ΚεφΑλαιο ΤΕΤΑΡΤΟ

ΟΙ ΓΛΩΣ­ΣΙ­KΕΣ ΛΕΙ­TΟΥ­PΓ
­ Ι­ΕΣ
ΣTΟ­N ΦΙ­ΑKΑ TΟΥ Δ. MΙ­ΣΙ­TZΗ

Ἀ­ντι­κεί­με­νο τοῦ δο­κι­μί­ου αὐ­τοῦ εἶ­ναι οἱ γλωσ­σι­κὲς λει­τουρ­

γί­ες καὶ ἡ πε­ρι­γρα­φὴ τοῦ τρό­που δι­α­πλο­κῆς τους στὸν Φι­ά­κα
τοῦ Δημ. Mι­σιτ­ζῆ­176. Θὰ χρη­σι­μο­ποι­ηθ ­ οῦν γι’ αὐ­τὸ τὸν σκο­πὸ τὸ
ἀρ­χι­κὸ πρό­τυ­πο τῶν ἐ­πι­κοι­νω­νι­α­κῶν λει­τουρ­γι­ῶν τοῦ Jakob-
son177, κα­θὼς καὶ ἡ τρο­πο­ποι­ημ ­ έ­νη του, μὲ βά­ση τὸ κεί­με­νο, μορ­
φὴ ἀ­πὸ τὸν M­πα­μπι­νι­ώ­τη­ , καὶ θὰ τὰ ἐ­φαρ­μό­σου­με στὸ κει­με­
178

νι­κό, ἀ­πο­κλει­στι­κά, ἐ­πί­πε­δο τοῦ ἔρ­γου. Υἱ­ο­θε­τοῦ­με ὡς ὑ­πό­θε­ση

ἐρ­γα­σί­ας τὴν πρό­τα­ση πὼς οἱ γλωσ­σι­κὲς λει­τουρ­γί­ες ἐ­νερ­γο­ποι­
οῦ­νται μέ­σα σὲ τρεῖς ἐ­πι­μέ­ρους θε­μα­τι­κὲς πε­ρι­ο­χὲς ―οἱ ὁ­ποῖ­ες
δη­μι­ουρ­γοῦν καὶ τοὺς ἀ­ντί­στοι­χους πό­λους κω­μι­κό­τη­τας τοῦ ἔρ­
γου: τὴν προι­κο­θη­ρί­α, τὸ γλωσ­σι­κὸ ἰ­δί­ω­μα καὶ τὴν κοι­νω­νι­κοϊ­δε­
ο­λο­γι­κὴ δι­α­φο­ρά. Οἱ θε­μα­τι­κὲς αὐ­τὲς πε­ρι­ο­χές, καί­τοι δι­α­κρι­τές,

176. X­ρη­σι­μο­ποι­οῦ­με τὴν ἔκ­δο­ση Δη­μο­σθέ­νη Mι­σιτ­ζῆ: Ὁ Φι­ά­κας, Ὁ Δοὺξ

τῆς βλα­κεί­ας, Δω­δώ­νη, Ἀ­θή­να 1992, μὲ ἐ­πι­μέ­λει­α καὶ εἰ­σα­γω­γὴ τῆς Ἄν­νας
Tα­μπά­κη. Γι­ὰ τὴν ἐ­πο­χὴ καὶ τὴ ζω­ὴ τοῦ συγ­γ­ρα­φέ­α, βλ. τὴν εἰ­σα­γω­γὴ τῆς
πα­ρα­πά­νω ἔκ­δο­σης, κα­θὼς καὶ τὸ ἄρ­θρο τοῦ Σπ.Α. Εὐ­αγ­γε­λά­του: «Δη­μο­
σθέ­νης Κ. Μι­σιτ­ζής. Βι­ογ ­ ρα­φι­κά», στὸ πρό­γραμ­μα τῆς πα­ρά­στα­σης τοῦ ἔρ­
γου ἀ­πὸ τὸ «Ἀμ­φι-θέ­α­τρο» τοῦ Σπ. Εὐ­αγ­γε­λά­του, Ἀ­θή­να 1981-1982.
177. Bλ. «Linguistique et poétique», στὸ R. Jakobson: Ε­ssai de linguistique
générale, τόμ. 1, Les Fondation du langage, Minuit, Paris 1963, σσ. 209-248.
178. Bλ. «Kα­θο­λι­κὲς δο­μὲς τῆς λο­γο­τε­χνι­κῆς ση­μει­ολ ­ ο­γί­ας», στὸ Γ.
M­πα­μπι­νι­ώ­της: Γλωσ­σο­λο­γί­α καὶ Λο­γο­τε­χνία. Ἀ­πὸ τὴν τε­χνι­κὴ στὴν τέ­χνη
τοῦ λό­γου, Ἀ­θή­να 1991 (11984), σσ. 185-203.
142 ΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

κα­λύ­πτουν ἡ μία τὴν ἄλ­λη, σχη­μα­τί­ζο­ντας ἔ­τσι τὴν ὑ­περ­κεί­με­

νη θε­μα­τι­κὴ τῆς ἀ­πά­της, τοῦ δό­λου, τῆς πλά­νη­ς179.
Οἱ γλωσ­σι­κὲς λει­τουρ­γί­ες δι­α­μορ­φώ­νο­νται σὲ ἀ­ντι­στοι­χί­α
μὲ τοὺς βα­σι­κοὺς πα­ρά­γο­ντες κά­θε ἐ­πι­κοι­νω­νι­α­κῆς πρά­ξης: σὲ
κά­θε πα­ρά­γο­ντα ἀ­ντι­στοι­χεῖ καὶ μι­ὰ λει­τουρ­γί­α. Ὅ­πως δὲ κά­θε
πα­ρά­γο­ντας ἐν­νο­εῖ­ται μό­νο στὴ δο­μι­κή του ἀλ­λη­λου­χί­α μὲ τοὺς
ὑ­πό­λοι­πους, ὁ­μοί­ως καὶ οἱ λει­τουρ­γί­ες δι­η­θοῦ­νται ἀ­μοι­βαί­α στὸ
ἑ­κά­στο­τε ἐ­πι­κοι­νω­νι­α­κὸ πρό­γραμ­μα. Ἀ­πὸ αὐ­τὸ προ­κύ­πτει πὼς
ὅ­λες οἱ λει­τουρ­γί­ες εἶ­ναι κα­θο­λι­κοῦ καὶ συ­νο­λι­κοῦ χα­ρα­κτή­ρα:
εἶ­ναι γε­νι­κὲς κα­τη­γο­ρί­ες τῆς ἐ­πι­κοι­νω­νί­ας, ἐ­νῶ ἡ κα­θε­μι­ά τους
ἐ­νερ­γο­ποι­εῖ­ται πά­ντα συ­ναρ­τή­σει τῶν ὑ­πο­λοί­πων. Πρὸς συ­ντο­
μί­α τῆς συ­ζή­τη­σης, πα­ρα­θέ­του­με στὸ σχεδιάγραμμα XVI τὸ πρό­
τυ­πο τοῦ Jakobson, μα­ζὶ μὲ τὶς τρο­πο­ποι­ή­σεις τοῦ M­πα­μπι­νι­ώ­τη.
Α. Ἡ βι­ωμ ­ α­τι­κὴ (émotive) λει­τουρ­γί­α πα­ρα­πέ­μπει στὸν πο­μπὸ
(addresser) τοῦ μη­νύ­μα­τος, δη­λα­δὴ στὸν συγ­γ­ρα­φέ­α, καὶ συ­γ-
κρο­τεῖ τὸ ὑ­πο-κεί­με­νο (sub-text) τοῦ δρα­μα­τι­κοῦ κει­μέ­νου, ποὺ
εἶ­ναι ἡ ἀ­φε­τη­ρί­α τῆς ἐ­πι­κοι­νω­νι­α­κῆς πρά­ξης. Ἡ σπου­δαι­ό­τη­τα
τῆς βι­ω­μα­τι­κῆς λει­τουρ­γί­ας εἶ­ναι εὔ­λο­γη, δη­λο­νό­τι δι­α­περ­νᾶ
ὁ­λό­κλη­ρο τὸ κει­με­νι­κὸ σῶ­μα καὶ συ­νο­δεύ­ει ὅ­λες τὶς ἄλ­λες λει­
τουρ­γί­ες. Ἔ­τσι, τὸ ὑ­πο-κεί­με­νο τοῦ Φι­ά­κα δι­α­μορ­φώ­νε­ται ἀ­πὸ
τὸ σύ­νο­λο τῶν βι­ω­μά­των, τῶν προ­θέ­σε­ων καὶ τῶν σκέ­ψε­ων τοῦ
Mι­σιτ­ζῆ καὶ τῶν δραματικῶν προσώπων του, κα­θὼς προ­τάσ­σο­
νται σ’ ἕ­ναν συ­γκε­κρι­μέ­νο γλωσ­σι­κὸ σχη­μα­τι­σμό. Tὴ λει­τουρ­γί­α
αὐ­τὴ θὰ τὴν ἐ­ντο­πί­ζου­με λαν­θά­νου­σα σὲ ὅ­λες τὶς ὑ­πό­λοι­πες.
B. Ἡ προ­θε­τι­κὴ (conative) ἢ προ­τρε­πτι­κὴ λει­τουρ­γί­α, σὲ στε­
νὴ συ­νά­φει­α μὲ τὴν προ­η­γου­μέ­νη, πα­ρα­πέ­μπει στὸν δέ­κτη (ad-
dressee) τοῦ μη­νύ­μα­τος καὶ συ­γκρο­τεῖ τὸ ἀ­ντι-κεί­με­νο (ob-text)

179. Tὸ ὄ­νο­μα Φι­ά­κας τοῦ τίτ­λου συ­νι­στᾶ ἕ­να ὁ­μι­λοῦν ὄ­νο­μα, δε­δο­μέ­νου
ὅ­τι βρί­σκε­ται ἀ­κό­μα ἐν χρή­σει σὲ πολ­λὰ νη­σι­ὰ τοῦ Αἰ­γαί­ου καὶ στὴν Kων­
στα­ντι­νού­πο­λη. Tὸ νό­η­μά του, ἐ­ντού­τοις, εἶ­ναι πο­λυ­σή­μα­ντο, ἀ­φοῦ πα­ρα­πέ­
μπει, πέ­ραν τοῦ ἐ­πι­δει­ξί­α καὶ τοῦ κο­μπα­στῆ, στὸν ρά­θυ­μο, στὸν ἄ­ερ­γο, στὸν
τρυ­φη­λὸ καὶ τὸν φαῦ­λο καὶ δη­λώ­νει ταυ­το­χρό­νως τὴν ἔ­παρ­ση, τὴ ρα­στώ­νη
καὶ τὴν ἐ­πι­τή­δευ­ση.
 ΟΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΟΝ ΦΙΑΚΑ ΤΟΥ Δ. ΜΙΣΙΤΖΗ 143

Σχε­δι­ά­γραμ­μα XVΙ

τοῦ δρα­μα­τι­κοῦ κει­μέ­νου. Σὲ ἀ­ντί­θε­ση μὲ τὸν πο­μπὸ πού, κα­

τὰ κα­νό­να, εἶ­ναι μο­να­δι­κός, ὁ δέ­κτης εἶ­ναι πά­ντα πολ­λα­πλός.
Ὁ δέ­κτης τοῦ Φι­ά­κα δὲν ὑ­πάρ­χει μό­νο στὸ ἀ­να­γνω­στι­κὸ κοι­νὸ
τῆς Σά­μου ἢ τῆς Kων­στα­ντι­νού­πο­λης, ἀλ­λὰ καὶ σὲ ὅ­λη τὴν ὑ­πό­
λοι­πη Ἑλ­λά­δα τοῦ τε­λευ­ταί­ου τρί­του τοῦ προ­η­γού­με­νου αἰ­ώ­να,
κα­θὼς καὶ σὲ μελ­λο­ντι­κοὺς ἀ­να­γνῶ­στες. Ὁ δέ­κτης ἐ­πί­σης ἀ­νευ­
ρί­σκε­ται στοὺς σκη­νι­κοὺς συ­ντε­λε­στὲς καὶ στοὺς θε­α­τὲς τῆς
ἑ­κά­στο­τε πα­ρά­στα­σης τοῦ ἔρ­γου. Τὸ ἀ­ντι-κεί­με­νο, ἑ­πο­μέ­νως,
τοῦ ἔρ­γου εἶ­ναι πά­ντα πλη­θυ­ντι­κοῦ ἀ­ρι­θμοῦ. Ἡ με­λέ­τη τῆς προ­
144 ΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

θε­τι­κῆς λει­τουρ­γί­ας ἀ­φο­ρᾶ στὰ τμή­μα­τα ἐ­κεῖ­να τοῦ δρα­μα­τι­κοῦ

λό­γου ἑ­νὸς προ­σώ­που ὅ­που προσ­δι­ο­ρί­ζο­νται τὰ ὑ­πό­λοι­πα πρό­
σω­πα. Ἀ­να­γνω­ρί­ζε­ται κυ­ρί­ως στὶς προ­στα­κτι­κὲς ἐ­γκλί­σεις καὶ
στὶς ἰ­σο­δύ­να­μες μὲ αὐ­τὲς ρη­μα­τι­κὲς ἐκ­φρά­σεις180. Στὸν Φι­ά­κα εἶ­
ναι ἐμ­φα­νὴς ἡ λει­τουρ­γί­α αὐ­τὴ στὶς πε­ρισ­σό­τε­ρες πε­ρι­πτώ­σεις
ποὺ ὁ Φι­άκ ­ ας ἀ­πευ­θύ­νει τὸν λό­γο στὸν ὑ­πη­ρέ­τη του, τὸν Γι­άν­νη
(Α μέ­ρος, α-β σκη­νή, Bγ, ε)· τὸ ἴ­δι­ο συμ­βαί­νει καὶ μὲ τοὺς δι­α­λό­
γους τῆς Εὐ­αν­θί­ας μὲ τὸν Γι­άν­νη (A, δ, κ.ἀ.). Οἱ σχέ­σεις αὐ­τὲς
σκι­α­γρα­φοῦν ταυ­το­χρό­νως ἕ­να ση­μα­ντι­κὸ τμῆ­μα τοῦ ἰ­δε­ο­λο­γι­
κοῦ πε­ρι­ε­χο­μέ­νου τοῦ ἔρ­γου, κα­θὼς συ­γκρο­τοῦν τὸν ἕ­ναν ἀ­πὸ
τοὺς τρεῖς θε­μα­τι­κούς του πό­λους.
Γ. Ἡ ἀ­να­φο­ρι­κὴ λει­τουρ­γί­α συ­ναρ­τᾶ ἄ­με­σα τὸ δρα­μα­τι­κὸ
κεί­με­νο μὲ τὸ ἱ­στο­ρι­κὸ καὶ κοι­νω­νι­κὸ συ­γκεί­με­νό του καὶ κα­θι­
στᾶ τὸ μυ­θο­πλα­στι­κὸ στοι­χεῖ­ο τοῦ κει­μέ­νου ἐκ­δο­χὴ μι­ᾶς ἀ­να­
γνω­ρί­σι­μης πρα­γμα­τι­κό­τη­τας. Στὸν Φι­ά­κα ἡ λει­τουρ­γί­α αὐ­τὴ
συ­νυ­φαί­νε­ται συ­χνὰ μὲ τὴ με­τα­γλωσ­σι­κὴ λει­τουρ­γί­α, ἀ­φοῦ ση­
μα­ντι­κὸς φο­ρέ­ας της εἶ­ναι ἡ γλώσ­σα κα­θ’ ἑ­αυ­τήν. Ὁ Γι­άν­νης
λ.χ., ποὺ δὲν μπο­ρεῖ νὰ δι­αβ ­ ά­σει τὴν ἐ­πι­στο­λὴ τοῦ κυ­ρί­ου του
(Αγ), ἀ­να­φέ­ρε­ται στὸ συ­γκε­κρι­μέ­νο μορ­φω­τι­κὸ ἐ­πί­πε­δο ἑ­νὸς μέ­
ρους τοῦ πλη­θυ­σμοῦ τῆς Πό­λης ἐ­κεί­νη τὴν ἐ­πο­χή, ὅ­πως συμ­βαί­
νει, ἐκ τοῦ ἀ­ντι­θέ­του, καὶ μὲ τὸν Kα­ζα­μί­α, ὁ ὁ­ποῖ­ος μπο­ρεῖ εὔ­κο­
λα, ὡς γνώ­στης τῆς γερ­μα­νι­κῆς, νὰ ἀ­πο­κα­λύ­ψει τὴν ἀ­πά­τη τοῦ
Φι­ά­κα. Ὁ­μοί­ως, ἡ Εὐ­αν­θί­α, γνω­ρί­ζει ἐ­λά­χι­στα ἀρ­χαῖ­α ἑλ­λη­νι­κά,
κι αὐ­τὰ δι­α­μέ­σου τῆς γαλ­λι­κῆς. Ἀ­κό­μη, ἡ γερ­μα­νι­κὴ γλώσ­σα,
ποὺ ἐ­πι­λέ­γει ὡς προ­πέ­τα­σμα κα­πνοῦ ὁ Φι­ά­κας, εἶ­ναι δη­λω­τι­κὴ
τῆς αὐ­ξα­νό­με­νης ἐ­πιρ­ρο­ῆς τῆς Γερ­μα­νί­ας στὴν εὐ­ρύ­τε­ρη πε­ρι­ο­
χὴ τῆς Πό­λης· ἡ πα­ρου­σί­α, ἐ­ξάλ­λου, τοῦ Bε­ρο­λί­νου, ὡς πι­θα­νοῦ
δι­η­γη­τι­κοῦ χώ­ρου τοῦ κει­μέ­νου εἶ­ναι ἔκ­δη­λη (Aε, Bβ κ.ἀ.). M­πο­
ροῦ­με πε­ραι­τέ­ρω νὰ ἐ­πι­ση­μά­νου­με τὶς εὐ­πο­ρό­τε­ρες καὶ τὶς ὑ­πα­
νά­πτυ­κτες συ­νοι­κί­ες τῆς Πό­λης (Α­α), τὰ ἐ­παγ­γέλ­μα­τα καὶ τὰ
ἐν­δυ­μα­το­λο­γι­κὰ χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, τὰ στοι­χεῖ­α οἰ­κο­νο­μι­κῶν συ­
ναλ­λα­γῶν (Aβ, η), πο­λι­τι­στι­κῶν ἐκ­δη­λώ­σε­ων (Bα) καὶ ἐ­θι­μι­κῶν

180. Bλ. Γ.Π. Πε­φά­νης: Τὸ θέ­α­τρο καὶ τὰ σύμ­βο­λα, ὅπ.π., σσ. 171-180.
 ΟΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΟΝ ΦΙΑΚΑ ΤΟΥ Δ. ΜΙΣΙΤΖΗ 145

συμ­βά­σε­ων (Bβ κ.ἀ.) ἢ τοὺς ἐ­πι­κρα­τοῦ­ντες κώ­δι­κες εὐ­πρε­ποῦς

συ­μπε­ρι­φο­ρᾶς (Bα-δ). Ὅ­λα αὐ­τὰ τὰ στοι­χεῖ­α ἀ­πο­τε­λοῦν ἀ­πὸ κοι­
νοῦ μὲ τὴν πρά­ξη ἀ­να­φο­ρᾶς τὸ ἀ­να-κεί­με­νο (re-text) τοῦ Φι­ά­κα,
καὶ ἐ­πε­κτεί­νο­νται, ὅ­πως εἴ­δα­με, καὶ στὶς τρεῖς θε­μα­τι­κὲς πε­ρι­ο­
χὲς τοῦ κει­μέ­νου.
Δ. Ἡ φα­τι­κὴ (ἢ ἐ­πα­φι­κὴ) λει­τουρ­γί­α ἑ­στι­ά­ζε­ται στὴν ἐ­πα­φὴ
δύο συ­νο­μι­λη­τῶν καὶ ἐ­πι­βε­βαι­ών ­ ει συ­νε­χῶς μι­ὰ ἐ­πι­κοι­νω­νι­α­κὴ
πρά­ξη181. Ἡ ἐ­νερ­γο­ποί­η­σή της δη­μι­ουρ­γεῖ τὸ πε­ρι-κεί­με­νο, ὡς τὸ
σύ­νο­λο τῶν πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κῶν ὅ­ρων σχη­μα­τι­σμοῦ τοῦ κει­μέ­νου
καὶ ὡς ἀ­πα­ραί­τη­το συ­μπλή­ρω­μα πρὸς αὐ­τό­182. Ἐν γέ­νει ἀ­πο­βλέ­
πει στὴ συ­νο­χὴ τῆς μορ­φῆς καὶ στὴ συ­νε­κτι­κό­τη­τα τοῦ πε­ρι­ε­χο­
μέ­νου ἑ­νὸς κει­μέ­νου. Ἡ ση­μα­σί­α τῆς φα­τι­κῆς λει­τουρ­γί­ας εἶ­ναι
ἀ­νά­λο­γη μὲ αὐ­τὴν τῆς βι­ωμ ­ α­τι­κῆς λει­τουρ­γί­α­ς183, δι­ό­τι στα­θμί­
ζει καὶ σ’ ἕ­ναν με­γά­λο βα­θμὸ προσ­δι­ο­ρί­ζει τὴν ἐ­πι­τυ­χί­α τῆς ἐ­πι­
κοι­νω­νί­ας, ἐ­νῶ ἀ­πὸ τὴν ἄλ­λη με­ρι­ά, δη­μι­ουρ­γεῖ τὸ πε­δί­ο σύ­γκλι­

181. Γι­ὰ τὶς πρά­ξεις τοῦ λό­γου ἢ ὁ­μι­λι­α­κὲς πρά­ξεις, βλ. ἐν­δει­κτι­κά: J.R.
Searle: Les actes de langage, Η­erman, Paris 1982 (11977), M.L. Pratt: Toward a speech
act theory of literary discours, Ι­ndiana U.P., Bloomington 1977, F. Récanati: La trans-
parence et l’énonciation, Seuil, Paris 1979 καὶ Les énoncés performatifs, Minuit, Paris
1981, J.L. Α­ustin: Η­ow to do things with words, Ο­xford U.P., Oxford 1986, καὶ εἰ­
δι­κὰ γι­ὰ τὶς θε­α­τρι­κὲς ὁ­μι­λι­α­κὲς πρά­ξεις: D. Gabrielescu: «Syntax, semantics
and pragmatics in a theatrical play», Poetics 6, 3-4, 1977, σσ. 319-338, Κ. Ε­lam:
The semiotics of theatre and drama, Routledge, London 1986, σσ. 156-170 (ἑλ­λ. ἐκ­δ.
Ἑλ­λη­νι­κὰ Γράμ­μα­τα, Ἀ­θή­να 2001), J.L. Savona: «Narration et actes de parole
dans le texte dramatique», Ε­tudes Littéraires 13, 3, 1980, σσ. 471-493, Α­l. Serpieri
et al.: «Toward a segmentation of the dramatic text», Poetics Today 2: 3, 1981, σσ.
163-200, Α. Ubersfeld: Lire le théâtre, Ε­ditions Sociales, Paris 1982 (11977), σσ. 277-
294, Ε. Rozik: «Theatrical speech act», Kodikas/Code 12, ½, 1989, σσ. 41-55, Γ.Π.
Πε­φά­νης: Τὸ θέ­α­τρο καὶ τὰ σύμ­βο­λα, ὅπ.π., σσ. 171-180.
182. Γι­ὰ τὴν ἔν­νοι­α τοῦ πε­ρι­κει­μέ­νου στὴ συ­γκει­με­νι­κὴ θε­ωρ­ ί­α τοῦ νο­
ή­μα­τος, βλ. J. Lyons: Sémantique linguistique, Larousse, Paris 1990 (11978), σσ.
197-238.
183. Bλ. Γ. M­πα­μπι­νι­ώ­της, ὅπ.π., σ. 188. Πρβλ. Μ. Θω­μα­δά­κη: «Ὁ θε­α­τρι­
κὸς λό­γος καὶ ἡ φα­τι­κή του λει­τουρ­γί­α», Σε­μι­νά­ρι­ο 15, 1991, σ. 12 καὶ Ση­μει­ω­
τι­κὴ τοῦ ὁ­λι­κοῦ θε­α­τρι­κοῦ λό­γου, Δό­μος, Ἀ­θή­να 1993, σ. 79.
146 ΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

σης τῶν ἄλ­λων λει­τουρ­γι­ῶν. Ἂς πά­ρου­με ἕ­να πα­ρά­δει­γμα ἀ­πὸ

τὸν δι­ά­λο­γο Εὐ­αν­θί­ας καὶ Γι­άν­νη (Αδ).

(1) Ε. Σοὶ εἶ­πον νὰ μοὶ ὁ­μι­λῇς με­τὰ σε­βα­σμοῦ.

(2) Γ. Μὰ πῶς;
(3) Ε. Ἀ­σκε­πής.
(4) Γ. Ξε­σκού­φω­τος;
……………………….
(5) Ε. Εἰς τὸν πλη­θυ­ντι­κὸν νὰ μοὶ ὁ­μι­λῇς.
(6) Γ. Αὐ­τὸ τὸ φα­γὶ δὲν τὸ ’­ξέ­ρω.
(7) Ε. Εἰς κά­θε σου λό­γο νὰ μοὶ ὁ­μι­λῇς μὲ τὸ σᾶς καὶ μὲ τὸ
σεῖς.
………………………
(8) Γ. Ἄ, ἔ­τσι; τὸ κα­τά­λα­βα τώ­ρα! κα­λὰ τὸ κα­τά­λα­βα.
(9) Ε. Εἰ­πέ μοι λοι­πόν, ποῦ εἶ­ναι ὁ ἄ­θλι­ος Kύ­ρι­ός σου.
(10) Γ. Kοκ­κω­νί­τσα μου, μὲ τὸ σᾶς καὶ μὲ τὸ σεῖς, πρέ­πει νὰ
τὸν τσά­κω­σε κα­νείς, μὲ τὸ σᾶς καὶ μὲ τὸ σεῖς, ἀ­πὸ
’­κεί­νους ’­ποῦ χρω­στᾷ, μὲ τὸ σᾶς καὶ μὲ τὸ σεῖς, καὶ
τὸν ἔ­βα­λε ’ς τὸ φρέ­σκο, μὲ τὸ σᾶς καὶ μὲ τὸ σεῖς…..
……………………..
(11) Γ. Tί, δὲν τὰ λέ­ω κα­λά; Μὰ ἀ­λή­θει­α ’σὰν κο­ρα­κί­στι­κα
μοι­άζ­ ου­νε αὐ­τά.
(12) Ε. Ε­ἶσαι ζῶ­ον τῆς ἐ­σχά­της ἀ­ναι­σθη­σί­ας.
(13) Γ. Mὴ θυ­μώ­νῃς δὰ Kοκ­κ… κυ­ρί­α κοκ­κω­νί­τσα μου, μπά!
τὶ θέ­λεις νὰ σοῦ κά­μω;
(14) Ε. Λέ­γε, ποῦ εἶ­ναι ὁ κύ­ρι­ός σου!
(15) Γ. Mὲ τὸ σᾶς καὶ μὲ τὸ σεῖς;
(16) Ε. Ὄ­χι.
(17) Γ. Σκέ­τα;
(18) Ε. Ὄφ! ναί· λέ­γε!
(19) Γ. ’­Στὸ φρέ­σκο.
(20) Ε. Ποῦ εἶ­ναι αὐ­τὸ τὸ φρέ­σκο;

Τὸ ἐ­δά­φι­ο εἶ­ναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό, ὄ­χι μό­νο γι­ὰ τὴ φα­τι­κὴ λει­

 ΟΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΟΝ ΦΙΑΚΑ ΤΟΥ Δ. ΜΙΣΙΤΖΗ 147

τουρ­γί­α, ἀλ­λὰ γι­ὰ τὴ γλωσ­σι­κὴ ὑ­φὴ τοῦ Φι­ά­κα ἐν συ­νό­λω. Πα­

ρα­τη­ροῦ­με πὼς δύο πό­λοι τῆς κω­μι­κό­τη­τας βρί­σκο­νται ἐ­δῶ σὲ
ἐ­νέρ­γει­α: ἡ γλώσ­σα καὶ οἱ κοι­νω­νι­κοϊ­δε­ο­λογι­κὲς δι­α­φο­ρὲς (ποὺ
ὑ­πο­δη­λώ­νο­νται ἀ­πὸ τὴν ἀ­συ­νεν­νο­η­σί­α τῶν συ­νο­μι­λη­τῶν), ἐ­νῶ
ἡ προι­κο­θη­ρί­α λαν­θά­νει στὶς ἐ­ρω­τή­σεις τῆς Εὐ­αν­θί­ας, κα­θὼς
προ­κα­λοῦν ἀ­πα­ντή­σεις ποὺ φα­νε­ρώ­νουν τὴν κραι­πά­λη καὶ τὶς
ἀ­πά­τες τοῦ ἐ­πί­δο­ξου γα­μπροῦ.
Ἡ φα­τι­κὴ λει­τουρ­γί­α εἶ­ναι ἐ­δῶ ἐμ­φα­νὴς καὶ ἐ­νερ­γο­ποι­εῖ
τοὺς πό­λους τῆς κω­μι­κό­τη­τας: ἡ ἀ­δυ­να­μί­α τοῦ ὑ­πη­ρέ­τη νὰ ἐ­πι­
κοι­νω­νή­σει μὲ τὴν ὑ­ψι­πε­τὴ κυ­ρί­α, μὲ τὸν τρό­πο ποὺ αὐ­τὴ ἐ­πι­θυ­
μεῖ (1-7), συ­νε­πά­γε­ται τὴ δι­άσ ­ πα­ση τοῦ ἐ­πι­κοι­νω­νι­α­κοῦ δε­σμοῦ
(8-13) καὶ τὴν υἱ­ο­θέ­τη­ση ἑ­νὸς μό­νο κώ­δι­κα (14-18), ὁ ὁ­ποῖ­ος,
ἐ­ντού­τοις, δὲν πλη­ροῖ τὶς ἀ­νά­γκες τῆς ἐ­πι­κοι­νω­νί­ας (19-20). Τὸ
ἐ­δά­φι­ο, ἐ­πι­πλέ­ον, ἑ­στι­ά­ζε­ται τό­σο στὸν κώ­δι­κα ἐ­πι­κοι­νω­νί­ας,
ὅ­σο καὶ στὸν πο­μπὸ καὶ τὸν δέ­κτη τοῦ μη­νύ­μα­τος. Αὐ­τὸ ση­μαί­
νει ὅ­τι δι­α­πλέ­κε­ται ἡ φα­τι­κὴ μὲ τὴ με­τα­γλωσ­σι­κή, τὴ βι­ω­μα­τι­κὴ
καὶ τὴν προ­θε­τι­κὴ λει­τουρ­γί­α, ἐ­νῶ γί­νο­νται συ­νε­χεῖς ἀ­να­φο­ρὲς
στὸ (ἐ­ξω­κει­με­νι­κὸ) ἱ­στο­ρι­κὸ καὶ κοι­νω­νι­κὸ πλαί­σι­ο, μὲ ἀ­πο­τέ­λε­
σμα νὰ ὑ­πει­σέρ­χε­ται καὶ ἡ ἀ­να­φο­ρι­κὴ λει­τουρ­γί­α στὴ δι­α­πλο­κὴ
αὐ­τή.
Ε. Ἡ με­τα­γλωσ­σι­κὴ λει­τουρ­γί­α, ὅ­πως μό­λις ἀ­να­φέ­ρα­με,
ἑ­στι­ά­ζε­ται στὸν ἴ­δι­ον τὸν ἐ­πι­κοι­νω­νι­ακ­ ὸ κώ­δι­κα. Στη­ρί­ζε­ται στὸ
προ-κεί­με­νο τοῦ κει­μέ­νου, δη­λα­δὴ στὸ ὑ­λι­κὸ ἀ­πὸ τὸ ὁ­ποῖ­ο εἶ­ναι
κα­τα­σκευ­α­σμέ­νο, καὶ τὸ σχο­λι­άζ­ ει. Kατ’ αὐ­τὴν τὴ λει­τουρ­γί­α, ὁ
ὁ­μι­λη­τὴς θέ­τει τὸν κώ­δι­κα ποὺ χρη­σι­μο­ποι­εῖ ὡς ἀ­ντι­κεί­με­νο τοῦ
λό­γου του· ἔ­χου­με, μὲ ἄλ­λους λό­γους, μι­ὰ σύ­μπτω­ση τοῦ πῶς
λέ­γε­ται κά­τι μὲ τὸ τί λέ­γε­ται, τοῦ τρό­που ἐκ­φο­ρᾶς μὲ τὸ ἐκ­φο­
ρού­με­νο. Mο­λο­νό­τι ἡ με­τα­γλωσ­σι­κὴ λει­τουρ­γί­α προσ­λαμ­βά­νει
συ­χνὰ ἐ­πε­ξη­γη­μα­τι­κὸ καί, ὡς ἐκ τού­του, ἐ­πα­φι­κὸ χα­ρα­κτή­ρα
(σύ­μπτω­ση με­τα­γλωσ­σι­κῆς καὶ φα­τι­κῆς λει­τουρ­γί­ας), σὲ ὁ­ρι­σμέ­
νες χα­ρα­κτη­ρι­στι­κὲς πε­ρι­πτώ­σεις ἀ­πο­κτᾶ αἰ­σθη­τι­κὸ καί, ἐ­νί­ο­τε,
κω­μι­κὸ βά­ρος. Mι­ὰ τέ­τοι­α πε­ρί­πτω­ση ἀ­πο­τε­λεῖ καὶ ὁ Φι­ά­κας,
ὅ­λο τὸ κεί­με­νο τοῦ ὁ­ποί­ου δι­απ ­ ερ­νᾶ­ται ἀ­πὸ τὴ λει­τουρ­γί­α αὐ­τή.
Ση­μει­ώ­νου­με τὴν τε­χνη­τὴ γερ­μα­νι­κή του γλώσ­σα (Bγ κ.ἑξ.), ποὺ
148 ΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

ἐγ­γ­ρά­φε­ται κα­θα­ρὰ στὴν τρί­τη θε­μα­τι­κὴ πε­ρι­ο­χή, αὐ­τὴν τῆς

προι­κο­θη­ρί­ας, καὶ ἐ­νερ­γο­ποι­εῖ­ τὸν ἀ­ντί­στοι­χο πό­λο κω­μι­κό­τη­
τας τοῦ ἔρ­γου. Ἕ­να ἄλ­λο ση­μα­ντι­κὸ πα­ρά­δει­γμα εἶ­ναι ὁ ἐ­πι­τη­
δευ­μέ­νος λό­γος του πρὸς τὴν Εὐ­αν­θί­α (σὲ ὅ­λο τὸ δεύ­τε­ρο μέ­ρος
τοῦ ἔρ­γου), ἀλ­λὰ καὶ πρὸς τὸν Γι­άν­νη ἐ­νώ­πι­ον τῆς Εὐ­αν­θί­ας. Ἡ
τε­λευ­ταί­α αὐ­τὴ πε­ρί­πτω­ση ἐγ­γ­ρά­φε­ται καὶ στὶς τρεῖς θε­μα­τι­κὲς
πε­ρι­ο­χές, ἀ­φοῦ πε­ρι­λαμ­βά­νει τὴν ἐ­σκεμ­μέ­νη γλωσ­σι­κὴ ἐ­πι­τή­
δευ­ση, τὶς ἐμ­φα­νῶς ἀ­πο­κρυ­πτό­με­νες κοι­νω­νι­κοϊ­δε­ο­λο­γι­κὲς δι­α­
φο­ρὲς τῶν δύο συ­νο­μι­λη­τῶν καί, βε­βαί­ως, τὴν προι­κο­θη­ρί­α.
Ση­μει­ώ­νου­με τέ­λος πὼς τό­σο ἡ με­τα­γλωσ­σι­κή, ὅ­σο καὶ ἡ φα­
τι­κὴ λει­τουρ­γί­α δι­α­μορ­φώ­νουν τὶς τρεῖς γλωσ­σι­κὲς ὁ­μά­δες τοῦ
ἔρ­γου ―ὁ­μά­δες ποὺ ἀ­ντα­να­κλοῦν καὶ συ­γκε­κρι­μέ­να ἰ­δε­ολ ­ ο­γι­κὰ
μορ­φώ­μα­τα τῆς ἐ­πο­χῆς: ὁ καλ­λι­ερ­γη­μέ­νος, λο­γι­ο­φα­νὴς λό­γος
τοῦ Φι­ά­κα καὶ τῆς Εὐ­αν­θί­ας, ὁ ἁ­πλὸς τῆς Φρό­σως καὶ τοῦ Kα­ζα­
μί­α, τέ­λος, ὁ γρα­φι­κὸς πο­λί­τι­κος λό­γος τοῦ Γι­άν­νη. Ἡ τρι­πλὴ αὐ­
τή, ἄλ­λω­στε, σύν­θε­ση τῶν δι­α­λό­γων τοὺς χα­ρί­ζει τὴν τα­χύ­τη­τα,
τὴ σπιρ­τά­δα καὶ τὴν εὐ­ε­λι­ξί­α τους.
ΣT. Ἡ ποι­η­τι­κή, τέ­λος, λει­τουρ­γί­α σχη­μα­τί­ζει το δι­α-κεί­με­
νο (per-text)184 τοῦ ἔρ­γου. Πρό­κει­ται γι­ὰ τὴ λει­τουρ­γί­α ποὺ δί­νει
τὸ ἰ­δι­αί­τε­ρο στί­γμα τοῦ κά­θε κει­μέ­νου, τό­σο στὴ μορ­φή, ὅ­σο καὶ
στὸ πε­ρι­ε­χό­με­νό του. Πρό­κει­ται γι­ὰ τὸν κυ­ρι­ότ­ ε­ρο γε­νε­τι­κὸ πα­
ρά­γο­ντα τοῦ ὕ­φους, ὁ ὁ­ποῖ­ος ἐκ­δη­λώ­νε­ται σὲ τρεῖς ἀλ­λη­λο­συν­
δε­όμ
­ ε­νες δι­αδ­ ι­κα­σί­ες: 1. ἐ­πι­λο­γὲς/ἀ­πο­κλί­σεις ἀ­πὸ ἕ­ναν δε­δο­μέ­
νο γλωσ­σι­κὸ κώ­δι­κα, 2. με­τά­βα­ση ἀ­πὸ τὸ πα­ρα­δει­γμα­τι­κὸ στὸ
συ­ντα­γμα­τι­κὸ ἐ­πί­πε­δο τῆς γλώσ­σας, 3. σύ­στα­ση σχέ­σε­ων ὁ­μοι­
ό­τη­τας/δι­α­φο­ρᾶς.
Οἱ ἐ­πι­λο­γὲς τοῦ συγ­γ­ρα­φέ­α εἶ­ναι ἐμ­φα­νεῖς στὸν λό­γο τῶν
προ­σώ­πων: ἕ­νας λο­γι­ο­τα­τι­σμὸς ἀ­να­δί­δε­ται ἀ­πὸ τὸν λό­γο ἐ­κεί­

184. Tὸ δι­α-κεί­με­νο ποὺ προ­τεί­νει ὁ M­πα­μπι­νι­ώτ­ ης δὲν πρέ­πει νὰ συγ­

χέ­ε­ται μὲ τὸν ὁ­μώ­νυ­μο ὅ­ρο τῆς ση­μει­ο­λο­γί­ας, ὅ­πως ἔ­χει κα­θι­ε­ρω­θεῖ ἀ­πὸ τὸν
Bachtine καὶ τὴν Kristeva (inter-text), ὁ ὁ­ποῖ­ος δὲν ἀ­να­φέ­ρε­ται στὴν ποι­η­τι­κὴ
λει­τουρ­γί­α (του­λά­χι­στον εὐ­θέ­ως), ἀλ­λὰ στὴν ἐ­πί­δρα­ση πα­λαι­ό­τε­ρων κει­μέ­
νων κα­τὰ τὴ συγ­γ­ρα­φὴ ἑ­νὸς νέ­ου.
 ΟΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΟΝ ΦΙΑΚΑ ΤΟΥ Δ. ΜΙΣΙΤΖΗ 149

νων τῶν προ­σώ­πων ποὺ δέ­χο­νται καὶ τὸ με­γα­λύ­τε­ρο τμῆ­μα τῆς

σά­τι­ράς του. Οἱ ἀ­πο­κλί­σεις του ἀ­πὸ τὸν κυ­ρί­αρ­χο κώ­δι­κα τῆς
ἐ­πο­χῆς του δὲν εἶ­ναι πα­ρὰ τε­χνη­τὲς (ἡ γερ­μα­νι­κὴ τοῦ Φι­ά­κα καὶ
τοῦ Γι­άν­νη, οἱ ἐ­ρω­τι­κοὶ δι­άλ ­ ο­γοι τῶν «ἐ­ρα­στῶν») καὶ ἐ­ξυ­πη­ρε­
τοῦν ἀ­πο­κλει­στι­κὰ τὴν πλο­κὴ τοῦ ἔρ­γου του.
Ἡ με­τά­βα­ση ἀ­πὸ τὸν πα­ρα­δει­γμα­τι­κὸ στὸν συ­ντα­γμα­τι­κὸ
ἄ­ξο­να ἐ­πι­τε­λεῖ­ται μὲ ἐ­πι­τυ­χη­μέ­νους συν­δυ­ασ ­ μοὺς γλωσ­σι­κῶν
χα­ρα­κτη­ρι­στι­κῶν καὶ ἐκ­φρα­στι­κῶν στοι­χεί­ων, οὕ­τως ὥ­στε κά­θε
πρό­σω­πο νὰ ἐκ­φέ­ρει ἕ­ναν ὁ­μοι­ογ ­ ε­νὴ λό­γο, ἀλ­λὰ δι­α­φο­ρε­τι­κὸ
ἀ­πὸ αὐ­τὸν τῶν ἄλ­λων προ­σώ­πων. Ὁ λό­γος τοῦ Kα­ζα­μί­α εἶ­ναι
ἁ­ψύς, κο­φτὸς καὶ ἀ­πέ­ριτ­τος, ἐ­νῶ τῆς Φρό­σως εἶ­ναι ἤ­πι­ος, ἐ­πα­να­
λη­πτι­κὸς καὶ συ­ναι­νε­τι­κός· προ­δί­δει μι­ὰν ἁ­πλή, ἀλ­λὰ κα­θό­λου
ἄ­δο­λη σκέ­ψη. Πι­ὸ πε­ρί­πλο­κος καὶ σα­φῶς πι­ὸ ἐ­πι­τη­δευ­μέ­νος εἶ­
ναι ὁ λό­γος τοῦ Φι­ά­κα καὶ τῆς Εὐ­αν­θί­ας· τέ­λος, ὁ Γι­άν­νης δι­α­φέ­
ρει ἀ­πὸ ὅ­λους ἐ­πει­δὴ ὁ­σά­κις προ­σπα­θεῖ νὰ ξε­φύ­γει ἀ­πὸ τὸν δι­κό
του γρα­φι­κὸ λό­γο, γί­νε­ται ἀ­κό­μη πι­ὸ γρα­φι­κὸς καὶ ἀ­στεῖ­ος.
Ἐ­ντού­τοις, ἀ­κό­μα καὶ ὁ λό­γος τοῦ ἴ­δι­ου προ­σώ­που δι­α­φο­ρο­
ποι­εῖ­ται ἐ­νί­οτ­ ε, ὅ­ταν ἀλ­λά­ζει ὁ συ­νο­μι­λη­τής, δι­α­μορ­φώ­νο­ντας
ἔ­τσι σχέ­σεις ὁ­μοι­ό­τη­τας καὶ δι­α­φο­ρᾶς. Πα­ρου­σί­ᾳ τῶν κυ­ρι­ῶν, ὁ
Φι­ά­κας εἶ­ναι εὐ­γε­νι­κὸς καὶ ἐ­φε­κτι­κὸς μὲ τὸν ὑ­πη­ρέ­τη του. Tὸν
ἀ­πο­κα­λεῖ μὲ τὸ ὄ­νο­μά του, τοῦ μι­λά­ει ἀ­κό­μα καὶ στὴν πα­ρά­ξε­νη
γερ­μα­νι­κή του· ἀ­κό­μα καὶ οἱ πα­ρα­τη­ρή­σεις του εἶ­ναι συ­γκρα­τη­
μέ­νες, ὅ­μως εὔ­κο­λα ἐ­πα­νέρ­χο­νται οἱ βρι­σι­ὲς στὸν κατ’ ἰ­δί­αν λό­
γο (δι­α­κό­πτων αὐ­τὸν σι­γά: Ἄ­θλι­ε, παῦ­σε, θὰ σ’ ἐν­νο­ή­σουν! (Δυ­
να­τά). Δὲν τὰ προ­φέ­ρεις κα­λῶς Γι­άν­νη!) (Αδ). Πα­ρό­μοι­ες δι­α­
φο­ρὲς στὸν λό­γο ἐ­ντο­πί­ζου­με καὶ στὴν Εὐ­αν­θί­α ἀ­πέ­να­ντι στὸν
Γι­άν­νη, ἀλ­λὰ καὶ στὸν ἴ­δι­ο τὸν Φι­άκ ­ α, ὅ­ταν ἀ­πο­κα­λύ­πτε­ται ἡ
ἀ­πά­τη. Αὐ­τὲς οἱ δι­αφ ­ ο­ρές, ὅ­μως, ἀ­φο­ροῦν μό­νο αὐ­τὰ τὰ δύο πρό­
σω­πα. Ἀ­ντι­θέ­τως, τὰ ὑ­πό­λοι­πα τρία ἐκ­φέ­ρουν πά­ντα ὁ­μοι­ό­μορ­
φο λό­γο. Tό­σο οἱ ὁ­μοι­ό­τη­τες, ὅ­σο καὶ οἱ δι­αφ ­ ο­ρὲς εἶ­ναι ἐ­πι­λε­γμέ­
νες, ἐ­μπρό­θε­τες, ἀ­μοι­βαῖ­α ἐ­ξαρ­τώ­με­νες καὶ συ­ναρ­τῶ­νται καὶ μὲ
τοὺς τρεῖς πό­λους κω­μι­κό­τη­τας τοῦ ἔρ­γου.
Ἀ­πὸ ὅ­σα προ­η­γή­θη­καν πι­στο­ποι­εῖ­ται ὅ­τι κα­μία λει­τουρ­γί­α
δὲν ἐν­νο­εῖ­ται ἀ­νε­ξάρ­τη­τα ἀ­πὸ τὶς ἄλ­λες· ὅ­λες δι­α­πλέ­κο­νται γύ­
150 ΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

ρω ἀ­πὸ τὶς τρεῖς θε­μα­τι­κὲς πε­ρι­ο­χὲς καὶ τοὺς ἀ­ντί­στοι­χους πρὸς

αὐ­τὲς πό­λους κω­μι­κό­τη­τας. Οἱ γλωσ­σι­κοὶ χει­ρι­σμοὶ τοῦ συγ­γ­ρα­
φέ­α εἶ­ναι τέ­τοι­οι ποὺ τοῦ ἐ­πι­τρέ­πουν νὰ συ­νυ­φά­νει πε­ρί­τε­χνα
τὶς θε­μα­τι­κὲς πε­ρι­ο­χές, στὸ ἐ­πί­πε­δο τῆς πλο­κῆς, καὶ τὶς λει­τουρ­
γί­ες, στὸ ἐ­πί­πε­δο τῆς γλώσ­σας, καὶ νὰ δη­μι­ουρ­γή­σει ζω­ντα­νὲς
ἑστί­ες τοῦ κω­μι­κοῦ καὶ τοῦ ἀν­θρώ­πι­νου.