• Czy traktujesz swoje porażki jako element rozwoju?

O
Pl Paweł Fortuna

t
00157889
• Czy wiesz, jak konfrontować się z niepowodzeniem?
• Czy chcesz nauczyć swoje dziecko radzić sobie z porażką?

Pozytywna psychologia porażki

Pozytywna
• Czy wiesz, czego możesz się nauczyć dzięki porażce?

Z każdej porażki ptynie jakaś nauka... Łatwo powiedzieć!

Trudno jednak pogodzić się z tym, że coś nam nie wyszto,
a jeszcze trudniej dostrzec tego pozytywne strony. Autor prze­
konuje nas, że porażka to doskonała informacja zwrotna umoż­
liwiająca zweryfikowanie celów życiowych i sposobów ich
realizacji. Książka zawiera wiele przykładów potwierdzają­
cych, że jest to też niezastąpiony element kształtowania
pokory i poczucia własnej wartości oraz samodoskonalenia.
psychologia
porażki ,
„Doświadczenie porażki przypomina Ci, że jesteś człowie­
kiem intencjonalnym, że formułujesz cele i do nich dążysz.
Tak jak każdy - raz wygrywasz, a raz przegrywasz. Bez wzglę­
du na Twoje starania życie bez porażek nie jest możliwe, ale
z tych cytryn można zrobić lemoniadę”.
° ° c

Paweł Fortuna - dr psychologii, doświadczony trener i coach. Jak z cytryn ;

Wykładowca w Akademii Leona Koźmińskiego i w Instytucie
Psychologii KUL. Autor między innymi Perswazji w pracy tre­
nera i Studium przypadku w praktyce szkoleniowej.
zrobić ®
lemoniadę „ ° \
IE WYDANIE BESTSEllERA! Autt» beMwllortw i IWy NewYork rimen!

Paweł Fortuna
cena: 34,90 zt (w tym VAT 5%)
ISBN 9 7 8 -8 3 -7 4 8 9 -3 9 4 -7
9788374893947

Patroni medialni:

Psychologia-
T u iT e ra z
Społeczna.pl 9 7 88 3 74 8 9 3 9 4 7
 Recenzje wydawnicze:
profesor Mariola Laguna
profesor Wojciech Cwalina

Spis treści
Copyright © by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Sopot 2010.

Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być
przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana lub odczyty­
wana w środkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego
Wydawnictwa Psychologicznego.

W stę p .......................................................................................................... 7
Wydanie pierwsze 2012 rok
K +7L54 8 8 3 Rozdział 1
Redaktor prowadzący: Patrycja Pacyniak Anatomia porażki ................................................................................... 13
Redakcja polonistyczna: Karolina Bączek 1.1. Współczesne tabu? .......................................................................... 15
Korekta: Patrycja Pacyniak 1.2. Błąd wyniku .................................................................................... 22
Opracowanie graficzne i skład: Mirosław Tojza 1.3. Subiektywny charakter p o rażk i.................................................. 26
Projekt okładki: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 1.4. Porażka a stres, trauma, frustracja ............................................. 37
Zdjęcie na okładce: © 123RF/PICSEL 1.5. Porażka jako wydarzenie życiowe ............................................. 45
1.6. Podsumowanie................................................................................. 54

ISBN 978-83-7489-394-7 Rozdział 2

Porażka w społeczeństwie osiągnięć ............................................... 56
2.1. Współczesny nadczłowiek ........................................................... 59
2.2. Lęk przed porażką i obsesja bezbłędności .............................. 74
Druk i oprawa: 2.3. Apologia i kontestacja sukcesu.................................................... 86
Drukarnia Read Me w Łodzi
2.4. Propozycja psychologii pozytywnej ......................................... 94
ul. Olechowska 83, 92-403 Łódź .
2.5. Podsumowanie................................................................................. 101
3 5 S //1 3 K //W
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Sp. z o.o. Rozdział 3
ul. J. Bema 4/la, 81-753 Sopot Trudna akceptacja p orażk i.................................................................. 103
tel./faks 58 551 61 04 3.1. Porażka? Przecież nic takiego się nie wydarzyło .................. 105
e-mail: gwp@gwp.pl 3.2. Ja jeszcze nie skończyłem ............................................................. 109
www.gwp.pl 3.3. Ta porażka się nie liczy ................................................................. 112
www.wydawnictwogwp.pl 3.4. To nie moja w in a ............................................................................. 123
6 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI

3.5. Umieć przegrywać - kształtowanie nadziei, pokory

i dzielności ........................................................................................ 133
3.6. Podsumowanie................................................................................. 148

Rozdział 4
Powrót do pionu ....................................................................................
4.1. Pozytywne strony przykrych em o cji.........................................
4.2. Wiara w siebie .................................................................................
4.3. Relacje z innymi ludźmi ...............................................................
4.4. Odblokowanie aktyw ności...........................................................
4.5. Podsumowanie.................................................................................
Rozdział 5
Spożytkować p o rażk ę...........................................................................
5.1. Uczenie się na błędach ..................................................................
5.2. Sens porażki......................................................................................
5.3. Podsumowanie.................................................................................
Zakończenie: Porażka - pozytywne przesłanie.............................
Bibliografia...............................................................................................
Indeks osobow y......................................................................................
Indeks rzeczowy ....................................................................................
W stęp
150
153
169
178
188
203 Niepowodzenie przywraca ludziom wszystkie cnoty, jakie
pomyślność im odbiera.
Eugène Delacroix
204
207
229
248
Pozytywna psychologia... porażki?! Nie jestem w stanie policzyć, ile
razy słyszałem to pytanie, gdy w trakcie różnych rozmów pojawiał się
249
tytuł niniejszej książki. Niektórzy dodatkowo komentowali: „Tylko Po­
lak mógł coś takiego wymyślić". Mieli zapewne na myśli permanentne
253 niepowodzenia naszych polityków w zakresie realizacji obietnic wy­
280 borczych albo kryzys w rodzimej piłce nożnej, a może i jedno, i drugie.
Trudno powiedzieć. Większość ludzi jednak wyrażała w ten sposób
286
dysonans, który pojawiał się w ich umysłach, gdy próbowali połączyć
ze sobą pojęcia „psychologia pozytywna" i „porażka". W mniemaniu
wielu osób pochodzą one ze zbiorów bez części wspólnej. Przyjmuję tę
reakcję za dobrą monetę i śpieszę z wyjaśnieniem. W końcu, jak uczył
Platon, zaskoczenie i zdziwienie są początkiem zrozumienia.
Psychologia pozytywna jest najmłodszą gałęzią nauki o duszy. Roz­
wija się od 1998 roku, kiedy to Martin E. P. Seligman, wybrany na sta­
nowisko prezydenta Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego,
proklamował jej powstanie. Samo pojęcie „psychologia pozytywna" nie
jest jednak tak nowe. Światli naukowcy zauważyli, że nazwy tej pierw­
szy raz użył niemal pół wieku wcześniej Abraham H. Maslow1.

1 Z ob. T rzeb ińsk a, E . (2 0 0 8 ). Psychologia pozytywna. W a rsz a w a : W y d aw n ictw a A k a­

dem ick ie i Profesjonalne.
8 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Można wskazać trzy główne cele naukowo-badawcze psychologii
pozytywnej. Pierwszym jest poznanie pozytywnej strony natury czło­
wieka. Ważnym krokiem na tej drodze było opracowanie alternatyw­
nej wobec (rozwijanej przez lata) klasyfikacji psychopatologicznej listy
sześciu cnót człowieka, a także leżących u ich podstaw dwudziestu
czterech sił charakteru (ang. character strengths and virtues classification
- CSV)2. Są to wartości uznawane powszechnie, cenione we wszystkich
kulturach i społecznościach, akcentowane od początków filozofii. Na
liście cnót znalazły się: mądrość, odwaga, humanitaryzm, sprawiedli­
wość, umiar i transcendencja. Psychologia pozytywna otworzyła szerzej
drzwi do badania takich istotnych własności człowieka, jak pokora,
wdzięczność czy dzielność, które wcześniej były poddawane analizom
raczej marginalnie.
Kolejnym celem psychologii pozytywnej jest opisanie, czym jest do­
bre i szczęśliwe życie. Założono, że do dobrostanu i poczucia spełnienia
prowadzą trzy drogi: życie przyjemne (ang. pleasant life), życie zaanga­
żowane (ang. engaged life) oraz życie pełne sensu (ang. meaningful life)3.
Psychologia pozytywna zachęca do wejścia na szlak smakowania życia,
angażowania się w wartościowe działania i realizacji pozaosobowych
celów. W poszukiwaniu szczęścia mają człowieka wspierać cnoty i siły
psychiczne.
Trzecim ważnym celem tej dyscypliny jest wyjaśnianie funkcjono­
wania człowieka zgodnie z tak zwanym modelem pozytywnym. Selig-
man zauważył, że psychologia, podobnie jak i inne nauki społeczne,
była zbyt zaabsorbowana negatywną stroną życia. Koncentrowała się ra­
czej na zaburzeniach, na obszarach deficytów i patologii oraz - co się
z tym wiąże - na stosownych oddziaływaniach naprawczych4. Zda­
niem Seligmana psychologia, która kształtuje obraz człowieka jako ofia­
ry różnego typu nieszczęść, jest przesiąknięta ideologią wiktymologii
i traci z oczu jednostki zdrowe - skoro nic im nie dolega, to przecież nie
2 P eterson , C ., S eligm an, M . E . P . (2004). Character strengths and virtues: A handbook
and classification. W ash in gto n : A m e rica n P sy ch o lo g ical A ssociatio n .
3 Seligm an, M . E. P. (2005). Prawdziwe szczęście. Psychologia pozytywna a urzeczywistnie­
nie naszych możliwości trwałego spełnienia. P rzel. A . Jan k o w sk i. P o zn ań : M ed ia R od zina.
4 Seligm an, M . E. P. (2004). Psych olog ia p o z y ty w n a . P rzel. J. R adzicki. W : J. C zapiński
(red .), Psychołogia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 1 8 -3 2 ).
P rzel. J. K o w alczew sk a i in. W a rsz a w a : W y d a w n ictw o N au k o w e P W N .
W STĘP 9
potrzebują wsparcia. Tak jednak nie jest. Zdrowie psychiczne jest czymś
więcej niż tylko brakiem zaburzeń psychologicznych, a sprawne funk­
cjonowanie to dopiero początek drogi do osiągnięcia prawdziwego
szczęścia i trwałego spełnienia. W konsekwencji twórcy psychologii po­
zytywnej postulują odejście od tradycyjnego medycznego modelu skon­
centrowanego na leczenie zaburzeń, kompensacji deficytów i łagodze­
niu cierpienia. Ich zdaniem głównym celem oddziaływań powinno być
nie wspieranie procesu powrotu do normy, lecz skierowanie człowie­
ka ku pełni życia, rozwoju i szczęścia. Proponuje się przy tym, by nie
traktować modelu pozytywnego jako konkurencyjnego, lecz uznać go
raczej za komplementarny wobec podejścia tradycyjnego5. Równoległe
rozwijanie obu orientacji ma w przyszłości doprowadzić do ukształto­
wania tak zwanej zbalansowanej psychologii.
Jak widać, założenia psychologii pozytywnej są... bardzo pozy­
tywne. W niektórych osobach budzą nawet poczucie wzniosłości i za­
chwytu. Jest przecież coś szlachetnego w otwieraniu przed człowiekiem
perspektyw doskonalenia charakteru i wypełniania egzystencji sensem.
Na szacunek zasługują wszelkie działania budzące człowieka z cho­
cholego tańca wokół bieżących spraw - gonitwy za przyjemnościami
i osiągnięciami - oraz wspierające go, by bardziej „był". Jednak czy
można to uczynić, tracąc zupełnie z oczu tę ciemniejszą, a więc pra­
wem kontrastu - negatywną, stronę życia? Przecież porażki, stres, cier­
pienia i kryzysy są nieodłącznymi elementami życia każdego człowieka,
także tego zupełnie zdrowego i niekwalifikującego się do interwencji te­
rapeutycznej czy jakiegokolwiek oddziaływania zgodnego z modelem
medycznym. Problem dualizmu negatywne - pozytywne i związany
z nim kłopot całościowego ujmowania człowieka został szybko dostrze­
żony i napiętnowany przez psychologów. Zgłaszająca w tym aspekcie
wiele uwag krytycznych Barbara Held mówi nawet o zagrożeniu tyranii
pozytywnej postawy, która przejawia się w zdystansowanym stosunku
psychologii pozytywnej wobec ludzkich słabości6. Głosy te nie pozo­
stają jednak bez echa. Niewątpliwym krokiem w dobrą stronę są - po­
dejmowane już w ramach psychologii pozytywnej - problemy odnoszące
5 Seligm an, M . E. P., Parks, A . C ., Steen, T. (2004). A balan ced p sych olog y and full life.
Philosophical Transactions o f the Royal Society (B), 3 5 9 , 1 3 7 9 -1 3 8 1 .
6 Z a: T rzeb ińsk a, E . (2008). Psychologia pozytywna, op. cit., s. 213.
 10 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
się do „negatywnych" stron życia. Lisa G. Aspinwall i Ursula M. Stau-
dinger w pierwszym dużym opracowaniu dotyczącym sil charakteru pi­
szą nawet: „Sprawdzanie pozytywnych aspektów negatywnych stanów
i negatywnych aspektów negatywnych stanów powinno być zasadni­
czą częścią psychologii sił psychicznych"7. Wiarygodność tej deklaracji
potwierdzają podjęte prace dotyczące trudnych emocji i radzenia sobie
ze stresem, leczenia depresji, schizofrenii, chorób somatycznych i za­
burzeń zachowania8. Wymienione problemy nie są przy tym analizo­
wane wyłącznie od strony teoretycznej. W ramach psychologii
pozytywnej rozwija się już wiele metod terapeutycznych, ułatwiających
pacjentom odkrycie i wzmacnianie sił charakteru.
Hugo Steinhaus, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, zwracał uwagę,
iż „Higiena i medycyna też są ważne, ale najważniejsze jest zdrowie!"9.
Nie ulega wątpliwości, że ważniejszym osiągnięciem od zbalansowanej
psychologii będzie całościowe podejście do człowieka, które w konse­
kwencji przyniesie owoc w postaci jego rzeczyw istego szczęścia. Mam
nadzieję, że skromnym wkładem w ten proces będzie również niniej­
sza książka. Sądzę, że powinienem jednak podać powody, dla których
zainteresowała mnie problematyka niepowodzeń. Po pierwsze, poraż­
ka jest zjawiskiem powszechnym. Dotyczy każdego z nas niezależnie od
tego, czy jest zdrowy czy chory; dotyczy każdej dziedziny życia i wszel­
kich form aktywności. O ile mi wiadomo, do tej pory nie rozstrzygnięto
żadnego istotnego sporu filozoficznego, podejmowane próby leczenia wie­
lu chorób (np. boreliozy) dają słabe efekty, albo wręcz nie dają ich wcale,
mimo starań nie udało się wyeliminować najważniejszych patologii
społecznych, większość akcji społecznych nie przekłada się na zmianę
7 A sp in w all, L. G ., S tau d in g er, U . M . (2003). A p s y ch o lo g y of h u m a n stren gth s: Som e
cen tral issues of a n em e rg in g field. W : L. G. A sp in w all, U . M . S taud inger (red .), A psycho-
t°Sy o f human strengths. Fundam ental questions and fu tu re directions fo r a positive psychology.
W ash in gto n : A m e rica n P sy ch o lo g ical A sso ciatio n , s. 16.
8 L arsen , J. T., H e m e n o v er, S. H ., N o rris, C . J., C acio p p o , J. T. (2004). C zerp an ie k o rzy ­
ści z n iep ow od zen ia: o zaletach w sp ó łp o b u d zen ia em ocji p o z y ty w n y ch i n e g aty w n y ch .
W : J. C zap iń sk i (red .), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach czło­
wieka (s. 3 0 3 -3 1 6 ). P rzel. J. Suchecki. W arszaw a: W y d aw n ictw o N au k o w e P W N ; G ulla, B.,
T ucholska, K . (2007). Psych olog ia p o zy ty w n a: cele n au k o w o -b ad aw cze i aplikacyjne oraz
sp osób ich realizacji. Studia z Psychologii w K U L , 1 4 , 1 3 3 -1 5 2 .
5 O rzechow sk i, K . (1990). Żądło i miód mądrości. Antologia aforyzmu polskiego. W ro claw :
Z a k ła d N a ro d o w y im . O ssolińskich, s. 93.
W STĘP 11
zachowania obywateli, od niepamiętnych czasów świat jest pogrążony
w stanie wojny (aktualnie można wskazać około 40 konfliktów zbroj­
nych10), od pewnego czasu obserwuje się systematyczny wzrost rozwo­
dów, coraz większa liczba produkowanych dóbr jest nietrwała, a świat
jest pogrążony w kryzysie ekonomicznym mimo stałego wzrostu licz­
by ekspertów w dziedzinie ekonomii i finansów. Można by jeszcze dłu­
go wymieniać. Po drugie, do zajęcia się problematyką porażki skłoni­
ło mnie jej znaczenie dla naszego funkcjonowania. Mam przy tym na
myśli zarówno negatywne, jak i pozytywne konsekwencje niepomyśl­
nych sytuacji. Porażka boli. Człowiek przegrany doświadcza trudnych
emocji, jego reputacja jest narażona na szwank, grozi mu widmo sa­
motności i/lub brak możliwości kontynuowania życiowych planów.
W konsekwencji może pojawić się depresja, załamanie, a nawet samo­
bójstwo. Jest też i druga strona medalu. Biorąc do ręki jakąkolwiek bio­
grafię, którą możemy uznać za pouczającą, zauważymy, że najczęściej
opisuje ona losy człowieka, któremu wiatr wiał w oczy, a mimo to po­
radził sobie z trudnościami. Porażka może być przyczynkiem do indy­
widualnego wzrostu i sprawiać, że nasze życie staje się znaczące i peł­
niejsze. Po trzecie, ważnym powodem, który pobudził mnie do
studiowania problemu niepowodzeń, jest ich status. Porażka to nie tyl­
ko temat wstydliwy, rzadko podejmowany również przez naukowców.
Niewątpliwie jest to symptom funkcjonowania w społeczeństwie, w któ­
rym przede wszystkim liczą się osiągnięcia i sukcesy. Ludzie sukcesu
są wskazywani jako modele do naśladowania, a osobiste porażki są naj­
częściej „zamiatane pod dywan". Problem akceptacji niepowodzeń wy­
daje się powszechny. Oczywiście można usłyszeć głosy przekonujące,
że należy zajmować się porażką, by wzmocnić swoją pozycję jako czło­
wieka sukcesu11, ale ja do tego chóru nie dołączam. Chciałbym przyjrzeć
się porażce jako ważnemu czynnikowi prorozwojowemu, potencjalnie
kierującemu nas ku lepszemu życiu. Myślę, że takie spojrzenie jest moż­
liwe właśnie dzięki psychologii pozytywnej. Integrując wielowiekową
refleksję nad źródłami dobrego życia, dziedzina ta dostarcza wskazó­
wek ułatwiających studiowanie sytuacji trudnych pod kątem ich siły
10 Z o b . h t t p : / / w w w . g l o b a l s e c u r it y .o r g /m ilit a r y /w o r l d /w a r /in d e x .h tm l (p o b ran o
2 0 .0 9 .2 0 1 1 r.).
11 N ail, F. (2007). Człowiek sukcesu, człowiek porażki, h t t p :// c e o .cx o .p l/a rty k u ły /5 6 1 4 9 /E s e j.
C zlo w iek .su k cesu .czlo w iek .p o razk i.h tm l (p o b ran o 1 0 .0 7 .2 0 1 0 r.).
 12 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI

sprawczej, zbliżającej człowieka do osiągnięcia szczęścia. Siły charak­ R O Z D Z IA Ł 1

teru nie tylko ułatwiają pokonywanie życiowych zakrętów, ale także
same uzyskują w tych sytuacjach szlif. Mamy więc do czynienia z waż­
nym zasobem, który - odpowiednio spożytkowany - może sprzyjać
wzrostowi osobistemu.
Książka składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale 1 podejmuję pró­
bę uchwycenia istoty porażki. Zwracam uwagę na aspekt poznawczy, Anatomia porażki
emocjonalny i temporalny tego zjawiska. Rozdział 2 został poświęcony
omówieniu szerszego kontekstu społecznego, w którym pojawia się po­
rażka. Promowany w mediach model osobowy człowieka sukcesu okreś­
liłem mianem współczesnego nadczłowieka i przeciwstawiłem mu wizję
człowieka szczęśliwego, charakterystyczną dla psychologii pozytywnej.
W rozdziale 3 poruszam problem akceptacji porażki. Wymieniam w nim
wiele strategii, które podejmujemy po to, by ewentualne niepowodzenie [...] ludzkich postępków nie wyśmiewać, nie opłakiwać i nie
nie zagrażało samoocenie i samopoczuciu, oraz podaję liczne sugestie potępiać, lecz je zrozumieć.
dotyczące zwiększenia otwartości na sytuacje niepomyślne. W rozdzia­ Baruch Spinoza
le 4 przybliżam problematykę odbudowywania siebie po doznanej po­
rażce w aspekcie emocji, samooceny, relacji społecznych i działania.
Wskazuję również możliwości wzrostu w każdym z tych obszarów. Os­
tatni, 5 rozdział poświęcam zagadnieniu takiego spożytkowania poraż­
ki, aby doświadczenie to sprzyjało pogłębianiu mądrości i wypełnianiu Szanując tradycję piśmiennictwa obficie czerpiącego z dorobku nauki,
swojego życia sensem. Książkę zamyka swoiste przesłanie związane z po­ zacznijmy od słownikowej definicji terminu „porażka". Autorzy Uni­
rażką. Pełni ono rolę podsumowania, ale jest też katalogiem refleksji, któ­ wersalnego słownika języka polskiego PWN umiejscawiają niepowodzenie
re pojawiły się jako owoc rozważań nad problemem porażki. w dwóch kontekstach. Pierwszym jest walka i współzawodnictwo -
Zdaję sobie sprawę ze złożoności zadania, którego się podjąłem. Wiem, porażka jest to „przegrana bitwa, walka, rywalizacja; klęska"; drugim
że każda porażka, której doświadczamy, jest nieco inna i zasługuje na zaś realizacja jakichś planów i zamysłów - „poważne niepowodzenie;
osobną analizę. Z konieczności musiałem prowadzić rozważania na nieco przegrana; klęska"1. W obu aspektach synonimem niepowodzenia jest
ogólnym poziomie. Niektóre problemy tylko zasygnalizowałem, a wiele klęska, co podkreśla negatywny i bolesny wymiar owego doświadcze­
twierdzeń ma jedynie formę hipotezy wymagającej weryfikacji w bada­ nia. Podobnie jako „poważne niepowodzenie" definiuje porażkę języ­
niach empirycznych. Oczywiście nie byłem na tej drodze sam. Szczegól­ koznawca Jerzy Bralczyk - poważne, a więc kładące się cieniem na
ne podziękowania kieruję pod adresem prof. dr hab. Jadwigi Mizińskiej, dalszym życiu, mające jakieś istotne konsekwencje, wymagające stoso­
dr hab. Stanisławy Steuden i dr Bibianny Bałaj za możliwość wymiany wania specjalnych środków zaradczych2. Nie jestem ekspertem w dzie­
myśli w odniesieniu do życiowych klęsk. Słowa podziękowania należą dzinie etymologii, ale zapewne niewiele się mylę, twierdząc, że słowo
się również dr Małgorzacie Żurakowskiej, która zgodziła się poprowa­
1 D ubisz, S. (red .). (2006). Uniwersalny słownik języka polskiego P W N (t. 3 ). W arsz a w a :
dzić cykl audycji w Radiu Lublin na temat znaczenia porażki w życiu
W y d a w n ictw o N au k o w e P W N , s. 385.
człowieka. W końcu dziękuję dr hab. Marioli Lagunie za mądrą obecność 2 B ralczyk, J. (2005). Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów. W arszaw a: W yd aw n ictw o N a ­
i bezcenne wsparcie. u k o w e P W N , s. 603.
 14 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
„porażka" ma swoje korzenie w staropolskim słowie „porażać", czyli
„zadawać klęskę, pokonywać w walce, gromić, zwyciężać"3. Pamiętamy
z literatury pisanej „ku pokrzepieniu serc", jak ten lub ów „porażon
był" przez przeciwnika w boju lub pojedynku. Inaczej jest z kolei w ję­
zyku angielskim, do którego słowo failure przywędrowało zza kanału
La Manche - pochodzi od francuskiego czasownika faillir, który ozna­
cza „nie trafiać do celu, chybiać i błądzić"4. Czyżby pochodzenie słowa
było echem odwiecznych potyczek i antagonizmów między tymi na­
rodami? Ciekawostką jest, że język Woltera odcisnął w tym aspekcie
swój ślad również za Pirenejami. Jednak stosowane przez Hiszpanów
słowo fracaso pochodzi już nie od faillir, lecz od casser, co oznacza „złamać,
rozbić, osłabić"5. Akcent jest położony nie na błądzeniu, jak w przypad­
ku języka angielskiego, lecz na bolesnych następstwach jakiegoś dzia­
łania. Na zakończenie tej etymologicznej eskapady wspomnę jeszcze, że
podobne do hiszpańskiego rozumienie porażki znajdujemy również
w języku Johanna Wolfganga Goethego. Stosowane za Odrą scheitern po­
chodzi od rzeczownika Scheit, oznaczającego rozłupany kawałek drew­
na, oraz od czasownika scheiden, oznaczającego cięcie lub oddzielanie.
Jak jednak uzupełnia Anselm Grün, w języku niemieckim można się
doszukać jeszcze nowego wymiaru rozumienia porażki. Według niego
ma ona również wiele wspólnego z umieraniem (verscheiden). Z jednej
strony umiera coś, w czym pokładaliśmy nadzieję, a z drugiej musimy
na nowo zdecydować, którą drogą pójdziemy i jak sobie poukładamy
dalsze życie6.
Wszystkie podróże kształcą, te etymologiczne również. Uświada­
miają, że stosowane na co dzień pojęcia odnoszące się do powszech­
nych zjawisk poprzez wielość kultur i kontekstów, w których są uży­
wane, zyskują niezwykłe bogactwo znaczeniowe. To cenna wiedza, ale
nie ułatwia ona zadania osobie chcącej w miarę precyzyjnie i jedno­
cześnie w sposób pełny określić istotę takiego zjawiska. Skoro jednak
3 Z ob. M a y e n o w a , M . R . (red .). (1999). Słownik polszczyzny X V I wieku (t. 2 7 ). W ro cław :
Z ak ład N a ro d o w y im . O ssolińskich, s. 335.
4 M u rray, J. A ., B rad ley, H ., C raigie, W . A ., O nions, C . T. (1961). The Oxford English dic­
tionary (t. 4 ). O xford: C laren d o n P ress, s. 22.
5 M arin a, J. A . (2 0 1 0 ). Porażka inteligencji, czyli głupota w teorii i praktyce. P rzeł. K. Ja-
ch im sk a-M ałk iew icz. K rak ów : W A M .
6 G rtin, A ., Robben, R . (2005). Porażka? Nowa szansa! P rzel. A . K leszcz. K raków : W A M .
ANATOMIA PORAŻKI 15
powiedziało się „a"... W tym rozdziale postaram się scharakteryzować
porażkę, nie odrzucając przy tym żadnego z zasygnalizowanych aspek­
tów rozumienia tego pojęcia. Spojrzę na nią z perspektywy poznawczej,
a więc chłodno kalkulującego i analizującego rzeczywistość umysłu. Za­
akcentuję błąd towarzyszący niepowodzeniom, co będzie ukłonem
w stronę rozumienia porażki w języku angielskim. Następnie zwrócę
uwagę na wymiar emocjonalny, wyraźniej akcentowany w mowie
Cervantesa, by ostatecznie - łącząc te dwa aspekty - spojrzeć na poraż­
kę z szerszej perspektywy, jak na rozciągnięte w czasie wydarzenie ży­
ciowe, fragment naszej osobistej narraq’i, z określonymi etapami i swo­
istą dynamiką. Będzie to korespondowało ze znaczeniem porażki
funkq'onującym w języku niemieckim. Chociaż „koń jaki jest, każdy wi­
dzi", to wierzę, że zaproponowane podejście pozwoli spojrzeć na sytu­
acje niepomyślne wielowymiarowo i odnaleźć w takich doświadcze­
niach niedostrzegane wcześniej aspekty. Jednakże najpierw zastanówmy
się, czy porażka jest tematem, na który w ogóle wolno się wypowiadać...
1.1. W sp ółczesne tabu?
W naszych czasach nie wolno mówić o porażce - to temat tabu. Litera­
tura popularna oferuje mnóstwo przepisów na sukces, jednakże niewie­
le ma do powiedzenia na temat klęsk i niepowodzeń. Choć często w głębi
ducha dręczy nas konieczność nazwania danego doświadczenia porażką,
zaakceptowania go i przyznania mu miejsca w historii naszego życia, mi­
mo to rzadko kiedy jesteśmy skłonni rozmawiać o tym z innymi.
Richard Sennett
Słowo „tabu" przy węd ro wało do kultury zachodniej w XVIII wie­
ku, a jego pojawienie się jest związane z ... porażką. Do kultury zachod­
niej przywiózł je brytyjski żeglarz i odkrywca James Cook, jako osobliwą
podróżniczą pamiątkę z wysp Tonga na południowym Pacyfiku7. Cook
udał się w tamte rejony oczywiście w zupełnie innym celu. Jego misja
polegała na odkryciu mitycznego kontynentu, Nieznanego Południowe­
go Lądu (łac. Terra Australis Incognito), umieszczonego na mapach przez
7 G raup m an n, J. (2007). Leksykon tematów tabu. Przeł. M . Dutkiew icz. W arszaw a: B auer-
-W eltbild M edia.
 16 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Ptolemeusza. Po nieudanej wyprawie podjęto kolejną próbę, a potem
jeszcze jedną. Terra Australis oczywiście nie odnaleziono, jednak zamiast
tego dokonano wielu odkryć, istotnie wzbogacających ówczesną wiedzę
na temat świata. Cook odkrył między innymi Nową Zelandię i Austra­
lię, nawiązał kontakt z Aborygenami i Aleutami, opisał nieznane dotąd
zwierzęta (np. kangury) i rośliny. Tak oto porażka misji zamieniła się
w sukces podróżniczy, który byłby pełniejszy, gdyby Hawajczycy nie za­
tłukli Cooka na śmierć pałkami, a potem, zgodnie z legendą, go nie zjedli.
Wróćmy jednak do tabu.
Wypowiadane przez tubylców posługujących się językiem poline­
zyjskim ta-pu, przekształcone przez naszych przodków w „tabu", oz­
naczało coś intensywnie naznaczonego nadnaturalną, tajemniczą mocą,
nieczystego i niebezpiecznego, ale też świętego. Obecnie najczęściej
używamy tego słowa w sensie potocznym, w odniesieniu do tematów,
przedmiotów i czynności codziennych, które nie są już związane z si­
lami nadprzyrodzonymi, ale o których po prostu nie należy rozmawiać.
Czy porażka jest dla nas takim tematem, tak jak sugeruje to cytowany
na wstępie tego podrozdziału socjolog Richard Sennett? Trudno o jed­
noznaczną odpowiedź, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę etno­
graficzne i kulturowe bogactwo naszej planety. Trzeba uczciwie przy­
znać, że tabu dotyczące porażki nie widnieje na liście uniwersaliów,
czyli obyczajów i przekonań spotykanych we wszystkich społeczno­
ściach ludzkich, ani na tej, którą sporządził antropolog Donald E. Brown8,
ani też na alternatywnych listach przygotowanych przez Robina Foksa
oraz George'a Petera Murdocha9. Mimo to można mówić o powszech­
nej dla przedstawicieli gatunku Homo sapiens niechęci do prowadzenia
rozmów na temat niepowodzeń. Możemy o tym wnioskować pośred­
nio, bazując na innych międzykulturowych pojęciach ogólnych. Wśród
uniwersaliów znajdziemy bowiem zarówno dążenie do kształtowania
pozytywnego obrazu siebie, jak i troskę o to, co myślą o nas inni. Trud­
no sobie wyobrazić człowieka, który kształtuje pozytywną samoocenę,
opowiadając o własnych niepowodzeniach i nie ujawniając przy tym
wstydu czy choćby odrobiny smutku. Trudno sobie w ogóle wyobra-
8 Z ob. pełn ą listę w : Pink er, S. (2005). Tabula rasa. Spory o naturę ludzki}. P rzel. A . N o ­
w ak . G d ańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o P sy ch o lo g iczn e.
9 F o x , K . (2 007). Przejrzeć Anglików: ukryte zasady angielskiego zachowania. P rzel. A . A n ­
drzejew sk a. W a rsz a w a : M u za.
ANATOMIA PORAŻKI 17
zić kulturę, w której przegrana byłaby przyjmowana bez emocji, a in­
formacja o niej traktowana tak beznamiętnie, jak wiadomość o składzie
chemicznym pustaka wentylacyjnego. Z dużą dozą prawdopodobieństwa
można założyć, że jeśli pojawia się tu jakieś zróżnicowanie, to raczej
w odniesieniu do typowych dla danej społeczności form wypowiadania
się o porażce, a także w zakresie przekazywanych informacji na ten te­
mat.
W kulturze zachodniej wyraźne blokady dotyczące referowania włas­
nych niepowodzeń obserwuje się w społeczeństwie amerykańskim. Ri­
chard Sennett nie tylko sygnalizuje obawy obywateli Stanów Zjednoczo­
nych przed otwartym wypowiadaniem się na temat porażki, ale nawet
sugeruje swego rodzaju obsesję na punkcie życiowych upadków10. Podob­
ne obserwacje odnotowują też amerykańscy psychologowie11. Wskazują
na silne tabu dotyczące niepowodzeń w środowisku pracy i szczególnie ne­
gatywny wydźwięk słowa „porażka" w kontekście kariery zawodowej.
Człowiek spełniony i szczęśliwy to przecież człowiek sukcesu.
Antropolog Kate Fox, tropiąca ukryte zasady zachowania na Wys­
pach Brytyjskich, mianem „tabu" określiła pewne zwyczaje dotyczące je­
dzenia, rozmów o pieniądzach czy poszanowania prywatności, ale nie
zaobserwowała zmowy milczenia na temat porażki12. Zamiast tego za­
uważyła specyficzny sposób wypowiadania się Anglików na temat wła­
snych osiągnięć, co jednak wskazuje na obecność tendencji do spychania
problemu niepowodzeń do obszaru nieświadomości. Zdaniem Fox w kra­
ju Beatlesów w dobrym tonie jest zarówno pomniejszanie własnej roli
w realizacji zadań („Wybrali mnie chyba dlatego, że nie znaleźli nikogo
lepszego"), jak i ironizowanie na temat uzyskanych rezultatów. Dlate­
go zamiast entuzjazmu związanego z wykazywaniem dominującej roli
własnej firmy lub produktu na rynku można usłyszeć komentarz: „No,
w sumie nieźle" lub - gdy przepadnie kontrakt warty milion funtów -
trudną do zrozumienia bez angielskiego poczucia humoru wypowiedź:
„Nawet całkiem nieźle poszło, nie uważasz?". To przekorne podejście
trzeba uznać za sprytny wybieg dostarczający wielu korzyści. Pozwala
10 Sennett, R . (2006). Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie.
P rzel. J. D zierzgo w sk i, Ł . M ikołajew ski. W a rsz a w a : M u za.
11 N ew to n , N . A ., K h an n a, C ., T h om p son , J. (2008). W ork p lace failure: M asterin g the
last tab oo. C onsulting Psychology Journal: Practice and Research, 60(3), 2 2 7 -2 4 5 .
12 F o x , K . (2007). Przejrzeć A nglików ..., op. cit.
 18 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
ANATOMIA PORAŻKI 19
umknąć towarzyskiej niezręczności i zakłopotania wynikającego zarówno fakt, że jakoś prosperuję, jest już godny podziwu. Tak więc podkreśla­
z nieakceptowanego na Wyspach Brytyjskich chwalenia się, jak i ujaw­ nie w narzekaniach negatywnej strony życia może być zmyślną takty­
niania własnych niedociągnięć.
ką, która pozwala skutecznie zmniejszyć odpowiedzialność za swoje
Jak to wygląda z kolei w Polsce? Trafna wydaje mi się obserwacja położenie, przy okazji zaś ułatwia nawiązanie kontaktu z rodakami,
Bartosza Jastrzębskiego, który zauważa, że porażka jest nie tyle tema­ a nawet uzyskanie od nich sygnałów zrozumienia, pocieszenia i wspar­
tem zakazanym, ile raczej niemile widzianym13. Rozmowę o niej porów­
cia emocjonalnego16.
nuje do tematu nienadającego się do konwersacji, jakim są na przykład O sile tabu związanego z rozmową na temat porażki każdy może
wizyty w toalecie: „wiadomo, że się przydarzają, jednak rozmawiać
przekonać się sam. Kate Fox, badając niepisane reguły zachowań An­
o nich byłoby co najmniej nietaktem bądź [...] wywołującym zażeno­
glików, stosowała obserwację uczestniczącą, zachowując się sprzecz­
wanie blamażem"14. Informowanie o własnych porażkach jest w Pol­
nie z domniemanymi regułami i obserwując własne reakcje oraz
sce raczej tematem niesmacznym i przez to rzadziej podejmowanym. Nie
zachowania osób znajdujących się w otoczeniu17. Na przykład spraw­
wzbudza jednak jakichś protestów, jak w przypadku wypowiadania
dzając zasady stania w kolejce, sama próbowała załatwiać różne spra­
negatywnych opinii na temat osób zmarłych czy pytania kobiet o ich
wy, wymuszając pierwszeństwo. Wewnętrzny opór i negatywne emocje,
wiek. Tego ostatniego tabu lepiej nie łamać.
których wtedy doświadczała, były wyraźną wskazówką sugerującą ist­
Zasygnalizowane podejście Polaków do tematu porażki może dzi­
nienie ważnej reguły zachowania w obserwowanym społeczeństwie.
wić, jeśli weźmie się pod uwagę powszechnie znaną skłonność nasze­
Pisze o tym tak: „[...] moje eksperymenty z wpychaniem się do kolej­
go społeczeństwa do narzekania. Sprzeczność jest tu jednak pozorna.
ki były najtrudniejsze, najbardziej obrzydliwe i irytujące ze wszystkich
Wystarczy przywołać z pamięci kilka konwersacji nasyconych utyski­
łamiących zasady doświadczeń [...]. O wiele gorsze niż wpadanie na lu­
waniem, żeby zauważyć, że jeśli już mówimy o porażkach, to raczej nie
dzi, o wiele gorsze nawet niż pytanie ludzi o cenę ich domu albo jak za­
0 własnych. W naszych wypowiedziach częściej pojawiają się klęski
rabiają na życie"18. Naśladując Fox, każdy z nas może świadomie
1błędy innych osób, a więc chętnie krytykujemy pracę parlamentarzy­
i celowo podjąć rozmowę z członkami rodziny, przyjaciółmi czy współ­
stów, niepunktualność pociągów czy grę reprezentaqi narodowej w piłkę
pracownikami na temat ich niepowodzeń. Doświadczane emocje i od­
nożną. Słyszane w domach, autobusach i barach ekspresje niezadowo­
czuwalne blokady będą świadczyły o przekraczaniu jakiejś granicy
lenia są raczej symptomem polskiej normy negatywności, czyli uogól­
prywatności czy dobrego smaku. Zresztą również po stronie rozmów­
nionej i negatywnej wizji świata, który jest spostrzegany jako zły, nie-
cy będzie można zauważyć różnego typu emocje. W czasie gdy przy­
sprawiedliwy i krzywdzący15. Jednak po głębszym zastanowieniu można
gotowywałem tę książkę, zwróciłem się do jednego z doświadczonych
dojść do wniosku, że podtrzymywanie podobnych przekonań może
dziennikarzy radiowych z propozycją prowadzenia serii audycji na te­
być korzystne i paradoksalnie torować drogę do pozytywnego samopo­
mat psychologii porażki. Pierwszą reakcją było zdziwienie połączone ze
czucia. Przecież w świecie pełnym bezdusznych instytucji, bezsensow­
zmieszaniem oraz pytania: „Skąd taki temat?", „Nie ma lepszych?".
nych przepisów i niekompetentnych ludzi trudno jest odnieść sukces.
Nawet jeśli uznamy, że porażka nie należy do tematów zakaza­
Jeśli więc będę akcentował kłody, które życie rzuca pod moje stopy,
nych, to zgodzimy się co do tego, że jest to wątek zdecydowanie rza­
nikt nie będzie mógł oczekiwać ode mnie znaczących osiągnięć, a z kolei
dziej poruszany w spontanicznych rozmowach, a z całą pewnością
13 Jastrzębski, B. (2009). P o rażk a, zło, b ezsens jako tabu. W : P. K ow alski (red.), Tabu, ety­
kieta, dobre obyczaje (s. 2 7 9 —285). W ro cła w : W y d a w n ictw o U n iw ersy tetu W ro cław sk ieg o .
16 P o lsk ą n o rm ę n eg aty w n o ści m o ż n a trak to w ać jako reg u łę zw iązan ą ze strateg ią sa-
14 Ibidem, s. 281.
m o u tru d n ian ia, k tó rą o m a w ia m w ro zd ziale 3.
15 W ojciszke, B., Pieńkowski, R., K rzykow ski, G. (2005). Polska norm a negatyw nego m yś­
17 F o x, K . (2 0 0 7 ). Przejrzeć A nglików ..., op. cit.
lenia o św iecie sp o łeczn y m . Kolokwia Psychologiczne, 4 , 2 3 -4 1 .
18 Ibidem, s. 223.
 20 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
rzadziej niż temat sukcesów. Asymetrii w dzieleniu się informacjami
dotyczącymi sukcesów i porażek odpowiada także dysproporcja między
publikacjami na temat tych zagadnień. Półki księgarń uginają się pod tak
zwaną literaturą sukcesu, czyli rozmaitymi poradnikami, przewodnika­
mi i niezbędnikami ludzi zorientowanych na osiągnięcia. Teksty te do­
tykają niemal każdej dziedziny życia. Każdy z łatwością może znaleźć
publikacje instruujące, jak odnieść sukces w życiu zawodowym19 czy
uczuciowym20. Oczywiście dominują poradniki pozytywnego myślenia,
które stanowią dziwaczną mieszaninę uproszczonej psychologii i misty­
ki. Znaleźć tam jednak książkę o porażce? Trudne zadanie.
Również w literaturze psychologicznej niepowodzeniom poświęca
się zdecydowanie mniej miejsca niż problematyce osiągnięć. W bazie da­
nych PsycINFO wśród opublikowanych między rokiem 1970 a 2010 ar­
tykułów dotyczących motywacji jest 471 tekstów zawierających słowo
kluczowe „sukces" oraz 263, czyli niemal połowę mniej, publikacji z klu­
czowym słowem „porażka"21. Jednakże nawet podczas przeglądania
tego zbioru odniosłem wrażenie, że o porażce trzeba czytać trochę mię­
dzy wierszami, wydobywając informacje z tekstów dotyczących na
przykład realizacji celów czy wytrwałości. Przykładowo Zbigniew Za­
leski w liczącym 364 strony wartościowym opracowaniu na temat psy­
chologii celów porażce pośw ięca... 6 stron22. To i tak dobry wynik
w porównaniu z niektórymi podręcznikami z psychologii motywacji23
lub psychologii sportu24, w których doświadczenie porażki nie doczekało
19 N p . G ondzik, E. (1 9 9 3 ). Sukces i kariera człowieka: z badań nad osiągnięciami edukacyj­
nymi i zawodowymi uczniów zdolnych. K ato w ice: [s. n . ].
20 Santorski, J. (1 999). Sukces emocjonalny. W a rsz a w a : Jacek Santorski & S-ka.
21 U stalając tę p ro p o rcję, u w zg lęd n iłem za k a ż d y m ra z e m d w a hasła k lu czow e: „m o ­
ty w acja i p o ra ż k a " (an g. motivation and failure) oraz „m otyw acja i su k ces" (an g. motiva­
tion and success). Z a w ę ż e n ie p o s z u k iw a ń d o te k stó w , w k tó ry c h p o d e jm o w a n o
problem atykę m otyw acji, w ynik ało z w ielozn aczn ości angielskiego słow a „p o rażk a" (ang.
failure), które stosuje się tak że n a ozn aczen ie zab u rzeń so m aty czn y ch , tak ich jak n a p rz y ­
kład w a d a serca (an g. heart failure); h t tp ://w w w .a p a .o r g /p u b s /d a ta b a s e s /p s y c i n f o /i n -
d ex .a sp x (p ob ran o 2 0 .0 9 .2 0 11 r.).
22 Z aleski, Z . (1 9 8 7 ). Motywacyjna funkcja celów. Studium psychologiczne. Lublin: R ed ak ­
cja W y d a w n ictw K U L.
23 Elliot, A . ]., D w eck , C . S. (red .). (2007). Handbook o f competence and motivation. N ew
Y ork - Lon d on : The G uilford P ress.
24 T an en b au m , G ., E k lu n d , R. (re d .). (2 0 0 7 ). Handbook o f sport psychology. H obok en:
John W iley & Sons.
ANATOMIA PORAŻKI 21
się osobnego omówienia. Podobnie niewiele możemy się dowiedzieć
o niepowodzeniach z publikacji z obszaru psychologii organizaq'i i zarzą­
dzania. Na przykład w leksykonie Człowiek w organizacji. Podręczny słow­
nik psychologii zarządzania i dziedzin pokrewnych znajdziemy definicję
sukcesu, ale o porażce autorzy już nie wspominają25. Podobne wnioski na­
suwają się podczas przeglądania innych opracowań z tej dziedziny26.
Dysproporcja między pracami dotyczącymi sukcesów i porażek jest
zastanawiająca. Przecież niepowodzenia nie są zdarzeniami ani rzad­
szymi, ani mniej ważnymi niż sukcesy. Życie każdego z nas składa się
zarówno ze wzlotów, jak i upadków, i nic nie wskazuje na to, że mądrość
ludowa „raz na wozie, raz pod wozem" (cytowana przez przedstawi­
cieli wolnych zawodów w dosadniejszej formie: „raz na wozie, raz w na­
wozie") miałaby przestać obowiązywać. Myślę, że niewiele zaryzykowa­
łaby osoba idąca o zakład, iż sytuacji niepomyślnych jest w naszym życiu
więcej niż sukcesów. Realizacja celów, zwłaszcza tych doniosłych, ma
przecież bogatą historię prób i błędów. Trafnie ujął to Thomas J. Watson,
założyciel IBM: „Podać wam receptę na sukces? To całkiem proste, na­
prawdę. Podwójcie tempo, w jakim doznajecie porażek"27. Sukces i po­
rażka są jak dwie strony tej samej monety. Większemu nominałowi po
stronie triumfu odpowiada analogiczny ciężar klęski. Łatwy i tani suk­
ces nie daje takiej satysfakcji jak osiągnięcie poprzedzone serią nieuda­
nych eksperymentów lub przekroczeniem własnych słabości. Wartość po­
rażki podkreślają ludzie, którzy dokonują refleksyjnego przeglądu
dziejów swojego życia. Wybitny psycholog Józef Kozielecki w swojej
autobiografii pod znaczącym tytułem Moje wzloty i upadki. Autobiogra­
fia z psychologią w tle równą wagę przykłada do sukcesów i porażek,
a analizę tych zdarzeń uznaje za istotny element samopoznania i rozwo­
ju osobistego28. Podobnie uważał Włodzimierz Sedlak, twórca polskiej
szkoły bioelektroniki i pojęcia bioplazmy. Stwierdził on: „Do syntezy
25 B ork ow sk i, ]., D y rd a, M ., K an arski, L ., Rokicki, B. (2001). Człowiek w organizacji. Po­
dręczny słownik psychologii zarządzania i dziedzin pokrewnych. W a rsz a w a : Elipsa.
26 N p . Sm idt, W . (2003). Psychologia i socjologia zarządzania. Słownik terminów. Sosnow iec:
W y d a w n ictw o W yższej Szkoły Z a rz ą d z a n ia i M ark etin gu .
27 Z a: h ttp ://w w w .f a m o u s -q u o te s -a n d -q u o ta tio n s .c o m /th om as j_ w a ts o n _ fo u n d e r_ o f
„ ib m _ l.h tm l (p ob ran o 20 .0 9 .2 0 1 1 r.).
28 K ozielecki, J. (2010). M oje wzloty i upadki. Autobiografia z psychologią w tle. G dańsk:
G d ańskie W y d a w n ictw o P sy ch o lo g iczn e.
22 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
prowadziła jedna droga: ciężka praca i duże porażki"29. Tego typu wy­
powiedzi można by mnożyć, dochodząc za każdym razem do wniosku,
że mimo iż doświadczenie porażki jest kłopotliwym tematem codzien­
nych rozmów, to jednak zasługuje na uwagę.
1 .2 . Błąd wyniku
Tylko ten nie popełnia błędów, kto nic nie robi.
W łodzim ierz Lenin
Wziąć porażkę pod lupę to nic innego, jak uważniej przyjrzeć się
naszemu zachowaniu. Niepowodzenie, podobnie jak i sukces, jest re­
zultatem jakiegoś dążenia i związanej z nim aktywności - nie tylko fi­
zycznej i dostrzegalnej przez innych, ale też ukrytej, dokonującej się
w sferze życia psychicznego. Na pełny repertuar naszych działań skła­
dają się zarówno zachowania reaktywne, inaczej mimowolne, jak i za­
chowania celowe albo intencjonalne. Jednostką zachowań reaktywnych
jest refleks, na przykład odruch mrużenia powiek w reakcji na podmuch
powietrza, a zachowań celowych - podjęta czynność, taka jak skonstru­
owanie wentylatora wprawiającego powietrze w ruch. Gdyby nie było
zachowań celowych, niniejsza książka nie mogłaby powstać. Po pierw­
sze, nie byłbym zdolny sformułować takiego zamierzenia, a po drugie,
człowiek w ogóle nie doświadczałby niepowodzeń, znikłby zatem przed­
miot mojego zainteresowania. Porażka jest doświadczeniem człowieka
intencjonalnego. Skoro zaś działania celowe dotyczą każdej sfery życia,
to przeżywamy niepowodzenia w małżeństwie, edukacji, karierze zawo­
dowej czy życiu duchowym. Doznanie to może mieć charakter indywi­
dualny, ale może też być doświadczeniem rodziny, drużyny sportowej,
firmy, narodu, a nawet całej ludzkości.
Jeśli chce się dokonać analizy porażki w uporządkowany sposób,
warto się odwołać do jakiegoś czytelnego modelu opisującego zacho­
wanie człowieka. Atrakcyjną formułę zaproponował Tadeusz Toma­
szewski, nauczyciel kilku pokoleń polskich psychologów. W opracowanej
pół wieku temu teorii czynności aktywność celową człowieka ujął on
29 Sedlak, W . (2 0 0 4). Życie jest światłem. R ad o m : C o n tin u o , s. 246.
ANATOMIA PORAŻKI 23
w schemacie Z - W30. Litera Z oznacza sytuację zadaniową, czyli aktu­
alne położenie, w jakim się znaleźliśmy i które z jakichś powodów ma
ulec zmianie. Litera W symbolizuje zaś zamierzony wyobrażony wynik
czynności, czyli oczekiwane efekty. Na przykład przekazywane przez
media informacje o gwałtownie wzbierającym w rzekach poziomie wo­
dy mogą spowodować, że mieszkańcy terenów zagrożonych powodzią
uświadomią sobie, iż znajdują się w położeniu, które natychmiast powin­
ni zmienić (Z), dlatego sformułują cel działania (W) i sposób jego reali­
zacji. Oczekiwanym wynikiem powinna być ochrona życia i mienia
ludności. Natomiast przykładową adekwatną czynnością prowadzącą
do tego rezultatu może być wzmocnienie walów przeciwpowodziowych
albo obniżenie poziomu rzeki poprzez zalanie nieużytków. Jeśli podję­
ta aktywność nie doprowadzi do oczekiwanego rezultatu, mamy wów­
czas do czynienia z sytuacją, którą Tomaszewski określił jako błąd
wyniku31. Jest to rozbieżność między wyobrażonym i oczekiwanym
a uzyskanym efektem aktywności lub - jeszcze inaczej - sytuaqa, w któ­
rej nie udało nam się sprawić, by nasze aktualne położenie (Z) uległo
oczekiwanej zmianie (W). W wymiarze poznawczym porażkę można
utożsamić z błędem wyniku. Jej stwierdzenie wymaga uruchomienia
podobnych procesów jak wtedy, gdy porównujemy ze sobą dwa obraz­
ki, aby wychwycić różnice. Pierwszym jest wynik oczekiwany, drugim
zaś - uzyskany.
Przedstawione rozumienie porażki jest intuicyjnie oczywiste, ale
wymaga pewnego komentarza. Aby odpowiedzieć na pytanie, czy ma­
my do czynienia z porażką, nie potrzebujemy ustalać przyczyn, które
doprowadziły do niepowodzenia. W tym momencie nie jest dla nas is­
totne, czy zawiniły jakieś czynniki zewnętrzne - wadliwe narzędzia,
błędne wskazówki innych osób bądź nagłe załamanie pogody, czy też
wina leży po stronie osoby działającej (w psychologii określa się ją mia­
nem aktora) - jej zdolności, samopoczucia lub sprawności. Wskazanie
„winowajcy" może być, choć nie zdarza się to za każdym razem, co
najwyżej następstwem interpretacji danej sytuacji jako porażki. Bardziej
istotne jest dostrzeżenie faktu, że jakieś celowe działanie człowieka nie
30 T om aszew sk i, T . (1963). Wstęp do psychologii. W a rsz a w a : P ań stw o w e W y d aw n ictw o
N au k ow e.
31 Tom aszewski, T. (1977b). Podstaw ow e form y organizacji i regulaq'i zachow ania. W : T. To­
m aszew ski (red.), Psychologia (s. 4 9 1 -5 3 3 ). W arszaw a: P ań stw ow e W yd aw nictw o N aukow e.
24 P OZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
doprowadziło do zamierzonego rezultatu. Jest to warte podkreślenia, po­
nieważ każdy z nas po swojemu etykietuje rzeczywistość i zdarza się,
że mianem porażki nawykowo określa takie sytuaq'e, które nie są zwią­
zane z żadną aktywnością celową, na przykład pożar domu, nagłą cho­
robę czy kradzież majątku. Podobnie spostrzegała to pedagog Teresa
Borowska, która, co może zaskakiwać, włączyła porażki do kategorii
sytuacji przypadkowych, a nie celowych, i utożsamiła je z działaniem
czynników traumatycznych32. Jej zdaniem doświadczenia te: „[...] są
zazwyczaj zdarzeniami przypadkowymi, będącymi poza zasięgiem
kontroli człowieka, za to awersyjnymi dlań i często dramatycznymi (np.
nagła choroba własna, śmierć najbliższej osoby, wypadek powodujący
niepełnosprawność, utrata pracy...)"33. Cenne w refleksji Borowskiej
jest podkreślenie znaczenia, jakie dla doświadczanych porażek mogą
mieć różnego typu nieprzewidziane bolesne incydenty, które są poza na­
szą kontrolą i w wielu przypadkach drastycznie komplikują życie. Każ­
dy z nas jest narażony na działanie tego typu nieszczęśliwych zdarzeń
losowych, a także wielu innych czynników zewnętrznych, mających
wpływ na osiąganie celów34. Jednak stawianie znaku równości między
nimi a porażkami wydaje mi się dość kontrowersyjne. Jak bowiem na­
zwać wszystkie te sytuacje, w których cel nie został osiągnięty w wy­
niku zaniedbań osoby działającej, a więc z powodu czynników, które
człowiek mógł kontrolować? Czy egzamin oblany przez studenta my­
lącego fakty i pojęcia nie może być jego porażką? Poza tym, jeśli przyj­
miemy, że działanie niezależnych od człowieka czynników awersyjnych
jest niepowodzeniem, to co w takim razie będzie sukcesem - brak owych
czynników, czy też konsekwentnie trzeba będzie utożsamić sukces ze
szczęśliwym splotem okoliczności? I w końcu, jak należy nazwać sytu­
acje, w których nie jesteśmy w stanie precyzyjnie wskazać przyczyn,
a dysponujemy jedynie jakimiś lepiej lub gorzej uzasadnionymi hipo­
tezami? Czy niespodziewana i trudna do wyjaśnienia przegrana spor­
towca w zawodach, w których był faworytem, nie jest porażką?
Niewątpliwie bieg naszego życia jest w jakiejś mierze przypadkowy
i losowy, i każdy z nas był i jeszcze wielokrotnie będzie zaskoczony
32 B o ro w sk a, T. (2 0 0 0 ). Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji. W a rsz a w a : In sty tu t B a­
d a ń Ed u k acy jn y ch .
33 Ibidem, s. 62.
34 K lasyfikację czy n n ik ó w w p ły w ający ch n a realizację celó w p o d aję w ro zd ziale 3.
ANATOMIA PORAŻKI 25
obrotem Koła Fortuny, ale mimo to nie rezygnujemy ze stawiania so­
bie celów, przewidywania i kreowania biegu zdarzeń. Katastrofa eko­
logiczna, wypadek czy choroba oczywiście mogą utrudnić, a nawet
uniemożliwić realizację celu, ale nie są porażką rozumianą jako błąd
wyniku. Mogą co najwyżej być jej przyczyną. Co więcej, są tylko jedną
z wielu możliwych przyczyn, bo tak jak nieszczęścia chodzą parami,
tak też przyczyn zazwyczaj jest wiele, mimo że w trakcie „dochodze­
nia" niestety zazwyczaj się okazuje, że porażka jest sierotą. Ten wątek
rozwinę jeszcze w rozdziale 3.
Porażkę rozumianą jako błąd wyniku należy wyraźnie odróżnić nie
tylko od przyczyn niepowodzenia, ale także od samego rezultatu dzia­
łania. Oczywiście wynik jakiejś aktywności celowej jest warunkiem ko­
niecznym, by stwierdzić niepowodzenie, ale nie jest to warunek wystar­
czający. Odwołam się do kilku prostych przykładów. W czasie każdej
sesji egzaminacyjnej zdarza się sytuacja, w której ten sam stopień, na
przykład czwórka, wpisany do indeksu dwóch studentów wywołuje od­
mienne reakcje tych osób. Jeden żak się cieszy i radośnie wybiega na ko­
rytarz, drugi zaś jest wyraźnie rozczarowany i smutny. Ten sam wynik
czynności, a jednak różne jego interpretacje: zwycięstwo i klęska. Podob­
nie w każdych wyborach możemy dostrzec polityka, który obiektywnie
rzecz biorąc, je przegrał, a mimo to uzyskane poparcie napawa go dumą.
I w końcu, każdy z nas wielokrotnie obserwował sportowców, którzy
nie stawali na podium, a jednak przeżywali radość po dotarciu do mety
- często nawet większą niż wyłoniony na podstawie obiektywnych kry­
teriów triumfator zawodów. Wszystkie te zdarzenia pokazują, że poraż­
ka nie jest tożsama z wynikiem czynności. Rezultat jest oczywiście waż­
ny, tak jak istotna jest ocena w indeksie, wynik wyborów czy kolejność
w biegu lekkoatletycznym. Porażka jest jednak interpretacją wyniku, do­
konywaną na drodze jego porównania ze sformułowanymi na wstępie
oczekiwaniami, a więc z oceną, której spodziewał się student, poparciem,
jakie zakładał polityk, czy aspiracjami sportowca.
Oczekiwania pojawiające się w naszych głowach, gdy formułuje­
my cel, pełnią rolę ważnego standardu, do którego porównujemy swo­
je aktualne położenie. Dzięki nim możemy niewidzialną linijką
odmierzać dystans dzielący nas od pożądanego stanu na każdym eta­
pie działania. Na tej podstawie regulujemy swoje zachowanie poprzez
intensyfikowanie wysiłków albo zwolnienie tempa, tak jak w trakcie
26 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
jazdy samochodem, gdy naciskamy mocniej na gaz po uświadomieniu
sobie, że od punktu docelowego dzieli nas jeszcze długi dystans. Gdy
zakończymy aktywność, możemy stwierdzić, czy jesteśmy zwycięzca­
mi, czy też ponieśliśmy klęskę. Wtedy dopiero się okazuje, czy uzyska­
ny awans, rozwód, brązowy medal, wygrana w Lotto bądź mandat
wyborców jest dla nas sukcesem czy porażką. Obiektywny rezultat
czynności jeszcze nie przesądza o wygranej i przegranej. Istotne jest to,
jak oceniamy go my sami.
1.3. Subiektywny charakter porażki
Nie jest zwycięzcą ten, co zwyciężył, jeżeli zwyciężony nie uznał
swej klęski.
Enniusz
Wstałem o świcie i z mocno bijącym sercem poszedłem szybko wy­
brzeżem do wioski. Rzadko w swoim życiu odczuwałem tak wielką we­
sołość. Właściwie nawet nie wesołość, lecz podniosłe, nieuchwytne,
niczym nie usprawiedliwione uczucie radości. Zresztą nie tyle nie
usprawiedliwione, ile wbrew wszelkim racjom. Tym razem straciłem
cały majątek: pieniądze, liny, kolejkę. Odeszli również moi ludzie.
Przystań zbudowana specjalnie, aby wywozić stąd węgiel, nie będzie
teraz służyła niczemu. Przepadło wszystko.
Nikos Kazantzakis, Grek Zorba
Zapewne każdy chciałby być kowalem własnego losu, ale na naszą
codzienną aktywność składają się zarówno zadania własne, jak i te, któ­
rych wykonanie narzucił nam ktoś z zewnątrz. Z własnej inicjatywy
możemy się uczyć obcego języka, remontować dom, oddawać się ja­
kiemuś hobby, a nawet bić tak dziwne rekordy, jak zakładanie na sie­
bie jak największej liczby podkoszulków czy rozbijanie o swoje czoło
możliwie największej liczby jaj w ciągu minuty. W ten sposób realizu­
jemy swoje marzenia i aspiracje. Sami określamy cel i oczekiwania do­
tyczące pożądanego wyniku, mamy wpływ na to, co, jak, kiedy i po co ma
być zrobione. Można powiedzieć, że panujemy nad sytuacją - przynaj­
mniej na etapie planowania. Z kolei zadania narzucone przypominają
ANATOMIA PORAŻKI 27
wykonywanie rozkazów w wojsku, przy gotowy wa nie raportu dla sze­
fa albo wykonywanie jakiejś usługi dla klienta. Inni ludzie pełnią rolę
zleceniodawców, wskazują efekt, który ich interesuje, najczęściej wywie­
rają też presję dotyczącą czasu i sposobu realizacji. Ich preferencje są
ważniejsze niż nasze, co nierzadko prowadzi do konfliktu interesów.
Dziecko może mieć przecież zdecydowanie lepszy pomysł na spędze­
nie popołudnia niż zlecone przez ojca koszenie trawnika w przydomo­
wym ogrodzie. W takiej sytuacji rodzic najczęściej spotka się z różnymi
formami buntu i oporu, od marudzenia po włoski strajk, a więc prze­
sadnie dokładne i wydłużone w czasie wykonywanie nieakceptowa­
nego zadania.
Wyjaśnię teraz związek między porażką a typem wykonywanych
zadań. Otóż w przypadku zadań własnych sami stwierdzamy rozbież­
ność między oczekiwaniami a rezultatem, a w przypadku zadań narzu­
conych informację zwrotną otrzymujemy od innych osób. W ostatniej
sytuacji to ludzie z otoczenia pełnią rolę sędziów, egzaminatorów czy
konkursowych jurorów, którzy - niczym starożytni Rzymianie po wal­
ce gladiatorów - wyrokują o wygranej lub przegranej. Jednak niezależ­
nie od tego werdyktu ostateczne stwierdzenie błędu wyniku i interpretaq'a
danej sytuacji jako porażki jest zawsze subiektywną decyzją działające­
go podmiotu. To my, czyli aktorzy, udzielamy odpowiedzi na pytanie,
czy osiągnęliśmy dokładnie to, co chcieliśmy lub powinniśmy byli uzy­
skać. Dlatego dwie osoby znajdujące się w identycznym położeniu mo­
gą odmiennie kategoryzować i etykietować to doznanie.
Nasz subiektywny osąd dotyczący rezultatów działania może być
oczywiście sprzeczny z opiniami obserwatorów i zleceniodawców. Ma­
my wtedy do czynienia z podwójną oceną wykonanego zadania35. Jest
to częste zjawisko. Sportowcy sprzeczają się bowiem z decyzjami arbi­
trów, uczniowie uważają, że oceny nauczycieli są niesprawiedliwe,
a oskarżeni nie przyjmują do wiadomości wyroku sądu - przecież nie
od dziś wiadomo, że więzienia są pełne ludzi niewinnych. A oto cieka­
wy przykład rozbieżności w interpretaqi rezultatu działania.
Józef Kozielecki, wspominając w swojej autobiografii ciemne czasy
stalinizmu, pisze, że w 1954 roku dyrektor jego szkoły przekazał mu
35 Łu kaszew ski, W . (2002). Z w rotn e inform acje o w y n ik u czynn ości. W : I. K u rcz, D. Ką-
dzielaw a (red .), Psychologia czynności (s. 8 4 -9 9 ). W arsz a w a : Scholar.
 28 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
informację, która wzbudziła lęk i czarne mroczki przed oczami. Mia­
nowicie Kozielecki dowiedział się, że rada pedagogiczna wybrała go
jako kandydata na studia w Moskwie, gdzie będzie zgłębiał tajniki
marksizmu-leninizmu. jedynym warunkiem było pomyślne zaliczenie
egzaminu z języka polskiego i rosyjskiego. Dla przyszłego psychologa
perspektywa wyjazdu na takie studia była nie do przyjęcia. Wychowa­
ny w duchu patriotyzmu i pamiętający krzywdy, jakie komuniści wy­
rządzili zesłanemu na Syberię ojcu, kandydat do moskiewskiej akademii
postanowił egzamin... oblać. W trakcie części pisemnej celowo popeł­
nił kilka kardynalnych błędów ortograficznych, a jeszcze mniej kompe­
tencji ujawnił w części ustnej: „Przy omawianiu poezji Włodzimierza
Majakowskiego mówiłem językiem polsko-rosyjskim, jąkałem się, stę­
kałem, traciłem wątek. Pamiętam, jak egzaminator spojrzał na przewod­
niczącego komisji i znacząco pokiwał głową"36. Kozielecki osiągnął swój
cel, choć oczywiście reakcja dyrektora szkoły była bardzo negatywna. Ten
sam wynik, a jednak dla jednego sukces, dla drugiego zaś porażka.
Zjawisko podwójnej oceny wyniku dostrzeżono także w badaniach
psychologicznych. Efraim Darom i Daniel Bar-Tal sprawdzali spostrze­
ganie sukcesu i porażki przez uczniów i nauczycieli ośmiu klas jednej
ze szkół w Tel Awiwie37. Najpierw uczniowie wypełniali test egzami-
nujący ich wiedzę z zakresu matematyki, hebrajskiego oraz znajomości
Biblii. Po sprawdzeniu odpowiedzi i przekazaniu wyników uczestni­
kom badania poproszono o ocenę, czy ich zdaniem osiągnęli sukces,
czy doznali porażki. Identyczne zadanie otrzymali także nauczyciele. Po­
dwójną ocenę wyniku stwierdzono w niemal 25% przypadków. Tam,
gdzie uczeń stwierdzał sukces, nauczyciel zaznaczał porażkę, i odwrot­
nie - tam, gdzie uczeń wskazywał porażkę, nauczyciel mówił o sukce­
sie. Tego typu rozbieżności powodują, że uczniowie mają negatywne
zdanie o nauczycielach i szkole, piętnując brak sprawiedliwości. Efekt
ten może zostać jednak zniwelowany dzięki bliższemu kontaktowi
nauczyciela z uczniem i przekazywaniu informacji zwrotnej na temat
osiągnięć szkolnych w bardziej rozbudowanej formie niż tylko nota
w dzienniku.
36 K ozielecki, J. (2 0 1 0 ). M oje wzloty i upadki..., op. cit., s. 53.
37 D arom , E., Bar-Tal, D. (1981). C ausal perceptions of pupils' success or failure b y teachers
an d pu p ils: A co m p a riso n . Journal o f Educational Research, 74, 2 3 3 -2 3 9 .
ANATOMIA PORAŻKI 29
Trzeba powiedzieć, że dysponujemy dużą swobodą w zakresie kwa­
lifikowania jakiegoś zdarzenia jako sukces lub niepowodzenie. Możemy
przecież w różny sposób określać wszystkie kluczowe elementy sytu­
acji zadaniowej: formułowane na wstępie oczekiwania, wskaźniki osiąg­
nięcia celu i w końcu wielkość rozbieżności między rezultatem
wyobrażonym a uzyskanym. Korzystając z dowolności w tym zakresie,
możemy interpretować każdą sytuację w sposób korzystny dla siebie,
czyli niebudzący trudnych emocji i przyjazny dla samooceny. Im trud­
niej ustalić, jaki właściwie miał być cel działania albo po czym konkret­
nie można poznać, że dana czynność została właściwie wykonana, tym
większa szansa, iż uniknie się porażki, związanej z nią odpowiedzial­
ności oraz ewentualnych sankcji. Oczywiście modyfikacje mogą być do­
konywane nawet postfactum. W ten sposób postępują niektórzy badacze,
którzy - otrzymując wyniki sprzeczne z hipotezami - tak zmieniają
wstępne przypuszczenia, by pasowały do uzyskanych danych. Jest to
jeden z przejawów tendencji do unikania porażek. Będzie o tym jeszcze
wielokrotnie mowa w tej książce. Proponuję, by w tym miejscu przyj­
rzeć się bliżej poszczególnym elementom intencjonalnego działania,
które możemy modyfikować lub interpretować tendencyjnie.
Zacznijmy od samego zamierzenia, czyli od sytuacji zadaniowej. Każ­
dy cel może być sformułowany w sposób wyraźny albo mglisty. Klarow­
ny zamiar to taki, który zawiera pełną informację o wyniku. Na przykład
wójt gminy zagrożonej powodzią może określić cel następująco: „Zabez­
pieczenie ludności i mienia przed zalaniem poprzez natychmiastowe wy­
sadzenie wałów 10 kilometrów przed zagrożoną miejscowością". W tym
przypadku łatwo będzie ustalić, czy poczynania wójta zakończyły się
sukcesem czy porażką. Każdy może określić rozbieżność między oczeki­
wanym a osiągniętym wynikiem, ponieważ już na wstępie wiadomo, co
powinno być zrobione. Dodatkowo określono również, jak to można zro­
bić, jakie są ramy czasowe i po co taki wynik ma być osiągnięty. Inaczej
jest w przypadku mglistych celów. Tutaj informaqa o wyniku jest niepeł­
na. Trzymając się przykładu zagrożenia powodziowego, można rozpa­
trzyć następującą sytuację: „Przeprowadzenie akcji ratunkowej". Zamiar
jest określony, lecz na bardzo ogólnym poziomie, w konsekwencji czego
trudno jednoznacznie stwierdzić klęskę lub powodzenie. Nie wiadomo
przecież, po czym konkretnie poznamy, czy zainicjowana przez wójta
akcja została przeprowadzona prawidłowo. Mieszkańcy mogą mieć do
30 POZYTY WNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
niego pretensje o zalane domostwa, ten z kolei może się tłumaczyć, że dzia­
łania były zorganizowane wzorowo, lecz poziom wody okazał się wyż­
szy od zapory zbudowanej z worków z piaskiem.
Osoby, które zlecają nam wykonanie jakichś czynności, mogą to
również czynić jasno lub mgliście. Student może uzyskać od promoto­
ra albo jednoznaczne polecenie: „Oddać pracę magisterską do dzieka­
natu do końca maja", albo mglisty komunikat: „Oddać pracę magisterską
przed końcem studiów". W drugim przypadku pojęcie „koniec stu­
diów" może być rozumiane na wiele sposobów. Pragnąc uniknąć po­
rażki, student może oszukiwać siebie samego i wybrać interpretację
najkorzystniejszą w danym momencie. Aby uniknąć podobnych mani­
pulacji, osoby zlecające wykonanie danej czynności powinny wyrażać
swoje oczekiwania tak precyzyjnie, jak to tylko możliwe. Interesujący
i pouczający przykład podał dyrygent i kompozytor Jerzy Maksymiuk:
„Dyrygent ma pomagać, a nie egzaminować. Strasznie trudne. I ma
mówić jak najmniej. Znów strasznie trudne. Mówić tylko o rzeczach
generalnych, w dodatku jasno. Kiedyś koleżanka zwróciła mi uwagę:
»Nie mów, że mamy grać ładnym dźwiękiem. Co to znaczy? Czy my
gramy brzydko? Mów, ile mamy użyć smyczka, jak wibrować, jak to ma
brzmieć. Pokaż nam, o jaki dźwięk ci chodzi, a nie mówisz: 'ładnie'«"38.
Oczekiwania stają się klarowne dzięki precyzyjnemu określeniu
wskaźników osiągnięcia celu. W idealnym świecie zamierzenia po­
winny być tak formułowane, żeby aktor i obserwator dokładnie wiedzie­
li, po czym można poznać, iż efekt został osiągnięty. Na przykład cel
kursu językowego może być sformułowany następująco: „Po zakoń­
czeniu kursu językowego uczestnicy będą w stanie napisać tekst dyk­
tanda numer 10 w ciągu 15 minut, popełniając nie więcej niż 3 błędy,
bez korzystania ze słownika"39. Jest to godny podziwu i powielania
poziom szczegółowości, ale trzeba zaznaczyć, że nawet przy dobrych
chęciach osiągnięcie takiego standardu nie jest możliwe w każdej sytu­
acji. Jak bowiem określić wskaźniki sukcesów i porażek na przykład
w takich dziedzinach jak nauka? Problem ten analizowali między in­
nymi uczestnicy zorganizowanej kilka lat temu konferencji „Sukces
38 Piaseck a, E . (2 0 0 2 ). M aksymiuk na maksa. Izabelin: Św iat Literack i, s. 50.
39 L ag u n a, M ., Fo rtu n a, P . (2009). Przygotowanie szkolenia, czyli jak dobry początek prowadzi
ANATOMIA PORAŻKI 31
w nauce"40. Wprawdzie nie wypowiadali się na temat porażek, ale za­
sygnalizowane przez nich problemy w zakresie jednoznacznego okreś­
lenia wskaźników pomyślności pracy uczonych można łatwo przenieść
na doświadczenie niepowodzenia. By uzmysłowić sobie realność trud­
ności, o których mowa, przywołajmy kilka głosów w dyskusji. Psycho­
log Edward Nęcka za wyróżnik sukcesu przyjął twórczość, czyli zdol­
ność wytworzenia produktu jednocześnie nowego i wartościowego. Od
razu jednak zastrzegł, że „[...] ocena nowości i wartości dzieła może
być trudna, a prawie zawsze bywa tendencyjna [...] [oraz że - P. F.j
uznanie nowości, a zwłaszcza wartości, może się dokonać z dużym od­
roczeniem w czasie"41. Fizyk Andrzej Staruszkiewicz, próbując uściślić
definicję sukcesu, zaproponował interesujące kryterium matematyka
Davida Hilberta. Zgodnie z nim „[...] znaczenie wybitnej pracy nauko­
wej jest proporcjonalne do liczby prac, które zostały całkowicie zdezak­
tualizowane lub których znajomość można sobie darować, w wyniku
pojawienia się pracy wybitnej, stwarzającej wyższy poziom oglądu pro­
blematyki naukowej"42. Kryterium to uderza swoją konkretnością i uwo­
dzi możliwością dokonania pomiaru, jednak, jak słusznie zauważył in­
ny fizyk Andrzej Białas, pomija ono pewną klasę osiągnięć ważnych
w humanistyce i naukach przyrodniczych43. Ciekawą propozycję wysu­
nął socjolog Piotr Sztompka44. Zasugerował zamianę negatywnie ob­
ciążonego słowa „sukces" na bardziej przyjazne „uznanie". Zaakcento­
wał znaczenie, jakie dla powodzenia naukowców ma rezonans społeczny
wywołany uzyskanymi przez nich wynikami badań. Z kolei filozof Jan
Woleński wyraźnie odróżnił sukces od osiągnięć45. Jego zdaniem miarą
sukcesu może być tytuł naukowy, członkostwo w akademiach, udział
40 L o h m a n o w a , W . (red .). (2006). Sukces w m u c e . K rak ó w - W arszaw a: Fu n d acja na
rz e cz N au k i Polskiej.
41 N ęcka, E. (2006). Sukces w n au ce - analiza p sych ologiczna. W : W . L o h m an ow a (red.),
Sukces w nauce, op. cit., s. 10.
42 S taru szk iew icz, A . (2006). Istota suk cesu n au k o w ego. W : W . L o h m an ow a (red.), Suk­
ces w nauce, op. cit., s. 47.
43 B iałas, A . (2006). K o m en tarz d o referatu A n d rzeja S taru szk iew icza. W : W . L o h m a­
n o w a (red .), Sukces w nauce (s. 8 7 -8 8 ), op. cit.
44 Sztom p k a, P . (2006). W ob ronie su k cesu (czytaj: u zn an ia) w n au ce. W : W . L o h m a­
n o w a (red .), Sukces w nauce (s. 9 9 -1 0 2 ), op. cit.
45 W nlpńskL T 19006') Sukces i nsiapniecia w n au ce. W : W . L o h m an ow a (red 0 . Sukces
30 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
niego pretensje o zalane domostwa, ten z kolei może się tłumaczyć, że dzia­
łania były zorganizowane wzorowo, lecz poziom wody okazał się wyż­
szy od zapory zbudowanej z worków z piaskiem.
Osoby, które zlecają nam wykonanie jakichś czynności, mogą to
również czynić jasno lub mgliście. Student może uzyskać od promoto­
ra albo jednoznaczne polecenie: „Oddać pracę magisterską do dzieka­
natu do końca maja", albo mglisty komunikat: „Oddać pracę magisterską
przed końcem studiów". W drugim przypadku pojęcie „koniec stu­
diów" może być rozumiane na wiele sposobów. Pragnąc uniknąć po­
rażki, student może oszukiwać siebie samego i wybrać interpretację
najkorzystniejszą w danym momencie. Aby uniknąć podobnych mani­
pulacji, osoby zlecające wykonanie danej czynności powinny wyrażać
swoje oczekiwania tak precyzyjnie, jak to tylko możliwe. Interesujący
i pouczający przykład podał dyrygent i kompozytor Jerzy Maksymiuk:
„Dyrygent ma pomagać, a nie egzaminować. Strasznie trudne. I ma
mówić jak najmniej. Znów strasznie trudne. Mówić tylko o rzeczach
generalnych, w dodatku jasno. Kiedyś koleżanka zwróciła mi uwagę:
»Nie mów, że mamy grać ładnym dźwiękiem. Co to znaczy? Czy my
gramy brzydko? Mów, ile mamy użyć smyczka, jak wibrować, jak to ma
brzmieć. Pokaż nam, o jaki dźwięk ci chodzi, a nie mówisz: 'ładnie'«"38.
Oczekiwania stają się klarowne dzięki precyzyjnemu określeniu
wskaźników osiągnięcia celu. W idealnym świecie zamierzenia po­
winny być tak formułowane, żeby aktor i obserwator dokładnie wiedzie­
li, po czym można poznać, iż efekt został osiągnięty. Na przykład cel
kursu językowego może być sformułowany następująco: „Po zakoń­
czeniu kursu językowego uczestnicy będą w stanie napisać tekst dyk­
tanda numer 10 w ciągu 15 minut, popełniając nie więcej niż 3 błędy,
bez korzystania ze słownika"39. Jest to godny podziwu i powielania
poziom szczegółowości, ale trzeba zaznaczyć, że nawet przy dobrych
chęciach osiągnięcie takiego standardu nie jest możliwe w każdej sytu­
acji. Jak bowiem określić wskaźniki sukcesów i porażek na przykład
w takich dziedzinach jak nauka? Problem ten analizowali między in­
nymi uczestnicy zorganizowanej kilka lat temu konferencji „Sukces
38 P iaseck a, E. (2002). M aksym iuk na maksa. Izabelin: Św iat Literack i, s. 50.
39 L ag u n a, M ., Fo rtu n a, P . (2009). Przygotowanie szkolenia, czyli jak dobry początek prowadzi
do sukcesu. G dańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o P sy ch o lo g iczn e, s. 130.
ANATOMIA PORAŻKI 31
w nauce"40. Wprawdzie nie wypowiadali się na temat porażek, ale za­
sygnalizowane przez nich problemy w zakresie jednoznacznego okreś­
lenia wskaźników pomyślności pracy uczonych można łatwo przenieść
na doświadczenie niepowodzenia. By uzmysłowić sobie realność trud­
ności, o których mowa, przywołajmy kilka głosów w dyskusji. Psycho­
log Edward Nęcka za wyróżnik sukcesu przyjął twórczość, czyli zdol­
ność wytworzenia produktu jednocześnie nowego i wartościowego. Od
razu jednak zastrzegł, że „[...] ocena nowości i wartości dzieła może
być trudna, a prawie zawsze bywa tendencyjna [...] [oraz że - P. F.]
uznanie nowości, a zwłaszcza wartości, może się dokonać z dużym od­
roczeniem w czasie"41. Fizyk Andrzej Staruszkiewicz, próbując uściślić
definicję sukcesu, zaproponował interesujące kryterium matematyka
Davida Hilberta. Zgodnie z nim „[...] znaczenie wybitnej pracy nauko­
wej jest proporcjonalne do liczby prac, które zostały całkowicie zdezak­
tualizowane lub których znajomość można sobie darować, w wyniku
pojawienia się pracy wybitnej, stwarzającej wyższy poziom oglądu pro­
blematyki naukowej"42. Kryterium to uderza swoją konkretnością i uwo­
dzi możliwością dokonania pomiaru, jednak, jak słusznie zauważył in­
ny fizyk Andrzej Białas, pomija ono pewną klasę osiągnięć ważnych
w humanistyce i naukach przyrodniczych43. Ciekawą propozycję wysu­
nął socjolog Piotr Sztompka44. Zasugerował zamianę negatywnie ob­
ciążonego słowa „sukces" na bardziej przyjazne „uznanie". Zaakcento­
wał znaczenie, jakie dla powodzenia naukowców ma rezonans społeczny
wywołany uzyskanymi przez nich wynikami badań. Z kolei filozof Jan
Woleński wyraźnie odróżnił sukces od osiągnięć45. Jego zdaniem miarą
sukcesu może być tytuł naukowy, członkostwo w akademiach, udział
40 L o h m a n o w a , W . (red .). (2 0 0 6 ). Sukces w nauce. K rak ó w - W arsz a w a : F u n d acja na
rzecz N au k i Polskiej.
41 N ęcka, E. (2006). Sukces w n au ce - analiza p sych ologiczna. W : W . Lo h m an ow a (red.),
Sukces w nauce, op. cit., s. 10.
42 S taru szk iew icz, A . (2006). Istota suk cesu n au k o w ego. W : W . L o h m an o w a (red .), Suk­
ces w nauce, op. cit., s. 47 .
43 B iałas, A . (2006). K o m en tarz d o referatu A n d rzeja S taru szk iew icza. W : W . L o h m a ­
n o w a (red .), Sukces w nauce (s. 8 7 -8 8 ) , op. cit.
44 Sztom p k a, P. (2006). W ob ronie su k cesu (czytaj: u zn an ia) w n au ce. W : W . L o h m a­
n o w a (red .), Sukces w nauce (s. 9 9 -1 0 2 ), op. cit.
45 W oleński, J. (2006). Sukces i osiąg n ięcia w n au ce. W : W . L o h m a n o w a (red .), Sukces
w nauce (s. 2 5 ^ 3 ) , op. cit.
32 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
w konferencjach, nagrody naukowe, liczba cytowań czy liczba habili­
tantów. Natomiast osiągnięcie jest według Woleńskiego orzekane o wy­
tworze, wedle jego rzeczywistej wartości, niezależnie od tego, kto jest
jego autorem i jak aktualnie jest oceniana jego praca. Jak widać, nie ma
łatwego zadania osoba, która postanowiła osiągnąć sukces w nauce.
Podobne trudności w definiowaniu wskaźników realizacji celu napo­
tykamy także w przypadku działań złożonych, na przykład działań ukie­
runkowanych na wprowadzanie pokoju na świecie. Wydaje się, że jest to
łatwe do określenia - pokój to przecież brak wojen. Jednak, jak podkreśla
Lise M. Howard, naszą pewność burzy trudność jednoznacznego okreś­
lenia, co możemy traktować jako fakt zakończenia wojny46. Czy jest nim
ustanie działań zbrojnych armii zwaśnionych państw, czy też rozwiąza­
nie mniej lub bardziej jawnego konfliktu leżącego u ich podłoża? Nato­
miast w przypadku wojen domowych: czy wskaźnikiem pokoju będzie
brak strzałów na ulicy, czy też wprowadzenie demokratycznych stan­
dardów funkcjonowania państwa? Dostrzegając te trudności, możemy
się tylko cieszyć, że nie jesteśmy osobami odpowiedzialnymi za rozstrzyg­
nięcie, czy dana misja pokojowa zakończyła się fiaskiem czy sukcesem.
Chcąc ustalić, czy rezultat został osiągnięty, możemy brać pod uwa­
gę różnego typu kryteria. Tradycyjnie wyróżnia się kryteria twarde,
które opierają się na przesłankach obiektywnych, oraz subiektywne
kryteria miękkie47. Przykładami twardych wskaźników są: czas (pro­
dukcji), odległość (rzutu dyskiem), wartość (firmy), kolejność (w rankin­
gu), wysokość (skoku o tyczce) czy liczba (uratowanych rozbitków).
Ich twardość bierze się stąd, że każdy, kto będzie chciał dokonać ich po­
miaru, powinien uzyskać tę samą wartość (liczbę). Na podstawie tych
wskaźników można oszacowywać kolejne wartości, na przykład iloraz
liczby cytowań wszystkich publikacji z danego czasopisma w ciągu os­
tatnich dwóch lat i całkowitej liczby wszystkich prac opublikowanych
w tym okresie w tym czasopiśmie daje znany naukowcom Impact Fac­
tor, który ma odzwierciedlać rangę naukową danego czasopisma w okreś­
lonej dziedzinie wiedzy. Ustalając ostateczną ocenę efektu działań,
zwykle bierze się pod uwagę wiele twardych wskaźników, które wcale
46 H o w a rd , L. M . (2 0 0 8 ). U N peacekeeping in civil wars. C am b rid ge: C am b rid g e U n iv er­
sity P ress.
47 P o r. B ańka, A . (2001). P sy ch o lo g ia p ra cy . W : J. Strelau (red .), Psychologia. Podręcznik
akademicki (t. 3, s. 2 8 3 -3 2 0 ). G dańsk: G dańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
ANATOMIA PORAŻKI 33
nie muszą być ze sobą spójne. Zdarza się, że zwycięstwu drużyny piłkar­
skiej towarzyszą dodatkowo pozytywne wskaźniki czasu utrzymywa­
nia się przy piłce, niska liczba fauli i wysoka dokładność podań. Może też
być jednak inaczej. Do historii i języka potocznego przeszło przecież po­
jęcie pyrrusowe zwycięstwo, oznaczające wygraną okupioną tak dużym
kosztem, że w zasadzie nie ma podstaw, by cieszyć się ze zwycięstwa.
Zgodnie z przekazami historycznymi starożytny król Epiru Pyrrus w bi­
twach pod Herakleją i Ausculum w 279 roku p.n.e. pokonał legiony rzym­
skie, ale poniósł tak dotkliwe straty, że były one równoznaczne z klęską48.
Tak zazwyczaj kończą się batalie, w których zwycięstwo jest osiągane za
wszelką cenę - nie tylko na wojnie, ale także w życiu prywatnym, w spor­
cie i biznesie. Ukuto nawet termin toksyczny sukces na określenie zdro­
wotnych, emoq'onalnych i społecznych kosztów obsesyjnego dążenia do
sukcesu, co jest typowe dla społeczeństwa osiągnięć49.
Kryteria miękkie bazują na subiektywnych ocenach uzyskanego
wyniku i mają raczej charakter jakościowy, a nie ilościowy, jak twarde
miary. Jednym z najważniejszych jest uznanie, z jakim spotykają się na­
sze poczynania. Na przykład naukowcy w ocenie wyników swojej pra­
cy kierują się nie tylko liczbowymi wskaźnikami cytowań, ale także
opinią środowiska wyrażoną w recenzjach i polemikach, typem czaso­
pism i wydawnictw, które przyjęły teksty do druku, rangą konferencji, na
które są zapraszani, oraz uczelni, które proponują im posadę. Rezonans
społeczny wywoływany przez nasze poczynania jest ważny i trudno
znaleźć osobę, której nic cieszyłby aplauz publiczności i która nie mar­
twiłaby się negatywnymi opiniami innych ludzi, zwłaszcza gdy są to
oceny osób z najbliższego środowiska i - w dodatku - uznawane za
niesprawiedliwe. Spójrzmy na przykład.
Legendarna polska himalaistka Wanda Rutkiewicz, pierwsza kobie­
ta, która stanęła na szczycie K2, mimo pozytywnych ocen niezależ­
nych komisji nie potrafiła przekonać całego środowiska o zdobyciu
48 W ojnow sk i, J. (red .). (2004). Wielka encyklopedia P W N (t. 22 ). W arsz a w a : W y d a w n ic­
tw o N au k o w e P W N , s. 574.
49 W ięcej in form acji n a tem at sp o łeczeń stw a osiąg n ięć i m iejsca p o rażk i w nim p rz e d ­
staw iam w ro zd ziale 2.
34 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
innego ośmiotysięcznika - Annapurny. Boleśnie przeżyła zarzuty ko­
legów, których znała wiele lat i z którymi wielokrotnie się wspinała. Jej
przyjaciółka, Ewa Matuszewska, komentuje te wydarzenia, cytując Ar­
ka Gąsienicę Józkowego: „Wanda dostała potwornie w kość podczas
wyprawy na Annapurnę. Stało się tu coś, co jest tragedią dla każdego
alpinisty - została pomówiona o to, że nie weszła na szczyt. W naszym
środowisku wierzymy sobie. Były komisje, Wanda przedstawiała zdję­
cia, które były zrobione prawie po ciemku, pomszone. Międzynaro­
dowa Komisja w Austrii uznała, że Wanda była na szczycie. A koledzy
z wyprawy zarzucili jej, że nie mogła wejść, bo była wolna. Ale była wy­
trwała, wytrzymała... Później komisja Polskiego Związku Alpinizmu
również uznała wejście Wandy na szczyt. Jak można było później zro­
bić jej takie świństwo? Na schodach siedziby PZA przy ulicy Ciołka
mija ją jeden z najwybitniejszych polskich alpinistów i mówi: »Wan­
da, uznaliśmy, że weszłaś, ale ja ci, kurwa, nie wierzę!«”50.
Nigdy się nie dowiemy, czy krytyka środowiska alpinistów wymie­
rzona w Wandę Rutkiewicz była uzasadniona. Jednak przyglądając się
tej sytuacji, możemy sobie uzmysłowić, że w gruncie rzeczy każdy z nas
jest trochę jak himalaista, który za każdym razem musi zdobyć dwa
szczyty - ten konkretny i obiektywnie zmierzony oraz ten społeczny, li­
czony uznaniem znaczących osób.
Negatywny rezonans społeczny nie zawsze pojawia się w formie
krytyki. Częstą reakcją jest ignorancja. Mało znanym faktem z życia
Niccolo Machiavellego, któremu nieśmiertelną sławę zapewniła popu­
larna od setek lat książka Książę i pochodzące z niej credo manipulato­
rów „Ceł uświęca środki", jest bolesne lekceważenie, którego doznał
po publikacji owego dzieła. Pierwsze wydanie Księcia spotkało się z nie­
mal zerowym odzewem ze strony czytelników, a szczególnie bolesna
dla autora była zimna reakcja kierującego Florencją Wawrzyńca Wspa­
niałego, któremu polityk zadedykował swoje dzieło. Podobno gdy wrę­
czano mu książkę, ledwie rzucił na nią okiem i był „[...] bez porównania
50 M atuszew ska, E. (2007). Uciec jak najwyżej. Nie dokończone życie Wandy Rutkiewicz. W ar­
s z a w a : Isk ry, s. 190.
ANATOMIA PORAŻKI 35
bardziej zainteresowany dwoma psami hodowlanymi, które akurat mu
podarowano"51. Podobne reakcje musiało znosić na przestrzeni dziejów
wielu twórców. Na przykład Fryderyk Nietzsche miał ogromne prob­
lemy z zainteresowaniem czytelników swoim najważniejszym, kulto­
wym dziełem Tako rzecze Zaratustra. Ukończywszy czwartą część książki,
nie mógł znaleźć nikogo, kto chciałby ją wydać. Podobno nawet sam sfi­
nansował druk czterdziestu egzemplarzy, które wysłał przyjaciołom
i znajomym52. Ignorancja jest zarówno bolesna, jak i kłopotliwa. Nie bar­
dzo wiadomo, jak się zachować, o ile w ogóle można zrobić coś lepsze­
go, niż godne i dumne przyjęcie tej sytuacji do wiadomości poszerzone
o refleksję nad rzeczywistą wartością opinii innych ludzi na nasz temat.
W większości przypadków przy dokonywaniu oceny rezultatu włas­
nego działania kierujemy się swego rodzaju mieszanką kryteriów twar­
dych i miękkich. Najczęściej mamy tu pewną swobodę wyboru
wskaźników, co oczywiście otwiera drzwi do manipulacji, aby na koń­
cu wypaść dobrze albo przynajmniej nie tak znów najgorzej. Gdy ktoś
nas niesłusznie krytykuje, możemy - jeśli to tylko możliwe - sprowa­
dzić rozmowę na poziom faktów i na twardym gruncie wykazać nie­
słuszność tych opinii. Natomiast gdy twarde dane nieubłaganie sugerują
przegraną, możemy szukać pocieszenia właśnie w kryteriach miękkich.
Przy odrobinie szczęścia możemy znaleźć się w położeniu piłkarzy Sta­
nów Zjednoczonych, którzy w czasie mistrzostw świata w piłce nożnej
rozegranych w 2010 roku w Republice Południowej Afryki mogli liczyć
na lojalną przychylność dziennikarzy.
Drużyna amerykańska w fazie grupowej zmierzyła się z Anglią - uzna­
waną za jednego z faworytów rozgrywek. Mecz zakończył się remi­
sem 1:1. Jednak dzień po zawodach czytelnicy gazety New York Post
(13.06.2010) mogli obejrzeć zamieszczoną na całej stronie tytułowej
fotografię bramkarza niesionego na rękach zawodników drużyny ame­
rykańskiej i rzucający się w oczy napis USA wins 1-1 (USA wygrywa
l - l ) . Osobliwa i bardzo „amerykańska” interpretacja remisu. Ale to
nie koniec. W kolejnej fazie rozgrywek drużyna Stanów Zjednoczonych
51 Viroli, M . (2006). Uśmiech Machiavellego. Przel. K. Żaboklicki. W arszaw a: W .A .B ., s. 194.
52 G ó m ez, T. (2 0 0 7 ). Fryderyk Nietzsche. P rzel. G. O strow sk i. W a rsz a w a : M u za.
36 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
została pokonana przez reprezentację Ghany w stosunku 1:2. Ten
sam dziennik poświęcił jednak temu wydarzeniu już tylko Vs okładki
(New York Post, 27.06.2010). Czytelnicy zobaczyli leżącego na mura­
wie i trzymającego się za głowę zawodnika oraz napis This sport is stu-
pid anyway (Tak czy owak ten sport jest głupi). O drużynie Ghany
oczywiście nie wspomniano ani słowem.
Jak widać, jednoznaczne określenie, czy mamy do czynienia z po­
rażką, wcale nie musi być łatwym zdaniem. Ustalenie błędu wyniku
jest sprawą dyskusyjną szczególnie wtedy, gdy wiąże się z odpowie­
dzialnością za efekt działania i surową karą za zaniedbania. Swoboda
w zakresie rozumienia celu i możliwość doboru różnych wskaźników
jego osiągnięcia otwiera drogę do subiektywnych, czasem sprzecznych,
interpretacji. Jednak to nie wszystko. Okazuje się, że o tym, jak bardzo
negatywnym doświadczeniem może być porażka, nie decyduje roz­
bieżność między wynikiem oczekiwanym a aktualnym. Druzgocącą
klęską piłkarzy jest przegrana 5:0 na własnym boisku, gdy zakładano
odwrotny wynik, ale przyczyną silnego wzburzenia może być również
niewielka różnica między zamiarem a efektem. Świetnie ilustruje to
klasyczny już dzisiaj eksperyment przeprowadzony przez jedynego,
jak dotąd, psychologa noblistę Daniela Kahnemana i jego współpra­
cownika Amosa Tversky'ego53. Osobom badanym prezentowali oni hi­
storię o panach Crane i Tees, którzy mieli wylecieć z pewnego miasta
o tej samej godzinie, lecz różnymi samolotami. Na lotnisko jechali sa­
mochodem, natknęli się jednak na korek i przybyli 30 minut po plano­
wanym czasie wylotu. Pan Crane dowiedział się, że jego samolot odleciał
o czasie, a pan Tees, że jego lot się opóźnił, lecz samolot odleciał 5 mi­
nut temu. Uczestników eksperymentu poproszono o wskazanie osoby,
która była bardziej zdenerwowana po otrzymaniu informacji o czasie
odlotu. Stwierdzono, że aż 96% osób jako bardziej zdenerwowanego
wskazuje pana Tees. Oczywiście nigdy nie będziemy mogli spytać go
53 K ah nem an, D ., T versky, A . (1982). T he sim ulation heuristic. W : D . K ah nem an, P. Slo-
vic, A . T v ersk y (red .), Judgm ent under uncertainty: H euristics and biases (s. 2 0 1 -2 0 8 ). C a m ­
b rid ge: U n iv ersity P ress.
ANATOMIA PORAŻKI 37
o zdanie, jednak odwołując się do własnego doświadczenia, wiemy, ja­
kie emocje może wzbudzać myśl, że wystarczyło wyjść z domu zaled­
wie kilka minut wcześniej. Reakcja jest nieadekwatnie gwałtowna
w stosunku do rozbieżności między celem a efektem.
Efekt dostrzeżony w przytoczonych badaniach potwierdzono poza
laboratorium. Na przykład zauważono, że sportowcy, którzy zajęli trze­
cią pozycję, a więc zdobyli brązowy medal, są często bardziej zadowo­
leni ze swoich osiągnięć niż ich rywale, którzy zdobyli medal srebrny54.
Wyjaśnienie tego fenomenu nasuwa się samo. Dla brązowych medali­
stów punktem odniesienia jest sportowiec, który zajął czwartą pozycję.
Dlatego mogą się cieszyć z tego, że nie popełnili jakiegoś błędu, który
usunąłby ich z pozycji medalowej. Z kolei srebrni medaliści mogą się
zamartwiać tym, że tak niewiele zabrakło im do zwycięstwa. Dla nich
punktem odniesienia jest zwycięzca zawodów i właśnie z jego wynikiem
porównują własne osiągnięcia. Podobnie mówi się, że najgorszą pozy­
cją dla sportowca jest pozycja czwarta. Jeśli jest najgorsza, to znaczy, że
lepiej już być ostatnim w rankingu niż tuż przed podium. Jak widać, oce­
na wielkości błędu wyniku jest zróżnicowana w zależności nie tylko
od aktualnego położenia, ale też od kontekstu, który wpływa na jego oce­
nę. Modelowo jest to prosta czynność poznawcza - porównanie ocze­
kiwań z dokonaniami, gdy jednak w grę wchodzą: odpowiedzialność
za wynik, emoqe, tendencja do podtrzymywania poczucia własnej war­
tości i widmo sankcji związanych ze sprawieniem zawodu, rozpoczy­
na się myślowa ekwilib rys tyka.
1.4. Porażka a stres, trauma, frustracja
Słowu „stres", podobnie jak słowom „sukces", „porażka" czy „szczęście",
nadaje się rozmaite znaczenia i dlatego tak bardzo trudno je zdefi­
niować, chociaż weszło na stałe do naszego języka potocznego.
Hans Selye
Spójrzmy teraz na porażkę od strony emoqonalnej. Zdaję sobie spra­
wę z faktu, że w świetle współczesnej psychologii odróżnianie tego, co
54 Z ob. W isem an , R . (2003). T he luck facto r. Skeptical Inquirer, 2 7(3), X X X .
38 PO ZY TY WN A PSYC H O LO G IA PORAŻKI
jest tylko poznawcze i wyłącznie emocjonalne, jest ryzykowne, ale za­
pewne każdy z nas podskórnie czuje, że rację miał Blaise Pascal, ucząc,
iż „serce ma swoje raq'e, których rozum nie zna". Porażka, którą w ogó­
le warto się zajmować, jest bolesnym doznaniem, ale co to właściwie oz­
nacza? Konia z rzędem każdemu, kto - bazując na aktualnej literaturze
psychologicznej - będzie potrafił jednoznacznie odróżnić takie pojęcia,
jak „stres", „kryzys emocjonalny", „sytuacja trudna", „sytuacja trauma­
tyczna", „konflikt", „wydarzenie krytyczne", „frustracja" czy „sytuacja
problemowa". Wszystkie wymienione terminy opisują przeżycia czło­
wieka znajdującego się w opresji, choć akcentują nieco inny aspekt owe­
go negatywnego doświadczenia. Jeśli tylko uchwycimy intuicyjnie ja­
kąś ważną cechę dystynktywną danego pojęcia, to szybko zagubimy ją
w gąszczu oferowanych definicji55. Rozstrzygnięcia terminologiczne
i debatę na ten temat pozostawiam tęgim głowom, sam zaś zdaję się
na własny wybór i osąd.
Zapewne każdemu z nas porażka najbardziej kojarzy się z sytuacją
stresu psychologicznego. Według Richarda S. Lazarusa i Susan Folkman
doświadczamy go wtedy, gdy relaqę między sobą a otoczeniem ocenia­
my jako stratę, zagrożenie i/lub wyzwanie56. Tak jak w przypadku po­
rażki, to my i tylko my możemy stwierdzić, czy przeżywamy stres, zależy
to bowiem od oceny aktualnego położenia. Na przykład przegrany mecz
może być źródłem stresu, ponieważ oznacza stratę pozycji lidera, wy­
stawia na ataki dziennikarzy i konieczność nadrobienia dystansu do
czołówki w kolejnym spotkaniu. Podobnie oblany egzamin w sesji letniej
to utrata możliwości dowolnego gospodarowania czasem w czasie wa­
kacji, zagrożenie egzaminem komisyjnym w przypadku kolejnego nie­
powodzenia i konieczność lepszego opanowania zadanego materiału.
Ocena sytuacji jako stresującej, tak jak to wskazywałem w odniesieniu
do porażki, ma charakter subiektywny. Dwie osoby znajdujące się
w identycznym położeniu mogą inaczej przeżywać daną sytuację.
Awans może być dla jednej z nich zdarzeniem przyjemnym, dla drugiej
zaś nawet przerażającym, jeśli tylko odpowiednio pomyśli o randze
wyzwań i odpowiedzialności, jaka się z tym wiąże.
55 Z o b . K u b ack a-lasieck a, D . (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psycho­
logicznych. W a rsz a w a : W y d a w n ictw a A k ad em ick ie i Profesjonalne.
56 L a z a ru s , R. S., F o lk m an , S. (1 9 8 4 ). Stress, appraisal, and coping. N e w Y o rk : Sp rin ger.
ANATOMIA PORAŻKI 39
Zgodnie z omawianą koncepcją następstwem oceny danej sytuacji
jako stresującej jest określenie możliwości radzenia sobie z nią. Wektor
uwagi jest w tym momencie skierowany już nie na otoczenie, lecz na
własne zasoby. Generalnie wyróżnia się dwa typy radzenia sobie ze
stresem, określane jako strategia zadaniowa i strategia emocjonalna.
Pierwsza jest orientacją skoncentrowaną na problemie. Działająca zgod­
nie z nią osoba traktuje porażkę jak zadanie lub łamigłówkę, z którą
trzeba się uporać. Może obniżyć stres na przykład dzięki wzięciu się
z porażką „za bary", a więc rozwiązując problem planowo i systema­
tycznie. Na przykład kierowca rajdowy, który przegrał jeden etap wy­
ścigu, może gruntownie przeanalizować własne błędy i funkcjonowanie
pojazdu, wprowadzić modyfikacje do sposobu działania oraz odpo­
wiednie usprawnienia techniczne. Postępowałby zaś zupełnie inaczej,
gdyby działał zgodnie ze strategią emocjonalną. W tym przypadku po­
rażka jest traktowana przede wszystkim jako przykre i bolesne dozna­
nie. Dlatego przyjęcie tej opcji jest dążeniem do obniżenia przykrego
napięcia i złagodzenia trudnego afektu. Można to osiągnąć poprzez
działania, z których jedne są w dłuższej perspektywie ewidentnie nie­
korzystne, ale inne - godne propagowania. Negatywną stroną strategii
emocjonalnej jest dystansowanie się od niepowodzenia, lekceważenie
go, ucieczka w używki lub samoobwinianie i autoagresja. Z kolei pozy­
tywną jest kontrola emocji, poszukiwanie wsparcia społecznego oraz
pozytywne przewartościowanie poprzez dostrzeganie dobrych stron
własnego położenia. Czytelnicy porównujący swoje reakcje na porażkę
ze wskazanymi sposobami postępowania zapewne zauważyli, że sto­
sują mieszankę tych technik. Jest tak, ponieważ strategie zadaniowa
i emoq'onalna w większości przypadków wspólwystępują ze sobą. Na
przykład regulowanie przykrych emocji sprzyja rozwiązywaniu prob­
lemu, z kolei aktywne działanie i „wzięcie byka za rogi" najczęściej obni­
ża przykre napięcie towarzyszące życiowym trudnościom.
Koszty, jakie ponosimy, doświadczając stresu, są podstawą określe­
nia stopnia dotkliwości danego niepowodzenia. Można nawet wskazać
kontinuum porażek - hipotetyczną linię, na której umieszczone są sy­
tuacje niepomyślne. Na jednym krańcu (przyjmijmy, że jest on najbar­
dziej wysunięty w lewo) znalazłyby się mało znaczące potknięcia,
z którymi możemy sobie poradzić natychmiast i które nie zostawiają po
sobie nawet śladu. Z kolei przeciwny prawy kraniec wypełniają porażki
40 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
największego kalibru, sromotne klęski, które niejednokrotnie wymaga­
ją specjalistycznej interwencji nawet wiele lat po przykrym zdarzeniu.
Kontinuum porażek jest dla każdej osoby nieco inne, a przyglądając się
mu w różnych okresach życia, można zauważyć, jak te same zdarzenia
zmieniają swoje miejsca. Przygotowując tę książkę, przeprowadziłem
proste badanie. Poprosiłem studentów pierwszych lat psychologii, by
wyobrazili sobie sytuację, w której otrzymują od swojego znajomego
e-mail zatytułowany „Porażka". Następnie zasugerowałem, by wypisali
kilka możliwych zdarzeń, które ich zdaniem mógł opisać nadawca wia­
domości. Zebrałem te informacje i opracowałem listę pięćdziesięciu czte­
rech studenckich niepowodzeń. Były wśród nich doświadczenia
związane ze sferą życia prywatnego (nieudzielenie skutecznej pomocy
bliskiej osobie), nauką (bycie przyłapanym na ściąganiu), sportem (prze­
grany mecz w grze zespołowej) czy z pracą zawodową (zmiana pracy
na gorszą). Listę porażek przekazałem następnie innym studentom
z prośbą o ocenę stopnia, w jakim dane przeżycie jest według nich bo­
lesne lub dotkliwe. Potem uszeregowałem wszystkie doświadczenia od
najmniej do najbardziej przykrego, tworząc kontinuum studenckich po­
rażek. Niepowodzeniami w najmniejszym stopniu dotkliwymi okazały
się takie zdarzenia, jak: niewielka liczba znajomych na Facebooku, po­
rażka kulinarna (np. przypalona zupa), udział w nieudanej imprezie czy
przegrany zakład. Natomiast najbardziej bolesne były: rozpad związku po­
przez porzucenie przez partnera, konieczność powtarzania roku, utrata pra­
cy czy skreślenie z listy studentów. Pewnie się wiele nie pomylę, twierdząc,
że osoby, które okres studiów mają już dawno za sobą, z rozrzewnieniem,
a może i wzruszeniem, czytają o tych największych katastrofach w życiu
studenta. Cudowne lata... Wróćmy jednak do głównego wątku.
Mimo że ocena stopnia dotkliwości niepowodzenia jest sprawą bar­
dzo indywidualną, to pewnie większość z nas na lewym krańcu konti­
nuum porażek umieściłaby tak zwane kłopotliwe położenie (ang.
predicament). Barry R. Schlenker precyzuje, że jest to „każde zdarzenie,
które rzuca złe światło na pochodzenie, charakter, postępowanie, uzdol­
nienia czy motywacje aktora"57. W kłopotliwym położeniu znajdujemy
się wtedy, gdy zrobimy coś, czego robić się nie powinno, na przykład
zaniedbamy obowiązki, źle coś wykonamy lub zostaniemy przyłapani
57 Z a: Szmajke, A . (1999). Autoprezentacja. Maski, pozy, miny. Olsztyn: U rsa Konsulting, s. 176.
ANATOMIA PORAŻKI 41
na gorącym uczynku. Dla studentów takie drobne potknięcia to poraż­
ka kulinarna lub bycie przyłapanym na ściąganiu. Kłopotliwe położe­
nie przez chwilę rzuca na nas negatywne światło, możemy sobie jednak
z tym poradzić, przedstawiając odpowiednie wyjaśnienia lub podej­
mując jakąś formę zadośćuczynienia.
Jak już wspomniałem, na prawym krańcu kontinuum porażek znaj­
dują się sytuacje, z którymi nie jest tak łatwo sobie poradzić. To właśnie
tutaj badani ulokowali utratę pracy i skreślenie z listy studentów. Sytu­
acja wymaga podjęcia nadzwyczajnych środków zaradczych, ponieważ
porażka znacząco destabilizuje sytuaq'ę życiową. Ekstremalny charakter
mają oczywiście zdarzenia traumatyczne. Są to przerażające doświad­
czenia, które wzbudzają uczucie silnego strachu, bezradności i grozy58.
Wywołują je stresory o niezwykłej sile rażenia, przygniatające swoim cię­
żarem: kataklizm, wypadek drogowy, bycie świadkiem zbrodni, udział
w działaniach wojennych, bankructwo lub całkowita utrata mienia. Nic
dziwnego, że badani studenci nie wymieniali tego typu zdarzeń, ponie­
waż trudno sobie wyobrazić, by osoba doświadczająca traumy była w sta­
nie napisać do kogokolwiek e-mail. Trauma uniemożliwia normalne
życie. Powoduje różnorodne zaburzenia somatyczne i psychiczne59. W cią­
gu godziny od wydarzenia traumatycznego pojawiają się zaburzenia lę­
kowe, dezorientacja, gniew lub rozpacz. W kolejnych dniach i tygodniach
po wydarzeniu pojawiają się odrętwienie, dystans i brak odczuwania emo­
cji. Gdy miną miesiące, a nawet lata, ujawniają się zaburzenia, które okreś­
la się jako zespół stresu pourazowego (ang. post-traumatic stress disorder;
PTSD) i zaburzeń osobowości60. Typowe są przebłyski wspomnień i po­
wtórne silne przeżywanie zdarzenia traumatycznego. To życiowa kata­
strofa, ale zawsze jest szansa, że po nocy przyjdzie dzień, a czas nieraz
bywa najlepszym lekarzem. Okazuje się, że nawet do druzgocącej klęski
można nabrać dystansu, opracować poznawczo tę sytuację, odbudować
58 Lis-T u rlejsk a, M . (2 0 0 9 ). T ra u m a ty cz n e zd a rz e n ia i ich konsekw encje p sy ch iczn e.
W : J. S trelau, B. Z aw ad zk i, M . K acz m a re k (red .), Konsekwencje psychiczne traumy: uwa­
runkowania i terapia (s. 1 5 -3 3 ). W a rsz a w a : Sch olar.
59 P o r. Z aw ad zk i, B ., S trelau, J. (2008). Z ab u rzen ia p o tra u m a ty c z n e jako n astęp stw o
katak lizm u . Nauka, 5(2 ), 4 7 -5 5 .
60 Z ob. P opiel, A ., P rag ło w sk a, E. (2009). P sy ch o p ato lo g ia reakcji na trau m aty czn e w y ­
d arzen ia. W : J. S trelau, B. Z aw ad zk i, M . K aczm arek (red .), Konsekwencje psychiczne trau­
my... (s. 3 4 -5 9 ) , op. cit.
42 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
siłę psychiczną, a w niektórych przypadkach znaleźć równowagę i sens
życia. Możliwe jest też osiągnięcie wyższego poziomu jakości życia, niż
miało to miejsce przed wydarzeniem krytycznym. Więcej na ten temat
piszę w ostatnim rozdziale niniejszej książki.
Omawianie emocjonalnego aspektu porażki byłoby niepełne, gdy­
by pominąć często kojarzone z nią pojęcie frustracji61. Każdy, kto stał
w korku ulicznym, śpiesząc się na pociąg lub samolot, dokładnie wie,
o czym mowa. Pojawienie się przeszkody na drodze do celu najczęściej
wzbudza gniew i agresję, dlatego uwięzieni w korku kierowcy trąbią na
siebie, walą pięścią w kierownicę i wrzeszczą, zalewając siebie nawza­
jem potokiem inwektyw. Przyczyna frustracji często tkwi także w nas
samych - w błędnych decyzjach i zaniedbaniach. Typową reakcją jest
wtedy oskarżanie siebie i autoagresja. Dzięki licznym badaniom wiado­
mo, że siła agresji zależy od trzech czymiików: złość jest tym większa,
(1) im ważniejszy był dla nas zablokowany cel, (2) im bardziej osiąg­
nięcie tego celu było uniemożliwione przez przeszkodę i (3) im większa
liczba działań została zablokowana62. Okazuje się, że niewielkie frustra­
cje sumują w nas trudne emocje i mogą prowadzić do skumulowanej
reakcji, nieadekwatnej w swej sile do wywołującego ją bodźca. Dosko­
nale pokazał to Joel Schumacher w nakręconym w 1993 roku filmie
Upadek (tyt. oryg. Falling down). Główny bohater, w którego wcielił się
Michael Douglas, po serii negatywnych doświadczeń, takich jak utrata
pracy i rozwód, zostaje uwięziony w gigantycznym korku na autostra­
dzie do Los Angeles. Wszystko jest nie tak, jak trzeba. Z nieba leje się
żar, klimatyzacja wysiada, drażni latająca mucha. Wydawałoby się, że to
nic wielkiego, ale dla człowieka doświadczającego licznych porażek to
kropla, która przelewa czarę. Bierze swój neseser, wychodzi z samocho­
du i wyrusza na wędrówkę w kierunku domu zamieszkiwanego przez
byłą żonę i córeczkę, która tego dnia obchodzi urodziny. Po drodze wda­
je się w kilka awantur, w których frustrat daje upust silnym emocjom.
Dociera na miejsce, ale jest to również kres jego życiowej wędrówki.
Film Schumachera można odczytać jako ostrzeżenie przed przera­
żającymi skutkami codziennych niepowodzeń i frustracji. A może ich
61 Z ob. P łużek , Z . (2 0 0 2 ). Psychologia pastoralna. K rak ów : W y d a w n ictw o ITKM .
62 W ojciszk e, B. (2 0 0 1 ). Relacje interpersonalne. W : J. Strelau (red .), Psychologia. Podręcz­
nik akademicki (t. 3, s. 1 4 7 -1 8 6 ). G d ańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o P sy ch o lo g iczn e.
ANATOMIA PORAŻKI 43
być naprawdę dużo - tyle, ile jest celów, których nie udaje się nam osiąg­
nąć. Ada Chulef wraz ze współpracownikami opracowała listę aż 135
celów, do których może dążyć człowiek63. Badacze głęboko zanurzyli
chochlę w kotle literatury psychologicznej i do zestawienia włączyli
między innymi potrzeby wyróżnione przez Henry'ego Murraya i Abra­
hama H. Maslowa, wartości opisane przez Miltona Rokeacha oraz in­
stynkty wyodrębnione przez Williama McDougalla. Na liście znalazły
się tak różne cele, jak na przykład bycie kreatywnym, kupowanie rze­
czy, na które ma się ochotę, bycie zdrowym psychicznie, unikanie bó­
lu, posiadanie własnego mentora lub wykonywanie pracy, którą się
lubi. Oczywiście nie jest możliwa realizacja wszystkich tych zamierzeń,
dlatego ze zbioru dążeń każdy wybiera kilka, które traktuje prioryte­
towo. Tak przynajmniej deklaruje 78% respondentów badania ankieto­
wego przeprowadzonego w 2006 roku przez CBOS64.
Najbardziej znaczące dążenia związane są z aspiracjami. To w nich
wyrażają się nasze pragnienia, które co prawda są tylko wyobrażenia­
mi wyniku, ale w odróżnieniu od marzeń mają charakter bardziej kon­
kretnych projektów65. Aspiraqe odnosi się też do stopnia trudności celu,
do którego dążymy. Mówimy, że ktoś ma wysoki poziom aspiracji, gdy
wybiera cel wymagający, niski zaś, gdy zadowala się działaniem łatwym66.
Różnimy się aspiracjami. Na przykład we wspomnianych badaniach
ankietowych dla pytanych o opinię kobiet najistotniejsze było utrzy­
manie pracy (32% badanych), dla mężczyzn zaś - odpowiednie warun­
ki materialne (30%). Priorytetem dla Polerków w wieku od 18 do 24 lat była
praca (57%) i zdobycie wykształcenia (55%), a dla osób mających więcej
niż 64 lata - zdrowie (35%)67. Brak pomyślności w sferach związanych
63 Chulef, A . S., R ead, S. J., W alsh, D. A . (2001). A hierarchical taxo n o m y of h u m an goals.
Motivation and Emotion, 2 5 (3 ), 1 9 1 -2 3 2 .
64 CBO S (2006). Aktualne problemy i wydarzenia. Raport z ogólnopolskich badań przepro­
wadzonych przez C entrum Badania Opinii Społecznej na liczącej 1081 osób reprezentatywnej
próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski w wieku 1 8 - 6 4 lat.
65 Z o b . Ł u k aszew sk i, W ., D oliński, D. (2000). M ech an izm y leżące u p o d sta w m o ty w a ­
cji. W : J. Strelau (red .), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2 , s. 4 3 9 -4 6 8 ). G dańsk: G d ań ­
skie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
66 P o r. W ein er, B. (2001b ). P o z io m aspiracji. W : A . S. R . M an stead , M . H ew sto n e, S. T.
Fiske, M . A . H o g g , H . T. Reis, G. R. Sem in (red .), Psychologia społeczna: encyklopedia Black-
wella (s. 403^ 404). P rzel. A . B ieniek i in. W arsz a w a : Jacek San torski & C o.
67 CBO S (2006). Aktualne problemy i wydarzenia..., op. cit.
 44 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI ANATOMIA PORAŻKI 45

z aspiracjami jest bolesny. Na przykład Anna Firkowska-Mankiewicz w ba­ określa je jako zadania ego (ang. ego tasks)71. Na przykład dążenie „spo­
daniach osób uzdolnionych wykazała, że podstawą sukcesu życiowe­ wodować, by życie rodziców było lżejsze" jest powodem do chluby.
go jest dla nich w większym stopniu możliwość samorealizacji niż Można je osiągnąć choćby przez takie zadania, jak samodzielne radze­
powodzenie w sferze materialnej68. Osoby te, w porównaniu z innymi nie sobie z trudnościami lub oszczędzanie pieniędzy. Na poziomie ope­
badanymi, miały wyższe zarobki i lepszą pozycję społeczną, ale nie racyjnym wymaga to już zaangażowania i wytrwałości. Niepowodzenie
miało to znaczenia dla tych badanych, którzy nie ukończyli studiów. w tym zakresie wzbudza wstyd - a przynajmniej tak powinno to wy­
Brak wyższego wykształcenia spostrzegali jako życiową porażkę, na glądać u normalnie funkcjonującej osoby.
tyle dotkliwą, że kładła się cieniem na ogólnej ocenie satysfakcji z ży­
cia. Rozwój osobisty był dla nich ważniejszy niż status materialny i sy­
tuacja zawodowa. Myślę, że to mocny argument dla wszystkich 1.5. Porażka jako wydarzenie życiowe
rodziców, którzy właśnie próbują przekonać swoje nastoletnie dzieci
do kontynuowania nauki na wyższych uczelniach. Doświadczenie jest mianem, które każdy nadaje swoim błędom.
Aspiracje odnoszą się do celów lokowanych na linii życia w pew­ Oskar Wilde
nym dystansie od „tu i teraz", ale przecież frustracji możemy doświad­
czać każdego dnia. Nie wszystko nam się udaje, ale wściekłość i silne Wielu nauczycieli matematyki sugeruje, by w trakcie rozwiązywania
emocje wzbudzają tylko niektóre przeszkody. Można to zrozumieć, zadania przy tablicy zrobić kilka kroków do tyłu i przyjrzeć się zapisom
przyglądając się wynikom badań Roberta A. Emmonsa, który od wie­
z dystansu. Podobnie uczyńmy z porażką. Zauważymy, że błąd wyniku,
lu lat uważnie analizuje tak zwane dążenia osobiste (ang. personal stri­
który wyzwala reakcję stresową, jest punktem na długiej linii czasu sym­
vings)69. Są to „charakterystyczne wartości, które człowiek chce osiągnąć
bolizującej ciągłość naszego życia. To ważny punkt. Z jednej strony na­
swoim zachowaniem"70, albo inaczej to, co staramy się czynić lub po­
daje znaczenie wcześniejszym wydarzeniom, które można traktować jako
wodować codzienną aktywnością. Dążeniem osobistym jest na przy­
łańcuch przyczyn prowadzących do niepowodzenia. Z drugiej strony ro­
kład myślenie o potrzebach innych ludzi, niepozwalanie innym na
dzi rozmaite konsekwencje zarówno w bliższej, jak i dalszej perspekty­
zbliżanie się do siebie, unikanie myślenia o problemach finansowych al­
wie czasowej, niejednokrotnie sprawiając, że całe życie ulega radykalnej
bo robienie dobrego wrażenia na innych. Może nim być również chęć
przemianie. W takiej sytuacji błąd wyniku można porównać do słupa
unikania porażek i kontrolowania wybuchów złości. Nie można dojść
granicznego ustawionego na styku dwóch różnych egzystencji albo -
do sufitu w osiąganiu dążeń osobistych, tak jak na przykład nie moż­
jeszcze inaczej - do punktu zwrotnego, od którego życie biegnie innym
na raz na zawsze zrobić dobrego wrażenia. Mało tego, jedno dążenie oso­
torem. Na niepowodzenie możemy więc spojrzeć jak na rozłożony w cza­
biste będzie się przejawiało w wielu różnych sytuacjach społecznych
sie proces, wydarzenie życiowe, w którym wyróżnia się trzy główne eta­
tego samego dnia - raz pomyślnie, innym razem zaś poniżej oczeki­
py: poprzednik, proces i następnik72. Nie jest to specjalnie odkrywcze,
wań. Upadek zawsze boli, ponieważ dążenia osobiste są sprzężone
ale niewątpliwie porządkuje myślenie o porażce. Sugerowane trzy etapy
z osiągnięciem i podtrzymywaniem pozytywnej samooceny. Emmons
określę roboczo jako: (1) przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne, (2) proces
radzenia sobie oraz (3) następstwa porażki (zob. rycina 1.1).
68 Firk ow sk a-M an k iew icz, A . (2 0 0 2 ). Intelligence and success in life. P rzel. H . G rzeg o -
lo w sk a-K lark ow sk a. W a rsz a w a : IfiS Pu blishers. Pierwszym etapem porażki jest odcinek na linii czasu obejmujący
69 E m m o n s, R. A . (1 9 8 9 ). T he p erso n al striv in g ap p ro ach to p erson ality . W : L. A . P e r- proces realizacji zadania i czynniki, które doprowadziły do stwierdzenia
v in (red .), Goal concepts in personality and social psychology (s. 8 7 -1 2 6 ). H illsdale: L a w re n ­
ce E rlb a u m A ssociates P u blishers.
70 E m m o n s, R. A . (1986). P erso n al strivin gs: A n ap p ro ach to p erso n ality a n d subjective 71 Ibidem.
w ell-b ein g . Journal o f Personality and Social Psychology, 51 , s. 1059. 72 P o r. K u b ack a-Jasieck a, D. (2010). Interwencja kryzysowa..., op. cit.
 46 POZY TY WN A P SY C H O LO G IA PORAŻKI
Błąd w yniku
Rycina 1.1. Porażka jako rozciągnięte w czasie wydarzenie życiowe
Ź ró d ło : o p ra co w a n ie w łasn e.
błędu wyniku. Obejmuje przestrzeń między sytuacją zadaniową (Z)
a wynikiem działania (W), choć de facto rozpoczyna się wcześniej w prze­
szłości. Akcentuję przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne, ponieważ źró­
dła niepowodzeń wcale nie muszą być związane ze sposobem działania
człowieka, jego zdolnościami i popełnianymi w trakcie wykonywania
czynności błędami, a w wielu sytuacjach stanowią łańcuch rozpoczy­
nający się na długo przed rozpoczęciem realizacji zadania. Niestety co­
fanie się w procesie wyjaśniania przyczyn sytuacji niepomyślnych
zwykle przypomina łapanie czarnego kota w ciemnym pomieszczeniu.
Wiadomo, że gdzieś tu jest, może nawet ocieramy się o niego, ale nigdy
nie mamy stuprocentowej pewności, że to właśnie on. Mieszkańcy za­
lanych powodzią terenów obarczają winą władze samorządowe, których
opieszałość doprowadziła do tragedii. Z kolei te mogą skarżyć się na nie­
wystarczające fundusze, a pytani o to urzędnicy mogą wskazywać błę­
dy we wnioskach o dofinansowanie. I tak dalej, i tak dalej... Można
w ten sposób dojść do biblijnych prarodziców.
Dużo łatwiej jest wskazać nieprawidłowości w procesie wykony­
wania czynności, czyli w tym, co dzieje się na linii czasu między sytu­
acją zadaniową Z a rezultatem działania W. Tu również można dzielić
linię czasu na odcinki. Na przykład Peter M. Gollwitzer i Heine Heck-
hausen wyróżnili cztery fazy realizacji celu73. Najpierw, w fazie przed-
73 N p . G ollw itzer, P. M . (1999). Im p lem en tation intentions: Strong effect o f sim ple plans.
A m erican Psychologist, 5 4 , 4 9 3 -5 0 3 . K on cepcję G o llw itzera i H e ck h au sen a sz cz e g ó ło w o
ANATOMIA PORAŻKI 47
decyzyjnej, człowiek dokonuje przeglądu swoich pragnień i formułuje
intencję celową, czyli zamiar realizacji określonego zadania. Posługując
się rozpatrywanym już przykładem akcji przeciwpowodziowej, może­
my wyobrazić sobie prezydenta miasta, który na podstawie niepokoją­
cych danych meteorologicznych formułuje intencję ratowania swojego
grodu przed zalaniem. Później, w fazie poprzedzającej działanie, czło­
wiek opracowuje plan, określając, kiedy, gdzie i w jaki sposób będzie re­
alizował swój zamiar. Analogicznie prezydent ustala sposób ratowania
miasta przed powodzią, miejsce i czas prowadzenia akcji. Działania ra­
townicze można prowadzić na wiele sposobów, musi więc wybrać w swo­
im mniemaniu najlepszy. Następnie, w fazie działania, koncentruje się na
takiej realizacji planu, aby osiągnąć cel. Właśnie w tym momencie prezy­
dent powinien rzucić hasło: „Wszystkie ręce na pokład!" i koordynować
sprawne przeprowadzenie akcji. Na końcu, w fazie postdziałaniowej, do­
konuje oceny stopnia, w jakim wynik odpowiada zamierzeniom. To jest
właśnie moment, w którym stwierdza się błąd wyniku, jeśli cel nie został
osiągnięty. W przeciwnym razie można mówić o sukcesie.
Przedstawiona koncepcja, określana jako model faz działania, jest
przydatna, gdy zależy nam na gruntownej analizie czynników, które do­
prowadziły do porażki i wpłynęły na taki, a nie inny sposób realizacji
działania. Wrócę do niej w rozdziale 3, gdy będę omawiał przyczyny
porażek i strategie, jakie podejmujemy, by za wszelką cenę ich unik­
nąć lub zdjąć z siebie odpowiedzialność.
Drugi etap porażki rozpatrywanej jako wydarzenie życiowe ma
swój początek w momencie, w którym stwierdzamy błąd wyniku. Wte­
dy też pojawiają się pierwsze następstwa niepowodzenia. Są to najczę­
ściej negatywne doznania związane z pojawieniem się trudnych emocji,
obniżeniem samooceny, negatywną reakcją znaczących osób, a także
z zablokowaniem dotychczasowej aktywności. Radzimy sobie z nimi,
wybierając jedną z opisanych wcześniej strategii zaradczych, co może
albo być przejawem twórczej postawy wobec trudności, albo mieć cha­
rakter destruktywny. O tym zagadnieniu traktuje rozdział 4 niniejszej
książki. W tym miejscu zasygnalizuję tylko jeden istotny aspekt reakcji
p rzyb liży ła polskim czytelnik om M ariola L a g u n a [L agun a, M . (2010). Przekonania na włas­
ny temat i aktywność celowa. Badania nad przedsiębiorczością. G d ańsk: G dańskie W y d aw n ic­
tw o P sy ch o lo g icz n e ].
 48 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
na niepowodzenie. Wiele osób twierdzi, że niektóre porażki ich nie roz­
bijają, lecz motywują. Taka obserwacja może świadczyć o dobrym wglą­
dzie w świat własnych przeżyć. Może to być efekt napędzającej działanie
złości, która pojawiła się w wyniku frustracji. Jest też jednak inne wy­
jaśnienie mobilizującego wpływu sytuacji niepomyślnych. Z badań nad
motywacją osiągnięć wynika, że dominujący wzorzec reakcji na poraż­
kę jest ściśle związany z tym, jak formułujemy cel, a dokładniej z tym,
jak byśmy wyjaśnili rzeczywisty powód dążenia do niego. Dostrzegła
to Carol S. Dweck, która badała reakcje uczniów na sukcesy i porażki74.
Zauważyła, że niepowodzenia rozbijają emocjonalnie tych uczniów,
którzy chcieli osiągnąć cel po to, by zdobyć przewagę nad innymi. Dą­
żyli do celu zorientowanego na poziom wykonania, a więc związane­
go z wykazaniem wysokiego poziomu własnych zdolności (ang.
performance goals). Zgodnie z jego logiką wygrywa tylko ten, kto jest
najlepszy w rankingu, a pokonanie rywali jest najważniejszym źródłem
motywacji. Zwycięzca może być jednak tylko jeden, dlatego przegrana
jest bolesnym zdarzeniem, z którym trudno się pogodzić. Natomiast
zdecydowanie lepiej radzą sobie z niepowodzeniem te osoby, które dą­
żą do osiągnięcia tak zwanych celów sprawnościowych, a więc związa­
nych z rozwojem zdolności i nabywaniem doświadczeń (ang. learning
goals), zorientowanych na osiągnięcie mistrzostwa (ang. mastery goals).
W tym przypadku pożądanym efektem jest wewnętrzna pozytywna
zmiana i rozwój osobisty. Orientacja na poziom wykonania jest zazwy­
czaj narzucana, a cele sprawnościowe są wyznaczane samodzielnie. Po­
rażka jest wkalkulowana w proces doskonalenia umiejętności - jest po
prostu trudnością, którą trzeba przezwyciężyć. Dlatego niekorzystny
obrót spraw jest zastrzykiem motywacji, by poprawiać siebie, nie zaś
podcinającym skrzydła dowodem niekompetencji.
Bezpośrednie reakcje na porażkę mogą być pozytywne lub nega­
tywne, nie determinuje to jednak pojawiających się w dłuższej perspek­
tywie czasowej skutków tej sytuacji (etap trzeci). Nawet klęska dużego
kalibru może dać korzystne owoce, możliwy jest również wariant od­
wrotny. Wiele zależy od sposobu radzenia sobie z trudnościami i ich
74 D w eck , C . S. (1 9 8 6 ). M o tiv atio n al p ro ce sse s affecting learn in g. A m erican Psycholo-
gist, 4 1 , 1 0 4 0 -1 0 4 8 ; Elliot, A . J., D w eck , C . S. (1988). G oals: A n ap p ro ach to m o tiv atio n and
ach ie v e m e n t. Journal o f Personality and Social Psychology, 54, 5 -1 2 .
ANATOMIA PORAŻKI 49
przepracowywania, który pojawia się w następstwie stwierdzenia błę­
du wyniku. Z punktu widzenia psychologii pozytywnej najbardziej po­
żądana jest sytuacja, w której porażka przyczyni się do wzmocnienia sił
charakteru i kardynalnych cnót, by dzięki temu móc lepiej żyć i osiągnąć
poczucie szczęścia. Porażka może przyczynić się do wielowymiarowe­
go wzrostu, o ile zostanie właściwie „przetrawiona". Nauka na błędach
wpływa na pogłębienie mądrości życiowej, a skierowanie swojego życia na
nowe tory, w kierunku realizacji wartości, pozwala wypełnić życie sensem
(tymi zagadnieniami zajmuję się w rozdziale 5). Możliwy jest też mniej
optymistyczny wariant - zahamowanie rozwoju, wycofanie się z aktyw­
ności, pogorszenie stanu zdrowia, pojawienie się zaburzeń psychoso­
matycznych. W tym przypadku długofalowe konsekwencje porażki można
porównać do powikłań, które wynikają z zaniedbań w terapii lub stoso­
wania niewłaściwych leków. Wnioski z błędów nie zostały wyciągnięte,
a więc prawdopodobieństwo doznawania kolejnych niepowodzeń się
nie zmniejszyło. Życiowy impas może wówczas trwać wiele lat.
Co zrobić, by w dłuższej perspektywie porażka stała się pozytyw­
nym doświadczeniem? Oto jest pytanie. Pewnie niektórzy byliby skłon­
ni powiedzieć, że po prostu trzeba czekać. Jest to zgodne z ideą tak
zwanego atraktora szczęścia, wewnętrznego mechanizmu, który kieru­
je nas ku zadowoleniu, tak jak fototropizm dodatni kieruje kwiaty ku
światłu75. Ta pozytywna siła powoduje, że nawet po niezwykle tragicz­
nych i wyczerpujących psychicznie zmianach w życiu, bez konieczności
poprawy obiektywnej sytuacji życiowej, odradza się w człowieku zdol­
ność do odczuwania radości, przyjemności i dostrzegania wartości życia.
Czas leczy rany - co do tego nie ma wątpliwości. Jego upływ nie gwa­
rantuje jednak, że stajemy się mądrzejsi i na przykład potrafimy lepiej uni­
kać kolejnych okaleczeń. Nie bez przyczyny Jan Kochanowski w Pieśni
0 spustoszeniu Podola pisał: „Nową przypowieść Polak sobie kupi, Że
1przed szkodą, i po szkodzie głupi"76. Jeśli radzenie sobie z porażką spro­
wadzimy do wymazania jej z pamięci i oczekiwania na lepszy nastrój,
wówczas konstatacja Jana z Czarnolasu stanie się prawdą uniwersalną.
75 C zapiński, J. (2004b ). P sy ch o lo g iczn e teo rie szczęścia. W : J. C zap iń sk i (red .), Psycho­
logia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 5 1 -1 0 2 ). W arsz a w a :
W y d a w n ictw o N au k o w e P W N .
76 K och an ow sk i, J. (2005). Pieśni. W ro cław : Z ak ład N a ro d o w y im . O ssolińskich, s. 74.
50 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Z cytryn można zrobić lemoniadę, ale wymaga to aktywności. Po­
zytywny scenariusz zaproponowały Nancy A. Newton, Charu Khanna
i Jennifer Thompson, które rozważały problem porażki w środowisku
pracy77. Ich zdaniem okiełznanie porażki dokonuje się w trzech krokach:
(1) Stój: to jest porażka (ang. Stop: this is afailure) - najważniejszym za­
daniem jest stawienie czoła rzeczywistości i przyjęcie do wiado­
mości, że mamy do czynienia z porażką.
(2) Przegrupowanie: przywracanie zdrowych postaw i mechanizmów
radzenia sobie (ang. Regroup: restore healthy attitudes and coping me-
chanisms) - celem jest radzenie sobie z psychologicznymi proble­
mami, których może doświadczać człowiek w sytuacji porażki.
(3) Ucz się: wyciągnij dobre lekcje (ang. Learn: learn the right lessons)
- chodzi tu o przyjęcie właściwych postaw i aktywizację zasobów
poznawczych, które ułatwiają wyciągnięcie wniosków z tej trudnej
sytuacji.
Przedstawiony plan postępowania jest - jak na biznes przystało -
konkretny i tak przejrzysty, że można od razu uczynić go jednym z ele­
mentów szkolenia z zakresu motywacji. Gdyby ktoś jednak potrzebo­
wał uszczegółowienia i odniesienia do rzeczywistości pozabiznesowej,
to znajdzie je w korespondującej z przedstawionym scenariuszem i, co
ważne, docenianej w psychologii pozytywnej78 propozycji podanej przez
Jamesa O. Prochaskę, Johna C. Norcrossa i Carla C. DiClemente79. Wy­
mienieni badacze poddali analizie dwadzieścia cztery szkoły psycho­
terapii i odkryli, że zmiany dokonujące się pod ich wpływem, a także
wszystkie samoistne zmiany zachodzące poza psychoterapią, następu­
ją w sześciu fazach. Moim zdaniem etapy te można odnieść do sytuacji
porażki, choć wcześniej tego nie czyniono.
* Faza I: prekontemplacja. Charakterystyczne jest dla niej zaprze­
czanie, że jakiś problem w ogóle istnieje. W przypadku porażki jest
77 N e w to n , N . A ., K h an n a, C ., T h om p son , J. (2008). W o rk p lace failu re..., op. cit.
78 N p . C a rr, A . (2 0 0 9 ). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. Przel.
Z . A . K rólicki. P o zn ań : Z y sk i S-ka.
79 P ro ch a sk a , J. O ., N o rc ro ss , J. C ., D iC lem en te, C . C . (2008). Zmiana na dobre: rewolu­
cyjny program zmiany w sześciu stadiach, który pomoże ci przezwyciężyć złe nawyki i nada two­
jem u życiu właściwy kierunek. P rzel. A . M ajch erczyk . W a rsz a w a : In sty tu t A m ity .
ANATOMIA PORAŻKI 51
to niedostrzeganie błędu wyniku, na co często pracujemy już dłu­
go wcześniej, podchodząc do zadania w specyficzny sposób.
■ Faza II: kontemplacja. Jest niezbędna do wprowadzenia zmiany, po­
nieważ w tym momencie dokonuje się akceptacja porażki.
■ Faza III: planowanie. Stosując terminologię Petera M. Gollwitzera
i Heinego Heckhausena, można powiedzieć, że następuje tu kształ­
towanie intencji celowej, ponieważ w tym momencie pojawia się
postanowienie dokonania zmiany. Gdyby tej fazy nie było, niepo­
wodzenie byłoby tylko doznaniem poznawczo-emocjonalnym, bo­
lesną konstatacją błędu wyniku bez przełożenia na dalszy bieg
naszego życia. Plany formułowane w rezultacie porażki mogą się
wiązać z podejmowaniem powtórnej próby osiągnięcia celu lub z je­
go zmianą i nadaniem egzystencji nowego kierunku.
■ Faza IV: działanie. Tu dokonuje się wdrożenie planów. Zmiana wy­
chodzi poza świat mentalny i przyjmuje formę zachowania, które
można obserwować i mierzyć, by określić postęp. Wskaźnikami, któ­
re bierze się pod uwagę, mogą być: zmniejszenie liczby błędów,
zwolnienie lub przyspieszenie wykonywania czynności i/lub wpro­
wadzenie nowych procedur. Jeśli to nastąpi, a efekty będą satysfak­
cjonujące, można wówczas przejść do następnej fazy procesu zmiany.
■ Faza V: utrzymywanie. Na tym etapie chodzi o utrwalenie pozy­
tywnego efektu i wprowadzenie nowych zachowań jako stałego
wzorca.
* Faza VI: zakończenie. Charakteryzuje się brakiem powrotu do zgub­
nych zachowań i błędnych decyzji. Osiągnięcie takiej doskonałości
jest trudne, ale nauka na własnych błędach może nas do tego zbliżyć.
Niepowodzenie, które prowadzi do ważnej zmiany zachowania,
a nawet przemiany całego życia, jest doświadczeniem egzystencjalnie
znaczącym. To już dużo więcej niż emanująca racjonalnym chłodem
rozbieżność między zamierzeniami a rezultatem czy emocje, które trze­
ba okiełznać. Porażka może wywierać konkretny wpływ na sposób na­
szego życia i być siłą, która sprawi, że zaczniemy dostrzegać treści
rzeczywiście dla nas ważne, a ponadto pobudzi aktywność twórczą
i będzie służyć naszej egzystencji. Przenosząc założenia przyjęte w roz­
ważaniach na temat doświadczeń egzystencjalnie znaczących na sytu­
ację niepowodzenia, można powiedzieć, że dzieje się tak wtedy, gdy:
52 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
■ porażka jest doznaniem niepowtarzalnym, zindywidualizowanym,
głęboko podmiotowo przeżytym, co wyraża się w twierdzeniach
„to moje", „mnie dotyczy";
■ porażka tworzy warunki wyjściowe do rozwoju i kształtowania no­
wego sposobu funkcjonowania;
■ niepowodzenie jest przechowywane w pamięci z możliwością odtwo­
rzenia się na poziomie któregokolwiek z wymiarów funkcjonowania;
■ następuje związanie porażki ze strukturą motywacyjną, dzięki cze­
mu porażka w konkretny sposób wpływa na sposób życia, wartości,
preferencje, decyzje i dążenia80.
Pozytywny rozwój w następstwie niepowodzenia jest procesem
wymagającym społecznego wsparcia. Zdaniem Prochaski, Norcrossa
i DiClemente obecność innych ludzi jest pożądana na każdym etapie
zmiany. Jeśli doznanie porażki jest szczególnie bolesne i uniemożliwia
normalne funkcjonowanie, najlepszym rozwiązaniem jest skorzystanie
ze specjalistycznej pomocy. Warto rozważyć rozpoczęcie terapii poz-
nawczo-behawioralnej, zwłaszcza że w ostatnich czasach została ona
zmodyfikowana dzięki wprowadzaniu procedur opierających się na
założeniach psychologii pozytywnej81. Natomiast jeśli bodziec stresu­
jący miał charakter traumatyczny, wskazana jest interwencja kryzyso­
wa połączona z włączeniem do grupy samopomocowej82. Zdaję sobie
sprawę z tego, że trudno jest namówić kogoś do spotkania z psychote­
rapeutą. Często utożsamia się go z psychiatrą, czyli specjalistą w za­
kresie leczenia zaburzeń psychicznych, więc w celu uniknięcia stygmatu
osoby chorej psychicznie rezygnuje się z takiego kontaktu. Zdecydo­
wanie bardziej akceptowany, zwłaszcza w środowiskach biznesowych,
jest coaching. Praca coacha jest wymagająca i trudna. Nie jest on ani do­
radcą, ani terapeutą. Dzięki umiejętności właściwego prowadzenia roz­
mowy coach wspomaga rozwój, skłaniając do refleksji nad aktualną
sytuacją i rozważenia nowych sposobów postępowania. Pełnienie roli
coacha wymaga dobrego opanowania kompetencji komunikacyjnych,
80 P o r. P opielsk i, K . (1 9 9 4 ). Noetyczny wymiar osobowości. L u blin: R ed ak cja W y d a w ­
n ictw K U L .
81 Z o b . T rzeb ińsk a, E . (2 0 0 8 ). Psychologia pozytywna. W a rsz a w a : W y d a w n ictw a A k a­
dem ickie i Profesjonalne.
82 Z o b . K u b ack a-Jasieck a, D . (2 0 1 0 ). Interwencja kryzysowa..., op. cit.
ANATOMIA PORAŻKI 53
zdolności empatii i umiejętności samokontroli. Coaching nawiązuje do
terapii, ale różni się strukturą sesji oraz tym, że jest nastawiony na do­
konywanie zmian na płytszym poziomie. Dlatego w opinii wielu osób
jest bezpieczniejszą forma wsparcia, ponieważ coach kojarzy się z roz­
wojem, nie zaś z chorobami psychicznymi. Poczucie bezpieczeństwa
będzie jednak iluzoryczne, gdy trafimy na ignoranta w tej dziedzinie.
Ta uwaga dotyczy również psychoterapii, którą w ostatnich czasach
chętnie zajmują się nawet wróżki83. Moda na coaching spowodowała,
że na rynku można spotkać wiele osób o niedostatecznych kwalifika­
cjach. Mianem coacha może się określić ktoś, kto skończył kilkudnio­
wy kurs, nie posiada gruntownej wiedzy psychologicznej i - co gorsza
- nie przepracował własnych problemów, które bezwiednie mogą kie­
rować jego zachowaniem. Korzystając z braku wiedzy osoby podda­
wanej coachingowi na temat istoty tej metody, może przekraczać swoje
uprawnienia i bawić się w ... intuicyjnego terapeutę lub mentora, czy­
niąc więcej szkody niż pożytku.
Rekomenduję głębszy namysł przed podjęciem decyzji o korzystaniu
ze stosownej pomocy, tak by nie wpaść w ręce hochsztaplerów. Poza tym,
zgodnie z duchem psychologii pozytywnej, warto rozejrzeć się za specja­
listami, którzy nie tyle udzielają wsparcia, gdy aktualnie przeżywamy
trudności, ile potrafią nas przygotować psychicznie do radzenia sobie
z wyzwaniami w rozwoju kariery zawodowej i w życiu osobistym. Psy­
chologia pozytywna dała impuls do rozwoju tak zwanego coachingu dru­
giej generacji, który służy rozwijaniu cnót i sił psychicznych84. Jest to
oddziaływanie prewencyjne, ponieważ wzmacnia osobę poddawaną coa­
chingowi i przygotowuje ją do doświadczania sytuacji trudnych, w tym
także porażek. Kolejne sesje powinny być ukierunkowane na:
* uświadomienie sobie, że człowiek nie zawsze musi wygrywać, a źró­
dło satysfakcji życiowej może tkwić w samorozwoju i dobrych re­
lacjach z innymi;
■ kształtowanie stylu pracy, który wiąże się z niższym napięciem
i tempem wykonywania zadań;
83 W ięcej s p o strzeżeń n a te m a t z a g ro ż e ń z w iązan y ch z n iek o n tro lo w an y m rozw ojem
p sy ch o b izn esu m o ż n a zn a le ź ć w : W itk ow sk i, T. (2009). Zakazana psychologia (t. 1). W ro ­
cław : Biblioteka M o d erato ra.
84 T rzeb ińsk a, E . (2008). Psychologia pozytywna, op. cit.
54 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
■ eliminację nawyku wielozadaniowości i lepszą koncentrację na jed­
nej czynności;
■ obniżenie lęku przed porażką dzięki pokazaniu, że niepowodzenia
są naturalnym efektem działań, korzystnym, jeśli się je właściwie
przepracuje;
b uświadomienie, że trudności można traktować jako wyzwanie mo­
bilizujące do rozwoju i przełamywania rutyny w sposobie myślenia
i działania;
® unikanie sytuacji szczególnie irytujących i budzących silne napięcie
emocjonalne;
■ wskazywanie wartości i sensu doświadczania tak zwanych nega­
tywnych emocji po to, by je akceptować i właściwie odczytywać;
b zwolnienie tempa życia, znalezienie czasu na relaks i obserwację życia;
b nabranie dystansu do siebie i problemów, docenienie poczucia hu­
moru i dostrzeganie w życiu absurdu.
Nawet cząstkowa realizacja wymienionych celów oznacza skierowa­
nie życia na lepsze tory i jest dobrym krokiem w kierunku poprawy je­
go jakości. Jest również wyjściem z pułapki szybkiego i napiętego życia,
podporządkowanego dążeniu do sukcesu. Jak się przekonamy w kolej­
nym rozdziale, jest to dominująca orientacja we współczesnym społe­
czeństwie, ale na szczęście (nomen omen) w psychologii pozytywnej
znajdziemy wiele wskazówek, jak można kształtować swoje życie, by
było głębsze i sensowniejsze.
1.6. Podsumowanie
Porażka to temat, który w codziennych, spontanicznych rozmowach,
pracach naukowców i w literaturze popularnonaukowej jest podejmo­
wany zdecydowanie rzadziej niż sukces, co sprawia wrażenie, że ma­
my do czynienia ze swoistym tematem tabu. Można na nią spojrzeć co
najmniej z trzech punktów widzenia. W wymiarze poznawczym po­
rażka jest błędem wyniku, a więc rozbieżnością pomiędzy oczekiwa­
nym a aktualnym efektem działania ukierunkowanego na cel. Należy
ją odróżnić od nieszczęśliwych splotów okoliczności, które mogą być jed­
ną z jej przyczyn, oraz od samego wyniku działania, który może być
ANATOMIA PORAŻKI 55
interpretowany jako porażka dopiero po zestawieniu go z formułowa­
nymi na wstępie oczekiwaniami. Interpretacja danego zdarzenia w ka­
tegoriach niepowodzenia ma charakter subiektywny. Niejednokrotnie
prowadzi to do nieporozumień, ponieważ dysponujemy dość dużą
swobodą zarówno w zakresie określania oczekiwań i doboru wskaźni­
ków osiągnięcia celu, jak i nadawania znaczenia rozbieżności między
tymi dwoma elementami. Z kolei w wymiarze emocjonalnym porażka
może mieć znamiona sytuaq'i stresu psychologicznego, traumy lub fru­
stracji. Dotkliwość niepowodzenia wiąże się ze znaczeniem, jakie mia­
ła dla nas realizacja zablokowanego dążenia. Szczególnie bolesne
niepowodzenia wiążą się z potknięciami w sferze związanej z aspira­
cjami oraz dążeniami osobistymi. Na porażkę można także spojrzeć
znacznie szerzej, jako na rozłożone w czasie wydarzenie życiowe,
w którym da się wyodrębnić trzy fazy. Pierwsza odnosi się do przyczyn
wewnętrznych i zewnętrznych, które doprowadziły do niepowodze­
nia. Kolejna ma związek z procesami radzenia sobie, a ostatnia z następ­
stwami sytuacji niepomyślnej. Niepowodzenia mogą prowadzić do
korzystnych konsekwencji i stać się doświadczeniami egzystencjalnie
znaczącymi, jeśli podejmiemy aktywność ukierunkowaną na dokona­
nie zmiany. Istotne znaczenie ma tu akceptacja faktu porażki oraz wdro­
żenie i utrwalenie nowego wzorca postępowania. Wprowadzaniu
pozytywnych zmian sprzyja wsparcie otoczenia, choć czasem niezbęd­
ne jest skorzystanie z interwencji specjalistów. Korzystne efekty daje
właściwie przeprowadzona terapia poznawczo-behawioralna. Wiele
nadziei należy również pokładać w rozwijanym dzięki psychologii po­
zy tywnej coachingu drugiej generacji.

R O Z D Z IA Ł 2
Porażka w społeczeństwie
osiągnięć
By zarobić na życie, ludzie zapominają, żyć.
M argaret Fuller
Nie staraj się osiągnąć sukcesu - im bardziej uczynisz go
swym celem, tym trudniej będzie ci go zdobyć. Ponieważ suk­
ces, podobnie jak szczęście, nie jest czymś, za czym można się
uganiać - musi wyniknąć... jako niezamierzony efekt uboczny
poświęcenia się czemuś większemu niż własny los.
Viktor E. Franki
Porażka pojawia się w określonym miejscu, czasie i okolicznościach.
Jest figurą, której obrys wyznaczają akceptowane i promowane w da­
nym społeczeństwie wartości i normy. To dzięki nim wiemy, czy określo­
ne wydarzenie interpretować jako niewarte uwagi potknięcie, czy też
sromotną klęskę, która stawia pod znakiem zapytania możliwość dal­
szego funkcjonowania w społeczeństwie na dotychczasowych warun­
kach. W pewnym sensie przypominamy małe dzieci, które po upadku
najpierw badawczo zerkają na rodziców, by wyczytać z ich twarzy ran­
gę zdarzenia oraz stosowny sposób reagowania. Światu społecznemu
można się przyglądać z różnych perspektyw. Rosnąca z roku na rok za­
chłanność w zakresie pozyskiwania dóbr sugeruje, że mamy do czynienia
PO RAŻKA W S P O Ł E C Z E Ń S T W IE O SIĄ G N IĘ Ć 57
ze społeczeństwem konsumpcyjnym. Natomiast gdy zauważymy, jak
ważnym towarem są różnego typu dane, uznamy je za społeczeństwo
informacyjne, gdy zaś weźmiemy pod uwagę możliwość szybkiej ich
transmisji na wszystkie kontynenty, przypiszemy mu miano społeczeń­
stwa globalnego. Biorąc pod uwagę problematykę porażki, na czoło
wysuwa się jednak inna cecha współczesnego społeczeństwa - nasta­
wienie na sukces. Niektórzy badacze używają określenia „społeczeń­
stwo osiągnięć" (ang. achieving society)1, choć praktyka ta nie jest po­
wszechna. Jeśli nawet kult sukcesu nie jest zjawiskiem uniwersalnym,
to zgodzimy się, że istnieją przesiąknięte nim „środowiska osiągnięć",
jak choćby świat sportu czy biznesu, polityka, szkoły, a nawet niektó­
re urzędy i uczelnie. Charakterystyczną cechą tych społeczności jest po­
stawa ofensywna i stała presja na wynik. Oznaką przystosowania jest
dążenie do celu oraz nastawienie na bicie rekordów i/lub pokonywa­
nie rywala. Sukces wywołuje szaloną radość i chóralne odśpiewanie
przeboju ]Ne are the champions zespołu Queen. Ta piosenka, niczym
współczesna międzynarodówka, wieńczy masowe imprezy na wszyst­
kich kontynentach. Przegrani raczej nie powinni płakać po porażce,
choć jest to medialnie nośne. Z całą pewnością jednak nie wolno im się
poddawać. Bycie na tarczy jest akceptowane jako „wypadek przy pra­
cy" i preludium do ostatecznej zwycięskiej batalii. Wystarczy porównać
scenariusze większości kasowych produkcji filmowych, by się o tym
przekonać - także tych dla dzieci, co dobrze się wpisze w tradycję badań
nad pędem człowieka ku sukcesom.
W 1961 roku David McClelland, profesor psychologii na Uniwer­
sytecie Harvarda, wydał książkę pod znaczącym tytułem The achieving
society (Społeczeństwo osiągnięć)2. Autor wskazał w niej na związek
między natężeniem potrzeby osiągnięć mieszkańców danego kraju a po­
ziomem jego rozwoju ekonomicznego. Wyciągnął swoje wnioski, doko­
nując pomiaru poziomu motywacji osiągnięć pracowników szczebla
kierowniczego w różnych państwach oraz - co interesujące - analizując
1 P o r. A rz b e rg e r, K. (1988). Ü b er die U rsp rü n g e u n d E n tw ick lu n gsb ed in g u n gen d er
Leistu n gsgesellsch aft. W : K. O . H o n d rich , J. S ch u m ach er, K. A rzb erg er, F . Schlie, C . Steg­
b au er (red .), Krise der Leistungsgesellschaft? Empirische Analysen zum Engagem ent in Arbeit,
Familie und Politik (s. 2 3 - 4 9 ). O p laden : W estd eu tsch er V erlag; M orsch itzk y, H . (2008). Lęk
przed porażką. P rzel. B. G ru n w ald -H ajd asz. Po zn ań : W D rod ze.
2 M cC lellan d , D. (1961). The achieving society. Prin ceton: V an N o stran d .
58 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
treść publikowanych w tych krajach bajek dla dzieci. Jego zdaniem te
ostatnie teksty wskazują na aspiracje i motywy ludzi, którzy dają je do
czytania swoim pociechom. McClelland wykonał tytaniczną pracę. Ogó­
łem przejrzał bajki wydane w 23 krajach w latach 1920-1929 i aż w 40 kra­
jach z lat 1946-1955. Z jego analiz wynikało, że im więcej pojawiało się
w bajkach wątków związanych z potrzebą osiągnięć, tym wyższy był
poziom rozwoju ekonomicznego danego kraju, czego wskaźnikiem by­
ło zużycie energii elektrycznej.
Postulowane przez McClellanda tezy nie są szczególnie kwestio­
nowane, mimo że badania prowadzone w późniejszych latach ich nie
potwierdziły3. Obecnie wskazuje się, że dla dobrobytu większe znacze­
nie od uwarunkowań psychologicznych mają czynniki historyczne, ta­
kie jak wojna, zmiana ustroju czy odzyskanie niepodległości4. Jednak je­
śli nawet wpływ motywacji osiągnięć na rozwój krajów nie jest aż tak
wyraźny, to niewątpliwie wynika z tego dynamizmu wiele dobrego:
olśniewające odkrycia naukowe, wzruszające wygrane na igrzyskach
olimpijskich czy zapierająca dech w piersiach architektura. To między
innymi dzięki motywacji osiągnięć Wielka Orkiestra Świątecznej Po­
mocy rokrocznie bije rekordy gromadzonych funduszy. W pierwszym
finale w 1993 roku zebrano ponad 1,5 miliona dolarów, a w 2011 roku
uzbierana kwota wynosiła już około 13 milionów dolarów5. Ludzie bio­
rący udział w tym „pospolitym ruszeniu" na rzecz wzmocnienia pol­
skiej służby zdrowia popisują się coraz to nowymi i bardziej intrygu­
jącymi wyczynami. Zgodnie z przyjętymi założeniami aktywność ta ma
trwać do końca świata i jeden dzień dłużej - a więc nawet w wymiarze
temporalnym nie obejdzie się bez rekordu. Jednakże każdy złoty me­
dal ma drugą, mniej błyszczącą stronę. W społeczeństwie osiągnięć
ważne są... osiągnięcia, ponieważ to od nich zależy materialna i spo­
łeczna pozycja jego członków. Opinia publiczna co jakiś czas jest za­
znajamiana z listą najzamożniejszych obywateli, tych, którzy najszyb­
ciej się wzbogacili, i tych, którzy odnotowali największe udziały w rynku.
Należy być aktywnym, zmotywowanym, chcieć wygrywać, bić rekordy
3 T yszk a, T . (red .). (2 0 0 4 ). Psychologia ekonomiczna. G dańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o
P sych olog iczn e.
4 B eit-H allah m i, B. (1 9 8 0 ). A ch ie v e m e n t m o tiv atio n an d eco n o m ic g ro w th : A rep lica-
tion. Journal o f Personality and Social Psychology, 4 2 , 1 1 1 4 -1 1 2 6 .
5 Z o b . w w w .w o s p .o rg .p l (p o b ran o 2 0 .0 9 .2 0 1 1 r.).
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 59
i być liderem. Trzeba mieć aspiracje i cel, chcieć być „kimś", zapełniać
własne CV sukcesami i oryginalnym hobby. Krótko mówiąc, najlepiej
być supermanem. Niestety błyskotliwa i szybka kariera w wielu przy­
padkach jest realizowana kosztem zdrowia, życia prywatnego i rodzi­
ny. W efekcie średni wiek kobiet spodziewających się pierwszego dziec­
ka niebezpiecznie przesuwa się do granicy bezpieczeństwa urodzeń,
rośnie liczba osób żyjących samotnie (tzw. singli), rozwody stają się
plagą, dzieci przewożone z jednych zajęć pozaszkolnych na inne tracą
kontakt z rodzicami, pojawiła się zaś nowa ich kategoria - VIP-sieroty.
Przygotowując niniejszą książkę, przyjrzałem się różnego typu pre­
sjom i lansowanym w mediach trendom, które wyznaczają nurt codzien­
nego życia. Na tej podstawie opracowałem obraz współczesnego
supermana, idealnego członka społeczeństwa osiągnięć. Jego cechy są
kształtowane już w najmłodszych latach, ale rezultatem oddziaływań
wychowawców nie zawsze jest siła wewnętrzna, lecz lęk przed poraż­
ką i perfekcjonizm. Zjawiska te omówię nieco szerzej. Odniosę się rów­
nież do różnorodnych postaw naszego społeczeństwa wobec sukcesu,
ponieważ wzorce promowane w społeczeństwie osiągnięć nierzadko
budzą niesmak i powodują dystans. Wielu ludziom trudno jest jednak
znaleźć jakiś alternatywny i lepszy pomysł na życie, dlatego część z nich
podporządkowuje się dominującym trendom i nawet wbrew swojej wo­
li dołącza do „wyścigu szczurów". Myślę, że szczególnie te osoby będą
zainteresowane przedstawioną na końcu rozdziału propozycją kształ­
towania szczęśliwego życia, którą opracowano w ramach psychologii
pozytywnej. Można ją traktować jako alternatywną opcję wobec ideału
współczesnego nadczlowieka, a także jako zbiór wskazówek, które ułat­
wią taką regulację życia, by osiąganie sukcesów czyniło je bardziej war­
tościowym i nie było wypalającą aktywnością samą dla siebie.
2.1. W sp ółczesn y nadczłowiek
Na przykład typ kobiety sukcesu lansowany w pismach kobiecych.
Lat 23-25, wysoka, zgrabna, ładna, zna dwa języki, pracuje, w jakiejś
tam firmie zagranicznej, skończyła jeden fakultet, zaocznie robi dru­
gi, ma chłopaka albo męża i ma hobby, nie wiem, jazdę konną, wspi­
naczkę górską, no i w ogóle jest „the best". Wszędzie. Noblistka.
60 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Superinteligentna, sama robi majonez, sama wyszywa, sama haftuje,
sama zaprowadza dziecko do przedszkola, mężowi gotuje trzydaniowe
obiady. Miała wspaniałych rodziców, wspaniałe dzieciństwo, w ogóle
ideał chodzący, dla każdego, kto zna życie - zupełnie nierealny.
W ypowiedź anonimowej osoby badanej6
Ikoną społeczeństwa osiągnięć jest człowiek sukcesu. Niestety nie
jest to bohater dnia codziennego, lecz raczej wirtualny i sztucznie zmon­
towany konstrukt. Pasuje do niego określenie „współczesny nadczło-
wiek", ponieważ jest kolejnym urzeczywistnieniem naszego snu o sile
i niezłomności. W każdej kulturze i epoce tworzono mity o herosach, gi­
gantach, mędrcach czy szlachetnych wojownikach. Poprzez te projekcje
nasi przodkowie mogli przynajmniej w marzeniach przekraczać niedo­
skonałości swojej kondycji. Jednak w przypadku społeczeństwa osiąg­
nięć bycie nadnaturalnie rozwiniętym to już nie fantazja, lecz wymóg.
Koncepcja nadczłowieka (niem. Übermensch, ang. superman) koja­
rzy się z Fryderykiem Nietzschem. Filozof nie podał jednak ani precy­
zyjnej definicji owej postaci, ani szczegółowego opisu. Przekazał tylko
garść dość metaforycznych spostrzeżeń, rozsypanych głównie w dzie­
le Tako rzecze Zaratustra7. Uważa się, że inspiracją dla Nietzschego by­
ła definicja geniusza podana przez Denisa Diderota w Wielkiej
Encyklopedii Francuskiej8. Nietzscheański nadczłowiek to „arystokrata
ducha", jednostka genialna i twórcza, afirmująca życie doczesne, ale
też uszlachetniająca swoje instynkty i podporządkowująca je realizacji
wyższych celów. Ta charakterystyka zapewne podoba się osobom roz­
wijającym psychologię pozytywną, ale niestety została zdeformowana
przez nazistów. Poszukując filozoficznego wsparcia dla swojej doktry­
ny, dowodzili oni germańskiej istoty dzieła Nietzschego, traktując Über-
menscha jako gatunek biologiczny wyższy od człowieka. Jak się okazuje,
było to sprzeczne z intencjami Nietzschego9, który jednak nie mógł sta­
nąć na drodze poczynań nazistów, ponieważ ci propagowali rasę pa­
nów już po jego śmierci. Niedźwiedzią przysługę wyświadczyła niestety
6 G rzeszczy k , E. (2003). Sukces: amerykańskie wzory - polskie realia. W a rsz a w a : W y d a w ­
n ictw o IFiS P A N , s. 264.
7 N ietzsch e, F . (2005). Tako rzecze Zaratustra. P rzel. W . B eret. P o zn ań : Z y sk i S-ka.
8 G o m ez, T . (2007). Fryderyk Nietzsche. P rzel. G . O strow sk i. W a rsz a w a : M u za.
9 P o r. K u d e ro w icz , Z . (2 0 0 4 ). Nietzsche. W a rsz a w a : W ie d z a P o w szech n a.
PORAŻKA W SP OŁE CZ EŃST W IE OSIĄG NIĘĆ 61
siostra filozofa, która fanatycznie wielbiła nazistów. Z pozostawionych
przez Nietzschego notatek spreparowała dla nich pisma, co wykryto
dopiero po II wojnie światowej.
Nietzscheański nadczłowiek wymknął się filozoficznym dywaga­
cjom i zaczął funkcjonować w społecznej świadomości jako konkretny,
udoskonalony „model" gatunku Homo sapiens. Półbóg o sprawności bo­
hatera reklamy napojów energetycznych, uśmiechnięty i radosny jak
kobieta, która właśnie odkryła nowy szampon przeciwlupieżowy, z wy-
retuszowanymi niedoskonałościami, niczym spreparowane w progra­
mie Photoshop ciało modelki. W kulturze masowej wykreowano już
wiele takich postaci, jak choćby Rambo - ideał siły, waleczności i spraw­
ności fizycznej, Sherlock Holmes - wzór bystrości umysłu i sprawno­
ści intelektualnej, James Bond - przystojny, odważny i przebiegły,
Superman - przerastający sprawnością wszystkich ludzi, czy bohate­
rowie serii książek o ITarrym Potterze. Ten zbiór „masowych nadlu­
dzi" Umberto Eco uzupełnia jeszcze o postać hrabiego Monte Christo
z powieści Aleksandra Dumasa10. Wielu marzyło o byciu choć przez
chwilę jednym z wymienionych bohaterów, a może mogołby dodać jesz­
cze jakiegoś swojego idola.
Cechy współczesnego nadczłowieka są wypadkową trendów obec­
nych w popkulturze oraz wymagań formułowanych na rynku pracy.
Przedstawiony na wstępie tego podrozdziału opis wzoru doskonało­
ści, skuteczności i powodzenia jest jednoznaczny. Już samo porówny­
wanie się z nim wzbudza poczucie porażki, a co dopiero dążenie do
wykształcenia w sobie identycznych dyspozycji. Jest to łatwe tylko wte­
dy, gdy konstruuje się wizerunek medialny, ale w tak zwanym realu
szybko się okazuje, że król jest nagi. Dlatego usilne dążenie do osiąg­
nięcia ideału pociąga za sobą rozmaite patologie, nadużycia i manipu­
lacje, które kształtują ciemną stronę funkcjonowania w społeczeństwie
osiągnięć. Mamy na to wiele przykładów w sporcie, gdzie jedna afera
dopingowa goni drugą. Żenujące przykłady znajdziemy także w show-
-biznesie. Jak wiadomo, ważnym wyróżnieniem przyznawanym wy­
dawnictwom muzycznym jest złota płyta. Od strony ekonomicznej tego
typu laur pomaga promować artystę i stymuluje popyt na jego utwory.
10 E co , U . (2 0 0 8 ). Superm an w literaturze masowej. Powieść popularna: między retorykę
a ideologię. P rzeł. ]. U g n iew sk a. K rak ów : Z nak .
62 POZYTY WNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Złota płyta pełni więc rolę ważnej wskazówki popularności. Jej siła per­
swazyjna musi by ć duża, skoro wielokrotnie zmieniano reguły przyzna­
wania tego wyróżnienia. W PRL-u, do lat sześćdziesiątych poprzedniego
stulecia, złotą płytę mógł uzyskać każdy artysta, który sprzedał co naj­
mniej 160 tysięcy egzemplarzy płyty. W kolejnych latach stopniowo
obniżano próg „sprzedawalności" albumów, by w 2006 roku dojść do
15 tysięcy egzemplarzy (ponad dziesięciokrotny spadek), a jednocześnie
utajniono dane liczbowe ze sprzedaży. To, czy artysta odniósł sukces,
można teraz arbitralnie ustalać bez względu na reakcje publiczności.
W zasadzie można to zrobić nawet przed wypuszczeniem płyty na rynek.
1 tak jest w każdej dziedzinie fimkcjonowania współczesnego superma­
na. Jego nadludzkie usposobienie wymaga specjalnych zabiegów i trików,
by choć fasadowo spełnić kryteria życiowego powodzenia.
Jaki jest więc współczesny nadczłowiek? Zacznijmy od rzeczy naj­
bardziej oczywistej - jest to osoba nastawiona na sukces, zgodnie z kul­
tem sukcesu zdeterminowana, by zwyciężać i wzbogacać kolekcję
osiągnięć o kolejne trofeum. Julian Tuwim żartobliwie określał taką
przypadłość mianem „medalomania"11. Dzięki sukcesom jest „kimś".
Sukces to jednak nie tylko pierwsze miejsce w sporcie, biznesie i edu­
kacji. Można dążyć do osiągnięć w rozmowie i nieustannie udowad­
niać, że zawsze ma się rację, w relacjach damsko-męskich być Don
Juanem, oraz oczywiście odnotowywać sukcesy finansowe i osiągnąć bo­
gactwo. To także nie wszystko. Moją psychologiczną wrażliwością
wstrząsnął prezentowany w 2003 roku w stacji TVN cykl programów
zatytułowanych Narodowy Test Inteligencji. Grupę osób badanych stano­
wili telewidzowie i internauci, przy czym grupa ta nie spełniała wy­
mogu łosowości i reprezentatywności. Program został uświetniony
obecnością ówczesnego Marszałka Sejmu RP, wielu osób publicznych
oraz widzów pogrupowanych ze względu na trudne do odgadnięcia
kryteria. Rywalizowały więc między sobą na przykład blondynki, po­
licjanci i studenci. Takimi szczegółami, jak chociażby to, czy w grupie
blondynek były również studentki, się nie przejmowano. Dzień po emi­
sji programu do katedry, w której wówczas pracowałem, zadzwoniła
dziennikarka jednej z lokalnych gazet. Sądziłem, że chce porozmawiać
11 P o r. O rzechow sk i, K. (1 9 9 0 ). Żądło i miód mądrości. Antologia aforyzmu polskiego. W ro ­
cław : Z a k ła d N a ro d o w y im . O ssolińskich.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 63
na temat sensu prowadzenia tego typu badań, ale się pomyliłem. Zale­
żało jej na wyjaśnieniu przyczyn niskiej lokaty w rankingu mieszkań­
ców regionu z tak silnym ośrodkiem akademickim, jakim jest Lublin.
Rzetelność badań była nieistotna. Zdaniem dziennikarki należało wy­
jaśnić wstydliwą porażkę, którą dostrzegła cała Polska12. W społeczeń­
stwie osiągnięć nie ma miejsca na niepowodzenie - nawet filmy
katastroficzne muszą się kończyć happy endem.
Nastawienie na sukces stymulują sztaby wykształconych ludzi: na­
uczyciele, szefowie i trenerzy. Najlepiej jest jednak, gdy wypływa ono
z wnętrza i jest przejawem silnej motywacji osiągnięć. Zmotywowany
pracownik jest przecież obiektem westchnień każdego menadżera. Przyj­
rzyjmy się więc bliżej owej sile. Motywacja osiągnięć ma dwie postaci -
jedną jest dążenie do osiągania sukcesów (ang. achievment motivation),
a drugą - unikanie porażek (ang. avoidance motivation)13. Na pierwszy
rzut oka motywy te są niemal identyczne, bo przecież niezależnie od te­
go, czy ktoś pragnie zbliżyć się do sukcesu czy oddalić od porażki, po­
winien zdążać w tym samym kierunku. Rzeczywiście tak jest, ale
wymienione siły specyficznie zabarwiają sposób pojmowania sukcesu
i porażki oraz styl działania. Zwróćmy uwagę na przytoczony przykład.
Współpracowałem kiedyś z firmą produkcyjną, której głównymi fila­
rami były dwa działy wykonujące porównywalne zadania, lecz dla in­
nego segmentu klientów. Dążyły do wyśrubowanych celów i -
z perspektywy corocznych wyników - robiły to całkiem nieźle. Za
liczbami kryły się jednak diametralnie różne rzeczywistości psycho­
logiczne. Pierwszym działem, określę go mianem A, kierowała osoba
stawiająca na relacje i mająca zaufanie do umiejętności swoich pod­
władnych. Jej podwładni otwarcie wyrażali swoje poglądy na licznych
spotkaniach, entuzjastycznie podchodzili do zadań i skakali z rado­
ści, gdy odnosili sukces, który zawsze dumnie obwieszczali wszem
12 Z ob . F o rtu n a , P . (2 0 0 4 ). P e rsw a z y jn e o d d z ia ły w a n ie telew izji. M o żliw o ści o b ro n y .
W : P . F ra n c u z (red .), Psychologiczne aspekty odbioru telewizji (s. 2 3 -7 8 ) . Lublin: T o w a rz y ­
stw o N au k o w e K U L .
13 P o r. A tk in so n , J. W . (1957). M otivation al d eterm in an ts of risk -tak in g b eh avio r. Psy­
chological Bulletin, 64, 3 5 9 -3 7 2 .
64 POZYTYWNA PSYC HOLO GIA PORAŻKI
wobec. Klimat pracy w dziale B był zupełnie inny, tam też popełnia­
no więcej błędów. Jego szefbył osobą nieufną i kontrolującą. Piętno­
wał każde niedociągnięcie i bardzo ambicjonalnie podchodził do
realizacji zadań. Pracownicy nie rozmawiali ze sobą. Bali się jakich­
kolwiek pomyłek, a gdy osiągali sukces, odczuwali wewnętrzną ulgę.
Mogli odetchnąć, że tym razem obeszło się bez krytyki i ekspresji nie­
zadowolenia ze strony zwierzchnika.
Motyw dążenia i unikania występuje u każdego z nas, lecz w róż­
nym nasileniu. Gdy motywacja do osiągania sukcesu jest silniejsza niż
motywacja do unikania porażki, wówczas mówimy, że osoba jest mo­
tywowana pozytywnie - taki właśnie wzorzec motywacji przejawiali
pracownicy działu A. U ludzi motywowanych negatywnie proporqe te
są odwrotne - tak jak w dziale B. John W. Atkinson i Norman T. Feather
ustalili, że w porównaniu z osobami skoncentrowanymi na unikaniu nie­
powodzeń ludzie motywowani pozytywnie cechują się większą wy­
trwałością i skutecznością14. W dzieciństwie są w większym stopniu
zainteresowani zajęciami szkolnymi, uzyskują lepsze wyniki, a ich aspi-
raq'e zawodowe są bardziej realistyczne niż rówieśników, którzy koncen­
trują się na unikaniu niepowodzeń. Psychologicznym paliwem motywaqi
pozytywnej jest potrzeba osiągnięć (ang. need for achievement). Henry
Murray zdefiniował ją jako „pragnienie czy skłonność do wykonywania
czynności tak szybko i tak dobrze, jak to tylko możliwe [...], aby zreali­
zować trudne cele [...] i osiągnąć lub przekroczyć wysokie standardy"15.
Osoby mobilizowane potrzebą osiągnięć kierują się nadzieją na sukces
i zależy im, tak jak pracownikom działu A, na ujawnieniu swoich kom­
petencji. Są przeświadczone, że potrafią znaleźć właściwą drogę realiza-
qi celu i pokonywania trudności, i rzeczywiście osiągają cele z większym
prawdopodobieństwem niż osoby charakteryzujące się niskim poziomem
14 A tk in so n , J. W ., Fe a th e r, N . T. (red .). (1 9 6 6 ). A theory o f achievement motivation. N ew
Y o rk : V a n N o stran d .
15 Za: W ein er, B. (2001a). M otyw acja osiągnięć (achievement motivation). W : A . S. R. M an-
stead, M . H ew stone, S. T. Fiske, M . A . H o g g , H . T. Reis, G. R. Sem in (red .), Psychologia spo­
łeczna: encyklopedia Blackwella. Przeł. A . Bieniek i in. W arszaw a: Jacek Santorski & C o, s. 291.
PORAŻKA W SP OŁE CZ EŃST W IE OSIĄG NIĘĆ 65
nadziei16. Mariola Laguna wykazała w badaniach grupy kilkuset bezro­
botnych, że nadzieja na sukces wiąże się pozytywnie z przedsiębiorczo­
ścią17. Gdy motywowana pozytywnie osoba osiąga sukces, doświadcza
dumy wynikającej z dobrego wykonania zadania i może, jak premier
Kazimierz Marcinkiewicz po wynegocjowaniu unijnego budżetu w 2005
roku, z radością powiedzieć słynne „Yes, yes, yes!".
Natomiast motorem działania osoby skoncentrowanej na unikaniu
niepowodzeń jest lęk przed porażką (ang .fea r o f failure). Właśnie to
uczucie dominowało wśród pracowników działu B. Jego odpowiedni­
kiem jest wyróżniona przez Murraya potrzeba unikania przykrości (ang.
need for infavoidance), która wyraża się w dążeniu do unikania upoko­
rzenia, zakłopotania, lekceważenia, szyderstwa lub obojętności ze stro­
ny innych18. Osoby motywowane lękiem przed porażką boją się, że jeśli
nie wykonają zadania tak jak należy, obnażą brak swoich kompetencji
i będą doświadczać wstydu, ich samoocena ulegnie obniżeniu i stracą re­
putację. Nie podchodzą do działania z entuzjazmem, lecz z obawami -
niczym piłkarze, którzy pojawiają się na boisku nie po to, by strzelić go­
la, lecz by nie stracić bramki, lub niczym uczeń, który stojąc przy tabli­
cy, w duchu modli się, by nie dostać złej oceny. Osoby kierujące się
lękiem przed porażką są zatroskane o wynik nawet wtedy, gdy nie ma
obiektywnych powodów do obaw. Z tego względu, gdy udaje im się
uniknąć porażki, odczuwają nie dumę, lecz ulgę. Zatem pracownicy dzia­
łów A i B mogli odnieść ten sam rezultat, ale zupełnie inaczej reagować
na sukces. Zresztą przez kilka lat pracował na to szef każdego z tych
działów, który swoim zachowaniem wzmacniał dany typ motywacji.
Silna motywacja osiągnięć to nieodłączny atrybut wchodzących
na rynek pracy biznesmenów - „młodych wilków", oraz ich żeńskiej od­
miany - bizneswoman. Osoby te mają być wzorem entuzjazmu, prze-
bojowości i determinacji. Porażki nie wchodzą w grę, ponieważ jednak
16 Z o b . S n yd er, C . R. (2002). H o p e th eory: R ain bow s in the m in d . Psychological Inquiry,
13, 2 4 9 -2 7 5 .
17 L a g u n a , M . (2 0 1 0 ). Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad przed­
siębiorczością. G d ańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o Psych olog iczn e.
18 Z o b . T h rash , T. M ., H u rst, A . L . (2008). A p p ro a ch an d av o id an ce m o tiv atio n in the
achievem en t dom ain: Integrating the achievem en t m otive and achievem en t goal traditions.
W : A . J. Elliot (red .), Handbook o f approach and avoidance motivation (s. 2 1 7 -2 3 3 ). N e w Y ork:
P sy ch o lo g y P ress. L ęk p rz e d p o rażk ą zostan ie o m ó w io n y bardziej szczeg ó ło w o w kolej­
n y m p arag rafie teg o rozd ziału .
66 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
nadczlowiek jest tylko konstruktem wirtualnym, niepowodzenia nie­
stety zdarzają się każdemu. Są powodem do wstydu, dlatego by zacho­
wać korzystny bilans sukcesów i porażek, często zamiata się je pod
dywan. Na myśl nasuwają się tu liczne przykłady wykrywanych po latach
afer i przestępstw, płynące ze świata polityki, ale takiej pokusie ulega­
ją także inne środowiska, również naukowcy. Badacze rzadko przyznają
się do niepowodzeń, unikają skojarzeń z nietrafionymi hipotezami czy
błędami metodologicznymi19. Przejawem tego jest wielokrotnie stwier­
dzana niechęć do publikowania wyników badań, w których nie po­
twierdzono przewidywań, rzadkie replikowanie tak zwanych udanych
eksperymentów, a nawet celowe fabrykowanie danych20. Zapewne każ­
dy promotor niejeden raz rozmawiał ze swoimi seminarzystami na te­
mat ich obaw wyrażonych w pytaniu: „A co będzie, jeśli z moich badań nic
nie wyjdzie?". Wyjaśnienie, że za każdym razem coś wychodzi, a mą­
drość polega na właściwym odczytaniu informacji zawartej w wyniku,
rzadko okazuje się skuteczne. Każda niepotwierdzona hipoteza to prze­
cież jedna porażka.
Przejdźmy teraz do kolejnego atrybutu współczesnego supermana.
Człowiek sukcesu to osoba młoda. Nie chodzi tu jednak o młodość me­
trykalną ani o stan pasji, entuzjazmu, otwartości na zmianę czy cieka­
wości świata. Współczesny nadczlowiek dba o zachowywanie zewnętrz­
nych oznak młodości, niewrażliwych na naturalną przemijalność życia
i kruchość zdrowia. Ten trend jest wyrazem obecnego w mediach kul­
tu młodości oraz kultu ciała i seksualności. Sprawia, że otacza nas co­
raz większa liczba Dorianów Grayów, choć - co trudno jest im zaak­
ceptować - mimo wszystko starzeje się nie obraz, lecz „oryginał".
Wszystko zgodnie z prawidłami upływu czasu, którego mimo osiągnięć
fizyki i medycyny nie udaje się zatrzymać. Istnieje jednak chirurgia pla­
styczna i są setki zabiegów usuwających oznaki starzenia. Światową
stolicą ingerowania skalpelem w naturę jest Kalifornia, gdzie korzy­
stanie z takich usług jest symbolem przedsiębiorczości i sukcesu21. Po­
dobno opłacony zabieg korygujący naturalne niedoskonałości jest tam
19 Szerszą analizę tej problem atyki p rzeprow adził M acC oun: M acC oun, R. J. (1998). Biases
in the in terp retatio n an d use of r esearch resu lts. A nnual Review of Psychology, 49 , 2 5 9 -2 8 7 .
20 W ięcej in form acji n a ten te m a t p o d aje W itk ow sk i: W itk ow sk i, T. (2 0 0 9 ). Zakazana
psychologia (t. 1). W ro cła w : Biblioteka M o d e ra to ra.
21 P o r. M elosik, Z . (2 0 1 0 ). Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant. K rak ów : Im p u ls.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 67
popularnym prezentem oferowanym na przykład z okazji urodzin.
Jeśli jednak wynalazki farmaceutyczne i chirurgia plastyczna są bez­
skuteczne, pozostaje grafika komputerowa i manipulacja wizerunkiem.
Mimo że tego typu praktyki są powszechnie znane, to jednak ujawnia­
nie kolejnych fałszerstw budzi niesmak i sprzeciw. W popularnych ser­
wisach, na przykład demotywatory.pl, który można traktować jako
współczesną trybunę niezadowolenia młodego pokolenia, aż roi się od
uszczypliwych uwag pod adresem jednego z prezenterów telewizyj­
nych, któremu, łagodnie to ujmując, zarzuca się przesadę w odmładza­
niu swojego medialnego image'u. Kuriozalnym przykładem oszustwa
była reklama kremu pod oczy Olay Definity, która ukazała się w bry­
tyjskich magazynach w 2009 roku. Produkt reklamowała sześćdziesię­
cioletnia znana modelka Twiggy, która dzięki zmarszczkom wygła­
dzonym w programie Photoshop wyglądała na osobę o połowę młodszą.
W wyniku protestów konsumentów reklamę wycofano22. Problem jest
poważny, ponieważ wiele osób nie potrafi poradzić sobie z dostrzega­
nym kontrastem między odbiciem w lustrze a twarzą widniejącą na
okładce kolorowego pisma. W klinikach pełno jest młodych dziewcząt
płacących za świadomość własnej niedoskonałości anoreksją i bulimią.
Nie ulega wątpliwości, że istotnym podłożem zaburzeń odżywiania są
czynniki kulturowe, a więc presja, by sprostać normie szczupłej sylwetki,
utrzymać dobrą kondycję fizyczną i dzięki temu stać się pełnopraw­
nym członkiem kultury zachodniej23. Przecież zgodnie z przekazami
medialnymi „być szczupłą = być seksowną = być wolną = być szczęśli­
wą". Upiorna logika.
Współczesny nadczlowiek powinien być nie tylko zmotywowany,
młody i sprawny, ale także uśmiechnięty i zadowolony z życia. Ży­
czylibyśmy sobie, by był to szczery uśmiech Greka Zorby, tytułowej
postaci powieści Nikosa Kazantzakisa24. Zorba potrafił dostrzec piękno
życia nawet wówczas, gdy jego ambitne pląny brały w łeb; jego radość
płynęła z wnętrza, będąc wyrazem autentycznej i zaraźliwej afirmacji
22 Z o b . Szarek, D. (2009). Zabronione piękno z Photoshopa. http: / / in terak ty w n ie.co m /k re-
a c ja /n e w s y / tre n d y /z a b ro n io n e -p ie k n o -z -p h o to sh o p a -8 3 11 (p o b ran o 1 1 .03.2010 r.).
23 Z ob. W olsk a, M . (1999). Z ab u rzen ia od żyw ian ia się w p erspek tyw ie kulturow ej i sp o­
łecznej. W : B. Józefik (red .), Anoreksja i bulimia psychiczna (s. 1 0 4 -1 1 4 ). K raków : W y d a w ­
n ictw o U n iw ersy tetu Jagiellońsk iego.
24 Kazantzakis, N. (1986). Grek Zorba. Przel. N . Chadzinikolau. W arszaw a: Książka i W iedza.

68 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
życia. Współczesny nadczłowiek wydaje się jednak zadowalać amery­
kańskim keep smiling, znakiem rozpoznawczym kultury afirmacji, po­
zytywnego myślenia i przymusu bycia szczęśliwym. Dobrze jest czasem
zanucić sobie piosenkę Don't worry, be happy, ale życie z przyklejonym
uśmiechem jest tylko pozorem szczęśliwej egzystencji. Mało tego, mo­
że być nawet niebezpieczne. Z prowadzonych w Stanach Zjednoczo­
nych badań podłużnych, w których obserwowano życie ludzi od 1920
roku aż do starości, wynika, że osoby, które były opisywane w czasach
szkolnych jako bardzo wesołe, zmarły wcześniej niż ich mniej radośni
rówieśnicy25. Tendencja do permanentnego przeżywania pozytywnych
emocji, spotykana na przykład w stanie manii, sprzyja podejmowaniu
bardziej ryzykownych zachowań, takich jak szybsza jazda samocho­
dem, przyjmowanie substancji psychoaktywnych czy wydawanie wszyst­
kich oszczędności. Te zagrożenia wydają się jednak niezauważalne.
W niektórych środowiskach zakładanie radosnej maski jest nawet nor­
mą. Na przykład ikoną grupy dyskusyjnej „Psychologia biznesu" na
portalu społecznościowym Goldenline jest fotografia kobiety zasłania­
jącej sobie twarz wyciętą z kartonu uśmiechniętą buźką. Trudno się
spontanicznie uśmiechać, gdy poczucie dobrostanu jest niskie. Dlatego
prezentowane w mediach radosne twarze ludzi sukcesu nierzadko oka­
zują się tylko grymasem wspomaganym używkami, które - używając
słów Marii Szyszkowskiej - są „konieczną »przyprawą« niezłomnego
zdążania do celu"26. Stan zadowolenia wzbudza się i podtrzymuje tak­
że w inny sposób. W internecie z łatwością znalazłem propozycję szko­
lenia pod wiele mówiącym tytułem „Mind control", którego twórcy
obiecują szybką poprawę samopoczucia i - jak sugerują - „bez znacze­
nia jest fakt, czy było kiepsko tylko od czasu do czasu, czy już od paru
miesięcy"27. Naturalna zmienność nastrojów, związana z cyklem bio­
logicznym, gospodarką hormonalną, pogodą czy treścią doświadczeń,
jest już wystarczającym sygnałem, by dokonać w swoim życiu zmian
i przeżywać permanentną radość. Doświadczanie pozytywnych emocji
25 Z ob. G rub er, ]., M auss, I. B., T am ir, M . (2011). A dark side of hap p in ess? H o w , w h en,
an d w h y h ap p in ess is n o t alw a y s g o o d . Perspectives on Psychological Science, 6, 2 2 2 -2 3 3 .
26 Szy szk ow sk a, M . (2 0 0 9 ). Odcienie codzienności. Białystok: K reso w a A gen cja W y d a w ­
n icz a , s. 24.
27 h ttp ://w w w .q u ic k b a s ic n lp .p l/s z k o le n ia ,3 0 ,m in d _co n tro l_czy li_p rak ty k _n lp . htm l
(p o b ran o 20 .0 5 .2 0 1 1 r.).
I
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 69
jest dla nas niezwykle korzystne, ale programowanie człowieka na dobry
nastrój niezależnie od sytuacji życiowej jest już kontrowersyjne. Poza tym
propagowanie permanentnej szczęśliwości często daje skutek odwrotny
od zamierzonego. W jednym z badań zauważono, że osoby, które czyta­
ły artykuł podkreślający wartość szczęśliwego życia, czuły się gorzej po
obejrzeniu krótkiego filmu prezentującego zadowolone małżeństwo, niż
uczestnicy, którzy mieli kontakt z tekstem neutralnym w tym względzie28.
Gdy ludzie zauważają, że nie są w stanie sprostać narzuconym wyso­
kim standardom, po prostu kiepsko się czują. Trudnym uczuciom nie­
stety przykleja się łatkę „negatywne", co sugeruje, że są szkodliwe, a więc
należy je wyeliminować. Należy się liczyć z tym, że jeśli pojawi się jakaś
cudowna recepta, znajdzie się jakiś amator, który zechce ją sprawdzić.
W czasie jednego z kursów, w których uczestniczyłem, w osłupienie
wprawiło mnie zachowanie uczestnika, który postanowił poradzić sobie
z poczuciem winy wynikającym z permanentnego spóźniania się na spo­
tkania i drogą warunkowania klasycznego „zamienił" tę emocję na uczu­
cie radości i komfortu psychicznego. Keep smiling\ Skoro zaś mowa
o kursach i wyposażeniu supermana w różne techniki i narzędzia...
Człowiek sukcesu musi być sprawny i skuteczny niczym filmowy
Rambo i Terminator. Może się doskonalić. Większa część rynku szko­
leń umiejętności osobistych służy doskonaleniu krzepy potrzebnej do
stawiania czoła wyzwaniom, choć niektóre umiejętności są pojmowa­
ne dość osobliwie. Na przykład zauważyłem, że asertywność powoli
przestaje być umiejętnością realizacji swoich potrzeb przy poszanowa­
niu granic innych ludzi. Wiele osób stosuje to określenie jako synonim
słowa „tupet", a nawet „bezczelność". Negocjować to dla wielu osób ty­
le, co podstępnie, najlepiej z twarzą pokerzysty, zagarniać dobro, któ­
re pierwotnie im się nie należało. Podobnie coraz częściej stawia się
znak równości między perswazją a manipulacją. Jak to wyjaśnić? Idąc
za intuicją filozof Jadwigi Mizińskiej, można powiedzieć, że tego typu
przekształcenia są wyrazem tak zwanego paradygmatu przemocy. We­
dług badaczki jest to skutek powstania hybrydy społeczeństwa postto-
talitarnego oraz kultury konsumpcyjnej29. Zlewają się ze sobą typowy
28 M au ss, I. B., T am ir, M ., A n d erso n , C . L ., Savino, N . S. (2011). C an seeking h ap piness
m ak e peo p le u n h ap p y? P arad o xical effects of valu in g hap p in ess. Emotion, 11(4), 8 0 7 -8 1 5 .
29 M izińska, J. (2009). Filozofia pocieszenia. K rak ow : M axim u m .
\
70 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
dla totalitaryzmu brak szacunku dla człowieka jako osoby oraz charak­
terystyczny dla konsumpcjonizmu kult samego siebie - narcyzm. Coś
w tym jest, bo militarne skojarzenia są wszechobecne. Człowiek sukce­
su toczy nieustanną walkę: o klienta, udziały w rynku, fotel prezydenta,
parlamentarną większość czy miejsce na podium. Wielu negocjatorów,
polityków, a nawet naukowców zamiast rozwiązywać problem i szu­
kać porozumienia, okopuje się na stanowiskach, forsuje rozwiązania
i stosuje rozmaite taktyki ofensywne i defensywne30. Na rynku wydaw­
niczym dużym powodzeniem cieszą się takie pozycje, jak na przykład
Sztuka wojny31 i żeński odpowiednik tej książki Sztuka wojny pracującej
kobiety32, promowany jako podręcznik codziennego życia polskiej kobie­
ty. Dobrze sprzedała się również adaptacja myśli pruskiego teoretyka
wojny Carla von Clausewitza33. Na okładce czytamy: „Dzisiaj bardziej
niż kiedykolwiek dzieło »O wojnie« [książka Clausewitza wydana po
jego śmierci - P. F.] zasługuje na baczną uwagę współczesnego strate­
ga biznesu, któremu stwarza niezwykłe możliwości skorzystania ze
sposobów uporządkowania myśli w chaotycznych czasach i osiągnię­
cia stałości w wytyczaniu strategii w niestabilnym środowisku. Książ­
kę tę powinni przeczytać nie tylko menedżerowie, szefowie firm czy
studenci zarządzania, ale wszyscy, którzy chcą osiągnąć sukces w pro­
wadzonej działalności i których ambicją jest wyróżniać się zawodowo".
Przyjęcie podobnych rekomendacji za dobrą monetę powoduje, że książ­
ki instruujące, jak zdobywać przewagę nad innymi, są traktowane nie­
mal jak elementarze życia społecznego. Publikacja Wywieranie wpływu
na ludzi. Teoria i praktyka Roberta B. Cialdiniego od lat nie schodzi z list
bestsellerów i doczekała się wielu wydań34. Na jednej ze stron interne­
towych zauważyłem, że okrzyknięto ją nawet bestsellerem XXI wieku,
30 Jest to działanie ty p o w e d la m o d elu „N egocjacje jak o w a lk a ". W ięcej n a ten tem at
zob . w : F o rtu n a , P., B roński, W . (2 0 1 1 ). N egocjacje w n au ce. W : P. K aw alec, R. W o d zisz,
P . Lipski (red .), Podstawy naukoznawstwa (t. 2, s. 4 3 -7 7 ) . Lublin: W y d a w n ictw o K U L .
31 Sun T zu (2 0 0 8 ). Sztuka wojny, czyli trzynaście rozdziałów. P rzeł. D . B ak alarz. W a rs z a ­
w a : H elion.
32 C h u , C h .-N . (2003). Sztuka wojny pracującej kobiety: jak zwyciężać bez konfrontacji. Przeł.
M . W ąsiel. W a rsz a w a : SPM Projekt.
33 G h y czy , T ., O etin g er, B., B assford , C . (2 0 0 2 ). Clausewitz o strategii. P rzeł. A . E h rlich.
W a rsz a w a : Polskie W y d a w n ictw o E k on om iczn e.
34 C iałdini, R . B. (2 0 1 0 ). Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. P rzel. B. W oj-
ciszke. G d ańsk: G dańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 71
mimo że mamy za sobą dopiero pierwszą dekadę drugiego tysiąclecia!
Dlaczego tak jest? Książka Cialdiniego jest popularnonaukowym, peł­
nym praktycznych przykładów opisem taktyk i trików wywołujących
„tu i teraz", doraźnie, pożądaną reakcję drugiego człowieka - obiektu
oddziaływania (np. reguła wzajemności, niedostępności czy społeczny
dowód słuszności). Choć autor jest wybitnym psychologiem, w środo­
wiskach biznesowych jest traktowany raczej jako guru i dawca recept,
ponieważ jego badania wyrastają z obserwacji tych obszarów życia spo­
łecznego, które są związane z karierą zawodową, marketingiem i sprze­
dażą. Podawane przez niego przykłady często są traktowane jak
instruktaż zdobywania przewagi nad innymi, a skoro został podany
przez autora bestsellera, to pewnie jest najlepszy. Przy okazji utrwala
się przekonanie o konieczności skrytego oddziaływania i słuszności ta­
kiego postępowania, co skrzętnie wykorzystują niektóre firmy, oferu­
jąc doskonalenie umiejętności manipulacji. Przyjrzyjmy się na przykład
zawartości portalu psychologiasukcesu.pl (proszę zwrócić uwagę na
jego nazwę). Otwierając tę witrynę w lipcu 2010 roku, znalazłem linki
do artykułów o następujących tytułach: Czym jest perswazja?, Czy Ty
również możesz nauczyć się czytać mowę ciała innych ludzi?, Czym jest ma­
nipulacja polityczna?, Proste techniki manipulacyjne, Psychologia czy psy­
chiatria?, Manipulacja w reklamie?, Manipulacja ludźmi to codzienność, Czym
jest manipulacja NLP?, Czym jest psyćhomanipulacja?, Czym jest manipu­
lacja?35. Przytoczyłem tu wszystkie tytuły artykułów, które znalazłem
na stronie głównej. Jaki obraz dobrego życia ma osoba, która - nie bę­
dąc psychologiem - trafia na taki portal? Jak spostrzega psychologię?
Narzędzia, w które jest wyposażony współczesny nadczłowiek,
umożliwiają mu szybkie działanie i wykonywanie wielu zadań na raz.
Gdy piszę te słowa, polski oddział wydawcy Harvard Bussines Revieiv,
pisma o zarządzaniu, przywództwie i biznesie, promuje audiobook za­
tytułowany 15 taktyk prowadzących do szybkich wygranych36. Jest to zestaw
porad mających pomóc menadżerom zwiększyć sprzedaż i poprawić no­
towania na rynku. Już po kilku kliknięciach biznesmen może odtworzyć
35 w w w .p sy ch o lo g iasu k cesu .p l (p ob ran o 25 .0 7 .2 0 1 0 r.).
36 Simon, H ., Zinoecker, R. (2011). 15 taktyk p row ad zących do szybkich w ygran ych. Przeł.
W . Gorzeń. h ttp ://w w w .h b rp .p l/15tak tyk /m d ex.p h p ?red = 1615fb f5b b 03458a4b 28& u tm _so-
u r c e = S A R E & u u t_ m e d iu m = e m a il& u tm _ c a m p a ig n = 1 5 + ta k ty k + p ro w a d z % C 4 % 8 5 c y c h
+ d o + sz y b k ich + w y g ra w y g r (p o b ran o 20 .0 7 .2 0 1 0 r.).
72 POZY TY WN A PSYC H O LO G IA PORAŻKI
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 73

przez M. Friedmana i R. H. Rosenmana (1974) jako typ zachowania A "39.

plik dźwiękowy i słuchać głosu lektora, zajmując się przy okazji inny­
Wymienieni badacze to kardiolodzy. Opisali wzór zachowania A na
mi sprawami. Dostęp do skarbnicy wiedzy jest uproszczony i daje nie­
bazie obserwacji zachowań ludzi, zwłaszcza w średnim wieku, którzy
mal szybki efekt. Kult natychmiastowości jest przejawem szerszego
zapadli na chorobę wieńcową w konsekwencji życia w stresie socjo­
trendu, określanego jako kultura instant. Jej symbolem jest fast food ja­
ekonomicznym. Są to ludzie permanentnie zaangażowani w walkę
ko forma bezzwłocznej i skondensowanej przyjemności. Jednak pod­
o zdobycie jak największej liczby celów, najlepiej w jak najkrótszym
kręcając tempo życia, wpadamy w pułapkę permanentnego zajmowania
czasie, energiczni, mocno ściskający dłoń, mówiący szybko i głośno,
się sprawami bieżącymi, które mogą zupełnie zdominować codzienną
często przerywający rozmówcy lub odcinający się krótkimi wypowie­
aktywność. Z sondażu zrealizowanego przez CBOS w 2006 roku wyni­
dziami, wystrzeliwanymi jak pocisk z rewolweru. Spełniają wszystkie
ka, że aż 50% badanych skarży się na brak czasu na odpoczynek, relaks,
kryteria zaangażowanego pracownika. Chętnie pracują po godzinach,
czas tylko dla siebie, 22% nie ma go dla rodziny, 13% na życie towa­
nie „marnując" czasu na wypoczynek i skracając sen. Gdy odczuwają
rzyskie, a 11% na czytanie książek - cieszę się, że Czytelnik mojej książ­
zmęczenie, nie wahają się sięgać po używki. Osobliwe jest też funkcjo­
ki nie jest w tej grupie37.
nowanie społeczne tych osób. Wzór zachowania A przejawiają osoby do­
Kultura instant może kwitnąć dzięki licznym zdobyczom technolo­
minujące i charyzmatyczne, którym trudno jest przyjąć sprzeciw lub
gii, takim jak telefon komórkowy, komputer czy telewizja satelitarna. Ko­
negatywną informację zwrotną. Lubią kontrolować innych, co nie sprzy­
rzystanie z nich nie sprzyja jednak zwiększeniu ilości czasu wolnego.
ja dobremu klimatowi organizacyjnemu i atmosferze pracy. Relacje nie
Skracając czas między bodźcem a reakcją, odbierają go nam i utrzymują
są dla nich ważne, istotna jest wytrwałość uwieńczona sukcesem. Za
w stanie ciągłej aktywności. Pracownikom szczebla kierowniczego trud­
to wszystko natura wystawia pokaźny rachunek. Do odnotowywanych
no jest wyobrazić sobie sytuację, w której zamiast biegać po firmie z do­
dolegliwości należą: trzykrotnie częstsze niż u porównywalnych grup
kumentami i telefonem przyłożonym do ucha, mogliby wygodnie rozsiąść
zawały serca, wyższy procent zmian w naczyniach wieńcowych serca,
się w fotelu, zdystansować wobec bieżących zadań i przez chwilę spokoj­
częstsze nawroty choroby i wyższa śmiertelność40. Człowiek sukcesu
nie pomyśleć. Tego typu zachowanie nie mieści się w stereotypowym
jest nadal tylko człowiekiem.
pojmowaniu człowieka biznesu, liczy się tu bowiem aktywność, a nawet
Zbiór cech współczesnego supermana można jeszcze uzupełnić o in­
hiperaktywność. Z sondażu przeprowadzonego w 2005 roku przez firmę
ne właściwości, na przykład: nienaganny i profesjonalny wygląd, prak­
AOL wynika, że 40% ankietowanych Amerykanów pierwszy raz spraw­
tyczne wykształcenie, poczucie własnej wartości, docenianie finansowe­
dza swoje maile rano, jeszcze przed umyciem zębów, wielu wstaje w no­
go wymiaru sukcesu i akceptacja życia w procesie zmian41. Świadomość
cy tylko po to, żeby sprawdzić skrzynkę pocztową w komputerze, a 4%
takich wymagań rodzi frustrację i złość, taką jak wyrażona w słowach
robi to, siedząc na sedesie z laptopem na kolanach38.
przytoczonych na początku tego podrozdziału. Nic jednak nie wskazu­
Technologia komputerowa wspomaga wielozadaniowość, która -
je na to, że media przestaną pobudzać pragnienia bycia „kimś", nieza­
najlepiej w stylu Napoleona Bonaparte - powinna być normą zacho­
leżnie od tego, czy określą to mianem celehrity, guru, gwiazdy czy do-
wania. W sumie, jak trafnie zauważył Piotr K. Oleś, daje to obraz „[...]
minatora. Można też być pewnym, że wstydliwy dystans dzielący od
współczesnego herosa, gnanego ambicją kolekcjonera sukcesów, żyją­
ideału będzie sprytnie retuszowany i kamuflowany, chyba że ziści się
cego na granicy ryzyka choroby wieńcowej i zawału serca, opisanego

39 O leś, P . K . (2 0 0 0 ). Psychologia przełomu połowy życia. Lublin: T o w a rz y stw o N au k o w e

37 CBO S (2 0 0 6 ). A ktualne problemy i wydarzenia. Raport z ogólnopolskich badań przepro­
K U L , s. 131.
wadzonych przez C entrum Badania Opinii Społecznej na liczącej 1081 osób reprezentatywnej
40 T ylk a, J. (2008). Zdrowie menedżera. Styl życia a zdrowie i choroba. W arsz a w a : Difin.
próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski w wieku 1 8 - 6 4 lat.
41 G rzeszczy k , E . (2003). Sukces: amerykańskie wzory..., op. cit.
38 Z ob. Klein, S. (2009). Czas. Przewodnik użytkownika. Przeł. K . Ż ak. W arszaw a: W .A .B .
74 POZY TY WN A PSYC H O LO G IA PORAŻKI
marzenie transhumanistów o stworzeniu już nie nad-, lecz postczło-
wieka. Zgodnie z zapowiedziami ten niezwykły osobnik ma się poja­
wić za kilkadziesiąt lat dzięki tak zwanej technologii GRIN, czyli połą­
czeniu zdobyczy genetyki, robotyki, informatyki i nanotechnologii.
Główne atrybuty postczłowieka to: nadzwyczajna szybkość myślenia,
pozyskiwanie wiedzy z jakiegoś centralnego źródła, doskonała pamięć,
idealna fizyczna budowa ciała, samokontrola, brak konieczności snu,
zdrowie i długowieczność. Brzmi to jak science fiction, ale gdy tego ty­
pu entuzjastyczne przewidywania formułuje szef Futurę of Humanity
Institute (Instytutu Rozwoju Ludzkości) na Uniwersytecie Oksfordz-
kim, to zdaje się, że nie chodzi tu o literackie fantasmagorie42. Nie przy­
taczam tu argumentów formułowanych w ramach dyskusji nad ideami
transhumanizmu, zrozumiem jednak osoby, które po zapoznaniu się
z nimi nie będą życzyły sukcesu temu projektowi.
2.2. Lęk przed porażką i obsesja bezbłędności
Moje życie pełne było straszliwych nieszczęść, z których większość nie
nastąpiła.
M ichel de M ontaigne
Obawy przed tym, że się czemuś nie podoła, i przed całkowitym fia ­
skiem własnych dokonań stają się coraz większe, tak w obliczu wy­
zwań codziennego życia, jak i sytuacji na dzisiejszym rynku pracy.
Lęk przed porażką doprowadza wiele osób do koszmarnych wizji. Ten,
kto nie może sprostać oczekiwaniom w życiu zawodowym i prywat­
nym, uchodzi za nieudacznika, kto nie ma osiągnięć, jest „aut", kto
zawiedzie, będzie zastąpiony innym pracownikiem lub partnerem.
Kto nie sprosta ogólnej presji sukcesu, straci swój społeczny prestiż
i stanie się wkrótce outsiderem - czarną owcą.
Hans M orschitzky
Mając w pamięci wirtualny portret ideału człowieka sukcesu, przyj­
rzyjmy się konsekwencjom, które mogą się pojawić, gdy model ten
42 Z o b . B o stro m , N . (2 0 0 5 ). T ra n sh u m a n ist v a lu e s, h t tp ://w w w .n ic k b o s t r o m .c o m /
e th ic s /v alu es .htm l (p o b ran o 0 7 .0 8 .2 0 1 1 r.).
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 75
determinuje oddziaływania wychowawcze rodziców, opiekunów i na­
uczycieli, nieprzewidujących dla swoich podopiecznych innej opcji, jak
tylko bycie najlepszym. Scharakteryzuję lęk przed porażką i perfekcjo-
nizm. Zacznę od przykładu.
Agata jest dorosłą, wykształconą osobą. Posiada rozległą wiedzę na
wiele tematów, jest zdolna do wnikliwych obserwacji i błyskotliwych
refleksji. Mimo to można odnieść wrażenie, że dysponując niewątpli­
wymi walorami intelektualnymi, których niejedna osoba mogłaby jej
pozazdrościć, nie zawsze je w pełni wykorzystuje. Na przykład do tej
pory uczyła się wielu języków. Uczestniczyła w różnych kursach, ma
w domu słowniki, z których chętnie korzysta, a przed wyjazdem na wa­
kacje pilnie studiuje rozmówki. Jednak będąc w danym miejscu, nie
odważa się w żadnym wypadku rozpocząć konwersacji z obcokrajow­
cami. O załatwienie nawet najprostszych sprawprosi znajomych, mó­
wiąc: „Wy się lepiej dogadacie”. Twierdzi, że ma zupełną pustkę
w głowie, stres odbiera jej zdolność myślenia, a przede wszystkim boi
się, że nie zrozumie tego, co usłyszy, i znajdzie się w trudnej sytuacji,
z której nie będzie umiała wybrnąć. Podobnie jest w pracy. Tu rów­
nież kobieta często się obawia, że popełni błędy w rozmowie z klien­
tem lub niewłaściwie napisze tekst e-maila. Konsultuje swoje decyzje,
często nawet bardzo szczegółowe, wywołując tym napięcie współpra­
cowników. Wielu z nich jest już zmęczonych wyjaśnieniami i bez­
skutecznie wygłaszanymi pozytywnymi opiniami, że wszystko jest
w najlepszym porządku. Czasem, jeśli Agata nie znajduje odpowied­
niego wsparcia, woli z obawy, że zrobi coś źle, zaniechać działania niż
popełnić jakąś gafę. Z łatwością wyobraża sobie możliwą porażkę i wo­
li uniknąć spalenia się ze wstydu.
Lęk przed porażką jest skłonnością do przeżywania obaw w obli­
czu sytuacji, które niosą ze sobą możliwość niepowodzenia43. Zdaniem
Davida E. Conroya ludzie boją się niepowodzeń, ponieważ przewidują
43 Por. Conroy, D. E v Kaye, M . P., Fifer, A . M . (2007). Cognitive links between fear of failure
and perfectionism, journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavioral Therapy, 25(4), 2 3 7-253.
76 P OZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
możliwość pojawienia się negatywnych skutków niepomyślnej sytuagi44.
Oto wymiary tego przykrego stanu, wraz z pozwalającymi je zdiagno-
zować twierdzeniami, pochodzącymi z szerszego testu badającego po­
ziom lęku przed porażką:
(1) Lęk przed wstydem i zakłopotaniem. Kiedy mi coś nie wychodzi,
myślę, że wszyscy to zauważają. Gdy odnoszę porażkę, martwię
się, bo inni mogą pomyśleć, że się nie staram.
(2) Lęk przed obniżeniem samooceny. Kiedy mi się coś nie udaje, to
często dlatego, że nie jestem na tyle zdolny, żeby wykonać coś z po­
wodzeniem. Kiedy mi coś nie wychodzi, irytuje mnie, że nie mogę
wpłynąć na wynik tego, czym się zajmuję.
(3) Lęk przed niepewną przyszłością. Kiedy mi się coś nie udaje, mam
przeczucie, że to zmieni moje przyszłe plany.
(4) Lęk przed utratą zainteresowania znaczących osób. Moje niepo­
wodzenia sprawiają, że ludzie chcą mi mniej pomagać. Kiedy mi
się coś nie udaje, ludzie zazwyczaj odsuwają się ode mnie.
(5) Lęk przed wzbudzeniem niezadowolenia ważnych osób. Moje nie­
powodzenia sprawiają, że ważne dla mnie osoby są zaniepokojone.
Po odniesieniu porażki spodziewam się, że ważne dla mnie osoby
mnie skrytykują45.
Wymienione hipotetyczne konsekwencje niepowodzeń można okreś­
lić jako czarną piątkę porażki. Ich łączne wystąpienie jest prawdopo­
dobne. Scharakteryzowana w przykładzie Agata może się obawiać
podejmowania rozmów w obcym języku, ponieważ przewiduje, że po­
pełni jakiś błąd, który ją ośmieszy. Nie będzie wiedziała, jak się zachować
i wybrnąć z kłopotliwej sytuacji, a to niechybnie spowoduje obniżenie
poczucia własnej wartości i negatywne reakcje otoczenia. Wyobraźnia
Agaty i osób do niej podobnych z łatwością podsuwa obraz zażenowa­
nych twarzy obserwatorów, ich wymowne spojrzenia i uszczypliwe ko­
mentarze. Dodatkowo wewnętrzny narrator może jeszcze szeptać: „Nie
44 C o n ro y , D. E. (2 0 0 1 ). P ro g re ss in the d e v e lo p m en t of a m ultid im en sion al m easu re of
fear of failure: T he P e rfo rm a n ce F ailu re A p p ra isal In v en to ry (P FA I). A nxiety, Stress and
Coping, 14, 4 3 1 ^ 5 2 .
45 C o n ro y , D. E., W illow , J. P ., M etzler, J. N . (2002). M ultid im en sion al fear of failu re-
m e asu rem en t: The P e rfo rm a n ce Failure A p p raisal In v en to ry . Journal o f Applied Sport Psy­
chology, 14, 7 6 -9 0 .
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OS IĄ GNIĘĆ 77
dasz rady, zbłaźnisz się, stracisz szacunek znajomych". Tak wzmocnio­
ny poziom niepokoju skutecznie zamraża aktywność.
Lęk przed porażką może mieć wiele odmian. Na przykład trema jest
związana z występami przed audytorium, a lęk egzaminacyjny... wia­
domo z czym. W zależności od jego siły objawy mogą się różnić inten­
sywnością. Stefania Grodzieńska, znana artystka estradowa, wspomi­
nała w wywiadach, że wraz ze zbliżaniem się występu w jej głowie
rodziły się różne wątpliwości46. Dotyczyły stopnia opanowania tekstu,
doboru repertuaru, wyglądu, a nawet sensu wykonywania tej pracy.
Natrętnym myślom towarzyszyły różne reakcje wegetatywne: kołata­
nie serca, niemal sparaliżowana dolna część twarzy, odczuwalne w gar­
dle dławienie i mdłe uczucie w okolicach kręgosłupa. Grodzieńska jed­
nak twierdziła, że w przypadku doświadczonych artystów uczucia te
mijają wraz z wejściem na scenę. U osoby początkującej lęk przed poraż­
ką może nawet spowodować rezygnację z wykonania zadania. Nara­
stający stres może się przejawiać w trudności z koncentracją uwagi, ze­
braniem myśli i podejmowaniem decyzji, a także z obniżeniem nastroju
i zaburzeniami funkcjonowania organizmu47. Silny lęk opanowuje całe­
go człowieka, odbijając się negatywnie na pracy układów: sercowo-na-
czyniowego, oddechowego, żołądkowo-jelitowego, moczowo-płciowego
i mięśniowego. Napięcie mięśni przejawia się najczęściej drżeniem gło­
su, zmianą jego natężenia oraz zmianą płynności ruchów - gesty stają
się ostre lub w ogóle zanikają. Dodatkowo spiralę niepokoju nakręca
przekonanie, że reakcje wegetatywne są dostrzegane przez innych. Im
bardziej chce się je ukryć, tym silniej zaznaczają się w zachowaniu. Jeśli
silny, paraliżujący lęk pojawia się często, wówczas niezbędna jest pomoc
psychologiczna, która poprzez stosowanie technik relaksacyjnych po­
winna przywrócić normalne funkcjonowanie w obliczu wyzwań.
Lęk przed porażką nie bierze się znikąd. Można go uznać za jeden
ze skutków ubocznych wychowywania i kształcenia w duchu kultu
osiągnięć. W jego powstawaniu istotną rolę odgrywają rodzice, a kon­
kretnie sposób, w jaki odnoszą się do zachowań celowych swoich dzieci.
Źródeł obaw przed niepowodzeniem poszukiwali Sam S. Sagar i Dawid
46 P or. W elc, M . (2010). Trem a w w ypow iedziach artystów , h ttp :/ / w w w .p o rtal.n tr.p l/ar-
ty k u l.p h p ?d z= 3& su b = 32 (p o b ran o 0 8 .0 8 .2 0 1 0 r.).
47 M orsch itzk y, H . (2008). Lęk przed porażką, op. cit.
78 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Lavallee48. W tym celu przeprowadzili pogłębione wywiady z trzema
dorastającymi sportowcami w wieku 13-14 lat oraz z ich rodzicami.
Sportowców wybrano nieprzypadkowo, u każdego z nich stwierdzono
bowiem symptomy silnego lęku przed porażką. Psycholodzy ujawnili
trzy główne praktyki wychowawcze rodziców, mające wpływ na wzmoc­
nienie lęku przed porażką: (1) wysokie oczekiwania, (2) zachowania
kontrolujące oraz (3) zachowania karzące.
Wysokie oczekiwania rodziców można sprowadzić do zdania: „Bądź
numerem 1", które jest wyrażane na wiele różnych sposobów: „Zawsze
dawaj z siebie wszystko", „Okaż sportową postawę", „Działaj dobrze",
„Unikaj błędów", „Wygraj zawody", „Ucz się i rozwijaj", „Bądź w czo­
łówce kraju", „Spinaj sport z nauką", „Osiągnij sukces" lub: „Właściwie
wykorzystaj sukces". Wypowiedzi te brzmią jak tytuły kolejnych rozdzia­
łów poradników z zakresu literatury sukcesu. Rodzice stawiają poprzecz­
kę wysoko, ba, najwyżej jak tylko można. Oprócz tego pokazują, że
osiągany przez dziecko wynik jest dla nich o wiele ważniejszy niż sam
proces doskonalenia umiejętności. Ustawiając swoje dzieci w kolejce po
laur zwycięstwa, wywołują silne napięcie dotyczące rezultatu działania.
Podane obserwacje są zgodne z danymi zebranymi prawie trzydzie­
ści lat wcześniej w badaniach, których uczestnikami byli być może nawet
dziadkowie sportowców, o których była mowa49. Rodzicom przedsta­
wiano listę dwudziestu różnego typu zachowań dzieci związanych z osiąg­
nięciami i uzyskiwaniem przez nie niezależności. Proszono ich o wpisanie
wieku, w którym oczekiwali od swoich pociech pojawienia się tych
aktywności. Pytano między innymi, kiedy dziecko zaczęło chodzić, samo­
dzielnie sznurować buty, ubierać się bez pomocy, upominać o swoje pra­
wa w kontaktach z innymi dziećmi albo swobodnie poruszać się po
okolicy i bawić się bez obaw o zgubienie. Stwierdzono różnice między od­
powiedziami osób, których dzieci cechował niski poziom lęku przed po­
rażką, a rodziców pociech z wysokim natężeniem tej cechy. Jak łatwo
odgadnąć, ci ostatni oczekiwali opanowania wymienionych czynności
istotnie wcześniej. Można więc przypuszczać, że wywierali presję na
48 S ag ar, S. S., L av allee, D. (2 0 1 0 ). T he d e v e lo p m en tal origins of fear of failu re in a d o ­
lescen t ath letes: E xam in in g p a re n ta l p ra ctice s. Psychology of Sport Exercise, 1 1 , 1 7 7 -1 8 7 .
49 T eevan , R . C ., M cG hee, P . E . (1 9 7 2 ). C h ild h o o d d ev elo p m en t of fear of failu re m o ti­
vation . Journal of Personality and Social Psychology, 21, 3 4 5 -3 4 8 .
PORAŻKA W SP OŁE CZ EŃST W IE OS IĄGNIĘĆ 79
swoich potomków, wykazując zadowolenie, gdy dane zachowanie się
pojawiło, oraz zmartwienie w przypadku braku pożądanych rezultatów.
Być może nawet w obecności swoich pociech dzielili się swoimi niepo­
kojami z innymi dorosłymi. Dzieci oczywiście kodują tego typu infor­
macje, pragnąc spełnić oczekiwania swoich rodziców.
Oprócz wysokich oczekiwań ważną rolę w kształtowaniu lęku przed
porażką odgrywają zachowania kontrolujące. Dorośli, z którymi rozma­
wiali Sagar i Lavallee50, nie pozostawiali dzieci bez kontroli na drodze
do zwycięstw. Byli zaangażowani, może nawet aż za bardzo. Przeja­
wiali zachowania kontrolujące poprzez stalą obecność - bycie „cieniem"
własnych dzieci. Dorośli chętnie uczestniczyli w treningach swoich
pociech, które to treningi, co należy podkreślić, odbywały się nawet
codziennie i trwały po 5-6 godzin. Aktywnie włączali się w przygoto­
wania do zawodów. Potrafili każdego dnia rozmawiać o nich ze swoim
dzieckiem, ustalali optymalną taktykę i różne warianty działania. Deba­
towali na temat stylu gry przeciwników - ich mocnych i słabych stron.
Oczywiście byli także obecni podczas zawodów, a niektórzy dodatko­
wo prowadzili analizy i dyskusje po ich zakończeniu. Mali sportowcy
byli nieustannie dozorowani przez rodziców, którzy pełnili rolę super-
trenera, niespuszczającego swojego podopiecznego z oczu ani na mo­
ment. Inaczej rzecz się miała, gdy oczekiwania dotyczące sukcesu zostały
zawiedzione.
Po niepowodzeniu młodego sportowca niemal natychmiast poja­
wiały się różnego typu zachowania karzące. Przyjmowały różną formę
- od negatywnych opinii, przez groźby, do konkretnych kar. Rodzice
piętnowali błędy, które dziecko popełniało w trakcie treningów i za­
wodów, zbyt mały ich zdaniem wysiłek włożony w działanie, a nawet
takie uchybienia, jak zbyt uboga mowa ciała w czasie występu (jedno
z dzieci trenowało jazdę figurową na lodzie). Z ust rodziców płynęły ko­
munikaty typu: „To były najgorsze zawody, jakie rozegrałeś" lub: „To
było okropne". Okazywali przy tym smutek i złość, nie szczędząc kry­
tycznych słów nawet w towarzystwie rówieśników swoich dzieci. Sto­
sowali dwa typy kar: ograniczenie przywilejów oraz wycofywanie
miłości. Rodzice nie pozwalali oglądać telewizji, spotykać się z przyja­
ciółmi czy jeść kolaq'i poza domem. Bardziej bolesne i niestety częste było
50 S ag ar, S. S., L av allee, D . (2 0 1 0 ). T he d ev elo p m en tal origin s..., op. cit.
80 POZY TY WN A P SY C H OLO GIA PORAŻKI
jednak wycofywanie miłości. To okrutna kara - sytuacja, w której po­
czucie bezpieczeństwa dziecka zostaje drastycznie naruszone. Rodzice,
którzy powinni być największym oparciem, nagle odchodzą, pozosta­
wiając po sobie groźną pustkę. Wycofywanie miłości przyjmowało for­
mę izolacji fizycznej i psychicznej. Rodzice oddalali się z miejsca zawodów,
po powrocie do domu odsyłali dziecko do swojego pokoju, kazali mu
jeść osobno lub nie rozmawiali z nim po poniesionej porażce, pozostając
w milczącym napięciu nawet przez kilka dni. Zmniejszając wsparcie, nie­
werbalnie wyrażali dezaprobatę dla niepożądanego zachowania młodego
sportowca. Pojawiały się jednak również i groźby. Dotyczyły one moż­
liwości wycofania dziecka z udziału w tych i kolejnych zawodach, odej­
ścia z akademii sportowej i zaprzestania finansowania treningów.
Zachowania rodziców kształtujące lęk przed porażką stanowią dość
mocny emocjonalny koktajl. Przykre jest to, że dla wielu dzieci jest to
codzienność. Chociaż Sagar i Lavallee analizowali rozwój lęku przed po­
rażką u sportowców, to jednak o podobnych przeżyciach mogliby za­
pewne zaświadczyć również mali muzycy, plastycy lub naukowcy51.
Badania potwierdzają powszechność stwierdzonych schematów postę­
powania rodziców52. Porażka, która skutkuje warunkową miłością ro­
dzica, wzbudza silny niepokój, wstyd i poczucie winy. Dziecko uczy się,
że przegrana jest czymś złym, że należy się jej wstydzić, a ono samo nie
jest godne miłości rodziców, skoro nie potrafi sprostać ich oczekiwa­
niom. Zaczyna myśleć, że krzywdzi ich za każdym razem, gdy zawo­
dzi. W związku z tym w małym umyśle rodzi się przekonanie, że kary
stosowane przez rodziców są zasłużone, a negatywne nastawienie do­
rosłych - uzasadnione.
Lęk przed porażką jest „zaraźliwy". Rodzice, którzy nieustannie
kontrolują postępowanie dziecka, emanują obawami i przekazują je swo­
im pociechom. Lęk jest więc przekazywany z pokolenia na pokolenie
w wielowiekowej sztafecie ku sukcesom. Wskazują na to wyniki badań
przeprowadzonych wśród młodzieży akademickiej53. Zauważono, że
studenci, którzy charakteryzują się wyraźną tendencją do przeżywania
51 Ibidem.
52 C o n ro y , D . E. (2 003). R ep resen tation al m od els asso ciated w ith fear of failu re in ad o -
lescents an d y o u n g . Journal o f Personality, 71, 7 5 7 -7 8 3 .
53 M cG regor, H . A ., Elliot, A . J. (2005). T he sham e of failure: Exarnining the link betw een
fear of failu re a n d sh am e. Personality and Social Psychology Bulletin, 31 , 2 1 8 -2 3 .
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 81
obaw przed porażką i wstydu, mają rodziców o podobnych skłonno­
ściach. Jednak w badaniach, o których mowa, dostrzeżono jeszcze coś cie­
kawego. Stwierdzono mianowicie, że żacy, zaniepokojeni widmem
przegranej, generalizują lęk i sygnalizują obawy nie tylko w sferze osiąg­
nięć, ale także w wymiarze relacji społecznych. Można przypuszczać, że
wielokrotnie przeżywany wstyd i utrata zaufania ważnych osób utrwa­
lają silny nawyk troszczenia się o dobre relacje, co w konsekwencji mo­
że skutkować rezygnacją z zaspokajania własnych potrzeb w imię
podtrzymania owych relacji.
Dzieciństwo w społeczeństwie osiągnięć jest rzeczywiście trudne -
mógłby skomentować amator czarnego humoru. Nie ma jednak z cze­
go żartować. Ogromna liczba młodych ludzi znajduje się w położeniu,
które określiłbym jako „motywacyjna proca". Naciąg jest zwiększany za­
równo przez wysokie oczekiwania (motywacja pozytywna), jak i oba­
wę przed byciem odrzuconym i ukaranym w przypadku niepowodzenia
(motywacja negatywna). Trudno koncentrować się na rozwoju osobi­
stym, gdy najważniejsze jest to, by polecieć jak najdalej, zaspokoić ocze­
kiwania rodzica i uzyskać ulgę. Dlatego wielu młodych ludzi zaciska
zęby i zmusza się do trudnych ćwiczeń w celu zadowolenia opiekuna,
choć wiadomo, że wraz z nadejściem następnych zawodów trzeba bę­
dzie uczynić to kolejny raz, a potem jeszcze raz i jeszcze raz. Wielo­
krotne powtarzanie podobnego schematu powoduje, że tendencja
lękowa utrzymuje się po wyrwaniu się dziecka spod kurateli rodziców
i może trwać przez całe życie. Dorosły sportowiec, muzyk czy menadżer
nadal będzie się starał osiągać szczyty, nie doznając poczucia szczęścia
wynikającego z sukcesów. Jego miejsce może na stałe zająć ulga zwią­
zana z uniknięciem niepowodzenia. Wróćmy jeszcze do dzieciństwa...
Ostatnio ktoś wręczył mi ulotkę z następującym hasłem: „Chcesz być
Supermanem - musisz mieć superszkołę". Slogan, jakich wiele w spo­
łeczeństwie osiągnięć. Poprzeczka jest ulokowana wysoko i jeśli ktoś
chce uzyskać nadludzki efekt, musi mieć również ponadprzeciętną edu­
kację. Wszystko po to, by nie wypaść z obiegu, zgodnie ze słowami pio­
senki w wykonaniu Katarzyny Klich: „Znów się zepsułeś i wiem, co
zrobię. Zamienię ciebie na lepszy model". Małych supermanów kształ­
tuje się jednak dużo wcześniej, już w wieku przedszkolnym. Rodzice, je­
śli tylko pozwala im na to budżet domowy, chętniej wybierają przedszko­
la z wieloma zajęciami dodatkowymi: taniec, muzyka, języki obce.
82 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Zresztą kształcenie małych poliglotów może się zacząć dużo wcześniej.
Jedna z popularnych szkół języka angielskiego proponuje kursy dla
niemowląt. Na kolejnych szczeblach edukacji zajęć dodatkowych mo­
że być już tyle, że jedyną okazją na kontakt dzieci i rodziców jest czas
spędzony w samochodzie w drodze do szkoły, na jazdę konną, basen,
tenis ziemny czy lekcję fortepianu. Uczniowie szybko poznają znaczenie
osiągnięć, najpierw ubiegając się o miejsce w gimnazjum, a zaraz potem
w liceum i na studiach. Presja ze strony rodziców jest wyraźnie odczu­
walna. Zgodnie z przeprowadzonym w 2009 roku badaniem panelowym
Diagnoza społeczna prawie 72% gospodarstw domowych chciało, aby ich
dzieci ukończyły szkołę wyższą na poziomie magisterskim, a ponad 19%
uważało za wystarczający poziom wykształcenia dla swoich dzieci ukoń­
czenie technikum lub liceum zawodowego54. W trakcie studiów nie po­
zostaje jednak zbyt wiele czasu na studiowanie, rozumiane jako samo­
dzielne pogłębianie wiedzy, bogate życie towarzyskie i kulturalne. Wyższe
uczelnie przypominają obecnie zawodówki, w których zdobywa się umie­
jętności niezbędne do tego, by móc potem ubiegać się o dobrze płatną pra­
cę. Pod koniec studiów curriculum vitae przeciętnego absolwenta pęka
w szwach od certyfikatów, referencji i innych śladów jego aktywności. Na­
uczyciele akademiccy skarżą się, że studenci podchodzą do zajęć w spo­
sób powierzchowny, bardziej koncentrując się na ich zaliczaniu niż zgłę­
bianiu przekazywanej wiedzy. Łapanie zbyt wielu srok za ogon zawsze
daje marny rezultat.
Tak jak życie w pośpiechu i napięciu może prowadzić do chorób
układu krążenia, tak też powszechny wymóg spełniania i przekracza­
nia ustalonych standardów od samych narodzin może skutkować po­
jawieniem się różnych problemów. Obsesja bezbłędności prowadzi do
perfekcjonizmu. Osoby mające tego typu tendencje przejawiają skłon­
ność do nieakceptowania wszystkiego, co nie jest doskonałe. Stawiają
sobie, a często też i innym, bardzo wysokie wymagania, swoją wartość
zaś oceniają na podstawie tego, jak dobrze wywiązały się z wykonywa­
nych zadań. Przejawiają przy tym tendencję do formułowania nadmier­
nie krytycznych ocen zachowania55. Chcą wszystko zrobić tak dobrze,
54 C zap iń sk i, J., Pan ek, T . (red .). (2009). Diagnoza społeczna 2 0 0 9 . W arunki i jakość żyda
Polaków. Raport z badań. W a rsz a w a : C e n tru m R ozw o ju Z aso b ó w L u d zk ich .
55 P o r. Flett, G . L., H ew itt, P . L . (red.). (2002). Perfectionism : T h eory, research an d treat-
m en t. W ash in gto n : A m e rica n P sy ch o lo g ical A ssociatio n .
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 83
jak to tylko możliwe, mają zatem wiele wątpliwości co do sposobu dzi­
ałania. Boleśnie przeżywają pomyłki, boją się niepowodzeń, przeja­
wiają skłonność do zmartwień, a jeśli już doznają niepowodzenia, to
z pewnością będą często powracały w myślach do tej sytuacji, by prze­
analizować przyczyny i post factum deliberować nad alternatywnymi
sposobami działania56. Spójrzmy na przykłady.
Piotr nieustannie poprawia wypowiedzi swoich współpracowników,
co spowodowało, że w trakcie spotkań niechętnie zabierają glos. Bo­
ją się, że znów przyczepi się do jakiegoś drobnego błędu i podważy
sens całej wypowiedzi.
Gosia spędza wiele godzin nad przygotowaniem raportu ze szkole­
nia, czyta go wielokrotnie i wciąż wprowadza poprawki, przez co ma
problem, by zdążyć na czas. Na spotkania przychodzi zaspana, z czer­
wonymi oczami. Najchętniej napisałaby wszystko jeszcze raz.
Mateusz martwi się swoją prezentacją, ponieważ uważa, że jego sze­
fowie wyłapują wszystkie błędy i oczekują od niego pełnego profe­
sjonalizmu. Pełen obaw spogląda w kierunku zwierzchników, próbując
wyczytać z ich twarzy ocenę. Nawet najdrobniejsza uwaga powodu­
je, że Mateusz jest skłonny zmienić całą prezentację tak, by szefowie
byli zadowoleni.
Paul L. Hewitt i Gordon L. Flett wyróżnili trzy formy perfekcjoni­
zmu: (1) zorientowany na innych (ang. other-oriented perfectionism),
(2) zorientowany na Ja (ang. self-oriented perfectionism) oraz (3) perfek-
cjonizm społeczny (ang. socially prescribed perfectionism)57. Perfekcjo-
nizm zorientowany na innych wyraża się w formułowaniu nierealnych
oczekiwań wobec osób z otoczenia, a mniejszych wobec siebie samego.
56 F ro st, R . O ., M arten , P. A ., L a h a rt, C ., R osenb late, R. (1990). T he dim en sions of p e r­
fection ism . Cognitive Therapy and Research, 14, 4 4 9 -4 6 8 .
57 H ew itt, P. L ., Flett, G . L . (1991). Perfection ism in the self an d social contexts: C o n cep ­
tu alization , assessm en t, and asso ciatio n w ith p sy ch o p ath o lo g y . Journal o f Personality and
Social Psychology, 60, 4 5 6 -4 7 0 .
84 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Przykładem jest opisane zachowanie Piotra. Od innych wymaga, by
byli bezbłędni, a wszelkie niedociągnięcia piętnuje i krytykuje. Jest źró­
dłem trudnego do zaakceptowania napięcia w swoim środowisku. Jego
krytyczne spojrzenie przeszywa innych w poszukiwaniu najmniejszych
odstępstw od założonego standardu. Nie ufa kompetencjom innych
osób, co prowadzi do cynizmu, wrogości i frustracji. Natomiast typo­
wą cechą perfekcjonizmu zorientowanego na Ja jest stawianie niere­
alistycznych standardów samemu sobie po to, by osiągnąć doskonałość
lub uniknąć porażki - dokładnie tak jak Gosia. Osoby przejawiające tę
tendencję spostrzegają wynik działania zero-jedynkowo - albo odnoszą
całkowity sukces, albo klęskę. Dlatego w sytuacji niepowodzenia my­
ślą o sobie nie jak o kimś, kto po prostu doznał porażki, lecz jak o czło­
wieku przegranym. Jeszcze inne oblicze ma perfekcjonizm społeczny.
Jego źródłem jest silnie odczuwana presja ze strony znaczących osób,
żeby być doskonałym. Przykładem jest zachowanie Mateusza. Osoby
takie jak on są przekonane, że inni ludzie mają nierealistycznie wysokie
wymagania wobec nich samych. Porażka jest bolesnym doświadcze­
niem, ponieważ jest kojarzona z krytyką ze strony otoczenia - rodzi­
ców, współmałżonków, nauczycieli bądź przełożonych.
Tak jak każda moneta ma dwie strony, tak też można wskazać po­
zytywne i negatywne cechy dążenia do doskonałości58. Adaptacyjna
forma perfekcjonizmu wzbogaca świat o niezwykłe dzieła sztuki, nie­
wiarygodne wyczyny sportowców czy doskonale wykonane przedmio­
ty, poprawiając jednocześnie samopoczucie aktora poprzez wzmocnienie
go jako osoby59. Ciekawie wyjaśnia to Lars-Gunnar Lundh, którego zda­
niem pozytywnemu dążeniu do perfekcji sprzyja akceptacja tego, że jest
się niedoskonałym60. Jeśli jej zabraknie, wówczas pojawia się obsesja bez­
błędności, typowa dla negatywnej i dysfunkcyjnej formy omawianej ten­
dencji. Osoba jest nastawiona do siebie krytycznie nawet wtedy, gdy
obiektywnie osiąga najwyższe oceny. Na przykład jeden ze studentów
58 N p . Slade, P ., O w ens, R. G . (1 9 9 8 ). A d u al p ro cess m o d el of p erfection ism b ased on
re in fo rce m e n t th eory. Behavior Modification, 2 2 (3 ), 3 7 2 -3 9 0 .
59 P o r. Stoeber, J., H u tch field , ]., W o o d , K . V . (2 008). Perfection ism , self-efficacy, and
asp iration level: D ifferential effects of p erfection istic strivin g an d self-criticism after su c­
cess a n d failu re. Personality and Individual Differences, 4 5 , 3 2 3 -3 2 7 .
60 L u n d h , L .-G . (2 0 0 4 ). P erfection ism a n d a cce p tan ce. Journal o f Rational-Emotive and
Cognitive-Behavior Therapy, 2 2 (4 ), 2 5 1 -2 6 5 .
PORAŻKA W SP OŁE CZ EŃST W IE OSIĄG NIĘĆ 85
amerykańskiej uczelni, komentując swoje godne podziwu osiągnięcia,
stwierdził, że gdyby rzeczywiście był doskonały, to nie musiałby się
tak dużo uczyć i tak ciężko pracować na swoje oceny61.
Stwierdzono pozytywną korelację pomiędzy perfekcjonizmem a lę­
kiem przed porażką62. Najsilniejszy związek zaobserwowano między
perfekcjonizmem społecznym a przekonaniami o negatywnych reak­
cjach znaczących osób w przypadku niepowodzenia. Dowiedziono tak­
że, że w kształtowaniu perfekcjonizmu, podobnie jak w przypadku
lęku przed porażką, istotną rolę odgrywają rodzice. Niestety niedźwie­
dzią przysługę wyświadczają swoim pociechom ci dorośli, którzy kładą
duży nacisk na dążenie do wygranej. Karen E. Ablard i Wayne D. Par­
ker przyjrzeli się funkcjonowaniu 127 rodzin - rodziców i ich dorasta­
jących dzieci charakteryzujących się ponadprzeciętnymi osiągnięciami
akademickimi63. Psycholodzy chcieli sprawdzić, czy perfekcjonizm dzie­
ci zależy od tego, czy ich rodzice motywują je do dążenia do celu zwią­
zanego z poziomem wykonania czy sprawnościowego. Dowiedli, że
dysfunkcyjny perfekcjonizm charakteryzuje przede wszystkim te dzie­
ci, których rodzice są nastawieni na rywalizację, a więc są zorientowa­
ni na poziom wykonania, gdzie osiągnięcie oznacza bycie lepszym od
kogoś w danej dziedzinie. Opiekunowie ci pragną, by ich pociechy mia­
ły znaczące osiągnięcia, ponieważ według nich jest to ważny wskaźnik
ich potencjału intelektualnego, co z kolei pozwoli rodzicom osiągnąć
wyższy status społeczny. Jednak zamiast mieć swobodę działania pro­
wadzącą do błyskotliwych osiągnięć, dzieci tych osób koncentrowały
się na swoich pomyłkach, miały wiele wątpliwości co do działania i by­
ły również bardziej wrażliwe na krytykę rodziców niż te dzieci, których
rodzice formułowali cele sprawnościowe. Ci opiekunowie koncentro­
wali się na samorozwoju i często mówili swoim pociechom, że uczą
się dla siebie samych, a nie dla dobrych ocen. Oprócz tego podkreśla­
li, że ważniejszy od podziwu ze strony innych jest realny progres w za­
kresie kompetencji, rozumienie materiału, a także autentyczna radość
z możliwości doskonalenia się.
61 B enson, E. (2003). T he m a n y faces of perfection ism . M onitor Staff, 34(10), 8.
62 C o n ro y , D . E ., K ay e, M . P ., Fifer, A . M . (2007). C ogn itive links b etw een ..., op. cit.
63 A b lard , K. E ., P ark er, W . D. (1997). P aren ts' ach iev em en t go als a n d perfection ism in
th eir acad em ically talen ted ch ild ren . Journal o f Youth and Adolescence, 26, 6 5 1 -6 6 7 .
86 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Brak dystansu wobec wartości lansowanych w społeczeństwie osiąg­
nięć może być groźną pułapką. Lęk przed porażką i perfekcjonizm ob­
niżają poczucie satysfakcji z życia w wielu wymiarach, również w sferze
seksualnej. Zauważono, że zadowolenie z jakości życia płciowego jest od­
wrotnie proporcjonalne do społecznego perfekcjonizmu, a więc presji
odczuwanej ze strony partnera, który wymaga bycia najlepszym również
w łóżku64. Jesteśmy tylko ludźmi i nigdy nie osiągniemy wirtualnego
ideału człowieka sukcesu. Porównując się z nim, łatwo jest dostrzec swo­
je słabości, które w oczach wielu osób urastają do rangi ułomności. Pła­
ci się za to anoreksją, depresją, nasileniem myśli samobójczych, niskim
przekonaniem o własnej skuteczności, a nawet załamaniami psychicz­
nymi65. To duży koszt, a efekt jest daleki od doskonałości. Na szczęście
wiele osób dystansuje się od ideologii sukcesu.
2.3. Apologia i kontestacja sukcesu
Nie należy mylić środków masowego przekazu ze środkami przykazu.
Tadeusz Gicgier
Prototyp społeczeństwa osiągnięć znajdujemy w Stanach Zjednoczo­
nych. Głęboko zakorzenione w mentalności Amerykanów dążenie do suk­
cesu przejawia się w świadomym kierowaniu swoją edukacją i karierą
zawodową. Narzekanie i załamywanie rąk nad własnym losem jest wy­
kluczone, ponieważ może być odczytane jako dowód niezdolności do
wzięcia spraw w swoje ręce i braku umiejętności pokonywania życiowych
trudności. Polaków z całą pewnością nie można określić jako społeczeń­
stwa osiągnięć w amerykańskim rozumieniu, mimo że od lat dziewięćdzie­
siątych XX wieku postępuje proces przeszczepiania na polski grunt
typowych dla kapitalizmu wartości i wzorców zachowania. Wraz z nimi
pojawiła się afirmacja, a nawet apologia sukcesu66. Znaczenia nabrały ta­
kie pojęcia, jak „kariera", „awans", „pozytywne myślenie", „optymizm"
64 Z ob. H abke, A . M ., H ew itt, P. L., Flett, G. L. (1999). Perfectionism and sexual satisfac­
tion in intim ate relationships. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 2 1 ,3 0 7 -3 2 2 .
65 P o r. Stoeber, J., H utchfield, J., W o o d , K . V. (2008). Perfectionism , self-efficacy..., op. cit.
66 P o r. G rzeszczy k , E . (2 0 0 3 ). Sukces: amerykańskie wzory..., op. cit.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 87
i „indywidualizm". Wielu Polaków znalazło zatrudnienie w zachodnich
korporacjach, które przywiozły ze sobą specyficzną kulturę organizacyjną,
nowe wzorce pracy, styl bycia i możliwości rozwoju. Zaczęliśmy częściej wy­
jeżdżać za granicę, zmieniliśmy swój wygląd, ponieważ autoprezentacja
stała się istotnym elementem sukcesu zawodowego. Wiele osób rozpoczę­
ło pracę na własny rachunek, chcąc przeżyć „amerykański sen" w postko­
munistycznych warunkach. Realizację karier wspierają nowe profesje, takie
jak doradca zawodowy bądź personalny, trener biznesu czy coach.
Dążenie do sukcesu stało się jednym z centralnych wątków podej­
mowanych przez media. W telewizji można obejrzeć program muzyczny
Szansa na sukces oraz seriale Sukces czy Moda na sukces. Pojawiły się pro­
gramy typu reality show, których uczestnicy niemal natychmiast stawali się
postaciami publicznymi, a nawet gwiazdami wielbionymi przez rzesze
fanów. Udział w reality show jest niezwykle łatwym sposobem zdobycia
popularności, szansą na publiczne zaistnienie, której nie wolno przeoczyć.
Znamienna jest liczba kandydatów, którzy zgłaszają się do takich progra­
mów. Na przykład chęć udziału w czwartej edycji programu Bar: Złoto dla
zuchwałych (2004, Polsat) wyraziło 25 tysięcy osób. Z kolei na castingu do
pierwszej edyq'i Mam talent! (2008, TVN) pojawiło się 10 tysięcy osób. Już
samo zakwalifikowanie się do popularnego programu telewizyjnego jest
odczytywa ne jako życiowy sukces, niezależnie od tego, co wydarzy się da­
lej i jak głęboka będzie ingerencja reżyserów w intymność. Charaktery­
styczna jest wypowiedź jednego z uczestników programu Mam talent!,
popisującego się na ekranie umiejętnością wkładania gwoździa do nosa.
Na pytanie jurorów o powód prezentowania widzom tak nieprzyjemne­
go w odbiorze wyczynu odrzekł, że dzięki temu znajdzie się w serwisie
YouTube. Stanie się rozpoznawalny, czyli odniesie sukces. Zdaniem Jadwi­
gi Mizińskiej obecnie „[...] słowo »sukces« wyparło słowo »osiągnięcia«.
Poniekąd jest to logiczne, jako że osiągnięcia wymagają długotrwałego
wysiłku i nakładu pracy własnej, sukces natomiast jest kwestią zbiegów
okoliczności, działalności menedżerów i reklamy, ewentualnie autore­
klamy"67. Kompetencje są drugorzędnym walorem, niegwarantującym
popularności i przychylności ze strony masowej publiczności. Najważ­
niejsza jest obecność w mediach, najlepiej w atmosferze gwarantującego
wysokie wskaźniki oglądalności skandalu.
67 M izińska, J. (2009). Filozofia pocieszenia, op. cit., s. 40.
88 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
PO RAŻKA W S P O Ł E C Z E Ń S T W I E O S IĄ G N IĘ Ć 89
Mimo kariery, jaką słowo „sukces" zrobiło w ostatnich latach w pol­
czym ma to niewątpliwie związek z typem wykonywanych zadań. Da­
skim społeczeństwie, nasz stosunek do tego pojęcia jest ambiwalentny.
riusz Doliński przytacza badania, z których wynika, że osoby odnoszą­
Zresztą społeczeństwo amerykańskie również nie jest w tej materii mo­
ce sukces w zadaniu sprzecznym z ich własną rolą płciową są oceniane
nolitem. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych poprzed­
zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn jako nieatrakcyjni partne­
niego stulecia głośnym echem odbiły się prace Martiny S. Horner,
rzy seksualni69. Tego typu konsekwencje mogą w zrozumiały sposób za­
w których scharakteryzowała ona, niepojęty wydawałoby się w tamtej
hamować pęd do sukcesu u wielu osób, zauważmy jednak, że obecnie
szerokości geograficznej, lęk przed sukcesem (ang. fear o f success)68.
coraz trudniej jest wskazać profesję zarezerwowaną wyłącznie dla męż­
Horner przeprowadziła proste badanie. Zadaniem uczestników było
czyzn bądź dla kobiet. Z całą pewnością nie jest to bycie politykiem czy
wymyślenie zakończenia krótkiej historyjki o osobie płci analogicznej
pełnienie funkcji kierowniczych.
do ich własnej (Anna lub John), która po pierwszej sesji egzaminacyj­
Zjawisko lęku przed sukcesem można wyjaśnić w ramach koncep­
nej znalazła się na pierwszym miejscu w rankingu studentów swojego
cji motywacji osiągnięć. Motywacja pozytywna i negatywna mogą al­
roku (kierunek medyczny bądź techniczny). Horner stwierdziła, że aż
bo się uzupełniać i pchać nas w tym samym kierunku, albo być siłami
65% badanych studentek i tylko 9% studentów dopisywało zakończe­
antagonistycznymi i hamować aktywność. Schematycznie można to
nie, które można określić jako pesymistyczne! Znalazły się wśród nich
przedstawić na osi, której środek, oznaczony jako 0, symbolizuje aktu­
opisy osamotnienia Anny, jej znerwicowania i utraty pozycji społecz­
alną sytuację, lewy kraniec (-1) to negatywny obrót spraw, a prawy
nej. Badane studentki kojarzyły jej osiągnięcia z brakiem kobiecości, dla
(+1) to wynik pozytywny. Gdy tendencje są zgodne, wówczas zarów­
większości z nich Anna była brzydka i agresywna. W niektórych opi­
no pozytywna, jak i negatywna motywacja pcha osobę do punktu +1
sach w kolejnym semestrze celowo obniżała wyniki nauki po to, by jej
(właśnie taką sytuację określiłem mianem „motywacyjna proca"; zob.
chłopak Carl mógł wspiąć się wyżej. Zgodny z tą wizją scenariusz ży­
rycina 2.1). Na przykład student może pilnie uczyć się do egzaminu
cia Anny był następujący: wkrótce rzuca studia, wychodzi za mąż za
zarówno z tego powodu, że chce doświadczyć dumy z uzyskania do­
Carla i wychowuje dzieci. Według Horner tego typu wypowiedzi i wy­
brego stopnia, jak i dlatego, że zależy mu na uniknięciu wstydu zwią­
obrażenia są przejawem lęku przed sukcesem, który przejawia się
zanego z koniecznością poprawiania oceny w indeksie.
w oczekiwaniu, że osiągnięcie sukcesu zaowocuje niekorzystnymi skut­
kami - stanie się porażką.
Pierwotnie uważano, że lęk przed sukcesem jest typowy tylko dla
kobiet, które w konserwatywnym społeczeństwie nie powinny dążyć do
osiągnięć, zwłaszcza w dziedzinach tradycyjnie uznawanych za mę­
skie. W konsekwencji przewidywanie trudności rodzi postawę ambi­
+1
walentną w stosunku do sukcesu, którą można wyrazić w zdaniu:
„Chciałabym, ale się boję". Z przeprowadzonych w następnych latach
badań wynikło jednak, że odnotowane przez Horner różnice między­
płciowe nie są ewidentne. Okazuje się, że zarówno kobiety, jak i męż­
czyźni mogą obawiać się konsekwencji sukcesu w postaci odrzucenia
społecznego, utraty przyjaciół i zainteresowania ze strony innych, przy Rycina 2.1. Zgodny kierunek dążenia do sukcesu i unikania porażek
Ź ró d ło : o p raco w an ie w łasn e.

68 H o rn e r, M . S. (1972). T o w a rd a n u n d e rsta n d in g of ach iev em en t-related conflicts in

69 D oliński, D . (1993). Orientacja defensywna. W a rsz a w a : W y d a w n ictw o In sty tu tu P sy ­
w o m e n . Journal o f Social Issues, 2 8 (2 ), 1 5 7 -1 7 5 .
ch ologii P A N .
90 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Częsta jest jednak sytuacja, w której tendencje dążenia i unikania są
ze sobą sprzeczne. Kurt Lewin określił taką sytuację jako konflikt dąże­
nie - unikanie70. Na przykład człowiek chory może mieć mieszane od­
czucia co do planowanej operacji, bezrobotny może czuć opór przed
znalezieniem zatrudnienia, a pracownik korporacji może się wahać, czy
rozpocząć pracę na własny rachunek. Każda z wymienionych osób na
swój sposób przeżywa dylemat panny z trwogą myślącej o zamążpój-
ściu. Schematycznie można to przedstawić na osi, której lewy kraniec,
oznaczony jako 0, będzie oznaczał aktualną sytuację, a prawy - cel dzia­
łania, który jest zarówno pociągający (+1), jak i odpychający (-1). Czło­
wiek przeżywa rozterkę, ponieważ jest napędzany dążeniem do sukcesu
i hamowany tendencją do unikania porażek (zob. rycina 2.2).
John Dollard i Neal Miller opracowali prawa funkcjonowania w sy­
tuacji konfliktu dążenie - unikanie71. Zgodnie z nimi w miarę zbliżania
się do celu tendencje negatywne są silniejsze, a w miarę oddalania się
od niego wyraźniejsza jest siła przyciągania. Innymi słowy, z dalszej
perspektywy lepiej widać plusy celu, a z bliska - jego minusy (trawa po
drugiej stronie płotu wydaje się bardziej zielona). Dlatego człowiek, na­
wet przez długi czas, może się znajdować w stanie motywacyjnej huśtawki
i mocno przeżywać dylemat decyzyjny, przejawiając także symptomy
M o ty w acja po zytyw na
Chcę tego
+1 / - 1
M o ty w acja n e g a ty w n a
Nie chcę tego
Rycina 2.2. Przeciwstawny kierunek dążenia do sukcesu i unikania pora­
żek w konflikcie dążenie - unikanie
Ź ró d ło : o p ra co w a n ie w łasn e.
70 Z o b . P łu żek , Z . (2 0 0 2 ). Psychologia pastoralna. K rak ów : W y d a w n ictw o ITK M .
71 Z o b . H all, C . S., L in d z e y , G . (1990). Teorie osobowości. P rzeł. J. K ow alczew sk a, J. R a­
dzick i. W a rsz a w a : P a ń stw o w e W y d a w n ictw o N au k ow e.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 91
kryzysu. Balansuje wokół punktu krytycznego, nie potrafi ani działać,
ani decydować. Jednakże możliwy jest też inny wariant. Dostrzegając
negatywną wartościowość celu, człowiek może zrezygnować z dążenia
do niego i przyjąć postawę asekurancką. Doliński podaje przykład pra­
cownika biurowego, który dochodzi do wniosku, że awans jest ryzykow­
ną opq'ą. W związku z tym woli się nie wychylać - co prawda jego kariera
jest mniej błyskotliwa, ale za to nie ma obaw o utratę posady72.
Lęk przed sukcesem wpływa na pojawienie się konfliktu dążenie -
unikanie. Dzięki niemu atrakcyjny i promowany społecznie cel traci
swoją magiczną moc przyciągania. Można spekulować, czy nie mamy
tu do czynienia ze specyficzną formą lęku przed porażką, gdy wynik
działania jest subiektywnie oceniany nie jako sukces, lecz niepowo­
dzenie. Niezależnie od tego wydaje się, że ta obawa jest jednym z czyn­
ników wpływających na kontestację sukcesu. Na przykład Eugenia
Mandal zebrała wypowiedzi od 208 studentów psychologii, pedagogi­
ki, politologii i wychowania fizycznego i stwierdziła, że pozytywne
skojarzenia z sukcesem podało 48%, a negatywne - 52% osób73. Można
odnieść wrażenie, że środowisko akademickie przynajmniej deklara­
tywnie reaguje swoistą alergię na słowo „sukces". Lech Szczucki, histo­
ryk filozofii i kultury, jeden z organizatorów omawianej już w poprzed­
nim rozdziale konferencji „Sukces w nauce", informował o krytycznym
stosunku zapraszanych osób do wyboru tematu. Stwierdził, że „wśród
niektórych uczestników [...] już samo słowo »sukces« budziło odczu­
cia negatywne. Repulsja ta ma, jak się zdaje, swe główne źródło w do­
minującym dziś na rynku medialnym stereotypie sukcesu mierzonego
głównie grubością portfela i liczbą wzmianek w tabloidach"74’. Myślę,
że to trafne wyjaśnienie. Nachalność, z jaką promuje się karierę i oso­
by, którym się powiodło, może wzbudzać zażenowanie. Lansowanymi
przez media ikonami sukcesu są często postaci o wątpliwych kwalifi­
kacjach. Dodatkowo pojawiają się zastrzeżenia natury moralnej, doty­
czące źródeł powodzenia wielu majętnych postaci publicznych, które są
zamieszane w rozmaite afery gospodarcze czy układy nadużywające
władzy, koneksji i stanowisk. W przeprowadzonych w 2010 roku przez
72 D oliński, D. (1993). Orientacja defensywna, op. cit.
73 Z ob. M an d al, E. (2003). P u stk a na szczy cie. Charaktery, 4, 1 6 -1 7 .
74 Szczucki, L. (2006). Sukces i niep ow od zen ie w m ed ycyn ie. W : W . L o h m an ow a (red.),
Sukces w nauce. K rak ó w - W a rsz a w a : Fu n d acja n a rz e cz N au k i Polskiej, s. 5.
92 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
OBOP badaniach na reprezentatywnej próbie 1001 naszych rodaków
spytano o główne źródła sukcesu, jaki w ostatnich kilkunastu latach
odnieśli Polacy, zajmując wysokie stanowiska, stając się bogatymi i sław­
nymi. Okazało się, że ponad jedna trzecia badanych (36%) za najważ­
niejsze uznała znajomości, a co piąta osoba (21%) zasadniczą rolę przy­
pisała nieuczciwym sposobom postępowania. Zdaniem 17% badanych
o sukcesie zadecydowała własna praca75. Smutne.
Ciekawe wnioski płyną z badań Ewy Grzeszczyk, która pod koniec lat
dziewięćdziesiątych XX wieku przeprowadziła serię wywiadów na temat
sukcesu z kilkudziesięcioma młodymi mieszkańcami Łodzi i Warszawy76.
Byli wśród nich zarówno pracownicy firm prywatnych i państwowych,
jak i osoby poszukujące pracy. Z ich wypowiedzi wynika, że amerykań­
skie wzory sukcesu funkcjonują w Polsce raczej na płaszczyźnie wzorów
propagowanych, a nie realizowanych. Rozmówcy informują o dystanso­
waniu się wobec zachodnich wzorców lansowanych przez media, kor­
poracje, organizacje dystrybucji bezpośredniej i literaturę poradnikową.
Niebagatelne znaczenie mają też publikacje przestrzegające przed skutka­
mi toksycznego sukcesu. Wiele młodych osób słusznie obawia się kosz­
tów powodzenia w postaci chronicznego zmęczenia, ciągłego stresu,
pośpiechu, pełnej dyspozycyjności i braku czasu na hobby, spotkania ze
znajomymi i rozrywki. Za obawami i deklaracjami młodych Polaków jed­
nak nie zawsze idą ich czyny. Grzeszczyk stwierdza, że badani „na pozio­
mie intelektualnym i etycznym odrzucają propagowane wzory, ale
jednocześnie przyjmują pragmatyczną strategię takiego działania, jakie
w określonych okolicznościach przynosi największe efekty. [...] Zacho­
wania takie zaś na zewnątrz wyglądają jak realizowanie zachodniego
wzoru, który, mimo swych wad, jest atrakcyjny, gdyż jest po prostu efek­
tywny"77. Negatywny, a nawet pogardliwy, stosunek do łatki „człowiek
sukcesu" wcale nie oznacza, że na taką łatkę nie pracujemy swoim postę­
powaniem. Mimo wszystko trudno przecież nieustannie bronić się przed
docierającymi z każdej strony „receptami" na skuteczność i doskonałość.
Trudno odmawiać realizacji celów kwartalnych i rocznych w swoich fir­
mach. W końcu trudno oprzeć się pokusie ujawnienia swojego talentu,
75 T N S O B O P (2010). Źródła cudzych sukcesów. R ap o rt z og óln op o lsk ich b a d a ń p rz e ­
p ro w a d z o n y c h p rz e z TN S O B O P , sty cz e ń 20 1 0 .
76 G rzeszczy k , E . (2 0 0 3 ). Sukces: amerykańskie wzory..., op. cit.
77 Ibidem, s. 28 5 .
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 93
zejść z przygotowanej przez fachowców ścieżki kariery czy odmówić
headhunterowi składającemu atrakcyjną i intratną propozycję pracy.
Pokonanie kolejnej poprzeczki, awans i swoboda, jaką dają wyższe za­
robki, wzmacniają przecież przekonanie o własnej doskonałości i wzma­
gają apetyt na sukces. W przypadku braku alternatywnych sposobów
funkcjonowania kontestację sukcesu należy traktować raczej jako poz­
nawczą strategię dystansowania się od rzeczywistości albo kształto­
wania wizerunku osoby niezależnej i wolnej od trendów przenikających
tkankę społeczeństwa osiągnięć.
Ambiwalentny stosunek do sukcesu przejawiany przez osoby
0 ugruntowanej pozycji materialnej i społecznej to przyczynek do inte­
resującej dyskusji przy lampce koniaku. Jednak dla ludzi wchodzących
na rynek pracy jest niemal egzystencjalnym problemem decyzyjnym:
„Wejść czy zostać?". Z kolei część osób rozczarowanych i zmęczonych
wyścigiem szczurów zadaje sobie odwrotne pytanie: „Zostać czy wyjść?".
Rozterki godne Szekspirowskiego „Być albo nie być". Niewątpliwie kor­
poracje i dynamicznie się rozwijające firmy mają w sobie coś pociąga­
jącego, szczególnie dla osób, które nie znalazły do tej pory pomysłu na
siebie. Dają markę i prestiż, co kształtuje tożsamość pracownika i wzmac­
nia jego poczucie własnej wartości. Oferują funkcję i stanowisko, pozwa-
lają być „kimś". Podsuwają ważne cele do realizacji, a więc wypełniają
po brzegi świat dążeń. Dają opracowaną przez działy personalne ścież­
kę kariery, czyli plan życia, o który już nie trzeba się martwić. W koń­
cu wypłacają pieniądze, otwierając drzwi do świata konsumpcji. Taka
oferta skusiła niejednego zatwardziałego przeciwnika kultu sukcesu.
Funkcjonowanie poza środowiskami osiągnięć oznacza, że o wszyst­
kie wymienione sprawy trzeba zatroszczyć się samemu, ryzykując brak
powodzenia, obniżenie poczucia własnej wartości, spadek jakości ży­
cia i niestabilną przyszłość. Magnesem jest jednak swoboda działania,
brak procedur, którym trzeba się podporządkowywać, oraz większa
dyspozycyjność. Każda opcja przyciąga i każda odpycha, każda coś za­
biera i coś umożliwia. Zgniły kompromis grozi życiową stagnacją.
W pierwszym przypadku zagrożeniem jest somnambuliczny taniec wo­
kół niecierpiących zwłoki spraw, brak czasu dla siebie i najbliższych,
w drugim zaś - martwe morze błahych problemów i rutynowych czyn­
ności. Rozstrzygnięcie dylematu wymaga przesunięcia linii horyzontu
1 skierowania uwagi na możliwości i wyzwania drzemiące poza tapetą
94 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
przekazów medialnych. Alternatywą, którą warto rozważyć, jest wizja
dobrego życia opracowana w ramach psychologii pozytywnej. Mądre,
a więc wolne od postawy uszczęśliwiania na silę, podejście do tych za­
łożeń może stanowić dobry punkt wyjścia do czynienia swojego życia
sensownym i pełnym niezależnie od tego, czy funkcjonuje się w korpo­
racji, czy też na antypodach społeczeństwa osiągnięć.
2.4. Propozycja psychologii pozytywnej
Nie staraj się zostać człowiekiem sukcesu, lecz człowiekiem wartościowym.
Albert Einstein
Jednym z głównych impulsów rozwoju psychologii pozytywnej by­
ła refleksja nad kondycją współczesnego społeczeństwa amerykańskie­
go. Martin E. P. Seligman zwrócił uwagę na drążącą je epidemię
depresji78. Według badacza jej główną przyczyną jest dysproporcja mię­
dzy kształtowaniem silnego poczucia własnej wartości, poczucia, że jest
się „kimś", a duchowym wyposażeniem, które wciąż się kurczy i nie
gwarantuje wsparcia w niepomyślnych sytuacjach. Jak sam mówi: „Dla­
czego nasi dziadkowie nie ulegali depresji w tym samym stopniu co my,
kiedy ich działania były udaremniane? Co chroniło ich przed depresją,
gdy odrzucały ich osoby, które kochali, i kiedy nie otrzymywali uprag­
nionej pracy? Mieli oni wielkie pocieszenia. Mieli swój stosunek do Bo­
ga. Mieli wiarę w naród, patriotyzm. Mieli wiarę w społeczność i mieli
duże, wielopokoleniowe rodziny. To było duchowe wyposażenie na­
szych rodziców i dziadków, w którym szukali ukojenia, kiedy ponieśli
porażkę"79. Psycholog podkreśla znaczenie trudnych doświadczeń życio­
wych, które sprawdzają naszą tężyznę psychoduchową i są swoistym pa­
pierkiem lakmusowym, bezlitośnie obnażającym zaniedbania w tej sferze.
Jednak jego zdaniem problemem współczesnego człowieka jest też ży­
cie chwilą bieżącą, dążenie do przyjemności, zbyt duże zainteresowanie
poczuciem własnej wartości i zamknięcie na emocje negatywne (opis
78 S eligm an, M . E. P. (2 0 0 4 ). P sy ch o lo g ia p o z y ty w n a . P rzel. J. R adzick i. W : J. C zap iń ­
ski (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 1 8 -3 2 ).
P rz e l. J. K o w alczew sk a i in. W a rsz a w a : W y d a w n ictw o N au k o w e P W N .
79 Ibidem, s. 24.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 95
przypominający supermana naszych czasów). Zamiast go wzmacniać
i uszczęśliwiać, pozbawia się go szansy spełniania się w działaniach wy­
magających wytrwałości i zaangażowania, czego warunkiem jest na
przykład przezwyciężanie smutku, lęku i gniewu.
W centrum uwagi psychologii pozytywnej znajduje się badanie czyn­
ników wpływających na poczucie dobrostanu (ang. well-being), czyli do­
strzeganie korzystnych aspektów położenia człowieka. Dyscyplina ta
oferuje konkretny model szczęśliwego i spełnionego życia. Dobre życie
to przede wszystkim życie przyjemne, a więc pełne pozytywnych do­
znań zmysłowych i emocjonalnych. Nie jest to jednak wędrowanie przez
świat społeczny z dolepionym uśmiechem, zgodnie z ideologią keep smil­
ing, wdrukowywanie pozytywnego myślenia czy wspomaganie dobre­
go samopoczucia środkami optymizującymi. Poczuciu szczęścia sprzyja
smakowanie życia i doświadczanie go wszystkimi zmysłami. Warto­
ściowym źródłem przyjemności jest więc dostrzeganie piękna w drob­
nych i zwyczajnych sprawach, otaczanie się przyjemnymi bodźcami,
mieszkanie w geograficznie pięknym środowisku i czerpanie przyjem­
ności z kontaktu z muzyką czy sztukami wizualnymi. W tradycji filo­
zoficznej tego typu pojmowanie dobrego życia określa się jako hedonizm.
Psychologia pozytywna, jak żadna inna dyscyplina wiedzy, pod­
kreśla rolę autentycznej radości i szczerego uśmiechu. Zgromadzone
do tej pory wyniki badań jednoznacznie wskazują, że pozytywne emo­
cje dostarczają nam bezcennych korzyści80. Wymienię najważniejsze:
wzrost subiektywnego dobrostanu, większa otwartość i elastyczność,
łatwiejsze przyjmowanie perspektywy innych ludzi, pobudzanie za­
chowań prospołecznych, działania prozdrowotne i opóźnianie procesu
starzenia się. Ważnym źródłem radości mogą - a nawet powinny - być
osiągnięcia. Każdy sukces to przecież potencjalny zastrzyk energii ży­
ciowej, entuzjazmu i poczucia siły psychicznej. Odczuwanie szczęścia
jest jednak mniejsze, gdy uganiając się za kolejnymi przyjemnościami,
wpadniemy w tak zwany hedonistyczny kołowrót81. Seligman, w wy­
wiadzie udzielonym Charakterom, następująco wyjaśnił ten mechanizm:
80 P o r. T rzeb ińsk a, E . (2008). Psychologia pozytywna. W a rsz a w a : W y d a w n ictw a A k ad e­
m ickie i P rofesjon alne.
81 B rick m an , P ., C am p b ell, D. (1971). H ed on ic relativ ism an d p lan n in g the g o o d soci­
ety . W : M . A p p ley (red .), Adaptation-level theory: A symposium (s. 2 8 7 -3 0 5 ). N e w Y ork:
A cad em ic P ress.
96 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
„Gromadzimy coraz więcej, coraz bardziej zabiegamy o przyjemności.
Ale im więcej [...] posiadamy i im więcej odnosimy sukcesów, tym wię­
cej oczekujemy. Apetyt rośnie w miarę jedzenia. Przyzwyczajamy się do
tego, co mamy, i nie uszczęśliwia nas już to, o co tak zabiegaliśmy i na
co tak ciężko pracowaliśmy. Teraz chcemy więcej, potrzebujemy czegoś
lepszego. Ale za jakiś czas znów się przyzwyczaimy i nasze oczekiwa­
nia wzrosną"82. Osoba wpadająca w hedonistyczny kołowrót szybko
przyzwyczaja się do kolejnych przyjemności, które spostrzega jako krót­
kotrwałe błyski szczęścia. Radość gaśnie szybko, pozostawiając ciem­
ność, która znów domaga się rozświetlenia, podobnie jak w przypadku
uzależnień od używek. Ta sama ilość alkoholu czy narkotyków z cza­
sem daje mniejsze poczucie satysfakcji, dlatego dawki stają się większe
i większe, bez końca.
Przyjemne życie jest tylko jedną z trzech dróg do dobrego życia.
Kolejną jest życie zaangażowane. Poczucie zaangażowania jest opisy­
wane również jako doświadczenie optymalne, stan przepływu lub po
angielsku flow S3. Mihalyi Csiksztentmihalyi dowiódł, że największe po­
czucie przepływu osiągamy wtedy, gdy czynność, którą wykonujemy,
oceniamy jako wymagającą i ważną, a my sami, aby się z nią uporać,
musimy się wspiąć na wyżyny własnych możliwości. Innymi słowy:
doświadczenie optymalne towarzyszy działaniom, w których nasze
zdolności odpowiadają podjętym wyzwaniom. Na marginesie zauważ­
my, że wspomniany amerykański psycholog węgierskiego pochodze­
nia dowiódł również, iż nie trzeba mieć łatwo brzmiącego i chwytliwego
nazwiska, by zrobić światową karierę. Stan przepływu charakteryzuje
się silnym zaangażowaniem, które jest tak głębokie, że znikają codzien­
ne troski, zmianie ulega też poczucie czasu - nie myślimy o przeszło­
ści i przyszłości. Jest tylko tu i teraz, a my koncentrujemy się na działaniu
ze względu na nie samo. Stapiamy się z nim jak tancerz z muzyką czy
jazzman z brzmieniem swojego instrumentu w trakcie ekspresyjnej im­
prowizacji. Przepływ jest wspaniałym doznaniem, ale pojawia się wy­
łącznie w przypadku celów, które są jasne, zadań wymagających, lecz
82 Seligm an, M . E. P ., K rzem ionk a, D., C h rzan o w sk a, A . (2010). K ow ale w łasn ego szczę­
ścia. Charaktery, 7 (162), s. 60.
83 N p . C sik szten tm ih alyi, M . (2 0 0 5 ). Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia.
P rzel. M . W ajd a-K acm ajor. T aszó w : M o d e ra to r.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 97
wykonalnych, oraz wówczas, gdy możliwa jest natychmiastowa infor-
maqa zwrotna co do wyniku, a więc gdy od razu wiadomo, czy odnieś­
liśmy sukces czy ponieśliśmy porażkę. Kiedy nasze umiejętności nie
dorównują trudności zadania, przeżywamy lęk, z kolei gdy cel jest zbyt
łatwy, przepływ ustępuje nudzie i relaksacji.
Aktywne funkcjonowanie w społeczeństwie osiągnięć jest oceanem
możliwości doświadczania stanu przepływu. Nie znam firmy, w której
cele produkcyjne i sprzedażowe na kolejny rok byłyby niższe niż w po­
przednim. Właścicieli i akcjonariuszy interesuje tylko progres i bycie
liderem na rynku. Osiągnięcia w tej sferze są ważne, ponieważ gwa­
rantują poczucie bezpieczeństwa i możliwość zaspokajania wielu po­
trzeb. Są też wymagające, ponieważ w warunkach silnej konkurencji
trudno jest dopchać się do ostatecznego odbiorcy, zwrócić na siebie
uwagę, perswazyjnie uzasadnić cenę i zbudować trwałą relację gwa­
rantującą lojalność. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym osiąganie
celów jest obecny, zróżnicowany ze względu na dynamikę, kryzys eko­
nomiczny związany z brakiem stabilności notowań giełdowych i kur­
sów walut. Takie uwarunkowania biznesu są sporym wyzwaniem dla
umiejętności pracowników. Jeśli ci sprostają zadaniom, to wtedy po­
czucie zaangażowania stanie się dominujące. Jednak będąc całkowicie
skoncentrowanym na wykonywanej czynności, traci się dystans wobec
niej. Łatwo można wpaść w pułapkę załatwiania bieżących spraw,
a więc wydatkowania energii na cele krótkoterminowe, które są war­
tościowe tu i teraz, najczęściej zaś są ważne głównie z tego powodu, że
są pilne. Bieżących spraw jednak nie ubywa i zajmowanie się nimi przy­
pomina odgarnianie wciąż padającego śniegu albo daje znany ż aneg­
doty obraz pracownika budowy biegającego z pustymi taczkami, który
na pytanie, dlaczego to robi, odpowiada krótko: „Jestem tak zajęty, że
nawet nie mam czasu załadować".
Samo dążenie i osiąganie celów nie gwarantuje szczęścia. Ważna
jest organizacja aspiracji i celów84. Satysfakcja jest większa wtedy, gdy
dążenia są przemyślane, zorganizowane i spójne. Jeśli cele zawodowe
budzą w nas wątpliwości oraz stoją w sprzeczności z celami pozaza-
wodowymi, poczucie szczęścia się zmniejsza. Poza tym z badań nad
84 P o r. C a rr, A . (2009). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. Przel.
Z . A . K rólicki. P o zn ań : Z ysk i S-ka.
98 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
uwarunkowaniami szczęścia wynika, że istotną rolę w jego osiągnięciu
odgrywają czynniki niemające związku z pracą zawodową85. Satysfak­
cję z życia zwiększają: udane małżeństwo, dobre relacje z rodziną, przy­
jaciele, na których można polegać, oraz znajomi, z którymi można
współpracować. Pieniądze, które tak często są wymówką i usprawied­
liwieniem pełnego zaangażowania w realizację celów, dają szczęście tyl­
ko tym, którzy ich nie mają. Po przekroczeniu pewnego pułapu nasycenia
dobrami zwiększanie dochodu nie koreluje ze wzrostem poczucia dobro­
stanu86. Od aktywności ukierunkowanej na podtrzymywanie za wszel­
ką cenę oznak młodości i zgrabnej figury ważniejsze są zdrowie fizyczne,
regularne ćwiczenia i odpoczynek. Wzrost satysfakcji z życia można tak­
że poczuć, dołączając do różnych grup sportowych, pracując charyta­
tywnie czy realizując swoje hobby87.
Oprócz życia przyjemnego i zaangażowanego psychologia pozy­
tywna dodaje jeszcze jedną drogę prowadzącą do dobrostanu, a miano­
wicie życie pełne sensu. Łatwo się pisze, a trudniej wykonać. Chodzi
0 wybieranie takich celów, które pozwalają realizować istotne wartości.
Nie zawsze jest to możliwe w aktualnym miejscu pracy, ale nawet jeśli
warunki są sprzyjające, wiele osób niestety pozostaje na poziomie przy­
jemności zmysłowych i wpada w hedonistyczny kołowrót. Funkcjonu­
jąc w ten sposób, można odczuwać chwilowe zadowolenie, ale trudniej
mieć poczucie rzeczywistego szczęścia. Życie nabiera głębszego sensu
1 staje się znaczące dopiero wtedy, gdy udaje nam się wyjść poza ego­
centryzm, zaangażować w jakieś działania na rzecz innych ludzi i reali­
zować takie wartości jak prawda, dobro czy piękno. Każdy z nas może
poświęcić się jakiejś misji, zaopiekować się kimś lub tworzyć. Działania
te wcale nie muszą być spektakularne, wręcz przeciwnie - odkrywaniu
sensu sprzyja pewien rodzaj intymnej relacji, która kształtuje się mię­
dzy nami a obiektem naszego zainteresowania. Społeczny prestiż i na­
grody są efektem ubocznym takich działań. Można nawet, tak jak Jan
Paweł II, zostać ogłoszonym człowiekiem roku przez tygodnik Time,
85 Z ob. C zapiński, J. (2004a). C z y szczęście p op łaca? D obrostan p sych iczn y jako p rzy czy ­
n a p o m y śln ości życiow ej. W : J. C zapiński (red.), Psychologia pozytywna... (s. 2 3 5 -2 5 4 ) op. cit.
American
86 Z o b . M y e rs, D . G. (2 0 0 0 ). T he fu n d s, frien d s, a n d faith of h a p p y p e o p le .
Psychologist, 55, 5 6 -6 7 .
87 P o r. C a rr, A . (2 0 0 9 ). Psychologia pozytywna..., op. cit.
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 99
ale jasne jest, że takie wyróżnienie nie było celem, lecz ubocznym efek­
tem działalności papieża.
Wypełnianie swojego życia sensem jest wyrazem alternatywnej wo­
bec hedonizmu orientacji życiowej, jaką jest eudajmonizm. Zgodnie
z nim receptą na dobre życie jest osiągnięcie tego, co rzeczywiście war­
te jest starań, bez względu na odczuwane po drodze cierpienia i zawo­
dy życiowe. Poszukiwanie sensu rzadko jest drogą usłaną różami.
Najczęściej wiąże się z wyrzeczeniami, pokonywaniem własnych słabo­
ści, a nawet z deprywacją potrzeb. Nie oznacza to jednak, że sensow­
ne życie wyklucza życie przyjemne i zaangażowane. Janusz Czapiński
podaje wyniki badań sugerujące, iż każdy z nas może stosować różne,
choć skorelowane ze sobą, miary jakości własnego życia i na przykład
łączyć hedonizm (uczucie satysfakcji) z eudajmonizmem (poczucie sen­
sowności)88. Można też przypuszczać, że każda ze wskazywanych dróg
może dominować na innym etapie życia. Na przykład według Viktora E.
Frankla motorem dążenia do poczucia sensu jest tak zwana wola sen­
su . Siłę tę przeciwstawia on woli przyjemności postulowanej przez
Zygmunta Freuda oraz woli mocy opisywanej przez Alfreda Adlera.
Zdaniem Frankla o właściwym rozwoju możemy mówić wtedy, gdy
zmianie jakiegoś etapu rozwojowego towarzyszy również zmiana po­
ziomu. Wola przyjemności jest typowa dla umysłu dziecka, które wo­
li „cukierek dzisiaj, niż kilogram jutro". Wola mocy jest z kolei siłą
napędową aktywności człowieka dążącego do znalezienia i ugrunto­
wania swojej pozycji w społeczeństwie. Natomiast wola sensu najczę­
ściej pojawia się później. Tłumienie jej i pozostawanie tylko na poziomie
dążenia do przyjemności i mocy jest ryzykowne. Może się skończyć
poczuciem wewnętrznej pustki, nerwicą noogenną (nerwicą braku sen­
su życia), a nawet samobójstwem. Wątek ten rozwinę w ostatnim roz­
dziale niniejszej książki.
Psychologia pozytywna jest ukierunkowana na poszukiwanie moc­
nych stron człowieka, które pomogą mu osiągnąć poczucie szczęścia i bę­
dą profilaktycznie chronić go przed zaburzeniami psychicznymi. Są to
88 C zapiński, J . (2004c). Spotkanie dw óch tradycji: hedonizm u i eudajm onizm u. W : J. C za­
piński (red .), Psychologia pozytywna..., op. cit. (s. 1 3 -1 7 ).
89 Fran k i, V . E . (2010). Wola sensu: założenia i zastosowanie logoterapii. Przeł. A . W oln ic-
ka. W a rsz a w a : C z a rn a O w ca.
100 PO ZY TY WN A P SY C H OLO GIA PORAŻKI
jednak zupełnie inne właściwości niż te, które wymieniłem, charaktery­
zując współczesnego nadczłowieka. Miejsce wspomaganej przez chirur­
gów plastycznych i rozmaitych guru orientacji na sukces, permanentnej
radości, młodości i skuteczności zajmują uniwersalne cnoty i siły psy­
chiczne. Cnoty składają się na nasz charakter. Są trwałymi mechani­
zmami psychicznymi, umożliwiającymi takie myślenie i zachowywanie
się, które są korzystne dla nas samych i społeczeństwa90. Z każdej z cnót
wynikają siły psychiczne, które są zdolnością do skutecznego radzenia
sobie w trudnych sytuacjach. Przytoczę teraz opracowany przez Peter-
sona i Seligmana katalog sześciu cnót kardynalnych i dwudziestu czte­
rech sił psychicznych.
■ Mądrość i wiedza - na te cnoty składają się: twórczość, ciekawość
świata, otwartość umysłu, zamiłowanie do zdobywania wiedzy
i perspektywa, czyli zdolność przyjmowania różnych punktów wi­
dzenia i dawania rad.
■ Odwaga - jej filarami są: autentyczność wyrażająca się w otwar­
tym i uczciwym prezentowaniu siebie, a także entuzjazm, wytrwa­
łość i dzielność przejawiająca się w gotowości do poświęceń dla
obrony istotnych wartości (dzielność moralna) i w odporności na tru­
dy i ból (dzielność fizyczna).
■ Humanitaryzm - przejawia się w: miłości, inteligencji społecznej
i emocjonalnej oraz w dobroci, czyli wyświadczaniu przysług i do­
brych uczynków innym ludziom.
■ Sprawiedliwość - bazuje na: bezstronności, zdolnościach przywód­
czych i zdolnościach do współpracy, a więc bycia zaangażowanym
i pełnoprawnym członkiem grupy.
■ Umiar - wyraża się w: skromności, rozwadze, samokontroli oraz
wielkoduszności związanej z umiejętnością przebaczania tym, któ­
rzy zrobili coś złego.
■ Transcendencja - składają się na nią takie przymioty, jak: docenia­
nie piękna i doskonałości, nadzieja, wdzięczność, humor oraz reli­
gijność/duchowość, czyli posiadanie spójnego systemu przekonań
na temat wyższych celów i sensu życia91.
Psychologia pozytywna..., op. cit.
90 T rzeb iń sk a, E . (2 0 0 8 ).
91 P e te rso n , C ., S eligm an, M . E . P . (2 0 0 4 ). Character strengths and virtues: A handbook
and classification. W a sh in g to n : A m e rica n P sy ch o lo g ical A sso ciatio n ; zob . też S eligm an,
PORAŻKA W SP O ŁE CZ EŃ ST W IE OSIĄG NIĘĆ 101
Wymienione cnoty i siły psychiczne kształtują się pod wpływem
doświadczenia, w procesie wychowania, a także samorozwoju. Można
je ćwiczyć i doskonalić - oczywiście także w wyniku doznawanych nie­
powodzeń. Trudne wydarzenia życiowe, mimo że dla wielu osób są
wystarczającym powodem do bycia nieszczęśliwym, mogą stanowić
również ważny czynnik rozwojowy, impuls do doskonalenia się - po
to, by w przyszłości popełniać mniej błędów i doznawać mniejszej licz­
by porażek, a także po to, by zastanowić się nad biegiem swojego ży­
cia i wprowadzić takie zmiany do struktury dążeń, które sprawią, że
pomimo chwilowego nieszczęścia życie stanie się przyjemniejsze, zaan­
gażowane i przepełnione sensem. Gra jest warta świeczki. Może nie
gwarantuje bycia VIP-em i celebrytą (choć tego nie wyklucza), ale daje
poczucie lepszej egzystencji. Z badań wynika, że ludzie szczęśliwi
cieszą się lepszym zdrowiem i spostrzegają zdarzenia (także negatyw­
ne) oraz okoliczności życiowe w pozytywny sposób92. Są zadowoleni
z dokonanych przez siebie wyborów i wykazują mniejszą wrażliwość
na porównania społeczne. Potrafią cieszyć się sukcesami innych osób,
nawet jeśli na ich tle sami wypadają gorzej, a także lepiej sobie radzą
ze stresem i trudnościami. Miła perspektywa, prawda?
2.5. Podsumowanie
Znaczenie, jakie przypisujemy porażkom, jest w dużej mierze zdetermi­
nowane przez społeczno-kulturowy wymiar naszego życia. W społeczeń­
stwie osiągnięć wymaga się od nas sprostania wysokim wymaganiom,
osiągania ambitnych celów, wygrywania w rywalizaq'i i kolekcjonowa­
nia sukcesów. Porażka jest czymś wstydliwym i zagrażającym życiowe­
mu dobrostanowi. Wyidealizowany wzorzec osobowy społeczeństwa
osiągnięć można określić mianem „współczesny nadczłowiek". Dążenie
do niego zakłada ciągłe nastawienie na sukces wspierane silną motywa­
cją osiągnięć, podtrzymywanie ciała w dobrej kondycji, permanentny
M . E . P ., Steen, T., P ark , N ., P eterso n , C . (2005). Po sitiv e p sy ch o lo g y p rog ress: E m p irical
valid atio n of in terven tion s. American Psychologist, 60(5), 4 1 0 -4 2 1 .
92 P o r. L y u b om irsk y , S., K ing, L . A ., D iener, E . (2005). T he b enefits of frequent positive
affect. Psychological Bulletin, 131, 8 0 3 -8 5 5 .
102 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI

uśmiech, sprawność i skuteczność działania (oparte m.in. na doskonale­

R O Z D Z IA Ł 3
niu technik wywierania wpływu), szybkość reagowania i wielozadanio-
wość. Stosowny klimat stymulujący rozwój tych dyspozycji kształtują
obecne w popkulturze kult młodości, kultura afirmacji i natychmiastowo­
ści, a także paradygmat przemocy. Osiągnięcie ideału współczesnego su­
permana jest niemożliwe, dlatego za oświetloną blaskiem sukcesu oso­ Trudna akceptacja
bą pędzącą ku zwycięstwom ciągnie się zazwyczaj długi cień problemów
zdrowotnych, manipulacji, sztucznej radości, ukrywania błędów czy
oznak upływu czasu. Oddziaływania wychowawcze prowadzone w du­
porażki
chu ideologii sukcesu mogą skutkować kształtowaniem lęku przed po­
rażką oraz perfekcjonizmu. Istotną rolę pełni sposób formułowania celów
przez opiekunów dzieci i wzorzec reakcji w przypadku niepowodzenia.
Trudne do osiągnięcia standardy oraz wysokie koszty osiągania sukcesu
prowadzą do formowania ambiwalentnej postawy wobec osiągnięć i nie­ Wszyscy jesteśmy mądrzy ucząc innych, a sami własnych
łatwego do rozstrzygnięcia dylematu związanego z wyborem stylu życia. błędów nie widzimy.
Źródłem korzystnych zmian może być rozwijany w ramach psychologii Eurypides
pozytywnej model dobrego życia, wskazujący trzy drogi: dostrzeganie co­
dziennych przyjemności, działanie pełne zaangażowania oraz dążenie Przyznanie się do pomyłki i wykorzystanie jej to chlubny,
do wartościowych celów. Właściwym krokiem w tym kierunku jest ksz­ graniczący z genialnością wyczyn.
tałtowanie cnót kardynalnych i wspierających je sił psychicznych. Czyn­ Jose Antonio Marina
nikiem prorozwojowym mogą być również sytuacje trudne, w tym nie­
powodzenia. Mimo że ich doświadczanie nie mieści się w koncepcji
współczesnego nadczłowieka, to jednak mogą one stanowić źródło siły
wewnętrznej, nadając zupełnie inne znaczenie pojęciu „życiowy sukces".
„Stop! To jest porażka!" - oto pierwszy krok na drodze do przejęcia
kontroli nad niepomyślną sytuacją i uczynienia z niej jakiegoś pożytku.
W zależności od sytuacji sygnał ten może oznaczać: „Przestań konty­
nuować aktywność, która nie daje oczekiwanego rezultatu" albo: „Zo­
staw inne sprawy i skup się na doznanej porażce". Jednak w każdym
przypadku zakłada on przyjęcie do świadomości faktu, że wynik pod­
jętego działania nie spełnia oczekiwań. Chłodno kalkulując, łatwo doj­
dziemy do wniosku, że akceptacja porażki jest dla nas korzystna. Dzięki
temu możemy szybko podjąć „akcję ratunkową" i minimalizować ne­
gatywne następstwa niepowodzenia, zmienić kierunek działania lub
sięgnąć po dodatkowe zasoby. Identyfikacja błędu przypomina wczesne
wykrycie choroby, dostrzeżenie pęknięcia w tamie czy detekcję szkodli­
wego promieniowania. Choć ignorowanie tego typu sygnałów jest
104 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
niebezpieczne, to jednak przyjmowanie ich do wiadomości nie jest nor­
mą. Racjonalny osąd to jedno, a przyznanie się do porażki to zupełnie
coś innego. Nikt przecież nie chce doświadczać bolesnych emocji, tracić
pewności siebie, wystawiać na próbę relacji społecznych czy utrudniać
przebiegu własnej kariery zawodowej. Z tego względu podejmujemy
rozmaite działania, które mają zabezpieczyć nas przed takimi konse­
kwencjami. Narzucającą się strategią jest eliminacja życiowego szkodni­
ka, a więc usunięcie porażki z życia dzięki bezbłędnemu działaniu.
Rozważanie tej opcji jest oczywiście przejawem myślenia życzeniowe­
go. Możliwe są za to inne działania profilaktyczne. Można je uznać za
przejaw tak zwanej orientacji defensywnej, stanu opartego na iluzjach,
który wyraża się w takim kreowaniu rzeczywistości, by nie zmieniła się
na gorszą1. Na przykład mogę przyjąć założenie, że co prawda jestem oso­
bą kompetentną, ale niestety funkcjonuję w świecie, który jest nieprze­
widywalny i niesprawiedliwy. Dlatego niepowodzenia, jeśli się pojawią,
wynikają nie tyle z mojej nieudolności, ile z tego, że nie mam, bo mieć
nie mogę, dostatecznego wpływu na bieg wypadków. Gdy system ochro­
ny Ja skanduje: „Nic się nie stało! Człowieku, nic się nie stało!", o akcep­
tacji porażki w ogóle nie może być mowy, nie wspominając już
o wyciąganiu z niej wniosków i uczeniu się na błędach.
W niniejszym rozdziale przedstawię cztery grupy działań oferujących
nam iluzję bycia człowiekiem wolnym od porażek. Można je określić ja­
ko strategie defensywne. Najpierw omówię praktyki powodujące wyma­
zanie porażki z obrazu rzeczywistości w pamięci. Scharakteryzuję
również tendencję do unikania konfrontacji z porażką poprzez przyję­
cie założenia, że nasze działanie jeszcze się nie zakończyło, a więc stwier­
dzenie błędu wyniku jest przedwczesne. Następnie skupię się na
strategiach depreqonujących znaczenie porażki w naszym życiu, na koń­
cu zaś podam najczęściej spotykane sposoby wyjaśniania przyczyn nie­
powodzenia, które sprawiają, że nie czujemy się za nie odpowiedzialni.
Świadomość tych technik to jednak zbyt mało, aby przyjąć wobec pora­
żek bardziej otwartą postawę. Dlatego na końcu rozdziału wskazuję spo­
soby postępowania, które sprzyjają akceptacji niepowodzeń. Wskażę
przy tym cnoty i siły psychiczne, które możemy dzięki temu kształtować.
1 D oliński, D . (1 993). Orientacja defensywna. W a rsz a w a : W y d a w n ictw o In sty tu tu P sy ­
ch ologii P A N .
TRU DNA AKCEPTACJA PORAŻKI 105
3.1. Porażka? Przecież nic takiego się nie wydarzyło
Kto cierpi, ma pamięć.'
Cyceron
Słyszałem kiedyś anegdotę, którą Adam Michnik opowiadał o Lesz­
ku Moczulskim, historyku, wieloletnim przywódcy Konfederaci Polski
Niepodległej. Podobno na początku lat siedemdziesiątych poprzedniego
stulecia Moczulski poprosił Michnika, by ten przeczytał jego książkę trak­
tującą o kampanii wrześniowej. Opinia recenzenta o tekście była bardzo
pozytywna, ale oddając go autorowi, miał stwierdzić: „Wszystko w po­
rządku, zapomniałeś tylko napisać, żeśmy tę kampanię przegrali". Prze­
oczyć taki fakt w książce historycznej?! Wydaje się niemożliwe, a jednak...
Połóżmy opisany przypadek na kozetkę psychoanalityczną, a zaraz
znajdziemy możliwe wyjaśnienie. Zgodnie z założeniem przyjętym
przez Zygmunta Freuda zdarzenia sprzeczne z naszymi pragnieniami,
oczekiwaniami, ideałami i zagrażające dobremu mniemaniu o sobie są
spychane do podświadomości2. Tak działa mechanizm obronny repre­
sji albo wyparcia, kluczowy dla wyjaśnienia tajemniczych źródeł ner­
wicy. Zepchnięta do podświadomości treść budzącego niepokój zda­
rzenia zalega tam niczym wrak zatopionego tankowca na dnie oceanu.
Po pewnym czasie emocja związana z tym zdarzeniem, na przykład
lęk, uwalnia się i przenika do świadomości. Trzymając się maryni­
stycznej analogii, można powiedzieć, że lęk jest jak ropa, która przedo­
staje się z okrętu na powierzchnię i zatruwa naturalne środowisko. Gdy
psychoanalitycy kładą pacjentów na kozetkach i proszą ich o snucie
rozmaitych opowieści, szukają „złotej drogi" do podświadomości, wie­
rząc, że jeśli uda im się wydobyć wyparte zdarzenie, wówczas niepo­
żądana emocja zniknie. W tym miejscu kończy się podobieństwo do
katastrofy morskiej, bo wydobycie wraku tankowca, głównego spraw­
cy nieszczęścia, nie eliminuje błędu. A może jednak analogia jest traf­
na? Zostawmy ten problem psychoanalitykom.
Przyjmując istnienie mechanizmu wyparcia, przestajemy się dzi­
wić, że historyk oraz zadeklarowany patriota pomija tak ważny fakt
2 P o r. Płużek , Z . (2002). Psychologia pastoralna. K rak ów : W y d a w n ictw o ITKM .
106 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
historyczny, jak klęska w walce z najeźdźcą. Niewątpliwie akceptację
porażki utrudnia również bohaterski i pełen heroizmu styl walki pols­
kich żołnierzy. Mimo że zakończyli batalię na tarczy, to jednak odnieśli
sukces w innym wymiarze, dając dowód swej waleczności i patriotyzmu.
Takim osobom zaś, zgodnie z dewizą Gloria victis, należy się najwyż­
sze uznanie. Tak właśnie myślimy o obrońcach Westerplatte, bohaterach
spod Wizny czy o uczestnikach powstania warszawskiego. Wobec ich
bezprzykładnej odwagi i poświęcenia fakt klęski schodzi na drugi plan,
choć nic nie zmieni bezlitosnej prawdy, że są to bitwy, które przegrali­
śmy mimo bohaterskiej postawy i poświęcenia.
Wyparcie jest mechanizmem obronnym, który jest również badany
przez psychologów zorientowanych poznawczo3. Zauważono, że gdy
osobom skłonnym do represji pokazuje się filmy z drastycznymi scena­
mi, chętniej odwracają wzrok, jeśli zaś tego nie czynią, mają więcej trud­
ności z przypomnieniem sobie negatywnych treści. Stosując wyparcie,
człowiek „zapomina" o trudnych zdarzeniach, tak jak każdemu z nas
zdarza się „zapomnieć" o konieczności oddania pożyczonych pieniędzy,
napisania nudnego raportu, czy też o spotkaniu z szefem w celu odby­
cia trudnej rozmowy.
Represja powoduje, że porażka zostaje „zamieciona pod dywan".
Pokrewną strategią jest mechanizm obronny zaprzeczania. W tym przy­
padku jednak niepowodzenie zostaje usunięte z naszego pola widzenia, wy­
tarte z obrazu rzeczywistości, a upieranie się przy nim przypomina
wiarę w krasnoludki (w tym miejscu puszczam oko do mieszkańców
Wrocławia). Skoro porażki nie ma, to nie trzeba podejmować żadnych
działań zaradczych. U osoby stosującej zaprzeczanie wszystko zawsze
jest w najlepszym porządku. Zjawisko budzące grozę jest „odcięte" jak
u strusia, który włożył głowę w piasek. Nie widnieje w obrazie rzeczy­
wistości, ale oczywiście realnie nie znika. Zdolność do takiego radzenia
sobie z negatywnymi aspektami życia to idealne wyposażenie człowie­
ka kultury afirmacji, permanentnej radości i lekkości bytu. Na zadane mu
pytanie: „Co słychać?" zawsze usłyszymy odpowiedź: „Wszystko w po­
rządku" i... zgodnie z jego obrazem świata rzeczywiście tak będzie.
3 Z ob. K olańczyk, A . (2010). Tendenq'e ob ronne jako m o d erato r sam o ocen y. W : A . K o-
lań czyk, B. W ojciszke (red .), Motywacje umysłu (s. 1 4 5 -1 6 1 ). Sopot: Sm ak Słow a.
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 107
Tematy wzbudzające obawy są eliminowane z konwersacji. Takie oso­
by charakteryzuje coś, co można określić jako porażkowypomość - są po­
kryte jakby niewidzialną warstwą psychicznego teflonu.
Zaprzeczanie powoduje, że obraz rzeczywistości jest malowany far­
bami propagandy sukcesu. Był to zabieg typowy dla czasów propa­
gandy socjalistycznej. W okresie PRL-u doskonale scharakteryzował go
Wojciech Młynarski w jednej ze swoich piosenek: „Wujek Ziutek, ale
smutek, choć kawał mężczyzny / Świat pożegnał przy pomocy sznur­
ka od bielizny. / - Co z Ziuteczkiem? - glos babuni dźwięczy na przy-
górku. / - Jak mu idzie? - Idzie, babciu, idzie jak po sznurku. / Lecz
dokładniej informować babci nikt nie spieszy, / Po co babcię dener­
wować, niech się babcia cieszy"4. Malowanie trawy na zielono było ty­
powe nie tylko dla permanentnie tryumfującego socjalizmu. Podobne
praktyki stosowała podobno rodzina Henry'ego Forda, która pragnąc
zmniejszyć liczbę jego zmartwień, pod koniec jego życia preparowała
specjalne gazety, zawierające tylko pozytywne informacje. Zauważy­
łem, że w sytuacji przypominającej podeszłe lata Forda znajduje się
wielu właścicieli firm. Ze zrozumiałych powodów osoby te są emocjo­
nalnie związane z funkcjonowaniem swojej instytucji. Zdarza się, że
niektóre z nich bardzo negatywnie reagują na informacje sprzeczne ze
swoimi oczekiwaniami, traktując je w wielu przypadkach jako przejaw
krytykanctwa i złej woli. W konsekwencji zaufane grono lojalnych pra­
cowników selektywnie dobiera informacje na temat funkcjonowania
firmy, zatajając ważne i drażliwe fakty5. W konsekwencji menadżer,
koncentrując się na podtrzymaniu dobrego mniemania na swój temat,
traci kontrolę nad biznesem, co wcześniej czy później odbija się nega­
tywnie na kondycji stworzonej przez niego organizacji.
Mechanizm zaprzeczania leży u podłoża wielu patologii i drama­
tów osobistych. Jest typowy dla osób uzależnionych. Nie dość, że ży­
cie z nimi jest trudnym do opisania koszmarem, to dodatkową kulą
u nogi jest charakterystyczne dla nich niedostrzeganie potrzeby doko­
nania jakichkolwiek zmian. Na przykład alkoholicy tworzą złudną po­
zytywną wizję życia podporządkowanego pragnieniu picia. „Nałogowa
4 Z piosenki Po co babcię denerwować?
5 Szersze om ów ienie tego p rob lem u w kontekście b izn esow y m zob. w : Fo rtu n a, P ., To-
rój, M . (2009). Jak być lepszym szefem? Inspiracje psychologiczne. W a rsz a w a : Difin.
108 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
logika" myślenia podsuwa im korzystne wnioski: „To nie ja", „To było
nie tak", „Tym razem na pewno się uda", „Od jutra będzie zupełnie
inaczej"6. Oczywiście to tylko chwilowy środek uśmierzający ból, a na
dłuższą metę - droga donikąd. Wyjście z nałogu wymaga w pierwszym
rzędzie przełamania bariery ochronnej, uznania własnej bezsilności wo­
bec alkoholu i dostrzeżenia utraty kontroli nad biegiem własnego ży­
cia. Jeśli to nie nastąpi, taka osoba niechybnie zmierza do klęski.
Kształtowanie złudnej wizji świata, tak wyraźne w przypadku uza­
leżnień, dotyczy każdego z nas. Zróbmy prosty test, ale proszę o szcze­
rość. Proszę ocenić na skali pięciostopniowej, gdzie jeden oznacza „wcale
nie", a pięć „zdecydowanie tak", stopień, w jakim Twoim zdaniem prze­
ciętny Polak w podobnym do Ciebie wieku i o podobnym wykształce­
niu jest podatny na wpływ reklam, które ogląda w telewizji. Ocena
dokonana? To świetnie. A teraz proszę określić na analogicznej skali
stopień, w jakim reklamy prezentowane w telewizji wpływają na Cie­
bie. Gotowe? Proszę teraz porównać obydwie oceny. Jeśli pierwsza jest
wyższa niż druga, to mamy do czynienia z tak zwanym efektem trze­
ciej osoby (ang. third-person effect)7. Jest to przejaw pozytywnej iluzji
bycia odpornym na niechciany wpływ, a u jego podłoża leży tenden­
cja do ochrony Ja. Efekt ten jest powszechny, ale pojawia się tylko wte­
dy, gdy pytamy ludzi o zjawiska nieaprobowane społecznie - do których
należy również porażka. Na przykład Brad J. Sagarin i Robert B. Cial-
dini spytali grupę 888 studentów Arizona State University, w jakim
stopniu wierzą, że telewizyjna reklama na nich wpływa, a 900 innych
osób o to, w jakim stopniu ich zdaniem telewizja wpływa na przecięt­
nego studenta8. Zgodnie z przewidywaniami otrzymano istotne staty­
stycznie różnice, potwierdzające silny efekt trzeciej osoby. Podobne
zjawisko odnotowano również wśród polskich studentów. Na przykład
w badaniu 233 osób stwierdzono silny efekt trzeciej osoby w odniesieniu
6 P o r. G ierow ski, J. K., L ew -S ta ro w icz , Z ., M ellibrud a, J. (2001). P sy ch o p ato lo g ia zja­
w isk sp ołeczn ych . W : J. Strelau (red .), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 3, s. 6 9 1 -7 9 6 ).
G d ańsk: G dańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
7 Z ob. D avison, W . P. (1983). T he th ird -p erso n effect in com m u n ication . Public Opinion
Quarterly, 4 7 , 1 -1 5 .
8 S agarin, B. J., C ialdini, R. B. (2 0 0 4 ). C re a tin g critical con su m ers: M o tiv atin g recep ti­
v ity b y teach in g resistan ce. W : E . S. K n ow les, J. A . Linn (red .), Resistance and persuasion
(s. 2 5 9 -2 8 2 ). M ah w ah : E rlb au m .
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 109
do wpływu reklam i internetu9. Studenci uważali, że to raczej inni, a nie
oni sami, są bardziej narażeni na niekorzystny wpływ internetu na zdro­
wie, wykonywanie codziennych obowiązków i pogorszenie relacji z ro­
dziną i przyjaciółmi. A teraz wisienka na torcie. W tych samych
badaniach proszono również każdego studenta o określenie stopnia,
w jakim jest narażony na doświadczanie porażek. Zgodnie z efektem
trzeciej osoby okazało się, że na doznawanie porażek bardziej narażo­
ne są inne osoby niż ja sam. Niech żyje ego!
3.2. Ja jeszcze nie skończyłem
Prawdziwego mężczyznę poznaje się nie po tym, jak zaczyna, ale jak
kończy.
Leszek Miller10
Powszechnie znany jest przytoczony wyżej (jeden z najsłynniej­
szych) bon mot Leszka Millera, sprawującego funkcję Prezesa Rady Mi­
nistrów w latach 2001-2004. Ta uszczypliwa uwaga była atrakcyjną
wskazówką podsuniętą wyborcom, którzy mogli się nią posłużyć, kry­
tycznie oceniając poczynania odchodzącego rządu. Jednak Koło Fortu­
ny się odwróciło i po kilku latach polityk sam mógł się przekonać, jak
bolesna może być krytyka wymierzona przygotowanym przez siebie
ostrzem. Miller stracił fotel premiera rządu, a SLD - partia, z której się
wywodził - silną pozycję. Gdy jednak po kolejnych niepowodzeniach
dziennikarze przypominali mu przytoczone powiedzenie, polityk spry­
tnie odpowiadał: „Ale ja jeszcze nie skończyłem". Kolejny gotowy do
natychmiastowego zastosowania przepis, tym razem jednak nie na suk­
ces, lecz na uniknięcie porażki. Przecież dopóki nie widać końca akty­
wności, dopóty nie jest się na przegranej pozycji11.
Miller zastosował specyficzną formę zaprzeczenia niepowodzeniu.
Wykorzystał szansę, jaką daje mgliste określenie wyniku aktywności
9 B lachn io, A ., P rz e p ió rk a , A ., F o rtu n a , P. (w p rz y g o to w a n iu ). E fek t trzeciej osob y
w śró d in tern au tó w . Studia Psychologiczne.
10 O propozycji przejścia z M in isterstw a P racy na szefa U rzęd u R ad y M inistrów , 1995 r.
11 P o słab y m w y n ik u SLD w w y b o rach p arlam en tarn y ch p rz e p ro w a d z o n y c h w 2011
ro k u M iller zo stał szefem tej p artii i n iesp od ziew an ie o trzy m ał szan sę zm ian y o b razu fi­
n ału swojej ak ty w n o ści na scen ie politycznej.
110 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
oraz swoboda w zakresie interpretacji rozbieżności między oczekiwa­
niami a osiągnięciami. Zwróciłem uwagę na ten problem w rozdziale 1.
Polityk sformułował werdykt korzystny dla siebie, to znaczy chronią­
cy jego samoocenę, bo większość wyborców miała raczej przeciwne
zdanie co do efektów jego rządzenia. W takiej sytuacji można budować
obraz świata, w którym cel znajduje się cały czas na linii horyzontu
i szansa na jego osiągnięcie nie gaśnie. Człowiek może jednak uporczy­
wie kontynuować aktywność nawet wtedy, gdy znajdzie się w ślepym
zaułku. Interesujących obserwacji w tym zakresie dostarczają badania,
które przeprowadziły badaczki Heather C. Lench i Linda J. Levine12. Po­
prosiły one osoby testowane o rozwiązanie trzech serii pięcioliterowych
anagramów. W jednym ze zbiorów umieściły jednak zadania niemożli­
we do wykonania, co oczywiście skazało uczestników eksperymentu na
niechybną porażkę. Oprócz tego badaczki zróżnicowały osoby testo­
wane ze względu na dominujący typ motywacji. Połowę osób poinfor­
mowały, że anagramy mierzą silne strony inteligencji werbalnej, i za­
sugerowały im, by starały się odnieść sukces. W ten sposób wzbudziły
motywację pozytywną, ponieważ uczestnicy byli przekonani, że rozwią­
zywanie zadań jest dobrą okazją do ujawnienia swoich kompetencji.
Natomiast drugiej grupie uczestników powiedziały, że anagramy mie­
rzą słabe strony inteligencji werbalnej, i sugerowały im, by starali się uni­
kać błędów. Tak sformułowana instrukcja stymulowała motywację ne­
gatywną i lęk przed porażką, ponieważ wzbudzała przekonanie, że
brak poprawnych rozwiązań jest dowodem na niekompetencję.
Lench i Levine mierzyły czas wykonywania poszczególnych zadań
i prosiły badanych o opisywanie emocji towarzyszących tej aktywności.
Oczywiście najbardziej interesowały je reakcje uczestników na niepowo­
dzenie. Eksperymentatorki stwierdziły, że w porównaniu z badanymi
dążącymi do sukcesu osoby chcące uniknąć porażki spędziły istotnie
więcej czasu nad błędnymi anagramami. Zachowywały się tak, jakby nie
przyjmowały do wiadomości faktu braku powodzenia. Uporczywie po­
szukiwały rozwiązania, mimo iż sytuacja była beznadziejna. Dodatko­
wo osoby te w większym nasileniu doświadczały trudnych emocji niż
uczestnicy motywowani pozytywnie. Okazało się, że podtrzymywaniu
12 L en ch , H . C ., L ev in e, L . J. (2 0 0 8 ). G oals a n d resp on ses to failure: K n ow in g w h en to
h o ld th em a n d w h e n to fold th em . Motivation and Emotion, 3 2 , 1 2 7 -1 4 0 .
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 111
działania w obliczu niepowodzenia towarzyszył gniew. Emocja ta do­
starczała energii koniecznej do podejmowania kolejnych prób osiąg­
nięcia sukcesu. Dla porównania: osoby motywowane pozytywnie zma­
gały się dłużej tylko z pierwszymi zadaniami z nierozwiązywalnej serii.
Później szybko przechodziły do następnych anagramów, jakby lepiej
dostrzegając bezsens podejmowania prób pokonania napotkanych prze­
szkód. Według badaczek zachowanie tych osób można wyjaśnić otwar­
tością na poszukiwanie alternatywnych sposobów odniesienia sukcesu,
zgodnie z zasadą: „Skoro tutaj mi się nie udaje, to nie tracę czasu i szu­
kam szczęścia gdzie indziej". Z kolei osoby skoncentrowane na unika­
niu porażek większą wagę przykładały do przykrych konsekwencji,
których niechybnie doświadczą, nie udzielając poprawnej odpowiedzi.
Ta negatywna perspektywa powodowała, że wielokrotnie ponawiały
próbę znalezienia rozwiązania. Tkwiły w impasie, ale mimo wszystko
odsuwały od siebie moment przegranej i tożsame z nim ujawnienie
swojej niekompetencji.
Zgadzam się z opiniami osób, według których podsuwanie bada­
nym nierozwiązywalnych anagramów jest dość osobliwym działaniem.
Trzeba jednak przyznać, że taki zabieg gwarantuje doświadczenie poraż­
ki w warunkach laboratoryjnych, a tym samym możliwość uważnej ob­
serwacji i analizy rozmaitych reakcji na niepowodzenie. Zachowanie
osoby badanej przypomina zmagania mitologicznego Syzyfa wtaczają­
cego głaz pod górę albo, co w sytuacji eksperymentalnej jest skojarze­
niem bardziej oczywistym, gonitwę szczura w obracającym się bębnie13.
Wbrew pozorom pewne podobieństwo do naturalnej sytuacji jednak
istnieje. Zauważmy, że zadania nie miały poprawnej odpowiedzi, ale
o tym wiedziały wyłącznie eksperymentatorki. Uczestnicy mogli więc
przypuszczać, że rozwiązania istnieją, a ich znalezienie jest tylko kwe­
stią czasu i włożonego wysiłku. Podobnie myślimy na co dzień, zma­
gając się z trudnościami. Gdybyśmy mieli pewność, że nie ma wyjścia
13 W tak im w łaśn ie zach o w a n iu lab oratoryjn ych z w ierząt m a sw oje źró d ło często p o ­
w ta rz a n e w sp ołeczeń stw ie o siąg n ięć ok reślen ie „w y ścig s z c z u ró w ". Stosuje się je, ch cąc
p o d k reślić ry w alizacy jn e nastaw ien ie p raco w n ik ó w in stytu cji b izn eso w y ch lub ich silną
m otyw ację d o szybkiego od noszen ia suk cesów . Bardziej zasad n e jest jednak u żyw anie te­
g o z w ro tu n a o zn aczen ie p o zbaw ionej sen su , n iew łaściw ie n ag rad zan ej, w yczerpu jącej
i niekoń czącej się p o g o n i za rezu ltatam i, które w rz eczy w isto ści nie m ają w ięk szego z n a ­
czen ia dla d ziałającego p o d m io tu .
112 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
z sytuacji, wtedy moglibyśmy zająć się czymś innym. W takiej sytuacji
decyzja o wycofaniu się z aktywności może być traktowana jak poraż­
ka, co - jak w przypadku osób motywowanych negatywnie - okazuje
się szczególnie trudne do przyjęcia. Dotychczasowe zaangażowanie
i towarzyszący mu brak efektów wzbudzają dylemat decyzyjny podob­
ny do tego, z którym zmagają się ratownicy bezskutecznie poszukują­
cy zaginionego, albo bywalcy kasyn, którzy już sporo przegrali, a jednak
nie odstępują od stołu. Odejście oznacza pewną przegraną, pozostając
w grze, można zaś oczywiście stracić jeszcze więcej, ale też się odegrać.
Właśnie ta niepewność i iskra szansy na pomyślny wynik działania po­
wodują, że zatrzymanie się i powiedzenie: „Stop! To jest porażka" jest
niezwykle trudne. Przecież nawet mitologiczny Syzyf, ponownie wta­
czając kamień na szczyt góry, za każdy razem może zaprzeczać poraż­
ce i mruczeć pod nosem: „Ja jeszcze nie skończyłem".
3.3. T a porażka się nie liczy
Ale, jak pan dobrze wie, pozory mogą mylić...
Agent Smith, M atrix Reaktywacja
Myślę, że każdy człowiek sukcesu życzyłby sobie takiego oto wzor­
ca aktywności sprawczej: jeśli odnosi sukcesy, to są one spektakularne,
a jeśli już zdarzają mu się jakieś porażki, to są raczej nieistotnymi fakta­
mi. Niezasługujące na specjalną uwagę niepowodzenia zawsze można
skwitować Leninowskim stwierdzeniem: „Tylko ten nie popełnia błę­
dów, kto nic nie robi". Tak właśnie działa tak zwana obronna reinter-
pretacja. Człowiek monitoruje rzeczywistość w poszukiwaniu sytuacji
zagrażającej Ja i gdy tylko ją dostrzeże, stara się ją szybko neutralizować.
Powszechnie spotykaną praktyką jest mechanizm obronny racjonaliza­
cji. Stosując go, interpretujemy rzeczywistość w sposób przyjazny dla Ja.
Możemy tłumaczyć swoją nieudolność następującymi słowami: „W dzi­
siejszych czasach.. „Inni też tak postępują" albo: „Inni są jeszcze gor­
si". Jedną z form racjonalizacji jest tak zwany objaw kwaśnych winogron.
Jego nazwa pochodzi z bajki Ezopa o lisie i winogronach. Lis zobaczył
wysoko wiszące słodkie winogrona, które zapragnął zjeść. Wiele razy ska­
kał, ale nie zdołał ich dosięgnąć. Rezygnując, powiedział: „Wcale nie
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 113
chciałem tych winogron. Są niesmaczne i kwaśne". Obniżył wartość ce­
lu, którego nie udało mu się osiągnąć. To o wiele łatwiejsze niż przy­
znanie się przed samym sobą do braku umiejętności. Bezrobotny, którego
nie przyjęto do pracy, może sobie powiedzieć, że ta firma wcale mu się nie
podobała i nawet dobrze się stało, że nie został przyjęty, bo oszczędzi mu
to niewątpliwych rozczarowań i późniejszej udręki zmagania się z prze­
łożonymi i bezsensownymi zadaniami. Taka porażka w ogóle „się nie
liczy". Mało tego, można o niej myśleć jak o dobrym znaku, który uchro­
nił przed większą katastrofą.
Racjonalizacja jest mechanizmem, który stosujemy już po stwier­
dzeniu porażki. Nie jest to reakcja unikowa, jak wcześniej opisane wy­
parcie i zaprzeczanie, lecz obronna zmiana interpretacji zdarzenia.
Jednak możliwość korzystnego ujęcia bolesnego dla Ja wyniku może­
my wykorzystać dużo wcześniej, antycypując niepomyślny bieg wy­
padków. Możemy sprawić, że niepomyślny wynik naszego działania
przestanie być podstawą oceny Ja. Jest z czego wybierać, bo to najbo­
gatszy zbiór taktyk obronnych. Omówię kolejno deklarację niezaanga-
żowania, defensywny pesymizm, stan zawieszenia, prokrastynację
i samoutrudnianie.
Deklaracja niezaangażowania (ang. helding) jest prostym trikiem,
który polega na sygnalizowaniu minimalnego wysiłku włożonego w wy­
konywanie zadania, ponieważ rzekomo jest ono nieistotne dla samooce­
ny. Na przykład polityk, który na potrzeby telewizyjnego show
występuje w roli piosenkarza, fałszuje i gubi rytm, ale nie okazuje przy
tym zdenerwowania, lecz nawet pobłażliwie się uśmiecha. Wie, że pod­
stawą jego globalnej samooceny nie jest powodzenie w sferze muzyki.
Mało tego, ujawniając dystans do własnej niedoskonałości, może pokazać
ludzką twarz, co najczęściej sprzyja zwiększeniu poziomu sympatii ze
strony wyborców. Jednak deklaracja niezaangażowania może również
dotyczyć centralnej dziedziny funkcjonowania. Tuż przed mistrzo­
stwami Polski w pływaniu w 2011 roku słyszałem wywiad, którego
udzielała Otylia Jędrzejczak. Mistrzyni olimpijska wracała po przerwie
do czynnego uprawiania sportu. Zapytana o postawę wobec zawodów
powiedziała, że teraz jest już innym człowiekiem i przede wszystkim
zależy jej na przyjemności związanej z pływaniem i udziałem w zawo­
dach. Emocjonalne znaczenie ewentualnej przegranej zostało więc zneu­
tralizowane już przed startem. Dodam, że sportsmenka zdobyła złoty
114 PO ZY TY WN A PSYC H O LO G IA PORAŻKI
medal na swoim koronnym dystansie 200 metrów stylem motylkowym.
To musiało być przyjemne uczucie.
Defensywny pesymizm, czyli „jeżeli coś może się nie udać, nie uda
się na pewno". Chyba każdy naukowiec życzyłby sobie, by odkryte
przez niego zależności były co najmniej tak popularne jak przytoczone
prawo Murphy'ego. Znane są też inne jego postacie, na przykład: „Nic
nie jest tak proste, jak się wydaje", „Wszystko zajmuje więcej czasu niż
myślisz" albo: „Jeśli wydaje ci się, że wszystko jest w porządku - na pew­
no coś przeoczyłeś". Reguły te wzięły swoją nazwę od Eda Murphy'ego,
inżyniera prowadzącego prace z zakresu symulaqi wypadków lotni­
czych w Kalifornii. Podobno badając przyczyny usterek pasów bezpie­
czeństwa, miał utyskiwać na swojego pomocnika, mówiąc: „Jeżeli jest
jakaś możliwość, żeby coś zrobić źle, on to zrobi"14. Powiedzenie w wie­
lu formach obiegło kulę ziemską. Obecnie publikuje się nawet prawa od­
noszące się do poszczególnych profesji: informatyków, lekarzy czy
prawników. Stosując przyjętą w nich konwencję, powinienem teraz
stwierdzić: „Jeżeli ukazała się jakaś ważna publikacja dotycząca defen­
sywnego pesymizmu, natknę się na nią w dniu wydania tej książki".
Chyba każdy już się domyśla, czym jest defensywny pesymizm
i w jaki sposób przyczynia się do obniżenia subiektywnego znaczenia
porażki. Jeśli najpierw założę, że kanapka częściej spada stroną posma­
rowaną masłem do podłogi, to gdy rzeczywiście tak się stanie, spokojnie
skomentuję: „A nie mówiłem?". Byłem bezradny, ponieważ ujawniona
reguła bezlitośnie kieruje sprawami tego świata, zupełnie poza moją
kontrolą. Dlatego jest to korzystna strategia z punktu widzenia ochro­
ny Ja. Można nawet założyć, że prawa Murphy'ego zostały sformuło­
wane nie dlatego, że taka jest rzeczywistość, lecz dlatego, że są
niezbędne, by tę rzeczywistość przyjąć bez bólu.
Defensywny pesymizm pojawia się na długo przed zakończeniem
działania, można przypuszczać, że nawet w fazie przeddecyzyjnej. We­
dług Gollwitzera i Heckhausena wtedy zastanawiamy się nad najlep­
szym kierunkiem naszego działania15. Możemy również manipulować
oczekiwaniami dotyczącymi możliwych efektów i tak je obniżać, żeby
14 P o r. Skierkow ski, M . (2 0 0 3 ). W dwiecie prawa Murphy'ego. W ro cla w : F O X , s. 7.
15 Gollw itzer, P. M . (1999). Im plem entation intentions: Strong effect of sim ple plans.
rican Psychologist, 5 4 , 4 9 3 -5 0 3 .
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 115
późniejszy wynik dawał o nas dobre świadectwo. Obniżenie oczeki­
wań musi być jednak uzasadnione. Człowiek sukcesu pnie się przecież
po szczeblach kariery, a nie osuwa na dno. Prawa Murphy'ego są do­
brym wytłumaczeniem, ale oprócz nich można również przewidywać
wystąpienie rozmaitych komplikacji na drodze realizacji celu. Dlatego
w zależności od sytuacji czarnowidz może zakładać na przykład po­
gorszenie warunków pogodowych, trudne do przewidzenia wzmoc­
nienie siły przeciwnika, złe funkcjonowanie narzędzi i zawodność
sprzętu. To jednak nie wszystko - pesymistyczne marudzenie można
kontynuować nawet w trakcie wykonywania zadania, zwłaszcza wte­
dy, gdy się okazuje, że jesteśmy mniej sprawni niż myśleliśmy. Wy­
starczająco skuteczne okazuje się piętrzenie trudności, dzięki któremu
można później powiedzieć: „Ja wiedziałem, że tak będzie". Przyjęcie
niższych i bezpieczniejszych standardów chroni przed krytyką i wsty­
dem, które pojawiłyby się w następstwie ewentualnej porażki.
A teraz ciekawostka. Okazuje się, że upodobanie do defensywne­
go pesymizmu nie musi oznaczać rzeczywistego pogorszenia efektyw­
ności działania16. Jeśli się nad tym głębiej zastanowić, jest to zrozumiale.
W końcu podstawową funkcją tej strategii jest ochrona Ja niezależnie od
wyniku działania, a nie poddawanie się w obliczu rzeczywistych trud­
ności. Mało tego, gdy człowiek formułuje niepomyślne oczekiwania,
może do tego stopnia przestraszyć siebie samego, że - tak zmobilizo­
wany - wykona zadanie celująco. Potwierdzają to wyniki badań. Na
przykład Randall A. Gordon stwierdził pozytywny związek między
defensywnym pesymizmem koszykarek a skutecznością ich rzutów17.
Można również znaleźć przykłady na odwrotną zależność. Na przy­
kład wyniki badań podłużnych prowadzonych w czasie pierwszych
dwóch lat studiów wśród młodzieży amerykańskiej nasunęły wniosek,
że pesymistyczne oczekiwania prowadzą raczej do pogorszenia wyników
w nauce18. Pamiętajmy jednak, że celem defensywnego pesymizmu nie
16 N o rem , C an to r, N . (1986). D efensive pessim ism : H arnessing anxiety as m otivation.
Journal of Personality and Social Psychology, 5 1 , 1 2 0 8 -1 2 1 7 .
17 G ord on , R . A . (2008). A ttributional style and athletic perform ance: Strategic op tim ism
a n d defen siv e p essim ism . Psychology of Sport and Exercise, 9, 3 3 6 -3 5 0 .
18 M artin , A ., M arsh , H ., D ebus, R. (2003). Self-hand icapp ing an d defensive pessim ism :
Ame­ A m o d el of self-p rotection from a lo n gitud inal p ersp ectiv e. Contemporary Educational Psy­
chology, 2 8 , 1 -3 6 .
 116 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
jest wynik aktywności, lecz zachowanie pozytywnego mniemania o so­
bie. W tym przypadku, jeśli coś pójdzie nie tak, będzie to wynik prze­
widziany, czyli... pomyślny.
Stan zawieszenia, czyli „najważniejsze, że mam cel". Motyw ochro­
ny Ja może zdominować nasze postępowanie także w fazie poprze­
dzającej działanie, czyli po sformułowaniu celu, ale jeszcze przed
rozpoczęciem realizacji planu. Obawiając się negatywnej oceny związa­
nej z porażką, możemy nawet przez bardzo długi czas pozostawać na
tym etapie, nie przybliżając się do celu ani o krok. Tkwimy w swoistym
stanie zawieszenia - niby wybraliśmy kierunek działania, ale jednak
nie realizujemy planu. A skoro tak, to nie ma mowy o porażce.
Interesujące wyjaśnienie tego zjawiska podsuwa Julius Kuhl, autor
koncepcji kontroli działania19. Zauważył on, że wdrożenie sformułowa­
nego przez nas zamiaru zachowania zależy od tego, czy jesteśmy zorien­
towani na działanie (ang. action orientation), czy też na stan (ang. state
orientation). Gdy dominuje pierwsza opcja, jesteśmy zmobilizowani i skon­
centrowani na tym, by zmniejszyć rozbieżność między sytuaqą aktualną
a oczekiwaną. Aktywizujemy odpowiednie zasoby poznawcze i emocjo­
nalne, spinamy się niczym sprinter przygotowujący się do biegu na
100 metrów. Z kolei inaczej funkcjonuje osoba zorientowana na stan. Ty­
powe jest dla niej wahanie się, niezdecydowanie i zwlekanie z realizacją
zamiaru już po jego sformułowaniu. Kuhl wyjaśnia to występowaniem tak
zwanego wypaczonego zamiaru20. Jego zdaniem zamysł przyszłego dzia­
łania istnieje, ale jest niekompletny. Brakuje mu istotnych części progra­
mu operacyjnego, na przykład określenia sposobu, w jaki człowiek będzie
się starał zrealizować zamiar. Bojąc się niepowodzenia, może nieustannie
rozważać różne alternatywy i ich możliwe skutki. Jest podobny do silni­
ka chodzącego na jałowym biegu - zużywa energię, ale nie wykonuje
żadnej rzeczywistej pracy.
Stan zawieszenia może trwać latami. Doskonale widać to w firmach,
w których kuleje zarządzanie operacyjne. Wiele z nich od niepamiętnych
czasów się restrukturyzuje lub prywatyzuje. Są w ciągłym procesie
przekształceń, który nie daje żadnych efektów. Poza tym każdy z nas
19 N p . K uhl, J. (1992). A th eo ry of self-regulation: A ctio n v ersu s state orien tation, self-
-d iscrim in ation , a n d so m e app lications. Applied Psychology, 41(2), 9 7 -1 2 9 .
20 P o r. L a g u n a , M . (2 0 1 0 ). Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad
przedsiębiorczością. G d ańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 117
na pewno zna jakąś osobę, która „od zawsze" szuka pracy, idzie na
kurs prawa jazdy albo „od jutra" rzuca palenie. W wielu przypadkach
stan zawieszenia zapewnia komfort psychiczny, ponieważ spytani o kie­
runek działania możemy automatycznie powiedzieć, że aktualnie zaj­
mujemy się tym albo pracujemy nad tamtym. W rzeczywistości niczego
takiego nie robimy, choć, ujmując to w ramy retoryki filozofii egzy­
stencjalnej, jesteśmy-w-permanentnym-stanie-urzeczywistniania-za-
miaru-dzialania.
Odnoszę wrażenie, że omawianą taktykę chętnie stosują osoby, któ­
re - chcąc sprostać wymaganiom społeczeństwa osiągnięć - stawiają
sobie społecznie aprobowane i trudne cele. Ma to oczywiście charakter
czysto wizerunkowy. Gdy osoby z otoczenia realizują rozmaite projek­
ty i pną się po szczeblach kariery, wówczas pojawia się motywacja do
niepozostawania w tyle i zadziwienia innych, jeśli nie osiągnięciami,
to chociaż zamierzeniami. Często są to cele mało realistyczne, ale robią­
ce wrażenie: wyjazd w odległe rejony świata, nauka trudnego języka lub
kolekcjonowanie rzadko spotykanych obiektów. Sukces jest tu trudno
osiągnąć, więc porażka nie będzie piętnowana, gdy nic nie wyjdzie z ży­
ciowych projektów - przynajmniej przez jakiś czas. Gdy głos wyraża­
jący społeczne oczekiwania zacznie się coraz wyraźniej domagać efektów
działania, wtedy można zmienić zamiar, motywując to pojawieniem
się jakichś niespodziewanych trudności lub bardziej atrakcyjnych alter­
natyw. Można również, jak sójka z wiersza Brzechwy, odkładać czyn­
ność na później, ale to działanie ma już znamiona prokrastynacji.
Prokrastynacja, czyli „odłóżmy to do jutra". Prokrastynacja (łac.
pro - dla, crastinus - jutro; ang. procrastination - zwlekanie) to intencjo­
nalne odwlekanie lub opóźnianie prac, które muszą być ukończone
w określonym terminie21. Tendencja ta przypomina nieco stan zawie­
szenia, ponieważ przejawia się w zwlekaniu z rozpoczęciem czynności.
Różnica tkwi jednak w tym, że zaplanowana aktywność zostaje w koń­
cu podjęta, ale w terminie późniejszym od zakładanego. W intencji dzia­
łania prokrastynatora nie ma żadnych luk - on po prostu lekceważy
plan działania. Taktyka ta przez pewien czas umożliwia ochronę Ja, ale
przy okazji może nas wpędzić w spore tarapaty.
21 S ch raw , G ., W a d k in s, T ., O lafson , L . (2 0 0 7 ). D o in g th e th in g s w e do: A g ro u n d e d
th e o ry of a c ad em ic p ro crastin atio n , journal of Educational Psychology, 99(1), 1 2 -2 5 .
118 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Prokrastynacja bywa określana jako syndrom studenta. Nie znam
polskich szacunków, ale biorąc pod uwagę amerykańskie dane, ety­
kieta ta jest uzasadniona. Z badań wynika, że 80-95% słuchaczy colle-
ge'ów w Stanach Zjednoczonych przyznaje się do zwlekania, około 75%
z nich określa siebie mianem „zwlekacz" (ang. procrastinator), a 50%
spostrzega zwlekanie jako utrudniający życie problem22. Dla porówna­
nia podam, że do prokrastynacji przyznaje się 15-20% dorosłych Ame­
rykanów23. Podana dysproporcja może oczywiście wynikać z różnic
w stylu życia i sposobie realizacji zadań w okresie studiów i w życiu do­
rosłym. Studenci niewątpliwie mogą bardziej elastycznie zarządzać cza­
sem niż dorośli, którzy już funkcjonują na rynku pracy i czują większy
ciężar odpowiedzialności za efekty swoich poczynań. Mimo to gdy
uświadomimy sobie, że niemal co piąta dorosła osoba chronicznie zwle­
ka z realizacją zadań, możemy dojść do wniosku, iż mamy do czynie­
nia z częstym zjawiskiem - nie tylko za Atlantykiem.
Zwlekanie pojawia się najczęściej w obliczu zadań, które są uznawa­
ne za nudne i monotonne. Wystarczy przyjrzeć się własnym zaległościom,
spychanym gdzieś na róg biurka, lub e-mailom, które cierpliwie czekają
na odpowiedź. Chyba każdy z nas, mając w perspektywie nieciekawe,
acz konieczne zajęcia, doświadczył, jak niezwykle atrakcyjne w takiej
sytuacji wydają się inne, z pozoru nieistotne czynności, takie jak: sprzą­
tanie, gotowanie, oglądanie telewizji, nie mówiąc już o śnie, jedzeniu, spa­
cerach, spotkaniach ze znajomymi czy surfowaniu w intemecie. W innych
okolicznościach niektóre z tych aktywności są przykrymi obowiązka­
mi, tutaj zaś działają jak środek uśmierzający ból.
Stwierdzono, że wśród prokrastynatorów jest wiele osób impul­
sywnych, lubiących zmiany i nieprzywiązujących zbytniej wagi do ści­
słego przestrzegania planów24. Osoby te lubią rozpoczynać dzień od
realizacji działań przyjemnych, nieatrakcyjne obowiązki zostawiając na
wieczór. Zupełnie na odwrót postępują ludzie, którzy nie mają proble­
mu z realizacją planu. Przykładnie zarządzają swoim czasem, a więc
22 Steel, P. (2 0 0 7 ). T he n a tu re of p ro cra stin a tio n : A m eta-an aly tic an d th eo retical re­
vie w of q u in tessen tial self-reg u lato ry failure. Psychological Bulletin, 133(1), 6 5 -9 4 .
23 P o r. H a rrio t, J., F e rra ri, J. R . (1 9 9 6 ). P re v a le n ce of p ro crastin atio n a m o n g sam p les of
ad u lts. Psychological Reports, 78, 6 1 1 -6 1 6 .
24 K ön ig, C . J., K leinm ann , M . (2004). B usin ess b efore p leasu re: N o strateg y for p ro c ra ­
stin ators? Personality and Individual Differences, 3 7 , 1 0 4 5 -1 0 5 7 .
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 119
najpierw zajmują się obowiązkami, zostawiając sobie przyjemności na
deser. Ale to nie wszystko. Zauważono, że prokrastynatorzy stronią od
zadań dostarczających diagnostycznych danych na temat poziomu ich
kompetencji25. Najczęściej charakteryzują się wysokim lękiem przed po­
rażką, obniżoną samooceną oraz niskim przekonaniem co do własnej
skuteczności26. Z łatwością wpadają w błędne kolo: zwlekanie prowa­
dzi do pogorszenia efektów realizacji zadań, to obniża poczucie skutecz­
ności, co z kolei powoduje zwlekanie w przypadku trudnych zadań.
I tak bez końca.
Za chwilową przyjemność trzeba sporo płacić - i to dosłownie. Oso­
ba zwlekająca z odprowadzaniem podatków, uiszczaniem rachunków,
a także z oddawaniem na czas książek do biblioteki musi w konsekwen­
cji regulować naliczane kary. Ludzie zagrożeni klęską żywiołową czę­
sto czekają do ostatniej chwili, zanim opuszczą swoje domy. Chorzy
odwlekają wizytę u lekarzy. Politycy odwlekają podjęcie niepopular­
nych decyzji, rządy zwlekają z wdrożeniem reform, zasłaniając się bie­
żącymi problemami, a korporacje opóźniają wprowadzanie koniecznych
zmian organizacyjnych, tłumacząc to rozbudowaną komunikacją we­
wnętrzną i nieprzystającymi do realiów procedurami. Od strony emo­
cjonalnej zwlekanie wiąże się z silnym stresem, lękiem, poczuciem winy,
a nawet z objawami depresyjnymi. Z badań podłużnych, które prze­
prowadzili wśród studentów Dianna M. Tice i Roy F. Baumeister, wy­
nika, że zwlekacze tylko na początku semestru są mniej zestresowani
i czują się lepiej od swoich rówieśników27. Przed sesją przeżywają silne
negatywne stany, zgłaszają więcej symptomów chorobowych i w kon­
sekwencji uzyskują gorsze stopnie w indeksie. Wraz z napięciem i trud­
nymi emocjami spada poziom zadowolenia z życia. Pierce Steel przytacza
wyniki badań, które w 2005 roku przeprowadzono na grupie 9000 oby­
wateli Stanów Zjednoczonych28. Wynika z nich, że aż 94% osób zgłasza
negatywny wpływ prokrastynacji na ogólne poczucie szczęścia i stwier­
dza pogorszenie jakości życia. Steel zauważa, że chroniczni zwlekacze
25 Ferrari, J . R., Tice, D. M . (2000). Procrastination as a self-handicap for m en and w om en:
A task-avoidance s trategy in a lab oratory setting. Journal of Research in Personality, 34, 7 3 -8 3 .
26 Z ob . Steel, P. (2007). The n atu re of p ro crastin atio n ..., op. cit.
27 Tice, D. M ., Baum eister, R. F. (1997). Longitudinal study of procrastination, perform ance,
stress, and health: The costs and benefits of daw dling. Psychological Science, 8, 4 5 4-458.
28 Steel, P . (2007). T he n a tu re of p ro crastin atio n ..., op. cit.
120 POZYTYWNA P S Y C H O LO G IA PORAŻKI
żyją w większym stresie i napięciu niż pozostali obywatele, a ponad
80% z nich czuje się źle nawet po wykonaniu zadania. Psycholog kon­
kluduje zdaniem: „[...] prokrastynacja jest zwykle szkodliwa, czasem
nieszkodliwa, ale nigdy pomocna"29.
Stresogenny jest już sam schemat działania: najpierw pojawia się
zamiar zrobienia czegoś, potem odkłada się go bez żadnego ważnego
powodu, następnie coraz częściej pojawiają się w głowie refleksje zwią­
zane z zagrożeniami wynikającymi ze zwlekania, zwlekacz szuka dla
siebie usprawiedliwienia, napięcie wzrasta, a w końcu „rzutem na ta­
śmę" wykonuje się czynności na czas lub - w silnym stresie - osiąga się
cel z opóźnieniem. Taka osoba zachowuje się trochę jak legendarny pol­
ski aktor Zbigniew Cybulski, który rozpoczynał bieg do pociągu do­
piero w momencie, w którym zawiadowca ogłaszał jego odjazd. Aktor
odwlekał moment działania, a jednocześnie utrudniał sobie zadanie,
jak wiadomo na tyle skutecznie, że przypłacił to życiem. Wracając z pla­
nu zdjęciowego do filmu Morderca zostawia świat, zginął tragicznie pod
kołami pociągu, do którego próbował wskoczyć z peronu wrocławskie­
go dworca kolejowego. Miał wtedy niespełna 40 lat. Cybulski lubił moc­
ne wrażenia i prowadził życie na krawędzi, można więc przypuszczać,
że wsiadał do pociągu w biegu ze względu na zastrzyk adrenaliny
i gwarancję mocnych przeżyć. Część studentów właśnie tak uzasadnia
swoją skłonność do prokrastynacji. Uważają oni, że dzięki zwlekaniu wy­
konują zadania bardzo szybko, doświadczając zastrzyku adrenaliny
przy maksymalnym wysiłku, który powoduje spięcie odbierane jako
przyjemny stan30.
Samoutrudnianie, czyli „rzuciłem kłody pod własne nogi". Gdy
piszę te słowa, na stronie studentpotrafi.pl zamieszczono obrazek, na
którym znajdował się schemat ujawniający dylemat, z jakim zmagają się
studenci w trakcie sesji31. Zgodnie z nim żak ma do wyboru dwie głów­
ne możliwości: uczy się lub się nie uczy. Jeśli wybierze pierwszą i zda
egzamin, jest to „norma", a jeśli nie zda - jest „debilem". Gdy jednak
zrezygnuje z nauki, to w przypadku uzyskania pozytywnej oceny zy­
skuje etykietę „geniusz", podczas gdy oblany egzamin jest „normą".
29 Ibidem, s. 80.
30 P o r. S ch raw , G ., W ad k in s, T., O lafson , L . (2 0 0 7 ). D o in g the th ings w e d o ..., op. cit.
31 h ttp ://s tu d e n tp o tr a f i.p l/4 2 6 0 /N ie -o p la c a -s ie -u c z y c (p ob ran o 20 .0 5 .2 0 1 1 r.).
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 121
Wniosek lapidarnie ujęto w tytule zamieszczonego posta: „Nie warto się
uczyć...". Na tym właśnie polega samoutrudnianie (ang. self-handicaping
strategy). Człowiek sam sobie komplikuje proces osiągania sukcesu po
to, by zdjąć z siebie odpowiedzialność za porażkę lub powiększyć zasłu­
gi za ewentualny sukces32. Zyskuje doskonałe alibi na wypadek klęski
oraz narzędzie do prezentacji siebie jako supermana, gdy osiągnie cel.
Formą samoutrudniania może być zwlekanie, ponieważ opóźnianie
momentu rozpoczęcia działania zdecydowanie utrudnia jego wykona­
nie. Tak uważają Joseph R. Ferrari i Dianne M. Tice, którzy do udziału
w eksperymencie zaprosili studentów różniących się tendenq'ą do pro­
krastynacji33. Uczestników poinformowano, że będą rozwiązywali zada­
nia z matematyki. Połowie powiedziano, że jest to forma rozrywki, po­
zostałym zaś, że jest to test zdolności poznawczych, a więc zadanie
diagnostyczne dla ich poziomu kompetencji. Przed zasadniczą częścią
eksperymentu wszystkim badanym dano dodatkowy kwadrans, w trak­
cie którego mogli się przygotowywać, trenując rozwiązywanie analo­
gicznych zadań. Ćwiczenia te rekomendowano jako efektywne i podno­
szące poziom kompetenqi, zasugerowano przy tym, że jeśli ktoś nie ma
ochoty szlifować umiejętności przez cały ten czas, może sobie zagrać
w grę wideo albo układać puzzle. Ferrari i Tice zauważyli, że sposób
spożytkowania dodatkowego kwadransa zależał zarówno od sugestii
dotyczącej diagnostycznej mocy zadania, jak i skłonności uczestników
do prokrastynacji. Gdy badani byli przeświadczeni, że rozwiązują zada­
nia dla rozrywki, wszyscy poświęcili podobną część czasu na ćwiczenia
i zabawę. Jednak gdy sugerowano test zdolności poznawczych, te osoby,
które opisywały siebie jako zwlekacze, przeznaczyły istotnie więcej cza­
su (60%) niż pozostałe na gry i układanie puzzli, a nie na doskonalenie
kompetenq'i. W tym przypadku wynik zadania zagrażał samoocenie ba­
danych, dlatego utrudnili sobie zadanie, trwoniąc czas na zabawę.
Oprócz zwlekania ludzie stosują także inne formy samoutrudniania,
które nie tylko komplikują proces osiągania celu, ale mogą przy tym
niszczyć zdrowie i życie. Sięgają po środki farmakologiczne, zażywają
narkotyki i/lub piją alkohol. Uskarżają się na różne dolegliwości - lęk,
3- P o r. B erglas, S., Jones, E. E. (1978). D ru g choice as a self-han dicap pin g strategy in re­
sponse to non con tin gen t success. Journal of Personality and Social Psychology, 36(4), 405M 17.
33 F errari, J. R ., T ice, D. M . (2000). P ro crastin atio n as a self-h an d icap ..., op. cit.
122 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
bóle głowy, bezsenność i depresję. Mogą się nawet angażować w zacho­
wania aprobowane społecznie, takie jak na przykład akcje charytatyw­
ne34. Każdy ma pewnie swoją ulubioną strategię. Jedna z moich
znajomych w sytuacji zadaniowej narzeka na swoją kondycję intelek-
tualno-wolicjonalną i z rozrzewnieniem wspomina czasy, w których
funkcjonowała wspaniale pod tym względem. Chętnie zmieniłaby ten
stan rzeczy, ale nie potrafi zidentyfikować przyczyn spadku swojego za­
angażowania i efektywności. Z kolei inna lubi wykonywać działania, już
na wstępie podwyższając stopień trudności. Zamiast korzystać z polskiej
wersji oprogramowania, stosuje oryginalną w języku angielskim, mimo
że znalezienie większości funkcji jest utrudnione i zajmuje więcej czasu.
Istotne znaczenie w kształtowaniu tendencji do stosowania samo-
utrudniania mają rodzice. Steven Berglas przeanalizował biografie osób
chronicznie stosujących tę taktykę i doszedł do wniosku, że kluczowe
znaczenie mają tu dwa czynniki, mianowicie cechy rodziców oraz spe­
cyficzne zdarzenia w dorosłym życiu35. Rodzice permanentnego samo-
utrudniacza przypominają nieco opiekunów perfekcjonistów. To osoby
narcystyczne, wymuszające na dziecku ujawnianie kompetencji, które
zaspokoją przede wszystkim potrzeby rodziców, a nie dziecka. Chętnie
nagradzają za osiągnięcia, ale tylko w tej sferze, która jest przez nich uzna­
wana za ważną. Jeśli są niespełnionymi muzykami, to koncentrują się
na rozwoju dziecka w zakresie umiejętności gry na instrumencie lub
śpiewu. Gdy ich pociecha doświadcza porażki, reagują złością i wrogo­
ścią. W dorosłym życiu strategia samoutrudniania może jeszcze zostać
wzmocniona. Zauważono, że często pojawia się wtedy, gdy sukces jest
zdarzeniem nieoczekiwanym36. Tak właśnie dzieje się w przypadku
wielu błyskotliwych karier - pożądanych przez młode wilczyce i wil­
ki. Zdarza się, że niespodziewany pomyślny splot okoliczności przera­
sta młodego człowieka, który musi zrobić wszystko, by podtrzymać
34 P o r. Schlenker, B. R . (2001). Sam outrudnianie (self-handicapping). W : A . S. R. M anstead ,
Psychologia społeczna:
M . H ew ston e, S. T. Fiske, M . A . H o g g , H . T. Reis, G. R. Sem in (red.),
encyklopedia Blackwella (s. 543). P rzel. A . Bieniek i in. W arszaw a: Jacek Santorski & C o.
35 Z a: Doliński, D. (2008). Strategia sam o u tru d n ian ia - zjaw isko z p o g ran icza p sych olo­
gii społecznej i klinicznej. W : J. M . B rzeziński, L. C ierpiałkow ska (red .), Zdrowie i choroba.
Problemy teorii, diagnozy i praktyki, (s. 1 6 0 -1 7 4 ). G d ańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o P s y ­
ch ologiczn e.
36 H obden, K., Pliner, P. (1995). Self-handicapping and dim ensions of perfectionism : Self-
-re p re se n ta tio n v s. self-p rotection . Journal of Research in Personalisty, 29(4), 4 6 1 -4 7 4 .
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 123
swoją wysoką pozycję. Doświadczyło tego wielu polityków, sportow­
ców czy artystów. W tych obszarach można stać się gwiazdą z dnia na
dzień, ale nie jest już tak łatwo utrzymać się na piedestale. Dlatego młode
„gwiazdy" często sięgają po używki i stopniowo rujnują swoje życie. Na
przykład Lindsay Lohan, okrzyknięta cudownym dzieckiem Hollywood,
która w wieku dwunastu lat zagrała podwójną rolę w komedii Nie wierz­
cie bliźniaczkom, zupełnie sobie nie radzi w dorosłym życiu, a dodatko­
wo ma problemy z alkoholem i narkotykami. Podobne problemy
dotyczą Christiana Slatera, który jako siedemnastolatek partnerował
Seanowi Connery w filmie Imię róży37. Co z tego, że samoocena jest
chwilowo uratowana, skoro życie staje się jedną wielką porażką? Zda­
rza się nawet, że kłody rzucane pod własne nogi przez nieprzygoto­
wane na wielki sukces młode gwiazdy powodują, że te nigdy się już nie
podnoszą. W 2011 roku świat zelektryzowała informacja o tragicznej
śmierci angielskiej wokalistki Amy Winehouse. Stwierdzono, że bez­
pośrednią przyczyną zgonu tej dwudziestoośmiolatki było przyjęcie al­
koholu w ilości sześciokrotnie przekraczającej dawkę śmiertelną.
Artystka zachwycała świat swoim soulowym głosem, profesjonalnie
śpiewając od szesnastego roku życia, jednak za kulisami jej sukcesów
kryło się uzależnienie od alkoholu i narkotyków, a także depresja i bu­
limia. Osobiste problemy Amy Winehouse były ulubionym tematem
brukowców, których napastliwość i ironiczny ton jest już wystarczają­
cym obciążeniem, by uznać swoje życie za trudne do zniesienia.
3.4. T o nie moja wina
Każda tragedia mogłaby zaczynać się słowami: To nie wydarzyłoby
się wcale, gdyby nie...
Ludwik Wittgenstein
Gdy piszę te słowa, w jednym z włoskich szpitali leży Robert Kubi­
ca, jeden z najlepszych kierowców świata, który wielokrotnie stawał na
podium Formuły 1. Podczas wyścigu szosowego Ronde di Andora -
37 Śmiałkowski, K. M. (2010). A miało być tak pięknie... h ttp ://fik n .o n e t. p l /0 ,0,1622700,1,600,
arty k u l.h tm l (p ob ran o 1 1 .0 3 .2 0 1 0 r.).
124 POZYTYW NA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Val Merulo 1 kierowany przez niego samochód uderzył w bariery oka­
lające trasę. Informacja o wypadku błyskawicznie obiegła kulę ziemską.
Niemal natychmiast pojawiły się też spekulacje dotyczące najbardziej
prawdopodobnych przyczyn zdarzenia. Jedni piętnowali nierówność
asfaltu, inni wady konstrukcyjne pojazdu, a jeszcze inni stawiali pod
znakiem zapytania słuszność decyzji Kubicy o udziale w tym wyścigu.
Dyskusje będą trwały, ale to, jakie wyjaśnienia ostatecznie zostaną przy­
jęte, w dużej mierze będzie zależało od wyników operacji, powrotu spor­
towca na tor i pozycji w rankingu.
Jednym z bezpośrednich następstw porażki, pojawiającym się w fa­
zie postdziałaniowej, jest stawianie pytań: „Dlaczego do tego doszło?",
„Kto jest odpowiedzialny?", „Czy można było zapobiec tragedii?". Au­
tomatycznie pojawiają się też odpowiedzi w formie mniej lub bardziej
uzasadnionych przypuszczeń. Jest to przejaw naturalnej ludzkiej skłon­
ności do poszukiwania przyczyn zdarzeń albo, jak to nazywamy w psy­
chologii, do formułowania atrybucji. Jednak nasza ciekawość najczęściej
nie jest niewinna. Można nawet powiedzieć, że nie tyle zależy nam na
poznaniu przyczyn, ile na ich wyborze i opracowaniu korzystnej dla
naszego Ja wersji zdarzeń. Dlatego właśnie przedstawiciele różnych
środowisk (np. opozycyjnych ugrupowań politycznych) najczęściej ma­
ją skrajnie odmienne opinie na temat źródeł różnych nieszczęść. Im
ważniejsze i bardziej traumatyczne wydarzenie, tym mocniej różnice
są zarysowane. W trudnym dla naszego narodu czasie po tak zwanej ka­
tastrofie smoleńskiej nie wymaga to szerszego komentarza.
Praktyki, które stosujemy, by zminimalizować naszą odpowie­
dzialność za porażkę, są niezwykle bogate - od takich, które ją w ogóle
odrzucają („To nie ja, to inni"), poprzez umniejszanie odpowiedzial­
ności („Tak, ale..."), aż do oferowania różnego typu usprawiedliwień
(„To był wypadek przy pracy")38. Zniekształcenia ocen dotyczących
przyczyn określa się jako inklinacje atrybucyjne39. Dodam, że słowo „in­
klinacja" (ang. bias) stosuje się w psychologii szerzej na określenie od­
chylenia od prawidłowego stosowania jakiejś procedury i uzyskiwania
38 P or. Szm ajke, A . (1999). Autoprezentacja. Maski, pozy, miny. O lsztyn: U rsa Konsulting.
39 N p . L e w ick a, M . (2001). P ro ce sy atryb ucji. W : J. Strelau (red .), Psychologia. Podręcz­
nik akademicki (t. 3 , s. 4 5 -6 8 ). G d ańsk: G dańskie W y d a w n ictw o Psych olog iczn e.
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 125
w ten sposób zniekształconego wyniku40. Na przykład inklinacja pozy­
tywna (ang. positivity bias) przejawia się w skłonności do spostrzegania
świata przez różowe okulary, a więc formułowania pozytywnych ocen
siebie samego i innych ludzi, lepszej pamięci zdarzeń pozytywnych niż
negatywnych, a także przeceniania własnej kontroli nad biegiem życia.
Kultura afirmacji w pełnej krasie.
Dzięki inklinacjom atrybucyjnym możemy wyjaśniać zdarzenia
w sposób podtrzymujący pozytywną samoocenę41. Możemy mówić, że
porażka jest czymś, co się nam przytrafiło, a nie czymś, co uzyskali­
śmy. Za każdym razem, gdy mówię: „To nie moja wina", stwierdzam
przecież: „To nie moja porażka". A skoro nie moja, to ktoś inny powi­
nien się nią zająć, choć zapewne będzie to trudne, bo przecież porażka
jest sierotą. Samoocena pozostaje nienaruszona, a zamiast wstydu od­
czuwamy ulgę.
Warto zdawać sobie sprawę z dwóch często spotykanych tendencji:
różnicy perspektyw aktora i obserwatora oraz inklinacji w służbie ego.
Zanim doczekają się omówienia, warto się zastanowić nad tym, jak wy­
glądałaby prawidłowa, wolna od tych inklinacji, ocena przyczyn zdarzeń.
Otóż w idealnym świecie należałoby się kierować założeniem sformu­
łowanym przez Gustava Ischeisera: „Zachowanie ludzi jest zawsze zde­
terminowane przez dwa rodzaje czynników: przez cechy osobowości,
czymkolwiek by one były (dyspozycje, postawy, skłonności itd.), z jed­
nej strony i przez czynniki sytuacyjne ze strony drugiej"42. Zgodnie z tą
myślą utarł się podział przyczyn zdarzeń na wewnętrzne i zewnętrzne.
Na przykład Teresa Borowska oparła na nim klasyfikację czynników
wyznaczających zasięg losu człowieka (zob. rycina 3.1)43. Do czynników
wewnętrznych zaliczyła przyczyny obiektywne i subiektywne. Obiek­
tywne to dyspozycje dziedziczne (płeć, wzrost czy temperament) i wro­
dzone (np. zdolności ukształtowane w wyniku patologicznego przebiegu
ciąży), a także ujęte w kategorii „inne biologiczne", niezależne od naszej
40 H e w sto n e , M . (2 0 0 1 a ). In k lin acja. W : A . S. R. M a n ste a d , M . H e w sto n e , S. T. Fisk e,
M . A . H o g g , H . T. R eis, G. R . S em in (red .), Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella
(s. 155), op. cit.
41 Szm ajke, A . (1999). Autoprezentacja..., op. cit.
op. cit., s. 60.
42 Z a: L ew ick a, M . (2 0 0 1 ). P ro ce sy atryb ucji,
43 B o ro w sk a, T. (2000). Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji. W a rsz a w a : In stytu t B a­
d ań E d u k acy jn y ch .
126 POZY TY WN A PSYC H O LO G IA PORAŻKI
C z y n n ik i
W e w n ę tr z n e
O b ie k ty w n e S u b ie k ty w n e
(w ła s n e w y b o ry )
G en e ty cz n e In n e
b io lo g ic z n e
Rycina 3.1. Czynniki mające potencjalny wpływ na powodzenie działań
człowieka
K - kosmiczne, P - przyrodnicze, H - historyczne, N - polityczne, E - eko­
nomiczne, S - społeczne
Ź ró d ło : op ra co w a n ie w łasn e n a p o d sta w ie B orow sk a, 2 0 0 0 (s. 60).
woli emocje i nastroje. Czynniki subiektywne wiąże Borowska z osobi­
stymi wyborami człowieka, na przykład decyzjami dotyczącymi sposo­
bu postępowania. Wśród czynników zewnętrznych wobec człowieka
znajdziemy zjawiska kosmiczne (związane z oddziaływaniem Układu
Słonecznego), przyrodnicze (np. klęski żywiołowe), historyczne (trady-
q'a), polityczne (pokój i wojna), ekonomiczne (kryzysy), społeczne zaś mo­
gą się odnosić się do grup społecznych (ludzie) albo wpływu jednej
osoby (pojedynczy człowiek).
Wyróżnienie przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych stało się tak­
że punktem wyjścia taksonomii zaproponowanej przez Bernarda Wei­
nera, psychologa, który ma największe zasługi w zakresie analizy
atrybucyjnej zachowań związanych z osiągnięciami44. Jego klasyfikacja
opiera się na trzech wymiarach: (a) umiejscowienie, które określa, czy
przyczyna mieści się wewnątrz czy na zewnątrz osoby, (b) stabilność,
44 W ein er, B. (1986). An attributional theory of motivation and emotion. N ew Y ork: Springer.
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 127
Tabela 3.1. Klasyfikacja przyczyn niepowodzeń oparta na wyróżnionych
przez Bernarda Weinera wymiarach: umiejscowienie i stabilność
Z e w n ę tr z n e U m ie js c o w ie n ie
P r z y c z y n a w e w n ę tr z n a P r z y c z y n a z e w n ę tr z n a
P r z y c z y n a s ta ła B ra k z d o ln o ś c i T r u d n o ś ć z a d a n ia
O b ie k ty w n e S t a b il n o ś ć
F a ta ln y s p lo t
P r z y c z y n a z m ie n n a B ra k u m ie ję t n o ś c i
o k o lic z n o ś c i
Ź ró d ło : o p raco w an ie w łasn e n a p o d staw ie W ein er, 1986.
która obejmuje przyczyny stałe i zmienne, oraz (c) podatność na kontro­
lę, czyli stopień, w jakim przyczyna może zostać intencjonalnie zmie­
L u d z ie P o je d y n c z y
niona przez aktora. Na przykład zastosowana strategia postępowania jest
c z ło w ie k czynnikiem, który łatwo jest kontrolować, zdolności zaś już trudniej.
W literaturze podaje się uproszczoną wersję matrycy przyczyn porażek,
bazującą na dwóch wymiarach: umiejscowieniu i stabilności45. Przyjrzyj­
my się im nieco bliżej (zob. tabela 3.1).
Pierwsza kategoria możliwych przyczyn porażek to czynniki we­
wnętrzne i stałe. Są wśród nich zdolności i cechy osobnicze, takie jak:
płeć, cechy anatomiczne, temperament i pochodzenie. Cechy te są pod
naszą specjalną opieką, ponieważ przyznanie, że mogły się przyczynić
do niepowodzenia, jest szczególnie bolesne. Są bazą naszej tożsamości
i dumy, dlatego skierowanie na nie podejrzeń wywołuje protesty i obu­
rzenie. Wiedzą o tym wszyscy, którzy doświadczyli dyskryminacji ze
względu na jakąkolwiek cechę.
Porażka jest dla nas bolesna także wtedy, gdy jej przyczyna jest
przypisywana czynnikom wewnętrznym, lecz o charakterze zmiennym.
Prototypowym elementem tego zbioru jest brak adekwatnych umie­
jętności, które można doskonalić, ale też tracić - na przykład w wyniku
chorób czy zaniedbań46. Posądzenie o brak umiejętności jest uwłaczające
45 F o rsterlin g , F . (2005). Atrybucje. Podstawowe teorie, badania i zastosowanie. Przeł. J. R a­
dzicki. G d ańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
46 Z an ied b an ia w ro zw o ju cz ę sto p ro w a d z ą d o ru ty n y , k tóra p rzejaw ia się w sch e m a ­
ty cz n y m i sz ty w n y m zach o w an iu , b ez u w zględ n ian ia ak tu aln ych w y m a g a ń danej sytu -
aq i. R utyna m oże d o ty czy ć sposobu w ykon yw an ia czynności, jak też m yślenia i stosow ania
reg u ł w ro zw ią z y w a n iu p ro b lem ó w .
128 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
dla człowieka sukcesu, który buduje swoją karierę, kończąc szkoły i kur­
sy wzmacniające jego profesjonalizm. Dlatego ludzie czynią wiele, by
ukryć swoją niekompetencję, choć to właśnie najczęściej ona prowadzi
do podejmowania niewłaściwych działań, co Tadeusz Tomaszewski
określił jako błąd czynności47. Ignorancja jest jednak zawsze kosztow­
na, a dawanie mocy decyzyjnej takiej osobie - niebezpieczne.
W zbiorze zewnętrznych wobec działającego podmiotu przyczyn jego
niepowodzeń możemy również rozróżnić czynniki stałe i zmienne. Typo­
wym przykładem czynnika stałego jest trudność zadania lub - bardziej
ogólnie - jego charakter. To jedno z często spotykanych usprawiedliwień
porażki, ponieważ lokuje jej przyczynę poza działającym podmiotem, któ­
rego wpływ na rezultat aktywności zostaje pomniejszony. Za trudne zada­
nie możemy uznać takie, z którym radzi sobie mniejsza część populacji, na
przykład 25%. O trudności możemy też zadecydować sami. Przypomina
mi się w tym miejscu zdawany na pierwszym roku psychologii egzamin
z logiki formalnej, w trakcie którego wykładowca miał zwyczaj zapisywać
na małych karteczkach pytania i dawać czas na zastanowienie. Kiedy no­
tował kolejne pytanie, mrucząc sobie pod nosem jego zawiłą treść, szep­
nąłem - na tyle głośno, by usłyszał - „Jakie trudne". Egzaminator przerwał
czynność, spojrzał na mnie chłodno i odparł: „Proszę pana, nie ma trud­
nych pytań. Są tylko takie, na które nie zna pan odpowiedzi". Egzamin
zdałem, ale zmiana zdania była trudna. Upierając się przy nim, mogłem być
przecież dumny z osiągniętego wyniku.
Tylko niepoprawny optymista zakłada brak jakichkolwiek trudno­
ści w realizacji zadania. Ich przewidywanie i odpowiednie zabezpie­
czanie się są przejawami rozsądku. Trudności mogą się wiązać z fizycz­
nymi własnościami środowiska. Himalaiści mogliby tu zapewne
powiedzieć o ukształtowaniu terenu i rozrzedzonym powietrzu na wy­
sokości ośmiu tysięcy metrów, poławiacze krabów królewskich zwró­
ciliby uwagę na szalejący za kołem podbiegunowym sztorm i niską
temperaturę, kosmonauci na nieważkość, a pracownicy linii produkcyj­
nych na ciągły hałas. O trudności zadań decydują także różnego rodza­
ju przepisy, procedury i normy, których ludzie przestrzegają, pełniąc
47 Z ob. T om aszew sk i, T. (1977b ). P o d staw o w e form y organizacji i regulacji zach ow an ia.
W : T. T o m aszew sk i (red.), Psychologia (s. 4 9 1 -5 3 3 ). W arszaw a: P ań stw ow e W y d aw n ictw o
N aukow e.
TRU DNA AKCEPTACJA PORAŻKI 129
określone role społeczne i zawodowe. Jednym z najbardziej znanych
na świecie zbiorem reguł postępowania jest japoński kodeks bushido.
Mimo że jest to niepisany zbiór zasad etycznych japońskich samurajów,
to etos samurajski przetrwał od czasów feudalnych do współczesnych.
Tradycja bushido nakazywała między innymi respektować normę wier­
ności, odwagi, prawości i honoru. Powodowała, że w obliczu przegra­
nej dowódcy woleli zginąć, niż oddać się do niewoli. Uważa się, że
w czasie II wojny światowej właśnie z tego powodu Japonia straciła aż
90% dowódców marynarki wojennej o najwyższej randze, posiadają­
cych bezcenne dwudziestoletnie doświadczenie. Żołnierze ci woleli za­
tonąć wraz ze statkiem, którym dowodzili, niż ratować swoje życie48.
Na trudność zadania wpływa również pośrednio obecność innych
ludzi. Wykazanie wpływu audytorium na efektywność wykonania za­
dania należy do jednych z najwcześniejszych odkryć psychologii spo­
łecznej. Badania na ten temat wiążą się z postacią Polaka, Roberta B.
Zajonca, jednego z najwybitniejszych psychologów. Odkrył on, że obec­
ność innych osobników wpływa na ogólne pobudzenie organizmu.
W przypadku zadań łatwych pobudzenie to poprawia efektywność - jest
to tak zwana facylitacja społeczna, gdy jednak zadanie jest trudne lub
nowe, wówczas poziom wykonania się pogarsza - jest to inhibicja spo­
łeczna49. Ciekawostką jest to, że Zajonc dokonał swych odkryć, obser­
wując karaluchy z gatunku blatta orientalis, którym zbudował specjalny
przezroczysty tunel umieszczony w plastikowym sześcianie, z czymś na
kształt „trybun" dla innych osobników. Najpierw je głodził, a później
mierzył czas przejścia do końca tunelu50. Z wpływu audytorium na
prawdopodobieństwo popełnienia błędu doskonale zdają sobie sprawę
twórcy takich programów telewizyjnych, jak na przykład Chwila prawdy.
Uczestnicy musieli się w nim popisać poprawnym wykonaniem zadań,
na których opanowanie otrzymali kilka dni. Mimo że poziom wyko­
nania był satysfakcjonujący, gdy próby były podejmowane w domu lub
48 P o r. M a c k s e y , K . (2 0 0 2 ). Największe błędy dowódców w II wojnie światowej. P rz e ł.
W . Jeżew sk i. W a rsz a w a : A m b er.
49 Geen, R. G . (2001). Facylitaqa społeczna. W : A . S. R. M anstead, M . H ew stone, S. T. Fiske,
M . A . H o g g , H . T. R eis, G . R. Sem in (red .), Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella
(s. 1 0 8 -1 1 2 ), op. cit.
50 Zajonc, R. B., H eingartner, A ., H erm an, E . M . (1969). Sodal enhancem ent and im pairm ent
of perform ance in the cockroach, journal of Personality and Social Psychology, 13(2), 83 -9 2 .
130 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
na sali treningowej, to w obecności publiczności często dochodziło do
porażki. Kamery, publiczność, napięcie, chwila nieuwagi i - pozosta­
wała jedynie nagroda pocieszenia.
Ostatnia grupa czynników, które można brać pod uwagę przy wy­
jaśnianiu przyczyn porażek, to zjawiska zewnętrzne wobec aktora i jed­
nocześnie zmieniające się w czasie. Są to na przykład decyzje ludzi, któ­
rzy dokonują oceny poziomu osiągnięcia celu, a także różnego typu
sploty okoliczności, które w sytuacji porażki otrzymują atrybut „nie­
szczęśliwe". Tego typu sytuacje określa się potocznie jako pech. Mogą
0 nim mówić organizatorzy koncertów, których plany pokrzyżowały fa­
talne warunki pogodowe, kierowcy, którym nagle wyskoczył na drogę
jeleń, czy sportowcy, którzy doznali niespodziewanej kontuzji. Przy­
pominam sobie pewnego mało znanego kolarza, który wiele lat temu,
gdy jeszcze organizowano Wyścig Pokoju, odłączył się od peletonu. Je­
go samotna ucieczka była spektakularna, a od pozostałych kolarzy dzie­
lił go znaczny dystans. Jednak nie wygrał etapu. Przez cały czas podą­
żał za motocyklistą z obsługi technicznej zawodów i zamiast na metę,
pojechał na zaplecze wyścigu. Motocyklista nie zauważył zawodnika
1 niechcący stał się złym przewodnikiem. Zamiast spektakularnego zwy­
cięstwa kolarz przeżył silne rozczarowanie. Obiektywnie przegrał, choć
pewnie można by zrozumieć racje osób twierdzących, że o porażce nie
ma tu mowy, ponieważ zawodnik w ogóle nie ponosił odpowiedzial­
ności za rezultat swojego działania. Nie on doprowadził do przegra­
nej, raczej przegrana się mu przytrafiła.
Odwoływanie się do pecha jest często spotykanym usprawiedli­
wieniem niepomyślnej sytuacji, a osoby, które uważają się za pechow­
ców, zapewne reagują oburzeniem na przypisywanie im skłonności do
tendencyjnego wyjaśniania przyczyn swoich nieszczęść. Jak się jednak
okazuje, ludzie przypisujący sobie permanentny brak szczęścia troszkę
na to pracują. Wiedzę na ten temat zawdzięczamy Richardowi Wise-
manowi51. Zamieścił on w brytyjskich gazetach i magazynach ogłosze­
nie zapraszające szczęściarzy i pechowców do skontaktowania się z nim.
W ciągu kilku lat zgłosiło się około 400 osób w wieku od osiemnastu do
osiemdziesięciu czterech lat, które zgodziły się na wzięcie pod lupę ich
umysłów. Byli wśród nich studenci, biznesmeni, sekretarki, gospodynie
51 P o r. W ise m a n , R. (2 0 0 3 ). T he lu ck factor. Skeptical Inquirer, 27(3), X X X .
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 131
domowe i sprzedawcy. Wiseman poprosił badanych o prowadzenie
dziennika, wypełnianie inwentarzy osobowości i testów inteligencji
oraz udział w eksperymentach. Odkrył, że najważniejsza różnica mię­
dzy szczęściarzami a pechowcami dotyczy łatwości, z jaką dostrzegają
szansę, którą aktualnie podsuwa im los. Szczęściarze są na nią bardziej
wrażliwi, pechowcy zaś jawią się jako osoby spostrzegające świat w za­
wężony sposób. Jako przykład Wiseman podał eksperyment, w któ­
rym badanych proszono o patrzenie na kropkę poruszającą się
w środkowej części ekranu. Bez zapowiedzi co jakiś czas na brzegu
ekranu pojawiały się dodatkowo inne, duże kropki. Uczestnicy oczywi­
ście je zauważali. Inaczej jednak zachowały się osoby w kolejnej grupie,
której powiedziano, że za utrzymywanie wzroku na kropce można
otrzymać nagrodę pieniężną. Instrukcja zwiększyła poziom niepokoju
i w efekcie prawie co trzeci badany nie dostrzegł dodatkowych kropek
pojawiających się bez ostrzeżenia! Tak właśnie zdaniem Wisemana
funkcjonują pechowcy: nie tyle ściągają na siebie nieszczęścia, ile nie
dostrzegają korzystnych okazji.
Pechowcy lokowali źródło problemu poza sobą, w nieszczęśliwym
splocie okoliczności, Wiseman zaś wskazał przyczynę w ich dyspozy­
cjach. Niezależnie od wyników badań taki wzorzec wyjaśnień jest przy­
kładem inklinacji atrybucyjnej, którą określa się jako różnicę perspektyw
aktora i obserwatora (ang. actor-obsewer assym etryf2. Osoba, która nie
osiągnęła celu, zrzuca winę na trudność zadania, złe warunki pracy al­
bo brak wsparcia, a jej kolega, szef czy opiekun zarzuca jej brak umie­
jętności, lenistwo albo złą wolę. Dodatkowo może się też upierać, że
zaistniałe trudności można było przewidzieć. Józef Kozielecki podaje,
że zgodnie z kodeksem kawalerii Stanów Zjednoczonych dowódcy
można było wybaczyć klęskę na polu bitwy, ale nie można już było
usprawiedliwić tego, że nie przewidział on danego zdarzenia i że dał
się przez nie zaskoczyć53. Twórcy kodeksu zakładali, że wszelkie przy­
szłe zdarzenia - w tym również militarne - człowiek zdolny jest anty­
cypować. Wysokie wymagania, prawda?
52 H ew sto n e, M . (2001b ). Inklinacje atryb u cyjn e. W : A . S. R. M an stead , M . H ew sto n e,
S. T. Fiske, M . A . H o g g , H . T. R eis, G . R . Sem in (red .), Psychologia społeczna: encyklopedia
Blackwella (s. 1 5 7 -1 6 3 ), op. cit.
53 K ozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologiczna. W a rsz a ­
w a : P ań stw o w e W y d a w n ictw o N au k o w e.
132 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Drugi ważny błąd, jaki popełniamy, wyjaśniając przyczyny pora­
żek, to tak zwana inklinacja w służbie ego (ang. self-serving bias). Ten­
dencja ta przejawia się w skłonności do przypisywania własnych
sukcesów przyczynom wewnętrznym, takim jak zdolności, oraz upa­
trywania przyczyn niepowodzeń w czynnikach zewnętrznych, takich
jak na przykład trudność zadania. Zgodnie z logiką tej inklinacji, gdy się
spóźniamy na spotkanie, najczęściej winne są uliczne korki, ale kiedy
przychodzimy punktualnie, to nie dlatego, że ich nie było. Przyczyną jest
oczywiście nasza punktualność oraz szacunek dla drugiej osoby i jej cza­
su. Podobnie odpowiedzialnością za pojawienie się małżeńskiego kry­
zysu żona może obarczać męża (albo odwrotnie, jeśli ktoś woli), a sukces
w wyjściu z impasu może przypisywać własnemu zaangażowaniu i po­
święceniu. Całe zdarzenie można potem ująć w jednym zdaniu: „Gdy­
by nie ty, nie byłoby kryzysu, a gdyby nie ja, bylibyśmy rozwiedzeni".
Warto pamiętać o tym błędzie, przyglądając się swojemu związkowi.
Zdejmowanie z siebie winy za porażkę i zrzucanie jej na czynniki
zewnętrzne to powszechna praktyka. Jej ochronna funkcja może być
jednak złudna. Potwierdzono to w badaniach prowadzonych w obsza­
rze psychologii organizacji i zarządzania. W jednym z nich poproszo­
no grupę dwudziestu menadżerów o wyjaśnienie współpracownikowi
powodów rzekomego wstrzymania podwyżek w ich firmie54. Połowa
osób miała się zwrócić do swojego przełożonego (CEO), a połowa do
podwładnego. Tak zebrane wypowiedzi przekazano następnie grupie
innych menadżerów, którzy mieli ocenić wiarygodność wyjaśnienia,
to znaczy określić, czy ich zdaniem było ono prawdziwe, adekwatne do
sytuacji i godne zaufania. Oprócz tego mieli ocenić różne cechy osoby
wyjaśniającej zablokowanie wzrostu płac oraz opisać wrażenia, jakie
na nich wywarła, i emocje, jakie wzbudziła. Stwierdzono, że uczestni­
cy, którzy tłumaczyli decyzję o wstrzymaniu podwyżek, przerzucając
odpowiedzialność na czynniki zewnętrzne, byli spostrzegani nega­
tywnie, jako osoby słabe. Same wyjaśnienia uznano za mało wiary­
godne, a efekt ten był wyraźniejszy w odniesieniu do tych osób, które
wyjaśniały powody decyzji swoim podwładnym, a więc występowały
w roli szefa. To jednak nie wszystko. Z przytaczanych badań wynika
54 L ee, F ., T ieden s, L . Z . (2001). W h o 's b ein g serv ed . „S elf-servin g" attrib u tion s in so­
cial h ierarch ies. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 84(2), 2 5 4 -1 8 7 .
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 133
także, że w porównaniu z osobami o niższym statusie menadżerowie
zajmujący wyższe stanowiska w firmie wywierali bardziej negatywne wra­
żenie i wzbudzali mniej pozytywnych emocji, gdy zrzucali z siebie od­
powiedzialność. Chcąc zachować pozytywną samoocenę, tracili twarz
i autorytet. Warto o tym pamiętać, będąc szefem.
3.5. U m ieć przegryw ać - kształtowanie nadziei, poko­
ry i dzielności
Dzielność jest podstawę charakteru.
Aleksander Kamiński
Pewien człowiek wyjaśniał mi kiedyś podstawowe zasady jednej
ze sztuk walki. Spytał: „Co byś zrobił, gdybyś o drugiej w nocy znalazł
się w podejrzanej dzielnicy (w każdym mieście taka jest), otoczony
przez pięciu drabów grożących ci nożem?". Próbując udzielić jakiejś
sensownej odpowiedzi, zgadywałem, że może trzeba odwrócić ich uwa­
gę i czmychnąć albo jakoś nawiązać rozmowę i wygaszać wrogość.
Dywagacje te zostały jednak ucięte przez rozmówcę jednym zdaniem:
„A co ty, człowieku, robisz sam o drugiej w nocy w takim miejscu?". Ot
i cała filozofia. Mądra nauka i warto o niej pamiętać, zastanawiając się
nad akceptacją porażki. Lepiej zahamować pojawienie się tych tenden­
cji, niż później je przezwyciężać. Jest to dość trudne, ponieważ część
tendencji defensywnych jest stosowana nieświadomie, a niektóre, tak jak
mechanizmy obronne, są dostępne introspekcji tylko fragmentarycz­
nie55. Niewątpliwie najlepszą opcją byłoby selektywne korzystanie z tak­
tyk obronnych. Same w sobie nie są ani dobre, ani złe. Ważny jest użytek,
jaki z nich czynimy. Nie ma nic zdrożnego w ochronie poczucia własnej
wartości w obliczu zagrożenia. W takich sytuacjach aktywna ochrona
Ja zabezpiecza przed poczuciem bezradności i apatii56. Gdy ktoś nas
obraża i niesprawiedliwie ocenia, możemy - chociaż poznawczo - zdy­
stansować się od tych opinii i zachować spokój wewnętrzny. Problem
pojawia się wtedy, gdy orientaqa defensywna staje się głównym stylem
55 Z ob . K olań czyk , A . (2010). T end encje o b ro n n e..., op. cit.
56 D oliński, D. (1993). Orientacja defensywna, op. cit.
134 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
postępowania, gdy na własne życzenie przestajemy być panami sytu­
acji, choć obiektywnie możemy i powinniśmy nimi być. Nawykowe za­
miatanie porażki pod dywan lub chowanie głowy w piasek jest wtedy
niczym innym, jak patologiczną formą przystosowania do trudnej sy­
tuacji. Zamykając się na porażkę, zaprzeczając niepowodzeniom, lekce­
ważąc je czy kompulsywnie zwalniając się z odpowiedzialności, nie
rozwiązujemy przecież żadnego problemu. Mało tego, tak jak w przy­
padku prokrastynacji, możemy jeszcze bardziej skomplikować swoje
położenie i zmniejszyć szanse na wyjście z tarapatów. Zamiast wiedzy
wynikającej z otwartego przyjęcia niepomyślnej sytuacji, zyskujemy
wtedy zafałszowany obraz samego siebie i otaczającego świata. Domi­
nujący charakter strategii defensywnej w odnoszeniu się do własnych
poczynań należy uznać za objaw infantylności. Dla człowieka dojrza­
łego znamienna jest akceptacja własnych słabości i porażek bez poczu­
cia osobistej klęski57.
Każdy z nas powinien i może się uczyć tego, jak przyjąć porażkę.
O człowieku, który opanował tę sztukę, mówi się, że umie przegrywać.
Wymagamy tej umiejętności od sportowców, polityków, szefów i swo­
ich dzieci. Z tego, co wiem, pedagodzy nie wypracowali dotąd żadnego
programu wychowania do porażek, pozostawiając poszukiwania rodzi­
com, nauczycielom, trenerom i nam samym. Rozsądek podpowiada, że
wypracowując właściwe rozwiązania, należy skoncentrować się na przy­
czynach aktywizowania tendencji obronnych. Ich baza motywacyjna ma
jednak złożony charakter. Ważną rolę odgrywa niewątpliwie lęk przed
porażką, a oprócz niego istotne jest dążenie do wzmacniania poczucia
własnej wartości (ang. self-enhancement) i ochrony samooceny (ang. self-
-protection)58. Motyw wzmacniania Ja jest typowy dla osób o wysokiej sa­
moocenie, które chętnie gromadzą pozytywne informacje na swój temat,
ignorując przy tym informacje negatywne. Z kolei motyw ochrony Ja
częściej kieruje postępowaniem osób o niskiej samoocenie, które wolą się
wycofać z niebezpiecznej i ryzykownej sytuacji59. Oprócz tego zauważono,
57 P o r. O leś, P . K . (2 0 0 3 ). Wprowadzenie do psychologii osobowości. W arsz a w a : Sch olar.
58 Por. C ocker, }., Bylsm a, W . H . (2001). Sam oocen a. W : A . S. R. M anstead , M . H ew stone,
S. T. Fisk e, M . A . H o g g , H . T. Reis, G. R . S em in (re d .), Psychologia społeczna: encyklopedia
Blackwella (s. 5 2 7 -5 3 1 ), op. cit.
59 P o r. B au m eister, R . F ., T ice, D. M ., H u tto n , D. G . (1989). S elf-presen tational m o tiv a ­
tion a n d p e rso n a lity differences in self-esteem . Journal of Personality, 57, 5 4 7 -5 7 9 .
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 135
że stosowanie taktyk obronnych jest bardziej prawdopodobne, gdy sa­
moocena jest krucha60. Istotne znaczenie ma również potrzeba aproba­
ty społecznej61. Można ją uznać za siłę o przeciwnym kierunku niż lęk
przed porażką. O ile ten ostatni ma nas chronić przed obniżeniem sa­
mooceny, o tyle potrzeba aprobaty społecznej jest tendencją do przed­
stawiania siebie w pozytywnym kontekście. Jest dążeniem do bycia
łubianym i chwalonym.
Postawę lękową można zmniejszać, kształtując nadzieję na sukces.
Nadzieja jest siłą charakteru związaną z cnotą transcendencji i zdrowy
rozsądek podpowiada, że jej wzmacnianie powinno wpłynąć pozy­
tywnie na eliminację wielu taktyk obronnych. Kozielecki zwrócił uwa­
gę na to, że nadzieja może być albo pasywna, albo aktywna62. Pierwsza
ma charakter niedojrzały, jest biernym oczekiwaniem na to, że coś do­
brego się przydarzy. Z kolei nadzieja aktywna to przekonanie, że osiąg­
nięcie celu jest możliwe dzięki odpowiedniemu zaangażowaniu. Jest to
dojrzalszy typ nadziei i właśnie ten należy rozwijać, ucząc przyjmo­
wania porażki. Jak to robić? Warto pamiętać, że nadzieja rozwija się
już w okresie niemowlęctwa63. Istotne znaczenie mają: postawa opieku­
nów wobec osiągnięć, ich styl przywiązania oraz przykład, jaki dają
dzieciom. Są to te same czynniki, które są znaczące w procesie formo­
wania lęku przed porażką, perfekcjonizmu i strategii samoutrudniania.
Przypomnę, że czarnym przepisem na niespokojną i zatroskaną o przy­
szłość osobę, która obawia się zawieść oczekiwania najbliższych, jest
stawianie dzieciom wyśrubowanych, wysokich oczekiwań, kontrolo­
wanie ich na każdym kroku i karanie, także poprzez okazywanie wa­
runkowej miłości. Rodzice, opiekunowie, nauczyciele i wychowawcy,
którzy dostrzegają w sobie opisane sposoby reagowania, powinni
zweryfikować styl oddziaływania, zwiększając samokontrolę i obniża­
jąc poziom własnego lęku przed porażką. Przypadłość ta jest bowiem
60 Z o b . K ernis, M . H . (1993). T he roles of stability an d level of self-esteem in p s y ch o ­
lo g ical fu n ctio n in g . W : R . F . B au m eister (re d .), Self-esteem. The puzzle of low self-regard
(s. 1 6 7 -1 8 2 ). N e w Y o rk : P len u m P ress.
61 W ein berger, D. A ., Sch w artz, G . E ., D avidson, R. J. (1979). L o w -an xiou s, high-anxious,
an d rep ressiv e co p in g styles: P sy ch o m etric p attern s and beh avio ral an d ph ysiological re­
sp on ses to stress. Journal o f Abnormal Psychology, 88(4), 3 6 9 -3 8 0 .
62 P o r. K ozielecki, J. (2006). Psychologia nadziei. W arsz a w a : W y d a w n ictw o A k ad em ic­
kie „ Ż ak ".
63 Z ob. Sn yd er, C . R. (2000). Handbook of hope. O rlan d o: A cad em ic P ress.
136 P OZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
„zaraźliwa". Dorośli pośredniczą między społeczeństwem osiągnięć
a światem dziecka. Powinni pełnić rolę bufora filtrującego nadchodzą­
ce ze wszystkich stron nawoływania do bycia supermanem i jednocze­
śnie kształtować właściwą postawę wobec osiągnięć, pokazując, że są
to tylko środki, a nie cel sam w sobie. Dodatkowo opiekunowie powinni
kształtować w dzieciach przekonanie o tym, że mają prawo do błędu
i porażki. Istotne jest uświadamianie możliwości czerpania korzyści
z trudnych sytuacji i wyjaśnianie procesu uczenia się na błędach. Prze­
konanie o naturalnym miejscu niepowodzeń w historii życia każdego
człowieka i zrozumienie ich roli w indywidualnym rozwoju jest wiel­
kim darem dla podopiecznych.
Od rodziców i wychowawców zależy, jak dzieci formułują cele. Przy­
pomnę, że w kontekście nauki szkolnej wyodrębniono cele sprawno­
ściowe, związane z dążeniem do mistrzostwa, oraz cele związane
z osiąganiem wyników lepszych niż inni. Odpowiadają im dwa syste­
my przekonań dotyczących dążenia do osiągnięć: doskonalenia się oraz
wykazywania się64. Dzieci, w których rodzice kształtują i wzmacniają
strategię doskonalenia się, są w większym stopniu zorientowane na pro­
ces niż na wynik. Uważają, że są w stanie opanować umiejętności po­
trzebne do przetrwania, że rozwijając je, mogą kontrolować otoczenie i,
w końcu, że są w stanie korzystnie wpływać na swoje samopoczucie
i zdrowie. W ich mniemaniu człowiek zmienia się i może rozwijać swo­
je cechy i możliwości. Twierdzą na przykład, że nawet takie atrybuty
jak poziom inteligencji mogą się zmieniać, a więc można je doskonalić
(takie osoby określa się mianem „zmiennościowcy" lub „teoretycy zmien­
ności")65. Z kolei dzieci, u których ukształtowano strategię wykazywa­
nia się, są nastawione na wynik. Uważają, że mogą osiągnąć cele, jeśli
poznają zasady zwyciężania, a wygrywanie w rywalizacji jest dobrym
sposobem czynienia postępów w rozwoju, i w ogóle receptą na szczęś­
cie. Dodatkowo według nich człowiek daną cechę po prostu posiada
lub nie, a określony poziom zdolności trudno jest podwyższyć (takie
osoby określa się mianem „stałościowcy" lub „teoretycy stałości")66.
64 P o r. Fran k en , R. E. (2 005). Psychologia motywacji. Przeł. M . Przylipiak. G dańsk: G d ań ­
skie W y d a w n ictw o Psych olog iczn e.
65 Zob. Lachow icz-T abaczek, K . (2005). Potoczne koncepcje świata i natury ludzkiej. Gdańsk:
G dańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
66 Z ob. ibidem.
TRU DNA AKCEPTACJA PORAŻKI 137
Chcąc wzmacniać otwartość na porażkę, korzystniej jest kształtować
strategię „na mistrzostwo". Dzieci traktują wówczas niepowodzenie ja­
ko potknięcie, które jest naturalnym etapem dążenia do doskonałości.
Jest trudnością, którą należy pokonać, a nie problemem, którego trze­
ba się bać i w związku z tym unikać. Oprócz tego uważają, że własne
zdolności można doskonalić, nie jest się więc ofiarą takiego, a nie inne­
go wyposażenia w różnego rodzaju talenty. Dlatego w obliczu trudno­
ści nie poddają się, są aktywne i szukają bardziej skutecznych sposobów
postępowania, które są strategiami ofensywnymi, a nie obronnymi.
Charakterystyczny przykład reakcji po serii niepowodzeń ucznia stosu­
jącego strategię doskonalenia się podał Grzegorz Sędek: „Młody czło­
wiek po kolejnej porażce powiedział z uśmiechem: »Mam nadzieję, że
to będzie dla mnie pouczające«"67. Nie tylko więc skonfrontował się
z niepowodzeniem, ale także wyraził chęć wykorzystania tej sytuacji
dla własnego rozwoju.
Wielu rodziców deklaruje, że kształtuje strategię „na mistrzostwo",
ponieważ motywuje swoje dzieci do uczenia się nie dla wyników, a dla
samych siebie. Technika ta niestety często pozostaje tylko w sferze ży­
czeniowej. Dzieci są bystrymi obserwatorami i zauważają różne prze­
jawy niewerbalnej ekspresji rodziców, którzy nawet nie są świadomi
tego, jak reagują na sukcesy i porażki. Dzieje się to podczas domowych
gier i zabaw. Dziecko, które dostrzega gesty, spojrzenia, cmokania i gry­
masy twarzy jasno pokazujące, jak ważny dla rodzica jest wynik, przyj­
muje, że trzeba wygrywać, by móc zdobyć jego aprobatę. A jeśli tak, to
będzie się starało czynić to wszelkimi możliwymi sposobami, z ucieka­
niem się do oszustwa włącznie. Oprócz tego dzieci potrafią w sprytny
sposób sondować, jakimi kategoriami kieruje się rodzic przy ocenianiu
sukcesu. Przypomina mi się sytuacja, gdy pewnego dnia wracałem
z moją pięcioletnią córeczką Laurą z zajęć języka angielskiego. Chwa­
ląc jej postępy, powiedziałem, że bardzo podoba mi się łatwość, z jaką
przyswaja sobie nowe słowa. Wtedy Laura mnie spytała: „Myślisz tak
dlatego, że dostałam od pani kamyczki?" (dzieci kolekcjonują w trak­
cie zajęć szklane kamyczki za pozytywnie ocenione przez nauczyciela
zachowania). Był to ważny moment, ponieważ moja reakcja utrwalała
67 Sędek, G. (2001). P sy ch o lo g ia kształcen ia. W : J. Strelau (red .), Psychologia. Podręcznik
akademicki (t. 3). G dańsk: G d ań sk ie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e, s. 276.
138 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
albo strategię doskonalenia się, albo wykazywania. Tym razem odpowie­
działem jak należy, podkreślając progres córki, niezależny od zewnętrz­
nego kryterium. Wiem jednak, że rozwój pożądanych kryteriów oceny
wyników swoich zadań nadal trwa.
Kilka słów na temat kolejnego czynnika wpływającego na kształ­
towanie nadziei - stylu przywiązania rodziców do dzieci i ich zaanga­
żowania w zadania wykonywane przez podopiecznych. Z badań
wynika, że rozwojowi nadziei aktywnej sprzyja styl oparty na autory­
tecie68. Tacy rodzice wspierają rozwój swoich dzieci. Starają się tworzyć
ciepłą domową atmosferę, rozmawiają z dziećmi, stosują łagodną per­
swazję zamiast wydawania rygorystycznych poleceń. Rodzice, którzy
okazują zainteresowanie pociechami, dają im poczucie bezpieczeństwa
i wzmacniają poczucie kompetencji. Pozytywne efekty są jednak moż­
liwe wówczas, gdy wsparcie udzielane dzieciom nie ogranicza ich au­
tonomii. Tylko wtedy mogą one utrwalać poczucie panowania nad
sytuacją. Dominacja rodziców, a szczególnie matki, i wprowadzanie
surowych wymagań, typowe dla stylu autorytatywnego, kształtuje
u dziecka lęk i nadzieję pasywną. Zbyt duże zaangażowanie matki łatwo
zamienia się w kontrolę, a to z kolei wzmaga typowe dla strategii de­
fensywnej poczucie braku wpływu na rezultaty działań. Zauważono, że
tendencja do nadmiernego kontrolowania dzieci pojawia się wtedy, gdy
rodzice są przekonani, iż efekty pracy dzieci są miarą wartości ich sa­
mych69. Wywierają wtedy presję, nerwowo przekazując różne instruk­
cje i komendy. Z reguły prowadzi to do uzyskania dobrych ocen, ale
przy okazji dzieci uczą się bezradności i przeżywają obawy przed spra­
wieniem zawodu. Rodzice dający więcej autonomii swoim dzieciom
pozwalają im pracować samodzielnie, poszukiwać różnych rozwiązań
i je testować. Wsparcie rodzica wyraża się w dostarczaniu odpowied­
nich środków, dawaniu poczucia bezpieczeństwa i rozmowie na temat
procesu wykonywania zadania. Ten sposób oddziaływania sprzyja po­
jawieniu się pozytywnej motywacji i kształtuje poczucie kompetencji
dziecka. Efekty widać już w pierwszych latach jego życia. Obserwacje
trwające osiem miesięcy, dokonywane w drugim roku życia dzieci,
Psychologia nadziei, op. cit.
68 P o r. K ozielecki, J. (2 0 0 6 ).
69 G roln ick, W . S. (2 0 0 3 ). The psychology of parental control: How well-meant parenting
backfires. H illside: Erlb au m .
TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 139
nasunęły wniosek, że styl wspierający, w porównaniu z kontrolującym,
prowadzi do większego nastawienia na doskonalenie się70.
Rodzice powinni uświadomić sobie typowy dla siebie styl reago­
wania na sukces i porażkę dziecka. Rozwojowi lęku sprzyja przewaga
zachowań neutralnych (np. okazywanie, że tego się właśnie oczekiwało)
nad pozytywnymi (nagroda, pocałunek, przytulenie) w sytuacji po­
myślnej oraz przewaga reakcji negatywnych (okazywanie niezadowo­
lenia) nad neutralnymi (spokojne wyjaśnienie właściwego zachowania)
w przypadku niepowodzenia71. Ważne, żeby te proporcje odwrócić.
Niezadowolenie dorosłego z porażki niestety często oznacza również od­
rzucenie dziecka. Najbardziej bolesne jest chyba zabieranie miłości, ty­
powe dla rodziców przejawiających styl kontrolujący. Dziecko uczy się,
że miłość rodzica nie jest bezwarunkowa, że musi sobie na nią zasłużyć.
Bazą lęku przed niepowodzeniem jest więc strach przed utratą naj­
bliższej osoby. Dodatkowo rodzice wycofujący miłość wzbudzają w dzie­
ciach poczucie winy i wstyd. Ich podopieczni żyją w przekonaniu, że
skoro nie potrafią niczego osiągnąć, to rzeczywiście nie są warci zain­
teresowania. Jest to oczywiście dodatkowo wzmacniane przez inne kary
stosowane przez rodziców, które tylko utwierdzają dziecko w przeko­
naniu, że nie zasługuje na szacunek. Osłabione zostaje zatem poczucie
własnej wartości i ogólne poczucie zadowolenia z życia72. Samoocena
staje się niepewna, ponieważ jest uzależniona od osiągnięć. Efekt ten
można minimalizować poprzez oddzielanie opinii na temat dziecka od
problemu, jakim jest niepowodzenie. Młody człowiek, który widzi, że
jest kochany niezależnie od osiągnięć, czuje się bezpiecznie w obliczu
niepowodzeń i łatwiej mu będzie się z nimi zmierzyć.
Oprócz świadomości rodziców co do tego, jak reagują na niepowo­
dzenie dziecka, ważna jest również samoobserwacja w zakresie sposo­
bu dążenia do własnych celów. Rodzice są modelami postępowania dla
swoich pociech, które uważnie ich obserwują i naśladują ich sposób
70 F ro d i, A ., B rid ges, L ., G rolnick, W . S. (1985). C o rrelates of m a stery -related beh avio r:
A s h o rt-th erm lo n gitu d in al s tu d y of in fan ts in th eir seco n d y ear. Child Development, 56,
1 2 9 1 -1 2 9 8 .
71 T eev an , R . C ., M cG h ee, P . E . (1972). C h ild h o o d d ev elo p m en t of fear of failure m o ti­
v a tio n . Journal of Personality and Social Psychology, 21, 3 4 5 -3 4 8 .
72 S agar, S. S., L av allee, D . (2010). T he d ev elop m en tal origins of fear of failure in adole­
scen t ath letes: E xam in in g p aren tal p ractices. Psychology of Sport Exercise, 11, 1 7 7 -1 8 7 .
 140 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI TRUDN A AKCEPTACJA PORAŻKI 141

reagowania. Jeśli widzą, że dorosły reaguje niepokojem na sytuacje,
w których musi ujawnić swoje kompetencje, wówczas przejmują ten
wzorzec. Mama, która obawia się spytać o ulicę w obcym języku, a jed­
nocześnie zachęca swoje dziecko do odważnych i otwartych zachowań,
jest mało wiarygodna. Zdaniem Erica Berne'a, twórcy analizy transak­
cyjnej, obserwowane w dzieciństwie wzorce reagowania dorosłych zo­
stawiają tak silne piętno, że w życiu dorosłym każdy z nas może nie
tylko zachowywać się tak jak nasi rodzice, ale także w podobny sposób
myśleć i odczuwać73. Wiarygodność wychowawcy jest warunkiem sku­
tecznego modelowania. Kształtowaniu otwartości na porażkę powinna
więc sprzyjać jego umiejętność przyznawania się do własnej niedosko­
nałości. Jeśli trudno to zrobić przed samym sobą, tym trudniejsze będzie
to przed dziećmi, które mają przecież wyidealizowany obraz dorosłych
jako ludzi wszechmocnych, prawdziwych nadludzi.
Dorośli nie są jednak istotami doskonałymi, dlatego problemy z lę­
kiem przed porażką i rozwojem nadziei powinny być rozwiązywane tak­
że w późniejszym życiu. Jeśli lęk przed porażką i mechanizmy obronne
są tak silne, że utrudniają normalne funkqonowanie, zmian powinno się
dokonywać w czasie terapii indywidualnej i grupowej. Na przykład
Mark Leary i Robin M. Kowalski w radzeniu sobie z lękiem społecznym
rekomendują terapię poznawczą, trening umiejętności społecznych,
techniki relaksacyjne oraz ćwiczenia interakcji74. Ważnym krokiem na
drodze rozwoju jest zmiana nastawienia do siebie. Proces ten określa się
również towarzyszyć stopniowe zmniejszanie potrzeby aprobaty spo­
łecznej. Osoba charakteryzująca się silnym dążeniem do bycia akcep­
towaną i kochaną przez innych myśli, że jeśli popełni błąd, zostanie
odrzucona przez otoczenie. Z tego względu podporządkowuje swoje za­
chowanie zadowalaniu innych. Ponieważ wiadomo, że „jeszcze się taki
nie urodził, co by wszystkim dogodził", zmniejszanie poziomu potrze­
by aprobaty społecznej daje znaczącą ulgę. Trzeba także odnotować, że
skuteczność oddziaływania w tym wymiarze przejawia się w większej
samodzielności osoby w zakresie formułowania przekonań na swój te­
mat niezależnych od zewnętrznych ocen.
Taktyki obronne utrudniające akceptację porażki mogą też być eli­
minowane dzięki odpowiedniemu zaangażowaniu w proces realizacji za­
dań - odpowiedniemu, to znaczy umożliwiającemu zamianę orientacji
defensywnej na sprawczą. Porządkując konkretne techniki, odwołam się
do przedstawionego w rozdziale 1 modelu faz działania Petera M. Goll-
witzera i Heinego Heckhausena75. Każdemu z wyróżnionych przez ba­
daczy etapów realizacji celu można przyporządkować jedną lub więcej
taktyk defensywnych (zob. rycina 3.2).
Faza d z ia ła n ia Faza Faza Faza d ziałan ia Faza
in te n c jo n a ln e g o p rz e d d e c y z y jn a p o p rz e d z a ją c a p o std z ia ła n io w a
d z ia ła n ie

jako decentrację. Polega on na eliminacji przekonania, że jest się w cen­

trum uwagi, a każde zachowanie, w tym niepowodzenia, jest oceniane
S tr a te g ie D efe n sy w n y S ta n z a w ie ­ D ek la ra c ja W y p a rcie
przez innych. Człowiek, który w dzieciństwie przywykł do bycia kon­
u n ik an ia p esy m iz m sz en ia n ie z a a n g a ż o ­ Z a p rz e cz a n ie
trolowanym, może mieć trudność z akceptaqą myśli, że osoby z jego oto­ p orażki w a n ia R a cjo n a liz a ­
czenia mają na głowie o wiele ważniejsze sprawy niż koncentrowanie P o z n a w cz e cja
w y p rz e d z e n ie In k lin a cje
się na tym, jak dobrze sobie poradził z danym zadaniem. Obawiając się
P ro k ra sty n a cja a tr y b u c y jn e
porażki, mógł tego nie zauważyć, tak jak uczestnicy jednego z opisa­ , S a m o u tru d -
nych wcześniej eksperymentów nie zauważali kropek pojawiających
się na ekranie komputera, w który byli wpatrzeni. Decentracji powinno
Rycina 3.2. Fazy procesu realizacji celu i odpowiadające im taktyki obronne,
wyróżnione przez Gollwitzera i Heckhausena
73 Z ob. B ern e, E . (2 0 1 0 ). W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich. Przeł.
P. Izdebski. W a rsz a w a : W y d a w n ictw o N a u k o w e P W N . Ź ró d ło : o p raco w an ie w łasn e.
74 L e a ry , M ., K ow alski, R . M . (2 0 0 1 ). Lęk społeczny. P rzeł. E . Z arem b a. G d ańsk: G d ań ­
skie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e. 75 G ollw itzer, P. M . (1999). Im plem entation intentions..., op. cit.
142 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Określenie klarownego i wyrazistego celu to sam początek działa­
nia (Z). Tutaj też może być aktywizowana strategia obronna w formie
defensywnego pesymizmu. Mało tego, lękająca się o efekt swoich dzia­
łań osoba może w ogóle zrezygnować z podejmowania jakiegokolwiek
działania. Każdy trener umiejętności społecznych i biznesowych wie, jak
trudno jest skłonić uczestników do publicznych wystąpień połączonych
z ich rejestracją. Występ przed kamerą działa jak płachta na byka i bro­
nią się przed nim nawet osoby bardzo doświadczone. Pewien operator
opowiadał mi, że kiedy poprosił jednego z profesorów o zgodę na
uwiecznienie jego wykładu na taśmie filmowej, uzyskał odmowną od­
powiedź i przemyślane wyjaśnienie: „Kamera uwypukli wszystko to,
co ja chciałbym ukryć". Ćwiczenia przed kamerą są niezwykle stresu­
jące, dlatego trenerzy stosują wiele zabiegów mających na celu wykre­
owanie przyjaznego kontekstu wykonywania tego zadania. Kształtują
w grupie atmosferę bezpieczeństwa i zaufania, „zaprzyjaźniają" z ka­
merą, wprowadzając ją jako stały element wyposażenia sali szkolenio­
wej, oferują nagrody dla odważnych albo wytrwale wyjaśniają korzyści
płynące z udziału w ćwiczeniu.
W fazie przeddecyzyjnej istotne jest, by opracować realistyczny cel,
wraz z konkretnymi oznakami jego osiągnięcia. Cel nie może jednak
nas przytłaczać. Jeśli przyjmiemy, że stając przed kamerą, powinniśmy
wyglądać jak gwiazda Hollywood, wtedy z całą pewnością uruchomi­
my „czarnowidzenie" i zanim rozpoczniemy ćwiczenie, obudujemy je
całą serią komentarzy mających na celu przygotowanie wszystkich na
zły spektakl. Ważne, żeby formułować cel ambitny, ale adekwatny do
swoich umiejętności. Tylko wtedy działanie może stać się doświadcze­
niem optymalnym. Zbyt skromny cel powoduje, że człowiek działa po­
niżej swoich możliwości, bez poczucia satysfakcji. Natomiast zbyt
ambitny wystawia nas na doświadczanie silnego lęku. Przysłowie „Mierz
siły na zamiary" jest więc rzeczywistą mądrością, która znajduje swo­
je uzasadnienie w psychologii pozytywnej.
W fazie poprzedzającej działanie tendencje obronne zaznaczają się
brakiem konkretnego działania, funkcjonowaniem na jałowym biegu.
W umyśle często dominują wspomnienia dawnych niepowodzeń, a wy­
obraźnia maluje pesymistyczne scenariusze. Brak konkretnego planu
działania oznacza stan zawieszenia, można go jednak przerwać. Zgod­
nie z sugestiami Juliusa Kuhla istotne jest, by ukształtować właściwą
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 143
intencję działania, czyli taką, która ma szczegółowo określone okolicz­
ności rozpoczęcia działania, oraz plan wcielania jej w życie. Jest to więc
zejście z chmur na ziemię. Sprawia ono szczególnie wiele trudności
osobom, które oczami wyobraźni widzą cel, ale nie bardzo wiedzą, jak
go osiągnąć. Jedną z metod jest rozbijanie całej drogi prowadzącej do
celu na mniejsze kroki (ang. stepping)76. Dzięki temu pojawia się seria
mniejszych celów, które są już łatwiejsze do zrealizowania. Z kolei oso­
bom, które mają duży problem z wyborem najbardziej efektywnej drogi
osiągnięcia celu, rekomenduję sprawdzoną technikę, również polega­
jącą na określaniu małych etapów, ale w kierunku odwrotnym - od ce­
lu do dziś. Działanie to bazuje na założeniu, że o ile z miejsca, w którym
się aktualnie znajdujemy, może prowadzić wiele dróg do celu, a ich
wytyczanie wiąże się z rozmaitymi dylematami, o tyle mniej proble­
matyczne jest określenie drogi odwrotnej. Jeśli już znajdujemy się
w punkcie docelowym, jakoś musieliśmy do niego trafić i teraz wystar­
czy tylko odtworzyć ów szlak. Kolejne kroki ustala się, odpowiadając na
pytanie: „Jaki był ważny krok, który doprowadził cię do tego miejsca?".
Każdy z nich należy nazwać, a następnie określić zasoby, które są ko­
nieczne na danym etapie. Doświadczenie uczy, że liczba kroków prowa­
dzących do celu jest zazwyczaj mniejsza niż się pierwotnie wydawało.
Trzeci element istotny dla przyjęcia orientacji sprawczej to mobili­
zowanie siebie do realizacji planu. Wyzwolenie tej wewnętrznej siły
pozwala nie tylko na przełamanie stanu zawieszenia, ale także na wy­
trwałą pracę w fazie działania. Zdaję sobie sprawę z tego, że wyelimi­
nowanie takich strategii jak prokrastynacja czy samoutrudnianie
w przypadku wielu osób jest niezwykle trudne, zwłaszcza gdy wiąże się
z zastrzykiem adrenaliny i w konsekwencji pozwala wykazać się po-
nadludzkimi umiejętnościami. Jeśli jednak przekonuje kogoś wizja świa­
ta, w którym osiągnięcia nie są najważniejszym wyznacznikiem wartości
człowieka, to może zacząć nad tym pracować. Sposób jest banalny, ale
za to w 100% skuteczny. Niezbędna jest konsekwentna realizacja pla­
nu. Ktoś oczywiście może w tym momencie wysunąć następujące zas­
trzeżenie: „A jeśli mimo realizacji planu cel nie zostanie osiągnięty?".
Przecież nie wszystko zależy od nas. Stosując strategię samoutrudnia-
nia, przynajmniej chroniłem samoocenę, a teraz porażka będzie jeszcze
76 Por. Laguna, M . (2010). Przekonania na w łasny temat..., op. cit.
144 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
bardziej bolesna. Proponując radzenie sobie z taktykami obronnymi
i przekształcanie orientacji defensywnej w sprawczą, nie obiecuję ochro­
ny przed bólem związanym z doświadczeniem porażki. Pojawienie się
trudnych emocji będzie informacją o tym, że coś poszło źle, a w przy­
padku zgodnej z założeniami realizacji planu będzie łatwiej ustalić, co
konkretnie poszło nie tak, jak powinno. Gdy stosujemy taktyki obron­
ne, taka analiza jest albo niemożliwa, albo obciążona tak dużym błę­
dem, że po prostu nie ma większego sensu. Po „uczciwie" doznanej
porażce można odbudować zarówno samoocenę, jak i przekonanie
o własnej skuteczności, a wraz z nimi wzmocnić hart ducha i dzielność.
W przypadku stosowania taktyk obronnych przekonania na własny te­
mat pozostają na tym samym poziomie, ale kompetencje niestety rów­
nież. Jeśli są niskie, wtedy rzeczywiście trzeba uważać, by nie spaść
z poziomu Ja na poziom kompetencji, bo może się to skończyć poważ­
ną kontuzją.
Studiowałem w czasach, gdy w programie zajęć znajdowało o wie­
le więcej przedmiotów niż obecnie. Na przykład moja uczelnia zadbała
o to, byśmy stając się psychologami, przeszli pełny dwuletni kurs hi­
storii filozofii i teorii osobowości, roczne zajęcia z antropologii filozo­
ficznej, a półroczne z teorii poznania. Nie było wtedy specjalizacji, więc
mimo tego, że interesowałem się psychologią ekonomiczną, musiałem
brać udział w ćwiczeniach w klinice psychiatrycznej i zdawać egzamin
z psychologii klinicznej dorosłych i dzieci. Liczba egzaminów w trakcie
każdej sesji była przerażająco duża, w większości były to spotkania twa­
rzą w twarz z wykładowcą. Życie studenckie sprzyja zwlekaniu, jednak
udawało mi się to jakoś opanować. Stosowałem strategię, którą - jak się
później dowiedziałem - pomyślnie przetestowało także wiele innych
osób. Przygotowania do sesji rozpoczynałem nawet miesiąc przed nią,
dzieląc notatki na o jedną mniej części niż liczba dni, które pozostały do
egzaminu. Jeden dzień pozostawiałem na nieprzewidywalne wypadki,
na przykład niezapowiedzianą wizytę znajomych. Każdego dnia uczy­
łem się tylko tej partii materiału, która była wyznaczona - ani linijki tek­
stu więcej. W konsekwencji nie poświęcałem na naukę więcej niż dwie
godziny, a gdy egzaminów było więcej, jednego dnia mogłem się uczyć
do kilku przedmiotów bez wyraźnego zmęczenia. Codziennie wieczo­
rem dawałem sobie małą nagrodę - teraz może się to wydać zabawne,
ale wtedy było nią oglądanie telewizji. Konsekwentnie realizując plan,
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 145
nie tylko wzmacniałem swoją pozycję negocjacyjną w trakcie egzaminu,
ale przede wszystkim obniżałem niepokój związany z sesją.
Przejdźmy teraz do fazy postdziałaniowej, tam gdzie przyglądamy
się efektom aktywności celowej. Wyjaśniając podejście promowane w ra­
mach psychologii pozytywnej, muszę jednak najpierw wprowadzić
nowe dla naszych rozważań pojęcie, jakim jest optymizm. Można go
rozumieć jako oczekiwanie, że zdarzy się więcej dobrych niż złych
rzeczy77. Rozwój optymizmu wydaje się pożądany, choć istnieją dowo­
dy na to, że również pesymizm może być mobilizujący (co wskazałem
przy okazji omawiania defensywnego pesymizmu w podrozdziale 3.3).
Obecnie przyjmuje się, że optymizm i pesymizm są dwoma odrębny­
mi sposobami myślenia o przyszłości, które są wykorzystywane w za­
leżności od aktualnego położenia. Inaczej definiuje optymizm Martin
E. P. Seligman, utożsamiając go ze specyficznym stylem wyjaśniania
zdarzeń. W tym rozumieniu optymiści to osoby, które tłumaczą przy­
czyny porażki, wskazując zewnętrzne, niestabilne i konkretne czynni­
ki, takie jak na przykład niesprzyjające okoliczności. Z kolei pesymiści
w tej samej sytuacji odwołują się do czynników wewnętrznych, stabil­
nych i ogólnych, takich jak na przykład życiowa nieporadność. Z prze­
glądu badań dokonanego przez Alana Carra wynika, że optymistycz­
ny styl wyjaśniania ma korzystny wpływ na nasze funkcjonowanie78.
W porównaniu z ludźmi o pesymistycznym stylu wyjaśniania osoby
stosujące styl optymistyczny rzadziej chorują (np. na depresję) i mają
mniej myśli samobójczych w obliczu ważnycb i stresujących sytuacji
życiowych. Łagodniejsza jest ich reakcja na żałobę i stratę, wykazują
lepsze przystosowanie zawodowe i cieszą się bardziej udanym życiem
rodzinnym. Te i jeszcze inne pozytywne efekty spowodowały wdroże­
nie różnego typu programów przestawiających ludzi z pesymistyczne­
go na optymistyczny styl wyjaśniania. Z pokorą podchodzę do uzyska­
nych w badaniach wyników, ale nie ukrywam, że mam ambiwalentny
stosunek do praktyk tego typu. Sądzę, że dla człowieka najlepsze jest
rozwijanie umiejętności wyjaśniania przyczyn zdarzeń na podstawie za­
równo czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych, bez mechanizmów
77 P o r. C a rv er, C . S., Scheier, M . F . (2002). O p tim ism . W : C . R . Sn yd er, S. J. L o p ez (red.),
Handbook of positive psychology (s. 2 3 1 -2 4 3 ). N e w Y ork : O xford U n iversity P ress.
78 C a rr, A . (2009). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich silach. P rzel. Z . A .
K rólicki. P o zn ań : Z ysk i S-ka.
146 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
obronnych i iluzji (nieważne jak pozytywnych i przyjaznych dla serca
i oka), zwłaszcza w dłuższym okresie. Wydaje się, że tylko taki reali­
styczny wgląd w przyczyny niepowodzeń umożliwia pracę nad nimi
w przyszłości. W przeciwnym razie będziemy otoczeni osobami, które
nie dostrzegają żadnej potrzeby zajmowania się sytuacjami niepo­
myślnymi, dzięki psychologicznemu znieczuleniu nie odczuwają żad­
nego dyskomfortu i przerzucają odpowiedzialność na otoczenie. Nie
znam badań, w których analizowano związek między stylem wyja­
śniania a umiejętnościami uczenia się na błędach. Sądzę, że osoby pre­
ferujące styl optymistyczny nie wykazują w tym zakresie zbyt dużego
progresu. Ale może jest inaczej.
Uznanie własnej omylności oraz ograniczonego poziomu rozwoju
zdolności jest przejawem pokory. Osoba pokorna przyznaje, że zdarza
jej się popełniać błędy, że nie może mieć wszystkiego, czego pragnie, że
ma wady i w wielu sytuacjach potrzebuje wsparcia innych ludzi. To
właśnie oni mogą pomóc zebrać informacje o problemie, uświadomić
stosowane mechanizmy obronne i sposoby na zmianę zachowania. Są
to pierwsze ważne kroki na drodze do rzeczywistych zmian. W mode­
lu Jamesa O. Prochaski, Johna C. Norcrossa i Carla C. DiClemente jest
to podstawa przejścia z etapu prekontemplacji do kontemplacji79. Pro­
ces ten nie zostanie nigdy zainicjowany, jeśli ktoś będzie podtrzymywał
swój obraz jako osoby doskonałej i nieomylnej. Konfrontacja wyobra­
żenia na własny temat z rzeczywistością jest trudnym zadaniem także
dlatego, że wymaga odpowiedzi na pytanie o to, która wersja siebie
jest bardziej zgodna z wyznawanymi wartościami80. Jeśli ulegamy ma­
gii współczesnego nadczłowieka, wówczas wybierzemy iluzję, jeśli jed­
nak pociąga nas wizja budowania swojej siły poprzez rozwijanie cnót
i sił charakteru, wówczas lepiej spojrzeć prawdzie prosto w oczy.
Psychologiczne badania dotyczące pokory są dopiero w powijakach.
Można jednak wskazać pewne kierunki pracy nad tą siłą, a więc także
nad cnotą umiaru. Osoba pokorna to jednostka pogodzona z samą so­
bą, akceptująca siebie. Nie odczuwa potrzeby ani presji, by wywyższać
79 P ro ch ask a, J. O ., N o rcro ss, J. C ., D iC lem en te, C . C . (2008). Zmiana na dobre: rewolu­
cyjny program zmiany w sześciu stadiach, który pomoże ci przezwyciężyć złe nawyki i nada two­
jem u życiu właściwy kierunek. P rz e l. A . M ajch erczyk . W a rsz a w a : In sty tu t A m ity .
80 P o r. C a rr, A . (2 009). Psychologia pozytywna..., op. cit.
TRU DNA AKCEPTACJA PORAŻKI 147
się we własnych oczach i w oczach innych. Nie podejmuje działań zmie­
rzających do udowadniania sobie i innym, że jest warta więcej niż to, na
co wskazują jej cechy i osiągnięcia. Akceptacja siebie jest wyrazem siły
wewnętrznej i niezależności od aktualnych trendów, lansujących coraz
to nowe wzorce właściwego życia. Istotną rolę w rozwoju pokory nie­
wątpliwie odgrywa kształtowanie właściwej postawy wobec porażek.
Jeśli ktoś jest przeświadczony o ich naturalnym charakterze i nieuchron­
ności, wtedy łatwiej jest mu się z nimi pogodzić. Pomóc może w tym
kształtowanie orientacji na realizację celów mistrzowskich. Gdy tenden­
cja do rywalizacji ustępuje miejsca radości płynącej z dostrzegania ko­
rzyści czerpanych z samego wykonywania danej czynności, wtedy łatwiej
jest ująć przegraną jako chwilową trudność, wyzwanie, któremu należy
sprostać, a nie barierę, która frustruje i zamyka drogę do celu.
Zachętą do pracy nad pokorą powinny być pozytywne efekty zwią­
zane ze społecznym odbiorem tej siły. Z jednej strony pokora jest akcep­
towaną cechą, po części dlatego, że jest rzadka w społeczeństwie
osiągnięć, ale w pewnym stopniu również z tego powodu, że jest źró­
dłem pozytywnych zachowań. Pokora sprzyja przebaczeniu, hamuje
agresję i pozwala utrzymywać harmonijne relacje z innymi ludźmi. To
niezwykle pozytywny efekt, a przecież tak wiele osób unika odpowie­
dzialności za porażkę właśnie dlatego, że boi się agresji, zawodu i od­
rzucenia. Dodajmy, że zbytnia koncentracja na sukcesach i chwalenie się
osiągnięciami wywołują raczej zażenowanie i niechęć, a takiej osobie
przypina się etykietkę narcyza. Z drugiej strony kształtując pokorną
postawę, należy uważać, by nie popaść w drugą skrajność i nie utrwa­
lać wizerunku człowieka nieudacznego81. Wiele osób manipuluje wywie­
ranym wrażeniem poprzez ujawnianie własnej bezradności w obliczu
problemów, a nawet samoponiżanie. Celem takiego działania jest ob­
niżenie kryteriów oceny ze strony społeczeństwa, zmniejszenie wymagań
i uzyskanie wsparcia. W tym przypadku porażka zostaje instrumen­
talnie wykorzystana do zagwarantowania sobie w przyszłości mniej­
szej liczby doświadczeń, które mogłyby zagrażać samoocenie. O ile
takie działania są rzadko spotykane w biznesie, o tyle można je bez tru­
du dostrzec w małżeństwie, relacjach przyjacielskich i szkolnych. Chy­
ba w każdej rodzinie opowiadana jest jakaś anegdota o tym, że któryś
81 Zob. Szm ajke, A. (1999). A utoprezentacja..., op. cit.
148 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
TRU DN A AKCEPTACJA PORAŻKI 149
z jej członków próbował bezskutecznie naprawić lub zaparkować samo­ znaczące są postawa rodziców wobec osiągnięć, styl przywiązania oraz
chód, pomalować mieszkanie lub ugotować obiad. Historie są najczęściej dawanie przykładu. Otwartość na porażkę można również zwiększać
śmieszne, co łatwo akceptują zarówno osoby grające w nich rolę nieudacz­ w życiu dorosłym. Istotne znaczenie mają także działania ukierunko­
nika, jak i pozostałe, które podjęły się wykonania opisanego zajęcia. wane na obniżenie lęku przed porażką, praca nad samooceną prowa­
Jeśli chodzi o traktowanie porażki jako źródła pozytywnych zmian, dząca do decentracji, większej akceptacji siebie i uniezależnienia jej od
to trzeba powiedzieć, że jej akceptacja jest konieczna. Biorąc pod uwa­ opinii otoczenia. Ważne jest też odpowiednie podejście do realizacji ce­
gę przedstawione w tym paragrafie oddziaływania wychowawcze i tech­ lów, neutralizujące działanie taktyk obronnych poprzez aktywizowanie
niki zaradcze, można stwierdzić, że jest ona możliwa. Proces ten jest orientacji sprawczej. Kluczowe jest tu właściwe sformułowanie zamie­
sprzężony z rozwojem nadziei i pokory, a nade wszystko wymaga od­ rzeń i planu działania, a także wzbudzanie zaangażowania umożli­
wagi i dzielności. Przyznawanie się do błędów i nieunikanie tego, co wiającego sprawne działanie.
wzbudza lęk, jest przejawem męstwa i rzeczywistej siły charakteru. Za­
sługuje także na najwyższy szacunek. Niektórzy kibice piłki nożnej do
dziś wspominają niezwykłe zachowanie Włodzimierza Lubańskiego,
który grając w barwach Górnika Zabrze, strzelił ważną bramkę w po­
jedynku ze Stalą Rzeszów. Zamiast podnieść ręce ze szczęścia i rozpo­
cząć taniec radości, piłkarz podszedł do sędziego i powiedział, że jego
zdaniem bramka była strzelona nieprawidłowo, ponieważ pomógł so­
bie ręką. Tylko naśladować.

3.6. Podsumowanie

Porażka może się przyczynić do korzystnej zmiany, o ile zostanie odno­

towana i zaakceptowana. Jednakże obawy związane z negatywnymi
konsekwencjami niepowodzenia, tendencje do ochrony i wzmacniania
Ja, a także potrzeba aprobaty społecznej powodują, że podejmujemy
wiele działań, które to utrudniają. Jest to przejaw strategii defensywnej,
która poprzez formułowanie różnego typu iluzorycznych przekonań
chroni nas przed pogorszeniem aktualnej sytuacji. Taktyki obronne moż­
na przyporządkować poszczególnym etapom aktywności celowej. Ich
negatywny wpływ zaznacza się w obniżaniu znaczenia celu, w specy­
ficznym podejściu do realizacji planu czy w tendencyjnym wyjaśnianiu
sytuacji niepomyślnych. Kształtowanie otwartości na porażki jest moż­
liwe dzięki rozwojowi trzech sił psychicznych: nadziei, pokory i dziel­
ności. Rozwój tych dyspozyq'i jest możliwy już w dzieciństwie, dzięki
właściwym oddziaływaniom wychowawczym. W przypadku nadziei

R O Z D Z IA Ł 4
Powrót do pionu
Co należy zrobić po upadku? To, co robią dzieci: podnieść się.
Aldous Huxley
W ostatnim czasie język polski wzbogacił się o nowe słowo. Jest nim „re-
zyliencja". Nie brzmi najpiękniej, ale każdy, kto przełknął już takie języ­
kowe delicje jak „prokrastynacja" i „samoutrudnianie" łatwo się z nim
zaprzyjaźni. Słowo „rezyliencja" jest dowodem na współpracę psycho­
logów z językoznawcami w zakresie słowotwórstwa. Jest odpowiedni­
kiem angielskiego resilience, które w rodzimej literaturze tłumaczono
rozmaicie, jako „odporność", „prężność" lub „sprężystość". Zdaniem Ja­
na Strelaua rezyliencja „[...] podzieli [...] los innego swojego wielkie­
go poprzednika, czyli pojęcia stresu (pojęcia również nierodzimego,
pierwotnie pisanego w formie oryginalnej, czyli stress, a później spol­
szczonego już na »stres«)"1. Trzymam kciuki. Skoro poznaliśmy nowe
słowo, to teraz przybliżę jego znaczenie. Spotkałem trzy sposoby rozu­
mienia tego pojęcia. Po pierwsze, rezyliencja to inaczej „zdolność do
1 Strelau , J., Z a w a d z k i, B ., K a cz m a re k , M . (2 0 0 9 ). W p ro w ad zen ie. W : J. S trelau, B. Z a ­
w a d z k i, M . K a cz m a re k (re d .), Konsekwencje psychiczne traumy. Uwarunkowania i terapia
(s. 9 -1 1 ) . W a rsz a w a : Sch olar, s. U .
P O W R Ó T D O P IO N U 151
zaradnego i adekwatnego radzenia sobie w realizacji codziennych zadań
w zmiennych, nierzadko stresujących, warunkach życia"2. Innymi słowy,
jest to elastyczność, dzięki której potrafimy powrócić do stanu równo­
wagi po ustąpieniu czynników stresujących. Człowiek posiadający tę
umiejętność jest jak drzewo, które ugina się pod naporem wiatru, ale
potem, gdy nawałnica mija, powoli odtwarza pierwotny kształt korony
i może dalej się rozwijać. Po drugie, rezyliencję można rozumieć jako pro­
ces towarzyszący radzeniu sobie z trudnościami. Przypomnę, że po eta­
pie: „Stop! To jest porażka!" powinien nastąpić kolejny: Przegrupowanie:
przywracanie zdrowych postaw i mechanizmów radzenia sobie3. To
jest właśnie czas rezyliencji, przejmowania kontroli nad własnym ży­
ciem po niepowodzeniu, formułowania nowych planów i ich realizacji.
W końcu, po trzecie, psychologia pozytywna traktuje rezyliencję jako
tak zwaną cnotę nadrzędną (ang. master virtue)4. W takim rozumieniu „za­
rządza" ona działaniem bardziej podstawowych cnót i sil psychicznych,
wpływając na przyjęcie określonej strategii adaptacji do trudności. Moż­
na powiedzieć, że jest dyrygentem orkiestry sił witalnych.
Proces powrotu do normy po poniesionej porażce jest złożony, po­
nieważ tak jak mróz ścina rośliny, utrudniając im wegetację, tak samo
niepowodzenie poraża różne aspekty funkcjonowania człowieka. Skon­
centruję się na czterech najważniejszych aspektach, którymi są: (1) trud­
ne emocje, (2) samoocena, (3) relacje z innymi ludźmi i (4) aktywność.
Porażka może w różnym stopniu zaznaczyć się w każdym z tych wymia­
rów. Na przykład osoba licząca na awans po niepomyślnej dla siebie
decyzji szefa może mieć wątpliwości dotyczące własnych kompetencji.
Piłkarz, który nie strzelił rzutu karnego, czym przyczynił się do przegra­
nej w finale mistrzostw, może przede wszystkim doświadczać smutku
i wstydu. Kandydat w wyborach parlamentarnych po uzyskaniu nieko­
rzystnego wyniku może odczuwać społeczną pustkę wokół swojej oso­
by, a odchodzący od stołu negocjator po fiasku rozmów może przede
wszystkim martwić się dalszym przebiegiem swojej kariery. Wachlarz
2 U ch n a st, Z . (1 9 9 7 ). P rę ż n o ść o so b o w a . E m p iry cz n a ty p o lo g ia i m e to d a p o m ia ru .
Roczniki Filozoficzne, XLV, s. 27.
3 Por. N ew ton , N . A ., K hanna, C ., T hom pson , J. (2008). W orkp lace failure: M astering the
last tab oo. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 60(3), 2 2 7 -2 4 5 .
Psychologia pozytywna. W a rsz a w a : W y d a w n ictw a A k ad e­
4 P o r. T rzeb iń sk a, E. (2008).
m ickie i Profesjon alne.
152 POZY TY WN A P SY C H OLO GIA PORAŻKI
reakcji na porażkę jest szeroki i trudny do przewidzenia w każdym
przypadku. Ponadto różnimy się między sobą wrażliwością na sytu­
acje stresowe. Trudności najlepiej znoszą ludzie o tak zwanej osobo­
wości odpornej (ang. hardy personality)5. Są oni przekonani o własnej
kontroli nad sytuacją i spostrzegają trudne wydarzenia jako wyzwa­
nia. W sytuacji porażki tacy ludzie potrzebują tylko podtrzymania na
duchu i zapewnienia o tym, że ktoś trzyma kciuki za powodzenie ich
dalszych działań. Natomiast osoby mniej odporne mogą wymagać sta­
łej obecności innych ludzi i wieloaspektowego wsparcia.
W zależności od sytuacji odzyskiwanie równowagi po poniesionej
porażce może albo być procesem bardzo krótkim, albo wydłużonym
w czasie i trwającym miesiące, w przypadku traumatycznych wyda­
rzeń zaś - lata, a nawet dziesięciolecia. Sportowcy biorący udział w tur­
nieju nie mają zbyt wiele czasu, by otrząsnąć się po przegranym meczu.
Następnego dnia czeka ich kolejne spotkanie, w którego trakcie muszą
ponownie wykazać się hartem ducha, motywacją i sprawnością. Wycho­
dzenie na boisko z obciążeniem psychicznym wynikającym z poniesio­
nej klęski jest złą wróżbą dla wyniku. Z kolei osoby, które z dnia na
dzień straciły pracę, mogą przez długi czas rozpamiętywać doznaną
przykrość, nie potrafiąc dojść do siebie, pogodzić się z życiową poraż­
ką i niesprawiedliwym losem.
Porażkę można porównać do crush testu, który każdego dnia po­
wtarza się w fabrykach samochodów. W warunkach laboratoryjnych albo
rozpędza się auto, które uderza z określoną siłą w przeszkodę, albo bryła
imitująca innego użytkownika ruchu wpada na samochód z określonej
strony. Znam koncern, którego badacze jeżdżą na miejsca rzeczywistych
wypadków i analizują szkody zaistniałe w warunkach naturalnych.
Dzięki crush testom udowodniono skuteczność pasów bezpieczeństwa,
odpowiedniego kształtu fotela oraz dodatkowych wzmocnień w karo­
serii. Analogicznie dzięki właściwemu przepracowaniu niepowodzenia
każdy z nas może wzmocnić się w aspekcie, który okaże się najbardziej
delikatny. Nie chodzi przy tym o to, żeby stać się jednostką niewrażliwą
na porażki, ale o to, by doświadczane trudności nie wysadzały nas z sio­
dła, lecz umożliwiały dalsze funkcjonowanie. Trudności mogą nie tylko
5 N p . K ob asa, S. C . (1 9 7 9 ). Stressful life ev en ts, p erson ality , an d h ealth - In q u iry into
h ard in ess, journal o f Personality and Social Psychology, 3 7 , 1 -1 1 .
P O W R Ó T D O PIONU 153
hartować i wzmacniać, ale także rozwijać poprzez kształtowanie sił psy­
chicznych. Przyjrzyjmy się zatem sposobom przepracowywania trud­
nych emoq'i, dojrzałej ochrony przekonań na własny temat, kształtowa­
nia wsparcia społecznego i wytrwałości umożliwiającej realizację zadań.
Trudno sobie wyobrazić kształtowanie tych umiejętności bez doznawa­
nia niepowodzeń.
4.1. Pozytywne strony przykrych emocji
Emocje są jak dzikie konie i potrzeba wielkiej mądrości, by je okiełznać.
Paulo Coelho, Brida
Zgodnie z jednym z dawnych proroctw koniec świata miał nadejść
20 lutego 1524 roku. Przepowiadano wielką powódź, wywołaną ko-
niunkcją wszystkich planet na niebie. Informacja szybko przenosiła się
pocztą pantoflową i musiała być bardzo wiarygodna, bo w Europie wy­
buchła panika. Ludzie masowo opuszczali swoje domy, sprzedawali
cały swój dobytek, wznosili fortece zaopatrzone w zapasy żywności
i wodę, budowali też arki na wzór biblijnego Noego. Jeden z niemiec­
kich hrabiów o nazwisku von Iggelheim zbudował nawet luksusową,
jak na owe warunki, trzypiętrową arkę. Gdy w „sądnym" dniu zaczął
padać mały deszcz, ludzie zapragnęli znaleźć na niej schronienie. Hra­
bia zastąpił im jednak drogę, w wyniku czego został ukamienowany,
a wielu ludzi straciło życie pod stopami spanikowanego tłumu. Strach
i złość dały wybuchową mieszankę. Emocje tłumu zostały nieco ostu­
dzone, gdy deszcz przestał padać. Mimo że przepowiednia dotycząca
końca świata okazała się błędna, dla wielu osób, w tym dla broniącego
dostępu do arki hrabiego von Iggelheima, i tak był to ostatni dzień ży­
cia6. Rozbieżność między tym, czego pragniemy a tym, co osiągamy,
wzbudza emocje, tak jak różnica potencjałów między dwoma punkta­
mi obwodu powoduje napięcie elektryczne. Zdaniem Nico Frijdy: „Roz­
bieżność między bieżącym, faktycznym stanem rzeczy, a »celem« jest
6 Por. Vitelli, R. (2011). Storm in g the ark. h ttp ://w w w .r a n d i.o rg /s ite /in d e x .p h p /s w if t-
-b lo g /1 1 9 8 -s to rm in g -th e -a rk .h tm l (p ob ran o 2 0 .0 5 .2 0 1 1 r.).
154 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
sygnalizowana centralnemu układowi zarządzania działaniem, a funk­
i ę takich sygnałów spełniają właśnie emocje"7. Emocje pozytywne, ta­
kie jak radość czy duma, sygnalizują, że nasza aktywność dobrze służy
realizacji naszych celów. Z kolei przykre emocje, zwyczajowo określa­
ne mianem negatywnych, takie jak strach lub gniew, są wzbudzane przez
zdarzenia zagrażające bądź przeszkadzające realizacji różnych intere­
sów. Jest zrozumiałe, że mają one szczególnie silny ładunek, gdy chodzi
o ratowanie życia w obliczu realnego lub domniemanego zagrożenia.
Związek między sukcesem i porażką a kierunkiem przeżywanych
emocji był przedmiotem wielu badań psychologicznych. Lauri Nummen-
maa i Pekka Niemi dokonały przeglądu 32 badań przeprowadzonych
do 2002 roku, w których łącznie wzięło udział 2468 osób8. Metaanaliza nie
pozostawia wątpliwości, że sukces i niepowodzenie doświadczane przez
uczestników badań skutkują odmiennymi reakcjami afektywnymi - po­
wodzenie pozytywnymi, a porażka negatywnymi. Badaczki doszły na­
wet do wniosku, że eksperymentator, któremu zależy na wzbudzeniu
pozytywnych lub negatywnych stanów emocjonalnych u osób testowa­
nych, powinien dawać im zadania, które prowadzą albo do sukcesu, al­
bo do porażki. Tak się też robi. W kontrolowanych warunkach, których
wymagają badania psychologiczne, doświadczenie porażki „serwuje się"
na kilka sposobów. Osoby testowane mogą doznawać niepowodzenia,
wypełniając rzeczywisty lub rzekomy test inteligencji, rozwiązując za­
dania wymagające wnioskowania przez analogię, czytając historie o lu­
dziach, którzy odnieśli porażkę, testując umiejętności społeczne, biorąc
udział w rywalizacji sportowej albo wykonując jakieś zadania moto-
ryczne. Wszystko po to, żeby móc badać intensywność i koloryt emocji
oraz sposób radzenia sobie z nimi.
Spotkałem się z opiniami, że emocje pojawiające się w sytuacji do­
świadczania sukcesu i porażki różnią się nie tylko kierunkiem, ale tak­
że intensywnością. Alan Carr, odwołując się do psychologii ewolucyjnej,
sugeruje, że porażki przeżywamy intensywniej, ponieważ służyło to
7 Frijd a, N . (2 0 1 1 ). E m ocje są funk cjon alne - n a og ół. W : P. E k m an , R. J. D av id so n
(re d .), Natura emocji: podstawowe zagadnienia (s. 1 0 2 -1 1 1 ). P rzeł. B. W ojciszk e. G d ańsk:
G d ańskie W y d a w n ictw o P sy ch o lo g icz n e , s. 103.
8 N u m m e n m a a , L., N iem i, P. (2004). In d u cin g affective states w ith su ccess-failu re m a ­
n ip u latio n s: A m eta-an alysis. Emotion, 4(2), 2 0 7 -2 1 4 .
P O W R Ó T D O PIONU 155
przetrwaniu naszych przodków9. Wyjaśnia, że „ucieczka zwierzęcia,
na które długo i usilnie polowano, była stratą wywołującą intensyw­
niejsze przeżycia emocjonalne niż upolowanie tego zwierzęcia po dłu­
giej pogoni. Ci, którzy przeżywali intensywne emocje po stracie, byli
silnie zmotywowani do cięższej pracy, by uniknąć niepowodzeń, dlate­
go przetrwali. Ci, którzy nie odczuli intensywnych emocji w odpowie­
dzi na stratę, nie byli motywowani do większego wysiłku i unikania
przegranej, więc prawdopodobnie przeżyli wielokrotne straty poży­
wienia, schronienia oraz innych rzeczy potrzebnych do przetrwania,
dlatego wymarli"10. To niezwykle sugestywny obraz, ale współczesne
badania prowadzone na gruncie psychologii decyzji nie potwierdzają,
że strata 100 złotych jest silniejszym doznaniem niż znalezienie tej sa­
mej kwoty. Zauważono zaś inną ciekawą zależność. Okazuje się, że lu­
dzie boleśniej przeżywają dwie lub więcej strat rozłożonych w czasie niż
ich kumulację11. Zgodnie z tym stwierdzeniem jednoczesna informacja
o tym, że zgubiliśmy kartę kredytową oraz że nie przyjęto naszego
dziecka do przedszkola byłaby mniej bolesna, niż gdybyśmy dowiedzie­
li się o tych zdarzeniach w pewnym odstępie czasowym. Można na tej
podstawie dojść do paradoksalnego wniosku, że jeśli rzeczywiście nie­
szczęścia chodzą parami, to tylko dla naszego dobra.
Porażka jest zazwyczaj sytuacją stresującą, nieprzyjemną, a wa­
chlarz przykrych emocji, których można przy tej okazji doświadczyć, jest
bardzo szeroki. Pisałem już o tym, że określając je mianem „negatyw­
ne", zakładamy, iż skoro jawią się jako nieprzyjemne stany, to są szko­
dliwe i niepotrzebne, a przecież niektóre z nich mogą mobilizować do
działania, nie mówiąc już o dostarczaniu ważnych informacji o aktual­
nym położeniu. Konsekwencją takiego myślenia jest poszukiwanie spo­
sobów, by jakoś ukryć lub zneutralizować trudne emocje. Takie prze­
konania kształtują się już w początkowym etapie rozwoju emocjonalnego
większości ludzi. Wytwarzają się wówczas takie programy emocji, któ­
re są zgodne ze zwyczajami panującymi w danym środowisku społecz­
nym, a więc przeżywanie uczuć jest dostosowywane do oczekiwań
9 C a rr, A . (2009). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. P rzeł. Z . A .
K rólicki. P o zn ań : Z y sk i S-ka.
10 Ibidem, s. 55.
11 T y szk a, T . (1 9 9 9 ). Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji. G d ańsk:
G dańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
 156 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
innych ludzi12. Jak wiadomo, w społeczeństwie osiągnięć premiowane
są afirmacja i radość. Osoba szczęśliwa to przede wszystkim osoba
uśmiechnięta. Dziecko, które przeżywa smutek czy wstyd, jest najczę­
ściej od razu zabawiane i rozweselane. W ten sposób uczy się, że prze­
żywane przez nie stany afektywne są niepożądane. Z analiz prowadzo­
nych na gruncie psychologii pozytywnej wynika jednak, że w sytuaq'ach
stresujących zbawienne jest nie wypieranie, lecz właśnie ujawnianie
przykrych emocji. Odkryto, że emocje pozytywne i negatywne nie są
dwoma krańcami jednego kontinuum, lecz pojawiają się w wyniku
funkcjonowania osobnych mechanizmów neurofizjologicznych. Ozna­
cza to, że „przeciąganie" osoby w kierunku bardziej przyjemnego sta­
nu afektywnego nie jest tożsame z automatycznym wygaszaniem przy­
krych doznań. Każdy człowiek może jednocześnie odczuwać swoistą
mieszankę pozytywnych i negatywnych emocji. Wyniki badań, w któ­
rych analizowano związek między siłą doświadczanego stresu a reakcjami
emocjonalnymi, nasunęły wniosek, że przewaga emocji pozytywnych
prowadzi do korzystnych efektów zdrowotnych, ale tylko wtedy, gdy
stres jest słaby lub umiarkowany. W warunkach silnego stresu najlep­
sze wskaźniki zdrowia uzyskano, gdy emocje pozytywne i negatywne
były w równowadze13. Poza tym tłumienie trudnych emocji jest kosz­
towne - stwierdzono, że u osób cierpiących na choroby układu serco-
wo-naczyniowego może zwiększyć nawet trzykrotnie ryzyko zawału
i przedwczesnej śmierci. Szczególnie narażone są osoby mające skłon­
ność do przeżywania przykrych emocji oraz problemy z ich wyraża­
niem w sytuacjach społecznych14. Tłumienie trudnych przeżyć prowa­
dzi do pobudzenia układu sympatycznego i paradoksalnie zwiększa
ich dostępność. Im mniej chce się myśleć o trudnościach, tym częściej
pojawiają się one w strumieniu świadomości. Dokładnie tak, jakbyśmy
przez chwilę się skoncentrowali i wysiłkiem umysłu spowodowali, by
12 P o r. T rzeb ińsk a, E . (2 0 0 8 ). Psychologia pozytywna..., op. cit.
13 L a rse n , J. T ., H em en o v er, S. H ., N o rris, C . J., C a c io p p o ,}. T. (2004). C zerp an ie k o rzy ­
ści z n iep ow od zen ia: o z a le ta ch w sp ó łp o b u d z e n ia em ocji p o z y ty w n y ch i n eg aty w n y ch .
W : J. C zap iń sk i (red .), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach czło­
wieka (s. 3 0 3 -3 1 6 ). P rzel. J. Su checki. W a rsz a w a : W y d a w n ictw o N au k o w e P W N .
14 N p . D enollet, J. K. L., P e d e rse n , S. S., V rin ts, C . ]., C o n ra a d s, V . M . (2 0 0 6 ). U sefu l-
ness of ty p e D p erso n ality in p re d ictin g fiv e-y ear card iac ev en ts ab o ve an d b ey o n d co n ­
cu rre n t sy m p to m s of stress in p atien ts w ith c o ro n a ry h e a rt disease. The American Journal
of Cardiology, 97(7), 9 7 0 -9 7 3 .
P O W R Ó T DO PIONU 157
przez moment nie myśleć o... czerwonym nosie clowna. Nasz umysł,
aby czemuś zaprzeczyć, najpierw musi sobie to przedstawić. Dlatego
unikając myśli o przykrych stanach, sami je wywołujemy. To jednak
nie wszystko. Stwierdzono na przykład, że pacjentki z rakiem piersi, któ­
re zachęcano do wyrażania uczuć dotyczących choroby, przeżywały
średnio 37 miesięcy więcej niż pacjentki z grupy kontrolnej. Nie elimi­
nowały one negatywnych emocji ani ich nie neutralizowały, lecz kon­
frontowały się z nimi. Odnajdywały optymalną proporcję między emo­
cjami pozytywnymi i negatywnymi15.
Przedstawione wyniki badań mocno przemawiają za przywróce­
niem właściwego statusu negatywnym stanom afekty wnym. Wystarczy
zresztą pójść do szpitala i posłuchać rozmów przy łóżku chorego, że­
by zauważyć, jak wielką mamy trudność z wyrażaniem strachu i bólu.
W szkole uczymy się wielu mądrych rzeczy, ale nie tego, jak mówić
o przykrych uczuciach i jak prowadzić sensowną rozmowę na ten te­
mat z cierpiącą osobą. Zamiast tego, pochylając się nad łóżkiem chore­
go, powtarzamy niczym mantrę zdania typu: „Wszystko będzie dobrze".
Wiemy, że stan chorego jest poważny, mimo to staramy się siłą woli
utrzymać uśmiech na twarzy, a dopiero po wyjściu z sali dać upust
swoim emocjom. Często towarzyszy temu głębokie przekonanie, że
właśnie tak należy czynić, bo to jest dla pacjenta najlepsze. Nie zmieni­
my tego z dnia na dzień. Pomóc w tym może rozwój kreatywności i in­
teligencji emocjonalnej. Przejawem kreatywności emocjonalnej jest
uniezależnienie własnej uczuciowości i programów wyrażania emocji
od wymagań otoczenia16. Rozwijając ją, wcielamy się w artystę, który
indywidualnie dobiera i łączy rozmaite środki wyrazu i wyraża to, co
jest trudno nazwać, jednocześnie uwypuklając autentyczność i głębię
przeżycia. Dzięki pogłębianiu kontaktu z własnymi emocjami można za­
cząć je traktować jak niezwykłe listy od siebie do siebie, przekazy za­
wierające osobistą i ważną informację o tym, co się aktualnie dzieje i co
możemy z tym zrobić. Jest to szansa odkrycia dla siebie trudnych i naj­
częściej tłumionych emocji, doświadczania ich w odmienny niż wcze­
śniej sposób, a nawet czerpania zadowolenia z tego, jak przebiegają
15 Ibidem.
16 A verill, J. R. (1999). In d ivid u al differences in em otio n al creativ ity : S tru ctu re a n d c o ­
rrelates. Journal of Personality, 67, 3 3 1 -3 7 1 .
158 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
i jakie przynoszą skutki. Dowiedziono, że emocjonalna kreatywność
prowadzi do lepszego radzenia sobie ze stresem i zwiększa dostępność
takich konstruktywnych strategii, jak: samokontrola, planowanie roz­
wiązywania problemu, szukanie wsparcia społecznego i odnajdywa­
nie pozytywnych stron trudnych sytuacji17. Sytuacja porażki może być
inspiracją do doskonalenia tej umiejętności.
Dzięki doświadczaniu niepowodzeń w wymiarze afektywnym mo­
żemy również rozwijać inteligencję emocjonalną. Zainteresowanie tą
dyspozycją wzrosło dzięki bestsellerowi Daniela Golemana Inteligencja
emocjonalna oraz realizowanych na fali mody niezliczonych warsztatów
i szkoleń, skierowanych już chyba do wszystkich grup zawodowych18.
Myślę, że świadomość istnienia tej dyspozycji jest dość duża, ale mimo
to krótko ją scharakteryzuję, ponieważ jest to siła psychiczna, która jako
składnik inteligencji społecznej wspiera cnotę humanitaryzmu. John D.
Mayer, Peter Salovey i David R. Caruso traktują inteligencję emocjo­
nalną jako zdolność do przetwarzania informacji emocjonalnych, na
którą składają się cztery umiejętności: percepcja emocjonalna, czyli zdol­
ność odczytywania emocji („Jestem rozgniewany"), integracja emocji
wyrażająca się w wiązaniu uczuć z odpowiednimi myślami („Złość po­
woduje, że źle oceniam zachowanie innych"), rozumienie emocjonalne,
które jest umiejętnością pojmowania konsekwencji emocji („Moją złoś­
cią ranię innych"), oraz zarządzanie emocjami, czyli ich regulowanie,
otwartość na doświadczanie nowych emocji i kontrola sposobu wyra­
żania19. Kompetencje emocjonalne mogą być rozwijane już od niemow­
lęctwa w obszarach samoobserwacji i zwiększania świadomości
emocjonalnej, samoregulacji w celu zarządzania negatywnymi emocja­
mi, komunikowania się w celu budowania relacji i okazania empatii
oraz rozwiązywania różnych problemów i osiągania celów20. Punktem
wyjścia w rozwoju inteligencji emocjonalnej jest lepsze poznanie sta­
nów afektywnych, które towarzyszą niepowodzeniom. Ważne jest
dostrzeżenie ich odrębności i znaczenia, jakie mają dla naszego rozwoju.
Psychologia pozytywna..., op. cit.
17 P o r. T rzeb ińsk a, E . (2 0 0 8 ).
18 G o lem an , D . (1997). Inteligencja emocjonalna. P rzeł. A . Jankow ski. P o zn ań : M ed ia R o­
dzina.
19 M a y e r, J. D ., Salovey, P ., C a ru so , D. R . (2 0 0 0 ). E m o tio n al in telligen ce as Z eitg eist, as
p e rso n a lity an d as a m e n tal ability. W : R. B ar-O n , J. P ark er (red .),
nal intelligence (s. 9 2 -1 1 7 ). San F ran cisco : Jossey -B ass.
20 P o r. C a rr, A . (2 0 0 9 ). Psychologia pozytywna..., op. cit.
P O W R Ó T DO PIONU 159
Poznajmy zatem lepiej rozczarowanie, smutek, strach, gniew, wstyd, po­
czucie winy i zażenowanie. Zwróćmy uwagę na informację, którą nam
przekazują, oraz możliwy korzystny sposób przepracowania tych stanów.
4.1.1. Rozczarowanie
Rozczarowanie sygnalizuje, że aktualna sytuaq'a nie spełnia zakładanych
oczekiwań. Każdy, kto wędrował po górach, wie, jak przyjemnie jest spojrzeć
na szczyt góry i zapragnąć się na nim znaleźć. Jednak wędrówka jest za­
zwyczaj o wiele bardziej skomplikowana niż się to pierwotnie zakłada.
Szczyt szybko znika z pola widzenia i pojawiają się różne trudności. Da­
je o sobie znać zmęczenie, pogoda się zmienia, a teren jest bardzo stromy.
Początkowy entuzjazm często ustępuje miejsca rozczarowaniu. Znają to
uczucie wszyscy, którzy napotkali trudności w trakcie nauki języka, gry
na instrumencie czy kierowania pojazdem, oraz ci, którzy zapragnęli
schudnąć lub przytyć, polepszyć sprawność ruchową w czasie rehabili­
tacji, zmienić styl komunikacji z małżonkiem bądź zerwać z nałogiem. Gdy
tylko pojawiają się przeszkody, pojawia się i rozczarowanie. Jest ono tym
większe, im łatwiejszy do osiągnięcia wydawał się nam cel. Wykazali to
Wilco W. van Dijk i Joop van der Pligt21. W jednym z eksperymentów po­
prosili studentów o to, by wyobrazili sobie, że biorą udział w pięciu róż­
nych loteriach. Różniły się one zarówno wysokością potencjalnej wygranej,
jak i szansą na to, by zgarnąć tę pulę. W pierwszej można było wygrać
równowartość 700 dolarów, co było prawdopodobnie w 90% przypad­
ków, w piątej zaś wygrana wzrosła do 6500 dolarów, lecz szansa zmala­
ła do 10%. Następnie studenci mieli sobie wyobrazić, że ponieśli porażkę
w każdej z tych loterii, i ocenić stopień swojego rozczarowania w po­
szczególnych przypadkach. Zgodnie z przewidywaniami okazało się, że
badani przejawiali najsilniejsze rozczarowanie wtedy, gdy szansa na wy­
graną była największa, niezależnie od tego, że mogli wówczas wygrać
mniejszą kwotę. Jest to zgodne z potocznymi obserwacjami. Ból porażki
jest silny, gdy sukces jest na wyciągnięcie ręki, gdy już „wchodzimy do
ogródka i witamy się z gąską". Każdy kibic piłkarski w naszym kraju zna
slogan: „Miało być tak pięknie, a wyszło tak jak zwykle". Powtarzamy go
The handbook of emotio­ 21 V an Dijk, W . W ., v a n d er Pligt, J. (1997). T he im p act of p rob ab ility and m agn itu d e
of o u tco m e o n d isap p o in tm en t an d elation . Organizational Behavior and Human Decision
Processess, 69(3), 2 7 7 -2 8 4 .
 160 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
po nieudanych występach biało-czerwonych. Czasem nawet jedno zwy­
cięstwo drużyny narodowej rozbudza nadzieje związane z przekona­
niem, że wygrana jest niemal pewna. Niepowodzenie jest jednak nauczką,
by szacować prawdopodobieństwo sukcesu na podstawie innych wskaź­
ników. Mimo wszystko emocje podsycane pragnieniem wygranej naj­
częściej wygrywają z rozumem i chłodną kalkulacją.
Rozczarowanie to nieprzyjemny, acz pożyteczny stan. Jest towa­
rzyszem każdej podróży, który zadaje nam pytanie o to, czy cel, do któ­
rego dążymy, jest dla nas rzeczywiście tak ważny, jak myśleliśmy o nim
na początku, i czy w związku z tym chcemy pokonywać napotkane
trudności, czy też zrezygnować z działania. Osoby, które charaktery­
zuje słomiany zapał, odczytują rozczarowanie jako głos nawołujący do
przerwania działania i wybrania nowego celu. Z kolei osoby wytrwa­
łe uznają, że cel jest na tyle ważny, iż warto zintensyfikować wysiłek
i pokonać przeciwności, tak jak w podanym przykładzie.
W ostatnich latach dużą popularnością cieszy się nauka rozmaitych
sztuczek zręcznościowych, takich jak żonglowanie. Proponując to me­
nadżerom, z którymi pracuję, zazwyczaj na początku spotykam się
z pewnym oporem. Negatywne nastawienie jednak szybko mija, gdy
tylko biznesmeni dostrzegają, że doskonalenie tej umiejętności jest
prototypem sytuacji wprowadzania zmian, wymagającej precyzyjne­
go formułowania celów, instruowania, motywowania, przekazywania
informacji o efektach i wspierania w sytuacji napotykanych trudności.
Miejsce oporu zazwyczaj zajmuje entuzjazm. Menadżerowie ocho­
czo podchodzą do ćwiczeń, traktując je również jako wyzwanie i oka­
zję do sprawdzenia się. Zawsze pytam, czy na pewno chcą się nauczyć
żonglować. Odpowiedź jest zazwyczaj twierdząca. Po kilku nieuda­
nych próbach entuzjazm mija i pojawia się rozczarowanie. Część osób,
zniechęcona, odkłada rekwizyty. Wtedy ponawiam pytanie. Więk­
szość odpowiada „tak”, ale to słowo ma zupełnie inny wydźwięk niż
poprzednia ekspresja zgody22.
22 W ięcej in teresu jących in form acji n a te m a t p o ż y tk ó w p ły n ący ch z żo n g lo w an ia zob.
w : M ark iew icz, P ., U rb a n , M ., F o rtu n a , P. (2 0 0 5 ). Ż o n g lo w an ie sp rzyja m ó zg o w i.
raktery, 100, 2 8 -3 0 .
P O W R Ó T D O PIONU 161
Gdybyśmy nie odczuwali rozczarowania, realizowalibyśmy cele
mechanicznie, bez względu na to, czy są dla nas ważne czy nie. Poko­
nywalibyśmy trudności, nie zadając sobie pytania, czy to rzeczywiście
droga, którą powinniśmy kroczyć. Poza tym każdy mógłby nas skusić
dowolną obietnicą, wiedząc, że i tak nie złożymy reklamacji. Świat za­
pełniłby się sprzedawcami, których główną dewizą byłoby hasło: „Nikt
wam nie da tyle, ile ja wam naobiecuję". Rozczarowanie jest ważnym
znakiem na szlaku życia.
4.1.2. Smutek
Każda rywalizacja polega na tym, że ktoś wygrywa, a ktoś przegrywa.
Niezwykle wzruszający jest widok łez w oczach zawodników po prze­
granym meczu. Zwycięzcy skaczą z radości, przegrani zaś siedzą na
murawie, parkiecie lub tartanie ze spuszczonymi głowami i twarzami
zakrytymi dłońmi. Smutek pojawia się wtedy, gdy porażce towarzy­
szy doświadczenie straty. Przeżywają go głównie osoby, które były mo­
tywowane pozytywnie, a więc te, których działanie było napędzane
nadzieją na sukces23. Gdy jesteśmy zorientowani na sukces, interesuje
nas przede wszystkim dobre, napawające dumą wykonanie zadania.
Jesteśmy jak kandydat do parlamentu liczący na zwycięstwo w wybo­
rach, dla którego każda inna opq'a niż wygrana jest porażką. Jeśli nie wy­
grywamy, pojawiają się uczucia z kręgu depresji i przygnębienia (ang.
dejection-related emotions), a więc smutek, niezadowolenie, zawód czy
poczucie niespełnienia ideałów24. Smutek uświadamia nam wartość
utraconego dobra i pozwala na głębszą analizę jego rzeczywistego zna­
czenia dla naszego życia. Negatywny nastrój sprzyja refleksyjności,
ułatwia rozważanie różnych wariantów działania i wyciąganie wnio­
sków na przyszłość25. Osoby radosne są głównie nastawione na działa­
nie, a zbytni optymizm często prowadzi do pochopnych decyzji. Smutek
23 C a rv er, C . S. (2001). A ffect an d the functional bases of b eh avior: O n the dim ensional
stru ctu re of affective exp erien ce. Personality and Social Psychology Review, 5(4), 3 4 5 -3 5 6 .
24 F o rster, J., W e rth , L. (2009). R eg u lato ry focu s. C lassic find ings an d n ew d irections.
W : G. B. M osk o w itz, H . G ran t (red .), The psychology of goals (s. 3 9 2 -4 2 0 ). N e w Y o rk -
L o n d o n : T he G u ilford P ress.
Cha­ 25 Z ob. F o rtu n a , P. (2007). R ola n astroju w kom unikacji persw azyjn ej. K ierunki b ad ań .
W : A . B łachn io, A . G ózik (red .), Bliżej emocji (s. 1 5 9 -1 7 4 ). Lublin: W y d aw n ictw o K U L .
162 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
może więc odgrywać pożyteczną rolę, o ile nie przekształci się w depre­
sję, nie wyhamuje aktywności i zupełnie wyłączy z normalnego życia.
Znam przypadek osoby odpowiedzialnej za przebieg ważnych nego­
cjacji, która po nieudanych rokowaniach zaszyła się w domu, zasło­
niła okna i w samotności spędzała trudny czas. Jej myśli krążyły wokół
popełnionych błędów, które teraz wydawały się ewidentne, wcześniej
zaś zostały niezauważone lub zbagatelizowane. Dzięki takiej „smut­
nej” analizie osoba ta wyciągnęła jednak konkretne wnioski, które
w przyszłości zaowocowały bardziej dojrzałą strategią negocjacji.
Pierwszym krokiem była szczera i otwarta rozmowa na temat poraż­
ki, niebagatelizowanie jej, lecz powolne przekształcanie w wyzwanie
do bardziej przemyślanych działań w przyszłości. Nowym wnioskom
towarzyszyło stopniowe przesuwanie zasłon i wpuszczanie światła do
życia - dosłownie i w przenośni.
Kolejne powodzenia kształtują silne przekonanie o własnej sku­
teczności i wzmacniają nadzieję na sukces. Los jednak najczęściej
wiedzie drogą bardziej krętą i wyboistą niż się to pierwotnie zakłada.
Jedna osoba polegnie, prowadząc szkolenie, inna zepsuje ważną pre­
zentację, a jeszcze kolejna popełni poważny błąd w badaniach nauko­
wych lub diagnozie lekarskiej. Im większa początkowa nadzieja na
sukces, tym głębszy smutek po przegranej. Jednak to przecież jedyna sy­
tuacja, w której możemy nauczyć się pokory, doświadczając granic
swoich umiejętności i zdolności. Bez tego trudno jest właściwie zarzą­
dzać swoim rozwojem. Osoba, która chce zapisać się na kurs języko­
wy, najpierw powinna wypełnić test, który ujawni poziom jej umiejęt­
ności. Część zadań rozwiąże, a w pozostałych popełni błędy. Dzięki
temu precyzyjnie określi punkt, od którego powinna rozpocząć dal­
szą edukację. Wszelkie manipulacje w tym zakresie nie mają sensu.
Wprawdzie unikanie refleksji na temat własnych ograniczeń, które do­
prowadziły do straty, wspierane kompulsywną zamianą smutku na
wesołość, poprawia na chwilę samopoczucie, ale nie chroni przed ko­
lejnymi wpadkami.
P O W R Ó T D O PIONU 163
4.1.3. Strach
W większości instytucji telefon od sekretarki szefa, która zaprasza „na
rozmowę", wywołuje nieprzyjemny dreszcz emocji. W głowie aż roi się
od domysłów związanych z możliwymi przewinieniami, błędami i nie­
dociągnięciami. Jeśli były one ewidentne, wtedy prawdopodobna staje
się rozmowa dyscyplinująca lub nawet kończąca współpracę. Strach po­
jawia się w obliczu zagrożenia, gdy niepowodzenie zwiększa prawdo­
podobieństwo utraty jakiegoś ważnego dla nas dobra, na przykład pracy,
niezależności, pozycji społecznej, stypendium czy ważnej osoby. Charles S.
Carver uważa, że strach przeżywają te osoby, które dążąc do celu, by­
ły motywowane negatywnie, a więc koncentrowały się na uniknięciu
porażki26. Działają one jak defensorzy, dla których samo uniknięcie pro­
blemów jest już swego rodzaju wygraną. Towarzyszy temu ulga odczu­
wana zawsze, gdy „kamień spada z serca". Funkq'onując w ten sposób,
przypominamy policjanta, który dba, by na skrzyżowaniu nie doszło
do kolizji, albo dietetyka, który robi wszystko, by jego podopiecznemu
nie przybyło dodatkowych kilogramów. Brak dotrzymania tych obietnic
skutkuje pojawieniem się reakcji emocjonalnych z kręgu niepokoju i lę­
ku (ang. agitation-related emotions). Oprócz strachu mogą wystąpić także
obawa przed karą, napięcie lub poczucie winy.
Strach może się pojawiać zarówno przed doznaniem porażki (w po­
staci lęku przed porażką), jak i po niej, stając się elementem afektywne-
go wymiaru doznanego niepowodzenia. W pierwszym przypadku
pokonanie lęku jest wyrazem odwagi i dzielności. Chodzi o to, by czło­
wiek nie stchórzył i jak żołnierz odważnie ruszył do boju. Lęk jako efekt
porażki jest inny. Jeśli obejmuje całego człowieka i paraliżuje jakąkol­
wiek aktywność, konieczna jest specjalistyczna pomoc, połączona z ćwi­
czeniami relaksacyjnymi, słuchaniem spokojnej muzyki, spacerami czy
rozluźniającymi masażami. Gdy jednak poziom lęku pozwala dalej funk­
cjonować, warto nie tyle radzić sobie z nim, ile właściwie go wykorzy­
stać (jak w przypadku defensywnego pesymizmu). W pierwszej kolejności
należy uważnie przyjrzeć się własnej sytuacji i skonkretyzować przewi­
dywane zagrożenia. Może się bowiem okazać, że nasz umysł formułuje
całą serię negatywnych scenariuszy, które są mało prawdopodobne.
26 Carver, C. S. (2001). A ffect and the functional..., op. cit.
164 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Pracownik, który naraził firmę na straty finansowe, powinien brać pod
uwagę możliwość utraty pracy, zwłaszcza gdy w kulturze firmy miesz­
czą się tego typu rozwiązania. Może być również tak, że w wyniku po­
rozumienia z kierownictwem zadba o odrobienie strat, proponując
dodatkowe formy aktywności. Jeśli jednak zagrożenie jest realne i bardzo
prawdopodobne, wówczas należy zastanowić się, jak go uniknąć lub zmi­
nimalizować niekorzystne skutki. Jeżeli student obawia się utraty stypen­
dium, powinien zadbać o dobre oceny na kolejnych egzaminach, a jeśli to
nie pomoże, rozejrzeć się za alternatywnym źródłem finansowania w przy­
szłym roku akademickim. W ten oto sposób zagrożenie zamienia się w wy­
zwanie, a strach może być czynnikiem mobilizującym do działania.
4.1.4. Złość
Porażka rodzi gniew, choć nie zawsze wyzwala agresję. Piłkarze po nie­
udanych akcjach z wściekłością wykopują piłkę, krzyczą, przeklinają,
a nawet biją się z przeciwnikami. Gracze komputerowi po przegranej roz­
grywce potrafią chwycić klawiaturę i z wściekłością rozbić nią ekran
„niewinnego" komputera. Niektórzy żużlowcy po upadku kopią swój
motocykl. Biznesmeni, którym przepadł kontrakt, uderzają pięścią w stół,
a zapędzeni w kozi róg politycy nie przebierają w słowach, atakując ad­
wersarza. Według ekspertów agresja towarzyszy gniewowi w dziesię­
ciu sytuacjach na sto, ale pewnie uznamy, że jest to niewiele, tylko wtedy,
gdy atak jest skierowany nie na nas, lecz na kogoś innego27.
Z badań wynika, że gniew jako reakcja na niepowodzenie pojawia
się zarówno w przypadku osób motywowanych pozytywnie, jak i ne­
gatywnie28. Spostrzeganie przeszkody utrudniającej osiągnięcie ocze­
kiwanego wyniku powoduje wyzwolenie dodatkowej energii, która jest
pożyteczna, gdy pomaga tę przeszkodę ominąć. W warunkach labora­
toryjnych wskaźnikiem takich usiłowań jest wydłużony czas rozwią­
zywania zadań niemożliwych do rozwiązania, a w naturalnym śro­
dowisku to na przykład zachowania sportowców, gdy zawody nie
układają się po ich myśli. Istotą sportowej złości, która jest ostrą przy­
27 P o r. Z im b a rd o , P. G ., Jo h n so n , R. L ., M cC an n , V . (2 0 1 0 ). E m ocje p o d p an to flem .
P rzeł. M . G u zow sk a-D ąb row sk a, J. R adzick i, E. C zern iaw sk a.
28 Z ob. Len ch, H . C ., Levine, L. J. (2008). G oals an d resp onses to failure: K n ow in g w h en
to ho ld th em an d w h en to fold th em . Motivation and Emotion, 3 2 , 1 2 7 -1 4 0 .
PO W R Ó T D O PIONU 165
prawą rywalizacji na boiskach, bieżniach i torach, jest właśnie intensy­
fikowanie wysiłków i kumulacja energii, umożliwiające przełamanie
impasu i osiągnięcie zadowalającego rezultatu. Jednak złość nie zawsze
jest tak kanalizowana. Stąd tragedie w życiu dzieci czy małżeństw, woj­
ny gangów, bójki między pseudokibicami i ataki terrorystyczne. Da­
wanie upustu swojej złości prowadzi do nieszczęść. Ponadto zdrowie
traci też sam złośnik. Stwierdzono na przykład, że osoby skore do gnie­
wu są bardziej narażone na choroby serca29.
Panowanie nad złością jest wyzwaniem dla samokontroli. Kwestią
dyskusyjną jest jednak to, czy tłumienie gniewu jest szkodliwe. Nie ma
mocnych dowodów ani na to, że opanowywanie złości skutkuje większym
prawdopodobieństwem zachorowania na raka, ani na to, że skierowanie
tej emocji do wewnątrz owocuje depresją. Najlepszym sposobem radze­
nia sobie jest odpowiednie kanalizowanie złości i wykorzystywanie do­
datkowego zastrzyku energii do lepszego wykonywania działania.
Gdy pisałem pracę magisterską, a były to początkowe lata kompute­
ryzacji, nie miałem jeszcze nawyku stałego zapisywania tekstu. Zgod­
nie z prawem Murphy’ego bezpowrotnie utraciłem pisane przez cały
dzień zakończenie. Nie ulega wątpliwości, że odczuwałem silną złość.
Usiadłem jednak jeszcze raz do komputera i w czasie wielokrotnie
krótszym skonstruowałem, subiektywnie oceniając, o wiele lepszy
tekst niż poprzednio, odczuwając przy tym satysfakcję z szybkiego
pokonania trudności. Mimo to przyswoiłem sobie zasłyszany od stu­
dentów slogan „Ctr+S twoim przyjacielem jest”.Jego częste przywo­
ływanie z pamięci znacząco skróciło czas pisania tej książki.
Przejmowanie kontroli nad gniewem sprawia wiele kłopotów, ale
można się tego nauczyć. Kluczową umiejętnością, którą należy ćwiczyć,
jest zwiększenie dystansu między bodźcem wywołującym złość (przykra
sytuacja) i myślą z tym związaną (np. „Znowu przegrałem") a reakcją.
Zbawienne jest - już niemal karykaturalne - liczenie do dziesięciu,
co, jak się okazuje, wcale nie jest takie łatwe, gdy chce się to wykonać,
Charaktery, 12 (167), 3 0 -3 3 .
29 Por. Seligm an, M . E. P. (1994). What you can change and what you can't. N ew York: Knopf.
166 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
wyrównując oddech i rozluźniając mięśnie. Ale zamiast liczyć można po
prostu przerwać aktualną aktywność. W przypadku frustrującej kore­
spondencji mailowej warto zrezygnować z natychmiastowego odpisy­
wania i wysyłania wiadomości, które w takich momentach są najczęściej
przesiąknięte napastliwością i ironią. Podobnie trudne rozmowy można
zawsze przerwać i wrócić do nich po odzyskaniu równowagi i wycisze­
niu złości. Warto też ćwiczyć się w poszukiwaniu innego punktu widze­
nia aktualnej sytuacji, na przykład: „Przegrana bitwa nie oznacza prze­
granej wojny" lub: „Dostałem dobrą lekcję od życia". Takiej poznawczej
reinterpretacji sytuacji powinna towarzyszyć wyższa świadomość doty­
cząca doświadczanej emocji: napięcia mięśniowego, przyśpieszonego od­
dechu, wzrostu ciśnienia. Sprzyjają temu regularne ćwiczenia medyta­
cyjne i relaksacyjne. Warto znaleźć w swoim zabieganym życiu trochę
czasu na tego typu praktyki; doskonale rozluźniają pływanie, spokojny
spacer i oczywiście żonglowanie. Samokontrola jest bardziej skuteczna,
gdy jesteśmy wypoczęci i w lepszym nastroju, dlatego szybciej dener­
wują się osoby zapracowane, niewyspane i wciąż za czymś goniące.
4.1.5. Wstyd, poczucie winy i zażenowanie
Jest to ostatnia grupa emocji towarzyszących porażce. Wstyd i poczucie wi­
ny często są mylone, mimo że stanowią odrębne stany afektywne30. Przyj­
rzyjmy się dwóm modelowym sytuacjom. Najpierw scenariusz wstydu:
„Siedzisz wraz z około 15 studentami na wykładzie profesora, które­
go podziwiasz bardziej niż wszystkich pozostałych. Naprawdę uważasz,
że jest znakomity. Profesor zadaje pytanie dotyczące zadanego do
przeczytania tekstu i natychmiast zgłaszasz się z odpowiedzią. Two­
ja odpowiedź jest błędna, o czym profesor mówi ci dość suchym to­
nem i zwraca się do kogoś innego z tym pytaniem”31.
30 Z ob . T eroni, F., D eo n n a, J. A . (2008). D ifferen tiating sh am e fro m gu ilt. Consciousness
and Cognition, 17, 7 2 5 -7 4 0 ; K arlsso n , G ., Sjoberg, L . G . (2009). T he exp erien ces of gu ilt
an d sh am e: A p h en o m en o lo g ical-p sy ch o lo g ical stu d y . Human Studies, 32, 3 3 5 -3 5 5 .
31 N ied en th al, T a n g n e y i G av an sk i za: Z aleski, Z . (1998). Od zawiści do zemsty. Społecz­
na psychologia kłopotliwych emocji. W a rsz a w a : W y d a w n ictw o A k ad em ick ie „ Ż a k ", s. 210.
PO W R Ó T DO PIONU 167
A teraz scenariusz poczucia winy:
„Pilnujesz domu rodziców twojego przyjaciela. To łatwe zadanie, bo
właściwie masz jeść z ich lodówki, odbierać pocztę i karmić ptaszka
w klatce. Wszystko idzie dobrze aż do pewnego ranka, gdy zauważasz,
że ptaszek zdechł ostatniej nocy. Włączyłeś regulator powietrza po­
przedniego dnia na maksimum i zapomniałeś wyłączyć wieczorem,
tak jak cię poinstruowano. Ptaszek zdechł z zimna”32.
Dwie porażki. W obu sytuacjach cel nie został osiągnięty, lecz prze­
żywane emocje są odmienne. Wstyd jest strażnikiem doskonałości. Po­
jawia się wtedy, gdy nie jesteśmy w stanie sprostać osobistym
standardom, płynącym z naszego idealnego Ja. Studentowi, który wy­
rwał się do odpowiedzi, zapewne zależało na tym, by zrobić dobre wra­
żenie na podziwianym profesorze. Nie sprostał temu zadaniu i spalił się
ze wstydu. Natomiast w przypadku poczucia winy punktem odniesie­
nia nie jest już osobisty ideał, lecz prawa innych ludzi. Ich pogwałce­
nie jest oceniane jako czynienie zła, a to z kolei wzbudza winę. Osoba
pilnująca mieszkania zdaje sobie sprawę z tego, że źle postąpiła i zawio­
dła oczekiwania ludzi, którzy jej zaufali. Wina jest więc efektem rozbież­
ności między tym, jacy jesteśmy, a tym, jacy powinniśmy być, z tą
różnicą, że negatywna ocena dotyczy nie tyle nas jako osoby, ile raczej
konkretnego zachowania, które było niewłaściwe. O ile w przypadku
wstydu pojawia się zgeneralizowana ocena „ja jestem zły", o tyle wina
wiąże się raczej z opinią „moje zachowanie jest złe". Oprócz tego wstyd
i wina prowadzą do innych zachowań. Badania prowadzone aż w 37
krajach pozwoliły na wysnucie wniosku, że wstyd jest powiązany z mo­
tywem unikania porażek, wina zaś - dążeniem do sukcesu33. Odczu­
wanie wstydu powoduje, że chcemy zniknąć z pola widzenia innych
ludzi, skryć się w swojej prywatności, a najlepiej „zapaść się pod ziemię".
W wielu sytuacjach społecznych nie jest to możliwe, co oczywiście
32 Ibidem, s. 210.
33 Z ob. S ch erer, K. R ., W allb o tt, H . G . (1 9 9 4 ). E v id en ce for u n iv ersality an d cu ltu ral
v ariatio n of d ifferential em otio n resp on se p attern in g. Journal of Personality and Social Psy­
chology, 66, 3 1 0 -3 2 8 .
 168 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
potęguje negatywny stan. Poczucie winy niekiedy wzbudza też w nas
tendencję do izolacji, ale w odróżnieniu od wstydu jest związane z ten­
dencją do przeproszenia, zadośćuczynienia i odkupienia win34.
Emocją z rodziny wstydu, lecz o mniejszym natężeniu, jest zażeno­
wanie lub zakłopotanie. Uczucie to powstaje w wyniku drobnych, trywial­
nych społecznych niepowodzeń lub sytuacji niezręcznych, podczas gdy
wstyd rodzi się w wyniku poważniejszych przekroczeń35. Jest nie tylko
słabsze od wstydu, ale wydaje się też mniej negatywne i łatwiejsze do
przezwyciężenia. Mimo to staramy się unikać tej emocji, ponieważ czę­
sto towarzyszy jej wrażenie popełnionego głupstwa i świadomość, że
jest się w centrum uwagi. Osoba zażenowana najczęściej się rumieni, ner­
wowo uśmiecha i unika kontaktu wzrokowego. Istnieje kilka interesują­
cych wyjaśnień pojawiania się tej emocji36. Część psychologów utożsa­
mia zażenowanie z lękiem społecznym i uważa, że jest ono efektem
rozbieżności między własnym obrazem samego siebie a bardziej nega­
tywnym sposobem zaprezentowania się innym ludziom. Inni z kolei
twierdzą, że ważniejsza od utraty szacunku w oczach innych jest utrata
szacunku do samego siebie i spadek samooceny. Istnieje też przeciwny
pogląd, zgodnie z którym zażenowanie nie ma związku z samooceną.
Ważniejsze jest złamanie zasad niezbędnych do przebiegu interakqi spo­
łecznej. Dlatego zażenowanie może się pojawić nie tylko jako reakcja na
nasze niepowodzenie, ale także na porażkę innych osób, na przykład po­
pełniających w naszym towarzystwiefaux pas. Zażenowanie można utoż­
samić z niezręcznym skrępowaniem, wynikającym z braku akceptowal­
nego społecznie zachowania.
Wstyd i zażenowanie uświadamiają nam, że porażka pokazuje nas
takimi, jakimi nie chcielibyśmy być. To dobry komunikat, bo brak wsty­
du wydaje się cywilizacyjną bolączką, co niestety oznacza, że idealne Ja
staje się coraz mniej... idealne. Obniżanie wewnętrznego standardu jest
niebezpiecznym zjawiskiem, gdy bowiem ideał sięgnie bruku, wtedy
34 Por. Sch m ad er, T., Lickel, B. (2006). T he a p p ro ach and avoidan ce function of guilt and
sh am e em otio n s: C o m p a rin g reaction s to self-cau sed an d oth er-cau sed w ro n g d o in g . Mo­
tivation and Emotion, 30(1), 4 3 -5 6 .
35 Z aleski, Z . (1998). Od zawiści do zemsty..., op. cit.
36 P arrot, W . G. (2001). Z a ż en o w an ie/zak ło p o tan ie. W : A . S. R. M anstead , M . H ew stone,
S. T. Fisk e, M . A . H o g g , H . T. R eis, G. R . S em in (red .), Psychologia społeczna: encyklopedia
Blackwella (s. 7 5 8 -7 6 0 ). P rzel. A . B ieniek i in. W a rsz a w a : Jacek Santorski & C o.
P O W R Ó T D O PIONU 169
zniknie ważny mechanizm dyscyplinujący zachowania, a w społeczeń­
stwie królować będą bezwstydne kreatury niewidzące niczego złego
w promowanym przez siebie stylu bycia. Wstydu nie należy się wsty­
dzić. Wręcz przeciwnie. Emocja ta jest pozytywnie spostrzegana przez
innych. W większości przypadków wystarczy przeprosić i zadbać
w przyszłości o większą kontrolę zachowania.
O poczuciu winy sygnalizują nam wyrzuty sumienia. Są głosem
bolesnym, ale sprzyjającym rozwojowi. Przypominają o naszej niedo­
skonałości i pomagają kształtować pokorę. Terapeuci zajmujący się po­
czuciem winy, tacy jak Hobart Mowrer, sugerują, by nie uciekać przed
wyrzutami sumienia. Zdaniem Mowrera najlepsze dla człowieka jest
uznanie swojej winy nie tylko bez usprawiedliwiania się, ale także bez
dzielenia się nią z innymi i bez oskarżania innych37. Następnie warto do­
konać ekspiaq'i, czyli zadośćuczynienia, pamiętając przy tym, że tenden­
cja do ekspiacji może się pojawiać wielokrotnie w ciągu życia, nie dając
poczucia odkupienia win i wewnętrznego spokoju.
4.2. W iara w siebie
Dwie rzeczy dają duszy największą siłę: wierność prawdzie i wiara
w siebie.
Seneka
W kontekście aktywności celowej można wskazać cztery ważne typy
przekonań na własny temat: (1) samoocenę, (2) przekonanie o własnej
skuteczności, (3) optymizm i (4) nadzieję38. 0 rozwijaniu nadziei i opty­
mizmu była już mowa w poprzednim rozdziale, dlatego w tym miejscu
skupię się na pozostałych sądach o sobie samym.
Samoocena (ang. self-esteem) jest ewaluacją własnej osoby. Wyraża to,
jak się czujemy, kiedy oceniamy samych siebie i posiadane atrybuty39.
Przekonanie to może się odnosić do nas jako całości (samoocena globalna)
bądź tylko do jakiegoś szczególnego aspektu, na przykład inteligencji,
37 Z ob . P łużek , Z . (2002). Psychologia pastoralna. K rak ów : W y d a w n ictw o ITKM .
38 P o r. L a g u n a , M . (2010).Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad
przedsiębiorczością. G dańsk: G d ańskie W y d a w n ictw o Psych olog iczn e.
39 P o r. O leś, P . K . (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości. W arsz a w a : Sch olar.
 170 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
kompetencji interpersonalnych czy wyglądu fizycznego (samoocena
specyficzna). Zawiera komponent poznawczy, związany z przekona­
niami na własny temat, i emocjonalny, związany z lubieniem siebie.
Zdaniem Bogdana Wojciszke samoocena przypomina subiektywne po­
czucie szczęścia, choć oczywiście nie jest z nim tożsama40. David P.
Schmitt i Juri Allik przebadali blisko 17 tysięcy osób w 53 krajach i do­
wiedli, że pozytywna samoocena jest zjawiskiem uniwersalnym41. Ludzie
zazwyczaj cenią siebie, choć są w tym względzie różnice. Samoocena Po­
laków jest niższa od przodujących w Europie Estończyków i Finów, ale
za to wyższa niż Francuzów, Belgów czy Czechów.
Czytelny związek efektów działania z samooceną, utożsamiany
z poczuciem własnej wartości (ang. self-worth), przedstawił William
James, który zaproponował wzór przedstawiony na rycinie 4.142.
Według Jamesa uczucia, które żywimy wobec nas samych, zależą
zarówno od aspiracji, jak i od powodzenia naszych działań. Poczucie
własnej wartości wzrasta, gdy zwiększamy licznik, czyli osiągamy
sukcesy, oraz gdy zmniejszamy mianownik, czyli obniżamy poziom
aspiracji. Przy wysokich aspiracjach porażka powoduje, że wynik dzia­
łania Jamesa jest mniejszy od jedności, co motywuje nas do działań
zaradczych. Jest to pożyteczna tendencja. Wysoka samoocena wiąże się
P o w o d z e n ie
P o c z u c ie w ła s n e j w a r t o ś c i = --------------------------
A s p ir a c je
Rycina 4.1. Wzór na poczucie własnej wartości
Ź ró d ło : op ra co w a n ie w łasn e na p o d sta w ie Ja m e s, 2002 (s. 132).
40 Z ob. W ojciszke, B. (2010). Funkcje sa m o o ce n y . W : A . K ołańczyk , B. W ojciszk e (red .),
Motywacje umysłu (s. 1 1 1 -1 6 1 ). Sopot: Sm ak Słow a; L y ub om irsky, S., K ing, L. A ., D iener, E.
(2 0 0 5 ). T he benefits of freq u en t po sitiv e affect. Psychological Bulletin, 131, 8 0 3 -8 5 5 .
41 Schmitt, D. P ., Allik, J. (2006). Sim ultaneous adm inistration of the R osenberg Self-Esteem
Scale in 5 3 nation s: E x p lo rin g th e u n iv e rsa l an d cu ltu re-sp ecific featu res of global self-
-e steem . Journal of Personality and Social Psychology, 89, 6 2 3 -6 4 2 .
42 Jam es, W . (2002). Psychologia. Kurs skrócony. Przeł. M . Z agrod zk i. W arszaw a: W y d a w ­
n ictw o N a u k o w e P W N .
P O W R Ó T DO PIONU 171
z pozytywnym afektem - ludzie o wysokiej samoocenie są szczęśliwsi,
bardziej zadowoleni ze swojego życia, lepiej przystosowani, spokoj­
niejsi i doświadczają więcej pozytywnych emocji niż ludzie o niskiej
samoocenie43. Wiara w siebie sprzyja rozwiązywaniu problemów. Lu­
dzie, którzy pozytywnie oceniają samych siebie, podejmują się realiza­
cji coraz trudniejszych zadań, podczas gdy doświadczające niepowodzeń
jednostki z niską samooceną raczej unikają wyzwań44. Działa tutaj
zasada Mateusza, reguła nawiązująca do tekstu Ewangelii według
św. Mateusza, zgodnie z którą bogaci będą jeszcze bogatsi, a biedni -
coraz biedniejsi45. Wysoka samoocena sprzyja pewności siebie i wy­
trwałości, nawet w obliczu codziennych niepowodzeń lub negatyw­
nych zdarzeń życiowych46. Natomiast ludzie z niską samooceną są os­
trożniejsi i działają raczej w sposób asekurancki. Koncentrują się na
unikaniu porażek oraz na ochronie i tak już niskiej i niestabilnej samo­
oceny47. Ponadto samoocena wpływa na przekonania o własnych kom­
petencjach. Stwierdzono, że po doznanej porażce ludzie mający złe
mniemanie na swój temat łatwiej w porównaniu z osobami wierzący­
mi w siebie wskazują swoje słabe strony48.
Generalnie można stwierdzić, że informacja o sukcesie ma większy
i wzmacniający wpływ na ludzi z wysoką samooceną, zaś informacja
o porażce ma większy, lecz osłabiający wpływ na ludzi oceniających
się gorzej. Wykazano, że w porównaniu do osób posiadających pozy­
tywny wizerunek siebie osoby z niską samooceną łatwiej akceptują ne­
gatywną informację zwrotną na swój temat, a ich ewaluacje w większym
stopniu podlegają wpływom porażek, nawet w sferach życia niezwią-
zanych z działaniem, które doprowadziło do wyników sprzecznych
43 P or. C ocker, ]., B ylsm a, W . H . (2001). Sam oocena. W : A . S. R. M anstead , M . H ew stone,
Psychologia społeczna: encyklopedia
S. T. Fiske, M . A . H o g g , H . T. R eis, G. R . S em in (red .),
Blackwella (s. 5 2 7 -5 3 1 ), op. cit.
44 P o r. Zaleski, Z . (1987). Motywacyjna funkcja celów. Studium psychologiczne. Lublin: R e­
dak cja W y d a w n ictw K U L .
45 Z ob. S ztom p k a, P . (2006). W obronie su k cesu (czytaj: u zn an ia) w n au ce. W : W . Lo h -
m an o w a (red .), Sukces w nauce (s. 9 9 -1 0 2 ). K rak ó w - W a rsz a w a : Fu n d acja n a rz e cz N a ­
uki Polskiej.
op. cit.
46 P o r. C o ck er, J., B ylsm a, W . FI. (2001). Sam oo cen a,
47 P o r. O leś, P. K. (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości, op. cit.
48 D o d g so n , P . G ., W o o d , J. V . (1 9 9 8 ). S elf-esteem an d th e co g n itiv e accessib ility of
stren g th s an d w eak n esses after failu re. Journal of Personality and Social Psychology, 75,
1 7 8 -1 9 7 .
 172 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
z oczekiwaniami49. Zauważono jednak, że na interpretację informacji
o sukcesie i porażce wpływa stabilność mniemania na swój temat. Na
przykład Mark Seery i jego współpracownicy stwierdzili, że bardzo po­
dobnie na porażkę reagują osoby oceniające siebie negatywnie oraz te,
które charakteryzuje wysoka, lecz niestabilna samoocena50. Ludzie o sil­
nym i trwałym mniemaniu na swój temat traktują porażkę jako wy­
zwanie, ci zaś, których cechuje krucha autoewaluacja, odnoszą się do niej
raczej jako do zagrożenia. Niepowodzenie jest jak magnes, który przy­
wołuje wątpliwości na swój temat, przetrzymywane gdzieś pod powierz­
chnią świadomości, lecz dostępne i uwypuklone w trudnej sytuacji.
Obawa przed obniżeniem samooceny jest jednym z filarów lęku
przed porażką. Niepowodzenie działa na poczucie własnej wartości
trochę jak kubeł z zimną wodą. W przypadku niektórych osób, szcze­
gólnie tych przejawiających rys narcystyczny, może być to działanie
wychowawcze. Świadomość własnych ograniczeń sprzyja kształtowa­
niu pokory, bardziej realistycznego obrazu samego siebie i lepszego
kontaktu z rzeczywistością taką, jaka jest, a nie jej iluzorycznym obra­
zem. Osoba, która unika działań diagnostycznych dla Ja, obniża war­
tość celu lub unika odpowiedzialności za porażkę, bawi się z losem
w ciuciubabkę. Stara się sprytnie unikać momentów, które ujawniają
jej realny poziom kompetencji, zachowując wciąż czyste konto niepo­
wodzeń. Niemal w każdej firmie można spotkać pracowników, którzy
tak się wyspecjalizowali w unikaniu trudności, że przypominają swo­
im stylem bycia legendarne yeti51. Są znani głównie z tego, że są znani,
zaznaczają swoją obecność w bezpiecznych rewirach, jednocześnie bez­
względnie unikając problematycznych sytuacji. Trudno jest precyzyjnie
określić ich funkqę, można jednak odnieść wrażenie, że osoby te dosko­
nale orientują się w terenie i wiedzą, czym się zająć, by przeżyć. Takim
„biznesowym yeti" nie zagraża zatem niebezpieczeństwo wynikające
z porażek. Aby jakoś funkcjonować, muszą wytworzyć tak dziwaczną
4Q P o r. B ro w n , J. D., D u tto n , K. A . (1995). T he thrill of v ictory , the co m p lexity of defeat:
Self-esteem an d p eo p le's em otional reaction s to su ccess an d failure. Journal of Personality
and Social Psychology, 68, 7 1 2 -7 2 2 .
Seery, M . D., Blascovich, J., W eisbuch, M ., Vice, S. B. (2004). The relationship b etw een
self-esteem level, self-esteem stability, an d ca rd io v ascu lar reaction s to p erfo rm an ce feed­
b ack . Journal o f Personality and Social Psychology, 8 7 , 1 3 3 -1 4 5 .
51 Z ob . F o rtu n a , P. (2 0 1 0 ). Studium przypadku w praktyce szkoleniowej, czyli jak uczyć się
na doświadczeniach innych. G d ańsk: G dańskie W y d a w n ictw o P sych olog iczn e.
PO W R Ó T DO PIONU 173
formę egzystencji; nie musi tak jednak być, ponieważ samoocenę moż­
na chronić w konstruktywny sposób.
W ramach psychologii pozytywnej postulowany jest rozwój doj­
rzałych mechanizmów obronnych, które w sposób odmienny niż za­
przeczanie czy racjonalizacja mogą osłaniać nasze poczucie własnej
wartości. Koncepcja tych mechanizmów pojawiła się wiele lat temu,
gdy jeszcze nikt nie słyszał o psychologii pozytywnej52. Zauważono, że
ochrona ego wcale nie musi się wiązać z utratą obiektywizmu, niezdro­
wym wyolbrzymianiem postawy obronnej czy obniżaniem wglądu.
Konstruktywne działanie mechanizmów obronnych wyraża się w wy­
twarzaniu pozytywnych cech charakteru i uzyskiwaniu równowagi
emocjonalnej. Przykładem jest sublimacja, polegająca na przesunięciu
energii psychicznej, którą dysponuje osobowość, na wyższe poziomy
działania - na przykład agresja lub energia seksualna może się stać
paliwem wysoko cenionej społecznie aktywności w dziedzinie nauki,
sztuki, religii lub w sporcie. Oprócz sublimacji trzeba wymienić afilia­
cję, polegającą na dzieleniu się z innymi swoimi troskami, altruizm,
związany z udzielaniem wsparcia, czy samoobserwację opartą na mo­
nitorowaniu mechanizmu reagowania na sytuację trudną53.
Mechanizmem, którego walorów nie da się przecenić, jest również
humor54. Poczucie humoru trzeba odróżnić od poczucia komizmu.
W pierwszym przypadku chodzi o umiejętność śmiania się z siebie,
a w drugim - z żartów i zabawnych sytuacji. Osoba, którą cechuje po­
czucie komizmu, wcale nie musi mieć poczucia humoru. Może się za­
raźliwie śmiać z tego, że kolega przewrócił się w trakcie prezentacji,
ale gdyby była na jego miejscu, zapewne zareagowałaby złością. Po­
czucie humoru jest cechą dojrzałej osobowości. Wskazuje na dystans
do siebie i uznanie własnej niedoskonałości bez poczucia jakiejś życio­
wej tragedii. Poczucie humoru daje spokój, siłę wewnętrzną i komfort
psychiczny. Autoironia nie tylko nie obniża samooceny, ale także sprzy­
ja kształtowaniu pozytywnego i życzliwego nastawienia otoczenia. Na­
tomiast osoba skoncentrowana na podtrzymywaniu za wszelką cenę
52 P łu żek , Z . (2002). Psychologia pastoralna..., op. cit.
53 P o r. C a rr, A . (2009).Psychologia pozytywna..., op. cit.
54 P o r. Torój, M ., F o rtu n a , P . (2006). Poczucie humoru jako kompetencja biznesowa, http:
/ / k a d r y .n f.p l/ A rty k u l/6 7 5 1 /P o c z u c ie -h u m o ru -ja k o -k o m p e te n c ja -b iz n e so w a /k ie ro w a -
n ie-ro zw o j-o so b isty -szk o len ia/ (p ob ran o 1 2 .03.2010 r.).
 174 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
swojej pozytywnej samooceny jest nieustannie spięta. W wypowiedziach
innych ludzi doszukuje się aluzji pod własnym adresem, cechuje się
nieufnością i podejrzliwością. Uwagi na swój temat rzadko traktuje ja­
ko powód do śmiechu - częściej interpretuje je jako atak.
Od 1991 roku przyznawane są nagrody, które dość dobrze weryfi­
kują poczucie humoru laureatów, ponieważ trudno je traktować jako
wyróżnienie. Mam na myśli AntyNoble (oryg. IgNobel), czyli nagrody
wręczane autorom kontrowersyjnych badań i aktywności, które spra­
wiają, „[...] że ludzie jednocześnie a) pękają ze śmiechu i b) kręcą głowa­
mi z niedowierzaniem"55. Wśród prac wyróżnionych do tej pory znajdują
się na przykład badania nad związkiem wzrostu, długości członka i nu­
meru buta. Inna nagroda powędrowała do osób, które uznały, że lu­
dzie twierdzący, iż zostali uprowadzeni przez UFO, prawdopodobnie
doświadczyli porwania, a jego powodem była zapewne chęć prokre-
acji. Kolejną nagrodę przyznano autorce książki, która pozwala ziden­
tyfikować owady pozostawiające ślad na szybach samochodów. Wśród
nagrodzonych są naukowcy (np. Andre Geim z uniwersytetu w Nijme-
gen), pisarze (np. Erich von Dániken), politycy (np. Jacques Chirac),
firmy (np. filipiński oddział firmy Coca-Cola), a nawet instytucje pań­
stwowe (np. parlament Tajwanu). Jak łatwo się domyślić, nie każdy
z wyróżnionych docenia wartość AntyNobla i podchodzi do niego z po­
czuciem humoru. Wiele osób bez wyjaśnienia nie pojawia się na cere­
monii wręczenia nagrody, zdarzają się nawet ostre wystąpienia
podważające sens tego typu akq'i, formułowane w dość oficjalnie brzmią­
cych oświadczeniach i urzędowych pismach. Sympatię budzą zaś ci,
którzy traktują nagrodę z przymrużeniem oka, szczegółowo wyjaśnia­
ją sens swoich badań, a ceremonię ubarwiają jakimś zabawnym akcen­
tem. Jednym z moich ulubieńców jest Buck Weibler z Puebla w stanie
Kolorado. Otrzymał AntyNobla za wynalezienie hermetycznej bielizny
z wymiennym filtrem węglowym, który usuwa nieprzyjemną woń gazów
trawiennych, zanim wydostaną się one na zewnątrz. Odbierając nagro­
dę, wygłosił przemówienie w formie piosenki, parafrazując znany prze­
bój Imagine Johna Lennona. Rozpoczynała się ona słowami: „Wyobraź
sobie, że nie masz przykrych gazów, to proste, jeśli się postarasz [.. ,]"56.
55 A braham s, M . (2004). AntyNoble = IgNobel prizes. Przeł. R. Śm ietana. K raków : Z nak, s. 12.
56 Ibidem, s. 2 0 5 .
P O W R Ó T DO PIONU 175
Umiejętność śmiania się z siebie powoduje, że porażka staje się łatwiej­
sza do przyjęcia. Sytuacja trudna zostaje jakby odsunięta na bezpieczną
odległość od Ja. Dzięki temu możliwe jest jej myślowe przepracowanie
i akceptacja. Same profity, zatem warto rozwijać zdolność do śmiania się
z siebie. Niezależnie od tego trzeba powiedzieć, że samo poczucie komi­
zmu również jest korzystne, szczególnie wtedy, gdy pomaga w sposób
zabawny, bez bagatelizowania zagrożeń, przeformułowywać trudną sy­
tuację. Śmiech jest wielkim dobrem. Wyniki badań nie pozostawiają wąt­
pliwości, że wspomaga on leczenie, obniża ból fizyczny i lęk, pomaga
radzić sobie z problemem śmierci57. Dlatego działalność osób, które roz­
bawiają innych, co skutkuje poprawą krążenia krwi oraz wzmocnieniem
działania układu immunologicznego, trawiennego, endokrynologiczne­
go i neuronalnego, jest bezcenna. Wymienię tu chociażby Fundację
Dr Clown, która od 1999 roku aplikuje terapię śmiechem w polskich szpi­
talach dziecięcych. Radośni terapeuci, malując się, przebierając i wprowa­
dzając atmosferę beztroskiej zabawy, neutralizują cierpienie związane
z bolesną terapią, zastrzykami i monotonią rehabilitacji.
Przejdźmy teraz do przekonania o własnej skuteczności. Pojęcie to
wprowadził i scharakteryzował Albert Bandura58. Oznacza ono przeko­
nanie, że podejmując się realizacji jakiegoś zadania, poradzimy sobie
z nim i zachowamy się w taki sposób, w jaki chcemy. Osoby przeświad­
czone o własnej skuteczności wierzą w siebie i uważają, że mimo zmien­
nych okoliczności poradzą sobie z wyzwaniami. Mają wysokie aspiracje,
nie przejmują się przeszkodami i optymistycznie patrzą w przyszłość.
Przekonanie o własnej skuteczności, podobnie jak samoocena, może
być ogólne oraz specyficzne, czyli odnoszące się do jakiejś szczegółowej
dziedziny (np. kierowania pojazdem). Jest też wrażliwe na porażki. Ne­
gatywne doświadczenia sprawiają, że stajemy się niepewni w obliczu
wyzwań, a przeszkody mogą nam się wydawać nie do pokonania. Rola
tej dyspozycji w dzisiejszym świecie, w którym trzeba być aktywnym,
zaradnym i przedsiębiorczym, jest niepodważalna. Decyduje ona o po­
dejmowanych wyzwaniach, o wkładanym wysiłku, wytrwałości i radze­
niu sobie z przeszkodami i porażkami, a także o tym, czy niepowodzenia
87 P o r. T rzeb ińsk a, E . (2008). Psychologia pozytywna..., op. cit.
58 B an d u ra, A . (2 0 0 1 ). Social cogn itive th eory: A n agen tic p ersp ectiv e. Annual Review
of Psychology, 5 2 , 1 -2 6 .
 176 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
spostrzega się jako mobilizujące, czy raczej demotywujące59. W badaniach
zauważono, że na związek między niepowodzeniem a przekonaniem
o własnej skuteczności wpływają jeszcze inne cechy. Joachim Stoeber, Je-
meela Hutchfield i Kerry V. Wood wykazali, że osobami szczególnie na­
rażonymi na negatywny wpływ niepowodzeń na przekonanie o własnej
skuteczności są krytycznie nastawieni do siebie perfekcjoniści, którzy -
w odróżnieniu od perfekq'onistow nastawionych pozytywnie - bardziej
koncentrują się na szukaniu dziury w całym, a więc wynajdywaniu roz­
maitych błędów i rozbieżności między oczekiwaniami a wynikami dzia­
łań60. Z kolei Andrew M. Lane, Liz Jones i Matthew J. Stevens odkryli, że
istotne znaczenie dla wiary w swoje możliwości ma samoocena61. Badali
oni graczy tenisa ziemnego. Do analiz wzięli wyłącznie dane tych osób,
które przegrały mecz, i odkryli, że największy spadek przekonania o włas­
nej skuteczności dotyczył osób o niskim poczuciu własnej wartości.
Porażka wystawia na próbę nasze przekonanie o tym, że sobie po­
radzimy, i gdy zabraknie nam właściwego wsparcia, wzbudza tenden­
cję do wycofywania się i szukania innego, łatwiejszego zajęcia. Dzieje
się tak, ponieważ poczucie własnej skuteczności ujawnia się właśnie
w trakcie decydowania o podjęciu określonego zadania i jest ważnym
czynnikiem motywującym do rozpoczęcia działania. Z tego względu
warto je wzmacniać, przestrzegając przy tym zasady „Mierz siły na za­
miary". Przekonanie o własnej skuteczności kształtuje się pod wpły­
wem czterech czynników: dotychczasowych osiągnięć, obserwacji
skutecznych zachowań innych osób, perswazji werbalnej i opinii na
własny temat oraz sygnałów płynących z organizmu w sytuacji reali­
zacji zadań (np. dobra forma fizyczna i pozytywny nastrój)62. Doskona­
le zdają sobie sprawę z tych źródeł wielcy liderzy i wodzowie
przygotowujący swoich podopiecznych do trudnych zadań. Analizując
niektóre przemówienia, można nawet odnieść wrażenie, że były one
pisane przez wybitnych psychologów. Moim ulubionym przykładem jest
59 P o r. ibidem.
60 Stoeber, J., H u tchfield , J., W o o d , K. V . (2 0 0 8 ). Perfection ism , self-efficacy, an d asp i­
ra tio n level: D ifferential effects of perfection istic strivin g an d self-criticism after su ccess
an d failu re. Personality and Individual Differences, 4 5 , 3 2 3 -3 2 7 .
61 L an e, A . M ., Jones, L ., Stevens, M . J. (2 0 0 2 ). C o p in g w ith failure: T he effects of self­
esteem a n d co p in g on ch a n g e s in self-efficacy. Journal of Sport Behavior, 25, 3 3 1 -3 4 5 .
62 Por. Bandura, A . (1999). Self-efficacy: T ow ard a unifying theory of behavioral change. W :
R. F. B aum eister (red.), The self in social psychology (s. 2 8 5 -2 9 7 ). A n n A rbor: Psych ology Press.
P O W R Ó T D O PIONU 177
słynne przemówienie generała George'a Pattona, wygłoszone 5 czerwca
1944 roku do żołnierzy 3. Armii Amerykańskiej przed inwazją na Nor­
mandię. Patton był wysoko cenionym przez swoich podwładnych przy­
wódcą. Był erudytą, miał charyzmę i nie utrzymywał sztucznego
dystansu wynikającego z różnicy dystynkcji. Jego armia posuwała się
w błyskawicznym tempie, a wśród żołnierzy odnotowywano niewiele
samookaleczeń, które są na froncie częstą praktyką ułatwiającą uciecz­
kę z pola walki i uniknięcie śmierci. Patton wzmacniał przekonanie żoł­
nierzy o własnej skuteczności, odnosząc się do ich wcześniejszych
sukcesów. Mówił: „Jesteście weteranami, inaczej nie bylibyście tutaj.
Jesteście gotowi na to, co nadejdzie. Jeśli chcecie przeżyć, musicie cały czas
zachowywać czujność". Podawał wiele wzorów do naśladowania, przy­
kłady osób, które mimo przeciwności losu potrafiły osiągnąć cel: „Pod
swoim dowództwem chcę mieć właśnie takich ludzi, jak ów porucz­
nik, którego spotkałem podczas walk w Libii. W momencie, gdy szkop
przyłożył mu do piersi Lugera, zerwał hełm, odtrącił rękę z pistoletem
i przywalił Szwabowi hełmem tak mocno, że ten padł jak długi. Wtedy
nasz porucznik podskoczył, wyrwał mu tę broń i zabił innego Niemca,
zanim ci pojęli, co u diabła się dzieje. A przez cały ten czas miał kulę
w płucu. Oto prawdziwy mężczyzna!". W przemówieniu znalazły się
także liczne pochwały męstwa i umiejętności żołnierzy: „Mamy najlep­
szy sprzęt i najlepszą żywność. Najwspanialszego ducha walki i naj­
lepszych żołnierzy na świecie. Mój Boże, żal mi nawet tych biednych
sk...nów, którzy zmierzą się z nami" oraz odwołanie do emocji towa­
rzyszących walce: „Wszyscy prawdziwi Amerykanie uwielbiają tę szpry­
cę emocji i starcie z wrogiem. [...] Walka to najwspanialszy rodzaj
rywalizacji, w jakiej może wziąć udział człowiek. Wydobywa z nas to,
co najlepsze, a uwalnia od tego, co niskie i nikczemne"63.
Można mnożyć przykłady podnoszących na duchu i zagrzewa­
jących do boju przemówień historycznych. Dodajmy do przytoczonej
powyżej mowy Pattona słynne przemówienia Winstona Churchilla
czy Martina Luthera Kinga. Dobrze jest mieć silną osobowość, która
może przywrócić wiarę w nasze zdolności. Możliwe jest też przecież
63 Patton, G. (2006). R ozp ętam y tu piekło. Przeł. Z . M ach. W : M . G um kow ski (red.), Wiel­
kie mowy historii. T. 3: Od Hitlera do Eisenhowera (s. 1 8 0 -1 8 3 ). P rzeł. J. B okłażec i in. W a r­
szaw a: Po lityk a Sp ółd zieln ia P ra c y , s. 1 8 0 -1 8 1 .
178 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
samoinstruowanie. Każdy z nas może wzmacniać się sam, przywołu­
jąc w pamięci własne sukcesy, znajdując model do naśladowania, od­
najdując swoje pozytywne cechy i wzbudzając w sobie emocje sprzy­
jające mobilizacji. Szczególną wartość przypisuję modelowaniu. Dla
jednych dobrym wzorem do naśladowania może być albo postać fik­
cyjna, taka jak Grek Zorba, albo prawdziwa i współcześnie żyjąca, jak nie-
słysząca od dwunastego roku życia Evelyn Glennie, szkocka perkusist-
ka, która nie tylko perfekcyjnie wykonuje awangardowe utwory, ale
nawet wygłasza motywacyjne wykłady dla biznesmenów! Wzorów
osobowych jest mnóstwo - tylko wybierać.
4.3. Relacje z innymi ludźmi
W naszych nieszczęściach poznajemy przyjaciół. W nieszczęściach
przyjaciół poznajemy siebie.
Aleksander Kumor
Niejednego człowieka porażka wtrąciła do ciemnej studni samot­
ności. Do wygranych lgną tłumy, przegrani muszą zaś liczyć się ze spo­
łeczną izolacją. Znana prawda, że sukces ma wielu ojców, a porażka jest
sierotą, uświadamia, iż w wymiarze społecznym, jak w żadnym innym,
widać, że sukces przyciąga, a porażka odpycha. Wolimy trzymać ze
zwycięzcami, nie z przegranymi. Badania prowadzone na amerykań­
skich uczelniach wskazują, że wygrany mecz drużyny uniwersyteckiej
umacnia - a przegrany osłabia - więź i identyfikację studentów z ich
szkołą64. Zauważono, że w poniedziałek następujący po wygranych
zawodach rozgrywanych w weekend ubrania i znaczki z logo uczelni
nosiła większa liczba studentów, niż w poniedziałki po feralnym week­
endzie. Stwierdzono także, że osoby opisujące zwycięskie zawody nie­
mal dwukrotnie częściej stosowały w wypowiedziach zaimek „my" (np.
„My wygraliśmy"), niż ich rówieśnicy proszeni o opisanie klęski. Po­
dobne wyniki uzyskano także w badaniach laboratoryjnych. W jednym
64 C ialdini, R. B., B orden, R. J., T horne, A ., W alk er, M . R., Freem an , S., Sloan, L. R. (1976).
B ask in g in reflected glory : T h ree (football) field stu d ies. Journal of Personality and Social
Psychology, 34, 3 6 6 -3 7 5 .
PO W R Ó T DO PIONU 179
z eksperymentów studenci zostali podzieleni na trzy grupy65. W każdej
rozwiązywali identyczne testy, jednak po zakończeniu zadania części
uczestników powiedziano, że wynik, jaki uzyskali, jest możliwy do
osiągnięcia tylko przez 10% ich rówieśników (sukces), innym zaś, że
gorszy rezultat uzyskuje tylko 30% osób w podobnym wieku (porażka).
Natomiast trzeci zespół pełnił rolę grupy kontrolnej i jemu nie przeka­
zywano żadnych informacji po zakończeniu zadania. Stwierdzono, że
członkowie grupy, która doświadczyła porażki, bardziej niż pozostali
uczestnicy dystansowali się od niej, na przykład pragnęli uniknąć prezen­
tacji wyników zespołu przed jurorami. Rzadziej korzystali także z moż­
liwości zabrania ze sobą i przypięcia do wierzchniej odzieży znaczka
z logo grupy.
Widmo samotności napawa niepokojem. Przypomnę, że z pięciu
wyróżnionych przez Conroya wymiarów lęku przed porażką (zob. pod­
rozdział 2.2) aż dwa odnoszą się do relacji z innymi ludźmi. Nie bo­
imy się samej przegranej, lecz tego, że naszym nieudolnym działaniem
sprawimy zawód ważnym dla nas osobom, wyprowadzimy je z rów­
nowagi lub narazimy na inne przykre doznania. O roli samotności do­
skonale wypowiedział się John Cacioppo w wywiadzie opublikowanym
w Charakterach w 2010 roku: „Kiedy czujemy się samotni, odrzuceni
i izolowani, w mózgu zachodzą takie same procesy, jak w przypadku
bólu fizycznego. Ten ból społeczny, podobnie jak ból fizyczny, sygna­
lizuje niebezpieczeństwo, zagrożenie i skłania do działania. Odczuwa­
nie samotności każe nam zwrócić uwagę na innych ludzi. [...] gdy ktoś
łamie zasady społeczne - grupa go odrzuca, izoluje. Nieprzyjemny stan
samotności, jaki wtedy odczuwa, sygnalizuje mu coś ważnego, ostrze­
ga, że powinien coś zmienić i skłania do wysiłku, by przyjęto go z po­
wrotem. W efekcie staje się lepszym człowiekiem"66. Potwierdzeniem
słów tego wybitnego psychologa społecznego są ostatnie badania prze­
prowadzone na Uniwersytecie Michigan przez zespół Ethana Krossa67.
65 Sn yd er, C . R ., L a sse rg a rd , M ., F o rd , C . E . (1986). D istan cin g after g ro u p su ccess and
failure: B ask in g in reflected g lo ry an d cu ttin g off reflected failu re. Journal of Personality
and Social Psychology, 51, 3 8 2 -3 8 8 .
66 C aciop p o, J., C h rzan o w sk a, A ., K rzem ionk a, D. (2010). N a głod zie ludzi. Charaktery,
10(165), s. 5 8 -5 9 .
67 University of M ichigan (2011). Study illuminates the 'pain' of social rejection. ScienceDaily.
h ttp ://w w w .s d e n ce d a ily .c o m /re le a s e s /2 0 1 1 /0 3 /1 1 0 3 2 8 1 5 1 7 2 6 h tm (pobrano 12.08.2011 r.).
180 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Wynika z nich, że ból fizyczny (np. taki, jakiego doznajemy, oblewając
się gorącą kawą) i ból psychiczny spowodowany odrzuceniem społecz­
nym są podobne, a u ich podłoża leży aktywność tego samego obsza­
ru w mózgu człowieka!
Jesteśmy istotami społecznymi. Połączeni uczuciem, pokrewieństwem,
rolami społecznymi czy wspólnym losem wchodzimy w rozmaite związ­
ki z innymi osobami. Liczba potrzeb, które dzięki temu możemy zaspo­
kajać, jest ogromna, dlatego troska o dobre relaq'e z innymi ludźmi jest
rozsądnym zachowaniem. Ważne uzasadnienie znajdujemy również na
gruncie psychologii pozytywnej. Sonja Lyubomirsky, która kieruje Labo­
ratorium Psychologii Pozytywnej ma Uniwersytecie Kalifornijskim, na
podstawie metaanalizy kilkuset prac badawczych ustaliła wraz ze swoimi
współpracownikami, że w wymiarze społecznym człowiek szczęśliwy
różni się od osoby niezadowolonej ze swojego życia między innymi tym,
że ma więcej przyjaciół, doświadcza mniejszej liczby konfliktów z inny­
mi, spędza więcej czasu z rodziną i przyjaciółmi, ma bardziej aktywne
kontakty towarzyskie i odczuwa więcej sympatii ze strony innych68. Do-
brostan psychiczny i dobre relacje z innymi są ze sobą mocno splecione.
Osoby szczęśliwe przyciągają do siebie innych ludzi, a to z kolei zwięk­
sza ich poczucie zadowolenia z życia.
Kilka słów na temat związków, jakie tworzymy z innymi. Z prze­
glądu badań nad znaczeniem kontaktów z innymi ludźmi, małżeństwa
i przyjaźni dla długotrwałego szczęścia i dobrostanu wynika, że:
■ małżonkowie są generalnie szczęśliwsi niż osoby samotne - stwier­
dzono, że procent osób bardzo szczęśliwych w grupie małżonków
jest o wiele wyższy (około 40%) niż wśród panien i kawalerów (sin­
gle), rozwodników i osób żyjących w separacji (15-20%);
■ osoby samotne mają gorsze zdrowie - na przykład stwierdzono, że
wskaźnik powtórnego zawału w okresie pół roku jest prawie dwa
razy wyższy wśród osób mieszkających samotnie;
■ ludzie mający przyjaciół są szczęśliwsi - osoby potrafiące wymie­
nić kilku przyjaciół, z którymi omawiają ważne życiowe sprawy,
czują się bardziej szczęśliwe niż ludzie niemający swoich powier­
ników;
68 Por. Lyubom irsky, S., King, L. A., Diener, E. (2005). The benefits of frequent..., op. cit.
PO W R Ó T DO PIONU 181
■ dobre relacje z przyjaciółmi i rodziną mają tak samo pozytywne
skutki dla zdrowia jak rzucanie palenia, obniżanie wagi, lepsze na­
wet niż szczepionka przeciw zapaleniu płuc i leki na nadciśnienie;
■ bliskie związki ułatwiają radzenie sobie z trudnościami - osoby pozo­
stające w bliskich relacjach lepiej radzą sobie z sytuacjami stresujący­
mi, takimi jak utrata kogoś bliskiego, gwałt, utrata pracy czy choroba69.
Wsparcie społeczne i dobre relacje z innymi ludźmi, które są jego
podstawą, są uniwersalnym kapitałem i kołem ratunkowym w trud­
nych chwilach. Wsparcie to nie tylko pełni rolę bezcennego bufora, osła­
biającego „falę uderzeniową" jakiejś egzystencjalnej detonacji, ale daje
także poczucie lepszego życia na co dzień. Osoba funkcjonująca we
wspierającym środowisku czuje się mocniejsza, zdrowsza i odczuwa
mniejsze obciążenie stresem niż człowiek mający niższe poczucie afilia­
cji70. Z przeprowadzonego w 2009 roku badania panelowego Diagno­
za społeczna wynika, że wsparcie mierzone liczbą przyjaciół wpływa
pozytywnie na różne aspekty dobrostanu psychicznego Polaków71. Oka­
zuje się na przykład, że - w porównaniu z ludźmi pozostającymi
w związkach przyjacielskich - wraz ze wzrostem stresu życiowego oso­
by samotne częściej przejawiają skłonności samobójcze, a ich poczucie
szczęścia spada. Poza tym stres w większym stopniu nasila depresję
psychiczną u osób pozbawionych przyjaciół. Interesujące jest to, że gru­
pą społeczną mogącą poszczycić się największą liczbą przyjaciół (oko­
ło 9) są nauczyciele akademiccy, operatorzy pojazdów wolnobieżnych,
elektrycy i żołnierze zawodowi, a najmniej przyjaciół (mniej niż 6) ma­
ją malarze, specjaliści administracji publicznej, robotnicy wyrobów pre­
cyzyjnych, recepcjoniści i ekonomiści. Osoby te albo rzeczywiście różnią
się liczbą przyjaciół, albo bardziej szanują to określenie.
69 Z ob. M y ers, D. G. (2000). T he fu n d s, frien d s, arrd faith of h a p p y p eo p le. American
Psychologist, 55, 5 6 -6 7 ; H o lt-L u n stad , J., Jon es, B. Q ., B irm in gh am , W . (2009). T he influ­
en ce of close relatio n sh ip s on n o ctu rn al b lood p ressu re d ipp ing. International Journal of
Psychophysiology, 71, 2 1 1 -2 1 7 .
70 Reis, H . T. (2 0 0 1 ). W sp arcie sp ołeczn e. W : A . S. R. M an stead , M . H ew sto n e, S. T. Fi-
ske, M . A . H o g g , H . T. Reis, G. R. Sem in (red .), Psychologia społeczna: encyklopedia Black-
wella (s. 7 1 2 -7 1 4 ), op. cit.
71 C zap iń sk i, J., P an ek , T. (red .). (2009). Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia
Polaków. Raport z badań. W a rsz a w a : C en tru m R ozw o ju Z aso b ó w L u d zk ich .
182 P OZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Ekstremalnym przypadkiem braku wsparcia społecznego jest wy­
kluczenie społeczne, czyli pozostawanie poza głównym nurtem życia
społecznego, bycie czarną owcą, nikomu niepotrzebną, a nawet szkodli­
wą osobą. Bez wątpienia jest to klęska w wymiarze społecznym. Wyklu­
czone ze społeczności mogą się czuć osoby niepełnosprawne, ludzie
mieszkający na wsi, mający niskie wykształcenie, żyjący w ubóstwie oraz
oczywiście ci, którzy przekroczyli jakąś normę życia społecznego (prze­
stępcy, osoby uzależnione). Z cytowanej już Diagnozy społecznej wynika,
że wykluczenie społeczne powoduje obniżenie woli życia, zmniejszenie
liczby przyjaciół i zwiększenie odczuwanej samotności. Ludzie wykluczeni
rzadziej czują się kochani i obdarzani zaufaniem. Wykluczenie społeczne
może być traumą dla osób, których życie w wyniku różnych splotów
okoliczności zmienia się nagle o 180 stopni. Z badań nad związkiem wspar­
cia społecznego i zdrowia wynika, że wskaźnik ryzyka umieralności
związanego z izolacją społeczną przewyższa analogiczny wskaźnik zwią­
zany z paleniem papierosów72. Wiarygodność tych wyników wzmacnia
uwzględnienie przez badaczy wieku badanych.
Trudno wyobrazić sobie powrót do normalności bez przyjaciół, do­
brych znajomych, bez bliskich i serdecznych związków z innymi ludź­
mi. Oczywiście chodzi o rzeczywiste relacje, bo tylko takie umożliwiają
realne wsparcie. Warto zaznaczyć, że mierzona w setkach, a nawet w ty­
siącach, liczba tak zwanych znajomych na portalach społecznościowych
niczego nie gwarantuje. Budowanie pełnych, zdrowych i wielowymia­
rowych relacji z innymi nie jest możliwe w przestrzeni elektronicznej,
choć tworzące się na różnych forach grupy osób związanych danym
problemem (np. chorobą) pozwalają na wymianę informacji i doda­
wanie sobie otuchy, a ponadto kształtują poczucie przynależności do
szerszej zbiorowości. Trudno o budowanie satysfakcjonujących związ­
ków także w zabieganej i zapracowanej codzienności. Relacje biznesowe
rzadko przekładają się na przyjaźnie i znajomości gwarantujące sku­
teczne wsparcie w życiowych problemach. Duża liczba osób poświęca
większość czasu na wywiązywanie się z ważnych obowiązków zawo­
dowych, odkładając gdzieś na margines życia spontaniczne spotkania
z innymi ludźmi. Wzajemne odwiedziny coraz częściej przypominają
72 H ouse, J. S., Landis, K. R., U m berson, D. (1988). Social relationships and health. Science,
2 4 1 , 5 4 0 -5 4 5 .
P O W R Ó T D O PIONU 183
oficjalne wizyty, a kawiarnie, szczególnie te w dużych aglomeracjach,
w wielu przypadkach są raczej miejscem omawiania różnych projektów
niż przestrzenią wspólnego spędzania czasu i wzajemnego obdarzania
się uwagą. Życie w pozornie bogatej sieci relacji społecznych to zła
wróżba na trudny czas, w którym kontakt z innymi jest najbardziej po­
trzebny. To prawda, że po poniesionej porażce trudno jest spojrzeć pro­
sto w oczy ludziom, którzy na nas liczyli i trzymali za nas kciuki. Dzieci
po nieudanych grach, konkursach czy egzaminach zamykają się w po­
koju, zakładają słuchawki na uszy bądź znikają w czeluściach interne-
tu. Sportowcy po przegranym starcie szybko znikają w szatni, a politycy
po nieudanej kampanii często usuwają się w cień życia społecznego.
W ten sposób przejawiają się wstyd i smutek. Nie ulega jednak wątpli­
wości, że jest to jednocześnie wołanie o pomoc, tym głośniejsze, im głę­
biej dana osoba opada w pustkę po przegranej.
Powrót do normalności po doznanym niepowodzeniu jest zdecy­
dowanie łatwiejszy dzięki wsparciu społecznemu, istnieje też jednak
druga strona medalu. Paradoksalnie, porażka może wpłynąć na popra­
wę jakości, a nawet liczby relacji z innymi ludźmi. Może pozytywnie od­
mienić funkq'onowanie w wymiarze społecznym, podsuwając doświad­
czenia, które były niemożliwe przed trudną sytuacją. Chyba każdy z nas
może potwierdzić słuszność słów Adama Mickiewicza: „prawdziwych
przyjaciół poznajemy w biedzie"73. Ile warta jest przysięga małżeńska,
gdy on lub ona opuszcza partnera, ponieważ coś mu się nie powiodło?
Jakże słabe są więzi łączące „przyjaciół", gdy po wpadce jednego dru­
gi odwraca się do niego plecami? Jak niewiarygodne są deklaracje sym­
patii ze strony kibiców, gdy po przegranym meczu, zamiast wspierać
swoją drużynę, psioczą na nią, wytykają błędy i potknięcia? Porażka
weryfikuje relacje społeczne. Ujawnia jakość materiału, z którego
wykonana jest nić łącząca ludzi. Jest testem siły związku i trwałości re-
laqi, być może nawet najlepszym narzędziem diagnozy tego typu odnie­
sień. Tak jak w fotografii rentgenowskiej na pierwszym planie znajduje się
szkielet, a tkanka miękka pozostaje zacieniona, tak trudne sytuacje ży­
ciowe ułatwiają odróżnienie mocnych związków od relacji iluzorycz­
nych. Najbardziej boli, gdy osoby uznawane za najbliższe zawodzą,
73 M ickiew icz, A . (1998). Wiersze i powieści poetyckie. W y b . J. M . R ym k iew icz. W a rsz a ­
w a: Św iat K siążk i, s. 254.
184 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
P O W R Ó T D O P IO N U 185
dystansują się od nas albo nawet okazują się naszymi wrogami. Rozpacz
porażki i jej realną rangę, wychodząc poza wizję świata kształtowaną
miesza się wtedy ze zdziwieniem, jak w przypadku Juliusza Cezara, gdy
przez mechanizmy obronne osoby przeżywającej trudności. Niedźwie­
wśród godzących w niego sztyletem spiskowców rozpoznał swojego adiu­
dzią przysługę mogą zaś wyświadczyć osoby, które mimo chęci pomo­
tanta Decimusa Juliusza Brutusa, którego miał za przyjaciela. Pozostało
cy robią wymówki, pogłębiają poczucie winy oraz wyolbrzymiają
mu tylko spytać: „I ty, Brutusie, przeciw mnie?".
negatywne konsekwencje i obawy dotyczące przyszłości. Będą bardziej
Mimo rozczarowania weryfikacja faktycznego oparcia społeczne­
pomocne, gdy ograniczą swoje wsparcie do milczącej obecności. Oso­
go daje konkretne, namacalne korzyści. Najważniejszą jest odkrycie
ba, która straciła pracę, przegrała mecz lub oblała egzamin, nie potrze­
wartości niedocenianych do tej pory związków, na przykład małżeństwa
buje w otoczeniu ludzi, którzy zamiast wspierać, okazują swoje
czy dobrych znajomości. Gonitwa za ideałem supermana daje złudze­
cierpienie i lęki. Stanowią oni bowiem dodatkowe, zbędne obciążenie.
nie, że bezcenne skarby kryją się gdzieś w krainie osiągniętych celów
Doświadczona przez nas porażka ujawnia więc, czy żyjemy w spo­
naukowych, biznesowych, sportowych czy politycznych. Nieraz dopie­
łecznej próżni i iluzorycznych układach opartych na wymianie, czy też
ro konkretny wstrząs sprawia, że zauważamy prawdziwość słów śpie­
łączą nas z innymi autentyczne więzi. Jeśli w pogoni za błyskotkami nie
wanych przez Stanisława Soykę: „Kariera, sławy blaski, oklaski, ach,
zgubiliśmy jeszcze innych ludzi, to jest szansa - dla wielu pierwsza od
oklaski - to tylko są obrazki"74. Prawdziwym skarbem są - towarzy­
długiego czasu - doznania, jak bardzo jesteśmy dla kogoś ważni i przez
szący nam czasem przez cale lata i trochę „po cichu" - mąż, żona, ro­
niego kocham. Trudno o lepszą podstawę szczęśliwego życia. Miłość jest
dzeństwo czy nawet osoby z sąsiedztwa. W trudnych momentach
najlepszym lekarstwem i najskuteczniejszą profilaktyką. Z badań jedno­
spontanicznie kształtują nieformalne relacje pomocowe i stają się jedy­
znacznie wynika, że interakcje pełne miłości, niezależnie od tego, czy są
nymi w swoim rodzaju „domowymi terapeutami"75. Uzdrawiająca po­
to relaq'e małżeńskie czy rodzicielskie, zmniejszają prawdopodobieństwo
moc wyraża się w udzielaniu wsparcia psychicznego już poprzez samą
zapadania na choroby układu krążenia, choroby wrzodowe i nowotwo­
obecność. Aby pomóc, wystarczy być. Za każdym razem, gdy media
ry oraz uzależnienia od alkoholu77. Bezcenne dobro otrzymywane bez­
donoszą o jakiejś tragedii, w której ucierpieli ludzie, podawana jest in-
interesownie od innych osób nie tylko ułatwia przejście przez trudny
formaqa o pomocy udzielanej rodzinom ofiar przez psychologów. Wiele
czas, ale powinno też wzbudzić wdzięczność. Przypomnę, że psycholo­
osób wyobraża sobie, że na wzór lekarzy stosują oni jakieś psycholo­
gia pozytywna uznaje wdzięczność za siłę psychiczną wzmacniającą cno­
giczne zabiegi uśmierzające ból, gdy tymczasem oni przede wszystkim
tę transcendencji. Jest to szlachetny stan, ale wdzięcznym trzeba umieć
są. Towarzyszą w tragedii, swoją obecnością zapełniają pustkę i czarną
być. Z jednej strony chodzi o to, aby w ogóle być zdolnym do wyrażania
dziurę rozpaczy.
wdzięczności, co często wiąże się z przełamaniem ograniczających prze­
Rzeczywiste wsparcie otrzymywane od przyjaciół jest pełne zrozu­
konań uderzających w ego, typu: „Nikomu niczego w życiu nie będę za­
mienia, akceptacji i zaufania. Ułatwia przepracowanie trudnych emo­
wdzięczał". Przyzwyczajony do samodzielnego i wewnątrzsterownego
cji, ale nie tylko. Bliscy udzielający wsparcia pomagają przejść przez
funkcjonowania bohater naszych czasów często ma duży problem z przy­
trudny okres życiowej zmiany. Poprawiają samoocenę, przywracają po­
jęciem pomocy, bo to oznacza, że nie jest takim superbohaterem, jakim
czucie własnej skuteczności i zaradności, zwiększają wgląd we własne
w swoim mniemaniu powinien być. Z drugiej strony istotne jest, by prze­
możliwości zmagania się76. Domowi terapeuci ułatwiają spojrzenie na
żywanie wdzięczności nie wzmacniało poczucia uzależnienia i bezrad­
problem i konsekwencje niepowodzenia z wielu stron. Zmieniają status
ności. Jak zwykle potrzebny jest więc złoty środek.
74 Z u tw o ru Są na tym świecie rzeczy.
Warto okazywać wdzięczność - to dobry stan. Wzbudza uznanie
75 P o r. C a rr, A . (2 009). Psychologia pozytywna..., op. cit. wobec dobroczyńcy, życzliwość wobec niego i ujawnia pragnienie
76 P o r. K u backa-Jasiecka, D . (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psycholo­
gicznych. W arsz a w a : W y d a w n ictw a A k ad em ick ie i Profesjonalne.
77 P o r. T rzeb ińsk a, E. (2008). Psychologia pozytywna..., op. cit.
186 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
odwdzięczenia się (pozytywnego rewanżu). Wieloletni badacz tej pro­
blematyki Michael E. McCullough uważa, że wdzięczność można trak­
tować jako moralną cechę emocjonalną, ponieważ informuje nas
0 pojawieniu się jakiegoś działania prospołecznego, hamuje działania
antyspołeczne oraz wzmacnia pozytywne działania, za które jesteśmy
wdzięczni78. Wyrażanie wdzięczności jest formą docenienia osoby, na­
grodą utrwalającą pozytywną i humanitarną orientację w codziennym
działaniu. Wdzięczność jest przedmiotem intensywnych badań psycho­
logicznych. Dowiedziono, że ma pozytywny wpływ na samopoczucie
1 zadowolenie z życia, zmniejsza ryzyko depresji i ulegania zaburze­
niom lękowym79. Poza tym osoby przejawiające skłonność do przeży­
wania wdzięczności wykazują większą gotowość do niesienia pomocy
innym ludziom i opiekowania się nimi. Każdy z nas może wyrażać
wdzięczność na wiele sposobów, ale niektóre z nich są bardziej typowe.
Z przeprowadzonych w 2010 roku badań na niemal półtysięcznej gru­
pie polskich internautów wynika, że z wdzięcznością najbardziej koja­
rzą się: podziękowanie słowne, przytulenie, szczery i serdeczny uśmiech
oraz odwzajemnienie80. Ciekawe jest to, że takie gesty jak wręczenie
upominku i kwiatów zostały wskazane przez mniej niż dwie osoby na
sto. Warto zwrócić na to uwagę, ponieważ właśnie te formy wyrażania
wdzięczności wydają się królować w naszej codziennej etykiecie.
Na przykładzie wdzięczności doskonale widać, jak doświadczenie
porażki może przyczynić się do poprawy jakości życia czy - używając
górnolotnych określeń - zwiększać pulę dobra w świecie. To jednak nie
wszystko. Zdarza się, że przyczyną naszego niepowodzenia są błędy in­
nych osób. Najczęściej spotykaną reakcją jest w takiej sytuacji gniew
i idące z nim w parze agresja lub odrzucenie. Każdy jednak wie, że
o wiele lepszym i dojrzalszym rozwiązaniem jest przebaczenie. Ten
sposób radzenia sobie z doznaniem krzywdy jest uznawany w psycho­
logii pozytywnej za silę psychiczną kształtującą cnotę umiaru, ponieważ
akt przebaczenia wymaga pokory i rezygnacji z dumy. Istotą przeba­
czenia jest zastąpienie negatywnej reakcji wobec osoby, którą uznajemy
78 Z ob. M cC u llou g h , M . E ., K ilpatrick, S., E m m o n s, R ., L arso n , D. (2001). Is gratitu d e
a m o ra l affect? Psychological Bulletin, 127, 2 4 9 -2 6 6 .
Psychologia pozytywna..., op. cit.
79 P o r. T rzeb ińsk a, E . (2 0 0 8 ).
80 K rzem ion k a, D ., B rzeziń sk a, M . (2 0 1 0 ). D o w o d y w d zięczn o ści b ez p o w o d u .
tery, 1(156), 1 5 -2 4 .
P O W R Ó T DO PIONU 187
za źródło 'krzywdy, przez reakcję pozytywną albo neutralną. Jest to po­
zytywna, prospołeczna odpowiedź na naganny czyn, za który odpo­
wiedzialna była druga osoba. Ważne, żeby pamiętać, iż przebaczenie nie
jest akceptacją nieakceptowanego uczynku. Jeśli doświadczyliśmy nie­
powodzenia, ponieważ ktoś nas okłamał, nie dotrzymał obietnicy, oszu­
kał nas albo odmówił pomocy, to przebaczając, nie usprawiedliwiamy
tego czynu i nie znajdujemy okoliczności łagodzących (miał gorszy
dzień, to był wypadek przy pracy). Takie zachowanie nie jest typowe
dla przebaczenia, lecz raczej przypomina wzorzec postępowania, któ­
ry w sytuacjach konfliktowych jest określany jako ustępowanie, a w ne­
gocjacjach jako miękki styl prowadzenia rozmów. Interes drugiej strony
jest wtedy ważniejszy od naszych potrzeb. Osoba ustępująca rezygnu­
je z własnych oczekiwań i wymagań co do standardów zachowania,
które powinien przejawiać człowiek współodpowiedzialny za poraż­
kę. Przebaczenie dokonuje się przy pełnej świadomości i uznaniu wi­
ny drugiego człowieka, ale jest rezygnacją z konfrontacji i zemsty czy
unikania takiej osoby. Alan Carr ujął to w następującym zdaniu: „Uwa­
żam, że źle postąpiłeś w stosunku do mnie, lecz nie będę szukać odwe­
tu, ponieważ ci wybaczam"81.
Każdy, komu udało się wyjść poza swoją dumę i wyciągnąć dłoń do
sprawcy swoich cierpień, doświadczył dobroczynnego wpływu przeba­
czenia na jakość własnego życia. Już sam akt przebaczenia ma w sobie
coś z piękna, wzniosłości i głębokiego humanitaryzmu. Pisząc to, przed
oczami mam historyczną scenę, w której błogosławiony Jan Paweł II
przebacza Alemu Agcy, zamachowcowi, który strzelał do niego, chcąc
go zabić. Przebaczenie napełnia nas szczęściem i ratuje relacje. Zauwa­
żono, że chętniej przebaczamy osobom, z którymi jesteśmy w bliskich
związkach i którym ufamy82. Przebaczenie działa prozdrowotnie. Oso­
by do niego zdolne wykazują mniejszy poziom niepokoju, depresji
i wrogości. Wzrasta ich zadowolenie z życia, poprawia się samopo­
czucie i - co równie ważne - znacząco poprawiają się relacje z innymi,
a to z kolei prowadzi do wzmocnienia wsparcia społecznego.
81 C a rr, A . (2009). Psychologia pozytywna..., op. cit., s. 279.
Forgiveness: Theory, re­
82 N p . M cC u llou g h , M . E ., P arag am en t, K ., T horensen, C . (2000).
Charak­ search and practice. N ew York: Guilford Press; M cC ullough, M . E., Kilpatrick, S., Em m ons, R.,
L a rso n , D. (2001). Is g ratitu d e a m o ra l affect?, op. cit.
188 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
4.4. Odblokowanie aktywności
Twoje działanie, i tylko twoje działanie, określa twoją wartość.
Johann G. Fichte
Dobrze jest mieszkać w lęku i poprzez strach słyszeć swoje zęby, dobrze
jest doprowadzić swoje życie do zagłady i rano na powrót je zacząć.
Bohumil Hrabal, Sprzedam dom, w którym już nie chcę mieszkać
Porażce często towarzyszą trudne emocje, bywa ona ciosem w prze­
konania na własny temat, w wielu przypadkach prowadzi do osamot­
nienia, ale przede wszystkim i bezpośrednio odnosi się do naszej
działalności, konkretnych zamierzeń, planów i czynności. Niepowo­
dzeń doświadczamy, mówiąc, pisząc, skacząc czy biegając, co najczęściej
czynimy na rzecz realizacji jakichś bardziej znaczących celów czy dą­
żeń osobistych. Im większe jest ich indywidualne znaczenie, tym trud­
niej przełknąć klęskę. W skrajnych sytuacjach, gdy plany życiowe legły
w gruzach, a przyszłość wydaje się czarną dziurą, słabnie wola życia.
Wielki kryzys w 1929 roku rozpoczął się w dniu określanym jako „czar­
ny czwartek". Panika na Wall Street związana z drastycznym spadkiem
cen akcji pociągnęła za sobą łańcuch bankructw. Gwałtownie wzrosła
też liczba osób, które odebrały sobie życie. Na stronach internetowych
amerykańskiego Center for Disease Control and Prevention (Centrum
Zapobiegania Chorobom) możemy przeczytać, że wskaźnik samobójstw
między rokiem 1928 a 1932 wzrósł z 18 do 22 osób na 100 tysięcy miesz­
kańców83. Opublikowane przez tę organizację wyniki badań nie pozo­
stawiają wątpliwości, że każdy kryzys ekonomiczny wiąże się ze
wzrostem liczby ludzi targających się na swoje życie. Grupą szczególnie
wrażliwą na negatywny obrót spraw są osoby w wieku od 25 do 64 lat.
W Polsce jest to również poważny problem. Gazeta Prawna, opierając się
na policyjnych statystykach, podała w 2010 roku, że rok wcześniej na swo­
je życie targnęło się prawie 6 tysięcy Polaków, czyli niemal tyle samo, ile
83 C D C (2 0 1 1 ). C D C stu d y finds suicid e rates rise an d fall w ith eco n o m y . S tu d y looks
a t su icid e rates from 1 9 2 8 -2 0 0 7 . h t t p ://w w w .c d c .g o v /m e d ia /r e l e a s e s /2 0 1 1 /p 0 4 1 4 _ s u -
icid erates.h tm l (p obrano 2 5 .0 9 .2 0 1 1 r.).
PO W R Ó T D O PIONU 189
ginie rocznie w wypadkach drogowych84. Uważa się, że głównymi przy­
czynami są kryzys ekonomiczny, rosnące bezrobocie, konflikty rodzin­
ne, choroby, tempo życia i wszechobecny wyścig szczurów.
W kulturze osiągnięć szczególnie trudno jest zaakceptować niepo­
wodzenia, które stawiają pod znakiem zapytania dalszy przebieg karie­
ry zawodowej. Manuel London, analizując czynniki blokujące karierę,
do najważniejszych zaliczył bankructwo i niewłaściwe wykonywanie
swoich obowiązków, a konkretnie niespelnianie oczekiwań przełożo­
nych85. Wymienione porażki prowadzą do utraty pracy i środków utrzy­
mania, stanowią także źródło silnego stresu, ponieważ brak pracy jest
dopiero początkiem łańcucha trudności, często zakończonych osobi­
stymi tragediami. Wielokrotnie uczestniczyłem w negocjacjach pakie­
tów socjalnych i różnego typu porozumień w spółkach skarbu państwa.
Strona społeczna, zazwyczaj reprezentowana przez związki zawodo­
we, formułowała różnego typu oczekiwania wobec pracodawcy. Były
wśród nich rozmaite bonusy i gwarancje - na przykład podwyżki płac
czy możliwość odkupu akcji, ale najważniejsza za każdym razem była
gwarancja zatrudnienia, obejmująca maksymalnie długi odcinek cza­
su, najlepiej do samej emerytury. Widmo utraty pracy w przyszłości
napawa lękiem i jest to uzasadnione. Mimo zróżnicowanych reakcji
bezrobocie generalnie jest odbierane jako życiowa klęska, która sieje
spustoszenie w życiu człowieka, pogarsza stan zdrowia i samopoczu­
cie, o zadowoleniu z życia już nie mówiąc. Z cytowanej już Diagnozy spo­
łecznej wynika, że bezrobotni piją dwukrotnie więcej alkoholu niż osoby
pracujące w sektorze publicznym, stanowią ponadto grupę zagrożoną
narkomanią. Mają problem z organizacją czasu, spędzają wiele godzin
przed telewizorem, muszą odwiedzać urzędy pracy, co często uwłacza
ich godności, reagować na nie zawsze atrakcyjne oferty pracy i uczęsz­
czać na szkolenia, których wcale nie oczekują. Z brytyjskiego raportu
YouGov, przedstawiającego wyniki przeprowadzonych w 2009 roku
badań, którymi objęto 2088 osób w wieku 16-25 lat, wynika, że brak
84 Sow a, B. (2010). Polska nie rad zi sobie z p lag ą sam obójstw . h ttp ://w w w .g a z e ta p r a w -
n a .p l /w i a d o m o s c i/a r ty k u ły /3 9 8 8 0 8 , p o lsk a_n ie_rad zi_so b ie_z_p lag a_sam o b o jstw .h tm l
(p ob ran o 20 .0 9 .2 0 1 1 r.).
Sd Z ob . L o n d o n , M . (1 9 9 8 ). Career barriers: How people experience, overcome, and avoid
failure. M ah w ah : L a w re n ce E rlb au m A ssociates Publishers.
190 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
pracy skutkuje zwiększonym poczuciem izolacji, depresji i poczucia
wstydu. Do trudności z porannym wstawaniem z łóżka przyznaje się
41% badanych bezrobotnych, 29% dostrzega trudność w wyjściu z do­
mu, a 21% zgłasza problemy z podejmowaniem rozmowy z innymi
osobami86. Mimo że istnieją odstępstwa od takiego wzorca funkcjono­
wania, to stwierdzono pewną zależność, zgodnie z którą w ciągu sześ­
ciu miesięcy od utraty pracy bezrobotni zazwyczaj doświadczają
rosnącego przygnębienia, co jest typową reakcją na stratę87.
Kierowcom, którzy brali udział w wypadku samochodowym, do­
radza się, by niemal od razu usiedli za kierownicą, ponieważ zwiększa
to szansę na szybsze otrząśnięcie się z trudności i powrót do dawnej
sprawności. Schodzący z boiska po przegranym meczu zawodnicy często
mówią: „Te zawody to już historia, teraz koncentrujemy się na następ­
nym spotkaniu". Podobnie myśli też wielu bezrobotnych, którzy - wspie­
rani przez różnych specjalistów wzmacniających optymizm, nadzieję
na sukces i przekonanie o własnej skuteczności - postanawiają znaleźć
nową pracę lub stworzyć biznesplan własnego przedsięwzięcia. Do­
skonale, jeśli owe działania dają skutek, gorzej, jeśli prowadzą do wy­
uczonej bezradności. Interesujące jest to, że pionierskie badania nad
tym zjawiskiem prowadził Martin E. P. Seligman - ten sam, który współ­
tworzył psychologię pozytywną88. W znanym eksperymencie apliko­
wano psom wstrząsy elektryczne, których zwierzęta nie mogły uniknąć.
W dalszej części badań umieszczono je w klatkach, w których mogły uni­
kać szoku elektrycznego, skacząc przez barierkę. Jednak, ku zdumieniu
badaczy, zwierzęta nie podjęły próby ucieczki. Dreptały w kółko w klat­
ce, a później położyły się, cicho skomląc. Można powiedzieć, że na­
uczyły się, iż podejmowanie jakichkolwiek prób zmiany własnej sytuacji
nie ma najmniejszego sensu. Do wyuczonej bezradności może dopro­
wadzić seria porażek w dowolnej sferze życia. Człowiek adaptuje się
wówczas do sytuacji poprzez rezygnację. Jeśli czyjeś pomysły są w firmie
stale torpedowane, to należy się spodziewać, że na kolejnych spotkaniach
osoba ta będzie raczej „bohaterem drugiego planu". Jeśli młody mężczyzna
86 h t t p : / / w w w .p r in c e s -tru s t.o rg .u k /p d f/Y o u th _ In d e x _ 2 0 1 0 .p d f
87 W arr, P. (2001). Bezrobocie. W : A . S. R. M anstead, M. H ew stone, S. T. Fiske, M . A . H ogg,
H . T. Reis, G. R. Sem in (red.), Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella (s. 3 5 -3 7 ), op. cit.
88 O verm ier, J. B., Seligm an, M . E. P. (1967). Effects of inescapable shock u p on subsequent
escape and avoidance learning. Journal of Comparative and Physiological Psychology, 63, 2 8 -3 3 .
P O W R Ó T DO PIONU 191
stale dostaje „kosza", może w ogóle zaprzestać zalotów. Ciekawych ob­
serwacji dokonano w obszarze nauki szkolnej. Na przykład uważa się, że
mechanizm wyuczonej bezradności leży u podłoża lęku przed matema­
tyką, który przejawia się nawet w trakcie studiów podczas zajęć ze sta­
tystyki - studenci psychologii doskonale wiedzą, o czym mowa!89 Po serii
niepowodzeń uczniowie zaczynają wierzyć, że nic, co mogliby zrobić,
nie pomoże im w nauczeniu się matematyki, i w konsekwencji zaprze­
stają kolejnych prób. Bezradność może również dotknąć sfery poznaw­
czej. Gdy mimo wysiłku umysłowego uczeń nie jest w stanie zrozumieć
nowego materiału na lekcji, można przewidywać zanik myślenia prob­
lemowego oraz powstanie i utrwalenie deficytu rozumienia. Tego typu
trudności określa się jako bezradność intelektualną (ang. intellectual help-
lessness)90. Porażki uczniów w dziedzinie rozumienia pociągały za sobą
zmniejszenie częstości wyciągania wniosków, wpłynęły też ujemnie na
umiejętność dostrzegania trafnych analogii czy tworzenia pomysłów.
Szkoła jest specyficznym środowiskiem, w którym porażki mogą
ponosić zarówno uczniowie, jak i nauczyciele. Pierwsi mogą zapłacić za
nie bezradnością intelektualną, drudzy zaś - wypaleniem zawodowym.
Oczywiście problem wypalenia dotyczy nie tylko nauczycieli, ale wszyst­
kich ludzi, którzy zajmując się świadczeniem usług, edukacją, opieką
czy leczeniem, są narażeni na przeżywanie silnych emocji. Objawem
wypalenia jest wyczerpanie emocjonalne i poczucie przeciążenia. Do­
datkowo osoby, których dotknęło wypalenie, stają się bardziej zdys­
tansowane i obojętne wobec odbiorców swoich usług. Mają obniżone
poczucie kompetencji i zadowolenia z osiągnięć związanych z pracą91.
Ayala M. Pines wyjaśnia, że główną przyczyną wypalenia są niepowo­
dzenia, które prowadzą doświadczającą je osobę do przekonania, że
mimo ciężkiej pracy nic albo niewiele udało jej się w życiu osiągnąć92.
89 Z ob. A n d erso n , J. R . (1998). Uczenie się i pamięć. Integracja zagadnień. P rzeł. E . C z e r­
n iaw sk a. W a rsz a w a : W y d a w n ictw a Szkolne i P ed ag o g iczn e.
90 Sędek, G. (2001). P sy ch o lo g ia kształcen ia. W : J. Strełau (red .), Psychologia. Podręcznik
akademicki (t. 3 , s. 2 5 9 -2 8 0 ). G d ańsk: G dańskie W y d a w n ictw o Psych olog iczn e.
91 P o r. M asłach , C . (2001). W y p alen ie. W : A . S. R . M an stead , M . H ew sto n e, S. T. Fiske,
M . A . H o g g , H . T. Reis, G. R. S em in (red .), Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella
(s. 7 2 4 -7 2 6 ), op. cit.
92 Pines, A . M . (1993). B u rn ou t: A n existen tial p ersp ectiv e. W : W . B. Schaufeli, C . M a­
sła ch , T. M a re k (re d .), Professional burnout: Recent developments in theory and research
(s. 3 3 -5 1 ) . W ash in g to n : T aylo r & Fran cis.
 192 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Szczególnie dotyka to ludzi, którzy mocno identyfikują się ze swoimi
zajęciami. Zdaniem Pines głównymi źródłami poczucia porażki są: stre­
sujący charakter środowiska pracy, utrudniający osiągnięcie wyzna­
czonych celów, przerost biurokracji, zajmowanie się drugorzędnymi
sprawami administracyjnymi, nadmiar obowiązków, pośpiech, sprzecz­
ne żądania, nadliczbowe godziny pracy, a także brak potrzebnego sprzę­
tu i adekwatnej pomocy. Tworzy się wówczas błędne koło. Liczne
trudności prowadzą do niepowodzeń, te wpływają na obniżenie moty­
wacji, która z kolei zmniejsza szansę osiągnięć. Uruchomienie takiej
pętli może spowodować, że początkowo ambitny i pełen wigoru pra­
cownik stanie się z czasem „uschniętym drzewem". Jest to cena, którą
wypalone osoby płacą za swoje początkowe zaangażowanie, bo jak
podkreśla Pines: „Aby się »wypalić«, trzeba najpierw »płonąć«"93.
Brak perspektyw, obawa o przyszłość, stan przygnębienia, wyuczo­
na bezradność czy wypalenie zawodowe to poważne skutki życiowych
niepowodzeń, dlatego tak istotne jest, by po doświadczonych niepowo­
dzeniach wrócić do aktywnego życia. Aktywność jest lepsza od stagna­
cji. Potwierdzają to badania prowadzone na gruncie psychologii
pozytywnej. Na przykład Kennon M. Sheldon i Sonja Lyubomirsky do­
wiedli, że poczucie dobrostanu wzrasta zarówno wtedy, gdy zmienia­
my swoją aktywność (dołączenie do nowej grupy, zespołu sportowego,
zmiana kierunku kariery zawodowej, zaangażowanie się w realizację
jakiegoś projektu), jak i wówczas, gdy modyfikujemy sytuację życiową
(zmiana miejsca zamieszkania, zakup jakiegoś dobra, załatwienie poz­
wolenia na parkowanie)94. Ich zdaniem adaptacja grozi stagnacją i jest nie­
korzystna, nawet wtedy gdy przyzwyczajamy się do luksusu. Życiowa
statyka o hedonistycznym zabarwieniu nie sprzyja lepszej egzystencji,
jest tylko pozorem dobrego życia i „świętego spokoju". Wielokierunko­
we działanie zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu, a ten, nawet je­
śli jest niewielki, wpływa pozytywnie na poczucie własnej skuteczności
i nadzieję. Z kolei owe przekonania są jak wiatr nadymający żagiel statku
93 Ibidem, s. 41.
94 S h eld on, K . M ., L y u b o m irsk y , S. (2 0 0 9 ). C h a n g e y o u r actio n s, n o t y o u r c ircu m sta n ­
ces: A n e xp erim en tal te st of the Su stain able H ap p in ess M od el. W : A . K . D u tt, B. R adcliff
(re d .), Happiness, economics, and politics: Toward a multidisciplinary approach (s. 3 2 4 -3 4 2 ).
C helten h am : E d w a rd Elgar.
P O W R Ó T DO PIONU 193
i pchają człowieka do podejmowania coraz śmielszych wyzwań, takich
jak na przykład zachowania przedsiębiorcze95.
Zastanawiając się nad sposobami uniknięcia negatywnych efektów
porażki w sferze motywacyjno-behawioralnej, można rozważać zarów­
no działania profilaktyczne, jak i zaradcze. Istotą profilaktyki powinno
być podejmowanie aktywności jednocześnie na wielu polach, tak aby
niepowodzenie na jednym z nich nie powodowało jakiegoś „zatoru ży­
ciowego" i poczucia pustki w sferze planów. W języku negocjacji funk­
cjonuje ważne pojęcie, które warto sobie przyswoić. Jest nim BATNA,
słowo dość dziwaczne, jak każde, które jest tworzone z pierwszych li­
ter ciągu słów, choć mimo to wchodzą do języka, jak na przykład: VIP,
UFO, NATO czy HTML. BATNA jest akronimem od angielskiego wy­
rażenia the Best Alternative To a Negotiated Agrement, co można przetłu­
maczyć jako „najlepsza z alternatyw negocjowanego porozumienia"96.
Jest to rozwiązanie, które negocjator może przyjąć w sytuacji, gdy roz­
mowy zakończą się niepowodzeniem. Na przykład gdy negocjuję cenę
samochodu w salonie samochodowym, moją BATNA może być model
innego auta, który widziałem w komisie. Posiadanie takiej alternaty­
wy jest źródłem znaczącego komfortu w trakcie rozmów. Negocjator nie
musi się dogadać za wszelką cenę. Jest spokojny o wynik, który tak czy
inaczej będzie dla niego korzystny. BATNA daje więc poczucie siły ne­
gocjacyjnej, czyni zachowanie swobodnym, co jest szczególnie potrzebne,
gdy trzeba ujawnić swoje walory. Wiele osób potwierdzi, że swoją naj­
lepszą pracę znalazły niemal przez przypadek, idąc z ciekawości na
rozmowę kwalifikacyjną, podczas gdy były już zatrudnione gdzie indziej.
W takiej sytuacji wypada się o wiele lepiej niż wtedy, gdy ma się nóż
na gardle, a na koncie brak środków.
Przenieśmy te doświadczenia negocjacyjne na życie codzienne.
Czym może być BATNA dla każdego z nas? Oczywiście może być ta­
kim działaniem, które w przypadku doznania porażki w jednym as­
pekcie pozwoli ulokować aktywność i energię gdzie indziej. Każdy,
kto wykonuje wolny zawód, na przykład jest artystą, konsultantem lub
dziennikarzem, doskonale wie, że funkcjonowanie na rynku w roli tak
95 L ag u n a, M . (2010). Przekonania na własny temat..., op. cit.
96 K en nedy, G. (1998). Negocjator - leksykon. Przel. B. Szym kiew icz-K ow alska, M . D uda.
W arszaw a: Stud io E m k a.
194 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
zwanego wolnego Strzelca (freelancera) nie gwarantuje stałej pensji, po­
nieważ ta jest uzależniona od liczby zleceń. Kontrakty są zróżnicowane,
a klienci bywają kapryśni. Uzależnienie się od jednego „Medyceusza" jest
niebezpieczne, ponieważ nawet drobne potknięcie może wystarczyć, by
zleceniodawca odwrócił się na pięcie i rozpoczął współpracę z kimś in­
nym. Dlatego najbardziej adaptacyjna i rozsądna jest kooperacja z wie­
loma klientami i wykonywanie różnorodnych zajęć. Fiasko jednego
przedsięwzięcia nie tylko nie blokuje wtedy aktywności, ale stymuluje
działanie w innej sferze. Jest to stan permanentnego funkcjonowania
z BATNA. Jeśli los jej nie podsuwa, należy ją stworzyć samemu. Daje to
ogromny komfort funkcjonowania, szczególnie w niepewnych czasach.
W zdecydowanie trudniejszej sytuacji są tak zwani pracownicy na­
jemni, osoby każdego dnia przychodzące do tej samej instytucji i od lat
wykonujące podobne czynności. Oczywiście gdy czasy są pomyślne,
a płaca pewna, trudno zmotywować taką osobę do podejmowania ja­
kichkolwiek działań związanych z kształtowaniem swojej BATNA. Jed­
nak to właśnie z tego, że uwaga zostaje uśpiona, a twórczy potencjał nie
ma czasu się rozwinąć, biorą się tragedie bezrobotnych. Ich dotych­
czasowa struktura czasu rozpada się, a psychologiczny zegar nadający
rytm każdemu dniu zostaje rozregulowany. Trudno znaleźć sobie miej­
sce i właściwie jedyna rzecz, jaka przychodzi takiej osobie do głowy, to
oczekiwanie na jakąś godną propozycję. Konieczne jest wtedy stoso­
wanie konstruktywnego stylu radzenia sobie ze stresem. Chodzi o przy­
jęcie orientacji zadaniowej, która przejawia się na przykład intensyfikacją
kontaktów z innymi ludźmi, poszukiwaniem rady i pomocy, a także
mobilizacją sił i przystąpieniem do działania. Jest to o wiele lepsze niż
szukanie pocieszenia w używkach, byle tylko nie myśleć o problemach
(pamiętamy zachowania typowe dla prokrastynacji i samoutrudniania).
Przyjęcie strategii zadaniowej sprzyja życiowemu dobrostanowi i zmniej­
sza liczbę myśli samobójczych, które stanowią początek łańcucha pro­
wadzącego do ostatecznego aktu. Zagrożenie życia wzrasta, gdy myśli
są zastępowane tendencjami samobójczymi. Następuje wtedy plano­
wanie okoliczności oraz środków. Jest to ostatni moment, w którym
można jeszcze udzielić pomocy. Z badań prowadzonych na polskiej
młodzieży, która przeszła próbę samobójczą, wynika, że 41% dziew­
cząt i 33% chłopców szukało pomocy w domach rodzinnych, ale nie
P O W R Ó T DO PIONU 195
znalazło odpowiedniego wsparcia97. Najczęstszymi reakcjami było nie­
zrozumienie problemu, obojętność albo też niedowierzanie dotyczące za­
grożenia samobójczego. Odczuwany brak oparcia w grupie najbliższych
wzmaga konieczność skorzystania z fachowej pomocy.
Porażkę możemy traktować jako informację zwrotną, która umożli­
wia weryfikację wyznaczonych celów oraz sposobów ich realizacji. Na­
potykane trudności automatycznie wzbudzają refleksję dotyczącą sensu
danych działań. Jest to powszechne zjawisko i w wielu przypadkach
jest to reakqa obronna: skoro coś mi nie wychodzi, to nie ja jestem win­
ny, lecz ta czynność, której wprowadzenie było błędem. Oto przykład.
Kilka lat temu pewna instytucja wdrażająca oprogramowanie do firm
poprosiła mnie o wsparcie w zakresie poprawy relacji ze swoim klien­
tem. Poinformowano mnie, że pracownicy księgowości podważają
sens wprowadzenia nowego oprogramowania, bojkotują szkolenia,
a jeśli się na nich pojawiają, są bardzo krytyczni i nerwowi. Moje ob­
serwacje to potwierdziły. Nowe oprogramowanie było skonstru­
owane zgodnie z inną logiką niż poprzednie. Było także opracowane
w środowisku Windows, a nie DOS, do czego pracownicy już się
przyzwyczaili. Była też jeszcze jedna, jak się okazało kluczowa, róż­
nica - oprogramowanie wymagało posługiwania się myszą kompu­
terową, czego przyzwyczajeni do wydawania komend za pomocą
klawiatury księgowi nie potrafili. Do programu szkoleń wprowadzo­
no więc rozluźniające ćwiczenia wymagające posługiwania się my­
szą. Pożar został ugaszony, a góra zastrzeżeń do oprogramowania
znacząco stopniała.
Przyzwyczajenie się do jednego rodzaju rozwiązania często zamy­
ka nas na odmienne opcje, w myśl zasady „Znane jest bardziej łubiane".
Jeden z komputerowych fachowców opowiadał mi podobną do poda­
nej w przykładzie historię ze swojego zakładu pracy. Dwukrotnie wpro­
wadzono tam zmiany oprogramowania, ponieważ po okresie korzy­
stania z nowego rozwiązania powrócono do poprzedniego. Podobno
97 Płużek, Z. (2002). Psychologia pastoralna..., op. cit.
196 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
pracownicy protestowali tak samo zarówno w trakcie pierwszej mody­
fikacji, jak i podczas drugiej. Potęga przyzwyczajenia. Poza tym trud­
no jest nam się przyznać do swoich słabości i chętniej doszukujemy się
ich w otoczeniu.
Trudności na drodze realizacji celu mogą jednak inspirować do głęb­
szych i bardziej poważnych przemyśleń dotyczących własnej aktywności.
Interesujące pytanie związane z tym tematem zadał jeden z uczestników
warsztatów, które miałem okazję prowadzić: „Po czym poznam, że roz­
czarowanie, którego doświadczam w wyniku dostrzeganych trudności,
powinno mnie motywować do wytrwałości, a po czym, że jest to wyraź­
ny sygnał, by już nie brnąć dalej i znaleźć drogę, która rzeczywiście po­
winna być szlakiem mojego życia?". Na bardziej ogólnym poziomie
pytanie to przypomina omawiane w rozdziale 2 rozterki związane z wej­
ściem w nurt realizacji celów zgodnie z panującymi trendami (pozosta­
nie w kieracie wyścigu szczurów) bądź z odrzuceniem wartości
dominujących w społeczeństwie osiągnięć i pozostaniem poza nim. W nie­
których przypadkach rozstrzygnięcie dylematu dotyczącego kontynu­
owania danej aktywności wydaje się oczywiste. Ratownik medyczny
prowadzi przywracanie akq'i serca tak długo, aż zniknie ostatnia iskra na­
dziei. Jednak w przypadku wielu działań właściwe rozeznanie sensu
kontynuowania przerwanej aktywności wymaga głębszego zastanowie­
nia i odpowiedzi na wiele pytań: „Co pozwoli mi w pełni i trwale roz­
winąć siebie i przez to nadać sens swemu życiu?", „Kim chcę być?", „Co
sprawi, że będę autentycznie szczęśliwym człowiekiem?". Identyfikacja
potrzeb i możliwości rozwojowych wymaga wglądu. Pomocne są też
konsultacje z osobami, które mają w sobie życiową mądrość. Ważne jest,
by w trakcie rozmowy uświadomić sobie, czy to, co nas pociąga, jest rze­
czywistą wartością, czy też atrakcyjnie opakowanym aktualnym tren­
dem, dającym tylko iluzję udanego życia. Pomocne jest spojrzenie na
swoją sytuację z perspektywy promowanych w psychologii pozytywnej
dróg prowadzących do poczucia szczęścia, z uwzględnieniem wyzwania,
jakim jest wzmacnianie cnót i sil charakteru. Dzięki wyborowi opcji pro­
rozwojowej wejdziemy na drogę realizacji postulatu samoaktualizacji,
który pięknie ujął Abraham H. Maslow: „Tym, czym człowiek może być,
tym musi i powinien być"98.
98 Ibidem, s. 103.
P O W R Ó T D O PIONU 197
Jeśli dojdziemy do wniosku, że aktywność, która nie doprowadziła
do oczekiwanego celu, mimo wszystko wymaga kontynuowania, wpom-
nijmy przykład Thomasa Edisona poszukującego właściwego włókna
pozwalającego rozświetlić przestrzeń dzięki energii elektrycznej. Mówi
się o nim, że był osobą, która znalazła dziesięć tysięcy dróg nieprowa-
dzących do celu. Jego postać jest utrwaloną w świadomości społecznej
ikoną wytrwałości, czyli umiejętności doprowadzania do końca tego, co
się rozpoczęło. Zresztą takich osób było więcej. Wspomnijmy chociażby
Annę Sullivan, nauczycielkę głucho-niewidomej Heleny Keller. Przez
długi czas nie mogła ona nawiązać kontaktu z podopieczną, ale dzięki
uporowi dokonała tego, stając się łącznikiem między Heleną a światem.
Towarzyszyła jej w szkole i na studiach, pomagając kształtować się tej
wybitnej działaczce społecznej. Tego typu sukcesy na trudnej drodze
ujawniają, jak wielką pomyłką i fatalnym zaniedbaniem może być rezy­
gnacja z aktywności w obliczu trudności. Francis Bacon mawiał, że ka­
leka idący po ścieżce wyprzedza zdrowego, który z niej zboczył. Mimo
początkowej ulgi z czasem rodzą się wyrzuty sumienia i chęć cofnięcia
czasu, tego jednak oczywiście uczynić nie można.
Przezwyciężenie początkowych niepowodzeń i kontynuowanie dzia­
łania zgodnie z wybranym kierunkiem wymaga wytrwałości. Ta siła
psychiczna, razem z autentycznością, dzielnością i entuzjazmem, wspie­
ra odwagę - jedną z cnót kardynalnych. Przegląd wyników badań psy­
chologicznych nad wytrwałością prowadzi do następujących wniosków:
■ wytrwałość zależy od poziomu motywacji osiągnięć - osoby charak­
teryzujące się silną motywacją osiągnięć nie ustępują mimo niepo­
wodzenia, przypisując je brakowi odpowiedniego wysiłku, a osoby
o niskiej motywacji rezygnują w obliczu porażki, uważając, że nie­
powodzenie jest spowodowane brakiem zdolności, któremu trudno
zaradzić;
■ wytrwałość zależy od dominującego motywu osiągnięć - osoby zo­
rientowane na osiągnięcie sukcesu są bardziej wytrwałe w dążeniu
do celu niż osoby zorientowane na unikanie porażek;
* wytrwałość zależy od atrybucji przyczyn porażki - osoby, które po­
czątkowe niepowodzenia tłumaczą oddziaływaniem czynników
zmiennych (np. wysiłkowi), są bardziej wytrwałe niż te, które przy­
pisują porażkę czynnikom stałym (np. zdolnościom);
 198 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
■ wytrwałość zależy od osobowości i temperamentu - stwierdzono, że
istotną rolę odgrywa reaktywność emocjonalna, czyli tendencja do
intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje (np. infor-
maq'e zwrotne), która wyraża się w dużej wrażliwości i małej odpor­
ności emocjonalnej. Osoby charakteryzujące się większą reaktywnością
emocjonalną mają problem z wykonywaniem zadań w sposób ciągły,
choć są bardziej wytrwale od osób z mniejszą reaktywnością w sy­
tuacji wykonywania zadań w sposób przerywany;
■ wytrwałości sprzyja przyjęcie orientacji na działanie, oderwanie się
od doznawanych niepowodzeń;
■ wytrwałości sprzyja wyobrażanie sobie pozytywnego wyniku dzia­
łania, sposobu wykonywania zadania oraz siebie jako osoby m ają­
cej cechę w ytrw ałości".
Zgodnie z modelem zmiany opracowanym przez Prochaskę i jego
zespół w parze z wytrwałością powinno iść również planowanie dzia­
łania i zwiększenie zaangażowania, na przykład poprzez złożenie de­
klaracji rodzinie i przyjaciołom . Zdarza się jednak, że naw et to nie
pomoże w osiągnięciu celu. Z tego względu konieczna jest refleksja nad
sposobem postępowania i stosowanymi narzędziami. Jeśli brakuje nam
inspiracji i znikąd nie otrzym ujem y żadnej odpowiedzi, to pozostaje
eksperymentowanie w myśl zasady: „Jeśli to, co robisz, nie daje rezul­
tatu, zostaw to i rób cokolwiek innego". Zmian można dokonywać na­
w et w sytuacji w ydaw ałoby się beznadziejnej. Słyszałem historię
o majorze Henryku Sucharskim kierującym obroną W esterplatte. Po­
dobno gdy sytuacja była już krytyczna, niem iecki ostrzał nieustający,
a środki obrony wyczerpane, dowódca rozkazał żołnierzom przemiesz­
czać się z jednej strony bunkra na drugą. Dawał w ten sposób poczu­
cie, że kontroluje sytuację, a obrońcy wciąż jeszcze m ogą działać.
99 Por. A tkinson, J. W ., Feather, N . T. (red.). (1966). A theory o f achievem ent motivation.
N ew York: V an N ostrand; W einer, 1980, za: Forsterling, F. (2005). A trybucje. Podstaw ow e
teorie, badania i zastosowanie. Przel. J. R adzicki. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psycho­
logiczne; W einer, B. (1985). A n attributional theory of achievem ent m otivation and em o­
tion. P sy ch olog ical R eview , 92(4), 5 4 8 -5 7 3 ; Ł u k aszew sk i, W ., M arszał-W iśn iew sk a, M.
(2006). W ytrw ałość w działaniu. W yznaczniki sytuacyjne i osobowościow e. G dańsk: G dańskie
W ydaw nictw o Psychologiczne; M arszał-W iśniew ska, M . (2010). Rola w yobrażeń w dzia­
łaniu w ytrw ałym . W: A. K olańczyk, B. W ojciszke (red.), M otyw acje umysłu (s. 83-108).
Sopot: Sm ak Słowa.
P O W R Ó T D O PIONU 199
Gdy osiągnięcie celu mimo wszelkich wysiłków jest niemożliwe,
warto pomyśleć o zmianie kierunku aktywności. Charles S. Carver i Mi­
chael F. Scheier uważają, że poddanie się w sytuacji beznadziejnej, gdy
cel jest nieosiągalny, można uznać za przejaw siły charakteru100. Niewąt­
pliwie nie jest też powodem do wstydu, jeśli poprzedzała je w spania­
ła walka. Wspomniany major Sucharski mógł odejść do niewoli z szablą
przy boku, co było wyrazem uznania przez nazistów bohaterstwa i du­
cha walki obrońców W esterplatte. W edlug Carvera i Scheiera w m o­
mencie, w którym uświadamiamy sobie nieosiągalność celu, m amy do
wyboru dwa wyjścia. M ożem y mimo trudności podtrzymywać kieru­
nek działania i w konsekwencji dobrowolnie skazać się na stres, poczu­
cie bezsensu i wyuczoną bezradność. Możemy też przyjąć alternatywną
opcję i wycofać się. Działanie to daje jednak szansę na pozytywny efekt
tylko wtedy, gdy znajdziem y inną ścieżkę realizacji celu, wybierzemy
nowy cel lub obniżymy aspiracje. Niekorzystna jest zaś sytuacja, w któ­
rej poddamy się i nie wybierzem y innego celu. M oże to bowiem do­
prow adzić do poczucia pustki i sam otności. N aw et żołnierz, który
zostaje wzięty do niewoli, może nadal działać. Jeśli nie opracowuje pla­
nu ucieczki, co jest jego obowiązkiem, to powinien chociaż aktywnie
wpływać na życie współwięźniów (podobnie jak Viktor E. Franki w obo­
zie koncentracyjnym - o czym będzie mowa w ostatnim rozdziale). Zy­
cie bez celu jest życiem bez sensu.
Osobistą klęską jest sytuacja, w której aktywnie dążymy do realiza­
cji celów, lecz uświadamiamy sobie, że „drabina jest przystawiona nie
do tej ściany, co trzeba". Na przykład karmimy naszą energią czyjeś am­
bicje lub kroczymy drogą, która być może daje społeczny prestiż, pienią­
dze i wpływy, ale nie gwarantuje poczucia spełnienia, nie jest nasza.
Rozmawiałem ostatnio z pewną znajomą z lat szkolnych. Jest praco­
witą, zdolną i uznaną w swoim środowisku instrumentalistką. Teraz,
przeżywając dylematy wieku średniego, zadała mi pytanie, czy jesz­
cze nie jest za późno na zmianę aktywności, by mogła robić to, co na­
prawdę powinna, a nie to, czego wymagali od niej rodzice. Z pretensją
100 Carver, C. S., Scheier, M . F. (2002). O ptim ism . W : C. R. Snyder, S. J. Lopez (red.),
H andbook o f positive psychology (s. 231-243). N ew York: Oxford U niversity Press.
 200 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
w głosie (skierowaną do siebie) mówiła, że wiele razy napotykała
w swoim życiu stosowne znaki, by zmienić kierunek działania, ale te­
go nie zrobiła. Miała problemy z ukończeniem szkoły średniej i zda­
niem matury, do której podchodziła kilka razy. Dzień przed egzaminem
wywróciła się na rowerze, rozbijając instrument, przez co zagrała na
pożyczonym. Zdała, studiowała, pracuje, lecz... zadowolenia z życia
nie ma. W trakcie rozmowy przypomniałem sobie, że kiedyś pisała
wiersze i opowiadania. W momencie, w którym chciałem o to spytać,
wyciągnęła z torebki specjalnie przygotowany na tę okazję zbiór swo­
ich prac literackich. Potrzebowała akceptacji i wsparcia, by się tym
zająć, by uwierzyć, iż rzeczywiście może robić to tylko z tego powo­
du, że napawa ją to poczuciem szczęścia.
Uporczywe dążenie do celu niedającego satysfakcji jest bardzo wy­
czerpujące. Robimy coś, co tylko pozornie jest dla nas dobre. Seth Go-
din określa taką sytuację jako ślepy zaułek101. Znajdujący się w nim
człowiek pracuje ciężko jak Syzyf, lecz w jego życiu nic nie zmienia się
na lepsze. Wręcz przeciwnie, z czasem narasta frustracja i poczucie zmar­
nowanego życia. Wiele osób znalazło się w takiej sytuacji. Gruntowne
rozpoznanie własnych predyspozyq'i w momencie podejmowania decy­
zji o nauce szkolnej nie jest powszechną praktyką. Na wiele decyzji m a­
ją wpływ chwilowe mody oraz aktualny popyt na dany typ specjalisty.
Nieco lepiej wygląda to w przypadku rekrutacji na stanowiska, choć
przeglądając czyjeś CV, trudno ocenić, czy to, w czym specjalizuje się da­
na osoba, rzeczywiście jest jej życiową pasją, a także czy w przyszłości
będzie zadowolonym i pełnym entuzjazmu pracownikem. Najczęściej
działa tu reguła zaangażowania i konsekwencji - jeśli już zainwestowa­
liśmy swoją energię w jakiś typ aktywności, to zwiększa się szansa, że
będziemy ją kontynuowali. Zapewne każdy, kto korzysta z komunika­
cji publicznej, doświadczył sytuacji, w której po wielu minutach oczeki­
wania na środek lokomocji zaczynał rozważać pieszą wędrówkę. Tym,
co stało na przeszkodzie, była najczęściej świadomość straty dotych­
czasowej inwestycji. Przez analogię można powiedzieć, że wiele osób
101 Godin, S. (2008). Dołek, czyli kiedy brnąć, a kiedy rezygnować. Przeł. M. Lipa. Gliwice: Helion.
P O W R Ó T DO PIONU 201
czeka na jakimś przystanku w swoim życiu, w stanie odczuwanej życio­
wej porażki, i nerwowo drepcze w kółko, nie zmieniając jednak swoje­
go położenia. Kurczowo trzymają się one dryfującej belki, mimo że tylko
jej wypuszczenie umożliwia dopłynięcie do wymarzonego lądu.
Doświadczenie uczy, że lęk przed zmianą jest doznaniem bez po­
równania trudniejszym niż niedogodności doskwierające już po podję­
ciu decyzji. Czasem by w ejść na drogę zm iany, potrzebny jest jakiś
życiowy wstrząs.
W swojej praktyce zawodowej spotkałem kobietę, która przez wiele lat
była asystentką szefa jednej z dużych korporacji. Nie było to jej wyma­
rzone zajęcie, ale dawało stabilny dochód. Zapewne pracowałaby tam
do dzisiaj, gdyby nie upadek w czasie jazdy na nartach, który zakoń­
czył się kuracją w szpitalu i wielodniowym wyłączeniem z aktywnego
życia. Teraz, z perspektywy czasu, można powiedzieć, że był to punkt
zwrotny w życiu tej osoby. Wróciła do firmy tylko po to, by uzbierać
fundusze na wyjazd na Hawaje. Pojechała tam nie jako pragnąca pla­
żowania turystka. Zapisała się na kurs masażu hawajskiego i nauczy­
ła się rodzimego tańca hula. Obecnie prowadzi własny gabinet,
w którym przyjmuje osoby podobne do niej samej sprzed życiowej
zmiany. Prawda, że dochody nie zawsze są satysfakcjonujące, ale ra­
dości z możliwości robienia tego, co rzeczywiście powinno się robić,
nie da się przeliczyć na żadne pieniądze.
Zaprzestanie kontynuacji działania, które nawet na poziomie poz­
nawczym oceniamy jako bezsensowne, jest niezwykle trudne. Człowiek
balansuje między znanym i przez to bezpiecznym stanem a tendencją
samorealizacji. Każda opcja jest w pewien sposób atrakcyjna. W edług
Abrahama H. Maslowa konflikt dążenie - unikanie, a więc wahanie się
między tendencją zachowawczą a opcją prorozwojową, jest „[...] egzy­
stencjalny i zakorzeniony w najgłębszej naturze istoty ludzkiej teraz
i zaw sze w p rzy szło ści"102. Jego zdaniem jed en zespół czynników
102 M aslow , A. H . (1986). W stronę psychologii istnienia. Przel. I. W yrzykow ska. W arsza­
w a: Instytut W ydaw niczy PA X , s. 52.
202 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
sprawia, że boimy się ryzyka, niezależności, wolności i odrębności, a dru­
gi popycha nas ku rozwojowi i zaufaniu do świata zewnętrznego. Pod­
stawowe zagrożenie, jakie się wiąże z tym konfliktem, polega na tym,
że można bez końca balansować między dwiema opcjami, a zbliżając się
do jednej, żałować utraty drugiej. Maslow przestrzega przed postawą
obronną. Określa ją jako kom pleks Jonasza. Zauważa, że boim y się nie
tylko własnych słabości, ale także własnej wielkości, uciekając przed
najlepszym i talentami. Odwracamy się od nich tak, jak biblijny Jonasz
chciał się uchylić przed zadaniem wyznaczonym mu przez Boga. Stwór­
ca polecił mu udać do miasta Niniwa, które było stolicą Asyrii. Miał na­
woływać mieszkańców miasta, aby zaniechali swych niegodziwości, co
uchroni ich przed gniewem Jahwe. Jonasz, zamiast iść za głosem Boga,
wsiadł na statek płynący do miasta Tarszisz w kierunku odwrotnym od
określonego przez Pana. Gdy jednak statkiem zaczęła m iotać burza,
opamiętał się i kazał się wyrzucić za burtę. Przeżył w morzu, połknię­
ty przez wielką rybę, a gdy po trzech dniach i trzech nocach wypluła
go na brzeg, spełnił boski nakaz. Mając w pamięci tę historię, lepiej ro­
zumiemy, co miał na myśli Maslow, mówiąc o kompleksie Jonasza. Głę­
boko w naszej naturze tkwi lęk przed sięgnięciem do skarbca swojego
potencjału. Utrzymywanie stanu permanentnej drzemki w zakresie roz­
woju jest przykre, ponieważ co jakiś czas odzywa się w nas tęskny głos
nawołujący do skierowania się ku sobie. Najczęściej jest on niestety za­
głuszany przez zgiełk codziennych obowiązków oraz docierające z ze­
wnątrz różnorodne apele. Jednak psychika dom aga się respektu
i przypom ina o sobie w czasie życiowych burz i zakrętów. Niepowo­
dzenie jest tylko okolicznością umożliwiającą dokonanie zwrotu, po­
trzebna jest jeszcze odwaga, by rzucić się na otwarte morze. Jonasza
wyrzucili ze statku inni ludzie. Nas też mogą, o ile jeszcze ich nie zgubi­
liśmy. Nikt nie gwarantuje wielkiej ryby dającej schronienie, ale każdy,
kto dokonał w swoim życiu zmiany o 180 stopni, potwierdzi, że w nowej
sytuacji nie zawsze wiadom o, skąd pojawiają się ludzie dający wspar­
cie, o których istnieniu do tej pory nie mieliśmy pojęcia. Maslow suge­
ruje, by aktyw nie radzić sobie z kom pleksem Jonasza. Jeśli tego nie
zrobimy, nie tylko będziemy żyli w poczuciu zmarnowanego życia, ale
także może się pogorszyć jego jakość w wielu wymiarach. Osiągnięcia
będą budzić w nas poczucie winy, słabości, niechęci do siebie i osób, któ­
rym udało się zrobić i osiągnąć coś ciekaw ego. Tego typu symptomy
P O W R Ó T D O PIONU 203
należy odczytywać jako wyraźny sygnał do zatrzymania się na drodze
rozwoju. W spółtwórca psychologii humanistycznej radzi, by w takiej
sytuacji kształtować pozytywne nastawienie wobec wartości, które bu­
dzą niechęć. Są one bowiem odpychające właśnie z tego powodu, że są
ważne, a m y mimo to je zaniedbaliśmy.
4.5. Podsumowanie
Porażka może zachwiać życiową równowagę, wzbudzając trudne emo­
cje, osłabiając przekonania na własny temat, prowadząc do samotności
i blokując dalszą aktywność. Tego typu fala uderzeniowa domaga się
podjęcia działań zaradczych. Proces odbudowy siły psychicznej i powro­
tu do pionu jest określany jako rezyliencja. Wraz z nią pojawia się szan­
sa na wzmocnienie sił psychicznych i związanych z nim i cnót. Dzięki
porażce możemy doskonalić inteligencję emoq'onalną i kreatywny spo­
sób wyrażania uczuć. M amy szansę na odkrycie pozytywnych stron ta­
kich przykrych emocji, jak: rozczarowanie, smutek, strach, gniew, wstyd
i poczucie winy. Odpowiednie odczytywanie i kanalizowanie tych sta­
nów sprzyja obniżeniu stresu i regulacji aktywności celowej. Na drodze
do poprawy samooceny m ożem y aktywizować dojrzałe mechanizmy
obronne i doskonalić poczucie hum oru, a w zm acniając przekonanie
o własnej skuteczności - odkryć wartość samoinstruowania i korzysta­
nia ze wzorców godnych naśladowania. Porażka weryfikuje jakość re-
laq'i z innymi osobami. Ujawnia rzeczywiste źródła wsparcia, daje szansę
na okazanie wdzięczności i przebaczenia, gdy jest taka potrzeba. W w y­
miarze motywacyjnym i behawioralnym właściwe radzenie sobie z nie­
pow odzeniam i chroni przed rezygnacją, w yuczoną bezradnością,
wypaleniem zawodowym, a nawet tendencjami samobójczymi. Jest po­
nadto okazją do weryfikacji celów życiowych oraz sposobów ich reali-
zaqi. Uświadamia wartość wytrwałości i determinacji w pokonywaniu
trudności. Poza tym mobilizuje do refleksji nad aktualnym kierunkiem
swojego życia, co z kolei może zaowocować podjęciem wyzwania do­
tyczącego samorozwoju i wypełnienia życia sensem. Decyzja o zmianie,
bazująca na rozeznaniu rzeczywistej wartości celów, daje szansę na wyj­
ście ze ślepej ulicy i właściwe poradzenie sobie z kompleksem Jonasza.

R O Z D Z IA Ł 5
Spożytkować porażkę
Nie powinniśmy traktować porażki jako incydentu, który na­
leży „zaleczyć" przez powrót do dawnego stanu. Porażka jest
szansę na udany poczętek, na zrealizowanie czegoś innego, co
może wyrosnęć na glebie klęski.
Anselm Grün i Ramona Robben
„Co m nie nie zabija, to m nie w zm acnia" (oryg. niem. Was mich nicht
umbringt, macht mich stdrker) to często powtarzane zdanie Nietzschego.
Filozof umieścił je w książce Zmierzch bożyszcz, czyli jak się filozofuje mło­
tem jako jedną z luźnych myśli, bez wstępu i komentarza, wcześniej do­
dając tylko enigm atyczne słowa: „Pierw sza zasada zap aśn icza"1. Ze
zdumieniem zauważyłem, że jedna z księgami internetowych zaklasyfi­
kowała tę książkę, o pokrętnym wywodzie i dość niejasnym - delikat­
nie rzecz ujmując - przesłaniu, do kategorii „psychologia - poradniki".
W ierzę, że to pomyłka, ale nie zdziwiłoby mnie, gdyby o klasyfikacji
zadecydowało właśnie to słynne zdanie. Przecież wraz z takimi stwier­
dzeniami jak: „Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło" czy: „Jeszcze
1 N ietzsche, F. (2011). Zm ierzch bożyszcz, czyli ja k się filozofu je młotem. Przeł. S. W yrzy­
kow ski. K raków : vis-a-vis/Etiuda, s. 8.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 205
tak nie było, żeby jakoś nie było" jest ono powszechnie stosowanym „te­
rapeutycznym westchnieniem " dodającym otuchy w trudnej sytuacji,
swoistą mantrą przetrwania.
Byłoby cudownie, gdyby każda trudna sytuacja przekładała się na
osobisty wzrost, wzmocnienie woli życia i większą odporność w kolejnych
zawirowaniach losu. Takie myślenie jest jednak raczej dość naiwne. Co
prawda, odporność na choroby powoduje szczepionka, ale w jej skład
wchodzą drobnoustroje chorobotwórcze, które mają osłabioną zjadliwość
i najczęściej są jeszcze rozbite na fragmenty. Jeden z prekursorów badań
nad wpływem społecznym William J. McGuire wykorzystał tę analogię
i opracował procedurę „zaszczepiania" studentów przed perswazyjnym
atakiem 2. W edług niego każdy z nas może wzmocnić swoje postawy
i wzbudzić aktywne działania obronne, jeśli będzie miał możliwość prze­
ciwstawienia się przekazowi, nawet symulowanemu na potrzeby ćwi­
czeń. Dzięki temu możemy nabyć odporności na dany typ oddziaływania,
tak jak organizm osoby zaszczepionej wytwarza stosowne przeciwciała
i jest przygotowany do radzenia sobie z chorobą. Warunek jest jednak ta­
ki, że perswazyjny „atak" będzie słaby. Zbyt mocne argumenty są trud­
ne do podważenia i w konsekwencji skutkują uległością. W takiej sytuacji
trudno oczywiście mówić o jakimkolwiek wzmocnieniu. Podobnie nie
są bardziej silne i sprawne osoby po udarze mózgu, urazie kręgosłupa czy
przeszczepie serca. Czyżby więc Nietzsche się mylił?
Prowadzone w ostatnim dziesięcioleciu badania świadczą o tym, iż
przeżywane trudności m ogą mieć korzystny wpływ na funkcjonowa­
nie człowieka. Stwierdzono na przykład, że ludzie chorzy na raka, osoby
po przebytym zawale mięśnia sercowego, uczestnicy działań wojennych,
ofiary wypadku lub ataku terrorystycznego, osoby z poważnymi prob­
lemami zdrowotnymi, a także ci, którzy stracili kogoś bliskiego, pomi­
mo doświadczania tych sytuacji mogą zmienić swoje życie na lepsze3.
2 M cG uire, W . J. (1964). Inducing resistance to persuasion: Som e contem porary app­
roaches. W : L. Berkow itz (red.), A dvances in experim ental social psychology (s. 191-229).
N ew York: A cadem ic Press.
3 Por. O gińska-Bulik, N. (2009). Czy dośw iadczenie stresu m oże służyć zdrow iu? Pol­
skie Forum Psychologiczne, 14(1), 3 3 ^ 5 ; Zdankiew icz-Scigała, E. (2009). N adzieja podsta­
w ow a ja k o m o d e ra to r p ro ce su a d a p ta cji po tra u m ie . W : J. S tre la u , B. Z a w a d z k i,
M. K aczm arek (red.), Konsekwencje psychiczne traumy. Uwarunkowania i terapia (s. 132-153).
W arszaw a: Scholar.
 206 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Okazuje się, że nie tylko mogą oni zachować dobre zdrowie fizyczne
i psychiczne, ale nawet polepszyć kondycję w tych obszarach. Ten pa­
radoksalny pozytywny wpływ stresu określa się jako potraumatyczny
wzrost (ang. posttraumatic growth). Pojęcie to wprowadzili Richard G.
Tedeschi i Lawrence G. Calhoun, definując je jako „[...] doświadczenie
pozytywnej zmiany, która pojawia się w następstwie zmagania się jed­
nostki z trudnymi bądź traumatycznymi wydarzeniami życiowymi. Ma­
nifestuje się to przez docenienie i podw yższenie w artości życia,
pogłębienie relacji interpersonalnych, zwiększenie poczucia własnej si­
ły, zmianę systemu wartości oraz wzbogacenie życia duchowego"4. Zna­
leziono dowody na to, że trudne dośw iadczenia ujaw niają nowe
m ożliwości w życiu. Powodują, że bardziej się je docenia, przywiązuje
się wagę do drobnych, codziennych wydarzeń, a pomniejsza znaczenie
kwestii do tej pory priorytetowych, takich jak na przykład kariera zawo­
dowa. W zrost jest odczuwany jako większa wiara we własne zdolności
do przetrwania i zwyciężania trudności. Zmienia się świat relaq'i społecz­
nych, pojawia się większa skłonność do otwierania się przed innymi
oraz podtrzymywania różnych relaq'i. Mimo że wzrost wiąże się przede
wszystkim z przebudową dotychczasowych schematów poznawczych
dotyczących świata i funkcjonowania w nim, to pogłębia się również
życie w wymiarze duchowym. Filozofia życiowa staje się bardziej doj­
rzała, znacząca i satysfakcjonująca, pojawiają się pytania o sens i spełnie­
nie jako źródło szczęścia.
Potraum atyczny wzrost - choć w przypadku niepowodzeń pow i­
nien to być raczej poporażkowy wzrost - to piękna przemiana, ale oczy­
wiście nie pojawia się automatycznie w każdym przypadku. Porażki
dają szansę na dostrzeżenie nowych perspektyw w życiu, o ile zostaną
potraktowane jako materiał wyjściowy do autorefleksji, a także stawia­
nia pytań o sens. Ostatni etap procesu radzenia sobie z porażką okreś­
lono jako Ucz się: w yciągnij dobre lek cje, ponieważ dla pozytywnej
zmiany konieczny jest proces uczenia się. Nasze osobiste doświadczenie
tworzą przede wszystkim nie tyle gromadzone w ciągu życia fakty bi­
ograficzne, ile aktywnie opracowywane dane, które możemy przekształ­
cać w różne reguły składające się na życiow ą m ądrość. Doznane
Tedeschi, R. G., Calhoun, L. G. (2004). Posttraum atic growth: Conceptual foundations
and em pirical evidence. Psychological Inquiry, 15, s. 1.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 207
niepowodzenie może inspirować ten proces, co więcej - pchnąć nas na
drogę realnego wzrostu i pełniejszego życia. Dlatego w ostatnim już
rozdziale niniejszej książki przeanalizuję problem uczenia się dzięki po­
rażkom i szukania dzięki nim sensu życia. Skupię się zatem na poszu­
kiw aniu odpow iedzi na pytania: co każdy z nas m oże zrobić, żeby
przykra lekcja, jaką jest niepowodzenie, nie poszła na marne? Jak po­
winniśmy spożytkować porażki, by dzięki nim lepiej żyć?
5.1. U c z e n ie się na błędach
Każdy jest uczniem i tylko uczniem.
Witold Gombrowicz
jeśli zaprawdę nie posiadam wiedzy, by cytować autorów, jak robię
to inni, to i tak o wiele lepszę i bardziej wartościową rzeczą jest od­
czytywanie znaczeń za pomocą osobistego doświadczenia, które słu­
ży nauką własnym mistrzom.
Leonardo da Vinci
Jak wygląda człowiek mądry? Wyobraźnia podsuwa wizerunek star­
szego m ężczyzny z siwymi włosami i długą brodą. Jedni pewnie widzą
go jako wędrowca, inni jako postać siedzącą, ale w obu przypadkach
jest to zapewne ktoś spokojny, milczący, może nawet posągowy. Zwo­
lennicy psychologii indywidualnej Carla Gustawa Junga dostrzegliby
w tym obrazie zapewne projekcję utrwalonego przez wieki archetypo­
wego praobrazu mędrca - najstarszego członka plemienia albo nestora
rodu. Trudno sobie wyobrazić, żeby człowiek mądry był żwawym, wy­
sportowanym, młodym osobnikiem, z telefonem komórkowym przy
uchu i laptopem na kolanach. W potocznym m niem aniu taka osoba
może oczywiście posiadać wiedzę ekspercką, pozwalającą na wnikliwą
analizę sytuacji problemowej i wybór najlepszej opcji, ale intuicyjnie czu­
jem y, że mądrość jest czymś więcej niż profesjonalną biegłością w ja­
kiejś dziedzinie. Ekspertem można się stać, zaliczając kolejne szczeble
edukacji i kończąc stosowne kursy, ale mądrość kształtuje się na nie­
możliwym do wystandaryzowania uniwersytecie życia, na którym do­
minują zajęcia praktyczne, a lekcje mieszają się ze sprawdzianami.
 208 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Psychologiczne badania dotyczące mądrości są prowadzone od wie­
lu lat. W iodącą rolę pełnią dwa ośrodki: Uniwersytet w Yale w Stanach
Zjednoczonych, gdzie pracam i badawczymi zajmuje się zespół Rober­
ta J. Sternberga, oraz zlokalizowany w Berlinie Max Planck Institute for
Human Development, którym kieruje Paul Baltes5. Mimo różnic w roz­
łożeniu akcentów wnioski, do których dochodzą badacze, są podobne.
Można je ująć w kilku punktach.
(1) Człowiek m ądry posiada rozległą wiedzę na temat ludzkiej egzy-
stenq'i i ma świadomość różnych celów i priorytetów, rozumie moż­
liwości zaistnienia konfliktów m iędzy różnymi sferami życia.
(2) Człowiek mądry posiada wiedzę praktyczną o sposobach rozwią­
zywania problemów i zmagania się z trudnościami, a także zdolność
właściwej oceny sytuacji i udzielania porad.
(3) Człow iek m ądry jest świadom braku pew ności i wyzbył się złu­
dzeń dotyczących możliwości uzyskania kontroli nad wszystkimi
zdarzeniami życiowymi oraz pełnego kierowania życiem.
(4) Człowiek m ądry ma wyjątkow ą osobowość i ludzki sposób bycia.
Terapeuci Michael Linden i Kai Baumann, zajmujący się testowa­
niem różnych technik terapii mądrości, do katalogu kompetencji mądro-
ściowych dodają jeszcze jedną:
(5) Człowiek mądry dostrzega i kontroluje emocje, ma w sobie pogo­
dę ducha, charakteryzuje się empatią, wytrwałością i dystansem do
siebie6.
Kontakt z osobą m ądrą jest przyjem nym i pożytecznym przeży­
ciem; jej samej także żyje się dobrze. W psychologii pozytywnej w ka­
talogu cnót kardynalnych m ądrość i w iedza jest w ym ieniana jako
pierwsza. Przypom nę, że jest ona wspierana przez twórczość, cieka­
wość, otwartość umysłu, zamiłowanie do zdobywania wiedzy i zdolność
dawania roztropnych rad innym ludziom. Mądrość sprzyja integraqi we­
wnętrznej i harmonii. Powoduje, że świat jest akceptowany, a jego róż­
norodność nie budzi niepokoju. Osoba mądra wie, jak współpracować
5 Por. Steuden, S. (2011). Psychologia starzenia się i starości. Wydawnictwo Naukowe PWN.
6 Baum ann, K., Linden, M . (2009). Przeszłość rzu ć za siebie. Przeł. P. Brysacz Charak­
tery, 12(155), 44rA9.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 209
z innymi ludźmi, chętniej sięga po strategie kooperacyjne, jest cierpliwa
i wyrozumiała. Potrafi spojrzeć na problem z wielu perspektyw, dzia­
ła rozważnie, przechodząc od myśli do zgodnego z nią czynu. Obraz ten,
jak wszystko na świecie, nie jest w pełni sielankowy. Odczucie zado­
wolenia jest bowiem osłabione przez martwienie się trudnymi i przy­
krym i stronam i życia, konieczność konfrontacji z sam ym sobą,
a nierzadko również przez potrzebę rezygnacji ze swoich pragnień. Mi­
mo to uważa się, że m ądrość wpływa pozytywnie na odczuwany do-
brostan i przeżywanie życia jako zaangażowanego i pożytecznego7.
Mądrość nie jest nam dana. Nie jest zaprogramowana genetycznie
i nie wyrasta jak paznokcie czy włosy. Jej pierwszy, wyraźny wzrost jest
zauważalny między 15. a 25. rokiem życia, później utrzymuje się ona na
stałym poziomie, by ponownie się nasilić między 50. a 70. rokiem życia.
Dla jej nabywania istotne znaczenie mają zarówno doświadczenia życio­
we, jak i nasz stosunek wobec nich. Jednakże tak jak posiadanie biblio­
teki nie czyni człowieka mądrym, tak samo kolekcja faktów, obserwaqi
sposobów postępowania, popełnianych błędów czy blizn emocjonalnych,
nie sprawia, że potrafimy lepiej i pełniej żyć. Przekuwanie doświadczeń
w życiową mądrość wymaga zaangażowania i aktywnego ich przepra­
cowywania. Sprzyja temu umiejętność uczenia się na błędach - własnych
lub, co jest zdecydowanie mniej bolesne, cudzych. Jest to dyspozycja,
którą można posiąść lub nie, można więc nauczyć się uczenia się na błę­
dach i odznaczać się różnym stopniem zaawansowania tej kompetencji.
Puste błądzenie nie jest jeszcze uczeniem się na błędach, tak jak sama po­
rażka nie gwarantuje jeszcze żadnej zmiany. Może być przyczynkiem do
pogłębiania mądrości, ale nie jest mądrością par excellence. Być może wła­
śnie z tego powodu na określenie porażki często stosujemy zdrobnienie
„nauczka" - czyli taka niby-nauka, która daje też niby-skutek. Dlatego raz
popełniony błąd może być wielokrotnie powtarzany.
Spotkałem się z opinią, że najbardziej skuteczna, choć bolesna, jest na­
uka metodą prób i błędów. Trzeba zaznaczyć, że w nowym środowisku jest
to jedyny sposób postępowania dający szansę na sukces. Zwierzęta labo­
ratoryjne po wykonaniu całej serii przypadkowych działań w końcu od­
najdują w labiryncie drogę prow adzącą do nagrody. W przestrzeni
7 Por. Trzebińska, E. (2008). Psychologia pozytywna. W arszaw a: W ydaw nictw a A kade­
m ickie i Profesjonalne.
210 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
pozbawionej jakichkolwiek wskazówek dotyczących właściwego postę­
powania pozostaje im sprawdzać rozmaite opcje. Każdy z nas wykonał
w trakcie swojego życia mnóstwo fałszywych ruchów, wielokrotnie się
pomylił, znalazł w ślepej ulicy i wpadł w jakąś pułapkę. Jednak nawet gdy­
by było możliwe zebranie i zmagazynowanie w pamięci jednej osoby trud­
nych doświadczeń i niepowodzeń milionów czy miliardów ludzi, którzy
z różnym skutkiem próbowali osiągnąć cel, niezawodne działanie nie by­
łoby gwarantowane. Mieć dostęp do właściwych wskazówek, czyli posia­
dać doświadczenie i wiedzę, to jedno, a umieć korzystać z tych zasobów
- to zupełnie coś innego.
Jednym z pierwszych, a zarazem podstawowych prawideł psycho­
logii, jest prawo efektu, które sformułował w 1898 roku Edward Thorn­
dike. Głosi ono, że „zachowanie, które w danej sytuacji wywołuje od­
czucie zadowolenia (satisfaction), zostaje skojarzone z tą sytuacją i jeśli
w przyszłości sytuacja ta się powtórzy, to wzrasta prawdopodobień­
stw o, iż pow tórzone zostanie także to zachow anie. Jeżeli natom iast
w danej sytuacji zachowanie wywoła odczucie dyskomfortu (discom­
fo rt), to spada prawdopodobieństwo powtórzenia się tego zachowania
w podobnych warunkach w przyszłości"8. Innymi słowy, zachowania
nagradzane są utrwalane i powtarzane, karane zaś ulegają zanikowi.
Zdrowy rozsądek podpowiada, że porażka, bez wątpienia będąca źró­
dłem dyskomfortu, powinna automatycznie blokować nasze tendencje
do powtarzania zachowań, które skończyły się niekorzystnym wyni­
kiem. Tym samym nauka na błędach powinna być szybka i skuteczna.
W nioski płynące z badań psychologicznych są jednak inne. W klasycz­
nym eksperymencie przeprowadzonym w Stanach Zjednoczonych nie-
znająca języka hiszpańskiego osoba badana otrzymywała listę 200 słów
hiszpańskich, a pod każdym z nich pięć określeń w języku angielskim9.
Zadaniem tej osoby było w skazanie najlepszego w edług niej odpo­
wiednika słowa testowego. Eksperym entator przekazywał informację
zwrotną, mówiąc tylko „dobrze" lub „źle". Kolejnego dnia próbę pow­
tarzano. Tym razem sprawdzano, jak często badani w ybierali słow a
8 O staszew ski, P. (2000). Procesy w arunkow ania. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Pod­
ręcznik akadem icki (t. 2, s. 97-116). Gdańsk: Gdańskie W ydaw nictw o Psychologiczne, s. 104.
9 W oodworth, R. S., Scholsberg, H. (1967). Psychologia eksperymentalna (t. 2). Przeł. J. Ekel,
A. Lew icki. W arszaw a: Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 211
„nagrodzone" bądź „ukarane". Oszacowano przy tym, że gdyby ich wy­
borem kierował czysty przypadek, to powtórzenie słowa wybranego
poprzednim razem wyrażałoby się stosunkiem 1:5, czyli prawdopodo­
bieństwo wynosiłoby dokładnie 20%. Po powtórzeniu pomiaru stwier­
dzono, że wybory wzmacniane słowem „dobrze" były powtarzane 283
na 621 razy, co stanowiło 45,6%, czyli więcej niż wynika to z przypadku.
Nagradzanie pożądanych zachowań było skuteczne. Zaskakujący w y­
nik dały zaś szacunki słów ocenianych komentarzem „źle". Badani po­
wtórzyli je 488 na 2097 razy, czyli w 23,3% przypadków - również częś­
ciej niż wynika to ze ślepego trafu. Stwierdzono więc pozytywny wpływ
nagrody i sukcesu oraz brak negatywnego wpływu kary i porażki. Efekt
ten potwierdzano w kolejnych eksperymentach, wyprowadzając wniosek,
że pewne błędne reakcje same w sobie są atrakcyjne i trudne do wyeli­
minowania tylko poprzez uświadomienie, że są niewłaściwe. Jak się oka­
zuje, wartość nagrody i kary nie jest jednakowa, a kara nie zawsze pro­
w adzi do pożądanej zm iany zachow ania. W iedzą o tym doskonale
rodzice, nauczyciele i szefowie, pewnie nie raz dziwiąc się, dlaczego za­
stosowane przez nich sankcje nie dają rezultatu. Ich doświadczenia są
zbieżne z wynikami badań, w których zauważono, że w przypadku do­
brze utrwalonych reakcji kara chwilowo tłumi niewłaściwe zachowanie,
ale nie eliminuje go całkowicie. Następuje chwilowa poprawa, a później
powrót do rutyny, tak jak w przypadku kierowcy, który otrzymał man­
dat za szybką jazdę. Przez pewien czas będzie on przestrzegał przepisów
ruchu, lecz później wszystko wróci do normy. Pewien turysta ze Skan­
dynawii, widząc, co dzieje się na polskich drogach, spytał: „Dlaczego
wasz rząd wydaje tyle pieniędzy na znaki drogowe? Zamiast tego. mógł­
by przeznaczyć je na jakiś bardziej sensowny cel". To jednak zupełnie
inny temat. W róćmy do osobliwości procesu uczenia się na błędach.
Każdy rodzic wie, że przekazywanie „suchych" instrukq'i i pouczeń
daje m am y efekt. Dziecko zachowuje się w taki sposób, jakby miało jakiś
wewnętrzny imperatyw nakazujący mu przekorę i sprawdzenie na włas­
nej skórze zgubnych skutków swoich poczynań. Wydaje się, że doświad­
czanie błędów i porażek jest niezbędnym, a może nawet niezastąpionym,
elementem doskonalenia siebie. Nieprzypadkowo grany przez Bogu­
sława Kobielę w serialu Wojna domowa nauczyciel jazdy na nartach m ó­
wił każdemu, kto tracił równowagę: „Jak się nie psewrócis, to się nie
naucys". Mądra rada i pouczenie nie zmniejszają przekonania o własnej
212 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
skuteczności i poczucia mocy. Błąd sprzyja kształtowaniu pokory i świa­
domości własnych ograniczeń. Jeśli sam nie prowadzi do mądrości, to
działa uwrażliwiająco i otwiera na stosowne nauki.
Cytowani już wcześniej Brad J. Sagarin i Robert B. Cialdini zasta­
nawiali się nad czynnikami, dzięki którym skutecznie bronimy się przed
manipulacją stosowaną w reklamach prasowych, związaną z angażowa­
niem fałszywych ekspertów (aktorów udających lekarzy), którzy po­
dają argumentaqę10. W jednym z badań osoby z grupy eksperymentalnej
zostały poddane treningow i polegającem u na przeczytaniu sześcio-
stronicowej informacji dotyczącej nieuczciwego wykorzystywania w re­
klamach osób pełniących rolę autorytetu. Zakładano, że ćwiczenie to
uświadomi fakt stosowania takich technik manipulacyjnych, poprawi
zdolność odróżniania reklam uczciwych od nieuczciwych oraz zm oty­
wuje do odrzucania niewiarygodnych komunikatów. W tym samym cza­
sie grupa kontrolna czytała tekst dotyczący wykorzystywania koloru
w reklamie. W drugiej fazie eksperymentu badanym z obu grup zapre­
zentowano sześć reklam (trzy uczciwe i trzy manipulacyjne) i poproszo­
no o ocenę perswazyjności tych przekazów oraz intencji manipulowania.
Okazało się, że badani z grupy eksperymentalnej oceniali nieuczciwe re­
klam y jako mniej persw azyjne i bardziej m anipulujące niż przekazy
uczciwe. W ydawać by się mogło, że zastosowany trening był skuteczną
metodą uwrażliwienia odbiorców na stosowanie technik manipulacyj­
nych, że są oni już na tyle kompetentni, iż nie wpadną w sidła zasta­
wione przez specjalistów zajmujących się marketingiem. Nic bardziej
mylnego. W kolejnym badaniu „św iadom ym " studentom zaprezento­
wano reklamy, ale już poza laboratorium psychologicznym, w w arun­
kach naturalnych, a więc wtedy, gdy nie zdawali sobie sprawy z tego, że
uczestniczą w eksperymencie. Popełniali oni dokładnie te same błędy,
co przed treningiem. Sagarin i Cialdini wyjaśniali ten wynik, odwołu­
jąc się do efektu trzeciej osoby (scharakteryzowałem go w rozdziale 3).
Założyli, że nawet najlepiej ugruntowana wiedza na temat zagrożeń
nie uchroni przed niepowodzeniem, gdy towarzyszy jej przekonanie, że
to inni bardziej ulegają wpływowi reklam niż ja sam. Przewidywali, że
10 Sagarin, B. J., Cialdini, R. B. (2004). Creating critical consum ers: M otivating recepti­
vity by teaching resistance. W: E. S. K now les, J. A. Linn (red.), Resistance and persuasion
(s. 259-282). M ahw ah: Erlbaum .
SP OŻ YT KO W AĆ PORAŻKĘ 213
przekonanie to się zmieni, gdy udowodnią badanym, że mogą oni tak
samo ulegać wpływowi reklam, jak każda inna osoba. Tak też się stało.
Osoby, które w kolejnym badaniu „przyłapano" na uległości wobec re­
klam, były później bardziej ostrożne i odporne na oddziaływanie nie­
uczciwych przekazów niż ci badani, którym przekazano tylko wiedzę
na temat wpływu. Konkretne doświadczenie i poniesiona porażka oka­
zały się lepszą nauką niż ekspercki instruktaż.
W nioski płynące z przytoczonego eksperymentu to kamyczek do
ogródka dla wszystkich nauczycieli, którzy stawiają przekaz słowny wy­
żej niż osobiste doświadczenie uczniów. Przecież wartość praktycznych
zajęć dla kształtowania umiejętności jest w edukacji znana i dobrze udo­
kumentowana. Znaczącą jest teoria uczenia się przez doświadczenie Da-
vida Kolba11. Gdyby nauka zawsze przebiegała zgodnie z założeniami
tej koncepcji, każda szkoła byłaby cudownym miejscem pełnym fascy­
nujących odkryć, a życie uniwersytetem, na którym liczba oblanych egza­
minów i poprawek znacząco by się zmniejszyła. Zdaniem Kolba proces
uczenia się jest pewnym cyklem następujących po sobie zdarzeń. Powi­
nien przebiegać w taki sposób, by najpierw dać uczącemu się okazję do
bezpośredniego doświadczenia, któremu może się przyjrzeć, następnie
wyciągnąć wnioski i sprawdzić ich wartość w nowej sytuacji. Kolejne
etapy składające się na pełny cykl uczenia się to: konkretne doświadcze­
nie, refleksyjna obserwaq'a, abstrakcyjna konceptualizacja i aktywne eks­
perymentowanie12. Wiem, że ich nazwy nie brzmią zachęcająco, ale war­
to dostrzec to, co się za nimi kryje. Rekomenduję cykl Kolba jako kolejne
stadia uczenia się na bazie porażek. Z tej propozycji może skorzystać
każdy, zarówno osoba, która samodzielnie kieruje swoim rozwojem i chce
rzetelnie przepracować własne doświadczenia życiowe, jak i ludzie ak­
tywnie wspierający rozwój - rodzice, nauczyciele, terapeuci i doradcy. Je­
stem przekonany, a opieram własne mniemanie na wieloletniej pracy
z ludźmi potrzebującymi wsparcia, że trzymanie się wytycznych Kolba
pozwala wyciągnąć właściwą lekcję z doświadczanych porażek i zmniej­
sza liczbę powtarzanych błędów w przyszłości. Jest to więc praktyczna
teoria zamiany cytryn w lemoniadę.
11 Zob. Laguna, M ., Fortuna, P. (2009). Przygotow anie szkolenia, czyli ja k dobry początek
prow adzi do sukcesu. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne.
12 Por. Kolb, D. (1997). The process of experimental learning. W: M . Thorpe, R. Edwards,
A . H anson (red.), Culture and process o f adult learning (s. 138-156). London: Routledge.
214 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
5.1.1. Krok pierwszy: konkretne doświadczenie, czyli mleko się
rozlało
Zdaniem Kolba punktem wyjścia efektywnego uczenia się jest za każ­
dym razem doświadczenie, a więc praktyka. Jest to sprzeczne z kla­
sycznym modelem nauczania, gdzie stawia się na przyswajanie reguł,
zrozum ienie modeli, definicji i prawideł, pozostawiając ćwiczenia na
później (o ile w ogóle są brane pod uwagę). Kolb nie ignoruje teorii
i w iedzy deklaratyw nej, ale znajduje dla nich odpow iednie m iejsce
w cyklu doskonalenia się. Doznana przez nas porażka jest doskonałym
początkiem procesu zmiany. Nie ważne, czy jest to niewłaściwie rozwią­
zane zadanie z matematyki, nietrafiona kampania reklamowa, oblany eg­
zamin, przegrana w rajdzie motocyklowym czy bankructwo. Porażka
jest rzeczywistym doświadczeniem, którego dodatkowym walorem jest
to, że je s t... nasze. „Bliska koszula ciału", powiada przysłowie, a echem
odpowiada psychologia społeczna, która potwierdza, że jednym z naj­
ważniejszych czynników wpływających na wzrost motywacji do uważ­
nego analizowania zdarzenia jest jego znaczenie osobiste13. W przypadku
większości osób chęć zajmowania się własnym losem jest zdecydow a­
nie silniejsza niż tendencja do uważnej analizy czyichś przeżyć.
Naszą życiową mądrość możemy także wykuwać, ucząc się na b łę­
dach innych osób. Jest to szansa, której nie powinniśmy przeoczyć, po­
nieważ środowisko, w którym żyjem y, daje nam ograniczone m ożli­
wości realizacji zadań, a więc różnorodność doświadczeń również jest
ograniczona. Zresztą w niektórych przypadkach uczenie się na własnych
błędach jest po prostu niemożliwe lub niezwykle szkodliwe, na przy­
kład w m edycynie czy wojskowości. Znamienne jest, że Ottonowi von
Bismarckowi przypisuje się (choć jeśli ufać niemieckiej wersji W ikipe-
dii - błędnie) zdanie: „Trzeba być idiotą, by uważać, że należy się uczyć na
własnym doświadczeniu, ja wolę się uczyć na błędach innych, żeby w ten
sposób unikać w łasnych"14. Prowadzone w ostatnich latach badania nad
13 N p. Petty, R. E., C acioppo, J. T., G oldm an, R. (1981). Personal involvem ent as a de­
term in ant of argum ent-based persuasion. Jou rn al o f P ersonality and Social P sychology,
41(5), 847-855.
14 N iem . Ihr seid alle Idioten zu glauben, aus Eurer Erfahrung etwas lernen zu können, ich
ziehe es vor, aus den Fehlern anderer zu lernen, um eigene Fehler zu vermeiden; zob. http://de.
w ikiquote.org/w iki/O tto_von_Bism arck (pobrano 12.02.2012 r.).
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 215
odbiorem przekazów narracyjnych, a więc opowiadań, filmów, bajek
i innych historii, dostarczają dowodów na to, że kontakt z doświadcze­
niam i i perypetiam i bohaterów m oże prow adzić do realnych zmian
w zakresie postaw 15. W ym aganym warunkiem jest proces określany
jako wyobrażeniowe przenoszenie się w świat narracji, polegający na za­
topieniu się w lekturze lub akcji filmu. W takiej sytuacji możliwa jest sil­
na identyfikacja z bohaterem , a jego przeżycia stają się naszym do­
świadczeniem. Możemy więc czerpać z praktyki pilotów myśliwców,
osób duchownych, górników strzałowych, a nawet seryjnych m order­
ców - co ciekawe, niezależnie od tego, czy są to postaci prawdziwe czy
fikcyjne. Najbardziej efektywną metodą doskonalenia się na podstawie
doświadczeń innych ludzi i instytucji jest metoda studium przypadku
(ang. case study)16. Jednakże podkreślę to raz jeszcze: nie wystarczy tyl­
ko doświadczyć czyichś trudności, trzeba przede wszystkim je odpo­
wiednio przepracować. Gdyby tak nie było, najlepszymi i wystarczają­
cymi szkołami życia byłyby biblioteki i sale kinowe.
5.1.2 . Krok drugi: refleksyjna obserwacja, czyli co właściwie się
wydarzyło
Analityczna praca nad porażką rozpoczyna się od zebrania informacji
na temat doznanych trudności. W praktyce oznacza to przyjrzenie się
procesow i niepow odzenia w taki sposób, jakby robiła to niezależna
i obiektywna komisja badająca przyczyny katastrof. Trzeba zatem wziąć
pod uwagę rzeczywisty obraz sytuacji oraz cały zbiór czynników we­
wnętrznych i zewnętrznych, które mogły przyczynić się do niepowo­
dzenia. Oprócz tego warto skierować uwagę na mechanizmy zaradcze
i adaptacyjne, które zostały zastosowane po stwierdzeniu niepowodze­
nia. Aby to uczynić, niezbędny jest dystans wobec zdarzeń - przede
wszystkim emocjonalny, co w praktyce oznacza, że także czasowy. O ile
w przypadku samego doświadczenia powinniśmy być nim pochłonięci,
„wejść w nie", by czerpać z niego naukę, o tyle w przypadku obserwacji
15 Zob. G reen, M . C., Brock, T. C. (2000). The role of transportation in the persuasive­
ness of public narratives. Journal o f Personality and Social Psychology, 79(5), 701-721.
16 Fortuna, P. (2010). Studium przypadku w praktyce szkoleniowej, czyli ja k uczyć się na
doświadczeniach innych. G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne.
 216 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
właściwe są nie romantyczne czucie i wiara, lecz oświeceniowe szkieł­
ko i oko mędrca. To wymaga wprawy.
Pułapką, w którą łatwo wpaść, jest m ylenie obserw acji z interpre­
tacją. Skoro jesteśm y przy tem acie uczenia się przez doświadczenie,
wykonajm y krótkie ćwiczenie. Proszę przypomnieć sobie znany obraz
Edwarda Muncha Krzyk, przyjrzeć się pierwszoplanowej postaci, tłu,
kolorystyce i detalom. A teraz proszę odpowiedzieć na pytanie: czy na­
m alowana osoba krzyczy, czy też słyszy krzyk? Proszę się zastanowić,
a ja przez ten czas będę się starał w sposób jak najbardziej rozbudo­
wany kończyć to zdanie, które tak naprawdę nie wnosi żadnej treści,
a jest tylko merytorycznym wypełniaczem czasu zastanowienia. Już?
Jak odpowiedziałby na postawione pytanie wnikliwy obserwator? Oczy­
wiście odparłby, że nie da się stwierdzić, czy postać namalowana przez
Muncha krzyczy, czy też słyszy krzyk. Obie wersje są równie prawdo­
podobne, ale wypowiadając się na ten temat, wykraczamy poza sferę ob­
serw acji i przechodzim y do interpretacji. Na poziom ie obserw acji
m ożem y tylko stwierdzać fakty - co widać, słychać i co czuć. A co w i­
dać na obrazie Krzyk? Postać z otwartymi szeroko ustami i dłońmi oka­
lającymi głowę. Można jeszcze precyzyjnie określić kolorystykę. Graficy
kom puterowi wiedzą, że każda barwa ma swój numer.
Inną pułapką w zakresie obserw acji jest p rzyjm o w an ie je d n o ­
stronnego punktu w idzenia, dającego tylko częściowy obraz sytuacji.
Obserwacja wymaga wprawy. Chodzi o opisanie kontekstu sytuacyj­
nego, nazwanie swoich emocji i precyzyjne uchwycenie reakcji. Trud­
no korygować zachowanie sportowca, jeśli nie dostrzeżemy w nim nic
błędnego. Nie będzie możliwe udzielenie wsparcia politykowi, jeśli nie
wskaże się konkretnych zachowań, które spowodowały negatywną re­
akcję elektoratu. Niewątpliwie trudno jest dystansować się od wydarzeń,
które mimo upływu wielu lat wciąż zaznaczają się w psychice silnymi
emocjami. Dlatego bezcenna jest pom oc innych osób, które były obec­
ne w trudnej sytuacji. W ielość punktów widzenia daje m ożliwość wła­
ściwego rozpoznania błędu.
Zapraszam do przeprowadzenia kolejnego prostego ćwiczenia, któ­
re przekona nas, że spostrzeganie jest procesem aktywnym, wymaga­
jącym zbierania różnorodnych danych. Tym razem potrzebujem y
pomocnika. Zawiążmy tej osobie opaskę na oczach i poprośmy ją, by wy­
ciągnęła przed siebie dłoń. Następnie kładźmy na niej różne przedmioty
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 217
i poprośmy o odgadnięcie, co to jest. Osoba badana nie może przy tym
obejmować przedm iotów palcami - palce powinny być wyprostowane
przez całe doświadczenie. Szybko się przekonamy, jak trudne jest to
zadanie. Jest bardzo praw dopodobne, że nasz pom ocnik podejdzie
z obawami do kolejnych prób. Brak wizualnych danych uaktywni wy­
obraźnię, która, w zależności od poziomu zaufania do nas, podsunie
różne hipotetyczne obiekty - nie wyłączając pająków i żab. W trakcie
ćw iczenia zauważym y, że nasz wybraniec z łatw ością określi ciężar
i temperaturę przedmiotu, jednak jego identyfikacja będzie bardzo trud­
na, wręcz losowa. Dokładnie tak samo dzieje się z porażkami. Przyję­
cie jednego punktu widzenia może spowodować, że w centrum naszej
uwagi znajdzie się ciężar niepowodzenia i jego temperatura - przeszy­
w ający chłód lub palący ból. Pojawienie się innych osób zmienia tę sta­
tyczną sytuację, pozwala objąć całe doświadczenie i nie tylko lepiej je
zidentyfikować, ale także obniżyć niepokój związany z trudnością ogar­
nięcia tego, co się stało.
Na zakończenie zwrócę uwagę na jeszcze jedną trudność. Chodzi
o kłopot, jaki sprawia nam przyjęcie inform acji zwrotnych na sw ój te­
mat. Trzeba wiele mądrości, zaufania do innych ludzi i akceptacji sie­
bie, by spokojnie i bez mechanizmów obronnych przyjmować informacje
dotyczące swojego zachowania. W innym przypadku pozyskiwane da­
ne, nawet bezcenne, są traktowane jak bolesna krytyka. Ta ostatnia mo­
że być jednak bardzo pożyteczna. H istoria nauki dostarcza na to aż
nadto dowodów. Przyjrzymy się jednem u z nich.
Mało znany jest fakt, że wielki Izaak Newton pozostawał w długo­
trwałym konflikcie z niejakim Robertem Hooke, którego obecnie na­
zywa się angielskim Leonardem da Vinci17. Mimo że Hooke odkrył
istnienie komórek roślinnych, ulepszył mikroskop i teleskop, odkrył
prawo elastyczności, a nawet wykonał szkice powierzchni Marsa, jego
osoba jest zdecydowanie mniej znana niż postać Newtona. Ten drugi
przyłożył zresztą do tego rękę. Gdy został prezesem Royal Society,
w trakcie przenosin tej instytucji do innej siedziby w niewyjaśnionych
17 Zob. Wróblewski, A. K. (2006). Historia fizyki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
218 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
okolicznościach zaginął jedyny portret Hooke’a oraz większość opra­
cowanych przez niego przyrządów i wynalazków. Źródłem niechęci
Newtona do Hooke’a były krytyczne uwagi tego drugiego w stosun­
ku do tekstów Newtona, przede wszystkim z dziedziny optyki. Ucze­
ni polemizowali listownie, a ton ich wypowiedzi przechodził od
nienagannej dyplomacji do lekceważenia, ironii i gniewu. Hooke bez­
litośnie piętnował niedociągnięcia Newtona i wytykał jego błędy. By­
ło to bolesne, ale pozytywna rola Hooke’a dla jakości prac Newtona
była bezsprzeczna. Uważa się, że to właśnie między innymi jego mial
na myśli Newton, mówiąc o gigantach, na których ramionach miał
się wspiąć, by dokonać przełomowych odkryć.
Być może każdy z nas ma swojego H ooke'a, osobę bezlitośnie w y­
tykającą nam nasze błędy, a więc coś, dzięki czemu możemy się uczyć.
Może walczymy z tą osobą albo ją ignorujemy, ujawniając tym samym,
jak trudno jest oderwać problem od człowieka, który o nim informuje.
Tak jak Newton popraw ił jakość swoich prac dzięki krytyce H ooke'a,
tak samo my możemy się doskonalić, wykorzystując uszczypliwe uwa­
gi. Każda firma wie, że zastrzeżenia konsumentów dotyczące jakości
produktów są najlepszym nawigatorem rozwoju na konkurencyjnym
rynku. Kłótnia, ignorowanie i w konsekwencji zaprzepaszczenie takich
zasobów dow odzi... oszczędnego gospodarowania intelektem.
5.1.3. Krok trzeci: abstrakcyjna konceptualizacja, czyli
co z tego wynika
W iadom o, że człowiek nie odżywia się tym, co połknie, lecz tym, co
strawi. Zebrane obserwacje domagają się opracowania. Dopiero wtedy
możemy wyciągać wnioski, które mogą się stać regułami postępowania.
W przeciwnym razie zgrom adzone dane będą tylko rozproszonym i,
bezwartościowym i skojarzeniami, a cała nauka „pójdzie w las". Takie
zaniedbania mogą być niestety bardzo kosztowne. Azriel Lorber, oficer
arm ii izraelskiej i w ykładow ca w słynnym M assachu setts Institute
of Technology, zajmuje się analizą błędów popełnianych przez dowód­
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 219
ców na polu w alki18. Stw ierdza, że w ielu niepow odzeń udałoby się
uniknąć, gdyby w odzowie w yciągali wnioski z zademonstrowanych
przez przeciwnika m ożliwości związanych z uzbrojeniem, którego si­
łę rażenia mieli już okazję poznać. Lekceważenie tego typu danych jest
przyczyną klęsk, które Lorber określa mianem „porażka techniczna".
Jako jedną z pierwszych wskazuje zdarzenie, które zaważyło o losach
stoczonej w 1346 roku bitw y pod Crecy.
Bitwa pod Crecy była jedną z potyczek wojny stuletniej, w której star­
ły się armie króla Francji i Anglii. W czasie tej krwawej bitwy Francu­
zi aż siedemnaście razy szturmowali wzgórze, na którym znajdowali
się Anglicy. Obrońcy chronili swoje pozycje gradem strzał wysyła­
nych przez walijskich łuczników. Mimo początkowej dwukrotnej prze­
wagi liczebnej Francuzi odstąpili i przegrali bitwę. W tym jednym
starciu stracili ponad półtora tysiąca swoich rycerzy i około dziesięciu
tysięcy wojowników z innych formacji. Dla porównania podajmy, że
Anglicy stracili tylko trzech rycerzy i około stu żołnierzy piechoty.
Różnica w stratach była zatem ogromna. Zdaniem Lorbera główną
przyczyną klęski Francuzów było zignorowanie przez nich siły raże­
nia walijskich łuczników, których skuteczność mogli już wcześniej po­
znać. Gdyby właściwie przeanalizowano przebieg poprzednich bitew
i możliwości wroga, wtedy zapewne zmieniono by taktykę bitwy pod
Crecy, nie dopuszczono do bezsensownych ataków i tylu strat. Tak się
jednak nie stało. Za nieodrobioną lekcję Francuzi zapłacili nie tylko os­
łabieniem armii, ale też utratą miejscowości Calais, która pozostała
w rękach Anglików aż do 1558 roku.
W nioski wyprowadzone na bazie obserwacji mogą mieć formę pra­
wideł lub reguł, które dzięki temu, że są formułowane na bardziej ogól­
nym poziomie, stają się wytycznymi dotyczącymi działania w różnych
obszarach życia. W tego typu regułach ujęta jest wiedza, co i w jakich
w arunkach należy czynić, by uniknąć pułapek i błędów i ostatecznie
18 Lorber, A . (2009). Zaw odna broń. Błędy i pom yłki techniczne pola walki. Przeł. J. Błasz­
czyk. W arszaw a: Bellona.
220 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
odnieść sukces. Negocjator po zakończonych fiaskiem rokowaniach, na
etapie tak zwanych postnegoq'acji, może wyciągnąć wniosek, że sukces
w negocjaqach zależy od umiejętności przekształcania rywalizacji w ko­
operację. Polityk po przegranych wyborach może dojść do wniosku, że
kluczowe znaczenie w umacnianiu swojej pozycji ma częsty i bezpośred­
ni kontakt z wyborcam i. N auczyciel, analizując m izerne osiągnięcia
swoich uczniów, może stwierdzić, że lepsze efekty uzyskuje się, stosu­
jąc aktywizujące i interaktywne m etody edukacyjne. Z kolei menadżer
może dojść do wniosku, że ukrywając swoje błędy i potknięcia, osłabia
autorytet. Pragnę przy tym zaznaczyć, że wyprowadzane reguły wcale
nie muszą być właściwe, a ich wdrożenie może zakończyć się fiaskiem.
Dlatego roztropność nakazuje, by wnioski traktować wyłącznie jako hi­
potezy, które domagają się weryfikacji.
Reguły, choć często ewidentne, nie wyprowadzają się same z obser­
wacji. W ymaga to naszej aktywności i wysiłku, a z tym często jest pro­
blem . Z tego w zględu niektórzy psycholodzy określają człow ieka
mianem „skąpiec poznaw czy" albo „leniwy organizm "19. Jeśli nie musi
myśleć, to nie myśli, a więc wpada w pułapkę poznawczego rozlen i­
w ienia. Na szczęście naukowcy nie byli na tyle leniwi, by poprzestać na
tej konstatacji, i określili zbiór czynników, które zwiększają zarówno
naszą motywację, jak i zdolność do aktywnego przetwarzania odbiera­
nych danych. Dzięki temu wiemy, że większą aktywność w zakresie
poznawczej obróbki danych wykazują osoby, które są świadome zna­
czenia trudnej sytuacji dla własnego życia i realizacji swoich potrzeb,
oraz ludzie, którzy czują się w jakiś sposób odpowiedzialni za efekty roz­
wiązania danego problemu. Takie osoby są zmotywowane do tego, że­
by objąć porażkę refleksją. To jednak w dalszym ciągu nie wystarczy,
w przypadku przetwarzania informacji bowiem chcieć nie oznacza móc.
Konieczna jest jeszcze zdolność uważnej analizy. Przypomnijmy sobie,
ile to razy chcieliśmy się dowiedzieć, jaka pogoda będzie następnego
dnia, patrzyliśm y w ekran telewizora i . .. nic. Program minął, a my na­
dal nie w iedzieliśm y, czy na kolejny dzień należy przygotow ać kalo­
sze czy sandały. Trudno w głębić się w problem , gdy nasz um ysł jest
zaprzątnięty innym i kw estiam i. Takie „zakłócacze" są w psychologii
19 N p. Petty, R. E., Cacioppo, J. T., Strathm an, A. ]., Priester, J. R. (1994). To think or not
to think. Exploring two routes to persuasion. W: S. Shavitt, T. C. Brock (red.), Persuasion.
Psychological insights and perspectives (s. 113-147). N eedham Heights: A llyn & Bacon.
S P OŻ YT KO W AĆ PORAŻKĘ 221
określane jako dystraktory. Warto sobie uświadomić, że większość źró­
deł dystrakcji wiąże się ze stylem bycia, który z punktu widzenia super­
mana jest w łaściwy. Jak pam iętam y, w spółczesny nadczłowiek chce
w szystko zrobić szybko, ale pośpiech niestety w yklucza gruntow ną
analizę. Oprócz tego jest wielozadaniowcem, a przecież przeskakiwanie
z tematu na temat utrudnia wnikliwe wnioskowanie. Zatem to, co ma
go zbliżać do ideału herosa naszych czasów, de facto go oddala, skazu­
jąc na wielokrotne doświadczanie tych samych błędów. Pracując z ta­
kim i „strusiami pędziw iatram i", m ożna łatwo zauważyć, że unikają
mom entów, w których trzeba spojrzeć na problem wielowarstwowo,
wniknąć w jego istotę i sformułować rozmaite hipotetyczne modele sy­
tuacji. Tego typu rozważania są przez taką osobę z łatwością kwalifi­
kowane jako filozofowanie i czcza gadanina. O wiele łatwiej jest przyjąć
gotowe rozwiązania i cudowne recepty oferowane przez rozmaitych
guru i samozwańczych mistrzów. Niestety, jak już wiemy, instrukcje
i prawdy otrzymywane z zewnątrz rzadko przekładają się na zmianę
zachowania. Zresztą odkryte przez siebie reguły również nie muszą
tak działać. Nauka na błędach nie kończy się w tym miejscu.
5.1.4 . Krok czwarty: aktywne eksperymentowanie, czyli
sprawdźmy to w praniu
Wyprowadzanie wniosków na podstawie porażek to jedno, ich stosowa­
nie zaś to zupełnie odrębna sprawa. Konieczna jest nie tylko internaliza­
cja odkrytych reguł, ale także ich łatwa dostępność w kolejnej problema­
tycznej sytuacji. Kluczowe jest tu dostrzeżenie podobieństwa między
doświadczeniem, z którego czerpiemy naukę, a konkretną sytuacją ży­
ciową. Rzadko zdarza się nam znaleźć w identycznych sytuacjach, dlate­
go lepiej jest poszukiwać analogii. Można je wychwycić nawet między
pozornie odległymi od siebie sytuacjami, jak na przykład strategie w o­
jenne i medycyna. W jednym z klasycznych badań Mary L. Gick i Keith
J. Holyoak prosili studentów o rozwiązanie znanego lekarzom problemu
nieoperacyjnego zniszczenia guza żołądka (tzw. problem rentgenowski)20.
Trudność polega na tym, że posłużenie się skalpelem byłoby niedźwiedzią
20 G ick, M . L., H olyoak, K. J. (1980). A nalogical problem solving. Cognitive Psychology,
12, 306-355; G ick, M . L., H olyoak, K. J. (1983). Schem a induction and analogical transfer.
Cognitive Psychology, 1 5 ,1-38.
222 P OZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
przysługą, ponieważ spowodowałoby nieodwracalne uszkodzenie tkanek.
Alternatywną metodą zniszczenia guza jest naświetlanie go promieniami
Roentgena, ale jak wiadomo, niszczy ono zarówno chorą, jak i zdrową
tkankę organiczną. Najlepszym pomysłem jest w takiej sytuacji rozszcze­
pić promienie i naświetlać komórki nowotworowe słabymi wiązkami wy­
syłanymi z różnych punktów. Promienie skupione na komórkach nowo­
tworowych zniszczą je, pozostaw iając inne tkanki w dobrym stanie.
Rozwiązanie to nie jest oczywiste dla każdego i tylko niewielka liczba
osób wpada na nie spontanicznie - jak wynika z badań Gick i Holyoak,
jest to około 10% badanych. W ymienieni badacze dowiedli jednak, że
wskaźnik ten można zwiększyć, jeśli osoby poszukujące rozwiązania pro­
blemu będą miały odpowiednie doświadczenia z podobnymi trudno­
ściami. Tak właśnie było, gdy poproszono badanych o odkrycie sposobu
zdobycia pewnej fortecy, co było możliwe tylko dzięki rozbiciu armii na
małe grupki i dokonaniu jednoczesnego ataku z wielu stron. Podobieństwo
do problemu rentgenowskiego jest uderzające, ale tylko wtedy, gdy czy­
ta się ten tekst. W warunkach laboratoryjnych spontanicznie dostrzegło
analogię około 30% osób. Gdy jednak Gick i Holyoak zasugerowali, by po­
szukać podobieństw między zagadnieniem zdobycia fortecy a proble­
mem rentgenowskim, wskaźnik poprawnych rozwiązań wzrósł do 75%.
Jeśli trzy czwarte ludzi korzysta ze swoich doświadczeń, to jest już dobrze,
ale można się zastanawiać, co się dzieje z pozostałymi 25%? Dlaczego nie
skorzystali z podpowiedzi? Wynik ten należy chyba tłumaczyć zróżnico­
waniem ludzi w zakresie zdolności wnioskowania przez analogię. To ko­
lejna pułapka na drodze uczenia się na błędach.
Dostrzeganie analogii m iędzy sytuacją uczenia się a m om entem,
w którym należy zastosować wyprowadzoną z doświadczenia regułę,
nie jest jedynym warunkiem zm iany zachowania. Potrzebna jest także
chęć zm iany - niby niewiele, ale jednak bardzo dużo. Doskonale pasu­
je tu porzekadło: „M ożna doprow adzić konia do wodopoju, ale nie
m ożna kazać mu p ić". Zdaniem Icka Ajzena, wybitnego psychologa
społecznego, pojawienie się takiego zamiaru zależy od trzech czynni­
ków21. Pierw szym jest postaw a - aby w prow adzić zm ianę w sposób
21 A jzen, I. (2001). Postaw y a zachow anie. W: A . S. R. M anstead, M . H ew stone, S. T. Fi-
ske, M . A . H ogg, H. T. Reis, G. R. Sem in (red.), Psychologia społeczna: encyklopedia Black-
wella (s. 395-M00). Przel. A . Bieniek i in. W arszaw a: Jacek Santorski & Co.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 223
świadomy, powinniśmy uznać, że jest ona korzystna dla naszego życia.
Z tym zazwyczaj jest najmniejszy problem. Jeśli porażka była bolesna,
to perspektywa komfortu i braku problemów jest wystarczająco silnym
magnesem. Drugim ważnym czynnikiem są nasze przekonania doty­
czące tego, czy potrafimy wdrożyć zmianę - określa się je mianem kon­
troli. To kw estia naszego przekonania o w łasnej skuteczności oraz
znajomości odpowiednich technik działania. Była o tym mowa w po­
przednim rozdziale. W tym miejscu chciałbym się skupić na trzecim
ważnym elemencie kształtowania intencji postępowania. Jest nią nor­
ma, a więc nasze przekonania dotyczące tego, czego wymagają od nas
inni, czy nasz now y wzorzec postępowania im się spodoba, czy też nie.
Niewątpliwie potrzebujem y wsparcia, zrozumienia, akceptacji i zachę­
ty w zakresie zm iany i wdrażania zastosowanych reguł w życie. Po­
trzebne są do tego odpow iednie środow isko i klim at sprzyjający
zmianom. Mam tu na myśli zarówno rodzinę i szkołę, jak i różnego ty­
pu organizacje, w których funkcjonujemy. Niestety nie każda firma jest
organizmem uczącym się i otwartym na nowości. W iele z nich cechu­
je niska elastyczność i upodobanie do postępowania zgodnie z utarty­
mi wzorcami. Donald N. Sull określa to jako stan aktywnej inercji22. Oto
kilka typowych cech tego stanu:
■ strategiczne założenia zamieniają się w „klapki na oczach" i utrud­
niają dostrzeganie szans i możliwości;
* procesy stają się rutyną blokującą poszukiwanie nowych sposobów
postępowania;
■ relacje stają się pętami, co utrudnia poszukiwanie nowych rynków
i powiązań;
■ wartości zamieniają się w dogmaty, usztywniają zamiast inspiro­
w ać i dawać siłę.
W stanie aktywnej inercji mogą tkwić nię tylko firmy, ale także urzę­
dy, szkoły, uczelnie, teatry, filharmonie czy instytucje medialne. Funk­
cjonow anie w takiej organizacji jest frustrujące, a próby testow ania
nowych rozwiązań łatwo prowadzą do wyuczonej bezradności. Jeśli do­
datkowo towarzyszy temu silne przekonanie, że lepsze jest wrogiem
22 Sull, D. N. (2005). W hy good com panies go bad. h ttp :// w w w .donsull.com /dow n-
load s7ft_w hy_good _go_bad .pd f (pobrano 15.03.2011 r.).
224 POZYTY WNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
dobrego, to porażka w radzeniu sobie z porażką jest pewna. Tworzenie
właściwego klimatu do zmian w firmach jest oczywiście rolą menadże­
rów. W edług Józefa Penca powinni oni przede wszystkim pokazać re­
alne korzyści płynące ze zmian, szczegółowo przygotować ten proces,
włączyć do niego osoby cieszące się zaufaniem pracowników, wprowa­
dzić odpowiedni system motywacyjny, a także ugruntowywać nowe
zwyczaje w kulturze przedsiębiorstwa oraz kontrolować nawroty złych
praktyk i zgubnych rutyn23. Katalog koniecznych działań jest obszerny,
a należy go zakończyć najważniejszą chyba cechą szefa. Jeśli chce za­
prosić innych do zmian, powinien sam demonstrować akceptację no­
wych sposobów postępowania i aktywnie wspierać ich wdrażanie. Nie
każdy jest jednak w równym stopniu otwarty na angażowanie się w pro­
ces przemian. Z badań prowadzonych w środowisku pracy wynika, że
największą zdolnością uczenia się na bazie doświadczeń charakteryzu­
ją się ci menadżerowie, których cechują ciekawość dotycząca funkcjo­
now ania człow ieka, akceptacja odpow iedzialności za sam odzielne
doskonalenie się, poszukiwanie informacji zwrotnej, żyłka odkrywcy,
szacunek wobec różnic i nastawienie na stały wzrost24. Wiele tych dys­
pozycji można w sobie wypracować. Jednak podobnie jak w przypad­
ku organizacji, rów nież i tutaj potrzebna jest m otyw acja, w sparcie
autorytetów i utrzym ywanie pozytywnego efektu. Blokujące jest zaś
podtrzymywanie przekonania, że jest już za późno, że jest się za starym
(strategia samoutrudniania jest zawsze pod ręką) lub że nie warto nicze­
go zmieniać, bo i tak to nic nie da.
Znaczenie czynników wskazanych przez Ajzena doskonałe widać
na przykładzie zrywania z nałogiem, choćby rzucania palenia. Każdy
palacz ma na swoim koncie wiele porażek w tej sferze, a zerwanie z tym
nawykiem jest wysoko cenionym w społeczeństwie osiągnięciem. W ie­
lu nikotynistów uważa, że ich nałóg jest szkodliwy, i przejawia pozy­
tywną postawę wobec rzucenia palenia. Jest ona wspierana przez tak
zwaną modę na niepalenie. Kształtowaniu normy sprzyjają również re­
gulacje prawne wyznaczające miejsca, w których palenie jest dozwolone,
23 Zob. Penc, J. (2007). D ecyzje i zm iany w organizacji. W poszukiwaniu skutecznych spo­
sobów działania. W arszaw a: Difin.
24 L ondon, M . (1998). Career barriers: H ow people experience, overcome, and avoid failu re.
M ahw ah: Law rence Erlbaum A ssociates Publishers.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 225
oraz takie, w których wiąże się ono z ryzykiem mandatu. Na margine­
sie dodam, że jest to zwrot o 180% w porównaniu z tym, co propagowa­
no jeszcze pół wieku temu. Reklamy czołowych światowych marek były
nasycone informacjami na temat korzyści płynących z palenia, przeka­
zywanych przez lekarzy i naukowców. Na przykład do palenia Cameli
zachęcano poprzez informację, że lekarze chętniej sięgają po tę markę
niż inną. Z kolei Chesterfieldy przyciągały, wskazując odkryte przez na­
ukowców pozytywne efekty palenia. Dodajmy do tego propagowane
przez Hollywood wzorce męskości i bohaterów, którzy zmagali się z tru­
dami życia, niemal nie przerywając palenia. Obecnie jest inaczej. Można
mówić o prozdrowotnej presji na niepalenie. Mimo to, jak donoszą m e­
dia, liczba amatorów błękitnego dymka nadal jest ogromna. W 2007 roku
w Polsce paliło 7 milionów ludzi, a więc 23% populaq'i dorosłych roda­
ków25. Można chcieć zmienić swoje zachowanie, można odczuwać po­
zytywny klimat dla zmiany, ale trudno jest wytrwać w postanowieniach.
Zdaniem Jam esa O. Prochaski, Johna C. N orcrossa i Carla C. Di-
Clem ente dla utrzym yw ania wprowadzonych zm ian krytyczne zna­
czenie mają trzy elementy: kontrola bodźców, które wywołują początek
problem atycznych epizodów, przeciwstawianie się oraz nagradzanie
skutecznego unikania trudnych sytuacji. Osoba, która zmaga się z na­
łogiem, powinna zatem unikać pokus i wzmacniać swoje małe sukce­
sy. Pokusa jest czynnikiem , który skłania do zaniechania korzystnej
aktywności lub do naruszenia kluczowych norm i wartości. Z badań
wynika, że uleganie jej zależy przede wszystkim od jej siły i bliskości
w otoczeniu, co jest potwierdzeniem przysłowia: „Okazja czyni złodzie­
ja ". Z przeprowadzonych przez Hannę Brycz badań na grupie 1055 Po­
laków liczących 15 lat i więcej wynika, że na poziom ie deklaratywnym
pokusy nie są akceptowane26. Mimo to badaczka wykryła większe przy­
zwolenie na zmianę kierunku działania wśród mężczyzn niż wśród ko­
biet oraz wśród osób młodszych. Oprócz tego okazało się, że zachowania
zagrażające realizaq'i wartości chętniej akceptują ci badani, którzy korzy­
stają z internetu, oraz ci, którzy kupują tabloidy. Niewątpliwie znajduje
25 W P.PL (2007). 7 min Polaków pali papierosy, http://wiadomosci.wp.pl/kat,18032,title,
7-m ln-Polakow -pali-papierosy,w id,9398412,w iadom osc.htm l (pobrano 20.05.2010 r.).
26 Brycz, H. (2010). Ustosunkow anie Polaków do pokus przekraczania norm i wartości.
W: A. K olańczyk, B. W ojciszke (red.). M otyw acje umysłu (s. 215-232). Sopot: Sm ak Słowa.
226 P OZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
się tam sporo inform acji nakłaniających do ulegania różnym kom er­
cyjnym propozycjom. Mimo ogólnie niskich wyników największe przy­
zwolenie odnotowano w stosunku do pokusy związanej z naruszeniem
wartości stymulacji (odkładanie decyzji o posiadaniu dziecka pomimo
ustabilizowanej sytuacji życiowej) oraz osiągnięć (rezygnacja z podno­
szenia kwalifikacji zawodowych, z dokształcania się). Zdaniem Brycz
wartości te są związane ze sprawnością, wydają się najmniej nacecho­
wane moralnie i w związku z tym badani mogli w mniejszym stopniu
je negować. Każdy z nas dobrze jednak wie, że deklaratywnie można
piętnować wszystko, jak i opowiadać się za każdą atrakcyjną opcją. Re­
alny opór przed pokusą jest jednak dużo trudniejszy.
Odporność na pokusy wymaga samokontroli, siły charakteru wspie­
rającej cnotę umiaru. Ekspert w zakresie badań nad wolną wolą Roy F.
Baumaister, profesor Florida State University, w wywiadzie udzielo­
nym w 2010 roku miesięcznikowi Charaktery stwierdził, że samokon­
trola, która ma istotne znaczenie dla opierania się pokusom, pozytywnie
wpływa na wiele aspektów życia. Jego zdaniem „[...] ludzie z wysoką
sam okontrolą lepiej radzą sobie w życiu, odnoszą w ięcej sukcesów
w pracy, w szkole, są bardziej popularni, mają lepsze relacje z innymi,
rzadziej mają problem y ze zdrowiem psychicznym "27. Sugeruje przy
tym, by odróżniać samokontrolę od nadm iernego zahamowania, które
jest podszyte lękiem przed działaniem . Sam okontrola pow inna być
um iejętnością świadom ego kierowania swoim zachowaniem i w pro­
wadzania w nim intencjonalnych zmian.
Jeśli w wyniku właściwego przepracowania porażki pojawi się nowy
wzorzec zachowania pozwalający uniknąć błędów, jest to sukces, który po­
winien być zauważony i nagrodzony. W ten sposób właściwe zachowa­
nie zostanie związane z repertuarem reakcji pojawiających się w codzien­
nych sytuacjach. Bezcenne są przy tym nagrody ze strony osób znaczących:
rodziców, nauczycieli i przełożonych. Jak się okazuje, nie jest to częste
zachowanie i w większości sytuacji szybciej możemy się doczekać krytyki
i nagany niż docenienia28. Można mieć tylko nadzieję, że wraz z rosnącymi
27 Baum eister, R. F., Chrzanow ska, A ., K rzem ionka, D. (2010). Siły w oli do w oli. Cha­
raktery, 8(163), s. 27.
28 Zob. Fortuna, P., Torój, M . (2009). Jak być lepszym szefem? Inspiracje psychologiczne. W ar­
szaw a: Difin.
SP OŻ YT KO W AĆ PORAŻKĘ 227
wymaganiami rodziców zwiększy się liczba nauczycieli oferujących swo­
im uczniom bardziej wzmacniające komunikaty niż: „Jesteście najgorszą
klasą, jaką uczyłem". Można też trzymać kciuki za światłych menadżerów,
świadomych faktu, że każdy pracownik jest człowiekiem, który potrze­
buje czasem zwykłego „dziękuję", nie mówiąc już o bardziej złożonych
i wymagających wcześniejszej refleksji konstrukcjach zdaniowych. Jeśli
jednak takich komunikatów brakuje, dobrze jest zagwarantować je sobie
samemu - zgodnie z dewizą: „Jeśli chcesz już na kogoś liczyć, licz na sie­
bie". To doskonała okazja, żeby spełniać swoje marzenia, wrócić do hob­
by lub pozwolić sobie na odrobinę luksusu (np. spędzić weekend w SPA).
Pracując nad sobą, zawsze dobrze jest pomyśleć o takiej nagrodzie i przy­
pominać sobie o niej co jakiś czas, próbując wejść na wyższy poziom.
Przyjemność związana z jej osiągnięciem jest nie do opisania.
Nauka na błędach nie ma końca - jest bezkresnym procesem ewo­
lucji. Dlatego cykl Kolba prezentuje się w postaci koła, a nie linii. Zo­
baczm y to na hipotetycznym przykładzie.
Przyjmijmy, że uczę się języka niemieckiego. Wyjechałem na konfe-
rencj ę do Niemiec, w której trakcie miałem problemy ze zrozumieniem
zadawanych mi pytań, co bardzo negatywnie odbiło się na moim wize­
runku (doświadczenie). Na podstawie analizy błędów (obserwacja)
doszedłem do wniosku, że uczenie się na bazie tekstów naukowych jest
niewystarczające i powinienem poświęcić więcej czasu na kontakt z ży­
wym językiem (konceptualizacja). Zmieniam więc metodę. Czytam
beletrystykę w języku niemieckim, oglądam niemiecką telewizję oraz
rozmawiam ze studiującymi w naszym mieście Niemcami. Robię to
w sposób zdyscyplinowany i planowy, sprawdzając efekty w zróżnico­
wanych warunkach (eksperymentowanie). Załóżmy, że kolejne do­
świadczenia dostarczają mi dowodów na to, iż moja nauka dala dobre
efekty. Dzięki temu nawiązuję nowe kontakty, poznaję też nowe publi­
kacje, co skłania mnie do dalszej nauki, by sprostać wyzwaniom.
Ucząc się na błędach, przez cały czas jesteśm y osobami początku­
jącym i. Tak jak żongler, który tuż po nauczeniu się jednego triku roz­
poczyna ćw iczenie następnego, znów podnosząc piłki z podłogi tak
228 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
często, jak robił to na samym początku swojej drogi. Cykl może być nie­
skończony. Doskonale widać to w świecie biznesu, w którym innowa­
cjom i przekształceniom nie ma końca. Wiele znanych na całym świecie
firm na początku swojej działalności zajmowało się zupełnie czymś in­
nym niż to, co obecnie przynosi im profity. Początki niektórych z nich
są zaskakujące. Na przykład H ew lett-Packard, firm a znana obecnie
głównie z cieszących się dużą popularnością drukarek i notebooków,
rozpoczynała od sprzedaży sprzętu spawalniczego, automatów do spłu­
kiw ania pisuarów, czujników do torów do gry w kręgle czy oscylo­
skopów. Z kolei pierwszym przedsięwzięciem firmy Marriott, kojarzącej
się z siecią ekskluzywnych hoteli, było małe stoisko z piwem korzennym.
Natomiast Pfizer, który jest największą firmą farmaceutyczną świata,
znaną głównie jako producent Viagry, zaczynał od wytwarzania środ­
ka zwalczającego pasożyty29. Wszystkie wymienione organizacje i wiele
innych zawdzięczają swój sukces rozwojowi, otwartości na innowaq'e
i wyciąganiu wniosków z kolejnych posunięć. Można je określić jako pil­
nych, a nawet zachłannych studentów uniwersytetu życia. Ciągłą ewo­
lucję i towarzyszące jej doskonalenie się można porównać do picia słonej
wody. Im więcej chcemy się napić, tym bardziej chce nam się pić. Zmia­
na zakończona sukcesem jest najlepszym źródłem autentycznego en­
tuzjazmu, a to motywuje do dalszych starań. Taka postawa wzbudza
podziw, trzeba być jednak realistą i mieć świadomość istnienia także in­
nych typów uczniów. Zdaniem Zbigniewa Pietrasińskiego:
■ są ludzie, którzy nie uczą się na w łasnych błędach, są uczniam i
opornymi, biernym i i niechętnym i do rozwoju;
■ wielu ludzi uczy się na własnych błędach - albo samodzielnie i gor­
liwie studiując, albo reaktywnie wykonując zadania zlecone przez
nauczyciela;
■ zdolniejsi adepci szkoły życia potrafią uczyć się przez obserwację
cudzych błędów 30.
Największym wyzwaniem dla rodziców, nauczycieli i menadżerów są
oczywiście uczniowie oporni. Ich doskonalenie jest próbą wytrwałości
29 Por. Collins, J. C., Porras, J. I. (2008). W izjonerskie organizacje. Skuteczne praktyki naj­
lepszych z najlepszych. Przeł. M . W ąsiel. W arszaw a: M T Biznes.
30 Pietrasiński, Z. (2001). M ądrość, czyli świetne wyposażenie umysłu. W arszawa: Scholar.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 229
i cierpliwości. Wymaga zastosowania niekonwencjonalnych metod i od­
nalezienia osobliwej ścieżki dostępu do uśpionego wewnętrznego świa­
ta. Mim o to naw et taka pełna zaangażow ania i inw encji aktywność
może łatwo zakończyć się srom otną klęską. Na bazie tego dośw iad­
czenia można się jednak również wiele nauczyć. Niezwykle pomocny
jest tu cykl Kolba, który może też służyć nauczycielom w procesie sa­
modoskonalenia się.
5.2. Sens porażki
Tym, co „los zrządził", trzeba dopiero rozporządzić.
Viktor E. Franki
Psychologiczne ujęcie sensu życia wiąże się z postacią wielokrotnie
wspominanego już Viktora Frankla. Jego życie było niezwykłe, dlatego
przybliżę kilka faktów. Przed II wojną światową pracow ał na Uniwer­
sytecie W iedeńskim. Uzyskał tam stopień doktora medycyny i dokto­
ra filozofii. Stw orzył trzecią w iedeńską szkołę psychoterapii - po
psychoanalizie Zygmunta Freuda i psychologii indywidualnej Alfreda
Adlera. Jego dziełem jest tak zwana logoterapia, czyli terapia sensu życia.
W ojna z jednej strony przyniosła Franklowi traumatyczne doznania,
ale z drugiej przyczyniła się do pogłębienia jego rozumienia proble­
matyki sensu życia. Przez trzy lata był więźniem największych i naj­
okrutniejszych obozów zagłady, między innymi Auschwitz i Dachau.
Jako naukowiec cierpiał z powodu niemożności kontynuowania swo­
jej pracy badaw czej, a w dodatku w wojennej zawierusze przepadły
również jego notatki. Jednak przeciwności życiowe nie zastopowały je­
go refleksji, wręcz przeciwnie - sprawiły, że w ekstremalnych w arun­
kach bardziej w yraziste stały się odkrycia podstaw ow ych w artości,
takich jak m iłość i piękno. Zdarzało się, że mimo wycieńczenia opo­
wiadał współwięźniom w swoim baraku o roli cierpienia, źródle siły
psychicznej i sensie życia. Jego w ypow iedzi dodaw ały otuchy, były
czym ś na kształt grupowej psychoterapii. W w arunkach deprywacji
wszystkich potrzeb podstawowych dotykał najwyższej i najważniejszej
sfery egzystencji. W ten sposób pomagał także innym wyjść poza własną
traumę. Po wojnie kierował kliniką neurologiczną w Wiedniu, pracował
230 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
na najlepszych uniwersytetach, wielokrotnie okrążył świat z w ykłada­
mi, wydał kilkadziesiąt książek czytanych na wszystkich kontynentach.
Jego trudne doświadczenia emanują jakimś niezwykłym blaskiem w ar­
tości życia i czymś, co określiłbym jako sens sensu. W idziałem go tyl­
ko raz, gdy otrzym ał doktorat honoris causa KUL. Mimo podeszłego
wieku emanował radością życia i ciepłem31.
W edług Frankla poszukiwanie sensu jest nie tylko naszą właściwo­
ścią czy uzdolnieniem, ale po prostu potrzebą - nie jakąś tam, pierwszą
z brzegu, lecz „potrzebą potrzeb", spinającą pozostałe, skierowującą
w ten sposób naszą egzystencję ku wartościom. Dążymy do tego, by ro­
zumieć znaczenie własnych doświadczeń, ale też przeciwstawiamy się
utracie poczucia sensu i aktywnie go bronimy. I słusznie, ponieważ po­
czucie sensu przywraca przekonanie o kontroli swojego życia, odbudo­
wuje zachwianą tożsamość, poprawia samoocenę i jest esencją trwałej
zmiany32. W edług Aarona Antonovsky'ego poczucie sensowności, wraz
z przekonaniem o zrozumiałości i własnych możliwościach sprostania
w ym aganiom sytuacji, składa się na tak zwane poczucie k oh eren cji
(ang. sense o f coherencej33. Dzięki niemu żywimy przekonanie, że nasza
egzystencja, której nieodłącznym składnikiem jest zmaganie się z prze­
ciwnościami, ma jakiś głębszy sens i dlatego warto kreować swój los po­
przez podejmowanie trudnych wyzwań, zadań wymagających wysiłku
i zaangażowania. W edług Antonovsky'ego silne poczucie sensowności
wzmacnia przekonanie, że nie żyjemy w chaosie, lecz to, co nas spoty­
ka, ma jakąś strukturę, jest przewidywalne i wytłumaczalne. Dzięki nie­
m u lepiej oceniam y w łasną zaradność, a nasza w iara w m ożliw ość
i zdolność udźwignięcia trudów życia jest mocniejsza.
Z badań wynika, że poczucie sensowności jest jednym z najważ­
niejszych zasobów indywidualnych decydujących o procesie zdrowie­
nia - ułatwia radzenie sobie ze stresem i pozytywnie wpływa na dobre
31 W iele szczegółów dotyczących biografii Viktora Frankla m ożna znaleźć w jego książ­
kach. G odne polecenia są w ydane ostatnio w języku polskim Człowiek w poszukiwaniu
sensu (Czarna O w ca, 2009) oraz Wola sensu: założenia i zastosow anie logoterapii (Czarna
O w ca, 2010).
32 Por. Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interw encja kryzysowa. Pom oc w kryzysach psycholo­
gicznych. W arszaw a: W ydaw nictw a A kadem ickie i Profesjonalne.
33 A ntonovsky, A. (1995). Rozw ikłanie tajem nicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie
zachorow ać. Przeł. H. G rzegołow ska-K larkow ska. W arszaw a: Fundacja IPN.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 231
samopoczucie34. Na przykład zauważono, że ofiary kazirodztwa lepiej
radziły sobie z tą traumą, gdy podjęły wysiłek poszukiwania sensu te­
go w ydarzenia w sw oim życiu35. W ykazały lepsze przystosow anie,
a także miały mniej przygnębiających myśli i wyższą samoocenę niż
osoby, które tego sensu nie odnalazły. Natomiast z badań Kazimierza
Popielskiego w ynika, że osoby charakteryzujące się głębszym i częst­
szym doświadczaniem poczucia sensu życia różnią się od ludzi o mniej­
szej aktywności w tym wymiarze zarówno funkcjonowaniem na pozio­
m ie psychicznym , jak i som atycznym 36. Są pew niejsze siebie, mniej
wybuchowe, odznaczają się niższym poziom em lęku, łatwiej się od­
prężają i zasypiają. Oprócz tego stwierdzono u nich m niejszą liczbę
zaburzeń akcji serca i bólów żołądka.
Spójrzmy teraz z kolei na człowieka, który gdzieś zgubił sens. Jego
życie jest pełne zamętu, a nawet destrukcji. Wraz z zanikiem poczucia
sensu giną nadzieja, zaufanie i dążenie do wartości. Zmniejsza się zaan­
gażowanie i postawa twórcza, a zamiast nich pojawiają się smutek i przy­
gnębienie, frustracja i rezygnacja. Miejsce pełnego życia zastępuje do­
świadczenie wewnętrznej pustki. Franki określił ten stan jako pustkę
egzystencjalną albo doświadczenie otchłani37. Zamiast entuzjazmu i wigo­
ru człowieka przepełnia nuda i apatia. Tak jak w przypadku hedonistycz­
nego kołowrotu, kolejne podniety spotykają się z coraz słabszymi reakcja­
mi, zanika radość życia, a osoba jest przygaszona. W środowiskach
biznesowych wielokrotnie spotkałem się z przypadkami takiego wypalenia.
Kiedyś rozmawiałem z jednym z menadżerów dobrze prosperującej fir­
my z branży reklamowej. W trakcie wspólnego posiłku beznamiętnie
wyliczał miejsca, które do tej pory odwiedził, oraz atrakcje, którymi za­
gospodarowywał swój czas. Można powiedzieć, że spędzał ten czas tak,
jak pasterz spędza owce z hal, bo życie człowieka doświadczającego
34 Por. Łosiak, W . (2008). Indyw idualny kontekst poczucia koherencji. W: J. M . Brze­
ziński, L. Cierpiałowska (red.), Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki (s. 215-226).
G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne.
35 Zob. Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interw encja kryzysow a..., op. cit.
36 Popielski, K. (1994). Noetyczny wymiar osobowości. Lublin: Redakcja W ydawnictw KUL.
37 Franki, E. V. (2010). Wola sensu..., op. cit.
 232 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
egzystencjalnej pustki jest wydłużonym w czasie problemem, z którym
trzeba coś zrobić. Wszystkie miejsca, które odwiedził ten człowiek, nie
miały dla niego żadnego znaczenia. Znalazł w nich wszystko oprócz sie­
bie i ... sensu. Rozmowę z nim wspominam jako miłe spotkanie, jednak
nie potrafiłem się oprzeć wrażeniu, że kontaktuję się z kimś nieobec­
nym, jakby zapadniętym w siebie.
Położenie takich osób jest smutne, ale przebudzenie oczywiście jest
możliwe. Może być nim jakiś wstrząs związany z dotkliwą porażką, a na­
wet serią porażek. Przebudzenie, wybicie z egzystencjalnej pustki i zatrzy­
manie hedonistycznego kołow rotu w ym aga czasem oddziaływ ania
o dużej sile. Wtedy przedstawiona charakterystyka staje się tylko jedną
z części życiowego scenariusza. Kolejna może być zupełnie inna. Jej me­
taforyczny obraz przedstawił David Fincher w filmie Gra (1997).
Film Gra opowiada historię Nicholasa Van Ortona, typowego biznes­
mena, bardzo zajętego niecierpiącymi zwłoki sprawami służbowymi. Je ­
go brat dał mu na 48 urodziny osobliwy prezent, którym była możliwość
wzięcia udziału w nietypowej grze. Nicholas z pewnymi oporami sko­
rzystał z tej propozycji. Od tej pory w jego życiu zaczęły się dziać prze­
dziwne rzeczy, które - jak się później okazało - były w 100% kontrolowane
przez twórców gry. W krótkim czasie z biznesmena o ustabilizowanej
pozycji stał się walczącym o życie, przestraszonym i bezbronnym osob­
nikiem. W wyniku trudnych przeżyć i nieprzewidywalnych perypetii do­
znał wewnętrznej przemiany, choć drogą do niej była decyzja
o samobójstwie. Nawet ta opcja była jednak przewidziana w grze jako ko­
nieczny krok na drodze do odnalezienia nowego siebie i sensu życia.
Czasem trzeba przeżyć zupełny wewnętrzny rozpad, by móc ukształ­
tow ać się na nowo. Proces takiego odrodzenia przypom ina opisaną
przez Kazimierza Dąbrowskiego dezintegrację pozytywną. Ten wybitny
psycholog i psychiatra, któremu Maslow proponował objęcie honorowej
profesury na uniwersytecie w Cincinnati, dowodził, że mechanizmem
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 233
pobudzającym do rozwoju może być nawet zaburzenie psychiczne. Je­
go zdaniem zabrnięcie w ślepy zaułek osobowości może stać się po­
czątkiem rozwoju osobistego, społecznego i duchowego człowieka. Aby
tak się stało, jednostka powinna coraz wyraźniej zdawać sobie sprawę
z tego, jaka jest naprawdę i jaka powinna być, oraz rozpocząć proces bu­
dowania ideału swojej osobowości, dążenia do równowagi i urzeczywist­
niania ideałów społecznych. Rozwijając się w ten sposób, można uzyskać
stan wewnętrznej harm onii, który byłby niem ożliw y do osiągnięcia,
gdyby człowiek pozostał na poziomie bezrefleksyjnej przeciętności i - nie
przeżywając żadnych w ew nętrznych konfliktów - tkw ił w pozornie
poukładanej i rutynowej rzeczywistości.
Poszukiwanie sensu doznanych niepowodzeń nie jest jakąś spec­
jalną aktywnością, którą uruchamiamy na określonym etapie ich myślo­
w ego opracow yw ania. W zasadzie w szystkie opisane w tej książce
działania związane z przejm owaniem kontroli nad porażką mniej lub
bardziej dotykają sensu, rezonują w tym wymiarze. Przyglądanie się
niepowodzeniu i gromadzenie obserwacji na jego temat jest nie tylko ele­
mentem procesu akceptacji porażki i uczenia się na błędach, ale także
przejaw em dążenia do sensu ja k o zrozum iałości38. N aszą naturalną
właściwością jest bowiem chęć rozumienia tego, co się nam przydarza,
i zagnieżdżania tego w obrazie świata, samego siebie i w historii życia.
Gdy zauważamy, że w wyniku porażki coś zmieniło się w naszym ży­
ciu na lepsze, jednocześnie odkrywamy inne oblicze sensu, mianowicie
sens jak o znaczenie. Kształtuje się on poprzez dostrzeżenie pozytyw­
nych i korzystnych efektów trudnej sytuacji życiowej. Natomiast po­
rażka, którą przeżywamy jako doświadczenie egzystencjalnie znaczące
i punkt zwrotny na linii życia, może nas skierować na drogę wypeł­
niania sensu jak o nadawania wartości swemu istnieniu. Wyraża się to
poprzez wyznaczenie samemu sobie jakiegoś istotnego celu ukierun­
kowanego na realizację wartości i wyjście poza własne ograniczenia,
które sprowadzały życie niemal do samego przetrwania39. Sprzyja temu
38 Zob. Nolen-Hoeksema, S., Davis, C. G. (2002). Positive responses to loss. Perceiving be­
nefits and growth. W: C. R. Snyder, S. J. Lopez (red.), Handbook o f positive psychology (s. 598-607).
N ew York: Oxford University Press; Trzebińska, E. (2008). Psychologia pozytywna, op. cit.
39 Zob. O buchow ski, K. (1990). W prow adzenie do problem u sensu życia. W : K. Obu-
chow ski, B. Puszczew icz (red.), Sens życia (s. 5 -1 3 ). W arszaw a: W ydaw nictw a N auczy­
cielskiego U niw ersytetu Radiow o-Telew izyjnego NURT.
234 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
proces weryfikacji celów, będący szansą daną nam przez los dzięki poraż­
ce. Przyjrzyjmy się lepiej każdemu z wymienionych wymiarów sensu.
Chęć zrozumienia trudnej sytuacji pojawia się niemal natychmiast
po dostrzeżeniu błędu wyniku. Ze strumienia świadomości wynurza­
ją się pytania o powód: „Dlaczego ja ?", „Dlaczego właśnie dzisiaj, w ła­
śnie teraz?", „Dlaczego w taki sposób?", a także pytania o skutek: „Po
co to w szystko?", „Ku czemu to zm ierza?". Oprócz tego mogą przy­
chodzić na myśl pytania bardziej ogólne: „Jaki jestem ?", „Jakie jest spo­
łeczeństw o, w którym ży ję?", „Jaki jest św iat i m iejsce człow ieka
w nim ?". Przypom inam sobie wszystkich napotkanych ludzi, którzy
z różnych powodów pozostawili gdzieś za sobą swoje dotychczasowe
życie - czasem stracili pracę, w innych przypadkach sami z niej odeszli.
Jest to trudny czas, pełen dylematów, znaków zapytania i niepokojów.
Zrozumienie własnej sytuacji jest wówczas pilną potrzebą. Jej zaspo­
kojenie jest konieczne, by zapanować poznawczo nad wzburzonym mo­
rzem egzystencji. Tak jak system nawigacji łączy się z satelitą, by podać
współrzędne geograficzne, tak samo m y m usim y rozejrzeć się w prze­
strzeni, by odnaleźć w niej swoje miejsce.
W dłuższej perspektywie, trwającej nawet wiele lat, możliwe jest do­
strzeganie pozytywnych stron trudnej sytuacji życiowej. Poszukiwanie
sensu w tym aspekcie koresponduje ze scharakteryzow anym w po­
przednim podrozdziale procesem uczenia się na bazie porażek, a tak­
że jest czymś więcej. Znaczenie niepowodzenia przyjmuje postać jakiejś
ważnej nauki na przyszłość, drogow skazu lub przestrogi. M oże też
być konstatacją istotnych korzyści, na przykład takich, jakie towarzy­
szą potraum atycznem u w zrostowi: uzyskanie now ych um iejętności,
dostrzeżenie nowej jakości w relacjach z innym i ludźmi, głębsze prze­
żywanie codzienności. Myślimy wtedy: „Miałem szczęście, że mogłem
d ośw iadczyć tego niep ow od zenia, poniew aż dzięki tem u rozu ­
miem/ potrafię/dostrzegam /w iem .. Porażka, która prowadzi do ta­
kich efektów , jaw i się jak o dobry nauczyciel życia czy korzystne
zrządzenie losu, które w bolesny, ale skuteczny sposób wzbogaca na­
szą ziemską wędrówkę. Wiele przykładów na pozytywne efekty począt­
kow ych niepow odzeń znajd ziem y w h istorii innow acji. Jednym
z najbardziej znanych jest przykład karteczek Post-it, wprowadzonych
na rynek przez firmę 3M.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 235
Klej umożliwiający produkcję karteczek Post-it został wynaleziony przy­
padkowo w 1970 roku przez Spencera Silvera jako dziwaczna, niełepiąca
się mikstura. Wynalazek ten wydawał się jednak bezsensownym odkry­
ciem tylko przez cztery lata. Po tym czasie współpracownik Spencera,
który śpiewałw kościelnym chórze, wpadł na pomysł, by smarować takim
klejem ciągle wypadające zakładki, ułatwiające szybkie odnajdywanie pie­
śni w trakcie niedzielnego nabożeństwa. Dzięki tym skojarzeniom i nasta­
wionej na innowacje kulturze organizacyjnej substancja, która mogła
wydawać się ślepą ulicą wynalazczości, została wykorzystana do produk­
cji karteczek, bez których obecnie nie może się obejść żadna instytucja40.
Dostrzeganie pozytywnych i wartościowych efektów porażki trze­
ba wyraźnie odróżnić od racjonalizacji, która jest mechanizmem obron­
nym . Gdy pojaw ia się w form ie „słodkich cytryn ", podsuw a nam
korzystną dla samooceny, tendencyjną interpretację niepomyślnej sytu-
aq'i. Na poziomie emocji daje to wyciszenie i poczucie komfortu psy­
chicznego, ale nie zapewnia żadnej ważnej nauki i mądrości. Wyobraźmy
sobie przedsiębiorcę, który splajtował. Racjonalizując swoje położenie,
może powiedzieć: „Dobrze się stało, będę miał teraz więcej czasu dla
siebie". Ktoś mógłby stwierdzić, że tego typu opinia w trudnej sytuacji
jest przejawem niezachwianego optymizmu biznesmena. Jednak odkry­
wając pozytywne strony tej sytuacji, powinien raczej stwierdzić: „Dobrze
się stało, teraz wiem, że brak dbałości o detale może mnie słono koszto­
wać. Następnym razem poświęcę więcej czasu na przygotowanie planu
działania". Jak pamiętamy z rozdziału 3, człowiek stosujący mechanizmy
obronne czuje się rozgrzeszony i utrwala w sobie iluzoryczną wersję
zdarzeń. Natomiast osoba dążąca do zrozumienia własnej sytuacji zwra­
ca uwagę na fakty, a więc dąży do jak najlepszego kontaktu z otoczeniem.
W 2002 roku Sławomir Mrożek doznał udaru mózgu. W jednej chwi­
li z wybitnego pisarza stał się pozbawionym umiejętności mówienia
i pisania chorym, któremu trudność sprawiały układanki przeznaczone
40 Z o b . Co llins, J. C. , P or ras, J. I. (2008). W izjonerskie organizacje..., op. cit.
 236 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
dla dzieci do lat siedmiu i liczenie do dziesięciu. Zdarzenie to miało
miejsce już po powrocie Mrożka z emigracji, w trudnym czasie adap­
tacji do polskiej rzeczywistości. Pisarz nazywa to wydarzenie po imie­
niu „katastrofą”, ale korzystając z niezwykłej zdolności do ironizowania,
racjonalizuje: „ [ ...] po przyjeździe do Europy i Polski znalazłem się
w samym środku skomplikowanej rzeczywistości i musiałem jakoś so­
bie radzić. A to nie zawsze mi się udawało [ ...] . Załatwiałem miesz­
kanie, papiery i inne przyziemne sprawy dotyczące życia codziennego.
Dopiero potem mogłem się rozejrzeć, by zrozumieć, że właśnie się
starzeję. Niespodziewanie »na pom oc« przyszła mi afazja. Podziała­
ła na mnie jak samobójstwo, które się nie udało, ale pozostawiło nie­
znaczne ślady i nie można ich już usunąć. Ale ja, zmieniając nazwisko
i podpisując się »Baltazar«, przyznaję się do niedoskonałości. Od­
tąd nie można mnie chwalić ani ganić za nic, co napisałem przed afa-
zją, ponieważ tamten człowiek nie istnieje”41.
Jak widać, cytryny - zamiast zamieniać się w lemoniadę - często są
tylko posypane cukrem. W arto identyfikować nasze nawyki w zakre­
sie stosowania racjonalizacji i nie m ylić ich z optymizmem i spostrze­
ganiem szklanki jako naczynia pełnego do połow y. N a m arginesie
zauważmy, że jest ona i tak zawsze pełna - do połowy woda, a od po­
łowy powietrze, czyli mieszanina gazów.
Tak jak wyciąganie wniosków z porażek wymaga chęci i zdolności
do myślowej obróbki zebranych obserwacji, tak samo poszukiwaniu sen­
su w wymiarze odkrywania wartości zdarzeń sprzyja refleksyjność. Oso­
ba refleksyjna funkcjonuje w stanie żywej świadomości, która powoduje,
że w konfrontacji z różnymi wydarzeniami życiowymi może tworzyć
nowe rozróżnienia i kategorie, może patrzeć na nie z różnych punktów
widzenia i dostrzegać różne właściwości42. W stanie bezrefleksyjnym po
prostu odbieramy docierające do nas podniety zmysłowe bez zagłębia­
nia się w ich wieloznaczność. W eźmy pod uwagę następujący przykład.
41 M rożek, S. (2006). Baltazar. Autobiografia. W arszaw a: N oir su r Blanc, s. 248.
42 Langer, E. J. (1993). Problem y uśw iadam iania. K onsekw encje refleksyjności i bezre-
fleksyjności. W: T. M aruszew ski (red.), Poznanie - afekt - zachow anie (s. 137-179). W arsza­
wa: W ydaw nictw o N aukow e PW N.
SP OŻ YT KO W AĆ PORAŻKĘ 237
W 2007 roku The Washington Post opublikował artykuł opisujący dość
niezwykłe wydarzenie, eksperyment społeczny zorganizowany przez
redakcję tego dziennika43. W chłodny poranek 12 stycznia tego roku
przed jedną ze stacji waszyngtońskiego metra pewien skrzypek przez
45 minut grał utwory Jana Sebastiana Bacha. Obok niego przeszło
około dwóch tysięcy ludzi, ale tylko kilka osób zatrzymało się i rzuci­
ło pieniądze ulicznemu grajkowi. W sumie zebrał on 32 dolary. Wy­
dawałoby się, że jest to opis sytuacji, jakich wiele na światowych
dworcach i pasażach. Są to tylko pozory. Skrzypkiem byłjoshua Bell,
jeden z najlepszych muzyków na świecie (w trakcie gdy piszę ten tekst,
w jednym z najbardziej popularnych sklepów internetowych w Polsce
można kupić czternaście płyt solowych tego muzyka). Grał na instru­
mencie wartym 3,5 miliona dolarów, a dwa dni wcześniej dał koncert
w Bostonie, gdzie średnia cena biletu wynosiła 100 dolarów.
Dla osoby bezrefleksyjnej opisana historia to po prostu ciekawe,
sensacyjne w ydarzenie, z kolei osoba refleksyjna m oże odnajdywać
w niej coraz to nowe znaczenia. Myśli mogą krążyć wokół problemu do­
strzegania piękna w zróżnicowanym środowisku („Czy w ogóle jeste­
śmy do tego zdolni bez dodatkowych w skazów ek?"), roli, jaką pełni
w naszym życiu pośpiech („Jak często, usilnie dążąc do jakiegoś celu
i koncentrując się na nim, przechodzimy obok rzeczy najbardziej war­
tościowych, skarbów podsuwanych nam przez los?"), lub znaczenia re­
klamy w naszym życiu („Jak ważną rolę pełni w naszym życiu-reklama,
ile dobrego może ona uczynić, przekazując rzetelne informacje na temat
pożytecznych zjaw isk?"). Refleksje można snuć bez końca, w ydoby­
wając z tej sytuacji pozytywne nauki i przesłania, nadając głębsze i róż­
norodne znaczenia chw ilom naszego życia, czyniąc je pełniejszym
i głębszym. Natomiast dla bezrefleksyjności typowe jest jednostronne
ujmowanie rozważanej sytuacji. Barbara Tuchman bez ogródek określa
tego typu postawę m ianem „tępogłowie"44. Polega ono na kierowaniu
43 Weingarten, G. (2007). Pearls before breakfast, http://www.washingtonpost.com/wp-
dyn/content/article/2007/04/04/A R2007040401721.htm l (pobrano 15.07.2010 r.).
44 Zob. Pietrasiński, Z. (2001). M ądrość, czyli św ietne wyposażenie..., op. cit.
 238 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
się w ocenie sytuacji z góry przyjętymi założeniami oraz ignorowaniu
i odrzucaniu w szystkiego, co przeciw ne, naw et jeśli znajduje to po­
twierdzenie w faktach. Trudno się oprzeć wrażeniu, że tego typu zja­
wisko jest niestety częste w św iecie polityki, co tragikom icznie ujął
reżyser Marek Koterski w filmie Dzień świra (2002), wkładając w usta
jednego z politykierów słowa: „Moja jest tylko racja, i to święta racja.
Bo nawet jak jest twoja, to moja jest mojsza niż twojsza, że właśnie m o­
ja racja jest racja najm ojsza!".
Jednostronne spostrzeganie sytuacji, przynajmniej w przypadku po­
lityków, może być wyrazem strategicznej obrony swoich interesów, ale
wyjście poza jeden punkt widzenia może wynikać z natury procesów
psychicznych. Jedną z przyczyn utrudnień jest tak zwane przedwczesne
związanie poznawcze45. Pojawia się ono w dwóch przypadkach. Po pierw­
sze, może wynikać z jednorazowego kontaktu z silnie angażującą emo­
cjonalnie sytuacją. Na przykład oblany egzamin na prawo jazdy może
utrwalić przekonanie o braku talentu w zakresie prowadzenia pojaz­
dów. Po drugie, przedwczesne związanie poznawcze może być efek­
tem w ielokrotnego pow tarzania tej samej inform acji i w drukow ania
określonego sposobu spostrzegania wydarzeń życiowych. Na przykład
poprzez częste wmawianie rodzice mogą wpoić dziecku, że jest pechow­
cem, w ięc niezależnie od podejm owanych wysiłków i tak jakiś splot
okoliczności pokrzyżuje jego plany. W dzisiejszym świecie głównym
narzędziem takiego oddziaływania są oczywiście media masowe. Ba­
dania psychologiczne nad tak zwanym efektem prawdziwości (ang. truth
effect) niestety potwierdzają znaną z tragicznych czasów tezę, że każde kłam­
stwo powtarzane wiele razy staje się prawdą46. Wynika z nich, że efekt
ten występuje niezależnie od tego, czy dana informacja pierwotnie była,
czy też nie była oceniana jako prawdziwa. Dlatego właśnie w naszym do­
rosłym życiu tak często przeżywamy chwile, w których uzmysławiamy
sobie, że świat jest urządzony zupełnie inaczej, niż nam się wydawało.
W iadomo, że myślenie, choć nie boli, to jednak męczy, ale ten wydatek
energetyczny się opłaca.
45 Zob. Chanowitz, B., Langer, E. J. (1981). Prem ature cognitive com m itm ent. Journal o f
Personality and Social Psychology, 4 1 , 1051-1063.
46 Zob. Francuz, P. (1999). Pow tarzanie inform acji w środkach m asow ego kom uniko­
w ania. W : P. Francuz (red.), Psychologiczne aspekty odbioru telew izji (s. 79-98). Lublin: To­
w arzystw o N aukow e KUL.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 239
Przemawiający do wyobraźni dowód na znaczenie refleksyjności
podała jednak Ellen J. Langer47. Części pensjonariuszy domu opieki dla
osób starszych zaleciła ćwiczenia m edytacyjne oraz krytyczne nasta­
wienie wobec regulaminu i poleceń personelu. Po dwóch latach okaza­
ło się, że śmiertelność w tej grupie była czterokrotnie mniejsza niż wśród
osób bezrefleksyjnie podporządkowujących się regulacjom życia w do­
mu opieki. Zastanawiający wynik, prawda? Przy okazji można by po-
deliberować, czy nasze polskie narzekanie jest przejawem refleksyjności,
czy też raczej przedwczesnego związania poznawczego. Gdyby w grę
wchodziła pierwsza opcja, to może dysponowalibyśmy jedynym w swo­
im rodzaju eliksirem m łodości... Urywam jednak to miłe, lecz życze­
niowe myślenie i wracam do problemu sensu.
Zastanawiając się nad pozytywnymi stronami porażek, dochodzę
czasem do wniosku, że dla każdego jest chyba przeznaczona jakaś od­
powiednia pula klęsk życiowych, przed którymi nie zdoła uciec. Są tro­
chę jak poligon, przez który m usimy obowiązkowo przejść. Wystarczy
chwila refleksji, by dostrzec, że to przecież porażki powodują, iż z „żół­
todziobów " stajem y się doświadczonymi „w yjadaczam i". Sytuacjom
niepomyślnym zawdzięczamy utratę naiwności i nabieramy ostrożno­
ści, która w społeczeństwie osiągnięć jest dobrą cechą.
Znajomy konsultant opowiadał mi, że w myślach często wraca do bo­
lesnego zawodu, którego doznał w trakcie współpracy z jedną z korpo­
racji. Byt to jeden z jego pierwszych kluczowych klientów. Zaangażował
się bez reszty w realizację wielu projektów, identyfikując się z firmą
i wierząc, że każdy dobry pomysł będzie trwały i zostanie doceniony.
Po kilku latach wspaniałej współpracy z dnia na dzień zmienił się jed­
nak dyrektor zatrudniającego go departamenńi i bez żadnych rozmów
czy konsultacji zerwał on umowy ze wszystkimi kooperantami. Dla
mojego znajomego byl to szok. Zupełnie nie mógł zrozumieć, jak moż­
na odsunąć kogoś tak z dnia na dzień, bez szacunku dla dotychczaso­
wego wysiłku. Trudno było mu się z tego otrząsnąć, na nic zdawały się
też komentarze znajomych: „Właśnie tak to wygląda w korporacjach”,
47 Z o b . L a n g e r, E. J. (1993). P r o b l e m y u św ia d a m ia n ia ... , op. cit.
240 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
„To typowe, jeszcze nie raz ci się to zdarzy”. Z perspektywy czasu oce­
na tych wydarzeń jest jednak inna. Konsultant uważa je za bezcenną lek­
cję. Twierdzi, że, po pierwsze, zrozumiał rzecz oczywistą, iż organizacje
biznesowe są w pierwszym rzędzie instytucjami nastawionymi na zysk,
nie zaś środowiskami wspierającymi talenty. Jeśli uda się przy tej oka­
zji rozwijać siebie i wdrażać swoje idee, to wspaniale, ale ważny jest
zdrowy dystans i zrozumienie sensu słów „W biznesie nie ma senty­
mentów”. Po drugie, to doświadczenie utrwaliło w nim przekonanie,
że mimo priorytetowej orientacji na zysk należy wszelkimi możliwymi
sposobami dbać o ludzką twarz biznesu, ponieważ zaniedbanie tego
wymiaru sprowadza firmy do poziomu „obozów pracy”, z którymi będą
się wiązały wyłącznie osoby czerpiące korzyści w formie poczucia wła­
dzy i autonomii oraz te zmuszane do posłuszeństwa przez zobowią­
zania kredytowe.
Myślę, że każdy m ógłby opowiedzieć podobne historie, które oka­
zały się znaczącymi epizodami w jego życiu. W racając do nich co jakiś
czas, można odkrywać zupełnie nowe aspekty. Porównuję je do leśne­
go paśnika, który jest w ypełniony pożywieniem w tych momentach,
w których wzrastają wymagania otoczenia.
Dzięki porażce możemy odkryć jeszcze jeden pozytywny aspekt, na
który chcę teraz zwrócić uwagę. Rola niepowodzeń jest bezcenna w uświa­
damianiu nam własnej ograniczoności i słabości, a więc w kształtowa­
niu pokory (pisałem już o tym w rozdziale 3). Każdy z nas w którymś
mom encie życia boleśnie doświadcza tego, że przeliczył się ze swoimi
umiejętnościami. Najbardziej braw urow o sam ochodami i motocykla­
mi jeżdżą przecież ludzie m łodzi, a ich zapał stygnie często niestety
dopiero po wypadku. Każda życiowa kraksa jest źródłem wiedzy o so­
bie samym. Zauważenie słabości i niekompetencji jest podstawą dosko­
nalenia. Ciekawy przykład podaje Józef Kozielecki, który w początkach
swojej kariery wygłosił referat na ogólnym zebraniu Instytutu Psycho­
logii. Spotkał się tam z miażdżącą krytyką. Jeden z oponentów miał mu
w tedy pow iedzieć: „Józek, czy lubisz prow adzić badania psycholo­
giczne? [...] To dlaczego nie opanujesz tej sztuki? To był kompromitujący
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 241
odczyt"48. Z kolei profesor Tomaszewski (ten sam, któremu zawdzię­
czamy wiedzę na temat błędu wyniku) tak skomentował tę sytuację:
„Ciągle uważamy, że pan jest zdolnym pracownikiem, ale ten referat nie
potwierdził tego poglądu... Szkoda"49. Te bolesne uwagi z czasem oka­
zały się cennym i inform acjam i, stym ulującym i pracę nad m etodolo­
gicznym w arsztatem późniejszego profesora psychologii. Tego typu
doświadczenia znacząco wzbogacają naszą wiedzę o życiu i stają się
ważnymi autonarracjami o charakterze mądrościowym.
Przejdźmy teraz do trzeciego wymiaru sensu, który można odkryć
dzięki porażkom. Jest on najbardziej wzniosły, dzięki niemu rzeczywi­
ście życie staje się pełne. Porażka staje się doświadczeniem egzysten­
cjalnie znaczącym przede wszystkim dzięki temu, że skierowuje nas
ku w artościom i pozwala wytyczyć nowy, możliwy do zaaprobowa­
nia kieru n ek działania na przyszłość50. To podejście promuje wspom ­
niany już Franki. Refleksja nad niepow odzeniam i jest jednocześnie
poszukiwaniem odpowiedzi na najważniejsze pytania egzystencjalne, któ­
re wcześniej czy później i tak każdy z nas musi sobie zadać: „Jakie war­
tości uznać za najważniejsze?", „Jakim być i do czego dążyć?", „Czemu
się pośw ięcić?", „Jakie mieć główne dalekosiężne cele życiow e?", „Jak
współżyć i współdziałać z ludźm i?". Niepowodzenia, które pobudzają
do tego typu rozważań, stają się ważnym elementem procesu wypeł­
niania sensem własnego życia. Można je porównać do trampoliny, od
której można się odbić, by móc dosięgnąć najwyższych wartości, szczy­
tów rozwoju, by rzeczywiście pełniej „być".
Głównym motorem poszukiwania sensu w wymiarze wartości są
tendencje transcendencyjne. Pchają one nas ku rzeczywistości p.oza na­
mi samymi, są nastawieniem „ k u ..." czemuś zewnętrznemu w stosun­
ku do nas. W ym agają w ykroczenia poza sw oją psychofizyczność
i rozwinięcia tego, co Franki określił jako noetyczny wymiar osobowo­
ści, a więc zdolności do świadomego uczestnictwa w świecie wartości,
możliwości ich odkrywania, doświadczania, porządkowania i czynie­
nia częścią siebie51. Według twórcy logoterapii nie tworzymy sensu, lecz
48 Kozielecki, J. (2010). M oje w zloty i upadki. Autobiografia z psychologię w tle. Gdańsk:
G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne, s. 67.
49 Ibidem, s. 67.
50 Por. Obuchow ski, K. (1990). W prow adzenie do problem u sensu życia, op. cit.
51 Por. Popielski, K. (1994). N oetyczny w ym iar osobowości, op. cit.
242 P OZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
odkrywamy go w procesie życia, zastanawiając się nad tym, do czego po­
winniśmy dążyć, aby nasze życie było udane. Ważnym impulsem są tu
doświadczane trudności i cierpienia.
Porażka, która jest punktem zwrotnym, otwiera przed człowiekiem
nową, wspaniałą przestrzeń nie tyle doskonalenia się, ile spełniania w re­
alizacji nowych celów. Jest to najczęściej sprzężone z nabraniem dystan­
su do krótkoterminowych, bieżących zadań, które do tej pory zabierały
energię życiową i były źródłem licznych frustracji. Teraz zadania te wy­
dają się mało znaczące, a nasze zaangażowanie w ich realizaq'ę niejed­
nokrotnie śm ieszne, niczym uganianie się psa za w łasnym ogonem.
Człowiek często odkrywa, że dotychczasowe życie było tylko jego pozo­
rem, formą przetrwania. Porażka może więc otworzyć oczy na niebrane
do tej pory pod uwagę cele długoterminowe i dostarczyć racji, by do nich
dążyć mimo przewidywanych trudności. Odkrycie takiego celu zaspo­
kaja potrzebę sensu i umożliwia spełnienie. Potwierdzają to badania psy­
chologiczne, z których w ynika, że ustanaw iane cele oraz czynności
i uczucia z nimi związane sprawiają, że życie ma sens52. Chroni to przed
doznaniem pustki egzystenqalnej, poczuciem beznadziei i utratą poczu­
cia własnej wartości, a także daje siłę i mobilizuje do życia.
Odnajdywanie celu życia w wymiarze wartości często wiąże się z po­
głębieniem życia duchowego i religijności. W psychologu pozytywnej re­
ligijność traktuje się jako jedną z sił charakteru w spierających cnotę
transcendenqi. Oczywiście zdarza się i tak, że doświadczane cierpienia
odwracają człowieka od Boga, dochodzi nawet do swego rodzaju buntu
i negacji Stwórcy. Bywa również i tak, że osoby, które do tej pory były ra­
czej skoncentrowane na sobie i sprawach doczesnych, przeżywają nawró­
cenie, a nawet czują impuls do oddania swego życia na służbę Bogu.
Najlepszym przykładem tego typu przemian są życiorysy świętych. Wie­
lu z nich doświadczyło jakiejś życiowej porażki, zabmęło w ślepy zaułek
życia. Wymieńmy chociażby Ignacego Loyolę, założyciela zakonu jezuitów.
Jako młodzieniec służący w przybocznej gwardii wicekróla Nawarry od­
dawał się życiowym uciechom, pojedynkom i hazardowi. Jego nawróce­
nie nastąpiło, gdy został zraniony i przykuty do łóżka - oddał się wówczas
lekturze książek wywracających do góry nogami jego koncepcję życia.
52 Zob. Zaleski, Z. (1990). Cele osobiste a sens żyda. W: K. Obuchow ski, B. Puszczewicz
(red.), Sens życia (s. 4 1-46), op. cit.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 243
Porażka może jednak skierować człowieka na inne tory niż religij­
ność. Kozielecki wprowadził pojęcie aktu transgresyjnego, związanego
z przekraczaniem dotychczasow ych granic osiągnięć i doświadczeń
w kierunku twórczości, innowacji, rozszerzania świata indywidualne­
go i społecznego53. Jego zdaniem przestrzeń transgresji może być wy­
pełniona różnymi kierunkam i działań. Oprócz religijnej możliwa jest
też orientacja poznawcza, ekspresyjna, opiekuńcza czy polityczna. W ia­
domo, że ludzie niewierzący często poszukują sensu życia w warto­
ściach hum anistycznych, takich jak prawda lub piękno, którym nadają
rangę wartości ostatecznych. Orientacja poznawcza wiąże się z aktyw­
nością w sferze intelektualnej i naukowej. Co ważne, nie jest ona zare­
zerw ow ana dla pracow ników u czelni i laboratoriów badaw czych.
W eźm y chociażby przykład z życia Hedy Lamarr.
Hedy LamanTo żyjąca w XX wieku Austriaczka, hollywoodzka gwiazda fil­
mowa. Piękno jej ciała zniewalało miliony widzów jeszcze w epoce kina
niemego. Dzisiaj może się o tym przekonać każdy użytkownik programu
graficznego CorelDraw, ponieważ na jego okładce uwieczniono twarz ak­
torki. Traumatycznym wydarzeniem w jej życiu było nieudane małżeń­
stwo z biznesmenem Fritzem Mandlem, przyjacielem Mussoliniego
i Hidera, zajmującym się przemysłem zbrojeniowym. Innym przykrym
wydarzeniem była utrata pozycji najpiękniejszej gwiazdy Hollywood. Zo­
stała przyćmiona blaskiem rozpoczynającej w tym czasie karierę Ingrid
Bergman. Po zerwaniu kontraktu z wytwórnią filmową zaj ęła się dość nie­
oczekiwaną jak na artystkę działalnością wynalazczą. W 1942 roku opa­
tentowała ... system, który miał uniemożliwić przechwycenie i zakłócenie
komunikacji z torpedami. Brzmi to niewiarygodnie, ale jest to prawda. Da­
ła w ten sposób upust nie tylko swoim talentom w zakresie fizyki, ale rów­
nież antyfaszystowskim poglądom. Jako ciekawostkę podam, że wynalazek
Hedy Lamarr jest obecny każdego dnia także w naszym życiu. To między
innymi dzięki niemu możliwy był rozwój telefonii komórkowej54.
53 Kozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologiczna. W arsza­
w a: Państw ow e W ydaw nictw o Naukow e.
54 Zob. W alters, R. (2006). Spread spectrum: H edy Lamarr and the mobile phone. Book Surge
Publishing.
244 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Podobne przykłady m ożemy znaleźć także w innych wymiarach
funkcjonowania. W śród artystów, polityków i społeczników jest wiele
osób, które doznały życiowej przemiany. Oto wzruszająca historia „na­
rodzin" Janusza Korczaka.
„Kiedyś Janusz Korczak, jak sam opowiadał, miał taki czas, że mu się
wszystko w życiu zawaliło: opadły ręce i nadzieje przygasły. Siedział
razu jednego w takim stanie na ławce Parku Ujazdowskiego w War­
szawie, nieogolony i w starym zwisającym płaszczu. Podeszła wtedy
do niego mała dziewczynka, z palcem w buzi i ogromną żółtą kokar­
dą. Pogłaskał ją po tej buzi.
- »Precz z łapami, ty dziadu - rozkrzyczała się służąca z sąsied­
niej ławki, ta od tej dziewczynki z żółtą kokardą - bo policjanta zawo­
łam !«.
»W ięc ja od zewnątrz już tylko na takiego starego dziada wyglą­
dam, co na niego policjanta trzeba wzywać - myślał o sobie Korczak.
- Coś teraz sensownego ze sobą zrobić muszę, choćby tylko jedną
sensowną czynność«. - I pojechał wtedy do najbiedniejszego siero­
cińca żydowskich dzieci:
- »Proszę pani, jestem lekarzem, mogę przebadać dzieci«.
- »Może i jest pan lekarzem, ale ja nie mam żadnych pieniędzy
na takie badania«.
- »A czy ja się pytam o jakiekolwiek pieniądze, chcę przebadać
dzieci, powiedzieć pani, co każdemu z nich potrzeba [,..]« ”55.
U kierunkow anie na w yższe cele m oże dotyczyć nie tylko ludzi.
W świecie biznesu wielkie sukcesy odnoszą organizacje, które oprócz
oczywistego nastawienia na zysk formułują wyższe cele. Na przykład
General Electric dąży do poprawy jakości życia dzięki technologii i in­
nowacjom, Johnson & Johnson informuje, że istnieje po to, by ulżyć lu­
dziom w bólu i chorobie, Sony chce rozwijać japońską kulturę i status
55 H om plew icz, J. (2003). N ajw spanialsze są w ierzchołki drzew . W: J. H om plew icz
(red.), Pedagogika jesieni: problem y wychowaw cze ludzi starszych (s. 109-112). Rzeszów : P o­
ligrafia W yższego Sem inarium D uchow nego, s. 111.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 245
narodowy, a W alt Disney pragnie zachwycać i ogłaszać „zdrowe ame­
rykańskie wartości"56. Wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że misja i wi­
zja firmy to jedno, rynkowa codzienność zaś to zupełnie coś innego, ale
już samo w yrażenie m otyw acji do wykraczania poza cykl produkcji
i sprzedaży jest cenne. Pozwala również nam, konsumentom, rozliczać
firmy z ich zobowiązań.
Nie każda porażka umożliwia powrót do normalności i pojawienie
się takich pozytywnych zmian, jakich moglibyśmy sobie życzyć. Trud­
no wskazać pozytywny bilans zysków i strat związany z aborcją, w oj­
nam i czy nieszczęśliwym i wypadkami. Jednak nawet wtedy, a może
zwłaszcza wtedy, gdy nie potrafimy znaleźć nic namacalnego, co sta­
nowiłoby fundament nowej budowli, zawsze możemy wypełniać swo­
je życie sensem i odkrywać wartości, które wcześniej były przesłonięte
zaprzątającą umysł codziennością. Każdego roku w sierpniu - i tak chy­
ba będzie do końca świata - na nowo podejmowana jest dyskusja do­
tycząca sensu pow stania warszawskiego. Ten narodow y zryw wiele
nas kosztował. Utraciliśm y w ażną część inteligencji, ogrom ną liczbę
obywateli, bezpowrotnie zniszczone zostały zabytki, destrukcji uległa
„tamta" Warszawa. Klęska powstania nie jest jednak powodem do wsty­
du, lecz przyczynkiem do dumy z bezprzykładnego męstwa, bohater­
stwa i patriotyzmu. Butelki z benzyną i odebrane wrogowi karabiny
nie m ogły się równać z czołgami, artylerią i samolotami przeciwnika.
Porażka była krwawa i bolesna, ale m ówimy o niej z podniesionym
czołem. Przepełnia nas ona zarówno bólem, jak i poczuciem głębokie­
go sensu i narodowej siły. Spotkałem się nawet z opiniami, że gdyby nie
powstanie warszawskie, to Armia Radziecka, która zatrzymała się na
linii Wisły, z ogromnym impetem przesunęłaby linię frontu na zachód,
nie kończąc swojego pochodu w Berlinie, lecz znacznie dalej. Mur ber­
liński nie mógłby upaść, bo nigdy by się nie pojawił.
Sens można znaleźć nawet w najbardziej bolesnych porażkach i trud­
nych momentach życia, które niełatwo zrozumieć, nie wspominając już
o w skazyw aniu nam acalnych korzyści. Zdaniem Jadw igi Mizińskiej:
„Aby zyskać wszystko, trzeba pozw olić sobie odjąć wszystko. Temu
właśnie służą nieszczęścia. Odzierają nas ze zbędnego balastu, który nie
pozwala nam swobodnie wędrować ku górze. Cierpienie towarzyszące
56 P or . C ollin s, J. C., P or ra s, J. I. (2008). W izjonerskie organizacje..., op. cit.
246 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
nieszczęściu jest błogosławione, gdyż pozwala zedrzeć z oczu katarak­
tę, pozbyć się ślepoty, oczyścić uszy z woskowiny, by usłyszeć coś in­
nego niż hałas i zgiełk pow szedniości"57. W wielu trudnych sytuacjach
przypom inam y biblijnego Hioba. Cierpiąc, zyskujemy bezcenną szan­
sę dotknięcia mądrości. Poznając prawdę o nieszczęściu i własnej sła­
bości, doznajemy szczęścia i spełnienia. Trudno to dostrzec tu i teraz,
ale z większego dystansu, a nawet z perspektywy całego życia, egzy­
stencjalne znaczenie trudnych sytuacji wysuwa się na pierwszy plan.
Skierowanie życia na długofalowe, wartościowe cele umożliwia po­
zytywną jego ocenę w okresie starości. Bilansu życia dokonuje się w ła­
śnie w aspekcie sukcesów i niepowodzeń. Podsumowania badań na ten
temat dokonała ostatnio Stanisława Steuden58. Z jej analiz wynika, że
o pozytywnym bilansie życiowym decydują następujące czynniki (są one
na tyle ciekawe i ważne, że zacytuję je w całości):
■ „Świadomość, że zrobiło się wiele dla innych ludzi, że jest się im
potrzebnym i dla nich użytecznym.
* Poczucie wspólnoty, przynależności do grapy społecznej, poczucie
więzi z rodziną i innymi ludźmi oraz doświadczany od nich szacunek
■ Zaufanie do ludzi, które dało możliwość poszukiwania u nich
wsparcia.
* Satysfakcja ze sposobu realizacji własnych zadań życiowych.
■ Poczucie spełnienia się w wymiarze rodzinnym, społecznym, za­
wodowym.
s Właściwy wybór drogi życiowej i filozofii życia.
■ Świadomość, że życie nie zostało zmarnowane, nawet jeśli nie
wszystko udało się zrealizować lub jeśli trzeba było przekraczać
własne słabości.
■ Poczucie sensu realizowanych działań, niezależnie od poczucia
ich ważności”59.
57 M izińska, J. (2005). K u czem u w ychow yw ać: nieszczęśliw y M idas czy szczęśliw y
H iob? W : M . Dudzikow a, M . Czerepaniak-W alczak (red.), W ychowanie. Pojęcia - Procesy
- K onteksty (t. 2). G dańsk: G dańskie W ydaw nictw o Psychologiczne, s. 164.
58 Steuden, S. (2011). Psychologia starzenia się i starości, op. cit.
59 Ibidem , s. 112.
SP O Ż YT K O W A Ć PORAŻKĘ 247
Łatwo zauważyć, że większość wskazanych przez Steuden punktów
opisuje życie wypełnione sensem wynikającym z ukierunkowania na
wyjście poza swoje Ja. To musi być cudowne uczucie, spojrzeć wstecz
i niczego nie żałując, stwierdzić, że świat jest piękny, życie wspaniałe,
a każda chwila była ważna i warta uwagi. Możliwy jest też jednak in­
ny wariant, mniej optymistyczny. Konsumpcyjne społeczeństwo osiąg­
nięć tworzy wciąż nowe potrzeby, których zaspokajanie urasta do rangi
obowiązku. Potrzeba sensu jest spychana „na później", szczególnie wte­
dy, gdy człowiek wiedzie dostatnie życie i cieszy się dobrym zdrowiem.
Dlatego bilans dokonywany pod koniec życia może spowodować, że
spoglądanie wstecz będzie sprawiało kłopot, a doświadczanie codzi­
enności zostanie utrudnione przez poczucie bezsensu.
Paryska galeria La Maison Rouge zorganizowała w 2009 roku nie­
zwykłą wystawę60. Zwiedzający mogli wejść do sali, w której spotykali
najważniejszych bohaterów swojego dzieciństwa: Supermana, Batma­
na, Captain America i inne postaci z komiksów i kreskówek. Gilles Bar­
bier, autor tej instalacji, zatytułował ją Hospicjum (fr. L'hospice). Figury
woskowe obdarzonych ponadludzką siłą postaci zdecydowanie odbie­
gały od ich pełnych męstwa, charyzmy i siły pierwowzorów. Wszyscy
bohaterow ie byli teraz osobnikam i w podeszłym w ieku, zw iędłym i
i schorowanymi. Ich legendarne muskuły były już przeszłością, tak jak
wyprostowane sylwetki, dumne twarze i bystre spojrzenia. Teraz stali
zgarbieni, siedzieli na wózku inwalidzkim lub leżeli pod kroplówką. Ich
uniformy, kojarzone z nadludzką krzepą, kontrastowały z pomarszczo­
nym i twarzami, wyraźną nadwagą i zupełnym brakiem sił witalnych.
Na przykład Superman m iał siwe włosy i okulary założone na końcu
nosa. Stał, podpierając się rękami na poręczach chodzika. Batman sie­
dział na fotelu, z odchyloną głową i zamkniętymi oczami. Na stopach
m iał ciepłe kapcie, obok niego na stoliku leżał zestaw ilustrowanych
czasopism . Captain Am erica z kolei leżał bezw ładnie na szpitalnym
łóżku, pozostając w apatycznym śnie. Cała scena em anow ała ciszą.
Nadludzie okazali się tylko ludźmi.
60 Z o b. h ttp :/ / w w w .la m a iso n ro u g e .o rg / IM G / p d f/ P K _ V R A O U M .p d f (p ob ran o
20.09.2011 r.).
248 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI

5.3. Podsum owanie

Porażka może stać się impulsem do pozytywnych zmian. Badania nad Zakończenie
potraum atycznym wzrostem wskazują, że nawet najtrudniejsze wyda­
rzenia życiowe mogą owocować poczuciem lepszego i pełniejszego ży­
cia. Samo doznawanie porażek jest jednak niewystarczające. Konieczne
jest właściwe ich przepracowanie. Tylko wtedy stają się przyczynkiem
Porażka —pozytywne
do pogłębiania mądrości życiowej i wypełniania swojej egzystencji sen­
sem. Możem y uczyć się zarówno na błędach własnych, jak i cudzych.
przesłanie
Kolejne kroki tej edukacji można wskazać, odwołując się do koncepcji
nauki przez doświadczenie Davida Kolba. Bazując na tym modelu, naj­
pierw należy zebrać obserwacje dotyczące doznanego niepowodzenia,
następnie wyprowadzić z nich wnioski, a później wdrażać je i testować
w analogicznych sytuacjach życiowych. Proces uczenia się na błędach
będzie efektywny, jeśli uniknie się różnych pułapek. Do najw ażniej­
szych należą: jednostronne spojrzenie na trudne zdarzenie, lenistwo
poznawcze, a także brak woli i odpowiedniego klimatu stymulującego W iem , że rzadko rozm aw iasz na tem at własnych porażek z innym i
do eksperymentowania i dalszego rozwoju. Doświadczenie porażki jest ludźmi, być może też nieczęsto o nich myślisz. To trudny temat, ale
szansą wypełnienia swojego życia sensem. Z badań wynika, że jest to każdy podróżnik potwierdzi, że nieprzyjazne tereny często kryją w so­
korzystne zarówno ze względu na odczuwaną satysfakcję z życia, jak bie największe skarby.
i lepszy stan zdrowia. Można mówić o trzech formach poczucia sensu:
Doświadczenie porażki przypomina Ci, że jesteś człowiekiem inten­
(1) rozumienie znaczenia tego, co się wydarzyło, (2) dostrzeganie pozy­
cjonalnym, że formułujesz cele i do nich dążysz. Tak jak każdy - raz wy­
tywnych aspektów sytuacji oraz (3) skierowanie ku wartościom. Prze­
grywasz, a raz przegrywasz. Bez względu na Twoje starania życie bez
żywaniu sensu sprzyjają refleksyjność oraz tendencje transcendentalne,
porażek nie jest możliwe, ale z tych cytryn można zrobić lemoniadę.
które ułatwiają zmianę własnego życia, czyniąc z porażki punkt zwrotny
i przekształcając ją w doświadczenie egzystencjalnie znaczące. Wewnętrz­ Porażki doznajesz wtedy, gdy dostrzegasz rozbieżność między tym,
na przemiana najczęściej wiąże się z przyjęciem jakiegoś długofalowego do czego zm ierzałeś, a tym, co osiągnąłeś. Ostatecznie sam decydujesz
celu i skierowaniem swojego życia ku wartościom ogólnoludzkim. M o­ o tym, czy przeżywasz niepowodzenie, dlatego uważaj na pokusę ko­
że się to łączyć z pogłębieniem religijności, działalnością naukową, arty­ rzystnej dla siebie interpretacji tej sytuacji. Przypomnij sobie, jak obu­
styczną, opiekuńczą czy polityczną. W ypełnienie swojego życia sensem rzające jest zachowanie pracow nika działu obsługi klienta, który nie
sprzyja pozytywnemu bilansowi, który jest dokonywany w wieku po­ przyznaje się do błędu reprezentowanej przez siebie firmy, czym ska­
deszłym. Czasem potrzeba perspektywy całego życia, by dostrzec rze­ zuje Cię na doświadczenie bezsilności i wiele niepotrzebnych nerwów.
czywiste znaczenie poszczególnych porażek.
Patrząc przez pryzmat emocji, dostrzeżesz w porażce stres, frustraqę,
a może nawet traumę. Niewątpliwie bardzo bolesne są porażki związane
z Twoimi aspiracjami i dążeniami osobistymi. Przyjrzyj się swoim poraż­
kom w tym aspekcie, a dowiesz się, co jest dla Ciebie naprawdę ważne.
250 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Niepowodzenie jest określonym fragmentem Twojego życia, procesem,
który ma swoje przyczyny, wiąże się z jakimiś działaniami zaradczymi
i prowadzi do konkretnych efektów. Radość życia po pewnym czasie sa­
ma wraca, ale nie ulegaj złudzeniu, że problem został rozwiązany.
Najgorsza porażka to nie ta, która Cię najbardziej zabolała, lecz ta,
z której nie zostały wyciągnięte wnioski pozwalające uniknąć podobnych
błędów. Nie wierz osobie, która mówi, że na porażce nie da się zbudować
niczego dobrego. Niepowodzenie może zapoczątkować proces pozytyw­
nych zmian, a na końcu tego łańcucha możesz stać się mądrzejszym i szczę­
śliwszym człowiekiem. Wiele zależy jednak od Twojego zaangażowania.
W iem, że perspektywa pozytywnego budowania na bazie porażki
może Cię dziwić. Żyjesz w społeczeństwie osiągnięć, w którym liczą się
tylko wygrani. Zapewne zdarzało Ci się zazdrościć znanym postaciom
kolekcji zwycięstw, oznak młodości, permanentnej radości, skuteczno­
ści albo szybkości działania. W iedz, że taki obraz współczesnego nad-
człowieka w wielu przypadkach jest efektem medialnej manipulacji, a za
pozorami życiowego sukcesu często kryją się osobiste dramaty.
Porównywanie siebie z wirtualnym ideałem zawsze skazuje Cię na
porażkę, jednak o wiele większą klęską jest uznać, że społeczeństwo osiąg­
nięć oferuje receptę na rzeczywiste szczęście. Bardziej prawdopodobne
jest nabawienie się lęku przed porażką, perfekcjonizmu, choroby wień­
cowej i w rzodów żołądka. W artą rozważenia propozycję znajdziesz
w psychologii pozytywnej - nauce o szczęściu, zdrowiu i sile człowieka.
Zgodnie z psychologią pozytywną Twoje życie będzie dobre, jeśli
nauczysz się je smakować, będziesz działać z pasją i znajdziesz sens. Po­
może Ci w tym kształtowanie sześciu cnót kardynalnych i dwudziestu
czterech sił charakteru. Dla ich rozwoju istotne są Twoje doświadcze­
nia, a więc także niepowodzenia, których doznajesz.
Aby porażka stała się im pulsem do osobistego rozwoju, musisz ją
najpierw zaakceptować. Czyniąc to, wzmacniasz pokorę, wykazujesz
dzielność i odwagę. W iem , że to trudne, dlatego tak łatwo ulegasz po­
kusie usuwania niepowodzeń z pola widzenia. Te działania chwilowo
chronią Twoją sam oocenę, nie gw arantują jednak uniknięcia podob­
nych błędów w przyszłości. Zamiast Cię wzm acniać - osłabiają.
Z AKO ŃCZE NIE 251
Możesz kształtować otwartość na porażkę w swoich dzieciach już od
wczesnych lat. Zamiast lęku przed porażką rozbudzaj w nich nadzieję
na sukces. Daj im trochę swobody. Twój potomek nie jest narzędziem
realizacji Twoich aspiracji. Pokaż mu, ile przyjemności można czerpać
z samego żeglowania, a nie tylko z zawijania do docelowego portu.
Zidentyfikuj swoje ulubione strategie obronne. Usilnie chroniąc sa­
moocenę i dążąc do utrzymania pozytywnej opinii innych na swój temat,
powodujesz, że niełatwo jest z Tobą żyć i pracować. Większość porażek
ma przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne, więc z całą pewnością nie je­
steś ani takim pechowcem, ani nieudacznikiem, za jakiego się uważasz.
Obawiając się porażki, lękasz się nie tego, że popełnisz jakiś błąd,
lecz tego, że spowoduje ona coś przykrego. Bolesne są zarówno per­
spektywa przeżywania trudnych emocji, obniżenia samooceny, widmo
sam otności, jak i zarys istotnych zm ian w sferze działania i kariery.
Problemom pojawiającym się w każdym z tych obszarów możesz jed­
nak zaradzić i w rócić do normalności.
Dzięki porażce możesz odkryć, że przykre emocje są wartościowy­
mi komunikatami na własny temat, z kolei analfabetyzm w tym wymia­
rze powoduje, że tracisz coś cennego. Nikt nie może odebrać Ci prawa
do doświadczania tych stanów. Dlatego rozwijaj inteligencję i kreatyw­
ność emocjonalną. Trudne emocje można wyrażać na wiele sposobów.
Porażka ułatwia konfrontację z samym sobą. Nie musisz być we
wszystkim najlepszy, a mimo to możesz mieć pozytywne przekonania
na swój temat. Dzięki niepowodzeniom możesz dostrzec i zaakcepto­
w ać swoje słabości. Nabierz dystansu do siebie. Mniej posępności i na­
pięcia, a więcej humoru i autoironii.
Jeśli poczujesz, że Twoje przekonanie o własnej skuteczności słab­
nie, przypomnij sobie sytuacje, w których wychodziłeś obronną ręką
z życiowych opresji. Rozejrzyj się wokół i znajdź osobę, którą uznasz za
dobry wzór do naśladowania. Skoro ona dała sobie radę w trudnej sy­
tuacji, Ty też potrafisz.
Porażka ułatwia orientację w świecie relacji społecznych i pozwala
odkryć na nowo wartość bliskich związków. W biedzie poznasz przy­
jaciela i szybko się przekonasz, że lepiej mieć jedną czy dwie pewne
252 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
osoby niż setki wirtualnych znajomych. Okaż wdzięczność ludziom,
którzy Cię nie zawiedli. Postaraj się też przebaczyć tym, przez których
wpadłeś w tarapaty.
Po porażce możesz działać w sposób bardziej przemyślany. Staraj się
szybko wrócić do aktywności. Dzięki temu unikniesz stagnacji, marazmu
i depresji. Zastanów się, czy Twoje cele są rzeczywiście wartościowe.
Jeśli tak, poszukaj alternatywnych metod działania, jeśli nie, idź za we­
wnętrznym głosem w nowym kierunku.
Dzięki porażkom możesz być m ądrzejszym i dojrzalszym człowie­
kiem. W ażne są jednak Twoja aktywność, chęć uczenia się na błędach
i samokontrola. Nauczka zamieni się w naukę, jeśli uważnie przyjrzysz
się niepowodzeniom , wysnujesz właściwe wnioski, a następnie wdro­
żysz je w życie, na początku trochę eksperymentując.
Z perspektywy czasu zobaczysz, że niektóre porażki były doświad­
czeniam i egzystencjalnie znaczącym i i punktam i zw rotnym i na linii
Twojego życia. Być może dzięki nim odkryjesz nowe wartości, którym
warto się poświęcić. Poczucie sensu będzie dla Ciebie najlepszą nagro­
dą za doznane cierpienia, zaangażowanie w pokonywanie trudności
i stawienie czoła egzystencjalnym dylematom.
Bilbiografia
Ablard, K. E., Parker, W. D. (1997). Parents' achievement goals and perfec­
tionism in their academically talented children. Journal o f Youth and
Adolescence, 26, 651-667.
Abrahams, M. (2004). AntyNoble = IgNobel prizes. Przeł. R. Śmietana. Kra­
ków: Znak.
Adler, A. (1988). Wiedza o życiu. Przeł. J. Mirski. Warszawa: Studencka Ofi­
cyna Wydawnicza Zrzeszenia Studentów Polskich „Alma-Press".
Ajzen, I. (2001). Postawy a zachowanie. W: A. S. R. Manstead, M. Hewstone,
S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psychologia spo­
łeczna: encyklopedia Blackwella (s. 395M00). Przeł. A. Bieniek i in. War­
szawa: Jacek Santorski & Co.
Anderson, J. R. (1998). Uczenie się i pamięć. Integracja zagadnień. Przeł. E. Czer­
niawska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stre­
sem i nie zachorować. Przeł. H. Grzegołowska-Klarkowska. Warsza­
wa: Fundacja IPN.
Antony, M. M., Swinson, R. P. (2008). Kiedy doskonałość nie wystarcza: Jak so­
bie radzić z perfekcjonizmem. Przeł. A. Nowak. Warszawa: Jacek San­
torski & Co.
Arzberger, K. (1988). Über die Ursprünge und Entwicklungsbedingungen
der Leistungsgesellschaft. W: K. O. Hondrich, J. Schumacher, K. Arz­
berger, F. Schlie, C. Stegbauer (red.), Krise der Leistungsgesellschaft?
Empirische Analysen zum Engagement in Arbeit, Familie und Politik
(s. 23-49). Opladen: Westdeutscher Verlag.
Aspinwall, L. G., Staudinger, U. M. (2003). A psychology of human strengths:
Some central issues of an emerging field. W: L. G. Aspinwall, U. M. Stau-
dinger (red.), A psychology o f human strengths. Fundamental questions
and future directions for a positive psychology (s. 9-22). Washington:
American Psychological Association.
254 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Atkinson, J. W. (1957). Motivational determinants of risk-taking behavior.
Psychological Bulletin, 64, 359-372.
Atkinson, J. W., Feather, N. T. (red.). (1966). A theory o f achievement motiva­
tion. New York: Van Nostrand.
Averill, J. R. (1999). Individual differences in emotional creativity: Structure
and correlates. Journal o f Personality, 67, 331-371.
Balcerowicz, L. (2004). Sukcesy i porażki zv nadrabianiu gospodarczego dystan­
su. Lublin: Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji.
Banasiak, B. (2004). Sny o potędze. Przyczynek do teorii nadczłowieka. No­
wa Krytyka, 15, 97-116.
Bandura, A. (1986). Social foundations o f thought and action: A social cognitive
theory. Engelwood Cliffs: Prentice-Hall.
Bandura, A. (1989). Self-regulation of motivation and action through inter­
nal standards and goal systems. W: L. W. Pervin (red.), Goal concepts
in personality and social psychology (s. 19-85). Flillsdale: Lawrence Erl-
baum Associates Publishers.
Bandura, A. (1991). Self-regulation of motivation through anticipatory and
self-reactive mechanisms. W: W. Dienstbeler (red.), Nebraska Sympo­
sium on Motivation. T. 38: Perspectives on Motivation (s. 69-164). Lin­
coln - London: University of Nebraska Press.
Bandura, A. (1999). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral
change. W: R. F. Baumeister (red.), The self in social psychology (s. 285-
-297). Ann Arbor: Psychology Press.
Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annu­
al Review o f Psychology, 5 2 ,1-26.
Bańka, A. (2001). Psychologia pracy. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Pod­
ręcznik akademicki (t. 3, s. 283-320). Gdańsk: Gdańskie Wydawnic­
two Psychologiczne.
Baran, B. (1997). Postnietzsche. Kraków: Baran i Suszczyński.
Basza, J. (2008). Niezmienne zasady ludzi sukcesu. Gliwice: Złote Myśli.
Baumann, K., Linden, M. (2009). Przeszłość rzuć za siebie. Przeł. P. Bry-
sacz. Charaktery, 12(155), 44-49.
Baumeister, R. F., Tice, D. M., Hutton, D. G. (1989). Self-presentational mo­
tivation and personality differences in self-esteem. Journal of Perso­
nality, 57, 547-579.
Baumeister, R. F., Chrzanowska, A., Krzemionka, D. (2010). Siły woli do
woli. Charaktery, 8(163), 24-28.
Beit-Hallahmi, B. (1980). Achievement motivation and economic growth: A re­
plication. Journal o f Personality and Social Psychology, 4 2 ,1114-1126.
Benson, E. (2003). The many faces of perfectionism. Monitor Staff, 34(10), 8.
BILBIOGRAFIA 255
Berglas, S., Jones, E. E. (1978). Drug choice as a self-handicapping strategy
in response to noncontingent success. Journal o f Personality and So­
cial Psychology, 36(4), 405-417.
Berne, E. (2010). W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich.
Przeł. P. Izdebski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Białas, E. (2006). Komentarz do referatu Andrzeja Staruszkiewicza. W:
W. Lohmanowa (red.), Sukces w nauce (s. 87-88). Kraków - Warsza­
wa: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej.
Błachnio, A., Przepiórka, A., Fortuna, P. (w przygotowaniu). Efekt trzeciej
osoby wśród internautów. Studia Psychologiczne.
Boese, A. (2007). Elephants on acid and other bizarre experiments. London: Pan
Books.
Bongers, K. C. A., Dijksterhuis, A., Spears, R. (2009). Self-esteem regulation
after success and failure to attain unconsciously activated goals. Jour­
nal o f Experimental Psychology, 45, 468-477.
Borkowski, J., Dyrda, M., Kanarski, L., Rokicki, B. (2001). Człowiek w orga­
nizacji. Podręczny słownik psychologii zarządzania i dziedzin pokrew­
nych. Warszawa: Elipsa.
Borowska, T. (2000). Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji. Warszawa: In­
stytut Badań Edukacyjnych.
Borowska, T. (2002). Edukacyjne przygotowanie młodych ludzi do poko­
nywania zagrożeń w Polsce i w wybranych krajach Unii. Czy w wy­
chowaniu dzisiejszego człowieka najbardziej istotny staje się rozwój
wartości, czy też...? W: T. Borowska (red.), Pedagogika wobec zagro­
żeń, kryzysów i nadziei (s. 165-178). Kraków: Impuls.
Bostrom, N. (2005). Transhumanist values. http://www.nickbostrom.
com/ethics/values.html (pobrano 07.08.2011 r.).
Bralczyk, J. (2005). Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów. Warszawa: Wydaw­
nictwo Naukowe PWN.
Brickman, P., Campbell, D. (1971). Hedonic relativism and planning the
good society. W: M. Appley (red.), Adaptation-level theory: A sympo­
sium (s. 287-305). New York: Academic Press.
Brown, J. D., Dutton, K. A. (1995). The thrilhof victory, the complexity of
defeat: Self-esteem and people's emotional reactions to success and
failure. Journal o f Personality and Social Psychology, 68, 712-722.
Brycz, H. (2010). Ustosunkowanie Polaków do pokus przekraczania norm
i wartości. W: A. Kolańczyk, B. Wojciszke (red.). Motywacje umysłu
(s. 215-232). Sopot: Smak Słowa.
Cacioppo, Chrzanowska, A., Krzemionka, D. (2010). Na głodzie ludzi. Cha­
raktery, 10(165), 58-61.
256 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Carr, A. (2009). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach.
Przeł. Z. A. Królicki. Poznań: Zysk i S-ka.
Carver, C. S. (2001). Affect and the functional bases of behavior: On the di­
mensional structure of affective experience. Personality and Social
Psychology Review, 5(4), 345-356.
Carver, C. S. (2004). Negative affects deriving from the behavioral approach
system. Emotion, 4, 3-22.
Carver, C. S. (2006). Approach, avoidance, and self-regulation of affect and
action. Motivation and Emotion, 30, 105-110.
Carver, C. S., Scheier, M. F. (2002). Optimism. W: C. R. Snyder, S. J. Lopez
(red.), Handbook o f positive psychology (s. 231-243). New York: Ox­
ford University Press.
Carver, C. S., Scheier, M. F. (2003). Three human strengths. W: L. G. Aspin-
wall, U. M. Staudinger (red.), A psychology o f human strengths. Fun­
damental questions and fu tu re directions fo r a positive psychology
(s. 87-101). Washington: American Psychological Association.
CBOS (2006). Aktualne problemy i wydarzenia. Raport z ogólnopolskich badań
przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej na liczącej
1081 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski
w wieku 18-64 lat.
CDC (2011). CDC study finds suicide rates rise and fall with economy. Stu­
dy looks at suicide rates from 1928-2007. http://www.cdc.gov/me-
dia/releases/2011/p0414_suiciderates.html (pobrano 25.09.2011 r.).
Chanowitz, B., Langer, E. J. (1981). Premature cognitive commitment. Jour­
nal o f Personality and Social Psychology, 4 1 ,1051-1063.
Chu Ch.-N. (2003). Sztuka wojny pracującej kobiety: jak zwyciężać bez konfron­
tacji. Przeł. M. Wąsiel. Warszawa: SPM Projekt.
Chulef, A. S., Read, S. J., Walsh, D. A. (2001). A hierarchical taxonomy of
human goals. Motivation and Emotion, 25(3), 191-232.
Cialdini, R. B. (2010). Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Przeł.
B. Wojciszke. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Cialdini, R. B., Borden, R. ]., Thorne, A., Walker, M. R., Freeman, S., Sloan,
L. R. (1976). Basking in reflected glory: Three (football) field studies.
Journal o f Personality and Social Psychology, 34, 366-375.
Cocker, J., Bylsma, W. H. (2001). Samoocena. W: A. S. R. Manstead, M. Hew-
stone, S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psycho­
logia społeczna: encyklopedia Blackwella (s. 527-531). Przeł. A. Bieniek
i in. Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Collins, J. C., Porras, J. I. (2008). Wizjonerskie organizacje. Skuteczne praktyki
najlepszych z najlepszych. Przeł. M. Wąsiel. Warszawa: MT Biznes.
BILBIOGRAFIA 257
Conroy, D. E. (2001). Progress in the development of a multidimensional me­
asure of fear of failure: The Performance Failure Appraisal Invento­
ry (PFAI). Anxiety, Stress and Coping, 14, 431-452.
Conroy, D. E. (2003). Representational models associated with fear of fai­
lure in adolescents and young. Journal o f Personality, 71, 757-783.
Conroy, D. E., Elliot, A. J. (2004). Fear of failure and achievement goals in
sport: Addressing the issue of the chicken and the egg. Anxiety, Stress,
and Coping, 17(3), 271-285.
Conroy, D. E., Kaye, M. P., Fifer, A. M. (2007). Cognitive links between fear
of failure and perfectionism. Journal o f Rational-Emotive & Cognitive-
-Behavioral Therapy, 25(4), 237-253.
Conroy, D. E., Willow, J. P., Metzler, J. N. (2002). Multidimensional fear of
failure measurement: The Performance Failure Appraisal Invento­
ry. Journal o f Applied Sport Psychology, 14, 76-90.
Contrada, R. J. (2001). Wzór zachowania A. W: A. S. R. Manstead, M. Hew-
stone, S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psycho­
logia społeczna: encyklopedia Blackwella (s. 729-730). Przeł. A. Bieniek
i in. Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Craig, M. (2002). 50 najlepszych (i najgorszych) interesów w historii biznesu.
Przeł. L. Z. Żolędziowski. Warszawa: Amber.
Crowe, E., Higgins, E. T. (1997). Regulatory focus and strategie inclinations:
Promotion and prevention in decision-making. Organizational Beha­
vior and Human Decision Processess, 69(2), 117-132.
Csiksztentmihalyi, M. (2005). Przepływ. Psychologia optymalnego doświadcze­
nia. Przeł. M. Wajda-Kacmajor. Taszów: Moderator.
Czapiński, J. (2004a). Czy szczęście popłaca? Dobrostan psychiczny jako
przyczyna pomyślności życiowej. W: J. Czapiński (red.), Psychologia
pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 235-
-254). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czapiński, J. (2004b). Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.),
Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach czło­
wieka (s. 51-102). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czapiński, J. (2004c). Spotkanie dwóch tradycji: hedonizmu i eudajmonizmu.
W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdro­
wiu, sile i cnotach człowieka (s. 13-17). Warszawa: Wydawnictwo Na­
ukowe PWN.
Czapiński, ]., Panek, T. (red.). (2009). Diagnoza społeczna 2009. Warunki i ja­
kość życia Polaków. Raport z badań. Warszawa: Centrum Rozwoju Za­
sobów Ludzkich.
258 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Ćwięk, B. (2006). Sukcesy i klęski w działaniach ratownictwa górniczego. Bytom:
Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego.
Darom, E., Bar-Tal, D. (1981). Causal perceptions of pupils' success or fail­
ure by teachers and pupils: A comparison. Journal o f Educational Re­
search, 74, 233-239.
Davison, W. P. (1983). The third-person effect in communication. Public
Opinion Quarterly, 4 7 ,1-15.
Dąbrowski, K. (1979). Dezintegracja pozytywna. Warszawa: Państwowy In­
stytut Wydawniczy.
Denollet, J. K. L., Pedersen, S. S., Vrints, C. J., Conraads, V. M. (2006). Use­
fulness of type D personality in predicting five-year cardiac events
above and beyond concurrent symptoms of stress in patients with co­
ronary heart disease. The American Journal of Cardiology, 97(7), 970-973.
Dodgson, P. G., Wood, J. V. (1998). Self-esteem and the cognitive accessi­
bility of strengths and weaknesses after failure. Journal o f Personali­
ty and Social Psychology, 7 5 ,178-197.
Doliński, D. (1993). Orientacja defensywna. Warszawa: Wydawnictwo Insty­
tutu Psychologii PAN.
Doliński, D. (1998). Psychologia reklamy. Wrocław: Agencja Reklamowa AIDA.
Doliński, D. (2005). O tym, co pozytywnego może wyniknąć z narzekania.
W: M. Drogosz (red.), jak Polacy przegrywają, jak Polacy wygrywają
(s. 53-68). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Doliński, D. (2008). Strategia samoutrudniania - zjawisko z pogranicza psy­
chologii społecznej i klinicznej. W: J. M. Brzeziński, L. Cierpiałkowska
(red.), Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki (s. 160-174).
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Doliński, D., Łukaszewski, W. (2000). Typy motywacji. W: J. Strelau (red.),
Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s. 469-491). Gdańsk: Gdań­
skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Dubisz, S. (red.). (2006). Uniwersalny słownik języka polskiego PWN (t. 3).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Duley, A. R., Conroy, D. E., Morris, K., Wiley, Janelle, C. M. (2005). Fear
of failure biases affective and attentional responses to lexical and
pictorial stimuli. Motivation and Emotion, 29(1), 1-17.
Durczok, K. (2009). Człowiek sukcesu nie może sobie pozwolić na spektaku­
larną porażkę, http://www .kurierlubelski.pl/opinie/felietony/190893,
czlowiek-sukcesu-nie-moze-sobie-pozwolic-na-spektakularna,id,t.
html (pobrano 10.07.2010 r.).
Dweck, C. S., (1986). Motivational processes affecting learning. American
Psychologist, 4 1 ,1040-1048.
BILBIOGRAFIA 259
Eccles, J. S., Wigfield, A. (2002). Motivational beliefs, values, and goals. An­
nual Review o f Psychology, 5 3 ,109-132.
Eco, U. (2008). Superman w literaturze masowej. Powieść popularna: między re­
toryką a ideologią. Przeł. J. Ugniewska. Kraków: Znak.
Elliot, A. J. (red.). (2008). Handbook o f approach and avoidance motivation. New
York: Psychology Press.
Elliot, A. J., Church, M. A. (1997). A hierarchical model of approach and avoi­
dance achievement motivation. Journal o f Personality and Social Psy­
chology, 72, 218-232.
Elliot, A. J., Church, M. A. (2003). A motivational analysis of defensive pess­
imism and self-handicapping. Journal o f Personality and Social Psycho­
logy, 71, 369-396.
Elliot, A. J., Dweck, C. S. (1988). Goals: An approach to motivation and
achievement. Journal o f Personality and Social Psychology, 54, 5-12.
Elliot, A. J., Dweck, C. S. (red.). (2007). Handbook of competence and motiva­
tion. New York - London: The Guilford Press.
Elliot, A. J., McGregor, H. A. (2001). A 2x2 achievement goal framework.
Journal o f Personality and Social Psychology, 80, 501-519.
Elliot, A. J., Niesta, D. (2009). Goals in the context of the hierarchical mo­
del of approach-avoidance motivation. W: G. B. Moskowitz, H. Grant
(red.), The psychology o f goals (s. 56-76). New York - London: The
Guilford Press.
Elliot, A. J., Thrash, T. M. (2001). Achievement goals and the hierarchical mo­
del of achievement motivation. Educational Psychology Review, 13(2),
139-156.
Emmons, R. A. (1986). Personal strivings: An approach to personality and
subjective well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 51,
1058-1068.
Emmons, R. A. (1989). The personal striving approach to personality. W:
L. A. Pervin (red.), Goal concepts in personality and social psychology
(s. 87-126). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
Engle, J. (2003). „Fear o f success" revisted: A replication o f Matina Horner's
study 30 years later. Praca zaprezentowana na Annual Meeting of the
American Educational Research Association, 21-25 kwietnia, Chicago.
Feick, D. L., Rhodewalt, F. (1997). The double-edged sword of self-handica­
pping: Discounting, augmentation, and the protection and enhance­
ment of self-esteem. Motivation and Emotion, 21(2), 147-163.
Ferrari, J. R., Tice, D. M. (2000). Procrastination as a self-handicap for men
and women: A task-avoidance strategy in a laboratory setting. Jour­
nal o f Research in Personality, 34, 73-83.
260 POZY TY WN A PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Firkowska-Mankiewicz, A. (2002). Intelligence and success in life. Przeł.
H. Grzegołowska-Klarkowska. Warszawa: IfiS Publishers.
Flett, G. L., Hewitt, P. L. (red.). (2002). Perfectionism: Theory, research and
treatment. Washington: American Psychological Association.
Fortuna, P. (2004). Perswazyjne oddziaływanie telewizji. Możliwości obro­
ny. W: P. Francuz (red.), Psychologiczne aspekty odbioru telewizji (s. 23-78).
Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Fortuna, P. (2007). Rola nastroju w komunikacji perswazyjnej. Kierunki ba­
dań. W: A. Błachnio, A. Gózik (red.), Bliżej emocji (s. 159-174). Lublin:
Wydawnictwo KUL.
Fortuna, P. (2010). Studium przypadku w praktyce szkoleniowej, czyli jak uczyć
się na doświadczeniach innych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psy­
chologiczne.
Fortuna, P., Broński, W. (2011). Negocjacje w nauce. W: P. Kawalec, R. Wo­
dzisz, P. Lipski (red.), Podstawy naukoznawstwa (t. 2, s. 43-77). Lu­
blin: Wydawnictwo KUL.
Fortuna, P., Torój, M. (2009). Jak być lepszym szefem? Inspiracje psychologicz­
ne. Warszawa: Difin.
Fox, K. (2007). Przejrzeć Anglików: ukryte zasady angielskiego zachowania. Przeł.
A. Andrzejewska. Warszawa: Muza.
Forster, ]., Werth, L. (2009). Regulatory focus. Classic findings and new di­
rections. W: G. B. Moskowitz, H. Grant (red.), The psychology o f goals
(s. 392M20). New York - London: The Guilford Press.
Forsterling, F. (2005). Atrybucje. Podstawowe teorie, badania i zastosowanie.
Przeł. J. Radzicki. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Francuz, P. (1999). Powtarzanie informacji w środkach masowego komu­
nikowania. W: P. Francuz (red.), Psychologiczne aspekty odbioru tele­
wizji (s. 79-98). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Franken, R. E. (2005). Psychologia motywacji. Przeł. M. Przylipiak. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Franki, V. E. (1978). Psychoterapia dla każdego. Przeł. E. Misiołek. Warszawa:
Instytut Wydawniczy PAX.
Franki, V. E. (2009). Człowiek w poszukiwaniu sensu. Przel. A. Wolnicka. War­
szawa: Czarna Owca.
Franki, V. E. (2010). Wola sensu: założenia i zastosowanie logoterapii. Przeł.
A. Wolnicka. Warszawa: Czarna Owca.
Friedman, M., Rosenman, R. H. (1974). Type A behavior. New York: Knopf.
Frijda, N. (2011). Emocje są funkcjonalne - na ogół. W: P. Ekman, R. J. Da­
vidson (red.), Natura emocji: podstawowe zagadnienia (s. 102-111). Przeł.
B. Wojciszke. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
BILBIOGRAFIA 261
Frodi, A., Bridges, L., Grolnick, W. S. (1985). Correlates of mastery-related
behavior: A short-therm longitudinal study of infants in their second
year. Child Development, 56, 1291-1298.
Frost, R. O., Marten, P. A., Lahart, C., Rosenblate, R. (1990). The dimen­
sions of perfectionism. Cognitive Therapy and Research, 14, 449M68.
Geen, R. G. (2001). Facylitacja społeczna. W: A. S. R. Manstead, M. Hewstone,
S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psychologia spo­
łeczna: encyklopedia Blackwella (s. 108-112). Przeł. A. Bieniek i in. War­
szawa: Jacek Santorski & Co.
Gendolla, G. H. (1997). Surprise in the context of achievement: The role of
outcome valence and importance. Motivation and Emotion, 21(2),
165-193.
Ghyczy, T., Oetinger, B., Bassford, C. (2002). Clausewitz o strategii. Przel.
A. Ehrlich. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Gick, M. L., Holyoak, K. J. (1980). Analogical problem solving. Cognitive
Psychology, 12, 306-355.
Gick, M. L., Holyoak, K. J. (1983). Schema induction and analogical trans­
fer. Cognitive Psychology, 1 5 ,1-38.
Gierowski, J. K., Lew-Starowicz, Z., Mellibruda, J. (2001). Psychopatologia
zjawisk społecznych. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik aka­
demicki (t. 3, s. 691-796). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycho­
logiczne.
Gist, M. E., Mitchell, T. R. (1992). Self-efficacy: A theoretical analysis of its
determinants and malleability. Academy o f Management Review, 17,
183-211.
Gleick, J. (1999). Szybciej: przyspieszanie niemal wszystkiego. Przeł. J. Bieroń.
Poznań: Zysk i S-ka.
Goćkowski, J. (2006). Odkrycie problemu naukowego sukcesem w grze
o prawdę naukową. W: W. Lohmanowa (red.), Sukces w nauce (s. 88-95).
Kraków - Warszawa: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej.
Godin, S. (2008). Dołek, czyli kiedy brnąć, a kiedy rezygnować. Przeł. M. Lipa.
Gliwice: Helion.
Goleman, D. (1997). Inteligencja emocjonalna. Przeł. A. Jankowski. Poznań:
Media Rodzina.
Gollwitzer, P. M. (1999). Implementation intentions: Strong effect of simple
plans. American Psychologist, 54, 493-503.
Gollwitzer, P. M., Brandstatter, V. (2001). Motywacja. W: A. S. R. Manstead,
M. Hewstone, S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.),
Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella (s. 280-286). Przel.
A. Bieniek i in. Warszawa: Jacek Santorski & Co.
262 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Gomez, T. (2007). Fryderyk Nietzsche. Przeł. G. Ostrowski. Warszawa: Muza.
Gondzik, E. (1993). Sukces i kariera człowieka: z badań nad osiągnięciami edu­
kacyjnymi i zawodowymi uczniów zdolnych. Katowice: [s. n.].
Gordon, R. A. (2008). Attributional style and athletic performance: Strate­
gie optimism and defensive pessimism. Psychology o f Sport and
Exercise, 9, 336-350.
Grant, H., Gelety, L. (2009). Goal content theories: Why differences in what
we are striving for matter. W: G. B. Moskowitz, H. Grant (red.), The
psychology o f goals (s. 77-97). New York - London: Tire Guilford Press.
Grolnick, W. S. (2003). The psychology o f parental control: How well-meant pa­
renting backfires. Hillside: Erlbaum.
Graupmann, J. (2007). Leksykon tematów tabu. Przeł. M. Dutkiewicz. Warsza­
wa: Bauer-Weltbild Media.
Green, D. M., Sweets, J. A. (1966). Signal detection theory and psychophysics.
New York: Wiley.
Green, M. C., Brock, T. C. (2000). The role of transportation in the persu­
asiveness of public narratives. Journal of Personality and Social Psycho­
logy, 79(5), 701-721.
Gromski, W. (1983). Wiek życia oraz głębokość retrospektywy i perspekty­
wy czasowej a spostrzeganie siebie i spostrzeganie innych ludzi. W:
W. Łukaszewski (red.), Osobowość - orientacja temporalna - ustosun­
kowanie do zmian (s. 252-266). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersyte­
tu Wrocławskiego.
Gross, D. (1999). Forbes o największych sukcesach w świecie biznesu. Przeł.
A. Ehrlich. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne.
Gruber, ]., Mauss, I. B., Tamir, M. (2011). A dark side of happiness? How,
when, and why happiness is not always good. Perspectives on Psycho­
logical Science, 6, 222-233.
Griin, A., Robben, R. (2005). Porażka? Nowa szansa! Przeł. A. Kleszcz. Kra­
ków: WAM.
Grzeszczyk, E. (2003). Sukces: amerykańskie wzory - polskie realia. Warszawa:
Wydawnictwo IFiS PAN.
G niła, B., Tucholska, K. (2007). Psychologia pozytywna: cele naukowo-badaw­
cze i aplikacyjne oraz sposób ich realizacji. Studia z Psychologii w KUL,
1 4 ,133-152.
Habke, A. M., Hewitt, P. L., Flett, G. L. (1999). Perfectionism and sexual
satisfaction in intimate relationships. Journal o f Psychopathology and
Behavioral Assessment, 21, 307-322.
Hall, C. S., Lindzey, G. (1990). Teorie osobowości. Przeł. J. Kowalczewska,
J. Radzicki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
BILBIOGRAFIA 263
Harriot, J., Ferrari, J. R. (1996). Prevalence of procrastination among sam­
ples of adults. Psychological Reports, 78, 611-616.
Hewitt, P. L., Flett, G. L. (1991). Perfectionism in the self and social contexts:
Conceptualization, assessment, and association with psychopatho­
logy. Journal o f Personality and Social Psychology, 60, 456M70.
Hewstone, M. (2001a). Inklinacja. W: A. S. R. Manstead, M. Hewstone, S. T.
Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psychologia społecz­
na: encyklopedia Blackwella (s. 155). Przeł. A. Bieniek i in. Warszawa:
Jacek Santorski & Co.
H ewstone, M. (2001b). Inklinacje atrybucyjne. W: A. S. R. M anstead,
M. Hewstone, S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.),
Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella. (s. 157-163). Przeł. A. Bie­
niek i in. Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and effect.
Psychological Review, 9 4 ,319-340.
Higgins, E. T. (1997). Beyond pleasure and pain. American Psychologist, 55,
1217-1230.
Higgins, E. T. (2009). Regulatory fit in the goal-pursuit process. W: G. B. Mos­
kowitz, H. Grant (red.), The psychology o f goals (s. 77-97). New York
- London: The Guilford Press.
Hiroto, D. S., Seligman, M. E. P. (1975). Generality of learned helplessness
in man. Journal o f Personality and Social Psychology, 31, 311-327.
Hobden, K., Pliner, P. (1995). Self-handicapping and dimensions of perfec­
tionism: Self-representation vs. self-protection. Journal of Research in
Personalisty, 29(4), 461-474.
Holt-Lunstad, J., Jones, B. Q., Birmingham, W. (2009). Tire influence of close
relationships on nocturnal blood pressure dipping. International Jour­
nal o f Psychophysiology, 7 1 ,211-217.
Holyoak, K. J., Thagard, P. (1997). The analogical mind. American Psycholo­
gist, 52, 35-44.
Homplewicz, J. (2003). Najwspanialsze są wierzchołki drzew. W: J. Hom-
plewicz (red.), Pedagogika jesieni: problemy wychowawcze ludzi star­
szych (s. 109-112). Rzeszów: Poligrafia Wyższego Seminarium
Duchownego.
Hoorens, V., Ruiter, S. (1996). The optimal impact phenomenon: Beyond the
third person effect. European journal o f Social Psychology, 26, 599-610.
Horner, M. S. (1972). Toward an understanding of achievement-related con­
flicts in women. Journal o f Social Issues, 28(2), 157-175.
House, J. S., Landis, K. R., Umberson, D. (1988). Social relationships and health.
Science, 241, 540-545.
264 POZY TY WN A P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Howard, L. M. (2008). UN peacekeeping in civil wars. Cambridge: Cambridge
University Press.
Hurkowski, R. (2008). Kazimierz Górski: Człowiek normalny. W: J. Sabak
(red.), Znani Iniejznani (s. 253-270). Warszawa: Demart.
Ingram, R. E., Johnson, B. R., Bernet, C. Z., Dombeck, M., Rowe, M. K.
(1992). Vulnerability to distress: Cognitive and emotional reactivity
in chronically self-focused individuals. Cognitive Therapy and Research,
16(4), 451-472.
James, W. (2002). Psychologia. Kurs skrócony. Przel. M. Zagrodzki. Warsza­
wa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Janowski, A. (1977). Aspiracje młodzieży szkół średnich. Warszawa: Państwo­
we Wydawnictwo Naukowe.
Jarosz, M., Kozarzewski, P. (2002). Sukcesy i klęski prywatyzacji w krajach
postkomunistycznych. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.
Jastrzębski, B. (2009). Porażka, zło, bezsens jako tabu. W: P. Kowalski (red.),
Tabu, etykieta, dobre obyczaje (s. 279-285). Wrocław: Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kahneman, D., Tversky, A. (1982). The simulation heuristic. W: D. Kahne-
man, P. Slovic, A. Tversky (red.), Judgment under uncertainty: Heuri­
stics and biases (s. 201-208). Cambridge: University Press.
Karlsson, G., Sjoberg, L. G. (2009). The experiences of guilt and shame:
A phenomenological-psychological study. Human Studies, 3 2 ,335-355.
Kazantzakis, N. (1986). Grek Zorba. Przel. N. Chadzinikolau. Warszawa:
Książka i Wiedza.
Kennedy, G. (1998). Negocjator - leksykon. Przel. B. Szymkiewicz-Kowalska,
M. Duda. Warszawa: Studio Emka.
Kernis, M. H. (1993). The roles of stability and level of self esteem in psy­
chological functioning. W: R. F. Baumeister (red.), Self-esteem. The
puzzle o f low self-regard (s. 167-182). New York: Plenum Press.
Klein, S. (2009). Czas. Przewodnik użytkownika. Przel. K. Żak. Warszawa: W.A.B.
Kobasa, S. C. (1979). Stressful life events, personality, and health - Inquiry
into hardiness, journal o f Personality and Social Psychology, 3 7 ,1-11.
Kochanowski, J. (2005). Pieśni. Wroclaw: Zakład Narodowy im. Ossoliń­
skich.
Kofta, M., Doliński, D. (2000). Poznawcze podejście do osobowości. W:
J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s. 561-600).
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Koj, A. (2006). Jak oceniać sukces w naukach biomedycznych, czyli wątpli­
wa przydatność bibliometrii. W: W. Lohmanowa (red.), Sukces w na­
uce (s. 95-99). Kraków - Warszawa: Fundaq'a na rzecz Nauki Polskiej.
BILBIOGRAFIA 265
Kolańczyk, A. (2010). Tendencje obronne jako moderator samooceny. W:
A. Kolańczyk, B. Wojciszke (red.), Motywacje umysłu (s. 145-161). So­
pot: Smak Słowa.
Kolb, D. (1997). The process of experimental learning. W: M. Thorpe,
R. Edwards, A. Hanson (red.), Culture and process o f adult learning
(s. 138-156). London: Routledge.
Kozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologicz­
na. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kozielecki, J. (2006). Psychologia nadziei. Warszawa: Wydawnictwo Akade­
mickie „Żak".
Kozielecki, J. (2010). Moje wzloty i upadki. Autobiografia z psychologią w tle.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
König, C. J., Kleinmann, M. (2004). Business before pleasure: No strategy for
procrastinators? Personality and Individual Differences, 3 7 ,1045-1057.
Krakauer, J. (1998). Wszystko za Everest: katastrofalny sezon 1996 w relacji na­
ocznego świadka. Przel. K. Palmowska. Warszawa: Prószyński i S-ka.
Krasnodębski, Z. (2006). Sukces w humanistyce. W: W. Lohmanowa (red.),
Sukces w nauce (s. 72-82). Kraków - Warszawa: Fundaq'a na rzecz Na­
uki Polskiej.
Krzemionka, D., Brzezińska, M. (2010). Dowody wdzięczności bez powo­
du. Charaktery, 1(156), 15-24.
Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psycho­
logicznych. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Kuderowicz, Z. (2004). Nietzsche. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Kuhl, J. (1992). A theory of self-regulation: Action versus state orientation,
self-discrimination, and some applications. Applied Psychology, 41(2),
97-129.
Lachowicz-Tabaczek, K. (2005). Potoczne koncepcje świata i natury ludzkiej.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lane, A. M., Jones, L., Stevens, M. J. (2002). Coping with failure: The effects
of self-esteem and coping on changes in self-efficacy. Journal o f Sport
Behavior, 25, 331-345.
Langer, E. J. (1993). Problemy uświadamiania.'Konsekwencje refleksyjno-
ści i bezrefleksyjności. W: T. Maruszewski (red.), Poznanie - afekt -
zachowanie (s. 137-179). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Larsen, J. T., Hemenover, S. H., Norris, C. J., Cacioppo, J. T. (2004). Czer­
panie korzyści z niepowodzenia: o zaletach wspólpobudzenia emo­
cji pozytywnych i negatywnych. W: J. Czapiński (red.), Psychologia
pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 303-
-316). Przel. J. Suchecki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
266 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Lazarus, R. S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York:
Springer.
Leary, M., Kowalski, R. M. (2001). Lęk społeczny. Przel. E. Zaremba. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lee, F., Tiedens, L. Z. (2001). Who's being served. „Self-serving" attributions
in social hierarchies. Organizational Behavior and Human Decision Pro­
cesses, 84(2), 254-187.
Lench, H. C., Levine, L. J. (2008). Goals and responses to failure: Knowing
when to hold them and when to fold them. Motivation and Emotion,
32,127-140.
Lewicka, M. (2001). Procesy atrybucji. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Pod­
ręcznik akademicki (t. 3, s. 45-68). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Lewicka, M. (2005). „Polacy są wielkim i dumnym narodem", czyli nasz
portret (wielce) zróżnicowany. W: M. Drogosz (red.), Jak Polacy prze­
grywają, jak Polacy wygrywają (s. 5-34). Gdańsk: Gdańskie Wydaw­
nictwo Psychologiczne.
Lis-Turlejska, M., (2009). Traumatyczne zdarzenia i ich konsekwencje psy­
chiczne. W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.), Konse­
kwencje psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia (s. 15-33).
Warszawa: Scholar.
Lohmanowa, W. (red.). (2006). Sukces w nauce. Kraków - Warszawa: Fun­
dacja na rzecz Nauki Polskiej.
London, M. (1998). Career barriers: How people experience, overcome, and avoid
failure. Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
Lorber, A. (2009). Zawodna broń. Błędy i pomyłki techniczne pola walki. Przeł.
J. Blaszczyk. Warszawa: Bellona.
Lundh, L.-G. (2004). Perfectionism and acceptance. Journal o f Rational-Emotive
and Cognitive-Behavior Therapy, 22(4), 251-265.
Lyubomirsky, S., King, L. A., Diener, E. (2005). The benefits of frequent po­
sitive affect. Psychological Bulletin, 131, 803-855.
Lyubomirsky, S., Tkach, C., Dimatteo, M. R. (2006). What are the differen­
ces between happiness and self-esteem? Social Indicators Research, 78,
363-404.
Laguna, M. (2010). Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad
przedsiębiorczością. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Laguna, M., Fortuna, P. (2009). Przygotowanie szkolenia, czyli jak dobry początek
prowadzi do sukcesu. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Łosiak, W. (2008). Indywidualny kontekst poczucia koherencji. W: J. M.
Brzeziński, L. Cierpiałowska (red.), Zdrowie i choroba. Problemy
BILBIOGRAFIA 267
teorii, diagnozy i praktyki (s. 215-226). Gdańsk: Gdańskie Wydawnic­
two Psychologiczne.
Łukaszewski, W. (1974). Osobowość. Struktura i funkcje regulacyjne. Warsza­
wa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Łukaszewski, W. (2002). Zwrotne informacje o wyniku czynności. W:
I. Kurcz, D. Kądzielawa (red.), Psychologia czynności (s. 84-99). War­
szawa: Scholar.
Łukaszewski, W., Doliński, D. (2000). Mechanizmy leżące u podstaw mo­
tywacji. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2,
s. 439-468). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Łukaszewski, W., Marszał-Wiśniewska, M. (2006). Wytrwałość w działaniu.
Wyznaczniki sytuacyjne i osobowościowe. Gdańsk: Gdańskie Wydaw­
nictwo Psychologiczne.
MacCoun, R. J. (1998). Biases in the interpretation and use of research results.
Annual Review o f Psychology, 49, 259-287.
Macksey, K. (2002). Największe błędy dowódców w II wojnie światowej. Przeł.
W. Jeżewski. Warszawa: Amber.
Madsen, K. B. (1980). Współczesne teorie motywacji: naukoznawcza analiza po­
równawcza. Przeł. A. Jakubczyk, M. Łapiński, T. Szustrowa. Warsza­
wa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Mandal, E. (2003). Pustka na szczycie. Charaktery, 4 , 16-17.
Marina, J. A. (2010). Porażka inteligencji, czyli głupota w teorii i praktyce. Przeł.
K. Jachimska-Małkiewicz. Kraków: WAM.
Markiewicz, P., Urban, M., Fortuna, P. (2005). Żonglowanie sprzyja móz­
gowi. Charaktery, 100, 28-30.
Markus, H., Ruvolo, A. (1989). Possible selves: Personalized representa­
tions of goals. W: L. W. Pervin (red.), Goal concepts in personality and
social psychology (s. 211-241). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates
Publishers.
Marszał-Wiśniewska, M. (2010). Rola wyobrażeń w działaniu wytrwałym.
W: A. Kolańczyk, B. Wojciszke (red.), Motywacje umysłu (s. 83-108).
Sopot: Smak Słowa.
Martin, A., Marsh, H., Debus, R. (2003). Self-handicapping and defensive pe­
ssimism: A model of self-protection from a longitudinal perspective.
Contemporary Educational Psychology, 2 8 ,1-36.
Masłach, C. (2001). Wypalenie. W: A. S. R. Manstead, M. Hewstone, S. T. Fis­
ke, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psychologia społeczna:
encyklopedia Blackwella (s. 724-726). Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Maslow, A. H. (1986). W stronę psychologii istnienia. Przel. I. Wyrzykowska.
Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
268 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Matuszewska, E. (2007). Uciec jak najwyżej. Nie dokończone życie Wandy Rut­
kiewicz. Warszawa: Iskry.
Mauss, I. B., Tamir, M., Anderson, C. L., Savino, N. S. (2011). Can seeking
happiness make people unhappy? Paradoxical effects of valuing ha­
ppiness. Emotion, 11(4), 807-815.
Mayenowa, M. R. (red.). (1999). Słownik polszczyzny XVI wieku (t. 27). Wro­
claw: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. R. (2000). Emotional intelligence as Zeit­
geist, as personality and as a mental ability. W: R. Bar-On, J. Parker
(red.), The handbook o f emotional intelligence (s. 92-117). San Francisco:
Jossey-Bass.
McClelland, D. (1961). The achieving society. Princeton: Van Nostrand.
McCullough, M. E., Paragament, K., Thorensen, C. (2000). Forgiveness: The­
ory, research and practice. New York: Guilford Press.
McCullough, M. E., Kilpatrick, S., Emmons, R., Larson, D. (2001). Is grati­
tude a moral affect? Psychological Bulletin, 127, 249-266.
McCullough, M. E., Root, L. M., Tabak, B., Witvliet, C. V. O. (2009). Forgive­
ness. W: S. J. Lopez (red.), Handbook of positive psychology (s. 427-435).
New York: Oxford.
McFarland, C., Buehler, R. (1997). Negative affective states and the moti­
vated retrieval of positive life events: The role of affect acknow­
ledgment. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 200-214.
McGregor, H. A., Elliot, A. J. (2005). The shame of failure: Examining the
link between fear of failure and shame. Personality and Social Psycho­
logy Bulletin, 31, 218-231.
McGuire, W. J. (1964). Inducing resistance to persuasion: Some contempo­
rary approaches. W: L. Berkowitz (red.), Advances in experimental so­
cial psychology (s. 191-229). New York: Academic Press.
Mecca, A. M., Smelser, N. J., Vasconcellos, J. (1989). The social importance o f
self-esteem. Berkeley: University of California Press.
Melosik, Z. (2010). Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant. Kraków: Impuls.
Mickiewicz, A. (1998). Wiersze i powieści poetyckie. Wyb. J. M. Rymkiewicz.
Warszawa: Świat Książki.
Mizińska, J. (2005). Ku czemu wychowywać: nieszczęśliwy Midas czy szczę­
śliwy Hiob? W: M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red.), Wy­
chowanie. Pojęcia - Procesy - Konteksty (t. 2, s. 125-164). Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Mizińska, J. (2009). Filozofia pocieszenia. Kraków: Maximum.
Morschitzky, H. (2008). Lęk przed porażkę. Przel. B. Grunwald-Hajdasz. Po­
znań: W Drodze.
BILBIOGRAF1A 269
Mrożek, S. (2006). Baltazar. Autobiografia. Warszawa: Noir sur Blanc.
Murray, J. A., Bradley, H., Craigie, W. A., Onions, C. T. (1961). The Oxford
English dictionary (t. 4). Oxford: Clarendon Press.
Musialska, K. (2010). Aspiracje życiowe młodzieży stojącej u progu dorosłości.
Kraków: Impuls.
Myers, D. G. (2000). The funds, friends, and faith of happy people. American
Psychologist, 55, 56-67.
Nail, F. (2007). Człowiek sukcesu, człowiek porażki, http://ceo.cxo.pl/artyku-
ly/56149/Esej.Czlowiek.sukcesu.czlowiek.porazki.html (pobrano
10.07.2010 r.).
Newton, N. A., Khanna, C., Thompson, J. (2008). Workplace failure: Mas­
tering the last taboo. Consulting Psychology Journal: Practice and Re­
search, 60(3), 227-245.
Nęcka, E. (2006). Sukces w nauce - analiza psychologiczna. W: W. Lohma­
nowa (red.), Sukces w nauce (s. 9-24). Kraków - Warszawa: Fundacja
na rzecz Nauki Polskiej.
Nietzsche, F. (2005). Tako rzecze Zaratustra. Przel' W. Beret. Poznań: Zysk i S-ka.
Nietzsche, F. (2009). Ecce homo. Jak się staje, czym się jest. Przel. B. Baran. War­
szawa: Aletheia.
Nietzsche, F. (2011). Zmierzch bożyszcz, czyli jak się filozofuje młotem. Przel.
S. Wyrzykowski. Kraków: vis-a-vis/Etiuda.
Nolen-Hoeksema, S., Davis, C. G. (2002). Positive responses to loss. Perceiving
benefits and growth. W: C. R. Snyder, S. J. Lopez (red.), Handbook of
positive psychology (s. 598-607). New York: Oxford University Press.
Norem, J., Cantor, N. (1986). Defensive pessimism: Harnessing anxiety as
motivation. Journal o f Personality and Social Psychology, 5 1 ,1208-1217.
Nummenmaa, L., Niemi, P. (2004). Inducing affective states with success-
-failure manipulations: A meta-analysis. Emotion, 4(2), 207-21-4.
Obuchowski, K. (1990). Wprowadzenie do problemu sensu życia. W:
K. Obuchowski, B. Puszczewicz (red.), Sens życia (s. 5-13). Warszawa:
Wydawnictwa Nauczycielskiego Uniwersytetu Radiowo-Telewizyj­
nego NURT.
Obuchowski, K. (1993). Człowiek intencjonalny. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Ogińska-Bulik, N. (2009). Czy doświadczenie stresu może służyć zdrowiu?
Polskie Forum Psychologiczne, 14(1), 33M5.
Okoń, W. (2008). Jan Matejko: Malarz historii. W: J. Sabak (red.), Znani
(niejznani (s. 125-142). Warszawa: Demart.
Oleś, P. K. (2000). Psychologia przełomu połowy życia. Lublin: Towarzystwo
Naukowe KUL.
270 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Oleś, P. K. (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Scholar.
Orzechowski, K. (1990). Żądło i miód mądrości. Antologia aforyzmu polskiego.
Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Ostaszewski, P. (2000). Procesy warunkowania. W: J. Strelau (red.), Psycho­
logia. Podręcznik akademicki (t. 2, s. 97-116). Gdańsk: Gdańskie Wydaw­
nictwo Psychologiczne.
Overmier, J. B., Seligman, M. E. P. (1967). Effects of inescapable shock upon
subsequent escape and avoidance learning. Journal o f Comparative
and Physiological Psychology, 63, 28-33.
Oyster, C. K. (2002). Grupy. Przel. A. Bezwińska-Walerjan. Poznań: Zysk
i S-ka.
Pang, J. S., Villacorta, M. A., Chin, Y. S., Morrison, F. J. (2009). Achievment
motivation in the social context: Implicite and explicite hope of success
and fear of failure predict memory for and liking of successful and
unsuccessful peers. Journal o f Research in Personality, 4 3 ,1040-1052.
Parrot, W. G. (2001). Zażenowanie/zakłopotanie. W: A. S. R. Manstead,
M. Hewstone, S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.),
Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella (s. 758-760). Przeł.
A. Bieniek i in. Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Patton, G. (2006). Rozpętamy tu piekło. Przel. Z. Mach. W: M. Gumkowski
(red.), Wielkie mowy historii. T. 3: Od Hitlera do Eisenhowera (s. 180-183).
Przeł. J. Bokłażec i in. Warszawa: Polityka Spółdzielnia Pracy.
Pearsall, P. (2003). Toksyczny sukces: jak przestać zmagać się z życiem, a zacząć
się nim cieszyć. Zdobywaj to, czego pragniesz, nie tracąc tego, czego po­
trzebujesz. Przeł. B. Jóźwiak. Poznań: Rebis.
Penc, J. (2007). Decyzje i zmiany w organizacji. W poszukiwaniu skutecznych
sposobów działania. Warszawa: Difin.
Perloff, R. M. (2002). The third-person effect. W: J. Bryant, D. Zillmann
(red.), Media effects: Advances in theory and research (s. 489-506). Mah-
wah: Erlbaum.
Pervin, L. A. (1989a). Goal concepts in personality and social psychology:
A historical perspective. W: L. A. Pervin (red.), Goal concepts in per­
sonality and social psychology (s. 1-17). Hillsdale: Lawrence Erlbaum
Associates Publishers.
Pervin, L. A. (1989b). Goal concepts: Themes, issues, and questions. W:
L. A. Pervin (red.), Goal concepts in personality and social psychology
(s. 473-479). Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
Peterson, C., Seligman, M. E. P. (2004). Character strengths and virtues: A hand­
book and classification. Washington: American Psychological Asso­
ciation.
BILBIOGRAFIA 271
Petty, R. E., Cacioppo, J. T., Goldman, R. (1981). Personal involvement as
a determinant of argument-based persuasion. Journal of Personality and
Social Psychology, 41(5), 847-855.
Petty, R. E., Cacioppo, J. T., Strathman, A. J., Priester, J. R. (1994). To think
or not to think. Exploring two routes to persuasion. W: S. Shavitt,
T. C. Brock (red.), Persuasion. Psychological insights and perspectives
(s. 113-147). Needham Heights: Allyn & Bacon.
Piasecka, E. (2002). Maksymiuk na maksa. Izabelin: Świat Literacki.
Pietrasiński, Z. (2001). Mądrość, czyli świetne wyposażenie umysłu. Warszawa:
Scholar.
Pines, A. M. (1993). Burnout: An existential perspective. W: W. B. Schaufe-
li, C. Masłach, T. Marek (red.), Professional burnout: Recent developments
in theory and research (s. 33-51). Washington: Taylor & Francis.
Pinker, S. (2005). Tabula rasa. Spory o naturę ludzką. Przel. A. Nowak. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Płużek, Z. (2002). Psychologia pastoralna. Kraków: Wydawnictwo ITKM.
Pomerantz, E. M., Grolnick, W. S., Price, C. E. (2007). The role of parents in
how children approach achievment. W: A. J. Elliot, C. S. Dweck (red.),
Handbook o f competence and motivation (s. 259-278). New York: The Guil­
ford Press.
Popiel, A., Pragłowska, E. (2009). Psychopatologia reakcji na traumatyczne
wydarzenia. W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.). Kon­
sekwencje psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia (s. 34-59). War­
szawa: Scholar.
Popielski, K. (1994). Noetyczny wymiar osobowości. Lublin: Redakcja Wydaw­
nictw KUL.
Prochaska, J. O., Norcross, J. C., DiClemente, C. C. (2008). Zmiana na dobre:
rewolucyjny program zmiany w sześciu stadiach, który pomoże ci prze­
zwyciężyć złe nawyki i nada twojemu życiu właściwy kierunek. Przeł.
A. Majcherczyk. Warszawa: Instytut Amity.
Reis, H. T. (2001). Wsparcie społeczne. W: A. S. R. Manstead, M. Hewstone,
S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psychologia spo­
łeczna: encyklopedia Blackwella (s. 712-714). Przeł. A. Bieniek i in. War­
szawa: Jacek Santorski & Co.
Rutherford, A. (2009). Beyond the box. B. F. Skinner technology of behavior
from laboratory to life, 1950s-1970s. Toronto: University of Toronto
Press.
Sagar, S. S., Lavallee, D. (2010). The developmental origins of fear of failure
in adolescent athletes: Examining parental practices. Psychology of
Sport Exercise, 1 1 ,177-187.
272 P OZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Sagarin, B. J., Cialdini, R. B. (2004). Creating critical consumers: Motivating
receptivity by teaching resistance. W: E. S. Knowles, J. A. Linn (red.),
Resistance and persuasion (s. 259-282). Mahwah: Erlbaum.
Santorski, J. (1999). Sukces emocjonalny. Warszawa: Jacek Santorski & S-ka.
Scherer, K. R., Wallbott, H. G. (1994). Evidence for universality and cultu­
ral variation of differential emotion response patterning, journal o f Per­
sonality and Social Psychology, 66, 310-328.
Schlenker, B. R. (2001). Samoutrudnianie (self-handicapping). W: A. S. R.
Manstead, M. Hewstone, S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R.
Semin (red.), Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella (s. 543).
Przel. A. Bieniek i in. Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Schmader, T., Lickel, B. (2006). The approach and avoidance function of
guilt and shame emotions: Comparing reactions to self-caused and
other-caused wrongdoing. Motivation and Emotion, 30(1), 43-56.
Schmitt, D. P., Allik, J. (2006). Simultaneous administration of the Rosenberg
Self-Esteem Scale in 53 nations: Exploring the universal and culture-
-specific features of global self-esteem. Journal o f Personality and Social
Psychology, 89, 623-642.
Schneider, S. L. (2001). In search of realistic optimism. Meaning, knowledge
and warm fuzziness. American Psychologist, 3, 250-263.
Schraw, G., Wadkins, T., Olafson, L. (2007). Doing the things we do: A groun­
ded theory of academic procrastination. Journal o f Educational Psy­
chology, 99(1), 12-25.
Schul, Y., Schiff, M. (1995). On the costs and benefits of ignorance: How per­
formance satisfaction is affected by knowing the standard prior to
performance. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, 491-501.
Schwarz, N., Clore, G. L. (1983). Mood, misattribution, and judgments of well-
-being: Informative and directive functions of affective states. Jour­
nal o f Personality and Social Psychology, 45, 513-523.
Sedlak, W. (2004). Życie jest światłem. Radom: Continuo.
Seery, M. D., Blascovich, J., Weisbuch, M., Vice, S. B. (2004). The relation­
ship between self-esteem level, self-esteem stability, and cardiova­
scular reactions to performance feedback. Journal o f Personality and
Social Psychology, 87, 133-145.
Seligman, M. E. P. (1994). What you can change and what you can't. New
York: Knopf.
Seligman, M. E. P. (2002). Authentic happiness: Using the new positive psycho­
logy to realize your potential for lasting fulfillment. New York: Free Press.
Seligman, M. E. P. (2004). Psychologia pozytywna. Przel. J. Radzicki. W:
J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu,
BILBIOGRAFIA 273
sile i cnotach człowieka (s. 18-32). Przel. J. Kowalczewska i in. Warsza­
wa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Seligman, M. E. P. (2005). Prawdziwe szczęście. Psychologia pozytywna a urze­
czywistnienie naszych możliwości trwałego spełnienia. Przel. A. Jankow­
ski. Poznań: Media Rodzina.
Seligman, M. E. P., Maier, J. F. (2004). Failure to escape traumatic shock. Jour­
nal of Experimental Psychology, 7 4 ,1-9.
Seligman, M. E. P., Parks, A. C., Steen, T. (2004). A balanced psychology and
full life. Philosophical Transactions o f the Royal Society (B), 359,1379-1381.
Seligman, M. E. P., Steen, T., Park, N., Peterson, C. (2005). Positive psychology
progress: Empirical validation of interventions. American Psychologist,
60(5), 410-421.
Seligman, M. E. P., Krzemionka, D., Chrzanowska, A. (2010). Kowale włas­
nego szczęścia. Charaktery, 7(162), 60-62.
Selye, H. (1967). Od marzenia do odkrycia naukowego: jak być naukowcem.
Przel. L. Zembrzuski, W. Serzysko. Warszawa: Państwowy Zakład
Wydawnictw Lekarskich.
Sennett, R. (2006). Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym
kapitalizmie. Przel. J. Dzierzgowski, Ł. Mikołajewski. Warszawa: Muza.
Sędek, G. (2001). Psychologia kształcenia. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Po­
dręcznik akademicki (t. 3, s. 259-280). Gdańsk: Gdańskie Wydawnic­
two Psychologiczne.
Shaw, P. (2010). Podejmowanie trudnych decyzji: osiąganie celów dzięki odważ­
nemu działaniu. Przel. J. Kowalczewska. Warszawa: Wolters Kluwer
Polska.
Sheldon, K. M., Lyubomirsky, S. (2009). Change your actions, not your circum­
stances: An experimental test of the Sustainable Happiness Model. W:
A. K. Dutt, B. Radcliff (red.), Happiness, economics, and politics: Toward
a multidisciplinary approach (s. 324-342). Cheltenham: Edward Elgar.
Simon, H., Zinoecker, R. (2011). 15 taktyk prowadzących do szybkich wygra­
nych. Przel. W. Gorzeń. http://www.hbrp.pl/15taktyk/index.php?
red=1615fbf5bb03458a4b28&utm_source=SARE&uut_medium=email-
&utm _cam paign=15+taktyk+prow adz% C4% 85cych+do+szyb-
kich+wygrawygr (pobrano 20.07.2010 r.).
Skierkowski, M. (2003). W świecie prawa Murphy'ego. Wrocław: FOX.
Slade, P., Owens, R. G. (1998). A dual process model of perfectionism based
on reinforcement theory. Behavior Modification, 22(3), 372-390.
Snyder, C. R. (2000). Handbook o f hope. Orlando: Academic Press.
Snyder, C. R. (2002). Hope theory: Rainbows in the mind. Psychological In­
quiry, 13, 249-275.
274 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Snyder, C. R., Lassergard, M., Ford, C. E. (1986). Distancing after group
success and failure: Basking in reflected glory and cutting off reflec­
ted failure. Journal o f Personality and Social Psychology, 51, 382-388.
Sokołowska, J. (2005). Psychologia decyzji ryzykownych. Warszawa: Academica.
Sobol, E. (red.). (2002). Nowy słownik języka polskiego PWN. Warszawa: Wy­
dawnictwo Naukowe PWN.
Sowa, B. (2010). Polska nie radzi sobie z plagą samobójstw, http://www.ga-
zetaprawna.pl/wiadomosci/artykuły/398808, polska_nie_radzi_so-
bie_z_plaga_samobojstw.html (pobrano 20.09.2011 r.).
Sroczyński, G. (2010). Mama byłaby zła. http://wyborcza, pl/1,75480,8720746,
Mama_bylaby_zla.html?as=l&startsz=x (pobrano 28.01.2010 r.).
Staruszkiewicz, A. (2006). Istota sukcesu naukowego. W: W. Lohmanowa
(red.), Sukces w nauce (s. 44-50). Kraków - Warszawa: Fundacja na
rzecz Nauki Polskiej.
Steel, P. (2007). The nature of procrastination: A meta-analytic and theore­
tical review of quintessential self-regulatory failure. Psychological
Bulletin, 133(1), 65-94.
Steuden, S. (2011). Psychologia starzenia się i starości. Wydawnictwo Nauko­
we PWN.
Stoeber, J., Hutchfield, J., Wood, K. V. (2008). Perfectionism, self-efficacy, and
aspiration level: Differential effects of perfectionistic striving and
self-criticism after success and failure. Personality and Individual Diff­
erences, 45, 323-327.
Strelau, J., Zawadzki, B., Kaczmarek, M. (2009). Wprowadzenie. W: J. Stre­
lau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.), Konsekwencje psychiczne trau-
my. Uwarunkowania i terapia (s. 9-11). Warszawa: Scholar.
Sull, D. N. (2005). Why good companies go bad. http://www.donsull.
com/downloads/ft_why_good_go_bad.pdf (pobrano 15.03.2011 r.).
Sun Tzu (2008). Sztuka wojny, czyli trzynaście rozdziałów. Przeł. D. Bakalarz.
Warszawa: Helion.
Swift, K. (2007). Financial success and the good life: What have we learned
from empirical studies in psychology? Journal o f Bussiness Ethics, 75,
191-199.
Szarek, D. (2009). Zabronione piękno z Photoshopa. http://interaktywnie.
com/kreaqa/newsy/trendy/zabronione-piekno-z-photoshopa-8311
(pobrano 11.03.2010 r.).
Szczeklik, A. (2006). O sukcesie w medycynie. W: W. Lohmanowa (red.), Suk­
ces w nauce (s. 51-59). Kraków - Warszawa: Fundacja na rzecz Na­
uki Polskiej.
BILBIOGRAFIA 275
Szczucki, L. (2006). Sukces i niepowodzenie w medycynie. W: W. Lohma­
nowa (red.), Sukces w nauce (s. 5). Kraków - Warszawa: Fundacja na
rzecz Nauki Polskiej.
Szmajke, A. (1999). Autoprezentacja. Maski, pozy, miny. Olsztyn: Ursa Kon­
sulting.
Sztompka, P. (2006). W obronie sukcesu (czytaj: uznania) w nauce. W:
W. Lohmanowa (red.), Sukces w nauce (s. 99-102). Kraków - Warsza­
wa: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej.
Szyszkowska, M. (2009). Odcienie codzienności. Białystok: Kresowa Agencja
Wydawnicza.
Śmiałkowski, K. M. (2010). A miało być tak pięknie... http://film .onet.
pl/0,0,1622700,1,600,artykul.html (pobrano 11.03.2010 r.).
Śmidt, W. (2003). Psychologia i socjologia zarządzania. Słownik terminów. Sos­
nowiec: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu.
Tanenbaum, G., Eklund, R. (red.). (2007). Handbook of sport psychology. Ho­
boken: John Wiley & Sons.
Tedeschi, R. W., Calhoun, L. G. (2004). Posttraumatic growth: Conceptual
foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry, 1 5 ,1-18.
Teevan, R. C., McGhee, P. E. (1972). Childhood development of fear of failure
motivation. Journal o f Personality and Social Psychology, 2 1 ,345-348.
Tekiner, A. C. (1980). Need achievement and international differences in
income growth: 1950-1960. Economic Development and Cultural Change,
28, 293-320.
Teroni, F., Deonna, J. A. (2008). Differentiating shame from guilt. Conscious­
ness and Cognition, 17, 725-740.
Thrash, T. M., Hurst, A. L . (2008). Approach and avoidance motivation in
the achievement domain: Integrating the achievement motive and
achievement goal traditions. W: A. J. Elliot (red.), Handbook of approach
and avoidance motivation (s. 217-233). New York: Psychology Press.
Tice, D. M., Baumeister, R. F. (1997). Longitudinal study of procrastination,
performance, stress, and health: The costs and benefits of dawdling.
Psychological Science, 8 , 454M58.
Tissot, J. (2009). Sztuka korzystania z własnych błędów. Przeł. G. Kania. War­
szawa: Wydawnictwo Księży Marianów.
TNS OBOP (2010). Źródła cudzych sukcesów. Raport z ogólnopolskich ba­
dań przeprowadzonych przez TNS OBOP, styczeń 2010.
Tomaszewski, T. (1963). Wstęp do psychologii. Warszawa: Państwowe Wy­
dawnictwo Naukowe.
Tomaszewski, T. (1969/2002). Struktura zachowania. W: I. Kurcz, D. Kądzie-
lawa (red.), Psychologia czynności (s. 175-184). Warszawa: Scholar.
276 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
Tomaszewski, T. (1977a). Wstęp. W: T. Tomaszewski (red.), Psychologia
(s. 7-11). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Tomaszewski, T. (1977b). Podstawowe formy organizacji i regulacji zacho­
wania. W: T. Tomaszewski (red.), Psychologia (s. 491-533). Warsza­
wa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Torój, M., Fortuna, P. (2006). Poczucie humoru jako kompetencja biznesowa,
http://kadry .nf.pl/Artykuł/6751/Poczucie-humoru-jako-kompe-
tencja-biznesowa/kierowanie-rozwoj-osobisty-szkolenia/ (pobrano
12.03.2010 r.).
Trzebińska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Aka­
demickie i Profesjonalne.
Trzebiński, ]., Drogosz, M. (2005). Historie, które kształtują nasze życie.
O konsekwencjach proaktywnych i defensywnych autonarracji. W:
M. Drogosz (red.), Jak Polacy przegrywają, jak Polacy wygrywają
(s. 149-165). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Tucholska, S. (2009). Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Psychologiczna ana­
liza zjawiska i jego osobowościowych uwarunkowań. Lublin: Wydawnic­
two KUL.
Tuominen-Soini, H., Salmela-Aro, K., Niemivirta, M. (2008). Achievement
goal orientations and subjective well-being: A person-centred analy­
sis. Learning and Instruction, 18, 251-266.
Tylka, J. (2008). Zdrowie menedżera. Styl życia a zdrowie i choroba. Warszawa:
Difin.
Tyszka, T. (1999). Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Tyszka, T. (red.). (2004). Psychologia ekonomiczna. Gdańsk: Gdańskie Wy­
dawnictwo Psychologiczne.
Uchnast, Z. (1997). Prężność osobowa. Empiryczna typologia i metoda po­
miaru. Roczniki Filozoficzne, XLV, 27-66.
University of Michigan (2011). Study illuminates the 'pain' of social rejec­
tion. ScienceDaily. http://www.sciencedaily.com/releases/2011/
03/110328151726.htm (pobrano 12.08.2011 r.).
Urban, M. (2010). Niekonwencjonalne metody szkoleniowe, czyli jak uatrakcyj­
nić zajęcia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Van Dijk, W . W., van der Pligt, J. (1997). The impact of probability and ma­
gnitude of outcome on disappointment and elation. Organizational Be­
havior and Human Decision Processess, 69(3), 277-284.
Van Dijk, W. W., Zeelenberg, M., van der Pligt, J. (1999). Not having what
you want versus having what you don't want: The impact of type of
BILBIOGRAFIA 277
negative outcome on the experience of disappointment and related
emotions. Cognition and Emotion, 1 3 ,129-148.
Van Dijk, W. W., Zeelenberg, M., van der Pligt, J. (2003). Blessed are those
who expect nothing: Lowering expectations as a way of avoiding di­
sappointment. Journal o f Economic Psychology, 24, 505-516.
Viroli, M. (2006). Uśmiech Machiavellego. Przeł. K. Żaboklicki. Warszawa:
W.A.B.
Vitelli, R. (2011). Storming the ark. http://www.randi.org/site/index.
php/swift-blog/1198-storming-the-ark.html (pobrano 20.05.2011 r.).
Wademan, D. (2004). Pamiętaj, kim jesteś. Życiowe historie inspirujące serce
i umysł. Przeł. J. Sugiero. Gliwice: Helion.
Walters, R. (2006). Spread spectrum: Hedy Lamarr and the mobile phone. Book
Surge Publishing.
Warr, P. (2001). Bezrobocie. W: A. S. R. Manstead, M. Hewstone, S. T. Fis-
ke, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psychologia społeczna:
encyklopedia Blackwella (s. 35-37). Przel. A. Bieniek i in. Warszawa: Jacek
Santorski & Co.
Weinberger, D. A., Schwartz, G. E., Davidson, R. J. (1979). Low-anxious,
high-anxious, and repressive coping styles: Psychometric patterns
and behavioral and physiological responses to stress. Journal o f Ab­
normal Psychology, 88(4), 369-380.
Weiner, B. (1985). An attributional theory of achievement motivation and
emotion. Psychological Review, 92(4), 548-573.
Weiner, B. (1986). An attributional theory o f motivation and emotion. New
York: Springer.
Weiner, B. (2001a). Motywacja osiągnięć (achievement motivation). W: A. S. R.
Manstead, M. Hewstone, S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin
(red.), Psychologia społeczna: encyklopedia Blackwella (s. 291-293). Przel.
A. Bieniek i in. Warszawa: Jacek Santorski & Co.
Weiner, B. (2001b). Poziom aspiracji. W: A. S. R. Manstead, M. Hewstone,
S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin (red.), Psychologia spo­
łeczna: encyklopedia Blackwella (s. 403^04). Przel. A. Bieniek i in. War­
szawa: Jacek Santorski & Co.
Weingarten, G. (2007). Pearls before breakfast, http://www.washingtonpost.
com /wp-dyn/ content /article /2007/04/04/ AR2007040401721 .html
(pobrano 15.07.2010 r.).
Welc, M. (2010). Trema w wypowiedziach artystów, http://www.portal.ntr.
pl/artykul.php?dz=3&sub=32 (pobrano 08.08.2010 r.).
Wilska, A. (2008). Stańczyk: Czy błazen często się śmieje? W: J. Sabak (red.),
Znani {niejznani (s. 45-62). Warszawa: Demart.
278 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI
Wilson, G. V., Kerr, J. H. (1999). Affective responses to success and failure:
A study of winning and losing in competitive rugby. Personality and
Individual Differences, 27, 85-99.
Winn, D. (2003). Manipulowanie umysłem: pranie mózgu, warunkowanie, indo­
ktrynacja. Przel. A. Sosenko. Wrocław: Biblioteka Moderatora.
Wiseman, R. (2003). The luck factor. Skeptical Inquirer, 27(3), XXX.
Witkowski, T. (2009). Zakazana psychologia (t. 1). Wrocław: Biblioteka Mo­
deratora.
Wojciszke, B. (2001). Relacje interpersonalne. W: J. Strelau (red.), Psycholo­
gia. Podręcznik akademicki (t. 3, s. 147-186). Gdańsk: Gdańskie Wy­
dawnictwo Psychologiczne.
Wojciszke, B. (2010). Funkcje samooceny. W: A. Kolańczyk, B. Wojciszke
(red.), Motywacje umysłu (s. 111-161). Sopot: Smak Słowa.
Wojciszke, B., Baryła, W. (2005). Kultura narzekania, czyli o psychicznych
pułapkach ekspresji niezadowolenia. W: M. Drogosz (red.), Jak Po­
lacy przegrywają, jak Polacy wygrywają (s. 35-52). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Wojciszke, B., Pieńkowski, R., Krzykowski, G. (2005). Polska norma nega­
tywnego myślenia o świecie społecznym. Kolokwia Psychologiczne, 4,
23-41.
Wojnowski, ]. (red.). (2002). Wielka encyklopedia PWN (t. 6). Warszawa: Wy­
dawnictwo Naukowe PWN.
Wojnowski, J. (red.). (2004). Wielka encyklopedia PWN (t. 22). Warszawa: Wy­
dawnictwo Naukowe PWN.
Woleński, J. (2006). Sukces i osiągnięcia w nauce. W: W. Lohmanowa (red.),
Sukces w nauce (s. 25—43). Kraków —Warszawa: Fundaq'a na rzecz Na­
uki Polskiej.
Wolska, M. (1999). Zaburzenia odżywiania się w perspektywie kulturowej
i społecznej. W: B. Józefik (red.), Anoreksja i bulimia psychiczna
(s. 104-114). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Woodworth, R. S., Scholsberg, H. (1967). Psychologia eksperymentalna (t. 2).
Przeł. J. Ekel, A. Lewicki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Na­
ukowe.
WP. PL (2007). 7 min Polaków pali papierosy, http://wiadomosci.wp.pl/kat,
18032,title,7-m ln-Polakow -pali-papierosy,w id,9398412,wiadom ość.
html (pobrano 20.05.2010 r.).
Wróblewski, A. K. (2006). Historia fizyki. Warszawa: Wydawnictwo Nauko­
we PWN.
Wróblewski, A. K. (2008). Maria Skłodowska-Curie: „Nieciekawe odkrycie".
W: J. Sabak (red.), Znani Inielznani (s. 161-178). Warszawa: Demart.
BILBIOGRAFIA 279
Zajonc, R. B., Heingartner, A., Herman, E. M. (1969). Social enhancement and
impairment of performance in the cockroach. Journal of Personality and
Social Psychology, 13(2), 83-92.
Zaleski, Z. (1987). Motywacyjna funkcja celów. Studium psychologiczne. Lu­
blin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Zaleski, Z. (1990). Cele osobiste a sens życia. W: K. Obuchowski, B. Pusz-
czewicz (red.), Sens życia (s. 41-46). Warszawa: Wydawnictwa Na­
uczycielskiego Uniwersytetu Radiowo-Telewizyjnego NURT.
Zaleski, Z. (1998). Od zawiści do zemsty. Społeczna psychologia kłopotliwych emo­
cji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak".
Zawadzki, B., Strelau, J. (2008). Zaburzenia potraumatyczne jako następstwo
kataklizmu. Nauka, 5(2), 47-55.
Zimbardo, P. G., Johnson, R. L., McCann, V. (2010). Emocje pod pantoflem.
Przeł. M. Guzowska-Dąbrowska, J. Radzicki, E. Czerniawska. Cha­
raktery, 12(167), 30-33.
Zdankiewicz-Scigała, E. (2009). Nadzieja podstawowa jako moderator pro­
cesu adaptacji po traumie. W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczma­
rek (red.), Konsekwencje psychiczne traumy. Uwarunkowania i terapia
(s. 132-153). Warszawa: Scholar.
Żylicz, M. (2006). Sukces i niepowodzenie w medycynie. W: W. Lohmano­
wa (red.), Sukces w nauce (s. 60-71). Kraków - Warszawa: Fundacja
na rzecz Nauki Polskiej.
Pozostałe wykorzystane źródła internetowe:
http: //www.en.wikipedia.org/wiki/Failure
http: //www.miller.pl/strona.php?zm=powiedziane
http://studentpotrafi.pl/4260/Nie-oplaca-sie-uczyc
http://www.lamaisonrouge.org/IMG/pdf/PK_VRAOUM.pdf '
http: / /www.globalsecurity.org/military/world/war/index.html
http://www.apa.org/pubs/databases/psycinfo/index.aspx
http: / /www.famous-quotes-and-quotations.com/thomas_j_watson_foun-
der_of_ibm_l .html
http://www.quickbasicnlp.pl/szkolenia, 30, mind_control_czyli_prak-
tyk_nlp.html
http://www .psychologiasukcesu.pl
http: //de.wikiquote.org/wiki/Otto_von_Bismarck
 INDEKS O SO B O W Y 281

Cierpialowska L. 122, Dollard J. 90 Ford H. 107

231 Douglas M. 42 Fox K. 16-17,19
Clausewitz C. von 70 Dubisz S. 13 Förster J. 161
Cocker J. 134,171 Dudzikowa M. 246 Försterling F. 127,198
Indeks osobowy Coehlo P. 153 Dumas A. 61 Förster-Nietzsche E. 61
Collins J. C. 228, 235, Dutt A. K. 192 Francuz P. 63, 238
245 Dutton K. A. 172 Franken R. E .136
Connery S. 123 Dweck C. S. 20, 48 Frankl V. E. 56, 99,199,
Conraads V. M. 156-157 Dyrda M. 21 229-231, 241
Conroy D. E. 75-76, 80, Freeman S. 178
85, 719 E Freud Z. 99,105, 229
A Baumeister R. F. 119, Brycz H. 225-226 Cook J. 15-16 Eco U. 61 Friedman M. 73
Ablard K. E. 85 134-135,178, 226 Brzechwa J. 117 Craigie W. A. 14 Edison T. 197 Frijda N. 153-154
Abrahams M. 174 Beit-Hallahmi B. 58 Brzezińska M. 186 Csiksztentmihalyi M. 96 Edwards R. 213 Frodi A. 139
Adler A. 99, 229 Bell J. 237 Brzeziński J. M. 122,231 Cybulski Z. 120 Einstein A. 94 Frost R. O. 83
Agca A. 187 Benson E. 85 Bylsma W. H. 134,171 Cyceron 105 Eklund R. 20 Fuller M. 56
Ajzen I. 222, 224 Berglas S. 121-122 Czapiński J. 8, 10, 49, Ekman P. 154
A llikJ. 170 Bergman I. 243 C 82, 94, 99,156,181 Elliot A. J. 20,48,65, 80 G
Anderson C. L. 69 Berkowitz L. 205 Cacioppo J. T. 10, 156, C zerpan iak-W alczak Emmons R. A. 44-45, Gavanski 1 .166-167
Anderson J. R. 191 Berne E. 140 214, 220 M. 246 186-187 Gąsienica Józkowy A.
Antonovsky A. 230 Białas A. 31 Calhoun L. G. 206 Engle J. 26 34
Appley M. 95 Birmingham W. 181 Campbell D. 95 D Eurypides 103 Geen R. G. 129
Arzberger K. 57 Bismarck O. von 214 Cantor N. 115 da Vinci L. 207 Ezop 112 Geim A. 174
Aspinwall L. G. 10 Blascovich J. 172 Carr A. 50, 97-98,145- Darom E. 28 Ghyczy T. 70
Atkinson J. W. 63-64, Blachnio A. 109,161 -146, 154-155, 158, Davidson R. J. 108,135, F Gicgier T. 86
198 Bonaparte N. 72 173,184,187 154 Feather N. T. 64,198 Gick M. L. 221-222
Averill J. R. 157 Borden R. J. 178 Caruso D. R. 158 Davis C. G. 233 Ferrari J. R. 118-119,121 Gierowski J. K. 108
Borkowski J. 21 Carver C.S. 145,161,163, Däniken E. von 174 Fichte J. G. 188 Glennie E. 178
B Borowska T. 24,125-126 199 Dąbrowski K. 232-233 Fifer A. M. 75, 85 Godin S. 200
Bach J. S. 237 Borowski M. 62 Cervantes M. de 15 Debus R. 115 Fincher D. 232 Goethe J. W. 14
Bacon F. 197 Bostrom N. 74 Cezar J. 184 Delacroix E. 7 Firkowska-Mankiewicz Goldman R. 214
Baltes P. 208 Bradley H. 14 Chanowitz B. 238 DenolletJ. K. L. 156-157 A. 44 Goleman D. 158
Balaj B. 12 Bralczyk J. 13 Chirac J. 174 Deonna J. A. 166 Fiske S. T. 43, 64, 122, Gollwitzer P. M. 46,51,
Bandura A. 175-178 Brickman P. 95 Chrzanowska A. 96,179, DiClemente C. C. 50,52, 125, 129, 131, 134, 114,141
Bańka A. 32 Bridges L. 139 226 146, 225 168, 171, 181, 190- Gombrowicz W. 207
Barbier G. 247 Brock T. C. 215, 220 Chu Ch.-N. 70 Diderot D. 60 -191, 222 Gomez T. 35, 60
Bar-On R. 158 Broński W. 70 Chulef A. S. 43 Diener E. 101,170,180 Flett G. L. 82-83, 86 Gondzik E. 20
Bar-Tal D. 28 Brown D. E. 16 Churchill W. 177 Dodgson P. G. 171 Foks R. 16 Gordon R. A. 115
Bassford C. 70 Brown J. D. 172 Cialdini R. B. 70-71, Doliński D. 43, 89, 91, Folkman S. 38 Gózik A. 161
Baumann K. 208 Brutus D. J. 184 108,178, 212-213 104,122,133 Ford C. E. 179 Grant H. 161
282 POZYTYWNA PSYC H O LO G IA PORAŻKI INDEKS O SO B O W Y 283

Graupmann J. 15 House J. S. 182 Kilpatrick S. 186-187 Langer E. J. 236, 238- Łukaszewski W. 27,43, Mellibruda J. 108
Green M. C. 215 Howard L. M. 32 King L. A. 101,170,180 -239 198 Melosik Z. 66
Grodzieńska S. 77 Hrabal B. 188 King M. L. 177 Larsen J. T. 10,156 Metzler J. N. 76
Grolnick W. S. 138-139 Hurst A. L. 65 Klein S. 72 Larson D. 186-187 M Michnik A. 105
Gruber J. 68 Hutchfield J. 84,86,176 Kleinmann M. 118 Lassergard M. 179 MacCoun R. J. 66 Mickiewicz A. 183
Grün A. 14, 204 Hutton D. G. 134 Klich K. 81 Lavallee D. 77-80,139 Machiavelli N. 34 Miller L. 109-110
Grzeszczyk E. 60, 73, Huxley A. 150 Knowles E. S. 108, 212 Lazarus R. S. 38 Macksey K. 129 Miller N. 90
86, 92 Kobasa S. C. 152 Leary M. 140 Majakowski W. 28 Mizińska J. 12, 69, 87,
Gulla B. 10 I Kobiela B. 211 Lee F. 132 Maksymiuk J. 30 245-246
Gumkowski M. 177 Ibisz K. 67 Kochanowski J. 49 LenchH.C. 110-111,164 Mandal E. 91 Młynarski W. 107
Iggleheim von 153 Kolańczyk A. 106, 133, Lenin W. 1.22 Mandel F. 243 Moczulski L. 105
H Ischeiser G. 125 170,198, 225 Lennon J. 174 Manstead A. S. R. 43, Montaigne M. de 74
Habke A. M. 86 Kolb D. 213-214, 227, Levine L. J. 110-111, 64, 122, 125, 129, Morschitzky H. 57, 74,
Hall C. S. 90 J 229, 248 164 131, 134, 168, 171, 77
Hanson A. 213 James W. 170 Korczak J. 244 Lew-Starowicz Z. 108 181,190-191, 222 Moskowitz G. B. 161
Harriot J. 118 Jan Pawel II 98-99,187 Koterski M. 238 Lewicka M. 124-125 Marcinkiewicz K. 65 Mowrer H. 169
Heckhausen H. 46, 51, Jastrzębski B. 18 Kowalski R. M. 140 Lewin K. 90 Marek T. 191 Mrożek S. 235-236
114,141 Jędrzejczak 0 . 113-114 Kozielecki J. 21, 27-28, Lickel B. 168 Marina J. A. 14,103 Much E. 216
Heingartner A. 129 Johnson R. L. 164 131, 135, 138, 240- Linden M. 208 Markiewicz P. 160 Murdoch G. P. 16
Held B. 9 Jones B. Q. 181 -241, 243 Lindzey G. 90 Marsh H. 115 Murphy E. 114-115,165
Hemenover S. H. 10,156 Jones E. E. 121 König C. J. 118 LinnJ. A. 108, 212 M arszał-W iśniew ska Murray H. 64—65
Herman E. M. 129 Jones L. 176 Kross E. 179 Lipski P. 70 M. 198 Murray J. A. 14, 43
Hewitt P. L. 82-83, 86 Józefik B. 67 Krzemionka D. 96,179, Lis-Turlejska M. 41 Marten P. A. 83 Mussolini B. 243
Hewstone M. 43, 64, Jung C. G. 207 186, 226 Lohan L. 123 Martin A. 115 Myers D. G. 99,181
122, 125, 129, 131, Krzykowski G. 18 Lohmanowa W. 31, 91, Maruszewski T. 236
134, 168, 171, 181, K Kubacka-Jasiecka D. 38, 171 Masłach C. 191 N
190-191, 222 Kaczmarek M. 41, 150, 45, 52,184, 230-231 London M. 189, 224 Maslow A. H. 7, 43, Nail F. 11
Hilbert D. 31 205 Kubica R. 123-124 Lopez S. J. 145,199,233 196, 201-203, 232 Newton I. 217-218
Hitler A. 243 Kahneman D. 36 Kuderowicz Z. 60 Lorber A. 218-219 Matuszewska E. 34 Newton N. A. 17, 50,
Hobden K. 122 Kamiński A. 133 K uhlJ. 116,142 Loyola I. 242 Mauss I. B. 68-69 151
Hogg M. A. 43, 64,122, Kanarski L. 21 Kumor A. 178 Lubański W. 148 Mayenowa M. R. 14 Nęcka E. 31
125, 129, 131, 134, Karlsson G. 166 Kurcz I. 27 Lundh L.-G. 84 Mayer J. D. 158 Niedenthal P. M. 166-
168, 171, 181, 190- Kawalec P. 70 Lyubomirsky S. 101, McCann V. 164 -167
-191, 222 Kaye M. P. 75, 85 L 170,180,192 McClelland D. 57-58 Niemi P. 154
Holt-Lunstad J. 181 Kazantzakis N. 26, 67 Lachowicz-Tabaczek K. McCullough M. E. 186- Nietzsche F. 60-61,204—
Holyoak K. J. 221-222 Kądzielawa D. 27 136 Ł -187 -205
Homplewicz J. 244 Keller H. 197 Lahar C. 83 Laguna M. 12, 30, 47, McDougall W. 43 Nolen-Hoeksema S. 233
Hondrich K. O. 57 Kennedy G. 193 Lamarr H. 243 65, 116, 143, 169, McGhee P. E. 78,139 Norcross J. C. 50, 52,
Hooke R. 217-218 Kernis M. H. 135 Landis K. R. 182 193, 213 McGregor H. A. 80 146, 225
Horner M. S. 88 Khanna C. 17, 50,151 Lane A. M. 176 Łosiak W. 231 McGuire W. J. 205 Norem J. 115
284 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
INDEKS O S O B O W Y 285
Norris C. J. 10,156 Popiel A. 41 Schraw G. 117,120 Stevens M. J. 176 Tomaszewski T. 22-23, Weibler B. 174
Nummenmaa L. 154 Popielski K. 52,231,241 Schumacher Jo. 42 Stoeber J. 84, 86,176 128, 241 Weinberger D. A. 135
PorrasJ. 1.228, 235,245 Schumacher Jü. 57 Strathman A. J. 220 Torój M. 107,173, 226 Weiner B. 43,64,126-127
O Pragłowska E. 41 Schwarz N. 135 Strelau J. 32,41-43,108, Trzebińska E. 7, 9, 52- Weingarten G. 237
Obuchowski K. 233, Priester J. R. 220 Sedlak W. 21-22 124, 137, 150, 191, 53,95,100,151,156, Weisbuch M. 172
241-242 Prochaska J. O. 50, 52, Seery M. D. 172 205, 210 158, 175, 185-186, Welc M. 77
Oetinger B. 70 146, 198, 225 Seligman M. E. P. 8-9, Sucharski H. 198-199 209, 233 Werth L. 161
Ogińska-Bulik N. 205 Przepiórka A. 109 94-96,100-101,145, Sull D. N. 223 Tuchman B. 237 Wilde O. 45
Olafson L. 117,120 Ptolemeusz K. 16 165,190
Sullivan A. 197 Tucholska S. 10 Willow J. P. 76
Oleś P. K. 72-73, 134, Puszczewicz B. 233,242 Selye H. 37
Sun Tzu 70 Tuwim J. 62 Winehouse A. 123
169,171 Semin G. R. 43, 64,122,
Pyrrus 33 Szarek D. 67 Tversky A. 36 Wiseman R. 37,130-131
Onions C. T. 14 125, 129, 131, 134,
Szczucki L. 91 Twiggy 67 Witkowski T. 53, 66
Orzechowski K. 10, 62 168, 171, 181, 190-
R Szmajke A. 40,124—125, Tylka J. 73 Wittgenstein L. 123
Ostaszewski P. 210 -191, 222
Radcliff B. 192 147 Tyszka T. 58,155 Wodzisz R. 70
Overmier J. B. 190 Seneka 169
Read S. J. 43 Sztompka P. 31,171 Wojciszke B. 18,42,106,
Owens R. G. 84 Sennett R. 15-17
Reis H. T. 43, 64, 122, Szyszkowska M. 68 U 170,198, 225
Sędek G. 137,191
P 125, 129, 131, 134, Uchnast Z. 151 Wojnowski J. 33
Shavitt S. 220
Panek T. 82,181 168, 171, 181, 190- Ś Umberson D. 182 Woleński J. 31-32
Sheldon K. M. 192
Paragament K. 187 -191, 222 Śmiałkowski K. M. 123 Urban M. 160 Wolska M. 67
Silver S. 235
Park N. 101 Robben R . 14,204 Wolter 14
Simon H. 71
Parker J. 158 Rokeach M. 43 Ś V Wood J. V. 171
Sjöberg L. G. 166
Parker W. D. 85 Rokicki B. 21 Śmidt W. 21 Van der Pligt J. 159 Wood K. V. 84, 86,176
Skierkowski M. 114
Parks A. C. 9 Rosenblate R. 83 Van Dijk W. W. 159 Woodworth R. S. 210
Slade P. 84
Parrot W. G. 168 Rosenman R. H. 73 T Vice S. B. 172 Wróblewski A. K. 217
Slater Ch. 123
Pascal B. 38 Rutkiewicz W. 33-34 Tamir M. 68-69 Viroli M. 35
Sloan L. R. 178
Patton G. 177 Slovic P. 36 Tanenbaum G. 20 Vitelli R. 153 Z
Pedersen S. S. 156-157 S Snyder C. R. 65, 135, Tangney J. 166-167 Vrints C. J. 156-157 Zajonc R. B. 129
Pene J. 224 Sagar S. S. 77-80,139 145,179,199, 233 Tedeschi R. G. 206 Zaleski Z. 20, 166, 168,
Pervin L. A. 44 Sagarin B.J. 108,212-213 Sowa B. 189 Teevan R. C. 78,139 W 171, 242
Peterson C. 8,100-101 Salovey P. 158 Soyka S. 184 Teroni F. 166 Wadkins T. 117,120 Zawadzki B. 41, 150,
Petty R. E. 214, 220 Santorski J. 20 Spinoza B. 13 Thompson J. 50,151 Walker M. R. 178 205
Piasecka E. 30 Savino N. S. 69 Staruszkiewicz A. 31 Thorensen C. 187 Wallbott H. G. 167 Zdankiewicz-Scigała E.
Pieńkowski R. 18 Schaufeli B. 191 Staudinger U. M. 10 Thorndike E. 210 Walsh D. A. 43 ■ 205
Pietrasiński Z. 228, 237 Scheier M. F. 145,199 Steel P. 118-120 Thorne A. 178 Walters R. 243 Zimbardo P. G. 164
Pines A. M. 191-192 Scherer K. R. 167 Steen T. 9,101 Thorpe M. 213 Warr P. 190 Zinoecker R. 71
Pinker S. 16 Schlenker B. R. 40,122 Stegbauer C. 57 Thrash T. M. 65 Watson T. J. 21
Platon 7 Schlie F. 57 Steinhaus H. 10 Tice D. M. 119,121,134 Wawrzyniec Wspaniały Ż
Pliner P. 122 Schmader T. 168 Sternberg R. J. 208 Tiedens L. Z. 132 34 Zurakowska M. 12
Płużek Z. 42, 90, 105, Schmitt D. P. 170 Steuden S. 12,208, 246-
169, 173,195-196 Scholsberg H. 210 -247
 INDEKS R Z E C Z O W Y 287

E L
Efekt Lęk
prawdziwości 239 przed porażką 65,74-86,91,102,
trzeciej osoby 108-109, 212-213 134-135,139-140,172,179
Indeks rzeczowy Eksperymentowanie aktywne 221-229 przed sukcesem 88-91
Logoterapia 229
Emocje
negatywne 54, 153-169
pozytywne 68-69,95,154,156-157 M
Eudajmonizm 99 Mądrość 100, 207-209
Mechanizmy obronne zob. strategie
F defensywne
A fazy realizacji zob. model faz dzia­ Facylitacja społeczna 129 Miłość 185
Agresja 42 łania Frustracja 42-45, 55 Model faz działania 46-47,141
Akt transgresyjny 243 sprawnościowy 48, 85,136 Motywacja 20
Analogia 221-222 wskaźniki osiągnięcia 30-33 G negatywna 64, 81, 89-90, 110-
AntyNoble 174 zorientowany na osiągnięcie mi­ Gniew 164-166 -112,163-164
Asertywność 69 strzostwa 48 GRIN (technologia) 74 osiągnięć 48,57-58,63-66,89-90,
Aspiracje 43-44, 55 zorientowany na poziom wyko­ 197
Atraktor szczęścia 49 nania (wykazanie zdolności) H pozytywna 63-64,81,89-90,110-
48, 85, 136 Hedonistyczny kołowrót 95-96, 98 -111,138,161,164
B Celowa aktywność zob. zachowanie Hedonizm 95, 99 Motywacyjna proca 81, 89
celowe Humanitaryzm 100,158
BATNA 193-194
Cnoty kardynalne 8,49,100-102,151 Humor 173-175 N
Bezbłędności obsesja zob. perfek-
Coaching 52-53 Nadczłowiek współczesny 59-74,
cjonizm
drugiej generacji 53-55 I 101-102, 221, 250
Bezradność
Cykl Kolba 213-229, 248 Inercja aktywna (stan) 223-224 Nadzieja 135-140,148-149,192
intelektualna 191
Człowiek sukcesu zob. nadczłowiek Inhibicja społeczna 129 a postawa rodziców 135-138
wyuczona 190-191, 223
współczesny Inklinacja 124-125 aktywna 135,138
Bezrobocie 189-190
atrybucyjna 124-125,131 na sukces 64-65,135
Bilans życia 246-247
D w służbie ego 132 pasywna 135,138
Błąd
Dążenia - unikania konflikt 90-91, Inteligencja emocjonalna 158 Nagroda 210-211, 226-227
czynności 128 Nałóg 107-108
201-202
wyniku 22-27, 36-37, 45-46, 49, K Negatywności norma polska 18-19
Dążenia osobiste 44-45, 55
51, 54 Kara 210-211 Norma 223
Decentracja 140-141
Bushido 29 Dobrostan psychiczny 95, 98, 192, Kompleks Jonasza 202
180-181 Konceptualizacja abstrakcyjna 218- O
C Doświadczenie egzystencjalnie zna­ -2 2 1 Objaw kwaśnych winogron 112-113
Cel 24,29,36,42-44,97-98,142-143, czące 51 Kontrola 223 Obserwacja
242, 244-246 Dystraktory 220-221 Kreatywność emocjonalna 157-158 a interpretacja 216
a wpływ rodziców 136-137 Dzielność 144,148-149,197 Kultura instant 72 refleksyjna 215-218
288 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI
INDEKS R Z ECZ O W Y 289
Odwaga 100,197 a wsparcie społeczne 183 Refleksyjność 236-239, 248 defensywny pesymizm 114AL16,
Optymizm 145 jako błąd wyniku 23-26, 54
Religijność 243 142,163
Orientacja jako doświadczenie egzystencjal­
Rezyliencja 150-151, 203 deklaracja niezaangażowania
defensywna zob. strategie defen­ nie znaczące 51, 55
Rodziców postawy wpływ 78-79, 113-114
sywne jako tabu 15-22
122-123,139-140 prokrastynacja (zwlekanie) 117-
na działanie 116 jako temat rozmów 16-20
Rozczarowanie 159-161 -121,143
na stan 116 jako wydarzenie życiowe 45-55
Różnica perspektyw aktora i obser­ racjonalizacja 112-113,173, 235-
sprawcza 141-144 radzenie sobie z p. 47-48,150-203
watora 131 -236 (zob. też objaw kwaśnych
Osobowość odporna 152 techniczna 219
winogron)
w środowisku pracy 50
S reinterpretacja obronna 112
P Porażki
Samobójstwo 99,194-195 represja zob. wyparcie
Paradygmat przemocy 69-70 akceptacja 103-149
definicja 13-14 Samokontrola 165-166, 226 samoobserwacja 173
Pech 130-131 Samoocena 16, 44, 47, 65, 76, 113, samoutrudnianie 120-123, 135,
Perfekcjonizm 74-86,102,135,176 przyczyny 127-130
Postawa 222-223 119, 125, 134-135, 139, 144 168- 143
społeczny 83-85 -173-176, 203, 230-231, 250-251 sublimacja 173
Postczłowiek 74
zorientowany na innych 83-84 Samotność 178-179 wyparcie 105-106, 113
Potraumatyczny wzrost 206
zorientowany na Ja 83-84 Sens 229-247, 248 zaprzeczanie 106-108, 113,173
Potrzeba
Pesymizm 145 jako nadawanie wartości 233, zawieszenie (stan) 116-117
aprobaty społecznej 135,141
Poczucie 241-242 Subiektywność 26-37
osiągnięć 64-65
dobrostanu zob. dobrostan psy­ jako znaczenie 233, 236-241 Sukces 31-33, 56, 62, 86-94,125-126
unikania przykrości 65
chiczny jako zrozumienie 233-235 (zob. też pyrrusowe zwycięstwo,
Poznawcze rozleniwienie 220
humoru zob. humor życia 229 wskaźniki osiągnięcia celu)
Prawa Murphy'ego 114-115
koherencji 230 Siły charakteru (psychiczne) 8, 10, toksyczny 33
Prawo efektu 210-211
komizmu 173,175 12, 49,100-102,151 Sukcesu kontestacja 91-93
Przebaczenie 186-187
sensu 230-232 Przedwczesne związanie poznaw­ Smutek 161-162 Superman zob. nadczłowiek współ­
winy 166-169 cze 238-239 Społeczeństwo osiągnięć 33,56-102, czesny
własnej wartości 134, 170, 172- Przekonanie o własnej skuteczności 250 Stres 37-45, 55
-173,192 175-178 Sprawiedliwość 100 radzenia sobie strategia' 39,194
Poddanie się 199 Przepływ 96-97 (zob. też życie za­ Strach 163-164 Studium przypadku 215
Podwójna ocena zadania 27-29 angażowane) Strategia Syndrom studenta zob. strategie de­
Pokora 146-149,172, 240 Przywiązania styl 138 doskonalenia się 136-137 fensywne - prokrastynacja
Pokusa 225-226 Psychologia pozytywna 7-12, 94- emocjonalna radzenia sobie ze Szczęście 9-10, 49, 97-98
Położenie kłopotliwe 40—41 -101, 250 stresem 39
Porażek kontinuum 39-41 Psychoterapia 52-53 samoutrudniania 19 T
Porażka 10-11, 37-45, 249-252 Pustka egzystencjalna 231-232 wykazywania się 136 Tabu 15-17
a emocje 154—158 Pyrrusowe zwycięstwo 33 zadaniowa radzenia sobie ze stre­ Terapia poznawczo-behawioralna
a frustracja 42-45 sem 39,194 52, 55
a społeczeństwo osiągnięć 56-102 R Strategie defensywne 104 Tępogłowie 237-238
a stres 37—45 Radość 95-96 afiliacja 173 Transcendencja 100, 185, 241-242,
a trauma 41-42 Reaktywność emocjonalna 198 altruizm 173 248
290 POZYTYWNA P SY C H OLO GIA PORAŻKI

Trauma 41-42, 55
Traumatyczne zdarzenia 41 Zaangażowanie zob. życie zaanga­
żowane Nowa fascynująca seria Psychologia o Przysłowiach
U Zachowania wzór A 73
Uczenie się Zachowanie 11 Dzięki tym książkom dowiesz się, co o przysłowiach i mądrości
cykl Kolba 213-229, 248 celowe (intencjonalne) 22-23 ludowej sądzi współczesna psychologia.

na błędach 207-229, 248 karzące 79-80 ■Czy kobieta jest zmienna?

przez doświadczenie 213 kontrolujące 79 • Czy każdy jest kowalem swego losu?
■Czy naprawdę kto z kim przestaje, taki się staje?
Umiar 100,186 reaktywne (mimowolne) 22 ■Czy miłość niejedno ma imię, a szczęście zależy od nas samych?
Uśmiech 67-68, 95 Zadania
ego 45 • Czy człowiek człowiekowi jest wilkiem?
■Czy najtrudniej jest poznać samego siebie?
W narzucone 26-27 J I - Czy błądzić jest rzeczą ludzką?
Wartości 233, 241-245 własne 26-27 ■Czy w arto być przyzwoitym i czy zemsta jest rozkoszą bogów?

Wdzięczność 185-186 Zamiar wypaczony 116

Wiara w siebie 169-178 Zażenowanie (zakłopotanie) 168-169
Bogdan Wojciszke, znakomitym językiem, lekko i z humorem, wynikajqcym z mądrego
Wola Zespół stresu pourazowego 41 dystansu do naszych mniemań o sobie, pokazuje, jak dalece nasze powszechne wy­
mocy 99 Złość 164-166 obrażenia o ludzkiej naturze mogą być zgodne z psychologiczną wiedzą, za którą stoją
naukowe badania i eksperymenty. To książka znakomita!
przyjemności 99 Zmiana (proces) 50-52,55,198, 200- Z recenzji profesora Jerzego Bralczyka
sensu 99 -201, 222-225, 228
Wskaźniki osiągnięcia celu 30-36,55
miękkie 32-35 Ż
Zupełnie nowe poszerzone wydanie najlepiej sprzedającej się książki
twarde 32-35 Żonglowanie 160
psychologicznej o miłości od lat.
Wsparcie społeczne 181-184 Życie
Wstyd 166-169 pełne sensu 8, 98-99 W ybitny psycholog profesor Bogdan Wojciszke po raz kolejny wprowadza nas w świat wielkich
uczuć widzianych z perspektyw y psychologii społecznej.
Wykluczenie społeczne 182 przyjemne 8, 95-96
Wypalenie zawodowe 191-192 szczęśliwe 59, 95-98
Wyścig szczurów 111 zaangażowane 8,96-98 (zob. też
Wytrwałość 197-198 przepływ)

f. wpł^unL, « S i
T e o ria i Pf ,k i >

Nowe poszerzone wydanie światowego bestsellera,

na które czekają wszyscy!

Znakomita książka z dziedziny psychologii społecznej, prezentująca

techniki wywierania wpływu, skierowana jest do wszystkich zaintereso­
wanych wpływaniem na innych ludzi oraz do tych, którzy pragną obronić
się przed niepożądanym oddziaływaniem bądź manipulacją.

GWP.PL, ui. Bursztynowa 25,80-342 Gdańsk, tel. (58) 511 34 31, faks (58) 511 34 34 WWW.gwp.pl