ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Ο Φιάκας του Δημοσθένη Κ. Μισιτζή

Όλγα Πάλμου
Τμήμα: ΠΕΙ-2
Μάθημα: ΕΛΠ 44 Νοελληνικό Θέατρο-
Κινηματογράφος
Ακαδημαϊκό Έτος: 2016-2017
2η Γραπτή Εργασία

ΑΘΗΝΑ 2017
Πίνακας περιεχομένων

Πίνακας περιεχομένων.............................................................................................................1
Εισαγωγή..................................................................................................................................2
Ιστορική Αναδρομή..................................................................................................................2
Ο Φιάκας ή Απατεών................................................................................................................3
Χαρακτηριστικά του έργου.......................................................................................................4
Η Πολίτικη κοινωνία μέσα από τον «Φιάκα»...........................................................................5
Συμπεράσματα..........................................................................................................................7
Βιβλιογραφία............................................................................................................................8

1
Εισαγωγή

Η Κωνσταντινούπολη κατά το 19ο αιώνα, παρουσίαζε την εικόνα μιας

ακμάζουσας πόλης, της οποίας το ελληνικό στοιχείο αποτελούσε σημαντικό κομμάτι
του πληθυσμού. Ίσως το πιο δραστήριο κομμάτι της πολιτιστικής ζωής της Πόλης
εκείνη την εποχή, ήταν τα θέατρα και συγκεκριμένα εκείνα που υποδέχονταν
ελληνικούς θιάσους. Η πολιτιστική αυτή άνθηση, επηρέασε πολλούς ανθρώπους του
πνεύματος, ανάμεσά τους και τον Δημοσθένη Μισιτζή, έναν δάσκαλο με καταγωγή
από τη Σάμο, που ζούσε και εργαζόταν την εποχή αυτή στην Πόλη. Η συγγραφή
θεατρικών έργων ξεκίνησε αρκετά νωρίς στην καριέρα του, κυρίως για
εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τα έργα του παίζονταν τακτικά στους κόλπους των
ερασιτεχνικών θεατρικών ομάδων και των φιλολογικών συλλόγων και γνώρισαν
τεράστια απήχηση στο κοινό1. Ένα από τα πιο γνωστά και πολυπαιγμένα θεατρικά
του έργα είναι ο «Φιάκας». Μια κοινωνική σάτιρα που σχολιάζει τα τεκταινόμενα της
εποχής με φόντο την κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη.
Η παρούσα εργασία έχει ως θέμα την ανάλυση του έργου και την αναζήτηση
των κοινωνικών ιστών της εποχής μέσα από το έργο. Γίνεται αρχικά ιστορική
αναδρομή για τη θεατρική ζωή στην Πόλη, ενώ στην συνέχεια αναφέρεται συνοπτικά
το περιεχόμενο του έργου του Μισιτζή, «Φιάκας». Εκτός αυτού, αναλύονται τα
χαρακτηριστικά του και τέλος γίνεται μια προσπάθεια απόδοσης των κοινωνικών
δομών του ελληνισμού της εποχής μέσα από τους διαλόγους του κειμένου.

Ιστορική Αναδρομή

Το ελληνικό στοιχείο στην Κωνσταντινούπολη μετά την Ελληνική

Επανάσταση επαναπροσδιορίζεται από μια νέα ελληνική μεταναστευτική κίνηση που
παρατηρείται λόγω του ανοίγματος νέων αγορών προς τη Μαύρη Θάλασσα. Έτσι, η
περίοδος από τα μέσα του 19ου αι. μέχρι και την μικρασιατική καταστροφή
χαρακτηρίζεται από την ακμή του ελληνισμού στην Πόλη στον οικονομικό,
κοινωνικό, εκπαιδευτικό και πολιτιστικό τομέα. Το διάταγμα του Χάτι Χουμαγιούν,
που παραχωρούσε στις ξένες μειονότητες του οθωμανικού κράτους θρησκευτικά και
πολιτικά δικαιώματα, είχε ευεργετική δράση σε όλες πτυχές του κοινωνικού βίου2.
Οι επιφανείς εκπρόσωποι του ελληνισμού, επηρεασμένοι τόσο από την
παλαιότερη φαναριώτικη παράδοση, όσο και από την πλούσια γαλλική παιδεία,
συνέβαλλαν στη διαμόρφωση των πνευματικών επιδιώξεων του έθνους 3.
Ιδρύονται εκπαιδευτικά ιδρύματα και εταιρείες φιλολογικών συζητήσεων με
στόχο τη διάδοση και συστηματοποίηση της παιδείας, καθώς και την περισυλλογή

1
Σπύρος Ευαγγελάτος, Ο Φιάκας, Προγράμμα Παράστασης Αμφι-Θέατρου, 2008
2
Χρυσόθεμις Σταματοπούλου - Βασιλάκου, Το θέατρο στην Καθ’ ημάς Ανατολή: Κωνσταντινούπολη-
Σμύρνη, Οκτώ μελετήματα, Πολύτροπον, Αθήνα 2006, σελ. 25-27
3
Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Κωνσταντινούπολη 1856-1908: Η ακμή του Ελληνισμού. Εκδοτική
Αθηνών, Αθήνα 1995, σελ. 62

2
αρχαιολογικών θησαυρών και ζωντανών γλωσσικών μνημείων από τις ελληνικές
εστίες της Ανατολής. Επίσης, δόθηκε βαρύτητα στην εκπαίδευση των κοριτσιών με
την ίδρυση τεσσάρων παρθεναγωγείων, ενώ ιδρύθηκαν και ιδιωτικά σχολεία στην
Κωνσταντινούπολη. Σημαντικός παράγοντας στο χώρο του πνευματικού βίου ήταν
ακόμη ο ελληνικός τύπος της Κωνσταντινούπολης, εκπροσωπώντας επάξια το
δημόσιο βίο4.
Το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού προκαλεί την ενασχόληση με το
θέατρο, ως μέσο για την πνευματική έκφραση και την εθνική ανασυγκρότηση του
ελληνισμού της εποχής. Την περίοδο αυτή γράφονται πολλά πρωτότυπα θεατρικά
έργα. Το ρεπερτόριο είναι ποικίλο, όμως υπάρχει μια σαφή τάση προς την κωμωδία
και την πολιτική σάτιρα, ιδιαίτερα στα μέσα του αιώνα που το ελληνικό θέατρο στην
Πόλη ακμάζει5.
Η κωμωδία έχει τη δυνατότητα να αποτυπώνει εύστοχα τις αλλαγές που
προκαλούνται στα ήθη και το κοινωνικό σύνολο από τις ανακατατάξεις στο χώρο των
νοοτροπιών και των ιδεών. Πρόκειται για ένα είδος που έχει απήχηση στο κοινό,
επειδή ακριβώς περιγράφει την καθημερινότητα με τρόπο ιλαρό και ανεπιτήδευτο. Οι
θεατρικοί συγγραφείς της Πόλης, λοιπόν, στρέφονται στην κωμωδία και
συγκεκριμένα τη διδακτική, έναντι της απλής ψυχαγωγικής. Στόχος τους είναι η
διατήρηση της κοινωνικής συνοχής στο πλαίσιο μια κοινωνίας που προσπαθεί να
αποβάλλει την παραδοσιακή της νοοτροπία και να ασπαστεί νέες, ξενόφερτες
κουλτούρες6.

Ο Φιάκας ή Απατεών

Ο «Φιάκας», του Δημοσθένη Μισιτζή, είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα

θεάτρου της Κωνσταντινούπολης του 19ου αιώνα. Πρόκειται για μια κωμωδία
χαρακτήρων και ηθών η οποία παραστάθηκε για πρώτη φορά το 1870 και γνώρισε
μεγάλη επιτυχία τόσο θεατρική όσο και εκδοτική. Στις πρώτες παραστάσεις
τιτλοφορούνταν ως «Απατεών», ενώ ο τίτλος «Φιάκας», δόθηκε από τον συγγραφέα
αργότερα, ίσως λόγω της προφορικής του διάδοσης, κατά την δημοσίευση του έργου
το 18727.
Η υπόθεση του έργου είναι απλή και κατανοητή. Ο Χαρίλαος Πλουτίδης (ή
Χαράλαμπος Πεταλούδης) είναι ο Φιάκας, από την τούρκικη λέξη fiyaka που
σημαίνει απατεώνας. Είναι ένας απένταρος τυχοδιώκτης που ζει καταχρεωμένος και
παριστάνει τον απόγονο αριστοκρατικής οικογένειας, προκειμένου να πείσει την
ευκολόπιστη και πλούσια Ευανθία να τον παντρευτεί, ώστε να του αποπληρώσει τα
χρέη. Εκείνη, συνεπαρμένη από τα ρομαντικά μυθιστορήματα της εποχής, πέφτει

4
Σβολόπουλος, ό.π., σελ. 63
5
Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Θέατρο στην Κωνσταντινούπολη, Εγκυκλοπαίδεια
Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη 2007, http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11052
6
Θόδωρος Χατζηπανταζής, Η ελληνική κωμωδία και τα πρότυπά της το 19ο αιώνα, Πανεπιστημιακές
εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009, σελ. xi
7
Ευαγγελάτος, ό.π.

3
στην παγίδα. Ο ελαφρόμυαλος υπηρέτης Γιάννης που ακολουθεί πιστά τον αφέντη
του αν και εκείνος φαίνεται να τον εκμεταλλεύεται, η απαίδευτη και αφελής Φρόσω,
θεία της Ευανθίας και ο δανειστής Καζαμίας, είναι οι υπόλοιποι χαρακτήρες που
παρουσιάζει ο Μισιτζής στο έργο του.
Ο συγγραφέας έχει σκοπό να διασκεδάσει το θεατή διακωμωδώντας τις
ακρότητες, τις αδυναμίες και τις αντιλήψεις μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. Την
κοινωνία της Κωνσταντινούπολης του 1870, μέσα στην οποία κατοικούσε και ο ίδιος.
Μας φέρνει έτσι, κοντά και μας παρουσιάζει μια εικόνα από την καθημερινότητα, τη
ζωή των αστικών ελληνικών οικογενειών της Πόλης. Μια ανεξέλεγκτη ξενομανία,
δεσπόζουσα ημιμάθεια και κυρίως δίψα για εύκολο χρήμα, είναι μερικά από τα
χαρακτηριστικά που ο Μισιτζής καταφέρνει να απεικονίσει με ρεαλισμό και χιούμορ.

Χαρακτηριστικά του έργου

Ο συγγραφέας Δ. Μισιτζής, έγραψε την κωμωδία του ως δίπρακτη, πολλές

φορές όμως διασκευάστηκε και παίχτηκε ως μονόπρακτη κωμωδία 8. Το είδος της
κωμωδίας χαρακτηρίζεται ως κοινωνική και πολιτική σάτιρα, καθώς θίγει στοιχεία
της επικαιρότητας. Εμπνευσμένο από το θέμα της ευκολόπιστης και ονειροπαρμένης
πρωταγωνίστριας, που υπάρχει ως μοτίβο και σε άλλα έργα της εποχής, 9 παρουσιάζει
ομοιότητες ως προς το περιεχόμενο και με άλλα έργα με καυστικό και σατιρικό
χαρακτήρα, όπως οι κλασσικές κωμωδίες του Μολιέρου10.
Το έργο επιδεικνύει έναν «αντιδυτικό διδακτισμό 11» κυρίως με τον χαρακτήρα
της Ευανθίας, η οποία αν και καλλιεργημένη, παρουσιάζεται να υποκύπτει στη
μυθοπλασία και τις ιστορίες για «πρίγκιπας και Βαρώνους» που διαβάζει. Σκοπός του
έργου είναι να αναδείξει τα κακώς κείμενα της εποχής με γελοιογραφική αλλά και
ρεαλιστική διάθεση. Η σάτιρα επεκτείνεται και στο γλωσσικό επίπεδο του έργου
σχεδόν σε όλη του την έκταση. Η γαλλομανία της Ευανθίας, η τεχνητή γερμανική
γλώσσα που χρησιμοποιούν ο Φιάκας με τον Γιάννη, αλλά και η λαϊκή έκφραση του
Γιάννη, η πολίτικη διάλεκτος της Φρόσως και ο εξευγενισμένος αρχαϊσμός των
πρωταγωνιστών, συνθέτουν ένα περίτεχνο γλωσσικό ύφος12.
Σύμφωνα με τον Πεφάνη, «οι γλωσσικές λειτουργίες ενεργοποιούνται μέσα σε
τρεις επιμέρους θεματικές περιοχές, οι οποίες δημιουργούν τους αντίστοιχους πόλους
κωμικότητας του έργου: την προικοθηρία, το γλωσσικό ιδίωμα και την
κοινωνικοϊδεολογική διαφορά»13. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο διάλογος της
Ευανθίας και του Γιάννη όπου οι συνομιλητές αδυνατούν να επικοινωνήσουν μεταξύ
8
Τώνης Τσιρμπίνος, Ο Φιάκας-Μικρό χρονικό παραστάσεων και εκδόσεων του "Φιάκα", Προγράμμα
Παράστασης Εθνικού Θεάτρου, Αθήνα 1988, σελ.6
9
Βάλτερ Πούχνερ, Ανθολογία Νεοελληνικής Δραματουργίας (Τόμ. Β), Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής
Τραπέζης, Αθήνα 2006, σελ. 239-240
10
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, 2006, ό.π. σελ.28
11
Πούχνερ, ό.π. σελ. 239
12
Πούχνερ, ό.π. σελ. 243
13
Γιώργος Πεφάνης, Τοπία της δραματικής γραφής. Δεκαπέντε μελετήματα για το ελληνικό θέατρο,
Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2003, σελ. 141

4
τους λόγω τόσο των ταξικών τους διαφορών όσο και των μορφωτικών, ενώ το
περιεχόμενο του διαλόγου φανερώνει το χαρακτήρα του Φιάκα και τα σχέδια που έχει
για την Ευανθία14.
Ο λόγος που χρησιμοποιεί ο Μισιτζής, επειδή είναι περίτεχνος, είναι ταχύς,
ευέλικτος και έξυπνος. Είναι ξεκάθαρο πως κάθε ήρωας έχει δικό του, ομοιογενή
λόγο. Έτσι ο Φιάκας και η Ευανθία χρησιμοποιούν επιτηδευμένο και περίπλοκο λόγο,
προσδίδοντας έναν λογιοτατισμό, που στόχο έχει κυρίως τη σάτιρα. Ο λόγος του
Καζαμία είναι απότομος, λιτός και σκληρός, ενώ της Φρόσως είναι ήπιος και
συναινετικός, δείχνοντας την απλότητα του χαρακτήρα της. Τέλος, ο λόγος του
Γιάννη είναι απλός και γραφικός και ίσως ο πιο αστείος15.
Παρατηρείται πως ο λόγος των πρωταγωνιστών διαφοροποιείται όταν αλλάζει
ο συνομιλητής. Ο Φιάκας μπροστά στις κυρίες είναι ευγενικός με τον υπηρέτη του,
ενώ η στάση του γίνεται υποτιμητική όταν συνομιλούν οι δυο τους. Η διαφορά αυτή
στο λόγο δεν παρατηρείται στα υπόλοιπα τρία πρόσωπα του έργου. Σημειώνεται εδώ,
πως οι αποκλίσεις που υπάρχουν στο γλωσσικό κώδικα της εποχής του συγγραφέα
είναι τεχνητές, για παράδειγμα η γερμανική που μιλούν ο Φιάκας και ο Γιάννης και
σκοπό έχουν μόνο την ομαλή πλοκή του έργου16.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί γνωστά τεχνάσματα της κωμωδίας σε όλο του το
έργο. Η δράση κινείται μέσα από επιστολές και τηλεγραφήματα, ξενόγλωσσα κείμενα
που όλοι προσποιούνται ότι καταλαβαίνουν, ο ψεύτικος κοινωνικός τίτλος και η
αποκάλυψη της απάτης, ο πλούσιος που προσποιείται τον φτωχό κ.α. Η μεταφορά
ύβρεων στην αφήγηση αποτελεί επίσης τέχνασμα της κωμωδίας. Ο Γιάννης
εξηγώντας επακριβώς τη συνομιλία που είχε με τους δανειστές του αφεντικού του
χρησιμοποιεί έντονο και υβριστικό λεξιλόγιο. Ο Μισιτζής χρησιμοποιεί επίσης,
δραματουργικό αιφνιδιασμό (coup de theatre), με την αποκάλυψη της καταγωγής του
Φιάκα και την υποκρισία των δύο πρωταγωνιστών για αυτά που γνωρίζουν για τον
άλλο. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί η διαφοροποίηση της ενημέρωσης στα σκηνικά
πρόσωπα, με τον θεατή να απολαμβάνει την παραπλανητική άποψη που προσδίδει ο
συγγραφέας στους ήρωές του17.

Η Πολίτικη κοινωνία μέσα από τον «Φιάκα»

Το έργο του Μισιτζή μας μεταφέρει με αληθοφάνεια στα ήθη και στις μόδες
της Πολίτικης κοινωνίας και σατιρίζει με καυστικό τρόπο την υπερβολή, την
ξενομανία και τις επιπτώσεις τους. Το έργο και οι ανησυχίες που προκύπτουν
αναδεικνύουν τη διαχρονικότητα του «Φιάκα» και την ευφυΐα του συγγραφέα.
Στον Φιάκα εύστοχα αποτυπώνονται κοινωνικά προβλήματα της εποχής, όπως
ο κοινωνικός αριβισμός, η απάτη, η τιτλομανία, η αναζήτηση πλούσιας νύφης ή

14
Πεφάνης, ό.π. σελ. 146
15
Πεφάνης, ό.π. σελ. 146
16
Πεφάνης, ό.π. σελ. 149
17
Πούχνερ, ό.π. σελ. 243-246

5
γαμπρού. Ο υπηρέτης του Φιάκα, Γιάννης θέλει να γίνει κονσολιτετζής, να παίζει
δηλαδή με τα χρεόγραφα του δημόσιου χρήματος 18. Φαίνεται έτσι η τάση της εποχής
για γρήγορο και εύκολο πλούτο. Ο Πούχνερ συσχετίζει την τάση της κοινωνίας για
καταξίωση και άνοδο με την αστάθεια που παρατηρείται σε πολιτικό επίπεδο. Το
πέρασμα από την φεουδαρχία και τον αγροτικό τρόπο ζωής, στην αστική συγκρότηση
επιφέρει κοινωνικές ανακατατάξεις. Πλέον ο τυχοδιωκτισμός και ο παρασιτισμός
ευνοούνται ως μεταβολές της ματαιοδοξίας και της μεγαλομανίας. Μέσα σε αυτό το
κλίμα στο έργο, στόχος του Φιάκα είναι ο γάμος με την Ευανθία για να ικανοποιήσει
την προσωπική του φιλοδοξία.
Καυτηριάζεται έντονα η ευκολόπιστη Ευανθία, για την αχαλίνωτη φαντασία
της και την παραποιημένη επαφή με την κοινωνική πραγματικότητα που οφείλεται
στην αχόρταγη ανάγνωση των γαλλικών ρομάντζων, στοιχεία τα οποία αποτελούν το
θεματικό δίκτυο της πλοκής19. Εδώ, ο Μισιτζής, ως δάσκαλος και ο ίδιος στο
επάγγελμα, θέλει να καταδικάσει την ξενομανία και τις επιπτώσεις της στη
διαπαιδαγώγηση των νέων και τάσσεται εναντίον της μίμησης της δυτικής μόδας, που
χαρακτηρίζει την εύπορη κοινότητα της Κωνσταντινούπολης. Η Ευανθία προέρχεται
από πλούσια οικογένεια διακατέχεται όμως από τη μικροαστική αντίληψη της εποχής,
σύμφωνα με την οποία, είναι επιτακτική η κοινωνική άνοδος. Μαθαίνει γαλλικά,
γιατί είναι η γλώσσα των ευρωπαϊκών προτύπων που έχουν εισβάλει σε μια εποχή
που η Ελλάδα ανασυγκροτείται20.
Ο συγγραφέας μεταφέρει τα δικά του βιώματα, τις προθέσεις και τις σκέψεις
του για την κοινωνία της Πόλης21. Αποτυπώνεται έτσι μια κοινωνίας που προσπαθεί
να αποβάλει την παραδοσιακή της ταυτότητα και να υιοθετήσει μια νεωτερική,
μιμούμενη με φανατισμό τα ξένα πρότυπα. Η κωμωδία εδώ έχει διδακτικό
χαρακτήρα, καθώς φαίνεται η έντονη ανησυχία της αποδόμησης του παραδοσιακού
συστήματος αξιών και της αποδοχής ξενόφερτων ηθικών και κοινωνικοοικονομικών
αντιλήψεων. Σατιρίζονται τα ανεπιθύμητα ήθη, με σκοπό την απαξίωση τους στη
συνείδηση των θεατών22.
Στη γλώσσα του κειμένου εντοπίζονται μορφωτικές ανισότητες του
πληθυσμού της Πόλης εκείνη την εποχή. Για παράδειγμα, ο Γιάννης δεν μπορεί να
διαβάσει την επιστολή του αφέντη του όμως ο Καζαμίας, γνωρίζοντας γερμανικά όχι
μόνο μπορεί αλλά αποκαλύπτει και την απάτη του Φιάκα. Η επιλογή της γερμανικής
γλώσσας, εδώ, υποδηλώνει ίσως την αυξανόμενη επιρροή της Γερμανίας στην
ευρύτερη περιοχή της Πόλης.

18
Πούχνερ, ό.π. σελ. 237-240
19
Πούχνερ, ό.π. σελ. 237
20
Δημοσθένης Μισιτζής, Ο Φιάκας – Ο Δουξ της Βλακείας. (Άννα Ταμπάκη, επιμέλ.) Δωδώνη. Αθήνα
1992 σελ. 35-36
21
Πεφάνης, ό.π. σελ. 142
22
Χατζηπανταζής, ό.π. σελ. xi

6
Συμπεράσματα

Ο Δ. Μισιτζής παρέχει στον αναγνώστη πληθώρα πληροφοριών για την ζωή

της εποχής στην Κωνσταντινούπολη. Μπορούμε λοιπόν, εύκολα να αντιληφθούμε τις
επιρροές του συγγραφέα και τους λόγους για τους οποίους γράφτηκε το έργο. Η
σάτιρα για την πραγματικότητα και την καθημερινότητα της Πόλης είναι διάχυτη σε
όλο το έργο. Σκοπός είναι σίγουρα η διακωμώδηση των ηθών και η ψυχαγωγία του
κοινού, όμως και η επαγρύπνηση στους κινδύνους που ελλοχεύει η ένταξη της
κοινωνίας στο δυτικό τρόπο ζωής. Οι ανασφάλειες του συγγραφέα για τη νεολαία που
μεγαλώνει μέσα σε αυτές τις άξιες γελοιοποίησης καταστάσεις είναι έκδηλες και
κατανοητές, εάν σκεφτεί κανείς πως ο συγγραφέας ο ίδιος, ως διδάσκαλος αισθάνεται
υπεύθυνος για τη νέα γενιά. Σίγουρο είναι πως πρόκειται για ένα έργο επίκαιρο και
διαχρονικό, που δυστυχώς η μοίρα του ήθελε να ξεχαστεί και να μην ακολουθήσει
την τεράστια επιτυχία και απήχηση που είχε κάποτε. Το θέατρο προσφέρει ανάταση
ψυχής, σε όλο του το φάσμα και στην εποχή μας, όπου τα καλά θεατρικά είναι λίγα
αξίζει να αναβιώνουμε τα καλά θεατρικά του παρελθόντος.

7
Βιβλιογραφία

Ευαγγελάτος, Σ. (1980). Φιάκας. Προγράμμα Παράστασης Αμφι-Θέατρου.

Μισιτζής, Δ. (1992). Ο Φιάκας – Ο Δουξ της Βλακείας. (Ά. Ταμπάκη, Μεταφρ.)
Αθήνα: Δωδώνη.
Πεφάνης, Γ. (2003). Τοπία της δραματικής γραφής. Δεκαπέντε μελετήματα για το
ελληνικό θέατρο. Αθήνα: Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη.
Πούχνερ, Β. (2006). Ανθολογία Νεοελληνικής Δραματουργίας (Τόμ. Β). Αθήνα:
Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Σβολόπουλος, Κ. (1995). Κωνσταντινούπολη 1856-1908: Η ακμή του Ελληνισμού.
Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
Σταματοπούλου - Βασιλάκου, Χ. (2006). Το θέατρο στην Καθ’ ημάς Ανατολή:
Κωνσταντινούπολη-Σμύρνη, Οκτώ μελετήματα. Αθήνα: Πολύτροπον.
Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Χ. (2007). Θέατρο στην Κωνσταντινούπολη.
Κωνσταντινούπολη: Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού.
Τσιρμπίνος, Τ. (1988). Ο Φιάκας-Μικρό χρονικό παραστάσεων και εκδόσεων του
"Φιάκα". Αθήνα: Προγράμμα Παράστασης Εθνικού Θεάτρου.
Χατζηπανταζής, Θ. (2004). Η ελληνική κωμωδία και τα πρότυπά της το 19ο αιώνα.
Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης,.