•

DIVAN ET r·,8 ARAliK.: 1JJ90

• • BU SAYlDA
DERGISI
içindekiler
DINI-İLMI-EDEBI
. ÜÇ AYLIK DERGi iLMi :KIR AAT OTORiTELERİNDEN
iMAM CEZERİ VETORUNU
•
EKIM- KASIM- ARALIK KASIM PAŞA
•
Cilt: 26 -Sayı: 4
Recep A~AKUŞ

•
Diyanet Işleri
MAHVOLAN AİLELER
A!i Ulvi KURUCU (Şiir)
Başkanlığı Adına
İmtiyaz Sl!lllbi
Salim GUNEY İMAN İNSANA NE KAZANDlRlR?
Döner Sermaye Işletme Yrd. D_oç. Dr. Şevki SAKA
Müdürü
•
Yazı ݧleri Müdürü
DiN (Şiir)
M. Akif ERSOY
OrhanBALCI
Süreli Yayınlar
ŞubeMüdürü KUR'AN'DA TEMSiLi ANLATlM
51 67
•
YazıTetkik Kurulu
Halil ALTUNTAŞ
g

~bdullah SEVİNÇ
Ihrahim URAL ASlM'lN NESLi (Şiir) ,c;.-,
UIÔ
Orhan BALCI Ali TÜRKASLAN
•Yayına Hazırlayanlar KUR'AN'DA RIZIK
Alaaddin KOÇAK Muhit MERT
BilalKOÇ
•Dr.Mediha Eldem Sok. No: 85 İSLAMDA BORCUN GECiKTiRiLMESi
87 95 g

Tlf: 125 66 11/379 Mustafa AVCI

Kocatepe/ANKARA
•
Baskı
DEVR-i CEHALET (Şiir)
96
AYYILDIZ MATEAASI A.S. Mustafa Necati SURSALI
34217 07-342 33 16 ANK.'
•Kapak M. Akif ERSOY'UN "SEYFi BABA"
ŞiiRiNC?.E B!.R DEVRİN PANORAMASI 97 102
g

MÜSENNA CELl SÜLÜS

LEVHA Hasan OZTURK
Hattatı:
Süleyman V asfi EFENDI M. Akif BEY MERHUMUN ARDlNDAN
Okunuşu, (Şiir) M. Asım KÖKSAL 103 104
Q

"EDEBYAHU"
Türkcesi:
"Ehl-i' diller arasında aradım, OSMANLI DEVLETiNDE iLMiYE SINIFININ
kıldım taleb
Her hüner makbul irnis, illa edeb,
RÜTBE VE PAYELERi 105 Q 111
illa edeb!" ,
Veli ERTAN
 İLM-İ KIRAAT
OTORiTELERİNDEN:
İMAMCEZERİ
VE
TO RUNU
KASIMPAŞA
Recep AKAKUŞ

Din İşleri Yüksek Kurulu Emekli Üyesi

1938 yılında İnegöl Aşağı Ballık köyünde doğdu. 1951 yılında hıfzını tamamladı. Hafız Ab-
durrahman Gürses'ten tecvid ve tasbilı-i huruf dersleri aldı. İstanbulİmam -Hatip Lisesi-
ni ve Yüksek İslanı.Enstitüsü'nü bitirdi.
Müezzin - kayyınılık, imam - hatiplik, müftü yardımcılığı ve müftülük görevlerinde bulun-
du.
Nisan 1978 de Din İşleri Yüksek Kııı:ul.ıı_ijyçliğine atandı. 20 Eylül1990 tarihinde kendi is-
teğiyle emekli olan AKAKUŞ'uıı"Eyüp Sultan ve Mukaddes Emanetler" adında bir eseri
bulunmaktadır. - -·

İMAM CEZERi LALA KOCA raat ilminde .emsali bulunmayan bir

KASIMPAŞA
otoritedir. O, sekizinci asır ortaların­
dan dokuzuncu asnn ilk yarısına kadar
İmam Cezeri (751-833/1350-
geçen süre içinde başta Mısır olmak
1429), İslam kültür ve ilim tarihinin
üzere Hicaz, Anadolu, İran ve Orta
temel taşlarından biridir. Özellikle Kı-
Asya coğrafyasını dolaşmış ve Kur'an

3
 ilimleri ile ilgili en geniş araştırınayı
gerçekleştirmiştir(l).
İmam Cezerl, kendinden önceki
asırlarda oluşan Kur'an kültürünü, hem
yazılı metinlere hem de şifahi ananesi-
ne bağlı kalarak yetkili üstazlardan al-
mıştır(2). Altmış kadar kıraat kitabını,
yetkili üstazlardan bizzat okumuştur.
Yirmi yaşlarında iken fiilen Şiını­
Ümeyye Camü'nde tedrlsata başlayan
i İmam · Cezerl; başarılı bir eğitim­
;
.i öğretim faaliyeti yanı sıra, verimli bir
telif faaliyetini de gerçekleştirmiştir. · ·
Diğer yandan; hem Mısır­
Memlfik Sultanları, hem Osmanlı Sul-
tanlaıı nezdinde hem de Timur nezdin-
de itibarlı bir kişi olan İmam Cezerl,
her üç İslam ülkesinde üst yönetimleri
etkilemiş ve çalışmalarına geniş des-
tek sağlamıştır.
Geçmiş asırlardan kendisine inti-
kal eden Kur'an kültürünü, tenkim bir
süzgeçten geçiren İmam Cezerl, şöhret
derecesinde bulunan üç kıraatın, teva-
tür derecesinde bulunduğunu ispat et-
miş ve "Kıraat-ı Seb'a"nın, "Kı.{aat-ı
Aşere"ye yükseltilmesini sağlamıştır.
Kaleme aldığı güçlü eserler ile,
yaşadığı asır bilginlerini de, sonraki
asırlarda yetişen bilginleri de derinden
etkilemiştir(3). Biyografısi incelendi-
ğinde görüleceği üzere; İmam Cezerl,
Orta Asya, İran ve Anadolu Türklerine
Kur'an.:ı Kerim tilavetinin, öğretilmesi
hususunda büyük hizmetler vermiştir.
İMAM CEZERi VE KISA Bİ­
YOGRAFİSİ ·
İmam Cezeıi, (1350-1429) yılian
arasında yaşadığına göre takriben sek-
4
sen yaşlarında iken vefat etmiştir. Bu
uzunca hayatın: .
- 43 yıllık bölümü, Şam ve Mı­
sır coğrafyasında geçmiştir.
-7 yıllık
bölümü, Osmanlı coğ­
rafyasında -Bursa'da- geçmiştir.
- 3 yıllıkbölümü, Orta Asya
coğrafyasında -Semerkant'da- geçmiş­
tir.
- 25 yıllık bölümü ise İraı-ı coğ­
rafyasınd2 -·Şiraz'da- geçmiştir.
İmam Cezeıi, 25 Ramazan 751/
1350'de Şam'ın "Hattü'l-Kassam'' sem-
tinde dünyaya gelmiştir. Pederi Mu-
hammed Cezeıi'nin yazılı tesbitine gö-
re doğumu, bir cumartesi gecesi vukfi
bulmuştur.
İmam Cezen'nin adı, MUHAM-
:MED'dir. "Ebü'l-Hayr", lakabıdır.
"Cezeıi" ise nisbesidir. "Ebü'l-Hayr
Muhammed b.Muhammed b.Mu-
hammed b.Ali b.Yusuf El-Cezeıi" di-
ye künyelenmiştir(4).
"Ebfı Abdillah" diye de anılan
İmam Cezeıi'nin, pek çok ünvanı var-
dır. AnGak; bunlardan en çok şöhret
1 - - - .
bulanı, "ŞEMSÜDDİN" dir. Aynca;
kendisine . "CEZERİ" nisbesi dışında
pekçok nisbeler de verilmiştir. Bunla-
nn en meşhur olanları: Dımeşki, Öme-
ıi, ŞirazJ:, Arabi, KureşL." gibi ırk ve
ikaamet yönünü gösteren nisbeler ol- ·
duğu gibi "Selefi, Şafii, Mukıi, Mü-
fessir, Muhaddis, Müverrıh, HMız, Fa-
kih ve Nahvi... " gibi mezhebi ve mes-
leki durumlarını gösteren rusbeleri de
vardır.
 "CEZERi" nisbesi üzerinde kay- (v.785/1383) dir. İmam Cezeıi, 764/
naklar, değişik yorumlar yapmışlardır. 1362 yılında hıfzını tamamlamış ve
Eski kaynaklar, bu terimin nisbet siga- bir yıl sonraki Ramazan'da hatim ile
sı olduğuna dikkati çekmişler ve söz- teravih namazı kıldırmıştır. Bunun
lükte bunun karşılığının: "Kesilmiş ve üzerine; aynı zamanda dayısı olan hıfz
çevreden aynlmış parça" anlamına hocası El-Habbaz, kendisine hıfz ica-
geldiğini söylemişlerdir. Bu sebepten; zetııfunesi vermiştir(6).
deniz ortasında bulunan adalara, "Ce-
zire" adı verilmiştir. Fırat ve Dicle ne-
İMAM CEZERi VE İLM-İ KI-
hirleri tarafından çevrilen ve diğer ka-
ra parçalanndan ayrılan topraklara da RAAT ÖGRENİMİ
"Cezire-i İbn Ömer" adı verilmiştir. 13 yaşlannda iken hıfzını tamam-
layan İmam Cezeıi, zaman kaybetme-
Son devir kaynakları, bu terimi
den ilm-i kıraat çalışmalarına başlamış
Mardin iline bağlı "Cizre" kasabasıyla
ve Dımeşk'ın tanınmış karilerinden
da bağlantılı görmektedirler(5).
ders· okumaya başlamıştır. Şam'daki
İmam Cezeri, üçüncü göbekten üstazlan şunlardır:
dedesi olan Ali b.Yusuf, Fırat-Dicle
-· Ebu Ali Hasan b.Abdillah Es-
arasındaki beldelerden olduğu için bu
Sürlld (v)64/1362). Bu zat, İmam
"Nisbeyi" almıştır.
Cezeri'nin pedeıi Muhammed El-
Künyesinde görüldüğü üzere; Cezeri'nin de üstazıdır. Kıraat imamla-
İmam Cezeri'nin, kendi adı da, baba nndan EbU Amr'ın kıraatını, infırad ta-
adı da Muhammed'dir. Pederi Dı­
rlkıyla (*)bu üstazından okumuştur.
meşk'ın sayılı kfıri'lerindendir. Aynı
-"İbn Recep" diye şöhret bulan
zamanda tidiretle meşgul bulunmakta-
Şihabüddin Alımed (v.770/1368). Bu
dır. Sağlam bir fizili yapıya sahip olan
zattan; Rusği (v.661/1262)'nin "Ti"
İmam Cezeri de, baba mesleğine bağlı
isimli kasidesi ile Mevsili (v.656/
kalarak zaman zaman tid'ıri fa1lliyette
1258) nin, "Şem'a ve Zatü'l-Hala"
bulunmuştur.
isimli eserlerini okumuştur.
İlk dini bilgileri pederinden alan
-· "İbn Sellar" diye şöhret bu-
İmam Cezeri, yüzünden Kur'an-ı Ke-
rim okumayı "El-Hudusi" diye anılan lan EbU Muhammed Abclü'l-Vehhab
(v.782/1381). ümm's-Salih Türbesi
. zattan öğrenmiş ve 762/1360 yılında
Şeyhü'l-Kurrası olan bu üstazından in-
ilk hatmini yapmıştır.
firact tarlkıyla kıraat okumuştur.
Hıfz hocası
ise EbU Abdiilah Mu-
-·· İbrahim El-Hamevi (v.771/
hammed b.İsmail El-Habbaz El-Ensfui
1369). Bu üstazından Ebfı Amr Ed-

* Her kırnal imamının okuyuşuyla ilgili müsLakil hatim yazma usulüdür.

5
 Dani'nin, "Teysir" · isimli kitabı
İmam Şatıbi'nin, "Hırzü'l-Emani"
isimli kitabını okumuştur.
- "İbn Tahhan" diye şöhret bu-
lan Şihabüddin Ahmed b. İbrahim
(v.782/1380). Bu zattan; Ahvez1'nin
"El-Veciz" isimli eserine dayalı ola-
rak; İbn Amir (v.l18/736) ve Asım
· (v.127/744) kıraatıarını indiraac meto-
du ile okumuştur.
- Ebfı'l~Meali Muhammed b.
Leban (v.776/1376). Bu zattan; K&Ia-
nisi'nin "İrşact" isimli eserine dayalı
olarak; "KIRMT-I SEB'A" yı, bütün
rivayet ve tarlkları ile birlikte okumuş­
tur.
Şam'da otorite kabfıl
edilen ve
isimleri yukarıya çıkarılan üstazlar-
dan; İmam Cezeri, usUlüne uygun bir
tarzda ilm-i kıraat okumuş ve icazet
almıştır. Görüldüğü üzere; 765/1363
yılında başladığı ilm~i kıraat çalışma­
larını, 768/1366 yılı sonuna kadar sür-
dürmüştür(7).
İMAM CEZERi VE DIŞ SE-
YAHATLERİ
İmam Cezeri, Şam kültür çevre-
sinde ilm-i kıraat çalışmalarını tamam-
ladıktan sonra; "Ali İsnad"(*) elde et-
mek için dış ülkelere gitme ilıtiyacını
9uymuştur. Bu konuda pederinin rıza­
sını almak için uzun süre beklemiştir.
Sonunda; pederi, ancak kendisiyle bir-
likte hac yapmasına ve Hicaz Coğraf-
* "Ali isnad": Hadisin sened zincirinde yer alan ravf sayılannın tam, fakat sayıca az olmasıdır.
6
ile yasına gitmesine müsaade etmıştır.
Bundan dolayı; İmam Cezeri, 768/
1366 yılında ilk defa Şam dışına çık­
mış ve pederiyle.birlikte Mekke'ye git-
miştir. Hac farizasını i:fa ettikten son-
ra; Medine'ye geçmişler ve burada Ha-
rem şeyhi olan Ebfı Abdilialı Muham-
med b. Salih El-Medeni (v.785/1383),
den "Et-Teysir" ile "El-Kafi" adlı kıra­
at kitaplarını okuyarak icazet almıştır.
İmam Cezeri'nin, ilk defa gerçek-
leştirdiği, bu yurtdışı seyehatı O'na
Mısır yolunu açmış ve ertesi yıl yani:
769/1367 yılında ihtisas yapmak ve
"Ali İsnact" elde etmek üzere Mısır'a
gitmiştir. Mısır'a vardığında; lle-
rat'lıların kaldığı "El-Bilad" diye anı­
lan hana yerleşmiş ve kısa zaman için- ·
de Mısır'daJd ilm - i kıraat otoriteleri
ile tanışmıştır. Bunların başında:
Ezher Şeyhi ve reisü'l-kurra Fah-
rüddin Osman b. Abdirrahman EI~
Bulbeysi (v.804/1401) ile "İbnü'l­
Cündi" diye tanınan Seyfüddin Ebu
Bekr b. Aydoğdu (v.769/1367) ve "İb­
nü's-Sruğ" diye şöhret bulan Şemsüd­
dln Muhammed b. Abdirrahman El-
Hanefi (v.776/1374) gelmektedir.
İmam Cezeri, Mısır'a yaptığı bu
ilk seyahatında isimleri kaydedilen bu
üç üstazdan ilm-i kıraat okumuş ve
aradığı "Ali İsnadı" elde etmiştir.
770/1368 yılı sonlarında Şam'a
dönen İmam Cezeri, Şam'da Ümeyye
Camiinde "KUBBETÜ'N-NEŞR" adı
verilen mahalde ilm-i kıraat öğretimi­
ne başlamışt:ır. Bir yıl kadar buradaki
öğretimi sürdüren İmam Cezeri, 771/
1369 yılı sonlarında tekrar Mısır'a git-
miş ve ailesinin bir bölümünü. de Mı­
sır'a götürmüştür. Bu dönemde; İmam
Cezeri, kıraat ile ilgili yaptığı ihtisasın
yanısıra; hadis sahasına da ağırlık ver-
miştir. İkinci Mısır seyahatinde temas
kurup kendilerinden feyz aldığı üstaz-
lar, şunlardır:
- Abddurrahman b.El-Bağdadi
(v.781/1379). İmam Cezeri, bu zattan
Ahmet b. Ali El-Bağdadi (v.496/
ı 109), nin, "El- MüsTENİR" isimli
kitabı ile Ibn Gaibfin (v.377/987)'nun,
"ET-TEZKİRA" isimli kitabını ve
Ebü'l-Kasım Abdurrahman b. Ebi
Bekr .(v.516/ll22) in, "ET-TECRID"
isimli eserini okumuştur. Bu kitapların
muhtevasına göre "Kıraat-ı Aşere"ye
ilaveten şaz kıraatlardan da üç kıraatı
ahzeylemiştir. · sını yeniden kurmuş ve kendisini telif
Bilindiği üzere Kıraat-ı Aşere
imamları şunlardır:
Niifi (v.169/785) - İbn Kesır
(v.120/737) - Ebu Amr (v.154/770) -
İbn Amir (v.l18/736) - Asım _Çv.128/
7415) -Hamza (v,l89/804) -Ebu Cafer
(v.130/747) - · Yakub El-Hadrami
(v .205/820) - Halefü'l-Aşir (v.292/
904) ... Şaz kıraatların üç tanesi ise:
El-Ameş (v.148/765) - İbn Mu-
haysın (v.123/740) - Hasenü'l-Basri
(v.l 10/728)'dir.
İmam Cezeri'nin hadis okudu-
ğu ü!Stazları ise şunlardır:
- Cemalüddin Ebu Muhammed
Abdurrahman b. Hasan EI-isnevi
(v.772/1370).
- Bahaüddin Ebu Muhammed
El-Mekki (v.777/1375).
- Ebrukfıhi (v.875/1466) ve Ed-
Dimyati: (v.705/1306)'nin eshabı ...
Bu zevattan hadis okuyan İmam
Cezeri, Zeynüddin Iraki'nin ve Nured-
din Ali b. El-Heysemi'nin hadis mete-
dolojisini takip etmiştir. Ayrıca; ha-
diste ünlü bir otorite olan Ebü'l-Hasan
Ali b. Şeddact El-Bürru Ez-Zebidi
(v.771/1369)'den de hadis okumak
için bir Yemen seyehatı planlamıştır.
Ancak; adı geçen üstazın öİdüğü habe-
rini alınca İmam Cezeri, bu seyahattan
vazgeçerek Şam'a dönmüştür.
Geçici olarak Mısır'a yerleşmiş
olan İmam Cezeri, Şam'a döner dön-
mez, Ümeyye Camü'ndeki ders halka-
ve tedrise vermiştir. Bir taraftan da
Şam'ın ünlü bilginlerinden ders alma-
yı ihmal etmemiştir. Bu dönemde;
kendilerinden feyz aldığı Şamlı üstaz-
lar, şunlardır:
- Ebu Abdiilah Muhammed b.
Muhammed El-Ahvazi El-Mizi
(v.780/1378).
- Ahmet b. Yusuf b. Malik Er-
Ruayni el-Gımati: (v.780/1378).
- Kadi Ebu Yusuf Alımed b.
Hüseyn El-Kefri El-Hanefi (v.776/
·ı374).
Bu zevattan, usulüne uygun ola-
7
 rak, "1EYSİR" ve "HIRZÜL-
EMANİ" adlı kitaplan okumuş ve ica-
zet almıştır. Ayrıca; Er-Rüaynl'den;
. ' EI-Kaycau (v.730/1329)'nin telif ettiği
'
-ı- "Kitabü'l-müfid" isimli eseri de oku-
muş ve icazet almıştır.
Yine bu devrede; İmam Cezen,
Ba'lbek şehrine gitmiş ve buradaki ün-
lü Hanbeli bilgini Ebü'l-Abbas Ahmed
b. Abdi'I-Kerim Es-Sfıfi'den de icazet
almıştır. Şam'ın ünlü bilginlerinden
Ebü 1-Fida İsmail b. Kestr (v.774/
. 1372) de kendisine fetva ile ilgili ola-
rak icazet vermiştir..
İmam Cezen, .kesintisiz yedi yıl
kadar Şam-Ümeyye Camü'ndeki öğre­
tim faaliyetini sürdürdükten sonra;
tekrar Mısır seyahatina çıkmıştır. Mı­
sır'a yaptığı bu üçüncü seyahatinde;
karaat, hadis konularına ilaveten fıkıh
ve Arap Edebiyatı konularına da ağır­
lık vermiştir.
Bu devrede; İmam Cezen, özel-
likle, telife yönelmiş, başta; "En-
Nihaye" olmak üzere bazı kıraat kitap-
larını yazmaya başlamıştır(8). Üçüncü
Mısır seyahatında feyz aldığı üstadlar
şunlardır:
-Şeyh Ziyaüddin Sa'düllah El-
Kazvim (v.778/1376).
Şeyhu'l-İslam El-Bülkfım
(v.805/1403).
- Muhyiddln Abdü'l-Vehhab El-
Karavi (v.788/1386).
İmam Cezen, El-Karavi (v.788/
1386)'den okumak üzere; bu dönemde
Kahire'den İskenderiye'ye geçmiş ve
8
bu zattan; imam Malik'in (v.l79/795)
"El-Muvattil." adlı eseri ile Es-Sayrafi
(v.748/1347)'nin, "Kitabü I-Ilan" isim-
li eserini okumuştur Ayrıca; bed!, be-
yan ve maan!... gibi Arap Edebiyatı ile
ilgili dersler de almıştır(8).
İMAM CEZERİ VE RESMİ
GÖREVLERİ
Gi.1iş bölümünde kısaca temas
edildiği üzeı:e; İmam Cezen, Memlu-
kller'in Mısır'a hakim olduğu bir dev-
rede yetişmiştir. Memlfık Sultam
Berkfık (v.802/1399)'un nezdinde bü-
yük bir itibar kazanmış ve üst yöne-
timle ilgili önemli mevkilere gelıniş­
tir. Ayrıca; Şam ve Kudüs'te öğretim
kurumlannda kendisine tedı:is görevi
verilmiştir.
Hicri 780 - 795 yıllan arasında
İmam Cezeri, maddede ve manada ol-
gun bir il.lim olarak şöhretin zirvesine
çıkmıştır. Denebilir ki Meınlfık ülke-
sinde taçsız bir hükümdar durumuna
yükselmiştir. Bu sebepten; ileriki ba-
hislerde görüleceği üzere; sahip oldu-
ğu bu üstiin şöhret, Sultan Berkfık ile
arasını açmış ve başına dert olınuştıır.
İmam Cezeri'nin öğretımle ilgili
görevleri, şöyle sıralanabilir:
- Şam Ümeyye Camü'ndeki
"Kubbetü'n-Neşr" de yaptığı ilm-i kı­
raaat çalışmalan
-Şam Ümm'ü Silih Türbesi'nde
Kurra şeyhliği. İmam Cezeri, bu göre-
ve üstazı "İbnü's-Seli&" vefat eylediik-
ten sonra getirilmiştir.
 - Şam Acliliyye Medresesi mü- Büyük oğlu Ebü'l-Feth Muham-
derrisliği. med El-Cezeri - İkinci oğlu Ebu Bekir
-Şam Eşrefıyye Medresesi mü- Ahmet El-Cezeri - Mahmud b. Hüse-
yin Eş-Şirazi - "Hatibü'r-Rum" diye
derrisliği.
şö hret bulan Mürnin
...---- -- b.-Ali
-- b.-Muham-
----........
-Şam Camiü't-Tevbe hatipliği. med Er-Rumi - Ebu Bekr b. Misbab
- KudÜs Salarlıiye Medresesi EI-Hamevi - Necibüdd'in Abdullah b.
müderrisliği. Kutup El-Beyhak'i - Ahmed b. Mah-
Yönetirole ilgili görevlerine ge- mud b. Ahmed El -Hicaz'i -Yusuf b.
lince: Ahmed b. Yusuf El-Habeşi -Muse'l-
Kürdi- Ahmed b. İbrahim Er-
İmam Cezeri, "Melik Zahir Bay-
Rumani... (10)
bars" diye de anılan Sultan Berkfık'un
yakın itimadını kazanmış ve "TEV- Yetiştirdiği bu öğrencilerden
Kİ'UD-DEST" diye ifade edilen nişan­ "Hatibü'r-Rfim" diye şöhret bulan
cılık ve tuğrakeşlik makamına kadar Mü'min b. Ali b. Muhammed Er-
yükseltilmiştir. Bir ara; Şam valiliğine Rumi, İmam Cezeri'nin Osmanlı ülke-
de getirilen İmam Cezeri, Hicri 793 sine göç etmesini sağlayacaktır.
Miladi 1390 yılında Şam-Şafı1 kadılı­
ğına atanmıştır.
İMAM CEZERİ VE KIR..\AT-
Yaklaşık 15 yıl
kadar süren bu LA İLGİLİ ÖNEMLİ ESERLERİ
parlak dönem, Şam valisi Aytemis ta- İmam Cezeri, kendinden önceki
rafından ortaya ç~an fıtne sebebiy-
asırlarda meydana gelen kıraat kültü-
le gölgelenecek ve ileriki babisierde rünü bütün detaylan ile öğrenmiştir.
görüleceği üzere; İmam Cezeri'nin,
Ayrıca; kıraatla ilgili bu kültürü,
Memlfık ülkesini terketmesine vesile
usfilüne göre incelemiş, değerlendir­
olacaktır(9).
miş ve tenkidi bir süzgeçten geçirerek
telif ettiği eserlerine aktarmıştır.
İMAM CEZERİ VE YETİŞ­ Esas itibariyle; İmam Cezed,
TİRDİGİTALEBELER ilm-i kıraat konusunda Endülüslü Ebfı
İmam Cezeri, yüzlerce talebe ye- Amr (v.444/1058)'ı ve aslen Endülüs-
tiştirmiştir. Bunlar arasında;
Hint'ten, lü olduğu halde Mısır'a yerleşmiş olan ::=-\
Çin'den, İran'dan, Endülüs'ten, İmam Şatib'i (v.590/1193)'yi izle~~
Irak'dan ve Anadolu'dan gelen öğren­ tir. Sehavi (v.643/1245), Ebfiisame
ciler vardır. Şam'da ve Ümeyye Cami- (v.665/1266) ve Ca'beri (v.732/h31)
i'ndeki "Kubbetü'n-Ne~ltında feyz vasıtasıyla kendisine intikal eden bu

verdiği öğrenciler arasında önde ge- metodu geliştirmiş ve "Kıraat-ı Se-

ba"yı, "Kıraat-ı Aşere"ye yükseltmiş-
lenler şunlardır:

9
. '
tir.
Haurlanacağı üzere; Hicri beşinci
asır başlarına kadar kıraat ilmi "İnfirad
Tankı" ile yani: her imarnın kıraau,
ayrı bir hatim indirilerek tedris edilir-
di. Ebu Amr ed-Dani: ise ilm-i kıraaun
tedrisinde "İndirac Metodu" kullandı.
Böylece; "Kıraat-ı Seb'a"nın, tek ha-
tim yapılarak tedris edilme yolu, açıl­
mış oldu. Ebu Amr'ın yapmış oldu~u
' bu iş, çağına göre, bir inkılab idi.
·i
O'nun koyduğu sisteme göre; herbir
mütevatir kıraat, bir imam ve bu ima-
mı temsil eden iki ravi tarafından tila-
vet ediliyordu. Bundan dolayı; "Kıra­
at-ı Seb'a" deyince yedi kıraat imaını
ile onları temsil eden ondört raVınin ti-
lavetleri kast ediliyordu. İmam-ı Ceze-
ri, işte bu metod üzere; "Kıraat-ı Sela-
·.
se"yi, "Kıraat-ı Seb'a"ya ilave ederek
ve bu üç kıraatın, tevatür derecesine
ulaşmış kıraatlar olduğunu ispat etmek
suretiyle; ilm-i kıraatda Ebu Amr Ed-
Dani'den sonra ikinci bir inkılab daha
yapmışur.
İmam Cezeri, hem başarılı bir öğ­
retim hayau sergiiemiş hem de verimli
bir telif hayau yaşamışur. Yetmişi aş­
kın değerli eseri vardır. Bunlardan
ilm-i kıraatla ilgili olanların başlıcaları
şunlardır;
I - "MUKADDİME". Tevcid ka-
idelerini ihtiva eden İmam Cezeri'nin
bu eseri, ençok okunan kitabıdır.
1310/1892 yılında İstanbul'da tab edil-
miştir. Kütüphanelerde yüzlerce yaz-
ma nüshası bulunmaktadır. Bu kitabın
asıl adı: "El-Mukaddirne Fıma Yecibü
ı o
Ale'I-Kani En-Ya'leme"dir. Tecvid-i
Cezeri diye de meşhurdur. Manzum
olarak te'lif edilmiştir.
II "MÜNCİDÜ'L-MUKRIİN".
Kıraat konlllarını genel hatlar içinde
ele alan ve kıraatlar hakkında özet bil-
gi veren İmam Cezeri'nin bu eseri,
1980 yılında Beyrut'da basılmışur.
Kütüphanelerde birçok yazma nüsha-
sına rastlanmaktadır. Asıl adı: "Mün-
cidü'l-Muknin ve Mürşidü't-Ta.Ii-
bın "dir.
A
m "TEMHİD". Tecvid konula-
nın ihtiva eden bu kitabın, kütüphane-
lerde yazma nüshaları bulunmaktadır.
1950 yılında da Kahire'de basımı ya-
pılmışur. Asıl adı: "Et-Temhld Fı
İlm't- Tecvid"dir.
IV "TUHFETÜ'L-İHV At"'l"".
İmam Şaubl'nin, "Hırzü'l-Emam"
isimli eseri ile Ahmed b. Muhammed
El-Merakeşi (v.721/1321)'nin, "Unva-
nü'd-Delil Fı Mersumi Hattı't-Tenzil"
isimli eserlerini hedef alan ve bir yö-
nüyle onları tamamlayan bir eserdir.
Bir yazma nüshası, İstanbul-Nuru Os-
maniye Kütüphanesi, 53 nurnarada ka-
yıtlıdır. Sözkonusu eserin asıl adı:
"Tuhfetü'l-İhvan Fi'l-Hulfı Beyn'ş­
Şaubiyyeti ve'l-Ünvan"dır.
V "USÜLÜ'L-KIRAA". Hadis
metodolojisine göre (kıraatların qeğer­
lendirmesini yapan iş) bu eserin asıl
adı: "Usfilü'l-Kıraati'd-Daira Ala İhti­
lafi'l-Kıraa"dır. Yazma bir nüshası, İs­
tanbul-Süleymaniye Kitaplığı, Kılıçali
Kısmı, No: 1029/16'da görülmektedir.
 VI "HİDAYETÜ'L-MEHE-
RA". Kıraat-ı Seb'ayı, Kıraat-ı Aşe­
re'ye tamamlayan meşhur üç kıraatı
konu alıp değerlendiren işbu eserin,
yazma nüshalanndaıı biri, Süleymani-
ye Kitaplığı Ayasofya Kısmı No:39/
ı 'de diğeri ise aynı kitaplığın Laleli
Kısmı No:70'te bulunmaktadır.
VII "GAYETÜ'N-N1HA YE".
Zehebi'nin ve Ebfı Amr Ed-Dani'nin,
"TABAKATÜ'L-KURRA"lannı esas
alarak yazdığı bu eser, İmam Ceze-
ri'nin en hacimli eserlerinden biridir.
Cezeri, bu eseri, "EN-NiHAYE" adıy­
la; önce mufassal bir surette kaleme
almış, sonra da "GAYETÜ'N - NİHA­
YE" adıyla muhtasar hale getirmiştir.
Kütüphanelerde birçok yazma nüshası­
na rastlanan bu kıymetli eseri, Alman
müsteşriklerinden G.Bergs Traesser,
'-._./ . Seb'a"yı tedris eyleme usulünü ortaya
1932 yılında Mısır'da neşretıniştir. Iki
cild halinde neşredilen bu kitabın asıl
adı: "Gayetü'n-Nihaye Fı Esroru Rica-
li'I-Kıraat Evle'l-Rivaye ve'd-Dira-
ye"dir.
VIII- "TAHBIR". imam Cezeri,
bu eserini Ebfı Amr ed-Dani (V.444/
1058)'nin, "TEYSIR" isimli eserini -
bir yönü ile şerhetınek diğer yönü ile
de- tamamlamak amacı ile kaleme al-
mıştır. Hatırlanacağı üzere; Ebfı Amr,
"Teysir" adlı eserini "Kıraat-ı Seb'a"yı
açıklamak ve bu kıraatların, "TED-
RIC" metoduna göre nasıl tedris edile-
ceğini göstermek için yazmıştır.
Cezeri de tevatür derecesine ulaş­
tığını isbat ettiği "Kıraat-ı Selase"nin,
"Tedric" metoduyla nasıl tedris edile-
ceğini bu eserinde ortaya koymuş ve
bu yönden; Ebfı Amr'ın eserini ta-
mamlamıştır.
Konunun daha iyi anlaşılması
için şu noktaların hatırlanmasında ya-
rar vardır.
Hicri beşinci asır ortalanna kadar
kıraat bilginleri, geleneğe uyarak, her
kı,raat imamının kıraatını müstakil bir
hatim yaparak öğrenirdi. Bu sebepten;
yedi kıraat imamının kıraatını öğren­
mek ve icazet almak için yedi ayrı ha-
tim yapması gerekirdi.
Ebu Amr ed-Dan!, "Kıraat-i
Seb'a" imamlarından herbirini ikişer ..._
rav'i tarafından temsil ettirmek ve ara-
lanndaki ortak noktalan belirlemek j
suretiyle; İndirac metodunu ortaya ~
koymuş ve tek hatim de "Kıraat-ı ;v
koymuştur. Bir diğer ifade ile 7 Arap
Lehçesi ile bu lehçelere bağlı 14 Arap
Şivesi, Kur'an-ı Kerim tilavetinde dik-
kate alınmış ve ortak noktaları, göz \
önünde bulundurularak tedrisi yapı!-
mıştır.
İmam Cezeri de aynı usfılü, "Kı­
raat-ı Selase" adı verilen üç kıraatın
1 \
/
tedrisine uygulamak amacı ile işbu \
eserini kaleme almıştır. Hadis metodo- \
lojisine göre; şöhret derecesine ulaştı­
ğı bilinen Ebfı Cafer (V.130/747)'in
kıraatı ile Yakfıb El-Hadrami (V.205/
820)'nin ve Halefü'l-Aşir (V.229/843)'
in kıraatıarını İmam Cezeri, talık'ik ey-
lemiş ve bu üç kıraatın da, diğer müte-
vatir yedi kıraat gibi, tevatür derecesi-
ll
 ne ulaştığını ispat eylemiştir.
Diğer yandan; İmam Cezerl Ebfı
Amr Ed-Dani'nin izlediği yolu takib
ederek her üç imamı, ikişer ravi ile
temsil ettirmiş ve aralarındaki ortak
noktaları dikkate alarak bunların da
tek hatim halinde tedris yolunu göster-
miştir.
Görüldüğü üzere; İmam Cezerl,
"TAHBİR" isimli eseri ile şu iki ilmi
gerçeği ortaya koymuştur: Bunlardan
·i' birincisi, mütevatir kıraatların yedi ol-
mayıp on adet olduğudur. Diğeri de bu
üç kıraatın, Ebfı Amr'ın ortaya koydu-
ğu indirac metoduna göre tedrls edile-
bileceği gerçeğidir.
İmam Cezerl'nin telif ettiği "Tah-
bir" isimli eserde; Ebfı Amr'ın telif ey-
lediği "Teysir" isimli eserde olduğu gi-
bi; her imam ve bu imarnlara bağlı iki-
şer ravi, birer rumfiz "HARF" ile anıl­
mıştır. Okuyuştaki ortak noktalar, bir
defa tilavet olunmuş, farklı lehçe ve şi­
veler ise ayrı ayrı tekrar edilmek sure-
tiyle bir hatim indirilmiştir.
Bundan dolayı; İmam Cezerl'nin
telif eylediği bu kitaba hem "Teysir"in
şerhi hem de onu, muhteva ve konu
itibariyle tamamlayan bir eser gözüyle
bakılır. Kütüphanelerde birçok yazma
nüshası görülen "TAHBİR", 1972 yı­
lında Kumhavı Muhammed Es-Sıddlk
tarafından tahklk edilerek Halep'de
neşredilmiştir.
IX- "DÜRRE". İmam Ceze-
ri'nin bu eseri, bir evvelki kitabımn ya-
ni: "TAHBİR"in, nazına çekilmiş hali-
12
dir. Zira; Ebfi Amr'ın eseri olan "Et-
Teysir"i, İmam Şatıbi diye şöhret bu-
lan Kasım b.Füyyirah (V590/1193), ÇA.J-ı--\.'\
"Hürzü'l-Emaru ve Vechü't-Teharu"
adıyla nazına çekmiş ve bu kitabın
tedrisini kolaylaştırmıştır.
İmam Cezerl de aynı yolu izleye-
rek kendi eseri olan "TAHBİR"i naz-
ına çekmiş ve adına da: "ED-
DÜRRETÜ'L-MÜDIE ALA KIRA
ATİ'S-SELASETİ'L-MERDIYYE"
demiştir.
X- "EN-NEŞR". İmam Ceze-
rl'nin kaleme aldığı en hacimli kıraat
kitabı, bu eseridir. Tevatür derecesine
ulaşsın, ulaşmasın bütün kıraatlar, bu
kitapta incelenmiştir. "KIRMT-I
AŞERE" esas alınarak bunlara bağlı
rivayet ve taf'ıklar değerlendirilmiştir.
Cezerl, bu eserine 900 civarında tarik
almıştır.
Cezerl, Ebfı Amr ed-Dani'nin or-
taya koyduğu "iNDiRAc METO-
DU"nu, geliştirmiş ve genişletmiştir.
"İNDiRAC METODU"nun, geliştiril-
miş ve genişletilmiş şekline ·~ 1
METODU" denir. Şöyleki: İmam Ce-
zer!, Ebu Amr'ın ortaya koyduğu her
kıraat imamının, iki ravi tarafından
temsil edilmesi prensibini genişletmiş
ve her ravinin de dörder veya aşamalı
olarak ikişer ravi tarafından temsil
edilebileceği usfilünü ortaya koymuş-
tur.
İmam Cezerl'nin ortaya koyduğu
bu sisteme göre;
- On kıraat imarnından her biri,
 ikişer ravl tarafından, bir diğer ifadey-
le; yirmi rav1 tarafından, temsil edile-
cektir.
- Yirmi ravlden her biri de dörder
taıik sahibi tarafından, bir diğer ifade
ile seksen tarik sahibi tarafından, tem-
sil olunacaktır.
- Yahut da birinci derecede kırk
taıik sahibi, yirmi raviyi temsil edecek
ikinci kadernede de kırk taıik sahibi
ikişer tarlk sahibi tarafından temsil
olunacaktır(ll). İşte Cezeri tarafından
geliştirilerek kıraat ilminin tedrisinde
uygulamaya konan bu yeni metoda,
"TAKRİB METODU" ismi verilir. Bir
parantez açarak şu hususu teyiden ha-
tırlatalım ki; indirac metoduyla kıraat
ilmi tedri~ edilirken bu iş, üç aşamada
yapılır:
a- Kıraat-ı
Seb'a ... Bu seviyede
öğretim yapılırken sadece 7 kıraat
imaını ve bu 7 imaını temsil eden ı 4
ravı dikkate alınır.
b- Kıraat-ı Aşere ...
Bu seviyede
öğretim yapılırken ı O kıraat imaını ile
bunları temsil eden 20 ravi dikkate alı­
nır.
c- Takrib ... Bu seviyede öğretim
yapılırken; ı o kıraat imamı, 20 rav1 ve
bu ravilere bağlı 80 taıik sahibi alınır.
İmam Cezeri'nin, ortaya koyduğu
bu ölümsüz eserini isimlendirirken; 20
yaşlarında tedrisata başladığı Şam­
Ümeyye Camii'ndeki "Kubbetü'n-
~r"den esinlendiği düşünülmektedir.
~ira O, Hicri 770 yıllarında ve 20 yaş­
larında iken Şam-Ümeyye Camii'nde
"Kubbetü'n-Ne r" denen mahalde öğ­
retime başlamıştır. Tel · e ilgili en ha-
cimli ve muhtevaıı eserini de "KİTA­
BÜ'N-NEŞR Fİ'L-KIRAATİ'L-AŞR"
adıyla ortaya koymuştur.
İmam Cezeri, ortaya koyduğu bu
hacimli eseri ile kıraat sahasında ken-
dinden önce gelen müellifleri aşmış ve
kendinden sonra gelen müelliflere ise
tükenmeyen bir hazille bırakmıştır.
Kütüphanelerde birçok yazma nüshası
bulunan "Kitabü'n-Neşr", Ed-Debba
Ali b. Muhammed tarafından tahklk
edilerek Mısır'da bastınlmıştır.
XI- "TAKRİB". imam Cezeri,
"Kitabü'n-Neşr" isimli hacimli eserini
"Takribü'n-Neşr" adıyla; hulasa eyle-
miştir. "Kitabü'n-Neşr'in, muhtasarı
olan "Takribü'n-Neşr", tedrisatta daha
fazla rağbet görmüş ve kitabın adı,
ilm-i kıraat tedrisinde uygulanan bir
metoda, isim olmuştur. İndirac meto-
du ile ilgili açıklama yapılırken veri-
len bilgiler değerlendirildiğinde görül-
düğü üzere; "TAKRİB METODU" İn­
dirac Metodu'nun, en geniş biçimde
ilm-i kıraata uygulanışıdır.
Takrib adlı eserin, birçok yazma
nüshaları kütüphanelerimizi süslemek-
tedir. İbrahim b.Utve b.İvaz tarafından
tahklk edilen bu kıymetli eser, ı96ı
yılında Mısır'da tabedilmiştir. Bazı
yazma nüshalarda İmam Cezeri'nin,
bu eserini Bursa'da iken telif ettiği
kaydedilmektedir(ı2).
XII- "TA YYİBETÜ'N-NESR".
İmam Cezeri'nin bu eseri, bir evvelki
eserinin nazına çekilmiş şeklidir. Bir
13
 diğer ifade ile; İmam Cezeri, önce "Ki-
tabü'n-Neşr"i kaleme almıştır. Sonra-
muhtemelen Bursa'da iken- "Takıi­
bü'n-Neşr"i yazmıştır. Hayatımn son
devrelerinde iken de -muhtemelen
;_~;· ekke'de mücavir bulunurken- "Ta -
ı,,~v> yibetü'n- eşr"i, · telif eyl.wıiştir. Kü-
ti.iphanelerde birçok yazma nüshası
bulunan bu eserin, Ali b. Muhammed
Ed-Debba 'tarafından tahkiki yapılarak
1950 yılında Mısır'da bastırılmıştır.
'ı
İMAM CEZERİ VE KIRAAT-
LA İLGİLİ ESERLERİNİN BAŞLI­
CA ÖZELLİKLERİ:
İmam Cezeri 80 yıllık hayatının -
ilk yirmi yılı hariç- 60 yılını telif ve
tedris ile geçirmiştir. "Gayetü'n-
Nihaye" isimli tabakatü'l-kurra konu- ·
suyla alakalı kitabının son bölümünde
şöyle demektedir:
"Bu satırlar, "Gayetü'n-Nihaye"
adlı eserimin son satırlarıdır. Allah,
onu bana derlerneyi kolaylaştırmıştır.
Esasen bu kitabıının aslı olan "En-
Nihaye" isimli eserimi Hicri 772 yılın­
da Şam'da yazmaya başlamış ve 16
Cemaziyel-Ahir 774 Pazar günü yine
Şam'da tamamlamıştım. Aym eserimi,
Hicri 782 yılında Mısır'da kısaltınaya
ve hulasa etmeye başladım. 16 Rama-
zan 795 Pazar günü Kahire'deki evim-
de tamamladım. Elinizdeki nüsha ise
Hicri 805 yılında ana nüshadakilerle
milkabele yapılarak istinsah edilmiş ve
karşılaştırma, 14 Zilhıcce 804 Salı gü-
nü sona ermiştir. Başta büyük oğlum
Ebü'l-Feth Muhammed Cezeri olmak
14
üzere diğer oğlum Ebfi Bekr Ahmed
Cezeri, bu eserimin büyük bir bölü-
münü benden alızetmiş ve icazet al-
mıştır.
Bundan dolayı; büyük oğlum
Ebü'l-Feth Muhammed Cezeri başta
olmak üzere; Ebfı Bekr Ahmed El-
Cezeri'ye, Ebü'l-Hayr Muh&mmed El-·
Cezeri'ye, Ebü'l-Baka İsmail'e, Ebü'l-
Fadl İshak'a okutma konusunda icazet
verdim. Ayrıca; . kızlarımdan Fatı­
ma'ya, Aişe'ye, büyük ve ikinci oğlu­
mun kızları olan torunum iki Fatı­
ma'ya da yine kitaplarımı okutma hu-
susunda icazet verdim. Aym tarzda
içinde yaşadığım işbu asır bilginleri
de bu kitabırm okutınaya yetkilidir-
ler."(13).
Görülüyor ki İmam Cezeri, telif
. eylediği eserler üzerinde uzun yıllar
çalışmıştır. Bu da onun, dinamik ve
enerjik bir yapıya sahip olduğunu ve
kendini daima yenilediğini göstermek-
tedir. Tarihi seyri içinde ilm-i kıraat
konularını değerlendiren İmam Ceze-
ri, bunları inceleyip tetkik ederken de
aynı perspektifi muhafaza etmiştir.
Çünkü; "En-Neşr" adlı eserini telif
ederken de aynı perspektifi kullanmış­
tır. Önce: "EN-NEŞR", sonra "TAK-
RIB", daha sonra da "TAYYİBE" şek­
linde kaleme alınan ölümsüz muhte-
şem eseri, bunu göstermektedir.
İşte bu eserin ışığı altında Os-
manlı Coğrafyasında ilm-i kıraat tedri-
si yapılırken; SEE'A-AŞERE­
T AKRill Tarikiarı tarzında üç aşamalı
olarak öğretim yapılmıştır. Okunan ki-
 taplar dikkate alınarak; birinciye "Tey-
. sir" veya "Şatıbiyye" tarikı dendiği gi-
bi ikinciye de :'Tahbir" tarikı denmiş­
tir. İndirac Metodu'na dayalı olarak
yapılan en üst seviyedeki ilm-i kıraat
tedrisinde ise okutulan kitaplar dikkate
alınarak bu tarik, "TAKRIB" veya
"TAYYIBE" tarikı diye adlandınlmış­
tır.
İmam Cezeri'nin tesis eylediği bu
usuller, günümüzde de halen geçerlili-
ğini muhafaza etmektedir.
İMAM CEZERİ, ÇOCUKLA-
RI VE KENDİSİNİ ETKiLEYEN
T ALEBELERİ:
İmam Cezeri'nin 5'i.erkek, 3'ü kız
olmak üzere; 8 çocuğu olmuştıır. Bun-
ların sırasıyla isimleri şunlardır:
- Ebü'l-Feth Muhammed b.Mu-
hammed El-Cezeri (777/1374-807/
1404):
- Ebfı Bekr Ahmed b.Muhammed
El-Cezeri (0.780/1378-859/1454)
- Ebü'l-Hayr Muhammed b.Mu-
hammed El-Cezeri (V.867/1662)
- Ebü'l-Baka İsmail El-Cezeri
- Ebü'l-Fadl İshak El-Cezeri
- Kızları: Fatıma, Aişe ve Sel-
ma'dır.
İlk üç çocuğu dışında kalanlar
hakkında; kaynaklıara fazla bir bilgi
aksetmemiştir. Ancak hepsinin bilgili
ve kültürlü kişiler oldukları anlaşıl­
maktadır. Zira; İmam Cezeri, yukarıda
iktihas edilen kaynakta görüldüğü
üzere hepsine eserlerini tedris eyleme
hususunda icazet vermiştir. Torunları
iki Fatıma'nın bile icazet aldıkları aynı
kaynakta görülmektedir. Kurrillık, mu-
haddislik ve ediplik, İmam Cezeri'nin
çocuklarına ve torunlarına bir ata ya-
digan olarak intikal eylemiştir.
Üç oğlu ile alakatı bilgileri şöyle­
ce özetlemek mümkündür:
- Ebü'l-Feth Muhammed El-
Cezeri: İmam Cezeri'nin büyük oğlu­
dur. Hicri 777 yılında Şam'da dünyaya
gelmiştir. Babasından ve Şam'daki bü-
yük bilginlerden ders okumuştur. Pe-
deri ile Mısır'a gitmiş bir müddet ora-
da yaşamıştır. Pederi İmam Cezeri,
Bursa'ya göç ettikten sonra O'nun
Şam'daki görevlerini üstlenmiştir.
Hicri 807 yılında Şam'da vefat etmiş­
tir. Vefatedinceyedek tedris failliyeti-
ni Şam'da sürdürmüştür(14). İmam
Cezeri, büyük oğlu Ebü'l-Feth Mu-
hammed'in ölüm haberini Şiraz'da
iken öğrenmiştir.
- Ebfı Bekr Ahmed El-Cezeri:
İmam Cezeri'nin ikinci oğludur. Hicri
780 yılında Şam'da dünyaya gelmiştir.
ilk dini bilgilerini pederinden ve ağa­
beysi Ebü'l-Feth Muhammed El-
Cezeri'den almıştır. O da aileyle bir-
likte Mısır'a göçetmiş ve hayatırun bir
bölümünü burada geçirmiştir.
Pederi İmam Cezeri, Diyar-ı
Rfım'a yani Anadolu'ya (Bursa) göçe-
dince küçük kardeşleriyle birlikte Ebu
Bekr Ahmed de Bursa'ya göçetmiştir.
Yıldırım Beyazıt'ın çocukları ile bir-
15
i;:
likte ders gören Ebfı Bekr Ahmed,
ağabeysi gibi O da pederinin kıraatla
.;
ilgili eserlerini okumuş ve usUlüne gö-
..
~ re okutmuştur. Sesi çok güzel olan
i
Ebfı Bekr Ahmed b.Muhammed El-
Cezeri, Bursa-Ulu Camü Kililiyesi ya-
pıldıktan sonra; Yıldınm Beyazıt tara-
fından tesis edilen ve vakfıyye metni
.ı İmam Cezeri tarafından kaleme alına­
rak ilk Osmanlı Şeyhu'l-İslamı Molla
.i ı
Fenari tarafından da tescil ve tasdile
'
edilen Yıldınm Vakıflarının mütevelli-
si olmuştur. Ulu Cami de Yıldınm Va-
kıflarına bağlı olduğu için Bursa-Ulu
Camii'nin ilk mütevellisi, bu zat ol-
muştur.
Bursa-Ulu Camü birişiğinde kill-
liyeyi tamamlayan bir unsur olarak in-
şa edilen "HUNDI HATUN MEK1E-
Bİ'nde pederi İmam Cezeri ile birlikte
kıraat tedrisirıde bulunmuştur.
Yıldırım Beyazıt'ın, Ankara-
Çubuk Meydan Muharebesi'nde yenil-
''
mesi ve Tirnur'un oğlu tarafından· Bur-
sa'nın yağı:1alanması üzerine pederiyle
birlikte o da Ankara'ya götürülmüş,
Timur'un huzuruna çıkarılmış ve pede-
ri İmam Cezeri'nin bilgisi tahtında Ti-
mur tarafından Mısır-Memlfık Sultanı
Nasırüddin Ferec b.Berkfık'a elçi ola-
rak gönderilmiştir.
Babası İmam Cezeri, Orta Asya
Coğrafyasına, bir diğer ifade ile, Se-
merkant'a Timur tarafından gönderil-
dikten sonra; Ebu Bekr Ahmed
b.Muhammed el-Cezeri tekrar diyar-ı
rfım'a dönmüş ve uzun yıllar Bursa'da
yaşamıştır.
16
Ancak; ağabeysi Ebü'l-Feth Mu-
hammed El-Cezeri'nin, Hicri 807/
1404 yılında vefat etmesi üzerine Mı­
sır Coğrafyasında yaşayan Cezeri aile-
si, etkili ve de yetkili bir aile reisinden
malırum kalmıştır. Bundan dolayı Şi­
raz'a yerleşmiş bulunan imani Cezeri,
oğlu Ebfı Bekr Ahmed b.Muhammed
El-Cezeri'nin Osmanlı coğrafyasından
ayrılarak Mısır'a göç etmesini öner-
miştir. Hatta bu amaçla; 826/1422 yı­
lında İmam Cezeri, Şam üzerinden
Mısır'a bir seyehat yapmış ve oğlu
Ebfı Bekr Ahmed de Bursa'dan kalka-
rak Kahire'ye gitmiştir. Baba-oğul, du-
rum değerlendirmesi yapmışlar ve o
devrede Memlfık hükümdan olan Sul-
tan Eşref ile de yakın temas kurmuş­
lardır.
Mısır Memlfık Sultanı Ebü'n-
Nasr Baybars Tokmak Tahir, Ebfı
· Bekr Ahmed b.Muhammed El-
Cezeri'ye ilgi göstermiş ve ağabeyi
Ebü'l-Feth Muhammed El-Cezeri'ye
ait bütün tedfıs görevlerini ona tevdl
eylemiştir. Hatta :Mısır diyarındaki bü-
tün ifta, yani fetva venne işlerini bile
Ebfı, Bekr Ahmed b.Muhammed El-
Cezeri'ye bırakmıştır. Bundan dolayı;
Hicr1826 Miladi 1422 yılından itiba-
ren Ebfı Bekr Ahmed b.Muhammed
El-Cezen, Osmanlı coğrafyasından
ayrılmış ve ailesiyle birlikte Mısır
Coğrafyasına yerleşmiştir.
- Ebü'l-Hayr Muhammed El-
Cezen: İmam Cezeri'nin küçük oğlu­
dur. Mısır Coğrafyasında dünyaya gel-
miş ve çocukluk çağları Osmanlı Coğ-
rafyasında geçmiştir. Pederi İmam Ce-
zeri ile birlikte Orta Asya Coğrafya­
sına giden Ebü'l-Hayr Muhammed El-
Cezeri, gençlik dönemlerini burada ge-
çirmiştir. Timur'un vefau üzerine He-
rat yoluyla Şiraz şehrine intikal eden
Ebü'l-Hayr Muhammed, uzun yıllar
pederi İmam Muhammed ile birlikte
Şiraz'da yaşamışur. Ancak ağabeysi
EbU Bekr Ahmed b.Muhammed El-
Cezeri"nin, Bursa'yı terkederek Mısır'a
yerleşmesi üzerine Ebü'l-Hayr Mu-
hammed el-Cezeri, Osmanlı Coğrafya- .
sına göç euniştir.
Fatih Sultan Mehmed'in ilk nişan­
cıları arasında yer alan Ebü'l-Hayr
Muhammed el-Cezeri, pederi İmam
Cezeri'nin yakın dostları arasında yer
alan Fenari ailesiyle de sıhriyyet ağı
kurmuştur. Fenari ailesinden kız alan
Ebü'l-Hayr Muhammed El-Cezeri, ay-
nı zamanda bu aileye kız vermiştir.
İmam Cezeri'nin kendisini etkile-
yen meşhur talabelerine gelince; bun-
ların başında "HATİBÜ'R-RÜM" di-
ye şöhret bul~Mü'min b.Ali.
b.Muhammed Er-Rfımi ge~tedir,
İşte bu ünlü talabesi, İmam Cezeri'yi
Yıldırım Beyazıt'a medh-ü sena ede-
rek O'nun, ~ursa'ya davet edilınesini
§ağlamış_tJL.Denebilir ki İmam Ceze-
ri'ye Bursa yolunu açan işte bu ünlü ta-
labesidir. Yukarıda işaret edildiği üze-
re; İmam Cezeri "TAKRIBÜ'N-
NEŞR" adlı eserini bu talabesinin
evinde ikmal eylemiştir.
Diğerünlü bir talabesi de ilk tale-
beleri arasında yer alan Mahmud
b.Hüseyin Eş-Şirazi'dir. Muhtemelen
bu ünlü talebesinin telkin ve teşvikiyle
İmam Cezeri, İran Coğrafyasını kendi-
sine daimi mesken seçmiştir.
"İbn Fahr" diye şöhret bulan He-
ratlı talebesi de İmam Cezeri'ye escr-
Ierini telif ederken büyük destek sağ­
lamışur.
İMAM CEZERİ VE OSM.AN-
LI COGRAFYASINA İNTİKALİ
İmam Cezeri, Hicri 770 li yıllar­
dan itibaren Şam Coğrafyasından Mı­
sır Coğrafyasına doğru kaymıştır. İhti­
sas çalışmalarına yönelik seyahatlar,
yıllar geçince ve Memlfık hükümdar-
ları ile yakın ilişki kuruldukça Mısır'a
yerleşme biçimine dönüşmüştür.
Bu dönemde denebilir ki İmam
Cezeri, bir ayağı Şam'da, diğer ayağı
Mısır'da yaşamışur. Eğitim ve öğretim
faaliyetlerini, hem Mısır, hem de
Şam'da sürdürmüştür. Şöhreti hızla ar-
tan İmam Cezeri, bu dönemde
Memlfık idaresinde üst yönetimlere
kadar urmanmış ve "Tuğrakeşlik" gibi
etkili mevkilere gelmiştir.
Ancak; şöhretinin enginliği,
7 İmam Cezeri'nin başına dert olmuştur.
i Şam valisi Aytem_i§]n tahriklerine de
kapılan Memlfık hükümdarı Sultan
Berkfık, İmam Cezerl'yi bütün görcv-
lerinden azleuniş ve onu ödeycmeyc-
ceği kadar ağır bir mali cezaya çarptır­
mıştır. Aynca İmam Cezeri'nin Mı­
sır'daki bütün emlakine el koymuştur.
Kaynakların telkikinden anlaşıl-
17
 dığına göre; İmam
Cezeri, kurtuluşu
Osmanlı Coğrafyasına intilcalde gör-
müştür. Ünlti talebelennden olan ve
"HATİBÜR-RÜM" diye şöhret bulan
Mü'min b.Ali'nin araya girmesiyle;
Osmanlı Sultanı Yıldırım Beyazıt,
kendisini Bursa'ya davet e le · ve
onu kendisine "HACE" edinmiştir.
İskenderiye ve Antakya fizerin-
den Osmanlı Coğrafyasına intikal
eden İmam Cezeri, Bursa'ya gelince
1
.i htikümdarlar gibi karşıtanmış ve "HA-
CE-İ SULTANI" olarak görevlendiril-
miştir. Yıldırım Beyazıt ile İstanbul
muhasarasına ve Niğbolu Meydan Sa-
vaşı'na kaulan İmam Cezeri, bir taraf-
tan ilin-i kıraat tedris eylerken, diğer
taraftan Osmanlı'mn kuruluş dönemin-
de görev üstlenen Hamidil'd-din i Ak-
saray!, Molla Fenan, Emir Muham-
med Buhari ve Silleyman Çelebi... gibi
seçkin zevat ile dini-milli külttirtin ma-
yatanmasını sağlamışur.
Çünkü; İmam Cezeri, 798/1395
yılında Bursa'ya gelir gelmez hemen
tedris faaliyetine başlamışur. Öncelik-
le; Sultan Yıldırım Beyazıt'ın çocukla-
nyla meşgul olmuştur. Bursa-Ulu Ca-
mü Külliyesi yapıldıktan sonra; kıble
ciheti itibariyle ve mabedin sol ön kıs­
mına rastlayan yerde Sultan Yıldı­
nın'ın kızı ve Emir Sultan'ın zevcesi
"Hundi Hatun" adına tesis edilen rnek-
tepte de halka eğitim hizmeti sunmuş-
* !vaz Paşa, vezaret payesine yükselmiş ilk Osmanlı bilginlerindendir. Bursa-Yeşil Camii'nin mi-
mandır. Kıble ciheti itibariyle; Bursa-Ulu Camii'nin sol ön köşesine ve kendi adına "Esediyye Medrese-
si"ni yapmıştır. Medresesi, yol genişletme çalışmalan sebebiyle yıkılmıştır. Ancak mezan, halen yerinde
muhafaza edilmektedir.
18
tur.
Kuruluş
döneminde; Bursa Ulu
Camü Külliyesi'nde tesis edilen ve mi-
mari yapıyla bütünleşen fikri kompo-
zisyon, son derece anlamlıdır. Şöyle­
ki:
Y..aynaklann verdiği bilgiye göre
Ulu Camii'nin, kıble ciheti itibariyle
sağ ön tarafında "V A'ZİYYE MED-
RESES İ" tesis edilmiştir. Sol ön cihe-
tinde ise "HUNDI HATUN MEKTE-
. Bİ" inşa edilmiştir. Yirmi kubbeli ca-
mi ise büyük bir cemaat kütlesini bağ­
nna basabilecek büyüklüktedir.
Caminin mihrabı, minberi ve kürsüsü,
aktif hizmetlere tahsis edilmiştir.
Bu ünitelerden;
- VA'ZİYYE MEDRESESİ'nde
Molla Fenan,
- HUNDİ HATUN MEKTE-
Bİ'nde İmam Cezeri,
-Cami milirabında Süleyman Çe-
lebi,
- Cami minberinde Hamidil'd-
Din-i Aksarayi,
- Cami kürsüsünde Muhammed
Buhari, görev üstlenmiştir. İşte bu ze-
vatın temsil ettiği fikri atmosfer içinde
7 yıl kadar Bursa'da kalan İmam Ce-
zeri, başta; Bursa-Yeşil Camii'nin mi-
man İvaz Paşa (*) olmak üzere birçok
kişiye ilm-i kıraat okutmuştur.
·
 İmam Cezeri'nin Bursa'da yetiş­
tİnfiği öğrencilerin önde gelenleri şun­
lardır:
-İ vaz b.Beyaz.
1 - Süleyman b.Beyaz
____,._...,
"7
- Ahmed b.Recep
- AliPaşa
- Safer Şah
- Mahmud b.İlyas
- Ebu Said b.Başlamış b.Menteşe
-Ahmed b.Hüseyin Es-Sivas!
- Em!nüddln Muhammed b.Be-
yaz Et-Tebriz!.
- İmam Cezeri, Niğbolu Sava-
şı'ndan elde edilen ganımetler ile inşa
edilen Bursa-Ulu Camii, müştemilau
ile birlikte hizmete açıldıktan sonra;
ağırlıklı olarak kendini tedris faaliyeti-
ne vermiştir. Kendisine Yıldırım Be-
yazıt tarafından, harp esirleri arasın­
dan seçilerek gönderilen ve ayrı ayn
diller konuşan. Balkan menşe'li yeni
Müslüman olmuş gençlere bile İmam
Cezeri kısa zamanda Kur'an-ı Kerim
okutınayı başarmıştır.
Yıldırım Külliyesi etrafın~ oluş­
turulan bu fikri atmosfer içinde çalış­
malar sürdürülürken; Timur-Beyazıt
ihtilafı baş göstermiş ve iki Müslüman
hükümdar, · Ankara-Çubuk .· Meyda-
nı'nda karşılaşmışlardır. Yapılan kanlı
bir savaştan sonra; Yıldırım
Beya-
zıd'ın ordusu mağlfıbolmuş ve Sultan
Yıldırım Beyazıt Timur'a esir düşmüş­
tür.
Yıldırım Beyazıt'ın mağlfıbiyyeti,
İmam Cezeri'nin hayatında büyük de-
ğişikliğe sebep olmuştur. Zira; Timur,
Ankara-Çubuk Meydan Muharebesini
kazandıktan sonra; oğlunu büyükçe
bir askeri birliğin başında Bursa'ya
göndermiş ve B ursa'yı baştan aşağı
yağmalatmışur. Bu arada; Molla Fena-
ri'yi, Muhammed Buhariyi ve İmam
Cezeri'yi de yakalaup tutuklayan Ti-
mur'un oğlu, bu üç seçkin kişiyi Kü-
tahya'ya göndermiştir. Babasından al-
dığı talimat üzere; Molla Fenari ve
Muhammed Buhaıi'yi serbest bırakan
Tirnur'un oğlu, İmam Cezeri'yi Anka-
ra'ya götürmüştür.
Çocuklan ile birlikte Ankara'ya
getirilen İmam Cezeri, Timur'un tali-
mau üzerine oğlu Ebu Bekr Ahmed'i
Mısır Sultanına elçi göndermiştir.
Kendisi de Semerkant yakınındaki
KEŞ şehrinde yeni kurulan medresede
hadis akutmak üzere Orta Asya'ya
gönderilmiştir( I 5).
İMAM CEZERİ VE ORTA
ASYA'YA GÖTÜRÜLÜŞÜ:
İmam Cezeri (798/1395 - 805/
1402) yıllan arasında takriben 7 yıl
kadar Osmanlı Coğrafyasında yaşa­
mıştır. Hicri yıl itibariyle; 27 Zilhicce
805, miladi yıl itibariyle; 28 Temmuz
1402'de vukfıbulan Ankara-Çubuk
Meydan Muharebesi'nden sonra; Orta
Asya Coğrafyasına geçmiştir. Görünü-
şü itibariyle bu göç, zorakl bir göçtür.
Zira Tirnur'un karşı durulmaz baskı­
sıyla bu göç yapılmıştır. Ankara'dan
19
 aynidıktan sonra; evvela Keş şehrine
varan İmam Cezeri, aldığı talimat üze-
re buradaki medreseyi faaliyete geçir-
miştir. Bu medresede tedris edilmek
üzere de "Mesabih" şerhini telif eyle-
miştir.
Timur, Orta Asya'ya döndükten
.· sonra; İmam Cezeri'yi yanına yani Se-
merkant'a almıştır. Kendisine yakın il-
gi gösteren Timur, vefat edinceye ka-
dar İmam Cezeri'yi yanından ayırma­
mıştır. Hatta; ümera ve ulema ile bir-
likte yaptığı toplantılarda Cezeri'yi sağ
yanına oturtmuş, Teftazani ve Cürca-
ni'ye onu tercih eylemiştir.
Mes§.lik isimli eserinin, 16 ncı
varakında Taşköprülü bu konuya te-
mas etmiş ve Seyyid Şerif Cürcan1
(v.816/1413)'ye karşı yapılan tercihin
·.
gerekçesini açıklamıştır.
Timur, 807/1404 yılında "İN­
ZAR" şehrinde ölünce; İmam Ceze-
ri'ye yeni ufuklar açılmıştır. Çünkü Ti-
mur'un yerine geçen tarunu Sultan Ha-
lil Miran Şah, Cezed'nin Semerkant
dışına çıkmasına ve dilediği şehre yer-
leşmesine izin vermiştir. Bunun üzeri-
ne; İmam Cezeri, Herat'a gitmek üzere
Semerkant'dan ayrılrruştır. Ancak; Sul-
tan Halil Miran Şah, çevresindekilerin
tahrikiyle verdiği izini geri aldığından
birkaç gün sonra İmam Cezed, yarı
yoldan geri çevrilmiş ve Buhara'da
beklernesi emredilmiştir.
Bir müddet Buhara'da bekleyen
İmam Cezed, ikinci defa Sultan Ha-
lil'den izin talebinde bulunmuştur. Ya-
pılan talep kabul edilince ertesi yıl ya-
20
ni 808/1405 yılında; Buhara'dan He-
rafa ve oradan da Yezd şehri üzerin-
den Şiraz'a geçmiştir.
Adeti olduğu vechiyle; hem He-
rat hem de Yezd şehirlerinde birçok
kişiye ilm-i kıraat akutmuş ve icazet
vermiştir. Özellikle Herat emın Sultan
Şahrfıh, kendisine geniş imkanlar bah-
şetmiş, lfituf ve İhsanlarda bulunmuş­
tur. Şiraz'a geldiğinde buranın emiri
Sultan P"ır Mehmed, İmam Cezerl'ye
sahip çıkmış ve dedesi Timur gibi o
da İmam Cezeri'ye Şiraz dışına çıkma­
yı yasaklamıştır. Şiraz kadılığına ata-
dığı İmam Cezed'ye her türlü imkanı
hazırlamış ve İmam Cezeri'yi Şiraz'a
yerleşmeye zorlamıştır. İlın-i kıraatla
ilgili çalışmalarını burada da kesintisiz
sürdüren İmam Cezed, yavaş yavaş
Şiraz'a ısınmış ve kendi adına bir da-
rü'l-kurra yaptımrak buradaki iskanını
pekiştirmiştir.
Böylece; İmam Cezeri, Şam, Mı­
sır, Bursa ve Semerkant'dan sonra 5
nci vatanına yerleşmiştir. Yaptığı bazı
dışseyahatlar hariç tutulursa hayatının
son 25 yılı, Şiraz'da geçmiştir.
İMAM CEZERİ VE Şİ­
RAZ'DA GEÇİRDİGİ YILLAR
İmam Cezeri, olgunluk çağını
İran Coğrafyasında geçirmiştir. Büyük
oğlu Ebü'l-Feth Muhammed'in vefa-
tından sonra kendini daha fazla tedris
çalışmalarına vermiştir. Bir taraftan da·
yazdığı eserler üzerinde tekrar tekrar
çalışmalar yapmış, mufassal olanları
muhtasar hale getirmıştır. Muhtasar
olanları da manzum şekle sokmuştur.
İMAM CEZERİ VE HAC SE-
YAHATLARI
İmam Cezeri, yoğun tedris ve te-
lif çalışmaları yanısıra; zaman zaman
Hac ibadetini yerine getirmeyi de ih-
maı etmemiştir. Hatta hac için yaptığı
Hicaz seyahatlarından sonra Mekke ve
Medine'de mücavir olarale kalma gele-
neğini de sürdünnüştür.
Mekke ve Medine'de mücavir ha-
yatı yaşarken bir taraftan kendini ağır­
lıklı olarak ibadete vermiş, diğer taraf-
tan; tedds ve tederrüs faaliyetine de-
vam etmiştir. Ayrıca kaleme aldığı
eserler üzerinde de çalışmayı ihmru et-
memiştir.
Hac ile ilgili seyahatlarını şöyle
sıralamak mümkündür:
-İlk hac seyahatı, 768/1366 yılın­
dadır. 16 yaşlarında iken pederi Mu-
hammed El-Cezed ile birlikte yapıl­
mıştır. Bu seyahat, Şam'dan Hicaz'a
yapılan bir seyahattır.
- İkinci hac seyahatı, 792/1389
yılında gerçekleşmiştir. İmam Ceze-
d'nin bu ikinci seyahatı, Mısır­
Memlfık yönetiminin en üst kademele-
rinde görevli iken ve şöhretinin zirve-
sine ulaştığı yıllarda yapılmıştır.
- Üçüncü hac seyahatı, İran Coğ­
rafyasında iken gerçekleşmiştir. Geç-
miş bölümlerde anlatıldığı üzere İmam
Cezeıi, Herat üzerinden Şiraz'a geldi-
ğinde büyük oğlu Ebü'l-Feth Muham-
med El-Cezeri'nin vefat haberini al-
mıştır. İşte bunun üzerine; "İbn ifti-
har" diye şöhret bulan öğrencisiyle
birlikte Basra üzerinden _ş08/l 406_yı.­
lmda Hicaz'a gitmişlerdir. Birlikte hac
faıizasını eda ettikten sonra Medine'ye
7
(
geçmişler ve ertesi yıl, hac mevsimine
kadar burada mücavir kalmışlardır.
İbn iftihar, bu seyahat süresince;
İmam Cezeri'den hem ders okumuş ·
hem de onun eserlerinin tashih ve telif
çalışmalarına yardırncı olmuştur. Dö-
nüşlerinde de Şam üzerinden Şiraz'a
gelmişlerdir.
Şiraz'da kendi adına yaptırdığı
darü'l-k:ırracta ilm-i kıraat okuturken
diğer yandan da kadilik görevini sür-
dünnüştür. Ancak büyük oğlu Ebü'l-
Feth Muhammed El-Cezeri'nin bırak­
tığı Şam'dalci boşluk doldurulamamış­
tı. Bu husus, kendisini derinden meş­
gul ediyordu. Düşündü, taşındı ve
Bursa'da Ulu Camii ve Yıldınm Külli-
yesi mütevellisi olarak hizmet veren
ikinci oğlu Ebu Bekr Ahmed El-
Cezed'nin, Mısır Coğrafyasına dön-
mesini kararlaştırdı. Buna zemin ha-
zırlamak üzere de Mısır Sultanı nez-
dinde gerekli teşebbüslerde bulundu.
823/1420 yılında, -muhtemelen Şiraz
ve Herat emirlerinin yaptıkları fıili
mücadelenin dışında kalmak için-
Basra üzerinden Hicaz coğrafyasına
intikal etti. Amacı hac faıizasını yeri-
ne getirdikten sonra bir müddet Mek-
ke ve Medine'de mücavir kalmaku.
Basra'ya geldiğinde; İmam Ceze-
21
ı ri, Ebü'I-Hasan Tahir b.Az!z El-
i
i İsfahfuıi ile tanıştı. Kendisine "Neşrü'l­
1
Keblr" isimli eserini okuttu ve icazet
verdi. Basra'dan, Necid yoluyla; Mek-
ke'ye gitmek üzere yola çıktı. Kendile-
rine Muinüddin b.Abdillah b.Kadi El-
Kazrfıni refakat ediyordu. Yol boyun-
ca Kazrfini, kendisinden ilm-i kıraat
okumuştu. Ancak; Necid çölünü aşar­
ken bedevilerin hücfımuna uğrayan
İmam Cezeri ve yanındakiler, esir
edilmişlerdir. O civarda bulanan
"UNEYZE" köyüne mensup bir kişi­
nin yaptığı müdahale sonunda esaret-
ten kurtulmuşlardır. Yol emniyeti sağ­
landıktan sonra yine Necid yoluyla
Mekke'ye ulaşan İmam Cezeri, hac fa-
..' rizasını yerine getirmiş ve .buradan
Medine'ye geçmiştir. Bir müddet Me-
dine'de mücavir kalan İmam Ceze-
ri'den Harem şeyhi Et-Tavaşı kıraat al-
mıştır.
Bir evvelki hac seyahatında; ken-
disine refakat eden ve "İbn Fahr" diye
şöhret bulan Ebfı Bekr Muhammed
b.Şemsüddin Muhammed b.Ebi Bekr
Muhammed b.Hüseyin El-Gavri El-
Herevi El-Hanefi'nin yaptığı çalışma­
ların benzerini, Kazrfıni yapmıştır.
İmam Cezeri'ye eserlerini telif ve tas-
hih işlerinde yardımcı olmuştur.
Bu hac seyahatı sırasında İmam
Cezeri, "Tahöır" adlı eserini nazına
çekmiş ve adına: "Ed-Dürretü'l-
Mudie" demiştir. İmam Cezeri, Medi-
ne'deki müdiveret durumu sona erin-
ce; Şam üzerinden Şlraz'a dönmüştür.
829/1425 yılında İmam Ceze-
. '
ri'nin, son defa hac farizasını yerine
getirdiğine şahit olmaktayız. Şöyleki:
İmam Cezeri, yukarıda işaret
edildiği üzere; büyük oğlu Ebü'l-Feth
Muhammed El-Cezeri'nin vefatıyla
Şam'da meydana gelen ailevi boşluk
doldurulamamıştı. Baba ocağı olan
Şam coğrafyasında ve şöhretin zirvesi-
ne ulaştığı Mısır Coğrafyasında kaza-
nılmış irnkfuı ve itibarın, kaybedilme-
mesi gerekiyordu. Bunun için Bur-
sa'ya yerleşmiş olan ikinci oğlu Ebfı
Bekr Ahmed'e haber gönderdi. Hac
mevsimi öncesinde Mısır'da buluşma­
yı kararlaştırdı. Bunun üzerine; baba-
oğul, Mısır'da buluştular. Memlfık hü-
kümdan ile gerekli temaslar yapıldı.
Ebfı Bekr Ahmed El-Cezeri'ye, vefat
eden ağabeysi Ebü'l-Feth Muhammed
El-Cezeri'nin yaptığı bütün görevler
tevdi edildi. Ayrıca; Mısır diyarındaki
fetva işleri de ona verildi.
Baba-oğul ve Memlfık
hükümda-
n arasında sağlanan bu mutabakat
üzerine Ebu Bekr Ahmed El-Cezeri,
aile-efradıııı almak üzere Bursa'ya ge-
ri döndü. İmam Cezeri de son hac fari-
zasım illı. etmek üzere; Mısır'dan Hi-
caz'a gitti. Hac farizasını yerine geti-
ren İmam Cezeri, acteti vechiyle; ertesi
yıl hac mevsimine kadar Mekke ve
Medine'de mücavir olarak kaldı. Hac
mevsiminde oğlu Ebu Bekr Ahmed ile
Mekke'de buluştular. Son haccını oğ­
luyla beraber yaptılar ve birlikte; Mı­
sır'a döndüler.
Mısır'da uzunca süre kalan İmam
Cezeri, oğluyla birlikte; baba - ocağı
 Şam'a geldiler. Buradaki ailevi prob-
lemleri çözüme kavuşturdular. Oğul
Ebu Bek:r Ahmet El-Cezeri, işlerini
tasfiye edip Mısır'a dönmek için Bur-
sa'ya g"ltti. İmam Cezeri de son vatanı
olan Şiraz'a gitmek için yola çıku.
Görüldüğü üzere; İmam Cezeri,
---
hayau boyunca 65 defa hac seyahatına
çıkmıştır. Ancak; bunların son üçünde
bir yılı aşkın mücavir olarak Mekke
veya Medine'de kaldığı için yapuğı
7 ~ısı 9'u bulmuştur. Bir diğer ifa-
de ile hac e ahatı 6'dır. Yapuğı hac
sayısı ise 9 dur(16).
( tabi tutmuştur.
İMAM CEZERI'NİN SON GÜN-
LERİ VE ÖLÜMÜ
İmam Cezeri, son haccını yaptık­
tan sonra; Şiraz'a döndü. Herat emiri
adına Şiraz kadılığına devaıİı etti. Ted-
ris faaliyetini de kesintisiz sürdürdü.
Taçsız bir kral misali, itibarlı ve
şerefli bir hayat yaşayan İmam Cezeri,
artık yaşlanmış, vücfıdça direnci azal-
mışu.
İmam Cezeri, 80-82 yaşlarında
iken 5 Rabiu'l-Evvel 833/1429 Cuma
günü Şiraz'da Hakk'a yürümüştür.
Başta Şiraz emiri ve Şiraz ileri gelen-
leri olmak üzere; büyük bir cemaat
topluluğu, cenaze narnazına iştirak et-
miştir. Naaşı, evinin yakınında yer
alan ve kendi adına inşa edilmiş olan
daru'l-kurra bahçesine defnedilmiştir
(17).
CEZERİ ZADE MEHMED
ÇELEBİ VE LALA KOCA KASIM
PAŞA
Cezeri Zade Mehmed Çelebi
(v.869/1464), İmam Cezeri'nin küçük
oğludur. Ebü'l-Hayr Muhammed
b.Muhammed El-Cezeri diye künye-
lenmiş ve Osmanlılar'da "Cezeri Zade
Mehmed Çelebi" diye şöhret bulmuş­
tur. Bu zat, Mısır'da dünyaya gelmiş­
tir. Çocukluğunun bir kısmı Bursa'da,
diğer kısmı ise Orta Asya'da geçmiş­
tir. İlk dini bilgilerini ağabeyi Ebu
Bekr Ahmed El-Cezeri'den ve pede-
rinden almıştır. Hace-i Sultani sıfauy­
la; İmam Cezeri, Yıldırım Beyazıt'ın
çocuklarını eğitirken kendi çocukları­
nı da aynı eğitim şartlarında öğretime
Pederi İmam Cezeri'nin direkti-
fıyle Osmanlı Coğrafyasına gelen Ce-
zeri Zade Mehmed Çelebi, Fenari aile-
siyle sıhriyyet bağı kurmuş ve Molla
Fenari'nin oğlu Ali Efendi'nin kızını
almışur. Böylece kuruluş döneminde
Bursa'da bir araya gelen Cezeri ve Fe-
·nari aileleri arasında sıhriyyet bağı ku-
rulmuştur(18).
İstanbul'un fethinden sonra da iki
ailenin aynısemte yerleşliğine şahid
olmaktayız. Fetih sonrasında Sultan
Fatih uyguladığı genel pohlitika çerçe-
vesinde; İstanbul Muhasarasına iştirak
eyleyen ümera ve ulema'dan herbirine
dilediği yere yerleşmesini ve birer ma-
halle kurmalarını önermiştir. Bu cüm-
leden olmale üzere; Cezeri ve Fenari
aileleri de Eski Saray ile Yeni Sarayı
birbirine bağlayan ana yol güzergahın­
da mescidlerini inşa etmişler ve ma-
hallelerini kurrn uşlardır.
Günümüz İstanbul'unda Cağaloğ-
23
 lu diye anılan semtte ve birbirine çok
yakın mesafede bulunan Fenan ve Ce-
zer! Kasım Mescidleri, bu tarihi vaka-
nın, bugüne intikal etmiş mad-
di kanı tlarıdır.
Ayvansarayl'nin telif ettiği "Hadi-
katü'l-Cevami" isimli eser ile Ekrem
Hakkı Ayverdi'nin telif eylediği "Fe-
tihtcn Sonra Kurulan İstanbul Mahal-
leleri" adlı eserde bu mescidlerin çev-
1j resinde aynı isimle anılan birer mahal-
.i lenin de bulunduğu kaydedilmektedir.
Kaynakların verdiği bilgiye göre;
fetihten sonra Fatih, fetih nişanesi ol-
mak üzere Ayasofya Kilisesi'ni cami-
ye çevirmiş ve ilk cuma namazını bu-
rada kılmıştır. Sonra da İstanbul Üni-
versitesi'ne ait merkez binanın bulun-
duğu sahaya sarayını yaptırmıştır.
·. Günümüzde Topkapı Sarayı diye bili-
nen sarayı Fatih, daha sonraki yıllarda
yaptırmıştır. Bu ikinci saray, "YENİ
SARAY" diye anılmış, diğeri ise "ES-
Kİ SARAY" olarak isimlendirilmiştir.
Fetihten sonra; genellikle Eski
Sarayın batı kısmına ulema yerleşmiş­
tir. Doğu kısmına ise ümera yerleşmiş­
tir. Halen ayakta bulunan cami ve
mescid isimleri, bunu açıkça göster-
mektedir. Fenari ve Cezeri aileleri, bir
yönüyle ümerndan diğer yönüyle de
ülemfıdan sayıldığı için Eski Sarayın
doğu cihetine yerleşmişlerdir.
Birbirlerine sıhri yyet bağları ile
de irtibatlanan bu aile fertleri, uzun
yıllar Osmanlı üst yönetiminde önemli
hizmetler vermişlerdir. İşte Lala Koca
Kasım Paşa'nın pederi, Cezeri Meh-
24
med Çelebi Efendi, bu zevatın başında
gelmektedir. Fatih Sultan Mehmed
Han'a nişancılık yapan bu zat, uzun
yıllar Osmanlılar'a hizmet vermiş ve
869/1464 yılında vefat etmiştir(19).
Oğlu Lala Koca Kasım Paşa, fe-
tihten sonra İstanbul kadısı olan Hızır
Bey'in yetiştirdiği değerli bilgin ve
ediplerdendir(19). Darb-ı Mesellerin,
edebi bir tür olarak işlenebileceğini ilk
ortaya koyan Koca Kasım Çelebi,
"SAFI" mahlasıyla şiirler yazmıştır
(20).
Nihat Sami Banarlı, · "Resimli
Türk Edebiyatı Tarihi" adlı eserinde
Koca Kasım Paşa'nın edebi yönünü
şöyle açıklamaktadır: "Rfım'da atasö-
zü söylemek, SAFI ile yani Sultan Be-
yazıd'ın vezirlerinden Kasım Paşa ile
başlamış, fakat kemalini Necati'de
bulmuştur.
"SAFI", terimi, İkinci Beyazıt
devri vezirlerinden Cezeri Kasım Pa-
şa'nın şiirde kullandığı malılasıdır. Sa-
fi, devrinin hatırı sayılır şairleriııden­
dir. Şiirde kullandığı ifade, Ahmet Pa-
şa üslfıbuna yakındır. Tez_lcireci Sehl,
O'nun şiirde mesel söylediğine dikkati
çeker. Latill ise; "Şuaray-ı Rum'da
mesel-gfıyluk, evvela ondan sactır ol-
muş ve Necati'de kemalini bulmuş­
tur." cümlesini kullanır (C/2 s/469 ve
dipnot/30).
İlme ve fıkre saygılı olan Sultan
Fatih ve oğlu Sultan II.Beyazıt, başta
Mahmud Paşa olmak üzere, Karamani
Mehmed Bey, Fenan Zade Ahmed Pa-
şa, Çandarlı Zade İbrahim Paşa, Ve-
liyyüddin oğlu Ahmet Paşa, Tazarruat
sahibi Sinan Paşa ve Cezeri Kasım Pa-
şa ... gibi kıymetli alim vezirleri daima
himaye etmişlerdir(l9).
Lala Koca Kasım Paşa,
Sultan
II.Beyazıt'ın, padişah olması üzerine
886/1481 yılında nişancı olarak Os-
manlı üst yönetiminde görev aldı. Bir
yıl sonra da kendisine vezaret payesi
verildi(20). Uzun yıllar Osmanlı hü-
kümdfırlarından Sultan II.Beyazıl'a,
oğlu Yavuz Sultan Selim'e ve Ya-
vuz'un oğlu Kanuni Sultan Süleyman'a
hizmet etti. Her üç Osmanlı padişahı­
na, hem şehzadelik hem de hükümdar-
Iık dönemlerinde yakın bulunmuştur.
Zaman zaman onlara lalalık yapmış,
zaman zaman da Hazine-i Hassa def-
terdarlığı hizmeti görmüştür. Vezaret
payesiyle; başdefterdarlık görevlerin-
de de bulunmuştur(21).
887/1482 yılında vezir olan Lala
Koca Kasım Paşa, nişancılık ve defter-
darlık gibi önemli devlet hizmetlerin-
de bulunurken kritik anlarda da daima
önemli görevler üstlenmiştir. Sözgeli-
mi:
Yavuz Sultan Selim, 918/1512 yı­
lında pederi Sultan II.Beyazıt'ı Uğraş
Deresi'nde mağlup edince onu kendi
isteği üzerine Dimetoka'ya göndermek
üzere yolcu etmiştir. Yanına refakatçi
olarak verdiği üç kişiden biri de Ceze-
ri Lala Kasım Paşa'dır. Diğer 2 üst yö-
netici ise Sultan II.Beyazıt'ın doktoru
Ahi Çelebi ve Rumeli Beylerbeyi Ha-
* Medreselerde o zaman en yüksek dereceyi ifade eden
yesidir.
san Paşa'dır(22).
Yukarıda işaret edildiği
üzere;
Lala Koca Kasım Paşa'nın hizmetleri
uzun yıllar sürmüştür. 1481-1542 yıl­
ları arasında geçen fiili hiz .etleri, alt-
mış yıldan fazladır. 1482 yılında veza-
ret payesi alan Lala Koca Kasım Paşa,
1420'de 4 ncü vezirliğe; 1529'da ise 2
nci vezirliğe yükselmiştir(23).
LALA KOCA KASIM PA-
ŞA 'NIN BIRAKTIGI HA YRİ
ESERLER
Lala Koca Kasım Paşa'nın Hay-
rada ilgili eserlerinin, bir bölümü, İs­
tanbul'da Eyüp beldesindedir. Günü-
müzde halk arasında "Akarçeşme Ca-
mii" olarak anılan cami, gerçekte "CE-
ZER! KASIM CAMİİ"dir. Kay-
nakların verdiği bilgiye göre bu cami-
nin çevresinde bir medrese ve bir de
mektep vardır(24). Cami ve külliyesi,
921/1515 yılında inşa edilmiştir. Med-
resesi uzun yıllar hizmet vermiştir.
Önceleri otuzlu medrese iken daha
sonraki yıllarda kırklı ve eliili medre-
se haline getirilmiştir. 1063/1652 yı­
lında ise "dahil mertebesi"ne(*) yük-
seltilmiştir(25).
İstanbul'da diğer hayrat eseri, İs­
tanbul-Cağqloğlu semtinde kfıin mes-
cididir. Bu mescid, fetihten sonra Ce-
zer! Koca Kasım Paşa'nın, baba ocağı
şeklinde ifade edebileceğimiz mahal-
lesinin mescidi olarak inşa edilmiştir.
Uzun yıllar Müslümanlara hizmet ve-
"Fatih-Salın Medreseleri"nin bJr alt sevi-
25
 ren bu mabed çıkan· bir yangın sebe-
biyle harap olmuştur. Ancak; Abdüla-
ziz devrinde 1283/1866 yılında adı ge-
çen hükümdar tarafından onarılmıştır.
Aynı dönemde kıraatla ilgili kitapların
da ilk defa tabedildiğine şahit olmakta-
yız. Sözgelimi: "Zübdetü'l-İrfan" ve
onun şerhi olan "Umdetü'l-Hullan", bu
dönemde bastırılmıştır. Şüphesiz, bun-
da meşhur huffaz arasında yer alan ve
birinci hünkar imaını iken Şeyhu'l­
ı ğum ıarihi bilinmemektedir. Ancak
. i' İslam olan Hasan Hayrollah Efendi'nin
önemli rolü olsa gerektir(26).
Lala Koca Kasım Paşa, takriben
1530'lu yıllarda ihtiyarlığı sebebiyle
emekli olmayı ihtiyar eylemiş ve yap-
tığı taleb, Kanuni tarafından kabili
edilmiştir. Bunun üzerine; Bursa'ya çe-
kilmiş ve buraya yerleşmiştir. Bursa-
Emir Sultan Külliyesi'nin kıble ciheti-
ne bir medrese ve bir de hamam yap-
tırmıştır. Düzenlediği vakfiyye ile bu-
radaki hayrat eserleri, Emir Sultan
Vakfınailhak eylemiştir(27).
Bilecik-Bozyük İlçesi Merkez
Camii de, Cezeri Lala Koca Kasım Pa-
şa hayratıdır. Cami civarında mektep,
hamam gibi hayrat eserler bulunduğu
gibi işhanı gibi akar vakıfları da var-
dır. Sözkonusu ilçe merkez camisi ve
imaret, halen faaliyettedir(28).
Yavuz Sultan Selim tarafından
oğlu Süleyman'a lala olarak tayin edi-
len Koca Kasım Paşa, şehzade Süley-
man'ın valilik yaptığı eyalet merkezle-
rinde yıllarca kalmıştır. Bu sebepten;
başta Karadeniz'e bağlı Azak Denizi
kıyısında yer alan KEFE eyalet merke-
zi, Manisa eyalet merkezi, Selanik,
Edirne, Gediz ve Silifke gibi yerlerde
26
muhtelif hayrat eserleri mevcuttur
(29). Ancak bunlardan bazıları zaman-
la unutulmuş ve başkasına izafe edilir
olmuştur. Bursa'daki medresesinin,
Emir Sultan Medresesi olarak anılma­
sı gibi ... (30).
LALA KOCA KASIM PAŞA
VE ÇAGDAŞI KASIM PAŞALAR
Cezeri Zade Mehmed Çelebi'nin
oğlu olan Koca Kasım Paşa'nın, do-
1482 yılında kendisine vezaret payesi
verildiğine ve defterdarlık makamına
getirildiğine göre bu yıllarda 35-40
yaşlarında olmalıdır.
Kaynakların verdiği bilgiye göre
çok ileri yaşlarda iken 1543 yılında
Bursa'da vefat etıniştir. Kabri, Emir
Sultan Camii hariresindedir(31).
"Hadlkatü'l-Ceviimi:" ve "Vefeyil-
tü Seliitin" isimli eserlerinde Ayvansa-
riiyi Hafız Hüseyin Efendi, bu zatın
hem nesebini hem de vefat tarihini ha-
talı tesbit eylemiştir. Bu zatın; "İbn
Cezeri'ye hizmet eden ve ona karşı de-
rin sevgi besleyen bir zat olduğu için
Cezeri lakabını almıştır... " tarzındaki
kayıt, Koca Kasım Paşa'nın nesebinin
karışmasına sebep olmuştur. Halbuki;
Aşık Paşa tarihindeki tesbit, gerçeğe
uygun olan bir tesbittir(32).
İstanbul'da bir semte adını veren
Kasım Paşa, kaynaklarda "GÜZELCE
KASIM PAŞA" olarak tescil edilmiş­
tir. Bu zat, saraya devşirme olarak
alınmış ve saray geleneğine göre ye-
tiştirilmiştir. Rikap Ağalığına kadar
yükseldikten sonra; taşraya vali olarak
atanmıştır. İlk valiliği Yavuz Sultan
Selim'in padişah oluşundan sonradır.
Halep ve Mısır valiliklerinde bulun-
muştur. Daha sonra Kanfınl'nin, Belg-
rat Seferine iştirak eylemiş ve Budin
Valiliğine atanmıştır. Budin valiliğin­
den geri çekilen Güzelce Kasım Paşa,
Kanfıni Sultan Süleyman'ın emriyle;
İstanbul'daki nüffıs kesafetini dengele-
mek amacıyla bu gün kendi adıyla anı­
lan semte yeni mahalleler kurmuştur.
Uzun yıllar kubbe vezirliği yapan ve
Cezeri Lala Koca Kasım Paşa'nın da
çağdaşı olan bu zat, 1537 yılında Mora
Sancak beyliğine atanmıştır. Dört yıl
kadar bu görevi sürdürdükten sonra
1541 yılında emekliye sevkedilmiş ve
Gelibolu'ya yerleşmiştir. Başta; İstan­
bul Kasım Paşa semtindeki cami, med-
rese, tekke, mektep ve hamam olmak
üzere ülkenin birçok yerinde hayrat
eserleri vardır. Vefat, tarihi, Lala Koca
Kasım Paşa ile çakışmaktadır. O'nun
da vefatı, 1542-43 yılları olarak kay-
naklara aksetmiştir. Mezarı, Gelibo-
lu'dadır. Fakat yeri, kesin olarak bilin-
memektedir(33).
Lala Koca Kasım Paşa ile çağdaşı
Güzelce Kasım Paşa'ya ilaveten aynı
devirde paşalık iütbesine yükseltilen
ve Osmanlı üst yönetiminde önemli
hizmetler veren iki Kasım Paşa daha
vardır.
Bunlardan biri, Gazi Mihaloğlu
Kasım Paşa diğeri ise Kefe Beylerbeyi
olan Kasım Paşa'dır.
Gazi Mihaloğlu Kasım Paşa,
Alancı beylerindendir. Kanuni Sultan
Süleyman devrinde Macar ve Avustur-
ya içlerine doğru yapılan akınları yö-
neten gözü pek komutanlardandır. Mo-
haç Beyi iken yaptığı akınlarla ün sal-
mış ve "Timeşvar", eyalet merkezi ha-
line getirilince buranın ilk beylerbeyi,
bu Kasım Paşa olmuştur. Bir ara; Bu-
din Beylerbeyliği de yapan bu zat,
Kanfıni Sultan Süleyman'ın Alman
imparatoru Şarlken'e karşı açtığı sa-
vaşta şehid düşmüş, birçok silah arka-
daşıyla birlikte; Hakk'a yürümüştür.
Şehid· edilen Gazi Mihaloğlu Ka-
sım Paşa'nın miğferi ve silahları, Al-
manlar tarafından gösterilen üstün bir
başarı nişanesi olarak, imparator Şarl­
ken'e takdim edilmiştir(34).
Kefe beylerbeyi Kasım Paşa'ya
gelince; bu zat, aslen Kafkasya men-
şe'lidir. "Şıkk-ı Sani Defterdarlığı"na
kadar yükselmiştir. Bu görevde iken;
Sokullu Mehmed Paşa tarafından Kefe
beylerbeyliğine atanmıştır. Ayrıca
kendisine özel bir görev verilmiştir.
Bu özel görev; Don nehri ile Volga
nehri arasını bir kanal açarak birleştir­
mekti. Bunuiı için emrine yeterince as-
ker verilmiş ve kendisine geniş mali
destek sağlanmıştır.
Hatırlanacağı üzere; Kefe Eyi'ıle­
ti, Osmanlı yönetiminde son derece
önemli bir eyalet merkezidir. Vezaret
payesi verilen valiler veya bizzat şeh­
zadeler tarafından yönetilmiştir. Kara-
deniz' e bağlı bir iç deniz mesabesinde
olan Azak Denizi kenannda yer alan
Kefe, stratejik konuma sahip bir kale-
dir. Yavuz ve oğlu Kanuni Sultan Sü-
leyman, burada sancak beyliği yap-
mışlardır. Kırım Hanlığı'nı kontrol al-
tında bulundurmak ve Kafkasya'da ya-
şayan kavimlere ulaşmak için burası
bir üs olarak kullanılmıştır. İşte bu
önemli ve özel konumlu eyalet merke-
27
 zinin valisi de "Şıkk-ı Sanı Defterdan"
olan Kasım Paşa'dır ki yukanda kısaca
kimlikleri verilen Kasım Paşalardan
ayrıdır ve diğer Kasım Paşalara göre;
en gencidir. "Çerkez Kasım Paşa" diye
şöhret bulmuştur(35).
CEZERI LALA KOCA KASIM
PAŞA VE BIRAKTIGI HAYRI
ESERLERiN MİMARİ DEGERi
Cezeri Kasım Paşa, Kasım Paşa­
ların en uzun ömürlü olanlarındandır.
. 'i Çok ileri yaşta iken kendi arzusu ile
vezirliği bırakmış ve Bursa'ya çekil-
miştir.
rin sancak beyliğinde bulundukları
eyaiet merkezlerinde uzun süre kal-
mıştır. Bu sebepten; Cezeri Lala Koca
Kasım Paşa'nın yaptırdığı hayri eserle-
rin bir kısmı İstanbul'da ise de diğerle­
ri sözkonusu eyalet merkezlerindedir.
Sözgelimi, Kefe'de büyük bir kervan-
saray, Selanik'te cami ve imaret, Ay-
dın-Edincik'te bir mescid, Edirne'de
bir mescid, Silifke'de bir imaret ve
Gediz'de de bir köprü yaptırmıştır.
Aynca; İstanbul-Eyüp'te, cami, med-
rese ve mektepten oluşan bir külliyesi
vardır. Bursa'da Emir Sultan Camiinin

Soyca, hem anne hem de baba ta- kıble tarafında ve yolun sağında kalan

rafmdan, bilgin yetiştiren iki tanınmış yörede bir hamam ve bir medrese inşa
aileye mensuptur. ettirmiş ise de zamanla medrese yıkıl­
mış ve yerine günümüzde eğitim ve
Fatih devrinin büyük bilginlerin-
öğretim hizmeti üstlenmiş olan "Emir
den olup ilk İstanbul kadılığına atanan
Hızır Bey'in talebesidir. Sultan 2 nci
Sultan İlkokulu" yapılmıştır. Hamam
·. Beyazıt, padişah olunca; kendisini ön-
ise halen ayaktadır(36).
ce nişancılığa sonra da -..:ezaret paye- Bilecik iline bağlı Bozhöyük ilçe
siyle başdefterdarlığa atamıştır. Oğlu merkezinde de Lala Koca Kasım Paşa,
Selim'e ve torunu Süleyman'a yani cami, imaret ve hamamdan meydana
Kanfıni Sultan Süleyman'a lalalık ya- gelen bir hayri eser kompleksi yaptır­
pan Cezeri Kasım Paşa, bu şehzactele- mıştır. Halen merkez camii olarak iba-
dete açık bulunan Cezeri Kasım Paşa
* Bozüyük Kasımpaşa Camii Külliyesi, inşa edilirken:
Carni-şadırvan-sıbyan mektebi-medrese-hamam-imaret ve kervansaray olarak planlanmıştır.
Cami ve külliye, Mimar Sinan'ın eseridir. İnşa tarihinin bitimi 935/1528 olarak ldtabesinde tescil
edilmiştir.
Cami, şadırvan, imaret ve sibyan mektebi halen ayaktadır.
Cami harem kısmı kare plan üzerine oturmuştur. Büyük ve bir tek ana kubbe ile örtülmüştür. Kuzey
tarafında yer alan son cemaat mahalli ise açık revak şeklindedir Bu kısım, 4 sütun ve 4 sivri kemer üzerine
oturan üç küçük kubbe ile örtülmüştür. Kesme taştan yapılmış minare ise caminin kıble ciheti itibariyle;
sağ arka köşede yer almıştır.
Haziran/1989 ayında yaptığım inceleme sırasında camiyi ve imaret binasını hizmete açık buldum.
Sıbyan mektebini ise son derece harap bir vaziyette kendisine uzanacak bir himmet sahibini beklemekte-
dir.
** Lala Koca Kasım Paşa dedesi İmam Cezeıfnin soy itibariyle'menşei olan topraklan da unutma-
mış buralaımı da hayri eserler ile süslemiştir. Söz gelimi Mardin iline bağlı Cizre kasabasına medrese ve
külliye inşa ettiımiştir. diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek krurulu arşivinde yer alan 1340-1341/
1923-1924 tarihli heyeti müşavere karar defterinin 177.sayfasında yer alan ve bir sureti aşağıda gösterilen
karardan Mardin il merkezinde de Kasım Paşa tarafından yaptınlan bir medresenin bulunduğuna şahid ol-
maktayız.

28
Camii, bütün haşmetiyle hayatiyyetini
sürdürmektedir. İmaret de ayaktadır ve
aşevi olarak kullanılmaktadır. Hamam
ise haraptır. Kendisini imar ve ihya
edecek hayır sahiplerini beklemekte-
dir(37).
Selanik ve Edirne gibi il merkez-
lerinde birçok vakıflar tesis eden Lala
Koca Kasım Paşa'nın Manisa'da da
mescid, mektep ve hamamdan meyda-
na gelen hayri eserleri vardır(38)***.
Lala Koca Kasım Paşa dedesi İmam
Cezeri'nin soy itibariyle menşei olan
toprakları da unutmamış bınalarını da
hayri eserler ile süslemiştir. Sözgelimi
Mardin iline bağlı Cizre kasabasına
medrese ve külliye inşa ettirmiştir.
İzmir-Tire'de Kanun! Sultan Sü-
leyman tarafından; oğlu Selim adına
yaptınlan darü'l-kurra'da uygulanan
müfredat programı da dikkat çekicidir.
Adı geçen dfu'ü'l-kurra ile ilgili olarak
tanzim edilen ve halen İstanbul'da
Türk-İslam Eserleri Müzesi'nde muha-
faza edilen Arapça vakfiyyede müfre-
dat ve bu müfrectat akutulurken takip
Mimar Sinan'ın çağdaşı olan Lala
Koca Kasım Paşa, hayri eserlerinin
hepsini bu büyük mimara inşa ettir-
miştir. Hillen ayakta bulunan İstanbul­
Eyüp'te kain camisi (Halk arasında
Akarçeşme Camii olarak anılmakta­
dır.), Bilecik-Bozhöyük'te kain ve
kendi adıyla anılan cami, hamam ve
imareti, bunu açıkça göstermektedir.
Muhtemelen; İstanbul-Cağaloğlu'nda
kain mescidi ile Bursa-Emrr Sultan
Külliyesi'ne bağlı olarak inşa ettirdiği
medrese ve hamam da yine Mimar Si-
nan'ın eseridir*.
Soy itibariyle; bilgin yetiştiren
iki seçkin aileye dayanan ve Fatih Sul-
tan Mehmed devrinin fikri ortamında
yetişen Koca Kasım Paşa, asırlık bir
çınar misali, üç Osmanlı hükümdanna
lalalık, defterdarlık ve nişancılık yap-
mıştır. "Safi" mahlasıyla şiir yazan
(40) bu zat, ilmi, edebi ve mali saha-
daki tecrübesiyle uzun yıllar çevresini
aydınlatmıştır. İnşa ettirdiği hayri
eserler ile de günümüze kadar yaşa­
mıştır.

edilecek kitaplar sıralanmıştır. Baba tarafından dedesi olan

Vakfiyye'de yer alan şartlara göre
darü'l-kurra'da; ilm-i kıraat, tefsrr ve
hadis konuları tedris olunacaktır. An-
cak; ilm-i kıraat tedris olunurken
İmam Şatıbi ile İmam Cezeri'nin eser-
leri esas alınacaktır. Haftanın dört gü-
nünde öğretim, kesintisiz devam ettiri-
lecektir(39).
İmam Cezeri, kıraat ilminin tedrisinde
inkılap yapmış ve bu sahada ölümsüz
eserler ortaya koymuştur. Hem
Memlfık, hem Osmanlı hem Oı.taasya
ve hem de İran coğrafyasında yaşa­
mıştır. Milyonlarca Müslüman, onun
açtığı çığırdan giderek Kur'an-ı Kerim
tilavetini öğrenmiş ve Hak ketarnını

*** Kasım Paşa'nın inşa ettirdiği bu hayri eserlerin mın;an, Mimar Sinan'dır. 1989 yılı Haziran
ayında Bursa Emir Sultan Camii ve çevresini incelerken gördüğüm ve halen bir vatandaşın mül.l.:iyetinde
olarak hizmet gören Cezen-Kasım Paşa Hamarnı'nın fiziki yapısı, buradaki eserlerinde Sinan'a ait olduğu­
nu göstermektedir.
Türkiye Diyanet Vakfı'nca ihya edilen İstanbul-Cağaloğlu'nda ka'in Kasımpaşa Camii, 1866 yılında
abdülaziz tarafından inşa edilen caminin fiziki yapısı esas alınarak inşa edilmiştir.

29
 onun tesbit ettiği ölçüler içinde belle-
miştir.
Tarunu Lala Koca Kasım Paşa da
.i
büyük çoğunluğunu Mimar Sinan'a in-
şa ettirdiği hayri eserler ile dedesinin
hatırasını asırlar ötesine taşımıştır. Her
ikisini hayırla yact ediyor ve bıraktıkla­
n eserlerin daha nice yıllar İslam 'a ve
Müslümanlara yarar sağlamasını dili-
yoruz.
İstanbul'un fethini müteakıb, Fa-
1 Fil- Kıriiati1- Aşr, C/1, s/(B- V), Mukad-
.'i tih'in çizdiği program gereği, İstan­
bul'un İslamiaşması hedefine yönelik
olarak İstanbul-Cağaloğlu semtinde
kurulan Cezer'i Kasım Mahallesi ve bu
mahallenin ortasında inşa edilen Ceze-
n Kasım Mescidi, yüz yıllarca Müslü-
manlar'a hizmet vermiştir.
Geçirdiği bir yangın sebebiyle;
harap olan sözkonusu mescid 1283/
·.
1866 yılında Sultan Abdülaziz tarafın­
dan ananlarak ibadete açılmış ve 1957
yılına kadar kesintisiz Müslümanlar'a
hizmet vermiştir. Ancak; 1957 yılında
bu mabed yıktınlmış ve yeri, park ha-
line konmuştur.
Şu kadar varki; yıktınlan ve yeri
park haline konan Cezen Kasım Cami-
i'nin bu-hazin akıbeti, çevre sakinlerini
derinden yaralamıştır. Bundan dolayı;
İstanbul-Eminönü Müftülüğü'nün ·ön-
cülüğünde hayırsever vatandaşlar, bir-
leşmişler ve Türkiye Diyanet Vakfı
Genel Merkezi'nin de katkılanyla Ce-
zen Kasım Camii, yeniden ihya edil-
miştir.
Konferans salonu, kütüphanesi ve
diğer sosyal tesisleri ile birlikte bir
**** Diyanet Gazetesi Temmuz/1989, sayı 365 sayfa 27.
30
kültür merkezi haline gelen bu eseri,
ülkemize kazandırıp 28 Nisan 1989
Cuma günü ibadete açan Eminönü İl­
çe müftümüz Sayın Mehmed Doğ­
ru'yu ve ona destek veren hayır sahip-
lerini kutluyoruz. Umuyoruz ki, gele-
cek nesiller de kendilerini hayırla ya-
dedeceklerdir.
DiPNOTLAR
(1) Ali b. Muhammed Ed - Debba, En- Neşr
dime Bölümü;
İbrahim b. Utve b.İvaz, Takribün-Neşr, S/
2 - 8; Mecdi Efendi, tecreme-i Şekayık, S/
59 - 66; Ebül - Hayr Muhammed b. Mu-
hammed El - Cezeri, Gayetü'n - Nihaye fi-
tabak-ti1- Kurrii, C/2, S/247 - 251, Mısır,
1933 (G. Berogstraesserneşri); Ali Osman
Yüksel, Kıraat İlminde ibnü1-Cezeri ve
tayyibetü'n - Neşr, S/138 - 190 (Öğretim
üyeliği tezi), İst
(2) Ali b .Muhammed Ed. Debba, En - Neşr
fi 1 - Kıraati1 - Aşr, C/1, S/5 - 1O, Mısır.
(3) İbrahim b. Utve b. İvaz, Takribü n - Neşr,
s. 65-66.
(4) Mecdi Efendi, Terceme-i Şekayık, S/59 -
62; En - Neşr, C/1, S/2 - 6
(5) Ali Osman Yüksel, Kıraat İlminde lbn Ce-
zeri ~e Tayyi)?etü'n - Neşr, S/138 - 142,
İst (Oğretim Uyeliği Tezi)
(6) Gayetü'n - Nihaye, C/2, S/248 - 249)
(7) Aynı eser, aynı sahifeler
(8) Takribü'n - Neşr, S/2- 8
(9) En- Neşr, C/1, S/5- 6; Ali Osman Yük-
sel, Kıraat İlminde İbn Cezeri ve tayyi be-
tü'n- Neşr, S/170- 180
(10) takribü'n - Neşr, S/20 - 30,
(ll) Aynı eser ve aynı yer
(12) En - Neşr, C/1, S/5 ve devamı mısır,
(13) Gayetü'n - Nihaye, C/1, S/3; Ayni eser, C/
2, S/409 (G. Bergstraesser N eş ri);
(14) terceme-i Ş ekayık, S/62 - 66;
(15) En - Neşr, C/1, S/6 - 10; Takrib, S/25 -
. 30; Terceme-i Şekayık, S. 59 - 62.
(16) Ali Osman 'ı.'ÜKSEL, Kıraat İlminde İbn
Cezeri ve Tayyibetü'n - Neşr, S/185 - 290
(17) Terceme-i Şekayık, S/162- 166; Neşr, C/
1, S/5 - 6 Takribü'n - Neşr, S/25 - 30.
(18) Terceme-i Şekayık, S/62- 66.
(19) İsmail Hami Danişmend, izahlı Osmanlı
 Tarihi Kıronolojisi, C/1, S/461,1st., 1947, anılan eser, günümüzde "Emir Sultan Uko-
Türkiye Yayınevi; 1. Hakkı Uzun ÇARŞI­ kulu" olarak hizmet gören binanın yerin-
LI, Osmanlı Tarihi, C/2, S/591 - 592; dedir. Bitişiği ise Cezeri kasım paşa hama-
(20) Nihat Sami BAı'l"ARLI, Resimli Türk Ede- mıdır.
biyatı Tarihi, C/2, S/469 ve Dipnot/30, Abdülmecit tarafından yaptınlan onarım
Milli Eğitim Basımevi sırasında caminin kıble tarafında yer alan
(21) İsmail Hami Danışment, İzahlı Osmanlı hazine (küçük mezarlık) kaldınlmış ve yo-
Tarihi Kıronolojisi, C/1, S/456; C/2, SI la ilave olunmuştur. Muhtemelen bu sıra­
442, İst. 1947, Türkiye basımevi da Cezeri Kasım Paşanın mezan da nakle-
(22) İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı dilmiştir. 4.6.1989 pazar günü mahallinde
Tarihi, C/2, S/245, T. Tarih Kurumu yayı­ yaptığım araştırma, bende bu kanaati
nı
uyandırmıştır.
(23) Yılmaz ÖZTUNA, TÜRKİYE TARİHİ, Medrese yıkılmış, yerine ilkokul yapılmış
C/8, S/457 ise de hamam halen ayakta olup halka hiz-
(24) DR. Cahit BAL TACI, XV ve XVI. Asırda met sunmaktadır.
Osmanlı Medreseleri, S/178 - 179;_ Aynı (33) İsmail Hakkı uzı:JNÇARŞILI, Osmanlı
eser S/27 4 - 277, İst., 1976; Tahsin Oz, Ist. Tarihi, C. 2, S/320, Ank., 1983;- Türk an-
Camileri, C/1, S/39 - 40 ve dip not: 62, siklopedisi C. 2, S. 372.
Ank., 1962 Türk Tarih Kurumu yayını (34) İsmail HAKKI UZUNÇARŞILI, Osmanlı
(25) Aynı eserler ve aynı yerler Tarihi, C/2, S/334 - 335 ve 341, Ank.,
(26) Alxlü'l - Fettah El - Palevi, Zübdetü1 -İr­ 1983.
fan Mukaddimesi, S/2 - 4; Eyyubi Mehmet (35) Yılınaz ÖZTUNA, Türkiye Tarihi, C. 13,
Emin Efendi (Molla Efendi), Umdetü'l - s. 124- 125
Hullan fi, !zah-ı Zübdeti1 - İrfan, S/1 - 4; (36) Dr. Cahit BALTACI, adı geçen eseri, s.
Umiye söz'namesi, S/605, 1334, Darül - 274 - 276; mahallinde tarafından yapıla
Hilafet'I - Aliyye ninceleme.
(27) "Zübdetül - vekayi der Belde-i Celile -; (37) Aynı eser ve aynı yer
Bursa" ile" hadikatü'l - Cevami"ye atfen (38) Aynı eser ve aynı yer
Dr. Cahit Baltacı, XV. ve XVI. Asırlarda (39) Aynı eser, S. 61 1
Osmanlı Medreseleri, S. 274 - 276, !st., (40) Nihat Sami BAı'l"ARLI, Resimil Türk ede-
1976 biyat Tarihi, C. 2, S. 469; Türk Dili ve
(28) Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivi, Bilecik Edebiyatı ansiklopedisi, C. 5, S. 204, Der-
Esas Defteri: 190; S. 17, Sıra: 12 ve şahsi­ gah yayını !stanbul.
yet Kaydı 1060. (Hicri 997 tarihli bu vak-
fiyeye bağlı tesisler, Hicri 1334 yılında
mazbut Vakıflar arasına alınmıştır.)
(29) Dr. Cahit BALTACI, XV. ve XVI. Asır­
larda Osmanlı Medreseleri, S/275 - 276,
!st. 1976.
(30) Adı geçen eser ve aynı sahife
(31) Dr. Cahid Baltacı Xv. Ve Xvı Asırlarda
Osmanlı Medreseleri S!2751st. 1976.
(32) adı geçen eser ve yer ve bir gözleınİ Emir
Sultan camii ve killiyesi değişik devirlerde
onarılmış ve Külliyeye bazı ilaveler yapıJ.­
mıştır. Sözkonusu caminin doğu tardfında
-yer alan bahçedeki çeşme kitabesinde gö-
rüldüğü üzere Sultan Abdili mecid tarafın­
dan Emir Sultan Camü ve Külliyesi, ona-
rılmış ve geniş çapta ilaveler yapılınıştır.
Evliya Çelebi, Emir Sultan Külliyesi ile il-
gili olarak iki medreseden söz eunektedir
.Muhtemelen Abdülmecid tarafından yap-
tınlan onarım sırasında Cami ile türbe ara-
sında yer alan ve hücre sistemi esasına gö-
re inşa edilıniş bulunan Emir Sultan Med-
resesesi yıkılınış, Cezeri kasım Paşa med-
resesesi, emir Sultan Medresesi diye
anılınaya başlanmıştır.
Aslında Cezeri Kasım Paşa medresesi ol-
duğu halde "Emir Sultan Medresesi" diye

31