2 . emocje Keith Oatley Jennifer M. Jenkins WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2003to be identified us che Authors Blackett hing Lid. Oxford ‘Thumaeze ize! RADZICKI - roads, 9 Jacek SUCHECKI- Podnighowanie, Peedmows, Wate. rozdz. 1-8, 10-12 Redaktor nukowy Tomasz MARUSZEWSKI Projekt sl i stron ttulouych Karolina Lijklema Redakioe Berbara Dmowska -hnicany Teese Skrayphowsha ‘Ty dotowany przez Minsterstwo Eadukacié Narodowe| i Sports ISBN 85-01-140023 ‘Wydawnictwo Naukowe PWN SA 122) 826.71.65 mal: pwn pwn com pl; hiip//www porn pl Spis tresci Przedmowa do wydania polskiego xl Przedmowa 1 Wstep 3 Podzigkowania 5 ylvan Tomkins nawe teorie psychologicane 29 don Bower: eksperymenty nad skutkami emocji st 37 38 Lektura uzupetniaigca . 38 Rozdzial 2 Kulturowe interpretacje emocji 39 Kontekst kulturowy 39 Romantyzm : 40 innych kultur w poréwnaniy z nant 4“ iy emogjonalne SOND ar ia uniwersalia emocji? a 50VE Spis wesc Spis wesei VII w phos wy iw etingch ns i + 31 Mézgowe mechanizmy emocji azywania emodi 5 ruowanie kulturowe a spolecene funkcje emocii 33 Jak dzialajq mézgowe mechanizmy emocii? i Wezesne badsnis nad lerem i stymulaja méngu S Uklad prazkowany 4 Ute ibis 59 &o 1 dna srach iformacji neurochemicanych i anatomiczrych w zachowani @ 155 ‘emocjonaina: zjawisko 62 Podsumowanie 158, druchy, schematy 6 Lektura uzupel 158 & 0 Pochodzenie was rR Rozdzia _ Zycie spoleczne naszych Zyjgcych krewnych ~ naczeln n Rozw6j emocji 73 Razw6jemocionalny 0 "Teoria entociroénicowyeh praciw teott systeméw dymamicaych 84 Ekspresia emocji w pierwszym roku zycia & —_Zmiany wonwojowe w wyzwalaniy emod aa ich inde i reagowania na nie 2 ice z innyeni Kowoseobiekt claw ada 31 i parinerstwo korygowane przez cel Podsumowanie 3 aych Lakers uzupelniigen 3 1 Kooperacyjnych Czy jest emocja? 95 Defiicie i prayklady emo 93 ——_‘Lekturauzupelniaigca 7 rece paras o— Rozdiat 7 Wartosciowanie kontsistowe 102 ——_-R6inice indywidualne w rozwoju emocjonalnosei ............. 186 : Tot Wprowadzenie 186 10 ——_-Regulaca em 187 doéwiadezeniem, ekspresia Praywigzanie 390 15 ‘Ochrona prved zagroteniami i, Nieznana Sytacja 190 ym naprawde 4 emocie? 2 ewnne model ober paras 135 Domena afektywna: emocje ~ nastroje- éyspozycie Lou ae Peeyiarania 135, ‘Skladniki emoci podstawowych 12S Socjaiznja enh w cbr 17 Podsumowanie 31 eta synchroniza 197 Lektura urupelniajaca s eer e is Cieplo 198VELL pis erosch Spistreéei IX Nauka mowienia 0 emacjaeh jerowaniu driataniem 256 ‘Skutki modelowania ‘nog, byé nieukierunkowane 256 jg so} obiekt 258 mySleé 0 emocjach po prostu jako pozytywnych sych do pOéniejszych relacji pf E coe ee 560 “Temperament a funkejonowanie poznaweze 260 ‘por ycje emocjonalne jako of temperaments 261 ‘Stabilnose temperaments na wage 263 Genetycana podstawa temperament Emocje a pami 265 peywazaia Wplyw nastroja wa dokonywanie acen 278 tywne ~ real 282 alnos \w dorosiym 2yciu 2a cechy osobowo: 284 Podsumowanie Lektura uzupelniajgca Rozdzial 8 Emocje a psychopatologia w dziecifistwie Enmocje w psychopatologi dziecka Praypadek Petera Kn sata “sieigeych thopaologiaangazuje emocje? atologi w deecistwie Zabarrenin depressing Cigglosé zaburzeh ‘Ceynnikiryzyka i prosczyny zaburzen psychiatrycenyeh u dice Konflikt iedzy rodzicami syehiatrycene rodzicow Czy Podsumowanie : Lektura wrupetniajgea Punkcje emoci Funke pornwcre Ema ako erty Rozdzial 10 Emogje w relacjach spolecznych Konfikt migdeygrupowy Praemoc migdzy spolecznosciami Watrgt i pogarda Griew i pogarda w malzenswwie Podsumowanie Lektura uzupelniajgca Rozdzial 11 Rola emocji w psychopatologii doroslych Praycayny zaburzeh emosjonalnych Czynniki podatnosci ‘Wydarzenia Zyciowe a emocje norinalne i zaburzenia emocjonalne Co podtreymuje zaburzenia psychiatryczne? Czynniki poznaweze podtrzymujace depresi¢ i lekX_Spis wesc: Emocja Wyrazona’” a naveroty w schizoftenti ina systemem odpornosciowym u awierzat Terapie psy Podstawowa idea terapi Terapia rodzinna ; Dizczego emocje sa w centrum psychoterapii skuteczna? Psychoterapia ber profesjonalistow ‘Tworeeosé emacjonallia Swiadomose Uswiadamianie sobie emo Emocje a sztulka rytuale i psychoterapit Bibliografia Indeks nazwisk Indeks rzeczowy Przedmowa do wydania polskiego Emocje w naszym ayciu -czego emocje przestalyby ich nekaé? stanie, gdyz jedng 2 zadziwiajgeych wlaéci- fascynujg nas 2at6v ‘edy widzimy, jak odczuwaja je inni (pomyslmy, 'majg scriale poludniowoamery/ tury, cay wreszcie, kiedy znajda sig w polu zainteresowai psycho- loga czy fizjologa, Za kazdym razem uwidace 1, Caujemy praygnebie 1osnejlekkaset bytu los i dalsze losy wedaria sig inwazja wojsk nna Czechostowacjg w 1968 roku. Jeszcze inaczej spogladamy na ay staia sig przedmiotem badania. Badacz, cheae ztozumieé wie wywolywaé je w warunkach laboratoryinych, ak gdyby by? Matkg Navara, stwarzajge wyzwa- ptacyine ludzion, kiSrzy 2 ww lab Eksperymentator zazwyczaj slara sig doprovi jaka uda mu sig wywolaé, zit jum. Takie rocumowanie jest trafne tylko ezeSeiowo rétko, w wigkszosei preypadkow przez \aScie minut, czas ich trwania wydluéa sig do paru godzin, Jednak mogq one poXII _Preedmowe do wrydenia polskiogo tewate glady 2wigzane ze zmiang sposobu myslenia, czy zmiang postaw wobec pewnych obi | ‘Siegniiey do preykladu spoza laboratorium. Widzielismy wybuch zlosei sejmowe}, ktdry zadawal trudne pyta- ily pozostaly. Z tego {orium, zapominaja. Ze 1 postawy, preekonania czy mysli zmieniajgce sposdb reat “Zupelnie inna perspekiywa pojawia sig ¥ ‘emogje ,pozalaboratoryine jach éyciowych, Znajg oni dobrze konsekwencie, tak ponytywne ja ne, winych standw emocjonalnych i wiedza, Ze postawa beestronnego obserwa- tora weale nie musi byé najlepsaym rorwig Badacz ‘emocjoralne ofiar traumy musi nicked udzie badanym albo te2 kierowaé ich do osrodkéw. Badani nie sq dla nich zbiorami danych. ale dm, kt ze swoimi problemami, a w danym momencie moga byé calkowicie bezradni ‘Opisane zjawiska wskazuia, jak wiele zagrozen czyha na badaczy emocj polaczonymi iyseypliny nauleowe. Bad: jezenia elyczne, saczegétnie wyrai ia naukowego wywoluje sig ki psychologow, fizjolegow, biologéw. socjologou, liferaturoznawcow ‘Badania nad emocjami przestaly byé wylgczna domena psycholog6sx jenkins Zrozumied entacje. Wprawdzic kaauje, 2c woumie dobree jak w psy jologi, psychiopatologii oraz socjologi emox je sq przekonani, Ze emocje maja uniwersalny charakter eich ludzi sq identycane. Wiele dowodow wskaauje jednak na to, [konanie jest mylne. W nektérych Kulturach — odwolujge sig do badar ea Fishera (1992) —ludzie nie 2 Ss E do XI wieku milosé romantyezna byla uczuciem mato znanym. Dopiero zaczynaja pojawiné rackie opisujace milost dworska, ktéra w pésénielszy okresie st ne Taka konkluzja o bralka mitosei romantyczne} at da XI wiekus moze wyda Pracdmowa do wydania potskiego XID waé sig zaskakujaca, edyé milose w naszej kulturze naledy do emocji naiwyie} wartosciowanych ~ jest emocjg. ktdra dosé powszechnie traktowana jest jako fundament 2wigzkéw eteroseksualnych. Mozna oczywiscie stwicedzié, ie dowody pochodeace 2 dzielliterackich s¢ dowodami posrednimi, ze davni takze specyficzne procest 4 subiektywnym skladnikiem emocji, ale choé ‘sq uzywane jako synonim emogj. to jednak nie sq same w st fem. Upraszcza to znakomicie proces decyzyiny i sprawia, 7 w sytu- acjach wyzwai adaptacyjnych jednostka podejmuje decvzje bardzo szybko. Praesledimy pokrotce nicktore 2 dzialania. zwigzanyeh 2 poszczegélnymi emocjami podstawowymi. Ucrucie szczgscia lub zadowole- ‘ia sian ludzi do kontynuowania podjeteso dzialania lub ted. modyfikowa- nia plan6w, kiedy okazuje sig to koriecane. wystepuje wtedy takée dazenie do kooperacii 2 innymi oraz okazywanie im cieplych uczué. Smutek jest emocia alozona: motywuje jetnostke do podigcia jakiegos driatania, ale dzialanie to rice jest dokladnie okreslone: wskazuje on réwniez na potrzebe stworzenia nowego planu dziatania oraz na pottzebe poszukiwania pomocy. Gniew z kolei jest emocig wywolywang przez. zablokow: aktualnego planu ~ motywuje jednostke do wzmodenia wysitkow w realizacji tego planu lub tez pobudza do agresii. Nastepna emocia ~ strach ~ sktania jednostke do zatrzy- mania tealizacji pewnego planu oraz do czujnej analizy tego, c0 dzieje sie ‘w otgezeniu. Niekiedy konieczne okazuje si jiezbyt ezestych przypadiach, moga to byé emocje .niezwi ing). Mozemy ba€ sig, choé nie wiemy czego, mozemy byé wsciek| 7 | Badania empiryczne wvkazaly. Ze emocje niezwigzane stanowig na przywigzaniu sklania do podtrzymyw. tuczuciem oraz do rozmawiania z nig. Mitosé rodzicielska obejmuje tendencig do opiekowania sie potomstwem, udziclania mu pomocy i wsparcia. KolejnyXIV _Preedmowa do wdania polskiene rodzaj milosei to miosé seksualna ~ tu chybe nie trzeba d funkcji i priorytetéw behawi 2 nig, Wreszcie ostatnig emocia jest pogarda, kt6ra pociaga za soba brak sza- dla innych oraz bezwzgledne ich traktowanie. Ihnson-Laird, autorzy Inych 2wiqzane sq z syer inym ukladzie nerwowym. 8) informacje dotycaace roanych standw rzeczy: ludzie wiedza, co jest obiektem ie sposob svg nieawiqzanych - tu sygnaly powoduja \ézgu w inny stan funkcjonalny, nastepuje izacja nie towarzyszy emu przetwarzanie specyficznych informac- 1e moga wtdmnie znajdowaé sw6} obi pprezentacja w sieci poznaweze}. Rozdrai 2a, ie obie erupy faniem dwojakiego rodzaju nalizacji wystepuje w przypadku prez jako polaczen! r6wnied podezas 2 emocja ia 6 podstawowych i zaskoczenie. Preyimuj wersalne, pojawiajgce sig w rym w organizm, programie biologiczn je fakt, Ze praejawianie ekspr slabsza) lub webudzaé (wersja Jest to teoria ekspre- syjnego spragzenia zwrotnego. Wynika z nie), ze na widok jakiejs potrawy, to nie bedzie mi ona smakowala. Zachowujac sig zgodnie 2z regula heep smiling bede szczgsliwszy. Pomys rach, oparte na gotowym, wbudowa Dodatkowo calg sprawe kornpliku jiadeza 0 jego zasadnosci. je eksperymentalne zapoczatkowane przez Stracka jin. (1988) ianie otéwka miedzy zgbami podczas monotonnego sumo: -zb sprawia, Ze czynnos¢ ta wydaje sig bardziej atrak- cyjna, Grupa badanych, ktéra wykonywala t¢ cxynnosé bez ol6wka migday zgbami oceniala atrakeyjnosé zadania znacznie nize), podawata tez, Ze ich nastr6j byl gorszy. Traymanie oléwka migdzy 2ebami powoduje, Ze uklad ust Prasdmowa do wydania poskiego XV przypomina usmiech. 1 nie chodzi tu 0 iwyasza ocena monotonnych daialaa arytmetycznych nie pojawilo sig u badanye Gwek treyznali migday wargami ~ u nich jednak uklad ust preypominal wyraz mimiceny gniewu Opisywane ef 1, ale systematycznie pojawiajg sig wtedy, kiedy przyimowan gos wyrazu mimiicznego stanowi niejal clement wykonywania jakie by przyimowali okreslony wyraz twarzy, zmiany w zakresie odezuwania emo« bo sq bardzo slabe. Wynika stad, 2e spoleczne reguly okazy jonalne czlowicka tylko wtedy. kiedy sto- sowane sq w sposob mi ‘bezwiedny A zatem s ry marszezy brwi ww obecnosci opieszalego podwiadnego, po pewnym czasie mode zaczaé odczu: \waé gniew, choé jego pierwsza reakeja magla 'Na podobnej za: Okazalo sig, ie dzono, ze ekspresja emocjonal nymi wzorcami pobudzenia emo aktordw, ktOrzy wykorzyst rOinych emocji. U ab iste procesy emocjonalne, czy tei dose skomplikowana, poniewaz metoda Stanislawskiego wymaga wzbudzania Usiebie odgrywanych emocji, a nie wykorzystywania warsziatu aktorskiego na 10 wykrzywianiu sig stosownie do tego. jaki wyraz mimiczny ma malowaé sig na twarzy aktora, Wzbudzanie u siebie emog)i popraez odpowiednie ,mani Pulacje psychiczne” wykorzystuje zasoby pamigciowe jednostki ~ moze ona prey pominaé sobie sy.vacjg, w obliczu wyzwah bcp Tworzy sobie jednak subiektywna rzecaywistos,w tore] wyzwani Podsumujmy - emocje moga powstawaé w dwojaki sposob. nny moga byé one odpowiedziq na pewng ziviang w sytuacfi, zmiang, kt dude znaczenie dla adaptacji podmiotu, Ta sprevea byla juz przedn badari. Wiemy, Ze emocje wyzwalane przez wyraziste czynniki sytuacyjne staXVI_ Preedmowa do wydania polskiogs nowia pomost faczacy nas ze Swi Kt6re 53 odpowiedzialne za wyzwalanie tab wskazuja badania Josepha LeDoux i wiel 1 glownie cialo migdalowate, To wyjasi raine majg stereotypowy charakter i nie ulegajg wigkszym modyfikacjom, o ile nie podejmuje sig specjalnych zabiegow korekcyjnych lub terapeutycznych ie) jednak strony is 53 to ~ jak ludakie. Sq to, o caym wspominaligmy wezeSnie), emocje wzbudzone przez sam podmiot. C2ynniki sytuacyjne albo nie odgrywajq Zadnej roli we webu- dzaniu tych albo tei. majg charakter drugoplanowy. Czasami jest nawet tak, de crlawiek szuka takich czynnikew, ktére méglby obarczyé odpowie- Dobrym praykladem jest zazdrosny maz, jacy sig dowod6w niewiernosci zony w takich jej zachowaniach, ktére dla zewngtranego obserwatora weale nie sq oznakami skrz do tego, Ze dw zazdrosny mgd ro2- a wbudzane przez sam podmiot, ‘la tych emogi, sfach albo marzy 0 zdradzie. Emoc tory dodatkowo .produkuje” uzasadni ‘Moéna powiedzieé, Ze wszystkiemu jest winien nasz mézg, a w szczegel- noSei kora mézgu, Mézg tworry reprezentacje réénych zjawisk, zdarzen i proce- ntacje te sq rownie realne jak rzeczywistos dotyczyl wplywa podawane} dozylnie mieszanki witaminowej na spostreeganie warokowe. Badanych rzekomo oczekujgeych na to, ai mieszanka ta zacznie jeszczano w pokoju, w siedzialajué inna osoba badane (byt ‘ona wspélpracownikiem eksperymentatora}. Osoba ta swoim zachowaniem pro- swokowala badanych do gniewu lub do radosci. Okazalo sig, ze emocje najwy: Proedmowe do wydania polskieyo xv 1 czlowieka pojawi sig niespecy Ktrego arédel na pierwszy rzut oka nie mozna us czne pobudze- ‘weedy czlowiek izycene, Badani zapoznawali sie z m posiadal znaczenie emocjonalne- byly to zbiory 2dania w rzekomym tescie badajgcym ich zdolnosci tworcze. Potem wykonywa- |i proste éwicas scone. Méwiono im, z¢ celem badania jest okreslenie wplywu wicze fizycznych na zdolnosci poznaweze. Ci badani, ktOrzy nie wiasnié sobie pochodzenia szczatkowego podmiot. Jednak w_procesi ‘wyzwah adaplacyiny: nastepne pytanie ~ czy emacie we dla procesu: adapt zastanawi siebie, a kiedy juz w koficu wy peje, brakuje im wytrwalosci, aby osiagnaé zamierz01 niey tezy 0 adaptacyjne} funkeji emocji_ przeprowa a, kt6re ywadzily powstania koncepe}i ji emocjonaine). Ludzie o wysoki tug sig we wlasaych emocac lecz takée potrafiq wykorzystat je jako srodki zwigkszajace skutecznogé ich A oraz poxtwyiszajqce poziom zaangazowania, jencja emocjonalna w znacznie wyészym stopniu igencja ,akademicka” (mierzona tradycyjnymi testami inteligencjf) decyluje o sukcesach w réénych dziedzinach Zycia, Inteligencja akademickaXVIII Preedmown do wydaniapolshiego pozwala najlepicj przewidywa¢ osiggnigcia szkole lub akademickie, natomiast ‘20r2e) prognozuje Sukcesy w sytuacjach ,pozaszkolnych”. W realnym ayciu suk ledy nie tylko od sprawnego postugiwania sig zasobami poznawezymi, wspélpracy 2 innymi ludémi, zdotnosci do trafnego odcaytyws a 2d ‘wlasnych. Choé bad: ciwym kieru je wydaja sie fascynujace i godine uwagi Czy potrafimy juz w zdecydowany sposob odpowiedziee na py dotyezgce adaptacyjnych funkeji emocji? Nauka bardzo rzadko udziela zdecy dowanych odpowiedzi, ale obecnie powstaja ich zarysy. Emocje pojawily sie ie zwierzgcym jako proste narzgdzie adaptacji. Pozwalaly nie tylko na Przetrwanie pojedynezych osobnikow, ale takze zwickszaly szanse na prze- trwanie calych gatunkéw. Procesy wadea do taczenia sie cltrzymujg zachowan im zar6wno pojedyneze osobniki jak icale ich grupy nauczyty sig kag zagroien lub aktywnie im praeciwdziala. stosunkowo rzadko stajq w obliceu wyradnych zagrozen bi nych. Szanse na to, e zostaniemy pozarci przez jakiegos drapicznika albo na to. ae w naszym Srodowisku zabraknie pozywienia, sq niewielkie, Jako gatunek smy sukces ewolueyjny i zawladneligmy nasza planeta, Ewolucja biolo swego tempa, jednake jest ona znacznie szybsza ni symbol ey diet satuki. Swiat spoteceny i § pracz kulture jest 2deeydowanie bardze| zlozony anil Srodowisko biologi ne, Jest rowniet mie} preewidywalny, Dlategotez emocie, ktére uruchamiaja ov tym Sviece stosunk ienailepszym. Widzowie uciekajgcy 2 kravkiem w ceasie poka fi cra weale tego nie wymagala, We wspélezesnym kinie 1 sa bardziej wyrafinowane i na olbrzymim ekranie, ktory wypel- nia niemal cale pole naszego widzenia, mozemy obserwowaé zaglade Swiata, mozemy slyszeé dobiegajgce zewszad déwigki w systemie Dolby Surround, ‘a mimo to siedzimy na miejscu. Pozostajemy na miejscu, gdyi. wiemy, 2e sq to [Nadal jednak pojawiaia sig u nas emocje. Sq one jednak stepujacych w trakcie Konfrontacji z realnymi wyzwa ka 2002), prowadzacych do Prandmowa do wydanis polskiego XIX Emucje w zlozonym swiecie spol Ick, Ktory paralizuje cztowieka, sprawia, noga pogarszaé adaptacie. Silny e nie bedzie on uczestniczyl w dys- cie 2wierzat. Choé ludzie ucza s traktowane jako oczywiste, natu zujq wiele preyitadow we. W jednych kulturach ‘ktore wykazuig znacene 163 Zachodu nie wystepuje ona weale albo wystepuje tak rza sig dla osobna nazwa. lergguulturowym st $3 zupelnie nieznane u Eskimos6w Utku, Autorzy opisuig praypadek Laury Briggs, ktOra prowadzita badania nad ayciem er Utku metodg obserwacji uczestniczacej. Kiedys Briggs ‘wybuchla gniewem na turystow kanadyjskich, ktOrzy po uszh fodzi nalezacej do Utku poprosili o pozyczenie drug. uznali, e Briggs zachowala sig nienormalni takty. Z naszego punktu widzenia je reakeja sadniona ~ wystapila przecied.w abronie swoich gospodarzy. Ci jednal ja za osobe niezrownowazona, poprosili o opuszczenie ich wioski. Wpomniane tu prayklady dowodza, de chot emocje maja swo} biologiczne, to jednak kultura okresla ich ksztat i reguly okazywania. Niekie- dy nawet reguly te pozostaja w kontlikcie z interesem biologicznym jak w cyto- (ku, Uszkodzenie todzi oznaczalo dla nich zdobywania pokarmu, Pry te) okazji roinych wuznajgc pojawia sig pytanie, dlaczego ewol kierunkach. Co takiego sprawia, ze w ni ny pniew prowadzacy do ryw: i zachowah asertywnych jest emocjg wpa- jang dzieciom (szczegélnie chlopcom), a w innych (raktowany jest jako cos ‘wys0ce niestosownego? ace u wielu ludzi przekonanie 0 oczywistosci jest wige ufuda. Kulturowe podejscie do emacji jest niewat- igzki Oatleya i Jenki naturalnosei smutek by! emocjg wysoce ceniong, Swiadczqca o lasce splywaigce| na osobeXX _Preedmowa do wydanie poskiego doswiadczajgcg tej emoc)i, Wspétczesnie jednak smutek jest traktowany zupel- nie inaczej jest to emocja o znaku ujemnyr, odbierajaca cztowickowi ocho- te do 2ycia, a dla wielu ludzi jest prekleristwem. Uznaje sig jq nawet za emoc- jg wymagalaca leczenia (stanowi przeciez skladnik dept Niezwykle cickawe sq zwiarki emocji z psychopatologig. Niekt6re emocje stanowig osiowe objawy rinych zaburzeh psychopatologicanych ~ tak jest ze w praypadku depresji, czy z Iekiem i strachem w przypadku fc werwicowym. Zaczynamy 10; nego zrozumienia jest bardzo d i zwiqzane jest 2 wysokim poziomem pewnych |w organiamie: na prayktad Igk i strach 2wigzane s3 z wysokim pozio mem cholecystokininy, stwierdzono bowiem, ze wstrayknigcie tego zwigzku powoduje u znaczne| cezesci badanych strach, au niektorych nawet ataki paniki sig wyrazne niedobory serotoniny. Czy oznacza to cierpienia chorych, u kt6rych dominuje jeden rodzaj oe sprawy. Gy uvaghedimy wnins wy iz wsréd mezcayzn, ntyspoteczne, a lednienia, Jednak we wezesnych okresach rozwojowych 61 Puja: epizody depresyjne pojawiajg sie z tak sama czestoscig, wsrdd duiewezynek i chtopcow. Musi w trakcie rozwoju dzialaé zatem ezynnik lub supa ezynnikow Kore prowadza do zrinicowaniazaburzeh emocjonalnych 7 koe uwarunkowane 89 obowign jeg W da obiety i mezczyany. 'Skoro emocje byweja érddlem rénych form psychopatologi, to pojawia sie pokusa, by powstraymaé sig od ich przeiywania. Sq ludzie, ktrzy staraja sig ‘xizolowat od emogj, lub bardzo pieczolowicie sprawuja nad nimi kontrole NNasze badania preeprowadzone wspdlnie z Blébieta Scigala wykazaly, Ze syn- gniew: ne uczicia ~ myélio tym, jake naprawi€ sytuacje. Russell (19915) uwaza, Ze chociat w ny pray uiyeiu egzemplarzy prototypawych98 _ cay jest emo? Proces emocjonalny Zanwyeza} emocje nie pojawiaja sig natychmisst, Zykle maja sw. rg, nasigpnie przechodza pevien proces, a péinie| radza pewne konse Szeroko akceptowane ujgcie emoc} su faz przedstawione przez (Frida, 1986; Mesqui :992) jest nastepulace: cena poznawera prayery- loSciowanie kontekstowe -» gotowosé do dzlatanin-» ana psychologiczna, ekspresa, dzialanie, Zatem koncepcja Fehra 1 Russella (1984) naszych potocanych teorii moj jako rodzaju skryotu jest zbieana z naukowg tcorig Frid, 1 Spostrzctone zostaje wydarzenie, zwykle nieoczekiwane, ktGre zmicnia status cenionego velu 2, Cagsto podwazone z0sta n sumatycznych jakies praekonania; powoduje to wystapienic ia w odniesieniu do wydarzenta, tak by zacho- |. racwatane sq prawdopodobne revultaty Dbedzie modna te farby wzigé do domu. Kiedy dzieci otrzymaly Carby, asystent- lea badaweza autoréw zauwaryla, ze Amy wyelada na preestraszong, Zapytala, dlaceego. Amy odpowiedz cezego ona chce mi daé te far’ vwaé. Pomysl zadania czegos do domu podwaza preckonania na temat tego, o powinna robié wychowaweryni (2). Dalsza rozmowa daiyezyle plan Any (3). ka: Co arobise,Arny? ie ecg wag farbek do domu. Chez wiedaig,dluczego mars to 20biS No dobrae Amy, wigs €0 mato poradzise? Ang Wea by do dont, ae jal rte spam ang, laze races omocjonaiay 99 Dwwa tygodnie pédniej asystentka rozmnawiala pozornie praypadkowo 2 Amy. ‘Duiewezynka nadal martwila sig farbami. Powiedziata, 4 wzyla ich tylko raz Nie powiedziala o ym wychowawezyni, obawiajge sig, ta sig ‘Sein, Trabasso i Liwag 6 nie. Wartosciq badania fabserwacit pewnych fundamentalnych proces6w w formie nie rozwini Stein, Trabasso i Liwag (1993) st 1ecechy pojawia sig regu- Jamie w procesach emocjonalaych u doroslych j u dziec ary taproponowane preez Fride i praez Stein 2e wspoipracownikami 54 odobne, Rézni badacze daszli do zhiezych interpretacji faz emocli. Nastep- ry podltytu! jest zgodiy ze schematemt Fijdy. Ocena poznawers noga byé wywolywane na rozliczne sposoby (Izard, 1993), lecz-2azwy: ierwszej w schemacie zaréwno Fri, ‘Wspélezesne badania nad oceng poznawera ukladaig’sig w dwie Brupy. W pierwsze), zwanej podejéciem sldadnikowym, poniewad zaktada sig tu, 2 radacze prosza 0 Zapamiclanie epizodu emot Ibo 0 zastanowienie sig nad opowiaduniem lub historyjkq (vignette), a nastep- nie 0 ocene pewne| licaby ich cech. Ellsworth i Smith (1988) badaly naste- pujacs cechy,ceyli skadniki + prayjemnosé (pleasantness), * przewidywany wysitek, # aktywnosé uwagi, Pewnose, ludeka sprawezosé (human agency), ontrole sytuaci + postrzegane praestkody, + prewidywatnose (predictability) Niektorzy badacze preferuja mnivjszg liczbe cech. Probujge zidemtyfikowae najistotniejsze cechy, Roscman (1991) wyrbznit ich 5, Inni, dazae do komplet-100 _ cry jest emaci? rnoéei, uwzglednilé 15 wy Tropem Arnold i Gassona atdego rodzaju c} aso nowy prototypa rados ‘mi obejmowalaby oceny poxnawcee: nieyra pewne, ww schemacie Oseacowania na przyezyna, Tote druga grupa teorli zwanych teoriaml ws ‘relevance) skoncentrovala sig wylgcznie na preyezynach w rel lub problemaw (concerns). W tej grupie jest teoria Stein, Trabasso i Livag (2993) oraz ceoria Gatleya | fohnsona-Lairda foceny poznaweze| 2 punkiu Widzenia waénoSei dia celu przedstawil Lazarus (1991) ~ nazywa ja oven pierwotna i przypisu «= cay wystepuie, czy tek. nie waznast dla celu ~ emocja wystapi rzenie jest waéne dla c + zgodnosé 2 celem lub ha logos, nie po prostt bei sig, lecz boi sig czepos wig pewne trudrosci.Jedn z nich polepa ‘obserwacje na dz ados6, de prodby powodujg strach wigdg éwviat wewnetram Odpowiedzig na nia nny problem wskazywany przez ny poznawere moga sig wydawaé podezas gdy emocje s4 ,goracc jaca. Wyobraz sobie, 2e szukasz chlopak lub dziewezyny. Mozese | sare) dei emg jdnosé rictoxologiczne Sinych dxédel wadaczy pologa na tym, Ze 9 w rodzaju spisu kon Proces emoconainp 101 @ deg oveny poznaweze}. 4z bardzo lubisz tg osobe ber, a en angst Co-s em (1649; wyd. pol. 2001), ktérego 7a podstawowa, a zetom nieredu- aygenia, zasadniczo wymieniag co najm ko nieredukowalne emocje. podstawowe Pople, fe na przyldad smutek isteach sq odcauwane catkowicic odmiennie,102 __Ceym jot emecio? 18 wyrzadzit tubie. Chociaé narusza to twoje poczucie wlasne} war- estes w stanie zajrzeé do wlasnego wnetrza, zeby zobaczyé mecha e mazesr.tez berposrednio go zmienié ~ moie on 2a1em 2a, te emonja y odpowieds. a2y jest to Wartodeiowanio kontokstowe tem naszego doswiadezania emocji sq m zakochany, twoje myli biegng ke ukochanej osobi jiedaws Ick, trudno praestac marti sip 020, co mode ei sig preyerats w gniewie glowa st pelna dig sobie ze zdarzer lio odplacin, Mysli te dotyezq kontelstu: plan6w i tego, jak pora- Jest to trzecia faza process 1991) nazywa to duiennile. Jedng 2 pier na, co daje jej szczgscie. Oto chania sig, dotyezace meécayany, ktore bysimy »spdlnie podr6zovali, pounawa ‘w wicjskich zajezdach, plyw (8. 48). Tacaj myst praybier nowych doswiadezen. 'W lela mysti sq calkitin inne. Oto znéw Joanna Field: formig wspélnego 2 ukoshanym Zycia pelnego ‘Cay nie powinnieny zap w opéle miewacie czas li Fild aastanawia sig, fk zbliaye ‘wyprabowuje réine formy zapro lie = aproszeniem, 2 sluzaca St zajeta LW tym przesyconym sig do ludi iartwi sig, jal bedzie sig czuta, kiedy pf i osoba, ktdra Joanna chee zobaczy/, pow roees emecjonainy 103. Obecnie mamy pracz badanych d Gvudziestolet Ikicm na temat r6znicy gustéw muzycanye nnatygtne mys tawily Abigail p ‘opole nie moglam do niega dotra lad6w zastosowania_metody prowadzenia kazala ,zastanawia€ Te prayklady stanu jak oaywiong alt ei note byé intensywne praca ryslowa, Ktéra wymaga zawezenia uway ia sensu zdarzef nie- ‘zgodnych przckonaniemi podmiotu, praypomnienia podobaych sytuacii és 2 biezgeym problemem, poczynienia plandw na pray- Jezel; adaptaciaistot ludakich zalezy do zrozumienia (ogo, co nieneze- dane, i tworzenia nowyeh plandw, 10 anaczenie practwarzania slerowenego ‘emocjami, podeaus kt6rego decydujemy » znaczenia tego, co sig stato i jak sobie 2 tym poradzie, jest kluczowe. W cugSei tego procesu bierze udzial atrybucja, waoskowanie 0 przyczynie rdarzenia znaczacego emocjonalnie. Jak to wykezali Wiener i Graham (1989) tworzonych preez ludzi wyjasnies przyezyn 2darced, ie history jaka wystapi emocja, Oto jedna z historyjek: ochlopeu, kiory Chris. Naucayiet Chrisa 2robit Kagéorke fowe poprawie. Chris dostl piste ka (Wiener i Grabarn, 1988, s, 407). Gdy deieciom powiedziano, 2¢ Chris ucry! wszystkich trudnych slOw (Sugerujae, Ze pezyezyng sulkcesu bylo jego wlasne duiafanie), wystaplta tendencja do przypisywania me eczucia dumy, fecz hiedy prayezyng byte fatwosé teksty podyktowanego pracz nauezyciela (przyczyna zewngtr2na wobec Chrisa), wawezas dzieci, zwlaszcza slarsze, nie uwaéaly, bby Chris oderuwat dume. Poréwnywalne rezultaty u2yskano dia poczuci ‘eS zdarzenic powodujace szkody bylo Kontrolowalne, deie uwaaly, ie osoba, ktdra je spowodowala, hedzi ast jesti byt 10 wypadek, starsze dzieei uwazaty, poczucia winy. Czy mys wywolane przez emocie 84 ptzystosowawe2e? Niel krqiqee ber kofica wokGl leku, samooskaréen i rozgoryczenia taki poprzedniego wieczora sprawea nic bedzie nich, sie nie