XUNTA DE GALICIA ate CONSELLERA DE EDUCACON fnaiiistancia ECROEAACION UNWERSTIARA em wis ante:net. fee San Clemente Tee www izssanclemante.ne! Plafaform CONTEXTO HISTORICO-SOCIAL E CULTURAL DA LITERATURA GALEGA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 1, INTRODUCION 2. ANIVEL MUNDIAL 3. EN ESPANA 4.QUE PASA EN GALICIA? 4.1. 0 AGRARISMO 4.2. O NACIONALISMO 4.3.0 GALEGUISMO 4.4. A DECADA DOS 60 4.5. A DECADA DOS 70 4.6. A DECADA DOS 80 4,7. A DECADA DOS 90 E COMEZOS DO SECULO Xx! 5.CONCLUSION INTRODUCION Neste tema cofiecerds ou talvez descubriras dunha maneira bastante concisa os acontece- mentos histéricos mais importantes do século XX. Estes feitos histéricos, sociais, culturais e econémicos van influir na vida dos autores a estu- dar, e como non a través da lectura das stias obras poderemos afondar mais neles ou inclu- so descubrir cal era a vision desa sociedade que Iles tocou vivir a cada un Tal € 0 caso da emigracién que Castelao tan ben soubo plasmar nos seus debuxos do Ab bum Nés, ou a visién da guerra civil e concretamente dos paseados que Carlos Casares nos deixou no seu libro Os mortos daquel veran, ou inluso cofiecer como era a sociedade ouren- san por medio da lectura da Esmorga de E. Blanco Amor. E como dicia F. Pessoa ‘mudan os tempos, mundan as vontades”, e asi a nosa literatura vai ‘cambiando, coma todo, co paso do tempo. LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 1XUNTA DE GALICIA CCONSELLERIA DE EDUCACON ECROEAACION UNWERSTIARA Tes San Clemente Plataforma 2ducativa defarmauion a distancia swnuiessanclemente.net 2. ANIVEL MUNDIAL | Xurdiran novas potencias como Xapén e | Estados Unidos que entran con forza no es- | ' cenario das rivalidades internacionais cun no- | | vo estado socialista: a Unién Soviética que _ | abrird camifios 4 creacién de novos estados _ | contemporaneos 1 \ Data importante xa que asistimos ao extraordinario desenvolvemento econémico dos paises mais avanza- ' \ ' | dos, isto conleva a un olima de liberacién e bohémia que | repercutira na literatura ' 1 1 1 1 1 Rupturismo e innovacién abrense camifio hora de in- | terpretar a realidade. A arte xa non imita a natureza, se- | nén que se crea unha nova realidade. O subconsciente , | © mundo dos sofios e os procesos psicoléxicos do home converteranse en materias artisticas. Todo isto leva a | que as obras de arte ¢ literatura van reflectir aspectos | que xamais antes expresaran. Estamos a falar das | VANGARDAS. | | establecida, encabezada pola | | xente nova. ' | Revolucién cultural e politica | «| baseada no rexeitamento da orde | LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 2XUNTA DE GALICIA spree aaucativa ‘CONSELLERIA DE EDUGACON ja formacioh a distancia ECROEAACION UNWERSTIARA Reem wywis ante. ECROENACN UN ae www iessanclemente.net EN ESPANA ‘Acomezos do XX seguia ancorada en estruturas econémicas e sociais decimonénicas. os grandes problemas como: + Adesigualdade no reparto da terra + As deficientes comunicaciéns. + Ainxustiza social + Ocaciquismo \da estaban por resolver, teremos que esperar ao transcorrer da nosa historia \ | Esta non resolverd os problemas citados antes a, igual ca monarquia o que conleva all Republica LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 3XUNTA DE GALICIA Plataforma 2ducativa ‘CONSELLERIA DE EDUGACON defarmauion a distancia ECROEAACION UNWERSTIARA swnuiessanclemente.net Tes San Clemente "A euforia desatada pola sua chegada acabou por ' esmorecer, porque despois dunha sucesién de gober- : nos, aqueles problemas herdados do XIX seguian sen _ | resolverse. De novo 0 conflicto social serviu de escusa | ' 1 1 1 1 para que os militares se sublevasen contra o réxime | democratico en 1936 A Espajia franquista quedou illada do resto dos paises occidentais, os cales 1 ———— lle impuxeron durante varios anos du- 1 1 ' 1 1 ' 1 1 ras sanciéns econémicas ao réxime di- tatorial. Esta depresién econdmica ma- nifestabase en: + Racionamento nos produtos. . Reducion dos salarios. + Aparicién do estraperio \ ' \ \ ' \ \ ' \ \ Son os chamados ANOS DEFAME ' A democracia deu lugar o desenvolvemento do | Estado das Autonomias que se materializou en Galicia a través do ESTATUTO DE AUTONOMIA (1981). Ao mesmo tempo estamos inmersos no proceso de creacién da Unién Europe , ’ ' ' ' ' ' Isto da lugar a entrada en vigor do | euro en 1999 € en circulacién desde | 2002 7 LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 4XUNTA DE GALICIA ] iene, ‘CONSELLERIA DE EDUGACON | ja formacioh a distancia ECROEAACION UNWERSTIARA Ream yw it Tes San Clemente Tee www.iessanciemente,net 4. QUE PASAEN GALICIA? Acomezos do século XX Galicia vive un periodo de transformaciéns econémicas e sociais. A pesar de que a sociedade galega segula ser maioritariamente campesifia, marcada polo atraso econonémico e pola emigracién cara a América; porén, iniciouse un proceso de mo- demizacion que teria continuidade ata o inicio da Guerra Civil espafiola, Despois tras uns anos de censura e perda de liberdade, teremos que esperar aos anos 60 onde de novo asis- timos a un rexurdir da nosa historia e literatura, anos que anuncian o fin da ditadura e 0 co- mezo da época democratica, que leva asociado consigo o benestar. Agora analizaremos cada un dos movementos socio-culturais e histéricos polo mitido que tiveron lugar na nosa terra, e parellos a eles daremos conta tamén dos feitos literarios mais salientables. E de salientar en primeiro lugar a profunda transforma- ién social e econémica de comezos do século XX: aumentou a poboacién urbana; emerxeu un campesitio propietario, como consecuencia da abolicién do sistema foral' en 1926; desapareceu a fidalguia rendista como clase, xa que deixou de percibir rendas agrarias; consoli- daronse a pequena burguesia comercial e industrial e a burguesia vilega, e tamén apareceu o proletariado. Malia estes avances, a emigracién foi moi intensa nestes anos. Ademais da migracién interior (desruralizacién), a mais intensa foi a emigracion transoceanica cara a Amé- rica. Estas feitos aparecerén en moitas obras dos nosos auto- res: A critica a fidalguia desta época témola no conto “O fidalgo" de Otero Pedrayo, ou nas Cousas da vida de Castelao, 4.1. 0 AGRARISMO Movemento que ten a stia orixe nos males do campesi- fiado, Tratase dun proceso reivindicativo que procura as melloras nas condiciéns das vidas dos campesifios adopcién de novas técnicas para o campo, mellora da maquinaria, a fertilizacién da terra, Os cartos aforrados da emigracion e dos pequenos excedentes agricolas permitiulles aos campesitios mellorar o seu nivel de vida © pagar as indemnizaciéns aos rendistas dos foros. © agrarismo estimulou a conciencia politica do campesi- ‘iado organizéndoo en sociedades que se manifestaban a través da prensa, dos mitins e das concentraciéns agra- ristas. A mais representativa foi a Liga Agraria de Ac ién Gallega, dirixida por Basilio Alvarez + Foro: era un contrato estendido en Galicia, polo que unha persoa lle arrendaba unhas terras a outra a cambio dunha cantidade de difieiro ou de produtos da terra. LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 5XUNTA DE GALICIA Blatorma.stucatva CCONSELLERIA DE EDUCACION E da formauion a distancia ce eer "gop == ywwiessanciemente.net [eS San Clemente Tee 4.2. 0 NACIONALISMO Un dos trazos mais significativos desta época foi o agro- mar do nacionalismo galego, que recolleu e actualizou as aspiracions galeguistas nacidas do século XIX co provin- cionalismo e co rexionalismo. © nacionalismo galego xurdiu coa fundacién das Irman- dades da Fala, promovidas por un grupo de intelectuais galeguistas. As Itmandades, que actuaron nas principais cidades e vilas do pais, tifia como obxectivo inmediato 0 fomento e 0 uso do galego na vida publica. Como érgano de expresién publicaron, nese momento o semanario A Nosa Terra, monolinglie en galego. As Imandades foron esencialmente un movemento poli- tico que definiu a Galicia como unha nacién, isto é un pa- is dotado de lingua, territorio, historia, instituciéns e cultu- ra propias e diferenciadas. As stias teses nacionalistas formularonse nos artigos xornalisticos, que veremos, de Antén Villar Ponte e a Teoria do nacionalismo galego (1920) de Vicente Risco. Reivindicaron, entre outras cousas: a cooficialidade para a lingua galega, a igualdade dos dereitos para a muller, 0 recofiecemento da parroquia como entidade xuridica, a proclamacién da soberania da Nacién Galega, etc. As Itmandades desenvolveron un imporante traballo cul tural: promoveron agrupaciéns de teatro, crearon edito- rias, revistas, fomentaron estudos sobre o galego e re- clamaron a stia presenza en todos os ambitos sociais, co obxectivo de culturizar a sociedade galega, maioritaria- mente analfabeta A partir de 1922, as Irmandades da Fala concentaron os seus esforzos na actividade cultural, deixando nun se- gundo plano a loita politica; debeuse isto ao fracaso elec- toral e mais 4 ditadura de Primo de Rivera programa ideoléxico e politico das Immandades favore- eu 0 inicio dun segundo rexurdimento da cultura galega, cofiecido como a EPOCA NOS, que abrangue ata 1936 A Revista Nés foi un dos proxectos editoriais mais impor- tantes do galeguismo nacionalista, e destacou tanto no Ambito cientifico (arqueoloxia, etnografia, historia...) co- mo no literario. Esta revista deulle nome ao grupo de intelectuais que pu- xo en marcha este proxecto cultural: falase asi do Grupo Nés, formado polos ourensans Vicente Risco, Ramon Otero Pedrayo e Florentino Lopez Cuevillas, ainda que Castelao tamén se vincula co grupo, xa que foi o respon- sable da direccién artistica da revista Os escritores deste grupo modernizaron definitivamente a LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 6XUNTA DE GALICIA ] ata CONSELLERA DE EDUCACON | ie trmatid ECROEAACION UNWERSTIARA Ream yw it Tes San Clemente Tee www.iessanciemente,net cultura galega, afasténdoa do folclorismo costumista e pofiéndoa en contacto coas correntes mais avanzadas a arte europea e universal de comezos do século XX. Cos integrantes desta xeracién a lingua galega alcanzou a sta madurez, consolidéndose en xéneros como: a no- vela, 0 ensaio e mesmo en obras de cardcter cientifico. Non debemos esquecer o labor do SEG: grupo de unive- ristarios que levaron a cabo estudos cientificos sobre a realidade galega, iniciando un profundo labor de investigacién en ambitos como a xeografia, a historia, a arqueoloxia, a etnografia, a arte... cabe salientar o tra- allo de homes como Alvaro Cunqueiro, Fermin Bouza Brey, Iglesia Alvarifio, Femandez del Riego. Este partido conseguiu un obxectivo fundamental: a ob- tencién dun Estatuto de Autonomia para Galicia, con el © pais poderia comezar un proceso de renovacién pol ca, cultural e linguistic, O 28 de xurio de 1936 0 Estatuto aprobouse en referendo democratico, pero o levantamen- to de Franco e a Guerra Civil impediron que se puxese en practica LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 7XUNTA DE GALICIA spree aaucativa ‘CONSELLERIA DE EDUGACON defarmauion a distancia ECROEAACION UNWERSTIARA Rao . ante. ECROENACN UN ae swnuiessanclemente.net 4.3. 0 GALEGUISMO A Guerra Civil e a inmediata posguerra supuxeron unha uptura profunda con toda a tradicién cultural vinculada ao nacionalismo democratico. A actuacién represiva da ditadura impediu toda actividade politica contra ao réxi- me, e paralizou tamén a evolucién cultural e literaria da sociedade galega. Asi desde 1939 ata 1950 practica- mente non se publicou nada en galego. Arepresién contra a cultura galega comezou co asasina- to de persoas vinguladas co nacionalismo nos ambitos cultural, politico e xomalistico (Alexandre Béveda, Anxel Casal...). Ademais, eliminaronse todas as instituciéns organismos que mantifian viva a cultura do pais: clausu- rouse 0 SEG, prohibironse a prensa e as editoriais nacio- nalistas -Nés, A Nosa Terra-, € 0 uso do galego en actos publicos quedou marxinado. Ante 0 medo de perderen a liberdade e a vida, os dirixen- tes nacionalistas e os intelectuais galegos vironse forza- dos ao exilio, maioritariamente en paises e capitais de América Latina que tian unhas colectividades galegas moi numerosas, mercé a forte emigracién que sufrira Ga- licia nas primeiras décadas do século XX. Deste xeito, a Galicia do exilio converteuse no centro neurdlxico da oposicién politica ao franquismo ‘As comunidades do exilio mantiveron a actividade cultu- ral, canalizada a través de editoriais, revistas "Galicia emigrante’ editada en Bos Aires, “Vieiros’ en Mexico, emisions de radio, grupos de teatro, etc, Durante estes anos de represién hai unha data esperan- zadora para nés, 1950, onde grazas a unha certa apertu- ra do réxime imposta pola politica internacional, comeza- ron a se notar sintomas de recuperacion no ambito da cultura, como a creacién da Ed. Galaxia. Esta editorial nace como unha altemativa 4 desgalegui- zacién da sociedade que propugnaba o réxime franquista a este fin respondia a publicacién de libros de creacién literaria, a traducién de autores estranxeiros e a funda- cién da revista Grial. Os impulsores deste proxecto de Galaxia foron, entre ou- tros, Ramén Pirieiro, Xaime Illa, Domigo Garcia Sabell e Francisco Femédndez del Riego. Asta primeira publicacién en 1951 foi a Antifona da Can- tiga de Ramén Cabanillas. LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 8ooo XUNTA DE GALICIA CCONSELLERIA DE EDUCACON ECROEAACION UNWERSTIARA Tes San Clemente 4.4. DECADA DOS 60 PI et www Na década dos 60 a vida cultural galega rexorde coa a aparicién de asociaciéns culturais como O Galo (Santiago de Compostela, 1961) e 0 Facho (A Corufia, 1963). No terreo editorial, o labor que vifia desenvolvendo a editorial Galaxia reforzouse coa aparicién doutras editoriais como Ediciéns do Castro (1963). Transformaciéns socio-politicas. © mundo rural comeza a perder efectividade contra a ci- dade que medra. Nela apareceran novas clases sociai burguesia e proletariado. Mecanizacién do campo e desenvolvemento da industria. Xorde 0 nacionalismo politico. Emigracién cara as cidades ¢ europa que aportan divisas un mellor nivel de vida. 4.5. DECADA DOS 70 Qs anos 70 comezan cun contexto econémico moi nega- tivo. Unha profunda crise sacudiu os paises industrializa- dos, feito que puxo en evidencia a febleza do espectacu- lar medre da nosa economia na década anterior. Despois de 1975, os sectores basicos da industria galega perde- on emprego e produciuse o desmantelamento de moitas empresas. Coa democracia a actividade cultural normalizouse 4 vez que aumentou a producién literaria: estudase a lingua na universidade, implantase o galego no ensino e esténdese pouco a pouco nos medios de comunicacién. LITERATURA fora.educativa armacioh a distancia Jessanclemente.net DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 9XUNTA DE GALICIA spree aaucativa ensell ERA De COLAC defarmauion a distancia E.CROENAGION UNWERSITARIA ee" ——wwwiessanclemente,net Tes San Clemente Tee 4.6. DECADA DOS 80 Na década dos 80 chegaron os famosos procesos de reconversién (agraria, naval, da pesca..) que levaron ao desemprego a milleiros de persoas e afectaron a comar- cas enteiras. A partir das folgas obreiras de 1972, 0 na- cionalismo galego modemo protagonizaré a maior parte das reivindicaciéns sociais das seguintes décadas. ‘Ademais 0 galego acada unha situacién de normalidade que supén unha clara mellora: 0 Estatuto de Autonomia que establece a cooficialidade de galego e castelén, 0 galego entra a formar parte do curriculo escolar, findase RTVG. Promilgase a Lei de Normalizacién Linguistica que recofiece no seu artigo 4° 0 galego como lingua pro- pia de Galicia, asi como da sia Administracién e das en- tidades publicas dependentes da Comunidade Auténoma; © artigo 12 desta lei sinala tamén que o galego é lingua oficial en todos os niveis do ensino Xorden asi mesmo asociaciéns para a defensa do galego e da sia normalizacién como a Mesa para a Normaliza- cién Linguistica © estudo da lingua tamén progresa e en 1982 a Real Academia Galega ¢ o Instituto da Lingua Galega publican as Normas Ortograficas e Morfoldxicas do Idioma Galego. Malia o rexeitamento que sufriron por parte de certos grupos, especialmente da chamada normativa de mini- mos, chegouse definitivamente a unha Normativa de Concordia en 2003. Como consecuencia destes cambios a literatura pode abandonar a loita contra a diglosia castelén-galego, e por outra banda xorde un puiblico lector en galego. Nestes anos hai unha nova interpretacién da cultura animada por dias tendencias activas: o debate entre tra- dicién e modernidade, e o afan de renovacién de todas as artes. Un espirito eclosivo que se manifestou nas novas experiencias artisticas do cinema, musica, pintura, moda, cémic... A cultura galega pasou dunha histérica posicién de resistencia a unha posicién de expectativa vangardis- ta LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 10XUNTA DE GALICIA sloatoma educate ConeeWERA DE EuAGON : ante ee Lanes =o www.iessanciemente.net Tes San Clemente Tee 4.7. DECADA DOS 90 e COMEZOS DO SECULO Xx! Adécada dos 90 e comezos do século XXI son anos de luces e sombras, tanto a nivel socioeconémico, politico e como non cultural Tras 0 visto na década anterior, parece que a literatura e a lingua galega ian entrar nunha etapa de normalizacion ‘coma nunea antes se cofiecera, Porén, os feitos non son tan claros, xa que 0 Mapa Sociolingliistico de Galicia ofrece uns datos que non son nada alentadores para o galego nin para a literatura galega. S6 un 56% dos gale- gos usan 0 galego como lingua habitual no traballo; ade- mais de ser a lingua menos usada nas cidades, etc... Da- tos estes confirmados pola UNESCO en febreiro de 2002, onde alerta sobre a posible desparicién da nosa lingua e tamén do vasco. Neste ambiente desfavorable para a nosa lingua, axifia apareceron voces que falan da crise econémica, ¢ que vai parella a crise no sector do libro, tras a esperanza es- farelada dos anos oitenta De todos os xeitos para a salvacién do galego e da stia literatura, compre emprender de forma decisiva un novo plan de normalizacién linguistica que defenda o que é noso, fora de calquera presién politica Na actualidade Galicia, debatese entre pervivencias da stia longa decadencia como o caciquismo e o envellece- mento da poboacién, unha gandeiria encorsetada, unha explotacién intensiva dos seus recursos enerxéticos por parte de grupos empresariais foréneos (grandes encoros, parques edlicos) e 0 fluxo renovado da industria textil, 0 efecto arrastre da automocién e do turismo, ademais do renacer das cidades. LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 11XUNTA DE GALICIA CCONSELLERIA DE EDUCACON ECROENAGION UNWERSITARIA Ream yw 5 Tes San Clemente Tee www iessanciema Platatorma.educat ja formacion a as CONCLUSION Todos estes feitos de diferente indole apareceran reflectidos nas diferentes obras dos auto- res que verds nesta materia Otero Pedrayo aproximouse ao mundo da fidalguia no seu conto *O fidalgo" mais non foi o tinico, Castelao tamén fai alusiéns a esta clase social, e a0 pago dos trabucos como podemos apreciar nesta Cousa da vida: “Anque o meu home vai fora, non teréi voto, pero seguiréi pagando todos os trabucos" ‘Tamén 0s nosos autores co decorrer do tempo souberon incorporar & nosa literatura: 0 vangardismo europeo, tal € 0 caso de Manuel Anto- nio, Alvaro Cunqueiro, etc que son bo exemplo da poética vangardis- tae Rafael Dieste da prosa, onde hoxe ainda ao ler “o neno suicida’ P sorpréndenos pola stia sorprendente novidade. Cando alguén se encontra desposeido da stia terra, da stia familia, dos seus dereitos, da stia identidade, abrese unha ferida que dificulta a reconciliacion co pasado, co pais e cun mesmo, sobre todo, desde a distancia forzosa que constittie 0 exilio. Moitos tamén foron os autores que reflexionaron sobre o seu exilio durante a Guerra Civil e na posguerra, conver: tindose isto nun labor catértico para todos os que non temen ao pasado. Silvio Santiago, asi © plasmou na sia novela O silencio redimido. Celso Emilo Ferreiro, Mendez Ferrin, Avilés de Taramancos ou Manuel Maria tampouco se- ran alleos 4s preocupaciéns sociais, e mdis concretamente lingua como podemos apreciar no seguinte poema do tiltimo autor: ‘maxicamente vello, eternamente novo. ‘se queremos vencer! A fala, Manuel Maria \ oidioma 6 a chave O idioma 6 a patria, } | c0a que abrimos o mundo a esencia mais nosa, \ 0 salouco méis feble, a creacién comtn \ | opensar mais profundo ‘meirande e poderosa. } | Oldioma é a vida, Oidioma é a forza : |e coitelo da dor, que nos xungue e sostén | omarmurio do vento, Se perdemos a fala } | a@palabra de amor. rnon seremos ninguén! ! \ | Oidioma é 0 tempo, O idioma é o amor, ) 6a voz dos avés olatexo, a verdade, \ | ecese breve ronse! 2 fonte da que agroma } | que deixaremos nbs. a mais forte imandade. } (Reeerearere) Renunciar 20 iim | patrimonio do pobo, 6 ser mudo e morrer. : i \ { \ i ) i \ { \ ( LITERATURA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE 12