I

'1rl,

PANA }ION NG ISINAULING KA T-I\YAAIJ

KabanataT madaling salita, walang naging balangkas na ekorromiya

ng bnnsa
bago ito pinalaya.

Panahon Ng Isinauling Kaiaya€ut Ang Hukbalahap (Hukbong Bayan Laban Sa Ilapon)

binubuo ngpangkat ngmga gerilyang may pagkilirrg sa
na
komur.ismo,
ay isa pangpamarra ngdigrrraan rr,
"ag.,j-ui"t-r"f"ugoUut ,u poo-
bansangkaunlarang pang-ekonomiko. Maranring bayan sa gilnang
Luzon noong 19b0 ang may ,tagong pamuhaloa;
;g; huh, na
nakapaniningil ng buwis, naxapagp,apakalat .,g ";;gu'kuutusan,
nakapagpapataw ng parusa Iaban sa ro.ili.,g pugirtii.
Ma.amirg
mga naging tiwangwang na buk;r-in sa mga ir"y"rg notrgur,rpun
K.AJI G IR,AN G KASAYSAYAN mga huk. Ngunit ang pakikipaglaban ,lg mga-Huf,
,g
ay .iaging daan
ng mar,aming pagbabago para sa mabuting pu*.i*rf,ui .g
A-ng paghrhintay ng mga pitripino sa pangakong ,rgo
f_,agbabalik ng mamamayan. Nakalr.ilala ng kahit bahagyang katarungan ng
mga.Amerikano ay natupad noong 1946. rv"gai;;i-;;;-r"s" mga
dukha.
'Pilipino at ang mga namundok na S_rf-ly. nurg..,i"y higiT r;Gtto,,g
taon ay kasa-kasa,ma na ng mga-h,rki".g ANC XAI".GAYAN NG PANITII(AN
.A^merikano.
-upugpul"y, ,g *go
NG PAN'AEONG ITO

. Naging nakasaysayan sa ating mga pilipino ang ika-4 ng 'lila nsgingmapaghangad sa r;la_kuliuhdr) g garlLimpala ang nrga
Huiyo, 1 946 sapagkai dito isinauli .rr! kui"yru.,. tbirrali manunulat lang panahong ito sapagkat balo p"'",r.n,rtr't ig
s" Lgan"
ang bandilang A_rrierikano at.mag-isaig winagayway anumang alda aV inaalarn.muna kung aling pinuiugrn kaya ang
ang bandilang
Pili-pino. Nilwala ang tanikala. naiala ang gapos. Sa uriang magbabayad dito 4g maiaking halagr Gay*ipu mai ay hindi
pagkakataon ay naging malaya sa turing mg -^- .i,
-e; Fifipi".. 3atin- tahasang masasaling walang_walu ,u.,g sinuriang ,,ag_
tataglay ng pag-ibig sa sining,rg prrrulrt. isa sa naging kapansin-
fr.hd ng sinumang m{.-}aluwaang biglang mag_iisa, naging pansi,g pangrayari sa panitikang Rripi.ro ru prrrur,ffi iio'uy
:3pq€-bigat para sa mga-pilipino ang naging"labi;;-Ji*;"". ..fags.tlpot ng mga kabataang mag-aaial sa laiangan ig-pa.rr,lat. ".,g
Marahil, kung hindi nagkadigma, ..agin! malanl. .urruiurira Naging mga ullrang manunulat na-Amerikano si,a-E.r,ei ft emin g-
*.rg
-pagsasarili ng piiipinas. way, William Saroyan, at Jchn Sieinbeck
"a kanilang *uhrr"uy .,u
teknesismo ng panulat. Ang mga panunurad
, Maraming mabigat.na suiiranin ang iniwen ng digmaan
sa menunulat na Amerikanong ,,ubarg$t ang nagbiga.y ". "rtiro .i"giatlong
ru;rrg
nagsa-sariling Pilipinas. Ang ekonomiya,,i n"r"" ,i fi";?;;;; mapanghimagsik at kapaRgahasan sa panitikan
kababaan. ", {f isilpsZt Irigles.
ANG BAGONG PANITf,KAN SA TAGALOG
i
.. May .nga salaping ipinamudnod sa mga ge rilya
[ilsnggantim- NG PANAIIONG ITO
paia n g kagi tinga n ai pagkarnakabayan, .rrbutit
*
ng pansing ginawa sa kabuhayang bansa. Walang p"f,.i"rn?
"Gra.p1r?-"* "f
g:I :iIC^ pangunahing gawain
;Sini_
tulad ng prgsasaka, pangiigisda,
. -Mulingsumiglaangpanitikrrgmgapilipinonangpanahongito.
\ Fpg-aatasa nghayop, atpagtatatagngmga pabrika o pagaiaan. Sa
Ang halos nagingpaksa ng mga akda ay t ngiot s, tuffita...g mg,
Hapones, ang kahirapan ng pamurnuhry su ilaH- ng
\ iamamahala
rrg rDga Hapones, ang kabayanihan ng mga gerilya .1 lb" p".
t52
,f+' r53
 (

PANTTTKANG EIIlrNo: XASAYSAYAN AT PAG_UNLAD (pANcKOuIIfyO)

',: . PANAHON NG ISINAU,IN'C KAT-A.YAA.h.,

Nabuksang'muli ang mga palim

msamssasin,tilad"sLi;;;;;H'1i,"ff ,lffi5tr#*??,:: - Mahata
(1967) Ito ang kauna_urrahang tulung_tulong
na
atbpa. Nagkaroon_ng pagsasaaklat ng mga tula ng may 16 na makate ;a wi].a;g *lip'i"".
"la- ro; rt hindi satita t tu6ama lam;g ang mga
t,lang tagalog. Nagtataglay r"
pangyayaring batay sa r.-atotohanlnl*; mabuii_buting tauf,an, mga Pitong Dula (1968) ni Dicnisio Saiasar
at- mga p;,k;;;g *"y
kahulugan *c meiLti"g k";:;to.. *g" iru"ra rins
binabasa ,l *g" t"o .lfai r;;s;;rmans.
namalasak subarir Tg.". Manunuiot: Mga piling AhCang pilipino (1920) ni EFen
l\ng pagkagliw ng mga tao sa pii.ik"inig f,t*r Abueg. sa aklat na ito naipakita ni Abue-g na:posibie ,.g p";*.-
kaysa rati at pinalaalay:
r" bigkasan ngior" ay higit ssng integra.ayon ng mga kalinangar:g ctniko sa ating b;;".,; -
p"i"-*"jitong na mga
rrq EU Iilrg
ang pakiki-
n]g sa sinumang "*
mambib;gt<as. ',Eq tao
- Mga
maraming
Ahlat futy
aklat tungkol.Rbil
hay
_. -.Sa panahong ito lumabas arrg
Maranning mga aklat ang nalimbag
nto ang mga siimusunod:
nang panahong ito. Nari- -e1"1. Ang bataa ,r, ,"g_urt " ,rg
nas-Qlagdag ng pag-aaral sa buhay ni Rizal ay nakatu-io;; ;""g
mal{ri sa sigla ng atrng ,rga *rrr,urrulat na rnakasulat Jfrt
Mga Piting l{atin (7g47-48)ni Alejandro Abadilta hrngkol kay Rizai. Kabilang ay ang mga sumusunod: "f
-
- Ang Maikiing Kuwentong lagclog (1gE6-194g) niTeodcro
Agoncilio. Nang l{usmcs pa Si }tizal
sinuiat ni
- e/y
sanay-say
Isang Tit,ig (iiglz)
ni Genoveva Edroza Metute.-Katipunan ng ,oga tula sL
rJlirang IUag-aaral si lUzel Diosdado Cr.pino

Ang Buhay at Mga Akda ni Rizal ni Ben C. Ungsorr

- Mga Fiting Sonaygoy -(Lg52) - ni AlejanCrn Abadiila
Riial, Ang Bayani at Guro nina Domingo Landicho
,-^^-. Maikling Katha ng Daiawatnt
n s ) ji;[a...q;"[ s r ot":ba pa
62
r ;", ;; ;:,::{ #:€. !tr#: h in A u to

Gabay ea pag-aaral ng Noli

.:. PalrosongTagdlog (1954) Kat:
n"taLi"ai,s""r"sJi,,rr'n'1,"j]:ffi iXlffi ';*ffiTli,t}," nina Efren Abueg
at iba Pa
Sining ct pamanioracn ng pog_aarai
ng panitikan, 1196i)
Gabay sa Pag-aaral ng FiIi
ni -Rufrno Alejendro.
- AIYG MULING PAGSIGI.A NG
Inihanda niya ang aklat ne ito bilangpanturo PANTMKAN SA INGI,ES
pagpapahalaga sa tula, dula, maikling sa pamurnruro o
ilriwento, at nobela.
Muling sumigla ar,g PaniUkang Fitipinc sa wikang Ingles nang
Mga Piling Tuta (tg6t-1967) ni ;t1 Maraming pafrgrasane Ingles ang lumaltia"]totoa rrl
M";#"nlilikha' Rogelio G. ry1-1no1c
Philippines ?rce Press, atgMornirg suz-rrina Su.gr" osmena, sr.l
t ang Doily.News nina Ramon fir'ees, ang philippind U"rii ng'^g,
soriano, angchrcnicle ng mga lnpez, aL ang-Builetin ni Menli. sa
at Panitih) (1965) ni Efren-rr.bueg.
karaniihan ng mga pahayagang ito, madaling masasabi ng rrag-rna-
r3i
r.55
 ri,

ffil
i$i PANITITANG EIIJPINS: KASA
YSAY,{ry AT PAG.UM-AD (PANCKOLETIIYO)
PANAHON NC IS I\{AULING
ifl KAi-AyAAN
ili
rnasid na higit na marami ang
mambabasa sa Ingles k6ys6 ' Gantimapala'
- "Kuwento ni Mabuti" ni
fii wika tutad ng Tagalog, Il.ka?;,;;H;rrgaynorr. iba nating
lit uor."Y{ang Genoveya
ffit
lfri , Maramineallat na mamahalin
a,rg inilimbagngmga man..ulu- Ikalzwarq Gantimpala_ "fviaba.rgis
#1 Iat sa Insles. Angiran ay;;;;;,"usunod: na Karnay... Maamcng
ili IGmayz ni petiro S. Daiidon
lt.
(1s74)ni Man,el }ira,. Ihatl.ong Gantimpa!^a _- .planeta,
*',*,'I'f{,,1{^tx::tands - - 1;oi,
Elpidio P. Kapulolg
uqwqt' ,tL
t' Buwan, at i'"rga
L{ga ttll
Bituin. ni

- Phil.
Florentino
Cross--fytion. (1950)
Valeros._Ito,y kalip;;; ng
nina Maximo Ramos at
- mgatula 'lunghayan natin ang Kuwento
ni Mabuti:
at tuluyan.
anci poems _ fis5t-_:"i
- lrose i6.i.-"riJiri|*r.,,. KT.I'WENTO NI I}IABI]TI
ni
Phit. Writing- (f 9SS) .- ni T.D. Genovcva E&oza_Mqtut€
Agcaoli
* ph ii. Haru e
st _ (1 953) _ rrarrc
nina aMaxirno
I{indi ko na siya.nakikira ngayon. Nf:1ut
sinqsobl nilang naroon pa
vsleros Ramos at Floren tjn o aiya sa ciating pinagtuturur,n,
ut.*rtu,rrg pintang pa::_alar.g una
korrgkirrakitaansakanyr"- """lurn"
-r'"i"o"",,f"lirmangsilidsaikalawangp.rapag,
Horizon,s Eas, (1962)_ njna Artemio patacsil ea itaas ng lurnang hag&,g
-
BatLazar. Ico,y kalipun=, at lverio "_il"git hakbang, a*.il" kurrg
tim "*-lawat
Si man u n ungaw av matatanaw ang
;-;; .#;;,
sify of the East .r" k.r..-ih;;;;; mga propesor np Univer_ mai
4't n aatutuiu nfr mga l.aa.l
cij,
g p;;
na tubi g n;iilEJ;, ;ioon r"
_u, u, m ubuha-v ng i scng uri
research papers, poems, at d,ratni.
gtes short storiei,essoys, ng karunungang sa kanya t "-; "ft
o r"_i"g,;l;;;rr,.
".,

Bawat rnaial.j-laking paaralan Lagi ko slvs iuugnay ga kariktnn ng

ay me.y pahayaglng may pitak Buhay. Saan man may kagan-
pampanitikan oara s1 mga dahan: ea isang tananin, ea iaang i"ipr,
-rn gles-' Magaan -gaan^d k,rwento, i,ri., arfo]-ut"*.rji"fory aiya at nkc'y lumiligaya. Ng.,"i;;ri;;i;o
.i"L*rg tunog kaya, nakikita ko
qr'....r.* u ksnyang
karunungan sa r,eknisismot;, rr" pt, p i' o a n g r n gt o t u"g maganda Ba r.,-
,y :".11"-
lulong Jalawak ngayon ka-l,sa ", rati.
an_vo ... ut ea kan_vang buhay .... ^.r,g
Si,"a ay isa * *ftl:aniwarrg guro
AN-c IIMPALAK _ PALANCA roon. Walang sino mang nag_
ukol sa kanva ng pansin. Mul* ca kr;;;;;r"anamit
ng pagdndrls :iya ng rn{la pananag,r*., hsnggang sa paraan
Isa ing i, paaralan, wara,rg masasahing
"akapa5p_Tfl" .3 .ati1s rnsa manunuiat na piripino
a.no rnang di-pangkaraniwan gg kriya.
ang pagkakalunsad ng_ T imp ataf._i-. ioLo
,Awords for Literaturi" ';il;_;ri,inr"r, o,palanc a Memorial Siyalv tinatawag na:ning Iahai ns si
Palanca, Sr. noong19so ". .ri Ginoong Cartos Ang ealitangiyer angbukarnlibig niy;
Mabur.j kung si;,a,y nakar,ti164
pagbibigay gantimpals ang
Md;;;;;'n*o-,o, ayparutoypa rin sa t;;;gp"_apalir
hindi niya maqlnnts kung minsair,.;.1;ffi;parDuno sa mga aa,itarlg
timpatatk;;li pag-ealangsnin. Sa isang para:rng irindi sa mga san,,ali ng
.:r!=ii"1,;;;;;r"garrgpinrsk,ili;#i;:ffi
Iruwento, duia, at tula. 1;ilEnff f ; un ng pa=niniwaia niya sa tuhay."
_ifl.iip, iyon ay naginq salamin ng

A ns k aun a- * *:*- "Mabuti.o ang **iy niya,o...-ngayo,y magsi-sfunula tayc

sa araling
i_r,1 .,11g*rs,
Iarangan, g p.g"otri. f l,ll,
g ; Jkri.,gTc
taon e o5 -5 1 y r,, 11 ito. Mabuti narna,t umabot tayo l"frfi'"i'iil.. Mabuti...n:abuti:.,
:,#ni}"f,
:
Luwento ay an risa
s ""

l-55
 I
i .-_--_-._,.*
PANITIKANG FILIPINo: KASAYSAYAN AT PAG.UNLAD (PANGKOLEiiIYO)
PANA}ION NG I,SIN/IUT.INC }iALAYAAN

ako kailan mair magtatapat sa kanya ng ano man kundi lamang

a,, ,Sld si Mahutiy naging.isang bagrng niukha
lahuii niya akong minsang lumuluha: ,rr,g t rpori iyo,-v iniluluia ng baia
iyon, Sa pagsasairta,niya "f,"0*, sa akin rnura rrang,i.r* r,,
kohg puso ang isang pambata ring suliranin. -rrlr'"" nagtatanong, sumasagot, ea
pagngti ruya nang mababagal at mahihiyain
paglalim ng kunot o .r- _g.-,ljr-i
o t".,yr.[ *g*"iya"g "ii_,,r, ",
prgk"y"*ot,;r.ii.rig
__ _Ii?.r"agtntalapsilim na at rnaliban sa pabugsu-bugsonghjyarvan ng
m ga nags, sl panood sa pagsasanay ng mga manlal
lriq t sa surok
muli ang mge.vahag na palapi kong
aro ng paerai an, an g n? ryo. ng silid-akratan. Ang surok
p"lip'l a5; tahiraik na- se iseng ragong sulok ng slirilai<iatan, pirilitbuont
tnrr!
naiyo:: na... lniiyakan natin," ang rin.bi
niy,o nanghapon i1."i. at h"U"r,g
lutasin ang ali.ing sul;ranjn sa pagluha. Doon niya tumat agrnting sa s:lid namin ang kanya"6
o U"ig *loJ;r"JCr'ol"rnrf
"t "ut"gpu;r,.- o mga 4ahilan ,;p"si;; "r,
niya sa sulok na iyc;g ... aming
Alabuti't may ta.o.pala rito," ang wika niyang ikinukubli ang pag- Ii:1.rr.a"n,,""
Tgsm-$"T sa tinig. "Tila may suliranin ka ... mabuti sana kung makatu_
tulong ako." .At sapagkat natuklasan ko Tq katotohanangiyon tungkol sa kanya,
nagsimula akong magmasid, maghfntay
ng mgn bakas ng kapaitan sa
Ibig kong tumakas sa kanya at huwag nang burr,alik pa kailan man. kanyang mga sinabi. tu*i"nu, tl"r_rrf,rr, pananalig, pag-a$r
. Sa .,.ry*.r-
iagla'y niya sa amingsilid-araran. pinuno ang
bata.kong is-ipan ay ibirr.iiang kong kaiiiny-r.r, ,ik.ab"hu., ung p"gkiki nu gt,iigql; s1g
to pu arning isipan at ',ii..,g"r".rnirit
naming-muli sa hinaharap, qaqkikitang magbaLalik sa guni"ta rig t.po,g mfl." kaaya-ayang tr.,oi aming pandinig at nabu_
"S
buhan-narni ng unbi-unti ".rgoy- Rawat
iyon. Ngunit hindi ako nakakiios sa sinabi niya pagkata-pos. Naiatda ako nrg krE"n d"il on ng'Uur, r.,.ali n nami n sa
at napaupong bigla sri katapat na Iuklukan. Panitikan ay nagingisang pagtighaw se ki.rh"*,rn
narrrin u
rr-lrrrrr sa kagandahan.
AatErrl(
At ako;, humanga.
' t' "Hindi ko alarrr na may rao rito ... naparito ako upang urniyak d,n." t'V-"lt
iyon
. doon klngna, ang nrasassbi l<o sa saiili
pagkatapos na
mr.ipadama niya sa amirr al-rg kagsnaahrn
I'indi aho nakapangusdp sa katapatang naulln:g ko sa k-anyang tinig. B";;y;;
- _ -'
Nakababa ang kanyan6 paningin sa,"king f"ndungin. Maya-Lry" pry
irin<ii ria€:ing akin arrg pagtuklas-nc ir" * "g ".I11, "[ir". o.
["]-il.*r, .t"";i'o"*iliii""
Iamang ng panryayaringiyon sa silid-aklatan. .-,"
nakita.ko ang baharyang ngrri sa kanyang taUi. -
.. . J\nanSaiian ni-va ang aking. mga kamay at narinig ko na la;:rang ang
uini.q ko
Ang pananalig niyl sa kalooban ng Maykapal,sa sangkecauhan, sa
{ -pfgtatapat ng suliraningsa paragay ko noo'} dy" ,,o.rg ;in.:rr- iahat na, ay isa sa prnakamatib"y
nakilala. N;[""r";;ts
yabigal Nakinig siya sa akiri, at ngayon, .ip"gli.rgon to o p""&iyr;ng .Iam dami n. Mardhil ans pananalii "";ki;;
iyoiy nagtataka ako krin-g_ p."r,orrg,r"iig:i,riy. i"g
irgil;k{;k f;"y."g "iy.nfifr
kagandahan sa mga bagay na karaiiwan
.,,,- ;;;ki ;;ffi , "g
.,,
-kamusmos ne
h^gay. N-Cunit siya,y nakinii r""g-b"o"g p"gk"unawa, at
li*"is" y arnin. Iyon r,iarahil ang
nagpataginti:rg sa kenyang tinig sa pagbifrig"V-t""ir"f
paxa sa nmi'y walang kabuluhan. "'6u va6'
"g";;;;1;;, ""
:ly*"" kaming magkascbay sa paeralan. Ang panukalang
maghihiwalay sa arni! natatsnaw r,. r,"ng Ligra akong m"ku;i;. --
Hindi siya bumanggit.;gano mant-u-ngkcl-sa kanyang sarili sa buong
panahon ng pag-aaral namin sa. klrrya. l.ig;;
k*nyang anak na babae,-sa.tangi niy-ang
u"r"".rggii"rrr"'i"""i"r
' "siyanga pala, Mahm, kayo? IGyo ng, pala? Ano ho iyong ipinunta ""
nang paulii-u,t. Hindi fin
- """"r.-.
mya bumangqit sa amin kailan man turigkol
ninyo sa suiok na iyon ua ... iniiyakalko?;
dalawa aa m6a kamag-aaral namin
sa ama ng batang iyon. Nsuni
"na
"rlg"nJJrrrtid u"r.
"iyriii"Ji
r. Tumawa siya nang marahan at inulit ang rnga ealitar:g iyon:
_ "Ang lValring pag-aalinlarrgang.ang lahat ng maririkit
niyang B&ngarap ay
3ulo5-nllfon na... iniiyakan narin ... naling dalawa.iNawala aig;;."Lu'g nakaprligid sa batang ryon- rsiaaleyo,y arnin ang mga katabiran
ha-lakhak sa kanyang tinig: "Sana,y mi,sasabi ko aa iyq nirJ
... -"iyi "o
ary palaki rrang palaiiing mga-pangarap
suliianin ko'y hindi para sa.mga blta pang gaya mo. liatuti ""g
irinA ltilon,
layurrin niyon eabuhay. Minsan, til" f,i-nd
niyon, ang nabubuong
iyo ang ganoong uri ng suliranin "*-r",y
... k"it"., :na;:. .|;g
-:q118l
*bihiy magrng higit na mabuti aana sra iy: -o lblg '
---o kong ""iu*a";,r;";:p;"irr*
ang anri ng guro ng ieang pangamba: ang pagkarak"t
iryj"g ["ii.li!,, iri"A
Brrhay.'
""g...
:
158
159
 PiIIIIIIKANG FILIp}{O: KAS A ySA yAN A T PAC-UNLAD (pANcKoLEHryo)

PANAIION NG ISINAULIN(J KALAYAAN

pangarapng kanyang anak. iv{atiban sa iitan-ilan
::^Yj:-Ta:a:ayoC:ia gp t-uti t niyan g p a gban ggi r Ja kanyaa g anak ay
,1::L:,:g^ligllti ""
ramang Bs mga bagay "uli
na "pinagtitiisang"
isa

pasaang m-aiwasan iyon. Se,,akin, ang bawat pagU"??it

pakinggan sapaglat *.i*g Nabiyak ko noon, gaya,rg pagkakatiyak
pa-ngungrrsap naiyon, ni sa akingmga
ko ngayon, na hindi akin ang
iyoi pagsasalila,
ng bagcng kahutugan sapagkar noo"
l" -uy ""[ub";;; "" "ugir.*.,
;ri.i;gl;"p"" lat. Nguni earnantalang nakadfrg;y; J;;; "i "",f.irC;r;;;;g.rrr-
i*,ig hinala. nang urragang iyon, habang
"rg sinasabi niya ang pangungusap na iyon,
nndar:ra kor rg siya at nko ay r jsa.
kami ay nakakikilala iihi*'.rn f,"f it
mca pagsasalaysay ay nataman namin ang rungkol "g.g= ig"y"i,r, ...
,^^_^Y I1"]i:C sa
anak, ang bagong kesuoi.an njyons ,niy mil"t ing At minsan pa, nang urragang iycn, habang
i:T1*:,lc_1Tr*t
lascag pula sa baywang, ang mga kaibigaa niyong *g, dating kuial'sa kanyang *ut tru, "*uii
unti-unbing bumr,Salik ang
kaniiang mga han dog. An g an ak njya,y ani J. na taong gul
luL rin, ang lpr"r_r1". ,1, urri., ,r" org,
natatagong kagandahan r;a. araii n no*i"iy""g p*ii,
na tao'y magsisimuia na iyong mag-aral. At ibig
ang na. Sa susunod n
katapangan, ang kariktan .rg prgp"p;iui"r;."o"
il ;;il;;;H" .,
manggagamot ang kanyang anak _ at isang r:lrLutir[ ";;;;;"r1""""s man ang kulny ng Buhay.
.*rggrg;.t.
,ko zurgAttungkol
ngayon, ilang rra',v lamang ang nakararaan
buhat nang mabaritaan
...: N3y lahagrngiyon arg pagsaalita
:
beiangialaki
ngamingguro ilangangisa sa mga sa pa*panaw
ng rnangg8gamo! na iyon. Ang ama
ng batang
sa aking likuran a] Uun ,.:on-g;Cr1L".,g k"ry;;g';i; iyong marahil ay magiging l""ng
tay m ay ilang araw,imang. -"i!g;;*o, ar" balang ara\ry, ay n&rna-
ngayo"
n-g iakali li pas. N"r; ;;; ; ;r,.,"i*ot
ng arning guro an€r sinabing iyon ng batang nang delawang eraw at dalawang gufi
"
nagsalita.
{arinif lalalc. At siya,y ; i;"g bahay r,a hindi siyang
tinitrrahan ni ivlabuh -t ng kanyarig'"rd.. lil"rnawaan ko ang lairat. Sa
nryJn *;;;:,il;rf
,.'
r,ir",y naunawaan ko ans
"Oo, gaya nga ng kanyang ama,o 8ng wika niya. Nguni
tumakas aug ffi1.""O"ttohanan "otr."
dugo sa kanyang rnukha habang sumisflay ,.rg-l"r.,g"piut
trinyang labi. ""-"i"t; * I-kaiawcng Cantimpala
1950.51
,' Iyon ang una ai huling pagbangglt so qming klase tungkol sa ama nq
.bitang magkakaa:.aw-arr.
I}IABANGIS NA IG]VIAY ...
IUAAMONG KAMAY
Natiyak ko noong may isanglagay ngang naiisya sa
buhay niya. ni
[l*.1:::_ll^gan-oo:rnalamlng.A-thaiais;#"p;i'"*tirii.*,ri*; pedro S. Dandan
3:L:q-11111:ql'*'.]:l*:n;*ifi;;;'J""&:;"'il;ff;*?
hlfi;;;;;;ffiffiffi;
Hy ty:{lsa sutok ng,fid-aklata"; Ck"{ B":r^ti.:I_Kulas ang simbuyo ng i.ang kamalayan,
i1i: lf::T].is_ans
I'fs"c""n.sa kanyans"id;d*i"
tao man lamang. Ngu* tto *g
;&^liffiffi; stya -N"-O:tr.,
^,.._ nagatayongba:rtayogni
Kamatiyan nJhabangkir"l,p^jl,
nagkakahugis sa katotoiran""- t<"yr"-"r*it
na tila
f rwad ay

ii!
f:3,l.T11:q ""*;fii;';;il;:."*
I1'l:J.l';:^tg-:r:-\y:e-"'"df o,f ,"kikr;;";;;;;il#;"; masid se kanl'sng a1ek, s1 A-*.*"Jnf
r" mawara siya sa pagma-
ll
I 'il fagkabahala .a d.inaranas na
Ir[]:,
,tii l*:T::I'llysinablng,"on,e"lr.r,e-i.;;;";;;;;.;.il;;ffi
ftakas arrg dugo sa kanyangrnukhn.
;: buha-v nito, sa pagtitiningsa kanyang
karJba, na makabuo ngisairg pusiya
[,i r
k un g nararap ar sum ukoL ri #ryo, ;r;;; aya n g rJv on.
iiit :
lii Mainitna angsikat ng aray. Naghahakot
$rl
. Pa8katapol, may sinabi siyang hindi ko na malilimutan kailan man.
rlningnqn ruyaakllng buong tapangna pinipigil ang oangi.einigng
^,.' sa tarnbakan.se may purro ng tulay.
ng basur.a angkanyanganak
I"tinuon ,,yr rng kanyang paningin
at ainabi angganito: *Mabuti ... *"U"Ut i"!u
mgalati mrrk]16. at karawang nalilgJsa sa
fi,; ,i;;;;if"_ pasng bahagva nanrl rdaan{Iat sa ""rgirgiii*'rl" po*i. ai sa rnalalapad na
"giu""bihi; ang
iy.T Fy?"t nakararanas n-g.I1ga lihim na kalungkui:an Iupa s"-""i"rl"s'ff; il;;;1H "",
ii,,, maaaring isang malaking tiklis ng ba""r""g n.g-ii*r"i
'lir:
*rakakilala ng m-ga lihim na ialifayahrr: M*uu, nag-aalim.puyong alikabok.
tayo sa ating aralin ..." "i"g"yo",-uirgJ;;uf,
{aghiyawan ang llang batang. naglalaro sa pampang ng ilug-ilugan,
I "Aryat-to! Arya It' ... surnayaw k",Ly;iJ-
i{.r_r..,t, ka, Arya Ito! Ayaw
mooo? Eto'yo... pak! pakl" at irrui"n a.y.
150 Ito ang pukol.
"i

t61
 I

fll
ilrli
,i1

ri

I
PANTIIKANC HLIPING KASAYSAYfi{ AT PAG.I.'NLAD (PA}iCKCLEHTYO)
ri
PAi{AHON NG ISINAULNG KALAYAAN
r i', . +
t.
''1

_-:,.Iial"w nq... ke-kaate na!" Binitiwan ni Arya Ito ang tiklig at Nguni"' sa kanyang nakaripas ay,-nakabubuo
suriayaw ny& siya ng isang makatarungang
pasiya ... makatarungan ...
Tila namumurol barilee srlg katawang pagiwarq-giwang sa pug_
Ir
baba-pagtsas ng mga balikat Hinrii magkrrm_ailu,lie sigar.,,sn
at pag-iibay ng mqa kamay; ang bitog ng mga mga tao: pnh ... sc.puhin mo! Sigr
,na?og aqrmo'y p"llyr ng isang oraeang p""Iingdirg r.""!iiin'*rrr"r" pr! .... ;d bodega ... so pango ... poht 1g
.., i'uiour... ... clrrlawri .... ta!lo .-.-
': apat .... Panakt ta si Battling Kulas ... panalo<n! Isa
,il

ii
:q,*.T3l11i_?p.dt:Jip"t""'magkfifu ;";l'.h;y+l'.,1.e'i,*""g
may kuwedras na pinakikilos na::g walang paturnanggang
kanyang kapwa bata. ianghlharot ng lr'akaibis na siya ng ring a; na_hrtulig pa
rin siya sa sig awa,,Aba, ttincli
ill ill f 'f T
i,T"t. .N
i
t a t a r w t a " H i n d i, h, * ; h ; n s i-i?;;;"...";; p a
"' ;
t ay r i
. H""ri}ngal
. iearig
n: ang kanyang anak. Naapuhap rrt Bailling Kulas ang
pr n alo sa rabi ng- kanilang [ag<ianan
lllir
,
i";;ft;; ;;*',,r" 0.r"", Ioinagdiw'ang ruia sa Marrira I{oter
,l na,gagsi-karimot ng dklo. "r ung kanyang
f, _Bf;;Sil ""g mgagibata sa tulay at hindi na
eumunod a Battling rfulas. Nang sila'y kasabay niylng id.inating sa kanilun[ panalo. Nang uin;*r
I,
:'rt barika-n-i.ivi nryr. tto,y ,i.trar.ri<op e gan " IIapat aj, n i B att I i ng
*h:1.1 ang ekstrang pahay_
i mukha ang delawang bisjg. "a K u la s s i Mort,. " frguni t I aion g m ntunog
rl
ang balita ng hirot, "Ana.h na larakt. sa k _rnya
ii rl Kamu|lrorg-ho^r&a.
aiya ang sang6oi. Sumboi se kanya -,,liJii,"u.rg
lir,1j
,I - "Ilindi po ako... siiapq
"i1u..."
Nasilip ni Arya Itosa pagkakapuwe.ng
buiray na me.gmuia sa
-'
kanya... ' -'6
;;;";gi";;,;;;;;;i;;;.,*.r*
'vr
llu
E-\1nry fga bisig na napalis
"r,s -g.
,r'"-bd*k ;;;ri**i.i ...
l;
1l
ngisrng naging walang gatol na halakhak. "ir"
li, - Mabuhay! Anck ng izamp'yun ... iro ang kzahaliri ho! Arnang
hump'yu,,... anoh ia hamp.,yun .,.. ienito....
umiilingna tinungo ni Bolr/izg Kuras angharapa, ng kanilang i.ni;_ ang ibibi;i.yag ko so aizing
lil bahay. b u.tu o. )l s u s unod ho s o t una
Tur,alungko siyaat pina,ood si Arya Ito o-"it"lrr.,grti"it"", 1t no pc ng o lo n n i Mo ro, t>i la ng p agg u
n i t a s a a k i ng
if
gabay ng tulay. Nakadadalawang hakot na si Arys ""giikri" "" maningning na tag u rnPay.D
i. sawgtai3 ang kanyang.anak. Nguni t nagbabang; ;"-i;ry;
Ito Nu:"" nly"ng
th p.agtutol ... gayong batid r:iyang
;;g' iong NCr,nit isang biro yata.ng Langit sa kanilang
lrl -rporg;l :nagtapon ng basura sa iiug-
ilugq1, sapakat pumupuri ,r n! buh"y !e kanilaig p*t ang kanilag anak. Isang uri ,1g salJt
mag-asawa. Nagkasakit
rlil otat ,ru prmipinsalasa mga mata
I
trangkaso't iti- "-"c;""ck""r,pirrg ""
at nag'papala,-nbot sa i'rnan at kasukasuar,
kay" *oio pa.g isang taon si
Beniio ay minamasahe nn niya. Tinutuayi
maneciyer na Amerikano. "A baing cho^j "iyu.,g
madalas ng kanyang
; : Teqngfinggo nang w{3q patlang ang inihahatid na patay sa libingan young,. sahinito. panay
ye1 lamang "tort,
:l:::._u_t-1f
psgtan
ngtila ibrg kumahf .,Jn"rt. k;d;;;i;;; ang kanyang panugon kaya kasundung_k.rsundo
sila.
ng pagkarnatay ng diriayang *+ Aling Bestrang nakati'ra"ng
sa Hindi pa rin nakapagtatararan si Benito gayrng
ibiy.q ng ilq "i,riyang dumadaraw ea
1t di-iilans
"r"iaua "rg"""kit" bahay- natingnan niya ang bats sa isang dalubh"o.,g kurikutan na. pi-
bahay at'binobomba ng agua pinicad--a ang rng" pool na mamrurni. Natiti.
Catiq na rin siya 1g risap-usapang tila koiera-ang kiimakalat na sakjt tumiyak nanagkaanak siyangluni*s'pagkat -onggagamot na siyang
... malabis naininda ni Benito
aug karamdnman.
.;, Narinig nr-f,a anq labusaw rrg marruning tubig narrg itaob ni Arya Itc
anglaman ng^ tiktis. Maghapong rnaghahakol ng b;su"" ;"g k;r;;""; Cumuho ang kanyang.pananallg sa maaari pang
Sumama silang mag-asa11 * rnga banal na paglelakbay magawa ng tao ...
..- mgghapon?
Namanata kay San pascual Baylonl N"gtrL".rg sa Antipolo.
kandila at nagdasal nang
pa!uhoC sa Kiyapo. Sa mgr santa at san6r,9
_ - ,i, NaS,itungo rin si Bcilli4g Kulas sa lumang-papag sa silong ng kanilang pi.,i;;.,;i*"1 ,,iri."*;
bahrry na pawid at naliy.s siya. Hindi it"r""'" oaghimalaan ang kanilang bunso. ",i" ""
-nagmumula
ea ""g;?;ir*It""g
"iy" na paligil
rnahaiumigmig at nangangamoy atiu:vrisicid 8a
kanyang balat. Iniwawaksi niya ru i"ip"r,
,: Ur_.ry;- fi"Vrrg L"k. -irapan Wala ring
ipinagbago si Benito. Ane
tffiT:
"r,g ; ; ;;1;7 na rii,rrJ',
gyari h'.". .
isang rnatandang babaing magkat<anait." "ff
f, ,lX?fi i r;: : * ;
162
 :i'
PANTIXANG FII.IPING KASAYSAYAN
AT PAG.UNI.AD (PANGKOLEMYO)
PANAHON NC ISLNAUUNG
KALAYAAN
hung di na.ko mogbuboksing, magbabago
onoOf "*fatuu.,id"po, ang ahing oX.y,
Iir-"il T:o*YY..T.f akbanc ni Arya r to. K r r m s ka n ta -kan t{l pu
""t"*" ;?;;'":,u
ei
[1
' Yan ong toto<t, mamc-
kiahatin,? -Masamcng hanapbuha1t ang boizsing. Biro teng
one iyons halupita" fri".
ffi i*;rllfsl;e si ran g ru rav sam an i.aian
s
", sa Bi* b.,;7;ii'plioy;o ^o ,o
auntok ang ilong halobon dahil tamang
H:*,:':;#"Xrtffi:,,ir!::rtr;iri:;:*ri"W:
salopi.
Nagurrita niya si Moro. Ang mga luha,t
hinans_kit sa mga rnata ng
agawa't anak ni Moro.
IH'ffi jj j"::jtrI:' x: j'^T I { ir. -r.rnanaw
ng kaliaugang-u"]"r.'C"],;;ilil|'=
: 11,,n
a w ang
ans pangkat
pa n gk a t ng
ng
''Sa lirlan galrang pag-inom, humi ng:i
Launa-unahang pen_ryayari,y tinugon.niya
siyang
siya ng alaksa
alak
"" iJfri,
u"i"fr-i., ni rsilr+^
u"aarrin o# +i-.-- -- cl
man'Edver nang irakda r"r?"i-":Lft ng no angkanyang ea Lanyang lumang papag .1rlly"*t". Susuray-suray na nagbalik
^ ;ffi;;ffi;:::
"1g pakihpagsagup,.,ij., sa ing.
'Ihndi na siva maglalaro ng boksing. Ayaw Nqgising siya na *S" n? ang
na niyang maging mga taong nagtutupada. Sumasabo
lnrnpiyun. Ayaw ang mababagsi k na I amoL... na
ria niyaI. atrratrriagtai"io.r rrr-r, n ui", ugo.".,g r I u g_i I ugan. Naka u wi
Be,ito... nakalakad na ang rrrsa senidad. Sa silong ""fi.,._,Ii,
"i ng ilrang rrl,ipffir","."#ilrr"i;;
mqa sisiw at nangagnga""bngs;l na ang
.; Noong mamatal.a3g
,,;; hayop se tabi ng- p,kainan-
"d
karrylng kabiyak ay wairng eukat tumir,gn Nrtg-inat
kar;rang anak estrrantar""g sa e: va.
n6 an g k srnyang si km
.,g :nga rako ng aeukal sa l""S3r,g"13rn
ksnilarig paminjgala; ra. Ti n n gai: r t. n g
pinaglilirrgkurairg pintungl".""s-ui*;i'*y"
r,-r-"*;, it., tr,,i"*r,!r,r,. t uno'rily iro aa ... s,,Lli ,;i;;;rnru_va ang umalaki.s i

ni Arya Ito: nakala.-rg sa aahig,t

kawalans,-tiyak, kaya tuniigas_tige1
*gu"" lrto .-"rng-n-,g;il_rn ;;il;; ffkirus-ki)os. pr.n^nf,ikkarawan
ngunit inarrhqls cn ng mgal"piib.hry "rig _ ,ryn.
?i tirr"rr"rg"r,g "Arya lto, ng mga Ina,pov ng reg"nat si Ar-ve.Ihl. Iniripui
kapwa Lrata... I'inagmnsdan niya sr p"girii.ifik" rriya sa kabahayan ut tinabih:::r.
sarikop',u.g.r.",nori.l;";i;";g ;;;;;#
,' Lumikhe sa kanyang kalooban ng i scng ka
katuwang pagtrrtol ang mga
j;ffi lii{:-":f,,liliJ;?ffi-r:T;
p€-ei'cp na yaon ea kanyang anak .,. ng HHffi asp os d p,, g
gumising sa kanya ,g o-f,ryo ,g
ising mal"pio # pifi.*hJb^g, .,a :;T Jf#S,,T,ilrn:,:#;ffi -?', i "i i,i " s
rrugbangon siya at tinungo
i

ki-J.y"fS tila siya nagtatayo pa",ig"ll ', J r"lri""g p."ti. "' ang
t h"6"ng fi"rr.ro";" r;ru"a .y'r,rgkoifrrsi" ng
ffifl"*1:matavan " *
ns-araw'
,,:

-, l;, f.$-S hatinggabi'y d.inama niya ang rnukha ng kanyang

rr Et H":f ;yHll;:'#"ffiffi#r
pagrn anr adari. wari
c;t,rs k;i,;i;l1,fff ilffi
i war a sa bct
1r
si

Ncghihilik. Idinantay ang.kanyang'_rUlg:"t na lurnay

Hindi na makahinsa .1. *^{i
anak.
sa leeg. ICniin.
Ioobang krhimik na taLmrt,
ng
matangi sa malel
niii n
ilf,
at sunud-sunod na pagta-
;ff, :t. ;
;ti"g inangat
"ri eis;"r."'"1g. kr.iy";rg li"ie.
wag niya ,g, "Ary; i;; ... Anak
ko ... anak kolrtu"
Tila naaali mpu ngaranq nagbii,Bon,it
at sinunook ... argulnf ;Jil"a
Ti "rc ;;;; ffi ilri,
pil" * Krrnrutob sa kunya kung saan-duko
tuto is xuiro
fffi11an "'"g "i,iJu.,ri" Napadalas ang kany"ng mga p,.e maaaring matagpuan si Arya
... Hindi man niya Iubusang
luo.
karimlan ang animong t^1{i[ir"1 nrahugjsan 8B
niya sa dibdib ang pagkahabag na umaalipin
*;;r;;; maraking bunton ngfbr",rro
puno ng
'.;,fsinusi sa kanya. Ang ,* -1y tulny ay lumutang ," t,,toi
isir'' "na
Ang latuiov p,gtakas ." prg-d;r ,; h-um uh,, n i _
hu nil
"i n i riyux n iva I ;;J i il i.:x;; #i:ii:
Xffiilf,ffJ<anra'ns
ilttilft']il,,::l ff f5"lj*:;** ;:;.* niva;?-kav;::;f
Arya rro ans
. ,,,Mdi'gpumikit
sina$ ngarcw na
Ba ttringKuras. Tumatama sakar,yangmukha
si
ang
naglalagos sa butas ng b"lorg rt sa si wang "i.t-rnuwi kq Ito... Urnuwi ka
ng sahig. Hu: ... nilalagnat ....,
mawdk siya sa gilid ng papag... nrrmr-rtii ang
kanyang kgmao 9a pagkal:apit
ng :rrrqa daliri" Narjni g niya ang kaluskos ig
*g paa ng mga sanidad na
1&
r65 I
t
,yi
 -n4fr
ii',1 I

:JJ
I

PANITIKANG FILIPIN.: KASAYSAYAN AT PnG.UNL,T.D

PANGK.LEHIY.)
I l,]i PANAHON NG ISINAULINC K.^.LAYAAN

'l
"i" I)eruonyo! ... Demonyol ... Impiyerr.o! .... . at sa pagkabigla
ay pinalo siya ng isang prLl ,r" f,"fr"r-
ni Arya Ito Ieang malaking eroplanon-g_napalmbaba
ang l.ipad arg nagsu:unabog
*aa KasabaY;t**""a ,,;H;*il;r,^.*
,,',
I\rmama ang parnaio-aa pilat ng nrn nt Battling Kuras.
Likha iyon ng
ffiffi',H mfiq
pakikipagsagupa niya ksy Mcro. Fuiut.,i<
""g
:ra dugo ea kanyangrsang ma!a. Sa sang_iglap
piirr-", i""riL"i?"Jiumigis ilffiffi ffi ;*,{fr H#dffi fr H'.{#"!;J#
kanyang ocl_igd ay cahulog
iaang ubos-kayang suntok ne. ikinarimbrlwJ"r^i"y ""p"fr;l-rg;;'"rriy. ".,g f.qr,;r,g palkap;gil
ary" la *Lri ""." #-'iliEo"r ang kaangkas ,r*,,
"juui". Ti'#**?'-l1g
ffi"f- '.t kurav-. rruriulagp..,s ea
I

lr
ilya
iiaramdarrian niya ang-kasiyahang umali sa )<anya
suntok si Morq at mikaraan iyo,iay natulad
ea
sa.isang nakajrihindik ,r, U.rrgurrgoi :..-'-' '
noong mapatay
si.va sa ieang namulai
na.n'ma:.s.md"-"""t;s";H:ff],li#i:ilr,1iil""#
na bagay. At bago luboe na napalam
j*:*ll;
Fr+,'
lli ang kuitapng mga bituing sumabq
,it ea kanyang balia+.anaw ay naramdr-^n
rlli, .,"" Jy".rg"iyr,y pumapailanlang
Hjn<l' na humihinga ang kanyang anakl itaas upang pagkataposig i""nti;]"p'r, ea
ili i",ir,""-a"rran
--'-{'-.*rarr ,:rnsp,ag
rtrmapag sa i.(isang
likr11u1o-t nahihiyasan ng mga
aiyJ-rrrt".
if,iii I)nakasan eiya ng lakas rJ aumuko ang kanyangmga
fll
, katawan.
tuhod ra bigai ng
.-
hf' Napaluhcd siya at tilr'i"g_uusa ng,isang
*lllr nt f3,nya-rg
&ilangin ay masnnung-rrr*-o.g-r"natong si arya mataoe na -l
Ito, iiiut u"iron J'-g, Pabalrkwas natumindig buhat sa iar.ng,tronu
ill , ,il bisig rrg kanyang dibdib. ang isang maharlikang
flt,t mandirigrra' Nakarin:g sii';;; G;ril"
:ll , :- a*""g harapan ar napakisrot
{lt i
Unti-uncng n.r",,]? na wari'y handang rumakbo"" p"g-i
** p""g""t-f. il[;;;;;i:*
t _tr r
yabug T* *"rang
at sigawan ng <iumaiong
paligid: umalingawngaw ang mga
r.rga Lpitb-ahry. Ng,,;t f,inai _i 'aaraking prniongnasa kabir"ni ido ng "* ""*
rri',"g""g tanyang kinaroroonan,
l
nagtaas ng m ukha. Patuloy n a mi namasdan at sa pgghchar+i ng kurtinaag sutra
dti
"ir"
niya si Arya Itio _ an g m"k#;; .inaantok na tanod "ir"--a
na siyanf ikinabuJ
ring nahawi .rrrg dcawang.
nx''], lqharyang nasisinagan ni U"gong p'sa sa puno ng leeg. *.*ru i,.on. Iiumahargos na
illi.,l pumasok ang,** uiy_I
l$il u
r

"-rg" ";;ng
mandirigma ay
may mahaba"g
la ai hrmrttk
gal rpap"
lui
"ipr;;";;;ffi#pan ns
{fl;i,; Siya Iamang ang niyon. Siya lamang? Nabasag ang Iuha
nan G r""yr"e?*1";;;ii:,.
Tlytatslos
sa kanyang mga mata at naneriwa so kairyang puso ang luwalhating
4rlp ridramdaman niya noong unang sandaling Napaigtad eiyang papalayo. Ang kawar
ni Arya Ito.
i**lr lriyi rig'p"!t"'* igg"r kanyang paanan ,r, ,rrGtlt""
ay patingalang lrrmuhod sa
"ig
ffii,i
""s-d;I.*"rg ui"i*.
, i.iagkurus st Battting Kulas. 'O, Dakilang Cesar!".ang humihingal na
il I
I)mperador ng ,ass maldi."igrn-infbil;r:;"" ng apoynito.
wika "O, Dakilang
ril
N&riDo ang har: rk na slipin]at X""A ng rnga hathaln ...

ili Ikatlong Caniimpata i:L$,,rr i.T* p5::sabi ng i*,; ",ai"ir"" \!ng paano
na
rnapagagalaw
bagay buhat
1950-6i Irnpr)rerno ni Dantet Isinumpa ako ";;;;sukram
ni Hupiter
ea
Dakitang Ceear ns betiiang pi"lrliii""gupang siyang maghatid sa
ihatid -"gi.,g ng
ii,' mla diyo"."
ni
:*iIT-q"rhang "'ap'*;,;;";;;""rs
pu;o' Na uurni d ako' o'
rnay bakal na laman ar
.r. HJ:;, :: Pangi n oori, ; t ...'".,s ;;;'.:. ;; -s,
i Eipidio p. Kapuiong "s,,
1,"
il' I
li Umaapaw sa iuningning arrg gintong Limlayang
-turia iyon 'C."*_ ang gintong -kawalTlnutopni Cesarani-gr:*.n* at nakamulagat na mrn"rr.,rn8
himlayan, niya at ni CLopatr"." ,,;d ,i [ris"'"iy"y sa kanvang paanan
p"i Tring.a
kaglla-giialas at kakatwang ayos at
ri nak'apikit o nakadilat pa. Ngunit malin..* "i
r..r"*"-aias niya ang larawang
3"
panarialitang a,aki,y isangt-auhang
,"cb;;;" buhat sa dahon ng isn;g
lyon. aklatngtumanspanahon. N"i" ;;;;;;;;;r*at
sumibad ng rakbo,

166 1

167 i

k'
d
,1,

tfl
 'ta''

PANMIKANG FIIIPINO: KASAYSAYAN PANA}{ON NG ISiNAUI.IIJ(;

AT PAC.LNLAD (PANGKOLEHIYO) KALA YAAN

ngunit biglang sumundot sa. kanyang g"P,: nags,silbins r*io^:j,?

ane isa-ng bagay na siyang !f?1inu ,n,Tol.l:,11 Isanc buc,,rg llrawa,g
ndgpauntol sa kanyang peglilml utiilu-jl
dahan-dahsng napasadlak ea "n"ki'y
pahinang pinilas
magkacoroo. Ang pagkaka,,yrs
I*J"r?'rr'i*"g -
aramat at nspakalirr
kanyang Iuklukan
niyang.siva av napaidiip
mga mata,y
".1.:ngL.,i*t"r*s nakapikit nang mariin. Naalaala upa::g magkatotoo. Ang pugkoLuuyo;?
* ;r, ;r1_-;;; ;;;;;T;X ::f";;il;
rriri.,ri:, ;t t;il;r #i;as ca karr- wanl; kahoy br"r.:,y,. ar ma:mol, mga-suiok ,g .;*;;
mga estat_
yang isipan ang gagawing p€gsalaka;sa
mga kaeway. at sa biss ui ng r.o/v"."]-rlr".,il,,,,iJ ,,
durnalaw na pangaralr ay aakrtlimot
na siy" nga p.la ay si C"*; _ :lgJ:3f
n:gbi L i say n g pagirabn gh""
hnag- na anyo, at c.ng matigas
; ; i
;;;,1" ;rrr"y ari;;.. ;. ;::i,
;lg,uor
",n,o,o. g
f.urrt i"if.an ngkawalang_lrt,.y na nasa
fi,t",o,"Hi1t"ffi,}t;"ffi .:.to"'"''"'g;""kii;;;P;;';;;;'warang kanil ar, gmalr"ii.: ""
u. ;r.';;; ;i
r-Hns rr n a tan u ran p Jn e k"i, i u w" ., g
: rg .rr.,
rnga tacng ki naka tawan
grluh"r'n"on g unBng pan :r lron.
Dahan-dahanghinaplos ni Cesar ang kanyang
mukha at minalas ang Naramdaman ni Cesar ang:nunipis
llanyang sarili ang namumutok na kar-"mnan .r!
-
b;tling na gintong ui"rg.," .r"iibigki" .,g yang katawan buhat sa pr*"ypiv',i jJ""*na hanging hur4ahaplos sa kan_
"d;;il:,#j].,,orro-
nSmumutikti\,sa mgaTqrrc "c ;.ckr;end.irigma,-"i u..,g kasuutang ur::l_-*.

"* t
hiyas narnan ,i p"!L"*p!r.ri*. a- ;; ;'; i'"i
"" ""gi;"g ;l:;1'" Jf,1 ffi?|, f*:.:;
gintoupangm"u,iiar?_"'"'s;;,iffi
H
"
i

"'i n.,, . *
.
., .MlU ry*g nanatin$S.at saka pilit na humalakhek
rq^..ir8
nang uhosJakes
ur) iapiriio Ibig niyaag rp"c;;g'r".;Tj.r-''"ff_t,ilfi il.lTrTffij"#:;
na ilcnalundag ng nakaluhod na i."o"l.
dehadong hawak ng.ilang l.rrr"ig-kahoy sa mga ban-
alipin"g;tii u-fi-ne kunralet sa
"I{al hat ha! }iar *g, olpomt r".,g
Ccsar dahilan sa isang-si
cesar nga pala ay nakarimot! Nakaiir,rot
6sl:".g;;"s;[ na aapat Iamang ang isnng il:i";:flffi ,?:11,$;Y.:T,H;*l{l}:lanupsa,iania"g'pl,:sianu
atl! rsang babaing
''ntt
se isang aso!' lla! ha! h-r N"kaLt^oir, sanang panakot buhok at ttyt*rissilc k;r;:l- ,nav
i.rrg dakira ay nakaiimot! Ha! 'n"habang
ha! ha! ..." "'rg h*ljt na pinaglabanan ni Cesar ang
pagk,fao, nsunit siva! ti)a damdarn:ng sumakloi sa ka;.ryang
Napeiudlot sa kalagitnaan qng halakhak eariti; hindi ""*;i;;;;ilir"
utal*nJ;;;k;; iv"_rru ;";"; il*,rr,r,
ceser na ang lar4an ng r.-""v".,g ;;;;ill; na iyon. Naramdaman ni
nawarang rahat nu r"I"*^ ng pananabik sa"iy" guniguni ns maJabis na
",iJil,r, sanivu
isangbabae rur"a ns n"i;liiu-r.,
n6pawing alingawngaw. .,V"irri f"f"iu*a.""g ,govo.,l Ji du"." uy
;lHlS ""'o ; ;;;;'?i"
uhans nakapuna. Nakangu.ot tawang iyon at siva ang
ff *"iil
* i' u, [""'" g j
ni n inala. ;y" ;g ;;"*
rin sa kanyang paanan ang nakaluhod
pa ;;i;fi ."*aroon . "l"i r,, r"n As, n s
pagkakafi n gala sa kanya ay at nqkadipang kawal, ns se
- "" g*i _"srr,illy"r gt Jylk"l ; r. s, niya;rg minalas. Sumalubong
faligid-iigid ng maraki_ng_brr*"gi"sly.,?; "^-_i,t *
&a u.f^*]-r11{.p_"licrd.{muli
Kanyang paningin ung
sng ilang nagte_iayugang r<awaf nangakatindig na rrnar na unat
,T"yniya i""ng
natirisan,i-l_-Il,
;yo .,g *..*"gang kulay nrga
na
iyon
:r@n
i"ang dipa sa ulo; i_;g;;;"ng sibat ay ru.rrorp* |l,i!
nabaghen.A"s;;;yq,iiff
khya sumir!* *
mi""ilT:"uT:j",jl "".
may malarap..a
". !"p.1"" sa tagiriran; ,angakadamit
^,agaman fitaw rin sng mga bisig at _J;I";og ,,. i;t para bang ang baw4t piraso
il+;i",5:ii':il'f"T,?l;;ffi ;:?
nakasaklob ang tila kunganong ng k*yr."u.,u
"i,*rrlil""rl"
uri ng salakoi na-sa tuktok ",
pqspas ang anaki,y malaking-palrrg.rli.r.g dy paFaspas-
tandang, ne sumusunod sa F,Tffi t;;trtr:n;f :mr-,#::#1'"I",r?ffi J:H;
rr urong hi ridi -"*;'k; ;iva v ffi .rk ;;;;'# ffiT"?
ilffiil;T::" ;iabr bi ga tan am ang sa su n on g
r

Hil' -
n
;? f"l Ji?il', }i:ffi#
i
ibinaling ni Cesar.ang kanyang
tingirr sa maluluwang na rnge bintana At nealaala niya ang
at'pint, :-- m*a kurtinalg #; il;;""-r, \*rTU napang.arap. Doon ay nakita aiya ar,g
kanyan6 sarili sa isang-rialew"k;;J,-;;?;n-*,
matlting-kad na kulay at namimigat kayo -6 may ,. nakasakay sa isang
angk-ap sa
* h;ij;;yak"*io.;r,g
ng pabango.,g ,up"prr- hayop na maitirn. IGangkas niya
sa likoh nf nryop ang hinahanap
amoy
nginsensongnekaiutang ru t bsbai ng may niyang
iigb,iwag"n. Ang mahabang buf,ot rt f.ryumrrrfi
msa kuwadro sa oleo n:j,laj:ibanc
I*r;;;,i "t"*rtarn t.f ry. Sapu p r niyu *L"y-
rn8l tanawin sa iyon habans "q
y r,r,r,ifiui-r,u,i
dierna ang mga palarind:ngang marmol,
ang
para:.rs ng
mga haiiging mormol d.in na fflilTf.*baing "ty" ;c UX* _,";9,",
I .i.

l6'8
169
flil PAITDGNG FrLIpS,rO: KASA ySA yAN AT pAc_ UNLAD (PANGKOLEHIYo)
T,AN^HON NG ISINAUUNC
.,: KAL.AYAAN

fbr^ ang ayos niye.st p-ananamit sa pangarap

na,iyon. Kayu:nangg:i rin
ang balat niya, may i<atingkaran nga r",i""g-r,.yo "Sulorrg!" ang kanyang bulyaw.
as' .aitim na havop. Ngunit doon
drb"ilH;kae niya .
ryong mat{r at hindi naki tang
lSaan nakatanglaw ang liwanail
Jv k".,g bl;;il"g";iffiy*"r,g ng
Hindi eiya nagkaroon,,1'"ti.,t""g*;* f,iLt t*b. ol"g?"
o anii
-t''r :yong C.*. ,y nesa sandnli ng pagkalrag-
vrr6 vE.xr

nag-usisa oa ieip kung bal'it Sp"""g Logong daigdig, hindi

Tinanggap njye ar^gaaigaig na iyon"iy" rr..*n.at naiiha ang kanyang anyo.
prgb.b"itoil"r,"^t.rt"a "lrlgunit palawarin ang hamak na
nlipin ng kanyang panginoon
pagta,rggap ea talagang ka-nya,""rg;;""g
at- ang tu-a!- na cesar _
.,g ...,
makrpan4varihang ang ILinugot na bigla ni Cesar ang
Mandi;gma ngRcma- ay trindi ang dakilang kanyang rrbai< at ibabagsai<
nagbubulay bulay ng-ayon, fr:n<ii aig h&mak c.,sar na na sana sa
n" C"."."1 orfr,
may mahabang buhok at kayumanglng kurey. "?i"U""
l
ffif, )li*.ffi 'J*:'fix?*rin*ii''gbisr"',li*"i".-,,3,i,.*
nakaprnid na pinro
_,i Kumurap,kurcp ei .Ceser at titindg. Sa kanyang
unanyong
ny higlalne
"iiyon
ay nag-purasan sa iba't ibang
,"ro"lo*riii;:
* kanila ay sa likuran
ffi:tl*;"rtr
pqgninilay-nilay ay sumspir eiya sa l"i,rgi ni cesar napasiksik' Hug-os n*"rr,* "t"""girr.*"
kagila-gil ala8. Naki ta niya r., jhrry"rrgliJu
,ig k*;*;;i;r;,i","tor,, prrmasok
sandatahang kawal at s,ilsarg,glrp
L nawasak na. pinto ang *r".-irgpa
sa'leang palabas,
.*., .r" til a i san g gum,rganap r;;fr iIIrriyr.,g iyon ay rnga k6lglsn.
na ang kilo" L
"irali aip*ti-irrii.ip ,y ,rJi-tJrlrii-,g .rr"rrs
tiia binabasa sairangaklat. Nakitaniy.'"ng*"r,y.rrgsarilingi_von
bang at ilang uar,dali.ing n&lgarsp, na nahi-
naman _ ng sarili
,:: lf :f"'y:'"f
_o _--o.-5L.t:: :':ru:':' "',,
*.
I F .* ra.
;] i ii, ;i, ; :?,i,:1: ; x'J,
n a gp i p i n g ki n n g ta ba k
:l#ffi ff l
'X r:lga ;lagnl
.-y3"s iycn
- angguCI.*.
ay
lanl a n g ar4r kanyr,ng
",
n. t,iiry "rl'.r"p*garap
"if"ng
sarili, hanggang sa pumai_
nakatarnn. H;f,[fl *r:
Sa kabiglaanan
:
116
:1 i-':,ni1CJsa:
ny :natabi6f r ang dala,""ang
nralalaki rin
ni gu"i *"lruo"i
"t *I, *"*"" ff ili;;
f
; ;; ffi;:I#ffiitrf}""li,':-:::r:,t,k;;;s".ff
daanan #;#;,1ili,',:l-,i:
'r&rawa av gumulong
lB kaaway. IIi."r;;;'E;;;;;r'",
r-nga
ui'lang
s'rd:r6 tntlong
sa
arlgmffa
anE mfra ito'v
ito'y pawang nr " i
oawsna norroil,-.,^^]. ^^ :-
Erliong s"lmugod
'j sumugod at
.sa isang unday ng kan-vang sand"i*
galap atsiia,y nagpalitan ng *g" prrrgo.ig,*ip kan..,arr, hnro-o_ -., S,
n" fr" i**s" iratl,^I" ffi,'::mfm,"'#::':tsx:"Tiiil:l'li:il.'ff
mge bisrg na nalolala",.y:,:ysak
at x:athatuman ea Olimpo, r."y" l"ri.r{ ,Jgi4 ,iy"""tit"
* riJi""r,i"g niyang pi"".trpr." .?,i"",rj,",li1,il iii,1',ff :1":;
may ka,nrmangging kulay.ay "t *u"c
gut*;t"rgrn ,,ya ng isang malakas na
usong na nagdaan sa kanilang "rrrg Nailagan ni Cesar ang tulos n6
einasakyar: at ang babac ay t li3.r NpT-iU"aLg-i"y"p-;;;tr;; kanyang sariring patarim s" Lt rru.,
ka!:iban kasunod ng pagbagsak
iito- ng
-iriii"g ""fiJog
sa lupa.
natinag at sa pakirarridam nira,l tig;'nit iyon ay hinrri man )am a;:g
Il'
,, .. Saka.ruya naramdamang dla sumabog ang kanyang ay napatigagal. Sinamanta.l" ;L
* h;il;ir*ang siya rumaga kaya siya
rlo r"rrgl"horrr_ f.3i*"y .'t siya,y :;.undsyan. Bago
ryq ito ng isang nakalundong-sanga ng i"rigpunungkahoy... nakaiwgs ay tumarr,a na "g
kanyar,i.ul, unltoUrk ruyon at ang kanyahg
"a
kjnatatayuan ay biglang,natl:1'"
i)
ut-sy"7 b,imagsak na tila may nauulini_
':, Di maleman kung sa
4yong dahilan ayibig
niyang mabatid kung ano
gan oang isang mnhiwagang
tinig na nG"ar,ft
ar.gnangyarisanahulognababae,r,"bugfi;i'p;;;;ilil'g^;rkorrg "" "r ",r*isibat nlyang diwa:
bakit pinanabikan din
I1*:r
riya,g.*rt"m;;;*rr"g wakas. Iblad ng ie*ig
sa-i"""s,;;;;""g kasaysayan ne nans nFra
*atunghay.
K.esa;.apan na ay saka,nabatid-
'*r:ff l,r:%:*3,";;k;;,'";.,uur'ia--'e's;;;if ':'^s

l"-1"g mga huilng a"fr"" pj" "v Ja" *

inubos na ng.na/, d cesar ay hindi -2*
ginagatungan
;;il;k dhi"di ;;p"l-#yri ut"
mara ay nakalatag na siya sa
*:tt"f:H,^,?::*.f\.Tl*1q.-.r"
?anginoon.." t
lf :""ff :*:T,T"*"t':i''g.*;'ffi',",d,-,iff fi :l?,l,:i;Yil:
;?",;fJ:;I;li$iX'"ll*
.N1q"l""tang si Cesar. Nakira niyang nakaluhod
.." ,hindi pa rin ang kawal na
f#*,;Try:.T:-"-'^,:Tiakif;;{ffi
,ragt,abalot sa kanyang
!r4^BLungnay sa kan'.'a at
pu5 n". ba"I ni
tila nangangaray at ang)<anyang r*"u ry "* "*"r"orrl;;;"";;:'"
bagay,a nakahihiro sn:::f L::::::*"ng tt,"g
ang puluhan ng kanyang prt li.rr.- ""srdu"l.
rri""f"r.",
"i,' l;ym*H:*x*::,ilffij;;,1#i?ffi;*'";:ff
t.-"rilil;,#;;;!
angpa"riniwalang siya ay nasa iffif
"nr.,s
Napabulikwas si Cesar..at nag nakaputing
ripa ay gT mulong sa sahrg. Nahagi! taong inabot ng kanyang
'.' ;;;r;;, naisaksak sa surok ang isa
l'lo
t7t
 PnrYnTAryc FILIPINo: KASAysAyAN AT PAG-UM-AD (pANGXOl^BHryo)

PANAHON NG ISINAUIING KALAYAAN

pang matandang babaing

yr.ry* aa tabi ng higE^arL na ainugod npynan ngi
r"l"i".s -"y .fi abang buhok. rir-ir"p";"rs
:T"Jf^ffr_
mga Dci-elyang TTTd""s
nakapatong ea nabuwal na megita at nagkabasryi at papalapit.
Ang matandang babaing tr*"t"rrgl, ay dahan<Jahang umipod na
ang
,bnoynamasansang nglarnan ngmga.iyonaypr-orro ofrt'n"iyJi.,inai
man nakalruma ang iiang taont niorooo prr"rrg napa.tiran na ng m6rr
ugat sa tuhod a,t bisig. "" . - "_l."kt". May pagrusumemo ang tinig ng babc.e.
nakikilala?
fin.i r:ro ba ako
Ako ang iyong ina, a!,
*^ *si Cesar
Surnandal
"r*:_.:sa (unong
dinding aE
at hinarap
Enarap ara
ang mgE ito.
i Nengugunot Nsunit si cesar ay nandilat lamang. pinaglabunan
ang kaayang noong caitigan ang-kanilang rnga bihr-e. niya ang bigrarrg
mr; ii, pagBagi ng pagnana'ang aug.rin- nlya at yat<apin
Lnx-
Ang- mga iyon ey ,"g ;;;;;,
l*1.3f l:-tg-, a kanyqiyo',
s uiv"y ;;iffi ",i#; ",il p"ry1+nS babaing naiwang naba.baghar, sa sulok. Naniniwaio ",
*rrg

5::fg^Y:1r1i::as
rtangakilalang mft isan.
-s. "t
"i ";s
d;;il;;;:il:"-"
"":tid""-;; iff" ", inaakit iamang sry-a ng xrasamang ispiiiru upang g"*i"
*,;g";.,.
si;,ang

. alr?" pilit ang kanyang tugon. .Walang nakikilalang ina

l,{inalas niya arrg kanyang earili - ._ isang ang
ngr*jt bigla riya nangilabct. dakila kundi si Mnerva. hrp'.ituri, nr cesar ang airang naglubid
Hf:3:l y_,"'ctib.y.""i iry ;;;; ;;'ffi; *
hi"'t,qs
Sa
kasin un galingang nari ni g ko!" ng

*:IrTl_-_t$*"r3,"uat""-"tlr,""'J*rt--,1;rilffi ;ffi
p"rri-nalangT,i;; #yr"8-il"frI^ffi Ang matarr<ia ay tiglang dinalrrhong at iniamba eng rianyarg
*:: T_c_lygnang
,iarpnc eengkap "rafurdans
kanyaagpagkatao f,oh"t p" Bs mga urrang araw ng ", Na-paHli angmagandangbabaing nc.o",roi, kor"bry
hawak.
kanvang-kabd!3ang pinTdal. ;i p"""d-r r;ig" t+orr.
A+* mga taong ito,y lalaki at :rngka:nay nr Ceerl sf "gp"!rr"ai""r['.-rg i""rg
Nagpa..rUrrolrrg:;;;;;;gg""g
. ar siya} kinutan r.i mee ito sa rradaganar: ang nratanda. lnalag.
par-ang rr.irip"rr ng
311.:f}11rllT{ ligr ,,g h"rrfi, rnfo,-L..rg
p-
f#:tl1y,:sayo
iri i , ,
'
,oy
- o-J - ."
.
y ..-*--..-
matulad "- lralure
sa kanlts- A"s ;p;,*"r";"i"r,ii"gjl"
;;;n;;
N.a :ulrur.E@roP wya ea, Eon)rarB, naroon at nagkakagulong sumugcd upang umawat. ""g
,r!_:ry:"" :!.:""A u,i nS en$hzrb na
ci naripaerih
diirc ca rwnyang
*;yatti w rys*oiit;p yp""si"tiili ii;'iffi;;ffiffi; -. "I{uwag! Huwag!, biii ng magundang babae. Ngunit bago napawi
p,ny:f ::*nayietiictly;;**""i.ii':";;'X;:;,#tr;:ff
tubos ca fuinilang hapangyariian-
* ali r gawn g'.aw niyon ay nai palo r ra
ni Cesar.
n g i san g t.t i ;.rk"d
"t ""g ;;;.r;i:
eng
"gli "
,:
Napahalakhak si Cesar.
i i:, -3-
'r: fia! he! ha! Al<o,;' si Cesa.r! Nalalanan kong aLc ay si Cacqr! Na'"euhan gi ccsar na nakagapo' na ang kanyang buong
katawan sa
Ang lbabaw ng higaan at ang ulo ay balot na baloing mahi'bang
lf]y_r""di1sma! narl,ndi .malilinlangl ng -d "-"i'.rr8-i"*rrg no-
la""rel ng kari"kiiaan! Ieasauti niiyo riy" ,, yI"..{""*lC kumiloe p"Cklt nangingirot.r,g f"r,y.rrg
L.ai.
ri_g"l"b.
ffirA
,[T:]-r-r"y ?"t?:c
I€nyang kamaharlii<ahan at kung hindi "fi
Ipinikit n1]qua,rf niyaang kanyang Lg" **L. ey"rr"^iyong;;;o
...' anurnan. Malabung-m{alo yc t<anyrrg di*ri
rrg
^ rg b"has/ing p?cp.rpr_
'':
Nadampot ni cesar ang ieang hrkod ng bintena at saka nyagi sa pag-iisip ay ihinahahapo nii;o. "t
i- iwiaasiwar so
hangin. Ang mga kaharap ay natillihan,
iea't, iea. "{fi,,or""E,il";;ffi."g; Nagmulat siya ng rnga rnata nang makarinig ng nag_aana.sang
mga
tinig. Nakita niya ang isang matandang baiuing-n"[""i"
*
"" -ri"]a U".
. ltlababaliw na!' bu]u-rrS-buiungan ay nagpalipoLlipal ada- durun€awan y harap ngisang matana"ng iatakiig
-"y *rl,J^rrgtf
. rylS rra halos umabot na sa dibdib- Ang mar.andang b^u""
si ueear! Nahabati*.sa tat€B nakairrrgong
.Y** "gp&k"&,;o;;-;;i,--' nagpapahid ng mga mata, eamantalang hinahag;d_hagod "y. ;;^"; ;;ffid;
, Namula si Cese,r^ nang maulinigan ito at humanda sa pgrugod. ang mahabang balbas at tila nag-iisip- May piirag-uusapan ang dalawa na
"
Nababahw? At sasabihing,rr,b"baliw I C.oi rg *ga taongito si)ra ang tila pinapaksa ncunit hindi lamang niyalu',ros ng m"ti-yat
dt pa.nanamit ay aiyang k^arapat-dapet kapit{rn
na Ba
- ayoi, pati ang maHnig ng usapan ay tila pumapagod sa kanya.
,**t
'l "S ""fit *;1w?
I
'tlmriyak na ang babae. Humarap
nabigia rito ang balbasing malrnda
na ea sulok ng labi ay ndkakunyapit ang ieang ngiting mahiwagl
;172
i73
 P'tNrnKANG EIIIpIN.: KAsAysAyAN AT ,AG-LTNLAD
(pANcKoLEHryo)
. FANAHON NG ISINAULINC
KAI AYAAN
. ,i Wgunit, RoL," ang
r,dka nito, marahang-marahang tila
-marahang
sinadye, 'si Cesar ay di nrbabaliw!," naroroonanni CeearatI
s,gr;tiffi,,!iffi If,|"TlT;,ff ,,i,?ffi ifi ;tHr"H[-.i::X Xf
. -, .
N6ran.tqrnaa ni Cesar na rramigat ang kany-ang lintena. SagUr ding hurninga
ulo at siya,1,. napapitcit aj.qagkarapos
"""g;;1";;, olrt i"trp ay mrling
nghg mariin., Anrmgs q6U
a ay pumrrno sa katrygng ulo, *ya. Dumukct.[i"""gi.gui"
"" "*i"i"Jg"i)
anhin rnan irJvang iw-aksi-ay pilit ;;;;""ur:eiksik se. kanyang isipan. na ;T:*: at itinapat sa mata
Nahiwatigan niyang tila m"y phta.r,gllang
esgrit a::g darawa
denngisangr:ahabangpanir"gi"*i"i"r*olr"i"J""##funa siniur_
aytila
'
'
E+ynasusundot sa ksryransrrrit"
#atatauoag bagav apaalaala
"i"ii*pagp.jnunawa
r"g&;.-;l;'il""g sa kanya ngilang ffi rs;,*ffi j:lt**:;:nril;;"#;",:il:;t?x"fr
fr ir#,T".lT#:?#H:T:*an.ata;rstirusa,vnag_ibanchindc.
; fr?
"r ang kahulugan ng
kahit ano. Hi:i'-r:F{:;
Hx:L'ffr,'*:, ffi fi,; uui('' an:}i::?
;ffi
Iryfgf narinnig
"g:g
t *-ugti"r; Iar:aang il ;; ugar sa
mag-iisip
sinabi
cinabi ko. Ayan...
Pum-anatoo r.l ,r,.,llllrarrts
,,,.:3*1::31:.:_Iu*"t
Avan -. pnra:
ruerl8
mons Papansrnln.
fluwag Kang
papansinin ang'mga
an:g rnga
ne ang iyong mga mata rI ik.r,
av mnr_aqni^r,
ay mng-aantok ... _- ^_ ^19_lll"paypayan
rnag_aantok ...
,.."
, Narinig niyang nabanggit ang isang pangalan
* I,f..ji ry ... E{edir,g .-.
hab*.bta rq ahing anah ... iio* .-."""oi"..i No'ramdan:an ni ce".r na tira
na ing mapalnmah --. dunadata, riii
o^irg ,rg
hapitbatuy ... muntik matutulisna sibatangmgasalitangiyon
na naglagos sa kanyang noo at turnusok
... moplil ay dadalou, na muli...
---'? '
ttadaros - --- narq-si
buhat 'a'5 ". \cesar a.r k""y;s;i,;r;;;-",1"s1;;"fi
Idlb ang at ang kanyang f,f:*
*
;;;lfi l#?ffI;xTff,
ria I

-."?_r"irg-gr^rr-rr.- illff ;:;

: Nag-alumpihit_si Ceear sa kailyang higaan. .um,a tinig ilr*il^
r.,*gs";r;il;; ;^r;;; n".rc
AnS
eanS,ttang iyon... 11ng
Fngalang iyon! Ang ...at-nang tii.e i"G"r.Drs aynagtangkangbuma_ l sanariri.nig
kanyan g pan di ni g. -qt sa "iyl
aalr g hi dJpraHk^o. "" *
rl$orr set pagkakahiga, ngunit pinigit"" syang " ", h rr, ry bi gt, na I am an g
karri'ans ketawau. -?*,. ,,11i1riS
rr#,
siy" ng lubid na nakapulupot sa
ta*_ag ng baibasing lalaki
I pu mailantan g
k sa rn ga T.i
t1a" "
Sumi bat
bi tuin ar buwan, sa
*j kany*, g dl ;;
i?" i."_.,i o oLI","],il
; ;r;**".,,
noo'y nakalepit.ne sa kanyang na .1T1Tlti\fi
leay nagtatagl", o. *"a
hihig;.".Gri* ..."
taong magbubukid,""ng3g:_l:,"wan
ng.is.ar:itaong mandi_rigma, ng isang
issng t o"g *Laijiu,a, ng isang ...
,
. li i.IapagularrranC-:_Tf."tnapadilat muli. Ngunit hindi
na Nageala-ealabat se kanyangisip
angmg
I\r-';tol ;.g yry laya-.r niya, ngu.rit siya
hrmugon. Iiinipo siya ng lalaki.
satat ng mga palad ng lalakihg iyon ay
*Lapasrpa':inhawa n kinyans hi_1di *ya i*ioif.i]"gk"t
e;td;;d;. t;,rk; il;"iffii o"ro-
ang
trea,eriqffiEi#qffi'ffilffiry
ngnrga bituin at planeta;;na t
"dr" *ir*rt" .- n, *tf,,rw"rr. "Urliils
--- -... sy"
nang uminog._ i,os... inog... i"rs;;;;;;...
ffi,ffi;:r,rtHxaf;*x
Ipiaakadilat ,t -g"-t"ld;p- Il"r4rr, ;,
g fi,
,,r"*::mxiffi;1f
"fl"Ilffiruffi ,HlHffi ffj.x1,lff;
'
f Limutin mo si Cesar na Mandirigma
... isipin mo ei Cesar na mag-
, ':,],
,.,, , bubulcd "' limutin mo si cesar Iva;;;" .... isipiq mc gi cesar na
'()esarf m*alang sar!.dali a31mu!i aiyang tinawagng
megbubukid... ikaw si ";
Cesar; ;ilf,ffii:... magbubukid.... magbukid
mntanda' D,miret giva at silsrubonrlii'*r3"ti""t
hindi pa rin sisra rrm:agoe .C;-_:C#;:: ""
rts *irr;;'*"t
At patuloy ang kanyang na kasami ng mga t tuin at planeta,
*l::k"y"!atbu.,:,an.u;i;&"ir;;"";;,_hqs:..
**"ffi ?ilffiffi ,fr $#H:;,*itr:"#x.-^ttSHLH 3aS-inoe !
ji"e;"";._os..11,"""
-.. rnog ... 1 .. n.. o ,. 9.. i :.4 :. o_ gl.: i .. rr .- .. ., o,.- ..8 _
" 9 sl c .|e ......
tv4
175
 F]TIEANG Ftr'ntr'Io: xAsAYs,tYAN plc-r.rruD
AT eeNcxottmroj
PANAHON NG ISNAULING
T.AI.AYAAN

-4- ' panahon: Gabi ngEulyo g,

Negi8ingsi Cesar na wala nang 1954
-xanyang gEeo6
:t *ytu-nghay na
ina sa ^rhi.nB mah"d""g;;il;;_Ie*,
xyo
ee kanya ang
ang paskatitig Luaau Lumirngluaara

ffi*ffi"@ffit+mtri*:mrn;
*"";*"",;Gffi T;1ffiii;[ffilH$*?ffi ]tr
Pagbubukas n1 tSbinga; mslcilri16 ga
;"I"ffilo;;;;fu
dakons kanan, ,r,g ::eay gawing likod ng tanghalan,
ng bantayog rri nI"_:. sa
sTilHil,'*ffHffi"ffiT"r*-'& i.";xiil;#,"," *
may
uivlik,ranns-"t-"a"--.irrr*Igd*rsa,r-trta*irrH"g"iy"y
ffiT;'* ;;;,ffi;""s u;;i
.-- sns isang babai;s
;ilffi,,*i* I['alanganu-ano'y daratira4 buhat
ea gawing kanan si pablo at
ei Loids-
Itfedingl. ang,kanyang tawag Si Pablo, na bago pa lamang tumutuntong
, ;; malapad ang eukob sa tuon, E/ mqtqqq,
"t -iUf.-r."i;.ffi;
_28

"
- AtsiitangsagU
p*eirel""rig,;Eh..:fl'"Xffi
n"..it*-",.iil-".liiru*,",,srt.ir
buhok ay nahahati
j,[!*;ffilLyi,ffiJffi [:[
g"*irg Li""": A"iri; hy""s p;t_1r1,
."rn;gtui";-;;=il;;i;';,rffi;Hi#Hf;,l*lm
fi-tm.fllib:njirpuposnghalik-ea ""
kumot ang suot rriy"ol dyfiet.--' "r
kulay_

ffir*-Tff* inans "- "''ii,.[ "J a,fr#,""o";r ;"ii"ili]i,.. * Pa:rgkeraniwan ang tsas ni Loida. ,,

',, DUr.aNcwANScrEWrNc l.lt"*""iy","riI-r;4i""r,"u"i'i<",.*?Hiffg"Hifff; .fi:

GrtNrttvrpALt Yd"^is ang kan-ang tinig at
rsang'arnazona.' Maoamihag 4;;;.katigasang dapat asah.n ea
t rr."""g rr!
uuel oii"*,*o.*rit"*""; t o., ,," ri: illjlil?":TffT-.HfH
""g

*rfffi H;T-t',:-?1-1
er) * tu*f{rgca ang p,agpiri fi fl irurr'*ffi :;h:*;#?rmfrHff &",
#ffiT#rffi m,xm":ssrryF"',r;ffii; Paiinga-linga silang dalawa na tiia rnay
puno ng adelpa ay titigil eila.
hiaahanep. pagtapat sa may

ffir1r
lij Eufyo4i$EtAD-
Pablo
Loida
: Natitiyak mo bo, I-ida, nb ea luga: na
ito tayo magtatagpo?
: Oo, dito ea isa aa rnga puno na malapit
sa monumento. (May
; i.l
alinlang:an) pal"gry k"y *";;;;J*n,
ri ^o "y h", pabtin6?
Di:Ttr" g. Scrr*ar Pairlo litanaStrahaeilappaeilangbalutaanarlalai<o.
O kunghindi
Pablo ..... -AnginagbaliiJoob. Ioida (.Datawq) Para hong
; Iai& ......
.-';=r=.:T to.,"y""*,gr,udd"lffitT,,.?&lf,l.Tf
. rc;r' : :: :: :. :::.
-Arsk@r.nsrrintaluin
.^ABg_Lanila4pinurio #trd:,l:-ri
*ilap fuii;t"}ffi ,.'**,e
n g. :nakakiki * ""*1L;"1# *?sI
ro.""r s.";'' ::::: .: :: :tr"ffi;H ffi,
Eoog pulis, at ilang
bu& il i;rrrH- Pablo na ilalagay p+"."s
f",i '1"t.
"t"aarrg lMabili.s
Srst,
sa bibig
-*"i.}nig
a:rg isang daliri)
Cahan-dnhan "T_r
(Masusuiyapanangbangko)f f -", sa atin-
.;
i j itJi",""i*X"a-.
t76 "f
:l \.
177
ii
:.
 PAMI]KANG P'U.PN{O. KASAYSAYAN AT
PAG-UNLAD ("ANGKOLEHIYO)
PANAHON Nc ISINAUTING I._i^l-Ay.{AN

: (Hahawakan sa balikgt si pab)o;

masuyo) Hindi ka ba nats-
takot, pabling? ra hibang na naiiang pailalinsa pu.la:rg
,DSl * "kj;;r;iJt Bjtuin uy
-eumukonga Lo pa
mapanganib na kalagayarr. "" n:,alalagay ka ea
.Ang ating gaga,nin
nannau ang sanhi st tayo,y di umahon
at
manahimik? May katuwiran si Tiyo pepe na sabiiring It
"y;;.i"g
-"gr5:"nhi ng ating krm"t y"I.,, k,rig-""Lti. Hil,tt k" t<|,; takot tayo sa kasaysayan." "rna_
trragsisi?

PabIo , !H*l*_* at pipisilin Pablo , r"snangang nakatitig kay Loi<ia) l.{an:wala ka, [.<rid.,
.:3
L<,ida) Minamahal kita,"T{ }"9"S suyo hng isang kamay ni il:org
bilib na ako 8a
Ircida, itjy alam mo. At amain a:rong inuuiit kr"g k;;;lri;;
dahil dito,v
kalabisan na marahil sabilri" f.o"g ea iyoat sa kanya, at saka"t^io",
pala sa ilan r.atin! kakilalang
""fr*,""I" J;";:;;l
anc]ah1t-magingkamat"t;;;:;ang-alang saiyo. Na_
pTr:n"tat, ay malemang na masasawi ako sa ka;1"y i""G
tstakot .ka mo? Bq duwag lamang qng kalalat din, af; mo'nsn"6", pangmay tatak rrgp"gL*-H"S
""Lt f."i;#"t"i- sarilinglahi.
Jd" J
Tvika nga ni Shakeepeare iy "Cowo:rde;il;;;;;iltri;
their death." Itolgtan&an mo; Mule ngayon,
i.q magllasama kita Loida : Kung bagay ay hildi hqiyak sa atin ni Tiyo pepe na
-sa
maikukuha ta,yo ng homestead sa Mindanaw. Subalit
hida
r!i
, lY,TfL- S1*r,. pabling. Nlayor, ko naparuuayan na mahigpit narad.n. anq lia;yang pangakong grg"rn ir,
.rrB-'
!,i sadyang tapai ang iyong pag-ibig. Ikinarerongal makakaya upang hlnai tayo mab-ilang;.
kira. At
irintay, sauladc rno p .,L iyo-"g ;"p"gr"o|"", Pablo : Malaki ang ti.,vala ko ea kanyang kakayahan at sa kanyar.rg
FabIo : Ar.g igang diwa o simulai n. jcai lanma,t maganda at kapuri _puri
lakas. Ang iniiop ko ngayo" ,y k,Ingp;;o
naiin bubuksan ss
oatawa ang perksa.
Ngunir orrl" ngryon, adyos Ma,x,
;r-,H"fl"y]ing^!uhay.at iba pa. Salamat Ba ryo, o
. ll*]il:.ilun,_Lava,
senador, at nag_liwanag ang aking isipan. "*"i" -o,rg lerida : Sinoangrnagnasabi, akooikaw?

: Ang ating isipan, ang sabihin mo.' Pablo : (Vfaring hrndi narinig ang ke tonungan
ni i,oitia) Dapat nating
I i.:,pi" pusakal r^" tri.^ri ang dalawang yon. Dahii
-"".Fpwa
: Natetandaan ko pa ang eirybi .Angi dito,y kailangan natin ans bitis p"g_iiJp at tinlng ng kou"
tao raw na katuiubong mabuti,lg isa kong guro na anya,y Ngunit iwasan tq hanggat maaai, "g p;gg"*i.u ng sandata.
r't sum"_"'ir"", U"Ujh ;"]
rrgunit arg Iikas na maaama, mabalot man "rig
ng "y
mga hiyas at Loida : (P. agdadaupin
L"
:ttl karangalan, ay masama nn.,' ang mga pal ad) Kahimanav..ari,y magtagumpay
kita.
rroida : (May makahulugang ngiti) Ang
ibig mong sabihi,y ...?
- Pablo : (Munii m_a';r walang b-*": .rC pagkasindak) May awa eng
Pablo : Na ikaw at ako'y hindi likas na masama.
Manapa,y natan,prv ?Io.. (Mr""y" at madgmdari"l i""t
*ek*s"y"ryan J
tayo at nalason ng H.M.B. aa ora6 ng aring al<inang araw na ito (wuri ng,rrkiki-i a'1, ""Sgih*. U:ra. sa hi
:
k"*;;;:--'"-, f
kojnaaerahangrna,-iryayari ay nat*mo i<o rnig
ndj
iyong p..ginama_
Ibiaa : lt{ay katwir,an ka, pab.linC. At ialo-na si Tiyo pepe. hal. Ikalawa, ito ang sasaksi sa al..ing, ating ..-
Ano pa r,ga
na::tan ang dahjlah at ipagpapa,. ,loy natin ang pamumundok makukuhang tapusin ang sasabihin, slpagkat ""t", ",may i3arg Cnindi
p;ii*
ay sa ibinibigay naTan ni Magsaysay ang iahrt na makalalapit sa kaniia nang hin.ii pit""n"-;_"t"yrri.i
kagu-stuhan? Di nga ba binibiryL ang mga";-;ri";
walang Hrlis : (Pabigla at pagulat)..{ov! Karons
lupa? Pinatata'r,. ad angmga "Ci"p" t"*;;? dalaira! Ano,ng inyong
KiniEllala at ipinagtatanggot "r!["="tirgf,"rriru"giig
*g *g" t i.fatan ng mga ginagawa rito? Ilindi brn,yo
di;;;;"g:
liit? Tinatangkilik at binubuhay anl sa.ifirigl";"r'._ I?;iffi;;mali - neking? "i#;il;"t
it:
i.i
178
,79
 PANTIXANG FtrlpINO: KASAYSAYAN
AT PAG-UNLAD CANcKOt-EHfyO)
PANA}trON NC ISINAULING
KALAYAAN
Pablo : pagtstak subalit mahinahon pa r,,n)
flUal Hindi ho naman Ielaw : Teible pala h""r* ano po? Habinggabir rrang malalirn
1?-l! pa.
me naggrrg':dtaim ^rqrr6 rrrqd e
PuIis
',f_ffill Il;#if#:, f,ffi:?' &:ffi#iJir"? ff
Kinfin : (Ma.rg.ingrti) Atnokite-o-!": Islaw, nayaongilangnabulabog
Iabis at papel sa bulsa) nhtin sa mga puno e may kipkip pang mga libro?
Pailo : A;ia Nagpapela4ig l+ma1g ;.rroi ainagkuku,j"entuhan
Isiaw : : Yan nga po-ang naririnig kong sab:han, * na karamihan daw
!o ' ngnagugucitaim dito e mga isludyanta:
a

Fdis
ttj
Lt"r, trrg J*r;lang
,; Sawa ne 'ko qa ganyang mga katwiran.
BL"ro, t yo ,ra at doori
ng kanilang mga maguial.rs
""s
l;il int*"r
kayo manga.twiran nang hugto e.l t"*"t
i--,' Kintin : lamang ans ginagasta sa mga
Ieicta 3,_::tllgka,.!an naman ang pagnagsiulvi
ganyan. Pero,

,,., '' H,I*S]-yy:* n:,Ff:,

pnagawang_m:""*n. ryr"lg prrlie, yarq hu kaming
I{indihokamin"gn.h"ki"i"rrUr"*
T-A:"1"
styang me-eyadong rnagpasikat.
- - - sa prubinsya e

ii., inyorgpalagay. l lslaw , m:ncahiya. Nagpapakannatay sa hirap

: f:ff13:":,:1c
x.auang.mga ang
' P+e (Magpapahglai:ang gaJit na) magulang sa paghahanap ng pera
Kuug hindi n,yc ibig sila'y grdtaim lang naman ang inaatupag
ay mabuti pang Eurnema na kayc?r.iirig"yo" maperyodiko "amantalan|
at hindl pag-aaral.
!'; air,.
Kintin : IGya nga ba k_ahit na.rnsngawngaw si
Laceon e napupuri ko rin
(MaChtinginan si palitoatsi
^ Loida- Atmagkakaulawann.
; Sasarna sila 8a puli8
ll wl" ni rr,:nU;; agam-asam sa
miarnukha. r.alabas
I:#,-rxr*f i"nry*[*X{*;n;i:,m
IH:r "ti;;;";;;k"; ;;; gagabi-gatihin.
lryl ",
ko ang
"id ;-f;k; lang kung hindi
.". 11:,
ir
;,-i
.lt Islaw : Pag nagkataon, Kumander, ay ...
ailh,ay tu?q"g
naman gi Kintin ar ei Kintin
- -.*l*lTts
n4'nang gageung sa ge.wir,g kiliwa ,
IGpwa
lslaw
*y'".k[i,, o
: (Maagap At halos pabulond p.
sst,
-iuryag mo kong tatawaging
"it" "
;;,ift;;; di.,ir
Kuman der, I al o, u kr rrg ;t
r r-
"pil]g;tl, *o
dar-awaqg .-ro,
H,:1ii_"-,ieeg,ia ;xrl]. sinasabi mo? "r
r,^. ., g" g
:, fr ri#fl#"ffi 1$trr*#;,#ifftHffi Islaw : Pag nagkagayon po, e sasine n&nan
Mukhaug rnas,ngirat ii;g.# d),r: il"li#;;
mabai*ti.
k"y*g-g."mata bagag* u"rr".u"rr""gri,l**g
dadagsa aurg rnag"nonobyo.
*g g,. * Kintin : Kung ako pa rin si La.bon e iga€:bn bawa!
ko haiikan
.,1
i
ng kanyang uJo. Mag-aapalnapu an g sa nrga
na aiyl eine lalo na sa balkoni at saioige. lLf.J-.i.u"S pun sa aring
kababqihan. (Susundan it
"g;;_-;;-"-
trsii i*yr Hf;,tr###,#:k
ry!
we_lnpung taon. Hala-ta.rg-halata
o t rry"rrg ;g_
3 islaw : Yan nga po ang hirap sa .ting mgi pilipiiiq
tayong de prinrera klaee.
e. Manggagaya
n."" iurii ilU
]:!s- sryans k;""g;;lan ni ""
Kintin. : (Ilimig
"s na mr.Ih" Lrlp"rr;;.
Mrababakire din eir kanyang,frawa, Kinti:r pagmarageliag,) Ang penggagaya,
rslaw, e ii.indj
An5 mga gao ahirr nil: iy r,i"ai ;#;;;**".
"ng p. asripar
,
maaam6. A',g maeama e_ tung g"ga;;#;;" Jrung masams.
nila sa m.aypuno ng adelpa ay hihinto-eilali pag"g*I"in Pero, kapag mabuti ang pin*iJ"i
it i"f."iirr"iruti pa e ito ang
mga tingin)' l errg magraling. (Tatanglawan ng isang "lighteiang
relo sa bisig.)
*1, mag-aula-una na pala! Aa'kit kaya
"t.
(lilinga.) Ielaw: (Matapoq m_aupo) nala pa sila?
der, ang sabi ni Kapatid no t oia,
G;;.ian* oras, Kum'n-
i" t"t"rif. ,il"r
180
)
181 .=-\
 PAu\Tr rICAhlC FILIpINO: KASAYSAYAN AT PAC-UNLAD (pANcKOtXHryO)
PANAIION N:c ISINA LrLINc KA Lr yAA
N

: Angsabi ko sakanya e dapat eiyangnaritobagonrag-alas dodL.

Kiatin : Me5rroon tayong tig-ieandaan libong piso
bilang gantimpala.
Islaw : (May pananabik) E si IGssmtng pablo po
nnman? Anong
naisipan niya't sumama-sama pa? palaggy ko po,y... Islaw : (Parang hindi ibig maniwala
sa narinig) Ano po? Tig_isan_
daang libcng piso? E saan nerrran po
ito kukunin e saa...?
Kintin : (Mabilis na hahadlangan
g Islaw; pagalit) Torpet Anong Kintrn : (Makabulll-"i*F:Oti) Kungy:irolranggagiingeisaag
I$"-1T *q sinasabi *rraJrrrg.,. lu-"lr,piil
;o-? tr""y --r---' O]
-' lihim. Basta angisipan _o iro, ilfrgtrs.*;#;;;i ".
?:
. teka, iraka sila na !'ang dumarating. "
(Aaninawin nilang noabuti ang dumarating.
Islan, : Totoo po ba ang balitang kum akalat sa kampo na padadala
:i:.. Mabibiro sila kayo- sa Moekow pagkatapos
i rarv
paglat ang daraan ea tabi ay isani l"t" ,it'i"""e *i*i,""g ilf
-kanila.rg "g
, marinong Amerikano.-Magkaeli.bay aa"i"... e"g frf"fi :lrnbn : (Magkikibitngbaiikat) Ewan koba. pero
!}-m_ay bote pa nS alat slbuls",
"n! o prglu;."d. na magtagumpa.v tayo e irerek<irnenrra ko
tandaa.nmongorasr
"y anjU"t"".
Aihrkin gila nI Islaw ngbalut, BiLiU "omugor"], a"gi);[6y"d kay H.r""'J n*
mptaas kayo sa katungkulan
ay ea bulsa ng marino kukunin. I7alavo'rif" prgk"L;*i'*
Islaw .: (Matutuwa) Salamat po-. Sa palagay kaya n,yo
Iilaw : (Iiling at ngitnit nang makahulugan). Ka*awang lalaki. itongatingdalapareqa...? - Y ' ') e husto na
Nagsisiibin g pal abigasan.
1,

Ifigtin : (Nakangiti rin at tat"ngu-prry) falagang genitu

i.
Kintin t,Tflft'fl11fran anekausap)-Husto? Ang sabihin mo'ytabis-
lang ang raDrs 'Eo. lto lang nasa aicing tiklis e sapat nq para todasin
buhay,.Ielaw: ieang inanluluko at is,l.,g iulukrhi". "p*ii lahat ng narCn. ang
aiyangAmerika, i<unwa e tcgapagtarrggolrrg mgs karapatal
ng maliliit na bansa na pari-s-ng AUpinas bag["" Islaw : Anginaalala ko lang, Kumander.
ganggmlam na de primera klaee. perq ku, " "iy""j-"h- e maraming. . .
fasaa"n b",I di ,.in
_siya bebagsak silang lahat na U"^-ro"g i*p;t"li;-;; Kiiitin : Bakit ba silaangiintindihin
kapitalista!'Ba, para siling mo? Angintindihin rno,y Siya. At
r,sgtamp.;;G* oras na sruna_ ang ating pabuya. saka, karamihainaman
gyp,a sif sllusya: At al._ala nila,y sila lam*! aoo,y e"-e"-ui *r-.
ro"y mga pulitikong-kanin. Basta siya lang
aE naydrodiyen, hmm... Teka, bakit be kung ";;ik
"rrg aaan_ssan ang ating _"tugqi ..
nasusuot ang ating us{pan? Ang dapat nating plg-rl"rp* Ielaw Pc.g nagkataoa e nganganga aa har:gin ang
.qng tungkol sa ating misyon. Keltaniang magtagumpay tayo" m ge nasyonalistang .

: kahit anong mangrari! !on. Ar pihadong -.t rt,i*" ..*;;;;; riurirr, pr?
"".
Islaw (Puspus-alinlangan) E paho po kaya ang mabuti lia
Kintin : Hindi rin, pag_kat ang hahalili e nasyonaliemo
rin. Eiindi mo ba
mga alann na En-pi rin si Gercia? ar;g *iifri"
guwardiyang...? rrro e hyek na
maloloko ang administrasyon. At o-ora" o"
makasisigaw na tayo ng- "Amanos!" at .Mab"l"y-rg]."gr-nrto, eh
Kintin i (Mabilis) Ngtatakot ka ba? Huwag nro silang intinrlihin.
Mapagpalaya ng Bayalt" H-, ,.,g *k"i;l;;""g ""f
H"4lorrg
M:daliyan_g rem e dyuhan. (MuJi ng taLnglawan-""" g
pr.l go gubyerno e bal&do na tayo- Ir--,
rrg mga nasa
ang-Iglc. It4ahahalata-sa kanye.ngtnig nl yamqt na siya sa maralaman din njra.
Malalaman nila hanggang bukas.
' paghihintay.) Paghindi pasila dumatinlsa
lll nghfafr"Uig
oras e malairinghirap ngkanilang katad paryag}"at".r\ h-:: IsIaw
9?{f.r*"-agaling) At isa pa po! Ang akala ng marami e
maruna na tayo porke sumuko ang taksil at
IsIaw Magtagumpay sana tayo, Kumander, at nanggg...
duwirang na si
nira hanssans b""k* ;;;;pon _ sa onaa ns
}:::rrraman
parada.

r82
r83
 I

PANTTTKANG ElllPINo: KASAYSAYAN AT PAG-LrNL{,D @ANOKoLBHIYO) PA.T,'-{HON NG ISINA UI.ING KATAYAAX

,e

Iaipin natin kung peano madidiapata ang mga grwardiya sa pnilitin k1lang lgeg mo. I{alol lumayas na kayo riro, mga
ilalim ng granristand nang hindi natin babarilin. Sabagay e buwigit! (Arrmar., lalayo ang datawang -binuu"
,i -iit
may aibtdritongakin. _
nlrgkakalabitan.)
i- r,"
Ialav (Matapooe mel<apag-isip) Ma naisp ako, Kur.ander! B,,mili
IGntin : (Bagp tuluf,ang makalayo ang mga baLia)
tayo ng alak at palapitin notin sa kanila ai Ibpatid na Loida Sanaoti lang! Alam
bs,n'yo tqng saan kayo dapat magpunta para kn;if,
oras na aiya'y dt'mating. n41g
halaki? Doon ea piyer.
Kintin At pagkatapos? trslaw : (GagByahina$gisgngbnkla) Nar-onrar-rg-ma-ram-ingma-rin-
.l
1
o; (mariin) mga kumpare. (Titingnan ;r."
Iglirw Pagkatapoe po e gawin niya ang dapat gawin, [alirnbawa]
ibiglry niya ang kacyang aarili kung kinataitaogan. W"lor;
dalawang .alang:rnin,.) ";;;o'*skit ng.
tatangi sa k*tya. Me itsura siya" Materyales p,weite, .ika ILalawangBinabae: (Pairap) Yu don,theb to teach us a:r.more,
nga. mist.,rbalut.
We kr,ows awer.bisnee-g. Lcs go, Claring.
' <n rly"rgl*"y",
nguni't hehsrapingmuli magbabalut na nskapamay_
Kintin Magaling! (ivfapapadagok ea hit&) At h.abeng abala ang iea wang) Tee! Ang papangit"ngm-ga
kay Inida e k4kauaapin langi ... (Iliawawsla)
ko naman ang iea pa. Bibigren ko ng
.,} balut. At bahaia na topagkatapoe. Si Ikeame:rgPa5lo nemen Ialaw , oq liumander, na rne dala raw malas arrg mga taon6
e eiya riating pagbantayin ea ibang raaaaring lurnapit , Totoo ry
ganyan?
.:
Ialaw ' (Lipoe parranabik) E i{ro po nanian? Kinhn : ibs, pero irakit La t-ayo r.aniaiwrils riysn
,AVcn eu d ... palagay
ko) sila na lang dumarating na yan! (D;;;ilhat
Xintin : Ikaw ang msgtai.anim ng adng &la. Oraa na magawa mo ito . gawingkanan ai pablo at si i,oid"a. Masaya sila.) "a
,:. e sisibat tayong apa.t eh iaang ta-r'.eing paghihinraytn natin.
Aregiado? Kintin : Bakit kayo natcgalan, ha?
IeIaw : (Mapapatayoeatuwu) SuperyornaideyqKunender! O,ayan Pablo : IGnina oa hu k mi ri.,o r^gunit napagka,alarr kami ng iiang
na'ata,eila! (f,rrg afarating ay daiawang binabae. Kikilalanin pulis nsaa... na...
silang mabuti ng rnga ito at pagkatapos ay magbubrJungan at
magtatawqnan.) Kintin (Maypananabik) Naano?
Kiiltin : (Pebul:,arv) Hoy,taycriyan! Anohginyongprnagiatawanan? Pablo Na nagnenelinghu.
IsIaE' : Ilwag kayong luluku-luko at baka kayo eamain, hmmi... Kinhn
,9:9*t -,":'{"*:rg. F\as ng pagkamansha at kaunring
f,aba pa m,khn) Hnakqba mo ako nang kaunti. (pabiro) 5
Unang Binabae: (Sa ksraniwang punnrng-balla) Oyyy, how-ag kafrong
baka naman totoo, ha?
mag-alit. Hendi keyo.ang aming pinagtaw-anan Suya!
Loida (Maagap) Aba, hindi po, Ktrrrander! Talaga pong
Ikslawang Binabae: (Hihilahin Ba kamay ang kasams) Ow,i'mon.Claying. hindi.
. I-es not mine dem. Jee plane balut vendme No dice, Mabantut
idaw (Sakbibi ni og pananabik) E,no,ng ginawa senyo ng pulie
: !an' pagkatapos?
ll
i't
Islaw
ti
: (Susurutin ea mukhe anghuling naggalite) IIoy, ikaw na mo
Fablo Da&lldn eana lrnmi
mdlalaking maselt Huwag kang iinglie-inglir dlan at baka oa kuwartel subalit aahimas rin namin
siya.
lI I

iii,,, tw
iflli 185
.'"
 P'aNrrrK/4.Nc FILIT.INO: KAsAysAyAN,lT pAc-uNLAD (pANcKor:EHryo)
PANAHON NG ISINAUI.NG KAL.A,YAA]i

Kintin Anohginyong grnawa? t

Loidg : (Malumansy ngunrt mats.tag) palagay
ko po, Kumander, ay .. -
r.,d:aa Pinakiusapan po namin nang mabuti at pagkauapos ay ayhindi makafu1qg"-l"t ... ang ating ... ang gagawin
naLing
biniryan ng pantabako. pagtatsnim ng ... (Hindi rn"r."i.irr""s'tapr.rsin
ni Loida ang
X*]h:,*ragkatf i biryan siya n g i sal-r6r m ac n di n g sam pal j
Kintin : Burreno, yaraang tayong lahat e pag_,:sapan natin i'rntr:I. Mapapasadsad siya. Ai kung hindi sa*uprrrn
n"
""Tq "" kar,yairg kasasgdjakan qyg\rnulong sii"
:TrSmabuti ang i;urrgkol ea.tingldkad. HaUkayl,tm;"p" ;yo. "iy, rra hehadla_ sa damuhan.
Sasat<tglo]r1n siya ni pablJsubalit lto,y mabilis
!Y,:ry:"ry nang pasalamp"k sr damuhan- Si Isl"w arrg ngan ni Islaw.)

Kintin : (Mahina,halospganalf Pabio : (IUndi kahahalataan ng an_umang sama

r-1g loob; matimpi at
l{"b-"lg-"ri"gplano. Makinigkayong
mabuti. Ikaw, Islaw, (titingalainito) mahinahon) Bayaan ninyo, KumaiJer, na magpaliwanagako
i'agmatyag k"d mi]5u;
: at biaka mey makqtspif sa a-tin hindi-n.ti" rr!*"J"f
"ang "V"". Kinhu : Ginagalit ba n,yo .l<ong
talaga?,
Ialaw : Opo. '(Parang
Pablo
:

: (Pa:rgungunahen ang kanilang afu mander") Kumander, rr^ay_ Pablo : walang narinig) llngnsn ninyo ... Kung sa halip
na
Ituloy natin ang ating Iayon ay ... ay sumuko tayo ...
r.ron hu sana akong nais satiLin sa inyo, e. Tungkol
saqa...
h; ;-:..
(feang mabilis qr rmat-kilikjling sr_rntok
nlula kay Kintin ang
rnagpapatumba kay pablo. ivlagtubunoi si Islaw ng
Kintin
".i
: Ituloy mo. r"bolber;;
talagangpapuputtrkan si Ixri.la na nakayukyck sa Ianadan
ng
upuan at nagkukunwang walang n;alay.-iao at _oka
Pai;io t ryliy.tg Lirng ipagtapar. na n agkakaibigan na karni ni Loiria. At kung irindi larnang sasawayin siya ni lfintin.)
si Fablo
dehil & to,y irriic.p nanning mimutray ria *g t"friGU
hihiwalayan ngfi rig si Kintin na parangibig t"rhj;;;
iHt;;
nito an6 b.rnay na rriloloob.)
;d; Kintin
-H.*"g, Isiaw! Huwag taycng gumawa ngiskandalo hanggat
hindi natutupad a1B aung miiyonl... Ida; mo.ng ba:.il mo,t
paraanin muna nadn ang dumareting- na pangkaina
Kintin : llvf1f>aglUndig at mapapal"k3s ang bosee) Mamuhay nang
!an.
tehimik! Ano'ng ibig mong sabihinfKasarnang pablo?- -- --' (Muling ie'rsukbit ni Islaw ang kanyang rebclber.
Sa
pagkakalugmok ni pablo-nu .,r!hihilr-f"fif_,"" i;;;g
Pablo : (Tatayc nar:an bago aumagot) Gaya hu ng
inyong narirug. mqilalabas niya nang palihim ing kanyang sandata.
;;
Sa
Kintin : (IGy Loida) Totoo ba ang sinasabi ng hangj na fleheaq.gata ay makababalikwaJsiya it matututukan ang
dglgrr,a-
ito? Si Loida ay palihimring nagh;hr.rd". Mrrrl"l.ki
mga mata nina Kintin at Ielaw. parnumutlaan rin sila
rrr!
Ioida : (lltinriig rin bago tumugon) Opo. Iabis.)
nanl
(Sa galit ni Kintin
3r "lr-*f-nagbubuhatan ng kamay ang
dalaw'a, danga't makapagpipigif Ci".l ' Pablo (Makaplanryarihan at paaglahi) KumanCer
Lenin! islaw!
Itsaa ninyo ang inyong mga kamay! iVf.a"lii-
tra;
- i-.i
- : (Ilaietang.,-iagtitimpi) nga naiin pag-usapirn ang
baSay na_lto,- Sa ngayo,y |tl hindi
ry tayo
dapat-mag-atLy, ,r! (tq,9d"y""g-napaglalangan ay akmang jalaban
subalit
qanahol. I(ailangang magtsgumpay -rr.r" t yo makikiianilang lr:ndi nagbibiro si iabld. Dtrlgk"h.tong
f.Xral
Gsnito, Loida, ang ;_yong gagawin...- "i,ti"g atpoot engmal,abasa sa mga mukha ni KinIn at;ii Islaw. "i"a"t
Si
Iaida a;i iaia;-o na pi grl sa kamay ang t"rry*rrj "Col t" na de-25.
Sr-Tdl angpangkat nablnubuo ngapat ia tao ay patulcy
sa paglapit sa kanila.)

186
)
 p{IrmGNG FrrJPll{o:
KAsAysAyAN AT pac_UNt-AD (pANGr(oLEItryO)

PANAHON NG ISINAUUNG
KALAYAAN
Pablo , ,"IT,__ rl"y:g
llyorellkalumalils
masama pagkat hindi kavo irygJr"g
k,rnir66 1,rro
Ihnalulungkot no"g n;-;F.lq
*I."g"""h"? i"T*,, .*, ... (Ang pulie nq humuli
kina pabloa;r darating. Ivlaririnig
, goito, Kuman<ier.
Subalit dumati"s";;;prshihl*jrv;;;;"Ji"lo*.
:H: ;rffi S:i,X*;c#'
din,
;r'lilfl;ol,' il 1",".,
IGntin : (N"S ",
Koror,el Santoe: Salamat sa
iyo, Loida.Cryr.{l sa iyo, pablo. At, higit
lahat, kay S=:eior. ,,N;;;"g dalawang sa
patu;va.) Ar n:agbabalut tiklis. patawa at
Loida : oa ang-lab". ,^g;g;;;;ilir",
(Lalapit Kurnandei r,""i", t"rL*s f*,
l5g _"V
ninyons isipin,
delawang-_hakbang; malumanay)
Huwag fl? rus;ka-. p;;;.;;* *",
Kumana"". i,
singkuwent.ti;;" t"y" 1."*-;;fii&ni"
a/ napagialalanc"" o"i
ii"*";lr,
sa
na nakapatong aa irrlong
r_
""k"o*f,ff.tsi,$
,,* -s,
-,. .
Pablo
ulo.

,;i
: Ginawa namin +^ o^---r--r
dt
av nakilala iramjn ang
Pablo : Sa ilalim ng mga balut na
lan ay nakahimlay ang kamatayan.

: .'*,ri#ruurffiXfg:"
*,ilr;;;;;ffi;#H1[,JdHlTfiffiH
nga balc ang kanyangp*e;"rr.
Koronel Santos: (Sa dalawang
eekreta na
durawang u kri";:"n""Jl
ffi ITTlf;,
:i usi sain cng mga tim ::.[fl rI _T#
(Si Igta e bomb""- t;. Ikaw narnsn, Cru
j rro kay tsay,lon na dalhin

(Susunod
ditorig.^,i.fi
inutusan. Samantala, iaabot
angpick-up.
z, sabi hi n

pablo atnji"g T.g. k;i""; mga sandata kaynarriaD Di

San..os. IGkuraa_yan""q
-t_11 s:-i, oat"["arn ng lahat.) Koronei
narnan i to ni Kinti;r &nga,t

*,J:;-* *"; ;ri";#ffi#lT,TfiIffi Ttri:

mar
I'.oroncl Santos: Ang kr*bayanihan

'
ninvor Loida, ay tiyak na
sant". lffffi lfiffi:il,pr""*u''"i'iiii'i(";;i
ine-L.ararating kay hesi,ier*:
l'-9.r.'3: rrinvo ans- kanvang
byhlr L"i.tiy".'-ffff#Tirstas
""
pin"-f,.a-ra*go,g "ir;ri" "x,i*ffi
ctr n n a f,i n an g
kavpala'y
,?,'u" i (Mekikilala gi IGr. Sanroe: hi-.- Lni :o_ sa kasaysayon ng
ating

ill;l
'i.
Komnel
m*,*rU****{t#ffi Lcrida :
Pablo :
Marami pong ralsmat, Koroncl.

Ginawa Iamang rr"irri, ,rng: arning tungkulin.

San+.oe: (pauyam at Datenrnr-r.-o^\ (Dararirg
u :ng *r,
inurusang
naroon na ang
bick_up." Aalis silang ll-:":*jhing
f"i.i. i{"y
ii bubuhat:-" _q:.tiqi;: prgigii;"
bubuhar kay tslaw
"t _ry
ng mga sekrera si Kinrin.
Samaniala ,y ibinababa n-#rn ,rrg tabing.)
TUL\NG UI{ANG NA GI{.{MIT NG
: Iea pala kayong poein, I(oronel.
(Ngingiri ang pinag'abihan.) GANUMPALA SA TI}IPAi,AK.PAI^ANCA
,::t
I(ntin : Magr)abayad kayong lahat! Orag na
- Ang pagiaimula::T"" ng Timpalak_palanca ea pagpili
l;. anglnynilab"; -?" ."j*ii'@ magkaS'iyera r
ay kawawa mahuse_y na uula ay g"inawa g-1
ng pinaka_

ffi :Hffiil
*' -nooong
Alamat Ns PaJir,,l
r 9b g 64.
jrc "rgl"_ i t ig,rr,.og
r"-""ao4t B. Monr eon. ir, n-gha' an
r88

189
 P-^.I{TIIKANG EILIPINO: KASAYSAYAN AT PAG.UNLAD (PANGKOLEHIYO)
PANAHOi{ NG ISINAUUN6 PAuYAAI
* $*"l t1"ig
. ac
ni Fernando B. Monleon .V
.. Halana, mahal ko... ang luha mqng buhog
ODTWA]IA huwag mong 8{ryangrn.
t-luwag mong hayasng aa lupa,y
-;I rnadurog:
fAngdfaB.alg pagrdnla y likr,-likong ilog,
masiein.lolrin, masasawan agad si'
Bakit hahambalin ang ating pegsuyo?
matulingagoe!
Buhay niringbuhay
Bakit hahamakin ang sumpa,r, pangako?
i,,,
- mnai Ui*-t"o
Nagte.rim ng lurabay
D"pat na malamang VI
'. Tsngingaanihin: siphalio,siphiyo? Di qininsglg
"gr"l O,rlpol sa panulat,
. sa kaliga,yahao
II Iy-it ng isang bqlighong liwanag:
.i Halinangmaglakbay, giliw ko,y halina, .r) arrong gegawin? Sa pakawakaw-ak,
'r '. Tayo na sa laot,
iGe,'y magliwaliw sa tuwa,t ligaya, -- - _Sintangbathaluman,
Nahihiya eko) itep6n anghanap.
i ii Sa lunday koag munti, haliha,t sumamar l

Pagmasdan mo, ircg VII

. Ifayun naghihintay muli sa kiengina
- Peanolq di p;ron ..- ih.aw ang dinsulan
III niring'aalqnisim
Na ea l-.arikt8n mo! namenaraluman:
Iyong hiaanaldt kunrii mapapararn,
,;: Mutyang prinsibini, ,
aa pag.kahiiahit.
Hahangga pa' yata angako!pumanau.
Sasaksi sa ati'y ang nanungong langit

Nag-aaliw-aliw sa tinamcng sakit. n'ra'1^ry1l ag

li Ty r.,hr";1,"o"*,
ry lerrg kabaliwang magpakaiugarni ..,
Ang katotohanan ay sady."glargi^
Ilir,ampo kahapon ay iyong iiriiudn,
: angbulongangdusa;
saanman armapit
Tanging ikaw i"-ani Varing luwalhaii.
Hayaang ibulong ng amihanghangin;
, Buksan ang dibdib mo, unahin ang damdam
Ngumiti na sana, :
x
Ipinid ang puso sa dilang hilahil e**{$.: mangangsintangmagbagq
: .
i:,
_ KaruC ae paniBamp,
lukal-1g paqsuyoy hindi nraglililo ...
r.i.ii,
Kung kita! limufin, buhay t"y p.r.f
kungkapc anS pala4
Kamataya'y langt na makaliliho!
-
190
r9I
r ii.
 PANI'II(ANG FIIIPINO: KASAySAy-{,N AT PAG-UNLAD (PANCKOT F[I]YO)

PANA}ION NG ISINAUII.NG
KALAYAAN
x
Pahirin na ngani sa nimintaeg diwa, ,g inga Anrerikano
qng sugat ng puso, ffiiffitauli ang kalayaan ns mga
Ang lagrm ng dusang lason sa siphayo
5n aking pegroo'y 3' mga naging balakid ng Pilipinas
sa kaniyang
Saka na iumuha; ulilang pBgsuyo _ *-j}"llt
Maghapcn
-- magdamag na magpakesawa!
4. Sinu_sincan_grnga bumubuo
ng
Hukbalahap? Anong maha-
XI ragalgbagayunlnugu*" r* J,r,
ito sa mga marnamayan?
Habang naglalakbay ang ating pagkasi,
Ba iklapsaw ng alon;
5' kalagavan ns panitikan Filipino
' 'Wariin
mo hirang, ang aking sinasabi,
ff,l}ffi,|;ng nang
Iyong panibugho iimit na manryari
i.; 6.
,
- ...
saanman iukol Sinu-sino ang mga nlgrng ulirang
kano nang pa-nah"org itii''grki* manunulat na Ameri_
,1, Mabuting-masama, masamang-mabuti.

xII 7' Bumanggicngiiangakrat na'arimbagnangpanahongito

, turan din mafakdr. at
Ki'.a ay daialhin sa TaaI na Bayan, "rg
Ha5rur-i iang sa dulo... 8. Ano narnan ang nagrng
fsang rnunting pulo sa Bombom, Baiangas
At magmula roon ay pasisilar,rgan,
nangpanahongito?kalaLa- ryan ng panitikang Ingles
,
i, Tayo'ymagtutungo 9. Magbiga,- ng ilang pahayag
* sa gulod srmrilang. palanca. tungkol sa Tirnpalak _

, ?""rng.Pasig,
XIII 10' saan natutungkol angdulangrrulyo
4,1984A.D. ni Dicnisio
Doc'y may alamat ang isang IGhapong Saiazar?
sa ,ltlat ng lahi? . _
!ip9" ng pag ibig, tigib ng Iinggarong;
II. hran ang mga sumusunod:
Sa dalampas,igan, sa damong riagyaiong,
. Tayo'ymarrakati,t 1. Binubuo ng mga gerilyang
,*^ na gunita'y muling magbabangon.
Korrrunista.
may pagkiling sa
,
MGA TULOSiG SA PAG-AARAL Zt. IGhulugan qg Hukbalahap.
Sagutin ang mga surnusunoci: 3. IGhulugan ng lii.{B.
1. I(aiian n1:tupad ang psngakong pagbabalik ng mga Lmeri- 4. Aklat ni Efren e":q
kano sa Pilipinas? na nagpapahayag ng
,Xil pagkakaroo" nc
illr
po:bi."g p.iilIll"ng inre_
grasyon ng mga kalinangang
'lir;i etniko sa ating
;ii;i. bayan.
liiiii t92
,i1rt
,,
193