Математика-1-дел-1 Gradezen fakultet

, , 1
1
УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ“
ГРАДЕЖЕН ФАКУЛТЕТ, СКОПЈЕ
Силвана Петрушева
Ѓорѓи Маркоски
Даниел Велинов
МАТЕМАТИКА, I ДЕЛ
(Детерминанти, Вектори,
Аналитичка геометрија во простор, Матрици)
Скопје, 2016
Рецензенти:
проф. д-р Никита Шекутковки
редовен професор на ПМФ, УКИМ, Скопје
проф. д-р Валентина Миовска
вонреден професор на ПМФ, УКИМ, Скопје
проф. д-р Лилјана Денковска
ведовен професор на Градежниот факултет, УКИМ, Скопје
Лектура:
д-р Лидија Тантуровска
редовен професор/научен советник при ЈНУ ИМЈ „Крсте Мисирков“ − Скопје
Дизајн на корица
м-р Ана Иванова
ПРЕДГОВОР
Учебников „Математика, I дел“ е наменет првенствено за студентите на

Градежниот факултет како учебник по предметите математика 1 и математика, а
можат да го користат и студентите од другите технички факултети, кои, во
наставната програма по математика, ги изучуваат областите изнесени во
учебников. Материјалот во книгава е распределен во 4 глави: детерминанти,
векторска алгебра, аналитичка геометрија во простор и матрици и претставува
дел од предавањата по предметот математика за студентите од прва година на
Градежниот факултет.
Теориското излагање во книгава е дополнето со голем број решени
задачи. На крајот се дадени задачи, кои се давани на испити и на колоквиуми, а
има и примери од техниката.
Во првата глава „Детерминанти“, се дадени дефинцијата, својствата и
пресметувањето на детерминанти од втор, трет и n -ти ред, како и нивната при-
мена за решавање системи линеарни равенки.
Во втората глава „Векторска алгебра“ се дадени основните поими и дефи-
ниција за вектор, дефинирани се линеарните операции со вектори и нивните
својства, дефинирани се поимите проекција на вектор, линеарна зависност и не-
зависност на вектори и координати на точка и вектор на права, во рамнина и во
простор. На крајот се дефинирани операциите скаларен, векторски и мешан про-
извод на вектори, нивните својства и нивната примена во практиката.
Во третата глава „Аналитичка геометрија во простор“ се дадени
основните поими од аналитичката геометрија: видови равенки на рамнина (век-
торски, скаларен, општ, Нормален (Хесеов), сегментен вид, равенка на рамнина
низ три точки, растојание од точка до рамнина, услов за нормалност и паралел-
ност на рамнини, видови равенки на права (векторски вид, канонични и параме-
тарски равенки на права, равенки на права низ две точки), услов за паралелност и
нормалност на прави. На крајот се дадени основните поими и дефиниции за
меѓусебен однос меѓу права и рамнина: агол меѓу права и рамнина, заемни
односи меѓу права и рамнина, меѓу две прави и проекција на права врз рамнина,
растојание од точка до права и растојание меѓу две прави.
Во четвртата глава „Матрици“ дадена се основните поими за матриците
(дефиниција, основни операции: собирање, одземање, множење со скалар, мно-
жење на матрици и нивните својства), како и елементарни трансформации на ма-
трици, ранг на матрица, инверзна матрица и матрични равенки. Потоа е дадена
примената на матриците за решавање системи линеарни равенки (Теорема на
Кронекер-Капели, Методот на Гаус за решавање системи линеарни равенки). На
крајот е дадена дефиниција за сопствени вектори и сопствени вредности, и теоре-
мата на Хамилтон-Кели.
Им благодариме на рецензентите за корисните забелешки, кои придоне-
соа за подобрување на оваа книга.
Изразуваме голема благодарност на проф. д-р Слободанка Георгиевска,
редовен професор во пензија на Катедрата по математика на Градежниот
факултет во Скопје за сугестиите за подобрување на оваа книга.
На м-р Ана Иванова, дипломиран архитект, изразуваме благодарност за
идејното решение на корицата.
Ќе им бидеме благодарни на читателите, кои, со свои забелешки ќе
придонесат за подобрување на квалитетот на учебников.
Скопје, 2016 Авторите

1. ДЕТЕРМИНАНТИ
1.1. Детерминанти од втор ред
Нека a11, a12 , a21, a22 се реални броеви.

Дефиниција. Реалниот број a11a22 - a12a21 се нарекува детерминанта од
втор ред.
a11 a12
Се означува со .
a21 a22
a11 a12
Значи, квадратната шема ја сметаме за реален број. Броевите
a21 a22
a11, a12 , a21, a22 се нарекуваат елементи на детерминантата. Елементите a11, a12
(имаат ист прв индекс) ја сочинуваат првата редица на детерминантата, а
a21, a22 втората редица (исто така имаат ист прв индекс). Аналогно, броевите
a11, a21 и a12 , a22 ги сочинуваат првата и втората колона, соодветно (имаат исти
втори индекси).
Елементите a11, a22 ја формираат главната дијагонала, а a12 , a21
− споредната. Значи, детерминанта од втор ред има две редици и две колони и
a11 a12
= a11a22 - a21a12 .
a21 a22
1.2. Детерминанти од трет ред
Нека a11, a12 , a13 , a21, a22 , a23 , a 31, a 32 , a 33 се девет реални броеви.
Дефиниција. Детерминанта од трет ред се нарекува бројот

a11a22a 33 + a12a23a 31 + a13a21a 32 - a13a22a 31 - a11a23a 32 - a12a21a 33 .
a11 a12 a13

Се означува со a21 a22 a23 .
a 31 a 32 a 33
5
6 Математика (прв дел)
Оваа детерминанта има три редици и три колони (аналогно како за

детерминанти од втор ред) и елементите a11, a22 , a 33 ја формираат главната
дијагонала, а a13 , a22 , a 31 − споредната.
a11 a12 a13

Значи, и овде квадратната шема a21 a22 a23 ја сметаме за реален број.
a 31 a 32 a 33
Детерминантите обично ќе ги означуваме и со големите латинични
букви.
Значи,
a11 a12 a13

a21 a22 a23 = a11a22a 33 + a12a23a 31 + a13a21a 32 - a13a22a 31 - a11a23a 32 - a12a21a 33 .
a 31 a 32 a 33
Од дефиницијата на детерминатата од трет ред можеме да заклучиме дека

пресметувањето на оваа детерминанта може да го вршиме според следново
правило: прво се запишуваат првата и втората колона по третата (десно од
десната вертикална линија на детерминантата) и во новодобиената шема се мно-
жат елементите од главната дијагонала a11, a22 , a 33 и елементите од дијагоналите
паралелни со главната. Така добиените три производи се земаат со знак „+“.
Потоа се множат елементите од споредната дијагонала и елементите од
дијагоналите паралелни со споредната и така добиените три производи се земаат
со знак „-“. И на крај се собираат добиените шест производи.
Ова правило се нарекува Сарусово правило.
Може да се постапи и поинаку, т.е да се формираат триаголници во

1. Детерминанти 7
a11 a12 a13

a21 a22 a23
a 31 a 32 a 33
како на цртежот.
Броевите од главната дијагонала се множат, броевите од триаголниците со една

страна паралелна со главната дијагонала се множат (на цртежот со полна линија)
и тие производи се земаат со знакот „+“. На сличен начин се постапува и со
споредната дијагонала и со триаголниците со една страна паралелна со неа (со
испрекината линија) и овие производи се земаат со знакот „-“. На крајот се
собираат добиените шест производи.
Ова правило се нарекува правило на триаголници.
Нека од детерминатата од трет ред се изоставени (т.е. прецртани) i -тата редица

и j - тата колона, каде што i, j = 1, 2, 3 . Добиваме детерминанта од втор ред, која
ќе ја означиме со M ij . Детерминататта M ij се нарекува минор на елементот aij ,
за i, j = 1, 2, 3 . Бројот на сите минори од втор ред на детерминанта од трет ред е
девет.
a22 a23 a a a a
На пример M 11 = , M 32 = 11 13 , M 22 = 11 13 , итн.
a 32 a 33 a21 a23 a 31 a 33
i+j
Бројот Aij = (-1) M ij се нарекува алгебарски комплемент на
елементот aij , за i, j = 1, 2, 3 .
Сега,
a11 a12 a13
a21 a22 a23 = a11a22a 33 + a12a23a 31 + a13a21a 32 - a13a22a 31 - a11a23a 32 - a12a21a 33 =
a 31 a 32 a 33
= a11 (a22a 33 - a23a 32 ) - a12 (a21a 33 - a23a 31 ) + a13 (a21a 32 - a22a 31 ) =
a22 a23 a a a a
= a11 - a12 21 23 + a13 21 22 =
a 32 a 33 a 31 a 33 a 31 a 32
1+1 a22 a23 1+ 2 a21 a23 1+ 3 a21 a22

= (-1) a11 + (-1) a12 + (-1) a13 =
a 32 a 33 a 31 a 33 a 31 a 32
1+1 1+ 2 1+ 3
= (-1) a11M 11 + (-1) a12M 12 + (-1) a13M 13 =
3
= a11A11 + a12A12 + a13A13 = å a1 j A1 j .
j =1
Оваа постапка се нарекува развивање на детерминантата по првата

редица. На сличен начин развивањето може да се направи по која било редица
или колона, со соодветните алгебарски комплементи.
Од овде следува дека ако една редица (колона) се состои само од нули
(на пример aij = 0 за j = 1, 2, 3 ), тогаш вредноста на детерминантата е нула.
На овој начин пресметувањето на детерминантата од трет ред се сведува
на пресметување на три детерминанти од втор ред.
1.3. Својства на детерминантите
Ќе ги докажеме следниве својства на детерминантите од трет ред (тие

својства важат и за детерминанти од n-ти ред кои ќе бидат дефинирани подоцна).
10 Вредноста на детерминантата не се менува ако сите редици се

заменат со соодветните колони (вака добиената детерминанта се нарекува
транспонирана детерминанта на почетната).
Доказ. Со пресметување на двете детерминанти се добива дека
a11 a12 a13 a11 a21 a 31

a21 a22 a23 = a12 a22 a 32 . 
a 31 a 32 a 33 a13 a23 a 33
20 Ако две редици (колони) ги променат местата, детерминантата го

менува знакот.
Доказ. Лесно се проверува дека, на пример
a11 a12 a13 a21 a22 a23

a21 a22 a23 = - a11 a12 a13 ,
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33
како и другите можности за промена на две редици (колони). 
30 Ако две редици (колони) се еднакви, детерминантата има вредност

нула.
Доказ. Ако D има две исти редици (колони) и D1 е детерминантата
добиена со нивна промена, според претходното својство важи D1 = -D . Но, од
друга страна D1 = D поради тоа што редиците (колоните), кои ги менуваат
местата, се еднакви, па добиваме D = -D , т.е. D = 0 . 
40. Детерминанта се множи со број ако сите елементи од една редица

(колона) се помножат со тој број.
Доказ. За првата редица имаме
a11 a12 a13
k a21 a22 a23 = k (a11A11 + a12A12 + a13A3 ) =
a 31 a 32 a 33
ka11 ka12 ka13

= (ka11 ) A11 + (ka12 ) A12 + (ka13 ) A3 = a21 a22 a23 .
a 31 a 32 a 33
На сличен начин се докажува и за останатите редици (колони). 

Од претходното својство следува дека ненулти број се „извлекува пред

детерминанта“ ако се „извлече“ од една редица (колона). На пример, ако s ¹ 0
имаме
a11 a21 a 31
a11 a12 a13
1 1 1
a21 a22 a23 = s a12 a a ,
s s 22 s 32
a 31 a 32 a 33 a13 a23 a 33
и аналогно за која било редица (колона).
50. Ако две редици (колони) се пропорционални, тогаш детерминантата

има вредност 0.
Доказ. Од својствата 40 и 30 следува дека
a11 a12 a13 a11 a12 a13
ka11 ka12 ka13 = k a11 a12 a13 = 0 .
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33
Аналогно важи за секои две пропорционални редици (колони). 
¢ a12 + a12
a11 + a11 ¢ a13 + a13
¢ a11 a12 a13 ¢ a12
a11 ¢ a13¢
0
6. a21 a22 a23 = a21 a22 a23 + a21 a22 a23 ,
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33
и аналогно важи за која било редица (колона).
Доказ. Имаме
¢ a12 + a12
a11 + a11 ¢ a13 + a13
¢
a21 a22 a23 = (a11 + a11
¢ ) A11 + (a12 + a12
¢ ) A12 + (a13 + a13
¢ ) A13 =
a 31 a 32 a 33
= (a11A11 + a12A12 + a13A13 ) + (a11

¢ A11 + a12 ¢ A13 ) =
¢ A12 + a13
a11 a12 a13 ¢ a12

a11 ¢ a13¢
= a21 a22 a23 + a21 a22 a23 . 
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33
70. Ако на елементите на една редица (колона) се додадат елементите на
друга редица (колона) помножени со некој број, тогаш вредноста на
детерминантата на се менува.
Доказ. Од претходните својства следува дека
a11 + ka21 a12 + ka22 a13 + ka23 a11 a12 a13 ka21 ka22 ka23
a21 a22 a23 = a21 a22 a23 + a21 a22 a23 =
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33
a11 a12 a13 a21 a22 a23 a11 a12 a13

= a21 a22 a23 + k a21 a22 a23 = a21 a22 a23 . 
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33


=0
80. Ако некоја редица (колона) може да се добие како збир од другите две
редици (колони) помножени со број, тогаш детерминантата има вредност 0.
Доказ. Нека тоа важи за првата редица, т.е.
ka21 + la 31 ka22 + la 32 ka23 + la 33
a21 a22 a23 =
a 31 a 32 a 33
ka21 ka22 ka23 la 31 la 32 la 33 a21 a22 a23 a 31 a 32 a 33

= a21 a22 a23 + a21 a22 a23 = k a21 a22 a23 + l a21 a22 a23 = 0. 
a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33 a 31 a 32 a 33

 

=0 =0
90. Збирот од производите на елементите од една редица (колона) со

алгебарските комплементи од друга редица (колона) е еднаков на нула.
Доказ. Лесно се докажува со директна проверка. 
a11 a12 a13 a11 0 0

0
10 . 0 a22 a23 = a21 a22 0 = a11a22a 33 .
0 0 a 33 a 31 a 32 a 33
Доказ. Лесно се докажува со директна проверка. 

1.4 Детерминанти од n -ти ред
Секој реален број ќе го сметаме за детерминанта од прв ред.

Детерминантите од втор и од трет ред ги разгледавме претходно.
Аналогно на нив ќе дефинираме и детерминанти од поголем ред.
Нека aij , i, j = 1, 2, 3, 4 , се 16 реални броеви. Детерминанта од четврт
ред
a11 a12 a13 a14
a a22 a23 a24
D = 21 ,
a 31 a 32 a 33 a 44
a 41 a 42 a 43 a 44
ќе го нарекуваме бројот
1+1 1+ 2 1+ 3 1+ 4
(-1) a11M11 + (-1) a12M12 + (-1) a13M 13 + (-1) a14M 14 =
4
= å (-1)1+ j a1 j M1 j
j =1
каде што
a22 a23 a24 a21 a23 a24
M 11 = a 32 a 33 a 34 , M 12 = a 31 a 33 a 34 ,
a 42 a 43 a 44 a 41 a 43 a 44
a21 a22 a24 a21 a22 a23

M 13 = a 31 a 32 a 34 и M 14 = a 31 a 32 a 33 .
a 41 a 44 a 44 a 41 a 44 a 43
Значи:
1+1 1+2 1+ 3 1+ 4
D = (-1) a11M 11 + (-1) a12M 12 + (-1) a13M 13 + (-1) a14M 14 .
Притоа, M 11, M 12 , M 13 , M 14 се нарекуваат минори на a11, a12 , a13 , a14 ,
соодветно.
Аналогно како кај третиот ред, дефинираме минор на елементот aij , како
детерминантата од трет ред што се добива кога „ќе се прецртаат i -тата редица и
j -тата колона“ на една детерминанта од четврт ред.
Нека n е произволен природен број. Постапувајќи аналогно како за
четвртиот ред дефинираме детерминанта од петти ред, шести ред, итн.
Да претпоставиме дека е дефинирана детерминанта од n - 1 -ви ред.
Нека aij , i, j = 1,..., n се n 2 реални броеви.
Детерминанта од n -ти ред
a11 a12 ... a1n
a a22 ... a2n
D = 21
. . . .
an 1 an 2 ... ann
ќе го нарекуваме бројот
1+1 1+ 2 1+n
(-1) a11M 11 + (-1) a12M 12 + ... + (-1) a1n M 1n ,
каде што M 11,..., M 1n се детерминантите од n - 1 -ви ред, кои се добиваат „со
прецртување на првата редица и j -тата колона“ на D .
Значи, детерминантата од n -ти ред може да се пресмета преку n
детерминанти од n - 1-ви ред. Овој начин на пресметување ќе го нарекуваме
развивање по прва редица. Значи, со
1+1 1+2 1+n
D = (-1) a11M 11 + (-1) a12M 12 + ... + (-1) a1n M 1n
е направено развивање по првата редица.
Детерминантата од n - 1 -ви ред што се добива „со прецртување на i -тата
редица и j -тата колона“ на D се нарекува минор на елементот aij и се означува
со M ij , за i, j = 1,..., n . Развивање по k -та редица на детерминантата D се
нарекува детерминантата
k +1 k +2 k +n
(-1) ak 1M k 1 + (-1) ak 2M k 2 + ... + (-1) akn M kn .
а развивање по k -тата колона
1+k 2 +k n +k
(-1) a1k M1k + (-1) a2k M 2k + ... + (-1) ank M nk .
i+j
Притоа, Aij = (-1) M ij , за i, j = 1,..., n се нарекува алгебарски
комплемент на елементот aij .
Следново својство на детерминантите од n -ти ред ќе го наведеме без
доказ.
110. При развивање на детерминантата
a11 a12 ... a1n
a a22 ... a2n
D = 21
. . . .
an 1 an 2 ... ann
по која било редица или по која било колона вредноста на детерминантата не се
менува, т.е.
1+1 1+ 2 1+n
D = (-1) a11M 11 + (-1) a12M12 + ... + (-1) a1n M 1n =
k +1 k +2 k +n
= (-1) ak 1M k 1 + (-1) ak 2M k 2 + ... + (-1) akn M kn =
1+k 2 +k n +k
= (-1) a1k M 1k + (-1) a2k M 2k + ... + (-1) ank M nk
за секој 1 £ k £ n .
За детерминантите од n -ти ред важат аналогните својства на својствата

од 1 до 100.
0
За побрзо пресметување на детерминанта од n -ти ред се користат

својствата од 10 до 100 на детерминанти. Ќе воведеме некои ознаки за
запишување на операциите (т.е. користењето на својствата на детерминанти).
Така, ако третата редица на детерминантата се множи со бројот 5 ќе пишуваме
5R3 . Ако третата и четвртата редица ги менуваат местата ќе пишуваме R3 « R4 ,
или ако првата редица ја множиме со 6 и ја додаваме на четвртата ќе пишуваме
6R1 + R4 . Развивањето по некоја редица (на пример втората) ќе го означуваме со
razvR2 . Ако овие операции ги правиме со колони ќе ја користиме ознаката K .
Притоа, треба да се внимава на тоа како се сменува вредноста на детерминантата
при овие трансформации. На пример, ако се менуваат местата на две редици или
колони, знакот на детерминантата се менува.
3 2 -1 4
1 0 2 -1
Пример 1. Пресметај ја детерминантата D =
- 3 -2 1 5
2 1 3 0
3 2 -1 4 3 2 -1 4
1 0 2 -1 R1 +R3 1 0 2 -1 razvR3
Решение: D = = =
-3 -2 1 5 0 0 0 9
2 1 3 0 2 1 3 0
3 2 - 1 -2R + R -1 0 -7 razvK 2
3 1 -1 -7
= (-9) ⋅ 1 0 2 = (-9) ⋅ 1 0 2 = (-9) ⋅ (-1) ⋅ = 9 ⋅ 5 = 45
1 2
2 1 3 2 1 3
1 1 2 0 -1
2 2 4 3 0
Пример 2. Пресметај ја детерминантата D = -3 2 1 -1 2 .
4 1 3 0 0
-1 0 3 1 1
1 1 2 0 -1 1 1 2 0 -1
2R1 +R3
2 2 4 3 0 R1 +R5 2 2 4 3 0 razvK
5
Решение: D = -3 2 1 -1 2 = -1 4 5 -1 0 =
4 1 3 0 0 4 1 3 0 0
-1 0 3 1 1 0 1 5 1 0
2 2 4 3 R4 +R2 2 -1 -11 0
-3R4 +R1
-1 4 5 -1 -1 5 10 0 razvK 4
= (-1) ⋅ = (-1) =
4 1 3 0 4 1 3 0
0 1 5 1 0 1 5 1
2R2 +R1
2 -1 -11 4R2 +R3 0 9 9 razvK1
9 9
= (-1) -1 5 10 = (-1) -1 5 10 = (-1)(-1)3 =
21 43
4 1 3 0 21 43
1 1
=9 = 9(43 - 21) = 9 ⋅ 22 = 198 .
21 43
1.5. Решени задачи
1 -3 1+ 2 2- 3
1. Presmetaj gi: a) b) .
4 -1 2 + 3 1- 2
1 -3
Re{enie: a) = 1⋅(-1) - (-3) ⋅ 4 = -1 + 12 = 11
4 -1
1+ 2 2- 3
b) =
2 + 3 1- 2
= (1 + ( 2 ) ⋅ (1 - 2 ) - (2 - 3 ) ⋅ (2 + 3 ) = 1 - 2 - (4 - 3) = -1 - 1 = -2 .
x +3 5
2. Za koi vrednosti na x determinantata }e bide nula?
-1 x - 3
x +3 5
Re{enie: = (x + 3)(x - 3) + 5 = x 2 - 9 + 5 = x 2 - 4 = 0
-1 x - 3
x 2 – 4 = 0  x 2 = 4  x = 2 .
3. Presmetaj gi determinantite od tret red :
1 0 -1
a) 0 2 3 so razvivawe po prva redica
-2 1 0
1 a -b
b) -a 1 c so razvivawe po vtora kolona
b -c 1
a -b -c 2a 2a
v) 2b b -c -a 2b so razvivawe po treta redica!
2c 2c c -a -b
Re{enie:
1 0 -1
2 3 0 3 0 2
a) 0 2 3 = 1 ⋅ -0⋅ + (-1) = 0 - 3 - 0 - (0 + 4) = -3 - 4 = -7
1 0 -2 0 -2 1
-2 1 0
b)
1 a -b
-a c 1 -b 1 -b
-a 1 c = -a + - (-c) = -a(-a - bc) + (1 + b 2 ) + c(c - ab) =
b 1 b 1 -a c
b -c 1
= a 2 + abc + 1 + b 2 + c 2 - abc = 1 + a 2 + b 2 + c 2
a -b -c 2a 2a
v) 2b b -c -a 2b =
2c 2c c -a -b
2a 2a a - b - c 2a a -b -c 2a
= 2c - 2c + (c - a - b) =
b - c - a 2b 2b 2b 2b b -c -a
= 2c(4ab - 2ab + 2ac + 2a 2 ) - 2c(2ab - 2b 2 - 2bc - 4ab) +

+(c - a - b )(ab - b 2 - bc - ac + bc + c 2 - a 2 + ab + ac - 4ab) =
= 2c(2ab + 2ac + 2a 2 ) - 2c(-2ab - 2b 2 - 2bc) +
+(c - a - b )(-2ab - b 2 + c 2 - a 2 ) = 4abc + 4ac 2 + 4a 2c + 4abc + 4b 2c +
+4bc 2 - 2abc + 2a 2b + 2ab 2 - b 2c + ab 2 + b 3 + c 3 - ac 2 - bc 2 - a 2c + a 3 + a 2b =
= 6abc + 3ac 2 + 3a 2c + 3b 2c + 3bc 2 + 3a 2b + 3ab 2 + b 3 + c 3 + a 3
4. So primena na Sarusovoто pravilo presmetaj gi determinantite:

1 -2 3 a b b a -4 a -3 a -2
a) 1 0 -1 b) a a b v) a -1 1 a .
3 5 -2 a a a a 2
a 3
a 4
1 -2 3 1 - 2 3 1 -2
Re{enie: a) 1 0 -1 = 1 0 -1 1 0 =
3 5 -2 3 5 -2 3 5
= 1 ⋅ 0 ⋅ (-2) + (-2) ⋅ (-1) ⋅ 3 + 3 ⋅ 1 ⋅ 5 - 3 ⋅ 0 ⋅ 3 - 1 ⋅ (-1) ⋅ 5 - (-2) ⋅ 1 ⋅ (-2) =
= 0 + 6 + 15 – 0 + 5 – 4 = 22
a b b a b ba b
b) a a b = a a b a a
a a a a a aa a
( )
= a 3 + ab 2 + a 2b – a 2b – a 2b - a 2b = a 3 + ab 2 - 2a 2b = a a 2 - 2ab + b 2 = a (a - b )
2
a -4 a -3 a -2 a - 4 a - 3 a - 2 a -4 a - 3
v) a -1 1 a = a -1 1 a a -1 1
a2 a3 a4 a2 a3 a 4 a2 a3
= a -4a 4 + a -3aa 2 + a -2a -1a 3 – a 2a -2 –

-a 3aa - 4 – a 4a -1a -3 = a 0 + a 0 + a 0 - a 0 - a 0 - a 0 = 1 + 1 + 1 - 1 - 1 - 1 = 0
.
5. Presmetuvaj}i ja determinantata po pravilo na triagolnik, da se najde
x od ravenkata:
x2 3 2
x -1 1 = 0
0 1 4
Re{enie:
x2 3 2
x -1 1 = x 2 ⋅ (-1) ⋅ 4 + 3 ⋅ 1 ⋅ 0 + x ⋅ 1 ⋅ 2 - 0 ⋅ (-1) ⋅ 2 - 1 ⋅ 1 ⋅ x 2 - x ⋅ 3 ⋅ 4 =
0 1 4
= -4x 2 + 2x - x 2 - 12x = -5x 2 - 10x = -5x (x + 2) = 0
x1 = 0; x 2 = -2 .
6. Primenuvaj}i gi svojstvata na determinantite, presmetaj gi slednite

determinanti:
1 1 1 1 1 1 1 1 1
a) 1 2 3 b) x y z v) x x2 x3
1 2 6 x 2 y2 z2 x2 x4 x6
1 0 x +1 ax ay az
2 2 2 2
g) 1 2 (x + 1) 2
d) a + x a +y a + z2
2
1 3 (x + 1)3 1 1 1
Re{enie: a)
1 1 1
2 3 1 3 1 2 1 1 1 1 1 1
1 2 3 = - + = 2⋅3 -3⋅ = 3⋅ = 3(2 - 1) = 3
2 6 1 6 1 2 1 2 1 2 1 2
1 2 6
b) I начин:
1 1 1 razvR1 y z x z x y
x y z = 2 2 - 2 2 + 2 =
y z x z x y2
x 2 y2 z2
1 1 1 1 1 1
= yz - xz + xy = yz (z - y ) - xz (z - x ) + xy (y - x )
y z x z x y
II начин :
-K1 +K 2
1 1 1 -K1 +K 3 1 0 0
y -x z -x
x y z = x y -x z -x = =
(y - x )(y + x ) (z - x )(z + x )
x 2 y2 z2 x 2 y2 - x 2 z2 - x2
1 1
= (y - x )(z - x ) = (y - x )(z - x )(z - y )
y +x z +x
1 1 1 1 1 1 1 1 1
2 3 2
v) x x2 x 3 = xx 2 1 x x = x 1-1 x -1 x -1 =
x2 x4 x6 1 x2 x4 1 -1 x2 -1 x4 -1
1 1 1
3 2
=x 0 x -1
x -1 =
0 x -1 x4 -1 2
1 1 1
3 2
1 x +1
= x (x - 1)(x - 1) 0 1 x + 1 = x 3 (x - 1)(x 2 - 1) =
2
1 x2 + 1
0 1 x +1
= x 3 (x - 1)(x 2 - 1)(x 2 + 1 - x - 1) =
= x 3 (x - 1)(x - 1)(x + 1)(x 2 - x ) = x 4 (x - 1)2 (x + 1)(x - 1) = x 4 (x - 1)3 (x + 1) .

1 0 x +1 1 0 1 æ2 x +1
2 çç 1 2 ö÷÷
g) 1 2 (x + 1) = (x + 1) 1 2 x + 1 = (x + 1) ç + ÷=
çç 3 (x + 1)2 1 3 ÷÷÷
1 3 (x + 1)3 1 3 (x + 1)2 è ø
æ 2 1 ö÷
çç
= (x + 1) ç(x + 1) + 3 - 2÷÷÷ = (x + 1) éêë(x + 1)(2x + 2 - 3) + 1ùúû =
ççè 3 x +1 ÷ø
= (x + 1) éêë(x + 1)(2x - 1) + 1ùúû =
= (x + 1)(2x 2 + 2x - x - 1 + 1) = (x + 1)(2x 2 + x ) = x (x + 1)(2x + 1).

ax ay az ax ay az ax ay az
2 2 2 2 2 2 2 2
d) a + x a +y a +z =a a a + x2
2
y2 z2 =
1 1 1 1 1 1 1 1 1
x y z x y z æy
ç z x z x y ÷÷ö
3
a 1 1 1 +a x 2
y2
z 2 = a 3 ⋅ 0 + a çç 2 - + ÷=
çç y
è z2 x2 z2 x2 y 2 ÷÷÷ø
1 1 1 1 1 1
æ 1 1 1 1 1 1 ö÷÷
ç
= a ççyz - xz + xy ÷ = a ëêéyz (z - y ) - xz (z - x ) + xy(y - x )ûúù .
ççè y z x z x y ø÷÷
Да забележиме дека втората детермината може да се пресмета и како во задачата

б).
7. Dokaì:
x1 - a y1 - b 1 x1 y1 1
x 2 - a y2 - b 1 = x 2 y2 1 .
x 3 - a y3 - b 1 x 3 y3 1
Re{enie:
x1 - a y1 - b 1 x1 y1 - b 1 a y1 - b 1
x 2 - a y 2 - b 1 = x 2 y 2 - b 1 - a y2 - b 1 =
x 3 - a y3 - b 1 x 3 y3 - b 1 a y3 - b 1
x1 y1 1 x1 b 1 1 y1 - b 1
= x2 y 2 1 - x 2 b 1 - a 1 y2 - b 1 =
x 3 y3 1 x3 b 1 1 y3 - b 1
x1 y1 1 x1 1 1 x1 y1 1
= x2 y2 1 - b x 2 1 1 - 0 = x 2 y2 1 .
x 3 y3 1 x3 1 1 x 3 y3 1
8. Пресметај ја следнава детермнанта:

ctgx 1 x -y x +y
а) 2 б) 2 2 .
cos x tgx x - xy + y x + xy + y 2
2
ctgx 1
Решение: а) 2 = ctgx ⋅ tgx - cos2 x = 1 - cos2 x = sin2 x
cos x tgx
x -y x +y
б) 2 2 =
x - xy + y x + xy + y 2
2
= (x - y )(x 2 + xy + y 2 ) - (x + y )(x 2 - xy + y 2 ) = x 3 - y 3 - x 3 - y 3 = -2y 3
9. Реши ја равенката
6 sin x 1 x log2 x
а) =0 б) =0
3 cos x logx 2 x
x +a a a
в) a x +a a =0 .
a a x +a
Решение:
6 sin x 1
а) = 6 sin x ⋅ cos x - 3 = 0 . Тогаш имаме дека 6 sin x ⋅ cos x = 3 ,
3 cos x
p
односно 2 sin x ⋅ cos x = 1. Па, sin 2x = 1 , од каде што 2x = + 2k p , k Î Z , т.е.
2
p
x= + kp , k Î Z .
4
б) Дефинициона област на равенката е (0, ¥) \ {1}. Имаме
x log2 x 1
= x 2 - log2 x ⋅ logx 2 = x 2 - log2 x ⋅ = x2 -1 = 0.
logx 2 x log2 x
Оттука добиваме x1 = -1, x 2 = 1 . Бидејќи x1 и x 2 не се во дефиниционата
област, добиваме дека равенката нема решение.
x +a a a x -x 0 x -2x 0
в) a x +a a = a x +a a = a x a = ax 2 + 2ax 2 + x 3 = 0
a a x +a 0 -x x 0 -x x
Па, решенија на равенката се

x = 0, x = -3a .
10. При кои услови е точно равенството

1 cos a cos b 0 cos a cos b
cos a 1 cos g = cos a 0 cos g .
cos b cos g 1 cos b cos g 0
Решение: 1 + cos a cos b cos g + cos a cos g cos b - cos2 b - cos2 g - cos2 a =
= cos a cos g cos b + cos a cos g cos b .
Ова е исполнето кога cos2 a + cos2 b + cos2 g = 1 .
11. Докажи го Лагранжовиот идентитет

2 2 2
a b b c c a
+ + = (a 2 + b 2 + c 2 )(x 2 + y 2 + z 2 ) - (ax + by + cz )2 .
x y y z z x
Решение: Доказот ќе го дадеме со директна проверка :

2 2 2
a b b c c a
+ + = (ay - bx )2 + (bz - cy )2 + (cx - az )2 =
x y y z z x
= a 2y 2 - 2abxy + b 2x 2 + b 2z 2 - 2bczy + c 2y 2 + c 2x 2 - 2acxz + a 2z 2 =

= a 2y 2 - 2abxy + b 2x 2 + b 2z 2 - 2bczy + c 2y 2 + c 2x 2 - 2acxz + a 2z 2 +
+a 2x 2 - a 2x 2 + b 2y 2 - b 2y 2 + c 2z 2 - c 2z 2 =
= (a 2 + b 2 + c 2 )(x 2 + y 2 + z 2 ) - (ax + by + cz )2 .
1.6. Решавање системи линеарни равенки со детерминанти
Ќе разгледаме систем од три равенки со три непознати. Аналогни

својства важат и за систем од две линеарни равенки со две непознати. Нека е
даден системот
ì
ï a11x + a12y + a13z = b1
ï
ï
ïa x + a y + a z = b ,
í 21
ï
ï
22 23 2
ï
ï a x + a y + a z = b
î 31 32 33 3
при што aij , i, j = 1, 2, 3 и b1, b2 , b3 се реални броеви, а x , y, z се непознати. Притоа

aij , i, j = 1, 2, 3 се нарекуваат коефициенти пред непознатите, а b1, b2 , b3 се
нарекуваат слободни членови.
Решение на системот се нарекува секоја подредена тројка од реални
броеви (x 0 , y 0 , z 0 ), кои, заменети на местото од непознатите во системот даваат
точни равенства, т.е. важи
ì
ï a11x 0 + a12y 0 + a13z 0 = b1
ï
ï
ïa x + a y + a z = b .
í 21 0
ï
ï
22 0 23 0 2
ï
ïa x + a y + a z = b
î 31 0 32 0 33 0 3
Множеството од сите решенија на системот се нарекува множество

решенија на системот.
Два системи се нарекуваат еквивалентни ако имаат исто множество
решенија.
Лесно се проверува дека: системите што се добиваат со примена на
некоја од следниве трансформации се еквивалентни:
а) множење на некоја равенка од системот со број различен од 0,
б) промена на местата на две равенки од системот,
в) множење на некоја равенка со број и додавање на друга равенка.
Детерминантата
a11 a12 a13
a21 a22 a23
a 31 a 32 a 33
формирана од коефициентите пред непознатите се нарекува детерминанта на
системот и ќе ја означуваме со
a11 a12 a13
D = a21 a22 a23 .
a 31 a 32 a 33
Детерминантите
b1 a12 a13 a11 b1 a13 a11 a12 b1
Dx = b2 a22 a23 , Dy = a21 b2 a23 и Dz = a21 a22 b2
b3 a 32 a 33 a 31 b3 a 33 a 31 a 32 b3
се нарекуваат детерминанти на променливата x , y, z , соодветно, и се добиваат

кога во детерминантата на системот ќе се заменат слободните членови наместо
колоната од коефициентите пред соодветната променлива.
Нека (x , y, z ) е произволна тројка реални броеви, што е решение на
почетниот систем. Тогаш од својствата на детерминанти следува дека
a11x a12 a13 a11x + a12y a12 a13
x D = a21x a22 a23 = a21x + a22y a22 a23 =
a 31x a 32 a 33 a 31x + a23y a 32 a 33
a11x + a12y + a13z a12 a13 b1 a12 a13

= a21x + a22y + a23z a22 a23 = b2 a22 a23 = Dx .
a 31x + a23y + a 33z a 32 a 33 b3 a 32 a 33
Слично, добиваме дека y D = Dy и z D = Dz . Значи, од системот

ì
ï a11x + a12y + a13z = b1
ï
ï
í 21
ï
ï
22 23 2
ï
î 31 32 33 3
го добивме системот
ìïx D = D
ïï x
ïy D = D ,
í
ïï y
ïïz D = Dz
î
т.е. секое решение на првиот е и решение на вториот. Меѓутоа, овие два системи
не се еквивалентни. На пример, системот
ìïx + y + z = 1
ïï
ïx + y + z = 2
í
ïï
ïïx + y + z = 3
î
нема решение (не постојат броеви x , y, z така што нивниот збир е истовремено
1, 2, 3 ), но за овој систем важи D = Dx = Dy = Dz = 0 , па системот
ìïx D = D
ïï x
ïy D = D
í
ïï y
ïïz D = Dz
î
има бесконечно решенија (т.е. секоја тројка реални (x , y, z ) броеви е решение).
Затоа, ќе разгледаме неколку случаи.
1. Ако D ¹ 0 , системот
ìïx D = D
ïï x
ïy D = D
í
ïï y
ïïz D = Dz
î
D Dy D
има единствено решение x = x , y = и z = z . Ако овие вредности за
D D D
x , y, z ги замениме во системот
ì
ï a11x + a12y + a13z = b1
ï
ï
ïa x + a y + a z = b ,
í 21
ï
ï
22 23 2
ï
ï a x + a y + a z = b
î 31 32 33 3
D Dy D
ќе добиеме дека x = x , y = и z = z е решение и на тој систем. Јасно,
D D D
системот
ìïa x + a y + a z = b
ïï 11 12 13 1
í 21
ïï 22 23 2
ïïa 31x + a 32y + a 33z = b3
î
нема други решенија (бидејќи ако има барем уште едно, тоа ќе биде решение и на
системот
ìïx D = D
ïï x
ïy D = D ,
í
ïï y
ïïz D = Dz
î
а тој има едно решение).
Да заклучиме, кога D ¹ 0 системите
ïìïa x + a y + a z = b ïìïx D = D
ïï 11 12 13 1 ïï x
ía21x + a22y + a23z = b2 и íy D = Dy
ïï ï
ïïa 31x + a 32y + a 33z = b3 ïïïz D = Dz
î î
D Dy D
се еквивалентни и имаат едно решение x = x , y = иz = z .
D D D
Овие формули се нарекуваат Крамерови формули.
2. Нека D = 0 и барем една од Dx , Dy , Dz е различна од 0 , на пример
Dy ¹ 0 . Тогаш не постои реален број y , така што yD = Dy , затоа што левата
страна е 0 , а деснате е различна од 0 , па системот
ïìïx D = D
ïï x
íy D = Dy
ïï
ïïz D = Dz
î
нема решение.
Според тоа, и почетниот систем нема решение.
3. Нека D = 0 = Dx = Dy = Dz
а) Ако постои минор од втор ред на детерминантата на системот, којшто
е различен од 0, тогаш системот може да се сведе на систем од две равенки со
три непознати. Тогаш едната непозната може да се земе за параметар и
останатите се изразуваат преку неа. Значи за секоја вредност на таа непозната
добиваме решение на системот. Да разгледаме на кои две равенки се сведува
системот и која непозната може да се земе за параметар.
Нека постои минор, кој е различен од 0 . Ќе докажеме за еден минор, на
пример M 12 ¹ 0 . Ако постои друг минор, кој е различен од 0 , доказот е анало-
ген.
Во овој случај првата равенка е добиена како збир на другите две
помножени со некои броеви, па првата равенка може да се исфрли од системот и
системот се сведува на втората и на третата равенка. Непознатата y се зема како

параметар. Новодобиениот систем
ìïa x + a z = b - a y
ï 21 23 2 22
í
ïïa 31x + a 33z = b3 - a 32y
î
има единствено решение, бидејќи неговата детерминанта е M 12 и е различна од
0.
Ќе докажеме дека првата равенка од системот
ïï 11 12 13 1
í 21
ïï 22 23 2
ïïa 31x + a 32y + a 33z = b3
î
може да се добие од останатите две.
Навистина, D = 0 , па развивајќи ја по втората колона добиваме
a11 a12 a13
0 = D = a21 a22 a23 = -a12M 12 + a22M 22 - a 32M 32
a 31 a 32 a 33
M 22 M 32
и бидејќи M 12 ¹ 0 следува a12 = a22 - a 32 . Според тоа коефициентот
M 12 M 12
пред y во првата равенка може да се изрази преку коефициентите пред y во
M 22 M 32
другите две равенки, поможени со и- , соодветно.
M12 M12
Слично, Dy = 0 , па развивајќи по втората колона добиваме
a11 b1 a13
0 = Dy = a21 b2 a23 = -b1M 12 + b2M 22 - b3M 32 ,
a 31 b3 a 33
па слободниот член b1 може да се изрази преку другите два слободни членови

M 22 M 32
поможени со и- , соодветно.
M 12 M12
Слично добиваме дека
M 22 M 32 M 22 M 32
a11 = a21 - a 31 и a13 = a23 - a 33 .
M12 M12 M12 M12
Да заклучиме, ако M ij ¹ 0 , тогаш i -тата равенка се добива од
останатите две, а непознатата кај коефициентот aij се зема за параметар, па
системот има бесконечно многу решенија.
б) Во случај кога сите минори од втор ред на детерминантата на системот

се 0 и сите минори од втор ред на детерминантите на непознатите на системот се
0 , системот се сведува на една равенка со три непознати, па во тој случај две од
непознатите се земаат за параметри. Значи, во овој случај системот има
бесконечно решенија.
в) Нека сите минори од втор ред на D се 0 и постои минор од втор ред на
b1 a12
некоја од Dx , Dy , Dz кој е различен од 0 . Нека минорот ¹ 0 . Бидејќи
b2 a22
минорите M 31 , M 32 и M 33 од D се еднакви на 0 , следува дека коефициентите

b1 a12
пред првите две равенки се пропорционални, но од ¹ 0 следува дека
b2 a22
слободните членови во првите две равенки не се пропорционални.
Значи, во овој случај, системот нема решение.
Да заклучиме, ако D = 0 = Dx = Dy = Dz системот или има
бесконечно решенија или нема ниедно.
Да забележиме дека кај систем од две линеарни равенки со две непознати

ако D = 0 = Dx = Dy , системот има бесконечно решенија.
Сега, ќе разгледаме систем од две линеарни равенки со три непознати,

бидејќи некои од случаите разгледани претходно се сведуваат на него.
Нека тој систем е
ï 11 12 13 1
,
í
ïïa21x + a22y + a23z = b2
î
каде што aij , i, j = 1, 2 и b1, b2 се реални броеви, а x , y, z се непознати.
При решавањето може да настанат неколку случаи:

1. Барем една од детерминантите
a11 a12 a12 a13 a11 a13
, ,
a21 a22 a22 a23 a21 a23
(детерминантите формирани од коефициентите пред непознатите) е различна од
нула.
a11 a12
Нека ¹ 0 (слично се постапува и ако некоја од останатите две
a21 a22
детерминанти е различна од нула). Тогаш почетниот систем го запишуваме во
форма еквивалентна на него
ìïa x + a y = b - a z
ï 11 12 1 13
.
í
ïïa21x + a22y = b2 - a23z
î
a11 a12
Сега е детерминанта на системот и е различна од нула, па системот се
a21 a22
решава според Крамеровите правила. За секоја вредност на z -системот има
единствено решение. Значи, z се зема за параметар, па почетниот систем има
бесконечно решенија.
a11 a12 a12 a13 a11 a13
2. Сите детерминанти , , се еднакви на нула а
a21 a22 a22 a23 a21 a23
a11 b1 a12 b1 a11 b1

барем една од , , е различна од нула. Тогаш, слично како
a21 b2 a22 b2 a21 b2
во в), системот нема решение.
a11 a12 a12 a13 a11 a13
3. Сите детерминанти , , се еднакви на нула и
a21 a22 a22 a23 a21 a23
a11 b1 a12 b1 a11 b1

сите , , се еднакви на нула. Тогаш коефициентите и
a21 b2 a22 b2 a21 b2
слободните членови на двете равенки се пропорционални (како б), па системот се
сведува на една равенка со три непознати. Во овој случај две од непознатите се
земаат за параметри, па системот има бесконечно решенија.
1.7 Хомоген систем од три линеарни равенки со три непознати
Системот
ìïa x + a y + a z = 0
ïï 11 12 13
ïa x + a y + a z = 0
í 21
ïï 22 23
ïïa 31x + a 32y + a 33z = 0
î
се нарекува хомоген систем од три линеарни равенки со три непознати.
Јасно, овој систем има секогаш барем едно решение x = y = z = 0 . Тоа
решение се нарекува тривијално.
1. Ако D ¹ 0 , тогаш тривијалното решение е единствено (следува од
Крамеровите формули).
2. Ако D = 0 , тогаш, бидејќи Dx = Dy = Dz = 0 , (затоа што имаат една
колона од нули), системот има бесконечно многу решенија. Дискусијата за тие
решенија е иста како во 1.4 случај 3, а) или б).
1. Рe{и ги slednite sistemi od dve linearni ravenki so dve nepoznati:

ìï x + y = 5 ì
ï2x + 5y = 8
a) ïí b) ï
í
ïï2x + 2y = 8 ï
ï3x + y = -1
î î
ìï3x - 2y = 7
v) ï í .
ïï6x - 4y = 14
î
Re{enie:
1 1 5 1
a) D = = 2-2 = 0 , Dx = = 10 - 8 = 2 ,
2 2 8 2
bidej}i D = 0 , a Dx ¹ 0 , sistemot nema re{enie.
b)
2 5 8 5
D= = 2 - 15 = -13 , Dx = = 8 + 5 = 13 ,
3 1 -1 1
2 8
Dy = = -2 - 24 = -26
3 -1
bidej}i D ¹ 0 sistemot ima edinstveno re{enie:
Dx 13 Dy -26
x= = = -1 , y= = =2
D -13 D -13
v)
3 -2 7 -2
D= = -12 + 12 = 0 , Dx = = -28 + 28 = 0 ,
6 -4 14 -4
3 7
Dy = = 42 - 42 = 0
6 14
D = Dx = Dy = 0 , dvete ravenki od sistemot se proporcionalni, {to
zna~i sistemot moè da se pretstavi samo so edna ravenka:
3x - 7
3x - 2y = 7 , zna~i: y =
2
Op{toto re{enie na sistemot moè da se pretstavi so parot
æ 3x - 7 ö÷
ççx , ÷÷. Sistemot ima beskone~no re{enija.
çè 2 ÷ø
ïì(k + 2)x + (k - 7)y = 7
2. Vo sistemot ravenki ï í оpredeli го k , tака што da
ïï4x - 5y = 8 + k
î
ima toj re{enie!
Re{enie:
k +2 k -7
D= = -5(k + 2) - 4(k - 7) = -5k - 10 - 4k + 28 = -9k + 18
4 -5
7 k -7
Dx = = -35 - (k - 7)(8 + k ) = -35 - 8k + 56 - k 2 + 7k = 21 - k - k 2
8 + k -5
k +2 7
Dy = = (k + 2)(8 + k ) - 28 = 8k + 16 + k 2 + 2k - 28 = 10k + k 2 - 12
4 8 +k
Za k = 2 determinantata na sistemot D = 0 , a Dx ¹ 0 , {to zna~i nema

re{enie.
Za k ¹ 2 D ¹ 0 , {to zna~i sistemot ima edinstveno re{enie.
Zna~i, odgovorot e: k ¹ 2 .
3. Vo zavisnost od parametrite a i b da se diskutira za re{enieto na

sistemot ravenki
ì
ï
ïax + y = 2 .
í
ï
ï x + 2y = b
î
a 1 2 1 a 2
Re{enie: D = = 2a - 1 , Dx = = 4 -b , Dy = = ab - 2
1 2 b 2 1 b
1
10 D ¹ 0  2a - 1 ¹ 0 a ¹ i sistemot ima edinstveno re{enie:
2
Dx 4 -b Dy ab - 2
x= = ; y= =
D 2a - 1 D 2a - 1
1
20 Za a = , b = 4  D = Dx = Dy = 0 i sistemot ima beskone~no
2
re{enija. Vo ovoj slu~aj dvete ravenki na sistemot se ednakvi i sistemot
moè da se pretstavi samo so ednata ravenka i od tamu da se izrazi ednata
promenliva preku drugata:
x + 2y = 4
x = 4 - 2y
Op{toto re{enie vo ovoj slu~aj moè da se pretstavi so parot:(4 - 2y, y ) .
1
30 Za a = i b ¹ 4 , sistemot nema re{enie, bidej}i D = 0 , a Dx ¹ 0 .
2
4. Da se re{at slednite sistemi od 3 linearni ravenki so 3 nepoznati:
ìïx + y + z = 6 ì
ï x + 2y - 4z = 1
ïï ï
ï
a)ïíx - y + 2z = 5 ï
b)í2x + y - 5z = -1
ïï ï
ï
ïïx + 2y - z = 2 ï
ï x - y - z = -2
î î
ìï x + 2y + 3z = 8 ì
ï2x + y + z = 4
ïï ï
ï
v)ïí2x + 4y + 6z = 16 ï
g)í4x + 2y + 2z = 5
ïï ï
ï
ïï3x + 6y + 9z = 24 ï
ï6x + 3y + 3z = 10
î î
ìïx + y + z = 1
ïï
d) ïí2x - 3y + 4z = 6 .
ïï
ïï3x - 2y + 5z = 5
î
Re{enie:
1 1 1
a) D = 1 -1 2 = 1+ 2 + 2 +1- 4 +1 = 3
1 2 -1
6 1 1
Dx = 5 -1 2 = 6 + 4 + 10 + 2 - 24 + 5 = 3
2 2 -1
1 6 1
Dy = 1 5 2 = -5 + 12 + 2 - 5 - 4 + 6 = 6
1 2 -1
1 1 6
Dz = 1 -1 5 = -2 + 5 + 12 + 6 - 10 - 2 = 9
1 2 2
Bidej}i D ¹ 0 sistemot ima edinstveno re{enie, koe se наоѓа со
Kramerovite formuli:
D 3 Dy 6 D 9
x = x = =1 y= = =2 z= z = =3
D 3 D 3 D 3
b)
1 2 -4
D= 2 1 -5 = -1 - 10 + 8 + 4 - 5 + 4 = 0
1 -1 - 1
1 2 -4
Dx = -1 1 -5 = -1 + 20 - 4 - 8 - 5 - 2 = 0
-2 -1 -1
1 1 -4
Dy = 2 -1 -5 = 1 - 5 + 16 - 4 - 10 + 2 = 0
1 -2 -1
1 2 1
Dz = 2 1 -1 = - 2 - 2 - 2 - 1 - 1 + 8 = 0
1 -1 -2
1 2
Minorot M 33 = = 1 - 4 = -3 ¹ 0 , {to zna~i tretata ravenka od
2 1
sistemot e linearna kombinacija od prvite dve, pa taa moè da se isfrli
od sistemot i sistemot moè da se pretstavi samo so prvite dve ravenki:
ì
ï
ïx + 2y - 4z = 1
í
ï
ï2x + y - 5z = -1
î
Ovoj sistem moè da se re{i po nepoznatite x i y , а z се зема за параматар:
ì
ï
ïx + 2y = 1 + 4z
í
ï
ï2x + y = -1 + 5z
î
1 2 1 + 4z 2
D' = = -3 Dx' = = 1 + 4z + 2 - 10z = 3 - 6z
2 1 -1 + 5z 1
1 1 + 4z
Dy' = = -1 + 5z - 2 - 8z = -3 - 3z
2 -1 + 5z
Dx'3 - 6z Dy' -3 - 3z
x= = = -1 + 2z y= = =1+z
D ' -3 D ' -3
Ako za z zadavame proizvolni vrednosti, dobivame beskone~no
re{enija za sиstemot. Op{toto re{enie moè da se pretstavi so trojkata:
(-1 + 2z , 1 + z , z ) .
v) Ovde D = Dx = Dy = Dz = 0 , i site minori od vtor red vo
determinantata na sistemot se nuli, {to zna~i levite strani na ravenkite
se so proporcionalni koeficienti, a ako se zabeleì i desnite strani na
ravenkite se proporcionalni so istite koeficienti na proporcio-
nalnost, t.e, ako ravenkite gi obeleìme so I, II, III, toga{ vaì:
II = 2 ⋅ I , III = 3 ⋅ I
Zna~i, site tri ravenki na sistemot se isti i sistemot moè da se
pretstavi so edna ravenka:
x + 2y + 3z = 8
Od ovde, ako se izrazi ednata nepoznata preku drugite dve, na
primer:
x = 8 - 2y - 3z
i za y i z ako zadavame proizvolni vrednosti, dobivame beskone~no
re{enija na siсtemot. Op{toto re{enie moè da se pretstavi so trojkata:
(8 - 2y - 3z , y, z ).
g) Ovde D = Dx = Dy = Dz = 0 , i site minori od vtor red vo
determinantata na sistemot se nuli, {to zna~i levite strani na ravenkite
se пропорционални, no desnite strani ne se, {to zna~i sistemot e
protivre~en, zna~i, nema re{enie.
1 1 1
d) D = 2 -3 4 = -15 + 12 - 4 + 9 + 8 - 10 = 0
3 -2 5
1 1 1
Dx = 6 -3 4 = -15 + 20 - 12 + 15 + 8 - 30 = -14 ¹ 0
5 -2 5
Bidej}i D = 0 a Dx ¹ 0 , sistemot nema re{enie.
5. Vo zavisnost od parametarot m diskutiraј го re{enieto na sistemot

ravenki:
ïìïx - my + z = 4
ïï
í2x + 3y - z = 3
ïï
ïï2mx - y + z = 11
î
Re{enie:
1 -m 1
D= 2 3 -1 = 3 + 2m 2 - 2 - 6m - 1 + 2m = 2m 2 - 4m = 2m(m - 2)
2m -1 1
4 -m 1
Dx = 3 3 -1 = 12 + 11m - 3 - 33 - 4 + 3m = 14m - 28 = 14(m - 2)
11 -1 1
1 4 1
Dy = 2 3 -1 = 3 - 8m + 22 - 6m + 11 - 8 = -14m + 28 = 14(2 - m )
2m 11 1
1 -m 4
Dz = 2 3 3 = 33 - 6m 2 - 8 - 24m + 3 + 22m = -6m 2 - 2m + 28 =
2m -1 11
7
-6(m - 2)(m + )
3
Diskusija:
10 za m ¹ 0 i m ¹ 2 , D ¹ 0 i sistemot ima edinstveno re{enie,
koe se nao|a so Kramerovite formuli:
Dx 14(m - 2) 7 Dy 14(2 - m ) -7
x= = = ; y= = = ;
D 2m(m - 2) m D 2m(m - 2) m
7
-6(m - 2)(m + )
Dz
z= = 3 = -3 - 7 .
D 2m(m - 2) m
20 za m = 2 , D = Dx = Dy = Dz = 0 . Minorot
-m 1 -2 1
M31 = = = -1 ¹ 0 , pa sistemot ima beskone~no re{enija.
3 -1 3 -1
Op{toto re{enie moè da se najde od prvite dve ravenki:
ìïx - 2y + z = 4
ï
í
ïï2x + 3y - z = 3
î
ì
ï
ï - 2y + z = 4 - x
í
ï
ï3y - z = 3 - 2x
î
-2 1
D' = = -1
3 -1
4-x 1
Dy' = = -4 + x - 3 + 2x = 3x - 7
3 - 2x -1
-2 4 - x
Dz' = = -6 + 4x - 12 + 3x = 7x - 18 ,
3 3 - 2x
Dy' Dz'
y= = 7 - 3x z=
= 18 - 7x
D' D'
Op{to re{enie е (x , 7 - 3x , 18 - 7x ).
30 za m = 0, D = 0, Dx ¹ 0 , pa sistemot nema re{enie.
6. Vo zavisnost od parametrite a i c diskutiraј го re{enieto na
sistemot:
ìïax + y + z = 4
ïï
ïx + cy + z = 3 .
í
ïï
ïïx + 2cy + z = 4
î
Re{enie:
a 1 1
D= 1 c 1 = ac + 1 + 2c - c - 2ac - 1 = c - ac = c(1 - a )
1 2c 1
4 1 1
Dx = 3 c 1 = 4c + 4 + 6c - 4c - 8c - 3 = -2c + 1
4 2c 1
a 4 1
Dy = 1 3 1 = 3a + 4 + 4 - 3 - 4a - 4 = 1 - a
1 4 1
a 1 4
Dz = 1 c 3 = 4ac + 3 + 8c - 4c - 6ac - 4 = -2ac + 4c - 1
1 2c 4
Diskusija:
10 za c ¹ 0 i a ¹ 1 , D ¹ 0 i sistemot ima edinstveno re{enie
1 - 2c 1-a -2ac + 4c - 1
x= ,y= иz = .
c(1 - a ) c(1 - a ) c(1 - a )
20 za c = 1 / 2 i a = 1, D = Dx = Dy = Dz = 0 sistemot ima beskone~no
re{enija. Od determinantata na sistemot postoi minor od vtor red
1 c 1 1/ 2
razli~en od nula, na pr. minorot M 13 = = = 1 / 2 i op{toto
1 2c 1 1
re{enie moè da se najde od poslednite dve ravenki na sistemot,
izrazuvaj}i gi nepoznatite x i y preku z .
1
30 za a = 1 i c ¹ , ili c = 0 sistemot nema re{enie, bidej}i D = 0 , a
2
Dx ¹ 0 .
7. Оpredeli го re{enieto na homogeniot sistem ravenki:
ïìï3x + 2y - z = 0 ì3x + 2y - z = 0
ï
ï
ïï ï
a) í2x - y + 3z = 0 b) ï
í2x - y + 3z = 0 .
ïï ï
ï
ïïx + y - z = 0 ï
ïx + 3y - 4z = 0
î î
Re{enie.
3 2 -1
a) D = 2 -1 3 = 3 + 6 - 2 - 1 - 9 + 4 = 1 ¹ 0 .
1 1 -1
Bidej}i D ¹ 0 , sistemot ima edinstveno nulto re{enie: x = y = z = 0.
3 2 -1
b) D = 2 -1 3 = 12 + 6 - 6 - 1 - 27 + 16 = 0 .
1 3 -4
Bidej}i D = 0 , sistemot ima beskone~no re{enija. Osven
trivijalnoto, nulto re{enie, ima i nenulti re{enija. Op{toto re{enie
moè da se najde na sledniot na~in: barame nenulti minor od vtor red od
3 2
determinantata na sistemot, na pr. M 33 = = -7 . Sistemot moè da
2 -1
se pretstavi samo so prvite dve ravenki (tretata ravenka e posledica od
prvite dve i taa moè da se isfrli od sistemot):
ì
ï
ï3x + 2y - z = 0 .
í
ï
ï2x - y + 3z = 0
î
Zna~i, sistemot se sveduva na dve homogeni ravenki so tri nepoznati, ~ie
re{enie se dobiva so formulite:
x = D1k, y = D2k, z = D3k
2 -1 -1 3 3 2
kade {to: D1 = = 5, D2 = = -11 , D3 = = -7 ,
-1 3 3 2 2 -1
pa sleduva: x = 5k, y = -11k, z = -7k, kade {to k e proizvolno.
8. Za koja vrednost na parametarot a sistemot ravenki
ì
ï
ï
ïy + 4z = 0
ï
ï
íax - y + z = 0
ï
ï
ï
ïa 2x + 3y + 2z = 0
ï
î
ima nenulti re{enija? Дa se najde op{toto re{enie!
0 1 4
Re{enie: D = a -1 1 = a 2 + 12a + 4a 2 - 2a = 5a 2 + 10a = 5a(a + 2) .
a2 3 2
Za sistemot da ima nenulti re{enija treba D = 5a (a + 2) = 0 , zna~i:

a = 0, ili a = -2.
Za a = 0, se dobiva sistemot:
ì
ïy + 4z = 0
ï
ï
ï- y + z = 0
í
ï
ï
ï
ï3y + 2z = 0
î
оd kade se dobiva: y = z , 5z = 0. Zna~i z = y = 0. Op{toto re{enie moè
da se pretstavi so trojkata: (x , 0, 0), kade x prima proizvolni vrednosti.
Za a = -2 se dobiva sistemot:
ì
ï y + 4z = 0
ï
ï
ï-2x - y + z = 0 .
í
ï
ï
ï
ï 4x + 3y + 2z = 0
î
1 4
Za ovoj sistem minorot M 31 = = 5 ¹ 0 , pa sistemot moè da se
-1 1
pretstavi so prvite dve ravenki (tretata e posledica od prvite dve i taa
moè da se isfrli):
ì
ï
ïy + 4z = 0 .
í
ï-
ï 2x - y + z = 0
î
Ova e homogen sistem od dve ravenki so tri nepoznati, ~ie re{enie e:
1 4 4 0 0 1
x= k = 5k, y= k = -8k, z= k = 2k ,
-1 1 1 -2 -2 -1
kade што k e proizvolno.
ì
ïb cos a + a cos b = c
ï
ï
ï
9. Даден е системот íc cos a + a cos g = b , по непознатите cos a , cos b , cos g .
ï
ï
ï
ïc cos b + b cos g = a
î
Ако a , b , g се аглите на еден триаголник и a , b , c се соодветните страни, да се
даде геометриско толкување на решението на системот!
Решение: Да ја означиме со D детерминантата на системот, а со D1 , D2 , D3 да
ги означиме споредните детерминанти што се однесуваат на непознатите cos a ,
cos b , cos g , соодветно.
Добиваме: D = -2abc , D1 = a(a 2 - c 2 - b 2 ) , D2 = b(b 2 - c 2 - a 2 ) ,
D3 = c(c 2 - a 2 - b 2 ) . Од условот имаме: a > 0, b > 0, c > 0, па
b2 + c2 - a 2 a 2 + c2 - b2 a 2 + b2 - c2
cos a = , cos b = , cos g = . Геометриски,
2bc 2ac 2ab
со овие равенства се дадени косинусните теореми за триаголник.
2. ВЕКТОРСКА АЛГЕБРА
2.1 Поим за вектор. Операции со вектори
Во овој дел ќе претпоставуваме дека читателот е запознат со поимите од

геометрија како што се: точка, права, рамнина, простор, растојание, отсечка, и
други, како и нивните меѓусебни односи. Натаму, точките ќе ги означуваме со
големите латинични букви, правите со мали букви, а рамнините со големите
букви од грчката азбука. Така, ако A е точка, а p е права и ако напишеме A Î p ,
значи, точката A припаѓа (или лежи) на правата p . Исто значење има и записот
{A} Í p (бидејќи права е множество точки).
Во математиката разликуваме два вида големини скаларни и векторски.
Скаларните големини се определени само со нивната бројна вредност и
кратко се нарекуваат скалари. Така, на пример, скаларни големини се должина
на отсечка, плоштина на триаголник, маса на некое тело, температура на вода и
друго. Овие големини се определени со број, кој го претставува односот на таа
големина со единичната мера за таа големина. Така, на пример, ако масата на
едно тело е 2kg , тогаш таа е двапати поголема од единичната мера за маса 1kg .
Скаларните големини се потполно определени со реалните броеви, па
затоа ние ќе сметаме дека скалари се реалните броеви, па и операциите со
скалари ќе ни бидат операции со реалните броеви.
Постојат големини, кои, освен со својата бројната вредност, се определе-
ни и со својот правец и со својата насока.
km
На пример, ако речеме дека ветрот дувал со брзина од 20 , со тоа само
h
сме ја кажале бројната вредност на брзината на ветерот. Не знаеме во кој правец
дувал тој или во која насока. Значи, за да се определи брзината на ветрот не е
доволна само нејзината бројна вредност. Ако речеме уште дека ветрот дувал во
правец север-југ, сме го кажале и правецот на брзината на ветрот. Останува уште
да кажеме дали дувал од југ кон север или од север кон југ. Тоа ја определува
насоката.
Големините кои се определени со својата бројна вредност, својот правец и
својата насока се нарекуваат векторски големини.
Векторски големини се и: сила, забрзување, јачина на магнетно поле и
други.
Понатаму ќе се апстрахираме од физичкото значење на конкретните
вектори, т.е. ќе ги проучуваме само нивните геометриски својства.
40
2. Векторска алгебра 41
Нека p е права во просторот. Правата p заедно со сите прави паралелни
со неа определува правец во просторот. Понатаму правецот ќе го
поистоветуваме со една од правите, кои се меѓусебно паралелни, т.е. таа права ќе
биде претставник на правецот.
Да разгледаме две полуправи кои лежат на иста права (т.е. се

подмножества од иста права). Ако
едната полуправа е подмножество од
другата, велиме дека полуправите
имаат иста насока. Во спротивно ќе
велиме дека имаат спротивна насока.
Така, на цртежот, полуправите AC и BC имаат иста насока бидејќи BC е
подмножество од AC . Полуправите BA и AC имаат спротивна насока бидејќи
ниту BA Í AC , ниту AC Í BA .
Сега да разгледаме две полуправи AB и CD , кои лежат на две
паралелени прави p и q , соодветно. Нека нивните почетни точки се A и C .
Правата AC ја дели рамнината на две полурамнини и секоја од полуправите е
подмножество од една полурамнина. Ако двете полуправи се подмножества од
иста полурамнина, тогаш велиме дека двете полуправи имаат иста насока. Во
спротивно ќе велиме дека имаат спротивна насока. Така, на цртежот,
полуправите AB и CD имаат иста насока, а AE и CD имаат спротивна. Јасно,
EA и CD имаат иста насока.
Значи насока се дефинира само ако полуправите имаат ист правец.

Вектор ќе ни претставува математички објект, кој е определен со
своите: големина, правец и насока.
Геометриски ќе го претставуваме со таканаречената насочена отсечка.
Тоа е отсечка на која едната точка се смета за почетна, а другата
за крајна. Векторот (т.е. насочената отсечка) ќе го означуваме со

AB (значи A се смета за почетна точка, а B за крајна).
Тоа ќе значи дека векторот е определен со
а) големина еднаква на должината на отсечката AB (т.е. AB ),
б) правец определен со правата AB и
в) насока од точката A кон точката B (т.е. насоката на полуправата AB ).

  
Освен со AB , векторите ќе ги означуваме и со a , b ,... , а нивните
  
големини со AB или со a , b ,... . Големината на векторот уште ќе ја нарекуваме
и модул на векторот, интензитет на векторот или должина на векторот.

 
За векторите AB и CD велиме дека имаат
1. иста големина, ако AB = CD ;
2. ист правец, ако AB и CD се паралелни прави (или AB и CD се прави,
кои се совпаѓаат);
3. иста насока, ако полуправите AB и CD имаат иста насока.
Векторот, кој има должина 0, ќе го нарекуваме нулти вектор и ќе го
 
означуваме со 0 или со AA. Ќе дефинираме дека тој нема определен правец,
ниту насока, т.е. дека има ист правец со секој вектор и иста насока со секој
вектор.
За два вектори ќе велиме дека се еднакви ако имаат иста големина, ист
правец и иста насока.
       
Така, векторите a = A1B1, b = A2B2 , c = A3B3 , d = A4B4 на следниот
цртеж се еднакви. Притоа правите p, q, r , s се паралелни и должините на отсечки-
те A1B1, A2B2 , A3B3 , A4B4 се еднакви.
Значи, ако еден вектор „паралелно се поместува во просторот“ без притоа

да ја смени својата насока и својата големина (т.е. прави транслација), тој
останува ист. Според тоа, сите насочени отсечки (т.е. вектори), кои имаат иста
големина, ист правец и иста насока ги сметаме за исти, без разлика каде се
наоѓаат во просторот. Затоа, понатаму вектор ќе ни значи еден (кој било)
претставник на таквото множество насочени отсечки. Таквиот вектор ќе го
нарекуваме слободен.
Векторите, кои имаат ист правец, ќе ги нарекуваме колинеарни.
Векторот, кој има должина 1, ќе го нарекуваме единичен вектор или
орт.
2.2. Линеарни операции со вектори
Собирање на вектори
 
Нека a и b се произволни вектори. Да го
   
доведеме почетокот на b во крајот на a , т.е. a = AB и
   
b = BC . Збир на векторите a и b се нарекува

векторот AC , т.е. векторот чиј почеток е почетокот
   
на a , а крај е крајот на b . Збирот на a и b ќе го
      
означуваме со a + b , т.е. a + b = AB + BC = AC . Ако векторите се колинеар-
ни, се постапува на ист начин за да се добие збирот.
Ќе докажеме неколку својства на збирот на вектори.
     
10. За секои вектори a и b важи a + b = b + a , т.е. важи
комутативниот закон за собирање на вектори.
       
Доказ. Нека a = AB и b = BC и a и b не се колинеарни. Збирот b + a

го добиваме кога крајот на b и

почетокот на a се совпаѓаат, т.е.
  
b + a = BD . Тогаш AB = CD и AB
и CD се паралелни, па ABCD е
 
паралелограм. Значи векторите AC и BD имаат иста големина и ист правец.
Уште полуправите AC и BD лежат во иста полурамнина определена со правата
 
AB , па векторите AC и BD имаат иста насока. Следува
     
a + b = AC = BD = b + a .
 
Ако a и b се колинеарни, постапуваме слично,
 
т.е. векторите AC и CB од првиот и од вториот цртеж
се еднакви. 
Досега опишаниот начин на собирање вектори се нарекува правило на
триаголник. Тој назив се користи и кога векторите се колинеарни.
Наместо да ги надоврземе еден на друг,

неколинеарните вектори можеме да ги донесеме во
ист почеток. Тогаш збирот на векторите има
правец и големина на дијагоналата на
паралелограмот и насока од темето кое е заеднички
почеток. Овој начин на собирање се нарекува правило на паралелограм.
        
( ) ( )
20. За секои вектори a , b и c важи a + b + c = a + b + c , т.е. важи
асоцијативниот закон за собирање на вектори.
Доказ. Нека трите вектори се надоврзани
     
еден на друг, т.е. нека a = AB , b = BC и c = CD .
     
( )
Тогаш a + b + c = AB + BD = AD и
     
( )
a + b + c = AC + CD = AD , па важи равенство.

За векторите се вели дека се компланар-
ни ако нивните правци се паралелни со иста
рамнина. Ако три вектори не се компланарни,
тогаш формираат паралелопипед (ако претпоста-
виме дека се донесени во ист почеток). Нивниот
збир е векторот со големина и правец на дијагоналата на тој паралелопипед и
почеток во заедничката почетна точка на трите вектори.
Ова правило за собирање на три вектори се нарекува правило на
паралелопипед (се добива со две примени на правилото на паралелограм).
Општо, за собирање на n (n Î  ) вектори се користи правилото на

полигон. Векторите се „надоврзуваат“ еден на друг (почетокот на следниот е во
крајот на претходниот) и нивниот збир е векторот чиј
почеток е во почетокот на првиот, а крајот е во крајот на
последниот вектор.
   
30. За секој вектор a важи a + 0 = a .
   
Доказ. Ако a = AB и 0 = BB , тогаш
     
a + 0 = AB + BB = AB = a . 
Векторот, кој има ист правец и иста големина, а


спротивна насока со векторот a ќе го нарекуваме
 
спротивен на a и ќе го означуваме со -a .
    
Така, ако a = AB , спротивен на него е BA , т.е. -a = BA .
   
40. За секој вектор a важи a + (-a ) = 0
   
Доказ. Нека a = AB , тогаш -a = BA , па
     
a + (-a ) = AB + BA = AA = 0. 
Одземање на вектори
 
Ако a и b се произволни вектори, тогаш
 
разликата a - b се дефинира со
   
( )
a - b = a + -b .
      
Јасно, ако c = a - b , тогаш a = b + c . Ако a и

b не се колинеарни, тогаш формираат паралелограм. Како што видовме, збирот
има правец и големина на едната дијагонала (онаа на која лежи заедничкиот
почеток). Сега, разликата има правец и големина на другата дијагонала и е

насочена од крајот на b .
Множење на вектор со број (скалар)
 
Нека a е вектор и l е скалар (реален број). Векторот la е вектор
определен со:

а) правец ист со правецот на a ;
 
б) la = l ⋅ a
 
в) ако l > 0 , векторите la и a маат исти насоки, а ако l < 0 ,
 
векторите la и a имаат спротивни насоки.
 
Векторот la се нарекува производ на векторот a со скаларот l .
За множењето на вектор со скалар важат следниве својства:

50. За секој вектор a и скалар l важи
       
0 ⋅ a = 0 , l ⋅ 0 = 0 , 1 ⋅ a = a , (-1)a = -a
 
Доказ. Ако l = 0 , тогаш од б) следува дека 0 ⋅ a = 0 ⋅ a = 0 . Значи,

векторот 0 ⋅ a има интензитет 0, па тој е нултиот вектор. Според тоа, докажавме
 
дека 0 ⋅ a = 0 .
  
Заради l ⋅ 0 = l ⋅ 0 = l ⋅ 0 = 0 добиваме дека и векторот l ⋅ 0 има
интензитет 0 , па е нултиот вектор.
 
Векторот 1 ⋅ a има ист правец и иста насока со a , поради 1 > 0 . За
    
големината имаме 1 ⋅ a = 1 ⋅ a = a . Според тоа, 1 ⋅ a и a се еднакви вектори.
  
Векторот (-1)a има спротивна насока со a , па значи има иста со -a .
 
Јасно, (-1)a и -a имаат иста големина и правец. 
 
a 1 a 1
Ако l ¹ 0 со ќе го означуваме векторот a . Значи, = a .
l l l l
 
a 
60. Векторот  има должина 1, ако a ¹ 0 .
a

a 1  1  1 
Доказ. Навистина,  =  a =  ⋅ a =  a = 1 . 
a a a a

Од последново својство следува дека за секој ненулти вектор a , векторот

 a 
a 0 =  е единичен вектор колинеарен со a .
a
   
70. Ако е даден вектор a ¹ 0 и единичен вектор a 0 , колинеарен со a , тогаш
    
ако a и a 0 имаат иста насока важи a = a a 0 , а ако имаат спротивна насока
  
важи a = (- a )a 0 .
    
Доказ. Нека a и a 0 имаат иста насока. Векторот a a 0 е колинеарен со a 0 ,
      
па и со a . За интензитетот важи a a 0 = a ⋅ a 0 = a ⋅ 1 = a . Добивме дека
  
векторите a a 0 и a имаат ист правец, иста насока и иста големина, па тие се
еднакви.
  
Нека a и a 0 имаат спротивна насока. Тогаш заради - a < 0 , следува
   
дека (- a )a 0 и a 0 имаат спротивна насока, па (- a )a 0 и a имаат иста насока. За
      
големината имаме (- a )a 0 = -a ⋅ a 0 = a ⋅ 1 = a . Добивме дека (- a )a 0 и a
се вектори со исти: големина, правец и насока, па тие се еднакви. 
  
80. За секои скалари l, m и вектор a важи l (ma ) = (lm)a .
Доказ. Ако l = 0 , од својството 50 следува дека
   
0 (ma ) = 0 = 0 ⋅ a = (0m)a ,
па тврдењето важи. Слично, тврдењето важи ако m = 0 . Затоа нека l ¹ 0 и
     
m ¹ 0 . Бидејќи l (ma ) = l ⋅ ma = l ( m ⋅ a ) = ( l ⋅ m ) a = lm ⋅ a = (lm)a ,
 
следува дека векторите l (ma ) и (lm)a имаат иста големина.
Од дефиницијата на множење со скалар следува дека тие два вектори
имаат ист правец.
Останува да се докаже дека имаат исти насоки.
   
Нека l > 0, m > 0 , тогаш ma и a имаат иста насока и l (ma ) и ma имаат
 
иста насока, па и l (ma ) и a имаат иста насока. Бидејќи lm > 0 следува дека
   
(lm)a и a имаат иста насока. Според тоа, l (ma ) и (lm)a имаат иста насока.
Аналогно се разгледуваат случаите l < 0, m < 0 ; l > 0, m < 0 и
l < 0, m > 0 .
 
Значи l (ma ) и (lm)a се еднакви вектори. 
Следниве две својства ќе ги наведеме без доказ:
   
90. За секои скалари l, m и вектор a важи (l + m)a = la + ma .
     
( )
100. За секој скалар l и секои вектори a и b важи l a + b = la + mb .
Да забележиме дека последниве три својства важат и за повеќе од два
скалари и вектори, т.е. тие својства важат за конечен број скалари и вектори.
 
110. Ненултите вектори a и b се колинеарни ако и само ако постои скалар
 
l ¹ 0 , така што a = lb .
 
Доказ. Нека a и b се колинеарни и нека имаат иста насока. Тогаш
  
 b   a  b
векторот a  е колинеарен со b , па и со a . Заради  > 0 следува дека a  и
b b b
  
  b   b  b 
b имаат иста насока, па и a  и a имаат иста насока. Уште a  = a  = a .
b b b

  b
Според тоа, a и a  имаат исти: големина, правец и насока, па следува
b

  b  1
a = a  . Значи, во овој случај l = a  .
b b

   ( )b
Аналогно, ако a и b имаат спротивна насока, ќе добиеме a = - a  ,
b
 1
па l = (- a )  .
b
 
Обратно, ако постои l ¹ 0 , така што a = lb , тогаш од дефиницијата на
 
множење на вектор со скалар, следува дека a и b се колинеарни. 
   1
Да забележиме дека ако a = lb и l ¹ 0 , ќе важи и b = a .
l
2.3. Линеарна зависност на вектори
 
Нека a1,..., an се n вектори, а l1,..., ln се скалари (т.е. реални броеви).
Притоа n е природен број.
  
Дефиниција. Векторот a = l1a1 + ... + lnan се нарекува линеарна
 
комбинација на векторите a1,..., an .
Притоа, реалните броеви l1,..., ln се нарекуваат коефициенти на
линеарната комбинација.
  
Уште се вели дека векторот a е разложен преку векторите a1,..., an и
скаларите l1,..., ln .
Пример 1. Нека ABCD е паралелограм и

   
нека a = AB и b = AD , тогаш:
     
c = AB = a + b = 1 ⋅ a + 1 ⋅ b .

Значи, векторот c е линеарна комбинација на
 
векторите a и b со скалари l1 = 1 и l2 = 1 .
   
Слично, и векторот d = DB е линеарна комбинација на векторите a и b , но со скалари
  
l1 = 1 и l2 = -1 , т.е. d = a - b .
 
Дефиниција. Векторите a1,..., an се нарекуваат линеарно независни ако
  
од l1a1 + ... + lnan = 0 следува l1 = ... = ln = 0 .
Со други зборови, векторите се линеарно независни ако единствена
линеарна комбинација еднаква на нултиот вектор е нултата линеарна
комбинација (т.е. онаа линеарна комбинација кога сите скалари се еднакви на 0 ).
  
Јасно, секогаш од l1 = ... = ln = 0 следува l1a1 + ... + lnan = 0 .
Дефиниција. Ако постојат скалари l1,..., ln , при што барем еден од нив е
    
различен од 0 и важи l1a1 + ... + lnan = 0 , тогаш векторите a1,..., an се
нарекуваат линеарно зависни.
Според тоа, ако векторите се линеарно зависни, секогаш барем еден од

нив може да се изрази преку останатите. Така, ако li ¹ 0 (i Î {1,..., n } ), тогаш
 l  l  l  l 
ai = - 1 a1 - ... - i -1 ai -1 - i +1 ai +1 - ... - n an .
li li li li
Важи и обратно, ако еден од векторите може да се изрази преку

останатите, тогаш векторите се линеарно зависни. Навистина, нека ai може да се
   
изрази преку a1,..., ai -1, ai +1,..., an , т.е. постојат скалари l1,..., li -1, li +1,..., ln ,
така што
    
ai = l1a1 + ... + li -1ai -1 + ai +1li +1 + ... + lnan ,
     
тогаш l1a1 + ... + li -1ai -1 + (-1)ai + ai +1li +1 + ... + lnan = 0 . Значи, постои
  
линеарна комбинација на векторите a1,..., an , која е еднаква на 0 , а барем еден од
скаларите е различен од нула (li = -1 ).
Да забележиме уште дека векторите се линеарно зависни ако не се
линеарно независни и обратно.
 
Векторите a и b од пример 1 се линеарно независни. Навистина, да
претпоставиме дека постојат реални броеви l и m , од кои барем еден е различен
    m 
од 0 , така што la + mb = 0 . Ако l ¹ 0 , тогаш b = - a , па добиваме дека a и
l
  
b се колинеарни, што не е точно. Слично, ако m ¹ 0 , добиваме дека a и b се

колинеарни. Добивме контрадикција, па единствена линеарна комбинација на a
   
и b еднаква на 0 е нултата линеарна комбинација. Следува, a и b се линеарно
независни.
         
Бидејќи c = a + b , т.е. a + b - c = 0 , следува дека векторите a , b и c се

линеарно зависни. За нив постои линеарна комбинација еднаква на 0 , која има
барем еден скалар различен од 0 (т.е. скаларите се 1,1, -1 ).
  
Слично, и векторите a , b , d од овој пример се линеарно зависни.
Ќе докажеме неколку својства поврзани со линеарна зависност на

вектори.
    
10. Ако барем еден од векторите a1,..., an е 0 , тогаш векторите a1,..., an се
линеарно зависни.
 
Доказ. Нека ai = 0 , тогаш
    
0 ⋅ a1 + ... + 0 ⋅ ai -1 + 1 ⋅ ai + 0 ⋅ ai +1 + ... + 0 ⋅ an =
     
= 0 ⋅ a1 + ... + 0 ⋅ ai -1 + 1 ⋅ 0 + 0 ⋅ ai +1 + ... + 0 ⋅ an = 0.
Добивме дека постојат реални броеви l1,..., ln од кои барем еден е различен од 0
  
(li = 1 ), така што l1a1 + ... + lnan = 0 , па векторите се линеарно зависни. 
 
20. Ако меѓу векторите a1,..., an има барем два линеарно зависни, тогаш и
 
векторите a1,..., an се линеарно зависни.
 
Доказ. Нека ai и a j се линеарно зависни и i < j . Значи, постојат реални
  
броеви li и lj од кои барем еден е различен од 0 , така што liai + lj a j = 0 .
Тогаш
    
0 ⋅ a1 + ... + 0 ⋅ ai -1 + li ⋅ ai + 0 ⋅ ai +1 + ... + 0 ⋅ a j -1 +
   
+lj ⋅ a j + 0 ⋅ a j +1 + ... + 0 ⋅ an = 0.
 
Значи, добивме дека постои линеарна комбинација на векторите a1,..., an која е

еднаква на 0 , а барем еден од скаларите е различен од 0 (овде тоа е li или lj ), па
 
a1,..., an се линеарно зависни.
 
Сосема аналогно се докажува и случајот кога меѓу a1,..., an има повеќе од
два линеарно зависни вектори. 
30. Два вектори (во рамнина или простор) се линеарно зависни ако и само
ако се колинеарни.
 
Доказ. Нека a и b се линеарно зависни. Значи, постојат скалари l и m од
  
кои барем еден е различен од 0 , така што la + mb = 0 . Нека l ¹ 0 (аналогно се
 m  
разгледува случајот кога m ¹ 0 ), тогаш a = - b , па a и b се колинеарни.
l
 
Обратно, нека a и b се колинеарни. Тогаш постои реален број k , така
      
што a = kb , па 1 ⋅ a + (-k )b = 0 . Значи, a и b се линеарно зависни. 
 
Векторите a1,..., an се нарекуваат компланарни ако правите со кои се
определени правците на векторите се паралелни со иста рамнина.
Тоа значи дека правите со кои се определени правците на векторите се
паралелни со иста рамнина. Но, бидејќи работиме со слободни вектори нив
можеме да ги доведеме во заеднички почеток и да сметаме дека векторите се
компланарни ако лежат во иста рамнина.
Јасно е дека два вектори секогаш се компланарни.
40. Три вектори во простор се линеарно зависни ако и само ако се

компланарни.
  
Доказ. Нека a , b , c се линеарно зависни. Ако барем два од нив се
колинеарни, тогаш тие два лежат на една права, па таа права и третиот вектор
лежат во иста рамнина.
Затоа, да претпоставиме дека никои два од векторите не се колинеарни.
Од линеарната зависност следува дека постојат скалари a, b, g од кои барем еден
   
е различен од 0 , така што aa + bb + gc = 0 . Да претпоставиме дека g ¹ 0
(аналогно се разгледува и ако се претпостави дека a ¹ 0 или b ¹ 0 ). Од
     a b  
aa + bb + gc = 0 следува дека c = - a - b . Значи, c е збир на векторите
g g
a b  a b 
- a и - b , па лежи во иста рамнина со нив. А бидејќи - a и - b се
g g g g
    
колинеарни со a и b , соодветно, следува дека a , b и c лежат во иста рамнина.
  
Обратно, нека a , b , c се компланарни. Прво, нека два од нив се колинеар-
 
ни. Нека се тоа a и b (слично, ако други два се колинеарни). Значи, постои
        
реален број k , така што a = kb , па 1 ⋅ a + (-k )b + 0 ⋅ c = 0 . Следува дека a , b , c
се линеарно зависни.
  
Затоа, да претпоставиме дека никои два од a , b , c не се колинаерни.
 
Сметаме дека трите вектори се со заеднички почеток во точката A . Нека c = AC

и нека ABCD е паралелограм таков што правата AB е паралелна со a и правата
  
AD е паралелна со b . Бидејќи AB е вектор колинеарен со a , следува дека
 
постои реален број k , така што AB = ka . Слично, постои реален број m , така
           
што AD = mb . Според тоа, c = ka + mb , т.е. ka + mb + (-1)c = 0 , па a , b , c се
линеарно зависни. 
Следново својство ќе го наведеме без доказ.
50. Секои четири вектори во простор се линеарно зависни. 
2.4. Проекција на вектор
Нека избереме една права p и еден


вектор e паралелен со неа таков што

e = 1 . Ваквата права со избран вектор ќе
ја наречеме оска.

Притоа, насоката на векторот e ќе
ја сметаме за позитивна насока на оската, а спротивната насока од насоката на

e − за негативна.
Проекција (ортогонална) на точката M врз правата p се нарекува
подножјето на нормалата спуштена од M кон p .
На цртежот тоа е точката M1 .

Нека AB е вектор, p е оска и нека A1 и B1 се проекциите на A и B ,
соодветно, врз p .
 
Векторот A1B1 се нарекува компонента на AB врз оската p .

Проекција на векторот AB врз оската p се нарекува:
  
A1B1 , ако A1B1 има иста насока со e и
  
- A1B1 ако A1B1 има спротивна насока со e .
 
Значи, ако A1B1 има иста насока со e (т.е. позитивна насока на оската)
 
проекцијата е ненегативниот реален број A1B1 (должината на векторот A1B1 ), а
 
ако A1B1 има спротивна насока со e (т.е. негативна насока на оската)

проекцијата е негативниот реален број - A1B1 .

На последниот цртеж проекцијата на AB врз p е негативниот реален број

- A1B1 .

Доколку AB и p се нормални, проекцијата е еднаква на 0 (т.е. A1 и B1 се
  
совпаѓаат, а ако AB е паралелен со p проекцијата е AB или - AB , во
зависност од насоката.
 
Проекцијата на векторот a врз оската p ќе ја означуваме со prpa или

pre a .
  
Проекција на векторот a врз векторот b се нарекува проекцијата на a
 
врз оската на која лежи b , на која позитивна насока е насоката на b .

Означуваме prba .
Нека A1 е проекцијата на A врз оската p и B2 е точка таква што

 
AB = A1B2 .
 
Агол меѓу векторот AB и оската p (т.е. единичниот вектор e на оската)
се нарекува помалиот од аглите што отсечката A1B2 ги зафаќа со позитивниот
дел од оската p .
 
Така, на претходниот цртеж аголот меѓу AB и p (т.е. e ) е j , а не j1.
Од дефиницијата следува дека аголот меѓу вектор и оска прима
вредности од 0 до p .
 
Ако A1B1 ( A1 и B1 се проекции на A и B врз p , соодветно) и e имаат
p
иста насока, за аголот j важи 0 £ j < , а ако имаат спротивна насока,
2
p p
< j £ p . Во случај кога A1 и B1 се совпаѓаат аголот е .
2 2
  
Агол меѓу векторите a и b се нарекува аголот меѓу a и оската

дефинирана со b .
 
Значи, под агол меѓу a и b се подразбира помалиот од аглите што ги
 
зафаќаат a и b доведени во заеднички почеток.
    
( )
Аголот меѓу a и b ќе го бележиме со  a , b , а аголот меѓу a и оската p
  
со  (a , p ) или  (a , e )
Ќе наведеме неколку својства на проекција на вектор врз оска. Притоа,

секаде ќе сметаме дека p е оска со единечен вектор e .
Важат следниве својства:
   
10. За секој вектор a и оска p важи prpa = a cos  (a , p )
  
Доказ. Нека a = AB и нека j =  (a , p ).
p
Ако 0 £ j < , тогаш имаме
2
   
prpa = A1B1 = A1B2 cos j = AB cos j ,
p
а ако < j £ p , тогаш
2
   
prpa = - A1B1 = - A1B2 cos (p - j ) = AB cos j .
p  p 
Во случај кога j = , важи AB cos = 0 = prpa . Со тоа тврдењето е
2 2
докажано. 
 
20. Нека a1,..., an се вектори и p е оска. Тогаш важи
   
prp (a1 + ... + an ) = prpa1 + ... + prpan .
 
Доказ. Прво, тврдењето ќе го докажеме за два вектори a = AB и
   
b = BC (може да претпоставиме дека крајот на a и почетокот на b се совпаѓаат,
заради тоа што работиме со слободни вектори). Притоа, нека A1, B1,C 1 се
проекции на A, B,C врз p , соодветно. Ќе ги разгледаме сите случаи што може да
 
настанат во зависност од насоката на A1B1 и B1C 1 .
 
1. A1B1 и B1C 1 имаат иста позитивна насока. Тогаш
       
( )
prp a + b = AC 1 1
, а prpa + prpb = A1B1 + B1C 1 = AC 1 1
 
2. A1B1 и B1C 1 имаат иста негативна насока. Во овој случај имаме
       
( )
prp a + b = - AC 1 1
и pr p
a + prp
b = - A B
1 1
- B C
1 1
= - AC
1 1
  

3. A1B1 има позитивна, B1C 1 − негативна насока и AC1 1
− позитивна
       
(
насока. Сега важи prp a + b = AC
1 1 )и prpa + prpb = A1B1 - B1C 1 = AC1 1
.
  

4. A1B1 има позитивна, B1C 1 − негативна насока и AC
1 1
− негативна
насока.
       

( )
Сега важи prp a + b = - AC
1 1
и prp
a + prp
b = A B
1 1
- B C
1 1
= - AC
1 1
.
 
Случајот кога A1B1 има негативна, B1C 1 позитивна насока, се разгледува како
случаите 3 и 4.
Со тоа го докажавме тврдењето за два вектори.
Сега, од тоа тврдење следува дека важи
       
( )
prp (a1 + ... + an ) = prp (a1 + ... + an -1 ) + an = prp (a1 + ... + an -1 ) + prpan .
Продолжувајќи натаму добиваме
       
( )
prp (a1 + ... + an ) = prp (a1 + ... + an -1 ) + an = prp (a1 + ... + an -1 ) + prpan =
   
( )
= prp (a1 + ... + an -2 ) + an -1 + prpan =
     
= prp (a1 + ... + an -2 ) + prpan -1 + prpan = ... = prpa1 + ... + prpan .
Со тоа твредњето е докажано. 
  
30. Ако l е реален број, a вектор и p е оска, тогаш prp (la ) = lprpa .
Доказ. Ако l = 0 , тогаш
   
la = 0 , па prp (la ) = 0 = lprpa .
 
Нека l > 0 , тогаш la и a
имаат иста насока и
 
 (la , p ) =  (a , p ) ,
па следува дека
  
prp (la ) = la cos  (la , p ) =
   .
= l a cos  (a , p ) = lprpa
 
Ако, пак, l < 0 тогаш la и a имаат спротивна насока, па ако
 
 (a , p ) = j , тогаш  (la , p ) = p - j .
Тогаш имаме
  
prp (la ) = la cos (p - j ) = l a cos (p - j ) =
   
= -l a cos (p - j ) = -l a (- cos j ) = l a cos j = lprpa . 
Од претходните две својства следува и
 
40. Нека l1,..., ln се скалари и a1,..., an се вектори. Тогаш важи
   
prp (l1a1 + ... + lnan ) = l1prpa1 + ... + ln prpan . 
2.5. Координати на точка и вектор
Координати на точка и вектор на права

Нека p е оска со единичен вектор i на која е избрана почетна точка O .
Таквата оска ќе ја наречеме координатна оска. Позитивната насока е

определена со насоката на векторот i . Точката O ќе ја неречеме координатен

почеток. Можеме да претпоставиме дека i има почеток во O (бидејќи е слободен
вектор).
Нека M е точка од правата од p .

Координата на точката M се нарекува prp OM .
   
( ) (
Бидејќи prp OM = OM cos  OM , p . Заради  OM , p = 0 или )
    
( )
 OM , p = p следува дека prpOM = OM или prp OM = - OM .

Така, ако векторот OM е позитивно насочен, координатата на M ќе биде
позитивен реален број, а ако е негативно насочен, таа ќе биде негативен реален
број. Координатата на точката O е 0 .

Координата на векторот OM колинеарен со Ox ќе ја наречеме
координатата на точката M .

Натаму, координатната оска ќе ја бележиме со Ox , а prp OM со x . Така

ќе велиме дека координатата на M на Ox е x , т.е. prp OM = x . Значи, важи
 
OM = xi .
На последниот цртеж координатата на точката A е -2 , на D е 2, затоа
   
што OA = -2i и OD = 2i .
На опишаниот начин секоја точка од правата е еднозначно определена со
својата координата.
Координати на точка и вектор во рамнина
Сега, да разгледаме една координатна оска

Ox и точка M , која не лежи на неа. Проекцијата

prOx OM се нарекува координата на точката M на

координатната оска Ox . Бележиме x = prOx OM .
Да забележиме дека сите точки од една права,

нормална на координатната оска, имаат исти
координати на неа, т.е.
  

prOx OM1 = prOx OM 2 = prOx OM 3 = ... .
Значи, определувањето на положбата на

точката не е еднозначно. Затоа, е потребна уште една
координатна оска. Најпрактично е да се земе таа
координатна оска да има координатен почеток во O
и да биде поставена под прав агол со оската Ox .
Втората координатна оска ќе ја бележиме со Oy и
насоката на неа ќе биде определена со единичниот

вектор j .
 
Бидејќи i и j не се колинеарни, следува дека се линеарно независни.
Притоа важи следново својство
10. За секоја точка M од рамнината постојат единствени реални броеви

  
x и y така што OM = xi + yj .
    

( ) (
Доказ. Претходно видовме дека OM = prOx OM i + prOy OM j , па )
 
ставаме x = prOx OM и y = prOy OM . Значи, такви броеви постојат.
Да претпоставиме дека постојат други реални броеви x1 и y1 , така што
         
OM = x1i + y1 j . Значи, xi + yj = x1i + y1 j , т.е. (x - x1 ) i + (y - y1 ) j = 0 . Но

од линеарната независност на i и j следува дека x = x1 и y = y1 . Според тоа,
 
броевите x = prOx OM и y = prOy OM се единствени. 
 
Ако a и b се реални броеви, тогаш ai + bj е еднозначно определен
вектор во рамнината.
Од последново својство следува дека секој вектор во рамнината може да
 
се разложи (т.е. е линеарна комбинација) на векторите i и j .
Според тоа, ако M е точка во рамнината, за секоја од оските можеме да
      
(
определиме prOx OM и prOy OM и важи OM = prOx OM i + prOy OM j . ) ( )
Притоа нема други броеви со такво својство. Следува дека точката M е
 
еднозначно определена со prOx OM и prOy OM .
Уште оската Ox ќе ја нарекуваме апсцисна оска, а оската Oy
− ординатна. На овој начин добиваме координатен систем во рамнина, кој се
нарекува Декартов координатен систем. Ќе го бележиме со xOy .

Реалниот број prOx OM се нарекува x -

координата на точката M , а prOy OM се нарекува
y -координата на M . Кратко ќе ги означуваме со
x и y , соодветно, а со M (x , y ) ќе означуваме дека
точката M има координати x и y .

Векторот OM се нарекува радиус-вектор
на точката M (или вектор на положбата на M ).
Да забележиме дека всушност координатите на точката M се проекции
на радиус-векторот врз Ox и Oy -оската.
Да заклучиме, на секоја точка од рамнина ù одговара единствен подреден
пар реални броеви (x , y ) . Значи, x и y се нејзините координати.

Координати на векторот OM во рамнина се нарекуваат координатите
на точката M .
  
Ако M (x , y ) и a = OM , векторот a во координатна форма го означуваме

со a = (x , y ).
   
Ако a = (x , y ), тогаш xi и yj се нарекуваат компоненти на a по Ox и
Oy , соодветно.
Притоа, да забележиме дека секој вектор од рамнината можеме да
сметаме дека има почеток во O , бидејќи работиме со слободни вектори.
Ќе ги докажеме следниве својства:
 
20. Ако a = (a1, a2 ), тогаш | a |= a12 + a22 .
 
Доказ. Нека a = OA.
    
Значи, a = OA1 + OA2 = a1i + a2 j . Заради тоа што
 
AO
1
= OA 1
= a1i = a1 и
 
A2O = OA2 = a2 j = a2 , од Питагоровата теорема
добиваме
  2 2
a = OA = a1 + a2 = a12 + a22 . 
30. Ако A (x1, y1 ) и B (x 2 , y2 ) се две точки во

рамнината, тогаш

AB = (x 2 - x1, y2 - y1 ).
     
Доказ. Бидејќи OA + AB = OB , следува дека AB = OB - OA . Од друга
страна
     
OA = x1i + y1 j и OB = x 2i + y2 j , па
    
AB = OB - OA = (x 2 - x1 ) i + (y2 - y1 ) j ,

од каде што следува AB = (x 2 - x1, y2 - y1 ). 
Координати на точка и вектор во простор
Подредена тројка од три некомпланарни вектори се нарекува триедар.

  
( )
Нека a , b , c е триедар. Подразбираме дека трите вектори имаат заеднички
почеток O .

Да ја разгледаме ротацијата на векторот a со центар во O и во рамнината
    
S формирана од a и b (секои два од векторите a , b и c формираат рамнина

поради тоа што се неколинеарни). Набљудуваме од врвот на векторот c . Нека
  
врвот на векторот a поминува пат со должина d за правците на a и b да се
поклопат, ако се движи обратно од стрелките на часовникот.
Слично, поминува пат со дожина l , во насока на стрелките на часовникот, за

 
правците на a и b да се поклопат.

Ако d < l , триедарот (a, b , c)
се нарекува десен (или со десна
  
( )
ориентација), а во спротивно, т.е. ако d > l , триедарот a , b , c се нарекува лев
(со лева ориентација).
  
( )
Така, на претходниот цртеж триедарот a , b , c е десен, затоа што d < l .
   
( )
На истиот цртеж триедарот b , a , c е лев, затоа што врвот на b го поминува
 
пократкиот пат за правците на b и a да се совпаднат, во насока на стрелките на

часовникот, гледајќи од врвот на c .
Да забележиме дека не
може да се случи l = d , затоа што
  
кои било два вектори од a , b , c не се
колинеарни. Значи може или l < d
или l > d .
  
Векторите a , b , c од десниот триедар се насочени како показалецот,
средниот прст и палецот на десната рака, соодветно, а на левиот − како на
левата.
  
( )
Да забележиме дека ако a , b , c е десен триедар, тогаш такви се и
              
( )( ) ( )( )( )
триедрите b , c , a , c , a , b , а леви се триедрите b , a , c , a , c , b , c , b , a . Исто
така, ако наместо еден вектор во триедарот се стави неговиот спротивен,
триедарот ја сменува ориентацијата. Ориентацијата се задржува ако наместо два
вектори во триедарот се стават нивните спротивни.
Слично како што во рамнина не е доволна само една координата за да се

претстави еднозначно положбата на точка, така и во простор не се доволни две
координати. На пример, секоја точка од права нормална на рамнината определе-
на со координатните оски Ox и Oy има исти x -координата и y -координата. За-
тоа, воведуваме и трета коодинатна оска. Наједноставно е таа оска да биде нор-
мална на Ox и Oy -оските и нејзиниот координатен почеток да се совпаѓа со оној
на x и y -оските. Таа оска ќе ја означуваме со Oz или само со z и ќе ја наречеме

апликантна оска. Единичниот вектор на таа оска ќе го означиме со k . Притоа,
   
( )
бираме насоката на векторот k да е таква што триедарот i , j , k да биде десен.

Значи со k е определена позитивната насока и единичната должина на z -
оската. Ваквиот координатен систем се нарекува Декартов правоаголен коор-

динатен систем во простор.
  
Да забележиме дека i , j , k се линеарно независни, бидејќи не се компла-
нарни.
Понатаму, ќе работиме со десниот триедар формиран од векторите
  
i , j , k , т.е. со десен правоаголен координатен систем.

Аналогно како во рамнина, векторот OM ќе го наречеме радиус-вектор
на точката M , а проекциите на тој радиус вектор врз Ox , Oy и Oz -оските ќе ги
наречеме x , y и z координата на M , соодветно, и ќе ги означиме со x , y и z .
 
Така, векторот a = OM може на единствен начин да се претстави како
   
a = xi + yj + zk . Со тоа еднозначно е определена и положбата на точката M во

просторот. Реалните броеви x , y, z се нарекуваат координати на векторот a .
  
Векторите xi , yj и zk (кои се проекции на векторот
    
a = OM = xi + yj + zk

врз Ox , Oy и Oz оската, соодветно) ќе ги наречеме компоненти на векторот a
по соодветната оска.
Според тоа, на секој вектор еднозначно му придружуваме тројка броеви
   
(x, y, z ) , така што a = xi + yj + zk .
Значи, ако M е точка во просторот и x , y, z се нејзините координати, ќе
      
пишуваме M (x , y, z ) . Ако, пак, a = OM е вектор и важи a = OM = xi + yj + zk ,

ќе пишуваме a = (x , y, z ) .
Нека A (a1, a2 , a 3 ),
   
( )
тогаш a1 = pria = a cos  a , i ,
   
( )
a2 = pr ja = a cos  a , j и
   
( )
a 3 = prka = a cos  a , k .
 
Според тоа, векорот a = OA е збир на векто-
  
рите OA1 , OA2 и OA3 , т.е. има правец на
дијагоналата на паралелопипедот формиран
  
од векторите OA1 , OA2 и OA3 .
Да забележиме дека
  
i = (1, 0, 0), j = (0,1, 0) и k = (0, 0,1).
Применувајќи ја Питагоровата теорема добиваме дека е точно следново
својство:
 
40. За секој вектор a = (a1, a2 , a 3 ) важи a = a12 + a22 + a 32 . 
     
( ) ( ) ( )
Нека a =  a , i , b =  a , j и g =  a , k . Значи, a, b, g се аглите што
   
a ги зафаќа со векторите i , j , k , соодветно. Со квадрирање и собирање на
равенствата
  a   a   a
( ) a
( )
cos a = cos  a , i = 1 , cos b = cos  a , j = 2
a
и cos g = cos  a , j = 3 ,
a
( )
2 2 2 2
a + a2 + a 3 a
добиваме cos2 a + cos2 b + cos2 g = 1 = = 1.
2 2
a a
Со тоа го докажавме следново својство:
      
( ) ( ) ( )
50. Ако a е вектор и a =  a , i , b =  a , j и g =  a , k , тогаш
cos2 a + cos2 b + cos2 g = 1 . 

Ќе докажеме уште неколку својства поврзани со координати на точка и
на вектор во простор.
60. Нека A (a1, a2 , a 3 ) и B (b1, b2 , b3 ) се две точки во просторот. Тогаш


AB = (b1 - a1, b2 - a2 , b3 - a 3 ).
Доказ. Заради
          
AB = OB - OA , OA = a1i + a2 j + a 3k и OB = b1i + b2 j + b3k
имаме
        
 
(
AB = OB - OA = b1i + b2 j + b3k - a1i + a2 j + a 3k =

)
= (b1 - a1 ) i + (b2 - a2 ) j + (b3 - a 3 ) k

па AB = (b1 - a1, b2 - a2 , b3 - a 3 ) . 
 
70. Два вектори a = (a1, a2 , a 3 ) и b = (b1, b2 , b3 ) се еднакви ако и само ако
a1 = b1 , a2 = b2 и a 3 = b3 .
 
Доказ. Нека a = b . Тогаш, од својствата на операцијата собирање на
вектори, следува дека
         
a1i + a2 j + a 3k = b1i + b2 j + b3k , т.е. (a1 - b1 ) i + (a2 - b2 ) j + (a 3 - b3 ) k = 0 .
  
Од линеарната независност на i , j , k следува дека
a1 - b1 = a2 - b2 = a 3 - b3 = 0 .
Обратно, ако a1 = b1 , a2 = b2 и a 3 = b3 , тогаш
       
a = a1i + a2 j + a 3k = b1i + b2 j + b3k = b . 
 
80. Два вектори a = (a1, a2 , a 3 ) и b = (b1, b2 , b3 ) се собираат (се одземаат)
ако се соберат (се одземат) нивните соодветни координати, т.е.
 
a  b = (a1  b1, a2  b2 , a 3  b3 ).
Доказ. Од
          
( ) ( )
a + b = a1i + a2 j + a 3k + b1i + b2 j + b3k = (a1 + b1 ) i + (a2 + b2 ) j + (a 3 + b3 ) k
 
следува дека a + b = (a1 + b1, a2 + b2 , a 3 + b3 ).
Слично се докажува и за одземање. 
90. Вектор се множи со скалар ако се помножат сите координати на


векторот со скаларот, т.е. la = (la1, la2 , la 3 ).

Доказ. Нека a = (a1, a2 , a 3 ) и нека l е реален број. Тогаш, од својствата
на операцијата множење на вектор со скалар, следува
         
( ) ( ) ( ) ( )
la = l a1i + a2 j + a 3k = l a1i + l a2 j + l a 3k = (la1 ) i + (la2 ) j + (la 3 ) k .

Значи la = (la1, la2 , la 3 ). 
 
100. Ненултите вектори a = (a1, a2 , a 3 ) и b = (b1, b2 , b3 ) се колинеарни ако
и само ако нивните соодветни координати се пропорционални, т.е. постои реален
број k ¹ 0 , така што a1 = kb1, a2 = kb2 и a 3 = kb3 .
 
Доказ. Нека a и b се колинеарни. Тогаш постои реален број k ¹ 0 , така
 
што a = kb . Од претходното својство добиваме дека (a1, a2 , a 3 ) = (kb1, kb2 , kb3 ), а
од својството 70 следува a1 = kb1, a2 = kb2 и a 3 = kb3 .
Обратно, ако важи a1 = kb1, a2 = kb2 и a 3 = kb3 , тогаш
(a1, a2, a3 ) = (kb1, kb2, kb3 ),
па повторно од својството 70 и претходното својство следува еднаквост на
 
векторите a и kb , т.е. тие се колинеарни. 
2.6 Скаларен производ на вектори
 
Нека a и b се два вектори.
 
Дефиниција. Скаларен производ на векторите a и b се нарекува
   
( )
реалниот број a ⋅ b ⋅ cos  a , b , т.е. производот од интензитетите на
векторите и косинусот од аголот меѓу нив.
   
( )
Скаларниот производ обично се означува со a ⋅ b , a , b или едноставно

ab . Ние ќе ја користиме последнава ознака.
    
( )
Значи, ab = a ⋅ b ⋅ cos  a , b .
Веднаш следува дека скаларниот производ на нултиот вектор со кој било
друг вектор е нула.
Својства на скаларен производ

Ќе докажеме неколку својства на скаларниот производ.
      
10. За секои вектори a и b важи ab = b prba = a prab .
Доказ. Од дефиницијата на проекција на вектор следува дека

            
( ) ( )
prba = a ⋅ cos  a , b и prab = b ⋅ cos  a , b , па важи ab = b prba = a prab .

  
20. За секој вектор a важи a = aa
   
Доказ. Бидејќи  (a , a ) = 0 и cos  (a , a ) = cos 0 = 1 следува дека
     2  
aa = a ⋅ a cos  (a , a ) = a . Бидејќи a ³ 0 за секој вектор a , следува дека
 
a = aa . 
  
30. Ненултите вектори a и b се нормални меѓу себе ако и само ако ab = 0 .
    p  
Доказ. Ако a ^ b , тогаш  a , b =( ) 2
( )
па cos  a , b = 0 . Следува

ab = 0 .
     
( )
Обратно, нека ab = 0 . Тогаш a ⋅ b ⋅ cos  a , b = 0 . Бидејќи векторите a
    
и b се ненулти, следува дека a ¹ 0 и b ¹ 0 , па мора cos  a , b = 0 . Бидејќи ( )
    p  
( ) ( )
секогаш важи 0 £  a , b £ p , следува дека  a , b = , па a ^ b . 
2
  
40. За скаларниот производ важи комутативниот закон, т.е. ab = ba , за
 
секои вектори a и b .
   
( ) ( )
Доказ. Од  a , b =  b , a и од комутативноста на множењето на
реални броеви следува
             
( ) ( )
ab = a ⋅ b ⋅ cos  a , b = a ⋅ b ⋅ cos  b , a = b ⋅ a ⋅ cos  b , a = ba .  ( )
Од претходните три својства следува дека за векторите (т.е. ортовите)
            
i , j , k важи ii = jj = kk = 1, ij = ji = ik = ki = jk = kj = 0 .
        
(
50. За секои три вектори a , b , c важи a b + c = ab + ac , т.е. важи )
дистибутивниот закон на скаларното множење во однос на собирањето на
вектори.
Доказ. Од својството 10, од својствата на проекција на вектор и од
дистрибутивноста на множење во однос на собирање на реални броеви следува
               
( ) ( ) ( )
a b + c = a pr a b + c = a pr ab + pr ac = a pr ab + a pr ac = ab + ac .
Да забележиме дека од претходното својство и од сега докажаното следува дека
          
( ) ( )
a + b c = c a + b = ca + cb = ac + bc . 
 
60. За секој реален број l и за секои вектори a и b важи
    
( )
l ab = (la )b = a lb . ( )
    
( )
Доказ. За l = 0 важи l ab = 0, (la )b = 0, a lb = 0 , па тврдењето е ( )
точно.
     
( ) ( )
Нека l > 0 . Тогаш  a , b =  la , b =  a , lb , па имаме ( )
        
( ) ( ( ))
l ab = l a ⋅ b cos  a , b = l a ⋅ b cos  la , b =( ( ))
         
( ) ( )
= l a b cos  la , b = la b cos  la , b = (la )b ( )
и
        
( ) ( ( )) (
l ab = l a ⋅ b cos  a , b = l a ⋅ b cos  a , lb = ( ))
.
        

( ) ( )
= a l b cos  a , lb = a lb cos  a , lb = a lb ( ) ( )
       
( ) ( ( ) )
Ако l < 0 , имаме  a , b = p -  la , b и  a , b = p -  a , lb , па важи ( )
        
( ) (
 
( ))

( ( ( (
l ab = l a ⋅ b cos  a , b = l a ⋅ b cos p -  la , b
 
= ))))
   
( ) (
 
( )) (
 
) ( ) 
= l a b - cos  la , b = -l a b cos  la , b = la b cos  la , b = (la )b . ( )
Слично,
        
( ) ( ( )) ( ( (
l ab = l a ⋅ b cos  a , b = l a ⋅ b cos p -  a , lb = ( ))))
        

( )(  
( )) ( ) (  
)
= a l b - cos  a , lb = a -l b cos  a , lb = a lb cos  a , lb = a lb .  ( ) ( )
Следново својство овозможува пресметување на скаларниот производ на
два вектори кога тие се дадени со своите координати.
  
70. Нека a = (a1, a2 , a 3 ) и b = (b1, b2 , b3 ). Тогаш ab = a1b1 + a2b2 + a 3b3 .
       
Доказ. Од a = a1i + a2 j + a 3k и b = b1i + b2 j + b3k и претходните
својства добиваме
      
( )(
ab = a1i + a2 j + a 3k b1i + b2 j + b3k = )
  
= (a1b1 ) ii
 + (a1b2 ) ij
 + (a b
1 3 ) ik
 +
=1 =0 =0
  
+ (a2b1 ) 
ji + (a2b2 ) 
jj + (a2b3 ) 
jk +
=0 =1 =0
  
+ (a 3b1 ) ki
 + (a 3b2 ) kj
 + (a 3
b3 ) kk
 = a1b1 + a2b2 + a 3b3 . 
=0 =0 =1
 
Ако a = (a1, a2 , a 3 ) и b = (b1, b2 , b3 ) од претходните својства следува:
 ab  
a1b1 + a2b2 + a 3b3  ab a b + a2b2 + a 3b3
1. pra b =  =
 и prb a =  = 1 1
 ;
a a12 + a22 + a 32 b b12 + b22 + b32

  ab a1b1 + a2b2 + a 3b3
( )
2. cos  a , b =   =
a ⋅b 2 2 2 2 2 2
,
a1 + a2 + a 3 ⋅ b1 + b2 + b3

т.е. скаларниот производ овозможува да се пресмета аголот меѓу векторите a и

b;
  
3. Бидејќи i = (1, 0, 0), j = (0,1, 0) и k = (0, 0,1) добиваме
  a1   a2
( )
cos a = cos  a , i = ( )
, cos b = cos  a , j = и
a12 + a22 + a 32 a12 + a22 + a 32
  a3
( )
cos g = cos  a , k = , т.е. скаларниот производ овозможува да се
a12 + a22 + a 32

пресмета аголот меѓу векторот a и координатните оски (т.е. ортовите).
    
4. Ако a ¹ 0 и b ¹ 0 важи ab = 0  a1b1 + a2b2 + a 3b3 = 0 , па добиваме
 
дека ненултите вектори a и b се нормални меѓу себе ако и само ако
a1b1 + a2b2 + a 3b3 = 0 .
2.7. Векторски производ
  
Дефиниција. Векторски производ на два вектори a и b е вектор c , кој:
   
а) има интензитет a ⋅ b sin  a , b ( )
 
б) е нормален на векторите a и b
  
(
в) има насока таква што триедарот a , b , c е десен. )
 
Обично векторскиот производ се означува со éêa , b ùú
ë û
 
или со a ´ b . Ние ќе ја користиме втората ознака.
   
Значи, векторот a ´b е нормален и на a и на b и
   
( )
триедарот a , b , a ´b е десен.
Од дефиницијата (од а) следува дека ако еден од
векторите е нултиот вектор, векторскиот производ е
нултиот вектор.
Ќе докажеме некои својства на векторскиот
производ.
Својства на векторски производ
 
10. Нека a и b се неколинеарни вектори.
 
а) Плоштината на паралелограмот конструиран над векторите a и b е
 
еднаков на интензитетот на векторскиот производ на векторите a и b .
 
б) Плоштината на триаголникот конструиран над векторите a и b е

еднаква на половина од интензитетот на векторскиот производ на векторите a

иb .
 
( )
Доказ. а) Нека a =  a , b и ABCD
 
е паралелограмот конструиран над a и b .
h
Тогаш sin a = a и плоштината на ABCD е
b
        
( )
PABCD = a ha = a ⋅ b sin a = a ⋅ b sin  a , b = a ´b .
Притоа, ha е должина на висината спуштена кон страната на паралелограмот на


која лежи a .
1
б) Следува од а) и од тоа што PDABD = PABCD . 
2
      
20. Ако a и b се ненулти вектори, тогаш a ´b = 0 ако и само ако a и b се
колинеарни.
        
( )
Доказ. Нека a ´ b = 0 . Тогаш и a ´ b = 0 , т.е. a ⋅ b sin  a , b = 0 . Од
     
( ) ( )
a ¹ 0 и b ¹ 0 следува дека мора sin  a , b = 0 . Според тоа  a , b = 0 или
 
( )
 a , b = p , па векторите се колинеарни.
   
( ) ( )
Обратно, ако векторите се колинеарни, тогаш  a , b = 0 или  a , b = p , па
 
( )
sin  a , b = 0 . Значи, нивниот векторски производ има интензитет 0 , па тој е
нултиот вектор. 
Својството 20 го дава условот за колинеарност на два вектори.
     
( )
30. За секои два вектори a и b важи a ´b = - b ´ a .
       
( )
Доказ. Векторите a ´b и - b ´ a имаат ист интензитет a ⋅ b sin  a , b ( )
 
и ист правец (нормален на двата вектори a и b ). Останува да се докаже дека
имаат иста насока.
Од дефиницијата за векторски производ следува дека триедарот
       
( )
b , a , b ´ a е десен. Оттука следува дека триедарот b , a , - b ´ a е лев, па ( ( ))
   
( (
a ,b , - b á ))
е десен. Повторно од дефиницијата на векторски производ
       
( )
следува дека триедарот a , b , a ´b е десен. Добивме дека триедрите a , b , a ´b ( )
   
( ( ))
и a , b , - b ´ a се десни. Бидејќи имаат два исти вектори на прво и на второ
место, следува дека и векторите на трето место треба да се со иста насока.
   
(
Според тоа, a ´ b и - b ´ a имаат иста насока.  )
Без доказ ќе ги наведеме следниве две својства.
 
40.
Ако l е реален број и a и b се вектори, тогаш
     
( )
l a ´b = (la ) ´b = a ´ lb . ( )
         
(
50. За секои три вектори a , b , c важи a + b ´ c = (a ´ c ) + b ´ c . ) ( )
  
60. За ортовите i , j и k важи
                 
i ´ j = k , j ´ k = i , k ´ i = j , j ´ i = -k , k ´ j = -i , i ´ k = -j .
         p
Доказ. Бидејќи i = j = k = 1 и  i , j =  j , k =  k , i = ( )
2
( ) ( )
     
следува дека сите вектори имаат интензитет 1. Од тоа што i , j , k , j , k , i и ( ) ( )
     
( )
k , i , j се десни триедри, следуваат првите три равенства. Триедрите j , i , k , ( )
              
( ) ( ) ( ) (
k , j , i и i , k , j се леви, па j , i , -k , k , j , -i и i , k , -j се десни, па ) ( )
следуваат останатите три равенства. 
      
Да забележиме дека од својството 20 следува i ´ i = j ´ j = k ´ k = 0 .
За полесно определување на векторските производи на ортовите можеме да

постапиме како на цртежот. Одејќи одлево надесно
производот на два едноподруго наредени ортови е
     
еднаков на тој по нив. Па, така, оределуваме дека i ´ j = k , j ´ k = i и
  
k ´ i = j . Ако, пак, се оди оддесно налево, производите се земаат со знак „-“.
        
Така имаме j ´ i = -k , k ´ j = -i и i ´ k = -j .
Исто така може да се постапи и на следниов начин:

Ортовите се наредени по кружница и ако се оди во насока на
стрелките на часовникот производите на два едноподруго
наредени ортови е еднаков на следниот по нив. Ако, пак, се
оди во насока спротивна од стрелките на часовникот, тогаш
производите се со знак „-“.
Со следново својство може да се определат
координатите на векторскиот производ кога векторите се дадени со своите
координати:
 
70. Нека a = (a1, a2 , a 3 ) и b = (b1, b2 , b3 ) се два вектори. Тогаш
  æç a a 3 a 3 a1 a1 a2 ö÷÷
a ´b = çç 2 , , ÷.
ççè b2 b3 b3 b1 b1 b2 ø÷÷
       
Доказ. Имамеa = a1i + a2 j + a 3k и b = b1i + b2 j + b3k , па користејќи ги
својствата на векторскиот производ добиваме
       
( ) (
a ´b = a1i + a2 j + a 3k ´ b1i + b2 j + b3k =
     
)
( ) ( )
= a1b1 i ´ i + a1b2 i ´ j + a1b3 i ´ k +

( )
    

=0 =k =- j
     
( ) ( )
a2b1 j ´ i + a2b2 j ´ j + a2b3 j ´ k +

( )
  
  
 
-
 k =
 0 =i 
( ) ( )
a 3b1 k ´ i + a 3b2 k ´ j + a 3b3 k ´ k =

( )
      
=j
 =-i  =0 
= (a2b3 - a 3b2 ) i + (a 3b1 - a1b3 ) j + (a1b2 - a2b1 ) k =
a a 3  a 3 a1  a1 a2 
= 2 i + j + k.
b2 b3 b3 b1 b1 b2
Значи, координатите на векторскиот производ може да се запишат како
детерминанти, т.е.
  æç a a 3 a 3 a1 a1 a2 ö÷÷
a ´b = çç 2 , , ÷. 
ççè b2 b3 b3 b1 b1 b2 ÷÷ø
За полесно одредување на координатите на векторскиот производ може да

ја користиме следнава „детерминанта“
  
i j k
 
a ´b = a1 a2 a 3 .
b1 b2 b3
Притоа не се работи за детерминанта чии членови се реални броеви, туку првата
редица се состои од вектори, а останататите − од броеви. Затоа, при
пресметување на детерминантата се користат операциите собирање на вектори и
множење на вектор со скалар. Правилото за пресметување останува исто како кај
детерминантите од реални броеви.
Да забележиме дека плоштината на триаголникот ABC , каде што
A(a1,a 2,a 3 ), B(b1,b2,b3 ) и C (c1,c2,c 3 ) може да ја определиме со
  

  i j k
1 1
P = AB ´ AC = b - a1 b2 - a2 b3 - a 3 .
2 2 1
c1 - a1 c2 - a2 c3 - a 3
2.8. Мешан производ на три вектори
  
Нека a , b и c се три вектори.
  
( )
Дефиниција. Бројот a ´b c се нарекува мешан производ на векторите
  
a,b и c.
Јасно, ако еден од векторите е нултиот, тогаш мешаниот производ е нула.
Ќе наведеме неколку својства на мешаниот производ.
Својства на мешан производ
     
( )
10. Нека a , b , c се три ненулти вектори. Тогаш a ´b c = 0 ако и само ако
векторите се компланарни.
     
( )
Доказ. Нека a ´b c = 0 . Тогаш a ´b и c се заемно нормални. Од друга
      
страна и a ´b е нормален на a и на b , па c е компланарен со a и со b .
     
Обратно, нека a , b , c се компланарни. Тогаш a ´b е нормален и на a и на
    
(
b . Од компланарноста следува дека е нормален и на c , па a ´b c = 0 .  )
Од претходново својство го добиваме условот за компланарност на три
вектори, кое гласи: три ненулти вектори се компланарни ако и само ако
нивниот мешан производ е еднаков на нула.
Од својствата на скаларен и на векторски производ следуваат следниве
  
својства за мешан производ на a , b , c :
  
20. За секои три вектори a , b и c важи
              
( ) ( ) (
a ´b c = b ´ c a = (c ´ a )b и a ´ b c = - b ´ a c .  ) (( ))
Заради претходното својство можеме мешаниот производ да го запишеме
     
како подредена тројка вектори, т.е. ќе ја користиме ознаката a ´b c = a , b , c . ( ) ( )
              
( ) ( ) ( ) ( )
Па важи a , b , c = b , c , a = c , a , b и a , b , c = - b , a , c . ( )
  
30. Ако l е реален број и a , b и c се три вектори, тогаш
           
( ) ( ) ( ) (
l a , b , c = la , b , c = a , lb , c = a , b , lc .  )
   
40. За секои вектори a , b , c1 и c2 важи
         
( ) ( ) (
a , b , c1 + c2 = a , b , c1 + a , b , c2 .  )
  
50. Нека a , b , c се три вектори, кои не се компланарни и нека
  
паралелопипедот конструиран над нив има волумен V . Тогаш V = a , b , c . ( )
     
( ) (
Доказ. a , b , c = a ´b c = )
        
( )
= a ´ b ⋅ c ⋅ cos  a ´ b , c = a ´ b ⋅ pra´bc
 
Поради тоа што a ´b е плоштината на паралелограмот
  
конструиран над a и b , а pra´bc е должина на висината
  
на паралелопипедот, следува дека a , b , c = V .  ( )
60. Нека V е
волуменот на тетраедарот конструиран над
   1   
некомпланарните вектори a , b , c , тогаш V =
6
a,b , c . ( )
Доказ. Следува од претходното својство и од
тоа што волуменот на тој тетраедар е шест пати
помал од тој на паралелопипедот. 
Да забележиме дека ако се компланарни
трите вектори, над нив не може да се констуира
паралелопипед или тетраедар. Во тој случај мешани-
от производ е еднаков на нула.

Следново својство овозможува пресметување на мешаниот призвод
на три вектори дадени со своите координати.
  
70. Нека a = (a1, a2 , a 3 ) , b = (b1, b2 , b3 ) и c = (c1, c2 , c3 ) . Тогаш
a1 a2 a 3
  
( )
a , b , c = b1 b2 b3 .
c1 c2 c3
      æç a a 3 a 3 a1 a1 a2 ö÷÷
( ) (
Доказ. a , b , c = a ´b c = çç 2 ) , , ÷ (c , c c ) =
ççè b2 b3 b3 b1 b1 b2 ÷÷ø 1 2 3
a2 a 3 a a a a
= c1 + c2 3 1 + c3 1 2 =
b2 b3 b3 b1 b1 b2
a1 a2 a 3
a2 a 3 a1 a 3 a1 a2
= c1 - c2 + c3 = b1 b2 b3 . 
b2 b3 b1 b3 b1 b2
c1 c2 c3
  
Сега, условот за компланарност на векторите a , b , c можеме да го запи-
  
шеме вака: векторите a = (a1, a2 , a 3 ) , b = (b1, b2 , b3 ) и c = (c1, c2 , c3 ) се компла-
нарни ако и само ако
a1 a2 a 3
b1 b2 b3 = 0 .
c1 c2 c3
Волуменот V на паралелопипедот конструиран над векторите
  
a = (a1, a2 , a 3 ) , b = (b1, b2 , b3 ) и c = (c1, c2 , c3 ) (коишто не се компланарни) се
пресметува со
a1 a2 a 3
  
(
V = a,b , c = ) b1 b2 b3 ,
c1 c2 c3
а волуменот V1 на тетраедарот
конструиран над нив со
a1 a2 a 3
1    1
V1 =
6
( )
a,b ,c =
6
b1 b2 b3 .
c1 c2 c3
 
1. Vo pravilen {estagolnik ABCDEF se poznati : AB = p i
   
BC = q . Da se izrazat vo zavisnost od p i q vektorite:
      
CD, DE , EF , FA, AC , AD i AE !
Re{enie:
    

CD = CO + OD = -p + q
 
DE = -p
 
EF = -q
     
FA = -CD = -(q - p ) = p - q
  
AC = p + q
 
AD = 2q
    
AE = AD + DE = 2q - p
2. Da se ispita dali se linearno zavisni ili linearno nezavisni

slednive vektori:
              
a1 = 2p + 3q + r , a2 = p + q + 3r i a 3 = p + 2q - 2r , kade {to p, q i r se
tri nekomplanarni vektori!
Re{enie:
           
xa1 + ya2 + za 3 = x (2p + 3q + r ) + y(p + q + 3r ) + z ( p + 2q - 2r ) =
        
2xp + 3xq + xr +yp + yq + 3yr + zp + 2zq - 2zr =
  
p(2x + y + z ) + q (3x + y + 2z ) + r (x + 3y - 2z ) = 0
  
Bidej}i p, q i r se nekomplanarni (linearno nezavisni) vektori , sledува:
ìï2x + y + z = 0
ïï
ï3x + y + 2z = 0
í
ïï
ïïx + 3y - 2z = 0
î
Дeterminantata na ovoj homogen sistem e:

2 1 1
D = 3 1 2 = -4 + 2 + 9 - 1 - 12 + 6 = 0 .
1 3 -2
Zna~i, sistemot ima i nenulto re{enie .
  
xa1 + ya2 + za 3 = 0
Bidej}i za ravenstvoto dobivme deka postojat nenulti
  
konstanti x , y i z , sledi deka vektorite a1 , a2 i a 3 se linearno zavisni
vektori.
       
3. Dadeni se vektorite a = 2p + q + r , b = 3p + 2q + r i
      
c = p + q + r , kade {to p, q i r se nekomplanarni vektori. Da se razloì
      
vektorot s = 2p - q - r po vektorite a , b i c !
   
Re{enie: s = xa + yb + zc
           
2p - q - r = x ( 2p + q + r ) + y(3p + 2q + r ) + z (p + q + r )
  
ili: p(2 - 2x - 3y - z ) + q (-1 - x - 2y - z ) + r (-1 - x - y - z ) = 0
  
Bidej}i p, q i r se nekomplanarni vektori (linearno nezavisni), toga{:
ìï2 - 2x - 3y - z = 0
ïï
ï-1 - x - 2y - z = 0 ,
í
ïï
ïï-1 - x - y - z = 0
î
ì
ï-2x - 3y - z = -2 ì
ï2x + 3y + z = 2
ï
ï ï
ï
оdnosno: ï - x - 2y - z = 1 ï
ili: í x + 2y + z = - 1 .
í
ï
ï ï
ï
ï
ï - x - y - z = 1 ï
ï x + y + z =-1
î î
2 3 1
Determinantata na ovoj sistem e D = 1 2 1 = 1 .
1 1 1
2 3 1 2 2 1 2 3 2
Dx = -1 2 1 = 3 Dy = 1 -1 1 = 0 Dz = 1 2 -1 = -4
-1 1 1 1 -1 1 1 1 -1
Dx 3 Dy 0 Dz -4
Zna~i: x = = = 3, y= = = 0, z= = = -4 .
D 1 D 1 D 1
  
Se dobiva deka s = 3a - 4c .
4. Vo paralelogramot ABCD na stranata AD избрана е to~kata L ,

 1 
така што AL = AD , na dijagonalata AC izbrana e to~kаta M , taka {to
5
 1 
AM = AC , na stranata BC izbrana e
4
 2 
to~kata N , така што BN = BC . Da se
5
dokaè deka to~kite L, M i N leàt na
ista prava!
Re{enie: Ako L, M i N leàt na ista
   
prava, toga{ vektorite LM i MN se kolinearni, toga{ LM = lMN .
 
Vaì i obratnoto: ako LM = lMN , toga{ to~kite L, M i N leàt na ista
 
prava. ]e pokaème deka LM = lMN
    1  1  1 
LM = LA + AM = -AL + AC = - AD + AC =
4 5 4
1  1 
  1 
 1  1  1  1 
= - BC + (AB + BC ) = AB + BC - BC = AB + BC .
5 4 4 4 5 4 20
      2  1   2 
MN = MA + AB + BN = -AM + AB + BC = - AC + AB + BC =
5 4 5
1    2 
= - (AB + BC ) + AB + BC =
4 5
1  1   2  3  3 
- AB - BC + AB + BC = AB + BC .
4 4 5 4 20
 1  1  
 3  3 
Zna~i: LM = AB + BC , a MN = AB + BC , {to zna~i
4 20 4 20
   1  
MN = 3 LM , ili LM = MN . Zna~i, dokaàvme deka vektorite LM i
3

MN se kolinearni, {to zna~i deka to~kite L, M i N leàt na ista
prava.
      
5. Vo triagolnikot ABC , AB = 2a - 6b , BC = a + 7b , kade што a

i b se zaemno normalni ortovi. Da se odredat dolìnite na stranite na
triagolnikot ABC i negovite agli!
Re{enie:
     
AB = 2a - 6b , BC = a + 7b
        
AC = AB + BC = 2a - 6b + a + 7b = 3a + b
      
Bidej}i a ^ b sledува ab = 0 i bidej}i a = b = 1 , a 2 = b 2 = 1 ,
za dolìnite na stranite na triagolnikot se dobiva:
     
AB = (2a - 6b )2 = 4a 2 - 24ab + 36b 2 = 4 + 36 = 40
     
BC = (a + 7b )2 = a 2 + 14ab + 49b 2 = 1 + 49 = 50
     
AC = (3a + b )2 = 9a 2 + 6ab + b 2 = 9 + 1 = 10 .
Aglite na triagolnikot gi nao|ame so pomo{ na skalaren proizvod:

     
  AB AC    
(2a - 6b )(3a + b ) 6a 2 - 18ba + 2ab - 6b 2
cos (AB, AC ) =   = = =0
AB AC 40 10 20
   
Bidej}i cos (AB, AC ) = 0 , sleduva deka AB ^ AC , odnosno agolot kaj
p
temeto A, A = .
2
    
  AB BC 
(2a - 6b )(a + 7b )
cos (AB, BC ) =   = =
AB BC 40 50
   
2a 2 - 6ba + 14ab - 42b 2 -40 2
= = =- .
20 5 20 5 5
  2   æ 2 ö÷
Bidej}i cos (AB, BC ) = - , sleduva (AB, BC ) = arccos ççç- ÷÷ , agolot
5 çè 5 ø÷
æ -2 ö
kaj temeto B }e bide B = p - arccos ççç ÷÷÷.
çè 5 ÷ø
Agolot kaj temeto C }e bide:
p æ æ -2 öö÷ æ -2 ö p
C = p - A - B = p - - çççp - arccos ççç ÷÷÷÷÷ = arccos ççç ÷÷÷ - .
2 çè çè 5 ÷ø÷÷ø çè 5 ÷ø 2
       
6. Dadeni se vektorite: m = 2a + b - c i n = -3a + b - c , kade што
     p
a , b i c se edini~ni vektori koi obrazuvaat agli: (a , b ) = ,
6
  5p   p
(b , c ) = i (a , c ) = . Da se presmetaat dolìnite na dijagonalite na
6 6
paralelogramot konstruiran nad tie vektori!
Re{enie:
        
d2 = m + n = 2a + b - c - 3a + b - c =
  
-a + 2b - 2c
         
d1 = m - n = 2a + b - c + 3a - b + c = 5a
Dolìnite na dijagonalite }e bidat:
    
(-a + 2b - 2c)   
2
d2 = = a 2 + 4b 2 + 4c 2 - 4ab + 4ac - 8bc =
æpö æpö æ 5p ö æ ö
ç - 3 ÷÷
= 1 + 4 + 4 - 4 cos ççç ÷÷÷ + 4 cos ççç ÷÷÷ - 8 cos ççç ÷÷÷ = 9 - 8 çç ÷÷ = 9 + 4 3
è6ø è6ø è6ø è 2 ø
  2 
d1 = (5a ) = 25a 2 = 25 = 5 .
     

7. Dadeni se dolìnite na vektorite a = BC , b = CA i c = BA .
Da se najde dolìnata na teì{nata linija na triagolnikot ABC ,
spu{tena od temeto B !
Re{enie:
      2
a +b = c (a + b )2 = c 2 = c
   2
a 2 + 2ab + b 2 = c
2   2 2 2
 c -b 2 -a2 c -b -a
ab = =
2 2

  b
t =a +
2
Za dolìnata na teì{nata linija izrazena samo preku dolìnite na

stranite na triagolnikot, se dobiva:
  2 2 2 2
 æ  b ö÷2    b2  c - b - a b
ç
t = çça + ÷÷ = a + ab +
2 2
= a + +
çè 2 ÷ø 4 2 4
8. Да се провери дали точките A(1,1,1) , B(0, 2, 2), C (2, 3,1), D(2, 8, 0) се

компланарни!
Решение:
I начин :

AB = (-1,1,1)

AC = (1, 2, 0)

AD = (1, 7, -1) .
Ако точките A , B , C , D се компланарни, тогаш волуменот на паралелопипедот,
  
кој го образуваат векторите AB , AC , AD треба да биде нула. Но,
   -1 1 1

V = (AB, AC ,AD ) = 1 2 0 = 2 + 7 -2 +1 = 8 ¹ 0
1 7 -1
Значи, точките A , B , C , D не се компланарни.
II начин:
  
Ако точките A , B , C , D се компланарни, тогаш векторите AB ,AC ,AD ќе бидат
линеарно зависни.
   
aAB + b AC + g AD = 0
a(-1,1,1) + b(1, 2, 0) + g(1, 7, -1) = (0, 0, 0)
(-a + b + g, a + 2b + 7 g, a - g ) = (0, 0, 0)
ì
ï -a + b + g = 0
ï
ï
ïa + 2b + 7 g = 0
í
ï
ï
ï
ï a-g = 0
î
Имајќи предвид дека главната детерминанта на системот е различна од 0 , се
  
добива дека a = 0 , b = 0 , g = 0 , што значи дека векторите AB ,AC ,AD се
  
линеарно независни, односно AB ,AC ,AD не се компланарни, т.е. A , B , C , D
не лежат во иста рамнина.
     
9. Најди го векторот a за кој важи (aa )a = 5i + 6 j - 3k !

Решение: Нека векторот a = (a1, a2 , a 3 )е векторот кој се бара. Тогаш
((a1, a2, a3 )(a1, a2, a3 ))(a1, a2, a3 ) = (a12 + a22 + a32 ) ⋅ (a1, a2, a3 ) =
( )
= (a12 + a22 + a 32 )a1,(a12 + a22 + a 32 )a2 ,(a12 + a22 + a 32 )a 3 = (5, 6, - 3)
Па, од овде го имаме следниот систем равенки
ì
ï (a12 + a22 + a 32 )a1 = 5
ï
ï
ï
ï 2 2 2
í (a1 + a2 + a 3 )a2 = 6
ï
ï
ï
ï(a 2 + a22 + a 32 )a 3 = - 3
ï
î 1
a1 5
Ако ги поделиме првата и втората равенка, ќе добиеме = , а ако ги поделиме
a2 6
a2 6
втората и третата равенка, ќе добиеме = . Уште, ако ги поделиме првата
a3 - 3
a1 5
и третата равенка, ќе добиеме = . Значи a1 : a2 : a 3 = 5 : 6 : (- 3 ) .
a3 - 3
Можеме да ставиме a1 = 5k , a2 = 6k , a 3 = - 3k . Ако ги замениме во првата
равенка, добиваме:
(25k 2 + 36k 2 + 3k 2 )5k = 5
64k 3 = 1
1
k=
4
5 6 3  æç 5 6 3 ö÷÷
Значи, a1 = , a = , a3 = - т.е. a = çç , , - ÷.
4 2 4 4 ççè 4 4 4 ÷÷ø
   
10. Да се пресмета скаларниот производ на векторите a = i + 2 j + 3k ,
      
b = 3i + 4 j . Најди го аголот меѓу векторите a , b ! Дали векторите a и b се
линеарно независни?
      
Решение: Имаме a = i + 2 j + 3k = (1, 2, 3) и b = 3i + 4 j = (3, 4, 0) . Тогаш

скаларниот производ на векторите е ab = (1, 2, 3)(3, 4, 0) = 3 + 8 + 0 = 11.
Модулите на векторите се
   
a = aa = 12 + 22 + 32 = 14 , b = bb = 32 + 42 + 02 = 25 = 5 .

    ab 11 
Аголот меѓу векторите a и b е cos (a , b ) =   = . Ако векторите a и
a ⋅b 5 14

b се линеарно зависни, тогаш тие лежат на една права, па тоа значи дека аголот
меѓу нив ќе биде или 0° или 180°. Но, овде очигледно е дека аголот меѓу
векторите е различен од 0° или 180°, па јасно векторите се линеарно независни,
но тоа се гледа и од координатите на двата вектори (ако се колинеарни, тогаш
нивните координати ќе бидат пропорционални, што во случајот не важи).
11. Да се докаже косинусната теорема користејќи

скаларен производ на вектори!
     
Решение: Да означиме a = BC , b = AC , c = AB . Тогаш е
  
a = b - c . Следува должината на страната CB е
2       2 2  2 2    
a = aa = (b - c )2 = bb - 2bc + cc = b + c - 2bc = b + c - 2 b c cos (b , c )
.
 
Од овде, a 2 = b 2 + c 2 - 2bc cos (b , c ) . Аналогно се докажува дека
   
b 2 = a 2 + c 2 - 2ac cos (a , c ) и c 2 = a 2 + b 2 - 2ab cos (a , b ).
Да забележиме дека Питагоровата теорема е специјален случај на косинусната
   
теорема, бидејќи (a , b ) = 90 , т.е. cos (a , b ) = 1 , па c 2 = a 2 + b 2 .
12. Да се докаже Талесовата теорема!

(Талесова теорема: Секој периферен агол на дијамета-
рот во кружницата е прав агол. )
Решение: За да ја докажеме Талесовата теорема
 
доволно е да докажеме дека CA ^ CB , каде што C е
произволна точка од кружницата. Од цртежот имаме
  
дека CA = CO + OA и
      
CB = CO + OB = CO - OA , (од OB = -OA ).
Тогаш имаме
     
CACB = (CO + OA)(CO - OA) =
 2  2  2  2
= CO - OA = CO - OA = r 2 - r 2 = 0.
 
Следува дека cos (CA,CB ) = 0 , т.е. (CA,CB ) = 90 .
13. Докажи ги Евклидовите теореми! (Во правоаголен триаголник важи

h = p ⋅ q , a 2 = p ⋅ c ,b 2 = q ⋅ c )
2
   
Решение: Јасно е дека CA ^ CB , па CA ⋅ CB = 0 , од
     
цртежот CA = CC ¢ + C ¢A , CB = CC ' + C ' B .
Тогаш:
     
CACB = (CC ¢ + C ¢A)(CC ¢ + C ¢B ) =
 2      
= CC ¢ + C ¢ACC ¢ + CC ¢C ¢B + C ¢AC ¢B =
 2    
= CC ¢ + C ¢A ⋅ C ¢B cos (C ¢A,C ¢B ) = h 2 - pq = 0 . Оттука, h 2 = pq . Понатаму,
a 2 = h 2 + p 2 = pq + p 2 = p(p + q ) = p ⋅ c . Аналогно се добива b 2 = q ⋅ c .
14. Даден е правилен шестаголник со центар S (-1, 2) . Едно теме на

шестаголникот е A(1, 4) . Да се најдат координатите на темето B !
Решение: Нека B(x , y ) е бараното теме. Тогаш
 
SA = (2, 2) и SB = (x + 1, y - 2). Бидејќи
карактеристичниот триаголник во правилен
шестаголник е рамностран триаголник, имаме
 2  2    
SA = SB , односно SASA = SBSB . Од овде ја
имаме равенката
8 = (x + 1)2 + (y - 2)2 (*) .
 
Од триаголникот SAB имаме (SA, SB ) = 60 , па
 
  1 SASB 2(x + 1) + 2(y - 2) 2x + 2y - 2
cos (SA, SB ) = =   = =
2 SA SB 2
8 ⋅ (x + 1) + (y - 2) 2 8
Притоа ја искористивме равенката (*). Од последната равенка добиваме дека
x + y = 3 , па со замена во (*) ја добиваме квадратната равенка
(x + 1)2 + (1 - x )2 = 8 , чии решенија се x1 = 3 и x2 = - 3 . Па ,
B1( 3, 3 - 3) и B2 (- 3, 3 + 3) се бараните вредности за темето B , што се

согласува и со геометриската интерпретација на проблемот.

15. Нека е даден векторот a кој лежи во xOz и со z -оската зафаќа агол од

45 и векторот b , кој лежи во yOz и зафаќа агол од 45 со z - оската. Да се најде
 
аголот меѓу векторите a и b !
 
Решение: Од условот на задачата a = (a1, 0, a 3 ) и b = (0, b2 , b3 )и уште
 
  2 ak a3   2 bk b3
cos (a , k ) = =   = , cos (b , k ) = =   = ,
2 a k a12 + a 32 2 b k b22 + b32

каде што k = (0, 0,1) . Со квадрирање и средување на последните две равенки
добиваме a 32 = a12 и b32 = b22 . Па,
  (a1, 0, a 3 ) ⋅ (0, b2 , b3 ) a 3b3 1
cos (a , b ) = = = .
a12 + a 32 ⋅ b22 + b32 2a 32 ⋅ 2b32 2
 
Јасно, (a , b ) = 60 .
16. Да се најде точка M , која лежи на x -оската и од координатниот

почеток е оддалечена исто како што е одалечена од точката N (18, -6, 0)!
Решение: Бидејќи точката M лежи на x -оската, M (x1, 0, 0), а од тоа што е
еднакво оддалечена од координатниот почеток и од точката N (18, -6, 0) , ја
имаме равенката (x1 - 18)2 + 62 = x12 , чие решение x1 = 10 . Значи, бараната

точка е M (10, 0, 0) .
  
17. Да се пресмета векторскиот производ на векторите a = 2 j + k и
     
b = 3i + 2 j + 4k ! Дали векторите a и b се линеарно независни? Потоа да се
   
пресмета волуменот на паралелопипедот формиран од векторите a , b и a ´b !
 
Решение: Векторскиот производ на векторите a = (0, 2,1) и b = (3, 2, 4) е :
  æç 2 1 1 0 0 2 ö÷÷  
a ´b = çç , , ÷÷ = (6, 3, -6) . Векторите a и b се линеарно
ççè 2 4 4 3 3 2 ÷ø
независни, затоа што ако претпоставиме спротивно дека постои реален број l ,
 
таков што a = lb ќе
ì
ï3l = 0
ï
ï
ï
добиеме систем í2l = 2 , кој е противречен. Волуменот на паралелопипедот
ï
ï
ï
ï 4l = 1
î
   
образуван од векторите a , b и a ´ b е
0 2 1
V = 3 2 4 = 81 .
6 3 -6
18. Da se opredeli plo{tinata na paralelogramot zadaden so

dijagonalite
          p
d1 = 2b + a , d2 = -3b + a , ako a = 3, b = 2 i (a , b ) = .
3
 
Re{enie: Koga paralelogramot e zadaden so dijagonalite d1 i d2 , toga{
 
d1 ´ d2
plo{tinata na paralelogramot se presmetuva so formulata P = .
2
Ovaa formula lesno se izveduva od vrskite me|u stranite i dijagonalite
vo paralelogram:
 
Ako stranite na paralelogramot se zadadeni so vektorite x i y , toga{
vaàt relaciite:
  
x + y = d1
  
x - y = d2
 
 d1 + d2
Ako gi sobereme ovie dve ravenki, se dobiva a ako gi x = ,
2
 
 d1 - d2  
одземеме, se dobiva y = . Bidej}i P = x ´ y , za plo{tinata na
2
paralelogramot izrazena preku dijagonalite se dobiva:
   
  æd + d ö÷ æd - d ö÷ 1    
çç 1 ç
P = x ý = ç 2÷ ç 1
÷´ç
÷
ççè 2 ÷ø ççè 2 ÷ø
2÷
÷=
÷ 4
( ) (
d1 + d2 ´ d1 - d2 = )
1        
=
4
( ) ( ) ( ) (
d1 ´ d1 + d2 ´ d1 - d1 ´ d2 - d2 ´ d2 = )
1     1   1  
( ) ( ) (
= - d1 ´ d2 - d1 ´ d2 = -2 d1 ´ d2 = d1 ´ d2 .
4 4 2
)
Ako zamenime, za vrednosta na plo{tinata se dobiva:
 
d1 ´ d2 1    
P=
2
=
2
( ) (
2b + a ´ -3b + a = )
1         1    
( ) ( ) ( )
= -6 b ´b - 3 a ´b + 2 b ´ a + (a ´ a ) = -3 a ´b - 2 a ´b =
2 2
( ) ( )
1   5   5     5 æpö 3
= -5a ´ b = a ´ b = a b sin (a , b ) = ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅ sin ççç ÷÷÷ = 15 ⋅ .
2 2 2 2 è 3 ø÷ 2
19. Da se najde plo{tinata na triagolnikot i

dolìnite na negovite strani, ako dve negovi strani se
     
opredeleni so vektorite x = a - 2b , y = 3a + 2b i ako
    p
a = b = 2 i (a , b ) = .
4
Re{enie: Plo{tinata na triagolnikot }e bide:
1   1    
(
P = x ´ y = a - 2b ´ 3a + 2b =
2 2
) ( )
1         1    
2
( ) ( ) ( )
3 (a ´ a ) - 6 b ´ a + 2 a ´b - 4 b ´b = 6 a ´b + 2 a ´b =
2
( ) ( )
1         æpö 2
8a ´ b = 4 a ´ b = 4 ⋅ a b sin (a , b ) = 4 ⋅2 ⋅ 2 sin ççç ÷÷÷ = 16 ⋅ = 8 2.
2 è 4 ø÷ 2
Dolìnite na stranite se:
      2     2
x = (a - 2b )2 = a 2 - 4ab + 4b 2 = a - 4 a b cos (a , b ) + 4 b =
æpö 2
= 4 - 4 ⋅ 2 ⋅ 2 cos çç ÷÷÷ + 4 ⋅ 4 = 4 - 16 ⋅ + 16 = 20 - 8 2 = 2 5 - 2 2
çè 4 ÷ø 2
      2     2
y = (3a + 2b )2 = 9a 2 + 12ab + 4b 2 = 9 a + 12 a b cos (a , b ) + 4 b =
æp ö
= 9 ⋅ 4 + 12 ⋅ 2 ⋅ 2 cos ççç ÷÷÷ + 4 ⋅ 4 = 2 13 + 6 2
è 4 ÷ø

Tretata strana zadadena so vektorot z }e bide:
        
z = x - y = a - 2b - 3a - 2b = -2a - 4b
      2     2
z = (-2a - 4b )2 = 4a 2 + 16ab + 16b 2 = 4 a + 16 a b cos (a , b ) + 16 b =
æpö 2
= 4 ⋅ 4 + 16 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ cos ççç ÷÷÷ + 16 ⋅ 4 = 16 + 64 ⋅ + 64 =
è 4 ø÷ 2
= 80 + 32 2 = 4 5 + 2 2.
20. Dadeni se tri posledovatelni temiwa na paralelogramot:

A (1, -2, 3), B (3, 2,1), C (6, 4, 4) .
Da se opredeli ~etvrtoto teme
D (x , y, z ), plo{tinata na
paralelogramot i negovite dve visini!
Re{enie: Temeto D }e go opredelime
od relacijata:
   

AB = DC ili BC = AD .
 
Od AB = DC se dobiva:
 
AB = (3 - 1, 2 + 2,1 - 3) = (2, 4, -2) = DC = = (6 - x , 4 - y, 4 - z )
Zna~i: 6 - x = 2, 4 - y = 4, 4 - z = - 2
Koordinatite na D }e bidat: x = 4, y = 0, z = 6 .
Plo{tinata na paralelogramot }e bide:
  
  i j k
  
P = AB ´ AD = (2, 4, -2) ´ (3, 2, 3) = 2 4 -2 = 16i - 12 j - 8k =
3 2 3
= 162 + (-12)2 + (-8)2 = 256 + 144 + 64 = 464
Dolìnata na ednata visina h1 spu{tena od temeto D na stranata AB se

dobiva od formulata h1 ⋅ AB = P , od kade што:
P 464 464 464 58

h1 =  = = = =
AB 22 + 42 + (-2)2 4 + 16 + 4 24 3
Sli~no, dolìnata na drugata visina h2 se dobiva od formulata


h2 AD = P :
P 464 464 464 232

h2 =  = = = = .
AD 32 + 22 + 32 9+4+9 22 11
21. Da se pokaè deka за векторите

  
a = (2, 0,1) , b = (1, -1, 0), c = (1,1,1) важи
      
a ´ (b ´ c ) = (ac )b - (ab )c ,
    
a potoa da se razloì vektorot a ´ (b ´ c ) preku vektorite b i c !
  
i j k
    
Re{enie: b ´ c = 1 -1 0 = -i - j + 2k = (-1, -1, 2)
1 1 1
  
i j k
     
a ´ (b ´ c ) = 2 0 1 = i - 5 j - 2k = (1, -5, -2)
-1 -1 2
  
 
(ac )b - (ab )c =
( ) ( )
= (2, 0,1)(1,1,1) (1, -1, 0) - (2, 0,1)(1, -1, 0) (1,1,1) = (2 + 1)(1, -1, 0) - 2 (1,1,1) =
= (3, -3, 0) - (2, 2, 2) = (1, -5, -2)

      
Zna~i, navistina a ´ (b ´ c ) = (ac )b - (ab )c .
  
Sega da go razloìme vektorot a ´ (b ´ c ) = (1, -5, -2) preku vektorite
 
b = (1, -1, 0) i c = (1,1,1) :
(1, -5, -2) = x (1, -1, 0) + y (1,1,1)

1 =x + y
-5 = -x + y x = 5-2 = 3
y = -2
Zna~i (1, -5, -2) = 3 (1, -1, 0)-2 (1,1,1) .
22. Da se presmeta visinata na paralelopipedot konstruiran nad

vektorite:
           
a = 3i + 2 j - 5k ; b = i - j + 4k ; c = i - 3 j + k ako za osnova e zemen
 
paralelogramot konstruiran nad vektorite a i b !
Re{enie: Volumen na paralelopiped se presmetuva so formulata
V = BH , kade што B e plo{tinata na osnovata , a H e visinata na
paralelopipedot, zna~i:
V
H =
B
Volumenot na paralelopipedot }e go najdeme so me{aniot proizvod:
3 2 -5
  
( )
V = a , b , c = 1 -1 4 = -3 + 8 + 15 - 5 + 36 - 2 = 49 = 49
1 -3 1
Osnovata B ja presmetuvame so vektorskiot proizvod:
  
i j k
    
B = a ´ b = 3 2 -5 = 3i - 17 j - 5k = 32 + (-17)2 + (-5)2 =
1 -1 4
= 9 + 289 + 25 = 323
V 49
Za visinata H dobivame: H = = .
B 323
23. Da se najde volumenot na paralelopipedot ~ii rabovi se

           
vektorite m = a +b +c , n = a +b -c i p = a -b + c ako
  
a , b , c obrazuvaat desen triedar i ako volumenot na paralelopipedot
konstruiran nad niv e 1 / 4 .
Re{enie:
        
     
(( ) (
V = (m, n, p ) = (m ´ n ) p = a + b + c ´ a + b - c a - b + c = ))( )
             
(
= (a ´ a ) + (b ´ a ) + (c ´ a ) + (a ´b ) + (b ´b ) + (c ´b ) - (a ´ c ) -
             
)( ) (
-(b ´ c ) - (c ´ c ) a - b + c = 2(c ´ a ) - 2(b ´ c ) ⋅ a - b + c = )( )
      
(
= 2 (c ´ a - b ´ c ) ⋅ a - b + c = )
                 
= 2 (c , a , a ) - (c , a , b ) + (c , a , c ) - (b , c , a ) + (b , c , b ) - (b , c , c ) =
                  1
= 2 -(c , a , b ) - (b , c , a ) = 2 -(a , b , c ) - (a , b , c ) = 2 -2(a , b , c ) = 4 (a , b , c ) = 4 ⋅ = 1.
4
3. АНАЛИТИЧКА ГЕОМЕТРИЈА ВО ПРОСТОР
3.1. Рамнина во простор
Општ вид равенка на рамнина

Во простор нека е дадена точката M 0 (x 0, y 0, z 0 ) и векторот n = (a,b,c) .
 
Притоа, претпоставуваме дека n ¹ 0 , т.е. барем еден од броевите a,b,c е

различен од 0 . Тогаш постои единствена рамнина S , која е нормална на n и

минува низ M 0 . Притоа, радиус-векторот на точката M 0 е r0 = (x 0, y 0, z 0 ) . Нека

M (x, y, z ) е произволна точка од S и нејзиниот радиус-вектор е r = (x, y, z )
 
(цртеж). Бидејќи n е нормален на S , следува дека n е нормален на секој вектор

паралелен со S . Точките M 0 и M лежат во S , па M 0M е паралелен со S .
   
Според тоа, векторите n и M 0M се заемно нормални, па важи M 0M ⋅ n = 0 , т.е.
  
(r - r0 )⋅n = 0 . (1)
 
Значи, за секоја точка M (x, y, z ) од рамнината S важи M 0M ⋅ n = 0 , па
(1) се нарекува векторска равенка на рамнина што минува низ M 0 и е


нормална на n .
92
3. Аналитичка геометрија во простор 93
 
Бидејќи r - r0 = (x - x 0, y - y 0, z - z 0 ) равенката (1) можеме да ја
презапишеме во обликот
(x - x 0 )a + (y -y 0 )b + (z - z 0 )c = 0 , (2)
или
ax +by + cz + (-(ax 0 +by 0 + cz 0 )) = 0 .
Да означиме d = -(ax 0 +by 0 + cz 0 ) . Тогаш ја добиваме равенката

ax +by + cz + d = 0 (3)
којашто се нарекува општ вид равенка на рамнина.
Равенката (2) се нарекува скаларен вид равенка на рамнина нормална

на векторот n = (a,b,c), која минува низ точката (x 0, y 0, z 0 ).
Значи, на секоја рамнина што минува низ дадена точка е нормална на
даден вектор може да $ се придружи равенка од видот (3). Ќе го докажеме и
обратното: ако имаме равенка од типот (3) (т.е. линеарна равенка со променливи
x, y, z ) ax +by + cz + d = 0 , тогаш постои рамнина што е определена со таа
равенка. Нека M 0 (x 0, y 0, z 0 ) е произволна точка за чии координати важи
ax +by + cz + d = 0 , т.е. ax 0 +by 0 + cz 0 + d = 0 .
Со одземање на ax +by + cz + d = 0 и ax 0 +by 0 + cz 0 + d = 0 добиваме
a (x - x 0 ) +b (y - y 0 ) + c (z - z 0 ) = 0 .

Ако со n го означиме векторот (a,b,c) , тогаш добиваме дека скаларниот

производ на векторите n и (x - x 0, y - y 0, z - z 0 ) е еднаков на 0, т.е.

n ⋅(x - x 0, y - y 0, z - z 0 ) = 0 . Значи, ако M (x, y, z ) , тогаш M лежи на рамнината

што минува низ M 0 и е нормална на n .

Векторот n = (a,b,c) се нарекува нормален вектор на рамнината.
Ќе разгледаме неколку специјални случаи на положбата на рамнината (3)
во зависност од броевите a,b,c и d .
1. d = 0 . Тогаш равенката (3) го добива обликот ax +by + cz = 0 . За
x = y = z = 0 исполнета е последната равенка (т.е. (0,0,0) е нејзино решение), па
точката O (0,0,0) лежи на рамнината ax +by + cz = 0 . Значи, ако d = 0

рамнината минува низ координатниот почеток.

2. c = 0 . Тогаш нормалниот вектор n има координати (a,b,0) , па важи
  
nk = 0 . Следува n е нормален на k , т.е. е нормален на z -оската. Следува дека
рамнината ax +by + d = 0 е паралелна на z -оската.
Аналогно, ако a = 0 или b = 0 , добиваме дека рамнината е паралелна со
x -оската или y -оската, соодветно.

3. c = d = 0 . Тогаш нормалниот вектор n е нормален на z -оската и
рамнината минува низ координатниот почеток. Значи, во овој случај z -оската
лежи во рамнината ax +by = 0 .
Аналогно, ако a = d = 0 или b = d = 0 добиваме дека x -оската или y -
оската лежат во рамнината, соодветно.
 
4. b = c = 0 . Тогаш n = (a,0,0) , па е колинеарен со i , т.е. со x -оската.
Според тоа, рамнината ax + d = 0 е нормална на x -оската, т.е. е паралелна со
yOz рамнината.
Аналогно, ако a = b = 0 , рамнината е паралелна со xOy рамнината, а ако
a = c = 0 , рамнината е паралелна со рамнината xOz .
5. Ако b = c = d = 0 , тогаш рамнината минува низ координатниот почеток и
 
n = (a,0,0) е колинеарен со i . Според тоа ax = 0 е равенка на рамнината yOz .
 
Бидејќи претпоставуваме дека n ¹ 0 , мора a ¹ 0 , па ја добиваме равенката
x = 0 . Последнава равенка е равенка на рамнината yOz . Значи, секоја точка со
координати (0, y, z ) ја исполнува равенката x = 0 , т.е. лежи на рамнината yOz .
Аналогно, равенка на рамнината xOy е z = 0 , а на рамнината xOz е
y =0.
Сегментен вид равенка на рамнина
Нека рамнината ax +by + cz + d = 0 не минува низ координатниот

почеток, т.е. d ¹ 0 и нека не е паралелна со ниту една од координатните оски,
( a ) ( b ) ( c )
т.е. a ¹ 0,b ¹ 0,c ¹ 0 . Тогаш точките K -d ,0,0 , L 0, -d ,0 и M 0,0, -d лежат
на рамнината. Но, тие лежат и на x, y, z -оската, соодветно. Значи, K , L, M се

пресеци на рамнината ax +by + cz + d = 0 со оската x, y, z , соодветно. Во тој
случај, се вели дека рамнината отсекува отсечоци (сегменти) -d , -d , -d на

a b c
  
оската x, y, z , соодветно. Тоа се всушност проекциите на векторите OK ,OL,OM
на оската x, y, z , соодветно. Должините на тие сегменти се -d , -d , -d

a b c
(цртежот долу).
Сега, равенката ax +by + cz + d = 0 да ја поделиме со d , па добиваме
a x + b y + c z + 1 = 0 или x + y + z = 1 . Да означиме со A = -d , B = -d
d d d -d -d -d a b
a b c
и C = -d . Така ги добивме сегментите што рамнината ги отсекува на
c
координатните оски.
Равенката
x + y + z =1 .
A B C
се нарекува сегментен вид равенка на рамнина.
Од оваа равенка може веднаш да се видат сегментите на оските x, y, z и

тие се A, B,C , соодветно.
Ако d = 0 , тогаш рамнината минува низ координатниот почеток, па на
оските има сегменти со должина 0 . Ако, пак, некој од a,b,c е еднаков на 0 ,
тогаш рамнината не ја сече соодветната оска.
Нормален вид равенка на рамнина
Една рамнина S може да биде определена со вектор нормален на неа и

со растојанието од координатниот почеток до рамнината. Да претпоставиме дека

нормалниот вектор n 0 е единичен и растојанието од O до S е p . Притоа, јасно
   
е дека p ³ 0 . Нека a, b, g се аглите што n 0 ги зафаќа со i , j , k , соодветно и нека

p > 0 . Тогаш n 0 = (cos a,cos b,cos g) . Нека M (x, y, z ) е произволна точка од

рамнината со радиус-вектор r и нека P е подножјето на нормалата спуштена од
O кон рамнината.
Тогаш

  OM ⋅ n    
p = OP = prn OM =  0 = OM ⋅ n 0 = r ⋅ n 0 ,
0 n0
па имаме
 
r ⋅n 0 - p = 0 .
Оваа равенка се нарекува нормален вид равенка на рамнина во

векторска форма.
 
Од n 0 = (cos a,cos b,cos g) и r = (x, y, z ) ја добиваме равенката
x cos a + y cos b + z cos g - p = 0 .
Оваа равенка се нарекува нормален вид равенка на рамнина.
Да забележиме дека ако p = 0 , тогаш рамнината минува низ O , па
 
r ⋅ n 0 = 0 , па x cos a + y cos b + z cos g = 0 е нормален вид равенка на рамнина.
Нека ax +by + cz + d = 0 е општа равенка на рамнина. Оваа равенка ќе ја
доведеме во нормален вид.

Векторот n = (a,b,c) е нормален на рамнината, па векторот
 æ a b c ö÷
n 0 = çç , , ÷
çè a 2 +b 2 + c 2  a 2 +b 2 + c 2  a 2 +b 2 + c 2 ÷÷ø

е исто така нормален на рамнината. Уште векторот n 0 е единичен.
Значи, ако равенката ax +by + cz + d = 0 ја поделиме со  a 2 +b 2 + c 2

ќе добиеме
a x+ b y+ c z+ d =0 .
 a 2 +b 2 + c 2  a 2 +b 2 + c 2  a 2 +b 2 + c 2  a 2 +b 2 + c 2
Бидејќи
cos a = a , cos b = b и cos g =

, c
 a 2 +b 2 + c 2  a 2 +b 2 + c 2
 a 2 +b 2 + c 2
следува дека последнава равенка е равенка на рамнина во нормален вид. Притоа,
бидејќи p ³ 0 и важи d
= -p , при делење со  a 2 +b 2 + c 2 ,
 a 2 +b 2 + c 2
делењето се врши со знак спротивен од знакот на d .
Равенка на рамнина низ три неколинеарни точки
Нека M 1 (x 1, y1, z 1) , M 2 (x 2, y 2, z 2 ) и M 3 (x 3, y 3, z 3 ) се три неколинеарни

  
точки со радиус-вектори r1, r2, r3 , соодветно. Тие определуваат единствена
рамнина. Ќе ја најдеме нејзината равенка. Нека M (x, y, z ) е произволна точка од
 
рамнината S определена со трите точки. Тогаш векторите M 1M , M 1M 2 и

M 1M 3 лежат во иста рамнина, па нивниот мешан производ е еднаков на 0 .
  

Значи, ( )      
M 1M , M 1M 2, M 1M 3 = 0 , т.е. (r - r1, r2 - r1, r3 - r1) = 0 . Оваа равенка е
векторска равенка на рамнина низ три неколинеарни точки.
Во скаларна форма таа е

x - x 1 y - y1 z - z 1
x 2 - x 1 y 2 - y1 z 2 - z 1 = 0 .
x 3 - x 1 y 3 - y1 z 3 - z 1
Агол меѓу две рамнини се нарекува аголот меѓу нивните нормални
вектори. Нека a1x +b1y + c1z + d1 = 0 и a 2x +b2y + c2z + d2 = 0 се две рамнини и
нека a е аголот меѓу нив. Тогаш со
(a1,b1,c1)⋅(a2,b2,c2) a1a 2 +b1b2 + c1c2
cos a = =
(a1,b1,c1) ⋅ (a2,b2,c2) a12 +b12 + c12 ⋅ a 22 +b22 + c22
се определува аголот a .
Ако рамнините се паралелни, тогаш постои реален број l , така што a1 = la 2 ,
b1 = lb2 и c1 = lc2 , (т.е. нивните нормални вектори се колинеарни), т.е.
(a1,b1,c1) = l (a 2,b2,c2) , па добиваме

l (a 2,b2,c2 )(a 2,b2,c2 ) l (a 2 +b 2 + c 2 ) l
cos a = = = ,
l (a 2,b2,c2 ) ⋅ (a 2,b2,c2 ) l (a 2 +b 2 + c 2 ) l
т.е. cos a = 1 или cos a = -1 . Ќе сметаме дека аголот меѓу паралелни рамнини е
0.
Ако рамнините се нормални, тогаш и нивните нормални вектори се
заемно нормални. Според тоа, a = p па cos a = 0 , и оттука a1a 2 +b1b2 + c1c2 = 0 ,

2
што претставува услов за нормалност меѓу две рамнини.
Растојание од точка до рамнина
Нека ax +by + cz + d = 0 е рамнина, M 1 (x 1, y1, z 1) е точка што не лежи на
неа и нека M 1¢ (x , y, z ) е проекцијата на M 1 врз рамнината. Растојание l од
точката M 1 до рамнината се нарекува должината на отсечката M 1M 1¢ .


Значи l = M 1M 1¢ и l > 0 .
Да забележиме дека ако M 1 лежи во рамнината, тогаш сметаме дека

растојанието е еднакво на нула.

 
Векторот n = (a,b,c) е нормален на рамнината, па векторите n и M 1¢M 1
се колинеарни.
Прво, да претпоставиме дека овие вектори имаат иста насока. Нека
  
n 0 = 1 n . Векторот n 0 е единичен и е нормален на рамнината. Бидејќи
n
 

( )
l = M 1M 1¢ , следува, M 1¢M 1 = ln 0 , или (x 1 - x , y1 - y, z 1 - z ) = la , lb , lc , па доби-
n n n
ваме x = x 1 - la , y = y1 - lb и z = z 1 - lc . Но, M 1¢ лежи на рамнината, па важи

n n n
( ) ( ) ( )
ax +by + cz + d = 0 , т.е. a x 1 - la +b y1 - lb + c z 1 - lc + d = 0 . Ако оттука го
n n n
изразиме l , добиваме
ax 1 +by1 + cz 1 + d ax 1 +by1 + cz 1 + d ax 1 +by1 + cz 1 + d
l= = = .
a 2 +b 2 + c 2 a 2 +b 2 + c 2 a 2 +b 2 + c 2

n a 2 +b 2 + c 2


Ако претпоставиме дека n и M 1¢M 1 имаат спротивна насока, тогаш
  
векторот n 0 = - 1 n е колинеарен со n , па добиваме
n
(x 1 - x,y1 -y, z 1 - z ) = (- la ,- lb ,- lc ) и оттука x = x 1 + la , y = y1 + lb ,

n n n n n
z = z 1 + lc . Од тоа што M 1¢ лежи на рамнината, па следува
n
æ ö÷ æ ö÷ æ ö÷
a çççx 1 + la ÷÷ +b çççy1 + lb ÷÷ + c çççz 1 + lc ÷÷ + d = 0 , т.е.
çè n ÷ø èç n ø÷ èç n ø÷
ax 1 +by1 + cz 1 + d ax 1 +by1 + cz 1 + d
l =- =- .
a 2 +b 2 + c 2 a 2 +b 2 + c 2

n
Бидејќи растојанието е ненегативен број следува дека
ax 1 +by1 + cz 1 + d
l= .
a 2 +b 2 + c 2
Заемна положба на три рамнини
Кога се работи со две рамнини, тие можат да бидат паралелни (ако

нивните нормални вектори се колинеарни) или да се сечат (ако нивните
нормални вектори не се колинеарни). Сега ќе ја разгледаме заемната положба на
три рамнини.
Нека тие се
a1x +b1y + c1z + d1 = 0 , a 2x +b2y + c2z + d 2 = 0 и a 3x +b3y + c 3z + d 3 = 0 .
Да го разгледаме системот равенки
ìïa x +b y + c z + d = 0
ïï 1 1 1 1
ïï
ía 2x +b2y + c2z + d2 = 0 .
ïï
ïïa x +b y + c z + d = 0
ïî 3 3 3 3
Нека
a1 b1 c1 -d1 b1 c1 a1 -d1 c1 a1 b1 -d1
D = a 2 b2 c2 , Dx = -d2 b2 c2 , Dy = a 2 -d2 c2 и Dz = a 2 b2 -d2 .
a 3 b3 c 3 -d 3 b3 c 3 a 3 -d 3 c 3 a 3 b3 -d 3
Ако D ¹ 0 , тогаш системот има единствено решение, па трите рамнини
имаат единствена пресечна точка. Координатите на таа точка се решението на
æD D D ö÷
системот, т.е. ççç x , y , z ÷÷ .
çè D D D ÷÷ø
Ако D = 0 = Dx = Dy = Dz , тогаш системот има бесконечно решенија

или нема решение, па трите рамнини имаат бесконечно многу пресечни точки,
т.е. минуваат низ една права
или немаат заедничка точка.

Ако D = 0 и барем една од останатите детерминанти е различна од нула,
тогаш системот нема решение, па трите рамнини немаат заедничка точка.
3.2. Права во простор
Општ вид равенки на права
Со две рамнини, кои се сечат е определена единствена права. Нека тие

рамнини се
a1x +b1y + c1z + d1 = 0 и a 2x +b2y + c2z + d 2 = 0 .
Притоа нивните нормални вектори не се колинеарни. Значи, сите точки M (x, y, z )

чии координати се решенија на системот
ì
ïa1x +b1y + c1z + d1 = 0
ï
ï
í
ï
ïa x +b2y + c2z + d 2 = 0
ï
î 2
лежат на една права. Затоа се вели дека со системот
ì
ïa1x +b1y + c1z + d1 = 0
ï
ï
í
ï
ïa x +b2y + c2z + d2 = 0
ï
î 2
е определена една права и тој систем се нарекува равенки на права во општ
вид.
Равенки на права што минува низ дадена точка
и е паралелна со даден вектор
Нека M 0 (x 0, y 0, z 0 ) е дадена точка и


a = (k,l,s ) е даден вектор, кој е различен од
нултиот. Тогаш постои единствена права што

минува низ M 0 и е паралелна со a . Ќе ја оп-
ределиме нејзината равенка. Нека M (x, y, z ) е

произволна точка од правата. Тогаш радиус-
 
векторот на M е r = (x, y, z ) и нека r0 = (x 0, y 0, z 0 ) е радиус-векторот на M 0 . То-
 
гаш векторите M 0M и a се колинеарни, па постои реален број t , така што
    
M 0M = ta . Бидејќи M 0M = r - r0 , добиваме
  
r = r0 + ta .
Оваа равенка се нарекува векторска равенка на права што минува низ

дадена точка M 0 и е паралелна со даден вектор a .
Притоа, на секој реален број t му одговара точка од правата и обратно,
на секоја точка од правата $ одговара реален број t .
  
Имајќи ги предвид координатите на векторите r , r0 и a добиваме
(x,y, z ) = (x 0 + tk,y 0 + tl, z 0 + ts)

и оттука
x = x 0 + tk , y = y 0 + tl и z = z 0 + ts .
x -x 0 y -y 0 z -z 0
Ако k ¹ 0, l ¹ 0, s ¹ 0 , тогаш добиваме = = .
k l s
Заради едноставност на записот ќе допуштиме и запишување на нула во
именителот. Имено, ако некој од броевите k,l,s е еднаков на нула (т.е. векторот

a е нормален на некоја од координатните оски), тогаш соодветната координата
 
на секоја точка од правата ќе биде иста. На пример, ако a = (1,0,3) ( a е
y -4 z -5
нормален на y -оската) и M (1,4,5) , тогаш ќе пишуваме x -1 = = и тоа
1 0 3
ќе значи дека y = 4 , а другите точки од правата се добиваат по правилото
x = 1 + t , z = 5 + 3t . Според тоа, произволна точка од таа права е (1 + t,4,5 + 3t ) .
Значи, равенките
x -x 0 y -y 0 z -z 0
= =
k l s
претставуваат равенки на права и се нарекуваат канонични равенки на права.
Да забележиме дека правата зададена со каноничните равенки може да се
x - x 0 y -y 0
претстави како пресек на две рамнини, на пример со S1 : = и
k l
y -y 0 z - z 0
S2 : = . Првата рамнина е праралелна со z -оската, а втората со x -
l s
оската. Значи, првата рамнина ја определува проекцијата на правата на
рамнината xOy , а втората на рамнината yOz . Затоа се вели дека со системот
равенки
ìïx - x y -y 0
ïï 0
ïï k = l
í
ïïy - y z -z 0
ïï 0 =
ïî l s
е опрелелена права во проекции.
Нека е дадена права во општ вид, т.е. со

ìïa x +b y + c z + d = 0
ïï 1 1 1 1
í .
ïïa x +b y + c z + d = 0
ïî 2 2 2 2
Вака зададената права ќе ја запишеме во каноничен вид. За тоа ни треба

еден вектор паралелен со неа и една точка што лежи на неа. Вектори нормални
 
на рамнините се n1 = (a1,b1,c1) и n 2 = (a 2,b2,c2 ) . Притоа, правата е пресечна
 
права на двете рамнини, па е нормална на n1 и на n 2 . Според тоа, правата е
   
паралелна со n1 ń 2 . Значи, еден вектор паралелен со правата е n1 ń 2 . Бидејќи
 
ги знаеме координатите на n1 и n 2 , можеме да ги најдеме и координатите на
 
n1 ń 2 . Значи,
  æ b c c a a b ö÷
n1 ń 2 = ççç 1 1 , 1 1 , 1 1 ÷÷ .
çèb2 c2 c2 a 2 a 2 b2 ÷÷ø
Натаму, бидејќи системот име две равенки а три непознати, едната непоз-
ната може да ја фиксираме, на пример z = z 0 и да го решиме новиот систем од
две равенки со две непознати. Притоа, системот мора да има решение, бидејќи
претпоставуваме дека рамнините не се паралелни. Значи, лесно наоѓаме точка
(x 0,y 0, z 0 ) што лежи на двете рамнини, т.е. на пресечната права.
Добивме еден вектор паралелен со правата и една точка што лежи на неа,
па равенките на правата во каноничен вид се
x - x 0 y -y 0 z -z 0
= = .
b1 c1 c1 a1 a1 b1
b2 c2 c2 a 2 a 2 b2
Равенки на права низ две точки
Нека M 1 (x 1, y1, z 1) и M 2 (x 2, y 2, z 2 ) се две различни точки. Тогаш низ нив

минува единствена права. Да ја изведеме нејзината равенка. Векторот

M 1M 2 = (x 2 - x 1, y 2 - y1, z 2 - z 1) е вектор паралелен со правата. Ни треба и една
точка што лежи на правата. Но, точките M 1 и M 2 лежат на неа, па можеме да
земеме која било од нив. Да ја земеме M 1 . Тогаш ги добиваме равенките на
правата што минива низ M 1 и M 2 во каноничен вид и таа е:

x -x1 y - y1 z -z1
= = .
x 2 - x 1 y 2 - y1 z 2 - z 1
Агол меѓу две прави
x - x 1 y - y1 z - z 1 x - x 2 y -y2 z - z 2
Нека = = и = = се две прави. Агол меѓу
k1 l1 s1 k2 l2 s2
нив се нарекува аголот меѓу векторите паралелни со нив, т.е. аголот меѓу
 
векторите a1 = (k1,l1,s1) и a 2 = (k 2,l 2,s 2 ) . Него го определуваме со
 
  a 1 ⋅a 2 k1k 2 + l1l 2 + s1s 2
cos (a1,a 2 ) =   = .
a1 ⋅ a 2 k12 + l12 + s12 ⋅ k 22 + l 22 + s 22
 
Двете прави се паралелни ако и само ако векторите a1 и a 2 се
 
колинеарни, т.е. постои реален број l , така што a 2 = la1 , т.е. k 2 = lk1 , l 2 = ll1
и s 2 = ls 1 .
 
Правите се заемно нормални, т.е. аголот меѓу a1 и a 2 е p ако и само ако
2
 
cos (a1,a 2 ) = 0 . Оттука добиваме k1k 2 + l1l 2 + s1s 2 = 0 .
3.3. Права и рамнина
Агол меѓу права и рамнина
x - x 0 y -y 0 z -z 0
Нека p : = = е дадена права и S : ax +by + cz + d = 0 е
k l s
дадена рамнина. Агол j меѓу правата и рамнината се нарекува остриот или
правиот агол што правата p го зафаќа со својата проекција q врз рамнината.
Значи, тоа е помалиот или правиот агол што правата го зафаќа со својата

проекција врз рамнината. Нека n = (a,b,c) е нормалниот вектор на рамнината, а
 
a = (k,l,s ) е векторот паралелен со правата. Бидејќи n е нормален на q , имаме
   
( ) ( )
cos p -j = a ⋅ n или cos p + j = a ⋅ n .
2 a ⋅n 2 a ⋅n
   
Во првиот случај имаме sin j = a ⋅ n , а во вториот - sin j = a ⋅ n .
a ⋅n a ⋅n
 
Значи, секогаш важи sin j = a ⋅ n .
a ⋅n
Но, j е остар или прав агол, па sin j ³ 0 . Според тоа добиваме
 
sin j = a ⋅ n ,
a ⋅n
т.е. за аголот меѓу правата и рамнината ја добиваме следнава формула
 
a ⋅n ak +bl + cs
sin j =   = .
a ⋅n k 2 + l 2 + s 2 ⋅ a 2 +b 2 + c 2
Заемна положба на права и на рамнина
x - x 0 y -y 0 z -z 0
Нека p : = = е дадена права и S : ax +by + cz + d = 0 е дадена
k l s
 
рамнина. Нека n = (a,b,c) е нормалниот вектор на рамнината а, a = (k,l,s ) . Ако
 
правата и рамнината не се паралелни (и не се совпаѓаат), т.е. a ⋅ n ¹ 0 , тогаш тие
се сечат и тоа во една точка. Ќе ја определиме нивната пресечна точка
x -x 0 y -y 0 z -z 0
M (x 1, y1, z 1) . Нека = = = t , т.е. x = x 0 + tk , y = y 0 + tl ,
k l s
z = z 0 + ts . Бидејќи M Î p , постои реален број t1 , така што важи x 1 = x 0 + t1k ,
y1 = y 0 + t1l , z 1 = z 0 + t1s . Уште и M Î S , па имаме ax 1 +by1 + cz 1 + d = 0 , т.е.
a (x 0 + t1k ) +b (y 0 + t1l ) + c (z 0 + t1s ) + d = 0 , односно

ax 0 +by 0 + cz 0 + d + t1 (ak +bl + cs ) = 0 (*)
 
Оттука, бидејќи ak +bl + cs = a ⋅ n ¹ 0 , следува равенката (*) има единствено
ax 0 +by 0 + cz 0 + d
решение по t1 и тоа е t1 = - . Така ги добиваме координатите
ak +bl + cs
на пресечната точка, заменувајќи го t1 во x 1 = x 0 + t1k , y1 = y 0 + t1l ,
z 1 = z 0 + t1s .
 
Да забележиме дека ако ak +bl + cs = a ⋅ n = 0 и ax 0 +by 0 + cz 0 + d ¹ 0 ,
тогаш равенката (*) нема решение, па правата и рамнината се паралелни, т.е.
 
немаат заеднички точки, а ако ak +bl + cs = a ⋅ n = 0 и ax 0 +by 0 + cz 0 + d = 0 ,
тогаш правата лежи во рамнината, односно равенката (*) има бесконечно
решенија по t1 .
Заемна положба на две прави
x - x 1 y - y1 z - z 1 x - x 2 y -y2 z - z 2
Нека p : = = и q: = = се две прави и
k1 l1 s1 k2 l2 s2
 
нека a1 = (k1,l1,s1) , a 2 = (k 2,l 2,s 2 ) , M 1 (x 1, y1, z 1) и M 2 (x 2, y 2, z 2 ) .
 
1. Ако a1 и a 2 се колинеарни и M 1 Î q (или M 2 Î p ), тогаш правите се
совпаѓаат.
 
2. Ако a1 и a 2 се колинеарни и M 1 (x 1, y1, z 1) Ï q , правите се паралелни.
 
3. Нека a1 и a 2 не се колинеарни и правите се сечат (т.е. лежат во една
  
рамнина). Тогаш векторите a1, a 2 и M 1M 2 се компланарни, па важи
 
(a1,a2, M 1M 2 ) = 0 . Се разбира, важи и обратно: ако (a1,a2, M 1M 2 ) = 0 , тогаш p и
q лежат во една рамнина (т.е. се сечат).
Според тоа, услов правите да се сечат (т.е. да лежат во една рамнина) е


(a1,a2, M 1M 2 ) = 0 . Запишан скаларно овој услов го добива обликот
k1 l1 s1
k2 l2 s2 =0.
x 2 - x 1 y 2 - y1 z 2 - z 1
 
4. Нека a1 и a 2 не се колинеарни и правите не се сечат (т.е. не лежат во
една рамнина). Во овој случај правите се нарекуваат разминувачки. Според тоа
во овој случај (правите не се пралелни и не се совпаѓаат) правите се
разминувачки ако и само ако
k1 l1 s1
k2 l2 s2 ¹0.
x 2 - x 1 y 2 - y1 z 2 - z 1
Пример. Ако е дадена коцката ABCDEFGH ,

правите AB и HG се паралелни, правите AD и CG се
разминувачки, а правите AB и BC се сечат (цртеж десно)
Да забележиме дека агол меѓу две прави се
дефинира како агол меѓу нивните вектори на правец, па
затоа и меѓу две разминувачки прави има агол. Така, на
пример, аголот меѓу AD и CG е p .

2
Проекција на права врз рамнина
x - x 0 y -y 0 z -z 0
Нека p : = = е дадена права и S : ax +by + cz + d = 0 е
k l s
 
дадена рамнина. Нека n = (a,b,c) е нормалниот вектор на рамнината, a = (k,l,s ) и
M (x 0, y 0, z 0 ) . Проекцијата на p врз S да ја означиме со q . Нека S1 е рамнина
нормална на S , така што p лежи во S1 . Тогаш пресечната права на S и S1 е
проекцијата на p врз S (цртеж долу). Затоа, ако ја најдеме равенката на S1 , ќе

ја добиеме проекцијата q во општ вид, т.е. како пресек на двете рамнини S и S1 .
Нека M 1 (x, y, z ) е произволна точка
 
од S1 . Бидејќи a и n се паралелни со S1 ,
 
следува дека векторот a ń е нормален на
S1 . Од тоа што M , M 1 лежат во S1
  
добиваме дека MM 1 и a ń се заемно
нормални, т.е.
  
MM 1 ⋅(a ń ) = 0 .
  
( )
Значи, векторска равенка на S1 е MM 1,a , n = 0 . Во скаларна форма:
x - x 1 y - y1 z - z 1
k l s =0.
a b c
Според тоа, општиот вид равенка на проекцијата q е
ìïax +by + cz + d = 0
ïï
ïï
ï x - x 1 y - y1 z - z 1
í
ïï k l s =0
ïï
ïï a b c
ïî
Растојание од точка до права
x - x 0 y -y 0 z - z 0
Нека p : = = е дадена права и M 1 (x 1, y1, z 1) е дадена
k l s
точка што не лежи на неа, и нека M 2 е проекцијата на M 1
врз p . Растојание r од точката M 1 до правата p се
нарекува должината на отсечката M 1M 2 (цртеж). Значи,


r = M 1M 2 . Бидејќи M 1 не лежи на p векторите M 0M 1 и

a не се колинеарни, па плоштината на паралелограмот конструиран над нив е
  
M 0M 1 á . Притоа, M 0 (x 0, y 0, z 0 ) и нека a = (k,l,s ) . Од друга страна, таа

плоштина е r a , бидејќи r е висина во тој паралелограм (т.е. должина на
висината) повлечена од M 1 . Значи,

 
 
  M M á
r a = M 0M 1 á , т.е. r = 0 1 .
a
Да забележиме дека ако M 1 лежи на p , тогаш дефинираме r = 0 . Во тој
    
случај и M 0M 1 á = 0 , поради колинеарноста на a и на M 0M 1 .
 
M 0M 1 á
Конечно, со r =  се пресметува растојанието од M 1 до p .
a
Растојание меѓу две прави
x - x 1 y - y1 z - z 1 x - x 2 y -y2 z - z 2
Нека p : = = и q: = = се две прави и
k1 l1 s1 k2 l2 s2
 
нека a1 = (k1,l1,s1) , a 2 = (k 2,l 2,s 2 ) , M 1 (x 1, y1, z 1) и M 2 (x 2, y 2, z 2 ) .
Ако правите се сечат или се совпаѓаат, тогаш дефинираме дека
растојанието r меѓу нив е еднакво на нула.
Ако се паралелни, тогаш растојанието меѓу двете прави се дефинира како
растојание од една точка од едната права до другата права (на пример
растојанието од M 1 до q ).
  
Нека правите се разминувачки. Тогаш векторите a1 , a 2 и M 1M 2 не се
компланарни, па над нив може да се конструира паралелопипед. Нека основата
 
на тој паралелопипед е паралелограмот конструиран над a1 и a 2 . Нека S е
 
рамнината на која лежи q и е паралелна со a1 и a 2 (цртеж долу). Тогаш S е
паралелна со p . Затоа, висината на паралелопипидот спуштена од M 1 е

растојание меѓу двете прави.
  
Волуменот на паралелопипедот е ( )
M 1M 2,a1,a 2 , а од друга страна тој
  
 M M ,a , a ( )
   
(
 
волумен е r a1 á 2 . Следува r a1 á 2 = M 1M 2,a1,a 2 , т.е. r = ) 1 2 1 2
 
a1 á 2
.
1. Дадени се четири точки: А (2, 0, 0), В (0, 3, 0), С (0, 0, 6) и D (0, 0, 0) . Да

се определи радиусот на сферата што минува низ дадените точки!
Решение: За да го најдеме радиусот на сферата, треба да ги најдеме

координатите на центарот на сферата О (x, y, z).
Бидејќи точките лежат на сферата, важи: AO = BO = CO = DO .

   
AO = (x - 2, y, z ) , BO = (x , y - 3, z ) , CO = (x , y, z - 6), DO = (x , y, z )
Координатите на центарот ќе ги најдеме од следните равенки:
ì ìï
ï
ïAO = DO ïï (x - 2)2 + y 2 + z 2 = x 2 + y 2 + z 2
ï
ï ïï
ï
íBO = DO или ïí x 2 + (y - 3)2 + z 2 = x 2 + y 2 + z 2 .
ï
ï ïï
ï
ïCO = DO ïï x 2 + y 2 + (z - 6)2 = x 2 + y 2 + z 2
ï
î ïïî
Се добива:
ì
ï(x - 2)2 + y 2 + z 2 = x 2 + y 2 + z 2 ì
ï(x - 2)2 = x 2 ì
ïx 2 - 4x + 4 = x 2
ï
ï ï
ï ï
ï
ï
ï ï ï 2
íx + (y - 3) + z = x + y + z или ï í(y - 3) = y или ï
2 2 2 2 2 2 2 2 2
íy - 6y + 9 = y .
ï
ï ï
ï ï
ï
ï
ï
2 2 2 2
x + y + (z - 6) = x + y + z 2 2 ï
ï
2
(z - 6) = z 2 ï
ï
2
z - 12z + 36 = z 2
ï
î ï
î ï
î
9 3 3
Оттука x = 1, y= = , z = 3 . Центарот е O(1, , 3) , а за радиусот се
6 2 2
9 4 + 9 + 36 7
добива R = DO = x 2 + y 2 + z 2 = 1 + +9 = = .
4 4 2
2. Општата равенка на рамнината 2x + y - 2z - 4 = 0 да се напише во:

а) сегментен вид, б) нормален вид!
Решение:
x y z
а) + + =1
a b c
2x + y - 2z - 4 = 0
2x + y - 2z = 4/ : 4
x y z
+ - =1
2 4 2
x y z
т.е. + + =1
2 4 -2
Ax + By + Cz + D
б) =0
2 2 2
 A + B +C
2x + y - 2z - 4
=0
2
+ 2 + 1 + (-2)
2 2
2 1 2 4
x+ y- z- =0 .
3 3 3 3
3. Низ точката М (-5, -16,12) да се повлече рамнина што ја содржи у-

оската!
Решение: Бидејќи рамнината ја содржи y -оската, ќе најдеме 2 точки од y -
оската: О (0, 0, 0) и N (0,1, 0) и бараната рамнина ќе биде рамнина низ трите
точки О, М и N :
x - x1 y - y1 z - z1 x -0 y -0 z -0
x 2 -x1 y2 - y1 z 2 - z1 = -5 - 0 -16 - 0 12 - 0 = 0
x 3 - x1 y 3 - y1 z 3 - z1 0-0 1- 0 0-0
x y z
-5 -16 12 = -(12x + 5z ) = -12x - 5z = 0
0 1 0
Значи, бараната рамнина е: 12x + 5z = 0 .
4. Во рамнината xOz да се најде точка M колинеарна со точките

A (3, -1, 2) и В (-1, -2, 4) .
 
Решение: Бидејќи векторите AB и AM се колинеарни, следува:
 
AM = a ⋅ AB
(x - 3,1, z - 2) = a ⋅ (-4, -1, 2)
(x - 3,1, z - 2) = (-4a, -a, 2a)
ì
ïx - 3 = -4 a ì
ïa = -1
ï
ï ï
ï
ï1 = -a од каде следува: ïx = 7
í í
ï
ï ï
ï
ï
ïz - 2 = 2a ï
ïz =0
î î
Значи, М (7, 0, 0) .
5. Да се определи за кои вредности на a и b рамнините:

2x - y + 3z - 1 = 0
x + 2y - z + b = 0
x + ay - 6z + 10 = 0
а) имаат една заедничка точка,
б) минуваат низ заедничка права,

в) се сечат по три различни прави!
2 -1 3
Решение: а) D = 1 2 -1 = -24 + 1 + 3a - 6 + 2a - 6 = -35 + 5a .
1 a -6
За трите рамнини да имаат една заедничка точка треба системот равенки да
има единствено решение, а тоа е случај кога D = -35 + 5a ¹ 0 , значи треба
a ¹ 7.
б) За рамнините да минуваат низ заедничка права треба системот равенки да има
бесконечно решенија, а тоа е случај кога D = Dx = Dy = Dz = 0 .
следи a = 7 .
1 -1 3
Dx = -b 2 -1 = -12 - 10 - 21b + 60 + 7 + 6b = 45 - 15b = 0 .
-10 7 -6
Значи b = 3 .
Ако провериме , за а = 7 и b = 3 се добива дека и Dy = Dz = 0 .
в) За рамнините да се сечат по три различни прави, е потребно системот да нема
решение, а тоа е случај кога D = 0 , а барем една од детерминантите Dx , Dy или
е различна од нула. Тоа е случај кога a = 7 и b ¹ 3 .
6. Да се напише равенката на рамнината, која минува низ пресекот на

рамнините x - y + 2z = 0 , 3x + y - z - 1 = 0 и низ точката M (1, -2, -2) !

Решение: Нормалниот вектор на првата рамнина е n1 = (1, -1, 2) , а нормалниот

вектор на втората рамнина е n2 = (3,1, -1) . Вектор-правецот на правата што се
добива како пресек на рамнината е
æ -1 2 2 1 1 -1 ö÷÷
   ç
p = n1 ´ n2 = çç , , ÷ = (-1, 7, 4) .
ççè 1 -1 -1 3 3 1 ø÷÷
  
Нормалниот вектор на рамнината е n = p ´ MM1 , каде што M 1 е точка од
правата добиена како пресек на рамнините, па во согласност со методот за
премин од равенка на права во општ облик во равенка на права во каноничен

облик имаме M 1(0, 2,1) . Па имаме MM 1 = (-1, 4, 3) , од каде што за нормалниот
вектор на бараната рамнина добиваме
   æç 7 4 4 -1 -1 7 ö÷÷
n = p ´ MM 1 = çç , , ÷ = (5, -1, 3) .
ççè 4 3 3 -1 -1 4 ÷÷ø
Па, равенката на бараната рамнина е 5(x - 1) - (y + 2) + 3(z + 2) = 0 , односно

5x - y + 3z - 1 = 0 .
7. За која вредност на коефициентот A , рамнината Ax + 3y - 5z = 0 ќе

x -1 y + 2 z
биде паралелна со правата = = ?
4 3 1
Решение: За да рамнината биде паралелна со правата, нормалниот вектор на
рамнината треба да биде нормален на вектор правецот на правата, па нивниот
скаларен производ ќе биде 0 . Според тоа, A ⋅ 4 + 3 ⋅ 3 + (-5) ⋅ 1 = 0 , од каде што
A = -1 .
8. Да се најдат равенките и да се пресмета аголот меѓу правите што го

сврзуваат координатниот почеток со точките (-4, 4, 2) и (2,1, 2) !
 
Решение: Вектор правците на правите p и q се p = (-4, 4, 2) и q = (2,1, 2),
соодветно. Па, равенките на правите се
x + 4 y -4 z -2 x -2 y -1 z -2
p : = = и q : = = .
-4 4 2 2 1 2

pq -8 + 4 + 4
Аголот меѓу правите е cos (p, q ) =   = = 0,
| p || q | 16 + 16 + 4 ⋅ 4 + 1 + 4
p
односно (p, q ) = .
2
9. Дадени се три точки A(2,1, 5) , B(0, 4, -1) , C (3, 4, -7) . Низ точката
M (2, -6, 3) да се повлече рамнина паралелна со рамнината на триаголникот
ABC !
Решение: Прво ќе ја напишеме рамнината во која лежи триаголникот ABC како
рамнина низ три точки:

x -2 y -1 z - 5 x -2 y -1 z - 5
0 - 2 4 - 3 - 1 - 5 = -2 3 -6 = 0 ,
3 - 2 4 - 1 -7 - 5 1 3 -12
односно
-36(x - 2) - 6(y - 1) - 6(z - 5) - 3(z - 5) + 18(x - 2) - 24(y - 1) = 0 , односно

-18x - 30y - 9z + 121 = 0 . Нормалниот вектор на оваа рамнина ќе биде и


нормален вектор на бараната рамнина, па n = (-18, -30, -9) || (6,10, 3).
Равенката на бараната рамнина е 6(x - 2) + 10(y + 6) + 3(z - 3) = 0 , т.е.
6x + 10y + 3z + 39 = 0 . Втор начин за наоѓање на нормалниот вектор на
  
бараната рамнина е n = AB ´ AC .
10. Низ точките A(1,1,1) и B(2, 2, 2) да се повлече рамнина нормална на

рамнината
S1 : x + y - z = 0 .

Решение: Нека n е нормалниот вектор на бараната рамнина S . Тогаш, тој е
 
нормален на векторите AB = (1,1,1) и n1 = (1,1, -1) , односно
   æçç 1 -1 -1 1 1 1 ö÷÷

n = n1 ´ AB = ç , , ÷ = (2, -2, 0).
ççè 1 1 1 1 1 1 ø÷÷
Равенката на рамнината S ќе биде:
2(x - 1) - 2(y - 1) + 0(z - 1) = 0 , т.е. S : x - y = 0 .
11. Да се запише равенката на рамнината што минува низ точката

N (3, 2, -1) и на координатните оски отсекува позитивни и еднакви меѓу себе
отсечоци!
x y z
Решение: Од сегментниот на равенката на рамнина имаме дека + + = 1,
a a a
односно x + y + z = a . Од условот дека точката М лежи на рамнината имаме
дека координатите на точката M ќе ја задоволуваат равенката на рамнината, т.е.
3 + 2 - 1 = a , од каде што a = 4 . Значи равенката на рамнината е
x + y + z - 4 = 0.
12. За кои вредности на A и D правата

p : x = 3 + 4t, y = 1 - 4t, z = -3 + t
лежи во рамнината S : Ax + 2y - 4z + D = 0 ?

Решение: Векторот од правата е p = (4, -4,1), а нормалниот вектор на

рамнината е n = (A, 2, -4) . Бидејќи правата лежи во рамнината, важи:

pn = 0
(4, -4,1) ⋅ (A, 2, -4) = 4A - 8 - 4 = 4A - 12 = 0
A=3
Точката P (3,1, -3) од правата лежи и на рамнината, па ако координатите на P ги
замениме на местото од x , y и z во равенката на рамнината, важи:
3 ⋅ 3 + 2 ⋅ 1 - 4 ⋅ (-3) + D = 0 следи D = -23 .
13. На рамнината 3x - y + 4z = 12 координатните оски отсекуваат

триаголник ABC . Ако темето C е на z -оска, да се напише равенката на
висината повлечена од темето C , како и нејзината должина!
Решение: За да ги најдеме отсечоците од координатните оски, ќе ја напишеме
равенката
на рамнината во сегментен облик:
3x - y + 4z = 12/ : 12
x y z
+ + =1
4 -12 3
Значи, темињата на триаголникот ABC ќе бидат: A (4, 0, 0), B (0, -12, 0),
C (0, 0, 3) .
За да ја најдеме равенката на висината h повлечена од точката C ,

потребен ни е векторот на висината h , кој ќе го најдеме како векторски производ
 
од векторите AB и нормалниот вектор n на рамнината од триаголникот ABC ,

бидејќи h е нормален на овие два вектори.
 
AB = (-4, -12, 0) (1, 3, 0) ,n = (3, -1, 4) ,
  
i j k
  
h = AB ´ n = 1 3 0 = (12, -4, -10) (6, -2, -5) .
3 -1 4
x -0 y -0 z -3
За равенката на висината h низ точката C добиваме h : = = .
6 -2 -5

AB ⋅ h
Должината на висината ќе ја најдеме од формулата PABC = .
2
За h се добива:
  
i j k
-4 -12 0
1  
2PABC 2 ⋅ AB ´ AC
2
-4 0 3 (-36,12, -48)
h =   = = = =
AB 2 2
(-4) + (-12) + 0 16 + 144 160
(-36)2 + 122 + 482 122 ⋅ 9 + 122 + 122 ⋅ 16 12 26 13

= = = 3⋅ .
4 10 4 10 4 10 5
14. Да се состави равенката на правата која минува низ пресечните точки на
рамнината S : 2x + y - 3z + 1 = 0 со правите
x -3 y -5 z +1 x -5 y -3 z +4
p: = = иq : = = !
1 -5 2 2 4 -6
Решение: Најпрво ќе ги запишеме двете прави во параметарски облик, со цел да
можеме да најдеме пробод на правите со рамнината. Имаме:
ìï x = t + 3 ì
ï x = 2t + 5
ïï ï
ï
p : ïíy = -5t + 5 и ï
q : í y = 4t + 3 .
ïï ï
ï
ïï z = 2t - 1 ï
ïz = -6t - 4
î î
Прободот на S со p е:
2(t + 3) + (-5t + 5) - 3(2t - 1) + 1 = 0
2t - 5t - 6t + 6 + 5 + 3 + 1 = 0
-9t = -15
5
t= .
3
Прободот на S со q е:
2(2t + 5) + 4t + 3 - 3(-6t - 4) + 1 = 0
4t + 10 + 4t + 3 + 18t + 12 + 1 = 0
26t = -26
t = -1.
Q(2 ⋅ (-1) + 5, 4 ⋅ (-1) + 3, -6 ⋅ (-1) - 4)
Q(3, -1, 2)
 14 -10 7
Вектор-правецот на правата ќе биде PQ = (3 - , -1 - , 2 - ) , т.е.
3 3 3
 -5 7 -1
PQ = ( , , ). Равенката на бараната права ќе бидат
3 3 3
x -3 y +1 z -2
r: = = .
5 7 1
- -
3 3 3
z
15. Да се најде аголот меѓу правата p : x = -y - 2 = и рамнината што
2

минува низ точката M (2, 3, 4) и која е паралелна со векторите a = (1,1, -1) и

b = (-2, -1, 2) !
Решение: Нормалниот вектор на рамнината е
   æçç 1 -1 -1 1 1 1 ö÷÷
n = a ´b = ç , , ÷ = (1, 0,1) ,
ççè -1 2 2 -2 -2 -1 ÷÷ø
x y +2 z
па аголот f меѓу рамнината и правата p : = = e
1 -1 2

pn 1+ 0+2 3 3
sin f =   = = = ,
| p |⋅|n | 1+1+ 4 ⋅ 1+ 0 +1 6 2 2
p
од каде што аголот меѓу рамнината и правата е f = .
3
16. Да се пресмета растојанието меѓу двете паралелни рамнини
4x + 3y - 5z - 8 = 0 и 4x + 3y - 5z + 12 = 0 .
Решение: Растојанието меѓу двете рамнини ќе го пресметаме користејќи
растојание од точка до рамнина, со тоа што ќе избереме произволна точка од
едната рамнина. Растојанието од таа точка до рамнината ќе биде всушност
растојанието меѓу двете паралелни рамнини. Нека A(0,1, -1) е точка од
рамнината 4x + 3y - 5z - 8 = 0 . Ќе го пресметаме растојанито од точката A до
рамнината 4x + 3y - 5z + 12 = 0 , а со тоа и бараното растојание. Тоа е:
| Ax + By + Cz + D | | 4 ⋅ 0 + 3 ⋅ 1 - 5 ⋅ (-1) + 12 | 20
d= = = = 2 2.
A2 + B 2 + C 2 42 + 32 + (-5)2 5 2
4. МАТРИЦИ
4.1. Дефиниција на матрица
Нека m и n се природни броеви и нека се дадени mn -те реални броеви

a11,..., a1n , a21,..., a2n ,..., am 1,..., amn . Правоаголната шема
éa a1n ùú
ê 11 a12 ...
êa a2n úú
ê 21 a22 ...
ê . . . . úú
ê
ê ú
êëam 1 am 2 ... amn ú
û
се нарекува матрица.
Броевите a11,..., a1n , a21,..., a2n ,..., am 1,..., amn , распоредени во m редици и
n колони, се нарекуваат елементи на матрицата, броевите ak 1,..., akn ја
формираат k -тата редица, а броевите a1k ,..., amk ја формираат k -тата колона.
Значи матрицата
éa a1n ùú
ê 11 a12 ...
êa a2n úú
ê 21 a22 ...
ê . . . . úú
ê
ê ú
û
има m редици и n колони или се вели дека е од ред m ´ n и се запишува
éa a12 ... a1n ùú

ê 11
êa a22 ... a2n úú
ê 21 или éêaij ùú .
ê . . . . úú ë û mń
ê
ê ú
û mń
Матриците уште се означуваат со
120
4. Матрици 121
æa a1n ö÷ a11 a12
çç 11 a12 ...
÷÷
... a1n
çç a a2n ÷÷ a21 a22
çç 21 a22 ...
÷÷,
... a2n
.
çç . . . . ÷÷÷ . . . .
çç ÷÷
ççèam 1 am 2 ... amn ÷ø am1 am 2 ... amn
Ние ќе ја користиме ознаката

éa a12 ... a1n ùú
ê 11
ê 21 .
ê . . . . úú
ê
ê ú
û
Исто така матриците се означуваат и со големите задебелени букви од

латинската азбука A, B, C,... . Понекогаш за да се скрати записот се користи
ознаката éêaij ùú . Тоа значи дека матрицата има m редици и n колони и
ë û mń
нејзините елементи се aij , i = 1,..., m , j = 1,..., n . Притоа, елементот aij се наоѓа
во i -тата редица и во j -тата колона.
Ако m = 1 , тогаш
A = éêa11 a12 ... a1n ùú ,
ë û
па матрицата има една редица и се нарекува матрица-редица, а ако n = 1 ,
тогаш
éa ù
ê 11 ú
êa ú
ê 21 ú
ê . ú
ê ú
A=ê ú,
ê . ú
ê ú
ê . ú
ê ú
êam1 ú
ë û
матрицата има една колона и се нарекува матрица-колона.

Матрицата кај која сите елементи се 0 се нарекува нулта матрица и ќе ја
означуваме со 0 . Притоа под нулта-матрица ќе подразбираме матрици од
é 0 0 0 0ù é 0 0 ù
ê ú ê ú
é ù
различен ред. На пример, нулти матрици сe: ê0 0 0ú , êê ú ê ú
ë û ê ú , ê 0 0ú .
ú ê ú
êë0 0 0 0úû êë0 0úû
Ако m = n , матрицата се нарекува квадратна. Значи, таа има ист број

редици и колони. Во тој случај ќе велиме дека матрицата има ред n , наместо
n ń .
éa ù
ê 11 a12 ... a1n ú
A=ê ê 21
.
ê . . . . úú
ê ú
êëan 1 an 2 ... ann úû
Елементите a11,..., ann ја формираат главната дијагонала, а
a1n , a2,n -1,..., an 1 ја формираат споредната.
Квадратната матрица кај која сите елементи што не се на главната дијагонала се
еднакви на нула, се нарекува дијагонална матрица, т.е.
éd ù
ê 1 0 ... 0 ú
ê0 d ... 0 úú
D=ê ê 2
.
ê. . . . úú
ê ú
êë 0 0 ... dn úû
Дијагоналната матрица се нарекува скаларна ако d1 = d2 = ... = dn .
Ако, пак, d1 = d2 = ... = dn = 1 , дијагоналната матрица се нарекува
единична, т.е.
é1 0 ... 0 ùú
ê
ê0 1 ... 0 úú
E = êê .
ê. . . . úú
ê ú
êë 0 0 ... 1 ú
û
Ако сите елементи над главната дијагонала се еднакви на 0, квадратната

матрица се нарекува долно-триаголна, т.е.
éa 0 ... 0 ù
ê 11 ú
êa ú
ê 21 a22 ... 0 ú,
ê . . . . ú
ê ú
ê ú
êëan 1 an 2 ... ann ú
û
и аналогно ако сите елементи под главната дијагонала се еднакви на нула, се

нарекува горно-триаголна, т.е.
éa ù
ê 11 a12 ... a1,n -1 a1n ú
ê0 a22 ... a2,n -1 a2n úú
A = êê .
ê. . . . . úú
ê ú
êë0 0 ... 0 ann ú
û
Ако за елементите на квадратната матрица важи aij = a ji за секои
i, j = 1,..., n , тогаш матрицата се нарекува симетрична. Така, на пример,
симетрична е матрицата
é2 3 4 5ù
ê ú
ê 3 19 6 8 ú
A = êê ú.
ú
ê 4 6 67 9 ú
ê ú
êë 5 8 9 15 úû
Ваквата матрица е „осносиметрична во однос на главната дијагонала“.
За две матрици од ист ред A = éêaij ùú и B = éêbij ùú се вели дека се
ë ûmń ë ûmń
еднакви ако aij = bij за секој i = 1,..., m и j = 1,..., n .
Со други зборови две матрици од ист ред се еднакви ако им се еднакви
елементите на соодветните позиции.
4.2. Операции со матрици
Собирање на матрици, спротивна матрица,

множење на матрица со реален број
Нека A = éêaij ùú и B = éêbij ùú се матрици од ист ред. Матрицата

ë ûmń ë ûmń
C = éêcij ùú се нарекува збир на матриците A и B ако cij = aij + bij , за секој
ë û mń
i = 1,..., m и j = 1,..., n . Значи, éêaij ùú + éb ù = éêaij + bij ùú . Можеме да
ë û mń êë ij úûmń ë û mń
речеме дека збирот на две матрици од ист ред е матрица чии елементи се
добиваат со собирање на соодветните елементи (на истите места) во двете
матрици.
Значи, матриците можат да се соберат само ако се од ист ред.
Од дефиницијата следува дека за секои матрици A , B и C од ист ред,
важи:
а) A + B = B + A,
б) (A + B) + C = A + (B + C) ,
в) 0 + A = A .
Во собирањето на матрици, редот на матрицата 0 секогаш се зема ист со

редот на матрицата со која се собира.
Спротивна матрица на матрицата A = éêaij ùú се нарекува матрицата
ë ûmń
-A = éê-aij ùú . Значи, -A е добиена од A , така што сите елементи од A се
ë ûmń
земени со спротивен знак.
Ако A = éêaij ùú и B = éêbij ùú се матрици од ист ред, матрицата
ë û mń ë ûmń
C = éêcij ùú се нарекува разлика на матриците A и B ако C = A + (-B) и
ë û mń
уште се запишува C = A - B . Значи, cij = aij - bij , за секој i = 1,..., m и
j = 1,..., n .
Нека A = éêaij ùú е матрица и l е реален број. Матрицата lA = éêlaij ùú
ë ûmń ë û mń
се нарекува производ на матрицата A и на бројот l .
Значи, елементите на матрицата lA се добиваат кога сите елементи на A
се помножат со l . Јасно, матрица од секој ред може да се множи со број, а и
може да се „извлече“ пред матрица ненулти број ако сите елементи од матрицата
éa ù
é ù = l êê úú
ij
се поделат со тој број, т.е. êaij ú , каде што l ¹ 0 .
ë û mń êë l úûmń
Матрицата Al се дефинира со Al = éêaij l ùú . Јасно, од комутативноста

ë ûmń
на множењето на реални броеви следува Al = lA .
Од дистрибутивниот закон на множење во однос на собирање на реални
броеви, следува
а) l (A + B) = lA + lB
б) (l + m) A = lA + mB
за секои матрици A и B од ист ред и секои реални броеви l и m .
Од асоцијативноста на множењето на реални броеви следува
в) (lm) A = l (mA) , за секоја матрица A и за секои реални броеви l и m .
Множење на матрици
Нека A = éêaij ùú и B = éêbij ùú (т. е. бројот на колони на првата матрица

ë û mń ë ûn´p
е еднаков со бројот на редици на втората). Ваквите матрици се нарекуваат
согласни. Матрицата C = éêcij ùú се нарекува прозвод на матриците A и B (и

ë û m´p
се запишува C = A ⋅ B или C = AB ) ако cij = ai1b1 j + ai 2b2 j + ... + ainbnj , за секој
n
i = 1,..., m и j = 1,..., p . Ова пократко се запишува како cij = å aikbkj за секој
k =1
i = 1,..., m и j = 1,..., p .
Значи елементот cij од производот на матриците се добива како збир од
производите на елементите од i -тата редица на A и j -тата колона на B .
Според тоа производ на две матрици се дефинира само ако бројот на
колони на првата матрица е еднаков со бројот на редици на втората матрица.
За производот на матрици важат следнива својства (кои ги наведуваме
без доказ):
а) 0 ⋅ A = A ⋅ 0 = 0
б) AE = EA = A
в) (A + B) C = AC + BC (десен дистрибутивен закон на собирање на
матрици во однос на множење на матрици)
г) A (B + C) = AB + AC (лев дистрибутивен закон на собирање на
матрици во однос на множење на матрици)
д) A (BC) = (AB) C (асоцијативен закон на множење на матрици)
ѓ) Ако A = B и C е матрица, така што AC постои, тогаш важи
AC = BC и ако G е матрица, така што постои GA , тогаш GA = GB .
Последново својство овозможува да множиме матрични равенства одлево
и оддесно.
Ако важи AB = BA , за матриците A и B се вели дека се комутативни.
Лесно се докажува следново својство:

Секои две дијагонални матрици од ист ред се комутативни.
Да забележиме дека:
1) За производот на матрици не важи комутативниот закон.

На пример, ако
é 1 2 3ù é1 2ù
ê ú ê ú
A = ê4 5 6ú и B = ê 3 4úú ,
ê ú ê
ê ú ê ú
êë7 8 9úû êë 5 6úû
тогаш AB е дефиниран, а BA не е.
Кога матриците се квадратни и од ист ред, дефинирани се двата произво-
ди. Но, тие не се секогаш еднакви. На пример, ако
é 1 2 3ù é1 2 3 ù
ê ú ê ú
A = êê4 5 6úú и B = ê1 2 3 ú ,
ê ú
ê ú ê ú
êë7 8 9úû êë 5 6 7 úû
тогаш
é18 24 30 ù é30 36 42 ù
ê ú ê ú
AB = êê39 54 69 úú , а BA = ê30 36 42 ú ,
ê ú
ê ú ê ú
êë60 84 108úû êë 78 96 114 úû
па AB ¹ BA .
2) Ако AB = 0 , тогаш не мора A = 0 или B = 0 .

é 3 3ù é 3 ùú
A = êê ú иB=ê 3
ú ê-3 -3ú ,
êë3 3úû êë úû
тогаш AB = 0 , но A ¹ 0 и B ¹ 0 .
Да забележиме дека кај реалните броеви важи xy = 0  x = 0 или y = 0 .
3) Ако AB = AC и A ¹ 0 , не мора да важи B = C .

é 3 3ù é 3 ùú é1 1 ùú
A = êê ú, B = ê 3 и C = êê
ú ê ú ú,
êë3 3úû êë-3 -3úû êë-1 -1úû
тогаш AB = AC , но B ¹ C .
Нека A е квадратна матрица од ред n . Дефинираме A0 = E и за секој

природен број k дефинираме Ak = A ... ⋅ A . Производот Ak се нарекува степен
⋅
k пати
на матрицата A .
Бидејќи важи асоцијативниот закон за множење на матрици, следува
Ak As = A
⋅
... ⋅ A A
⋅
... ⋅ A = A ... ⋅ A = Ak +s = As Ak ,
⋅
k пати s пати k +s пати
за секои приородни броеви k и s (т.е. степените на матрица се комутативни).
( )
s
Слично, Ap = A ps .
Нека a 0 , a1,..., ak се реални броеви. Полиномот со коефициенти

a 0 , a1,..., ak кај кој променливата е квадратна матрица се нарекува матричен
полином од степен k . Значи, pk (A) = a 0 E + a1A + ... + ak Ak е матричен поли-

ном од степен k . Притоа A е произволна квадратна матрица. Да забележиме дека
кај матричниот полином степенот на променливата е степен на матрица, множе-
њето на број со променлива е множење на матрица со број, а собирањето е соби-
рање на матрици. Се разбира, сите собироци во полиномот се матрици.
Да забележиме дека поради својствата на собирање на матрици, множење
на матрица со број и множење на матрици, операциите со матрични полиноми
(собирање, одземање, множење) се изведуваат аналогно како кај полиноми.
Нека A = éêaij ùú е матрица. Матрицата AT = éêa ji ùú се нарекува

ë ûmń ë û n´m
транспонирана на A . Значи, ако
éa ... a1n ùú
ê 11 a12
A = êê 21 ,
ê . . . . úú
ê ú
êëam 1 am 2 ... amn úû mń
тогаш
éa ... am1 ùú
ê 11 a21
êa a22 ... am 2 úú
AT = êê 12
ê . . . . úú
ê ú
êë a1n a2n ... amn ú
ûn´m
е транспонирана на A .
Со други зборови, транспонираната матрица на A се добива ако во A
секоја редица се замени со соодветната колона (прва редица со прва колона,
втора редица со втора колона, итн).
Лесно се докажува дека:
За симетричната матрица A важи A = AT .
Квадратната матрица A = éêaij ùú се нарекува антисиметрична (или косо-
ë ûn
симетрична) ако важи aij = -a ji , за секој i, j = 1,..., n . На пример, матрицата
é 0 2 -1ù
ê ú
A = êê-2 0 -4úú
ê ú
êë 1 4 0 úû
е антисиметрична.
Лесно се проверува дека важи:
Ако A е кососиметрична, тогаш AT = -A .
Да забележиме дека ако A = AT или A = -AT , тогаш A е квадратна
матрица.
За транспонирањето на матрици важат следниве својства (кои ги наведу-
ваме без доказ):
( )
T
а) AT =A
T
б) (A + B) = AT + BT
T
в) (lA) = lAT
T
г) (AB) = BT AT
Притоа, l е реален број и претпоставуваме дека сите операции на матри-
ците се дефинирани.
Својството г) може да се прошири и на конечен број матрици A1,..., An ,
T
т.е. важи (A1 ⋅ ... ⋅ An ) = ATn ⋅ ... ⋅ AT1 .
Квадратната матрица A се нарекува нилпотентна ако постои природен

број k така што Ak = 0 . Најмалиот број k со такво својство се нарекува степен
на нилпотентност на матрицата A . На пример, за матрицата
é 0 1 0ù
ê ú
A = êê0 0 1úú
ê ú
êë0 0 0úû
важи A3 = 0 , па таа е нилпотентна со степен 3.
Квадратната матрица A се нарекува идемпотентна ако A2 = A .
Пример за таква матрица е E .
4.3. Декомпозиција на матрици
Нека A е матрица. Со повлекување на хоризонтални или на вертикални

линии меѓу некои од редиците или од колоните на матрицата, добиваме матрица
поделена на блокови. Всушност, блоковите се матрици добиени од почетната, и
од помал ред од почетната матрица. На пример, ако матрицата е поделена на
следниов начин
éa ù
ê 11 a12 a13 a14 a15 ú
êa ú
ê 21 a22 a23 a24 a25 ú
êa ú
ê 31 a 32 a 33 a 34 a 35 ú
A=ê ú ,
êa 41 a 42 a 43 a 44 a 45 ú
ê ú
êa51 a52 a53 a54 a55 ú
ê ú
êa61 a62 a63 a64 a65 ú
ë û 6´5
тогаш блоковите се
éa ù éa ù
ê 21 ú ê 22 a23 ú
A11 = éêëa11 ùúû , A12 = éêa12 a13 ùú , A13 = éêa14 a15 ùú , A21 = êêa 31 úú , A22 = êêa 32 a 33 úú ,
ë û ë û ê ú ê ú
êëa 41 úû êëa 42 a 43 úû
éa ù
ê 24 a25 ú éa ù éa a ù éa a55 ùú
A23 = êêa 34 a 35 úú , A31 = êê 51 úú , A32 = êê 52 53 úú и A33 = êê 54 ,
ê ú êa61 ú êa62 a63 ú êa64 a65 úú
êëa 44 a 45 úû ë û ë û ë û
па матрицата A може да ја запишеме разбиена на блокови, т.е. во обликот
éA A13 ùú
ê 11 A12
A = êê A21 A22 A23 úú
ê ú
êëA31 A32 A33 ú
û
или A = éêAij ùú .
ë û 3´3
Јасно, разбивањето може да се изврши на повеќе начини.
Ќе наведеме неколку својства без доказ. Некои се очигледни, а кај

другите доказот е покомплициран.
10. Нека матриците A и B , кои се од ист ред m ´ n , се разбиени на rs

блокови (r, s се природни броеви) на ист начин (т.е. може да се дефинира собирање
на соодветните блокови Aij и Bij во двете матрици), т.е. A = éêAij ùú и
ë ûr ´s
B = éêBij ùú . Тогаш A + B = éêAij + Bij ùú . Значи, матриците разбиени на

ë ûr ´s ë û r ´s
блокови на ист начин се собираат (одземаат) ако се соберат (одземат)
соодветните блокови.
20. Ако A = éêAij ùú , тогаш lA = éêlAij ùú , за секој реален број l .
ë û r ´s ë û r ´s
0 é
3 . Ако A = êAij ú ù é ù
и B = êBij ú се матрици разбиени на блокови на ист
ë û r ´s ë ûs´l
начин, и притоа поделбата е направена така што постојат матриците
Cij = Ai1B1 j + Ai 2 B2 j + ... + Ais Bsj , за секој i = 1,..., r и j = 1,..., l , тогаш
AB = éêCij ùú , каде што Cij се блокови на матрицата што е производ на A и B и

ë û r ´l
Cij = Ai1B1 j + Ai 2 B2 j + ... + Ais Bsj за секој i = 1,..., r и j = 1,..., l .
Да забележиме дека операциите со матрици разбиени на блокови некогаш

можат да се искористат за пократко оперирање со матрици со голем ред (на
пример, оние што имаат многу елементи еднакви на нула).
4.4. Елементарни трансформации на матрици
Ќе велиме дека една редица (колона) на матрица е помножена со број ако

сите елементи на редицата (колоната) се помножени со тој број и велиме дека
една редица (колона) е додадена на друга ако на секој елемент од втората е
додаден соодветниот елемент од првата редица (колона).
Елементарни ќе ги наречеме следниве трансформации на матрица:
1) Замена на две редици (колони);

2) Множење на една редица (колона) со број различен од нула;
3) Додавање на една редица (колона) поможена со број на друга редица
(колона).
Притоа, ако се заменети i -тата редица (колона) и j -тата редица (колона)

(т.е. е направена трансформацијата 1)), кратко ќе пишуваме Ri « Rj ( Ki « K j ).
Ако j -тата редица (колона) е помножена со бројот l (т.е. е направена
трансформацијата 2)) ќе означуваме со lRj (lK j ), а ако е направена
трансформацијата 3, т.е. на j -тата редица (колона) е додадена i -тата редица
(колона) помножена со бројот l ќе означуваме lRi + Rj (lKi + K j ).
Се вели дека матриците A и B се еквивалентни ако едната е добиена

од другата со примена на конечен број елементарни трансформаци.
Ќе означуваме A  B .
Водечки елемент на редица се нарекува првиот одлево ненулти елемент
од таа редица.
Нека A е ненулта матрица. Тогаш со конечен број пати примена на
елементарните трансформации (одејќи одгоре надолу) може да се добие матрица
B , која во секоја наредна редица, пред водечкиот елемент, има барем по една
нула повеќе од претходната. Ваквата матрица се нарекува скалеста. Притоа,
јасно A  B .
Значи, за секоја ненулта матрица A постои скалеста матрица B , така што
A  B.
é1 2 0 1 2 ù
ê ú
ê2 4 1 2 3ú
Пример. Доведи ја во скалеста форма матрицата A = êê ú!
ú
ê 3 6 1 4 7 ú
ê ú
êë2 6 1 3 5úû
Решение: Со помош на еквивалентни трансформации на редиците имаме
é1 2R + R
ê 2 0 1 2ùú 3R11 +R23 éê1 2 0 1 2 ùú é1
ê 2 0 1 2 ùú
ê2 4 1 2 3úú 1 4 êê0 0
2R + R
1 0 -1úú R2 «R4 êê0 4 1 1 1 úú
ê  ê  ê 
ê3 6 1 4 7 úú 1 1 úú 1 1 úú
ê ê0 0 1 ê0 0 1
ê ú ê ú ê ú
êë2 6 1 3 5ú êë0 4 1 1 1ú êë0 0 1 0 -1ú
û û û
é1 2 0 1 2 ùú
ê
-R3 +R4 ê
0 4 1 1 1 úú
 êê .
ê0 0 1 1 1 úú
ê ú
êë0 0 0 -1 -2 ú
û
4.5. Инверзна матрица
Во овој дел сите матрици, кои ќе се разгледуваат, ќе бидат квадратни.

Нека
éa ù
ê 11 a12 ... a1n ú
A = êê 21
ê . . . . úú
ê ú
êëan 1 an 2 ... ann úû
е квадратна матрица.
a11 a12 ... a1n
a21 a22 ... a2n
. . . .
an 1 an 2 ... ann
се нарекува соодветна детерминанта на матрицата A (или детерминанта

придружена на матрицата A ). Ќе ја означуваме со det A или A .
Покрај својствата наведени кај детерминанти, важат и следниве својства:
10 det E = 1 , каде што E е единична матрица од кој било ред;
( )
20 det AT = det A ;
30 det (AB) = det A ⋅ det B , каде што A и B се квадратни матрици од ист

ред;
40 det (lA) = ln det A , за секоја квадратна матрица A од ред n и секој
реален број l ;
50 Ако A е триаголна матрица од ред n , тогаш det A = a11a22 ⋅ ... ⋅ ann .
Нека A = éêaij ùú е матрица.

ë û nń
Ако det A ¹ 0 , матрицата A се нарекува несингуларна. Во спротивно,
A се нарекува сингуларна.
Нека Aij е алгебарскиот комплемент на елементот aij на детерминантата
det A , за секој i, j = 1, 2,..., n . Матрицата
éA ù
ê 11 A12 ... A1n ú
êA ú
ê 21 A22 ... A2n ú
ê . . . . úú
ê
ê ú
êëAn 1 An 2 ... Ann úû
.
се нарекува адјунгирана матрица на матрицата A . Ќе ја означуваме со A
Нека A е несингуларна. Тогаш

é A A21 An 1 ùú
ê 11 ...
éa a ... a ù ê det A det A det A úú éê1 0 ... 0ùú
ê 11 12 1n ú ê
æ 1 ö êa a ... a ú ê A12 A22 An 2 ú ê ú
T÷ ê 2n ú ê ... ú ê0 1 ... 0ú
ç
Aç
çè det A
(A) ÷÷ = ê . . . . ú êê det A
 ÷ 21 22
det A det A ú = ê . . . . ú = E .
ø ê
ê
ú
úê . . . . úú êê ú
ú
êëan 1 an 2 ... ann úû ê A A2n Ann úú êë
0 0 ... 1ú
û
ê 1n
ê ... ú
êë det A det A det A úû
При ова се користи својството 90 од својства на детерминанти.

Слично, важи и
æ 1 ö
çç (  )T ÷÷ A = E .
A
çè det A ÷
÷ø
Нека X и Y се две матрици за кои важи AX = E = XA и AY = E = YA .

Тогаш X = XE = X (AY) = (XA) Y = EY = Y .
Докажавме дека за секоја несингуларна матрица A постои единствена
матрица X , така што важи AX = E = XA . Ваквата матрица X се нарекува
инверзна на A , а за A се вели дека е инверзибилна.
Понатаму, инверзната матрица на A ќе ја означуваме со A-1 .
Јасно, и A-1 е квадратна матрица од ред n и важи
AA-1 = A-1A = E .
Значи, важи:
60 Ако A е несингуларна матрица, тогаш таа има единствена инверзна

матрица A-1 и важи
1  )T .
A-1 =
det A
( A
70 Ако A има инверзна, тогаш det A ¹ 0 и det A-1 =

1
det A
. ( )
Од претходниве две својства следува дека несингуларните матрици имаат
инверзна и само тие:
-1
( )
80 A-1 = A , за секоја несингуларна матрица A .
-1
90 (AB) = B-1A-1 , за секои несингуларни матрици A и B од ист ред.
Од последново својство и асоцијативноста на множењето на матрици
следува и поопшто својство: ако k е природен број и A1,..., Ak се несингуларни
-1
матрици од ист ред, тогаш (A1 ⋅ ... ⋅ Ak ) = Ak-1 ⋅ ... ⋅ A1-1 .
100 Нека A е несингуларна матрица од ред n и нека éêA Eùú е матрицата

ë û
éa ù
ê 11 a12 ... a1n 1 0 ... 0ú
ê ú
éA Eù = êa21 a22 ... a2n 0 1 ... 0ú .
ëê ê
ûú ê . . . . . . . . úú
ê ú
êëan 1 an 2 ... ann 0 0 ... 1úûn´2n
Тогаш éêA Eùú  éêE A-1 ùú .

ë û ë û
Значи, со елементарни трансформации по редици од матрицата éêA Eùú
ë û
може да се дојде до матрицата éêE A-1 ùú . Ова ни дава уште еден начин на
ë û
пресметување на инверзна матрица на матрицата A .
Пример. Со помош на методот опишан погоре најди инверзна матрица на
é1 0 1 ù
ê ú
матрицата A = êê2 1 0 úú !
ê ú
êë1 0 -1úû
Решение: Имаме
1
R +R1
2 3
é1 0 1 1 0 0ùú -R1 +1R2 2 éê1 0 1
(-2)R +R
1 0 0ùú -R3 +R2
ê
ê2 1 0 0 1 0úú  ê 0 1 -2 -2 1 0úú 
ê ê
ê ú ê ú
êë1 0 -1 0 0 1ú
û êë0 0 -2 -1 0 1 ú
û
æ 1 ö÷
é1 0 0 1 / 2 0 1 / 2ùú çççè- 2 ÷÷øR3 éê1 0 0 1/2 0 1/2 ù
ê ú
 êê0 1 0 -1 1 -1 úú  êê0 1 0 -1 1 -1 ú.
ú
ê ú ê ú
êë0 0 -2 -1 0 1 ú
û êë0 0 1 1 / 2 0 -1 / 2ú
û
é1 / 2 0 1 / 2 ù
ê ú
Па, инверзната матрица е A-1 = êê -1 1 -1 úú .
ê ú
êë1 / 2 0 -1 / 2úû
( )
k
За секоја несингуларна матрица A дефинираме A-k = A-1 , за секој
k Î  и A0 = E .
( )
q
110 Ap = Apq и Ap Aq = Ap +q = Aq A p , за секои p, q Î  и за секоја
несингуларна матрица A .
4.6. Ранг на матрица
Нека A = éêaij ùú и нека k е природен број, таков што k £ min {m, n }

ë ûmń
(т.е. е помал или е еднаков на помалиот од m и од n ). Ако од матрицата A
прецртаме m - k редици ќе останат m - (m - k ) = k редици. Слично, ако прецр-
таме n - k колони ќе останат n - (n - k ) = k колони. Значи со прецртување на
m - k редици и на n - k колони добиваме квадратна матрица. Детерминантата
на таа матрица се нарекува минор од ред k на матрицата A .
é 1 2 3ù
ê ú
ê 4 5 6ú
A = êê ú ,
ú
ê7 8 9 ú
ê ú
êë4 5 7 úû 4´3
тогаш минори од ред 1 се елементите на матрицата (значи се прецртуваат
4 - 1 = 3 редици и 3 - 1 = 2 колони), минори од ред 2 се, на пример
1 2 4 6
, , итн.
4 5 7 9
(значи, се прецртуваат 2 редици и една колона), а минори од ред 3 се:

1 2 3 1 2 3
4 5 6 , 7 8 9 итн.
7 8 9 4 5 7
Минори со ред 4 или повеќе не се дефинирани за оваа матрица, бидејќи k £ 3 .
Ранг на матрицата A = éêaij ùú се нарекува најголемиот ред на минор

ë ûmń
различен од нула на матрицата A .
Јасно, рангот на A = éêaij ùú е помал или еднаков на помалиот од m и од
ë ûmń
n.
Рангот на A ќе го означиме со r (A) или само со r ако е јасно за која
матрица станува збор.
é1 1 1ùú
ê
ê1 1 1úú
A = êê ,
ê1 1 1úú
ê ú
êë4 5 7ú
û 4´3
сите минори од ред 3 се нули (имаат две исти редици), па рангот на A не е 3.
1 1
Минорот од втор ред = 1 ¹ 0 , па рангот на оваа матрица е 2. Значи 2 е
4 5
најголемиот ред на минор различен од 0, па r (A) = 2 .

Пресметувањето на рангот на овој начин е непрактично, затоа што треба
да се пресметуваат многу минори. Особено е непрактично за матрици со поголем
ред.
Ќе наведеме неколку својства за рангот на матрица:
10 r (0) = 0 (т.е. рангот на нултата матрица е нула);
20 r (A) £ min {m, n }, каде што A = éêaij ùú ;

ë ûmń
( )
30 r AT = r (A) ;
40 Ако A  B , тогаш и r (A) = r (B) (значи рангот не се менува при

елементарни трансформации);
50 Рангот на матрицата е еднаков на бројот на ненулти редици во
скалестата форма на матрицата;
60 Ако A е несингуларна матрица од ред n (т.е. det A ¹ 0 ), тогаш
r (A) = n ;
70 Ако B е блок од матрицата A , тогаш r (B) £ r (A).
Бидејќи секоја матрица може да се доведе со елементарни
трансформации до скалеста и при тие трансформации рангот не се менува, од
својството 50 веднаш се гледа рангот на матрицата. Ова е побрз и попрактичен
начин на определување на рангот на матрица.
4.7. Матрични равенки
Матрични равенки се нарекуваат равенките кај кои непознатите се

матрици.
Ќе разгледаме неколку случаи.
1. Да ја разгледаме матричната равенка AX = B , каде што A е квадратна

несингуларна матрица со ред n , B е дадена матрица (со n редици), а X е
непозната матрица. Тогаш A-1 (AX) = A-1B (множиме со A-1 одлево на двете
страни на равенката), па од асоцијативноста на множењето матрици следува
(A A ) X = A
-1 -1
B , т.е. EX = A-1B . Конечно, X = A-1B . Така оваа матрична
равенка е решена.
2. Нека е дадена равенката XA = B , каде што A е квадратна
несингуларна матрица од ред n . Тогаш, постапувајќи слично како во 1 множиме
со A-1 оддесно и последователно добиваме
(XA) A-1 = BA-1,
( )
X AA-1 = BA-1,
XE = BA-1 .
Конечно, решението е X = BA-1 .
3. Да ја разгледаме равенката AXB = C , каде што A е несингуларна
матрица од ред n , а B е несингуларна матрица од ред m . Множејќи со A-1 од-
лево, и со B-1 оддесно, го добиваме решението X = A-1CB-1 .
Јасно, во сите случаи решението е единствено.
Доколку матриците во претходните случаи немаат инверзни, решавањето

на матричната равенка се сведува на решавање на систем линеарни равенки кај
кои непознати се елементите на матрицата X .
é 3 1ù
Пример. Реши ја матричната равенка AX = B + X , каде што A = êê ú и
ú
4 3
ëê ûú
é1 1ù
B = êê ú!
ú
1 0
ëê ûú
Решение: За непознатата X имаме AX - X = B , т.е. (A - E)X = B . Притоа,
é 2 1ù
A - E = êê ú и поради det(A - E) = 2 1 = 4 - 4 = 0 следува дека матрицата
4 2úú 4 2
ëê û
A - E нема инверзна.
éx x ù é2 1ù é x x ù é1 1ù
Нека X = êê 1 2ú
ú , тогаш добиваме ê ú ê 1 2ú ê ú
ê4 2ú ⋅ êx x ú = ê1 0ú .
x x
ëê 3 4 ûú ëê ûú ëê 3 4 ûú ëê ûú
Оваа матрична равенка е еквивалентна со системот линеарни равенки
ìï2x + x = 1
ïï 1 3
ïï2x + x = 1
ïí 2 4
ïï4x1 + 2x 3 = 1
ïï
ïïî4x 2 + 2x 4 = 0
ìï2x + x = 1
ïï 1 3
ïï2x + x = 1
ï 2 4
Ако третата равенка ја поделиме со ,2 добиваме ï í .
ïï2x + x = 1
ïï 1 3
2
ïï4x + 2x = 0
ïî 2 4
Овој систем нема решение, бидејќи не постојат два реални броеви x 1 и x 3

1
за кои важи 2x1 + x 3 = 1 и 2x1 + x 3 = . Значи, и почетната матрична равенка
2
нема решение.
4.8. Систем линеарни равенки
Да го разгледаме системот од n линеарни равенки со n непознати x1,..., x n

ì
ï a11x1 + a12x 2 + ... + a1n x n = b1
ï
ï
ï
ï a21x1 + a22x 2 + ... + a2n x n = b2
ï
í .
ï
ï..........................
ï
ï
ï a x + an 2x 2 + ... + ann x n = bn
ï
î n1 1
Притоа, aij и bi се реални броеви, за секои i, j = 1,..., n .
Подредената n -торка реални броеви (a1, a2,..., an ), така што ако
x1 = a1, x 2 = a2 ,..., x n = an , сите равенки од системот се исполнети, се нарекува
решение на системот. Множеството од сите решенија на системот ќе го
наречеме множество решенија на системот.
Да означиме
éa ù éb ù éx ù
ê 11 a12 ... a1n ú ê 1ú ê 1ú
êa a a ú êb ú ê ú
A = êê 21 22
... 2n ú
, B = ê 2 ú и X = êx2 ú .
ê . . . . úú êú
ê ú
êú
ê ú
ê ú ê ú ê ú
a a
êë n 1 n 2 ... a nn úû
b
êë n úû êëx n úû
Тогаш елементи на матрицата AX се левите страни на равенките од

системот, а на B се десните. Според тоа AX = B е матрично претставување на
дадениот систем.
Притоа матрицата A се нарекува матрица на системот.
Крамерови формули
Ако A е несингуларна матрица, тогаш X = A-1B , па со тоа системот е

решен. Значи, еден начин да се реши системот е да се најде инверзна матрица
A-1 на матрицата на системот (ако таа постои) и A-1 да се помножи со B . Но,
понекогаш тоа бара многу пресметки, дури и за системи со помал број непознати.
1  )T B , т.е.
Од X = A-1B добиваме X =
det A
( A
éx ù éA ù é ù
ê 1ú ê 11 A21 ... An 1 ú êb1 ú
êx ú ê ú ê ú
ê 2 ú = 1 êA12 A22 ... An 2 ú ⋅ êb2 ú
êú ê . . . . úú êê  úú
ê ú det A ê
ê ú ê ú ê ú
êëx n úû êëA1n A2n ... Ann úû êëbn úû
1
и оттука x i = (b A + b2A2i + ... + bn Ani ) , за i = 1,..., n .
det A 1 1i
Притоа, b1A1i + b2A2i + ... + bn Ani е всушност развивање по i -тата колона на
детерминантата соодветна на матрицата
éa a1,i +1 ... a1n ùú

ê 11 ... a1,i -1 b1
êa a2,i +1 ... a2n úú
ê 21 ... a2,i -1 b2 .
ê . . . . . . . úú
ê
êa an,i +1 ... ann úú
êë n 1 ... an,i -1 bn ûnń
Оваа матрица се добива кога во A наместо коефициентите пред x i се
стават слободните членови b1,..., bn . Затоа, оваа матрица се нарекува матрица на
променливата x i . Да означиме
éa a1,i +1 ... a1n ùú
ê 11 ... a1,i -1 b1
êa ... a2,i -1 b2 a2,i +1 ... a2n úú
D = det A и Dx = det êê 21 , за i = 1,..., n .
i
ê . . . . . . . úú
êa an,i +1 ... ann úú
êë n 1 ... an,i -1 bn û nń
Dx
Тогаш, решението на системот го добиваме со x i = i
, за i = 1,..., n . Овие
D
формули се нарекуваат Крамерови формули.
Да забележиме дека Крамеровите формули се применуваат само кога
det A ¹ 0 и тогаш системот има единствено решение дадено со Крамеровите
формули.
При решавање систем со Крамеровите формули треба да пресметаме
n + 1 детерминанта од n -ти ред. Затоа, ако n е голем број, потребни се многу
пресметки за да се добие решението.
Теорема на Кронекер-Капели.
Метод на Гаус за решавање на систем линеарни равенки
Нека е даден системот од m линеарни равенки со n непознати
ì
ï a11x1 + a12x 2 + ... + a1n x n = b1
ï
ï
ï
ï a21x1 + a22x 2 + ... + a2n x n = b2
ï
í . (1)
ï
ï..........................
ï
ï
ï a x + am 2x 2 + ... + amn x n = bm
ï
î m1 1
Како и претходно,
éa ù
ê 11 a12 ... a1n ú
A = êê 21
ê . . . . úú
ê ú
êëam1 am 2 ... amn úû
ја нарекуваме матрица на системот. Ако

éb ù
ê 1ú
êb ú
B = êê 2 úú ,
êú
ê ú
êëbm úû
матрицата
é b1 ùú
ê a11 a12 ... a1n
ê b2 úú
éA Bù = ê a21 a22 ... a2n
ëê ûú êê . . . . . úú
ê ú
êëam1 am 2 ... amn bm ú
ûm´(n +1)
се нарекува проширена матрица на системот (1).

( )
Ако r (A) = r éêA Bùú , тогаш системот се нарекува согласен. Ако важи
ë û
( )
r (A) ¹ r éêA Bùú , системот се нарекува несогласен, па системот нема решение.
ë û
Следново тврдење се нарекува теорема на Кронекер-Капели. Го

наведуваме без доказ.
Системот има барем едно решение ако и само ако r (A) = r éêA Bùú .
ë û ( )
Притоа, ако
( )
1) r (A) = r éêA Bùú и r (A) = n решението е единствено,
ë û
é
ë ( û )
2) r (A) = r êA Bùú и r = r (A) < n системот има бесконечно многу
решенија.
Во овој случај r непознати можат да се изразат преку останатите n - r
непознати.
Да забележиме дека оваа теорема не дава начин за решавање на системот,

туку само укажува на тоа дали системот има решение. Системот понатаму се
решава со други методи.
Ако b1 = ... = bm = 0 , системот се нарекува хомоген.
Бидејќи сите елементи на последната колона на проширената матрица на
( )
ваков систем се еднакви на нула, следува дека r (A) = r éê A Bùú . Значи, овој
ë û
систем секогаш има решение. Јасно, подредената n -торка (0,..., 0) е едно
решение. Ако r (A) = n , тогаш решението (0,..., 0) е единственото. Значи, за
хомогениот систем да има ненулто решение е потребно и доволно r (A) < n .
Ако на даден систем од m ленеарни равенки со n непознати ги

примениме трансформациите промена на мастата на две равенки, множење на
равенка со број различен од нула и множење на равенка со број и додавање на
друга равенка, ќе добиеме систем еквивалентен на дадениот (еквивалентни
системи ќе ги нарекуваме оние што имаат исто множество решенија). Овие
трансформации всушност ги правиме и на матрици и добиваме еквивалентни
матрици. Затоа, наместо со систем можеме да работиме со матрици, и тоа со
проширената матрица на системот.
Методот на Гаус се состои во следново:

Со елементарни трансформации, проширената матрица на системот ја
доведуваме во скалеста форма по редици (т.е. наоѓаме скалеста матрица
еквивалентна на проширената матрица на системот). Ќе разгледаме неколку
случаи:
1. Ако m = n и на крајот се добие обликот

éd c1 ùú
ê 11 d12 d13 ... d1,n -1 d1n
ê0 d d23 ... d2,n -1 d2n c2 úú
ê 22
éA Bù  0 ê 0 d33 ... d3,n -1 d3n c3 úú ,
ëê ûú êê ú
ê . . . . . . .ú
ê ú
êë 0 0 0 ... 0 dnn cn ú
û n´(n +1)
(
каде што d11 ¹ 0, d22 ¹ 0,..., dnn ¹ 0 , ќе следува дека r (A) = n = r éêA Bùú , па
ë û )
системот има единствено решение. Тогаш почетниот систем е еквивалентен со
системот
ì
ïd11x1 + d12x 2 + d13x 3 + . . . + d1n x n = c1
ï
ï
ï
ï d22x 2 + d23x 3 + . . . + d2n x n = c2
ï
ï
ï
ï d33x 3 + . . . + d3n x n = c3
í ,
ï
ï................................................................
ï
ï
ï dn -1,n -1x n -1 + dn -1,n x n = cn -1
ï
ï
ï
ï dnn x n = cn
ï
î
па од последната равенка се наоѓа x n . Потоа, од претпоследната се наоѓа x n -1
итн, с# до x 1. Секоја наредна равенка во оваа постапка (т.е. секоја претходна во
системот) е линеарна со една непозната.
2. Ако во скалестата форма се случи во последната ненулта редица да се

нула сите елементи, освен последниот оддесно да е различен од нула (т.е.
водечки елемент да е последниот елемент на таа редица), тогаш r (A) ¹ éêA Bùú ,
ë û
па системот нема решение.
( )
3. Ако r (A) = r éêA Bùú < n , системот има бесконечно решенија. Во тој
ë û
случај r непознати се изразуваат преку останатите n - r непознати.
Да забележиме дека во случајот 1 матрицата
é c1 ùú
êd11 d12 d13 ... d1,n -1 d1n
ê0 d d23 ... d2,n -1 d2n c2 úú
ê 22
ê
éA Bù  0 0 d33 ... d3,n -1 d3n c3 úú
êë úû ê
ê . . . . . . . úú
ê
ê ú
êë 0 0 0 ... 0 dnn cn ú
û n´(n +1)
може да се доведе во обликот
é v1 ùú
ê1 0 0 ... 0 0
ê0 1 0 ... 0 0 v2 úú
ê
éA Bù  ê0 0 1 ... 0 0 v3 úú ,
êë úû ê
ê ú
ê. . . . . . .ú
ê ú
êë0 0 0 ... 0 1 vn ú
ûn´(n +1)
па решението на системот е
x n = vn , x n -1 = vn -1 ,...,x 3 = v3 , x 2 = v2 , x1 = v1 .
Пример. Со помош на Теоремата на Кронекер-Капели најди го бројот на

ìïx + 2x + 3x + 4x = 0
ïï 1 2 3 4
ïï2x - x + x - x = 0
решенија на системот ï í
1 2 3 4
, а потоа со методот на Гаус
ïï3x1 + x 2 + 4x 3 + 3x 4 = 0
ïï
ïïî5x1 + 5x 3 + 2x 4 = 0
најди кои се тие решенија!
Решение: Со помош на еквивалентни редични трансформации
проширената матрица на системот ја доведуваме во скалеста форма
é1 2 3 (-2)R +R
ê 4 0ùú (-3)R11 +R23 éê1 2 3 4 0ùú -R2 +R3
ê ú (-5)R1 +R4 ê
0úú
(-2)R2 +R4
éA Bù = ê2 -1 1 -1 0ú
 ê 0 -5 -5 -9 
ëê úû ê3 1 4 3 0úú ê 0 -5 -5 -9 0úú
ê ê
ê ú ê ú
êë5 0 5 2 0ú
û êë0 -10 -15 -18 0ú
û
é1 2 3 4 0ùú
ê
ê 0 -5 - 5 -9 0úú
 êê .
ê0 0 0 0 0úú
ê ú
êë0 0 0 0 0ú
û
Така, рангот на проширената матрица е 2 и рангот на матрицата на системот е 2 ,

па во согласност со теоремата на Кронекер-Капели имаме дека системот има бес-
конечно решенија. Ставаме x 3 = t , x 4 = k .
-5t - 9k
Тогаш од -5x 2 - 5x 3 - 9x 4 = 0 , имаме x 2 = . Од првата равенка на
5
-5t - 2k
системот имаме дека x1 = .
5
4.9. Сопствени вектори и сопствени вредности
Нека е дадено пресликување (трансформација) F од рамнината во

рамнината, при кое произволна точка M (x1, x 2 ) од рамнината се пресликува во
точката M ¢ (y1, y2 ) . Ако постојат реални броеви a11, a12 , a21, a22 , b1, b2 , така што
y1 = a11x1 + a12x 2 + b1 и y2 = a21x1 + a22x 2 + b2 ,
тогаш преликувањето F се нарекува линеарна трансформација на рамнината
или линеарно пресликување во рамнината.
Ако системот
ì
ï
ïy1 = a11x1 + a12x 2 + b1
í
ï
ïy = a21x1 + a22x 2 + b2
î 2
има единствено решение по непознатите x1 и x 2 ,
a11 a12
т.е. ¹ 0,
a21 a22
тогаш на единствен начин x1 и x 2 можат да се изразат преку y1 и y2 . Во овој

случај велиме дека линеарната трансформација F има инверзна.
На сличен начин се дефинира линеарна трансформација во простор.
Пресликувањето F од простор во простор, при што произволна точка
M (x1, x 2 , x 3 ) се пресликува во точката M ¢ (y1, y2 , y3 ), се нарекува линеарна
трансформација на просторот ако постојат реални броеви
a11, a12 , a13 , a21, a22 , a23 , a 31, a 32 , a 33 , b1, b1, b3 ,
така што
ì
ï y1 = a11x1 + a12x 2 + a13x 3 + b1
ï
ï
ïy = a x + a x + a x + b
í 2
ï
ï
21 1 22 2 23 3 2
ï
ïy = a x + a x + a x + b .
î 3 31 1 32 2 33 3 3
Слично како во рамнина се разгледува случајот кога трансформацијата

има инверзна.
Значи, за целосно да ја знаеме линеарната трансформација е доволно да
ги знаеме броевите a11, a12 , a13 , a21, a22 , a23 , a 31, a 32 , a 33 , b1, b1, b3 .
Ако b1 = b2 = b3 = 0 , тогаш линеарната трансформација го пресликува
координатниот почеток O (0, 0, 0) во себе. Значи, за таквата трансформација важи
y1 = a11x1 + a12x 2 + a13x 3 ,
y2 = a21x1 + a22x 2 + a23x 3 и
y3 = a 31x1 + a 32x 2 + a 33x 3
за секоја точка M (x1, x 2 , x 3 ) и за нејзината слика M ¢ (y1, y2 , y3 ). Според тоа, за
целосно да ја знаеме ваквата линеарна трансформација е доволно да ги знаеме
броевите a11, a12 , a13 , a21, a22 , a23 , a 31, a 32 , a 33 . Понатаму ќе работиме само со вакви
линеарни трансформации.
Наместо точки, можеме да разгледуваме вектори дадени со координати.


Така, линеарната трансформација F од погоре, векторот x = (x1, x 2 , x 3 ) (чиј крај

е во M (x1, x 2 , x 3 ) ) го пресликува во векторот y = (y1, y2 , y3 ) (со крај во

M ¢ (y1, y2 , y3 )). Притоа нултиот вектор 0 = (0, 0, 0) се пресликува во себе.

Ако постои реален број l и ненулти вектор x , така што линеарната
 
трансформација F векторот x го пресликува во векторот lx (т.е. важи
 
F (x ) = lx ), тогаш се вели дека l е сопствена вредност на линеарната

трансформација, а x е сопствен вектор на линеарната трансформација.
Матрицата
éa ù
ê 11 a12 a13 ú
A = êêa21 a22 a23 úú
ê ú
êëa 31 a 32 a 33 úû
се нарекува матрица на линеарната трансформација.
Значи, за да е определена линеарната трансформација е доволно да ја
знаеме матрицата A .
Нека
éx ù éy ù
ê 1ú ê 1ú
X = êêx 2 úú и Y = êy ú .
ê 2ú
ê ú ê ú
êëx 3 úû êëy 3 úû
Тогаш системот
ì
ïy1 = a11x1 + a12x 2 + a13x 3
ï
ï
ïy = a x + a x + a x
í 2
ï
ï
21 1 22 2 23 3
ï
ïy = a x + a x + a x
î 3 31 1 32 2 33 3
има матричен запис Y = AX .

Сопствените вредности и вектори ги определуваме од равенството
AX = lX (бидејќи Y = lX ). Оттука имаме AX - lX = 0 , т.е. (A - lE) X = 0 .
Бидејќи
éa ù é 1 0 0ù éx ù é 0ù
ê 11 a12 a13 ú ê ú ê 1ú ê ú
A = êa21 a22 a23 úú , E =
ê ê 0 1 0ú , X =
ê ú
êx ú и 0 =
ê 2ú
ê 0ú
ê ú
ê ú ê ú ê ú ê ú
êëa 31 a 32 a 33 úû êë0 0 1úû êëx 3 úû êë0úû
добиваме
ìï(a - l ) x + a12x 2 + a13x 3 = 0
ïï 11 1
ïí a21x1 + (a22 - l) x 2 + a23x 3 = 0 .
ïï
ïï
îï
a 31x1 + a 32x 2 + (a33 - l) x 3 = 0
Бидејќи сопствениот вектор е ненулти, последниот систем мора да има

нетривијално решение, па
a11 - l a12 a13
det (A - lE) = a21 a22 - l a23 = 0.
a 31 a 32 a 33 - l
Оваа равенка се нарекува карактеристична равенка на матрицата A
(т.е. на линеарната трансформација определена со неа).
Значи реалните решенија на равенката det (A - lE) = 0 се сопствени
вредности на линеарната трансформација (т.е. на матрицата на линеарната
трансформација). Да забележиме дека равенката det (A - lE) = 0 може да има
најмногу три реални решенија. Ако равенката det (A - lE) = 0 нема реални
решенија велиме дека линеарната трансформација нема сопствени вредности.
Кога ќе ги најдеме сите сопствени вредности, сопствените вектори ги
наоѓаме решавајќи го системот
ìï(a - l ) x + a12x 2 + a13x 3 = 0
ïï 11 1
ïí a21x1 + (a22 - l ) x 2 + a23x 3 = 0
ïï
ïï a 31x1 + a 32x 2 + (a 33 - l ) x 3 = 0
îï
за секоја најдена сопствена вредност.
4.10. Карактеристичен полином на матрица
Нека A = éêaij ùú е квадратна матрица и l е произволен реален број

ë û nń
(параметар). Матрицата A - lE се нарекува карактеристична матрица на
матрицата A . Јасно,
éa - l a12 ... a1n ùú

ê 11
ê a a22 - l ... a2n úú
A - lE = êê 21 .
ê . . . . úú
ê ú
êë an 1 an 2 ... ann - l ú
û
a11 - l a12 ... a1n
a21 a22 - l ... a2n
det (A - lE) =
. . . .
an 1 an 2 ... ann - l
е полином од степен n по l кој се нарекува карактеристичен полином на

матрицата A и се означува и со p (l ). Значи, p (l ) = det (A - lE) . Во развиена
форма овој полином е
n n -1
p (l ) = (-1) ln + (-1) (a11 + a22 + ... + ann ) ln -1 + bn -2ln -2 + ... + b1l + det A
.
Притоа, bn -2 ,..., b1 се реални броеви, кои се добиваат при пресметувањето
на детерминантата и се наоѓаат пред ln-2 ,..., l . Значи, слободен член е det A , а

бројот a11 + a22 + ... + ann се нарекува трага на матрицата A .
Ако l = 0 , добиваме дека p (0) = det A .
Реалните корени на полиномот p (l ) се нарекуваат сопствени вредности
на матрицата A .
Полиномот p (l ) можеме да го разгледуваме како матричен полином (l
прима вредности од множеството матрици). Ако за матрицата B важи p (B) = 0 ,
тогаш B се вели дека е корен (или нула) на матричниот полином p (l ).
Важи следново тврдење:
Секоја матрица е корен на својот карактеристичен полином.
Ова тврдење е познато како теорема на Хамилтон-Кели и го наведуваме

без доказ.
Значи, ако p (l ) е карактеристичниот полином за матрицата A , тогаш
важи p (A) = 0 , т.е.
p (A ) =
n n -1
= (-1) An + (-1) (a11 + a22 + ... + ann ) An -1 + bn-2An -2 + ... + b1A + (det A) E = 0.
Теоремата на Хамилтон-Кели може да се искористи за барање на инвер-
зна матрица (а и за откривање дали има инверзна).
Од теоремата на Хамилтон-Кели важи

n n -1
(-1) An + (-1) (a11 + a22 + ... + ann ) An -1 + bn-2An -2 + ... + b1A + (det A) E = 0
.
Ако се добие дека слободниот член во полиномот е нула (т.е. det A = 0 ),
следува дека матрицата нема инверзна.
Ако, пак, се добие дека слободниот член во полиномот е различен нула,

(т.е. det A ¹ 0 ), тогаш равенството
n n -1
(-1) An + (-1) (a11 + a22 + ... + ann ) An -1 + bn-2An -2 + ... + b1A + (det A) E = 0
го множиме со A-1 и добиваме

n n -1
(-1) An -1 + (-1) (a11 + a22 + ... + ann ) An -2 + bn-2An -3 + ... + b1E + (det A) A-1 = 0,
т.е.
1 æç n n -1 n -1 ö
A-1 = - ççè(-1) A + (-1) (a11 + a22 + ... + ann ) An -2 + bn-2 An -3 + ... + b1E÷÷÷ .
ø
det A
Пример. Најди ги сопствените вредности и сопствените вектори за

матрицата
é5 8 16 ùú
ê
A=ê 4ê 1 8 úú .
ê ú
êë-4 -4 -11úû
Решение: Карактеристичниот полином на матрицата A е
5 -l 8 16
P (l) = det(A - lE) = 4 1-l 8 = (l - 1)(l + 3)2 .
-4 -4 -11 - l
Нулите на карактеристичниот полином се сопствени вредности на матрицата A ,
l1 = 1 и l2 = -3 .
Сопствениот вектор што одговара на сопствената вредност l1 = 1 е:
ìï(5 - 1)x + 8x + 16x = 0
ïï 1 2 3
ï4x + (1 - 1)x + 8x = 0 ,
í 1
ïï 2 3
ïï-4x1 - 4x 2 + (-11 - 1)x 3 = 0
î
односно
ìï4x + 8x + 16x = 0
ïï 1 2 3
ï4x + 8x = 0 .
í 1
ïï 3
ïï-4x1 - 4x 2 - 12x 3 = 0
î
Ако ставиме x 3 = t , од втората равенка имаме x1 = -2t . Заменувајќи ги x1 и x 3


во првата равенка, добиваме дека x 2 = -t . Значи за сопствениот вектор x имаме
é x ù é-2t ù é-2ù
 ê 1ú ê ú ê ú
x = êêx 2 úú = êê -t úú = t êê-1úú .
ê ú ê ú ê ú
êëx 3 úû êë t úû êë 1 úû
За сопствениот вектор, кој одговара на сопствената вредност l2 = -3 , имаме

ìï (5 + 3)x + 8x + 16x = 0
ïï 1 2 3
ï 4x + (1 + 3)x + 8x = 0 , односно
í
ïï 1 2 3
ïï-4x1 - 4x 2 + (-11 + 3)x 3 = 0
î
ìï 8x + 8x + 16x = 0
ïï 1 2 3
ï 4x + 4x + 8x = 0 .
í 1
ïï 2 3
ïï-4x1 - 4x 2 - 8x 3 = 0
î
Ставајќи x 2 = s и x 3 = t и заменувајќи во која било од равенките (бидејќи

станува збор за еквивалентни равенки), добиваме x1 = -s - 2t . Конечно за

сопствениот вектор x имаме
é x ù é-s - 2t ù é-1ù é-2ù
ê
 ê ú ê 1ú ê ú ê ú ê ú
x = êx 2 ú = ê s ú = s ê-1ú + t êê 0 úú .
ú ê ú
êëx 3 úû êë t úû êë 0 úû êë 1 úû
é 1 1 2ù
ê ú
Пример. Дадена е матрицата A = êê1 0 1úú .
ê ú
êë0 1 0úû
а) Со помош на теоремата на Хамилтон-Кели најди инверзна матрица на матри-
цата A !
б) Без да пресметуваш директно, пресметај ја нејзината детерминанта!
Решение:
а) Карактеристичниот полином на матрицата A е
1-l 1 2
P (l) = det(A - lE) = 0 -l 1 = l2 (1 - l) + 0 + 2 - 0 - (1 - l) + l
0 1 -l
P (l) = -l 3 + l2 + 2l + 1.
Слободниот член е 1 , па матрицата има инверзна.

Од теоремата на Хамилтон-Кели имаме дека P (A) = 0 , односно
-A3 + A2 + 2A + E = 0 .
Ако ги помножиме двете страни на равенката со A-1 ,
-A2 + A + 2E + A-1 = 0 ,
од каде што
é1 1 2ùú éê1 1 2ùú éê1 1 2ùú é 1 0 0ù
ê ê ú
A-1 = A2 - A - 2E = êê1 0 1úú êê1 0 1úú - êê1 0 1úú - 2 êê0 1 0úú =
ê úê ú ê ú ê ú
êë0 1 0ú ê 0 1
ûë
0ú ê 0
û ë
1 0ú
û êë0 0 1úû
é2 3 3ù é1 1 2ùú éê2 0 0ùú é-1 2 1 ùú
ê ú ê ê
= êê1 2 2úú - êê1 0 1úú - êê0 2 0úú = ê0
ê 0 1 úú .
êë1 0 1úû êë0 1 0ú ê 0
û ë
0 2ú
û êë 1 -1 -1úû
б) Детерминантата на матрицата A е всушност вредноста на карактеристичниот

полином во 0 , т.е. P (0) = 1 .

é2 -1 1 3ù
é-1 0 3ù ê ú
1. Дадени се матриците: A = êê ú и B= ê1 - 2 0 1 ú .
2 1 0 ú ê ú
êë úû ê ú
êë 1 0 3 2 úû
Т
Да се пресметаат (AB) и BT AT !
é 3ùú é
é-1 0 3ù ê2 -1 1 1 1 8 3ùú
Решение: AB = êê ú ⋅ ê1 -2 0 1úú = êê ,
ú ê 2 7 úú
ëê
2 1 0 úû ê1 0 3 ú 5 -4
êë 2ú ëê û
û
é1 5 ù é2 1 1ùú é é1 5 ù
ê ú ê -1 2ùú êê ú
ê 1 -4 ú ê-1 -2 0úú êê 1 - 4 ú
(AB) = êê8 2 úú , BT AT = êê 1 1úú = êê ú.
T
0
ê ú ê 0 3úú êê ú ê 8 2 ú
ú
ê ú ê úê 3 0ú ê
û ê 3 7 úú
êë 3 7 úû êë 3 1 2ú ë
û ë û
é 1 0ù
ê ú é 3 4ù
2. Дадени се матриците A = êê 1 1úú и B = êê ú.
ú
ê ú êë 0 2 úû
êë- 1 0 úû
Да се пресмета ако постои A + B и A ⋅ B !
Решение: Збирот на матриците A + B не постои, бидејќи матриците не се од
é 1 0ù é 4 ùú
ê ú é 3 4ù ê 3
ист ред. Производот на матриците е A ⋅ B = êê 1 1úú ⋅ êê ú=ê3
ú ê 6 úú .
ê ú ëê0 2ûú ê ú
êë-1 0úû êë-3 -4úû
é 1 2 3ù
ê ú
3. Да се пресмета j(A) , ако A = êê3 0 2úú , каде што j(x ) = x 2 - x - 3 .
ê ú
êë3 1 2úû
Решение:
é 1 2 3ù 2 é 1 2 3ùú é1 0 0ùú
ê ú ê ê
j(A) = A2 - A - 3E = êê3 0 2úú - êê3 0 2úú - 3 êê0 1 0úú =
ê ú ê ú ê ú
êë3 1 2úû êë3 1 2ú
û êë0 0 1ú
û
é16 5 13ùú éê1 2 3ùú éê3 0 0ùú éê12 3 10úù
ê
= êê 9 8 13úú - êê3 0 2úú - êê0 3 0úú = êê 6 5 11úú .
êë12 8 15ú ê3 1 2ú ê0 0
û ë û ë
3ú ê 9 7
û ë
10ú
û
4. Квадратна матрица A ¹ 0 се вика идемпотентна ако A2 = A . Да се

é1 1 ... 1ù
ê ú
1 êê1 1 ... 1úú
покаже дека матрицата A = ê е идемпотентна!
n ê   úú
ê ú
êë1 1 ... 1úûnń
Решение:
é1 1 ... 1ù é1 1 ... 1ù én n ... n ù
ê ú ê ú ê ú
1 ê1 1 ... 1ú ê1 1 ... 1ú 1 ên n ... n ú
A2 = ê ú ⋅ êê ú = ê ú =
2 ê   ú    ú 2 ê   ú
n ê ú ê ú n ê ú
ê ú ê ú ê ú
êë1 1 ... 1úûnń êë1 1 ... 1úû nń êën n ... n úûnń
.
é1 1 ... 1ù
ê ú
1 ê1 1 ... 1úú
= êê =A
n ê   úú
ê ú
êë1 1 ... 1úû nń
Заклучуваме дека матрицата A е идемпотентна.
é2 1 2 ù
ê ú
5. Да се пресмета A - 2E + 4(A + E)-2 ако A = êê1 0 1 úú . !
ê ú
êë0 1 -1úû
é 2 1 2 ù é 1 0 0ù é 3 1 2 ù
ê ú ê ú ê ú
Решение: B = A + E = êê1 0 1 úú + êê0 1 0úú = êê1 1 1úú ,
ê ú ê ú ê ú
êë0 1 -1úû êë0 0 1úû êë0 1 0úû
B = 2 - 3 = -1
1 1 1 2 1 2
B11 = = -1 B21 = - =2 B31 = = -1
1 0 1 0 1 1
1 1 3 2 3 2
B12 = - =0 B22 = =0 B32 = - = -1
0 0 0 0 1 1
1 1 3 1 3 1
B13 = =1 B23 = - = -3 B33 = =2
0 1 0 1 1 1
é-1 2 -1ù é 1 -2 1 ù
ê ú ê ú
1 ê ú=ê0 ú.
B-1 = ê 0 0 - 1ú ê 0 1 ú
-1 ê ú ê ú
êë 1 -3 2 úû êë-1 3 -2úû
A - 2E + 4(A + E)-2 = A - 2E + 4(B-1 )2 =

é 2 1 2 ù é 2 0 0ù é 1 - 2 1 ù é 1 -2 1 ù
= êê1 0 1 úú - êê0 2 0úú + 4 êê 0 0 1 úú ⋅ êê 0 0 1 úú =
êë0 1 -1úû êë0 0 2úû êë-1 3 -2úû êë-1 3 -2úû
é0 1 2 ùú é0 1 -3ùú
ê ê
= êê1 -2 1 úú + 4 êê-1 3 -2úú =
ê ú ê ú
êë0 1 -3úû êë 1 -4 6 úû
é0 1 2 ùú éê 0 4 -12ùú éê 0 5 -10ùú
ê
ê ú
= ê1 -2 1 ú + ê-4 12ê ú ê
-8 ú = ê-3 10 -7 úú .
ê ú ê ú ê ú
êë0 1 -3úû êë 4 -16 24 úû êë 4 -15 21 úû
é2 1 3 ù
ê ú
6. Дадена е матрицата A = êê1 -1 2úú . Да се покаже дека
ê ú
êë1 2 1úû
A3 - 2A2 - 9A = 0 .
Решение:
é2 1 3ù é2 1 3ù é2 1 3ù é2 1 3ù é2 1 3ùú
ê úê úê ú ê úê
A3 - 2A2 - 9A = êê1 -1 2úú êê1 -1 2úú êê1 -1 2úú - 2 êê1 -1 2úú êê1 -1 2úú -
ê úê úê ú ê úê ú
êë1 2 1úû êë1 2 1úû êë1 2 1úû êë1 2 1úû êë1 2 1ú
û
é8 7 11ù é2 1 3ù é8 7 11ù é2 1 3úù
ê ú ê ú ê ú ê
ê 3 6 3 ú ⋅ ê1 -1 2 ú - 2 ê 3 6 3 ú - 9 ê1 -1 2úú =
êë 5 1 8 úû êë 1 2 1 úû êë 5 1 8 úû êë1 2 1ú
û
é34 23 49ù é16 14 22ù é18 9 27 ù é0 0 0ùú
= êê15 3 24úú - êê 6 12 6 úú - êê 9 -9 18 úú = êê0 0 0úú .
êë19 20 25úû êë10 2 16úû êë 9 18 9 úû êë0 0 0ú
û
é1 a ù é1 na ù
7. Дадена е матрицата A = êê ú . Да се покаже дека An =
ú
ê ú
ê0 1 ú !
êë 0 1 úû êë úû
Решение: Со математичка индукција:
é1 a ù é ùé ù é ù
За n = 1 : A1 = êê ú . За n = 2 : A2 = ê1 a ú ê1 a ú = ê1 2a ú .
0 1úú ê0 1ú ê0 1ú ê0 1 ú
ëê û ëê ûú ëê ûú ëê úû
é1 ka ù
Нека важи за n = k : Ak = êê ú.
ú
0 1
ëê úû
За n = k +1 се добива:
é1 ka ù é1 a ù é1 a + ka ù é1 (1 + k )a ù
Ak +1 = Ak A = êê úê ú ê
ú ê0 1ú = ê0
ú=ê
ú ê0
ú , што значи тврдењето
ú
0 1 1 1
ëê úû êë ûú ëê ûú ëê ûú
е докажано.
8. Со помош на елементарни редични операции да се редуцира дадената

матрица во скалеста форма:
é1 2 1 2ù
é 0 1 - 3 0 1 ù ê ú
ê ú ê1 3 2 2ú
а) A = êê 2 2 -4 -2 0úú б) A = êê ú
ú
ê ú ê 2 4 3 4 ú
êë - 4 - 4 8 4 1 úû ê ú
êë3 7 4 6úû
é3 4 5 6 7 8ù
ê ú
ê4 5 6 7 8 9ú
в) A = êê ú.
ú
ê 5 6 7 8 9 8 ú
ê ú
êë 10 11 12 13 14 15 úû
Решение:
é 0 1 -3 0 1ùú R «R éê 2 2 -4 -2 0ùú 2R +R
ê 1 2 1 4
а) A = êê 2 2 -4 -2 0úú  êê 0 1 -3 0 1úú 
ê ú ê ú
êë-4 -4 8 4 1ú
û êë-4 -4 8 4 1ú
û
é 2 2 - 4 -2 0 ù 1 R é 1 1 - 2 -1 0 ù
ê ú2 1 ê ú
 êê0 1 -3 0 1úú  êê0 1 -3 0 1úú .
ê ú ê ú
êë0 0 0 0 1ú
û êë0 0 0 0 1ú
û
- R +
é1 2 1 2ù -2R1 +R2 é1 2 1 2ùR é1 2 1 2ù
ê ú -3R1 +R3 ê ú ê ú
ê1 3 2 2 ú 1 4 ê
0 1 1 0 ú -R2 +R4 ê0 1 1 0ú
б) A = êê ú  ê ú ê ú
2 4 3 4 ú ê 0 0 1 0 ú  ê 0 0 1 0ú .
ê ú ê ú ê ú
ê ú ê ú ê ú
êë 3 7 4 6 úû êë 0 1 1 0 0 0 0 0
ûú êë úû
é 3 4 5 6 7 8 ù -R +R é3 4 5 6 7 8 ùú
ê ú -2R1 +R 2 ê
ê4 5 6 7 8 9ú 4 ê
1 úú R1 «R2
ê1 1 1 1 1
3
в) A = êê ú 
ú ê5 6 
ê5 6 7 8 9 8ú ê 7 8 9 8 úú
ê ú ê ú
êë10 11 12 13 14 15úû 0 -1 -2 -3 -4 -1ú
ëê û
é1 1 1 1 1 1 ùú -3R1 +R2 éê1 1 1 1 1 1 ùú -R2 +R3

ê
ê3 4 5 6 7 8 úú
-5R1 +R3 ê
0 1 2 3 4 5 úú 2 4
R +R
 êê ú  êê 
ê5 6 7 8 9 8ú ê0 1 2 3 4 3 úú
ê ú ê ú
êë0 -1 -2 -3 -4 -1ú
û êë0 -1 -2 -3 -4 -1ú
û
é1 1 1 1 1 1 ùú é1 1 1 1 1 1 ú 1 ê1 1 1 1 1 1ùú
ù é
ê ê - R
ê0 1 2 3 4 5 úú 2R3 +R4 êê0 1 2 3 4 5 úú 2 3 êê0 1 2 3 4 5úú
 êê  ê  ê ú.
ê0 0 0 0 0 -2úú ê0 0 0 0 0 -2úú ê 0 0 0 0 0 1ú
ê ú ê ú ê ú
êë0 0 0 0 0 4ú
û ëê
0 0 0 0 0 0ú
û êë0 0 0 0 0 0úû
9. Да се најде рангот на матриците:
é0 1 1 ù é1 3 5 -1ùú é 1 -1 2 -3 -1ùú
ê ú ê ê
ê2 3 1 ú ê -1 -3 4 úú ê 2 -4 1 úú
а) A = êê ú б) A = ê2 в) A = ê 2 1
!
ú ê5 1 -1 7 úú ê-3 1 2 -2 -2úú
ê 4 2 -2 ú ê ê
ê ú ê ú ê ú
êë4 6 2 úû êë7 7 9 1ú
û êë 4 -2 0 -1 1 ú
û
Решение:
é 0 1 1 ù -2 R + R é 0 1 1 ùú é0 1 1ùú é2 3 1ùú
ê ú 2 3 ê ê ê
ê2 3 1 ú -2R2 +R4 ê2 3 1 úú 1 3 êê2
4 R + R
3 1úú 1 2 êê0
R « R
1 1úú
а) A = êê ú 
ú
ê
ê0  ê  ê .
ê 4 2 - 2ú ê -4 -4úú ê0 0 0úú ê0 0 0úú
êë4 6 2 úû êë0 0 0ú
û êë0 0 0ú
û êë0 0 0ú
û
Рангот е: r (A) = 2 .
é1 3 -2 R + R
ê 5 -1ùú -5R11 +R23 éê1 3 5 -1ùú -2R2 +R3
ê2 -1 -3 4 ú -7R1 +R4 ê0 -7 -13 6 úú
-2R 2 +R4
б) A = êê ú  ê 
ú ê0 -14 -26 12 úú
ê 5 1 -1 7 ú ê
ê ú ê ú
êë7 7 9 1ú
û êë0 -14 -26 8 ú
û
é1 3 5 -1ùú é1 3 5 -1ùú
ê ê
ê0 -7 -13 6 ú 3 4 ê0 -7 -13
R « R
6 úú
~ êê ú  ê . Рангот е r (A) = 3.
ê0 0 0 0 úú ê0 0
ê 0 -4úú
ê ú ê ú
êë0 0 0 -4 ú êë0 0 0 0ú
û û
é 1 -1 2 -3 -1ù - 2R1 +R2
ê ú-3R1 +R3
ê 2 -4 2 1 1 úú
4R1 +R4
в) A = êê ú 
ê-3 1 2 -2 -2ú
ê ú
êë 4 -2 0 -1 1 úû
é1 -1 2 -3 -1ù R +R é1 -1 2 -3 -1ùú
ê ú -3R +4R ê
ê 0 -2 -2 7 3 úú 2 3 êê0 -2 -2 7 3 úú
 êê ú  ê0 0 10 -18 -8ú .
ê0 -2 8 -11 -5ú ê ú
ê ú ê ú
êë 0 2 - 8 11 5 úû êë 0 0 0 0 0 úû
Рангот е r (A) = 3 .
éx 2 3 2ù
ê ú
ê ú
10. Да се најде за која вредност на x матрицата A = ê x -1 1ú е
ê ú
ê0 1 4ú
ë û
сингуларна!
Решение: Матрицата A е сингуларна ако det(A) =| A |= 0 , односно
x2 3 2
x -1 1 = 0 . Значи бараната вредност на x е всушност решение на равенката
0 1 4
-4x 2 + 0 + 2x - x 2 - 12x = 0 , т.е. -5x 2 - 10x = 0 ,

од каде што -5x (x + 2) = 0 . Па, бараните вредности за x се x1 = 0 и x 2 = -2 .
11. Да се најдат инверзните матрици на матриците:

é1 2 0ù
é1 2 ù ê ú
ê
а) A = ê ú
ú б) A = ê-1 3 2 úú !
ê
êë2 5 úû ê ú
êë 3 1 -1úû
é1 2 ù
Решение: а) A = êê ú,
ú A = 1 ¹ 0 , значи матрицата е несингуларна и има
êë2 5 úû
инверзна.
A11 = 5; A12 = -2; A21 = -2; A22 = 1
1 éêA11 A21 ùú 1 éê 5 -2ùú éê 5 -2ùú

A-1 = ê ú= ê ú=ê ú
A êëA12 A22 úû 1 êë-2 1 úû êë-2 1 úû
é 1 2 ù é 5 - 2 ù é 1 0ù
AA-1 = êê ú⋅ê ú ê ú
ú ê-2 1 ú = ê0 1ú = E .
êë2 5 úû êë úû êë úû
é1 2 0ù
ê ú
б) A = êê-1 3 2 úú , A = -3 + 12 + 0 - 0 - 2 - 2 = 5 ¹ 0
ê ú
êë 3 1 -1úû
3 2 2 0 2 0
A11 = = -5 A21 = - =2 A31 = =4
1 -1 1 -1 3 2
-1 2 1 0 1 0
A12 = - =5 A22 = = -1 A32 = - = -2
3 -1 3 -1 -1 2
-1 3 1 2 1 2
A13 = = -10 A23 = - =5 A33 = =5
3 1 3 1 -1 3
éA ù é -5 4 ùú
ê 11 A21 A31 ú ê 2
1 ê ú 1ê
A-1 = êA12 A22 A32 ú = ê 5 -1 -2úú . Ако провериме:
A ê ú 5ê ú
êëA13 A23 A33 úû êë-10 5 5ú
û
A-1A =
é -5 2 4 ùú éê 1 2 0 ùú é 5 0 0 ù é 1 0 0ù
ê ê ú ê ú
1ê 1
ú ê-1 3 2 ú = ê0 5 0ú = ê0 1 0ú = E .
ê 5 - 1 - 2 úê ú ê ú ê ú
5ê úê ú 5ê ú ê ú
êë- 10 5 5 úû êë 3 1 - 1úû êë 0 0 5 úû êë 0 0 1 úû
écos a - sin a ù
12. Да се најде инверзната матрица на матрицата A = êê ú !
ú
sin a cos a
ëê ûú
Решение: Детерминантата што одговара на матрицата A е
cos a - sin a
| A |= = cos2 a + sin2 a = 1 . Од овде заклучуваме дека матрицата
sin a cos a
éA ù
A е инверзибилна. Па, користејќи A-1 =
1  =
 )T , каде што A
⋅ (A ê 11 A12 ú е
êA ú
|A| êë 21 A22 úû
адјунгираната матрица. Имаме,
A11 = (-1)1+1(cos a) = cos a
A21 = (-1)2 +1(- sin a) = sin a
A12 = (-1)1+2 (sin a) = - sin a
A22 = (-1)2 +2 (cos a) = cos a
Значи, инверзната матрица на матрицата A е

T
-1 1 éêcos a - sin a ùú é cos a sin a ù
ê ú
A = ê = ê- sin a cos a ú .
1 ëê sin a cos a úûú ëê úû
13. Да се реши матричната равенка 2X - (A + B)2 X = C - CT X , каде

што
é2 0ù é ù é 4 ùú
A = êê ú , B = ê-3 1 ú , C = ê 7
ú ê 1 -2 ú ê-2 -1ú !
êë2 3úû êë úû êë úû
Решение: Со трансформација на почетната матрична равенка имаме :
2X - (A + B)2 X + CT X = C
(2E - (A + B)2 + CT )X = C .
Нека ставиме M = 2E - (A + B)2 + CT .

MX = C / M-1 одлево
X = M-1C.
Матрицата M е :
2
é1 0ù æç é2 0ù é-3 1 ùú ö÷÷ é7 -2ù é2 0ù é-1 1ù 2 é7 -2ù
M = 2 êê ú - çê
ú çê
ú+ê
ú ê ÷ + êê ú=ê ú-ê ú +ê ú
ê4 -1ú =
êë0 1úû çèç êë2 3úû êë 1 -2úú ÷÷ø ê 4 -1úú êê0 2úú êê 3 1úú ê úû
û ë û ë û ë û ë
é 2 0 ù é 4 0 ù é 7 - 2ù é 5 -2 ù
= êê ú-ê ú ê
ú ê 0 4ú + ê4 -1ú =
ú ê
ê 4 -3 ú .
ú
0 2
ëê ûú ëê ûú ëê ûú ëê ûú
Инверзната матрица на матрицата M е :

5 -2
Нејзината детерминанта M е | M |= = -7 ¹ 0 .
4 -3
A11 = (-1)1+1 | -3 |= -3 A21 = (-1)2 +1 | -2 |= 2
A12 = (-1)1+2 | 4 |= -4 A22 = (-1)2 +2 | 5 |= 5

T
-1 1  T 1 éê-3 -4ùú 1 éê-3 2ùú
M = (M) = = - ê-4 5ú .
|M| -7 êêë 2 5 úú
û 7 êë úû
Тогаш матрицата X е :
1 é-3 2ùú éê 7 4 ùú 1 éê-25 -14ùú
X = - ⋅ êê ⋅ = - .
7 ëê-4 5úûú êëê-2 -1úûú 7 êëê-38 -21úúû
14. Да се решат матричните равенки:

é0 1 2ù
ê ú
а) (A - 2E)X = A + E, A = êê2 3 4úú ;
ê ú
êë1 0 1úû
é1 0 2ù é -1 0 -3 ù
ê ú ê ú
б) AX-1 + B = E , A = êê0 2 1úú , B = êê 1 2 1 úú ;
ê ú ê ú
êë3 1 0úû êë-2 -3 0 úû
в) BX-1A = C + BX-1 ,
é1 0 -1ù é2 0 0 ù é 1 0 0ù
ê ú ê ú ê ú
A = êê2 1 1 úú , B = ê1 1 2 ú ,
ê ú C = êê 2 1 1úú ;
ê ú ê ú ê ú
êë1 -1 0 úû êë 0 0 - 2 úû êë-1 1 0úû
-1
г) (A - B) C-1 = (X - C) ,
é1 0 -1ù é 0 1 1ù é0 0 1 ù
ê ú ê ú ê ú
A = êê0 2 1 úú , B = êê-1 1 0úú , C = êê1 0 2 úú ;
ê ú ê ú ê ú
êë1 1 1 úû êë 1 1 3úû êë1 1 -2úû
é 2 -4 -5 ù é 2 1 0ù
-1
ê ú ê ú
д) (AX) + X-1 = B , A = êê0 -4 -2úú , B = êê0 1 2úú ;
ê ú ê ú
êë0 0 -2úû êë0 0 1úû
Решение:
а) (A - 2E)X = A + E / ⋅(A - 2E)-1 одлево
(A - 2E)-1(A - 2E)X = (A - 2E)-1(A + E)

X = (A - 2E)-1(A + E)
é0 1 2ù é2 0 0ù é-2 1 2 ù
ê ú ê ú ê ú
B = A - 2E = êê2 3 4úú - êê0 2 0úú = êê 2 1 4 úú ,
ê ú ê ú ê ú
êë1 0 1úû êë0 0 2úû êë 1 0 -1úû
B = 2 + 4-2 +2 = 6
1 4 1 2 1 2
B11 = = -1 B21 = - =1 B31 = =2
0 -1 0 -1 1 4
2 4 -2 2 -2 2
B12 = - =6 B22 = =0 B32 = - = 12
1 -1 1 -1 2 4
2 1 -2 1 -2 1
B13 = = -1 B23 = - =1 B33 = = -4
1 0 1 0 2 1
é-1 1 2 ù é 0 1 2 ù é 1 0 0 ù é1 1 2 ù
1ê
B-1 = ê 6 0 12 úú , C = A + E = êê2 3 4úú + êê0 1 0úú = êê2 4 4úú
6ê ú ê ú ê ú ê ú
êë-1 1 -4úû êë1 0 1úû êë0 0 1úû êë1 0 2úû
é 1 1 ù
é-1 1 2 ù é1 1 2ù é 3 3 6 ù êê 1 úú
ê ú ê ú ê ú ê 2 2 ú
1ê 1ê
-1 ú ê ú
X = B C = ê 6 0 12 ú ⋅ ê2 4 4ú = ê 18 6 36 úú = ê 3 1 6 ú.
6ê ú ê ú 6ê ú ê ú
êë-1 1 -4úû êë1 0 2úû êë-3 3 -6úû êê -1 1
-1ú
ú
êë 2 2 úû
б) AX-1 + B = E
AX-1 = E - B /A-1 одлево
A-1AX-1 = A-1(E - B)
X-1 = A-1(E - B) /-1
-1
(X )
-1
= [A-1(E - B)]-1
X = (E - B)-1 A
é 1 0 0 ù é -1 0 -3 ù é 2 0 3 ùú
ê ú ê ú ê
C = E - B = êê0 1 0úú - êê 1 2 1 úú = êê-1 -1 -1úú ,
ê ú ê ú ê ú
êë0 0 1úû êë-2 -3 0 úû êë 2 3 1ú
û
C = -2 - 9 + 6 + 6 = 1 ,
-1 -1 0 3 0 3
C 11 = =2 C 21 = - =9 C 31 = =3
3 1 3 1 -1 -1
-1 -1 2 3 2 3
C 12 = - = -1 C 22 = = -4 C 32 = - = -1
2 1 2 1 -1 -1
-1 -1 2 0 2 0
C 13 = = -1 C 23 = - = -6 C 33 = = -2
2 3 2 3 -1 -1
é2 9 3 ùú éê 2 9 3 ùú
ê
1
C-1 = êê-1 -4 -1úú = êê-1 -4 -1úú
1ê ú ê ú
êë-1 -6 -2úû êë-1 -6 -2 ú
û
é2 9 3 ùú éê1 0 2ùú éê 11 21 13 ùú
ê
X = C-1A = êê-1 -4 -1úú ⋅ êê0 2 1úú = êê-4 -9 -6úú .
ê ú ê ú ê ú
êë-1 -6 -2úû êë3 1 0ú ê-7 -14 -8ú
û ë û
в) BX-1A = C + BX-1 ,
é1 0 -1ù é2 0 0 ù é 1 0 0ù
ê ú ê ú ê ú
A = êê2 1 1 úú , B = êê1 1 2 úú , C = êê 2 1 1úú
ê ú ê ú ê ú
êë1 -1 0 úû êë0 0 -2úû êë-1 1 0úû
BX-1A - BX-1 = C
-1
BX-1 (A - E) = C / (A - E ) оддесно
-1 -1
BX-1 (A - E)(A - E) = C (A - E )
-1
BX-1 = C (A - E) / B-1 одлево
-1
B-1BX-1 = B-1C (A - E)
-1
X-1 = B-1C (A - E) / -1
-1
(X ) -1 -1
= [ В-1C (A - E) ]-1
X = (A - E) C-1B
é1 0 -1ù é1 0 0ù é0 0 -1ù
ê ú ê ú ê ú
A - E = êê2 1 1 úú - êê0 1 0úú = êê2 0 1 úú
ê ú ê ú ê ú
êë1 -1 0 úû êë0 0 1úû êë1 -1 -1úû
det C = C = 0 + 0 + 0 - 0 - 1 - 0 = -1
C 11 = -1 C 21 = 0 C 31 = 0 é-1 0 0 ùú éê 1 0 0 ùú
ê
1 ê ú ê ú
C 12 = -1 C 22 = 0 C 32 = -1 , C-1 = ê-1 0 -1ú = ê 1 0 1 ú
-1 ê ú ê ú
C 13 = 3 C 23 = -1 C 33 = 1 êë 3 -1 1 úû êë-3 1 -1úû
é0 0 -1ù é 1 0 0 ù é2 0 0 ù
ê ú ê ú ê ú
X = (A - E) C-1B = êê2 0 1 úú ⋅ ê 1 0 1 ú ⋅ ê1 1 2 ú =
ê ú ê ú
ê ú ê ú ê ú
êë1 -1 -1úû êë- 3 1 - 1úû êë 0 0 - 2 úû
é 3 -1 1 ù é 2 0 0 ù é 5 -1 -4ùú
ê ú ê ú ê
= êê-1 1 -1úú ⋅ êê1 1 2 úú = êê-1 1 4 úú .
ê ú ê ú ê ú
êë 3 -1 0 úû êë0 0 -2úû êë 5 -1 -2 ú
û
-1
г)(A - B) C-1 = ( X - C) ,
é1 0 -1ù é 0 1 1ù é0 0 1 ù
ê ú ê ú ê ú
A = êê0 2 1 úú , B = êê-1 1 0úú , C = êê1 0 2 úú
ê ú ê ú ê ú
êë1 1 1 úû êë 1 1 3úû êë1 1 -2úû
-1
(A - B) C-1 = (X - C) /-1
-1
[(A - B) C-1 ]-1 = [(X - C) ]-1
-1
C ( A - B) = X – C
-1
X = C + C ( A - B)
é -1 ù
X = C êE + (A - B) ú
êë ú
û
é1 0 -1ù é 0 1 1ù é1 -1 -2ù
ê ú ê ú ê ú
Y = A - B = êê0 2 1 úú - êê-1 1 0úú = êê1 1 1 úú , Y = -2 - 2 = -4
ê ú ê ú ê ú
êë1 1 1 úû êë 1 1 3úû êë0 0 -2úû
Y11 = -2 Y21 = -2 Y31 = 1

Y12 = 2 Y22 = -2 Y32 = -3
Y13 = 0 Y23 = 0 Y33 = 2
é 1 1 -1 ùú
é-2 -2 1 ù ê 2
ê ú ê 2 4ú
1 ê ú= ê-1 1 3 ú
Y-1 = (A - B)-1 = ê 2 - 2 - 3 ú ê 2
-4 ê ú ê 2 4 úú
êë 0 0 2 úû ê 0 0 -1 ú
ëê 2 ûú
æ é 1 1 -1 ùú÷÷ö
çç ê
ç ÷
é0 0
ê 1 ùú çç éê1 0 0ùú êê 2 2 4 úú ÷÷
é -1 ù ç -1 1 3 ú ÷÷÷
X = C êE + (A - B) ú = ê1 0
ê 2 úú ççç êê0 1 0úú + êê ú÷ =
êë úû ê ú çê ú ê 2 2 4 ú ÷÷÷
êë1 1 -2ú ççê0 0 1ú ê -1 ú ÷÷÷
û ççë û ê 0 0 ú÷
ççè ê
ë 2 úû ÷÷ø
é -1 úù é 0 1 ùú
é0 0 1 ù ê 3 1 ê 0
ê úê 2 2 4ú ê 2 ú
= êê1 0 2 úú êê-1 3 3 ú = êê 3 1 3 ú .
ê úê 2 2 4 úú ê 2 2 4 úú
êë1 1 -2úû ê 0 0 1 ú ê 1 2 -1 ú
êë 2 úû êë 2 úû
é 2 -4 -5 ù é 2 1 0ù
-1
ê ú ê ú
д) (AX) + X-1 = B, A = êê0 -4 -2úú , B = êê0 1 2úú
ê ú ê ú
êë0 0 -2úû êë0 0 1úû
-1
(AX) + X-1 = B
X-1A-1 + X-1 = B
-1
( ) (
X-1 A-1 + E = B / A-1 + E ) оддесно
-1 -1
X-1
(A
+ E)(A + E)
-1 -1
(
= B A-1 + E )
-1
X = B (A + E ) /
-1 -1 -1
-1
(X ) = [B (A + E) ]
-1 -1 -1 -1
X = (A + E ) B
-1 -1
A11 = 8 A21 = -8 A31 = -12

A = 2 ⋅ 8 = 16 A12 = 0 A22 = -4 A32 = 4
A13 = 0 A23 = 0 A33 = - 8
é -1 -3 ùú
é8 -8 -12ù é 2 -2 -3 ù é ù ê1
ê ú ê ú ê 2 -2 - 3ú ê 2 2 4ú
1 ê 4 ê ú 1ê
A-1 = ê 0 -4 4 úú = ú ê
ê 0 -1 1 ú = ê 0 -1 1 ú = ê 0
-1 1 ú
16 ê ú 16 ê ú 4 ê ú ê 4 4 úú
êë 0 0 -8 úû êë0 0 -2úû êë0 0 -2úû ê 0 0 -1 ú
êë 2 úû
B = 2⋅1 = 2
B11 = 1 B21 = -1 B31 = 2
B12 = 0 B22 = 2 B32 = -4
B13 = 0 B23 = 0 B33 = 2
é1 -1 2 ù éê 1 -1 1 ùú
ê ú ê 2 2 ú
1
B-1 = êê0 2 -4úú = ê 0 1 -2 ú
2ê ú ê ú
êë0 0 2ú ê 0 0 1ú
û êë úû
æé 1 -1 -3 úù é ö
ççç ê 2 1 0 0 ù ÷÷ éê 1 -1 1 ùú
ê 2 4 ú ê ÷
ú÷ ê 2 2
ç ú
( )
X = A-1 + E B-1 = ççêê 0 -1
çç 4
1 ú + ê0 1 0ú ÷÷ ⋅ ê 0
4 úú êê ú÷ ê
÷
ú ÷÷ ê
1 -2 ú =
ú
çç ê - 1 ê 0 0 1 úû ÷÷ ê 0 0 1ú
ê 0 0 ú
çè ëê 2 ûú ë ø÷ ë úû
3 −1 − 3  é 1 -1 é3 -5 -1 ùú
4 ê 2 1 ùú ê 4
 2 2 2 ê 4 4ú
= 0 3 1  ⋅ êê 0 1
ú
-2ú = êê 0 3 -5 ú .
 4 4 ê ú ê 4 4 úú
1 ê 0 0 1 ú 1 ú
 0 0
2  êë úû êê 0
ë
0
2 ûú
15. Да се реши системот равенки:

ì
ïx1 + 2x 2 + x 3 = 0
ï
ï
ï2x + x + x = 1 .
í 1
ï
ï
2 3
ï
ïx + 3 x + x =2
î 1 2 3
é1 2 1ù éx ù é 0ù
ê ú ê 1ú ê ú
Решение: A = êê2 1 1úú , X = êêx 2 úú , B = êê1úú .
ê ú ê ú ê ú
êë1 3 1úû êëx 3 úû êë2úû
Системот може да се запише во матрична форма AX = B :
é1 2 1ù é x ù é0ù
ê ú ê 1ú ê ú
ê2 1 1ú êx ú = ê1ú , A = 1 + 2 + 6 - 1 - 3 - 4 = 1 ¹ 0 , значи A е несингуларна
ê ú ê 2ú ê ú
ê úê ú ê ú
êë1 3 1úû êëx 3 úû êë2úû
матрица, па системот има единствено решение X = A-1B :
1 1 2 1 2 1
A11 = = -2 A21 = - =1 A31 = =1
3 1 3 1 1 1
2 1 1 1 1 1
A12 = - = -1 A22 = =0 A32 = - =1
1 1 1 1 2 1
2 1 1 2 1 2
A13 = =5 A23 = - = -1 A33 = = -3
1 3 1 3 2 1
é2 1 1 ùú éê 2 1 1 ùú
ê
1
A-1 = êê-1 0 1 úú = êê-1 0 1 úú
1ê ú ê ú
êë 5 -1 -3úû êë 5 -1 -3úû
é2 1 1 ùú éê0ùú éê 3 ùú
ê
X = A-1B = êê-1 0 1 úú êê1úú = êê 2 úú ,
ê úê ú ê ú
êë 5 -1 -3úû êë2úû êë-7 úû
значи решението е x1 = 3, x 2 = 2, x 3 = - 7.
16. Да се испитаат следните системи равенки и за согласните да се најде

решението:
ì
ï 2x1 + x 2 + x 3 = 4 ì
ï 2x1 - x 2 - x 3 + 2x 4 = 1
ï
ï ï
ï
ï
а)í4x1 + 2x 2 + 2x 3 = 5 ï
б)íx1 + x 2 + x 3 + x 4 = 2
ï
ï ï
ï
ï
ï 6x1 + 3x 2 + 3x 3 = 10 ï
ï 3x + x 2 - x 3 + x 4 = 4
î î 1
ì
ïx1 + 2 x 2 - 2 x 3 + 4x 4 = -8
ï
ï
ï
ï x2 + x 3 + x 4 = - 2
в) ïí .
ï
ï2x1 - 2x 2 - x 3 =7
ï
ï
ïx - 3 x3 - x4 = 0
ï
î 1
Решение:
é 2 1 1ù - 2R1 +R2 é ù
ê ú -3R1 +R3 ê2 1 1ú
а) A = êê4 2 2úú  êê0 0 0úú , r (A) = 1.
ê ú ê ú
êë6 3 3úû êë0 0 0úû
1
- R2
3
é2 1 1 4 ù- 2R1 +R2 é2 1 1 4 ù -1 R
ê ú -3R1 +R3 ê ú 2 3
AP = êê4 2 2 5 úú  ê0 0 0 -3úú 
ê
ê ú ê ú
êë 6 3 3 10úû êë0 0 0 -2 ú
û
é2 1 1 4 ù é ù
ê ú -R2 +R3 ê2 1 1 4ú
 êê0 0 0 1úú  êê0 0 0 1úú , следува r (AP ) = 2 .
ê ú ê ú
êë0 0 0 1úû êë0 0 0 0úû
Бидејќи r (A) ¹ r (AP ) , системот не е согласен и нема решение.
é 2 -1 -1 2 ù é 1 1ùú -3R11 +R23
-2R + R
ê ú R1 «R2 ê1 1
б) A = êê1 1 1 1úú  êê2 -1 -1 2úú 
ê ú ê ú
êë3 1 -1 1úû êë3 1 -1 1ú
û
é1 1 1 1 ùú - R2 éê1 1
1
1 ù
1 ú 2R +R éê1 1 1 1 ùú
ê 3 2 3
 êê0 -3 -3 0 úú  êê0 1 1 0 úú  êê0 1 1 0 úú ,
ê ú ê ú ê ú
êë0 -2 -4 -2úû êë0 -2 -4 -2 ú
û êë0 0 -2 -2úû
следува r (A) = 3 .
é 2 -1 -1 2 1ùú R «R éê1 1 1 1 2ùú -3R11 +R23
-2 R + R
ê 1 2
AP = êê1 1 1 1 2úú  êê2 -1 -1 2 1úú 
ê ú ê ú
êë3 1 -1 1 4ú
û êë3 1 -1 1 4úû
é1 1 1 1 2 ùú - R2 éê1 1
1
1 1 2 ùú 2R +R
ê 3 2 3
ê
 ê 0 -3 -3 0 -3úú  êê0 1 1 0 1 úú 
ê ú ê ú
êë0 -2 -4 -2 - 2ú
û êë0 -2 -4 -2 -2úû
é1 1 1 1 2ùú - R3 éê1 1 1 1 2ùú
1
ê 2
ê
 ê0 1 1 0 1úú  êê0 1 1 0 1úú , следува r (AP ) = 3 .
ê ú ê ú
êë0 0 -2 -2 0ú
û êë0 0 1 1 0úû
Бидејќи r (A) = r (AP ) системот е согласен, а бидејќи r < n , системот

има бесконечно решенија и r = 3 непознати ќе ги изразиме преку
n - r = 4 - 3 = 1 непозната.
ì
ïx1 + x 2 + x 3 + x 4 = 2
ï
ï
ï x2 + x 3 =1
í
ï
ï
ï
ï x3 + x4 = 0
î
ìïx = -x
ïï 3 4
 ïíx 2 = 1 - x 3 = 1 + x 4
ïï
ïïx1 = 2 - x 2 - x 3 - x 4 = 2 - (1 + x 4 ) - (-x 4 ) - x 4 = 1 - x 4
î
Значи решението на системот е четворката (1 - x 4 ,1 + x 4 ,-x 4 , x 4 ) . За x 4

задаваме произволни вредности.
é 1 2 - 2 4 - 8 ù -2 R + R
ê ú -R + 1 3
ê0 1 1 1 - 2 ú 1 R4
в) AP = êê ú 
ú
ê 2 - 2 - 1 0 7 ú
ê ú
êë 1 0 - 3 - 1 0 úû
é 1 2 -2 4 -8 ù 6 R + R é 1 2 - 2 4 -8 ù
ê ú 2R2 +R3 ê ú
ê0 1 1 1 - 2 ú 2 4 ê0 1 1 1 - 2 ú R3 -9R4
 êê ú  ê
ú ê0 0 9 -2 11 ú 
ú
ê 0 - 6 3 - 8 23 ú ê ú
ê ú ê ú
êë 0 - 2 - 1 - 5 8 úû êë 0 0 1 - 3 4 úû
é 1 2 -2 4 -8 ù
ê ú
ê0 1 1 1 - 2 ú
ê ú
ê0 0 9 -2 11 ú ,
ê ú
ê ú
êë0 0 0 25 -25úû
следува r (A) = r (AP ) = 4 = n , што значи дека имаме едно решение, кое го
наоѓаме од еквивалентниот систем:
ìx + 2 x - 2 x + 4x = - 8
ï
ï
ï 1 2 3 4
ï
ï x + x + x = -2
ï
í
2 3 4
ï
ï 9 x 3 - 2x 4 = 11
ï
ï
ï 25 x 4 = - 25
ï
î
ìïx = -1
ïï 4
ïï 1 1
ïïx 3 = (11 + 2x 4 ) = ⋅ 9 = 1
í 9 9 .
ïï
ïï 2x = - 2 - x 3
- x 4
= - 2 - 1 + 1 = - 2
ïïx = -8 - 2x + 2x - 4x = -8 + 4 + 2 + 4 = 2
ïî 1 2 3 4

ìïx + 2x - x = 0
ïï 1 2 3
ïï4x + 5x - 6x = 0
ïí 1 2 3
.
ï-
ïï 1 x + x 2
+ 3x 3
=0
ïï-x - x + 2x = 0
ïî 1 2 3
é1 2 -1ùú
ê
ê4 5 -6úú
Решение: A = êê , r (A) = 3 , што значи дека системот има
ê-1 1 3 úú
ê ú
êë-1 -1 2 úû
единствено нулто решение: x1 = x 2 = x 3 = 0 .

ìïx + x - x = 0
ï 1 2 3
.
í
ï-
ïî 7x 1
+ x 2
+ 4 x3 = 0
é 1 1 -1ù
Решение: A = êê ú,
ú r (A) = 2 < n = 3 , што значи системот има
êë- 7 1 4 úû
бесконечно решенија и 2 непознати ќе бидат изразени преку n - r = 3 - 2 = 1
непозната:
ìï
ïï8x = 5x
ïï 1 3
ìïx + x = x I -II ï 5
ï 1 2 3
 ïíx = x
í
ïï-7x1 + x 2 = -4x 3 ïï 1 8 3
î ïï 5 3
ïïx 2 = x 3 - x1 = x 3 - x 3 = x 3
ïî 8 8
æ5 3 ö
Значи, решението е тројката ççç x 3 , x 3 , x 3 ÷÷÷, за x 3 се задаваат произволни
è8 8 ÷ø
вредности.
19. Да се реши системот со методот на Гаус:
ìïx + 2 x + x + x = 10
ïï 1 2 3 4
ïï2x + x + 2 x - x = 8
ïí 1 2 3 4
.
ïïx1 + x 2 + 2 x 3 - 2 x 4 = 5
ïï
ïïî 4x1 + x 2 - x 3 + 2x 4 = 7
Решение:
é1 -2R1 +R2 é
ê 2 1 1 10ùú -R1 + R3 ê1 2 1 1 10 ùú
ê2 1 2 -1 8 úú
- 4 R1
+ R4 ê
0 -3 0 -3 -12úú R2 «R3
AP = êê  ê ê
ú 
ê1 1 2 -2 5 úú ê 0 -1 1 -3 -5 ú
ê ú ê ú
êë4 1 -1 2 7ú êë0 -7 -5 -2 -33úû
û
é1 2 1 1 10 ùú -3R1 +R3 éê1 2 1 1 10 ùú

ê
ê 0 -1 1 -3 -5 ú - 7 R + R4 ê
-3 -5úú -4R3 +R4
ú  ê 0 -1 1
1
 êê ú ê 0 0 -3 
ê0 -3 0 -3 -12ú ê 6 3 úú
ê ú ê ú
êë0 -7 -5 -2 -33úû êë0 0 -12 19 2 úû
1
- R3
3
é1 2 1 1 10 é1 2 ù 1 1 10 ùú
ê ê ú -1 R
ê 0 -1 1 -3 - 5 ê ú 5 4 1 -3 -5úú
 êê ú  ê 0 -1 .
ê 0 0 -3 6 3 úú ê0 0
ê 1 -2 -1úú
ê ú ê ú
êë 0 0 0 - 5 - 10 úû êë0 0 0 1 2ú
û
Значи, r (A) = r (AP ) = 4 = n , па системот има единствено решение, кое го

наоѓаме од еквивалентниот систем:
ìïx + 2 x + x + x = 10
ïï 1 2 3 4
ïï - x + x - 3 x4 = - 5
ïí 2 3
ïï x3 - 2 x4 = - 1
ïï
ïïî x4 = 2
ìïx = 2x - 1 = 4 - 1 = 3
ïï 3 4
ïïx = x - 3 x + 5 = 3 - 6 + 5 = 2
 ïí 2 3 4
ïïx1 = -2 x 2 - x 3 - x 4 + 10 = -4 - 3 - 2 + 10 = 1
ïï
ïïîx 4 = 2
Решението на системот е четворката (1, 2, 3, 2) .
20. Да се реши системот со методот на Гаус:

ìïx - x - 2 x + x = 0
ïï 1 2 3 4
ï2x + x - x + x = 1
í 1 2 3 4
ïï
ïïx1 - 2x 2 - 3 x 3 + x 4 = - 1.
î
Решение:
é1 -1 -2 1 0 ù - 2R1 +R2 é
0 ùú R «R
ê ú -R1 +R3 ê1 -1 -2 1 2 3
AP = êê2 1 -1 1 1 úú  êê0 3 3 -1 1 úú 
ê ú ê ú
êë1 -2 -3 1 -1úû êë0 -1 -1 0 -1úû
é 1 -1 -2 1 0 ùú 3R +R éê1 -1 -2 1 0 ùú -R23
-R
ê 2 3
 êê0 -1 -1 0 -1úú  êê0 -1 -1 0 -1úú 
ê ú ê ú
êë0 3 3 -1 1 ú êë0 0 0 -1 -2 ú
û û
é 1 -1 -2 1 0 ù
ê ú
~ êê0 1 1 0 1úú , r (A) = r (AP ) = 3 < n = 4 , значи системот има
ê ú
êë0 0 0 1 2ú
û
бесконечно решенија. Решението го наоѓаме од еквивалентниот систем:
ïìïx - x - 2 x + x = 0 ïìïx = 2
ïï 1 2 3 4 ïï 4
í x2 + x 3 =1  íx 2 = 1 - x 3 .
ïï ïï
ïï x4 = 2 ïïx1 = x 2 + 2x 3 - x 4 = 1 - x 3 + 2x 3 - 2 = -1 + x 3
î î
Решението може да се претстави со четворката: (x 3 - 1, 1 - x 3 , x 3 , 2) .
21. Во зависност од параметарот l да се дискутира бројот на решенија на

системот равенки :
ìïx + 2x - x + x = 2
ïï 1 2 3 4
ï2x + 3x - 3x - 2x = 4 .
í 1
ïï 2 3 4
ïï- 3x - 5x + 4x + x =l
î 1 2 3 4
За оние вредности на l за кој системот има решение, да се најдат решенијата!

Решение: Проширената матрица, која одговара на системот линеарни равенки е:
é1 2 -1 1 2 ùú
ê
ê2 3 -3 -2 4 úú .
ê
ê ú
êë-3 -5 4 1 lú
û
Скалестата форма на матрицата е:
é1 2 -1 1 2 ùú 3R1 +1 R3 2
-2R + R é 1 2 -1 1 2 ùú R +R
ê ê 2 3
ê2 3 -3 -2 4 úú  ê 0 -1 -1 - 4 0 ú 
ê ê ú
ê ú ê ú
êë-3 -5 4 1 lú
û êë 0 1 1 4 l + 6 úû
é 1 2 -1 1 2 ùú
ê
 êê0 -1 -1 -4 0 úú .
ê ú
êë0 0 0 0 l + 6ú
û
Во согласност теоремата на Кронекер-Капели имаме два случаи за дискусија:
1° Ако l + 6 ¹ 0 , т.е. l ¹ -6 , тогаш r (A) = 2, r (A П ) = 3 , од каде што во

согласност со теоремата на Кронекер – Капели следува дека системот нема
решение.
2° Ако l + 6 = 0 , т.е. l = 6 , тогаш r (A) = r (A П ) = 2 < 4 = n , каде што
n е бројот на непознати во системот од линеарни равенки. Користејќи ја теорема
на Кронекер-Капели, во овој случај, имаме бесконечно многу решенија.
Тие го имаат следниот облик:
ìïx + 2x - x + x = 2 ìïx = -2x + x - x + 2

ï 1 2 3 4
 ïí 1 2 3 4

í
ïï -x 2 - x 3 - 4x 4 = 0 ïï x 2 = -x 3 - 4x 4
î î
ìïx = 3x + 7x + 2
ï 1 3 4
.
í
ïï x 2 = -x 3 - 4x 4
î
Значи, множеството на решенија на системот има облик

(3x 3 + 7x 4 + 2, -x 3 - 4x 4 , x 3 , x 4 ) , каде што x 3 и x 4 се произволни реални броеви.
22. Да се најдат сопствените вредности и сопствените вектори на

линеарната трансформација
ìïy = x + x
ïï 1 1 3
ïy = 2x + 2x .
í 2 2 3
ïï
ïï 3
y = - x - x
î 1 3
Решение:
é1 0 1ù 1-l 0 1
ê ú
A = ê 0 2 2 úú ,
ê A - lE = 0 2 -l 2 = (1 - l)(2 - l)(-1 - l) + 2 - l =
ê ú
êë-1 0 -1úû -1 0 -1 - l
= (2 - l) éëê(1 - l)(-1 - l) + 1ùûú = (2 - l)(-1 + l - l + l2 + 1) = l2 (2 - l) = 0.

Сопствени вредности се корените на карактеристичниот полином:

l1,2 = 0, l3 = 2 .
За најдените сопствени вредности, ќе ги најдеме соодветните сопствени вектори,
решавајќи ја матричната равенка
(A - lE)X = 0 (1) :
За l1,2 = 0 :
ìïx + x = 0 é-x ù é-1ù
ïï 1 3 ìïx = -x ê 3ú ê ú
ï2x + 2x = 0  ï 1 3
, сопствен вектор е X = ê-x ú = x ê-1ú .
í 2 3 í ê 3ú ê ú
ïï ïïx 2 = -x 3 ê ú
3
ê ú
ïï-x1 - x 3 = 0 î êë x 3 úû êë 1 úû
î
За l = 2 :
Системот (1) гласи:
ìï-x + x = 0 é0ù é 0ù
ïï 1 3 ìïx = 0 ê ú ê ú
ï 2 x3 = 0  ï 3 , значи, сопствен вектор е X = êx ú = x ê 1ú .
í í ê 2ú ê ú
ïï ïïx1 = 0 ê ú
2
ê ú
ïï-x1 - 3x 3 = 0 î 0
êë úû êë0úû
î
23. Да се најде карактеристичниот полином P (l) за матрицата

é1 0 2 ù
ê ú
A = êê1 -1 0úú ! Колку изнесува -A3 + A2 + 3A + E ?
ê ú
êë2 0 1úû
Решение: Карактеристичниот полином за матрицата A е
1 0 2 1 0 0 1-l 0 2
P (l) =| A - lE |= 1 -1 0 - l 0 1 0 = 1 -1 - l 0 =
2 0 1 0 0 1 2 0 1-l
= (1 - l)2 (-1 - l) + 0 + 0 - 2(-1 - l) - 0 - 0 = -(1 - l)(1 - l2 ) + 2 + 2l =

= -1 + l 2 + l - l 3 + 2 + 2l = -l 3 + l2 + 3l + 1.
Во согласност теоремата на Хамилтон-Кели во која се вели дека секоја матрица
е нула на својот карактеристичен полином, имаме дека P (A) = 0 , т.е.
-A3 + A2 + 3A + E = 0 . До истиот резултат, јасно, може да се дојде и со
непосредна проверка.
24. Користејќи ја теоремата на Хамилтон-Кели, да се најде инверзната

é 3 5 1ù
ê ú
матрица на матрицата A = êê0 1 2úú !
ê ú
êë2 1 0úû
Решение: Карактеристичниот полином за оваа матрица е:
3-l 5 1
A - lE = 0 1-l 2 = -l(3 - l)(1 - l) + 20 - 2(1 - l) - 2(3 - l) =
2 1 0 -l
2
= (-3l + l )(1 - l) +
+20 - 2 + 2l - 6 + 2l = -3l + l2 + 3l2 - l 3 + 12 + 4l = -l 3 + 4l2 + l + 12 = 0.
Со примена на теоремата на Хамилтон-Кели се добива:
-l 3 + 4l2 + l + 12 = 0
-A3 + 4A2 + A + 12E = 0
Ако ја помножиме оваа матрична равенка со А-1, се добива:
-A3 + 4A2 + A + 12E = 0 / A-1
-A2 + 4A + E + 12A-1 = 0 , следува:
æ é 3 5 1ù é 3 5 1ù é3 5 1ù é1 0 0ù ö÷
çç ê úê ú ê ú ê ú÷÷
1 1 çç ê
A-1 = (A2 - 4A - E) = çê 0 1 2úú êê0 1 2úú - 4 êê0 1 2úú - êê0 1 0úú ÷÷÷ =
12 12 çç ê úê ú ê ú ê ú ÷÷÷
çèç êë2 1 0úû êë2 1 0úû êë2 1 0úû êë0 0 1ú÷ûø
æ é11 21 13ù é12 20 4ù é1 0 0ù ö÷ é-2 1 9 ùú

çç ê ú ê ú ê ú ÷÷ ê
1 ç 1 ê
= ççêê 4 3 2 úú - êê 0 4 8úú - êê0 1 0úú ÷÷÷ = ú
ê 4 -2 -6 ú .
12 ç êç ú ê ú ê ÷
ú ÷÷ 12 ê ú
çèç êë 6 11 4 úû êë 8 4 0úû êë0 0 1ú÷
ûø êë-2 7 3ú
û
5. НЕКОЛКУ ПРИМЕНИ НА ВЕКТОРИТЕ И НА МАТРИЦИТЕ
ВО ТЕХНИКАТА
Примена на матриците во градежништвото
Линеарната алгебра многу често се применува за решавање на проблеми од

механика, кинематика и механика на флуиди.
Статиката е наука, која се занимава со прочување на рамнотежата, односно
нејзина цел е, користејќи ја стационарноста, да ја најде силата што дејствува на
телото. Статиката е прв инжинерски предмет со кој се соочуваат студентите на
техничките факултети.
Кога решаваме проблем од статика, прво проверуваме дали проблемот е во
статичка рамнотежа или не е во статичка рамнотежа. Тоа лесно се проверува,
проверувајќи дали се движи со константна брзина или е во мирување. Во
статичка рамнотежа, ние можеме да претпоставиме дека силите се урамнотежени
една со друга, што резултира со забрзување 0 .
Моменти (рамнински и просторни моменти)
Моментот е производ на ортогоналната компонента од растојанието меѓу

објектот и силата која дејствува и интензитетот на силата, кој резултира со
торзија околу оска или околу точка. Моментот има многу специфична насока,
која се претпоставува според десното правило.
Моментот е уште алатка, која се користи за решавање на статички
проблеми, при што ни дава три равенки за рамнотежа, момент по x , y и z -
оската.
Моментот во рамнина (рамнински момент) е растојанието помножено со
силата, која дејствува нормално на растојанието.
За наоѓање на просторен момент се користи векторски производ. За
наоѓање на просторниот момент е потребно да најдеме вектор, кој е нормален
 
истовремено на два дадени вектори a = (a1, a2 , a 3 ) и b = (b1, b2 , b3 ) . Па,
 a a  a a  a a    
просторниот момент е M 3D = 2 3
i + 3 1 j + 1 2 k , каде што i , j , k
b2 b3 b3 b1 b1 b2
се ортовите, кои ги даваат правците на оските x , y, z , соодветно.
Ние можеме да најдеме систем од линеарни равенки, кои опишуваат
математички што се случува со телото. Сите тела не можат да се опишат во шест
равенки од сили и моменти. Овој проблем ќе го надминеме со „сечење“ на телото
175
и со решавање на делови од него, а ако не е можно тоа, може да се користи

цврстината и флексибилноста на материјалите од кои е направено телото за да се
најдат повеќе равенки.
Кога системот од равенки не е од нормален облик, n равенки и n + 1
непозната или ако нема доволно линеарно зависни равенки, ќе имаме две
ситуации според Теоремата на Кронекер-Капели:
• системот да нема решение
Ова значи дека системот има во себе равенки, кои се линеарно зависни, па
се потребни повеќе линеарно независни равенки за да се реши системот.
• бесконечно многу решенија
Ова значи дека телото не е стабилно и тоа нема да издржи никаков товар без
дополнително појачување.
Пример.
Наша цел овде е да ги најдеме силите лоцирани во приклештувањата. Во

овој случај немаме почетни услови, па ќе решаваме во општ случај. Товарите ќе
ги пресметуваме само на споевите. Од пресметките, во кои ги разгледуваме сите
сили во споевите, кои, ние овде ги означивме со броеви од 1 до 6.
Проектирајќи ги силите на x -оската, односно на y - оската за секој од
споевите, имаме:
1 1
F1x = R1 - A-B F2x = A-E
1) 2 2) 2
1 1
F1y = N 1 - A F2y = A +C
2 2
5. Неколку примени на векторите и на матриците во техниката 177
F3x = B - D F4x = E _G
3) 4)
F3y = -C F4y = F
1 1
F5x = D - H F6x = N 6 + G + H
5) 2 6) 2
1 1
F5y = -F - H F6y = R6 + H
2 2
Ако системот од 12 линеарни равенки со 12 непознати го запишеме во

матричен облик:
é 1 0 -1 / 2 -1 0 0 0 0 0 0 0 0úù é ù é ù
ê
ê ú ê R1 ú ê F1x ú
ê 0 1 -1 / 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0ú êN ú ê F ú
ê ú ê 1 ú ê 1y ú
ê 0 -1 0 0 0úú êê A úú êF ú
ê0 0 1 / 2 0 0 0 0
ê 2x ú
ê ú ê ú
ê0 0 1 / 2 0 1 0 0 0 0 0 0 0ú ê B ú êêF2y úú
ê ú ê ú ê ú
ê0 0 0 1 0 -1 0 0 0 0 0 0ú ê C ú êF3x ú
ê ú ê ú ê ú
ê0 0 0 0 -1 0 0 0 0 0 0 ú ê D ú êF3y ú
ê ú⋅ê ú = ê ú,
ê0 0 0 0 0 01 0 - 1 0 0 0 ú ê E ú êF ú
ê ú ê ú ê 4x ú
ê0 0 0 0 0 0 0 \ 0 0 0 0 ú ê F ú êF ú
ê ú ê ú ê 4y ú
ê ú ê G ú êF ú
ê 0 0 0 0 0 1 0 0 0 - 1 / 2 0 0 ú ê ú ê 5x ú
ê ú ê ú ê ú
ê0 0
ê 0 0 0 0 0 -1 0 -1 / 2 0 0úú ê H ú êF5y ú
ê ú êF ú
ê ú N
ê0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 / 2 1 0ú êê 6 úú êê 6x úú
ê ú ê R6 ú êF6y ú
ê0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 / 2 0 1 ú ë û ë û
ëê úû
па со методот на Гаус имаме

é 0ùú éê R1 ùú éê 3 ùú
ê1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
ê0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0úú êê N 1 úú êê 3 úú
ê
ê0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0úú êê A úú êê 2, 828 úú
ê
ê ú ê ú ê ú
ê0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0ú ê B ú ê 0 ú
ê ú ê ú ê ú
ê0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 ú ê C ú ê -1 ú
ê ú ê ú ê ú
ê0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 ú ê D ú ê -1 ú
ê ú⋅ê ú = ê ú.
ê0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0ú ê E ú ê 1 ú
ê ú ê ú ê ú
ê0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0ú ê F ú ê 1 ú
ê ú ê ú ê ú
ê0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0úú êê G úú êê 0 úú
ê
ê0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0úú êê H úú êê-2, 828úú
ê
ê0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0úú êêN 6 úú êê 3 úú
ê
ê ú ê ú ê ú
êë0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1ú ê R6 ú ê 3 ú
û ë û ë û
Во оваа ситуација имаме 12 променливи и 12 равенки, со кои

формиравме матрица 12 ´ 12 . Во големи и во покомплексни структури, имаме
повеќе променливи за наоѓање и имаме повеќе елементи што треба да се земат
предвид. Во пореалистични ситуации, како на пример, зграда или мост, треба да
се земе предвид јачината на секој материјал поединечно, сопствената резонација
на објектот, надворешните влијанија, како што се ветерот и времето.
Па, с# додека сме во можност да ја најдеме секоја променлива од
системот, проблемите од овој тип можеме да ги решаваме како погоре. Уште
повеќе, овде можеме да претпоставиме помала можност за грешка, бидејќи во
презентираниот метод можноста за грешка е помала, во однос на методот на
замена, кој е познат од порано.
Пример. Брзината на автомобил, која забрзува со константно забрзување

a , меѓу две точки, е дадено со v = u + at , каде што u е брзината на автомобилот
кога таа поминува низ првата точка и t е времето. Ако v = 21 m / s кога
t = 3, 5 s и v = 33 m / s кога t = 6,1 s . Најди ги брзината на автомобилот во
почетната точка u и забрзувањето a !
Заменувајќи ги дадените вредности во v = u + at го добиваме системот:
ìïu + 3, 5a = 21
ï .
í
ïïu + 6,1a = 33
î
Детерминантите на системот се
21 3, 5 1 21 1 3, 5
Du = = 12, 6 , Da = = 12 , D= = 2, 6 .
33 6,1 1 33 1 6,1
Du 12, 6 Da 12
Па, u = = m / s, a= = = 4, 615 m / s 2 .
D 2, 6 D 2, 6
Примена на системи линеарни равенки
Системите линеарни равенки се користат во проблеми што го проучуваат

протокот низ мрежа. На пример, урбанистите и сообраќајните инжинери го
проучуваат протокот на автомобили низ мрежата од градски улици. Електро-
инжинерите го пресметуваат протокот низ електрични кругови. Економистите го
анализираат дистрибуирањето на производите од произведувачите до
потрошувачите низ мрежа од продавници на големо и од продавници на мало.
Многу од овие мрежи вклучуваат стотици, па дури и илјадници непознати и
равенки.
Мрежата се состои од множество од точки, кои се нарекуваат јазли или,
пак, темиња, со линии или со лакови, кои се нарекуваат гранки, кои ги спојуваат
некои или сите темиња. Правецот на течење во секоја гранка е означен и
протокот е или означен или е променлива.
Основната претпоставка за протокот во мрежа е дека вкупниот проток,
што влегува во мрежата е еднаков на вкупниот проток што излегува од мрежата
и вкупниот проток што влегува во темето е еднаков на вкупниот проток што
излегува од темето. Проблемот на анализата на мрежи е да го одредиме протокот
во секоја од гранките кога имаме познато парцијална информација (на пример
вкупниот проток што влегува во мрежата).
Пример. Мрежата дадена на цртежот подолу го прикажува сообраќајот

(возила за еден час) на неколку еднонасочни улици во Балтимор за време на едно
попладне. Одреди го општиот проток за мрежата!
Ќе ги напишеме равенките што го опишуваат протокот, а потоа ќе го

напишеме општото решение на системот. Ги означуваме раскрсниците на
улиците (јазлите) и непознатите протоци во гранките, како на цртежот. Во секоја
раскрсница, бројот на автомобили коишто влегуваат е еднаков на бројот на коли
што излегуваат. Тогаш,
A: 300 + 500 = x1 + x 2
B: x 2 + x 4 = 300 + x 3
.
C: 100 + 400 = x 4 + x 5
D: x1 + x 5 = 600
Исто така, сообраќајот којшто влегува во мрежата е еднаков на

сообраќајот којшто излегува од мрежата, односно,
500 + 300 + 100 + 400 = 300 + x 3 + 600 ,
од каде што x 3 = 400 . Имајќи го предвид ова и равенките од претходно, го
добиваме системот равенки
ìïx + x = 800
ïï 1 2
ïïx - x + x = 300
ïï 2 3 4
ïíx + x = 500 .
ïï 4 5
ïïx1 + x 5 = 600
ïï
ïïîx 3 = 400
Со помош на методот на Гаус добиваме дека општиот проток на мрежата е даден

со
ìïx = 600 - k
ïï 1
ïïx = 200 + k
ïï 2
ïíx = 400 .
ïï 3
ïïx 4 = 500 - k
ïï
ïïîx 5 = k
Негативен сообраќај во некоја гранка од мрежата одговара на движење на
сообраќајот во насока спротивна од таа што е прикажана на цретжот. Бидејќи
улиците во овој проблем се еднонасочни, ниту една од променливите нема да
биде негативна. Ова води до одредени ограничувања на променливите. На
пример, овде мора x 5 £ 500 , бидејќи x 4 не може да биде негативно.
Кога еден модел на соообраќај е веќе даден, урбанистите можат да видат
кои улици се проблематични за да има непрекинат сообраќај. На пример, во
примерот погоре, делот од South Street, кој одговара на x 5 , може да се затвори без
да има проблеми по целиот сообраќај. Бидејќи во решението имаме x 3 = 400
какви било рестрикции во сообраќајот на Calvert north of Lombard ќе предизвика
промена на целиот сообраќај во целата мрежа.
Електрични мрежи
Наједноставната електрична мрежа вклучува само батерија и отпорник.

Примери за отпорници се електрични светилки, електромотори и грејачи.
Електричниот извор како батерија создава
течење на електрони низ електричната мрежа или
електричниот круг. Секој отпорник во електричниот
круг го забавува електричниот проток и „искористува“
дел од напонот во електричниот круг. Според Омовиот
закон, напонот е еднаков на производот на отпорот R и
јачината на струјата I , односно U = RI .
Јачината на струјата во електричните мрежи е дадена со два закони во
електротехниката. Вториот закон се однесува на затворен круг, кој се состои од
низа гранки, која почнува и завршува во ист јазол.
Кирхофови закони:
Прв Кирхофов закон: Јачината на струјата, која влегува во еден јазол е
еднаква на јачината на струјата, која излегува од тој јазол.
Втор Кирхофов закон: Алгебарскиот збир на RI во една насока во еден
затворен круг е еднаква на сумата од напоните во истата насока во тој затворен
круг.
Пример. Најди го I во електричниот круг на сликата!
Насоката на течењето на струјата е избрана произволно, но по договор,

кога и да е можно, ние ја претпоставуваме насоката на течење од позитивниот
дел кон негативниот дел. Користејќи го вториот Кирхофов закон имаме дека
4I + 2I = 12 , од каде што I = 2 A .
Пример. Најди ги I 1 , I 2 и I 3 во електричниот круг даден на сликата
подолу!
Од првиот Кирхофов закон за јазлите A и B имаме:
A: I1 = I 2 + I 3
.
B: I 2 + I 3 = I1
Да забележиме дека овие две равенки се исти, па имаме само една врска
I 1 = I 2 + I 3 . Вториот Кирхофов закон ни дава по една равенка за секој од двата
мали затворени електрични кругови:
ì
ï
ï20I 1 + 10I 3 = 60 .
í
ï
ï5I - 10I 3 = 50
î 2
Од третиот затворен круг (најголемиот круг) избираме насока спротивна

од движењето на стрелките на часовникот,
20I 1 + 5I 2 = 60 + 50 .
Но, последната равенка може да се добие од претходните две, па така,

оваа равенка е излишна. Конечно го имаме системот
ì
ï I1 - I 2 - I 3 = 0
ï
ï
ï20I + 10I = 60 .
í 1
ï
ï
3
ï
ï 5I - 10 I = 50
î 2 3
Со помош на методот на Гаус наоѓаме дека I 1 = 4 A , I 2 = 6 A и

I 3 = -2 A . Овде негативниот знак на I 3 значи дека струјата тече во насока
спротивна од онаа што е претпоставена на сликата.
Да забележиме дека равенките добиени од најмалите затворени кругови
во електрична мрежа можат да се комбинираат за да се добијат равенките на
поголемите затворени електрични кругови, па овде е доволно да ги разгледуваме
само најмалите затворени кругови.
Примена во областите нутриционизам и демографија
Во продолжение ќе ја илустрираме важноста и корисноста на векторите и

на матричните равенки во нутриционизмот за правење нутриционистичка диета и
во демографијата за анализа на движење на населението.
Правење на нутриционистичка диета за слабеење
Овде проблемот ќе биде избирање на соодветна комбинација од состојки

за да добиеме безбедна и ефективна диета. За диетата Cambridge, проблемот
беше користење на 31 хранлива материја (нутриенти) во прецизно одредени
количини. Произведувачот беше во можност да го направи тоа со користење на
само 33 состојки. Во табелата подолу се дадени три од состојките од диетата,
заедно со количините на одредени нутриенти, по 100 грамови од секоја состојка.
Количина (грамови) од 100

грамови
нутриенти (во безмасно соино сурутка количина што е
грамови) млеко брашно потребна за
Cambridge-диетата
за еден ден
протеини 36 51 13 33
јагленохидрати 52 34 74 45
масти 0 7 1,1 3
Пример. Најди комбинација на: безмасно млеко, сојино брашно и

сурутка за да биде снабдено лицето на диета со точна количина на: протеини,
јагленохидрати и масти за еден ден!
Нека со x 1, x 2 , x 3 , соодветно е означен бројот на единици (100 грамови)
од овие продукти. Еден начин да го решиме проблемот е да добиеме равенки за
секој нутриент посебно. На пример, производот од x 1 единици на безмасно млеко
и протеини по единица на безмасно млеко ја дава количината на протеини
добиени од x 1 единици на безмасно млеко. На оваа количина ќе додадеме слични
количини на соино брашно и сурутка и вкупната количина да биде еднаква на
протеините кои ни се потребни. Слични пресметки можеме да направиме и за
секој од останатите нутриенти.
Поефикасен метод, со слична идеја како претходниот, е да разгледуваме
„нутрициски вектор“ за секој од продуктите и да формираме векторска равенка.
Количината на нутриенти од x1 единици од безмасно млеко е производ на x1
единици на безмасно млеко и векторот нутриенти по единица на безмасно млеко
е еднаков на x1a1 , каде што a1 е првата колона во табелата. Нека a2 и a 3 се
соодветните вектори за соино брашно и сурутка, соодветно, и нека b е векторот
кој ги има сите потребни нутриенти (последната колона од табелата). Тогаш x 2a2
и x 3a 3 ги даваат нутриентите добиени од x 2 единици од соино брашно и x 3
единици од сурутка, соодветно. Па, равенката што ни е потребна е
x1a1 + x 2a2 + x 3a 3 = b .
Сега со еквивалентни редични трансформации на проширената матрица,
која одговара на соодветниот систем линеарни равенки, добиваме
é36 51 13 33ù é1 0 0 0, 277 ù
ê ú ê ú
ê52 34 74 45ú ......... . ê0 1 0 0, 392ú .
ê ú ê ú
ê ú ê ú
êë 0 7 1,1 3 úû êë 0 0 1 0, 233 úû
Со точност од три децимали, се потребни 0, 277 единици безмасно млеко,

0, 392 единици од соино брашно и 0, 233 единици од сурутка за да се обезбеди
посакуваното количество на: протеини, јагленохидрати и масти.
Важно е вредностите x 1, x 2 , x 3 , кои ги најдовме погоре во примерот, да

бидат ненегативни. Ова е потребно за решението да биде физички можно. За
голема количина на нутриенти, подобро би било да се користи поголем број на
продукти со цел да се добие систем на линеарни равенки со „ненегативно
решение“. Па, со ова има многу различни комбинации на продукти кои треба да
се испитаат со цел да се најде систем од равенки што задоволува одредени
услови. Дополнително, овде може да се разгледува и цената на продуктите како
фактор. Овие проблеми многу често се решаваат и со техники од линеарно
програмирање.
Движење на популацијата
Предмет на интерес на демографијата е движењето на населението или на

поголеми групи на луѓе од едно место на друго место. Овде ќе разгледаме
едноставен модел на промена на популација во еден град и во неговото
предградие за период од неколку години.
Нека фиксираме почетна година, на пример 2010 , и нека бројот на
жителите во тој град и во неговото предградие го означиме со r0 и s 0 , соодветно.
  ér ù
Нека x 0 е популациски вектор, x 0 = êê 0 úú . За 2011 и за следните години,
êës0 úû
бројот на жителите во градот и во предградието ја означуваме со
 ér ù  ér ù  ér ù
x1 = êê 1 úú , x 2 = êê 2 úú , x 3 = êê 3 úú , ... .
s s s
ëê 1 ûú ëê 2 úû ëê 3 úû
Наша цел е да опишеме како овие вектори можат да се поврзат

математички.
Да претпоставиме дека демографските студии покажуваат дека секоја

година околу 5 % од жителите на градот мигрираат во предградието ( 95%
останува во градот), додека 3% од предградието мигрираат во градот ( 97%
останува во предградието).
По една година, почетните r0 жители во градот сега се поделени на
жители на градот и на жители на предградието,
é 0, 95r ù é 0, 95ù
ê 0ú ê ú
ê0, 05r ú = r0 ê0, 05ú .
ëê 0 ûú ëê ûú
Првата редица е за жителите што остануваат во градот, а втората редица е

за жителите што се преселуваат во предградието.
Бројот на жители s 0 во предградието на почетокот, по една година е поделен на
é 0, 03ù
s0 êê ú , каде што првата редица е бројот на жители, кои се преселуваат во гра-
ú
êë 0, 97 úû
дот, додека втората колона е бројот на жители кои остануваат во предградието.
Последните два вектори ја даваат големината на популацијата во 2011
година. Навистина,
ér ù é 0, 95ù é 0, 03ù é 0, 95 0, 03ù ér ù

ê 1ú = r ê ú ê ú ê ú ê 0ú
ês ú 0 ê0, 05ú + s 0 ê0, 97 ú = ê0, 05 0, 97 ú ês ú ,
êë 1 úû êë úû êë úû êë úû êë 0 úû
 
односно, x1 = Mx 0 , каде што M е матрицата на миграција дадена со
é 0, 95 0, 03ù
M = êê ú.
ú
êë 0, 05 0, 97 úû
 
Равенката x1 = Mx 0 опишува како популацијата се менува од 2010 до 2011
година. Ако процентот на миграција остане ист, тогаш промената од 2011 до
 
2012 е дадена со x 2 = Mx1 и слично може да се запише промената на
популацијата од 2012 до 2013 година. Во општ случај,
 
x k +1 = Mx k , за k = 0,1, 2,...
  
Низата од вектори {x 0 , x1, x 2 , ...} ја дава популацијата во градот и во
предградието за подолг период, а промената на популацијата преку една година е
 
дадена со x k +1 = Mx k .
Пример. Најди ја популацијата за регионот опишан погоре за годините

2011 и 2012 година, ако знаеме дека бројот на жители во 2010 година во градот е
600 000 , а во предградието 400 000 !
 é600 000ù
Почетната популација во 2010 година била x 0 = êê ú . За 2011 година,
ú
êë 400 000 úû
 é 0, 95 0, 03ù é600 000ù é582 000ù
x1 = êê úê ú ê ú
ú ê400 000ú = ê418 000ú .
êë 0, 05 0, 97 úû êë úû êë úû
Во 2012 година бројот на жители во градот и во предградието соодветно бил
  é 0, 95 0, 03ù é 582 000ù é565 440ù

x 2 = Mx1 = êê úê ú ê ú
ú ê418 000ú = ê 434 560ú .
êë 0, 05 0, 97 úû êë úû êë úû
Движење на населението со надворешна миграција
Популацискиот модел на движење на населението може лесно да се

адаптира за да се зема предвид доселувањето и иселувањето од градот или од
предградието. Да претпоставиме дека секоја година 14 000 луѓе се доселиле во
градот однадвор и 5000 луѓе се иселиле. Всушност има мрежа на движење од
9000 луѓе, кои се доселиле во градот однадвор. Исто така, постои мрежа на
движење од 13 000 луѓе годишно во предградието, однадвор. Веќе разгледувани-
от модел може да го прилагодиме на следниот начин, во однос на годишното
зголемување на населението со
    é 9 000 ùú
x k +1 = Mx k + v , за k = 0,1, 2,..., каде v = êê ú.
êë13 000úû
Пример. Користејќи го дискутираниот модел пресметај го бројот на

население во 2011 и 2012 година, користејќи го истото почетно население x 0 ,
како во претходниот пример!
  
Користејќи дека x k +1 = Mx k + v , имаме
   é 0, 95 0, 03ùú éê600 000ùú éê 9000 ùú éê582 000ùú éê 9000 ùú éê591 000ùú

x1 = Mx 0 + v = êê úê ú+ê ú=ê ú+ê ú=ê ú.
êë0, 05 0, 97 úû êë400 000úû êë13 000úû êë418 000úû êë13 000úû êë431 000úû
Во 2012 година имало
   é 0, 95 0, 03ùú éê591 000ùú éê 9000 ùú éê574 380ùú éê 9000 ùú éê583 380ùú

x 2 = Mx1 + v = êê úê ú+ê ú=ê ú+ê ú=ê ú.
êë0, 05 0, 97 úû êë431 000úû êë13 000úû êë 447 620úû êë13 000úû êë460 620úû
    
Равенки од типот x k +1 = Mx k и x k +1 = Mx k + v , кои во себе вклучуваат низа
  
од вектори {x 0 , x1, x 2 , ...}, се нарекуваат диференцни равенки или рекурентни
релации.
Диференцните равенки се користат во многу различни области, како што
се: екологијата, економијата и електротехниката. Тие даваат математички модели
на динамичките процеси што се менуваат во зависност од времето кога процесот
е опишан или е мерен во точно определено време, како што беше и случајот на
движењето на популацијата.
Примена на матрици во компјутерска графика
Компјутерската графика е област од информатиката, која се занимава со

дигитално синтетизирање и со обработка на визуелна содржина − слики:
создавање, обработка, доработка, модулација и визуелизација на синтетички
слики, како и анимација во две или три димензии на статички и динамички
слики, со помош на кoмпјутер и на компјутерски програми дизајнирани за таа
намена.
Матриците во компјтерската графика се применуваат с# поинтензивно. На
пример, дизајнот со помош на компјутери, е многу важен дел во сите
инжинерски процеси, како што се производството и дизајнот на: автомобили,
конструкција и дизајн на мостови и брани итн.
Интерактивните компјтерски софтвери било за бизнис цели или за
индустриски цели, интензивно вклучуваат во себе компјутерска графика, но и
други функции, како што се: графички приказ на податоци, печатење на слики,
правење на слајдови со комерцијални или со едукативни цели. Денес, сите кои
користат компјутери во својата работа, мораат да имаат барем минимално
познавање од рамнинска графика.
Овде ќе дадеме, на елементарно ниво, како матриците се користат за
работа и за прикажување на графички слики. Секоја слика (или цртеж) се состои
од голем број точки, кои формираат прави линии или криви и информација како
да се обои некоја затворена област. Многу често, кривите линии се апроксимира-
ни со кратки прави сегменти, па можеме да кажеме дека секоја фигура е
дефинирана од низа од точки. Меѓу наједноставните фигури во рамнинската
графика се буквите.
Пример. Големата латинска буква N , како на сликата, е определена со

осум точки или темиња.
Координатите на тие точки можат да се стават во следната матрица D :
é0 0, 5 6 5, 5 0, 5 0 5, 5 6ù
D = êê ú,
ú
êë0 0 0 1, 58 6, 42 8 8 8úû
каде што секоја од колоните се координати на секоја од точките 1, 2, 3,..., 7, 8 ,

соодветно, а првата и втората редица се соодветно x -координатата и y -коор-
динатата. Дополнително, ако е потребно, може да се каже кои темиња се
поврзани со линии, но сега нема да го разгледуваме тоа.
Главната причина поради која графичките објекти се опишуваат преку
множество од отсечки, кои поврзуваат две точки, е тоа што стандардните
трансформации во компјутерската графика пресликуваат отсечки во отсечки.
Кога темињата, кои опишуваат некој графички објект, ќе се трансформираат,
нивните слики можат да се добијат со поврзување на соодветните отсечки и на
тој начин да се добие комплетна слика на оригиналниот објект.
é1 0, 25ù
Пример. Нека е дадена матрицата A = êê ú . Опиши го ефектот на
ú
0 1
ëê ûú
трансформацијата x  Ax на буквата N во претходниот пример!
Од дефиницијата на множење на матрици, за производот на матриците A

и D , кој ги дава сликите на темињата во буквата N ,
é0 0, 5 6 5, 895 2,105 2 7, 5 8ù
AD = êê ú.
ú
êë 0 0 0 1, 580 6, 420 8 8 8 úû
Трансформираните темиња се дадени во следната слика, поврзани со отсечки,

кои одговараат на оние во оригиналот.
Горната фигура изгледа прешироко. За да ја стесниме, ние ќе ја стесниме

користејќи трансформација на стеснување.
Пример. Пресметај ја матрицата на трасформацијата што прави

стеснување, како во претходниот пример, и ги стеснува сите x -координати со
коефициент 0, 75 .
Матрицата која ги множи сите x -координати со 0, 75 е
é0, 75 0ù
S = êê ú,
ú
0 1
ëê ûú
па матрицата на трансформацијата е
é0, 75 0ù é1 0, 25ù é0, 75 0,1875ù

SA = êê úê
ú ê0
ú=ê
ú ê 0
ú.
ú
êë 0 1 úû êë 1 úû êë 1 úû
Резултатот на оваа трансформација е даден на сликата подолу
Математиката, која стои во заднина на компјутерската графика во многу

голем дел користи множење на матрици. Но, транслацијата на објект на некој
цртеж не е поврзана со множење на матрици, бидејќи транслацијата не е
линеарна трансформација. Стандарден начин да го избегнеме овој проблем е да
воведеме т.н. хомогени координати.
Хомогени координати
Секоја точка (x , y ) Î 2 може да се идентификува со точка (x , y,1) во
рамнина во  3 , која лежи паралелно на координатната рамнина на висина 1 . На

пример, точката (0, 0) има хомогени координати (0, 0,1). Хомогените координати
не се множат со скалар или не се собираат, туку тие се трансформираат со
множење со матрици 3 ´ 3 .
Пример. Транслација од облик (x , y )  (x + h, y + k ) е напишана во

хомогени координати, како (x , y,1)  (x + h, y + k,1) . Оваа транслација може да
се запише преку множење со матрици:
é1 0 h ù éx ù éx + h ù
ê úê ú ê ú
ê 0 1 k ú êy ú = ê y + k ú .
ê úê ú ê ú
ê úê ú ê ú
êë 0 0 1 1
úû êë úû êë 1 úû
Пример. Која било линеарна трансформација во 2 е запишана во однос

éA 0ùú
на хомогени координати преку матрица во облик êê , каде што A е 2 ´ 2
êë 0 1úú
û
матрица. Класични примери се:
écos q - sin q 0ù é0 1 0ù és 0 0ùú
ê ú ê ú ê
ê sin q cos q 0ú , ê1 0 0ú , ê0 t 0úú ,
ê ú ê ú ê
ê ú ê ú ê ú
êë 0 0 1 úû êë 0 0 1 úû êë0 0 1ú
û
кои соодветно се ротација околу координатниот почеток во правец спротивно од

движењето на стрелките на часовникот, осна симетрија во однос на правата
y = x , смалување на x -координатата за s пати и на y -координатата за t пати.
Композиција на трансформации
Движењето на некоја фигура на компјутерски екран многу често бара две

или повеќе базични трансформации. Композицијата на такви трансформации од-
говара на множење на матрици кога имаме користење на хомогени координати.
Пример. Најди 3 ´ 3 матрица, која одговара на композицијата на

трансформациите: намалување (скалирање) за 0, 3 пати, ротација за 90 и
конечно транслација што додава (0, 5; 2) на секоја точка од фигурата.
p
Ако q = , тогаш sin q = 1 и cos q = 0 . Од претходните два примери, имаме
2
éx ù é0, 3 0 0ù éx ù
ê ú ê úê ú
êy ú  ê 0 0, 3 0ú êy ú намалување (скалирање) за 0, 3 пати,
ê ú ê úê ú
ê ú ê úê ú
êë úû1 êë 0 0 1 úû êë 1 úû
é0 -1 0ù é0, 3 0 0ù éx ù
ê úê úê ú
ê1 0 0ú ê 0 0, 3 0ú êy ú ротација за 90 после извршеното скалирање
ê úê úê ú
ê úê úê ú
êë 0 0 1 úû êë 0 0 1 úû êë 1 úû
é1 0 0, 5ù é0 -1 0ù é0, 3 0 0ù éx ù
ê úê úê úê ú
ê0 1 2 ú ê1 0 0ú ê 0 0, 3 0ú êy ú транслација по извршеното
êë 0 0 1 úû êë 0 0 1 úû êë 0 0 1 úû êë 1 úû
скалирање и ротација што додава (0, 5;2) на секоја точка од фигурата.
Матрицата на композицијата на трансформациите скалирање, ротација и

транслација, се добива како производ од трите матрици на трансформација:
é1 0 -0, 5ù é0 -1 0ù é0, 3 0 0ù é0 -1 -0, 5ù é0, 3 0 0 ùú

ê úê úê ú ê úê
ê 2 úú êê1 0 0úú êê 0 0, 3 0úú = êê1 0 2 úú êê 0 0, 3 0 úú =
ê0 1
ê úê úê ú ê úê ú
êë0 0 1 ú ê 0 0 1ú ê 0
ûë ûë
0 1ú ê 0 0
û ë
1 úê 0
ûë
0 0, 3ú
û
é 0 -0, 3 -0, 5ù
ê ú
= êê0, 3 0 2 úú .
ê ú
êë 0 0 1 ú
û
3D -Компјутерска графика
Некои од најновите и највозбудливите работи поврзани со компјутерска-

та графика се поврзани со молекуларното моделирање. Со 3D -графиката
биолозите можат да испитуваат симулирани протеински молекули и да бараат
активна страна што може да присоедини молекула од лек. Биолозите можат да ги
ротираат и да ги транслираат експерименталните лекови и да ги присоединат со
молекулата на протеинот. Оваа можност за визуелизирање на потенцијалните
хемиски реакции е многу важна за модерната фармација и за истражувањата на
ракот. Всушност, најновите истражувања на оваа тема зависат од напредокот на
компјутерската графика во можноста да конструира реални симулации на
молекулите и на нивните интеракции.
Моменталните истражувања во молекуларното моделирање се сведени на
виртуелната реалност, околина во која истражувачот може да ја види и
почуствува молекулата на лекот како се соединува со протеинот.
Хомогени 3D -координати
По аналогија во рамнинскиот случај, велиме дека (x , y, z,1) се хомогени

координати за  3 точка (x , y, z ). Поопшто, (X ,Y , Z , H ) се хомогени координати
за (x , y, z ) ако H ¹ 0 и
X Y Z
x= , y= , z= .
H H H
Секоја ненулта четворка (x , y, z,1) дава множество од хомогени координати

за (x , y, z ). На пример, (10, -6,14, 2) и (-15, 9, -21, -3) се две хомогени координа-
ти за (5, -3, 7) . Следниот пример ги илустрира трансформациите користени во
молекуларното моделирање во ситуација кога имаме молекула на лек и
протеинска молекула.
Пример. Најди 4 ´ 4 матрица за следните трансформации:

а) ротација околу y -оската за агол од 30 . (По договор, позитивен агол на рота-
ција е насоката спротивно од движењето на стрелките на часовникот кога
гледаме кон координатниот почеток од позитивниот дел на оската на ротација, во
овој случај, y -оската);

б) транслација за вектор p = (-6, 4, 5) !

Прво ќе конструираме матрица 3 ´ 3 за ротацијата. Векторот e1 ротира
надолу кон негативниот дел на z -оската и застанува кај

(cos 30, 0, - sin 30) = ( 3 / 2, 0, -0, 5). Векторот e2 на y -оската останува фиксен,

додека e3 на z -оската ротира надолу кон позитивниот дел на x -оската и
застанува кај (sin 30, 0, cos 30) = (0, 5, 0, 3 / 2) .
Од претходниот дел имаме дека матрицата на ротација е
é ù
ê 3 /2 0 0, 5 ú
ê ú
A=ê 0 1 0 ú.
ê ú
ê -0, 5 0 3 / 2úú
ëê û
Па, матрицата на ротација околу у-оска за 300 за 3Д -хомогени координати е
é 3 /2 0 0, 5 0ùú
ê
ê ú
ê 0 1 0 0ú
ê ú.
ê -0, 5 0 3 / 2 0ú
ê ú
ê 0 0 0 1úú
ëê û
Понатаму, сакаме (x , y, z,1) да го пресликаме во (x - 6, y + 4, z + 5,1) . Матрицата

(за трансалција во хомогени 3Д-координати) што го прави ова е
é 1 0 0 -6 ù
ê ú
ê0 1 0 4 ú
ê ú
ê0 0 1 5 ú .
ê ú
ê ú
êë0 0 0 1 úû
Перспективни проекции
Тридимензионален објект е претставен во дводимензионалниот компју-

терски екран преку проектирање на објектот во рамнина во која гледаме. Во
наједноставен случај, да претпоставиме дека xy -рамнината го претставува
компјутерскиот екран и нека окото на гледачот е поставено на позитивниот дел
од z -оската, во точка (0, 0, d ) . Перспективна проекција ја пресликува секоја точка
(x , y, z ) во точка − слика (x *, y *, 0), па двете точки и позицијата на окото,
наречена центар на проекција, се на иста права.
(а) (б)
Од сличните триаголници под (б) имаме дека

x* x dx x
= и x* = = .
d d -z d -z 1-z /d
Слично,
y
y* = .
1-z /d
Со помош на хомогените координати, можеме да ја претставиме перспективната
проекција со матрица P . Сакаме (x , y, z,1) да го пресликаме во
æ x y ö÷
çç ÷
çèç1 - z / d , 1 - z / d , 0,1÷ø÷ .
Множејќи ги овие координати со 1 - z / d , ние можеме да ги искористиме
(x , y, 0,1 - z / d ) како хомогени координати за сликата. Па, матрицата на перспек-
тивната проекција P е
é1 0 0 0ùú
ê
ê0 1 0 0úú
P = êê .
ê0 0 0 0úú
ê ú
êë0 0 -1 / d 1ú
û
Конечно имаме,
éx ù é 1 0 0 0ùú éêx ùú éê x ù
ê ú ê ú
êy ú ê 0 1 0 0úú êêy úú êê y ú
P êê úú = êê = ú.
êz ú ê0 0 0 0úú êêz úú êê 0 úú
ê ú ê úê ú ê ú
êë 1 úû êë0 0 -1 / d 1ú ê 1 ú ê1 - z / d ú
ûë û ë û
Останатите перспективни проекции, со центар на проектирање на друго

место, даваат 4 ´ 4 матрици, кои имаат различни ненулти елементи во четвртиот
ред.
Пример. Нека S е коцка со темиња (3,1, 5), (5,1, 5), (5, 0, 5), (3, 0, 5) ,
(3,1, 4) , (5,1, 4) , (5, 0, 4) и (3, 0, 4) . Најди ја сликата на S на перспективната
проекција со центар на проекција (0, 0,10)!
Нека P е матрицата на перспективната проекција и нека D е матрицата,
која во себе ги содржи темињата на S во хомогени координати. За сликата на S
имаме
é1 0 0 0ùú éê3 5 5 3 3 5 5 3ùú
ê
ê0 1 0 0úú êê1 1 0 0 1 1 0 0úú
PD = êê =
ê0 0 0 0úú êê5 5 5 5 4 4 4 4úú
ê úê ú
êë0 0 -1 / 10 1úû êë1 1 1 1 1 1 1 1úû
é 3 5 5 3 3 5 5 3 ùú
ê
ê 1 1 0 0 1 1 0 0 úú
= êê .
ê 0 0 0 0 0 0 0 0 úú
ê ú
êë0, 5 0, 5 0, 5 0, 5 0, 6 0, 6 0, 6 0, 6úû
За да ги добиеме  3 -координатите, ги делиме првите три реда од секоја

колона со елементот од четвртата колона:
é6 10 10 6 5 8, 3 8, 3 5ù
ê ú
ê2 2 0 0 1, 7 1, 7 0 0ú .
ê ú
ê ú
êë0 0 0 0 0 0 0 0ú
û
Генерално, компјутерска графичка трансформација во  3 е претставена

во однос на хомогени координати со 4 ´ 4 матрица со облик
é A pù
ê ú,
ê r ú
êëq r úû
каде што A е 3 ´ 3 матрица, која ја дава линеарната трансформација, p е  3 -

вектор кој врши транслација, q е  3 -вектор придружен на перспективната
трансформација и r е скалар (обично 1).
Примена во динамички системи
Сопствените вредности и сопствените вектори ни даваат алатка за

разбирање на однесувањето на подолги временски серии или еволуција на
  
динамички систем, даден со диференцната равенката x k +1 = Ax k . Векторите xk
даваат информација за системот во однос на времето (означено со k ) што
изминува.
Примената овде на сопствените вредности и на сопствените вектори ќе
биде на проблеми од областа на екологијата, бидејќи тие се поедноставни да се
формулираат и да се објаснат, отколку проблемите од физиката или од
инженерските науки. Динамичките системи се појавуваат во многу научни
области. Модерните, системи на состојба во голема мера користат елементи, кои
се засновани на матрици. Состојбата на подготвен одговор во системите на
контрола во инжинерството се екививалентни на она што ние го нарекуваме
 
„однесување на подолг временски период“ на динамичкиот систем x k +1 = Ax k .
Ќе претпоставиме дека A е матрица, која може да се дијагонализира, со
  
n линеарно независни сопствени вектори v1, v2 , , vn и соодветните сопствени
вредности l1, l2 , , ln . Нека претпоставиме дека | l1 |³| l2 |³  ³| ln |. Бидејќи
   
{v1, v2 , , vn } е база за n , па кој било вектор x 0 може да се запише како
  
x 0 = c1v1 +  + cn vn .

Бидејќи vi се сопствени вектори,
     
x1 = Ax 0 = c1Av1 +  + cn Avn = c1l1v1 +  + cn ln vn .
Поопшто,
   
x k = Ax k -1 = c1(l1 )k v1 +  + cn (ln )k vn , k = 0,1, 2, 
Некои од примерите, кои ќе бидат дадени, илустрираат што се случува кога во

горното равенство ќе пуштиме k  ¥ .
Систем грабливец-плен
Во шумата на Водно, шумските стаорци се храна, која задоволува до 80%

од вкупните потреби за исхрана на бувовите. Наредниот пример користи
линеарен динамички систем за да моделира физички систем на бувовите и на
стаорците.
Пример. Да го означиме бројот на бувови и на шумски стаорци во кое

 éO ù
било време k со x k = êê k úú , каде што k е времето во месеци, Ok е бројот на
êëRk úû
бувови во шумата и Rk е бројот на шумски стаорци (во илјади). Да
претпоставиме дека
Ok +1 = 0, 5Ok + 0, 4Rk
Rk +1 = -pOk + 1,1Rk ,
каде што p е број што дополнително ќе биде определен. Изразот 0, 5Ok во првата
равенка ни вели дека без шумски стаорци за храна, само половина од бувовите ќе
го преживуваат секој месец, додека 1,1Rk значи дека без бувови, како грабливци,
бројот на шумски стаорци ќе се зголемува секој месец за 10% . Ако бројот на
шумски стаорци е голем, тогаш 0, 4Rk ќе тежи бројот на бувови да расте, додека
негативниот член -pOk ја мери смртноста на шумските стаорци, кои умираат
како резултат на исхраната на бувовите. Да ја определиме еволуцијата на овој
систем кога параметарот на грабливост е p = 0,104 .
é 0, 5 0, 4ùú
Кога p = 0,104 , сопствените вредности на матрицата A = êê ,
-0,104 1,1 úú
ëê û
која одговара на еволуцискиот систем, се l1 = 1, 02 и l2 = 0, 58 . Соодветните
сопствени вектори се
 é10ù  é 5ù
v1 = êê úú и v2 = êê úú .
êë13úû êë1úû
   
Даден вектор x 0 може да биде запишан како x 0 = c1v1 + c2v2 . Тогаш за
   é10ù é 5ù
k ³ 0 имаме x k = c1(1, 02)k v1 + c2 (0, 58)k v2 = c1(1, 02)k ê ú + c (0, 58)k ê ú.
ê13ú 2 ê 1ú
êë úû êë úû
Кога пуштаме k  ¥ , (0, 58)k брзо тежи кон 0 . Ако претпостваиме дека c1 ¹ 0 ,
 
тогаш, за доволно големо k , x k е приближно еднаков на c1(1, 02)k v2 , па пишуваме
 é10ù
ê ú,
x k » c1(1, 02)k
ê13ú
êë úû
чија апроксимација се подобрува кога k станува с# поголемо и поголемо, па за
големо k ,
 é10ù é10ù 
x k +1 » c1(1, 02)k +1 êê úú = (1, 02)c1(1, 02)k êê úú » 1, 02x k .
13 13
ëê ûú ëê ûú

Последната апроксимација, кажува дека и двете координати на x k , однос-
но бројот на бувови и шумски стаорци се зголемува за 1, 02 пати секој месец или
 é10ù
со 2% месечна стапка на растење. Од x k » c1(1, 02)k êê úú , можеме да заклучиме
êë13úû
дека бројот на бувови и бројот на шумски стаорци приближно се однесува како
10 : 13 . Тоа значи дека на секои 10 бувови во шумата на Водно има 13 000
шумски стаорци.
Претходниот пример илустрира два генерални факти за динамичкиот сис-
 
тем x k +1 = Ax k во кој A е n ´ n матрица, и нејзините вредности задоволуваат

| l1 |³ 1 и v1 е сопствен вектор на A , кој одговара на l1.
  
Ако x 0 = c1v1  + cn vn , каде што c1 ¹ 0 , тогаш, за доволно големо k ,
   
x k +1 » l1x k и x k » c1(l1 )k v1 .
Овие апроксимации можат да се направат доволно блиски со земање на

доволно големо k . Всушност овде растењето на x k го определува сопствената

вредност l1, а односот меѓу двете координати во x k во системот за големо k е

еднаков на односот меѓу двете координати на сопствениот вектор v1 .
Графички опис на решенијата
Кога матрицата A е 2 ´ 2 , пресметките можат да се заменат со геометрис-

 
ки опис на еволуцискиот систем. Равенката x k +1 = Ax k можеме да ја гледаме ка-

ко опис на она што се случува на x 0 во 2 , кога тој се пресликува последовател-
 
но со пресликувањето x  Ax . Графикот на x 0 , x1,  се нарекува траекторија на
динамичкиот систем.
Пример. Нацртај неколку траектории за динамичкиот систем
  é0, 8 0 ùú
x k +1 = Ax k , кога A = êê !
0 0, 64úú
ëê û
Сопствените вредности на A се l1 = 0, 8 и l2 = 0, 64 , а соодветните сопствени
 é 1ù  é 0ù   
вектори се v1 = êê úú и v2 = êê úú . Ако x 0 = c1v1 + c2v2 , тогаш
êë0ûú 1
ëê úû
 é1ù é 0ù
x k = c1(0, 8)k êê úú + c2 (0, 64)k êê úú .
0 1
ëê ûú ëê ûú

Јасно, x k овде тежи кон 0 , бидејќи (0, 8)k и (0, 64)k тежат кон 0 кога

k  ¥ . Но, начинот на кој x k се приближува кон 0 е интересен. На цртежот се
гледа дека првите членови од неколку траектории почнуваат во точки, кои лежат
на границата на квадрат што има темиња во (3, 3). Точките од траектроијата
се поврзани со тенка крива, која овозможува полесно да ја воочиме
треакторијата.
Во овој пример, координатниот почеток се нарекува атрактор на дина-
мичкиот систем, бидејќи и двете сопствени вредности имаат апсолутна вредност
помала од 1 . Сите траектории тежат кон 0 .
Во наредниот пример и двете сопствени вредности на A се поголеми од 1
по апсолутна вредност и овде 0 ја нарекуваме одбивач на динамичкиот систем.
 
Сите решенија на x k +1 = Ax k освен константното (нултото решение) се неогра-
ничени и се оддалечуваат од координатниот почеток.
 
Пример. Напиши неколку решенија на равенката x k +1 = Ax k , каде што
é1, 44 0 ù
A = êê ú.
ú
0 1, 2
ëê úû
Сопствените вредности на A се l1 = 1, 44 и l2 = 1, 2 и соодветните сопствени
 é 1ù  é 0ù  éc ù
вектори се v1 = êê úú и v2 = êê úú . Ако x 0 = êê 1 úú , тогаш
êë0ûú 1 c
ëê úû ëê 2 úû
 é1ù é 0ù
x k = c1(1, 44)k êê úú + c2 (1, 2)k ê ú.
ê 1ú
0
ëê ûú ëê ûú
И двата члена растат, но првиот член расте побрзо. Па, насоката, по која
ќе имаме најголемо одбивање, е права низ 0 и сопствен вектор кој одговара на
поголемата сопствена вредност по апсолутна вредност.
Во наредниот пример, 0 е седло, бидејќи една сопствена вредност е пого-

лема од 1 по апсолутна вредност, додека другата сопствена вредност е помала од
1 по апсолутна вредност. Координатниот почеток привлекува решенија по некои

правци, а по други правци ги одбива.
 
Пример. Нацртај неколку решенија на равенката x k +1 = Ax k , каде што
é2 0 ù
A = êê ú!
ú
êë 0 0, 5 úû
Сопствените вредности на матрицата A се l1 = 2 и l2 = 0, 5 а сопствени-
 é 1ù  é 0ù  éc ù
те вектори се v1 = êê úú и v2 = êê úú , соодветно. Нека x 0 = ê 1 ú , тогаш
êc ú
0
êë úû 1
êë úû êë 2 úû
 é 1ù é 0ù
x k = c1 2k êê úú + c2 (0, 5)k êê úú .
êë0úû êë1úû
  
Ако x 0 се наоѓа на y -оската, тогаш c1 = 0 и x k
 0 кога k  ¥ . Ако x 0

не лежи на y -оската, тогаш првиот член од изразот за x k , станува произволно

голем, па {x k | k Î } е неограничено.
Да забележиме дека овие примери се кога имаме дијагонални матрици.

Во случај кога имаме матрици што не се дијагонални, се враќаме на ситуација
кога сопствените вектори за матрицата A од ред n ´ n , формираат база за n .
  
Нека P = éêv1 v2  vn ùú е матрица формирана од сопствените вектори на
ë û
матрицата A и нека D е дијагонална матрица со соодветните сопствени вред-
 
ности во главната дијагонала. Нека (x k ), k Î  е низа за која важи x k +1 = Ax k и
   
дефинираме нова низа (yk ) , k Î  , за која важи yk = P-1x k односно x k = Pyk .
 
Заменувајќи во x k +1 = Ax k и имајќи предвид дека A = PDP-1 , имаме
   
Pyk +1 = APyk = (PDP-1 )Pyk = PDyk .
Ако ги помножиме и двете страни на равенството од лево со P-1 , добиваме

 
yk +1 = Dyk .
 
Значи, ако yk = (y1k , y2k , , ynk ) и yk +1 = (y1k +1, y2k +1, , ynk +1 ) имаме
é ù
éy ù êl1 0  0 ú é y ù
ê 1k +1 ú ê 0 l  úú êê 1k úú
ê  ú=ê 2
 .
ê ú ê  0 úú êê úú
ê ú ê
êëynk +1 úû ê ú êynk ú
êë 0  0 ln úû ë û
 
Овде, ние, всушност, направивме смена на променливите x k со yk во ди-
 
ференцната равенка x k +1 = Ax k , што резултираше со промена во нова дифе-
 
ренцна равенка yk +1 = Dyk , каде
él ù
ê 1 0  0ú
ê0 l  úú
D = êê 2
.
ê  0 úú
ê ú
êë 0  0 ln úû
 
Всушност, овде равенката x k = Pyk , значи дека yk се новите координати
   
на векторот x k во однос на базата од сопствени вектори {v1, v2 , , vn } .
6. ЗАДАЧИ ОД ПИСМЕНИ ИСПИТИ
Векторска алгебра
1. Дадени се точките A(2, 0, 0) , B(3, 2,1), C (0,1,1) , D(2, 3, 8). Дали точките A , B ,
C и D лежат на иста рамнина?
2. Докажи дека точките A(1, 2, -1), B(0,1, 5) , C (-1, 2,1) и D(2,1, 3) лежат на
иста рамнина!
3. Пресметај го волуменот на тетраедарот, чии темиња се во точките
A(-1, 0, 4) , B(3, -2, 7), C (0, 2, -5) и D(2, 8, 3).
4. Пресметај ја плоштината на триаголникот, чии темиња се во точките
A(-1, 0, 4) , B(3, -2, 7), C (0, 2, -5) !
5. Пресметај ја плоштината и висината спуштена од темето B на триаголникот
ABC : A(1, -1, 2), B(5, -6, 2) , C (1, 3, -1)!
6. Најди ја должината на висината спуштена кон страната AB во триаголникот
со темиња A(3, -1, 2), B(1, 2, -1) , C (2, 5, -6) !
7. Даден е триаголникот ABC : A(1, -2, 8), B(0, 0, 4) , C (6, 2, 0). Пресметај ја
плоштината на триаголникот ABC и должината на висината спуштена од темето
B !
8. Пресметај ги аглите и плоштината на триаголникот ABC : A(1, 2, 3) , B(3, 2,1),
C (1, 4,1) !
9. Пресметај ја висината на паралелопипедот конструиран над векторите
  
a = (3, 2, -5), b = (1, -1, 4) , c = (1, -3,1) ако за основа е земен паралелограмот
 
конструиран над векорите a и b !
10. Точките A(2, 0, 0) , B(0, 3, 0) , C (0, 0, 6) , D(2, 3, 8) се темиња на пирамида.
Пресметај го волуменот на пирамидата и должината на висината спуштена кон
основата ABC !
11. Темињата на еден тетраедар се A(5, 2, 0) , B(2, 5, 0), C (1, 2, 4) , D(0, 0, 0).
Пресметај го волуменот на тетраедарот и должината на висината спуштена од
темето D !
12. Пресметај ја висината на тетраедарот ABCD спуштена од темето D ,
зададен со A(1, 0,1) , B(-1, 2, -1) , C (2,1, 0), D(0,1, 2) !
13. Пресметај ја плоштината на паралелограмот конструиран над векторите
          p
a = 2m - n и b = 2m + 3n , каде | m |=| n |= 5 и (m, n ) = !
4
        p
a = m - 3n и b = 2m - n ако m и n се единечни вектори, кои зафаќаат агол !
 6
 
15. Пресметај ја плоштината на триаголникот ABC , даден со AB = 3p - 4q ,
       p
AC = p + 5q , каде што | p |= 2 , q |= 1 , (p, q ) = !
6
204
6. Задачи од писмени испити 205
       
p = 2a + 3b и q = a - 4b , каде што a и b се меѓусебно нормални ортови!
     
17. Пресметај го аголот меѓу векторите a = m + n , b = m - n , ако
    p
| m |=| n |= 2 , (m, n ) = !
3   
    
18. Пресметај го аголот меѓу векторите c и d , ако c = 2a + 3b и d = 3a - b ,
    p
каде што | a |= 2 , | b |= 1 и (a , b ) = !
3
19. Пресметај ја плоштината на триаголникот ABC определен со векторите
          p
AB = 2p - s , AC = 3p + s , каде што | p |=| s |= 1, (p, s ) = ! Потоа да се
4
најде висината спуштена од темето C !
  
20. Провери дали векторите a = (2, 3, 2) , b = (1, 2, 2), c = (4,1,1) се линеарно

независни, а потоа векторот d = (0, 6, 5) претстави го како линеарна комбинација
  
на векторите a , b и c !
  
21. Докажи дека векторите a = (2,1, 3) , b = (-3,1,1) , c = (1,1 - 2) се линеарно

независни, а потоа векторот d = (0, 6, -1) претстави го како линеарна
  
комбинација од векторите a , b и c !
  
22. Докажи дека векторите a = (2, -1, 2), b = (1,1, -1) и c = (1, -2,1) се

линеарно независни вектори, а потоа векторот d = (6, 0, 4) запиши го како
  
линеарна комбинација од векторите a , b и c !
  
23. Провери дали векторите a = (1,1, 2) , b = (2, 0,1) , c = (1, 2, 0) се линеарно

нзависни, а потоа векторот d = (3, -3, 4) претстави го како линеарна
  
комбинација на векторите a , b и c !
  
24. Ако векторите a , b и c се линеарно независни вектори, покажи дека
           
векторите x = 2a - b - c , y = 2b - c - a и z = 2c - a - b се линеарно зависни
вектори!
  
25. Провери дали векторите a = (2,1, 3) , b = (1, 2,1) , c = (2, -5, 5) се компла-

нарни! Во потврден случај, векторот c претстави го како линеарна комбинација
 
од векторите a и b !
26. Дадени се темињата на паралелограмот ABCD : A(-3, -2, 0), B(3, -3,1) ,
C (5, 0, 2), D(-1,1,1) . Најди го аголот меѓу дијагоналите на паралелограмот!

27. Даден е паралелограм чии дијагонали се векторите d1 = (3,1, -2) и

d2 = (1, -3, 4). Пресметај ја плоштината на паралелограмот и аголот меѓу
дијагоналите!
Аналитичка геометрија
1. Напиши ги равенките на права p , која минува низ точката M (1,1, 2) , а притоа

ìïx = 2t + 1
ïï
е нормална на правата q : ï í y = -t и паралелна на рамнината
ïï
ïï z = t - 1
î
S : 2x - y + z - 2 = 0 .
2. Напиши ја равенката на рамнината, која минува низ правата
x -9 y +2 z x y + 7 z -2
p: = = и е паралелна со правата q : = = !
4 -3 1 -2 9 2
3. Низ точката A(-1, 2,1) повлечи права паралелна со правата
ìïx + y - 2z - 1 = 0
q : ïí !
ïïx + 2y - z + 1 = 0
î
4. Дадени се точките A(2,1, 5) , B(0, 4, -1) , C (3, 4, -7) . Низ точката
D(2, 6, 3) повлечи рамнина паралелна со рамнината, во која лежат точките A , B и
C !
5. Напиши ја равенката на рамнината S , која минува низ точката M (2, -1,1) и е
нормална на рамнините 3x + 2y - z + 4 = 0 и x + y + z - 3 = 0 , а потоа најди го
x -2 y -1 z
прободот на правата p : = = со рамнината Σ !
1 -1 2
6. Напиши равенка на рамнина која, минува низ точката M (1,1, 2) и правата
x -1 y + 2 z
= = !
-1 2 2
7. Најди го прободот на рамнината x +y +z -2 = 0 со правата
ìï2x - y + 4 = 0
ï !
í
ïï x - z + 2 = 0
î
ì
ï x =t
ï
ï
ï
8. Најди го аголот меѓу правата p : íy = -2 - t и рамнината што минува низ
ï
ï
ï
ï z = 2t
î  
точката M (2, 3, 4) и е паралелна со векторите a = (1,1, -1) и c = (-2, -1, 2)!
x +3 y z +1
9. Напиши равенка на рамнина, која минува низ правата p : = =
2 1 -2
и е нормална на рамнината S : 2x - y + z - 7 = 0 .
10. Напиши равенка на права q , што минува низ точката M (1,1, 0), која е нор-
x -1 y z -2
мална на правата p : = = и е паралелна на рамнината
1 2 2
S : 2x - y + z - 1 = 0 .
11. Напиши равенка на рамнина Σ , која минува низ точката M (2,−1,1) и е
нормална на рамнините 3 x + 2 y − z + 4 = 0 и x + y + z − 3 = 0 , а потоа најди го
x − 2 y −1 z
прободот на правата p : = = со рамнината Σ !
1 −1 2
ìï2x + y + 8z = 16
12. Равенките на правата ïí сведи ги во каноничен вид!
ïï x - 2y - z = -2
î
13. Најди симетрична точка S на точката Q(8, -5, 9) во однос на рамнината
S : 3x - 4y + 7z - 33 = 0 .
14. Напиши равенка на рамнина, што минува низ точката M (1,1, 0), која е
x -1 y z -2
паралелна на правата p : = = и е нормална на рамнината
1 2 2
S : 2x - y + z - 1 = 0 .
x +1 y z -4
15. Најди го пресекот на правата p : = = и на рамнината
3 -4 1
S : 3x - 4y + z - 27 = 0 .
x y -1 z +1
16. Најди го пресекот на правата p: = = со рамнината
2 1 2
S : x + 2y + 3z - 29 = 0 .
x -1 y +1 z -1
17. Определи го параметарот a , така што правите p : = = и
4 8 a
x +1 y -1 z
q: = = да се сечат, а потоа состави равенка на рамнината во која
1 1 1
лежат правите p и q !
x -1 y +1 z -1
18. Определи го параметарот a , така што правите p : = = и
1 2 a
x +1 y -1 z
q: = = да се сечат, а потоа напиши ја равенката на рамнината во
1 1 1
која лежат правите!
x + 3 y +2 z +1
19. Најди го параметарот a , така што правите p : = = и
1 a 1
ìïx - 3z + 4 = 0
q : ïí да се сечат!
ïï y - z - 2 = 0
î
20. Докажи дека правите дадени со равенките

ìï x = 2t - 3 ìï x = t + 5
ïï ïï
p : í y = 3t - 2 и q : ïíy = -4t - 1 се сечат, а потоа најди ја равенката на
ï
ïï ïï
ïïz = -4t + 6 ïï z = t - 4
î î
рамнината во која лежат!
ìïx = 2 + at
ïï
x + 2 y -1 z
21. Дадени се правите r : ï íy = 4 +t и s : = = . Определи го a ,
ïï 1 2 1
ïï z = 2 + t
î
така што правите r и s да се сечат, а потоа најди ја нивната пресечна точка S!
Напиши ја равенката на рамнината во која лежат r и s !
22. Напиши равенка на права, која лежи во рамнината S : x - 4y + 2z - 7 = 0 ,

ìïx - 2y - 4z + 3 = 0
минува низ точката во која S се сече со правата p : ï í и е
ïï2x + y - 3z + 1 = 0
î
нормална на правата p !
23. Напиши ја равенката на рамнината во која лежат правите
1 2
ìïx + 2y + z - 1 = 0 x- z+
y
p : ïí и q: 3 = = 3 , а потоа најди го аголот меѓу
ïïx - 2y + z + 1 = 0 1 1 0
î
нив!
x +3 y +2 z -6
24. Докажи дека правите дадени со равенките p : = = и
2 3 -4
x -5 y +1 z + 4
q: = = се сечат, а потоа најди ја равенката на рамнината во
1 -4 1
која лежат!
25. Најди ја ортогоналната проекција на точката Q(4, 3,10) врз правата
x -1 y -2 z - 3
= = !
2 4 5
26. Најди ја ортогоналната проекција на точката M (8, -5, 9) врз рамнината

S : 3x - 4y + 7z - 33 = 0 .
27. Определи ја точката P , која е симетрична на точката Q ( 4,3,10) во однос
x −1 y − 2 z − 3
на правата = = !
2 4 5
ì
ï x = 3t + 7
ï
ï
x -1 y + 2 z - 5 ï
28. Покажи дека правите p : = = иq : í y = 2t + 2 лежат во
2 -3 4 ï
ï
ï
ïz = -2t + 1
î
една рамнина и состави ја равенката на таа рамнина!
ì
ïx - 1 = 0
29. Низ правата ï
í повлечи рамнина нормална на рамнината
ï
ïx + 2y - z - 1 = 0
î
x + y + z = 0.
30. Низ точката M (1, 2, -1) повлечи права, која ги сече правите
x -1 y +1 z + 3 x -2 y z +3
p: = = иq : = = !
2 6 3 3 1 -1
x + 3 y +1 z +1
31. Најди ја пресечната точка S на правите p : = = и
1 2 1
q : x = 3t - 4, y = t + 2, z = t ! Потоа напиши ја равенката на правата која
минува низ пресекот S и е нормална на правите p и q !
32. Напиши равенка на рамнина, која минува низ правата
x -1 y z -3 ì
ïy + x -2 = 0
p: = = и е паралелна на правата q : ï
í !
2 1 0 ïï4x - z - 1 = 0
î
33. Напиши равенка на права, која минува низ точката M (-5, 2, -1), ја сече
x -1 y z +2
правата q: = = и е паралелна на рамнината
3 5 -2
S : 3x + 5y - 2z + 1 = 0 .
ìï x = t + 5
ïï
x +3 y +2 z -6
34. Покажи дека правите p : = = иq :ï íy = -4t - 1 се сечат,
2 3 -4 ïï
ïï z = t - 4
î
а потоа состави ја равенката на таа рамнина!
35. Најди ја симетричната точка M '' на точката M (1, 2, 8) во однос на правата

x -1 y z
p: = = !
2 -1 1
36. Најди ја симетричната точка на точката M (2, 3,1) во однос на правата

x +7 y +2 z +2
= = !
1 2 3
37. Најди ја симетричната точка на точката M (1, 2, 8) во однос на правата
ì
ïx + 4y + 2z - 1 = 0
p :ïí !
ï
ï x + y -z -1 = 0
î
38. Најди симетрична точка на точката M (2,1,1) во однос на рамнината
S : x + 2y - z + 7 = 0 .
39. Напиши равенка на рамнина, која минува низ правата
x -9 y +2 z x y + 7 z -2
p: = = и е паралелна на правата q : = = , а потоа
4 -3 1 -2 9 2
најди го растојанието меѓу правите p и q !
40. Најди го растојанието од точката M (1, 2, 2) до правата
x -1 y -1 z
p: = = !
2 -2 1
x - 3 y -1 z -1
41. Најди го растојанието меѓу разминувачките прави = = и
1 -2 -2
x + y = 0, z = 2.
42. Најди го растојанието од точката M (2, -1, 3) до правата

x +1 y + 2 z -1
p: = = !
3 4 2
x -9 y +2 z
43. Најди го растојанието меѓу двете прави = = и
4 -3 1
x y + 7 z -2
= = ! Најди го најкраткото растојание меѓу разминувачките
-2 9 2
прави
x - 5 y -1 z +1 x +2 y -2 z -4
p: = = иq : = = !
-2 9 2 4 -3 1
x y z
44. Најди го растојанието меѓу правите p: = = и
1 2 3
x +1 y -1 z + 2
q: = = !
3 2 1
Матрици и детерминанти
ì
ï x +y +z = 0
ï
ï
ï
1. Најди ги решенијата на системот í4x + 4y + z = 0 .
ï
ï
ï
ï 3x + 3y + z = 0
î
ìï x + y + z = 1
ïï
2. Најди ги решенијата на системот равенки ï í2x - 3y + 4z = 6 .
ïï
ïï3x - 2y + 5z = 7
î
ìï3x + 2y - z = 0
ïï
3. Најди ги решенијата на системот равенки ï í2x - y + 3z = 0 .
ïï
ïïx + 3y - 4z = 0
î
4. Во зависност од параметарот a , дискутирај ги решенијата на системот
равенки
ì
ï x + ay = 3
ï
ï
ï-ax + z = -2 .
í
ï
ï
ï
ï y + az = 1
î
ì
ï x +y +z = 6
ï
ï
ï ax + 4y + z = 5
í
ï
ï
ï
ï6x + (a + 2)y + 2z = 13
î
ì
ï 2ax + 4y + 2z = 2
ï
ï
ïx + (a - 1)y + 2z = 5 .
í
ï
ï
ï
ï 2x + 2y + 3z = 6
î
7. Во зависност од параметарот a , дискутирај ги решенијата на
ì
ï x +2y -3z = 0
ï
ï
ï
системот равенки í x -3y +7z = 0 .
ï
ï
ï
ï 3x + y +az = 0
î
8. Во зависност од параметарот a , дискутирај и најди ги решенијата на систем-
ì
ï 2x + 2y + 2z = 12
ï
ï
ï
от равенки : í -ax - 4y - z = -5 .
ï
ï
ï
ï6x + (a + 2)y + 2z = 13
î
9. Во зависност од параметарот a , дискутирај и најди ги решенијата на
ì
ï x +y +z = 6
ï
ï
системот равенки í ï ax + 4y + z = 5 .
ï
ï
ï
ï6x + (a + 2)y + 2z = 13
î
1 1 2 3
1 0 2 3
10. Пресметај ја детерминантата .
2 3 1 -5
2 3 1 0
11. Со помош на теоремата на Кронекер-Капели најди го бројот на решенија на
ì
ï x1 + x 2 + x 3 + x 4 = 5
ï
ï
ï
системот í x1 - x 2 + 3x 3 - x 4 = 3 , а потоа со методот на Гаус најди кои се тие
ï
ï
ï
ïx + 5x 2 - 3x 3 + 5x 4 = 0
î 1
решенија!

ì
ï6x1 + 4x 2 + 5x 3 + 2x 4 + 3x 5 = 1
ï
ï
ï
системот í 3x1 + 2x 2 + 4x 3 + x 4 + 2x 5 = 3 , а потоа со методот на Гаус најди
ï
ï
ï
ï 9x + 6x 2 + x 3 + 3x 4 + 2x 5 = 2
î 1
кои се тие решенија!

ìï x + x - 4x = 0
ïï 1 2 3
ïï4x + 7x + 5x = 0
системот ï í
1 2 3
, а потоа со методот на Гаус најди кои се тие
ïï3x1 + 5x 2 + 2x 3 = 0
ïï
ïïî2x1 + 9x 2 + 6x 3 = 0
решенија!
системот
ìï6x + 4x + 5x + 2x + 3x = 1
ïï 1 2 3 4 5
ïï 3x + 2x + 4x + x + 2x = 3
ïí 1 2 3 4 5
,
ïï 3x1 + 2x 2 - 2x 3 + x 4 = -7
ïï
ïïî 9x1 + 6x 2 + x 3 + 3x 4 + 2x 5 = 2
а потоа со методот на Гаус, најди кои се тие решенија!

ìï x + x - x + x - x = 0
ïï 1 2 3 4 5
системот ï í 1 2x + x - 3x - x + x = 0 , а потоа со методот на Гаус најди кои се
ïï 2 3 4 5
ïï-2x1 - x 2 - x 3 + x 4 - x 5 = 0
î
тие решенија!

ì
ï 3x1 - 2x 2 + 5x 3 + 4x 4 = 2
ï
ï
ï
системот í6x1 - 4x 2 + 4x 3 + 3x 4 = 3 , а потоа со методот на Гаус најди кои се тие
ï
ï
ï
ï 9x - 6x 2 + 3x 3 + 2x 4 = 4
î 1
решенија!

ìï x + 2x - x + x = 1
ïï 1 2 3 4
системот ï í 12 x + 5 x + x + 2x = -2 , а потоа со методот на Гаус најди кои се
ïï 2 3 4
ïï 3x1 + 7x 2 + 2x 3 + 3x 4 = 1
î
18. Со помош на теоремата на Кронекер-Капели најди го бројот на решенија

ìï x - 2x + 3x - x + 2x = 2
ïï 1 2 3 4 5
на системот ï í 1 3x - x + 5x - 3x - x =6 .
ïï 2 3 4 5
ïï2x1 + x 2 + 2x 3 - 2x 4 - 3x 5 = 8
î
19. Користејќи ја теоремата на Кронекер-Капели, најди го бројот на решенија
ì
ï x1 + x 2 - x 3 = 9
ï
ï
ï
ï x1 + 2x 2 + x 3 = 12
на системот ï í , а потоа најди ги со Гаусов метод на
ï-
ï x1 - x 2 + 4x 3 = -12
ï
ï
ï -2x1 + x 2 + x 3 = -2
ï
î
елиминации!
ìï x + x + 3x - 2x + 3x = 1
ïï 1 2 3 4 5
ïï 2x + 2x + 4x - x + 3x = 2
1 2 3 4 5
, а потоа со методот на Гаус најди кои
ïï3x1 + 3x 2 + 5x 3 + 2x 4 + 3x 5 = 1
ïï
ïïî2x1 + 2x 2 + 8x 3 - 3x 4 - 9x 5 = 2
се тие решенија!

ìï x + x - 4x = 0
ïï 1 2 3
ïï4x + 7x + 5x = 0
1 2 3
, а потоа со методот на Гаус најди кои се тие
ïï3x1 + 5x 2 + 2x 3 = 0
ïï
ïïî2x1 + 9x 2 + 6x 3 = 0
решенија!

ì
ï 2x1 - 4x 2 + x 3 = 1
ï
ï
ï
ï x1 - 5x 2 + 3x 3 = 2
системот ïí , а потоа со метод на Гаус најди кои се тие
ï
ï x 1 - x 2 + x 3 = -1
ï
ï
ï3x + 5x 2 - 5x 3 = -6
ï
î 1
решенија!

ìï x + 3x + x - x = 7
ïï 1 2 3 4
системот ï í2x1 + 5x 2 - x 3 + 2x 4 = 22 , а потоа со методот на Гаус, најди кои се
ïï
ïï 3x1 + 8x 2 + x 3 - x 4 = 24
î
24. Со помош на Теоремата на Кронекер-Капели дискутирај го бројот на

решенија на системот
ìï6x + 4x + 5x + 2x + 3x = 1
ïï 1 2 3 4 5
ïï 3x + 2x + 4x + x + 2x = 3
ïí 1 2 3 4 5
,
ïï 3x1 + 2x 2 - 2x 3 + x 4 = -7
ïï
ïïî 9x1 + 6x 2 + x 3 + 3x 4 + 2x 5 = 2
а потоа со методот на Гаус најди ги решенијата на системот!
25. Користејќи ја теорема на Кронекер-Капели најди го бројот на решенија на

системот:
ìï 3x - x + 5x - 3x - x = 6
ïï 1 2 3 4 5
ï x - 2x + 3x - x + 2x = 2 ,
í 1
ïï 2 3 4 5
ïï2x1 + x 2 + 2x 3 - 2x 4 - 3x 5 = 4
î
а потоа со метод на Гаус најди ги решенијата!
26. Реши ја матричната равенка (A - E)X = B , каде што

é 2 2 -3 ù é 1 -3 0ùú
ê ú ê
A = êê3 3 -4úú и B = êê0 2 7 úú !
ê ú ê ú
êë2 -1 1 úû êë0 0 1ú
û
27. Реши ја матричната равенка X(B + E) + E = A - C , каде што

é3 2 1ùú é1 3 -1ù é2 2 2ù
ê ê ú ê ú
A = êê1 2 1úú , B = êê0 0 2 úú , C = êê2 1 2úú !
ê ú ê ú ê ú
êë2 2 1ú
û êë0 0 0 úû êë1 2 1úû
28. Реши ја матричната равенка 2X - AX = B - BT X ако

é 4 0ù é 4 ùú
A = êê ú, B = ê 7
ú ê ú!
êë 0 4úû êë-2 -1úû
29. Реши ја матричната равенка (A - 2E)X = A + E , каде што E е единична

é0 1 2ù
ê ú
матрица, а A = êê2 3 4úú !
ê ú
êë1 0 1úû
30. Реши ја матричната равенка (A - E)XC = B + C , каде што

é 3 3ù é ù é ù
A = êê ú , B = ê 2 2ú , C = ê 1 0 ú !
1 3úú ê3 1ú ê 3 2ú
ëê û ëê ûú ëê ûú
31. Реши ја матричната равенка (A + X)-1 = B ,

é1 0ù é0 1ù
каде што A = êê ú иB=
ú
ê ú
ê1 1ú !
1 2
ëê úû ëê úû
é1 -1ù
32. Реши ја матричната равенка B(AX)-1 + E = A , каде што A = êê ú,
ú
êë2 1 úû
é-1 -1ù
B = êê ú !
ú
êë 0 2 úû
33. Реши ја матричната равенка 2X - AX = B - BT X ако
é 4 0ù é 4 ùú
A = êê ú, B = ê 7
0 4úú ê-2 -1ú !
ëê û ëê ûú
é3 -1ù é ù
34. Реши ја матричната равенка AXB = E , ако A = êê ú , B = ê 5 6ú !
ú ê7 8ú
êë5 -2úû êë úû
35. Реши ја матричната равенка (A + 3E)XB = C , каде што

é-2 -1ù é ù é ù
A = êê ú , B = ê1 -3ú , C = ê2 -16ú !
ú ê2 -5 ú ê 4 -12ú
êë 2 -4úû êë úû êë úû
36. Реши ја матричната равенка (A - E)X + B = C , каде што

é3 4 1ù é 1 2 1ù é2 3 1ù
ê ú ê ú ê ú
A = êê3 2 2úú , B = êê2 2 3úú , C = êê3 1 1úú !
ê ú ê ú ê ú
êë1 5 4úû êë3 1 2úû êë2 1 2úû
37. Реши ја матричната равенка AX(B - 2E) = C , каде што

é3 -1ù é ù é ù
A = êê ú , B = ê7 6 ú , C = ê14 16ú !
ú ê7 10ú ê 9 10ú
êë5 -2úû êë úû êë úû
é3 -1ù é ù
38. Реши ја матричната равенка AXB = E ако A = êê ú , B = ê 5 6ú !
ú ê ú
êë5 -2úû êë7 8úû
39. Со помош на теоремата на Хамилтон-Кели најди инверзна матрица на
матрицата
é2 3 -1ù
ê ú
A = êê0 1 2 úú !
ê ú
êë0 0 1 úû

матрицата
é-2 1 2 ù
ê ú
A = êê 2 1 4 úú !
ê ú
êë 1 0 -1úû

матрицата
é 3 -1 2 ù
ê ú
A = êê4 -3 3úú !
ê ú
êë1 3 0úû

матрицата
é 2 7 3ù
ê ú
A = êê3 1 1úú !
ê ú
êë1 0 1úû

матрицата
é2 3 -1ù
ê ú
A = êê0 1 2 úú !
ê ú
êë0 0 1 úû
44. Со помош на теоремата на Хамилтон – Кели најди инверзна матрица на

матрицата
é 3 -4 5 ùú
ê
A = êê2 -3 1 úú !
ê ú
êë3 -5 -1ú
û

матрицата
é2 4 1 ù
ê ú
A = êê3 1 2úú !
ê ú
êë1 5 3úû

матрицата
é1 2 1 ù
ê ú
A = êê1 1 0 úú !
ê ú
êë2 0 -1úû
матрицата
é1 1 0 ù
ê ú
A = êê2 1 1úú !
ê ú
êë1 -1 1úû
48. Со помош на теоремата на Хамилтон – Кели најди инверзна матрица на
матрицата
é2 4 1 ù
ê ú
A = êê3 1 2úú !
ê ú
êë1 5 3úû
матрицата
é1 2 0 ù
ê ú
A = êê0 1 0 úú !
ê ú
êë1 2 -1úû
50. Најди ги сопствените вредности и сопствените вектори на матрицата
é3 1ù
A = êê ú!
ú
êë 2 4 úû
é1 1 ù
A = êê ú!
ú
êë2 0úû
é2 1ù
A = êê ú!
ú
0 1
ëê ûú
é 3 -1ù
A = êê ú!
ú
êë 4 - 2 úû
é1 2ù
A = êê ú!
ú
2 1
ëê ûú
é3 1ù
A = êê ú!
ú
êë 2 4 úû

é 2 3ù
A = êê ú!
ú
êë 3 2 úû
é2 1 -1ù
ê ú
A = êê0 3 -2úú !
ê ú
êë2 4 -3úû
é 2 -1 2 ù
ê ú
A = êê 5 -3 3 úú !
ê ú
êë-1 0 -2úû
é 0 -1 -1ù
ê ú
A = êê 0 0 -1úú !
ê ú
êë-1 0 1ú
û
60. Најди ги сопствените вредности и вектори на матрицата
é 5 3 3ù
ê ú
A = êê3 1 1úú !
ê ú
êë3 1 1úû
ЛИТЕРАТУРА
[1] Blanu{a D., Vi{a matematika, t. I, sv. 1, Zagreb, 1965.

[2] B.P.Demidovic i grupa autora: Zadaci i rijeseni primjeri iz vise matematike s
primjenom na tehnicke nauke, Tehnicka knjiga, Zagreb, 1978.
[3] Georgievska S., Atanasova E., Matematika, Skopje, 2002.
[4] Miličić M. P., Uscumlic M., Zbirka zadataka iz vise matematike 1, Gradzevinska
knjiga, Beograd, 1969.
[5] Miličić M. P., Matematika I, Beograd, 1979.
[6] Mitrinović S. D., Mihajlović D., Vasić P. M., Linearna algebra, Analitička
geometrija, Polinomi, Beograd, 1968.
[7] Stipanić E., Visa matematika I i II deo, Beograd, 1985.
[8] ûpona \.,Trpenovski B., Celakoski N., Predavawa po vi{a matema-
tika, kn. I, II, Skopje,1976.
[9] [apkarev I., Kròvski P., Linearna algebra so analiti~ka geomet-
rija vo prostor, Skopje, 1975.
[10] [apkarev I., Zada~i za ve`bawe po matematika 1 za studentite na
tehni~kite fakulteti, Skopje, 1989.
[11] [apkarev I., Zada~i za ve`bawe po matematika 2 za studentite na
tehni~kite fakulteti, Skopje, 1987.
[12] Јоже Улчар, Аналитичка геометрија со векторска aлгебра, Библиоте-
ка Нумерус, Скопје 1995.
[13] А. Самарџиски, Векторска алгебра низ задачи, Универзитет “Св.
Кирил и Методиј“, Скопје 1991.
[14] Bird J., Engineering Mathematics, Elsevier Science, 2003.
[15] Cox B., Understanding Engineering Mathematics, Butterworth-Heinemann, 2001.
[16] Foley J.D., Van Dam A., Feiner S. K., Hughes J. F., Computer graphics:
Principles and Practice, 2nd edition, Addison-Wesley, 1990.
[17] http:// commons.bcit.ca/math/examples/civil/index.html
[18] Lay D.C., Linear Algebra and its applications, Addison-Wesley Publishing
company, 2006.
[19] Pytel A., Kiusalaas J., Engineering Mathemtatics: Statics, 2nd edition, 1999.
[20] Stroud K. A., Booth D. J., Engineering Mathematics, Industrial Press, Inc, New
York, 2001.
[21] Steinmetz C.P., Engineering Mathematics, McGraw-Hill Book company, 1911.
219
СОДРЖИНА
ПРЕДГОВОР ................................................................................................... 3
1. ДЕТЕРМИНАНТИ ..................................................................................... 5
1.1. Детерминанти од втор ред ........................................................................ 5
1.2. Детерминанти од трет ред ........................................................................ 5
1.3. Својства на детерминантите ..................................................................... 8
1.4 Детерминанти од n -ти ред ......................................................................... 12
1.5. Решени задачи ............................................................................................ 15
1.6. Решавање системи линеарни равенки со детерминанти ........................ 22
1.7 Хомоген систем од три линеарни равенки со три непознати ................. 29
1.8 Решени задачи ............................................................................................. 29
2. ВЕКТОРСКА АЛГЕБРА ........................................................................... 40
2.1 Поим за вектор. Операции со вектори ...................................................... 40
2.2 Линеарни операции со вектори ................................................................. 43
2.3 Линеарна зависност на вектори ................................................................ 48
2.4 Проекција на вектор ................................................................................... 52
2.5 Координати на точка и вектор ................................................................... 58
2.6 Скаларен производ на вектори .................................................................. 67
2.7 Векторски производ ................................................................................... 70
2.8 Мешан производ на три вектори ............................................................... 74
2.9 Решени задачи ............................................................................................. 77
3. АНАЛИТИЧКА ГЕОМЕТРИЈА ВО ПРОСТОР .................................. 92
3.1 Рамнина во простор .................................................................................... 92
3.2 Права во простор ........................................................................................ 102
3.3 Права и рамнина ......................................................................................... 106
3.4 Решени задачи ............................................................................................. 111
4. МАТРИЦИ ................................................................................................... 120
4.1. Дефиниција на матрица ............................................................................ 120
4.2. Операции со матрици ................................................................................ 123
4.3. Декомпозиција на матрици ....................................................................... 129
4.4. Елементарни трансформации на матрици ............................................... 130
4.5. Инверзна матрица ...................................................................................... 132
4.6. Ранг на матрица ......................................................................................... 135
4.7. Матрични равенки ..................................................................................... 137
4.8. Систем линеарни равенки ......................................................................... 139
4.9. Сопствени вектори и сопствени вредности ............................................ 145
4.10. Карактеристичен полином на матрица .................................................. 148
4.11 Решени задачи ........................................................................................... 152
5. НЕКОЛКУ ПРИМЕНИ НА ВЕКТОРИТЕ И НА МАТРИЦИТЕ
ВО ТЕХНИКАТА ............................................................................................ 175
6. ЗАДАЧИ ОД ПИСМЕНИ ИСПИТИ ....................................................... 204
ЛИТЕРАТУРА ................................................................................................ 219
, , 1
1

Математика-1-дел-1 Gradezen fakultet

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Математика-1-дел-1 Gradezen fakultet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

, , 1

Учебников „Математика, I дел“ е наменет првенствено за студентите на

Скопје, 2016 Авторите

1.1. Детерминанти од втор ред

Нека a11, a12 , a21, a22 се реални броеви.

1.2. Детерминанти од трет ред

Дефиниција. Детерминанта од трет ред се нарекува бројот

a11 a12 a13

Оваа детерминанта има три редици и три колони (аналогно како за

a11 a12 a13

a11 a12 a13

Од дефиницијата на детерминатата од трет ред можеме да заклучиме дека

Ова правило се нарекува Сарусово правило.

Може да се постапи и поинаку, т.е да се формираат триаголници во

a11 a12 a13

Броевите од главната дијагонала се множат, броевите од триаголниците со една

Нека од детерминатата од трет ред се изоставени (т.е. прецртани) i -тата редица

= a11 (a22a 33 - a23a 32 ) - a12 (a21a 33 - a23a 31 ) + a13 (a21a 32 - a22a 31 ) =

1+1 a22 a23 1+ 2 a21 a23 1+ 3 a21 a22

Оваа постапка се нарекува развивање на детерминантата по првата

1.3. Својства на детерминантите

Ќе ги докажеме следниве својства на детерминантите од трет ред (тие

10 Вредноста на детерминантата не се менува ако сите редици се

a11 a12 a13 a11 a21 a 31

20 Ако две редици (колони) ги променат местата, детерминантата го

a11 a12 a13 a21 a22 a23

како и другите можности за промена на две редици (колони). 

30 Ако две редици (колони) се еднакви, детерминантата има вредност

40. Детерминанта се множи со број ако сите елементи од една редица

ka11 ka12 ka13

На сличен начин се докажува и за останатите редици (колони). 

Од претходното својство следува дека ненулти број се „извлекува пред

и аналогно за која било редица (колона).

50. Ако две редици (колони) се пропорционални, тогаш детерминантата

и аналогно важи за која било редица (колона).

= (a11A11 + a12A12 + a13A13 ) + (a11

a11 a12 a13 ¢ a12

a11 a12 a13 a21 a22 a23 a11 a12 a13

ka21 ka22 ka23 la 31 la 32 la 33 a21 a22 a23 a 31 a 32 a 33

90. Збирот од производите на елементите од една редица (колона) со

a11 a12 a13 a11 0 0

Доказ. Лесно се докажува со директна проверка. 

1.4 Детерминанти од n -ти ред

Секој реален број ќе го сметаме за детерминанта од прв ред.

a21 a22 a24 a21 a22 a23

За детерминантите од n -ти ред важат аналогните својства на својствата

За побрзо пресметување на детерминанта од n -ти ред се користат

1.5. Решени задачи

= 2c(4ab - 2ab + 2ac + 2a 2 ) - 2c(2ab - 2b 2 - 2bc - 4ab) +

4. So primena na Sarusovoто pravilo presmetaj gi determinantite:

= a -4a 4 + a -3aa 2 + a -2a -1a 3 – a 2a -2 –

6. Primenuvaj}i gi svojstvata na determinantite, presmetaj gi slednite

= x 3 (x - 1)(x - 1)(x + 1)(x 2 - x ) = x 4 (x - 1)2 (x + 1)(x - 1) = x 4 (x - 1)3 (x + 1) .

= (x + 1)(2x 2 + 2x - x - 1 + 1) = (x + 1)(2x 2 + x ) = x (x + 1)(2x + 1).

Да забележиме дека втората детермината може да се пресмета и како во задачата

8. Пресметај ја следнава детермнанта:

= (x - y )(x 2 + xy + y 2 ) - (x + y )(x 2 - xy + y 2 ) = x 3 - y 3 - x 3 - y 3 = -2y 3

Па, решенија на равенката се

10. При кои услови е точно равенството

11. Докажи го Лагранжовиот идентитет

Решение: Доказот ќе го дадеме со директна проверка :

= a 2y 2 - 2abxy + b 2x 2 + b 2z 2 - 2bczy + c 2y 2 + c 2x 2 - 2acxz + a 2z 2 =

1.6. Решавање системи линеарни равенки со детерминанти

Ќе разгледаме систем од три равенки со три непознати. Аналогни