Το Υπερμοντέρνο

ΕΜΠ _ Ιούλιος 2017

 Το Υπερμοντέρνο

σπουδαστής: Δημόπουλος Ιωάννης

επιβλέπων καθηγητής: Τερζόγλου Νικόλαος-Ίων

ΕΜΠ | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών | Ιούλιος 2017

εισαγωγικές σκέψεις...
Αν κάποιος ήθελε να βρεί εικόνες για να περιγράψει
την σύγχρονη κοινωνία, θα έπρεπε να αναζητήσει μια
ευλαβική απεικόνιση της αντίφασης. Μια θρησκευτική σκηνή
χωρίς θρησκευτικότητα. Ο “κήπος των επίγειων απολαύσεων”
είναι ακριβώς αυτό. Ένα τυπικό εκκλησιαστικό τρίπτυχο
το οποίο δεν έχει τίποτα κοινό με την εκκλησιαστική
εικονογραφία. Μια διήγηση του μύθου της Γέννησης, της
Πτώσης, του παραδείσου και της κόλασης φτιαγμένα ισότιμα
από στιγμιότυπα οργίου, επιστημονικής φαντασίας και νεκρές
φύσεις από κυνήγι, βουτηγμένη ως το λαιμό στη δράση,
ανίκανη να σταματήσει από κίνδυνο να χάσει την ταυτότητά
της. Αν τα υβρίδια που χορεύουν και γλεντούν στο μεσαίο
φύλλο του τριπτύχου σταματούσαν να τρέχουν, σίγουρα θα
έπρεπε να εκδιωχθούν από την καταπράσινη παραδείσια
λίμνη, μαζί με τους 100 και πλέον επιδειξίες άντρες που
φλερτάρουν με τις γυναίκες στη μέση της πηγής.
Η μοίρα των κολασμένων και των δεσμοφυλάκων τους
δεν είναι καλύτερη. Βρίσκονται υπό τον συνεχή κίνδυνο
της γελοιοποίησης στα μάτια του ηδονοβλεψία θεατή, όχι
μόνο λόγω της εμφάνισής τους, του ντυσίματός τους και των
δραστηριοτήτων τους, αλλά και λόγω της σοβαρότητας με
την οποία αντιμετωπίζουν τους εαυτούς τους. Η μόνη τους
διαφυγή από τον διασυρμό, η εντονότερη ακόμα επίδοση στα
βασανιστήρια, το μαρτύριο και τον παραλογισμό. Ο βασιλιάς
της Κόλασης ο ίδιος είναι τόσο γελοίος όσο το χελιδονένιο
κεφάλι του και οι στάμνες που φοράει αντί για παπούτσια
αλλά τόσο φοβερός όσο η ηρεμία με την οποία καταπίνει
μια ανθρώπινη φιγούρα. Η πιο παράταιρη σκηνή είναι και η
πιο παραδοσιακά θρησκευτική. Ο Αδάμ και η Εύα δεν ξέρουν
τι τους περιμένει στο διπλανό φύλλο του τρίπτυχου. Δεν
είναι και δεν ήταν προετοιμασμένοι για αυτό. Και δε θα
μπορούσαν. Όσο μεγάλο αίνιγμα είναι για τους Πρωτόπλαστους
η σκηνή στη μέση του τρίπτυχου και στα δεξιά, άλλο τόσο
είναι αινιγματική η δική τους ηρεμία στους μετέχοντες των
καρναβαλικών διαδικασιών.
Το αριστερό φύλλο του τριπτύχου, μοιάζει να βρίσκεται σε
διάσταση από τα άλλα. Μοιάζει σύμφωνα με το χριστιανικό
μύθο να αναφέρεται σε μια παρελθούσα κατάσταση, που όμως
αυτή τη φορά δεν υπάρχει η δυνατότητα να την ξαναζήσεις. Η
αθωότητα και η γαλήνη του Αδαμ και της Εύας δεν μπορεί να
αναπαραχθεί ούτε από την ίδια την βασιλεία των ουρανών. Την
ίδια στιγμή που ο κήπος των επίγειων απολαύσεων είναι ένα
όραμα μοναχικό για τον αναζητητή της θείας γαλήνης, είναι
επίσης και μια ωδή στην απόλαυση. Η σεξουαλικότητα της
μεσαίας σκηνής είναι οργανική παρά χυδαία και επανενώνει
την χαρά του βρέφους απέναντι στην ανακάλυψη του κόσμου
με την συνείδηση αυτής της πηγαίας χαράς.
Ο “κήπος των επίγειων απολαύσεων”, αναδεικνύει
σήμερα ένα σταυροδρόμι: η συνεχής δραστηριότητα και κίνηση
μπορεί να λυτρώσει από την ενδοσκόπηση και την επανα-
ανακάλυψη αλλά πρέπει να συνεχίζεται αιωνίως. Η ηρεμία
των πρωτόπλαστων είναι από τη μία ονειρική και από την
άλλη μελαγχολική για κάποιον που έχει συνηθίσει να τρέχει
και να χορεύει στο μεσαίο φύλλο. Η προοπτική του δεξιού
φύλλου, είναι ευκολότερη: η ταχύτητα στον υπερθετικό της
βαθμό, η τριβή με τον εαυτό στην ν-οστή δύναμη, τόσο που
πετάει η ίδια τις σπίθες για τις φωτιές των καζανιών. Η
πλοήγηση μέσα στη σύγχρονη εποχή και σε κάθε σύγχρονη εποχή
στο κατώφλι μιας αλλαγής εποχής παρουσιάζει αντίστοιχα
διλήμματα.

Ενώ ένα τρίπτυχο τυπικά διαβάζεται από τα αριστερά

προς τα δεξιά σε χρονολογική σειρά, με βάση την οποία
ερμηνεία, το έργο είναι διδακτικού χαρακτήρα, “Ο κήπος των
επίγειων απολαύσεων”, μοιάζει να διαβάζεται από τη μέση.
 | περιεχόμενα:
_εισαγωγή 9
παραπομπές 26

_κεφάλαιο 1
1.1 Η θεωρητική σκέψη στην αρχιτεκτονική 35
1.2 Η θεωρητική σκέψη της νεωτερικότητας - Η μοντέρνα
λογική 37
1.3 Τα τρία πρόσωπα του μοντέρνου 39
1.3.1 (Εκ)μοντερνισμός 41
1.3.2 Μοντέρνο 46
1.3.3 Νεωτερικότητα 54
1.4 Η θεωρητική σκέψη της μετανεωτερικότητας-Η
μεταμοντέρνα λογική 56
1.5 Διαλεκτικές 60
1.5.1 Η διαλεκτική βάσης εποικοδομήματος 61
1.5.2 Η διαλεκτική ουσίας φαινομένου 63
1.5.3 Η διαλεκτική υποκειμενικού αντικειμενικού 64
1.5.4 Η διαλεκτική μοντέρνου μεταμοντέρνου 65
παραπομπές 67

_κεφάλαιο 2
2.1 Το υπερμοντέρνο του Auge 77
2.2 Το υπερμοντέρνο του Lipovetsky 87
2.3 To υπερμοντέρνο των Ibelings, Puglisi 97
2.4 Τα υπερμοντέρνα ή το υπερμοντέρνο; 107
παραπομπές 109

_κεφάλαιο 3
3.1 Το υπερμοντέρνο ως συνθήκη
3.1.1 Υπερ(εκ)μοντερνισμός 119
3.1.2 Υπερμοντέρνο 121
3.1.3 Υπερνεωτερικότητα 126
3.2 Ορισμός 129
3.3 Η υπερμοντέρνα αρχιτεκτονική 133
3.4 τα υπερμοντέρνα υποκείμενα του χώρου 136
3.4.1 Χρήστης 137
3.4.2 Σχεδιαστής 143
3.4.3 Χώρος 147
3.5 Ερευνητικό πρόγραμμα για την αρχιτεκτονική στην
υπερμοντέρνα εποχή 152
Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Ι.Ν. Τερζόγλου για την βοήθεια παραπομπές 157
και τις κατευθύνσεις, τη Μυρτώ, την Ο.Β.Μ.Τ και όλους/ες
που κουβεντιάσαμε τα ζητήματα της διάλεξης. _βιβλιογραφία 165
εισαγωγή
| εισαγωγή εισαγωγή |

Μοντέρνο και “μετα-”, μια διαλεκτική στα ίχνη του

Υπερμοντέρνου

Καμιά άλλη έννοια δεν έχει καθορίσει τόσο πολύ το

περιεχόμενο, τη λογική και το λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής
σκέψης και θεωρίας όσο το “Μοντέρνο”. Το Μοντέρνο όχι τόσο
όσο αυτό καθεαυτό ως κίνημα και “σχολή” αρχιτεκτονικής
σκέψης ή παράδειγμα αλλά το Μοντέρνο ώς πρόθεμα, συνθετικό
μιας λέξης ή φράσης, τόσο που αναδρομικά υπεισέρχεται σε
μια πληθώρα περιόδων, θεωριών (πχ Προ-μοντέρνο, Μετα-
μοντέρνο). Ίσως μοναδικός έτερος μνηστήρας της θέσης
αυτής είναι το, ομολογουμένως λιγότερο αυθύπαρκτο,
πρόθεμα “Μετά-”. Το “Μετά-”, δεν είναι αυστηρά πρόθεμα
ούτε αναφέρεται αυστηρά στην αρχιτεκτονική. Το “Μετά-
”, μέσα από μια μακρά διαδικασία συζήτησης, κριτικής,
εμβάθυνσης και προσπάθειας προσέγγισης της “αλήθειας” για
τους διάφορους θεωρητικούς (της αρχιτεκτονικής και όχι
μόνο) του 20ου αιώνα απέκτησε τελικά δια της τριβής τη
δικιά του σημασία, δηλαδή τη σημασία “αυτού που αναφέρεται
σε κάτι αλλο” ξεπερνώντας την αρχική, χρονικού τύπου,
φόρτισή του. Μετα-δεδομένα αποκαλούμε στην πληροφορική τα
δεδομένα που αναφέρονται σε άλλα δεδομένα, μετα-πολιτική1
(η πολιτική θεωρία και διατύπωση γύρω από την ίδια την
πολιτική), μετα-θεωρία και άλλες υβριδικές εμφανίσεις
του “μετά-”. Το μοντέρνο συνόψισε στην εποχή του και σε
όλο τον 20ο αιώνα παρά τις κριτικές, το “οραματικό”, το
πρωτοποριακό και το μεγάλο στην τέχνη, την αρχιτεκτονική
και την παρακείμενη φιλολογία, πρότυπο τρόπο σκέψης,
μεθοδολογία και αισθητική. Το “μετά-” αντίστοιχα έγινε
συνώνυμο της κριτικής, της αποδόμησης του επικρατούς,
του αντισυμβατικού και του πολύμορφου, αντι-ιεραρχικού
αντί-δομικού. Καμιά από τις δύο αυτές λέξεις-έννοιες δεν
απέκτησε τη σημασία της τυχαία. Αντιθέτως, απέκτησαν
τη σημασία τους μέσα από την διαδικασία ωρίμανσης της
αρχιτεκτονικής θεωρίας και σκέψης αλλά και της αντίστοιχης
διαδικασίας μιας σειράς άλλων επιστημών και πρακτικών από
τις αρχές ώς και τα τέλη του 20ου αιώνα.
Οι δύο όροι σημαίνουν λίγο ως πολύ το ίσως το
πιο πολυσυζητημένο δίπολο στην σύγχρονη ιστορία και
θεωρία της αρχιτεκτονικής και της τέχνης αλλά και του
πολύπλοκου διαλόγου που συνέπλεξε την έννοια της δομής
με οποιαδήποτε άλλη θεωρητική, καλλιτεχνική ή κοινωνική
δραστηριότητα. Ο Τερζόγλου στο δοκίμιο “Νεωτερικότητα και
Μετανεωτερικότητα: Δομή και Αποδόμηση” (2009, δημοσιευμένο

10 11
| εισαγωγή
στον τόμο Μετανεωτερικές επ-όψεις2) ανάγει το δίπολο στην
αντινομία μεταξύ δομής και αποδόμησης, σαν έναν περιεκτικό
τρόπο να περιγραφεί ο πυρήνας του προβλήματος. Η καθαρότητα
και η διαφάνεια της δομής αποτελεί για τη νεωτερικότητα
στοιχείο κλειδί, είτε σε μορφολογικό είτε σε εννοιολογικό
επίπεδο. Η καθαρότητα σχετίζεται φυσικά με την αλήθεια της
κατασκευής και ως εκ τούτου αποκτά έναν ηθικό-κοινωνικό
χαρακτήρα3. Αυτό το ηθικό αποτύπωμα του μοντέρνου το
συντροφεύει μέχρι και την εμφάνιση του μεταμοντέρνου και
αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία τριβής τους. Η ηθική
του μοντέρνου μπορεί εν μέρει και αυτή να αναχθεί πίσω
στην λογική της δομής. Η δομή σαν βασική κατηγορία της
νεωτερικής σκέψης ανάγεται σε δύο πόλους: αφενός τη δομή
ως τρόπο σκέψη και αφετέρου τη δομή ως προϋπόθεση για
την ποιοτική (αισθητικά και κατασκευαστικά) δημιουργία,
είτε αυτή αναφέρεται στην τέχνη, είτε στην αρχιτεκτονική
είτε και σε οτιδήποτε άλλο4. Η διπλή αυτή λογική της δομής
είναι που σταδιακά και μέσα από την συνολική πορεία της
νεωτερικότητας δημιουργεί γέφυρες μεταξύ μιας θεωρητικής
κατασκευής και μιας κοσμοθεωρίας. Ακολουθώντας τη ροή
σκέψης του Τερζόγλου5, θα μπορούσαμε να πουμε ότι η
νεωτερικότητα ξεφεύγει από τα πλαίσια μιας “θεωρίας της
δομής” και ανάγεται με ένταση σε ένα κοινωνικό προτσές
που έμελλε να καθορίσει ολόκληρο τον 20ο αιώνα, σε υλική
δύναμη μετασχηματισμού του κόσμου και της κοινωνίας.
Από πού προκύπτει λοιπόν αυτή η λογική της δομής στη
νεωτερική σκέψη;
Ο Καρβούνας επιχειρεί την ερμηνεία του Mοντέρνου ως
ιστορία αλλά και ταυτόχρονα του μοντέρνου ως κατάσταση
μέσα από μια χρονική δομή6. Το μοντέρνο ανάγεται στη
λογική που “αντλεί την έμπνευσή της από το μέλλον” σε
αντίθεση με τις προηγούμενες φάσεις όπου λίγο ως πολύ
αξιοποιούταν το παρελθόν και η αναφορά σε αυτό. Έτσι
με έναν ιδιότυπο τρόπο, το παρόν αποτελεί τη βάση (βάση
Marx) πάνω στην οποία οικοδομείται το μέλλον (εποικοδόμημα
Marx). Η φιλοσοφία του μέλλοντος προκύπτει από το παρόν
με διάφορες αφορμές. O Καρβούνας θεωρεί ότι για τον Kant
η αφορμή είναι η πρόοδος και η προσπάθεια σύνδεσης του
υποβαθμισμένου παρελθόντος με το αναδυόμενο μέλλον. Για
τον Hegel ο ιστορικός χρόνος περιέχει αναγκαστικά την
αποσύνθεση του παλιού μέσα στην νέα ενότητα του νέου εξ’ ού
και η ανάγκη για μια διαλεκτική που θα μπορεί να περιγράψει
12
εισαγωγή |
τη διαδοχή και την αλληλοδιαπλοκή. Ο Marx αντιλαμβάνεται
τη σημασία της αλλαγής του κόσμου στο τώρα ως αναγκαστική
προϋπόθεση για την πραγμάτωση της οποιασδήποτε μεταβολής
και στο μέλλον. Η ερμηνεία του τώρα πρέπει να συνδέεται
με την αλλαγή του και η διαδικασία αλλαγής παράγει το
μετά. Το νήμα που αναδυκνείεται μέσα από τη σκέψη της
πρώιμης νεωτερικότητας μπορεί να διαβαστεί μέσα από τα
έργα των Kant, Hegel και Marx αλλά πολύ περισσότερο
πρέπει να αξιολογηθεί ο “απόλυτος πυρήνας” του νήματος
αυτού (όπως λέει ο Hans Poelzig το 1906, σχετικά με τον
τρόπο δόμησης “από τα μέσα προς τα έξω”). Το “μικρόβιο”
που διαφοροποιεί τη νεωτερικότητα από την προηγούμενη
εποχή δεν είναι άλλο από την μεταβολή αυτή του σημείου
αναφοράς από το πριν στο μετά. Η ιστορία και η δημιουργία
νοείται ως “εμπροσθοβαρής” προετοιμασία για ένα μέλλον
που διαμορφώνεται προθετικά και οραματικά7.
Εκτός λοιπόν από την έννοια της δομής, η νεωτερικότητα
χτίζεται πάνω στην προοπτική και την ενατένιση του
μέλλοντος, πάνω στην ηθική ή το λιγότερο ημιηθική
κριτική του σήμερα και του παραδεδομένου, με αποτέλεσμα
την άμεση και συνειδητή επέκταση της νεωτερικότητας
στην κοινωνική συνθήκη. Ακόμα και στην ίδια την “λογική
οργάνωση” της κοινωνίας βασισμένη σε μια ανώτερη σύνδεση
και συνθήκη μεταξύ τέχνης, ηθικής και επιστήμης8. Αυτά
τα “προγραμματικά δεδομένα” και ιδιαίτερα την κοινωνική
πτυχή ονομάζει ο J. Habermas “ανολοκλήρωτα”, ορίζοντας
έναν καθοριστικό προβληματισμό για την έννοια και για την
εποχή της νεωτερικότητας.
Το ανολοκλήρωτο είναι ταυτόχρονα και μη πλήρες, μη
πραγματοποιημένο και υπό μία έννοια και μη πραγματικό. Το
ανολοκλήρωτο περιέχει μέσα του ψήγματα του μέλλοντος σαν
πρόθεση και σαν υπόσχεση, είναι συγγενές με το ουτοπικό
και το φανταστικό. Υπό αυτή την έννοια το μοντέρνο σαν
πρόγραμμα ήταν “καταδικασμένο”στην ημιτέλεια από την ίδια
του τη πραγμάτωση σαν κοινωνικό, θεωρητικό, καλλιτεχνικό
ρεύμα. Την ίδια στιγμή όμως αυτή η φαινομενική καταδίκη
είναι που μοιάζει να απελευθερώνει το μοντέρνο από τη
φθορά. Το μοντέρνο επιβιώνει εν υπνώσει μέσα στις κριτικές
του και όχι μόνο. Η υιοθέτηση θέσεων αντιμοντέρνων όπως
λέει ο Habermas καλύπτει συχνά νεοσυντηρητικές θέσεις
σε μια πραγματικότητα πετυχημένου και επελαύνοντος
“καπιταλιστικού εκμοντερνισμού”, αλλά και ταυτόχρονα μέσα
από δουλειές όπως του ίδιου του Habermas, τεκμηρίωσης της
σημασίας της συνέχειας του νεωτερικού προγράμματος.
13
| εισαγωγή
H μεταμοντέρνα αντοχή της νεωτερικότητας
Η επίμονη εμφάνιση της νεωτερικότητας θεωρητικά
και με ποικίλλους άλλους τρόπους δεν προκύπτει εν
κενώ. Σχετίζεται καθοριστικά με την ίδια τη σύλληψη του
μεταμοντέρνου και του τρόπου που η ίδια η κριτική του
αρθρώθηκε. Το μεταμοντέρνο είναι πρώτα από όλα κριτική.
Η ίδια η λογική ότι “υπάρχουν τόσα μεταμοντέρνα όσα
και μεταμοντέρνες κριτικές”, στις διάφορες παραλλαγές
της, (με πιο γνωστή εκείνη του Derrida σχετικά με την
“αποδόμηση” και τις “αποδομήσεις”) μοιάζει να περιγράφει
ιδανικά αυτή την παραίτηση από την πληρότητα και την
ενικότητα που συνοδεύει τις κριτικές και την εποχή μετά
από τη νεωτερικότητα. Πολλές φορές με μοναδικό στοιχείο
συνοχής την άρνηση προγραμματικών αρχών και συνοχής
καθεαυτής σε ένα συνεχές φλερτ με τον ακραίο σχετικισμό
(Τερζόγλου), το μεταμοντέρνο έρχεται κυριολεκτικά μετά-
το-μοντέρνο αλλά και κυρίαρχα σαν σχόλιο επί αυτού, του
αμέσως προσλαμβανόμενου αλλά και του κρυμμένου μέσα
σε λαβυρίνθους νοημάτων και κοινωνικά και πολιτισμικά
προσδιορισμένων κωδίκων. Η αποδιάρθρωση (Abbau) αυτών των
“καλυμμάτων” του νοήματος και η ανάδειξη των υποκειμενικών
κριτηρίων, στόχων και τοποθετήσεων βρίσκεται στην καρδιά
του μεταμοντέρνου και της λογικής της αποδόμησης.
Ο Jencks αναγνωρίζει στο μοντέρνο κίνημα πολλαπλές
λογικές για τον κόσμο οι οποίες όμως προκύπτουν από μια
κοινή αφετηρία: την ανάγκη συστηματοποίησης κοινωνικής
συνοχής και οράματος σε μια μετα-χριστιανική συνθήκη9.
Στην τοποθέτησή του αυτή ο Jencks όχι μόνο αναγνωρίζει
το ηθικό στοιχείο στο γενετικό υλικό της νεωτερικότητας
αλλά επιπλέον, προτείνει μια εικόνα μιας πολλαπλής και
αντιφατικής νεωτερικότητας εν συνόλω. Ο τρόπος αυτός
αντιμετώπισης του μοντέρνου είναι όχι μόνο χαρακτηριστικός
του τι σημαίνει αποδόμηση, αλλά και διαφωτιστικός στις
λεπτότερες υφές εσωτερικά του ίδιου του μοντέρνου, όπως
ενδεικτικά αυτή της μεγάλης πολλαπλότητας στο εσωτερικό
του κινήματος αυτού και η αναίρεση της εικόνας μιας
συμπαγούς πρωτοπορίας, προγραμματικά σύμφωνης καθ’ όλα
και αποφασισμένης για την εφαρμογή του σχεδίου της.
Η λογική αυτή επιτυγχάνει από τη μια την κριτική της
νεωτερικότητας, από την άλλη όμως την εμβάθυνση σε αυτήν
και την ανάδειξη χαμένων ίσως πλευρών που φτάνουν έως το
σημείο να ενισχύσουν το έρεισμά της στον αναγνώστη. Αυτή
η αντιφατική διαδικασία (σαφώς μεταμοντέρνα) από τη μια
14
εισαγωγή |
αποδιάρθρωσης του νεωτερικού επιχειρήματος και από την
άλλη “αποκατάστασής” του, είναι ίσως που δίνει τέτοιο
βάθος και τέτοια εμμένεια στο μοντέρνο και αναπαράγει
το δίπολο μοντέρνο-μεταμοντέρνο ως σήμερα. Η συμβιωτική
σχέση των δύο όρων βέβαια είναι συχνά πολωμένη. Το
μεταμοντέρνο θεωρείται ως το παραστιτικό ενώ το μοντέρνο
ως το αυτόνομο. Η αντίληψη αυτή παρότι εμπεριέχει στοιχεία
αλήθειας, αγνοεί την αμοιβαία εμβάθυνση των δύο όρων που
προκύπτει ακριβώς από αυτή τους τη συμβιωτική σχέση.
Η ανολοκλήρωτη νεωτερικότητα του Habermas μοιάζει
να μην μπορεί να ολοκληρωθεί παρά μόνο μέσα από την
σχέση απωθημένης αγάπης και εκδηλωτέου μίσους με το
μεταμοντέρνο, καθώς αυτό αποτέλεσε σε πολλές περιπτώσεις
τη γέφυρα μεταφοράς μοντέρνων λογικών στο εδώ και τώρα
μιας εποχής πολύ μετά την μεσουράνηση της νεωτερικότητας.
Η διαλεκτική μεταξύ μοντέρνου και μεταμοντέρνου θα
μπορούσε υπό μια τέτοια έννοια να αναχθεί στο δίπολο
“αντικειμενική εμμένεια μιας αλήθειας-υποκειμενική
εμμένεια σε μια αλήθεια”10 ή ακόμα στο δίπολο μεταξύ ενός
αντικειμενικού πλαισίου σε αντίθεση με ένα υποκειμενικό.
Μια τέτοια αναγωγή βέβαια εγέιρει μια ολόκληρη νέα σειρά
νέων αντιθέσεων και συσχετίσεων: Αν πράγματι είναι έτσι,
γίνεται ποτέ η ανολοκλήρωτη νεωτερικότητα να ολοκληρωθεί
όντως; Και άν ναι ποιά θα είναι η σχέση αυτής της νέας
υπερ-Νεωτερικότητας με τους προγόνους της και τους
επικριτές της; Ποιά η σχέση της σύγχρονης μεγάλης αφήγησης
(ειδομένης ως μια νέα νεωτερικότητα) με τον άνθρωπο και
την εννοιολογική μήτρα της αρχιτεκτονικής; Ποιοί οι
τρόποι εξέλιξης του διπόλου μοντέρνο-μεταμοντέρνο και πώς
εκφράζονται στη σημερινή συνθήκη;
Μια ανορθόδοξη απάντηση στο τελευταίο ερώτημα
δόθηκε στα πλαίσια προβληματισμού και ονοματολογίας της
μεταμοντέρνας παράδοσης αλλά φέρει σαν από δραματική
ειρωνία μέσα της ένα απειροστό ψήγμα ενός αποκλίνοντος
είδους–μοντέρνου. Αναφερόμαστε στον τρόπο με τον οποίο ο
Jencks ξεχωρίζει-ορίζει το ύστερο μοντέρνο (late modern)
από το μεταμοντέρνο (postmodern) το 198711. Αναφερόμενος
στον Lyotard και τον τρόπο που ορίζει το μεταμοντέρνο,
καταλήγει στην ανάδειξη της κατά της γνώμης του αντίφασης
στον ορισμό του Lyotard, όπου το μεταμοντέρνο αφορά την
περίοδο “όπου όλα απονομιμοποιούνται”12. Το μεταμοντέρνο
ως φάση, όπως το ορίζει ο Lyotard, είναι κατά την γνώμη
του Jencks απλά μια ύστερη μοντέρνα κατάσταση και όχι
γενικώς μεταμοντέρνα13. Η διάζευξη αυτή των μεταμοντέρνων
15
| εισαγωγή
του Lyotard και του Jencks είναι κατά τη γνώμη μας κάτι
περισσότερο από την πολλαπλή πλουραλιστική διάθεση του
μεταμοντέρνου γενικά όπως περιγράφηκε παραπάνω. Το
μεταμοντέρνο ανάγεται σε συγκεκριμένη “φάση” της εξέλιξης
των στύλ και των εννοιών με αναφορά στην αρχιτεκτονική
αλλά και ευρύτερα κοινωνικά-πολιτικά-πολιτιστικά, και
συγκεκριμένα η φάση της κρίσης που πατά πάνω στο ίδιο το
παραδεδομένο “παράδειγμα”. Το μοντέρνο ανάγεται εμμέσως
στην ενσάρκωση του παραδείγματος και το μεταμοντέρνο στην
ενσάρκωση της κρίσης και της κριτικής του πρώτου. Αυτή
η ιδέα του μοντέρνου και μεταμοντέρνου ως φάσεις στην
εξέλιξη των κοινωνιών και των ιδεών, με σαφή αναφορά
στην αρχιτεκτονική και την τέχνη αλλά με επέκταση επί της
ουσίας στο ευρύτερο πνεύμα της εποχής και οι ειδικότερες
επιμέρους φάσεις αυτής της διαλεκτικής πορείας είναι το
έναυσμα για την εργασία αυτή.
Η ανάπτυξη των “-μοντέρνων” και των “μετά-” σαν
παραπροϊόντα μιας κεντρικής διαλεκτικής μοντέρνου-
μεταμοντέρνου και το ειδικό σύγχρονο παραπροϊόν
“υπερμοντέρνο”, αποτελούν το συγκεκριμένο θέμα της.
Υπερμοντέρνοι καιροί
Ο “μεγάλος 20ος” αιώνας σαν εποχή σκέψης τελειώνει
με οράματα αντιθετικά με τις σάλπιγγες που ήχησαν με
διαφορετικούς τόνους, αναγγέλοντας διαφορετικών ειδών
νέους κόσμους κατά τη διάρκειά του. Η πτώση του Τείχους
και της ΕΣΣΔ αλλά πολύ περισσότερο το “Τέλος της Ιστορίας”
όπως το προέβλεψε ο Francis Fukuyama στο ομώνυμο έργο
του14, δεν είναι εκρήξεις ούτε επαναστάσεις. Είναι
η “Εποχή της Κενότητας” του Gilles Lipovetsky15 που
“ανατέλλει χωρίς τραγωδίες και χωρίς την Αποκάλυψη”16 και
μετασχηματίζεται σιγά σιγά, μέσα σε ένα προστατευτικό
πλέγμα ομαλότητας, στη σημερινή υπερμοντέρνα συνθήκη. Η
κενότητα που απασχολεί τον Lipovetsky δεν προκύπτει σαν
άρνηση κάποιου πλήρους αλλά θετικά, με την μορφή ενός
“σύγχρονου ατομισμού”17. Ήδη ο ατομισμός με την έννοια της
κοιωνίας-ως-ατομικής-συνθήκης ή καλύτερα με την έννοια
μιας ελεύθερης ατομικής πρακτικής βασισμένης στη μόδα και
στην ηδονιστική πρόσληψη της πραγματικότητας, αναλαμβάνει
στον Lipovetsky ρόλο καθοριστικό για την εξέλιξη του
διπόλου μοντέρνο-μεταμοντέρνο αλλά και για την ανάλυση
και το διάβασμα της ίδιας της σύγχρονης εποχής18. Ο ίδιος
ο όρος “υπερμοντέρνο” (hypermodern) εμφανίζεται πρώτη
16
εισαγωγή |
φορά σαν σκακιστικό ρεύμα μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο
(1925), στη λογική του οποίου είναι ο έμμεσος έλεγχος
των διαφόρων θέσεων της σκακιέρας σε σχέση με τον άμεσο,
να καταλαμβάνονται δηλαδή από πιόνια19. Παρότι φυσικά η
συγκεκριμένη αναφορά δεν σχετίζεται άμεσα με την παρούσα
εργασία, μας πληροφορεί ότι ο ίδιος ο όρος (όπως άλλωστε και
ο όρος μοντέρνο-modern) χρησιμοποιούταν με διαφορετικές
σημασίες από τη σημερινή από πολύ νωρίς. Mε την έννοια που
θέλουμε να το μελετήσουμε όμως πρωτο εμφανίζεται στο έργο
του Auge το 1992 Non-places: introduction to an anthro-
pology of supermodernity (Μ.τ.Σ. Μη-τόποι: Εισαγωγή σε
μια ανθρωπολογία της υπερνεωτερικότητας), ως περιγραφικός
ορισμός συνολικά για την εποχή που εγκαινιάζεται από
τον ερχομό του 21ου αιώνα και το ουσιώδες ξεπέρασμα των
αντινομιών του 20ου 20. Το υπερμοντέρνο ως ιστορική και
κοινωνική συνθήκη όπως το περιγράφει ο Auge σχετίζεται
με την φρενήρη προσπάθεια απόδωσης σημασίας στο παρόν
σαν αντίβαρο στην κατάρρευση τόσο του παρελθόντος και
του μέλλοντος όσο και των υπερχρονικών αναφορών21. Ποιά
όμως είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της φρενίτιδας; Πώς
ορίζεται η υπερμοντέρνα συνθήκη;
Υπερμοντέρνες εκφάνσεις και διαθεματικότητα
Όπως οι κοινωνίες του σήμερα δεν έχουν καταφέρει
να συνειδητοποιήσουν τους βαθύτερους, πολυπλοκότερους
τρόπους λειτουργίας τους, αντίστοιχα λείπει από το
θεωρητικό υπόβαθρο και λεξιλόγιο σαφής ορισμός του τί είναι
Υπερμοντέρνο. Αυτός είναι και ένας από τους στόχους της
παρούσας εργασίας, να προσεγγιστεί δηλαδή ένας ορισμός
ή τουλάχιστον κάποια βασικά χαρακτηριστικά της έννοιας.
Ένα τέτοιο εγχείρημα δεν αφορά μια απλή εννοιολογική
μελέτη πάνω στη συγκεκριμένη έννοια “υπερμοντέρνο” για
λόγους λεξικούς και αφαιρετικούς. Η ανάπτυξη της ίδιας
της έννοιας στην βιβλιογραφία και η σχέση της με όλα τα
προαναφερθέντα δίπολα μοντέρνου-μεταμοντέρνου ανάγει τον
φωτισμό του υπερμοντέρνου σε απαραίτητο βήμα τόσο για την
κατανόηση της συγκεκριμένης φάσης του διπόλου σε όλες του
τις επεκτάσεις (από την αρχιτεκτονική ώς την τέχνη, την
κοινωνία, την ψυχολογία) όσο και για την διαμόρφωση μιας
πρακτικής αρχιτεκτονικής και ευρύτερης κοινωνικής που θα
μπορέσει να συνομιλήσει ισότιμα με την εποχή, όποια και
αν είναι αυτή.
Η λογική της εποχής και του δημοσίου διαλόγου στο
17
| εισαγωγή
σήμερα, είτε αυτός αφορά την αρχιτεκτονική είτε την
πολιτική, την τέχνη αλλά και οποιοδήποτε άλλο θέμα,
καθορίζεται από την συνθήκη της ταχύτητας διάδοσής της
ταυτόχρονα σχεδόν σε κάθε ένα άτομο που μπορεί να τον
αναζητήσει. Η ταχύτητα δεν διαμορφώνει μόνο ιδιαίτερους
νέους δρόμους αντίληψης του χώρου, του κόσμου και της
κοινωνίας αλλά ταυτόχρονα επιτρέπει μια κολοσσιαία
αλληλοκάλυψη, σύγκριση και υπέρθεση μεταξύ των προϊόντων
του θεωρητικού λόγου, της δημοσιογραφίας, της κριτικής
και κάθε άλλης έκθεσης απόψεων. Η άποψη είναι όλο και
περισσότερο θέμα ταχύτητας παρακολούθησης και αφομοίωσης
των εξελίξεων. Η ιδεολογική, πολιτική τοποθέτηση γύρω από
την αρχιτεκτονική δεν αποτελεί εξαίρεση. Αυτή η συνθήκη
“πολεμικής προετοιμασίας”, σε επίπεδο καθημερινότητας με
την ταχύτητα και την πρόσβαση σε αυτή σαν διακυβεύματά
της, διαμορφώνει κατά τον Virilio ένα σημαντικό πεδίο
κριτικής και προβληματισμού22 πολιτικής και πολεμικής
υφής. Η κυριότητα πάνω στην ταχύτητα αντιστοιχίζεται για
τον Virilio με την κυριότητα πάνω στον πλούτο και αποκτά
αντίστοιχη κοιωνικοπολιτική σημασία, συνεπώς η ανάλυση και
κριτική της επιτάχυνσης σαν κοινωνικό φαινόμενο γίνεται
αναγκαία. Αυτή την λογική ακριβώς εκφράζει ο διάλογος
γύρω από το υπερμοντέρνο, εξ’ ού και η σημασία του.
Παρόλα αυτά, η ίδια η ανάδυση του όρου και της
λογικής του υπερμοντέρνου αποτελεί φαινόμενο αντιφατικό.
Η έννοια υπερμοντέρνο αποτελεί παράγωγο του διπολισμού
μοντέρνου-μεταμοντέρνου όπως αναφέραμε παραπάνω και ως
τέτοια γενεαλογικά συγγενεύει με την αρχιτεκτονική θεωρία
και πράξη. Παρόλα αυτά, η έννοια εμφανίζεται σπασμωδικά
και αποσπασματικά, ίσως καταχρηστικά πολλές φορές με
διαφορετικά προθέματα (Super-modern, hyper-modern, ul-
tra-modern ) σε μια βιβλιογραφία η οποία, όπως ακριβώς η
θεωρία της αρχιτεκτονικής που ενεπλάκην με το ζήτημα του
μοντέρνου και της συνέχειάς του, είναι διεπιστημονική και
διαθεματική. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους Auge, Lipovetsky,
Charles, Puglisi, Ibelings23 oι οποίοι προσεγγίζουν την
έννοια από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας
και κοινωνικής ψυχολογίας, της αρχιτεκτονικής και
αισθητικής του χώρου αντίστοιχα. Με πιο συγκεκριμένες
και στοχοπροσηλωμένες την προσέγγιση του Lipovetsky και
του Charles παρότι από ουδέτερες θέσεις και αυτή του
Auge από πιο πολιτική σκοπιά και αντίστοιχα με πιο
επιδερμική εννοιολογικά του Ibelings , η διαθεματικότητα
της βιβλιογραφίας αυτής δεν είναι καν καθοριστικά
18
εισαγωγή |
προσανατολισμένη στην αρχιτεκτονική θεωρία. Στο έργο
του Ibelings ειδικά, περισσότερο από όλα γίνεται μια
σταχυολογία παραδειγμάτων αρχιτεκτονικής της δεκαετίας
του 90’ και μέσα από τα παραδείγματα αυτά με τρόπο ατελή
και επαγωγικό διατυπώνονται κάποια χαρακτηριστικά της
“νέας” αρχιτεκτονικής που ο συγγραφέας χαρακτηρίζει υπερ-
μοντέρνα (supermodern στο πρωτότυπο).
Με τον τρόπο αυτό γίνονται σχετικά σαφή δύο στοιχεία
σε σχέση με την προσέγγιση της έννοιας του υπερμοντέρνου:
Πρώτον ότι η σημασία κατανόησης και ανάλυσής της είναι
διαθεματική, δεύτερον ότι η γενεαλογία της είναι επίσης
διαθεματική και διεπιστημονική.
Εδώ προκύπτει ίσως και η πρώτη σημαντική απόφαση που
καλούμαστε να λάβουμε για την πορεία της εργασίας αυτής:
Με ποιό τρόπο θα προσεγγιστεί ο όρος “υπερμοντέρνο”;
Από τη σκοπιά της αρχιτεκτονικής μόνο ή έστω κυρίαρχα
ή με μια πιο ολιστική διεπιστημονική λογική; Πρίν
μπορέσουμε να απαντήσουμε έχει σημασία να αντλήσουμε
από την παραδεδομένη εμπειρία σχετικά με την μέθοδο της
αρχιτεκτονικής θεωρίας. Το περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής
θεωρίας σύμφωνα με τον Κωτσιόπουλο24 εμφανίζεται με
τέσσερις τρόπους: την ιστορία, με την έννοια της πιο
συγκεκριμένης μελέτης των παρελθόντων περιόδων, στύλ
και αρχιτεκτονικών έργων, τη θεωρία με την έννοια των
αφαιρετικών κριτηρίων μελέτης25, την κριτικη με την έννοια
της συγκριτικής μελέτης και προσέγγισης των διαφόρων στυλ
και ρυθμών και τη μεθοδολογία, δηλαδή την περιγραφή των
αρχών και τρόπων σχεδιασμού που ταιριάζουν σε μια λογική.
Ήδη συνειδητοποιεί κανείς το πόσο δύσκολο είναι να οριστεί
με συγκεκριμένο τρόπο το ακριβές πεδίο της αρχιτεκτονικής
θεωρίας που περισσότερο καθόρισε την ανάπτυξη των εννοιών
του μοντέρνου και των “μεταθεωριών”. Μια αιτία αυτής της
δυσκολίας έγκειται και στο ότι μεγάλο μέρος του σώματος
των αρχιτεκτονικών θεωριών διαμορφώθηκε γύρω από το
πρότυπο της ευθείας ή σχετικά παραλλαγμένης μεταφοράς
εργαλείων και αναλύσεων από άλλους επιστημονικούς τομείς,
και πιο συγκεκριμένα την ψυχολογία, την κοινωνιολογία,
την ανθρωπολογία, την σημειωτική. Φυσικά η διαδικασία
αυτή είναι και αντίστροφη. Ακριβώς επειδή η ανάπτυξη
της θεωρίας της αρχιτεκτονικής κατά τον 20ο αιώνα και
συγκεκριμένα οι δύο έννοιες που αναφέραμε δανείστηκαν
λογικές και μεθόδους από πολλούς επιστημονικούς τομείς,
δεν γίνεται να αντιμετωπίσουμε τις αντίστοιχες θεωρίες
που παράχθηκαν αλλά και φυσικά την παράδοση του διαλόγου
19
| εισαγωγή
γύρω από το μοντέρνο και τις κριτικές του, ούτε φυσικά τον
αυτοτελή διάλογο γύρω από τις κριτικές και μετεξελίξεις
αυτές καθαυτές ως ένα αμιγώς “αρχιτεκτονικό” πρόβλημα. Η
φιλολογία γύρω από το μοντέρνο και το μετα-μοντέρνο (και
κάθε λογής άλλο“μετά-”) διαπερνά ολόκληρο το νήμα της
σκέψης του 20ου αιώνα. Με αυτό το σκεπτικό θα επιχειρήσουμε
στην παρούσα εργασία μια κατά το δυνατόν διεπιστημονική
προσέγγιση, δηλαδή παρουσίαση και ανάλυση συγκεκριμένων
έργων από διάφορους τομείς εκτός της αρχιτεκτονικής
αλλά προσπάθεια αξιοποίησης αντίστοιχων κριτηρίων
και μεθόδων σκέψης από τα πεδία αυτά. Με άλλα λόγια
θα προσπαθήσουμε πρώτα να κρίνουμε με το λεξιλόγιο του
συστήματος στο οποίο αναφερόμαστε σε κάθε δεδομένη πηγή
παράλληλα όμως αξιοποιώντας τα δεδομένα ή συμπεράσματά
μας για την εξαγωγή αναλογιών ή συμπερασμάτων σχετικά
με την αρχιτεκτονική. Είναι φυσικά σαφές ότι μια τέτοια
προσέγγιση μπορεί να ενέχει κινδύνους ανάλογους με αυτούς
για τους οποίους προειδοποιεί ο Κωτσιόπουλος26, σχετικά
με την απροσδιοριστία και την ενδεχόμενη μη σχετικότητα
των όποιων πορισμάτων με την αρχιτεκτονική ως τέτοια. Με
άλλα λόγια, δεν είναι αυτονόητο ούτε γενικώς παραδεκτό
ότι οι αναλογίες από άλλα γνωστικά αντικείμενα στην
αρχιτεκτονική έχουν αυτομάτως αξία για το αντικείμενο στενά
της αρχιτεκτονικής. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά, η επιλογή μας
για διεπιστημονικότητα, αποκτά και συγκεκριμένο χαρακτήρα
σχετικά με την αντίληψη περί αρχιτεκτονικής ευρύτερα. Η
αρχιτεκτονική (είτε μιλάμε για θεωρία είτε για πράξη)
εμπεριέχει τον διάλογο με το κοινωνικό στοιχείο έμψυχο
(χρήστες) ή άψυχο (χώρος, κτηριακό απόθεμα). Υπό αυτή την
έννοια εμπεριέχει κοινωνική και πολιτική τοποθέτηση σε
κάθε της πτυχή είτε θέλουμε είτε όχι να την αναγνωρίσουμε.
Στο βαθμό που η τοποθέτηση είναι λοιπόν αναπόφευκτη,
προτιμούμε να σταθούμε με μια ολιστική προσέγγιση που θα
μπορέσει κατά το δυνατόν να λάβει όσα περισσότερα στοιχεία
από αυτά που συνθέτουν την κοινωνική πραγματικότητα και
να απαντήσει όσο πιο πολύ γίνεται με τα μάτια στραμμένα
σε αυτήν, στα όποια ερευνητικά ερωτήματα. Η διαλεκτική
μοντέρνου-μεταμοντέρνου είναι για εμάς πρώτα και κύρια
σύγκρουση στοιχείων πραγματικών ανθρώπων και πραγματικών
ζωών, και όχι αφαιρετικών θεωρητικών θέσεων. Κατά
αναλογία και το υπερμοντέρνο αντικατοπτρίζει σκέψεις,
συμπεριφορές και αρχιτεκτονική ζωντανή και παρούσα στην
καθημερινότητα. Η διεπιστημονικότητα αφορά λοιπόν και σε
αυτή την εκτίμηση και θέση.
20
εισαγωγή |
Το σε τί αναλογία θα πρέπει να τοποθετηθεί το κάθε
συστατικό της ανάλυσης είναι βέβαια ανοιχτό σε ερμηνεία.
Ανάλογα το πού θα δωθεί βάρος, στην αμιγή αρχιτεκτονική
ανάλυση ή σε μια ευρύτερη εξέταση, πιο ολιστική, θα
έχουμε να κάνουμε με διαφορετικά προβλήματα, ερευνητικά
και αξιακά. Αναγκαίο μέτρο προστασίας για τον κατά τον
δυνατόν περιορισμό των προβλημάτων αυτών είναι η επιλογή
των μεθοδολογικών εργαλείων που θα ταιριάξουν με αυτήν
την υπερ-εξάπλωση στα διάφορα πεδία που θα επιχειρηθεί.
Ερευνητικό πρόγραμμα γύρω από το υπερμοντέρνο
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως για να μπορέσουμε να
συνθέσουμε με σχετική συνέπεια τα διαφορετικά γνωστικά
αντικείμενα, χρειάζεται μια συνειδητή ιεράρχηση των
στοιχείων και των συμπερασμάτων που δεν θα ξεφεύγει
υπερβολικά από την αρχιτεκτονική θεωρία αλλά θα έχει τους
απαραίτητους (και επιθυμητούς) βαθμούς ελευθερίας στα
υπόλοιπα πεδία. Για τον λόγο αυτό θα αξιοποιήσουμε την
λογική του “ερευνητικού προγράμματος” όπως το θεμελιώνει
ο Lakatos27 στην εργασία του “Falsification and the
methodology of Scientific Research Programmes”. Η θέση
που αναπτύσσεται αφορά τον τρόπο στοιχειοθέτησης και
απόδειξης ή άρνηση μιας ερευνητικής υπόθεσης ή θεωρίας
εν γένει και ως τέτοια θα την αξιοποιήσουμε. Η λογική
μιας οικογένειας επιστημονικών θεωριών που αρθρώνονται σε
ένα πρόγραμμα28 είναι που ταιριάζει στην παρούσα εργασία.
Η σκέψη του Lakatos εντάσσεται αβίαστα στον διπολισμό
νεωτερικού-μετανεωτερικού όπως τον τοποθετήσαμε παραπάνω.
Ευθύς εξαρχής τοποθετείται υπέρ την ισχύος και της αξίας
του κριτηρίου της αποδεδειγμένης και αποδείξιμης υπό
περιπτώσεις αλήθειας και εκεί βασίζει και το ίδιο του
το εγχείρημα29. Αυτή η επιλογή σχετίζεται αισθητικά και
λογικά με το νεωτερικό σχέδιο. Παράλληλα η πολλαπλότητα
που επιλέγει ο Lakatos για την θωράκιση των θεωριών
θυμίζει τις αποδομήσεις του Derrida. Παρότι οι θεωρίες
με τις οποίες βασικά σχολείται ο Lakatos ως τεκμήρια
σχετίζονται με τις θετικές επιστήμες, η κεντρική ιδέα
αφορά στη βελτιστοποίηση της δυνατότητας να εξάγουμε
συμπεράσματα από εμπειρικά δεδομένα αναμεμιγμένα με λογική
επεξεργασία και ως τέτοια θεωρούμε ότι μπορεί να συνάδει
με τη λογική της αρχιτεκτονικής θεωρίας. Αρχικά κάνουμε
την επιλογή μιας αρνητικής ευρετικής λογικής (negative
heuristic), δηλαδή ενός σκληρού πυρήνα που οριοθετεί
21
| εισαγωγή
τις κεντρικές παραδοχές-θέσεις μας. Αυτός αποτελεί και
το κριτήριο για το ποιές λογικές θα αποφύγουμε30 στην
ανάλυση και τη στοιχειοθέτηση της θέσης μας. Στη συνέχεια
επιλέγουμε θετική ευρετική λογική (positive heuristic),
δηλαδή έναν αστερισμό (ή “ζώνη” όπως το αποκαλεί ο Laka-
tos) από βοηθητικές υποθέσεις και θεωρίες με τις οποίες
ενσωματώνονται οι πιθανές αντιρρήσεις και αρνήσεις του
προγράμματος με την ανάλογη ευελιξία και ελαστικότητα.
Οι βοηθητικές αυτές υποθέσεις (auxiliary hypotheses)
αποτελούν τις ενδείξεις μας σχετικά με την κατεύθυνση
την οποία πρέπει να ακολουθήσουμε για την ενίσχυση του
προγράμματος31.
Στην συγκεκριμένη εργασία το πρόγραμμα αφορά
στην προσπάθεια στοιχειοθέτησης ενός ορισμού και μιας
περιγραφής της έννοιας του υπερμοντέρνου, με τρόπο που θα
μπορέσει να αρθρώσει και κριτήρια για μια πιο συγκεκριμένη
τοποθέτηση σχετικά με την αρχιτεκτονική πρακτική ως
διάλογο μεταξύ του σχεδιαστή, του σχεδίου και του χρήστη.
Ο σκληρός πυρήνας του προγράμματος αφορά στην υπόθεση
ότι αφενός η διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου αφορά τη
μεγάλη πλειοψηφία των κλαδων της σκέψης του 20ου αιώνα
και όχι μόνο την αρχιτεκτονικη. Αφετέρου στην θέση ότι το
υπερμοντέρνο σαν παραπροϊόν του βασικού διπόλου μπορεί
να μας δώσει στοιχεία ευρύτερα για την εποχή μας αλλά
και φυσικά σχετικά με την αρχιτεκτονική καθώς και ότι η
διαθεματικότητα και η διασύνδεση μεταξύ πεδίων αποτελεί
καθοριστικό χαρακτηριστικό της έννοιας και ευρύτερα της
εποχής. Υπό αυτή την έννοια, σύμφωνα με τον σκληρό πυρήνα
μας, θέλουμε εκ των προτέρων να αποφύγουμε λογικές που
θα αντιμετωπίσουν τα ερωτήματα αυστηρά από αρχιτεκτονική
σκοπιά καθώς και λογικές που δεν λαμβάνουν υπόψη τον
κοινωνικό παράγοντα ή και αποφεύγουν να τοποθετηθούν στα
πολιτικό και κοινωνικό δια ταύτα των εκάστοτε επιλογών.
Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι βγάζει νόημα η επιλογή
ενός επιστημολογικού-θεωρητικού μοντέλου στη λογική του
Lakatos σε σχέση με άλλα, περισσότερο συσχετισμένα με
την αρχιτεκτονική όπως για παράδειγμα αυτό του Kuhn32. Η
τοποθέτηση του Kuhn σχετικά με το παράδειγμα παρότι μπορεί
να δώσει χρήσιμα στοιχεία, και παρότι έχει ερμηνευτεί
σαν αναγωγή στην αρχιτεκτονική από τον Bonta33, δεν μας
βοηθάει στην ιδιαιτερότητα του θέματος που απλώνεται σε
πολλούς τομείς. Οι βοηθητικές μας υποθέσεις αφορούν σε μια
ευρεία επιλογή θεματικών ενοτήτων και βιβλιογραφίας που θα
καταφέρει να δώσει έκταση στη λογική μας και επιχειρήματα
22
εισαγωγή |
σε διάφορα πεδία. Συγκεκριμένα θα προτιμήσουμε αναφορές
που εμπεριέχουν διαθεματικότητα ή / και επιχειρούν την
πολιτική τοποθέτηση με αφορμή τον τομέα τους. Επιπλέον
χρειαζόμαστε ένα λεξιλόγιο που θα μπορεί να συνθέτει τα
διαφορετικά πεδία υπό την κεντρική λογική, ώστε να έχουμε
τη μεγαλύτερη δυνατή συνοχή και συνεκτικότητα.
Διαλεκτική, μια ανολοκλήρωτη νεωτερικότητα
Το λεξιλόγιο που θα επιλέξουμε εκτός των
προαναφερθέντων αρετών χρειάζεται να έχει κατά το δυνατόν
και συγγένεια με τις εποχές και τις πυρηνικές λογικές
της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας. Επιπλέον,
το επιχείρημά μας επωφελείται από ένα λεξιλόγιο το οποίο
θα στοιχειοθετείται τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, που
θα έχει “άποψη” αλλά και “πρακτική πρόταση”. Συμφωνώντας
με τον Τερζόγλου34, αναγνωρίζουμε την χρησιμότητα και την
συνάφεια της φιλοσοφίας και μεθόδου των Karl Marx και
Friedrich Engels στην ανάπτυξη της νεωτερικής ιδέας της
δομής και ως εκ τούτου στην στοιχειοθέτηση της λογικής
της αποδόμησης και της πληρέστερης περιγραφής του διπόλου
νεωτερικότητα-μετανεωτερικότητα εν γένει. Η φιλοσοφία
των Marx-Engels καλύπτει φυσικά και τα δύο κριτήρια που
περιγράψαμε παραπάνω σχετικά με το επιθυμητό μας λεξιλόγιο
δεν μπορεί όμως να αποκοπεί από τις δικές της γενεαλογικές
ρίζες για διάφορους λόγους. Η ιδεαλιστική διαλεκτική
όπως την θεμελίωσε ο Hegel τόσο στη Φαινομενολογία του
Πνεύματος, όσο και στην Λογική, αποτελεί την αντιστραμμένη,
προγενέστερη εικόνα των M-E. Είναι όμως μόνο αυτό; Κάθε
άλλο. Ο Hegel μπορεί να “βάζει την φιλοσοφία με τα πόδια
πάνω και το κεφάλι κάτω” αλλά καταφέρνει να περιγράψει με
λεπτομέρεια ένα σύστημα σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας
της συνείδησης, της σκέψης της λογικής και της ιστορίας,
με όλες φυσικά τις μεταφυσικές του προκαταλήψεις. Θα
ήταν χονδροειδής απλούστευση να αξιοποιήσουμε μονάχα
τα συμπεράσματα ή μονάχα τις συγκεκριμένες μεθόδους
των Μ-Ε, ακυρώνοντας με ευκολία την σχέση τους με τις
αντίστοιχες του Hegel. Ο ίδιος ο Engels στο έργο του Ο
Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασσικής Γερμανικής
Φιλοσοφίας35 τονίζει τη σημασία της σχέσης αυτού και του
Marx με την ιδεαλιστική γερμανική φιλοσοφία και ιδιαίτερα
με τον Hegel. Αυτό το “ξεκαθάρισμα των σχέσεών τους”36,
δεν ολοκληρώθηκε ποτέ στο ακέραιο και υπό αυτή την έννοια
αποτελεί ενός είδους “προπατορικό αμάρτημα” για την
23
| εισαγωγή
φιλοσοφική θεμελίωση της ίδιας της νεωτερικότητας όπως
αυτή αναδύεται μέσα από τους Μ-Ε και την πορεία προς τον
20ο αιώνα. Η ανολοκλήρωτη νεωτερικότητα του διαλεκτικού
υλισμού έγγειται ακριβώς στην ασάφεια της σχέσης του με
τον διαλεκτικό ιδεαλισμό και τη χρήση και σημασία της ίδιας
της διαλεκτικής: μέθοδος περιγραφής και συστηματοποίησης
του ιστορικού προτσές ή ιδεατός τύπος της λειτουργίας του
νού, ατομικού και παγκόσμιου; Η απάντηση ως “ορθή ερμηνεία
των γραφών” δεν έχει νόημα. Έχει όμως νόημα ως τοποθέτηση
και άποψη επί των θεμελιακών ερωτημάτων που όρισαν την
εφηβική ηλικία της νεωτερικότητας. Για εμάς η απάντηση
βρίσκεται στην πρόθεση. Την πρόθεση όχι του μεμονωμένου
συγγραφέα, αλλά την ειδική, στο τώρα διαμορφωμένη πρόθεση
του συγγραφέα ως προς την επικοινωνία με τον αναγνώστη,
του συγγραφέα ως αναγνώστη, του αναγνώστη ως υποκειμένου
της ιστορικής διαδικασίας και αλλαγής και του απέραντου
διαλόγου σχετικά με τη φύση και τα προβλήματα της εποχής
μας, αρχιτεκτονικά ή μη. Για εμάς η αξιοποίηση πλευρών
τόσο του Hegel όσο και των Μ-Ε είναι εκτός από χρήσιμη,
και μια προσπάθεια συμφιλίωσης συγκεκριμένων γενετικών
στοιχείων της νεωτερικότητας, με τον ίδιο τους τον εαυτό.
Η προσπάθεια διαμόρφωσης μιας συγκεκριμένης τοποθέτησης
του διπόλου εμμενές-υπερβατικό37, στην φιλοσοφία των M-E
και Hegel είναι φυσικά πολύ πέρα από τις δυνάμεις μας και
πολύ πέρα από τον ορίζοντα αυτής της εργασίας. Στο βαθμό
που μας αναλογεί, θα “πλατσουρίσουμε” στα αβαθή μιας
τέτοιας λογικής προσπαθώντας να παντρέψουμε μια μέθοδο
συγκεκριμένης ιστορικής-κοινωνικής-πολιτικής αναφοράς και
με σημασία στην πράξη, με θεωρητικά ερμηνευτικά σχήματα,
υπό τους στόχους του γενικού μας εγχειρήματος. Θέλουμε
να αξιοποιήσουμε κατά το δυνατόν ορθά και διαφωτιστικά
τον διαλεκτικό υλισμό αλλά και τη διαλεκτική εν γένει σε
συνδυασμό με την αρχιτεκτονική, τη φιλοσοφία του χώρου
και την ίδια την διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου.
Η συγκεκριμένη επιλογή μπορεί να δεχτεί κριτική
από πολλές διαφορετικές διευθύνσεις. Από την ιστορική
μεταστροφή του διαλεκτικού υλισμού σε απολογητικά λογικά
τεχνάσματα γραφειοκρατιών στα πλαίσια της ΕΣΣΔ και
του υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά και από τη σκοπιά μιας
πουριστικής διάθεσης είτε προς τους Μ-Ε είτε προς τον
Hegel, που μπορέι να συγκρουστεί με τη διερευνητική μας
διάθεση. Για εμάς ο κίνδυνος δεν είναι (και ποτέ δεν ήταν)
στην διερευνητική διάθεση, αλλά στην μεταφυσική σιγουριά
και στην ακαμψία της σκέψης, στον ακραίο σχετικισμό και
24
εισαγωγή |
την αποφευκτική προς τα πραγματικά κοινωνικά ερωτήματα
διάθεση. Δεν εγγυώμαστε την απόλυτη εγκυρότητα της ερμηνείας
της διαλεκτικής όπως θα χρησιμοποιηθεί για τους σκοπούς
αυτής της εργασίας, αλλά αντίθετα πιστεύουμε στην δύναμη
των εργαλείων όσο αξιοποιούνται (φυσικά και ερμηνεύονται)
αλλά όχι όσο μελετώνται θεολογικά και μυστικιστικά.
Προθέσεις
Η εργασία αυτή δεν είναι πρωτίστως ιστορική, ούτε
και καθαρά θεωρητική-φιλοσοφική. Κινείται στη γκρίζα ζώνη
μεταξύ πρόθεσης, μέλλοντος, ανάλυσης του παρελθόντος,
παράδοσης και μετεφηβικής της άρνησης. Θέλουμε μάλλον
περισσότερο από όλα να μιλήσουμε για αυτό που όλοι
ζούμε και βλέπουμε αλλά δεν έχει ακόμα όνομα ή υπόσταση,
είναι ένας ξένος προς άφιξη του οποίου όμως τα “τριμμένα
παπούτσια απαιτούν φιλοξενία”, στο λεξιλόγιο και τη σκέψη
μας. Στόχος είναι η περιγραφή του παρόντος που κατοικεί
περισσότερο στο μέλλον, για την αρχιτεκτονική και κατά
αναλογιά για τον κόσμο που την περιέχει, στην κοινωνία που
την υποδέχεται, στους ανθρώπους που την βιώνουν και την
δημιουργούν. Το υπερμοντέρνο είναι πρώτα από όλα ανοιχτή
συζήτηση για το παρόν, το παρόν που δεν έχει δείξει τα
δόντια του και το οποίο όσο πιο γρήγορα κατανοήσουμε, τόσο
πιο γρήγορα θα μπορέσουμε να επηρεάσουμε. Το υπερμοντέρνο
είναι πρώτα από όλα το μέλλον που προβάλλεται στο παρόν και
στην αρχιτεκτονική αυτό δεν μπορεί παρά να σχετιστεί με το
ποιά είναι τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης αρχιτεκτονικής
και ποιά τα υποκείμενά της, αρχιτέκτονες, χρήστες, χώροι.
Ποιά είναι η νέα σχέση του ατόμου με τον χώρο, ποιά
η συγκεκριμένη κατάσταση του διπόλου σχειδαστής-χρήστης
στο τώρα και ποιά τα στοιχήματα στον αιώνα μετά τον αιώνα
του Χώρου;
25
| εισαγωγή
| παραπομπές:
1. Ο Alain Badiou διατυπώνει το 1998 στο ομώνυμο βιβλίο
του τον ορισμό της μεταπολιτικής ώς εξής: (Μ.τ.Σ. από την
αγγλική μετάφραση του J. Barker) “Με τον όρο μεταπολιτική
εννοώ οτιδήποτε συνιστά μια φιλοσοφία ικανή να αντλήσει
σαν τρόπος σκέψης, τόσο από τον κόσμο όσο και για τον
εαυτό της, από πραγματικά πολιτικά γεγονότα και στιγμές.
Η μεταπολιτική αντιτίθεται στην πολιτική φιλοσοφία, η
οποία υποστηρίζει ότι ελλείψη μιας τέτοιας πολιτικής (Σ
τ Μ μιας πολιτικής με τα χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν
παραπάνω), υποπίπτει στις αρμοδιότητες των φιλοσόφων να
στοχαστούν ‘το πολιτικό’.”
A. Badiou, Meta-politics, Verso, London 2005
2. Συλλογικός τόμος επιμέλειας Κ. Τσουκαλά, Μ. Δανιήλ,
Χ. Παντελίδου, Μετανεωτερικές επ-όψεις, Επίκεντρο, Αθήνα
2010
3. Χαρακτηριστική η διατύπωση του Hendrik Petrus Ber-
lage σχετικά με την ουσία της αρχιτεκτονικής “Θέλουμε την
ουσία της αρχιτεκτονικής, δηλαδή την αλήθεια, επαναλαβάνω,
την αλήθεια...” και ευρύτερα στην εργασία του Hendrik
Petrus Berlage, H.P. Berlage Thoughts on style 1886-1909,
“Thoughts on style in architecture”,μετ J.B. Whyte W.
De Wit, Getty publications L.A. 1996. Μια τέτοια λογική
επικοινωνεί με μια δεοντολογικού τύπου αντιμετώπιση της
αρχιτεκτονικής, παρόμοια με εκείνη που περιγράφει ο I.
Kant [I. Kant, Groundwork of Metaphysic Morals, μετ.
H.J. Paton, (New york Harper & Row 1948, 1956), σελ 61]
στο έργο του, τη λογική δηλαδή του ευρύτερου καλού το
οποίο υπηρετείται μόνο αν προβάλουμε την κάθε δεδομένη
πράξη και απόφαση σε μακροκλίμακα και την ανάξουμε σε
κοινωνική πρακτική.
4. Αυτή η λογική φαίνεται ιδιαίτερα έντονα στο
μανιφέστο του Bauhaus, γραμμένο από τον W. Gropius το
1919: (Μ.τ.Σ.) “Αρχιτέκτονες, γλύπτες και ζωγράφοι πρέπει
όλοι να επιστρέψουν στη χειροτεχνία. Διότι η τέχνη δεν
είναι ‘επάγγελμα’. Δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα
στον καλλιτέχνη και τον χειροτέχνη.”. Υποστηρίζεται ότι το
νόημα είναι ο τρόπος αντίληψης και σκέψης της δημιουργίας,
καθώς η κατασκευαστική λογική είναι ενιαία και όχι ο
εσωτερικός της κατακερματισμός. Ταυτόχρονα τονίζει τη
26
εισαγωγή |
σημασία της τεχνικής αρτιότητας του χειροτέχνη-καλλιτέχνη-
τεχνίτη και τη δομημένη προσέγγιση αυτής σαν απαραίτητη
προϋπόθεση για να παραχθεί η τέχνη αλλά και οποιαδήποτε
ποιοτική κατασκευή: (Μ.τ.Σ.) “Η τέχνη ανυψώνεται πάνω
από κάθε μέθοδο και ως τέτοια δεν μπορεί να διδαχθεί,
αλλά η χειροτεχνία και η τεχνική σίγουρα μπορούν. Οι
αρχιτέκτονες, οι ζωγράφοι και οι γλύπτες είναι τεχνίτες
με την πλήρη σημασία της λέξης, ως εκ τούτου μια σε
βάθος εκπαίδευση σε όλες τις τεχνικές, διδασκόμενη σε
εργαστήρια, σε πειραματικό και πραγματικό πεδίο είναι
απαραίτητη για όλους τους σπουδαστές σαν αναντικατάστατη
βάση για κάθε καλλιτεχνική παραγωγή.”
U.Conrads επιμέλεια, M. Bullock μετάφραση, Programs and
manifestoes of 20th century architecture, MIT press,
Cambridge 1970, σελ 49-51
5. Βλέπε σημείωση 2
6. Δ. Καρβούνας, Diverging Time: The Politics of
Modernity in Kant, Hegel and Marx, Lexington press, N.
York 2002, εισαγωγή xi-xiv
7. Την ίδια λογική ατή περιγράφει και ο Haber-
mas στην εργασία του “Modernity-An incomplete proj-
ect” (επιμέλεια H.Foster, The Anti-Aesthetic: essays on
postmodern culture, Bay Press, Washington 1987, σελ 5)
με την διατύπωσή του αναφερόμενος στην πρωτοπορία του
μοντέρνου: (Μ.τ.Σ) “Αυτή τη φορά η συνείδηση εκφράζεται
μέσα από μεταφορές εμποροσθοφυλακής και πρωτοπορίας. Η
πρωτοπορία αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως τον πιονιέρο
νέων άγνωστων περιοχών, εκθέτοντας τον εαυτό της στους
κινδύνους ξαφνικών και σοκαριστικών συναπατημάτων,
κατακτώντας ένα ως τώρα ακατοίκητο μέλλον.”
8. Eπίσης από την εργασία του J.Habermas “Moderni-
ty-An incomplete project”, (επιμέλεια H.Foster, The An-
ti-Aesthetic: essays on postmodern culture, Bay Press,
Washington 1987, σελ 9)
9. C. Jencks, “Postmodern and late-modern, the essen-
tial definitions”, Chicago Review vol 35, Chicago Re-
view press, Chicago 1987, σελ 45-46, αναδημοσίευση στον
ιστότοπο JSTOR.org
27
| εισαγωγή
10. A. Badiou, “Εμμένειες”, μετάφραση Ν.Α. Ασλάνογλου,
αναδημοσίευση στον ιστότοπο waltendegewalt.wordpress,com.
Με τον όρο εμμένεια αναφερόμαστε στην ιδιότητα του να
είναι κάτι εγγενές και ενσωματωμένο σε κάτι άλλο. Εν
προκειμένω, η εμμένεια της αλήθειας και του ορθολογισμού
του νεωτερικού σχεδίου, ώς εγγενές στη λογική της ιστορίας
και της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού. Αντίστοιχα
η εμμένεια της αλήθειας των υποκειμενικών κριτικών που
γεννήθηκαν με το μεταμοντέρνο, ως εγγενείς στη λογική των
επικριτών του μοντέρνου αλλά και της τεράστιας επιρροής
και διάδοσής του. Ως προς τον όρο “εμμένεια (= imma-
nence)” παραπέμπουμε στον ορισμό του διαδικτυακού λεξικού
Oxford living dictionaries στο λήμμα immanent: (Μ.τ.Σ.)
1 Που υπάρχει ή δρά εκ των έσω, εγγενής 2 (αναφερόμενο
στον Θεό) πανταχού παρόν και συγκροτητικό του σύμπαντος,
συχνά αντιδιαστελλόμενο με το transcendent (Μ.τ.Σ.
υπερβατικό). Βλέπουμε ότι ήδη από τη φύση της λογικής της
έννοιας περιγράφεται μια διαλεκτική μεταξύ εμμενούς και
υπερβατικού. Σχετικά με την εμβάθυνση στον δεύτερο ορισμό
του εμμενούς παραπέμπουμε στα εξής:
-επιμέλεια Olli Koistinen, The Cambridge companion to
Spinoza’s Ethics, Cambridge University press, Cambridge
2010, σελ 79-98
-B. Lord, Spinoza’s Ethics, Edinburgh university press,
Edinburgh 2010, σελ 15-48
-B. Spinoza, Ethics, από τον τόμο επιμέλειας και μετάφρασης
M.L. Morgan-S. Shirley, Spinoza-Complete work, Hackett
Publishing company, Indianapolis 2002, σελ 217-238
Ώς προς τη διαλεκτική εμμενούς-υπερβατικού θα αναφερθούμε
εκτενέστερα σε επόμενη παράγραφο της εισαγωγής καθώς και
μετέπειτα στην εργασία.
11. Βλέπε σημείωση 9
12. J.F.Lyotard, The Postmodern condition: A report on
Knowledge, Manchester University press, Manchester 1984,
σελ 25, 82
13. Ο ίδιος ο Jencks ορίζει το μεταμοντέρνο στο άρθρο
του “Postmodern and late-modern, the essential defi-
nitions” (βλέπε σημείωση 9 για την πηγή, σελ 33) ώς:
(Μ.τ.Σ.) “(ένα στυλ/κτήριο), διπλά κωδικοποιημένο, κατά
το ήμισυ μοντέρνο και κατά το ήμισυ κάτι άλλο, (συνήθως
παραδοσιακό) καθώς προσπαθεί να επικοινωνήσει με το κοινό
28
εισαγωγή |
(την κοινωνία) αλλά και με ανήσυχη μειοψηφία (ειδικών)
συνήθως άλλους αρχιτέκτονες”.
14. F. Fukuyama, The End of History and the last man, The
free press-Macmillan, Ν. York 1992, σελ xi-xii (εισαγωγή)
15. G. Lipovetsky, L’ ere du vide: Essais sur l’indi-
vidualisme contemporain, Gallimard education, Paris 1989
16. G. Lipovetsky with S. Charles, μετάφραση A. Brown,
Hypermodern Times, polity press, Cambridge 2005, σελ 9,
M.τ.Σ. : “[…] the age of Emptiness dawned, but without
tragedy or apocalypse […]”
Από το χωρίο της παραπάνω υποσημείωσης. Επιλέγεται η
“κενότητα” αντί για το “κενό” λόγω του ότι η φράση έχει
ψυχολογικές και κοινωνικές επεκτάσεις που περισσότερο
ταιριάζουν στη λογική μας.
17. Αυτή η λογική του σύγχρονου ατομισμού αναλύεται σε
βάθος στο έργο του Lipvetsky L’ ere du vide: Essais sur
l ’individualisme contemporain. Βλέπε σημείωση 15.
18. G. Lipovetsky with S. Charles, μετάφραση A. Brown,
Hypermodern Times, polity press, Cambridge 2005, σελ 9 :
“In fact, it is first and foremost the phenomenon of mass
consumption and the values it has put into circulation (a
hedonistic and psychologistic culture) that are respon-
sible for the shift from modernity to postmodernity[…]”,
M.τ.Σ.: “Στην πραγματικότητα είναι πρώτα και κύρια ο
φαινόμενο της μαζικής κατανάλωσης και οι αξίες που έθεσε
σε κυκλοφορία (μια ηδονιστική και ψυχολογιστική κουλτούρα)
που ευθύνονται για την μετάβαση από τη νεωτερικότητα στη
μετανεωτερικότητα[...]”
19. A. Nimzowitsch, επιμέλεια L. Hays, My System: the
21st century edition, (δεν βρίσκω εκδόσεις), Dallas 1991,
πρώτη έκδοση το 1925
20. M. Auge, μετάφραση J. Howe, Non-places An introduc-
tion to an anthropology of supermodernity, Verso, London
1997, σελ 26-29
21. Βλέπε σημείωση 20 και ειδικά στην σελίδα 29.
29
| εισαγωγή εισαγωγή |

22. J. Armitage and P. Virilio, “From Modernism to Hy- icism and the growth of Knowledge, Cambridge University
permodernism and Beyond, an interview with Paul Virilio” press, Cambridge 1970
(από το περιοδικό Theory, Culture & society, Sage pub-
lishing, London 1999, τεύχος 16 σελ 35 28. Βλέπε σημείωση 27 σελ 190-191.

23. Τα αντίστοιχα βασικά έργα στα οποία αναφέρομαι θα
αποτελέσουν αναφορές σε όλη τη διάρκεια της. Τα έργα
είναι τα:
-M. Auge, μετάφραση J. Howe, Non-places An introduction
to an anthropology of supermodernity, Verso, London 1997
-G. Lipovetsky with S. Charles, μετάφραση A. Brown, Hy-
permodern Times, polity press, Cambridge 2005
-L. P. Puglisi, Hyper-Architecture, spaces in the Elec-
tronic Age, translation Lucinda Byatt, Birkhauser, Boston
1999
-H. Ibelings, Supermodernism, Architecture in the age of
globalization, NAI Publis
hers, Amsterdam 1998
24. Α.Μ. Κωτσιόπουλος, Κριτική της αρχιτεκτονικής
θεωρίας, University Studio press, Θεσσαλονίκη 1985
(ανατύπωση 1994), σελ 23-24
25. Όταν αναφερόμαστε σε αφαιρετικά κριτήρια μελέτης
δεν εννοούμε κριτήρια που άπτονται μονάχα μιας εννοιακής
σφαίρας. Αντίθετα τα κριτήρια αυτά μπορεί να εμπεριέουν
μέσα τους και συνθετότερες καταστάσεις της πραγματικότητας
όπως για παράδειγμα τα κοινωνικά κριτήρια. Τα κοινωνικά
κριτήρια τα εννοούμε περισσότερο με την έννοια που δίνει
ο Π. Τζώνος (“Τεσσερα συστήματα αξιών στη θεωρία της
αρχιτεκτονικής”, 1991) στη λέξη στο τελευταίο από τα
στάδια που αναγνωρίζει στη γενεαλογία των φάσεων του
κυρίαρχου “μοντέλου” της αρχιτεκτονικής από το 1972 και
μετά. Αντίστοιχα περί της σχετικότητας της έννοιας του
κοινωνικού στοιχείου θα αναφερθούμε εκτενέστερα σε επόμενο
κεφάλαιο.
29. Βλέπε σημείωση 27 σελ 170.
30. Βλέπε σημείωση 27 σελ 191-192.
31. Βλέπε σημείωση 27 σελ 191, 192-193.
32. Τ. Kuhn, The structure of scientific revolutions, Uni-
versity of Chicago press, Chicago 1962. Η θεωρία του Kuhn
φυσικά δεν μπορεί να ειδωθεί απομονωμένη αλλά μονάχα στο
πλαίσιο ενός συνόλου επιστημολογικών θεωριών με ιδιαίτερη
αναφορά στους Popper και Lakatos. Για εκτενέστερη ανάλυση
αυτών παραπέμπουμε στον Kωτσιόπουλο βλέπε σημείωση 24.
33. J.P. Bonta , Architecture and its interpretations:
a study of expressive systems in architecture, Lund Hum-
phreys, London 1975
34. Ν.Ι. Τερζόγλου, “Νεωτερικότητα και Μετανεωτερικότητα:
Δομή και Αποδόμηση”, 2009, σελ 14. Σχετικά με τη δημοσίευση
της εργασίας βλέπε σημείωση 2.
35. F. Engels, Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της
κλασσικής Γερμανικής Φιλοσοφίας, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα
2007, σελ 7-8
36. Βλέπε σημείωση 35 ειδικά στην σελ 7.
37. Βλέπε σημείωση 10.

26. Α.Μ. Κωτσιόπουλος, Κριτική της αρχιτεκτονικής

θεωρίας, University Studio press, Θεσσαλονίκη 1985
(ανατύπωση 1994), σελ 30-39

27. I. Lakatos, “Falsification and the methodology

of Scientific Research Programmes”, σελ 170-194 από τον
συλλογικό τόμο επιμέλειας I. Lakatos, A. Musgrave, Crit-

30 31
1ο κεφάλαιο
| 1ο κεφάλαιο 1ο κεφάλαιο |

Μοντέρνο-μεταμοντέρνο και αρχιτεκτονική θεωρία

Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε με την συγκεκριμένη

θεωρητική περιγραφή της διαλεκτικής μοντέρνου-
μεταμοντέρνου και παράλληλα μια συνοπτική παρουσίαση των
βασικών μας παραδοχών και εργαλείων. Στόχος είναι να γίνει
σαφές το γιατί και το πώς των μεθοδολογικών μας επιλογών
και επιπλέον να μπορέσει να οικοδομηθεί μια οργανική
ενότητα του θέματος με τον τρόπο ανάλυσης και ανάγνωσης.
Το υπερμοντέρνο ξεγλιστρά από τον ύστερο 20ο αιώνα στην
αυγή του 21ου και σταδιακά στην νεότητά του, την οποία
διαβαίνουμε τώρα. Αυτή η πορεία προκειμένου να μπορεί
να είναι εποπτεύσιμη πρέπει να μπορέσει να συσχετιστεί
με γνωστότερα στέρεα εργαλεία και αναφορές αλλά και να
απλοποιηθεί, να υποστεί αφαίρεση ώστε να μπορέσει από το
επόμενο κεφάλαιο να επανασυντεθεί σαν ορισμός αλλά και να
γίνει βαθύτερα κατανοητή.
Για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε την έννοια
του υπερμοντέρνου θα πρέπει αναγκαστικά να ασχοληθούμε
στοιχειωδώς και με την λογική της αρχιτεκτονικής θεωρίας
γενικότερα, ώστε να προκύψει εκείνο το πλαίσιο από την
αρχιτεκτονική πλευρά του ζητήματος, που θα επιτρέψει τη
χρήση των όποιων κρίσεων στην αρχιτεκτονική ευρύτερα. Η
θεωρητική σκέψη στην αρχιτεκτονική είναι ένα κεφάλαιο
διαλόγου από μόνη της αλλά θα προσπαθήσουμε να την
αξιοποιήσουμε κατά το δυνατόν συγκριτικά και όχι
στην αυτοτέλειά της (παρότι αυτή μάλλον δεν μπορεί να
αμφισβητηθεί εύκολα).

1.1 Η θεωρητική σκέψη στην αρχιτεκτονική

Η αρχιτεκτονική συγκροτεί συχνά ένα οξύμωρο για

τους αρχιτέκτονες. Η αρχιτεκτονική πράξη είναι η ουσία
των προβληματισμών κάθε αρχιτέκτονα, σχεδιαστή ή και
ευρύτερα χρήστη-υποκειμένου του χώρου αλλά ταυτόχρονα
η πράξη αυτή είναι ιδιαίτερα δύσκολο να μπορέσει να
περιγραφεί με γενικά κριτήρια, με λόγια ή και βάσει
μιας λογικής. Η αρχιτεκτονική θεωρία από την άλλη, κατά
τον Κωτσιόπουλο38 δεν ταυτίζεται αψήφιστα με την γενική
φιλολογία περί αρχιτεκτονικής ούτε και με την θεωρία-
λογική του οικοδομείν, κτίζειν ή καν κατοικείν. Προκύπει
λοιπόν το παράδοξο μιας πράξης χωρίς συγκεκριμένη θεωρία
λόγω της γενικότητάς της και μιας θεωρίας τόσο γενικής που

34 35
| 1ο κεφάλαιο
δεν μπορεί κανονιστικά ή τουλάχιστον εύκολα να ακουμπήσει
και να καθορίσει μια πρακτική και συγκεκριμένη πράξη. Η
αρχιτεκτονική είναι το νόθο παιδί της πράξης με τη θεωρία,
αναζητώντας την αποδοχή και των δύο και λαμβάνοντας την
μονάχα υπό όρους από κάθε πλευρά. Σε συνέχεια με αυτή
τη “διττή συγγένεια”, η θεωρία στην αρχιτεκτονική σκέψη
προκύπτει σε δύο στάδια: στο οραματικό και το κριτικό39.
Λέγοντας οραματικό εννοούμε την λογική των πραγματειών
γύρω από το περιεχόμενο και τη μορφή (συχνά παρουσιασμένα
ώς αδιάσπαστη ενότητα40) τα οποίο θα “πρέπει” να έχει η
αρχιτεκτονική, και το μανιφέστο σαν ειδικό είδος όπως αυτό
προέκυψε στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο οραματικός λόγος στην
αρχιτεκτονική περιγράφει “πώς πρέπει” σε σχέση με το “πώς
θα είναι” και υπό αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να πούμε
ότι σχετίζεται με ενός είδους “τεχνική-δεοντολογία”.
Αντίστοιχα ο κριτικός λόγος σχετίζεται με την εκ
των υστέρων κριτική και ανάλυση ενός αρχιτεκτονικού
έργου ή ακόμα και ενός ολόκληρου κινήματος-φορέα κάποιου
οραματικού πλαισίου. Στον κριτικό λόγο συμπεριλαμβάνουμε
την ερμηνεία τόσο από “σύμμαχη” όσο και από “αντίπαλη”
σκοπιά σε ένα κίνημα ή έργο, καθώς παρουσιάζουν τη δομική
συγγένεια του ετεροκαθορισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
αυτής της λογικής είναι η τεράστια και αντιφατική
φιλολογία γύρω από το περίπτερο της Βαρκελώνης του Mies
van der Rohe ή ακόμα και σχετικά με την οικία Schroder
του Rietvelt.Ο οραματικός λόγος θα φαινόταν λογικό ότι
χρονικά έρχεται πρώτος και ακολουθείται από τον κριτικό
που στη συνέχεια με ομαλότητα οδηγεί σε μια προσαυξημένη,
ποιοτικά ανώτερη συζήτηση, αυτό όμως δε συμβαίνει πάντα
και πολύ δε περισσότερο δε συμβαίνει σε κρίσιμες καμπές
της αρχιτεκτονικής όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των
πρώτων μεταμοντέρνων κριτικών και ιδιαίτερα λογικών σαν
αυτών που περιγράφει ο Jencks όσον αφορά την προσπάθεια
“καταγραφής” της μεταμοντέρνας κουλτούρας41. Εδώ ακριβώς
έγγειται και μια κρίσιμη αντίφαση της ανάπτυξης της
αρχιτεκτονικής θεωρίας: Είναι αδύνατον να διαχωρίσει
κανείς χρονικά την εμφάνιση της κριτικής και του μανιφέστου
όσο και να τα συσχετίσει εκ των πρωτέρων με την ίδια την
αρχιτεκτονική πρακτική. Πολλές φορές μάλιστα η ίδια η
αρχιτεκτονική πρακτική μοιάζει να είναι η καλύτερη δυνατή
τεκμηρίωση ή και κριτική σε μια θεωρία-μανιφέστο ενώ
άλλες φορές απόλυτα ανεπαρκής, παρά την συγκεκριμένη της
τεκμηρίωση42.
Για εμάς βασικός στόχος είναι να προσπαθήσουμε να
36
1ο κεφάλαιο |
αποκαταστήσουμε μια συνοχή μεταξύ του οραματικού και του
κριτικού λόγου στο βαθμό που αναλογεί στα συγκεκριμένα
θέματα της εργασίας. Η διαλεκτική οραματικού και
κριτικού σχετίζεται πρώτα και κύρια με τις επεκτάσεις
όχι μόνο θεωρητικά αλλά βασικά κοινωνικά που έχουν οι
δύο λογικές. Το οραματικό προτείνεται σαν κριτήριο
για μια συγκεκριμένη πράκτική ενώ το κριτικό σαν μια
θεωρητική επαναθεμελίωση ή απόρριψη των κεκτημένων.
Με ανάλογο τρόπο θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε την
λογική της αρχιτεκτονικής θεωρίας στη νεωτερικότητα και
τη μετανεωτερικότητα και να αποκαταστήσουμε την ένωσή
τους, με την αξιοποίηση αυτής καθεαυτής της διαλεκτικής
μοντέρνου-μεταμοντέρνου. Εν ολίγοις, αν το μοντέρνο και
το μεταμοντέρνο αποτελούν αδιάσπαστη ενότητα, το ίδιο θα
ισχύει και για τις συγκεκριμένες λογικές, θεωρητικές και
πρακτικές που αναπτύχθηκαν στα πλαίσιά τους.
1.2 Η θεωρητική σκέψη της νεωτερικότητας - Η
μοντέρνα λογική
Η θεωρητική σκέψη της νεωτερικότητας αποτελεί
σύλληψη αρκετά πλατιά και ακαθόριστη. Εκτός της
μεγάλης δυσκολίας να προσδιοριστεί χρονικά (παρότι
υπάρχουν λίγο ως πολύ αποδεκτά χρονικά όρια για την ζωή
του μοντέρνου κινήματος), υπάρχει μεγάλη δυσκολία και στο
να προσδιοριστεί το πεδίο στο οποίο αναφέρεται. H Hilde
Heynen διακρίνει τρία βασικά επίπεδα ετυμολογικά στον όρο
μοντέρνο (modern)43:
“Στην πρώτη και παλαιότερη σημασία σημαίνει το καινούριο
ή το τρέχον, υπονοοώντας ως το αντίθετό του την έννοια
του προγενέστερου, του περασμένου. [...] Μια δεύτερη
σημασία της λέξης είναι το νέο, κατά αντιπαράθεση με το
παλιό. Εδώ το μοντέρνο χρησιμοποιείται για να περιγράψει
έναν παρόντα χρόνο που βιώνεται ως περίοδος, και ο οποίος
έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που τον διαχωρίζουν από
προηγούμενες περιόδους. [...] Κατά τη διάρκεια του 19ου
αιώνα ακόμα μια, τρίτη σημασία απέκτησε έρεισμα. Η έννοια
του μοντέρνου απέκτησε την αλληλοσυσχέτιση με αυτό που
είναι στιγμιαίο, μεταβατικό, με το αντίθετό του να είναι
πια, όχι ένα καθαρά καθορισμένο παρελθόν αλλά αντίθετα
μια ακαθόριστη αιωνιότητα.”
Μέσα σε αυτή την λογική διακρίνουμε όχι απλώς
37
| 1ο κεφάλαιο
τη δυσκολία όταν κανείς προσπαθεί να χρησιμοποιήσει
τη λέξη μοντέρνο αλλά και τη δυσκολία στην ίδια την
έννοια. Στην εισαγωγή αναφερθήκαμε στον τρόπο με τον
οποίο το μοντέρνο αντλεί την “ποίησή του από το μέλλον”,
εμβαθύνοντας όμως προκύπτει μια επιπλέον αντίφαση στην
χρονική αναφορά του μοντέρνου. Αφενός αναφέρεται στο
μέλλον, αφετέρου όμως καθορίζεται αμείλικτα από το παρόν
σαν απόλυτη πραγματικότητα, σαν γεννεσιουργό δύναμη όλων
των καθοριστικών της αξιών. Η διαλεκτική αυτή παρόντος
και μέλλοντος είναι στον πυρήνα της θεωρητικής σκέψης του
μοντέρνου. Υπό αυτή την έννοια, το μοντέρνο έρχεται σε
συνεχή ρήξη με την παράδοση ως φορέα του παρλεθόντος44.
Παράλληλα η ίδια συγγραφέας αναγνωρίζει τη σχέση του
μοντέρνου με μια συγκεκριμένη κοινωνική, οικονομική
και πολιτική συγκυρία, την καπιταλιστική εξάπλωση και
εκβιομηχάνιση και την επέκταση αυτού του εκσυγχρονισμού σε
κάθε πτυχή της ανθρώπινης και κοινωνικής δραστηριότητας45,
οπτική παρόμοια με αυτή του Habermas ο οποίος αναγνωρίζει
τη γενεαλογία του μοντέρνου στην θεωρητική παράδοση του
Διαφωτισμού46.
Πάνω στην αντίθεση του δυναμικού παρόντος που
συγκρούεται με το αρτηριοσκληρωτικό παρελθόν αναπτύσσεται
με αφορμή τα στύλ και την τέχνη η επίμονη θέση του μοντέρνου
υπέρ της ουσίας των πραγμάτων και του περιεχομένου τους,
σε αντίθεση με την φλύαρη, πληθωρική και εκλεκτικιστική
μορφή τους. Ο Malevich στο Σουπρεματιστικό Μανιφέστο
συμφωνώντας με τους φουτουριστές τοποθετείται μαχητικά
υπέρ της αρχιτεκτονικής που πετά τα άχρηστα στολίδια, από
“τη σαβούρα του παρελθόντος”, αισθητική και νοηματική47.
Με μεγάλη καθαρότητα φαίνεται αυτός ο διαχωρισμός στις
προσθήκες των Marinetti και Cinti στο Φουτουριστικό
μανιφέστο του 191448:
“Η ομορφιά του τσιμέντου και του ατσαλιού βεβηλώνεται
με καρναβαλικές διακοσμήσεις, που δεν δικαιολογούνται
ούτε από κατασκευαστικές αναγκαιότητες, ούτε από την
καλαισθησία, ούτε κατάγονται από την Αρχαία Αίγυπτο, τις
Ινδίες ή το Βυζάντιο, κι ούτε από εκείνη την εκπληκτική
άνθηση της ηλιθιότητας και της ανικανότητας που λέγεται
νεοκλασσικισμός.”
Στις τοποθετήσεις αυτές προστίθεται επιπλέον
στην αισθητική του περιεχομένου και η αισθητική της
λειτουργικότητας, ως επέκταση της λογικής αυτής. H
38
1ο κεφάλαιο |
απόρριψη, λοιπόν της παράδοσης, έρχεται στο μοντέρνο
κίνημα σε συνδυασμό με μια σειρά άλλες αντινομίες σε
σχέση με την παλαιότερη τέχνη. Οι ίδιες οι λογικές των
βασικότερων εκπροσώπων του μοντέρνου επιχειρούν να
μιλήσουν διαζευκτικά ώστε να οριστούν στο κοινωνικό και
ιστορικό τότε της εποχής τους. Αυτή η τάση προς διαχωρισμό
όμως δεν αποτελεί βέβαια προνόμιο των αρχιτεκτόνων ή
των καλλιτεχνών, παρότι κεντρικότατη στη λογική του
μοντέρνου. Η μοντέρνα λογική γεννιέται σχεδόν ταυτόχρονα
σε μια σειρά διανοητών και παραδόσεων στις αρχές του 20ου
αιώνα, μία μόνο εκ των οποίων είναι η αρχιτεκτονική.
1.3 Τα τρία πρόσωπα του μοντέρνου
Η νεωτερικότητα, αφορά τις εξελίξεις στον άνθρωπο
και τη σκέψη, την κοινωνία, την τεχνολογία και την
επιστήμη. Η ανάγνωση της νεωτερικότητας από κάθε μια από
αυτές τις τέσσερις πλευρές, όπως θα γίνει αμέσως παρακάτω
είναι σημαντική για την καλύτερη στοιχειοθέτηση της
διαλεκτικής μοντέρνου-μεταμοντέρνου όπως θα προσπαθήσουμε
να καταλήξουμε στο τέλος του κεφαλαίου. Παράλληλα όμως
χρειάζεται μια μεγαλύτερη εμβάθυνση στις διαφορετικές
ονοματολογίες και πτυχές γύρω από τη νεωτερικότητα, τις
οποίες ως τώρα έχουμε συστηματικά αγνοήσει να ερμηνεύσουμε.
Οι όροι νεωτερικότητα, μοντέρνο, (εκ)μοντερνισμός49 είναι
συνώνυμοι αλλά ασυμπτωτικοί. Ο Καρβούνας αναγνωρίζει
τον εκμοντερνισμό ώς την διαδικασία τεχνολογικής και
επιστημονικής προόδου, τον μοντερνισμό/μοντέρνο (mod-
ernism) ώς την αισθητική και καλλιτεχνική κίνηση που
γεννιέται παράλληλα με τον εκμοντερνισμό, σε κριτική ή
σε συμφωνία με αυτόν50. Η νεωτερικότητα (modernity) είναι
πιο πολύπλοκο θέμα. Ο Καρβούνας όπως αντίστοιχα και η
Heynen, o Habermas, ο Jencks και άλλοι, απο διαφορετικές
αφετηρίες ο καθένας, συσχετίζουν την νεωτερικότητα
με τη χρονικότητα (temporality) μιας εποχής. Τα τρία
αυτά πρόσωπα του μοντέρνου θα φωτίσουμε στοιχειωδώς με
σκοπό την δυνατότητα μιας κατοπτρικής και κριτικής τους
ανάλυσης στα πλαίσια του μεταμοντέρνου στη συνέχεια και
την συμπλήρωση της διαλεκτικής μοντέρνου-μεταμοντέρνου.
39
| 1ο κεφάλαιο 1ο κεφάλαιο |

1.3.1 (Εκ)μοντερνισμός

Ο 20ος αιώνας προετοιμάστηκε αλλά και καθορίστηκε

από μια σειρά τεχνολογικών και επιστημονικών τομών,
των τομών που έδωσαν ώθηση στη βιομηχανική επανάσταση
και την ραγδαία συσσώρευση κεφαλαίου στην Αγγλία και
ευρύτερα στην Ευρώπη ήδη από τους προηγούμενους αιώνες.
Οι τομές αυτές εκτείνονται από την πρώτη βιομηχανική
μηχανή, την υφάντρια Jenny του 1764, προϊόν εφαρμοσμένης
έρευνας, μέχρι τις επιστημονικές τομές του Δαρβίνου και
της θεωρίας της Εξέλιξης (On the origin of the spe-
cies 1859) και του ηλεκτρισμού τόσο από τον Edison όσο
και τον Tesla. Ήδη στην εισαγωγή της δεύτερης έκδοσης
του Αντι-Ντύρινγκ ο Engels παρουσιάζει αν και μονάχα
ακροφυγώς την ταχύτατη ανάπτυξη των φυσικών επιστημών,
της βιολογίας και της βιομηχανίας51 σε βαθμό τέτοιο που
ξεφεύγουν από την εποπτεία ενός μόνο διανοητή, “ακόμα και
αν διαθέτει όλο του τον ελεύθερο χρόνο σε αυτές”. Η πρώιμη
αυτή διαδικασία ραγδαίας εξέλιξης τόσο του θεωρητικού
και επιστημονικού υποβάθρου σε μια σειρά τομέων όσο
και η ταχύτατη διάδοση των νέων μέσων παραγωγής κατά
τον 19ο αιώνα, αποτέλεσε την ατμομηχανή πάνω στην οποία
χτίστηκε η σχεδόν έναν αιώνα αργότερα πραγματοποιηθείσα,
πολιτισμική και αισθητική ταυτότητα του μοντέρνου. Ο (εκ)
μοντερνισμός δεν αφορά απλώς στη διάδοση της βιομηχανίας
σε ένα παραγωγικό επίπεδο παγκοσμίως ήδη από την αυγή
του 20ου αιώνα αλλά και στις ποικίλες μορφές που αυτή η
κοινωνική και οικονομική διεργασία πήρε στις διάφορες
περιοχές του κόσμου. Η διεργασία του (εκ)μοντερνισμού
πατάει τεχνολογικά πάνω στη λογική και την ανάπτυξη της
βιομηχανικής επανάστασης αλλά παρουσιάζει μια ποιοτική
διαφορά στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου. Οι
διάφορες τεχνολογικές τομές απολήγουν σε μια ριζική αλλαγή
στον τρόπο σκέψης σχεδόν ταυτόχρονα σε μια σειρά πεδίων
Λεπτομέρεια από το τρίπτυχο τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα που σταδιακά
Heywine του Bosch (περί αποκρυσταλλώνονται στο Μοντέρνο. Αν θέλουμε να γίνουμε
το 1516). Αποτελεί από πιο αναλυτικοί στην απαρίθμιση των τεχνολογικών τομών
πολλές απόψεις την λιγότερο που περισσότερο αφορούν τον (εκ)μοντερνισμό, ενδεικτικά
μυστηριώδη εκδοχή του Κήπου θα αναφέρουμε τον σιδηρόδρομο, την βομηχανική μαζική
των επίγειων απολαύσεων. Η παραγωγή σιδήρου και χάλυβα, την παραγωγή εργαλειομηχανών,
δραστηριότητα της Κόλασης την αξιοποίηση του πετρελαίου σε κινητήρες, την χημική
μοιάζει να προφητεύει εικόνες βιομηχανία, το πλαστικό, τη μαζική παραγωγή αυτοκινήτων
από το βιομηχανικό μέλλον που τον εξηλεκτρισμό και τις τηλεπικοινωνίες52. Η εκβιομηχάνιση
αναδυόταν για την Ευρώπη. και ο ηλεκτρισμός ειδικά, αποκτούν ρόλο παραδείγματος

40 41
| 1ο κεφάλαιο
για την κοινωνική δομή και στοιχείο αντικειμενικής
“ανθρωπιστικής” προόδου. Χαρακτηριστικό είναι πώς ο Le-
nin Ορίζει τον κομμουνισμό ώς τον συνδυασμό της εξουσίας
των σοβιέτ και του εξηλεκτρισμού της καθημερινής ζωής. Σε
αυτή τη βάση η επιστημονική μέθοδος ακολουθεί μια πορεία
επαγωγική, βασισμένη στα δεδομένα της τεχνολογίας, με
τρόπο αντίστροφο από την πορεία που ακολούθησε τον 18ο
αιώνα και την πρώτη εμφάνιση της εφαρμοσμένης έρευνας και
την ίδρυση της πρώτης πολυτεχνικής σχολής, στρατιωτικού
χαρακτήρα στη Γαλλία.
Ο Giedion, κοντά εκατό χρόνια αργότερα καταλήγει
σε ένα παρόμοιο συμπέρασμα με τον Engels ως προς την
πληρότητα της επιστημονικής γνώσης, και την αδυναμία
εξειδίκευσης ενός ατόμου σε όλα τα πεδία εμβαθύνοντας όμως
περισσότερο στη συγκεκριμένη διεργασία που συντελείται
μεταξύ των διαφόρων πεδίων, επιστημονικών και ευρύτερα
διανοητικών. Ο Giedion αναγνωρίζει την τομή στη σκέψη του
20ου αιώνα στην προσπάθεια αποκατάστασης μιας σύνθεσης
μεταξύ “thinking and feeling”, δηλαδή μεταξύ σκέψης και
αίσθησης53, ενώ τοποθετείται απερίφραστα υπέρ μιας τέτοιας
ενότητας και καθολικότητας. Η ενότητα σκέψης και αίσθησης
ανάγεται ατελώς αλλά με μεγάλο βαθμό ανταπόκρισης στον
διπολισμό των δύο κολοσσιαίων προόδων στην επιστήμη που
χρονολογούνται στις αρχές του 20ου αιώνα, την Θεωρία της
σχετικότητας και την κβαντομηχανική και την ανακάλυψη
μιας νέας επιστημονικής και γνωσιακής ηπείρου, αυτής της
ψυχανάλυσης.
Κβαντομηχανική και σχετικότητα
Οι μεγάλες εξελίξεις στην φυσική που παρήγαγαν
την κβαντομηχανική και την θεωρία της σχετικότητας δεν
είναι τυχαίο ότι εγκαινιάζουν μια περίοδο που στην διεθνή
βιβλιογραφία αναφέρεται ώς “modern physics”. O όρος τις
περισσότερες φορές μεταφράζεται “σύγχρονη φυσική” στα
ελληνικά, όμως μια τέτοια μετάφραση περιγράφει μόνο τη
μισή αλήθεια. Οι Richtmeyer, Kennars, Lauritsen ορίζουν
την “σύγχρονη φυσική” ως εξής54:
“Ο όρος “σύγχρονη φυσική”, αν γίνει αντιληπτός κυριολεκτικά,
σημαίνει φυσικά το συνολικό άθροισμα της γνω΄σης μέχρι
την σημερινή Φυσική. Με αυτή την έννοια η φυσική του 1890
είναι ακόμα σύγχρονη (ΣτΜ : modern στο πρωτότυπο)• Πολύ
λίγες δηλώσεις που έγιναν σε ένα καλό κείμενο φυσικής το
42
1ο κεφάλαιο |
1890 θα χρειαζόταν να διαγραφούν σήμερα ως εσφαλμένες...”
Και παρακάτω συνεχίζουν:
“Από την άλλη πλευρά... έχουν υπάρξει τεράστιες εξελίξεις
στη φυσική, και κάποιες από αυτές αμφισβήτισαν ή ευθέως
έφεραν σε αντίφαση, συγκεκριμένες θεωρίες που φαίνονταν
να υποστηρίζονται από τα πειραματικά στοιχεία.
Για παράδειγμα, λίγοι, αν μή τι άλλο φυσικοί το 1890
αμφισβήτησαν την κυμματική θεωρία του φωτός. Ο θρίαμβός
της επί της παλιάς σωματιδιακής θεωρίας έμοιαζε πλήρης
και ολοκληρωτικός, ειδικά μετά τα πανέξυπνα πειράματα του
Hertz το 1887, που έδειξαν, χωρίς αμφιβολία, τη θεμελιώδη
αρτιότητα της ηλεκτρομαγνητικής θεωράις του φωτός του
Maxwell. Και παρόλα αυτά... τα ίδια αυτά περιάματα του
Hertz έφεραν στο φώς α νέο φαινόμενο –το φωτοηλεκτρικό-
που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη θεμελίωση της κβαντικής
θεωρίας. Η τελευταία είναι εκ διαμέτρου αντίθετη στην
κυμματική θεωρία του φωτός• στην πραγματικότητα, η
συμβατότητα αυτών των δύο θεωριών αποτέλεσε ένα από τα
μεγάλα προβλήματα του πρώτου τετάρτου του 20ου αιώνα.”
Είναι από τα παραπάνω προφανές ότι όταν αναφερόμαστε
στην “Modern physics” (από εδώ και στο εξής θα την
αναφέρουμε ώς μοντέρνα φυσική για λόγους σημειολογίας),
δεν αναφερόμαστε σε μια ποσοτική τομή αλλά σε μια νέα
ποιοτική κατάσταση, “εξαϋλωσης όσων είναι σταθερά” ακόμα
και στην θετικότερη των επιστημών και την εισαγωγή της
διαλεκτικής και της αντινομίας σαν καταστατικό στοιχείο
των εννοιών. Στην ανάπτυξη των ιδεών της μοντέρνας
φυσικής, υπάρχουν εν γένει δύο αντιθετικές τάσεις: Από τη
μία η τάση για μια υλιστική αλήθεια των φυσικών νόμων,
από την άλλη η τάση για μια περισσότερο εννοιολογική
αντιμετώπιση των φυσικών φαινομένων. Η πρώτη θα μπορούσαμε
να πούμε ότι εκφράζεται από τον Einstein και το γενικό
σώμα των συμπερασμάτων του, με βασικότερα τον δυισμό της
κυμματικής και σωματιδιακής φύσης και από την άλλη τη
σχετικότητα των φυσικών ιδιοτήτων των αντικειμένων σε
σχέση με την κίνησή τους. Η οπτική αυτή εκφράζεται καθαρά
στην πρωτότυπη εργασία του Einstein σχετικά με τη σύνθεση
και τη φύση της ακτινοβολίας όταν ο ίδιος διατυπώνει55:
“Ως εκ τούτου πιστεύω ότι πρέπει να συμπεράνουμε τα
ακόλουθα από την παραπάνω εξίσωση που προκύπτει από
την εξίσωση ακτινοβολίας του Planck: Επιπλέον από τις
43
| 1ο κεφάλαιο
χωρικές ασυνέχειες (μή-κανονικότητες) στην κατανομή της
ενέργειας της ακτινοβολίας όπως προκύπτει από την θεωρία
των ταλαντώσεων, υπάρχουν και άλλες ασυνέχειες στις ίδιες
χωρικές κατανομές που υπερτερούν πλήρως των πρώτων, όταν
η ενεργειακή πυκνότητα της ακτινοβολίας είναι μικρή.
Από όσο ξέρω δεν έχει αναπτυχθεί καμία μαθηματική
θεωρία που να μην αδικεί ούτε την ταλαντωτική δομή,
ούτε την κβαντική δομή τις οποίες αντλήσαμε από τον
πρώτο όρο της παραπάνω εξίσωσης. Η δυσκολία έγγειται
στο ότι οι παραμετρικές ιδιότητες της ακτινοβολίας, όπως
περιγράφονται παραπάνω, παρέχουν πολύ λίγα σημεία αναφοράς
για να στηθεί μια τέτοια [μαθηματική] θεωρία. [...]
[...] Σε κάθε περίπτωση η παρακάτω σύλληψη που μοιάζει η
πιο φυσική είναι η παρακάτω [...]
[...] Φυσικά δεν χρειάζεται να τονιστεί ότι μια τέτοια
εικόνα (μια θεωρία που συμφιλιώνει τα αντιφατικά στοιχεία
δηλαδή) είναι άχρηστη εφόσον δεν οδηγεί σε μια συγκεκριμένη
και σαφή θεωρία.”
Η λογική του Einstein είναι πώς οι αντιφάσεις που
προκύτπουν από την ανάλυση και ανάπτυξη των εξισώσεων,
πρέπει αφενός να σχετίζονται με μια σαφή θεωρία αλλά και
ταυτόχρονα να μπορούν να ανταποκρίνονται σε μια συγκεκριμένη
φυσική κατάσταση. Με αντίστοιχο τρόπο θα αντιμετωπίσει
αργότερα και την απροσδιοριστία που προκύπτει σαν εγγενής
της κβαντομηχανικής θεωρίας. Η σχέση μεταξύ θεωρίας και
πράξης, μοντέλου και πραγματικότητας που αναδεικνύεται
μέσα από τις εξελίξεις στη φυσική είναι στοιχείο κεντρικό
στον τρόπο που αναπτύσσεται συνολικότερα η λογική του
(εκ)μοντερνισμού και του μοντέρνου56.
Ψυχανάλυση
Ο 20ος αιώνας και χρονικά η περίοδος του (εκ)
μοντερνισμού συμπίπτει με μια μεγάλη τομή στην ψυχιατρική
και την αντίληψη για τον άνθρωπο και τον νού. Σύμφωνα με
την Βάσια Λέκκα57, η γέννηση της ψυχιατρικής σχετίζεται με
την επικέντρωση και τον διχασμό γύρω από την υστερία. Η
υστερία ξεχωρίζεται πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα από
την επιληψία και έτσι τίθεται η βάση για την ανάδειξη ενός
διπόλου μεταξύ υποκειμενικής και αντικειμενικής ερμηνείας
των ψυχικών φαινομένων. Ο υστερία ως τα τέλη του 19ου
αιώνα θεωρείται αδιαχώριστη από την επιληψία, ως νευρικές
ασθένειες, μέχρι να διαχωριστούν από τον Charcot58 (1823-
44
1ο κεφάλαιο |
1893) και να δωθεί μια ευρύτερη ψυχολογική ερμηνεία στην
υστερία. Η πλήρης ιατρικοποίηση της ψυχιατρικής και της
ψυχολογίας (που δεν υφίσταται σαν χωριστός κλάδος ακόμα),
διαμόρφωνε την αντίληψη γύρω από το νού στα πλαίσια μιας
“αντικειμενικής” διάκρισης μεταξύ υγιούς και αρρώστου.
Με την γέννηση της ψυχανάλυσης, το φράγμα αυτό δεν σπάει
εντάσσονται όμως ψυχολογικοί παράγοτνες στην ερμηνεία
του χαρακτήρα και της ψυχοπαθολογίας από κοινού με την
βιολογική της χροιά, διαμορφώνοντας έτσι ένα συνθετότερο
πεδίο.
Ο S. Freud (1856-1939), Αυστριακός γιατρός με
ειδίκευση στη νευροπαθολογία και τους ψυχικά ασθενείς
που είχε γνωρίσει το Charcot από το 1885 και σταδιακά
διαχωρίστηκε από αυτόν, περιγράφει την νέα “καθαρτική”
μέθοδο σε εργασία του μαζί με τον Josef Breuer το 189559
ως εξής:
“συνήθως πρέπει να υπνωτίσουμε τους ασθενείς και στην
ύπνωση να αφυπνίσουμε τις αναμνήσεις τηε περιόδου που
πρωτοεμφανίστηκε το σύμπτωμα• [...] τα πιο διαφορετικά
συμπτώματα, που θεωρούνται αυθόρμητα, τρόπον τινά
ισιοπαθή φαινόμενα της υστερίας βρίσκονται σε εξίσου
στενή συνάρτηση με το προκαλούν τραύμα [...]”
Η λογική αυτή εξελίσσεται στην ψυχαναλυτική μέθοδο
σταδιακά και με την διασαφήνιση των πυλώνων της ερμηνείας
της πρσωπικότητας του ασθενούς για να υποβοηθηθεί η
θεραπεία. Περισσότερο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζουν τα δύο
μοντέλα του Freud για την ασυνείδητη διαδικασία του νού,
τα οποία εισάγουν με μεγάλη καθαρότητα την διάκριση μεταξύ
αντικειμενικών και υποκειμενικών παραγόντων. Σύμφωνα με
την δεύτερη και πιο διαδεδομένη δομή, συνυπάρχουν στο
άτομο το Εγώ (“Ich”, τα συνειδητά στοιχεία του χαρακτήρα),
το Αυτό (“Id”, οι ενορμήσεις που υπάρχουν σε βαθύτερο
επίπεδο) και το Υπερ-Εγώ (“Uber-Ich”, η συνείδηση, οι αρχές
και η αυτοπειθαρχία). Στο ίδιο το άτομο λοιπόν ενεργούν
ταυτόχρονα δυνάμεις που βασίζονται σε μια αντικειμενική
πρόσληψη και επεξεργασία του περιβάλλοντος (Εγώ), δυνάμεις
που σχετίζονται με την υποκειμενική του κατάσταση, την
ανατροφή και την κοινωνία στην οποία μεγαλώνει (Υπερ-εγώ)
και δυνάμεις που ενυπάρχουν πηγαία στον άνθρωπο (Αυτό).
Στα χρόνια μετά τον Freud, και ιδιαίτερα μετά τον Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο, η διαλεκτική αυτή αντικειμενικού και
υποκειμενικού στο ίδιο το άτομο, θα αναδειχθεί ώς τέτοια,
45
| 1ο κεφάλαιο
ταιριάζοντας με το θέμα σκέψης και αίσθησης που αναφέρει
ο Gideion.
1.3.2 Μοντέρνο
Ο (εκ)μοντερνισμός, σαν διαδικασία όπως προαναφέρθηκε,
περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία του κοινωνικού, τεχνολογικού
και πολιτιστικού υποβάθρου που διαμορφώνουν την εποχή
στις αρχές του 20ου αιώνα και που αποτελούν την βάση
για την ανάπτυξη του μοντέρνου κινήματος. Το μοντέρνο
κίνημα στην τέχνη και την αρχιτεκτονική είναι ίσως το πιο
πολυσηζητημένο και με ευρεία επιρροή τόσο στο θεωρητικό
όσο και στο μορφολογικό-ασιθητικό τομέα. Η ευρύτητά του
είναι τεράστια και η επέκτασή του σε όλες τις πτυχές
τις δημιουργικής-κατασκευαστικής εργασίας είναι τέτοια
που μέχρι και σήμερα, όρος “μοντέρνο”, παρά της γενικής
του χρήσης αναφερόμενος στο σύγχρονο, το πρωτότυπο και
το καινοτόμο, τείνει να ταυτιστεί με μια συγκεκριμένη
αισθητική και μορφολογία, που περισσότερο σχετίζεται με
το μοντέρνο κίνημα, παρά με κάτι το καινοτόμο για τη
δική μας εποχή. Ο Gideion, ένας από τους βασικότερους
μελετητές και υποστηρικτές του μοντέρνου κινήματος σαν
αρχικό τίτλο για το μηνμειώδες έργο του Space, time and
architecture, είχε επιλέξει το “Knostruktion wird Ge-
staltung”60, που μεταφράζεται ώς “Construction becomes
design”, “Η κατασκευή γίνεται σχέδιο”. Η φράση αυτή
περιγράφει με μεγάλη ευκρίνεια μία από τις βασικές πτυχές
του μοντέρνου κινήματος στην τέχνη και την αρχιτεκτονική,
δηλαδή το δόγμα της δομικής σύνθεσης, της σύνδεσης
κατασκευαστικών στοιχείων και αισθητικής πτυχής σε ένα
σύνολο με συγκροτημένο προσανατολισμό, προσδιορισμένο
ιστορικά και κοινωνικά στα πλαίσια της εποχής του
μοντέρνου. Ο Gideion παρουσιάζει εκτενώς τη σχέση αυτή
με αφορμή την αρχιτεκτονική, μέσα από τη σύνδεση και
αλληλοκάλυψη μηχανικού και αρχιτέκτονα 61. Ο αρχιτέκτονας
χαρακτηριστικά λέγεται ότι62:
“[...] εξωθείται από την βολική του θέση και η παράδοση
της τέχνης του ξεπερνιέται [...]”
Ενώ στη συνέχεια γίνεται αναφορά στον Horatio
Greenough, αμερικάνο γλύπτη του 19ου αιώνα που με πάθος
διαλαλεί τη σημασία της λειτουργίας στην νέα τέχνη και
δομική λογική που θα πρέπει να επικρατήσει63:
46
1ο κεφάλαιο |
“[...] Οι μηχανικοί των ΗΠΑ έχουν ήδη ξεγυμνώσει τους
καλλιτέχνες, και έχουν, με την θαρραλέα και αταλάντευτη
προσαρμογή τους, έχουν μπεί σε μια αληθινή ρότα κρατώντας
το φώς ψηλά για όλους εκείνους που λειτουργούν για τα
Αμερικάνικα θέλω, όποιοι και αν είναι αυτοί
Λέγοντας ομορφιά εννοώ την υπόσχεση της λειτουργίας
Λέγοντας δράση εννοώ την παρουσία της λειτουργίας
Λέγοντας χαρακτήρας εννοώ την κληρονομιά64 της λειτουργίας”
Το μοντέρνο και ιστορικά και χρονικά, έρχεται σε μια
περίοδο ωριμότητας των παλαιών προτύπων και διχογνωμιών,
αλλά πολύ περισσότερο αδυναμίας να εκφράσουν το πνεύμα του
ανθρώπου και της κοινωνίας. Ο συγκερασμός που επιχειρείται
μεταξύ αίσθησης και σκέψης στα πλαίσια του μοντέρνου
κινήματος στην τέχνη και την αρχιτεκτονική φυσικά δεν
μένει στα στενά όρια της αρχιτεκτονικής. Ο Gideion, στο
Space, Time and architecture, ένα από τα πιο μηνμειώδη
έργα μοντέρνας θεωρίας, αναγνωρίζει τη λύση στο πρόβλημα
της πολλαπλότητας και του “χάους” της σύγχρονης εποχής του
(1941) στην αποκατάσταση μεταξύ της σχέσης αίσθησης και
σκέψης σε μια νέα αντίληψη για τον χώρο και το χρόνο65. Η
ίδια αυτή του η προτροπή για νέα αντίληψη του χωροχρόνου θα
μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί ίσως το κεντρικό σημείο
πειραματισμού στην μοντέρνα τέχνη και ειδικά σε παρακλάδια
όπως ο Κυβισμός και ο Φουτουρισμός, αποδεικνύοντας την
μερική τουλάχιστον ορθότητά της. Αυτή η λογική όπως
είναι αναμενόμενο, εκτός τέχνης, έχει προγραμματικά
χαρακτηριστικά με ευρεία απεύθυνση, από την οργάνωση
κοινωνίας και παραγωγής όσο και στην αισθητική, τη στάση
του ατόμου απέναντι στην τεχνολογία, τη φύση, την πόλη. Η
προγραμματική αυτή λογική που συνήθως ταυτίζεται με τις
προθέσεις των εκπροσώπων του μοντέρνου δεν ανταποκρίνεται
αυστηρά σε μια αληθινή προγραμματική συμφωνία μεταξύ τους.
Η Heynen66, υποστηρίζει η “κανονικοποίηση” (στο πρωτότυπο
canonization) του μοντέρνου προκύπτει αργότερα, μέσα από
το έργο του Gideion και άλλων και μάλιστα με τρόπο που η
αρχική φυσιογνωμία του μοντέρνου κινήματος, δηλαδή αυτή
μιας πρωτοπόρας, ελευθεριάζουσας αισθητικά και ορμητικής
κοιωνικά αντίληψης, μεταστρέφεται. Οι προβληματισμοί των
μοντέρνων “δασκάλων”, φυσικά σχετίζονται μεταξύ τους,
αλλά περισσότερο σε κλίμα και στον πυρήνα των αναζητήσεων
μιας νέας γλώσσας και νέας αντίληψης για τον κόσμο υπό το
φώς των ραγδαίων τεχνολογικών και κοινωνικών εξελίξεων
47
| 1ο κεφάλαιο
του 19ου και πρώιμου 20ου αιώνα. Η Heynen γίνεται ακόμα
πιο συγκεκριμένη67, αναφέροντας στοιχεία της μοντέρνας
λογικής που υπήρχαν ήδη αλλά ο Gideion ένωσε σε συνεκτικό
σύνολο:
“Η ηθική πτυχή (Morris, Loos)• η έννοια του χωροχρόνου και η
αναφορά και εφαρμογή της στην αρχιτοκτονική και τη σύνθεση
(van Doesburg, Lissitzky)• η αλληλοσυσχέτιση μεταξύ νέων
υλικών και κατασκευής και αρχιτεκτονικής (LeCorbusier)•
το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική και ο αστικός σχεδιασμός
είναι αλληλοεξαρτώμενα (κείμενα CIAM)• η αναζήτηση γύρω
από το οργανικό και το λειτουργικό (Moholy-Nagy, το Bau-
haus ευρύτερα).”
Ο παραπάνω προβληματισμός είναι χαρακτηριστικός
του ευρύτερου διαλόγου σχετικά με τί σημαίνει και τί
σήμαινε το μοντέρνο κίνημα. Υπάρχουν σίγουρα στοιχεία που
μπορούν αν θεωρηθούν λίγο ως πολύ σταθερά και σημαντικά
για την κατανόηση του μοντέρνου, όπως όλα όσα αναφέρει
η Heynen αλλά και παράγωγα αυτών όπως προέκυψαν από την
εκάστοτε πορεία των εκπροσώπων του μοντέρνου κινήματος
στις διάφορες εκφάνσεις του. Για παράδειγμα, η ηθική
πτυχή του μοντέρνου, τις περισσότερες φορές εκφράζεται
και σε πολιτικές απόψεις των εκάστοτε εκφραστών του,
και εν μέρει εξηγεί την πλειοψηφική τάση ανάμεσα σε
(καλλιτέχνες πρωτευόντως και αρχιτέκτονες δευτερευόντως)
για μεγαλύτερη ή μικρότερη υποστήριξη των σοσιαλιστικών
ιδεών ή τουλάχιστον εγχειρημάτων κοινωνικής δικαιοσύνης,
με μεγαλύτερες ή μικρότερες δόσεις αντίφασης. Ο Picasso
ως εμβληματικός καλλιτέχνης του κυβισμού και δημιουργός
που έζησε στην καρδιά του μοντέρνου, αποτελεί άριστο
παράδειγμα της παραπάνω κρίσης. Ανέκαθεν τοποθετούμενος
πολιτικά και αναφερόμενος στην τέχνη του με πολιτικό
τρόπο68, παρότι ποτέ δεν ήταν ακριβώς ένας στρατευμένος
καλλιτέχνης. Σε κάθε περίπτωση, το μοντέρνο κίνημα πάνω
από όλα αποτέλεσε μια ιδεολογική, καλλιτεχνική και
αισθητική πρωτοπορία, κοινωνικής αναφοράς με διάφορες
διαβαθμίσεις. Ως τέτοια, καθοριστικό ρόλο έπαιξαν γύρω
από την ανάπτυξή του όχι μόνο τα άτομα, αλλά και οι
συλλογικοί χώροι αναφοράς, που αποτέλεσαν φυτώρια της
νέας λογικής. Ίσως ο πιο σημαντικός τέτοιος χώρος-πέρασμα
για πάρα πολλούς από τους εκπροσώπους του μοντέρνου ήταν
το Bauhaus. Η ανάλυση για τον μοντέρνο κίνημα θα κλείσει
με μια μικρή αναφορά στο Bauhaus κυρίως του ευρύτερου
48
1ο κεφάλαιο |
πολιτιστικού, εννοιολογικού και ιδεολογικού κλίματος που
αναδύεται από αυτό και που καλύτερα θα μας βοηθήσει να
αφερθούμε στην τελευταία πτυχή, τη νεωτερικότητα. Θεωρούμε
ότι το Bauhaus παρότι σε αντιφατική σχέση με το κριτήριο
της πολιτικής σκέψης του μοντέρνου που προαναφέραμε (ο
ιδρυτής του Walter Gropius επέμενε ότι το Bauhaus είναι
πλήρως α-πολιτικό, ταυτόχρονα κλείνει από τους Ναζί ώς
κέντρο κομμουνιστικής ιδεολογίας) είναι το βέλτιστο και
πιο συμπυκνωμένο παράδειγμα. Αφενός λόγω της μεγάλης
ιστορικής του σημασίας και αφετέρου λόγω του πώς μέσα
από τη λειτουργία του διαφαίνονται πτυχές ακριβώς αυτής
της οργανικής, μή-τυπικής πολιτικής χροιάς στην οποία
αναφέρεται ο Picasso. Φυσικά το φαινόμενο Bauhaus είναι
τεράστιας έκτασης και δεν μπορεί να αναλυθεί ολοκληρωμένα
εδώ, παρόλα αυτά θεωρούμε πώς μια σύντομη αναφορά θα
διευκρινίσει καλύτερα ευρύτερες αναφορές που μας αφορούν.
Bauhaus
Το Bauhaus σαν σχολή εφαρμοσμένης τέχνης, τεχνικής,
χειροτεχνίας, αρχιτεκτονικής και κατασκευών ιδρύθηκε το
1919 και λειτούργησε ώς το 1933. Λειτούργησε στη Βαϊμάρη
(1919-1925), στο Ντεσσάου (1925-1932) και στο Βερολίνο
(1932-1933) με τρείς διευθυντές ανά περιόδους, τον Walter
Gropius (1919-1928), τον Hannes Meyer (1928-1930) και τον
Ludwig Mies van der Rohe (1930-1933). Καθοριστικό στοιχείο
του τρόπου με τον οποίο το Bauhaus έδρασε και παρήγαγε
υλικά και άυλα, ήταν οι εκπεφρασμένες, ρητές απόψεις των
καθηγητών και εμπνευστών του, οι οποίες αποτυπώθηκαν κατά
καιρούς σε μανιφέστα, βοηθώντας τόσο στην διάδοση όσο και
στην επιχειρηματολογία των εκάστοτε ιδεών, ακολουθώντας
την παράδοση των εκπροσώπων του μοντέρνου, ήδη από το
1903, με το “Πρόγραμμα” του Henry van de Velde. Η λογική
του μανιφέστου ταιρίαζει απόλυτα σε πυρηνικές ιδέες και
έννοιες που έφερε το μοντέρνο κίνημα στην καρδιά του
ήδη από τα πρώτα του βήματα, όπως αυτές της σαφήνειας,
της Αλήθειας, της πρακτικότητας, της ευκρίνειας, και της
αλληλοδιείσδυσης69 των διαφόρων τεχνικών και καλλιτεχνικών
πεδίων και γλωσσών. Αν το μανιφέστο ήταν το “λογοτεχνικό
είδος” που αντιστοιχούσε στο μοντέρνο κίνημα, τότε το Bau-
haus ήταν ίσως ο σημαντικότερος οργανωμένος λογοτεχνικός
όμιλος, διαρθρωμένος ώστε να υπηρετήσει το σκοπό του
μοντέρνου με κάθε μέσο. Στο πρόγραμμα του πρώτου Bau-
haus70, εξαίρεται η συνένωση τεχνών και χειροτεχνιών σε
49
| 1ο κεφάλαιο
Φοιτητές και καθηγητές του Bauhaus μαζι
με καλεσμένους, 1919
“Ξυλοπόδαρα” (Stelzenlaufer)
φωτογραφία του Oskar Schlemmer, 1927
50
1ο κεφάλαιο |
ένα ενιαίο συνεκτικό σύνολο, με μεγάλη θρησκευτικότητα ως
προς τον στόχο της μοντέρνας κατασκευαστικής λογικής71.
Αυτή την νοοτροπία θα ακολουθήσει το Bauhaus σε όλη του
την πορεία με τον σκοπό να αποτελεί σε τελική ανάλυση
η ριζοσπαστική έκφραση του νέου κόσμου. Ο ουτοπικός
χαρακτήρας του προγράμματος της σχολής είναι πρόδηλος
επίσης από την αρχή. Στο ίδιο πρόγραμμα του πρώτου Bau-
haus από τον Gropius, στο υποκεφάλαιο των αρχών της σχολής
και της λειτουργίας των εργαστηρίων διαβάζουμε72 ανάμεσα
σε άλλα:
“[...] Αμοιβαίος σχεδιασμός εκτεταμένων, Ουτοπικών
κατασκευαστικών σχεδίων – δημοσίων κτηρίων και κτηρίων
λατρείας – που στοχεύει στο μέλλον. [...]”
Ο χαρακτήρας αυτός βέβαια δεν ήταν χωρίς αντιφάσεις,
καθώς ουκ ολίγες φορές πρέκυψαν έριδες σχετικά με τον
πολιτικό ή όχι χαρακτήρα της σχολής, που έφτασαν από τον
Meyer, να απαγορεύει τη δημιουργία κομμουνιστικής παράταξης
φοιτητών παρά την αριστερή του στάση και στη συνέχεια τον
Mies να αποπολιτικοποιεί πλήρως τη σχολή και τις σπουδές
όταν ανέλαβε διευθυντής, περνώντας όλους τους φοιτητές
και τις φοιτήτριες του Bauhaus από προσωπική συνέντευξη
και αξιολογώντας τη δυνατότητά τους να συνεχίσουν τις
σπουδές τους με βάσει το “πόσο αφοσιωμένοι” ήταν, με
αποτέλεσμα πολλοί αριστεροί και κομμουνιστές φοιτητές
να αποβληθούν, κάποιοι από τους οποίους βρήκαν καταφύγιο
στο Σοβιετικό αντίστοιχο του Bauhaus, την σχολή Vkhute-
mas. Σταδιακά, η σχολή τείνει όλο και περισσότερο σε
ένα εκπαιδευτικό και οικονομικό θεσμό, ένα πανεπιστήμιο-
εργοστάσιο που θέλει με ποιοτικούς όρους να εκφράσει
την ανάγκη για λειτουργικά, σύγχρονα και “όμορφα” είδη,
αντικείμενα, σπίτια. Στο πρόγραμμα του δεύτερου Bauhaus
στο Ντεσσάου (1926, εφτά χρόνια αργότερα από το πρώτο)
διαβάζουμε73:
“Στην πεποίθηση ότι οι οικιακές συσκευές και επιπλώσεις
πρέπει να είναι ορθολογικά συσχετισμένα μεταξύ τους,
το Bauhaus προσπαθεί –μέσω συστηματική πρακτικής και
θεωρητικής έρευνας στα επίσημα τεχνικά, οικονομικά πεδία-
να αντλήσει το σχέδιο ενός αντικειμένου από τις φυσικές
του λειτουργίες και σχέσεις.
Ο σύγχρονος άνθρωπος, ο οποίο δεν ντύνεται πια με ιστορικά
ενδύματα αλλά φορά σύγχρονα ρούχα, χρειάζεται επίσης και
51
| 1ο κεφάλαιο
Σχηματική απεικόνιση του προγράμματος σπουδών του Bauhaus
του Walter Gropius. Στόχος κατά τη διάρκεια των σπουδών
η εξοικείωση των φοιτητών και των φοιτητριών με μια σειρά
διαφορετικών υλικών και τεχνικών, μέσα από την πρακτική
κατσακευή και πειραματισμό στα εργαστήρια.
52
1ο κεφάλαιο |
ένα σύγχρονο σπίτι κατάλληλο για αυτόν και τον καιρό του,
εξοπλισμένο με όλες τις σύγχρονες συσκευές καθημερινής
χρήσης. [...]
Μόνο μέσα από την συνεχή επαφή με προσφάτως εξελισσόμενες
τεχνικές, με την ανακάλυψη νέων υλικών και με νέους τρόπους
να συναρμόζει κανείς τα πράματα, μπορεί το δημιουργικό
άτομο να μάθει να φέρνει το σχεδιασμό των αντικειμένων
σε μια ζώσα σχέση με την παράδοση και από μια σκοπιά που
θα αναπτύσσει μια νέα στάση προς το σχεδιασμό, η οποία
είναι:
Μια αποφασιστική επιβεβαίωση του ζωντανού περιβάλλοντος
των μηχανών και των οχημάτων• τον οργανικό σχεδιασμό τω
αντικειμένων βάσει των δικών τους σύγχρονων νόμων, χωρίς
ρομαντική επικάλυψη και σπάταλη ελαφρότητα•
τον περιοσρισμό των χαρακτηριστικών βασικών μορφών και
χρωμάτων, εύκολα προσβάσιμα σε όλους•
απλότητα μέσα στην ποικιλλότητα, οικονομική αξιοποίηση
του χώρου, των υλικών, του χρόνου και των χρημάτων. [...]”
Στο απόσπασμα αυτό διαφαίνεται μια μετατόπιση σε
σχέση με το πύρινο πρώτο πρόγραμμα της σχολής, τόσο σε
λεξιλόγιο όσο και σε προσανατολισμό. Η αλλαγή θα μπορούσε
κανείς να πεί πως έγγειται σε μια ιδεολογική αλλαγή της
ηγεσίας του Bauhaus, αλλά στην πραγματικότητα έγγειται
εξίσου και στην σταδιακή ενσωμάτωση των καινοτόμων
στοιχείων της κριτικής και θεωρίας του Bauhaus και
γενικώς του μοντέρνου κινήματος στην καθημερινότητα του
κόσμου αλλά και στην υποχώρηση των αρχικών ριζοσπαστικών
τάσεων της δημοκρατίας της Βαϊμάρης και την απορρόφησή
τους στην σχετική πολιτική σταθερότητα πριν τον Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο. Από την μαζική παραγωγή μέχρι και τις
νέες κατασκευαστικές μεθόδους, η εξάπλωση του νέου στύλ
και νοοτροπίας φέρνει το μοντέρνο κίνημα εμπρός σε ένα
άβολο δίλημμα, ένα που θα το στοιχειώσει άφατα μέχρι να
εκφραστεί ρητά από τις μεταμοντέρνες κριτικές: Τί κάνει
μια πρωτοπορία όταν νικήσει; Το Bauhaus μοιάζει πια να
ενισχύει την καθημερινότητα γύρω του με αντικείμενα, σπίτια
και σχεδιασμό που επιτείνει τις τάσεις εκμοντερνισμού,
αλλά ταυτόχρονα αυτή η άνευ προηγουμένου γείωσή του,
μοιάζει να στραγγίζει από τη ρητορεία και την πρακτική
του το επαναστατικό στοιχείο. Η διαλεκτική σκέψης και
αίσθησης, παίρνει έτσι στα πλαίσια του μοντέρνου μια
απρόσμενη αντιφατική στροφή.
53
| 1ο κεφάλαιο
1.3.3 Νεωτερικότητα
Η αντιφατική στροφή του μοντέρνου δεν ολοκληρώνεται,
στο βαθμό που δεν μπορεί να περιγραφεί. Όπως προαναφέραμε,
η νεωτερικότητα σχετίζεται με την χρονικότητα της εποχής
που καθορίζεται από τον (εκ)μοντερνισμό και το μοντέρνο
κίνημα με τους διάφορους προγόνους και επιγόνους.
Λέγοντας χρονικότητα, εννοούμε τόσο τη σημασία του
χρονικού παράγοντα, την αντίληψη του χρόνου από το
άτομο, την ιεράρχηση των χρονικών βαθμίδων (παρελθόν,
παρόν, μέλλον) όπως αυτή αναδύεται στην κοινωνία και
στη συνείδηση και αίσθηση του ατόμου. Η χρονικότητα σαν
κυρίαρχο χαρακτηριστικό της έννοιας της νεωτερικότητας
μοιάζει εκ πρώτης όψεως να αποφεύγει το ίδιο το αυτόματο
ερώτημα: “Σε ποιά εποχή αναφέρεται η νεωτερικότητα;”.
Στην πραγματικότητα, η νεωτερικότητα δεν αναφέρεται
αυστηρά σε καμία εποχή. Σίγουρα σχετίζεται με το σημερινό
παρόν αλλά δεν καθορίζεται από αυτό. Η νεωτερικότητα πολύ
περισσότερο σχετίζεται με την καινοτόμα ανθρώπινη αίσθηση
και αντίληψη της εκάστοτε εποχής, όπως αυτή έγινε δυνατή
από την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της σκέψης, στην
ουσία με την επικράτηση και την ωρίμανση του καπιταλισμού.
Υπό την έννοια αυτή, η νεωτερικότητα σχετίζεται με μια
ευρεία χρονική περίοδο από τον 17ο αιώνα μέχρι και σήμερα.
Τα συγκεκριμένα διλήμματα όμως που ορίζουν την ανάγκη για
την εννοιολογική της εμφάνιση με μεγαλύτερη ευκρίνεια
είναι πιο προσδιορισμένα. Ο Marshall Berman, ορίζοντας
το θέμα του βιβλίου του All that is solid melts into air,
δίνει την εξής εύστοχη περιγραφή74:
“ Στο Οτιδήποτε σταθερό εξαϋλώνεται [All that is solid
melts into air], ορίζω τον μοντερνισμό ως οποιαδήποτε
προσπάθεια από σύγχρονους (στο πρωτότυπο “modern”) άντρες
και γυναίκες να γίνουν υποκείμενα και αντικείμενα του (εκ)
μοντερνισμού, να συλλάβουν τον σύγχρονο (στο πρωτότυπο
“modern”) κόσμο και να νοιώσουν οικεία σε αυτόν.”
Και παρακάτω συνεχίζει75:
“Αν σκεφτούμε τη νεωτερικότητα76 ως μια πάλη να βρούμε
τη θέση μας σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο, θα
συνειδητοποιήσουμε ότι κανενός είδους μοντερνισμός [ή
νεωτερικότητα] δεν μπορεί να είναι οριστικός.”
54
1ο κεφάλαιο |
Η νεωτερικότητα λοιπόν ορίζεται χρονικά στο εκάστοτε
ιστορικό σήμερα, στο βαθμό που περιλαμβάνει τις αντιθέσεις,
αντιφάσεις και συγκρούσεις του ανθρώπου για να βρεί την
θέση του σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Η χρονικότητα
αυτή που περιγράφεται από τον Berman βέβαια, δεν είναι η
αποκλειστική της νεωτερικής συνθήκης. Αυτή η αναγωγή στο
παρόν είναι μάλλον μια οξυδερκής παρατήρηση με προβλεπτική
ισχύ και σχετίζεται και με τις προσωπικές απόψεις του
συγγραφέα σχετικά με την ισχύ της νεωτερικότητας και την
απόρριψη του μεταμοντερνισμού σαν φάση. Ιδεολογικά και
εννοιολογικά, η νεωτερικότητα θεμελιώνεται όπως έχουμε
προαναφέρει, σε μια αναφορά στο μέλλον. Η αναφορά αυτή
μπορεί να λαμβάνει χαρακτήρα οράματος (αρκεί να σκεφτεί
κανείς τη σημασία της ουτοπίας στο πρώιμο Bauhaus, αλλά
και τον ορίζοντα μιας σειράς διανοητών της νεωτερικότητας,
από το Rousseau, τον Marx, τον Engels κτλ, αναφορά όλων
των οποίων είναι ένας καλύτερος κόσμος για τις επόμενες
γενιές, σε διάφορες παραλλαγές) ή πολλές φορές και
λαμβάνει και χαρακτήρα δυστοπίας (συχνά στο σώμα των
ίδιων των διανοητών που οραματίζονται την απελευθέρωση
του ανθρώπου77). Αυτή η λογική της προβολής στο μέλλον
που διέπει τη νεωτερικότητα, σχετίζεται και πηγάζει από
μια πιο πηγαία ιδέα που απέκτησε πληρότητα, ως έκφραση
της κοινωνικής δυναμικής της βιομηχανικής επανάστασης και
αργότερα του μοντέρνου κινήματος, η ιδέα της προόδου. Η
πρόοδος αφορά τόσο την τεχνολογία και την κοινωνία, όσο
και την ίδια την αντίληψη του ατόμου για την δραστηριότητά
του, την εργασία, την δημιουργία και σχετίζεται με την
αναζήτηση του ορθολογισμού της πρώιμης εμπορευματικής
καπιταλιστικής Ευρώπης που ολοκληρώνεται το 19ο αιώνα
μέσα από τη βιμηχανική επανάσταση. Ο Καρβούνας αποδίδει
στην ιδέα της Πρόοδου όπως αυτή στοιχειοθετείται από τον
Kant, τη φύση υποκατηγορίας της ιδέας του Λόγου78, υπό την
έννοια ότι η Πρόοδος είναι κοινωνική και ατομική εξέλιξη,
μετρήσιμη και με τη δυνατότητα να λάβει ένα θετικό ή
αρνητικό πρόσημο (προχωράει εμπρός ή οπισθοδρομεί). Με
αυτό τον τρόπο, η ανθρώπινη ιστορία στα πλαίσια την
νεωτερικότητας είναι σε μεγάλο βαθμό μια κλίμακα, με δύο
κατευθύνσεις, την πορεία προς την γενική απελευθέρωση
ή την πορεία προς την βαρβαρική παλλινδρόμηση79. Η
νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται από έντονο διάλογο σχετικά
με τον τρόπο που μπορεί να προχωρήσει ή όχι η ανθρωπότητα
πάνω σε αυτή την κλίμακα, αλλά και το ποιές είναι οι
ακραίες της καταστάσεις. Ερμηνείες αυτής της πορείας
55
| 1ο κεφάλαιο
αποτελούν τόσο η δουλειά των Marx και Engels και όλης της
επαναστατικής οικογένειας αντιλήψεων που αναπτύχθηκε τον
19ο αιώνα, όσο και του Hegel, του Kant, των μοντερνιστών
που αντιλαμβάνονται την πρόοδο με περισσότερο ιδεολογικούς
όρους. Η νεωτερικότητα συγκροτείται γύρω από “εποχές”,
δηλαδή, από περιόδους ανάπτυξης και επικράτησης εκείνης
ή της άλλης πτυχής του κοινωνικού γίγνεσθαι, στα πλαίσια
κάποιων σταθερότερων και διαχρονικότερων συνθηκών. Στα
πλαίσια αυτών των εποχών διαμορφώνονται διαχρονικότερες
και παροδικότερες τάσεις, των οποίων η σχέση οδηγεί
στην αφαιρετική φυσιογνωμία της κάθε περιόδου80. Αυτή η
διαδικασία είναι ο πυρήνας της νεωτερικότητας, ο οποίος
καταλήγει να ορίζει και ένα Zeitgeist, δηλαδή ένα “Πνεύμα
των καιρών”, μια επικρατούσα λογική. Το Zeitgeist είναι
σαφέστατα μοντέρνας έμπνευσης81 αλλά περιέχει μέσα του
την σύγκριση, την κριτική τοποθέτηση μιας εποχής σε μια
ιστορική πορεία. Το φαινόμενο στο οποίο αναφέρεται το
Zeitgeist σαν πυρηνικό στοιχείο της νεωτερικότητας είναι
παρατηρήσιμο μόνο από τα έξω, από μια σκοπιά που βρίσκεται
σε απόσταση, κυρίως χρονική από τη νεωτερικότητα και που
αναφέρεται σε αυτή. Η σκοπιά αυτή είναι μετά το μοντέρνο
και ταυτόχρονα μετα-νεωτερική.
1.4 Η θεωρητική σκέψη της μετανεωτερικότητας-Η
μεταμοντέρνα λογική
Η θεωρητική σκέψη της μετανεωτερικότητας παρουσιάζει
όπως ίσως έχει γίνει ως τώρα αρκετά σαφές, παρόμοιες
δυσκολίες ορισμού και περιορισμού με τη νεωτερικότητα στο
βαθμό που αντιμετωπίζεται ως μια διακριτή τάση-περίοδος.
Στην πραγματικότητα, μετανεωτερικότητα σημαίνει την ίδια
στιγμή αναφορά στη νεωτερικότητα όσο και εξέλιξή της.
Η μετανεωτερική σκέψη αρθρώνεται γύρω από την κριτική
και την επαναδιαπραγμάτευση μεγάλων βεβαιοτήτων της
νεωτερικότητας. Ήδη στην εισαγωγή αναφερθήκαμε στις
διάφορες οπτικές σχετικά με την ουσία του μεταμοντέρνου,
το οποίο όμως αυτή τη στιγμή και υπό την έννοια της τριπλής
αντίληψης του μοντέρνου, διακρίνεται από το μετανεωτερικό.
Λέγοντας μεταμοντέρνο θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στα
πολιτιστικά, καλλιτεχνικά και φιλοσοφικά κριτικά ρεύματα
που αναπτύσσονται από το τέλος της δεκαετίας του 50 και
μετά και έχουν στον πυρήνα τους μια κριτική αντίληψη
για την θεωρητική, κοινωνική και πολιτιστική παραγωγή
των προηγούμενων ετών, από τις αρχές του 20ου αιώνα.
56
1ο κεφάλαιο |
Υπό αυτή την έννοια, το μεταμοντέρνο είναι μια τάση που
διαχωρίζεται από το μοντέρνο, ζεί όμως και εξελίσσεται στην
ίδια συνθήκη (εκ)μοντερνισμού που συνεχίζει και βαθαίνει
ως και σήμερα. O David Harvey, ακολουθεί μια παρόμοια
πορεία προσεγγίζοντας το μεταμοντέρνο. Ξεκινώντας από την
εξάρτηση του μεταμοντέρνου από το μοντέρνο, καταλήγει στην
περιγραφή κάποιων βασικών χαρακτηριστικώ, χωρίς ακόμα
να το ορίζει, όπως η ειρωνία, η ατομικότητα, η απόρριψη
των Μεγάλων Αφηγήσεων82, ενώ αυτή η επαγωγική προσέγγιση
συνεχίζει με την παράθεση του πίνακα του Ihab Hassan
σχετικά με τα αντιθετικά σημεία μοντέρνου-μεταμοντέρνου83.
Μέσα στις διάφορες ενδιαφέρουσες διαλεκτικές (για
παράδειγμα μοντέρνο-σημαινόμενο, Θεός Πατέρας, παρουσία,
μεταφυσική ενώ μεταμοντέρνο-σημαίνον, Άγιο Πνεύμα,
απουσία, ειρωνία), η τελευταία στη σειρά του πίνακα είναι
η απόδοση του χαρακτηριστικού “υπερβατικότητα” (transcen-
dence) στο μοντέρνο και του χαρακτηριστικού “εμμένεια”
(immanence) στο μεταμοντέρνο. Αυτή η διάκριση δεν έχει
μονάχα γλωσσικό-αφαιρετικό ενδιαφέρον. Με την απόδοση
της υπερβατικότητας στο μοντέρνο, σαφέστατα μπορεί
κανείς να καταλάβει την αναφορά στις ουτοπίες, τα ηθικά
και κοινωνικά “masterplans” και την τάση για σταδιακή
ολοκλήρωση, Πρόοδο και Διαφωτισμό. Παρόλα αυτά, με την
απόδοση της εμμένειας στο μεταμοντέρνο, τα πράγματα δεν
είναι τόσο ευκρινή. Η λογική απόδοσης στο μεταμοντέρνο
όλων των “εσωτερικών” στοιχείων, εκείνων που δρουν από
μέσα ή είναι εγγενή, παραπέμπει σε μια εικόνα για το
μεταμοντέρνο πολύ πιο στατική από ότι υποδηλώνουν άλλες
έννοιες που συσχετίζονται με αυτό. Το εγγενές, είναι κάτι
το προϋπάρχον των εξωτερικών συνθηκών και ώς εκ τούτου
σταθερότερο από το εναλλασσόμενο περιβάλλον. Παρόλα αυτά,
το εγγενές-εμμενές ακριβώς λόγω του εσωτερικού τρόπου
συγκρότησής του, δεν μπορεί εύκολα να σταθεί ως εξωτερικό
σε ένα σύστημα το οποίο σαν υπόβαθρο δεν αμφισβητείται.
Για να το περιγράψουμε απλούστερα, στο βαθμό που ο
καπιταλιστικός (εκ)μοτνερνισμός ή απλούστερα η επέλαση
της καπτιαλστικής ανάπτυξης και ολοκλήρωσης συνεχίζει
-με διαφορετικές φυσικά ποιότητες από ότι παλιότερα- δεν
μπορεί να στοιχειοθετηθεί ένας ανεξάρτητος πόλος εντός
της, που να αρνείται σε καθοριστικό βαθμό τον κυρίαρχο
ιδεολογικό, πολιτικό, πολιτιστικό προσανατολισμό της,
χωρίς να την αρνηθεί σαν σύνολο. Ή ακόμα απλούστερα, στο
βαθμό που το μεταμοντέρνο δεν μπορεί να αναχθεί σε μια
συνολική απόρριψη του εξελισσόμενου καπιταλισμού, δεν
57
| 1ο κεφάλαιο
Πίνακας του Ihab Hassan από το “Toward a concept of post-
modernism” (1987) παρουσιάζει μια πρώτη ευκρινή ματιά στα
δίπολα που απαρτίζουν μια διαλεκτική μεταξύ μοντέρνου και
μεταμοντέρνου. Η λίστα περιέχει μια σειρά καθοριστικών
διπόλων που θα αναφερθούν καθόλη τη διάρκεια της εργασίας
όπως τα: σχέδιο-τυχαιότητα (design-chance), παρουσία-
απουσία (Presence-absence), σημαινόμενο-σημαίνον (sig-
nified-signifier), καταγωγή-διαφορά (origin-difference),
υπερβατικό-εμμενές (transcendent-immanent)
58
1ο κεφάλαιο |
μπορεί και να υπάρχει ανεξάρτητα και χωρίς τις αντιφάσεις
του ίδιου του μοντέρνου.
Το μεταμοντέρνο σαν νεωτερικό στοχείο.
Αναμφισβήτητα, το μεταμοντέρνο σαν λογική
(ας σημειωθεί η αποφυγή να μιλήσουμε ακόμα για
μετανεωτερικότητα), έχει αξιοποιήσει μέσα στον τεράστιο
πλουραλισμό και κατακερματισμό που το χαρακτηρίζει, την
άρνηση και την κριτική σαν επανεμφανιζόμενο εργαλείο.
Ο Harvey, ανακατεύει και επανασυναρμολογέι διάφορες
λίστες χαρακτηριστικών που αποδίδονται στο μοντέρνο και
το μεταμοντέρνο αντίστοιχα (όπως αυτή του Hassan αλλά
επιπλέον των Halal, Lash, Urry, Swyngedow), παραλλάσσοντας
όμως τους υπερτίτλους “Μοντέρνο-μεταμοντέρνο” με τους
δικούς του “Φορντική Νεωτερικότητα-Μετανεωτερική
ευελιξία” δίνοντας μια ενδιαφέρουσα κριτική σκοπιά84:
Συγκεκριμένα, τα στοιχεία του μεταμοντέρνου και αυτά
του μοντέρνου δεν παρουσιάζουν πια τόσο μεγάλη αντίφαση
μεταξύ τους, αντιθέτως μπορούν να συμπληρώσουν από κοινού
μια συνεκτικότερη και με περισσότερες εκφάνσεις εικόνα
του κόσμου και της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής
πραγματικότητας. Ο ίδιος ο Harvey, αποδίδει την τελική
αυτή σύνθεση, στην υπαγωγή και των δύο πλευρών στην
κοινωνική διεργασία που ονομάζει Κεφάλαιο και ακολουθεί
τα περισσότερα στοιχεία της λογικής του Μarx85. Ο Har-
vey καταλήγει βέβαια σε μια σχετική απονομιμοποίηση των
όρων και της λογικής τους, κάτω από την γενική ομπρέλα
του σύγχρονου καπιταλισμού. Παρότι κατά την άποψή μας η
διαίσθηση είναι σωστή, είναι απλουστευτικό να αναχθεί
κάθε κρίση γύρω από κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής που
θα μπορούσε να ονομαστεί νεωτερική ή μετανεωτερική απλά
στους νόμους κυκλοφορίας και αναπαραγωγής του κεφαλαίου.
Αυτό ταυτόχρονα δε σημαίνει την αχρηστία της κριτικής
της πολιτικής οικονομίας, αλλά την ανάγκη να θεμελιωθούν
διάφορες πτυχές με πιο ευαίσθητες θεωρητικές προσεγγίσεις.
Τι είναι μετανεωτερικότητα86;
Ο Ihab Hassan στο δοκίμιο “From Postmodernism to
Postmodernity: the Local/Global context”87, διακρίνει το
μεταμοντέρνο από τη μετανεωτερικότητα ως εξής:
“ Πρός το παρόν, ας πώ απλά ότι λέγοντας μεταμοντέρνο [στο
59
| 1ο κεφάλαιο
πρωτότυπο “postmodernism”] αναφέρομαι στην πολιτιστική
σφαίρα, ειδικά στην λογοτεχνία, φιλοσοφία, και τις διάφορες
τέχνες, συμπεριλαμβανόμενης και της αρχιτεκτονικής, ενώ
λέγοντας μετανεωτερικότητα αναφέρομαι στη γεωπολιτική
κατάσταση, λιγότερη τάξη από ότι αταξία, η οποία έχει
αναδυθεί τις τελευταίες δεκαετίες.”
Παρακάτω ορίζοντας πιο συγκεκριμένα τη μετανεωτερικότητα:
“Σκεφτείτε την μετανεωτερικότητα σαν μια παγκόσμια
διαδικασία, σε καμία περίπτωση πανομοιότυπη παντού
παρόλα αυτά παγκόσμια. Ή σκεφτείτε μια απέραντη ομπρέλα
κάτω από την οποία βρίσκονται τα φιάφορα φαινόμενα:
ο μεταμοντερνισμός στις τέχνες, ο μεταδομισμός στη
φιλοσοφία, ο φεμινισμός στον κοινωνικό διάλογο, οι μετα-
αποικιοκρατικές και πολιτιστικές σπουδές στην ακαδημαϊκή
σφαίρα, αλλά επίσης τον πολυεθνικό καπιταλισμό, τις
κυβερνο-τεχνολογίες, τη διεθνή τρομοκρατία, τον διαφόρων
ειδών απομονωτισμό, εθνικά, εθνικιστικά και θρησκευτικά
κινήματα –όλα να βρίσκονται υπό τη σκέπη, αλλά όχι να
υπάγονται με όρους σκοπού, της μετανεωτερικότητας.”
Σε σχετική συμφωνία με την αντίληψη του Harvey,
αναδύεται για τη μετανεωτερικότητα μια φυσιογνωμία. Αυτή
της ζώσας κριτικής ναι μεν, αλλά διαλεκτικά διαπλεκόμενης
και αξιοποιούμενης δε, με τον κυρίαρχο τρόπο διάρθρωσης
της καπιταλιστικής οικονομίας και κουλτούρας, μιας τάσης
που επανα-ανακαλύπτει μέσα στις απολυτότητες της πρώιμης
καπιταλιστικής συσσώρευσης, λεπτότερες υφές της συλλογικής
νεωτερικής κληρονομιάς. Η μετανωτερικότητα είναι ως εκ
τούτου, εκ των πραγμάτων μια διαδικασία και όχι απλά μια
περίοδος ή μια ιδεολογία.
1.5 Διαλεκτικές
Σε σχέση με τις παραπάνω προσεγγίσεις τόσο του
μοντέρνου και του μεταμοντέρνου όσο και των σχέσεων
μεταξύ τους, διαπιστώνουμε την ανάγκη για μια λιγότερο
διαχωρισμένη μελέτη των δύο όρων, ώστε να μπορέσουν στη
συνέχεια της εργασίας να αξιοποιηθούν σχετικά με το
υπερμοντέρνο. Θα προσεγγίσουμε τρείς βασικές διαλεκτικές
της κλασικής μαρξικής και χεγκελιανής διαλεκτικής και τέλος
θα συνθέσουμε μια διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου για
περαιτέρω χρήση.
60
1ο κεφάλαιο |
1.5.1 Η διαλεκτική βάσης εποικοδομήματος
Η διαλεκτική βάσης και εποικοδομήματος είναι ίσως
η κεντρικοτερη στην σκέψη των Marx και Engels, μαζί με
την διαλεκτική του Είναι και της Συνείδησης. Η διαλεκτική
βάσης εποικοδομήματος θα μπορούσε με μια απλουστευτική
ερμηνεία να αναγνωστεί ώς υποπερίπτωση της σχέσης Είναι
και Συνείδησης, εμείς όμως θα την αντιμετωπίσουμε για
λόγους συντομίας και απλότητας ανεξάρτητα. Με τον όρο
βάση, ο Marx περιγράφει την συκγκεριμένη κατάσταση των
μέσων και σχέσεων παραγωγής σε μια ιστορική συγκυρία-
εποχή88. Αντίστοιχα το εποικοδόμημα αναφέρεται στην
πολιτιστική, καλλιτεχνική, ιδεολογική, φιλοσοφική
φυσιογνωμία της εποχής, τους νόμους, τα ήθη, τα έθιμα και
γενικώς οτιδήποτε δεν συνδέεται άμεσα με την παραγωγή.
Σύμφωνα με τον Marx και σε συμφωνία με την καθοριστική
φύση του Είναι στη Συνείδηση (απλούστερα, η κοινωνική
πραγματικότητα και η ζωή διαμορφώνει τη συνείδηση και όχι
το αντίστροφο), η βάση έχει τον “αποφασιστικό” (άλλοτε
καθοριστικό) ρόλο πάνω στο εποκοδόμημα. Φυσικά και το
εποικοδόμημα επιδρά με τη βάση αλλά κυρίαρχα την συντηρεί
αντί να την αλλάζει. Στο γενικό αυτό πλαίσιο, υπάρχουν και
ειδικότερες αλληλεπιδράσεις. Η βάση όσο αφορά τη συνολική
φυσιογνωμία μιας εποχής και το πώς αυτή καταλήγει (σε
μια εκ των υστέρων οπτική), έρχεται πρώτη χρονικά αλλά
δεν ολοκληρώνεται πρώτη. Αντιθέτως, μετά την εμφάνιση
των παραγωγικών μέσων και σχέσεων της περιόδου, η βάση
σταδιακά ωριμάζει, μέχρι να φτάσει σε μια αργά αυξανόμενη
ημι-στασιμότητα. Τα όρια στα οποία μπορεί να φτάσει η βάση
στα πλαίσια μιας εποχής καθορίζονται από την προηγούμενη
εποχή της κατά την έννοια της μεταστροφής των ποσοτικών
της αλλαγών σε νέα ποιότητα. Η μετατροπή της ποσοτικής
αλλαγής σε ποιότητα είναι στοιχείο της Αριστοτελικής
φιλοσοφίας και αργότερα ενσωματώθηκε από τον Hegel στη
Λογική. Στο Αντι-Ντύρινγκ, ο Engels περιγράφει αναλυτικά
τη σχέση ποσότητας και ποιότητας89 όπως χρησιμοποιείται
στο Κεφάλαιο. Συγκεκριμένα λέει90:
“Για παράδειγμα το γεγονός ότι η συνεργασία πολλών, η
συγχώνευση πολλών δυνάμεων σε μια συνολική δυναμική, όπως
το λέει ο Marx, παράγει ένα δυναμικό το οποίο διαφέρει
ουσιωδώς από το άθροισμα των ξεχωριστών δυνάμεών του.”
Η βάση επομένως μιας εποχής καθορίζεται εν συνόλω
61
| 1ο κεφάλαιο 1ο κεφάλαιο |

από την προηγούμενη (άρα και από το εποικοδόμημα της

προηγούμενης) ως “δυναμική” που προέκυψε αλλά “διαφέρει
ουσιωδώς”, από το άθροισμα των παλιών χαρακτηρηστικών.
Η βάση θα μπορούσαμε να πούμε ορίζει το πλαίσιο μέσα
στο οποίο οι κοινωνία και οι θεσμοί της θα αναπτυχθούν
και θα αποκρυσταλλωθούν. Αυτό δε σημαίνει ότι ορίζει τη
συγκεκριμένη μορφή που θα πάρει το εποικοδόμημα αλλά τα
γενικά όρια μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί. Αντίστοιχα
το εποικοδόμημα ξεκινά να αναπτύσσεται χρονικά μετά τη
βάση αλλά η ταχύτητά του δεν ακολουθεί αναλογικά αυτή
της βάσης. Αν η βάση κινείται σε μια λογική “αύξουσα
αλλά ασυμπτωτικής” πορείας με τα όρια της περιόδου, το
εποικοδόμημα κινείται “παλμικά με αυξανόμενο πλάτος”,
προσεγγίζοντας τα όρια της περιόδου πολύ γρηγορότερα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ταχύτητας είναι η
επιστημονική φαντασία μέσα στην οποία περιγράφονται τόσο
ποιοτικά αναβαθμισμένη βάση όσο και εποικοδόμημα. Η
διαλεκτική βάσης εποικοδομήματος περιγράφει τις αντιθέσεις
που ενυπάρχουν στην καπιταλιστική κοινωνία σαν σύνολο. Η
πορεία εξέλιξής τους, παράγει “μικροωριμάνσεις” οι οποίες
εκδηλώνονται με μεγάλης επιρροής γεγονότα στο εποικοδόμημα
που δημιουργούν μόδες ή τάσεις. Αναλυτικότερη σχέση της
διαλεκτικής βάης-εποικοδομήματος με τη μόδα θα αναπτυχθεί
στο επόμενο κεφάλαιο.

1.5.2 Η διαλεκτική ουσίας φαινομένου

Η διαλεκτική ουσίας και φαινομένου παράγεται από

Σχηματική απεικόνιση της διαλεκτικής του Είναι και της
την αιτιώδη σχέση μεταξύ διαφορετικών στοιχείων. Η ουσία
Ιδέας του G.W.F.Hegel. Ο κύκλος αντιπροσωπεύει την ανάπτυξη
εκφράζει την εσωτερική συγκρότηση και το φαινόμενο την
του Απόλυτου Πνεύματος στο Είναι και την διαδικασία μέσω
εξωτερική. Η διαλεκτική αυτή μπορεί να γίνει κατανοητή
της Λογικής, της Φυσικής φιλοσοφίας και της Φιλοσοφίας
στον τρόπο με τον οποίο περιγράφονται τα περισσότερα
του Νού ώστε το Είναι να καταλήξει σε μια νέα ανώτερη
φυσικά φαινόμενα: Μια σειρά “νόμων” εν λειτουργία παράγουν
ποιότητα στην έκφραση του Απόλυτου Πνεύματος. Η εξέλιξη
αλληλεπιδράσεις οι οποίες εκφράζονται με υλικό τρόπο,
και η διαδικασία αυτοσυνείδησης του Απόλυτου Πνεύματος,
όπως στην εναλλαγή των εποχών η ουσία της κατάσταση
αποτελεί για τον Hegel την ουσία της ιστορικής πρόοδου σε
περιγράφεται από τη σχετική θέση γης-ηλίου και των
γενικό επίπεδο.
κινήσεών τους στο διάστημα αλλά εκφράζεται με την εναλλαγή
θερμοκρασιών, διάρκειας ημέρας και συνθηκών. Η διαλεκτική
ουσίας-φαινομένου εισάγει έναν τυπικό διαχωρισμό σε
στοιχεία τα οποία στην πραγματικότητα είναι αδιαχώριστα.
Η χρησιμότητά της έγγειται στη δυνατότητα διάκρισης τόσο
των σημαντικότερων στοιχείων μιας διαδικασίας (ουσία) όσο
και των τρόπων που αυτά καταλήγουν σε μια παρατηρήσιμη
ή μη πραγματικότητα. Η ουσία παρότι αδιαχώριστη από το

62 63
| 1ο κεφάλαιο
φαινόμενο δεν ταυτίζεται με αυτό και δεν φανερώνεται
ευθέως αλλά μέσω αντανάκλασης. Ο Hegel στη Φαινομενολογία
του Πνεύματος, βασίζει την ύπαρξη της συνείδησης στη
στοιχειώδη διαφορά μεταξύ ενός εσωτερικού και ενός
εξωτερικού στοιχείου η οποία μπορεί να παρατηρηθεί με
τις αισθήσεις ή να γίνει γνωστή με τη σκέψη91. Η δυσκολία
προκύπτει στο κατά πόσο το φαινόμενο μπορεί να είναι
απολλύτως, μερικώς ή καθόλου ενδεικτικό για την ουσία,
πρόβλημα παρόμοιο με τη λογική του “πράγματος καθ’εαυτό”
(thing-in-itself) του Kant. Το φαινόμενο σύμφωνα με
τον Hegel είναι διαμεσολαβημένη ουσία και ως εκ τούτου
μπορεί να αναχθεί στην ουσία μονάχα μερικά. Για εμάς,
η διαλεκτική ουσίας-φαινομένου σχετίζεται κυρίως με το
πώς και το γιατί κάτι εξελίσσεται και εκφράζεται με έναν
συγκεκριμένο τρόπο (εν προκειμένω ένα κοινωνικό-πολιτικό-
πολιτιστικό φαινόμενο).
1.5.3 Η διαλεκτική υποκειμενικού αντικειμενικού
Η διαλεκτική υποκειμενικού-αντικειμενικού αναφέρεται
στην ενότητα των εσωτερικών και εξωτερικών στοιχείων της
πραγματικότητας ευρύτερα. Υπό αυτή την έννοια η διαλεκτική
ουσίας-φαινομένου θα μπορούσε να θεωρηθεί μια ειδική πτυχή
της διαλεκτικής υποκειμενικού-αντικειμενικού. Η κυρίαρχη
διάκριση έγγειται στο ότι η διαλεκτική ουσίας-φαινομένου
αναφέρεται σε διαδικασίες και διεργασίες προνομιακά ενώ
η διαλεκτική υποκειμενικού-αντικειμενικού αναφέρεται
κυρίαρχα σε άτομα ή διεργασίες του νού. Ο Hegel στη Λογική,
παρουσιάζει το τυπικό σφάλμα της αντικειμενικότητας ώς
εξης92:
“Η πρώτη από αυτές τις στάσεις της σκέψης φαίνεται στη
μέθοδο η οποία δεν έχει αμφιβολίες και αίσθηση των
αντιφάσεων της σκέψης, ή της ίδιας της εχθρικότητας της
σκέψης στον απέναντι στον εαυτό της. Παρουσιάζει μια
αδιαμφισβήτητη πεποίθηση ότι η αντανάκλαση είναι το μέσο
εξακρίβωσης της αλήθειας, και το μέσο για να έρθουν τα
αντικείμενα στο μυαλό όπως πραγματικά είναι. Και αυτή η
πεποίθηση επεκτείνεται απευθείας στα αντικείμενα, παίρνει
τις πρώτες ύλες της αίσθησης και της αντίληψης, και τις
αναπαράγει από τον εαυτό της σαν γεγονότα της σκέψης. Η
Φιλοσοφία στις πρώιμες φάσεις της, όλες οι επιστήμες, και
ακόμα και οι καθγμερινές δραστηριότητες και κινήσεις της
συνείδησης, ζούν με αυτό το δόγμα.”
64
1ο κεφάλαιο |
Εδώ ο Hegel εξηγεί (με έμμεση αναφορά στην διαλεκτική
ουσίας-φαινομένου) μία από την κατά τη γνώμη του “παγίδες”
της σκέψης, να μετατρέπει δηλαδή σε αντικειμενικά
γεγονότα αντικείμενα που έχουν σχεδιαστεί εξ’ολοκλήρου
υποκειμενικά με διανοητικές διεργασίες. Το υποκειμενικό
με το αντικειμενικό σχετίζονται με τη συνείδηση μέσα
από διαδικασίες που μπορούν να εξασφαλίσουν το ένα ή
το άλλο αντικείμενο του νού ώς υπαρκτά αντικειμενικά
ή μόνο υποκειμενικά. Η σχέση μεταξύ αντικειμενικού και
υποκειμενικού παράγοντα σε μακροκλίμακα διαμορφώνουν τη
συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα. Η αντικειμενική
πραγματικότητα υπάρχει αλλά είναι πρσλαμβανόμενη
υποκειμενικά πάντοτε, ως εκ τούτου η υποκειμενική
πρόσληψη καθορίζει την αντικειμενική τάση που ο καθένας
ιεραρχεί και αντιλαμβάνεται περισσότερο. Αλλά και
αντίστροφα, η αντικειμενική πραγματικότητα χτίζεται πάνω
σε υποκειμενικές διαθέσεις, βάσει δηλαδή της βούλησης,
μόνο στο βαθμό που είναι επηρεάσιμη και όχι αποκομμένη. Ο
Engels σχολιάζοντας την Λογική του Hegel λέει “H απόδειξη
της πουτίγκας βρίσκεται στο φάγωμά της”93.
1.5.4 Η διαλεκτική μοντέρνου μεταμοντέρνου
Με την χρήση των παραπάνω εργαλείων της διαλεκτικής
και όλης της πρότερης εννοιολογικής ανάλυσης μοντέρνου και
μεταμοντέρνου μπορούμε να καταλήξουμε σε μια διαλεκτική
μοντέρνου-μεταμοντέρνου. Το μοντέρνο και το μεταμοντέρνο
αντιστοιχίζονται με παρόμοιο τρόπο με τους πίνακες του
Hassan και των υπόλοιπων που προαναφέραμε σε πόλους των
προηγούμενων διαλεκτικών. Το μοντέρνο αντιστοιχίζεται στη
βάση υπό την έννοια ότι αποτελεί τη θετική έκφραση του
πνεύματος της εποχής και οριοθετεί βασικά χαρακτηριστικά
της μέσω της διαδικασίας της νεωτερικότητας. Το
μεταμοντέρνο αντιστοιχίζεται στο εποικοδόμημα ως ένα
σώμα θεωριών και μια διαδικασία (μετανεωτερικότητα) που
αναπτύσσεται στα πλαίσια της νεωτερικότητας και ασκώντας
κριτική σε αυτή, στην προσπάθεια περιγραφής και επανα-
ανακάλυψης των στοιχείων εκείνων που θα επιφέρουν μια
νέα ποιότητα στη νεωτερικότητα. Αντίστοιχα, στον πυρήνα
του σύγχρονου καπιταλιστικού κόσμου, λόγω του τρόπου
γέννησής του, βρίσκεται η διαδικασία της νεωτερικότητας
και ως εκ τούτου, από κοινού με το (εκ)μοντερνισμό που
αφορά στη ριζοσπαστικοποίηση των μέσων παραγωγής και
65
| 1ο κεφάλαιο
της τεχνολογίας, περιγράφει την ουσία του καπιταλιστικού
κόσμου. Αντίστοιχα η μετανωτερικότητα είναι η έκφανση της
“ανανεωτικής” ισχύος του καπιταλισμού στο σήμερα η οποία
αναδύεται κριτικά επί του κυρίαρχου δόγματος.
Η μετανεωτερικότητα είναι φαινόμενο που δεν
υφίσταται εκτός της ουσίας του νεωτερικού περάσματος από
την φεουδαλική στην καπιταλιστική κοινωνία. Σε συνέχεια
με αυτό, ο (εκ)μοντερνισμός σαν διαδικασία αντικειμενικού
υποβάθρου αλλά και ιστορικά ορισμένων κυρίαρχων
κοινωνικών δομών, περιέχει αλλά και προσλαμβάνεται
υποκειμενικά από την μεταμοντέρνα λογική, υπό την ομπρέλα
της μετανεωτερικότητας. Με αυτόν τον τρόπο η διαλεκτική
μοντέρνου-μεταμοντέρνου αποκτά ιστορική υφή. Δεν είναι
απλά δύο περίοδοι ή δύο τρόποι σκέψης, αλλά είναι μια
διαλεκτική πάνω στην οποία συγκροτείται το πολιτιστικό-
καλλιτεχνικό-πολιτικό-κοινωνικό γίγνεσθαι. Το μοντέρνο-
μεταμοντέρνο είναι μια σύνθετη διαλεκτική με την έννοια
ότι μπορεί να αναχθεί σε απλούστερες, βασικότερες εκ των
οποίων αυτές που ήδη επιλέξαμε. Αναγωγή σχετικά με τη
διαλεκτική Είναι-Συνείδησης και εσωτερικού-εξωτερικού δεν
κρίθηκε πραγματοποιήσιμη λόγω ευρύτητας των ερωτημάτων. Η
διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου είναι επίσης σύνθετη,
υπό την έννοια ότι δεν ερμηνεύει καθέτως τις ποιότητες
(διαχωρίζοντας μεγάλες ποιοτικές οικογένειες δεδομένων)
αλλά ανατέμνει οριζοντίως αυτές (ως συνδετικό νήμα που
αλληλοσυσχετίζει αλλά δεν ταυτίζει ούτε τα περιεχόμενα
ούτε τις χρονικότητες των εποχών). Με αυτό τον τρόπο
παράγονται από τη διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου
δευτερεύουσες θέσεις και συμπυκνώσεις. Μια τέτοια είναι
το υπερμοντέρνο.
66
1ο κεφάλαιο |
| παραπομπές:
38. Βλέπε σημείωση 24 σελ
39. Η προσέγγιση αυτή παρουσιάζει συγγένεια με τη διάκριση
που μεταξύ πίστης και μή-πίστης σαν προσεγγίσεις πλέον της
αρχιτεκτονικής πρακτικής όπως παρουσιάζονται στη διάλεξη
του Χ.Κρητικού, Κανόνες και Πίστη, Φεβρουάριος 2013, σελ
26-27. Η οραματική λογική της κριτικής σχετίζεται με την
πίστη ενώ αντίστοιχα η κριτική λογική σχετίζεται με την
μή-πίστη. Σε πιο καθαρό ψυχολογικό λεξιλόγιο η οραματική
λειτουργία σχετίζεται με τη Φανταστική τάξη του Lacan,
με το όραμα σαν μέσο έκφρασης της ατομικής ή συλλογικής
“απαίτησης”. Ανάλογα, η κριτική λογική αντιστοιχίζεται με
την Συμβολική τάξη και την διαμεσολάβηση της επιθυμίας από
το γλωσσικό στοιχείο, το “σώμα” (corpus) της κριτικής.
Αυτή η ψυχαναλυτική αναλογία θα επεκταθεί στη συνέχεια.
Για πιο συγκεκριμένες αναφορές στον Lacan παραπέμπουμε
στα:
J. Lacan μετάφραση B. Fink, Ecrits, W.W. Norton & Compa-
ny, N. York 2006, σελ 93-99
Σχετικά με την τριπλέτα Πραγματικό-Φανταστικό-
Συμβολικόhttps://www.cla.purdue.edu/english/theory/psy-
choanalysis/lacanstructure.html
40. Για παράδειγμα ο Βιτρούβιος και πρώτες αρχιτεκτονικές
θεωρίες. Οι αναλογίες και ο ρυθμός ανάγονται περίπου
στο περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής. Το ωραίο και το
λειτουργικό προκύπτουν οργανικά σε σχέση με το ρυθμό και
την σωστή χρήση των μορφών του παρλεθόντος. Για μεγαλύτερη
εμβάθυνση παραπάμπουμε στο Vitruvius μετάφραση M. H. Mor-
gan, Ten books of architecture,Harvard University press,
Boston 1914, σελ 69-72, 101-102.
41. C. Jencks, “Postmodern and late-modern, the es-
sential definitions”, Chicago Review vol 35, Chicago Re-
view press, Chicago 1987, σελ 47-48, αναδημοσίευση στον
ιστότοπο JSTOR.org
42. Για παράδειγμα η κριτική στο Πείραμα του Όρεγκον
όπως την διαμορφώνει ο Κωτσιόπουλος. Βλέπε σημείωση 24
σελ 165-187.
43. H. Heynen, Architecture and Modernity: a critique,
67
| 1ο κεφάλαιο
MIT Press, Cambridge Massachusetts 1999, σελ 8-9.
44. Βλέπε σημείωση 43 σελ 9-11.
45. Βλέπε σημείωση 43 σελ 10-13.
46. Βλέπε επιμέλεια H.Foster, The Anti-Aesthetic: es-
says on postmodern culture, Bay Press, Washington 1987,
σελ 4.
47. K. Malevich, Suprematist Manifesto, 1926,
αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα http://www.moodbook.
com/history/modernism/malevich-suprematism.html
48. Μεταφρασμένη εκδοχή του φουτουριστικού μανιφέστου
στον ιστότοπο http://viola.informatik.uni-bremen.de/
typo/fileadmin/media/lernen/Futurist_Manifesto.pdf
49. Αναφερόμαστε στον όρο που ονομάζεται συχνά στην
αγγλόφωνη βιβλιογραφία ώς “modernisation” (και με
την ορθογραφία “modernization”). Με αυτό εννοείται ο
εκσυγχρονισμός σε κάποιον τομέα με παράλληλη αναφορά στις
κλασσικές μοντέρνες αξίες. Στο Oxford living dictionaries
ο όρος μεταφράζεται ως: (Μ.τ.Σ) Η διαδικασία προσαρμογής
στις μοντέρνες ανάγκες ή συνήθειες. Επιλέγουμε τον όρο
(εκ)μοντερνισμό με την παρένθεση για να περιγράψουμε την
ταυτόχρονη αναφορά σε μια αφαιρετική κοινωνική-πολιτική
διαδικασία εκσυγχρονισμού και στο μοντέρνο.
50. Δ. Καρβούνας, Diverging Time: The Politics of Mo-
dernity in Kant, Hegel and Marx, Lexington press, N. York
2002, σελ 1-2.
51. F. Engels μετάφραση Α. Ιωαννάτου-Visee, Αντι-
Ντύρινγκ: Η ανατροπή της επιστήμης από τον κύριο Ντύρινγκ,
Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2006, σελ 13-17.
52. Ενδεικτικό είναι το άρθρο του R. Engelman, “The sec-
ond Industrial revolution 1870-1914”, από τον ιστότοπο
http://ushistoryscene.com/article/second-industri-
al-revolution/. Το άρθρο εμβαθύνει περισσότερο στις τομές
στις ΗΠΑ αλλά περιέχει σημαντικές αναφορές ενδεικτικές
και για την Ευρώπη.
Σαν επιπλέον υλικό σχετικά με τις τεχνολογικές τομές του
68
1ο κεφάλαιο |
ύστερου 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου παραθέτουμε τα
εξής:
S.L. Davis, The Unbound Prometheus: Technological Change
and Industrial Development in Western Europe from 1750 to
the Present, Cambridge, New York: Press Syndicate of the
University of Cambridge 1969
S. Vaclav, Creating the twentieth century: Technical in-
novations of 1867-1914, Oxford University press, N. York
2005
53. S. Giedion, Space, time and architecture: the growth
of a new tradition, Harvard University press, N. York
1941, σελ 13-15
54. F.K. Richtmeyer, E.H. Kennard, T. Lauritsen, Intro-
duction to Modern Physics, McGraw-Hill, N. York 1955.
55. A. Einstein, “The development of our views on the
composition and essence of radiation”, 1909, μετάφραση
από τα γερμανικά στον ιστότοπο https://en.wikisource.
org/?curid=53013. Υπογράμμιση του γράφοντος.
56. Χαρακτηριστικό το πώς αξιοποιούνται οι έννοιες ύλη
και ενέργεια για παράδειγμα στο κείμενο “Dynamics and
function” του Erich Mendelshon. U. Conrads επιμέλεια, M.
Bullock μετάφραση, Programs and manifestoes of 20th cen-
tury architecture, MIT press, Cambridge 1970, σελ 72-73.
57. Β. Λέκκα, Ιστορία και θεωρία της ψυχιατρικής,
εκδόσεις futura, Αθήνα 2012, σελ 101.
58. Βλέπε σημείωση 56, σελ 102-103.
59. J. Breuer & S. Freud μετάφραση Λ. Αναγνώστου, Μελέτες
για την Υστερία, εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 2002, σελ 37-
38.
60. Βλέπε σημείωση 43 σελ 36-37.
61. Βλέπε σημείωση 53 σελ 211-212.
62. Βλέπε σημείωση 53 σελ 212.
63. Βλέπε σημείωση 53 σελ 214. Η αρχική αναφορά στα
69
| 1ο κεφάλαιο
λόγια του H. Greenough αντλείται από το: N. Whyne & B.
Newhall, “Horatio Greenough: Herald of Functionalism”,
Magazine of Art XXXII, 1939.
64. Ως κληρονομιά μεταφράζεται ο όρος “record”.
Επιλέγεται αυτή η μετάφραση για να αναδειχθεί η πρόθεση
του συγγραφέα για μια διϊστορική αναφορά στην έννοια της
λειτουργίας.
65. Βλέπε σημείωση 53 εισαγωγή της πρώτης έκδοσης.
66. Βλέπε σημείωση 43 σελ 40-43.
67. Βλέπε σημείωση 43 σελ 40-41.
68. Εκτός του ότι από το 1944 και ώς τον θάνατό του ο
Picasso ήταν μέλος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος,
οι δηλώσεις του είχαν πολιτική χροιά. Επί παραδείγματι,
σε συνέντευξη που έδωσε στα τέλη του Δευτέρου Παγκοσμίου
Πολέμου ο Picasso είπε: “Τί πιστέυεις ότι είναι ένας
καλλιτέχνης; Ένας ανόητος που μόνο έχει μάτια αν είναι
ζωγράφος, αυτιά αν είναι μουσικός, ή μια λύρα σε κάθε
κάμαρα της καρδιάς του αν είναι ποιητής – ή ακόμα, αν
είναι πυγμάχος, μονάχα μύες; Εντελώς αντίθετα, είναι την
ίδια στιγμή ένα πολιτικό όν βρισκόμενο σε συνεχή επιφυλακή
ως προς τα τρομεράα, παθιασμένα ή χαρούμενα γεγονότα στον
κόσμο, σχηματίζοντας τον εαυτό του πλήρως κατ’ εικόνα
τους.Πώς είναι δυνατόν να είναι κανείς αδιάφορος για
άλλους ανθρώπους και με ποιά κρύα, αδιαφορία μπορείς
να αποκόψεις τον εαυτό σου από τη ζωή που τόσο απλόχερα
προσφέρουν; Όχι, η ζωγραφική δεν γίνεται για να διακοσμεί
διαμερίσματα. Είναι ένα επιθετικό και αμυντικό όπλο
ενάντια στον εχθρό.”. Ο ίδιος λέει για τον εαυτό του:
“Προσέγγισα τον κομμουνισμό χωρίς τον παραμικρό δισταγμό,
γιατί σε τελική ανάλυση πάντα ήμουν με αυτόν...”. Φυσικά
μεγάλη κριτική ώς προς το πόσο πολιτικός ήταν εν τέλει ο
Picasso γίνεται ακόμα και σήμερα. Ενδεικτικά αναφέρουμε
το άρθρο στον Guardian με αφορμή έκθεση με έργα του Pi-
casso στην Tate modern από το οποίο αντλήθηκαν και τα
αποσπάσματα συνεντεύξεων.
https://www.theguardian.com/artanddesign/2010/may/08/
pablo-picasso-politics-exhibition-tate
69. Με τον όρο αλληλοδιείσδυση μεταφράζουμε τον όρο
70
1ο κεφάλαιο |
του Gideion στο Space-time and architecture, “Durchdrin-
gung”. Ο όρος χρησιμοποιείται για να δείξει την κατά τον
Gideion πολλαπλή χρήση των επιπέδων και ειδικά εκείνων
που ορίζονται από μεταλλικούς σκελετούς και πλαίσια
στην μοντέρνα αρχιτεκτονική. Η Heynen έχει μεταφράσει
τον όρο στα αγγλικά ώς “interpentration” λογική με την
οποία συμφωνούμε ως εκ τούτου και η απόδοση του όρου
στα ελληνικά. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με
τον όρο “Durchdringung” βλέπε σημείωση 43, σελ 30-35.
Περαιτέρω ανάλυση του όρου θα γίνει σε επόμενη παράγραφο
της εργασίας.
70. U. Conrads επιμέλεια, M. Bullock μετάφραση, Pro-
grams and manifestoes of 20th century architecture, MIT
press, Cambridge 1970
71. Βλέπε σημείωση 70, σελ 49 “ Μαζί ας επιθυμήσουμε,
συλλάβουμε και ας δημιουργήσουμε, τη νέα κατασκευή του
μέλλοντος, η οποία θα εναγκαλιστεί την αρχιτεκτονική, τη
γλυπτική και τη ζωγραφική σε μια ενότητα, και η οποία μια
μέρα θα ανυψωθεί προς τον ουρανό από τα χέρια εκατομμυρίων
εργατών, σαν το κρυστάλλινο σύμβολο μιας νέας πίστης.”
72. Βλέπε σημείωση 70 σελ 50.
73. Βλέπε σημείωση 70 σελ 95-97.
74. Μ. Berman, All that is solid melts into air: the
experience of modernity, Penguin Books, N. York 1982 ,
σελ 5.
75. Βλέπε σημείωση 74, σελ 6.
76. Στο πρωτότυπο ο Berman χρησιμοποιεί τη λέξη “mod-
ernism” την οποία αποδίδω ώς νεωτερικότητα. Παρότι τυπικά
ο όρος νεωτερικότητα αντιστοιχεί στον όρο “modernity” με
μεγαλύτερη σαφήνεια, κρίνουμε ότι καθόλη τη διάρκεια του
έργου, ο Berman δεν αντιμετωπίζει τους όρους modern, mod-
ernism, modernity, modernization με τον βαθμό διάκρισης
που χρησιμοποιείται σε αυτή την εργασία για λόγους
ακρίβειας. Αντίστοιχα ο ίδιος λέει ότι (Βλέπε σημείωση
74, σελ 5): “Αυτή [δηλαδή η αντίληψη του μοντερνισμού
ώς προσπάθεια ένταξης του ατόμου στην κοινωνία του
σήμερα] είναι μια ευρύτερη και πιο περιεκτική ιδέα της
71
| 1ο κεφάλαιο
νεωτερικότητας σε σχέση με αυτή που γενικά βρίσκει κανείς
σε ακαδημαϊκά βιβλία. Υπονοεί έναν ανοιχτό και εκτεταμένο
τρόπο αντίληψης του πολιτισμού• πολύ διαφορετική από την
μουσειακή προσέγγιση που σπάει την ανθρώπινη δραστηριότητα
σε κομματάκια και τα κλειδώωνει σε χωριστές προθήκες,
καταχωρημένες ως προς τον χρόνο, τον τόπο, τη γλώσσα, το
είδος και την ακαδημαϊκή πειθαρχία.”. Βασιζόμενοι στην
εκπεφρασμένη πρόθεση του συγγραφέα επιλέγουμε να κρίνουμε
την μετάφραση κα΄θε φορά ανάλογα με το περιεχόμενο της
φράσης και όχι τόσο βάσει πλήρους μεταφραστικής ακρίβειας
της λέξης.
77. Χαρακτηριστική η αντίληψη περί των εγγενών στην
πραγματικότητα αντιφάσεων που αναδεικνύει ο Marx στο
Κομμουνιστικό Μανιφέστο περιγράφοντας το μέλλον της
καπιταλιστικής κοινωνίας: “Συνεχής επαναστικοποίηση
της παραγωγής, αδιάκοπη παρενόχληση όλων των κοινωνικών
σχέσεων, αιώνια αβεβαιότητα και παροξυσμός διαχωρίζουν
την αστική εποχή από όλες τις προηγούμενες”
78. Δ. Καρβούνας, Diverging Time: The Politics of Moder-
nity in Kant, Hegel and Marx, Lexington press, N. York
2002, σελ 23.
79. Χαρακτηριστική η φράση του Engels που αργότερα
χρησιμοποιήθηκε από την Roza Luxemburg, τον Κορνήλιο
Καστοριάδη και άλλους “Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα”.
80. Ο Gideion αναγνωρίζει την τάση αυτή αναφερόμενος σε
“constituent” (κατστατικά) και “’transitory” (μεταβατικά)
γεγονότα αναφερόμενος στη δουλειά του ιστορικού. Κατά τον
Gideion είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανείς τα καταστατικά
και τα παροδικά χαρακτηριστικά μιας εποχής, καθώς αυτή
μπορεί να κυριαρχείται από οποιαδήποτε. Για περισσότερα
βλέπε σημείωση 53, σελ 17-19
81. Ο όρος έχει αποδωθεί στον Hegel αν και αυτός
χρησιμοποίησε μόνο περιφραστικά ανάλογα (“Geist seiner
Zeit” το πνεύμα του καιρού του). Παρόλα αυτά, συνάδει
πλήρως με την έννοια της Παγκόσμιας Ιδέας και μπορεί
ομαλά να ερμηνευτεί με όρους διαλεκτικής.
82. D. Harvey, The Condition of Postmodernity: an en-
quiry into the origins of cultural change, Blackwell,
72
1ο κεφάλαιο |
Cambridge MA 1990, σελ 11-13.
83. Βλέπε σημείωση 82, σελ 43.
84. Βλέπε σημείωση 82, σελ 340.
85. Βλέπε σημείωση 82, σελ 343-345.
86. Στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, ώς μετανεωτερικότητα,
αποδίδουμε τον όρο postmodernity. Αυτή η επιλογή έχει να
κάνει με μεγάλη συγγένεια του όρου postmodernity με τα
αντίστοιχα στοιχεία που παραπάνω ορίσαμε ως νεωτερικότητα
(modernity).
87. Για ολόκληρο το δοκίμιο στα Αγγλικά παραπέμπουμε
στον ιστότοπο http://www.ihabhassan.com/postmodernism_
to_postmodernity.htm . Το πρωτότυπο άρθρο έχει εμφανιστεί
και στα Artspace, (Sydney), critical issues No 3 (2000)
και Philosophy and Literature 25, άνοιξη του 2001.
88. K. Marx, “A contribution to the critique of Politi-
cal economy”, 1859, για ολόκληρο το κείμενο παραπέμπουμε
στον ιστότοπο https://www.marxists.org/archive/marx/
works/1859/critique-pol-economy/preface.htm .
89. Βλέπε σημείωση 51, σελ 153-166.
90. Βλέπε σημείωση 51 σελ 163-164.
91. G.W.F. Hegel (μετάφραση A.V. Miller), Phenomenol-
ogy of Spirit, Oxford University press, Oxford 1977,
ιδιαίτερα οι σελίδες 157-180.
92. G.W.F. Hegel (μετάφραση W. Wallace), Being part I
of the Encyclodaedia of the Philosophical sciences, Marx-
ist Internet Archive, Ohio 2009, σελ 146.
93. Σχετικά με την έννοια της συνείδηση στη Φαινομενολογία
του Πνεύματος παραπέμπουμε και στον ιστότοπο https://dimo-
tismos.wordpress.com/2010/11/22/%CE%B7-%CF%83%CF%85%
CE%BD%CE%B5%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%84%
CE%B7-%CF%86%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%-
C E % B F % C E % B B % C E % B F % C E % B 3 % C E % A F % C E % B 1 - % C F % 8 4 % C E % B-
F%CF%85-%CF%80%CE%BD/
73
2ο κεφάλαιο
| 2ο κεφάλαιο
Σκίτσο του 2011 δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα archidia-
log που παρουσιάζει τις μεγάλες και εμφανείς ομοιότητες
μεταξύ πέντε κτηρίων: Του Shenkar School of Design and
Engineering (Amir Mann & Ami Shinar 2008), του Tel Aviv
School of Architecture (Azrieli 2011), του Zollverein
School of Management & Design (SANAA Architects 2003-
2006),του MAXXI National Museum of XXI century arts (Zaha
Hadid 2009) και του la maison Lemoine (Rem Koolhaas 1998).
Τα πέντε κτήρια παρουσιάζονται σε άρθρο με τίτλο “Someone
has built it before” και καταδεικνύουν άριστα την λογική
της trademarked αισθητικής και αρχιτεκτονικής παραγωγής
που αναπτύσσει ο Ibelings παρακάτω στο κεφάλαιο 2.
76
2ο κεφάλαιο |
Τα Υπερμοντέρνα
Το υπερμοντέρνο σαν έκφανση της διαλεκτικής
μοντέρνου-μεταμοντέρνου όπως αναλύθηκε στο προηγούμενο
κεφάλαιο, δομείται επίσης διαλεκτικά. Εμπεριέχει μια
ειδική τοποθέτηση σχετικά με την κατάσταση βάσης-
εποικοδομήματος αλλά και πολύ περισσότερο μιας ειδική
θέση σχετικά με τη διαλεκτική ουσίας-φαινομένου και
αντικειμενικού-υποκειμενικού. Πρίν μπορέσουμε όμως να
αποδώσουμε με ακρίβεια τη συγκεκριμένη κατάσταση αυτών
των διαλεκτικών για το υπερμοντέρνο, αναγκαία είναι μια
γενεαλογία και ανάλυση της έννοιας όπως αυτή έχει εμφανιστεί
και εκφραστεί στη βιβλιογραφία ώς σήμερα. Με βάση τον
σκληρό πυρήνα του ερευνητικού προγράμματος που θέσαμε στη
εισαγωγή, κρίνουνται απαραίτητοι οι προσδιορισμοί τόσο
της σημασίας της διαλεκτικής μοντέρνο-μεταμοντέρνο για το
σύνολο της σκέψης του 20ου αιώνα (που παρουσιάστηκε στο
προηγούμενο κεφάλαιο) και η στοιχειοθέτηση της θέσης ότι
το υπερμοντέρνο μπορέι να δώσει πληροφορίες για πολλές
εκφάνσεις της σύγχρονης πραγματικότητας αλλά και της
αρχιτεκτονικής ειδικά. Ο δεύτερος στόχος θα ολοκληρωθεί
στο επόμενο κεφάλαιο αλλά απαραίτητη είναι πρώτα η
περιγραφή της έννοιας υπερμοντέρνο από πολλές σκοπιές και
με κριτήριο τη διαθεματικότητα.
2.1 Το υπερμοντέρνο του Auge
Ο Marc Auge, στο βιβλίο του Non-places, introduction
to an anthropology of supermodernity, διαπραγματεύεται το
ανθρωπολογικό ερώτημα κατά πόσο έχει νόημα και με ποιά
κριτήρια, μια ανθρωπολογική προσέγγιση του σύγχρονου κόσμου,
τόσο με τη λογική πρόβλεψης για τον 21ο αιώνα (το βιβλίο
γράφεται το 1995) όσο και από την άποψη μιας εναλλακτικής
μελέτης των Δυτικών κοινωνιών. Χρησιμοποιώντας εργαλεία
και παραδείγματα από την ανθρωπολογική μελέτη διάφορων
αφρικανικών φυλών με τις οποίες είχε τόσο προσωπικές
εμπειρίες όσο και αποτέλεσαν ερευνητικό ενδιαφέρον άλλων
μελετητών ο Auge κατασκευάζει μια εργαλειοθήκη εννοιών
με τις οποίες επιχειρεί να βάλει τις βάσεις για μια
ανθρωπολογία της υπερνεωτερικότητας. Τί σημαίνει όμως για
τον Auge ανθρωπολογία και γιατί επιλέγει να προσεγγίσει
το ζήτημα από αυτή τη σκοπιά;
Ο Auge εκτός από την γενικότερη πρόθεσή του για
μια επαναθέρμανση της ανθρωπολογίας σαν επιστήμης που
77
| 2ο κεφάλαιο
φαίνεται σε ολόκληρο το έργο του94, προσπαθεί να ορίσει την
χρησιμότητα και τον επιστημονικό της ορίζοντα στη σύγχρονη
εποχή. Προτείνει την ανθρωπολογία και ειδικά την εθνολογία
ώς μια ισότιμη ή έστω καθοριστικής σημασίας συνεργατική
επιστήμη στην ιστορία για τη μελέτη του σύγχρονου κόσμου.
Ταυτόχρονα, αναδεικνύει την ανάγκη για μια πιο κοντινή
ματιά σε φαινόμενα χωρικά και ανθρωπολογικά τα οποία
θεωρούμε λίγο ως πολύ εξερευνημένα. Συγκεκριμένα λέει95:
“Ο κόσμος της υπερνεωτερικότητας δεν ταιριάζει ακριβώς σε
αυτόν που πιστεύουμε ότι ζούμε, διότι ζούμε σε έναν κόσμο
τον οποίο δέν έχουμε ακόμα μάθει να κοιτάμε. Πρέπει να
ξανα μάθουμε να σκεφτόμαστε σχετικά με τον χώρο.”
Ενώ παρακάτω συνεχίζει96:
“[...] ποτέ προηγουμένως δεν επηρεάζονταν τόσο συγκεκριμένα
οι ατομικές ιστορίες από την συλλογική ιστορία, αλλά ποτέ
προηγουμένως, επίσης, δεν ήταν τα σημεία αναφοράς για
μια συλλογική ταυτότητα τόσο ασταθή. Η ατομική παραγωγή
νοήματος είναι ώς εκ τούτου πιο αναγκαία από ποτέ.”
Είναι προφανές ότι ο Auge δίνει μεγάλη σημασία στην
ατομική συνείδηση και νοηματοδότηση της καθημερινότητας
σαν ερμηνευτικό εργαλείο. Το ενδιαφέρον είναι το πώς αυτή η
σημασία δεν αντιπαρατίθεται αλλά ενισχύεται από την ακόμα
εντονότερη σύνδεση μεταξύ ατομικής και συλλογικής ιστορίας
σε ένα πλαίσιο αβεβαιότητας. Ο Auge εδώ επιστρατεύει μια
λογική κοντά στη διαλεκτική ουσίας-φαινομένου με την έννοια
του εσωτερικού και εξωτερικού στοιχείου, αποδίδοντας στην
ατομική εμπειρία και νοηματοδότηση τη σημασία της έκφανσης
της συλλογικής ιστορίας και μή βλέποντας τη δυνατότητα
πορσέγγισης της συλλογικής ιστορίας με ευθείς όρους,
επιχειρεί να την ανακατασκευάσει έστω και μερικά μέσα από
την ατομική. Κρίσιμο για αυτό τον συλλογισμό-ερμηνεία
της σκέψης του Auge είναι να κατανοήσουμε την άποψή του
για την ιστορία. Παρότι θεωρεί την ιστορία ώς καθοριστική
για μια μεγάλη εικόνα, βλέπει μια σχετική αποδυνάμωσή της
στο σήμερα λόγω του φαινομένου της επιτάχυνσης το οποίο
εξηγεί97:
“[...] το ερώτημα του χρόνου μπορεί να ειδωθεί από μια
άλλη οπτική, ξεκινώντας από κάτι πολύ συνηθισμένο με το
οποίο ερχόμαστε αντιμέτωποι κάθε μέρα: την επιτάχυνση της
78
2ο κεφάλαιο |
ιστορίας. Οριακά έχουμε χρόνο να φτάσσουμε στην ωριμότητα
πριν το περλθόν μας να γίνει ιστορία, πριν οι ατομικές
μας ιστορίες να ανήκουν στην Ιστορία. Οι άνθρωποι της
γενιάς μου έγιναν μάρτυρες στην παιδική του ηλικία και
εφηβεία, την σιωπηλής νοσταλγίας των αντρών που πολέμησαν
στον πόλεμο του 1914-18: έμοιαζε να μας λέει ότι αυτοί
οι άνθρωποι είχαν ζήσει την ιστορία (και τί ιστορία!)
αλλά ποτέ δε θα καταλαβαίναμε ακριβώς τί σήμαινε. Τώρα
το πρόσφατο παρελθόν –” τα sixties”, “τα seventies”,
τώρα “τα eighties”- γίνεται ιστορία αμέσως αφού το έχουν
ζήσει. Η Ιστορία είναι στο κατόπι μας, ακολουθώντας μας
σαν τη σκιά μας, σαν τον θάνατο.”
Οι σκέψεις αυτές θυμίζουν έντονα τη λογική του Vi-
riliο98 σχετικά με τη σημασία της ταχύτητας ενώ ο Auge
ανεξαρτήτως αν το κάνει συνειδητά ή όχι, καταδεικνύει
ένα καθοριστικής σημασίας “μέτωπο” για μια οποιαδήποτε
προσπάθεια κριτικής της σημερινής κοινωνίας, δηλαδή την
νοηματοδότηση της ιστορίας και της κοινωνίας μέσω της
ατομικής συνείδησης που αδυνατεί να συλλογικοποιηθεί. Ο
Virilio περιγράφει στο έργο του Speed and Politics, μια
νεωτερικότητα λογιστική99, στην οποία η πολιτική ρυθμίζεται
από την πολεμική προετοιμασία και όλες εκείνες τις ενέργειες
που θα κάνουν δυνατή και αποτελεσματική τη σύγκρουση,
η οποία συνεχώς απουσιάζει με τους όρους ενός Μεγάλου
Πολέμου. Αυτή η εικόνα της νεωτερικότητας, ανεξαρτήτως του
πόσο θέλει κανείς να μείνει στην αξιοπιστία της ανάλυσης
του Virilio, περιγράφει σίγουρα μια δυναμική. Ο Auge,
τείνει να περιγράψει την σύγχρονη εποχή με άλλο τρόπο,
ευθύτερο και εν προκειμένω περιεκτικότερο. Αναγνωρίζει σε
βασικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής την υπερβολή
σαν αποτέλεσμα της ανάγκης επένδυσης του παρόντος με
νόημα λέγοντας100 :
“Το καινούριο δεν έιναι ότι ο κόσμος δεν έχει νόημα, ή
ότι έχει λίγο νόημα, ή λιγότερο από ότι είχε παλιότερα•
είναι ότι μοιάζουμε να νοιώθουμε μια συγκεκριμένη και
έντονη καθημερινή ανάγκη να του αποδώσουμε νόημα: να
δώσουμε νόημα στον κόσμο, όχι απλά σε ένα χωριό ή μια
γενιά. Αυτή η ανάγκη να δώσουμε νόημα στο παρόν, αντί του
παρελθόντςο, είναι το αντίτιμο που πληρώνουμε για την υπερ-
αφθονία των γεγονότων που αντιστοιχεί σε μια κατάσταση
που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε “υπερμοντέρνο” για να
εκφράσσουμε την ουσιώδη της ποιότητα: την υπερβολή.”
79
| 2ο κεφάλαιο
Η υπερβολή που αναγνωρίζει ο Auge συμπυκνώνει μια
αντίφαση: Από τη μία, παρουσιάζεται ώς η αρνητική πλευρά
του “μέτρου” και της σύνεσης, εμπεριέχοντας έτσι μια ηθική
πτυχή στον πυρήνα της, γεγονός που συμβαδίζει απολύτως
με τον όρο υπερμοντέρνο, καθώς πιάνει το εννοιολογικό
νήμα της νεωτερικής ηθικής. Από την άλλη, η υπερβολή
αυτή δεν αναφέρεται σε καμία ηθική, αξιακή κατάσταση
(παρότι συγγενεύει με αυτές), αντιθέτως αναφέρεται σε
ερμηνευτικές, εννοιολογικές οντότητες, όπως η υπεραφθονία
του χρόνου, των αλληλεπιδράσεων101 και των γεγονότων και
του χώρου102, όλα χαρακτηριστικά της υπερνεωτερικότητας
κατά τον Auge103. Ορίζοντας την υπερνεωτερικότητα, ο Auge
αναφέρει την χρονική υπερβολή (αξίζει εδώ η αναγωγή του
στοιχείου της χρονικότητας ως αντίληψη του χρόνου από το
άτομο και ιεράρχηση των χρονικών επιπέδων όπως το αναλύσαμε
στο προηγούμενο κεφάλαιο) σαν πρώτο στοιχείο, προχωράει
όμως, εμβαθύνοντας και πληθαίνοντας τις συνδέσεις:
“Θα μπορούσαμε να πούμε για την υπερνεωτερικότητα ότι
είναι μια πλευρά του νομίσματος, του οποίου η ανάποδη
είναι η μετανεωτερικότητα: το θετικό ενός αρνητικού. Από
την οπτική της υπερνεωτερικότητας, η δυσκολία να σκεφτεί
κανείς τον χρόνο πηγάζει από την υπεραφθονία των γεγονότων
στον σύγχρονο κόσμο, όχι από την κατάρρευση της ιδέας της
προόδου η οποία –τουλάχιστον σε μορφή καρικατούρας που
διευκολύνει την απόρριψή της- βρίσκεται σε δύσκολη θέση
εδώ και καιρό•”
Η υπερνεωτερικότητα εδώ ορίζεται με βάση τη
μετανεωτερικότητα σε μια απροσδόκητη επιλογή του Auge,
να της αποδώσει τον θετικό χαρακτήρα που έλειπε από την
μετανεωτερικότητα και τον οποίο περιγράψαμε και εμείς
στο προηγούμενο κεφάλαιο. Η αλήθεια είναι ότι με βάση
την ερμηνεία της μετανεωτερικότητας ως εποικοδόμημα,
όντως η υπερνεωτερικότητα μοιάζει να είναι μια επανα-
ανακάλυψη των αρχών της νεωτερικότητας, εκθετικά ταχύτερη
και υπερβολικότερη, σε συμφωνία με την τεχνολογική και
παραγωγική βάση του 21ου αιώνα. Η οξυδέρκεια του Auge στην
παρατήρηση αυτή παρότι ερμηνευτικά χρήσιμη δεν προχωρά
πολύ περισσότερο σχετικά με ένα πρόταγμα ή πρότασή του
για τις αιτίες ανάλυσης. Μοιάζει με συμπτωματικό τρόπο
τις περισσότερες φορές, να ανδεικνύει νέους τρόπους και
διαδικασίες αλλωτρίωσης του σύγχρονου υποκειμένου χωρίς
όμως να ενδιαφέρεται για μια ριζική εμβάθυνση αλλά για
80
2ο κεφάλαιο |
μια ολοκληρωμένη ερμηνεία. Η ερμηνεία του παρόλα αυτά,
ακολουθώντας την ρήση του Foucault σχετικά με τον 20ο αιώνα
ώς αιώνα του χώρου, επιλέγει να επικεντρωθεί στους χώρους
και τους τόπους της υπερνεωτερικότητας, σαν κεντρικά
συγκροτητικά στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας που χρίζουν
περισσότερης κουβέντας. Αξιοποιώντας το ανθρωπολογικό
υπόβαθρό του, αναφέρεται στους ανθρωπολογικούς τόπους
κατά κοινή εθνολογική σύμβαση ως104:
“[...] ένας πολιτισμός [ή μια κουλτούρα] εντοπισμένος
στον χρόνο και το χώρο.”
Η χρονική διάσταση αναλύθηκε σε ένα βαθμό αλλά
και η χωρική διάσταση είναι κομβικής σημασίας. Η χωρική
διάσταση είναι στη σκέψη του Auge η γέφυρα μεταξύ του 20ου
και του 21ου αιώνα έστω συμβολικά καθώς πριν αρχίσει να
αναλύει σε βάθος τον ανθρωπολογικό τόπο, τον χώρο και τις
αλληλεπιδράσεις τους, διακυρήττει ότι105:
“Ο 21ος αιώνας θα είναι ανθρωπολογικός, όχι μόνο επειδή
οι τρείς μορφές υπερβολής [εννοεί που αποδώθηκαν στο
υπερμοντέρνο] είναι απλά η τρέχουσα μορφή μιας αιωνόβιας
πρώτης ύλης η οποία είναι η φλέβα της ανθρωπολογίας,
αλλά επιπλέον επειδή σε καταστάσεις υπερνεωτερικότητας
(όπως οι καταστάσεις που η ανθρωπολογία έχει αναλύσει
υπό το όνομα “εκπολιτισμός”) τα μέρη που τις αποτελούν
στοιβάζονται χωρίς να καταστρέφουν το ένα το άλλο.”
Ο χώρος περιγράφεται από τον Auge σαν εγγενής στην
ανθρωπολογική μελέτη ευρύτερα και με ιδιαίτερο βάρος στο
τώρα106. Οι όροι αλληλεπίδρασης μεταξύ της αναγνώρισης του
ατόμου ώς μετέχοντος σε μια ομάδα και σε έναν πολιτισμό
είναι αναγκαστικά χωρικοί, καθώς πρωταρχικός διαχωρισμός
που υποβαστάζει την οποιαδήποτε κοινωνική ενότητα είναι ο
στοιχειώδης διαχωρισμός εσωτερικού-εξωτερικού. Τα σημεία
στα οποία μια κοινωνία έχει αναφορά ορίζονται σαν εσωτερικά
και ταυτόχρονα περιέχοντα αυτής της ταυτότητας και όλα τα
υπόλοια ώς εξωτερικά. Η πρωταρχική αυτή διάκριση θυμίζει
σε μεγάλο βαθμό το στάδιο του καθρέφτη του Lacan, όπου
αφενός το νήπιο συγκροτεί τους όρους για αντίληψη του
εαυτού βάσει του πρωταρχικού διαχωρισμού μέσα-έξω και ως
εκ τούτου ξεκινάει να διαπραγματεύεται το Εγώ σαν συνάρτηση
της ύπαρξης στο βαθμό που μπορεί να αποκτήσει εικόνα του
εαυτού του ώς αυτόνομης οντότητας, καθρεπτισμένης ώστε να
81
| 2ο κεφάλαιο
μπορεί να παρατηρηθεί. Οι ανθρωπολογικοί τόποι συγκροτούν
αυτούς τους κοινωνικούς-συλλογικούς “καθρέπτες” μέσα
στους οποίους τα άτομα αποκτούν συνείδηση της ομάδας και
του εαυτου. Οι κοινότητες μπορεί με αυτό τον τρόπο να
πέσουν σε μια υπέρμετρη λατρεία του μύθου γύρω από τον
τόπο τους, ως το άυλο (με χωρική αποτύπωση όμως) δοχείο
που περιέχει την παράδοσή τους, την κληρονομιά τους και
τις αξίες της κοινωνίας τους107, και που εκδραματίζεται σε
“συνολικού χαρακτήρα” υπό την έννοια ότι αφορούν όλα τα
μέλη της κοινότητας, γεγονότα. Ο Auge επιχειρηματολογεί
ότι στην πραγματικότητα αυτά τα συνολικά κοινωνικά γεγονότα
είναι στην ουσία μια ερμηνεία κοινωνικών γεγονότων με
συνολικό τρόπο παρά μια απόλυτη ενοποίηση των μελών μιας
ομάδας από αυτά. Τα κοινωνικά γεγονότα με αυτού του τύπου
τον συνολικό χαρακτήρα108, σχετίζονται κατά τον Auge με
ανθρωπολογικούς τόπους-σημεία αναφοράς που ορίζοντας από
την δική του σκοπιά πια αναγνωρίζει ως109:
“[...] τη σταθερή συμβολική χωρική κατασκευή, η οποία
δεν εμπεριέχει η ίδια καμία από τις περιπέτειες και τις
αντιφάσεις της κοινωνικής ζωής, αλλά λειτουργεί ως αναφορά
σε όλους όσους του αποδίδεται κάποιος ρόλος [στα πλαίσια
αυτής της κοινωνικής ζωής], όσο ταπεινός και μικρός κι αν
είναι αυτός.”
Οι ανθρωπολογικοί τόποι, που σχετίζονται με την
ιστορία και την ταυτότητα ενός ατόμου ή ενός πληθυσμού,
παράγονται ως αναγκαίο υποπροϊόν της ιστορικής και
κοινωνικής εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού. Γίνονται
ιστορικοί αμέσως μόλις μπορέσουν να σταθεροποιηθούν 110
και ως εκ τούτου παράγονται σε ανάλογη ταχύτητα με την ροή
της ιστορίας που αντικατοπτρίζουν. Αναδύεται λοιπόν το
εύλογο ερώτημα, ποιά η μοίρα των ανθρωπολογικών τόπων σε
μια υπερνεωτερική συνθήκη επιτάχυνσης που δεν επιτρέπει
ούτε την ομαλή απόδοση νοήματος ούτε και την σταθερότητα;
Ο Auge υποστηρίζει ότι στην υπερνεωτερική συνθήκη
παράγονται αντί για ανθρωπολογικούς τόπους, “μη-τόποι”,
δηλαδή “χώροι που δεν είναι οι ίδιοι ανθρωπολογικοί τόποι
και οι οποίοι, [...] δεν ολοκληρώνουν τους προηγούμενους
τόπους: αντίθετα αριθμούνται, κατηγοριοποιούνται και
ανάγονται σε “τόπους μνήμης”, και τους ανατίθεται μια
περιγεγραμένη και συγκεκριμένη θέση”111. Οι μη-τόποι
δεν μπορούν ποτέ να ολοκληρωθούν112 στο βαθμό που είναι
82
2ο κεφάλαιο |
φτιαγμένοι για να περιέξουν πραγματική ανθρώπινη κοινωνική
εμπειρία την οποία καταστατικά αποκλείουν. Κατά τον Auge,
ο ίδιος ο διαχωρισμός μεταξύ τόπου και μή-τόπου, βασίζεται
στην αντιπαραβολή μεταξύ τόπου και χώρου εν γένει113:
“[...] ο τόπος [είναι] μια άρθρωση στοιχείων που συνυπάρχουν
σε συγκεκριμένη οργάνωση και ο χώρος το ζωντάνεμα των
τόπων από την διαδρομή ενός κινούμενου σώματος [...]”
Ο μη-τόπος λοιπόν μέσα στα άλλα προκύπτει από την
αδυναμία των “κινούμενων σωμάτων” να “ζωντανέψουν” ή
με πιο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο να οικειοποιηθούν τους
τόπους που μοιάζουν να αποκτούν σημασία συμβολική
και μνημονική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ανθρώπινης
δραστηριότητας που αδυνατεί να νοηματοδοτήσει τους τόπους
από όπου περνά, είναι το ταξίδι. Ο ταξιδιώτης ακριβώς
λόγω του προορισμού περνά από μια σειρά τόπων χωρίς να
αλληλεπιδρά ουσιαστικά. Για τον λόγο αυτό, η εθνική οδός,
το αεροδρόμιο, οι αίθουσες αναμονής είναι για τον Auge οι
χαρακτηριστικότεροι μη-τόποι με τους οποίους αλληλεπιδρά
κανείς σήμερα. Η τυποποιημένη κοινωνική σημασία αλλά
και η μαζική-εξατομικευμένη αρχιτεκτονική των χώρων
αυτών προκαλεί μια καθολική αποπροσωποποίηση. Το άτομο
εισέρχεται σε έναν χώρο που κυριαρχείται από ηθικές
οντότητες και όχι ανθρώπους114, καλώντας έτσι σε έναν
συνεχή “σεβασμό του πλαισίου λειτουργίας” και επιβάλλοντας
μια συνεχή επιβεβαίωση της τήρησης του συμβολαίου115 που
διέπει τη λειτουργία του. Ο σεβασμός αυτός της εξουσία
που διέπει τον μη-τόπο, ανταλάσσεται με την δυνατότητα
πλήρους ανωνυμίας και καταναλωτικής απόλαυσης αλλά και
ηδονοβλεπτικού παιχνιδιού ρόλων. Το άτομο μπαίνοντας στον
μη-τόπο τείνει να ταυτιστεί με τον “μέσο-άνθρωπο”, ή έναν
από τους διάφορους τύπους χρήστη ενός τέτοιου μέρους.
Περνώντας μπροστά από τις βιτρίνες των duty-free σε ένα
αεροδρόμιο για παράδειγμα το άτομο μπορεί με ευκολία να
αλλάξει τη ταυτότητά του ανάμεσα στον βιαστικό ταξιδιώτη,
τον χαλαρό ταξιδιώτη ή τον ταξιδιώτη του τάδε ή του δείνα
μέρους όπως αυτός απεικονίζεται στις διαφημίσεις αλλά και
ταυτόχρονα να παρατηρήσει τις ταυτότητες των άλλων ατόμων
που εμπλέκονται στο ίδιο παιχνίδι που μπαίνει και ο ίδιος.
Ο Auge αποδίδει τελικά στο καθεστώς των υπερνεωτερικών
μη-τόπων μια αρνητική, αλλοτριωτική διάσταση116:
“Ο ταξιδιώτης ανακτά την ταυτότητά του μόνο στο τελωνείο,
83
| 2ο κεφάλαιο
Σχηματική απεικόνιση της Aerotropolis, όρου του John D.
Kasarda, ο οποίος στο ομώνυμο βιβλίο του επιχειρηματολογεί
για το ότι η Aerotropolis (που αποτελεί σύνθεση του aero-
plane και του metropolis) θα αποτελέσει τον επόμενο τρόπο
αστικής μητροπολιτικής συγκρότησης. Η ιδέα χαρακτηρίστηκε
από το Time Magazine ώς “μια από τις 10 ιδέες που θα
αλλάξουν τον κόσμο” το 2011. Από πολλές πλευρές, αποτελεί
μια ώριμη έκφραση των λογικών του Auge.
84
2ο κεφάλαιο |
στον κισέ του check-out. Εν τω μεταξύ, υπακούει στον ίδιο
κώδικα με τους άλλους, δέχεται τα ίδια μηνύματα, απαντά
στις ίδιες ερωτήσεις. Ο χώρος των μη-τόπων δεν δημιουργεί
ούτε ατομική ταυτότητα ούτε συσχετίσεις• μόνο μοναξιά και
ομοιομορφία”
Εννοιολογικά, η δουλειά του Auge καταλήγει να ορίσει
με μεγαλύτερη επιμονή τη χρονικότητα της υπερνεωτερικότητας
και τη σχέση της με τη νεωτερικότητα. Οι μη-τόποι, ως
χαρακτηριστικό προϊόν της υπερνεωτερικότητας λειτουργούν
αποκλειστικά σε χρόνο ενεστώτα117 και επιτείνουν την υπερ-
επένδυση στο παρόν που καταστατικά τη χαρκατηρίζει. Στον
κόσμο της υπερνεωτερικότητας το άτομο είναι μονίμως σε
μια συνθήκη μερικής ανασφάλειας (“μέσα και έξω από τα
νερά του”) η οποία υποστηρίζεται από τον χώρο και το
περιβάλλον γύρω του, καθώς τα παρελθόντα στοιχεία που
του είναι οικεία δεν ενσωματώνονται ομαλά σε μια συνολική
εμπειρία αλλά παρατίθενται ώς θέμα και ως υποσημειώσεις
σε μια “επίσημη τοποθέτηση”118 στο τώρα. Η σχέση της
υπερνεωτερικότητας με τη νεωτερικότητα κατά τον Auge είναι
ασύμβατη καθώς “[...] η υπενρεωτερικότητα δεν μπορεί να
έχει τις ίδιες φιλοδοξίες με τη νεωτερικότητα”119. Εκεί
που η νεωτερικότητα είναι ολότητα χρονικών επιπέδων με
αναφορά στο μέλλον, η υπερνεωτερικότητα είναι διάσπαση
αυτών των επιπέδων με αναφορά στο παρόν. Αλλά και οι
μη-τόποι δεν είναι απλά παραπροϊόν της υπερμοντέρνας
κατάστασης. Αντίθετα, αποτελούν συγκροτητικά στοιχεία
της λογικής και ιδεολογίας της120:
“Ο μη-τόπος είναι το αντίθετο της ουτοπίας: υπάρχει και
δεν περιέχει καμία οργανική σε αυτόν κοινωνία.”
Το υπερμοντέρνο του Auge σχετίζεται άρρηκτα με τη
χωρική έκφραση του σύγχρονου πολιτισμού μέσα από τους
μη-τόπους που παράγει. Σαν κατάσταση βρίσκεται σε συνεχή
αλληλεπίδραση τόσο με τα νεωτερικά ιεώδη της επιτάχυνσης,
της τεχνολογίας, της ολοποίησης και της μαζικής παραγωγής
γύρω από τις ανάγκες του μέσου ανθρώπου, όσο και με
τη μετανεωτερική αναζήτηση της σημασίας της μνήμης και
της λήθης στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Παρότι ο Auge
δίνει πλήθος στοιχείων για μια ανθρωπολογική ερμηνεία
των χωρικών φαινομένων της υπερνεωτερικότητας, αδυνατεί
να γίνει συγκεκριμένος στη σχέση της κατάστασης αυτής
με την κυρίαρχη ιδεολογία αλλά και με την εξουσία όπως
85
| 2ο κεφάλαιο
Σκίτσο δημοσιευμένο στον ιστότοπο famousarchitect.blog-
spot. Αποτελεί μέρος του άρθρου “Zaha & Josephine: a
tale of two celebrity women and a notion of evolution”,
στο οποίο ο συγγραφέας παρομοιάζει τις τεχνικές mar-
keting που χρησιμοποίησε η Zaha Hadid για την ιδέα της
στο διαγωνισμό για το μουσείο του Όσλο, με αυτές που
χρησιμοποιεί το Playboy. Συγκεκριμένα ο αρθρογράφος λέει:
“Το επιχείρημα που χρησιμοποίησε η Zaha δεν είναι τόσο
διαφορετικό από ένα playboy. Σκεφτείτε το! Αγόρασέ με όχι
επειδή πρόκειται να σου λύσω τα προβλήματα, όχι επειδή θα
σου εξοικονομίσω λεφτά, όχι επειδή σκέφτηκα την κατάστασή
σου και έχω μερικές σοβαρές ιδέες σχετικά με το πώς να
βελτιώσω την κατάσταση, όχι! Διάλεξέ με επειδή είμαι
όμορφο και λαχταριστό.”
86
2ο κεφάλαιο |
διαμορφώνεται τόσο χωρικά όσο και πολιτικά στον σύγχρονο
ολοκληρωτικό καπιταλισμό121. Παρόλα αυτά, η χωρική ανάλυση
που κάνει θα αξιοποιηθεί στο κομμάτι της αρχιτεκτονικής
κριτικής του επόμενου κεφαλαίου, και μπορεί να πάρει
συνολικά άλλες διαστάσεις υπό το φώς του πιο ολοκληρωμένου
έργου με θέμα το υπερμοντέρνο ως τώρα, αυτό του Gilles
Lipovetsky.
2.2 Το υπερμοντέρνο του Lipovetsky
Το υπερμοντέρνο του Lipovetsky είναι κυρίαρχα
κοινωνιολογικό. Στο έργο του Hypermodern Times, προσπαθεί
να αναλύσει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης
εποχής, με αναφορά στην ψυχοσύνθεση του ατόμου σε συλλογικό
επίπεδο και τις αξίες που εμφανίζονται στις κοινωνίες
του 21ου αιώνα. Στην εισαγωγή από τον Sebastian Charles
διαβάζουμε ευθύς εξαρχής την ουδέτερη ως προς τον πυρήνα
των γεγονότων στάση του συγγραφέα, με σκοπό την επίτευξη
μιας μεγαλύτερης ακρίβειας και την αποφυγή αφορισμών122:
“Μια από τις αξίες των αναλύσεων που ο Gilles Lipovetsky
παράγει εδώ και 20 χρόνια είναι ότι απομακρύνεται από
τις υπερτονισμένες κρίσεις που είναι πάντοτε υπερβολικά
απλουστευτικές, παρουσιάζοντας σε αυτό το κλίμα μόνο
μια πλευρά της κατάστασης: μπορεί με αυτό τον τρόπο να
αναδείξει την πλήρη πολυπλοκότητα της πραγματικότητας και
να πιάσει τις αντιφάσεις από τις οποίες εξυφαίνεται.”
Ο Lipovetsky στην ανάλυσή του αλλά και στην συνέντευξη
που περιγράφει τις απόψεις του μοιάζει να αποσπά τα όσα
συμπεραίνει από μια πρακτική διάθεση δράσης ή κριτικής,
στοιχείο που φαίνεται σε αρκετές πτυχές του έργου123 ενώ
ο επιστημονικός του προσανατολισμός και στόχος δεν είναι
τόσο σαφής όσο του Auge. Ο Charles (που συγγράφει το πρώτο
κομμάτι του βιβλίου σαν εισαγωγή στις έννοιες και τη
νοοτροπία του Lipovetsky) τονίζει ευθύς εξαρχής μια σχέση
της δουλειάς τους με το δίπολο μοντέρνου-μεταμοντέρνου.
Βασικό χαρακτηριστικό που αναγνωρίζει ο Charles για την
κατανόηση της σύγχρονης εποχής και της γενεαλογίας της
στη σκέψη του Lipovetsky είναι η ένταση του ατομισμού, με
νέες ποιότητες ενσωματωμένες. Ο “παραδοξικός ατομισμός”
(στα αγγλικά “paradoxical individualism”) που περιγράφει
ο Charles σχετίζεται με το φαινόμενο της εξατομίκευσης
(personalization), “μιας αξιοσημείωτης αλλαγής στη
87
| 2ο κεφάλαιο
δυναμική του ατομικισμού (individualism) που εμφανίστηκε
με την νεωτερικότητα”124. Η εξατομίκευση αφορά στην αναγωγή
των εμπειριών του ατόμου σε εξατομικευμένες εμπειρίες125
που δεν ανιχνεύονται κάτω από ένα συνολικότερο πλαίσιο,
σε ένα σκίτσο της αντίστροφης διαδικασίας από αυτή που
περιγράφει ο Auge, όπου η κάθε εξατομικευμένη εμπειρία
διαμορφώνει τον κανόνα της εξατομίκευσης σαν συνολικό
κοινωνικό φαινόμενο. Η εξατομίκευση σχετίζεται άμεσα με τη
μόδα και τον τρόπο λειτουργίας της ως συνολική κοινωνική
διεργασία που αποδίδεται στη μετανεωτερικότητα126:
“Με την εξάπλωση της λογικής της μόδας στην κοινωνία
εν συνόλω, εισερχόμαστε σε μια μεταμοντέρνα περίοδο,
μια πολύ συγκεκριμένη στιγμή η οποία είδε τη σφαίρα της
υποκειμενικής αυτονομίας να διευρύνεται, τις ατομικές
διαφορές να πολλαπλασιάζονται, τις ρυθμιστικές κοινωνικές
αξίες να κενώνονται από την υπερβατική τους ουσία, και την
ενότητα όλων των τρόπων ζωής και απόψεων να διαλύεται.”
Η μετανεωτερική αυτή λογική που περιγράφει ο Lipov-
etsky στο L’ ere du vide, είναι σύμφωνα με τον Charles
ένα καθοριστικό στοιχείο της σύγχρονης εποχής. Αναδύεται
μέσα από την εισαγωγή του Charles λοιπόν και μια άποψη
για την διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου που κατά τη
γνώμη μας έχει μεγάλη αξία: Η σταδιακή αλληλομόλυνση των
δύο πόλων με στοιχεία από τον ένα στον άλλο. Η ουσία του
ατομικισμού της μετανεωτερικότητας κατά τους Charles και
Lipovetsky είναι αντιφατική στον πυρήνα της καθώς127:
“Η ουσία του ατομικισμού είναι πράγματι παράδοξη. Ερχόμενα
αντιμέτωπα με την καταστροφή του κοινωνικού ελέγχου, τα
άτομα, σε ένα μετα-πειθαρχικό πλαίσιο, έχουν την επιλογή
να αποδεχτούν τις ταυτότητές τους ή όχι, είτε ελέγχουν
τους εαυτούς τους είτε αφήνονται. Η τροφή μας δίνει το
καλύτερο παράδειγμα για αυτό. Την ίδια στιγμή που οι
κοινωνικές υποχρεώσεις, και ειδικά οι υποχρεώσεις που
αφορούν το φαγητό (νηστεία, σαρακοστή, κτλ), εξαφανίστηκαν,
βλέπουμε μια αύξηση στην υπεύθυνη ατομική συμπεριφορά
(παρακολούθηση του βάρους, πληροφόρηση για την υγεία,
γυμναστική) που μερικές φορές αγγίζει τα όρια του
παθολογικού στην υπερβολική εκδοχή ελέγχου της (όπως στην
ανορεξία), και ταυτόχρονα εντελώς ανεύθυνες συμπεριφορές
που ευνοούν τη βουλιμία και την αποδιοργάνωση των ρυθμών
του γεύματος. Η κοινωνία μας, εμμονική με τη διαίτα και
88
2ο κεφάλαιο |
το αδύνατο κορμί, είναι επίσης η κοινωνία των παχύσαρκων
και των υπέρβαρων.
Είναι κρίσιμο να κατανοήσουμε ότι κάθε αύξηση στην
αυτονομία συμβαίνει με κόστος μια νέα εξάρτηση και
ότι ο μεταμοντέρνος ηδονισμός έχει δύο πρόσωπα: είναι
αποδομητικός και ανεύθυνος για έναν αριθμό ατόμων,
σεμνότυφος και υπεύθυνος για την πλειοψηφία.”
Η μετανεωτερικότητα λοιπόν παρουσιάζεται σαν μια
αυτοτελής εποχή με τις αντιφάσεις της και όχι όπως την
βλέπουν ο Harvey, o Berman αλλά και όπως αντιμετωπίστηκε
με έναν τρόπο στο προηγούμενο κεφάλαιο, σαν μια διαδικασία
ενιαία με τη νεωτερικότητα και με εσωτερικές αντιφάσεις
ως προς τη δική τους σχέση. Στη λογική αυτή ο Charles
αναγνωρίζει τις αιτίες της μετανεωτερικής εποχής (από
τη δεκαετία του 60’ και έπειτα) να είναι λίγο ως πολύ
η τεχνολογική, επικοινωνιακή και μεταφορική δυνατότητα
για μια μεγάλη καταναλωτική κοινωνία, την οποία και η
νεωτερικότητα υποσχόταν αλλά δεν μπορούσε να παρέχει.
Αυτή η αντίληψη των Charles και Lipovetsky για τη διαδοχή
των περιόδων νεωτερικότητας-μετανεωτερικότητας είναι
καθοριστική για να κατανοήσουμε τον τρόπο που ορίζουν το
υπερμοντέρνο παρακάτω. Στην ουσία, το μεταμοντέρνο σαν
αυτοτελής ιδεολογία και φάση, πραγματώνει πολλές από τις
επαγγελίες του μοντέρνου, με μεροληψία ώς προς την απόλαυση
και με παράλληλη αποσάθρωση των κοινωνικών και ιδεολογικών
οραμάτων που επένδυσαν την υλοποίησή τους στην νεωτερική
απράδοση. Η ηθική της εργασίας και η πρόοδος σαν απαραίτητα
στοιχεία του νεωτερικού κοσμοειδώλου αντικαθίστανται από
την δημιουργική αταξία και την ατομικίστικη, ειρωνική
αυτοδιάθεση με καθοριστική της αποπλανητική τάση της
κατανάλωσης η οποία γίνεται προσβάσιμη σε όλους και όχι
όπως “[...] στην πρώιμη φάση του μοντέρνου καπιταλισμού”
που “αφορούσε μονάχα την μπουρζουαζία”128. Στο σχήμα αυτό,
ο Charles αποδίδει στο υπερμοντέρνο σαφή χρονική και
γραμμική φύση, σαν την ακόλουθη εποχή από την μετανεωτερική
εποχή, με χαρακηριστικά εμβάθυνσης του μετανεωτερικού
ατομικισμού. Ο Νάρκισσος σαν κεντρική φιγούρα αυτής της
νοοτροπίας περνά στην υπερνεωτερική εποχή, μέσα από τη
μεταμορφωτική ισχύ της υπερκατανάλωσης και από την χαρωπή
παιχνιδιάρικη κατάσταση αποκτά όλες τις έγνοιες και τις
προκλήσεις της “ωριμότητάς του”, αντίφαση αγεφύρωτη για
μια τέτοια φιγούρα129. Η αντίφαση αυτή της υπερνεωτερικής
εκδοχής του Νάρκισσου εντείνεται ακόμα περισσότερο
89
| 2ο κεφάλαιο
Νάρκισσος, Caravaggio 1579-1599.
Ο μυθικός Νάρκισσος που πνίγεται κοιτώντας το πανέμορφο
είδωλό του είναι από πολλές απόψεις το αντίθετο του
νεωτερικού ανθρώπου: Του λείπει στοχοπροσήλωση,
αποφασιστικότητα, θέληση για να αλλάξει τον κόσμο καθώς
και οποιαδήποτε σχέση με αυτόν, έξω από τις δυνατότητες
του κόσμου να του παρουσιάσει την αντανάκλασή του. Ο
Νάρκισσος στην περίοδο ωριμότητάς του, το παράδοξο δηλαδή
που παρουσιάζει ο Lipovetsky για τον υπερμοντέρνο άνθρωπο
πηγάζει από αυτή τη διάζευξη με το νεωτερικό πρότυπο
αλλά αποτελεί και εργαλείο εμβάθυνσής του: Ο ώριμος
Νάρκισσος υιοθετεί τα χαρακτηριστικά που του έλειπαν
για να αντλήσει ακόμα μεγαλύτερη αυτοϊκάνοποίηση, για να
προβάλει τον εαυτό του ακόμα πιο έντονα στον κόσμο και να
απολαύσει την εικόνα του, χωρίς όμως να πραγματοποιείται η
αντίστροφη διαδικασία, χωρίς δηλαδή να αποκτά μεγαλύτερη
αυτοσυνείδηση.Ο Νάρκισσος διαχωρίζει τη σκέψη από την
απόλαυση με μοιραία αποτελέσματα...
90
2ο κεφάλαιο |
(όπως αυτό εκφράζεται στις αγχώδεις διαταραχές και
ειδικά γύρω από το σώμα και την υγεία που μοιάζουν να
αυξάνονται σήμερα) από το κενό που μένει στη θέση που
υπήρχαν στην κοινωνική δομή οι “Μεγάλες αφηγήσεις”, οι
μαζικές ιδεολογίες και οι αντινομίες τους. Κατά την άποψη
του Charles, αν η μετανεωτερικότητα τις αντικατέστησε
με μια γιορτινή ευθυμία, η υπερνεωτερικότητα (που
χαρακτηρίζεται μέσα στα άλλα από μια προσπάθεια τέτοιων
ιδεολογιών να εκσυγχρονιστούν130), δεν καλύπτεται πια από
αυτή την καρναβαλική διάθεση και προσπαθεί να προσαρμόσει
το κοινωνικό γίγνεσθαι σε αξίες ξανά, οι οποίες όμως
καθορίζονται από τη λογική της μόδας και την μεγαλύτερη
κριτική σχετικότητα. Η λογική του καταναλωτισμού όμως
δεν είναι παντοδύναμη στην οπτική του Charles, τόσο
γιατί κάποιες αξίες είναι αδύνατο να ανακυκλωθούν και να
καταναλωθούν όσο και γιατί οι διανοητές και διανοούμενοι της
εποχής,βασανίζουν περισσότερο τον κόσμο και τις ερμηνείες
του131 στην πορσπάθεια εγκαθίδρυσης μιας δημοκρατικής
κοινωνίας. Ηθικά, η υπερνεωτερικότητα όπως την διαβάζει
ο Charles ταλαντεύεται σε μια διαλεκτική υπευθυνότητας-
ανευθυνότητας με θολό τόσο το υποκείμενο όσο και τις
κεντρικές τις αξίες αυτή τη στιγμή, χωρίς όμως μια πλήρη
αποσάθρωση της ηθικής. “Η μετα-ηθική δεν είναι το ίδιο
με την ανηθικότητα”132, καθώς, με επιμονή σε βασικές αξίες
της νεωτερικότητας που μοιάζουν να είναι συμβατές με την
ατομικιστική νοοτροπία (όπως για παράδειγμα τα ανθρώπινα
δικαιώματα), επιχειρείται ένας εκσυγχρονισμός τους και
ερμηνεία τους στο τώρα. Προστίθεται έτσι ακόμα μια κεντρική
αντίφαση στην υπερνεωτερική εποχή. Επεκτείνοντας αυτή την
ανάλυση και στην σχέση μεταξύ ΜΜΕ και κοινής γνώμης και
του τρόπου που αρθρώνεται ο δημόσιος διάλογος σήμερα ο
Charles λέει133:
“Στο πολιτικό επίπεδο, παραδείγματος χάρη, ο κανονιστικός
τους [των ΜΜΕ] ρόλος είναι αποφασιστικός. Αντί να τα
βλέπουμε ως υπεύθυνα για την υποβάθμιση του δημοσίου
διαλόγου, θα ήταν καλύτερα να βλέπουμε με θετικότερους
όρους την επιρροή τους στην πολιτική ωρίμανση ενός
εκλογικού σώματος όλο και λιγότερο ισχυρογνώμονες γύρω από
ιδεολογική διαπάλη ή από τη λογική της ταξικής σύκγρουσης,
και όλο και περισσότερο είναι σε επιφυλακή απέναντι
στα επιχειρήματα που προωθούνται από τα ανταγωνιστικά
πολιτικά κόμματα. Και αυτό μπορεί μόνο να συμβάλει στον
δημοκρατικό διάλογο.”
91
| 2ο κεφάλαιο
Ο Charles στο τέλος της παρουσίασής του καταλήγει
λοιπόν σε μια εικόνα την υπερνεωτερικότητας όχι εξολοκλήρου
κακή ή καλή με απλοϊκούς όρους, με στοιχεία τόσο μοντέρνα
όσο και μεταμοντέρνα που διακατέχεται από αντιφάσεις (όπως
και κάθε άλλη κατάσταση) και η οποία χρίζει συγκεκριμένης
μελέτης. Η υπερνεωτερικότητα είναι134:
“[...] ούτε κυριαρχία της απόλυτης χαράς, ούτε του πλήρους
μηδενισμού. Υπό μια έννοια, δεν είναι η εκπλήρωση ούτε
του εγχειρήματος του Διαφωτισμού, ούτε η επιβεβαίωση των
σκοτεινών προβλέψεων του Νίτσε.”
Ενώ αντίστοιχα η σημασία της αμερόληπτης αντίληψης
του Lipovetsky σχετικά με τις αντιφάσεις της σύγχρονης
εποχής κρίνονται ως το σημαντικότερο ερμηνευτικό εργαλείο,
που αποφεύγει τον δογματισμό. Παρότι σημαντικά ερωτήματα
εγείρονται σχετικά με την εγκυρότητα πολλών από τα παραπάνω
λεγόμενα στη σύγχρονη κοινωνία (ειδικά της ουδέτερης ή
“με αρνητικά και θετικά” εικόνας για τον δημόσιο διάλογο
και την τύχη των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών
στο σήμερα), αναγκαία είναι η ερμηνεία των απόψεων του
Charles από κοινού με τα συμπεράσματα του Lipovetsky
αλλά και υπό την αρχική υπόθεση εργασίας που θέτουν, ότι
δηλαδή προέχει η ερμηνεία και όχι η τοποθέτηση.
Χρόνος ενάντια στον χρόνο
Ο Lipovetsky ονομάζει το πρώτο κεφάλαιο της ανάλυσής
του “Time against time” (χρόνος ενάντια στο χρόνο),
δηλώνοντας ευθύς εξαρχής την πρόθεση να αντιμετωπίσει
την υπερμοντέρνα κοινωνία στα πλαίσια της χρονικότητας.
Αυτό βάσει των εργαλείων μας σημαίνει πώς κυρίαρχη
προσπάθεια που κάνει ο Lipovetsky είναι να ορίσει τη
νέα χρονικότητα, και ως εκ τούτου την υπερνεωτερικότητα.
Αυτή είναι η βασική του πρόθεση. Αντιμετωπίζοντας όμως με
μεγαλύτερη πληρότητα το φαινόμενο με κοινωνικούς όρους,
αναπόφευκτα (και όπως έχει γίνει ήδη φανερό από τις
αναλύσεις του Charles) επεκτείνεται και σε πλευρές του
υπερμοντέρνου ως κουλτούρα. Η ενότητα αυτή έχει σημασία
όχι μόνο ερμηνευτικά αλλά και δομικά, καθώς ο Lipov-
etsky αντιμετωπίζει την υπερνεωτερική συνθήκη πρώτα και
κύρια σαν μια συνθήκη που η ατομική ταυτότητα και η
κουλτούρα παίρνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της
92
2ο κεφάλαιο |
κοινωνικής διεργασίας. Η υπερνεωτερικότητα για τον Li-
povetsky, καθορίζεται από την υπερμοντέρνα λογική, ηθική
και αισθητική. Σε αντίθεση με την μετανεωτερικότητα που
για τον Lipovetsky έφερε μια εγγενή αστοχία καθώς το
πρόθεμά της προδίκαζε και περιοδολογούσε εκ των προτέρων
την ιστορία της νεωτερικότητας135, η υπερνεωτερικότητα
πατάει σε στερεότερες βάσεις τεχνολογικές, οικονομικές
και πολιτικές136:
“Τώρα που η γενετική τεχνολογία, η φιλελεύθερη
παγκοσμιοποίση και τα ανθρώπινα δικαιώματα θριαμβεύουν137,
η ταμπέλα ‘μεταμοντέρνο’ αρχίζει να παλιώνει• έχει
εξαντλήσει τις δυνατότητες να εκφράσει τον κόσμο που
αναδύεται.”
Περιγράφεται έτσι εμμέσως (και χωρίς να εμβαθύνεται
περισσότερο) μια διαδικασία ανάλογη του εκμοντερνισμού
που περιγράψαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, με νέους
πρωταγωνιστές και με νέα στοιχήματα αλλά με πολύ σαφείς
αναλογίες με τη νεωτερική διεργασία. Πράγματι σε αντίθεση
με τις βασικές κρίσεις του Charles ο Lipovetsky λέει138:
“Η νεωτερικότητα απέχει παρασάγγας από το να ξεπεραστεί,
αυτό που βιώνουμε είναι η ολοκλήρωσή της, η οποία λαμβάνει
τη στέρεα μορφή ενός παγκοσμιοποιημένου φιλελευθερισμού,
της ημι-γενικευμένη εμπορευματοποίηση των τρόπων ζωής,
της εκμετάλλευσης μέχρι θανάτου της εργαλειακής λογικής,
και ενός αχαλίνωτου ατομικισμού.”
Η υπερνεωτερικότητα περιλαμβάνει λοιπόν την
επικράτηση μιας ολοποίηση της κοινωνικής ζωής με
πολιτικές εκφράσεις αλλά και μια επανα-ανακάλυψη και
ενσωμάτωση στο σύγχρονο ιδεώδες των νεωτερικών αξιών,
όσο αυτές μπορούν να το αντέξουν. Είναι στην περίπτωση
αυτή σαφής η γέφυρα με τον Auge. Μια καθοριστική διαφορά
που αναγρνωρίζει ο Lipovetsky σχετικά με την προηγούμενη
κατάσταση είναι ότι η κυρίαρχη τάση και ιδεολογία στο
σήμερα, ως απελευθερωμένη από την ταύτισή της με μια
τάξη ή μια συγκεκριμένη αφετηρία ή σκοπό, μπορεί και
αναπτύσσεται χωρίς αντίπαλο139, τόσο ώστε παρασύρει τα πάντα
στο πέρασμά της. Ειδικότερα ονομάζει την υπερνεωτερική
συνθήκη “δεύτερη νεωτερικότητα”, επιμένοντας σε βασικά
χαρακτηριστικά της140:
“Μια δεύτερη νεωτερικότητα, απελευθερωμένη και
93
| 2ο κεφάλαιο
παγκοσμιοποιημένη, έχει μπεί σε τροχιά: δεν έχει αντίθετο,
και είναι απολύτως μοντέρνα, βασιζόμενη ουσιαστικά σε
τρία αξιακά στοιχεία καταστατικά της νεωτερικότητας τη
ίδιας: την αγορά, την τεχνοκρατική αποδοτικότητα και το
άτομο. Είχαμε μια περιορισμένη νεωτερικότητα: τώρα είναι
η ώρα της ολοκληρωμένης νεωτερικότητας.”
Η νέα αυτή νεωτερικότητα δε εκτός από τις πολυάριθμες
αντιφάσεις που περιέγραψε και ο Charles (το σώμα, η
υπευθυνότητα και η ανευθυνότητα, η σεμνοτυφία και ο
ηδονισμός) καθορίζεται και από τον εκμοντερνισμό και την
επιτάχυνση και της ίδιας της παραδοσιακής νεωτερικότητας
ξεπερνώντας τις πολιτικές και ιδεολογικές της αγκυλώσεις141:
“Η πρώτη εκδοχή της νεωτερικότητας ήταν ακραία με
ιδεολογικούς και πολιτικούς όρους• η νέα νεωτερικότητα
είναι ακραία με τρόπο που πηγαίνει πέρα απί το πολιτικό-
ακραία με όρους τεχνολογίας, ΜΜΕ, οικονομικών, αστικού
σχεδιασμού, κατανάλωσης και ατομικής παθολογίας [...]
Είναι σαν να περάσαμε από την ‘μετά’ περίοδο στην ‘υπέρ’
περίοδο. Μια νέα κοινωνία νεωτερικότητας αναδύεται. Δεν
είναι πια θέμα ανάδυσης από τον κόσμο της παράδοσης για
να φτάσει τον μοντέρνο ορθολογισμό, αλλά εκμοντερνισμού
της ίδιας της νεωτερικότητας και εξορθολογισμού του
ορθολισμού [...]”
Η εποχή που ζούμε όπως λέγεται “δεν μηδενίζει”
ούτε αρνείται το αντίθετό της αλλά “το ενσωματώνει”. Το
υπερμοντέρνο όπως το ορίζει βασικά ο Lipovetsky έχει και
πιο ειδικά ταυτοποιητικά χαρακτηριστικά: την ενσωματωτική
ισχύ, την ταχύτητα την υπερ-τόνιση κάθε μοντέρνου και
μεταμοντέρνου στοιχείου που ενσωματώνει, την διαφάνεια,
τον ατομικισμό, τον καταναλωτισμό και την αποδιοργάνωση
του χρόνου του ατόμου αλλά και του κοινωνικού χρόνου. Ο
κοινωνικός χρόνος που αναδιοργανώνεται αντικατοπτρίζει
πολύ αντιπροσωπευτικά σημαντικές τάσεις. Η αποσάθρωση των
μοντέρνων αξόνων αναφοράς στο μέλλον που ήδη υπονομεύτηκαν
από το μεταμοντέρνο, ακριβώς όπως αναγνωρίζει και ο
Auge, στρέφει την προσοχή στο παρόν, μέσω του μηχανισμού
της μόδας. Η “συνεχής αποπλάνηση”142 που επικρατεί στην
κοινωνική ζώη δημιουργεί μεγάλη ένταση αλλά ο Lipovetsky,
χωρίς να το δηλώνει ρητά αναγνωρίζει και μια ακόμα πτυχή:
την αντικατάσταση ή την υπερίσχυση της καταναλωτικής πτυχής
πάνω στην παραγωγική σαν κεντρική αξία του υποκειμένου.
94
2ο κεφάλαιο |
Αυτή η όχι και τόσο συγκεκριμένη κρίση έχει τεράστια
σημασία βάσει των ερμηνευτικών εργαλείων που έχουμε
επιλέξει. Η διαλεκτική βάσης-εποικοδομήματος βασίζεται
ακριβώς σε αυτή την αποφασιστικότητα της παραγωγικής
απέναντι στην αναπαραγωγή και την κυκλοφορία του κεφαλαίου.
Αν η κατανάλωση (που ολοκληρώνει τον κύκλο πραγμάτωσης
του κεφαλαίου) αποκτά ειδική σημασία στο σήμερα, τότε η
συνολική διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου ερμηνεύεται
διαφορετικά. Συγκεκριμένα μια βαρύνουσα σημασία της
κατανάλωσης θα μπορούσε να σημαίνει μια νεωτερικότητα
με περισσότερα βέλη στη φαρέτρα του φετιχισμού που
δημιουργεί στο άτομο, με περισσότερους, διακριτικότερους
τρόπους ελέγχου αλλά και δυνατότητας απόλαυσης. Σε κάθε
περίπτωση η χρονικότητα της υπερνεωτερικότητας είναι
προσανατολισμένη στο παρόν και στην ανάλυση του Lipov-
etsky, αλλά με αναφορά στο μέλλον, μόνο που το μέλλον
αποτυπώνεται σαν βραχυπρόθεσμο και σαν αβέβαιο, που
όμως κατασκευάζεται και εξαρτάται από το παρόν και
τις ατομικές προσπάθειες σε αυτό143. Η πρόοδος και η
μελλοντική αναφορά δεν καταργούνται αλλά μετατρέπονται
σε απομυστικοποιημένες εκδοχές των μοντέρνων αντίστοιχων
που επιδέχονται βελτιστοποίηση, έρευνα και ανάπτυξη. Η
αδυναμία να φανταστούμε και να προβλέψουμε στο μέλλον σαν
κοινωνία, πηγάζει κατά τον Lipovetsky από μια ταχύτατα
εξελισσόμενη τεχνολογία που πραγματώνει στο σήμερα μια
σειρά από βασικά μελλοντικά οράματα, με τον αντιφατικό
υπερμοντέρνο τρόπο που περιγράφηκε και προηγουμένως. Οι
ιδέες του άμεσου κέρδους που προωθείται, συνοδεύονται
από μια επιθυμία για εφαρμογή στο τώρα κινήσεων που θα
προλάβουν μελλοντικές καταστροφές όπως για παράδειγμα η
περιβαλλοντική. Η μεταμοντέρνα “άδραξε τη μέρα” λογική
σχετίζεται με τη σύγχρονη νοοτροπία μόνο υπό την έννοια της
δράσης στο τώρα, αλλά με διαφορετικές αφετηρίες: εκεί που
το μεταμοντέρνο αναζητούσε την απόλαυση, το υπερμοντέρνο
αναζητά την πρόληψη μιας συμφοράς και καθορίζεται από
ανασφάλεια και άγχος144. Το άτομο καθορίζεται σε αυτό
το πλαίσιο πάρα πολύ από την σχέση του με τον χρόνο
που του δίνεται. Ο ταξικός ανταγωνισμός παραλάσσεται
σε ανταγωνισμό για την ποιότητα και την ποσότητα του
χρόνου αλλά και η απόλαυση και η κατανάλωση σχετίζεται
με την δυνατότητα ελέγχου του προσωπικού χρόνου και του
περάσματος του χρόνου πάνω στο σώμα. Το άτομο αναζητά
την συνεχή ανακύκλιση της νεότητας σαν πλήρως παροντική
χρονικότητα, ή τουλάχιστον την αντιγήρανση σαν αντι-
95
| 2ο κεφάλαιο
χρονικό μέτρο πρόληψης. Αυτή η τάση είναι για τον Lipov-
etsky αντιφατική όπως και όλες οι άλλες και η αρνητική
της πτυχή δεν είναι η διάθεση για απόλαυση του παρόντος
ούτε η έντονη σωματική διάσταση, αλλά η ευθραυστότητα
που προκαλείται σαν αντίδραση στο εγώ του ατόμου λόγω
της έλλειψης αναφορών εκτός του άμεσου παρόντος145. Το
παρελθόν για μια τέτοια κοινωνία κατά τον Lipovetsky,
υφίσταται μια διπλή διαδικασία: Πρώτα κατακερματίζεται
και εμπορευματοποιείται και ύστερα καθαγιάζεται. Η μνήμη
γίνεται αντιληπτή όχι σαν ιστορία αλλά σαν στιγμυότυπα
“περασμένων παρόντων” και ως τέτοια ασκεί γοητεία στο
άτομο και την εμμονή του με τον έλεγχο του χρόνου του. Όσο
το παρελθόν χάνει τη σημασία του κοινωνικά, τόσο αποκτά
σημασία για το άτομο σαν καταναλωτικό αγαθό146:
“Το παρελθόν δεν προσφέρει ένα κοινωνικό θεμέλιο ή δομή:
αντίθετα ανακαινίζεται, ανακυκλώνεται, ενημερώνεται,
γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης για εμπορικούς
σκοπούς. Η παράδοση δεν αναζητά πια πιστή επανάληψή της
και ανγέννηση του τρόπου που τα πράγματα γίνονταν από
πάντα: έχει γίνει ένα νοσταλγικό προϊόν προς κατανάλωση,
ένα κομμάτι λαογραφίας, ένα νεύμα προς το παρελθόν, ένα
αντικείμενο μόδας.”
Η υπερμοντέρνα κοινωνία που περιγράφει ο Lipovetsky,
έχει για εκείνον (παραδόξως) πρόσημο. Η ανοδική τάση για
μια βαθύτερη ανακάλυψη της ταυτότητας και επένδυση σε αυτή,
συνδέει με έναν καινοτόμο τρόπο την πνευματικότητα και την
πνευματική καλλιέργεια με τα ενδιαφέροντα του ατόμου σε
μαζική κλίμακα. Η πνευματικότητα αποτελεί την υπερμοντέρνα
εκδοχή της θρησκείας, με αποτέλεσμα ορθολογικότερα και
πιο ισορροπημένα εν δυνάμει υποκείμενα, στο βαθμό που
θα αντιμετωπίσουν το κύμα υπέρ της αυτογνωσίας σαν μέσο
απελευθέρωσης του εαυτού και όχι πλήρους ατομικιστικής
αναδίπλωσης147:
“[...] η δεύτερη νεωτερικότητα, δεν εξαντλείται από το
σολιψιστικό ρεύμα καταναλωτικών ορέξεων: για την ακρίβεια,
φέρει εντός της μια διεύρυνση του ιδανικού του σεβασμού
και της ισότητας, φέρει μια επιθυμία για υπερ-αναγνώριση
η οποία, απορρίπτοντας κάθε είδους περιφρόνηση, υποτίμηση
ή αίσθηση κατωτερότητας από την οποία μπορεί κανείς
να υποφέρει, απαιτεί την αναγνώριση του άλλου ως ίσου
δεδομένης της διαφοράς του/της.”
96
2ο κεφάλαιο |
Κλείνωντας την ανάλυσή του, ο Lipovetsky καταλήγει ότι
η δεύτερη νεωτερικότητα δεν είναι απλά αυτο-αναφορική148.
Αντίθετα από τις ατομικές εμπειρίες έχει τη δυνατότητα
να αυτοκριτικάρεται και να αναδομείται, όχι χωρίς τομές
με τον εαυτό της, αλλά σίγουρα ενσωματώνοντας καλύτερα
εμπειρίες, τόσο από την μεταμοντέρνα όσο και την μοντέρνα
φάση. Το στοίχημα του να επικρατήσει η υπερκατανάλωση και
η εξαϋλωση κάθε αξίας σε σχέση με το να επικρατήσει μια
ατομικά κατσκευαζόμενη δημοκρατική κοινωνία είναι για
αυτόν ανοιχτό149.
2.3 To υπερμοντέρνο των Ibelings, Puglisi
Το υπερμοντέρνο του Auge και το υπερμοντέρνο του
Lipovetsky, έδωσαν ως τώρα μια σειρά ικανοποιητικών
παρακτηρήσεων και αναλύσεων για το υπόβαθρο στης έννοιας
και της κοινωνικής, ανθρωπολογικής και ψυχολογικής της
σημασίας. Το υπερμοντέρνο όπως αναδεικνύεται στο έργο των
Ibelings και Puglisi είναι πολύ πιο εντοπισμένο. Αφορά
σύγχρονες τάσεις στην αρχιτεκτονική και εννοιολογική
συνθετική σκέψη που μπορούν ενδεχομένως υπό το φώς των
παραπάνω να γίνουν αντιληπτές ώς “εφαρμογές” των λογικών
του Lipovetsky και του Auge. Για αυτό το λόγο θα τα
παρουσιάσουμε από κοινού και θα δώσουμε ειδικό βάρος
στις συνθετικές λογικές που θα αναδειχθούν, σαν βασικό
μπούσουλα και γέφυρα με την συνέχεια της εργασίας και
την κατάληξη σε συγκεκριμένη τοποθέτηση σχετικά με την
σύγχρονη αρχιτεκτονική. Το έργο του Ibelings είναι μια
εργασία αρχιτεκτονικής ιστορίας με σκοπό την ερμηνεία
της αρχιτεκτονικής του 21ου αιώνα. Αντίθετα ο Puglisi
σταχυολογεί μια σειρά παραδειγμάτων από την αρχιτεκτονική
και καλλιτεχνική κληρονομιά του ύστερου 20ου αιώνα και
αναδεικνύει τις βασικές μεθόδους και λογικές που θα πρέπει
κατά τη γνώμη του να ακολουθηθούν ως συνθετικές τάσεις
ευρύτερα. Παρότι μόνο ο πρώτος παρουσιάζει μια ιστορική
συσχέτιση του όρου υπερμοντερνισμός (supermodernism), ο
δεύτερος καταλήγει σε πολύ παρόμοια συμπεράσματα και η
επιλογή των έργων και η ανάλυση που κάνει παρουσιάζουν
μεγάλο ενδιαφέρον.
Ο Ibelings, ακολουθεί μια μεθοδολογία πολύ κοντά σε
αυτήν της παρούσας εργασίας, προσεγγίζοντας το υπερμοντέρνο
σχετικά με την κληρονομιά μοντέρνου-μεταμοντέρνου, αλλά
κινούμενος αντίστροφα χρονικά, από την δεκαετία του
90’ μέχρι τον κλασσικό μοντερνισμό. Η αποδόμηση, που ο
97
| 2ο κεφάλαιο
Είναι εμφανείς οι ομοιότητες μεταξύ του κτήριου του ΚΠΙΣΝ
(επάνω), του Art Institute του Chicago (κάτω) και του
Gioavanni and Marella Agnelli Art Gallery στο Τορίνο
(σελ.100), όλα σχεδιασμένα από το Renzo Piano build-
ing workshop. Ο κυβικός όγκος σε συνδυασμό με την λεπτή
τετράγωνη στέγη που υπερίπταται στηριγμένη σε λεπτά
υποστηλώματα είναι στοιχεία της designer υπογραφής του
Renzo Piano.
98
2ο κεφάλαιο |
Ibelings αναγνωρίζει ως τάση της δεκαετίας του 90’ και
φαινομενική απάντηση στην μεταμοντέρνα τεχνοτροπία και το
λαχάνιασμά της, παρουσιάζεται ώς επί της ουσίας μια τυπική
μεταμοντέρνα νοοτροπία150, όπως αυτή φάνηκε και εκφράστηκε
στη συνεργασία Derrida και Eisenman. Η αρχιτεκτονική
κατά τον Ibelings, μοιάζει ελλείψει ενδιαφέροντος και
σχετικότητας του διπόλου μοντέρνο-μεταμοντέρνο για τη
δημόσια σφαίρα, να εξαρτάται και να χαρακτηρίζεται από
τους κινδύνους και τα δίπολα που παρουσίασε ο Lipov-
etsky σχετικά με τον σύγχρονο καταναλωτικό, ναρκισσιστικό
ατομισμό. Αυτή η πορεία πηγάζει κατά σε μεγάλο βαθμό
από τη σταδιακή και ιστορική υποσκέλιση της σημασίας
της αρχιτεκτονικής σαν αυτόνομης πειθαρχίας μέσα από την
σχεδόν παρασιτική της σχέση στην φιλοσοφία, και εκφράζεται
με ειδικό τρόπο στην φιγούρα του star-architect ή starchi-
tect151, του υπερ-διάσημου αρχιτέκτονα και πολυσχεδιαστή
διαφόρων αντικειμένων και ειδών, που μοιάζει όλο και
περισσότερο με μόδιστρο υψηλής ραπτικής. Συγκεκριμένα ο
Ibelings λέει152:
“[...] η δουλειά των αρχιτεκτόνων στην εποχή του
μεταμοντέρνου έχει αποκτήσει περισσότερο από ποτέ μια
αυτοβιογραφική διάθεση. [...] Αυτή η εξατομίκευση της
αρχιτεκτονικής δεν είναι η μοναδική ομοιότητα με την
τυπική διασημότητα. Η σύγκριση πηγαίνει ακόμα μακρύτερα:
τη σήμερον ημέρα οι αρχιτέκτονες star βρίσκονται σε μια
διαρκή “περιοδία”: για διαγωνισμούς, κριτικές επιτροπές,
διδακτικές θέσεις, master-classes, συνεντεύξεις, συνέδρια
και διαλέξεις, που διασπώνται από την τυχαία συνάντηση
για την κατασκευή. Ακριβώς όπως οι pop-stars, αυτοί
οι starchitects έχουν όλοι αναπτύξει μια καθαρή και
λελογισμένη στρατηγική δημοσιότητας. Ασχολούνται επίσης,
όλο και περισσότερο με τα εμπορεύματα.”
Από τη μία η υπερδραστηριότητα των αρχιτεκτόνων
της νοοτροπίας αυτής, από την άλλη η εμπορευματική
κουλτούρα και η αυτοπροβολή με όρους marketing του εαυτού
σαν κυρίαρχη ασχολία. Η λογική αυτή επεκτείνεται και σε
επίπεδο πόλης και κοινωνικού αισθήματος καθώς153:
“Πολυάριθμες πόλεις στον καπιταλιστικό κόσμο μοιάζουν να
κατέχουν τουλάχιστον ένα κτήριο καθενός από τους “μεγάλου-
ονόματος” αρχιτέκτονες.”
99
| 2ο κεφάλαιο 2ο κεφάλαιο |

Αυτή η αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής με όρους μόδας

είναι κατά τον Ibelings απολύτως συγγενής με την τάση για
εμφάνιση κτηρίων και αστικού περιβάλλοντος όλο και πιο
ομοιογενούς και ομοιόμορφου σε όλο τον κόσμο. Τα κτήρια που
αντιπροσωπεύουν ένα “τύπο” κτηρίου, όπως για παράδειγμα
το ξενοδοχείο ή το κτήριο με χρήσεις πολιτισμού, τείνουν
να πάρουν μια μορφή απολύτως καθολικοποιημένη και καθόλου
διαφοροποιούμενη ανάλογα με την χώρα ή το περιβάλλον
στο οποίο βρίσκονται. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται η
παράδοξη εικόνα πόλεων, των οποίων όλα τα κτήρια μοιάζουν
απίστευτα, τόσο που η αναφορά στο “διεθνές στύλ” του
μοντέρνου κινήματος είναι πολύ επίκαιρη, και στις οποίες
μόνο τα ιδιοσυγκρατικά και χαρακτηριστικά κτήρια των
starchitects μπορούν να αναγνωριστούν και να δώσουν
εικόνα για το πού βρίσκεσαι. Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι
η εξαιρετικά ιδιότροπη αρχιτεκτονική των starchitects
Marella Agnelli Art Gallery δεν υποπίπτει στην ίδια παγκόσμια τυπολογία, καθώς ένα
κτήριό τους ελάχιστα διαφοροποιείται ανάλογα την πόλη
στην οποία χτίζεται και είναι αναγνωρίσιμο περισσότερο ώς
μια διάσημη υπογραφή, παρά σαν αρχιτεκτονική στον αστικό
χώρο. Με αφορμή την αντιφατική εμφάνιση του “διεθνούς
στύλ” μέσω της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, ο Ibel-
ings αναγνωρίζει την επάνοδο μιας σειράς μοντέρνων αξιών
και στοιχείων, μετεστραμμένων κατ’ εικόνα της σύγχρονης
κοινωνίας αλλά και εμβαθυμένων με τρόπο που ήταν αδύνατο
στις αρχές του 20ου αιώνα. Το στοιχείο αυτό αναδεικνύεται
και στον Puglisi ο οποίος καθόλη τη διάρκεια του βιβλίου
του συγκρίνει έργα του κλασσικού μοντερνισμού με σύγχρονα,
βρίσκοντας τις νοηματικές γέφυρες σύνδεσης. Το συνολικό
επιχείρημα του Puglisi βέβαια περισσότερο σχετίζεται με
το πώς η λειτουργία του υπολογιστή τροποποιεί τόσο τον
τρόπο αντίληψης και τις συνθετικές λογικές, δείχνοντας τη
δυνατότητα τόσο για μια σύγχρονη αρχιτεκτονική βασισμένη
στην ψηφιακή κουλτούρα όσο και για την επανανοηματοδότηση
τυπικών μοντέρνων λογικών μέσα από τα σύγχρονα μέσα.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι παρότι ο Puglisi έχει την
λιγότερο ιστορική και ταυτόχρονα μάλλον πιο επιφανειακή
συνολικά σκοπιά, είναι με έναν πιο τυπικό τρόπο “μοντέρνας”
Σκίτσο δημοσιευμένο στον ιστότοπο spacesxplaces. νοοτροπίας. Η τεχνολογία της βιομηχανίας αντικαθίσταται
Απεικονίζει τη σχέση μεταξύ του Dancing House του Frank από την ψηφιακή καθώς και τα οράματα της νεωτερικότητας
Gherry και ενός ζευγαριού χορευτών, ειδικά του Fred As- μεταστρέφονται, αποκτώντας λιγότερο πολιτική σκοπιά
taire και της Ginger Rogers. Η αισθητική επιλογή δείχνει και περισσότερο ουδέτερη, αλλά η λογική παραμένει αυτή
μια σχέση μεταξύ αρχιτεκτονικής, show business και μόδας μιας νέας αρχιτεκτονικής έκφρασης με την ανακάλυψη του
όπως γράφει και η περιγραφή του σκίτσου. δικού της λεξιλογίου που θα τηρεί το δόγμα “form follows

100 101
| 2ο κεφάλαιο
function” σε μια εμβαθυμένη εκδοχή. Η μορφή πρέπει να
ακολουθεί τη λειτουργία του υπολογιστή και της κεντρικής
μοντελοποίησής της, μιας τριμερούς διάκρισης προβολής
(projection), μετάλλαξης (mutation) και προσομοίωσης
(simulation)154. Ο Ibelings αναφερόμενος στη καταστατικά
διεθνή φύση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, αναγνωρίζει
τη δομική συγγένεια, και άρα δυνατότητα συνέχειας της
λογικής της, μέσα στην νέα υπερμοντέρνα περίοδο155. Η
γέφυρα για τη συνέχεια αυτή του “διεθνoύς στυλ”, ο Pugli-
si θεωρεί πως είναι αποτέλεσμα της διεθνούς διάδωσης της
ψηφιακής τεχνολογίας. Χαρακτηριστικό προάγγελο του νέου
στύλ ο Puglisi θεωρεί τον Tokyo Ito και την πρότασή του
για την Πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη του Παρισιού (1992).
Παραθέτωντας κριτικές της δουλειάς του και δηλώσεις του
ίδιου του Ito αλλά και προσωπικές του κρίσεις, ο Pugli-
si, αρχίζει να συμπληρώνει κάποια χαρακτηριστικά της νέας
αρχιτεκτονικής156:
“[...] ‘μια νέα απλότητα που πιστεύει ότι η πολυπλοκότητα
δεν μπορεί να εκφραστεί με γεωμετρικό λεξιλόγιο, ή [...]
ότι η γεωμετρική πολυπλοκότητα και οι παραμορφώσεις της
δεν μπορούν πια να είναι σχετικές απαντήσεις για την
αρχιτεκτονική έκφραση’ [...] Το αρχιτεκτονικό ιδεώδες
είναι ως εκ τούτου η αναζήτηση για έναν ουδέτερο, ομοιογενή,
απεριόριστο χώρο, τόσο διαφανή, που είναι εφήμερος.”
Σε αυτή τη συνθήκη όπως ο Puglisi διαπιστώνει, “ο
χώρος δεν εμφανίζεται πια ως ένα κενό μέσα στο οποίο
κατοικούν στερεά σώματα, αλλά ένα μέσο μέσα από το οποίο
διαχέεται πληροφορία”157.
Ο Ibelings χτίζει επίσης πάνω στην ιδέα της
ουδετερότητας και του απεριόριστου της σύγχρονης
αρχιτεκτονικής, τόσο σαν μια αναβίωση αρχιτεκτονικών
λογικών της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, όσο και
ως τη ολοκλήρωση (Integration) της αφαίρεσης και του
μινιμαλισμού158:
“Ο σημερινός μινιμαλισμός είναι πιο καθαρός από ποτέ,
χάρη σε βελτιώσεις στην τεχνολογία και τα υλικά. [...]
Αυτή η αφαίρεση βρίσκεται σε έντονη αντίθεση με την
μεταμοντέρνα υπερβολή και την αποδομητική συνθετότητα που
αποτέλεσαν το αισθητικό πλαίσιο αναφοράς των προηγούμενων
δύο δεκαετιών [δηλαδή των δεκαετιών 70’ και 80’]. Αυτή
η απλότητα δεν είναι πρώτα και κύρια μια αντίδραση στην
102
2ο κεφάλαιο |
ασιθητική της οπτικής ακρότητας, παρόλο που μια τέτοια
πτυχή σίγουρα παίζει το ρόλο της. Στην ουσία, η νέα
αφαίρεση είναι η έκφραση μιας δομικά διαφορετικής στάσης
προς την αρχιτεκτονική την οποία αντιμετωπίζει όλο και
λιγότερο ας σημαντική και γεμάτη με συμβολικό νόημα, και
όλο και περισσότερο ώς ένα ουδέτερο αντικείμενο.”
Η ουδετερότητα λοιπόν είναι τόσο κατά τον Ibel-
ings όσο και κατά τον Puglisi ένα σημαντικό στοιχείο της
αρχιτεκτονικής του 21ου αιώνα159. Η ουδετερότητα σχετίζεται
με αντίστοιχη μορφολογάι που θα την αναδείξει και θα
επιτρέψει την λειτουργικότητα. Ο Ibelings θεωρεί ώς
χαρακτηριστικό και σημαντικότερο τον τύπο του “ορθογώνιου
παραλληλεπίπεδου γυάλινου κουτιού”, ένός “ελεγχόμενου
κενού, ενός ασφαλούς δοχείου-κελύφους” που στεγάζει σιωπηρά
την όποια λειτουργία. Ο Ibelings βαφτίζει μάλιστα το στύλ
του νέου μινιμαλισμού, “υπερμοντερνισμό” (supermodern-
ism στο πρωτότυπο) ταυτοποιώντας βασικούς εκπροσώπους
του (Jean Nouvel, Dominique Perrault, Philippe Starck,
Rem Koolhaas & OMA, Tokyo Ito, Herzog & De Meuron)160,
ενώ συσχετίζει την ουδετερότητα εκτός από την αφαίρεση
και με την έλλειψη ορίων. Το ουδέτερο δημιουργείται σαν
αποτέλεσμα της έλλειψης διαχωρισμού μέσα-έξω161, καθώς
το εσωτερικό διαχέεται στο εξωτερικό και ο διακριτός
τους χαρακτήρας μετατρέπεται σε ομοιομορφία. Ο Ibelings
μάλιστα εκτιμά ότι162:
“Μετά από την σαφώς ορισμένη χωρικότητα του μεταμοντερνισμού
και της αποδόμησης, φαίνεται η πολλών δεκαετιών ιδέα του
απεριόριστου και μή ορισμένου χώρου έχει ξεκινήσει να
γίνει το μοντέλο (Leitbild) για τους αρχιτέκτονες. Αυτός
ο απεριόριστος χώρος δεν είναι μια επικίνδυνη ερημιά
ή τρομακτική κενότητα, αλλά περισσότερο ένα ελεγχόμενο
κενό, γιατί αν υπάρχει ένα πράγμα που χαρκατηρίζει αυτή
την εποχή είναι ο απόλυτος έλεγχος. Ο ακαθόριστος χώρος
δεν είναι ένα κενό αλλά ένα ασφαλές δοχείο, ένα ευέλικτο
κέλυφος.”
Η προτίμηση αυτή προκύπτει κατά τον Ibelings όχι
μονάχα σαν απάντηση στο μεταμοντέρνο και τη φλυαρία του
αλλά και οργανικά, μέσα από την κοινωνική συνθήκη που
συνοδεύει το υπερμοντέρνο (θα μπορούσαμε να πούμε την
υπερνεωτερικότητα του Auge ειδικά), την παγκοσμιοποίηση
και την επιτάχυνση που αυτή επιφέρει. Η κινητικότητα στον
103
| 2ο κεφάλαιο
Δείγματα διαφανούς αρχιτεκτονικής που συνδυάζουν
τη λογική του γυάλινου κουτιού και μιας εξελιγμένης
έννοιας του Durchdringung του Gideion. Επάνω το
Ισλαμικό πολιτιστικό κέντρο του Buro Koray. Κάτω
το Διαφανές Σπίτι F3 του Koh Kitayama.
104
2ο κεφάλαιο |
παγκοσμιοποιημένο, υπερνεωτερικό κόσμο είναι προνόμιο και
σε ευθεία αναλογία με την οικνομική δυνατότητα, η αίσθησή
της όμως διαπερνά οριζόντια τα άτομα +163, παρόλα αυτά
ο Ibelings κρίνει λανθασμένα ότι “[...] η κινητικότητα
θα συνεχίσει να αυξάνεται παγκοσμίως όσο η ευημερία θα
συνεχίζει”, καθώς σήμερα, εν έτει 2017 και μετά από
τουλάχιστον 9 χρόνια βαθιάς, δομικής καπιταλιστικής
κρίσης μεε μηδαμινή ανάπτυξη, η κινητικότητα αυξάνεται
και ολοκληρώνεται διαρκώς. Ο Ibelings αναφερόμενος στην
παγκοσμιοποίηση, δεν τοποθετείται καθαρά σχετικά με το
αν πρόκειτε για μια μοντέρνα, μεταμοντέρνα ή υπερμοντέρνα
διαδικασία, παρόλα αυτά όμως την αναγνωρίζει σαν το φυσικό
περιβάλλον ανάπτυξης του νέου “μινιμαλισμού σε διάλογο με
τον εαυτό του”, ειδικά (με αναφορά στον Auge) όπως αυτός
φαίνεται σε αεροδρόμια και ξενοδοχεία. Η λειτουργία της
αρχιτεκτονικής του απεριόριστου συμπληρώνεται άμεσα από
το πρώτο βήμα στο μοντέλο του Puglisi, την προβολή (pro-
jection). Η προβολή που κατά τον Puglisi παρουσιάζεται
με διαφορετική υφή σε μια σειρά κλάδων164, εμφανίζει
συνθετικά τέσσερις υπολειτουργίες: Την μοντελοποίηση και
την εννοιολόγηση165, την μετατροπή των αντικειμένων σε
διαφάνειες μέσα από την κένωση του νοήματος, την αποξένωση
σαν αναγκαίο υπόβαθρο για την ανεμπόδιστη προβολή και τέλος
τη δυνατότητα μεταφοράς από το ένα μέσο στο άλλο166. Παρότι
αυτή η διαδικασία αναλύεται με βάση έργα του Duchamp, ο
Puglisi θεωρεί πώς με αντίστοιχο τρόπο μπορεί κανείς
αρχιτεκτονικά να παράξει παρόμοιες ποιότητες προβολής.
Αναφερόμενος στο Σπίτι VI του Eisenman, χτοσμένο την
περίοδο 1972-1975, το σπίτι αυτό πρέπει να δημιουργήσει
μια αφιλόξενη ατμόσφαιρα η οποία όμως θα επιτρέπει μια
πιο ειλικρινή και εξατομικευμένη σχέση κατοίκισης167. Ο
Puglisi περιγράφοντας την σύγχρονη αρχιτεκτονική όπως την
αναγιγνώσκει μέσα από την προβολή, αποτελεί σε διάζευξη με
την αποδομητική και μεταφορική μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική
αλλά και με την επίσημη, δομική μοντέρνα, μια “αρχιτεκτονική
της σιωπής”168. Η δεύτερη φάση της συνθετικής διαδικασίας
της νέας εποχής κατά τον Puglisi, η μετάλλαξη σχετίζεται
με τις εσωτερικές μεταλλάξεις που επιβάλλει ο υπολογιστής
στα δεδομένα που του εισάγονται: Μετάφραση των εντολών σε
γλώσσα υπολογιστή, κατακερματισμός των αντικειμένων μέχρι
να γίνουν απλά πληροφορίες, εκλογίκευση των πληροφοριών
και σύνδεση με λογικές σχέσεις και τέλος μετατροπή του
αντικειμένου σε μεταφορική σχέση για την εξυπηρέτηση του
χρήστη169.
105
| 2ο κεφάλαιο
Η μετατροπή αυτή των αντικειμένων σε σχέσης ευνοεί
την διαφανή και άυλη υπερμοντέρνα αρχιτεκτονική που (με
λίγο ως πολύ παρόμοια χαρακτηριστικά) αναγνωρίζουν οι
Ibelings και Puglisi. Η διαφάνεια και η λειτουργία του
κτηρίου ως πομπού και δέκτη μηνυμάτων ευνοεί και την απο-
υλοποίηση της αρχιτεκτονικής. Με βάση τα στοιχεία του
Kenneth Frampton στο έργο του Studies in Tectonic cul-
ture (1996), ο Puglisi καταλήγει ότι η αρχιτεκτονική που
εμπνέεται από την πληροφορική προσιδιάζει πολύ περισσότερο
σε μια προσπάθεια οργανικής συσχέτισης με τον φυσικό
κόσμο, όχι μίμησή του και απόρριψη της γεωμετρίας, αλλά
ενσωμάτωση σε αυτόν όπως αυτή που προοικονομεί ο Jencks
στο Architecture of the jumping universe, παρά με μια απλή
ιστορική επανάληψη170. Σε συμφωνία με Jencks και Eisenman
(του οποίου τα έργα αποτελούν το θέμα του βιβλίου του
Jencks), ο Puglisi ορίζει τρία “σημεία κλειδιά” για την
σημερινή κατάσταση171:
“Πρώτον: όπως είδαμε τη γέννηση ενός πολιτισμού βασισμένου
στην πληροφορική, μια νέα αρχιτεκτονική έχει επίσης
εξελιχθεί, βαθιά επηρεασμένη από την ηλεκτρονική γραφή
[...] Δεύτερον: Η νέα αυτή αρχιτεκτονική έχει εδραιώσει
δεσμούς με τη φύση που δεν χαρακτηρίζονται πια από την
ποικιλλότητα αλλά από την ολοκήρωση (integration) [...]
Τρίτον: κάποιοι πρωταγωνιστές ήδη έχουν πιάσει το πνεύμα
της εποχής [...]”
Υπό την έννοια αυτή, το κτήριο τείνει να μετατραπεί
σε μια “ευαίσθητη μεμβράνη” 172, που φιλτράρει κάποια
στοιχεία και επιτρέπει σε άλλα να περάσουν δημιουργώντας
μια οργανική αναλογία με το ανθρώπινο σώμα. Τέλος, η
διαδικασία της προσομοίωσης κατά τον Puglisi, αποτελεί
το παραπροϊόν της προσπάθειας να εκφραστούν οι διάφορες
μεταλλάξεις που συμβαίνουν εσωτερικά στον υπολογιστή.
Η προσομοίωση λοιπόν στην αρχιτεκτονική θα πρέπει να
αποτελεί τον σκοπό. Η παραγωγή νέων “εμπειριών στο πεδίο
της οπτικοποίησης”173 εμπνευσμένων από τους υπολογιστές,
αποτελεί κατά τον Puglisi το αντικειμενικό επόμενο βήμα
για έναν πολιτισμό που καθορίζεται από το ψηφιακό. Στον
επίλογο, ορίζεται από τον Antonio Saggio εναλλακτικά η νέα
αρχιτεκτονική ως: “υπερ-αρχιτεκτονική” (hyper-architec-
ture) ώς μια αναφορά στη λειτουργία των hyperlinks (υπερ-
συνδέσμων) στους υπολογιστές και του τρόπου που οργανώνουν
την πληροφορία και τις αναφορές σε ένα ουδέτερο αλλά
106
2ο κεφάλαιο |
προσβάσιμο, ρευστό περιβάλλον174. Σε παρόμοια συμπεράσματα
καταλήγει και ο Ibelings, για την επερχόμενη αρχιτεκτονική
του 21ου αιώνα. Μιλάει για μια αρχιτεκτονική “ομοιόμορφη,
που δεν δηλώνει τη λειτουργία της”175, αλλά απλά λειτουργεί
σαν μέσο προβολής των όλο και αυξανόμενων αισθητηριακών
προσλαμβανουσών. Μέσω αυτού του αντισυμβολιστικού τρόπου
σκέψης που όμως δεν λειτουργεί σαν θέαμα, αλλά οργανικά
εκφράζει τις πρακτικές της σύγχρονης κοινωνίας, ενσωματώνει
στοιχεία του διπόλου μοντέρνο-μεταμοντέρνο χρησιμοθηρικά
και σε αρμονία, μπορούν σιγά σιγά οι αρχιτέκτονες να
συλλάβουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την πραγματική κατάσταση
του περιβάλλοντός τους και να ασχοληθούν με πραγματικούς
όρους πια με τα καθημερινά ζητήματα της κατοίκισης, της
πόλης και του χώρου176.
2.4 Τα υπερμοντέρνα ή το υπερμοντέρνο;
Με την ανάλυση αυτή των βασικών βιβλιογραφικών
αναφορών γύρω από το υπερμοντέρνο προσπαθήσαμε να δώσουμε
ένα αναλυτικό εννοιολογικό και νοηματικό πλαίσιο για το
υπερμοντέρνο αλλά και για την εποχή στην οποία βρισκόμαστε.
Η ανάλυση, όπως είναι φυσικό όταν παρακολουθεί κανείς μια
έννοια εν τη γεννέσει της, εγείρει σχεδόν τόσο ερωτήματα
όσα απαντά, με κυριότερο το ερώτημα που εμμέσως τέθηκε και
στο προηγούμενο κεφάλαιο και μέσω της ανάλυσης μοντέρνου-
μεταμοντέρνου: Το υπερμοντέρνο είναι μια συνεκτική
στιγμή-διαδικασία και αν ναί ποιά τα χαρακτηριστικά του;
Σε πρώτη φάση, στον τρόπο με τον οποίο το υπερμοντέρνο
και η υπερνεωτερικότητα παρουσιάζονται, υπάρχει μεγάλη
ετερογένεια. Από τα διάφορα πεδία στο οποία συναντάται
το υπερμοντέρνο μέχρι τα ετερόκλητα συμπεράσματα και
την μη οριστική κρίση απέναντί του από τους εκάστοτε
μελετητές, μοιάζει παρά την εννοιολογική διευκρίνηση,
το υπερμοντέρνο να παραμένει νεφελώδες και κρυφό ως προς
έναν πισο συγκεκριμένο προσανατολισμό στην ιστορική
διαδικασία. Αυτή η απροσδιοριστία είναι σε μεγάλο βαθμό
αναπόφευκτη. Παρόλα αυτά, το κρίσιμο όταν μελετά κανείς
μια έννοια και μια εποχή σε συσχέτιση με την ιστορική
εξέλιξή της, πρέπει διαρκώς να μπορεί να ανσυνθέτει τη
σχέση μεταξύ τομής και συνέχειας που χαρακτηρίζει την
ιστορική διεργασία. Το κλειδί σύνδεσης για εμάς είναι η
διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου. Τα ποιοτικά στοιχεία
τομής της νέας εποχής σχετίζονται με οργανικό τρόπο με
το πώς η έννοια “υπερμοντέρνο” αναπτύσσεται, μέσα από
107
| 2ο κεφάλαιο
μια οικογένεια σκέψης σε όλο τον 20ο αιώνα. Πρώτα πρώτα
τα στοιχεία τομής έχουν να κάνουν με τη σύγχρονη εποχή
που αναδύεται και χρίζουν χωριστής ανάλυσης. Στόχος αυτού
του κεφαλάιου ήταν να ορίσει τα βασικά από αυτά αλλά να
αναδείξει και τις συνδέσεις με την προηγούμενη φάση. Ώς
τέτοια ερμηνεία, το υπερμοντέρνο εμφανίζεται ετερογενές
καθώς ενσωματώνει στοιχεία τόσο του ενός πόλου όσο και
του άλλου. Αυτή η ετερογένεια οφείλει να αντιμετωπιστεί
ως εγγενής της διαλεκτικής μοντέρνου-μεταμοντέρνου. Από
την άλλη όμως, το “πού συγκεκριμένα κάθεται η μπίλια”,
ερμηνευτικά, ηθικά και πολιτισμικά, κοινωνικά, ψυχολογικά,
φιλοσοφικά και (σαν ειδική εφαρμογή αυτών) αρχιτεκτονικά
είναι όχι μόνο δυνατό αλλά και αναγκαίο. Το υπερμοντέρνο
οφείλει να απομυστικοποιηθεί για να μπορέσουμε να κοιτάξουμε
με μεγαλύτερη ωριμότητα την εποχή μας και να κριθούμε σε
αυτή, χωρίς πεποιθήσεις απόλυτης πρωτοτυπίας ή απόλυτων
ρήξεων με το παρελθόν, αλλά και χωρίς φαντασιώσεις απόλυτων
κριτικών και αποκατάσταση του ιστορικά σωστού. Υπό την
έννοια αυτή, τα υπερμοντέρνα είναι αναγκαστικά πολλά,
όπως και τα μοντέρνα και τα μεταμοντέρνα. Το τελικό βέλος
που θα ορίσει το υπερμοντέρνο είναι αυτή τη στιγμή υπό
διακύβευση, υφίσταται πιο πολύ σαν ενδεχόμενο, μέσα σε
κάθε ένα από τα υπερμοντέρνα και σε υπέρθεσή τους. Με μια
πλευρά αυτής της υπέρθεσης θα ασχοληθούμε στο εναπομείναν
κεφάλαιο θα επιχειρήσουμε να συνθέσουμε ένα πιο ολιστικό
ορισμό του υπερμοντέρνου, αλλά και μια στρατηγική και
τακτική αντιμετώπισης της διαλεκτικής αντικειμενικού-
υποκειμενικού στην σύγχρονη εποχή.
108
2ο κεφάλαιο |
| παραπομπές:
94. Ειδικά στην λεγόμενη “Ευρωπαϊκή περίοδο” όπου
φεύγοντας από την μελέτη των αφρικανικών φυλών, ο Auge
στρέφει το ενδιαφέρον του στο Παρίσι (και την Ευρώπη
γενικότερα) και την μελέτη των ανθρώπων εκεί. Χαρακτηριστικά
έργα της λογικής του αυτής είναι το Un ethnologue dans
le metro (1986) στα αγγλικά In the metro (2002), στο
οποίο παρατηρεί άτομα και φυσιογνωμίες του Παρισινού
μετρό, αλλά και αναλύοντας τον τρόπο που λειτουργεί για
τη συγκρότηση της μνήμης του επιβάτη και των σχέσεων που
αναπτύσσει με τον εαυτό του και τον Άλλο αλλά και με το
χώρο της πόλης.
95. M. Auge, μετάφραση J. Howe, Non-places An intro-
duction to an anthropology of supermodernity, Verso, Lon-
don 1997, σελ 35-36.
96. Βλέπε σημείωση 95 σελ 37.
97. Βλέπε σημείωση 95 σελ 26.
98. J. Armitage and P. Virilio, “From Modernism to Hy-
permodernism and Beyond, an interview with Paul Virilio”
(από το περιοδικό Theory, Culture & society, Sage pub-
lishing, London 1999, τεύχος 16 σελ 35.
99. P. Virilio (μετάφραση Marc Polizzoti), Speed and
Politics, Semiotext(e), L.A. 2007 (πρώτη έκδοση το 1977
στα γαλλικά), σελ 7.
100. Βλέπε σημείωση 95 σελ 29.
101. Ειδικά ως προς την αφθονία των αλληλεπιδράσεων
αξίζει να σκεφτεί κανείς το πόσα δισεκατομμύρια σχόλια-
αντιδράσεις και κοινοποιήσεις συμβαίνουν μια τυπική μέα
στο Facebook. Στην αλληλεπίδραση και την υπερ-διασύνδεση
θα αναφερθούμε εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο.
102. Βλέπε σημείωση 95 σελ 40.
103. Βλέπε σημείωση 95 σελ 30.
104. Βλέπε σημείωση 95 σελ 34.
109
| 2ο κεφάλαιο
105. Βλέπε σημείωση 95 σελ 41.
106. Βλέπε σημείωση 95 σελ 45.
107. Βλέπε σημείωση 95 σελ 46.
108. Θα μπορούσαμε με βάσει τις διαλεκτικές στο
προηγούμενο κεφάλαιο να ερμηνεύσουμε αυτό που ο Auge
χαρακτηρίζει σαν αντινομία μεταξύ συνολικού γεγονότος-
γεγονότος συνολικά ειδωμένου, ώς μια διαλεκτική μεταξύ
του υποκειμενικού και αντικειμενικού τρόπου πρόσληψης
ενός κοινωνικού γεγονότος. Όταν ο μελετητής υιοθετεί
μια αντικειμενική-εξωτερική-συνολική οπτική ερμηνεύει
το υποκειμενικό κοινωνικό γεγονός ώς συνολικό. Αυτό δεν
αναιρεί τις πτυχές που μπορεί να έχει ώς υποκειμενική
δράση για τα άτομα που μετέχουν σε αυτό, ούτε όμως το
ανάγει και σε ένα εξατομικευμένο γεγονός.
109. Βλέπε σημείωση 95 σελ 51.
110. Βλέπε σημείωση 95 σελ 54.
111. Βλέπε σημείωση 95 σελ 78.
112. Βλέπε σημείωση 95 σελ 79.
113. Βλέπε σημείωση 95 σελ 79.
114. Βλέπε σημείωση 95 σελ 96.
115. Βλέπε σημείωση 95 σελ 101.
116. Βλέπε σημείωση 95 σελ 103.
117. Βλέπε σημείωση 95 σελ 104.
118. Βλέπε σημείωση 95 σελ 109-110.
119. Βλέπε σημείωση 95 σελ 111.
120. Bλέπε σημείωση 95 σελ 111.
121. Ο όρος ολοκληρωτικός καπιταλισμός σχετίζεται τόσο
με την έννοια του ολοκληρωτισμού όσο και με αυτή της
110
2ο κεφάλαιο |
ολοκήρωσης (integration). Αναφέρεται σε μια πολυσυλλεκτική,
αλληλοσυνδεδεμένη και πολλαπλή παραγωγική και πολιτική
πραγματικότητα, παγκοσμιοποιημένη και ποιοτικά διαφορετική
από την προηγούμενη “ιμπεριαλιστική φάση” που αναγνωρίζει
ο Lenin. Ο όρος “integrated capitalism” χρησιμοποιείται
από πολιτικούς και think tank της αστικής τάξης όπως
για παράδειγμα τον Barrack Obama, στην ομιλία που έδωσε
τον Νοέμβρη του 2016 στην επίσκεψή του στην Ελλάδα. Ως
προς την ομιλία παραπέμπουμε στον ιστότοπο: http://www.
iefimerida.gr/news/301505/diavaste-olokliri-tin-istori-
ki-omilia-ompama-me-zito-i-ellas. Στο δεύτερο βίντεο
που παρατίθεται ο Obama μιλάει για “integration” ως
σημαντικό στοιχείο της σύγχρονης δημοκρατίας. Στον όρο
“ολοκληρωτικός καπιταλισμός” θα αναφερθούμε εκτενέστερα
στο επόμενο κεφάλαιο.
122. G. Lipovetsky with S. Charles, μετάφραση A. Brown,
Hypermodern Times, polity press, Cambridge 2005, σελ 2.
123. Η πρόθεση αυτή για ουδετερότητα, μοιάζει στους
μελετητές του υπερμοντέρνου να αποτελεί επαναλαμβανόμενο
θέμα, το οποίο δεν μπορεί ενδεχομένως να αποδωθεί μόνο σε
ελιτισμό ή άλλες γρήγορες κριτικές προς το άτομό τους.
Μια ερμηνεία του θα δωθεί στο επόμενο κεφάλαιο.
124. Βλέπε σημείωση 122 σελ 6.
125. Ο όρος εξατομίκευση, αναφέρεται εκτός από μια
κοινωνική, ψυχολογική διεργασία και στον τρόπο σχεδιασμού
συκγκεριμένων καταναλωτικών προϊόντων. Χαρακτηριστικότερο
παράδειγμα είναι η υψηλή ραπτική όπου τα ρούχα είναι
“custom made”, κατά παραγγελία δηλαδή και που αναφέρονται
στο άτομο που τα χρηματοδοτεί. Η τάση αυτή, στη σύγχρονη
εποχή, λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας (για παράδειγμα
3D εκτύπωση με πολύ μικρό πια κόστος) εμφανίζεται και σε
πιο παραδοσιακούς εμπορικούς κλάδους. Από την εφαρμογή
της Pizza Dominos που μπορείς με μια οπτική αναπαράσταση
να φτιάξεις την δική σου πίτσα ακριβώς όπως τη θες, με
οποιοδήποτε συνδυασμό γαρνιτούρας, ζύμης, σάλτσας και
μεγέθους από την “δεξαμενή” του καταστήματος, μέχρι την
δυνατότητα να παραγγείλεις σε εταιρίες παπουτσιών το
“δικό σου παπούτσι” ακριβώς με τη σόλα, το ύφασμα και το
χρώμα που σου αρέσει. Η τάση αυτή εκτιμούμε ότι είναι
καθοριστικής σημασίας για το σύγχρονο υποκείμενο και θα
111
| 2ο κεφάλαιο
αναλυθεί περισσότερο στο επόμενο κεφάλαιο.
126. Βλέπε σημείωση 122 σελ 6.
127. Βλέπε σημείωση 122 σελ 7.
128. Βλέπε σημείωση 122 σελ 9.
129. Βλέπε σημείωση 122 σελ 12.
130. Βλέπε σημείωση 122 σελ 11 “Η υπερνεωτεριότητα είναι
μια δημοκρατική κοινωνία που χαρακτηρίζεται από κίνηση,
ευελιξία και ρευστότητα, αποκομμένη όσο ποτέ από τις μεγάλες
δομικές αρχές της νεωτερικότητας, οι οποίες εξωθούνται
στο να προσαρμοστούν στο ρυθμό της υπερνεωτερικότητας
ώστε να μην εξαφανιστούν”.
131. Βλέπε σημείωση 122 σελ 18-19.
132. Βλέπε σημείωση 122 σελ 21, ελεύθερη μετάφραση της
φράσης “It is clear ftom all this, that post-morality is
not the same as immorality”.
133. Βλέπε σημείωση 122 σελ 24.
134. Βλέπε σημείωση 122 σελ 25.
135. Βλέπε σημείωση 122 σελ 30 “[...] η έκφραση
‘μεταμοντέρνο’ ήταν αμφίσημη, άγαρμπη, για να μην πούμε
ασαφής. [...] Είκοσι χρόνια πριν η σύλληψη ‘μεταμοντέρνο’
ήταν μια ανάσα καθαρού αέρα, υπονοούσε κάτι νέο, μια μεγάλη
αλλαγή πορείας. Τώρα μοιάζει αόριστα παλιομοδίτικο.”
136. Βλέπε σημείωση 122 σελ 30.
137. Η κρίση αυτή σηκώνει πολλή συζήτηση και αποτελεί κατά
τη γνώμη του γράφοντος μεγάλο λογικό σφάλμα. Στο κεφάλαιο
αυτό όμως ασχολούμαστε με την ανάλυση της έννοιας του
υπερμοντέρνου στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Σχολιασμός και
συγκεκριμένη τοποθέτηση θα υπάρξει στο επόμενο κεφάλαιο.
138. Βλέπε σημείωση 122 σελ 31.
139. Βλέπε σημείωση 122 σελ 31 “Η κοινωνία που αναδύεται
112
2ο κεφάλαιο |
είναι μια κοινωνία στην οποία οι αντιτιθέμενες [άλλες
κοινωνίες που αντιτίθενται ειδικά απέναντι] στην
δημοκρατική, φιλελεύθερη, ατομικιστική νεωτερικότητα
είναι αναποτελεσματικές, στην οποία τα μεγάλα εναλλακτικά
οράματα έχουν καταρρεύσει, στην οποία ο εκμοντερνισμός
δεν συναντά πια καμια ισχυρή οργανωτική ή ιδεολογική
αντίσταση”. Εδώ είναι σαφής μια εναλλακτική αφήγηση του
“τέλους της Ιστορίας”, όχι από της σκοπιά της απόλυτης
πολιτικής και ιδεολογικής νίκης του καπιταλισμού, αλλά
από τη σκοπιά της απόλυτης επικράτησης ενός ατομικιστικού
ιδεώδους, συγγενές με διάφορες ανιτφατικές τάσεις τόσο
μοντέρνες όσο και μεταμοντέρνες.
140. Βλέπε σημείωση 122 σελ 31-32.
141. Βλέπε σημείωση 122 σελ 33.
142. Βλέπε σημείωση 122 σελ 39.
143. Βλέπε σημείωση 122 σελ 42.
144. Βλέπε σημείωση 122 σελ 45.
145. Βλέπε σημείωση 122 σελ 55. Από την εργασία του Γ.
Ευσταθίου με τίτλο “Παραγωγή επιθυμίας στον ολοκληρωτικό
καπιταλισμό”, διαβάζουμε: “Ενδιαφέρον έχει και η παράθεση
των διαφόρων διαταραχών που αυξάνονται. Το Μάρτιο του
2014 δημοσιεύτηκε στο Διεθνές Περιοδικό Επιδημιολογίας
του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης μια «μετα-ανάλυση» 174
ερευνών σε 63 χώρες που διεξήχθησαν την περίοδο 1980-
2013, η οποία αφορά τις λεγόμενες «ψυχικές διαταραχές»
(Int. J. Epidemiol, 2014: 476-493). Η εργασία ξεκινά από
την παρατήρηση ότι μετά το 1970 εμφανίζεται μια έκρηξη
των ερευνών μεγάλης κλίμακας που εξετάζουν την εμβέλεια
και τη συχνότητα των «κοινών ψυχικών διαταραχών», κατά
κύριο λόγο των διαταραχών της ψυχικής διάθεσης (μορφές
κατάθλιψης), των διαταραχών άγχους και των διαφόρων μορφών
εξαρτήσεων από ουσίες. Τα τρία βασικά πορίσματα είναι
τα εξής: α) περίπου 1 στους 5 (μεταξύ 17 και 20%), έχει
διαπιστωθεί πως έχει υποστεί κάποια «ψυχική διαταραχή»
β) το άγχος, η κατάθλιψη και οι εξαρτησιογόνες ουσίες
αποτελούν πράγματι τις τρεις κυριότερες απειλές που
αντιμετωπίζει η ψυχική υγεία παγκόσμια, συμπέρασμα που
επαληθεύει ανάλογα συμπεράσματα του Παγκόσμιου Οργανισμού
113
| 2ο κεφάλαιο
Υγείας και άλλων ερευνητικών κέντρων γ) υπάρχει ισχυρή
θετική στατιστική συσχέτιση του γυναικείου φύλου με την
κατάθλιψη και το άγχος και του αντρικού φύλου με τις
εξαρτησιογόνες ουσίες, μολονότι και στα δύο φύλα αγχώδεις
διαταραχές και κατάθλιψη βρίσκονται στην κορυφή.”
146. Βλέπε σημείωση 122 σελ 60.
147. Βλέπε σημείωση 122 σελ 65.
148. Βλέπε σημείωση 122 σελ 67.
149. Βλέπε σημείωση 122 σελ 69.
150. H. Ibelings, Supermodernism, Architecture in the
age of globalization, NAI Publishers, Amsterdam 1998, σελ
24.
151. Από εδώ και έπειτα όποτε αναφερόμαστε στον όρο θα
χρησιμοποιούμε τον τύπο “starchitect”, καθώς παρουσιάζει
μορφολογική συγγένεια με την κουλτούρα της μόδας και της
διασημότητας.
152. Βλέπε σημείωση 150 σελ 25-26.
153. Βλέπε σημείωση 150 σελ 27.
154. L. P. Puglisi, Hyper-Architecture, spaces in the
Electronic Age, translation Lucinda Byatt, Birkhauser,
Boston 1999, σελ 27, 30.
155. Βλέπε σημείωση 150 σελ 33.
156. Βλέπε σημείωση 154 σελ 18.
157. Βλέπε σημείωση 154 σελ 20.
158. Βλέπε σημείωση 150 σελ 51.
159. Σχετικά με την ουδετερότητα σημαντική συγγένεια
υπάρχει με την θέση του Koolhaas σχετικά με την “gener-
ic city” (τυπική πόλη). Σχετικό δημοσίευμα συμπυκνωμένο
παρατίθεται εδώ: https://www.citylab.com/design/2011/12/
case-generic-architecture/771/ .
114
2ο κεφάλαιο |
160. Βλέπε σημείωση 150 σελ 62.
161. Υπενθυμίζουμε το διαχωρισμό μέσα-έξω σαν καθοριστικό
για την αθρωπολογική ερμηνεία του Auge.
162. Βλέπε σημείωση 150 σελ 62.
163. Εδώ σοβαρός προβληματισμός εγείρεται σχετικά με
το κατά πόσο η οριζόντια αίσθηση της διασύνδεσης και
της κινητικότητας μπορεί να υποκαταστήσει την πραγματική
δυνατότητα κίνησης. Εϊναι ερώτημα του επόμενου κεφαλαίου
το κατά πόσο ένα άτομο με πρόσβαση σε περισσότερες πηγές,
εικόνες, ερεθίσματα χωρίς όμως το χρόνο, το χρήμα και
την γνώση να τα αξιολογήσει είναι ισότιμο με αυτούς που
κατέχουν τα παραπάνω μέσα.
164. Βλέπε σημείωση 154 σελ 30. Στην φιλοσοφία η προβολή
σχετίζεται με την σκέψη και την αντανάκλαση των εννοιών,
στην ψυχανάλυση υπάρχει ευθεία αναλογία με την μεταβίβαση,
στην επιστήμη ο τρόπος προβολής είναι η μοντελοποίηση ενώ
στην τέχνη η αναπράσταση.
165. Ελεύθερη μετάφραση του όρου conceptualization,
που σημαίνει την μετατροπή σε έννοια, ή την εξαγωγή των
δομικών εννοιών από το αντικείμενο που τις φέρει.
166. Βλέπε σημείωση 154 σελ 38-39.
167. Βλέπε σημείωση 154 σελ 43.
168. Βλέπε σημείωση 154 σελ 46.
169. Βλέπε σημείωση 154 σελ 54-55.
170. Βλέπε σημείωση 154 σελ 60.
171. Βλέπε σημείωση 154 σελ 61-62.
172. Βλέπε σημείωση 154 σελ 66.
173. Βλέπε σημείωση 154 σελ 80.
174. Βλέπε σημείωση 154 σελ 83-85.
175. Βλέπε σημείωση 150 σελ 89.
115
3ο κεφάλαιο
| 3ο κεφάλαιο 3ο κεφάλαιο |

3.1 Το υπερμοντέρνο ως συνθήκη

3.1.1 Υπερ(εκ)μοντερνισμός

Το υπερμοντέρνο είναι όπως προκύπτει από όλη την

προηγούμενη ανάλυση μια έννοια η οποία δεν μπορεί εύκολα
να ταιριάξει στον τριπλό διαχωρισμό (εκ)μοντερνισμός-
μοντέρνο-νεωτερικότητα. Οι λόγοι είναι αρκετοί: Πρώτα
από όλα, υφίστανται περιορισμοί που αφορούν το φαινόμενο
παρά την ουσία του υπερμοντέρνου, συγκεκριμένα, ο τριπλός
διαχωρισμός βασίζεται σε μια αναδρομική σύνθεση στοιχείων
μιας εποχής του πολιτισμού τα οποία εκτείνονται από
το τέλος του 18ου αιώνα μέχρι και τα μέσα περίπου του
20ου. Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει η αντίστοιχη ευκολία
διαχρονικής αναγνώρισης των διαφόρων στοιχείων, παρόλα
αυτά συγκεκριμένες αναλογίες μπορούν να γίνουν ούτως ή
άλλως. Ίσως η ευκολότερη αφορά την διαδικασία του (εκ)
μοντερνισμού, η οποία μοιάζει με εμβαθυμένα και νέα
ποιοτικά χαρακτηριστικά και με την αντίστοιχη έρευνα και
κίνηση να προωθεί μια τεχνολογική πρόοδο και λογική λίγο
ως πολύ με τον ίδιο πυρήνα με αυτή της βιομηχανικής
επανάστασης. Ο Marshal περιγράφοντας το βιομηχανικό πλάνο
οργάνωσης της παραγωγής του Faust στην τρίτη πράξη του
έργου, τονίζει ότι177:

“Θα πρέπει να σημειώσουμε, επίσης, ότι ο Faust του

Goethe -σε αντίθεση με κάποιους από τους επιγόνους του,
ειδικά στον 20ο αιώνα- δεν κάνει καμία συγκλονιστική
επιστημονική ή τεχνολογική ανακάλυψη: οι άνθρωποί του
μοιάζουν να χρησιμοποιούν τις ίδιες αξίνες και φτυάρια
που χρησιμοποιούνταν εδώ και χιλιάδες χρόνια.”

Εδώ απαντάται μια σημαντική –και ενδεχομένως

αποφασιστική- συγγένεια με την σύγχρονη κατάσταση.
Αν ο (εκ)μοντερνισμός του 20ου αιώνα ξεκινά από μια
σειρά “οργανωτικών” αλλαγών αντί για ποιοτικές τομές
επιστημονικά και τεχνολογικά –όπως αυτές που περιγράψαμε
στην υποπαράγραφο του (εκ)μοντερνισμού στο κεφάλαιο 1-,
ο σημερινός καθορίζεται από μια συνεχή κινητικότητα προς
την καινοτομία, την ρήξη, την ποιοτική τομή και σε αυτή
τη διαδικασία η οργανωτική πτυχή παραγωγής και οικονομίας
φαίνεται να είναι απλά υποβοηθητική, χωρίς όμως κάτι
τέτοιο να ισχύει. Η καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής
βρίσκεται από το 2008 σε μια παγκόσμια κρίση που αδυνατεί

118 119
| 3ο κεφάλαιο
να ανατάξει, κρίση η οποία δεν σχετίζεται –όπως πολλές
προβλέψεις περίπου μια δεκαετία πρίν διατυμπάνιζαν-
με το χρηματιστήριο μόνο, αλλά με τη ριζική αδυναμία
του μοντέλου οργάνωσης της παραγωγής αυτή τη στιγμή να
παράξει ανάπτυξη και οικονομική μεγέθυνση178. Στα πλαίσια
αυτά, οι κυριάρχες αστικές τάξεις και οι πολιτικοί τους
εκπρόσωποι, βρίσκονται σε διαρκή διάλογο σχετικά με τον
τρόπο με τον οποίο πρέπει η κρίση να αντιμετωπιστεί. Ένας
ενδεικτικός και τεράστιας σημασίας τέτοιος συνασπισμός
σκέψης και προτάσεων από μεριάς των κυρίαρχων, το
Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (World Economic Forum-WEF)
που συνεδριάζει κάθε χρόνο στο Νταβός, στην συνάντηση του
2017 σε εισήγηση με τίτλο “Τέσσερις αρχές ηγεσίας για την
Τέταρτη Τεχνολογική Επανάσταση179“, αναφέρει180:
“Πρώτον, πρέπει να επικεντρωθούμε σε συστήματα αντί για
τεχνολογίες, επειδή [έτσι] οι σημαντικές θεωρήσεις [που θα
γίνου] θα αφορούν τις ευρείες αλλαγές στις επιχειρήσεις,
την κοινωνία και την πολιτική αντί για της τεχνολογίες
για τις τεχνολογίες.
Δεύτερον, πρέπει να ενδυναμώσουμε τις κοινωνίες μας
ώστε να κατέχουν τις τεχνολογίες και να δρουν αναστέλλοντας
μια φαταλιστική και ντετερμινιστική οπτική της προόδου.
Διαφορετικά, δεν υπάρχει περιθώριο για αισιοδοξία και
θετική μεταμόρφωση, και η πρωτοβουλία και ενέργεια της
κοινωνίας εκμηδενίζεται.
Τρίτον, πρέπει να θέσουμε πρωτεραιότητα στον σχεδιασμό
των μέλλοντων παρά στο να τα αφήσουμε να εξελιχθούν εκ
των πραγμάτων. Η συνεργασία μεταξύ των κρατούντων πρέπει
να παίξει έναν κεντρικό ρόλο στο πώς ενσωματώνουμε (inte-
grate) αυτές τις μεταμορφωτικές τεχνολογίες. Διαφορετικά,
το μέλλον μας θα εξελιχθεί βάσει των περιστάσεων.
Και τέλος, πρέπει να επικεντρωθούμε στις αξίες-κλειδιά
ως ένα χαρακτηριστικό των νέων τεχνολογιών, παρά σαν ένα
ελλάτωμα. Οι τεχνολογίες εφόσον λειτουργούν με τρόπο που
αυξάνεται η ανισότητα, η φτώχεια, οι διαχωρισμοί και η
περιβαλλοντική ζημιά λειτουργούν ενάντια στο μέλλον που
αναζητούμε. Προκειμένου οι επενδύσεις σε αυτές [τις νέες
δηλαδή] τεχνολογίες να είναι δικαιολογίσιμη, πρεπει να
μας φέρνουν έναν καλύτερο κόσμο, όχι έναν με επαυξημένη
ανασφάλεια και αποδιάρθρωση.”
Ο (εκ)μοντερνισμός του σήμερα βλέπουμε ότι με έναν
ονειρικό τρόπο, βασίζεται σε μια τεχνοκρατικά διατυπωμένη
120
3ο κεφάλαιο |
“αντιτεχνοκρατική” αντίληψη που μοιάζει να αγνοεί ναι μεν
την κολοσσιαία ανισότητα και εκμετάλλευση που αυτή τη
στιγμή υπάρχει παγκοσμίως, από την άλλη όμως σαφέστατα
έχει ένα καθαρό πρόσημο: Η σωστή οργάνωση και ενσωμάτωση
των καινοτομιών και των τεχνολογιών του άυριο στην κοινωνία
είναι μέγιστης σημασίας αν πρόκειται ένα εγχείρημα μιας
“Τέταρτης Τεχνολογικής Επανάστασης” να πετύχει και να
αντιμετωπίσει την δομική κρίση. Εκτός από τις προφανείς
ενστάσεις που μπορεί να προκύψουν από τον κυνισμό της
ανάλυσης αυτής του WEF, μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια
υπερμοντέρνα λογική κοντά στη περιγραφή του Lipovetsky,
από τη μια ο κόσμος βαδίζει σε ένα αβέβαιο μέλλον με
τεράστιους κινδύνους αλλά από την άλλη μια ρητορεία υπέρ
των ανθρώπινων δικαιωμάτων επελαύνει προειδοποιητικά
σε πορεία παράλληλη. Ο υπερμοντέρνος (εκ)μοντερνισμός
διδάσκεται από τον μοντέρνο και φοβάται για το μέλλον του
πλανήτη και την αποξένωση που μια ραγδαία ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάμεων μπορεί να παράξει181. Ο υπερμοντέρνος
Faust οργανώνει μια ακόμα πιο παραγωγική οικονομία,
μεγιστοποιεί τα κέρδη του και εκτινάσσει την εκμετάλλευση
σε δυσθεώρητα ύψη, τόσο πού δεν έχει τη δυνατότητα για
προσωπικές τύψεις απέναντι στους εργαζόμενους όπως ο
νεωτερικός Faust του Goethe και παρεπιπτόντως εκσυγχρονίζει
και τις “αξίνες” και τα “φτυάρια” των ανθρώπων του με
φιλικές προς το περιβάλλον πρωτοβουλίες καινοτομίας,
αυτοοργανωμένες και με βάρος στην ισότιμη λειτουργία.
3.1.2 Υπερμοντέρνο
Δεύτερη προβληματική σχετικά με την αναγωγή του
υπερμοντέρνου στον τριπλό διαχωρισμό είναι ότι το
υπερμοντέρνο –σε αντίθεση με το μοντέρνο- δεν εκφράζεται
σαν κίνημα ή σαν συγκροτημένη έστω τοπικά κίνηση.
Η υπερμοντέρνα αισθητική και πολιτισμική παραγωγή
εκτυλίσσεται αποκεντρωμένα και με βασικό κριτήριο την
προσωπική πρωτοβουλία από την οποία είναι πολύ σύνθετο
να βρεθεί ένα κοινό βέλος. Ο Jeremy Rifkin σε συνέντευξή
του το 2014 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με τίτλο “Πέρα
από τον καπιταλισμό, προς μια συμμετοχική οικονομία”182
επιχειρηματολογεί υπέρ της παραγωγής οργανωμένης στη βάση
αποκεντρωμένων πυρήνων, συνδεδεμένων και σχεδιασμένων με
βάσει των δυνατοτήτων των νέων τεχνολογιών και του in-
ternet. Τί είδους κοινή συνισταμένη μπορεί να βρεθεί
στην ιδεολογική και πολιτιστική ταυτότητα μιας εποχής
121
| 3ο κεφάλαιο
To καρέ του διαδικτυακού κόμικ με τον αλληγορικό θάνατο
του Pepe. Η αρχική εκδοχή του Pepe ήταν ο “Pepe ο
θλιμμένος βάτραχος”, ενώ στο περιεχόμενό του, είχε μια
σειρά ανησυχιών συναισθηματικής και ψυχολογικής φύσης
της νέας γενιάς. Η πραγματική του επαφή με ζητήματα που
αφορούν τη νεολαία αποτέλεσε και το πρώτο βήμα για την
προσπάθεια αξιοποίησής του από Alt-right (alternative
right, εναλλακτική δεξιά) ομάδες οι οποίες στηρίζουν
μέχρι και σήμερα τον Donald Trump. Οι ομάδες αυτές όπως
παραδέχτηκαν σε διαδικτυακές τους συνεντεύξεις αποφάσισαν
να χρησιμοποιήσουν τον Pepe γιατί είχε σημαντική διάδοση
και να τον βγάλουν από τη στεναχώρια του, δίνοντάς του
ξανά μια σημαντική κοινωνική αποστολή.
Στη σελίδα 124 απεικονίζεται ο Pepe ως Trump να κλείνει
έξω από τη χώρα τόσο τους Μεξικάνους όσο και μέλη LGBTQI+
ομάδων. Αξίζει να αναφερθεί ότι και οι φιγούρες των ατόμων
πίσω από το φράχτη είναι χαρακτριστικές απεικονίσεις ενός
άλλου meme, του wojak, φιγούρα που επίσης χρησιμοποιείται
για την έκφραση μελαγχολίας ή μοναξιάς.
122
3ο κεφάλαιο |
όταν ο Rifkin, σύμβουλος της Ευρωπαϊκής επιτροπής, του
Nicolas Sarkozy, της Angela Merkel και μιας σειράς άλλων
αστών ηγετών και διανοουμένων που προωθούν εδώ και χρόνια
τις σκληρότερες πολιτικές, επιχειρηματολογεί υπέρ της
κοινοβιακής οικονομίας και της αντικειμενικής πτώσης του
καπιταλισμού αλλά με ειρηνικά μέσα183; Ο Peter Sloterdi-
jk, στο έργο του Κριτική του κυνικού Λόγου (Kritik der
zynischen Vernunft στο πρωτότυπο, αναφορά στο Kritik der
reiner Vernunft του Kant) αναδεικνύει μια διαλεκτική του
κυνισμού στη ρητορεία της εξουσίας και της στάσης του
ατόμου184 η οποία σχετίζεται με την σταδιακή έκλειψη των
ψευδών συνειδήσεων στα πλαίσια ολοκλήρωσης πτυχών του
Διαφωτισμού. Η μεν άρχουσα τάξη εγκαταλείπει την προσπάθεια
να φανεί ειλικρινής διατηρώντας όμως τα επιχειρήματα
“ηθικής δικαίωσής της”, και αντίστοιχα οι εκμεταλλευόμενοι
εγκαταλείπουν την αποκάλυψη των κριμάτων των κυρίαρχων
σαν μέσω πειθούς αντιμετωπίζοντας με ειρωνική δυσπιστία
και χωρίς σοβαρότητα τη ρητορεία της άρχουσας τάξης.
Η διαλεκτική αυτή αναλυμένη με όρους αντικειμενικού-
υποκειμενικού, βασίζεται στην αντικειμενική πρόοδο των
τρόπων προπαγάνδας αλλά και του περιεχομένου των πολιτικών
προγραμμάτων σχετικά με την αντιμετώπιση του ατόμου και
της μαζικής ψυχολογίας, αλλά εκφράζεται υποκειμενικά με
διαφορετική στάση ανάλογα τη θέση της κοινωνικής ομάδας
ή του ατόμου στον καταμερισμό εργασίας και την ειδική
έκφραση του κυνισμού σαν κοινωνική στάση σε αυτή. Με
άλλα λόγια, αντικειμενικά η εκλογίκευση και εμβάθυνση των
τεχνικών πειθούς και επιχειρηματολογίας σε ένα πλαίσιο
συνεχούς αποπλάνησης και σε καθεστώς μόδας (όπως λέει
ο Lipovetsky), προωθεί μια πιο πραγματιστική/κυνική
στάση η οποία μετατρέπεται σε κοινωνική συμπεριφορά
μέσα της υποκειμενικά προσλαμβανόμενης διαμεσολάβησης
της συνείδησης, της ταυτότητας και της ταξικής θέσης.
H υπερμοντέρνα αισθητική και πολιτιστική παραγωγή,
εμφανίζεται μονάχα σε συνάρτηση με τη διαλεκτική κυνισμού-
Κυνισμού185 και τη γενική λογική της μόδας. Όταν αναφερόμαστε
στη μόδα αξίζει να σημειωθεί ότι δεν μιλάμε για ένα
επιφανειακό φαινόμενο, αλλά για την ουσία μιας διεργασίας
ανάδειξης και εξάπλωσης των εκάστοτε δημιουργιών και έργων.
Η ανάδειξη των ιδεών και της καλλιτεχνικής, αισθητικής,
δημιουργικής παραγωγής χαρακτηρίζεται από δύο σημαντικά
στοιχεία στην σύγχρονη εποχή: Πρώτον από την τεράστια
ταχύτητα διάδωσης μέσω του ίντερνετ και την δυνατότητα
άμεσης έκθεσης του οποιουδήποτε έργου σε τεράστιο κοινό.
123
| 3ο κεφάλαιο 3ο κεφάλαιο |

Δεύτερον, τον ασύλληπτο όγκο πληροφορίας, ερεθισμάτων

και επομένως “εκθεμάτων” που εμφανίζονται στο διαδίκτυο
και την αποφασιστική σημασία μιας μεθόδου διαλογής –και
ενδεχομένως ταξινόμησης- για να μπορέσουν να συντεθούν
ή έστω να αξιολογηθούν στοιχειωδώς τα “εκθέματα” αυτά.
Ελλείψη ενός τέτοιου κεντρικού συστήματος –που πιθανότατα
χωρίς λογοκρισία είναι αδύνατο- ή απόλυτου κριτηρίου –
που χωρίς μεταφυσική πίστη είναι αδύνατο- ή έστω μιας
χαμηλότερων ρυθμών πολιτιστική παραγωγή, τα παραγόμενα
οργανώνονται και αναδεικνύονται από τάσεις οι οποίες
παρουσιάζουν χαοτικά χαρακτηριστικά στην μελέτη τους.
Η μόδα δεν περιγράφει απλά τις εντονότερες τάσεις από
αυτές όπως τις βλέπουμε εκ των υστέρων, αλλά καθορίζεται
ώς εκείνο το περιεχόμενο που συνδυάζει με καλύτερο και
συνεκτικότερο τρόπο στη βάση της διαλεκτικής ουσίας-
φαινομένου. Οι κεντρικές αναζητήσεις και λογικές, αλλά και
κοινωνικές συγκρούσεις και αναταγωνισμοί, εκφράζονται με
μια πληθώρα μορφών και όχι από μία. Οι μορφές (φαινόμενα)
εκείνες που εκφράζουν σημαντικές ουσιαστικές πτυχές για
την εποχή, επιβιώνουν περισσότερο, χωρίς όμως να είναι
απαραίτητο ότι θα αναγνωριστούν και θα επηρεάσουν ανάλογα
με την σημασία τους. Η μόδα λειτουργεί στοχαστικά στη
σύγχρονη εποχή, δηλαδή με βάσει τις πιθανότητες έκθεσης
και εξάπλωσης της κάθε ιδέας ή λογικής σύμφωνα με το
ψευδο-δόγμα: Όσο πιο πολλούς ανθρώπους απασχολεί, τόσο
πιο πιθανό να εμφανιστεί και να κερδίσει αναγνώριση.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της λογικής αυτής είναι τα me-
mes. Τα memes186 σύμφωνα με το διαδικτυακό λεξικό Merri-
am-Webster είναι (όλη η παράθεση είναι μεταφρασμένη από
τα αγγλικά):

“1: μια ιδέα, συμπεριφορά, στύλ ή ιδίωμα που εξαπλώνεται

από άτομο σε άτομο μέσα σε μια κουλτούρα
2: ένα διασκεδαστικό ή ενδιαφέρον εύρημα (όπως μια εικόνα
με σχολιασμό ή ένα βίντεο) ή ένα είδος ευρημάτων που
εξαπλώνεται ευρέως διαδικτυακά και ιδιαίτερα μέσα από τα
μέσα κοινωνικής δικτύωσης.”

Ο ορισμός αυτός περιγράφει με μεγάλη ακρίβεια την

κεντρική διαδικασία που αναλύσαμε αμέσως προηγουμένως
σχετικά με την αλληλεπίδραση ουσίας-φαινομένου στην
διάδοση των ιδεών και καλλιτεχνικών-πολιτιστικών έργων
σήμερα. Η πρώτη ερμηνεία αναφέρεται στον μηχανισμό
(ουσία), ενώ η δεύτερη στην κυρίαρχη μορφή που παίρνει

124 125
| 3ο κεφάλαιο
(φαινόμενο) στην σημερινή ζωή. Θα μπορούσαμε επομένως να
πούμε ότι τα memes αποτελούν ένα είδος “meme” της ουσίας
τους, ή με άλλα λόγια ότι η ουσία τους παρουσιάζεται μέσα
από αυτό-αντανάκλαση και παραγωγή μιας αυτόνομης μορφής187
που θα την εκφράζει. Η διαφορά με την τυπική λετουργία της
διαλεκτικής έγγειται στό ότι η διαδικασία αυτή των memes
συμβαίνει σε επίπεδο παγκόσμιο, αναγκαστικά συλλογικό
και η πορεία “αυτοσυνείδησης” της ουσίας του κάθε meme
υπόκειται στις αντίστοιχες κοινωνικές συγκρούσεις και
ανταγωνισμούς. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα χαρακτήρα-
meme ο οποίος λόγω της σταδιακής οικειοποίησής του από
ακροδεξιές και φασιστικές ομάδες και ειδικά υποστηρικτές
του Donald Trump στις αμερικάνικες εκλογές του 2016,
“κηδεύτηκε” συμβολικά από τον δημιουργό του, σαν ένδειξη
της πολτιστικής ήττας που υπέστη η έμπνευσή του στο
επικοινωνιακό επίπεδο του ίντερνετ188. Επανερχόμενοι στη
λογική της μόδας, βλέπουμε πώς το στοιχείο της αποπλάνησης
του Lipovetsky υπάρχει φανερά στο πόσο θα “αρέσει” το
εκάστοτε από αυτά τα πάμπολλα δημιουργήματα, αλλά κυριάρχα
η μόδα εκφράζει τάσεις που υφίστανται ήδη στην κοινωνία.
3.1.3 Υπερνεωτερικότητα
Αντίθετα με τα προβλήματα αναλογίας με τον (εκ)
μοτνερνισμό και το μοντέρνο, η νεωτερικότητα είναι η
πτυχή του τριπλού διαχωρισμού του μοντέρνου που μπορεί
να αναχθεί με αρκετή ασφάλεια στο υπερμοντέρνο είναι
αυτή της χρονικότητας. Η υπερνεωτερικότητα είναι η
χρονικότητα της ολοκλήρωσης. Όπως η μόδα ολοκληρώνεται
σε ουσία και φαινόμενο στην -μέσω των υπερ-εξελιγμένων
τεχνολογιών- πραγματικότητα, έτσι και όλα τα υπόλοιπα
κοινωνικά στοιχεία τείνουν προς μια πλήρωση, πραγμάτωση
και οργανική ενσωμάτωση στην ολότητα και την πληρότητα της
εποχής. Ο Faust του Berman, δαιβιώντας και ολοκληρώνοντας
την τρίτη του μεταμόρφωση, τον Προγραμματιστή189, η οποία
ακολουθεί τον Εραστή (the Lover) και τον Ονειροπόλο
(the Dreamer), έρχεται προ μιας πηγαίας αντίφασης που
τελικά αποδυκνείεται και μοιραία: την πλήρη ολοκλήρωση
όλων των εμπνεύσεων και σχεδίων του και τον σχηματισμό
του κόσμου και της κοινωνίας κατ’ εικόνα του, ειδοποιό
διαφορά μεταξύ ενός ψευδο-Φαουστικού με ένα Φαουστικό
πρόγραμμα190. Αυτή η προσπάθεια ολοκλήρωσης, διακατέχει
ολόκληρη τη νεωτερικότητα και τη μετανεωτερικότητα σε
βαθμό εμμονής. Ας θυμηθούμε το “ανολοκλήρωτο πρόγραμμα
126
3ο κεφάλαιο |
της νεωτερικότητας” του Habermas, αλλά και την επίμονη
“διόρθωση” των λαθών του από τη μετανεωτερικότητα ως
κίνηση. Η υπερνεωτερικότητα, σηματοδοτεί την πραγμάτωση
μιας σειράς νεωτερικών εμπνεύσεων όπως η επικοινωνία
και η διασύνδεση του κόσμου, η υποταγή της φύσης, η
ανακάλυψη και χαρτογράφηση όσων βλέπει το μάτι –πολλές
από τις οποίες πηγάζουν από τα πρώτα κιόλας βήματά της,
στις αρχές του 18ου αιώνα- που γίνεται εφικτή μέσω της
ανατροφοδότησης που ελήφθη από την μετανεωτερικότητα για
παράδειγμα τα διδάγματα της ενσωμάτωσης των παρελθοντικών
εμπειριών, της αξιοποίησης των ίδιων των υποκειμενικών
δυνάμεων των ανθρώπων αντί για τον απόλυτο ορθολογισμό.
Ο Lipovetsky περιγράφοντας μια αστική δημοκρατία που
“ανατέλλει χωρίς αντίπαλο” πράγματι αναγνωρίζει μια
καίρια πτυχή της υπερνεωτερικότητας, την εξαϋλωση των
διπόλων, των μαζικών, παγκόσμιων αντινομιών που να φέρουν
πολιτικό αντίκτυπο και τελικά την εξάρθρωση της αρχής
της Διαφοράς. Η υπερνεωτερικότητα αποτελεί ένα απόλυτο
παρόν, το οποίο με τα δεδομένα στοιχεία δεν μπορεί να
αμφισβητηθεί πολιτικά με ρεαλιστικό τρόπο, το οποίο όμως
διέπεται από τρομαχτικές αντιφάσεις, κανιβαλλικές και
αυτοκαταστροφικές, οι οποίες μοιάζουν τόσο να ενισχύουν
τη “γυάλα” αυτού του παρόντος όσο και να παλεύουν μετά
μανίας για να τη θρυμματίσουν, με αποτέλεσμα τη διάχυση
στο απεδαφικοποιημένο και αποχρονικοποιημένο γίγνεσθαι. Η
πρόοδος συναντά στην υπερνεωτερική συνθήκη το αντιφατικό
της τέλος: Όταν η Προόδος επικρατήσει πλήρως, τότε αυτό
δεν σημαίνει ταυτόχρονα το σταμάτημά της; Αν το παράδοξο
της νεωτερικότητας και του τρόπου που τείνει να κόψει τις
γέφυρες με το παρελθόν είναι το: “Πώς βγήκε η κότα μου
χωρίς το αβγό;”, και το παράδοξο της μετανεωτερικότητας
είναι το: “Θέλω να κάνω πολλές ομελέτες χωρίς κότες!”,
τότε το υπερνεωτερικό παράδοξο μπορεί να συνοψιστεί
στο: “Τί γίνεται όταν μια ασταμάτητη δύναμη συναντά ένα
ασταμάτητο εμπόδιο; Πώς γίνεται από έναν κόσμο γεμάτο
ομελέτες να συνεχίσω να βγάζω κότες;”. Το πρόβλημα της
τελικής (δηλαδή που φέρει σκοπό) δύναμης του κόσμου
βρίσκεται στην υπερνεωτερικότητα σε ένα αδιέξοδο και από
το αδιέξοδο αυτό δεν μπορεί να διαφανεί ούτε παρελθόν,
ούτε μέλλον. Αν η νεωτερικότητα απάντησε ότι ο σκοπός είναι
“η κίνηση προς τα μπρός” χωρίς όμως να προσδιορίσει πού
ακριβώς είναι το “μπρος” αλλά αντίθετα θέτοντας υλικούς
στόχους που συμβολικά το σήμαναν και η μετανεωτερικότητα
έδωσε αναγκαίες συμβουλές ώστε να γίνουν οι στόχοι αυτοί
127
| 3ο κεφάλαιο
πραγματικότητα, η υπερνεωτερικότητα βρίσκεται καθηλωμένη
σε ένα μοναχικό υπερ-παρόν, που θυμίζει την ψηλότερη
κορυφή, που αν κανείς ανέβει, δεν έχει παρά να κάτσει εκεί
καθηλωμένος, ή να κατρακυλίσει στη βάση της. Η αίσθηση του
σκοπού στην υπερνεωτερικότητα μοιάζει με την κατάσταση
Limbus191 που περιγράφει ο Θωμάς ο Ακινάτης και ερμηνεύει ο
Agamben το 1990192. Το Limbus, δηλαδή η πνευματική κατάσταση
στην οποία υπεισέρχονται τα αβάφτιστα βρέφη και άλλα
άτομα τα οποία δεν διέπραξαν κανένα αμάρτημα εκτός του
προπατορικού (όπως για παράδειγμα τα άτομα με διανοητικές
δυσκολίες ή οι αγνές ψυχές που έζησαν πριν τον ερχομό του
Χριστού), χαρκατηρίζεται όχι από την αγωνία, την έλλειψη
και το μαρτύριο της Κόλασης, αλλά από τον εξορθολογισμό
της εκ των πραγμάτων μή σχέσης τους με τον Θεό. Ο Agamben
περιγράφει την αιτία της κατάστασης Limbus ως εξής193:
“Εάν οι διαμένοντες σε λίμπο υπέφεραν πόνο τότε θα
υποβάλλονταν σε μια τιμωρία δια της οποίας δε θα μπορούσαν
να διορθωθούν [καθώς δεν κατέχουν την υπερφυσική κοινωνία
με τον Θεό που παρέχει η βάφτιση] και κατά συνέπεια ο
πόνος τους θα τους οδηγούσε στην απελπισία, όπως τους
καταραμένους, και τούτο δε θα ήταν δίκαιο. Επιπροσθέτως
τα σώματά τους, όπως αυτά των ευλογημένων, είναι
απαθή(αναλλοίωτα). Όμως αυτό είναι αληθές μόνο όσον αφορά
την δράση της θείας δίκης μια και από οποιαδήποτε άλλη
άποψη χαίρουν της φυσικής τους τελειότητας.
Η μέγιστη τιμωρία –η έλλειψη αντίληψης περί Θεού-
αντιστρέφεται και μετατρέπεται σε μια φυσική χαρά.
Αθεράπευτα χαμένοι, επιζούν της θείας εγκατάλειψης χωρίς
να υφίστανται πόνο. Ο Θεός δεν τους έχει λησμονήσει, αλλά
οι ίδιοι έχουν ξεχάσει το Θεό εκ των προτέρων και για
πάντα. Σε σύγκριση με τη δική τους λησμοσύνη, η λησμοσύνη
του Θεού παραμένει ανήμπορη.”
Ο σκοπός στην υπερνεωτερικότητα –είτε με τη μορφή
της Προόδου, είτε με κάποια άλλη μορφή- αποτελεί για το
άτομο μια δυστυχή σύλληψη καθώς σε τίποτα δεν μπορεί
να συμπέσει με την πραγματική κατάσταση της ζωής του.
Όπως οι διαμένοντας στο Limbus της Κόλασης δεν μπορούν
να πλησιάσουν τον Θεό ο,τι και να κάνουν, έτσι και οι
διαβιούντες την υπερνεωτερικότητα δεν μπορούν να αποδεχτούν
καμία τελικότητα στην εποχή τους ή και στην ανθρωπότητα
εν γένει, επιλέγοντας αντίθετα να ζούν στο εδώ και το
τώρα, της μή πραγμάτωσης των σκοπών. Η ουσία της εποχής
128
3ο κεφάλαιο |
που συνίσταται στην ολοκλήρωση των σκοπών, εκφράζεται ως
φαινόμενο μέσα από μια υποκειμενοποίηση της τελικότητας
και υποβάθμιση του νοήματός της. Η ολοκλήρωση του κόσμου
σχετίζεται με την έλλειψη νοήματος στην ολοκήρωση σαν
όραμα. Με αυτό τον τρόπο η ιεράρχηση των χρονικών επιπέδων
χάνει την αυτοτελή σημασία της, ενώ αντίθετα η υπέρθεσή
τους και η ταυτόχρονη βίωσή τους ανάγεται όχι μόνο σε
εφικτό αλλά και επιθυμητό στόχο. Το άτομο που μπορεί
ταυτόχρονα να μιλάει με τρείς διαφορετικούς του φίλους στα
μέσα κοινωνικής δικτύωσης όσο και να εξερευνεί μακρινές
πόλεις μέσα από το Instagram διάσημων χρηστών, επιθυμεί
περισσότερο από οτιδήποτε την επικοινωνία που θα μπορεί
να επιζήσει αλλά και να υπερβεί αυτή την υπέρθεση. Αυτή η
επιθυμία είναι αντίφαση εν τοις όροις: Το υπερνεωτερικό
άτομο γνωρίζει ότι το παρελθόν ΔΕΝ ήταν μια “μαγική,
καλύτερη εποχή” οπότε δεν το νοσταλγεί, όπως γνωρίζει
ότι το μέλλον ΔΕΝ είναι αναγκαστικά “ένας γενναίος, νέος
κόσμος” οπότε δεν τον προσμένει. Θέλει να μπορούσε είτε
να νοσταλγήσει το ένδοξο παρελθόν είτε να ελπίζει στο
λαμπρό μέλλον αλλά στην ουσία ξέρει ότι δεν αισθάνεται
τίποτα από αυτά και αντλεί μια δευτερεύουσα μελαγχολική
απόλαυση από αυτή του την υπαρξιακή μοναξιά, η οποία όμως
μπορεί σιγά σιγά να το διαλύσει. Βάσει του μηχανισμού
της αυτοσυνείδησης που περιγράψαμε παραπάνω για τη
μόδα, μπορούμε να πούμε ότι η υπερνεωτερικότητα, στον
βαθμό που τείνει στην συνεχή ολοκήρωση, δεν μπορεί να
διαπιστώσει διαφορές μεταξύ της ουσίας και του φαινομένου
της. Με αυτό τον τρόπο, η υπερνεωτερικότητα, η οποία
χαρακτηρίζεται από έναν ορθολογικό κυνισμό και ώριμο
ναρκισσισμό (για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του
Lipovetsky), αδυνατεί να προβληθεί πάνω στον εαυτό της
και άρα να φτάσει σε μεγαλύτερη συνειδητοποίηση. Λόγω της
μεγάλης της διαφάνειας, η υπερνεωτερικότητα πάσχει από
οξεία κρίση ταυτότητας. Με βάσει τη σύνθεση των τριών
προσώπων του υπερμοντέρνου προχωράμε παρακάτω σε ορισμό
της έννοιας.
3.2 Ορισμός
Για τον ορισμό του υπερμοντέρνου θα ακολουθήσουμε
την εξής μέθοδο:
Πρώτα θα παραθέσουμε ιεραρχημένα ως προς τη βαρύτητα
τα χαρακτηριστικά που αναδύονται γύρω από αυτήν σε
129
| 3ο κεφάλαιο
οποιαδήποτε έκφανση και τα οποία μπορούν να αποτελέσουν
έναν εννοιολογικό ορισμό.
Δεύτερον θα περιγράψουμε συνοπτικά τα κριτήρια με
βάσει τα οποία ο ορισμός μπορεί να είναι συνεκτικός και
πολυσυλλεκτικός, χωρίς να επιχειρεί να συνθέσει όλες
τις αντιφατικές –πολλές από τις οποίες είναι κατά τη
γνώμη μας μή ορθές- πλευρές, αλλά βρίσκοντας την πιο
αντιπροσωπευτική τάση.
Τρίτον θα παραθέσουμε έναν αριθμό ορισμών που
πληρούν τα κριτήρια αυτά και περιέχουν τα ιεραρχημένα
χαρακτηριστικά και θα αξιοποιήσουμε τον πιο ορθό
ενσωματώνοτνας στοιχεία των άλλων (με βάση τη διαλεκτική
μοντέρνου-μεταμοντέρνου).
Χαρακτηριστικά του υπερμοντέρνου
1_ Υπερβολή (excess), υπερ-ταχύτητα (επικοινωνίας,
δραστηριότητας, εξέλιξης), υπερ-διασύνδεση.
2_ Παροντική χρονικότητα. Αλλοίωση της σχέσης με το
παρελθόν και το μέλλον. Υπερ-επένδυση στο παρόν.
3_ Ταυτοχρονία και υπέρθεση εμπειριών, αισθητηριακών
ερεθισμάτων. Έντονες πυκνώσεις και αραιώσεις του χρόνου
ανάλογα με την ταξική θέση και σαν εμβάθυνση της διαδικασίας
του ταξικού ανταγωνισμού.
4_ -Επανα-νοηματοδότηση νεωτερικών και μοντέρνων
στοιχείων, λογικών, αφηγήσεων, φαντασιώσεων και
ενσωμάτωσή τους με οργανικό τρόπο μέσα στο κοινωνικό,
πολιτικό, παραγωγικό γίγνεσθαι. Ενισχυμένη σχέση με το
αντικειμενικό, παραγωγικό υπόβαθρο της κοινωνίας (βάση).
5_ Μετανεωτερική και μεταμοντέρνα κριτική στάση, κριτικά
εργαλεία και “δυσπιστία” απέναντι σε μεγάλες βεβαιότητες.
Αξιοποίηση υποκειμενικών διαδικασιών, μεθόδων, τρόπων
σκέψης για την παραγωγή πιο ευέλικτων και ελκυστικών
ιδεολογιών, πρακτικών, εμπορευμάτων (εποικοδόμημα).
Επέκταση και εμβάθυνση της λογικής της μόδας σαν κεντρική
διαλεκτική ουσίας-φαινομένου στην υπερμοντέρνα πνευματική
–και όχι μόνο- παραγωγή.
6_ Εμφάνιση και ανάπτυξης μιας διαλεκτικής ναρκισσισμού-
υπευθυνότητας στην υποκειμενική νοοτροπία.
7_ Εμφάνιση και ανάπτυξης μιας διαλεκτικής κυνισμού-
Κυνισμού 194 στην ατομική και συλλογική πολιτική ζωή.
8_ Αποτελεσματικότητα, επίδοση, παραγωγικότητα,
δεξιότητες σαν μέσα αυτοβελτίωσης και αυτοπραγμάτωσης αντί
των κοινωνικών και ηθικών αξιών, της ομαλής ενσωμάτωσης
130
3ο κεφάλαιο |
σε παραδοσιακά πρότυπα, της γνώσης.
9_ Παραγωγή αξίας, εμπορευμάτων και υπηρεσιών, όλο και
πιο ολιστικών. Παραγωγή επιθυμίας όλο και πιο απωθημένης,
όλο και λιγότερο δυνατής να πραγματωθεί.
10_ Ουδετερότητα φαινομενική –και μερικές φορές στα
πλαίσια του κυνισμού και ουσιαστική- στον λόγο, την
πολιτική, την κοινωνία. Διαφάνεια σαν αισθητική κατηγορία
που εκφράζει την ουδετερότητα.
Κριτήρια ορισμού
Ανασύρωντας την λογική που ορίσαμε στην εισαγωγή
για το ερευνητικό πρόγραμμα (αρνητικός ευρετικός
σκληρός πυρήνας και θετική ευρετική προστατευτική ζώνη),
επανασχεδιάζουμε με βάση τα στοιχεία και τα συμπεράσματα
που έχουμε ως τώρα αντλήσει γύρω από το υπερμοντέρνο και
παίρνουμε κριτήρια του σκληρού πυρήνα. Στο επόμενο στάδιο
οι διάφοροι ορισμοί θα αποτελέσουν την προστατευτική
ζώνη που θα δώσει βαθμούς προσαρμογής στη λογική μας. Τα
κριτήρια του σκληρού πυρήνα είναι:
1_ Τα στοιχεία που περιγράψαμε σχετίζονται με διάφορες
επιστήμες αλλά έχουν δομική συγγένεια με την αρχιτεκτονική.
Υπό αυτή την έννοια πρέπει οι ορισμοί να μπορούν να
“εφαρμόζονται” ή να μετέχουν στην αρχιτεκτονική θεωρητική
σκέψη και να μην αφορούν αποκλειστικά μια άλλη επιστήμη
ή την φιλοσοφία.
2_ Οι ορισμοί αναφέρονται σε μια διαδικασία η οποία
συντελείται κοινωνικά τώρα, υπό αυτή την έννοια δεν μπορούν
να έχουν κλειστή λογική. Πρέπει τα βασικά στοιχεία της
συγκυρίας τα οποία κρίνονται ως καταστατικά-αποφασιστικά
(constituent στη λογική του Gideion195) να διαχωριστούν
έστω στοιχειωδώς από τα παροδικά (transient). Τα πρώτα
πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριληφθούν ενώ τα δεύτερα μπορούν
υπό περιπτώσεις να αξιοποιηθούν ή όχι.
3_ Οι ορισμοί πρέπει να μην είναι αυστηρά αναλυτικής
φύσης (όπως για παράδειγμα του Lipovetsky) αλλά να
περιέχουν και κριτικη-γνώμη για τη σύγχρονη εποχή, από
τη σκοπιά της αλλαγής της, της απελευθέρωσης των ατόμων
και των επιθυμιών του, της άρσης της εκμετάλλευσης, της
καταπίεσης, των διαχωρισμών.
131
| 3ο κεφάλαιο
Ορισμοί
Μέσα από τα παραπάνω κριτήρια, συνθέτουμε τα 10
στοιχεία που προαναφέρθηκαν και ορίζουμε ότι υπερμοντέρνο
είναι:
1_ Η στιγμή στη διαλεκτική μοντέρνου-μεταμοντέρνου
όπου αφενός πολλά νεωτερικά στοιχεία, ειδικά αυτά της
Πρόοδου και της ανάπτυξης της τεχνολογίας, πραγματώνονται
σε ποιοτικά ανώτερο στάδιο σε σχέση με πρίν μέσα από την
αξιοποίηση μέσων και τακτικών της μεταμοντέρνας κριτικής.
2_ Η εποχή από την δεκαετία του 90’ και έπειτα που
ενσωματώνει οργανικά, κριτικές τόσο της μετανεωτερικότητας
όσο και προγραμματικά στοιχεία της νεωτερικότητας και
καθορίζεται από τις ραγδαίες εξελίξεις στην τεχνολογία, την
επικοινωνία και σφραγίζεται από την δομική καπιταλιστική
κρίση που ξεκίνησε την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα.
3_ Η τρίτη μετεξέλιξη της νεωτερικότητας, μετά από
το μοντέρνο και το μεταμοντέρνο που διατηρεί τις ίδιες
πηγαίες αναφορές-χαρακτηριστικά αλλά χαρακτηρίζεται από
ελαττούμενη σχέση με την ιστορία, το παρελθόν και το μέλλον
και από την επικράτηση μιας κοινωνικής και ιδεολογικής
ζωής του “απόλυτου παρόντος”.
4_ Η εποχή κατάργησης του χρονικού ετεροκαθορισμού όπου
το μέλλον και το παρελθόν χάνουν την ισχύ τους ως προς τον
καθορισμό των συλλογικών και ατομικών συνειδήσεων.
5_ Η ώριμη νεωτερικότητα όπου τα κεντρικά και εμβρυικά
ερωτήματα που προέκυψαν στις απαρχές της παίρνουν πιο
καταληγμένη μορφή και σχετίζονται με υπαρκτές κοινωνικές
πρακτικές.
6_ Μια λιγότερο ετεροκαθοριζόμενη εκδοχή του
μεταμοντέρνου που αρθρώνει και αυτόνομο λόγο σε μια σειρά
τυπικά μοντέρνων ζητημάτων.
7_ Η εποχή που έρχεται μετά την μεταβατική περίοδο
“μεσοβασιλείας” 196 του μεταμοντέρνου και φέρει τα σπέρματα
για ένα νέο συνολικό πολιτιστικό, πολιτικό και κοινωνικό
“πρόγραμμα”.
Καταλήγοντας σε έναν πιο ενιαίο και ολοκληρωμένο
ορισμό, θα μπορούσαμε να πούμε ότι εν τέλει υπερμοντέρνο
είναι:
Μία από τις στιγμές στη διαλεκτική μοντέρνου-
μεταμοντέρνου όπου πρωταρχικό ρόλο (πιό προφανή, πρώτο
132
3ο κεφάλαιο |
χρονικά) παίζουν οι λογικές της μετανεωτερικότητας, αλλά
καθοριστικό (αποφασιστικό, αναγκαία σημαντικότερο και που
καθορίζει τη συνολική κατάσταση) αυτές της νεωτερικότητας.
Η υπερνεωτερικότητα σαν διαδικασία σχετίζεται με το
λαχάνιασμα και την εκπνοή της μεταβατικής επικράτησης του
μεταμοντέρνου στην ατομική και συλλογική ζωή και αφορά
στον εκσυγχρονισμό μεγάλων αρχών, οραμάτων και αξιών της
νεωτερικότητας μέσα από μια κριτική και πιο “πραγματιστική”
ματιά. Η υπερνεωτερικότητα συνδέεται άρρηκτα με την
παγκόσμια, δομική κρίση του σύγχρονου, ολοκληρωτικού
καπιταλισμού και την επέκταση των ψηφιακών τεχνολογιών
και πραγματώνεται μέσα από μια ριζική επαναδιαπραγμάτευση
της σχέσης με τον χρόνο τόσο για το άτομο όσο και για
την κοιωνία συνολικά, αλλά και μέσα από την ανάδυση μιας
σειράς νέων συμπτωμάτων και τρόπων επικοινωνίας.
Με τον παραπάνω ορισμό θεωρούμε πώς καλύπτονται όλα
τα κριτήρια που τέθηκαν αλλά και περιλαμβάνονται όλα τα
στοιχεία που αναγνώσαμε. Στη συνέχεια θα σχολιάσουμε τον
ειδικό τρόπο με τον οποίο το υπερμοντέρνο εκφράζεται και
επιδρά την αρχιτεκτονική, και τα υποκείμενα του χώρου.
3.3 Η υπερμοντέρνα αρχιτεκτονική
Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, τείνει όλο και
περισσότερο να αξιοποιεί τη σχέση μεταξύ των υλικών,
κατασκευαστικών της στοιχείων και των άυλων, μεταφορικών,
ιδεατών σε κάθε της έκφανση. Ο Jonathan Hill στο βιβλίο
του Immaterial Architecture (άυλη αρχιτεκτονική),
επιχειρηματολογεί ακριβώς σχετικά με το ότι η αρχιτεκτονική
αφορούσε ανέκαθεν, εξίσου τα υλικά στοιχεία και την
κάλυψη αναγκών όσο και τα άυλα και την συσχέτισή της με
κοιωνικές αξίες και λογικές των υποκειμένων του χώρου.
Στην εισαγωγή του λέει197:
“Η αρχιτεκτονική αναμένει κανείς να είναι στέρεη, σταθερή
και καθησυχαστική –φυσικά, κοινωνικά και ψυχολογικά.
Άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους, οι αρχιτεκτονική και τα
υλικά θεωρούναι αδιαχώριστα. Αλλά το Immaterial Architec-
ture, δηλώνει ότι το άυλο είναι εξίσου σημαντικό στοιχείο
για την αρχιτεκτονική όσο το υλικό και έχει εξίσου μακρά
ιστορία.”
Με αυτή τη λογική, επιχειρεί να επιστήσει την
προσοχή στο ότι η αρχιτεκτονική, αποτελεί πράξη αξιακή
133
| 3ο κεφάλαιο
και κοινωνική σε πολλά περισσότερα επίπεδα από απλώς τον
σχεδιασμό του χώρου σαν “υλικό δοχείο” για την ανθρώπινη
δραστηριότητα, αλλά και να καταλήξει στον τρόπο που θα
πρέπει η αρχιτεκτονική να αντιμετωπίζεται στο βαθμό που
μια τέτοια συνθήκη ισοτιμίας μεταξύ άυλου και υλικόύ
στοιχείου ισχύει. Με ένα τέτοιο σκεπτικό αντιμετωπίζουμε
και εμείς τη λειτοργία της αρχιτεκτονικής σήμερα: Στο
βαθμό που η υπερμοντέρνα κοινωνία χαρακτηρίζεται από
διαρκή και πολλές φορές ανεξέλεγκτη “αλληλοδιείσδυση” 198
των διαφόρων χρονικών και επικοινωνιακών επιπέδων σε όλα
τα άλλα, η αρχιτεκτονική πρέπει να λαμβάνει υπόψη αυτές
τις δαισυνδέσεις και αλληλεπιδράσεις σαν κριτήριο ισότιμο
ενδεχομένως με την κλίση και την σύσταση του εδάφους. Ο
Hill επεκτείνει αυτή τη σκέψη διιστορικά και με αναφορά
στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ολλανδίας του 17ου αιώνα
και την μοντέρνα αρχιτεκτονική για να καταλήξει ότι στη
σύγχρονη αρχιτεκτονική των “ηλεκτρομαγνητικών καιρικών
συνθηκών”199:
“Εξαρτόμενη από τον μύθο ότι ένα προϊόν μαζικής-παραγωγής
είναι με κάποιο τρόπο μοναδικό και μπορεί να μεταμορφώσει
και να καθορίσει ένα άτομο, μια καπιταλιστική οικονομία
παράγει διαρκώς εξαπλούμενους κύκλους κατανάλωσης που
καλλιεργούν αντί να αντιμετωπίζουν τα συναισθήματα
προσωπικής ανεπάρκειας. Αυξανόμενη επιθυμία για την
ασφάλεια του σπιτιού είναι ένα αποτέλεσμα, που εγγυάται
ότι το σπίτι φαίνεται πιο εύθραυστο από ποτέ.
Το Ολλανδικό σπίτι του 17ου αιώνα βασίζεται στο
διαχωρισμό μεταξύ του μέσα και του έξω και χαρακτηρίζεται
από επίγνωση της δυσκολίας αυτής της επιλογής, η οποία
αυξάνεται σήμερα που οι τεχνολογίες επικοινωνίας
επεκτείνονται και το αστικό καθήκον, που τόσο σημαντικό
ήταν στην Ολλανδία του 17ου αιώνα, εξαλείφεται. Σήμερα,
περισσότερο από τον 17ο αιώνα, οι άνθρωποι αισθάνονται
απειλούμενοι από αυτά που βρίσκουν μέσα και έξω από τα
σπίτια τους, από αυτά που βρίσκουν στο κατώφλι μεταξύ των
δύο, και από αυτά που φαντάζονται ότι βρίσκονται εκεί.
[...]
Σε αντίθεση με τις φυσικές ή τις “κατασκευασμένες
από τον άνθρωπο” καιρικές συνθήκες, οι “ηλεκτρομαγνητικές
καιρικές συνθήκες”, παράγονται μέσα και έξω από το σπίτι.
[...] οι “ηλεκτρομαγνητικές καιρικές συνθήκες”, αδιάφορες
προς τις στεγανωτικές μεμβράνες, αβίαστα παιρνούν μέσα,
μουσκεύοντας τα πάντα.”
134
3ο κεφάλαιο |
Αυτή η εικόνα ενός γεμάτου υγρασία σπιτιού, που έχει
“ποτίσει” από την πληθώρα των μηνυμάτων και των δικτύων
που το διαπερνούν, διαφέρει πολύ από το συναρπαστικό
κτήριο-πομπό που περιγράφει ο Puglisi ότι αρμόζει στην
σύγχρονη, ψηφιακή κοινωνία. Ο χώρος, δημόσιος ή ιδιωτικός,
ατομικός ή συλλογικός, καθορίζεται σήμερα –ανάμεσα σε άλλα
στοιχεία- από τη σχέση του με την ροή των πληροφοριών και
τα ποτάμια υπερ-διασύνδεσης που διατρέχουν την κοινωνία.
Παρόλα αυτά, δεν μπορεί κανείς εύκολα να απορρίψει ούτε
τις δυνατότητες ούτε και τις αντικειμενικά εδραιωμένες
συνθήκες του ίντερνετ και του διαδικτύου χωρίς να υποπέσει
σε κάποιας μορφής πρωτογονισμό. Στο βαθμό που μια τέτοια
τεχνολογική αναδίπλωση μεγάλης κλίμακας δεν είναι πρώτη
επιλογή200, αναγκαία είναι η περιγραφή μιας πρότασης που
θα ορίζει δικλείδες ελέγχου στην αέναη υπερ-ταχύτητα του
υπερμοντέρνου αλλά και θα αξιοποιεί χωρίς να απορρίπτει
γενικώς, τις νέες τεχνολογίες. Ο Hill, διακρίνει στοιχεία
αυτής της λογικής μέσα από την διάκριση house και
home201 και του πώς η υλική πτυχή (house), η κατοικία,
διαπερνάται από την προσπάθεια κατασκευής του παράλληλα
με μια συναισθηματική και ψυχολογική πτυχή (home) αυτή του
σπιτιού202. Πάνω σε αυτό το δίπολο έχουν κινηθεί μια σειρά
κριτικών του μοντέρνου (όπως για παράδειγμα ο κριτικός
τοπικισμός), οι οποίες σήμερα εκφράζονται με διάφορους
αντιφατικούς τρόπους εντός και εκτός ενός υπαρκτού
κοινωνικού πλαισίου. Η αρχιτεκτονική της εξασφάλισης του
ατόμου απέναντι στις άγριες “θύελλες του πολιτισμού”,
έχει σήμερα φτάσει μέχρι και στην κατασκευή –είτε εξ
αρχής είτε με ανακαίνιση- καταφυγίων που υπόσχονται στους
ενοίκους τους προστασία από μια πυρηνική καταστροφή203 σε
διάφορες τιμές, κατάλληλες για κάθε τσέπη. Αντίστοιχα
στα πλαίσια μιας ολοένα και χειρότερης περιβαλλοντικής
κατάστασης, πληθαίνουν οι αρχιτεκτονικές-τεχνικές λύσεις
με περιβαλλοντική ανησυχία204, από μπογιά που μετατρέπει
την επιφάνεια που βάφεται σε ηλιακούς συλλέκτες, μέχρι
συλλέκτες σε σχήμα κεραμιδιού που χρησιμοποιούνται ακριβώς
όπως τα κεραμίδια, έχουν παρόμοιο χρώμα και υφή και φέρνουν
το σπίτι ένα βήμα πιο κοντά στην ενεργειακή αυτονομία.
Το εσωτερικό άγχος και ανησυχία, μετατρέπεται σε δράση
που στρέφεται τώρα προς τα έξω –τόσο κυριολεκτικά στο
εξωτερικό του κτηρίου, όσο και μεταφορικά, με τρόπο που
η βιοκλιματική κατοικία ξεχωρίζει από την απλή- παρότι η
κλίμακα της δράσης αυτής, σε έναν κόσμο που το 51% περίπου
των συνολικών αέριων ρύπων παράγεται από την βιομηχανία
135
| 3ο κεφάλαιο
και το 27% από τις μεταφορές205 και μόνο το 11% από την
οικιακή θέρμανση και κατανάλωση ενέργειας είναι μηδαμινή.
Η υπερμοντέρνα αρχιτεκτονική που παράγεται από την
δεκαετία του 90’ και θα πααχθεί τα επόμενα χρόνια θα κριθεί
τόσο από τη δυνατότητά της να κατανοήσει και συσχετιστεί
με τις τεράστιας κλίμακας αλλαγές που επιφέρει ο άνευ
προηγουμένου εκμοντερνισμός της παραγωγής όσο και από την
ευαισθησία της στην νέα κατάσταση που βιώνει το άτομο σε
έναν κόσμο υπερ-διασύνδεσης και υπερ-επένδυσης στο παρόν. Η
υπερμοντέρνα αρχιτεκτονική παρουσιάζει την μοντέρνα αγάπη
για την τεχνολογία, με τρόπο όμως λιγότερο οραματικό και
περισσότερο πρακτικό, ενώ σε γενικές γραμμές εμφανίζεται
και εκφράζεται πολύ ασυνεχώς και κατακερματισμένα, παρά
με ένα στύλ ή μια αισθητική που μπορεί να την κάνει
φανερή σε όποιον την κοιτά ή την βιώνει. Σε συμφωνία με
την υπόθεση του Hill, η υπερμοντέρνα αρχιτεκτονική είναι
γνώσιμη μέσα από μια πολύπλευρη ανάλυση και προσέγγιση
του εννοιολογικού της υποβάθρου, γεγονός που αφενός δίνει
μεγάλους βαθμούς ελευθερίας, αφετέρου κάνει αναγκαία μια
βαθύτερη αντιμετώπιση για όλα τα υποκείμενα του χώρου.
3.4 Τα υπερμοντέρνα υποκείμενα του χώρου
Με βάσει τα παραπάνω στοιχήματα που αναγνωρίζουμε
για την σύγχρονη αρχιτεκτονική θα προσπαθήσουμε παρακάτω
να περιγράψουμε βασικά χαρακτηριστικά των κεντρικών
υποκειμένων του χώρου όπως διαμορφώνονται σήμερα. Παρακάτω
γίνεται ο διαχωρισμός των υποκειμένων του χώρου στον
σχεδιαστή, τον χρήστη και τον ίδιο τον χώρο σαν ενεργό
ποιότητα που παράγεται από την διάδραση του σχεδίου με την
κοινωνική και ατομική ζωή. Ο στόχος είναι να περιγραφούν
βασικοί τρόποι λειτουργίας της κάθε πτυχής όσο και τυπικές
δράσεις-συμπεριφορές στο σήμερα που θα μας βοηθήσουν να
κατανοήσουμε την παρούσα φάση αλλά και να προτείνουμε
ένα πλαίσιο-πλάνο αντιμετώπισης της αρχιτεκτονικής στο
σήμερα, όπως δηλώσαμε στις αρχικές προθέσεις στην ειαγωγή,
μέσα από τη λογική του ερευνητικού προγράμματος. Φυσικά ο
προσδιορισμός συγκεκριμένων ιδιοτήτων στους σχεδιαστές ή
τους χρήστες δεν είναι απλή υπόθεση και παρουσιάζει όλες
τις δυσκολίες που παρουσιάζει ένας ακριβής σχολιασμός
του υπερμοντέρνου ενώ βρισκόμαστε εν μέσω της εξέλιξής
του. Στην ουσία, από το μοντέρνο κίνημα και έπειτα τα
υποκείμενα της αρχιτεκτονικής υπάγονται όλο και λιγότερο
σε γενικούς κανόνες-δείκτες και περισσότερο εξελίσσονται
136
3ο κεφάλαιο |
με μια διαδικασία ανάδειξης αντίστοιχη με της μόδας.
Υπό αυτή την έννοια δεν μπορούμε εύκολα να μιλήσουμε
για “τον σχεδιαστή” χωρίς να αναφερθούμε σε συγκεκριμένα
μοτνέλα που αυτή τη στιγμή αναδεικνύονται και επικρατούν,
όπως δεν μπορούμε να μιλήσουμε για “τον χρήστη” χωρίς
μια ψυχολογική-κοινωνιολογική ανάλυση σαν αυτή που
επιχειρήσαμε να κάνουμε προηγουμένως.
3.4.1 Σχεδιαστής
Ο Μηχανικός σήμερα –όπως εμμέσως έχουμε υποδηλώσει
ήδη στις αρχικές παραγράφους αυτού του κεφαλαίου- μοιάζει
με μια παραλλαγμένη εκδοχή του Faust-Προγραμματιστή,
την τρίτη μεταμόρφωση που υφίσταται στα πλαίσια της
υπαρξιακής του αναζήτησης ο ρομαντικός και ταυτοχρόνως
μοντέρνος ήρωας. Σχεδιάζει και υλοποιεί μοντέλα και
συστήματα που θα παράξουν τις αποτελεσματικότερες,
φθηνότερες και παραγωγικότερες λύσεις, προγραμματίζει,
οργανώνει και κατασκευάζει. Ο σχεδιαστής του χώρου σήμερα,
είναι περισσότερο από ποτέ μηχανικός με την έννοια ότι
ασχολείται με την επίλυση προβλημάτων και την περιγραφή
μοντέλων επίλυσης προβλημάτων του χώρου. Η δραστηριότητα
αυτή διαφέρει ποιοτικά από την ενασχόληση με την οικοδομή
εν γένει καθώς στην ουσία αποτελεί διανοητική εργασία
αφαίρεσης, παρά αυτή καθεαυτή τεχνική δραστηριότητα –η
οποία επίσης υπάρχει-. Περιγράφοντας αυτή την μορφή
δραστηριότητας, ο Hill υποστηρίζει ότι206:
“Από τον 15ο αιώνα έως τον 21ο, ο αρχιτέκτονας φτιάχνει
σχέδια, μοντέλα [ή μακέτες] και κείμενα όχι κτήρια.”
Την άποψη αυτή τη βασίζει στην ποιοτική τομή που
υπέστη η αρχιτεκτονική και ιδιαίτερα ο αρχιτέκτονας ώς
φιγούρα κατά την Αναγέννηση, η οποία παραμένει στα βασικά
της χαρακτηριστικά εν ισχύει μέχρι και σήμερα. Ο διαχωρισμός
μεταξύ της οικοδομικής τέχνης-τεχνικής και του
αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, αποτέλεσε σύμφωνα με τον Hill
αντικείμενο διαπάλης, το οποίο οι αρχιτέκτονες-καλλιτέχνες
της εποχής πάλεψαν να εδραιώσουν, πολλές φορές με τρόπο
ανάλογο με ενός είδους συνδικαλιστικό αίτημα που θα
επιβεβαίωνε την αξία τους ώς κάτι χωριστό από τον τεχνίτη207.
Η ποιοτική τομή σχετίζεται κατά τον Hill αλλά και τον
Manfredo Tafuri208, με την επικράτηση του σκίτσου και του
σχεδίου γενικώς σαν μέσο όχι απλά παρουσίασης αλλά και
137
| 3ο κεφάλαιο
Σκίτσα δημοσιευμένα στον ιστότοπο archidialog που δείχνουν
την “αντιγραφή” και επανανοηματοδότηση μοντέρνων αρχών σε
σύγχρονη αρχιτεκτονική. Επάνω ο πύργος C1 του Jean Nou-
vel. Κάτω το MAXII Museum της Zaha Hadid.
138
3ο κεφάλαιο |
κατσκευής, παραγωγής ιδεών και λύσεων. Το πεδίο του
σχεδιαστή εξαρτάται από τα μέσα επεξεργασίας και
παρουσίασης της ιδέας, η οποία αποτελεί τον πυρήνα της
δουλειάς του, σε αντίθεση με την προηγούμενη οικοδομική
δραστηριότητα που βασιζόταν στην παρατήρηση και μίμηση
υπαρκτών κτηρίων και ενδεχομένως βελτίωσή τους. Η
φυσιογνωμία μάλιστα κατά τον Hill της δουλειάς του
αρχιτέκτονα έχει καθαρή ιδεαλιστική γενεαλογία και
συγγενεύει με την Πλατωνική φιλοσοφία και την υπεροχή της
Ιδέας απέναντι στην Ύλη209. Σε κάθε περίπτωση, μια τέτοια
οπτική για τους σχεδιαστές-αρχιτέκτονες, εγείρει στη
σημερινή συνθήκη σημαντικά ερωτήματα: Εφόσον γίνεται
αποδεκτό σε σημαντική αναλογία ένα άυλο, ιδεολογικό
στοιχείο στην αρχιτεκτονική και τον σχεδιασμό του χώρου
εν γένει, πάνω σε ποιά “ιδεολογικά” προβλήματα απαντά ή
μπορεί να απαντά ο σχεδιασμός; Επαναδιατυπωμένα: Στην
υπερνεωτερική πραγματικότητα της υπερ-αποτελεσματικότητας,
της υπερ-επιτάχυνσης των συνθηκών και της διαλεκτικής
υπερ-διασύνδεσης και υπερ-κατακερματισμού του χώρου και
του χρόνου μέσα από ροές επικοινωνίας και πληροφοριών,
ποιά είναι τα πλαίσια ιδεολογικής παρέμβασης μέσα από τον
σχεδιασμό; Εδώ οφείλουμε να ξεκαθαρίσουμε ευθύς εξαρχής
ότι κατά την άποψή μας, ο σχεδιασμός του χώρου δεν είναι
ουδέτερος αλλά ούτε και πλήρως συνεκτικός. Αντικειμενικά
υπόκειται σε μια διαλεκτική ουσίας-φαινομένου, όπου το
αποτέλεσμα απέχει –οσοδήποτε- από την σύλληψη. Το ζήτημα
δεν είναι φυσικά η απόλυτη συνοχή ουσίας-φαινομένου. Κάτι
τέτοιο δεν υφίσταται παρά μόνο μέσα από μια μεταφυσική
της αλήθειας, που σε κάθε περίπτωση δεν αφορά σημαντικά
το θέμα μας. Η αρχιτεκτονική από τη σκοπιά του σχεδιαστή
–σε πρώτη φάση, αλλά και όλων των άλλων υποκειμένων εν
συνεχεία- αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο πρόγραμμα210, του
οποίου η ορθότητα και το περιεχόμενο αποτελούν διακύβευμα,
αναπόσπαστο από την κοινωνική κατάσταση και διαδικασία.
Στα προηγούμενα ερωτήματα, η σύγχρονη επικρατούσα απάντηση
ακολουθεί ιδιαίτερα αντιφατικά μονοπάτια υπό την έννοια
μιας τρομερής ασυνέπιας μεταξύ της πραγματικής κατάστασης
της πνευματικής, θεωρητικής, τεχνικής και αρχιτεκτονικής
παραγωγής σήμερα και της επικρατούσας εικόνας σχετικά με
τον σχεδιασμό του χώρου. Η διάδοση των νέων τεχνολογιών
και η μεγάλη επένδυση του ολοκληρωτικού καπιταλισμού στις
ψηφιακές καινοτομίες σαν βασική οδό αντιμετώπισης της
κρίσης του –που πρώιμα εμφανίστηκε ήδη από τη δεκαετία
του 70’ στην κρίση της Silicon Valley- ανοίγουν το δρόμο
139
| 3ο κεφάλαιο 3ο κεφάλαιο |

σε ένα νέο μοντέλο διανοητικού εργάτη, που όλο και

περισσότερο αποτελεί την κεντρική φιγούρα στη σύγχρονη
κατάσταση της παραγωγής. Η μαζική τριτογενοποίηση της
οικονομίας σαν αποτέλεσμα της επένδυσης στο ίντερνετ και
τις ψηφιακές τεχνολογίες, παράγει διανοητικούς εργάτες
ολοένα και πιο εξειδικευμένους, ολοένα και πιο μορφωμένους,
οι οποίοι καλούνται να προλαβαίνουν τις ραγδαίες εξελίξεις
στην τεχνολογία μέσω μιας ισόβιας κατάρτισης και
επκαίδευσης, η οποία βασίζεται σε κεντρικές δεξιότητες
υποβάθρου. Η ολοένα και πιο φανερή αδυναμία του ατόμου να
ελέγχει σε βάθος όλα τα βασικά τεχνολογικά ή επιστημονικά
πεδία –σε πλήρη αντίθεση με την Αναγέννηση-, οδηγεί σε
μια οργάνωση της παραγωγής που βασίζεται σε συνεργασία
Περισσότερα παραδείγματα επανα-ανακάλυψης μοντέρνων
μεταξύ ατόμων, επιστημών, τομέων και πειθαρχιών σαν
συνθετικών αρχών επίσης από τον ιστότοπο archidialog.
οργανικό της στοιχείο. Η αρχιτεκτονική δεν αποτελεί
Πάνω το Nanzing Museum του Steven Halls, στη μέση το Hong
εξαίρεση σε αυτό το μοντέλο. Από τα πολλαπλά στάδια
Kng Institute of Design των CAAV και κάτω το Regium wa-
μελέτης, μέχρι την εξειδικευμένη γνώση του ενός ή του
terfornt της Zaha Hadid.
άλλου ψηφιακού μέσου απεικόνισης, η κατασκευή, η
αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός του χώρου αποτελούν σήμερα
απολύτως συλλογική υπόθεση211. Παρόλα αυτά, η αντίληψη για
τη φιγούρα του αρχιτέκτονα-σχεδιαστή ώς καλλιτεχνικό
παραγωγό ιδεών, ελάχιστα σήμερα διαφοροποιείται από την
Αναγέννηση, ενώ πολλές φορές γίνονται και αντιστοίχως
μεγαλόστομες συγκρίσεις με τους “Da vinci” και τους “Mi-
chelangelo” της σύγχρονης εποχής. Μοιάζει να δημιουργείται
ένας παράδοξος διπολισμός όσο αφορά την αρχιτεκτονική,
μεταξύ μιας ομολογουμένως πολυπληθέστατης στρατιάς
ανώνυμων σχεδιαστών και αρχιτεκτόνων και μερικών celeb-
rity αρχιτεκτόνων οι οποίοι παρουσιάζονται περίπου ώς
μοναδικές ευφυίες που παράγουν κάθε μέρα κάτι δίχως
Τα σύγχρονα κτήρια συγκρίνονται με έναν Δωρικό ναό και
προηγούμενο, όμορφο, καινοτόμο και λειτουργικό. Και
από τα σκίτσα του Lecorbusier, τη Villa Savoye και την
αναπόφευκτα προκύπτει το ερώτημα: Ποιός παράγει με
Notre Dame de Haut του Lecorbusier.
χονδροειδείς, αφαιρετικούς όρους, “περισσότερη
αρχιτεκτονική”; Οι μετρημένοι στα δάχτυλα starchitects ή
τα γιγάντια επιτελεία των γραφείων τους και των
κατασκευαστικών με τις οποίες συνεργάζονται; Ακόμα και αν
κανείς θέσει το ερώτημα στην ποιότητα (“πόση καλή
αρχιτεκτονική”) και όχι στην ποσότητα (“πόση
αρχιτεκτονική”), είναι μάλλον πορφανές και στατιστικά
αδύνατο να μην παράγεται μεγαλύτερο μερίδιο της ποιοτικής
αρχιτεκτονικής από ανώνυμους σχεδιαστές, παρά από starchi-
tects. Κάνοντας μια βόλτα στο φουαγιέ του ΚΠΙΣΝ, του νέου
κτηρίου του Renzo Piano –αρχετυπικού starchitect- στην
Αθήνα, θα δεί κανείς μια ανάγλυφη επιγραφή πάνω στο

140 141
| 3ο κεφάλαιο
μάρμαρο με τα ονόματα όλων όσων συνετέλεσαν στη μελέτη
και την κατσκευή του κτηρίου και των υπαίθριων διαμορφώσεων.
Τα ονόματα είναι περισσότερα από 1000. Παρόλα αυτά το
κτήριο είναι και θα μείνει στη μνήμη –ελλείψη μιας
επαναδιαπραγμάτευσης της αντίληψης για την αρχιτεκτονική
και τους “ειδικούς”- ώς: του Renzo Piano. Αναφέρθηκαν
ήδη μια σειρά χαρακτηριστικών των starchitects στο
προηγούμενο κεφάλαιο, με αφορμή την παραδόξως κριτική
προσέγγιση του Ibelings στο ζήτημα. Από την εμμονή με τα
ΜΜΕ και την δημοσιότητα, την πλήρη εμπορευματοποίηση κάθε
δραστηριότητάς τους212 και την μετατροπή των κτηρίων τους
σε ένα είδος “υπογραφής” η οποία προσδίδει αξία
καλλιτεχνικής προσόδου στην πόλη που και τη γειτονιά που
επιλέγουν να τιμήσουν με την έμπνευσή τους. Οι starchi-
tects αποτελούν μια χαρακτηριστική έκφραση του zeitgeist
της υπερνεωτερικότητας και φέρουν τις περισσότερες φορές
και “trademarked” αισθητικά, υπερμοντέρνα χαρακτηριστικά213.
Αναπτύσσεται στο επίπεδο του σχεδιασμού μια διαλεκτική
παρόμοια με την σχέση κυνισμού-Κυνισμού , καθώς ο
σχεδιασμός ώς τέτοιος μπορεί να περάσει από όλο και πιο
κριτικές διαδικασίες, να γίνει κτήμα μιας ολόκληρης ομάδας
ανθρώπων και να περιέχει τη συμβολή όλων, και παρότι αυτό
αποτελεί κοινή γνώση όλης της κοινωνίας, παρόλα αυτά
εξαίρεται και αποκομίζει ασύλληπτες αμοιβές και φήμη ένα
άτομο ή έστω μια ομάδα πού μικρότερη από τους πραγματικούς
συντελεστές. Ο ανώνυμος δημιουργός, προκειμένου να
επιβιώσει πουλά φτηνά την εργασία του προκειμένου να
ασχοληθεί με το αντικείμενό του και να αποφύγει την
ανεργία, ενώ ο starchitect –ή εκάστοτε εξουσιαστικό
κυρίαρχο σημαίνον- παρότι γνωρίζει το μηδαμινό της
συμβολής του συγκριτικά με την υπόλοιπη ομάδα αναλαμβάνει
το ρόλο του “Μεσσία”214 ώστε να μπορέσει η μηχανή της
ανάπτυξης να συνεχίσει να γυρίζει. Ο σύγχρονος σχεδιαστής
παγιδεύεται από την ίδια την υπερ-επένδυσή του στο παρόν
(μια καλή δουλειά, μια δημιουργική δουλειά, μια οποιαδήποτε
διέξοδος απέναντι στην ανεργία, μια απλήρωτη πρακτική που
όμως είναι “σε καλό γραφείο”) σε μια διαρκή ανακύκλωση
των συνθηκών άγριας εκμετάλλευσής του, ενώ με όρους μόδας
όπως την αναλύσαμε παραπάνω, αναδεικνύονται πρόσωπα τα
οποία μαζί με την –πολλές φορές πραγματική και μεγάλη-
αξία των έργων που τους αποδίδονται ατομικά, βασικά
δημιουργούν ένα πάνθεο ατόμων που έχουν δυσανάλογη εξουσία
πάνω στον σχεδιασμό του χώρου. Παράλληλα η πλήρης ανωνυμία
σε συνδυασμό με τις διαλυτικές εργασιακές συνθήκες, οι
142
3ο κεφάλαιο |
οποίες όμως βιώνονται σαν διέξοδος από μια κατά τα άλλα
χωρίς νόημα πραγματικότητα, συντελούν σε ένα διαρκές
κυνήγι επιδόσεων και σύνδρομο burn-out για την μεγάλη
πλειοψηφία του εργαζόμενου κόσμου, ψυχοσωματικής
υπερκόπωσης δηλαδή, που συμβάλλουν στην ανακύκλωση αυτής
της κατάστασης. Ο Byong-Chul-Han, περιγράφει την αντίφαση
αυτή του σύγχρονου εργαζόμενου υποκειμένου ως εξής215:
“Το επιδοσιακό υποκείμενο της ύστερης νεωτερικότητας δεν
εκτελεί κάποιο καθήκον. Οι αρχές του δεν είναι η υπακοή,
ο νόμος και το καθήκον, αλλά η ελευθερία, η επιθυμία
και οι κλίσεις του. Προπάντων αυτό που πρσοδοκά από την
εργασία του είναι να αποκομίσει ηδονή. Η εργασία του
είναι ευχαρίστηση. [...] Δεν ακούει παρά τον εαυτό του,
αφού καλείται να γίνει επιχειρηματίας του εαυτού του.
Έτσι απαλάσσεται από την αρνητικότητα του δεσποτικού
Άλλου. [...] Η ελευθερία από τον Άλλο μετατρέπεται σε
μια ναρκισσιστική σχέση με τον εαυτό, που ευθύνεται για
πολλές ψυχικές διαταραχές του σύγχρονου υποκειμένου.”
Με αυτό τον τρόπο, η εξάντληση, η κατάθλιψη, η
νεύρωση, γίνεται το τελευταίο όριο στην προσπάθεια
άντλησης απόλαυσης και αναγώρισης μέσα από μια εργασία
καταδικασμένη –για την συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου-
στην αφάνεια, ανεξαρτήτως ποιότητας δουλειάς.
3.4.2 Χρήστης
Πάνω σε αυτήν ακριβώς τη λογική, οι χρήστες του
αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος βιώνουν αντίστοιχη αντίφαση
στη σχέση τους με τον χώρο. Συνεχίζοντας τον συλλογισμό
του μέσα από τη σκέψη του Sennet, ο Han λέει216:
“Ο ναρκισσιστής δεν διψά για εμπειρίες, διψά για Εμπειρία.
Αναζητώντας αέναα μια έκφραση ή αντανάκλαση του Εγώ του
στην Εμπειρία, απαξιώνει κάθε επιμέρους αλληλενέργεια
ή σκηνή, γιατί ποτέ δεν αρκεί για να συμπεριλάβει ό,τι
είναι [...] Στην περίπτωση του ναρικσσισμού, όμως [εννοεί
σε αντίθεση με την φιλαυτία που βασίζεται σε έναν πληρη
διαχωρισμού του ατόμου από τον Άλλο], τα όρια με τον
Άλλο θολώνουν. Όποιος πάσχει από ναρκισσιστική διαταραχή
βυθίζεται στον εαυτό του. Αν διαρραγεί τελείως η σχέση
σου με τον Άλλο, τότε καμια σταθερή εικόνα του εαυτού σου
δεν μπορεί να σχηματιστεί.”
143
| 3ο κεφάλαιο
Στο σύνδρομο burn-out, το άτομο υποβάλει τον εαυτό του σε
εθελοντική αυτοεξάντληση, καίγεται δηλαδή από την ισχύη
των ίδιων του των επιθυμιών για επίδοση και απόλαυση.
144
3ο κεφάλαιο |
Το υπερμοντέρνο άτομο φέρει όπως αναφέραμε σε
προηγούμενη παράγραφο έντονα αυτή τη ναρκισσιστική
σχέση με τον εαυτό και τις εμπειρίες του. Η εμπειρία
του χώρου δεν αποτελεί εξαίρεση. Ο σύγχρονος χρήστης του
οποιουδήποτε χώρου χρειάζεται “πλεόνασμα θετικότητας”
όπως περιγράφει ο Han σε άλλο σημείο του βιβλίου του, το
οποίο αποζητά και στην χωρική εμπειρία. Ένας χώρος πρέπει
να είναι υπερσύγχρονος αλλά και παραδοσιακό, όμορφος αλλά
και λειτουργικός, πλήρης αλλά και ευέλικτος, ανοιχτός
αλλά και κλειστός, κατάλληλος για μια φωτογραφία στο Ins-
tagram που θα μαζέψει πολλά like αλλά και αρκετά άγνωστος
ώστε να προσδώσει ευχαρίστηση στην ανακάλυψή του και
στην μοναδικότητα της εμπειρίας. Υπό αυτή την έννοια,
το υπερμοντέρνο ιδεώδες της ευέλικτης ουδετερότητας
καλύπτει μια δομική ανάγκη-επιθυμία του υποκειμένου και
ως τέτοιος είναι από μια συντηρητική σκοπιά επιτυχημένος.
Το διαστημικό κτήριο του Renzo Piano στο φαληρικό δέλτα
με τον επικλινή μεσογειακό κήπο διαστάσεων Βερσαλλιών
έχει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά. Μια βόλτα στο οικόπεδο
του κτηρίου θα φανερώσει μια σημαντική ροή κόσμου που
ακολουθώντας το τεχνητό κανάλι, βγάζει φωτογραφίες με
φόντο “ωραία αρχιτετκονική” ή από το ψηλότερο σημείο,
τον λεγόμενο “Φάρο”, αντικρύζει με ευγνομωσύνη τη θέα στη
θάλασσα που το κτήριο και η τεράστια ράμπα αποκρύπτουν
με ομολογουμένως μεγάλη μαεστρία και λεπτότητα. Η
εμπειρία του χώρου ως “επίτευγμα” (“achievement” σε
τυπική ορολογία βιντεοπαιχνιδιών) τις περισσότερες φορές
όχι μόνο αντιβαίνει σε μια εμβάθυνση της σχέσης με το
περιβάλλον και προκαλεί μια μανιώδη αναπραγωγή μη-τόπων
στη λογική του Auge, αλλά αφαιρεί και πραγματική αξία από
παρεμβάσεις ή αρχιτεκτονικές λύσεις του σύγχρονου τοπίου.
Το άτομο αντί να οικειοποιηθεί και να εξερευνήσει χώρους
που πολλές φορές χαρακτηρίζονται από μεγάλη ελαστικότητα
(όπως λόγου χάρη ο κήπος του ΚΠΙΣΝ), αρκείται στην
“συλλογή” τους ως τρόπαια. Αυτή η συμπεριφορά πηγαίνει
χέρι χέρι με μια κατά μέσο όρο αύξησης του αισθητικού και
αρχιτεκτονικού κριτηρίου του ατόμου, αν όχι λόγω ανώτερης
μέσης μόρφωσης, λόγω μεγαλύτερης πληθώρας παρστάσεων μέσω
του διαδικτύου. Ενώ παλιότερα για να δείς την “μεγάλη
αρχιτεκτονική” έπρεπε να ταξιδέψεις, τώρα όχι μόνο μπορείς
να την δεις με εξαιρετική λεπτομέρεια στο ίντερνετ αλλά
και να τη συγκρίνεις με άλλα δείγματα. Ο χρήστης, παρά
τους σημαντικούς περιορισμούς με κοινωνική και ψυχολογική
αφετηρία, στο μικροεπίπεδο του κτηρίου έχει μια αντιφατικά
145
| 3ο κεφάλαιο
καλύτερη στάση. Αντιμετωπίζει το κτήριο που βρίσκεται
στη λογική “κάνε-το-μόνος-σου” που ευνοείται από τις
ψηφιακές τεχνολογίες, ικανοποιώντας την επιθυμία για
μια περισσότερο διαδραστική χωρική εμπειρία. Ο σύγχρονος
διαβάτης ή επισκέπτης δεν επιθυμεί απλά να θαυμάσει
αλλά να μετέχει σε μια χωρική διαδικασία οικειοποίησης
και νοηματοδότησης και έχει τα εργαλεία να το κάνει. Το
έλλειμα είναι τις περισσότερες φορές έλλειμα συλλογικής
βούλησης κα διάθεσης, ξεπεράσματος των δυσκολιών και των
που μπαίνουν από την καπιταλιστική παραγματικότητα σε
ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, παράλληλο με την φρενήρη
διάθεση για κατανάλωση χώρου. Σαν αποτέλεσμα αυτού,
η αντίληψη ενός χώρου παύει να είναι αυστηρά οπτική,
φέρνοντας με μεγαλύτερη ένταση στο προσκήνιο την αξία
μιας συνολικής πολυαισθητικής εμπειρίας. Ο Brian Massumi,
υποστηρίζει την ενότητα κίνησης και αίσθησης μέσα από την
δυνατότητα του σώματος να τις βιώνει σαν κυριότερο τρόπο
αντίληψης του χώρου σε σχέση με μια απλή αισθητηριακή
οπτική ή αντίληψη κίνησης217:
“Η ίδια η έννοια της κίνησης ως ποιοτικός μετασχηματισμός
είναι ελλειπής. Υπάρχει “μετατόπιση”, αλλά όχι
μετασχηματισμός, είναι λες και το σώμα απλά πηδάει από
έναν ορισμό στον επόμενο. [...] Ο χώρος του περάσματος,
τα κενά μεταξύ θέσεων του δικτύου, υποπίπτουν σε μια
θεωρητική ακατοίκητη περιοχή. Επίσης ελλειπής είναι η
έννοια ότι αν υπάρχει ποιοτική κίνηση του σώματος, τότε
άμεσα αφορά αισθήσεις και σημάνσεις. Προσθέτωντας σε αυτό
το γεγονός ότι η ύλη, σωματική ή άλλη, ποτέ δεν μπαίνει
στον λογαριασμό ως τέτοια.”
Αυτή η προβληματική κατά την άποψή του οπική
για τον χώρο και την αίσθησή του ως έναν πίνακα που
παραλαμβάνει διαφορετικά στιγμιότυπα κινήσεων σχετίζεται
με την θεωρητική και πρακτική υποτίμηση των ζητημάτων της
κίνησης, της αίσθησης και των ποιοτήτων της αισθητηριακής
εμπειρίας. Ενώ ο στόχος του όπως τον περιγράφει είναι218:
“[...] να τοποθετηθεί η ύλη αδιαμεσολάβητα πίσω στον
πολιτιστικό υλισμό [εννοεί τον υλισμό που αναφέρεται στις
ανθρωπιστικές επιστήμες και τα πολιτιστικά φαινόμενα],
μαζί με ό,τι μοιάζει πιο άμεσα ενσώματο πίσω στο σώμα.”
Η έντονη ροή πληροφοριών που διαπερνά τον χώρο σήμερα,
146
3ο κεφάλαιο |
παράγει με τη σειρά της την ανάγκη για μια κωδικοποιητική
και αποκωδικοποιητική λειτουργία από μεριάς του χρήστη,
ώστε να μπορεί να μετέχει σε αυτόν. Ο Massumi θεωρεί
ότι αυτή η γλωσσική αντίληψη του χώρου, πολύ διάσημη
στην αποδόμηση, πρέπει να εμπλουτιστεί με τρόπο που το
άτομο δε θα βιώνει την κίνησή του στο χώρο σαν πέρασμα
από συγκεκριμένα σημεία ενδιαφέροντος (checkpoints) αλλά
θα διαμορφώνει αντίληψη του χώρου ως την “πραγματική
αλλά αφηρημένη” ξεδίπλωσή του μέσα από την δράση και την
εμπειρία μέσα σε αυτόν. Αυτή η μελέτη της “δυνατότητας
του σώματος” στο χώρο ή αλλιώς της απροσδιοριστίας του
σώματος στο χώρο, μπορεί να αποτελέσει την πρώτη ύλη για
μια αρχιτεκτονική που θα επιχειρεί την αξιοποίηση της
ευελιξίας, εγγενούς στον υπερμοντέρνο χώρο, προς όφελος
μιας αλλαγής των ατομικών και συλλογικών συνθηκών.
3.4.3 Χώρος
Ο υπερμοντέρνος χώρος, αποτελεί ταυτόχρονα πεδίο
καλλιέργειας μη-τόπων, αλλά και πεδίο έκφρασης των πιο
αλλοτριωτικών χαρακτηριστικών της καθημερινότητας ως
ανθρωπολογικών τόπων. Οι μη-τόποι του Auge, χαρακτηρίζονται
από την αδυναμία ή την έλλειψη ανθρώπινης νοηματοδότησης
μέσα κοινωνικών διαδικασιών, αποτελώντας έτσι μια ειδική
έκφραση της χαρακτηρηστικής κατάργησης του μέσα και του έξω
της κοινωνικής ζωής προσδιορισμένης τοπικά. Η κατάργηση
του μέσα και του έξω, όπως την ερμήνευσε ο Han, σχετίζεται
με έναν αυτοκαταστροφικό, αποπροσωποιητικό ναρκισσισμό ο
οποίος συνηγορεί και επιτάσσει την εθελοντική εξάντληση
του ατόμου μέσα από την υπερ-θετική αντιμετώπιση της
καταπιεστικής πραγματικότητας219:
“Η αυτοεκμετάλλευση είναι πιο αποτελεσματική από την
εκμετάλλευση από τρίτους καθώς συνδέεται με ένα απατηλό
αίσθημα ελευθερίας. Αυτός που εκμεταλλεύεται είναι ίδιος
με αυτόν που τον εκμεταλλεύονται.”
Ο υπερμοντέρνος ολοκληρωτικός καπιταλισμός
λειτουργεί με την παραγωγή χώρων που διευκολύνουν την
αυτοεκμετάλλευση με διάφορους τρόπους. Ο Auge περιέγραφε
τους μη-τόπους ως χαρακτηριστικούς της υπερνεωτερικότητας,
παρόλα αυτά, από τότε έχουν συντελεστεί σημαντικές τομές
που μεταλλάσσουν την φυσιογνωμία και τη λειτουργία
τους. Οι μη-τόποι τείνουν να αποκτήσουν μια υβριδική
147
| 3ο κεφάλαιο 3ο κεφάλαιο |

φυσιογνωμία μεταξύ τόπων πλήρως κενών ανθρωπολογικών

αναφορών αλλά ταυτόχρονα τόπων πλήρως γεμάτων με
ερεθίσματα που σχετίζονται με σύγχρονες ανθρωπολογικές
και κοινωνικές διεργασίες. Οι μη-τόποι δεν μπορούν να
ολοκληρωθούν220 αλλά ταυτόχρονα περιέχουν αναπόφευκτα
άτομα που έχουν σαν βασική τους επιθυμία τη “βούληση
για επίδοση”, παραφράζοντας τον Νίτσε και ως τέτοια
νοηματοδοτούν με τις κινήσεις των σωμάτων τους μέσα στους
μη-τόπους, χώρους και χωρικές συνθήκες επίδοσης και τάσης
για πληρότητα. Η αδυναμία του σύγχρονου υποκειμένου να
καθίσει άπραγο και το πλεόνασμα θετικότητάς του, έρχονται
σε σύγκρουση με την αποσυμβολοποιημένη, ουδέτερη, δίχως
ανθρωπολογικό περιεχόμενο φύση των μη-τόπων. Ο χώρος που
παράγεται από αυτή τη μερική νοηματοδότηση των μη-τόπων,
είναι απολύτως εφήμερος. Προσδιορίζεται από το κατά πόσο
κάποιος υπερ-δραστηριοποιήθηκε με συγκεκριμένο τρόπο μέσα
στον μη-τόπο και αναιρείται μόλις αυτή η δραστηριότητ
εκλείψει. Έτσι η γωνία με τις πρίζες για φόρτιση κινητών
ή φορητών υπολγιστών σε ένα αεροδρόμιο μπορεί να γίνει
προσωρινά ένα πεδίο γνήσιας ανθρώπινης δραστηριότητας
Οι σύγρχρονοι μή-τόποι, παρά την γενική τους ανιστορική, και να νοηματοδοτηθεί ως σημείο συνάντησης, με πλαίσιο
μή σχεσιακή και μή ανθρωπολογική υφή, έχουν τη δυνατότητα λειτουργίας προσδιορισμένο από τα κάτω αντί για από τα
να περιέξουν μερικώς ανθρώπινη δραστηριότητα και πάνω κατά το τυπικό μοντέλο των μη-τόπων. Η υπερ-επένδυση
υφίστανται μερική οικειοποίηση από τους χρήστες τους. στην δραστηριότητα της επικοινωνίας, της διασύνδεσης και
Το να μετατρέψεις ένα πάτωμα σε χώρο εργασίας αποτελεί της πληροφόρησης που συντελείται στην γωνία με τις πρίζες
παραπροϊόν αυστηρότητας στους μη-τόπους. δημιουργεί θύλακες μέσα στους μη-τόπους που αναιρούν τον
εξουδετερωτικό τους χαρακτήρα. Αυτή η νοηματοδότηση είναι
φυσικά απολύτως αντιφατική υπό την έννοια ότι υπόκειται
σε εξατομίκευση και κατακερματισμό και δεν μπορεί να
δημιουργήσει την προϋπόθεση για συνέχεια όταν η αρχική
ομάδα ανθρώπων φύγει και αντικατασταθεί από μια άλλη,
εξίσου περαστική. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι σύγχρονο
χαρακτηριστικό των μη-τόπων ή και ευρύτερα των τόπων και
των χώρων της υπερνεωτερικότητας, είναι ότι τίποτα δεν
διαγράφεται από πάνω τους, όχι όμως με το αποτέλεσμα της
κλασσικής αναλογίας του παλίμψηστου, αλλά με αποτέλεσμα
μια “σιωπηρή βαβούρα” νοηματοδοτήσεων και αναίρεσης αυτών
με παρόμοιο τρόπο με τον οποίο ένα απαίδευτο μάτι μπορεί
να αντικρύζει πολλές στρώσεις γκράφιτι πάνω σε έναν
τοίχο. Η αλήθεια είναι ότι όπως και το γκράφιτι, έτσι και
οι νοηματοδοτήσεις μέσα στους χώρους υπό υπερμοντέρνο
καθεστώς, δεν είναι άνευ σημασίας, αλλά χρειάζονται
υπομονετική και εξαντλητική αποκυπτογράφηση για να
μπορέσουν να γίνουν κατανοητές. Η καθαρή αντίληψη του

148 149
| 3ο κεφάλαιο 3ο κεφάλαιο |

χώρου υποβαθμίζεται καθώς ο χώρος λειτουργεί ως υπέρθεση

όλων των νοηματοδοτήσεών του ανιεράρχητα και με τρόπο
που περισσότερο θυμίζουν δεδομένα γραμμένα σε γλώσσα
μηχανής (δηλαδή σε 0 και 1), παρά ίχνη και ουλές προς
ανάγνωση. Έτσι προωθείται μια όλο και περισσότερο οπτική
αντίληψη του χώρου, διαμεσολαβημένη από την τεχνολογία
η οποία μπορεί όμως να ζαλίσει. Ο Massumi παρουσιάζει
παραστατικά την έλλειψη που προκαλείται όταν η οπτική
εμπειρία βιώνεται στον υπερθετικό βαθμό, μέσα από την
παράθεση πειραμάτων της δεκαετίας του 60’ 221:

Προκειμένου να απομονωθεί η βασική οπτική αντίληψη,

δηλαδή η παρουσία φωτός πάνω στο μάτι, μέσα από διάφορα
τεχνικά τρικ, εκπέμπετο φως στα μάτια των παρατηρητών.
Αντί να βρεθεί μια πηγαία μορφή της οπτικής αντίληψης όμως
Στο βαθμό που η ανθρώπινη επικοινωνία εξαρτάται που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαν πηγή γνώσης σχετικά
σε τεράστιο βαθμό από τις ψηφιακές τεχνολογίες, με την αισθητηριακή αντίληψη, “το πείραμα συνέχιζε να
οι θύλακες που περιέχουν αναπαραγωγικές οδηγεί στα πιο ανώμαλα αποτελέσματα. [...] Η ανωμαλία
δραστηριότητες της επικοινωνίας αποκτούν που έκανε το καθαρό πεδίο της όρασης τόσο αφιλόξενο
εφήμερη νοηματοδότηση. Αξιοπρόσεκτος ο σταθμός στην επιστημονική κατασκευή ταιριάζει πλήρως στο να το
φόρτισης κινητών με πετάλια στο μετρό του φιλοσοφήσει κανείς. [...] Μια από τις πιο εντυπωσιακές
Παρισιού, επάνω. Συνδυάζεται τόσο μια σωματική ανωμαλίες που εμφανίστηκαν ήταν ότι τα άτομα στα οποία
όσο και μια άυλη δραστηριότητα σε πλαίσιο η καθαρή όραση παράχθηκε, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να
συνύπαρξης στο δημόσιο χώρο. εκφράσουν το τι είδα με όρους που σχετίζονται με τα
οπτικά φαινόμενα.”

Με αντίστοιχο τρόπο που ένας “πρωτογενής ερεθισμός”

του ματιού δεν μπόρεσε να παράξει πρωτογενή οπτική
εμπειρία, το ίδιο και μια πρωτογενής νοηματοδότηση ενός
τόπου δεν μπορεί να παράξει πρωτογενή χωρική εμπειρία. Τα
διάφορα υπερτιθέμενα επίπεδα συνυπάρχουν και δημιουργούν
χώρους αλληλοδιείσδυσης στην ανθρώπινη εμπειρία που όμως
δεν την βοηθούν να αναπτυχθεί ολοκληρωμένα. Το σημείο
ενδιαφέροντος αυτής της χωρικής αντίληψης είναι ο τρόπος
που τα καθημερινά ψηφιακά επίπεδα-φίλτρα τροποποιούν
την αίσθησή μας για τον χώρο γύρω μας. Μια εμπειρία
χωρικής υπέρθεσης μπορεί να γίνει πολύ εύκολα κατανοητή
μέσα από ένα σύγχρονο παράδειγμα της περασμένης χρονιάς.
Το 2016, λανσάρεται από την Nintendo μια εφαρμογή για
κινητά, το Pokemon Go. Η εφαρμογή αυτή είναι δωρεάν και
χρησιμοποιώντας την σύνδεση στο ίντερνετ και το GPS του
κινητού προβάλλει Pokemon, σε διάφορες τοποθεσίες, από
τις οποίες οι χρήστες μπορούν να τα πιάσουν και να τα
συλλέξουν. Για να λειτουργήσει το παιχνίδι, πρέπει ο

150 151
| 3ο κεφάλαιο
παίχτης με το κινητό του ενεργοποιημένο να πλησιάσει στην
φυσική τοποθεσία που υπάρχουν τα Pokemon και να τα πιάσει
μέσα από μια διαδικασία παιχνιδιού. Η πόλη μέσα από το
Pokemon Go, το οποίο γνώρισε ασύλληπτη δημοτικότητα τους
πρώτους μήνες ζωής του, μετατρεπόταν σε μια υπέρθεση
του πραγματικού και ενός εικονικού κόσμου, η εμπειρία
όμως διαμορφωνόταν και στους δύο. Ο χρήστης πηγαίνοντας
στην τάδε πλατεία, δεν πήγαινε απλά στην πλατεία αλλά
και σε ένα μέρος συλλογής Pokemon του οποίου το τοπίο
καθοριζόταν από περισσότερα από την απλή αισθητηριακή
οπτική αντίληψη. Ο υπερμοντέρνος χώρος μπορεί να
περικλείει την ναρκισσιστική αναδίπλωση στον εαυτό και
να την υπερθέτει με άλλες τυπικές εμπειρίες τις οποίες
εμπεριέχει ως δυνατότητες (ένας χώρος είναι καλό σημείο
για φωτογραφία, καλό σημείο για να κάτσεις ή καλό σημείο
για να ψάξεις για Pokemon). Η υπέρθεση και η παροδική
νοηματοδότησή του είναι αυτές που τον διαμορφώνουν σαν
ικανό να μετατραπεί σε παραγματικό ανθρωπολογικό τόπο.
3.5 Ερευνητικό πρόγραμμα για την αρχιτεκτονική
στην υπερμοντέρνα εποχή
Κλείνοντας την εργασία αυτή, θα περιγράψουμε με
πρωτόλειο τρόπο κάποιες προτάσεις-σκέψεις που αφορούν
στην αντιμετώπιση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και
μέσα και παράλληλα με αυτή, της σύγχρονης κοινωνικής
πραγματικότητας. Αυτή η πρόταση για να μπορέσει να
εκφραστεί συνεκτικά πρέπει να περιέχει λίγο ή πολύ την
τελική μορφή που λαμβάνει εκ των υστέρων της ανάλυσής
μας, το ερευνητικό πρόγραμμα σχετικά με το υπερμοντέρνο.
Ξεκινώντας την ανάλυσή μας είχαμε πεί ότι ο σκληρός πυρήνας
του προγράμματος αφορούσε στην φώτιση και τον ορισμό
της έννοιας του υπερμοντέρνου μέσα από μια διαθεματική
προστατευτική ζώνη από την οποία αντλήσαμε επιχειρήματα,
κρατώντας και απορρίπτωντας λογικές που συναντήσαμε. Η
επιτυχία του ερευνητικού προγράμματος κρίνεται:
1_ Στην ερμηνευτική αποτελεσματικότητα γύρω από την
έννοια του υπερμοντέρνου.
2_ Στην χρησιμότητα της ερμηνείας μας για την εξαγωγή
προτάσεων, στρατηγικών και τακτικών αντιμετώπισης του
σχεδιασμού του χώρου σήμερα, υπό το πρίσμα ότι εντάσσεται
συνολικά στους κοινωνικούς ανταγωνισμούς και διεργασίες.
152
3ο κεφάλαιο |
Το πρώτο στοιχείο έγγειται στην κρίση του αναγνώστη
και ως τέτοιο είνα εκτός της διαιοδοσίας κρίσης μας.
Υπό την έννοια αυτή, θεωρούμε ότι το μόνο που μπορούμε
να κάνουμε, είναι παίρνοντας σαν δεδομένη την ανάλυση
που έγινε να στοιχειοθετήσουμε ένα μοντέλο ή σχέδιο
(design) για μια αρχιτεκτονική πρακτική στο σήμερα. Το
ερώτημα που προκύπτει είναι τι μορφής και τι λογικής
θα μπορούσε να είναι ένα τετοιο σχέδιο; Θα μπορούσε να
είναι ένα μανιφέστο ή πρόγραμμα ή μήπως πρέπει να είναι
μια υποκειμενική γνώμη; Κατά την άποψή μας η λογική του
ερευνητικού προγράμματος αποκλείει μια τέτοια μορφή και
αντιθέτως προκρίνει μια άλλη: σύμφωνα με τη λογική του
ερευνητικού προγράμματος που στήσαμε για την ερμηνεία
του υπερμοντέρνου και των επεκτάσεών του, μπορούμε να
περιγράψουμε αξιοποιώντας τα πορίσματά μας ένα σχέδιο
ενός νέου ερευνητικού προγράμματος, που θα αφορά στον
σχεδιασμό του χώρου και την αρχιτεκτονική σαν κοινωνική
πρακτική. Πριν περάσουμε στην καθεαυτή περιγραφή του
προγράμματος όμως, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ορισμένα
στοιχεία. Πρώτο και σημαντικότερο είναι το κάτω από ποια
λογική έχει λειτουργήσει και λειτουργεί το ερευνητικό μας
πρόγραμμα. Κατά την άποψή μας, το ερευνητικό πρόγραμμα,
πρέπει να λειτουργεί ως Λογική Σχεδιασμού, με τον τρόπο
που το εννοεί ο Luciano Floridi, στην εργασία του “The
Logic of Design as a Conceptual Logic of Information” 222,
δηλαδή ως μια λογική που θα περιγράφει μοντελοποιήσεις
τέτοιες, πάνω στις οποίες θα μπορούμε να ψηλαφίσουμε
απαντήσεις στα προβλήματα που τίθενται στη σύγχρονη
αρχιτεκτονική και όχι απλά θα τα κατηγοριοποιούν και
θα τα κατατάσσουν. Στην εργασία γίνεται ο διαχωρισμός
μιμητικών (mimetic) και ποιητικών (poetic) προσεγγίσεων
στον κόσμο και τάσσεται υπέρ των δεύτερων. Στο βαθμό
που όλη μας η λογική βασίζεται σε μια φιλοσοφία αλλαγής
του υπάρχοντος, και εμείς με τον ένα ή τον άλλο τρόπο
τοποθετούμαστε κοντά σε μια ποιητική προσέγγιση. Ως προς
την κατασκευή των μοντέλων που θα βοηθούσαν μια τέτοια
διαδικασία περιγράφεται στην εργασία223:
“Πρώτον, το ψηφιακό δημιουργεί εκ νέου οντολογίες του
κόσμου μας μετασχηματίζοντας την ίδια τη φύση των συλλήψεών
μας και των σχετιζόμενων με αυτές φαινομένων. [...]
Δεύτερον, το ψηφιακό ανοίγει νέες προκλήσεις, νοηματικές
και ηθικές. [...] Τρίτον, και πιθανότατα ως συνέπεια των
δύο προηγούμενων, μια λογική σύλληψης της πληροφορίας ως
153
| 3ο κεφάλαιο
σχεδίου είναι ιδιαίτερα σημαντική σήμερα επειδή η γνώση
μας για τον κόσμο είναι ολοένα και πιο πολύ κατασκευαστική
[δηλαδή στη λογική του χτισίματος ενός στοιχείου πάνω
στα άλλα]. [...] Όσο περισσότερο η επιστήμη κινείται από
μια μιμητική σε μια ποιητική προσέγγιση του κόσμου τόσο
περισσότερο θα χρειαστούμε μια λογικη του σχεδίου (de-
sign). [...] η ουσία της φιλοσοφίας δεν είναι η λογική,
αλλά το σχέδιο. Η λογική είναι η δεύτερη καλύτερη επιλογή,
ελλείψη σχεδίου.”
Αντικαθιστώντας την φιλοσοφία με την αρχιτεκτονική
σε μεγάλο βαθμό θεωρούμε ότι περιγράφονται καίρια τα
στοιχεία βάσει των οποίων θα προκύπτει το ερευνητικό
μας πρόγραμμα: δεν θα είναι αυστηρά ερμηνευτικό αλλά και
σχεδιαστικό.
Ποιό θα είναι όμως το περιεχόμενό του; Ο Τερζόγλου
αναγνωρίζει τέσσερα επίπεδα στη συγκρότηση της ιδέας του
Χώρου στον 21ο αιώνα224:
τον χώρο ως φυσικό περιβάλλον, τον χώρο ως αστικό
πολιτισμικό τοπίο, τον χώρο ως συμβολικό τοπίο και τον
χώρο ως εννοιολογικό χώρο-καθρέπτη του ανθρώπινου νου.
Σαν απάντηση στις προβληματικές και τον κατακερματισμό
του κάθε επιπέδου, προτείνεται η συνάρθρωσή τους σε μια
ενιαία ιδέα που θα αντιμετωπίζεται ως εξής:
το φυσικό περιβάλλον θα αντιμετωπίζεται σαν αντικειμενικό,
γενικό πλαίσιο-υπόβαθρο της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Το πολιτισμικό τοπίο θα πρέπει να προσεγγιστεί μέσα από
τη διαμόρφωση χώρων πολυσυλλεκτικής κουλτούρας που θα
ενοποιούν την ανθρώπινη εμπειρία και τις διαφορετικές
καταβολές. Στη συνέχεια, οι χώροι αυτοί θα πρέπει συμβολικά
να επιχειρήσουν τη σύνδεση των βιωμένων πολιτιστιμικών
τόπων και της σκέψης, οργανώνοντάς τους σε ένα σύνολο
παρά σε απομωνομένες νησίδες. Τέλος, ως προς την
εννοιολογική αντιμετώπιση, προτείνεται ο σχεδιασμός ενός
συστήματος που θα περιέχει τις “συνθήκες της πιθανότητας”
ενός ανθρωπιστικού συστήματος που θα επιχειρεί να επανα
νοηματοδοτήσει τις ουτοπίες του παρελθόντος.
Αξιοποιώντας και αυτή τη λογική, το ερευνητικό
πρόγραμμα γύρω από το σχεδιασμό του χώρου θα μπορούσε να
διαμορφώνεται ως εξής:
Σκληρός πυρήνας (αρνητικός ευρετικός)
1_ Ο σχεδιασμός του χώρου σήμερα πρέπει να αναγνωρίζει
τις συνθήκες της σύγχρονης εκμετάλλευσης και καταπίεσης
154
3ο κεφάλαιο |
και να τάσσεται υπέρ της άρσης τους κατά το δυνατόν.
Είναι αδύνατο η κατάργηση της εκμετάλλευσης να προκύψει
μέσα από την αρχιτεκτονική πρακτική και μόνο, αλλά θα
πρέπει να συνδέεται με μια μαζική συλλογική κοινωνική
κίνηση που θα εκφράζεται μέσα από την αρχιτεκτονική και
θα αντλεί από αυτήν εργαλεία, μοντέλα και σχέδια.
2_ Ο σχεδιασμός του χώρου πρέπει να είναι υπόθεση
συλλογική και διεπιστημονική-διαθεματική, να αίρει
τους σύγχρονους διαχωρισμούς μεταξύ διανοητικής και
χειρονακτικής εργασίας αλλά και τους διαχωρισμούς ειδικών
και μη ειδικών που ριζώνονται στον καταμερισμό εργασίας.
Ο κάθε σχεδιαστής του χώρου είναι ταυτόχρονα και χρήστης
του και το αντίστροφο και ως εκ τούτου δεν μπορεί ο ένας
πόλος να καθορίζει μόνος του τη μορφή του αρχιτεκτονικού
χώρου.
3_ Ο σχεδιασμός του χώρου σήμερα πρέπει να λαμβάνει
υπόψη την καθοριστική βλάβη του φυσικού περιβάλλοντος
και να λειτουργεί όχι απλά σε μια λογική μη-χειροτέρευσης
αλλά και με μια λογική που θα προωθεί λύσεις και μοντέλα
ζωής που θα επιχειρούν να αναστρέψουν τις βλάβες, χωρίς
τεχνοφοβία αλλά και χωρίς αποθέωση της προόδου και της
τεχνολογίας.
4_ Ο σχεδιασμός του χώρου πρέπει να αντιλαμβάνεται τη
διαλεκτική ολοκλήρωσης-κατακερματισμού, υπό την έννοια
των αντιμαχόμενων τάσεων για ενοποίηση και εξουδετέρωση
των διαφορών και αυτών για διατήρηση της αυτοτέλειας των
διαφόρων στοιχείων της πραγματικότητας. Υπό την έννοια
αυτή, ο σχεδιασμός του χώρου πρέπει να λαμβάνει υπόψη
του τις διαφορές των υποκειμένων και να μην επιβάλλει
ολοποίηση ούτε και να συνδράμει στην επικράτηση μιας
πλήρους εξατομίκευσης. Ως εκ τούτου πρέπει να έχει πρόταγμα
αντιρατσιστικό, αντιφασιστικό, αντισεξιστικό και ενάντια
σε κάθε διαχωρισμό που επιβάλλει καταπίεση.
5_ Ο σχεδιασμός του χώρου σήμερα πρέπει να συγκρούεται
με τα φαινόμενα εκείνα στο ήδη υπαρκτό χωρικό απόθεμα
που κάνουν τη ζωή των υποκειμένων αφόρητη ψυχολογικά,
κοινωνικά ή οικονομικά.
Προστατευτική ζώνη (θετικός ευρετικός)
1_ Προκρίνεται η αξιοποίηση των κεκτημένων των
ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών, της αρχιτεκτονικής,
της φιλοσοφίας και της ψυχολογίας για την παροχή εννοιών
και εργαλείων ερμηνείας και δράσης.
2_ Προκρίνεται η αξιοποίηση συμμετοχικών μοντέλων για
155
| 3ο κεφάλαιο
τον σχεδιασμό του χώρου που μπορεί να βοηθούν στην άρση
του διαχωρισμού σχεδιαστή-χρήστη.
3_ Προκρίνεται η διερεύνηση της χωρικής εμπειρίας ως
συνονθύλευμα αισθητηριακών προσλαμβανουσών όπου η κίνηση,
η αίσθηση και το σώμα προσδιορίζουν μια χωρική συνθήκη
από κοινού.
4_ Προκρίνεται η ερμηνεία των σύγχρονων φαινομένων στα
πλαίσια μιας διαλεκτικής μοντέρνου-μεταμοντέρνου. Η ισχύ
αυτής της διαλεκτικής είναι περισσότερο ερμηνευτική παρά
κοσμολογική.
156
3ο κεφάλαιο |
| παραπομπές:
177. Μ. Berman, All that is solid melts into air: the
experience of modernity, Penguin Books, N. York 1982, σελ
64.
178. Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης
(ΟΟΣΑ), σε έκθεση του 2015 με τίτλο: “The future of pro-
ductivity”, μετά από εκτεταμένη ανάλυση καταλήγει ότι:
“Η οικονομική ανάπτυξη θα εξαρτάται όλο και περισσότερο
από βελτιώσεις στην παραγωγικότητα, αλλά το μέλλον της
παραγωγικότητας είναι πολύ αβέβαιο” (για ολόκληρη την
έκθεση παραπέμπουμε εδώ: http://www.oecd.org/eco/growth/
OECD-2015-The-future-of-productivity-book.pdf και ειδικά
στις σελίδες 68-69). Αντίστοιχα, το ινστιτούτο έρευνας
McKinsey&Company σε έρευνα του Ιανουαρίου του 2015
καταλήγει ότι: “Ακόμα και αν η αύξηση της παραγωγικότητας
είναι το ίδιο μεγάλη όσο με τα προηγούμενα 50 χρόνια
[1964-2014], ο ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου ΑΕΠ θα
πέσει παρόλα αυτά κατά 40% [...]”. Για το άρθρο πηγή
παραπέμπουμε εδώ: http://www.mckinsey.com/global-themes/
employment-and-growth/can-long-term-global-growth-be-
saved
179. Ο όρος “Τέταρτη Τεχνολογική Επανάσταση”, αναφέρεται
σχηματικά στην ραγδαία ανάπτυξη και ενσωμάτωση τεχνολογιών
που αξιοποιούν με νέους τρόπους τους ηλεκτρονικούς
υπολογιστές και βασίζονται στη σύνδεση φυσικού και ψηφιακού
στοιχείου. Ο όρος εισάγεται από τον Klaus Schwab, Γερμανό
μηχανικό και οικονομολόγο και ιδρυτή και πρόεδρο του
WEF, στο ομώνυμο βιβλίο του. Σε αυτό, επιχειρηματολογεί
σχετικά με το ότι κατά τη γνώμη του μια 4η τεχνολογική
επανάσταση συντελείται, λόγω της τεράστιας αύξησης της
ταχύτητας, του έυρους, του βάθους αλλά και του αντίκτυπου
που έχουν οι νέες τεχνολογίες όπως οι smart συσκευές, η
3D εκτύπωση και άλλες. Συγκεριμένα παραπέμπουμε στην 3η
σελίδα της εισαγωγής, του βιβλίου. Απόσπασμα του οποίου
μπορεί να βρεθεί εδώ: http://www3.weforum.org/docs/Me-
dia/KSC_4IR.pdf
180. Ολόκληρο το κείμενο στη σελίδα https://www.we-
f o r u m . o r g / a g e n d a / 2 0 1 6 / 1 0 / f o u r - l e a d e r s h i p - p r i n c i-
ples-for-the-fourth-industrial-revolution/
157
| 3ο κεφάλαιο
181. Στην ετήσια αναφορά του WEF για το 2017, οι κίνδυνοι
με τον μεγαλύτερο αντίκτυπο που αναγνωρίζονται για την
παγκόσμια οικονομία και ευρύτερα κατάσταση είναι: 1)Όπλα
μαζικής καταστροφής, 2)Ακραία καιρικά φαινόμενα, 3)Κρίση
γύρω από το πόσιμο νερό, 4)Φυσικές καταστροφές και 5)
Αποτυχία αναστολής της κλιματικής αλλαγής.
182. Για ολόκληρη τη συνέντευξη παραπέμπουμε εδώ:
https://www.europarltv.europa.eu/el/programme/others/
beyond-capitalism-towards-a-sharing-economy
183. Ειδικά στο τελευταίο του βιβλίο (J.Rifkin, μετάφραση
Μενέλαος Παπαϊωάννου, Η κοινωία του Μηδενικού Οριακού
Κόστους,εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2017) , ο Rifkin ανάγει
την κοινοβιακή οικονομία σε καλύτερη για την έκφραση της
κοινωνίας του ίντερνετ σε σχέση με την κεντρικά οργανωμένη
παραγωγή. Ο Rifkin βασίζει την ανάλυσή του στην θέση ότι η
ολοένα και πιο φθηνά αυτοματοποιούμενη παραγωγή τείνει στη
δημιουργία προϊόντων με μηδενικό κόστος, καθώς οι υποδομές
εξελίσσονται και με μικρές βελτιώσεις εκσυγχρονίζονται
εύκολα. Ο Rifkin πατάει πάνω στις μαρξικές αναλύσεις
της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας και της
μείωσης του κόστους παραγωγής, αγνοεί όμως παντελώς τη
λογική του Marx σχετικά το νόμο τάσης πτώσης του μέσου
ποσοτού κέρδους, την οποία δεν αναλύσουμε για λόγους
συντομίας. Mια κριτική του έργου και ειδικά γύρω από
τα επιχειρήματα σχετικά με το ιντερνετ βρίσκεται στο
περιοδοικό cyborg εδώ: http://www.sarajevomag.gr/cyborg/
issues/02/i02_p05_iot.html . Επιλέγοντας ένα απόσπασμα
σχετικά με το βιβλίο του Rifkin από το άρθρο, διαβάζουμε:
“ Το να χρησιμοποιεί κανείς κομμάτια της κριτικής θεωρίας
(γιατί ο Rifkin παραπέμπει και στις μαρξιανές αναλύσεις
περί αυτοματοποίησης της παραγωγής) για να υποστηρίξει
τέτοιες θέσεις και όχι μόνο να μην ανοίγει ρουθούνι, αλλά
να εκλαμβάνεται κιόλας περίπου ως γκουρού, είναι σίγουρα
δείγμα διανοητικής κατάντιας”. Οι συγγραφείς αναγνωρίζουν
εδώ τη σημασία του κυνισμού για την λογική του Rifkin.
184. P. Sloterdijk μετάφραση Michael Eldred, foreword
Andreas Huyssen, Critique of cynical Reason, Univeristy
of Minnesota Press, Minnesota 1987, preface σελ xxix.
185. Εδώ υιοθετούμε τον διαχωρισμό του Sloterdijk μεταξύ
cynicism (κυνισμός με την κυριολεκτική έννοια του όρου) και
158
3ο κεφάλαιο |
Kynicism (κυνισμός με την έννοια της ατομικής ιδεολογικής
άμυνας στον πληθωρισμό ψευδών συνειδήσεων). Η απόδοση των
όρων γίνεται ώς cynicism=κυνισμός και kynicism=Κυνισμός.
186. Δεν υπάρχει αποδεκτή μετάφραση του όρου στα ελληνικά
λόγω του ότι η χρήση των αντικειμένων που περιγράφει
σχετίζεται εξ ολοκλήρου με το ίντερνετ και τα αγγλικά ή
υβριδικές διαλέκτους που περιλαμβάνουν αγγλικά. Θεωρούμε
ότι η μετάφραση θα ήταν άκυρη, καθώς δεν βασίζεται σε
καμία πραγματική γλωσσική χρήση. Σε αφαιρετικό επίπεδο
θα μπορούσε ενδεχομένως ο όρος “μιμητικά” ή “μιμητές” να
αποδώσει μέρος του περιεχομένου, χωρίς όμως να αποφευχθούν
σημαντικές απώλειες.
187. Εδώ παραπέμπουμε εκ νέου στη Λογική του Hegel για
την διαδικασία αυτο-συνείδησης του νού και ειδικά στην
προηγούμενη σημείωση 91. Επεκτείνοντας στοιχειωδώς τη
λογική που περιγράφουμε στο Κεφάλαιο 1 σχετικά με τη
διαλεκτική ουσίας-φαινομένου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι
η στοιχειώδης διαφορά εσωτερικού-εξωτερικού είναι η αιτία
της αυτοσυνείδησης, αλλά η διαδικασία που πραγματώνεται
περιλαμβάνει αναπόφευκτα την αναδίπλωση και προβολή των
συμπερασμάτων αυτής της διαπίστωσης εσωτερικού-εξωτερικού
πάνω στον ίδιο τον εαυτό. Η ουσία [του νού για τον Hegel ,
αλλά η λογικη΄μπορεί να επεκταθεί και σε άλλα αντικείμενα
όπως η επικοινωνιακή διάσταση των memes] αντιλαμβάνεται
τον εαυτό της μέσα από φαινόμενό της [τη μορφή της και
τους ειδικούς τρόπους με τους οποίους εμφανίζεται],
προβάλοντας το φαινόμενο πάνω της και διαπιστώνοντας τις
διαφορές, τα σημεία ταύτισης και τις αιτιώδεις σχέσεις.
Η διαλεκτική ουσίας-φαινομένου είναι με λίγα λόγια μια
συνεχής σύγκριση μεταξύ των δύο πόλων και διαπίστωσης-
πραγμάτωσης των διαφορών σε ποιοτικά ανώτερες ουσίες και
φαινόμενα.
188. Για ένα σύντομο χρονικό του meme αυτού παραπέμπουμε
εδώ: https://www.theverge.com/2017/5/8/15577340/pepe-
the-frog-is-dead-matt-furie . Αλλά και εδώ: http://edi-
tion.cnn.com/2017/05/08/us/pepe-frog-meme-dead-trnd/in-
dex.html . Για μια κριτική άποψη εδώ: http://www.npr.org/
sections/alltechconsidered/2017/05/11/527590762/what-
pepe-the-frogs-death-can-teach-us-about-the-internet .
189. Εδώ αντιμετωπίζουμε ένα γλωσσικό πρόβλημα. Ο
159
| 3ο κεφάλαιο
πρωτότυπος όρος του Marshal είναι The Developer. Η λέξη
αναφέρεται σε Αυτόν-που-αναπτύσσει, με την έννοια του
οργανωτή και υποκινητή μιας αναπτυξιακής διαδικασίας,
ενός παραγωγικού, οικονομικού και κοινωνικού develop-
ment. Επιλέγεται ο όρος Προγραμματιστής, για να δηλωθεί
ακριβώς αυτός ο διοικητικός αλλά και σχεδιαστικός ρόλος
που περιγράφεται από τον Marshal, αλλά και από την δράση
του Faust στο τέλος του έργου. Εναλλακτικές αποδώσεις θα
μπορούσαν να είναι: Ο Μηχανικός ή Ο Οργανωτής.
190. Μ. Berman, All that is solid melts into air: the
experience of modernity, Penguin Books, N. York 1982, σελ
76.
191. Θεολογικός όρος της Καθολικής εκκλησίας του 14ου
αιώνα που σύμφωνα με τον ιστότοπο Theodora (http://www.
theodora.com/encyclopedia/l2/limbus.html ) σημαίνει:
“[...] το σύνορο της Κόλασης, όπου κατοικού όσοι, παρότι
δεν καταδικάζονται σε μαρτύριο, στερούνται την απόλαυση
του Παραδείσου.
192. G. Agamben μετάφραση Θάνος Ζαρταλούδης, Η κοινότητα
που έρχεται, ΙΝΔΙΚΤΟΣ, Αθήνα 2007.
193. Βλέπε σημείωση 192 σελ 69-70.
194. Αναφερόμαστε στον διαχωρισμό του Sloterdijk. Βλέπε
σημείωση 185.
195. Βλέπε κεφάλαιο 1 και ειδικά τη σημείωση 80.
196. Αναφερόμαστε στον διαχωρισμό που κάνει ο Zygmunt
Bauman σε διάλογο με τον Carlo Bordoni στο: Ζ. Bau-
man & C. Bordoni, μετάφραση Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Η
Νεωτερικότητα σε Κρίση, Ύψιλον, Αθήνα 2014, σελ 78-83.
197. J. Hill, Immaterial Architecture, Routledge, London
2006, σελ 3
198. Αναφερόμαστε στον όρο του Gideion: Durchdringung.
Η αναφορά του όρου σχετίζεται με τον τρόπο διαμόρφωσης
του χώρου μέσα από διάτρητους φέροντες οργανισμούς,
αλλά θεωρούμε ότι σήμερα μπορεί να αναχθεί σε μια σειρά
ζητημάτων σχετικά με την αρχιτεκτονική: από την ίδια την
160
3ο κεφάλαιο |
κατασκευή μέχρι και την δυνατότητα επικοινωνίας μέσα από
το κτήριο με ασύρματο ίντερνετ και το πώς διαφορετικά
πεδία πληροφοριών και επικοινωνίας εισέρχονται άυλα μέσα
από το αρχιτεκτονική, χτισμένο περιβάλλον. Βλέπε επίσης
σημείωση 69 στο Κεφάλαιο 1.
199. Βλέπε σημείωση 197 σελ 21-22.
200. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η σχέσης τεχνολογικής
πρόοδου-ανάπτυξης με την ευημερία αποδεικνύεται σήμερα
κάθε άλλο παρά γραμμική και συνεχής. Η τεχνολογική
ανάπτυξη και καινοτομία τις περισσότερες φορές σχετίζεται
με μηχανισμού άντλησης μεγαλύτερης υπεραξίας μέσω της
προσόδου καινοτομίας, παρά με την κάλυψη νέων αναγκών.
Η ουσία της συζήτησης αυτής –την οποία δεν μπορούμε να
αντιμετωπίσουμε πλήρως για λόγους έκτασης- σχετίζεται
κατά την άποψή μας με το κατά πόσο μια χειραφετητική
προοπτική για την κοινωνία θα περιέχει σαν οργανικό της
στοιχείο τον φετιχισμό της πρόοδου. Με άλλα λόγια το κατά
πόσο η πρόοδος της τεχνολογίας είναι πλήρως ουδέτερη και
καθορίζεται από τις προθέσεις του υποκειμένου που την
διαχειρίζεται. Η λογική που υποστηρίζει ότι μια ευημερούσα
κοινωνία που δεν θα βασίζεται στην απόλυτη εκμετάλλευση
του ανθρώπου και της φύσης ονομάζεται “Αποανάπτυξη”.
Για μια κριτική ματιά στο ζήτημα της αποανάπτυξης
παραπέμπουμε εδώ: https://eleutheriellada.wordpress.
com/2013/12/04/%CE%B7-%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%84%CE%B1%-
CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B
1%CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%CF%82/ και
στο πλήρες βιβλίο: C. Taibo μετάφραση Νίκος Κοκκάλας,
Η πρόταση της αποανάπτυξης, Εκδόσεις Συναδέλφων, Αθήνα
2012.
201. Αποδίδουμε τους όρους στο εννοιολογικό πλαίσιο του
Hill ώς εξής: house: κατοικία, home: σπίτι.
202. Βλέπε σημείωση 197 σελ 26-28.
203. Για μια ενδεικτική ματιά σε τέτοια καταφύγια
παραπέμπουμε εδώ: http://time.com/money/4665985/dooms-
day-bunkers-survive-apocalypse-sale/
204. Χαρακτηριστικά τα παρακάτω: http://www.busines-
sinsider.com/solar-paint-transforms-your-house-in-
161
| 3ο κεφάλαιο 3ο κεφάλαιο |

to-a-source-of-clean-energy-2017-6?utm_content=buffer- 214. Ας θυμηθούμε εδώ τα “ιερατεία” του μοντέρνου κινήματος

c5ed5&utm_medium=social&utm_source=facebook.
com&utm_campaign=buffer-design
Και επιπλέον: https://www.tesla.com/solarroof.
205. Σύμφωνα με μελέτη της Καναδικής κυβέρνησης του 2007
(http://www.ec.gc.ca/doc/media/m_124/brochure/brochure_
eng.pdf)
που αναφέραμε στο Κεφάλαιο 1 και την προσωποκεντρική
αντίληψη που έχουμε για αυτό σε μεγάλο βαθμό.
215. B.C. Han μετάφραση Ανδρέας Κράουζε, Η κοινωνία της
κόπωσης, Opera, Αθήνα 2015, σελ 12.
216. Βλέπε σημείωση 215, σελ 13-14.

206. Βλέπε σημείωση 197 σελ 33.
207. Βλέπε σημείωση 197 σελ 37.
208. M. Tafuri, Theories and History of Architecture,
Icon, London 1981, σελ 16.
217. B. Massumi, Parables for the Virtual: movement, af-
fect, sensation, Duke University press, USA 2002, σελ 3.
218. Βλέπε σημείωση 217 σελ 4.
219. Βλέπε σημείωση 215 σελ 35.

209. Βλέπε σημείωση 197 σελ 39. 220. Βλέπε σημείωση 112 και το αντίστοιχο απόσπασμα.

210. Βλέπε σημείωση 197 σελ 47. Αναφερόμαστε στην κριτική
του Tafuri όπως την παρουσιάζει ο Hill, σχετικά με το
Μοντέρνο Κίνημα ώς “ambiguous project”. Αυτή η εικόνα
αμφισημίας εντός του μοντέρνου, συμπίπτει και με την
ερμνεία που παρουσιάσαμε και στο Κεφάλαιο 1.
221. Βλέπε σημείωση 217 σελ 144-147.
222. L. Floridi, “The Logic of Design as a Conceptual
Logic”, δημοσιευμένο τον Ιούνιο του 2017 πρός ελεύθερη
χρήση στον ιστότοπο academia.

211. Ας θυμηθούμε εδώ τα στοιχεία –και όχι τα επιχειρήματα- 223. Βλέπε σημείωση 222 σελ 22.
του Jeremy Rifkin, ο οποίος παραθέτει στοιχεία σχετικά
με το πώς, από καπιταλιστική σκοπιά, μια αυτοοργανωμένη 224. Ν.Ι. Τερζόγλου, Ιδέες του Χώρου στον εικοστό αιώνα,
κοινοβιακή οικονομία μπορεί να είναι προτιμότερη. Παρότι νήσος, Αθήνα 2009, σελ 379-383.
ο Rifkin αποτελεί απολογητή της καπιταλιστικής ανάπτυξης
και των σκληρών εκμεταλλευτικών πολιτικών που αναδύονται
στα χρόνια της κρίσης, η άποψή του για την οργάνωση της
παραγωγής συνηγορεί υπέρ μιας συλλογικής εικόνας παρά
υπέρ μιας ιεραρχικής διάρθρωσης.

212. Χαρακτηριστική η υπηρεσία master classes που

παρέχεται σε διάφορους τομείς και προσφάτως και στην
αρχιτεκτονική από τον Frank Gherry. Για περισσότερες
πληροφορίες παραπέμπουμε εδώ: https://www.masterclass.
com/classes/frank-gehry-teaches-design-and-architecture

213. Ας σκεφτούμε μόνο τα ωοειδή σχήματα της Zaha Had-

id, τις “μουτζούρες” του Gherry ή τις αχανείς τετράγωνες
στέγες του Piano που εμφανίζονται με την ίδια ευκολία σε
Ελλάδα και Ιαπωνία.

162 163
βιβλιογραφία
| βιβλιογραφία βιβλιογραφία |

| βιβλία-άρθρα-εργασίες:

[1] A. Badiou, Meta-politics, Verso, London 2005

[2] Κ. Τσουκαλά, Μ. Δανιήλ, Χ. Παντελίδου, Μετανεωτερικές
επ-όψεις, Επίκεντρο, Αθήνα 2010
[3] H.P. Berlage, Thoughts on style 1886-1909,”Thoughts
on style in architecture”,μετ J.B. Whyte W. De Wit, Getty
publications L.A. 1996
[4] I. Kant, Groundwork of Metaphysic Morals, μετ. H.J.
Paton, New york Harper & Row 1948, 1956
[5] U. Conrads επιμέλεια, M. Bullock μετάφραση, Programs
and manifestoes of 20th century architecture, MIT press,
Cambridge 1970
[6] Δ. Καρβούνας, Diverging Time: The Politics of Moder-
nity in Kant, Hegel and Marx, Lexington press, N. York
2002
[7] “Modernity-An incomplete project” (επιμέλεια H.Fos-
ter, The Anti-Aesthetic: essays on postmodern culture,
Bay Press, Washington 1987
[8] C. Jencks, Postmodern and late-modern, the essential
definitions, Chicago Review vol 35, Chicago Review press,
Chicago 1987
[9] Olli Koistinen επιμέλεια, The Cambridge companion to
Spinoza’s Ethics, Cambridge University press, Cambridge
2010
[10] B. Lord, Spinoza’s Ethics, Edinburgh University
press, Edinburgh 2010
[11] B. Spinoza, Ethics, από τον τόμο επιμέλειας και
μετάφρασης M.L. Morgan-S. Shirley, Spinoza-Complete work,
Hackett Publishing Company, Indianapolis 2002
[12] J.F.Lyotard, The Postmodern condition: A report on
Knowledge, Manchester University press, Manchester 1984
[13] F. Fukuyama, The End of History and the last man,
The free press-Macmillan, Ν. York 1992
[14] G. Lipovetsky, L’ ere du vide: Essais sur l’indi-
vidualisme contemporain, Gallimard education, Paris 1989
[15] G. Lipovetsky with S. Charles, μετάφραση A. Brown,
Hypermodern Times, polity press, Cambridge 2005
[16] A. Nimzowitsch, επιμέλεια L. Hays, My System: the
21st century edition, Dallas 1991, πρώτη έκδοση το 1925
[17] M. Auge, μετάφραση J. Howe, Non-places An introduc-
tion to an anthropology of supermodernity, Verso, London
1997
[18] J. Armitage and P. Virilio, From Modernism to Hyper-

166 167
| βιβλιογραφία
modernism and Beyond, an interview with Paul Virilio (από
το περιοδικό Theory, Culture & society, Sage publishing,
London 1999, τεύχος 16
[19] L. P. Puglisi, Hyper-Architecture, spaces in the
Electronic Age, translation Lucinda Byatt, Birkhauser,
Boston 1999
[20] H. Ibelings, Supermodernism, Architecture in the age
of globalization, NAI Publishers, Amsterdam 1998
[21] Α.Μ. Κωτσιόπουλος, Κριτική της αρχιτεκτονικής
θεωρίας, University Studio press, Θεσσαλονίκη 1985
(ανατύπωση 1994)
[22] I. Lakatos, Falsification and the methodology of Sci-
entific Research Programmes, σελ 170-194 από τον συλλογικό
τόμο επιμέλειας I. Lakatos, A. Musgrave, Criticism and
the growth of Knowledge, Cambridge University press, Cam-
bridge 1970
[23] I. Lakatos, A. Musgrave, Criticism and the growth
of Knowledge, Cambridge University press, Cambridge 1970
[24] Τ. Kuhn, The structure of scientific revolutions,
University of Chicago press, Chicago 1962
[25] J.P. Bonta , Architecture and its interpretations:
a study of expressive systems in architecture, Lund Hum-
phreys, London 1975
[26] F. Engels, Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της
κλασσικής Γερμανικής Φιλοσοφίας, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα
2007
[27] Χ. Κρητικός, Κανόνες και Πίστη, Φεβρουάριος 2013
[28] J. Lacan μετάφραση B. Fink, Ecrits, W.W. Norton &
Company, N. York 2006
[29] Vitruvius μετάφραση M. H. Morgan, Ten books of ar-
chitecture,Harvard University press, Boston 1914
[30] H. Heynen, Architecture and Modernity: a critique,
MIT Press, Cambridge Massachusetts 1999
[31] K. Malevich, Suprematist Manifesto, 1926.
[32] F. Engels μετάφραση Α. Ιωαννάτου-Visee, Αντι-
Ντύρινγκ: Η ανατροπή της επιστήμης από τον κύριο Ντύρινγκ,
Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2006
[33] R. Engelman, The second Industrial revolution 1870-
1914, από τον ιστότοπο http://ushistoryscene.com/arti-
cle/second-industrial-revolution/
[34] S.L. Davis, The Unbound Prometheus: Technological
Change and Industrial Development in Western Europe from
168
βιβλιογραφία |
1750 to the Present, Cambridge, New York: Press Syndicate
of the University of Cambridge 1969
[35] S. Vaclav, Creating the twentieth century: Techni-
cal innovations of 1867-1914, Oxford University press,
N. York 2005
[36] S. Giedion, Space, time and architecture: the growth
of a new tradition, Harvard University press, N. York
1941
[37] F.K. Richtmeyer, E.H. Kennard, T. Lauritsen, Intro-
duction to Modern Physics, McGraw-Hill, N. York 1955
[38] A. Einstein, The development of our views on the
composition and essence of radiation, 1909, μετάφραση
από τα γερμανικά στον ιστότοπο https://en.wikisource.
org/?curid=53013
[39] Β. Λέκκα, Ιστορία και θεωρία της ψυχιατρικής, εκδόσεις
futura, Αθήνα 2012
[40] J. Breuer & S. Freud μετάφραση Λ. Αναγνώστου, Μελέτες
για την Υστερία, εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 2002
[41] N. Whyne & B. Newhall, Horatio Greenough: Herald of
Functionalism, Magazine of Art XXXII, 1939
[42] D. Harvey, The Condition of Postmodernity: an en-
quiry into the origins of cultural change, Blackwell,
Cambridge MA 1990
[43] K. Marx, A contribution to the critique of Political
economy, 1859
[44] G.W.F. Hegel (μετάφραση A.V. Miller), Phenomenology
of Spirit, Oxford University press, Oxford 1977
[45] G.W.F. Hegel (μετάφραση W. Wallace), Being part I of
the Encyclodaedia of the Philosophical sciences, Marxist
Internet Archive, Ohio 2009
[46] J. Armitage and P. Virilio, From Modernism to Hyper-
modernism and Beyond, an interview with Paul Virilio (από
το περιοδικό Theory, Culture & society, Sage publishing,
London 1999
[47] P. Virilio (μετάφραση Marc Polizzoti), Speed and
Politics, Semiotext(e), L.A. 2007 (πρώτη έκδοση το 1977
στα γαλλικά)
[48] Γ. Ευσταθίου, Παραγωγή επιθυμίας στον ολοκληρωτικό
καπιταλισμό, Πάντειο Πανεπιστήμιο 2016
[49] Μ. Berman, All that is solid melts into air: the ex-
perience of modernity, Penguin Books, N. York 1982
[50] J.Rifkin, μετάφραση Μενέλαος Παπαϊωάννου, Η κοινωία
του Μηδενικού Οριακού Κόστους,εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα
2017
169
| βιβλιογραφία
[51] P. Sloterdijk μετάφραση Michael Eldred, foreword An-
dreas Huyssen, Critique of cynical Reason, Univeristy of
Minnesota Press, Minnesota 1987
[52] G. Agamben μετάφραση Θάνος Ζαρταλούδης, Η κοινότητα
που έρχεται, ΙΝΔΙΚΤΟΣ, Αθήνα 2007
[53] Ζ. Bauman & C. Bordoni, μετάφραση Γεράσιμος
Λυκιαρδόπουλος, Η Νεωτερικότητα σε Κρίση, Ύψιλον, Αθήνα
2014
[54] J. Hill, Immaterial Architecture, Routledge, London
2006
[55] C. Taibo μετάφραση Νίκος Κοκκάλας, Η πρόταση της
αποανάπτυξης, Εκδόσεις Συναδέλφων, Αθήνα 2012
[56] M. Tafuri, Theories and History of Architecture,
Icon, London 1981
[57] B.C. Han μετάφραση Ανδρέας Κράουζε, Η κοινωνία της
κόπωσης, Opera, Αθήνα 2015
[58] B. Massumi, Parables for the Virtual: movement, af-
fect, sensation, Duke University press, USA 2002
[59] L. Floridi, The Logic of Design as a Conceptual Log-
ic, δημοσιευμένο τον Ιούνιο του 2017 πρός ελεύθερη χρήση
στον ιστότοπο academia
[60] Ν.Ι. Τερζόγλου, Ιδέες του Χώρου στον εικοστό αιώνα,
νήσος, Αθήνα 2009
| ιστοσελίδες:
[1] https://waltendegewalt.wordpress.com/
[2] https://www.cla.purdue.edu/english/theory/psycho-
analysis/lacanstructure.html
[3] http://www.moodbook.com/history/modernism/malev-
ich-suprematism.html
[4] http://viola.informatik.uni-bremen.de/typo/filead-
min/media/lernen/Futurist_Manifesto.pdf
[5] http://ushistoryscene.com/article/second-industri-
al-revolution/
[6] https://en.wikisource.org/?curid=53013
[7] https://www.theguardian.com/artanddesign/2010/
may/08/pablo-picasso-politics-exhibition-tate
[8] http://www.ihabhassan.com/postmodernism_to_postmo-
dernity.htm
[9] https://www.marxists.org/archive/marx/works/1859/
critique-pol-economy/preface.htm
[10] https://dimotismos.wordpress.com/2010/11/22/
%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CE%AF%CE%B4%CE%B7
170
βιβλιογραφία |
%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CF%86%CE%B1%CE%B
9%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%B-
F%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%BD/
[11] http://www.iefimerida.gr/news/301505/diavaste-olok-
liri-tin-istoriki-omilia-ompama-me-zito-i-ellas
[12] https://www.citylab.com/design/2011/12/case-gener-
ic-architecture/771/
[13] http://www.oecd.org/eco/growth/OECD-2015-The-fu-
ture-of-productivity-book.pdf
[14] http://www.mckinsey.com/global-themes/employ-
ment-and-growth/can-long-term-global-growth-be-saved
[15] http://www3.weforum.org/docs/Media/KSC_4IR.pdf
[16] https://www.weforum.org/agenda/2016/10/four-leader-
ship-principles-for-the-fourth-industrial-revolution/
[17] https://www.europarltv.europa.eu/el/programme/oth-
ers/beyond-capitalism-towards-a-sharing-economy
[18] http://www.sarajevomag.gr/cyborg/issues/02/i02_p05_
iot.html
[19] https://www.theverge.com/2017/5/8/15577340/pepe-
the-frog-is-dead-matt-furie
[20] http://edition.cnn.com/2017/05/08/us/pepe-frog-
meme-dead-trnd/index.html
[21] h t t p : / / w w w . n p r . o r g / s e c t i o n s / a l l t e c h c o n s i d -
ered/2017/05/11/527590762/what-pepe-the-frogs-death-
can-teach-us-about-the-internet
[22]http://www.theodora.com/encyclopedia/l2/limbus.html
[23 h t t p s : / / e l e u t h e r i e l l a d a . w o r d p r e s s .
com/2013/12/04/%CE%B7-%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%84%CE%B1%-
CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B1
%CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%CF%82/
[24] http://time.com/money/4665985/doomsday-bunkers-sur-
vive-apocalypse-sale/
[25] http://www.businessinsider.com/solar-paint-trans-
forms-your-house-into-a-source-of-clean-energy-2017-
6?utm_content=bufferc5ed5&utm_medium=social&utm_source=-
facebook.com&utm_campaign=buffer-design
[26] https://www.tesla.com/solarroof
[27] http://www.ec.gc.ca/doc/media/m_124/brochure/bro-
chure_eng.pdf
[28] https://www.masterclass.com/classes/frank-geh-
ry-teaches-design-and-architecture
[29] https://www.academia.edu/
171