέτα ση. Είναι μια
πόλη που μοιάζε ι α νοι χτ ή και εξ ω σ τ ρεφής, αλλά λε ιτ ουργε ί
με δικούς τ ης α σ φ υκ τ ικούς κώδικες. Μια πόλη που δα νε ίζεται
σ τ οι χε ία τ ου πρα γματ ικού και φτ ιάχ νε ι τ ον δικό τ ης μύθο.
Μια πόλη δύσ κολης α νά σας.
25
Μουσε ίο Μον τ έρνας Τέχ νης, σ κ ίτ σα Γκόγ ια, Πράδο και γεύσε ις
από αλμυρό χαμόν. Κρα σ ιά κόκ κ ινα που σ τ έκον ται με σώμα
σ τ ον ουρα ν ίσ κο και αργοκ υλού ν σ τ ον οισο φά γο. Ο Αλμοδό-
βαρ, ολοζών τα νος, σε καπ ν ισμέ νο κατα γώγ ιο. Εδώ, τ ο φλαμέ ν-
κο γρατζου ν ιέται σε κ ιθάρες. Εδώ, ε νσαρκώνεται τ ο κ υ νήγ ι
τ ου αιών ιου θηλυκού από τ ο αιών ιο αρσε ν ικό. Γίνομαι έ να με
τ ο κόκ κ ινο γ υ ναικε ίο παπούτ σ ι που χορεύε ι εμπρός μου. Τα
βήματ ά τ ου, με ακ ρίβε ια μετ ρονόμου. Η δεξ ιά γδαρμέ νη μύτ η
σηκώνεται και ακολουθε ί τ ο πάτ ημα τ ου σ τ έρεου τακου ν ιού.
Σε κάθε κ ίνηση μετ ρώ τ ις παπαρού νες που χώρεσα ν σ τ ον αέρα
που βρίσ κεται α νάμεσά τ ους. Είναι οι κ ινήσε ις α υτ ές που
έχου ν χαράξε ι ξα νά και ξα νά τ ον ορισμέ νο κ ύκ λο που υπήρχε
πά ν τα. Πόσες ηδονές, α νά σες, α γ καλιές, κ ρα υ γές κ ι α γ γ ίγματα
χρε ιά σ τ ηκα ν γ ια να μάθου ν α υτ ά τα κόκ κ ινα παπούτ σ ια να τ ον
ζωγρα φίζου ν α υτ όματα. Ζαλισμέ νη, μπαίνω σε μεταμεσον ύχτ ιο
μπαρ, σ τ ε γα σμέ νο σε πρωινό α ν τ ικάδικο. Στα πλακόσ τ ρωτα α υ-
τ ής τ ης πόλης, έρωτας και θά νατ ος τ έμ νον ται και η ν ύχτα δε ν
χωράε ι τ ην ψ υχή.
26 27
28
Αεροδρόμιο Δαμα σ κού. Γύρω μου πρά σ ινες σ τ ρατ ιωτ ικές σ τ ο-
λές και αυσ τ ηρά α ν τ ρικά πρόσωπα με ψαρά μουσ τ άκ ια. Τουα-
λέτα τ ούρκ ικ η με πρά σ ινα μάρμαρα και κατ σαριδάκ ια σ τ ο πό-
μολο τ ης πόρτας. Πρώτ η ε ν τ ύπω ση: σ τ ρατ ιωτ ικ ή πα γων ιά σ τ ην
ατ μόσ φαιρα και σ τ ην ψ υχή.
Ο πρώτ ος ουρα νός, διαυ γής γαλάζιος με ά σπρα σύ ν νεφα. Ο ιω-
νός καλός. Η πρώτ η ε ικόνα από τ ην πόλη, γ κ ρίζα και ά ναρχη.
Είσοδος σε ξε νοδοχε ίο τ οπικ ής αλυσ ίδας. Εσωτ ερικ ή αυλή με
φ ως γ ύρω από τ ους σ τ ρογ γ υλούς α νοι χτ ούς διαδρόμους. Κρε-
μα σμέ να πρά σ ινα φ υτ ά. Ανοίγω τ ην κουρτ ίνα τ ου δωματ ίου και
π ν ίγομαι. Ο απέ να ν τ ι λό φ ος, μια λα σπωμέ νη παρα γ κούπολη.
Αρχαιολογ ικό μουσε ίο. Κτ ήριο σε ε γ κατ άλε ιψη. Σοβάδες πέ-
φτ ου ν. Στ ις προθήκες, ευρήματα τ ου πολιτ ισμού τ ου χαλκού
και τ ων ά γ νω σ τ ων σε μέ να Ma r i. Μεσοποταμία και 2900 π.Χ.,
σημιτ ικ ής κατα γωγής οι Ma r i και η πόλη –κ ράτ ος τ ους τ οποθε-
τ ημέ νη επιτ ελικά σ τ ο μέσο τ ων εμπορικών δρόμων τ ης λεκά νης
29
τ ου Ευ φράτ η. Άν τ εξε έως τ ο 1759 π.Χ., ότα ν τ ην κατ άπια ν οι
Βα βυλών ιοι. Πέτ ρινες καθισ τ ές φιγούρες, με σμι χτ ά βαμμέ να
μα ύρα φρύδια και μακ ριές φ ουσ τ ίτ σες με α νά γλυ φα φύλλα,
τα σουμεριακά μάλλινα kauna ke s γ ια ά νδρες και γ υ ναίκες. Το
άκαμπτ ο τ ης Αιγ ύπτ ου, με τ ο αρισ τ ερό πόδι εμπρός, σε πα-
ραλλα γή. Αφύπ ν ιση τ ης πλα σ τ ικότ ητας σε διαλεκ τ ικ ή Αιγ ύπτ ου
– Μεσοποταμίας. Ποιος ζ ήλε ψε ποιον; Ο Αιγ ύπτ ιος, τ ον Ma r i
ή α ν τ ίσ τ ρο φα; Ποια σπίθα γέ ν νησε τ η φ όρμα α υτ ήν και ποια
α νά γ κ η τ ην αποτ ύπω σε σε πέτ ρινη μορ φή;
Αποχαιρετ ώ τ ον καθισ τ ό θεό με τ ην πλουμισ τ ή φ ορεσ ιά και
χαζεύ ω έ να από τα πρώτα – μη ιερογλυ φικά – αλ φάβητα. Παρα-
κολουθώ τ ις προσπάθε ιες αποκ ρυπτ ογρά φησης τ ου και πάλι τ ο
γ νω σ τ ό ερώτ ημα με βα σα ν ίζε ι. Γιατ ί α υτ ό έτ σ ι και γ ιατ ί τ ότ ε;
Δε ν βρίσ κω λογ ικ ή αλληλουχία και αλλάζω αίθουσα, παίρνο-
ν τας μαζί μου τ ο πρώτ ο σύμβολό τ ου – α – και τ ον θεό – πουλί.
Στ ην αίθουσα με τα μουσουλμα ν ικά έπιπλα τ ου 7ου αιώνα,
παρατ ηρώ τ ις ομοιότ ητ ες με τα έπιπλα τ ων γοτθικών χρισ τ ια-
ν ικών πύργων. Τα ίδια τ όξα, οι ίδιες μύτ ες προς τ ον ουρα νό.
Όλα τ ελικά επιπλέου ν μέσα σ τ η λεκά νη τ ης Μεσογε ίου και
30
δια φ οροποιού ν ται λιγότ ερο ή περισσότ ερο, α νάλογα με τ ην
έ ν τα ση τ ων κ υμάτ ων τ ης.
Βγαίνον τας από τ ο μουσε ίο, λιακάδα και πα γων ιά. Ψωμί λα-
δωμέ νο με χουρμάδες από πλα νόδιο πωλητ ή. Γελά ω μετ ά από
καιρό. Η ματ ιά μου περισ κοπικ ή.
Ο ι φ ωτ ογρα φίες και τα γλυπτ ά τ ων Άσσα ν τ, πατ έρα, αδελφού
και υιού – διαδόχου, σε κάθε σημε ίο τ ης πόλης και σε διά φο-
ρες παραλλα γές, σε συ νδυα σμό με τα μαχητ ικά αεροπλά να σε
γ κ ρο πλα ν, επιβεβαιώνου ν τ ην πεποίθησή μου γ ια τ ον συ γ κε-
ν τ ρωτ ισμό τ ου πολιτ εύματ ος. Ανελευθερία και θρησ κευτ ικό-
τ ητα, σε συ νδυα σμό με τ ις οικογε νε ιακές φ ωτ ογρα φίες– σύμ-
βολα. Η οικογέ νε ια α σ κε ί εξ ουσ ία, α γ ιοποιούμε νη;
Βόλτα σ τ ην Κλε ισ τ ή Αγορά. Πα γωτ ό χωνάκ ι με παχιά κ ρέμα,
πα σπαλισμέ νη με ολό φρεσ κα φισ τ ίκ ια σ τ ον κε ν τ ρικό δρόμο
τ ης σ κεπα σ τ ής Αγοράς. Ο συ νε ιρμός αυτ όματ ος : η σ τ ιγμή με-
τατ ρέπεται σε χαρά και η χαρά πυροδοτ ε ί τ η ζωή.
31
Βια σ τ ικ ή παρατ ηρήτ ρια σ τ ο παζάρι, σ κον τ ά φτ ω πά νω σε τ ρε ις
μα ύρες σ κ ιές που κ ρατ ά νε σακούλες με ψών ια σ τ ο χέρι και
τ ιτ ιβίζου ν χαρούμε να. Ο ι μα ύρες σ κ ιές, γ υ ναίκες που βλέπου ν
τ ον εξ ωτ ερικό κόσμο πά ν τα μέσα από τ ο σ κοτ ε ινό τ ους μα ν τ ή-
λι. Ο μπλε φ ωτ ε ινός ουρα νός τ ης Δαμα σ κού έχε ι γ ια α υτ ές κα-
θημερινό πέ ν θος. Μοιάζου ν να θεωρού ν φ υσ ικό τ ο μα ύρο κ ρέπι
που περι χαρακώνε ι τ η ζωή τ ους και μέσα σε α υτ ό γλε ν τ ά νε τ ην
καθημερινότ ητ ά τ ους. Θ υμάμαι τ ον Τ ζιτζιφιόγ κο, τ ο κα ναρίν ι
τ ης γ ια γ ιάς, που κελαηδούσε σ τ ο α σ φ υκ τ ικό κ λουβί τ ου, σ τ ο
μπαλκόν ι τ ης λεω φ όρου Κηφισ ίας.
Μέσα από τ ην κ ύρια σ τ οά τ ης Κλε ισ τ ής Αγοράς, βγαίνω σ τ ην
κε ν τ ρικ ή πλατ ε ία. Η έξ οδος σ τ ολισμέ νη με κ ίονες, απομε ι-
νάρια ρωμαϊκού ναού. Απέ να ν τ ι τ ο τζαμί τ ων Ομεϋαδών, από
τα πρώτα τ ου μουσουλμα ν ικού πολιτ ισμού. Με τα μάτ ια ψηλά,
σ τ έκομαι σ τ η μέση τ ης πλατ ε ίας, δίπλα σε μια πέτ ρινη τ ρύ-
πα όπου έχε ι ακουμπήσε ι ο σαλεπιτζ ής τ ην πραμάτ ε ια τ ου. Ο
ουρα νός εξακολουθε ί να ε ίναι ολό φρεσ κος μπλε. Τα ρωμαϊκά
κ ιονόκ ρα να, απομε ινάρια ε νός προηγούμε νου πολιτ ισμού, δί-
32
πλα σε έ να πατ άρι τ ης Κλε ισ τ ής Αγοράς, γεμάτ ο αραδια σμέ-
να μπακ ίρια προς πώληση. Περιτ ριγ υρίζομαι από πολύβουο
πλήθος. Άν θρωποι κάθε ηλικ ίας, βια σ τ ικοί, σε παρέες, βου-
τ ηγμέ νοι σ τ ην καθημερινότ ητ ά τ ους, ολο φά νερα ζων τα νοί και
ξέ νοι με ό,τ ι μου ε ίναι γ νώριμο, με προσπερνού ν. Κρατ ά ω τ ο
σώμα μου καρ φ ωμέ νο σ ’ αυτ ό τ ο σ ταυροδρόμι τ ης Ισ τ ορίας. Το
πα γωμέ νο χωνάκ ι λιώνε ι σ τα δάχτ υλα τ ου χεριού μου και με
επα να φέρε ι σ τ ο σήμερα. Απολαμβά νω με βαθιές α νά σες.
Το τζαμί τ ων Ομεϋαδών αποτ υπώνε ι τ ις πρώτ ες απόπε ιρες τ ης
ισλαμικ ής αρχιτ εκ τ ον ικ ής. Πολιτ ισμικ ή συ νέχε ια, χτ ίσ τ ηκε
πά νω σ τα ερε ίπια αραμαϊκού και ρωμαϊκού ναού, α φιερωμέ-
νου σ τ ον Δία. Ακολούθησα ν οι καθολικοί με εκ κ λησ ία, καθώς
θρυλε ίται ότ ι έχε ι ε ν τα φια σ τ ε ί εκε ί η κεφαλή τ ου Ιωά ν νη τ ου
Βαπτ ισ τ ή. Σημε ίο, λοιπόν, αλληλοδιαδοχής θρησ κευτ ικών πα-
ραδόσεων, με τ ον έ να ν από τ ους μιναρέδες τ ου να ε ίναι α φιε-
ρωμέ νος σ τ ον Ιησού, προ φήτ η τ ου Ισλάμ. Είναι τ ο σημε ίο από
όπου θα κατ έλθε ι κατ ά τ η Δευτ έρα Παρουσ ία. Η θρησ κευτ ικ ή
αλληλοδιαδοχή επιμέ νε ι να ε γ καθισ τ ά τα σύμβολα και τ ους
33
τ όπους λατ ρε ίας τ ης σε ήδη σηματ οδοτ ημέ να μέρη. Στ ην πο-
ρε ία τ ου χρόνου, τ ο εσωτ ερικό τ ου τζαμιού έχε ι υποσ τ ε ί αλ-
λεπάλληλες επεκ τ ά σε ις, τ ροποποιήσε ις και προσθήκες. Έ χου ν
χρησ ιμοποιηθε ί κοριν θιακού ρυθμού κολώνες, βυζα ν τ ινά ψη-
φιδωτ ά, πρά σ ινα μάρμαρα και ό,τ ι άλλο διαθέσ ιμο, α νά εποχή.
Μου μοιάζε ι αχα νές και ά ψ υχο. Ο ι δια σ τ ά σε ις τ ου, ιδίως τ ο
ύ ψος τ ου, μου αποσ τ ερού ν – όπως και οι με γάλοι καθεδρικοί
ναοί– από κάθε αίσθηση α νακού φισης, κατ ά ν υξ ης. Παρατ ηρώ
ότ ι οι πισ τ οί προσπαθού ν να απομονωθού ν, να περι χαρακώ-
σου ν τ ον χώρο τ ης προσευχής τ ους.
Η Δαμα σ κός ε ίναι μια πόλη α νά γλυ φη σ τ ιγμών και Ισ τ ορίας.
Είναι από τ ις πόλε ις εκε ίνες που τ ίποτα δε ν τ ελε ιώνε ι, α φ ού
από πά ν τα τ ο υπάρχον μετα σχηματ ίζεται σε άλλο, σ τ ο επόμε-
νο. Είναι μια πόλη, σχεδόν χωρίς αρχή και από ό,τ ι φαίνεται
χωρίς ορατ ό τ έλος. Ένα υ γρό που χύ νεται αέ νεα σε δια φ ορε-
τ ικά καλούπια. Ζών τας σε μια α ν τ ίσ τ οι χη πόλη, αισθά νομαι
οικε ία. Αναρωτ ιέμαι πά ν τα πώς θα ήτα ν α ν ζούσα σε μια πόλη
με ορισμέ νο σ τ ον καιρό σχήμα. Μια πόλη χωρίς βαθύ πυθμέ να.
34
Δε ίπ νο σε εσ τ ιατ όριο με εσωτ ερικ ή σ κεπα σ τ ή αυλή και κε-
ν τ ρικό σ ιν τ ριβά ν ι. Ο ήχος τ ου νερού που τ ρέχε ι μαλακά με
ηρεμε ί. Δοκ ιμάζω γεύσε ις ά γ νω σ τ ες και πολύ έ ν τ ονες γ ια τα
γούσ τα μου. Χαζεύω γ υ ναίκες με μα ν τ ήλια σ τα μαλλιά και
άμορ φα κορμιά, σ κεπα σμέ να με τ ις μακ ριές κ λε ισ τ ές γ κ ρι
ρόμπες. Η θηλυκότ ητα τ ους εκδηλώνεται κ υρίως μέσα από τ η
ματ ιά τ ους. Καπ ν ίζου ν ναργ ιλέ, κ ρατ ά νε τ ο κορδόν ι τ ου με τα
χονδρά τ ους δάχτυλα φορτωμένα με χρυσά δαχτυλίδια. Τρώνε
λαίμαργα, αδιαφορώντας για τη μορφή τους. Το μα ύρο κολ τ ων
ματ ιών τ ους οριοθετ ε ί τ ην έ ν τα ση τ ης παρουσ ίας τ ους. Η ξα φ-
ν ικ ή διακοπή τ ου ηλεκ τ ρικού βυθίζε ι τ ο κατ ά σ τ ημα σ τ ο σ κο-
τ άδι. Έ ρχον ται σ τα τ ραπέζια α ναμμέ να κεριά. Η διπλα νή πα-
ρέα παίζε ι κ ιθάρα και τ ρα γουδά σ κοπούς παραπον ιάρικους. Ο ι
α νατ ολίτ ικες φ ωνές τ ους ε νσωματ ώνον ται σ τ η σ κοτ ε ινή βραδιά
και γλυκαίνου ν τ ο ημίφ ως.
Η πρώτ η μέρα βα σ ιλεύε ι σ τ ο μπαρ τ ου ξε νοδοχε ίου με γαλλικό
calvad os, τ ην ξα ν θιά Ρ ω σ ίδα με τ ο μακ ρύ, εφαρμοσ τ ό, λευκό
σατ έ ν φόρεμα να παίζε ι βιολί και τα δεκάδες α νδρικά λαί-
μαργα και σ κούρα μάτ ια να παρακολουθού ν τ ις κ ινήσε ις τ ης.
35
Πλα γ ιάζω και η τ ελευταία σ κέ ψη τ ης ημέρας α φ ορά σ τ η σχε-
τ ικότ ητα τ ου χρόνου σε σχέση με τ ην ύλη. Έ χου ν περά σε ι μόνο
18 ώρες από τ ο πρωινό ξ ύπ νημα σ τ ην Αθήνα. Το πέσ ιμο και
ράισμα τ ου α σ τ ρα γάλου, ο πόνος και η ακατ άπα υσ τ η πρόσλη-
ψη αλληλοδιαδεχόμε νων ε ικόνων, τ όσο δια φ ορετ ικών από τ ις
συ νήθε ις τ ης καθημερινότ ητ άς μου, επιμηκ ύ νου ν τ ην αίσθηση
τ ου χρόνου. Τον καθισ τ ού ν έ ν νοια υποκε ιμε ν ικ ή σε σχέση με
τ ον τ όπο. Η κούρα ση και ο πόνος μετατ ρέπου ν τα φ ωνήε ν τα
από βραχε ία σε μακ ρά.
Πρωτ οχρισ τ ια ν ικοί ναοί
Κατ ά τ η διαδρομή προς τ ις γε ιτ ον ικές πόλε ις με τ ους πρωτ ο-
χρισ τ ια ν ικούς ναούς, η πολλαπλότ ητα και η δια φ ορετ ικότ ητα
τ ων ε ικόνων τ ης πόλης και τ ων περι χώρων, τ ων μυρωδιών, τ ης
αισθητ ικ ής, τ ου πολιτ ισμού και τ ων χρωμάτ ων δυσ κολεύε ι
τ ην επεξεργα σ ία τ ους και τ η συ ναισθηματ ικ ή τ ους αποκωδι-
κοποίηση. Συλλέκ τ ης και τ ης τ ελευταίας σ τα γόνας, τα α φήνω
να σ ταλάξ ου ν όλα μέσα μου και περιμέ νω.
36
Σε ν τ νά γ ια. Λευκά σ καμμέ να βράχια με ε ιδωλολατ ρικά υπόσ κα-
φα που μετατ ράπηκα ν σε πρωτ οχρισ τ ια ν ικούς ναούς. Ο πέτ ρι-
νος βωμός, με τ ην τ ρύπα σ τ ην άκ ρη γ ια τ η διοχέτ ευση τ ου
αίματ ος τ ου σ φα γ ίου, γ ια τ ις α νά γ κες τ ου Χρισ τ ια ν ισμού με-
τατ ράπηκε σε Αγ ία Τράπεζα. Ξα νά μπροσ τ ά μου ο μίτ ος τ ης αλ-
ληλοδιαδοχής τ ων πολιτ ισμών. Το ευ φυές τ ου Χρισ τ ια ν ισμού
έ γ κε ιται τ ελικά και σ τ η χρησ ιμοποίηση οικε ίων σχημάτ ων γ ια
τ η διάδοση και προβολή τ ου νέου μην ύματ ος. Γνω σ τ ά σ κεύη –
α ν τ ικε ίμε να – λε ιτ ουργ ίες – χώροι μετατ ράπηκα ν σε σύμβολα
τ ης ολό φρεσ κ ης ιδέας. Η α ν θρώπινη ψ υχή έχε ι τ ην α νά γ κ η να
α γ κ ισ τ ρώνεται σε οτ ιδήποτ ε οικε ίο, ακόμη και εά ν αυτ ό αλ-
λάζε ι χρήση, νόημα ή μορ φή. Αρκε ί τ ο κέλυ φος να ε ίναι α να-
γ νωρίσ ιμο από τα ακ ροδάχτ υλα που τ ο α γ γ ίζου ν.
Το άκουσμα τ ου «Πάτ ερ Υμών» σ τα αραμαϊκά κ λον ίζε ι τ ην ελ-
ληνοκε ν τ ρικ ή μου θεώρηση γ ια τ ην ορθοδοξ ία. Και ο ξα ν θός
γαλα νομάτ ης Χρισ τ ός;
37
Παλμύρα
Ο δρόμος προς τ ην Παλμύρα με βυθίζε ι σ ιγά σ ιγά σ τ ην έρημο.
Έκ τα ση σχεδόν αμμώδης, με πετ ραδάκ ια, λό φ ους, λο φίσ κους
και λο φάκ ια. Το πέτ ρωμα υπόλευκο, σχεδόν κ ίτ ρινο τ ου ά γου-
ρου λεμον ιού, πα σαλε ιμμέ νο με θυμωμέ νες λωρίδες γ κ ριζοκόκ-
κ ινου ά ν θρακα. Σταματ ώ σε κατ άλυμα οικογέ νε ιας Βεδουίνων. Ο
νεαρός πατ έρας– πατ ριάρχης δέχεται να φ ωτ ογρα φίσω κομμάτ ια
τ ης ζωής τ ους με α ν τ άλλα γμα λίγες λίρες. Άρα γε αλώνω τ ην
ιδιωτ ικότ ητ ά τ ου; Ή, ως σο φ ότ ερος, γ νωρίζε ι πως ό,τ ι και εά ν
φ ωτ ογρα φήσω δε ν ε ίναι παρά έ να χρησ τ ικό α ν τ ικε ίμε νο τ ης
καθημερινότ ητ άς τ ου, ε νώ η ψ υχή τ ου τ ραμπαλίζεται άπισ τ η
α νάμεσα σ τ ον ουρα νό και τ η γη τ ης ερήμου; Νιώθω ότ ι κ ρυ-
φ ογελά με τ ην α φέλε ιά μου. Κρατ ών τας έ να μικ ρό τ ετ ρά γωνο
παιδικό κέ ν τ ημα με κοτ οπουλάκ ια, που μου πούλησε έ να από
τα παιδάκ ια τ ης οικογέ νε ιας, και τ ις πετ ρούλες που μάζε ψα
από τ ην έρημο συ νεχίζω τ ην α ναζ ήτ ηση.
38
Βγάζω ε ισ ιτ ήρια σε έ να πρόχε ιρο τ σ ιμε ν τ έ ν ιο δωματ ιάκ ι. Ο
γέρος φύλακας, αξ ύρισ τ ος και με σ τ ρα βά – λε ιψά δόν τ ια, χα-
μογελά και μου δε ί χ νε ι τ η σ τ ε νή σ ιδερέ ν ια πόρτα ε ισόδου
σ τ ον ναό τ ου υπέρτατ ου Θεού. Ταύρος, Δίας και τ ι σημα σ ία
τ ελικά έχε ι; Η α νά γ κ η γ ια τ ον υπέρτατ ο Θεό συ νοδεύε ι πά ν τα
τ ην παρουσ ία τ ου α ν θρώπου. Αν υπο ψ ία σ τ η, κου νώ τ ο πόμολο,
η πόρτα α νοίγε ι, κά νω τ ο πρώτ ο βήμα και α να σηκώνω τα μάτ ια
μου. Ό,τ ι βλέπω με ξεπερνά. Νιώθον τας ταραχή, κον τ οσ τ έκο-
μαι και ακουμπώ πά νω σε μια γερμέ νη κολώνα. Τυλιγμέ νη σ τ ο
αχ νό κ ίτ ρινο, αιωρούμαι σ τ ο μονοπάτ ι προς τ ην ε νεργε ιογόνα
πηγή. Τίποτα από όσα βλέπω, α γ γ ίζω, ακούω και γεύομαι δε ν
αποτ υπώνεται με λέξε ις. Βρίσ κομαι σε πύλη α νοι χτ ή προς τ ον
ομφαλό. Μετ ά από ώρα, ρωτ ά ω τ ον Ισαάκ, που γ νωρίζε ι ελ-
λην ικά και ε ίναι ο πολύτ ιμος βοηθός– ξε να γός μου σε α υτ ήν
τ ην περιπέτ ε ια, τ ι ν ιώθε ι κάθε εβδομάδα που επισ κέπτ εται
τ ον αρχαιολογ ικό χώρο.Στ ιγμιαία α ναρωτ ιέμαι εά ν η επα νάλη-
ψη συ ν ισ τ ά κακό α γωγό γ ια τ ην πρόσλη ψη τ ης ε νέργε ιας. Δε ν
ξέρω και τ ελικά απο φα σ ίζω ότ ι δε ν με ε νδια φέρε ι. Ευτ υχής
και πλήρης, χρησ ιμοποιώ τα σωματ ίδια τ ού αέρα γ ια κουκούλι
39
και συ νεχίζω τ ην περιπλά νηση στην Αγορά, στο α νάκ τορο της
Ζηνοβίας και στο θέατρο, γ ια να προχωρήσω στους όρθιους τά-
φους – κατάλοιπο ίσως του ζωροαστρισμού. Τέλος, την ώρα που
ο ήλιος χάνεται, α νεβαίνω στο σελτζουκ ικό κάστρο και απο-
χαιρετ ώ την αρχαία πολιτεία που ετοιμάζεται γ ια έ να ν ακόμη
βραδινό ύπνο, σκεπασμέ νη με την παπλωματέ ν ια της σκόνη. Ο
ήλιος έχει πλέον βά ψει τα πάντα ροζ .
Στ ο σύ γχρονο χωριό τ ης Παλμύρας, οχτ ώ βρομεροί πιτ σ ιρι-
κάδες, προσχολικ ής μάλλον ηλικ ίας, σέρνου ν σ τ ον δρόμο έ να
κουτ άβι που έχου ν δέσε ι με έ να ν σπά γ κο. Το πατ ά νε, τ ο τ ρα βά νε
και α υτ ό κ λαίε ι. Παι χ ν ίδι τ ους, η α ν τ ίδρα ση τ ου κουτα βιού.
Η παιδικ ή ψ υχή τ ους ε ίναι, φαίνεται, τ όσο α ν ταρια σμέ νη από
τ η κάθε ε ίδους σ τ έρηση, που δε ν μπορε ί να ε ισπράξε ι τ η γ ύρω
ε νέργε ια. Με σ τ ε νοχωρε ί η σ κέ ψη ότ ι ο βαθμός πρόσλη ψης
φαίνεται να συ ναρτ άται με τ ο επίκ τ ητ ο α γαθό τ ης μόρ φ ω σης.
40
Baalbe k
Το Baalbe k τ ου Λιβά νου περιμέ νε ι, αλλά ε γώ δε ν ε ίμαι έτ οι-
μη. Ο ι ε ικόνες τ ων τ ριών ημερών ήδη πολλές και δε ν έχω προ-
λάβε ι να τ ις χωνέ ψ ω. Ο πόνος σ τ ον α σ τ ρά γαλο δε ν με α φήνε ι
να ξεχα σ τ ώ. Η χαρά επιμέ νε ι να περι χαρακώνεται.
Ο περίγ υρος τ ου αρχαιολογ ικού χώρου θυμίζε ι τ ην πλατ ε ία
σ τ ο Μονα σ τ ηράκ ι. Μπαίνω μέσα, περιδια βαίνω α νάμεσα σ τ ις
ρωμαϊκές κολώνες και ακούω από τα με γά φ ωνα τ ην φ ωνή τ ούι-
μάμη. Τα με γέθη πελώρια, γ ια να υπογραμμίζου ν τ ην κ υριαρχία
και τ ο με γαλε ίο τ ης Ρ ώμης. Αποικ ιοκ ρατ ικού χαρακ τ ήρα οι
ρωμαϊκοί ναοί σ τ ην Ανατ ολή, με με γέθη πέρα από τα α ν θρώπινα
μέτ ρα, ώ σ τ ε να κωδικοποιε ίται με ευχέρε ια η πα ν τ οκ ρατ ορία
τ ης αυτ οκ ρατ ορικ ής μητ ρόπολης σ τ ους εξ ωτ ικούς υπηκόους
τ ης. Η ά σ κ ηση τ ης εξ ουσ ίας μοιάζε ι ευκολότ ερα εφικ τ ή μέσα
από τ ο δέος που προκαλε ί τ ο τ εράσ τ ιο.
41
Ο ρωμαϊκός ναός α φιερωμέ νος και α υτ ός σ τ ον υπέρτατ ο θεό,
που ε ίναι και θεός τ ης α ναπαρα γωγής. Δια βάζω σ τ ους τ ουρι-
σ τ ικούς οδηγούς γ ια τ ις ε ιδωλολατ ρικές θρησ κευτ ικές τ ελε-
τ ές α ναπαρά σ τα σης τ ης ερωτ ικ ής πράξ ης. Η σ τ ιγμή πριν τ ην
κορύ φ ω ση τ ης ηδονής, διάμεσο γ ια τ ην επα φή με τ ην αλήθε ια;
Η κούρα ση τ ων τ ριών ημερών, οι συ νεχε ίς ε ναλλα γές και κ υ-
ρίως τ ο ε γ καταλελε ιμμέ νο γ κ ρίζο και η ρημα γμέ νη μιζέρια τ ου
νοτ ίου Λιβά νου με τ ις α φίσες τ ης Χεζ μπολάχ και τα ε γ καταλε-
λε ιμμέ να φ υλάκ ια τ ου συριακού σ τ ρατ ού κάθε πέ ν τ ε ως δέκα
χιλιόμετ ρα με γεμίζου ν κατ ήφε ια. Σ χεδόν ξ ημερώματα, απο-
κοιμιέμαι σ τ ην Αθήνα, μα σών τας έ να μικ ροσ κοπικό κα ν ταϊφάκ ι
με καταπρά σ ινο φισ τ ίκ ι.
42 43
44
Στ ο Με γάλο Παζάρι, περπατ ώ χοροπηδών τας χαρούμε νη. Τόσο
μακ ριά, τ όσο αλλού, σε τ όσο λίγο χρόνο. Η ε γ γ ύτ ητα ε ίναι
τ ελικά ζ ήτ ημα α –χρον ικών σ τ ιγμών. Τις κ ρατ ώ σ τ ις χού φτ ες
μου, χαρούμε νη.
Μέσα σ τ ο Παζάρι, «Κα φέ Φεζ» με τ ους λευκούς κ ρίνους σ τα
τ ετ ρά γωνα διά φα να βάζα και τ ον εσπρέσο illy σε γ υάλινο φλι-
τζά ν ι. Τόπος α να φ οράς, διαχρον ικά. Εδώ, πλάι σ τ ους λευκούς
κ ρίνους, έχω πιε ι κα φέ ολομόναχη και τ ον έχω μοιρα σ τ ε ί με
τ ους πιο α γαπημέ νους μου. Κάθε φ ορά και με έ να ν ή σε συ ν-
δυα σμό. Κάθε φ ορά άλλη, όπως με ορίζε ι ο χρόνος που περνά.
Στ ο παλιατζίδικο, δεκάδες –τ ριακοσάχρονα τ ουλάχισ τ ον –κου-
μπιά ξεχύ νον ται από τα επιδέξ ια χέρια τ ου εμπόρου πά νω
σ τ ον πά γ κο τ ου μικ ροσ κοπικού τ ου μα γαζιού. Στ η μικ ρή τ ους
επιφά νε ια έχε ι αποτ υπωθε ί τ ο περίτ εχ νο μπαρόκ με γαλε ίο
τ ης Οθωμα ν ικ ής Αυτ οκ ρατ ορίας. Μήπως τ ώρα, τ ούτ η τ η σ τ ιγμή,
ευτ υχία ε ίναι η α ν υπομονησ ία τ ων δαχτ ύλων μου να ζεσ τ ά νε ι
τ η μεταλλικ ή τ ους επιφά νε ια;
45
Στ ην α νοι χτ ή πλατ ε ία, έξ ω από μια ε ίσοδο τ ου Με γάλου Πα-
ζαριού, ο απογευματ ινός χιον ιάς διαπερα σ τ ικός. Ο ήλιος δι-
α υ γής. Δεκάδες γάτ ες, χορτα σμέ νες και α γαπησ ιάρες, ακ ρο-
βατ ού ν α νάμεσα σε σ τ οίβες από παλιά βιβλία που κε ίτ ον ται
σ τ ο πάτ ωμα προς πώληση. Αναζ ητ ώ κ ρυμμέ νους θησα υρούς,
απομε ινάρια τ ης άλλης, τ ης Με γάλης Ε λλάδας. Παρέα μου, η
σχεδόν βυζα ν τ ινή ψαλμωδία τ ου ιμάμη.
Πρωινό κολύμπι σ τ ην α νοι χτ ή θερμαινόμε νη πισ ίνα με υπερ-
χε ίλιση σ τ ον Βόσπορο. Μουλιάζον τας μέσα σ τ ους υδρατ μούς,
ρου φά ω τ ην ε ικόνα. Πίσω μου, ο όγ κος τ ου ξε νοδοχε ίου με τ ον
χιον ισμέ νο τ ου κ ήπο. Δεξ ιά μου, τ ο οθωμα ν ικό παλάτ ι. Αρι-
σ τ ερά – σ τ ην άκ ρη τ ης ματ ιάς μου, η επιθαλά σσ ια γέφ υρα που
ε νώνε ι τ ην Ασ ία με τ ην Ευρώπη, και εμπρός μου, η θάλα σσα.
Ε μβάπτ ιση σ τ ον γ κ ρίζο ορίζον τα τ ου Βοσπόρου.
Το μυαλό α να σύρε ι τ ην υπερχε ίλιση μιας άλλης πισ ίνας, φάτ σα
σ τ ην Καλ ν τ έρα, κατακαλόκαιρο. Άλλα χρώματα, άλλες α νά σες,
άλλα χαμόγελα, άλλη – πιο παιδικ ή – χαρά. Αφήνω τ ο χιονόνερο
να πα γώ σε ι τα χέρια μου και επα νέρχομαι σ τ ο σήμερα.
46
Περιδια βαίνω σ τα σοκάκ ια γ ύρω από τ ο Πατ ριαρχε ίο. Η θε-
μελίω ση τ ης Με γάλης τ ου Γέ νους Σ χολής λαμβά νε ι χώρα τ ην
επομέ νη τ ης Άλω σης. Φ ωτ ισμέ νοι π νευματ ικοί ηγέτ ες α ν τ ιλαμ-
βά νον ται ότ ι σ τ ις κ ρίσ ιμες ώρες κάθε Άλω σης, οι πολιτ ισμοί
παραμέ νου ν ζων τα νοί μόνο μέσα από τ ον δία υλο τ ης παιδε ίας
που εξακολουθού ν να παρά γου ν. Ο Αρισ τ οτ έλης υπάρχε ι μέσα
από τ ην αρα βικ ή α ν τ ιγρα φή τ ου.
Τα κατ εσ τ ραμμέ να πρόσωπα τ ων αρισ τ ουργηματ ικών βυζα ν τ ι-
νών νωπογρα φιών σηματ οδοτ ού ν με τ ον πιο οδυ νηρό τ ρόπο τ ην
αλληλοδιαδοχή τ ων αυτ οκ ρατ οριών. Η αλληλοδιαδοχή επιτ υ γ-
χά νεται ε ν τ έλε ι με τ ην υποτα γή τ ης αποδυ ναμωμέ νης παλιάς,
σ τ ην ορμητ ικ ή καινούργ ια. Η διατ ήρηση και η α φομοίω ση τ ων
πολιτ ισ τ ικών σ τ οι χε ίων τ ης προηγούμε νης εξαρτ άται από τ ον
βαθμό π νευματ ικότ ητας τ ης νέας.
Περιτ ριγ υρίζω μέσα σ τ ην Αγ ιά –Σο φιά. Αναζ ητ ώ τα γ νώριμα πα-
τ ήματ ά μου από τ ις επα ναλαμβα νόμε νες επισ κέ ψε ις μου. Στ ά ση
σ τ ον γ υ ναικων ίτ η. Στ ά ση σ τα σωζόμε να ψηφιδωτ ά, ιδίως σε
47
α υτ ό που ο Ιουσ τ ιν ια νός συ νομιλε ί με τ ον Θεό, προσ φέρον τας
τ ου τ ην εκ κ λησ ία και λαμβά νον τας τ η θε ϊκ ή νομιμοποίηση
τ ης α υτ οκ ρατ ορικ ής τ ου εξ ουσ ίας. Αυτ ήν τ η φ ορά όμως με
καθηλώνε ι ο κε ν τ ρικός θόλος. Περνά τ ο φ ως από τα παρά-
θυρα και φτ ιάχ νε ι περιμετ ρικά έ να ν κ ίτ ρινο κ ύκ λο που με
περικ λε ίε ι. Προσπαθώ να φα ν τα σ τ ώ πώς συ νομιλούσε ο ήχος
τ ου βυζα ν τ ινού μέλους με τ ο φ ως. Υπήρχε διάδρα ση; Αν τα να-
κ λούσε και απορρο φ ούσε, ώ σ τ ε να ηχήσε ι και α ν τ ηχισ τ ε ί; Η
συ νήθης βόλτα δε ν ε ίναι ποτ έ ολοκ ληρωμέ νη, α ν δε ν περά σω
να χαιρετ ήσω τ η Μικ ρή Αγ ια –Σο φιά και τ η Μονή τ ης Χώρας. Τα
ψηφιδωτ ά σ τ ην απόλυτ η απογε ίω ση και μαζί με α υτ ά απογε ι-
ώνεται η ψ υχή μου. Η Σο φία τ ης Ορθοδοξ ίας, που επιμέ νε ι να
α ναζ ητ ά τ ον σύ νδεσμο α ν θρώπου, πίσ τ ης και θε ίου μέσα από
μια τ έχ νη που δημιουργε ί όγ κους συμβατ ούς με τ ο α ν θρώπινο
μέτ ρο. Ό γ κους τ έτ οιους που να δημιουργού ν οικε ιότ ητα και
όχι φ όβο. Η πίσ τ η μεταλαμβά νε ι και ισχυροποιε ίται μέσα από
τ ο χρυσα φέ ν ιο φ ως τ ων ψηφιδωτ ών που δημιουργε ί θαλπωρή
και μέσω α υτ ής δέος.
48 49

Η κατ άβα ση σ τ ο Ιουσ τ ιν ιά νε ιο Υδρα γωγε ίο, α φορμή γ ια βόλτ ες κέ ν τ ρου. Ο έρωτας ε ίναι τ ελικά α να σ τ ολέας κάθε ε νδοσ κοπι-
σε χωροχρόνους άυλους. Ο φ ωτ ισμός και η κ ίνηση τ ου νερού κού ταξ ιδιού; Η σ κέ ψη με πληγώνε ι. Σκέφτ ομαι, παρηγορητ ικά,
ομορ φαίνε ι τ η Μέδουσα και τα φιδέ ν ια τ ης μαλλιά. ότ ι σ τ η χρισ τ ια ν ικ ή διδα σ καλία ο θεός ε ίναι α γάπη – έρωτας.
Σκέφτ ομαι ότ ι ο έρωτας ε ίναι η απά ν τ ηση σ τ ον φ όβο τ ου θα-
Η κ υκ λικ ή κ ίνηση τ ων Δερβίσηδων, με τ ις περισ τ ρο φές γ ύρω νάτ ου.
από τ ον άξ ονά τ ους, μου μοιάζε ι ε ν τ ελώς μοναχικ ή. Βρίσ κο-
ν ται εμπρός μου ε ν νέα και καθέ νας τ ους σ τ ροβιλίζεται γ ύρω Αφήνομαι να ξεχα σ τ ώ με τ η μουσ ικ ή, κ ράμα Ανατ ολής και Βυ-
από τ ον εαυτ ό τ ου, απολύτ ως απομονωμέ νος από τ ους υπόλοι- ζα ν τ ίου.
πους οχτ ώ. Λαμβά νε ι θε ίο φ ως με τ η μία παλάμη σε α ν ύ ψ ω ση
και γε ιώνεται με τ ην άλλη παλάμη που κοιτ ά σ τ ο έδα φος. Με-
ταξ ύ τ ους, οι ε ν ν ιά αρνού ν ται να α ν ταλλάξ ου ν ματ ιές ούτ ε και
ήχους. Δε ν α γ γ ίζον ται. Κάθε ταξ ίδι α υτ ογ νω σ ίας, κάθε προ-
σπάθε ια διαλογ ισμού, κάθε απόπε ιρα απογ ύμ νω σης, κάθε προ-
σέ γ γ ιση σ τ η γ νώ ση, κάθε υπέρβα ση γ ια τ ην έ νω ση με τ ο όλο
ε ίναι ε ν τ έλε ι μοναχικ ή; Δε ν μοιάζε ι να χωρά τ ον α ν τ ί– ούτ ε
τ ον συ ν – διαλογ ισμό τ ου έρωτα. Η ψ υχα νάλυση, η βουδισ τ ικ ή
ν ιρβά να, η σα νσ κ ριτ ικ ή γαλήνη, ο μονα σ τ ικός διαλογ ισμός,
ακόμη και η κ υκ λικ ή περισ τ ρο φή τ ων Δερβίσηδων ε ίναι προ-
σπάθε ιες περι χαρακωμέ νες γ ύρω από τ ον άξ ονα τ ου ατ ομικού
50 51

52
Πρώτ η φορά προς αυτ ήν τ η γε ιτ ον ιά τ ου κόσμου. Πρώτ η
επίσ κε ψη σ τ η Λατ ιν ικ ή Αμερικ ή, γ ια τ ην οποία ο παιδικός
νους έχε ι φτ ιάξε ι μύθους και ε ικόνες χαμέ νων παραδε ί-
σων. Εικόνες σ τ ερεότ υπα ή ε ικόνες α νοικ τ ές σε επιβεβαι-
ώ σε ις και α νατ ροπές;
Αργε ν τ ινή
Μια χώρα σ τ ε νόμακ ρη. Μια χώρα σ τ ριμωγμέ νη α νάμεσα σε
πα ν ύ ψηλα και ά γρια βου νά και τ ο νερό. Μια χώρα που πε-
ριλαμβά νε ι τ ον κόσμο ολόκ ληρο. Από τα κόκ κ ινα χώματα
και τ ην οργ ιώδη βλά σ τ ηση τ ου Ισημερινού τ ων βόρε ιων
συ νόρων τ ης έως τ η μαύρη πέτ ρα τ ου νοτ ιότ ερου κατ οι-
κ ημέ νου σημε ίου τ ης Γης. Και α νάμεσα σ τα ακ ραία αυτ ά
σημε ία, τ ο α σ τ ικό, ω σά ν παρα φθορά τ ου Παρισ ιού τ ου Με-
σοπολέμου, Μπουέ νος Άιρες.
E l Calafa t e, η πόλη τ ων αρχών τ ου 20ου αιώνα, όπου γ ι-
νότα ν εμπόριο μαλλιού. Πατα γον ία τ ης Αργε ν τ ινής και ο
Ιούλιος Βερν ξα ναζων τα νεύε ι. Για τα μάτ ια μου, που έχου ν
συ νηθίσε ι σε μικ ρούς κόλπους και μικ ρόταλες πεζούλες, ο
ορισμός τ ης απλοχωριάς. Ανηφ ορίζον τας με je e p 4Χ4 σ τ ους
πρόποδες τ ων Άνδεων, σ τ ο κον τ ινό σ τ ην πόλη οροπέδιο,
συ να ν τ ώ εκ τ ά σε ις έως σ τ έπας και έως εκε ί που φτ ά νε ι
η ματ ιά μου. Καθώς αρχές Σεπτ έμβρη, οι αποχρώ σε ις τ ου
κα φέ μονοπωλού ν τ ο τ οπίο, με ξεραμέ νους θάμ νους που
συ να ν τ ού ν τ η λίμ νη τ ης Αργε ν τ ινής δια υ γή γαλάζια και
έ να ν ουρα νό γαλακ τ ωδώς γαλάζιο. Το μόνο που διακόπτ ε ι 53
τ η ματ ιά ε ίναι οι αετ οί που υ ψ ιπετ ού ν και κα φετ ιά λα-
γουδάκ ια που χοροπηδού ν. Δέ ν τ ρο δε ν συ να ν τ ά η ματ ιά έως
εκε ί που φτ ά νε ι. Αλλά βλά σ τ ηση θαμ νώδη με μακ ρόσ τ ε να
φύλλα τα οποία βοσ κού ν κοπάδια αλόγων και κα φέ α γε-
λάδων με χαρακ τ ηρισ τ ικ ή ά σπρη λωρίδα σ τ ην πλάτ η τ ους.
Πατ ά ω σε λά σπη πηχτ ή σ κούρα έως μα ύρη, που βρέχεται
συ νεχώς από νερό που κ υλάε ι και προέρχεται από χιόν ι
που λιώνε ι. Χ ρώματα παλέτας σα ν τ οριν ιάς και η Βλυχάδα,
η Περίσσ ια και τ ο Καμάρι με γεθυμέ να σ τ η ν ιοσ τ ή. Τα πά ν τα
γ ύρω μου ε ίναι αραιά, οι ά ν θρωποι, τα κ τ ίσματα, ο ά νεμος,
τα σύ ν νεφα. Ο ήλιος ξεκ ινά τ η δύση τ ου, οι σ κ ιές πυκ νώ-
νου ν και τ ο je e p κολλάε ι σ τ η λά σπη πά νω σ τ ην κούρμπα
μιας σ τ ρο φής. Καθισμέ νη σε έ να βραχάκ ι, παρακολουθώ τ ις
προσπάθε ιες τ ου οδηγού να τ ο ξεκολλήσε ι με τ η βοήθε ια
μαδεριών. Φ υσάε ι έ νας δια βολεμέ νος βοριάς και η θερμο-
κ ρα σ ία έχε ι πέσε ι κάτ ω από τ ο μηδέ ν. Το κ ρύο ε ισχωρε ί
σε κάθε κ ύτταρό μου, που μέχρι σχεδόν χθες βουτ ούσε σ τ η
θάλα σσα τ ου Αιγαίου. Κατα φτ ά νου ν γ ια βοήθε ια και άλλοι
δυο –τ ρε ις οδηγοί. Μιλού ν έ ν τ ονα, με περιπαικ τ ικ ή διάθε-
ση. Για α υτ ούς, η λά σπη, η απλω σ ιά τ ης σ τ έπας, η γ ύμ ν ια
τ ης βου νοκορ φής, ο βοριάς ε ίναι μια καθημερινότ ητα. Με
πλησ ιάζου ν και μου προσ φέρου ν κα υτ ό κα φέ από έ να θερ-
μός. Τον πίνω γουλιά γουλιά γ νωρίζον τας ότ ι ε ίναι τ ο πο-
λυτ ιμότ ερο κέρα σμα εδώ και πολύ καιρό. Περπατ ώ μέχρι
τ ην άκ ρη τ ου γ κ ρεμού. Ο αέρας χύ νε ι τ ον κα φέ επά νω μου.
Περισ τ ρέφ ω τ η ματ ιά και ε ισπ νέω τ ο γαλάζιο τ ου ορίζον τα
και τ ην άπλα που με τ υλίγε ι. Η επα ναληπτ ικότ ητα τ ου κα φέ
χρώματ ος, η έλλε ιψη τ ων δέ ν τ ρων, η χαμηλή και γαιώδης
βλά σ τ ηση, η καθαρότ ητα τ ης ατ μόσ φαιρας και πά νω από
όλα η συ νεχής γραμμή τ ου ορίζον τα, όπου τ ο γαλάζιο τ ης
 λίμ νης συ να ν τ ά τ ο γαλάζιο τ ου ουρα νού, δημιουργού ν συ ν-
θήκες απλω σ ιάς και ελευθερίας. Φτ ά νω, επιτ έλους, μετ ά
από περίπου τ ριά ν τα ώρες α γρύπ ν ιας, σ τ ο ξε νοδοχε ίο, έ να
μικ ρό ξ ύλινο σαλέ σε έ να α σ τ ικό σ τα υροδρόμι. Ζεσ τ ό, με
τζάκ ια α ναμμέ να και αίσθηση οικε ίου. Καταρρέω από τ ην
54 κούρα ση σε έ να κ ρεβάτ ι μα σάζ και με ξ υπ νά η κ υρία που
με περιποιε ίται γ ια να μου πε ι ότ ι τ έλε ιω σε. Όλα και
όλοι ε ίναι μακ ριά πολύ. Το κ ινητ ό δε ν ε ν τ οπίζε ι συμβατ ό
δίκ τ υο και ε ίμαι μόνη, χωρίς να ν ιώθω μοναξ ιά.
Το je t lag από βάσα νο, εδώ σ τ ο Calafa t e, εξελίσσεται σε
ευλογ ία. Περίπου πέ ν τ ε τ ο πρωί, σ κοτ άδι και πίνω τ ον
κα φέ μου, δοκ ιμάζον τας καραμελωμέ νο γάζα. Ξα φ ν ικά, όλα
γ ίνον ται ροζ . Όλη αυτ ή η παλέτα τ ης έ νω σης τ ου άσπρου
με τ ο κόκ κ ινο με περιβάλλε ι. Αναπ νέω μέσα σε μια φούσ κα
ροζ , ροζ σα ν κοριτ σ ίσ τ ικ η μπομπον ιέρα, σα ν κα σμιρέ ν ια
βα φτ ισ τ ικ ή κουβέρτα. Γίνομαι ζαχαρωτ ό μέσα σε μια λίμ νη
ροζ μαλακ ιάς καραμέλας. Παρατ ά ω πρά γματα και κα φέ και
τ ρέχω αλα φια σμέ νη με τ η φ ωτ ογρα φικ ή μηχα νή σ τ ο χέρι
γ ια να προλάβω να χωρέσω τ ο ροζ σε έ να κ λικ . Γρήγορα
α ν τ ιλαμβά νομαι ότ ι η προσπάθε ια ε ίναι ατ ελέσ φορη. Αυτ ό
που καλύπτ ε ι τ ο εδώ σύμπα ν μου δε ν χωρά σε μια φ ωτ ο-
γρα φία. Έ χε ι όμως α νεξ ίτ ηλα χωρέσε ι σ τ ο μυαλό μου.
Pe r it o M o r e no. Ο σημα ν τ ικότ ερος πα γετ ώνας τ ης Πατα γο-
ν ίας, με έκ τα ση περίπου διακόσ ια πε νήν τα τ ετ ρα γων ικά
χιλιόμετ ρα, ξαπλωμέ νος σ τ ις παρυ φές τ ων Άνδεων μεταξ ύ
Χιλής και Αργε ν τ ινής. Στ ο κατ ά σ τ ρωμα τ ου μικ ρού καρα-
βιού, με μια βαριά συ ν νεφιά, κ ρυώνω πολύ. Αδαής, δε ν
α ν τ ιλαμβά νομαι τ ην α ν υπομονησ ία όσων βρίσ κον ται γ ύρω
μου. Τα ταξ ίδια περιλαμβά νου ν και αυτ ήν τ η μα γε ία. Με-
ρικές φορές δε ν ξέρε ις τ ι σε περιμέ νε ι. Δε ν ξέρε ις με
τ ι επίκε ιται η α ν ύ ψ ω ση τ ης ψ υχής. Τι θα χαραχθε ί σ τα
κ ύτταρά σου και θα βαθύ νε ι τ ην α ναπ νοή, πλαταίνον τας
τ ους ορίζον τ ες και τ ην ελευθερία σου. Προσε γ γ ίζουμε τ ον
λευκό όγ κο. Πλησ ιάζουμε μέσα σε απόλυτ η ησυχία. Τίποτα
εκ τ ός από τ ο καρα βάκ ι μας δε ν ακού γεται. Ω σά ν ο χρόνος
να έχε ι σ ταματ ήσε ι. Μέχρι τ η σ τ ιγμή α υτ ή, δε ν ε ί χα συ-
νε ιδητ οποιήσε ι ότ ι ο θόρυ βος και κ υρίως οι ε ναλλα γές
τ ου μας βοηθού ν να α ν τ ιλαμβα νόμα σ τ ε τ ο πέρα σμα τ ης
σ τ ιγμής, τ η διαδοχή τ ου χρόνου. Προσε γ γ ίζον τας, ο λευκός
α υτ ός όγ κος αποκαλύπτ ε ι τα σωθικά τ ου. Τίποτα δε ν ε ί- 55
ναι πια λευκό. Σε όποια τ ρύπα ε ισχωρε ί τ ο φ ως, τ ο λευκό
γ ίνεται λουλακ ί. Το φ ως ε νώνεται με τ ο νερό και αποκ τ ά
υλικ ή διά σ τα ση, μεταμορ φ ούμε νο σε μπλε. Κάθε σπηλιά,
κάθε εσοχή παίζε ι τ ο παι χ ν ίδι τ ου φ ω σ φ ορικού μπλε. Και
κάθε φ ορά που απε ιροελάχισ τα αλλάζε ι η γων ία τ ου μα-
τ ιού, τ ο μπλε α υτ ό τ ων σωθικών χά νεται, καλύπτ εται από
τ ο λευκό. Ένα συ γ κ λον ισ τ ικό παι χ ν ίδι τ ριών, τ ης ματ ιάς,
τ ου φ ωτ ός και τ ου λευκού όγ κου. Αξέχα σ τ ο.
Τις τ ρεις ημέρες που παραμέ νω στο Calafat e και περιδια-
βαίνω τ ην Πατα γον ία δε ν είδα γ υ ναίκα μακ ιγ ιαρισμέ νη, δε ν
συ νά ν τ ησα στ ρατιά κομμωτ ηρίων ούτ ε νυχάδικων ούτ ε κέ-
ν τ ρων αισθητικ ής. Δε ν βρήκα μα γαζιά με περίτ εχνα ρούχα.
Η ό ψη τ ων α νθρώπων α νεπιτ ήδευτ η. Φυσ ικ ή. Τα ρούχα τους
απλά, ζεστά και πρακ τικά. Η μορφή τους ψιλόλιγ νη και κα-
λοφτια γμέ νη, το χαμόγελό τους απροσποίητο και βαθύ και
η ματιά τους απονήρευτ η. Η κ ίνηση τ ων αυτοκ ινήτ ων αραιή,
με τ ην τουριστικ ή α νάπτ υξ η να ξεκ ινά μόλις το 2000, ότα ν
ά νοιξε το τοπικό αεροδρόμιο. Η αύξ ηση τ ων επισ κεπτ ών
μπορεί να χαλάσει ό,τι εισπράττ ω, καθώς το 2004 επισ κέ-
φθηκα ν τ ην περιοχή τ ετ ρακόσ ιες πε νήν τα χιλιάδες τουρί-
στ ες, ε νώ δέκα χρόν ια πριν ο αριθμός αυτ ός δε ν ξεπερ-
νούσε τους πέ ν τ ε χιλιάδες. Φεύγον τας από τ ην περιοχή,
συ νειδητοποιώ ότι όλα κ ύλησα ν εύκολα, η συ νε ν νόηση, οι
μετακ ινήσεις, οι αλλα γές στο πρόγραμμα. Είναι έ να μέρος
όπου όλα ακόμη λειτουργού ν χωρίς γρα φειοκ ρατία. Είναι
μια περιοχή τ ης Γης όπου μέχρι σήμερα οι ά νθρωποι δε ν
έχου ν επιχειρήσει να επέμβου ν α νεξ ίτ ηλα στο περιβάλλον
τους. Αν τίθετα, μοιάζει να έχου ν αποδεχτ εί ότι και αυτοί
αποτ ελού ν έ να γρα νάζι στ η φυσ ικ ή ροή τ ων πρα γμάτ ων.
 Ushuaia ή σχεδόν τ ο τ έλος τ ης Γης, χίλια εκατ ό χιλιό-
μετ ρα από τ ην Αν ταρκ τ ικ ή. Ο ι ε ικόνες από τ ο αεροπλά νο
τ ου Πορθμού τ ου Μα γ γελά νου αξέχα σ τ ες. Γη γεμάτ η κορυ-
φές ψηλών και χιον ισμέ νων βου νών. Μετ ά τ ην απλω σ ιά τ ης
Πατα γον ίας, αυτ ή η ε ναλλα γή τ ων μαύρων βου νοκορ φ ών τ ων
56 Άνδεων τ ης Φ ωτ ιάς, που σ τ ριμώχ νον ται η μια δίπλα σ τ ην
άλλη χωρίς να α φήνου ν χώρο γ ια πεδιάδα και διακόπτ ον ται
από τα α γριεμέ να, μπλε σ κούρα έως μα ύρα νερά τ ου Πορ-
θμού, ε ίναι ε ν τ υπω σ ιακ ή. Με έ να πέτα γμα τ ου αεροπλά νου,
λοιπόν, από τα γαλάζια και γαιώδη σ τα μα υρόα σπρα τ ων
νερών, τ ων βου νών και τ ου χιον ιού. Η Ushuaia μια σ κ λη-
ρή και αδιά φ ορη πόλη – λιμά ν ι τ ης εσχατ ιάς. Ε πιβιβάζομαι
σε καράβι που θα με πλοηγήσε ι σε ακατ οίκ ητα νησ ιά και
ακ τ ές με αποικ ίες θαλά σσ ιων ελεφά ν τ ων, πιγ κουίνων και
φ ωκ ιών. Όλα ε ίναι κ ρύα και υ γρά. Το καράβι δε ν α ναχωρε ί
ποτ έ λόγω ά σχημου καιρού και χά νω τ ην ευκαιρία να πλο-
ηγηθώ σ τ ο κα νάλι που διά σχισε τ ο πρώτ ο ευρωπαϊκό πλοίο
«Beagle» μόλις τ η δεκαετ ία 1820 και σ τ ο δεύτ ερο ταξ ίδι
τ ου κουβάλησε τ ον Δαρβίνο. Σκέφτ ομαι ότ ι κάθε φορά που
αποσ τ ηθίζουμε σ τα μαθητ ικά βιβλία τ ης Ισ τ ορίας ημερο-
μην ίες α νακαλύ ψεων, αυτ ές α φ ορού ν πά ν τα τ ον δικό μας
κόσμο. Τι άρα γε ε νδια φέρου ν οι ημερομην ίες αυτ ές τ ους
γηγε νε ίς τ ων περιοχών που α νακαλύ φθηκα ν, α φού αυτ ές
ήτα ν ήδη από αιώνες α νακαλυμμέ νες και αξ ιοποιημέ νες
από αυτ ούς; Ο Ινδιά νος έχε ι παρουσ ία σ τ ην μεριά αυτ ήν
τ ου κόσμου σχεδόν 10.000 χρόν ια, πριν κα ν χωρισ τ ε ί η γη
από τα Στ ε νά τ ου Μα γ γελά νου. Εδώ και χιλιετ ίες, ο Ιν-
διά νος ε ί χε μάθε ι να ζε ι καμακώνον τας ψάρια, φορών τας
δέρματα φ ώκ ιας, αλε ίφ ον τας τ ο δέρμα τ ου με λάδι φάλαι-
νας, τ ρυπώνον τας σε βραχώδε ις σπηλιές. Εδώ και χιλιετ ί-
ες, γ ια να ζεσ ταθε ί, ά να βε πολλές μικ ρές και σε κ υκ λικ ή
διάταξ η φ ωτ ιές, με ξ ύλα που ξέβραζε η θάλα σσα. Φ ωτ ιές
που α ν τ ίκ ρυσα ν οι πλοηγούμε νοι Ευρωπαίοι και ονόμα σα ν
τ ην περιοχή αυτ ήν τ ου κόσμου Γη τ ου Πυρρός. Γιατ ί γ ια
τ ον Ινδιά νο αυτ όν τ υχόν αποτ ελε ί σημα ν τ ικ ή ημερομην ία
α νακάλυ ψης τ ο έτ ος που κατ ά φερε έ να ευρωπαϊκό πλοίο να
δια σχίσε ι τα νερά τ ης περιοχής τ ου; Πόσο σχετ ικές ε ίναι
τ ελικά οι ημερομην ίες και πώς α υτ ές αποκαλύπτ ου ν τ ον
τ ρόπο που ε ίναι δομημέ νες οι κοινων ικές και οικονομικές
σχέσε ις εξ ουσ ίας πά νω σ τ η Γη;
Περιδια βαίνω τ ο εθ ν ικό πάρκο τ ης περιοχής. Η βλά σ τ ηση 57
αραιή έως τ ού νδρα, με δέ ν τ ρα πολύ ηλικ ιωμέ να, με κορ-
μούς με γάλους και όγ κους σα ν καρκ ινώματα που παραμορ-
φ ώνου ν τ ο σχήμα τ ους. Το πάρκο περιλαμβά νε ι και μια
λίμ νη, με παραλίμ ν ιο χαλίκ ι γ κ ρι – μα ύρο. Βουτ ώ τα πόδια
μου σ τ ο πα γωμέ νο νερό τ ης και μαζεύ ω από τ ις όχθες τ ης
όσ τ ρακα, μύδια και κοχύλια μικ ρά και γ κ ρι – μα ύρα.
Προχωρημέ νο απόγευμα επισ κέπτ ομαι τ ους εμπορικούς
δρόμους τ ης πόλης. Σε έ να κατ ά σ τ ημα με ε ίδη σπιτ ιού,
συ να ν τ ώ τα γαλάζια μπολ που έχω α γορά σε ι σ τ ην Αθήνα.
Δε ν υπάρχου ν τ ελικά σύ νορα και τ ο μόνο όριο ε ίναι α υτ ό
που μας επιβάλλε ι η δομή μας. Το ταξ ίδι βοηθά σ τ ην προ-
σπάθε ια τ ης δια σ τ ολής τ ους, σ τ ο ξεχε ίλωμα και τ ην υπέρ-
βα σή τ ους. Γεύομαι φρέσ κο κα βούρι Αν ταρκ τ ικ ής με σάλτ σα
βουτ ύρου και ακού ω τ ο «I a m i n hea ve n». To κ ρύο λευκό
κ ρα σ ί ισορροπε ί τ ο εύθρα υσ τ ο τ ων α ν θρώπινων ορίων και
τ ο αδιαπέρα σ τ ο μα ύρο τ ων βου νοκορ φ ών.
Bue n os Ai r e s. Φτ ά νω γ ύρω σ τ ις τ έσσερις τα ξ ημερώματα.
Παραπατ ώ από τ η ν ύσ τα και τ ην κούρα ση. Δια σχίζω τ ην
πόλη και παρατ ηρώ ζωή πολλή. Η ρεσε ψ ιόν τ ου ξε νοδο-
χε ίου γεμάτ η από καλον τ υμέ νους α ν θρώπους με βραδινά
ρούχα, γού νες και εμφα νώς εύχαρη διάθεση. Η ν ύχτα σ τ ο
κέ ν τ ρο τ ης πόλης μυρίζε ι ζων τ ά ν ια. Από όλα όσα ε ίδα
σ τ ην πόλη – μύθο, θα θυμάμαι δύο ε ικόνες. Η μια, σε πα-
λαιοβιβλιοπωλε ίο όπου α νακάλυ ψα τ ην Οδύσσε ια σε λα-
τ ιν ικ ή – ελλην ικ ή μετ ά φρα ση, έκδοσης περίπου 1600 και
τ η συζ ήτ ηση με τ ον ταξ ιτζ ή γ ια τ ους άθλους τ ου Οδυσσέα.
Η άλλη, Κυριακ ή πρωί με συ ν νεφιά σε κε ν τ ρικ ή πλατ ε ία
τ ης πόλης, όπου παλιατζ ήδες σ τ ήνου ν τ ο υπαίθριο παζάρι
 τ ους και από τα υπαίθρια με γά φ ωνα τ ης οποίας ακού γον ται
τα ν γ κό. Ζευ γάρια χορεύου ν σ τα καλ ν τ ερίμια γελών τας και
ε γώ παζαρεύω δα ν τ ελέ ν ια ρούχα εκατ ον ταετ ίας. Αφήνω γ ια
τ ους υπόλοιπους τ ις διακ ριτ ές γε ιτ ον ιές, τ ο Pale r m o, τ ην
Boca, τ η Ricole t a, τ ο San Telm o, τ ο ποδόσ φαιρο, τ ις απο-
58 βάθρες, τ ο νεκ ροτα φε ίο τ ης Ε βίτα, τ ο προεδρικό μέ γαρο,
τ ις μά νες που ακόμη και σήμερα σ ιωπηρά διαδηλώνου ν γ ια
τα α γ νοούμε να παιδιά τ ους, τ ους α ν θρώπους που φ ωνάζου ν
γ ια τ η συ νεχή οικονομικ ή κ ρίση, τ ην έ ν τ ονη οικονομικ ή
α ν ισότ ητα. Από τ ο Bue nos Ai r e s φέρνω πίσω και τ ο α ση-
μέ ν ιο κουκ λάκ ι– φ υλαχτ ό τ ων Ma puche.
Iguassu Fall s. Δέος και μόνο δέος. διακόσ ιοι εβδομήν τα
πέ ν τ ε καταρράκ τ ες, έκ τα σης 2,7 χιλιόμετ ρα, με τ ον με-
γαλύτ ερο αυτ ών, τ ον Λαιμό τ ου Δια βόλου να έχε ι ύ ψος
ογδόν τα δύο μέτ ρα, μήκος εφτακόσ ια και τ ο α σύλληπτ ο
πάχος εκατ όν πε νήν τα. Υποκ λίνομαι. Ο όγ κος τ ου νερού
που χύ νεται προκαλε ί έκ ρηξ η αδρε ναλίνης. Και η αδρε να-
λίνη ε ν τ ε ίνε ι όλες τ ις αισθήσε ις. Τυλίγομαι σε έ να πέπλο
ήχου από τ η δύ ναμη τ ου νερού που αδιάκοπα πέφτ ε ι και
χρώματ ος από τα εκατ ομμύρια σ τα γον ίδια που αιωρού ν ται,
με καταμουσ κεύου ν και διαθλού ν τ ο φ ως. Η ζωή χωρίζεται
σε πριν και μετ ά τ ην εμπε ιρία τ ου καταρράκ τ η. Νιώθω ευ-
γ νωμοσύ νη σ τ ον θεό – φίδι που θύμω σε από τ ην κ λοπή τ ης
α γαπημέ νης τ ου και σερνάμε νος μέσα από τ η γη έσ κ ισε
τ ο έδα φος και δημιούργησε τ ο φαρά γ γ ι τ ων καταρρακ τ ών.
Την ευ γ νωμοσύ νη αυτ ήν δε ν α ναχαιτ ίζε ι ούτ ε η δια ν υκ τ έ-
ρευσή μου σ τ ο γε ιτ ον ικό Τριεθ νές Αργε ν τ ινής, Βραζιλίας
και Παρα γουάης. Η ε ικόνα παραπέμπε ι σε αμερικα ν ικ ή ται-
ν ία παρακ μής, με χωματ όδρομους, ακατ έργα σ τ ους α ν θρώ-
πους, έκφυλες ματ ιές, πολλαπλά ξεφτ ισμέ να καζίνο, γεμάτα
βρόμα και καπ νό. Η επισ τ ρο φή μέσω τ ης Mi sio ne s, όπου
βρίσ κον ται τα ερε ίπια μιας Ιεραποσ τ ολής Ιησουϊτ ών με
απομε ινάρια μπαρόκ κ τ ισμάτ ων με πολλές καμπύλες, και η
βόλτα δε ν μου προκαλού ν ε νδια φέρον, πέρα ν τ ου κόκ κ ινου
χρώματ ος τ ους, που μαρτ υρά τ η γεωμορ φία τ ης περιοχής
και τ ην προσαρμοσ τ ικότ ητα τ ου Τά γματ ος σ τ ις υ φισ τ άμε νες
κάθε φ ορά συ ν θήκες.
Ο υρου γουάη
M o nt e v ide o. Άλλος έ νας θρύλος, άλλο έ να οχυρό τ ης εφη- 59
βικ ής μου φα ν τα σ ίας ετ οιμάζεται να πέσε ι. Ξημερώματα
και βρίσ κω τ ην αεροπορικού τ ύπου θέση μου σ τ ο πλατ ύ
δελ φίν ι που θα δια σχίσε ι τ ο νερό μεταξ ύ Bue n os Ai r e s
και M o nt e v ide o. Το νερό κα φέ λα σπώδες που αρνε ίται να
γ ίνε ι μπλε. Ο ι ώρες λίγες αλλά η παλιά πόλη γρήγορα κα-
ταθέτ ε ι εμπρός σ τα μάτ ια μου τα καλούδια τ ης. Είναι σα ν
να έχω ε ισέλθε ι σε σ κ ην ικό τ ου H olly w o o d. Ταιν ία εποχής
ποτ οαπα γόρευσης σ τ ην Κούβα; Κτ ήρια αποικ ιακού ρυθμού,
καθώς η μικ ρή α υτ ή πόλη ιδρύθηκε από τ ους Ισπα νούς,
μόλις τ ο 1724. Αυτ οκ ίνητα κάτ ι σα ν τα κου βα νέζικα τ ων
αμερικα ν ικών ταιν ιών. Ε μπόριο, κατα σ τ ήματα, παλιατζίδι-
κα, σα ν να έχε ι σ ταματ ήσε ι ο χρόνος. Με ίξ η αποικ ιοκ ρα-
τ ίας και belle ép o que με λατ ιν ικό ταπεραμέ ν τ ο. Φεύ γω τ ο
απόγευμα και θέλω να επισ τ ρέ ψ ω σ τ ην Ο υρου γουάη. Θέλω
να καταλάβω πώς η χώρα α υτ ή λε ιτ ουργε ί ως η τ ραπεζικ ή
Ε λβετ ία τ ης Αργε ν τ ινής και τ ο παραθερισ τ ικό τ ης επίνε ιο.
Χιλή
Sa nt iag o. Άλλες δυο ημέρες γ ύρω – γ ύρω σε μια ακόμη
πόλη – μύθο. Εδώ, σ τ ην κε ν τ ρικ ή πλατ ε ία ακού ω, από τ ον
κ υ βερνητ ικά διαπισ τ ευμέ νο ξε να γό μου τ ο κ ρατ ικό πόρισμα
τ ου α υτ οπυροβολισμού τ ου Αλιέ ν τ ε, τ ο βράδυ τ ης α να-
τ ροπής τ ου από τ ον Πινοσέτ και μάλισ τα με σοβιετ ικό
όπλο. Καθώς, όπως με πληρο φ ορε ί, ότα ν ο Αλιέ ν τ ε ήρθε
α ν τ ιμέτ ωπος με τ ις ακ ραίες κατα σ τ ά σε ις που δημιούρ-
γησε, έλα βε τ ην από φα ση τ ης α υτ οκ τ ον ίας α ν τ ί τ ης τα-
πε ίνω σης. Η Ισ τ ορία και τα πρίσματ ά τ ης. Ακολουθε ί η
ξε νά γηση σ τ ο σπίτ ι τ ου Νερούδα. Στ ήνομαι σ τ η σε ιρά, και
με απρόσωπο τ ρόπο ακολουθώ δεκάδες πριν από εμέ να να
 περπατ ού ν σ τα σ τ ε νά δωματ ιάκ ια. Η γε ίω ση τ ου ονε ίρου.
Η πόλη δε ί χ νε ι να βρίσ κεται σε έ να μεταί χμιο οικονομι-
κ ής απογε ίω σης. Ο υρα νοξ ύσ τ ες ξεπροβάλλου ν σε πλατ ιές
λεω φόρους και ταυτ όχρονα τα σ τ ε νά τ ης περιέχου ν φτ ώ-
χε ια πολύ. Αγοράζω αμέθυσ τ ους και la pi s laz uli με χρυσά
60 σ τ ίγματα. Μπαινοβγαίνω σε παλιατζίδικα, όπου ο πλούτ ος 61
πολύς και η ποικ ιλία, ιδίως α ν τ ικε ιμέ νων ισπα ν ικ ής τ ε-
χ ν ικ ής, αξ ιοσημε ίωτ η. Η αποκορύ φ ω ση τ ης πόλης ε ίναι τ ο
μουσε ίο τ ης, όπου συ να ν τ ιέμαι σ τ ις αίθουσές τ ου με τ ον
προκολομβια νό πολιτ ισμό τ ης περιοχής. Μα γε ία. Ό,τ ι έχω
ρου φήξε ι από φ ωτ ογρα φίες απλώνεται εμπρός σ τα μάτ ια
μου. Βρίσ κομαι σε έ ν τα ση, προσπαθών τας να καταλάβω, να
ταξ ινομήσω όσα μπορώ περισσότ ερα. Αισθά νομαι τ η γ νω σ τ ή
έξα ψη τ ου καινούργ ιου. Θέλω να κολυμπήσω μέσα σε αυτ ό.
Το υπέρβαρο σ τ ις βαλίτ σες μου με εμποδίζε ι να α γοράζω
ν τ ουζίνες βιβλία.

Το βράδυ, αποχαιρετ ώ τ ο Sant iag o μέσα σε μια χε ιμερινή

πισ ίνα, σ τ ον τ ριακοσ τ ό δεύτ ερο όρο φο τ ου ξε νοδοχε ίου,
με τζαμέ ν ια ορο φή και πα νσέληνο. Δοκ ιμάζω φιλέτ ο και
τ ο συ νοδεύω με κόκ κ ινο χιλια νό κ ρα σ ί. Άλλη μια ν ύχτα
ευδαιμον ίας που συ νοδεύεται από τ ο τ ρέμουλο τ ης σωρευ-
μέ νης κούρα σης.
62 63

Κάρ-
π α -
θ ος
64 Μεταξ ύ Ρόδου και Κρήτ ης, θάλα σσα.
Πολλή θάλα σσα και μια μακ ρόσ τ ε νη
λωρίδα που τ εμαχίζε ι τ ον ορίζον τα
τ ου νερού σε τ έσσερα πελά γη. Η πε-
νην τ άλεπτ η πτ ήση δε ν μου επιτ ρέπε ι
να συ νε ιδητ οποιήσω τ ο ακ ραίο τ ης
τ οποθεσ ίας. Η πρώτ η προσέ γ γ ιση τ ων
Πηγαδιών – πρωτ εύουσα – μηδε ν ίζε ι
τ ην απόσ τα ση. Η ε ικόνα που ξετ υ-
λίγεται εμπρός μου οικε ία, ά ναρχη.
Μικ ροα σ τ ικού χαρακ τ ήρα, επαρχιακ ή
πολεοδόμηση. Θα μπορούσε να ε ίναι
οποιαδήποτ ε ελλην ικ ή κωμόπολη τ ων
δεκαετ ιών ’60 – ’70, η οποία α ναπτ ύ-
χθηκε ακ υρώνον τας Ισ τ ορία και πα-
ράδοση.
Ε πισ κέπτ ομαι τ ο α νακαιν ισμέ νο αρ-
χαιολογ ικό μουσε ίο. Βρίσ κεται πε-
ρικ υκ λωμέ νο από κ τ ήρια που απο-
δε ικ ν ύου ν τ η διαχρον ικ ή ιταλικ ή
παρουσ ία σ τ ο νησ ί. Μέσα σ τ ο μου-
σε ίο, α νακ τ ώ ισορροπία. Ξεδιπλώνε-
ται και πάλι η γ νω σ τ ή σε ιρά : Φοί-
ν ικες, Κρήτ ες, Κυκ λαδίτ ες, Δωριε ίς,
Ρ ωμαίοι, Βυζα ν τ ινοί, Φρά γ κοι, Σαρα-
κ ηνοί, Τούρκοι, Άρα βες, Ιταλοί. Όλοι
έχου ν περά σε ι από τ ον τ όπο και όλα
γλυκά έχου ν μπερδευτ ε ί. Τόπος πέ- 65
ρα σμα μεταξ ύ Μικ ράς Ασ ίας και Κρή-
τ ης. Για α υτ ό και νεολιθικά ευρήματα
ήδη από τ ους πρωτ οέλληνες Κάρες,
γ ια α υτ ό και μινωικά και μυκ ηναϊκά
σ τ ολίδια, γ ια α υτ ό και η προσπάθε ια
τ ων Αθηναίων να ε ν τ άξ ου ν τ ο νησ ί
σ τ ην Αθηναϊκ ή Συμμαχία. Για α υτ ό
και τ ο νησ ί– να ύσ ταθμος τ ου Νικ η-
φ όρου Φ ωκά σ τ ον δρόμο τ ου προς
τ ην Κρήτ η, γ ια α υτ ό και διελκ υσ τ ίν-
δα μεταξ ύ Βυζα ν τ ινών, Γε νουατ ών και
Αράβων πε ιρατ ών. Τα εκ θέματα τ ού
εφαρμοσμέ νου πολιτ ισμού, οι κ λω-
σ τ ές, τα υ φα ν τ ικά βαρίδια, τα μπολ,
τα κοσμήματα, όλα τόσο παρεμφερή
στην αλληλουχία τ ων αιώνων. Σκέ-
φτομαι πως ό,τι δημιουργήθηκε στο
γαϊτα νάκ ι τ ων τριών περίπου χιλιε-
τιών, από τις επιστρώσεις τ ων κατα-
κ τήσεων – που η μία επιβαλλότα ν στην
προηγούμε νη και της απορροφούσε
δομικά στοιχεία – απαλλοτριώθηκε
από το συνάλλαγμα που έφερα ν με την
επιστροφή τους οι μετα νάστες της
Καρπάθου. Από την Κερκόπορτα της
α νάγ κης τους να επισημάνουν την οι-
κονομική ισχυροποίησή τους, νόθε-
ψα ν τα απομεινάρια τ ων επιστρώσεων.
66 Ποτ ίδαιο, Αγ ία Φ ωτ ε ινή, Αγ ία Κυρια-
κ ή, Αμμοπή, Με νετ ές, Άγ ιος Μάμας,
Αρκά σα, Φοιν ίκ ι, Μεσοχώρι, Βρου-
κού ν τα, Δια φά ν ι, Απέρι, Ά χατα, τα
τ οπων ύμια. Και τ ο καλε ιδοσ κόπιο
τ ων ισ τ ορικών πολιτ ισμικών περι-
όδων από τ ους αρχαίους Κάρες και
Φοίν ικες ώς τ ους Ιταλούς τ ου Μεσο-
πολέμου, διαδέχον ται τ ο έ να τ ο άλλο
και γε νού ν τ η γλυκ ιά ε γρήγορση γ ια
εξερεύ νηση.
Το νησ ί τέμνεται κάθετα στα δύο από
το βουνό της Καλής. Νότιες πεδιά-
δες σε α ντίστιξη με τις απόκ ρημνες
βόρειες πλαγ ιές. Ασβεστολιθικά πε-
τρώματα και γύ ψος ευθύνονται γ ια το
λευκό του εδάφους του. Πεύκα πε-
ρήφα να και κόλποι με λευκή ή κ ι-
τρινωπή άμμο. Μικ ρά χωριά με σπίτια
έμμετρα, ταπεινά εμπρός στα φυσ ικά
μεγέθη, α νάκατα με άμετρα τ σ ιμε ντέ-
ν ια πα νωσηκώματα. Ελλην ικός καφές
σε μπακ ιρέ ν ιο μπρίκ ι συνοδεύει το
παγωτό μου, σερβιρισμέ νο με φωσφο-
ρίζον σημαιάκ ι. Η Ελλάδα μπερδεμέ νη
απλώνεται στον δίσκο του καφε νείου.
Εξήντα χιλιόμετρα από τα Πηγάδια, 67
τουλάχιστον μία ώρα δύσβατος δρό-
μος με το αυτοκ ίνητο α νάμεσα σε
δεκάδες φαλακ ρές βουνοκορφές και
εισέρχομαι στον Μεσαίωνα. Η κορυφή
της Ολύμπου γύρω – γύρω προστατευ-
μέ νη μόνον από το φως του δυτικού
της ορίζοντα, τον αέρα τ ων φαραγ-
γ ιών και το πέταγμα τ ων γερακ ιών
της. Κατά τη διάρκεια τ ων τελευταί-
ων χιλίων ετ ών, εδώ στην ψηλή κο-
ρυφή α ναπτύχθηκα ν πολύχρωμα σπί-
τια γ ια να ταυτίζονται με τα γαιώδη
τ ων βουνοκορφών, α νεμόμυλοι γ ια να
αλέθουν τα δημητριακά, στε νά κυκλι-
κά δρομάκ ια γ ια να επιτρέπουν την
επικοινων ία. Μεγ ιστοποίηση της εκ-
μετάλλευσης του χώρου, τ ων ελάχι-
στ ων φυσ ικών αγαθών που προσφέρει
η ξερή γη και είναι α ναγ καία γ ια την
επιβίωση της πόλης–κάστρου. Κρυ-
φ οκοιτ άζω μέσα σ τα σπίτ ια: χοχλά-
κ ια σε δί χρωμες σχεδιά σε ις, έλλε ι-
ψη α νοιγμάτ ων και παραθύρων σ τ ο
ισόγε ιο, ον τ άδες, α νοικ τ ά ρά φια γ ια
μπου φέδες, κε ν τ ίδια και πλουμίδια
πα ν τ ού. Συ νδυα σμός Κρήτ ης και Μι-
κ ρα σ ίας. Μα ν τ ινάδες και λαούτα και
68 βιολιά και μύθοι με ξ ωτ ικά και βα-
σ ίλισσες τ ης Ανατ ολής, και ξεροτ ή-
γα να και μα σ τ ραπάδες μπερδεύον ται
γλυκά. Γριούλες χειροτεχνούν αφη-
μέ νες στον χρόνο τους. Κρατούν στα
χέρια τους τη σκυτάλη που με ευσέ-
βεια παρέλαβα ν από την προηγούμε νη
γε ν ιά, ώστε να την παραδώσουν στην
επόμε νη. Πού και σε ποιους θα παρα-
δώσουν την πολύτιμη σκυτάλη; Γύρω
τους, τα στιβάν ια, τα στολίδια, τα
μυρωδικά, ακόμη και ο αέρας άρχι-
σα ν να βιοτεχνοποιούνται. Π ωλού ν ται
συσ κευα σμέ να σε πακέτα σ τ ις ομάδες
τ ων τ ουρισ τ ών. Αυτ οί καταπλέου ν σ τ ο
λιμά ν ι και σ τ η συ νέχε ια με πούλμα ν
φτ ά νου ν σ τ ην Όλυμπο, σε δίωρες δι-
ατ άξε ις, πρωί κ ι απόγευμα. Κοιτ άζω
τ ην εμπόρισσα που φ ορά τ ην παραδο-
σ ιακ ή φ ορεσ ιά – άρα γε τ ης μητ έρας
τ ης ή τ ης γ ια γ ιάς τ ης. Προσπαθε ί
να με πε ίσε ι να φ ωτ ογρα φηθώ με μια
παραδοσ ιακ ή μα ν τ ήλα, ώ σ τ ε να κα-
τα ναλώ σω ό,τ ι πωλε ίται σ τ ο μα γα-
ζάκ ι τ ης. Αισθά νεται ότ ι παρεμβαί-
νε ι σ τ η τ ροχιά αιώνων; Αισθά νεται
τ ην α νά γ κ η να τ ο κά νε ι α νάλα φρα; Να
κ ρατ ήσε ι τ ην ουσ ία που κ ληρονόμη-
σε α νέ γ γ ι χτ η; Ο ι με γαλύτ ερες αλώ- 69
σε ις δε ν επιτ υ γχά νον ται από τ ους
Μπαρμπαρόσα, αλλά από τ ην ε ιρην ι-
κ ή ε ισβολή τ ης άμετ ρης και χωρίς
επιτ ελικό σχεδια σμό α νάπτ υξ ης. Ο ι
παραδόσε ις αλλάζου ν ταχύτατα ότα ν
μετα βάλλον ται οι συ ν θήκες ζωής.
Και οι συ ν θήκες ζωής σ τ ην Όλυμπο
άλλαξα ν ξα φ ν ικά τ ις τ ελευταίες δύο
δεκαετ ίες με τ η διά νοιξ η τ ου δρό-
μου, τ ο άπλωμα τ ων τ ηλεπικοινων ι-
ών, τ ην τ εχ νολογ ία, τ ην α ύξ ηση τ ου
τ ουρισμού. Ο Μεσαίωνας τ ρέχε ι να
καλύ ψε ι τ ην απόσ τα ση. Μου μοιάζε ι
ότ ι τ ρέχε ι άτ σαλα, χωρίς σχέδιο.
Στ έκομαι σ τ ην άκ ρη τ ου προα υλίου
τ ης εκ κ λησ ίας. Το φε γ γάρι έχε ι αρ-
χίσε ι να α νεβαίνε ι. Είναι πορτ οκαλί,
ίσως θυμωμέ νο, ίσως και ερωτ ευμέ-
νο με τ ον τ όπο τ ου.
70 71
72 Πά νω σε μια ρίζα γης, έ να κά σ τ ρο
– κα σ τ έλλο. Με τ ην επιβλητ ικ ή και
ογ κώδη ονομα σ ία Με γ ίσ τ η. Μια Με-
γ ίσ τ η μόλις ε ν νέα τ ετ ρα γων ικών χι-
λιομέτ ρων, που επιμέ νε ι να ζε ι και
να βα σ ιλεύε ι κάτ ω από τ η σ κ ιά τ ης
Λυκ ίας, μόλις 1,25 ναυτ ικά μίλια
απέ να ν τ ι. Ένα μικ ρό – μέ γ ισ τ ο θα ύ-
μα. Ένα κ ύτταρο που περιλαμβά νε ι σε
μικ ρογρα φία όλο τ ο α ν θρώπινο θα ύ-
μα από τ ους νεολιθικούς χρόνους
έως σήμερα. Το νησ ί συμμετ έχε ι σ τ ην
εκσ τ ρατ ε ία τ ης Τροίας, σ τ ον Αγώνα
κατ ά τ ων Περσών, σ τ η Συμμαχία τ ων
Ροδίων που τ ο θέτ ου ν υπό τ ον έλε γ-
χό τ ους. Περνού ν από πά νω τ ου ο
μέ γας Αλέξα νδρος, ο Πτ ολεμαίος, οι
Ρ ωμαίοι, οι Βυζα ν τ ινοί, οι Ιωα ν ν ίτ ες
Ιππότ ες τ ης Ρόδου, ο Αιγ υπτ ιακός
Στ όλος, οι Καταλα νοί, ο Βα σ ιλιάς
τ ης Νεάπολης, οι Ισπα νοί, ο Σουλ-
τ ά νος Σουλε ϊμά ν ο Α’, οι Ενετ οί και
ξα νά οι Οθωμα νοί που ε ναλλάσσον ται
αρκετ ές φ ορές με τ ους Βε νετ ούς, γ ια
να ε νωθε ί με τ ην υπόλοιπη Ε λλάδα
τ ο 194 8. Ο ι ελάχισ τ ες δια σ τ ά σε ις,
η συμπύκ νω ση καθισ τ ά ευχερέσ τ ε-
ρη τ ην κατα νόηση τ ης εξέλιξ ης σ τ η
λεκά νη τ ης Μεσογε ίου. Στ ο λιλιπού- 73
τ ε ιο μουσε ίο τ ης Χώρας, ευρήματα
από τ ην α ν θρώπινη προσπάθε ια να
ελεχθε ί τ ο φ υσ ικό περιβάλλον ήδη
από τ ο 2000 π.Χ. Δωρικά κ τ ερίσμα-
τα, πελέκε ις, μυκ ηναϊκές επιγρα φές,
λατ ρευτ ικά τ ου Λυκ ίου Απόλλωνα και
μετ ά κεραμικά και τ εχ νήματα βυζα-
ν τ ινά, τ ούρκ ικα, αιγ υπτ ιακά, τ οι-
χογρα φίες, λαϊκ ή τ έχ νη. Όλα έχου ν
χωρέσε ι σ τ ο μικ ρό α υτ ό κατ άλευκο
μουσε ίο. Όλα που αποτ υπώνου ν τ η
θα υμα σ τ ή πορε ία από τ ο πά ν τα ώς τ ο
σήμερα. Την πορε ία α υτ ήν αποτ υπώ-
νε ι και τ ο ίδιο τ ο νησ ί. Στα ελάχι-
σ τα τ ετ ρα γων ικά τ ου έχε ι χωρέσε ι η
δωρικ ή ακ ρόπολη – τ ο Παλιόκα σ τ ρο
και τ ο μεσαιων ικό κά σ τ ρο τ ων Ιππο-
τ ών τ ου Αγ ίου Ιωά ν νη, που δεσπό-
ζε ι σ τ ην υ ψηλότ ερη κορ φή και οχυ-
ρωμέ νο με τα υπερύ ψηλα διπλά τ ου
τ ε ί χη και τ ις πολεμίσ τ ρες ελέ γχε ι
τ ον ορίζον τα. Και η διαχρον ικ ή α υτ ή
συ νομιλία διακόπτ εται από α υτ ούσ ια
δια σω σμέ νους λυκ ιακούς τ ά φ ους, τ ην
τ ρίκ λιτ η θολωτ ή βα σ ιλικ ή τ ου ναού
τ ων α γ ίων Κωνσ τα ν τ ίνου και Ε λέ νης,
με τ ον περίβολό τ ης σ τ ολισμέ νο με
74 τα μαύρα και λευκά βότ σαλα που
έρχον ται από τ η μετα να γε ν νησ ιακ ή
Ιταλία, τ ο τζαμί με τ ις κο φτ ές τ ου
γων ίες και τ ον θολωτ ό τ ου τ ρούλο
και τα τ ετ ρακόσ ια έ να σ καλοπάτ ια
που καταλήγου ν σ τ ον Άγ ιο Γιώργο τ ου
Βου ν ιού. Στα ριζά αυτ ής τ ης κορυ φής
α ναπτ ύσσεται ο κε ν τ ρικός οικ ισμός
τ ου νησ ιού. Με τα αμφιθεατ ρικά τ ο-
ποθετ ημέ να πολύχρωμα δίπατα και
τ ρίπατα αρχον τ ικά, σ τ έρεα δομημέ να
με ν τ όπιες πέτ ρες και σ τ ολισμέ να με
ξ ύλο από τ ην απέ να ν τ ι Μικ ρά Ασ ία,
κεραμίδια από τ ην Αττ άλε ια και σ ι-
δεριές από τ η Μα σσαλία. Τα υλικά
αυτ ά από σχεδόν όλο τ ο μήκος και
πλάτ ος τ ης Μεσογε ίου αποτ υπώνου ν
τ η λαχτ άρα γ ια τ η θάλα σσα που δια-
χρον ικά κ υρίευε τ ους κατ οίκους αυ-
τ ής τ ης κουκ ίδας. Κατ ά τ ην Τουρκο-
κ ρατ ία, εξα σ φαλίζου ν σχετ ικ ή ά νεση,
κατα βάλλον τας τ ο ετ ήσ ιο μακ τ ού και
κατ ορθώνου ν να διατ ηρού ν σ τ όλο πε-
ν τακοσ ίων ισ τ ιο φ όρων που δια σχίζε ι
τ η λεκά νη και εμπορεύεται τα πά ν τα,
από κάρβου νο έως ξ υλε ία και χαλιά.
Η μικ ρή αυτ ή κουκ ίδα πρα γματ ώνε ι
τ η σύ γ κ ληση Ανατ ολής και Δύσης.
Αν ταλλά σε ι εμπορεύματα μεταξ ύ δύο 75
δια φ ορετ ικών κόσμων, καταλύον τας
έτ σ ι τα μεταξ ύ τ ους σύ νορα.
Π ερ π α τ ώ ντ α ς τ ο νη σ ί κ ά θ ετ α κ α ι
ο ρ ι ζ ό ντ ι α , α τ ενί ζ ο ντ α ς τ ο ν θ α λ α σ -
σ ι νό τ ο υ ο ρ ί ζ ο ντ α α π ό κ ά θ ε μ ε-
ρ ι ά κ α ι γ ω νι ά τ ο υ , β ο υ τ ώ ντ α ς α π ό
τ α β ρ ά χ ι α τ ο υ , κ υ ρ ι εύ ο μ α ι α π ό μ ι α
σ α γ ή νη . Ο λ ό γ ο ς δ εν μ ο υ εί να ι εμ -
φ α νή ς. Κ ά τ ι τ ρ α β ά τ α β ή μ α τ α κ α ι τ η
μ α τ ι ά μ ο υ , τ ο ν π ρ ο σ α να τ ο λ ι σ μ ό μ ο υ
π ρ ο ς τ η θ ά λ α σ σ α . Τ ο κ ό κ κ ι νο χ ρ ώ -
μ α τ ο υ εδ ά φ ο υ ς τ ο υ , τ α ξ ερ α μ ένα
σ τ ά χ υ α κ α ι ξ ερ ό χ ο ρ τ α τ ω ν π έτ ρ ι νω ν
μ ο νο π α τ ι ώ ν, τ α τ ζ ι τ ζ ί κ ι α κ α ι η μ υ -
ρ ω δ ι ά τ ο υ κ α λ ο κ α ι ρ ι ο ύ εντ εί νει τ η ν
α νά γ κ η μ ο υ να σ τ ρ α φ ώ π ρ ο ς τ ο νερ ό .
Τ α π ά ντ α σ τ η ν κ ο υ κ ί δ α α υ τ ή ν εί να ι
νερ ό . Τ α α π ό β ρ α δ α , σ τ ο λ ι μ ά νι , μ ε
τ α π λ ο κ ά μ ι α τ ω ν χ τ α π ο δ ι ώ ν π ο υ ξ ε-
ρ α ί νο ντ α ι κ α ι τ η ν ελ λ η νι κ ή μ ο υ σ ι κ ή
α π ό τ α η χ εί α , εκ εί εμ π ρ ό ς σ τ ο β α θ ύ
κ α ι δ υ να τ ό μ π λ ε, α να π νέω ελ εύ θ ερ α .
Με μ ι α μ ι κ ρ ή ψα ρ ό β α ρ κ α επ ι σ κ έπ τ ο -
μ α ι τ η ν π ο λ υ δ ι α φ η μ ι σ μ ένη α π ό τ ο υ ς
ντ ό π ι ο υ ς σ π η λ ι ά τ ο υ Π α ρ α σ τ ά σ τ ο
76 ν ο τιοανατολικό άκρο του ν ησι ού. 77
Γ ια να εισχωρήσω, σκύβω τ ο κ ε φά λι
και το κορμί, διπλώνομαι στ η β ά ρ-
κα, καθώς έχει κύμα και τ ο φουσκ ω -
μ έ ν ο νερό σχεδόν κλείνει τ ην ε ί σο-
δ ο. Κολυμπώ σε μια γαλάζ ι α σχε δόν
άσ πρη δεξαμενή, περιστ οι χι σμέ ν η
μ ε σταλακτίτες. Παρά την α πόλυτ η
η ρε μία, αισθάνομαι φ υ λακ ι σμέ ν η.
Σ υν ειδητοποιώ ότι το νερό ε ί ν α ι γι α
μ έ ν α ταυτισμένο με ανοικ τ ούς ορί -
ζ ον τες. Χρειάζομαι χώρο ν α α πλώσω
χ έ ρια, σκέψ εις και αισθή μα τ α. Ε πι -
σ τρέφ οντας στο λιμάνι, β ουτ ώ από
τα βραχάκια και εκπνέω μέ σα στ ο
ν ε ρ ό, κάνοντας μπουρμπ ουλήθρε ς .
Μαγ εία.
78 79
80
Η ισορροπία της πόλης κυκλική. Σα ν τη ροή τ ων κα ναλιών, σα ν
τις γραμμές του τραμ. Ομόκε ντροι κύκλοι και ο ξέ νος δύσκολα
φτάνει στον πυρήνα. Γυρνά γύρω – γύρω, με την αίσθηση ότι
πλησ ιάζει κάθε φορά, αλλά ο ομφαλός, πάντα λίγο πιο μακ ριά,
λίγο πιο πέρα. Άμαθη, τέμνω τους κύκλους άτ σαλα. Διασχίζω
κα νάλια, γέφυρες, δρόμους. Πάντα σε εγρήγορση, με αφυπν ισμέ-
νες ακοή και όραση. Ποδήλατα και τραμ ξεπηδούν από πα ντού.
Περπατ ώ και χαζεύω α νθρώπους, ζωές, κ ινήσεις, κώδικες
και εικόνες ξέ νες από την καθημερινότητά μου. Τούβλο κόκ κ ινο
και πλακάκ ι μικ ρό στους δρόμους. Λιακάδα και υγρασ ία στις
βάρκες τ ων κα ναλιών και στις όχθες σπίτια – κουκλόσπιτα.
Άλλο καμπα νούλα, άλλο λαιμουδάκ ι, άλλο σκαλίτ σα και να τα
παραμύθια του Βορρά ξεπροβάλλουν από μια σκεπή, από μια
τροχαλία.
Βλέπω νέους α νθρώπους, α νεπιτήδευτους και ποδήλατα...
ποδήλατα... ποδήλατα. Η Αθήνα ξεμακ ραίνει σα ν κουκ ιδίτ σα.
Τους φα ντάζομαι να διεισδύουν στους λαβύρινθους της πόλης
μου και νομίζω ότι θα εκ τροχιασθούν οι ρόδες τ ων ποδηλάτ ων
τους. Δείχνουν αργοί, νωχελικοί στις κ ινήσεις, χωρίς ε ντά-
σεις, χαλαροί και αυτάρκεις, σχεδόν αδιάφοροι, αφημέ νοι με
81
έ να ποτήρι μπίρα στην λιακάδα. Η α νάγ κη τους γ ια το φως
α ντιμάχεται την ιδιωτικότητά τους. Υπόγεια, ημιυπόγεια, χω-
ρίς κουρτίνες και άνθρωποι καθισμέ νοι σε πολυθρόνες πίσω
από τα παράθυρα, παράλληλα με το ζωογόνο φως. Μόλις ο ήλιος
σταθεροποιηθεί στον ουρα νό, βγαίνουν οι μεταλλικές καρέκλες
δίπλα στα κα νάλια. Γεμίζουν τα μαύρα σ ιδερέ ν ια παγ κάκ ια στις
εισόδους τ ων σπιτιών. Τα ίδια ακ ριβώς παγ κάκ ια που ζωγράφι-
σε ο Ρέμπρα ντ και ο Χαλς, σχεδόν τέσσερις αιώνες πριν. Λεί-
πουν τα μπαλκόν ια, οι τέ ντες, τα σκ ιάστρα. Όλα καθορίζονται
από την α νάγ κη γ ια το φως και την ασφυκ τική έλλειψή του.
Ταυτόχρονα, η άπλα του ουρα νού, η ευθεία της πεδιάδας και ο
αέ ναος γαλήν ιος ήχος της ροής του νερού στα κα νάλια δημι-
ουργούν α νοιχτούς ορίζοντες και άπλετο χώρο γ ια να πειραμα-
τισθούν με καινούργ ιες φόρμες, γ ια να παράγουν τέχνη με λιτά,
αδρά υλικά. Για να κουρν ιάσουν σε μικ ρά καφέ με πολύχρωμα
λουλούδια, γ ια να συνυπάρξουν με κάθε φυλή και πολιτισμό.
Μοιάζουν να ε νδοσκοπούν, απλωμέ νοι σα ν τον τόπο τους.
Συ νεχίζω να παρατ ηρώ τ ους α ν θρώπους γ ύρω μου. Μοιάζου ν
απαλλα γμέ νοι από τ ο δράμα, τ ην υπερβολή, τ ην έ ν τ ονη κατα-
νάλω ση τ ης Μεσογε ίου. Μοιάζου ν να έχου ν καταλύσε ι συμβά-
82
σε ις και περιορισμούς τ ου φαίνεσθαι. Παρά τα ύτα, επιμέ νου ν
να διατ ηρού ν τ η βα σ ιλε ία, έ να σχήμα από τα παλιά. Ίσως να
τ ο έχου ν και αυτ ό εκ μον τ ερν ίσε ι.
Αναλογ ίζομαι ότ ι ε ίναι η πόλη με τ η με γαλύτ ερη θεσμο-
θετ ημέ νη α νοχή σ τ η χρήση ναρκωτ ικών και παραισθησ ιογό-
νων ουσ ιών. Περνού ν μπροσ τ ά σ τα μάτ ια μου οι γ υ ναίκες σ τα
κόκ κ ινα παράθυρα, κούκ λες σχεδόν χωρίς σάρκα. Σκέφτ ομαι
ότ ι ίσως ο Δια φ ωτ ισμός συ να ν τ ά τ ην παρακ μή τ ου. Η κοινω-
ν ικ ή α νοχή που οδηγε ί σ τ ην εμπορευματ οποίηση τ ης σάρκας
και σ τ η διάλυση τ ου νου ε ίναι απόρροια τ ου θριάμβου τ ου
ατ ομικ ισμού. Στ ο όνομα τ ου σεβα σμού τ ης ατ ομικ ής ελευθε-
ρίας, διαλύον ται συ νεκ τ ικοί κοινων ικοί ισ τ οί. Μήπως όμως η
ουσ ια σ τ ικ ή ελευθερία συμπλέε ι με τ η συ νε ιδητ οποίηση τ ης
α νά γ κ ης συ ν –κοινων ίας; Μήπως η κοινων ικ ή α νοχή τ ης εξάρτ η-
σης τ ου μυαλού από χημικές ουσ ίες και τ ης εργαλε ιοποίησης
α υτ ών τ ων γ υ ναικών σ τ ο όνομα μιας ελεύθερης και α νεκ τ ικ ής
δομής οδηγε ί σ τ ην απώλε ια τ ου «λόγου»; Η ελευθερία ατ ομι-
κ ής αυτ οδιάθεσης συ ν ισ τ ά ατ ομικό δικαίωμα ή αρχή που τ ελε ί
υπό τ ην α νά γ κ η κοινων ικ ής προσ τα σ ίας; Αν ο ά ν θρωπος ε ίναι
κοινων ικό ζώο, πώς ακ ριβώς «συ γ κοινωνε ί», εργαλε ιοποιού-
83
με νος ή ναρκο – εξαρτ ώμε νος; Υπάρχου ν όρια και α ν ναι, ποια,
πώς και από ποιον ορίζον ται;
Περιδιαβαίνω τα μουσεία, χαζεύω τα εκθέματα και συνει-
δητοποιώ ότι η εθν ική συνείδηση σφυρηλατήθηκε ουσ ιαστι-
κά μόλις πριν από τέσσερις αιώνες, μετά τον 80ετή πόλεμο
ε νάντια στον Φίλιππο Β’ της Ισπα ν ίας και την προτεστα ντική
μεταβολή το 1578 – έτος ορόσημο. Η μεγάλη άνθιση του 17ου
αιώνα κ ράτησε ουσ ιαστικά μόλις εκατό χρόν ια, κατά τη δι-
άρκεια τ ων οποίων α ναπτύχθηκε μια δυναμική εμπορική τάξη,
μια ισχυρή καπιταλιστική κοινων ία που έλεγξε το παγ κόσμιο
οικονομικό σύστημα. Και όσο γρήγορα δημιουργήθηκε αυτή η
αποικ ιοκ ρατική οικονομική αυτοκ ρατορία, τόσο γρήγορα εξα-
νεμίστηκε. Η ιστορική κληρονομιά τ ων Ολλα νδών, μια ακ τίνα
που φώτισε υπό ορισμέ νη γων ία και σε περιορισμέ νο χρόνο έ να
κομμάτι γης. Πώς διαμορφώνεται η εθν ική συνείδηση από την
εκ τυφλωτική ακ τίνα μιας στιγμής, που όσο διάρκεσε το φως
της διαχύθηκε σε κάθε σπιθαμή, κ ράτησε τις άλλες δυνάμεις
σε απόσταση και μετά –ίσως γ ιατί δε ν είχε γερές ρίζες– έχασε
τη μεγάλη λάμ ψη της; Πώς αισθάνεται ο μικ ρός Ολλα νδός μέσα
στα μουσεία του, όπου υπογραμμίζεται ο χαρακ τήρας της αποι-
84
κ ιοκ ρατικής πα ντοκ ρατορίας της χώρας του γ ια μια στιγμή της
Ιστορίας ε νώ, μετά και κυρίως πριν, το ημίφως του δειλινού;
Εγώ, ο ξέ νος επισκέπτης, αισθάνομαι ευγ νωμοσύνη, διότι αυτό
το μονόπρακ το έργο σηματοδότησε το πέρασμα της οικονομι-
κής εξουσ ίας στην αστική τάξη, πυροδότησε την κυοφορία του
Διαφωτισμού και της Βιομηχα ν ικής Επα νάστασης, που ήτα ν το
α ναγ καίο σκαλοπάτι γ ια την πορεία προς τα μπρος. Ο μικ ρός
Ολλα νδός όμως; Αλλά και πάλι, γ ιατί να τον απασχολεί το πριν
και το μετά, ότα ν βλέπει τη φωτεινή ακ τίνα του Ρέμπρα ντ; Ότα ν
βλέπει τα μουτρωμέ να παιδικά πρόσωπα του Χαλς, το μπλε φό-
ντο στο φιλντισέ ν ιο λευκό σκουλαρίκ ι τού Βερμεέρ; Ότα ν ο Βα ν
Γκογ κ χρειάστηκε λιγότερο από δεκαπέ ντε χρόν ια γ ια να μας
μάθει πώς μπορούμε να διασχίσουμε τη ζωή μας με αφετηρία
τα μουντά γαιώδη στις πατατούδες του και προς το κ ίτρινο
τ ων ήλιων, το γαλάζιο του φουρτουν ιασμέ νου ουρα νού και το
πράσ ινο τ ων κυπαρισσ ιών. Αυτά δε ν είναι παραπάνω από αρκετά
γ ια να νοηματοποιήσουν τη ζωή κάθε Ολλα νδού και να διαμορ-
φώσουν την εθν ική του μνήμη;
Στ ο τ ρέ νο από τ η Χά γη προς τ ο Άμσ τ ερν ταμ, η ματ ιά μου
α ν τ ικ ρίζε ι λωρίδες κ ίτ ρινες, κόκ κ ινες, ά σπρες, μω β. Χιλιό-
85
μετ ρα και χιλιόμετ ρα από μακ ρόσ τ ε νες χρωματ ισ τ ές ταιν ί-
ες. Η ταχύτ ητα τ ου τ ρέ νου τ ις μετατ ρέπε ι σε καλε ιδοσ κόπιο
χρωματ ισ τ ής παιδικ ής σ φαίρας. Σιγά – σ ιγά, α ν τ ιλαμβά νομαι
ότ ι πρόκε ιται γ ια επίπεδα, με γάλης έκ τα σης χωρά φια, όπου
καλλιεργού ν ται τ ουλίπες. Ο εθ ν ικός έρωτας. Το λουλούδι που
α νακάλυ ψα ν σ τ ην Ανατ ολή κατ ά τ ον καιρό τ ης πα ν τ οκ ρατ ορίας
τ ους. Το λουλούδι που ευθύ νεται γ ια τα πρώτα χρηματ ισ τ ηρι-
ακά παρά γωγα σ τ ην Ισ τ ορία. Το λουλούδι που ευθύ νεται γ ια τ ο
πρώτ ο χρηματ ισ τ ηριακό κ ραχ. Αιώνες τ ώρα, τ ο λουλούδι α υτ ό
η σ ταθερή τ ους α να φ ορά. Το πάθος τ ους. Δεκάδες οι εποχια-
κές εκ θέσε ις φ υτ εμέ νων τ ουλιπών. Δεκάδες οι υπαίθριοι πά-
γ κοι που πωλού ν βολβούς κάθε ε ίδους τ ουλίπας. Εκατ ον τ άδες
τα παράθυρα με ζαρν τ ιν ιέρες από όπου ξεπηδού ν τ ουλίπες.
Κάθε φ ορά που φεύ γω από τ ην πόλη, παίρνω μαζί μου βολβούς
που φ υτ εύ ω σ τ ην Αθήνα. Αυτ οί α νοίγου ν και με α ν ταμε ίβου ν
με χρώματα και σχήματα. Ισορροπού ν τ ην αίσθησή μου ότ ι
δε ν έχω ακόμη μάθε ι να κ ινούμαι σ τ ις κ υκ λικές ρά γες τ ης
κε ν τ ρομόλας α υτ ής πόλης, αλλά πά ν τ ως κάτ ι με συ νδέε ι με
α υτ ήν.
86 87
88
Νερό – Κε ν τ ρικ ή Αγορά – Παραλία. Μεσημέρι και βρέχε ι. Τα
πά ν τα ε ίναι νερό. Ο ουρα νός, ο αέρας, η θάλα σσα, νερό που
σ τ ροβιλίζεται. Γύρω μου έ νας γ κ ρι– μπλε καμβάς, με δεκάδες
τ όνους. Βυθίζομαι σε α σ τ ρα φτ ερό μολύβι, ρευσ τ ό και αέρινο,
που με περισ τ ρο φές με κ ινε ί σ τ ον δρόμο, με ωθε ί σ τ ην α γ κα-
λιά τ ης πόλης. Μέσα μου συρρικ νώνεται τ ο φ ως τ ης Μεσογε ίου
και ελευθερώνεται πεδίο γ ια αυτ ό τ ο γ κ ρι– μπλε φ ως, που
μοιάζε ι διά φα νο και κ υρίαρχο.
Στ ην κε ν τ ρικ ή πλατ ε ία, με υποδέχον ται δεκάδες ξ ύλινα κ ιό-
σ κ ια. Η υπαίθρια χρισ τ ου γε ν ν ιάτ ικ η Αγορά έχε ι ήδη σ τ ηθε ί
με λογ ιών λογ ιών χε ιροτ εχ νήματα από σύρμα, πέτ ρα, σ ίδερο,
γ υαλί, ξ ύλο, δέρμα, γού να. Σε παράταξ η, οι χε ιροποίητ οι κα-
π ν ισμέ νοι σολομοί, τα λουκά ν ικα από κ υ νήγ ι, οι μαρμελάδες
από φρούτα τ ου δά σους και τα δεκάδες ε ίδη μα ν ιταριών. Δι-
α σ κεδάζω κάτ ω από τ η συ νεχή βροχή. Ένα μικ ρό κορίτ σ ι σε
λού να παρκ .
Ε πισ κέπτ ομαι τ ην Κε ν τ ρικ ή Αγορά σ τ ο λιμά ν ι. Ένα μακ ρόσ τ ε νο
89
ξ ύλινο κ ιόσ κ ι. Ανοίγω τ ην πόρτα και αισθά νομαι μια Αλίκ η σ τ η
χώρα τ ων θα υμάτ ων. Με περιτ ριγ υρίζου ν γεύσε ις, μυρωδιές,
χρώματα, μη οικε ία. Βατ όμουρα, μούρα, τ άρα νδοι, αρκούδες,
καπ ν ισμέ να ψάρια ά γ νω σ τα, όλα αραδια σμέ να σε α φθον ία, παζ λ
μιας άλλης καθημερινότ ητας. Τα α γ γ ίζω, τα μυρίζω, γεμίζω τ ο
καλάθι μου και προσπαθώ να πάρω μαζί μου τ ην ε ικόνα τ ης
δια φ ορετ ικότ ητας, τ η μα γε ία τ ης σ τ ιγμής.
Το κε ν τ ρικό ρολόι δε ί χ νε ι μόλις μεσημέρι αλλά τ ο φ ως, μού-
χρωμα. Ξεκ ινώ περιφερε ιακ ή βόλτα γ ύρω από τ ο λιμά ν ι. Αρι-
σ τ ερά μου, η θάλα σσα, και δεξ ιά μου, έ να τ ερά σ τ ιο πάρκο.
Περπατ ώ σ τ ον ε ιδικά διαμορ φ ωμέ νο πεζόδρομο. Ευθε ία εμπρός
μου και πίσω από τα σύ ν νεφα, βυθίζεται ο σχεδόν γ κ ρι ήλιος
σ τ ο γ κ ρι νερό. Σταδιακά, η α γριεμέ νη θάλα σσα γ ίνεται από
γ κ ρίζα, λαδιά. Γύρω μου, τα πά ν τα χρωματ ίζον ται σε τ όνους
τ ου μοβ. Η ατ μόσ φαιρα σε οξε ία κ ινητ ικότ ητα. Σύ ν νεφα, σ τα-
γόνες, αέρας, συ γ κ ρούον ται, προχωρού ν, τ ρέχου ν. Αν έλε ιπε η
κ ίνηση, ο ηλεκ τ ρισμός σ τ ην ατ μόσ φαιρα θα ήτα ν εκ ρηκ τ ικός.
Κάθομαι σε έ να ν βράχο και κατα νοώ τ η φ υσ ικότ ητα τ ων τ οπίων
90
τ ου Br ue gel, τ ις φ ουρτ ού νες τ ου Αλταμούρα. Σκέφτ ομαι τ η
φυσ ικ ή ισορροπία. Εδώ, διέξ οδο από τ η μελα γχολία τ ης υ γρα-
σ ίας προσ φέρε ι η ταχε ία κ ίνηση τ ου αέρα, τ ων σύ ν νεφ ων, τ ων
σωματ ιδίων τ ης ατ μόσ φαιρας. Από τ ον κ ίνδυ νο τ ης θλίψης με
δια σώζε ι η ε νέργε ια τ ου πεδίου που απλώνεται γ ύρω μου. Η
δρά ση αυτ ή, έσ τ ω και χωρίς τ ον λαμπερό ήλιο τ ων χρωματ ο-
σωμάτ ων μου, με γεμίζε ι οξ υ γόνο. Προχωρώ σε υπερδιέ γερση.
S u o me nli nna. Ε πισ κέπτ ομαι τ ο νησάκ ι– φρούριο S u o me nli nna
με τα κ τ ίσματα τ ου 18 ου αιώνα. Το τ οπίο πα γωμέ νο και φα-
λακ ρό. Τα κ τ ίσματα πα γωμέ να και ά ψ υχα. Πεδίο μαχών τ ων
Σουηδών και τ ων Ρ ώ σων, που πάλε ψα ν δεκάδες χρόν ια γ ια τ ον
έλε γχο αυτ ής τ ης θάλα σσας. Γυρνά τ ο βλέμμα μου γ ύρω και
τ ριγ ύρω. Πα ν τ ού κ υρίαρχο αυτ ό που σ τ ο μεσογε ιακό συ νε ιδητ ό
αποκαλε ίται «βόρε ιο». Γκ ρίζα η θάλα σσα, ά ν θρακας ο ορίζο-
ν τας. Καταπλακώνομαι και φεύ γω γρήγορα.
Μουσε ίο με έκ θεση Βυζα ν τ ίου. Περπατ ώ σ τ ο κέ ν τ ρο τ ης πόλης,
α νάμεσα σε κ τ ήρια λευκά νεοκ λα σ ικά τ ου 18 ου αιώνα, με κο-
91
ρύ φ ω ση τ ον Καθεδρικό Ναό, τ ην Εθ ν ικ ή Βιβλιοθήκ η, τ ο κε ν τ ρι-
κό κ τ ήριο τ ου Πα νεπισ τ ημίου και τ ο Κυ βερνητ ικό Μέ γαρο που
περικ λε ίου ν τ η S e na t e squa r e. Κτ ήρια a r t n o u veau τ ου 19ου
βρίσ κον ται διά σπαρτα σ τ ους κε ν τ ρικούς εμπορικούς δρόμους.
Ακόμη, κ τ ήρια με σ ιδερέ ν ια σ τ οι χε ία, εμφα νή τ ούβλα, λιτ ές
γραμμές και με γάλα παράθυρα, όλα σε αρμον ία με τ ο σ κούρο
φ ως. Φτ ά νω σ τ ο μουσε ίο, όπου σ τ ε γάζεται η προσωρινή έκ θε-
ση με θησαυρούς– εκ θέματα τ ου Αγ ίου Όρους (Φθινόπωρο 2006
– Ια νουάριος 2007). Η έκ θεση συ ν ισ τ ά γε γονός σχεδόν μονα-
δικό σ τα χίλια χρόν ια τ ης Ισ τ ορίας τ ης Αθων ικ ής Πολιτ ε ίας.
Ρ ωτ ά ω τ ον διευθυ ν τ ή τ ου μουσε ίου πώς πέτ υχε τ ην εξα γωγή
τ ων κε ιμηλίων από τ ο Άγ ιο Όρος. Μου απα ν τ ά α φ οπλισ τ ικά. Με
πολύ πε ίσμα και επιμονή. Με τ ην προσωπικ ή τ ου επα ναλαμβα-
νόμε νη παρουσ ία σ τ ο Άγ ιο Όρος, με πολύ δέος. Καταλα βαίνω
ότ ι ε ίναι δυ νατ όν η άρνηση να γ ίνε ι θέση, ότα ν τ ην προσε γ-
γ ίζουμε με ταπε ινότ ητα. Ότα ν ε ίμα σ τ ε έτ οιμοι να πορευτ ούμε
μαζί τ ης με ε ιλικ ρινή τ ρόπο, ώ σ τ ε να γ ίνεται α ν τ ιληπτ ός ο
σεβα σμός μας σε α υτ ήν. Η διαδικα σ ία τ ης άρνησης που μετα-
τ ρέπεται σε κατ ά φα ση ε ίναι πολύ συχ νά υπόθεση τ ης αλήθε ιας
ε νός μόνον α ν θρώπου.
92
Η ε ίσοδος τ ου μουσε ίου ε ίναι γ ια μέ να έ να ακόμη ξά φν ια σμα.
Το μουσε ίο σ τ ε γάζεται μέσα σε έ να σύ γχρονο τζαμέ ν ιο εμπο-
ρικό κέ ν τ ρο, α νάμεσα σε κ ινηματ ογρά φους, εκ θέσε ις, εσ τ ια-
τ όρια. Η α φίσα τ ης Αθων ικ ής Πολιτ ε ίας δίπλα σε α φίσα μιας
ταιν ίας τ ου Χόλιγου ν τ . Όλα έχου ν μια απλότ ητα, χωρίς υπο-
βλητ ικά κ τ ήρια, χωρίς χώρους προετ οιμα σ ίας, χωρίς ε ισα γω-
γ ικές κατα σ κευές, ικα νές να δημιουργήσου ν ατ μόσ φαιρα και
απόσ τα ση από τ ην καθημερινή κ ίνηση. Χωρίς σ τ οι χε ία που να
σημα ν τ ικοποιού ν τ ο περιεχόμε νο. Αυτ ό α φήνεται γ υμ νό και
έκ θετ ο, να παρά γε ι τ η δράση τ ου μόνο, με όσες δυ νάμε ις α φ’
εαυτ ού διαθέτ ε ι. Βλέπω τ ην έκ θεση και α ναρωτ ιέμαι πόσο
δια φοροποιε ίται η δικ ή μου πρόσλη ψη, με τα κ ύτταρά μου
μπολια σμέ να με τ ο φ ως τ ου Αιγαίου, τ ον μυσ τ ικ ισμό τ ης Ορ-
θοδοξ ίας και τ η φυσ ιοκ ρατ ικ ή α ν τ ίλη ψη τ ης αρχαίας τ ρα-
γωδίας, σε σχέση με τ ην α ν τ ίλη ψη τ ων Φ ινλα νδών οι οποίοι
περιδια βαίνου ν μαζί μου από έκ θεμα σε έκ θεμα.
Φ ινλα νδοί. Μου μοιάζου ν ευ γε νε ίς και πρόθυμοι, αλλά ταυτ ό-
χρονα κ λε ισ τ οί και δυσπρόσ ιτ οι. Το σ κα νδινα βικό μον τ έλο τ ης
93
υποκατ ά σ τα σης τ ου οικογε νε ιακού πυρήνα, από τ ην κ ρατ ικ ή
κοινων ικ ή οργά νω ση παραμέ νε ι κ υρίαρχο σ τ η χώρα. Μαθαίνω
ότ ι τ ο 55 % τ ων παιδιών γε ν ν ιού ν ται χωρίς γάμο. Το Σα ββατ ό-
βραδο κ ινούμαι α νάμεσα σε πολυπληθε ίς παρέες από ά νδρες ή
γ υ ναίκες που δια σ κεδάζου ν μόνοι ή σε συ ν τ ρο φιές χωρίς συ-
ν τ ρό φ ους. Στα μπαρ, ουρά σ τ ην ε ίσοδο και μέσα δεκάδες όρ-
θιοι σε μια προσπάθε ια να επικοινωνήσου ν. Ο Ολλα νδός Αρχι-
επίσ κοπος ισχυρίζεται ότ ι ο α υξ ημέ νος αριθμός α υτ οκ τ ον ιών
σχετ ίζεται και με τ ο κ ύμα τ ης α σ τ υ φιλίας, κατ ά τ η δεκαετ ία
‘60 – ’70. Σκέφτ ομαι όλους α υτ ούς τ ους α ν θρώπους, χωρίς ρί-
ζες σε α σ τ ικά μπλοκ, χωρίς τ ον πυρήνα τ ης οικογέ νε ιας, να
προσπαθού ν να επιβιώ σου ν σ τα σ κοτ ε ινά απογεύματα. Να φταί-
ε ι τ ο μολυ βί φ ως γ ια τ ις σ κέ ψε ις α υτ ές;
Φεύ γω από τ ο Ε λσ ίν κ ι κ ρατ ών τας τ ο καλαθάκ ι τ ης Κοκ κ ινο-
σ κου φίτ σας, γεμάτ ο λαχταρισ τ ές γεύσε ις τ ης α νοι χτ ής θά-
λα σσας και τ ου χιον ισμέ νου δά σους. Φεύ γω με τ ην έ ν τ ονη
α νάμ νηση ε νός χε ιμων ιάτ ικου ορίζον τα σε γ κ ρι– μπλε κ ίνηση.
Δε ν θέλω να δω τ ην πόλη καλοκαίρι.
94 95

96
Σακ κάρα: Μπαίνον τας σ τ ον αρχαιολογ ικό χώρο, έ ν ιω σα ότ ι
μπαίνω μέσα σε μια κ ίτ ρινη διά φα νη φούσ κα. Τα πά ν τα
θολά. Ο ι κόκ κοι τ ης άμμου σ τ ροβιλίζον ται σ τ ον αέρα με
σ τ ιγμιαία ε ναλλα σσόμε νες κατ ευθύ νσε ις. Αγ γ ίζω, μυρίζω,
βλέπω, ε ισπ νέω έ να θολό κ ίτ ρινο. Αυτ ό ακ ριβώς τ ο θόλω-
μα, με βοηθά να ξε γλισ τ ρήσω από τ ο σύ γχρονο, πολύβουο,
αρα βικό και βαθιά μουσουλμα ν ικό Κάιρο, σ τ ην ισ τ ορικ ή
διά σ τα ση τ ου φαρα ων ικού πολιτ ισμού.
Ο ι πρώτ ες πυραμίδες βρίσ κον ται εκε ί, βυθισμέ νες σ τ ο κ ί-
τ ρινο κουκούλι τ ους, γεμάτ ες με τ ην άμμο που αποθέτ ε ι
καθημερινά ο ά νεμος. Περήφα νες σ φρα γ ίδες τ ων πρώτ ων
α ν θρώπινων κατα σ κευών. Εκε ί, πέτ ρα σ τ ην πέτ ρα, φτ ιάχτ η-
κε τ ο πρώτ ο, τ ρισδιά σ τατ ο, σχεδόν τ έλε ιο τ ρίγωνο. Και
σήμερα, έξ ι χιλιάδες χρόν ια μετ ά, οι πυραμίδες σ τ έκου ν
ακόμη εκε ί, γηραιές μα όχι γερα σμέ νες. Μου κ λε ίνου ν πο-
νηρά τ ο μάτ ι. Εν μέρε ι γ κ ρεμισμέ νες αλλά ά γρυπ νες γ ια να
θυμίζου ν τ ο πολυδιά σ τατ ο τ ου α ν θρώπινου μυαλού. Για να
μας προσ φέρε ι η παρουσ ία τ ους τ ο α σ φαλές πλαίσ ιο τ ου
α ν θρώπινου πολιτ ισμού. Είναι από τ ις αρχικές τ ου συ ν ι-
σ ταμέ νες και λε ιτ ουργού ν ως πηγές α να φοράς. Ο ξε να γός
μιλάε ι γ ια τ η μετ εξέλιξ η τ ων τ ραπεζοε ιδών μα σ τ άμπας, με
τ ο υπέργε ιο δωμάτ ιο και τ ον υπόγε ιο χώρο γ ια τ ην τα φή
τ ων νεκ ρών, σ τ ην πρώτ η πυραμίδα, τ ο σ κά ψ ιμο τ ου τα φι-
κού πηγαδιού, τ ον τ ρόπο κατα σ κευής τ ους. Η πυραμίδα τ ου
Ζοζέρ έχε ι καταχωρηθε ί μέχρι σήμερα ως η πρώτ η προ-
σπάθε ια μετ άβα σης από τ ον μα σ ταμπά ώς τ ο πυραμιδωτ ό
σχήμα και μάλισ τα με έξ ι βαθμιδωτ ά επίπεδα, τ ο καθέ να 97
από τα οποία μοιάζε ι με μα σ ταμπά. Τα πρώτα σ τ ην Ισ τ ορία
εξ ήν τα δύοκαι μισό μέτ ρα μιας θα υμα σ τ ής πυραμιδωτ ής
λιθοδομής, με λίθους από τα λατ ομε ία τ ης Τούρας και με
τ η θα υμα σ τ ή επιφ οίτ ηση τ ου αρχιτ έκ τ ονα Ιμχοτ έπ γ ίνον ται
πρα γματ ικότ ητα τ ο 2700 π.Χ. Τα λόγ ια τ ου ξε να γού κ υλού ν
σα ν νερό πά νω σ τ ο δέρμα μου. Τα μάτ ια εκε ί, καρ φ ωμέ να
σ τ ο τ ρίγωνο, σ τ ον ομφαλό τ ης ε νέργε ιας. Ψάχ νω ακ τ ίνα
ήλιου να καρ φ ωθε ί σ τ ην άμμο, γ ια να δια βά σω τ ο σχήμα
που ε ίδε α υτ ός ο πρώτ ος αρχιτ έκ τ ονας. Για να καταλά-
βω τ ην α νά γ κ η να συ νδεθε ί η α ν θρώπινη φθαρτ ότ ητα με
τ ον Ήλιο και να αποκ τ ήσε ι έτ σ ι νομιμοποίηση η βα σ ιλικ ή
εξ ουσ ία. Για να α ν τ ιληφθώ τ ον τ ρόπο που α ναπαρίσ ταται
η γέ ν νηση τ ου κόσμου ως λόγος – α ναλογ ία εξερχόμε νη
από τ ο Χάος. Ο καιρός δε ν βοηθάε ι. Ο κ ίτ ρινος ά νεμος, τα
κ ίτ ρινα σύ ν νεφα, η άμμος που σ τ ροβιλίζεται και μπαίνε ι
σ τα μάτ ια και τ ο σ τ όμα, εμποδίζου ν. Με κο φτ ές, γρήγορες
ματ ιές, παρατ ηρώ τ η φύση, βου βό σ κ ην ικό τ ου υπερθεά-
ματ ος, να υποχωρε ί σε δευτ ερεύον τα ρόλο σ τ η σ κ ηνή που
απλώνεται εμπρός μου. Ούτ ε έ να κ λαδί πρά σ ινο ούτ ε έ να
α γριολούλουδο δε ν με αποσπά από τ ην πρόσλη ψη τ ης ε νέρ-
γε ιας, που εκ πέμπου ν απλόχερα οι πυραμίδες. Ό σο φτ ά νε ι
η ματ ιά, τ ο πεδίο γεμίζε ι με τ ριγων ικά λο φάκ ια άμμου, με
τ ρισδιά σ τατα α ν θρώπινα πέτ ρινα τ ρίγωνα. Κάθομαι κάτ ω,
σ τ η βά ση μιας πυραμίδας, και βουτ ά ω τ ο χέρι μου σ τ η
ζεσ τ ή άμμο.
Πυραμίδα Πέπι: Η ε ίσοδος σ τ ην πυραμίδα τ ου Πέπι (τ έ-
ταρτ η δυ να σ τ ε ία) ε ίναι απότ ομα κατ ηφ ορικ ή. Κρατ ιέμαι
σ φι χτ ά από τ η σ ιδερέ ν ια μπάρα. Αρχίζε ι ο σ κοτ ε ινός δι-
άδρομος, τ ο ύ ψος τ ου οποίου δε ν ξεπερνά τ ους ογδόν τα
 πόν τ ους. Σκ ύβω, με όλο τ ο βάρος τ ού διπλωμέ νου κορμιού
μου σ τ ους μηρούς. Προχωρώ, ε νώ πά νω –κάτ ω, δεξ ιά και
αρισ τ ερά μου περιβάλλομαι από μονοκόμματ ους α σβεσ τ ό-
λιθους με γάλων δια σ τ ά σεων. Κλε ισ τ ο φοβία, α νησυχία έως
και φόβος. Μέτ ρα μετ ά, δε ν μπορώ να υπολογ ίσω πόσα,
98 διακ ρίνω φ ως. Φτ ά νω σ τ ην άκ ρη τ ης σήρα γ γας και ηρεμώ
σε έ να δωμάτ ιο με τ ριγων ικό τα βά ν ι. Εκε ί υπάρχε ι ησυχία,
αέρας και φ ως. Ίσως, τ ο ζ ητ ούμε νο ότα ν κατα σ κευά σ τ ηκε η
πυραμίδα ήτα ν να βοηθηθε ί η ψ υχή σ τ ην α γων ιώδη πορε ία
τ ης από τ ο σ κοτ ε ινό, πά σχον και φθαρτ ό σώμα προς τ ην
τ ριγων ικ ή έξ οδο και ε ν τ έλε ι σ τ ο φ ως. Η διαδρομή από τ ην
ε ίσοδο τ ης πυραμίδας σ τ ο κέ ν τ ρο τ ης, με κά νε ι να ν ιώθω
ν ύμφη που προσπαθε ί να βγε ι από τ ο κουκούλι τ ης και,
πεταλούδα πια, να πετ άξε ι. Σκέφτ ομαι πόσο εξ υπηρετ ούσε
τ ην πίσ τ η γ ια μεταθα νάτ ια ζωή η πορε ία που σχεδία σα ν οι
αρχιτ έκ τ ονες από τ ο φ ως τ ου περιβάλλον τ ος χώρου σ τ ην
εσωτ ερικ ή πόρτα – πύλη με τ ον ορθογών ιο κ ύλινδρο που
μοιάζε ι με σ καλισ τ ή σηκωμέ νη κουρτ ίνα και από εκε ί σ τ ο
κέ ν τ ρο τ ης πυραμίδας. Καθώς και α ν τ ίσ τ ρο φα, πόσο νομο-
τ ελε ιακά προβλέ ψ ιμη ήτα ν η χάραξ η από τ ους αρχιτ έκ τ ο-
νες αυτ ής ακ ριβώς τ ης πορε ίας ως μέσο εξ υπηρέτ ησης τ ης
α νά γ κ ης να ταξ ιδέ ψε ι η ψ υχή από τ ο σ κοτ άδι και τ η φθορά
προς τ ον κ υρίαρχο ήλιο. Ανα σύρω σ τ η μ νήμη γ νώ σε ις γ ια
τ ην πίσ τ η τ ων Αιγ υπτ ίων ότ ι η α ν θρώπινη ψ υχή αποτ ελε ί-
ται από πολλά δια φ ορετ ικά σ τ οι χε ία, τ ο α ν κ χ, τ ο μπα, τ ο
κα. Το κα που συ ν ισ τ ά τ η ζωτ ικ ή δύ ναμη και ε νσ ταλάζεται
σ τ ον ά ν θρωπο κατ ά τ η σ τ ιγμή τ ης γέ νεσής τ ου, μεταδίδε-
ται από γε ν ιά σε γε ν ιά με τ ο σπέρμα και μετ ά τ ον θά νατ ο
εξακολουθε ί να ζε ι, α ναπ νέον τας και λαμβά νον τας τ ρο φή
και νερό. Η έ νω ση με τ ο κα, επιτ υ γχά νεται μέσω ε ιδικών
τ ελετ ών, εξα σ φαλίζε ι τ η συ νέχε ια και τ η μετ άδοση τ ης
ζωτ ικ ής δύ ναμης σ τ ις επόμε νες γε ν ιές. Προσλαμβά νω ό,τ ι
βλέπω –κ τ ερίσματα τ ά φ ων, τα φικά ευρήματα και σαρκο φά-
γους– ως απόπε ιρα θεραπε ίας τ ης α νά γ κ ης να δημιουργη-
θού ν οι ιδα ν ικότ ερες δυ νατ ές συ ν θήκες, ώ σ τ ε να α ναπ νεύ-
σε ι, να τ ρα φε ί και να α ναπαραχθε ί τ ο κα. Το σώμα πρέπε ι
να παραμε ίνε ι σ τ ην κατ ά σ τα ση που ήτα ν μια σ τ ιγμή πριν
από τ ον θά νατ ο, α φ ού σε α υτ ό τ ο ίδιο σώμα θα επισ τ ρέ ψε ι
η ψ υχή γ ια τ ην επόμε νη ζωή. Η α γων ία να διατ ηρηθε ί τ ο
σώμα –κέλυ φ ος απογε ίω σε τ ην τ εχ νολογ ία τ ης εποχής. Ο ι
μούμιες, κε νές οργά νων, πλην τ ης καρδιάς, βρέθηκα ν άθι-
κ τ ες χιλιάδες χρόν ια μετ ά. Τα κ τ ερίσματα, οι προσ φ ορές, 99
η φρον τ ίδα που συ νόδευε τ η μουμιοποιημέ νη σορό, ίσως
να υπογραμμίζε ι και τ ην α νά γ κ η τ ων Αιγ υπτ ίων να δηλώνου ν
τ ην παρουσ ία τ ους σ τ ην κ ρίσ ιμη ώρα, ώ σ τ ε σα ν ίσ κ ιοι να
με ιώνου ν τ η μοναξ ιά τ ων α γαπημέ νων σ τ ο δύσ κολο α υτ ό
ταξ ίδι. Ίσως, πάλι, να δηλώνου ν τ ην αδυ ναμία α υτ ού τ ου
λαού να αποχαιρετ ίσε ι ορισ τ ικά τ ους α γαπημέ νους τ ου.
Αρχαιολογ ικό μουσε ίο Καΐρου, λίγο πριν τ ο κ λε ίσ ιμό τ ου
γ ια α νακαίν ιση: Φτ ά νω σ τ ο Αρχαιολογ ικό Μουσε ίο, που
βρίσ κεται σ τ ην Ισμαηλία. Σύ γχρονη γε ιτ ον ιά, ευρωπαϊκών
προδια γρα φ ών τ ου 19ου αιώνα. Η εξ ωτ ερικ ή ό ψη τ ου κ τ η-
ρίου με τ ους κ ίονες και τα περίτ εχ να κ ιονόκ ρα να, που
θεμελιώθηκε τ ο 1897, δε ν προδιαθέτ ε ι γ ια τ ο περιεχόμε νό
τ ου. Η έλλε ιψη συ νδετ ικού κ ρίκου, έσ τ ω ε νός υπαιν ιγμού,
ε ίναι εμφα νής. Στ ο εσωτ ερικό, η οργά νω ση τ ου μουσε ί-
ου παλιά και ξεπερα σμέ νη. Λε ίπου ν όλα εκε ίνα τα σ τ οι-
χε ία, οι φ ωτ ισμοί, οι κ λιμακωτ ές διατ άξε ις, τα σύ γχρονα
υποσ τ ηρικ τ ικά υλικά, που συ ν τ ελού ν σ τ ην υποβολή, σ τ ην
α ναπαρά σ τα ση τ ου μύθου. Όμως τ ο φ υσ ικό φ ως, ο αέρας
που κ υκ λο φ ορε ί, τα ουδέτ ερα χρώματα και τ ο εύρος τ ων
δωματ ίων βοηθού ν σ τ ο αργό ξεδίπλωμα τ ου αρχαίου α υτ ού
κόσμου. Τα ύ ψη επιτ ρέπου ν σ τ ους με γάλους όγ κους α υτ ού
τ ου πολιτ ισμού να α να σά νου ν. Αρχίζω τ ην περιήγηση από
τ ην Πρώτ η Δυ να σ τ ε ία. Σιγά σ ιγά, έκ θεμα – έκ θεμα. Εισχωρώ
σ ταδιακά σε έ να συσ τ ηματ ικό πεδίο υ ψηλής τ έχ νης. Σα ν να
απα σ φαλίζον ται κ ρύπτ ες, αρχίζω να α να γ νωρίζω σύμβολα
γ ια τα οποία έχω δια βά σε ι και έχω δε ι απε ικον ίσε ις τ ους
σε δεκάδες βιβλία και φ ωτ ογρα φίες. Δε ιλά δε ιλά, ε ν τ ά σσω
σ τ ο σύμπα ν που παρατ ηρώ καθετ ί αιγ υπτ ιακό που απο-
σπα σματ ικά έχω θα υμά σε ι σε άλλα μουσε ία, άλλων τ όπων.
 Θυμάμαι τ ο δέος που αισθά ν θηκα πιτ σ ιρίκ ι σ τ ο υπόγε ιο
τ ου Λούβρου, α ν τ ικ ρίζον τας γ ια πρώτ η φορά τ ο εσωτ ερικό
ε νός τ ά φου και τ η μούμια πα ν τ οτ ινό τ ου έ νοικο. Εδώ, όλα
έχου ν πάρε ι τ η θέση που τ ους αρμόζε ι, σα ν μικ ρά γρα νάζια
μιας καλοσ τ ημέ νης μηχα νής. Αν τ ιλαμβά νομαι σε βάθος τ η
100 νατ ουραλισ τ ικ ή αποτ ύπω ση, βλέπω τ ην εξέλιξ η τ ων τ ερά-
σ τ ιων ακ ίνητ ων όγ κων σε σχεδόν α νάλα φρα α γάλματα. Κα-
τα νοώ τ ην α νά γ κ η τ ης ιεραρχικ ής α να φοράς ως έ να ύ ψ ισ τ ο
σύμβολο τ ης κοσμικ ής εξ ουσ ίας, που α ν τ ισ τ οι χε ί σ τ ην κ υ-
ρίαρχη φυσ ικ ή δύ ναμη. Ο βα σ ιλιάς ε ίναι πά ν τα τ ο εξ ιδα-
ν ικευμέ νο αόρισ τ ο σ τ οι χε ίο εξ ουσ ίας, χωρίς εξατ ομικευ-
μέ να χαρακ τ ηρισ τ ικά. Βλέπω τ ον καλλιτ έχ νη με παιγ ν ιώδη
ματ ιά κάθε φ ορά που φτ ιάχ νε ι ιδιωτ ικά έργα να προσθέτ ε ι
πά ν τα έ να εκφρα σ τ ικό βλέμμα, έ να πονηρό γέλιο, έ να φι-
λάρεσ κο μουσ τ άκ ι. Βλέπω τ ην α νά γ κ η τ ου φορμαλισμού. Τη
φόρμα που διαμορ φ ώνεται και αποτ υπώνε ι τ ις συ ν θήκες
κάθε επιμέρους εποχής σ τ η συ γ κ λον ισ τ ικ ή α υτ ήν πορε ία
χιλιετ ιών. Βλέπω τ ην παρατακ τ ικ ή απε ικόν ιση τ ης μορ φής
που διηγε ίται τ ην ισ τ ορία τ ης καθημερινότ ητας, τ ης ζωής.
Βλέπω τ ην έμφα ση σ τα μάτ ια, που κατα σ κευάζον ται από πο-
λύτ ιμα υλικά, τ ην προβολή τ ους ως δίαυλοι επικοινων ίας
τ ων ζων τα νών με τ ους νεκ ρούς. Βλέπω τ ις λιτ ές κωδικο-
ποιήσε ις που α ναπαρισ τ ού ν ολόκ ληρο τ ο κοσμικό πολιτ ι-
σ τ ικό σύσ τ ημα, τ ο κόκ κ ινο σ τ έμμα τ ης Κάτ ω Αιγ ύπτ ου, τ ο
ά σπρο σ τ έμμα τ ης Άνω Αιγ ύπτ ου, τα σ τ ε νά ε νδύματα γ ια
τ η γ ιορτ ή τ ων τ ριά ν τα χρόνων διακ υβέρνησης – σε ν τ, τ ην
ιερή κόμπρα – ουραίο, τ ο πάτ ημα τ ων εχθρών σ τα πόδια
τ ου θρόνου, τ ο μα σ τ ίγ ιο και τ η ράβδο, τ ο πτ υχωτ ό περί-
ζωμα – σε ν τ ιτ, τ ο πέπλο περούκα – νέμες, τ ο ψεύτ ικο γέ ν ι
και τ όσα άλλα.
Και πά νω από όλα βλέπω ότ ι οι βα σ ικοί κώδικες, οι μήτ ρες
τ ού σύ γχρονου μον τ ερν ισμού ε ί χα ν ήδη εδώ και χιλιετ ίες
ε ιπωθε ί. Από τ ον α νών υμο καλλιτ έχ νη – τ εχ ν ίτ η, τ ον σχε-
δόν πρώτ ο και α ναμφισβήτ ητα μοναδικό, α φού α υτ ός πρώ-
τ ος οίδε, συ νέλα βε, γ νώρισε τ ην πρωταρχικ ή μεταμόρ φ ω ση
τ ης μορ φής σε α φαιρετ ικ ή τ έχ νη. Μεταμόρ φ ω ση που ακόμη
και σήμερα αποτ ελε ί έ να ν από τ ους πιο γερούς καμβάδες
τ ης δημιουργ ίας. Μπροσ τ ά μου, οι λιτ ές γραμμές, η α φαί-
ρεση, η α ναλογ ία, η αρμον ία, η πρωτ όλε ια μορ φή. Αναρω-
τ ιέμαι, παρά γε ι αποτ έλεσμα η σημερινή ομφαλοσ κόπηση;
Η συ νεχής διά σπα ση σε ετ ερόκ λητα ρεύματα και επάλληλα 101
εφαπτ όμε νες ή μερικά τ εμ νόμε νες Σ χολές; Σκέφτ ομαι ότ ι
η απλότ ητα, η καθαρότ ητα και περιεκ τ ικότ ητα τ ων πρώτ ων
α υτ ών σμιλεμέ νων γραμμών μπορε ί να προσ φέρε ι σε κάθε
παρατ ηρητ ή διέξ οδο από τ ην ε ν τ ός τ ων τ ε ι χών σημερινή
σύ γχυση. Κατα νοώ τ ην πορε ία από τ ότ ε μέχρι τ ώρα ως απο-
τ υπωμέ νη α νά γ κ η τ ο απλό να γ ίνε ι περίτ εχ νο. Να φ ορτ ωθε ί
με όλα όσα ο ά ν θρωπος κατ έκ τ ησε. Και σ τ η συ νέχε ια να
αποκαλυ φθε ί και πάλι η αξ ία τ ης απλοποίησης και σ ιγά
σ ιγά να απογ υμ νωθε ί τ ο περίτ εχ νο από τα σ τ ολίδια τ ου και
να α γ γ ίζε ι τ ην ουσ ία τ ης φ όρμας. Αυτ ή μοιάζε ι να ε ίναι
διαχρον ικά η πορε ία τ ης τ έχ νης. Αυτ ή, ε ν τ έλε ι, δε ν ε ίναι
και η αξ ιωμέ νη πορε ία καθε νός κάθε ε νός από εμάς, από
τ η γέ ν νηση ώς τ ον θά νατ ο; Ξεκ ινούμε επιβιώνον τας τ ις
πρώτ ες ημέρες τ ης ζωής μας με τα ελάχισ τα, φ ορτ ώνουμε
τ ο σαρκ ίο σ τ ην πορε ία και α ν ε ίμα σ τ ε τ υχεροί, απο φλοι-
ώνουμε εα υτ ούς γ ια να υποδεχτ ούμε, τ ο κατ ά δύ ναμη πλή-
ρε ις, τ ο τ έλος.
Τριγ υρίζον τας α νάμεσα σ τα εκατ ον τ άδες εκ θέματα, κατα-
σ ταλάζε ι η πεποίθηση ότ ι ο αρχαίος Αιγ ύπτ ιος ε ίναι φ ο-
ρέας ε νός από τ ους πρώτ ους πολιτ ισμούς που προσπάθησε
να διαλεχτ ε ί με τ η φύση, να χρησ ιμοποιήσε ι τα φ υσ ικά
φαινόμε να γ ια τ ην ευζωία και τ ην καλή θρέ ψη τ ης ψ υχής,
κατ ά τ η διάρκε ια τ ης ζωής και μετ ά τ ον θά νατ ο. Παρατ ηρώ
μια από τ ις πρώτ ες προσπάθε ιες τ ου α ν θρώπου να ξεχω-
ρίσε ι από τ ον κ ύκ λο τ ης φύσης και να προσδιορίσε ι τ η
σχέση τ ου με α υτ ήν. Προσπάθε ια που κ ράτ ησε εκατ ον τ άδες
χρόν ια, ήδη από τ ο 5000 π.Χ. και ολοκ λήρω σε τ ον κ ύκ λο
τ ης λίγο πριν τ ους Πτ ολεμαίους. Στ οι χε ία τ ης προσπά-
θε ιας α υτ ής απλώθηκα ν σ τ η Μινωικ ή Κρήτ η, σ τα φ οιν ικ ικά
 παράλια, σ τ ην Περσ ικ ή Αυτ οκ ρατ ορία και συμβάλα νε σ τ η
διαμόρ φ ω ση τ όσο επάλληλων όσο και δια φοροποιούμε νων
μεταξ ύ τ ους κ ύκ λων.
Ισλαμικό Κάιρο. Ε πισ τ ρέφ ω σ τ ο ισλαμικό Κάιρο. Παρατ ηρώ
102 τα σ τ ρώματα τ ων Φατ ιμίδων, τ ων Α ββα σ ίδων, τ ων Μαμελού-
κων, τ ων Οθωμα νών. Η μητ έρα όλων τ ων πόλεων κατ ά τ ον
περιηγητ ή Ιμπίν Μπαττ ούτα τ ων αρχών τ ου 14ου αιώνα. Η
πόλη τ ων εύ φ ορων πεδιάδων, τ ων αμέτ ρητ ων κ τ ηρίων και
τ ου πλήθους που συ νω σ τ ίζεται σ τ ις παρυ φές τ ης, καθώς
δε ν χωρά να ζ ήσε ι μέσα σε αυτ ήν. Η πόλη που ιδρύθηκε
σ τ ο δεύτ ερο μισό τ ου 10ου αιώνα και σ τ ην ακ μή τ ης ήτα ν
η πόλη τ ων δώδεκα χιλιάδων μετα φ ορέων νερού σε καμήλες
και τ ων τ ριά ν τα έξ ι χιλιάδων βαρκών τ ου Σουλτ ά νου που
δια σχίζα νε τ ον Νε ίλο. Προσπαθώ να τ οποθετ ήσω τα νού-
μερα σ τ η πόλη που βλέπω να απλώνεται εμπρός μου πά νω
από τ ην ισλαμικ ή τ ης ακ ρόπολη – φρούριο. Ο ισλαμικός Με-
σαίωνας και η κατ οπινή τ ου Ανα γέ ν νηση, εμπρός μου. Να
και ο πρώτ ος μιναρές – ζιγ κουράτ, λιτ ός με τ ην εξ ωτ ερικ ή
τ ου σ κάλα, να και η μετ εξέλιξ ή τ ου σ τ ον φατ ιμιδικό με
τα τ έσσερα α ναπτ υσσόμε να σε ύ ψος σ καλισ τ ά επίπεδα. Πιο
κάτ ω, τα μετα γε νέσ τ ερα ριγέ πλουμίδια τ ων Μαμελούκων,
οι περίτ εχ νες κόγχες, οι πυκ νές μα σραμπίγ ιες, τα σ κα-
λισ τ ά τα βά ν ια. Όσο προχωρε ί η παρακ μή τ ων Μαμελούκων,
τ όσο σ τ ολίζον ται τα δημιουργήματ ά τ ους. Τα τζαμιά, σ φη-
νωμέ να σ τα σ τ ε νά σοκάκ ια τ ης Παλιάς Αγοράς, κομμάτ ι τ ης
καθημερινής ζωής τ ης πόλης. Χώροι συ γ κέ ν τ ρω σης και λα-
τ ρε ίας σ τ ον άξ ονα τ ης καθημερινής επα φής με τ ο εμπόριο,
με τ η ζωή.
Παρατ ηρών τας τ ις α σπρόμαυρες και ά σπρες – ροζ προσό-
ψε ις τ ων μαμελουκ ικών τζαμιών, μετα φέρομαι σ τ η Σιέ να
και σ τ ο χε ιμων ιάτ ικό εκε ίνο βροχερό πρωϊνό δεκαετ ίες
πριν, ότα ν ε ίδα γ ια πρώτ η φ ορά τ ον καθεδρικό τ ης ναό. Με
χαρά συμπληρώνω γ ια μια ακόμη φορά τ ο παζ λ τ ης μεσο-
γε ιακ ής χοά νης. Κατα γρά φ ω τ ην αλληλεπίδρα ση τ ων πολι-
τ ισμών και α νακου φισμέ νη απομακ ρύ νομαι από τ ην α φελή
δοξα σ ία τ ης δυτ ικοευρωπαϊκ ής μοναδικότ ητας.
Συ νεχίζω να ρου φά ω ε ικόνες ισλαμικού πολιτ ισμού, τ ην
αρχιτ εκ τ ον ικ ή τ ων κ χά ν κας (θρησ κευτ ικά ιδρύματα), τ ο
κ τ ηριακό σύμπλε γμα τ ου Σουλτ ά νου Καλαού ν, τα σ τ ε νά τ ης 103
Αγοράς. Μπαίνω σε έ να οθωμα ν ικό σπίτ ι– μουσε ίο, που βρί-
σ κεται σε προνομιούχο θέση, δίπλα σε έ να φατ ιμιδικό τζα-
μί. Ξα ναδια βάζω τ ην α νά γ κ η τ ο σπίτ ι να αποτ ελε ί κέλυ φ ος
προσ τα σ ίας από τ ον έξ ω κόσμο, ν ιώθω τ ην εσωτ ερικότ ητ ά
τ ου, τ ον έξ υπ νο τ ρόπο να κ υκ λο φ ορε ί σε α υτ ό αέρας, νερό
και φ ως, χωρίς να ε ίναι απαραίτ ητ ος ο προσα νατ ολισμός
τ ου προς τα έξ ω. Λε ίπου ν τα παράθυρα και οι βερά ν τ ες
προς τ ην Αγορά. Υποκαθισ τ ού ν ται από τ ις εσωτ ερικές α υ-
λές τ ης γαλήνης, σ τα πλακάκ ια τ ων οποίων ο ά ν θρωπος
μπορε ί να βρε ι τ ον χρόνο, τ ον τ ρόπο και τ ην ησυχία να
ακούσε ι τ ο σώμα τ ου, να γαληνέ ψε ι τ ην ψ υχή τ ου. Εκ λαμ-
βά νον τας ως δεδομέ νη τ ην ελευθερία τ ης επα φής με τ ην
Αγορά, έχον τας εξα σ φαλίσε ι συ ν θήκες α υτ οδιάθεσης, ζ η-
λεύ ω α υτ ήν τ ην εσωτ ερικότ ητα. Μέχρι που περιδια βαίνω
τ ους γ υ ναικων ίτ ες και συ νε ιδητ οποιώ ότ ι α υτ ό που σ τα
δικά μου μάτ ια μοιάζε ι ζ ηλευτ ό, ήτα ν και δυσ τ υχώς εξα-
κολουθε ί να ε ίναι μια φ υλακ ή γ ια τ ις περισσότ ερες γ υ-
ναίκες. Ένα σύ νορο μεταξ ύ ε νός περίκ λε ισ τ ου μικ ρόκοσμου
που προσπαθού ν με πλά γ ιους τ ρόπους να ελέ γ ξ ου ν και
τ ου κόσμου τ ης παρα γωγής, τ ου εμπορίου, τ ης ελευθερί-
ας, κον τ ολογ ίς τ ης ζωής που δε ν μπορού ν να α γ γ ίξ ου ν. Δε ν
έχω πε ισ τ ικ ή απά ν τ ηση γ ια τ ις ισ τ ορικές συ γ κ υρίες που
μετ έτ ρε ψα ν με τ ην πάροδο τ ων ετ ών τ η σ κ ληρά εργαζόμε-
νη εμπόρισσα, και ήδη χήρα και με γαλύτ ερή τ ου ότα ν τ ην
πα ν τ ρεύτ ηκε ο Μ ωάμεθ, σε α υτ ό τ ο ηδυπαθές, φ υλακ ισμέ νο
και νωθρό πλά σμα, τ ο οποίο έμαθε ως τ ρόπο επιβίω σης τ η
μηχα νορρα φία.
Γυρνών τας και γ υρνών τας σ τ ο ισλαμικό Κάιρο, απορώ. Πού
ε ίναι ο συ νδετ ικός κ ρίκος με τ ην κ ίτ ρινη θολή φ ούσ κα τ ου
 φαρα ων ικού πολιτ ισμού; Πού ε ίναι οι διώρυ γες και οι γέ-
φυρες τ ης επα φής; Ποια τα σ τ οι χε ία τ ης μετ εξέλιξ ης από
τ η νατ ουραλισ τ ικ ή – γεωμετ ρικ ή απε ικόν ιση που άρχισε
πριν από επτ ά χιλιάδες χρόν ια περίπου ώς τα μεσαιων ικά
ισλαμικά πλουμίδια; Δε ν μπορε ί, κάπου εδώ θα βρίσ κον ται
104 και δε ν τα έχω αποκ ρυπτ ογρα φήσε ι. Ο ι δύο α υτ οί κόσμοι,
γέ ν νημα τ ης ερήμου, όχι απλώς συ νορεύου ν, αλλά χρησ ι-
μοποιού ν τα ίδια υλικά γ ια να α ναπτ υχθού ν. Το πρά σ ινο
νερό τ ου Νε ίλου, τ ους καρπούς τ ου φοίν ικα, τ ο μα ύρο
χώμα τ ης κοιλάδας, τα μονοπάτ ια τ ης άμμου. Φεύ γω από τ ο
παλιό Κάιρο χωρίς τ ίποτα να φα νερώνεται σ τα μάτ ια μου
ως συ νδετ ικός κ ρίκος.
Κάιρο τ ων Κοπτ ών. Μπαίνω σ τ ην κ ρεμα σ τ ή Πα να γ ία τ ων Κο-
πτ ών. Πρώτ η επα φή με αυτ ούς τ ους μονο φυσ ίτ ες, τ ους μη
ε νσωματ ωμέ νους σ τ η νόρμα τ ου χρισ τ ια ν ισμού που κοι-
νωνώ από παιδί. Τέταρτ ος – πέμπτ ος αιώνας μετ ά Χρισ τ όν
και τ ο νοτ ιοα νατ ολικό τ μήμα τ ης Μεσογε ιακ ής Λεκά νης μια
χωνεμέ νη πολυπολιτ ισμικ ή λεκά νη. Ε βραϊσμός και πρωτ ο-
χρισ τ ια ν ισμός παρέα, με τ ην απομακ ρυσμέ νη Βα σ ιλεύουσα
να ζ ητ ά επιτακ τ ικά φ όρους γ ια να θρέ ψε ι τ ο με γαλε ίο τ ης
που μόλις α νατ έλλε ι, χωρίς όμως να μπορε ί να ε γ γ υη-
θε ί σε α ν τ άλλα γμα α σ φάλε ια σ τ ην περιοχή. Ο σπόρος τ ης
μοναδικ ής φύσης τ ου Θεού, ήδη σπαρμέ νος σ τ ην περιοχή
και η πε ινα σμέ νη Βα σ ιλεύουσα τ όσο μακ ριά... Τριγ υρίζω
μέσα σ τ ην εκ κ λησ ία. Μπροσ τ ά μου, οι συ νδετ ικοί κ ρίκοι
τ ης πρωτ οχρισ τ ια ν ικ ής τ έχ νης με τ ον ισλαμικό Μεσαίωνα.
Μα γεύομαι. Το ιερό, τ ο τ έμπλο, ο άμβωνας σ τ ην κ ρεμα σ τ ή
Πα να γ ία, όλα από ε γχάρακ τα ξ υλόγλυπτα, όπως ακ ριβώς
εξέλιξα ν οι Μαμελούκοι τ ις α γαπημέ νες τ ους μα σραμπί-
γ ιες. Να οι ε ν θέσε ις από κόκαλο, να τα περίπλοκα ξ υλό-
γλυπτα σχέδια.
Στ έκομαι σ τ ην ε ίσοδο τ ου κοπτ ικού μουσε ίου. Το κ τ ήριο
α νακαιν ισμέ νο, με τ η γ νω σ τ ή και πά ν τα παρούσα εσωτ ερικ ή
αυλή, μια α νά σα. Το εσωτ ερικό τ ου μουσε ίου και η διά-
ταξ η τ ων εκ θεμάτ ων μαρτ υρού ν πρόσ φατ η α νακαίν ιση, μο-
ν τ έρνα, υποβλητ ικ ή. Κύρια εκ θέματα, τα περίφημα κοπτ ικά
υ φά σματα. Ίνες λιναριού, τ όσο λεπτ ά υ φα σμέ νες, ώ σ τ ε να
α ναρωτ ιέμαι ποια χέρια δούλε ψα ν, καθοδηγούμε να με τ όση
υπομονή. Ποιος νους υποτ άχθηκε τ όσο, ώ σ τ ε ο περιορι-
σμέ νος κόσμος τ ου υ φά σματ ος να γ ίνε ι έ νας ολόκ ληρος 105
κόσμος. Ο κόσμος τ ου.
Ξεδιπλώνον ται μπροσ τ ά μου τα Φα γ ιούμ. Στ ην πρώιμη απο-
τ ύπω σή τ ους, οι α γ ιογρα φίες μοιάζου ν με Φα γ ιούμ. Βλέπω
σ τ οι χε ία τ ου α φρικα ν ικού α ν ιμισμού, πα ν τ ρεμέ να με χρι-
σ τ ια ν ικά σύμβολα. Πά νω από όλα, βλέπω τ ους κοπτ ικούς
σ τα υρούς. Να η με γάλη έκ πληξ η! Ο σ τα υρός–κ λε ιδί σ τ ην
αιων ιότ ητα εξ ηγε ί ο ξε να γός και θυμάμαι τ ο ιερογλυ φικό
που μόλις πριν από λίγες ώρες κοίταζα. Μα α υτ ό ε ίναι τ ο
σύμβολο που μας έδε ι χ νες μέσα σ τ ην πυραμίδα και μας
εξ ηγούσες ότ ι ε ίναι τ ο σύμβολο τ ης ζωής! Χαίρομαι σα ν
μικ ρό παιδί. Στα μάτ ια μου ξεδιπλώθηκε η αλυσ ίδα τ ης
συ νέχε ιας επτ ά χιλιάδων ετ ών. Το φαρα ων ικό σύμβολο τ ης
ζωής έ γ ινε ο κοπτ ικός σ τα υρός–κ λε ιδί τ ης αιων ιότ ητας,
γ ια να έρθου ν δυο –τ ρε ις αιώνες μετ ά ως κατακ τ ητ ές οι
εξ ισλαμισμέ νοι Άρα βες και να συ νεχίσου ν τ ην Ισ τ ορία.
Πληρο φ ορούμαι από τ ον ξε να γό ότ ι η γλώ σσα τ ων Κοπτ ών
αποτ ελε ίται από τ ους ήχους τ ης ύσ τ ερης αρχαίας αιγ υπτ ι-
ακ ής γλώ σσας, αποτ υπωμέ νους με τα γράμματα τ ου ελλην ι-
κού αλ φα βήτ ου. Ζαλίζομαι. Έ χω χορτ ά σε ι, δε ν χρε ιάζομαι
άλλα σημάδια πολιτ ισ τ ικ ής συ νέχε ιας και θέλω να βγω έξ ω
σ τ ην α υλή, να α ναπ νεύσω αέρα.
Σύ γχρονο Κάιρο. Κάθε πρωί κατ ά τ ην έξ οδο από τ ο ξε νο-
δοχε ίο νομίζω ότ ι παρακολουθώ σ τ ρατ ιωτ ικ ή επι χε ίρηση.
Δεκάδες ε ίναι οι ά νδρες που τ ριγ υρίζου ν. Όλοι με κάποια
σ τ ολή, κάποιο σήμα, κάποιο πολύχρωμο περιβραχιόν ιο.
Και άλλοι πολλοί με σχεδόν ομοιόμορ φα πολιτ ικά ρού-
χα περιφέρον ται και α υτ οί τ ριγ ύρω, ά σ κοπα λες, χωρίς
κάποια ε ιδικ ή αποσ τ ολή ή απα σχόληση, εκ τ ός από τ ο να
 παρατ ηρού ν και να μιλού ν χαλαρά με εκε ίνους που ε ί-
ναι κ λε ισμέ νοι μέσα σ τ ις σ τ ολές τ ους. Το πρόγραμμα τ ης
ημέρας θα πρέπε ι να έχε ι τ εθε ί υπό ψη και ε γ κ ριθε ί από
τ ην τ ουρισ τ ικ ή α σ τ υ νομία, τ ουλάχισ τ ον από τ ην προηγού-
με νη. Η ώρα τ ης ά φιξ ης και α ναχώρησης σε κάθε ισ τ ορικό
106 ή αρχαιολογ ικό τ όπο πρέπε ι να πισ τ οποιε ίται από κάποιο
περιβραχιόν ιο και να καταχωρε ίται χε ιρόγρα φα σε ε ιδικά
τ ετ ράδια. Μηχα νές α ν ί χ νευσης και ακ τ ίνες μάς περιμέ νου ν
πα ν τ ού. Στ ην αρχή αισθά νομαι άβολα. Στ ην πορε ία όμως
συ νε ιδητ οποιώ ότ ι όλος αυτ ός ο μηχα ν ισμός δε ν προκαλε ί
φόβο α σ τ υ νομοκ ρατ ίας, αλλά μόνο μια ρουτ ιν ιάρικ η διά-
θεση. Συ νήθως, οι μηχα νές α ν ί χ νευσης και οι ακ τ ίνες λε ι-
τ ουργού ν με ν, δε ν χρησ ιμοποιού ν ται δε. Ο ι σχεδόν έφηβοι,
με τα υπερμε γέθη περιβραχιόν ια και τ ους μισθούς που δε ν
ξεπερνού ν τα τ ριακόσ ια ευρώ, περιφέρον ται και δε ί χ νου ν
α φόρητα βαριεσ τ ημέ νοι και αδιά φ οροι. Το κε νό τ ους βλέμ-
μα μερικές φ ορές ζων τα νεύε ι μόνον, εά ν κατα φέρου ν να
πλησ ιά σου ν γ ια να ζ ητ ήσου ν χρήματα. Το προε γ κ ριμέ νο με
κάθε επισημότ ητα πρόγραμμα ξεχε ιλώνε ι και παρακάμπτ ε-
ται κάθε φορά που ζ ητ άμε σ τ ά ση γ ια ψών ια. Όσο πιο ε ιδικό
ε ίναι τ ο α ν τ ικε ίμε νο που ζ ητ ά ω να α γορά σουμε, τ όσο με-
γαλύτ ερο φαίνεται τ ο κ ίνητ ρο γ ια τ ους συ νοδούς μου γ ια
μια παράκαμ ψη τ ου προγράμματ ος. Σκέφτ ομαι ότ ι όλο α υτ ό
ε ίναι έ να σ κ ην ικό δήθε ν προσ τα σ ίας από τ ον εξτ ρεμισμό,
που ταυτ όχρονα ίσως δίνε ι σ τ ην εξ ουσ ία άλλοθι γ ια τ ον
περιορισμό τ ων ατ ομικών ελευθεριών και τ ην αποδυ νάμω ση
τ ων δημοκ ρατ ικών ελευθεριών. Παράλληλα, ίσως χρησ ι-
μεύε ι και ως λύση γ ια τ ον περιορισμό τ ης α νεργ ίας που
μα σ τ ίζε ι τ η χώρα. Πόσες οικογέ νε ιες συ ν τ ηρού ν ται από
αυτ ά τα αμούσ τακα σχεδόν παιδιά – α σ τ υ νόμους, από αυτ ήν
τ η σ τ ρατ ιά τ ων παρατ ηρητ ών που περνά τ η μέρα τ ης παρα-
κολουθών τας τ ο σχεδόν τ ίποτα; Μήπως έτ σ ι εξα σ φαλίζεται
και η ε νδυ νάμω ση τ ων πελατ ε ιακών σχέσεων μιας προσω-
ποποιημέ νης εξ ουσ ίας, με τ ους πελάτ ες τ ης – πολίτ ες. Η
σχεδόν καθησυχα σ τ ικ ή αυτ ή άπο ψη διαταρά σσεται τ ην τ ρί-
τ η ημέρα, ότα ν αδυ νατ ούμε να προσε γ γ ίσουμε τ ο ισ τ ορικό
Κάιρο, επε ιδή ο περιφερε ιακός α υτ οκ ινητ όδρομος και γ ια
αρκετ ά χιλιόμετ ρα έχε ι τ ελε ίως κ λε ίσε ι και σ τ ις άκ ρες
τ ου βρίσ κον ται α νά μέτ ρο ακ ροβολισμέ νοι έ νοπλοι έ ν-
σ τ ολοι. Σκέφτ ομαι με τα δικά μου μέτ ρα και α νησυχώ ότ ι
κάτ ι σοβαρό έχε ι συμβε ί, μέχρι που ακού ω τ ον ξε να γό
μας να μας πληρο φ ορε ί πως δυσ τ υχώς πέσαμε πά νω σ τ ην 107
ώρα που μετακ ινε ίται ο Πρόεδρος από τ ο σπίτ ι τ ου προς
μια νέα βιβλιοθήκ η, τ ης οποίας θα κά νε ι τα ε γ καίν ια. Την
ίδια ημέρα δια βάζω σε α γ γλό φ ωνη εφημερίδα ότ ι blo gge r
καταδικά σ τ ηκε σε πε ν ταετ ή φ υλάκ ιση, μετ ά από δεκάλεπτ η
ακ ροαματ ικ ή δικα σ τ ικ ή διαδικα σ ία, επε ιδή ε ί χε δημοσ ι-
εύσε ι σ τ ο Διαδίκ τ υο σχόλιά τ ου, επικ ριτ ικά γ ια τ ην πο-
λιτ ικ ή εξ ουσ ία. Ο γηγε νής συ νομιλητ ής μου, με τ ον οποίο
προσπαθώ να συζ ητ ήσω τ ο ζ ήτ ημα, επιφ υλακ τ ικά μου περ-
νάε ι τ ο μήν υμα. Στ ην Αίγ υπτ ο, έχουμε ελευθερία έκφρα σης
τ ων α ν τ ιρρήσεών μας, αρκε ί να μην ε ίναι επικε ν τ ρωμέ νες
σε κάποιο πρόσωπο. Καταλήγω ότ ι οι έ νσ τ ολοι που σ τα μά-
τ ια μου μοιάζου ν βρόμικοι, βαριεσ τ ημέ νοι, αδιά φ οροι και
αμέτ οχοι ε ίναι ίσως η βιτ ρίνα ε νός α σ τ υ νομοκ ρατ ούμε νου
κ ράτ ους.
Τριγ υρνών τας σ τ η σύ γχρονη και πολύβουη πόλη, βλέπω
πολλούς, ιδίως με γαλύτ ερης ηλικ ίας, με παραδοσ ιακές
αρα βικές φ ορεσ ιές, με κουρα σμέ να πρόσωπα, με σ καμμέ να
χαρακ τ ηρισ τ ικά, με άτ ονα χωρίς σ φρίγος σώματα και με
κε νά μάτ ια. Βλέπω πρόσωπα και πάλι πρόσωπα. Με βλέμ-
ματα απλα νή προς έ να ν ορίζον τα απροσδιόρισ τ ο. Βλέπω
χέρια να κ ρατ ού ν κεφάλια που γέρνου ν, εκε ί σ τ ο μέσον
τ ης ημέρας. Τους παρατ ηρώ και μου γε ν νού ν τ ην ε ν τ ύπω ση
ότ ι κάτ ι πολύ θλιβερό έχου ν μόλις μάθε ι, ότ ι ε ίναι πολύ
σοβαρά α σθε νε ίς. Όμως ε ίναι πολλοί, μα τ όσο πολλοί, και
όλοι με τ ον ίδιο μυϊκό τ όνο, τ ην ίδια σ τ ά ση, τ ην ίδια έκ-
φρα ση. Να ε ίναι η α ν ία, να ε ίναι η έλλε ιψη γε γονότ ος που
θα ήτα ν ικα νό να σηματ οδοτ ήσε ι τ ην ημέρα τ ους, να ε ίναι
η απελπισ ία τ ου δύσ κολου α γώνα επιβίω σης; Να ε ίναι ότ ι
ε γώ ε ίμαι τ ελε ίως ξέ νη με τα χρωματ οσώματ ά τ ους και
 δε ν μπορώ να τ ους δια βά σω; Δε ν ξέρω... Αναρωτ ιέμαι πώς πόλη ιδρύθηκε περίπου τ ο 1000 μ.Χ., πολλές εκατ ον τ άδες
θα εξελι χθε ί τ ο πιτ σ ιρίκ ι τ ων οχτ ώ ετ ών που μου έδε ι χ νε χρόν ια μετ ά τ ην πλήρη αποκοίμιση τ ου φαρα ων ικού πολι-
τ ον τ ρόπο με τ ον οποίον γ ίνεται ο κόμπος σ τ ην ύ φα νση τ ισμού. Εξάλλου, η πολιτ ισ τ ικ ή συ νέχε ια τ ων ελλην ισ τ ι-
τ ων χαλιών και καθοδηγών τας τ ο χέρι μου σ τ ο αργαλε ιό, κών χρόνων παί χθηκε κ υρίως σ τ η μακ ρινή Αλεξά νδρε ια. Η
κ ρυ φά, απε ιλητ ικά, υπόκω φα, ψ ιθυρισ τ ά και επίμονα μού παρατ ήρησή τ ους όμως εξακολουθε ί να με απα σχολε ί. Στ ο
108 ζ ήτα γε μονολεκ τ ικά και μονότ ονα χρήματα. αεροπλά νο, α ναρωτ ιέμαι α ν η σημερινή εθ ν ικ ή τα υτ ότ ητα 109
τ ων Αιγ υπτ ίων φέρε ι χρωματ οσώματα τ ων αρχαίων προγό-
Ακού γεται η φ ωνή τ ου ιμάμη και αρχίζε ι έ ν τ ονη κ ινητ ο- νων τ ους ή α ν η συ νέχε ια έχε ι διαρρα γε ί με τ ην αρα βικ ή
ποίηση. Είναι η με γάλη προσευχή τ ης Παρα σ κευής. Δεκά- ε ισβολή. Η έρευ να γ ια τ ην απά ν τ ηση σ τ ο ερώτ ημα α υτ ό συ-
δες ά νδρες βγαίνου ν από τ ο πουθε νά, κατ ευθυ νόμε νοι σ τ ο ν ισ τ ά τ ην τ έλε ια α φ ορμή γ ια να επισ τ ρέ ψ ω σ τ ην Αίγ υπτ ο.
τζαμί. Τι γ ίνεται με τ ον εξτ ρεμισμό, ρωτ ά ω. Η απά ν τ ηση Καλην ύχτα, Κάιρο, και όνε ιρα γλυκαμέ να.
τ ου γηγε νούς μου φίλου έρχεται μετ ά από κάποιον δι-
σ τα γμό. «Ο ι Αιγ ύπτ ιοι ε ίμα σ τ ε θρησ κευόμε νος και θεοσε-
βούμε νος λαός, λαός ήσυχος. Ίσως ορισμέ να περιθωριακά
κέ ν τ ρα – σχολές ευθύ νον ται γ ια τ η δημιουργ ία φα νατ ικών,
τ ους οποίους αρνούμα σ τ ε να ε ν τ άξ ουμε σ τ ην κοινων ικ ή
μας δομή». Ο συ νοδοιπόρος μου σ τ ο σύ γχρονο Κάιρο συ-
νεχίζε ι, υπογραμμίζον τας μου ότ ι πά ν τ οτ ε ε ν τ υπω σ ιάζεται
ότα ν συ να ν τ ά Έλληνες. Ιδίως διότ ι και εμε ίς όπως εκε ίνοι
αισθα νόμα σ τ ε άπω ση έ να ν τ ι τ ων Τούρκων και τ ων Εγ γλέζων.
Κάτ ι φαίνεται θα έχε ι χαραχθε ί σ τ η μ νήμη τ ου dna τ ου.

Ο ξε να γός μού δε ί χ νε ι τ ο με γάλο σ τ ρατ ιωτ ικό μ νημε ίο

τ ης «θριαμβευτ ικ ής απόκ ρουσης τ ου Ισραήλ από τ ην Αίγ υ-
πτ ο» τ ο 1973. Καταλα βαίνω ότ ι θέλε ι να με πε ίσε ι ή/ και
να πε ισ τ ε ί ότ ι συ ν ισ τ ά αιγ υπτ ιακό θρίαμβο τ ο σ ταμάτ ημα
τ ης ισραηλινής επέλα σης σχεδόν έξ ω από τ ο Κάιρο, μετ ά
από πίεση τ ου διεθ νούς παρά γον τα. Η ελε γχόμε νη παροχή
πληρο φόρησης, συ νοδοιπόρος με τ η δημιουργ ία εθ ν ικών
μύθων.

Φεύ γον τας, σ τ ο αεροδρόμιο ακούω έ να ζευ γάρι Ε λλήνων

γ ιατ ρών να δηλώνε ι απογοητ ευμέ νο από τ ο Κάιρο. Δε ν ν ιώ-
σαμε μέσα σ τ ην πόλη τ ην αρχαία αιγ υπτ ιακ ή ισ τ ορία, λέ νε.
Η πρώτ η σ κέ ψη που ξεπηδά ε ίναι ότ ι δε ν θα μπορούσα ν να
τ ην ν ιώ σου ν τ ην αρχαία Αίγ υπτ ο μέσα σ τ ο Κάιρο, α φού η
110 111
112
Κατ εβαίνω από τ ο σ κά φ ος και περπα-
τ ώ σ τα σ τ ε νά δρομάκ ια, α νάμεσα σ τα
σπίτ ια τ ου λό φ ου. Σπίτ ια μικ ρά, σ τ ο
μέτ ρο τ ης ελλην ικ ής επαρχίας. Στ ο-
λισμέ να κ ιονόκ ρα να και σ ιδερέ ν ια
μπαλκόν ια. Αυλές σ τ ε νόχωρες, γεμά-
τ ες με βουκαμβίλιες και γ ια σεμιά.
Το έλλε ιμμα τ ου χώρου α ναπληρώ-
νου ν οι μυρωδιές. Μυρίζε ι Πελοπόν-
νησο. Μυρίζε ι Παλιά Ε λλάδα.
113
Κατ εβαίνω από τ ον λό φ ο, προς τ ην
προκ υμαία. Μια προκ υμαία γεμά-
τ η από κα φετ έριες και εσ τ ιατ όρια,
ε ικόνα γ νώριμη μιας Ε λλάδας χωρίς
τα υτ ότ ητα. Σε σ τ ύλο τ ης ΔΕ Η, βλέ-
πω φ ωτ ογρα φία ε νός αδέσποτ ου σ κ ύ-
λου, καμέ νου με οξ ύ. Λίγα μέτ ρα πιο
πέρα, έφηβοι που προσπαθού ν να α ν-
δρωθού ν βρίζον ται, χε ιροδικού ν. Ο
μυκ ηναϊκός Πόρος καταλήφθηκε από
ορθόδοξ ους Αρβα ν ίτ ες. Ίσως η α ψά-
δα δε ν έχε ι ακόμη σβήσε ι. Θέλω να
φύ γω.
114 115

116
Στ ον δρόμο γ ια τ ην Ιαπων ία. Ημέρα πρώτ η.
Αφορμή η ε ισήγηση σε έ να ακόμη συ νέδριο. Συχ νά, τ ο όνε ι-
ρο εδράζεται σε κάποια ε ισήγηση, σε κάποιο συ νέδριο. Κά-
θομαι σ τ ην αεροπορικ ή θέση με τ ις πολλές μικ ρό – α νέσε ις.
Η κούρα ση εκ π νέε ι από κάθε πόρο τ ου σώματ ος. Σ χεδόν,
θολή η όρα ση. Τα α ν τα νακ λα σ τ ικά αργά. Όλο κάτ ι μού πέ-
φτ ε ι και σ κ ύβω να τ ο ε ν τ οπίσω σ τ ον διάδρομο. Η πριν τ ην
α ναχώρηση εξά ν τ ληση εξα γοράζε ι τ η χαρά. Κατ ευθύ νομαι
από τα μεσημέρια τ ης Μεσογε ίου με τ ο κάθετ ο εκ τ υ φλωτ ι-
κό φ ως προς τ ην αρχή τ ου ήλιου. Χώρα τ ου α νατ έλλον τ ος
ηλίου, που πήρε τ ο όνομά τ ης από τ ην παρα φρα σμέ νη από
τ ον Μάρκο Πόλο βε νετ σ ιά ν ικ η απόδοση τ ου κ ινέζικου ονό-
ματ ος τ ων γε ιτ ον ικών νησ ιών ως νησ ιών σ τ ην «αρχή τ ου
ήλιου» (Ge ppun – Ji pt un).
Κιότ ο. Ημέρα δεύτ ερη.
Άφιξ η σ τ ο ξε νοδοχε ίο αργά τ ο απόγευμα, μετ ά από ε ίκοσ ι
τ έσσερις περίπου ώρες ταξ ιδιού. Τα πά ν τα μέσα σε αυτ ό
παραπέμπου ν σ τ ις δεκαετ ίες 1960 –1970. Λε ίπε ι ο Λι χτ ε ν-
σ τ άιν, ο Γου ώρχολ και η Μαίρη Κουά ν τ να πίνου ν βερμούτ
σ τ ο μπαρ. Χαλαρώνω τ ο κορμί μου σ τ η θερμαινόμε νη πι-
σ ίνα. Μετ ρώ μπουρμπουλήθρες. Το βράδυ γεμίζω ε νέργε ια
με θερμίδες από καλο ψημέ νη πάπια Πεκ ίνου, αχ ν ισ τ ά ν τ ά-
μπιν γ κ και κα υτ ά σπριν γ κ ρολ. Το ζεσ τ ό σάκε με αποκοιμί-
ζε ι πά νω σ τ ο τ ραπέζι. 117
Κιότ ο και γ ύρω από α υτ ό. Ημέρες τ ρίτ η – έβδομη.
Βροχή. Η ημέρα ξ ημερώνε ι σ κοτ ε ινή και η βροχή, κουρ-
τ ίνα διά φα νη γ κ ρίζα, αδιάκοπη, ψ ιλή και σχεδόν τ ρυ φε-
ρή, ποτ ισ τ ικ ή. Ο ι ξ ύλινοι ναοί, οι πα γόδες, τα α νάκ τ ορα
ταιριάζου ν με τ ο νερό που πέφτ ε ι και τα νοτ ίζε ι. Σύ νορο
τ ης βροχής τα παράθυρα και οι πόρτ ες από ρυζόχαρτ ο. Τα
πά ν τα σε μια μελα γχολικ ή, σχεδόν δια υ γή και ήσυχη κατα-
χ ν ιά. Εδώ, ο Μεσαίωνας και η Ανα γέ ν νηση λιτ οί σε αρμον ία
με τ ο βροχερό ημίφ ως. Η γαλήν ια ησυχία διακόπτ εται από
τ ον ήχο που κά νου ν τα ξ ύλινα πατ ώματα τ ων οικ ημάτ ων
όπου ξε να γούμαι, ότα ν τα ακουμπού ν οι γ υμ νές πατ ημα σ ιές
μου. Από τ ις σ τα γόνες τ ης βροχής, ότα ν προσ κ ρούου ν σ τα
βότ σαλα που περικ λε ίου ν τ ις τ εχ νητ ές και πα ν ταχού πα-
ρούσες λιμ νούλες.
Κήποι. Η α νά γ κ η τ ου α ν θρώπινου ελέ γχου σ τ η φύση. Η επι-
βολή τ ης α ν θρώπινης αισθητ ικ ής σ τ η φ υσ ικ ή α νάπτ υξ η. Κυ-
ρίαρχα σ τ οι χε ία τ ου μικ ρόκοσμου κάθε κ ήπου, οι βα σ ικές
θεότ ητ ες τ ου α ν ιμισμού: τ ο βου νό και τ ο νερό. Κυρίαρχη
έ γ νοια: τ ο ταξ ίδι σ τ ον χρόνο, όπως α υτ ός οριοθετ ε ίται
από τ ην αέ ναη ε ναλλα γή τ ων εποχών, α νάμεσα σ τ ην αρχή
και τ ο τ έλος. Η τ ελε ιότ ητα και η αρμον ία με κά νου ν να
ξεχ νώ ότ ι οι κ ήποι ε ίναι α ν θρώπινες κατα σ κευές. Η πλά νη
μου διακόπτ εται, ότα ν σε έ να ν από τ ους κ ήπους που πε-
ριδια βαίνω ε ν τ οπίζω συ νεργε ίο κ ηπουρών. Με λευκά γά ν τ ια
και σ τ ολή, σ καρ φαλωμέ νοι σε σ κάλες γ ύρω από τα δέ ν τ ρα,
μαζεύου ν με τα χέρια κ ίτ ρινες και κα φέ πευκοβελόνες. Τα
 πά ν τα τ άσσον ται σε διάταξ η ικα νή να συμβάλλε ι σ τ ην επί-
τ ευξ η τ ης αρμον ίας. Ακόμη και τ ο χαλίκ ι και η πέτ ρα και
τ ο χρώμα τ ου χώματ ος έχου ν σημα σ ία. Κάθε κατ ’ ε ικόνα
τ υχαίο ε ίναι προμελετ ημέ νο. Κάθε φυτ ό και έ να σύμβολο,
μια ισ τ ορία. Για εκε ίνους εύκολα α να γ νώ σ ιμη, γ ια μέ να
118 τ ελε ίως ά γ νω σ τ η. Τα πά ν τα γ ύρω μου α ν τα νακ λού ν τ ην τ ε-
λε ιότ ητα τ ου πρόσ καιρου, τ ου φθαρτ ού. Η τ ελε ιότ ητα, η
ομορ φιά ε ίναι πά ν τα σ τ ιγμιαίες. Κρατ ού ν όσο τ ο πέτα γμα
τ ου λουλουδιού τ ης κερα σ ιάς σ τ ον ά νεμο. Εισπράττ ω τ η
γαλήνη και τ ην αρμον ία αυτ ών τ ων ζε ν κ ήπων που επιβιώ-
νου ν σ τ ιγμιαία τ έλε ιοι και πά ν τ ως αμετακ ίνητ οι κατ ά τ ους
τ ελευταίους τ έσσερις με πέ ν τ ε αιώνες. Παραιτ ούμαι από
οιαδήποτ ε προσπάθε ια εμβάθυ νσης, αρκούμε νη σ τ ην αίσθη-
ση που ε ισπράττ ω. Το περιβάλλον μοιάζε ι σ τα μάτ ια και
τ ην ψ υχή μου ιδα ν ικό γ ια να περά σω από τ ο έξ ω, σ τ ο μέσα.
Η εξ ωτ ερικ ή τ άξ η βοηθά να ε ν τ οπίσω τ υχόν εσωτ ερικές
α ν ισορροπίες. Δε ν ε ίναι κ ήποι γ ια εξ ωτ ερικεύσε ις. Δε ν
ε ίναι κ ήποι γ ια να εξα ν τ λού ν ται τα μάτ ια σε α νάλα φρες
απολαύσε ις. Σίγουρα, δε ν ε ίναι κ ήποι γ ια να κ υλισ τ ού ν
ερα σ τ ές σ τα ηλιόλουσ τα χορτ άρια τ ους και να μυρίσου ν,
να α γ γ ίξ ου ν τα άλικα τ ρια ν τ ά φ υλλα ή τα λιγωτ ικά γ ια σε-
μιά. Δε ν ε ίναι κ ήποι η διάταξ η τ ων οποίων αποτ υπώνε ι τ ην
ισχύ τ ης εξ ουσ ίας. Δε ν φτ ιάχτ ηκα ν γ ια να δηλώ σου ν τ ην
οικονομικ ή υπεροχή τ ων ευ γε νών ιδιοκ τ ητ ών τ ους, έ να-
ν τ ι τ ης ε να γών ιας προσπάθε ιας τ ων χωρικών να βρου ν και
καλλιεργήσου ν γη ώ σ τ ε να τ ρα φ ού ν. Ο ι κ ήποι αυτ οί δε ν
μοιάζου ν να υποδηλώνου ν, όπως και οι σύ γχρονοι τ ους
α γ γλικοί και γαλλικοί, τ η δυ νατ ότ ητα πολυτ ελούς σπα-
τ άλης εδά φους, χωρίς σπορά και χωρίς συ γ κομιδή. Ακόμη
όμως και α ν συμβάλλου ν σ τ η δια σπορά τ ου ίδιου μην ύμα-
τ ος, σ ίγουρα πρόκε ιται γ ια κ ήπους απολύτ ως α νόμοιους
τ ων σύ γχρονών τ ους, όπως οι τ ελευταίοι φαίνον ται από
τα παράθυρα τ ων Φλαμα νδών ζωγρά φ ων, αποτ υπώνον ται σ τ η
βα σ ιλικ ή αυλή τ ου Βελά σ κ ιεθ, χρωματ ίζον ται από τ ον Μονέ
σ τ ο ονε ιρικό τ ου Ζιβερν ύ. Σε κάθε περίπτ ω ση, η συ γ κ ίνηση
τ ην ώρα που περιδια βαίνω αυτ ούς τ ους μαύρους– γ κ ρι, πέ-
τ ρινους και ακ ίνητ ους κ ήπους που μου φέρνου ν σ τ ο μυαλό
τ ις πισ ίνες τ ου Χόκ νεϋ, ε ίναι ίδια και ακόμη με γαλύτ ερη
από α υτ ήν που ν ιώθω ότα ν βολτ άρω μέσα σε μεσογε ιακούς
κ ήπους γεμάτ ους κατακόκ κ ινα γερά ν ια και μοβ λεβά ν τ ες.
Στ έκομαι, λοιπόν, ακ ίνητ η γ ια ώρα και α φ ου γ κ ράζομαι έξ ω
και κ υρίως μέσα μου. Ό σο μάλισ τα περνού ν οι ημέρες, τ όσο 119
η με ακ ρίβε ια και πολύ μόχθο σχεδια σμέ νη και διατ ηρού-
με νη απλότ ητ ά τ ους, η έως και νεκ ρικ ή τ ους ακ ινησ ία, με
γαληνεύε ι. Ό σο περνού ν οι ημέρες, η τ ελε ιότ ητα τ ου λίγου
μού μοιάζε ι πολύ. Με γεμίζε ι και με καταλαμβά νε ι σα ν να
μη χωρά τ ίποτα άλλο, τ ίποτα σύ ν θετ ο, τ ίποτα πολύχρωμο,
τ ίποτα πολύπλοκο.
Πόλη. Κέ ν τ ρο τ ης σύ γχρονης πόλης ε ίναι ο απρόσωπος σ ι-
δηροδρομικός σ ταθμός, που ολοκ ληρώθηκε τ ο 1997. Γύρω
τ ου, δρόμοι με νέον, παλμό και εμπορικά κατα σ τ ήματα.
Πλατ ιά πεζοδρόμια και νεαρόκοσμος. Εισπ νέω, α ναζ ητ ών τας
μυρωδιές που χαρακ τ ηρίζου ν τ ην πόλη και τ ίποτα δε ν μέ νε ι
σ τ ον βλε ν νογόνο τ ης μύτ ης. Ενάμισ ι εκατ ομμύριο κάτ οικοι
γ ύρω από χίλιους εξακόσ ιους βουδισ τ ικούς και τ ετ ρακό-
σ ιους συ ν τ οϊσ τ ικούς ναούς. Ψάχ νω. Αναζ ητ ώ τ ην τα υτ ότ ητα
τ ης α υτ οκ ρατ ορικ ής πόλης τ ων χιλίων εκατ ό χρόνων. Το
σύ γχρονο μέρος α υτ ής τ ης πόλης με τα ψηλά μεταλλικά και
γ υάλινα κ τ ήρια μοιάζε ι ουδέτ ερο και γ κ ρίζο, όπως πολ-
λές σύ γχρονες πόλε ις, αλλά καθαρό όσο σχεδόν καμιά. Δε ν
με προϊδεάζε ι γ ια τ η γε ιτ ν ία σή τ ου με τα δρομάκ ια τ ου
Μεσαίωνα και τ ης Ανα γέ ν νησης. Αυτ ά ε ίναι πέτ ρινα, σ τ ε-
νά, συχ νά ημικ υκ λικά, με γεφ υράκ ια και κ τ ίσματα ξ ύλινα
με τ ούβλινες γ κ ρίζες σ τ έ γες. Διώρο φα, με σ τ ε νές α νήλιες
ε ισόδους, με παράθυρα από ρυζόχαρτ ο και τ η ζωή να κ υλά
μέσα σε α υτ ά αμετ άβλητ η γ ια τ ουλάχισ τ ον πε ν τακόσ ια με
οχτακόσ ια χρόν ια. Ο ι ζωές και τα κ τ ήρια έχου ν περά σε ι
από τ υ φ ώνες, βροχές, σε ισμούς, πυρκα γ ιές και έχου ν πά-
ρε ι τ ην ορισ τ ικ ή μορ φή τ ους γ ύρω σ τ ο 1600. Η σύ νδεση
τ ου παλιού με τ ο καινούργ ιο γ ίνεται με μα γ ικό τ ρόπο κάθε
απόγευμα, ότα ν οδηγοί λιμουζίνων με τα λευκά γά ν τ ια σ τα
 χέρια προσπαθού ν να σ τ ρίψου ν σ τα σ τ ε νά σοκάκ ια. Σκοπός
τ ους, η παραλα βή τ ων γ κε ϊσών, οι οποίες βγαίνου ν από τα
αιωνόβια σπίτ ια τ ους, ν τ υμέ νες, βαμμέ νες και σ τ ολισμέ-
νες, όπως μόνο σε ε ικονογρα φημέ να παραμύθια συ να ν τ άς.
Το πρόσωπό τ ους, μά σ κα τ ων συ ναισθημάτ ων τ ους. Ο ι κ ι-
120 νήσε ις τ ους πά ν τα υπαιν ικ τ ικές, πά ν τα σε προσ φορά υπη-
ρεσ ίας. Άρα γε, τ ο γονάτ ισμά τ ους κατ ά τ ο σερβίρισμα τ ου
τ σα γ ιού και τ ο σ κ ύ ψ ιμο τ ου κεφαλιού τ ους χιλιοσ τ ά πριν
τ ην επιφά νε ια τ ου εδά φ ους τ ο α ν τ ιλαμβά νον ται ως ιερο-
τ ελεσ τ ία, ή τα ελάχισ τα χιλιοσ τ ά που μέ νου ν ελεύθερα
μεταξ ύ τ ου πατ ώματ ος και μαλλιών τ ους συ ν ισ τ ά τ ην α ν τ ί-
σ τα σή τ ους πριν από τ ην άλω ση; Αναρωτ ιέμαι, έχε ι με ίνε ι
τ ίποτα από τ ην παιδικ ή ψ υχή τ ους; Και α ν ναι, πόσο βαθιά
βρίσ κεται; Ποια κ ίνησή τ ους α ν τα νακ λά τ ο όριο μεταξ ύ
τ ου τ ελετ ουργ ικού και τ ης αλήθε ιας τ ους; Παρισ τ ά νου ν ή
τ ελικά έχου ν πλήρως ε νσωματ ωθε ί σ τ ον ρόλο και η ε ικόνα
ε ίναι η μόνη τ ους ταυτ ότ ητα; Είναι γ υ ναίκες που δρου ν
σα ν ή ως γ κέ ισες; Δε ν έχω απά ν τ ηση.
Μ νημε ία. Η αυτ οκ ρατ ορικ ή πόλη τ ου Κιότ ο ε ίναι κ τ ισμέ-
νη με βά ση τ ην κ ινεζικ ή πολεοδομία. Κε ν τ ρικό τ ετ ρά γωνο
περιορισμέ νης πρόσβα σης, με δρόμους που διακ τ ιν ίζον ται
γ ύρω από τ ο κε ν τ ρικό αυτ οκ ρατ ορικό παλάτ ι. Απα γορευμέ-
νοι οι βουδισ τ ικοί ναοί μέσα σ τ ο κέ ν τ ρο. Βλέπω τ ο χρυσό
περίπτ ερο να προβάλλε ι μέσα σ τ η βροχερή καταχ ν ιά και
πίσω τ ου κ ήποι και πάλι κ ήποι. Γίνομαι έ να με τ η γαλή-
νη τ ου και τ ην υ γρή μοναχικότ ητ ά τ ου. Περπατ ώ ξ υπόλητ η
σ τ η γαλαρία τ ου αυτ οκ ρατ ορικού παλατ ιού. Κάθε βήμα μου,
κάθε ά γ γ ιγμα τ ου πέλματ ός μου σ τ ο ξ ύλινο δάπεδο και εδώ
γε ν νά ήχο. Τα βήματ ά μου γ ίνον ται τ ρα γούδι πουλιών. Πώς
θηλυκώθηκα ν αυτ ές οι σα ν ίδες, χωρίς καρ φιά, με τ ρό-
πο ώ σ τ ε να παρά γου ν με τ ο ά γ γ ιγμα μελωδία; Μα γεύομαι
και η βροχή εξακολουθε ί να πέφτ ε ι και να με ποτ ίζε ι. Το
Κιότ ο ε ίναι η πόλη τ ου νερού. Ποτ άμια, τ εχ νητ ές λίμ νες,
εμπορικά κα νάλια, πηγάδια, πηγές, βρύσες, βροχή. Πα ν τ ού
νερό. Νιώθω συ γ κ ίνηση, βουρκώνω. Κάτ ι με α γ γ ίζε ι, αλλά
δε ν μπορώ ή δε ν προ φταίνω ή δε ν θέλω να τ ο ε ν τ οπίσω,
να τ ο αποκωδικοποιήσω. Προχωρώ. Βλέπω ναούς, κά σ τ ρα,
σπίτ ια, δρόμους, γε ιτ ον ιές. Αναπ νέω, μυρίζω τ η βροχή,
ακού ω. Συλλέ γω ευτ υχία.
Σιν τ οϊσμός. Εξακολουθε ί να επηρεάζε ι τ ην κουλτ ούρα και 121
τ ην κοινων ία. Τα πρώτα τ ου βήματα φαίνεται να ε ν τ οπίζο-
ν ται περίπου δύο χιλιάδες χρόν ια πριν και να σχετ ίζον ται
με τ ις τ ρε ις γ υ ναικε ίες θαλα σσ ινές θεότ ητ ες τ ου Μου-
νακάτα, που προσ τ άτ ευα ν να υτ ικούς και ταξ ιδιώτ ες από
τ ην Ιαπων ία προς τ η χερσόνησο τ ης Κορέας. Υπολε ίμματα
τ ελετ ουργ ικών που λάμβα να ν χώρα σε α νοι χτ ούς χώρους
τ ου μικ ρού και βραχώδους νησ ιού Οκ ινοσ ίμο φαίνεται να
υποδε ικ ν ύου ν τ ον τ όπο τ ης αρχής. Νερό, θάλα σσα και μι-
κ ρό νησ ί τα συσ τατ ικά τ ου, όπως και τα συσ τατ ικά όλης
α υτ ής εδώ τ ης χώρας. Στ η συ νέχε ια από τ ον 4ο αιώνα έως
σήμερα, ο σ ιν τ οϊσμός α ν θίζε ι υπό τ ην προσ τα σ ία τ ης α υ-
τ οκ ρατ ορικ ής α υλής. Μου μοιάζε ι δύσ κολο να κατα νοήσω
τ ο περιεχόμε νό τ ου. Είναι θρησ κε ία, ε ίναι φιλοσο φικ ή
σχολή, ε ίναι κοινων ικό σύσ τ ημα αξ ιών; Δε ν υπάρχου ν δογ-
ματ ικοί κα νόνες, ιερά κε ίμε να, ούτ ε συσ τ ηματ οποιημέ νη
πίσ τ η. Η ίδια η λέξ η άρχισε να χρησ ιμοποιε ίται σ τ ην Ια-
πων ία μετ ά τ ην ε ισα γωγή τ ου βουδισμού και προκε ιμέ νου
να δια φ οροποιηθε ί από α υτ όν. Μοιράζεται με τ ον α ν ιμισμό
τ ην πίσ τ η ότ ι όλα τα φ υσ ικά όν τα και φαινόμε να έχου ν
π νευματ ικότ ητα. Το δέ ν τ ρο ε ίναι πηγή τ ρο φής, ζεσ τα σ ιάς,
ρουχισμού, πρώτ ης ύλης. Ένας κορμός δέ ν τ ρου α φήνεται
αχρησ ιμοποίητ ος, ώ σ τ ε τ ο π νεύμα τ ου να τ ον ε γ καταλε ίψε ι
με α σ φάλε ια. Η αμαρτ ία ά γ νω σ τ η. Το προπατ ορικό αμάρτ ημα
α νήκουσ τ ο. Η θε ία συ γχώρεση, α ν ύπαρκ τ η α νά γ κ η. Το πε-
ριττ ό, πά ν τα α ναίτ ιο πλεόνα σμα. Η α υσ τ ηρή και επί αιώνες
επα ναλαμβα νόμε νη τ ελετ ουργ ία, τ ο εργαλε ίο γ ια να γ ίνε ι
α ν τ ιληπτ ή η αξ ία τ ων συμβολισμών. Ο καθρέπτ ης– θε ϊκό
σύμβολο, ικα νό να οδηγήσε ι τ ον ά ν θρωπο σε διάλογο, με
συ νομιλητ ή τ ον εα υτ ό τ ου. Έτ σ ι, α νοίγε ι ο δρόμος προς
τ ην ψ υχή. Ο διαχωρισμός καλού – κακού, γ κ ρίζος. Έν τ ονη
 η έ ν νοια τ ου κ ύκ λου τ ης γέ ν νησης και τ ου θα νάτ ου, όπως
ο φυσ ικός κ ύκ λος τ ων εποχών. Πριν από τ η γέ ν νηση τ ων
πά ν τ ων υπάρχε ι τ ο όλο, τ ο άπε ιρο, α υτ ό από τ ο οποίο όλα
προήλθα ν. Αυτ ό που βρίσ κεται πά ν τα, α ν τ έχε ι και δε ν αλ-
λάζε ι, περισ τ ρέφεται γ ύρω από τ ον εα υτ ό τ ου και ε ίναι
122 η μητ έρα, από τ η μήτ ρα τ ης οποίας όλα προέρχον ται και
κ υρίως τ ο άπε ιρο τ ου χρόνου και η ικα νότ ητα τ ης συ νε-
χούς επα να φ οράς που γε ν νά αδιάκοπα νέες μορ φές, ότα ν
συ νεχώς αυτ ή πτ υχώνεται και απλώνεται. Η ε γ καρτ έρηση,
φιλοσο φημέ νη υποτα γή σ τ ον κ ύκ λο τ ης φύσης, σ τ ον κ ύκ λο
τ ης ζωής. Έν τ ονη η α νά γ κ η τ ης α να φοράς και τ ης λατ ρε ίας
τ ων προγόνων. Η προσήλω ση σ τ ο τ ώρα μετ ρά. Η τ έχ νη τ ου
ζ ην ε ίναι η προσαρμογή σ τ ο παρόν. Η α ναλογ ία και η σχε-
τ ικότ ητα συ ν ισ τ ού ν τ ις ύ ψ ισ τ ες ιδιότ ητ ες τ ού τ ώρα τ ης
α ν θρώπινης ύπαρξ ης. Το τ ώρα ε ίναι πά ν τα καλό και πλήρες.
Δε ν φορτ ίζεται από τ η λύπη τ ης νοσ ταλγ ίας. Δε ν θαμπώ-
νεται από τ ην α γων ία τ ων μελλούμε νων ούτ ε από τ ον φόβο
τ ου θα νάτ ου. Ζου ν οι ψ υχές μετ ά τ ον θά νατ ο; Υπάρχου ν
– ρωτ ά ω τ ην ξε να γό μου – σ κέ ψε ις γ ια τ ον παράδε ισο και
τ ην κόλα ση; Η ίδια υποσ τ ηρίζε ι ότ ι οι Ιάπωνες μπορε ί να
ε ίναι βουδισ τ ές, χρισ τ ια νοί και ό,τ ι άλλο, χωρίς α υτ ό να
τ ους εμποδίζε ι να ε ίναι και λίγο σ ιν τ οϊσ τ ές. Δε ν θέλου ν
να α νησυχού ν γ ια τ ον θά νατ ο και τ η ζωή μετ ά από αυτ όν.
Ε πιθυμού ν να γεύον ται τ η χαρά τ ης επίγε ιας ευδαιμον ίας
με τ η φυσ ικ ή ροή τ ων εποχών. Εξάλλου, ο βουδισμός καλύ-
πτ ε ι κάθε α νησυχία τ ους γ ια μετ ε νσάρκω ση.
Κόκ κ ινες κολώνες (t o r ii). Κάθε σ ιν τ οϊσ τ ικός ναός φ ωτ ίζε-
ται από τα πορτ οκαλί τ ου σ τ ολίδια. Η περι χαράκω σή τ ου
σ τ ον χώρο γ ίνεται από τ ην ε ίσοδο – κεφαλαίο πορτ οκαλί Π.
Ίσως τ ο σχήμα αυτ ό να έχε ι τ ις ρίζες τ ου σ τ ον α ν ιμισμό.
Σε έ να πουλί που λατ ρευότα ν ως θεός. Κα νε ίς δε ν ε ίναι
σ ίγουρος, αλλά σ τα μάτ ια μου τ ο σύμβολο ε ίναι οικε ίο.
Δε ν ψάχ νω γ ια εξ ήγηση, α φ ού γ ια μέ να ε ίναι τ ο α γαπημέ-
νο μου ελλην ικό γράμμα Π. Το κε ν τ ρικό κ τ ήριο τ ου ναού
πά ν τα τ ο με γαλύτ ερο σε όγ κο, όπου και η κατ οικ ία τ ης
θεότ ητας. Χώρος μη επισ κέ ψ ιμος. Συ νήθως, αποτ υπώνεται
η α ν τα νάκ λα ση τ ου εσωτ ερικού τ ου από α ναρτ ημέ νους κα-
θρέπτ ες. Ο ι πισ τ οί πλέ νον ται σ τ η βρύση γ ια καθαρμό. Και
εδώ, κ υρίαρχη η σύ νδεση τ ου νερού με τ ην αίσθηση τ ης
καθαριότ ητας, τ ου καθαρμού. Η ησυχία τ ου χώρου διακό-
πτ εται από κουδου ν ίσματα και από παλαμάκ ια. Ο ι πισ τ οί 123
κά νου ν θόρυ βο γ ια να προσελκ ύσου ν τ ην προσοχή τ ης θεό-
τ ητας. Της προσ φέρου ν τ ρο φή. Αφήνου ν χαρτ άκ ια με ευχές.
Σταματ ώ σ τ ον ναό τ ου 9ου αιώνα, Fushi mi Ina r i Tai sha, με
τ ον σ κεπα σμέ νο διάδρομο τ ων τ εσσάρων και μισό χιλιομέ-
τ ρων από κόκ κ ινες κολώνες μέσα σ τ ο δά σος. Αναδύεται σ τ ο
μυαλό η ε ικόνα από τ ην ταιν ία Αναμνήσε ις μιας γ κέ ισας .
Η υ γρα σ ία τ ου δά σους, τ ο περιορισμέ νο φ ως, η ησυχία,
η περι χαράκω ση τ ου ξ ύλινου πορτ οκαλί μονοπατ ιού μέσα
σ τα πρά σ ινα βρύα μού προκαλού ν ά γχος και μάλλον δέος.
Περπατ ώ σε μονοπάτ ια που δε ν ξέρω και σε κόσμους που
δε ν ελέ γχω.
Βουδισμός. Μπαινοβγαίνω σε βουδισ τ ικούς ναούς. Ο ι πε-
ρισσότ εροι με τ ρούλους σα ν α ναποδογ υρισμέ να μπολ τ σα-
γ ιού, με α γάλματα από βούδες σ τα υροπόδι. Σύμβολα γ ια
εμέ να δυσ νόητα. Χώροι που δε ν μπορού ν να με κ ρατ ήσου ν,
να με ζεσ τ ά νου ν. Παρατ ηρώ δια φ ορές από άλλους ναούς
σε άλλους τ όπους. Μαθαίνω ότ ι ο βουδισμός σ τ ην Ιαπων ία
ε ισήχθη από τ ην Κίνα σ τα μέσα τ ου 6ου αιώνα και υπήρξε
κατ ά τ ους πρώτ ους αιώνες η θρησ κε ία τ ης αρισ τ οκ ρατ ί-
ας. Ήτα ν, άλλω σ τ ε, η μόνη ε γ γράμματ η τ άξ η. Σκέφτ ομαι τ ην
α ν τ ίφα ση σ τ ην προσπάθε ια τ ου Βούδα να απευθυ ν θε ί και
να α νακου φίσε ι τ ις μάζες φτ ωχών και αμόρ φ ωτ ων. Άλλω-
σ τ ε οι βουδισ τ ές σ τ ην Ιαπων ία προσάρμοσα ν τ ον βουδισμό
σ τα σ ιν τ οϊσ τ ικά τ ους μέτ ρα. Ο ι ψ υχές μετ ά τ ον θά νατ ο
πά νε σ τ ον παράδε ισο, α ν τ ί να παραμέ νου ν μετ έωρες έως
τ ην επόμε νη μετ εμ ψύχω ση. Και εδώ α να γε ν ν ιού ν ται αλλά
σ ταδιακά, όπως οι εποχές, ε νώ σ κοπός τ ης βουδισ τ ικ ής
ν ιρβά να ε ίναι ακ ριβώς να σπά σε ι η διαδικα σ ία τ ης με-
τ ε νσάρκω σης. Ο ά ν θρωπος προσαρμόζε ι τα πά ν τα σ τα μέτ ρα
 που έχου ν επί αιώνες ε νσ ταλάξε ι σ τ ον γε νετ ικό τ ου κώ-
δικα. Έτ σ ι, δε ν ε ίναι τ υχαίο που σ τ ην Ιαπων ία έ να από τα
κ υρίαρχα ρεύματα τ ου βουδισμού – από τ ον 13ο αιώνα και
μετ ά – προσδίδε ι ιδιαίτ ερη βαρύτ ητα σ τ ον ηθικό κώδικα
και κ ρίση (amida). Παράλληλα, τ ο άλλο κ υρίαρχο ρεύμα
124 – ήδη από τ ον 12ο αιώνα – βα σ ίσ τ ηκε σ τ ην αρχή τ ου «αδε ιά-
σματ ος», ώ σ τ ε να οδηγηθε ί η ψ υχή σ τ ον σ τ όχο. Εξέφρα σε
με τ ον καλύτ ερο δυ νατ ό τ ρόπο τ ις π νευματ ικές α ναζ ητ ή-
σε ις τ ων σ κ ληροτ ράχηλων, σ τ ε γ νών και αυσ τ ηρών σαμου-
ράι. Ε πηρέα σε όχι μόνο τ η θρησ κευτ ικ ή έκφρα ση, αλλά
έ γ ινε τ ρόπος ζωής και τ έχ νης. Άδε ια σα ν από τα περιττ ά
η αρχιτ εκ τ ον ικ ή, η εσωτ ερικ ή διακόσμηση, οι κ ήποι. Τα
κ τ ήρια απόκ τ ησα ν μονώρο φες μακ ριές σ τ έ γες που φτ ά νου ν
σχεδόν μέχρι τ ο πάτ ωμα και κ ρύβου ν σο φίτ ες και ταρά-
τ σες. Η ζωγρα φικ ή περιορίσ τ ηκε σ τ ην ά σ κ ηση τ ης μαύρης
σ ιν ικ ής μελά νης. Ακόμη και η κουζίνα, οι τ ελετ ές τ σα γ ιών,
όλα έ γ ινα ν «ζε ν». Αυτ ό τ ο «ζε ν», που υπάρχε ι αιώνες τ ώρα
σ τα κ ύτταρά τ ους, συμβαδίζε ι σήμερα με τ ην καπιταλισ τ ι-
κ ή επι χε ιρηματ ικότ ητα. Πώς και πού αποτ υπώνεται; Πώς
ο δυτ ικός επι χε ιρηματ ίας να αποκ ρυπτ ογρα φήσε ι τ ον ια-
πων ικό τ ρόπο σ κέ ψης; Με ποια εργαλε ία; Με τ ι βοήθε ιες;
Ξε νοδοχε ίο. Δε ιλινό. Αίθουσα τ σα γ ιού. Η τ έχ νη τ ης ζωής.
Κατ άκοπη και φ ορτ ωμέ νη με τ ις ε ικόνες τ ης ημέρας, πα-
ρα γ γέλ νω τ σάι με τ ρια ν τ ά φ υλλα Δαμα σ κού. Στ ο λευκό –κόκ-
κ ινο λεπτ επίλεπτ ο πορσελά ν ινο φλιτζά ν ι, μου χύ νου ν τ ο
καυτ ό νερό. Η διαδικα σ ία μια τ έχ νη ώ σ τ ε να α ν υ ψ ωθε ί η
αισθητ ικ ή και να γ ιορτα σ τ ε ί τ ο τ ώρα. Ένα θεατ ρικό έργο
απαλών κ ινήσεων μέσα σε έ να πρωτ ίσ τ ως λιτ ό σ κ ην ικό
ύ ψ ισ τ ης αισθα ν τ ικότ ητας ώ σ τ ε να επιτ ευχθε ί η αρμον ικ ή
ισορροπία τ ης σ τ ιγμής. Φουσ κώνου ν τα φύλλα τ ου τ σα γ ιού,
διηθίζον ται τα ροδοπέταλα. Η μυρωδιά μπουκώνε ι τα ρου-
θού ν ια μου. Μετα φέρομαι σε έ να απόγευμα Γε νάρη, σ τ ην
πα γωμέ νη Δαμα σ κό και α νακαλώ ακόμη με έ ν τα ση τ ον οξ ύ
πόνο εκε ίνου τ ου κατ ά γματ ος. Η γη και η ζωή μου κά νε ι
κ ύκ λους. Και όμως καθετ ί που βλέπω ε ίναι σα ν να τ ο βλέ-
πω πρώτ η και τα υτ όχρονα τ ελευταία φ ορά. Ότα ν και α ν τ ο
ξα ναζ ήσω, τ ο φ ως δε ν θα ε ίναι ίδιο, τα σύ ν νεφα θα σχη-
ματ ίζου ν άλλες γων ίες, ο αέρας θα κου νά δια φ ορετ ικά τα
φύλλα, οι μυρωδιές θα παραπέμπου ν σε κάτ ι οικε ίο αλλά
όχι όμοιο. Εγώ θα ε ίμαι δια φ ορετ ικ ή. Νοσ ταλγώ τ ην Αθήνα,
ό,τ ι και όσους α γαπώ. Μιλώ σ τ ο τ ηλέφ ωνο. Φ ωνές μακ ρινές 125
και συ νάμα οικε ίες. Ακού ω τ ην καθημερινότ ητα τ ης πόλης
μου, καθώς Κυριακ ή απομεσήμερο. Νιώθου ν άρα γε τ η μυ-
ρωδιά τ ου τ σα γ ιού, τ ο μπούκωμα τ ου ταξ ιδιού, τ ην έ ν τα ση
τ ου καινούργ ιου που προσπαθώ να οικε ιοποιηθώ; Ή απλώς
η α γάπη τ ούς βοηθά να πλάθου ν τ ις ε ικόνες που προσπαθώ
να τ ους μετα φέρω; Κατ ορθώνου ν έσ τ ω και έμμεσα να α γ γ ί-
ξ ου ν τ ην ευδαιμον ία τ ης σ τ ιγμιαίας ισορροπίας;
Γυ ναίκες. Μέχρι τα τ ριά ν τα, ο γ υ ναικε ίος ερωτ ισμός δια-
κατ έχεται από τ ο σύ νδρομο τ ης Λολίτας. Ο Ναμπούκω φ σ τα
καλύτ ερά τ ου. Κύριο ζ ητ ούμε νο μοιάζε ι να ε ίναι η διατ ή-
ρηση και προβολή τ ου α γορίσ τ ικου – εφηβικού κορμιού,
σ τ ολισμέ νου με σορτς ή με κα υτ ά μίν ι φ ουσ τ άκ ια. Τα νού-
μερα, η υ φή και τ ο σχέδιο τ ων ρούχων παιδικό. Κάλτ σες
πολύχρωμες ή ριγέ, βαμβακερές, νάιλον ή μάλλινες μέχρι
τ η μέση τ ου μηρού και μετ ά προβάλλε ι μια γ υμ νή λωρίδα
άτ ρι χης, ά σπρης σχεδόν σάρκας. Σοσονάκ ια μέσα σε μυτ ε-
ρές δωδεκάπον τ ες γόβες. Φετ ί χ, τα μαλλιά. Πά ν τα λαμπερά
και ολόισ ια. Συχ νά, όχι κατ άμα υρα, αλλά ροζ , πρά σ ινα, με
κα φέ α ν τα ύ γε ιες, με κοκαλάκ ια. Τα σ τ όματα γεμάτα τ σ ι-
χλό φ ουσ κες. Και τα μάτ ια, α υτ ά τα μάτ ια, ότα ν τα πετ υ-
χαίνω να ε ίναι όμορ φα, ε ίναι ικα νά να παραπλα νήσου ν. Με
τ ο σ κ ίσ ιμό τ ους, τ ις πιτ σ ιλιές τ ους, τ ην έ ν τα σή τ ους που
ψάχ νε ι χώρο να εκφρα σ τ ε ί, να ξεχε ιλίσε ι από τ ο σχεδόν
ημίκ λε ισ τ ο πλατ υσμέ νο σχήμα τ ους. Δια βάζω σ τ ην α γ γλό-
φ ωνη εφημερίδα πως από έρευ νες προκ ύπτ ε ι ότ ι περίπου
τ ο έ να τ έταρτ ο τ ων μαθητ ριών λυκε ίου έχε ι προσπαθήσε ι
να κα νον ίσε ι ερωτ ικ ή συ νά ν τ ηση, έ να ν τ ι αμοιβής, με ε νή-
λικες έως και μεσήλικες ά νδρες.
 Μεσαίωνας. Ο ιαπων ικός Μεσαίωνας και η Ανα γέ ν νηση δε ν
μου μοιάζε ι να συ νομιλε ί με τ ους ευρωπαϊκούς. Ό,τ ι από-
με ινε και σήμερα βλέπω με παραπέμπε ι με ν σε κοινων ίες
εσω σ τ ρεφε ίς, φεουδαρχικές με αυσ τ ηρά ιεραρχικές ταξ ι-
κές δομές, αλλά όχι α ν θρωποκε ν τ ρικές.
126
Κτ ήρια. Τα οικ ήματα σα ν τα ρούχα σ τ ις ταιν ίες τ ου Κου-
ροσάβα. Από υλικά βαριά. Αλλά και φυσ ικά, λιτ ά, με λίγα
εξ ωτ ερικά πλουμίδια και με σχήμα πα γόδας. Αναρωτ ιέμαι
πώς η σ κ ληρότ ητα τ ων φεουδαρχών πολεμισ τ ών συμβάδιζε
με τ η φιλαρέσ κε ια και τ ην απαλότ ητα τ ων μεταξ ωτ ών υ φα-
σμάτ ων. Η παράδοξ η αρμον ία τ ης α ν θισμέ νης κερα σ ιάς και
τ ου ξ ίφους που αυτ οκ τ ονε ί ο σαμουράι. Τα ρούχα, ο τ ρό-
πος κατα σ κευής τ ων σπιτ ιών, τα έπιπλα, τα χρησ τ ικά α ν τ ι-
κε ίμε να, όλα υποδε ικ ν ύου ν τ η συμμετ οχικ ή και ιεραρχικ ή
δομή τ ων κοινων ιών αυτ ών. Ο ι πρώτ ες επιρροές από τ ους
Κορεάτ ες αρχιτ έκ τ ονες που επισ κέφθηκα ν τ η χώρα γ ύρω
σ τ ο 600 μ.Χ., γ ια να καλύ ψου ν τ ις σ τ ε γα σ τ ικές α νά γ κες.
Το ιδιαίτ ερο ύ φ ος τ ων κ τ ηρίων αρχίζε ι να α ναπτ ύσσεται
κατ ά τ ο τ έλος τ ου 8 ου αιώνα (Heian Pe r iod), με α φετ η-
ρία τ ο Κιότ ο. Η θεατ ρικότ ητα τ ης εμφά ν ισης τ ων σαμουράι
και τ ων γ κε ϊσών συμβαδίζε ι αρμον ικά με τα α νάκ τ ορα και
τα πολυτ ελή σπίτ ια τ ου 12ου –16ου αιώνα. Κτ ίσματα κ υ-
ρίως από ξ ύλο, πολυώρο φα, σ τ ηριγμέ να χωρίς καρ φιά και
πρόκες. Κτ ίσματα εμφα νώς επηρεα σμέ να από τ ον κ ινεζικό
πολιτ ισμό, αλλά και απολύτ ως διακ ριτ ά από αυτ όν. Τε-
τ ρά γωνα ξ ύλινα κουτ ιά με σ τ έ γη σα ν καπέλο. Με γραμμές
ευθε ίες, σα ν τ ους κορμούς τ ων δέ ν τ ρων που συ ν ισ τ ού ν
τ ην πρώτ η τ ους ύλη, χωρίς εξ ωτ ερικά σ καλίσματα, α ψ ίδες,
λόγχες. Ο ι ξ ύλινες κολώνες κ ρατ ού ν τ ο βάρος τ ης σ τ έ γης
και οι τ οί χοι γ ίνον ται λεπτ οί, διακοσμητ ικοί, περά σματα
τ ου φ ωτ ός που α ν τ ιπαλεύου ν τ ην εσωτ ερικ ή καταχ ν ιά και
τ ο ημίφ ως. Η διάκ ριση τ οί χου και πόρτας άχρησ τ η, οι
τ οί χοι– παράθυρα συχ νά ξ ύλινοι και κ ινητ οί. Το ξ ύλο δι-
ατ ηρε ί τ ο φυσ ικό τ ου χρώμα, παραμέ νε ι άβα φο. Τα πά ν τα
από φθαρτ ά υλικά, ώ σ τ ε να υπογραμμίζου ν τ ο τ ώρα και να
βοηθού ν τ ον ιδιοκ τ ήτ η να βρε ι τ η θέση τ ου μέσα σε α υτ ό.
Δε ν ε νδια φέρε ι η διάρκε ια μετ ά τ ον θά νατ ο, γ ια α υτ ό άλ-
λω σ τ ε παλαιότ ερα δε ν κατ οικε ίτ ο σπίτ ι που ο ιδιοκ τ ήτ ης
τ ου ε ί χε πεθά νε ι. Τα ξ ύλα και τα άχυρα αποσυ ναρμολογού-
ν τα ν και χρησ ιμοποιού ν τα ν εκ νέου, σε άλλη κατα σ κευή.
Ο ι βερά ν τ ες, συ νδετ ικοί κ ρίκοι τ ου έξ ω με τ ο μέσα. Και 127
σ τα πολυτ ελή καταλύματα, πά ν τα, εξ ωτ ερικοί διάδρομοι
πλάτ ους ικα νού να περπατ ού ν δύο τ ουλάχισ τ ον υπηρέτ ες
φ ορτ ωμέ νοι. Τα δωμάτ ια α ναπτ ύσσον ται α νάμεσα σε κ ινητ ά
χωρίσματα. Σ χεδόν άδε ια, ώ σ τ ε να υπάρχε ι επαρκ ής χώρος
α ναπ νοής. Στ ολισμέ να μόνο με λιτ ές και περιορισμέ νης
έκ τα σης νατ ουραλισ τ ικές ζωγρα φιές πά νω σε ριζόχαρτα,
ικα νές όμως να περι χαρακώ σου ν με σα φήνε ια χώρους και
χρησ τ ικότ ητ ες. Ο αποτ υπωμέ νος σ τ ους τ οί χους νατ ουραλι-
σμός συμπληρώνε ι τ ην απτ ή α ν θρώπινη παρουσ ία και έτ σ ι
τ ο σύ νολο ολοκ ληρώνεται. Αν τ ικε ίμε να ελάχισ τα έως και
έ να μόνον, ώ σ τ ε να καθίσ ταται δυ νατ ή η απόλα υση τ ης τ ε-
λε ιότ ητας, τ ου ωραίου. Σκοπός ε ίναι η αδιατ άρακ τ η από-
λα υση τ ου πρόσ καιρου, όπως α υτ ό αποτ υπώνεται σ τ ο έ να,
σ τ ο μοναδικό. Τα πολλά αποσπού ν τ η ματ ιά και εμποδίζου ν
τ ην κορύ φ ω ση τ ης ηδονής. Τίποτα δε ν τ οποθετ ε ίται συμ-
μετ ρικά, κα νέ να μοτ ίβο δε ν επα ναλαμβά νεται. Αν τ ίθετα, τα
μονάκ ριβα δε ν ε ίναι ποτ έ τ ου ίδιου σχήματ ος μέσα σ τ ον
α υτ ό χώρο, προκε ιμέ νου να μην δια σπα σ τ ε ί η ματ ιά από
τ η μοναδικότ ητα τ ου ε νός. Πά ν τα γ ύρω κ ήπος και η δίο-
δος από τ ον δρόμο προς α υτ όν και τ ο οίκ ημα χρησ ιμεύε ι
ως ε ναρκ τ ήριο ε νδοσ κοπικό μονοπάτ ι. Η εμμονή τ ης τ ε-
λετ ουργ ίας, ως δίοδος σ τ ην π νευματ ικότ ητα και τ ην εσω-
τ ερικ ή α ναζ ήτ ηση, έ ν τ ονη εδώ και αιώνες. Όλα τ όσο ταό
και ζε ν, τ όσο ξέ να από τ ον ήλιο τ ης Μεσογε ίου, από τ ην
εξ ω σ τ ρέφε ια και τ ο α ν θρωποκε ν τ ρικό μπαρόκ που έπ ν ιξε
τ η λεκά νη μας.
Γρα φή. Ιδεογράμματα σε κάθετ η α νάπτ υξ η. Γ λώ σσα προερ-
χόμε νη από τ η Νότ ια Κορέα, εδώ και δύο χιλιάδες χρόν ια
τ ουλάχισ τ ον. Γ λώ σσα τ ου ρυζιού, ζυμωμέ νη με τ ις τ οπικές
 διαλέκ τ ους τ ων συ ν νεφια σμέ νων βου νών και τ ων απομο-
νωμέ νων κοιλάδων. Αναρωτ ιέμαι τ ι ε ίδους λόγο – α ναλο-
γ ία παρά γε ι. Πώς αποτ υπώνον ται οι σ κέ ψε ις και πώς η
φιλοσο φία; Πώς ε ισπράττ ον ται ο Πλάτ ωνας, ο Σωκ ράτ ης,
ο Αρισ τ οτ έλης, η Ορθοδοξ ία, η α ν θρωποκε ν τ ρικ ή δυτ ικ ή
128 θεώρηση τ ου κόσμου; Η γρα φή αυτ ή ε ν τ ε ίνε ι ή υπηρετ ε ί
τ ην α νά γ κ η τ ους γ ια εσωτ ερικότ ητα, γ ια ιεραρχικές οικο-
γε νε ιακές δομές; Ποια σύμβολα φτ ιάχ νου ν τ ις λέξε ις που
θα τ ους βοηθήσου ν να προχωρήσου ν σε μονοπάτ ια πέρα από
ό,τ ι έχε ι ήδη αποτ υπωθε ί;
Αν τ ιφά σε ις. Βράδυ, σ τ ο εσ τ ιατ όριο τ ου ξε νοδοχε ίου,
εβδομην τ άχρονος συ νοδεύεται από ε ικοσάχρονη. Αυτ ός με
αυσ τ ηρό γ κ ρι– μαύρο μεταξ ωτ ό κ ιμονό και σωματ ο φύλακα.
Αυτ ή με ροζ μαλλί, ν τ υμέ νη με κον τ ό τζιν σορτς, μα ύρες
βαμβακερές κάλτ σες έως τ η μέση τ ου μηρού, γόβες μυτ ερές
μα ύρες και ψηλοτ άκου νες.
– Εγ καίν ια έκ θεσης ζωγρα φικ ής σε γ καλερί. Πα νέμορ φες
γ υ ναίκες, νέες, μεσήλικες, ηλικ ιωμέ νες. Φορού ν ολοκέ-
ν τ ητα κ ιμονό, φτ ια γμέ να από υ φά σματα ολομέταξα, σε χρώ-
ματα έ ν τ ονα, σα ν τ ον ήλιο, σα ν τ η φ ωτ ιά, σα ν τ ο γαλάζιο
τ ης θάλα σσας. Με μαλλιά κότ σο, σ τ ερεωμέ να με πολύτ ιμες
καρ φίτ σες. Κρατ ού ν σ τα χέρια τ σά ν τ ες He r me s και κ ινητ ά
τ ηλέφ ωνα τ ελευταίας τ εχ νολογ ίας.
– Αίθουσα πρωινού σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Κον τ ά σε παράθυρο κά-
θεται μια πα νέμορ φη γ υ ναίκα σ τ ο ά ν θος τ ης δεκαετ ίας τ ων
τ ριά ν τα χρόνων τ ης. Φορά έ να υπόλευκο κ ιμονό με όμπι
κ ίτ ρινο, κε ν τ ημέ νο με χρυσή κ λω σ τ ή. Δια βάζε ι απορρο φη-
μέ νη τ η He rald Tr ibune και διακόπτ ε ι γ ια να καλημερίσε ι
έ να ν ά νδρα ν τ υμέ νο με blue jean και blaze r.
Ο ι ε ικόνες αποκαλυπτ ικές τ ης διαλεκ τ ικ ής σχέσης – άρα-
γε σύ γχυσης– που ζε ι ο τ όπος. Σκέφτ ομαι πως θα μου
φαινότα ν η Place Ve nd o me, γεμάτ η με επα να σ τατ ημέ νους
έφηβους με χρωματ ισ τ ά μαλλιά και έ ν τ ονα βαμμέ να μάτ ια,
α νάμεσα σε κ υρίες με κορσέδες και κ ρινολίνα. Η προβολή
σ τ ον κόσμο μου ε ίναι αδύ νατ η. Όμως εδώ, α υτ ή ακ ριβώς
η ομαλή τ ομή ευθε ιών που σε εμέ να μοιάζου ν α σύμβατ ες
ίσως εξ ηγε ί τ ην ιδιαιτ ερότ ητα τ ης χώρας. Τελικά, τα ρού-
χα α ν τα νακ λού ν τ η φιλοσο φία όσων τα φέρου ν ή τα ρούχα
επηρεάζου ν τ ο ε ίναι;
Κοινων ία. Ο εκ λεπτ υσμέ νος φ ορμαλισμός τ ης τ έχ νης τ ους, 129
η α νά γ κ η τ ους γ ια ισορροπία τ ου παρόν τ ος, η έως επώδυ-
νη αρμον ία τ ου ζε ν, η εμμονή σ τ ις μονοδιά σ τατ ες φ υσ ι-
κές ύλες σήμερα συμβαδίζου ν με τ ο πάθος γ ια τ ον τζόγο,
τα ηλεκ τ ρον ικά παι χ ν ίδια, τα βίαια κόμικ . Τα σεξ ουαλικά
ε γ κ λήματα σε έξαρση α νάμεσα σε α ν θρώπους με τ ον τ ρόμο
και τ ην άρνηση τ ης σωματ ικ ής επα φής.
Ε πα φή. Μπήκα σε πολλά τ ρέ να. Για τα δυτ ικά πρότ υπα, ο
κόσμος ε ίναι κοινων ικά μη συ νδιαλε γόμε νος. Με μά σ κες
υ γ ιε ινής σ τ ο σ τ όμα και λευκά γά ν τ ια σ τα χέρια. Τα χρη-
σ ιμοποιού ν ως μέτ ρα προσ τα σ ίας τ ων εα υτ ών τ ους και τ ων
τ ρίτ ων συμπολιτ ών τ ους από τ η μετ άδοση μικ ροβίων. Έτ σ ι,
αδρα νοποιού ν τ ην αίσθηση που ε γ καταλε ίπε ι τ ελευταία
τ ον ά ν θρωπο, τ ην α φή. Θέλω όλες τ ις αισθήσε ις μου. Πιο
πολύ θέλω να ν ιώθω τ ην ευδαιμον ία από τ ο ά γ γ ιγμα κάθε
α γαπημέ νου. Μαθαίνω ότ ι ο φ όβος τ ης συσχέτ ισης οδηγε ί
τ ις οικογέ νε ιες μέσα σ τα σπίτ ια τ ους να έχου ν ξεχωρισ τ ό
σ κεύος – ονοματ ισμέ νο – γ ια κάθε μέλος. Τα σ τ ικς ε ίναι
πά ν τα μιας χρήσης.
Πα γωτ ό. Μπαίνω σε υπόγε ιο κατ ά σ τ ημα ηλεκ τ ρον ικών παι-
χ ν ιδιών. Εκ κω φα ν τ ικ ή μουσ ικ ή, τ εχ νητ ό φ ως και εκατ ο-
ν τ άδες ηλεκ τ ρον ικά μηχα νήματα, τα οποία παρά γου ν έ ν τ ονο
μηχα ν ικό θόρυ βο κάθε φ ορά που λε ιτ ουργού ν. Άνδρες, νε-
αροί και με γαλύτ εροι, κάθον ται καρ φ ωμέ νοι εμπρός σ τ ις
οθόνες, απολύτ ως απομονωμέ νοι μεταξ ύ τ ους, απορρο φη-
μέ νοι από τ ις ηλεκ τ ρον ικές ε ικόνες. Το πάθος και η μο-
ναξ ιά τ ους με π ν ίγε ι. Ασ φ υξ ία. Βγαίνω έξ ω σ τ ο ημίφ ως τ ου
δε ιλινού. Βρίσ κω μα γαζί που πουλάε ι έ να μα ύρο πα γωτ ό σε
μπισ κοτ έ ν ιο χωνάκ ι. Πα γωτ ό από φύκ ι. Το γεύομαι. Είναι
 γλυκό, πα γωμέ νο, κομ ψό, ελα φρύ, σχεδόν σατ ινέ ν ιο. Παρά-
ξε νο, ιδιαίτ ερο σα ν τ ην πόλη που με φιλοξε νε ί.
Κιμονό. Στα μεσαιων ικά δρομάκ ια α νακαλύπτ ω παλαιοπω-
λε ίο με πολύχρονα κ ιμονό. Μπαίνω σ τ η σπηλιά τ ου Αλα ν τ ίν
130 και α φήνομαι να μου φ ορά νε ρόμπες, κ ιμονό και ολοκέ ν τ η-
τα όμπι, πλάτ ους ε ικοσ ιπέ ν τ ε εκατ οσ τ ών και μήκους 3,7
μέτ ρων. Τυλίγομαι γ ύρω γ ύρω. Βλέπω, α γ γ ίζω και η ζωή τ ων
ρούχων αυτ ών – ονε ίρωξ ή μου. Δοκ ιμάζω, α γοράζω, παίζω.
Είμαι η Χιονάτ η σ τ ον χορό. Αργότ ερα, ξα να βρίσ κω τα μα γ ι-
κά υ φά σματα σε ε ιδικό όρο φ ο σ τ ο κατ ά σ τ ημα Τakashiyama
σ τ ο Τόκ υο. Εκε ί, σ τ ον αχα νή όρο φο με τα υπερπολυτ ε-
λή εμπορεύματα, τα έργα τ έχ νης και τ ις σπά ν ιες τ ρο φές,
που προσ φέρον ται σε α φθον ία και ε ίναι τ οποθετ ημέ νες με
αρχιτ εκ τ ον ικ ή ακ ρίβε ια, υπάρχε ι παράρτ ημα ολόκ ληρο με
κ ιμονό. Η πολυτ έλε ια τ ων υ φα σμάτ ων, η σ τ ιλπ νότ ητα και η
απαλότ ητα τ ου μεταξ ιού, τα κε ν τ ημέ να πλουμίδια τ ους, τα
εκ τ υ φλωτ ικά τ ους χρώματα συ ν ισ τ ού ν εφαρμοσμέ νη τ έχ νη.
Κάθε ύ φα σμα και μια συμπα ν τ ικ ή ολότ ητα. Ακόμη, δε ν έχω
κατα νοήσε ι γ ιατ ί με συ γ κ ινού ν τ όσο τα υ φά σματα. Σε τ ι με
παραπέμπου ν… Φαίνεται ότ ι μέχρι να τ ο αποκωδικοποιήσω
θα με έλκου ν τα πα ν ιά, ιδίως τα παλιά, τα φθαρμέ να, α υτ ά
που κουβαλού ν ισ τ ορίες και κ ύτταρα α ν θρώπων.
Διατ ρο φή. Παρατ ηρώ κάθε πρωί τα μωράκ ια που πά νε σ τ ο
νηπια γωγε ίο και σ τ ις πρώτ ες τ άξε ις τ ου δημοτ ικού. Τα
πρωτ άκ ια έχου ν ήδη αρχίσε ι να φ ουσ κώνου ν. Η άλω ση μέσα
από τα χάμπουργ κερ ε ίναι πολύ πιο ύπουλη και γ ια τ ον
λόγο αυτ όν πιο επικ ίνδυ νη από οποια νδήποτ ε βίαιη κατα-
κ τ ητ ικ ή πολιτ ικ ή.
Σύ νορα. Η νησ ιωτ ικ ή φύση και η α γορα φοβία κ ράτ ησε τ η
χώρα σε απομόνω ση αιώνων, η οποία ε ν τ άθηκε σ τ ο διά σ τ η-
μα μεταξ ύ τ ου 13ου και τ ου 19ου αιώνα. Ακόμη και σήμερα
δηλώνου ν τ ην αυτ άρκε ιά τ ους με έ ν τ ονο τ ρόπο, συ νοδευ-
όμε νο από τ ην έμφ υτ η ευ γέ νε ιά τ ους. Σ χεδόν κα νε ίς από
τ ους χαμηλόμισθους δε ν μιλά α γ γλικά. Ο ι επιγρα φές, οι
δρόμοι, οι οδηγ ίες, η σήμα νση ε ίναι μόνο σ τα ιαπων ικά.
Όλα μού υποδε ικ ν ύου ν ότ ι ε ίμαι ξέ νη. Ότ ι ε γώ επιθύμησα
να ε ισχωρήσω σ τ ον κόσμο τ ους. Δε ν με κάλεσα ν. Δε ν με
έχου ν α νά γ κ η. Με α νέχον ται και αδια φ ορού ν γ ια τ η γ νώ-
μη μου. Υπήρχα ν, υπάρχου ν και θα υπάρχου ν με τ ον κ ύκ λο 131
τ ους κ λε ισ τ ό, πέρα και μακ ριά από εμέ να.
Φα γητ ό. Ο ι γεύσε ις, η παρουσ ία ση τ ων τ ρο φ ών σ τ ο τ ραπέζι,
η ιεροτ ελεσ τ ία τ ου σερβιρίσματ ος, τ ο υδάτ ινο σ τ οι χε ίο,
η αρμον ία σ τ ον ήχο και τ ην ό ψη αποκαλύπτ ου ν τα δομι-
κά σ τ οι χε ία τ ου υλικού τ ους πολιτ ισμού. Γραμμές αδρές
και λιτ ές. Σημα σ ία σ τ ην αρμον ία τ ης ό ψης. Πιάτα με μονό
περιεχόμε νο. Υλικά σ ιωπηλά, πολύτ ιμα, απλά και χωρίς
φκ ια σ ίδια. Ωμά, χωρίς επιτ ήδευση ή μόλις βουτ ηγμέ να σε
κα υτ ό νερό ή λάδι. Γεύομαι τ ο πρωταρχικό, τ ην ουσ ία,
χωρίς επικαλύ ψε ις. Όλα σ τ έρεα και τα υτ όχρονα α φρώδη.
Υποκ λίνομαι ν ιώθον τας ευδαιμον ία γ ια τ ην πληρότ ητα τ ης
αρχέ γονης ύλης.
Νάρα. Η α υτ οκ ρατ ορικ ή πρωτ εύουσα πριν τ ο Κιότ ο. Ο τ ε-
λευταίος σ ταθμός τ ου δρόμου τ ου μεταξ ιού. Η περιοχή
όπου α ναπτ ύχθηκε πρωταρχικά, αμέσως μετ ά τα πρώτα νη-
σ ιά και πριν τ ο ζε ν, ο βουδισμός. Γεμάτ η από συμβολι-
σμούς– δια γράμματα που συμβολίζου ν τ ην κοσμικ ή αλήθε ια.
Κέ ν τ ρο, η ουσ ία τ ης κ υρίαρχης θεότ ητας. Ο ι κ ύκ λοι και τα
τ ετ ρά γωνα γ ύρω τ ου, οι υπόλοιποι θεοί που χρησ ιμοποι-
ού ν τ ις δυ νάμε ις τ ους γ ια να προσ τατ εύου ν τ ο κ υρίαρχο,
τ ο κ ύριο. Με τ ον τ ρόπο α υτ όν τ οποθετ ού ν ται τα α γάλματα
σ τ ους ναούς. Στ όματα α νοι χτ ά, σ τ όματα κ λε ισ τ ά. Πα ν τ ού
σύμβολα αρχής και τ έλους. Ο Ιάπωνας έχε ι ποτ ισ τ ε ί από
τ ον συμβολισμό τ όσο τ ου α ν ιμισμού όσο και τ ου σ ιν τ οϊ-
σμού. Τον α ναζ ητ ε ί πα ν τ ού και πά ν τα. Ο ι πέτ ρινες αλεπου-
δίτ σες υπε ν θυμίζου ν τ ην α νά γ κ η να περισ τ οι χίζον ται από
σύμβολα. Σε ναό, δια σχίζω διάδρομο σ τ ο δά σος με δεξ ιά
και αρισ τ ερά πέτ ρινα α ναθέματα – φα νάρια. Η πέτ ρα πρά σ ινη
 από τα βρύα. Η υ γρα σ ία διάχυτ η και με διαποτ ίζε ι. Το φ ως
και πάλι χλωμό. Ό,τ ι σχετ ίζεται με τ ο θε ίο σε α υτ ήν τ η
χώρα μου μοιάζε ι σ κ υθρωπό και υ γρό. Δε ν ν ιώθω κατ ά ν υξ η,
δε ν ν ιώθω α ν ύ ψ ω ση, δε ν έχω φ ως γ ια να ιαθε ί η ψ υχή μου.
Ο ήλιος τ ου Αιγαίου, τ ο φ ως τ ης Αττ ικ ής έχου ν α φήσε ι
132 α νεξ ίτ ηλα τα ί χ νη τ ους.
Hi meji – Χιροσ ίμα. Περνών τας από τ η Χιροσ ίμα, φτ ά νω σ τ ο
Χιμέτζι. Κά σ τ ρο σογ κου νάτ ου, θεμελιωμέ νο τ ον 13ο αιώ-
να. Ξύλινο, με σχεδόν έξ ι πατ ώματα και χωρίς καρ φιά ή
συ νδετ ικά υλικά άλλα εκ τ ός από ξ ύλο. Ο ι κάθετ οι κορμοί
σ τ ήριξ ης ξεπερνού ν τα τ ριά ν τα μέτ ρα. Σα ν παιδικό le g o.
Βαμμέ νο ά σπρο, αυτ ό ξεχωρίζε ι σ τ ην άκ ρη τ ου λό φου. Η
αποθέω ση τ ου πρόσ καιρου, χωρίς μ νημε ιακές α ναλογ ίες,
χωρίς να σ τ οχεύε ι σ τ ην αιών ια και μετ ά τ ον θά νατ ο απο-
θεωτ ικ ή υπογράμμιση. Ανεβαίνον τας σ ιγά σ ιγά προς τ ην
κορυ φή τ ου, προσπαθώ να ε ισχωρήσω σε αυτ όν τ ον τ όσο
ξέ νο και σα γηνευτ ικό πολιτ ισμό. Κάθε επίπεδο και μια
βαθύτ ερη τ ομή. Στ ην κατ άβα ση, βλέπω τ ον χώρο που ε ίναι
προορισμέ νος γ ια τ ο χαρακ ίρι. Ακόμη και ο χώρος που ο
πολεμισ τ ής συ νομιλούσε με τ ον θά νατ ό τ ου ήτα ν από πριν
καθορισμέ νος. Σα ν σ κ ηνή θεάτ ρου με δύο πρωτα γων ισ τ ές
και σε νάριο αυσ τ ηρά προκαθορισμέ νο. Σκέφτ ομαι τ ην ιε-
ρότ ητα τ ου θα νάτ ου. Την περιφρούρηση τ ων συ νοδών, γ ια
τ ελε ιώ σε ι απερίσπα σ τ ος ο πολεμισ τ ής τ ον διάλογό τ ου
με τ ον θά νατ ο. Θά νατ ο που επέρχεται με τ ην έξ οδο τ ων
ε ν τ οσθίων σ τ ον αέρα. Η γαλήν ια συ νομιλία τ ης ύσ τατ ης
ώρας. Η συχία, γ ύρω και μέσα τ ου. Φεύ γον τας από τ ο κά-
σ τ ρο, α ναζ ητ ώ οικε ία α να φ ορά. Θέλω κα φέ. Είμαι ευτ υχής,
ότα ν α νακαλύπτ ω μικ ρό ζαχαροπλα σ τ ε ίο με ιταλικό όνο-
μα και Ιάπωνα ζαχαροπλά σ τ η με ιταλικές περγαμηνές. Με
περηφά ν ια μου δε ί χ νε ι δημοσ ιεύματα σε περιοδικά και
εφημερίδες γ ια τα ιταλικά γλυκά τ ου. Με ά φατ η χαρά τ ού
ζ ητ ώ να μου βάλε ι σ τ ο κουτ άκ ι μου τ ρού φες, σου, ταρτ ά-
κ ια και ό,τ ι άλλο γ υαλίζε ι δυτ ικότ ροπα. Ανοίγω τ ο κουτ ί
και με λαιμαργ ία απολαμβά νω τ ην ά γλυκ η κ ρέμα σ τ ο πεζο-
δρόμιο. Ρ ωτ ών τας και ξα ναρωτ ών τας, α νακαλύπτ ω τ ην πρά-
σ ινη πινακ ίδα τ ων «St a r buck s». Ανα σαίνω τ η μυρωδιά τ ου
κα φέ και γ ια πρώτ η φ ορά καταλα βαίνω τ ην εμπορικ ή αξ ία
τ ης α να γ νωρίσ ιμης μάρκας. Ο αποσ τ ε ιρωμέ νος αμερικά ν ι-
κος καπουτ σ ίνο μού μοιάζε ι με γεύση ονε ίρου. Υπόσχομαι
ότ ι δε ν θα ξα νακοιτ άξ ω απαξ ιωτ ικά τα κατα σ τ ήματα τ ης 133
αλυσ ίδας σ τ ην Αθήνα. Απο φα σ ίζω ότ ι δε ν θα επισ κεφτ ώ
τ η Χιροσ ίμα και τ ο πάρκο ε ιρήνης, τ ο οποίο κ τ ίσ τ ηκε
σ τ ο σημε ίο που έσ κα σε η ατ ομικ ή βόμβα και ά φησε τ ο
αποτ ύπωμα –κ ρατ ήρα. Δε ν χρε ιάζομαι περισσότ ερα σ τ οι χε ία
γ ια να κατα νοήσω τ ην α ν θρώπινη κ τ ηνωδία –τ ρα γωδία. Δε ν
χρε ιάζομαι να δω φ ωτ ογρα φίες από καμέ νες σάρκες, παρα-
μορ φ ωμέ να κορμιά, ε ικόνες βιβλικ ής κατα σ τ ρο φής γ ια να
ευαισθητ οποιηθώ. Ήδη αρνούμαι και α ν τ ιτ ά σσομαι με ό,τ ι
δυ νάμε ις έχω σ τ ην καταχρησ τ ικ ή ά σ κ ηση εξ ουσ ίας. Θέλω να
πισ τ εύ ω ότ ι δε ν ήτα ν α να γ καία η μαζικ ή εξ όν τ ω ση άμαχου
πληθυσμού και η ταπε ίνω ση ε νός λαού γ ια να σ ταματ ήσε ι
ο πόλεμος. Εξάλλου, κοιτ ών τας γ ύρω μου σ τ ο κον τ ινό σ τ η
Χιροσ ίμα Χιμέτζι, βλέπω μικ ροσ κοπικούς ηλικ ιωμέ νους με
ύ ψος όχι πά νω από 120 –130 εκατ οσ τ ά, παραμορ φ ωμέ νους,
με τ ερατ ογε νέσε ις, πιθα νά θύματα τ ης κατα σ τ ρο φικ ής ρα-
διε νέργε ιας, να προσπαθού ν να περπατ ήσου ν, να ψ ων ίσου ν,
να ζ ήσου ν ό,τ ι απέμε ινε από τ η ζωή τ ους.
Σάκε. Σε αποσ τακ τ ήριο σάκε μού εξ ηγού ν τ ην παρα σ κευή
τ ου. Και πάλι, φ υσ ικά, από τ ο μονάκ ριβό τ ους ρύζι. Βλέπω
φ ωτ ογρα φίες από αποσ τ άξε ις τ ου 19ου αιώνα. Ο ι φ ωτ ο-
γρα φίες αποτ υπώνου ν τ η σ κ ληρότ ητα τ ης ζωής, τ ον κόπο
και τ ον α γώνα γ ια μια σ τα γόνα από τ ο θα υματ ουργό ποτ ό.
Ακού ω μια υποβλητ ικ ή μουσ ικ ή με τ ύμπα να και α νδρικές
ρυθμικές φ ωνές σ τ ην ακατα νόητ η και τ ραχιά γλώ σσα. Εί-
ναι τα τ ρα γούδια τ ης απόσ ταξ ης. Δε ν έχου ν τ ην ελλην ικ ή
χαρά τ ου τ ρύ γου. Δε ν τα ν ιώθω διον υσ ιακά. Αν τ ίθετα, μου
ξ υπ νού ν μια έ ν τ ονη λύπη, με παραπέμπου ν σε α ν θρώπινες
αλυσ ιδωτ ές πορε ίες σε έρημους και ξέ νους τ όπους. Φα-
ν τ άζομαι τ η γ ια γ ιά μου, κοριτ σάκ ι σ τ ην α να γ κα σ τ ικ ή πο-
 ρε ία από τα παράλια προς τ ην εσωτ ερικ ή Ανατ ολία, κατ ά
τ η μετακ ίνηση τ ων πληθυσμών τ η δεκαετ ία τ ου 1910. Βουρ-
κώνω. Αγοράζω cd με τ ον ήχο αυτ όν, γ ια να μην ξεχά σω.
Προσπαθών τας μέσα μου να ταξ ινομήσω τ ο Κιότ ο, α ν τ ι-
134 λαμβά νομαι ότ ι η δομή μου παρά γε ι μια πληθωρικ ή ίσως
φλυαρία που ξεχε ιλίζε ι από τ ο πλαίσ ιο τ ης πόλης. Η Με-
σόγε ιός μου σ τ ριμώχ νεται σ τ ην αυσ τ ηρή αισθα ν τ ικότ ητ ά
τ ης. Το κα νάτ ι τ ου Κιότ ο α γων ίζεται να χωρέσε ι τ ο υ γρό
τ ης δομής μου. Παρόλα αυτ ά, τ ο κα νάτ ι αυτ ών τ ων λίγων
ημερών επέδρα σε καταλυτ ικά σ τ ην ισορροπία μου, σ τ η μα-
τ ιά μου. Βελτ ίω σε τ ην ικα νότ ητ ά μου να βρίσ κω τ ο όλο σ τ ο
ελάχισ τ ο, να ηρεμώ τ η ψ υχή μου παρατ ηρών τας τ η διάταξ η
τ ων βράχων σ τ ους κ ήπους τ ης αέ ναης σ τ ιγμιαίας τ ελε ιό-
τ ητας. Τελευταίο βράδυ και α φ ου γ κ ράζομαι τ ο σήμερα, τ ο
τ ώρα, τ η σ τ ιγμή. Ευχαρισ τ ώ, Κιότ ο!
Τόκ υο. Ημέρα όγδοη – ε νδέκατ η
Πρώτ η ε ικόνα. Στ ον σ ιδηροδρομικό σ ταθμό ε ν τ υπω σ ιάζομαι
γ ια μια φορά ακόμη. Κάθε περίπου εκατ ό μέτ ρα, ε γ κα-
τ εσ τ ημέ νοι απινε ιδωτ ές προνοού ν γ ια τ ην τ υχόν κ ρίσ ιμη
επιβίω σή μου. Στ ο ε ισ ιτ ήριό μου α να γρά φεται ο αριθμός
βα γον ιού, σ τ ο οποίο θα επιβιβα σ τ ώ, και ο οποίος ε ί-
ναι α ν τ ίσ τ οι χος τ ου αριθμού τ ης προβλήτας. Στ ο δάπεδο
τ ης προβλήτας ε ίναι δια γραμμισμέ νη η φορά που πρέπε ι
να περιμέ νου ν σ τ η σε ιρά οι επιβάτ ες. Το τ ρέ νο σ ταματ ά
περίπου έ να λεπτ ό πριν από τ ην προγραμματ ισμέ νη ώρα
α ναχώρησης, ώ σ τ ε να έχε ι ξεφ ορτ ώ σε ι, φορτ ώ σε ι, κ λε ίσε ι
τ ις πόρτ ες τ ου και ξεκ ινήσε ι τ ην ώρα που α να γρά φεται
σ τ ο ε ισ ιτ ήριό μου. Σταματ ά με τ έτ οιον τ ρόπο, ώ σ τ ε με
ακ ρίβε ια εκατ οσ τ ών να α νοίξε ι η πόρτα τ ου βα γον ιού μου
εμπρός σ τ ο σημε ίο τ ης σε ιράς σ τ ην αριθμημέ νη μου προ-
βλήτα. Ταξ ιδεύω προς τ ο Τόκ ιο με τ ο bulle t – shi ngase n.
Η ταχύτ ητα ε ίναι τ όση, ώ σ τ ε δε ν διακ ρίνω ε ικόνες έξ ω
από τ ο παράθυρο. Στ ο βα γόν ι πλήρης ησυχία, τα κ ινητ ά
τ ηλέφ ωνα σε σ ίγα ση, χωρίς ε ιδικ ή προτ ροπή ή απα γόρευση.
Ο ι συ ν ταξ ιδιώτ ες μου ε ίτ ε σ ιωπηλοί, ε ίτ ε κοιμισμέ νοι,
ε ίτ ε απομονωμέ νοι σ τα ηλεκ τ ρον ικά παι χ ν ίδια τ ους, σ τα
φ ορητ ά τ ους κομπιούτ ερ, σ τα ακουσ τ ικά τ ους. Πληρο φ ο-
ρούμαι ότ ι κατ ά τ η διάρκε ια τ ου ταξ ιδιού η καρέκ λα μου
κά νε ι μια μικ ρή απροσδιόρισ τ η σε εμέ να περισ τ ρο φή γ ια 135
να απορρο φά τ ην πίεση τ ης εξ ωτ ερικ ής ταχύτ ητας. Δε ν τ ο
καταλα βαίνω. Αναρωτ ιέμαι, μόνον, α ν όλη α υτ ή η α ν θρώ-
πινη προσπάθε ια να ξεπερά σε ι τ ους φ υσ ικούς χρόνους και
να επέμβε ι σε α υτ ούς α φήνε ι τ ελικά τ ο αποτ ύπωμά τ ης
σ τ ο κορμί μας. Αν η τ υχόν αποτ ύπω ση δρα σωρευτ ικά. Κάθε
ημέρα εδώ με βοηθά να α ν τ ιληφθώ ότ ι με τ ην ίδια ταχύ-
τ ητα και ησυχία τ ρέχε ι και η κοινων ία από τ ην α ναζ ήτ ηση
τ ης α υσ τ ηρής π νευματ ικότ ητας και τ ο τ ελετ ουργ ικό πλαί-
σ ιο τ ων προηγούμε νων αιώνων ;v w τ η σημερινή τ εχ νολογ ικ ή
ομογε νοποίηση, τ ον πολιτ ισμό τ ων saga και τ ων a ni me, τα
σπίτ ια –κουτ ιά, τ ις κά ψουλες–κ ρεβάτ ια ύπ νου. Η μετ άβα ση
από τ ην παράδοση σ τ η νε v τ ερικότ ητα, α σύμμετ ρη. Η χώρα
τ ε ν τ ώνεται, όπως και οι έφηβοι που τα κοκάλα τ ους α υ-
ξά νον ται πιο γρήγορα από τ ην ελα σ τ ικότ ητα τ ου δέρματ ος,
τ ο οποίο τ ελικά γεμίζε ι ρα γάδες. Με τ ην ίδια οξ ύτ ητα και
ταχύτ ητα κ υλού ν και οι ημέρες μου εδώ. Ο ι ε ικόνες τ όσo
πολλές και ξέ νες, ώ σ τ ε δε ν προ φταίνω να τ ις α φ ομοιώ σω.
Ρου φ ώ και μπουκώνω. Π ν ίγομαι.
Φτ ά νω σ τ ο Τόκ ιο. Δά σος από πολυμορ φικούς ουρα νοξ ύσ τ ες.
Η Νέα Υόρκ η μοιάζε ι με σ κ ην ικό ερα σ ιτ εχ ν ικ ής παρά σ τα-
σης. Κυρίαρχο σ τ οι χε ίο τ ο ηλεκ τ ρον ικό φ ως. Σα ν να βρί-
σ κομαι σε δια φημισ τ ικό πάρκο, γεμάτ ο κάθετ ους άξ ονες
που σχίζου ν τ ον ουρα νό, κατ ά τ ρόπο ώ σ τ ε να τ ον καταρ-
γού ν. Νιώθω κ λε ισ τ ο φ οβία, δέος, δύσπ νοια και τα υτ όχρονα
κατακ λύζομαι από ε νέργε ια, πολλή ε νέργε ια. Το τ οπίο τ ης
πόλης έως και ταιν ία επισ τ ημον ικ ής φα ν τα σ ίας. Παρόλη
τ ην α νάπτ υξ ή τ ης σε άξ ονα κατακόρυ φ ο, δε ν μπορώ εύκολα
να τ ην κατατ άξ ω σ τ ις «αρσε ν ικές πόλε ις», σ τ ις πόλε ις–
φαλλούς. Η ωκεά ν ια άκ ρη τ ης γλυκαίνε ι τ ην οξ ύτ ητα τ ης
 κάθετ ης τ ομής τ ης. Σκέφτ ομαι πως ορθά σ τ ην ελλην ικ ή
γλώ σσα τ ο Τόκ ιο ε ίναι ουδέτ ερου γέ νους.
Καρα βάκ ι. Παίρνω τ ο καρα βάκ ι από τ ις όχθες τ ου ωκε-
α νού. Όσο αυτ ό πλέε ι, παρατ ηρώ τα κ τ ήρια τ ης πόλης.
136 Κά νω συ νε ιρμικά τ η σύ γ κ ριση με τ ο καρα βάκ ι σ τα κα νάλια
τ ου Άμσ τ ερν ταμ. Η σύ γ κ ριση δε ν μπορε ί τ ελικά να ε ίναι
σύ γ κ ριση. Πεδία α σύμβατα. Σκέφτ ομαι πως γ ια τ ον κόσμο
τ ου Μεσαίωνα και τ ης Ανα γέ ν νησης, τα πρωτ οεμφα ν ιζόμε να
σ τ ο Άμσ τ ερν ταμ πολυώρο φα κ τ ίρια, τα οποία ήδη μετ ρού ν
σχεδόν πέ ν τ ε αιώνες ζωής, συ ν ισ τ ούσα ν ε ικόνα α σύμβατ η
με τ ις οικε ίες τ ού τ ότ ε κόσμου. Δε ν ξέρω. Το μόνο που
κατα γρά φ ω ε ίναι πως η βόλτα με καράβι σε άλλη πόλη και
άλλον πολιτ ισμό ε ίναι α φ ορμή γ ια τ ους α γαπημέ νους μου
απολογ ισμούς. Για τ ην απογρα φή, χρε ιάζομαι αποδέκ τ η και
συ νεργό. Αφ ού ό,τ ι βλέπε ι τ ο μάτ ι μετατ ρέπεται σε ε ι-
κόνα, όραμα και όνε ιρο, α νάλογα με τ ον συ να υτ ουργό τ ού
ταξ ιδιού. Ο ι ε ικόνες τ ου ταξ ιδιού μεταπλάθον ται σε ό,τ ι
ε ίμα σ τ ε, σε ό,τ ι μοιραζόμα σ τ ε. Κτ ίζου ν κοινές ισ τ ορίες,
βυθισμέ νες σε δημιουργ ικές σ ιωπές συ νε νοχής. Αυτ ές οι
α ναμ νήσε ις μετατ ρέπου ν τ ις απουσ ίες σε παρουσ ίες, τα
φα ν τ ά σματα σε ζων τα νούς και τ ο α ν τ ίσ τ ρο φο.
Ακ ι χαμπάρα. Περπατ ώ σ τ ην περίφημη γε ιτ ον ιά τ ων ηλεκ τ ρο-
ν ικών. Δρόμοι παλλόμε νοι. Ρου φ ώ ε ικόνες, αυξά νω ταχύτ η-
τα γ ια να παρακολουθήσω τ ον ρυθμό. Γοητ εύομαι. Φα ν τ άζο-
μαι ότ ι γ ια τ ους κατ οίκους τ ο σ κ ην ικό ε ίναι α σ φυκ τ ικό.
Σε εμέ να, παρά γε ι αδρε ναλίνη. Ε πισ κέπτ ομαι πολυώρο φο
κατ ά σ τ ημα με ε ιδικά συσ τ ήματα hi– e nd ήχου. Τα αυτ ιά
μου τ έρπον ται από ακούσματα που α ναπαρά γου ν μηχα νήμα-
τα εκατ ον τ άδων χιλιάδων ευρώ. Αραδια σμέ να εμπρός σ τα
μάτ ια μου, δεκάδες συσ τ ήματα ήχου που κοσ τ ίζου ν όσο έ να
υπερπολυτ ελές διαμέρισμα σε ακ ριβό προά σ τ ιο τ ης Αθή-
νας. Η ποσότ ητα και η ποικ ιλία τ ων συσ τ ημάτ ων, καθώς και
η προθυμία τ ων υπαλλήλων να με βοηθήσου ν να ακούσω τ ην
απόδοσή τ ους, δε ν συ να ν τ άται σε κα νέ να άλλο μέρος τ ου
κόσμου. Λάτ ρε ις τ ης τ εχ νολογ ικ ής τ ελε ιότ ητας, οι Ιάπω-
νες α γοράζου ν ακόμη και έ να μονό ηχε ίο. Προτ ιμού ν τ ον
τ έλε ιο μονο φ ων ικό ήχο από έ να ν αξ ιοπρεπή συμβιβα σμό
πολυ φ ων ίας. Ο ι τ ιμές σ τα ηχε ία δε ν α φ ορού ν τ ο ζευ γάρι,
αλλά έ να έ να κομμάτ ι. Ύβρις; Σπονδή σ τ ην τ ελε ιότ ητα;
137
Νίκ κο. Πρωτ εύουσα σογ κου νάτ ου κάποτ ε και τ ώρα επισ κέ-
ψ ιμος αρχαιολογ ικός χώρος. Η συ νήθης τ ύχη τ ων κάποτ ε
ισχυρών πόλεων ε ίναι να απομέ νου ν άδε ιες και ερημωμέ-
νες, επιζ ητ ούσες ορδές τ ουρισ τ ών να περπατ ήσου ν σ τα μο-
νοπάτ ια τ ους. Ενώ η ξε να γός μου εξ ηγε ί, και εξ ηγε ί με τ ην
απαράμιλλη ιαπων ικ ή μεθοδικότ ητα, η ματ ιά μου γλισ τ ρά
προς έ να ν μικ ρό παμπάλαιο σ ιν τ οϊσ τ ικό ναό. Παρατ ηρώ
εκε ί κ ινητ ικότ ητα. Και να η ορχήσ τ ρα με τα παραδοσ ιακά
όργα να και ρούχα, να οι καλεσμέ νοι με τα περίτ εχ να κ ι-
μονό και τ ις λευκές κάλτ σες. Να η ν ύ φη και ο γαμπρός. Το
ολόλευκο κ ιμονό εκε ίνης α σ τ ρά φτ ε ι σα ν τ ην πρωινή δροσ ιά
και τ ο σ κούρο γ κ ρίζο εκε ίνου σα ν τ ο συ ν νεφια σμέ νο φε γ-
γάρι. Κατ ευθύ νομαι προς τ ον γάμο – μα γ νήτ η τ ης ματ ιάς μου
και αχόρτα γα παρακολουθώ. Ταξ ιδεύ ω σα ν τ ην Αλίκ η σ τ η
χώρα τ ων θα υμάτ ων. Η ματ ιά δε ν προ φταίνε ι τα κοσ τ ούμια
τ ων ιερέων, τ ις κ ινήσε ις τ ων μουσ ικών, τα χαμόγελα τ ων
καλεσμέ νων, τ ο τ ελετ ουργ ικό, τ η χαρά τ ου ζευ γαριού. Το
ά ψ υχο τ ου ναού γεμίζε ι εμπρός μου α ν θρώπινες α νά σες.
Ζε ι, και ε γώ μαζί τ ου.
Κε ν τ ρικ ή ψαρα γορά. Δε ν έχε ι ξ ημερώ σε ι, καταχ ν ιά και ο
ουρα νός μπουκωμέ νος, σ κοτ ε ινός. Γύρω σ τ ις 05.00 ’ φτ ά νω
σ τ ην κε ν τ ρικ ή σ κεπα σ τ ή ψαρα γορά. Κυ ψέλη από α ν θρώπους,
απορρο φημέ νους σ τ ην από αιώνες καθημερινότ ητ ά τ ους.
Περίκ λε ισ τ οι. Ε χθρικοί απέ να ν τ ι σε εμάς τ ους τ ουρίσ τ ες,
οι οποίοι α ναζ ητ ούμε τ ο νέο, τ ο άλλο, τ ο δια φ ορετ ικό και
διακόπτ ουμε τ η ροή τ ης δουλε ιάς τ ους. Φα ν τ άζουμε σ τα
μάτ ια τ ους σα ν χαζά, εξ ωτ ικά και άχρησ τα πουλιά. Κρα-
τ άμε τ ις φ ωτ ογρα φικές μηχα νές γ ια να απαθα νατ ίσουμε ως
γρα φικό ή αξ ιοπερίεργο α υτ ό που συ ν ισ τ ά γ ια α υτ ούς και
 γ ια αιώνες τ ον φ υσ ικό τ ρόπο να κερδίζου ν τ ο καθημερινό
τ ους ρύζι, πά ν τα ν ύχτα, πά ν τα με κ ρύο, πά ν τα σε έ ν τα ση,
πά ν τα χε ιρωνακ τ ικά. Αναζ ητ ούμε τ ον προορισμό μας μέσα
σ τα χα ώδη πολλαπλά κάθετα και οριζόν τ ια σ τ ε νά που δε ν
σ ταματ ού ν έως τ ον ορίζον τα τ ης ματ ιάς μου. Στ ε νά που
138 μοιάζου ν να καλύπτ ου ν μια έκ τα ση από τ ην Ακαδημίας έως
τ ο Σύ ν τα γμα. Είναι κατ ε ιλημμέ να από πά γ κους καλυμμέ νους
με ό,τ ι ζε ι, κ ινε ίται και α ναπ νέε ι μέσα σ τ η θάλα σσα, σε
πολλές περιπτ ώ σε ις ακόμη ζων τα νό. Καταλα βαίνω ότ ι πλη-
σ ιάζουμε σ τ ο κ ρίσ ιμο σημε ίο τ ης α ναζ ήτ ησής μας. Γίνεται
α ν τ ιληπτ ό, διότ ι πυκ νώνε ι η έ ν τα ση. Διαχέεται η ε νέργε ια.
Άν θρωποι, μηχα νοκ ίνητα οχήματα, βοή, θόρυβος, φ ωνές,
κ ινητ ικότ ητα. Μπαίνω σε μια ψηλή, ορθογών ια, πα γωμέ νη
αίθουσα. Φτ ά νουμε σ τ ον προορισμό μας. Η μυρωδιά τ ου
αίματ ος π ν ιγερή. Στ ο τ σ ιμε ν τ έ ν ιο πάτ ωμα, αραδια σμέ νοι
εκατ ον τ άδες τ όνοι, νεκ ροί. Ταξ ινομημέ νοι α νάλογα με τ ο
μέ γεθος και τ ο χρώμα κατ ά δεκάδες σε ιρές. Με τα κομ-
μέ να κεφάλια και τ ις ουρές, τ οποθετ ημέ να δίπλα ή πά νω
σ τ ον κορμό τ ους. Άν θρωποι με γαλότ σες και ά γρια, σ κ λη-
ρά πρόσωπα κουβαλού ν έ να ν φακό μέσα σ τ ην μπότα τ ους,
με τ ον οποίο φ ωτ ίζου ν τ η σάρκα τ ου ψαριού, σ τ ο σημε ίο
που ε ίναι κομμέ νη η ουρά τ ου. Ε λέ γχου ν τ ην ποιότ ητα τ ης
σάρκας, τ ο νεαρό τ ης ηλικ ίας, τ ο καθαρό τ ης σύσ τα σής
τ ης. Στ ην πρόχε ιρη εξέδρα, πά νω σε έ να κα φά σ ι, ο κ ήρυκας
τ ου πλε ισ τ ηρια σμού κου νά κάθε τ όσο μικ ρά χε ιρόγρα φα
χαρτ άκ ια. Κάποιοι μάχον ται με φ ωνές και χε ιρονομίες γ ια
μερικά κ ιλά υδάτ ινης σάρκας. Μετ ά τ ην κατακ ύρω ση, εμ-
φα ν ίζον ται άλλοι ά ν θρωποι – σχεδόν μηχα νές, οι οποίοι
τ οποθετ ού ν τ ο ψάρι– πλε ισ τ ηρία σμα σε κουτ ί από φελιζόλ
και τ ο οδηγού ν ε ίτ ε με χε ιροκ ίνητ ο κάρο ε ίτ ε με μηχα-
νοκ ίνητ ο αυτ οκ ινητ άκ ι δίπλα, σε άλλη αίθουσα, ώ σ τ ε να
κοπε ί, να τ εμαχισ τ ε ί και να συσ κευα σ τ ε ί. Προορίζεται
να τ έρ ψε ι ουρα ν ίσ κους σε όλη τ ην υ φήλιο. Κοιτ άζω τα
εκατ ον τ άδες ζευ γάρια μάτ ια που ε ίναι αραδια σμέ να σ τ ο
πάτ ωμα, με ακ ινητ οποιημέ νο τ ο βλέμμα σ τ ην κ ρίσ ιμη τ ε-
λευταία τ ους ε ικόνα και ν ιώθω ότ ι μου ζ ητ ού ν να απολο-
γηθώ. Πλά σματα μέχρι τ ο ξ ημέρωμα περήφα να, κ ινούμε να
σε θαλά σσ ια βάθη, γεμάτα μυσ τ ικά και θρύλους, με γάλα
σα ν παιδικά κορμιά, κε ίν ται τ ώρα εμπρός μου σε παρά-
ταξ η. Ακ ίνητα, ηττ ημέ να σε μια μάχη που δε ν διάλεξα ν,
χωρίς ουρά και περηφά ν ια, διότ ι έ να κομματ άκ ι τ ους όχι
με γαλύτ ερο από δύο εκατ οσ τ ά θα ευδαιμον ίσε ι έ να ν ουρα- 139
ν ίσ κο σ τ η Νέα Υόρκ η, σ τ ον Κα ναδά ή σ τ ην Αθήνα. Παρακο-
λουθών τας τ η δημοπρα σ ία, ε ίναι εύκολο να κατα νοήσω ότ ι
ο ά ν θρωπος έχε ι πια α νατ ρέ ψε ι τ ην ισορροπία τ ου κόσμου
τ ου. Κατα σ τ ρέφε ι γ ια τ ην ευδαιμον ία τ ου, τ ην οποία έχε ι
μετατ ρέ ψε ι σε α νά γ κ η. Ο αδελ φ ός μου με πληρο φ ορε ί ότ ι
κατ ά τ ην τ ελευταία δεκαετ ία έχε ι α υξ ηθε ί αλματ ωδώς τ ο
ποσοσ τ ό καρκ ίνου τ ου σ τ ομάχου σ τ ην Ιαπων ία. Μάλλον από
τ ην κατα νάλω ση ωμού ψαριού, τ ο οποίο έχε ι κολυμπήσε ι
σε μολυσμέ νες θάλα σσες. Ο τ όνος σ τ ο πάτ ωμα που με κοιτ ά
με τ ο ακ ίνητ ο βλέμμα τ ου μάς εκδικε ίται ή ο ά ν θρωπος
κατα σ τ ρέφε ι τα πά ν τα και τ ον εα υτ ό τ ου;
Αρχαιολογ ικό Μουσε ίο. Σκέφτ ομαι ότ ι τ ο κ τ ήριο που σ τ ε-
γάζε ι τ ο Αρχαιολογ ικό Μουσε ίο μοιάζε ι με νεοκ λα σ ικό.
Νέο, ποιου κ λα σσ ικού όμως; Είναι μεσ τ ό, ήσυχο, χωρίς
περιττ ά σ τ ολίδια. Μπαίνω μέσα γ ια να γ νωρίσω κατ ά τ ο
δυ νατ όν τ ην Ισ τ ορία α υτ ού τ ου τ όπου. Για να ε ν τ οπίσω τα
ρεβιθάκ ια τ ης συ νέχε ιας α υτ ού τ ου τ όσο ξέ νου σ τα μάτ ια
μου πολιτ ισμού, που όσες ημέρες ε ίμαι εδώ με έχε ι βαθιά
ε ν τ υπω σ ιά σε ι. Ψάχ νω τ ο κ λε ιδί να ξεκ λε ιδώ σω, να κατα νο-
ήσω, να αποκωδικοποιήσω, να ε ν ταχθώ. Όπως πα ν τ ού, οι
πρώτ ες αίθουσες χρησ ιμεύου ν ως α να φ ορές σ τ ην α φετ η-
ρία, σ τ ην προϊσ τ ορία (Jo m o n Pe r io d). Η αρχή χά νεται κά-
που σ τ ο 10000 π.Χ., ότα ν η Ιαπων ία αποκόπηκε από τ ην
υπόλοιπη Ασ ία. Ο ι πρώτ οι έποικοι, νομάδες και ψαράδες
τ ων παράλιων ακ τ ών. Χ ρησ ιμοποιούσα ν, όπως άλλω σ τ ε σε
ολόκ ληρο τ ον παράλιο κόσμο, όσ τ ρακα και κοχύλια, έτ ρω-
γα ν ψάρια και κ υ νηγούσα ν. Η χε ιροτ εχ ν ία τ ους, τα πέτ ρινα
εργαλε ία τ ους. Το 4000 π.Χ. φτ ιάχ νεται η πρώτ η λάκα, γ ια
να απογε ιωθε ί η τ εχ ν ικ ή κατ ά τ η διάρκε ια τ ου Μεσαίωνα,
 με τ ουλάχισ τ ον τ ριά ν τα σ τ άδια παρα γωγής. Γύρω σ τ ο 2000
π.Χ., α ν ι χ νεύεται η πρώτ η κεραμοποιία, η οποία ε ίναι γ ια
ακόμη μια φ ορά γεωμετ ρικ ή. Από τ ο 300 π.χ.–300 μ.Χ.,
ακολουθε ί η δεύτ ερη περίοδος, (Yay oi Pe r iod). Είναι η
εποχή που τ ο συ νε ιδητ ό τ ης Ασ ίας κατα γρά φε ι τ ην ύπαρξ η
140 τ ης Ιαπων ίας. Η κ ινεζικ ή παράδοση α να φέρε ι τ ην Ιαπων ία
ως τ ην ημίθεη γη τ ου Wa, που ήτα ν πιθα νώς σ τ οι χε ιωμέ νη
και δύσ κολα προσβά σ ιμη. Είναι η εποχή που μετακ ινού ν ται
πληθυσμοί καλλιέργε ιας ρυζιού από τ ην Κε ν τ ρικ ή Ασ ία
σ τ η Βόρε ια Ιαπων ία. Αρχίζε ι η κοινων ικ ή οργά νω σή τ ους
σε οικογέ νε ιες καλλιέργε ιας ρυζιού. Ο ι γεωργοί α υτ οί
φτ ιάχ νου ν μικ ρά κ υλινδρικά α γαλματ άκ ια. Έ χου ν α ν θρώπι-
νες μορ φές ή μορ φές από άλογα, μαϊμούδες, πουλιά. Ο ι
α νδρικές και γ υ ναικε ίες μορ φές έχου ν με γάλες κοιλιές
και τ ρύπες σ τ η θέση τ ου σ τ όματ ος και τ ων ματ ιών. Κά νω
τ ους αυτ όματ ους παραλληλισμούς με τα α γαπημέ να μου
α γαλματ ίδια τ ων Κυκ λάδων. Τούτα εδώ ε ίναι αλλόκοτα και
ταυτ όχρονα γήινα, παρόν τα και α φηγηματ ικά. Έ χου ν σχεδι-
α σ τ ε ί με α φαιρετ ικό τ ρόπο, αλλά δε ν παραπέμπου ν σε τ ί-
ποτα θε ίο, ε ίναι α ν θρώπινα έργα. Σκέφτ ομαι πως κάθε ια-
πων ικό έργο τ έχ νης που έχω δε ι όσες ημέρες βρίσ κομαι
εδώ συ γ κε ν τ ρώνε ι τα χαρακ τ ηρισ τ ικά α υτ ών τ ων πρώτ ων
έργων. Όσο άυλο και να μοιάζε ι, δε ν ε νσαρκώνε ι τ ίποτα
θε ίο, δε ν α να φέρεται σε τ ίποτα μετα φυσ ικό, δε ν αποτ υπώ-
νε ι ε νοράσε ις. Χαρακ τ ηρίζεται α νά εποχή από α υσ τ ηρούς
φορμαλισ τ ικούς κα νόνες, αλλά δε ν α φιερώνεται, δε ν εξ υ-
πηρετ ε ί, ούτ ε ο φε ίλεται ή προέρχεται από θε ϊκ ή έμπ νευ-
ση. Δε ν α φορά τ ο μετ ά τ η ζωή, δε ν περιλαμβά νε ι τ ην α γω-
ν ία τ ου θα νάτ ου, δε ν συζ ητ ά γ ια τ ον φόβο τ ης κ ρίσης μετ ά
από αυτ όν. Αν τ ίθετα, α φ ορά τ ο τ ώρα και περιλαμβά νε ι–
αποτ υπώνε ι συμβολισμούς που σχετ ίζον ται με τ ον κ ύκ λο
τ ης ζωής, με τα συσ τατ ικά σ τ οι χε ία τ ης φύσης, με τα α ν-
θρώπινα αισθήματα και τ η σύ γ κ ρουσή τ ους με τ ους ηθι-
κούς κώδικες που συ ν ισ τ ού ν τ ο υπέρτ ερο α γαθό. Αγοράζω
έ να α ν τ ίγρα φ ο από αυτ ά τα α γαλματ άκ ια. Το θέλω συ ν τ ρο-
φιά μαζί μου. Με συ γ κ ινε ί η φ ουσ κωτ ή κοιλίτ σα τ ου, τα
σ τ ρογ γ υλά και με γάλα τ ου μάτ ια, τ ο ολά νοι χτ ο σ τ όμα τ ου,
που μοιάζε ι να μου μιλά, να μου λέε ι παραμύθια, γ ια να
καταλάβω τ ην ισ τ ορία τ ου. Προχωρώ σ τ ις αίθουσες τ ης
τ ρίτ ης περιόδου (Kof un Pe r io d), η οποία από ό,τ ι δια βάζω
καταλαμβά νε ι από τ ο 300 έως τ ο 710 μ.Χ. Σκέφτ ομαι πως
ε ίναι τα χρόν ια που μάχεται τ ο Βυζά ν τ ιο να ορίσε ι τ ην 141
τα υτ ότ ητ ά τ ου. Και γ ια τ ην Ιαπων ία ε ίναι συ γ κ λον ισ τ ικ ή
εποχή. Εισά γεται η γρα φή και μετ ά από περίπου έ να ν αιώ-
να ο βουδισμός. Είναι η εποχή που αρχίζου ν να α ναπτ ύσ-
σον ται σε κάθε κοινότ ητα ιεραρχικές κοινων ικές δομές.
Δε ν μπορώ να βρω πληρο φ ορίες γ ια τ ην οργά νω ση τ ων κοι-
νοτ ήτ ων. Σκέφτ ομαι πως προσπαθώ να αποκ ρυπτ ογρα φήσω
έ να ν λαό, ο οποίος ουδέποτ ε σ τ ην προϊσ τ ορία ή τ ην ισ τ ο-
ρία τ ου έως τ ον 19ο αιώνα ε ί χε ζ ήσε ι, ούτ ε και δημιουρ-
γήσε ι, σε κοινων ίες δημοκ ρατ ικά διαρθρωμέ νες. Η ιεραρ-
χία, η σα φής κοινων ικ ή δια φ οροποίηση και οι α υσ τ ηροί
ηθικοί κώδικες τ ης ομάδας φαίνεται να ε ίναι τα χαρακ τ η-
ρισ τ ικά τ ης κοινων ικά οργα νωμέ νης ζωής τ ου πά ν τα. Συ νε-
χίζω σ τ ις αίθουσες τ ης τ έταρτ ης περιόδου (Na ra Pe r io d).
Αυτ ή συ νδέεται με τ η γ νω σ τ ή πια σε εμέ να πρωτ εύουσα
Νάρα. Γνωρίζω από τ ην επίσ κε ψή μου εκε ί ότ ι υπάρχε ι
έ ν τ ονη επιρροή από τ ον πολιτ ισμό τ ης Κίνας, από τ ον πρώ-
τ ο συμβολισμό τ ου βουδισμού. Μαθαίνω ότ ι κατ ά τ ην πε-
ρίοδο α υτ ήν ε ν ισχύεται η κε ν τ ρικ ή εξ ουσ ία κατ ά τα κ ινε-
ζικά πρότ υπα. Όλη η γη που παρά γε ι ρύζι σ τ η χώρα α νήκε ι
σ τ ην α υτ οκ ρατ ορικ ή α υλή. Και πάλι όλα κ ινού ν ται γ ύρω
γ ύρω από τ ον μικ ρό διά φα νο και α νεκ τ ίμητ ο κόκ κο τ ου
ρυζιού. Φτ ά νω σ ιγά σ ιγά σ τ ην εποχή τ ου α γαπημέ νου μου
Κιότ ο (Heia n Pe r io d). Η εποχή ίδρυσης και πρώτ ης α νά-
πτ υξ ης τ ης πόλης– παραμύθι, που μου έχε ι πάρε ι τα μυα-
λά, καταλαμβά νε ι τ ην περίοδο από τ ο 794 μ.Χ., ότα ν α υτ ή
ιδρύθηκε, μέχρι τ ο 1185 μ.Χ. Και α υτ ή η πόλη ιδρύεται
κατ ά τα κ ινεζικά πρότ υπα. Κατ ά τα πρώτα χρόν ια, η Χώρα
εξακολουθε ί να διοικε ίται από έ να κε ν τ ρικό σύσ τ ημα
εξ ουσ ίας. Η τ ομή επέρχεται τ ον 9ο αιώνα. Για να μπορέσε ι
να διατ ηρήσε ι τ ον έλε γχο, η κε ν τ ρικ ή εξ ουσ ία παραχωρε ί
 σε αρισ τ οκ ράτ ες και ισχυρούς βουδισ τ ικούς ναούς γη.
Σιγά σ ιγά, αυτ οί αποκ τ ού ν πολιτ ικ ή και σ τ ρατ ιωτ ικ ή δύ-
ναμη, γ ια να προσ τατ εύου ν τ η γη που αποκ τ ού ν. Τα χρόν ια
περνού ν με τ ους ισχυρούς να αλληλοεξ ον τ ώνον ται και τ ις
τ έχ νες, ιδίως τ η ζωγρα φικ ή, να α ν θίζου ν. Περνού ν εμπρός
142 από τα μάτ ια μου νατ ουραλισ τ ικές ζωγρα φικές, πά ν τ οτ ε
α νοι χτ ών τ οπίων, πά ν τ οτ ε γεμάτ ες συμβολισμούς. Βλέπω
τ ην αλλα γή τ ων εποχών, τ οπία, απε ικον ίσε ις γ νω σ τ ών ισ τ ο-
ριών, μύθων και θρύλων. Η ώρα μέσα σ τ ο μουσε ίο περνά
και έχω αρχίσε ι να κουράζομαι. Ο ι πληρο φορίες πολλές.
Μόλις που κατα φέρνω να τ ις ταξ ινομήσω. Καταλα βαίνω πως
οι απλοϊκές δομές τ ων πρώτ ων κοινων ιών που τ ις αποτ ε-
λούσα ν ρυζοκαλλιεργητ ές και νομάδες μεταλλάχθηκα ν σε
ιεραρχικά φέουδα, με μοχλό τ ην α νά γ κ η ελέ γχου και πάλι
τ ου ρυζιού και με άξ ονα και σημε ίο α να φοράς τ ο κ ινεζικό
πρότ υπο εξ ουσ ίας. Συ νδετ ικός κ ρίκος, ο βουδισμός. Σκέ-
φτ ομαι πως και πάλι μια θρησ κε ία διαμορ φ ώνε ι εξ ουσ ία ή
ε νέχεται γ ια ε νέργε ιες πολιτ ικές. Κά νω τ ους α να γ καίους
παραλληλισμούς. Την εποχή αυτ ή, η μάχη εξ ουσ ίας ορθο-
δοξ ίας και ισλαμισμού γ ια τ ον έλε γχο τ ων εδα φ ών τ ης
Ανατ ολής και κατ ’ ουσ ία γ ια τ ον έλε γχο τ ου πα γ κόσμιου
γ ια τ ην εποχή εκε ίνη πλούτ ου μαίνεται αμε ίωτ η. Μετ ά τ ον
Καρλομά γ νο, η Καθολικ ή Εκ κ λησ ία συ ν ισ τ ά τ η νέα δύ ναμη
που επιθυμε ί να καρπωθε ί τ ον πλούτ ο. Προχωρώ τ ο ταξ ίδι
μέσα σ τ ο μουσε ίο και τ ην Ισ τ ορία τ ης χώρας που με φι-
λοξε νε ί. Ο ι αίθουσες που δια σχίζω α να φέρον ται σ τ ην έκ τ η
περίοδο που καταλαμβά νε ι από τ ο 1185 έως τ ο 1333 μ.Χ.
(Ka ma kura Pe r iod). Η περίοδος αρχίζε ι με τ ον ν ικ ητ ή τ ων
προηγούμε νων συ γ κ ρούσεων και τ ην ε γ κατ ά σ τα σή τ ου σ τ ην
ομών υμη περιοχή, η οποία βρίσ κεται μακ ριά από τ ο Κιότ ο.
Ο περίφημος Yo r i m ot o ε ίναι ο αδια φιλον ίκ ητ ος ν ικ ητ ής.
Κυριαρχε ί σ τ η χώρα, ελέ γχον τας τ η δικαιοσύ νη και τ ην
αυτ οκ ρατ ορικ ή διαδοχή. «Πε ίθε ι» τ ον α υτ οκ ράτ ορα να δι-
ορίσε ι σ τ ρατ ιωτ ικούς και διοικ ητ ικούς κ υβερνήτ ες σε
κάθε περιοχή τ ης χώρας, υπόλογους σ τ ον sho gun κάθε πε-
ριοχής. Ε πισημοποιε ίται και οριοθετ ε ίται διοικ ητ ικό σύ-
σ τ ημα σ τ ηριζόμε νο σ τ ην υποτα γή και εξάρτ ηση. Μοιάζε ι τ ο
σύσ τ ημα με τα ευρωπαϊκά φέουδα; Έτ σ ι μου φαίνεται. Πά-
ν τ ως, εξακολουθε ί να υπάρχε ι α υτ οκ ράτ ορας και α υλή,
έσ τ ω και ξεδον τ ια σμέ νοι. Η σα φήνε ια τ ου συσ τ ήματ ος, η
επιβολή τ ου οποίου βα σ ίσ τ ηκε σ τ η δύ ναμη, δημιουργε ί
ηρεμία και σ ταθερότ ητα. Αφήνε ι πεδίο α νοι χτ ό να α ναπτ υ- 143
χθού ν νέες α γροτ ικές μέθοδοι. Αναπτ ύσσεται η γεωργ ία
και κατ ά συ νέπε ια αρχίζου ν να λε ιτ ουργού ν τ οπικές α γο-
ρές. Αναπτ ύσσεται εκ τ εταμέ νο νομισματ ικό σύσ τ ημα. Ο
βουδισμός διαχέεται σ τ ις λαϊκές τ άξε ις και πα ύε ι να συ-
ν ισ τ ά διακ ριτ ικό γ νώρισμα τ ης ε γ γράμματ ης ελίτ . Είναι
προ φα νές ότ ι η ε να σχόληση με τ ον πόλεμο και η τ έχ νη
συ νδέον ται σ τ ε νά. Εξακολουθε ί η ζωγρα φικ ή να ε ίναι η
κ υρίαρχη τ έχ νη. Εξακολουθε ί να ε ίναι γήινη, να απε ικον ί-
ζε ι ό,τ ι πρα γματ ικό. Λε ίπε ι τ ο φα ν τα σ ιακό, η ε νόρα ση, τ ο
πριν ή τ ο μετ ά, ε νώ συχ νά α υτ ή ε ίναι γ κ ροτ έσ κ ή με σ τ οι-
χε ία συμβολισμού, όπως εξάλλου και η α ν θρώπινη ζωή. Η
τ έχ νη εξ υπηρετ ε ί τ ην κ υρίαρχη τ άξ η, τ ους σογ κού ν και
τ ους πολεμισ τ ές τ ους σαμουράι. Τα πά ν τα γ ίνον ται ζε ν,
α φ ού μόνον η α φαίρεση, τ ο άδε ιο α νακου φίζε ι τ ις π νευμα-
τ ικές α ναζ ητ ήσε ις τ ων σ κ ληροτ ράχηλων και α υσ τ ηρά δε-
σμευμέ νων από κώδικες ηθικ ής πολεμισ τ ές. Η υδατ ογρα φία
με τ ο μονό χρώμα, τ η ζε ν σ ιν ικ ή μελά ν ι, συ ν ισ τ ά τ ο ζ η-
τ ούμε νο τ ης εποχής. Αναπτ ύσσεται η καλλιγρα φία, α φ ού τα
γράμματα ε ίναι ο ίδιος ο ά ν θρωπος. Συ νέχε ια έχε ι η έβδο-
μη περίοδος (Mur o machi Pe r io d). Αρχίζε ι τ ο 1333 μ.Χ.,
ότα ν έ νας σογ κού ν τ ολμά να ε γ κατα σ ταθε ί σ τ ο Κιότ ο, όπου
ε ίναι η έδρα τ ης α υτ οκ ρατ ορικ ής α υλής. Το ξεδόν τ ια σμα
τ ού α υτ οκ ράτ ορα συ νεχίζεται και η περίοδος ολοκ ληρώνε-
ται τ ο 1568 μ.Χ. Τίποτα δε ν α νακόπτ ε ι τ ην α νάπτ υξ η τ ης
γεωργ ίας, η οποία με τ η σε ιρά τ ης δίνε ι ώθηση σ τ ο εμπό-
ριο. Η ισορροπία που έχε ι επιτ ευχθε ί μεταξ ύ τ ων φέουδων
επιτ ρέπε ι τ ην α νάπτ υξ η τ ων δρόμων και κατ ά συ νέπε ια τ ων
εμπορικών συ ναλλα γών. Αλυσ ιδωτ ή συ νέπε ια, η α νάπτ υξ η
τ ων πόλεων, η ίδρυση τ ων πρώτ ων συ ν τ εχ ν ιών, η εμφά ν ιση
τ ης εμπορικ ής τ άξ ης και τ ης τ άξ ης τ ων μισθωτ ών – υπαλ-
 λήλων. Η οξε ία και ταχε ία α νάπτ υξ η προκαλε ί τ ην α νατ ρο-
πή τ ου υ φισ τ άμε νου πλαισ ίου. Όπως πά ν τα συμβαίνε ι, οι
αυξ ημέ νες ταχύτ ητ ες δημιουργού ν τ ην α νά γ κ η α ναπροσαρ-
μογής τ ης πίσ τας όπου κ ινού ν ται τα οχήματα. Το υ φισ τ ά-
με νο πλαίσ ιο δε ν χωρά τ ις αλλα γές που έχου ν συ ν τ ελε-
144 σ τ ε ί. Το 1441, η δολο φ ον ία ε νός σογ κού ν ε ίναι η
ε ναρκ τ ήρια πράξ η τ ης διακοπής τ ου δεσμού τ ων σογ κού ν,
με τ ους σ τ ρατ ιωτ ικούς και διοικ ητ ικούς εκ προσώπους–
συ νδέσμους με τ ην ήδη αποδυ ναμωμέ νη α υτ οκ ρατ ορικ ή
αυλή. Ακολουθε ί έ νας αιώνας εμφύλιου σπαρα γμού, ο
οποίος ε νέχεται γ ια τ ην αποσάθρω ση τ ου κοινων ικού ισ τ ού
και τ ην πλήρη αποκέ ν τ ρω ση τ ης εξ ουσ ίας. Το σ κ ην ικό με-
ταλλά σσεται. Ο ι παλιοί σογ κού ν που εξαρτ ούσα ν αλλά και
εξαρτ ιόν τ ουσα ν από τ ον αυτ οκ ράτ ορα, με μοχλό και εργα-
λε ίο τ ους διοικ ητ ικούς και σ τ ρατ ιωτ ικούς εκ προσώπους
αυτ ού α ν τ ικαθίσ τα ν ται από τ ους dai my o. Ο ι τ ελευταίοι
συ γ κε ν τ ρώνου ν τ ην απόλυτ η πολιτ ικ ή και σ τ ρατ ιωτ ικ ή δύ-
ναμη γ ια να διοικού ν και να ελέ γχου ν τ ις περιοχές τ ους.
Η χώρα βυθίζεται πιο βαθιά σ τ η φεουδαρχία. Ο πλούτ ος
και η εξ ουσ ία έχε ι πλέον έ να α φε ν τ ικό. Ο ι α γρότ ες εξακο-
λουθού ν να παλεύου ν γ ια έ να πιάτ ο ρύζι. Δε ν μπορώ να
συ γ κε ν τ ρώ σω περισσότ ερες πληρο φ ορίες. Ήτα ν κολίγοι,
συ ν ισ τ ούσα ν ιδιοκ τ ησ ία τ ων φεουδαρχών, ε ί χα ν δικαίωμα
μίσθω σης τ ης γης έ να ν τ ι κατα βολής μέρους τ ης σοδε ιάς
τ ους, ήτα ν δυ νατ όν να αποβληθού ν από τ η γη που καλλιερ-
γούσα ν; Δε ν ξέρω. Το έργο μοιάζε ι γ νω σ τ ό. Η ισ τ ορία τ ης
Ευρώπης σε παραλλα γή ή ακόμη και σε επα νάλη ψη, με άλλα
κοσ τ ούμια και σε άλλη γλώ σσα. Γιατ ί, άρα γε, περίπου κατ ά
τ ον ίδιο ισ τ ορικό χρόνο η κοινων ικ ή δομή δε ν γ νωρίζε ι
παρά αυτ ήν τ ην παραλλα γή; Είναι τ ο ά νοιγμα τ ων εμπορι-
κών δρόμων; Είναι η πρωτ όλε ια σώρευση κεφαλαίου που
ελευθερώνε ι πόρους; Δε ν έχω απά ν τ ηση. Συ νεχίζω σ τ ις
υπόλοιπες αίθουσες και σ τ ην όγδοη ισ τ ορικ ή περίοδο
(M o m oya ma Pe r iod). Από τ ο 1568 έως τ ο 1600 ε νοποιήθηκε
τ ο 1/3 τ ης χώρας. Τέθηκα ν τα θεμέλια και γ ια τ ην περαι-
τ έρω ε νοποίηση. Για να ξεκαθαρίσε ι τ ο σ κ ην ικό, επικ ράτ η-
σε η αρχή τ ης α υσ τ ηρής καθαρότ ητας σ τ η διάκ ριση τ ων
κοινων ικών τ άξεων. Πολλοί αμφιταλα ν τ εύτ ηκα ν α ν έπρεπε
να παραδώ σου ν τα όπλα τ ους ή να ε ν ταχθού ν με α υτ ά σ τ ην
κ λε ισ τ ή τ άξ η τ ων σαμουράι. Γε ν ν ιέται τ ο ιαπων ικό μπα-
ρόκ . Σε α ν τ ίσ τ ιξ η με τ ο ευρωπαϊκό, δε ν έχε ι θρησ κευτ ικό
περιεχόμε νο, δε ν έχε ι πολυπληθε ίς α ν θρώπινες μορ φές. 145
Έ χε ι όμως χρυσό. Πολύς χρυσός κ υλάε ι πα ν τ ού. Στα υ φά-
σματα, σ τα ξ ύλα, σ τ ις ζωγρα φιές. Πα ν τ ού τα φ όν τα λιωμέ-
νο χρυσά φι, μόνο ή συ νδυα σμέ νο με α σήμι και έ ν τ ονα χρώ-
ματα. Τα υ φά σματα απογε ιώνον ται και α γ γ ίζου ν τ ην
τ ελε ιότ ητα τ ου μα γ ικού χαλιού τ ου παραμυθιού. Θέλω να
τα πιά σω, να τα χαϊδέ ψ ω, να ν ιώ σω τ ην υ φή τ ους σ τ ο μά-
γουλό μου. Η εμπορικ ή τ άξ η έχε ι αρχίσε ι να α νδρώνεται.
Το Κιότ ο και ό,τ ι α υτ ό συμβόλιζε έχε ι αρχίσε ι να ξεθω-
ριάζε ι. Η όγδοη περίοδος ε ίναι η περίοδος τ ης με γάλης
χωρικ ής αλλα γής. Η πρωτ εύουσα και κατ ά συ νέπε ια η α υ-
τ οκ ρατ ορικ ή α υλή μετα φέρεται σ τ ο Ed o και αρχίζε ι η έ να-
τ η περίοδος, η οποία διαρκε ί από τ ο 1600 έως τ ο 1868
μ.Χ. Είναι η εποχή τ ης ευημερίας τ ης τ άξ ης τ ων εμπόρων.
Είναι οι κ υρίαρχοι τ ης α σ τ ικ ής α νάπτ υξ ης. Το Τόκ ιο σ τ ις
αρχές τ ου 18 ου αιώνα γ νωρίζε ι τ η με γαλύτ ερη α σ τ υ φιλία
τ ού τ ότ ε γ νω σ τ ού κόσμου. Έ χε ι έ να εκατ ομμύριο κατ οί-
κους, σημα ν τ ικά περισσότ ερους από τ ο Λονδίνο και τ ο Πα-
ρίσ ι. Κε ν τ ρικ ή μορ φή τ ης περιόδου, η οποία σημάδε ψε και
όλη τ ην εξέλιξ η τ ης Ιαπων ίας, έως και σήμερα ε ίναι ο
Ieyasu. Πέτ υχε τ ην ουσ ια σ τ ικ ή ε νοποίηση τ ης χώρας, με
τ η δημιουργ ία διοικ ητ ικού ελέ γχου και κατ ά συ νέπε ια
ελέ γχου τ ης εξ ουσ ίας τ ων dai my o. Αυτ οί δήλω σα ν υποτα γή
με όρκο, διακ ρατ ών τας παράλληλα σχετ ικ ή διοικ ητ ικ ή α υ-
τ ονομία. Η κοινων ικ ή δομή εκσυ γχρον ίζεται και τ ίθε ν ται
τα θεμέλια γ ια τ η δημιουργ ία ε νός σύ γχρονου κ ράτ ους με
κε ν τ ρικ ή εξ ουσ ία. Τα πρά γματα έχου ν πλήρως ξεκαθαρίσε ι.
Καθέ νας ξέρε ι τ η θέση τ ου, τα όρια ευδιάκ ριτα και απο-
λύτ ως περι χαρακωμέ να. Η κοινων ικ ή περι χαράκω ση συ νο-
δεύεται και από τ η χωρικ ή περι χαράκω ση. Τα σύ νορα τ ης
χώρας ε ίναι ερμητ ικά κ λε ισ τ ά. Έτ σ ι, τ ο εμπόριο και οι
 συ ναλλα γές α ναπτ ύσσον ται ε ν τ ός τ ης χώρας. Σκέφτ ομαι
πως ο αυσ τ ηρός κοινων ικός διαχωρισμός α φήνε ι μέχρι
σήμερα τα κατ άλοιπά τ ου τ ουλάχισ τ ον σ τ ην εμφά ν ιση. Ο
κώδικας τ ων ρούχων εξακολουθε ί να ε ίναι εξαιρετ ικά α υ-
σ τ ηρός. Ακόμη και τα υ φά σματα τ ων κ ιμονό αποκωδικοποι-
146 ού ν αμέσως τ ην κοινων ικ ή τ άξ η. Τα χρώματ ά τ ους, τ ην ηλι-
κ ία τ ής γ υ ναίκας που τα φ ορά ή τ ην οικογε νε ιακ ή τ ης
κατ άσ τα ση. Κυριαρχε ί ο κομφ ορμισμός. Τα ρούχα καταδε ι-
κ ν ύου ν τ ον ρόλο. Ακόμη και τα έξαλλα ρούχα που σήμερα
φορού ν τα νέα παιδιά, τα έ ν τ ονα βαμμέ να μάτ ια και μαλ-
λιά, τα γοτθικά κοσμήματα, όλα μαρτ υρού ν κομφορμισ τ ικ ή
α ν τ ίδρα ση σ τ ον υ φισ τ άμε νο κομφ ορμισμό. Ε πα να φέρω τ η
ματ ιά μου σ τ ην αίθουσα. Δια βάζω ότ ι κατ ά τ ην έ νατ η πε-
ρίοδο η τ έχ νη γ ίνεται υπόθεση τ ων εμπόρων. Χά νε ι τ ον
αρισ τ οκ ρατ ικό τ ης προορισμό και γ ίνεται κ τ ήμα τ ων λαϊ-
κών τ άξεων. Κλε ιδί γ ια να τ ην δια βά σω, η σαρκώδης α ν-
θρώπινη μορ φή. Μόδα, η αποτ ύπω ση πορνών, γ υμ νών μορ-
φ ών. Πολυχρωμία. Ο ι τ ελευταίες αίθουσες με οδηγού ν σ ιγά
σ ιγά σ τ ο τ έλος. Μετ ά τ ην αμερικα ν ικ ή επιμονή να α νοίξ ου ν
τα σύ νορα, η οποία κορυ φ ώθηκε με τ ην επιβληθε ίσα τ ελι-
κά «επίσ κε ψη» τ ου πλοιάρχου Πέρρι (1853 –1854), αρχίζε ι
ουσ ια σ τ ικά η δέκατ η περίοδος από τ ο 1868 έως τ ο 1912.
Αυτ ή χαρακ τ ηρίζεται από τ η σχεδόν α ναίμακ τ η επα νά σ τα ση
και τ η δημιουργ ία κ ράτ ους με ε ν ιαία κε ν τ ρικ ή κ υβέρνηση.
Η αυτ οκ ρατ ορικ ή αυλή κατ ά φερε να επιβιώ σε ι τ ελικά μέ-
χρι και σήμερα, επιβεβαιώνον τας τ ον μύθο τ ου Αισώπου
γ ια τ ον λα γό και τ η χελώνα. Αρχίζου ν να α νοίγου ν τα σύ-
νορα. Η Ιαπων ία μαθαίνε ι γαλλικούς χορούς, κ ινε ίται με
βηματ ισμό βαλς. Η ζωγρα φικ ή μυρίζε ι παριζιά ν ικο αέρα. Ο ι
ιμπρεσ ιον ισ τ ικές μορ φές έχου ν σχισ τ ά μάτ ια. Στ η συ νέ-
χε ια, πρα γματ οποιε ίται η με γάλη έξ οδος αυτ ού τ ου λαού
προς ξέ νο – ηπε ιρωτ ικό έδα φ ος. Συ ν τ ριπτ ικ ή ήττα τ ης Ρ ω-
σ ίας τ ο 1905 κατ ά τ ον ρω σοϊαπων ικό πόλεμο. Ανακόπτ εται
η προσπάθε ια τ ης Μόσχας γ ια έξ οδο προς τ ον Ειρην ικό
Ωκεα νό. Τα χρόν ια κ υρίως πριν τ ον Δεύτ ερο Πα γ κόσμιο Πό-
λεμο ε ίναι τα χρόν ια που οι Ιάπωνες πατ ού ν ως κατακ τ η-
τ ές τ ο πόδι τ ους σε κ ινεζικό έδα φ ος. Εκ μεταλλευόμε νοι
τ ην εμφύλια διαμάχη κομμου ν ισ τ ών – εθ ν ικ ισ τ ών, με τ ους
Ρ ώ σους να παραπαίου ν σ τ η σ τ ήριξ η τ ης μιας παράταξ ης ή
τ ης άλλης, οι Ιάπωνες ιδρύου ν σ τ η Ματζουρα ν ία τ ο κ ρά-
τ ος– παρωδία, τ ο Ματζουράκο. Πλήρης α νατ ροπή τ ης ισορ-
ροπίας με τ η νεοσύσ τατ η Σοβιετ ικ ή Ένω ση και τ ον Στ άλιν 147
να ν ιώθε ι βαριά τ ην α νά σα τ ους. Η Ιαπων ία εξάλλου ε ίναι
τ ην εποχή εκε ίνη η μόνη χώρα, χωρίς δυτ ικό πολιτ ισμό,
που έχε ι εκσυ γχρον ισθε ί κοινων ικά και οικονομικά. Αφαι-
ρε ί από τ ην Κορέα και τ η Φορμόζα εδά φη. Στ ον Πρώτ ο Πα-
γ κόσμιο Πόλεμο συ ν τ ά σσεται με τ ις δυ νάμε ις τ ης Αν τ ά ν τ
και καταλαμβά νε ι γερμα ν ικές κ τ ήσε ις σ τ ον Ειρην ικό.
Ε μπλέκεται σ τ ον Δεύτ ερο Πα γ κόσμιο Πόλεμο. Από τ η σ τ ιγ-
μή που η Ρ ω σ ία τ ά σσεται με τ ις δυ νάμε ις τ ου Άξ ονα, η
Ιαπων ία σχεδόν α να γ κάζεται να αλλάξε ι σ τ ρατ όπεδο. Ξα φ-
ν ικά, οι Ιάπωνες γ ίνον ται παίκ τ ες σ τ η διεθ νή σ κακ ιέρα.
Υπερβαίνου ν με τ ις κ ινήσε ις τ ους α υτ ές τ ο αρχέ γονο κ ύτ-
ταρο τ ης εσωτ ερικότ ητας, τ ης περι χαράκω σης σ τα νησ ιά
τ ους, τ ης εσω σ τ ρέφε ιας; Ποιος ξέρε ι. Το βέβαιο πά ν τ ως
ε ίναι ότ ι ηττ ού ν ται. Και ηττ ού ν ται με τ ρόπο δυσβά σ ταχτ ο
γ ια τ ην περηφά ν ια τ ους. Μετ ά τ η ρίψη τ ων ατ ομικών βομ-
βών, αποδομού ν ται, τ ριγ υρίζου ν σ τα ερε ίπια τ ης χώρας
τ ους απογ υμ νωμέ νοι, τ ρομοκ ρατ ημέ νοι, άυπ νοι, νησ τ ικοί.
Χωρίς συ νεκ τ ικούς πια κ ρίκους, παρακολουθού ν α νήμπο-
ροι τ ους γ ύρω τ ους και τ ους πιο α γαπημέ νους τ ους να
πεθαίνου ν, να αρρω σ ταίνου ν και να παραμορ φ ώνον ται κο-
παδια σ τ ά. Η εξ ωτ ερικ ή ό ψη τ ης χώρας α να συ γ κ ροτ ε ίται
τ ελικά και χάρη σ τ η βοήθε ια τ ου ύ ψ ισ τ ου εχθρού τ ους,
τ ου αμερικα ν ικού λαού. Αναρωτ ιέμαι η ψ υχή τ ους έχε ι
α να συ γ κ ροτ ηθε ί; Τι κου βαλού ν μέσα τ ους; Η α νά γ κ η γ ια μη
ήττα που οδήγησε εκατ ον τ άδες καμικάζι σ τ ην α υτ οκ τ ον ία
και εκατ ον τ άδες πολεμισ τ ές σ τ ο χαρακ ίρι έχε ι μετατ ρα-
πε ί σε α νά γ κ η να δεσμευθού ν σε πολύμορ φα εταιρικά σχή-
ματα; Η α νά γ κ η τ ης κατα νάλω σης κάθε ξε νό φερτ ης μάρκας,
οι ουρές έξ ω από τα κατα σ τ ήματα πολυτ ελε ίας τ ης Δυτ ι-
κ ής Ευρώπης και τ ης Νέας Υόρκ ης σηματ οδοτ ού ν μόνο τ ην
 α νά γ κ η τ ους γ ια ομογε νοποίηση με τ η Δύση ή καλύπτ ε ι με
μαζικό τ ρόπο τ η δυσ κολία τ ους να γ ιατ ρέ ψου ν τ η συλλο-
γ ικ ή πληγή; Πού βρίσ κεται η γλύκα τ ης ζωής, τ ης καθημε-
ρινής επα φής με τ η μυρωδιά τ ου τ σα γ ιού με γ ια σεμί; Κά-
θομαι σε μια καρέκ λα τ ου μουσε ίου και κ λε ίνω τα μάτ ια
148 μου. Ο ι ε ικόνες, έ να καλε ιδοσ κόπιο. Ο σ κελετ ός, έσ τ ω και
με απλοϊκό ή επιφα νε ιακό τ ρόπο, έχε ι μέσα μου δομηθε ί.
Υπάρχου ν κε νά, υπάρχου ν ά γ νω σ τ ες λέξε ις, υπάρχου ν πεδία
αδιάβατα, αλλά κάτ ι αρχίζω να α ν τ ιλαμβά νομαι. Αρχίζω να
α να γ νωρίζω ορισμέ να από τα οσ τ ά τ ης σπονδυλικ ής σ τ ήλης
που κ ρατ ά σε ισορροπία αυτ όν τ ον τ όσο περήφα νο, α υτ άρ-
κ η και εξ ωτ ικό σ τα μάτ ια μου ζων τα νό ορ φα ν ισμό που λέ-
γεται Ιαπων ία.
Μουσ ικ ή. Μπαίνω σ τ ο Μέ γαρο Μουσ ικ ής τ ου Τόκ υο. Η αί-
θουσα μιν ιμαλισ τ ικ ή με υλικά πολυτ ελή και αδρά. Το ξ ύλο
με ζεσ ταίνε ι. Έ χω τ ην τ ύχη να ακούσω ορχησ τ ρικ ή μουσ ικ ή
(gaga ku) που έχε ι τ ις ρίζες τ ης σ τ ον έ νατ ο αιώνα. Η μου-
σ ικ ή απευθύ νεται σ τ ην αρισ τ οκ ρατ ικ ή α υλή. Είναι κ λε ισ τ ή
σ τ ο ευρύ κοινό. Εκ λεκ τ ή και εκ λεκ τ ικ ή. Δίνε ι τ ην αίσθηση
ότ ι ε ίναι μονο φ ων ικ ή και παρά γεται μόνον από όργα να με
ηχε ίο. Έ χε ι μακ ρόσυρτ ο ήχο και θυμίζε ι Ανατ ολή, αλλά
Ανατ ολή δα ν τ ελέ ν ια, γεύση σπά ν ια, έ ν τ ονη, που λιώνε ι
αργά σ τ ο σ τ όμα. Χρε ιάζεται εσωτ ερικ ή ησυχία γ ια να τ ην
απορρο φήσε ις. Γεύεσαι λίγο με δια σ τ ήματα σ ιωπής και η
γεύση διαρκε ί πολύ. Χορτ άτ η και ήρεμη φεύ γω. Τελε ιώνω
τ η βραδιά μου σε ιταλικό εσ τ ιατ όριο. Χαλάε ι η γεύση μου.
Η δια φορετ ικότ ητα δε ν χωρά από ψε σ τ ον ουρα ν ίσ κο μου.
Άν θρωποι. Το αίσθημα τ ης φ υλετ ικ ής μοναδικότ ητας τ ο κου-
βαλού ν από τ ην προϊσ τ ορικ ή τ ους εποχή. Η μοναδικότ ητα
ταυτ ίζεται αρχικά με τ η μοναχικότ ητα, α φού τα χαρακ τ η-
ρισ τ ικά τ ής φ υλής δε ν απα ν τ ών ται αλλού. Η φυλή αυτ ή τ ων
καλλιεργητ ών τ ου ρυζιού και τ ων ψαράδων ήτα ν γεωγρα φι-
κά απομονωμέ νη από τ η θάλα σσα. Χαρακ τ ηρισ τ ικό γ νώρι-
σμα, ο ηθικός κώδικας τ ιμής. Η τ ιμή έχε ι δικ ή τ ης λέξ η
(gi r i). Λέξ η αμετ ά φρα σ τ η με πληρο φ ορε ί ο ξε να γός μου.
Έν νοια αδια νόητ ο να παρα βια σ τ ε ί. Έμβλημα α ν υπέρβλητ ο
που ρέε ι ακόμη και σήμερα σ τ ο αίμα τ ους. Η συμμετ οχή σε
κάθε ε ίδους ομάδα (οικογέ νε ια, εργα σ ία, γε ιτ ον ιά, πόλη
ακόμη και η φιλία), με άλλα λόγ ια κάθε έ ν νοια κοινων ίας,
συ νοδεύεται άρρηκ τα με ευθύ νη, με τ ρόπο συμπεριφ οράς. 149
Ήδη, από τ ις αρχές τ ου 20ού αιώνα η επι χε ιρηματ ικ ή α νά-
πτ υξ η και η εκ βιομηχά ν ιση τ ης χώρας σ τ ηρί χθηκε σ τ ους
zaiba t z u, τ ους περίφημους ομίλους εταιριών που ξεκ ί-
νησα ν με βά ση τ ούς οικογε νε ιακούς δεσμούς και εξελί-
χθηκα ν μεταπολεμικά σ τα πα ν ίσχυρα εταιρικά συμπλέ γματα
kei r e t z u, σ τα οποία η συμμετ οχή και η συ νεργα σ ία παίζε ι
κ υρίαρχο ρόλο. Αν α ναλογ ισθε ί κα νε ίς πως κ ύρια επιδίωξ η
σ τ ις εργα σ ιακές σχέσε ις ε ίναι η διατ ήρηση τ ου υπαλλήλου
σ τ ον ίδιο εργοδότ η από τ ην ημέρα πρόσλη ψης έως τ ην ημέ-
ρα συ ν ταξ ιοδότ ησης, α ν α ναλογ ισθούμε πως τα εργατ ικά
σωματ ε ία έχου ν ως πυρήνα τ ον όμιλο εταιριών και όχι τ ο
ε ίδος τ ης επα γ γελματ ικ ής ε να σχόλησης, α ν α ναλογ ισθούμε
πως η εξε ιδίκευση σ τ ην εργα σ ία και σ τ ην επι χε ιρηματ ικ ή
διεύθυ νση ε ίναι προτ ιμότ ερο να επιτ υ γχά νεται με επιλογή
σ τ ελεχών μέσα από τ ο προσωπικό τ ού ομίλου και όχι από
εξ ωγε νε ίς επισ τ ήμονες, τ ότ ε θα αρχίσουμε να κατα νοούμε
ότ ι η ιδέα τ ης συμμετ οχής και τ ης συ νεργα σ ίας συ ν ισ τ ά
κ υρίαρχο σ τ οι χε ίο τ ου αξ ιακού κώδικα, α νεξαρτ ήτ ως τ ης
ιεραρχικ ής ή όχι α νάπτ υξ ης τ ων επιμέρους δομών. Εξάλ-
λου, και ο κ ύκ λος τ ης φύσης, γ ια να συ νεχίσε ι α νεμπό-
δισ τ ος τ η λε ιτ ουργ ία τ ου, προϋποθέτ ε ι τ η συμβολή όλων
τ ων όν τ ων που τ ον απαρτ ίζου ν. Για να τ ιμηθε ί τ ο gi r i,
θυσ ιάζεται τ ο ni njo, δηλαδή τ ο α ν θρώπινο συ ναίσθημα.
Κομμάτ ια ολόκ ληρα τ ης λογοτ εχ ν ίας εξα ν τ λού ν ται σ τ η σύ-
γ κ ρουση α νάμεσα σ τα δύο. Ο ά ν θρωπος δε ν συ ναισθά νεται
τ ο φ υσ ικό τ ου μέτ ρο και γ ια τ ον λόγο α υτ όν βρίσ κεται
σε σύ γ κ ρουση με τ ην επιβαλλόμε νη σ τ η φύση τ ου ηθικ ή.
Αν τ ο συ ναίσθημα δε ν συ ν υπάρξε ι με τ ον θεσπισμέ νο κοι-
νων ικό κώδικα, α ν α υτ ά δε ν συμβαδίσου ν, τ ότ ε μόνη λύση
προβάλλε ι η α υτ οκ τ ον ία. Το ε γώ και οι ό ψε ις τ ου υποχω-
 ρού ν – θυσ ιάζον ται έ να ν τ ι τ ού πά ν τα αξ ιακού α γαθού τ ης
τ ιμής που α ν τα νακ λά τ ην προαιών ια ισορροπία τ ου κοινω-
ν ικά διαμορ φ ωμέ νου καθήκον τ ος. Αρχίζω να καταλα βαίνω
γ ιατ ί τ ο τ ελετ ουργ ικό χαρακ ίρι διατ ηρε ί τ όσο σημα ν τ ικ ή
θέση σ τ ον ιαπων ικό πολιτ ισμό. Ακόμη και σήμερα, σε μια
150 κοινων ία που δε ν ε ίναι πια α γροτ ικ ή γ ια να χρε ιάζεται
πολλά χέρια – οι α γρότ ες α ν τ ιπροσωπεύου ν ποσοσ τ ό 2%
τ ης εθ ν ικ ής παρα γωγής– οι οικογέ νε ιες εξακολουθού ν να
συ νδέον ται με σ τ ε νούς ισχυρούς δεσμούς. Το με γαλύτ ερο
παιδί εξακολουθε ί να έχε ι τ ην ευθύ νη τ ων γον ιών τ ου και
γ ια τ ον λόγο αυτ όν ε ίναι ο καταρχήν κ ληρονόμος τ ους. Η
εξ ουσ ία αποτ ελε ί προνόμιο τ ης κε ν τ ροδεξ ιάς τα τ ελευταία
πε νήν τα χρόν ια. Η ά σ κ ηση πολιτ ικ ής, προνόμιο ορισμέ-
νων οικογε νε ιών, σχεδόν γ ια τ έσσερις γε ν ιές. Ο ισχυρός
συ ν τ ηρητ ισμός τ ης κοινων ίας προσπαθε ί να συμβαδίσε ι
με τ ην καλπάζουσα οικονομικ ή και τ εχ νολογ ικ ή α νάπτ υξ η.
Αποτ ελε ί άρα γε ο συ ν τ ηρητ ισμός α υτ ός α νάχωμα και α ν τ ί-
βαρο ή συ ν τ ελε ί σ τ η δημιουργ ία σχά σης; Ο ι μόλις δώδεκα
ημέρες μου εδώ δε ν με βοηθού ν να τ ο αποκωδικοποιήσω.
Παιδε ία. Δια βάζω πώς ήδη από τ ην εποχή τ ού φεουδαρχι-
σμού έ γ ινε η παιδε ία α γαθό γ ια όλους. Το αμερικα ν ικό σύ-
σ τ ημα εκ παίδευσης ε ισήχθη σ τ η χώρα, όπως και η σ τ ήριξ η
γ ια τ η βιομηχα ν ικ ή τ ης α νάπτ υξ η, μετ ά τ ο 1945. Σήμερα, τ ο
σχολε ίο χρησ ιμεύε ι ως τ όπος ά σ κ ησης πε ιθαρχίας. Στ ό-
χος, η ε ισα γωγή σ τ ο πα νεπισ τ ήμιο. Ό νε ιρο, η ε ισα γωγή σ τ ο
πα νεπισ τ ήμιο τ ου Τόκ υο. Η επίτ ευξ η τ ου σ τ όχου, μύθος
που εξα σ φαλίζε ι τ ην κοινων ικ ή και οικονομικ ή καταξ ίω ση.
Και η παιδε ία μοιάζε ι α γ κ ισ τ ρωμέ νη σ τ ο σ τ ε νό κοινων ι-
κό πλαίσ ιο. Έ χε ι κοπε ί και ρα φτ ε ί σ τα σ τ ε νά μέτ ρα τ ης
ηθικ ής, τ ης πε ιθαρχίας, τ ου α ν τα γων ισμού, τ ης τ ιμής, τ ης
α νά γ κ ης γ ια α να γ νώριση και καταξ ίω ση που χαρακ τ ηρίζου ν
τ ην κοινων ία. Δε ν μοιάζε ι να ε ίναι ηλιόλουσ τ ο και α νοι-
χτ ό λιβάδι, όπου καθέ νας μπορε ί να κορ φολογήσε ι ό,τ ι
τ ού φαίνεται πιο ζουμερό, πιο φ ωτ ε ινό, πιο μυρωδάτ ο και
ε ν τ έλε ι πιο ε νδια φέρον. Δε ν μοιάζε ι να υπάρχε ι χώρος και
χρόνος γ ια δια σ κέδα ση, γ ια χαλάρω ση. Δια βάζω πως αρκε-
τ ές φ ωνές εκ παιδευτ ών προβάλλου ν τ ην α νησυχία τ ους γ ια
τα επε ισόδια ωμής βίας και σαδισμού που α ναπτ ύσσον ται
σ τ ο σχολικό περιβάλλον. Πού βρίσ κεται η ισορροπία α νά-
μεσα σ τ ην ουσ ία τ ης α ν θρώπινης αλήθε ιας και σ τ ον πε ι-
θαρχημέ νο κοινων ικό κομφ ορμισμό; 151
Ma nga – Ani me. Ο ι ρίζες τ ους α νατ ρέχου ν σ τα βάθη τ ου
7ου – 8 ου αιώνα, σ τ ους πρώτ ους βουδισ τ ικούς ναούς. Ξα-
να βρίσ κουμε σχέδια –καρικατ ούρες σε ναούς κατ ά τ ην πε-
ρίοδο 1600 –1868. Πιθα νόν να γε ν νήθηκα ν ή να επηρεά σ τ η-
κα ν από τ ο παραδοσ ιακό χάρτ ινο θέατ ρο (καμισ ιμπάι). Από
τ ους πλα νόδιους α υτ ούς παραμυθάδες που κου βαλούσα ν
τ ις χάρτ ινες φιγούρες τ ους με τα ποδήλατ ά τ ους και ά φη-
να ν μον ίμως τ ο κοινό τ ους σε α γων ία γ ια τ η συ νέχε ια σ τα
προσεχώς τ ης επόμε νης εβδομάδας ή τ ου μήνα, ότα ν θα
ξα ναπερνούσα ν. Στ ις αρχές τ ου 20ού αιώνα, σ τα κόμικς ε ι-
σήχθηκα ν τ εχ ν ικές κ ινηματ ογρά φ ου (close – ups) και έτ σ ι
δημιουργήθηκα ν τα πρώτα ma nga, με τ ην μορ φή που ε ίναι
σήμερα γ νω σ τ ά. Σήμερα, χρησ ιμοποιού ν ται ακόμη και γ ια
να α ναλύσου ν πολιτ ικά και οικονομικά φαινόμε να. Ο ξε να-
γός μου με πληρο φ ορε ί ότ ι τα ma nga ε ίναι γεμάτα συμβο-
λισμούς. Τα δέ ν τ ρα, οι κορμοί, τα βου νά, οι κόκ κ ινες κο-
λώνες τ ων να ών, όλα κ ινούμε να σχέδια με ψ υχή που μιλά.
Σκέφτ ομαι πως και α υτ ά ακολουθού ν τ ην πεπατ ημέ νη τ ης
ζωγρα φικ ής. Πάλι ο α ν ιμισμός εμπρός μου, σε μορ φή ρο-
μπότ α υτ ήν τ η φ ορά. Πληρο φ ορούμαι ότ ι υπάρχε ι μια λέξ η
(ot o ku) με έ ν νοια αρχικά τ ον συλλέκ τ η κ ινούμε νων σχε-
δίων. Ε πε ιδή ακ ριβώς οι συλλέκ τ ες α υτ οί έ γ ινα ν σχεδόν
μα ν ιακοί και απομονώθηκα ν σ τ ον φα ν τα σ τ ικό κόσμο τ ων
σχεδίων, η λέξ η έφτα σε σήμερα να σημαίνε ι τ ις γε ν ιές τ ων
παιδιών που με γαλώνου ν αποσ τ ηθίζον τας όγ κο διά σπαρτ ων
πληρο φ οριών – γ νώ σεων γ ια να περά σου ν τ ις ε ισα γωγ ικές
εξετ ά σε ις τ ου πα νεπισ τ ημίου. Έτ σ ι, η λέξ η από συλλέκ τ ης
σημαίνε ι πλέον τ ον απομονωμέ νο πρεζάκ ια έως και άχρησ τ ων
πληρο φ οριών. Η ισ τ ορία τ ης λέξ ης αποτ υπώνε ι τ ην περι-
 χάραξ η αυτ ού τ ου ιδιόμορ φ ου φα ν τα σ τ ικού – πρα γματ ικού,
συ νήθως φρικ ια σ τ ικού κόσμου τ ων ιαπων ικών κ ινούμε νων
σχεδίων. Η ιαπων ικ ή γλώ σσα έχε ι διά φορες λέξε ις γ ια να
περιγρά ψε ι τ ους απομονωμέ νους. Ο ι χικ ικομόροι ε ίναι οι
μονωμέ νοι αρνητ ές τ ης ε νσωμάτ ω σης σ τ ον σύ γχρονο ρυθμό.
152 Και μόνον η ποικ ιλία τ ων λέξεων που περιγρά φου ν τ ους
έχον τ ες επιλέξε ι τ η μη έ ν ταξ η προϊδεάζε ι γ ια τ ην οξε ία
σύ γ κ ρουση μεταξ ύ παλιού και καινούργ ιου τ ρόπου σ τ ην
Ιαπων ία, γ ια τ ις πληγές από τ ον Β’ Πα γ κόσμιο Πόλεμο που
ακόμη ξερνού ν πύον σ τ ο κοινων ικό υποσυ νε ίδητ ο. Σ χεδόν
κάθε α ν ιμέ περιλαμβά νε ι ή παραπέμπε ι σε σ τ οι χε ία από
τ ην κατα σ τ ρο φή που συ ν τ ελέσ τ ηκε σ τ ον με γάλο πόλεμο.
Να τ η και πάλι η ισ τ ορία τ ου συλλογ ικού συ νε ιδητ ού και
α συ νε ίδητ ου τ ης βιβλικ ής γ ια τ η χώρα κατα σ τ ρο φής, τ ου
α συ γ κ ράτ ητ ου θυμού – α σ φαλισ τ ικ ή δικ λε ίδα τ ης απελπι-
σ ίας γ ια ό,τ ι πονάε ι σε συ νδυα σμό με τ ην ερήμω ση και τ ην
ορ φά ν ια. Τα παιδιά και ο πόλεμος, τα παιδιά σ τ ον πόλεμο,
τα παιδιά να πολεμού ν. Συ νήθως, πολεμού ν ε να ν τ ίον ρο-
μπότ ή κ ρύβον ται γ ια προσ τα σ ία μέσα σε κοιλιές ρομπότ ή
κ ινού ν τα ρομπότ με χε ιρισ τ ήρια και τ ρα υματ ίζον ται μέσα
από τ ο χε ιρισ τ ήριο, ότα ν τ ραυματ ίζεται τ ο ρομπότ . Περ-
πατ ώ σε δρόμους– σ τ έκ ια τ ης νεολαίας και χά νομαι α νά-
μεσα σε μορ φές ιδιαίτ ερες, σχεδόν παράμερες, ε ν τα γμέ νες
σε κόσμους που δε ν μπορώ να παρακολουθήσω, όχι μόνο
διότ ι δε ν κατα νοώ τ η γλώ σσα. Δε ν κατα νοώ και τ ους λοι-
πούς κώδικες σ τ ο ν τ ύσ ιμο, σ τ ις κ ινήσε ις, σ τ ις ματ ιές,
σ τ η σ τ ά ση τ ου σώματ ος, σ τα ακουσ τ ικά τ ων αυτ ιών και τ ης
απομόνω σης. Η ε ικόνα αλλάζε ι δρα σ τ ικά σ τ ην Γκ ίν τζα. Τον
δρόμο – α φιέρωμα σ τ ον πα γ κοσμιοποιημέ νο καπιταλισμό. Τα
κατα σ τ ήματα τ ερά σ τ ια, πα ν ύ ψηλα, πολυτ ελή. Ακόμη όμως
και τα δυτ ικά επι χε ιρού ν με ιαπων ικό πρόσημο: κ υριαρχε ί
η λιτ ότ ητα, η απλότ ητα, οι χαμηλοί τ όνοι. Καθέ να από τα
χαρακ τ ηρισ τ ικά αυτ ά μού υποβάλλε ι τ ην α νά γ κ η να προ-
σέξ ω τα ρούχα μου και να φρον τ ίσω τα μαλλιά μου. Δε ν
ταιριάζω με άλλον τ ρόπο σε αυτ όν τ ον δρόμο.
Τελευταία ημέρα. Τέλε ιω σα τ ην Ιαπων ία με επίσ κε ψη σε
μια υπαίθρια α γορά με παλιά α ν τ ικε ίμε να. Μικ ρά μπολά-
κ ια μα ύρης και πορτ οκαλιάς λάκας γ ια τ ο πα ν ταχού παρόν
ρύζι με περίμε να ν να τα α γορά σω. Ολοκ λήρω σα με βόλτα
σε εκ θεσ ιακό χώρο τ ης Γκ ίν τζα, όπου φιλοξε νε ίτ ο διεθ νής
ετ ήσ ια έκ θεση εξελιγμέ νων συσ τ ημάτ ων ήχου, η απόλυτ η 153
ηχητ ικ ή εμπε ιρία. Ήπια εσπρέσο σε υποκατ ά σ τ ημα μιλα νέ-
ζικου κα φε νε ίου. Κατ ά τ ην επισ τ ρο φή μου σ τ ο ξε νοδοχε ίο,
αποχαιρέτ ησα τ ους ιαπων ικούς τ ου κ ήπους και έπεσα απά-
νω σε δεξ ίω ση από γάμο. Άφησα τ η ματ ιά μου να περιδι-
α βε ί τα κ ιμονό, τα χτ ε ν ίσματα, τα κοσμήματα, τ ις βε ν τ ά-
λιες και πήγα προς τ ο α σα νσέρ. Μπήκα σε α υτ ό μαζί με μια
οικογέ νε ια Ιαπώνων. Ο γε ν νήτ ορας– παππούς συ νοδευότα ν
από τ η σύζυ γό τ ου και τ ον γ ιο τ ου με τ η σύζυ γό τ ου, η
οποία κ ρατ ούσε α γ καλιά έ να νεογέ ν νητ ο. Αν ταποκ ρινόμε νη
σ τ ο χαιρετ ισμό – υπόκ λιση τ ου παππού – γε ν νήτ ορα, πέρα σα
τ ους ε ίκοσ ι ορό φ ους τ ης διαδρομής έως τα δωμάτ ιά τ ους
με συ νεχε ίς υποκ λίσε ις και α ν τ ί – υποκ λίσε ις. Αν δε ν
σ ταματ ούσα, η πόρτα τ ου α σα νσέρ θα παρέμε νε α νοι χτ ή επί
ώρα με τ ον παππού να συ νεχίζε ι να μου α ν ταποδίδε ι τ ην
υπόκ λιση. Προ φα νώς, έπρεπε να κατα νοήσω ότ ι ο κώδικας
τ ιμής υπα γόρευε τ ην τ ελευταία πράξ η εκ τ ίμησης–χαιρετ ι-
σμού από τ ον γε ν νήτ ορα και όχι από εμέ να. Η τ ελευταία
μου ημέρα σ τ η χώρα επιβεβαίω σε όλα όσα ε ί χα ζ ήσε ι όσες
ημέρες περπάτ ησα εδώ. Όλα, παλιά και νέα, α υτ ά τ ης πέρα
Ανατ ολής και α υτ ά τ ου νεωτ ερισ τ ικού δυτ ικού τ ρόπου,
μπερδεύον ται τ όσο γλυκά. Έφευ γα και οι περισσότ εροι κώ-
δικες εξακολουθούσα ν να ε ίναι δυσα νά γ νω σ τ οι. Εί χα μάθε ι
ότ ι οποιαδήποτ ε προσπάθε ια βαρύ γδουπης ερμηνε ίας θα
ήτα ν από επιπόλαιη έως γελοία. Η χώρα ε ί χε κερδίσε ι τ ον
σεβα σμό μου και τ ην α γάπη μου. Ήξερα ότ ι ήδη αποτ ελούσε
κομμάτ ι τ ης ζωής μου. Θα συ ν ισ τ ούσε παλίμ ψησ τ ο σ τ ιγμών
που συ γ κ ροτ ού ν τ ο παρελθόν, που δομού ν τ η μ νήμη και
τ ελικά τ ην ουσ ία τ ου παρόν τ ος. Ο ι μ νήμες – α ναπόσπα σ τ ο
κομμάτ ι μου – θα πορευθού ν μαζί μου. Κτ ερίσματα γ ια τ ο
τ ελικό ταξ ίδι.
154 155
156
Νύχτα προς ξ ημέρωμα. Προσ γε ιώνεται τ ο αεροπλά νο από μα-
κ ρινό ταξ ίδι. Η πόλη, ε νδιάμεσος σταθμός. Στ οΝ δρόμο προς
τ ο ξε νοδοχε ίο, γλυκοχαράζε ι θολά και θαμπά, με έ να ν ζεστ ό
αέρα. Ό,τι βλέπω μού μοιάζε ι ψεύτικο. Μια λωρίδα με κ τ ήρια
χωρίς έρμα, χωρίς σύ νδεση με τ ον τ όπο. Δε ν α φουγ κ ράζομαι
τ ον ήχο τ ης ερήμου, τ ο ύ ψος και τ ο πλάτ ος τ ου ορίζον τα. Πε-
ρίτ εχνο τ έχνημα, χωρίς τ έχνη; Πρόκ ληση στ ην αέ ναη κ ίνηση
τ ης άμμου, στα ταπε ινά μέτ ρα τ ων κατ οίκων τ ης, στ ην πε ίνα
που μαστίζε ι τ η γε ιτ ον ικ ή και συ νομιλούσα Αφρικ ή; Φ ως, πολύ
φ ως, ηλεκ τ ρικό, τ εχν ικό, σ κ ληρό και ξέ νο. Φ ως που βιάζε ι τα
χρώματα τ ης ερήμου. Βγαίνε ι τ ο πετ ρέλαιο από τα έ γ κατα τ ης
Γης και μετατ ρέπεται σε σπαταλούμε νη ε νέργε ια. Η ε ν τ ύπωση
επιβεβαιώνεται και με τ ο φ ως τ ης ημέρας. Η πόλη εκ λαμβά νε ι
ως φυσ ικό τ ο τ εχνητ ό. Η πόλη μοιάζε ι ε ν τ έλε ι με πέρα σμα από
και προς τ η φυσ ιολογ ικότ ητα.
Θάλα σσα. Κολυμπώ. Ο ήλιος δύε ι προς τ ην έρημο, α φού περά-
σε ι πά νω από τ ην τ εχ ν ικ ή παρέμβα ση. Τα χρώματα θολά, έ ν τ ονα
και ξ ηρά. Η θάλα σσα ζεσ τ ή, φιλικ ή και αλμυρή. Ο τ όπος γεμά-
τ ος με κοχύλια λευκά, ολόλευκα σα ν τ η διάθεσή μου.
157
Μουσε ίο. Προθήκες με ευρήματα τ ης περιοχής, ήδη από τ ο
2000 –3000 π.Χ. Πολλαπλά α γ γε ία με ε γχάρακ τα ή ζωγρα φισ τ ά
γεωμετ ρικά σχέδια. Τα γεωμετ ρικά α γ γε ία μού δίνου ν ρα ν τ εβού
σε όλα τα μέρη τ ου κόσμου. Την ίδια, παράλληλη ή επάλληλη,
εποχή οι ά ν θρωποι αποτ ύπω σα ν σ τα χρε ιώδη τ ους χρώμα κόκ-
κ ινο ή μα ύρο, επιλέ γον τας σχήμα γεωμετ ρικό.
Ε μπορικά κέ ν τ ρα. Μπαινοβγαίνω σε τ σ ιμε ν τ έ ν ια, υπερπολυτ ε-
λή εμπορικά κέ ν τ ρα. Στα μάτ ια μου, κατα σ κευές υπερβολικές,
υπερ φ ορτ ωμέ νες έως κακόγουσ τ ες, όγ κοι δί χως αιτ ία. Μέσα
σ τα εμπορικά κέ ν τ ρα, μέσα σ τα κατα σ τ ήματα, η θερμοκ ρα σ ία
σχεδόν χε ιμώνας. Απορρυθμίζομαι ε ν τ ελώς. Έξ ω, γ ύρω σ τ ους
σαρά ν τα βαθμούς Κελσ ίου και μέσα τ ο πολύ δεκαπέ ν τ ε με
δεκαεπτ ά. Στα κατα σ τ ήματα δυτ ικού τ ύπου, μου μοιάζου ν πα-
ράταιρες οι μα υρο φ ορεμέ νες φιγούρες που διαλέ γου ν δυτ ικά
ρούχα, παπούτ σ ια, εσώρουχα. Ψάχ νον τας γ ια ν τ όπια μυρωδιά,
επισ κέπτ ομαι τ ο παραδοσ ιακό σουκ τ ου χρυσού. Και εδώ η
παραδοσ ιακ ή Αγορά τ ης Ανατ ολής έχε ι μετατ ραπε ί σε σε ιρά
υπερσύ γχρονων κοσμηματ οπωλε ίων. Ίσως, τ ελικά, η «παράδο-
158
ση» σ τ ον τ όπο αυτ όν να ε ίναι ακ ριβώς η έλλε ιψη τ ων αρχέ γο-
νων σ τ οι χε ίων τ ης Μέσης Ανατ ολής. Φεύ γον τας με κατ εύθυ νση
προς τ ο ξε νοδοχε ίο, συ να ν τ ιέμαι με πολλά πουλμα νάκ ια γε-
μάτα α ν θρώπους, κατ άκοπους και σ κον ισμέ νους. Πολλοί από
α υτ ούς κοιμού ν ται έχον τας γ ύρε ι σ τα παράθυρα. Είναι εργά-
τ ες– μετα νάσ τ ες από τ ην πιο πέρα Ανατ ολή. Μαζικά μετα φέρο-
ν ται, δουλεύου ν, τ ρώνε και κοιμού ν ται. Όλο α υτ ό τ ο σ κ ην ικό
που έχε ι σ τ ηθε ί πά νω σ τ ους κόκ κους τ ης άμμου πρέπε ι να
τ ρο φοδοτ ε ίται με καύσ ιμο εργατ ικά χέρια, προ φα νώς από πιο
πέρα. Φτ ά νω σ τ ο ξε νοδοχε ίο μου – κατ άρτ ι. Αφήνομαι σ τ ην
μαλθακότ ητ ά τ ου. Εκ μαυλίζομαι. Κοιτ άζω έξ ω από τ ο παρά-
θυρο. Η ματ ιά μου σ ταματ ά σε κ τ ήρια με σχήματα περίεργα,
με τ ομές σ τα σύ ν νεφα, με κό ψε ις σ τ ον αέρα. Ενώ ε νοχλούμαι
από τ η σπατ άλη, ταυτ όχρονα θαυμάζω τ ην αρχιτ εκ τ ον ικ ή τ ους
τ όλμη, τ ην καινοτ ομία τ ους, τα α σύμμετ ρα σχήματ ά τ ους. Στ ο
Ε μιράτ ο, δια σ ταυρώνον ται όλες οι μον τ έρνες αρχιτ εκ τ ον ικές
προτ ά σε ις. Κάθε πρωτ οποριακ ή πρότα ση δοκ ιμάζε ι τ ην α νέ γερ-
σή τ ης εδώ, πά νω σ τ ην έρημο. Ό,τ ι πιο μον τ έρνο από υλικό και
κατα σ κευα σ τ ικ ή μέθοδο εφαρμόζεται σε α υτ ά τα νεοα να γε ιρό-
159
με να οικ ήματα. Η πόλη πεδίο γ ια τ ην α νάπτ υξ η ε νός άτ υπου
α ν τα γων ισμού γ ια τ ο πιο πρωτ ότ υπο σχέδιο, γ ια τ η με γαλύτ ε-
ρη δια σ τ ολή ορίων μηχα ν ικ ής, ύ ψους και υλικών. Και εμε ίς,
οι επισ κέπτ ες, θεατ ές α υτ ού τ ου α γώνα να πάρε ι μορ φή και
σχήμα τ ο καινούργ ιο. Καινούργ ια κάποτ ε και η Φλωρε ν τ ία τ ων
Μεδίκων. Και πιο ε ν τ υπω σ ιακά καινούργ ιες γ ια τ ον υ φισ τ άμε-
νο τ ότ ε κόσμο, οι αιγ υπτ ιακές πυραμίδες, η πύλη τ ης Ισ τ άρ
σ τ η Βα βυλώνα και πάε ι λέ γον τας. Κάθε υπέρβα ση τ ου μέτ ρου
δημιουργε ίται μακ ριά από δημοκ ρατ ικές δομές, σε τ όπους με
συ γ κ υριακά υπέρμετ ρη συ γ κέ ν τ ρω ση πλούτ ου. Αν η υπέρβα ση
που τ ώρα βλέπω θα παραμε ίνε ι ζων τα νή ώ σ τ ε να τ ην θα υμάζου ν
μετ ά από εκατ ον τ άδες χρόν ια, μέ νε ι να απα ν τ ηθε ί από τ ους
επερχόμε νους. Η δικ ή μου διάθεση, εδώ και τ ώρα, παραμέ νε ι
αμφίσημη.
160 161
162
Πά νε πά νω από δεκαπέ ν τ ε χρόν ια από ότα ν, πλέον τας γ ια Κά-
λυμ νο, ε ίδα σ τα κ λεφτ ά τ ην ακ τ ογραμμή τ ης Λέρου. Μια ήρεμη
λωρίδα γης με αραιά αρμυρίκ ια, ευκάλυπτα και αμυ γδαλιές.
Γαλήν ια μού έμοιαζε η ε ικόνα τ ότ ε, γαλήν ια ξεπηδά σ τ η μ νήμη
από καιρό σε καιρό. Από τ ότ ε, γε ν νήθηκε η χαλαρή επιθυμία
να περπατ ήσω σ τ ο νησ ί.
Χ ρόν ια αρκετ ά μετ ά. Άλλες οι συ ν θήκες, άλλη ε γώ, σ τ έκομαι
σ τ ο αεροδρόμιο, σ τ ο Παρθέ ν ι. Το νησ ί, έ να κ λικ φ ωτ ογρα φι-
κ ής μηχα νής σε εκε ίνη τ ην καδραρισμέ νη ακ ίνητ η σ τ ιγμή, δε-
καπέ ν τ ε ετ ών πριν. Όλα σε έ να ν αιωρούμε νο κόκ κο τ όπου και
χρόνου. Όπως τ ο φτ ερό τ η σ τ ιγμή που ακ ροβατ ε ί α νάμεσα σε
αέρα και χώμα και γ ια απε ιροελάχισ τα κ λά σματα τ ου δευτ ε-
ρολέπτ ου ακ ινητ οποιε ίται σ τ ον φ ωτ ογρα φικό φακό. Ο τ όπος
και χρόνος σα ν ακ ίνητ ος και μοιάζε ι να με τ υλίγε ι από πριν
και τ ώρα. Κλικ, λοιπόν, γ ύρω μου και μέχρι να φύ γω κ λικ και
μέσα μου. Κατα φύ γ ιο πρόσ καιρο, έ να νεοκ λα σ ικό αρχον τ ικό
τ ου 1895. Αφημέ νο σ τ η θέση τ ου σα ν ξεχα σμέ νο από τ ον χρόνο.
Μετ έωρος ο τ όπος και ο χρόνος.
163
Το νησ ί, κα φέ και γ κ ρι, μυρίζε ι θυμάρι και θάλα σσα. Ο ι πέρ-
δικες, πετ ών τας διψα σμέ νες προς τ ον ήλιο, έχου ν και α υτ ές
κα φέ και γ κ ρίζο χρώμα. Ό σο φτ ά νε ι τ ο μάτ ι, λό φ οι, λο φίσ κοι,
βου νά και βου ναλάκ ια σε εσοχές και βαθε ίς κόλπους, σε φ υ-
σ ικά λιμα νάκ ια. Όλη η ακ τ ογραμμή, χονδροπλε γμέ νη κ ροσέ δα-
ν τ έλα τ ων ελλην ικών ν υ φικών και προικ ιών τ ου προπερα σμέ-
νου αιώνα. Όρμοι, ορμίσ κοι, ακ τ ογραμμή συ νεχής με φιόρδ και
νερά πρά σ ινα, διά φα να, λαχταρισ τ ά. Πέτ ρινες πλάκες, βράχοι,
αχινοί, πεταλίδες, φύκ ια, α νεμώνες. Η λαχτ άρα γ ια κολύμπι
α υξά νεται από τ η δυσχερή πρόσβα ση. Εξ οπλίζομαι με πλα σ τ ικά
παπούτ σ ια και αρχίζω τ ις εξ ορμήσε ις σ τα κ ρυσ τ άλλινα νερά.
Σε μια σ ταλιά γη, α ναπτ ύχθηκα ν οικ ήματα κατ ά τ ους ύσ τ ερους
νεολιθικούς χρόνους. Ο ι ά ν θρωποι τ ης Λέρου κατ ά φερα ν να
κ τ ίσου ν, βγαίνον τας από τ ις σπηλιές που προτ ιμούσα ν οι σύ γ-
χρονοί τ ους. Στ ο Αρχαιολογ ικό Μουσε ίο και σε όλο τ ο νησ ί,
διά σπαρτ ο έ να αδιάκοπτ ο καρουσέλ από τ ον νεολιθικό οικ ισμό
ώς τ ους Ίωνες, τ ους πρωτ οχρισ τ ια ν ικούς ναούς, τ ις βυζα-
ν τ ινές α γ ιογρα φίες. Για να ακολουθήσε ι με τ η σε ιρά τ ου, τ ο
164
οθωμα ν ικό φρούριο, τ ο μπαρόκ τ έμπλο τ ου μονα σ τ ηριού τ ου
κά σ τ ρου, ο μεσογε ιακός ιταλικός ρα σ ιοναλισμός τ ου Μεσοπο-
λέμου σ τα κ τ ήρια τ ης χώρας, τ ο α νεπιτ ήδευτ ο λευκό τ ων σπι-
τ ιών τ ης νησ ιωτ ικ ής υπαίθρου, τα α σ τ ικά κά γ κελα σ τα σπί-
τ ια τ ων κεφαλαιοκ ρατ ών α σ τ ών που μετ οίκ ησα ν κατ ά τ ον 19ου
αιώνα και τ έλος η α γ ιογρά φηση τ ων πολιτ ικών κ ρατ ουμέ νων
σ τ ο μονα σ τ ήρι τ ης Πα να γ ιάς τ ης Κιουράς. Στ ρώμα σ τ ο σ τ ρώμα,
τ έσσερις χιλιάδες χρόν ια Ισ τ ορία περνού ν και α νακατ εύον ται
μπροσ τ ά σ τα μάτ ια μου σε μια λωρίδα γης – αιγαιοπελα γ ίτ ικο
πέρα σμα. Ψάχ νω γ ια τ η σύ γχρονη πολιτ ισμικ ή συ νε ισ φορά σ τ ην
αλυσ ίδα. Δε ν ε ν τ οπίζω κάτ ι αξ ιοπρόσεκ τ ο, εκ τ ός από πολλές
πλα σ τ ικές καρέκ λες και μισοτ ελε ιωμέ να πα νω σηκώματα.
Αρχιτ εκ τ ον ικό χαρακ τ ηρισ τ ικό τ ου νησ ιού συ ν ισ τ ά και η ήδη
ε γ καταλε ιμμέ νη ιταλικ ή πολεμικ ή υποδομή τ ου Μεσοπολέμου.
Αδε ια νές σ τ ρατ ιωτ ικές αποθήκες, έρημα πυροβολε ία, ορύ γ-
ματα μισογ κ ρεμισμέ να και δίπλα τ ους μικ ρά α σπρισμέ να ξ ω-
κ λήσ ια με μπλε ή κα νελιά παράθυρα. Τι ε ίδους θρησ κευτ ικ ή
έκ πτ ω ση ε ίναι αυτ ή που συ νδυάζε ι τ η δέηση τ ου Κυρίου δίπλα
σ τα ορύ γματα και τα πολυβολε ία τ ου θα νάτ ου;
165
Γύρω μου, κορίτ σ ια, νεαρές, μεσόκοπες, μά νες, γ ια γ ιάδες,
γριές. Πολλές γ υ ναίκες και όλες μού φαίνον ται υπέρβαρες.
Άνετ ες, με κοινων ικοποιημέ νη συμπεριφ ορά, καθισμέ νες α να-
κούρκουδα σ τ ις παραλίες, με τ ις δίπλες ξέχε ιλες, με τα πόδια
α νοι χτ ά προς τ η θάλα σσα και ακ ίνητα. Η Σ χισμή τ ης Λέσ ιν γ κ
ξεδιπλώνεται εμπρός μου, καθώς οι γ υ ναίκες που βλέπω μου
μοιάζου ν με θαλά σσ ια θηλα σ τ ικά που κ υλού ν προς τ η θάλα σσα.
Ε πισ τ ρέφ ου ν σ τ ον νου τα πήλινα α γαλματ ίδια τ ης μητ ριαρχι-
κ ής προϊσ τ ορίας, με τ ις έ γ κ υες φ ουσ κωμέ νες και σ τ ρογ γ υλές
κοιλιές. Σκέφτ ομαι πως η κοινων ικ ή α νάπτ υξ η μακ ριά από
τα μητ ροπολιτ ικά πρότ υπα τ ης πα γ κοσμιοποιημέ νης τ ά σης τ ης
μόδας διαμορ φ ώνε ι εσωτ ερικά – α υτ όνομα πρότ υπα.
166 167
168
Παιδικ ή μ νήμη χωρίς σα φές πλαίσ ιο. Τουλάχισ τ ον τ ριά ν τα
χρόν ια πριν. Τόσο οικε ία και τ όσο ξέ νη. Άγ ιος Αιμιλια νός.
Έγ καυμα σ τα παιδικά πόδια από τ ον ήλιο τ ου Αιγαίου. Άμαθη
η μητ έρα σ τ ον εκ τ υ φλωτ ικό ήλιο τ ης ξερής γης. Το ξε νοδοχε ίο
με τ ις γε ν νήτ ριες σ τ ην άκ ρη τ ου γ κ ρεμού. Στ ον ερημικό τ ότ ε
Κού νδουρο. Με τ ην παιδικ ή μου παρέα φοράμε τα ρούχα τ ων
γον ιών μας και παίζουμε εκ τ ου α σ φαλούς τ ους με γάλους. Το
πα ν τ ελόν ι τ ου πατ έρα γλισ τ ρά από τα ισχ νά παιδικά πόδια.
Δεκαετ ίες μετ ά, ξα να γ υρίζω σ τ ο νησ ί ε νήλικ η αλλά ίσως όχι
ε νηλικ ιωμέ νη. Φορώ ρούχα τ ης μητ έρας μου, όχι πια γ ια παι-
χ ν ίδι αλλά ως α να φ ορά, εκ τ ός και α ν η ζωή ολόκ ληρη ε ίναι
έ να παι χ ν ίδι με α νά γ κ η από φ ωλιές και από α να φορές.
Κατ εβαίνον τας από τ ο καράβι, σπα σμέ νες ε ικόνες με κατακ λύ-
ζου ν. Ένας κατ ηγορικός δρόμος προς τ ο λιμά ν ι. Η βερά ν τα ε νός
εσ τ ιατ ορίου και μια μητ έρα τ ης γονε ϊκ ής παρέας να κ λαίε ι,
διότ ι ο σύ ν τ ρο φ ός τ ης επιμέ νε ι να γ υρίσε ι με τ ο παιδί και
τ ο φ ουσ κωτ ό σ τ ο Λαύριο και ο ά νεμος ά γριος. Η παιδικ ή μου
α ν τ ίλη ψη τ ο κατα γρά φε ι με α νησυχία. Μου μοιάζε ι α φύσ ικο,
169
ταράζε ι τ η γαλήνη τ ου παιδικού μου κόσμου. Θα περά σου ν
πολλά χρόν ια γ ια να καταλάβω τ ι ήτα ν α υτ ό που με οδήγησε
σ τ ην αποτ ύπω ση τ ης σ κ ηνής. Πώς ο σύ ν τ ρο φ ος, ο ερα σ τ ής και
σύζυ γος, τ ο άλλο αλλά α ναπόσπα σ τ ο μέρος τ ης ζωής τ ης, μπο-
ρούσε να τ ης προξε νε ί τ όσον πόνο; Η πορε ία προς τ ην ε νηλι-
κ ίω ση μού πρόσ φερε τ ην ερμηνε ία. Μου διαχώρισε τ ο ε γώ από
τ ον άλλον. Το κατα νόησα ,αλλά ακόμη εμμέ νω σ τ ην παιδικότ ητ ά
μου και δυσ κολεύομαι να τ ο αποδεχτ ώ.
Ο ι ε ικόνες συ νεχίζου ν να α να βλύζου ν. Ο πατ έρας φεύ γε ι με τ ο
πλοίο γ ια δουλε ιά σ τ ην Αθήνα. Η μητ έρα, ξεβολεμέ νη, α νήσυ-
χη. Δε ν έχε ι μάθε ι να διαχε ιρίζεται α υτ όνομα τ ην απουσ ία. Η
επισ τ ρο φή τ ου γεμάτ η δώρα γ ια εκε ίνην. Της α γόρα σε εκε ίνο
τ ο φισ τ ικ ί πουκάμισο, που ε ίναι ακόμη τ όσο ζων τα νό σ τ η μ νή-
μη μου. Πού χάθηκε τ ι και τ ι τ ελικά παρέμε ινε;
Κοιτ ώ γ ύρω μου τ ο λιμά ν ι. Ο τ όπος μοιάζε ι ξέ νος. Τίποτα
δε ν ε ίναι οικε ίο. Εγ καταλε ίπω τ ις α ναμ νήσε ις και ε ν τ ά σσομαι
σ τ ο σήμερα. Το τ οπίο θυμίζε ι Κυκ λάδες. Λιθιές, ξεραΐλα και
170
γαλάζιο έ ν τ ονο, ο ορίζον τας λαμπυρίζε ι. Κοιτ άζον τας προσε-
κ τ ικότ ερα, ε ν τ οπίζω σημε ία που δια φοροποιού ν τ ο νησ ί από
τα υπόλοιπα κ υκ λαδονήσ ια. Πεζούλες με πουρνάρια και θά-
μ νους, ελιές, αμυ γδαλιές και σα νά. Δια φοροποιε ίται η ε ικό-
να από τ ις Κυκ λάδες, αλλά και πάλι Κυκ λάδες ε ίναι. Τελικά,
κάθε κ υκ λαδονήσ ι ε ίναι όμοιο με τα άλλα και με έ να ν δικό
τ ου τ ρόπο, άλλο και μοναδικό. Τα βα σ ικά χρώματα ίδια, αλλά
χύ νον ται με δια φ ορετ ικό τ ρόπο σ τ ον καμβά. Εδώ, κομμάτ ια –
κομμάτ ια μοιάζε ι να αποκόπηκα ν από τ η λα υρεωτ ικ ή γη, από
τ ο Δα σ καλιό, τ ην Κερατ έα. Κυρίαρχο υλικό, η κα φέ πέτ ρα, έ να
κα φέ ζεσ τ ό, γήινο, τ ο κα φέ τ ης λά σπης, τ ης ζωογόνας κοπριάς,
με γ κ ρίζες λωρίδες. Μυρίζε ι η πέτ ρα χώμα και καλοκαίρι.
Ανεβαίνω τ ους επάλληλους λό φ ους και ξεπροβάλλε ι η Ιουλί-
δα. Πρωτ εύουσα κάποτ ε, αρματ ωμέ νη με ξάρτ ια και σ τ ολίδια,
κ ρυμμέ νη σ τ ον κόρ φ ο τ ου νησ ιού. Τώρα, εκε ί α φημέ νη, σχεδόν
ακ ίνητ η, κατα φύ γ ιο πια γ ια τ ους οικονομικούς μετα νά σ τ ες
που πυρετ ωδώς πελεκά νε τ ην πέτ ρα σ τ ο νησ ί. Η ζωή σ φύζε ι
σ τ ο παραθαλά σσ ιο Βουρκάρι. Το νησ ί μοιάζε ι να διατ ηρε ί με
171
σο φ ό τ ρόπο τ ο μέτ ρο τ ου. Υπάρχου ν λίγοι τ ουρίσ τ ες, λίγες
τα βέρνες, τ ρία μπαρ, λίγα ξε νοδοχε ία. Όλα σε με γέθη α νάλογα
τ ού με γέθους τ ου νησ ιού. Όλα από λίγο, μέσα σ τα όριά τ ου.
Βλέπω απέ να ν τ ι τ η Μακ ρόνησο, δια βάζω σ τ ις εφημερίδες τ ην
ε ίδηση γ ια τ ο πρεζόν ι που σ τα υρώθηκε και πετ ροβολήθηκε
έως θα νάτ ου από άλλα α νήμπορα και εξαθλιωμέ να πρεζόν ια
σ τ ην Πάρνηθα, κατ ’ ε ν τ ολή τ ου εμπόρου και γ ια παραδε ιγματ ι-
σμό. Αναρωτ ιέμαι πώς η φ υσ ικ ή αρμον ία α νέχεται τ ον ά ν θρωπο
να παρα βιάζε ι τ όσο βά να υσα τ ον κ ύκ λο τ ης ζωής. Αναρωτ ιέμαι
πώς α υτ ή η φ υσ ικ ή αρμον ία γε ν νά τ η Μακ ρόνησο και κάθε κα-
θημερινή Μακ ρόνησο;
Στ ο Αρχαιολογ ικό Μουσε ίο ξα να συ να ν τ ιέμαι με τ η γ υ ναικε ία –
θεότ ητα και τ η σ τ ητ ή λεπτ ή τ ης μέση, τα μεσ τ ά γ υμ νά τ ης
σ τ ήθη. Όλη φτ ια γμέ νη από πηλό. Σκέφτ ομαι πόσο μακ ριά αλλά
και πόσο κον τ ά ε ίναι η Κρήτ η και ο μινωικός πολιτ ισμός,
πόσο κ λε ισ τ ή ε ίναι η α γ καλιά τ ης Μεσογε ίου. Όλα μπερδεύο-
ν ται γλυκά.
172 173

Βουρκάρι, Κορρησ ία, Ποίσσες, Κού νδουρος, Σπαθί, Ξύλα. Τα

τ οπων ύμια διαδέχον ται τ ο έ να τ ο άλλο. Χαρούμε νη συ νε ιδητ ο-
ποιώ ότ ι δε ν με ε νδια φέρε ι να θυμάμαι κα νέ να. Ρου φά ω μόνο
χρώματα, α φές, ήχους και μυρουδιές. Δε ν χρε ιάζομαι τ ίποτα
άλλο. Είμαι πιο ελεύθερη από τ ις α γ κ υλώ σε ις τ ου παρελθό-
ν τ ος. Σημα σ ία έχου ν μόνον οι προσλή ψε ις τ ων αισθήσεων.

Δε ιλινό και πίνω τ ον κα φέ μου σε μια ακόμη βερά ν τα τ ου

Αιγαίου, μετ έχον τας σ τ ο πα νηγ ύρι τ ης Δύσης. Αυτ ήν τ ην ώρα,
κάθε βερά ν τα έχε ι τ ις δικές τ ης μυρωδιές, χρώματα, πε-
τ ά γματα πουλιών, ήχους, α νά σες, α νέμους και α σ τ ρο φε γ γ ιές.
Όμως όλες προκαλού ν τ ην ίδια έκσ τα ση, τ ην ίδια α νάτα ση σ τα
υ ψ ιπετ ή. Σε όλες, η ηδονή σχεδόν ταυτ όσημη. Γίνεται έως και
επώδυ νη τ ην ώρα που ο ήλιος βουτ ά σ τ ον ορίζον τα.
174 175

176
Ημέρα πρώτ η, αεροπλά νο
Στ ο αεροπλά νο. Κινήσε ις σχεδόν πια αυτ όματ ες. Όλα οι-
κε ία. Σε ποιο ν τ ουλαπάκ ι μπαίνε ι τ ι. Τι χρε ιάζομαι δίπλα
μου όσες ώρες θα κάθομαι. Κουβέρτα και κάλτ σες σε πρώτ η
ζ ήτ ηση. Το I– p od με φ ωνές α γαπημέ νες και τα ακουσ τ ικά
ακουμπισμέ να σ τ ο πλαϊνό μπράτ σο. Έλε γχος σ τ ις εξ όδους
κ ινδύ νου. Δοκ ιμή σ τ ο σύσ τ ημα τ ης οθόνης γ ια τ ις ταιν ί-
ες σε α ναμονή. Βιβλία με πληρο φ ορίες γ ια τα επικε ίμε να,
ταξ ινομημέ να σ τ ο δί χτ υ εμπρός μου. Οργα νώνω τ ο α ν τ ίδοτ ο
τ ου κε νού χρόνου. Ετ οιμοπόλεμη. Αρχίζε ι έ να ακόμη τα-
ξ ίδι.
Γιατ ί Ινδοκ ίνα; Δε ν ήτα ν τ όπος παραμυθιού κατ ά τ ην παι-
δικ ή μου ηλικ ία. Δε ν έ γ ινε τ όπος– σ τ όχος ή έμβλημα τ ων
προσωπικών μου κωδικών ούτ ε και ότα ν ε νηλικ ιώθηκα.
Ίσως, να με παρέσυρε η βαθιά επιθυμία τ ου πατ έρα μου
γ ια τ ον τ όπο. Ίσως, η πά ν τα ξεμυαλίσ τ ρα προσδοκ ία γ ια
καθετ ί εξ ωτ ικό. Ίσως, η α νά γ κ η γ ια νέες ε ικόνες, μυρω-
διές και τ ρόπους δια φ ορετ ικούς από τ ους οικε ίους.
Πρώτ η σ τ ά ση, Καμπότζ η
Βλέπον τας τ ον χάρτ η, α ν τ ιλαμβά νομαι ότ ι βρίσ κεται με-
ταξ ύ δύο Συμπληγάδων. Ο α ν υπέρβλητ ος όγ κος τ ης Κίνας
αλλά και η κ ραταιή σχεδόν πά ν τα παρουσ ία τ ης Ινδίας
θα μπορούσα ν να έχου ν συ ν θλίψε ι οποιαδήποτ ε προσπά- 177
θε ια δια φ οροποίησης. Όλα αρχίζου ν από τ ην έ νω ση Ινδού
Βραχμά νου με πριγ κ ίπισσα, κόρη βα σ ιλιά δράκου υ γρής
γης. Ο μύθος σηματ οδοτ ε ί τ ην εξάρτ ηση τ ης χώρας από
δύο κ υρίαρχα σ τ οι χε ία: τ ο νερό και τ ην Ινδία, σ τ οι χε ία
τα οποία υπάρχου ν αιων ίως και παρά γου ν πολιτ ισμό. Λίγα
ε ίναι γ νω σ τ ά γ ια τ ην προϊσ τ ορικ ή Καμπότζ η. Στ ο βορε ι-
οδυτ ικό σημε ίο τ ης χώρας, έχου ν βρεθε ί σ τ οι χε ία από
κατ οικ ίες σε σπηλιές. Ίχ νη κεραμικών, ήδη από τ ο 4200
π.Χ. Ίχ νη α ν θρώπινων οσ τ ών από τ ο 1500 π.Χ. φαίνεται να
α νήκου ν σ τ ους πρώτ ους γε ν νήτ ορες τ ων σύ γχρονων Καμπο-
τ ινών. Αδημον ία γ ια τ ην προσ γε ίω ση.
Ημέρα δεύτ ερη, Π νομ Πε ν
Επιτ έλους, φτά νω στο ξε νοδοχείο. Ανά διαστ ήματα, λει-
τουργεί ως τ έτοιο από τ ην εποχή τ ης αποικ ιοκ ρατίας τ ων
Γάλλων. Το κ τ ήριο θυμίζει παράλια του γαλλικού Νότου με
ασ ιατικές παρεμβολές. Αποκ ρυσταλλώνει έ να ν αέρα γαλλι-
κ ής επικ υριαρχίας με τ ρόπο κομ ψό, υπαιν ικ τικό, όπως μια
βόλτα στ ην Προβηγ κ ία. Στο δωμάτιο κ υριαρχεί έ να μαύρο
ξύλινο κ ρεβάτι με κολώνες. Το πάτ ωμα ξύλινο, μαύρο και
αυτ ό. Στο ταβά ν ι, οι απαραίτ ητοι ξύλινοι α νεμιστ ήρες ορο-
φής και ψάθινο μαύρο σαλονάκ ι με α ναπαυτικά μαξ ιλάρια.
Στ η δροσ ιά τ ων γαλλικών πα ν τζουριών δοκ ιμάζω το στ ρώμα
και λιγουρεύομαι το κ ρεβάτι. Το τ ηλέφωνο χτ υπά. Είναι ο
ξε να γός, ο οποίος προσπαθών τας να μου κά νει καλή πρώτ η
ε ν τ ύπωση, επιμέ νει στ ην ακ ριβή τ ήρηση του προγράμματος.
Πλέ νομαι με ά φθονο νερό γ ια να φύγει από πά νω μου ό,τι
κουβαλάω από τ ην πολύωρη πτ ήση και κατ εβαίνω.
 Η πόλη χτ ισμέ νη σε επίπεδα. Δε ν ε ίναι από τ ις πόλε ις
που υπάρχου ν από τ ην αρχή τ ου ισ τ ορικού χρόνου. Μετ ρά
μόλις μερικούς αιώνες ζωής. Τα αποτ υπώματα που βλέπω
ε ίναι ό,τ ι ελάχισ τ ο έχε ι περισσέ ψε ι από τ ην επέλα ση τ ου
καθεσ τ ώτ ος τ ων K hme r Rouge. Η φτ ώχε ια και η έλλε ιψη
178 απα σχόλησης κατ ά τα δυτ ικά πρότ υπα απολύτ ως εμφα νής.
Τα πά ν τα λε ιτ ουργού ν σ τ ον δρόμο. Η κοινων ία, α νοι χτ ή
προς τα έξ ω. Λε ίπε ι τ ο μουσουλμα ν ικό σ τ οι χε ίο τ ης εσω-
σ τ ρεφούς αρχιτ εκ τ ον ικ ής. Δε ν ε ίδα κ λε ισ τ ά, εσωτ ερικά ως
προς τ ον εαυτ ό τ ους, κ τ ήρια. Όλοι και όλα, η ίδια η ζωή
α ναπτ ύσσεται προς τα έξ ω. Κουρε ία, πλυ ν τ ήρια, εσ τ ιατ ό-
ρια, πά γ κοι με τ ρό φιμα, υπαίθρια μα γε ιρε ία, ά ν θρωποι
καθισμέ νοι α ν τ ί σε αυλές, σ τα ρε ίθρα τ ων πεζοδρομίων,
μωρά γ υμ νά από τ η μέση και κάτ ω ή ξ υπόλυτα τ ρέχου ν σ τα
πεζοδρόμια. Άν θρωποι σε παρέες και ομάδες. Το κέ ν τ ρο
τ ης πόλης γεμάτ ο από διώρο φα οικ ήματα, τ οποθετ ημέ να
αραιά, παραδοσ ιακ ής τ οπικ ής αρχιτ εκ τ ον ικ ής, με πλουμί-
δια και σ τ ολίδια ξ ύλινα. Ο ι ναοί θυμίζου ν –χωρίς να ε ί-
ναι– πα γόδες με προτ ίμηση σ τ ο λευκό χρώμα. Ο ι κε ν τ ρικοί
δρόμοι φαρδε ίς. Η πόλη σχετ ικά μικ ρή και η ρυμοτ ομία
τ ης οριζόν τ ια και κάθετ η. Το σύσ τ ημα τ ού σύ γχρονου τ ου
Περικ λή Ιππόδαμου από τ η Μίλητ ο έφτα σε μέσω τ ων Γάλλων
και εδώ. Σε μια μικ ρή περιοχή τ ης πόλης, τ ο βλέμμα μου
ταξ ιδεύε ι σε κ τ ήρια γαλλικ ής επιρροής, προ φα νώς από τ ην
εποχή τ ης γαλλικ ής αποικ ιοκ ρατ ίας. Άλλα ε γ καταλελε ιμ-
μέ να, άλλα φρεσ κο – α να σ τ ηλωμέ να γ ια να σ τ ε γά σου ν κατ ά
τ ον ξε να γό μου τ ο χρήμα τ ης τ ελευταίας δεκαετ ίας. Λίγο
πέρα από τ ο κέ ν τ ρο, χωματ όδρομοι και σχεδόν παρά γ κες.
Μυρωδιά έ ν τ ονου μπαχαριού σχεδόν πα ν τ ού σ τ ον δρόμο.
Ο ι γηγε νε ίς λιγ νοί, με παχιά χε ίλη, φουσ κωτ ά μά γουλα
και έ ν τ ονες –ιδίως σ τ ις γ υ ναίκες– ρινοχε ιλικές γραμμές.
Δε ί χ νου ν ευ γε νε ίς, ήπιοι αλλά με πρόσωπα και βλέμματα
κ λε ιδωμέ να – α νέκφρα σ τα. Απροσδιόρισ τα τα αισθήματ ά
τ ους, οι σ κέ ψε ις τ ους. Δε ν υπάρχε ι δημόσ ια συ γ κοινων ία
μέσα σ τ ην πόλη. Ο ι μετακ ινήσε ις γ ίνον ται κ υρίως με τα
πόδια και με μισθωμέ να τ ρίκ υκ λα (τ ουκ τ ουκ) ή με μηχα-
νάκ ια (τ ρικάβαλο ακόμη και τ ετ ρακάβαλο). Απρίλιος και ο
καιρός δύσ κολος γ ια όσους έχουμε καλομάθε ι σ τ ο μελτ έμι
τ ου Αιγαίου. Η ζέσ τ η σ τ ους τ ρια ν ταπέ ν τ ε με σαρά ν τα βαθ-
μούς Κελσ ίου και όλα κολλά νε από τ η υ γρα σ ία, μυρίζου ν
σάπιο νερό. 179
Σταματ ά ω σ τ ο δέλτα τ ων ποταμών, σ τα πλά γ ια τ ης πόλης. Η
έκ τα ση με γάλη, ευρύχωρη και πρα νής. Ούτ ε εδώ δροσ ίζε ι.
Τα νερά λα σπώδη, αλλού πρά σ ινα, αλλού κόκ κ ινα –κα φέ.
Όλα σ τ η πόλη ε ίναι πρά σ ινα ή κόκ κ ινα –κα φέ. Το πρά σ ινο
τ ων φ υτ ών οργ ιάζε ι και πα ν τ ρεύεται με τ ο κόκ κ ινο –κα φέ
λα σπώδες χώμα. Η βουή από τα πουλιά και τα έ ν τ ομα με
συ νοδεύε ι καθώς περπατ ώ. Η φύση μοιάζε ι να κοροϊδεύε ι
τ ους α ν θρώπους που προσπαθού ν να α σ τ ικοποιηθού ν. Σα ν
ε νήλικας που α φήνε ι τα μικ ρά παιδιά να τ ον κερδίσου ν σε
επιτ ραπέζιο παιγ ν ίδι. Η α ν τ ίσ τ ιξ η α νάμεσα σ τ ις φτ ωχογε ι-
τ ον ιές χωρίς ρεύμα και αποχέτ ευση, με τα γ υμ νά παιδιά να
παίζου ν σ τ ους χωμάτ ινους δρόμους και σ τ ους δρόμους με
αποικ ιοκ ρατ ικά – γαλλικ ής επιρροής– κ τ ήρια ε ίναι αποκα-
λυπτ ικ ή τ ης πολιτ ισμικ ής σχά σης τ ου τ όπου.
Μια από τ ις Αγορές, η επονομαζόμε νη Ρ ώ σ ικ η λόγω τ ης
μονοπώλησής τ ης κατ ά τ η δεκαετ ία τ ου 1980 κ υρίως από
Ρ ώ σους εμπόρους και εμπορεύματα, ε ίναι κ λε ισ τ ή, μο-
νώρο φη και σ κεπα σμέ νη με τ σ ίγ κ ινη σ κεπή που πυρώνε ι
από τ ον ήλιο. Ένα θερμοκ ήπιο – σπηλιά τ ου Αλα ν τ ίν γεμά-
τ η υδρατ μούς, χρώματα, εμπορεύματα και π ν ι χτ ές α νά σες
απλώνεται εμπρός μου. Έξ ω από τ η Ρ ω σ ικ ή Αγορά έχε ι
α ναπτ υχθε ί η περιοχή τ ου κε ν τ ρικού εμπορίου τ ης χώρας.
Λια ν ικ ή και χονδρικ ή, α νάκατ ες με πιτ σ ιρικαρία βρόμικ η
και γ υμ νή από τ η μέση και κάτ ω που παίζε ι, που τ ρέχε ι
και γελά α νέμελη α νάμεσα σ τα παρκαρισμέ να και σ τ ολισμέ-
να με φρέσ κα λουλούδια τ ουκ τ ουκ . Με οδηγε ί ο ξε να γός
μου σε κατ ά σ τ ημα χονδρικ ής με μεταξ ωτ ά υ φά σματα. Ένας
παράδε ισος τ οπιών από τ ο πάτ ωμα έως τ ο τα βά ν ι. Τη λεπτ ή
 μεταξ ωτ ή οργα ν τ ίνα γ ια κουρτ ίνα, που σ τ ην Αθήνα κοσ τ ίζε ι
πά νω από εκατ όν πε νήν τα ευρώ τ ο μέτ ρο, εδώ τ ην παζα-
ρεύω γ ύρω σ τα δύο ευρώ τ ο μέτ ρο. Ο ι τ ιμές τ ων πρα γμά-
τ ων παύου ν να έχου ν γ ια τα μέτ ρα μου αξ ία. Αναρωτ ιέμαι,
σε μια διεθ νή οικονομία που οδεύε ι α γ κομαχών τας σ τ ην
180 πα γ κοσμιοποίηση, πώς καθορίζεται η τ ιμή και τ ι τ ελικά
αξ ίζε ι : η πρώτ η ύλη, η μεταποίηση, τ ο επε νδυμέ νο κε-
φάλαιο; Η προσ τ ιθέμε νη αξ ία τ ων κάθε λογής μεσαζόν τ ων,
που αποσ τ ερού ν από τ ους παρα γωγούς τ η δυ νατ ότ ητα να
επιβιώ σου ν με αξ ιοπρέπε ια; Που αποσ τ ερού ν από τ ον πλα-
νήτ η τ η δυ νατ ότ ητα να εξ οικονομήσε ι τ ον πλούτ ο τ ου, γ ια
να α νακατα νεμηθε ί σ τ οι χε ιωδώς;
Το Εθ ν ικό Μουσε ίο, μια μικ ρή αποκάλυ ψη. Κτ ήριο τ ων αρχών
τ ου 20ού αιώνα, κόκ κ ινο σα ν τ ο χώμα α υτ ής τ ης γης. Στ ο-
λισμέ νο σε κάθε κορ φή και άκ ρη τ ου με τα φιδάκ ια Naga
σε α ν ύ ψ ω ση, γ ια να τ ο προσ τατ εύου ν από τ ο κακό μάτ ι. Ο
κ ήπος τ ου, κ ήπος τ ροπικών που προσπαθε ί να καλλωπισθε ί
ως κ υρία επί τ ων τ ιμών. Μυρωδιές, ζέσ τ η, ήχοι, νού φαρα,
χρυσό ψαρα, χρώματα. Μια πα νδαισ ία μέσα σε θρυαλλίδα
υ γρα σ ίας που π ν ίγε ι τ ην α ναπ νοή. Στ ις μη α νακαιν ισμέ νες
αίθουσές τ ου, βλέπω από νεολιθικά ευρήματα, μέχρι τ ην
κ ύρια συλλογή γλυπτ ών τ ου πολιτ ισμού τ ων K hme r. Γ λυπτ ά
κ υρίως από πέτ ρα και μπρού ν τζο, φτ ια γμέ να τα τ ελευταία
χίλια περίπου χρόν ια. Ό,τ ι βλέπω δε ν με παραπέμπε ι αυ-
τ όματα σ τ ις γ νω σ τ ές απε ικον ίσε ις τ ων α σ ιατ ικών βουδι-
σ τ ικών ή ινδουισ τ ικών θεοτ ήτ ων. Αν τ ίθετα, μου θυμίζε ι
με κάποιον αόρισ τ ο τ ρόπο τ ην αιγ υπτ ιακ ή γλυπτ ικ ή, ιδίως
αυτ ήν τ ων ελλην ισ τ ικών χρόνων, τ ου Πτ ολεμαίου. Πά ν τ ως,
εξακολουθώ να παρατ ηρώ γ νώριμους κώδικες, τ ις θεότ ητ ες
με τα πολλά κεφάλια, τ ο έ να πά νω σ τ ο άλλο, που συμβολί-
ζου ν τα πολλαπλά επίπεδα τ ης γ νώ σης και τα πολλά χέρια
που προσδιορίζου ν τ ην έκ τα ση τ ης προσ τατ ευτ ικ ής θε ϊκ ής
εξ ουσ ίας.
Ο ι πρώτ ες επιρροές τ ου πολιτ ισμού σ τ ην Καμπότζ η ε ίναι
ινδικές. Ο πολιτ ισμός διακ ρίνεται σε τ ρε ις περιόδους:
Πριν τ ην Angko r και τ ους K hme r, τ ην εποχή τ ης Angko r και
τ ων K hme r και τ ην εποχή μετ ά τ ην Angko r και τ ους K hme r.
Από τα πρώτα πρά γματα που μαθαίνω εδώ ε ίναι ότ ι η έ ν-
νοια τ ων διακ ριτ ών κ ρατ ών σ τ η χερσόνησο, όπως σήμερα
έχου ν αποτ υπωθε ί σε Βιετ νάμ, Καμπότζ η, Λάος, αλλά ακόμη 181
και Ταϊλά νδη δε ν ε ν τ οπίζεται σε παλαιότ ερους αιώνες. Όλη
η χερσόνησος α ναπτ ύχθηκε ως έ να πεδίο α γώνων επικ ράτ η-
σης μεταξ ύ διά φ ορων α νεξάρτ ητ ων α νά καιρούς βα σ ιλε ίων.
Το έ να διαδοχικά κ υριαρχούσε πά νω σ τα άλλα γ ια κάποιες
χρον ικές περιόδους. Στ ο έδα φ ος που σήμερα α ναπτ ύσσεται
η Καμπότζ η φαίνεται ότ ι δύο επιμέρους περιοχές συ γ κέ-
ν τ ρω σα ν εξ ουσ ία και α νέπτ υξα ν διακ ριτ ό και α να γ νωρίσ ιμο
μέχρι σήμερα πολιτ ισμό. Αυτ ή που ε ίναι γ νω σ τ ή ως Angko r
και ο Νότ ος, κον τ ά σ τ ο δέλτα τ ου Me ko ng. Ο ποταμός
συ ν ισ τ ά τ ην κ ύρια γον ιμοποιό και ζωοδότ ρα δύ ναμη τ ης
χερσονήσου, τ ο πρωταρχικό γεωπολιτ ικό τ ης σ τ ίγμα και
μια από τ ις σημα ν τ ικότ ερες αιτ ίες τ ου αιματ οκ υλίσματ ός
τ ης, κατ ά τ ις τ ελευταίες δεκαετ ίες. Ο ποταμός ε νώνε ι τ η
θάλα σσα με τ ην υπόλοιπη Ασ ία. Είναι τ ο αρσε ν ικό που γο-
ν ιμοποιε ί τ η γη και παρά γε ι τ ο ρύζι– ζωή.
Κατ ά τ ον 1ο αιώνα μ.Χ., η περιοχή όπου σήμερα βρίσ κεται
τ ο Νότ ιο Βιετ νάμ ε ί χε κατ οικ ηθε ί ήδη από Καμποτ ινούς.
Από κοινων ίες που βα σ ίζον τα ν σ τ η γεωργ ία τ ού ρυζιού
και σ τ ο α ν ταλλακ τ ικό εμπόριο βα σ ικών προϊόν τ ων, κ υρίως
μυρωδικών και μπαχαρικών, με Κίνα και Ινδία. Σημα ν τ ικ ή
λοιπόν α σχολία, εκ τ ός από τ η γεωργ ία, ε ίναι τ ο να υτ ικό
εμπόριο καθώς και η δημιουργ ία και συ ν τ ήρηση λιμα ν ιών
γ ια τα πάρε δώ σε από τ ον κόλπο τ ης Βε γ γάλης έως τ ις νό-
τ ιες περιοχές τ ης Κίνας. Το με γαλύτ ερο από τα βα σ ίλε ια
τ ης περιοχής ε ίναι γ νω σ τ ό ως βα σ ίλε ιο τ ου Funa n, με πι-
θα νή διάρκε ια από τ ον 1ο έως τ ον 6ο αιώνα μ.Χ. Πολλά δε ν
ξέρουμε, λέε ι ο ξε να γός. Ό,τ ι πά ν τ ως ε ίναι γ νω σ τ ό υπο-
δηλώνε ι ότ ι τ ο βα σ ίλε ιο ήτα ν από τα πρωταρχικά κέ ν τ ρα
εξ ουσ ίας σ τ ην Νοτ ιοα νατ ολικ ή Ασ ία. Από τ ις διαθέσ ιμες
 πηγές συ νά γεται ότ ι από τ ον 1ο έως τ ον 8 ο αιώνα, η Κα-
μπότζ η αποτ ελε ίται από μικ ρά βα σ ίλε ια – κ ράτ η – κέ ν τ ρα,
με επιμέρους ελίτ που άλλοτ ε συ νεργάζον τα ν και άλλοτ ε
αλληλο φα γώνον τα ν. Το Funan ε ίναι έ να από αυτ ά αλλά τα υ-
τ όχρονα και σημα ν τ ικό λιμά ν ι. Αυτ ό τ ο καθισ τ ά άμεσο και
182 αρχικό ε ισδοχέα τ ου ινδικού πολιτ ισμού σ τ ο εσωτ ερικό
τ ης Καμπότζ ης. Από τ ον 6ο αιώνα και μετ ά, φαίνεται ότ ι η
σημα σ ία τ ου Funan ως λιμά ν ι ξέπεσε. Ο πληθυσμός συ γ κε-
ν τ ρώθηκε κ υρίως μεταξ ύ τ ων ποταμών Me ko ng και Toule.
Ίσως, από τ ότ ε εκ τ ιμήθηκε η γεωπολιτ ικ ή αξ ία τ ων ποτα-
μών αυτ ών. Ιδίως τ ου πρώτ ου, ως υδάτ ινης φλέβας επικοι-
νων ίας τ ης θάλα σσας με τ η βαθιά, πολύ βαθιά α σ ιατ ικ ή
ε νδοχώρα. Ίσως, επιλέχθηκε η παραποτ άμια α υτ ή περιο-
χή γ ια τ ους υδάτ ινους ορίζον τ ες που έφτ ιαχ να ν εύ φορες
κοιλάδες γ ια να με γαλώ σε ι τ ο ρύζι και να καλοθρέ ψε ι
τ ους καλλιεργητ ές τ ου. Σημα σ ία πά ν τ ως έχε ι ότ ι η περι-
οχή που επιλέχθηκε πριν από δεκαπέ ν τ ε περίπου αιώνες
συ ν ισ τ ά ακόμη και σήμερα τ ο κέ ν τ ρο τ ης χώρας. Από τ ον
6ο έως και τ ον 8 ο αιώνα, η Καμπότζ η παρέμε ινε γήπεδο
όπου α σ κούσα ν α ν τα γων ισ τ ικ ή εξ ουσ ία αυταρχικοί βα σ ι-
λε ίς επιμέρους βα σ ιλε ίων. Αυτ οί κ υβερνούσα ν με απο-
λυταρχικό τ ρόπο κατακερματ ισμέ να βα σ ίλε ια. Σε α υτ ά, η
κοινων ία οργα νωνότα ν με ιεραρχικ ή δομή, που προσομοίαζε
με τ ο σύσ τ ημα τ ων κ λε ισ τ ών ινδικών κα σ τ ών. Ο ι κ ινεζικές
πηγές α να φέρου ν τ ην εποχή, ως εποχή τ ης κ υριαρχίας τ ων
Che nla, από τ ο όνομα κάποιου βα σ ιλε ίου ίσως. Ό,τ ι μας
ε ίναι γ νω σ τ ό γ ια τ ο Funan και τ ους C he nla προέρχεται –
λέε ι ο ξε να γός– από κ ινεζικές πηγές. Από α υτ ές αλλά και
από τα ευρήματα που μέχρι σήμερα έχου ν γ ίνε ι γ νω σ τ ά,
φαίνεται ότ ι ο S hiva και ο Vi shnu μια χαρά ε γ κατα σ τ άθη-
κα ν σ τ η χώρα και καλή παρέα έκα να ν με ό,τ ι υπήρχε ήδη
καλοβολεμέ νο σ τ ην περιοχή.
Εγ κατα σ τ άθηκε και τ ο αρχικά α ν ιμισ τ ικό και σ τ η συ νέ-
χε ια ινδουισ τ ικό έμβλημα Li ngam, τ ο οποίο συ ν ισ τ ούσε
κε ν τ ρικ ή λατ ρευτ ικ ή θεότ ητα, η λατ ρε ία τ ης οποίας εξε-
λί χθηκε αργότ ερα κατ ά τ ην περίοδο τ ης Angko r. Με ε ν-
δια φέρε ι ιδιαίτ ερα τ ο γε γονός ότ ι ο γηγε νής πληθυσμός
ήτα ν α ν ιμισ τ ές και σ τ η συ νέχε ια ινδουισ τ ές, με κ υρίαρχο
λατ ρευτ ικό σύμβολο τ ην έ νω ση αρσε ν ικού – θηλυκού, γης
και ουρα νού. Στ ους ναούς, βλέπω μόνο τ η βά ση τ ου συμ-
βόλου α υτ ού. Όμως, σ τ ο μουσε ίο εκ τ ίθεται ολόκ ληρο τ ο 183
σύμπλε γμα. Η γη – γ υ ναίκα, η Yo ni, τ ετ ρά γωνη και πέτ ρινη.
Με α υλάκ ι γ ύρω γ ύρω σ τ ο περίγραμμά τ ης, τ ο οποίο κατα-
λήγε ι σε μία κάθετ η ε γ κοπή από όπου τ ρέχε ι τ ο νερό γ ια
να καθάρε ι τα χέρια τ ων πισ τ ών, γ ια να ποτ ίσε ι τ ο ζωογόνο
ρύζι. Ακ ριβώς σ τ ο κέ ν τ ρο τ ης, η τ ετ ρά γωνη βά ση υποδέ-
χεται τ ην αρσε ν ικ ή θεότ ητα – φαλλό, έ να οβάλ μπα σ τ ού ν ι,
φτ ια γμέ νο κ υρίως ε ίτ ε από γ υαλί ε ίτ ε από πέτ ρα. Στα
χρόν ια έξαρσης τ ου ινδουισμού, ο οβάλ φαλλός σ καλίζεται
και αποκ τ ά πρόσωπο. Γίνεται έ νας μικ ρούλης Vi shnu. Για
να μετατ ραπε ί τ ελικά σε τ ρίγωνο με κορυ φή τ ον Vi shnu.
Εκ τ ός, από τ η γη και τ ο νερό, γ ύρω γ ύρω υπάρχε ι και α να-
πτ ύσσεται ελεύθερο τ ο τ ρίτ ο σ τ οι χε ίο: ο αέρας. Όπως τ ο
βλέπω από τ ο σημε ίο που υπάρχε ι τ ο α υλάκ ι γ ια να τ ρέχε ι
τ ο νερό, ε ίναι σα ν γεωμετ ρικ ή απε ικόν ιση τ ης γ υ ναικε ίας
ουρήθρας, με τ η μήτ ρα εμβολισμέ νη από έ να ν φαλλό. Το
ε ν ιαίο λοιπόν σύμπλε γμα –τ ο α νδρογ ύ ναικο, τ ο πριν τ ην
αρχή τ ου κόσμου – εμπρός σ τα μάτ ια μου. Να πάλι ο μύθος
τ ου Όλου, τ ης Γης με τ ον Ο υρα νό. Θα ήθελα να μάθω, α ν και
γ ια τ ον ινδουισμό ε ν αρχή ε ίναι τ ο ουδέτ ερου γέ νους σ κο-
τ ε ινό και α σα φές Χάος. Αν από τ ο Χάος γε ν νήθηκε η θηλυκ ή
Γαία και έτ σ ι ο κόσμος απόκ τ ησε περίγραμμα και βάθρο.
Αν με τ ην πρωταρχικ ή ορμή τ ου παλαιϊκού Έ ρωτα, η Γαία
γέ ν νησε τ ον αρσε ν ικό Πόν τ ο που με τ ο νερό τ ου ε ισχώρησε
και τ ην οριοθέτ ησε. Αν η Γαία γέ ν νησε τ ον αρσε ν ικό Ο υρα-
νό που τ ην σ κεπάζε ι και δε ν τ ην α φήνε ι να α ναπ νεύσε ι. Αν
χρε ιά σ τ ηκε ακ ρωτ ηρια σμός από κάποιον α ν τ ίσ τ οι χο Κρόνο
ώ σ τ ε να καρ φ ωθε ί ο Ο υρα νός ψηλά γ ια να επιτ ραπε ί σ τ η
Γαία να βγάλε ι από τα σπλάχ να τ ης τα γον ιμοποιημέ να από
α υτ όν παιδιά τ ης. Θα ήθελα να μάθω πόσο η αρχή τ ου κό-
σμου σε α υτ ήν τ η γε ιτ ον ιά τ ου κόσμου μοιάζε ι με τ ην αρχή
 τ ου κόσμου σ τ ην αρχαία Ε λλάδα, με αυτ ήν τ ου χρισ τ ια-
ν ισμού και πάε ι λέ γον τας. Όλες οι απαρχές με συ γ κ ινού ν.
Προς τ ο παρόν, έχω ε ν τ υπω σ ια σ τ ε ί με τ ο σύμπλε γμα. Τόσο
γεωμετ ρικό, τ όσο α φαιρετ ικό, τ όσο α υθε ν τ ικό, τ όσο παλιό
και πά ν τα. Κρατ ώ ως σημε ίω ση ότ ι εδώ η έ νω ση αρσε ν ικού
184 θηλυκού, γ ια τ η δημιουργ ία και αποτ ύπω ση τ ου όλου, τ ου
σύμπα ν τ ος δε ν αποτ υπώνεται με τ ον κ λα σ ικό συμβολισμό
τ ου τ ετ ρα γώνου γήινου θηλυκού με τ ην κ υκ λικ ή αρσε ν ικ ή
ουρά ν ια σ κεπή. Δε ν ταυτ ίζεται με τ ον κ ινέζικο Ναό τ ου
Ο υρα νού, ούτ ε με τ ις από πά ν τα ζωγρα φιές τ ων ινδικών –
θιβετ ια νών Mant ala, ούτ ε με τ ο μυκ ηναϊκό μέ γαρο με τ η
σ τ ρογ γ υλή εσ τ ία σ τ ο τ ετ ρά γωνο περίγραμμα, ούτ ε με τ ους
βυζα ν τ ινούς ναούς με τ ους θόλους σ τ ο κέ ν τ ρο τ ων οποίων
α γ ιογρα φε ίται ο Πα ν τ οκ ράτ ορας, ούτ ε κα ν με τ ις τ ετ ρά γω-
νες καλύβες με τ ις θολωτ ές σ κεπές τ ων αρχέ γονων α φρι-
κα ν ικών φυλών. Εδώ, η έ νω ση αρσε ν ικού – θηλυκού που
συ ν ισ τ ά και περιλαμβά νε ι τ ο σύμπα ν αποτ ελε ίται από έ να
πέτ ρινο τ ετ ρά γωνο με αυλακ ιά γ ια να τ ρέχε ι τ ο νερό – σπέρ-
μα και καρ φ ωμέ νο σ τ ο κέ ν τ ρο τ ον γε ν νήτ ορα – φαλλό. Εδώ,
ο Δίας γον ιμοποιε ί όχι ως αέ ναη βροχή, αλλά ως κ υρίως
γ υάλινο, συχ νά πέτ ρινο μπα σ τ ού ν ι, που σ ιγά σ ιγά αποκ τ ά
τ ην ό ψη τ ου Vi shnu, τ ου θεού τ ου σύμπα ν τ ος. Βγαίνω από
τ ο μουσε ίο. Τα κα φα σωτ ά τ ου παράθυρα, οι α νεμισ τ ήρες,
τα κόκ κ ινα α γάλματα, ο Βούδας με χαρακ τ ηρισ τ ικά τ ου
Με γάλου Αλεξά νδρου, η παλιομοδίτ ικ η δροσ ιά τ ων ξ ύλινων
α νεμισ τ ήρων ορο φής με έχου ν ξεκουρά σε ι.
Αυτ ήν τ ην εβδομάδα, εδώ γ ιορτ άζου ν τ ην Πρωτ οχρον ιά. Κυ-
ριαρχε ί μια αδημον ία. Αλλάζου ν χρόνο παράλληλα σχεδόν
με τ ην εαρινή ισημερία. Αλλάζου ν χρόνο σ τα μέσα σχεδόν
τ ης Άνοιξ ης, α φ ού τ ώρα η γη ξ υπ νάε ι από τ ον λήθαργο τ ού
χε ιμώνα. Άλλος έ νας α γροτ ικός κόσμος, ο οποίος κ ινε ίται
και προσαρμόζεται με σεβα σμό σ τ ον φυσ ικό κ ύκ λο. Σε μια
πα γόδα – μονα σ τ ηριακό βουδισ τ ικό κέ ν τ ρο από τ ον 15ο
αιώνα, τ ο οποίο έχε ι υποσ τ ε ί πολλαπλές ζ ημιές από τ η
μα ν ία τ ων K hme r Rouge – Wa t O unalo m λέ γεται, αλλά δε ν
προσπαθώ να θυμηθώ ονόματα, ε ίναι τ ελε ίως ξέ να σε εμέ να
και η προ φ ορά τ ους ά γ νω σ τ η – ε ίδα σ τ ην α υλή δεκάδες
ά νδρες κακοζωισμέ νους, βρόμικους και σχεδόν γ υμ νούς να
συζ ητ ού ν αμέριμ νοι μέσα σ τ ην κου φ όβρα ση. Η ε ικόνα τ ους
μου έφερε σ τ ο μυαλό ιδρυματ οποιήμε νους, α φημέ νους α ν-
θρώπους. Στ ην α υλή τ ου μονα σ τ ηριού, σε περι χαρα γμέ νο 185
χώρο βρίσ κον ται δεκάδες μικ ρά λο φάκ ια από άμμο, τα
οποία φτ ιάχ νου ν οι πισ τ οί τ ις ημέρες πριν από τ ην Πρω-
τ οχρον ιά. Κάθε κόκ κος άμμου συμβολίζε ι τ ις καλές πρά-
ξε ις που έχε ι κά νε ι ο ά ν θρωπος που φτ ιάχ νε ι τ ο λο φάκ ι.
Άλλα ε ίναι μικ ρές εξ οχές τ ου εδά φ ους, άλλα σχεδόν βου-
ναλάκ ια. Προσπαθού ν και εδώ οι ά ν θρωποι να ξε γελά σου ν
τ ους θεούς τ ους. Ανάβου ν θυμιάματα πά νω σ τα βου ναλάκ ια.
Στ ερεώνου ν χαρτ ονομίσματα.
Βραδιάζε ι. Το μούχρωμα ε ίναι πιο έ ν τ ονο από α υτ ό τ ου
σπιτ ιού μου και η διάρκε ιά τ ου πιο μικ ρή. Το σ κοτ άδι
γεμίζε ι γρήγορα τ ον χώρο. Ήρθε η ώρα τ ης επισ τ ρο φής σ τ ο
ξε νοδοχε ίο. Τα πόδια μου ε ίναι πρησμέ να και η κούρα ση
μού προκαλε ί εκ νευρισμό. Δε ν έχω συ νέλθε ι από τ ην πολύ-
ωρη πτ ήση, από τ ην ξα φ ν ικ ή ζέσ τ η ούτ ε και από τ ην υ γρα-
σ ία. Από τ ην αποπ ν ικ τ ικ ή ατ μόσ φαιρα. Μα πιο πολύ δε ν
έχω συ νέλθε ι από τ ην επίθεση τ ων ε ικόνων, που μοιάζου ν
τ όσο ξέ νες, σα ν παραμυθιού. Η χώρα, προς τ ο παρόν, μου
ξε γλισ τ ρά. Αφήνομαι σ τα χέρια μιας γλυκ ιάς κ υρίας με
τ ην οποία συ νε ν νοούμα σ τ ε με νοήματα. Δε ν γ νωρίζε ι τ ίπο-
τα άλλο εκ τ ός από κ μερ. Δε ν μπορώ να αποκ ρυπτ ογρα φήσω
τ ίποτα από τ ις μουσ ικές τ ης λέξε ις, από τα γράμματα με
τ ις πολλές ουρίτ σες, που τ ελικά ε νώνον ται μεταξ ύ τ ους,
ούτ ε και από τα φ ωνήε ν τα και τα σύμφ ωνα με τ ους διπλούς
ήχους. Τα χέρια τ ης, όμως γ νωρίζου ν να αποκ ρυπτ ογρα φ ού ν
τ ην κούρα σή μου. Ρου φ ού ν τ ην έ ν τα ση τ ου κορμιού μου, με
τ ον αληθινό, άμεσο και μα γ ικό τ ρόπο που τ ο κατα φέρνε ι τ ο
α σ ιατ ικό ά γ γ ιγμα. Την ευ γ νωμονώ γ ια τ ην ευ γέ νε ια και τ ον
σεβα σμό που έδε ιξε σ τ ο σώμα μου. Ε λπίζω να καταλα βαίνε ι
τ ην α νακού φισή μου. Τρώ ω σ τ ο εσ τ ιατ όριο τ ου ξε νοδο-
 χε ίου. Ε πιμέ νω σε γαλλικ ή κουζίνα, γαλλικό κ ρα σ ί, γαλ-
λικό γλυκό. Αμύ νομαι. Δε ν ε ίμαι ακόμη έτ οιμη να α φεθώ.
Ο λογαρια σμός με γαλύτ ερος από τ ον μέσο μην ιαίο μισθό.
Ο κόσμος και πάλι δύο ταχυτ ήτ ων. Η βραδιά κ λε ίνε ι με
επίσ κε ψη σ τ ο γ νω σ τ ό σ τ ους περιδια βαίνον τ ες τ ην περιοχή
186 τ ης Ινδοκ ίνας E le phant ba r τ ου ξε νοδοχε ίου. Διαχρον ικό
σ τ έκ ι τ ων Ευρωπαίων κατ ά τ η διάρκε ια τ ων ταραχωδών
ετ ών τ ης πρόσ φατ ης Ισ τ ορίας αυτ ής τ ης χώρας. Γαλλικοί
πολυέλαιοι τ ης δεκαετ ίας τ ου 1920, χαλί και καρέκ λες
από τ οπικ ή ψάθα, ξ ύλινοι α νεμισ τ ήρες ορο φής. Ο πια ν ί-
σ τας επιλέ γε ι γαλλικ ή μουσ ικ ή και τ ο κον ιάκ με ηρεμε ί.
Ξεχ ν ιέμαι, μέχρι που βγαίνω έξ ω να δω τ ον ουρα νό. Η κα-
ταχ ν ιά δε ν με α φήνε ι να δω πολλά πρά γματα. Η υ γρα σ ία
κ λε ίνε ι τ ην α σθματ ικ ή μου α νά σα. Ε πισ τ ρέφ ω σ τ ον τ εχ νητ ό
παράδε ισο και απο φα σ ίζω ότ ι ήρθε η ώρα να απλωθώ σ τ ο
κ ρεβάτ ι μετ ά από περίπου δύο ε ικοσ ιτ ετ ρά ωρα.
Μέρα τ ρίτ η. Π νομ – Πε ν
Η ημέρα ξεκ ίνησε πολύ πρωί, με επίσ κε ψη σ τ ο κ ρατ ικό
κε ν τ ρικό ταχυδρομε ίο δεμάτ ων, γ ια να σ τ ε ίλω σ τ ην Αθήνα
τα ψών ια τ ης προηγούμε νης ημέρας. Τα ψ ων ισμέ να υ φά-
σματα, τ υλιγμέ να μέσα σε σακ ιά λινάτ σας που ε ί χα ν προη-
γουμέ νως αποθηκεύσε ι ρύζι. Ο χρόνος επίγε ιας αποσ τ ολής
περίπου τ ρε ις μήνες. Υπάρχε ι ακόμη ο χρόνος που αποτ υ-
πώνε ι τ ην απόσ τα ση, αυτ ός που δε ν έχε ι μηδε ν ισ τ ε ί από
τ ις σύ γχρονες μεθόδους τ ων ταχύ – αποσ τ ολών. Η επίσ κε ψη,
μια εμπε ιρία από μόνη τ ης. Η κατ ά σ τα ση, πέρα από ό,τ ι
οργα νωμέ νο τ ης Ευρώπης ξέρω. Πίσω από τ ον γ κ ισέ μόνο
γ υ ναίκες υπάλληλοι. Όλες με ομοιόμορ φη σ τ ολή: μα ύρη
μακ ριά φούσ τα και κ ίτ ρινο ή ροζ , α νάλογα φα ν τ άζομαι με
τ ο τ μήμα, πουκάμισο. Σα γ ιονάρες ή τ σόκαρα, κατ ά κα νόνα
σ τα πόδια. Ήδη από τ ις 8 τ ο πρωί, η ζέσ τ η και η υ γρα σ ία
πολύ έ ν τ ονες. Τρώνε, γελά νε, μιλού ν μεταξ ύ τ ους σε πηγα-
δάκ ια. Μ ωρά τ ρέχου ν α νάμεσά τ ους. Λουλούδια πλέκον ται
λόγω τ ης πολυα ναμε νόμε νης Πρωτ οχρον ιάς. Τα περισσότ ερα
κορίτ σ ια – υπάλληλοι μοιάζου ν να μην έχου ν ηλικ ία, μοιά-
ζου ν με παιδιά. Κλιματ ισ τ ικό δε ν υπάρχε ι. Τα πά ν τα λε ι-
τ ουργού ν χε ιροκ ίνητα, η τ εχ νολογ ία δε ν έχε ι τ άμε ι ακόμη
τ ις κ ινήσε ις τ ων χεριών και τ ων ποδιών. Το σμάρι τ ων γ υ-
ναικών διακόπτ ου ν με μια περίεργη περιοδικότ ητα επισ κέ- 187
ψε ις α νδρών με παιδικές φ υσ ιογ νωμίες, λεπτ ο φτ ια γμέ νων
έως άυλων, αλλά χε ιροδύ ναμων. Μοιάζου ν να πηγαινοέρχο-
ν ται χωρίς σ κοπό. Κάποια σ τ ιγμή, καταλα βαίνω ότ ι ε ίναι
α υτ οί που α σχολού ν ται με τ η φ όρτ ω ση και εκφ όρτ ω ση τ ων
πακέτ ων. Τα κορίτ σ ια μού πουλού ν τ ην έ γ γρα φη φ όρμα γ ια
να συμπληρώ σω τα σ τ οι χε ία τ ης μετα φ οράς έ να ν τ ι ε νός
δολαρίου. Γρά φ ω τα σ τ οι χε ία λάθος και α υθόρμητα σ κ ίζω
τ ην αίτ ηση γ ια να συμπληρώ σω άλλη. Η κ ίνηση γε ν νά α νη-
συχία, φ ωνές και χε ιρονομίες από τ ο σμάρι. Προσπαθού ν
να μου εξ ηγήσου ν ότ ι τ ώρα θα πρέπε ι να α γορά σω καινούρ-
γ ια. Ξα ναδίνω έ να δολάριο. Η μια από τ ις γ υ ναίκες – κορί-
τ σ ια παίρνε ι τ ην καινούργ ια συμπληρωμέ νη φ όρμα και μια
άλλη συ γ κολλά με σελοτ έ ιπ τ η φ όρμα που έσ κ ισα και έτ σ ι
κολλημέ νη τ ην επισ τ ρέφε ι σ τ ο συρτ άρι τ ης. Έγ κ ριση γ ια τ η
μετα φ ορά πήρα από τ ον τ ελώνη, ο οποίος εμφα ν ίσ τ ηκε μετ ά
από κα νέ να μισά ωρο α ναμονής, φ ορτ ωμέ νος, ως απολίθωμα
άλλης εποχής, με μια πολυ φ ορεμέ νη χακ ί σ τ ολή, γεμάτ η
από σ ιρίτ ια. Αυτ ός διαπρα γματ ευότα ν σ ιωπηλά μαζί μου
τ ην έ γ κ ριση. Η α ναίτ ια σ τα μάτ ια μου α ναμονή, η τ όσο ξέ νη
σ τ ους συ νήθε ις ρυθμούς μου ήτα ν α υτ ό που κατ ά τ η γ νώ-
μη τ ου α ύξα νε τ ην τ ιμή τ ης διαπρα γμάτ ευσης. Καθισμέ νη
σε έ να ν ξ ύλινο πά γ κο, παρατ ηρών τας έ να μα ύρο πουλί που
έκα νε τ ις βόλτ ες τ ου σ τ ο τα βά ν ι, περίμε να. Μετ ά από λίγο,
ε ί χα ε ν ταχθε ί σ τ ους ρυθμούς. Δε ν ε ί χα α ν υπομονησ ία. Πα-
ρατ ηρούσα. Τελικά, ύσ τ ερα από τα πολλαπλά πήγαινε έλα
τ ου ξε να γού μου μεταξ ύ τ ης κε ν τ ρικ ής αίθουσας και τ ου
κ λε ισ τ ού δωματ ίου όπου καθότα ν ο τ ελώνης, η διαδικα σ ία
τ ης έ γ κ ρισης ολοκ ληρώθηκε έ να ν τ ι πε νήν τα δολαρίων. Τι
ήτα ν γ ια εμέ να τα πε νήν τα δολάρια, τ ι γ ια εκε ίνον;
 Στ η συ νέχεια, αρκετά α νυπο ψίαστ η ακόμη, α φήνω τον ξε να γό
μου να με οδηγήσει στα διαβόητα πεδία θα νάτου (Choeung
ek), τα οποία λειτούργησα ν κατά τ η διάρκεια του καθεστ ώ-
τος τ ων Khme r Rouge. Η διαδρομή τ ων δεκαπέ ν τ ε χιλιο-
μέτ ρων προς τα εκεί, α νέμελη. Παρατ ηρώ τ ην περιφέρεια
188 τ ης πόλης, τους δρόμους με τ η ζωή που α ναπτ ύσσεται πά νω
τους. Φωτογρα φίζω τ ην τ ρέχουσα, παλλόμε νη καθημερινό-
τ ητα, η οποία είναι γεμάτ η από φτ ώχεια και παιδιά, πολλά
παιδιά. Σα ν να είναι έθ νος α νηλίκων. Χαζεύω, χαλαρωμέ νη,
μέχρι τ η στιγμή που σταθμεύει το αυτοκ ίνητο. Η είσοδος,
όμοια με τις όλες εισόδους τ ων χώρων που επισ κέπτον ται
οι α νά γης τουρίστ ες και ταξ ιδευτ ές. Έως και μα γαζάκ ι με
α ναμνηστικά τ ης χώρας υπάρχει, από όπου α γοράζω μπατα-
ρίες γ ια τ η φωτογρα φικ ή μηχα νή μου. Περνών τας τ ην είσο-
δο, το τοπίο μοιάζει ειδυλλιακό, μια λίμνη, πολύ πράσ ι-
νο και ήχοι από πουλιά. Το χώμα κάτ ω από τα πόδια μου
σ κ ληρό και πολύ πατ ημέ νο. Η ήρεμη εικόνα διακόπτ εται
από κ ρα ν ία, κουρέλια ματ ωμέ να και αμέτ ρητο α νθρώπινο
πόνο, σχεδόν απτ ό, τον οποίο το μυαλό δυσ κολεύεται να
συλλάβει. Βλέπω νεκ ροκεφαλές και κόκαλα από τους πε-
ρίπου ε ν ν ιά χιλιάδες σ κελετούς που έχου ν ταυτοποιηθεί
και τ ων οποίων τα ε ναπομείνα ν τα μέρη στοιβάζον ται σε
μια διά φα νη πα γόδα – οστ εοφυλάκ ιο. Η εικόνα είναι τ όσο
εξ ωπρα γματικ ή που μοιάζει κ ινηματογρα φικ ή. Το μυαλό και
οι αισθήσεις μου δε ν έχου ν τ ην απαιτούμε νη ικα νότ ητα να
α ν τιληφθού ν τι ακ ριβώς ξετ υλίγεται εμπρός μου. Ακούω τ η
χαμηλή φωνή του ξε να γού. Ντ ρέπομαι να τον κοιτάξ ω στα
μάτια. Χιλιάδες ά νθρωποι μετα φέρθηκα ν εδώ και εκ τ ελέ-
στ ηκα ν. Θά φτ ηκα ν σε μαζικούς τά φους, κάποιοι από τους
οποίους δε ν έχου ν ακόμη α νοιχτ εί. Και σε αυτούς που
α νοίχτ ηκα ν, η καταμέτ ρηση τ ων πτ ωμάτ ων δε ν μπορούσε να
γ ίνει με τ ην καταμέτ ρηση τ ων σ κελετ ών. Μετ ρούσα ν πόσα
πτ ώματα κατά προσέ γ γ ιση χωρούσα ν υπολογ ίζον τας τις δι-
αστάσεις τ ης τ ρύπας που μόλις είχε α νοιχτ εί. Άκουσα ότι
γ ια οικονομία οι εκ τ ελέσεις δε ν γ ίνον τα ν με σφαίρες. Η
δολοφον ία ολοκ ληρωνότα ν είτ ε με χτ υπήματα στο κεφάλι με
μπαστού ν ια από μπαμπού είτ ε με πριόν ισμα του αυχέ να με
οδον τ ωτά φύλλα από φοίν ικες είτ ε, ειδικά γ ια τα παιδιά,
που είχα ν μαλακότ ερα κ ρα ν ία, με σύ νθλιψη τ ων κεφαλιών
με χτ υπήματα στα δέ ν τ ρα. Ακόμη και σήμερα, ά νθρωποι και
ά νθρωποι α γ νοού ν ται. Ξεκ ληρισμέ νες οικογέ νειες ψάχνου ν
και ξα να ψάχνου ν ε νδείξεις, έστ ω και έ να μικ ρό κοκαλάκ ι, 189
έ να ελάχιστο υπόλειμμα από πατ εράδες, μα νάδες, θείους,
αδέλφια. Κάτι που να τους βεβαιώσει ότι οι α γαπημέ νοι
τους πράγματι υπήρξα ν και δε ν ήτα ν έ να όνειρο μιας άλλης
ζωής. Π ν ίγομαι. Γονατίζω και τ ραβώ από το χώμα έ να μισο-
θαμμέ νο μικ ρό γ κ ρίζο κουρελάκ ι. Το α γ γ ίζω, α ναλογ ίζομαι
σε ποιον α νήκει, πόσο πόνεσε, τι ά φησε πίσω του. Θα ήθε-
λα να πω σε όποιον τον θρηνεί ακόμη, α ν έχει απομείνει
κα νείς, ότι έστ ω και τ ώρα κάποιος χάιδε ψε αυτ ό το κουρε-
λάκ ι. Αισθά νομαι ότι η α φηρημέ νη φρίκ η τ ων αριθμών από
τους νεκ ρούς που υπολογ ίστ ηκα ν και έχου ν α να γρα φεί πα-
ν τού γ ύρω μου «α νθρωποποιείται» με τ ρόπο α φόρητο μόλις
α γ γ ίζω αυτ ό το κουρελάκ ι. Ο ξε να γός μου υποστ ηρίζει ότι
ομαδικοί τά φοι βρίσ κον ται πα ν τού. Σε στούπες, σε ορυζώ-
νες, στ η ζούγ κ λα, σε πηγάδια. Πα ν τού, η α νθρώπινη σάρκα
λειτούργησε ερήμην τ ης ως λίπασμα. Πέρασε στον υδροφό-
ρο ορίζον τα. Ανακ υκ λώθηκε και έ γ ινε τ ροφή και νερό, που
σήμερα απολαμβά νουμε. Μαζεύω κουράγ ιο και κοιτ ώ τον
ξε να γό μου στα μάτια. Δε ν βλέπω τίποτα. Ένα βουβό, ασα-
φές και απλα νές θολό κα φέ, η ματιά του. Την παίρνει από
τ η δικ ή μου και κοιτά μακ ριά έ να δέ νδρο, όσο συ νεχίζει
να μου μιλά. Ίσως, το κ λείδωμα αυτ ό τ ης ματιάς του, η
ασά φειά τ ης είναι ο μόνος τ ρόπος να προχωράει τ η ζωή
του χωρίς να κ υριαρχείται από τον πόνο, από τ ην α νάγ κ η
εκδίκ ησης.
Μπαίνω στο αυτοκ ίνητο. Με οδηγεί στ η διαβόητ η ειδικ ή
φυλακ ή ασφαλείας τ ων Khme r Rouge. Δε ν ξέρω α ν θέλω να
πάω. Τελικά, φτά νουμε. Βρίσ κεται μέσα στον ιστ ό τ ης πό-
λης. Είναι έ να κ τ ηριακό συγ κ ρότ ημα πρώην σχολείων (Tuol
sle g S/21), σχεδόν σε σχήμα Π, με μια καταπράσ ινη αυλή
 και ψηλά δέ ν τ ρα. Πουλιά ακούγον ται και εδώ. Οι μα νόλιες
είναι α νθισμέ νες, ολόασπρες. Βλέπω στο απέ να ν τι πεζο-
δρόμιο μπαλκόν ια με κεραίες τ ηλεόρασης και ρούχα κ ρε-
μασμέ να γ ια να στ ε γ νώσου ν. Η φρίκ η αρχίζει ότα ν μπαίνω
στα δωμάτια –τάξεις όπου οι κ ηλίδες αίματος, τα σύ νεργα
190 βασα ν ιστ ηρίων, οι φωτογρα φίες από α νθρώπους χτ υπημέ-
νους, παραμορφωμέ νους, και η μυρωδιά τ ων α νθρώπινων
εκ κ ρίσεων και του θα νάτου είναι ακόμη απτά. Η φρίκ η συ-
νεχίζεται από τ ην αρρωστ ημέ νη α νάγ κ η τακ τοποίησης που
διακατ είχε τους βασα ν ιστ ές. Για κάθε δύστ υχο που πέρασε
από εδώ μέσα, υπάρχει φωτογρα φία του με το όνομά του
πριν και μετά. Κοιτάζω τ η φρίκ η κατά φατ σα. Δε ν μπορώ κα ν
να φα ν ταστ ώ πώς μπορεί να είναι ο πόνος, το αλυσοδέσ ιμο,
η διάτ ρηση τ ης σάρκας, η άηχη κ ραυγή, τα βουβά δάκ ρυα,
τα α νεξέλε γ κ τα ρίγη, το εμπύρετο πύον, το κατακόκ κ ινο
αίμα. Ένα οργ ισμέ νο γ ιατί, ποτάμι ξέχειλο, με πν ίγει. Από
τους δεκαεπτά χιλιάδες περίπου που πέρασα ν από τις σχο-
λικές αυτ ές τάξεις, μόνον επτά διασώθηκα ν τ ην ημέρα που
οι Βιετ ναμέζοι εισέβαλα ν στ ην Π νομ Πε ν το 1979. Άκουσα
πολλά. Όπως ότι τ ρόπος αργού θα νάτου – παράλυσης ήτα ν η
τ ρύπα στ ην σπονδυλικ ή στ ήλη ώστ ε να αδειάζει σ ιγά σ ιγά
ο μυελός και ο ά νθρωπος να τ ρέμει, πεθαίνον τας αργά. Η
α γαπημέ νη φράση τ ων Khme r Rouge ήτα ν ότι πολλοί πο-
λίτ ες είχα ν γε ν νηθεί με σώμα καμποτινό αλλά με κεφάλι
εχθρού, γ ια αυτ ό έπρεπε να αποκεφαλιστού ν. Άκουσα ότι
βασ ικ ή αρχή ήτα ν η εξόν τ ωση και τ ων παιδιών τ ων εχθρών.
Για να απαλλα γεί η χώρα από το βλαβερό χορτάρι, έπρεπε
να ξεριζωθεί και ο σπόρος του. Άκουσα πως τα βασα ν ιστ ή-
ρια τ ελείωνα ν και ακολουθούσε ο λυτ ρωτικός πια θά νατος,
ότα ν ο βασα ν ιζόμε νος ομολογούσε καταδίδον τας τουλάχι-
στον άλλους δέκα συμπατ ριώτ ες του – «εχθρούς». Έτ σ ι, η
πυραμίδα τ ης εξόν τ ωσης δε ν είχε τ έλος. Φρίκ ιασα γ ια μια
φορά ακόμη από τ ην ικα νότ ητα του α νθρώπου να προκαλεί
πόνο στον συ νά νθρωπό του, ότα ν καταλαμβά νει τ ην εξουσ ία.
Πού μπορεί να επαληθευτ εί ο παππούς Αριστοτ έλης; Πώς η
φύση του α νθρώπου τ ελειούται με τ ην πολιτικ ή κοινων ία;
Πώς ακ ριβώς η πολιτ εία βοηθά τον ά νθρωπο να εξασφα-
λίσει τ ην ευδαιμον ία τ ης αρετ ής και τ ης φρόνησης, μέσα
από τ ην ισότιμη συμμετοχή του στ ην Πόλη; Προσπαθώ να
κ ρατ ηθώ από τον Λόγο τ ης Αθηναϊκ ής Πολιτ είας, από τον
Δια φωτισμό. Σκοτάδι όμως γ ύρω μου. Σκοτάδι, πολύ. Ρωτ ώ
τον ξε να γό μου α ν πιστ εύει ότι η έκ θεση τ ων κ ρα ν ίων και 191
τ ων φωτογρα φιών είναι αρκετ ή γ ια να αποκ τ ήσει συ νείδηση
ο λαός του γ ια το είδος τ ης φρίκ ης που ο ά νθρωπος είναι
δυ νατ όν να προκαλέσει αλλά και να υποστ εί. Το ερώτ ημα
αμείλικ το γ ια μια φορά ακόμη: με ποια συ νε νοχή, με ποια
σ ιωπή και γ ια ποιο λόγο κατά φερε το καθεστ ώς αυτ ό μέσα
σε τ ρία χρόν ια, οχτ ώ μήνες και είκοσ ι μία ημέρες να ξε-
κ ληρίσει το μισό έθ νος; Διαβάζω στο λεξ ικό ότι γε νοκ το-
ν ία σημαίνει τ η συστ ηματικ ή και ολοκ ληρωτικ ή εξόν τ ωση
φυλής ή έθ νους. Αναρωτιέμαι στο όνομα ποιας διεστ ραμ-
μέ νης επιδίωξ ης κάποιος αποφάσ ισε τ ην παύση τ ων α νθρώ-
πων αυτ ών; Ίδια η απορία γ ια τον ναζισμό. Για όλους τους
α φα ν ισμούς του κόσμου αυτού.
Θέλω να κάνω εμετό. Παίρνω σχεδόν βίαια τον ξε ναγό μου
και απομακ ρύνομαι. Τον ρωτάω πώς μπορεί να έρχεται κάθε
ημέρα εδώ και να ξε ναγεί; Πώς α ντέχει να βλέπει κάθε ημέ-
ρα χιλιάδες κ ρα ν ία, ακουμπισμέ να το έ να πάνω στο άλλο,
στο πεδίο θα νάτου; Πώς μπορούν οι συμπατριώτες του να
πωλούν σε κ ιόσκ ια της αυλής του σχολείου – φυλακής βι-
βλία και φυλλάδια και χυμούς και φιλμ σε άγ νωστους όπως
εγώ; Σε α νθρώπους οι οποίοι με τις φωτογραφικές μας
μηχα νές, τα καλοσ ιδερωμέ να ρούχα μας και τα αστραφτερά
χαμόγελα τής τουριστικής μας ευδαιμον ίας περιδιαβαίνου-
με στον χώρο; Μου απα ντά ότι η οικογέ νεια του πέθα νε από
ασ ιτία κατά τη διάρκεια του καθεστ ώτος. Η ζωή γ ι’ αυτόν
συνεχίστηκε, και σήμερα πρέπει να επιβιώσει. Τον καλώ σε
μεσημερια νό γεύμα. Έ χω την α νάγ κη να συνεχίσω τη συζ ή-
τηση, να την βαθύνω. Θέλω να καταλάβω πώς είναι δυνατή
η α νοχή κατά τη διάρκεια του καθεστ ώτος. Αλλά πιο πολύ
θέλω να καταλάβω πώς είναι δυνατόν να συνεχίζουν σήμερα
 τη ζωή τους χωρίς αλληλοσπαραγμό, παρόλο που κατά τις
μετρήσεις εξοντ ώθηκα ν σύμφωνα με τις γε ν ικές εκ τιμήσεις
μεταξύ ε νός και τριών εκατομμυρίων α νθρώπων, ότα ν ο συ-
νολικός πληθυσμός σήμερα δε ν ξεπερνά τις επτά εκατομμύ-
ρια ψυχές, και πολλές από τις ψυχές αυτές α νήκουν στους
192 διώκ τες και άλλες στους διωκόμε νους; Πώς, ότα ν στην Ελ-
λάδα ακόμη φέρουμε τις πληγές του εμφυλίου πολέμου;
Φέρουμε ως πληγή τον κοινων ικό διαχωρισμό σε α ναφορά με
την Εμφύλια σύρραξη. Και φέρουμε τις πληγές αυτές ακόμη
και οι νεότερες γε ν ιές που δε ν συμμετείχαμε στον εμφύλιο.
Και τις φέρουμε, ε νώ δε ν ξεκληρίστηκε το μισό μας έθνος.
Τώρα καταλαβαίνω γ ιατί γύρω μου βλέπω κατά πλειονότητα
παιδιά και σχεδόν καθόλου ηλικ ιωμέ νους. Δε ν περίσσε ψα ν
πολλοί από τους δεύτερους. Και γ ια όσους περίσσε ψα ν,
το προσδόκ ιμο επιβίωσης με αυτές τις δύσκολες συνθή-
κες είναι πολύ χαμηλό. Στη συζ ήτησή μας, στο εστιατόριο,
προστίθεται και μια παρέα φοιτητ ών. Ρουφώ τα όσα λέ νε
προσπαθώντας να συμπληρώσω και να κωδικοποιήσω ό,τι
έχω μέχρι σήμερα διαβάσει. Ζω την ευκαιρία η αφηρημέ νη
αποστήθιση να ζωγραφιστεί και να εμπλουτιστεί με τη βι-
ωματική τους πραγματικότητα.
Η πληγή φαίνεται να εκ κ ινεί από προσπάθεια αναδιάταξης
στη χερσόνησο της Νοτιοανατολικής Ασ ίας δυνάμεων από τον
παλαιό κόσμο –της γαλλικής και βρεταν ικής αποικ ιοκρατί-
ας– και σε αναφορά με τη γέ ν νηση και άνδρωση της νεοσύ-
στατης κομουν ιστικής Κίνας, της Ε ΣΣ Δ και τ ων ΗΠΑ. Τομή,
ο Δεύτερος Παγ κόσμιος Πόλεμος. Για μια φορά ακόμη, σε
κάποια περιοχή του κόσμου, η πληγή σχετίζεται με αναδιά-
ταξη ισορροπίας δυνάμεων. Απλοποιημέ να, η βάση του ζ ητή-
ματος φαίνεται να ξεκ ινά από τα μέσα του 19ου αιώνα. Από
την έλευση τ ων Γάλλων και την υπογραφή Συνθήκης το έτος
1864, οπόταν η Καμπότζ η καθίσταται γαλλικό προτεκτοράτο.
Ο γαλλικός έλεγχος στη χώρα λειτουργεί συμπληρωματικά
με τον αντίστοιχο στο Βιετ νάμ. Σιγά σ ιγά, αρχίζει η διείσ-
δυση τ ων Γάλλων στη δημόσ ια διοίκηση καθώς και η αύξη-
ση τ ων πιέσεών τους προς την Ταϊλάνδη γ ια να παραδώσει
βορειοδυτικά εδάφη. Ο θεσμός της βασ ιλείας συνεχίζεται
παράλληλα με τον γαλλικό έλεγχο. Η απαρχή του Β’ Παγ κο-
σμίου Πολέμου βρίσκει βασ ιλιά τον τότε δεκαε ν ν ιάχρονο
Sihanouk. Ο οποίος, με την άσβεστη δίψα του γ ια εξουσ ία,
έχει μεγάλο μερίδιο ευθύνης γ ια όσα πέρασε η χώρα από το 193
τέλος του Β’ Παγ κοσμίου Πολέμου και σχεδόν έως σήμερα.
Ήταν επίμονος, ανθεκτικός και προσαρμόσ ιμος…
Πριν από τον πόλεμο, οι Ιάπωνες δε ν είχα ν διεκδικήσει
από τους Γάλλους εδάφη, με εξαίρεση την περιοχή της Siem
Reap, η οποία όμως επιστράφηκε ήδη από το 1947. Με την
πτ ώση του Παρισ ιού το 1944, οι Ιάπωνες πήρα ν τον έλεγχο
στις αρχές του 1945. Οι Γάλλοι επιστρέφουν μετά τη λήξη
του Β’ Παγ κοσμίου Πολέμου. Ανακηρύττουν την Καμπότζ η αυ-
τόνομο κ ράτος ε ντός της γαλλικής επιρροής και διατηρούν
τον de fac t o έλεγχο. Η κατάσταση μετά τον πόλεμο είναι
ασταθής, κυρίως λόγω της γαλλο – βιετ ναμικής ρήξης. Από
το έτος 1864, οπότα ν βρίσκονται στη χώρα, οι διαφωτι-
στές Γάλλοι επιλέ γουν να κ ρατούν τον πληθυσμό αμόρφωτο
και α νειδίκευτο. Στο τέλος του Β’ Παγ κοσμίου Πολέμου,
μετά από εβδομήντα χρόν ια κυριαρχίας τους, λειτουργεί
έ να μόνο γυμνάσ ιο και κα νέ να πα νεπιστήμιο.
Το 1952, ο Si ha n o uk διαλύε ι τ η Βουλή και επιβάλλε ι σ τ ρα-
τ ιωτ ικό νόμο. Στ ις 9 Νοεμβρίου τ ου 1953, κ ηρύσσεται η
α νεξαρτ ησ ία τ ης χώρας και η α υτ ονομία τ ης χώρας α να-
γ νωρίζεται διεθ νώς από τ η Διά σ κε ψη τ ης Γε νεύης τ ο 1954,
η οποία τ ερματ ίζε ι τ η γαλλικ ή παρουσ ία σ τ ην Ινδοκ ίνα. Ο
Si ha n o uk παραιτ ε ίται από βα σ ιλιάς αλλά ε ν θρον ίζε ι τ ον
πατ έρα τ ου. Αρισ τ οτ εχ ν ικ ή κ ίνηση, η οποία τ ού επιτ ρέπε ι
να διαχε ιρίζεται τ όσο τ ον ε νοποιητ ικό – ρυθμισ τ ικό ρόλο
τ ης βα σ ιλικ ής α υθε ν τ ίας και τα υτ όχρονα τ ού παρέχε ι τ η
δυ νατ ότ ητα να ε ίναι παρών σ τ η καθημερινή πολιτ ικ ή σ κ η-
νή. Το νεοϊδρυθέ ν σοσ ιαλοκομοιν ισ τ ικό κόμμα τ ου κερδί-
ζε ι όλες τ ις βουλευτ ικές έδρες σ τ ις εκ λογές τ ου 1955 και
κ υριαρχε ί γ ια δεκαπέ ν τ ε χρόν ια. Ο Si ha n ouk φ οβάται τ ους
 Βιετ ναμέζους κομου ν ισ τ ές. Παράλληλα, δε ν εμπισ τ εύεται
ούτ ε τ ους Ταϊλα νδούς ούτ ε τ ο Νότ ιο Βιετ νάμ. Τους θεωρε ί
ελε γχόμε νους από τ ους Αμερικα νούς. Για τ ον λόγο α υτ όν,
κ ηρύττ ε ι τ ην Καμπότζ η χώρα πολιτ ικά ουδέτ ερη και αρ-
νε ίται τ η βοήθε ια τ ων ΗΠΑ. Εθ ν ικοποιε ί βιομηχα ν ίες και
194 τ ο κ υριότ ερο εθ ν ικοποιε ί τ ο εμπόριο τ ού ρυζιού. Το 1965,
πε ίθεται ότ ι οι ΗΠΑ συ νωμοτ ού ν γ ια τ ον α φα ν ισμό αυτ ού
και τ ης οικογέ νε ιάς τ ου. Γι’ αυτ ό, διαρρηγ ν ύε ι τ ις διπλω-
ματ ικές σχέσε ις με τ ην υπερδύ ναμη και σ τ ρέφεται προς τ ο
Βόρε ιο Βιετ νάμ και τ ην Κίνα. Ε πιτ ρέπε ι σ τ ους κομμου ν ι-
σ τ ές να χρησ ιμοποιού ν εδά φη τ ης Καμπότζ ης σ τ ον πόλεμό
τ ους ε νά ν τ ια σ τ ο Νότ ιο Βιετ νάμ και τ ις ΗΠΑ Η πολιτ ικ ή
τ ου αυτ ή αποξε νώνε ι τα δεξ ιά σ τ οι χε ία τ ης κοινων ίας, με-
ταξ ύ τ ων οποίων και μέλη τ ης σ τ ρατ ιωτ ικ ής και πολιτ ικ ής
ελίτ . Αλλά και μορ φ ωμέ νοι αρισ τ εροί εκφράζου ν επιφυλά-
ξε ις. Παράλληλα, οι κ υβερνών τ ες ε ίναι βουτ ηγμέ νοι σ τ η
δια φθορά. Αυτ ή ε ίναι τ όσο εκ τ εταμέ νη, ώ σ τ ε παρόλο που
οι α γρότ ες θεωρού ν τ ον Si hanouk περίπου ημίθεο, ε ν τ ού-
τ οις α γροτ ικές ταραχές ξεσπού ν κατ ά τ ο έτ ος 1967. Αυτ ό
τ ον κά νε ι να πε ισθε ί ότ ι η με γαλύτ ερη γ ι’ α υτ όν απε ιλή
προέρχεται από τ ην Αρισ τ ερά. Έ χον τας παράλληλα πίεση
από τ ον σ τ ρατ ό, εφαρμόζε ι πολιτ ικ ή σ κ ληρής καταπίεσης
και διώξεων τ ων αρισ τ ερών. Κατ ά τ ο έτ ος 1969, η διαμάχη
μεταξ ύ σ τ ρατ ού και αρισ τ ερών βαθαίνε ι και οι βιετ ναμέ-
ζοι αρχίζου ν να ε ισχωρού ν όλο και βαθύτ ερα. Ο Si hanouk
σ φυρίζε ι αδιά φ ορα και α σχολε ίται με τ ις κ ινηματ ογρα φι-
κές τ ου παρα γωγές.
Τον Μάρτ ιο τ ου 1970, λε ίπε ι ταξ ίδι σ τ ο Παρίσ ι. Ο επίσης
μοιραίος σ τ ρατ ηγός Lo n Nol παύε ι τ ον απόν τα Si hanouk
από αρχηγό τ ου κ ράτ ους. Ο τ ελευταίος κατα φεύ γε ι σ τ ο Πε-
κ ίνο, ίσως με έ γ κ ριση τ ων ΗΠΑ. Εκε ί, συ γ κ ροτ ε ί κ υβέρνηση
εξ ορίας, ελέ γχον τας έ να καμποτ ινό επα να σ τατ ικό κ ίνημα,
τ ο οποίο βα φτ ίζε ι K hme r Rouge. Αυτ ό τ ο κ ίνημα εκ μεταλ-
λεύεται τ ην προσ τατ ευτ ικ ή ομπρέλα τ ου Si hanouk γ ια ε ν-
δυ νάμω ση και σ τ ρατ ολόγηση. Πολλοί, ιδίως α γρότ ες, παίρ-
νου ν τα βου νά γ ια να πολεμήσου ν γ ια τ ον βα σ ιλιά τ ους,
χωρίς να ξέρου ν τ ίποτα γ ια τ ον μαρξ ισμό ή τ ον μαοϊσμό.
Για τ ις κ ινήσε ις τ ου α υτ ές, ο Si ha n o uk καταδικάζεται σε
θά νατ ο i n abse nt ia. Ακ ραία κ ίνηση τ ής νέας κ υβέρνησης
που δυσ κολεύε ι προσπάθε ιες πολιτ ικού συμβιβα σμού κατ ά
τα επόμε να χρόν ια. Ο L o n N ol σ τ έλ νε ι τ ελεσ ίγρα φ ο σ τ ις 195
βιετ ναμέζικες κομμου ν ισ τ ικές δυ νάμε ις να αποσύρου ν τ ις
δυ νάμε ις τ ους. Αυτ ή η κ ίνηση επιφέρε ι έ να ε ίδος εκε-
χε ιρίας, α φ ού οι Βιετ ναμέζοι ε ίναι απρόθυμοι να ε γ κατα-
λε ίψου ν τ ην Καμπότζ η και να επισ τ ρέ ψου ν σ τ η χώρα τ ους,
όπου θα πρέπε ι να α ν τ ιμετ ωπίσου ν τ ους Αμερικα νούς.
Στ ις 30 Απριλίου τ ου 1970, δυ νάμε ις τ ων Η νωμέ νων Εθ νών
και τ ου Νοτ ίου Βιετ νάμ ε ισβάλλου ν σ τ ην Καμπότζ η γ ια να
α ναχαιτ ίσου ν τ ους Βιετκόν γ κ, οι οποίοι χρησ ιμοποιού ν
καμποτ ινές βά σε ις γ ια τ ην α νατ ροπή τ ης κ υ βέρνησης τ ού
Βιετ νάμ. Αποτ έλεσμα τ ης ε ισβολής ε ίναι να ε ισχωρήσου ν
ακόμη πιο βαθιά σ τ ην καμποτ ινή ζού γ κ λα οι Βιετ ναμέ-
ζοι κομμου ν ισ τ ές, δημιουργών τας έτ σ ι ακόμη με γαλύτ ερη
απε ιλή γ ια τ η κ υ βέρνηση τ ου L o n N ol. Ο μικ ρός καμποτ ι-
νός σ τ ρατ ός δε ν έχε ι επάρκε ια, με αποτ έλεσμα οι Βιετ να-
μέζικες κομμου ν ισ τ ικές δυ νάμε ις και οι K hme r Rouge να
ελέ γχου ν σχεδόν τ ο μισό τ ης χώρας. Αποκορύ φ ωμα ε ίναι η
πολιορκ ία τ ης Angko r. Παράλληλα, τ ο 1969 οι ΗΠΑ ξεκ ι-
νού ν πρόγραμμα βομβαρδισμών, με τ ην υπο ψ ία τ ης ύπαρ-
ξ ης μυσ τ ικών κομμου ν ισ τ ικών σ τ ρατ οπέδων σ τ ην Καμπό-
τζ η. Για τα επόμε να τ έσσερα χρόν ια, μέχρι τ ον Αύ γουσ τ ο
τ ου 1973, οπότα ν και απα γορεύθηκα ν με από φα ση τ ου Ο ΗΕ,
μαζικοί και τ ερά σ τ ιας έκ τα σης βομβαρδισμοί λαμβά νου ν
χώρα με Β – 52, καταλύον τας σχεδόν όλο τ ο α νατ ολικό μισό
τ ης Καμπότζ ης. Πισ τ εύεται ότ ι οι νεκ ροί ήτα ν πολλές χι-
λιάδες και οι πρόσ φ υ γες πολλές εκατ ον τ άδες χιλιάδες.
Πολλοί ισ τ ορικοί μιλού ν γ ια διακόσ ιες πε νήν τα χιλιάδες
νεκ ρούς. Ο βομβαρδισμός συ ν τ ελε ί σ τ ην κοινων ικ ή διε ίσ-
δυση τ ων K hme r Rouge. Μεταξ ύ τ ων ετ ών 1970 και 1975,
πολλοί Καμποτ ινοί πεθαίνου ν σ τα πεδία τ ων συ γ κ ρούσεων.
 Στα χρόν ια αυτ ά, οι K hme r Rouge διαδραματ ίζου ν σημα-
ν τ ικό ρόλο σ τ ην προσπάθε ια α νατ ροπής τ ης κ υβέρνησης
τ ου L o n Nol, μάλλον ε νδυ ναμωμέ νοι από τ ην παρουσ ία τ ων
Βιετ ναμέζων, παρόλο που τ ο τ ελευταίο οι K hme r Rouge τ ο
αρνού ν ται ακόμη.
196
Στ ο μεταξ ύ, τ ο 1925 η Καμπότζ η αλλά και ολόκ ληρη η α ν-
θρωπότ ητα έχε ι τ ην ατ υχία να γε ν νηθε ί σε έ να μικ ρό χωριό
ο Salot h Sa r. Ο ά ν θρωπος που ευθύ νεται γ ια τ η Γε νοκ τ ον ία
τ ων Καμποτ ινών. Ένας μόνος ά ν θρωπος; Και όμως, η Ισ τ ο-
ρία αποδε ικ ν ύε ι, και δυσ τ υχώς επα ναλαμβα νόμε να, ότ ι υπό
κοινων ικές, οικονομικές και γεωπολιτ ικές προϋποθέσε ις,
και έ νας μόνος αρκε ί γ ια τ ις με γαλύτ ερες μαζικές α ν θρώ-
πινες τ ρα γωδίες. Νεαρός, κερδίζε ι υποτ ρο φία και πηγαίνε ι
να σπουδάσε ι σ τ ο Παρίσ ι, όπου περνά αρκετ ά χρόν ια κον τ ά
σ τ ον Ie ng Sa r y. Εκε ί, πισ τ εύεται ότ ι α σπάζεται τ ον μαρξ ι-
σμό και τ ον μαοϊσμό. Ε πισ τ ρέφ ον τας σ τ ην Καμπότζ η, πέφτ ε ι
και αυτ ός θύμα τ ης πολιτ ικ ής τ ων διώξεων τ ου Si hanouk.
Κατα φεύ γε ι, όπως και ο Ie ng Sa r y, σ τ ις ζού γ κ λες τ ου
Ra t a na k i r i. Από τ ότ ε, αρχίζε ι να αποκαλε ί τ ον εα υτ ό τ ου
P ol P ot . Τον καιρό τ ης ζού γ κ λας επιλέ γε ι να παραμε ίνε ι
μία σ κ ιώδης μορ φή και κατα φέρνε ι να α ναρρι χηθε ί μαζί
με τ ον σύ ν τ ρο φ ό τ ου Ie ng Sa r y σ τ ην ηγεσ ία τ ου κ ινήματ ος
τ ων K hme r Rouge. Στ ην προσπάθε ια α υτ ή τ ης α ναρρί χησης
και ελέ γχου τ ου κ ινήματ ος, ο P ol P ot αρχίζε ι τ ις πρώτ ες
εκ καθαρίσε ις. Έ χε ι τ η βαθιά πεποίθηση ότ ι τ ο κ ίνημα δε ν
έχε ι ομοιογέ νε ια. Έτ σ ι και προκε ιμέ νου να εξα σ φαλισθε ί η
ομοιογέ νε ια, πρώτα επιλέ γεται η εκ καθάριση τ ων Βιετ να-
μέζων κομμου ν ισ τ ών, οι οποίοι ε ί χα ν εκ παιδεύσε ι σ τ ελέχη
τ ων K hme r Rouge και ε ί χα ν ε ισχωρήσε ι σ τ ις τ άξε ις τ ους.
Στ η συ νέχε ια, εκ καθαρίζον ται πολλοί ν τ όπιοι χωρικοί που
ε ί χα ν ε ισχωρήσε ι σ τ ους K hme r Rouge ως έ νδε ιξ η πίσ τ ης
σ τ ον βα σ ιλιά τ ους Si hanouk, χωρίς όμως να έχου ν ιδεο-
λογ ικ ή συ γ γέ νε ια με τ ους K hme r Rouge.
Παράλληλα, η κ υβέρνηση τ ου Lo n Nol γ ίνεται γρήγορα
α ν τ ιδημο φιλής λόγω τ ης δια φθοράς και τ ης βουλιμίας τ ων
σ τ ελεχών τ ης. Η α ν ικα νότ ητα τ ης κ υ βέρνησης, παρ’ όλη τ η
σ τ ήριξ η από τ ις ΗΠΑ, και η λαϊκ ή δυσ φ ορία επιτ ε ίνεται
μετ ά τ ο ε γ κεφαλικό που παθαίνε ι ο L o n N ol τ ον Μάρτ ιο
τ ου 1971. Ο υσ ια σ τ ικ ή εξ ουσ ία α σ κε ί πλέον ο ε ν τ ελώς δι-
εφθαρμέ νος αδελ φ ός τ ου. Παρ’ όλη τ η με γάλη σ τ ρατ ιωτ ικ ή 197
και πολιτ ικ ή βοήθε ια, η κ υ βέρνηση τ ου L o n N ol δε ν κα-
τ ορθώνε ι ποτ έ να κ υριαρχήσε ι έ να ν τ ι τ ου κ ινήματ ος τ ων
K hme r Ro uge. Με γάλα τ μήματα τ ης υπαίθρου πέφτ ου ν σ τα
χέρια τ ων τ ελευταίων και πολλές περιφερε ιακές πόλε ις
αποκόπτ ον ται από τ ην πρωτ εύουσα. Ο L o n N ol τ ην «κοπα νά-
ε ι» από τ η χώρα σ τ ις αρχές Απριλίου t oy 1975. Αφήνε ι σ τ η
θέση τ ου τ ον Si r i k Ma t a k. Αυτ ός δε ν ε γ καταλε ίπε ι ούτ ε
τ η θέση ούτ ε τ η χώρα έως τ ην ύσ τατ η ώρα τ ης παρέλα σης
τ ων K hme r Ro uge σ τ ην πρωτ εύουσα. Δύο εβδομάδες πριν
από τ ην πτ ώ ση τ ης Π νομ Πε ν, δηλώνε ι χαρακ τ ηρισ τ ικά σ τ ον
Αμερικα νό πρέσβη: «Αλίμονο, δε ν μπορώ να ε γ καταλε ίψ ω
με τ όσο δε ιλό τ ρόπο. Διέπραξα μόνον έ να σ φάλμα, τ ο ότ ι
πίσ τ ε ψα σε εσάς τ ους Αμερικά νους».
Μετ ά τ ην κατ άλη ψη τ ης Π νομ Πε ν, οι K hme r Ro uge, με
επικεφαλής τ ον P ol P ot , επιβάλλου ν μία από τ ις πιο ρι-
ζοσπα σ τ ικές και βίαιες α ναμορ φ ώ σε ις κοινων ίας που έχε ι
κατα γρα φε ί σ τ ην ισ τ ορία τ ης α ν θρωπότ ητας. Σκοπός τ ους
ε ίναι η μετατ ροπή τ ης Καμπότζ ης σε μια πρότ υπη συ νερ-
γατ ικ ή μαοϊκ ή κοινων ία, α γροτ ικ ής α ναδια νομής. Το έτ ος
1975 ονομάζεται έτ ος μηδέ ν, γ ια να σηματ οδοτ ήσε ι τ ην
καινούργ ια αρχή. Τελικά, σηματ οδότ ησε έ να ν α νε ίπωτ ο
εφιάλτ η γ ια μια ζωή χωρίς σχολε ία, βιβλία, φάρμακα, πό-
λε ις, α γαπημέ νους, δυ νατ ότ ητα έκφρα σης οιουδήποτ ε αι-
σθήματ ος, χωρίς έρωτα. Μια ζωή χωρίς λόγ ια και μουσ ικ ή,
χωρίς χαρτ ονομίσματα, χωρίς τ ραπεζικό σύσ τ ημα, χωρίς
βιβλία, χωρίς ραδιό φ ωνα, χωρίς ταχυδρομε ία. Μια ζωή
βυθισμέ νη σ τ ον ά φατ ο τ ρόμο, όπου έως τ ον θά νατ ο χώρα γε
μόνον η α να γ κα σ τ ικ ή εργα σ ία. Η Καμπότζ η τ ίθεται σε δια-
δικα σ ία α υτ ο – διάλυσης τ ων δομών τ ης, ώ σ τ ε να απαλλα γε ί
 από τ ο παρελθόν τ ης. Από τ ις απαρχές τ ης παρουσ ίας τ ους
σ τ ον α ν θρωπογεωγρα φικό χάρτ η, οι Καμποτ ινοί α ναπτ ύσ-
σου ν συ νεκ τ ικές κοινων ικές σχέσε ις με άξ ονα τ ρία α γα-
θά: οικογέ νε ια σε ευρε ία μορ φή, πίσ τ η και τ ρο φή κ υρίως
συ νδεδεμέ νη με τ ην καλλιέργε ια τ ου ρυζιού με πρωτ ογε νή
198 ιδιοκ τ ησ ιακ ή α γροτ ικ ή οργά νω ση. Σκοπός τ ου καθεσ τ ώτ ος
ε ίναι η εξα φά ν ιση τ ων αξ όνων αυτ ών. Ο α σ τ ικός πληθυσμός
τ ων πόλεων, τ όσο τ ης πρωτ εύουσας όσο και τ ων περιφε-
ρε ιακών πόλεων, υποχρεώνεται να τ ις ε γ καταλε ίψε ι και
οδηγε ίται, σε πορε ίες εκατ ον τ άδων χιλιάδων, σ τ ην ύπαι-
θρο. Λέ γεται ότ ι κατ ά τ ην πρώτ η ημέρα τ ης υποχρεωτ ικ ής
πορε ίας, αυτ ή δε ν προχώρησε παρά μέχρι τα περί χωρα τ ης
πρωτ εύουσας λόγω τ ου πολυπληθούς τ ης όγ κου. Όποιος
α ν τ ισ τ έκεται, καθυσ τ ερε ί, αρνε ίται ή ομιλε ί, εκ τ ελε ίται
επιτ όπου. Αρχίζε ι η επιβολή τ ου ελέ γχου, με πρώτ ο μέσο,
τ ην πε ίνα και τ η δίψα. Φτ ά νον τας σ τ ην ύπαιθρο, οι α σ τ οί
και ιδιαίτ ερα οι μορ φ ωμέ νοι συ γ κ ροτ ού ν κατα να γ κα σ τ ικού
χαρακ τ ήρα κ ινητ ές μονάδες εργα σ ίας. Δουλεύου ν σε απά ν-
θρωπες συ ν θήκες, καθημερινά και επί δώδεκα ώς δεκαπέ-
ν τ ε ώρες. Η τ ρο φή δίνεται σε συσσ ίτ ιο και αποτ ελε ίται
από νερόβρα σ τ ο χυλό ρυζιού, έ να μπολάκ ι δύο φορές τ ην
ημέρα. Μαλάρια και δυσε ν τ ερία σε ημερήσ ια διάταξ η. Κά-
ποιες ζώνες ελέ γχου ήτα ν σε καλύτ ερη κατ ά σ τα ση, κάποιοι
διοικ ητ ές λιγότ ερο απά ν θρωποι, αλλά α υτ ό δε ν βοηθούσε
σ τ ο να καλυτ ερεύσε ι η γε ν ικότ ερη ε ικόνα, η οποία πα-
ρέμε νε α νατ ρι χια σ τ ικ ή. Χωρίς μισθό, χωρίς ιδιοκ τ ησ ία,
χωρίς κα ν ρούχα, α φ ού ο μόνος ρουχισμός που διατ ίθεται
ε ίναι μια φ όρμα, η οποία χορηγε ίται μία φορά τ ον χρό-
νο, χωρίς ιατ ρο φαρμακευτ ικ ή περίθαλ ψη, χωρίς δικαίωμα
ιδιοκ τ ησ ίας. Κάθε α ν τ ίδρα ση συ νήθως προκαλούσε εκ τ έλε-
ση. Η παρέα μου επιμέ νε ι ότ ι νοσηλε ίας μπορούσε να τ ύ-
χε ι μόνον ο γεροδεμέ νος ά νδρας, ε νώ αδύ ναμοι ή γέρον τ ες
α φήνον τα ν να πεθά νου ν χωρίς φάρμακα, α φού δε ν ε ί χα ν
τ ην ικα νότ ητα να συμβάλλου ν αποτ ελεσματ ικά σ τ ην καλ-
λιέργε ια τ ης γης. Απε γ νω σμέ νοι ά ν θρωποι προσπαθούσα ν
με κ ρυμμέ να σ τ η γη κοσμήματα, ιδίως χρυσό, να εξα γορά-
σου ν λίγες ημέρες ζωής, λίγα σπυριά περισσότ ερο ρύζι.
Ο πατ έρας και παππούς τ ου ξε να γού μου πέθα να ν από τ ην
πε ίνα. Από τ ο έτ ος μηδέ ν, συ νάλλα γμα και ταχυδρομικές
υπηρεσ ίες έπα υσα ν να υπάρχου ν. Η Κε ν τ ρικ ή Τράπεζα γ κ ρε-
μίσ τ ηκε. Παρέμε ινε μόνο μια δεκαπε ν θήμερη πτ ήση από
και προς τ ο Πεκ ίνο, α φ ού η Κίνα όχι απλώς α νεχότα ν τ ο 199
καθεσ τ ώς, αλλά φαίνεται να πρόσ φερε σε α υτ ό σ τ ήριξ η.
Δίπλα σ τ ο Πεδίο τ ου Θα νάτ ου, λε ιτ ουργούσε εργοσ τ ά σ ιο
ηλεκ τ ρισμού από Κινέζους. Μάλλον, τ ο καθεσ τ ώς σ τ ηρί χθη-
κε σ τ ην κ ινεζικ ή α νοχή και προτ ροπή. Ίσως, ήτα ν ο α γώνας
τ ης Κίνας γ ια επικ ράτ ηση τ ου μον τ έλου τ ης και μάλισ τα
σ τ ην καθαρότ ερη δυ νατ ή μορ φή τ ου, σε ξέ νο αχυρώνα. Η
χώρα αποκόπηκε ε ν τ ελώς από τ ον υπόλοιπο κόσμο. Κατ ά τ η
διακ υ βέρνηση τ ων K hme r Ro uge, γ ίνεται τ ο με γάλο πε ίρα-
μα. Δε ν καταργε ίται μόνον η οικονομία τ ης Αγοράς. Καταρ-
γε ίται και η έ ν νοια κάθε α ν ταλλακ τ ικ ής Αγοράς. Τα πά ν τα
ορίζον ται από τ ην εξ ουσ ία: η κούπα ρύζι, τ ο ρούχο. Όλα.
Κάθε έ ν νοια εκ παίδευσης πα ύε ι να υπάρχε ι. Ο ι δά σ καλοι,
οι μουσ ικοί, οι ζωγρά φ οι, οι χορευτ ές, οι καλλιτ έχ νες, οι
επισ τ ήμονες σ τ οχοποιού ν ται ως εχθροί και εκ τ ελού ν ται. Η
α ναμόρ φ ω ση γ ίνεται με σ κ ληρή εργα σ ία. Εξ ον τ ώνον ται όλοι
οι μορ φ ωμέ νοι.
Ακόμη και μετ ά τ ην κατ άλη ψη τ ης εξ ουσ ίας, ο P ol P ot εξα-
κολουθε ί να μην εμφα ν ίζεται έως τ η σ τ ιγμή που επισ τ ρέ-
φε ι από έ να ταξ ίδι σ τ ους μέ ν τ ορές τ ου σ τ ην Κίνα. Τότ ε,
αρχίζε ι να εκδηλώνεται έ ν τ ονα ως α ν τ ι– Βιετ ναμέζος. Εδώ,
ισχυρίζον ται ότ ι α υτ ό συμβαίνε ι κ υρίως διότ ι οι Βιετ να-
μέζοι υποτ ιμού ν τ ην προσπάθε ιά τ ου σε σχέση με τ η δικ ή
τ ους. Εξακολουθε ί να πισ τ εύε ι ότ ι τ ο κ ίνημα δε ν έχε ι τ ον
α να γ καίο βαθμό ομοιογέ νε ιας. Μια σε ιρά από εσωτ ερικές
φράξ ιες πρέπε ι κατ ά τ η γ νώμη τ ου να αποτ ελέσου ν τ ον
επόμε νο σ τ όχο εσωτ ερικ ής κάθαρσης. Μετ ά τ ους Βιετ ναμέ-
ζους και τ ους α γρότ ες υποσ τ ηρικ τ ές τ ου Si ha n ouk, σε ιρά
προς εκ τ έλεση πήρα ν όλοι οι α νώτατ οι αξ ιωματ ούχοι, κ υ-
βερνητ ικοί και σ τ ρατ ιωτ ικοί, τ ης προηγούμε νης κ υβέρνη-
 σης τ ου L o n Nol. Στ η συ νέχε ια, τ ο Καθεσ τ ώς σ τ ρά φηκε σε
ευρύτ ερες μάζες. Στ άλθηκα ν σ τ ην ύπαιθρο οι πισ τ ές βο-
ρε ιοδυτ ικές δυ νάμε ις υπό τ ις διατα γές τ ου σ τ ρατ ηγού Ta
Ma k. Στ ρατ ολογού ν ται σ τ ο Αngka, όπως ονομάζεται η Οργά-
νω ση, μωρά παιδιά και μετατ ρέπον ται σε μηχα νές θα νάτ ου.
200 Σκοτ ώνου ν, διότ ι έχε ι από μέσα τ ους ξεριζωθε ί κάθε συ-
ναίσθημα. Σκοτ ώνου ν, γ ια να μην α φα ν ισθού ν. Καταδίδου ν,
διότ ι αλλιώς δε ν θα επιβιώ σου ν. Εκφοβίζου ν, διότ ι δε ν
τ ους συ νδέε ι πια δεσμός ούτ ε με οικογέ νε ια, ούτ ε με γη,
ούτ ε με πίσ τ η. Να και πάλι ο παππούς Αρισ τ οτ έλης. Προ-
σπαθούσε πριν από δύο χιλιάδες τ ετ ρακόσ ια χρόν ια να μας
πε ι ότ ι ο ά ν θρωπος που δε ν κοινωνε ί ε ίναι χε ιρότ ερος και
από θηρίο. Τα μικ ρά αυτ ά α γόρια έχου ν γ ίνε ι α γρίμια, εξα-
θλιωμέ να από τ ον φ όβο, τ ην πε ίνα, τ ον κ ίνδυ νο. Μαθαίνου ν
να ζου ν γ ια να βιάζου ν, να σ κοτ ώνου ν, ώ σ τ ε να εξα σ φαλί-
σου ν τ ην καθημερινή τ ους κούπα ρύζι. Μαθαίνου ν ότ ι δε ν
πρέπε ι να κουράζον ται ποτ έ, γ ιατ ί η Οργά νω ση διαλέ γε ι
μόνο τ ους απτ όητ ους. Μαθαίνου ν να αποδέχον ται ως μόνη
αλήθε ια, τ ην αλήθε ια τ ου Καθεσ τ ώτ ος. Μαθαίνου ν ότ ι τ ο
Καθεσ τ ώς δε ν κά νε ι ποτ έ λάθος. Εκ καθαρίζεται κατ ά χι-
λιάδες ο πληθυσμός τ ης υπαίθρου, ιδίως α υτ ός τ ης α να-
τ ολικ ής επικ ράτ ε ιας. Ό σοι προ φταίνου ν δια φεύ γου ν προς
τ ο Βιετ νάμ. Αυτ οί θα αποτ ελέσου ν τ ον πυρήνα τ ης κ υβέρ-
νησης που ε γ καθίδρυσα ν οι Βιετ ναμέζοι μετ ά τ ην κατ άλη ψη
τ ης χώρας, τ ον Ια νουάριο τ ου 1979.
Μετ ά από τ ρία χρόν ια, οχτ ώ μήνες και ε ίκοσ ι μία ημέρες,
όσοι έχου ν απομε ίνε ι ε ίναι πια τ ελε ίως α ν υπερά σπισ τ οι,
αποδιοργα νωμέ νοι, α νήμποροι και σε πλήρη σύ γχυση. Δε ν
ε ίναι γ νω σ τ ό πόσοι Καμποτ ινοί πέθα να ν μέσα σ τ ο χρον ικό
διάσ τ ημα τ ης διακ υβέρνησης τ ων K hme r Rouge. Ο ι Βιετ να-
μέζοι ισχυρίζον ται ότ ι ο αριθμός ε ίναι περίπου τ ρία εκα-
τ ομμύρια ψ υχές. Ξέ νοι εμπε ιρογ νώμονες τ ον υπολογ ίζου ν
γ ύρω σ τ ις δύο εκατ ομμύρια ψ υχές και επισ τ ήμονες τ ου
Yale σε έ να εκατ ομμύριο ψ υχές. Ο ι K hme r Rouge πέτ υχα ν
αυτ ό που φαινότα ν αδύ νατ ο. Αποκό ψα ν τ ον λαό τ ης Καμπό-
τζ ης από ό,τ ι α υτ ός α γαπούσε: οικογέ νε ια, τ ρο φή, α γρό,
πίσ τ η. Τα μόνα σ τ οι χε ία που συ νέδεα ν πια τ ους α ν θρώπους
σ τ ο γεωγρα φικό α υτ ό πλάτ ος ε ίναι ο ά φατ ος ζω ώδης φ όβος
και τ ο έ νσ τ ικ τ ο α υτ οσυ ν τ ήρησης. Και τα δυο α υτ ά σ τ ρέ-
φ ου ν τ ον έ να ν ε να ν τ ίον τ ου άλλου. Η πολιτ ικ ή φύση έχε ι
πια ξεριζωθε ί από τ ον ά ν θρωπο, ακόμη και ως δυ ναμικ ή. 201
Στ η διάρκε ια μεταξ ύ 1976 και 1978, η ξε νο φ οβικ ή κ υ βέρ-
νηση τ ου P ol P ot σ τ ην Π νομ – Πε ν δημιουργε ί μια σε ιρά από
συ νοριακά επε ισόδια με τ ο Βιετ νάμ. Διεκδικε ί τ ο δέλ-
τα τ ου ποταμού Me g o ng, κάποτ ε τ μήμα τ ης α υτ οκ ρατ ορί-
ας τ ων Κ hme r. Ο ι επιδρομές τ ων K hme r Rouge σ τα εδά φη
τ ου Βιετ νάμ έχου ν ως αποτ έλεσμα πολίτ ες– θύματα. Στ ις
25 Δεκεμβρίου τ ου 1978, οι Βιετ ναμέζοι α ναπτ ύσσου ν μια
με γάλη δύ ναμη ε ισβολής, η οποία έληξε με τ ην πτ ώ ση τ ης
κ υ βέρνησης τ ου P ol P ot και τ ων K hme r Ro uge, μέσα σε
μόλις δύο εβδομάδες. Ό σο πλησ ιάζου ν τα τα ν κ τ ων Βιετ να-
μέζων, οι K hme r Ro uge τ ην «κοπα νά νε» από τ ην πρωτ εύουσα
προς τ ις ζού γ κ λες και τα βου νά, τα οποία βρίσ κον ται και
σ τ ις δυο μεριές παράλληλα με τα ταϊλα νδέζικα σύ νορα. Ο ι
Βιετ ναμέζοι ε γ καθισ τ ού ν νέα κ υ βέρνηση υπό τ ην ηγεσ ία
πολλών σ τ ελεχών τ ων K hme r Ro uge, μεταξ ύ τ ων οποίων και
ο Hun S e n, ο οποίος προηγουμέ νως κατ ά τ ο έτ ος 1977 ε ί χε
αποσ τατ ήσε ι σ τ ο Βιετ νάμ. Στ ις αρχές τ ου 1979, οι κατ ’
ουσ ία πατ ρώνοι τ ων K hme r Ro uge, οι Κινέζοι, α ναπτ ύσσου ν
σε ιρά αιφ ν ιδια σ τ ικών α ν τ επιθέσεων κατ ά τ ων βιετ ναμέ-
ζικων βόρε ιων κ υρίως συ νόρων, ώ σ τ ε να εξ οικονομήσου ν
χρόνο γ ια τ ους συμμάχους τ ους K hme r Ro uge. Αποτ υ γ-
χά νου ν και μετ ά από 17 ημέρες οι Κινέζοι αποσύρον ται
με αρκετ ές απώλε ιες. Τότ ε, οι Βιετ ναμέζοι σ τ ήνου ν δίκ η,
σ τ ην οποία ο P ol P ot και ο Ie ng Sa r y καταδικάζον ται γ ια
πράξε ις γε νοκ τ ον ίας. Στ ο μεταξ ύ, τ ην ε ισβολή τ ου Βιετ νάμ
σ τ ην Καμπότζ η ακολουθε ί νέα οικονομικ ή και κοινων ικ ή
εξαθλίω ση, ο φε ιλόμε νη κ υρίως σ τ η διατ άραξ η τ ης ροής
καλλιέργε ιας και αποθήκευσης ρυζιού, τ ο οποίο συ ν ισ τ ά
και τ ο κ ύριο διατ ρο φικό α γαθό τ ης χώρας. Ο ι α γροί πα-
 ραμέ νου ν ακαλλιέργητ οι και από τ ις δυο μεριές τ ων συ-
νόρων, ώ σ τ ε να μη βρίσ κου ν αμφ ότ εροι οι εχθροί τ ρο φή.
Αυτ ή η τακ τ ικ ή οδηγε ί σε μια έ ν τ ονη έλλε ιψη ρυζιού ε ν τ ός
τ ου 1979. Η χώρα υπο φέρε ι και πάλι από σ ιτ οδε ία. Καθώς
λόγω δυσμε νών συ ν θηκών, και ιδίως τ ης πε ίνας, εκατ ον τ ά-
202 δες χιλιάδες πρόσ φ υ γες κατ ευθύ νον τα ν προς τ ην Ταϊλά ν-
δη, επισ ιτ ισ τ ικ ή βοήθε ια από τα Η νωμέ να Έθ νη αρχίζε ι να
ρέε ι. Για τ η βοήθε ια, ξεσπά –τ ι περίεργο – διελκ υσ τ ίνδα.
Τα Η νωμέ να Έθ νη επιθυμού ν τ ην επιτ ήρηση τ ης ροής βοή-
θε ιας, διότ ι δε ν έχου ν εμπισ τ οσύ νη σ τ ην κ υβέρνηση γ ια
τ ην ισοκατα νομή τ ης. Αν τ ίθετα, η κ υβέρνηση τ ης Π νομ Πε ν
επιθυμε ί να ελέ γ ξε ι εκε ίνη τ ο σύ νολο τ ων προμηθε ιών,
ώ σ τ ε να δια σ φαλισθε ί ότ ι δε ν θα πέσου ν σ τα χέρια τ ων
K hme r Rouge. Από τ η μεριά τ ους, οι Ταϊλα νδοί πιέζου ν να
περάσου ν οι προμήθε ιες μέσα από τα σ τ ρατ όπεδα προσ φύ-
γων που ε ί χα ν σ τ ηθε ί σ τα εδά φη τ ους. Έτ σ ι, όμως, ε ίναι
ευχερές να χρησ ιμοποιηθε ί μέρος τ ης βοήθε ιας γ ια να
α να συ γ κ ροτ ηθε ί τ ο κ ίνημα τ ων K hme r Rouge, ιδίως ως α νά-
χωμα σ τ ον βιετ ναμέζικο σ τ ρατ ό. Αυτ ή η διεθ νής βοήθε ια,
μέρος τ ης οποίας τ ελικά πέρα σε σ τ ους K hme r Rouge, μαζί
με τ ον οπλισμό από τ ην Κίνα, συμβάλλε ι ώ σ τ ε τ ο αιμο-
σ τα γές κ ίνημα να αποκ τ ήσε ι εκ νέου σ τ ρατ ιωτ ικ ή δύ ναμη.
Δυσ τ υχώς, τα γεωπολιτ ικά παι χ ν ίδια τ ων κ υρίαρχων αλλά
και περιφερε ιακών δυ νάμεων σ τ ην περιοχή, σε συ νδυα σμό
με τ η μικ ροπολιτ ικ ή τ ων δυ νάμεων τ ης χώρας, δυ ναμώνου ν
γ ια μια φορά ακόμη τ ους K hme r Rouge και τ ους προσ φέ-
ρου ν τ ρο φή και εξ οπλισμό. Έτ σ ι, τ ο κ ίνημα κατα φέρνε ι να
μάχεται, κατα σπαρά σσον τας τ η χώρα γ ια άλλα 20 χρόν ια.
Μετ ά από κ ινεζικ ή πίεση, εμφα ν ίζεται και πάλι ο μοιραί-
ος Si ha n ouk και «συμφ ωνε ί» να ηγηθε ί ε νός σ τ ρατ ιωτ ικού
και πολιτ ικού μετ ώπου, γ ια να πολεμήσε ι τ ην κ υβέρνηση
τ ης Π νομ Πε ν. Η πρωτ οβουλία τ ου Si hanouk οδηγε ί σ τ ον
θεωρητ ικό τ ουλάχισ τ ον συ να σπισμό τ ριών κομμάτ ων, ε νός
βα σ ιλό φιλου πισ τ ού σ τ ον Si hanouk, ε νός μη κομμου ν ισ τ ι-
κού με ηγέτ η τ ον πρώην πρωθυπουργό S o n Sann και ε νός
που ε νσωματ ώνε ι τ ο κ ίνημα τ ων K hme r Rouge, με νέα πλέ-
ον φ ορεσ ιά και με τ ην ονομα σ ία, κόμμα δημοκ ρατ ίας (!),
τ ο οποίο και κατα φέρνε ι να συ γ κε ν τ ρώ σε ι γ ια μια φ ορά
ακόμη τ η με γαλύτ ερη ισχύ. Ούτ ε γάτα ούτ ε ζ ημιά, λοιπόν.
Η μέχρι εκε ίνη τ η σ τ ιγμή θηριώδης γε νοκ τ ον ία τ ων K hme r
Ro uge παρα βλέφθηκε, προκε ιμέ νου να επιτ ευχθε ί ο συμβι- 203
βα σμός που βόλευε τ η γεωπολιτ ικ ή ατζέ ν τα τ ης περιοχής.
Ο Si ha n o uk κατα φέρνε ι, ελισσόμε νος γ ια μια φ ορά ακόμη,
να βρεθε ί σ τ ο επίκε ν τ ρο τ ων εξελίξεων σ τ η χώρα τ ου. Ανα-
ρωτ ιέμαι τ ι σ κεφτ ότα ν, ότα ν χρησ ιμοποίησε σ τ ήριξ η από
α υτ ούς που ε ί χα ν διαπράξε ι τ ο μέ γ ισ τ ο έ γ κ λημα κατ ά τ ου
λαού τ ου; Ήτα ν πρά γματ ι η μόνη λύση γ ια τ η χώρα, γ ια
εκε ίνον; Δε ν έχω τ ις α να γ καίες γ νώ σε ις, γ ια να κατα νοήσω.
Παράλληλα, σ τα μέσα τ ης δεκαετ ίας 1980, οι Βρετα νοί αρ-
χίζου ν να σ τ ήνου ν σ τ η ζού γ κ λα τ ης Μαλαισ ίας σ τ ρατ όπεδο
εκ παίδευσης α ν ταρτ οπόλεμου. Ο ι K hme r Rouge γ ίνον ται,
α νεπίσημα πά ν τα, οι καλύτ εροι μαθητ ές και χρησ ιμοποι-
ού ν τ ις μεθόδους που με επιμέλε ια αποσ τ ήθισα ν, ώ σ τ ε να
τ ρομοκ ρατ ήσου ν εκ νέου τ ον λαό τ ης Καμπότζ ης. Κάτ ι μου
θυμίζε ι κάτ ι μου θυμίζε ι, ίσως τ η μετα γε νέσ τ ερη περί-
πτ ω ση τ ου Αφγα ν ισ τ ά ν; Φαίνεται ότ ι και σ τ ις ΗΠΑ ήτα ν βο-
λικό να παρά σχου ν βοήθε ια οικονομικ ή, σ τ ρατ ιωτ ικ ή, αλλά
και διεθ νούς πολιτ ικ ής σ τ ήριξ ης σ τ ο δια βόητ ο κ ίνημα. Η
βοήθε ια α υτ ή πίσ τ ευα ν ότ ι θα δυσ κόλευε και θα απομόνω-
νε περαιτ έρω τ ο Ανόι. Έτ σ ι, πολύ πολύ βολικά, οι υπεύ-
θυ νοι τ ης γε νοκ τ ον ίας ε νός ολόκ ληρου λαού γ ίνον ται οι
α ν τ ιπρόσωποι τ ου σ τ η Γε ν ικ ή Συ νέλευση τ ου Ο ΗΕ, με ου-
σ ια σ τ ικούς υποσ τ ηρικ τ ές τ όσο τ ην Κίνα, όσο και τ ις ΗΠΑ.
Ναι, αλλά οι θηριωδίες, η γε νοκ τ ον ία; Ποιος θα απα ν τ ήσε ι
ποτ έ σε α υτ ούς τ ους α ν θρώπους, που προσπαθού ν να πιού-
νε ήρεμα τ ην μπίρα τ ους και να μου εξ ηγήσου ν; Ποιος θα
παρηγορήσε ι τ ο κουρελάκ ι που κ ρατ ώ σ τα χέρια μου;
Η Ισ τ ορία συ νεχίζε ι τ ην πορε ία τ ης σ τ ον χρόνο και κατ ά
τ ο με γαλύτ ερο μέρος τ ης δεκαετ ίας τ ου 1980, ο P ol P ot
 ζε ι σε οχυρωμέ νο συ γ κ ρότ ημα, κον τ ά σ τα σύ νορα με τ ην
Ταϊλά νδη. Την ίδια εποχή, ότα ν οι α να βαπτ ισμέ νοι σ τ ην
κολυμπήθρα τ ου Σιλωάμ K hme r Rouge αλων ίζου ν σ τ ην Κα-
μπότζ η και σ τ ον Ο ΗΕ, η χώρα παραμέ νε ι κ λε ισ τ ή σ τ η Δύση.
Μοναδικοί τ ης επισ κέπτ ες, κάποιες οργα νώ σε ις διεθ νούς
204 βοήθε ιας. Παράλληλα, η διακ υβέρνηση τ ης χώρας εξακο-
λουθε ί να επηρεάζεται από τ η διε ίσδυση τ ου Βιετ νάμ. Η
οικονομία; Αυτ ή εξακολουθε ί, σχεδόν α ν ύπαρκ τ η, ακόμη
και σ τ ον πρωτ ογε νή τ ης τ ομέα, καθώς σε όλα τα άλλα δε ι-
νά προσ τ ίθεται και τ ο εμπάργ κο τ ων Η νωμέ νων Εθ νών. Γύρω
σ τ ο έτ ος 1985, τ ο Βιετ νάμ κατα φέρνε ι να ελέ γ ξε ι σχεδόν
όλα τα με γάλα σ τ ρατ όπεδα σ τ ο εσωτ ερικό τ ης Καμπότζ ης,
πιέζον τας τ ους K hme r Rouge και τ ους συμμάχους τ ους
να βρου ν κατα φύ γ ιο σ τ ην Ταϊλά νδη. Από εκε ίνη τ η σ τ ιγ-
μή, κ υρίως οι K hme r Rouge αλλά και οι σύμμαχοί τ ους
αρχίζου ν τ ον πόλεμο δολιο φθοράς, που τ ους έμαθα ν καλά
οι Βρετα νοί, με σ κοπό τ ην αποσ ταθεροποίηση όσων δομών
ε ί χα ν απομε ίνε ι σ τ η χώρα. Ξεκ ινά η προσπάθε ια ελέ γχου
περιφερε ιακών πόλεων, η κατ ά χιλιάδες ναρκοθέτ ηση κατ ά
μήκος τ ων δρόμων και σ τα ριζοχώρα φα. Αρχίζε ι η επίθεση
σ τ ις μετα φορές, η α νατ ίναξ η γεφ υρών, η απα γωγή αρχηγών
χωριών, η εκ τ έλεση τ οπικών διοικ ητ ικών υπαλλήλων και
δα σ κάλων. Υποχρεώνον ται ά νδρες, γ υ ναίκες και παιδιά που
ζου ν σε σ τ ρατ όπεδα να δια σχίζου ν ναρκοθετ ημέ νες περι-
οχές και να μετα φέρου ν τ ρό φιμα και προμήθε ιες διαμέ-
σου τ ων συ νόρων. Ως απά ν τ ηση, οι Βιετ ναμέζοι φτ ιάχ νου ν
τ ο με γαλύτ ερο ναρκοπέδιο τ ου κόσμου, γ νω σ τ ό ως Κ–5,
εκ τ ε ινόμε νο από τ ο κόλπο τ ης Ταϊλά νδης έως τα σύ νορα
τ ου Λάος. Σκοπός, η δημιουργ ία ζώνης απομάκ ρυ νσης τ ων
α ν ταρτ ών. Κόλα ση. Χιλιάδες ά ν θρωποι πεθαίνου ν και πάλι.
Από αρρώ σ τ ιες, από εκ ρήξε ις ναρκών. Ακόμη και σήμερα η
χώρα ε ίναι γεμάτ η από σακάτ ηδες, οι οποίοι προσπαθού ν
με κάθε τ ρόπο, αξ ιοπρεπή ή όχι, να κερδίσου ν τα ελάχι-
σ τα, να εξα σ φαλίσου ν τ ην απαραίτ ητ η γ ια τ ην καθημερινή
τ ους επιβίω ση κούπα ρύζι.
Τα τ έλη τ ης δεκαετ ίας τ ου 1980 βρίσ κου ν τ η χώρα σε εξα-
θλίω ση και σε εμφύλια συμπλοκ ή. Η σ τ ρατ ιωτ ικ ή πτ έρυ γα
τ ου φιλοβα σ ιλικού σχηματ ισμού διατ ηρε ί δύ ναμη περίπου
δώδεκα χιλιάδων α νδρών, ο S o n Sa nn, παρόλες τ ις εσωτ ε-
ρικές έριδες που ταλα ν ίζου ν τ ον σχηματ ισμό τ ου, περίπου
οχτ ώ χιλιάδες και οι K hme r Ro uge πισ τ εύεται γ ύρω σ τ ις 205
σαρά ν τα χιλιάδες. Ο μόν ιμος σ τ ρατ ός τ ης κ υ βέρνησης τ ης
Π νομ Πε ν αποτ ελε ίται από περίπου πε νήν τα χιλιάδες ά ν-
δρες, ε νώ υπολογ ίζεται και μια ακόμη δύ ναμη εκατ ό χιλιά-
δων σ τ ρατ εύσ ιμων α νδρών. Τα πρά γματα κ υλού ν αργά, όπως
και τα νερά τ ου ποταμού Me ko ng, γ ια τ η δεκαετ ία α υτ ήν
σ τ η χώρα. Τον Σεπτ έμβριο τ ου 1989, υπο φέρον τας από πε ί-
να και επιθυμών τας να τ ερματ ίσε ι τ ην απομόνω σή τ ου, τ ο
Βιετ νάμ α νακοινώνε ι τ ην απόσυρση όλων τ ων σ τ ρατ ευμάτ ων
τ ου από τ ην Καμπότζ η. Μετ ά τ ην απόσυρση, οι K hme r Ro uge
δημιουργού ν ξα νά προβλήματα, με αποτ έλεσμα γρήγορα οι
εσωτ ερικοί πρόσ φ υ γες να ξεπερά σου ν τ ους εκατ όν πε νήν τα
χιλιάδες. Απορώ πόσα ακόμη κ ύματα θα νάτ ου και πε ίνας
θα α ν τ έξε ι α υτ ή η χώρα; Τι ε ίναι α υτ ό που κά νε ι τ ους
απλούς α ν θρώπους να α νέχον ται, ακόμη και να συ ν τ ά σσο-
ν ται σε α υτ ήν τ η μάχη επικ ράτ ησης συμφερόν τ ων – ξέ νων
σ τ ην καθημερινότ ητ ά τ ους; Ποιους τ ελικά α φ ορά α υτ ή η
λυσσαλέα α ν τ ιπαράθεση εξ ουσ ίας; Και α φ ού δε ν α φ ορά τ η
μάζα, γ ιατ ί α υτ ή δε ν α ν τ ιδρά, δε ν α ν τ ισ τ έκεται; Ο φ όβος,
η πε ίνα, η εξαθλίω ση, η αμορ φ ω σ ιά, η διάλυση κάθε κοι-
νων ικού δεσμού ε ίναι ίσως η απά ν τ ηση. Τελικά, εκε ί γ ύρω
σ τ ο 1990, οι δυ νάμε ις που προσπαθού ν να κ υριαρχήσου ν
σ τ η περιοχή μάλλον α ν τ ιλαμβά νον ται ότ ι πλέον δε ν συμ-
φέρε ι ο εμφύλιος πόλεμος. Έτ σ ι, ξεκ ινά νέο επε ισόδιο:
Διπλωματ ικές προσπάθε ιες γ ια να τ ερματ ισ τ ε ί η εμφύλια
σύ γ κ ρουση. Αφ ού α υτ ό πλέον ε ίναι διεθ νώς τ ο ζ ητ ούμε νο,
η διπλωματ ία αρχίζε ι να αποδίδε ι καρπούς τ ον Σεπτ έμβριο
τ ου 1990. Κατ ά τ ο ε ιρηνευτ ικό σχέδιο, έ νας σχηματ ισμός
από όλα τα μέρη υπό τ ην αρχηγ ία και πάλι τ ου Si ha n o uk,
θα α σ κούσε διακ υ βέρνηση. Μετα βατ ικ ή αρχή τ ων Η νωμέ νων
Εθ νών (UN TAC) θα επιτ ηρούσε τ η διοίκ ηση τ ης χώρας γ ια
 δύο χρόν ια, με σ κοπό τ η διε νέργε ια ελεύθερων εκ λογών.
Αρχίζου ν να ε γ καθίσ τα ν ται σ τ η χώρα α ν θρωπισ τ ικές οργα-
νώ σε ις.
Γίνον ται οι πρώτ ες εκ λογές τ ο 1993, με συμμετ οχή 89,6 %
206 τ ων πολιτ ών. Τα αποτ ελέσματ ά τ ους δε ν καταδε ικ ν ύου ν
έ ν τ ονη πλε ιο ψηφικ ή τ ά ση και υπό τ ον φόβο τ ης νέας εσω-
τ ερικ ής διαμάχης προκ ρίνεται η λύση τ ου διορισμού πρώ-
τ ου και δεύτ ερου πρωθυπουργού. Όμως, η λε ιτ ουργ ία τ ων
δημοκ ρατ ικών διαδικα σ ιών τ ης συ ναίνεσης γ ια τ ην ά σ κ ηση
εξ ουσ ίας, η δυ ναμικ ή τ ων συμμαχιών και η α νοχή σ τ η δι-
α φορετ ικ ή α ν τ ίλη ψη συ ν ισ τ ού ν ά γ νω σ τ ες έ ν νοιες γ ια τ η
χώρα. Το UN TAC τ ων Η νωμέ νων Εθ νών πακετ άρε ι τα μπα γ κά-
ζια τ ου και ε γ καταλε ίπε ι τ η χώρα, α φήνον τας πίσω τ ου
μια εξαιρετ ικά εύθραυσ τ η ε ιρήνη. Ο ι ζού γ κ λες τ ης Κα-
μπότζ ης, όπου κ ρύβον ται όσοι εμμέ νου ν σ τ ις συ γ κ ρούσε ις
ε ίναι πολύ μακ ριά από τ ον υπόλοιπο πολιτ ισμέ νο κόσμο.
Ο κ ύριος σ τ όχος τ ης UN TAC, που ήτα ν η αποκατ ά σ τα ση και
η διατ ήρηση τ ης ε ιρήνης καθώς και η προώθηση τ ης εθ ν ι-
κ ής συμφιλίω σης, δε ν έχε ι επιτ ευχθε ί. Ό ν τ ως, η Διεθ νής
Οργά νω ση επιτ ήρησε ελεύθερες εκ λογές. Τα αποτ ελέσμα-
τ ά τ ους ακ υρώθηκα ν σ τ ην πράξ η από τ ις ε νέργε ιες τ ων
πολιτ ικών. Ταυτ όχρονα, έ νας σ τ ρατ ός μοσχο – αμε ιβόμε νων
συμβούλων πηγαινοερχότα ν σ τ η χώρα και τ ης κόσ τ ιζε πολύ
ακ ριβά. Της κοσ τ ίζε ι και σ τ ην α ύξ ηση τ ης πορνε ίας. Το
Aids μα σ τ ίζε ι τ ην Καμπότζ η και η χώρα κατ έχε ι μια από
τ ις χε ιρότ ερες θέσε ις σ τ ην Ασ ία σε θύματ ά τ ου. Η α νακωχή
α φοπλίζε ι τ ους α γρότ ες, οι οποίοι χρησ ίμευα ν ως μοχλός
άμυ νας τ ης κ υβέρνησης σ τ ους K hme r Rouge. Ο ι τ ελευταί-
οι χρησ ιμοποιού ν ως φερετζέ τ ην πολιτ ικ ή νομιμοποίησή
τ ους, ώ σ τ ε να ξα να σ τ ήσου ν έ να ετ οιμοπόλεμο α ν τ άρτ ικο
κατ ά μήκος τ ης χώρας. Τρα γ ικό αποτ έλεσμα, τ ο α να βαπτ ι-
σμέ νο αλλά καθόλου αλλα γμέ νο κ ίνημα τ ων K hme r Rouge
και ο α φα νής δολο φ όνος P ol P ot παραμέ νου ν επικ ίνδυ νοι.
Έτ σ ι, ο διεθ νής παρά γον τας απομακ ρύ νεται από τ η χώρα,
χωρίς να έχε ι επιτ ύχε ι τ ην αποτ ιτα νοποίηση τ ου δολο φο-
ν ικού καρκ ιν ικού όγ κου τ ων K hme r Ro uge. Ο ι τ ελευταίοι
α νε νόχλητ οι, αρχίζου ν γ ια τ έταρτ η φ ορά τ ην προσπάθε ια
να ξεπα σ τ ρέ ψου ν τα ελάχισ τα που έχου ν απομε ίνε ι. Η απο-
κατ ά σ τα ση τ ης Δημοκ ρατ ίας και κ υρίως τ ης εσωτ ερικ ής
ε ιρήνης συ νεχίζε ι να αποτ ελε ί σ τ οί χημα χωρίς ν ικ ητ ή.
207
Στ ο έτ ος 1995, δύο γε γονότα α νακόπτ ου ν και πάλι τ ην
ε ιρην ικ ή α υτ ήn πορε ία. Το πρώτ ο ήτα ν η απο ψ ίλω ση από
αξ ιώματα και ε ν τ έλε ι τ ο 1995 η αποπομπή τ ου Sa m Rai nsy,
ε νός γαλλο – σπουδα σμέ νου λογ ισ τ ή από φιλοβα σ ιλικό κόμ-
μα. Ακολούθως, α υτ ός ιδρύε ι νέο α ν θρωποκε ν τ ρικό κόμμα
που φέρε ι μάλισ τα και τ ο όνομά τ ου και σε χρόνο μηδέ ν
μετατ ρέπεται σ τ ην κ ύρια μορ φή α ν τ ιπολίτ ευσης και α ν τ ί-
σ τα σης σ τ η χώρα. Το άλλο πολιτ ικό γε γονός τ ου 1995 ήτα ν
η σύλλη ψη και εξ ορία τ ου πρίγ κ ιπα N o r o d o m Si r iv udh,
γε ν ικού γραμματ έα τ ου φιλοβα σ ιλικού κόμματ ος και ετ ε-
ροθαλούς αδελ φ ού τ ου Si ha n o uk. Αυτ ός πάλι κατ ηγορήθηκε
ότ ι συ νωμοτ ούσε γ ια τ η δολο φ ον ία τ ου Hun S e n, αλλά από
ό,τ ι αποδε ί χθηκε εκ τ ων υσ τ έρων φαίνεται ότ ι επρόκε ι-
τ ο γ ια άλλη μια σ κευ ωρία. Ο Hun S e n ε ί χε βρε ι τ ρόπο να
βγάλε ι από τ ον δρόμο τ ου άλλον έ να α ν τ ίπαλο. Ο ι ίδιοι
και οι ίδιοι ρου φ ού ν, απομυζού ν ως βδέλλες ό,τ ι έχε ι
απομε ίνε ι. Κουρά σ τ ηκα να ακού ω. Με τ ην παροιμοιώδη α σ ι-
ατ ικ ή υπομονή και καρτ ερία, η παρέα μου συ νεχίζε ι τ ην
εξ ισ τ όρηση. Ατ άραχοι, σα ν να μην τ ους α φ ορά, ξα ναπιά νου ν
τ ο κουβάρι από ότα ν η κ υ βέρνηση τ ων K hme r Ro uge ε ί χε
α νατ ραπε ί από τ ους Βιετ ναμέζους και ε ί χα ν κατα φύ γε ι σ τ η
ζού γ κ λα. Ο υ φ, γ ιατ ί ξα να γ υρίζουμε πίσω; Ξα να γ υρίζουμε
πίσω, με πληρο φ ορού ν οι ομοτ ράπεζοί μου, διότ ι πρέπε ι
να μου επισημά νου ν τ ο γε γονός ότ ι ουσ ια σ τ ικά οι K hme r
Ro uge μποϋκοτ άρισα ν τ ις εκ λογές τ ου έτ ους 1993 και συ-
νέχισα ν τ ην προσπάθε ια εσωτ ερικ ής αποσ ταθεροποίησης, η
οποία δε ν κάμφθηκε ούτ ε μετ ά τ ην αποσ τα σ ία σ τ ρατ ιωτ ι-
κ ής δύ ναμης δύο χιλιάδων α νδρών από τ ις τ άξε ις τ ους. Ο ι
σ τ ρατ ευμέ νοι σ τ ους K hme r Ro uge ε ί χα ν ε ισχωρήσε ι σ τ ις
τ άξε ις τ ου κ ινήματ ος. Ήτα ν κ υρίως βίαια απογαλακ τ ισμέ να
 παιδιά και ά γουροι έφηβοι. Εί χα ν υποσ τ ε ί βία έως θα νά-
τ ου και μόνο με τ ην άσ κ ηση βίας μπορούσα ν να υπάρξ ου ν.
Αμόρ φ ωτ οι, α νέσ τ ιοι, πε ινα σμέ νοι, έχον τ ες μάθε ι να ζου ν
μόνο σα ν κ υ νηγημέ να ζώα σ τ η ζού γ κ λα, χωρίς πολιτ ε ιακό
ή κοινων ικό δεσμό, έχον τ ες υποσ τ ε ί πλύση ε γ κεφάλου, δε ν
208 γ νώριζα ν να κά νου ν τ ίποτα άλλο εκ τ ός από δολιο φθορές.
Δε ν α νήκα ν, ούτ ε μπορούσα ν εύκολα να ε ν ταχθού ν σε άλ-
λου ε ίδους κοινων ικό σχηματ ισμό. Μόνο τ η ζού γ κ λα και
τ η βίαιη επικ ράτ ηση γ νώριζα ν. Συ νεπώς, ήτα ν εξαιρετ ικά
δύσ κολο να σ τ ρα φ ού ν ε νά ν τ ια σ τ η μόνη εσ τ ία και μήτ ρα
που ε ί χα ν γ νωρίσε ι. Γι’ αυτ ό φαίνεται πως γ ι’ α υτ ούς ήτα ν
ευχερής η επα ναδρα σ τ ηριοποίηση τ ου κ ινήματ ος και μετ ά
τ ην ολοκ λήρω ση τ ων εκ λογών και τ ην πρώτ η δε ιλή προ-
σπάθε ια α ναδόμησης τ ης χώρας υπό συ ν θήκες έσ τ ω και
υποτ υπώδους, αλλά πά ν τ ως πρωτ όγ νωρης δημοκ ρατ ικ ής νο-
μιμοποίησης. Έτ σ ι, από τ ο έτ ος 1994, η ηγεσ ία τ ων K hme r
Rouge υιοθετ ε ί νέα πολιτ ικ ή α ν ταρτ οπόλεμου και εκφοβι-
σμών: τ ην επίθεση ε να ν τ ίον τ ων ξέ νων οι οποίοι βρίσ κο-
ν ται γ ια κακ ή τ ους τ ύχη σ τ ην Καμπότζ η. Απήχθησα ν τ ρε ις
αλλοδαποί από ταξ ί και εκ τ ελέσθηκα ν. Στ η συ νέχε ια, άλ-
λοι τ ρε ις από τ ρέ νο. Και ε νώ περιμέ νω να ακούσω τ η συ-
νέχε ια τ ου εμφύλιου αυτ ού σπαρα γμού, η παρέα μου κά νε ι
λόγο γ ια τ ην αρχή τ ης άλω σης τ ης μηχα νής τ ου θα νάτ ου
και τ ης εξαθλίω σης. Καταλύτ ης τ ων εξελίξεων φαίνεται
ότ ι ήτα ν σ τα μέσα τ ου 1996 η από τ ον P ol P ot κατα γ γελία
σε βάρος τ ου Ie ng Sa r y, νούμερο τ ρία τ ης ιεραρχίας τ ων
K hme r Rouge και παλιού τ ου συ ν τ ρό φου από τα χρόν ια
τ ου Παρισ ιού. Αυτ ό ε ί χε ως αποτ έλεσμα σε ιρά εσωτ ερικών
συ γ κ ρούσεων, οι οποίες κατ έληξα ν σ τ ην έλλε ιψη ελέ γχου
από τ ους K hme r Rouge τ ης περιοχής Paili n, η οποία ούσα
πλούσ ια σε πολύτ ιμους λίθους κ υρίως ρουμπίν ια και ξ υ-
λε ία, τ ους τ ρο φ οδοτ ούσε οικονομικά. Η αποσ τ έρηση τ ου
εσόδου αυτ ού, σε συ νδυα σμό με τ ο γε γονός ότ ι έτ σ ι πε-
ριοριζόν τ ουσα ν και τα μέτ ωπα που ε ί χε η κ υβέρνηση να
α ν τ ιμετ ωπίσε ι, υποδήλωνα ν ότ ι οι ημέρες τ ου εμφυλίου
πολέμου ήτα ν πλέον μετ ρημέ νες. Η πρα γματ ικ ή φθορά τ ου
κ ινήματ ος ήρθε τ ελικά από μέσα και όχι από έξ ω.
Παράλληλα, από τ ο 1997 άρχισα ν να εμφα ν ίζον ται ρωγμές
σ τ ην πολιτ ικ ή συμμαχία. Στ ις 31 Μαρτ ίου τ ου 1997, χε ι-
ροβομβίδα εξερρά γη και σ κότ ω σε υποσ τ ηρικ τ ές τ ου Sa m
Rai nsy, οι οποίοι διαδήλωνα ν ε ιρην ικά εμπρός σ τ ην Εθ ν ι- 209
κ ή Βουλή, ε νώ ο ίδιος μόλις γλίτ ω σε τ ον τ ρα υματ ισμό.
Παρόλα α υτ ά ήτα ν και πάλι οι K hme r Ro uge που μονοπώ-
λησα ν τ ην επικαιρότ ητα. Στ ριμωγμέ νος από τ ις εξελίξε ις ή
τ ελε ίως πια τ ρελός, ο P ol P ot διέταξε τ ην εκ τ έλεση τ ου
S o n S e n που ε ί χε διατ ελέσε ι υπουργός Άμυ νας κατ ά τ η δι-
άρκε ια τ ης διακ υβέρνησης από τ ους K hme r Ro uge, καθώς
και αρκετ ών μελών τ ης οικογέ νε ιάς τ ου. Αυτ ό επέτ ε ινε τα
εσωτ ερικά προβλήματα τ ου κ ινήματ ος. Στ ο σημε ίο α υτ ό,
επα νεμφα ν ίζεται σ τ ο προσ κ ήν ιο ο μακελάρης σ τ ρατ ηγός
Ta M o k. Διεκδικε ί τ ον έλε γχο τ ου κ ινήματ ος και υποτ ί-
θεται θέτ ε ι τ ον επιτ έλους μάλλον ξεδον τ ια σμέ νο P ol P ot
υπό «δίκ η». Φήμες α γαλλία σης π νέου ν πά νω από τ ην Π νομ
Πε ν ότ ι ήρθε επιτ έλους η ώρα να αποδοθε ί ο γε νοκ τ όνος
σ τ η διεθ νή δικαιοσύ νη. Αλλά και πάλι ο P ol P ot ξε γλι-
σ τ ρά. Τα «γε γονότα» τ ου 1997, όπως κατ ’ ευ φημισμό ονο-
μάζον ται σ τ ην Καμπότζ η οι μάχες με νεκ ρούς μέσα σ τ ις
πόλε ις, συ νοδεύτ ηκα ν από μια μακ ριά περίοδο κατ ά τ ην
οποία τα υ φισ τ άμε να κόμματα προσπαθούσα ν, καθέ να γ ια
ίδιο ό φελος να προσεταιρισ τ ού ν τ ους σ κ ληροπυρην ικούς
K hme r Ro uge, που ε ί χα ν απομε ίνε ι σ τ η βόρε ια ζού γ κ λα τ ης
χώρας. Ως καινούργ ιο πρόσωπο εμφα ν ίζεται, ο Ra na r iddh.
Αυτ ός λοιπόν ο τ ύπος προσπαθε ί να έλθε ι σε συμφ ων ία με
τ ους ε ναπομε ίνα ν τ ες, κ ρυμμέ νους σ τ η ζού γ κ λα, δολιο φθο-
ρε ίς. Αγων ίζεται να ορισ τ ικοποιήσε ι τ η συμφ ων ία γ ια να
τ ην προσ φέρε ι ως μποναμά δήθε ν τ ερματ ισμού τ ου εμφ υλί-
ου πολέμου πριν από τ ην ε ίσοδο τ ης Καμπότζ ης σ τ ην Ένω ση
τ ων Κρατ ών τ ης Νοτ ιοα νατ ολικ ής Ασ ίας. Στ η βια σύ νη τ ου,
δε ν προσέχε ι τ ις α να γ καίες λεπτ ομέρε ιες. Φαίνεται ότ ι
τ ο θεριό, έσ τ ω και λα βωμέ νο, δε ν σ ταματ ά να βρυχάται.
Τελικά, πριν τ ερματ ίσε ι τ ον α γώνα τ ου, α υτ ός παραμερί-
 ζεται από τ ον από τα παλιά πια γ νω σ τ ό μου Hun S e n. Στ ις
5 Ιουλίου τ ου 1997, νέοι πυροβολισμοί ακού γον ται σ τ ην
Π νομ Πε ν. Το πρά γμα α γριεύε ι γ ύρω από τ ο αεροδρόμιο και
τα κ υ βερνητ ικά κ τ ήρια –κ λε ιδιά. Κάπου τ ότ ε απο φα σ ίζε ι
να ξ υπ νήσε ι και πάλι ο διεθ νής παρά γων. Η Ένω ση Κρατ ών
210 τ ης Νοτ ιοα νατ ολικ ής Ασ ίας αποβάλλε ι τ ην Καμπότζ η από
τ ους κόλπους τ ης. Η θέση τ ης χώρας σ τ ον Ο ΗΕ α νακ ηρύσ-
σεται κε νή και πα γώνου ν και πάλι οι χρηματ ικές βοήθε ιες.
Ω σά ν να μην έφτα να ν τα δε ινά τ ης τ ελευταίας τ ουλάχισ τ ον
ε ικοσ ιπε ν ταετ ίας, οι διεθ νε ίς αυτ ές α ν τ ιδρά σε ις σ τ ρα γ-
γαλίζου ν κάθε προσπάθε ια α να βίω σης τ ης οικονομίας τ ης
χώρας γ ια τα επόμε να χρόν ια.
Η παρέα συ νεχίζε ι τ η συζ ήτ ηση. Αναρωτ ιέμαι έχε ι με ίνε ι
και κάποιος ζων τα νός; Και όποιος – από δια βολικ ή φα-
ν τ άζομαι τ ύχη – απόμε ινε ζων τα νός έχε ι διατ ηρήσε ι τ ην
ψ υχικ ή τ ου υ γε ία; Φαίνεται ότ ι μάλλον κάποιοι ε ναπομε ί-
να ν τ ες προσπάθησα ν να α ναπ νεύσου ν και να ζ ήσου ν σ τ ην
κατατ ραυματ ισμέ νη αυτ ήν χώρα. Φαίνεται ότ ι η πίσ τ η τ ους
σ τ ον βουδισμό βοήθησε σημα ν τ ικά. Φαίνεται ακόμη ότ ι ση-
μα ν τ ικά βοήθησε ο μη α ν θρωποκε ν τ ρικός πολιτ ισμός, η
α ν υπαρξ ία δημοκ ρατ ικ ής μ νήμης καθώς και τ ο σημα ν τ ικό
έλλε ιμμα παιδε ίας. Η πίσ τ η, ε νσωμάτ ω ση σ τ ον φυσ ικό κ ύ-
κ λο τ ης ζωής, τ ης κ υκ λικ ής και επα ναλαμβα νόμε νης α να-
γέ ν νησης τ ης γης.
Η δεκαετ ία τ ου 1990 τ ελε ιώνε ι με εσωτ ερικές συ γ κ ρού-
σε ις και επώδυ νες συμμαχίες τ ων δυ νάμεων τ ης χώρας. Το
δίπολο βορρά – νότ ου συ νεχίζε ι υπό δια φοροποιημέ νους
α νάλογα με τ ις συ ν θήκες, σχηματ ισμούς και συμμαχίες να
δι χάζε ι τ η χώρα. Ο P ol P ot αποδε ικ ν ύεται τ υχερός γ ια
μια φορά ακόμη πεθαίνε ι χωρίς να δικα σ τ ε ί. Άρα γε, πώς
να δικα σ τ ε ί έ νας μόνος ά ν θρωπος γ ια τ έτ οιον χαμό; Τι
να δικά σε ις και πώς να ορίσε ις τ ην α ναλογ ία ποινής και
πράξ ης; Άν θρωποι, όπως ο P ol P ot , ο Χίτ λερ και πολλοί
ακόμη, έχου ν ικα νότ ητα καταλογ ισμού, όμοια με αυτ ή όλων
τ ων υπολοίπων; Και μήπως, α ν δεχθούμε ότ ι μόνον η τ ρέλα
ε ίναι δυ νατ ή να οδηγε ί σε τ έτ οιας έκ τα σης γε νοκ τ ον ίες,
προσ φέρουμε μια φτ ηνή δικαιολογ ία σε μη δυ νάμε νες να
αιτ ιολογηθού ν α ν θρώπινες συμπεριφ ορές; Είναι δυ νατ όν να
δεχθούμε ότ ι συμπεριφ ορές τ έτ οιου τ ύπου έχου ν γ ίνε ι
α νεκ τ ές ή ακόμη έχου ν προκ ληθε ί από τ ις συ ν τ ρέχουσες 211
κοινων ικο – οικονομικές συ ν θήκες; Και τ έλος, α υτ ό που με
προβληματ ίζε ι περισσότ ερο, πώς θα αιτ ιολογήσουμε τ ην
τ ουλάχισ τ ον α νοχή και σ ιωπή τ ου περιβάλλον τ ος μέσα σ τ ο
οποίο α υτ οί οι ε γ κ ληματ ίες έδρα σα ν; Διότ ι θα ε ί χε μπο-
ρέσε ι να προχωρήσε ι ο Χίτ λερ χωρίς τ ην α νοχή και σ ιωπή
εκατ ομμυρίων α ν θρώπων; Διότ ι, θα ε ί χε α ναδομήσε ι τ ο
κ ίνημα μετ ά τ ην ε ισβολή τ ων Βιετ ναμέζων και θα ε ί χε αι-
ματ οκ υλίσε ι τ η χώρα γ ια ακόμη ε ικοσ ιπέ ν τ ε τ ουλάχισ τ ον
χρόν ια ο P ol P ot , χωρίς τ ην α νοχή τ ων προηγμέ νων κ ρατ ών
και χωρίς τ ην υποσ τ ήριξ η τ ης Κίνας και τ ων ΗΠΑ; Ποιο
συμφέρον, ποιας χώρας και ποια α νά γ κ η διεθ νούς ισορ-
ροπίας ε ίναι ικα νά να αποτ ελέσου ν άλλοθι γ ια τ η σ τ ήριξ η
α υτ ήν; Αρκε ί γ ια τ ην περίπτ ω ση τ ης Καμπότζ ης η παραδο-
χή ότ ι από τ ον φ όβο, τ ις σ τ ερήσε ις και τ ην αποδόμηση,
οι ά ν θρωποι ε ί χα ν χά σε ι τ η δυ νατ ότ ητα να α ν τ ισ τ έκον ται
σ τ ην επιθυμία τ ου καθεσ τ ώτ ος να τ ους ε ν τ άξε ι σ τ ο κ ίνημα
και να τ ους μετατ ρέ ψε ι σε δολο φ όνους;
Η παρέα με πληρο φ ορε ί ότ ι τ ο πτ ώμα τ ου P ol P ot αποτ ε-
φρώθηκε πά νω σε έ να βου νό από λά σ τ ι χα. Ο υδε ίς τ ο έχε ι
δε ι. Ο τ ρόμος τ ων α ν θρώπων ε ίναι τ έτ οιος που ακόμη και
σήμερα σ τ ην Καμπότζ η υπάρχου ν φήμες γ ια τ ην τ υχόν επι-
βίω ση και μελλον τ ικ ή επα νάκαμ ψη τ ου δια βόητ ου ε γ κ λη-
ματ ία. Κάτ ι σα ν βαμπίρ. Πά ν τ ως, αμέσως μετ ά τ ον θά νατ ό
τ ου έπεσε και η υπόλοιπη βόρε ια περιοχή, χωρίς όμως
και πάλι να εξα φα ν ισ τ ε ί τ ο κ ίνημα. Η παρέα αδιάκοπα συ-
νεχίζε ι τ ην εξ ισ τ όρηση. Καταλα βαίνω ότ ι έχου ν α νά γ κ η να
μιλήσου ν. Άλλω σ τ ε η διήγησή τ ους έχε ι φτ ά σε ι σ τ ο τ έλος
τ ης δεκαετ ίας τ ου 1990, εποχή ότα ν σ τ ην Ευρώπη συζ η-
τ ούσαμε τ η Νομισματ ικ ή Ολοκ λήρω ση και μας απα σχολούσε
 πού θα γ ιορτ άζαμε τ ην αλλα γή τ ου αιώνα. Ασύμβατ ες οι
ευθε ίες. Την ίδια λοιπόν εποχή, εκε ί γ ύρω σ τ ο 1998, σ τ ην
Καμπότζ η αρχίζε ι να ψ ιθυρίζεται ότ ι ε ί χε έρθε ι ο καιρός
γ ια τ η διε νέργε ια τ ων δεύτ ερων εκ λογών σ τ ην Ισ τ ορία τ ης
χώρας. Η τ ύχη μιας σ τ οι χε ιωδώς δημοκ ρατ ικ ής και κ υρίως
212 ελεύθερης και σε εφαρμογή τ ης αρχής τ ου κ ράτ ους δικαί-
ου διακ υβέρνησης μοιάζε ι εξαιρετ ικά θολή. Η χώρα ε ίναι
κουρελια σμέ νη, οι θεσμοί κουρελια σμέ νοι, οι ά ν θρωποι
κουρελια σμέ νοι. Η δημοκ ρατ ία, η ισοκατα νομή, τ ο κ ράτ ος
πρόνοιας, η α σ φάλε ια, ο σεβα σμός σ τ ην α ν θρώπινη αξ ία,
γ ια να λε ιτ ουργήσου ν, χρε ιάζον ται να α να σαίνου ν πά νω σε
θεσμούς ικα νούς να ε γ γ υηθού ν τ ην απρόσ κοπτ η λε ιτ ουργ ία
τ ων α νεξάρτ ητ ων εξ ουσ ιών προς τ ον σ κοπό τ ης προσ τα σ ίας
τ ης α ν θρώπινης ζωής και ευημερίας. Τι από όλα α υτ ά γ νω-
ρίζου ν, τ ι μπορού ν έσ τ ω να α ν τ ιληφθού ν ή γ ια ποιο έχου ν
τ ο κουρά γ ιο να προσπαθήσου ν αυτ οί οι ά ν θρωποι σ τ ο έτ ος
1998, μετ ά από τ ην α νε ίπωτ η φρίκ η τ όσων δεκαετ ιών; Όσες
προσπάθε ιες και να κατα βάλου ν δε ν θα ε ίναι «συ φορια-
σμέ νες σα ν τ ων Τρώ ων»;
Ο ι εκ λογές γ ίνον ται και κα νέ να κόμμα δε ν αποκ τ ά τ ην
α να γ καία κατ ά τ ο πολίτ ευμα αυτ οδυ ναμία τ ων δύο τ ρίτ ων.
Η χώρα βυθίζεται –τ ι περίεργο – πάλι σε κ ρίση πολιτ ι-
κ ής αξ ιοπισ τ ίας. Όσο η α ν τ ιπολίτ ευση αυξά νε ι τ ην έ ν τα ση,
τ όσο διαδηλώ σε ις αρχίζου ν να εμφα ν ίζον ται σ τ ην πρωτ εύ-
ουσα. Αυτ ές κορυ φ ώνον ται με βίαια επε ισόδια. Και, τ σα!
Ε πα νεμφα ν ίζεται ο Si hanouk. Αναλαμβά νε ι τ ην πρωτ οβου-
λία τ ων διαπρα γματ εύσεων, η οποία καταλήγε ι σ τ ον γ νω σ τ ό
καμβά: κ υβέρνηση συ να σπισμού. Αυτ ήν τ η φορά φαίνεται
πως η κ υβέρνηση συ να σπισμού δίνε ι τ ην α να γ καία σε όλους
α νάσα, ώ σ τ ε να προσπαθήσου ν να τ ερματ ίσου ν τ ον εμφύ-
λιο πόλεμο. Ο ι ημέρες κ υλού ν και μόλις τ ο 2002, η χώρα
κατα φέρνε ι να οργα νώ σε ι εκ λογές πρώτ ου βαθμού αυτ οδι-
οίκ ησης. Το καλοκαίρι τ ου 2003 ακολουθού ν βουλευτ ικές
εκ λογές. Συ νεχίζε ι η δικομματ ικ ή συμμαχία.
Παράλληλα, από τα τ έλη τ ης δεκαετ ίας τ ου 1990 και κατ ά
τα πρώτα χρόν ια τ ης επόμε νης, ξα ναρχίζου ν πιέσε ις γ ια
κάποιο ε ίδος δίκ ης σε βάρος όσων έχου ν απομε ίνε ι από τα
υ ψηλόβαθμα σ τ ελέχη τ ων K hme r Ro uge. Φαίνεται ότ ι τ ώρα
πια οι κ υρίαρχες σ τ ην περιοχή δυ νάμε ις δε ν εξ υπηρετ ού-
ν ται από τ η διατ ήρηση σ τ ο απυρόβλητ ο τ ων ήδη κατακερ- 213
ματ ισμέ νων και φθαρμέ νων K hme r Ro uge. Έτ σ ι, θυμού ν ται
ότ ι τ ο κ ίνημα ε ίναι υπεύθυ νο γ ια τ η γε νοκ τ ον ία, τ ην πε ίνα
και τ ον πόνο ε νός ολόκ ληρου λαού. Πά ν τ ως, η πίεση γ ια
τ ην παραπομπή σε δίκ η ε ίναι περιορισμέ νης έκ τα σης. Μα-
κ ρόχρονες διαπρα γματ εύσε ις διεξά γον ται α να φ ορικά με τ η
σύ ν θεση και τ ο ε ίδος τ ου δικα σ τ ηρίου. Η έλλε ιψη δομών
δε ν βοηθά σ τ ην παροχή ε γ γ υήσεων γ ια τ ην α νεξαρτ ησ ία
τ ης δικαιοσύ νης. Διατ υπώνον ται επιφ υλάξε ις γ ια τ η δια-
μεσολάβηση τ ου Ο ΗΕ . Άλλω σ τ ε πολλοί από τ ους τ ρέχον τ ες
ηγέτ ες τ ης Καμπότζ ης α νήκα ν ή, ακόμη χε ιρότ ερα, α σ κού-
σα ν εξ ουσ ία κατ ά τ η διάρκε ια τ ου καθεσ τ ώτ ος τ ων K hme r
Ro uge, όπως ο Hun S e n. Ο Ο ΗΕ από τ ην πλευρά τ ου, διατ ηρε ί
ουσ ια σ τ ικές επιφ υλάξε ις γ ια τ ο α ν έ να δικα σ τ ήριο σ τ ην
Καμπότζ η ε ί χε τ ην ικα νότ ητα και τ ην αμερολη ψ ία να χε ι-
ρισ τ ε ί μια τ έτ οια δίκ η. Μια ε νδιάμεση λύση ε νός δικα σ τ η-
ρίου με τ ρε ις διεθ νε ίς και τ έσσερις ν τ όπιους δικα σ τ ές,
που απαιτ ούσε α υξ ημέ νη πλε ιο ψηφία γ ια τ ην ετ υμηγορία,
συμφ ωνε ίται. Η διαδικα σ ία καθυσ τ ερε ί, μάλλον με ευθύ νη
τ ου Ο ΗΕ . Τις ημέρες που βρίσ κομαι σ τ η χώρα, επιτ έλους, η
δίκ η ε ίναι προ τ ων πυλών. Παρατ ηρώ δεκάδες ά νδρες σ τ ους
δρόμους με σχετ ικά α υτ οκόλλητα, κολλημέ να σ τα πουκά-
μισά τ ους, που έτ σ ι σ ιωπηλά διακ ηρύττ ου ν τ ην επιθυμία
τ ους να προχωρήσε ι η δίκ η. Ο ι κατ ηγορούμε νοι τ ης δίκ ης
α υτ ής δε ν ξεπερνού ν τα δάχτ υλα τ ων χεριών μου. Τόσοι
και τ όσοι δολο φ όνοι, τ όσοι και τ όσοι ηθικοί α υτ ουργοί
πού βρίσ κον ται; Υπο ψ ιάζομαι ότ ι η δίκ η έχε ι περισσότ ερο
συμβολικό χαρακ τ ήρα. Αναλογ ίζομαι πόσο κουρά γ ιο χρε ι-
άζεται ώ σ τ ε να κολλήσε ι καθέ νας από τ ους επιβιώ σα ν τ ες
α υτ ής τ ης τ ρα γωδίας τ ο α υτ οκόλλητ ο σ τ ο πουκάμισο και
να βγε ι να περπατ ήσε ι ά φ οβα σ τ ον δρόμο τ ης πόλης τ ου.
 Λέω σ τ η πολύτ ιμη συ ν τ ρο φιά μου ότ ι μάλλον ε ίναι αδύ νατ ο
να θυμάμαι όλες αυτ ές τ ις λεπτ ομέρε ιες. Αλλά, σ ίγουρα
ε ίναι αδύ νατ ο να ξεχά σω τα αλληλοδιαδεχόμε να κ ύματα
πε ίνας, αποδόμησης, σ φα γής, εξ όν τ ω σης, εξ ολόθρευσης και
πόνου που έχε ι περά σε ι η χώρα τ ους. Την ώρα που λέω
214 τ η λέξ η χώρα συ νε ιδητ οποιώ τ ον τ ρόπο που παίζεται τ ο
παι χ ν ίδι τ ης αποσ τα σ ιοποίησης. Ήδη, μιλώ γ ια τ ον πόνο
τ ης χώρας, πόνος που γ ίνεται αυτ όματα πιο α σα φής και
αόρισ τ ος, από τ ον πόνο τ ων α ν θρώπων και κάθε ε νός από
αυτ ούς, που ε ί χα ν τ ην ατ υχία να ζ ήσου ν σε λάθος τ όπο,
λάθος χρόνο και βίω σα ν τ ον πόνο, τ ην πε ίνα και τ ην απώ-
λε ια σ τ ο πετ σ ί τ ους. Δε ν πονά, πε ινά, πεθαίνε ι η χώρα,
αλλά έ νας έ νας ά ν θρωπος που ζε ι σε αυτ ήν. Έ χε ι πονέσε ι
κάθε έ νας από τ η συ ν τ ρο φιά μου, που α υτ ός ή/ και η οι-
κογέ νε ια τ ου έχου ν ζ ήσε ι α νελεύθερα, εμποτ ισμέ νοι μες
φόβο και πε ίνα.
Ο πιο νεαρός τ ης συ ν τ ρο φιάς μας με δια βεβαιώνε ι ότ ι δε ν
θα ξεχά σω τ η βα σ ικ ή χρον ικ ή αλληλουχία τ ων γε γονότ ων,
α ν θυμάμαι τα διά φ ορα ονόματα τ ης χώρας. Τον ρωτ ώ τ ι
ακ ριβώς ε ν νοε ί και βιάζεται να μου υποδε ίξε ι ότ ι η ονο-
μα σ ία τ ης χώρας γ ια τ ους ν τ όπιους ε ίναι Kampuchea. Η
ετ υμηγορία τ ης α νατ ρέχε ι σ τ ον 10ο αιώνα και σημαίνε ι τ η
χώρα όπου ζου ν οι Kambu. H λέξ η Camb odia ε ίναι η λατ ι-
ν ικ ή αποτ ύπω ση τ ης λέξ ης. Από τ ο έτ ος 1953, αρχίζε ι τ ο
παι χ ν ίδι με τ ην ονομα σ ία τ ης χώρας. Βα σ ίλε ιο τ ης Καμπό-
τζ ης. Μετ ά, υπό τ ην κ υριαρχία τ ου Lo n Nol, Δημοκ ρατ ία
τ ων Κμερ. Την εποχή τ ου P ol P ot, Δημοκ ρατ ικ ή Καμπουτζέα.
Υπό τ ην κ υ βέρνηση βιετ ναμέζικ ης επιρροής, η Λαϊκ ή Δη-
μοκ ρατ ία τ ης Καμπουτζέας. Από τ ο 1989, τ ο Κράτ ος τ ης
Καμπότζ ης, και από τ ο 1993, τ ο Βα σ ίλε ιο τ ης Καμπότζ ης.
Από τ ην απαρίθμηση ε ίναι φα νερό ότ ι οι ονομα σ ίες άλ-
λαζα ν κατ ά τ ρόπο ώ σ τ ε να σηματ οδοτ ε ίται η πολιτ ικ ή αλ-
λα γή και η επιδιωκόμε νη εθ ν ικ ή οριοθέτ ηση έ να ν τ ι τ ου
διεθ νούς περιβάλλον τ ος. Σκέφτ ομαι τ η σύ γχυση που θα
δημιουργε ί αυτ ό τ ο συ νεχές γαϊτα νάκ ι τ ων αλλα γών, α φού
κάθε μετ ονομα σ ία προσδιόριζε και με άλλον τ ρόπο τ ην
εθ ν ικ ή τα υτ ότ ητα τ ων βα σα ν ισμέ νων α υτ ών α ν θρώπων. Τε-
λικά, α υτ οί οι ά ν θρωποι τ ι ε ίναι; Πώς οριοθετ ού ν ται;
Ήτα ν υπήκοοι ελε γχόμε νοι μιας με γάλης αποικ ιοκ ρατ ικ ής
δύ ναμης; Ήτα ν πολίτ ες βα σ ιλε ίου; Ήτα ν πολίτ ες λαϊκ ής
δημοκ ρατ ίας; Ανήκα ν σε κ ράτ ος με διεθ νή προσα νατ ολισμό 215
και κατ ά συ νέπε ια με ονομα σ ία προερχόμε νη από λατ ιν ι-
κ ή παρά φρα ση; Ήτα ν πολίτ ες συ νεχισ τ ές τ ων από αιώνες
εθ νολογ ικών τ ους κατα βολών και συ νεπώς τ ο κ ράτ ος τ ους
ε ί χε ονομα σ ία προερχόμε νη από τ η γλω σσ ικ ή και εθ νολο-
γ ικ ή τ ους ρίζα; Πού να ξέρου ν, α φ ού κάθε πέ ν τ ε – δέκα
χρόν ια τ ο όνομα και ο συμβολισμός τ ου άλλαζε. Και τ ι ε ί-
ναι σήμερα; Αν τ ιλαμβά νον ται ότ ι ε ίναι λίγο από όλα α υτ ά;
Καθώς, χωρίς κοινων ικ ή συ νε ιδητ ότ ητα τ ης εθ ν ικ ής ρίζας,
ε ίναι δύσ κολο τ ο πέτα γμα προς τα εμπρός.
Ό,τ ι άκουσα δε ν χωράε ι σ τ ο μυαλό μου. Η παρέα μου ισχυ-
ρίζεται ότ ι η κοινων ία έχε ι επα νακ τ ήσε ι τ η συ νοχή τ ης.
Δε ν γ νωρίζω πώς ούτ ε σε ποιο βαθμό. Ο ι απλοί K hme r
Ro uge σ τ ρατ ιώτ ες δε ν διώκον ται, ούτ ε απομονώνον ται.
Εκ τ ελούσα ν – οδηγ ίες μου λέ νε– σ τ ις οποίες α ν δε ν υπά-
κουα ν θα εκ τ ελού ν τα ν και α υτ οί. Ως συλλογ ικ ή αιτ ιολο-
γ ία, μου μοιάζε ι βολικ ή. Ίσως, α ν α φεθού ν σ τ ον πόνό τ ου
παρελθόν τ ος να μην μπορέσου ν να βιώ σου ν τ ο σήμερα. Και
σ τ ο σήμερα, παρ’ όλες τ ις απώλε ιες που έχου ν κατα γρα φε ί
και τ ις δομές που έχου ν αποσαθρωθε ί, τα παιδικά σ τ όματα
που απαιτ ού ν να ζ ήσου ν ε ίναι πολλά και οι φ ωνές τ ους
δυ νατ ές. Δε ν ξέρω, μπορε ί και έτ σ ι να ε ίναι. Σκέφτ ομαι
ότ ι με τ ις θολές ματ ιές τ ους προσπαθού ν να κ ρατ ήσου ν
τ ο παρελθόν μακ ριά από τ η ζωή τ ους. Με τ ο μέλλον, τ ι
κά νου ν; Ο νε ιρεύον ται; Ή μέ νου ν σ τ ε νά προσηλωμέ νοι σ τ ον
επίμοχθο α γώνα τ ου καθημερινού παρόν τ ος; Με τ ρομάζε ι η
τ ρομερή τ ους ηρεμία κατ ά τ η διάρκε ια τ ης διήγησης όλων
α υτ ών τ ων θα νάτ ων. Θα νάτ ων που τ ους ά γ γ ιξα ν, α φ ού δε ν
χά νον ται σ τα απώτ ερα βάθη τ ου ισ τ ορικού χρόνου, αλλά
α φ ορού ν σ τ ον σ τ ε νό κ λοιό τ ων οικογε νε ιών τ ους. Κατα-
λα βαίνω ότ ι ο πόνος γ ια τ ον χαμό τ ων α γαπημέ νων τ ους
 ε ίναι δια φορετ ικός από τ ον δικό μας. Καταλα βαίνω ότ ι η
ζωή τ ους ε ίναι πιο κον τ ά σ τ ον φυσ ικό κ ύκ λο από ό,τ ι ο
δυτ ικός τ ρόπος ζωής. Καταλα βαίνω ότ ι σ τ οι χε ία τ ης κοι-
νων ικά οργα νωμέ νης ζωής, τα οποία ε ίναι γ ια εμάς α υτ ο-
νόητα, όπως η σύ ν ταξ η, η κοινων ικ ή α σ φάλε ια, τ ο εξελιγ-
216 μέ νο κ ράτ ος δικαίου, τ ο κ ράτ ος πρόνοιας, η ουσ ια σ τ ικ ή
δημοκ ρατ ικ ή νομιμοποίηση, η ελεύθερη οικονομικ ή α γορά
που α ναπτ ύσσεται μέσα σε οργα νωμέ νους θεσμούς και πολ-
λά άλλα α γαθά, εδώ ε ίναι από αδια νόητα και ά γ νω σ τα έως
μόλις δοκ ιμαζόμε να. Αναρωτ ιέμαι τ ι σημαίνε ι γ ια τ ους
α ν θρώπους αυτ ούς η Δημοκ ρατ ία; Πόση πικ ρή, δύσπεπτ η
και ίσως κε νή νοήματ ος ε ίναι πιθα νό να μοιάζε ι μετ ά από
τ όσον αυταρχισμό, τ όσον θά νατ ο. Πόσο κόσ τ ισα ν σε αυτ όν
τ ον λαό οι σ τ οι χε ιώδε ις α ν θρώπινες ελευθερίες; Και ποιο
ε ίναι τ ο τ ίμημα τ ης ελευθερίας, τ ης δικαιοσύ νης, τ ης
ισοπολιτ ε ίας; Σιωπή. Δε ν έχω απα ν τ ήσε ις και από σεβα σμό
σ τ ους συ νομιλητ ές μου δε ν ρωτ ώ.
Η παρέα διαλύεται. Μπαίνω με τον ξε ναγό μου στο αυτοκ ί-
νητο γ ια να γυρίσω στο ξε νοδοχείο. Για να αλλάξω διάθεση,
τον ρωτ ώ πώς θα γ ιορτάσει την Πρωτοχρον ιά. Μου απα ντά
σε φαγοπότι που θα διοργα νώσει η οικογέ νεια τής γυναί-
κας του. Την ώρα που μου περιγράφει το φαγοπότι, έ να
μηχα νάκ ι μας κλείνει τον δρόμο. Ο οδηγός κορνάρει και ο
ξε ναγός μου με πληροφορεί ότι προ ε νός μηνός σκοτ ώθηκε
με μηχα νάκ ι ο γ ιος του. Η ηρεμία του σε συνδυασμό με την
αμέσως προηγούμε νη συζ ήτηση γ ια τον εορτασμό της Πρωτο-
χρον ιάς με κάνουν να πιστεύω ότι δε ν κατάλαβα τι ακ ριβώς
μου είπε. Στην Ελλάδα, η ηρεμία αυτή και η διάθεση γ ια
γ ιορτή πριν κα ν το μνημόσυνο είναι κοινων ικά αδια νόητη.
Τον ρωτ ώ διευκ ριν ιστικά. Μου απα ντά περιγράφοντάς μου
με την αδιατάραχτη γαλήνη του όλες τις λεπτομέρειες του
ατυχήματος. Εκείνη την ώρα σοκάρομαι. Κουβαλάω το γεγο-
νός μαζί μου το βράδυ, ότα ν ξαπλώνω. Την ώρα που κλείνω
τα μάτια μου, σκέφτομαι ότι η α ντίδραση του ξε ναγού μου
στο ολέθριο γεγονός της απώλειας του παιδιού του μού
αποκαλύπτει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο οι
άνθρωποι αυτοί καταφέρνουν να επιβιώνουν σήμερα, μόλις
λίγα χρόν ια από την λήξη του εμφυλίου πολέμου. Πώς έχουν
διαχειριστεί τη φυλετική τους εξόντ ωση και την καταρρά-
κωση κάθε δεσμού κοινων ικής δομής.
217
Σε ξέ νο τ όπο, οι ώρες και ο χρόνος διαστ έλλον ται, ώστ ε
να χωρού ν πολλά και πιο πολλά ακόμη. Έτ σ ι, η ημέρα δε ν
είχε τ ελειώσει και μετά τ ην πρωινή φρίκ η, το απόγευμα
περιλάμβα νε αλλα γή κ λίματος. Επίσ κε ψη στον κόσμο τ ης
τ σ ιχλόφουσ κας. Τα βασ ιλικά α νάκ τορα, τ ην ασημέ ν ια πα γό-
δα, τ ην πα γόδα τ ης κ υρίας Πε ν, στ ην οποία αποδίδεται η
ονομασ ία τ ης πόλης.
Τα α νάκ τ ορα, κ τ ίσμα τ ου 1866, κατ ’ απομίμηση τ ης αρ-
χιτ εκ τ ον ικ ής τ ων K hme r αλλά και με γαλλικές και πάλι
επιρροές. Με εξ ωτ ερικό περίπτ ερο – εξέδρα γ ια να παρα-
κολουθε ί η βα σ ιλικ ή οικογέ νε ια τ ελετ ές και εορτα σμούς.
Αναρωτ ιέμαι α ν από εδώ παρακολουθούσε ο Si ha n o uk τ ον
εμφύλιο σπαρα γμό τ ου λαού τ ου. Τις βαριές μου σ κέ ψε ις
δια σπά η μυρωδιά τ ων λωτ ών που διαπερνά τ ην ατ μόσ φαιρα
καθώς και οι πολλαπλοί ήχοι τ ων πουλιών που με περιτ ρι-
γ υρίζου ν. Όλα ε ίναι τ όσο γαλήν ια, ώ σ τ ε η πρωινή εμπε ιρία
μοιάζε ι με κακό εφιάλτ η. Μέσα σ τ ους – ας πούμε α νακ τ ορι-
κούς κ ήπους με τ ους πρα νε ίς ορίζον τ ες ε ίναι αδύ νατ ο – να
πισ τ έ ψ ω ότ ι μόλις πριν από δέκα χρόν ια οι σ φαίρες τ ου
εμφύλιου σπαρα γμού διαπερνούσα ν τ ους δρόμους τ ης πό-
λης. Από τ ην πλαϊνή μεριά τ ου κ ήπου, μπαίνω σ τ ην πολυ-
δια φημισμέ νη α σημέ ν ια πα γόδα. Κόσμος πολύς έχε ι έρθε ι
να προσευχηθε ί γ ια τ ην Πρωτ οχρον ιά. Θ υμίαμα καίε ι πα-
ν τ ού. Ασήμι δε ν βλέπω. Είναι, λέε ι, τ ο πάτ ωμα φτ ια γμέ νο
όλο από α σημέ ν ιες πλάκες ε νός κ ιλού, αλλά σήμερα σ κε-
πα σμέ νο γ ια λόγους συ ν τ ήρησης. Πλήθος συ γ κε ν τ ρώνεται
μπροσ τ ά από έ να ν μικ ρούλη Βούδα. Είναι λέε ι ο σμαρα γδέ-
ν ιος – φτ ια γμέ νος, α ν κατ άλα βα καλά από κ ρύσ ταλλο και
όχι από σμαρά γδι– Βούδας, σημα ν τ ικό θρησ κευτ ικό σύμβο-
 λο, τ ο οποίο ως πρωτ ότ υπο ή ως α ν τ ίγρα φο τ ους τ ελευταί-
ους αιώνες και α νάλογα με τ ις συ γ κ ρούσε ις τ ης περιοχής
κά νε ι τ ον γ ύρο τ ης Ινδοκ ίνας. Άλλο πλήθος βρίσ κεται συ-
γ κε ν τ ρωμέ νο εμπρός από έ να ν χρυσό με πολύτ ιμες πέτ ρες
Βούδα. Άλλοι, χρυσοί αρισ τ ερά και α σημέ ν ιοι δεξ ιά, Βού-
218 δες. Δε ν ν ιώθω τ ίποτα. Με ε νοχλε ί η φα σαρία, η κάπ να και
τ ελικά τ ο ά γ νω σ τ ο σε εμέ να τ ελετ ουργ ικό. Βγαίνω έξ ω σ τ ο
μυρωδάτ ο, ζεσ τ ό και υ γρό απόγευμα.
Ακολουθε ί η α νάβα ση με σ καλοπάτ ια σ τ ον λό φο και τ ην
πα γόδα τ ης κ υρίας Πε ν. Τα σ καλοπάτ ια, η υ γρα σ ία, η κού-
ρα ση α νεβάζου ν τ ους σ φ υ γμούς μου και κόβου ν τ ην α νά σα.
Ο μύθος α φηγε ίται ότ ι η γηραιά και αξ ιοσέβα σ τ η κ υρία
Πε ν βρήκε τ έσσερις ε ικόνες τ ου Βούδα, ότα ν ε ί χε έρθε ι
γ ια α νάπαυση σ τ ις όχθες τ ου ποταμού Me ko ng. Τις σ τ έ γα σε
ήδη από τα μέσα τ ου 14ου αιώνα σε ναό πά νω σε γε ιτ ον ικό
λό φο. Αυτ όν που η α φε ν τ ιά μου μόλις κατ ά φερε να α νέβε ι.
Τι μου θυμίζε ι; Τι μου θυμίζε ι αυτ ή η ισ τ ορία; Έλα ν τ ε!
Η α νά γ κ η φα νέρω σης συ νδέσμου με τ ο θε ίο ε ίναι τ ελικά
πα να ν θρώπινη και δε ν γ νωρίζε ι σύ νορα ούτ ε και θεούς. Η
ισ τ ορία τ ης γηραιάς κ υρίας Πε ν δε ν αποκαλύπτ ε ι καμία
ουσ ια σ τ ικ ή πληρο φ ορία γ ια τ ους γεωπολιτ ικούς λόγους
α νάπτ υξ ης τ ης πρωτ εύουσας με α φετ ηρία τ ον 16ο αιώνα.
Ο πιθα νότ ερος λόγος ε ίναι η σ τ ρατ ηγ ικ ή τ ης θέση σ τ ο
σημε ίο έ νω σης ποταμών, οι οποίοι τ ελικά επικοινωνού-
σα ν με τ η θάλα σσα, επιτ ρέπον τας έτ σ ι τ ην α νάπτ υξ η κερ-
δο φόρων θαλά σσ ιων εμπορικών δρόμων. Ο λό φος γεμάτ ος
από παιδιά, πιθήκ ια, οικογέ νε ιες. Ένα πρά γμα σα ν λού να
πάρκ σε κα φε–κόκ κ ινο χρώμα λόγω τ ου χώματ ος. Όλα γ ύρω
μου πλουμισ τ ά και πολύχρωμα. Τα α φιερώματα με φ ωτ άκ ια
κόκ κ ινα, μπλε και πρά σ ινα που α να βοσβήνου ν ηλεκ τ ρικά. Η
φ ωτ ογρα φία τ ης αξ ιοσέβα σ τ ης κ υρίας Πε ν, σ τ ολισμέ νη με
λουλουδέ ν ιες μπορν τ ούρες. Όλα υποδε ικ ν ύου ν φ ωναχτ ά μια
α νά γ κ η γ ια τ ην υπερβολή, τ ο πλουμίδι, τ ο κ ιτς, τ η γ ιορ-
τ ή. Ανά γ κ η, που ίσως έχε ι γ ίνε ι ε ν τ ονότ ερη μετ ά τα μαύρα
χρόν ια τ ου ξεκ ληρίσματ ος. Ανά γ κ η που αποτ υπώνεται με
φτ ηνά φτ ια σ ίδια, όσα και ό,τ ι επιτ ρέπε ι η οικονομικ ή κα-
τ ά σ τα ση τ ης κοινων ικ ής πλε ιονότ ητας.
Το απόγευμα έχε ι πια προχωρήσε ι. Ώρα γ ια τ ην πρώτ η με-
τακ ίνηση. Αποχαιρετ ώ τ ο φιλόξε νο ξε νοδοχε ίο. Στ ις απο-
σ κευές, παίρνω μαζί μου τ η μεσημερια νή συζ ήτ ηση και τ η 219
σ ιωπηρή και αξ ιοπρεπή γλυκάδα τ ων α ν θρώπων που μοι-
ρά σ τ ηκα ν μαζί μου τ ην ισ τ ορία τ ους. Εσωτ ερικ ή πτ ήση
γ ια τ η Sie m Rea p, που σ τ ην τ οπικ ή γλώ σσα σημαίνε ι «η
ήττα τ ων Σιαμέζων». Αεροπλά νο ελικο φ όρο. Προσ γε ίω ση σε
έ να μικ ρό, σχεδόν υπαίθριο, αλλά μον τ έρνο αεροδρόμιο.
Η δύση με ά νεμο και υ γρα σ ία πολλή και έ να μα ύρο χρώμα
που διακόπτ εται από έ να θυμωμέ νο κόκ κ ινο, τ όσο κόκ κ ι-
νο έως και α φιλόξε νο. Νιώθω περίεργα, σα ν πολύ μακ ριά,
χωρίς κουκούλι. Ο μόλις παρουσ ια σθε ίς, απολύτ ως ά γ νω-
σ τ ός μου, ξε να γός προσπαθε ί με ε ν θουσ ια σμό να καλύ-
ψε ι τ ο μεταξ ύ μας κε νό. Αυτ ός θα γ ίνε ι ο ά ν θρωπός μου
γ ια τ ις επόμε νες ημέρες. Ο ι πρώτ ες σ τ ιγμές τ ης επα φής
μας ε ίναι σημα ν τ ικές. Μοιάζουμε σα ν σ κ ύλοι που μυρίζο-
ν ται σ τ ον δρόμο γ ια α να γ νώριση. Φτ ά νω σ τ ο ξε νοδοχε ίο
μου, τ ο οποίο σ τ ε γάζεται σ τα πρώην θερινά α νάκ τ ορα τ ου
Si ha n o uk, μέρος όπου φιλοξε νούσε τ ους καλεσμέ νους τ ου.
Ένας βα σ ιλικός – θερινός παρακαλώ – ξε νώνας, έ να κ τ ήριο
δυτ ικ ής αρχιτ εκ τ ον ικ ής τ ου 1960, χαμηλό, από πέτ ρα και
μπετ όν, εσωτ ερικό κ ήπο, με μόνο ε ίκοσ ι τ έσσερα α υτ οτ ε-
λή δωμάτ ια –κ τ ίσματα, χωρισμέ να α νά δωδεκάδες και πά-
ν τα με τ ο σ τ οι χε ίο τ ου νερού α νάμεσά τ ους κ υρίαρχο. Με
έ να α υτ όνομο κ υκ λικό εσ τ ιατ όριο με τ οί χους τζαμέ ν ιους,
ως προέκ τα ση τ ου βα σ ικού κ τ ηρίου. Ο χώρος ν ιώθω να
με α γ καλιάζε ι. Μπαίνω σ τ ο δωμάτ ιό μου. Είμαι κουρα σμέ-
νη και ταρα γμέ νη από τ ην πολύ με γάλη και ά γρια ημέρα.
Μοναδικ ή πηγή φ ωτ ός, τα α ναμμέ να κεριά, κεριά έως και
σ τ ην απομονωμέ νη από πέτ ρινο τ οί χο α υλή τ ού δωματ ίου,
η οποία σ τ ολίζεται περιμετ ρικά από μπαμπού. Στ ο σ τ ερεο-
φ ων ικό παίζε ι τ οπικ ή, μονο φ ων ικ ή, έ γχορδη μουσ ικ ή, κάτ ι
σα ν σα ν τ ούρι. Υπάρχε ι μια μπα ν ιέρα εμπρός σ τ ο τ ερά σ τ ιο
 με κολώνες αποικ ιακού ρυθμού κ ρεβάτ ι. Είναι ήδη γεμι-
σμέ νη με ζεσ τ ό νερό και δεκάδες λωτ ούς να επιπλέου ν και
να αρωματ ίζου ν τ ον χώρο. Γαληνεύω. Βγάζω τα ρούχα μου
και ξεπλέ νω τ ην έ ν τα ση μέσα σ τ ους λωτ ούς. Είναι δωμάτ ιο
γ ια ερα σ τ ές. Αποκοιμιέμαι με τ η σ κέ ψη ότ ι αύριο θα έχω
220 τ ην πρώτ η επα φή μου με τ η θρυλικ ή Angho r.
Μέρα τ έταρτ η, Sie m Rea p – Angko r
Εδώ, η υ γρα σ ία και η ζέσ τ η ε ίναι ακόμη πιο έ ν τ ονες από
αυτ ές τ ης πρωτ εύουσας. Για αυτ όν τ ον λόγο, τ ο πρόγραμμα
ξεκ ινάε ι νωρίς. Περιλαμβά νε ι α να γ καία διακοπή από τ ις
12.00 τ ο μεσημέρι έως τ ουλάχισ τ ον τ ις 14.00. Ώρες κατ ά
τ ις οποίες καμία εξ ωτ ερικ ή κ ίνηση δε ν μοιάζε ι δυ νατ ή,
ιδίως γ ια εμέ να, τ ον άμαθο επισ κέπτ η.
Μετ ά από έ να πρωινό γεμάτ ο χυμούς και φρούτα, ξεκ ινά ω
γ ια τ ην πολυα ναμε νόμε νη επίσ κε ψη σ τ ην Angko r τ ων περί-
που εκατ ό να ών και οικοδομημάτ ων. Πηγαίνω δια βα σμέ νη.
Έλκε ι η ονομα σ ία τ ην ετ υμηγορία τ ης από τ η σα νσ κ ριτ ικ ή
λέξ η Naga ra, που σημαίνε ι «ιερή πόλη». Η ισ τ ορικ ή πε-
ρίοδος τ ης Angko r, η οποία συ ν ισ τ ά και τ η μέ γ ισ τ η πο-
λιτ ισμικ ή ακ μή τ ης χώρας, αρχίζε ι τ ο έτ ος 802 μ.Χ. και
τ ερματ ίζε ι σ τ ο έτ ος 1432 μ.Χ. Αφετ ηρία, η πρωτ οβουλία
τ ου Jaya va r man II (802– 850) – ε ίναι και δύσ κολα τα ονό-
ματα γ ι’ αυτ ό τα σημε ιώνω – να ε νώ σε ι όλα τα επιμέρους
βα σ ίλε ια. Αποκάλεσε τ ον εαυτ ό τ ου θεό – βα σ ιλιά, έλκον τας
ιδιότ ητ ες από τ ον ινδουισ τ ή θεό S hiva. Αυτ ή η μα ν ία τ ου
α ν θρώπου να ψάχ νε ι τ ην έ νω σή τ ου με τ ο θε ίο, να υπάρχε ι
ως προέκ τα ση τ ου θε ίου και νομιμοποιε ί τ ην εξ ουσ ία τ ου
μέσα από τ ο θε ίο, δε ν λε ίπε ι τ ελικά από πουθε νά. Τούτ ος
εδώ έ γ ινε απόλυτ ος κ υρίαρχος και σύμβολο τ ης ιεραρ-
χικ ής συμπα ν τ ικ ής ολότ ητας, μπολια σμέ νος με ιδιότ ητ ες
από τ ον κ υρίαρχο τ ου σύμπα ν τ ος θεό S hiva. Το βα σ ίλε ιό
τ ου όμως δε ν ε ί χε ακόμη ως έδρα τ ου τ ην Angko r. Κατ ά
τ η βα σ ιλε ία τ ου Int ra va r ma n I (877– 8 89), κ τ ίσθηκα ν ναοί
σ τ ην περιοχή Rolu os, σημερινή Ταϊλά νδη.
Στ η συ νέχε ια, ότα ν βα σ ίλε ψε ο γ ιος τ ου, τ ο κέ ν τ ρο τ ου
βα σ ιλε ίου μετα φέρθηκε σ τ ην Angko r. Εδώ, που βρίσ κομαι
σήμερα, κ τ ίσθηκε ο ναός P hn o m Ba k he ng. Και κ τ ίσθηκε 221
κατ ’ α ναπαρά σ τα ση τ ου βου νού Me r u, που ε ίναι τ ο κέ ν τ ρο
και κορυ φή τ ου κόσμου, α φ ού εκε ί κατ οικε ί ο S hiva. Στ ις
αρχές τ ου 11ου αιώνα, ο βα σ ιλιάς S ur ya va r ma n Ι επέκ τ ε ι-
νε τ ο βα σ ίλε ιο προς τ ην Ταϊλά νδη και α ύξ ησε τ ις περιοχές
κατ οχής τ ου σ τ ην Καμπότζ η. Ο S ur ya va r ma n I (1002–1049)
και α υτ ός βα σ ιλιάς– θεός κατ ά τ ην ινδουισ τ ικ ή παράδοση,
πέρα σε σ τ η συ νέχε ια σ τ ον βουδισμό. Ασπά σθηκε τ ο ρεύ-
μα Ma haya na και υποσ τ ήριξε τ ην εξάπλω ση τ ου βουδισμού
σ τ ην Καμπότζ η. Ε μφα ν ίσ τ ηκα ν βουδισ τ ικά α γάλματα σ τ ην
Angko r. Κατ έκ τ ησε περιοχές σ τ η Βόρε ια Ταϊλά νδη και τ ο
Λάος. Ε πιβεβαιώνω γ ια μια φ ορά ακόμη ότ ι ισ τ ορικά σ τ η
χερσόνησο δε ν υπάρχου ν τα σα φ ώς διαχωρισμέ να κ ρατ ικά
όρια, με τα οποία ε ίμα σ τ ε σήμερα τ όσο εξ οικε ιωμέ νοι. Ο ι
διά φ ορες περιοχές κατ οικού ν ται από επιμέρους φ υλές και
βα σ ίλε ια, τα οποία α νάλογα με τ ις ισ τ ορικές συ γ κ υρίες
αποκ τ ού ν δύ ναμη και εξαπλώνον ται ή α ν τ ίθετα παρακ μά-
ζου ν.
Από τ ο 1066, η Angko r εμπλέκεται σε νέο κ ύκ λο συ-
γ κ ρούσεων και δια σπά σεων. Λίγο αργότ ερα, ο βα σ ιλιάς
S ur ya va r ma n ΙΙ επιτ υ γχά νε ι τ ην επα νέ νω ση τ ου βα σ ιλε ίου
(1112). Αναπτ ύσσον ται δεσμοί με τ ην Κίνα. Ο S ur ya va r ma n
ΙΙ ε ίναι πισ τ ός σ τ ον θεό Vi shnu και κ τ ίζε ι προς τ ιμή τ ου
–και ευτ υχώς γ ια εμέ να που σήμερα θα τ ον απολα ύσω – τ ον
με γαλε ιώδη ναό Angko r WAT. Ε πί εποχής S ur ya va r ma n II,
η Angko r εξαπλώνεται και α γ γ ίζε ι τ ην υπέρτατ η σ τ ιγμή
τ ης. Παρ’ όλη τ η δυ ναμικ ή τ ης, οι επιμέρους α ν τ ίπαλοι
δε ν λε ίπου ν. Βα σ ικοί παίκ τ ες– εχθροί σ τ η σ κακ ιέρα οι εμ-
φα ν ιζόμε νοι C ha mpa, φ υλή που κατ οικε ί και α ναπτ ύσσε ι
αξ ιόλογο πολιτ ισμό σ τ ο Κε ν τ ρικό Βιετ νάμ. Στ ο έτ ος 1177,
 πρα γματ οποιε ίται η με γαλε ιώδης γ ια τ ην εποχή τ ης ναυ-
τ ικ ή εκσ τ ρατ ε ία τ ων Champa κατ ά τ ης Angko r μέσω τ ου
ποταμού Me ko ng και τ ης λίμ νης To ule Sa p. Διαπισ τ ώνω ότ ι
κατ ά τ η διάρκε ια τ ων αιώνων τα πεδία και οι αιτ ίες τ ων
μαχών παραμέ νου ν ίδια. Κυρίως, ο έλε γχος σ τ ους υδάτ ι-
222 νους δρόμους και ο έλε γχος τ ων μετα φορών σ τ η χερσόνησο.
Αλλάζου ν, α νάλογα με τ η δυ ναμικ ή τ ης περιοχής, μόνον οι
επιμέρους α ν τ ίπαλοι. Κατ ά τ ην εκσ τ ρατ ε ία, λοιπόν, κατα-
τ ροπώνεται τ ο βα σ ίλε ιο τ ης Angko r και σ κοτ ώνεται ο βα-
σ ιλιάς. Δύο χρόν ια μετ ά, ο ξάδελ φος τ ού S ur yava r man ΙΙ
κατα φέρνε ι να ε νώ σε ι κατακερματ ισμέ νες δυ νάμε ις και να
σ τ ρα φε ί κατ ά τ ων μισητ ών εχθρών C hampa (C hams). Η μάχη
ε ίναι πάλι ναυτ ικ ή, με ν ίκ η αυτ ήν τ η φορά τ ης Angko r.
Το 1181, ο ξάδελφ ος α νακ ηρύσσεται βα σ ιλιάς με τ ο όνο-
μα Jaya va r man VII. Βουδισ τ ικό και πάλι τ ο θρησ κευτ ικό
σ κ ην ικό. Κυριαρχε ί και πάλι τ ο ρεύμα Mahayana και ο ευ-
σπλαχ ν ικός Βούδας. Ο βα σ ιλιάς κ τ ίζε ι προς τ ιμή τ ου θεού
τ ου και προς με γάλη μου τ ύχη, α φού και α υτ όν σήμερα θα
δω, τ ον ξακουσ τ ό ναό Bay o n. Κτ ίζε ι ευτ υχώς και πολλούς
ακόμη, όπως τ ους Ta P r o hm, Bant eay, Kdei P r eah K han.
Κτ ίζε ι και τ η με γαλοπρεπή πόλη Angko r To m, με τ ις πέ ν τ ε
πύλες ε ίκοσ ι μέτ ρων ύ ψους, σ τα ερε ίπια τ ης παλαιότ ε-
ρης, η οποία ε ί χε κατα σ τ ρα φε ί από επιδρομή τ ων C hams.
Τέλος, κ τ ίζε ι και δρόμους, σχολε ία, νοσοκομε ία. Φαίνεται
πως ήτα ν μια α ν τ ιφατ ικ ή φ υσ ιογ νωμία, η οποία πέθα νε τ ο
1219. Το βέβαιο ε ίναι ότ ι γ ια τ ην κατα σ κευή όλων αυτ ών
τ ων κ τ ισμάτ ων – υπερπαρα γωγή, τα οποία ξεπερνούσα ν τ ο
τ εχ νολογ ικό και πολιτ ισμικό δυ ναμικό τ ης περιοχής και
εποχής, ο Jayava r man VII εξα ν τ λε ί τ όσο τ ο φυσ ικό όσο
και τ ο α ν θρώπινο δυ ναμικό τ ης χώρας. Συ νέβη δηλαδή ό,τ ι
με ισ τ ορικ ή ακ ρίβε ια έχε ι συμβε ί σε όλους τ ους με γά-
λους πολιτ ισμούς, μετ ά τ ην κορυ φαία σ τ ιγμή τ ης μέ γ ισ τ ης
– πέρα από τα όρια τ ου ελατ ηρίου – ταλά ν τ ω σής τ ους, τ ο
ελατ ήριο σπάε ι. Στ η συ νέχε ια, μετ ά τ ον θά νατ ό τ ου και
γ ια περίπου έ να ν αιώνα επικ ρατ ε ί και πάλι ο ινδουισμός
ως θρησ κε ία τ ης βα σ ιλικ ής αυλής, ε νώ παράλληλα ελατ-
τ ώνεται σ ιγά σ ιγά η ισχύς τ ου βα σ ιλε ίου. Η εξά ν τ ληση
τ ων πόρων τ ου βα σ ιλε ίου φαίνεται να ε ίναι η αιτ ία που
α υτ ό μετα γε νέσ τ ερα χά νε ι τ ην ευρύτ ερη κ υριαρχία τ ου ως
περιφερε ιακ ή δύ ναμη. Όπως πά ν τα συμβαίνε ι σ τ ην Ισ τ ο-
ρία, κάτ ι σ τ ην ευρύτ ερη ισορροπία μετα βάλλεται και λόγω
τ ης μετα βολής α υτ ής γε ν ν ιέται η α νά γ κ η να γεμίσε ι τ ο 223
κε νό που έχε ι ήδη αρχίσε ι να δια φαίνεται. Εδώ, όσο και
α ν φαίνεται περίεργο λόγω απόσ τα σης, καταλύτ ης ήτα ν ο
περίφημος Κουμπλάι Χα ν. Ο ι ορδές τ ου και η απε ιλή τ ους
οδηγού ν τ η φ υλή τ ων T hai σε νότ ια μετα νά σ τ ευση.
Στ ο έτ ος 1431, κατα γρά φ ον ται προσπάθε ιες ε ισβολής σ τ ην
πόλη. Πώς α ν τ ιδρά η ελίτ τ ων K hme r, που έχε ι παραμε ί-
νε ι και δια φε ν τ εύε ι τ ην Angko r; Με γ νώμονα και πάλι τ ην
υδάτ ινη επικοινων ία, α υτ ή μετα να σ τ εύε ι προς τα νότ ια,
σ τ ην περιοχή τ ης Π νομ Πε ν, λαμβά νον τας υπό ψη τ ις δυ να-
τ ότ ητ ες τ ου θαλά σσ ιου εμπορίου με τ ην Κίνα. Ακολούθως,
από τ ο 1600 έως τ ο 1863 που έφτα σα ν οι Γάλλοι, σ τ ην
περιοχή α ναπτ ύσσεται μια σε ιρά αδύ ναμων βα σ ιλικών α υ-
λών, η οποία προσπαθε ί να α σ κ ήσε ι εξ ουσ ία με δεκα ν ίκ ι
τ ην προσ τα σ ία ε ίτ ε τ ων Ταϊλα νδών ε ίτ ε τ ων Βιετ ναμέζων. Ο
17ο αιώνας ε ίναι ο αιώνας τ ης βοήθε ιας από τ ους Nguy e n
L o r ds τ ου Νότ ιου Βιετ νάμ. Το βέβαιο πά ν τ ως ε ίναι ότ ι τ ο
κέ ν τ ρο τ ης χώρας, τ ου εμπορίου, τ ου πλούτ ου και κατ ’
επέκ τα ση τ ου πολιτ ισμού δε ν ε ίναι πια η Angko r. Αυτ ή, ως
πολυκαιρισμέ νο σ κ ην ικό ε γ καταλελε ιμμέ νου θεάτ ρου, έχε ι
ξεχα σ τ ε ί. Τα φ ώτα τ ης σ κ ηνής έχου ν σβήσε ι, τα βελούδα
έχου ν ξεφτ ίσε ι και τα σ κ ην ικά ε ίναι ετ οιμόρροπα. Η φύση
έχε ι α φεθε ί σ τ ην ησυχία τ ης. Κά νε ι τ η δουλε ιά τ ης, όπως
ξέρε ι καλύτ ερα. Ο ι τ ερά σ τ ιες δυ νάμε ις τ ης ζού γ κ λας, που
ε ί χα ν γ ια λίγο υποταχτ ε ί σ τ ην α ν θρώπινη παρέμβα ση, α φή-
νον ται ελεύθερες και σ κεπάζου ν ό,τ ι ε ί χε μοχθήσε ι να
φτ ιάξε ι ο ά ν θρωπος. Η πολιτ ε ία ερημώνε ι και επα να – φ υ-
σ ικοποιε ίται. Ε λάχισ τ ες α να φ ορές βρίσ κουμε σε γραπτ ά
Πορτ ογάλων κατ ά τ ον 16ο αιώνα καθώς και Ιαπώνων κατ ά
τ ον 17ο αιώνα. Η πολιτ ε ία – φά ν τα σμα αποκαλύπτ εται πολύ
 αργότ ερα (1860) εμπρός σ τα έκ θαμβα μάτ ια τ ου Γάλλου
He nr i M o uhot . Αναρωτ ιέμαι πώς θα τ ου φά νηκε ό,τ ι απρο-
ετ οίμα σ τ ος και τ ελε ίως απονήρευτ ος ξα φ ν ικά α ν τ ίκ ρυσε.
Ξημερώματα και φτ ά νω επιτ έλους σ τ ην ε ίσοδο τ ου αχα νούς
224 αρχαιολογ ικού χώρου. Τελικά, καμία ε ίσοδος δε ν σε προ-
ετ οιμάζε ι γ ια τ ο με γαλε ίο που πρόκε ιται να συ να ν τ ήσε ις.
Και εδώ η ε ίσοδος δε ν ε ίναι α ν τ άξ ια τ ης σ ιωπηλής πια
πρωτ εύουσας και βα σ ιλεύουσας από τ ον 9ο έως τ ον 14ο
αιώνα, που άκ μαζε ιδίως μεταξ ύ τ ου 12ου και τ ου 13ου
αιώνα. Πρώτ η ε ν τ ύπω σή μου, η κ υριαρχία τ ης πέτ ρας σε
έ να πεδίο κόκ κ ινης ζού γ κ λας. Όλα ε ίναι πέτ ρινα. Πέτ ρες η
μια πά νω σ τ ην άλλη, θηλυκωμέ νο αρσε ν ικό σε θηλυκό, χω-
ρίς καρ φί, χωρίς πρόκα, χωρίς σ ίδερο συ νδετ ικό, ή άλλο
υλικό ε νωτ ικό. Πέτ ρα, γεμάτ η σ καλίσματα – πλουμίδια. Όλα
ε ίναι πέτ ρα. Μαθαίνω ότ ι όλα τα οικοδομήματα τ ων να ών
και παλατ ιών έ γ ινα ν από πέτ ρα, ε νώ όλα τα άλλα κοινά
σπίτ ια και κατα σ κευές ήτα ν ξ ύλινα. Για τ ον λόγο αυτ όν δε ν
έχε ι σωθε ί τ ίποτα από τα τ ελευταία. Η πόλη αποτ υπώνε ι
τ ην πίσ τ η ότ ι ο θεός και ο μονάρχης ταυτ ίζον ται. Και πάλι
τ ριγ υρίζω μέσα σε έ να ν θεοκ ρατ ικό πολιτ ισμό. Άλλη μια
σύ νδεση Θεού και α ν θρώπου. Μια απολυταρχικ ή ιεραρχικ ή
μοναρχία βρίσ κεται εμπρός μου γ ια αποκωδικοποίηση.
Εν νέα οι βασ ικοί περίοδοι, όπως αρχιτ εκ τον ικά απεικο-
ν ίζον ται και οριοθετού ν ται. Πρώτ η περίοδος, Pr eah Kο,
875 – 893. Τελευταία, Bay on, 1177–1230. Μία η βασ ικ ή ιδέα.
Εξέλιξ η ε νός κ υρίως μοτίβου. Ο ναός– βου νό, χτισμέ νος σε
κορυφή βου νού, α φού το βου νό είναι η κατοικ ία τ ων θεών.
Είναι το κέ ν τ ρο και το σημείο α να φοράς. Και α ν στον χώρο
που επιλέ γεται γ ια να χτιστ εί ο ναός δε ν υπάρχει βου νό, η
ιδέα αυτού αποτ υπώνεται αρχιτ εκ τον ικά με τ εχνητ ή κορυ-
φή, τοποθετ ημέ νη σε α νυ ψ ωμέ νη βάση. Όσο παλαιότ ερος ο
ναός, τ όσο και πιο κον τινή στ ην εικονογρα φία του βου νού
η αρχιτ εκ τον ικ ή του αποτ ύπωση. Κυριαρχεί το βου νό τ ης
ινδικ ής κοσμογον ίας ως σύμβολο συμπύκ νωσης του κόσμου.
Ως ο ομφαλός τ ης ε νέργειας. Οι ναοί, κ τισμέ νοι με κατ εύ-
θυ νση προς τ ην Ανατολή. Η είσοδος, με πόρτα στ ην Ανατολή.
Παράξε νη εξαίρεση, ο ναός Angkor Wat που κοιτάζει προς
τ η Δύση, η οποία συμβολίζει τον θά νατο. Γι’ αυτ ό, έχει
υποστ ηριχτ εί ότι αρχικά είχε σχεδιασθεί ως τά φος. Από
τ ην περίοδο Bekheng (893 –925) και μετά, η εικονοπλασ ία 225
του βου νού εμπλουτίστ ηκε και η μία κορυφή πολλαπλασ ι-
άστ ηκε σε περισσότ ερες. Τέσσερις στις άκ ρες και μία στο
κέ ν τ ρο. Ήδη στ η γειτον ικ ή Ινδία, κ υρίως στον Βορρά, από
τον έκ το αιώνα υπάρχου ν ναοί με το σχήμα τ ης κε ν τ ρικ ής
κορυφής που α γ καλιάζεται περιμετ ρικά από τ έσσερις επι-
μέρους κορυφές. Συ νήθως, υπάρχει έ νας κε ν τ ρικός πύρ-
γος εισόδου, και δρόμος εισόδου, φρουρούμε νος από ιερά
φίδια Naga, χαρακ τ ηριστικά σύμβολα του βουδισμού του
μικ ρού οχήματος (T he ravada). Όσο με γαλώνου ν οι φιλοδο-
ξ ίες γ ια τ ην α νέ γερση με γαλειωδών ναών, τ όσο μικ ραίνει
η κ υριαρχία του κε ν τ ρικού πύργου, χωρίς αυτ ός να πά ψει
ποτ έ να ξεχωρίζει. Μου έρχεται στο μυαλό η αρχιτ εκ τον ικ ή
εξέλιξ η τ ων μιναρέδων καθ’ όλη τ η διάρκεια του ισλαμικού
πολιτισμού. Οι περιφερειακές αυλές του κ τίσματος είναι
συ νήθως σ κεπαστ ές γαλαρίες. Πολύ συχνά, οι ναοί απλώ-
νον ται διασπαρμέ νοι στο δάσος– ζούγ κ λα. Άλλο ε νδια φέρον
είναι ότι οι ναοί δε ν κ τίζον ται ως τ όποι λατ ρείας, άρα
δε ν υπάρχει πρόβλε ψη να χωρού ν οι πιστοί. Είναι τ όποι
κατοικ ίας τ ων θεών, οι οποίοι φρον τίζου ν τους α νθρώπους,
όπως και ο Παρθε νώνας.
Στ ον βα σ ικό ναό Angko r Wa t , οι δια σ τ ά σε ις παραλληλίζο-
ν ται με τ ο μήκος τ ων τ εσσάρων εποχών (Yuga) τ ης κ λα σ ι-
κ ής ινδουισ τ ικ ής σ κέ ψης. Έτ σ ι, ο επισ κέπτ ης που περνά
από τ ην αρχικ ή ε ίσοδο και μέχρι τ ο τ έλος τ ου κε ν τ ρικού
πύργου που περιέχε ι έ να ά γαλμα τ ου Vi shnu μετα φ ορικά
ταξ ιδεύε ι πίσω σ τ ην πρώτ η εποχή τ ης δημιουργ ίας τ ου σύ-
μπα ν τ ος. Ο ναός συ ν ισ τ ά μια α ναπαρά σ τα ση τ ου σύμπα ν τ ος.
Αποτ ελε ίται από τ ρία επίπεδα που τ ο έ να ε νσωματ ώνεται
σ τ ο άλλο. Ο κε ν τ ρικός πύργος συ ν ισ τ ά τ ο βου νό – θε ϊκ ή
 κατ οικ ία Me r u. Στ ην περίμετ ρο, οι κορυ φές. Γύρω γ ύρω
αποτ υπώνεται η σημα σ ία τ ου νερού με μια τ ά φρο παραλλη-
λόγραμμη 1,5 χμ. χ 1,3 χμ. Χωρίς τ ο νερό, δε ν υπάρχε ι σ τ ην
περιοχή τ ρο φή. Τε ί χος περιμετ ρικό, μήκους 5,5 χιλιομέ-
τ ρων, από λατ ερίτ η. Στ ους εξ ωτ ερικούς τ οί χους βρίσ κον ται
226 σ καλισμέ νες α ναπαρα σ τ ά σε ις, ισ τ ορικές και συμπα ν τ ικές
τ ης θρησ κευτ ικ ής ον τ ολογ ίας τ ου ινδουισμού. Στ η δυτ ικ ή
γαλαρία, α ναπαρίσ ταται η μάχη τ ου Kur uk she t ra και τ ου
Ma hab ha ra t a. Στ η νότ ια γαλαρία, συ να ν τ ώ τ ον σ τ ρατ ό τ ου
S ur ya va r ma n II, καθώς και πολλές φιγούρες τ ης κόλα σης
(32) και τ ου παράδε ισου (37). Στ ην α νατ ολικ ή γαλαρία,
κ υριαρχε ί ο συμπα ν τ ικός ωκεα νός τ ου γάλακ τ ος από όπου
όλα ξεκ ινού ν, με σ καλισ τ ές φιγούρες από ογδον τα οχτ ώ
δια βόλους και ε νε νήν τα δύο θεούς. Χιλιόμετ ρα πλαϊνών
φα σάδων, γεμάτ ων σ καλίσματα. Και να και πάλι η μάχη γ ια
τ η δημιουργ ία τ ου κόσμου. Εδώ, όχι η γ νω σ τ ή μας τ ιτα νο-
μαχία που α ναπαύεται σ τ ο μουσε ίο τ ης Ολυμπίας, αλλά ο
γαλακ τ ώδης ωκεα νός που σηματ οδοτ ε ί τ ην αρχή τ ων πά ν τ ων
και η μάχη μέχρις εσχάτ ων μεταξ ύ δαιμόνων και θεών. Ο ι
βα σ ικές ινδουισ τ ικές θεότ ητ ες: Viahnou, S hiva, Brachma.
Και αυτ ές μια τ ριάδα, αλλά όχι αδιαίρετ η. Το ε νδια φέρον
σ τ οι χε ίο ε ίναι ότ ι ο Brachma δημιουργε ί, ο Viahnou ε ίναι
ο θεός τ ου όλου, τ ης αρμον ίας τ ου σύμπα ν τ ος, α υτ ός που
διατ ηρε ί, και ο S hiva ε ίναι ο θεός τ ης αποδόμησης. Κατα-
λύε ι τ ους περιορισμούς και τ ην τ άξ η γ ια να επα ναδομήσε ι
και ταυτ όχρονα ε ίναι μέλος τ ης τ ριάδας με τ ον Viahnou
που παλεύε ι να διατ ηρήσε ι τ ην αρμον ία. Ο Viahnou πε-
ριδια βαίνε ι τ ις περιοχές τ ου σύμπα ν τ ος, οι οποίες κατ ά
έ να ν περίεργο τ ρόπο ε ίναι επτ ά, όπως επτ ά τα θα ύματα τ ου
κόσμου, επτ ά οι ημέρες τ ης δημιουργ ίας, επτ ά οι πληγές
τ ου Φαρα ώ. Παράλληλα, έχε ι γ νωρίσε ι ήδη ε ν νέα μετ ε νσαρ-
κώ σε ις, από ψάρι η πρώτ η έως και φ ωτ ισμέ νος Βούδας η
έ νατ η. Έτ σ ι, σ τ ο πρόσωπό τ ου μπλέκον ται γλυκά ο ινδουι-
σμός με τ ον βουδισμό. Αναμέ νεται η δέκατ η μετ ε νσάρκω σή
τ ου, κατ ά τ ην οποία θα αποκαλυ φθε ί γ ια να αποκατα σ τ ήσε ι
τ ην αρμον ία, εξ ολοθρεύον τας τ ους διεφθαρμέ νους τ ου κό-
σμου τ ούτ ου. Στ ις βα σ ικές θεότ ητ ες και πάλι απουσ ιάζε ι
η γ υ ναίκα. Όμως, α υτ ή αποτ υπώνεται συμβολικά σ τ ις πε-
ριμετ ρικές κορυ φές. Κορ φές που μοιάζου ν με λωτ ούς. Ο ι
λωτ οί α υτ ά τα λουλούδια με τ η σ κ ληρή βά ση, με τα πλατ ιά
πέταλα που έχου ν μυτ ερές απολήξε ις και ε ίναι σ φικ τ ά
ε νωμέ να τ ο έ να με τ ο άλλο σα ν κ ρεμμύδες. Ο ι λωτ οί, με 227
τ ο μεθυσ τ ικό άρωμα. Με τα λευκά πέταλα, που γρήγορα
κα φετ ίζου ν μόλις βραχού ν, σα ν τ ο αίμα τ ης έμμηνης ρύ-
σης, σα ν τ ο χώμα τ ης ζού γ κ λας– γης. Ο ι λωτ οί που συμ-
βολίζου ν τ ο αιδοίο. Αυτ ά τα λουλούδια ε ίναι η θηλυκ ή
α ναπαρά σ τα ση, που λε ίπε ι από τ η θε ϊκ ή τ ριάδα. Ε πιπλέον
ο ναός ε ίναι γεμάτ ος από σ καλισμέ νες γ υ ναικε ίες μορ φές.
3.000 Apsa ras, μυθικές ν ύμφες – θε ϊκές χορεύτ ριες, με
τ ριά ν τα δια φ ορετ ικά χτ ε ν ίσματα. Με δια φ ορετ ικά καθεμιά
χαρακ τ ηρισ τ ικά, δια φ ορετ ικά πλουμίδια. Όλες όμως γ υ-
μ νόσ τ ηθες, με δια φ ορετ ικό σχήμα μα σ τ ών. Ακόμη και οι
ρώγες δια φέρου ν. Όμως, δε ν λαχταρώ να α γ γ ίξ ω τα γ υμ νά
τ ους σ τ ήθη. Δε ν αποπ νέου ν σ τα μάτ ια μου ερωτ ισμό. Θες η
σ κούρα και τ ραχιά πέτ ρα, θες η τ εχ νοτ ροπία, θες ότ ι δε ν
α ναπτ ύσσον ται τ ρισδιά σ τατα, θες η δια φ ορετ ικ ή πολιτ ι-
σ τ ικ ή αισθα ν τ ικότ ητα, θες η παρουσ ία τ ους σ τ ο μεταί χμιο
ν ύμφης και θεότ ητας, τ ο αποτ έλεσμα ε ίναι σ τα μάτ ια μου
ουδέτ ερο σχεδόν ά ψ υχο. Η κορυ φή τ ου ναού ολοκ ληρώ-
νεται με έ να πλάτ ωμα. Η πρόσβα ση ήτα ν δυ νατ ή μόνο γ ια
τ ον απόλυτ ο εξ ουσ ια σ τ ή και τ ην α υλή τ ου. Εξακολουθε ί να
ε ίναι γ ια εμέ να απα γορευμέ νη, όχι γ ιατ ί δε ν μπορώ να α γ-
γ ίξ ω τ ο θε ίο, αλλά γ ιατ ί τα σ καλοπάτ ια που οδηγού ν σ τ ην
κορυ φή ε ίναι απότ ομα, μικ ρά και σχεδόν κάθετα, χωρίς
συ ν τ ήρηση. Έ χα σα μια ευκαιρία ακόμη να ν ιώ σω τ η μέθεξ η
τ ης εξ ουσ ίας. Μια ευκαιρία να ε νωθώ με τ ον θεό μου.
Μπαίνω σ τ ον βουδισ τ ικό ναό τ ου Bay o n. Έ ως πε νήν τα τ έσ-
σερις γοτθικοί πύργοι, σ τ ολισμέ νοι με διακόσ ια δεκαέ-
ξ ι πα γερά πρόσωπα – χαμόγελα τ ου Βούδα. Πρόσωπα που
κοιτ άζου ν και σ τ ις τ έσσερις κατ ευθύ νσε ις τ ου ορίζον τα.
Βα σ ικ ή δομή, τα τ ρία επίπεδά τ ου, που α ν τ ισ τ οι χού ν σ τ ις
 τ ρε ις δια φορετ ικές περιόδους τ ου κ τ ισ ίματ ος. Τρε ις οι
δια φορετ ικές περίοδοι τ ης α νέ γερσης. Ο βα σ ιλιάς άρχισε
τ ον ναό, με γάλος σ τ ην ηλικ ία, και δε ν ήξερε α ν θα προ-
λάβαινε τ ην ολοκ λήρω σή τ ου. Γι’ αυτ ό και έ να επίπεδο
τ η φορά. Τα δύο πρώτα ορθογών ια, τ ο τ ρίτ ο κ υκ λικό, σ τ ο
228 οποίο βρίσ κον ται και οι πύργοι με τα πρόσωπα. Βούδες,
λοιπόν, πα ν τ ού, από κάθε γων ιά, από κάθε παράθυρο, από
κάθε κοίτα γμα, από κάθε σημε ίο τ ου ορίζον τα. Είμαι βαθιά
ε ν τ υπω σ ια σμέ νη από τ ο αρχιτ εκ τ ον ικό επίτ ευ γμα. Δε ν έχω
ε ισπράξε ι καμία θρησ κευτ ικότ ητα. Ο ι κώδικες εξακολου-
θού ν να παραμέ νου ν απροσπέλα σ τ οι σε εμέ να.
Συ νεχίζω στον α ναπαλαιωμέ νο ναό Baphnon. Και αυτ ός πυ-
ραμιδωτ ός κατά τ ην αρχικ ή αποτ ύπωση του βου νού Me r u,
χωρίς τις διακ ριτ ές επιμέρους κορυφές του Angkor Wat .
Ήτα ν ο ναός που σηματοδοτούσε το κέ ν τ ρο τ ης πόλης πριν
το κ τίσ ιμο τ ης Angkor Tom (θεμελίωση 1049). Η αποκατά-
στασή του, με πληροφορεί ο ξε να γός μου, εξαιρετικά δύ-
σ κολη. Το καθεστ ώς τ ων Khme r Rouge κατ έστ ρε ψε όλα τα
σχέδια και τις φωτογρα φίες που υπήρχα ν διαθέσ ιμα από
τ ην α νακάλυ ψή του.
Περπατ ώ σ τ η βα σ ιλικ ή εξέδρα – ή τ έλος πά ν τ ως ό,τ ι έχε ι
απομε ίνε ι από αυτ ήν – τ ης πόλης Angko r To m. Στ ην πε-
ρίφημη Te r race of ele phant s, μήκους τ ριακόσ ια πε νήν τα
μέτ ρα, προσπαθώ να φα ν τα σ τ ώ τ ο με γαλε ίο τ ης πολιτ ε ί-
ας κατ ά τ ην ακ μή τ ης. Προσπαθώ να δω τ ην παρέλα ση τ ων
ελεφά ν τ ων, τ ων σ τ ρατ ιωτ ών, τ ων λα φύρων, τ ις σ τ ολές, τα
χρώματα. Να ν ιώ σω τ ι μπορε ί να έ ν ιω σε ο βα σ ιλιάς– θεός
και σύμβολο τ ης ακ μής τ ης πόλης Jayava r man VII, ότα ν
μόλις ολοκ ληρώθηκε ο αρχιτ εκ τ ον ικός τ ου άθλος, έκατ σε
γ ια πρώτ η φ ορά σ τ ον θρόνο, σ τ ην ταράτ σα τ ου. Άλλα μέτ ρα,
άλλα με γέθη, ξέ να με τ ον τ ρόπο ζωής μου.
Η ζέσ τ η, η υ γρα σ ία και η κούρα ση έχου ν κατα βάλλε ι τ ο
κορμί μου. Ο ήλιος διαπερνά σα ν καρ φίτ σα τ ο λινό λευ-
κό μου πουκάμισο. Δε ν έχω καπέλο. Προσπαθώ να κ ρατ ά ω
α νοι χτ ή τ ην ομπρέλα που μου πρόσ φερε ο ξε να γός. Είναι
δύσ κολο, καθώς τα υτ όχρονα φ ωτ ογρα φίζω και κ ρατ ώ τ ο
απαραίτ ητ ο μπουκάλι τ ου νερού. Ο κόσμος γ ύρω μου πολύς. 229
Στ ην πλε ιονότ ητ ά τ ους, ν τ όπιοι. Ο ικογέ νε ιες που έχου ν
έρθε ι να περά σου ν τ ις γ ιορτ ινές ημέρες τ ης Πρωτ οχρο-
ν ιάς. Τρώνε, κατα σ κ ηνώνου ν, κοιμού ν ται, ακού ν μουσ ικ ή,
γελού ν, μιλού ν με γαλό φ ωνα. Παιδιά τ ρέχου ν και μπλέκο-
ν ται με αθωότ ητα σ τα πόδια μου. Ο ι ναοί γεμάτ οι θυμιά-
ματα και σε εσοχές ή μικ ρά α νοίγματα α νάμεσα σ τ ους δια-
δρόμους με α γάλματα τ ου Βούδα, σ τ ολισμέ να με μυρωδικά
λουλούδια. Γύρω γ ύρω, ιερε ίς, ευλα βικοί πισ τ οί και α φι-
ερώματα, συ νήθως τ ρο φές και λουλούδια. Χαίρομαι, διότ ι
οι ναοί, η ε γ καταλε ιμμέ νη πολιτ ε ία, δε ν ε ίναι, σήμερα
τ ουλάχισ τ ον που ε γώ περπατ ώ, νεκ ρή. Ξα ναζε ί. Έ χε ι επα φή
με τ ο λαό τ ης. Και μετ ά τ η με γάλη κατα σ τ ρο φή, ο λαός τ ης
έχε ι τ ο κουρά γ ιο να προσπαθε ί να ξα να βρε ί τ ο νήμα τ ης
ζωής τ ου, τ ον βηματ ισμό τ ης ισ τ ορίας τ ου, τ ην απαρχή τ ων
ριζών τ ου εδώ σ τ ην ερημωμέ νη πολιτ ε ία – α φετ ηρία. Αυτ ό
φαίνεται και σ τα μάτ ια τ ου ξε να γού μου. Είναι νεότ ερος
τ ου ξε να γού μου σ τ ην Π νομ Πε ν. Κατ ά πά σα πιθα νότ ητα, δε ν
ζούσε ή υπήρξε νήπιο πριν από τ ο 1979. Η ματ ιά τ ου δε ν
ε ίναι α σα φής και θολή. Είναι ζεσ τ ή κα φετ ιά και λάμπε ι
από τ ον ήλιο, ότα ν μου μιλά γ ια τ ην ισ τ ορία τ ης Angko r.
Η φ ωνή τ ου πάλλεται από περηφά ν ια, ότα ν μου περιγρά-
φε ι τ ον τ ρόπο α νοικοδόμησης τ ων να ών. Η προθυμία τ ου
συ γ κ ινητ ικ ή, ότα ν απα ν τ ά τ ις επίμονες ερωτ ήσε ις μου γ ια
τ ην κοινων ικ ή δομή και πολιτ ισμικ ή α νάπτ υξ η τ ων αρχε ίων
K hme r. Το ά γ γ ιγμά τ ου σ τ ις Apsa ras, σ τ η φα σάδα όπου α να-
παρίσ ταται η ισ τ ορικ ή να υμαχία με τ ους C ha mpa, σχεδόν
ερωτ ικό. Θέλε ι να μοιρα σ τ ε ί μαζί μου τ ο με γαλε ίο, χωρίς
τ ην ν τ ροπή – σ τ ίγμα τ ης σύ γχρονης Ισ τ ορίας τ ου. Τον ν ιώθω
και τ ον α φήνω να με παρα σύρε ι σε έ να ν ναό ακόμη, παρόλο
που τα πόδια μου τ ρέμου ν.
 Είσοδος σ τ ον ναό Ta P r o hm. Και α υτ ός βουδισ τ ικός. Εί-
ναι γ νω σ τ ός και ως τ ο μονα σ τ ήρι τ ου βα σ ιλιά Jayava r man
VII. Στ ις δόξες τ ου ε ί χε τ ουλάχισ τ ον δύο χιλιάδες ιε-
ρε ίς, ε νώ τ ον συ ν τ ηρούσα ν γ ύρω σ τ ους ογδόν τα χιλιάδες
χωρικούς. Η ιδιαιτ ερότ ητ ά τ ου έ γ κε ιται σ τ ο γε γονός ότ ι
230 οι αρχαιολόγοι τ ον έχου ν ακόμη και σήμερα α φήσε ι όπως
τ ον ε ν τ όπισα ν. Δε ν τ ον καθάρισα ν από τα δέ ν τ ρα, από τ ις
α γριοσυκ ιές και τα καπόκ, από τ η ζού γ κ λα. Έτ σ ι, έχε ι
παραμε ίνε ι έ να ε ν τ υπω σ ιακό σύμπλε γμα α ν θρώπου – φύ-
σης. Σκέφτ ομαι ότ ι ο ξε να γός μου με έφερε εδώ γ ια να με
ε ν τ υπω σ ιά σε ι. Ο ι κορμοί όν τ ως τ ερά σ τ ιοι, α γ καλιάζου ν τα
κ τ ίσματα ως κ υρίαρχα αρσε ν ικά. Κον τ εύου ν να τα π ν ίξ ου ν.
Δε ν ξέρε ι ότ ι αυτ ό τ ο α γ κάλια σμα τ ο έχω ξα ναδε ί. Αυτ ήν
τ η δύ ναμη και τ ην έλξ η τ ης έ νω σης τ ην έχω ξα να ν ιώ σε ι σε
άλλο ταξ ίδι, που σήμερα μοιάζε ι μακ ρινό. Το έχω δε ι σ τ ην
ε γ καταλε ιμμέ νη ιησουιτ ικ ή πολιτ ε ία Mi ssio ne s σ τ ο άλλο
άκ ρο τ ης γης, σε άλλη ζού γ κ λα, α υτ ήν τ ου Αμαζον ίου σ τ ην
Αργε ν τ ινή. Κάθε ταξ ίδι εμπεριέχε ι και τ ην επα νάλη ψη ε νός
βα σ ικού καμβά. Όμως, ο βα σ ικός α υτ ός καμβάς συ ν ισ τ ά
πεδίο α νάπτ υξ ης πολλαπλών παραλλα γών ώ σ τ ε κάθε ταξ ίδι
να γ ίνεται τ ρο φή ζωής.
Τραβώ τον ξε να γό από το μα ν ίκ ι. Τέρμα τού α νακοινώνω
αμετάπειστ η. Τέρμα γ ια τ ώρα. Τέρμα η πολιτ εία γ ια σήμερα.
Το δοχείο έχει ξεχειλίσει. Έ χω τ ην α νάγ κ η να φύγω, διότι
πια δε ν χωράει τίποτα άλλο. Θέλω να αποκ τ ήσω απόστα-
ση. Να καταλα γ ιάσω. Του προτ είνω διάλειμμα μιας ώρας
στο ξε νοδοχείο –κουκούλι. Μετά επίσ κε ψη στο αρχαιολο-
γ ικό μουσείο, που μόλις πριν από έ να ν χρόνο άρχισε να
λειτουργεί, ώστ ε να κατα νοήσω τ η χρον ικ ή αλληλουχία.
Να ταξ ινομήσω ό,τι βλέπω. Να βρω τ ην αρχή του μίτου. Να
οικειοποιηθώ τον χώρο και τον χρόνο. Ενθουσ ιάζεται, διό-
τι, όπως με πληροφορεί, σπά ν ια του ζ ητού ν να περιληφθεί
το μουσείο στ ην ξε νάγηση. Δε ν είναι περίεργο. Ζούμε τ ην
εποχή του φαστ φου ν τ . Της επιφά νειας. Όλα έ να πασάλειμ-
μα. Ρ ίχνω μια βουτιά στ ην πισ ίνα. Αφήνω νερό να εισχωρή-
σει, ιδίως μέσα από τους πόρους του κεφαλιού μου. Τρώω
έ να τοστ . Σκέφτομαι ότι η έλλειψη και η απόσταση από
τ ην οικειότ ητα τ ης καθημερινότ ητας χώρων και προσώπων
α γαπημέ νων υπογραμμίζει τ ην ιδιαιτ ερότ ητα κάθε τ έτοιου
ταξ ιδιού. Σηματοδοτ εί τ ην αξ ία τ ων απουσ ιών.
231
Στο μουσείο ξεκαθάρισα αρκετά πράγματα. Άρχισα να α να-
γ νωρίζω τους Viahnou, Shiva, Brachma. Ο Viahnou έχει
τ έσσερα χέρια, με τα οποία κ ρατάει τον δίσ κο (φωτιά),
το σύμβολο του α νέμου, το κοχύλι (νερό) και τ η σφαίρα
(κόσμος). Ο Καμποτινός Βούδας έχει μακ ριά αυτιά, σύμβο-
λο μακ ροζωίας και τ ης πριγ κ ιπικ ής του κατα γωγής. Πίσω
από τ ην πλάτ η του υ ψώνεται συ νήθως έ να φύλλο, σα ν από
φοιν ικόδε ν τ ρο, με επτά κεφάλια από τα ιερά φίδια (Naga).
Βλέπω τ ην εξέλιξ η τ ης γλυπτικ ής από αιώνα σε αιώνα. Βλέ-
πω τ η δια φορά μεταξύ τ ων ινδουιστικών και βουδιστικών
α γαλμάτ ων. Βλέπω τα υλικά που αρέσου ν στον καλλιτ έχνη
τ ης περιοχής. Βλέπω τ ην καθημερινότ ητα στο πέρασμα τ ων
αιώνων. Βγαίνον τας από το μουσείο, ό,τι έχω δει και ακού-
σει γ ια τ ην Angkor αρχίζει να αποκ τά συ νοχή.
Το απόγευμα έχει προχωρήσει. Ζητ ώ από τον ξε να γό μου να
με πάει στ ην Αγορά από όπου ψ ων ίζει ο ίδιος. Αυτ ή που
δε ν είναι γ ια τουρίστ ες. Το λέω πά ν τα σε όλους. Οι περισ-
σότ εροι με οδηγού ν σε μέρη τουριστικά. Περιλαμβά νεται
και αυτ ό μέσα στ ην α να γ καία σ ιωπηρή μεταξύ μας σύμβαση.
Εγώ να το ζ ητ ώ. Και συ νήθως να οδηγούμαι σε Αγορά του-
ριστικ ή, χωρίς να δηλώνω ότι εκεί που με οδήγησα ν είναι
γ ια τουρίστ ες. Αυτ ήν τ η φορά φαίνεται ότι ο κα νόνας δε ν
επιβεβαιώνεται. Ο ξε να γός με α φήνει εμπρός σε μια κ λει-
στ ή Αγορά και μέ νει έξ ω από αυτ ήν, μέσα στο αυτοκ ίνητο,
γ ια να με περιμέ νει. Γυρνώ γ ύρω γ ύρω στους διαδρόμους.
Τα μα γαζιά πάμπολλα. Μικ ρά, όλα και όλα έ να δωμάτιο κα-
θέ να. Ακόμη και πάγ κοι με ρόδες στ η μέση τ ων στ ε νών δι-
αδρόμων. Ό,τι βλέπω είναι εξαιρετικ ής ποιότ ητας. Τα μάτια
τ ων α νθρώπων δε ν έχου ν τ ην ακόρεστ η δίψα του κέρδους.
 Δε ν είναι λαίμαργα ούτ ε πονηρά. Η ατ μόσφαιρα είναι γ ιορ-
τινή. Βιάζον ται να κ λείσου ν λόγω τ ων γ ιορτινών τους ημε-
ρών. Διαλαλού ν, γελού ν, μιλού ν πολύ. Υπάρχει υπερέ ν ταση,
α ναβρασμός. Είμαι ολομόναχη. Δε ν έχω αίσθηση φόβου ή
α νασφάλειας. Οι πολλές εικόνες, η κούραση, η γ ιορτινή
232 ατ μόσφαιρα μετατ ρέπει τ ην μοναχικότ ητά μου σε ερημιά.
Φεύγω και επιστ ρέφω στο ξε νοδοχείο. Στον επίπλαστο πα-
ράδεισο. Τον παράταιρο σε σχέση με τ ην οικονομικ ή κατά-
σταση τ ης χώρας. Μου αρέσει το γε γονός ότι υπάρχει και
βυθίζομαι στο κέλυφός του. Η ώρα είναι πια εφτά περασμέ-
νες. Ο ήλιος με έχει αποχαιρετίσει και το σ κοτάδι πέφτ ει
πράσ ινο – γ κ ρι, πηκ τ ό. Πηγαίνω γ ια μασάζ . Αγ γ ίζει το κορμί
μου μια τ υφλή κ υρία. Νιώθω σεβασμό γ ια τ ην προσπάθειά
τ ης. Αφήνομαι στα σ κ ληρά και δυ νατά τ ης χέρια. Ότα ν τ ε-
λειώνει, η κά ψα τ ης ημέρας έχει φύγει. Νιώθω πια δρο-
σ ιά, σχεδόν κ ρύο, έχει α νοίξει το σώμα και οι πύλες του.
Αρμον ία. Ευφορία. Ντ ύ νομαι. Στολίζομαι με τα καινούργ ια
μου κοσμήματα. Τα φορώ και θυμάμαι τα μάτια τ ης κ υρίας
που μου τα πούλησε. Εκεί, το απόγευμα στ ην κ λειστ ή Αγο-
ρά στον πάγ κο τ ης, που έμοιαζε με καροτ σάκ ι κουλουρτζ ή.
Νομίζω ότι θα τ ην θυμάμαι κάθε φορά που θα τα φορώ.
Βάζω έ να ν λωτ ό στα μαλλιά μου και πάω γ ια φα γητ ό στο
κ υκ λικό εστιατ όριο. Στο φως τ ων κεριών, ακουμπισμέ νος
στ η μοναδικ ή πέτ ρινη πλευρά του εστιατορίου και καθι-
σμέ νος α νακούρκουδα, κάθεται έ νας μουσ ικός πίσω από το
όργα νό του που μοιάζει με σα ν τούρι. Παίζει με διαλείμμα-
τα τ η μονοφων ικ ή του μουσ ικ ή. Ο ήχος βοηθά τις εικόνες
τ ης ημέρας να καταλα γ ιάσου ν, να χαλαρώσου ν, να πάρου ν τ η
θέση τους, να γ ίνου ν έ να ε ν ιαίο σύ νολο. Το κ ρυφτ ό μεταξύ
ινδουισμού και βουδισμού που παρακολούθησα όλο το πρωί
παραμέ νει ακόμη νωπό και ζων τα νό. Το μυαλό προσπαθεί να
κατατάξει, να α ν τιληφθεί, να επεξεργαστ εί όλα όσα εισέ-
πραξε. Το φα γητ ό μοσχοβολά εμπρός μου, το κ ρασ ί μου εί-
ναι κόκ κ ινο – ρουμπινέ ν ιο, η σοκολάτα ρέει ζεστ ή και υγρή.
Όλες οι αισθήσεις μου ευδαιμονού ν. Τελικά, αυτ ό είναι το
πρωτ εύον και τι σημασ ία έχου ν οι κατατάξεις και οι απο-
σα φην ίσεις… Το αυρια νό ρα ν τ εβού είναι πέ ν τ ε και τ έταρτο
το πρωί, γ ια α νατολή στους ναούς.
Μέρα πέμπτ η, Sie m Rea p – Angko r, συ νέχε ια 233
Ξύπ νημα πριν από τ ο φ ως. Χυμός από φρεσ κοσ τ υμμέ να μά ν-
γ κο και ησυχία. Ξεκ ινώ. Στ ον δρόμο και άλλα μυρμηγ κάκ ια
σα ν και εμέ να, μέσα σε α υτ οκ ίνητα, σε τ ουκ τ ουκ, με τα
πόδια, κατ ευθύ νον ται προς τ ο σημε ίο α να φ οράς. Όλοι σ ι-
ωπηλοί έως και συ νέ νοχοι. Πιά νω θέση σ τ ον πέτ ρινο τ οί χο
τ ης ε ισόδου. Ό σο τ ο δυ νατ όν πιο μόνη, γ ια να μη με απο-
σπού ν κου βέ ν τ ες, γέλια, α ν θρώπινοι ήχοι. Ακ ριβώς απέ να-
ν τ ί μου ο Angko r Wa t . Συ ν νεφιά και ψ ιλόβροχο. Η Ανατ ολή
αρχίζε ι να εξελίσσεται. Είναι έ νας ήλιος που υπογραμμίζε ι
σ ιωπηρά τ ην κ υριαρχία τ ου, μέσα από μια πυκ νή νέφ ω ση.
Δηλώνε ι τ ην παρουσ ία τ ου, μες σ τ ην ψ ιλή και σχεδόν α βα-
ρή βροχή, και τ ο πορτ οκαλί τ ου φ ως παίζε ι κ ρυ φτ ό μέσα
από χαραμάδες σύ ν νεφ ων. Δε ν ε ίναι η ε ν τ υπω σ ιακ ή Ανατ ολή
που απαθα νατ ίζεται σε όλες τ ις κάρτ ες τ ης περιοχής και
που έχου ν έρθε ι όλοι οι γ ύρω μου να απαθα νατ ίσου ν με
προσδοκ ία. Είναι όμως μια Ανατ ολή ταιρια σ τ ή σε εμέ να.
Αναμφισβήτ ητα παρούσα και χωρίς υπερβά σε ις.
Μόλις ο ήλιος αρχίζε ι να καλο φ ωτ ίζε ι και πριν η ζέσ τ η
σ φίξε ι, ζ ητ ώ από τ ον ξε να γό μου να με πάε ι σε ναούς που
δε ν έχου ν γ ίνε ι ακόμη τ ουρισ τ ικές ατ ραξ ιόν. Να διαλέ-
ξε ι από τ ους περίπου εκατ ό υ φισ τ άμε νους ναούς– ορόσημα
τ ης αρχιτ εκ τ ον ικ ής, ισ τ ορικ ής και πολιτ ισ τ ικ ής εξέλιξ ης
τ ης περιοχής. Δέχεται πρόθυμα και ξεκ ινάμε μια διαδρομή
με τ ο α υτ οκ ίνητ ο, περίπου μιας ώρας, μέσα σ τ η σχεδόν
ζού γ κ λα με τ ον κόκ κ ινο χωματ όδρομο. Ε πιλέ γε ι δύο ιν-
δουισ τ ικούς ναούς σε α ν θρώπινη σχεδόν διά σ τα ση. Ήτα ν
ευτ υχώς ερημιά. Κτ ίσματα δέκα ή έ ν τ εκα αιώνων, από σα ν-
δαλόπετ ρα και με πολλά α νοίγματα – παράθυρα. Με σχεδόν
 εμμονή, φ ωτ ογρα φίζω μέσα από τα παράθυρα – πλαίσ ια. Στ ον
έ να ν από α υτ ούς, εμφα ν ίζεται μια οικογέ νε ια, η οποία
σ τ ήνε ι έ να ν μικ ρό βούδα, γ ύρω από τ ον οποίο α νάβου ν
θυμιάματα και α φήνου ν προσ φ ορές. Ο ξε να γός μου μού
υποδε ικ ν ύε ι σημάδια, σύμβολα, αρχιτ εκ τ ον ικά σ τ οι χε ία.
234 Αρχίζω να αποκ ρυπτ ογρα φ ώ δε ιλά δε ιλά τα σημάδια τ ου
ινδουισμού. Εξακολουθε ί να μη με διε γε ίρε ι θρησ κευτ ικά
ή έσ τ ω συ ναισθηματ ικά, αλλά ν ιώθω σεβα σμό. Ε πιβεβαιώνω
ότ ι πρόκε ιται γ ια έ να φιλοσο φικό πλαίσ ιο που ξεκ ινά από
τ ις αρχέ γονες ερωτ ήσε ις γ ια τ η δημιουργ ία και διάρθρω ση
τ ου κόσμου, τ ου σύμπα ν τ ος. Τίποτα δε ν έχε ι τ οποθετ ηθε ί
τ υχαία. Καθετ ί συμβολίζε ι τ ην πορε ία προς τ η γ νώ ση, προς
τ ον εαυτ ό, προς τ ην ε νότ ητα με τ η φύση. Συ νεχίζουμε με
τ ρίτ ο ναό, πολύ παλιό. Χαρακ τ ηρισ τ ικό τ ης παλαιότ ητ άς
τ ου, η κατα σ κευή τ ου από τ ούβλο και όχι πέτ ρα. Βρίσ κο-
μαι σ τ ο σ τ οι χε ίο μου. Ρ ωτ ώ συ νέχε ια, κατα γρά φ ω, ρου φ ώ,
μαθαίνω. Απολαμβά νω μακ ριά από πούλμα ν, κόσμο, φ ωνές
και φα σαρία.
Γυρίζω σ τ ο ξε νοδοχε ίο, όπου επικ ρατ ε ί α να βρα σμός. Το
προσωπικό, ιδίως οι γ υ ναίκες, ε ίναι ν τ υμέ νες με τα καλά
τ ους. Αυτ ό μετα φράζεται σε χε ιροποίητα υ φα σμέ νο μετα-
ξ ωτ ό μα ν τ ήλι– παρεό, εμπριμέ, με μικ ρά επα ναλαμβα νόμε να
γεωμετ ρικά σχέδια και χρώματα κ υρίως γαιώδη, τ ο οποίο
χρησ ιμοποιε ίται ως φ ούσ τα. Και μπλούζα λευκ ή κατ ά προ-
τ ίμηση από δα ν τ έλα με βαρύ σ τ όλισμα και κ υρίως μεταξ ω-
τ ή, σ τ ε νή, μεσάτ η και με κουμπιά σ τ ην πλάτ η. Όλες γ υαλι-
σ τ ερές και πε ν τακάθαρες, με όσα κοσμήματα διαθέτ ου ν. Τα
τ ουκ τ ουκ τ ου ξε νοδοχε ίου σε ε γρήγορση. Καταλα βαίνω ότ ι
μας προσ φέρου ν τ ην ευκαιρία να επισ κεφτ ούμε έ να ν ε νεργό
βουδισ τ ικό ναό γ ια τ η γ ιορτ ή τ ης Πρωτ οχρον ιάς. Παίρνω
λοιπόν σ τα χέρια μου έ να θερμός με τ ο βρα σ τ ό ρύζι –
προσ φορά τ ου ξε νοδοχε ίου και α νεβαίνω σ τ ο τ ουκ τ ούκ .
Στ ον ναό, όλα ε ίναι γ ιορτ ινά. Προσ φέρω τ ο θερμός–τ ρο φή
σ τ ους μοναχούς και α νάβω «κερί» – θυμίαμα σ τα λο φάκ ια
από άμμο που ε ί χα ήδη γ νωρίσε ι σ τ ην Π νομ Πε ν. Κατ ά τ ην
προσ φ ορά τ ου φα γητ ού προς τ ους μοναχούς, ο αποδεχό-
με νος τ ην προσ φ ορά μοναχός ήτα ν ταπε ινά γονατ ισμέ νος.
Έπρεπε να γονατ ίσω και ε γώ, η προσ φέρουσα, προ φα νώς γ ια
να ν ιώ σω τ ην ταπε ινότ ητα τ ης προσ φ οράς μου. Η προσ φ ορά
έπρεπε να γ ίνε ι σε ευθε ία προς τ ον μοναχό και παράλληλη
προς τ ο πάτ ωμα και όχι κάθετ η ή σε κεκ λιμέ νη προς α υτ ό 235
γραμμή. Σκεφτ όμου ν ότ ι με μια απλή τ ελετ ουργ ικ ή κ ίνη-
ση, οι ά ν θρωποι εδώ μαθαίνου ν α υτ ό που εμε ίς σ τ η Δύση
χρε ιαζόμα σ τ ε χρόν ια α νάλυσης γ ια να α ν τ ιληφθούμε. Είναι
δύσ κολο ο έχων δύ ναμη να ταπε ινωθε ί, να σ κ ύ ψε ι πιο χα-
μηλά, ώ σ τ ε με αξ ιοπρέπε ια και αλήθε ια να προσ φέρε ι ως
ίσος προς ίσο σε α υτ όν που έχε ι α νά γ κ η. Είναι πιο εύκολο
να δώ σουμε από θέση ισχύος. Σκέφτ ομαι τ ην παρα βολή τ ου
Ιησού που έπλυ νε τα πόδια τ ου μαθητ ή τ ου. Πόσο έχουμε
απομακ ρυ ν θε ί από τ ην αίσθηση τ ου μέτ ρου, και τ ου χώρου
και τ ου χρόνου που καταλαμβά νουμε;
Το απόγευμα, τ ο περνά ω με βόλτ ες και κου βε ν τ ούλα με τ ον
ξε να γό μου. Παρατ ηρώ γ ύρω μου ότ ι δε ν υπάρχε ι πιτ σ ι-
ρίκ ι τ ο οποίο να μη δουλεύε ι. Στ ο τ έλος, μοιάζε ι απο-
λύτ ως φ υσ ιολογ ικό να βλέπω να δουλεύου ν χε ιρωνακ τ ικά
τα εξάχρονα σε ό,τ ι απα σχόληση μπορε ί κάποιος να φα-
ν τα σ τ ε ί. Πολλά πιτ σ ιρίκ ια, προσχολικ ής μάλλον ηλικ ίας,
ε ίναι ν τ υμέ να με τ ον βουδισ τ ικό χιτ ώνα σ τ ο χρώμα τ ης
ζα φ οράς. Ρ ωτ ώ τ ον ξε να γό μου και μου απα ν τ ά ότ ι κατ ά
κα νόνα πρόκε ιται γ ια ορ φα νά που φιλοξε νού ν ται σε ναούς
και μονα σ τ ήρια βουδισ τ ικά. Εξα σ φαλίζου ν, με τ η βοήθε ια
που προσ φέρου ν σ τ ο μονα σ τ ήρι μεταξ ύ παι χ ν ιδιού και κ υ-
νηγητ ού, φα γητ ό και ίσως κάποια σ τ οι χε ιώδη εκ παίδευση,
γρα φή και α νά γ νω ση. Με πληρο φ ορε ί ότ ι οι συ ν τ άξε ις ε ί-
ναι περίπου δέκα ώς ε ίκοσ ι δολάρια τ ο μήνα, μετ ά από
τ ουλάχισ τ ον ε ίκοσ ι πέ ν τ ε χρόν ια δουλε ιάς. Αυτ ός ε ίναι
έ νας από τ ους λόγους που οι οικογέ νε ιες κά νου ν πολλά
παιδιά, γ ια να βα σ ίζον ται σε α υτ ά σ τα γεράματ ά τ ους. Ξα-
ναθυμάμαι τ ην άπο ψη ότ ι η πρώτ η βιομηχα ν ικ ή επα νά σ τα ση
τ ης Δύσης κατ έσ τ η δυ νατ ή, ότα ν πλέον περίσσευα ν χέρια
 από τα α γροτ ικά νοικοκ υριά και ήτα ν ευχερές η οικογέ νε ια
να α φήσε ι τα παιδιά τ ης να δοκ ιμά σου ν τ ην τ ύχη τ ους σ τα
α σ τ ικά κέ ν τ ρα. Η με γάλη δια φ ορά σ τ ο ΑΕ Π μεταξ ύ Ε λλάδος
και Καμπότζ ης με κά νε ι να χά νω τ ην αξ ία τ ού χρήματ ος.
Στα παζάρια και σ τ ις τ οπικές Αγορές, τα πά ν τα μοιάζου ν να
236 ε ίναι εξευτ ελισ τ ικά φθηνά γ ια τ ην Αθήνα τ ού ευρώ. Παίζω
προσπαθών τας από συ νήθε ια να παζαρέ ψ ω. Σταματ ά ω, κάθε
φορά που καταλα βαίνω ότ ι τ ο ποσό υπό διαπρα γμάτ ευση
έχε ι γ ια μέ να ελάχισ τ η αξ ία αλλά γ ια τ ον πωλητ ή μου
μπορε ί να ε ίναι τ ο ρύζι τ ης ημέρας τ ου. Η ε ικόνα α ν τ ι-
σ τ ρέφεται σ τ ο μα γαζάκ ι τ ου ξε νοδοχε ίου, σ τα μα γαζιά που
προορίζον ται γ ια τ ους τ ουρίσ τ ες. Σ χεδόν τα ίδια πρά γμα-
τα, λίγο πιο ρα φιναρισμέ να, έχου ν υπερπολλαπλάσ ια τ ιμή,
τ ιμή ευρωπαϊκών προδια γρα φ ών. Σκέφτ ομαι πώς μπορε ί να
αισθά νον ται όσοι δουλεύου ν σε α υτ ά τα μα γαζιά. Η τ ιμή
ε νός πωλούμε νου πουκαμίσου μπορε ί να α ν τ ιπροσωπεύε ι
τ ους μισθούς ε νός έτ ους. Η υπεραξ ία αυτ ή δε ν βελτ ιώνε ι
τ η ζωή τ ων χε ιρωνακ τ ών που σε συ ν θήκες ακόμη οικοτ ε-
χ ν ίας κατα σ κευάζου ν α υτ ά τα αρισ τ ουργήματα.
Το βράδυ, σ τ ο γ νω σ τ ό πια εσ τ ιατ όριο τ ου ξε νοδοχε ίου με
τ ο γ νω σ τ ό φ ως τ ων κεριών, με περιμέ νε ι μια ακόμη έκ πλη-
ξ η. Καθισμέ νη σ τ ον κε ν τ ρικό κα ναπέ βρίσ κεται μια πα νέ-
μορ φη νέα γ υ ναίκα με κατ άμαυρα μαλλιά, γεμάτα λωτ ούς.
Είναι τ υ φλή και τ ρα γουδά χωρίς μουσ ικ ή. Η φ ωνή τ ης,
φ ωνή αηδον ιού. Λεπτ ή, μελωδικ ή, υ ψ ίφ ωνη. Μα γε ία, και
τ ίποτα δε ν μπορε ί να τ η διαταράξε ι.
Μέρα έκ τ η, Sie m Rea p – Λίμ νη To nle Sa p
Πάλι πρωινό με ακ τ ιν ίδια και χυμό πορτ οκάλι, μά ν γ κο
και παπά γ ια. Η ώρα 7.15. Ο μόνος ήχος, τα κελαϊδίσματα.
Η θερμοκ ρα σ ία 32 βαθμοί Κελσ ίου και η υ γρα σ ία 80 %. Το
πρόγραμμα σήμερα περιλαμβά νε ι επίσ κε ψη σ τ η λίμ νη από
όπου ψαρεύον ται περίπου εκατ ό με εκατ όν πε νήν τα τ όνοι
ψαριού γλυκού νερού τ ον χρόνο. Γύρω σ τα διακόσ ια ε ίδη.
Μέχρι σήμερα δε ν φα ν ταζόμου ν, και ακόμη και τ ώρα με δυ-
σ κολία πισ τ εύ ω, ότ ι υπάρχου ν διακόσ ια ε ίδη ψαριού γλυ-
κού νερού. Για μέ να, η λέξ η ψάρι ε ίναι αλμυρή. Γι’ α υτ ούς
εδώ, η λέξ η ψάρι ε ίναι γλυκ ιά και η λίμ νη συ ν ισ τ ά πηγή
τ ρο φής και ε ισοδήματ ος με εξα γωγές σε Ταϊλά νδη, Βιετ νάμ 237
και ολόκ ληρη τ η χερσόνησο.
Η διαδρομή προς τ η λίμ νη, γεμάτ η με σπίτ ια κ τ ισμέ να σε
πα σσάλους, τ ο έ να δίπλα σ τ ο άλλο, μονόχωρα, με τ οί χους
και σ κεπές από φ υτ ά που μοιάζου ν με τα γ νω σ τ ά μου κα-
λάμια και πατ ώματα από σα ν ίδες ξ ύλου. Είναι σπίτ ια σ τ η-
ριγμέ να σε πα σσάλους, διότ ι τ ην εποχή τ ων μουσώνων, ότα ν
και καλλιεργού ν τ ο ρύζι, πλημμυρίζε ι τ ο χωρά φι πά νω σ τ ο
οποίο τα κ τ ίσματα α υτ ά σ τ ηρίζον ται. Παιδιά και πάλι παι-
διά τ ρέχου ν και παίζου ν χαρούμε να, γελών τας σα ν χωρίς
σ κοπό, χωρίς προοπτ ικ ή, σχεδόν γ υμ νά και πολύ βρόμικα.
Άφιξ η σ τ η λίμ νη. Νερό φισ τ ικ ί, πολύ λα σπωμέ νο. Ε πιβί-
βα ση σε βάρκα μακ ριά, χωρίς βαθιά καρίνα και με μικ ρή
προπέλα μακ ριά από τ ην πλώρη. Μοιάζε ι, χωρίς να ε ίναι,
με πλάβα. Προχωρούμε σε κα νάλι, δεξ ιά και αρισ τ ερά σπί-
τ ια, πάλι σε πα σσάλους, μέσα σ τ ο νερό α υτ ήν τ η φ ορά.
Στ ο ά νοιγμα τ ης λίμ νης εμφα ν ίζον ται τα πλωτ ά σπίτ ια τ ων
ψαράδων. Έ χε ι γ ίνε ι τ ο νερό, χώμα τ ους. Πά νω σε μικ ρές
εξέδρες, βρίσ κον ται μέχρι και γουρού ν ια. Πά νω σ τ ις βάρ-
κες – εξέδρες – σπίτ ια βλέπω γλά σ τ ρες, σ κ ύλους, α ν θρώ-
πους, αποθηκευτ ικούς χώρους, υπ νοδωμάτ ια. Όλα βυθι-
σμέ να σ τ ο λα σπωμέ νο α υτ ό νερό. Το νερό που ε ίναι η ζωή
και τ ο βά σα νό τ ους. Είδα παιδάκ ι να α φ οδεύε ι, άλλο να
κολυμπάε ι, άλλο να παίζε ι μέσα σ τ ο νερό με τ ον σ κ ύλο
τ ου. Και ε ίδα και καθολικ ή ιεραποσ τ ολικ ή εκ κ λησ ία. Τι
γ υρεύε ι εδώ, τ όσο μακ ριά και τ όσο ξέ νη; Εξαθλίω ση σε
υ γρό τ οπίο. Λύπη. Αισθά ν θηκα ε ισβολέας φ ωτ ογρα φίζον τας
ως θέαμα γρα φικό γ ια τα δυτ ικά μου μάτ ια τ η θλιβε-
ρή πρα γματ ικότ ητα. Προσπάθησα να τ ο εξ ηγήσω σ τ ο ξε να γό
 μου. Μάλλον δε ν κατ άλα βε ή δε ν ήθελε να καταλάβε ι. Τον
ρώτ ησα α ν κερδίζου ν ικα νοποιητ ικά χρήματα γ ια να ζου ν.
Μου απά ν τ ησε ίσως όχι όλες οι οικογέ νε ιες, αλλά όλες
έχου ν να φά νε, α φ ού ψαρεύου ν τα ψάρια. Φαίνεται ότ ι ε ί-
ναι έ να κ λε ισ τ ό γ κέτ ο, σ τ ο οποίο μετ έχου ν και παρά νομοι
238 Βιετ ναμέζοι πρόσ φ υ γες. Πρόσ φ υ γες που έχου ν υπο φέρε ι τα
πά νδε ινα κατ ά τ ην πρόσ φατ η Ισ τ ορία.
Μεσημεριάζε ι και τα ψέματα τ ελε ίω σα ν. Η Καμπότζ η με
αποχαιρετ ά και έφτα σε η ώρα να τ ην αποχαιρετ ίσω και
ε γώ. Στ ο αεροδρόμιο, σ τ ην αίθουσα α ναμονής σ κέφτ ομαι
ότ ι η χώρα μού πρόσ φερε πολλά. Μου πρόσ φερε έ να ν ολό-
κ ληρο, ήδη παλιό, πολιτ ισμό. Μου πρόσ φερε μια ακόμη
α νά γ νω ση γ ια τ η δημιουργ ία τ ου κόσμου, γ ια τ η δομή τ ου
σύμπα ν τ ος. Μου πρόσ φερε τ ην παρέα απλών, χαμογελα σ τ ών,
αισ ιόδοξ ων και α νεπιτ ήδευτ ων α ν θρώπων. Μου πρόσ φερε
ήχους μελωδικούς, μυρωδιές μεθυσ τ ικές και ε ικόνες με
χρώματα πολλά. Και πά νω από όλα, με τ ην πρόσ φατ η Ισ τ ο-
ρία τ ης, μου πρόσ φερε τ η δυ νατ ότ ητα να συλλογ ισ τ ώ τ ον
ά ν θρωπο, τ η φρίκ η και τ ον φ όβο τ ου θα νάτ ου. Νομίζω ότ ι
ο ά ν θρωπος δε ν μπορε ί να απαλλα γε ί από τ ον φόβο λόγω
ακ ριβώς τ ης επίγ νω σης τ ου θα νάτ ου τ ου. Ακόμη και ο έρω-
τας συ ν ισ τ ά έ να πρόσ καιρο παυσ ίπονο σ τ ον φόβο αυτ όν.
Όμως, όποιος δε ι ό,τ ι ε ίδα δε ν μπορε ί παρά να πισ τ έ ψε ι
ότ ι ε ν τ έλε ι ο ά ν θρωπος ε ίναι ικα νός να ν ιώ σε ι ηδονή ότα ν
βα σα ν ίζε ι ή σ κοτ ώνε ι. Ειδάλλως, πώς επιβάλλε ι τ έτ οιας
τ άξ ης όλεθρο; Κινούμε νος από ποια βαθύτ ερη α νά γ κ η, που
πώς ακ ριβώς δικαιολογε ί μια τ έτ οια επιλογή; Τελικά, ε ί-
ναι κάθε ε ίδους εξ ουσ ία, η με γαλύτ ερη πρέζα που μπορε ί
να γ νωρίσε ι ο ά ν θρωπος; Και α ν ε ίναι η εξ ουσ ία τ ο α γαθό
που διακ υ βεβότα ν όλα αυτ ά τα χρόν ια τ ης γε νοκ τ ον ίας,
πώς δικαιολογε ίται μια τ έτ οια θηριωδία γ ια να εξα σ φαλι-
σ τ ε ί; Ο πόνος και ο θά νατ ος ήτα ν τ ο α νεκ τ ό μέσο επιβο-
λής τ ης; Η σ κ ληρότ ητα ήτα ν τ όση, που τ ε ίνω να πισ τ έ ψ ω
ότ ι ο ά ν θρωπος ε ίναι ικα νός να χρησ ιμοποιήσε ι άλογα τ ην
απόλυτ η φρίκ η, με τ ην επίκ ληση δια φόρων δικαιολογ ιών. Ο
φ όβος γε ν νά φ όβο, σ ιωπή και α νοχή, και χρησ ιμοποιε ίται
ως διάμεσο. Πώς να συ νεχίζω να πισ τ εύ ω σ τ ον φίλο μου
H obbe s και σ τ ο κοινων ικό τ ου συμβόλαιο;
Δεύτ ερη σ τ ά ση: Λάος
239
Μέρα έκ τ η, απόγευμα
Η πτ ήση δύσ κολη γ ια εμέ να που εξακολουθώ να φ οβάμαι τα
αεροπλά να. Το παλιό αεροπλά νο, γερμα ν ικ ής κατα σ κευής,
ίσως και σαρακον ταετ ίας και πολύ τ ριζάτ ο καθώς ο αέρας
τ ο κου νά πλά γ ια. Πετ ά σχετ ικά χαμηλά και από κάτ ω βου νά,
πολλά βου νά και καπ νός από φ ωτ ιές. Η επίσημη δικαιολο-
γ ία ε ίναι ότ ι οι φ ωτ ιές τ οποθετ ού ν ται γ ια απο ψ ίλω ση τ ης
ζού γ κ λας, ώ σ τ ε να δημιουργηθε ί έδα φ ος γ ια να καλλιεργη-
θού ν τα απαραίτ ητα γ ια τ ην επιβίω ση τ ων ορε ινών φ υλών.
Ο ι κακές γλώ σσες ισχυρίζον ται ότ ι οι φ ωτ ιές δημιουργού ν
χώρο, ώ σ τ ε να καλλιεργηθού ν παπαρού νες γ ια τ ο προσοδο-
φ όρο και κατα σ τ ρεπτ ικό εμπόριο τ ου οπίου. Ο ι απο ψ ιλώ-
σε ις ε ίναι τ έτ οιας έκ τα σης που συχ νά οδηγού ν σ τ ην κα-
τ άρρευση τ ης φ υσ ικ ής ισορροπίας τ ης περιοχής. Εξάλλου,
τ ο όπιο από παραισθησ ιογόνα παρηγοριά τ ων α ν θρώπων τ ου
βου νού έ γ ινε πολύ φερνη κόρη γ ια τ ην οποία η Κίνα μάτ ω σε
από τ ους Βρετα νούς. Για να καταλήξε ι, από τ ον καιρό τ ης
αμερικα ν ικ ής εμπλοκ ής σ τ η χερσόνησο και μέχρι σήμερα,
η χρυσή κότα που ξερνά ηρωίνη. Ε πισήμως, σήμερα τ ο Λάος
ζε ι από τ ις φ υτ ε ίες τ ου κα φέ, τ ους ορυζώνες τ ου και τ ις
ποσότ ητ ες ηλεκ τ ρικ ής ε νέργε ιας που παρά γε ι. Ή, ορθότ ε-
ρα, θα ζούσε α υτ ό καλά και εμε ίς καλύτ ερα από τ ην ορθή
διαχε ίριση τ ης ηλεκ τ ρικ ής ε νέργε ιας που έχε ι τ η δυ να-
τ ότ ητα να παρά γε ι. Το Λάος, ιδίως τ ο βόρε ιο και κε ν τ ρικό
τ ου τ μήμα, υπήρξε αρχικά τ όπος ε γ κατ ά σ τα σης διά φ ορων
εθ νοτ ικών Ταϊλα νδο – Λάο ομάδων, οι οποίες συ γ κ ροτ ούσα ν
«βα σ ίλε ια» με γλώ σσα τα ϋλα νδικ ής προέλευσης. Η ομοι-
ογέ νε ιά τ ους έχε ι ε ν τ οπισ τ ε ί σε αρχαία φ υλή σ τ η Νότ ια
Κίνα, πριν από τ ριά ν τα πέ ν τ ε χιλιάδες χρόν ια περίπου.
 Άν τ ε να βρε ι κα νε ίς άκ ρη. Η διάκ ριση πά ν τ ως μεταξ ύ Λαο-
τ ινών και Σιαμέζων και ήδη Ταϊλα νδών, ά γ νω σ τ η ή δυσδιά-
κ ριτ η γ ια εκατ ον τ άδες χρόν ια.
Κυρίαρχο σ τ οι χε ίο τ ου μικ ρού αυτ ού κ ράτ ος φαίνεται να
240 ε ίναι τ ο βόρε ιο κομμάτ ι τ ου, πά νω από τ ο οποίο μόλις
πετ ά ω, όπου δεσπόζε ι η L uang P rabang. Και τ ούτ ο διότ ι,
σ τ ον μη ομοιογε νή σημερινό τ ου πληθυσμό τ ων έξ ι εκα-
τ ομμυρίων πολιτ ών, φαίνεται να κ υριαρχού ν αριθμητ ικά
οι Λάο εθ νότ ητ ες, που α ν τ ιπροσωπεύου ν τ ο 50 % τ ου ση-
μερινού πληθυσμού. Αυτ οί ε ί χα ν και έχου ν πολλά κοινά
χαρακ τ ηρισ τ ικά με τ ους α ν θρώπους τ ης Ταϊλά νδης και κα-
τ οικού ν σ τ ο βόρε ιο τ μήμα τ ης χώρας, με βα σ ικό κέ ν τ ρο τ η
L ua ng P rabang και τ ον ποταμό Me ko ng γ ύρω από α υτ ή και
με πρωτ εύον τα λόγο σ τ ην α νάπτ υξ η τ ης. Γε ν ικότ ερα, φαί-
νεται να γ ίνεται αποδεκ τ ό ότ ι ταϊλα νδικά φύλα που έ γ ινα ν
σ τ ην πορε ία Λάο – φύλα ζούσα ν σ τ η Νότ ια Κίνα και κάποια
ισ τ ορικ ή σ τ ιγμή, ίσως λόγω τ ης πίεσης τ ων Μογ γόλων,
ίσως και νωρίτ ερα, κατ έβηκα ν προς τα κάτ ω. Χρησ ιμοποί-
ησα ν κ υρίως τ ον υδάτ ινο δρόμο τ ου γον ιμοποιού Me ko ng,
με κατ εύθυ νση προς τ η χερσόνησο τ ης Νοτ ιοα νατ ολικ ής
Ασ ίας, και σ ταμάτ ησα ν με όριο εκε ί όπου υπήρχε ήδη η
κ υριαρχία τ ων K hme r. Όσοι κατ έβηκα ν από πιο πά νω βρήκα ν
τ ους ε γ κατ εσ τ ημέ νους ήδη από τ ην εποχή τ ου σ ιδήρου, οι
οποίοι ε ίναι και οι γε ν νήτ ορες ε νός πολιτ ισμού. Πολιτ ι-
σμός που μας ά φησε – γ ια να τ ον θυμόμα σ τ ε– μια σε ιρά από
υπερμε γέθη, σ τ ο ύ ψος μου και ακόμη ψηλότ ερα, πέτ ρινα
βάζα. Άλλοι λέ νε ότ ι αυτ ά χρησ ίμευα ν γ ια τ ην αποθήκευ-
ση προμηθε ιών, άλλοι γ ια τ ην τα φή νεκ ρών. Αυτ ή ε ίναι η
μα γε ία με τ ους πολιτ ισμούς που εξαυλώθηκα ν, α φήνον τας
πίσω τ ους, έτ σ ι γ ια να μας κά νου ν πλάκα, όχι σα φή δε ίγ-
ματα τ ου τ ρόπου ύπαρξ ης τ ους, αλλά κάποια υπαιν ικ τ ικά
α ν τ ικε ίμε να. Βλέπον τας τα, καθέ νας μας ε ίναι ελεύθερος
να φα ν τ άζεται οτ ιδήποτ ε.
Αυτ οί πά ν τ ως που κατ έβηκα ν από τ η Νότ ια Κίνα έφτ ιαξα ν
μια α γροτ ικ ή κοινων ία βα σ ισμέ νη σ τ η γεωργ ία. Εξ ημέρω σα ν
βουβάλια. Στ ην αρχή, λάτ ρε ψα ν διά φ ορα α ν ιμισ τ ικά σύμβο-
λα, ίσως και τ ον ινδουισμό, με κ υρίαρχη μορ φή τ ον S hiva.
Και σ τ η συ νέχε ια, α φιερώθηκα ν σ τ ον βουδισμό, ήδη αρχικά
μεταξ ύ 6ου και 9ου αιώνα, γ ια να κ υριαρχήσε ι ε ν τ έλε ι τ ο
ρεύμα T he ra vada, που σημάδε ψε τ ην περιοχή. Οργά νω σα ν τ η 241
ζωή τ ους σε χαλαρές μικ ρές ομάδες, με δομές ινδικ ής προ-
έλευσης (Ma ndalas). Όπως ήτα ν α ναμε νόμε νο, α ναπτ ύχθηκα ν
α νάμεσα σε δύο συμπληγάδες. Τον πολιτ ισμό τ ων K hme r
και α υτ όν τ ης Ινδίας. Είναι χαρακ τ ηρισ τ ικό ότ ι τα πρώτα
γραπτ ά που βρέθηκα ν ε ίναι σα νσ κ ριτ ικά. Τα φύλλα α υτ ά
σ ιγά σ ιγά οργα νώθηκα ν σε υποομάδες. Κυρίαρχη υποομάδα
σε όλη τ η μετ έπε ιτα Ισ τ ορία τ ης περιοχής ε ίναι α υτ ή που
ε γ κατα σ τ άθηκε σ τ ην κοιλάδα τ ου ποταμού Me ko ng. Αυτ ός,
λοιπόν, ο ποταμός ε ίναι η ζωοδότ ρα δύ ναμη όλης τ ης χερ-
σονήσου. Όπου και να πά ω, η Ισ τ ορία εξελίσσεται γ ύρω από
τ ο ποτ άμι α υτ ό. Έτ σ ι και οι La o – L um εκ μεταλλεύτ ηκα ν τ ο
ποτ άμι που πότ ιζε τ ις καλλιέργε ιες τ ους και συ ν ισ τ ούσε
τ ον δία υλο επικοινων ίας με τ ον υπόλοιπο κόσμο. Έ χουμε
και τ ους La o τ ων πλα γ ιών (T h oe ng), καθώς και τ ους La o
τ ων βου νοκορ φ ών (S o ung). Τελικά και κατ ά τ η διάρκε ια
τ ων τ ελευταίων δέκα τ ουλάχισ τ ον αιώνων, η περιοχή τ ου
κόσμου που σήμερα ονομάζεται Λάος α ναπτ ύσσεται τ ρι-
πολικά: L ua ng P raba ng (βόρε ια), Vie nt ia ne (κέ ν τ ρο) και
C ha mpasa k (νότ ια).
ΛΟΥΑΝΓ Κ – ΠΡΑΜΠΑΓ Κ (L ua ng P raba ng)
Κατ εύθυ νση λοιπόν τ ου αεροπλά νου προς τ η L ua ng P raba ng.
Τι ε ίναι α υτ ή και γ ιατ ί μέχρι σήμερα δε ν τ ην έχω ξα να-
κούσε ι; Πόλη από τα μισά τ ου 14ου αιώνα, που σήμερα τ ε-
λε ί υπό τ ην προσ τα σ ία τ ης UNE S C O. Η L ua ng P raba ng αρχί-
ζε ι να α ν θε ί, ότα ν γ ίνεται η βά ση τ ου βα σ ιλε ίου τ ου ε νός
εκατ ομμυρίου ελεφά ν τ ων (La n Xa ng – 1353). Πάλι εμπρός
μου οι ελέφα ν τ ες. Μόλις ά φησα σ τ η γε ιτ ον ικ ή Angko r τ ην
ταράτ σα τ ων ελεφά ν τ ων, γ ια να φτ ά σω σ τ ο βα σ ίλε ιο τ ου
 ε νός εκατ ομμυρίου ελεφά ν τ ων. Και όλα αυτ ά χωρίς να δω
έ να ν τ ουλάχισ τ ον ελέφα ν τα.
Τι ήτα ν άρα γε αυτ ό τ ο βα σ ίλε ιο με τ ο τ όσο εξ ωτ ικό όνομα;
Ιδρύθηκε από έ να ν τ ύπο με τ ο όνομα Fa Ngum. Η δυσ κολία
242 να θυμηθώ και αποσ τ ηθίσω τα ονόματα τ ής περιοχής γ ί-
νεται, όσο προχωρού ν οι ημέρες, και ε ν τ ονότ ερη. Τίποτα
δε ν μοιάζε ι οικε ίο, ώ σ τ ε να διευκολυ ν θώ σ τ ην απομ νημό-
νευση. Αλλά πάλι, γ ιατ ί να παιδεύομαι να απομ νημονεύσω
ονόματα; Κτ ίσθηκα ν λοιπόν ναοί, σχολε ία, δρόμοι. Κυρίως,
άρχισα ν αμυδρά να αποκ τ ού ν οι φυλές τα υτ όσημα χαρα-
κ τ ηρισ τ ικά. Αυτ ές συ γ κ ρότ ησα ν επιμέρους βα σ ίλε ια που
ε νώθηκα ν, ώ σ τ ε να δημιουργηθε ί γ ύρω σ τ ο 1353 τ ο βα σ ί-
λε ιο τ ού ε νός εκατ ομμυρίου ελεφά ν τ ων με κοινή εθ ν ικ ή
συ νε ίδηση, αυτ ή που προσπαθε ί σήμερα να ξα ναε νώ σε ι τ ο
κ ράτ ος τ ου Λάος. Τα σύ νορα τ ου ε ν ιαίου α υτ ού βα σ ιλε ίου
με γάλω σα ν, ε νώ τ ο ίδιο μετατ ράπηκε σε εμπορικ ή δύ ναμη.
Το βα σ ίλε ιο δε ν ε ί χε αυσ τ ηρή κ ρατ ικ ή δομή, αλλά συ ν ι-
σ τ ούσε περισσότ ερο μια χαλαρή φεουδαρχικ ή ομοσπονδία.
Μετ ά τ ον θά νατ ο τ ου ιδρυτ ή και τ ου άξ ιου διαδόχου τ ου,
κατ ά τ ο συ νήθως συμβαίνον σ τ ην Ισ τ ορία, σε ιρά αδύ ναμων
βα σ ιλέων σ φρά γ ισα ν τ ην προδια γε γραμμέ νη τ ύχη όλων τ ων
προσωποπα γών βα σ ιλε ίων που σ τ ηρίζον ται σε φεουδαρχικές
χαλαρές δομές. Άρχισε η παρακ μή και τ ο ξεπουπούλια σμα
και προτ ού οι έ να εκατ ομμύριο ελέφα ν τ ες α φα ν ισ τ ού ν από
τ ους Βιρμα νούς, οι οποίοι σ τ ο μεσοδιά σ τ ημα ε ί χα ν απο-
κ τ ήσε ι δύ ναμη, έ νας άλλος φ ωτ ισμέ νος ηγέτ ης, ο βα σ ιλιάς
P h ot hi sa ra t μετ έφερε γ ύρω σ τ ο 1500 τ ην πρωτ εύουσα τ ου
βα σ ιλε ίου σ τ η Vie nt iane, η οποία βρίσ κεται σ τ ο μέσον
περίπου τ ου Me ko ng και η οποία παραμέ νε ι πρωτ εύουσα
τ ης χώρας μέχρι σήμερα.
Στ η συ νέχε ια και μετ ά τ ην ορισ τ ικ ή κατ άλυση τ ου βα σ ι-
λε ίου La n Xang, σ τ ο τ έλος τ ου 17ου αιώνα, ιδίως λόγω
τ ης αδυ ναμίας τ ου βα σ ιλε ίου να επικοινωνήσε ι με θά-
λα σσα, έ να α νεξάρτ ητ ο βα σ ίλε ιο έδρα σε με βά ση τ η L uang
P raba ng. Αυτ ό τ υπικά καταλύθηκε μόλις σ τα μέσα τ ης δε-
καετ ίας 1970. Κατ ά τ η διάρκε ια τ ων πολλών ετ ών δρά σης
τ ου και προκε ιμέ νου να επιβιώ σε ι, τ ο βα σ ίλε ιο α νέπτ υ-
ξε σχέσε ις, μέχρι και σε βαθμό υποτ έλε ιας, με τ ις α νά
καιρούς κ υρίαρχες δυ νάμε ις σ τ η σ κακ ιέρα τ ης περιοχής,
ιδίως τ ο Σιάμ (Ταϊλά νδη) καθώς και τ ο Βιετ νάμ. Το γε- 243
γονός α υτ ό σε συ νδυα σμό με τ ο γε γονός ότ ι τ ο περίφημο
βα σ ίλε ιο τ ου ε νός εκατ ομμυρίου ελεφά ν τ ων ήτα ν βα σ ίλε ιο
χωρίς σ τ έρεα εθ νοτ ικά ή άλλου ε ίδους κοινά χαρακ τ ηρι-
σ τ ικά, πέρα ν ίσως τ ης γλώ σσας, δημιουργε ί σε ιρά συζ η-
τ ήσεων γ ια τ ον χρόνο δημιουργ ίας τ ου Λάος ως α υτ όνομου
έθ νους – κ ράτ ους.
Γιατ ί λοιπόν η L ua ng P raba ng τ έθηκε υπό τ ην προσ τα σ ία
τ ης UNE S C O και σήμερα προσ γε ιώνομαι γ ια να τ ην περπα-
τ ήσω; Διότ ι ε ίναι σ τ ην πρα γματ ικότ ητα μια πόλη – α νοι xτ ό
αρχιτ εκ τ ον ικό – θρησ κευτ ικό – βουδισ τ ικό – μουσε ίο. Η
πρώτ η ε ικόνα σ τ ο αεροδρόμιο, που θυμίζε ι μικ ρό αερο-
δρόμιο τ ης ελλην ικ ής επαρχίας τ ουλάχισ τ ον τ ριά ν τα χρό-
ν ια πίσω, ε ίναι η παρουσ ία πολλών σ τ ρατ ιωτ ικών που
ελέ γχου ν τα δια βατ ήρια και κάποιων από τ ο πουθε νά με-
σαζόν τ ων που α υξά νου ν δολάριο δολάριο τ ην τ ιμή γ ια τ ην
πολύτ ιμη βίζα. Η πρώτ η ε ικόνα κατ ά τ η διαδρομή από τ ο
αεροδρόμιο ώς τ ην πόλη μού θυμίζε ι έ ν τ ονα τα ταξ ίδια τ ης
παιδικ ής μου ηλικ ίας προς τ ην Κέρκ υρα τ ο Πά σχα. Ιδίως
εκε ίνα τα α νοιξ ιάτ ικα ζεσ τ ά απομεσήμερα που δια σχίζαμε
με τ ο α υτ οκ ίνητ ο τα σχεδόν άδε ια χωριά τ ης Ηπε ίρου, με
τα μικ ρά τ σ ιμε ν τ έ ν ια σπίτ ια, τ ις α σπρισμέ νες α υλές, τα
α ν θισμέ να τ ρια ν τ ά φ υλλα και τ η χα ύ νω ση τ ου α νοιξ ιάτ ικου
μεσημεριού.
Και εδώ γ ιορτ άζεται η Πρωτ οχρον ιά. Η Πρωτ οχρον ιά που
συ νδέεται με τ ην α να γέ ν νηση τ ης φύσης σε α υτ ήν τ ην πε-
ριοχή τ ου κόσμου, όπου οι ά ν θρωποι εξακολουθού ν να
εξαρτ ού ν τ ην επιβίω ση τ ους από τ ον φ υσ ικό κ ύκ λο. Αυτ ή
πά ν τ ως η Πρωτ οχρον ιά δε ν α ν τ ισ τ οι χε ί σε μία ημέρα αλλά
 τ ουλάχισ τ ον σε μία εβδομάδα. Κλε ίνω σχεδόν μια εβδομά-
δα σ τ ην περιοχή και κάθε ημέρα ζω τ η γ ιορτ ή τ ης Πρω-
τ οχρον ιάς. Σήμερα, με πληρο φ ορε ί ο καινούργ ιος ξε να γός
μου, συ νηθίζεται τ ο μπου γέλωμα σ τ ον δρόμο. Ακόμη και ο
τ ρόπος που γ ιορτ άζεται η Πρωτ οχρον ιά, με τ η χρήση νε-
244 ρού, καταδε ικ ν ύε ι τ η σημα σ ία που έπαιζε και εξακολουθε ί
να παίζε ι τ ο ποτ άμι σ τ η ζωή τ ης περιοχής. Ήτα ν και ε ίναι
η δύ ναμη που καθισ τ ά δυ νατ ή τ ην καλλιέργε ια, ε ίναι ο
τ ρόπος επικοινων ίας τ ης χερσονήσου. Βλέπω α γροτ ικά α υ-
τ οκ ίνητα με δεκάδες νέους που κατα βρέχου ν και κατα βρέ-
χον ται από ομάδες πεζών σε γων ίες, με μουσ ικ ή δυ νατ ή. Η
ζέσ τ η αποπ ν ικ τ ικ ή, ο ήλιος λες και έχε ι ακ ινητ οποιηθε ί
και τ ο νερό βοηθά σ τ η διάθλα ση τ ων χρωμάτ ων.
Φτ ά νω σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Υγρό και αποπ ν ικ τ ικό. Με επηρεάζε ι
αρνητ ικά. Δε ν μπορώ να απλωθώ και ν ιώθω ξέ νη, πολύ ξέ νη
και πολύ μακ ριά. Είμαι κουρα σμέ νη και δε ν θέλω να βγω
σ τ ον ήλιο, δε ν θέλω να βγω σ τα μπου γέλα, θέλω να γ υρίσω
πίσω σ τ ην Άνοιξ η τ ου Ιον ίου. Το κ ινητ ό δε ν μπορε ί να βρε ι
σήμα. Ευτ υχώς, δουλεύε ι τ ο sky pe. Άλλη μα γ ικ ή εφεύρεση.
Αδια νόητ ο σ τα ταξ ίδια τ ης προηγούμε νης δεκαετ ίας. Πε-
τ υχαίνω σ τ ο τ ηλέφ ωνο α γαπημέ νες φ ωνές σ τ ην Αθήνα. Όλα
γ ύρω αρχίζου ν να γλυκαίνου ν. Ό,τ ι ακούω ε ίναι ε ν τ ελώς
μακ ρινό, αλλά ταυτ όχρονα οικε ίο. Ξεκ ινά η ξε νά γηση. Σα ν
εκ παιδευμέ νος σ τ ρατ ιώτ ης, βγάζω παπούτ σ ι, βάζω κάλτ σες,
μπαίνω σε ναούς, α γοράζω μπαταρίες γ ια τ η φ ωτ ογρα φικ ή
μηχα νή. Αρχίζε ι πάλι να λε ιτ ουργε ί τ ο σύσ τ ημα.
Ο ι ναοί αποτ ελού ν τ ο κε ν τ ρικό μοτ ίβο τ ης πόλης και κατ ά
συ νέπε ια τ ης ξε νά γησης. Είναι α υσ τ ηρά βουδισ τ ικοί, με
σ κεπές από σ κούρα τ ούβλα, σα ν από πα γόδες με μακ ρόσυρ-
τ ες διπλές σ τ έ γες που σχεδόν σ κουπίζου ν τ ο έδα φος, τ οί-
χους βαμμέ νους κόκ κ ινους ή μαύρους και έ ν θετ ες φιγού-
ρες από φύλλο χρυσού. Πολλά από τα ψηφιδωτ ά, τα οποία
καλύπτ ου ν και ολόκ ληρους εξ ωτ ερικούς τ οί χους να ών,
α ναπαρισ τ ού ν τ ο δέ ν τ ρο τ ης ζωής. Άλλο έ να δέ ν τ ρο. Άλλη
μια θρησ κε ία που σ τ ε νά συ νδέε ι τ ο δέ νδρο με τ η ζωή. Ο ι
τ οί χοι, ε ίτ ε τ ούβλινοι με επισ τ ρώ σε ις από γ ύ ψο και σ κα-
λίσματα ε ίτ ε ξ ύλινοι και πάλι σ καλισμέ νοι. Ο ι φιγούρες,
οι ε ν θέσε ις από πολύτ ιμες και ημιπολύτ ιμες πέτ ρες, τα
ψηφιδωτ ά, όλα εκ πληκ τ ικ ής ομορ φιάς. Κάθε θρησ κευτ ικός
τ όπος, έ να σύμπλε γμα με αρκετ ά κ τ ίσματα. Άλλο γ ια τ ους 245
ιερε ίς, άλλο η βιβλιοθήκ η, άλλο ο αποθηκευτ ικός χώ-
ρος. Ο ι ναοί σχετ ικά μικ ροί. Υπαιν ικ τ ικοί. Ικα νοί, με τ ο
α ν θρώπινο μέ γεθός τ ους και τ η λιτ ότ ητα τ ου εσωτ ερικού
τ ους, να δημιουργήσου ν πεδία, ώ σ τ ε να α ναζ ητ ήσε ι κα νε ίς
τ ην εσωτ ερικ ή αλήθε ια, τ η φ ώτ ιση.
Στ η συ νέχε ια, τ ο πρόγραμμα περιλαμβά νε ι επίσ κε ψη σε
μία σ τ ούπα πά νω σε έ να ν λό φ ο, περίπου εκατ ό μέτ ρα ψηλό.
Δε ν ε ί χα καταλάβε ι ότ ι δε ν ε ί χε πρόσβα ση με τ ο α υτ ο-
κ ίνητ ο. Έπρεπε πά ν τ ως να τ ο υπο ψ ια σ τ ώ από τ ην επιμονή
τ ου ξε να γού μου να τ ο α φήσουμε τ ελευταίο, ώ σ τ ε να έχε ι
μαλακώ σε ι ο ήλιος. Ξεκ ινά ω τ ην α νάβα ση σ καλί σ καλί, η
υ γρα σ ία σχεδόν απτ ή, ο ήλιος καίε ι. Σύ νολο, τ ριακόσ ια
πε νήν τα σ καλοπάτ ια. Μοιάζε ι με σ τ οί χημα α ναπ νοής. Φτ ά νω
σ τ ην κορυ φή και προσπαθώ να α ναπ νεύσω. Κάθομαι σε έ να
πα γ κάκ ι και βλέπω κάτ ω τ ην πόλη και τ η δύση τ ου ήλιου
σ τ ον γον ιμοποιό και ζωογόνο ποταμό. Άξ ιζε τ ελικά η α νά-
βα ση, ίσως και μόνο γ ια τ ο σ τ οί χημα α ν η α νά σα μου θα τα
κατα φέρε ι. Ένα κα υτ ό αεράκ ι φ υσάε ι πά νω σ τ ον λό φ ο, που
α νακου φίζε ι κάθε ιδρωμέ νο μου πόρο.
Κατ εβαίνον τας, πε ινά ω πολύ. Ε πισ κέπτ ομαι έ να εσ τ ιατ όριο
με γαλλικό όνομα. Ο ιδιοκ τ ήτ ης τ ου ήτα ν χρόν ια μά γε ιρας
σ τ η Γαλλία. Το οίκ ημα, μονώρο φ ο, , α νάμεσα σε δύο χωμα-
τ όδρομους. Δε ν υπάρχου ν κ λιματ ισ τ ικά, αλλά α νεμισ τ ήρες
ορο φής. Κάθομαι ακ ίνητ η και, καθώς ο ιδρώτας αρχίζε ι να
σ τ ε γ νώνε ι, ο αέρας τ ού α νεμισ τ ήρα μού φαίνεται α ναζωο-
γονητ ικός. Παρα γ γέλ νω με λογ ικ ή ομοιοπαθητ ικ ής αρν ίσ ια
παιδάκ ια και ν ιώθω να ηρεμώ. Μια κουταλιά μους σοκολά-
τας, εκδοχή Λάος, και έ νας e spr e sso (δε ν κατ άλα βα γ ιατ ί
 λέ γεται e spr e sso, α φ ού τ ίποτα δε ν τ ον θυμίζε ι, αρκε ί που
μύριζε κα φές), με κά νου ν να ν ιώθω χαρά.
Γυρίζον τας με τα πόδια σ τ ο ξε νοδοχε ίο, α νακαλύπτ ω μα-
γαζί με υ φα σμέ να χε ιροποίητα μετ άξ ια και α ν τ ικε ίμε να
246 από εξ ωτ ικά ξ ύλα με φ υσ ικά νερά. Μπαίνω μέσα και σ τ ο
ημίφ ως, με τ ους α νεμισ τ ήρες να κ υλού ν αργά πά νω από τ ο
κεφάλι μου, αρχίζω να χαϊδεύω τα α ν τ ικε ίμε να. Ο ιδρώ-
τας σ τ άζε ι, η α ναπ νοή δυσ κολεύε ι, αλλά ε ίμαι χαρούμε νη.
Περιτ ριγ υρίζομαι από όμορ φα α ν τ ικε ίμε να, δυσεύρετα σ τ η
γε ιτ ον ιά μου. Η ομορ φιά τ ελικά υπογραμμίζεται και από
τ η σπα ν ιότ ητα. Βγαίνον τας από τ ο μα γαζί, περνώ από τ ον
κε ν τ ρικό δρόμο. Εδώ, τ ο βράδυ και κάτ ω από τ ο φ ως δεκά-
δων μπαλα ν τ εζών, λε ιτ ουργε ί ν υκ χτ ερινή υπαίθρια α γορά.
Κάθε «μα γαζί» οριοθετ ε ίται από τ η δια φορετ ικ ή τ ου τ έ ν τα,
τ ο δια φορετ ικό κ ιλίμι που έχε ι απλωθε ί πά νω σ τ ο δρό-
μο. Π ωλητ ές ε ίναι κ υρίως γ υ ναίκες με παιδιά μικ ρά που
παίζου ν και τ ρώνε πά νω σ τα κ ιλίμια, ά ν θρωποι τ ης επαρ-
χίας, ά ν θρωποι τ ων ορε ινών φ υλών, οικοτ έχ νες. Δε ί χ νου ν
πράοι, ευ γε νε ίς, γλυκόλογοι. Η ε ικόνα μοιάζε ι αμόλυ ν τ η
από μεσάζον τ ες. Στα μάτ ια τ ους βλέπω ν τ ροπή, α γάπη γ ια
ό,τ ι έχου ν φτ ιάξε ι και προσ φέρου ν. Είμαι πολύ μπουκω-
μέ νη και απο φα σ ίζω να μην κοιτ άξ ω περισσότ ερο. Θα έρθω
αύριο, λέω.
Ε πισ τ ρέφ ω σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Το γρά ψ ιμο έχε ι γ ίνε ι η βρα-
δινή συ νήθε ια, μετ ά από έ να ακόμη ν τ ους και τ ο πλύσ ιμο
τ ων δον τ ιών . Κλε ίνε ι ή καλύτ ερα ολοκ ληρώνε ι τ ην ημέρα.
Ταξ ινομε ί. Η απογρα φή ω σά ν με τ ον τ ρόπο α υτ όν να μοιρά-
ζεται. Η αποτ ύπω ση τ ων λέξεων χρησ ιμεύε ι ως μίτ ος. Ο ι
παρουσ ίες υπογραμμίζον ται με τ ις απουσ ίες και τ ο α νά-
σ τ ρο φο. Η ώρα εδώ έφτα σε περίπου δέκα και μισή. Ε πικοι-
νωνώ με sky pe σ τ ην Αθήνα. Λέω ότ ι η έκ τ η ημέρα τ έλε ιω σε
και ότ ι θα ξαπλώ σω. Με ρωτ ού ν: «Από τ ώρα;» Με πιά νου ν
τα γέλια. Δηλαδή, πόσο ακόμη; Τι άλλο να δω, να μυρίσω,
να γευτ ώ γ ια σήμερα; Δε ν χωράε ι τ ίποτα. Καλην ύχτα.
Μέρα έβδομη, L ua ng P raba ng
Με γάλη Παρα σ κευή γ ια εμέ να. Ώρα κατ ά τ ην οποία θα ετ οι-
μαζόμου ν γ ια τ ην Αποκαθήλω ση σ τ ην Πα να γ ία τ ων Ξέ νων.
Δε ν έχω καταλάβε ι Πά σχα και ίσως γ ι’ α υτ ό δε ν μου λε ίπε ι
η συ νήθε ια, η Κέρκ υρα, οι ετ ήσ ιοι πα σχαλινοί απολογ ι- 247
σμοί σ τ ο νησ ί.
Ξεκ ινά η έβδομη ημέρα. Με βαρκάδα σ τ ον Me ko ng. Γε ν νη-
μέ νη σε χώρα νησ ιωτ ικ ή, περιτ ριγ υρισμέ νη από θάλα σσα,
δε ν μπορούσα να καταλάβω τ η σπουδαιότ ητα τ ου υδάτ ινου
α υτ ού πόρου. Ό,τ ι γ ια εμάς τ ο α νοι χτ ό πέλα γος, ε ίναι γ ια
τ ους α ν θρώπους εδώ τ ο ιερό α υτ ό ποτ άμι. Για τ ους λαούς
τ ης Ινδοκ ίνας, ε ίναι πηγή ζωής, δια σ κέδα σης, νερού, φα-
γητ ού, μετα φ οράς, εμπορίου. Για τ ην κ υριαρχία τ ου εξάλ-
λου οι τ όσοι και τ όσοι πόλεμοι σ τ ο πέρα σμα τ ων τ ελευ-
ταίων αιώνων. Όποιος τ ον ήλε γχε, ήλε γχε και τ ο έδα φ ος
κατ ά μήκος τ ης χερσονήσου, τ ην έξ οδο προς τ η θάλα σσα,
τ ο εμπόριο μεταξ ύ Ινδίας και Κίνας, τ ον πλούτ ο, τ ον πο-
λιτ ισμό.
Ότα ν ξεκ ίνησε η βαρκάδα, η ώρα ήτα ν οχτ ώ και μισή τ ο
πρωί και σε όλη τ η διαδρομή τ ων περίπου ε ίκοσ ι πέ ν τ ε
χιλιομέτ ρων και διάρκε ιας περίπου μιάμισης ώρας τ ο πή-
γαινε και μιας ώρας τ ο έλα, φύσα γε έ να σχεδόν δροσερό
αεράκ ι, ό,τ ι πιο α νακου φισ τ ικό έχω ν ιώ σε ι εδώ και εφτ ά
ημέρες. Η α γ ιοσύ νη τ ου νερού πά ν τα θεραπαιν ίδα, ε ίτ ε σε
θάλα σσα, ε ίτ ε σε λίμ νη, ε ίτ ε σε ποτ άμι. Δροσ ίζε ι, α να-
ζωογονε ί, φρεσ κάρε ι, α να νεώνε ι. Η πρό φα ση τ ης εκδρομής
ήτα ν μια σπηλιά από α σβεσ τ όλιθο, προσβά σ ιμη, με από-
τ ομα σ καλοπάτ ια από τ ην όχθη τ ου ποταμού. Κατ ά τ ην πα-
ράδοση α νακαλύ φθηκε τ ον 16ο αιώνα. Σε α υτ ήν λατ ρεύεται
ποιος άλλος; Ο Βούδας. Μπαίνω μέσα. Υπάρχου ν εκατ ον τ ά-
δες α γάλματ ά τ ου, σε διά φ ορες σ τ ά σε ις και από ποικ ίλα
υλικά. Στ ο ημίφ ως τ ης σπηλιάς, με κεριά α ναμμέ να και
λουλούδια πίσω μου, παρατ ηρώ τ ον ποταμό. Δεκάδες βαρ-
 κούλες κατ ευθύ νον ται προς τ η σπηλιά. Η ημέρα ε ίναι γ ια
τ ους κατ οίκους ιερή. Είναι, και πάλι λόγω τ ης γ νω σ τ ής
μου πια Πρωτ οχρον ιάς, ο λόγος που επισ κέπτ ον ται σήμερα
τ ον ιερό αυτ όν χώρο.
248 Ε πισ τ ρο φή τ ο μεσημεράκ ι. Ε πίσ κε ψη σ τ ο παλάτ ι, τ ο οποίο
κ τ ίσθηκε από τ ους Γάλλους τ ο 1904, γ ια να σ τ ε γάσε ι τ ον
βα σ ιλιά. Το κ τ ήριο άλλη μια μίξ η τ οπικ ής αρχιτ εκ τ ον ι-
κ ής και γαλλικών σ τ οι χε ίων. Μου μοιάζε ι καλόγουσ τ ο και
αρκετ ά λιτ ό. Τα εκ τ ιθέμε να έπιπλα, τα σ τ ολίδια, τα σερ-
βίτ σ ια, οι πορσελά νες τ ου δε ν αποπ νέου ν βα σ ιλικό με γα-
λε ίο. Εκ τ ίθε ν ται α ν τ ικε ίμε να, πα νομοιότ υπα με αρκετ ά που
έχω σ τ ο σπίτ ι μου, που συ νόδε ψα ν τα παιδικά μου χρόν ια.
Ανάλογα με τ ην κ υριαρχικ ή δύ ναμη τ ου βα σ ιλε ίου και τα
σύμβολα ισχύος τ ου. Βγαίνον τας σ τ ον κ ήπο, ξεσπά βροχή, η
οποία φέρνε ι α ν τ ί δροσ ιά, περισσότ ερη ζέσ τ η και υ γρα σ ία.
Ε πισ τ ρέφ ω σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Ντ ους, λούσ ιμο, αλλα γή ρού-
χων. Ο ι κ ινήσε ις αυτ ές γ ίνον ται τ ουλάχισ τ ον πέ ν τ ε φορές
τ ην ημέρα, όσες ημέρες ε ίμαι σ τ η χερσόνησο. Παρατ ηρώ
ότ ι από τ ην υ γρα σ ία έχε ι ποτ ισ τ ε ί τ ο δέρμα μου και η
επιδερμίδα μου ε ίναι μαλακ ιά. Δε ν χρε ιάζεται κ ρέμες ή
άλλου ε ίδους προσ τα σ ία ούτ ε χημικ ή ε ν υδάτ ω ση.
Ο ξε να γός μου με οδηγε ί σε χωματ όδρομο, κάθετ ο τ ου κε-
ν τ ρικού δρόμου, ο οποίος περνά μπροσ τ ά από τ ο παλάτ ι.
Ανεβαίνουμε σ καλιά και μπαίνω σε μια με γάλη αίθουσα,
η οποία προ φα νώς χρησ ιμεύε ι ως εσ τ ιατ όριο. Εκε ί, μια
ομάδα ν τ όπιων αιφ ν ιδιάζεται. Σα ν να τ σάκω σα ηθοποιούς
μπουλουκ ιού τ ην ώρα πριν να μα σ καρευτ ού ν γ ια τ ην πα-
ρά σ τα ση, τ ην ώρα που σ τ ήνου ν τ ο πρόχε ιρο σ κ ην ικό. Δε ν
υπάρχε ι άλλος πελάτ ης. Κάθομαι σε μια ξ ύλινη καρέκ λα με
όρθια πλάτ η. Περιμέ νω. Δε ν ξέρω τ ι. Σιγά σ ιγά, αρχίζε ι να
σ τ ήνεται τ ο σ κ ην ικό. Βγαίνου ν κάτ ι απολιθωμέ να ζαχαρω-
τ ά, ελευθερώνεται ο κε ν τ ρικός χώρος από καρέκ λες και
τ οποθετ ού ν ται ψάθες. Ε μφα ν ίζον ται ά γ νω σ τ ά μου μουσ ικά
όργα να, γ υ ναίκες κάθον ται α νακούρκουδα σε ημικ ύκ λια.
Πα νομοιότ υπα απα ν ταχού τ ης γης, α υτ ά τα σχεδόν συ νωμο-
τ ικά ημικ ύκ λια τ ων γ υ ναικών κάθε ηλικ ίας. Η παρά σ τα ση
αρχίζε ι με κοριτ σάκ ια από τ ην εθ ν ικ ή τ οπικ ή σχολή μπαλέ-
τ ου, τα οποία ν τ υμέ να και βαμμέ να παραδοσ ιακά αρχίζου ν
να χορεύου ν εμπρός μου. Εδώ ο χορός έχε ι επηρεα σ τ ε ί
από τ η Βόρε ια Ταϊλά νδη (C hia ng Mai), ε νώ οι κ ινήσε ις τ ων 249
χεριών παραπέμπου ν σε ισ τ ορίες από τ ο επικό και από
πά ν τα ινδικό Ra maya na. Αυτ ός ο ινδικός πολιτ ισμός, γη –
μά να γ ια έ να ν ολόκ ληρο κόσμο. Στ η συ νέχε ια, τ ο πρά γμα
αρχίζε ι να αποκ τ ά με γαλύτ ερο ε νδια φέρον. Ο ι γ υ ναίκες, με
τ η συ νοδε ία τ ων μουσ ικών, αρχίζου ν να ψέλ νου ν. Μια μια
από α υτ ές, με τ ελετ ουργ ικές κ ινήσε ις, σηκώνεται και μου
δέ νε ι έ να ν λευκό χονδρό και μαλακό σπά γ κο σ τ ο χέρι. Με
γέμισα ν ψαλμωδίες και λευκά κορδόν ια σ τ ους καρπούς.
Είναι, λέε ι ο ξε να γός μου και γ ια εμέ να πηγή συ νεχούς
γ νώ σης κάθε μέρα που περνά, τ ελετ ή γ ια τ ην ευζωία μου.
Καλοπρόσδεκ τ η. Αυτ ές οι ψαλμωδίες τ ων γ υ ναικών και κ υ-
ρίως τα ζων τα νά τ ους μάτ ια, τα οποία προσπαθού ν να μου
μετα φέρου ν τ ην ε νέργε ια τ ων λέξεων που δε ν καταλα βαίνω
και η σ κ ληροτ ράχηλη αλλά τ όσο προσεκ τ ικ ή α φή τ ους, με
βοηθού ν να ξεχά σω τ η μιζέρια τ ου χώρου. Να ξεπερά σω τ ο
έξ ω και να α φήσω α υτ ές τ ις ευχούλες να περά σου ν μέσα
σ τ ην ψ υχή μου. Δε ν ξέρω, ίσως και να τ ις χρε ιαζόμου ν
α υτ ήν τ ην ώρα, α υτ ό τ ο ζεσ τ ό και υ γρό απόγευμα, σε μια
πόλη τ ου Βόρε ιου Λάος. Ας ε ίναι καλά οι α νά τ ον κόσμο
ευχέτ ες. Ακολουθε ί η προσ φ ορά κατα σ κευής σε πυραμι-
δωτ ό σχήμα από πορτ οκαλί λουλούδια που μοιάζου ν με
κατ ιφέδες. Ό σο με γαλύτ ερος ε ίσαι, τ όσο με γαλύτ ερη και
η κατα σ κευή. Κρίνω τ η δικ ή μου ως αρκετ ά με γάλη, τ ι να
πω δε ν έχω και α νάλογη εμπε ιρία. Η απογευματ ινή α υτ ή
χοροεσπερίδα γ ια έ να ν καλεσμέ νο –τ ην α φε ν τ ιά μου – λήγε ι
προχωρημέ νο απόγευμα. Μετ ά τ ις απαραίτ ητ ες αλληλοευχα-
ρισ τ ίες, αποχωρώ με έ να πλατ ύ χαμόγελο και τ η λουλου-
δέ ν ια κατα σ κευή α νά χε ίρας. Πρέπε ι, και πάλι κατ ά τ ον
ξε να γό μου, να τ ην α φιερώ σω σε βουδισ τ ικό ναό. Από α υ-
τ ούς, άλλο τ ίποτα σ τ ην πόλη. Με οδηγε ί σε ιερό προα ύλιο,
 γονατ ίζω εμπρός σ τ ο οικε ίο μου πια βου ναλάκ ι από άμμο
και, κά νον τας ευχή γ ια τ ην πολυπόθητ η εσωτ ερικ ή γαλήνη
και ισορροπία, α φήνω τα λουλούδια μου.
Σκοτ ε ιν ιάζε ι και έχε ι έρθε ι η ώρα γ ια τ ο λού να παρκ μου.
250 Η βόλτα σ τ η ν υχτ ερινή Αγορά. Θέλω να παίξ ω μόνη μου.
Αν υπόμονα, καλην υχτ ίζω τ ον ξε να γό μου και αρχίζω τ ην
περιδιάβα ση σ τ ις πορτ οκαλιές τ έ ν τ ες. Παζαρεύω με τ ην
ψ υχή μου. Αγοράζω σ κ ίτ σα, υ φά σματα, ρούχα, μπι χλιμπί-
δια. Το τ ίμημα από έ να έως δέκα δολάρια τ η φορά. Μιλώ,
χαμογελώ, α γ γ ίζω, μυρίζω, απολαμβά νω. Σιγά σ ιγά και όσο
τ ο σ κοτ άδι πυκ νώνε ι, μελα γχολώ. Νιώθω τ ην α νά γ κ η να δι-
ηγηθώ τ ην ήδη α νάμ νηση.
Μέρα όγδοη πρωί, L uang P rabang
Άνοιξα τα μάτ ια μου και η ώρα μόλις πε ν τ έμισ ι. Ξημέρωμα.
Πετ άχτ ηκα και άρχισα να τ ρέχω σ τ ον δρόμο γ ια να προλάβω
τ ους βουδισ τ ές μοναχούς που κάθε ημέρα σε σε ιρά περ-
πατ ού ν τ η L uang P rabang, ζ ητ ών τας τ ο πρωινό τ ους ρύζι.
Αγόρα σα μια νάιλον σακούλα ζεσ τ ό ρύζι γ ια δύο δολάρια
και περίμε να, μέχρι που έ νας Γιαπωνέζος τ ουρίσ τας, με
κ ρεμα σμέ νες φ ωτ ογρα φικές μηχα νές και φακούς σ τ ο σ τ ήθος
τ ου, με πληρο φ όρησε ότ ι ε ί χα ν μόλις περά σε ι. Αισθά ν θηκα
περίεργα. Σα ν υπο ψήφιος θεατ ής σε τ σ ίρκο, που κ ρατ ούσε
μπα νά νες γ ια να φ ωτ ογρα φήσε ι τ ις μαϊμούδες να περνού ν
σε παρέλα ση. Θεατ ής χωρίς θέαμα. Άφησα τ ο ρύζι σε έ να ν
φράχτ η και ξα να γ ύρισα σ τ ο ξε νοδοχε ίο, ήδη μουσ κεμέ νη
από τ ο πρωινό πούσ ι. Η κούρα ση συ νεχίζε ι να παίζε ι κ ρυ-
φτ ό με τ ην αδρε ναλίνη μου. Πολλοί οι Βούδες, πολλά τα
μονα σ τ ήρια, πολλή η ζέσ τ η, όλα πολλά και αλλιώτ ικα.
Ετ οιμάζομαι γ ια α ναχώρηση. Καιρός να δω τ ην πρωτ εύουσα,
να μάθω τ η συ νέχε ια τ ης ισ τ ορίας. Πώς πορεύθηκε η περι-
οχή, α φού έδυσε τ ο περίφημο βα σ ίλε ιο τ ου Lan Xang και
πού πήγα ν οι ελέφα ν τ ες. Κλε ίσ ιμο βαλίτ σας, αεροδρόμιο,
έλε γχος, πληρωμή υπέρβαρου, βίζα, ξε να γός, ξε νοδοχε ίο,
ά νοιγμα βαλίτ σας, τ ο επα ναλαμβα νόμε νο γαϊτα νάκ ι τ ων
ημερών. Έ χω τ ην κάρτα επιβίβα σης σ τ ο χέρι και έχω ήδη
περά σε ι τ ον έλε γχο χε ιραποσ κευ ών. Κάθομαι σ τ ην αίθουσα
α ναμονής και εμπρός μου έ να με γάλο, όσο και ο τ οί χος, 251
παράθυρο προς τ ον διάδρομο προσ γε ίω σης – απογε ίω σης.
Δια βάζον τας τ ον πίνακα α νακοινώ σεων, συ νε ιδητ οποιώ ότ ι
οι μοναδικές πτ ήσε ις τ ης ημέρας ε ίναι α υτ ή που περιμέ νω
και άλλη μία αργά τ ο απόγευμα. Βλέπω από τ ο παράθυρο
τ ο αεροπλά νο μου. Ε λικο φ όρο, με ζωγρα φισμέ νο σ τ ο πίσω
κε ν τ ρικό φτ ερό τ ου έ να τ ερά σ τ ιο λουλούδι. Είναι τ ο δι-
ακ ριτ ικό σήμα τ ων αερογραμμών τ ου Λάος. Είναι Με γάλο
Σάββατ ο πρωί, η Λιτα νε ία τ ου Αγ ίου Σπυρίδωνα μόλις θα
έχε ι σ τ ρίψε ι σ τ ο Με γάλο Κα ν τ ού ν ι, ο Αμλέτ ος θα έχε ι
απλώ σε ι όλα τ ου τα μπά σα. Δε ν τ ον άκουσα ούτ ε από τ ο
τ ηλέφ ωνο, α φ ού δε ν υπάρχε ι r oa mi ng. Τα κα νάτ ια θα έχου ν
γεμίσε ι νερό και η χαρούμε νη υπερέ ν τα ση θα φ ορτ ίζε ι τ ον
α νοιξ ιάτ ικο ουρα νό τ ου νησ ιού, που τ ο ν ιώθω πια δικό
μου. Γιατ ί βρίσ κομαι σε α υτ ήν τ ην αίθουσα α ναμονής;
Μέρα όγδοη, απόγευμα, Vie nt ia ne
Η πρώτ η α ναπ νοή σ τ η Vie nt ia ne, κα υτ ός και ξερός αέ-
ρας, σα ν λίβας. Η ξε νά γηση σε μια πόλη που μοιάζε ι να
κοιμάται σ τ ις όχθες τ ου Me ko ng, ε νδια φέρουσα. Κυρίως
ή αποκ λε ισ τ ικά και πάλι βουδισ τ ικοί ναοί. Αυτ οί δια-
φ οροποιού ν ται κάπως από τ ους α ν τ ίσ τ οι χους σ τ η L ua ng
P raba ng. Είναι σ τ ε νότ εροι και ψηλότ εροι, επηρεα σμέ νοι
περισσότ ερο από τ ην αρχιτ εκ τ ον ικ ή τ ης Κε ν τ ρικ ής και όχι
τ ης Βόρε ιας Ταϊλά νδης, που επηρεάζε ι τ η L ua ng P raba ng.
Ως λεπτ ομέρε ιες, ακού γον ται οι δια φ ορές α υτ ές. Για εμέ-
να όμως που περπατ ά ω και α γ γ ίζω τ ους ναούς α υτ ούς, που
βυθίζομαι σ τ ον τ όπο ώρα τ ην ώρα, ε ίναι πια ευδιάκ ριτ ες
και μοιάζου ν σημα ν τ ικές. Καταλα βαίνω, γ νωρίζω, οικε ιο-
ποιούμαι, χαμογελώ. Όλος ο πολιτ ισμός σ τ ρέφεται γ ύρω
 από τ ον βουδισμό, δε ν υπάρχε ι άλλο που να μαρτ υρά τ έχ νη
ή υπέρβα ση. Παρατ ηρών τας τ όσα α γάλματα, αρχίζω να κα-
ταλα βαίνω ότ ι η γλυπτ ικ ή απε ικόν ιση τ ου Βούδα σ τ ο Λάος
δια φέρε ι από τ ην α ν τ ίσ τ οι χη σ τ ην Καμπότζ η. Ό,τ ι βλέπω
εδώ ε ίναι κ υρίως από μέταλλο ή ξ ύλο, με μάτ ια σα ν κου-
252 κούλια μισόκ λε ισ τα, με σ κεπα σ τ ά και σα ν πρησμέ να τα
βλέφαρα και μέτ ωπα πλατ ιά και χωρίς τα προσ τατ ευτ ικά
φύλλα – φίδια (Naga) πίσω από τ ο κεφάλι.
Κε ν τ ρικό θέμα τ ης πόλης, ο χρυσός βουδισ τ ικός ναός T ha t
L ua ng, ο οποίος συ ν ισ τ ά σημε ίο α να φοράς τ ου Λάος. Κτ ί-
σθηκε τ ον 16ο αιώνα κατ ά τ η μετα φορά τ ου βα σ ιλε ίου από
τ η L ua ng P rabang σ τ η Vie nt iane. Αποτ ελε ίται από πολλά
επίπεδα, που συμβολίζου ν τα επίπεδα φ ώτ ισης τ ου πισ τ ού
σ τ ον δρόμο τ ου γ ια τ ην κατ άκ τ ηση τ ης εσωτ ερικ ής τ ου γα-
λήνης. Ο ναός μοιάζε ι σα ν έ να χρυσα φέ ν ιο φρούριο. Άρα γε
τ ι να φρουρε ί; Την α νά γ κ η τ ων πισ τ ών γ ια κάθαρση; Ή τ ους
πισ τ ούς να μη δραπετ εύσου ν; Ή τ ους μη μυημέ νους από
τ ο να μην ε ισχωρήσου ν; Τι φρουρού ν όλοι οι οχυρωμέ νοι
ναοί τ ης Γης; Γύρω από τ ον ναό – σύμβολο έχου ν απομε ίνε ι
άλλοι δύο από τ ους τ έσσερις αρχικά ναούς που τ ον πε-
ρισ τ οί χιζα ν. Το χρυσό χρώμα ε ίναι τ όσο έ ν τ ονο σ τ ο φ ως
τ ου μεσημεριού, ώ σ τ ε α ναρωτ ιέμαι μήπως σ κοπός τ ου κα-
τα σ κευα σ τ ή ήτα ν να κ λέ ψε ι τ ο φ ως τ ου ήλιου και να βγε ι
ν ικ ητ ής σε αυτ όν τ ον άτ υπο δια γων ισμό φύσης – α ν θρώπου.
Φεύ γον τας, ο ξε να γός μου με σ ταματ άε ι σε έ να ν φούρνο με
γαλλικό ψ ωμί, τ υρόπιτα με σ φ ολιάτα και κ ρουα σά ν με σ τα-
φίδες. Ένα πρά γμα σα ν να βρίσ κομαι σε γαλλικ ή επαρχιακ ή
πόλη. Τα καλούδια ε ίναι χλιαρά και παρ’ όλη τ η ζέσ τ η
α νακου φισ τ ικά. Μπαίνω σ τ ην κε ν τ ρικ ή σ κεπα σ τ ή Αγορά. Η
ζέσ τ η εδώ αποκ τ ά όγ κο, σα ν να πήζε ι ο αέρας κάτ ω από τ ις
μάλλον τ σ ίγ κ ινες σ κεπές. Τα σ τ ε νά, με τα κ ιόσ κ ια και τα
εμπορεύματα, πολλά. Από ηλεκ τ ρικό εξ οπλισμό, ψ υ γε ία και
κουζίνες έως α γροτ ικά εργαλε ία, με ε νδιάμεσα τα συ γ κ λο-
ν ισ τ ικά υ φα σμέ να μετ άξ ια. Δε ν έχω διάθεση γ ια ψών ια και
φα σαρία. Είναι προχωρημέ νο απομεσήμερο και επισ τ ρέφ ω
σ τ ην α νακου φισ τ ικ ή σ κ ιά τ ου δωματ ίου μου.
Συ νεχίζω να δια βάζω τ ην ά γ νω σ τ η ισ τ ορία τ ης περιοχής.
Μετ ά τ ην κατ άρρευση τ ων ελεφά ν τ ων, η περιοχή τ ου Λάος
α ναπτ ύχθηκε χωρίς ουσ ια σ τ ικές εμπορικές σχέσε ις, ικα νές 253
να παρά γου ν πλούτ ο και επομέ νως ισχύ, α φ ού δε ν υπήρχε
άμεση έξ οδος προς τ η θάλα σσα. Η α νά καιρούς αδυ να-
μία τ ων επιμέρους βα σ ιλε ίων επέτ ρεπε σ τ ους Βιρμα νούς,
σ τ ους Σιαμέζους και κάποια σ τ ιγμή σ τ ους Βιετ ναμέζους
να κατακ τ ού ν τ ην περιοχή και να διατ ηρού ν τα βα σ ίλε ια
υπό καθεσ τ ώς ουσ ια σ τ ικ ής υποτ έλε ιας. Το γαϊτα νάκ ι α υτ ό
συ νεχίσ τ ηκε μέχρι που έφτα σα ν οι Γάλλοι σ τ ην περιοχή,
οι οποίοι εκ τ ός από αποικ ιοκ ράτ ες, ήτα ν και φ ορε ίς τ ης
ιδέας τ ων εθ ν ικών κ ρατ ών που κ υριαρχούσε σ τ ην Ευρώπη
τ ού 19ου αιώνα. Η σχεδόν αδιά φ ορη αποικ ιακ ή κ υριαρχία
τ ων Γάλλων σ τα εδά φη τ ου σημερινού Λάος, η ιδέα τ ης
εθ ν ικ ής κ υριαρχίας που άρχισε να βρίσ κε ι έδα φ ος σ τ ην
περιοχή και η επιθυμία τ ων Βρετα νών να περιορίσου ν τ ους
Γάλλους έως εκε ί που άρχιζε η κ υριαρχία τ ων Σιαμέζων
συ ν τ έλεσα ν τ ελικά σ τ η δημιουργ ία τ ου – ας πούμε– εθ ν ι-
κού χαρακ τ ήρα κ ράτ ους τ ου Λάος. Είναι χαρακ τ ηρισ τ ικό
ότ ι τ ο με γαλύτ ερο μέρος τ ων α ν θρώπων που α νήκου ν σ τ ις
φ υλές με τ ην ε ν ιαία La o γλώ σσα δε ν κατ οικού ν σήμερα
σε εδά φη που α νήκου ν κ υριαρχικά σ τ ο Λάος. Ενώ ποσοσ τ ό
περίπου πε νήν τα τ οις εκατ ό τ ης χώρας α υτ ής που αριθμε ί
σήμερα περίπου έξ ι εκατ ομμύρια πολίτ ες δε ν κατ οικε ίται
από α ν θρώπους με κοινή εθ νολογ ικ ή προέλευση.
Τέλος πά ν τ ων, τ ο Λάος α νακ ηρύσσεται α υτ όνομο κ ράτ ος
τ ο έτ ος 1950 και α να γ νωρίζεται από τ ις ΗΠΑ και τ η Με-
γάλη Βρετα ν ία, αλλά εξακολουθε ί να βρίσ κεται κάτ ω από
τ η γαλλικ ή επιρροή. Για να γ ίνε ι α ν τ ιληπτ ή η μετα γε νέ-
σ τ ερη κομμου ν ισ τ ικ ή επιρροή σ τ ο Λάος, τα βιβλία μου
α νατ ρέχου ν σ τ η δεκαετ ία τ ου 1930, ότα ν ιδρύθηκε από τ ον
βιετ ναμέζο H o C hi Mi nh και άλλους τ ο ινδοκ ινεζικό κο-
 μου ν ισ τ ικό κόμμα (ICP). Κατ ά τ η δεκαετ ία αυτ ήν, γ ίνον ται
προσπάθε ιες από τ ο κόμμα να προσηλυτ ισθού ν Λαοτ ινοί.
Αν ταποκ ρίνον ται κ υρίως σ τ ελέχη μικ ρού ή μεσαίου βελη-
νεκούς. Και τ ούτ ο διότ ι σ τ ο Λάος δε ν ήτα ν εύκολη η εξά-
πλω ση τ ου κομμου ν ισμού. Ζήτ ημα με γάλων ή φεουδαρχικού
254 τ ύπου ιδιοκ τ ησ ιών δε ν υ φίσ τατ ο, ώ σ τ ε να υπάρχε ι αίτ ημα
α ναδια νομής τ ης γης. Σ χεδόν κάθε α γρότ ης ήτα ν τα υτ ό-
χρονα και ιδιοκ τ ήτ ης τ ης έσ τ ω ελάχισ τ ης γης που αυτ ός
καλλιεργούσε. Ε πιπρόσθετα, α γώνας γ ια τ ην απομάκ ρυ νση
τ ης γαλλικ ής αποικ ιοκ ρατ ίας δε ν θα ήτα ν ευχερές να συ-
γ κ ροτ ηθε ί, α φ ού η γαλλικ ή παρουσ ία ε ί χε γ ίνε ι μάλλον
ευμε νώς δεκ τ ή από τ ους χαλαρούς ρυθμούς τ ου τ όπου.
Έ ρε ισμα ήτα ν δυ νατ όν να βρεθε ί μόνο σ τ ις περιοχές όπου
κατ οικούσα ν ορε ινές με ιονότ ητ ες. Έτ σ ι, οι κομμου ν ισ τ ές
προώθησα ν έξ υπ να εκ προσώπους τ ων ορε ινών με ιονοτ ήτ ων
σε μια οργά νω ση που ίδρυσα ν τ ο έτ ος 1950, με τ ην ονο-
μα σ ία «Ε λεύθερο Μέτ ωπο Λάος». Στ η συ νέχε ια αυτ ή, η Ορ-
γά νω ση μετατ ράπηκε σ τ ο κ ίνημα «Pa t he t La os» (Πατ ρίδα
Λάος), τ ο οποίο τ ελικά και ε γ κατα σ τ άθηκε σ τ ην εξ ουσ ία,
τ ο 1975. Η γέτ ης τ ου κ ινήματ ος αυτ ού ήτα ν ο S uphanu vo ng,
γόνος τ ης βα σ ιλικ ής οικογέ νε ιας τ ης L uang P rabang. Τε-
λικά, χωρίς πριγ κ ηπικ ή κατα γωγή δε ν «φτ ουράε ι» ούτ ε κα ν
κουμμου ν ισ τ ικό κ ίνημα. Η επιβολή τ ου κομμου ν ισμού με-
τ άβαλε τ ον χαλαρό ρυθμό ζωής, ν οποίο ε ί χα ν συ νηθί-
σε ι οι κάτ οικοι τ ης περιοχής. Περιόρισε τ ις ελευθερίες
τ ους, ιδίως τ ις θρησ κευτ ικές. Οδήγησε αρκετ ές χιλιάδες
από αυτ ούς σε σ τ ρατ όπεδα α ναμόρ φ ω σης και άλλες αρκε-
τ ές χιλιάδες σ τ η μετα νά σ τ ευση από τ ην άλλη πλευρά τ ου
ποταμού, σ τα εδά φη τ ης Ταϊλά νδης, όπου ζούσα ν αδελφά
εθ νοτ ικά φύλα. Όμως, σε καμία περίπτ ω ση δε ν φαίνεται να
έφτα σε σ τ ο σημε ίο α γριότ ητας τ ης γε ιτ ον ικ ής Καμπότζ ης.
Το γε γονός πά ν τ ως ότ ι έσ τ ω και έ νας ά ν θρωπος έχα σε τ η
ζωή τ ου ή τ ο γε γονός ότ ι έσ τ ω και σε έ να ν ά ν θρωπο πε-
ριορίσ τ ηκα ν οι ελευθερίες τ ου καθισ τ ά αυτ όματα τ ο κα-
θεσ τ ώς και τ ην προσπάθε ια αυτ ήν σε μη α νεκ τ ά. Το γ νω-
σ τ ό ερώτ ημα που ίσως τ ελικά δε ν έχε ι απά ν τ ηση: Τι αξ ία
έχε ι η α ν θρώπινη ζωή και πώς α υτ ή σ ταθμίζεται. Όμως,
τα ιδιαίτ ερα δυσάρεσ τα φαίνεται να εξελί χθηκα ν κατ ά τ η
δεκαετ ία 1963 –1973 ότα ν, ε νώ τ ο Λάος ε ί χε επίσημα κ η-
ρύξε ι ουδετ ερότ ητα, α υτ ή δε ν έ γ ινε σεβα σ τ ή σ τ ην πράξ η.
Ο ι Βόρε ιο – Βιετ ναμέζοι χρησ ιμοποιούσα ν τα εδά φη τ ου γ ια
α νεφ οδια σμούς. Ο ι Κινέζοι επιθυμούσα ν τ ον έλε γχό τ ου 255
και οι Αμερικα νοί α νέπτ υξα ν τ ον σ φ οδρότ ερο ίσως σ τ ην
πα γ κόσμια Ισ τ ορία σ τ οχευμέ νο βομβαρδισμό. Υπολογ ίζεται
ότ ι ιδίως σ τ ην α νατ ολικ ή πλευρά τ ης χώρας, σ τα σύ νο-
ρα με τ ο Βιετ νάμ, οι Αμερικά νοι έρι χ να ν από αεροπλά να
έ να φ ορτ ίο βομβών κάθε οχτ ώ λεπτ ά, επί ε ίκοσ ι τ έσσερις
ώρες τ ο ε ικοσ ιτ ετ ρά ωρο, γ ια ε ν νέα συ νεχή έτ η. Το α να-
τ ρι χια σ τ ικό τ ης υπόθεσης ε ίναι ότ ι η επι χε ίρηση α υτ ή
εξελισσότα ν «μυσ τ ικά». Άρα γε, μυσ τ ικά από ποιόν; Και πώς
σ τ εκόμα σ τ ε γ ια μια φ ορά ακόμη έ να ν τ ι τ ων α νοχών και
τ ων σ ιωπών μας. Ε με ίς, μακ ριά, κ ρυμμέ νοι σ τ η βολή μας,
ότα ν «μυσ τ ικά» ε γ κ ληματ ού ν ά ν θρωποι ε να ν τ ίον α ν θρώπων;
Κλε ίνω τα μάτ ια και προσπαθώ να αισθα ν θώ τ η συ νέχε ια,
τ η διάρκε ια τ ου χρόνου. Εν νέα χρόν ια, κάθε ημέρα, α νά
οκ τ ώ λεπτ ά; Πώς δε ν τ ρελάθηκα ν; Ακόμη και σήμερα, έ να
με γάλο μέρος τ ης βόρε ιας χώρας, ιδίως η κοιλάδα τ ων
βάζων, ε ίναι διά σπαρτ ο από νάρκες και βόμβες, τ ις οποί-
ες συ νεργε ία με πρωτ όγονα μέσα προσπαθού ν να α φ οπλί-
σου ν, ώ σ τ ε να κατα σ τ ε ί σχετ ικά α σ φαλής η κ υκ λο φ ορία.
Το κομμου ν ισ τ ικό καθεσ τ ώς, ιδίως μετ ά τ ην κατ άρρευση
τ ου α νατ ολικού μπλοκ, άρχισε να χαλαρώνε ι και να επι-
τ ρέπε ι ελευθερίες τ όσο σ τα ατ ομικά δικαιώματα όσο και
σ τ ο οικονομικό σύσ τ ημα. Σήμερα, από όσο τ ουλάχισ τ ον με
δια βεβαίω σε ο ξε να γός μου, τ ο επίσημο πολίτ ευμα ε ίναι
κομμου ν ισ τ ικό, η επιρροή τ ης Κίνας κ υρίως ως εμπορικ ής
και οικονομικ ής δύ ναμης ε ίναι ισχυρότ ερη από ποτ έ, αλλά
τα υτ όχρονα α να γ νωρίζεται η ατ ομικ ή ιδιοκ τ ησ ία και τ ο
ελεύθερο εμπόριο. Μια χαρά φαίνεται να έχε ι τακ τ οποιη-
θε ί τ ο σύσ τ ημα... Αρκετ ά τ ο διάβα σμα γ ια από ψε.
Η μόνη εκ κ λησ ία που ε ν τ όπισα σ τ ην περιοχή ε ίναι κα-
 θολικ ή και κατ ά τ ην ξεχα σμέ νη α νακοίνω σή τ ης έχε ι ήδη
α να σ τ ήσε ι τ ον Κύριο εδώ και μία εβδομάδα σύμφ ωνα με τ ο
καθολικό Πά σχα. Έτ σ ι, χωρίς κόκ κ ινο α υ γό, ξαπλώνω γ ια να
ονε ιρευτ ώ τ ην Ανάσ τα ση. Καλην ύχτα και πάλι.
256
Μέρα έ νατ η, πρωί: Vie nt iane
Πά σχα και δε ν μοιάζε ι καθόλου με Πά σχα. Ίσως δε ν τ υχαίο
ότ ι σε όλη τ ην α ν θρώπινη Ισ τ ορία υπάρχου ν, σε κάθε μέρος
και σε κάθε πολιτ ισμό, ημέρες τακ τ ικά επα ναλαμβα νόμε-
νες, οριζόμε νες ως γ ιορτ ινές με οποιαδήποτ ε πρό φα ση ή
α φορμή. Μέρες που τ ελικά σ κοπού ν σ τ η μάζωξ η α γαπημέ νων
και σ τ ην απόλαυση τ ης συ ν ύπαρξ ης. Τρώγον τας πρωινό και
ρου φ ών τας χυμούς από φρέσ κα φρούτα, σ κέφτ ομαι ότ ι σ τ ην
Καμπότζ η αλλά και σ τ ο Λάος, και ιδίως εδώ σ τ η Vie nt iane
– δε ν βλέπω να κατα φέρω να προ φέρω σω σ τ ά τ ην πόλη, σα ν
γλω σσοδέτ ης μου κά νε ι η ονομα σ ία τ ης– τα πά ν τα κ υ-
λού ν αργά. Ν ωχελικά και υ γρά, όπως ακ ριβώς ξετ υλίγεται
τ ο σ κ ην ικό σ τα βιβλία τ ης Duras, σ τ ους « Ε ρα σ τ ές », σ τ ην
« Ινδοκ ίνα ». Ζών τας εδώ αυτ ές τ ις λίγες ημέρες, α ναρωτ ιέ-
μαι γ ια τ ην αλληλεπίδρα ση ταλέ ν τ ου και συ ν θηκών ζωής,
εμπε ιριών κάθε δημιουργού. Η Duras περιέ γρα ψε α υτ ήν
τ ην αργή, υ γρή και π ν ιγερή ατ μόσ φαιρα επε ιδή ε ί χε τ ο
μα γ ικό χάρισμα ή επε ιδή γε ν νήθηκε και με γάλω σε σε α υ-
τ ούς τ ους τ όπους όπου όλα ε ίναι αμφίβια, όπως εύσ τ οχα
παρατ ήρησε έ νας πολύτ ιμος οικε ίος μου; Εδώ, όλα κ υλού ν
ήρεμα, αργά, ζεσ τ ά και υ γρά, σα ν να μην υπάρχε ι τ έλος,
σα ν να μην υπάρχε ι αύριο, σα ν να μην αλλάζε ι ο χρόνος. Ο
ά ν θρωπος δε ί χ νε ι να ε ίναι κομμάτ ι τ ου κ ύκ λου τ ης φύσης
και δε ν ζορίζε ι τ η φύση γ ια να επιβάλλε ι τ ους δικούς τ ου
– άλλους– χρόνους και ρυθμούς.
Μετ ά τ ο πρωινό, κατ ά τ ις οχτ ώ, βγήκα γ ια μια μικ ρή βόλ-
τα. Η ζέσ τ η ε ίναι ήδη έ ν τ ονη. Στ ον δρόμο τ ου ξε νοδοχε ίου
έχου ν σ τ ηθε ί γριούλες με κων ικά καπέλα και ψησ ταριές
με κάρβου να α ναμμέ να μέσα σε κομμέ να μισά θερμοσ ίφ ωνα.
Ψάρια καπ ν ίζον ται και κάτ ι λαχα ν ικά τ υλίγον ται σε φύλ-
λα από δέ ν τ ρο. Η μυρωδιά από υπόνομο, έ ν τ ονη. Μπαίνω
σε μα γαζάκ ια και επιβεβαιώνω ό,τ ι παρατ ήρησα και σ τ ην
Καμπότζ η. Ο ι τ ουρισ τ ικές πόλε ις κ ινού ν ται σε δύο ταχύ-
τ ητ ες, σε δύο κόσμους. Την ταχύτ ητα τ ου εμπορίου και τ ης 257
βιομηχα ν ίας τ ων τ ουρισ τ ών, όπου οι τ ιμές σ τ ο φα γητ ό,
σ τ ον ύπ νο, σ τ ις υπηρεσ ίες, σ τα α γαθά τ ε ίνου ν να πλησ ι-
ά σου ν α υτ ές τ ου δυτ ικού κόσμου. Και τ ην ταχύτ ητα τ ης
οικονομίας που απευθύ νεται και τ ρο φ οδοτ ε ίται από τ ους
ν τ όπιους και τα ε ισοδήματ ά τ ους, με τ ους μέσους μισθούς
να κ ινού ν ται σ τ ην καλύτ ερη περίπτ ω ση μεταξ ύ πε νήν τα και
διακοσ ίων δολαρίων τ ον μήνα. Κατ ά τ ον ξε να γό μου, οι
περισσότ εροι εργαζόμε νοι σ τ ο Λάος (δημόσ ιοι υπάλληλοι,
δά σ καλοι, ιατ ροί) αμε ίβον ται με εκατ ό δολάρια μην ιαία
και αρκετ οί με μισθούς μεταξ ύ πε νήν τα και εβδομήν τα δο-
λάρια (νοσοκόμες, εργάτ ες) και με τ ους μισθούς α υτ ούς
κατα φέρνου ν να ζου ν αξ ιοπρεπώς. Στ ο ξε νοδοχε ίο, τ ο βρα-
δινό φα γητ ό κοσ τ ίζε ι περίπου πε νήν τα με εξ ήν τα δολάρια
τ ο άτ ομο. Το ξε νοδοχε ιακό μα σάζ σ τ ην Sie m Rea p ε νε νήν τα
δολάρια και σ τ η L ua ng P raba ng πε νήν τα δολάρια. Εδώ,
σ τ ην πρωτ εύουσα, απέ να ν τ ι σχεδόν από τ ο ξε νοδοχε ίο μου,
σε αίθουσα τ ου δρόμου, τ ην οποία μού σύσ τ ησε ως άρισ τ η
ο ξε να γός μου, πέ ν τ ε δολάρια. Καταλα βαίνω, λοιπόν, ότ ι
όσες ημέρες ζω εδώ, κ ινούμαι σε κόσμους παράλληλους.
Αυτ ό που δε ν μπορώ να ξέρω ε ίναι α ν από τ ην υπεραξ ία
που ε γώ πληρώνω, κερδίζου ν κάτ ι οι ν τ όπιοι. Εγώ πά ν τ ως
α γόρα σα από τ οπικό κατ ά σ τ ημα μία παραδοσ ιακ ή υ φα σμέ νη
σε αργαλε ιό φ ούσ τα – σα ν φάκελος ε ίναι που διπλοδιπλώ-
νε ι– και κάτ ι μικ ρά μπρούτζινα α γαλματ άκ ια από τ οπικές
φιγούρες γ ια να πλουτ ίσω τ η συλλογή τ ου αδελ φ ού μου,
κ τ ερίσματα από όλον τ ον κόσμο.
Συ νεχίζω τ η βόλτα. Πέρα από τ ους ναούς, τα ε νδια φέρο-
ν τα κ τ ήρια τ ης πόλης ε ίναι κ υρίως γαλλικ ής επιρροής.
Κακο φτ ια γμέ να μπετ ονέ ν ια τ ριώρο φα έχου ν αρχίσε ι να τα
 π ν ίγου ν, σα ν βλα βερές παρα φ υάδες. Σταματ ώ εμπρός σε έ να
κακέκ τ υπο τ ης παρισ ινής Αψ ίδας τ ου Θριάμβου. Βρίσ κεται
σ τ ο μέσον μιας λεω φ όρου. Στ ο μέσον ε νός μη ορατ ού ούτ ε
και αυτ ονόητ ου θριάμβου. Κατ ά έ να ν παράδοξ ο τ ρόπο, ε ί-
ναι τ ο εθ ν ικό μ νημε ίο γ ια τ ους πεσόν τ ες σ τ ον α γώνα γ ια
258 τ ην εθ ν ικ ή α νεξαρτ ησ ία και σύμβολο τ ης ν ίκ ης τ ου πολέ-
μου κατ ά τ ης γαλλικ ής αποικ ιοκ ρατ ίας. Δε ν θα καταλάβω
τ ελικά πώς σ κέφτ εται αυτ ός ο λαός. Θα πρέπε ι να έχου ν
περίεργη αίσθηση τ ου χιούμορ, α φού επιλέ γου ν ως σύμ-
βολο γ ια να τ ιμήσου ν τ ους νεκ ρούς τ ους μια κακέκ τ υπη
α ν τ ιγρα φή τ ου συμβόλου αυτ ών που προσπάθησα ν να κ υ-
ριαρχήσου ν σε αυτ όν τ ον τ όπο. Ε πισ τ ρο φή σ τ ο δωμάτ ιο,
μάζεμα, τακ τ οποίηση, διάβα σμα μην υμάτ ων και ε ιδήσεων.
Παίρνω μαζί μου μια ε ικόνα τ ης πρωτ εύουσας σε ακ ίνητ ο
σ τ οπ καρέ φ ωτ ογρα φίας. Μια ακ ινησ ία με ήλιο και σ κόνη.
Ακ ινησ ία με προτα σσόμε να χρώματα τ ο λευκό και τ ο χρυ-
σό. Αναχώρηση γ ια τ ην τ ρίτ η χώρα τ ου ε γχε ιρήματ ος: τ ο
Βιετ νάμ.
Τρίτ η σ τ ά ση: Βιετ νάμ
Μέρα έ νατ η, απόγευμα, Ανόι:
Το αεροπλά νο προσ γε ιώνεται σε έ να γεμάτ ο αεροδρόμιο.
Μέχρι να περά σω τ ον έλε γχο δια βατ ηρίων, να πάρω τ ις
αποσ κευές, να αλλάξ ω χρήματα και να βρω τ ον οδηγό μου,
έχε ι πια σουρουπώ σε ι. Τα χρώματα πιο καθαρά από α υτ ά
τ ων δε ιλινών τ ης Καμπότζ ης και τ ου Λάος. Η πόλη ε ίναι
κ τ ισμέ νη σ τ ο κέ ν τ ρο απορροής τ ου Κόκ κ ινου Ποταμού. Για
αυτ ό και η ονομα σ ία τ ης μετα φράζεται σε πόλη πλάι σ τ ον
ποταμό. Απλώνεται αρκετ ά κον τ ά σ τ ο δέλτα τ ου ποταμού
αυτ ού, με αποτ έλεσμα να περισ τ οι χίζεται από μια εύ φορη
ζώνη, ικα νή να προσ φέρε ι τ ο ζωογόνο ρύζι δύο φορές τ ον
χρόνο. Η ατ μόσ φαιρα, σα ν πιο ξερή. Η ζέσ τ η πά ν τα επίμονη.
Η διαδρομή από τ ο αεροδρόμιο προς τ ην πόλη και μέχρι
τ ις παρυ φές τ ης σχεδόν αδιά φ ορη. Όπως σχεδόν κάθε δια-
δρομή ε ισόδου σε με γαλούπολη. Από τ ην ώρα που α γ γ ίζου-
με τ ις παρυ φές τ ις πόλης, η ε ικόνα δια φ οροποιε ίται. Σιγά
σ ιγά, γεμίζε ι ζωή. Γύρω μου, εμπρός, πίσω, δεξ ιά και αρι-
σ τ ερά, πα ν τ ού έ να μελίσσ ι από μηχα νάκ ια και βέσπες. Δε ν
έχω συ να ν τ ήσε ι αλλού σ τ η ζωή μου τ έτ οια α ναλογ ία μεταξ ύ 259
δίκ υκ λου και πεζού ή α υτ οκ ινήτ ου. Πουθε νά δε ν υπάρχε ι
τ έτ οια συ ν τ ριπτ ικ ή υπεροχή από δίκ υκ λα. Στ ο πλάι μου,
εκατ ον τ άδες δίκ υκ λα με τ ους κα βαλάρηδες με λευκ ή μά-
σ κα σ τ ο πρόσωπο και κων ικό καλαμέ ν ιο καπέλο από πά νω.
Μόλις σηκώ σω τα μάτ ια σ τ ο ουρα νό, η ε ικόνα γεμίζε ι με
χιλιάδες μέτ ρα γ υμ νών καλωδίων γ ια τ ην ηλεκ τ ρο φ ώτ ιση.
Δια σχίζου ν δρόμους και πεζοδρόμια υπέργε ια, σα ν κοτ σ ί-
δες με εκατ ον τ άδες τ ρί χες που από τ ον αέρα έχου ν αρχί-
σε ι να ξεπλέκον ται.
Φτ ά νω σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Τα πά ν τα μέσα σε α υτ ό παραπέμπου ν
σε γαλλικό έδα φ ος. Παρ’ όλη τ η διακόσμηση με α ν τ ικε ί-
με να, υ φά σματα και χρώματα τ ου πολιτ ισμού τ ης περιοχής
και χωρίς να μπορώ να συ γ κεκ ριμε νοποιήσω τ ους λόγους,
τα πά ν τα εδώ μέσα μυρίζου ν γαλλικό αέρα. Ευπρόσδεκ τ ος.
Το κ τ ίριο, περήφα νο απομε ινάρι τ ης εποχής τ ης γαλλικ ής
Ινδοκ ίνας. Τακ τ οποιούμαι σ τ ο δωμάτ ιο. Ο ι κ ινήσε ις επα-
ναλαμβά νον ται με ακ ρίβε ια και ταχύτ ητα. Είναι σχεδόν
α υτ οματ οποιημέ νες. Μπαίνε ι σ τ ην άκ ρη η τ σά ν τα που δε ν
χρε ιάζεται να α νοίξε ι πια. Περιέχε ι τα ήδη άπλυτα και τα
ψών ια. Ανοίγε ι η άλλη τ σά ν τα. Βγαίνου ν: βιβλία με πληρο-
φ ορίες γ ια τ ο Βιετ νάμ, τα καλλυ ν τ ικά, τ ο πρόγραμμα τ ων
ημερών, ο ηλεκ τ ρον ικός υπολογ ισ τ ής και τ ο ακουσ τ ικό γ ια
τα τ ηλέφ ωνα. Μετατ ρέπω τ ο δωμάτ ιο σε σπίτ ι. Ακολουθε ί,
μπά ν ιο, λούσ ιμο, μπουρνούζι, σ τ έ γ νωμα μαλλιών, τ ηλεφ ω-
νήματα σ τ ην Αθήνα, διάβα σμα τ ων νέων από ηλεκ τ ρον ικές
σελίδες, δε ίπ νο – σήμερα σε ιρά έχε ι η ξε νοδοχε ιακ ή έκ-
δοση τ ης ιταλικ ής κουζίνας, όπως τ ην α ν τ ιλαμβά νεται ο
ν τ όπιος μά γε ιρας–, σοκολατ άκ ι που διαθέτ ε ι τ ο δωμάτ ιο
γ ια τ ο καλω σόρισμα και η μα γ ικ ή σ τ ιγμή που τ ο σώμα
 ξαπλώνε ι σ τ ο τ έλε ιο κ ρεβάτ ι και σ τα μαλακά μαξ ιλάρια.
Καλην ύχτα και γ ια σήμερα.
Μέρα δέκατ η, Ανόι:
260
Τα πρώτα βήματα σ τ ο Ανόι μού υποδε ικ ν ύου ν ότ ι κάτ ι άλλο
συμβαίνε ι εδώ, κάτ ι αλλιώτ ικο από α υτ ά που συ νά ν τ ησα
σ τ ις υπόλοιπες πόλε ις τ ης Ινδοκ ίνας. Εδώ φυσάε ι άλλος
ά νεμος. Καταρχάς, οι δια σ τ ά σε ις τ ων δρόμων, τ ων κ τ ιρίων,
η κ ίνηση, οι πινακ ίδες, όλα φ ωνάζου ν ότ ι πρόκε ιται γ ια
πόλη που βαδίζε ι με έ να ν πιο σύ γχρονο βηματ ισμό. Μια
πόλη που παράλληλα ετ οιμάζεται γ ια να γ ιορτ άσε ι τ ου
χρόνου τα χίλια χρόν ια τ ης. Μια α σ ιατ ικού χαρακ τ ήρα
πόλη, πολύβουη και παλλόμε νη. Μια πόλη τ ου νερού. Προ-
σπαθώ να μυρίσω τ ον αέρα, να α ν τ ιληφθώ τ ους ρυθμούς. Η
ξε νά γηση, με πληρο φ ορε ί ο νέος μου ξε να γός, θα αρχίσε ι
με τ ην επίσ κε ψη σ τ ο μαυσωλε ίο τ ου θε ίου Ho C hi Mi nh,
τ ου φ ωτ ισμέ νου δηλαδή. Από τ ην ιεράρχηση αυτ ήν, επιβε-
βαιώνω τ η σημα ν τ ικότ ητα τ ου συμβόλου σ τ η σύ γχρονη ζωή
τ ης χώρας, ιδίως εδώ σ τ ον Βορρά. Σκέφτ ομαι ότ ι κα νέ νας
τ ουρίσ τας σ τ η χώρα μου δε ν θα άρχιζε τ η ξε νά γησή τ ου
από τ ην επίσ κε ψη σ τ ον τ ά φ ο ε νός πολιτ ικού τ ης σύ γχρονης
Ισ τ ορίας μας. Η Ισ τ ορία σ τ η χερσόνησο προσωποκ ρατ ε ίται,
γ ια να μην πω πως ε ίναι προσωπολατ ρούμε νη. Δυσα να σχε-
τ ώ. Αναρωτ ιέμαι α ν θέλω να πά ω. Γιατ ί να με ε νδια φέρε ι
να αποτ ίσω φ όρο τ ιμής σε έ να ν ταρι χευμέ νο πρώην ζω-
ν τα νό, ούτ ως ή άλλως τ ελε ίως ξέ νο μου; Ζυ γ ίζω τα πρά γ-
ματα. Αισθά νομαι ότ ι τ υχόν α ν τ ίρρησή μου θα έφερνε τ ον
ξε να γό μου, έ να συμπαθή νεαρό ά νδρα, σε δύσ κολη θέση,
ε νώ παράλληλα δε ν θα τ ου ήτα ν ευχερώς α ν τ ιληπτ ός ο
λόγος τ ης άρνησής μου. Απο φα σ ίζω χρησ ιμοθηρικά να τ ον
ακολουθήσω, ώ σ τ ε να μη διαταράξ ω πριν κα ν αρχίσε ι τ ην
μεταξ ύ μας, πολύτ ιμη γ ια εμέ να, σχέση. Όσο θα βρίσ κομαι
σ τ ο Ανόι, αυτ ός ο νεαρός θα ε ίναι ο ά ν θρωπος που μπορώ
εμπισ τ ευτ ώ, γ ια να περάσω καλά. Χρω σ τ ά ω λοιπόν σεβα σμό
σε ό,τ ι εκε ίνον έχε ι γαλουχήσε ι. Φτ ά νουμε σε μια α σ τ ικ ή
απλω σ ιά. Μια υπερβολικά με γάλη, πλακόσ τ ρωτ η και α νοι-
χτ ή έκ τα ση σα ν πλατ ε ία. Στ ο βάθος τ ης, έ να ά ψ υχο σ τα
μάτ ια μου κ τ ήριο τ ο οποίο προσπαθε ί να επιβληθε ί με τ ην
α υσ τ ηρότ ητα τ ων υλικών τ ου και τ ον όγ κο τ ου. Ο ξε να γός
μου με οδηγε ί σε μια πλαϊνή ε ίσοδο. Εκε ί με τ οποθετ ε ί σε 261
μια σε ιρά, κάτ ω από τ ον ήλιο. Ε μπρός μου βρίσ κεται μια
ομάδα παιδιών προσχολικ ής ηλικ ίας. Είναι ν τ υμέ να με πο-
λύχρωμα ρούχα, με καπέλα, κοτ σ ιδάκ ια, κοκαλάκ ια, γ υα-
λιά. Προσπαθού ν να σ τ οι χισ τ ού ν κ ρατ ών τας τ ο έ να τ ον ώμο
τ ου άλλου. Ο ι γραμμές που σχηματ ίζου ν ε ίναι λοξές και
γεμάτ ες ε νέργε ια. Σα ν μια μηχα νή με γάλης ιπποδύ ναμης
που τ ην κ ρατ ά κάποιος σ τ ο ρελα ν τ ί και δε ν τ ην α φήνε ι να
γ καζώ σε ι. Τα μωρά α υτ ά προσ φέρου ν απλόχερα και χωρίς
να τ ο καταλα βαίνου ν χαρά, ζωή. Ακ ριβώς πίσω μου, φτ ά νε ι
μια ομάδα ηλικ ιωμέ νων α ν θρώπων. Αν θρώπων, ν τ υμέ νων με
όμοια ρούχα σα ν σ τ ολές, σα ν φ όρμες, σε χρώμα μεταξ ύ γ κ ρι
και χακ ί. Είναι πρόσωπα σ καμμέ να, πολυκαιρισμέ να, σα ν
βα σα ν ισμέ να. Ο ξε να γός μου με πληρο φ ορε ί ότ ι η επίσ κε-
ψη σ τ ο μα υσωλε ίο ε ίναι όνε ιρο γ ια πολλούς πολίτ ες τ ης
χώρας. Πολλές τ οπικές οργα νώ σε ις, σα ν τα δικά μας Κ ΑΠΗ,
σχεδιάζου ν και πρα γματ οποιού ν ομαδικές επισ κέ ψε ις. Τα υ-
τ όχρονα, όλοι οι παιδικοί σ ταθμοί και τα νηπια γωγε ία τ ης
χώρας περνού ν γ ια να χαιρετ ίσου ν τ ον θε ίο H o. Σκέφτ ομαι
γ ια μια φ ορά ακόμη τ η δύ ναμη τ ης εκ παίδευσης. Τη δύ ναμη
τ ου χε ιρισμού. Ο ι ά ν θρωποι α υτ ής τ ης χώρας σχεδόν μό-
λις γε ν νηθού ν και χωρίς να γ νωρίζου ν τ ον λόγο, και λίγο
πριν πεθά νου ν, αποτ ίνου ν φ όρο τ ιμής. Το ερώτ ημα ε ίναι
α ν οι ηλικ ιωμέ νοι προσ φέρου ν τ ον σεβα σμό τ ους μετ ά από
κ ριτ ικ ή σ κέ ψη και συ νε ιδητ ή επιλογή. Γνώρισα ν κατ ά τ η
διάρκε ια τ ης ζωής τ ους τ ον λόγο; Γιατ ί α ν δε ν προικ ίσ τ η-
κα ν με τ ο α γαθό τ ης κ ριτ ικ ής γ νώ σης, τ ότ ε η κατ άκ τ ηση
τ ης ελευθερίας ε ίναι ακόμη μακ ρινή. Η σε ιρά προχωρά, ο
ξε να γός μου αποχωρε ί, διότ ι δε ν τ ου επιτ ρέπεται να με
συ νοδεύσε ι μέσα σ τ ο κ τ ήριο. Με τα πιτ σ ιρίκ ια εμπρός και
τ ους ηλικ ιωμέ νους πίσω, μπαίνω πια μέσα. Τα πά ν τα εδώ
 ε ίναι σ τ ημέ να με τ ρόπο ώ σ τ ε να προκαλέσου ν σεβα σμό, όχι
όμως και πα γερό δέος. Ο ύπ νος τ ου νεκ ρού συμβόλου δια-
κόπτ εται από τα σουτ σουτ τ ων δα σ κάλων, ήχο που σα ν μα-
ϊμουδάκ ια επα ναλαμβά νου ν τ ο έ να πιτ σ ιρίκ ι σ τ ο άλλο. Την
ώρα που βρισ κόμα σ τ ε εμπρός σ τ η σορό τ ου α ν θρώπου που
262 σημάδε ψε τ ην Ισ τ ορία τ ου τ όπου τ ου, έ να πιτ σ ιρίκ ι χά νε ι
τ ο παπούτ σ ι τ ου. Η ησυχία διαταρά σσεται και η ζωή,πιο
ορμητ ικ ή από τ ους συμβολισμούς, συ νεχίζεται. Βγαίνω και
πάλι σ τ ον ήλιο.
Η συ νέχε ια τ ης επίσ κε ψης περιλαμβά νε ι τα προεδρικά α νά-
κ τ ορα και τ ην α ν τ ίσ τ ιξ ή τ ους, τ ο ταπε ινό, σε μίμηση τ ων
σπιτ ιών τ ων καλλιεργητ ών τ ου ρυζιού, σπίτ ι που επέλεξε
να ζ ήσε ι ο με γάλος Θε ίος. Η μορ φή τ ου υπήρξε καταλυτ ικ ή
γ ια τ η σύ γχρονη Ισ τ ορία τ ου Βιετ νάμ. Φαίνεται ότ ι ε ί χε
όραμα. Ήτα ν πατ ριώτ ης και σε γε ν ικές γραμμές προσπάθη-
σε να ζ ήσε ι σύμφ ωνα με όσα υποσ τ ήριζε. Κατ ά τ ην επίσημη
βιογρα φία τ ου, δε ν ε ί χε σύζυ γο ή παιδιά και γ ι’ αυτ ό ήτα ν
και εξακολουθε ί να ε ίναι ο θε ίος όλου τ ου έθ νους και
καθε νός παιδιού χωρισ τ ά, η εθ ν ικ ή πατ ρικ ή φιγούρα. Η
λευκ ή αυτ ή ε ικόνα διαταράσσεται από σωρε ία α νεπίσημων
πληρο φοριών, οι οποίες ε ν τ ά σσου ν σ τ η ζωή τ ου πλε ιάδα
ερωμέ νων, δύο τ ουλάχισ τ ον συζύ γους και έ να ν γ ιο. Αν οι
α νεπίσημες πληρο φ ορίες μετατ ραπού ν κάποτ ε σε επίσημα
βιογρα φικά σ τ οι χε ία, θα έχουμε άλλη μια περίπτ ω ση δη-
μόσ ιου προσώπου που δε ν ά ν τ εξε να α ναλάβε ι τ ο πολιτ ικό
βάρος μιας φ υσ ιολογ ικ ής ζωής, σύμφ ωνης με τ ο μέσο α ν-
θρώπινο μέτ ρο.
Ακολουθε ί η πα γόδα που έχε ι κ τ ισθε ί σε έ να ν σ τ ύλο, έ να ν
κ ίονα. Από τα παλαιότ ερα κ τ ίσματα τ ης περιοχής, μέσα τ ου
11ου αιώνα. Ένα λιλιπούτ ε ιο ξ ύλινο κατα σ κεύα σμα πά νω σε
μια πέτ ρινη σ τ ήλη. Το συ νοδεύε ι μια ισ τ ορία γον ιμότ ητας
με θε ϊκ ή παρέμβα ση, όπως α νάλογες υπάρχου ν σχεδόν σε
όλες τ ις θρησ κε ίες τ ου κόσμου. Η σύλλη ψη, η α ναπαρα γωγή
και η γέ ν να από τ ις με γαλύτ ερες α ν θρώπινες α νά γ κες, από
τα με γαλύτ ερα θα ύματα, σ τα μάτ ια τ ων α ν θρώπων. Ακόρεσ τ η
η α νά γ κ η τ ης θε ϊκ ής σύλλη ψης.
Βγαίνουμε από τ ο σύμπλε γμα. Το α υτ οκ ίνητ ο περνά μέσα
από τ η γαλλικ ή γε ιτ ον ιά. Ήτα ν η γε ιτ ον ιά τ ων Γάλλων αποι-
κ ιοκ ρατ ών. Σήμερα, καθέ να από τα γαλλικά κ τ ήρια και μια 263
πρεσβε ία και μια κατ οικ ία νεο – εκατ ομμυριούχου. Η χώρα
ήδη διαθέτ ε ι μπόλικους από α υτ ούς. Τα κ τ ήρια λεπτ επίλε-
πτα, με σχήματα σχεδόν αρτ ν τ εκώ, με σ ιδερέ ν ια κά γ κελα,
με σ κεπα σ τ ές βερά ν τ ες. Σα ν μικ ρές καλο φτ ια γμέ νες ταρτ ίν.
Γε ν νού ν γλύκα και νοσ ταλγ ία.
Το πρώτ ο πα νεπισ τ ήμιο ε ίναι τ ελικά κ υρίως ναός. Ιδρύ-
θηκε τ ον 11ο αιώνα ως κομφ ουκ ια ν ικός ναός, γ ια να τ ιμά
όσους κατ ά φερνα ν σπουδές. Εκε ί και από τ ο έτ ος 1076,
μορ φ ώθηκα ν σε ιρές υιών μα νδαρίνων. Σκέφτ ομαι τ ην α ν τ ι-
σ τ οι χία τ ου πρώτ ου πα νεπισ τ ημίου σ τ ο Παρίσ ι ως απά ν τ η-
ση σ τ ο θεοκ ρατ ικό Βατ ικα νό. Ισ τ ορίες, χρον ικά παράλλη-
λες, δυο πολιτ ισμών που α ναπτ ύσσον τα ν σε μη τ εμ νόμε να
πεδία, γ ια συ να ν τ ηθού ν – έσ τ ω και υπό μορ φή σύ γ κ ρου-
σης– πολλά χρόν ια αργότ ερα. Από τ ον 15ο αιώνα, γρά φ ο-
ν ται σε σ τ ήλες με τ η μορ φή χελώνας σ τ ον προα ύλιο χώρο
τα ονόματα όσων κατ ά φερνα ν να περά σου ν τ ις εξ ον τ ωτ ι-
κές εξετ ά σε ις κ ρατ ικού αξ ιωματ ούχου κατ ά τα κ ινεζικά,
κομφ ουκ ια ν ικά πρότ υπα. Αγ γ ίζω τ ις σ τ ήλες, τα γράμματα.
Προσπαθώ να φα ν τα σ τ ώ τ ην εξά ν τ ληση και τ ην περηφά ν ια
τ ων α ν θρώπων που κ ρύβον ται πίσω από έ να όνομα, από μια
σ καλισμέ νη σε ιρά. Ήτα ν οι εκ λεκ τ οί τ ης εποχής τ ους, ήτα ν
α υτ οί που καθοδήγησα ν τ ην εποχή τ ους προς τα εμπρός.
Θ υμάμαι έ ν τ ονα τ ις μεσαιων ικές α σ τ υ νομικές ισ τ ορίες τ ου
Robe r t va n G ullit , επί χρόν ια διπλωμάτ η σ τ ην Κίνα, και
τ ου κε ν τ ρικού τ ου ήρωα, σο φ ού δικα σ τ ή κ ινεζικ ής επαρχί-
ας, πισ τ ού τ ου Κομφ ούκ ιου και επιτ υχόν τα τ ων α ν τ ίσ τ οι-
χων κ ινεζικών εξετ ά σεων, διά σημου σε όσους δια βάζου ν
α σ τ υ νομικά μυθισ τ ορήματα δικα σ τ ή Τι. Ο ναός και οι πέ ν τ ε
α υλές τ ου μυρίζου ν Κίνα. Το σ τ ήσ ιμο, ο προσα νατ ολισμός,
 η αρχιτ εκ τ ον ικ ή, τα υλικά, όλα ε ίναι σα ν κ ινέζικα, αλλά
πιο λιτ ά, πιο απλά φτ ια γμέ να. Στ η γων ία μιας από τ ις
αυλές, λε ιτ ουργε ί έ να μικ ρό κατ ά σ τ ημα. Είναι γεμάτ ο από
κούκ λες, φτ ια γμέ νες από κολοκ ύθα. Είναι λαϊκότ ροπες,
ν τ υμέ νες σύμφ ωνα με τ ους θρύλους τ ης περιοχής. Είναι
264 οι περίφημες κούκ λες τ ου νερέ ν ιου κουκ λοθέατ ρου. Άλλες
παλιές, με πολλαπλά σημάδια νερού σ τ ο κορμί τ ους. Άλλες
φρέσ κ ιες, έτ οιμες γ ια τ ο πρώτ ο τ ους βάπτ ισμα. Διαλέ γω
δύο από τ ις πιο παλιές, από τ ις πιο σημαδεμέ νες. Τις
θέλω γ ια να θυμάμαι τ η σημερινή ημέρα. Χαμογελώ.
Η ξε νά γηση συ νεχίζεται. Το σ φι χτ ό πρόγραμμα τ ης ημέρας
περιλαμβά νε ι και επίσ κε ψη σ τ ο μουσε ίο. Αυτ ές οι επι-
σ κέ ψε ις σε τ όπους πολιτ ισ τ ικά τ όσο μακ ρινούς από τ ις
οικε ίες μου παρα σ τ ά σε ις μού ε ίναι απολύτ ως χρήσ ιμες.
Με βοηθού ν σε κατατ άξε ις. Αν δε ν κατατ άξ ω, δε ν μπορώ να
κατα νοήσω. Το ξέρω, τ ο έχω αποδεχθε ί. Πρώτα κατατ ά σσω,
ξεδιαλύ νω τ ο δά σος και μετ ά αρχίζω να φτ ιάχ νω τ ην κα-
τα σ κευή μου. Μπαίνω σ τ ο μουσε ίο. Άλλη μια σπηλιά τ ου
Αλα ν τ ίν γ ια ξε ψάχ ν ισμα.
Η αρχή τ ης περιοχής ταυτ ίζεται σχεδόν με τ ην αρχή τ ου
α ν θρώπου σ τ η σημερινή μορ φή τ ου. Έ χε ι ε ν τ οπισθε ί α ν-
θρώπινη παρουσ ία εδώ και πε ν τακόσ ιες χιλιάδες χρόν ια.
Νεολιθικ ή παρουσ ία ήδη πριν από δέκα χιλιάδες χρόν ια
και τα πρώτα αρχιτ εκ τ ονήματα από τ ο 7000 π.Χ. Εκ λεπτ υ-
σμέ νη εποχή τ ου χαλκού, τ ο 300 π.Χ. Ήδη εδώ και σχεδόν
δύο χιλιάδες χρόν ια, υπάρχε ι η δια φοροποιημέ νη α νά-
πτ υξ η Βορρά – Νότ ου, σ τ ην οποία, σε κάποια σ τ ιγμή τ ου
χρόνου, προσ τ ίθεται εμβόλιμα και η περιοχή τ ου Κέ ν τ ρου.
Από τ ον 1ο έως τ ον 6ο αιώνα, τ ο Νότ ιο Βιετ νάμ γ ίνεται η
έδρα τ ου Βα σ ιλε ίου τ ου Funan, με ινδικές και καμποτ ινές
επιρροές. Αρχιτ εκ τ ον ικά τ εχ νουργήματα και εξευ γε ν ισμέ νη
τ έχ νη. Παρατ ηρώ νεολιθικά σ καλισμέ να όσ τ ρακα σα ν αυτ ά
τ ης Κρήτ ης. Παρατ ηρώ α γ γε ία με κοκ κ ιώδε ις ή γεωμετ ρικές
γραμμώ σε ις. Τόσο ίδια με όσα έχω κοιτ άξε ι σ τα μουσε ία
τ ου τ όπου μου και όμως με κάποιο τ ρόπο πολύ δια φ ορε-
τ ικά. Κύριο διακ ριτ ό χαρακ τ ηρισ τ ικό τ ους, τ ο κοκ κ ινωπό
χρώμα τ ους. Ο πολιτ ισμός που α ναπτ ύσσεται μέχρι λίγο
πριν τ ον 2ο αιώνα π.Χ., δημιουργε ί κ υρίως κα νάλια γ ια
τ ις μετα φ ορές και αρδευτ ικά έργα γ ια τ ην καλλιέργε ια τ ου
ρυζιού. Αναπτ ύσσε ι εμπορικές συ ναλλα γές και μετακ ινή- 265
σε ις έως τ ην Περσ ία, τ ην Κίνα, τ ην Ινδονησ ία, ακόμη και
τ η Μεσοποταμία, με με γάλο μέρος τ ου Ανατ ολικού Πολιτ ι-
σμού. Και πάλι επιβεβαιώνεται ότ ι πολιτ ισ τ ικ ή α νάπτ υξ η
και υδάτ ινος δρόμος συ ν ισ τ ού ν ζευ γάρι αχώρισ τ ο σε όλα
τα μήκ η και τα πλάτ η τ ης Γης.
Ήδη από τ ον 2ο αιώνα, σ τ ο σημερινό κε ν τ ρικό Βιετ νάμ,
σ τ ην περιοχή τ ου DANANG, επικ ρατ ε ί τ ο ινδουισ τ ικό βα-
σ ίλε ιο τ ων C ha mpa, οι αιών ιοι εχθροί τ ων α γαπημέ νων
μου ήδη K hme r τ ης Angko r. Ε πηρεα σμέ νοι κ υρίως από τ ην
Ινδία, υιοθετ ού ν σ τ ην αρχή τ η σα νσ κ ριτ ικ ή γρα φή και μέ-
νου ν γ νω σ τ οί σ τ ην Ισ τ ορία γ ια τ η με γαλε ιώδη – από ώχρα
και κόκ κ ινο – γλυπτ ικ ή τ ους. Αφ ού απλώνον ται σε με γάλο
μέρος τ ων παραλίων τ ης κ ινεζικ ής θάλα σσας και α φ ού τα
βάζου ν τ όσο με τ ους K hme r όσο και με τ ο βα σ ίλε ιο τ ου
Βιετ νάμ, τ ελικώς συ ν θλίβον ται από τ ους δύο ισχυρούς
α υτ ούς πόλους. Θ υμάμαι τ η μ νημε ιώδη να υμαχία που πα-
ρακολούθησα σ τ η ζωο φ όρο τ ης Angko r.
Η έ ν τ ονη κ ινεζικ ή επίδρα ση σ τ ον Βορρά ξεκ ινά από τ ον
2ο αιώνα π.Χ., η Κίνα κατακ τ ά σ τ ον Βορρά τ ο εύ φ ορο δέλ-
τα τ ου Κόκ κ ινου Ποταμού, που τ ην εποχή εκε ίνη οριότα ν
ως Βιετ νάμ και τ ο κ ρατ ά υπό τ ην κ ηδεμον ία τ ης γ ια πε-
ρίπου χίλια χρόν ια, με μικ ρά διαλε ίμματα περισσότ ερο
ή λιγότ ερο πετ υχημέ νων εξε γέρσεων. Χίλια χρόν ια κε νού.
Χίλια χρόν ια που δε ν αποτ υπώνον ται ούτ ε με έ να τ όσο
δα μικ ρούλι έκ θεμα μέσα σ τ ο Μουσε ίο τ ου Ανόι. Από τ ις
αίθουσες με τα ε ν τ υπω σ ιακά νεολιθικά ευρήματα και τα
σπά ν ιας ομορ φιάς καλλιτ εχ νήματα τ ης εποχής τ ου χαλ-
κού και τ ων Funa n, από τ ην κόκ κ ινη γλυπτ ικ ή τ ων K hme r,
τ σουπ και πηδάμε σ τ ο κε νό και βρισ κόμα σ τ ε σ τ ις αίθου-
 σες τ ού 10ου και 11ου αιώνα. Ρ ωτ ώ τ ον ξε να γό μου μήπως
προσπερά σαμε κάποια αίθουσα χωρίς να τ ο καταλάβω. Μου
λέε ι όχι. Απλώς, γ ια τα χίλια αυτ ά χρόν ια δε ν υπάρχε ι
έκ θεμα, διότ ι δε ν α ναπτ ύχθηκε πολιτ ισμός ή τ έχ νη. Καλά,
επιμέ νω δε ν δημιουργήθηκε κάτ ι εκε ίνη τ ην εποχή, έσ τ ω
266 και από τ ους κατακ τ ητ ές ή από τ ους γηγε νε ίς προς χάρη
τ ων κατακ τ ητ ών; Ε πιμέ νε ι ότ ι οι συ ν θήκες κατ οχής και η
συμπεριφορά τ ού κατακ τ ητ ή ήτα ν τ έτ οια, ώ σ τ ε δε ν υπήρχε
πεδίο γ ια πολιτ ισμικ ή α νάπτ υξ η. Ο τ όπος λε ιτ ουργούσε ως
πεδίο ά ν τ λησης προϊόν τ ων και α ν θρώπων γ ια τ ην εξ υπη-
ρέτ ηση τ ης κ υρίαρχης δύ ναμης. Σκέφτ ομαι ότ ι δε ν μπορε ί
να έχε ι δίκ ιο. Κατ ά τα τ ετ ρακόσ ια χρόν ια τ ης Οθωμα ν ικ ής
Κατ οχής σ τ ον Ε λλαδικό χώρο δε ν υπήρξε μαζικ ή παρα γωγή
πολιτ ισμού. Όμως, δημιουργήθηκα ν επιμέρους πυρήνες μι-
κ ρής εμβέλε ιας, οι οποίοι κατ ά κα νόνα ε ί χα ν διατ ηρήσε ι
έ να σ τ οι χε ιώδες καθεσ τ ώς αυτ ονομίας. Περισσότ ερο κατ ά
τ ην τ ελευταία περίοδο τ ης αποδυ νάμω σης τ ης Οθωμα ν ικ ής
Αυτ οκ ρατ ορίας και τ ης δημιουργ ίας μιας τ άξ ης α σ τ ών –
εμπόρων. Είναι αυτ οί που ξεκ ίνησα ν ως δρα γουμά νοι τ ην
εποχή τ ων διομολογήσεων και τ ελικά απόχτ ησα ν αυτ όνο-
μες εξ ωτ ερικές σχέσε ις α ν ταλλα γής και εμπορίου με τ η
Δύση. Σκέφτ ομαι τα Αμπελάκ ια, τ ην Κα σ τ οριά, τ ην Κρήτ η,
τ η Θεσσαλον ίκ η, τα νησ ιά με τ ον εμπορικό σ τ όλο. Σκέφτ ο-
μαι ακόμη όλα αυτ ά τα τζαμιά, τα διδα σ καλε ία και τα υπό-
λοιπα κ τ ήρια που α νε γέρθηκα ν σ τ ον ελλαδικό χώρο κατ ά
τ ην εποχή τ ων Οθωμα νών και χρησ ιμοποιήθηκα ν ως δημό-
σ ια και ιδιωτ ικά. Αυτ ά που σ ιγά σ ιγά κατ ά τ ις τ ελευταίες
δεκαετ ίες α να σύρον ται από τ η λήθη και τ ην ε γ κατ άλε ιψη
και φρον τ ιζόμε να ξα να σ τ ολίζου ν ιδίως τ ις πόλε ις τ ου ελ-
λην ικού Βορρά.
Ο ξε να γός μου προσπαθε ί να με επα να φέρε ι σε τ άξ η. Ε πιμέ-
νον τας, τ ου αποσπώ τ ην πληρο φ ορία ότ ι κατ ά τ η διάρκε ια
αυτ ών τ ων χιλίων ετ ών ε ισά γεται καταρχήν σ τ ον Βορρά
ο κομφουκ ια ν ισμός, ο ταοϊσμός, ο βουδισμός Mahayana
(με γάλο όχημα). Εισά γον ται ακόμη οι γ νώ σε ις τ ων Κινέζων
γ ια τα φάρμακα, τ ις επισ τ ήμες και τ ο ρύζι. Φορε ίς τ ων
γ νώ σεων ε ίναι κ υρίως οι μοναχοί. Για μια φ ορά ακόμη
σ τ ην Ισ τ ορία, η θρησ κευτ ικ ή εφαρμογή συ ν ισ τ ά τ ον κ ύ-
ριο άξ ονα τ ης γ νώ σης και τ ου πολιτ ισμού. Ό σο α υξά νε ι η
ευημερία τ ου ρυζιού, τ όσο α υξά νε ι και ο πληθυσμός και
τ όσο η πίεση γ ια περαιτ έρω εδα φικ ή επέκ τα ση. Αυτ ή δε ν 267
ε ίναι δυ νατ ή ούτ ε α νατ ολικά – η ά γρια Κινεζικ ή θάλα σσα
ούτ ε και δυτ ικά – η κορυ φ ογραμμή. Λύση, λοιπόν, συ ν ισ τ ά
η επέκ τα ση προς τα κάτ ω, προς τ ον Νότ ο.
Κάπως έτ σ ι γ ίνον ται τα πράγματα και κ υλού ν τα χρόν ια
μέχρι τον σημαδιακό γ ια τον κ ινεζικό πολιτισμό 10ο αι-
ώνα, ότα ν στις αρχές του κατάπεσε η δυ ναστ εία τ ων Tang.
Εκ μεταλλευόμε νοι τ ην κ ινεζικ ή αδυ ναμία, οι Βιετ ναμέζοι
διώχνου ν τους Κινέζους από τ ην περιοχή τους. Τερματίζου ν,
όχι πά ν τ ως, όπως αποδεικ νύει η εξέλιξ η τ ης Ιστορίας, γ ια
πά ν τα τ ην κ ινεζικ ή κ υριαρχία στα εδά φη τους. Οι 11ος,
12ος και 13ος αιώνες είναι εποχή ακ μής αλλά και συ-
γ κ ρούσεων με τις δυ νάμεις τ ης περιοχής. Παράλληλα, σ ιγά
και σταθερά αρχίζει ο έλε γχος τ ων κε ν τ ρικών περιοχών και
του βασ ιλείου τ ων Champa. Κρίσ ιμο σημείο στ ην α νάπτ υξ η
του βιετ ναμέζικου πολιτισμού συ ν ιστά η προσπάθεια του
Kublai Khan, στα μέσα του 13ου αιώνα, να κατακ τ ήσει τους
Champa, ζ ητ ών τας ελεύθερη διέλευση από τ ην περιοχή του
Βιετ νάμ. Η άρνηση τ ων Βιετ ναμέζων να τ ην παραχωρήσου ν
και η μυθικών διαστάσεων ν ίκ η τους γ ια τ ην εποχή απέ-
να ν τι στις ορδές τ ων πε ν τακοσ ίων χιλιάδων τουλάχιστον
πολεμιστ ών του πα ν ίσχυρου Μογ γόλου αποτ ελού ν ουσ ιώδες
ορόσημο στ ην Ιστορία τ ης περιοχής. Ίσως, είναι μια από
τις μάχες που επηρεάζου ν τ ην εξέλιξ η του α νθρώπινου πο-
λιτισμού. Τι θα είχε συμβεί α ν η μάχη του Ματζικέρτ είχε
άλλη εξέλιξ η, α ν η πολιορκ ία τ ης Βιέ ν νης δε ν είχε αποτ ύ-
χει, α ν η μάχη του Μαραθώνα είχε άλλη έκ βαση; Οι Κινέζοι
εξακολουθού ν να μην α φήνου ν ήσυχη τ ην περιοχή. Πά ν τα
θεωρού ν ότι το Βιετ νάμ είναι φυσ ικός τους τ όπος. Προ-
σπαθού ν πάλι στις αρχές του 15ου αιώνα και κατα φέρνου ν
 να ελέ γξου ν με γάλο μέρος τ ης. Επιβάλλου ν βαριά φορολο-
γ ία και χρησ ιμοποιού ν τις περιοχές ως δεξαμε νές δούλων
γ ια εργατικά χέρια. Σύ ν τομα, η περιοχή α νασυγ κ ροτ είται
και ξα ναδιώχνει τους Κινέζους. Ο εμπνευστ ής τ ης κ ίνησης
Le Loi α να γ νωρίζεται ως ήρωας και παραμέ νει έ να από
268 τα σύμβολα του έθ νους. Είναι, επίσης, ο υπεύθυ νος τ ης
πλήρους διάλυσης του βασ ιλείου τ ων Champa καθώς και
τ ης κατάκ τ ησης ε νός με γάλου μέρους του γειτον ικού Λάος.
Ποια σημεία τ ελικά οριοθετού ν εθ ν ικά τους Βιετ ναμέζους
έ να ν τι τ ων Κινέζων; Και βέβαια ποιων ακ ριβώς Κινέζων,
α φού η αυτοκ ρατορία περιλαμβά νει φυλές και φυλές, πο-
λιτισμούς και πολιτισμούς;
Τα βα σ ικά εκ θέματα μέχρι τ ον 15ο αιώνα ε ίναι κ υρίως
θρησ κευτ ικά. Κυρίαρχη μορ φή, ο Βούδας. Παρατ ηρώ έ ν τ ο-
νες δια φοροποιήσε ις από τ ους α ν τ ίσ τ οι χους Βούδες τ ης
Καμπότζ ης και τ ου Λάος. Η χώρα ε ίναι θαλα σσ ινή και τ ο
υπογραμμίζε ι με κάθε τ ρόπο. Η θάλα σσα ε ίναι ο φόβος τ ης
και η δύ ναμή τ ης. Άλλω σ τ ε ο θρύλος υποσ τ ηρίζε ι ότ ι τ ο
Βιετ νάμ γε ν νήθηκε από τ ην έ νω ση τ ού θαλά σσ ιου δράκου
Q ua n με τ η σ τ ερια νή πριγ κ ίπισσα Au C o. Η εκδοχή χρησ ι-
μοποιε ί τα σ τ οι χε ία τ ου νερού και τ ης γης, όπως και η
α ν τ ίσ τ οι χη τ ης Καμπότζ ης, μόνο που σ τ ην περίπτ ω ση τ ης
Καμπότζ ης γ ίνεται τ ο σχεδόν α νάποδο: ε νώνεται ο Ινδός
Βραχμά νος με τ ην κόρη τ ου υ γρού δράκον τα. Η χερσόνησος
αποτ υπώνε ι σ τ ον μύθο τ ης γέ ν νησής τ ης τα σ τ οι χε ία που
σημαδεύου ν τ ην ύπαρξ ή τ ης. Την ινδικ ή επιρροή, τ ον α ν ι-
μισμό, τ η γη και τ ο νερό. Στ ον μύθο τ ου Βιετ νάμ, κάποια
από τα παιδιά τ ου δράκου και τ ης πριγ κ ίπισσας απλώθη-
κα ν σ τ η σ τ εριά, σ τα καταπρά σ ινα βου νά και τ ις εύ φορες
κοιλάδες τ ων ποταμών, και κάποια τ ρα βήχτ ηκα ν σ τ η θά-
λα σσα. Έτ σ ι, τ ο Βιετ νάμ έ γ ινε με ίγμα χώματ ος και νερού
και ο λαός τ ου, α γρότ ης και ψαράς. Τα γλυπτ ά συμπλέ γματα
τ ου Μουσε ίου α ναπτ ύσσον ται με τα πόδια τ ης θεότ ητας να
καταπατ ού ν τα θαλάσσ ια πλά σματα, γ ια να τα ελέ γχου ν. Η
θεότ ητα ε ίναι προορισμέ νη να δια σ φαλίζε ι απρόσ κοπτ ες
θαλά σσ ιες πλεύσε ις, αδιατ άρακ τ η τ ρο φ οδοσ ία. Έ χε ι γ υ-
ναικε ία χαρακ τ ηρισ τ ικά και πολλά χέρια γ ια να προσ τα-
τ εύε ι. Ο Βούδας ε ίναι σχεδόν γ υ ναίκα. Μου μυρίζε ι κατ ά-
λοιπα μητ ριαρχικού πολιτ ισμού. Κοιτ άζω ε ν τ υπω σ ια σμέ νη.
Η Ισ τ ορία τ ου τ όπου συ νεχίζε ι να ξεδιπλώνεται, αίθου- 269
σα αίθουσα. Κάπου εκε ί σ τ ις αρχές τ ου 16ου αιώνα, τ ο
St ra t e g o σ τ ην περιοχή αποκ τ ά καινούργ ιους παίκ τ ες. Στ ο
έτ ος 1516, πρα γματ οποιε ίται η πρώτ η εμφά ν ιση τ ων Ευ-
ρωπαίων, με εκ προσώπους τ ους Πορτ ογάλους, οι οποίοι
αποβιβάζον ται σ τ η μέση τ ης χερσονήσου, σ τ ο λιμά ν ι τ ου
Da na ng. Κατ ά τ η συ νήθη συ ν τα γή α ύξ ησης τ ης διε ίσδυσης,
α υτ οί ακολουθού ν ται από Δομιν ικα νούς ιεραπόσ τ ολους.
Στ ις επόμε νες δεκαετ ίες, οι Πορτ ογάλοι α ναπτ ύσσου ν
εμπορικές σχέσε ις με τ ο Βιετ νάμ, σ τ ήνον τας σ τ ο κέ ν τ ρο
περίπου τ ης χερσονήσου μια εμπορικ ή αποικ ία, δίπλα σε
α υτ ές τ ων Ιαπώνων και τ ων Κινέζων σ τ η H oi An. Παράλληλα,
σ ιγά σ ιγά ο καθολικ ισμός αρχίζε ι να ποτ ίζε ι τ ην περιοχή
με αρκετ ή επιτ υχία. Τα πρά γματα προχωρού ν κάπως έτ σ ι
και οι 17ος και 18 ος αιώνες βρίσ κου ν τ ο Βιετ νάμ σπα-
σμέ νο σ τα δύο. Το ισχυρότ ερο βα σ ίλε ιο τ ου Βορρά και τ ο
υποτ ελές σε α υτ ό βα σ ίλε ιο τ ου Νότ ου. Παρ’ όλες όμως τ ις
προσπάθε ιες τ ου βα σ ιλε ίου τ ου Βορρά, α υτ ό δε ν κατα φέρ-
νε ι να υποτ άξε ι πλήρως τ ο βα σ ίλε ιο τ ου Νότ ου, τ ο οποίο
κ ρατ ά ζ ηλό φθονα τ ις περιοχές τ ων K hme r σ τ ο πολύτ ιμο
δέλτα τ ου Me ko ng. Τα όπλα με τα οποία προμηθεύου ν τ ον
Βορρά οι Πορτ ογάλοι ε ίναι μικ ρότ ερης ισχύος από α υτ ά με
τα οποία προμηθεύου ν οι Ολλα νδοί τ ο βα σ ίλε ιο τ ου Νότ ου.
Γύρω σ τ ο 1765, ξεσπά επα νά σ τα ση και μετ ά από διά φ ορες
συ γ κ ρούσε ις σ τ ις οποίες «σ κά νε μύτ η» γ ια άλλη μια φ ορά
οι Κινέζοι, α φ ού σ τ ην α ναμπουμπούλα σ κέφτ ηκα ν ότ ι μπο-
ρε ί να βρου ν τ ην ευκαιρία κάτ ι να τ σ ιμπήσου ν, ολόκ ληρη
η περιοχή τ ου Βιετ νάμ κατα φέρνε ι να ε νωθε ί σε έ να βα σ ί-
λε ιο. Μετατ οπίζεται τ ο κέ ν τ ρο βάρους από τ ον Βορρά και
προς τα κάτ ω. Γίνεται πρωτ εύουσα η Hue, η οποία βρίσ κε-
ται σ τ ο μέσον τ ου Βιετ νάμ, κον τ ά σ τ ον 17ο Παράλληλο και
 σ τα λιμά ν ια Danang και Hoi An. Είναι η εποχή που ο πο-
λιτ ισμός τ ρο φ οδοτ ε ίται γ ια άλλη μια φορά από τ ην Κίνα.
Η επιρροή τ ης απλώνεται ως σ κόνη σε οτ ιδήποτ ε παρά γε-
ται. Ό,τ ι βλέπω μοιάζε ι με κ ινέζικο. Η σ ιν ικ ή μελά ν ι, οι
πορσελά νες, οι λάκ κες, τα ξ υλόγλυπτα, τα υ φά σματα. Όλα
270 σα ν κ ινέζικα, με κα νόνες λίγο πιο λιτ ούς. Είναι η εποχή
τ ης πα ν τ οκ ρατ ορίας τ ων Nguy e ns. Ο αρχηγός τ ης δυ να σ τ ε ί-
ας σ τ ρέφεται σ τ ις αξ ίες τ ου κομφ ουκ ια ν ισμού. Εισά γεται
έ νας συ ν τ ηρητ ικός αξ ιακός κώδικας, ο οποίος α ν τ ιμετ ω-
πίζε ι με εχθρότ ητα τ ον καθολικ ισμό και καχυπο ψ ία τ ην
επιρροή τ ης Δύσης. Παράλληλα, συ νεχίζεται η επεκ τατ ικ ή
πολιτ ικ ή τ ης κατ άλη ψης εδα φ ών, τα οποία σήμερα α νήκου ν
σ τ ην Καμπότζ η, τ ο Λάος και τ ην Ταϊλά νδη.
Στ ο τ έλος τ ου 19ου αιώνα, με τ ο πρόσχημα τ ης εχθρικ ής
συμπεριφοράς ε να ν τ ίον τ ων καθολικών ιεραποσ τ όλων και
ιερέων – ακόμη και σήμερα οι ισχυροί και οι κατακ τ η-
τ ές συ νηθίζου ν να χρησ ιμοποιού ν κάποιο α ν θρωπισ τ ικού ή
ουμα ν ισ τ ικού περιεχομέ νου πρόσχημα – αρχίζε ι η γαλλικ ή
ε ισβολή σ τ ο Βιετ νάμ. Μετ ά από λίγο και χωρίς τ η θέληση
ή έσ τ ω τ ην α νοχή – όπως φαίνεται να έ γ ινε σ τ ο Λάος– τ ων
ν τ όπιων, οι Γάλλοι μετατ ρέπου ν τ ο Βιετ νάμ σε γαλλικό
προτ εκ τ οράτ ο. Εκε ί, εκ τ ελού ν μια σε ιρά από έργα υποδο-
μής, όπως τ ο οδικό δίκ τ υο Βορρά – Νότ ου. Η αυτ οκ ρατ ο-
ρικ ή αυλή σ τ η Hue ε ίναι διεφθαρμέ νη και λε ιτ ουργε ί ως
μαριονέτα σ τα χέρια τ ων Γάλλων. Την πιο σοβαρή α ν τ ίσ τα ση
σε όλη τ η χώρα α ναπτ ύσσου ν οι κομμου ν ισ τ ές. Είναι η επο-
χή τ ης επιρροής τ ων Γάλλων. Όσοι α νήκου ν σε προνομιού-
χες οικογέ νε ιες σ τ έλ νου ν τα παιδιά τ ους σ τ ην Γαλλία, γ ια
σπουδές. Μπαίνω μέσα σε αίθουσες γεμάτ ες ιμπρεσ ιον ισμό,
φοβισμό, εξ πρεσ ιον ισμό, κ υβισμό. Δε ν υπάρχε ι μον τ ερν ι-
σμός που να μην α ν τ ιπροσωπεύεται από άξ ιους γηγε νε ίς.
Αν τ ί γ ια τα μεσογε ιακά τ οπία τ ων Γάλλων μον τ έρνων που
έχω συ νηθίσε ι να βλέπω σ τ ην Ευρώπη, βλέπω εμπρός μου
χρώμα, πολύ χρώμα, χρώμα μου ν τ ό και γήινο, που μυρίζε ι
ρύζι και υ γρα σ ία. Τις κόκ κ ινες γαλλικές παπαρού νες, τα
ξα ν θά σ τ άχυα, τ ους γαλάζιους ορίζον τ ες, τ ις βόλτ ες σ τ ο
Τροκα ν τ ερό και τ ην Μονμάρτ η α ν τ ικαθισ τ ού ν τ οπία κατα-
χ ν ιάς, θάλα σσα γ κ ρίζα, τ ο πυκ νό πρά σ ινο τ ης ζού γ κ λας
και τα λα σπώδη νερά τ ων ποταμών τ ης χερσονήσου. Βλέπω
κ υ βισμό που αποτ υπώνε ι πολεμικές σ κ ηνές. Βλέπω εξ πρε-
σ ιον ισμό σε λάκ κα. Περίεργα, όλα μοιάζου ν περίεργα. Τα 271
μάτ ια έχου ν φτ ιάξε ι τ ις προκαταλή ψε ις τ ους.
Ο ι τ ελευταίες αίθουσες τ ου μουσε ίου με ταξ ιδεύου ν χρό-
ν ια πριν ότα ν επί Μπρέζν ιεφ, παιδί ακόμη, ε ί χα επισ κε-
φθε ί μουσε ία τ ης πρώην Ε Σ Σ Δ. Αγρότ ες, σ τ ρατ ιώτ ες, φ οι-
τ ητ ές, σε διατ ετα γμέ νη ευτ υχία. Με σ κοπό να αλλάξ ου ν τ ον
κόσμο. Μαθαίνω ότ ι η πρώτ η κομμου ν ισ τ ικ ή οργά νω ση τ ης
Ινδοκ ίνας ήτα ν η Βιετ ναμέζικ η Ε πα να σ τατ ικ ή Ένω ση Νέων, η
οποία ιδρύθηκε από τ ην εμβληματ ικ ή φιγούρα τ ου Βιετ νάμ,
τ ον «θε ίο» H o C hi Mi nh, σ τ ην κ ινεζικ ή Κα ν τ όνα ήδη από τ ο
έτ ος 1925. Την οργά νω ση α υτ ήν διαδέχθηκε τ ο έτ ος 1930 τ ο
βιετ ναμέζικο Κομμου ν ισ τ ικό Κόμμα, γ νω σ τ ό ως Vie t Mi nh,
τ ο οποίο κατ ά τ η διάρκε ια τ ου Δεύτ ερου Πα γ κοσμίου πο-
λέμου, υπήρξε ο βα σ ικός πυρήνας α ν τ ίσ τα σης κατ ά τ ων
κατακ τ ητ ών και ιδίως τ ων Ιαπώνων και τ ης γαλλικ ής κ υ-
βέρνησης τ ου Vi shy. Βγαίνω από τ ο μουσε ίο. Είμαι ήρεμη,
γεμάτ η, χαρούμε νη. Ήτα ν έ να ταξ ίδι σ τ ο χωροχρόνο.
Βραδιάζε ι. Ήδη περπατ ά ω, τ ριγ υρνά ω, βλέπω, α γ γ ίζω, μυ-
ρίζω, ακού ω, γ ια τ ουλάχισ τ ον δέκα ώρες. Χόρτα σα. Νιώθω
να θέλω να γ υρίσω σ τ ο κονάκ ι μου, α φ ού ψ ων ίσω από τ ο
ζαχαροπλα σ τ ε ίο που λε ιτ ουργε ί σ τ ο οικοδομικό τ ετ ρά γωνο
τ ου ξε νοδοχε ίου μου έ να κουτ άκ ι γαλλικές σοκολάτ ες. Το
διαλέ γω και με ροζ κορδέλα. Αύριο πάλι.
Μέρα ε νδέκατ η, Ανόι
Ανεβαίνω πά νω σ τ ο cyclo. Στ ο Βιετ νάμ, η παραλλα γή τ ου
δημο φιλούς σ τ ην Ασ ία α σ τ ικού μετα φ ορικού μέσου συ ν ί-
 σ ταται σ τ ο ότ ι τ ο κάθισμα τ ού επιβάτ η ε ίναι εμπρός και
από πίσω τ ο ποδήλατ ο και ο ποδηλάτ ης. Ο ποδηλάτ ης μου
ε ίναι έ νας ηλικ ιωμέ νος, α γ νώ σ τ ου αριθμού ετ ών και ρυ-
τ ίδων. Αισθά νομαι ά σχημα. Να ποδηλατ ε ί και να με κουβα-
λάε ι έ νας ηλικ ιωμέ νος; Δε ν μου ταιριάζε ι. Γι’ α υτ όν όμως
272 τ ο α γώι μου ε ίναι τ ο μεροκάματ ο τ ης ημέρας. Το φα γητ ό
τ ου. Το ρύζι τ ου. Μου χαμογελάε ι και τα μισά τ ου δόν τ ια
λε ίπου ν. Το χαμόγελο ε ίναι γλυκό και τ ρυ φερό.
Αρχίζε ι η διαδρομή προς τ ην παλιά πόλη (Old Q ua r t e r).
Νιώθω έ να χέρι να με α γ γ ίζε ι σ τ ην πλάτ η, μαλακά, σχεδόν
δισ τακ τ ικά. Θέλε ι να μου δε ίξε ι τα αξ ιοθέατα τ ης δια-
δρομής. Η συ νε ν νόηση σχεδόν μονολεκ τ ικ ή. Λίγες λέξε ις
σ τα α γ γλικά. Κι όμως, α ν τ ιλαμβά νομαι τ ο καμάρι τ ου γ ια
τ ην πόλη τ ου και τ ην ισ τ ορία τ ης. Περνάμε τ η λίμ νη σ τ ο
κέ ν τ ρο τ ης πόλης (Hoan Kie m Lake), με κόκ κ ινο μικ ρό ναό
και έ να γεφ υράκ ι. Η ονομα σ ία τ ης λίμ νης σημαίνε ι λίμ νη
τ ου αποκατ εσ τ ημέ νου σπαθιού και συ νδέεται με έ να μύθο
τ ου 15ου αιώνα που α να φέρεται σ τ η μάχη τ ου λαού ε να-
ν τ ίον τ ων Κινέζων. Στ ο γε ν ικό κ υκ λο φοριακό κομφούζιο, η
λίμ νη αρισ τ ερά μου μοιάζε ι με όα ση δροσ ιάς και γαλήνης.
Σα ν να ε ίναι ψεύτ ικ η. Σα ν να μην α νήκε ι σ τ ον πολεοδομικό
ισ τ ό και όμως αποτ ελε ί σημε ίο α να φοράς τ ου τ ουλάχισ τ ον
από τ ον 15ο αιώνα. Η λίμ νη αυτ ή ε ίναι τ ο καμάρι τ ης πό-
λης, η χαρά τ ης και τ ο σημε ίο α να φοράς τ ης. Σαn σ κ ην ικό
από τ η Μα ν τ άμ Μπατ ερ φλάι…
Μπαίνουμε σ τ ο Old Q ua r t e r. Αυτ ό υπάρχε ι εδώ σχεδόν χί-
λια χρόν ια, όσα και τα χρόν ια που ετ οιμάζεται να γ ιορ-
τ ά σε ι η πόλη από τ ην ίδρυση τ ης. Αποτ ελε ίται από έ να
σύμπλε γμα σ τ ε νών δρόμων, με ακόμη μικ ρότ ερα και σ τ ε νό-
τ ερα κ τ ήρια. Ο ι προσό ψε ις τ ων κ τ ηρίων ελάχισ τ ες, αλλά
τα βάθη τ ους μακ ρύτατα. Η παραδοξ ότ ητα εξ ηγε ίται από
τ ο γε γονός ότ ι τ ο ύ ψος τ ου φ όρου προσδιοριζότα ν από τ ο
πλάτ ος τ ης πρόσο ψης τ ου κ τ ηρίου επί τ ου δρόμου. Κάτ ι
σα ν τ ο Άμσ τ ερν ταμ, χωρίς τα κα νάλια και κ υρίως χωρίς
τ ην Ανα γέ ν νηση και τ ον Μα ν ιερισμό παρόν τ ες. Τα κ τ ήρια
διώρο φα, τ ο πολύ τ ριώρο φα. Για να μην βρίσ κον ται ψηλό-
τ ερα από τ ο παλάτ ι. Ο πά νω όρο φ ος σ τ ην αρχικ ή τ ου μορ φή
χωρίς παράθυρο ούτ ε και βερά ν τα, αλλά συχ νά με επιγε νό-
με νες προσθήκες – α νοίγματα. Ο υδε ίς ε ί χε τ ο δικαίωμα να
χαιρετ ά τ ον βα σ ιλιά από ψηλά, ότα ν α υτ ός περιδιάβαινε 273
κα βάλα μέσα σ τ ην πόλη. Κτ ήρια μικ ρά σα ν φακές, με α νοι-
χτ ά ισόγε ια που έχου ν διαμορ φ ωθε ί σε κατα σ τ ήματα εδώ
και εκατ ον τ άδες χρόν ια. Η παλιά πόλη, μια κ υ ψελίδα α σ ι-
ατ ικού μεσαίωνα. Γύρω σ τ ον 13ο αιώνα, ε γ κατα σ τ άθηκα ν σε
α υτ ό τ ο κομμάτ ι τ ης πόλης οι επιμέρους συ ν τ εχ ν ίες. Κάθε
δρόμος και μια συ ν τ εχ ν ία. Κάθε δρόμος και έ να εμπορευ-
όμε νο α ν τ ικε ίμε νο. Από μετ άξ ια, νεφρίτ ες και χρυσό έως
σ ίδερα και φέρετ ρα. Κυρίαρχο α γαθό όλων τ ων δρόμων, οι
πωλούμε νες υπαίθρια τ ρο φές. Ο ι δρόμοι πάλλον ται. Ο ι
πεζοί συ γ κ ρούον ται με τα cyclos. Ο ι περιπατ ητ ές, με τ ους
υπαίθριους εμπόρους. Φ ωνές, φ ωνές από πα ν τ ού προς κάθε
σημε ίο. Ψάθες και πά γ κοι, απλωμέ νοι με α ναλώ σ ιμα. Γυ ναί-
κες πολλές και αποκ λε ισ τ ικά γ υ ναίκες –τ ο εμπόριο βρί-
σ κεται σ τα χέρια τ ους– κ υκ λο φ ορού ν με τ ους ζυ γούς σ τ ους
ώμους, τα κων ικά ψάθινα καπέλα, τα φαρδιά πα ν τ ελόν ια
και τ ο μα ν τ ήλι που καλύπτ ε ι τ ο σ τ όμα και τ ο μισό πρόσω-
πο. Π ωλού ν ό,τ ι φ υτ ρώνε ι, περπατ ά, πετ ά, έρπε ι ή κολυμπά
σ τ η γη. Κάθε ζυ γός και άλλο ε ίδος. Τα ε ίδη ατ ελε ίωτα.
Αμέτ ρητα. Τα πά ν τα ζων τα νά και παλλόμε να. Βράζον ται, ψή-
νον ται, μα γε ιρεύον ται επί τ όπου. Σωματ ικά υ γρά και αίμα
από τα σ φά γ ια κ υλά σ τα κ ρά σπεδα. Μυρίζε ι τ ρο φή. Βλέπω
να πωλού ν ται α υ γά κάθε με γέθους και χρώματ ος. Έν τ ομα,
φίδια, γουρου νοκεφαλές, ζαρζα βατ ικά ά γ νω σ τα, φρούτα πο-
λύχρωμα. Δε ν υπάρχε ι αριθμός να μετ ρήσε ι τα ε ίδη, τ ις
παραλλα γές τ ους, τα χρώματ ά τ ους, τ ις μυρωδιές. Το πόδι
μου παραλίγο να σ κου ν τ ήσε ι σ τ ο κ ρά σπεδο έ να αμερικά ν ι-
κο κ ρά νος, τ ο οποίο έχε ι μετατ ραπε ί σε ψησ ταριά, πά νω
σ τα α ναμμέ να κάρβου να τ ης οποίας ψήνεται μόνο τ ου έ να
καλαμάρι. Η έ ν νοια τ ης τ ρο φής σε απόλυτ η σύμπ νοια με
τ ην κ υκ λικ ή ρόδα τ ης φ υσ ικ ής ζωής. Τρώνε τ ρία γεύματα.
 Πά ν τα με υλικά φρέσ κα. Της ώρας. Ο ι νοικοκ υρές συ νήθως
επισ κέπτ ον ται δύο φ ορές τ ην ημέρα τ ις υπαίθριες α γορές
τ ων γε ιτ ον ιών. Προμηθεύον ται επί τ όπου τα φρέσ κα υλικά
γ ια κάθε επιμέρους γεύμα τ ης ημέρας. Εκατ ον τ άδες ά ν θρω-
ποι τ ρώνε πά νω σ τ ο πεζοδρόμιο κατ ά τ ο μεσημερια νό τ ους
274 διάλε ιμμα. Τα σερβίτ σ ια χάρτ ινα ή πλα σ τ ικά. Τραπέζια δε ν
υπάρχου ν. Μόνο, μερικές φ ορές, κάτ ι σα ν ιδέ ν ιες μακ ριές
τ άβλες. Κάθον ται σε μικ ρά, χαμηλά πλα σ τ ικά σ καμπό που
ακουμπού ν σχεδόν σ τ ον δρόμο. Μιλού ν με γαλό φ ωνα, γελού ν
μπουκωμέ νοι. Ο ι ψησ ταριές τ σ ικ ν ίζου ν τ ον αέρα. Ο ι χύ-
τ ρες θολώνου ν τ ην ατ μόσ φαιρα. Όπου και να γ υρίσε ι τ ο
μάτ ι μου κάτ ι περπατ ά, εκ τ ίθεται, βράζεται ή ψήνεται. Η
ε νέργε ια τ ης Αγοράς και τ ων δρόμων τ ης τ ρο φοδοτ ε ί τ ην
ατ μόσ φαιρα με έ ν τα ση. Γεμίζω αδρε ναλίνη. Τα πά ν τα ε ίναι
σα ν να έχου ν τ οποθετ ηθε ί σε επιταχυ ν τ ή. Η ζωή σ τ ο Ανόι
ε ίναι δρομέ ν ια. Ο αέρας σχεδόν σ τ έρεος, απτ ός από τ ην
πυκ νότ ητα τ ων α γαθών, τ ων χρωμάτ ων, τ ων μυρωδιών, τ ων
φ ωνών, τ ων α ν θρώπων που τ ριγ υρνού ν. Ο ι σ τ ε νοί α ναλ-
λοίωτ οι εδώ και αιώνες δρόμοι, τα λιλιπούτ ε ια κ τ ήρια,
τα εμπορεύματα, οι τ ρο φές και κ υρίως η έ ν τα ση τ ων α ν-
θρώπων, η επικοινων ία σε τ όσον περιορισμέ νο χώρο και η
πρωταρχικ ή έ γ νοια γ ια τ ην α νακού φιση τ ης πε ίνας χωρίς
επιτ ήδευση με τ ην άμεση εμπρός σ τα μάτ ια μου μετατ ροπή
τ ου φρέσ κου ωμού α γαθού σε μα γε ιρευτ ή τ ρο φή, με παρα-
πέμπου ν σε κάτ ι πρωτ όλε ιο. Με ε ισά γου ν σε μια α νεπιτ ή-
δευτ η ικα νοποίηση πρωταρχικ ής α νά γ κ ης. Ο ά ν θρωπος εδώ
δε ν συ ν ισ τ ά τ ο κέ ν τ ρο τ ης φύσης. Αυτ ή δε ν υπάρχε ι γ ια
να τ ον υπηρετ ε ί. Σκοπός τ ου δε ν ε ίναι να τ η δαμά σε ι, να
τ ην ελέ γ ξε ι, να τ ην εξ ουσ ιά σε ι. Έν νοια τ ου ε ίναι η ικα νο-
ποίηση με απλούς τ ρόπους τ ων πιο βα σ ικών τ ου α να γ κών
και ε νσ τ ίκ τ ων. Κυρίως, τ ο καταλά γ ια σμα τ ης πε ίνας. Προ-
σπαθώ να περπατ ήσω. Τα βήματ ά μου δισ τακ τ ικά και άμαθα.
Δε ν βρίσ κου ν τ ον ρυθμό. Με σπρώχ νου ν ά ν θρωποι, μηχα νά-
κ ια, ζυ γοί, cyclos. Ε πιμέ νω. Νιώθω συ γχρόνως να ελκ ύο-
μαι και να απωθούμαι. Προσπαθώ να παζαρέ ψ ω, να α γ γ ίξ ω,
να μυρίσω και πιο πολύ να ρου φήξ ω αυτ ήν τ ην έ ν τα ση,
α υτ ήν τ η ζωή που ε ίναι τ όσο ξέ νη με τ ις συ νήθε ιές μου.
Αγοράζω παλιά α σημέ ν ια κουμπιά από αιωνόβιες φ ορεσ ιές
εθ ν ικοτ ήτ ων. Μπαίνω σε δωματ ιάκ ια – κοσμηματ οπωλε ία,
δοκ ιμάζω δακ τ υλίδια από νεφρίτ η. Αυτ ήν τ ην ημιδια φα νή
πέτ ρα που κοιμάται σ τα βου νά τ ου Βορρά και α σ κε ί τ όση
μα γε ία σε όλο τ ον πολιτ ισμό κ ινεζικ ής προέλευσης. Πολι- 275
τ ισμό που χρε ιάζεται τ η γαλακ τ ώδη δια φά νε ια α υτ ού τ ου
πετ ρώματ ος γ ια να α ν θίσε ι. Αγοράζω τ ελικά μια χον τ ρή
βέρα από νεφρίτ η ά σπρο με πρά σ ινα νερά και χρυσα φέ ν ιες
πιτ σ ιλιές, ε ν θυλακωμέ νη σε χρυσό πλαίσ ιο με ε γχάρακ τ η
παρά σ τα ση γ ια ευζωία. Είναι, μου εξ ηγού ν, τ ο σύμβολο τ ης
έ νω σης τ ων ζευ γαριών μιας ορε ιβίσ ιας φ υλής. Σε α υτ ό ορ-
κ ίζον ται τ ην α γάπη τ ους. Παίρνω τ η μία από τ ις δύο βέρες
τ ου ζευ γαριού. Αφήνω τ ην άλλη, τ ο με γαλύτ ερο μέ γεθος,
πά νω σ τ ον πά γ κο τ ου μα γαζιού.
Παρά σ τα ση σ τ ο κουκ λοθέατ ρο. Η τ ουλάχισ τ ον από χίλια
χρόν ια λαϊκ ή παράδοση τ ων υ γρών ρυζοχώρα φ ων, που διέ-
σω σε τα μυσ τ ικά τ ης από πατ έρα σε γ ιο, έχε ι μετα φερθε ί
σε μια υ γρή σ κ ηνή θεάτ ρου. Ο ι καρέκ λες από φθαρμέ νο
κόκ κ ινο βελούδο και η σ κ ηνή εμπρός μου γεμάτ η νερό
μέχρι τ η μέση τ ης γάμπας, α φ ού οι κούκ λες κ ινού ν ται με
βέργες που ε ίναι βυθισμέ νες μέσα σ τ ο νερό. Αναρωτ ιέμαι
γ ιατ ί ήρθα. Γιατ ί απο φά σ ισα να δω τ ο παραμύθι που έθρε-
ψε και δια σ κέδα σε ολόκ ληρες γε ν ιές α γροτ ών, κατ άκοπων
από τ η συ γ κομιδή τ ων χωρα φιών, βουτ ηγμέ νων μέσα σ τ ο
νερό και σ τ η θολούρα τ ης υ γρα σ ίας, μετα φερμέ νο από τ ο
μούχρωμα τ ων δε ιλινών τ ων α νοι χτ ών οριζόν τ ων, μέσα σ τ ο
α σ τ ικό περιβάλλον αυτ ού τ ου θεάτ ρου που απευθύ νεται
κ υρίως σε τ ουρίσ τ ες; Τις σ κέ ψε ις μου διακόπτ ε ι η μουσ ι-
κ ή. Τα φ ώτα σβήνου ν και οι κούκ λες αρχίζου ν να χορεύου ν,
να κολυμπού ν και να έρπου ν, να πηδού ν πά νω σ τ ο νερό, με
τ ον ήχο τ ων τ ύμπα νων, τ ου φλάουτ ου, τ ων έ γχορδων. Γελά ω,
παρα σύρομαι, γ ίνομαι μικ ρό παιδί. Χαζεύ ω τ ους δράκους,
τ ις φ ωτ ιές, τ ους ψαράδες, τα κ ύματα, τ ους ερωτ ευμέ νους,
τ ον ιππότ η, τ ο κακό π νεύμα. Χε ιροκ ροτ ώ και υποκ λίνομαι
 σε αυτ ούς τ ους α ν θρώπους που κοπιάζου ν μέσα σ τ ο νερό,
πίσω από τ ο σε ν τ όν ι να μετατ ρέ ψου ν τ ις απλοϊκές αυτ ές
φιγούρες σε τ έχ νη. Μια ματ ιά σ τ ην ορχήσ τ ρα και σ τ ο βαρι-
εσ τ ημέ νο πρόσωπο τ ων κοριτ σ ιών που παίζου ν τα έ γχορδα
με επα να φέρε ι σ τ ην πρα γματ ικότ ητα.
276
Η παράσ τα ση τ ελε ιώνε ι και μαζί με αυτ ήν τ ελε ιώνε ι και
η ημέρα μου. Δε ν έχω τ η δύ ναμη ούτ ε να α ναλογ ισ τ ώ τ ις
σημερινές ε ικόνες. Τις πιέζω βαθιά σ τ ο μυαλό μου, γ ια να
α φήσω κε νό χώρο γ ια αύριο. Συμπιέζω τ ον σ κ ληρό δίσ κο,
γ ια να προλάβω να α ναπ νεύσω.
Μέρα δωδέκατ η, Halo ng Bay
Το πρόγραμμα τ ης ημέρας περιλαμβά νε ι εκδρομή. Προο-
ρισμός, σ τα εκατ όν εβδομήν τα χιλιόμετ ρα από τ ο Ανόι, ο
κόλπος τ ου Halo ng Bay, ή κατ ά τ ην μετ ά φρα σή τ ου εκε ί
που ο δράκος κατ εβαίνε ι σ τ η θάλα σσα. Κατ ά τ ον μύθο, τα
νησάκ ια σχηματ ίσ τ ηκα ν από τ ον κ υματ ισμό τ ης ουράς τ ου
μυθικού δράκου μέσα σ τ ο πέλα γος. Έ χω δε ι πολλές φ ωτ ο-
γρα φίες από τ ο θαλά σσ ιο σύμπλε γμα με τ ις περίπου 3.000
βραχέ ν ιες κορ φές από α σβεσ τ όλιθο. Η ε ικόνα που έχε ι
σχηματ ίσε ι τ ο μυαλό θα επιβεβαιωθε ί ή θα δια ψευσθε ί
από τ ην πρα γματ ικότ ητα; Συ νήθως, τ ίποτα δε ν μοιάζε ι με
τ ις ε ικόνες τ ου μυαλού μου.
Στ η διαδρομή κά νουμε μια σ τ ά ση σε έ να οίκ ημα σ τ η μέση
τ ου πουθε νά. Απροετ οίμα σ τ η, ακολουθώ τ ον οδηγό μου σ τ ην
ε ίσοδο τ ου κ τ ηρίου. Μέσα σε σε ιρές, οργα σμός από παι-
διά και εφήβους, με ε ιδικές α νά γ κες, καθισμέ να εμπρός
από τ ραπεζάκ ια σα ν θρα ν ία. Άλλα κε ν τ ού ν, άλλα ράβου ν,
άλλα γαζώνου ν, άλλα χε ιροτ εχ νού ν. Όλα τα α ν τ ικε ίμε να που
φτ ιάχ νου ν αυτ ά τα πληγ ια σμέ να χέρια και τα πονεμέ να
μυαλά πωλού ν ται. Σφίγ γεται η καρδιά μου. Ρ ωτ ώ τ ον ξε να-
γό μου γ ιατ ί με σ ταμάτ ησε. Μου επα ναλαμβά νε ι, όπως ίσως
η προπα γά νδα τ ου έχε ι υπα γορεύσε ι, ότ ι τα δυσ τ υχισμέ να
α υτ ά πλά σματα συ ν ισ τ ού ν μέρος τ ων παράπλευρων απω-
λε ιών τ ων αμερικα ν ικών βομβαρδισμών. Και ότ ι τ ο κ ράτ ος
τα περιθάλπε ι σε ε ιδικό ά συλο και α υτ ά ευτ υχή προσ φέ-
ρου ν σ τ ο κοινων ικό σύ νολο, συμμετ έχου ν με αξ ιοπρέπε ια
σ τ ις δαπά νες τ ης επιβίω σης τ ους. Ψάχ νω με τα μάτ ια μου 277
να συ να ν τ ήσω τ η ματ ιά κάποιου από α υτ ά τα πλά σματα.
Κα νέ να κεφαλάκ ι δε ν υ ψώνεται. Όλα ε ίναι σ κ υμμέ να, να
παρακολουθού ν τα χέρια που καρ φ ώνου ν βελον ιές. Αν ε ί χα
δε ι έσ τ ω και μια ματ ιά, έ να δε ιλό χαμόγελο, ίσως τα λό-
γ ια τ ου ξε να γού μου να με ε ί χα ν πε ίσε ι.
Το α υτ οκ ίνητ ό μας φτ ά νε ι σ τ ο πολύβουο λιμά ν ι τ ου προ-
ορισμού μας. Τουρίσ τ ες πολλοί. Καπελάκ ια, βε ν τ άλιες,
ομπρέλες από μπαμπού, πέρλες, πα γωτ ά, φιλμ, χάρτ ες, όλα
πωλού ν ται. Αρα γμέ να σ τ ην προκ υμαία ε ίναι δεκάδες ογ κώ-
δη ξ ύλινα σ καριά, με έ να περίεργο κ ίτ ρινο πα ν ί, σα ν φτ ερό
ν υχτ ερίδας α νοιγμέ νο. Μπαίνω σε έ να από τα με γάλα α υτ ά
πλοία. Όλο σ τ η διάθεσή μου γ ια τ ην κ ρουαζιέρα. Κάθομαι
σ τ ο ξ ύλινο κατ ά σ τ ρωμα προσπαθών τας να α ναπ νεύσω λίγο
θαλα σσ ινό αεράκ ι. Δίπλα μου σε ιρά από βα σ ιλικά, με γε-
μίζου ν τ η μυρωδιά τ ους. Η πλεύση ξεκ ινά, η ταχύτ ητα γ ια
λόγους οικολογ ικ ής προσ τα σ ίας ε ίναι απίσ τ ευτα αργή, σα ν
να έρπουμε πά νω σε ίσ ιο νερό. Τα χρώματα σμαρα γδέ ν ια. Η
έ ν τ ονη πρά σ ινη βλά σ τ ηση α ν τα νακ λά σ τ ο νερό και όλα γ ί-
νον ται πρά σ ινα. Ό σο περνά η ώρα και προχωρούμε, τ ο μάτ ι
δε ν προ φταίνε ι να μετ ρά α σβεσ τ ολιθικές κορυ φές. Αυτ ός
ο δράκος θα ε ί χε ουρά χιλιομέτ ρων. Τα περά σματα από τ ο
έ να νησάκ ι–κορυ φή σ τ ο άλλο σ τ ε νεύου ν, τα χρώματα γ ίνο-
ν ται πιο έ ν τ ονα, οι γ κ ρεμοί, οι σπηλιές, οι λιμ νοθάλα σσες
και οι κ ρυμμέ νοι κόρ φ οι πιο ευδιάκ ριτ οι. Σταματ άμε σε
κάποια νησάκ ια. Ε πισ κέπτ ομαι σπηλιές με σ ταλακ τ ίτ ες και
σ ταλα γμίτ ες, με ναούς. Βλέπω ψαροχώρια. Χαιρετ ώ βαρκά-
κ ια και καράβια. Μετ ά από ώρα, ο ξε να γός μου με φ ωνά-
ζε ι σ τ ο εσωτ ερικό τ ου καρα βιού μας. Εκε ί έχε ι σ τ ρωθε ί
λευκό τ ραπεζομά ν τ ηλο, μπολ και μπολάκ ια με κάθε ε ίδους
 ψαρομεζέδες. Ανακαλύπτ ω ότ ι έχουμε παραλάβε ι μα γε ίρισ-
σα κατ ά τ ην α ναχώρησή μας. Κάθεται, ήδη, απέ να ν τ ί μου
γ ια να μου καθαρίζε ι τα κα βούρια γ ια τα οποία φημίζεται
η περιοχή. Έ χου ν μαλακό κέλυ φ ος, λίγο κ ρέας και ε ίναι
μάλλον ά νοσ τα. Δοκ ιμάζω και κάποια τ ελε ίως ά γ νω σ τα σε
278 εμέ να ψάρια, τ ηγα ν ιτ ά. Δε ν μου α φήνου ν γεύση ιωδίου,
αλατ ιού και θάλα σσας. Εν τ υπω σ ιάζομαι από τα ν τ άπλιν γ κ
τ ου ατ μού, τ ο φύλλο από ρύζι ε ίναι σχεδόν διά φα νο. Στ ο
δρόμο τ ης επισ τ ρο φής, κάθομαι και πάλι έξ ω σ τ ο κατ ά-
σ τ ρωμα. Ο ήλιος αρχίζε ι να ξαπλώνε ι, έχε ι μαλακώ σε ι τ ο
έ ν τ ονο φ ως. Όλα αποκ τ ού ν άλλη ό ψη, αυτ ήν τ ου Ιον ίου σ τα
υ γρά ηλιογέρματα τ ου καλοκαιριού. Σκέφτ ομαι ότ ι ο τ όπος
που σήμερα ε ίδα ε ίναι προικ ισμέ νος. Όμως, δε ν κατ ά φερε
να με εκσ τα σ ιάσε ι. Ο συ να γων ισμός με γάλος και δύσ κολος.
Τα νησ ιά τ ης πατ ρίδας και τα ακ ρογ ιάλια τ ης τ όσα και μου
έχου ν χαρίσε ι, χρόν ια πολλά και συ νεχόμε να, ε ικόνες και
σ τ ιγμές μα γ ικές.
Πίσω σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Αναλογ ίζομαι ότ ι περνού ν οι μέρες
και μαζί τ ους γεμίζου ν τα μάτ ια και η ψ υχή. Η δια φορετ ι-
κ ή γ ια καθέ να ν μας πρόσλη ψη τ ης ίδιας ε ικόνας έχε ι κ υ-
ρίως σχέση με τ η διαμόρ φ ω ση καθε νός μας. Το καράβι μου
έχε ι α φήσε ι μια μικ ρή ζάλη. Η ώρα ε ίναι ε ν ν ιά. Ξαπλώνω
προς α νάκ τ ηση δυ νάμεων. Αύριο, μια νέα α υλαία, μια άλλη
παρά σ τα ση, άλλα μέρη, άλλα πρά γματα, μυρωδιές και χρώ-
ματα. Κάθε νέο πεδίο βαθαίνε ι πιο πολύ τ ο εσωτ ερικό πε-
δίο. Δε ν έχω όρεξ η να γρά ψ ω τ ίποτα άλλο σήμερα. Δε ν έχω
βρε ι τ ο ε ναρκ τ ήριο γράμμα.
Ημέρα δέκατ η τ ρίτ η, Ανόι
Η ημέρα ξεκ ινά με τ ην πολυτ έλε ια ε νός αργού πρωινού. Έ χω
ζ ητ ήσε ι σήμερα –τ ελευταία ημέρα σ τ ο Ανόι– από τ ον ξε-
να γό μου να έρθε ι γ ύρω σ τ ις δέκα. Δια βάζω με τ ην ησυχία
μου α γ γλό φ ωνη τ οπικ ή εφημερίδα. Συ νήθε ια πολύ παλιά, η
οποία με βοηθάε ι να α ν τ ιλαμβά νομαι τ ην καθημερινότ ητα
τ ης πόλης ή τ ης χώρας που βρίσ κομαι.
Η βόλτα σήμερα περιλαμβά νε ι επίσ κε ψη σ τ ο Αν θρωπολογ ι-
κό Μουσε ίο. Θέλω και δε ν θέλω, σα ν να βαριέμαι. Μέχρι να
τ ο απο φα σ ίσω, ο ξε να γός μου με έχε ι ήδη καλημερίσε ι και 279
χώ σε ι μέσα σ τ ο α υτ οκ ίνητ ο γ ια να ξεκ ινήσουμε. Το μουσε ίο
έχε ι σ τ ε γα σ τ ε ί σε έ να με γάλο κ τ ήριο με κ ήπους. Ε μφα-
νής ε ίναι η προσπάθε ια να τ ον ισ τ ε ί και να υπογραμμισ τ ε ί
όλος ο εθ νοτ ικός πλούτ ος τ ων με ιονοτ ήτ ων που ζου ν κατ ά
μήκος τ ου Βιετ νάμ, κ υρίως σ τ ον Βορρά τ ου όπου έχου ν κα-
τα φύ γε ι λόγω διώξεων τα τ ελευταία τ ριακόσ ια χρόν ια, φ υ-
λές από τ η Νότ ια Κίνα. Περνώ αρκετ ά γρήγορα α νάμεσα από
τ ις προθήκες. Διά φ ορα α ν τ ικε ίμε να τ ρα βού ν τ ο μάτ ι μου,
αλλά δε ν σ ταματ ού ν γ ια πολύ ώρα τ ον βηματ ισμό μου. Ε πι-
κε ν τ ρώνομαι σε φ υλές που ζου ν με συ ν θήκες πρωτ όγ νωρες
γ ια εμέ να. Βγαίνω σ τ ον εξ ωτ ερικό χώρο. Τα εκ θέματα εδώ
μου κ ινού ν περισσότ ερο τ ην περιέργε ια. Υπάρχου ν κατα-
σ κευές – α ναπαρα σ τ ά σε ις σπιτ ιών που χαρακ τ ηρίζου ν τ ον
τ ρόπο ζωής κάθε επιμέρους φ υλής. Η κοινων ικ ή – συλλο-
γ ικ ή γ νώ ση τ ων φ υλών ε ίναι εκ θαμβωτ ικ ή. Ανάλογα με τ ις
κ λιματ ικές συ ν θήκες, α νάλογα με τ ους κ ινδύ νους και τ ις
α νά γ κες, α νάλογα με τ ους φ υσ ικούς πόρους κάθε περιοχής
έχου ν α ναπτ υχθε ί η αρχιτ εκ τ ον ικ ή και η κοινων ικ ή δομή
κάθε εθ νότ ητας. Τα σπίτ ια τ ων ψαράδικων φ υλών δίπλα
σ τ ην ά γρια θάλα σσα έχου ν πλατ ιές και χαμηλές σ τ έ γες γ ια
να μην τ ις παίρνε ι ο αέρας τ ων μουσώνων. Τα σπίτ ια σ τα
ρυζοχώρα φα σ τ ηρίζον ται σε πα σσάλους, με κε νό από κάτ ω
γ ια τ ις πλημμύρες. Τα σπίτ ια τ ης ζού γ κ λας ε ίναι σχεδόν
σ καρ φαλωμέ να σε δέ ν τ ρα –κορμούς. Το μάτ ι μου σ ταματ ά σε
μια ορθογών ια κατα σ κευή, η σ κεπή τ ης οποίας σ τ ολίζεται
από μια παρέλα ση έ ν τ ονα ερωτ ικών, ξ υλόγλυπτ ων συμπλε γ-
μάτ ων. Βλέπω φαλλούς α να σηκωμέ νους, αιδοία α νοικ τ ά,
σ τ ήθη βαριά και ζουμερά, ερωτ ικές σ κ ηνές με πολλούς
πρωτα γων ισ τ ές, έ να γαϊτα νάκ ι ηδονής. Ρ ωτ ώ τ ον ξε να γό μου
τ ι ε ίναι α υτ ό που βλέπω. Ακού ω, έκ θαμβη, ότ ι πρόκε ιται
 γ ια τα φικό θάλαμο φ υλής και η α ναπαρά σ τα ση γ ύρω γ ύρω
συμβολίζε ι τ ην α ν τ ίσ τ ιξ η τ ης ζωής. Ο θά νατ ος γε ν νά ζωή
και η ζωή θά νατ ο. Υποκ λίνομαι. Περιττ εύε ι να δω οτ ιδή-
ποτ ε άλλο.
280 Η ημέρα συ νεχίζε ι με βόλτα σ τ ους σύ γχρονους εμπορικούς
δρόμους τ ης πόλης. Ε πισ κέπτ ομαι μον τ έρνα κατα σ τ ήματα.
Είναι εξαιρετ ικά καλόγουσ τα και σχετ ικά μικ ρών δια σ τ ά-
σεων. Η επιδημία τ ων εμπορικών κέ ν τ ρων δε ν έχε ι χτ υ-
πήσε ι ακόμη τ ο Ανόι. Τα εμπορεύματα μοιάζου ν με έργα
εφαρμοσμέ νης τ έχ νης. Τίποτα δε ν ε ίναι βια σ τ ικό, τ ίποτα
προχε ιρο φτ ια γμέ νο. Η παρουσ ία σή τ ους αλλά και τα ίδια
τα α ν τ ικε ίμε να δε ν θυμίζου ν σε τ ίποτα μαζικ ή κ ινεζικ ή
α γορά. Τα υλικά ε ίναι υ ψηλότατ ης ποιότ ητας και η εκ τ έ-
λεση σχεδόν χε ιροποίητ η.
Ζητ ώ από τ ον ξε να γό μου να επισ κεφθούμε σύ γχρονες γ κα-
λερί. Μπαινοβγαίνουμε σε αίθουσες τ έχ νης που τ ίποτα δε ν
έχου ν να ζ ηλέ ψου ν από τ ις δυτ ικοευρωπαϊκές. Αν τ ίθετα,
έχου ν όλες άπο ψη, τα εκ θέματα ε ίναι επιλε γμέ να με κω-
δικοποιημέ νες α να φ ορές σ τ ο ε ίδος που υπηρετ ε ί κάθε αί-
θουσα. Υπάρχου ν κ ηπάρια, μυρωδιές που σ ιγοκαίνε, μουσ ι-
κές μονόχορδες καθώς και πολλή ζωγρα φικ ή και γλυπτ ικ ή
μον τ έρνα και με κάποιο περίεργο τ ρόπο, α φηγούμε νη τ ην
ισ τ ορία τ ου τ όπου, τ ον φ υσ ικό τ ης ορίζον τα, τα δά ση και
τ ους ορυζώνες.
Είμαι ευχαρισ τ ημέ νη και με τα μάτ ια γεμάτα. Η βόλτα τ ης
ημέρας καταλήγε ι σε έ να γ νω σ τ ό και σε άλλους ταξ ιδιώ-
τ ες κατ ά σ τ ημα με παλιά τ έχ νη τ οπικών εθ νοτ ήτ ων. Συ να ν τ ώ
τ ον συ ν ιδιοκ τ ήτ η, ο οποίος χαίρεται τ ην κουβέ ν τα. Μου
διηγε ίται όλη τ ην ισ τ ορία τ ου. Ήτα ν Αμερικά νος ιατ ρός σε
κάποια μη κερδοσ κοπικ ή οργά νω ση κατ ά τ η δεκαετ ία τ ου
1960. Υπηρέτ ησε σ τα βου νά τ ου Βορρά, όπου και ήρθε σε
επα φή με διά φ ορες φ υλές. Από αυτ ές άρχισε να α γοράζε ι
ό,τ ι έβρισ κε. Καθημερινά α ν τ ικε ίμε να, λατ ρευτ ικά, κοσμή-
ματα, υ φά σματα, ζωγρα φιές και ρούχα σαμά νων. Τίποτ ε δε ν
τ ου έχε ι ξεφύ γε ι εδώ και σχεδόν μισό αιώνα. Περήφα νος,
με δια βεβαιώνε ι ότ ι δε ν υπάρχε ι α γρότ ης ή μέλος φ υλής
που να επισ κέπτ εται τ ην πόλη γ ια να πουλήσε ι κάτ ι, γ ια
τ ον οποίο δε ν τ ον ε νημερώνε ι τ ο δίκ τ υό τ ου. Στ ην αρχή,
τ ον κά νω χάζι. Ό σο συ νεχίζε ι να μιλά, α ναρωτ ιέμαι τ ι έλα- 281
βα ν ως α ν τ άλλα γμα οι εκατ ον τ άδες α ν ίδεοι χωρικοί, τ ην
ώρα που αποχωρίζον τα ν τα πρά γματ ά τ ους, τ ην κ ληρονομιά
τ ους, τα α ν τ ικε ίμε να που τα υτ οποιούσα ν τ ις ρίζες τ ους.
Πούλα γα ν από α νά γ κ η, επε ιδή η σοδε ιά δε ν πήγε καλά,
επε ιδή έπρεπε να α γορά σου ν λίγα σπόρια. Φεύ γω μετ ά από
ώρα από τ ο πε ν τα ώρο φ ο κατ ά σ τ ημα με τ ις σ τ ε νές προ-
σό ψε ις, έχον τας αποκ τ ήσε ι έ να κουμπί, εύρημα να υα γ ίου
τ ουλάχισ τ ον τ ριών αιώνων, και έ να ζωγρα φισ τ ό χαρτ ί που
απαθα νατ ίζε ι τ ους δικα σ τ ές που ζυ γ ίζου ν τ ις ψ υχές και
συ ν ισ τ ά τ μήμα λατ ρευτ ικ ής σαμα ν ικ ής τ ελετ ής.
Ε πισ τ ρέφ ω σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Σήμερα έχε ι γλέ ν τ ια και ξε ν ύ-
χτ ια. Υπάρχε ι μόνο γ ια από ψε – ποιος σ τ η χάρη μου – σ τ ο
μπαρ Αμερικα ν ίδα έ γχρωμη που τ ρα γουδά μπλουζ και τζαζ .
Παρα γ γέλ νω τ ο ποτ ό μου, τ ρώ ω τα φ υσ τ ικάκ ια μου και
απολαμβά νω από Εν τ ίθ Πιά φ έως Φρα ν κ Σινάτ ρα. Με παίρνε ι
ο ύπ νος σ τ ο τ ραπέζι και, πριν αποκοιμηθώ, θυμάμαι μια
άλλη τ ρα γουδίσ τ ρια έ να βράδυ σ τ η Δαμα σ κό. Καλην ύχτα
και από ψε.
Ημέρα δέκατ η τ έταρτ η, πρωί και μεσημέρι, Hue – Da na ng
Μπαίνω σε πλοιάριο γ ια μια ακόμη βαρκάδα. Αυτ ήν τ η φ ορά
σ τ ον ποταμό τ ων αρωμάτ ων ή αρωματ ικό ποταμό. Έ χω ήδη
αλλάξε ι πόλη. Θα πλεύσουμε τ ον ποταμό κατ ά μήκος τ ης
«α υτ οκ ρατ ορικ ής» Hue. Είναι ακόμη πρωί, γ ύρω σ τ ις επτ ά
και μισή και τα πά ν τα έχου ν τ ην καθαρότ ητα τ ης μέρας
που αρχίζε ι. Φ υσά ελα φρύ αεράκ ι. Το πλοιαρίδιο ε ίναι
σ τ ολισμέ νο με ακ ρόπρωρο έ να ν κόκ κ ινο δράκο. Μέσα, όλη
 η οικογέ νε ια τ ου βαρκάρη. Το μικ ρό φα φούτ ικο ακόμη κο-
ριτ σάκ ι, με τ ην ά σπρη κορδέλα σ τα μαλλιά, και τ ο βρέ-
φος, τ υλιγμέ νο σ τα πα ν ιά τ ου. Η σύζυ γός και η πιτ σ ιρίκα
σηκώνον ται γρήγορα από τα σ τ ρω σ ίδια, μαζεύου ν βια σ τ ικά
και κά νου ν χώρο γ ια να ξεκ ινήσε ι η επι χε ιρηματ ικ ή δρα-
282 σ τ ηριότ ητα τ ης ημέρας. Ο μικ ρός νεογέ ν νητ ος πρίγ κ ιπας
συ νεχίζε ι αμέριμ νος τ ον ύπ νο τ ου. Είναι ακόμη πολύ μι-
κ ρός γ ια να σ τ ρατ ευθε ί σ τ ην οικογε νε ιακ ή επι χε ιρηματ ικ ή
προσπάθε ια. Το πλοιάριο ξεκ ινά. Ένα ελα φρύ αεράκ ι κ ινε ί
τα λα σπώδη νερά τ ου ποταμού. Στ ην πορε ία, βλέπω εξ οχικά
σπίτ ια – μονοκατ οικ ίες, κα φέ ώς πολύ κα φέ χώμα, νησ ίδες
πράσ ινου σ τ η μέση τ ου ποταμού, ποταμίδες με εμπόρευμα,
κ υρίως ξ υλε ία και κάρβου νο, α γ κ υροβολημέ νες σ τ η μέση
τ ου πουθε νά, ψαράδες, πιτ σ ιρίκ ια που τ σαλα βουτ ού ν σ τ ις
όχθες, γ υ ναίκες που σ τ ρα γ γ ίζου ν μπου γάδες. Όλα α υτ ά συ-
ν ισ τ ού ν τ ην καθημερινότ ητα τ ης περιοχής, τ ην καθημερι-
νότ ητα τ ου ζωογόνου ποταμού. Μια καθημερινότ ητα τ όσο
ξέ νη σε εμέ να, που μου μοιάζε ι με κατα σ κευα σμέ νο σ κ η-
ν ικό κ ινηματ ογρα φικ ής ταιν ίας. Στ η διάρκε ια τ ης διαδρο-
μής, η γ υ ναίκα τ ου πλοιαρίου απλώνε ι τ ο εμπόρευμα. Με τ ο
σ ταθερό και απε ίρως υπομονετ ικό χαμόγελο τ ων Ασ ιατ ών,
προσπαθε ί να εξα σ φαλίσε ι λίγα επιπλέον δολάρια, τ όσο
α να γ καία γ ια τ ην ευζωία τ ής οικογέ νε ιάς τ ης. Μου βάζε ι
σ τα χέρια ξ υλόγλυπτα α γαλματ ίδια με τ οπικές φιγούρες,
με γούρικες χελώνες, με κούκ λες από τ η μυθολογ ία, με
βούδες. Αγοράζω α ναμ νησ τ ικά α γαλματ άκ ια πιο πολύ γ ιατ ί
με γλυκαίνε ι η ε ικόνα τ ου μικ ρού πρίγ κ ηπα που αμέριμ να
κοιμάται. Φτ ά νουμε σ τ ο τ έρμα τ ης διαδρομής. Είναι έ νας
ακόμη βουδισ τ ικός ναός, κ τ ισμέ νος σ τ ην άκ ρη τ ης πόλης,
πά νω σε έ να ν λο φίσ κο. Καλοκουρδισμέ νη, κατ εβαίνω από
τ η βάρκα, α νεβαίνω τ ον λό φ ο, φ ωτ ογρα φίζω. Το πιο ε νδια-
φέρον σ τ οι χε ίο ε ίναι οι ζα φ ορέ ν ιοι μοναχοί κάθε ηλικ ίας
που γλισ τ ρού ν α νάμεσά μας.
Συ νεχίζω τ ην περιπλά νηση, με σ κοπό να επισ κεφθώ τ ην
κ λε ισ τ ή ακ ρόπολη, γ ια τ ην οποία κ υρίως ε ίναι γ νω σ τ ή
η πόλη. Είναι η «α υτ οκ ρατ ορικ ή» πόλη τ ης πα ν τ οκ ρατ ο-
ρίας τ ης φεουδαρχικ ής – συ να σπισμέ νης κ υριαρχίας τ ων
Nguy e ns, με ακ μή τ ούς 17ο και 18 ο αιώνες. Η δυ να σ τ ε ία
α υτ ή ευθύ νεται γ ια τ ην επισ τ ρο φή σ τ ον συ ν τ ηρητ ισμό, με
αι χμή τ ου δόρατ ος τ ον κομφ ουκ ια ν ισμό. Είναι ο νέος κ ύ-
κ λος άμεσης και οξε ίας κ ινεζικ ής επιρροής. Η ε ίσοδος 283
σ τ ην περίκ λε ισ τ η πόλη – ακ ρόπολη, η ονομα σ ία τ ης ως α υ-
τ οκ ρατ ορικ ή, τα τ ε ί χη, η απα γορευμέ νη πρόσβα ση, η πε-
ρίτ εχ να σ καλισμέ νη πόρτα τ ης ε ισόδου, η τ εχ νητ ή λίμ νη
με τ ους λωτ ούς, οι πολλαπλές α υλές, τα κοκ κ ινώδη και
κ ίτ ρινα – δηλωτ ικά τ ης α υτ οκ ρατ ορικ ής χρήσης χρώματα,
οι σ κέπες – πα γόδες, τα α γάλματα σ τ ους ναούς, όλα μυρί-
ζου ν κ ινεζικό αέρα. Κι όμως, κάτ ι τα δια φ οροποιε ί. Είναι
πιο λιτ ά, πιο γήινα, πιο ταπε ινά. Το μέτ ρο πιο α ν θρώπινο,
α νάλογο τ ης έκ τα σης τ ης χώρας που α ν τ ιδια σ τ έλλεται με
τα χα ώδη εδά φη τ ης κ ινεζικ ής α υτ οκ ρατ ορίας τ ων πολλα-
πλών οριζόν τ ων.
Προχωρούμε σ τα περί χωρα τ ης πόλης, όπου και τα συ-
μπλέ γματα τ ων βα σ ιλικών τ ά φ ων, τ ων τ ά φ ων τ ης δυ να σ τ ε ί-
ας τ ων Nguy e ns. Τα τα φικά συμπλέ γματα μοιάζου ν με εξ ο-
χικά α νάκ τ ορα. Κτ ισμέ να σ τ ις παρυ φές τ ου ποταμού, με
ταράτ σες α φιερωμέ νες σ τα τ ρία σημα ν τ ικότ ερα σ τ οι χε ία
τ ης κουλτ ούρας τ ης περιοχής, τ ον παράδε ισο, τ η γη και
τ ο νερό, τα συμπλέ γματα περισ τ οι χίζον ται από πεύκα και
αρωματ ικότατα f ra ngi pa ni s. Χ ρονολογ ικά τα τ ελευταία
έχου ν κατα σ κευα σ τ ε ί κατ ά τ ις πρώτ ες δεκαετ ίες τ ου 20ου
αιώνα και συ νδυάζου ν σ τ οι χε ία βιετ ναμέζικ ης και ευρω-
παϊκ ής αρχιτ εκ τ ον ικ ής. Περπατ ών τας α νάμεσα, σ κέφτ ομαι
ότ ι ακόμα και πριν από λίγα χρόν ια, όπου σ τ ην Ευρώπη
άρχισα ν να εμφα ν ίζον ται η ψ υχα νάλυση, η α υτ όματ η γρα-
φή και τα κ ινήματα αποδόμησης τ ων δομών, σ τ ην περιοχή
κ τ ίζον τα ν «α υτ οκ ρατ ορικά» συμπλέ γματα τ ά φ ων, τα οποία
αποτ υπώνου ν εμφατ ικά τ ην α ν τ ίλη ψη ότ ι η ζωή συ νεχίζε-
ται μετ ά τ ο θά νατ ο. Τα υτ όχρονα, σ τ ο μουσε ίο σ τ ο Ανόι ήδη
ε ί χα δε ι τ ις αίθουσες με τα εκ θέματα τ ων πρώτ ων δεκα-
 ετ ιών τ ου 20ου αιώνα. Τον σουρεαλισμό, τ ον κ υβισμό, τ ο
σ τ ραπατ σάρισμα και τ ην αμφισβήτ ηση τ ης φόρμας, όπως
ε ί χα ν ε νσωματ ωθε ί σ τ η χερσόνησο με α ν τ ιδά νε ιο. Πώς έ γ ι-
νε η μετ άβα ση από τ ον παλιό σ τ ον νέο κόσμο, σε τ ούτ η τ η
γων ία τ ης Γης; Τι απώλε ιες και τ ι συ ν θέσε ις πέτ υχε; Τι
284 κατ άλοιπα έχε ι α φήσε ι; Βρίσ κομαι ελάχισ τ ο καιρό εδώ,
γ ια να μπορέσω να σχηματ ίσω καθαρή ε ικόνα.
Η ώρα ε ίναι ήδη μία και η ζέσ τ η κά νε ι τ ις κ ινήσε ις μου
νωθρές. Σήμερα, ο ξε να γός μου ε ίναι έ νας εξαιρετ ικά ε νερ-
γητ ικός τ ύπος, ο οποίος δε ν μοιάζε ι να επηρεάζεται από
τ η ζέσ τ η και τ ην υ γρα σ ία. Λατ ρεύε ι τ ον Βούδα και συχ νά
χαϊδεύε ι τ ο α γαλματ άκ ι που αποτ υπώνε ι τ ον θεό τ ου χον-
δρό και χαμογελα σ τ ό, α γαλματ άκ ι που βρίσ κεται κολλη-
μέ νο σ τ ο παρμπρίζ τ ου αυτ οκ ινήτ ου που χρησ ιμοποιούμε.
Έ χε ι μόλις αποκ τ ήσε ι έ να ν γ ιο που τ ον αποκαλε ί Buda
b oy. Ε πιμέ νε ι να με φ ωνάζε ι Buda que e n. Είναι χορτ ο φά γος
και τ ιμά με ε ιδικ ή τ ελετ ή κάθε εβδομάδα τ ους προγόνους
τ ου. Ταυτ όχρονα, μοιάζε ι συ νεπαρμέ νος από τ ην α νάπτ υξ η
τ ης περιοχής κατ ά τ η διάρκε ια τ ων τ ελευταίων δέκα ετ ών.
Μιλά γ ια τ ην ελεύθερη οικονομία και τ ον καπιταλισμό και
η έξα ψή τ ου ε ίναι απτ ή. Έ χε ι περιέργε ια γ ια τ ο πώς ε ίναι
η ζωή σ τ ην Ευρώπη. Αισθά νεται οικε ιότ ητα με εμέ να, διότ ι
μόλις έχε ι ξε να γήσε ι σ τ ην περιοχή τ ον Πρόεδρο τ ης Δη-
μοκ ρατ ίας και τ ην υπόλοιπη ελλην ικ ή αποσ τ ολή, που ήτα ν
και οι πρώτ οι Έλληνες με τ ους οποίους ήρθε σε επα φή.
Θυμάται από τα σχολικά τ ου χρόν ια μια δυο αρχαίες ελ-
λην ικές λέξε ις. Στα μάτ ια μου, αυτ ός ο χαρούμε νος, συ νε-
παρμέ νος ά ν θρωπος συμβολίζε ι τ ην αλλα γή που συ ν τ ελε ί-
ται με ταχε ίς ρυθμούς σε όλη τ η χώρα. Τη μετ άβα ση από
τ ον περίκ λε ισ τ ο κόσμο σ τ ην α νοι χτ ή Αγορά.
Δε ν θέλω να με ίνω άλλο σ τ ην πόλη και τ ου ζ ητ ώ να προχω-
ρήσουμε τ η διαδρομή μας σ τ ο αιματ οβαμμέ νο σημε ίο μετα-
ξ ύ τ ου 16ου και τ ου 17ου Παράλληλου, με κατ εύθυ νση προς
τ ο λιμά ν ι τ ου Danang. Είναι η περιοχή όπου παί χθηκε έ να
από τα με γάλα δράματα τ ου προηγούμε νου αιώνα, με θρυ-
αλλίδα και α φετ ηρία, όπως και γ ια τ ο με γαλύτ ερο μέρος
τ ου γ νω σ τ ού κόσμου, τ ον Δεύτ ερο Πα γ κόσμιο Πόλεμο. Μετ ά
από τ ον βα σα ν ισ τ ικό λοιμό σ τ ον πόλεμο, ο οποίος κόσ τ ισε
τ η ζωή σε εκατ ομμύρια Βιετ ναμέζους, τ ο 1945 τ ο κομμου-
ν ισ τ ικό Vie t Mi nh ε ί χε τ ον έλε γχο αρκετ ών περιοχών τ ου 285
Βιετ νάμ, ιδίως σ τ ον Βορρά. Ο H o C hi Mi nh ζ ήτ ησε γε ν ικ ή
συσ τ ράτ ευση, η οποία ε ίναι γ νω σ τ ή ως η Ε πα νά σ τα ση τ ου
Αυ γούσ τ ου. Στ ις 2 Σεπτ εμβρίου τ ου 1945, ο H o C hi Mi nh
διακ ήρυξε τ ην α νεξαρτ ησ ία ολόκ ληρου τ ου Βιετ νάμ, ε νώ
παράλληλα έσ τ ελ νε σ τ ις Η.Π.Α. και σ τ ην τ ότ ε Σοβιετ ικ ή
Ένω ση επισ τ ολές γ ια σ τ ήριξ η και βοήθε ια, οι οποίες α γ νο-
ήθηκα ν τ ελε ίως. Θα ήτα ν άρα γε ο κόσμος δια φ ορετ ικός, α ν
η πολιτ ικ ή τ ων ΗΠΑ και τ ου Στ άλιν δε ν ε ί χε α γ νοήσε ι τ ις
επισ τ ολές; Ποιος ξέρε ι.. Το α ν δε ν φτ ιάχ νε ι Ισ τ ορία. Στ η
διά σ κε ψη τ ου Πότ σ ν ταμ, τ έθηκε ως υποσημε ίω ση τ ο ζ ήτ ημα
τ ου α φ οπλισμού τ ων ιαπων ικών δυ νάμεων που ε ί χα ν παρα-
με ίνε ι σ τ ο Βιετ νάμ. Απο φα σ ίσ τ ηκε ότ ι οι κ ινεζικές δυ νά-
με ις θα δέχον τα ν τ ην παράδοση τ ων Ιαπώνων βόρε ια τ ου
16ου Παράλληλου και οι Βρετα νοί θα έκα να ν τ ο ίδιο γ ια
τ ις δυ νάμε ις κάτ ω από τ ον 16ο Παράλληλο. Παρά τ η διεθ νή
από φα ση, βα σ ίλευε τ ο χάος. Η σ τ ά ση τ ου Στ άλιν άρχισε να
δια φ οροποιε ίται, ότα ν ο Μάο κατ έλα βε τ ην εξ ουσ ία. Παρό-
λο που εξακολουθούσε να μην έχε ι εμπισ τ οσύ νη σ τ ον εδώ
Θε ιούλη, α να γ νώρισε τ ο καθεσ τ ώς τ ου κατ ά τ ο έτ ος 1950.
Ο Στ άλιν γ νώριζε ότ ι α φ ού δε ν ε ί χε κοινά σύ νορα με τ η
χερσόνησο, ήτα ν δύσ κολο να τ ην ελέ γ ξε ι. Παράλληλα, από
τ ην εδραίω ση τ ης εξ ουσ ίας τ ου, ήτα ν πιο εύκολο σ τ ον Μάο
να προσπαθήσε ι να κερδίσε ι τ ον έλε γχο και τ ην πρωτ οκα-
θεδρία έ να ν τ ι τ ου Στ άλιν σ τ ις χώρες τ ης χερσονήσου, με
τ ις οποίες ε ί χε κοινά σύ νορα. Ο H o C hi Mi nh ε ί χε εξάλλου
ζ ήσε ι σ τ ην Κίνα σχεδόν γ ια δέκα χρόν ια και μιλούσε τ η
γλώ σσα πολύ καλά. Όμως, αρχικά, σ τ ην απε ιλή τ ης τ υχόν
κ ινεζικ ής εκ νέου κατ οχής τ ης χώρας, ο H o C hi Mi nh προ-
τ ίμησε τ ον γαλλικό έλε γχο. Όμως, η α νοχή σ τ ον γαλλικό
έλε γχο ήτα ν εύθρα υσ τ η και τ ορπιλίσ τ ηκε από τ η βίαιη
 α ν τ ίδρα ση τ ων Γάλλων σε επιμέρους προκ λήσε ις. Αυτ ό ε ί χε
ως αποτ έλεσμα συ γ κ ρούσε ις και τ ην κατα φυ γή τ ου Ho C hi
Mi nh και τ ων συ ν τ ρό φ ων τ ου σ τα βου νά. Στ ο σημε ίο α υτ ό,
η βοήθε ια και η επέμβα ση τ ων Κινέζων γ ίνεται πλέον έ ν τ ο-
νη και εμφα νής. Άλλω σ τ ε η κ ινεζικ ή επιρροή σε όλη τ ην
286 Ισ τ ορία τ ης χώρας ε ίναι τ όσο έ ν τ ονη που δύσ κολα ξεχ ν ιέ-
ται. Έτ σ ι, οι Κινέζοι εμφα ν ίζον ται και πάλι, εκ παιδεύου ν
σ τ ρατ ιώτ ες, τ ους τ ρο φ οδοτ ού ν με όπλα, χτ ίζου ν δρόμους
με κατ εύθυ νση προς τ ην Κίνα. Ακόμη και τ ότ ε, τ ο σύ νολο
τ ης βοήθε ιας τ ελε ί υπό τ ην έ γ κ ριση και τ ην υ ψηλή επο-
πτ ε ία τ ου Στ άλιν. Μετ ά από οκ τ ώ χρόν ια α γώνα και παρ’
όλη τ ην έμπρακ τ η σ τ ήριξ η τ ων Γάλλων από τ ις ΗΠΑ, οι
Γάλλοι πολιορκού ν ται και χά νου ν τ η μάχη και τ ην κατ οχή
τ ου Βιετ νάμ. Η εποχή τ ης γαλλικ ής Ινδοκ ίνας τ ελε ιώνε ι.
Η Διά σ κε ψη τ ης Γε νεύης οδηγε ίται σ τ ην από φα ση τ ης προ-
σωρινής διαίρεσης τ ου Βιετ νάμ σε Βόρε ιο και Νότ ιο, με
οριογραμμή τ ον 17ο Παράλληλο και τ ης επί τ ριακόσ ιες
ημέρες ελεύθερης μετακ ίνησης τ ου πληθυσμού. Απώτ ερος
σ κοπός, η διε νέργε ια εκ λογών γ ια ολόκ ληρο τ ο Βιετ νάμ,
σ τ ις 20 Ιουλίου τ ου 1956. Αυτ οί οι απώτ εροι όμως σ κοποί
που σχεδιάζον ται σε χαρτ ιά, μακ ριά από τ ους τ όπους, τα
έθ νη και τ ους α ν θρώπους σ τ ους οποίους α φορού ν σπά ν ια
πρα γματ ώνον ται. Εκ λογές δε ν έ γ ινα ν ποτ έ κατ ά τ η διάρ-
κε ια τ ου 1956. Κατ ά τ η μετα βατ ικ ή εποχή, η διακ υβέρνηση
τ ου Νότ ιου Βιετ νάμ παραδίδεται σε έ να ν α ν τ ικομμου ν ισ τ ή
συ ν τ ηρητ ικό πολιτ ικό, ο οποίος κατ ά τα πρώτα χρόν ια
τ ης εξ ουσ ίας τ ου κατα φέρνε ι να ομαλοποιήσε ι τ ο χάος.
Ε μφα ν ίζεται και τ ο ε νδια φέρον τ ων ΗΠΑ γ ια τ ην περιοχή.
Αυτ ές φοβού ν ται ότ ι η συμφ ωνηθε ίσα διε νέργε ια εθ ν ικών
εκ λογών θα οδηγήσε ι σ τ ην επικ ράτ ηση τ ου Ho C hi Mi nh.
Ο κομμου ν ισμός δημιουργε ί φ οβικό σύ νδρομο, ιδίως τ ην
εποχή τ ου Ψυχρού Πολέμου. Η α νά σα τ ης Κίνας και τ ης
Σοβιετ ικ ής Ένω σης καυτ ή. Ο Ng o D i nh D ie m, αρχηγός τ ης
Κυβέρνησης τ ου Νότ ου, σ ιγά σ ιγά α υταρχικοποιε ίται και
οι ά ν θρωποι, και ιδίως οι μοναχοί, α ν τ ιδρού ν. Ο ι ΗΠΑ
απο φα σ ίζου ν ότ ι ε ίναι α ναλώ σ ιμος, γ ι’ αυτ ό και αποσύ-
ρου ν τ η σ τ ήριξ ή τ ους. Στ ο έτ ος 1963, γ ίνεται σ τ ρατ ιωτ ικό
πραξ ικόπημα γ ια τ ην α νατ ροπή τ ου. Το αποτ έλεσμα ίδιο και
χε ιρότ ερο. Την ίδια εποχή, με τ η συ ναίνεση τ ης Διά σ κε ψης
τ ης Γε νεύης, η κομμου ν ισ τ ικ ή ηγεσ ία επισ τ ρέφε ι σ τ ο Ανόι
και επιβεβαιώνε ι τ ον έλε γχο τ ης περιοχής πά νω από τ ον
17ο Παράλληλο. Πώς επιβεβαιώνε ι α υτ όν τ ον έλε γχο; Με 287
συ νήθε ις μη δημοκ ρατ ικούς τ ρόπους. Αρχίζον τας διώξε ις
σε ιδιοκ τ ήτ ες γης, ε γ καθιδρύον τας έ να α σ τ υ νομικό κ ρά-
τ ος, δημιουργών τας σ τ ρατ ιές χα φιέδων και προωθών τας
ιδεολογ ίες κοινων ικού αποκ λε ισμού. Ο Μάο προσπαθε ί να
επιβάλε ι μια κ ινεζικού τ ύπου α γροτ ικ ή μεταρρύθμιση, η
οποία σ τ ηρίζεται κ υρίως σ τ ον φ όβο. Εκ τ ελού ν ται δεκάδες
χιλιάδες και φ υλακ ίζον ται πολλαπλά σ ιοι. Η κ ινεζικ ή πα-
ρέμβα ση σ ταματ ά να ε ίναι έ ν τ ονη ότα ν εμπρός σ τα μάτ ια
τ ου Μάο αρχίζε ι να προβάλλεται τ ο καρότ ο τ ης Κορέας.
Κατ ά τ η διάρκε ια τ ων ημερών, ότα ν περιδια βαίνω τ η χερ-
σόνησο, η α ν θρώπινη ζωή έχε ι πά ψε ι να συ ν ισ τ ά α νεπα-
νάληπτ η μονάδα. Έ χε ι γ ίνε ι έ να νούμερο μιας χιλιάδας ή
ακόμη χε ιρότ ερα πολλών χιλιάδων, τ ο οποίο αθροιζόμε νο
εξ ολοθρεύεται. Ο ι ποσότ ητ ες τ ων εξ ολοθρευμέ νων ε ίναι
τ έτ οιες που πλέον δε ν ε ίναι εύκολο να συ νε ιδητ οποιώ ότ ι
γ ια καθέ να νούμερο από τα χιλιάδες, τα οποία αθροίζον ται
σ τα α υτ ιά μου, χύθηκε αίμα ζεσ τ ό και κόκ κ ινο, πληγές
πυορρόησα ν, πόνος έκο ψε τ ην α νά σα και δάκ ρυα από μάτ ια
α γαπημέ νων και οικε ίων έτ ρεξα ν και ίσως ακόμη τ σούζου ν.
Πώς έχου ν ξεπερά σε ι οι ά ν θρωποι εδώ τα περίφημα πέ ν τ ε
σ καλοπάτ ια τ ου πέ ν θους, τ ης απώλε ιας; Έ χου ν σ ταματ ήσε ι
να αρνού ν ται τ ις απώλε ιές τ ους, να οργ ίζον ται γ ι’ α υτ ές
και πλέον σ ιωπηρά τ ις αποδέχον ται; Και α ν ναι, με ποιο
ατ ομικό κουρά γ ιο, με ποια συλλογ ικά εργαλε ία; Ο ι δυτ ι-
κοί πολιτ ισμοί γ ια να προχωρήσου ν έχου ν α νά γ κ η να θυ-
μού ν ται. Στ ην Ινδοκ ίνα, μου μοιάζε ι ότ ι οι ά ν θρωποι μπο-
ρού ν να προχωρήσου ν μόνον α ν σ ταματ ήσου ν τ ις συ νεχε ίς
α να φ ορές. Αν πά ψου ν να θυμού ν ται. Είμαι ξέ νη και έτ σ ι
δε ν μπορώ να βγάλω α σ φαλή συμπερά σματα.
 Αφού τ έλε ιω σε η εποχή τ ων εξ ολοθρεύσεων σ τ ον Βορρά,
από τ ο 1959 και μετ ά, άρχισε η καμπά ν ια «απελευθέρω-
σης» τ ου Νότ ου. Δημιουργήθηκε τ ο Εθ ν ικό Απελευθερωτ ικό
Μέτ ωπο, τ ο αποτ ρόπαιο από τ ην εποχή τ ων παιδικών μου
α φτ ιών Vie t C o ng. Όσο ο Βορράς οργα νωνότα ν και συ ν τ ό-
288 ν ιζε τα βήματ ά τ ου γ ια τ ην εκσ τ ρατ ε ία απελευθέρω σης,
καθισ τ ών τας τ ην εθ ν ικό σ τ όχο και απόλυτ η προτ εραιότ ητα,
τ όσο η κ υ βέρνηση τ ου Νότ ου έχα νε έδα φος και διαλυότα ν.
Ο ι συ γ κ ρούσε ις σ τ ην ύπαιθρο συ νεχε ίς. Ο ι α γρότ ες ήτα ν
τα αποτ ελεσματ ικότ ερα μέσα άσ κ ησης πίεσης. Ο σ τ ρατ ός
τ ου Νότ ου παρέμε νε διεφθαρμέ νος. Αποτ έλεσμα, τ ο 1965
ο σ τ ρατ ός τ ου Νότ ου ήτα ν πλέον έτ οιμος να ε γ καταλε ίψε ι
τ ις περιοχές Hue και Danang. Οπότα ν και αρχίζε ι η εμ-
φα νής α ν τ ικομμου ν ισ τ ικ ή σ ταυρο φ ορία τ ων Αμερικα νών. Η
έμμεση εμπλοκ ή τ ους με συμβούλους και οικονομικ ή βοή-
θε ια προς τ ους Γάλλους, ήδη από τ ο 1950, μετατ ρέπεται σε
άμεση. Η αμερικα ν ικ ή απόβα ση σ τ ρατ ιωτ ών σ τ ο λιμά ν ι τ ου
Da na ng και ο σ κ ληρός βομβαρδισμός τ ου Βορρά οδηγού ν
σε μια από τ ις σ κ ληρότ ερες συ γ κ ρούσε ις τ ης σύ γχρονης
Ισ τ ορίας. Όπως ε ίναι γ νω σ τ ό, ο πόλεμος γ ια τ ις ΗΠΑ και
γ ια τ ους συμμάχους τ ης, ιδίως Αυσ τ ραλούς, Νεοζ ηλα νδούς,
Νοτ ιοκορεάτ ες, Φ ιλιππινέζους και Ταϊλα νδούς, αρχίζε ι να
χά νεται ότα ν από τ ο έτ ος 1968 σ τ ην αμερικα ν ικ ή κοινή
γ νώμη καθίσ ταται μη α νεκ τ ό τ ο κόσ τ ος τ ου θα νάτ ου και
τ ου πολέμου. Η ηγεσ ία τ ου Νίξ ον προσπαθε ί να τ ερματ ίσε ι
τ ην αμερικα ν ικ ή εμπλοκ ή, μετατ ρέπον τας τ ον πόλεμο από
αμερικα ν ικό και σ ταυρο φ ορικό ε νά ν τ ια σ τ ον κομμου ν ισμό
σε εσωτ ερικό ζ ήτ ημα τ ου Βιετ νάμ. Ο ι Αμερικα νοί σ τ ρατ ι-
ώτ ες αποχωρού ν από τ ο Βιετ νάμ τ ο έτ ος 1973. Παραμέ νου ν
ελάχισ τ οι σ τ ρατ ιωτ ικοί και λοιπών αρμοδιοτ ήτ ων σύμβου-
λοι, οι οποίοι φεύ γου ν με ελικόπτ ερα, ότα ν τα τα ν κ τ ων
Βορε ιοβιετ ναμέζων βολτ άρου ν σ τ η Saig o n, με κατ εύθυ νση
τ ο προεδρικό τ ης μέ γαρο. Η επα νέ νω ση τ ου Βιετ νάμ ε ίναι
γε γονός μάλλον απρόσμε νο. Από τ ο έτ ος 1975, τ ο Βιετ νάμ
συ ν ισ τ ά ε ν ιαίο εθ ν ικό κ ράτ ος υπό τ ην κομμου ν ισ τ ικ ή δια-
κ υβέρνηση τ ου θε ιούλη Ho Chi Mi nh, ο οποίος προκε ιμέ νου
να απο φύ γε ι τ ον κ ινεζικό δράκο, ακουμπά τ ο κεφάλι τ ου
σ τ ο προσ κέφαλο τ ης Σοβιετ ικ ής Ένω σης. Γίνεται προσπά-
θε ια να μετατ ραπε ί ο καπιταλισ τ ικός Νότ ος σε κομμου ν ι-
σ τ ικ ή κ ρατ ικά οργα νωμέ νη κοινων ία. Η ζωή τ ων α ν θρώπων
αλλάζε ι δραματ ικά. Αρκετ οί κατα φέρνου ν και ε γ καταλε ί-
που ν τ η χώρα, ιδίως γ ια τ ις ΗΠΑ Είναι οι Vie t Kie u, μέρος 289
τ ων οποίων θα επα νέλθε ι σ τ η χώρα, ε ισά γον τας πλούτ ο και
δημιουργών τας άλλη μια κοινων ικ ή πληγή. Για τ ους συμπο-
λίτ ες τ ους, ε ίναι οι πλούσ ιοι που τ ην «κοπά νησα ν» σ τ ις
δύσ κολες ώρες. Μετ ά τ ην εποχή τ ης Pe r e s t r oi ka, αρχίζου ν
και εδώ οικονομικές και κοινων ικές αλλα γές. Η κατ άρρευ-
ση τ ης Σοβιετ ικ ής Ένω σης γεμίζε ι πολιτ ικ ή α να σ φάλε ια
τ ην ηγεσ ία σ τ ο Ανόι. Αρχικά, α ν τ ιδρού ν σε οποιονδήποτ ε
α σ τ ικό εκδημοκ ρατ ισμό. Παρ’ όλα α υτ ά, οι οικονομικές με-
ταρρυθμίσε ις προς τ ην κατ εύθυ νση τ ης ελεύθερης Αγοράς
συ νεχίζου ν με γοργούς ρυθμούς. Στ ο 1994, αίρεται τ ο οι-
κονομικό εμπάργ κο που ε ί χα ν επιβάλλε ι οι ΗΠΑ Σιγά σ ιγά,
αρχίζου ν οι πολιτ ικές επισ κέ ψε ις σε υ ψηλό επίπεδο και
αποκαθίσ τα ν ται πλήρως οι διπλωματ ικές σχέσε ις.
Προχωρούμε με τ ο α υτ οκ ίνητ ο κατ ά μήκος τ ης διαδρο-
μής όπου ξετ υλί χθηκε η περίφημη αμερικα ν ικ ή απόβα ση.
Ο ξε να γός μου μού δε ί χ νε ι τ ρύπες από πυροβολισμούς.
Μου εξ ηγε ί ότ ι μόλις πριν από ε ίκοσ ι πέ ν τ ε χρόν ια σ τ ο
αεροδρόμιο θα με υποδεχότα ν τα ν κ ρω σ ικό, ε νώ α σ φαλ-
τ ωμέ νος δρόμος σχεδόν δε ν υπήρχε. Αρχίζω να κατα νοώ
καλύτ ερα τ η μέθη τ ου. Η παιδικ ή τ ου ηλικ ία δε ν μπόρεσε
να τ ον προετ οιμά σε ι γ ια τ ην αλλα γή που σήμερα ζε ι. Κάθε
ε νήλικ η ημέρα τ ου σηματ οδοτ ε ί τ ην τ ερά σ τ ια απόκ λιση
από ό,τ ι όριζε τ ον κόσμο τ ων παιδικών ματ ιών τ ου και
τ ης καθημερινότ ητας που βιώνε ι σήμερα. Η ε ίσοδός μας
σ τ ο λιμά ν ι τ ου Da na ng γ ίνεται βαθύ μεσημέρι, ότα ν όλα
μοιάζου ν ακ ινητ οποιημέ να από τ η ζέσ τ η τ ου Απριλίου. Τί-
ποτα δε ν θυμίζε ι τ ο με γαλε ίο τ ων προηγούμε νων αιώνων,
ούτ ε και τα πρόσ φατα θλιβερά γε γονότα. Πρόκε ιται γ ια μια
σύ γχρονη με γαλούπολη, με τ ερά σ τ ιες α νοι χτ ές εκ τ ά σε ις
 γ ύρω από τ ο λιμά ν ι, με πλατ ιούς καινούργ ιους δρόμους,
με πολυώρο φα κ τ ήρια.
Είναι μια πόλη σε οικονομικό α ναβρασμό, σχεδόν χωρίς
ταυτότητα. Η α ναφορά στο παρελθόν, η ταυτότητα του τό-
290 που αποτυπώνεται μόνο στο μουσείο της πόλης. Είναι το
μουσείο στο οποίο στεγάζεται η μνημειώδης αρχιτεκ τον ι-
κή του πολιτισμού τ ων Chams, της φυλής που κυριάρχησε
στην περιοχή επί σειρά αιώνων και ευθύνεται γ ια έ να ν από
τους κυριάρχους πολιτισμούς στην χερσόνησο. Της φυλής
που συν ιστούσε τους κύριους α ντίπαλους τ ων Khmer. Κύρια
μορφή έκφρασής τους, σε όλη τη διάρκεια της κυρίως α νά-
πτυξής τους από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα, ήτα ν η γλυπτική.
Περιδια βαίνω τ ις αίθουσες. Το υλικό κ υρίως α σβεσ τ όλι-
θος, σα νδαλόπετ ρα και μάρμαρο τ ης περιοχής. Το θέμα κ υ-
ρίως ινδουισ τ ικό. Νιώθω σα ν να βρίσ κομαι σ τ ην Ινδία. Κυ-
ριαρχε ί τ ο κόκ κ ινο και γ ύρω μου Alt a r s, Li ngas, Ga r udas,
Ga ne shas, S hivas, Brahmas, Vi shnu. Η πλα σ τ ικότ ητα, η
εκφρα σ τ ικότ ητα, αλλά κ υρίως οι α ναλογ ίες τ ων α γαλμά-
τ ων φα ν τ άζου ν ε ν τ υπω σ ιακές. Παρ’ όλο τ ον όγ κο τ ους, τα
γλυπτ ά μοιάζου ν α νάλα φρα, αέρινα, έτ οιμα γ ια απογε ίω ση.
Ψάχ νω κάποιο βιβλίο γ ια να α γορά σω από τ ο μουσε ίο, αλλά
δε ν υπάρχε ι. Ο ξε να γός μου επιμέ νε ι ότ ι επε ιδή οι από-
γονοί τ ους ε ίναι πλέον ελάχισ τ οι και Μμουσουλμά νοι, δε ν
απολαμβά νου ν τ ην προσ τα σ ία ούτ ε και τ η συμπάθε ια τ ης
κ ρατ ικ ής μηχα νής. Ισχυρίζεται ότ ι οι ελάχισ τ οι ε ναπομε ί-
να ν τ ες εξακολουθού ν να α σχολού ν ται κ υρίως με τ η γλυ-
πτ ικ ή. Σμιλεύου ν υλικό από τα γε ιτ ον ικά μαρμάρινα βου νά.
Στ η συ νέχε ια, ο ξε να γός με οδηγε ί σε έ να πα ν ύ ψηλο βου νό.
Από τ ο βου νό αυτ ό και από τα γε ιτ ον ικά τ ου, εξ ορύσσεται
τ ο μάρμαρο ε ίτ ε λευκό, ε ίτ ε γ κ ρι α νοι χτ ό με ά σπρα νερά,
ε ίτ ε – σε μικ ρότ ερες ποσότ ητ ες– α νοι χτ ό μπεζ με ά σπρα
πάλι νερά, ε ίτ ε τ έλος αλάβα σ τ ρος. Φτ ά νουμε σ τ ην ε ίσοδο
μιας σπηλιάς, σ τ ους πρόποδες τ ου βου νού. Ό σο προχωρώ
προς τα μέσα σ τ η σπηλιά, τ όσο ξεδιπλώνε ι τ ο βου νό τα
με γαλε ιώδη σπλάχ να τ ου. Τα α ν ισο – επίπεδα ε ν τ όσθιά τ ου
έχου ν φ ωτ ισ τ ε ί ε ν τ υπω σ ιακά με πολύχρωμες ακ τ ίνες. Ο ι
κόγχες τ ου χρησ ιμεύου ν ως ναοί και μάλισ τα ως ναοί που
αποτ υπώνου ν τ η διαδρομή από τ ην α φετ ηρία έως τ ην τ ε-
λικ ή σωτ ηρία. Η πορε ία σ τα σπλάχ να τ ου βου νού σηματ ο- 291
δοτ ε ί τ η διαδρομή από τ ην επιφά νε ια προς τ ο εσωτ ερικό
και προς α ναζ ήτ ηση γαλήνης έως τ ην ολοκ λήρω ση κατ ά τ ην
επίγε ια ζωή. Ακόμη, βοηθά σ τ ο ζύ γ ισμα τ ης ψ υχής μετ ά τ ον
θά νατ ο, γ ια να κατακ τ ήσε ι α υτ ή τ η σωτ ηρία τ ης. Ο ι ζω-
γρα φικές παρα σ τ ά σε ις τ ων με ιονοτ ήτ ων, με τ ους δικα σ τ ές
που ζυ γ ίζου ν τ ις ψ υχές και τ ο ταξ ίδι τ ων ψ υχών α υτ ών,
ζων τα νεύε ι εμπρός μου, δραματ οποιε ίται. Στ ο ε ν τ υπω σ ια-
κό α υτ ό σ κ ην ικό, μετ έχου ν ως κομπάρσοι χιλιάδες ν υχτ ε-
ρίδες. Ηχητ ικ ή υπόκ ρουση, οι σ τ ρίγ κ λινες κ ρα υ γές τ ους.
Ε πισ κέπτ ομαι έ να παραδοσ ιακό εργα σ τ ήριο γλυπτ ικ ής. Η
επι χε ίρηση οικογε νε ιακ ή, πολλών γε ν ιών και οι ιδιοκ τ ή-
τ ες τ ης από τ ους ελάχισ τ ους τ ης φ υλής τ ων C ha m που
έχου ν απομε ίνε ι σ τ ην περιοχή. Η επεξεργα σ ία τ ου υλικού
γ ίνεται με τ ο χέρι και με μέσα πρωτ όγ νωρα. Γυ ναίκες πολ-
λές, καθισμέ νες α νακούρκουδα, τ ρίβου ν γ ια να τ ελε ιοποι-
ήσου ν τ ον ήδη σ καλισμέ νο όγ κο. Φορού ν όλες μα ν τ ήλια σ τ ο
πρόσωπο και τα γ νω σ τ ά κων ικά ψάθινα καπέλα σ τ ο κεφάλι,
γ ια να μη μα υρίσε ι η επιδερμίδα τ ους από τ ον ήλιο. Η
προσπάθε ια να μη μα υρίσου ν μού κ ινε ί τ ην περιέργε ια.
Ό σο πιο χαμηλή η κατα γωγή, όσο πιο χε ιρωνακ τ ικ ή η εργα-
σ ία, όσο φτ ωχότ ερη δε ί χ νε ι μια γ υ ναίκα σ τ ο Βιετ νάμ, τ όσο
με γαλύτ ερη η επίμονη προσπάθε ιά τ ης να καλυ φθε ί ώ σ τ ε
να μη μα υρίσε ι από τ ον ήλιο. Η γ υ ναικε ία φιλαρέσ κε ια δε ν
κάμπτ εται ούτ ε σ τα ρυζοχώρα φα, με τ ους αισθητ ικούς κώ-
δικες να παραλλά σου ν α νά γεωγρα φικ ή περιοχή και εποχή.
Με ε ν τ υπω σ ιάζε ι έ να ζευ γάρι μαρμάρινα λιον τ άρια. Είναι
γ κ ρίζα με λευκές α ν τα ύ γε ιες και α νέμελη χαίτ η, με παι-
χ ν ιδιάρικ η διάθεση. Παζαρεύ ω. Στ ο ταξ ίδι α υτ ό, οι τ ιμές
ε ίναι πά ν τα ελα σ τ ικές. Ποτ έ δε ν καταλα βαίνω α ν έχω πε-
 τ ύχε ι σ τ η διαπρα γμάτ ευση. Σταματ ά ω πά ν τα, ότα ν σύμφ ωνα
με τ ο δικό μου μέτ ρο έχω εξα ν τ λήσε ι τ ην ελα σ τ ικότ ητα.
Προ φα νώς, σ ταματ ά ω σε με γαλύτ ερο από τ ο α ναμε νόμε νο
σ τ ην ν τ όπια Αγορά νούμερο. Είναι όμως τ ο νούμερο που γ ια
εμέ να μοιάζε ι σω σ τ ό και αυτ ό μού ε ίναι αρκετ ό.
292
Ημέρα δέκατ η τ έταρτ η, απόγευμα, Hoi– An
Το αυτοκ ίνητο διασχίζει δρόμο παραθαλάσσ ιο. Δίπλα θη-
μων ιές και η αγριεμέ νη Νότια Κινεζική θάλασσα. Φτάνουμε
στο Hoi–An. Ένα από τα πρώτα λιμάν ια με αρχικό όνομα
Faifo, με όχθες στον ποταμό Thu Bon, ο οποίος εκ χύνεται
στη σχεδόν γειτ ν ιάζουσα θάλασσα. Από εδώ, το εμπόριο
αιώνες και αιώνες με την Κορέα, την Ιαπων ία, ακόμη και
με τους Ευρωπαίους που έφτασα ν στην περιοχή. Από εδώ,
ο δρόμος του αλατιού. Από εδώ, η επαφή με τη χερσόνησο
και τελικά την Κίνα. Ο πλούτος της περιοχής πήγαζε από το
προστατευμέ νο παραποτάμιο λιμάν ι, που βρισκότα ν δίπλα
ακ ριβώς στην αγριεμέ νη θάλασσα. Η περιοχή εξακολουθούσε
να παράγει πλούτο μέχρι που λόγω προσχώσεων το λιμάν ι
έπα ψε να είναι βολικό και η εμπορική κ ίνηση μεταφέρθηκε
στο α νοιχτό λιμάν ι του Danang. Εδώ, εγ καταστάθηκα ν πριν
από τρεις αιώνες οι Κινέζοι και υποτίθεται σήμερα μετά
από επτά ως δέκα γε ν ιές εκ βιετ ναμίστηκα ν. Τα σπίτια τους,
ζωντα νά μουσεία, με εσωτερικές αυλές, με ισόγειο και έ να ν
μόνο μικ ρό όροφο, γ ια να α νεβάζουν τα πράγματά τους στις
πλημμύρες. Ξυλόγλυπτα, πρωτόλεια και τόσο μα τόσο κ ινέ-
ζικα. Οι ναοί τους φορτ ωμέ νοι με μπιχλιμπίδια πολλά και
χρώματα, σε σχήμα παγόδας με α νασηκωμέ νες άκ ρες σα ν τις
κ ινέζικες. Κτίσματα, όπου συνεδρίαζα ν οι πρώτες λαϊκές
συνελεύσεις –κάτι σα ν δημοτικά ή συντεχν ιακά καταστήμα-
τα – κάποιους αιώνες πριν. Ανάμεσα σε όλα αυτά τα κ τήρια
και η κλειστή ιαπων ική γέφυρα. Ένα κλειστό κουκλόσπιτο
στη μέση του παραμυθιού. Ο ήλιος μαλακώνει, ο ορίζοντας
είναι σχεδόν μοβ, τα φα ναράκ ια α νάβουν. Τα μεγέθη α ν-
θρώπινα, οι όγ κοι σχεδόν κουκλίστικοι. Μαγεία. Η παλιά
πόλη προστατευμέ νη από την UNE SCO. Τα σχεδόν οχτακόσ ια
οικήματα χρησ ιμοποιούν τα ισόγειά τους ως εμπορικά κα-
ταστήματα, εστιατόρια, καφε νεία. Κάθομαι σε έ να ξύλινο
καφε νείο, με α νεμιστήρες στην οροφή της αυλής. Κερνώ
τον ξε ναγό μου έ να cheesecake, πίνω έ να ν χυμό μάν γ κο. 293
Στους πόρους του δέρματός μου, ο ιδρώτας στεγ νώνει και
η ευδαιμον ία παίρνει τη θέση του. Η περιοχή κολασμέ νη
πουλά πέρλες, που καλλιεργούνται σε έ να νησάκ ι απέ να ντι.
Πουλά πολύ μετάξι, γυαλιστερό σα ν το κ ινέζικο, το οποίο
μετασχηματίζεται σε ό,τι ζ ητήσεις μέσα σε ελάχιστες ώρες.
Πουλά ακόμη φα ναράκ ια που διπλώνουν, μεταξωτά σε ό,τι
χρώμα θελήσεις. Προσφέρονται ξυλόγλυπτα, ασήμια. Ο κα-
τάλογος μοιάζει να μην έχει τελειωμό. Οι τιμές τ ων σπι-
τιών στην παλιά πόλη (εβδομήντα ώς εκατό περίπου τε-
τραγων ικά) μπορεί να φτάσουν σήμερα και τα δύο ή τρία
εκατομμύρια δολάρια, αφού το ισόγειο προσφέρει τη δυνα-
τότητα να χρησ ιμοποιηθεί ως κατάστημα. Ποσό μυθικό γ ια
την περιοχή. Ασύλληπτο έως και πριν από δεκαπέ ντε χρόν ια
περίπου. Έξω από την πόλη –κουκλοθέατρο, η περιοχή ήτα ν
μέχρι πολύ πρόσφατα μόνο χωράφια. Τώρα, οικοδομείται
όλη. Η μια περίφραξη δίπλα στην άλλην, γεμάτη μπουλντό-
ζες και α ναρτημέ νες μακέτες: το πριν και το μετά. Όλη η
α νάπτυξη κλείνει το μάτι στον τουρισμό. Ψαροχώρια απαλ-
λοτριώνονται γ ια να γ ίνουν ξε νοδοχεία. Με τα χρήματα τής
αποζ ημίωσης, ψαράδες σταματούν να θαλασσοπν ίγονται και
χτίζουν πε νήντα τετραγων ικά (ισόγειο – πρώτος όροφος),
γ ια να πουλήσουν στο ισόγειο ό,τι τραβά η αχόρταγη δυτι-
κή ψυχή. Το εμπάργ κο σταμάτησε το 1994, ότα ν ήρθε εδώ ο
Πρόεδρος Κλίντον, και από τότε οι αλλαγές συντελούνται
με ταχύτητα α νεμοστρόβιλου. Για αυτό και οι άνθρωποι
μοιάζουν μεθυσμέ νοι. Έ χω την ε ντύπωση ότι πολύ γρήγορα
θα χαθεί το στοίχημα της ισορροπίας. Για μια φορά ακόμη,
είναι εμφα νές πώς ό,τι δε ν κατάφερε να εξουδετερώσει η
βόμβα έχει ήδη αλλοτριώσει το νόμισμα τού μέχρι πρόσφα-
τα ορκ ισμέ νου εχθρού.
 Βραδιάζε ι. Ο ι μυρωδιές από τ ους πά γ κους με τα τ ρό φιμα
που ψήνον ται σπά νε τ η μύτ η μου. Τα πόδια μου ε ίναι πρη-
σμέ να από τ ις δώδεκα ώρες που βρίσ κομαι ήδη σε δρόμους
ά γ νω σ τ ους. Χαμογελώ μακάρια σα ν ηλίθια. Προσπαθώ να
κατα γρά ψ ω τ ην αύρα τ ου μικ ρού αυτ ού παράδε ισου. Δε ν τα
294 κατα φέρνω. Γυρίζω σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Η ν ύχτα μου θα ε ίναι
καλή και χωρίς ευχές. Σήμερα τ ο απόγευμα, σε αυτ ήν τ ην
κουκ λόπολη έχε ι γλυκαθε ί η ψ υχή μου.
Ημέρα δέκατ η πέμπτ η, Hoi– An
Ε πιτ έλους, ξ ημέρω σε και η μοναδικ ή ημέρα τ ου ταξ ιδιού
χωρίς πρόγραμμα. Ο υ φ! Παίρνω τ ο πρωινό μου σ τ ους κ ή-
πους τ ου παράδε ισου – ξε νοδοχε ίου, όπου έχω τ ην τ ύχη να
βρίσ κομαι. Εδώ, πά νω σ τ η θάλα σσα, οι κ ήποι τ ου μυρίζου ν
πα ν τ ού λωτ ό και γ ια σεμί. Ακού γον ται κελαηδίσματα και
τ ο κ ύμα τ ης α γριεμέ νης θάλα σσας. Αφήνω τ η ματ ιά μου να
κ υλήσε ι έως πέρα σ τ ον α νοι χτ ό ορίζον τα. Τα χρώματα δι-
α φορετ ικά από αυτ ά τ ου Αιγαίου. Γκ ρίζα, κ ίτ ρινα, γαιώδη.
Η άπλα γ ια να ξεδιπλωθε ί η ψ υχή, ίδια όπως τ ου Αιγαίου,
τ ου Ιον ίου και κάθε πελά γους, κάθε θάλα σσας που επιτ ρέ-
πε ι βαθιές ε ισπ νοές και ηχηρές εκ π νοές, φιλτ ραρισμέ νες
με ζωογόνο ιώδιο και αλάτ ι.
Η ώρα φτ ά νε ι περίπου ε ν νέα και μισή και απο φα σ ίζω να
ξα ναπερπατ ήσω σ τ ην κουκ λόπολη. Μέσα σ τ ο ταξ ί που δια-
σχίζε ι τα δέκα περίπου χιλιόμετ ρα τ ης διαδρομής, αισθά-
νομαι α νησυχία. Είμαι μόνη, σε μια χώρα που δε ν ξέρω, με
μια γλώ σσα που δε ν καταλα βαίνω. Πού πά ω και ποιον εμπι-
σ τ εύομαι; Παρατ ηρώ πυρετ ωδώς τ η διαδρομή, τ ην απο-
σ τ ηθίζω. Ευτ υχώς, φτ ά νουμε γρήγορα. Αρχίζω να περπατ ώ
σ τα σ τ ε νά δρομάκ ια. Το έ ν τ ονο φ ως τ ου πρωινού και τ ο
ραχάτ ι τ ων εμπόρων δια φ οροποιού ν τ η χθεσ ινή ε ικόνα. Εί-
ναι η ώρα που οι τ ουρίσ τ ες βρίσ κον ται σ τ ις παραλίες, η
πόλη – έκ θεμα ζων τα νεύε ι τ ο βραδάκ ι, ότα ν καταλα γ ιάζου ν
ζέσ τ η και υ γρα σ ία. Το βραδάκ ι ε ίναι η ώρα που α νοίγου ν
διάπλατα τ ις πόρτ ες τ ους κάθε ε ίδους εμπορικά κατα-
σ τ ήματα. Είναι σα ν σ κ ηνή θεάτ ρου, τα φ ώτα τ ης μαρκ ίζας
α νάβου ν τ ο απόγευμα μόλις φα νε ί ο πρώτ ος θεατ ής. Παρ’
όλα α υτ ά, κάτ ι σ τα σ τ ε νάκ ια εξακολουθε ί να με συ γ κ ινε ί.
Μπαινοβγαίνω σε όσα μα γαζάκ ια ε ίναι α νοι χτ ά, α ν τ ικ ρίζω 295
ευχάρισ τα πρόσωπα. Αν θρώπους περίεργους να μάθου ν από
πού ε ίμαι και πώς ε ίναι η χώρα μου. Ο ι περισσότ εροι
γ νωρίζου ν τ ην Ε λλάδα, ε ίτ ε από τ ον Μέ γα Αλέξα νδρο ε ίτ ε
από τ ους πρόσ φατ ους Ολυμπιακούς Αγώνες. Το παι χ ν ίδι
μου σε α υτ ήν τ ην παιδικ ή χαρά τ ων ε νηλίκων κορυ φ ώνεται
ότα ν επισ κέπτ ομαι έ να από τα πολλά ρα φτ άδικα τ ης περι-
οχής. Τα τ όπια τ ων μεταξ ωτ ών βρίσ κον ται εμπρός μου. Ένα
σμάρι από κοριτ σόπουλα αρχίζε ι να ξεδιπλώνε ι χρώματα
και σχέδια. Δοκ ιμάζω έτ οιμα δε ίγματα, συ νδυάζω χρώματα
και α νακαλύπτ ω ότ ι έ να από τα κορίτ σ ια ζωγρα φίζε ι επί
τ όπου τα πα ν ιά. Παρα γ γέλ νω γ ια όσους περιμέ νου ν σ τ ην
Αθήνα πουκάμισα γ ια τα α γόρια, σακάκ ια γ ια τα κορί-
τ σ ια και χαρίζω σ τ ον εα υτ ό μου έ να δε ίγμα παραδοσ ιακ ής
φ ορεσ ιάς, ζ ητ ών τας να γ ίνε ι τ ρί χρωμο, με ζωγρα φισμέ να
f ra ngi pa ni s σ τ ο κέ ν τ ρο, εμπρός τ ου. Ο ιδρώτας κ υλά, τ ο
ηλεκ τ ρικό διακόπτ εται συ νέχε ια. Κατα φθά νου ν κάθε τ όσο
ε ν ισχύσε ις που τ ρο φ οδοτ ού ν μια παλαιωμέ νη γε ν νήτ ρια με
πετ ρέλαιο. Η μοδίσ τ ρα έρχεται με τ ο μηχα νάκ ι τ ης, γ ια
να πάρε ι τα ακ ριβή μέτ ρα. Η ζωγρά φ ος λύ νε ι τ ις απορίες
τ ης γ ια τ ο σχέδιο και τα χρώματα τ ων λουλουδιών που
θα αποτ υπώ σε ι. Τα υπόλοιπα κορίτ σ ια γελού ν και μιλού ν
ακατ άπα υσ τα. Η υπεύθυ νη παζαρεύε ι αλύπητα και η χαρά
κ υλά από κάθε πόρο μου. Φεύ γω και ευχαρισ τ ώ τ ην προ-
σ φάτ ως αποκ τ ηθε ίσα παρέα μου, γ ια ό,τ ι μου πρόσ φερα ν.
Δε ν ξέρω α ν κατ άλα βα ν τ ο μέ γεθος τ ης προσ φ οράς τ ους,
πά ν τ ως με δια βεβαίω σα ν ότ ι τα ρούχα μου θα ε ίναι έτ οιμα
τ ο απόγευμα και θα παραδοθού ν σ τ ο ξε νοδοχε ίο μου. Σκα-
σ ίλα μου και α ν δε ν έρθου ν. Ο ι σ τ ιγμές που έζ ησα μετ ρού ν.
Ε πισ τ ρέφ ω σ τ ο ξε νοδοχε ίο.
 Η ώρα ε ίναι πια σχεδόν 6 τ ο απόγευμα. Σκέφτ ομαι ότ ι τ ο
Βιετ νάμ μου φά νηκε τ ερά σ τ ιο. Με μπούκω σε. Κάθομαι σ τ η
βερά ν τα τ ου δωματ ίου, τ ο οποίο ε ίναι α υτ οτ ελής βίλα. Η
άμμος ακ ριβώς μπροσ τ ά μου, σχεδόν λευκ ή ή μάλλον υπό-
λευκ η. Τα κοχύλια τ ης και αυτ ά ολόλευκα ή σω σ τ ότ ερα
296 υπόλευκα. Στ η ματ ιά μου, φ οίν ικες ψηλοί και πιο πέρα
σ τ ην ευθε ία, η α νοι χτ ή Κινεζικ ή θάλα σσα. Τώρα, έχε ι χρώ-
μα μολυβί και κ ύμα πολύ. Ο ορίζον τας παραμέ νε ι α νοι-
χτ ός έως εκε ί που φτ ά νε ι τ ο μάτ ι. Ν ωρίτ ερα, κολύμπησα
σ τα νερά τ ης. Δροσ ιά και πολλή δύ ναμη. Δύ ναμη εσωτ ερι-
κ ή, γε ν νοβόλα. Κολύμπησα παρέα με τ ον να υα γοσώ σ τ η. Το
νερό πά ν τα α σ κε ί απά νω μου γοητ ε ία. Όμως δε ν μπόρεσα
να α φεθώ σ τ ον κ υματ ισμό τ ης. Ήτα ν δυ νατ ότ ερη από εμέ να
και δε ν ήθελε να με οδηγήσε ι σ τα μυσ τ ικά τ ης. Ίσως και
ε γώ κ ράτα γα τα δικά μου γ ια τ ις α γαπημέ νες μου θάλα σ-
σες. Ποιος ξέρε ι. Το φ ως σχεδόν σε δύση και όπως πά ν τα
όλες αυτ ές τ ις ημέρες θολό από τ ην υ γρα σ ία. Τα πά ν τα χά-
νου ν τ ο περίγραμμά τ ους, υποκ λινόμε να σ τ ους υδρατ μούς.
Άλλω σ τ ε χωρίς αυτ ούς, χωρίς τ ην εποχή τ ων μουσώνων,
τ ίποτα δε ν θα ζούσε εδώ πέρα. Το ρύζι, τ ο κ ύριο μέσον
επιβίω σής τ ους, χρε ιάζεται τ ο νερό, τ ην υ γρα σ ία, άλλως
δε ν α ναπτ ύσσεται. Σκοτ ε ίν ια σε και πά ω να α νά ψ ω τα κεριά.
Το βράδυ ε ίναι μελα γχολικό εδώ σ τ ην Ινδοκ ίνα. Ακού γεται
έ να πουλί σ τ η σ τ έ γη μου.
Ημέρα δέκατ η έκ τ η, Nha Trang
Σήμερα, πάλι βαλίτ σα, πάλι α ναχώρηση. Υποτ ίθεται ότ ι θα
φτ άσω σε έ να θέρετ ρο – μικ ρό νησάκ ι, γ ια να απολα ύσω
μια ημέρα ξεκούρα σης και μπά ν ιου. Δε ν θέλω να φύ γω από
τ ο κουκ λίσ τ ικο λιμά ν ι. Το προγραμματ ισμέ νο ταξ ίδι πά ν τα
έχε ι τ ον κ ίνδυ νο να κά νε ις λα ν θα σμέ νη επιλογή. Ότα ν σχε-
διάζε ις, και μάλισ τα προσπαθών τας να χωρέσε ις όσα πε-
ρισσότ ερα γ ίνεται μέσα σε ελάχισ τ ο χρόνο, ε ίναι πιθα νόν
κάπου να τ ην πατ ήσε ις.
Αεροδρόμιο, πτ ήση και με παραλαμβά νε ι α υτ οκ ίνητ ο γ ια
τ ο θέρετ ρο. Με πληρο φ ορε ί ο οδηγός ότ ι η διαδρομή ε ί-
ναι περίπου μια ώρα. Περνάμε μέσα από τ ην παραθαλά σσ ια
πόλη τ ου Nha Tra ng. Αρχίζω να α γριεύ ω. Η ακ τ ή ε ίναι γε-
μάτ η πολυώρο φα μπετ ονέ ν ια ξε νοδοχε ία και δια φημισ τ ικές
πινακ ίδες. Με παραπέμπε ι σε έ να κακόγουσ τ ο Φαληράκ ι 297
τ ης Ρόδου. Μοιάζε ι όλη η κατ ά σ τα ση σα ν τ ο α υ γό που έχε ι
αρχίσε ι να ρα γ ίζε ι τ ο τ σό φλι γ ια να βγε ι τ ο νεογέ ν νητ ο.
Όμως, α ν τ ί γ ια α υ γό πουλιού, φ οβάμαι ότ ι πρόκε ιται γ ια
α υ γό φιδιού. Η επώα ση α υτ ή δημιουργε ί τ ον κ ίνδυ νο να
κατα σ τ ρα φε ί η τα υτ ότ ητα τ ου τ όπου. Προς τ ο παρόν δε ν
μπορού ν κα ν να καταλάβου ν τ ον υπαιν ιγμό, ε ίναι μεθυσμέ-
νοι από τ ην προοπτ ικ ή τ ης «ταχε ίας α νάπτ υξ ης.
Η ε ναέρια και σ τ η συ νέχε ια χερσαία διαδρομή ολοκ λη-
ρώνεται με τ η θαλά σσ ια δεκάλεπτ η μετα φ ορά μου με τα-
χύπλοο. Φτ ά νω επιτ έλους σ τ ο νησάκ ι όπου βρίσ κεται τ ο
κατ άλυμα. Όλη η προσπάθε ια εδώ ε ίναι να αποκατα σ τ ήσε ι ο
ταξ ιδιώτ ης τ ην επα φή τ ου με τ η φύση. Τα δωμάτ ια α υτ οτ ε-
λε ίς καλύβες, με πρωτ όλε ια, απλά και φ υσ ικά υλικά. Παρ’
όλα α υτ ά, σε κάθε καλύβα υπάρχε ι κάλυ ψη w i–f i, έ γχρωμη
τ ηλεόρα ση, βίν τ εο, μηχα νή τ ου εσπρέσσο.
Ίσως επε ιδή σ τ ην Ε λλάδα τ ο μέτ ρο ε ίναι πιο α ν θρώπινο
και δε ν έχουμε χά σε ι ακόμη τ ην επα φή με τ ο ψητ ό ψάρι
σ τα κάρβου να δίπλα σ τ η θάλα σσα, τ η μυρωδιά τ ης καλο-
καιρινής ν τ ομάτας, τ ις ιριδίζουσες φ ουσ κάλες τ ου ελλη-
ν ικού κα φέ δίπλα σ τ ο κ ύμα, τ ην ε ικόνα από τα πλοκάμια
τ ου χταποδιού που σ τ άζου ν απλωμέ να σ τ ον ήλιο, τ ην ευ ω-
διά από τ ους λεμονα ν θούς και τ η γεύση από τ ο πα γωμέ νο
βύσσ ινο γλυκό, ίσως γ ια τ ον λόγο α υτ όν ούτ ε τ ο μέρος που
βρίσ κομαι ούτ ε η επιμελημέ νη προσπάθε ια κατα φέρνου ν να
με συ νεπάρου ν.
Κατ ά τα λοιπά, έκα να τ ο μπά ν ιο μου σ τ η θάλα σσα. Το νερό
θολό, δυ νατ ό και βαρύ. Ο κόλπος πολύ πιο προσ τατ ευμέ-
 νος από τ η χθεσ ινή εμπε ιρία. Ανακάλυ ψα σ τ η λευκ ή άμμο
κομματ άκ ια λευκά που σ τ ην αρχή μου έμοιαζα ν με μικ ρά
σπα σμέ να κ λαδάκ ια. Τελικά, ήτα ν λευκά κοράλλια. Μάζε ψα
μια μικ ρή χού φτα.
298 Βραδιάζε ι. Η μελα γχολία έ ν τ ονη. Όσο περνά νε οι μέρες
α ναρωτ ιέμαι τ ι σημαίνε ι ρίζα, σπίτ ι, επισ τ ρο φή. Τι μας
συ νδέε ι με έ να ν τ όπο, τ ι ε ίναι δεσμός. Καταλήγω ότ ι τ ό-
πος ε ίναι οι α γαπημέ νοι και μόνον αυτ ό. Το χρήμα έχε ι τ ην
ικα νότ ητα να καθισ τ ά οικε ίο, κάθε τ όπο. Με αυτ ό, εξα σ φα-
λίζε ις ταχύτ ητα σ τ η μετακ ίνηση, άρισ τ ες συ ν θήκες ύπ νου
και περιποίησης, α ν θρώπους έτ οιμους να α ν ταποκ ριθού ν
σε κάθε επιθυμία. Πά νω από όλα, εξα σ φαλίζε ις τ ην ψευ-
δαίσθηση μιας καθημερινότ ητας γεμάτ η από τ ις συ νήθε ιές
σου. Μπορώ να φά ω ελλην ικ ή σαλάτα ή ρόκα παρμεζά να σ τ ο
έρημο νησ ί όπου βρίσ κομαι σήμερα. Δε ν μπορώ όμως να
έχω τ η ζεσ τα σ ιά, τ ο χαμόγελο και τ ην α φή τ ων α γαπημέ νων
μου α ν θρώπων που έχου ν με ίνε ι πίσω. Ξαπλώνω παρέα με
δυο σαυρίτ σες σ τ ο τα βά ν ι. Χαζεύω σ τ ην τ ηλεόρα ση Shaf t ,
α σ τ υ νομικ ή αμερικα ν ικ ή ταιν ία τ ης δεκαετ ίας τ ου 1970. Τα
σύ νορα τ ου κόσμου μας, μικ ρά…
Ημέρα δέκατ η έβδομη, Σαϊγ κόν και ήδη Ho C hi Mi nh
Άν τ ε και προσ γε ιώνομαι σ τ ην τ ελευταία σ τ ά ση. Είναι Κυ-
ριακ ή και έχω λίγες ώρες, μέχρι τ η βραδινή πτ ήση τ ης
επισ τ ρο φής, να πάρω μια μυρωδιά από τ ην πόλη – δια-
βόητ ο θρύλο τ ων προηγούμε νων δεκαετ ιών. Την πόλη που
έχε ι σ τ οι χε ιώ σε ι τ ην αμερικα ν ικ ή κουλτ ούρα, κ υρίως τ ης
δεκαετ ίας τ ου 1970.
Ε πισ κέπτ ομαι τ ο πα σ ίγ νω σ τ ο προεδρικό μέ γαρο. Βλέπω από
τ ο μπαλκόν ι τ ου τ ους κ ήπους και τ ο τα ν κ τ ου Βόρε ιου Βι-
ετ νάμ, που σηματ οδότ ησε τ ην τ ελικ ή κατ άλη ψη τ ου Νότ ιου
Βιετ νάμ από τ ο Βόρε ιο και τ ην επα νέ νω ση τ ης χώρας. Κα-
τ εβαίνω σ τα υπόγε ια, όπου εξακολουθού ν να βρίσ κον ται οι
α σύρματ οι, οι σ τ ρατ ιωτ ικοί χάρτ ες, τα κατα φύ γ ια. Ακού ω
τ ον ξε να γό μου να μου περιγρά φε ι, με τ η φ ωνή τ ης προ-
πα γά νδας, τ ις τ ελευταίες ημέρες και ώρες τ ου πολέμου.
Τον ρωτ ώ τ ι αισθά νεται γ ια τ ους Αμερικα νούς. Μου παπα-
γαλίζε ι τ ην ίδια απά ν τ ηση που έχω ακούσε ι όσες ημέρες
βρίσ κομαι σ τ η χώρα. Συ γχωρούμε αλλά δε ν ξεχ νούμε. 299
Η υπόλοιπη πόλη έχε ι α σ ιατ ικ ή πά σ τα με γέμιση με γαλού-
πολης και γαλλικά μπαχάρια. Το κέ ν τ ρο τ ης δια σχίζεται
από με γάλες λεω φ όρους, δε νδρο φ υτ εμέ νες. Βλέπω τ ο a r t
n o u veau κ τ ήριο τ ου ταχυδρομε ίου, που έχε ι κ τ ισθε ί σε
σχέδια τ ου Άιφελ, και απέ να ν τ ί τ ου τ ον καθεδρικό ναό
τ ης N ot r e Da me. Στ ην πλατ ε ία φ ωτ ογρα φίζον ται ζευ γάρια,
ν τ υμέ να με ρούχα γαμπριάτ ικα και ν υ φικά λευκά, με πέ-
πλα και κε ν τ ήματα. Όχι, μου απα ν τ ά ο ξε να γός μου, δε ν
ε ίναι φ ωτ ογρα φίες μετ ά τ ον γάμο. Είναι η συ νήθης φ ωτ ο-
γρά φηση που γ ίνεται πριν από τ ον γάμο. Έτ σ ι, κάτ ι σα ν
πρόβα. Περιδια βαίνω από πλατ ε ίες και δρόμους. Βλέπω
και φ ωτ ογρα φίζω τα ξε νοδοχε ία τ ων α ν ταποκ ριτ ών τ ου δι-
εθ νούς Τύπου κατ ά τ η διάρκε ια τ ου πολέμου. Κάποια έχου ν
α νακαιν ισθε ί. Κάποια παραμέ νου ν σ κ ιές τ ου παρελθόν τ ος
τ ους. Βλέπω τ ις τ ρύπες από τ ις σ φαίρες και προσπαθώ να
φα ν τα σ τ ώ τ ον πυρετ ό εκε ίνων τ ων ημερών.
Ο ι Αγορές τ ης πόλης μπλε γμέ νες μεταξ ύ τ ους. Υπάρχε ι η
κ λα σ ικ ή, κ ινεζικού τ ύπου, κ λε ισ τ ή α γορά. Με τα μικ ρά
εμπορικά, τα παζάρια τ ης και τ ύπους που πωλού ν ε ν θύ-
μια από τ ον πόλεμο. Εκ τ ίθε ν ται σε μικ ρές προθήκες α να-
πτ ήρες αμερικά ν ικοι, σ καλισμέ νοι με λογότ υπα, φρά σε ις,
συ ν θήματα, καπέλα και σ τ ολές τ ου σ τ ρατ ού τ ου Βόρε ι-
ου Βιετ νάμ, καθετ ί που σχετ ίζεται με τ ην εποχή εκε ίνη.
Φα ν τ άζομαι ότ ι αρκετ ά ε ίναι ήδη απομιμήσε ις. Υπάρχου ν
υπαίθριες περιοχές με πάμπολλα μα γαζιά α σ ιατ ικού τ ύ-
που και, τ έλος, οι δρόμοι τ ου κέ ν τ ρου, οι οποίοι έχου ν
συ γ κε ν τ ρώ σε ι με γάλα κατα σ τ ήματα με υπέροχης ποιότ ητας
υπερπολυτ ελή α γαθά, τα οποία πωλού ν ται σε εξαιρετ ικά
 ακ ριβές, ακόμη και γ ια τ ους τ ουρίσ τ ες, τ ιμές. Η πολυποι-
κ ιλότ ητα τ ης εμπορικ ής ζωής αποτ υπώνε ι με τ ον καλύτ ερο
δυ νατ ό τ ρόπο τ η σημερινή κοινων ικο – πολιτ ικ ή κατ ά σ τα ση
σ τ η χώρα. Το πολιτ ικό κομμου ν ισ τ ικό σύσ τ ημα συ νδυάζεται
με τ ην ελεύθερη οικονομία τ ης Αγοράς και με μια κοινων ία
300 που α φου γ κ ράζεται και δοκ ιμάζε ι τα όρια τ ης ελευθερί-
ας τ ης. Ο συ νδυα σμός πρωτ ότ υπος και ο τ όπος βράζε ι. Η
ολιγόωρη βόλτα σ τ ην πόλη τ ελε ιώνε ι. Κατ άκοπη, πίνω τ ο
τ ελευταίο τ σάι σε έ να από τα ξε νοδοχε ία τ ου κέ ν τ ρου. Η
μυρωδιά τ ου τ σα γ ιού και η γαλλικ ή αποικ ιακ ή διακόσμηση
τ ου χώρου ε ίναι τ ο καλύτ ερο α ν τ ίο.
Στ ο αεροδρόμιο, περιμέ νω τ ην α νακοίνω ση γ ια τ ην επιβί-
βα ση. Κάθομαι σ τ ην αίθουσα α ναμονής παρέα με δυο ζευ-
γάρια Ιταλών, οι οποίοι κ ρατ ού ν με περισσή φρον τ ίδα δυο
μωρά από τ ην Καμπότζ η. Η α γων ία και τ ο ά γχος τ ους ε ίναι
τ όσα, που με παροτ ρύ νου ν να τ ους πιά σω κουβέ ν τα. Μα-
θαίνω ότ ι μόλις υιοθέτ ησα ν αυτ ά τα υπέροχα μωρά και τα
οδηγού ν σ τ ο ταξ ίδι τ ης καινούργ ιας τ ους ζωής πίσω σ τ η
Ρ ώμη. Η ε ίδηση σε συ νδυα σμό με τ ην ε ικόνα με ταράζε ι.
Κάτ ι δε ν κολλάε ι. Κάτ ι δε ν ε νώνεται. Πώς θα προσαρμο-
σ τ ού ν αυτ ές οι ψ υχούλες σ τ ις τ όσο δια φορετ ικές μυρω-
διές, ήχους, α γ γ ίγματα; Από τ ην άλλη μεριά, ν ιώθω τ ην
α γάπη και τ ην α γων ία τ ων δύο ζευ γαριών να τα α γ καλιά-
σου ν, να τα γαληνέ ψου ν. Τους εύχομαι να ε ίναι καλορίζικα.
Τα μωράκ ια με κά νου ν να σ κεφτ ώ τ ην κατ ά σ τα ση τ ής χώρας
που ετ οιμάζομαι να α φήσω.
Ενώθηκε, λοιπόν, τ ο Βιετ νάμ, αλλά τ ι ε νώθηκε; Ενώθηκε
τ ο βόρε ιο τ μήμα τ ου τ ο οποίο πολιτ ισ τ ικά και εδα φι-
κά δια φοροποιε ίται έ ν τ ονα από τ ο Κέ ν τ ρο και τ ον Νότ ο.
Και δια φοροποιε ίται καταρχήν σε επίπεδο κ λιματ ολογ ικών
συ ν θηκών. Δια φ οροποιε ίται σε επίπεδο γεωργ ικ ής παρα-
γωγ ικότ ητας. Τα βόρε ιο δέλτα τ ου Κόκ κ ινου ποταμού δίνε ι
τ η δυ νατ ότ ητα διπλής σ τ ο έτ ος παρα γωγής ρυζιού. Ενώ, τ ο
α γ ια σμέ νο δέλτα τ ου Me ko ng προσ φέρε ι τ ρε ις φορές τ ον
χρόνο ρύζι σ τ ους καλλιεργητ ές τ ου. Έ χε ι σημα σ ία α υτ ό;
Κεφαλαιώδη γ ια τ ην επί σε ιρά ετ ών α γροτ ικ ή οικονομία
τ ης περιοχής. Το ρύζι ε ίναι η πηγή ζωής και πολιτ ισμού.
Το βόρε ιο τ μήμα σχετ ίζεται και συ νδέεται άμεσα με τ ον
κ ινεζικό παρά γον τα. Έ χε ι α ναπτ υχθε ί μια χιλιετ ία κάτ ω
από τ ην κ ινεζικ ή κατ οχή. Στ ον Νότ ο έχου ν α ναπτ υχθε ί άλ- 301
λοι πολιτ ισμοί, με κ υρίαρχο γ ια πέ ν τ ε περίπου αιώνες
(1ος– 6ος) τ ο καμποτζια νής και ινδικ ής επιρροής βα σ ίλε ιο
τ ου Funa n. Στ ο Κέ ν τ ρο, ο ινδικ ής επιρροής πολιτ ισμός
τ ων C ha mpa. Εκε ί, ακολουθού ν οι Ευρωπαίοι και α ναπτ ύσ-
σου ν εμπορικές σχέσε ις. Στ ο Κέ ν τ ρο έχου ν ε γ κατα σ ταθε ί
όχι ως κατακ τ ητ ές, αλλά ως έμποροι οι Ιάπωνες και οι
Κινέζοι τ ους τ ελευταίους τ ρε ις αιώνες. Τέλος, ο Νότ ος
έχε ι γ νωρίσε ι τ ον καπιταλισμό, τ ην ελεύθερη Αγορά. Έ χε ι
έρθε ι σε επα φή με τ ον αμερικα ν ικό τ ρόπο κοινων ικ ής δο-
μής, έχε ι αρωματ ισ τ ε ί με έ να ν διεθ νή αέρα κοινων ικών
σχέσεων, οικονομικ ής α νάπτ υξ ης και ελευθερίας. Ο Νό-
τ ος ε ίναι κοσμοπολίτ ης, τ ο Κέ ν τ ρο έχε ι αέρα διεθ νούς
εμπορίου. Ο Βορράς ε ίναι μυρμιγ κώδης και κ ινέζικος. Ο
Βορράς δε ν συ γχωρε ί τ ον Νότ ο, που πρόδω σε και συ νερ-
γά σθηκε με τ ους Αμερικα νούς. Ο Νότ ος δε ν συ γχωρε ί τ ον
Βορρά που τ ου επέβαλε τ ον κομμου ν ισμό και τ ου σ τ έρησε
τ ον ιδιωτ ικό πλούτ ο τ ης ελεύθερης Αγοράς. Ο Βορράς και
ο Νότ ος, λοιπόν, χρησ ιμοποιού ν τα ίδια γράμματα, αλλά με
άλλη προ φ ορά, άλλο ε ιδικό βάρος, άλλον τ ον ισμό, άλλον
αέρα. Περιδια βαίνον τας α υτ ές τ ις ημέρες τ ο Βιετ νάμ κατ ά
τ ο εκ τ εταμέ νο τ ου μήκος, η δια φ οροποίηση α υτ ή ε ίναι
απτ ή. Είναι σα ν να περπατ ώ σε κάτ ι δια φ οροποιούμε νο α νά
γεωγρα φικό πλάτ ος, αλλά τα υτ όχρονα πολύ όμοιο. Δια βά-
ζον τας, ακού γον τας, βλέπον τας και μελετ ών τας, τ ο ίδιο
και τ ο άλλο γ ίνον ται κατα νοητ ά. Σα ν να βάζω τα κομμα-
τ άκ ια τ ου παζ λ σ τ η θέση τ ους. Το α υσ τ ηρό, ε νεργ ιογόνο,
πολύβοο, κ ινεζικό, εσω σ τ ρεφές και γήινο Ανόι. Το ινδικό
κόκ κ ινο τ ων γλυπτ ών, σ τ ο Μέσο. Η κ ινεζικ ή και κ λε ισ τ ή
σα ν ξεχα σμέ νο παραμύθι κε ν τ ρικ ή Hue. Η αλματ ώδης τ ου-
ρισ τ ικ ή α νάπτ υξ η τ ων παράλιων τ ου Μέσου υπό συ ν θή-
 κες καπιταλισ τ ικ ής ευ φ ορίας. Η χαοτ ικ ή, δυτ ικότ ροπη και
κοσμοπολίτ ισσα Saig o n. Όλα τ όσο δια φορετ ικά και σ τ ην
α φετ ηρία τ ους, σ τ ην πρωταρχικ ή τ ους ουσ ία, τ όσο όμοια.
Είναι σα ν να έχυσε κάποιος τ ο ίδιο υ γρό σε δοχε ία δια φο-
ρετ ικών μορ φ ών. Η γεύση ίδια, τ ο σχήμα άλλο.
302 303
Μπαίνω σ τ ο αεροπλά νο. Ε πισ τ ρέφ ω. Μπούκω σα. Αυτ ήν τ η
σ τ ιγμή δε ν θέλω άλλο αεροδρόμιο, άλλη πόλη, άλλο πα-
ζάρι, άλλη πτ ήση, άλλη βαλίτ σα, άλλο βάρος, άλλον ναό,
άλλο δωμάτ ιο ξε νοδοχε ίου.
Ποιος θα ε ίναι ο επόμε νος προορισμός;
304 305
306
Ζέσ τ η μιας ερήμου υπαιν ικ τ ικ ής και κ ινούμαι πά νω σε μια
υπερλεω φόρο με καταπρά σ ινες πρα σ ιές δεξ ιά και αρισ τ ερά.
Φοίν ικες και γ καζόν, που απορρο φά νερό πολύ, επι χε ιρού ν
να α νατ ρέ ψου ν τ η φ υσ ικ ή ισορροπία σε αυτ ήν τ η μεριά τ ου
κόσμου. Η προσπάθε ια τ ου α ν θρώπου να επιβληθε ί σ τ ο περι-
βάλλον τ ου και να τ ο μετατ ρέ ψε ι κατ ά τ η βούληση τ ου αποτ υ-
πώνεται εδώ και με τ η χρησ ιμοποίηση ποτ ισ τ ικού νερού που
προέρχεται κατ ά ποσοσ τ ό 97% από α φαλάτ ω ση. Η θάλα σσα που
συ ν ισ τ ά τ ο φυσ ικό σύ νορο τ ης μιας μεριάς τ ου δρόμου δε ν
αποπ νέε ι δροσ ιά. Το μυαλό τ ο κατα γρά φε ι ως α νορθοδοξ ία.
Η πόλη σύγχρονη. Εν τα γμέ νη και αυτ ή στον άτ υπο δια γων ισμό
τ ης περιοχής, όπου η μια κατασ κευή πρέπει να ξεπερνά τ ην
άλλην σε όγ κο και πρωτοτ υπία. Τι ορίζει το σύγχρονο; Γραμμές
κάθετ ες, ευθείες, σ κ ληρές, που προσελκ ύου ν και α ν τα νακ λού ν
φως. Προσπαθού ν να διατ ρήσου ν, άρα γε, τι; Οι κατασ κευές μού
μοιάζου ν αρσε ν ικές, φτια γμέ νες γ ια να τ έρπου ν τα μάτια τ ων
α γοριών τ ης περιοχής. Λείπου ν οι καμπύλες, τα κοίλα, τα πα-
ράθυρα και τα μπαλκόν ια, οι πλατιοί και χαμηλοί όγ κοι. Τα
307
σχήματα και οι φόρμες έως προκ λητικά, έ να ν τι κάθε οικείας
νόρμας. Η αστικ ή α νάπτ υξ η σε όλον τον Κόλπο αποτ υπώνει τ ην
προσπάθεια να εξερευ νηθεί η πιο πέρα φόρμα. Η α ναζ ήτ ηση
αυτ ή συ νδυάζεται με τ ην α νάγ κ η να αποτ υπωθεί η ισχύ του
χρήματος. Αναρωτιέμαι α ν θα ήτα ν ίδια η έ ν ταση τ ης προσπά-
θειας ή ο νεωτ ερισμός του αποτ ελέσματος, α ν ο πλούτος στ ην
περιοχή δε ν προερχότα ν από τ ύχη αλλά από τ ην υπεραξ ία μιας
επίπονης και διαρκούς προσπάθειας. Αν δε ν προερχότα ν από
το πολύτιμο πετ ρέλαιο και αέριο που συμπτ ωματικά βρέθη-
κε στο υπέδα φος. Σκέφτομαι πως στ ην πορεία του ιστορικού
χρόνου ό,τι με γαλειώδες μας έχει απομείνει, και σήμερα βλέ-
πουμε σπαρμέ νο σε πολλές γων ιές τ ης Γης, ήτα ν αποτ έλεσμα
συγ κέ ν τ ρωσης πλούτου. Πλούτου που κάποια στιγμή παράχθηκε
είτ ε από τον έλε γχο θαλάσσ ιων και οδικών δρόμων είτ ε λόγω
ακ ριβώς τ ης εκ μετάλλευσης με κάθε τ ρόπο τ ης γης. Η συ νει-
δητοποίηση τ ης ιστορικ ής αυτ ής πρα γματικότ ητας δε ν απα ν τά
στ ην ερώτ ηση πώς μπορεί να αισθά νεται ο μόλις πριν από
εκατ ό χρόν ια περιπατ ητ ής τ ης ερήμου, ο οποίος σήμερα κ υ-
κ λοφορεί σε αυτ ές τις σα ν από manga βγαλμέ νες πόλεις και
308
μπαινοβγαίνει στα πολικ ής θερμοκ ρασ ίας mall s, ν τ υμέ νος με
τ ην παραδοσ ιακ ή του φορεσ ιά.
Η κ ρατ ικ ή εξ ουσ ία ε νσαρκώνεται οικογε νε ιοκ ρατ ικά. Αυτ ή
φαίνεται να ε ίναι και η κοινων ικ ή α ν τ ίλη ψη. Ο ι κ ρατ ικές
παροχές ε ίναι παροχές τ ου γε νάρχη προς τα μέλη τ ης οικο-
γέ νε ιάς τ ου. Η κ ρατ ικ ή εξ ουσ ία ε ίναι πατ ριαρχικ ή με σχεδόν
βιβλικ ή έ ν νοια. Η κορυ φή τ ης α σ κε ί – έλκε ι εξ ουσ ία από τ ον
Θεό, κ ληρονομικά και όπως ο πατ έρας– α φέ ν τ ης, και φρον τ ίζε ι
κατ ά βούληση γ ια τ ην α ναδια νομή τ ου πλούτ ου. Φα ν τ άζομαι
ότ ι ο τ ρόπος α ναδια νομής εξα σ φαλίζε ι ε ν τ έλε ι και τ η νομι-
μοποίησή τ ης.
Ο ι μαυρο φορεμέ νες φιγούρες τ ων γ υ ναικών μου μοιάζου ν τ όσο
πέ ν θιμες. Μαύρη, ολόμαυρη abaya και κ υκ λο φορού ν σα ν σ κ ιές.
Χρώμα – μαρτ ύριο γ ια τ ις κ λιματ ικές συ ν θήκες τ ης περιοχής.
Αν τ ίθετα, οι ά νδρες έχου ν επιφ υλάξε ι γ ια τ ους εαυτ ούς τ ους
τ ο ά σπρο. Δε ν κ υκ λο φ ορού ν μόνες, ούτ ε με παρέες σ τ ον δρόμο.
Κυρίως, τ ις συ νά ν τ ησα σ τα με γάλα εμπορικά και νωρίς τ ο από-
309
γευμα να πίνου ν τ σάι σ τ ο κα φέ τ ου ξε νοδοχε ίου. Παρατ ηρούσα
τ ην έκφρα ση κοκεταρίας τ ους, σ τ ην επιλογή τ ων παπουτ σ ιών.
Πέδιλα, πολύχρωμα, με ψηλά τακού ν ια και λεπτ επίλεπτα λου-
ράκ ια. Η α ν τ ίλη ψη ότ ι μέσα από τ η μα ύρη πα νοπλία ν τ ύ νον ται
και βά φ ον ται κατ ά βούληση ε ν ισχύε ι τ ην κοινων ικ ή α ν τ ίλη ψη
τ ης περιοχής γ ια τ ον ρόλο και τ η θέση τ ους. Δοκ ιμάζω σε έ να
κατ ά σ τ ημα μια μα ύρη, κατ άμα υρη abaya, με μα ύρη, κατ άμα υρη
κουκούλα. Π ν ίγομαι σα ν να εμποδίζε ι τ ο ρούχο τ ον αέρα να
κ υκ λο φ ορήσε ι. Σα ν να μην μπορώ να α ναπ νεύσω.
Ε πισ κέπτ ομαι τ ο Με γάλο Τ ζαμί τ ου Σε ϊ χη Ζάιν τ . Ολοκ ληρώ-
θηκε μόλις τ ο 2007. Χωράε ι πά νω από σαρα ν τα έ να ν χιλιά-
δες πισ τ ούς. Κατ ά τ ις εκ τ ιμήσε ις, κόσ τ ισε περίπου εξα σόσ ια
πε νήν τα εκατ ομμύρια ευρώ και εργά σ τ ηκα ν περίπου τ ριά ν τα
χιλιάδες εργάτ ες γ ια περίπου δέκα έτ η. Συ ν ισ τ ά τ ην αρα βικ ή
απά ν τ ηση σ τ η μ νημε ιακ ή αρχιτ εκ τ ον ικ ή. Έ χε ι μήκος τ ετ ρακό-
σ ια ε ίκοσ ι μέτ ρα. Η μορ φή τ ου έχε ι μα υριτα ν ικά σ τ οι χε ία.
Είναι εκ τ υ φλωτ ικά λευκό, κατ άλευκο, τ όσο που τα μάτ ια δε ν
μπορού ν να με ίνου ν α νοι χτ ά χωρίς σ κ ία σ τ ρο. Το λευκό α υτ ό,
310 311

που συμβολίζε ι τ ην α γ νότ ητα και τ η θρησ κευτ ικ ή ευλάβε ια,

ε ίναι κατα σ κευα σμέ νο ε ν μέρε ι με ελλην ικό μάρμαρο από τ η
Δράμα. Η έ ν θεση τ ων μαρμάρων θυμίζε ι κάτ ι από τ ο Ταζ Μαχάλ.
Έ χε ι τ έσσερις μιναρέδες, ακ ροβολισμέ νους σ τ ις τ έσσερις γω-
ν ίες τ ου. Το περισ τ ύλιο τ ης εσωτ ερικ ής τ ου α υλής αποτ ελε ί-
ται από περισσότ ερους από χίλιους κ ίονες. Στ ο εσωτ ερικό, ο
με γαλύτ ερος θόλος τ ου κόσμου, τ ο ύ ψος τ ου κ τ ίσματ ος και οι
ογδόν τα περίπου θόλοι δημιουργού ν δέος. Ο ξε να γός επιμέ νε ι
να μου παραθέτ ε ι νούμερα που αποκαλύπτ ου ν κατ ά τ η γ νώμη
τ ου, τ η μοναδικότ ητα τ ου έργου. Τα νούμερα με κουράζου ν και
κ υρίως με αποσπού ν από τ ην απόλα υση τ ου αποτ ελέσματ ος.
Αυτ ό που βλέπω ε ίναι η ορισμός τ ης συμφ ων ικ ής μουσ ικ ής
τ ου λευκού. Ο συ νδυα σμός τ ων επιμέρους λευκών, κατακόρυ φα
σ τ ον ήλιο, σχεδόν παρά γε ι έ να μουσ ικό κ ρεσέ ν τ ο.

Τα βράδια επιλέ γω να τ ρώ ω δίπλα σ τ η θάλα σσα, πά νω σ τ ην

άμμο. Με φ ωτ ε ινά φε γ γάρια, η άμμος λάμπε ι, κάτα σπρη. Ο ι
ν ύχτ ες ε ίναι υ γρές και πηκ τ ές. Το θαλα σσ ινό νερό χλιαρό και
μαλακό.
313 ς 20
10
λη
ρί
Απ

312
314
Λιμάν ι και πλεούμε να αποσπούν τη ματιά. Η θέση του λιμα ν ιού
επιτελική εδώ και αιώνες. Προστατευμέ νο σημείο στο στε-
νό πέρασμα του κόλπου του Ομάν, προς την Αραβική θάλασσα
και από εκεί ευχερής η πρόσβαση στον Ινδικό ωκεα νό και στα
πολύτιμα μπαχάρια της Ινδίας. Ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο
Πτολεμαίος το ξέρει ως το «κ ρυφό λιμάν ι». Για αυτό και α νέ-
καθε ν η περιοχή έχτιζε καράβια και γε ν νούσε ναυτικούς. Αυτή
τη γων ιά διεκδίκησα ν με πάθος Σασσ ιν ίδες και Αβασσ ίδες,
Πορτογάλοι, Πέρσες και Οθωμα νοί, ακόμη και τελευταία Άγ γλοι.
Αυτήν τη αλληλοδιαδοχή, και κυρίως τον γοητευτικό συνδυασμό
Περσ ίας και πορτογαλικού μπαρόκ στα καλύτερά του, βλέπω
περιδιαβαίνοντας τη σχεδόν κοιμισμέ νη πόλη. Κτήρια και ερεί-
πια μαρτυρούν τα αρώματα που πέρασα ν από εδώ και όλα κάτι
άφησα ν. Αυτό που άφησα ν ε νώθηκε με ό,τι ήδη υπήρχε στην πε-
ριοχή. Αρδευτικό σύστημα, με αυλάκ ια α νοιχτά που διασχίζουν
δρόμους και σπίτια – το φάλαζ γ ια το οποίο είναι περήφα νοι
οι ντόπιοι, φτιάχνεται από το 500 π.Χ. και διαχρον ικά απλώνε-
ται τόσο, ώστε να καταγράφονται τουλάχιστον έ ντεκα χιλιάδες
αυλάκ ια που χαράσσουν και γεμίζουν με πολύτιμο νερό όλη τη
χώρα.
315
Η αίσθηση του πα ντρέματος γ ίνεται ε ντονότερη περιδιαβαίνο-
ντας τα σκοτεινά στε νά του Mut t rah S ouq. Ακόμη και σήμερα,
τα ασήμια και τα κεραμικά κάτι θυμίζουν από την Περσ ία, κάτι
από την Αραβία αλλά και κάτι από το φορτ ωμέ νο ιβηρικό μπα-
ρόκ. Ο συνδυασμός αυτός αποτυπώνεται με τον καλύτερο τρόπο
στην ξυλοτεχν ία. Πόρτες και παράθυρα, καθώς και τα mandoos
–τα αγαπημέ να τους ξυλόγλυπτα έπιπλα –, κουτιά και συρτάρια,
σε αφθον ία. Έπιπλα, δουλεμέ να με καπαμάδες και ζωγραφισμέ να
με λουλούδια και α νεικον ικές παραστάσεις, κυρίως με πρά-
σ ινες και πορτοκαλιές αποχρώσεις. Κούκλες! Τα ίδια περίπου
σχέδια παρατηρώ στα κούμα τους, τα κυκλικά και επίπεδα στην
κορυφή πολύχρωμα φέσ ια τους, γ ια τα οποία είναι τόσο περή-
φα νοι. Τα φέσ ια αυτά και τα στιλέτα χατζάρ, που ξεκ ίνησα ν από
εδώ και από την κοντινή Υεμέ νη, αποτελούν σήμα κατατεθέ ν γ ια
τη χώρα. Δροσερό και σκ ιερό, το σουκ είναι γεμάτο από μορ-
φές με μαύρες αμπάγ ιες και φαρδιές πολύχρωμες κελεμπίες –
τζούμπα. Στρίβουν από γων ίες, χειρονομούν, φωνάζουν δυνατά,
ζουν την καθημερινότητά τους και εγώ αχόρταγα παρατηρώ.
316 317

Σοκάρομαι μαθαίνον τας πως η δουλε ία συ ν ισ τ ούσε πά γ ια πρα-
κ τ ικ ή γ ια τ η χώρα επί εκατ ον τ άδες χρόν ια έως και τ η δεκαε-
τ ία τ ου 1970, ότα ν και καταργήθηκε με νόμο. Σκέφτ ομαι πως η
πρακ τ ικ ή αυτ ή έχε ι διαμορ φ ώ σε ι κοινων ικές δομές σε όλη τ ην
περιοχή τ ης Αρα βίας. Ίσως, γ ια τ ον λόγο α υτ όν ε ίναι ευχερής
η αποδοχή όλων αυτ ών τ ων εργατ ών και οικ ιακών βοηθών που
έρχον ται από τ ην Ινδία, τ ο Πακ ισ τ ά ν, τ ο Ισλαμαμπά ν τ και ζου ν
σε συ ν θήκες σχεδόν σ κ λα βιάς, απόκ ληροι και αποκομμέ νοι
από οποιονδήποτ ε κοινων ικό ισ τ ό.
όου ν τ που καίγεται σ ιωπηλά και εκ λύε ι τ η μα γ ικ ή τ ου μυ-
ρωδιά. Ίσως, μόνον οι Γάλλοι, που προσπαθού ν χρόν ια τ ώρα
να αποκ ρυπτ ογρα φήσου ν τ η μα γε ία τ ων μουχλια σμέ νων τ υριών
τ ους, μπορού ν να απα ν τ ήσου ν πώς έ να ρετ σ ίν ι αλόης, μολυ-
σμέ νο από μούχλα, προκαλε ί τ όση ευχαρίσ τ ηση. Η λιγωτ ικ ή
μουσ ικ ή από τ ο παραδοσ ιακό ραμπάμπα και τα υπ νωτ ικά βήμα-
τα τ ου γ υ ναικε ίου χορού – χαμπούρα με οδηγού ν σε χα ύ νω ση.

Γ λυκαίνομαι δοκ ιμάζον τας μια κ ρεατ όπιτα –τ ο παραδοσ ιακό

σαμπουσάκ– και έ να αρν ίσ ιο κ ρέας, μα γε ιρεμέ νο με ρύζι και
ρεβίθια – τ ο παραδοσ ιακό καμπούλι. Ο ι μυρωδιές ε ίναι απο-
γε ιωτ ικές σα ν αυτ ές που μόνον οι Άρα βες μπορού ν να πετ ύ-
χου ν. Γ λυκά και καυτ ερά εκ ρήγ ν υ ν ται σε πλήρη αρμον ία μέσα
σ τ ο σ τ όμα. Για αυτ ό, η περιοχή λατ ρεύε ι τ ις γ υ ναίκες με
καμπύλες, τ ις α γαπημέ νες ρααμπίν ι. Η πληθωρικότ ητα σ τ ην
τ ρο φή αποτ υπώνεται και σ τ ο α ν θρώπινο σώμα και τ ο γεμίζε ι
σ τ ρογ γ υλάδες και αρώματα. Ο χώρος γεμίζε ι με λιβά ν ι και
318 319
320 Νησ ί – κ ράτ ος. Μια σ ταλιά και μια
ευθε ία από τ ον Βορρά τ ου και προς
τ ον Νότ ο. Η αρα βικ ή τ ου ονομα σ ία
σημαίνε ι «δύο θάλα σσες». Το μικ ρό
τ ου αρχιπέλα γος εκ τ ε ίνεται α νάμε-
σα σ τ η χερσόνησο τ ου Κατ άρ και τ η
Βόρε ια Ακ τ ή τ ης Σαουδικ ής Αρα βίας.
Και όμως σε αυτ ό τ ο περιορισμέ νο
έδα φος κατ οικού ν ά ν θρωποι ήδη από
τ ην 4η χιλιετ ία π.Χ. Ο πολιτ ισμός
τ ων Ντ ιλμού ν α ν θίζε ι τ ην εποχή τ ου
χαλκού και εκε ί γ ύρω σ τ ο 800 π.Χ.
απογε ιώνεται. Στ ρατ ηγ ικό πέρα σμα
τ ο νησ ί, έλκε ι πολιτ ισ τ ικά σ τ οι χε ία
από τ η Μεσοποταμία και τ ην κοιλά-
δα τ ου Ινδού. Ασσύριοι, Βα βυλών ι-
οι, Α χαιμίδες και Πάρθοι προσπα-
θού ν να τ ο ελέ γ ξ ου ν, γ ια να ελέ γ ξ ου ν
τ ους ναυτ ικούς δρόμους και να σ τα-
θεροποιήσου ν τ ο μέ γα εμπόριο τ ης
μακ ρινής αυτ ής εποχής. Βλέπω σ τ ο
μουσε ίο ευρήματα τ ης εποχής α υτ ής,
με τ ους σ καλισμέ νους θεούς– πουλιά
και τ ις φτ ερωτ ές τ ους φ ουσ τ ίτ σες.
Το α ν τ ίσ τ οι χο μουσε ίο τ ης Δαμα σ κού
ε ίναι ξα φ ν ικά πολύ κον τ ά. Η ελλη-
ν ικ ή κ λα σ ικ ή εποχή καταλα βαίνε ι τ η
σημα σ ία τ ου, γ ια τ ους πά ν τα ζ ητ ού-
με νους να υτ ικούς δρόμους τ ης Ανα- 321
τ ολής. Στ οι χε ία κ λα σ ικού ελλην ικού
πολιτ ισμού σ τ η Φαιλάκα. Για να ακο-
λουθήσε ι ο Μέ γας Αλέξα νδρος και οι
Σελευκ ίδες. Με τ ον σ τ ρατ ηγό Νέαρχο
να κατα γρά φε ι πως σ τ ο νησ ί ευδο-
κ ιμού ν βαμβακόδε ν τ ρα από τα οποία
φτ ιάχ νον ται σ ινδόνες που χρησ ιμο-
ποιού ν οι α νώτ ερες κοινων ικές τ ά-
ξε ις τ ης εποχής. Εδώ, ο Δίας με-
τ ονομάζεται σε Σαμς και λατ ρεύεται
ως θεός Ήλιος. Γνω σ τ ό, λοιπόν, τ ο
νησ ί σ τ ην αρχαία Ε λλάδα ως Τύλος.
Γνω σ τ ό σ τ ον Ηρόδοτ ο, σ τ ον Στ ράβωνα.
Και από όσα εκ τ ίθε ν ται σ τ ις μου-
σε ιακές προθήκες, μυρίζε ι Ε λλάδα,
πολλή Ε λλάδα. Γοητ ευτ ικ ή, η αίσθη-
ση α υτ ή…
Η επιτ ελικ ή θέση τ ου νησ ιού συ νε-
χίζε ι να τ ο τ οποθετ ε ί σ τ ο σ τ όχα σ τ ρο
τ ης Ισ τ ορίας. Στ ο έδα φ ός τ ου βρίσ κε ι
χώρο ο νεσ τ ορια ν ισμός που α σπάζο-
ν ται Άρα βες κάτ οικοί τ ου. Κατα φεύ-
γου ν Ε βραίοι που μιλού ν αραμαϊκά.
Συ ν ισ τ ά έ να από τα πρώτα μέρη που
εξ ισλαμίζον ται. Το διεκδικού ν επί-
μονα οι Πέρσες. Καταλαμβά νεται από
322 Α ββα σ ίδες. Εγ καθίσ τα ν ται γ ια τ ου-
λάχισ τ ον 80 χρόν ια οι Πορτ ογάλοι
κατ ά τ η γ νω σ τ ή τ ους περιπέτ ε ια σ τ ον
θαλά σσ ιο δρόμο τ ων μπαχαρικών. Για
να κ λε ίσε ι η σε ιρά τ ων επισ κεπτ ών
– κατακ τ ητ ών με τ ους Άγ γλους. Για
μια φ ορά ακόμη, έχω τ ην τ ύχη να πα-
ρακολουθώ σ τ ο εδώ μουσε ίο τ ην πο-
λιτ ισμικ ή δια σπορά, όπως μα γευτ ικά
μετ εξελίσσεται και προσαρμόζεται.
Καθ ’ όλη τ ην ισ τ ορικ ή πορε ία, ήδη
από τ ο 2000 π.Χ., τ ο αρχιπέλα γος
κ ρύβε ι σ τ ον βυθό τ ου τ ις πολύτ ιμες
λευκές τ ου πέρλες. Ε πί αιώνες, μέσα
σ τα ζεσ τ ά νερά τ ης περιοχής όσ τ ρα-
κα καταπίνου ν άμμο και δακ ρύζο-
ν τας φτ ιάχ νου ν αυτ ές τ ις υπόλευκες
φιλ ν τ ισέ ν ιες μπαλίτ σες, που δια-
χρον ικά έχου ν ακουμπήσε ι και φ ω-
τ ίσε ι εκατ ον τ άδες γ υ ναικε ίους λαι-
μούς. Ακόμη και σε διά σ τα ση ε νός
χιλιοσ τ όμετ ρου, οι μπαλίτ σες αυτ ές
κατα φέρνου ν να λάμ ψου ν και κ υρί-
ως να α ν τ ικατ οπτ ρίσου ν φ ως και να
διαθλά σου ν σ τ ην επιφά νε ιά τ ους τα
χρώματα τ ου ουρά ν ιου τ όξ ου.
Περπατ ών τας σ τ ην πρωτ εύουσα Μα- 323
νάμα, μπαινοβγαίνω σε παλαιοπωλε ία
και α νακαλύπτ ω μέσα σε α υτ ά σπαρ-
γάματα τ ης Ισλαμικ ής Ανα γέ ν νησης.
Κυκ λο φ ορού ν προς πώληση κεραμικά
τ ων αρχών τ ης ισλαμικ ής τ έχ νης, με
τ ις πρώτ ες προσπάθε ιες σμάλτ ω σης
τ ων πρά σ ινων και τ ουρκουάζ χρω-
μάτ ων, που αργότ ερα απογε ιώθηκα ν
σ τ η Σαμαρκά νδη και τ ην Μπουχάρα.
Ε πιφα νε ιακά, η πρωτ εύουσα μοιάζε ι
ήσυχη υπό τ ις φτ ερού γες τ ης συ-
ν τα γματ ικ ής μοναρχίας που κ υβερνά
τ η χώρα. Όμως μου δημιουργε ίται η
απροσδιόρισ τ η αίσθηση ότ ι η ησυ-
χία α υτ ή ε ίναι επιφα νε ιακ ή. Σα ν κά-
που να κ ρύβεται μια έ ν τα ση. Σα ν να
υπάρχε ι μια α ναμονή έως και αδημο-
ν ία γ ια κάτ ι που δε ν μου ε ίναι ούτ ε
απτ ό ούτ ε σα φές. Μπορε ί να ε ίναι
και ιδέα μου. Ο χρόνος θα δε ίξε ι...
324 325
326
Β υ ρ ηττός
Μια π όλη που υποδεικνύει το πριν κ α ι τ ο με τ ά . Σ τ ην πε ρί -
π τ ωσ ή της , το πριν και το μετά κατα γρά φε τ αι με ά ξον α τ ους
π ο λ έμ ους της περιοχής που την κατέ στ ρε ψ α ν . Το πρι ν β ί αι α
α π ο κ ομμέ ν ο από το μετά. Μ ε το μετέω ρο πολε μι κ ό παρόν τ ου
δ ι η νε κο ύς . Το κέντρο της πόλης, μια α λά ν α που προσπα θε ί ν α
ξ α ναχτισ τε ί μ ετά τους βομβαρδισμούς . Π ώς ν α α ι σθά ν ε τ αι ο
κ ά τ ο ικός της ; Γυμνός; Απροστάτευτος ; Ή α ν α γε ν ν ημέ ν ος ; Το
κ τή ριο π ου σ τεγάζει τη Βουλή σηματοδοτ ε ί τ ο σημε ί ο δι α χω -
ρ ι σ μού των με ν από τους δε. Αν και ο ι γηγε ν ε ί ς συν ομι λητ έ ς
μ ο υ υποσ τη ρίζ ουν ότι στο τέλος δεν υπήρχα ν με ν κ α ι δε κ α ι
ό λ α ε ίχ αν μπε ρδευτεί. Άλλωστε η ιστ ορι κ ή πορε ί α τ ης πε ρι -
ο χ ή ς σ υ σ φίγ γ ε ι άλλοτε γλυκά και άλ λοτ ε β ί αι α πολλέ ς φυ-
λ ές , γ λώ σ σ ε ς, θρησκείες, προελεύσε ι ς κ αι κ α τ αγω γέ ς . Έτ σι ,
η π ερ ιοχή άλ λοτε σαν παλίρροια πρ οκ αλε ί συμμε ί ξε ι ς κ α ι
ά λ λ οτε σ αν άμ πωτη, οξείς διαχωρισμ ούς .
327
Μ υ ρ ί ζ ει υ γ ρ α σ ί α κ α ι θ ά λ α σ σ α . Η α τ μ ό σ φ α ι ρ α θ ο λ ή κ α ι μ ο υ -
ν τ ή . Με ένα α π ρ ο σ δ ι ό ρ ι σ τ ο νεύ μ α τ ο υ ο υ ρ α νο ύ , σ ε ελ ά χ ι σ τ ο
χ ρ ό νο κ α θ α ρ ί ζ ει ο α έρ α ς κ α ι γ ί νετ α ι γ α λ ά ζ ι ο ς ο ο ρ ί ζ ο ντ α ς.
Τ ό τ ε, ο ή λ ι ο ς έντ ο νο ς κ α ι κ α υ τ ερ ό ς σ α ν τ ο υ Ι ο υ νί ο υ .
Β ύ β λ ο ς κ α ι Σι νδ ώ να
Η α κ τ ο γ ρ α μ μ ή , σ π α ρ μ ένη μ ε φ ο ι νι κ ι κ ά λ ι μ ά νι α . Α ρ ι σ τ ο τ έχ νες
τ η ς να υ σ ι π λ ο ΐ α ς κ α ι κ ο σ μ ο π ο λ ί τ ες έμ π ο ρ ο ι έχ τ ι σ α ν τ ι ς π ό -
λ ει ς τ ο υ ς π ά νω σ τ ο νερ ό . Λ α ό ς μ ε κ α τ εύ θ υ νσ η π α ντ ο ύ κ α ι ο ι
θ ά λ α σ σ ες δ ι κ ές τ ο υ ς. Ο ι ο ρ ί ζ ο ντ ες τ ο υ νερ ο ύ , π ρ ό κ λ η σ η γ ι α
τ η ν κ α τ ά κ τ η σ η τ ο υ επ έκ ει να . Στ η Β ύ β λ ο , π ο υ π ρ ω τ ο κ α τ ο ι κ ή -
θ η κ ε τ η ν 8 η χ ι λ ι ετ ί α π . Χ . κ α ι π ρ ό σ φ ερ ε π ά π υ ρ ο σ ε α φ θ ο νί α ,
κ α τ α νο ώ τ η ν π ο ρ εί α τ ο υ Β α ά λ σ ε Δ ί α κ α ι τ η ς Α σ τ ά ρ τ η ς σ ε
Α φ ρ ο δ ί τ η . Στ ο Μο υ σ εί ο τ η ς Β ί β λ ο υ β λ έπ ω τ ο σ κ α λ ι σ τ ό α ν-
θ ρ ω π ά κ ι α π ό χ α λ κ ό . Φ τ ι α γ μ ένο μ ε α γ ά π η γ ύ ρ ω σ τ ο 1 2 0 0 π . Χ .
Τ ο υ κ λ εί νω τ ο μ ά τ ι , σ υ μ μ ετ έχ ο ντ α ς σ τ η σ υ νω μ ο σ ί α τ ο υ μ ύ θ ο υ
τ ο υ . Ι χ νη λ α τ ώ τ η ν Ε λ λ ά δ α τ η ς Κ ρ ή τ η ς, τ ω ν Κ υ κ λ ά δ ω ν, τ ω ν
328 329

Μυ κ ην αίων , των Αχαιών. Κάτι σαν τα ρε β ί θι α τ ου Κ ον τ ορε β ι - τ α ι τ α β ή μ α τ ά μ ο υ . Ξ έρ ει π ω ς κ α ι εγ ώ θ α π α ρ έλ θ ω κ α ι ά λ λ ο ι

θ ο ύ λη, όλα αυ τά τα κτερίσματα της Μ ε σογε ί ου δε ί χν ουν με π ο λ λ ο ί μ ετ ά α π ό εμ ένα θ α π ερ ά σ ο υ ν, ενό σ ω η ί δ ι α θ α σ υ νε-
τις ο μοιότητέ ς τους τη διαδρομή. Καθ ι στ ούν τ ι ς α κ τ ογραμμέ ς χ ί σ ει να σ τ έκ ετ α ι εκ εί α κ λ ό νη τ η .
τη ς Με σ ογ ε ίο υ οικείες και για αυτό ασφαλε ί ς γι α τ ην ψ υχή.

Π ερ ι διαβαίν ω τ η Σινδώνα, την πόλη που πήρε κ α τ ά τ ην Αγί α

Γ ρ α φ ή το όν ομά της από τον Σινδώ ν α , τ ον με γα λύτ ε ρο γι ο
το υ Χ αν αάν , ε γγονού του Νώε. Από τ ον Χαν αά ν προήλθα ν οι
Σ ιν δώ ν ιοι, δηλαδή οι Φοίνικες, καθώς κ α ι οι Χε τ τ αί οι , οι
Σ α μ αραίοι, ο ι Αραδαίοι και πολλές ακ όμη φυλέ ς . Φ υλέ ς που
α π λ ών ον ταν σ ε όλη την περιοχή. Σινδών α, Γ έ ραρα, Γ άζα , Σ ό-
δ ο μ α, Γ όμορα, Αδαμά, Δασά. Τ οπωνύμι α μυθι κ ά στ ην ε πί χρό-
ν ι α πρόσ λ ηψη μου. Τ η Σινδώνα διεκδί κ ησαν οι Φ ι λι στ αί οι , οι
Α σ σ ύρ ιοι, ο ι Πέρσες με τον Αρταξέρξ η, ο Μ έ γα ς Αλέ ξαν δρος ,
ο ι Σε λε υκίδε ς , οι Ρωμαίοι, οι Βυζα ν τ ι ν οί –ε κ ε ί πρα γματ ο-
π ο ιή θηκε η Δ’ Οικουμενική Σύνοδος οι Άραβ ε ς , οι Σ τ αυρο-
φό ρ οι σ την π ρώτη Σταυροφ ορία, οι Σ αρακ ην οί , οι Μ ογγόλοι ,
ο ι Οθ ωμαν οί έ ω ς και οι Άγγλοι. Η πόλη στ έ κ ε τ α ι ακ όμη κ αι
σ ή μ ε ρα ό ρθια. Μ ε κυρίαρχο το αραβι κ ό τ ης στ οι χε ί ο, αν έ χε -
330 331
332
Από ότα ν με θυμάμαι, τα άκ ρα, οι εσχατ ιές α σ κού ν πά νω μου
γοητ ε ία. Για αυτ ό και η Λισα βόνα, σε απόδρα ση λίγων ημερών.
Να σβησ τ ε ί και αυτ ή από τ ον κατ άλογο τ ων άκ ρων. Στ ο μυαλό
μου, η Λισα βόνα τ ου ωκεα νού και όχι η Λισα βόνα τ ου Τά γου.
Η Λισα βόνα τ ων θαλα σσοπόρων και τ ων κεραμικών πλακ ιδίων.
Η πόλη που εμε ίς θέλουμε να πισ τ εύουμε ότ ι ίδρυσε ο Οδυσ-
σέας. Η πόλη, διάπλους τ ων θαυμα σ τ ών Φοιν ίκων. Θα ήθελα να
μπορούσα να τ ους γ νωρίσω α υτ ούς τ ους τ ύπους, που διέσχιζα ν
με τ όση ευκολία όλη τ η Μεσόγε ιο, δυόμισ ι χιλιάδες χρόν ια
πριν. Ο τ όπος από τ ον οποίο πέρα σα ν οι Ρ ωμαίοι, οι Αλα-
νοί και οι Βησ ιγότθοι τ ων μαθημάτ ων τ ης σχολικ ής Ισ τ ορίας.
Κυρίως γ ια εμέ να, η Λισα βόνα ως μέρος τ ης χερσονήσου που
συ νέβη η σύμμε ιξ η Αράβων, Αφρικ ής και Ευρώπης. Και τ έλος
η Λισα βόνα ως η α φετ ηρία τ ης με γαλε ιώδους θαλα σσοπορίας
που εξά ν τ λησε γ ια πρώτ η φ ορά τα όρια τ ου κόσμου μας. Που
έ νω σε τ ις τ ελε ίες αυτ ού τ ου πλα νήτ η.
Περιδια βαίνον τας, γ νωρίζω μια πόλη χτ ισμέ νη σε κ λε ισ τ ές
α νηφοριές σα ν να θέλε ι να απο φύ γε ι τ ον ωκεα νό τ ης. Μια πόλη
333
που διαχρον ικά έχε ι επι χε ιρήσε ι να χαράξε ι τα εσωτ ερικά
τ ης όρια. Άλλος ο λό φ ος τ ης Αλ φάμα και άλλος τ ης Μπάιρου
Άλτ ου. Προηγε ίται χρον ικά η Αλ φάμα, καθώς α υτ ήν τ ην κορυ φή
επέλεξα ν οι Μα υριτα νοί κατ ά τ ην επέλα σή τ ους τ ο 700 μ.Χ. Τα
αποτ υπώματα τ ης επιλογής ακόμη εμφα νή, καθώς οι Μα υριτα-
νοί σημάδε ψα ν τ ο χώμα τ ης περιοχής γ ια περίπου τ ετ ρακόσ ια
πε νήν τα χρόν ια. Έφτ ιαξα ν και έζ ησα ν σε μια περι χαρα γμέ νη
Ακ ρόπολη, μια κά σμπα, με σ τ ε νά δρομάκ ια σ τα πόδια τ ης, με
κ τ ήρια χωρίς α νοίγματα σ τ ον ορίζον τα και μπου γάδες που
ακόμη σ τ ε γ νώνου ν κ ρεμα σμέ νες σ τ ον αέρα και τ ον ήλιο. Από
τ ον διωγμό τ ων Αράβων που επιτ εύχθηκε και με τ η συ νδρομή
τ ων Στα υρο φ όρων, ιδίως από τ ο δεύτ ερο μισό τ ου 12ον αι-
ώνα και σε όλη τ ην περίοδο τ ου Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα και
Ανα γέ ν νησης, η Ακ ρόπολη διαμορ φ ώνεται με δυτ ικά πρότ υ-
πα. Χτ ίζεται τ ο απαραίτ ητ ο σε κάθε ευρωπαϊκ ή πόλη κα σ τ έλο
τ ης βα σ ιλικ ής α υλής και η ζωή συ νεχίζεται. Άλλω σ τ ε από
τ ους Μα υριτα νούς ξεκ ίνησε η α γάπη τ ων Πορτ ογάλων γ ια τα
Αζουλέχου. Τα περίφημα πλακάκ ια, με τα οποία έ ν τ υσα ν τ ις
προσό ψε ις τ ων κ τ ηρίων. Με λευκ ή βά ση και συ νήθως μπλε ή
334
γαλάζια, ακόμη και κα φέ, σχέδια καλύπτ ου ν ολόκ ληρα σ τ ε-
νά. Ανε ικον ικές παρα σ τ ά σε ις με επα ναλαμβα νόμε να μοτ ίβα ή
παρα σ τ ά σε ις, που σ τ ο σύ νολόο τ ους διηγού ν ται μια ολόκ λη-
ρη ισ τ ορία, αι χμαλωτ ίζου ν τ η ματ ιά μου, καθώς χά νομαι σ τα
σ τ ε νά. Ακολουθε ί ο καιρός τ ων με γάλων εξερευ νήσεων. Αυτ ές
έφερα ν πλούτ ο αμύθητ ο σ τ η χώρα και προ φα νώς έδω σα ν έ να υ-
σμα σ τ ην α νάπτ υξ η μιας τ άξ ης εμπόρων. Η έξ οδος από τα σ τ ε-
νά όρια τ ου μαυριτα ν ικού λό φ ου καθίσ ταται πια επιτακ τ ικ ή.
Ε πιλέ γεται α ν τ ικ ρισ τ ός λό φ ος και ο νέος πλούτ ος τ ης χώρας
ε γ καθίσ ταται σ τ ην Μπάιρου Άλτ ου. Μια γε ιτ ον ιά χτ ισμέ νη με
μυρωδιές πιπεριού, μοσχοκάρυδου και κα νέλας, που ε ισέρ-
χον ται χάρη σ τ ον Βά σ κο ν τ ε Γκάμα, τ ρο φοδοτ ού ν τ ην Ευρώπη,
γε ν νού ν πλούτ ο και δημιουργού ν τ ην α σ τ ικ ή τ άξ η σε αυτ ήν τ η
μεριά τ ου κόσμου. Έ χε ι ήδη από καιρό ιδρυθε ί πα νεπισ τ ήμιο,
η χώρα πρωτ οσ τατ ε ί σ τ η χάραξ η τ ου βηματ ισμού που οδηγε ί
τ ην Ευρώπη από τ ον Μεσαίωνα σ τ ην Ανα γέ ν νηση, με παράλληλα
α νεβοκατ εβά σματα βα σ ιλικών αυλών σ τ ην εξ ουσ ία. Τα α νεβοκα-
τ εβά σματα αυτ ά συ νδέον ται και σημαδεύον ται από διαδοχικά
κ ύματα επιδημιών που αποδεκατ ίζου ν τ ον πληθυσμό, με σοβα-
335
ρότ ερο α υτ ό τ ης πα νώλης κατ ά τ ον 14ο αιώνα. Χ ρυσός πολύς
ε ισρέε ι από τ η Βραζιλία. Και έπε ιτα, σα ν να σ ταματ άε ι ο χρό-
νος σε μια σ τ ιγμή, ο σε ισμός α νήμερα τ ων Αγ ίων Πά ν τ ων, τ ο
1755, διαλύε ι τα πά ν τα. Δεκαπέ ν τ ε χιλιάδες υπολογ ίζον ται οι
νεκ ροί. Η πόλη και η ζωή σχεδόν σ ταματ ού ν. Ο σε ισμός δια-
μορ φ ώνε ι πλέον τ ο κοινων ικό συ νε ιδητ ό τ ης χώρας. Ακόμη και
σήμερα, αρκετ οί συ νομιλητ ές μου α να φέρον ται σε α υτ όν. Είναι
τ ο σημε ίο α να φ οράς τ ους και η α φετ ηρία τ ης ζωής και τ ης
πόλης, όπως σήμερα τ ην γ νωρίζου ν. Η σημερινή μορ φή τ ης πό-
λης ο φε ίλεται σ τ ον μαρκ ήσ ιο Πομπάλ, που τ ην κ ρίσ ιμη σ τ ιγ-
μή ε ί χε τ ην ψ υχραιμία να διαλαλήσε ι: «Θά ψτ ε τ ους νεκ ρούς
και ταΐσ τ ε τ ους ζων τα νούς.» Εί χε και τ ην ε νόρα ση να χαράξε ι
τ η σύ γχρονη Λισα βόνα, με σημε ίο α να φ οράς τ ην Μπαΐξα, που
καθίσ ταται πλέον τ ο κέ ν τ ρο τ ης πόλης σ τ ο πλάτ ωμα, μακ ριά
από τ ις α νηφ οριές τ ης. Ο ικοδομε ίται η πόλη σε άξ ονα Βορ-
ρά – Νότ ου, με κέ ν τ ρο α υτ ήν. Ό σο περπατ ώ, προσπαθώ να βρω
κάποιον συ νδετ ικό ισ τ ό α νάμεσα σ τ ις γε ιτ ον ιές α υτ ές, που
καθεμία έχε ι πλα σ τ ε ί σε άλλους χρόνους. Βλέπω τ ην προσπά-
θε ια σύ νδεσης τ ου πλατ ώματ ος και τ ων λό φ ων, με τ ον εξ ωτ ε-
336
ρικό α νελκ υσ τ ήρα που κατα σ κεύα σε από μέταλλο μαθητ ής τ ου
Άιφελ. Βλέπω τα νεογοτθικά χαρακ τ ηρισ τ ικά που χρησ ιμοποί-
ησε σ τ ην κατα σ κευή. Βλέπω και τα περίτ εχ να φιλιγ κ ρά ν που
τ όσο θυμίζου ν τ ην αρα βικ ή επιρροή, όπως χύθηκε σ τ ο ευρω-
παϊκό καλούπι. Ξα να συ να ν τ ώ τα φιλιγ κ ρά ν σ τα παραδοσ ιακά
χρυσά κοσμήματα. Δοκ ιμάζω κ ρεμα σ τ ά σ κουλαρίκ ια, φτ ια γμέ να
με περίτ εχ να φιλιγ κ ρά ν από εύπλα σ τ ο και ολοκ ίτ ρινο χρυσό.
Αποκ τ ώ έ να ζευ γάρι από αυτ ά. Κάθε φορά που θα σ τ ολίζου ν τα
α υτ ιά μου θα μου θυμίζου ν αυτ ήν ακ ριβώς τ ην έ νω ση Ανατ ολής
και Δύσης σ τ η Μεσόγε ιο.
Αυτ ήν τ ην έ νω ση επι χε ιρε ί και ο α νελκ υσ τ ήρας. Ε πι χε ιρε ί
και τ ην έ ν ταξ η τ ων επιμέρους αυτ ών σ τ οι χε ίων τ ης πόλης
σ τ ην απαρχή τ ης νέας τ εχ νολογ ικ ής εποχής. Καταλα βαίνω ότ ι
σ κοπε ί σ τ ην έ νω ση τ ων λό φ ων με τ η μετα σε ισμικ ή πόλη. Και
ε ίναι φτ ια γμέ νος από τ ον σ ίδηρο τ ου αύριο, όπως επιτ ά σσε ι
ο μον τ ερν ισμός τ ων αρχών τ ου 20ού αιώνα, ότα ν ο ά ν θρωπος
σχεδιάζε ι να επισ κεφτ ε ί τ ο φε γ γάρι. Όμως όσο και να περπατ ώ
σ τ ην πόλη, δε ν κατα φέρνω να βρω τ ο συ νδετ ικό τ ης σημάδι.
337
Δε ν μου μοιάζε ι με πόλη που έχε ι α φ ομοιώ σε ι τ ο έ να ισ τ ο-
ρικό τ ης σ τ ρώμα πά νω σ τ ο άλλο. Κάτ ι σ τ η ματ ιά μου παραμέ-
νε ι α σύ νδετ ο. Κάτ ι σα ν να μην έχε ι ομογε νοποιηθε ί. Ίσως τα
φάδος, α υτ ή η μελα γχολικ ή μουσ ικ ή και οι σ τ ί χοι που τ ους
χρησ ιμοποιού ν γ ια να χορεύου ν α ν τ ικ ρισ τ ά και με με γάλη
έ ν τα ση τ ο θηλυκό με τ ο αρσε ν ικό, να συ ν ισ τ ού ν τ ο συ νδετ ικό
σ τ οι χε ίο που ψάχ νω. Αυτ ή η μουσ ικ ή και οι σ τ ί χοι που θυ-
μίζου ν αρα βικούς και α φρικα ν ικούς ήχους και a ca pella δια-
περνού ν τα α υτ ιά και τ ην ψ υχή. Ίσως, τα φάδος τ ων να υτ ικών,
που γε ν νού ν σε όσους τα ακού ν προσμονή, νοσ ταλγ ία, λύπη και
α νά γ κ η γ ια α γάπη, να ε ίναι η σύ νδεση. Να ε ίναι ο τ ρόπος που
χρησ ιμοποίησε η χώρα γ ια να διαχε ιρισ τ ε ί όσους πέρα σα ν
από τα χώματ ά τ ης.
Ε ρρίκος ο Θαλα σσ ινός, Βά σ κο ν τ ε Γκάμα, Μα γ γελά νος, οι γε ν-
ναίοι που έφ υ γα ν από τ ην άκ ρη τ ης πόλης προς τ ο ά γ νω σ τ ο.
Για τ ους θαλα σσοπόρους α υτ ούς ε ίναι περήφα νοι τ ούτ οι εδώ
οι ά ν θρωποι. Και πόσο δίκ ιο έχου ν. Εδώ σ τ ην άκ ρη άκ ρη τ ης
πόλης, πά νω σ τ η θαλα σσ ινή προβλήτα, δίπλα σ τ ον πύργο τ ου
338
Μπέλεμ που πλέον αποτ ε ίε ι τ ην τ ιμή σε αυτ ούς τ ους τ ολμη-
ρούς και περίεργους τ ου κόσμου, ατ ε ν ίζον τας τ η δύ ναμη τ ου
νερού και τ ο συ νεχές ε νός α γριεμέ νου ορίζον τα, αισθά νομαι
δέος γ ια όσα αυτ οί πέτ υχα ν πλοηγών τας τ ις ξ ύλινες καρα-
βέλες τ ους με τα τ ρία τ ρίγωνα πα ν ιά. Αναρωτ ιέμαι πώς τ ο
ελεύθερο και περίεργο π νεύμα τ ους, πώς η α νά γ κ η τ ους γ ια
εξερεύ νηση μέσα και πέρα από τ ην ελευθερία που προσ φέρε ι
τ ο νερό και ο αέρας συ νδυά σ τ ηκα ν με τ ην Ιερά Εξέτα ση που
κατ έκα ψε τ ον τ όπο από τ ον 16ο αιώνα. Πόσο απαραίτ ητ η ήτα ν
η τ ελευταία γ ια να κ ρατ ήσε ι με τ ον φόβο ακ λόνητ η τ η νομι-
μοποίηση τ ης βα σ ιλικ ής και εκ κ λησ ια σ τ ικ ής εξ ουσ ίας, ώ σ τ ε
να παραμε ίνε ι σ τα χέρια αυτ ής ο πλούτ ος που ε ισέρεε από
τ ους πέρα από τ ον ωκεα νό τ όπους. Δε ν μπορε ί παρά η δρα σ τ η-
ριοποίησή τ ης να συ ν τ έλεσε σημα ν τ ικά σ τ ον έλε γχο από τ ην
Αυλή, τ ην Εκ κ λησ ία και από ολίγους εκ λεκ τ ούς τ ου πλούτ ου
που γε ν νούσε ο πορτ ογαλικός ιμπεριαλισμός τ ων θαλα σσ ινών
εξερευ νήσεων. Χρυσός από τ η Βραζιλία, μπαχάρια από τ η Γκόα
και δουλεμπόριο από τ ην α φρικα ν ικ ή Γουϊνέα χρε ιάζον τα ν μα-
σ τ ίγ ιο, προκαταλή ψε ις και φ όβο γ ια να ελεχθού ν.
339
Σε α υτ όν ακ ριβώς τ ον πλούτ ο ο φε ίλε ι τ ην παρουσ ία τ ης και η
μ νημε ιακ ή αρχιτ εκ τ ον ικ ή τ ης πόλης. Με κορυ φαία σ τ ιγμή τ ης,
τα χρόν ια τ ης βα σ ιλε ίας τ ου Ε μμα νουήλ Α’ (τ έλη 15ου – αρχές
16ου αιώνα). Από α υτ όν και ο μα νουελίτ ο, ο υσ τ ερογοτθικός
ρυθμός τ ου πύργου τ ου Μπέλεμ που χρηματ οδοτ ήθηκε από τ ο
εμπόριο τ ου πιπεριού και τ ου σχεδόν απέ να ν τ ί τ ου επιβλητ ι-
κού μονα σ τ ηριού τ ων Ιερων υμιτ ών. Και πάλι μια προσπάθε ια
μετ άλλαξ ης σε πιο δυτ ικά καλούπια, τ ων μα υριτα ν ικών παρα-
τ ηρητ ηρίων, α σπίδων και προμαχώνων. Αυτ ό που μου κ ινε ί τ ο
ε νδια φέρον και με ε ν τ υπω σ ιάζε ι ε ίναι η προσπάθε ια να απο-
τ υπωθε ί σ τα κ τ ίσματα τ ο θαλα σσ ινό με γαλε ίο. Ο ι τ οί χοι ε ίναι
σ τ ολισμέ νοι με α νά γλυ φα να υτ ικά σ τ οι χε ία. Τα σ κοιν ιά τ ων
καρα βέλλων, οι θαλα σσ ινοί κόμποι, οι ά γ κ υρες, τα ακ ρόπρω-
ρα, φτ ιάχ νον ται από πέτ ρα και ε ν τ οι χίζον ται σ τ ους τ οί χους
τ ων κ τ ηρίων. Υπογραμμίζου ν έτ σ ι σ τ ους επόμε νους αιώνες τ η
σχέση αιτ ίου και αιτ ιατ ού α νάμεσα σ τ ο σάλτ ο μέσα σ τ ον ωκε-
α νό γ ια τ ην πορε ία σ τ ο επέκε ινα και τ η δόξα, τ ον πλούτ ο και
τ ην α νάπτ υξ η τ ου τ όπου.
340 341

Φεύ γον τας από τ η Λισα βόνα, παίρνω μαζί μου τ ην ε ικόνα μιας
πόλης που οριοθετ ε ίται από τ η δύ ναμη τ ου ωκεα νού. Αυτ ό
ε ίναι τ ο κ ύριο σ τ οι χε ίο που τ ην διαπερνά. Είναι μια κουκ ίδα
σ τ ην άκ ρη τ ου νερού από τ ο οποίο ά ν τ λησε κάποτ ε τ ο με γα-
λε ίο τ ης. Μου δίνε ι τ ην ε ν τ ύπω ση ότ ι επιθυμε ί πολύ να ε ίναι
μέρος τ ης ευρωπαϊκ ής ισ τ ορίας, αλλά κάτ ι τ ην κ ρατ ά σ τ ο
περιθώριο. Είναι ε ν τ έλε ι εσχατ ιά. Η εσχατ ιά αυτ ή δε ν αποτ υ-
πώνεται μόνο γεωγρα φικά. Αποτ υπώνεται και σ τ ους α ν θρώπους
τ ης, που μου μοιάζου ν παιδεμέ νοι, α γων ισ τ ές μιας καθημερι-
νότ ητας σχεδόν νησ ιωτ ικ ής, και εσω σ τ ρεφε ίς. Αποτ υπώνεται
και σ τ ις βιτ ρίνες τ ων κατα σ τ ημάτ ων και σ τ ον οικ ισ τ ικό ισ τ ό
τ ης πόλης και σ τ ο επίπεδο τ ων παρεχόμε νων υπηρεσ ιών. Είναι
μια πόλη σ τ ην άκ ρη, σ τ ην περιφέρε ια. Μια πόλη που κάπο-
τ ε βίω σε τ ις ημέρες τ ης ως πλούσ ια α υτ οκ ρατ ορία και τ ώρα
παλεύε ι να α νατ άξε ι τ ην οικονομία τ ης. Μια πόλη όμως που
α να σαίνε ι από τ ον πλατ ύ θαλα σσ ινό τ ης ορίζον τα.
342 343
344
Τύ νιδ α
Η κ άτω μ ε ριά της Μ εσογείου απλώνετα ι στ α πόδι α μου. Ορί ζο-
ν τ α ς γ αλ άζ ιο ς , πεύκα χαμηλά και υπέ δα φος λε υκ ό, σαν μάρ-
μ α ρ ο. Σ αν φόν το άσπρο που πάνω του χύν ε τ αι τ ο γα λά ζι ο τ ης
θ ά λ ασ σ ας . Φ αίνεται πως αυτό το έντ ον ο κ αι κ υρί ω ς ά σπι λο,
χ ω ρ ίς σ ημάδια, και πυκνό γαλάζιο έχουν προσπαθήσε ι α ι ών ε ς
τώ ρ α ν α αιχ μαλωτίσουν σε πόρτες, πα ρα θυρόφυλλα, τ ραπέ ζι α
κ α ι καρέ κλε ς , ακόμη και σε περίτεχν α κ λουβ ι ά πουλι ών . Σ ε
μ ι α βε ρ άν τα, αντικριστά στο γαλάζι ο αυτ ό, πε ρι στ οι χι σμέ -
ν η απ ό φούξ ια βουκαμβίλιες, τρώω έν α ν αστ α κ ό, ψ ημέ ν ο στ α
κ ά ρ βο υν α. Μυρίζω λεμόνια και γεράνι α, γε μάτ α ζουμί α πό τ ον
ή λ ιο . Κιν ούμαι σε γνώριμα μονοπάτια.
Τα ε ρ ε ίπια της Καρχηδόνας, μια πλατ ι ά αλάν α με χαραγμέ -
ν α τε τρ άγ ων α. Περιδιαβαίνω απολαμβ ά ν ον τ α ς τ ην ε ν σά ρκ ω ση
μ ι α ς ακό μη μ υθικής διάστασης. Αποκ τ ά α πτ ό χώρο ά λλη μι α
π α ιδ ική ε ικό ν α. Ο μέχρι σήμερα α–δι άστ α τ ος Αν ν ί β α ς αποκ τ ά
υ π ό στασ η .
345
Η Μεντ ί να , ά λ λ ο ς ένα ς π ερ ί κ λ ει σ τ ο ς θ η σ α υ ρ ό ς σ α ν α υ τ ο ύ ς
π ο υ ο ι π ό λ ει ς τ ο υ ι σ λ α μ ι κ ο ύ Μεσ α ί ω να ξ έρ ο υ ν να π ρ ο σ φ έ-
ρ ο υ ν α π λ ό χ ερ α . Μι α μ εσ α ι ω νι κ ή π ό λ η ι δ ρ υ μ ένη ή δ η α π ό τ ο
6 9 8 μ . Χ . , μ ε τ ο τ ζ α μ ί Zit o u n a ή δ η κ τ ι σ μ ένο α π ό τ ο 7 3 2 μ . Χ .
Χ α σ ι μ ί τ ες, Φ α τ ι μ ί δ ες, Β υ ζ α ντ ι νο ί , Ο θ ω μ α νο ί κ α ι ά λ λ ο ι π ο λ -
λ ο ί π έρ α σ α ν α π ό τ ι ς π ερ ί τ εχ νες π ύ λ ες τ η ς κ α ι ά φ η σ α ν τ ο
σ τ ί γ μ α τ ο υ ς. Τ ζ α μ ι ά π ο λ λ ά κ α ι δ ι ά σ π α ρ τ α α νά μ εσ α σ τ α σ τ ενά
δ ρ ο μ ά κ ι α επ ι τ ρ έπ ο υ ν μ ι α ευ χ ερ ή α νά γ νω σ η τ η ς α ρ χ ι τ εκ τ ο -
ν ι κ ή ς εξ έλ ι ξ η ς τ η ς μ εσ α ι ω νι κ ή ς κ α ι ύ σ τ ερ η ς ι σ λ α μ ι κ ή ς α ρ -
χ ι τ εκ τ ο νι κ ή ς. Π α ρ α τ η ρ ώ κ τ ί σ μ α τ α , δ η μ ό σ ι ο υ κ υ ρ ί ω ς χ α ρ α -
κ τ ή ρ α , μ ε α ντ ι δ ά νει α ρ ω μ α ϊ κ ές κ ο λ ώ νες κ α ι β υ ζ α ντ ι νά μ έλ η .
Σ τ α κ τ ί σ μ α τ α β λ έπ ω π έτ ρ ι να α νά γ λ υ φ α π ο υ μ ο υ θ υ μ ί ζ ο υ ν τ η ν
Α νδ α λ ο υ σ ί α . Θ α υ μ ά ζ ω ένα α π ό τ α π ρ ώ τ α π α νεπ ι σ τ ή μ ι α τ η ς
α νθ ρ ώ π ι νη ς ι σ τ ο ρ ί α ς. Π ερ ί π ο υ δ ι α κ ό σ ι α εβ δ ο μ ή ντ α εκ τ ά ρ ι α
ά να ρ χ η ς δ ό μ η σ η ς, μ ε σ τ ενά κ α ι π έτ ρ ι να κ α λ ντ ερ ί μ ι α , π ο υ
μ π ερ δ εύ ο ντ α ι μ ετ α ξ ύ τ ο υ ς. Κ α λ ντ ερ ί μ ι α , σ κ α μ μ ένα σ τ ο κ έ-
ν τ ρ ο τ ο υ ς, ώ σ τ ε να εξ υ π η ρ ετ εί τ α ι μ ι α α νο ι χ τ ή α π ο χ ετ ευ τ ι κ ή
ρ ύ σ η . Κ α λ ντ ερ ί μ ι α π ο υ εξ υ π η ρ ετ ο ύ ν ένα ν α σ τ ι κ ό ι σ τ ό μ ι κ ρ ώ ν
κ α τ α λ υ μ ά τ ω ν, χ ω ρ ι σ μ ένω ν σ υ νή θ ω ς σ ε δ ύ ο μ έρ η . Τ ο α π α ρ α ί -
346
τη τ ο μ αγ αζ ί, διάστασης συνήθως τρία έ ω ς πέ ν τ ε τ ε τ ρα γω ν ι κ ά
μ έτρα, και έ ν α υπνοδωμάτιο περί τα δέ κ α τ ε ρτ α γω ν ι κ ά μέ τ ρα.
Α υ τά αρ κούν γ ι α να καλύψ ουν τις ανάγκ ε ς τ ω ν κ α τ οί κ ω ν τ ης
Με ν τ ίν α σ την πορεία των περίπου δεκ α τ ρι ών αι ών ω ν αδι άκ ο-
π η ς λε ιτουργ ία ς της. Η πραγματική ζω ή ε ξε λί σσε τ αι στ ους
δ ρ ό μους π ου αποτελούν μέρος της συν α λλαγής , τ ου ε μπορί ου,
των κοιν ων ικώ ν συναναστροφ ών. Εξελί σσε τ α ι κ αι στ ι ς τ αρά-
τσ ε ς π ου ε πιτρέπουν μια ανάσα τα κ α λοκ α ι ρι ν ά δε ι λι ν ά τ ης
Με σ ογ ε ίο υ. Θυμάμαι με καθαρότητα όλε ς τ ι ς Μ ε ν τ ί ν ε ς που
μ έχ ρι σ ήμε ρα έχω επισκεφ θεί. Συνδυά ζω κ αθε μί α με κ άτ ι .
Α υ τή ν θ α τη θ υμάμαι για ένα σταυροδρόμι τ ης , όπου οι ε πι -
γ ρ α φέ ς των δρόμων είναι γραμμένες γ α λλι κ ά κ αι πί σω από έ ν α
α να ρρ ιχόμε ν ο γιασεμί προσπαθεί να αν απν ε ύσε ι , σφην ω μέ ν ος ,
έ να ς μιν αρέ ς καλυμμένος με τετρά γω ν ε ς ε ν θέ σε ι ς μα ύρου
κ α ι άσ π ρου μ αρμάρου. Φατιμίδες από τ ο Κ ά ι ρο κ αι η Σ ι έ ν α
χ ο ρ εύ ουν ε μπρός μου, εδώ, στο πά λκ ο τ ης Τύν ι δα ς . Αυτ όν
το σ υν δυασ μ ό άσπρου και μαύρου με α ν ε ι κ ον ι κ ά γε ω με τ ρι κ ά
σ χ έδ ια χρησ ιμ οποίησαν εδώ και αιώνε ς κ αι κ ε ραμοποι οί τ ης
π ερ ι ο χής γ ια να προσθέσουν και αυτοί έ ν α ι δι α ί τ ε ρο λι θά ρι
347
σ τ η ν ι σ τ ο ρ ί α τ ο υ π υ λ ο ύ . Μι α ι σ τ ο ρ ί α π ο υ χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ει τ η ν
ι σ τ ο ρ ί α τ ο υ α νθ ρ ώ π ο υ α π ό ό τ α ν ά ρ χ ι σ ε να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι εί τ α
χ έρ ι α τ ο υ κ α ι δ εν έχ ει σ τ α μ α τ ή σ ει μ έχ ρ ι κ α ι σ ή μ ερ α . Η επ ι -
θ υ μ ί α να π λ α σ τ εί κ ά τ ι μ ε τ α χ έρ ι α α π ό χ ώ μ α κ α ι νερ ό , ώ σ τ ε
ν α α π ο κ τ ή σ ει σ τ α θ ερ ό σ χ ή μ α κ α τ ά τ ι ς α νά γ κ ες κ ά θ ε π λ ά σ τ η
κ α ι να σ τ ο λ ι σ τ εί κ α τ ά τ η ν επ ι θ υ μ ί α τ ο υ , π ά ντ α χ α ρ α κ τ ή ρ ι ζ ε
τ η ν α νθ ρ ώ π ι νη ι σ τ ο ρ ί α . Θ α θ υ μ ά μ α ι α υ τ ή ν εδ ώ τ η Μεντ ί να κ α ι
γ ι α τ ο σ τ ενό τ ω ν ρ α φ τ ά δ ω ν τ η ς. Α υ τ ό ό π ο υ σ τ α μ ι κ ρ ο σ κ ο π ι κ ά
μ α γ α ζ ι ά τ ο υ ς, π ί σ ω α π ό ένα ν ψη λ ό π ά γ κ ο , ρ ά β ο υ ν γ υ να ι κ εί α
μ α κ ρ ι ά κ α φ τ ά νι α , α π ό μ α λ α κ ό c re p e d e c h in e , σ ε ο νει ρ ι κ ά
κ ί τ ρ ι να , ρ ο ζ , γ κ ρ ι κ α ι ά σ π ρ α κ α ι τ α σ τ ο λ ί ζ ο υ ν κ εντ ώ ντ α ς τ α
μ ε μ ετ α ξ ω τ ά κ ο ρ δ ό νι α .
Η Τ ύ νι δ α κ ρ ύ β ει ά λ λ η μ ι α έκ π λ η ξ η . Τ ο Μο υ σ εί ο B a rd o . Στ ε-
γ α σ μ ένο σ ε ένα κ τ ί σ μ α α φ ρ ι κ α νι κ ή ς α ρ χ ι τ εκ τ ο νι κ ή ς σ τ α τ έλ η
τ ο υ 1 9 ο υ α ι ώ να , δ εν μ ε π ρ ο δ ι α θ έτ ει γ ι α τ ο π ερ ι εχ ό μ ενό τ ο υ .
Μ π α ί νο ντ α ς μ έσ α , δ υ σ α να σ χ ετ ώ μ ε τ η ν α λ λ α γ ή π α π ο υ τ σ ι ώ ν κ α ι
τ α π ρ ο σ τ α τ ευ τ ι κ ά επ ι π ό δ ι α . Ξ εχ νώ τ η ν ενό χ λ η σ ή μ ο υ π ο λ ύ
γ ρ ή γ ο ρ α , κ α θ ώ ς σ τ ο μ ο υ σ εί ο σ υ να ντ ώ τ η μ εγ α λ ύ τ ερ η σ υ λ λ ο γ ή
348
ψη φ ιδ ωτώ ν που έχω δει ποτέ. Είναι πι ο με γάλη κ α ι α πό ό,τ ι
θ α μ πορούσ α ν α φ ανταστώ, καθώς είν α ι ε κ τ ός από πολυπλη-
θ ή ς και ε κτε ταμένη στον χρόνο. Στο υς Ρω μα ί ους οφε ί λουμε
τη ν έ ν ταξ η τού ψ ηφ ιδωτού στην ιστο ρί α τ ης τ έ χν ης . Αυτ ό τ ο
ή ξ ερα. Ε ίχ α δ ει και στο παρελθόν πολλά ρω μα ϊ κ ά ψ ηφι δω -
τά σ ε μουσ ε ία ανά τον κόσμο, στριμω γμέ ν α αν άμε σα σε ά λλα
ε κ θ έματα. Ο ι Ρωμαίοι ένταξαν την τέχν η τ ού ψ ηφι δω τ ού στ ην
α νθ ρώ πιν η ισ τορία. Ποτέ όμως μέχρ ι σήμε ρα δε ν ε ί χα συ-
ν ειδ ητοποιήσ ε ι την ευκαμψ ία του υλι κ ού α υτ ού, τ ον πλούτ ο
των σ υ ν δυασ μ ώ ν του και τη ζωντάνια τ ω ν χρω μάτ ω ν τ ου. Όλος
ο α ρχ αίος κό σ μος, με τους θεούς του, τ ους μύθους τ ου, τ α
χ ρ η στικά και διακοσμητικά αντικεί με ν ά τ ου, τ α στ ολί δι α
το υ , τα τε λε τουργικά της καθημερινότ ητ α ς κ α ι τ ω ν γι ορτ ών
το υ , απ λώ ν ε ται εμπρός μου. Χταπόδια , κ οχύλι α, λα χα ν ι κ ά κ αι
φρ ο ύτα με τα πιο ζωντανά χρώματα π ου με προκ α λούν ν α τ α
α γγ ίξ ω, ζ ων ταν εύουν εμπρός μου. Συν αν τ ώ κ όκ κ ι ν ο κ όκ κ ι ν ο
κ α ι λαχταρισ τό τον αστακό που μόλι ς έ φα γα . Φ α γοπότ ι α, κ υ-
ν ή γ ια, γ άμοι, συμπόσια, φ ορέματα αραχν οΰφαν τ α, α κ όμη κ α ι
ο ζ ωδιακός κύκλος με παρασύρουν σε έ ν α τ αξί δι στ η ζω ή τ ου
349
τ ό τ ε. Η α να π α ρ α σ τ ά σ ει ς τ η ς κ α θ η μ ερ ι νό τ η τ α ς σ υ μ π ο ρ εύ ο ντ α ι
μ ε ει κ ό νες θ ρ η σ κ ευ τ ι κ ο ύ π ερ ι εχ ο μ ένο υ . Π ρ ω τ α γ ω νι σ τ ές, ο
Πο σ ει δ ώ να ς μ ε τ α α να τ α ρ α γ μ ένα νερ ά τ ο υ κ α ι η Μέδ ο υ σ α μ ε τ α
μ α λ λ ι ά – π λ ο κ ά μ ι α . Ε ντ υ π ω σ ι ά ζ ο μ α ι α π ό τ η ν α να π α ρ ά σ τ α σ η τ η ς
Ο δ ύ σ σ ει α ς. Β λ έπ ω ένα ν μ ά λ λ ο ν χ ο νδ ρ ο ύ λ η Οδυσσέα σ τ η ν τ ρ ι ή -
ρ η τ ο υ , να φ ο ρ ά μ ι α ο λ ό λ ευ κ η τ ή β εννο . Π ώ ς ά ρ α γ ε δ ι α τ η ρ εί τ α ι
η λ ευ κ ό τ η τ ά τ η ς εκ εί μ έσ α σ τ α νερ ά π ο υ θ α λ α σ σ ο δ έρ νετ α ι ;
Π ο ι η τ ι κ ή α δ εί α κ α ι σ έβ ο μ α ι τ η ν κ α λ λ ι τ εχ νι κ ή επ ι θ υ μ ί α . Τ ο
τ ό τ ε σ υ νεχ ί ζ ετ α ι , μ ε τ η ν ί δ ι α π ο ι κ ι λ ί α , σ τ ο υ ς β υ ζ α ντ ι νο ύ ς
χ ρ ό νο υ ς. Με ψη φ ι δ ω τ ά γ εμ ά τ α σ ύ μ β ο λ α τ ο υ χ ρ ι σ τ ι α νι σ μ ο ύ .
Α ρ νά κ ι α , κ υ π α ρ ί σ σ ι α , ψά ρ ι α κ α ι ψω μ ι ά ξ εδ ι π λ ώ νο ντ α ι εμ π ρ ό ς
μ ο υ . Με α ρ χ ό ντ ι σ σ ες, ντ υ μ ένες κ α ι σ τ ο λ ι σ μ ένες μ ε τ α χ ρ υ σ ά
τ ο υ ς ενώ τ ι α . Γι α να ο λ ο κ λ η ρ ω θ εί η χ ρ ο νο – επ ί σ κ εψη μ ε τ η ν
π α ρ ά θ εσ η τ η ς ι σ λ α μ ι κ ή ς ζ ω ή ς τ η ς Β ό ρ ει α ς Α φ ρ ι κ ή ς. Τ α β ά νι α
ο λ ό κ λ η ρ α μ ε κ ό γ χ ες κ α ι α νει κ ο νι κ ά ψη φ ι δ ω τ ά α ι χ μ α λ ω τ ί ζ ο υ ν
τ η μ α τ ι ά μ ο υ . Β γ α ί νω α π ό τ ο μ ο υ σ εί ο σ υ γ κ ι νη μ ένη κ α ι π λ ο υ -
σ ι ό τ ερ η .
350
Κ α ϊ ρ ουάν
Κ ά νε ι ζ έ σ τη πολλή αλλά σχεδόν δεν τ ην α ι σθά ν ομα ι , κ α θώς
μ ι α ακόμη ε πιθυμία μου πραγματώνε τ α ι . Π ε ρπατ ώ προς τ ο
κ έ ντρ ο το υ Καϊρουάν. Πόλη ιερή για τ ον ι σλαμι σμό. Θ ρησκ ε υ-
τικ ό κέ ν τρο υψ ηλής σημασίας μετά τ η Μ έ κ κ α κ αι τ η Μ ε ν τ ί ν α.
Ι δ ρ υμέ ν η το 6 70 μ.Χ., λίγα μόλις χρόν ι α με τ ά τ η γέ ν ν ηση τ ου
Μωάμ ε θ, με το όνομά της στα περσικά ν α σημαί ν ε ι κ α ρα β ά ν ι ,
α φ ο ύ το σ η με ίο χρησιμοποιήθηκε ως στ ρα τ όπε δο γι α τ η με -
τα κ ί ν η σ η Α ράβων από τη χερσόνησο κ α ι προς τ α πα ρά λι α τ ης
Α φ ρ ι κή ς . Α ρχικά γη που έλεγχαν οι Βυζαν τ ι ν οί ω ς πέ ρασμα
μ α κ ρ ιά απ ό τη θάλασσα και τους Βε ρβ έ ρους , με τ ατ ράπηκ ε
α ρ γ ότε ρα σ ε τόπο ανάπαυσης και στρατ οπέ δε υσης τ ου κ ατ α -
κ τη τ ικο ύ αρ αβικού κύματος και σιγά σι γά απόκ τ ησε λα τ ρε υ-
τικ ή σ η μασ ία. Σε αυτό συνέβαλε το κ τ ί σι μο ε ν ός τ ζαμι ού από
τα αρ χαιότε ρα, του τζαμιού του Ού κ μπα, που θε με λι ώθηκ ε
τη ν ίδ ια χ ρον ιά με τη θεμελίωση τ ης πόλης . Αποτ υπών ε ι
τις π ρώ τε ς προσπάθειες κατασκευής λα τ ρε υτ ι κ ών χώρω ν στ ο
Ι σ λ άμ. Έ χε ι τραπεζοειδή μεγάλη περί με τ ρο, με τ ο μι κ ρότ ε ρο
351
κ εντ ρ ι κ ό κ τ ί σ μ α να α κ ο υ μ π ά σ ε μ ι α α π ό τ ι ς π λ ευ ρ ές α υ τ ή ς. Τ ο
ε σ ω τ ερ ι κ ό μ έρ ο ς τ η ς π ερ ι μ έτ ρ ο υ π ο υ β λ έπ ει τ η ν α υ λ ή α π ο -
τ ελ εί τ α ι α π ό μ ι α σ τ ο ά γ εμ ά τ η α νο ί γ μ α τ α κ α ι κ ο λ ώ νες φ τ ι α γ -
μ ένες α π ό μ ά ρ μ α ρ ο , π ο ρ φ υ ρ ί τ η κ α ι γ ρ α νί τ η . Έ χ ο υ ν χ ρ η σ ι μ ο -
π ο ι η θ εί κ α ι κ ο ρ ι νθ ι α κ ο ύ ρ υ θ μ ο ύ κ ι ο νό κ ρ α να , α π ο μ ει νά ρ ι α
τ η ς ευ ρ ύ τ ερ η ς π ερ ι ο χ ή ς. Τ ο κ ύ ρ ι ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τ ο υ , π ο υ
σ υ νι σ τ ά κ α ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τ η ς π ρ ώ ι μ η ς α υ τ ή ς φ ά σ η ς, εί να ι
ο μ ο να δ ι κ ό ς μ ι να ρ ές τ ο υ , σ χ εδ ό ν ω ς π ύ ρ γ ο ς υ ψω μ ένο ς σ τ ο
κ έντ ρ ο τ η ς μ ί α ς π λ ευ ρ ά ς τ η ς π ερ ι μ έτ ρ ο υ τ ο υ . Τ ο ν α τ ενί ζ ω να
ε π ι σ κ ο π εί τ η ν π ερ ι ο χ ή α π ό ψη λ ά , επ ι τ ελ ώ ντ α ς κ α ι α μ υ ντ ι κ ό
έ ρ γ ο , κ α ι β λ έπ ω τ ι ς ο μ ο ι ό τ η τ ές τ ο υ μ ε τ ο υ ς ό ρ θ ι ο υ ς τ ά φ ο υ ς
– π ύ ρ γ ο υ ς τ η ς ευ ρ ύ τ ερ η ς π ερ ι ο χ ή ς, α π ό ό π ο υ κ α ι έκ λ εψε τ η ν
ι δ έα . Α υ τ ό ς ο μ ι να ρ ές σ τ η σ υ νέχ ει α τ ετ ρ α π λ α σ ι ά σ τ η κ ε κ α ι
μ ετ ά ά λ λ α ξ ε θ έσ η , φ εύ γ ο ντ α ς α π ό τ η ν π ερ ί μ ετ ρ ο . Ε νώ θ η κ ε μ ε
τ ο κ εντ ρ ι κ ό κ τ ή ρ ι ο γ ι α να γ ί νει α να π ό σ π α σ τ ο τ μ ή μ α τ ο υ μ έ-
χ ρ ι π ο υ κ α τ ά τ η ν Ο θ ω μ α νι κ ή Α να γ έννη σ η ο Σι νά ν κ α ι ο μ α θ η -
τ ή ς τ ο υ Α γ ά ς τ ο ν π ο λ λ α π λ α σ ί α σ α ν σ ε έξ ι σ τ ο Μπ λ ε Τ ζ α μ ί τ η ς
α γ α π η μ ένη ς Κ ω νσ τ α ντ ι νο ύ π ο λ η ς. Ε κ τ ό ς α π ό τ ο τ ζ α μ ί , μ ε εντ υ -
π ω σ ι ά ζ ει τ ο γ εγ ο νό ς ό τ ι η χ ερ σ α ί α α υ τ ή π ό λ η εξ ο π λ ί σ τ η κ ε μ ε
352 353

έ να π ροηγ μ έ ν ο σύστημα συλλογής νερο ύ σε τ ε ράστ ι ε ς κ τ ι σμέ -

ν ες δε ξ αμε ν έ ς , που της πρόσφ εραν μ ι α πολυτ έ λε ι α άγν ω στ η
γ ια τις πε ρισ σ ότερες από τις σύγχρον έ ς τ ης πόλε ι ς . Κ α τ ά τ α
λ ο ιπ ά, η σ ημε ρινή εικόνα της πόλης πα ρα πέ μπε ι σε φτ ώχε ι α
κ α ι μια ζ ωή στενή και στερημένη. Μ ι α ζω ή χω ρί ς αν οι χτ ά
ο ρ ά ματα. Έ τσ ι, μια ακόμη κουκίδα γης που πρόσφε ρε στ ην αν -
θ ρ ώ πιν η ε ξ έ λιξη μια σημαντική ψ ηφ ί δα , τ ώρα αποκ οι μι έ τ α ι .
Υπ ο ψιάζ ο μαι ό τι η πλειονότητα των σημε ρι ν ών τ ης κ ατ οί κ ω ν
α γν οε ί τη σ υ ν εισφ ορά. Ίσως, αν την συν ε ι δητ οποι ούσα ν , αν
μ π ο ρούσ αν ν α έχουν μια ευρύτερη μα τ ι ά τ ου παλί μψ ηστ ου,
ν α αποκτούσ αν κίνητρο να ανοίξουν τ ους ορί ζον τ έ ς τ ους , ν α
π ρ ο χωρήσ ο υν με πιο ανοικτή ματιά, ε μπρός κ α ι πι ο πέ ρα ,
ό π ως έ καν αν οι πρόγονοί τους αιώνες πρι ν .
354 355
356
Από παιδί, η Κεϋλά νη μού α σ κούσε γοητ ε ία γ ια λόγους απροσ-
διόρισ τ ους. Ίσως, να ήτα ν από τ ον ήχο τ ου ονόματ ός τ ης. Ίσως,
από τ ο θαλα σσοδαρμέ νο εμπόριο τ ων Άγ γλων και τ ων Ολλα νδών.
Ίσως, από τ ο γε γονός ότ ι ήτα ν έ να νησ ί– ζού γ κ λα, σ τ η μέση
ε νός μακ ρινού και ά γ νω σ τ ου ωκεα νού. Ίσως, γ ια τα γ υαλισ τ ε-
ρά τ ης πετ ράδια. Μάλλον, γ ια τα γ υαλισ τ ερά τ ης πετ ράδια. Ο
ε ν τ οπισμός πολύτ ιμων και ημιπολύτ ιμων πετ ρών απα ν τ άται
σ τ ο νησ ί εδώ και δυόμισ ι χιλιάδες χρόν ια περίπου. Όπως
υποδε ικ ν ύε ι α να σ κα φή σ τ ο Βόρε ιο Αφγα ν ισ τ ά ν, ήδη από τ ο 280
π.Χ., πέτ ρες από τ ο νησ ί κ υκ λο φ ορούσα ν σ τ ην ευρύτ ερη πε-
ριοχή τ ης α σ ιατ ικ ής ηπε ίρου. Ένα σ ιρλα γ κέζικο ακατ έργα σ τ ο
ροζ ζα φε ίρι, με δύο ινδικά διαμα ν τ άκ ια, έ ν θετα σε έ να χρυσό
δαχτ υλίδι ελλην ικ ής τ εχ νοτ ροπίας καταδε ικ ν ύου ν τα όρια τ ού
τ ότ ε κόσμου, όπως τα διεύρυ νε ο Μέ γας Αλέξα νδρος. Στ η γη
τ ου Αφγα ν ισ τ ά ν, τ ρε ισήμισ ι χιλιάδες χιλιόμετ ρα μακ ριά από
τ η γη που τ ην ξέρα σε από τα σωθικά τ ης, η ροζ πέτ ρα συ νά-
ν τ ησε τ ην ελλην ικ ή χρυσοχοΐα. Με γαλε ίο. Άλλω σ τ ε, από τ ότ ε
και σε όλη τ η διάρκε ια τ ων ισ τ ορικών χρόνων, πέτ ρες και πέ-
τ ρες από τ ο νησ ί αποτ έλεσα ν όνε ιρο διεκδίκ ησης Βυζα ν τ ινών
357
αρχόν τ ων, ευρωπαϊκών α υλών, Μογ γόλων και Κινέζων α υτ οκ ρα-
τ όρων ακόμη και τ ου βα σ ιλιά Σολομών τα που απόκ τ ησε πέτ ρες
και πα γών ια από τ ην Κεϋλά νη. Ε πί μια περίπου χιλιετ ία, ο
ε ν τ οπισμός και τ ο εμπόριο τ ων πετ ρών τ ου νησ ιού ελε γχότα ν
από τ ους Σιγχαλέζους βα σ ιλιάδες. Εν τ υπω σ ια σμέ νος από α υτ ές
και ο μέ γας παραμυθάς Μάρκο Πόλο. Κατ ά τ ον θαρραλέο α υτ όν
έμπορο τ ου 13ου αιώνα, τα ρουμπίν ια τ ου νησ ιού ήτα ν τα πο-
λυτ ιμότ ερα α ν τ ικε ίμε να σ τ ον κόσμο. Ενώ οι προληπτ ικοί Πέρ-
σες επέμε να ν ότ ι οι πέτ ρες τ ου νησ ιού έφερνα ν ευτ υχία και
καλή τ ύχη. Και τ ώρα ε ίμαι εδώ και α ν υπομονώ να συ να ν τ ηθώ
με τα πετ ραδάκ ια α υτ ά. Κυρίως, γ ια να δω τα χρώματ ά τ ους.
Μια πλήρης αποτ ύπω ση τ ου ουρά ν ιου τ όξ ου και μάλισ τα σε
τ όσο δια φ ορετ ικούς τ όνους που ξεπερνού ν τ ην α ν θρώπινη φα-
ν τα σ ία. Ζα φε ίρια padpa radscha με τα μεθυσ τ ικά πορτ οκαλο –
ρόζ τ ους, ζα φε ίρια peacock blue με τ ο έ ν τ ονο διαπερα σ τ ικό
τ ους μπλε και τ ις σχεδόν μα ύρες α ν τα ύ γε ιες τ ους, πρά σ ινοι
αμέθυσ τ οι σε μέ γεθος κά σ τα νου, σπινέλια σ τ ους πιο σπά ν ιους
χρωματ ισμούς, la ve nde r και cobalt blue, αλεξα νδρίτ ες με τ η
μα γ ικ ή χρωματ ικ ή τ ους μεταμόρ φ ω ση και πολλά πολλά πετ ρά-
358
δια με τ ο περίφημο εξα σ τ έρι σ τ ην κ υρτ ή τ ους επιφά νε ια, που
σχηματ ίζεται από τ ις βελόνες τ ης ατ ομικ ής τ ους διάταξ ης.
Είμαι εδώ γ ια να οραματ ισ τ ώ τ ην πορε ία τ ους από τ ον χρόνο
σχηματ ισμού τ ους σ τ ο μά γμα τ ης Γης, έως και πριν από τ ρία
δισεκατ ομμύρια χρόν ια, μέχρι τ ην έξ οδό τ ους από εκε ί ως
θρα ύσματα εσωτ ερικών εκ ρήξεων. Μια πορε ία από τα έ γ κατα
τ ης Γης έως τ ις κοίτ ες τ ων ποταμών, όπου τα θρα ύσματα αυτ ά
αποθέτ ε ι τ ο νερό που δε ν έχε ι κουρα σ τ ε ί να κ ινε ίται εκα-
τ ομμύρια χρόν ια. Μια πορε ία αέ ναης κ ίνησης που α φήνε ι σ τ ην
κόκ κ ινη λά σπη πολλαπλές λάμ ψε ις. Θέλω να δω πώς σε μια
κάθετ η τ ρύπα συ νήθως δύο επί τ έσσερα μέτ ρα, γεμάτ η λά σπη,
νερό και πρόχε ιρα σ φηνωμέ νες σα ν ίδες γ ια υποσ τ ύλω ση, ά φο-
βοι ν τ όπιοι κατ εβαίνου ν σε βάθος έως και ε ίκοσ ι πέ ν τ ε μέτ ρα
και α ναζ ητ ού ν τ ις λάμ ψε ις αυτ ές. Θέλω να δω τ ην προσδοκ ία
τ ης α νακάλυ ψης σ τ η ματ ιά τ ους. Τον πυρετ ό τ ης α ναζ ήτ ησης.
Αναπολώ τ ις πέτ ρες που παιδί μάζευα σ τ ις παραλίες. Θ υμάμαι
τ ον πατ έρα μου ότα ν μας έβαζε να α ναζ ητ ήσουμε τ η γαλάζια
πέτ ρα σ τ ις ακ ρογ ιαλιές τ ης Κέρκ υρας. Άσ κ ηση προσδοκ ίας και
υπομονής, καθώς ουδέποτ ε τ ην ε ν τ οπίσαμε. Από τ ην παιδικ ή
359
α υτ ήν ά σ κ ηση, μου έμε ινα ν εφ όδια ζωής, η υπομονή και η
επιμονή, η σχεδόν ποτ έ παραίτ ηση καθώς και η α γάπη γ ια τ ην
εξερεύ νηση α υτ ού που δε ν ήτα ν ορατ ό με τ ην πρώτ η – εύκολη
ματ ιά. Άλλω σ τ ε ακόμη και σήμερα σε κάθε ακ ροθαλα σσ ιά α να-
ζ ητ ώ πετ ραδάκ ια, ε νδοσ κοπών τας.
Σ τ ο νη σ ί κ υ ρ ι α ρ χ εί ο Β ο υ δ ι σ μ ό ς. Τ ο εβ δ ο μ ή ντ α π έντ ε τ ο ι ς
ε κ α τ ό τ ω ν κ α τ ο ί κ ω ν εί να ι Σι γ χ α λ έζ ο ι κ α ι τ ο εβ δ ο μ ή ντ α τ ο ι ς
ε κ α τ ό τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ τ ο υ νη σ ι ο ύ , Β ο υ δ ι σ τ ές. Με εννέα τ ο ι ς
ε κ α τ ό Μα υ ρ ι τ α νο ύ ς, α π ό γ ο νο υ ς Α ρ ά β ω ν εμ π ό ρ ω ν π ο υ κ υ ρ ί ω ς
β ρ ί σ κ ο ντ α ι σ τ ο μ έσ ο κ α ι σ τ ο νό τ ι ο τ μ ή μ α τ ο υ νη σ ι ο ύ κ α ι
τ έσ σ ερ α τ ο ι ς εκ α τ ό Τ α μ ί λ ς, κ υ ρ ί ω ς ερ γ ά τ ες π ο υ κ α τ η φ ό ρ ι -
σ α ν α π ό τ η ν Ι νδ ί α κ α ι εγ κ α τ α σ τ ά θ η κ α ν σ τ ο β ο ρ ει ο α να τ ο λ ι κ ό
τ μ ή μ α . Ο β ο υ δ ι σ μ ό ς, π ο υ γ εννή θ η κ ε τ ο ν 6 ο α ι ώ να π . Χ . , π έρ α -
σ ε σ τ ο νη σ ί α π ό τ η ν Ι νδ ί α ή δ η α π ό τ ο ν 3 ο α ι ώ να π . Χ . Συ χ νά ,
σ κ έφ τ ο μ α ι α υ τ ό ν τ ο ν ι δ ι α ί τ ερ ο 6 ο α ι ώ να π . Χ . Κ ο μ φ ο ύ κ ι ο ς
σ τ η ν Κ ί να , Ζω ρ ο ά σ τ ρ η ς σ τ η ν Π ερ σ ί α , Β ο ύ δ α ς σ τ η ν Ι νδ ί α κ α ι
Πυ θ α γ ό ρ α ς σ τ η ν Ε λ λ ά δ α . Π ο ι α σ υ σ τ α τ ι κ ά χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο
ά νθ ρ ω π ο ς κ α ι μ α γ εί ρ εψε μ ε επ ι τ α χ υ ντ ή τ η ν π νευ μ α τ ι κ ή τ ο υ
360
ε ξ έ λιξ η σ χ ε δόν οριζόντια σε όλη τη Γ η, ε ι δι κ ά κ α τ ά τ ον 6ο
π .Χ. αιώ ν α; Π οιες οι ομοειδείς συν ι στ α μέ ν ε ς που γέ ν ν ησα ν
μ ε εγ κάρσ ια τομή την επόμενη ημέρα σε όλη τ ην Ε υρασι α τ ι κ ή
ή π ε ιρ ο; Και μ άλιστα, χωρίς κατά τον οι κ ε ί ο χρόν ο η πε ρι οχή
α υ τή ν α σ υ ν ισ τ ά ομογενοποιημένο έδ α φος λόγω τ ης α χα ν ούς
έ κ τ ασ ή ς της και του πεπερασμένου τ ω ν μέ σω ν γι α τ ην ε λε ύ-
θ ερ η κίν η σ η αγαθών και ανθρώπων στ ο έ δαφός τ ης .
Ε π ι σ κοπώ ν τας τον μικρόκοσμο της Κεϋ λάν ης , στ ο σημε ί ο α υτ ό
τη ς Γ η ς η Ι σ το ρία αριθμεί έξι χιλιά δε ς μον αστ ήρι α κ αι δε -
κ α π έ ν τε χ ιλιάδες μοναχούς, σε ένα ν ησί με έ κ τ αση πε ρί που
σ α ν αυ τήν της Ιρλανδίας. Άνθηση γνώ ρι σε κ α ι γν ω ρί ζε ι η πι ο
σ υ ντη ρητική ε κδοχή του βουδισμού, Ther avada, που ακ ολου-
θ εί πισ τά το υς κανόνες Pali, όπως κ α ι στ ην Κ α μπότ ζη, στ ο
Λ ά ο ς και ε ν μέρει στην Τ αϊλάνδη. Κ υρι α ρχε ί ο μόχθος γι α
ν α με τατραπε ί ο πιστός σε επόπτη π ου έ χε ι κ α τ ακ τ ήσε ι τ ην
ε σ ωτε ρ ική ματιά ως προς την αληθή φύση τ ω ν πρα γμάτ ω ν .
Α κ ο λ ουθώ ν τας τ ο μονοπάτι των οχτώ β ημάτ ω ν , ο πι στ ός ε πι -
χ ειρε ί ν α σ βή σει τις φ ωτιές της απλ ηστ ί ας , τ ου μί σους κ α ι
361
τ η ς α λ α ζ ο νεί α ς. Έ τ σ ι , θ α φ ω τ ι σ τ εί κ α ι θ α κ α τ α φ έρ ει να α π ε-
λ ευ θ ερ ω θ εί α π ό τ ο ν α ένα ο κ ύ κ λ ο τ η ς α να γ έννη σ η ς ( s a m s a r a )
κ α τ α κ τ ώ ντ α ς τ η νι ρ β ά να . Α υ τ ή ν τ η ν εσ ω τ ερ ι κ ή π ο ρ εί α τ ο υ
κ ά θ ε π ι σ τ ο ύ , τ ο ν μ ό χ θ ο κ α ι τ η ν α γ ω νί α τ ο υ δ εν τ ι ς α ντ ι λ α μ -
β ά νο μ α ι ό σ ο π ερ π α τ ώ σ τ ο νη σ ί . Α υ τ ό π ο υ α ντ ι λ α μ β ά νο μ α ι εί -
ν α ι η η ρ εμ ί α , η γ α λ ή νη , τ ο χ α μ ό γ ελ ο κ α ι η ευ γ ένει α τ ω ν π ε-
ρ ι σ σ ό τ ερ ω ν α π ό τ ο υ ς γ η γ ενεί ς π ο υ σ υ να ντ ώ σ τ ι ς β ό λ τ ες μ ο υ .
Α να ρ ω τ ι έμ α ι π ώ ς τ α χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά α υ τ ά σ υ νά δ ο υ ν μ ε τ ο ν
σ κ λ η ρ ό εμ φ ύ λ ι ο π ό λ εμ ο π ο υ α ι μ α τ ο κ ύ λ η σ ε τ η χ ώ ρ α . Έ να ς εμ -
φ ύ λ ι ο ς μ ετ α ξ ύ τ ω ν υ π ο β α θ μ ι σ μ ένω ν Τ α μ ί λ ς, κ α τ ά κ ύ ρ ι ο λ ό γ ο
ι νδ ο υ ι σ τ ώ ν κ α ι μ ο υ σ ο υ λ μ ά νω ν μ ε δ ι α κ ρ ι τ ή ι νδ ι κ ή κ α τ α γ ω γ ή ,
κ α ι τ ω ν κ υ ρ ί α ρ χ ω ν Σι γ χ α λ έζ ω ν π ο υ α σ κ ο ύ σ α ν τ η ν εξ ο υ σ ί α α π ό
τ ο 1 9 4 8 κ α ι έπ ει τ α , μ ό λ ι ς η χ ώ ρ α α π έκ τ η σ ε τ η ν α νεξ α ρ τ η σ ί α
τ η ς α π ό τ ο υ ς Ά γ γ λ ο υ ς. Α π ό τ η ν ά λ λ η , σ κ έφ τ ο μ α ι ό τ ι , ό π ο υ
π ά τ η σ α ν τ ο π ό δ ι τ ο υ ς ο ι Ά γ γ λ ο ι κ α ι μ ετ ά έφ υ γ α ν, έμ ει νε π ί σ ω
τ ο υ ς τ ο χ ά ο ς κ α ι ο ι εμ φ ύ λ ι ες σ υ γ κ ρ ο ύ σ ει ς. Ε π ι σ τ ρ έφ ο ντ α ς σ ε
σ π η λ ι ές – β ο υ δ ι σ τ ι κ ο ύ ς να ο ύ ς τ ο υ Β ο ρ ρ ά , μ ε ζ ω γ ρ α φ ι σ μ ένες
τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί ες σ τ α β ρ ά χ ι α κ α ι α φ ο ύ ο ξ ενα γ ό ς μ ο υ σ κ ό τ ω σ ε μ ι α
ο χ ι ά μ ε τ ο π ό δ ι τ ο υ , π α ρ α τ η ρ ώ ό τ ι ο τ σ ι μ εντ ένι ο ς φ ρ ά χ τ η ς
362
το υ καταλ ύματός μου φ ρουρείται από ά ν δρε ς με κ αλάσν ι κ οφ.
Ί σ ω ς , αυτή η αντίφ αση μεταξύ της β ουδι στ ι κ ής γαλήν ης κ α ι
το υ σ κληρού Εμφ υλίου αποτυπώνεται κ αι στ ην α γά πη τ ω ν κ α-
το ί κων γ ια τον λωτό. Ευδοκιμεί σε στ άσι μα, λι μν ά ζον τ α, θολά
κ α ι βρόμικα ν ερά. Αλλά το λουλούδι τ ου ξε πε τ ι έ τ α ι στ ι λπν ό
κ α ι ε κτυ φλ ωτικά λευκό, ένα σύμβολο α γν ότ ητ ας κ αι πν ε υμα-
τικ ής αν άτασ ης.
Σ το ν η σ ί, που βρίσκεται σε κομβικό σ ημε ί ο τ ου Ιν δι κ ού ω κ ε -
α νο ύ, απαν τώ ν τ αι ανθρώπινα ίχνη ήδη ε δώ κ αι τ ρι ά ν τ α πέ ν τ ε
χ ι λ ι άδε ς χρόν ια. Ο άνθρωπος Balan goda, με τ ον οποί ο δε ν
έ χ ω ακόμη γ ν ωριστεί, ήταν κυνηγός κ αι προτ ι μούσε ν α ζε ι σε
σ π η λιέ ς . Ά φθ ονες από αυτές στο νησί λόγω τ ω ν β ουν ών , ι δί ω ς
σ το ν Β ορρά που διατηρεί πυκνά δάση. Η ε ί σοδος τ ω ν Σ ι ν χά λα
α π ό την Ιν δία τον 6ο π.Χ. αιώνα και η με τ αγε ν έ στ ε ρη ε ί σοδος
το υ βουδισ μ ού τον 3ο π.Χ. αιώνα άρ χι σαν ν α δι α μορφών ουν
κ ο ι ν ων ικέ ς δομές που διατηρήθηκαν σχε δόν α ν έ πα φε ς πολλέ ς
ε κ α τ ο ν ταε τίε ς . Δομές που επιμένουν σε ι ε ραρχι κ ή κ ατ ά τ αξη
κ ο ι ν ων ικώ ν τάξεων και κυρίως σε εξο υσί α α υθε ν τ ί ας . Ο μύθος
363
τ ο υ επ ο ι κ ι σ μ ο ύ τ ο υ νη σ ι ο ύ εμ π λ έκ ει φ υ γ ή α π ό τ η ν Ι νδ ί α μ έσ ω
μ ι α ς μ υ θ ι κ ή ς γ έφ υ ρ α ς, ερ εί π ι α τ η ς ο π ο ί α ς εντ ο π ί σ τ η κ α ν β υ -
θ ι σ μ ένα σ τ η θ ά λ α σ σ α . Ε μ π λ έκ ει τ η ν κ α τ α γ ω γ ή τ ο υ π ρ ώ τ ο υ β α -
σ ι λ ι ά α π ό ά νθ ρ ω π ο κ α ι λ ι ο ντ ά ρ ι . Ά λ λ η μ ι α π ρ ο σ π ά θ ει α α π ό -
κ τ η σ η ς εθ νι κ ή ς τ α υ τ ό τ η τ α ς ένα ντ ι α υ τ ή ν τ η φ ο ρ ά τ η ς μ η τ έρ α ς
Ι νδ ί α ς. Μι α π ρ ο σ π ά θ ει α π ο υ μ ο ι ά ζ ει μ ε α υ τ ή ν τ ο υ Ρ έμ ο υ κ α ι
τ ο υ Ρ ω μ ύ λ ο υ , κ α θ ώ ς εμ π λ έκ ει κ α ι δ ύ ο α δ έλ φ ι α . Η ι σ τ ο ρ ι κ ή ,
π ά ντ ω ς, π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α εμ π λ έκ ει κ α ι μ ι α κ α τ α κ ερ μ α τ ι σ μ ένη
ά σ κ η σ η εξ ο υ σ ί α ς, μ ε επ α να λ α μ β α νό μ ενες π ρ ο σ π ά θ ει ες ενο -
π ο ι ή σ εω ν. Ε ί να ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό ό τ ι ο 1 0 ο ς α ι ώ να ς β ρ ί σ κ ει
σ χ εδ ό ν δ ι α κ ό σ ι ο υ ς μ ο νά ρ χ ες σ τ ο νη σ ί – π ο ύ χ ώ ρ α γ α ν ά ρ α -
γ ε– ό τ α ν κ α ι γ ί νετ α ι ά λ λ η μ ι α π ρ ο σ π ά θ ει α ενο π ο ί η σ η ς τ η ς
ε ξ ο υ σ ί α ς. Τ ο ν 1 6 ο α ι ώ να , ο ι Π ο ρ τ ο γ ά λ ο ι μ υ ρ ί ζ ο υ ν τ η γ η γ ενή
κ α νέλ α π ο υ κ υ ρ ι α ρ χ εί σ τ ι ς φ υ τ εί ες τ ο υ νη σ ι ο ύ . Ά λ λ ω σ τ ε,
δ εί γ μ α τ α κ α νέλ α ς η λ ι κ ί α ς τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν χ ι λ ί ω ν π εντ α κ ο σ ί ω ν
ε τ ώ ν έχ ο υ ν β ρ εθ εί σ τ η ν Α ί γ υ π τ ο . Ά λ λ ο ένα εύ ρ η μ α π ο υ κ α τ α -
δ ει κ νύ ει τ ο υ ς δ ι α χ ρ ο νι κ ο ύ ς εμ π ο ρ ι κ ο ύ ς δ ρ ό μ ο υ ς μ ετ α ξ ύ τ η ς
θ ά λ α σ σ α ς τ η ς Α ρ α β ί α ς κ α ι τ ο υ Ι νδ ι κ ο ύ ω κ εα νο ύ . Α υ τ ο ύ ς τ ο υ ς
δ ρ ό μ ο υ ς δ ι εκ δ ι κ ο ύ ν ο ι Π ο ρ τ ο γ ά λ ο ι κ α ι μ ό λ ι ς σ υ να ντ ο ύ ν τ ο
364
ν η σ ί, σ πε ύδουν να εγκατασταθούν σε α υτ ό. Γ ι α ν α ζηλέ ψ ουν
ο ι Ολλαν δοί, που τους ακολουθούν κ α τ ά πόδας . Το παραθα-
λ ά σ σ ιο αλ λά π εριφ ραγμένο Γκάλλε στο ν οτ ι οδυτ ι κ ό τ μήμα τ ου
ν η σ ιο ύ σ υ ν ισ τά μια ανάμειξη πορτογα λι κ ής κ α ι ολλα ν δι κ ής
α ρ χ ι τε κτον ικής, με αέρα τροπικών. Π ί ν ω τ σά ι με κ α ν έ λα σε
έ να ξ ε ν ο δοχε ίο, κτισμένο από Πορτο γάλους , τ ο σαλόν ι τ ου
ο π ο ί ου φωτίζ ε ται από μια τεράστια ολλα ν δέ ζα . Το Κ ολόμπο,
π ο υ ή ταν ε δώ και αρκετούς αιώνες γν ω στ ό ω ς λι μάν ι σε
Ι νδ ού ς , Π έ ρ σ ε ς, Άραβες, ακόμη και Έλλην ε ς ν α υτ ι κ ούς κ αι
ε μ π ό ρους , γ ίν εται πρωτεύουσα του ν ησι ού κ α τ ά τ ην α γγλι κ ή
κ α τ ο χή, μόλις στις αρχές του 18ου αι ών α. Κ α τ ά τ η γν ω στ ή
κ α ι απ ό αλλού συνήθεια, οι Άγγλοι α φήν ουν έ ν τ ον ο τ ο αποτ ύ-
π ω μ ά το υς σ το λευκό Κολόμπο των φ ρ ον τ ι σμέ ν ω ν κ ήπω ν κ α θώς
κ α ι σ το Κάν τυ των βουνών και των δρ οσε ρών αν έ μω ν . Αν οι χτ ή
ρ υ μ οτομία και κτήρια που θυμίζουν χω ρι ά κ αι κ ω μοπόλε ι ς
τη ς αγ γ λικής εξοχής, χωρίς καθόλου ν α μοι άζουν με αυτ ά.
Ό σ ες η μέ ρε ς είμαι εδώ, περιδιαβαί ν ω α πό τ η ζούγκ λα τ ου
Β ο ρ ρά ώ ς τις αμμώδεις παραλίες τ ου Νότ ου. Δοκ ι μάζω ν α
365
κ ο λ υ μ π ή σ ω σ τ α σ κ λ η ρ ά κ α ι π εντ α κ ά θ α ρ α νερ ά τ ο υ ω κ εα νο ύ ,
π ο υ μ ε δ ύ να μ η π ρ ο σ π α θ ο ύ ν να μ ε π α ρ α σ ύ ρ ο υ ν σ τ ο ν β υ θ ό τ ο υ ς.
Σ υ λ λ έγ ω κ ο χ ύ λ ι α φ ι λ ντ ι σ ένι α π ο υ π ω λ ο ύ ν π λ α νό δ ι ο ι ψα ρ ά -
δ ες. Α π ό α υ τ ο ύ ς, π ο υ ψα ρ εύ ο υ ν ι σ ο ρ ρ ο π ώ ντ α ς π ά νω σ ε κ ά -
θ ετ α κ α λ ά μ ι α , εμ π η γ μ ένα σ τ ο ν θ α λ ά σ σ ι ο β υ θ ό . Ε π ι σ κ έπ τ ο μ α ι
φ υ τ εί ες τ σ α γ ι ο ύ π ο υ α ντ ι κ α τ έσ τ η σ α ν τ ι ς π α λ α ι ό τ ερ ες φ υ -
τ εί ες κ α φ έ κ α ι κ α τ ά φ ερ α ν να κ α τ α σ τ ή σ ο υ ν τ η ν Κ εϋ λ ά νη τ η
μ εγ α λ ύ τ ερ η εξ α γ ω γ ι κ ή χ ώ ρ α τ σ α γ ι ο ύ τ ο 1 9 6 5 . Β λ έπ ω π υ κ νή
έως τροπική βλάστηση στον Βορρά και στο υπόλοιπό τμή-
μ α τ ο υ νη σ ι ο ύ κ α λ λ ι ερ γ ή σ ι μ ες εκ τ ά σ ει ς, κ υ ρ ί ω ς ρ ι ζ ο χ ώ ρ α φ α
κ α ι σ ε α ρ κ ετ ές π ερ ι π τ ώ σ ει ς μ έσ α σ ε α υ τ ά ο ι κ ο γ ενει α κ ή κ α ι
ο ι κ ι α κ ο ύ χ α ρ α κ τ ή ρ α εξ ο ρ υ κ τ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α . Β λ έπ ω χ ω ρ ι ά
κ α ι α γ ρ ο τ ι κ ές εκ τ ά σ ει ς, μ ε κ υ ρ ί α ρ χ ες τ ι ς φ υ τ εί ες μ π α χ α ρ ι -
κ ώ ν κ α ι ι δ ί ω ς κ α νέλ α ς. Π α ρ α τ η ρ ώ π α ι δ ι ά να κ ά νο υ ν μ ά θ η μ α ,
κ α θ ι σ μ ένα α να κ ο ύ ρ κ ο υ δ α , σ ε υ π α ί θ ρ ι α σ χ ο λ εί α . Β λ έπ ω ο ι -
κ ο γ ένει ες να π ερ π α τ ο ύ ν π α ρ έα , να κ ά θ ο ντ α ι σ τ η ν ά κ ρ η τ ο υ
δ ρ ό μ ο υ τ ο α π ό γ ευ μ α κ α ι κ α τ α λ α β α ί νω ό τ ι η κ ο ι νω νι κ ή δ ο μ ή
σ τ η ρ ί ζ ετ α ι σ τ ο ο ι κ ο γ ενει α κ ό κ ύ τ τ α ρ ο . Α γ γ ί ζ ω νο ύ φ α ρ α κ α ι
λ ω τ ο ύ ς σ ε κ ά θ ε λ α τ ρ ευ τ ι κ ό σ η μ εί ο . Β λ έπ ω γ υ να ί κ ες, ντ υ μ έ-
366 367

ν ες μ ε μ πατίκ βαμβακερά και πολύχρω μα . Σ υν α ν τ ώ τ ε χν ί τ ε ς

π ο υ ε π ε ξ ε ργ άζ ονται το ύφ ασμα και το ξύλο. Βλέ πω μάσκ ε ς που
α π ο τ υπώ ν ο υν θεότητες με τρομακτικ ά χα ρα κ τ ηρι στ ι κ ά. Π α -
ρ α τη ρώ ζ ωγ ρ άφ ους που αποτυπώνουν λα ϊ κ ότ ροπα μύθους κ α ι
π α ρ αδόσ ε ις. Α υτοί επιμένουν στα ζεσ τ ά χρώμα τ α, με κ υρί αρ-
χ ες τις αποχρώσεις του κόκκινου και τ ου πορτ οκ α λί . Βλέ πο-
ν τ α ς τα χ ρώ μ ατα αυτά, σκέφ τομαι ότ ι η Σ ρι Λάν κ α ε ί ν α ι γι α
ε μ έν α μ ια μ ια κόκκινη–πορτοκαλί γη , που με προσήν ε ι α κ αι
ε υ γέ ν ε ια με ανέχτηκε. Αν ήταν γεύση, θα ήτ α ν έ ν ας συν δυα -
σ μ ό ς μ άν γ κο , παπάγιας, κολοκύθας, γαρύφαλλου, κ ουρκ ουμά ,
κ ύ μ ιν ο υ, κάσ ιους και κόκκινης πιπερι άς . Μ ι α γε ύση από τ η
μ η τέ ρ α Ιν δία, με διακριτή εθνικού χ α ρα κ τ ήρα ε πί γε υση. Π ά -
ν τ α , ζ ωγ ρ αφισ μένη στα γεωκόκκινα.
368 369
370
Ζέσ τ η, θόρυβος, σ κόνη και χρώμα. Αυτ ές ε ίναι οι τ έσσερις
λέξε ις που μου έρχον ται σ τ ον νου. Ήτα ν κάπως προετ οιμα-
σμέ νος ο νους γ ια τ ο τ ι περίπου θα συ να ν τ ούσε. Εί χε κά νε ι
ε ν τατ ικό φρον τ ισ τ ήριο ήδη από τ ο πρώτ ο ταξ ίδι σ τ η Βόρε ια
Ινδία, ταξ ίδι σ τα μέσα τ ης δεκαετ ίας τ ου 1990. Ο ι δια φορές
μικ ρές έως α νεπαίσθητ ες, αλλά όλες μαζί τ ελικά φτ ιάχ νου ν
μια ακόμη πιο γήινη, πιο σ κον ισμέ νη και θορυβώδη πρα γμα-
τ ικότ ητα από τ ην α ν τ ίσ τ οι χη τ ου Βορρά. Μια πρα γματ ικότ ητα
που κ υ νηγά τ ην καθημερινή επιβίω ση. Άν θρωποι που έχου ν
μάθε ι να α γων ίζον ται γ ια τ ο σήμερα και να αποδέχον ται ό,τ ι
συμβαίνε ι με σ τ ωικότ ητα, ω σά ν μέρος τ ου κ ύκ λου τ ης ζωής. Η
Βομβάη ε ίναι μια πόλη που δε ν χωρά σε καρτ ποσ τ άλ. Δε ν πο-
ζάρε ι γ ια τ ους επισ κέπτ ες τ ης. Υπάρχε ι και λε ιτ ουργε ί γ ια τα
εκατ ομμύρια μυρμήγ κ ια τ ης που ξεχύ νον ται καθημερινά σ τ ους
δρόμους τ ης.
Μόλις αρχίζε ι να σ κοτ ε ιν ιάζε ι, η παραλία γεμίζε ι με αμαξά-
κ ια που σέρνου ν άλογα σ τ ολισμέ να με φού ν τ ες και φου ν τ άκ ια.
Καρότ σες σ τ ολισμέ νες με εκατ ον τ άδες πολύχρωμα α ναμμέ να
371
φ ωτ άκ ια. Το Bolly w o o d ξετ υλίγεται σ τ ην παραλιακ ή, με σημε ίο
α να φ οράς τ ην Πύλη Εισόδου που χτ ίσ τ ηκε γ ια τ ην υποδοχή
τ ης βα σ ίλισσας Βικ τ ωρίας. Πίνω τ ο τ σάι μου και παρατ ηρώ
από τ ο παράθυρο τ ου ξε νοδοχε ίου α υτ ήν τ η χρωματ ισ τ ή πο-
ρε ία. Αναρωτ ιέμαι πώς σ τ ην ευχή επιτ εύχθηκε ο συ νδυα σμός
τ ης βρετα ν ικ ής φλε γματ ικ ής εσω σ τ ρέφε ιας με τ ην α νά γ κ η γ ια
χρώμα και θέαμα.
Η επίσ κε ψη σ τ ο Μουσε ίο τ ων Δυτ ικών Ινδιών που ιδρύθηκε
από τ ον Πρίγ κ ιπα τ ης Ο υαλίας και κ υρίως η επίσ κε ψη σ τ ο
E le pha nt a Isla nd σ τ ον κόλπο τ ης Βομβάης με βοηθά να προ-
σθέσω κομματ άκ ια σ τα όσα ήδη έχω μάθε ι γ ια τ ην Ινδουισ τ ικ ή
Αρχή και τ η λε ιτ ουργ ία τ ου κόσμου τ ης. Ο ι σ καλισμέ νοι σε
σπηλιές και μεταξ ύ τ ου 4ου και τ ου 7ου αιώνα ναοί μού απο-
καλύπτ ου ν τα μυσ τ ικά τ ης δημιουργ ίας τ ου σύμπα ν τ ος και τ ον
τ ρόπο που α υτ ό παραμέ νε ι σε αρμον ία. Τα γλυπτ ά με τ ις τ ρε ις
ό ψε ις τ ου Σίβα – κατα σ τ ρο φέα, πολεμισ τ ή και δημιουργό τ ου
σύμπα ν τ ος– με ε νεργοποιού ν να ξα να βρώ α ν τ ισ τ οι χίες. Ξα να-
συ να ν τ ώ τ ο α γαπημέ νο μου li nga m σε πολλαπλές παραλλα γές
372
αλλά πά ν τα με τ ο ίδιο μήν υμα. Κατ ά τ η σα νσ κ ριτ ικ ή τ ου ρίζα,
αποτ υπώνε ι τ ην απόδε ιξ η τ ης θε ϊκ ής παρουσ ίας, τ ης παρου-
σ ίας τ ου Σίβα. Στα μάτ ια μου, συ ν ισ τ ά τ ο α φαιρετ ικότ ερο και
πιο συμπυκ νωμέ νο σύμβολο τ ης δημιουργ ίας τ ου κόσμου, τ ης
αρχής τ ων πά ν τ ων. Την ε ικόνα γ ια τ η συ νέχε ια τ ου κόσμου
σ τ ην περιοχή που βρίσ κομαι συμπληρώνε ι τ ο Μουσε ίο τ ου D r.
Bhau Daji Lad. Ένα σχεδόν νεοκ λα σ ικό κ τ ήριο με κοριν θιακού
κολώνες, σ τ ε γάζε ι καλλιτ εχ νήματα τ ου 18 ου –20ού αιώνων. Η
περιήγηση σ τ ις αίθουσές τ ου μου επιβεβαιώνε ι ότ ι η διακο-
σμητ ικ ή τ έχ νη μπορε ί, ότα ν έχε ι κέφια, να συ ν ισ τ ά μια ύ ψ ι-
σ τ η μορ φή εφαρμοσμέ νης τ έχ νης.
Εδώ σ τ η Βομβάη, μπαινοβγαίνον τας σε μουσε ία και σε αρχαι-
ολογ ικούς χώρους, α ναρωτ ιέμαι ποιο ε ίναι τ ο συσ τατ ικό που
οδήγησε τ ον ά ν θρωπο να δια φ οροποιηθε ί από τα υπόλοιπα ζώα
και να παράξε ι πολιτ ισμό. Είναι η μ νήμη; Είναι η αίσθηση τ ου
χρόνου και τ ων αλληλοδιαδοχών τ ου; Είναι η συ νε ιδητ ότ ητα
τ ης διάκ ρισης μεταξ ύ τ ου παρελθόν τ ος, τ ου παρόν τ ος και
τ ου μέλλον τ ος; Είναι η δυ νατ ότ ητα τ ου α ν θρώπινου μυαλού να
373
α νακαλε ί ε ικόνες και να διαπρα γματ εύεται αόρισ τ ες έ ν νοι-
ες; Ίσως ε ίναι όλα α υτ ά και ο συ νδυα σμός τ ους. Αλλά νομίζω
ακόμη πιο πολύ από α υτ ά ε ίναι η α ν θρώπινη δυ νατ ότ ητα να
συ νδιαλέ γεται, η ικα νότ ητατ ης σύ νδεσης. Η δυ νατ ότ ητα κάθε
α ν θρώπινης μονάδας να λε ιτ ουργε ί ε ν τα γμέ νη σε σύ νολο και,
επιπρόσθετα, μέσα σε α υτ ό τ ο σύ νολο να μπορε ί να δρα, να
ε νσωματ ώνε ι τ ην α ν τ ίδρα ση και να παρά γε ι σύ ν θεση. Το ουσ ι-
ώδες χαρακ τ ηρισ τ ικό μιας α ν θρώπινης α γέλης, χαρακ τ ηρισ τ ι-
κό που τ ην δια φ οροποιε ί από οποιαδήποτ ε άλλη ζωικ ή α γέλη,
ε ίναι ακ ριβώς η α ν θρώπινη ικα νότ ητα τ ης συ νδιαλλα γής και
τ ης σύ ν θεσης. Αυτ ό νομίζω ότ ι συ ν ισ τ ά τ ο σημα ν τ ικότ ερο δι-
ακ ριτ ό σ τ οι χε ίο που με τ η συ νδρομή και τ ων λοιπών δεξ ιοτ ή-
τ ων παρά γε ι τ ον α ν θρώπινο πολιτ ισμό.
Συ νεχίζον τας τ ην περιδιάβα σή μου σ τ ην πόλη, α ν τ ιλαμβά νομαι
ότ ι η ε ικόνα τ ης σηματ οδοτ ε ίται κ υρίως από χώρους εξ ω-
τ ερικούς. Σηματ οδοτ ε ίται από τ ο C h o r Bazaa r, μια ευρύτατ η
υπαίθρια και σ τ ε γα σμέ νη σε μικ ρομά γαζα Αγορά κάθε ε ίδους
παλιών και μεταχε ιρισμέ νων α ν τ ικε ιμέ νων. Ο παράδε ισος τ ου
374
συλλέκ τ η. Η περιοχή μυρίζε ι σ κόνη και σ τ οιβα γμέ νο σε ε γ κα-
τ άλε ιψη πλούτ ο. Σηματ οδοτ ε ίται από τα με γάλα εμπορικά κα-
τα σ τ ήματα με τα εκατ ον τ άδες κ ρεμα σμέ να βαμβακερά sa r e e s,
που πωλού ν ται ως ρούχα καθημερινής έ νδυσης, κάτ ι σα ν να
βλέπω ινδικ ής ταυτ ότ ητας H M ή M A R K A N D S P E N S E R . Σηματ οδοτ ε ί-
ται από τ η γε ιτ ον ιά τ ων α νοι χτ ών πλυσ ταριών, που αποτ ελού-
ν ται από αυτ οτ ελε ίς μπετ ονέ ν ιες δεξαμε νές, μέσα σ τ ις οποί-
ες ά νδρες ποδοπατ ού ν σε σαπου νάδα α σπρόρουχα, σε ν τ όν ια,
προσό ψ ια. Όλα κ ρεμιού ν ται σ τ ον αέρα και σ τ ε γ νώνου ν κατ ά
έ να ν παράξε νο τ ρόπο, άσπρα ξέξα σπρα. Και κατ ά πιο παράξε νο
ακόμη τ ρόπο, επιλέ γον ται και ταξ ινομού ν ται κατ ά παρα γ γε-
λία γ ια να επισ τ ρα φ ού ν καθαρά σ τ ους ιδιοκ τ ήτ ες τ ους, χω-
ρίς έ να λάθος, χωρίς έ να μπέρδεμα. Σηματ οδοτ ε ίται από τ ην
α νοι χτ ή ψαρα γορά τ ης προκ υμαίας Sasso o n d ock, όπου από τα
τ έλη τ ου 19ου αιώνα, ξ ημερώματα, ά ν θρωποι, κ υρίως γ υ ναίκες
και παιδιά, καθισμέ νοι α νακούρκουδα, ξεδιαλέ γου ν βου νά από
σ τ οιβα γμέ νες γαρίδες ύ ψους αρκετ ών μέτ ρων. Σηματ οδοτ ε ίται
ακόμη από τα πολυπληθή μικ ρά και σ κοτ ε ινά κατα σ τ ήματα που
πωλού ν χρωματ ισ τ ές πολύτ ιμες και ημιπολύτ ιμες πέτ ρες και
375
παραδοσ ιακά ν υ φικά κοσμήματα, τα σχέδια και χρώματα τ ων
οποίων σου παίρνου ν τ ο μυαλό. Σηματ οδοτ ε ίται από τα περί-
φημα διαμά ν τ ια τ ου ποταμού G olco nda, η λάμ ψη και τ ο φέ γ γος
τ ων οποίων δε ν συ να ν τ άται πουθε νά αλλού και παράλληλα από
χιλιάδες χαμηλής αξ ίας διαμά ν τ ια, κομμέ να σχεδόν σε φέτ ες
και ε γ κ ιβωτ ισμέ να σε αλουμινόχαρτα. Σηματ οδοτ ε ίται από πε-
ρίκ λε ισ τα κατα σ τ ήματα που μπορε ίς να επισ κεφτ ε ίς μόνο με
ρα ν τ εβού, όπου φ υλά σσον ται τα πιο αραχ νοΰ φα ν τα και βαρυ-
κε ν τ ημέ να πολύχρωμα μεταξ ωτ ά που μπορε ίς να φα ν τα σ τ ε ίς.
Χαρίζον τας σ τ ον εα υτ ό μου τ ην α σ φαλή και χωρίς εκ πλήξε ις
αίσθηση ε νός κα φέ και ε νός μπισ κότ ου σ τα S TA R BU C K S που βρί-
σ κον ται δίπλα σ τ ο ξε νοδοχε ίο μου, σ κέφτ ομαι ότ ι η Βομβάη
σηματ οδοτ ε ίται από τ ις α ν τ ιφά σε ις τ ης. Κοιτ ίδα με γάλου πο-
λιτ ισμού, τ ον δια φ υλά σσε ι σ τα μουσε ία τ ης, τ ον αποτ υπώνε ι
ακόμη και σήμερα σ τα α ν τ ικε ίμε να με γάλης αξ ίας που παρά γε ι
και εμπορεύεται, και τα υτ όχρονα μοιάζε ι να τ ον α γ νοε ί, όπως
πορεύεται βυθισμέ νη σε μια α γων ιώδη καθημερινότ ητα.
376 377
378
Γ ι α τ ί η ε πιλογή του Μ πακού στην άκρ η τ ης Κ ασπί ας ; Αφορμή
ή τ α ν τα τη λε οπτικά πλάνα ενός gra nd pr i x τ ης f or m ul a 1 .
Σ τα πλάν α αυτά είδα μια ολόφ ωτη κ αι πε ρί κ λε ι στ η πέ τ ρι ν η
π ο λ ι τε ία, φάτσα στη θάλασσα. Στοιχεί α που πά ν τ α με κ ι ν ητ ο-
π ο ιο ύν . Ν α, λοιπόν, που ένα ακόμη αε ροπλάν ο με προσγε ί ω σε
α υ τή ν τη φο ρά στο Μ πακού, αρχές Ιουν ί ου, με τ ην πόλη ν α
κ ιν είται σ τους ρυθμούς του πρώτου gr and pr i x, έ ν α δι ασκ ε -
δ α σ τικό τσ ίρ κο για εύπορους ενήλικ ε ς .
Η π ρώ τη μ ου ε ντύπωση είναι ότι η π όλη χω ρί ζε τ αι σε τ ρε ι ς
έ ω ς και τέ σ σ ε ρις επιμέρους πόλεις. Απολύτ ω ς δι ακ ρι τ έ ς κ α ι
χ ω ρ ίς δε σ μ ούς μεταξύ τους. Όπως δι ακ ρι τ έ ς κ αι οι ι στ ορι -
κ έ ς πε ρίοδοι της περιοχής. Η πόλη που α ν α πτ ύσσε τ α ι μέ σα
σ τα ψη λά και πέτρινα τείχη, κλασική πολι τ ε ί α τ ου ι σλα μι κ ού
Με σ αίων α. Σ ιϊτ ες που, περιτριγυρισμ έ ν οι α πό τ ους Σ ουν ί τ ε ς
των γ ύρω π ε ριοχών, αναπτύχθηκαν εντ ός , προστ ατ ε υμέ ν οι α πό
το υ ς δ υν ατούς ανέμους της Κασπίας . Άλλω στ ε η παράδοση
ισ το ρε ί ότι το όνομα της πόλης προέ ρχε τ α ι α πό τ α πε ρσι -
κ ά και πε ριγ ρ άφ ει αυτούς τους δυνατ ούς α ν έ μους τ ης Κ α -
379
σ π ί α ς. Κ α ρ α β ά νι α εμ π ό ρ ω ν α π ό τ η ν Π ερ σ ί α , α π ό τ α υ ψί π εδ α
τ η ς Κ ί να ς κ α ι α π ό τ ι ς ερ ή μ ο υ ς τ η ς Μο γ γ ο λ ί α ς δ ι ά β η κ α ν γ ι α
α ρ κ ετ ο ύ ς α ι ώ νες τ α κ α λ ντ ερ ί μ ι α τ η ς, φ ι λ ο ξ ενή θ η κ α ν σ τ α κ α -
ρ α β ά ν σ ερ ά ι τ η ς κ α ι έφ α γ α ν σ τ α π ο λ υ ά ρ ι θ μ α κ α π η λ ει ά τ η ς.
Η δ υ να σ τ εί α τ ω ν S h ir v a n s h a h s ά φ η σ ε τ ο α π ο τ ύ π ω μ ά τ η ς, μ ε
χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό τ ερ ο τ ο ο γ κ ώ δ ες α λ λ ά κ ο μ ψό κ α ι π ερ ί κ λ ει -
σ τ ο π α λ ά τ ι . Π ερ π α τ ώ εντ ό ς τ ω ν τ ει χ ώ ν, σ ε α υ τ ά τ α κ υ κ λ ι κ ά
κ α λ ντ ερ ί μ ι α π ο υ ο δ η γ ο ύ ν σ ε α νο ι χ τ ές π λ α τ εί ες, μ ε μ εγ α λ ύ -
τ ερ η τ η ν κ εντ ρ ι κ ή π λ α τ εί α π ο υ σ τ ο λ ί ζ ετ α ι α π ό τ ο α γ α π η μ ένο
τ ο υ Ι σ λ ά μ π ετ ρ ό κ τ ι σ τ ο σ ι ντ ρ ι β ά νι . Β λ έπ ω εύ σ ω μ ες γ υ να ί κ ες
μ ε π α ρ α δ ο σ ι α κ ά χ ρ ω μ α τ ι σ τ ά μ α ντ ή λ ι α σ τ ο κ εφ ά λ ι να π ερ π α -
τ ο ύ ν μ ε β ή μ α σ τ α θ ερ ό κ α ι δ υ να τ ό , ω ς ά φ ο β ες μ η τ ρ ι α ρ χ ι κ ές
φ ι γ ο ύ ρ ες. Β λ έπ ω ά νδ ρ ες, κ α λ ο τ α ϊ σ μ ένο υ ς, μ ε β ή μ α ρ ά θ υ μ ο .
Εμ π ό ρ ο υ ς, κ α θ ι σ μ ένο υ ς έξ ω α π ό τ α μ α γ α ζ ι ά τ ο υ ς, να π α ί ζ ο υ ν
τ ά β λ ι σ τ α π έτ ρ ι να σ κ α λ ο π ά τ ι α κ α ι να κ υ λ ά η η μ έρ α τ ο υ ς
α ρ γ ά . Μο υ φ έρ νο υ ν σ τ ο μ υ α λ ό τ ι ς σ α ύ ρ ες π ο υ λ ι ά ζ ο ντ α ι κ α ι -
ρ ο φ υ λ α κ τ ώ ντ α ς γ ι α τ ο θ ή ρ α μ ά τ ο υ ς.
Επ ι σ κ έπ τ ο μ α ι έξ ω α π ό τ α π έτ ρ ι να τ εί χ η τ ο Μο υ σ εί ο Χ α λ ι ο ύ ,
380
π ρ ό σφατο απόκτημα με την ευγενική χ ορηγί α τ ου ζε ύγους που
κ υ β ερν ά τη χώρα. Η προσπάθεια πρ οβ ολής τ ου χα λι ού, ω ς
α π ο κ λε ισ τικο ύ τεχνουργήματος των Αζέ ρω ν , ω ς ε θν ι κ ό πο-
λ ι τισ τικό σ ύ μβολο, είναι περισσότερο από ε μφαν ής . Χί λι α
π ερ ί π ου χαλιά από την ευρύτερη πε ρι οχή πα ρουσι ά ζον τ αι
ως αζ έ ρ ικα ή πάντως ως σχετιζόμεν α με κ ά ποι ον τ ρόπο με
τη χ ώ ρ α. Τε λικά, κάθε εθνικό μουσεί ο σε όλα τ α πλά τ η τ ης
Γ η ς δε ν π ροπαγανδίζει με εκλεκτό –εί ν α ι α λήθε ι α– τ ρόπο τ α
κ α λ ο ύδια του τόπου, της κοινωνίας, τ ου έ θν ους , τ ου κ ράτ ους
π ο υ το σ τε γ άζ ει; Ακόμη και τα μουσε ί α που ε κ θέ τ ουν τ ους
κ λ εμμέ ν ους απ ό οπουδήποτε θησαυρούς δε ν προπαγαν δί ζουν
τη ν ισ το ρική δύναμη της χώρας που ν ομι μοποί ησε α υτ ήν τ ην
κ λ ο π ή; Δε ν π ροπαγανδίζουν την κυρία ρχη α υτ ήν χώρα ω ς κ έ -
ν τ ρ ο ε ν ός παγ κ όσμιου πολιτισμού; Βλέ πον τ ας πέ ρα κ α ι πί σω
α π ό τη ν προσ π άθεια αυτήν, σε αυτό τ ο μον τ έ ρν ο κ α ι πολυτ ε -
λ ές μουσ ε ίο , κατανοώ την ιστορία τ ου χαλι ού. Κ ατ α ν οώ τ ον
λ ό γ ο γ ια το ν οποίο το χαλί έχει δι α δραματ ί σε ι στ ην πε ρι -
ο χ ή , πέ ρα από την ευρωπαϊκή Ρωσία , τ όσο σημαν τ ι κ ό ρόλο.
Ν ο μ άδε ς , έ μ ποροι μακρινών αποστάσε ω ν , σε αφι λόξε ν ε ς κ αι
381
κ ρ ύ ες π ερ ι ο χ ές, β ρ ί σ κ ο υ ν α ι ώ νες τ ώ ρ α α π ά γ κ ι ο κ α ι θ α λ π ω ρ ή
σ ε α υ τ ά τ α π λ εγ μ ένα νή μ α τ α π ο υ τ ο υ ς π ρ ο σ φ έρ ο υ ν τ α π ο λ υ -
ά ρ ι θ μ α κ ο π ά δ ι α ζ ώ ω ν π ο υ ο ι κ ό σ ι τ α εκ τ ρ έφ ο υ ν. Ο ι επ ι λ ο γ ές
τ ω ν α νει κ ο νι κ ώ ν σ χ εδ ί ω ν σ έβ ο ντ α ι τ η θ ρ η σ κ ευ τ ι κ ή τ ο υ ς π α -
ρ ά δ ο σ η κ α ι μ ε εύ σ η μ ο τ ρ ό π ο α π ο τ υ π ώ νο υ ν ι σ τ ο ρ ί ες, έννο ι ες
κ α ι σ ύ μ β ο λ α π ο υ δ ι α τ η ρ ο ύ ν τ ο υ ς κ ο ι νω νι κ ο ύ ς κ α ι π νευ μ α τ ι -
κ ο ύ ς δ εσ μ ο ύ ς τ ω ν επ ι μ έρ ο υ ς φ υ λ ώ ν κ α ι κ ο ι νω νι ώ ν α λ ώ β η τ ο υ ς
σ τ ο ν χ ρ ό νο . Κ ά θ ε χ ρ ώ μ α , κ ά θ ε εί δ ο ς κ λ ω σ τ ή ς, κ ά θ ε τ ρ ό π ο ς
ύ φ α νσ η ς, κ ά θ ε σ χ έδ ι ο σ υ νι σ τ ά κ α ι ένα δ ι α κ ρ ι τ ό σ η μ α δ ά κ ι
γ ι α να ενι σ χ υ θ εί η τ α υ τ ό τ η τ α τ η ς κ ά θ ε επ ι μ έρ ο υ ς ο μ ά δ α ς
π ο υ κ α τ ο ι κ εί επ ί α ι ώ νες σ τ η ν π ερ ι ο χ ή . Τ α ό ρ ι α μ ετ α ξ ύ Π ερ -
σ ώ ν, Α ζ έρ ω ν, Μο γ γ ό λ ω ν κ α ι Τ ο υ ρ κ ο γ ενώ ν φ ύ λ ω ν κ α θ ί σ τ α ντ α ι
δ ι α κ ρ ι τ ά , α ν κ α νεί ς π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ει μ ε π ρ ο σ εκ τ ι κ ό τ ρ ό π ο τ α
ε κ θ έμ α τ α σ τ ο Μο υ σ εί ο Χ α λ ι ο ύ .
Ξ α να μ π α ί νο ντ α ς σ τ η ν π ερ ί κ λ ει σ τ η π ο λ ι τ εί α , α ντ ι κ ρ ί ζ ω τ ο ν
Πύ ρ γ ο τ η ς Π α ρ θ ένο υ , κ α ύ χ η μ α τ η ς π ερ ι ο χ ή ς. Α κ ο ύ ω τ ο ν ξ ενα -
γ ό μ ο υ να εξ ι σ τ ο ρ εί τ ο ν λ α ϊ κ ό μ ύ θ ο , τ η ς π α ρ θ ένα ς κ ό ρ η ς π ο υ
τ η ν επ ι θ υ μ ο ύ σ ε ερ ω τ ι κ ά ο π α τ έρ α ς τ η ς κ α ι α υ τ ή γ ι α να τ ο ν
382
α π ο φ ύ γ ε ι του ζήτησε να της χτίσει τ ον ψ ηλότ ε ρο πύργο. Κ αι
ό τ α ν ο πύργ ο ς χτίσθηκε, αυτή αυτοκτ όν ησε α πό τ ο ψ ηλότ ε ρο
σ η μ ε ίο τη ς . Το παραμύθι της Ραπουνζ έ λ πά ν τ α με συγκ ι ν ούσε ,
κ υ ρ ίως γ ια τα μακριά –πολύ μακριά– μα λλι ά τ ης . Αλλά , μύ-
θ ο ς γ ια αιμομιξία; Και μάλιστα μύθο ς που συν ι στ ά συν ε ι δητ ό
μ ι α ς ο λόκληρης φ υλής; Τ ι να κρύβετ αι άραγε από πί σω ; Την
π ρ ο σοχή μ ου αποσπούν οξείς και δ ι απε ραστ ι κ οί ήχοι , σαν
μ εγ αφων ικέ ς σ τριγκλιές, επαναλαμβα ν όμε ν ου μοτ ί β ου. Ε ί ν α ι
ο ή χος των μ ηχανών και των λάστιχω ν που φρε ν ά ρουν στ ην
ά σ φ αλ το από τις δοκιμαστικές διαδρομέ ς τ ω ν α υτ οκ ι ν ήτ ω ν
γ ια το gra n d prix της Κυριακής. Υπά ρχε ι έ ξαψ η στ ην α τ μό-
σ φα ι ρ α, καθώ ς είναι από τα λίγα gra nd pr i x, όπω ς κ α ι αυτ ό
το υ Μον ακό, π ου περνά μέσα από τη ν πόλη κ αι δε ν γί ν ε τ α ι
σ ε μια π ίσ τα ε ιδικά κατασκευασμένη γι α αυτ ό. Οι κ ι ν ούμε ν ε ς
α υ τέ ς κουκίδε ς, που το μάτι δεν προφτ α ί ν ε ι λόγω τ α χύτ ητ α ς
ν α διακρίν ε ι τα επιμέρους χαρακτηρ ι στ ι κ ά τ ους , πε ρν ούν με
π ο λ ύ θ όρυβο μέσα από τα μεσαιωνικ ά α υτ ά κ τ ί σματ α , μέ σα
α π ό σ τε ν ούς κ αι περίκλειστους δρό μους γι α ν α β γουν στ η
σ υ νέ χ ε ια σ τη ν παραλιακή περίμετρο κ αι πά λι κ α ι ξαν ά. Όλα
383
α υ τ ά σ υ μ β α ί νο υ ν κ ά τ ω α π ό ένα ν γ α λ ά ζ ι ο ο υ ρ α νό , μ ε δ ι α υ γ ή
α τ μ ό σ φ α ι ρ α κ α ι τ ο ν ή λ ι ο να λ ά μ π ει .
Τ α τ α ξ ί δ ι α π ά ντ α β ο η θ ο ύ ν σ τ ο ά νο ι γ μ α τ ο υ μ υ α λ ο ύ , σ τ ι ς β α -
θ ι ές α να π νο ές. Σε α υ τ ά υ π ά ρ χ ο υ ν κ ά π ο ι ες – λ ί γ ες εί να ι α λ ή -
θ ει α – σ τ ι γ μ ές ό τ α ν τ ο π α λ α ι ό , τ ο ά γ νω σ τ ο , τ ο κ α ι νο ύ ρ γ ι ο κ α ι
ο νεω τ ερ ι σ μ ό ς σ υ μ π ί π τ ο υ ν. Α υ τ ές ο ι σ τ ι γ μ ές εί να ι ευ λ ο γ η μ έ-
ν ες. Σα ν να σ τ α μ α τ ά ο χ ρ ό νο ς. Σα ν να ζ ω σ ε π α ρ α μ ύ θ ι . Β γ α ί νω
α π ό τ ο π α ρ α μ ύ θ ι κ α ι π ρ ο σ γ ει ώ νο μ α ι ο μ α λ ά , α π ο λ α μ β ά νο ντ α ς
έ να κ ο μ μ ά τ ι μ π α κ λ α β ά π ο υ α γ ό ρ α σ α σ τ ο ν δ ρ ό μ ο α π ό μ ι α κ υ ρ ά
π ο υ π ο υ λ ο ύ σ ε κ ο μ μ ά τ ι α α π ό ένα τ α ψί , σ τ α σ κ α λ ά κ ι α εμ π ρ ό ς
α π ό τ ο σ π ί τ ι τ η ς. Έ χ ει α νο ί ξ ει φ ύ λ λ ο , λ επ τ ό σ α ν κ ό λ λ α χ α ρ -
τ ι ο ύ . Π έρ α σ ε τ α α λ λ επ ά λ λ η λ α φ ύ λ λ α μ ε β α ρ ύ β ο ύ τ υ ρ ο , τ α
γ έμ ι σ ε μ ε κ α ρ ύ δ ι α τ η ς π ερ ι ο χ ή ς κ α ι τ α ά ρ τ υ σ ε μ ε π ο λ ύ γ α -
ρ ί φ α λ ο . Α π ο τ έλ ει ω σ ε τ η ν κ α τ α σ κ ευ ή τ η ς μ ε ρ ο δ ό νερ ο . Η δ ο νή .
Υ π ά ρ χ ει κ α ι μ ι α ά λ λ η – δ εύ τ ερ η π ό λ η π ο υ έχ ει α να π τ υ χ θ εί
σ τ η ν π α ρ α λ ι α κ ή κ α ι επ ι χ ω μ α τ ω μ ένη λ ω ρ ί δ α εμ π ρ ό ς σ τ η θ ά -
λ α σ σ α . Η π ό λ η α υ τ ή , μ ε μ ό νο σ υ νδ ετ ι κ ό κ ρ ί κ ο μ ε τ η μ εσ α ι -
384
ων ι κή τη γ ε ιτν ί ασή της με την εξωτερι κ ή όψ η τ ω ν πε ρί κ λε ι -
σ των τε ιχώ ν της δεύτερης, αποτελεί τ α ι α πό κ ομψ ά κ τ ήρι α,
έ ω ς γ αλλικού art nouv eau. Από την κ α τ άληψ η τ ης πόλης α πό
το ν Με γ άλο Π έ τρο έως και την οριστι κ ή έ ν τ α ξη τ ης χώρας στ η
Σ ο β ι ε τική Έ ν ωση, η πόλη και η ευρύτ ε ρη πε ρι οχή α ποτ έ λε σε
έ ρ ιδα μ ε ταξ ύ τ ων Ρώσων, των Περσών , τ ω ν Τούρκ ω ν κ α ι έ μ-
μ εσ α των π αν ταχού παρόντων Άγγλων. Ο λόγος ήτ αν β έ β α ι α τ ο
π ετρέ λαιο. Αν σκεφ τεί κανείς ότι κα τ ά τ ην πρώτ η δε κ αε τ ί α
το υ 2 0ού αιώ να, η περιοχή κάλυπτε τ ι ς α ν ά γκ ε ς ποσοστ ού
π ερ ί π ου πε ν ήν τα τοις εκατό της παγκ όσμι α ς αν άγκ ης σε
π ετρέ λαιο, ε ίναι άμεσα αντιληπτός ο λόγος γι α τ η δι α μά -
χ η α υ τή. Το πέρασμα των επηρεασμέν ω ν α πό τ ους Γ άλλους ,
Ρ ώ σ ω ν του Με γ άλου Πέτρου και η συν ε χόμε ν η ματ ι ά – έ στ ω
κ α ι με δ ιαλε ίμματα– προς την Ευρώπη α πό τ ον 1 8ο έ ω ς κ α ι
τις αρχέ ς του 20ου αιώνα αποτυπώθη κ α ν σε αυτ ά τ α κ τ ί ρι α,
π ο υ βρ ίσ κο ν ται κατά μήκος της πα ρα λι α κ ής οδού. Κ τ ήρι α
π ο υ απ όκτησ αν οι βαρώνοι του πετρ ε λαί ου τ ης ε ποχής , οι
ο π ο ί οι αν αζ ήτησαν διέξοδο από τις με σα ι ω ν ι κ έ ς δομέ ς κ αι
ε γ κ ατάσ τασ η σ ε νέα περιοχή, με ανοιχτ ό ορί ζον τ α κ α ι ά πλε τ ο
385
χ ώ ρ ο , εμ π ρ ό ς σ τ η θ ά λ α σ σ α . Τ η ν κ ο μ ψό τ η τ α α υ τ ώ ν τ ω ν κ τ ι -
σ μ ά τ ω ν π ο υ δ ρ ο σ ί ζ ο ντ α ι α π ό τ η θ α λ α σ σ ι νή α ύ ρ α δ ι α δ έχ θ η κ α ν
κ τ ή ρ ι α σ ο β ι ετ ι κ ο ύ σ υ γ κ εντ ρ ω τ ι σ μ ο ύ . Τ α γ νω σ τ ά α π ρ ό σ ω π α ,
γ κ ρ ί ζ α , ά ψυ χ α κ ο υ τ ι ά , μ ε τ α μ ι κ ρ ο σ κ ο π ι κ ά δ ι α μ ερ ί σ μ α τ α γ ι α
ν α σ τ ο ι β ά ξ ο υ ν α νθ ρ ώ π ι νες ψυ χ ές μ έσ α σ τ η μ ι ζ έρ ι α . Ε υ τ υ χ ώ ς
γ ι α τ η ν π ό λ η , α υ τ ά δ εν β ρ ί σ κ ο ντ α ι σ τ η ν π ρ ώ τ η γ ρ α μ μ ή τ ο υ
ο ρ ί ζ ο ντ ά τ η ς. Τ έλ ο ς, η π ό λ η π ερ ι λ α μ β ά νει σ τ α ό ρ ι ά τ η ς κ α ι
τ η ν π ρ ο σ π ά θ ει α να μ ετ εξ ελ ι χ θ εί σ ε μ ι α φ α ρ α ω νι κ ή μ εγ α λ ο ύ -
π ο λ η , σ υ να γ ω νι ζ ό μ ενη τ ι ς α ντ ί σ τ ο ι χ ες τ η ς Μέσ η ς Α να τ ο λ ή ς.
Γ υ ά λ ι νο ι π ύ ρ γ ο ι υ ψώ νο ντ α ι σ τ ο π ο υ θ ενά κ α ι σ υ νο μ ι λ ο ύ ν μ ε
μ εγ ά λ η ς έκ τ α σ η ς π ά ρ κ α , επ ι σ τ ρ ω μ ένα μ ε γ ρ α νί τ ες, μ ε χ α -
ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό δ ι α κ ο σ μ η τ ι κ ό σ υ νδ ετ ι κ ό σ τ ο ι χ εί ο τ ο σ ύ μ β ο λ ο
τ η ς φ ω τ ι ά ς.
Η φ ω τ ι ά έχ ει δ ι α δ ρ α μ α τ ί σ ει σ η μ α ντ ι κ ό ρ ό λ ο σ τ η ν π ερ ι ο χ ή ,
ό π ω ς α ντ ί σ τ ο ι χ α κ α ι σ τ η ν Π ερ σ ί α . Δ εν εί να ι τ υ χ α ί α η ζ ω ρ ο -
α σ τ ρ ι κ ή λ α τ ρ εί α τ η ς φ ω τ ι ά ς, κ α θ ώ ς φ ω τ ι ές ά κ α υ τ ες υ π ή ρ χ α ν
π ά ντ α κ α ι έχ ο υ ν κ α τ α γ ρ α φ εί α π ό τ ι ς α π α ρ χ ές τ ο υ ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ
χ ρ ό νο υ . Φ ω τ ι ές σ α ν τ η ν κ α ι ό μ ενη β ά τ ο π ο υ ά να β α ν μ ό νες τ ο υ ς
386
κ α ι δ ιατηρούν ται άσβηστες επί αιώνε ς λόγω τ ου α ν α β λυζόμε -
ν ο υ πε τρε λαίου. Μ ια τέτοια φ ωτιά, σ ημε ί ο αν αφοράς κ αι ε υ-
χ ώ ν , με π ήγ ε ν α δω ο ξεναγός μου. Πε ρι σσότ ε ρη ε ν τ ύπω ση από
τη μικρή αυ τήν άσβεστη φ ωτιά μού έ κ α ν ε η σχε δόν αχαν ής
λ ω ρ ίδα σ τέ π ας που συνάντησα κατά τη δι α δρομή κ α ι στ ο πλά ι
τη ς πόλης , πάνω στην Κασπία, που ήτ αν γε μάτ η πε τ ρε λαι οπη-
γ έ ς . Μέ σ α σ ε έ να υγρό σύννεφ ο, που δημι ουργούν οι υδρατ μοί
το υ π ε τρε λαίου, με μια μυρωδιά κατ ακ αθι ού υδρογον άν θρα-
κ α , αυτή η άν τληση της Γης δημιουργε ί έ ν α α πόκ οσμο θέ α μα ,
π ο υ σ υ ν οδε ύε ται από κοπάδια γλάρων που πε τ ούν χα μηλά κ αι
κ ρ ώ ζ ουν σ χ ε δόν ρυθμικά.
Σ τα πε ρίχωρα του Μ πακού, από τη μ ε ρι ά τ ω ν πε τ ρε λαι οπη-
γ ώ ν και π ε ρίπου σε απόσταση εξήντα χι λι ομέ τ ρω ν , β ρί σκ ε τ αι
μ ι α πε ριοχή που θυμίζει έρημο. Σαν ν α δι ασχί ζω τ ι ς παρυ-
φέ ς μ ιας ε ρ ήμου που προσπαθεί αλλά δε ν τ α κ α τ αφέ ρν ε ι ν α
α ρ χ ί σ ε ι. Κατά τον ξεναγό μου, στη δι άρκ ε ι α τ ω ν ν ε ολι θι κ ών
χ ρ ό νων , γ ύρω στο 10.000 π.Χ., τα πράγμα τ α ε δώ ήτ αν δι α φο-
ρ ετικά. Με το ύψ ος της Κασπίας να ε ί ν αι πε ρί που ογδόν τ α
387
μ έτ ρ α ψη λ ό τ ερ ο α π ό ό , τ ι σ ή μ ερ α , η π ερ ι ο χ ή α υ τ ή ή τ α ν γ εμ ά τ η
μ ε π υ κ νή β λ ά σ τ η σ η κ α ι β ρ α χ ώ δ ει ς σ π η λ ι ές. Τ ό τ ε, ο ι κ υ νη γ ο ί
τ ο υ G o b u s t a n έφ τ ι α χ να ν τ α σ π ι τ ι κ ά τ ο υ ς μ έσ α σ τ ι ς σ π η λ ι ές.
Γ ι α να ξ ο ρ κ ί σ ο υ ν τ ο υ ς φ ό β ο υ ς τ ο υ ς, ζ ω γ ρ ά φ ι ζ α ν ό τ ι έβ λ επ α ν,
τ ο υ ς εα υ τ ο ύ ς τ ο υ ς, τ α α ντ ι κ εί μ ενα κ α ι τ α ερ γ α λ εί α τ ο υ ς.
Τ ετ ρ ά π ο δ α ζ ώ α , κ ο χ ύ λ ι α , μ α λ ά κ ι α , ψά ρ ι α , χ ελ ώ νες κ α ι κ υ -
ρ ί ω ς α νθ ρ ώ π ι νες φ ι γ ο ύ ρ ες δ ι α τ η ρ ο ύ ντ α ι α κ ό μ η α π ό τ ό τ ε κ α ι
μ ε τ ρ ό π ο εντ υ π ω σ ι α κ ό . Π α ρ α τ η ρ ώ ένα π λ εο ύ μ ενο μ ε π ο λ λ α π λ ά
κ ο υ π ι ά , ζ ω γ ρ α φ ι σ μ ένο μ ε κ ό κ κ ι νο χ ρ ώ μ α κ α ι α ντ ι λ α μ β ά νο μ α ι
ό τ ι η θ ά λ α σ σ α π λ ά νευ ε α π ό τ ό τ ε κ α ι εξ α κ ο λ ο υ θ εί να π λ α νεύ ει
ό π ο ι ο ν β ρ ί σ κ ετ α ι κ ο ντ ά τ η ς. Ε π ί π ο λ λ ή ώ ρ α , μ ένω σ κ α ρ φ α λ ω -
μ ένη σ ε μ ι α σ π η λ ι ά , θ α υ μ ά ζ ο ντ α ς μ ι α γ υ να ι κ εί α φ ι γ ο ύ ρ α σ α ν
κ α ρ τ ο ύ ν μ ό νο μ ε τ ο π ερ ί γ ρ α μ μ α τ ο υ . Με τ ο νι σ μ ένα τ α α να -
π α ρ α γ ω γ ι κ ά τ η ς σ τ ο ι χ εί α κ α ι κ υ ρ ί ω ς τ α σ τ ή θ η τ η ς κ α ι τ η ν
ε γ κ υ μ ο νο ύ σ α κ ο ι λ ι ά τ η ς. Ε ί να ι η επ ο χ ή π ο υ η μ η τ ρ ι α ρ χ ι κ ή
κ ο ι νω νί α δ ι α τ η ρ εί π ρ ο φ υ λ α γ μ ένες κ α ι κ α λ ά γ ει ω μ ένες τ ι ς
γ υ να ί κ ες μ έσ α σ τ ι ς σ π η λ ι ές γ ι α να π α ρ ά γ ο υ ν ζ ω ή κ α ι σ τ έλ νει
τ ο ν ά νδ ρ α να κ υ νη γ ή σ ει εκ τ ό ς ο ι κ ι α κ ο ύ α σ ύ λ ο υ . Ε ί να ι η επ ο χ ή
π ο υ δ εν έχ ει α ρ χ ί σ ει α κ ό μ η η κ α λ λ ι έρ γ ει α τ η ς γ η ς, ώ σ τ ε να
388
α να στρ αφο ύν ο ι ρόλοι. Να που ξανασυν άν τ ησα τ η δομή αυτ ήν
ε δ ώ σ το Α ζ ε ρ μπαϊτζάν και έτσι ξανα θυμήθηκ α τ ι ς γυν αί κ ε ς
τη ς Κν ωσ ο ύ, με τα ξέσκεπα στήθη κα ι τ α φί δι α στ α χέ ρι α. Ο
ξ ε ν αγ ό ς με φων άζει για να μου παίξει μουσι κ ή με έ ν α πέ τ ρι ν ο
ό ρ γ αν ο σ αν η χείο με κοίλο άνοιγμα. Αυτ ό χρησι μοποι ούσαν
το ύ το ι οι ν ε ολιθικοί άνθρωποι για ν α πε ρν ούν τ ι ς σκ οτ ε ι ν έ ς
το υ ς ν ύχτε ς δ ίπλα στις αναμμένες φ ω τ ι έ ς τ ους .
Ό σ ες ημέ ρε ς ε ί μαι στο Μ πακού, μπαινοβ γα ί ν ω στ η με σαι ω ν ι κ ή
π ό λ η, αγ κο μαχώ στις ανηφ οριές της, πε ρπα τ ώ στ ην πα ρα λι α κ ή
ζ ώ νη μ ε τα πολυτελή ευρωπαϊκά κατα στ ήμα τ α, χα ζολογώ στ ην
ρ ι βιέ ρ α της μ ε τους πλανόδιους πωλητ έ ς τ ω ν πάν τ ω ν κ α ι τ ι ς
χ α ρ ούμε ν ε ς φάτσες κυρίως μικρών πα ι δι ών , τ ρώω σε υπε ρπο-
λ υ τε λ ή ε σ τιατόρια. Κατά τη συνήθειά μου, ε πι σκ έ πτ ομαι τ ην
κ ε ν τ ρική αγ ο ρά τροφ ίμων. Μ παίνω σε έ ν α μι κ ρό τ ε τ ράγω ν ο
δ ω μ άτιο, γ ε μ άτο με πλαστικά βαρέλι α, ύψ ους πε ρί που έ ν α
μ έτρο. Β ασ τάζ οι τα ανοίγουν υπό τι ς β ρον τ ε ρέ ς φω ν έ ς τ ού
α φ ε ν τικού π ου κάθεται πάνω στον μ ον α δι κ ό πά γκ ο. Κ αθέ ν α
βα ρ έ λ ι και χρυσάφ ι. Μ ε το άνοιγμά τ ους αν αδύε τ αι η μυρω -
389
δ ι ά τ η ς θ ά λ α σ σ α ς. Κ ο ι τ ά ζ ω τ α μ ι κ ρ ά α υ γ ο υ λ ά κ ι α σ ε δ ι ά φ ο ρ ες
δ ι α μ έτ ρ ο υ ς, χ ρ ώ μ α τ α κ α ι μ υ ρ ω δ ι κ ές εντ ά σ ει ς. Τ ο π ερ ί φ η μ ο
χ α β ι ά ρ ι τ η ς Κ α σ π ί α ς α π λ ώ νετ α ι α π λ ό χ ερ α εμ π ρ ό ς μ ο υ . Τ ρ ι γ υ -
ρ ί ζ ο ντ α ς σ τ α κ α τ α σ τ ή μ α τ α , τ α ξ ενο δ ο χ εί α , τ α εσ τ ι α τ ό ρ ι α , τ α
μ ο υ σ εί α κ α ι τ ο υ ς δ η μ ό σ ι ο υ ς χ ώ ρ ο υ ς, β λ έπ ω π α ντ ο ύ φ ω τ ο γ ρ α -
φ ί ες τ ο υ Π ρ ο έδ ρ ο υ π ο υ εκ λ έχ θ η κ ε σ τ ι ς τ ελ ευ τ α ί ες εκ λ ο γ ές
μ ε π ο σ ο σ τ ό π ά νω α π ό εβ δ ο μ ή ντ α π έντ ε τ ο ι ς εκ α τ ό κ α ι τ η ς
σ υ ζ ύ γ ο υ τ ο υ , σ υ νή θ ω ς υ π έρ κ ο μ ψα ντ υ μ ένο υ ς, να σ υ νο μ ι λ ο ύ ν
μ ε Ε υ ρ ω π α ί ο υ ς η γ έτ ες. Α ντ ι λ α μ β ά νο μ α ι γ ι α μ ι α φ ο ρ ά α κ ό μ η
ό τ ι η π ο λ ι τ ει α κ ή ο ρ γ ά νω σ η δ ι α φ έρ ει α π ό τ η δ υ τ ι κ ή α ντ ί λ η -
ψ η . Α ντ ι λ α μ β ά νο μ α ι α κ ό μ η τ η μ εγ ά λ η π ρ ο σ π ά θ ει α π ο υ εκ τ υ -
λ ί σ σ ετ α ι , ώ σ τ ε η χ ώ ρ α να εντ α χ θ εί σ τ ο σ ή μ ερ α . Κ υ ρ ί ω ς, να
υ π ο γ ρ α μ μ ί σ ει τ η μ εγ α λ ο σ ύ νη τ η ς, μ ε ό ρ ο υ ς α ρ χ ι τ εκ τ ο νι κ ή ς
ν εο τ ερ ι κ ό τ η τ α ς κ α ι μ ε ό γ κ ο υ ς π λ α τ ι ο ύ ς ή υ π έρ μ ετ ρ α ψη λ ο ύ ς,
φ τ ι α γ μ ένο υ ς μ ε σ κ λ η ρ ά υ λ ι κ ά . Ό λ η η π ρ ο σ π ά θ ει α χ ρ η μ α τ ο -
δ ο τ εί τ α ι α π ό τ ο π ο λ ύ τ ι μ ο υ γ ρ ό π ο υ β ρ ί σ κ ετ α ι σ τ α σ π λ ά χ να
τ η ς. Φ εύ γ ο ντ α ς α π ό τ η χ ώ ρ α , κ α τ α λ ή γ ω σ τ ο σ υ μ π έρ α σ μ α ό τ ι
η π ρ ο σ π ά θ ει α α υ τ ή εί να ι π λ α ι σ ι ω μ ένη α π ό τ η ν α νά γ κ η να
υ π ο γ ρ α μ μ ι σ τ εί η δ ι α κ ρ ι τ ή α π ό σ τ α σ η τ η ς χ ώ ρ α ς α π ό κ ι νή μ α τ α
390 391

ισ λ αμικώ ν ακρ οτήτων. Επιχειρείται ν α δημι ουργηθε ί η ε ν τ ύ-

π ω σ η μιας ε γ γ ύτητας με τη Δύση και τ ον αστ ι κ ό τ ρόπο ζω ής
τη ς . Η ε ν τύπωση μιας ζωής που σέβε τ αι τ η θρησκ ε υτ ι κ ότ ητ α
α λ λ ά που δε ν ορίζεται από αυτήν. Μ έ ν ε ι ν α πα ρα κ ολουθή-
σ ο υ με το αποτέλεσμα της προσπάθεια ς α υτ ής κ αι κ υρί ω ς τ ο
βά θ ο ς της . Ιδίως, την προσαρμογή της όχι μόν ο σε μι α δυτ ι -
κ ό τ ρ οπη ε ικό ν α, αλλά και στον αξιακ ό κ ώδι κ α μι ας δυτ ι κ ής
δ η μ οκρατίας .
392 393
394 Η πρώτ η φ ορά σ τ ο νησ ί, σα ν από
υποχρέω ση να δια γρα φε ί από τ ον
κατ άλογο τ ων νησ ιών έ να ακόμη. Η
πρωινή πτ ήση με προσ γε ιώνε ι σε έ να
αεροδρόμιο – προσομοίω ση τ ων με γά-
λων αεροδρομίων. Ο ι δια σ τ ά σε ις τ ου
ε ίναι ο καλύτ ερος οδηγός γ ια να συ-
νε ιδητ οποιήσε ι ο επισ κέπτ ης τ ο μέ-
γεθος τ ων νησ ιών τ ου Αιγαίου και
τ ην πολυτ έλε ια τ ης αερομετα φ οράς.
Με τ ην πρώτ η ματ ιά, τ ο φ υσ ικό τ ο-
πίο μού θυμίζε ι τ ην Τήνο. Παίζον τας
κουτ σό από βράχο σε βράχο, με τ η
θάλα σσα α νάμεσα, θα μπορούσα να
φτ άσω από τ ην Τήνο σ τ η Νάξ ο.
Σιγά σ ιγά, τ ο μάτ ι εξ οικε ιώνεται και
παρατ ηρε ί τ ις μικ ρές παραλλα γές
σ τ ο αιγαιοπελα γ ίτ ικο θέμα. Κορυ φές
πολλές και ξερές. Βράχοι με γάλοι –
με ν ίρ κα φέ γαιώδη και γ κ ρι. Ίσως ο
Όμηρος έβαλε τ ον Κύκ λωπα να πετ ά
αυτ ές τ ις πέτ ρες σ τ ον πολυμήχα νο.
Ξωκ λήσ ια σε δια γων ισμό. Ποιο θα
χτ ισ τ ε ί ψηλότ ερα. Ποιο σ τ ο πιο
απρόσ ιτ ο μέρος. Ποιο θα ε ίναι λευ-
κότ ερο τ ου λευκού. Και α νάμεσά τ ους,
ο ιων ικός ναός τ ης θεάς Δήμητ ρας.
Στ ο πουθε νά. Ανάμεσα σε ξερά σ τ άχυα 395
και πολλά τζιτζίκ ια. Με ορίζον τα 360
μοιρών. Από τ ον 5ο αιώνα π.Χ. έως
σήμερα, τ ίποτα δε ν φαίνεται να έχε ι
αλλάξε ι. Για να επικαλεσ τ ε ί τ ο θε ίο,
η πίσ τ η επιλέ γε ι ε νεργε ιακά σημε ία
μέσα σ τ ις σχά σε ις τ ων ξερολιθιών.
Στ ις εσωτ ερικές διαδρομές τ ου νη-
σ ιού, τ ου θυμαριού και τ ης α γρι-
ορίγα νης κ υριαρχε ί η μυρωδιά τ ης
κοπριάς. Κυκ λαδονήσ ι με σημα ν τ ικ ή
α γροτ ικ ή παρα γωγή. Αρσε ν ικό παλαι-
ωμέ νο και γρα βιέρα βουτ υράτ η κολ-
λού ν σ τ ον ουρα ν ίσ κο και απογε ιώ-
νου ν τ η διάθεση. Στ ο εσωτ ερικό τ ου
νησ ιού κ ρύβεται και ο βυζα ν τ ινός –
μετα βυζα ν τ ινός τ ου πλούτ ος. Εκ κ λη-
σ ίες και μονα σ τ ήρια, χτ ισμέ να γ ύρω
και μέσα σ τα ορε ινά κεφαλοχώρια,
με τα περισσότ ερα σ τ ην περιοχή τ ης
Τρα γαίας, σ τ ο Φ ιλώτ ι και τ ο Χαλκ ί,
σ τ ον δρόμο προς τ η μεσαιων ικ ή και
ορε ινή Απε ίρα ν θο. Μπαινοβγαίνω σ τ ο
α υτ οκ ίνητ ο, πεζοπορώ α νάμεσα σε
ξερολιθιές και τζιτζίκ ια, γ ια να δω
έ να ν ακόμη από α υτ ούς τ ους ναούς–
καλλιτ εχ νήματα. Ναοί από πέτ ρα,
κατ ά κα νόνα μικ ροί σ τ ο μέ γεθος με
396 μέτ ρο α ν θρώπινο, σα ν κελύ φη γ ια να
ν ιώ σε ι ο πισ τ ός θαλπωρή και μέσα
από αυτ ήν οικε ιότ ητα και σεβα σμό
γ ια τ ο θε ίο. Ο σ ταυροε ιδής Άγ ιος
Μάμας, η παλαιοχρισ τ ια ν ικ ή Πα να γ ιά
Δροσ ια νή, η Αγ ία Κυριακ ή, η Πα να γ ιά
η Φ ιλιωτ ίτ ισσα, η Μονή τ ου Φ ωτ ο-
δότ η, πύργος ήδη από τ ο 600 μ.Χ., ο
σ ταυροε ιδής Άγ ιος Γεώργ ιος ο Δια-
σορίτ ης από τ ον 10ο αιώνα. Ο με γα-
λύτ ερος θησαυρός τ ους, τ ο εσωτ ερι-
κό τ ους. Γεμάτ οι οι τ οί χοι τ ους από
φρέσ κα δια σωζόμε να. Ένα καλε ιδο-
σ κόπιο τ ης ισ τ ορίας τ ης θρησ κευτ ι-
κ ής ζωγρα φικ ής. Το πέρα σμα από τ ην
αυσ τ ηρή α γ ιογρα φία τ ων πρώτ ων βυ-
ζα ν τ ινών αιώνων, σ τ ους χρόνους τ ης
κατ οχής τ ων Φρά γ κων, σ τ ην Παλαιο-
λόγε ια Ανα γέ ν νηση, σ τ η λαϊκ ή θρη-
σ κευτ ικ ή α ν τ ίλη ψη, σ τ ους μετα βυζα-
ν τ ινούς χρόνους. Αιώνες ολόκ ληροι
ξετ υλίγον ται συ νοπτ ικά εμπρός σ τα
μάτ ια μου και μέσα σ τ ις εκ κ λησ ί-
ες που βρίσ κον ται ακ τ ινοβολημέ νες
σε μικ ρή μεταξ ύ τ ους απόσ τα ση, εδώ
πά νω σε έ να ν κα φετ ί βράχο τ ου Αι-
γαίου. Τα κ τ ίσματα αυτ ά σα ν όσ τ ρα-
κα με ρου φ ού ν από τ ον εκ τ υ φλωτ ικό
ήλιο προς τ ην εσωτ ερικ ή τ ους αδια- 397
τ άρακ τ η γαλήνη. Παράδε ισος.
Ανάβα ση πρωινή σ τ ο ε νετ ικό κά σ τ ρο
τ ης Χώρας. Ο ήλιος καίε ι. Κόβε-
ται η α νά σα από τ ην έ νεση αδρε να-
λίνης. Κά σ τ ρο που θεμελιώθηκε τ ο
1207 από τ ον Βε νετ σ ιά νο Στα υρο φ όρο
Σα νού ν τ ο, ο οποίος σ τ ην επισ τ ρο-
φή τ ου παρέκ λινε και ε γ κατα σ τ άθη-
κε σ τ ο νησ ί, ιδρύον τας τ ο Δουκάτ ο
τ ης Νάξ ου. Τε ί χη τ ου, οι περιμετ ρι-
κοί τ οί χοι τ ων σπιτ ιών. Στ ο κέ ν τ ρο
τ ης κα σ τ ροπολιτ ε ίας, η καθολικ ή
μητ ρόπολη τ ου 13ου αιώνα, η Σ χολή
τ ων Ο υρσουλίνων, τ ο Αρχαιολογ ικό
Μουσε ίο. Διοικ ητ ικά κ τ ήρια με τ ον
α σ τ ικό ισ τ ό τ ης ε νετ ικ ής πολιτ ε ίας
α ν τ άμα.
Νερά πιο πρά σ ινα από τ ο πρά σ ινο,
πιο τ υρκουάζ από τ ο τ υρκουάζ , πιο
δια υ γή από τ ο δια υ γές, πιο δροσερά
από τ ο δροσερό, πιο καθαρά από τ ο
καθαρό. Βουτ ά ω τ ο κεφάλι μου μέσα
και α να σαίνω. Το νησ ί με κέρδισε
και ν ιώθω τ ην α νά γ κ η να επισ τ ρέφ ω
πάλι και πάλι.
398 399
400 Βράδυ προσ γε ιώνεται τ ο αεροπλά νο,
σε έ να δυσλε ιτ ουργ ικό έως εχθρικό
σ τα κουρα σμέ να μου μάτ ια αεροδρό-
μιο. Ο ι εργαζόμε νοι εδώ μού μοιάζου ν
αδιά φ οροι έως εχθρικοί ή α ναποτ ε-
λεσματ ικοί. Η διαδρομή από τ ο αε-
ροδρόμιο προς τ ο κέ ν τ ρο τ ης πόλης
α ναπτ ύσσεται πά νω σε μια τ ερά σ τ ια
λεω φ όρο. Δεξ ιά και αρισ τ ερά, μέχρι
εκε ί που φτ ά νε ι τ ο μάτ ι, φοίν ικες.
Πολλοί φ οίν ικες. Δά ση από α υτ ούς.
Η έ ν τ ονη βλά σ τ ηση και η υ γρή ατ μό-
σ φαιρα επιβεβαιώνε ι τ ην ονομα σ ία
τ ης πόλης: Kuala L umpur, λα σπώδης
συμβολή. Αυτ ό τ ο όνομα έδω σα ν σ τ ην
περιοχή Κινέζοι εργάτ ες, οι οποίοι
ε γ κατα σ τ άθηκα ν, ψάχ νον τας γ ια βω-
ξ ίτ η, γ ύρω σ τ ο 1850. Η χώρα απόκ τ η-
σε τ ην α νεξαρτ ησ ία τ ης και κον τ ολο-
γ ίς τ ην υπόσ τα σή τ ης μόλις τ ο 1957.
Αυτ ό προσπαθε ί να υπογραμμίσε ι
και ο ισ τ ός εκατ ό μέτ ρων σ τ ο κε-
ν τ ρικότ ερο σημε ίο τ ης πόλης. Φτ ά νω
επιτ έλους σ τ ο ξε νοδοχε ίο. Από έξ ω
α σ φάλε ια με ελέ γχους και σ κ ληρές
φ ωνές. Το εσωτ ερικό, μια υπερπα-
ρα γωγή, με α νοι χτ ό ύ ψος σ τ ον χώρο
υποδοχής που μάλλον ξεπερνά τα δε-
καπέ ν τ ε μέτ ρα. Αφύσ ικο και επιβλη-
τ ικό. Κουρα σμέ νη, απολαμβά νω τ ην 401
πολυτ έλε ια που μου προσ φέρεται.
Το επόμε νο πρωί, η πρώτ η βόλτα
μού δίνε ι τ ην ε ν τ ύπω ση ότ ι από τ ο
1850 που ιδρύθηκε και μέχρι σήμερα
η πόλη ψάχ νε ι τ ην τα υτ ότ ητ ά τ ης.
Ψάχ νον τας, έχε ι αποκ τ ήσε ι σχεδόν
δύο εκατ ομμύρια κατ οίκους. Η προ-
σπάθε ια να ε ν ταχθε ί σ τ ην ομάδα τ ων
ισλαμικών υπερμον τ έρνων και οικο-
νομικά ισχυρών πόλεων αποτ υπώνεται
σ τα γ υάλινα, ψηλά και οξε ία κ τ ήρια,
με σημε ίο α να φ οράς τ ους γ νω σ τ ούς
δίδυμους πύργους Pe t r o nas. Στ ο
κέ ν τ ρο όμως τ ης πόλης, η Me r de ka
S qua r e S ult a n, μια τ ερά σ τ ια πρά σ ινη
πλατ ε ία, «νερώνε ι α υτ ή τ ην προσπά-
θε ια», όπως και τ ο πρώην κ υ βερνη-
τ ικό κ τ ήριο Ab dul Sa mad, επηρεα-
σμέ νο κατ ά τ ον ξε να γό μου από τ η
νεοσαρακ ήν ικ η αρχιτ εκ τ ον ικ ή, με
τ ις τ ούβλινες προσό ψε ις καθώς και
η σ κεπα σ τ ή Αγορά. Τριγ υρίζον τας σ τα
σ τ ε νά, βλέπον τας ινδουϊσ τ ικούς να-
ούς και τ ην C hi na t o w n, τ ο εμπόριο
σ τ ον κε ν τ ρικό δρόμο Pe t aili ng, τ ην
Ινδικ ή Αγορά Jala n Masjid, η ε ικόνα
νερώνε ι ακόμη περισσότ ερο.
402 Στ ις Αγορές βλέπω α ν τ ικε ίμε να από
κα σσ ίτ ερο και ξ υλόγλυπτα. Κυρί-
ως, με παρα σέρνου ν τα παραδοσ ια-
κά ρούχα που κε ν τ ιού ν ται με χρυσές
και α σημέ ν ιες κ λω σ τ ές και τα μετα-
ξ ωτ ά μπατ ίκ . Τα τ ελευταία, φτ ια γμέ-
να από φίνο, λεπτ ό, σχεδόν διά φα νο
μετ άξ ι, και τ υπωμέ να με γεωμετ ρικά
χρωματ ισ τ ά σχέδια, αι χμαλωτ ίζου ν
τ η ματ ιά μου. Καταλα βαίνω ότ ι σ τ ην
πόλη κ υριαρχε ί πλέον ο μουσουλμα-
ν ικός χαρακ τ ήρας, παρά τ ο γε γονός
ότ ι αυτ ή επα νδρώνεται από μια με ί-
ξ η Μαλαισ ια νών, Κινέζων και Ινδών.
Η με ίξ η αυτ ή ε νσαρκώνεται και σ τ ις
γεύσε ις, με κ υρίαρχο τ ον ταμάριν θο,
τ ην πιπερόριζα, τ ους ξ ηρούς καρπούς
και τ ην πιπεριά. Είναι μια πόλη που
δε ν μπορε ί να απαλλα γε ί από τ ην
ελώδη κατα γωγή τ ης και εξακολου-
θε ί να κ ινε ίται ράθυμα μέσα σε α υ-
τ ήν. Ε πιπρόσθετα, η κ ίνησή τ ης μου
μοιάζε ι να α σ τ υ νομοκ ρατ ε ίται. Σα ν η
ζωή να α ναπτ ύσσεται μέσα σ τα σ τ ε-
νά όρια μιας εκ τ ελεσ τ ικ ής εξ ουσ ίας
που α σ κε ίται χωρίς α νά σες.
Ε πισ κέπτ ομαι τ ο Μουσε ίο Ισλαμικών 403
Τεχ νών, που ε γ καιν ιά σ τ ηκε μόλις τ ο
1998. Ένα κ τ ήριο που επι χε ιρε ί να
υπογραμμίσε ι τ ο με γαλε ίο τ ης α σ ι-
ατ ικ ής ισλαμικ ής αρχιτ εκ τ ον ικ ής.
Μέσα σ τ ις δώδεκα γ καλερί τ ου κ ρύ-
βον ται πολλαπλά αρισ τ ουργήματα,
με τ ην ιδιαιτ ερότ ητα τ ης κατ άταξ ής
τ ους όχι χρονολογ ικά αλλά α νά α ν τ ι-
κε ίμε νο. Ινδικά, κ ινεζικά, αρχαία
μαιλαϊκά, οθωμα νοσυρικά κορά ν ια
και χε ιρόγρα φα, υ φα ν τ ουργ ία, οπλι-
σμός, κεραμικά, κοσμήματα, γ υαλιά.
Ένας παράδε ισος, επικε ν τ ρωμέ νος
κ υρίως σ τ ην Ασ ία και τ ην α νάπτ υξ η
σε α υτ ήν τ ης ισλαμικ ής τ έχ νης. Στ ο
τ ελευταίο επίπεδο, συ γ κε ν τ ρωμέ-
νη σε προπλά σματα, η αρχιτ εκ τ ον ικ ή
ισ τ ορία τ ου Ισλάμ. Από τ ο τζαμί τ ου
Καϊρουά ν έως τ ο πρόσ φατ ο τζαμί τ ου
Αμπού Ντ άμπι, όλη η εξέλιξ η σε μι-
κ ρογρα φία. Απόλαυση.
Έξ ω από τ ην πόλη, έ να πα νηγ ύρι μα-
ϊμούδων και α ν θρώπων. Ο ι σπηλιές
Ba t u, με τα διακόσ ια εβδομήν τα δύο
κάθετα, σ τ ε νά και υ γρά σ καλοπάτ ια
τ ους και τ ους σ ταλακ τ ίτ ες τ ους,
404 σ τ ε γάζου ν ινδουισ τ ικό ναό. Η α νάβα- 405
ση, η υ γρα σ ία, η γλίτ σα, ο θόρυβος,
η ζέσ τ η και η βρόμα με α γριεύου ν. Η
αδια φ ορία τ ων ν τ όπιων και η σ κ λη-
ρότ ητα τ ων α σ τ υ νομικών επιβεβαιώ-
νου ν ότ ι δε ν μπορώ να αισθα ν θώ οι-
κε ία σε αυτ ό τ ο μέρος τ ης Γης.
406 407
408 Έ χ οντας ήδη περάσει απ ό α ρκ ε τ ά
μ έ ρη της νοτιανατολικής ασι α τ ι κ ής
χ ε ρσονήσου, η Μ πανγκόκ δε ν αποτ ε -
λ ε ί για εμένα έκπληξη. Οι τ ρόποι
και οι μυρωδιές της, τα πατ ήμα τ ά
τη ς έχουν κάτι οικείο. Σ α ν ν α τ α
έ χ ω ξαναδεί και μάλιστα σε μι α ε κ -
δ οχή πιο αγνή, πιο πρωτό λε ι α , πι ο
αυ θεντική.
Ε ίν α ι η απριλιάτικη Πρ ω τ οχρον ι ά
και όλη η πρωτεύουσα έχει κ ατ ε β ά -
σ ε ι ρολά. Έτσι, περιδιαβα ί ν ω σε μι α
π όλη άδεια και κλειστή. Μ ι α πόλη
ό μως που από κάθε της σ τ ε ν ό, α πό
κάθ ε της γωνιά εκπέμπει τ α σήματ α
τη ς υπερφ όρτισής της, τη ς έ ν τ α σής
τη ς . Θα ήθελα να επιστρέψ ω ώστ ε ν α
τη ν δω να λειτουργεί με τ ους κ α-
θ ημερινούς, συνήθεις υπερ–ρυθμούς
τη ς .
Τη μεγαλούπολη αυτήν θα τ ην θυμά -
μ αι για την Κεντρική Αγορά τ ης που
λ ε ιτουργεί αδιάλειπτα κα ι ε πί πολ-
λ ά χρόνια μακριά από τους τ ουρί -
σ τε ς. Μ ια σκεπαστή Αγορά , με πολ-
λ απλά κάθετα και οριζόν τ ι α στ ε ν ά,
α π ό α υ τ ές π ο υ α ρ έσ κ ετ α ι η Α σ ί α . 409
Μι α Α γ ο ρ ά μ ε δ ι α κ ρ ι τ ή α νά εί δ ο ς
χ ω ρ ο τ α ξ ί α , π ο υ α π ευ θ ύ νετ α ι κ υ ρ ί -
ω ς σ ε ντ ό π ι ο υ ς κ α ι χ ο νδ ρ έμ π ο ρ ο υ ς.
Μι α Α γ ο ρ ά , μ ε λ ι λ ι π ο ύ τ ει α μ α γ α ζ ά -
κ ι α , π ο υ σ υ νή θ ω ς δ εν έχ ο υ ν κ α ν εί -
σ ο δ ο ο ύ τ ε κ α ι εσ ω τ ερ ι κ ό χ ώ ρ ο α λ λ ά
εξ α ντ λ ο ύ ντ α ι σ ε ξ ύ λ ι νες π ρ ο θ ή κ ες–
π ά γ κ ο υ ς σ κ επ α σ μ ένο υ ς μ ε γ υ α λ ί ,
εμ π ρ ό ς σ τ ο σ τ ενό κ α ι σ κ επ α σ τ ό δ ρ ο -
μ ά κ ι . Έ να ς π α ρ ά δ ει σ ο ς ό λ ω ν ό σ ω ν
π α ρ ά γ ει κ α ι εμ π ο ρ εύ ετ α ι η χ ώ ρ α .
Κ υ ρ ί ω ς, ένα ς π α ρ ά δ ει σ ο ς π α λ ι ώ ν
α ντ ι κ ει μ ένω ν κ α ι χ ει ρ ο τ εχ νη μ ά τ ω ν
α σ ι α τ ι κ ή ς τ έχ νη ς.
Θ α τ η ν θ υ μ ά μ α ι κ α ι γ ι α τ η ν Κ εντ ρ ι -
κ ή Α γ ο ρ ά τ ω ν Λ ο υ λ ο υ δ ι ώ ν τ η ς. Ε κ εί
ό π ο υ α να π τ ύ σ σ ετ α ι τ ο μ εγ α λ ύ τ ερ ο
χ ο νδ ρ εμ π ό ρ ι ο ο ρ χ ι δ έω ν σ τ ο ν κ ό σ μ ο .
Μά τ σ α ο λ ό κ λ η ρ α α π ό κ ά θ ε λ ο γ ή ς ο ρ -
χ ι δ έες σ τ ο ι β ά ζ ο ντ α ι α π ό τ ο έδ α φ ο ς
έω ς κ α ι τ ο ν ο υ ρ α νό . Χ ρ ώ μ α τ α κ α ι
σ χ έδ ι α α νεξ ά ντ λ η τ α α υ τ ο ύ τ ο υ π ο -
λύτιμου λουλουδιού απομυθοποιού-
ντ α ι σ ε σ τ ρ ι μ ω γ μ ένα δ εμ ά τ ι α εμ π ρ ό ς
μ ο υ . Α γ ο ρ ά ζ ω , ένα ντ ι τ ι μ ή ς κ ο υ λ ο υ -
ρ ι ο ύ Θ εσ σ α λ ο νί κ η ς, μ ά τ σ α δ ι α φ ό ρ ω ν
410 χ ρωμάτων και στολίζω το δω μάτ ι ο
το υ ξενοδοχείου μου. Ζ ητ άω β ά ζα
και γεμάτα από πολύχρωμε ς ορχι δέ -
ε ς, τα παρατάσσω εμπρός στ ο παρά-
θ υρό μου που βλέπει το ποτ ά μι .
Θα την θυμάμαι ακόμη για αυτ όν τ ον
π οταμό της και τους παρ α ποτ άμους
το υ και τα κανάλια του. Ο κ ε ν τ ρι κ ός
π οταμός, σχεδόν μια θάλα σσα έ ν τ α-
σ ης και κίνησης. Ο βασικό ς συγκ οι -
ν ων ι ακός εμπορικός κόμβ ος πά ν τ α .
Σ ε αντίστιξη, τα μικρά κ αι ακ όμη
μ ικρότερα κανάλια του, ε κ ε ί που
η ζ ωή κυλά ήρεμα, μέσα σε πυκ ν ή
βλ άστηση. Μ ια ζωή σχεδόν ξε χα σμέ ν η
απ ό την οικιστική και ό ποι α άλλη
αν άπτυξη εξελίσσεται στην πόλη.
μ ή νες – σ ε π ο λ υ π λ η θ εί ς σ ει ρ ές μ έσ α 411
σ τ η ζ έσ τ η – φ ό ρ ο τ ι μ ή ς σ τ ο ν π εθ α μ έ-
νο τ ο υ ς β α σ ι λ ι ά . Κ α ι , τ έλ ο ς, θ α τ η ν
θυμάμαι για τα αργόσυρτα βράδια,
μ ε τ α κ τ υ π η μ ένα μ α ρ τ ί νι σ τ ο εμ β λ η -
μ α τ ι κ ό b a m b o o b a r, ό π ο υ γ ύ ρ ι ζ α ν ο ι
α νεμ ι σ τ ή ρ ες σ τ η ν ο ρ ο φ ή τ ο υ κ α ι σ τ ο
υ γ ρ ό σ κ ο τ ά δ ι δ ι α χ έο ντ α ν κ ο υ β α νέζ ι -
κ η μ ο υ σ ι κ ή κ α ι α φ ρ ι κ ά νι κ ες φ ω νές.
Δ εν θ α τ η ν θ υ μ ά μ α ι γ ι α τ ο εμ π ό ρ ι ο
π ερ ί τ ο σ εξ , κ α θ ώ ς α π έφ υ γ α να σ υ -
να π α ντ η θ ώ μ ε ο τ ι δ ή π ο τ ε π α ρ έπ εμ π ε
σ ε α υ τ ή ν τ η β ι ο μ η χ α νί α .

Θα την θυμάμαι και για τ ην υγρα-

σ ία και την αποπνικτική τ ης ζέ στ η.
Γ ια τη ραθυμία που δημι ουργε ί η
ζ έ σ τ η αυτή. Για τη διάχυ τ η αί σθη-
σ η βρόμας της που ανα κ α τ ε υότ α ν
μ ε μια εμπορική ένταση, κ ατ ά τ ην
ο ποία τα πάντα ήταν διαπραγμα τ ε ύ-
σ ιμα. Για τον σεβασμό τ ω ν κ α τ οί -
κων της που απέτιναν γι α πολλούς
412 413
414
Τα ο ρμίν α. Η χαρά της ζωής. Ορίζοντες θα λα σσι ν οί , χρώματ α
π υ κ ν ά και μ υρωδιές γήινες. Μ είξη Αρ ά β ω ν κ α ι κ α θολι κ ών , με
κ έ φ ι γ ια τη ζ ωή. Όλα εκτίθενται στο φω ς , από τ ο φω ς ζω ν τ α -
ν εύ ουν και φως γίνονται. Η πόλη κατη φορι κ ή με απώτ ατ ο όρι ο
το ρ ωμαϊκό τη ς θέατρο, σκηνικό που α πλών ε τ αι ε μπρός τ ου η
κ α θ η με ριν ότητα. Πικάντικη και πιπερά τ η, σαν τ ο παλαι ω μέ -
ν ο της π ε κορίνο, σαν τις ντομάτες τη ς που ξε ρα ί ν ον τ α ι στ ον
ή λ ιο , σ αν τα κρασιά της που σαρκώνο ν τ α ι με τ ι ς στ ά χτ ε ς τ ου
η φ α ι σ τε ίου της. Ζουμερή, σαν τα λεμόν ι α τ ης που αρω μα τ ί -
ζ ο υ ν τα πε ριβόλια της, κόκκινη σαν τ α κ οράλλι α που στ ηρί -
ζ ο νται σ τα βράχια της.
Ν ό το ς , Ρ αγ κο ύσα, Μ όντικα. Ακίνητες στ ον χρόν ο, στ ην ώρα ,
α κ ό μ η και σ το λεπτό. Έχουν σταματή σε ι οι δε ί κ τ ε ς τ ου ρο-
λ ο γ ιού κάπ ου στον 17ού αιώνα. Μ παρ όκ κ αι α λμύρα α ν ά με σα
σ ε στάχυα που χρυσίζουν κατακαλόκαι ρα.
Η δ ιαδ ρομή από την Κατάνια προς το Π αλέ ρμο ξε κ ι ν ά παρα-
θ α λ άσ σ ια και συνεχίζει εσωτερικά. Ο δρόμος τ έ μν ε ι ορε ι ν ά
415
μ εσ ο γ ει α κ ά ο ρ ο π έδ ι α κ α ι χ α ρ ά δ ρ ες. Ά γ ρ ι ο π ρ ά σ ι νο κ α ι κ ο -
φ τ ερ ο ί β ρ ά χ ο ι μ ε κ α σ τ ρ ο χ ώ ρ ι α α π ό α σ β εσ τ ό λ ι θ ο . Ώ χ ρ α σ τ η ν
ώ χ ρ α κ α ι ο δ ρ ό μ ο ς ένα γ εφ ύ ρ ι α π ό γ κ ρ εμ ό σ ε γ κ ρ εμ ό .
Πα λ έρ μ ο κ α ι Μο νρ εά λ ε. Τ ο Π α λ έρ μ ο εί να ι ένα α κ ό μ η α νά γ λ υ φ ο
τ η ς μ εσ ο γ ει α κ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς. Α π ό τ ο ν 8 π . Χ . , Φ ο ί νι κ ες, Έ λ λ η νες,
Ρ ω μ α ί ο ι , Β υ ζ ά ντ ι ο . Γι α να α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν τ ο ν 9 ο α ι ώ να , ο ι
Ά ρ α β ες α π ό τ η ν Τ υ νη σ ί α , ό τ α ν ι δ ρ ύ θ η κ ε τ ο Ε μ ι ρ ά τ ο τ η ς Σι κ ε-
λ ί α ς κ α ι δ ι α τ η ρ ή θ η κ ε έω ς τ ο ν 1 1 ο α ι ώ να . Τ ό τ ε, η π ό λ η α π ο -
τ ελ ο ύ σ ε τ η ν τ ρ ί τ η μ εγ α λ ύ τ ερ η π ό λ η τ η ς Ε υ ρ ώ π η ς, μ ε τ ρ ι α -
κ ό σ ι ες π ενή ντ α χ ι λ ι ά δ ες κ α τ ο ί κ ο υ ς, μ ε τ η ν εξ ί σ ο υ α ρ α β ι κ ή
Κ ό ρ δ ο β α μ ε 4 5 0 . 0 0 0 κ α ι τ η ν Κ ω νσ τ α ντ ι νο ύ π ο λ η μ ε εξ α κ ό σ ι ες
χ ι λ ι ά δ ες. Σκ έφ τ ο μ α ι τ ο ν κ ο σ μ ο π ο λ ί τ η κ ά τ ο ι κ ο τ η ς επ ο χ ή ς
ν α π ερ ι δ ι α β α ί νει τ ο Π α λ έρ μ ο τ ω ν τ ό ξ ω ν κ α ι τ ω ν κ α μ ά ρ ω ν. Τ ο
Πα λ έρ μ ο π ο υ τ ό σ ο α γ α π ά τ η ν α ρ α β ι κ ή α ρ χ ι τ εκ τ ο νι κ ή . Έ π ο ντ α ι ,
ο ι Ν ο ρ μ α νδ ο ί α π ό γ ο νο ι τ ω ν Β ί κ ι νγ κ , ο Κ ά ρ ο λ ο ς τ ο υ Α νζ ο ύ ,
ο ι Ι σ π α νο ί τ η ς Α ρ α γ ο νί α ς, ο ι Β ο υ ρ β ό νο ι τ η ς Σα β ο ΐ α ς. Γι α
ν α κ α τ α λ ή ξ ει η π ό λ η σ ε ι τ α λ ι κ ά χ έρ ι α μ ό λ ι ς τ ο ν 1 9 ο α ι ώ να .
Α υ τ ό τ ο π α λ ί μ ψη σ τ ο έφ τ ι α ξ ε ένα μ εί γ μ α εξ α ι ρ ετ ι κ ο ύ ενδ ι α -
416 417

φέ ρ ο ν τος . Π αρ ατηρώ το πέρασμα από τ α αραβ ι κ ά κ τ ήρι α ώς τ α χ ρ υ σ ά , μ α π ά νω α π ό ό λ α η γ νώ ρ ι μ η εξ ω σ τ ρ έφ ει α τ ω ν Α γ ο ρ ώ ν

γ ο τ θικά τόξ α. Καταλαβαίνω με τον πιο παραστ α τ ι κ ό τ ρόπο πώς τ η ς π ό λ η ς κ α ι τ η ς κ α θ η μ ερ ι νή ς σ υ να να σ τ ρ ο φ ή ς, ό λ α μ α ό λ α
η α ρ αβική αρχιτεκτονική συνέβαλε στ ο ε υρω πα ϊ κ ό πέ ρα σμα μ π ερ δ εύ ο ντ α ι γ λ υ κ ά .
α π ό το ν Με σ αίω να ώς την Αναγέννηση . Οι πε ρι σσότ ε ροι ν αοί ,
ν ο ρ μαν δ ικοί. Τρίκλινες βασιλικές. Στ ολι σμέ ν οι με ψ ηφι δω τ ά. Α ξ ι ώ νο μ α ι ένα δ ει λ ι νό σ ε ένα ν μ εσ ο γ ει α κ ό κ ή π ο , μ ε κ α ρ π ο υ -
Δ η μ ι ουργ η μέ ν οι σε εποχή παράλληλ η με τ ην Π αλαι ολόγε ι α ζ ένι ο υ ς ι β ί σ κ ο υ ς κ α ι ένα ι α μ α τ ι κ ό α έρ α . Ε κ εί , σ τ η β ερ ά ντ α
Α να γέ ν ν η σ η , ε πιμένουν και αυτοί, όπω ς κ α ι οι σύγχρον οί α π ό κ ί τ ρ ι νο τ ο ύ φ ο , α π ο χ α ι ρ ετ ώ ά λ λ ο ένα κ α λ ο κ α ί ρ ι , α π ένα ντ ι
το υ ς Βυζ αν τιν ο ί, στην απογείωση της τ έ χν ης τ ης ψ ηφί δα ς . Οι σ ε ένα ν π ερ ή φ α νο φ ο ί νι κ α π ο υ α τ ενί ζ ει – φ α ντ ά ζ ο μ α ι χ ρ ό νι α
το ί χ οι με παραπέμπουν στη Μ ονή της Χώρας , αλλά οι κ όγ- π ο λ λ ά – τ ο ν κ ό λ π ο τ ο υ Π α λ έρ μ ο . Τ ο ξ ενο δ ο χ εί ο ένα επ α ρ χ ι α κ ό
χ ες σ τις γ ων ίες στα αραβικά τζαμι ά . Τα ξυλόγλυπτ ά τ ους , α ρ χ ο ντ ό σ π ι τ ο α ρ τ ντ εκ ώ , μ ι α β εντ ά λ ι α π ο υ α νεμ ί ζ ει α π ό τ ι ς
τα πο ρσ ε λ άν ιν α πλακάκια και τα γύψ ι ν α με ξαν αστ έ λν ουν ν α α ρ χ ές τ ο υ 2 0 ο ύ α ι ώ να . Δ ο κ ι μ ά ζ ω μ ι α μ α κ α ρ ο νά δ α κ α π ο νά τ α .
χ ο ρ έψω σ το Μαρόκο. Τ ο νορμανδικό Pal az z o Real e στ ο κ έ - Γ εμ ί ζ ει τ ο σ τ ό μ α α π ό ή λ ι ο κ α ι α λ ά τ ι .
ν τ ρ ο της πόλης του Παλέρμο, ένας συν δυασμός στ ι β α ρότ ητ α ς ,
ε π ι βλ ητικότητας και κομψ ότητας. Ο β υζαν τ ι ν ο–ν ορμα ν δι κ ός
κ α θ ε δ ρικός ν α ός του Μ ονρεάλε, ένα α πόστ αγμα τ ης τ έ χν ης
το υ ψηφιδ ωτού. Η εξέλιξη της Αγιας–Σ οφι ά ς κ ά ποι ους αι ώ-
ν ες μ ε τά. Γ ια μια φ ορά ακόμη, πάνω στ η Μ ε σόγε ι ο, οι ώχρε ς
κ α ι τα καν ε λ ιά, τα γύψ ινα και οι ψ ηφ ί δε ς , οι α ψ ί δε ς κ α ι οι
κ ό γχ ε ς , ο ι αγ ιογραφ ήσεις και τα ανει κ ον ι κ ά ν α τ ουρα λι στ ι κ ά
418 419
420
Α ρ χ ι πέ λαγ ο ς . Κ οιτώ το Αρχιπέλαγος, ό πω ς ξε τ υλί γε τ αι ε μπρός
μ ο υ . Γ κρ ίζ ο , πηκτό και γεμάτο ομίχλη . Κ ουκ ούλι α πομόν ω σης .
Σ κ έ φ τομαι ό τι οι ίδιες λέξεις μπορούν ν α σημα τ οδοτ ήσουν
α π ο λύτως δ ιακριτές έννοιες. Αρχιπ έ λα γος κ α ι τ ο Αι γα ί ο;
Μπ ο ρε ί; Π οιο το ουσιώδες συνδετικ ό τ ους στ οι χε ί ο; Αρκ ε ί
ως τέ το ιο, το νερό και οι γήινες τούφε ς , δι ά σπα ρτ ε ς δε ξι ά
κ α ι αρισ τε ρ ά; Και οι προσλήψ εις μου α πό ότ α ν γε ν ν ήθηκ α ; Τα
μ ελ τ έ μ ια, τα θ υμάρια, τα κόκκινα και κ ί τ ρι ν α, τ α άσπρα που
α νταν ακλούν , τα πολλαπλά γαλάζια τ ου ν ε ρού, τ ο ε λαι όλα δο
π ο υ τσ ιτσ ιρ ίζ ει ψ ήνοντας το ψ άρι, ο α χι ν ός που γε μί ζε ι τ ο
σ τό μα θάλασ σ α, η τελευταία βουτιά τ ο δε ι λι ν ό, οι μουσι κ έ ς
κ α ι ο ι παρέ ε ς μέσα στις φ εγγαράδες ; Π ού ε ί ν αι όλα αυτ ά;
Μπ α ίν ω σ ε καρ άβι για μια βόλτα γνω ρι μί ας με αυτ ό τ ο τ όσο
δ ι α φ ο ρε τικό Α ρχιπέλαγος. Άλλωστε οτ ι δήποτ ε ν ε ρέ ν ι ο με έ λ-
κ ε ι σ αν μ αγ ν ή της. Τ ο καράβι, πρώην α τ μόπλοι ο τ ου 1 906, συ-
ν εχ ί ζ ε ι το σ ε ρ γιάνι του στις θάλασσες αυτ έ ς , τ ροποποι ημέ ν ο
σ ε τ ο υρισ τικό πλοιάριο. Χιονίζει κα ι ο κ αι ρός β αρύς πολύ.
Ο ι ν ιφάδε ς απ αλές διαλύονται στην επι φάν ε ι α τ ης θά λα σσας .
421
Ν ερ ό σ τ ο νερ ό ό λ α γ ύ ρ ω . Γκ ρ ι σ τ ο γ κ ρ ι κ α ι α να ζ η τ ώ ένα ν δ ι -
α υ γ ή ο ρ ί ζ ο ντ α .
V a s a . Τ ο π ο λ εμ ι κ ό π λ ο ί ο – εθ νι κ ό σ ύ μ β ο λ ο τ η ς π ερ ι ό δ ο υ μ ε-
γ ά λ η ς δ ύ να μ η ς τ η ς χ ώ ρ α ς. Τ ο 1 6 2 8 , τ η ν επ ο χ ή π ο υ η Σο υ η δ ί α
μ ε π ο λ εμ ι κ ές ενέρ γ ει ες επ ι χ ει ρ εί επ έκ τ α σ η π ρ ο ς τ η ν Π ο λ ω -
ν ί α κ α ι τ η Λ ι θ ο υ α νί α , τ ο π λ ο ί ο π ρ α γ μ α τ ο π ο ι εί τ η ν π α ρ θ ενι -
κ ή τ ο υ κ α θ έλ κ υ σ η . Στ ο λ ι σ μ ένο εντ υ π ω σ ι α κ ά κ α ι φ ο ρ τ ω μ ένο
μ ε μ π ρ ο ύ τ ζ ι να β α ρ έα κ α νό νι α , α ντ έχ ει μ ό λ ι ς χ ί λ ι α εξ α κ ό σ ι α
μ έτ ρ α π λ ο ή γ η σ η ς κ α ι β υ θ ί ζ ετ α ι . Α υ τ ό τ ο π λ ο ί ο κ α ι α υ τ ή ν
τ η ν σ τ ι γ μ ή τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς τ ο υ ς ο ι Σο υ η δ ο ί έχ ο υ ν επ ι λ έξ ει να
π ρ ο β ά λ λ ο υ ν. Π λ έο ν, τ ο α νελ κ υ σ μ ένο π λ ο ί ο έχ ει σ τ εγ α σ τ εί σ ε
μ ο υ σ εί ο . Τ α τ ρ ι ά ντ α π έντ ε εκ α τ ο μ μ ύ ρ ι α τ ω ν μ έχ ρ ι σ ή μ ερ α
ε π ι σ κ επ τ ώ ν γ νω ρ ί ζ ο υ ν α υ τ ή ν τ η ν ό ψη τ η ς εθ νι κ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς.
Περ ι δ ι α β α ί νω , σ κ επ τ ό μ ενη π ώ ς η α π ο τ υ χ ί α μ π ο ρ εί να μ ετ α -
τ ρ α π εί σ ε σ ύ μ β ο λ ο εθ νι κ ή ς υ π ερ ο χ ή ς.
Μ ο υ σ εί ο Ι σ τ ο ρ ί α ς. Με ενδ ι α φ έρ ο υ ν τ α εκ θ έμ α τ α π ο υ ι σ τ ο ρ ο ύ ν
τ η μ ετ ά β α σ η α π ό τ η ν α γ ρ ο τ ι κ ή κ ο ι νω νί α ώ ς τ η ν ευ ρ ω π α ϊ κ ή
422 423

α σ τ ική τάξ η , με κοινά χαρακτηριστικ ά με τ ην υπόλοι πη Δυ- Φα γ η τ ό . Ο ι π ρ ώ τ ες ύ λ ες ά ρ ι σ τ ες. Ο ι π α ρ εμ β ά σ ει ς σ ε α υ τ ές,

τικ ή Ε υ ρώ π η. Εδώ, στη Βόρεια άκρη, όλα τ α αν τ ι κ ε ί με ν α που ο ι ελ ά χ ι σ τ ες δ υ να τ ές. Π α ρ ο ύ σ ες ο ι υ φ ές, π α ρ ό ντ α τ α α ρ ώ μ α τ α
α π ο τ υπώ ν ο υν την άνοδο και την κυρια ρχί α τ ης α στ ι κ ής τ ά ξης τ η ς π ρ ώ τ η ς ύ λ η ς. Τ ο δ ά σ ο ς κ α ι τ ο νερ ό π η γ ές τ ρ ο φ ή ς. Μα νι -
των ε μπόρων ε ίναι πιο απλά, πιο λιτ ά. Χρώματ α , υλι κ ά , πε - τ ά ρ ι α , κ υ νή γ ι , φ ρ ο ύ τ α π ρ ο σ τ ί θ εντ α ι σ ε ό , τ ι β γ ά ζ ει η θ ά λ α σ σ α
ρ ι γ ράμματα, φόρμες. Παρατηρώ τις προθήκ ε ς με τ α πολλα - κ α ι φ ρ έσ κ α κ α ι α νεπ ι τ ή δ ευ τ α α κ ο υ μ π ο ύ ν σ τ α π ι ά τ α . Π α ρ α τ η ρ ώ
π λ ά κο σ μ ήματα της περιόδου του πέ ν θους . Ε ν τ υπω σι άζομα ι . τ η ν π ο σ ό τ η τ α κ α ι π ο ι κ ι λ ί α υ γ ρ ώ ν π ο υ π ρ ο σ φ έρ ο ντ α ι σ ε δ ε-
Μα ύ ρα και αδιαφ ανή, όμως περίτεχνα κ α ι πά ν τ α κ οσμήμα τ α. κ ά δ ες σ η μ εί α μ έσ α σ τ η ν π ό λ η . Υ π ά ρ χ ει σ χ εδ ό ν μ ί α μ α νί α μ ε
Η α νθρώ π ιν η φύση έχει την ανάγκη να στ ολί ζε τ αι , ν α κ αλλω - κ ά θ ε εί δ ο υ ς ρ ό φ η μ α . Κ α φ έδ ες, β ό τ α να β ρ α σ τ ά , χ υ μ ο ί φ ρ ο ύ τ ω ν
π ί ζ ε ται. Α κόμη και αν πρέπει να χρησι μοποι ήσε ι κ οι ν ω ν ι κ έ ς κ α ι λ α χ α νι κ ώ ν, κ ρ α σ ί , ο ι νο π νευ μ α τ ώ δ η κ ά θ ε εί δ ο υ ς. Ίσ ω ς, τ ο
π ρ ο φ άσ ε ις και νόρμες για να μην το στ ε ρηθε ί . κ ρ ύ ο δ η μ ι ο υ ρ γ εί τ η ν α νά γ κ η γ ι α ζ εσ τ ά κ α ι δ υ να μ ω τ ι κ ά υ γ ρ ά ;
Ί σ ω ς, τ ο σ κ ο τ ει νό φ ω ς τ ο υ χ ει μ ώ να ;
Χ ι ό νι. Π ε ρ πατώντας, βιώνω την κανονι κ ότ ητ α τ ου χι ον ι ού. Τα
π ά ν τ α λ ε ιτουργούν με χιόνι. Τ α κατα στ ήματ α , τ α ε στ ι ατ όρι α ,
τα μπαρ, οι υ πηρεσίες, η αστυνομία, οι δρόμοι . Όλοι κ αι όλα
κ ιν ούν ται μ έ σ α στο χιόνι, σαν αυτό ν α μην υπά ρχε ι . Αφού ε ί -
ν α ι π αρόν π άν τα, γενιές και γενιές. Π α ρα τ ηρώ δε κ ά δε ς ποδη-
λ ά τε ς μ ε ισ οθερμικά κολάν και τζάκ ε τ αδι άβ ροχα , πά ν ω στ α
π ο δ ήλατα τους που κινούνται με λάσ τ ι χα χι ον ι ού.
424 425
426
Γ ι α ό σ ο υς αγ απούν τα ταξίδια, υπάρχ ε ι πά ν τ α η μα γι κ ή στ ι γ-
μ ή της αρχής τους. Κάθε πρωί που ο τ αξι δι ώτ ης ξυπν ά στ ο
σ π ί τι το υ και αρχίζει την ημέρα του με τ ο οι κ ε ί ο τ ε λε τ ουρ-
γ ικ ό των καθημερινών του συνηθειών. Ο πρώτ ος κ α φέ ς , η ε φη-
μ ερ ί δ α. Και σ τ η συνέχεια, έρχεται η αλλα γή. Η πρώτ η ε πα φή
μ ε το άγ ν ωσ το , με το άλλο, με το δια φορε τ ι κ ό. Σ υν ήθω ς , τ ι ς
π ρ ώ τε ς αυτέ ς ώρες ο ταξιδιώτης παρα μέ ν ε ι πα ρών – α πών σε
ό , τ ι ε ξ ε λίσ σ ε ται. Η προσαρμογή αρχί ζε ι από μόν η τ ης , χω ρί ς
σ υ νε ιδ ητότητα. Μ ε ένα κράμα ενθουσι α σμού κ α ι α ν ησυχί ας
π ο υ υ παγ ο ρε ύε ται από την ανάγκη πρ οσέ γγι σης κ αι ε ν σω μά -
τωσ η ς π έ ραν από το σύνηθες.
Κ α ζ αμπλάν κα
Α υ τό σ κέ φτομαι την ώρα της προσγε ί ω σης στ ο αε ροδρόμι ο
τη ς Καζ αμπλάν κα. Βλέπω από το πα ρά θυρο τ ου α ε ροπλά ν ου
μ π α κ λαβαδωτά τετράγωνα πράσινου, μ ε λί γο κ ί τ ρι ν ο. Η πρώτ η
δ ι ά ψ ε υ σ η τη ς εικόνας που έχω στο μ υα λό μου γι α αυτ ήν τ ην
α φ ρ ι καν ική χ ώ ρα. Πού είναι η ξηρασί α , πού η έ ρημος ; Μ οι ά-
427
ζ ει σ α ν να π ρ ο σ γ ει ώ νο μ α ι σ τ η ν Ο λ λ α νδ ί α . Η κ α τ α χ νι ά , ό σ ο
κ α τ εβ α ί νει π ι ο χ α μ η λ ά τ ο α ερ ο π λ ά νο , π ι σ τ ο π ο ι εί ό τ ι δ εν έχ ω
φ τ ά σ ει σ τ η ν Ο λ λ α νδ ί α .
Ο Α τ λ α ντ ι κ ό ς σ υ να ντ ά τ η ν Κ α ζ α μ π λ ά νκ α . Σχ εδ ό ν α π ένα ντ ί τ η ς η
Λ ι σ α β ό να , σ τ η ν ευ ρ ω π α ϊ κ ή εκ δ ο χ ή α υ τ ή ς τ η ς σ υ νά ντ η σ η ς. Δ υ ο
π ό λ ει ς α νεμ ο δ α ρ μ ένες, μ ε ο ρ ί ζ ο ντ α τ η ν α π λ ω σ ι ά τ ο υ ω κ εα -
ν ο ύ . Τ ό σ ο ό μ ο ι ες κ α ι τ ό σ ο δ ι α φ ο ρ ετ ι κ ές. Μπ ο ρ εί ένα σ τ ενό
π έρ α σ μ α να κ ά νει τ η δ ι α φ ο ρ ά ;
Τ α νεο κ τ ι σ μ ένα κ τ ή ρ ι α τ η ς π ό λ η ς μ ο ι ά ζ ο υ ν σ τ η ν π λ ει ο νό τ η τ α
τ ο υ ς π ρ ο χ ει ρ ο φ τ ι α γ μ ένα , α σ ο β ά τ ι σ τ α σ α ν α τ ελ εί ω τ α , σ α ν τ α
π α νω σ η κ ώ μ α τ α τ η ς ελ λ η νι κ ή ς υ π α ί θ ρ ο υ . Υ π ά ρ χ ο υ ν κ α ι δ ρ ό μ ο ι
– γ ει τ ο νι ές θ α έλ εγ α – μ ε μ ο νο κ α τ ο ι κ ί ες, μ ι κ ρ ά κ τ ί σ μ α τ α χ α -
μ η λ ο ύ ό γ κ ο υ , μ ε α ρ κ ετ ές α υ λ ές κ α ι λ ο υ λ ο ύ δ ι α . Η π ό λ η α γ α π ά
τ ο π ρ ά σ ι νο κ α ι α να π νέει α π ό τ ο ν ω κ εα νό τ η ς.
Σ τ η ν π α ρ α λ ί α , εμ π ρ ό ς α π ό τ ο ξ ενο δ ο χ εί ο μ ο υ , τ ο νερ ό ενώ -
ν ετ α ι μ ε τ η σ τ ερ ι ά μ έσ α α π ό σ κ ο ύ ρ ες β ρ α χ ώ δ ει ς κ α ι σ χ εδ ό ν
428
ε π ί π ε δε ς λωρίδες. Μ ετά άμμος, πλα τ ι ά κ α ι κ ί τ ρι ν η ώχρα.
Κ ύ μ α αρκε τό. Περπατώ στην άμμο, βυθ ί ζομαι στ ο ν ε ρό. Το α ι -
σ θ ά ν ομαι δ υν ατό, έχει ρεύμα και χρε ι ά ζε τ α ι α ν τ ί στ α ση γι α
ν α σταθ ώ όρθια. Κρύο, πολύ κρύο. Μ ουδι ά ζουν κ α ι παγών ουν
ο ι φλέ βε ς . Μαζεύω διάσπαρτα κοχύλ ι α. Μ οι άζουν με κ ε λύφη
α π ό σ πασ μ έ ν α μύδια. Σκούρα. Κερμα τ ι σμέ ν α α πό τ η δύν αμη
το υ ν ε ρού. Ε π ιστρέφ ω, με πατούσες γε μά τ ε ς πί σσα . Ζ ητ άω
λ ά δ ι γ ια ν α τις βγάλω και με κοιτ ούν πε ρί ε ργα. Φ αί ν ε τ α ι
ό τ ι δ ε ν γ ν ωρ ίζ ουν από παιδικά καλοκ α ί ρι α . Π ί ν ω λε υκ ό τ σά ι
μ ε γ ιασ ε μ ί σ τη βεράντα, μπροστά στον ω κ ε α ν ό κ α ι τ ον αέ ρα ,
δ ί π λα σ ε έ ν α αναμμένο τζάκι εξωτερικ ού χώρου. Ο ήλι ος προ-
χ ω ρ ά σ τη δύσ η του και η άνοιξη είναι ακ όμη άγουρη σε α υτ ήν
τη μ ε ριά του κόσμου.
Σ το λίδι τη ς πόλης, το μεγάλο της τζ αμί , α ρχι τ ε κ τ όν ημα τ ω ν
α ρ χ ών το υ 2 0ού αιώνα. Κτισμένο σε τ ε χν ητ ή πρόσχω ση στ ην
ά κ ρ η τη ς πόλης, πάνω στον ωκεανό. Έμπν ε υση τ ω ν Γ άλλω ν ,
π ο υ θ έ λησ αν ν α μεταφ έρουν το κέντρο τ ης χώρας μα κ ρι ά α πό
το αρ αβικό και το βερβέρικο στοιχ ε ί ο. Μ α κ ρι ά α πό τ η Φ ε ζ
429
κ α ι τ ο Μα ρ α κ ές, ό π ο υ ή δ η χ τ υ π ο ύ σ ε η κ α ρ δ ι ά τ η ς. Ή τ α ν ά ρ α -
γ ε ο μ ό νο ς τ ρ ό π ο ς γ ι α να επ ι β ι ώ σ ο υ ν; Π ο λ υ δ ι α φ η μ ι σ μ ένο τ ο
τ ζ α μ ί ω ς τ ο τ ρ ί τ ο μ εγ α λ ύ τ ερ ο σ τ ο ν κ ό σ μ ο σ ή μ ερ α . Π α ρ ά τ ο
υ π έρ μ ετ ρ ο μ έγ εθ ό ς τ ο υ , τ ο κ τ ή ρ ι ο δ ι α τ η ρ εί τ η ν κ ο μ ψό τ η τ ά
τ ο υ . Τ α π ο λ λ α π λ ά τ ο υ α νο ί γ μ α τ α κ α ι ο ι κ ό γ χ ες τ ο υ β ο η θ ο ύ ν
σ τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ί α μ ι α ς ευ φ υ ο ύ ς ι σ ο ρ ρ ο π ί α ς ό γ κ ο υ , χ ω ρ ί ς να
χ ά νετ α ι η α ί σ θ η σ η τ η ς α ρ μ ο νί α ς. Κ α τ ά τ η ν κ α τ α σ κ ευ ή τ ο υ ,
π ερ ή φ α νη επ ι λ ο γ ή ή τ α ν να χ ρ η σ ι μ ο π ο ι η θ ο ύ ν ό λ ες ο ι τ εχ νι κ ές
κ α ι τ έχ νες τ ο υ τ ό π ο υ . Ν α α να δ ει χ θ ο ύ ν, ω ς σ τ ο ι χ εί α εθ νι κ ή ς
τ α υ τ ό τ η τ α ς, j e l l in g , ξ υ λ ό γ λ υ π τ α , γ ύ ψι να , μ έτ α λ λ α , εμ φ υ τ εύ -
σ ει ς, γ υ α λ ι ά χ ρ ω μ α τ ι σ τ ά . Ό λ α π α ρ ό ντ α , σ ε δ ι α λ ο γ ι κ ή μ ετ α ξ ύ
τ ο υ ς π α ρ ά τ α ξ η . Με εντ υ π ω σ ι ά ζ ο υ ν τ α χ ρ ώ μ α τ α , π ο υ κ ι νο ύ ντ α ι
π έρ ι ξ τ ο υ π ρ ά σ ι νο υ τ ο υ Ι σ λ ά μ , χ ω ρ ί ς κ α νένα να εί να ι τ ο π ρ ά -
σ ι νο π ο υ έχ ω σ υ να ντ ή σ ει σ ε ά λ λ ες ο μ ό θ ρ η σ κ ες χ ώ ρ ες. Β λ έπ ω
λ α δ ι ά , π ετ ρ ό λ , τ υ ρ κ ο υ ά ζ , φ ι σ τ ι κ ί , π ρ ά σ ι να τ ο υ ευ κ ά λ υ π τ ο υ ,
π ρ ά σ ι να τ ω ν νερ ώ ν τ ο υ Ι ο νί ο υ . Ό π ω ς κ α ι ο ι π ρ ά σ ι νο ι τ ό νο ι
σ τ ο τ ζ α μ ί , έτ σ ι α ι σ θ ά νο μ α ι ό τ ι εί να ι κ α ι η θ ρ η σ κ ευ τ ι κ ή σ υ -
ν εί δ η σ η σ τ η χ ώ ρ α . Μο ι ά ζ ο υ ν φ ι λ ή σ υ χ ο ι , ή ρ εμ ο ι , α νεκ τ ι κ ο ί ,
α νο ι χ τ ο ί , χ α ρ ο ύ μ ενο ι . Δ εν μ ο υ δ ί νο υ ν τ η ν εντ ύ π ω σ η ζ η λ ω τ ώ ν.
430
Ε ίν αι Π αρασ κε υή και καλεί ο ιμάμης γι α τ η με γάλη προσε υχή
τη ς ε βδ ομάδος. Από παντού ξεχύνον τ α ι άν δρε ς με β ι αστ ι -
κ ό β ηματισ μ ό. Μ ια θάλασσα από κοστ ούμι α, γρα β ά τ ε ς , κ ά -
π ες , κε λ ε μπίε ς, όλοι περπατούν με έ ν α χα λά κ ι στ α χέ ρι α . Οι
ε μ π ο ρικοί δ ρόμοι της πόλης απευθύ ν ον τ α ι στ ους κ ατ οί κ ους
τη ς . Τα κατασ τήματα πωλούν χρειώδ η. Ακ όμη κ α ι τ α ρούχα
ε ίν αι ρούχα απλά, για την κάλυψ η τω ν β α σι κ ών αν αγκ ών .
Φεζ
Η δ ιαδρομή απ ό την Καζαμπλάνκα πρ ος τ η Φ ε ζ, ε πί πε δη έ ω ς
κ α ι πράσ ιν η . Δέντρα για φ ελλό, ελιές κ ον τ έ ς σα ν τ ι ς ι σπα -
ν ι κ έ ς ράτσ ε ς τ ου Νότου, πορτοκαλι έ ς κ αι με ρι κ ά αμπέ λι α
π ο ικιλ ίας κυ ρίως cabernet. Μ εσόγει ος δηλα δή. Ε υθε ί α στ ην
ε υ θ ε ία, μ ε τά από δυόμισι ώρες, φ τάν ω στ η Φ ε ζ. Κ ε ν τ ρι κ ό ση-
μ είο της πόλης, η οχυρωμένη με ψ η λά τ ε ί χη Μ ε ν τ ί ν α , όπω ς
α υ τή θ ε με λιώ θ ηκε ήδη από τα τέλη του 8ου α ι ών α . Αν α ρω τ ι έ -
μ α ι, όπως βλέ πω από ένα ύψ ωμα την πόλη απέ ν αν τ ί μου, γι ατ ί
η Φ ε ζ ; Γ ιατί ε δώ, σε αυτό το σημείο, τ ο α ρα β ι κ ό με γα λούρ-
431
γ η μ α τ ω ν μ έσ ω ν χ ρ ό νω ν κ α ι τ ω ν δ ώ δ εκ α χ ι λ ι ά δ ω ν κ α τ ο ί κ ω ν;
Ή δ η εδ ώ , ένα α ι ώ να π ρ ι ν α π ό τ ο Κ ά ι ρ ο . Α ντ ι λ α μ β ά νο μ α ι ό τ ι η
π ό λ η ο φ εί λ ει τ η δ η μ ι ο υ ρ γ ί α τ η ς σ τ ο π έρ α σ μ α τ ω ν Ο μ εϊ ά δ ω ν.
Σ τ ο μ έσ ο ν, μ ετ α ξ ύ Δ α μ α σ κ ο ύ κ α ι Ι σ π α νί α ς. Π ι ο μ ετ ά , η π ό λ η
ο φ εί λ ει τ ο ν π λ η θ υ σ μ ι α κ ό δ ι π λ α σ ι α σ μ ό τ η ς σ ε ένα ν α π ό τ ο υ ς
π ο λ λ ο ύ ς δ ι ω γ μ ο ύ ς τ ω ν Ε β ρ α ί ω ν. Α υ τ ή ν τ η φ ο ρ ά τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς,
α π ό τ η ν Ι σ α β έλ λ α τ η ς Ι σ π α νί α ς κ α τ ά τ ο ν 1 5 ο α ι ώ να .
Η Μεντ ί να τ η ς Φ εζ μ ε β ρ ί σ κ ει α π ρ ο ετ ο ί μ α σ τ η . Π α ρ ά τ α τ α -
ξ ι δ ι ω τ ι κ ά π α ρ ά σ η μ α , π ο υ μ ε π ερ η φ ά νι α κ ο υ β α λ ά ω εδ ώ κ α ι
ε κ εί , ο ι ει κ ό νες π ο υ γ εμ ί ζ ο υ ν τ α μ ά τ ι α μ ο υ κ α τ ο ρ θ ώ νο υ ν να
μ ε α ι φ νι δ ι ά σ ο υ ν. Δ ι α κ τ ι νί ζ ο μ α ι σ ε ένα ν « Β ι β λ ι κ ό Μεσ α ί ω να » .
Μ ι α χ ρ ο νι κ ή α να κ ο λ ο υ θ ί α . Κ ά π ω ς έτ σ ι εί να ι σ τ ο μ υ α λ ό μ ο υ
π λ α σ μ ένες ο ι ει κ ό νες τ η ς Π α λ α ι ά ς Δ ι α θ ή κ η ς. Κ ά π ω ς έτ σ ι κ α -
τ α λ α β α ί νω ό τ ι θ α ή τ α ν η ζ ω ή σ τ ο ν Μεσ α ί ω να . Τ ι σ υ νδ υ α σ μ ο ύ ς
φ τ ι ά χ νει ο νο υ ς γ ι α να δ ι α χ ει ρ ι σ τ εί α υ τ ό π ο υ β λ έπ ει . Δ ρ ο -
μ ά κ ι α σ τ ενά κ α ι κ ο ί λ α έω ς κ υ κ λ ι κ ά π ο υ χ ω ρ ο ύ ν μ ό λ ι ς ένα ν
ά νθ ρ ω π ο ή ένα γ α ϊ δ ο υ ρ ά κ ι . Ε μ π ό ρ ι ο π α λ λ ό μ ενο κ α ι τ α ξ ι νο μ η -
μ ένο α υ σ τ η ρ ά κ α τ ά α ντ ι κ εί μ ενο . Ο ι α γ ο ρ α π ω λ η σ ί ες γ ί νο ντ α ι
432
χ ω ρ ίς βιτρίν ε ς, έξω στα στενά αυτά δρομάκ ι α, α φού μέ σα
σ τα κατασ τή ματα σχεδόν δεν υπάρχε ι χώρος γι α ν α μπε ι ο
π ελ ά τη ς . Ο αγ οραστής ξέρει από πριν τ ι θέ λε ι κ α ι ο πω λητ ής
γ ν ω ρ ίζ ε ι τον τρόπο να του το πουλήσε ι πρι ν α κ όμη α υτ ός τ ο
ζ η τ ήσ ε ι. Βαφε ί α με φ υσικές χρωστι κ έ ς σε λε κ άν ε ς χτ ι στ έ ς
κ α ι υπαίθριε ς , με ανθρώπους – μυρμήγκ ι α ν α μπαι ν οβ γα ί ν ουν
κ α ι ν α τσ αλαβουτούν με χρωματισμέ ν α πόδι α . Μ ε ν τ ρε σέ δε ς ,
τζ α μιά και αρχοντικά, με κήπους κλε ι στ ούς κ α ι προφυλα γμέ -
ν ο υ ς απ ό τη ματιά των περιπατητών. Σχε δόν σε κ άθε πολύβ ουη
γ ων ι ά, σ ε κάθ ε σταυροδρόμι, μορφ ές Αράβ ω ν κ αι Βε ρβ έ ρω ν ,
τυ λ ιγ μέ ν ε ς μ ε το απαραίτητο πανωφόρι κ αι τ ην κ ουκ ούλα,
α κ ο υ μπισ μ έ ν ε ς σε τοίχο ή καθισμέν ε ς α ν α κ ούρκ ουδα. Μ ορ-
φέ ς που δ αμάζ ουν τον χρόνο ελαχιστ οποι ών τ ας τ ι ς κ ι ν ήσε ι ς
το υ ς. Κάτι σ αν slow motion. Μ ορφ ές ί δι ε ς κ αι α πα ρά λλαχτ ε ς ,
ό π ως έ χoυν αποτυπωθεί στις εικονογραφήσε ι ς τ ης Βί β λου.
Ό π ως τις ε ίδαν τα μάτια των Γάλλω ν ορι ε ν τ αλι στ ών . Όπω ς
τις μ ε τέ φε ρ ε στον καμβά του ο Ράλλ ης . Ο χρόν ος μέ σα στ η
Με ν τ ίν α της Φ εζ διαστέλλεται, τον συν αν τ ώ ω σά ν ακ ί ν ητ ο ε δώ
κ α ι αιώ ν ε ς. Ο τρόπος που έχει δομηθε ί τ ο κ ε ν τ ρι κ ό σημε ί ο
433
κ α ι γ ύ ρ ω τ ο υ α να π τ ύ σ σ ο ντ α ι κ υ κ λ ι κ ά σ α ν σ τ ρ ώ μ α τ α κ ρ εμ μ υ -
δ ι ο ύ τ α σ τ ενά τ η ς Α γ ο ρ ά ς, τ α ψη λ ά τ εί χ η π ο υ π ερ ι κ λ εί ο υ ν
τ η ν π ό λ η κ α ι τ η ν Α γ ο ρ ά τ η ς, ο ι ελ ά χ ι σ τ ες α π ο σ τ ά σ ει ς, η
δ ο μ ή τ ω ν κ τ η ρ ί ω ν ώ σ τ ε να κ ρ α τ ο ύ ν τ ο φ ω ς κ α ι να α να π τ ύ σ σ ο -
ν τ α ι εσ ω τ ερ ι κ ά , η χ ω ρ ο θ έτ η σ η τ ω ν σ υ ντ εχ νι ώ ν, τ α ελ ά χ ι σ τ α
τ ετ ρ α γ ω νι κ ά τ ω ν κ α τ α σ τ η μ ά τ ω ν, ο ι μ υ ρ ω δ ι ές τ ω ν μ π α χ α ρ ι -
κ ώ ν, τ α σ π ρ ω ξ ί μ α τ α τ ω ν γ α ϊ δ ο υ ρ ι ώ ν, ο ι φ ω νές τ ω ν χ α μ ά λ η δ ω ν
( b a l a k b a l a k = π ρ ο σ ο χ ή π ρ ο σ ο χ ή ) , ο ι ά νθ ρ ω π ο ι π ο υ α γ ω νί ζ ο -
ν τ α ι γ ι α τ ο μ ερ ο κ ά μ α τ ο , ο ι μ α τ ι ές, γ εμ ά τ ες κ α τ α ρ ρ ά κ τ η , τ ω ν
η λ ι κ ι ω μ ένω ν π ο υ κ ά θ ο ντ α ι κ α τ ά χ α μ α σ ε γ ω νι ές π ερ ι μ ένο ντ α ς
ά ρ α γ ε τ ι , ό λ α μ α ό λ α ο ρ ι ο θ ετ ο ύ ν τ η ν έννο ι α τ η ς Α γ ο ρ ά ς σ τ η ν
Α να τ ο λ ή . Π α ρ α π έμ π ο υ ν σ τ η ν Α γ ί α Γρ α φ ή , σ τ ο υ ς π λ α νό δ ι ο υ ς
π α ρ α μ υ θ ά δ ες τ ο υ α ρ α β ι κ ο ύ Μεσ α ί ω να . Ό λ α σ ε μ ι α σ τ ρ ω τ ή κ α ι
χ ω ρ ί ς α να τ α ρ ά ξ ει ς χ ρ ο νι κ ό τ η τ α . Η Φ εζ εί να ι κ λ ει σ τ ή ώ χ ρ α
α ρ α β ι κ ή ς π ρ ο έλ ευ σ η ς, μ ε τ ο υ ς κ α τ ο ί κ ο υ ς τ η ς α νέκ α θ εν εκ εί .
Τ ο α π ό β ρ α δ ο π ο υ μ υ ρ ί ζ ει ά νθ η π ο ρ τ ο κ α λ ι ά ς, π ρ ο σ τ α τ ευ μ ένη
μ έσ α σ τ η γ α λ ή νη τ ο υ ξ ενο δ ο χ εί ο υ μ ο υ , ria d τ ο υ 1 5 ο υ α ι ώ να
σ τ ι ς π α ρ υ φ ές τ η ς Μεντ ί να , επ εξ ερ γ ά ζ ο μ α ι τ ι ς ει κ ό νες τ η ς
434
η μ έ ρας. Σ υλλογίζομαι ότι για να κατ α ν οήσε ι κ άποι ος τ ο πο-
λ ι τισ τικό γ αϊτα νάκι είναι απαραίτητος ο γύρος τ ης Μ ε σογε ί -
ο υ . Αν δε ν πε ράσει από την Ελλάδα, τ ην Ιτ α λί α , τ ην Κ ω ν στ α-
ν τ ιν ούπολη, τη Βόρεια Αφ ρική και τέ λος τ ην Ισπα ν ί α , τ ί ποτ α
δ εν βγ άζ ε ι ν ό ημα. Ο γύρος αυτός είναι α ν α γκ αί ος γι α ν α α πο-
κ α λ υ φθ ε ί ε μπρός του η συνέχεια των πραγμά τ ω ν . Χρε ι ά στ ηκ ε
το φ οιν ικικό αλφ άβητο για να δημι ουργηθούν τ α ε λλην ι κ ά
γ ρ ά μματα. Ί σ ως, για πρώτη φ ορά εκε ί στ ην Ε ύβ οι α κ αι με τ ά
τις γ ρ αμμικέ ς γραφ ές. Τ ι απλοϊκότερη α πόδε ι ξη, α πό μι α μα -
τιά σ τα γ ράμματα του βερβέρικου αλφάβ ητ ου (τ ι φι ν ά γ), που
κ α ι αυ τά έ λκουν την καταγωγή τους από τ ο φοι ν ι κ ι κ ό α λφά-
βη τ ο : Θ= ΙΕΜΠ , Λ= ΙΕΝΤ , Ε= ΙΕΔ, Ι = ΙΕ Ζ , Σ = ΙΙ, Ι= ΙΕ Ν, Ο= ΙΕ Ρ.
Σ ύ μ βολα που μοιάζουν με τα αντίστο ι χα φοι ν ι κ ι κ ά: Κ , Υ , Ι,
Θ, Τ , Λ. Όμοια σύμβολα, με άλλους ή χους . Μ ε αυτ ήν ακ ρι β ώς
τη ν αλληλοδιαδοχή χτίστηκε η Αγια –Σ οφι ά, με α ρχι τ έ κ τ ο-
ν ες , μ αθηματικούς και γεωμέτρες, μπολι ασμέ ν ους α πό τ ον
Ε υ κ λε ίδ η και τον Αρχιμήδη. Και από ε κ ε ί , τ α σχήμα τ α κ α ι οι
κ α νόν ε ς και κυ ρίως οι ιδέες προχώρ ησαν , μέ σα α πό τ ην άμμο
π ο υ τα διάσ ωσε και τα εξέλιξε. Χρ ε ι ά στ ηκ αν οι α ρα β ι κ έ ς
435
κ ό γ χ ες, γ ι α να α π ο γ ει ώ σ ει ο χ ρ ι σ τ ι α νι σ μ ό ς τ ο ν Θ εό τ ο υ μ έσ α
α π ό τ α γ ο τ θ ι κ ά τ ό ξ α . Τ α σ υ νδ ύ α σ ε μ ε τ ο ν κ α λ ύ τ ερ ο τ ρ ό π ο η
Σ ι κ ελ ί α . Κ α ι α κ ο λ ο ύ θ ω ς, χ ρ ει ά σ τ η κ α ν τ α εύ φ ο ρ α εδ ά φ η τ η ς
Ι σ π α νί α ς γ ι α να φ τ ι α χ τ ο ύ ν έρ γ α ο χ υ ρ ω μ α τ ι κ ή ς κ α ι μ νη μ ει α -
κ ή ς α ρ χ ι τ εκ τ ο νι κ ή ς, α π λ ω μ ένα μ έσ α σ ε π ο ρ τ ο κ α λ ι ές, κ α ι μ ε
τ α κ α νά λ ι α τ ο υ ς γ εμ ά τ α νερ ό , ώ σ τ ε να π ρ ο χ ω ρ ή σ ει η Ε υ ρ ώ π η
σ τ η ν α π ο γ εί ω σ ή τ η ς. Έ να π ή γ α ι να έλ α α ι ώ νω ν, μ έσ α σ ε α υ τ ή ν
τ η ν ευ λ ο γ η μ ένη λ εκ ά νη . Έ να β ο υ τ υ ρ ω μ ένο π ι λ ά φ ι μ ε β ερ ί κ ο -
κ α , σ τ α φ ί δ ες, κ ο υ κ ο υ νά ρ ι α κ α ι κ α νέλ α π ρ ο σ γ ει ώ νετ α ι κ α υ τ ό
ε μ π ρ ό ς μ ο υ κ α ι μ ε α π ο σ π ά α π ό τ ι ς σ κ έψει ς. Α π ο λ α μ β ά νω τ ο
α π τ ό τ η ς γ εύ σ η ς κ α ι α φ ή νω τ ο υ ς δ ύ σ κ ο λ ο υ ς σ υ λ λ ο γ ι σ μ ο ύ ς γ ι α
ά λ λ ο υ ς, π ι ο ει δ ι κ ο ύ ς.
Μ α ρ α κ ές
Μ ι α κ ό κ κ ι νη α π λ ω σ ι ά σ τ ο υ ς π ρ ό π ο δ ες ενό ς π α νύ ψη λ ο υ β ο υ -
ν ο ύ , μ ε τ ι ς κ ο ρ υ φ ές τ ο υ χ ι ο νι σ μ ένες. Ε ί να ι η π ό λ η π ο υ σ υ -
γ κ εντ ρ ώ νει σ τ ο υ ς κ ό ρ φ ο υ ς τ η ς τ α π ι ο α ντ ι π ρ ο σ ω π ευ τ ι κ ά
τ εχ νο υ ρ γ ή μ α τ α τ η ς χ ώ ρ α ς. Α π ό τ ο α ρ κ ετ ά τ ο υ ρ ι σ τ ι κ ό τ η ς Π α -
436
ζ ά ρ ι και τους πλανόδιους μικροπωλητ έ ς τ ης , τ ους χα λά δε ς
τη ς και τα καταστήματα που πωλούν πα ρα δοσι ακ ή τ έ χν η κ αι
α ντίκε ς , μέ χρι τα μουσεία της, ακ όμη κ α ι τ α κ ατ α λύμα τ ά
τη ς που ε π ιμέ νουν να χρησιμοποιού ν πα τ ροπα ρά δοτ α υλι κ ά ,
τε χ νικέ ς και α ντικείμενα. Ένα γαϊτανά κ ι από ξύλα σκ αλι στ ά,
σ ιν τ ρ ιβάν ια, γ ύψ ινα, μάρμαρα ξετυλί γε ι μυρω δι έ ς κ έ δρου,
a b e r και τούγ ι ας, που συνδυάζονται με αυτ έ ς α πό τ α α ν θι -
σ μ έν α ε σ πε ριδοειδή. Για αυτό, τα αρ ώμα τ α τ ης Αν α τ ολής ε ί -
ν α ι π άν τα ξ ύ λινα και πικάντικα. Έχει πι αστ ε ί ο α υχέ ν ας μου,
α φ ο ύ σ υ ν ε χώ ς κοιτώ ψ ηλά. Τ ο ένα ξύλι ν ο τ αβ άν ι δι αδέ χε τ α ι
το άλ λο. Κυ ρίως πολύγωνες οροφ ές, σχε δόν τ ρι σδι άστ α τ ε ς ,
μ ε κ όγ χ ε ς , μ ε τετράγωνα προοπτικά σχέ δι α , με γε ω με τ ρι -
κ έ ς και ν ατουραλιστικές κυρίως παραστ ά σε ι ς , πά ν τ α πολύ-
χ ρ ωμ ε ς ακολουθούν η μία την άλλη . Αι ών ε ς τ ώρα φαί ν ε τ α ι
ν α ε κτυλίσ σ ε ται στη χώρα ένας άτυπος δι αγω ν ι σμός γι α τ ην
ωρ α ιό τε ρα σ καλισμένη ξύλινη οροφ ή. Ε υτ υχώς γι α ε μά ς τ ους
ε π ι σ κέ πτε ς τη ς, δεν έχει ακόμη στεφθε ί ο ν ι κ ητ ής .
437
Περ ι δ ι α β α ί νο ντ α ς…
Κ α θ ώ ς μ α νι α κ ή τ ω ν υ φ α σ μ ά τ ω ν, τ ω ν υ φ ά νσ εω ν κ α ι τ ω ν ρ ο ύ -
χ ω ν, τ ο Μα ρ ό κ ο εί να ι ένα ς α κ ό μ η π α ρ ά δ ει σ ό ς μ ο υ . Τ α μ ά τ ι α
μ ο υ α π ο λ α μ β ά νο υ ν τ ο υ ς α γ ο ρ ί σ τ ι κ ο υ ς j a b a t o s κ α ι κ υ ρ ί ω ς τ ι ς
κ ο ρ ι τ σ ί σ τ ι κ ες j e l l a b a s . Ό π ω ς ό λ α τ α π ρ ά γ μ α τ α , έτ σ ι κ α ι τ α
ρ ο ύ χ α α π ο τ υ π ώ νο υ ν ι σ τ ο ρ ι κ ές δ ι α δ ρ ο μ ές. Η ι σ τ ο ρ ί α φ α ί νε-
τ α ι να ξ εκ ι νά α π ό τ α π ερ σ ι κ ά κ α ι π α ρ θ ι κ ά κ α φ τ ά νι α τ ο υ 9 ο υ
α ι ώ να , π ο υ δ εν εί χ α ν γ ι α κ ά , δ εν εί χ α ν κ λ εί σ ι μ ο . Ή τ α ν α π λ ές
σ τ ρ ώ σ ει ς υ φ ά σ μ α τ ο ς, π ο υ ρ ί χ νο ντ α ν π ά νω σ τ ο σ ώ μ α κ α ι τ ο
κ ά λ υ π τ α ν μ έχ ρ ι τ ο π ά τ ω μ α . Η φ ο ρ εσ ι ά α υ τ ή π έρ α σ ε τ ο ν 1 2 ο
α ι ώ να σ τ ο υ ς Α β β α σ ί δ ες κ α ι μ ετ ά σ τ ο υ ς Φ α τ ι μ ί δ ες, γ ι α να
α π ο γ ει ω θ εί εδ ώ σ τ ο Μα ρ ό κ ο . Α ρ χ ι κ ά , η Φ εζ δ ι α τ η ρ εί τ ο ν
β α ρ ύ α ρ α β ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α , μ ε τ α τ ετ ο νά κ τ η ς α π ό π ο λ ύ κ λ ω σ τ α
β ελ ο ύ δ α , κ εντ η μ ένα μ ε χ ρ υ σ ο π ο ί κ ι λ τ ες κ λ ω σ τ ές. Τ ο Μα ρ α κ ές
κ α ι ο ι Β ερ β έρ ο ι τ ο υ επ ι λ έγ ο υ ν λ επ τ επ ί λ επ τ α κ α ι ελ α φ ρ ύ τ ερ α
υ φ ά σ μ α τ α , έντ ο να χ ρ ώ μ α τ α κ α ι φ α ρ δ ι ές ζ ώ νες. Μετ ά τ ο π έ-
ρ α σ μ α α π ό τ η ν Α νδ α λ ο υ σ ί α , τ α κ ο ψί μ α τ α σ τ ο ρ ο ύ χ ο γ ί νο ντ α ι
π ι ο γ εω μ ετ ρ ι κ ά κ α ι τ α μ α νί κ ι α σ τ ενό τ ερ α . Ε π ι λ έγ ο ντ α ι φ υ σ ι -
438
κ ά με τάξ ια και λεπτοϋφ ασμένα βελού δα , που κ ε ν τ ι ούν τ α ι με
χ ρ υ σέ ς ή ασ ημένιες κλωστές. Βλέπω τ ην α ν ώτ ε ρη κ οι ν ω ν ι κ ή
τά ξ η ν α χ ρησ ιμοποιεί σιγά σιγά ταιν ί ε ς πλά τ ους από πε ν ή-
ν τ α ε κατοσ τά έως ένα μέτρο και μήκ ος έ ω ς τ ρί α μέ τ ρα, κ ε -
ν τ η μέ ν ε ς μ ε γ εωμετρικά σχέδια σαν τ α σχέ δι α τ ω ν κ ι λι μι ών
τη ς πε ριοχής . Βλέπω τον τρόπο που ο ι Ε β ραί οι τ ης πε ρι οχής
ε π ι λ έ γ ο υν τη διαφ οροποίησή τους, β άφον τ ας λε υκ ό ή πορτ ο-
κ α λ ί, μ έ τριας ποιότητας μεταξωτό νή μα. Τα με τ άξι α έ ρχον τ αι
σ τη ν αρχή απ ό την Ανατολή και στη συν έ χε ι α από β ι οτ ε χν ί ε ς
τη ς Λ υώ ν , της Ισπανίας και της Ιταλί ας . Αποκ ορύφω μα τ ης
π ο λ υτέ λε ιας ε ίναι πάντα όπως παντού ά λλω στ ε τ ο ν υφι κ ό, με
σ η μ ε ίο αν αφο ράς τη βαρύτιμη και πο λυσκ α λι σμέ ν η ζών η α πό
π ο λ ύτιμο μέ ταλλο. Η νυφ ική ενδυμασί α πι στ οποι ε ί τ η δύν α μη
τη ς ο ικογ έ ν ε ια ς της νύφ ης καθώς και τ ην αξι οσύν η τ ης οι κ ο-
γ έ νε ιας του γ αμπρού που την επέλεξε. Ε δώ, η ν ύφη συν οδε ύε -
τα ι απ ό δύο πρόσφ ατα νυμφ ευμένες, πολυτ ε λώς ν τ υμέ ν ε ς κ α ι
σ το λισ μ έ ν ε ς , ώστε η ομοιότητα της ε ι κ όν ας τ ους με αυτ ήν
τη ς ν ύ φη ς ν α παραπλανά τα κακά πνεύ μα τ α. Κ αφτ άν ι α κ α ι κ ι -
μ ο ν ό ε ν θυλακώνουν τη μαγεία της Αν α τ ολής ή πώς τ ο ρούχο
439
μ π ο ρ εί να α π ο τ υ π ώ σ ει ένα ν ο λ ό κ λ η ρ ο π ο λ ι τ ι σ μ ό , τ ι ς ι δ έες
τ ο υ κ α ι τ ο ν τ ρ ό π ο π ο υ α ντ ι λ α μ β ά νετ α ι τ ο ν κ ό σ μ ο .
Εκ τ ό ς α π ό τ α α γ α π η μ ένα μ ο υ υ φ ά σ μ α τ α , σ τ ο Μα ρ ό κ ο σ υ να ντ ω
κ α ι υ π έρ ο χ α κ ι λ ί μ ι α . Κ ά θ ε β ερ β έρ ι κ η φ υ λ ή , σ χ εδ ό ν κ ά θ ε χ ω -
ρ ι ό κ α ι π ερ ι ο χ ή τ η ς χ ώ ρ α ς επ ι λ έγ ει χ ρ ό νι α κ α ι χ ρ ό νι α ά λ λ ο
σ χ έδ ι ο , ά λ λ α χ ρ ώ μ α τ α , ά λ λ η τ εχ νο τ ρ ο π ί α γ ι α να κ α τ α σ κ ευ ά σ ει
τ α α π α ρ α ί τ η τ α σ τ ρ ω σ ί δ ι α τ ο υ α γ ρ ο τ ι κ ο ύ τ η ς κ α τ α λ ύ μ α τ ο ς. Τ α
π ερ ι σ σ ό τ ερ α γ εω μ ετ ρ ι κ ά , ά λ λ α μ ε α νι μ ι σ τ ι κ ά σ ύ μ β ο λ α , ά λ λ α
α νά γ λ υ φ α μ ε π ρ ο σ π ά θ ει α να α π ο κ τ ή σ ο υ ν ό γ κ ο , ά λ λ α μ ε κ ε-
ν τ ή μ α τ α , ά λ λ α μ ε κ ρ ό σ σ ι α , ά λ λ α μ ε γ εω μ ετ ρ ι κ ά σ χ έδ ι α κ α ι
ε π α να λ α μ β α νό μ ενες λ ω ρ ί δ ες. Κ ά θ ε φ υ λ ή , κ ά θ ε χ ω ρ ι ό , σ χ εδ ό ν
κ ά θ ε ο ι κ ο γ ένει α π α ί ρ νει τ η β α σ ι κ ή φ ό ρ μ α κ α ι τ η ν α π ο γ ει ώ νει
μ ε τ η φ α ντ α σ ί α τ η ς. Π α ρ α τ η ρ ώ τ ο ν δ ί χ ρ ω μ ο σ υ νδ υ α σ μ ό ώ χ ρ α ς
κ α ι κ ό κ κ ι νο υ σ τ ο κ ι λ ί μ ι τ ο υ δ ω μ α τ ί ο υ τ ο υ ξ ενο δ ο χ εί ο υ μ ο υ
κ α ι α ντ ι λ α μ β ά νο μ α ι ό τ ι η χ ώ ρ α εί να ι α κ ρ ι β ώ ς ο σ υ νδ υ α σ μ ό ς
α υ τ ώ ν τ ω ν δ ύ ο χ ρ ω μ ά τ ω ν.
440
Σ υ ναν τώ και υπέροχα κεραμικά. Άλλη τ ε χν οτ ροπί α στ α πα ρά -
λ ι α , άλ λη σ την ενδοχώρα. Άλλη ο Άνω , άλλη ο Μ ε σα ί ος , ά λλη
ο Κ άτω Άτλας . Σιγά σιγά, το μάτι μα θα ί ν ε ι ν α τ α ξε χω ρί ζε ι .
Ε ν τ υπωσ ιάζ ομαι από κάποια κεραμικ ά τ ου Ri f . Ε ί ν α ι ώχρε ς
γ ή ι ν ε ς , φτιαγ μένα από γυναίκες και φέ ρουν γε ω με τ ρι κ ά σχέ -
δ ι α . Ε ίν αι σ αν να βλέπω ελληνικά γεω με τ ρι κ ά α γγε ί α τ ου 7ου
α ι ώ να π.Χ .. Ερωτεύομαι τα λαγήνια που αποτ υπών ουν με γε ω -
μ ετρικά σ χ έ δια θηλυκά στήθη.
Σ υ ναν τώ και πλακάκια. Και αυτά αποκτ ούν ε δώ ά λλη δι άστ α ση.
Α να πτύ σ σ ον ται σε άλλη παραλλαγή. Σ τ ο Μ αρόκ ο συν δυά ζε τ α ι
η π ερσ ική τέ χνη της κεραμοποιίας, π ου έ φτ ι αξε τ α τ υρκ ουά ζ
τη ς αρ ισ το υργ ήματα πέρα στη μακριν ή Ε υρασί α , με τ α κ ε ρα-
μ ι κ ά της Με σ ογείου, ιδίως τα azulej os . Γ ι α μι α φορά α κ όμη,
ό λ α μπε ρδε ύον ται γλυκά και φ τιάχνο υν τ α j el l i ngs . Αφού ο
π η λ ός σ τε γ ν ώ σ ει και ζωγραφ ιστεί, ψ ήν ε τ α ι κ αι σμα λτ ών ε τ α ι .
Ω ς εδ ώ , γ ν ωσ τή η διαδικασία. Μ ετά , α ρχί ζε ι η ν τ όπι α πα -
ρ α λ λαγ ή . Το π λακάκι σπάει με σφ υρ ί , ώστ ε ν α χω ρι στ ε ί σε
γ ων ί ε ς, τε τρ άγ ω να, λωρίδες και αστέ ρι α κ αι ν α φτ ι αχτ ούν με
441
α υ τ ά δ ι α κ ο σ μ η τ ι κ ά α νει κ ο νι κ ά σ χ έδ ι α . Με τ ι ς ενθ έσ ει ς α υ τ ές
ν τ ύ νο ντ α ι ο λ ό κ λ η ρ ο ι τ ο ί χ ο ι , π α τ ώ μ α τ α , α υ λ ές, π η γ ά δ ι α , π ά -
γ κ ο ι , τ ρ α π έζ ι α κ α ι ό , τ ι ά λ λ ο μ π ο ρ εί να φ α ντ α σ τ εί τ ο μ υ α λ ό .
Σ υ να ντ ώ κ α ι τ α κ ο σ μ ή μ α τ α τ ω ν Β ερ β έρ ω ν. Ά λ λ ο ς έρ ω τ α ς. Χ ο ν-
δ ρ ές α λ υ σ ί δ ες, μ α σ ί φ β ρ α χ ι ό λ ι α , μ ε ένθ ετ α κ ο ρ ά λ λ ι α τ η ς
ε ρ ή μ ο υ γ ι α να φ έρ νο υ ν τ ύ χ η κ α ι να δ ι ώ χ νο υ ν τ ο κ α κ ό τ ο μ ά τ ι .
Τ α β ρ α χ ι ό λ ι α τ ω ν χ ερ ι ώ ν κ α ι τ ω ν π ο δ ι ώ ν δ εν δ ι ώ χ νο υ ν μ ό νο
τ ο κ α κ ό τ ο μ ά τ ι , α λ λ ά σ υ νή θ ω ς έχ ο υ ν μ υ τ ερ ές εξ ο χ ές– κ α ρ φ ι ά
π ρ ο ς τ α έξ ω γ ι α να μ π ο ρ ο ύ ν να α μ υ νθ ο ύ ν τ α α νή λ ι κ α κ ο ρ ί τ σ ι α
κ α ι να π ρ ο σ τ α τ ευ τ ο ύ ν α π ό τ ο υ ς επ ί δ ο ξ ο υ ς α π α γ ω γ εί ς τ ο υ ς.
Πώ ς η α νά γ κ η μ ετ έτ ρ εψε τ ο σ τ ο λ ί δ ι σ ε κ ό σ μ η μ α . Ή π ώ ς τ ο
μ ο να δ ι κ ό ό π λ ο π ο υ επ ι τ ρ επ ό τ α ν σ τ ι ς ψυ χ ές α υ τ ές έπ ρ επ ε να
ν τ υ θ εί μ ε κ έλ υ φ ο ς κ ο σ μ ή μ α τ ο ς. Π α ρ α τ η ρ ώ τ α π ερ ι β ρ α χ ι ό -
ν ι α , τ ο σ χ ή μ α τ ω ν ο π ο ί ω ν μ ε π α ρ α π έμ π ει σ τ α α ντ ί σ τ ο ι χ α τ ω ν
π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ι κ ώ ν χ ρ ό νω ν π ο υ ξ α π λ ώ νο υ ν π λ έο ν σ ε μ ο υ σ ει α κ ές
π ρ ο θ ή κ ες. Σκ έφ τ ο μ α ι π ώ ς ο ι γ υ να ί κ ες σ υ νη θ ί ζ ο υ ν σ χ εδ ό ν α π ό
π α ι δ ι ά να κ ο υ β α λ ο ύ ν σ τ ο κ εφ ά λ ι τ ο υ ς α σ η μ ένι ο υ ς δ ί σ κ ο υ ς –
τ ο υ ς π ερ ί φ η μ ο υ ς σ ά λ χ α – μ ε δ ι ά μ ετ ρ ο έω ς εί κ ο σ ι εκ α τ ο σ τ ά ,
442
ο ι οποίοι ε ίν αι στολισμένοι με το π ε ν τ αστ έ ρι –σφραγί δα τ ου
Σο λ ομώ ν τα και από τους οποίους κρέ μον τ αι δε κ ά δε ς αλυσί -
δ ε ς έ ως το υς ώμους τους. Τ α κοσμή ματ α σχε δόν κ ατ ’ απο-
κ λ ε ισ τικότητα ασημένια και σιδερένι α , κ αθώς η γη δε ν ε ί χε
χ ρ υ σ ό . Οι τε χν οτροπίες πολλές και συν δυασμέ ν ε ς . Σ κ αλι στ ά,
π ε ρ ί κλε ισ τα σ μάλτα, διάτρητα, εμπί ε στ α αν άγλυφα σε μή-
τ ρ ες, σ υ ρματε ρά, εγχάρακτα, στικτά, χυτ ά , σφρα γι στ ά , κ ρου-
σ τ ά , έ κτυπα. Ζαλίζομαι από την ποι κ ι λί α . Βλέ πω σύμβ ολα,
κ υ ρ ίως ψάρια, σταυρούς, δέντρα, περ ι στ έ ρι α κ αι μην ί σκ ους .
Β λ έπ ω κέ ρ ατα ω ς φ υλαχτά, καθώς η α ραβ ι κ ή λέ ξη προέ ρχε τ α ι
α π ό τη λ έ ξ η φως – ακτίνα. Συνειδητοποι ώ τ η δι αχρον ι κ ότ ητ α
τ ων σ υ μβόλων . Ψάρια που ήδη χρησιμ οποι ούν τ αι ω ς φυλα χτ ά
α π ό τους π ροϊστορικούς χρόνους, γι α ν α πε ράσουν α πό τ ους
ειδ ω λ ολάτρε ς και να καταστούν σημα ν τ ι κ ό χρι στ ι αν ι κ ό σύμ-
β ο λ ο, καθ ώ ς η ελληνική λέξη ΙΧΘΥΣ αποτ υπών ε ι τ α αρχι κ ά
τ ο υ Ιησ ο ύ. Σ τα υροί που συμβολίζουν τ η ζω ή κ αι ο κ όμπος
τ ο υ ς τη διασ ταύρωση των ενεργητικών κ α ι παθητ ι κ ών στ οι -
χ ε ίων της φύ σ ης και χρησιμοποιούντ α ν ήδη ω ς μυστ ι κ ι στ ι κ ά
θ ρ η σ κε υ τικά σύμβολα ένωσης και ε υγον ί α ς στ η φοι ν ι κ ι κ ή
443
Κ α ρ χ η δ ό να κ α ι σ τ η ν α ρ χ α ί α Α ί γ υ π τ ο . Π ερ ι σ τ έρ ι α , ένα σ η μ ι -
τ ι κ ό σ ύ μ β ο λ ο π ο υ μ ετ έπ ει τ α σ τ ο ν χ ρ ι σ τ ι α νι σ μ ό σ υ μ β ό λ ι σ ε τ ο
Ά γ ι ο Π νεύ μ α κ α ι γ ι α τ ο υ ς μ ο υ σ ο υ λ μ ά νο υ ς ή τ α ν τ ο π ο υ λ ί π ο υ
έσ β η σ ε τ α ί χ νη α π ό τ ο α ί μ α τ ο υ Μω ά μ εθ , ό τ α ν φ υ γ α δ εύ τ η κ ε
τ ρ α υ μ α τ ι σ μ ένο ς γ ι α τ η Μεδ ί να , γ λ ι τ ώ νο ντ α ς έτ σ ι α π ό τ ο υ ς
δ ι ώ κ τ ες τ ο υ . Δ έντ ρ α π ο υ γ ι α τ ο υ ς μ ο υ σ ο υ λ μ ά νο υ ς α π ο τ ελ ο ύ ν
σ ύ μ β ο λ α π ρ ο σ τ α σ ί α ς, κ υ ρ ί ω ς λ ό γ ω τ ο υ χ ρ ώ μ α τ ό ς τ ο υ ς κ α ι
σ ε π ο λ λ ές α νι μ ι σ τ ι κ ές θ ρ η σ κ εί ες σ υ μ β ο λ ί ζ ο υ ν τ η ζ ω ή κ α ι
τ η ν π ο ρ εί α τ η ς. Β λ έπ ω κ α ι μ η νί σ κ ο υ ς, τ α γ νω σ τ ά μ α ς μ ι σ ο -
φ έγ γ α ρ α , σ ύ μ β ο λ α τ ω ν π ρ ώ ι μ ω ν α ι ώ νω ν τ ο υ Β υ ζ α ντ ί ο υ , π ο υ
υ ι ο θ ετ ή θ η κ α ν α π ό τ ο υ ς Ο θ ω μ α νο ύ ς κ α θ ώ ς κ α τ ά τ η ν π α ρ ά δ ο σ η
α π ει κ ο νί ζ ο υ ν τ η μ ερ ι κ ή έκ λ ει ψη τ η ς σ ελ ή νη ς κ α τ ά τ η νύ χ τ α
τ η ς μ εγ ά λ η ς π τ ώ σ η ς τ η ς Π ό λ η ς. Μη νί σ κ ο ς, ά λ λ ω σ τ ε, μ α ζ ί μ ε
ά σ τ ρ ο σ τ ο λ ί ζ ει τ η ν α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ι κ ή σ η μ α ί α τ ο υ Σελ ί μ τ ο υ Γ’
σ τ ι ς α ρ χ ές τ ο υ 1 9 ο υ α ι ώ να . Κ α ι , κ υ ρ ί ω ς, β λ έπ ω τ ο χ έρ ι τ η ς
Φ α τ ί μ α . Τ ο χ έρ ι π ο υ ξ εκ ι νά α π ό τ ο υ ς Κ α ρ χ η δ ό νι ο υ ς κ α ι επ α -
νέρ χ ετ α ι σ τ ο π ρ ο σ κ ή νι ο μ ε τ ο υ ς Φ α τ ι μ ί δ ες τ ο υ 1 2 ο υ α ι ώ να . Η
γ νω σ τ ή π α λ ά μ η , μ ε τ α π έντ ε δ ά χ τ υ λ α να α ντ ι π ρ ο σ ω π εύ ο υ ν τ η ν
ο ι κ ο γ ένει α τ ο υ Μω ά μ εθ κ α ι α να λ ό γ ω ς α ν α υ τ ά εί να ι α νο ι χ τ ά ή
444
κ λ εισ τά, ν α λε ιτουργεί ως σύμβολο α μυν τ ι κ ό ή προστ ατ ε υτ ι -
κ ό από το κακό το μάτι. Παρατηρώ τη μαν ί α γι α τ α β α ρύτ ι μα
κ α ι πολύχρωμα περιδέραια που γεμίζουν τ ους πλούσι ους γυ-
ν α ικε ίους κό ρφ ους, μια συνήθεια ήδη ρι ζω μέ ν η στ ον α ρχαί ο
κ ό σ μο.. Βλέ πω περόνες πολλές και σε σχήμα ε ί τ ε ημι σε λήν ου
ε ίτε τριγ ώ ν ου που συμβολίζει την απόλυτ η αρμον ί α τ ου κ ό-
σ μ ο υ των Βε ρβέρων. Βλέπω και αρκετ ά ε γκ όλπι α , μα κ ρόστ ε ν α
ή τε τρ άγ ων α, φ ωλιές για το Ιερό Κο ράν ι ή γι α φυλα χτ ά , με
κ ρ εμασ μ έ ν α σ ύ μβολα προστατευτικά από τ ο κ α κ ό τ ο μάτ ι . Π α -
ρ α τη ρώ ν τας τον στολισμό των κοσμημά τ ω ν τ ης Βορε ί ου Αφρι -
κ ή ς , καταλαβαίνω για μια φ ορά ακόμη ότ ι , α πό ότ αν ά ρχι σε ν α
π α ρ άγ ε ι τε χ ν ουργήματα ο άνθρωπος τ ης Μ ε σογε ί ου, ε πέ λε γε
σ τα θε ρά έ ως και σήμερα τα ίδια σύμ β ολα. Νοηματ οποι ών τ α ς
τα κ άθ ε φο ρά με τον τρόπο που τον β όλε υε κ α ι ε ξυπηρε τ ούσε
τις αν άγ κε ς της ψ υχής του. Επέλεγε αυτ ό που έ β λε πε γύρω
το υ , με τρόπο που μπορούσε να το α πε ι κ ον ί σε ι ε υκ ολότ ε ρα.
Σ τη σ υ ν έ χε ια, όταν η επόμενη αντίληψ η δι α δε χότ αν τ ην προ-
η γο ύμε ν η, χρησιμοποιούσε τα ίδια, ή δη γν ω στ ά σύμβ ολα, στ α
ο π ο ί α π ρόσ δ ιδε άλλο ή παραπλήσιο π ε ρι ε χόμε ν ο. Π ά ν τ α ε ί ν α ι
445
ε υ κ ο λ ό τ ερ η η χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ η γ νω σ τ ο ύ κ ελ ύ φ ο υ ς γ ι α να επ ι -
κ ο ι νω νη θ εί τ ο κ α ι νο ύ ρ γ ι ο . Χ ύ νετ α ι φ ρ έσ κ ο νερ ό κ α ι τ ο ί δ ι ο
κ α λ ο ύ π ι χ ρ η σ ι μ ο π ο ι εί τ α ι δ ι α φ ο ρ ετ ι κ ά .
Σ υ να ντ ώ κ α ι τ η ν υ ψη λ ή μ ετ α λ λ ο τ εχ νί α τ η ς χ ώ ρ α ς. Ε δ ώ , ο ι τ ε-
χ νί τ ες δ ο υ λ εύ ο υ ν τ ο μ έτ α λ λ ο μ ε τ ο ν π ι ο λ επ τ επ ί λ επ τ ο τ ρ ό -
π ο . Τ ο υ ς γ ο η τ εύ ει ι δ ι α ί τ ερ α τ ο π α ι χ νί δ ι τ ο υ μ ετ ά λ λ ο υ μ ε
τ ο φ ω ς. Κ α τ α σ κ ευ ά ζ ο υ ν σ υ μ μ ετ ρ ι κ ά κ ενά σ ε φ ύ λ λ α μ ετ ά λ λ ο υ
ώ σ τ ε να δ ι α π ερ νά τ ο φ ω ς κ α ι να α ντ α να κ λ ά τ α σ χ ή μ α τ α σ ε
ο ρ ι ζ ό ντ ι ες επ ι φ ά νει ες. Ο ι λ ά μ π ες, τ α φ ω τ ι σ τ ι κ ά ο ρ ο φ ή ς μ ε
γ ο η τ εύ ο υ ν κ α ι π α ρ α κ ο λ ο υ θ ώ ώ ρ ες τ α π α ι χ νί δ ι α σ κ ι ά ς π ο υ
δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ ν σ τ ο υ ς τ ο ί χ ο υ ς μ ό λ ι ς π έσ ει ο ή λ ι ο ς. Ο π ο λ ι -
τ ι σ μ ό ς τ η ς π ερ ι ο χ ή ς εί να ι π ο λ ι τ ι σ μ ό ς τ ω ν δ α χ τ ύ λ ω ν. Ό λ α
φ τ ι ά χ νο ντ α ι μ ε τ α δ ά χ τ υ λ α , υ φ ά νσ ει ς, μ έτ α λ λ α , κ ερ α μ ι κ ά ,
σ χ έδ ι α , κ λ ω σ τ ές, γ ύ ψο ς, ξ ύ λ ο . Κ υ ρ ί ω ς, ό μ ω ς, φ τ ι ά χ νο ντ α ι μ ε
α γ ά π η , μ ε μ ερ ά κ ι . Η ο μ ο ρ φ ι ά , η α ρ μ ο νί α π ο υ α π ο π νέο υ ν δ εν
μ π ο ρ εί να δ η μ ι ο υ ρ γ η θ εί α λ λ ι ώ ς.
446
Τρ ι γ υ ρίζ ο ν τας γύρω γύρω, μιλώντας σε όσο μπορώ πε ρι σ-
σ ό τ ε ρους , δ ιαβάζοντας την αγγλόφ ωνη έ κ δοση τ οπι κ ών ε φη-
μ ερ ί δ ων , αν αρ ωτιέμαι και πάλι πώς ε ί ν αι ν α ζε ι ς με έ ν α
π ο λ ί τε υμα μη δημοκρατικών δομών. Π ώς ε ί ν αι κ α τ ά τ α χί λι α
δ ι α κ όσ ια χ ρόν ια που υφ ίσταται η Φ ε ζ κ α ι μέ χρι σήμε ρα ν α
μ η ν έ χε ις αν αλάβει, μέσω της αντιπρ οσω πε υτ ι κ ής α ρχής , τ ην
ε υ θ ύ ν η τη ς κοινωνικής σου συνύπαρξης . Σ υν τ αγμα τ ι κ ή μον α ρ-
χ ί α ε δ ώ και π αρατηρώντας την καθημε ρι ν ότ ητ α μού μοι ά ζε ι
σ α ν ν α μ ην αφορά κανέναν η πολιτεια κ ή οργά ν ω ση. Οι ε ι κ όν ε ς
το υ Μο ν άρχη που είναι αναρτημένες σε α ρκ ε τ ά σημε ί α τ ης
χ ώ ρ ας το ν αποδίδουν ως έναν σύγχ ρον ο έ ω ς αποφασι στ ι κ ό
b u si nessma n . Οι άνθρωποι που συναν α στ ρέ φομα ι ε ί ν αι ε υγε -
ν είς και όχι δουλικοί, προσήγοροι κ αι ήρε μοι . Φ α ί ν ε τ αι η
κ ρ α τική ε ξ ο υσ ί α να λειτουργεί ερήμη ν τ ους . Η ροή πληροφο-
ρ ί α ς μ οιάζ ε ι ε λεγχόμενη και η λήψ η αποφάσε ω ν που αφορούν
τη χ ώ ρ α μοιάζ ει να εκτυλίσσεται σε παράλληλο σύμπα ν .
Ό σ ες ημέ ρε ς ε ί μαι εδώ, παρατηρώ ό τ ι οι πι ν ακ ί δε ς , κ αθώς
κ α ι όλε ς οι δ ημόσιες ταμπέλες, περιλαμβ ά ν ουν κ ατ α χω ρί σε ι ς
447
σ ε δ ύ ο δ ι α φ ο ρ ετ ι κ ές γ λ ώ σ σ ες. Στ η μ ί α , μ ά λ ι σ τ α , α ρ κ ετ ά α π ό
τ α σ τ ο ι χ εί α εί να ι σ ύ μ β ο λ α . Ρ ω τ ώ τ ο ν ξ ενα γ ό μ ο υ , ο ο π ο ί ο ς
μ ε π λ η ρ ο φ ο ρ εί ό τ ι μ ε τ η σ υ ντ α γ μ α τ ι κ ή α να θ εώ ρ η σ η τ ο υ 2 0 1 1 ,
μ α ζ ί μ ε τ α α ρ α β ι κ ά κ α ι τ α β ερ β έρ ι κ α εί να ι επ ί σ η μ η γ λ ώ σ σ α
τ ο υ κ ρ ά τ ο υ ς. Ο ι Β ερ β έρ ο ι π ο υ α ντ ι σ τ ο ι χ ο ύ ν σ ε π ο σ ο σ τ ό π ε-
ρ ί π ο υ π ενή ντ α π έντ ε τ ο ι ς εκ α τ ό τ ο υ π λ η θ υ σ μ ο ύ τ η ς χ ώ ρ α ς,
σ χ εδ ό ν π ά ντ α β ρ ί σ κ ο ντ α ι σ τ η Β ό ρ ει α Α φ ρ ι κ ή κ α ι κ υ ρ ί ω ς σ τ η ν
π ερ ι ο χ ή α π ό τ ο Α λ γ έρ ι έω ς τ ο ν ψη λ ό κ ο ρ φ ο Ά τ λ α ντ α , ή δ η α π ό
τ η ν επ ο χ ή τ ω ν Φ ο ι νί κ ω ν. Α π ό γ ο νο ι τ ω ν α ρ χ α ί ω ν Λ ί β υ ω ν ή τ α ν
ή δ η γ νω σ τ ο ί σ τ ο υ ς Ρ ω μ α ί ο υ ς, γ νω σ τ ο ί κ α ι ω ς Ma zik e s σ τ ο
Β υ ζ ά ντ ι ο . Ζο ύ σ α ν έω ς τ η ν π ρ ώ τ η α ρ α β ι κ ή ει σ β ο λ ή σ τ α μ έσ α
τ ο υ 7 ο υ α ι ώ να , δ ι α σ κ ο ρ π ι σ μ ένο ι σ τ η ν α χ α νή έκ τ α σ η τ η ς Β ό -
ρ ει α ς Α φ ρ ι κ ή ς. Α υ τ ο ύ ς σ υ νά ντ η σ α ν ο ι Ο μ εϊ ά δ ες, ό τ α ν ά ρ χ ι -
σ α ν τ η ν κ α τ α κ τ η τ ι κ ή τ ο υ ς επ έλ α σ η σ τ η Β ό ρ ει ο Α φ ρ ι κ ή . Α υ τ ο ί
ή τ α ν π ρ ώ τ α α νι μ ι σ τ ές, α κ ό μ η κ α ι χ ρ ι σ τ ι α νο ί , κ α τ ό π ι ν α ρ α β ο -
π ο ι ή θ η κ α ν, ενσ ω μ α τ ώ θ η κ α ν σ τ ο υ ς Α β β α σ ί δ ες κ α ι α π ό α υ τ ο ύ ς
π ρ ο ή λ θ α ν ο ι Φ α τ ι μ ί δ ες. Α υ τ ο ί σ υ νό δ εψα ν τ ο υ ς Ο μ εϊ ά δ ες σ τ η ν
ε π έλ α σ ή τ ο υ ς σ τ η Β η σ ι γ ο τ θ ι κ ή Ι β η ρ ι κ ή χ ερ σ ό νη σ ο , σ τ ι ς α ρ -
χ ές τ ο υ 8 ο υ α ι ώ να . Η χ ά ρ η τ ω ν Β ερ β έρ ω ν κ α τ α κ τ η τ ώ ν έφ τ α σ ε
448 449

έ ω ς το Το λέ δο. El Adalus, ο βάρβαρος γι α τ ους Βε ρβ έ ρους

π ο υ μ ε γ αλ ούργ ησαν στη Βόρεια Αφ ρι κ ή. Αν δα λουσί α , η χώρα
των βαρ βάρων για την περιοχή αυτήν τ ου κ όσμου α πό τ ον 8ο
έ ω ς και το ν 15ο αιώνα. Ή πώς το κάθε τ α ξί δι β οηθά στ η δι ε ύ-
ρ υ ν ση των οριζόντων. Πώς μεταλλάσσε ι τ ην αν τ ί ληψ ή μα ς γι α
το ν κό σ μ ο. Β ε ρβέροι, λοιπόν, κατακτη τ έ ς κ αι συν ά μα σκ λάβ οι
π ο υ π λημμύρισαν τον οθωμανικό κόσμ ο. Δύο όψ ε ι ς τ ου ί δι ου
ν ο μ ί σ ματος . Κινούμαι σε μια χώρα πο υ ποτ ί ζε τ α ι από δυο πη-
γ έ ς , την αραβική και τη βερβέρικη. Ο χρόν ος μου λί γος κ α ι
δ εν ε ίν αι ε ύ κολο να αντιληφ θώ αν τ ο ν ε ρό που πηγάζε ι από
τις π ηγ έ ς αυτές ομογενοποιείται σε κ οι ν ό ποτ ά μι . Αυτ ό που
βλ έπω ε ίν αι έ ντονες διαφ οροποιήσει ς στ ι ς παραδόσε ι ς , στ α
κ α λ λ ιτε χν ήματα, στη γλώσσα, στα υφά σμα τ α, στ α κ ε ρα μι κ ά.
Π ρ ο ς το παρόν , κρατώ ως αντίστιξη την πε ρί κ λε ι στ η ώχρα τ ης
Φ ε ζ και την κόκκινη ανοιχτή πεδιάδα τ ου Μ αρακ έ ς . Ε λπί ζω
ό τ ι θ α ξ αν αγ υ ρίσω…
450 451
452 Σε μερικά μέρη ε ίναι πιο εύκολο να
επισ τ ρέφε ις. Κάτ ι σε αυτ ά σε ελκ ύε ι
ξα νά και ξα νά. Κάτ ι που έχε ι σχέση
με τ ην ουσ ία τ ου μέρους και εσέ-
να, τ ου επισ κέπτ η, που τ ο επιλέ γε ις
πάλι και πάλι. Ε πισ τ ρέφε ις χωρίς να
σε επηρεάζου ν οι αλλα γές σ τ ις συ ν-
θήκες ζωής, οι απώλε ιες, οι θρήνοι
και τα πέ ν θη γ ια όλα όσα αποχαι-
ρέτ ησες σ τ ο μεσοδιάσ τ ημα. Τα μέρη
αυτ ά παραμέ νου ν ξεπλυμέ να από οτ ι-
δήποτ ε πέρα σε από πά νω τ ους. Δε ν
κ ρατ ού ν επίκ τ ητ ες μυρωδιές, ήχους
ούτ ε κ ύτταρα. Έτ σ ι, επισ τ ρέφε ις χω-
ρίς βάρος και ξα ναπίνε ις από τ ην
πηγή τ ους. Άλλα πάλι μέρη δε ν μπο-
ρε ίς να τα αποσυ νδέσε ις από όλα όσα
πέρα σες. Η επισ τ ρο φή σε α υτ ά, πά ν τα
μια ματ ιά σε πολαρόιν τ άλλων σ τ ιγ-
μών, άλλων φ ορών. Τα δεύτ ερα ε ί-
ναι μέρη που μπορε ί να σε πονέσου ν,
α φού πά ν τα η επισ τ ρο φή σε αυτ ά δε ν
επιτ ρέπε ι τ ην επα φή σου με τ ην απέ-
ρα ν τ η ελευθερία τ ού ε ίναι, πέρα και
έξ ω από α ναμ νήσε ις και σ τ ιγμές.
Η ταράτ σα τ ου Ιμαρέτ, με τ ις μο-
λυβέ ν ιες καμπα νοε ιδε ίς σ κεπές που
απλώνον ται εμπρός σ τα μάτ ια μου, 453
α νήκε ι σ τ ην πρώτ η κατ ηγορία. Είναι
2019 και ξα νά, λοιπόν, εδώ, με κα φέ
ελλην ικό και λουκούμι, φ ορών τας τ ο
λευκό μπουρνούζι μετ ά από έ να χα-
λαρωτ ικό χαμάμ με σαπού ν ι που μο-
σχοβολά τ ρια ν τ ά φ υλλο, απολαμβά νω
τ ην ευλογ ία να παρατ ηρώ τ ους γλά-
ρους να υ ψ ιπετ ού ν και τ ους γάτ ους
τ ης α υλής να τ ους κ ιαλάρου ν. Η συ-
χία. Λίγο πριν με έφερε τ ο αεροπλά-
νο σ τ ην πόλη. Σε λίγο θα έρθε ι τ ο
ταξ ί που θα με μετα φέρε ι σ τ ο αερο-
δρόμιο, γ ια να επισ τ ρέ ψ ω σ τ ην Αθή-
να. Ανάμεσα σ τ ο πριν και τ ο μετ ά, οι
σ τ ιγμές πα ύου ν να αποτ υπώνου ν τ ον
χρόνο με τ η συ νήθη τ ου νόρμα. Ευχα-
ρισ τ ώ, Ιμαρέτ, και σ τ ο επα νε ιδε ίν!
454 455
456
Παραμονή τ ης α ναχώρησης. Θέλω και δε ν θέλω να φύ γω. Κάτ ι
ψάχ νω, αλλά τ ι; Χωρά ω σ τα όριά μου ή περισσεύω; Φτ ά νο-
ν τας, άλλο έ να ξε νοδοχε ίο, άλλη μια χώρα ά γ νω σ τ η, άλλη μια
ισ τ ορία που αρχίζε ι να γρά φεται. Ξεκ ινού ν τα βήματ ά μου σα ν
προγραμματ ισμέ να από κομπιούτ ερ.
Η πρώτη ξε ναγός, μια ξα νθιά με γαλάζια μάτια. Ψηλή, ψυχρή
και αγέλαστη, την ακούω να μιλάει γ ια τη χώρα σε πρώτο πλη-
θυντικό. Μοιάζει να έχει α νάγ κη να α νήκει εδώ, σε μια χώρα
με άλλα χρώματα από τα δικά της. Επιλέ γω προορισμό εκ τός
πόλης. Κάπου που να έχω χιλιόμετρα εμπρός μου, ώστε οι κυ-
κλικές κ ινήσεις τ ων ροδών να με βοηθήσουν να εγ κλιματιστ ώ.
Να πάρω εμπρός.
Κατ ά τ η διαδρομή τ ων εκατ ό χιλιομέτ ρων περίπου από τ η
Ντ όχα προς τ η χερσόνησο τ ης Zuba rah, σ τ ο βόρε ιο άκ ρο τ ου
Κατ άρ, η ματ ιά απλώνεται προς μια επίπεδη και χέρσα γη,
βραχώδη και αμμώδη, με τ ού φες τ ού φες πρά σ ινο. Κατ ά αραιά
δια σ τ ήματα, συ να ν τ ώ καθετ οποιημέ νες μονάδες α γροτ ικ ής πα-
457
ρα γωγής. Καταλα βαίνω από τ η συζ ήτ ηση ότ ι όλες ελέ γχον ται
κ ρατ ικά. Η φιλοσο φία πίσω από α υτ ές ε ίναι η προσπάθε ια τ ης
α υτ άρκε ιας σε τ ρό φιμα πρώτ ης α νά γ κ ης. Γάλα χρε ιαζόμα σ τ ε,
γάλα θα φτ ιάξ ουμε. Ακόμη και α ν α υτ ό σημαίνε ι κάθετ ες μο-
νάδες παρα γωγής χορταριού γ ια βοσ κ ή, κ τ ηνοτ ρο φίας, εμφιά-
λω σης κοκ . Μικ ρά κ τ ήματα, μποσ τ ά ν ια, βοσ κούς με ολιγομελή
κοπάδια, ιδιωτ ικ ή α γροτ ικ ή οικονομία πρωτ ογε νούς α νάπτ υξ ης
δε ν συ νά ν τ ησα σ τ η διαδρομή.
Φτ ά νον τας σ τ ο άκ ρο τ ης χερσονήσου, πά νω σε μια επίπεδη
έκ τα ση μέχρι εκε ί που φτ ά νε ι η ματ ιά, δεσπόζε ι τ ο Al Zuba ra
Fo r t , έ να φρούριο – σ τ ρατ ιωτ ικός – α σ τ υ νομικός σ ταθμός τ ων
αρχών τ ου 20ού αιώνα. Κα φέ σα ν φτ ια γμέ νο από λά σπη, σ τ ην
άκ ρη τ ου πουθε νά. Ε μπρός τ ου, θάλα σσα και αέρας πολύς πετ ά
τ ην άμμο μέσα σ τα μάτ ια μου. Από εδώ ξεκ ινούσα ν επί αιώ-
νες οι βουτ ηχτ άδες τ ης περιοχής γ ια τ ις πολύτ ιμες πέρλες.
Από εδώ ξεκ ίνα γε τ ο ταξ ίδι τ ων μαργαριταριών γ ια τα πέρατα
τ ης Αρα βίας, τ ης Δυτ ικ ής Ασ ίας και τ ον Ινδικό. Εδώ, εμπορι-
κό και διακομισ τ ικό κέ ν τ ρο κατ ά τ ον 18 ο και 19ο αιώνα και
458
μετ ά ερημιά. Εδώ, η α φετ ηρία γ ια αυτ ές τ ις υπόλευκες και
γ υαλισ τ ερές μπίλιες που ακουμπών τας σ τ ον λαιμό παίρνου ν
τ η θερμοκ ρα σ ία τ ου δέρματ ος και φε γ γοβολού ν. Ε πιμέ νου ν να
φε γ γοβολού ν μακ ριά από τα όσ τ ρακά τ ους, μακ ριά από τ ο νερό
τ ους. Σα ν σ ισύ φε ια τ ιμωρία επε ιδή κάποτ ε παρε ισ φρήσα νε σ τ ο
όσ τ ρακο τ η σ τ ιγμή που ά νοιξε τ ο κέλυ φός τ ου γ ια να α ναζ η-
τ ήσε ι τ ρο φή.
Γνωρίζω έ να ν ηλικ ιωμέ νο χονδρέμπορο μαργαριταριών. Έ χω τ ην
τ ύχη να με προσ καλέσε ι σπίτ ι τ ου και να πιω παρέα τ ου τ σάι
με μέ ν τα. Το σπίτ ι από έξ ω σα ν οχυρό από πέτ ρα και άμμο. Δί-
πλα σ τ ο κοτ έτ σ ι, τ ο υπερπολυτ ελές τ ου α υτ οκ ίνητ ο. Μέσα, τ ο
σπίτ ι σ κοτ ε ινό, με χαλιά από άκ ρη σε άκ ρη και έπιπλα χρυ-
σοποίκ ιλτα με κόκ κ ινα βελούδα. Είναι τ όση η υπερβολή ώ σ τ ε
να αισθά νομαι ότ ι έχω μετα φερθε ί σε σ κ ην ικό Bolly w o od. Ο ι
άδετ ες σε ιρές τ ων μαργαριταριών, περα σμέ νες σε μεταξ ωτ ές
κ λω σ τ ές με λευκές φ ού ν τ ες απλώνον ται εμπρός μου σε ό,τ ι
χρώμα, σχήμα και μέ γεθος ζ ητ ήσω. Ο οικοδεσπότ ης μου, κ λα-
σ ικός παραμυθάς τ ης Ανατ ολής, δε ν προ φταίνε ι να διηγε ίται
459
τ η μία ισ τ ορία μετ ά τ ην άλλη. Ιδίως, από τα ταξ ίδια τ ου κατ ά
μήκος τ ου δρόμου τ ου μεταξ ιού. Την επόμε νη ημέρα, με α να-
ζ ητ ά επίμονα και επιμέ νε ι να με επισ κεφθε ί σ τ ο ξε νοδοχε ίο
μου. Αναρωτ ιέμαι τ ι θέλε ι. Του προσ φέρω κα φέ με κάρδαμο
και μου επισ τ ρέφε ι μέρος τ ων χρημάτ ων που τ ου έδω σα τ ο
προηγούμε νο απόγευμα. Να αισθά ν θηκε ά σχημα απέ να ν τ ι σ τ ην
ά γ νοιά μου; Άρα βας έμπορος εκε ίνος, τ ουλάχισ τ ον έξ ι δεκαε-
τ ιών, και ε γώ να ν τ ρέπομαι να παζαρέ ψ ω μέσα σ τ ο σπίτ ι τ ου.
Ίσως. Ποιος ξέρε ι;
Η Ντ όχα ε ίναι χτ ισμέ νη πά νω σ τ η θάλα σσα, με όριο από α υ-
τ ήν τ ην τ εχ νητ ή C o r niche τ ης. Τεχ νητ ές επι χωματ ώ σε ις, η μια
πά νω σ τ ην άλλη, η μια δίπλα σ τ ην άλλη, η μια συ νέχε ια τ ης
άλλης, διαμορ φ ώνου ν α υτ ό τ ο όριο. Το Ισλαμικό Μουσε ίο από
μόνο τ ου έ να σύ γχρονο εξελικ τ ικό έμβλημα τ ου με γαλε ίου
τ ου ισλαμικού πολιτ ισμού. Το πε ν τα ώρο φ ο κ τ ήριο παραπέ-
μπε ι σ τ ην Ισ τ ορία τ ης ισλαμικ ής αρχιτ εκ τ ον ικ ής. Θ υμίζε ι τ ο
τζαμί τ ων Ομε ϊάδων σ τ η Δαμα σ κό, τ ο τζαμί σ τ ην Καϊρουά ν, τ ο
ισλαμικό Κάιρο. Και όμως, η τ ελικ ή ε ν τ ύπω ση που μου α φήνε ι
460
ε ίναι ότ ι α ν τ ικ ρίζω τ ο αύριο. Ο ι γεωμετ ρικές τ ου γραμμές,
οι διατ άξε ις τ ων επιπέδων τ ου, η λιτ ή τ ου σχεδία ση και οι
με γάλες αδιατ άρακ τ ες επιφά νε ιες τ ου γ κ ρι, τ ου ά σπρου και
τ ου μαύρου αμμόλιθου αποτ υπώνου ν τ ην αυρια νή ματ ιά. Είναι
έτ σ ι σχεδια σμέ νο, ώ σ τ ε τ ο φ ως να παίζε ι με σ κ ιές α νάλογα με
τ ην ώρα τ ης ημέρας και τ η θέση τ ου ήλιου. Ενώ όλα τα α νοίγ-
ματ ά τ ου, με παράθυρα ύ ψους έως και σαρά ν τα πέ ν τ ε μέτ ρα,
α νοίγον ται σ τ ην μπροσ τ ινή τ ου ό ψη, προς τ η θάλα σσα. Μοιάζε ι
να κάθεται πά νω σ τ η θάλα σσα, αιωρούμε νο κατα φύ γ ιο γ ια τα
θαλα σσοπούλια. Είναι χτ ισμέ νο γ ια τ ον σ κοπό α υτ όν πά νω σε
ε ιδικ ή επι χωμάτ ω ση και σε σημε ίο ώ σ τ ε να συ ν ισ τ ά τ ο όριο
α νάμεσα σ τ ο νερό και τ ην παλιά πόλη, που αποτ ελε ί συ νέχε ια
τ ης άμμου και τ ης πεδιάδας. Το εσωτ ερικό τ ου εξ ίσου υπο-
βλητ ικό. Ο κε ν τ ρικός θόλος με τ ον ο φθαλμό επιτ ρέπε ι σ τ ο
φ ως να γεμίζε ι τ ον χώρο. Η μουσε ιακ ή μελέτ η γ ια τ ην έκ θε-
ση τ ων α ν τ ικε ιμέ νων ε ίναι από τ ις πιο μον τ έρνες, λιτ ές και
επιβλητ ικές που έχω συ να ν τ ήσε ι. Η διάταξ η τ ων εκ θεμάτ ων
προβάλε ι τ ην ισ τ ορικ ή πολιτ ισμικ ή πολυδιά σπα ση τ ου Ισλάμ.
Δεκατ έσσερις αιώνες σημα ν τ ικού πολιτ ισμού ξετ υλίγον ται με
σο φ ό τ ρόπο εμπρός μου.
461
Το νεόδμητ ο Εθ ν ικό Μουσε ίο τ ου Κατ άρ, με σ τ όχευση τ ο Πα-
γ κόσμιο Κύπελλο Ποδοσ φαίρου τ ου 2020, έχε ι μόλις α νοίξε ι
τ ις πόρτ ες τ ου. Το φ ουτ ουρισ τ ικό αρχιτ εκ τ όνημα ε ν τ ά σσεται
σ τ ην εθ ν ικ ή προσπάθε ια εδραίω σης διακ ριτ ής πολιτ ισ τ ικ ής
τα υτ ότ ητας. Ένα εργαλε ίο πολιτ ισμικ ής προπα γά νδας. Χώροι
άπλετ οι έως κε νοί. Χώροι πολλοί, ώ σ τ ε να ε ν τ υπω σ ιά σου ν.
Ε πισ τ ράτ ευση προηγμέ νης τ εχ νολογ ίας ώ σ τ ε να ερεθισ τ ού ν
όλες οι αισθήσε ις. Vide o wall s, φ ωνητ ικές α φηγήσε ις, αλλα-
γές φ ωτ ισμού, δια φ ορετ ικά επίπεδα, ε ναλλα σσόμε νες μουσ ι-
κές, έ να λού να παρκ πολιτ ισμού.
Στ ην ίδια ευθε ία με τ ο Εθ ν ικό Μουσε ίο παρατ ηρώ μια σ ταθερά
κατα σ κευα σμέ νη υπαίθρια εξέδρα. Πληρο φ ορούμαι ότ ι ε ίναι η
εξέδρα που χρησ ιμοποιού ν οι επίσημοι σ τ ις εθ ν ικές παρελά-
σε ις. Η σ ταθερότ ητα τ ης κατα σ κευής μού μοιάζε ι άλλο έ να ση-
μάδι τ ης προσπάθε ιας τ όνω σης τ ης εθ ν ικ ής τα υτ ότ ητας. Βλέ-
πον τας τ ο προεδρικό μέ γαρο, πληρο φ ορούμαι ότ ι ο μονάρχης
διατ ηρε ί πά νω από μία συζύ γους και γ ια λόγους α σ φάλε ιας
ουδε ίς γ νωρίζε ι σε ποια κατ οικ ία θα περά σε ι τ ο βράδυ τ ου.
462
Δια βάζω κάθε πρωί τ ην τ οπικ ή α γ γλό φ ωνη εφημερίδα. Το ιλου-
σ τ ρα σ ιόν χαρτ ί τ ης δε ν συ νάδε ι με τ ην έ ν νοια τ ου εφήμερου
που έχουμε μάθε ι να χαρακ τ ηρίζε ι τ ις εφημερίδες. Τα νέα που
περιλαμβά νον ται σ τ ην εφημερίδα υπογραμμίζου ν συσ τ ηματ ικά
τ η δόξα τ ου Κατ άρ. Τα λίγα εξ ωτ ερικού ε νδια φέρον τ ος νέα
α φορού ν κατ ά κ ύριο λόγο τ ην α φρικα ν ικ ή ήπε ιρο. Υπάρχε ι και
άλλος κόσμος πέρα από τ ην Ε λλάδα και τ ην Ευρώπη και α υτ ό
α να φύεται με τ ο ξεφύλλισμα τ ης εφημερίδας.
Ο δρόμος με πάε ι προς τ ο Ο ικονομικό Κέ ν τ ρο (Fi nanc ial
Ce nt e r), τ ην πιο μον τ έρνα γε ιτ ον ιά τ ης πόλης. Κτ ήρια μο-
ν τ έρνα, σ τ ε νόμακ ρα, με υλικά επιθετ ικά, σε έ να ν α ν τα γων ισμό
μεταξ ύ τ ους και με τ ο κον τ ινό Ντ ουμπάι, γ ια τ ο πιο μον τ έρνο
σχέδιο, γ ια τ ην πιο δύσ κολη κατα σ κευή. Σα ν να επι χε ιρε ίται
έ να άλμα προς τα εμπρός. Ένας α γώνας ταχύτ ητας γ ια τ ο ποιος
θα κό ψε ι πρώτ ος έ να αόρατ ο νήμα. Πολλά από αυτ ά ε ίναι
ε ν τ ελώς άδε ια και ακόμη περισσότ ερα κατ ε ιλημμέ να από δι-
ά φ ορες κ ρατ ικές υπηρεσ ίες, α φ ού δε ν υπάρχε ι μέχρι σήμερα
ιδιωτ ικ ή ζ ήτ ηση γ ια να καλύ ψε ι τ ην υ φισ τ άμε νη υπερπρο-
463
σ φ ορά. Την ίδια ε ν τ ύπω ση τ ων κε νών κ τ ηρίων μού δίνε ι και η
Πα νεπισ τ ημιούπολη. Φαρα ων ικό και α υτ ό σύμπλε γμα κ τ ηρίων,
σ τα περί χωρα τ ης πόλης, μια πόλη έως και α υτ όνομη. Κτ ήρια
και κ τ ήρια, άλλα μού μοιάζου ν κ λε ισ τ ά και άλλα με πινακ ίδες
παραρτ ημάτ ων με γάλων αμερικα ν ικών κ υρίως πα νεπισ τ ημίων.
Παρά τ ις επίμονες ερωτ ήσε ις μου προς τ ον ξε να γό, δε ν κατα-
φέρνω να καταλάβω α ν πρά γματ ι όλη α υτ ή η κ τ ηριακ ή υποδομή
καταλαμβά νεται από ορδές φ ωνα σ κού ν τ ων φ οιτ ητ ών ή έχου ν
κ τ ισ τ ε ί ώ σ τ ε να υποβάλλου ν τ ην ιδέα ότ ι η χώρα αποτ ελε ί
δυ ναμικό κέ ν τ ρο σπουδών τ ου ισλαμικού κόσμου.
Περπατ ώ σ τ ο so uk που φτ ιάχτ ηκε μόλις και ε ίναι τακ τ ικό,
επιτ ηρούμε νο και πε ν τακάθαρο. Όμως τ ίποτα δε ν μυρίζε ι α υ-
θε ν τ ικ ή Ανατ ολή. Λε ίπε ι η σ κόνη, η φα σαρία, η από δεκαετ ίες
σ τ οίβα τ ων α γαθών… Γύρω γ ύρω μου, μα ύρες σ κ ιές με έ ν τ ονα
βαμμέ να μάτ ια – παράθυρα σ τ ον κόσμο περπατ ού ν γρήγορα,
ψ ων ίζου ν και δίνου ν σε βα σ τ άζους τα αποκ τ ήματ ά τ ους. Στ ην
ε ίσοδο τ ου so uk συ νω σ τ ισμός από ιαπων ικά, κ υρίως, α υτ οκ ί-
νητα και πολλοί – δεκάδες– οδηγοί φ ωνάζου ν και κορνάρου ν.
464
Έ ρχον ται να παραλάβου ν τ ις μαυρο φ ορεμέ νες σ κ ιές με τα ψώ-
ν ια τ ου νοικοκ υριού και να τ ις οδηγήσου ν με α σ φάλε ια μέσα
πάλι σ τ ο σπίτ ι– άσυλο. Ε πισ κέπτ ομαι έ να α ν ταλλακ τ ήριο. Ο ι
πελάτ ες πολλοί και όλοι ά νδρες. Ο ι υπάλληλοι τ ο ίδιο. Είμαι
η μόνη γ υ ναίκα, συ νοδευόμε νη από τ ον ξε να γό μου. Όπως περι-
μέ νω, δια βάζω τ ην α ναρτ ημέ νη πινακ ίδα σ τ ον κε ν τ ρικό τ οί χο:
«Προηγού ν ται οι α νάπηροι και οι γ υ ναίκες». Αναρωτ ιέμαι σε
ποια μεταξ ύ τ ους διαλεκ τ ικ ή;
Ανακαλύπτ ω μια μικ ρή κ λε ισ τ ή Αγορά μόνο με υ φα σματ άδι-
κα. Η Αλίκ η σ τ η χώρα τ ων θαυμάτ ων. Τα περισσότ ερα φέρνου ν
τ ην πραμάτ ε ια τ ους από τ ην Ινδία. Στ ροβιλίζομαι α νάμεσα σε
πάμφθηνα τ όπια, γεμάτα χρυσές και α σημέ ν ιες κ λω σ τ ές, δα-
ν τ έλες, κε ν τ ήματα, πούλιες, χά ν τ ρες και ό,τ ι άλλο πλουμίδι
μπορε ί να φα ν τα σ τ ε ί κα νε ίς. Και χρώματα. Ω! πόσα και πόσο
έ ν τ ονα χρώματα. Πορτ οκαλιά τ ου ήλιου που βουτ ά σ τ ο πέλα-
γος. Πράσ ινα τ ης ποτ ισμέ νης ά νοιξ ης. Κόκ κ ινα τ ων χωρα φιών
με παπαρού νες. Γαλάζια τ ου Αιγαίου. Σ χεδόν δε ν προ φταί-
νε ι τ ο μάτ ι να α φ ομοιώ σε ι τ όνους και έ ν τα ση. Τυλίγομαι με
465
φτ ερά και πούπουλα. Το μπαρόκ τ ης Ανατ ολής σ τα καλύτ ερά
τ ου. Φεύ γον τας από τ ην Αγορά, α ν τ ιλαμβά νομαι ότ ι τ ο εμπόριο
κ ρατ ιέται μόνον από α νδρικά χέρια. Όπως και σ τ ην κ λε ισ τ ή
Αγορά σ τ ην Κωνσ τα ν τ ινούπολη, όπως σε τ όσες μουσουλμα ν ι-
κές Αγορές τ ης Ανατ ολής, δε ν συ νά ν τ ησα γ υ ναίκα εμπόρισσα,
μα γαζάτ ορα, υπάλληλο. Όλα πουλιού ν ται από ά νδρες. Ο ι μόνες
γ υ ναίκες που συ νά ν τ ησα ήτα ν νεαρά και όμορ φα κορίτ σ ια πίσω
από τα γ κ ισέ τ ων μουσε ίων και σ τ ις υποδοχές τ ων ξε νοδο-
χε ίων.
Συ νεχίζω τ η βόλτα μου σ τα σύ γχρονα εμπορικά κέ ν τ ρα. Το
πολυτ ελέσ τ ερο δυτ ικότ ροπο μιμε ίται τ η Βε νετ ία. Το εσωτ ε-
ρικό τ ου έχε ι γ ύ ψ ινες κατα σ κευές που α ν τ ιγρά φ ου ν τ ις βε-
νετ σ ιά ν ικες ώχρες. Στ ο μέσον τ ου τ έμ νεται από κα νάλια σ τα
οποία κ υλά νερό και γόνδολες με γονδολιέρηδες α ναλαμβά-
νου ν να πά νε βόλτα μικ ρούς και με γάλους. Ό,τ ι βλέπω ε ί-
ναι τ όσο πολυτ ελές, απρόσμε νο, αταίρια σ τ ο και τα υτ όχρονα
τ όσο e x t ra vaga nt ώ σ τ ε ε ν τ έλε ι χαμογελώ με κέφι. Κάθομαι σε
κα φέ, με ιταλικό κόκ κο, και πίνω εσπρέσο. Το πολύ νερό σ τ ο
466
φλιτζά ν ι μου και τ ο σπα σμέ νο καϊμάκ ι με προσ γε ιώνου ν. Εί-
ναι βέβαιο ότ ι δε ν βρίσ κομαι σ τ η Βόρε ια Ιταλία. Παρά τα ύτα,
σ τ ις πολυτ ελε ίς βιτ ρίνες τ ων ευρωπαϊκών υποκατα σ τ ημάτ ων
βλέπω τ η μόδα σ τ ο πιο προχωρημέ νο τ ης βήμα. Μον τ έλα που
ακόμη δε ν έχου ν κ υκ λο φ ορήσε ι και δε ν βρίσ κον ται σ τα α ν τ ί-
σ τ οι χα ευρωπαϊκά κατα σ τ ήματα, εδώ απλώνον ται σ τ ις βιτ ρίνες
σε πλήρη α φθον ία.
Τελε ιώνω τ η βόλτα σ τ ην Αγορά με επίσ κε ψη σε έ να εμπορικό
κέ ν τ ρο, σ τ ο οποίο επέμε νε να πά ω η θυρωρός τ ου ξε νοδοχε ίου
μου. Ήτα ν η απά ν τ ησή τ ης ότα ν επίμονα τ ην ρωτ ούσα που θα
βρω αυθε ν τ ικά εμπορεύματα τ ης περιοχής. Το εμπορικό κέ ν τ ρο
απευθύ νεται μόνο σε ν τ όπιους. Η πολυτ έλε ια, τ ου ε ίναι σχε-
δόν ονε ιρικ ή. Τα χρώματα τ ων μαρμάρων, οι εκ τ ά σε ις, τα ύ ψη
και η άπλα, οι μπρούτζινες και σ ιδερέ ν ιες κατα σ κευές σχημα-
τ ίζου ν τ ο πιο πολυτ ελές σημε ίο πώλησης που έχω επισ κεφτ ε ί
ποτ έ. Όλα κ υλού ν σε μια αρωματ ισμέ νη με ξ ύλα τ ης Ανατ ολής
ατ μόσ φαιρα. Ce da r w o od, sandalw o od, ambe r, με κ υρίαρχο τ ο
τ όσο σπά ν ιο, ιδιότ ροπο αλλά και καταιγ ισ τ ικό oud, πλημμυ-
467
ρίζε ι τ η μύτ η μου. Ο ήλιος κάθετ ος, τα μάρμαρα δημιουργού ν
α ν τ ικατ οπτ ρισμούς και τα σ καλισ τ ά μέταλλα παι χ ν ίδια σ κ ιάς.
Μέθη ή μέθεξ η;
Απόγευμα σ τ ην παραλία. Η άμμος μάλλον αδιά φ ορη. Η θάλα σσα
δροσερή αλλά σα ν κάτ ι να τ ης λε ίπε ι. Θολή και χωρίς προ-
σωπικότ ητα. Παρατ ηρώ τ ον ουρα νό. Συ ν νεφιάζε ι γρήγορα αλλά
χωρίς τα ά σπρα σύ ν νεφα τ ης Μεσογε ίου. Τα σύ ν νεφα βαριά και
ο α ν τ ικατ οπτ ρισμός τ ης κ ινούμε νης από τ ον αέρα άμμου μπλο-
κάρε ι τ η ματ ιά.
Κάθομαι σε τ ραπέζι έξ ω και δοκ ιμάζω τ οπικ ή κουζίνα σε εσ τ ι-
ατ όριο σ τ ην περιοχή που κ υρίως ε ίναι ε γ κατ εσ τ ημέ νοι οι e x–
pa t r iot s. Πιλά φι με βούτ υρο, αμύ γδαλα, φισ τ ίκ ια, βερίκοκα
και κουκου νάρια. Μια πρα γματ ικ ή α νά σ τα ση. Τελευταίο βράδυ
και δε ν έχω κατα σ ταλάξε ι. Είδα μια χώρα που συ γ κ ροτ ήθηκε
μόλις τ ο 1971 και η οποία λόγω τ ου φ υσ ικού αερίου έχε ι τ η
δυ νατ ότ ητα να ξ οδέ ψε ι σχεδόν χωρίς όριο. Είδα μια με γάλη
προσπάθε ια να δημιουργηθε ί κάτ ι εκε ί που δε ν υπήρχε. Μια
468 469

προσπάθε ια, που γ ίνεται με σεβα σμό σε χαρακ τ ηρισ τ ικά τ ης

Ισ τ ορίας τ ης περιοχής, με τ η χρήση συμβόλων που υπογραμ-
μίζον ται ως εθ ν ικά. Μια προσπάθε ια με παράλληλη όμως ματ ιά
προς τ ο μέλλον, με επιθυμία να αποτ ελέσε ι η χώρα αι χμή τ ης
νέας εποχής, αι χμή γ ια τ ο αύριο. Είδα μια α νδροκ ρατ ούμε νη
κοινων ία. Μια κοινων ία με ζωές οργα νωμέ νες με τ άξ η. Με μια
κ ρατ ικ ή δομή που τ ην κατ ευθύ νε ι. Η κ ρατ ικ ή εξ ουσ ία χαράζε ι
και απο φα σ ίζε ι τ ο πού και πώς θα κατ οικ ήσου ν, πού θα ψ ων ί-
σου ν, που θα σπουδά σου ν, που θα δια σ κεδά σου ν. Είναι ίσως η
μόνη πόλη που περπάτ ησα και α ν τ ιλήφθηκα ότ ι κάθε γε ιτ ον ιά
τ ης, κάθε κ τ ήριό τ ης έχε ι σχεδια σ τ ε ί με κ ρατ ικ ή πρωτ οβου-
λία. Παραμέ νε ι μέσα μου τ ο ερώτ ημα γ ια τ η νομιμοποίηση
α υτ ής τ ης κ ρατ ικ ής εξ ουσ ίας.
470 471
472
Αφετ ηρία τ ο λιμά ν ι τ ου Βόλου. Απόγευμα και επιβιβάζομαι
σ τ ο καταμαρά ν που θα γ ίνε ι τ ο σπίτ ι μου τ ις επόμε νες ημέ-
ρες. Έ χω ξεχά σε ι τ η ζωή σ τ η θάλα σσα. Το καΐκ ι τ ων παιδικών
και εφηβικών μου χρόνων μοιάζε ι πολύ μακ ρινό. Ψάχ νω τα
πατ ήματ ά μου. Πρώτ ο βράδυ, πρώτ η σ τ ά ση σ τ ο λιμα νάκ ι τ ης
Αγ ίας Κυριακ ής. Ξεχα σμέ νο, ακ ρότατ ο όριο τ ης εξ ωτ ερικ ής
πλευράς τ ου Πα γα σητ ικού κόλπου. Ένα πέτ ρινο Πήλιο, δύσ κολα
προσβά σ ιμο. Πετ ροσωλήνες κ ρα σομα γε ιρεμέ νοι και η θάλα σσα
πλημμυρίζε ι τ ο σ τ όμα.
Σκόπελος
Χώρα. Η ζεύξ η τ ης σ κούρας Θεσσαλίας σ τα καλύτ ερά τ ης με
τ ις Κυκ λάδες φτ ιάχ νου ν τ η χώρα τ ης Σκοπέλου. Στ ε νά πέ-
τ ρινα καλ ν τ ερίμια, όπου χωράε ι μόνο μουλάρι και πλέον με
δυσ κολία δίτ ροχο. Σπίτ ια, με τ οί χους λευκούς και σ κεπές
από συ ν ιορίτ ικες πλάκες. Σπίτ ια χαμηλά και σ τ ην πλε ιονότ η-
τα τ ους πλατ ιά ώ σ τ ε να απλώνον ται ευρύχωρα οι πλάκες τ ων
μονόρηχτ ων σ κεπών τ ους. Κατ ά δια σ τ ήματα, έ να ξ ύλινο χα γ ιάτ ι
473
σπάε ι τ η μονοτ ον ία, υπε ν θυμίζον τας τ ο οθωμα ν ικό πέρα σμα
από τ η Θεσσαλία. Κατ ά δια σ τ ήματα πάλι, σε κάποιον εξ ωτ ερικό
τ οί χο ε ίναι ε ν τ οι χισμέ νο κάποιο σπάργαμα από αρχαίο ναό,
κομμάτ ια μαρμάρου αρχαίας τ οι χοποιίας καθώς και κεραμικά
χρωματ ισ τ ά πιάτα. Τα τ ελευταία υπογραμμίζου ν με πα νηγ υρικό
τ ρόπο τ ην επικοινων ία τ ου νησ ιού με τ ις ακ τ ές τ ης Μικ ρα σ ί-
ας. Εκ κ λησ ίες, εκ κ λησάκ ια, ναϊδια σε κάθε σ τα υροδρόμι. Συ-
χ νά, τ ο έ να απέ να ν τ ι από τ ο άλλο, να καλημερίζον ται. Ίσως, η
κατα σ κευή τ ους να αποτ υπώνε ι έ να ν άτ υπο δια γων ισμό μεταξ ύ
τ ων οικογε νε ιών τ ου νησ ιού. Ίσως, να α ν τα νακ λά τ ην προσπά-
θε ια διατ ήρησης μιας διακ ριτ ής τα υτ ότ ητας σ τα ερε ιπωμέ να
χρόν ια μετ ά τ η σ φα γή τ ου Μπαρμπαρόσα και κατ ά τ η διάρκε ια
τ ων πε ιρατ ικών επιδρομών που θέρισα ν και απο ψ ίλω σα ν τ ο
νησ ί. Άλλω σ τ ε, ίσως γ ια τ ον λόγο α υτ όν, η χώρα ε ίναι χτ ι-
σμέ νη τ όσο ψ ιλά και σ τ ριφ νά, ώ σ τ ε να μην ε ίναι εύκολη η
πρόσβα ση σ τ ους κατα σ τ ρο φε ίς τ ης.
Μπαίνω μέσα σε έ να από τα εκ κ λησάκ ια. Του 16ου αιώνα, με
πληρο φ ορε ί η ηλικ ιωμέ νη κ υρία που τ ο «σ τ οι χε ιώνε ι» και τ ο
474
περιποιε ίται καλύτ ερα και από σ τ ερνοπαίδι τ ης. Η επιμονή
τ ης να θαυμά σω τ ο λαϊκότ ροπο ξ ύλινο τ έμπλο, με τα σ τ ριφο-
γ υρισ τ ά αμπέλια και τ ις μετα βυζα ν τ ινές ε ικόνες, με οδηγε ί
ε ν τ έλε ι σε μια ιδιαίτ ερη φ ορητ ή ε ικόνα. Είναι η Αγ ία Εκ κ λη-
σ ία, μου λέε ι. Πώς ακ ριβώς, τ ης απα ν τ ώ, καθώς ε ίναι η πρώτ η
φορά και μετ ά από χιλιάδες ε ικόνες που παρατ ηρώ λαίμαργα
σε όλα τα μήκ η και πλάτ η, όπου συ να ν τ ώ τ η θεματ ολογ ία αυ-
τ ήν. Εικόνα με προοπτ ικό άξ ονα, με λοξά βου νά, δά ση, πεζού-
λες και κ υπαρρισόπευκα σ τ ις άκ ρες. Και σε πρώτ ο πλά νο, δύο
μορ φές υπό γων ία, σχεδόν α ν τ ικ ρυσ τ ές και χωριζόμε νες από
έ να ν λοξά τ οποθετ ημέ νο σ ταυρό που ακουμπά σ τ ο έδα φος και
α ν υ ψώνεται έως τ ον ουρα νό. Η μια μορ φή, η αρισ τ ερή, ε ίναι
ο Χρισ τ ός. Η άλλη ε ίναι μια κοκόνα, αρισ τ οκ ράτ ισσα, καλο-
ζωισμέ νη, σχηματ ισμέ νη με θηλυκότατ ες καμπύλες. Φοράε ι τ ις
κατ άλευκες πέρλες τ ης σ τ ον λαιμό και σ τα α υτ ιά τ ης. Είναι
ν τ υμέ νη με βαρύτ ιμα μετ άξ ια, ολόχρυσα και πορ φυρά. Τα σχέ-
δια τ ου φορέματ ός τ ης έως και δαμα σ κ ηνά και ο μπούσ τ ος
τ ου μέχρι τ ο ύ ψος τ ου α φαλού, πλε γμέ νος με κορδόν ι. Τα
μαλλιά τ ης, μπούκ λες ξα ν θές σ κούρες έως κόκ κ ινες, φτ ά νου ν
475
έως τ η μέση τ ης και τ ην σ τ εφα νώνου ν. Στ ο κεφάλι τ ης, κορόνα
βαρύτ ιμη με τ ον σ τα υρό σ τ ην κορυ φή τ ου. Είναι η Εκ κ λησ ία
τ ου Θεού, μου λέε ι τ ο σ τ οι χε ιό που χρόν ια τ ώρα με δέος και
α γάπη τ ην φρον τ ίζε ι. Χαμογελώ και τ ης κ λε ίνω τ ο μάτ ι.
Στ ά φ υλος, Σκά ν τζουρα, Κυρά Πα να γ ιά. Μια ακ τ ογραμμή με τα
ερημονήσ ια τ ης απέ να ν τ ι και δίπλα τ ης. Ένα γοητ ευτ ικό τ ο-
πίο με κα σ τα ν ιές και πεύκα που φτ ά νου ν έως τ η θάλα σσα. Με
ξέφ ωτα εξ ημερωμέ να από τ ον ά ν θρωπο, γεμάτα δαμα σ κ ην ιές.
Νερά πρά σ ινα. Βράχοι μαχόμε νοι με τ η διάβρω σή τ ους, χρό-
νο με τ ον χρόνο, ώρα με τ ην ώρα. Παραλίες βοτ σαλέ ν ιες και
σ κούρες. Αγριοκάτ σ ικα τ ρεχάμε να και ποτ ιζούμε να θάλα σσα.
Νοτ ισμέ να από τ ο αλάτ ι, σχεδόν πα σ τ ά. Ζευ γάρια αετ ών που
υ ψ ιπετ ού ν. Και οι ν ύχτ ες τ όσο φ ωτ ε ινές. Οδηγοί γ ια τ ον Θεό
τ ου καθε νός μας.
476
Αλλόνησος
Νησ ί με γάλο που μοιάζε ι μικ ρό. Άγριο, ά γουρο και σ τ ερημέ νο
από ευκολίες και φιλέματα. Το Μουσε ίο τ ου σ τ ο Πατ ητ ήρι τ ο
διαλαλε ί με έ ν τ ονο τ ρόπο. Όλα τα εκ θέματα τ ής παραδοσ ια-
κ ής ζωής, εργαλε ία και κ τ ερίσματα α νά γ κ ης. Ζωή δύσ κολη και
η επιβίω ση εξα σ κε ί τ ην τ έχ νη τ ου ελάχισ τ ου. Και όμως, με
α υτ ήν τ ην τ έχ νη φτ ιάχ νον ται οι περήφα νες παραδοσ ιακές φο-
ρεσ ιές, με τα κε ν τ ήματα σ τ ους κόρ φ ους τ ους και τ ις πιέτ ες
σ τ ις ποδιές τ ους, με τα μετ άξ ια τ ου Σου φλιού σ τα απόκ ρυ φά
τ ους.
Ακ τ ές απόκ ρημ νες, βότ σαλο σ κούρο και κολπάκ ια και κολπί-
σ κοι μικ ροί σα ν κόρ φ οι ά γουρων κοριτ σ ιών. Με τα αλμυρίκ ια
έως κάτ ω χαμηλά σ τ η θάλα σσα να ριζώνου ν μέσα σ τ ο νερό.
Τόνος Αλον νήσου με κ ρέας ά σπρο, τ ρυ φερό. Φρέσ κος πά νω σ τα
κάρβου να. Ή, από περήφα νος κολυμβητ ής, τ εμαχισμέ νος σε
κομματ άκ ια και ε γ κ ιβωτ ισμέ νος σε μικ ρά γ υάλινα μπουκαλά-
κ ια. Μέλια από ρε ίκ ια και κούμαρα. Αραιό και πικ ρό, αλλά
τ όσο μυρωδικό και εθισ τ ικό, όπως και τ ο νησ ί.
477
Κολυμπά ω και απλώνομαι, ν ιώθον τας επιτ έλους τ ην ελευθερία
τ ου νερού. Βγάζω τ ο κεφάλι μου από μακ ροβούτ ι και απέ να ν τ ί
μου, σ τα πε νήν τα μέτ ρα, α ν τ ικ ρίζω έ να σ τ ρογ γ υλό κεφάλι και
δυο μάτ ια –κάρβου να ζεσ τ ά να με κοιτ ού ν με περιέργε ια. Αν τ ι-
κ ρίζω τ η φ ώκ ια μου και τ ης χαμογελώ. Βουτ ά προς τ ο μέρος
μου, ξαπλώνω α νά σ κελα, γ ίνομαι έ να με τ ην επιφά νε ια τ ου
νερού και περνάε ι κάτ ω από τ ην πλάτ η μου. Με α γ γ ίζε ι και
α ναδύεται ξα νακοιτ ών τας με. Θα υμάζω τα κάτα σπρα μουσ τ άκ ια
τ ης. Την ευχαρισ τ ώ γ ια τ ην παρέα και φεύ γε ι. Ο αρχικός φ ό-
βος μετατ ρέπεται σε ευεξ ία.
Χώρα. Μια σ ταλιά. Μια όα ση μακ ριά από τα πα νω σηκώματα
που επιμέ νου ν να ρου φ ού ν τ η μοναδικότ ητα τ ου νησ ιού. Που
επιμέ νου ν χωρίς σ τ όχο, χωρίς όραμα, χωρίς σχέδιο ούτ ε και
έ ν ταξ η να απλώνον ται γ ύρω και τ ριγ ύρω σ τ ις α σ τ ικές τ ου πε-
ριοχές. Ε πιβεβαιώνον τας γ ια ακόμη φ ορά ότ ι όσο πιο φτ ωχό
ήτα ν κάποτ ε έ να μέρος, τ όσο με γαλύτ ερη και η κακοποίηση
που δέχεται. Παραμέ νε ι γ ια μια φ ορά ακόμη α νοι χτ ή η συζ ή-
τ ηση τ ής ευθύ νης. Φταίε ι τ ο εκ παιδευτ ικό σύσ τ ημα που δε ν
478

διαμορ φ ώνε ι ή η πολιτ ε ία που δε ν θέτ ε ι α υσ τ ηρές προδια-

γρα φές; Μήπως τ ελικά φταίμε όλοι μας και καθέ νας από εμάς,
που έχουμε συ νηθίσε ι να μην α ναλαμβά νουμε ευθύ νες και κ υ-
ρίως να μην συ νδεόμα σ τ ε με αυτ ό που βρίσ κεται γ ύρω μας και
μέσα σ τα κ ύτταρά μας; Τα σ τ ε νά α νηφ ορικά δρομάκ ια τ ης χώ-
ρας με τ ο βοτ σαλέ ν ιο καλ ν τ ερίμι οδηγού ν ψηλά και ψηλότ ερα,
έως τ ο πα νόραμα τ ου α νοι χτ ού ορίζον τα. Σκοτ ε ιν ιάζε ι σ ιγά
σ ιγά και η ζωή σ τα καλ ν τ ερίμια αρχίζε ι. Φ ωτ ίζον ται δρομάκ ια
και εκ κ λησ ιές. Κάθομαι σε μπαρ σ τ ην κε ν τ ρικ ή – μια πιθαμή –
πλατ ε ία. Ακούω μουσ ικ ή, πίνω ελλην ικό κα φέ. Έ χω μόλις απο-
κ τ ήσε ι μια πουκαμίσα από παραδοσ ιακ ή φορεσ ιά, μεταξ ωτ ή,
κε ν τ ημέ νη με χρυσοκ λω σ τ ή. Όλα καλά.