METALNE KONSTRUKCIJE

krov
U Z GRADARSTVU
sleme
GENERALNA UPUTSTVA ZA REŠAVANJE DISPOZICIJE
venac INDUSTRIJSKE HALE

Rešavanje dispozicije je, svakako, jedan od najinženjerskijih poslova. Za

podužni zid uspešno rešavanje dispozicije, pored znanja, potrebno je i iskustvo.
kalkanski zid
Pravilno odabranom dispozicijom se predupređuju mnogi problemi koji
mogu iskrsnuti tokom detaljnog proračuna. Isto tako, manjkavosti
načinjene pogrešno koncipiranom dispozicijom, po pravilu, je teško
otkloniti na racionalan i inženjerski prihvatljiv način.

Ova uputstva pretstavljaju sintetizovane delove udžbenika proširena

objašnjenjima koja su se, iskustveno, pokazala kao najpotrebnija
studentima tokom početka vežbanja iz ovog predmeta.

Osnovni problem na vežbama je što je na samom početku potrebno

koncipirati sve elemente, uključujući i one koje još nisu slušali na
predavanjima. Zato će se malo pažnje posvetiti rekapitulaciji pojmova i
elemenata hale.

Pojmovi:

Podužni zid – obimni zid hale koji se proteže "po dužini" ili upravno na
glavni poprečni okvir.

Kalkanski zid ili kalkan – zid hale koji zatvara halu "sa čela" ili
paralelno sa glavnim poprečnim ramom.

Sleme hale – najviša tačka krova hale – mesto preloma krovne ravni

Venac hale – najniža tačka krova hale – linija gde se sustiču krov i
podužni zid.

Raspon hale i visina hale – rastojanje između osovina stubova ili

oslonačkih čvorova krovnog nosača ako su stubovi promenjivog
poprečnog preseka ili su rešetkasti odnosno rastojanje od kote ±0,000
(gornje ivice konstrukcije poda hale) pa do preseka osovina krovnog
vezača i stuba ili kota oslonačkog čvora vezača. Ovo su dimenzije koje se
izvode iz zadatih veličina kao što su "čista širina" hale i "čista visina" hale
ili iz zadate mostne dizalice. Ako nema mostnih dizalica onda se, često,
zadaju "čista širina" i "čista visina" kao veličine koje su potrebne za,
recimo, tehnološki proces ili slično. "Čista širina" hale je čisto rastojanje
između unutrašnjih ivica stubova. Da bi se, prema tome, dobio raspon hale
u slučaju hale bez mostne dizalice potrebno je predvideti "širinu" stuba
odnosno njegovu statički visinu i nju dodati na "čistu širinu" – ova cifra
se, obično, zaokružuje na prvu veću cifru u modulu od 100mm. Slično je
sa visinom hale gde je potrebno predvideti visinu krovnog vezača odnosno

Legenda za obe šeme:
1-rožnjače
4-poprečni krovni spreg
7-glavni krovni vezač
10-spreg za bočne udare
13-fasadni stub u poduž. zidu
16-spreg za kočenje
19-horizontalni spreg do kalkana
22-laki ankeri fasadnih stubova
2-vertikalni podužni krovni spreg u slemenu
5-pojas poprečnog krovnog sprega
8-vertikalni spreg u podužnom zidu
11-glavni stubovi
14-fasadne rigle u kalkanskom zidu
17-fasadni stub u kalkanskom zidu
20-vertikalni spreg u kalkanu
L-raspon hale
njegovu statičku visinu i polovinu te visine dodati na "čistu visinu" uz istu
napomenu o zaokruživanju i modulu. Ako je u pitanju rešetkasti krovni
vezač onda se na "čistu visinu" dodaje polovina pretpostavljene visine
donjeg pojasa uz adekvatno zaokruživanje dobijene vrednosti i tako se
dobija visina ose donjeg pojasa vezača a visina hale se onda izvodi iz
parametara (rastera i visine rešetke, nagiba prve dijagonale, pada krova)
rešetkastog krovnog vezača. Potpuno analogna, ali nešto složenija, je
procedura kada je zadata mostna dizalica (obično se zadaje nosivost,
raspon i visina dizanja mostne dizalice). Iz tabela mostnih dizalica
uzimaju se dimenzije elemenata dizalice koji "prelaze" raspon dizalice
(osovinski razmak šina dizalice) pa se na to dodaje polovina širine (visine)
stuba na koti GIŠ-a kao i neka "rezerva" od oko 100-200mm pa se tako
dobijena dimenzija zaokruži na prvi veći broj u modulu od 100mm (u
velikom broju situacija je dovoljno tačno pretpostaviti da je "širina" hale
jednaka rasponu mostne dizalice uvećanom za oko 2,0m u modulu od
100mm). Slično se određuje visina hale u sličaju kada postoji mostna
dizalica (pa i kota GIŠ-a – gornje ivice šine), kao veličina izvedena iz
zahtevane visine dizanja mostne dizalice (što je dimenzija od kote poda do
gornjeg graničnog položaja kuke za dizanje) uvećane za visinu
konstrukcije mostne dizalice uz dodatak propisanih 500mm za servisiranje
i funkcionisanje (sve su ovo vrednosti iz tablica proizvođača mostnih
dizalica) kao i za polovinu pretpostavljene visine vezača (u slučaju
limenog vezača) ili polovine visine donjeg pojasa (u slučaju rešetkastih
vezača) a tako dobijene vrednosti se zaokruže na veći broj u modulu
100mm (uz već iznetu napomenu u slučaju rešetkastog vezača – kada se
ovako dobija osa donjeg pojasa a visina hale se onda izvodi iz parametar
rešetke).
Hala se predviđa/ne predviđa za produženje – ovaj pojam definiše
konstrukciju kalkanskog zida. Ako se hala predviđa za produženje ona, u
suštini, u osi do kalakana ima glavni poprečni ram kao i u ostalim osama
(pa prima sve horizontalne i vertikalne uticaje) a konstrukcija kalkana je
"prilepljena" sa strane uz ovaj ram (veza kalkanskih stubova i rigle rama
je vertikalno pomična – klizna – što sprečava opterećenje sa krova da se
prenese na kalkanski stub usled, recimo, deformacije rigle (ugiba). U
slučaju kada se hala ne predviđa za produženje, tipično je, da u osi do
kalkana nema glavnog poprečnog rama nego se projektuje konstrukcija
kalkana koja sada prima sve horizontalne i vertikalne uticaje (stubovu
3- vertikalni podužni krovni spreg u vencu primaju opterećenje sa krova a krutost u ravni kalkana se postiže
6-podužni krovni spreg vertikalnim kalkanskim spregovima). U suštini, nije pogrešno primeniti
9-nosač kranske staze prvo rešenje i u slučajevima kada hala nije predviđena za produženje ali je
12-fasadne rigle u podužnom zidu obrnuto principijelna greška.
15-krovne zatega Nosivost tla - je parametar koji bi trebalo da definiše oblik i dimenzije
18-fasadni ugaoni stub temelja. Za potrebe dispozicije dovoljni je naglašeno razgraničiti slučaj
21-anker zavrtnjevi stuba uklještenog u temelj od slučaja gde je ova veza zglobna. Temelj
l-raster glavnih poprečnih okvira uklještenog stuba je, po pravilu, izdužen pravougaonik u osnovi dok je
temelj zglobno oslonjenog stuba približno kvadratne osnove
Elementi hale:

Krovni pokrivač – obloga krova koja se zadaje u nekoliko oblika ali se

može smatrati da je za sve tipove potreban nagib od 10%.

Fasadna obloga – obloga obimnih zidova hale, takođe se zadaje u

nekoliko oblika

Rožnjače – elementi krovne konstrukcije na koje se "polaže" krovni

pokrivač i koji se protežu "paralelno" sa vencom odnosno u "podužnom"
pravcu hale. Rožnjače najbliže "slemenu" objekta se nazivaju
"slemenjačama" a one do "venca" se nazivaju "venčanice" – ostale se,
često, nazivaju i "međurožnjačama".

Raster rožnjača – međusobno rastojanje između dve rožnjače – zavisi od

tipa krovnog pokrivača - za sve zadate tipove krovnog pokrivača
zadovoljavajuće je 2,50m (2,0-3,0 m).

Vrsta rožnjača u zavisnosti od raspona (zadati razmak glavnih

poprečnih ramova u ovom slučaju):
· Za raspone od 6,0 m - prosta greda (može se smatrati da su to
valjani "I" ili "[" profili ili pravougaone kutije sa visinom od oko
l/20-l/30 raspona.)
· Za raspone 7,0-9,0 m - kontinualna greda (izbor profila i
dimenzije se ne razlikuju od proste grede)
· Za raspone 8,0-10,0 m - "greda sa kosnicima" (za samu gredu po
pitanju izbora profila i dimenzija važe ista pravila kao i za "prostu
gredu" – kosnik je obično od 2L profila ili kvadratna kutija – greda
sa kosnicima je predodređena za kombinaciju sa rešetkastim
vezačima koji tada moraju imati ispunu sa vertikalama koje će
primiti uticaje iz kosnika - u dispozicijama sa punom riglom, čija je
visina relativno mala, nije racionalno primeniti rožnjače sistema sa
kosnicima.
· Za raspone 9,0-12,0 - "R"-rožnjače, u suštini rešetkaste rožnjače
sistema proste grede sa originalno dizajniranom ispunom od
okruglog gvožđa – statička visina ovih nosača je, obično, 1/12 – 1/20
raspona a ispuna se formira tako da nagib dijagnale bude 45-60°.
· Za raspone 12,0-15,0 m - "Prava" rešetkasta rožnjača sistema
proste grede kod koje je ispuna od "pravih" rofila i koja je
dizajnirana po svim pravilima za rešetkaste nosače – uobičajena
statička visina je 1/10-1/14 raspona.
· Za manje i veće raspone moguće je primeniti i druge tipove
rožnjača od kojih se pominju rožnjače sa zategom, kontinualne
rešetkaste rožnjače – sa i bez kosnika, posebno dizajnirani sistemi
kontinualnih rožnjača "na preklop" i drugi

Fasadne rigle – elementi obimnih zidova hale preko kojih se "polaže"

fasadna obloga – po pravilu se raspoređuju u rasteru (međusobnom
visinskom rastojanju) od oko 2,5m (2,0-3,0 m) i raspona su do oko 6,0 –
7,0 m – obično su statičkog sistema proste grede a eventualno sistema
grede na dva polja – uobičajeno se konstruišu od horizontalno
orijentisanih valjanih "[" profila ili pravougaonih kutija, mada nisu retki i
drugi sistemi i preseci (sistem za zategama, na primer).

Fasadni stubovi – vertikalni elementi obimnih zidova – ako su u

kalkanskom zidu nazivaju se i kalkanski stubovi.-. Nisu obavezni element
podužnih zidova – ako je raster glavnih stubova 6,0-7,0 m obično se ne
postavljaju fasadni stubovi. Najčešće primaju samo uticaje na fasadu a ne i
opterećenje sa krova mada su kod kalkanskih zidova česta rešenja u
kojima oni primaju i opterećenje sa krova. Postavljaju se u rasteru
(međusobnom rastojanju) od 4,0 – 7,0 m. Konstruiše se od valjanih ili
zavarenih "I" profila ili pravougaonih kutija.

Nosač kranske staze – Obično zavareni nosač "I" preseka sa statičkom

visinom od 1/10 raspona (rastera glavnih stubova).

Glavni poprečni ram – svi zadati su jednobrodi i jednospratni pa se

sastoje od dva stuba i rigle i čine glavni noseći sistem u poprečnom
pravcu. Glavni stub je vertikalni element glavnog poprečnog rama koji se
zadaje kao pun limeni ili rešetkasti – može biti konstantne ili promenivog
(skokovito) preseka po visini. Rigla rama – rigla glavnog poprečnog
rama koja se na vežbama zadaje kao pun limeni ili kao rešetkast nosač. U
slučaju rešetkastog nosača ispuna se formira tako da su čvorovi gornjeg
pojasa obavezni na mestima rožnjača a da se ispuna konstruiše tako da sve
dijagonale zaklapaju ugao 30-60°.

Preporučene "visine" elemenata glavnog poprečnog rama u funkciji od

visine stuba "H=H1+H2" (gde je "H" ukupna visina a "H1" odnosno "H2"
visine donjeg odnosno gornjeg dela u slučaju stuba sa "skokovitom
promenom preseka) i raspona rigle "L" su sledeće:
Puni limeni stubovi konstante visine (za H=10,0-20,0 m)-
H/15-H/20
Gornji deo "skokovitih" stubova (ili, obično, 500mm). H2/8-
H2/12
Puni limeni donji deo "skokovitih stubova" (za H1=10-30m)
H1/10-H1/20
Rešetkasti donji deo "skokovitih stubova" (za H1=10-30m)
H1/9-H1/17

Poslednja veličina se često zokružuje tako što se unutrašnji pojas

rešetkastog dela stuba centriše ispod nosača dizalice.

Pun limeni nosač rigle (za uklješten okvir i okvir na dva zgloba) L/20-
L/30
Rešetkasta rigla (u sredini raspona)
L/8-L10
SPREGOVI – spregovi služe za stabilizaciju hale kao i za prijem i prenos
određenih uticaja.

Poprečni krovni spreg – spreg u krovnoj ravni do kalkana – prima

reakcije kalkanskih stubova. Vertikale sprega su rožnjače a bar jedan
pojas je vezač a drugi mu je formiran od posebnih štapova ako je raster
vezača veći od 6,0 m (u protivnom se "proteže" od vezača do vezača)

Horizontalni spreg do kalkana – spreg koji pravi međuoslonac

kalkanskim stubovima i formira se u visini GIŠ-a. Konstruiše se kao
horizontalna rešetka ili kao staza sa gazištem od rebrastog lima Statička
visina je L/6-L/10 ako je rešetka odnosno L/15-L/25 kada je u vidu staze –
punog nosača. Da se ne bi "preturio" (pošto stoji horizontalno) ovaj spreg
se "veša" zategama ili "podupire" kosnicima o kalkanske stubove.

Podužni krovni spreg – spreg u krovu duž venca objekta – na njega se

oslanjaju sekundarni fasadni stubovi podužnog zida pa mora imati
čvorove u rasteru fasadnih stubova. Pojasevi ovog sprega su venčanica i
prva međurožnjača.

Spreg za bočne udare – Formira se između gornje nožice nosača dizalice

i podužnog fasadnog zida. Na njega se bočno oslanja nosač dizalice a i
međuoslonac je fasadnog stuba u podužnom zidu. Konstruiše se kao
rešetkast ali i kao horizontalan pun limeni nosač kada služi i kao staza za
opsluživanje mostne dizalice.

Spreg za vetar u podužnom zidu – formira se u podužnom zidu u polju

do kalkana i prima i do temelja prenosi reakcije poprečnog krovnog
sprega i horizontalnog sprega do kalkana. Pojasevi su mu glavni i/ili
sekundarni stubovi a horizontale mu mogu biti fasadne rigle podužnog
zida, mada može da ima i posebne štapove kao horizontale. U principu se
konstruiše tako da ima čvor na visini GIŠ-a a radi pravilnog prijema
reakcije horizontalnog sprega do kalkana. Potrebna statička visina sprega
je oko H/5 (obično ide od glavnog stuba do prvog međustuba u podužnom
zidu).

Spreg za kočenje – konstruiše se u srednjem polju hale (polju do sredine

u slučaju parnog broja polja) a u ravni nosača dizalice ako je to moguće
(kod rešetkastih stubova ovo je lako izvodljivo a kod ostalih stubova može
se ovaj spreg i iskositi tako da mu gornji deo bude u ravni nosača dizalice
a donji deo se centriše u osu stuba ili temelja.

Vertikalni spreg u kalkanu – je obavezan samo kada se hala ne predviđa

za produženje pa nema glavnog poprečnog rama u kalkanu već se formira
posebna konstrukcija kalkana. Tada vertukalni spreg u kalkanu daje
krutost kalkanu u njegovoj ravni..
SADRŽ AJ DISPOZICIJE

Dispozicija je – crtež objekta koji u potrebnom broju preseka, osnova i

pogleda ima, u izgledu, prikazane sve elemente hale sa neophodnim
kotama (ako svaki element ima "širinu", "debljinu" i "dužinu" onda se pod
izgledom smatra projekcija u kojoj se element vidi sa svojom dužinom – u
protivnom se element vidi "u preseku").

Pravila pri crtanju dispozicije čelične konstrukcije

Preseci se u čeličnim konstrukcijama (kao i osnove) razlikuju od

ekvivalentnih elemenata crteža u arhitekturi. Po pravilu, u čeličnim
konstrukcijama se u izgledu crtaju samo elementi koji su "u prvom planu".
Na primer, kada se crta poprečni presek kroz sredinu hale crta se samo
prvi poprečni ram u izgledu dok se konstrukcija kalkana (koja je, u suštini,
vidljiva – i koja se obično crta u arhitektonskim crtežima) ne prikazuje u
izgledu jer bi to samo opterećivalo crtež i pravilo konfuziju po pitanju
"debljine". Slično je i sa podužnim presekom – kada se crta presek kroz
sredinu hale izgledi u "prvom planu" su kranske staze i glavni stubovi dok
se konstrukcija kalkana (koja je, u suštini, na svega 500-1000mm
"dublje") ne crta iz istog razloga – da bi se izbegla konfuzija i
opterećenost crteža. Svi elementi hale se ceraju "materijalizovano" – sa
minimum dve linije, jedino se štapovi spregova mogu crtati šematski –
jednostrukom linijom. Spregovi i/ili rešetkasta ispuna se, kada su
presečeni u presecima, crtaju isprekidanim linijama. Ostali elementi se u
preseku naglašavaju (crne). Širina i debljina sitnijih elemenata hale se ne
crtaju u razmeri već šematski – bitno je da se vidi koje ivice se "gađaju" i
šta je "starije" te da se vidi da li je, na primer, u pitanju "I" ili "[" te da se
razlikuju kvadratna i pravougaona kutija, da li je neki element "na"
drugom ili se možda "ubija" u njega i slično (jači i važniji elementi se
crtaju "deblji"). Stubovi se, kao krupni elementi - po ravilu – crtaju u
razmeri, uključujući i stope.

Industrijska hala koja se zadaje kao zadatak za elaborat iz ovog predmeta

ima dve ose simetrije što omogućava izvesna pojednostavljenja prilikom
izrade dispozicije. Pre svega, pravilno koncipiran, crtež je manji (ako se u
svim projekcijama koristi svojstvo simetrije).

Dispozicija treba da ima, u izgledu, prikazane sve elemente hale. Po

pravilu crtaju se sledeće osnove, preseci i/ili pogledi:
· Osnova krova (pogled odozgo na potpuno završen krov)
· Osnova krovne konstrukcije (pogled odozgo na konstrukciju krova
bez krovnog pokrivača).
· Osnova na koti gornje ivice šine - GIŠ-a (horizontalni presek -
pogled na dole - u visini GIŠ-a)
· Osnova stubova i/ili temelja (horizontalni presek –pogled na dole –
u visini kote poda sa prikazom temelja – kao da nema podne ploče).
· Podužni presek kroz sredinu hale
· Izgled konstrukcije podužnog zida (presek načinjen "iza" kranske
staze - tako da se u prvom planu vidi konstrukcija podužnog zida)
· Poprečni presek (tipičan presek kroz halu)
· Konstrukcija kalkanskog zida (presek načinjen "iza" glavnog
poprečnog okvira tako da se u prvom planu vidi konstrukcija
kalkanskog zida).