LAODIKEIA ÇALIŞMALARI

EK YAYIN DİZİSİ / SUPPLEMENTARY SERIES 1

GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA

LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ
THE LYKOS VALLEY AND
NEIGHBOURHOOD IN
LATE ANTIQUITY

Editörler / Editors

Celal ŞİMŞEK – Turhan KAÇAR

 Laodikeia Çalışmaları
Ek Yayın Dizisi / Supplementary Series 1

GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ

THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Editörler / Editors
Celal Şimşek – Turhan Kaçar

© 2018 Ege Yayınları

1. Baskı
ISBN 978-605-9680-58-5

Kapak tasarımı
Mustafa Bilgin

Ön kapak fotoğrafı
Kazıma-Kabartılı Tabak (Laodikeia Kazı Arşivi)

Yapım ve Dağıtım
Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.
Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, Beyoğlu 34433 İstanbul/Türkiye
Tel: +90 (212) 244 7521 Faks: +90 (212) 244 3209
E.posta: info@zerobooksonline.com
www.zerobooksonline.com

Baskı
Matsis Matbaa Hizmetleri
Tevfikbey Mahallesi Dr. Ali Demir Caddesi No: 51
34290 Sefaköy/İstanbul
Tel: 0212 624 21 11 www.matbaasistemleri.com
Sertifika No: 20706
 Anadolu arkeolojisine büyük emeği geçen Hierapolis İtalyan Kazı Heyeti’nin
üçüncü başkanı Ord. Prof. Dr. Francesco D’Andria’ya ithaf olunur…

To Ord. Prof. Dr. Francesco D’Andria, third president of the Italian Archaeological
Mission to Hierapolis, for his great contributions to Anatolian archaeology…

Ayrıca, elim bir trafik kazası sonucu vefat eden Bizans Dönemi Anadolu arkeolojisi ve
tarihine önemli katkıları olan Oxford Üniversitesi’nden
Prof. Dr. Mark Whittow’un aziz anısına…

Also to the beloved memory of Prof. Dr. Mark Whittow from Oxford University,
who contributed greatly to the Byzantine history and archaeology
of Anatolia and sadly passed away after a traffic accident…
 İÇİNDEKİLER / CONTENTS

SUNUŞ ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ ix

INTRODUCTION ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. xi

I. GEÇ ANTİK ÇAĞ VE LYKOS VADİSİ (Late Antiquity and the Lykos Valley)
GEÇ ANTİK ÇAĞ NEDİR? (What is Late Antiquity?)
Turhan KAÇAR .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 3
THE IMPACT ON ASIA MINOR OF THE PERSIAN INVASIONS IN THE EARLY SEVENTH CENTURY
(Erken VII. Yüzyılda Sasani İşgallerinin Anadolu’ya Etkileri)
Geoffrey GREATREX .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 13
THE GREAT PLAGUE OF LATE ANTIQUITY IN ASIA MINOR
(Geç Antik Çağ Anadolu’sunda Büyük Veba)
Stephen MITCHELL ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 27
THE END OF ANTIQUITY IN THE LYKOS VALLEY: SETTING A NEW AGENDA
(Lykos Vadisi’nde Antik Çağ’ın Sonu: Yeni Bir Düşünce)
Mark WHITTOW ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 37
ROADS AND ROUTES IN WESTERN PHRYGIA IN LATE ANTIQUITY
(Geç Antik Çağ’da Batı Frigya İçindeki Yollar ve Rotalar)
Andreas KULZER ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 55
GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ (Lykos Valley in Late Antiquity)
Mustafa Hamdi SAYAR ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 65
EARTHQUAKES AND LATE ANTIQUE URBANISM: SOME OBSERVATIONS ON THE CASE OF THE
LYKOS VALLEY (Depremler ve Geç Antik Kentleşme: Lykos Vadisi Örneği Üzerine Bazı Gözlemler)
Troels Myrup KRISTENSEN ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 71

II. LAODIKEIA
GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LAODIKEIA (Laodikeia in the late antiquity)
Celal ŞİMŞEK ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 81
LAODIKEIA’DA HIRİSTİYANLIK VE KİLİSELER (Christianity and Churches in Laodikeia)
Fahriye BAYRAM ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 117
PERSECUTION, MARTYRDOM, AND HAGIOGRAPHY IN LAODIKEIA PRESENTATION
(Laodikeia’da Takibat, Şehadet ve Aziz Hikâyeleri)
Ulrich HUTTNER .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 139
LAODIKEIA KİLİSESİ’NDE UYGULANAN RESTORASYON YÖNTEMLERİ: TEMEL PRENSİPLER VE
UYGULAMA SINIRLARI (Restoration Methods Applied in the Laodikeia Church:
Fundamental Principles and Application Limits)
Çağrı Murat TARHAN ..................................................................................................................................................................................................................................................................................... 149
viii İÇİNDEKİLER / CONTENTS

LAODIKEIA GEÇ ANTİK ÇAĞ SERAMİKLERİ (Late Antique Pottery of Laodikeia)

Celal ŞİMŞEK – Mustafa BİLGİN ..................................................................................................................................................................................................................................................... 175
THE INSCRIPTIONS OF TEMPLE A FROM LAODIKEIA. NEW EVIDENCE FROM THE AGE OF
DIOCLETIAN TO THE AGE OF CONSTANTINE (Laodikeia’dan Tapınak A Yazıtları.
Diocletianus’tan Constantine Yeni Bulgular)
Francesco GUIZZI ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 201
AMPULLAE WITH FIGURAL DEPICTIONS FROM LAODIKEIA OF LATE ANTIQUITY
(Geç Antik Çağ Laodikeiası’ndan Figürlü Ampullalar)
Celal ŞİMŞEK – Barış YENER ................................................................................................................................................................................................................................................................ 217

III. HIERAPOLIS
GEÇ ANTİK ÇAĞ VE ERKEN BİZANS DÖNEMİ’NDE PHRYGIA HIERAPOLIS’İ
(Late Antiquity and Early Christianity Periods in Hierapolis at Phrygia)
Francesco D’ANDRIA ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 235
COUNCILLORS, HERETICS, AND ARCHBISHOPS IN LATE ANTIQUE HIERAPOLIS: RECENT
EPIGRAPHICAL FINDINGS CONCERNING THE CITY, ITS TERRITORY, AND THE HISTORY OF
HIERAPOLIS’ BISHOPRIC (4TH - 9TH CENT.) (Geç Antik Hierapolis’te Konsey Üyeleri, Sapkınlar ve
Başpiskoposlar: Hierapolis Kenti, Territoriumu ve Piskoposluk Tarihi ile ilgili Son Epigrafik Bulgular
[IV – IX Yüzyıllar])
Alister FILIPPINI ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 249
DIVINE LITURGY AND HUMAN SKILLS IN THE ARCHITECTURAL SCULPTURE FROM THE CHURCH
OF THE APOSTLE IN HIERAPOLIS (PHRYGIA) (Hierapolis Aziz Philip Kilisesi’nden Mimari Heykeltıraşlıkta
İnsan Yeteneği ve Dinsel Seramoni)
Manuela DE GIORGI .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 291
MOSAIC AND OPUS SECTILE PAVEMENTS IN THE CHURCH OF ST. PHILIP IN HIERAPOLIS
(Aziz Philip Kilisesi’nden Opus Sectile ve Mozaik Döşemeler)
Maria Piera CAGGIA .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 309
THE PLOUTONION OF HIERAPOLIS IN PHRYGIA IN THE LATE ANCIENT AND PROTO-BYZANTINE
PERIOD (Geç Antik Çağ ve Erken Bizans Dönemi’nde Frigya Hierapolis’i Ploutonion’u)
Pio PANARELLI ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 325

IV. GÜNEYBATI ANADOLU KENTLERİ (The Cities of South Western Anatolia)

GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYDIA TRIPOLIS’İ (MS 4. YY’DAN SASANİ TAHRİBATI’NA KADAR)
Lydian Tripolis during Late Antiquity (from the fourth century to the Sassanian destruction)
Bahadır DUMAN ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 343
GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA TRALLEIS (Tralleis in Late Ancient Period)
Aslı SARAÇOĞLU .................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 369
SOME REMARKS ON LATE ANTIQUE AND EARLY CHRISTIAN EPHESUS
(Geç Antik ve Erken Hıristiyanlık Dönemi Ephesus Üzerine Bazı Notlar)
Andreas PÜLZ ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 385
EFES VE MAGNESIA BİZANS SURLARININ YENİDEN DEĞERLENDİRİLMESİ
(Dating of the Byzantine City Walls of Ephesus and Magnesia on the Maeander Reconsidered)
Mustafa BÜYÜKKOLANCI ............................................................................................................................................................. 401
GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA STRATONIKEIA (Stratonikeia in Late Antiquity)
Bilal SÖĞÜT .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 429
 SUNUŞ

Eskiçağ ile Ortaçağ dünyası arasında bir geçiş dönemi olarak ilk defa 20. yüzyılın başında sanat tarihi
çalışmalarında tanımlanan Geç Antik Çağ, özellikle son yarım yüzyılda popüler hale gelmiş ve günümüzde
artık farklı bir disiplin ve tarihsel dönem olarak kabul edilmiştir. Modern tarih ve arkeoloji çalışmalarında “kısa
ve uzun Geç Antik Çağ” olarak iki farklı kronolojik çerçeveye sahip olan bu dönem; araştırmacılar tarafından
Diocletianus’tan, Iustinianus’a (3. yüzyıl sonu–6. yüzyıl) veya 2.–8. yüzyıllar arasına, hatta 10. yüzyıla kadar
uzatılmaktadır. Geç Antik Çağ’ın coğrafi odağı büyük oranda Roma İmparatorluğu’nun doğu topraklarıdır.
Doğu Roma İmparatorluğu’nu ayakta tutan en önemli bölge olan Anadolu’nun Geç Antik Çağ’daki durumu
bu bağlamda çok önemlidir. Anadolu’nun tarihi ve arkeolojisi üzerine yürütülen çalışmalar, Geç Antik Çağ
dünyasıyla ilgili akademik tartışmalara göz ardı edilemeyecek derecede önemli bilgiler sağlamış ve sağlamaya
devam etmektedir. Bundan dolayı, Anadolu arkeolojisinde Geç Antik Çağ’a ilişkin buluntular, son zamanlarda
üzerinde en çok durulan konuların başında gelmektedir. Arkeologlar geçmiş dönemlerde daha çok Arkaik,
Klasik, Hellenistik ve İmparatorluk sanatı, mimarisi ve kültürü üzerinde durmuşlardır. Bu nedenle 1980’li
yıllara kadar kazılarda ortaya çıkartılan MS 3. yüzyıl sonrası buluntular üzerinde fazlaca durulmamış, ancak bu
tarihlerden itibaren Geç Antik Çağ kazı verileri yavaş yavaş önem kazanmaya ve yorumlanmaya başlanmıştır.
Gerçekten de genelde Akdeniz dünyası ve Anadolu, özelde ise Lykos Vadisi ve çevresi MS 3. yüzyıldan itibaren
ortaya çıkan köklü değişimlere ve gelişmelere sahne olmuştur. Roma İmparatorluğu’nun 3. yüzyılda yaşadığı
siyasi ve dini kriz, imparatorluğun ertesi yüzyılda bir yandan Hıristiyanlaşmasıyla diğer yandan idari olarak
çatallaşmasıyla sonuçlanmıştır. İmparatorlar Constantinus ve Licinius’un 313 yılında Milano’da kararlaştırdıkları
din politikasıyla, Hıristiyanlar serbestlik kazanmışlar, Theodosius Dönemi’nde ise paganlık yasaklanarak,
Hıristiyanlık resmi din olarak ilan edilmiştir. Bu gelişim, alışılagelmiş birçok şeyi temelinden değiştirmiştir.
Artık kent yaşayışını eskiden olduğu gibi şekillendiren, kentsel peyzajı oluşturan agoralar, hamamlar, tiyatrolar,
stadyumlar ve tapınaklar yerlerini, yavaş yavaş kiliselere ve dini mimari unsurlarına bırakmış ve yaşamın odak
noktasını bu yapılar oluşturmaya başlamıştır. Geç Antik Çağ’ın son döneminde bir başka tek Tanrı inancı olarak
İslam’ın ortaya çıkışı, başlangıçta Batı Anadolu kentlerinde olmasa da Doğu Akdeniz’de bulunan kentlerin
arkeolojik manzarasına, yeni unsurların eklenmesine neden olmuştur.
Bütün bu değişimlerin özellikle başta Laodikeia olmak üzere, içerisinde yer aldığı Lykos Vadisi kentleri
(Hierapolis, Tripolis, Kolossai vd.) ve çevresine nasıl yansıdığı sorusuna cevap arayan bu kitaptaki çalışmalar,
2015 yılında Denizli’de Pamukkale Üniversitesi bünyesinde Laodikeia Kazı Evi’nde yapılan bir toplantıya
dayanmaktadır. Dolayısıyla odak noktası Geç Antik Çağ’da Lykos Vadisi ve Çevresi olarak belirlenen bu kitapta
yer alan çalışmalar, sadece Batı Anadolu antik kentlerinde kazılarda ortaya çıkartılan son buluntu ve gelişmeleri
değerlendirmemekte, aynı zamanda Geç Antik Çağ tarih yazımını meşgul eden, antik kent kültürünün
durumunu, çöküş, değişim, dönüşüm gibi kavramları da dikkate alarak tartışmaktadır.
Geç Antik Çağ Anadolu’sunda kentsel nüfusun azalmasının gerisindeki faktörleri incelerken, şimdiye kadar
genelde ihmal edilen salgın hastalıkların rolüne dikkat çekilmekte ve kentsel sistemin çöküşünü ele alırken
fazlasıyla anlam yüklenen Sasani saldırılarına ilişkin yargılarda, daha temkinli olunmasını önermektedir. Hiç
kuşkusuz Roma dünyasının tek dış tehdidi Sasaniler değildi. İmparatorluğun kuzey sınırlarında yaşayan Germen
asıllı kavimler de zaman zaman büyük tehdit oluşturuyordu. Öyle ki bu kavimlerden birisi olan Gotların, 3.
yüzyılın ortalarında Kafkaslar üzerinden Anadolu’yu istila etmelerinin etkisi Efes ve civarında yapılan arkeolojik
çalışmalarla belgelenmektedir.
x SUNUŞ

Bu kitapta yer alan arkeologların ve tarihçilerin çalışmaları iki farklı kategoride değerlendirilebilir: Bir yanda
arkeologlar çalıştıkları kentler özelinde, (bu bağlamda Laodikeia, Tripolis, Hierapolis gibi Lykos Vadisi kent­
leri; Stratonikeia, Ephesus ve Tralleis gibi çevre kentler) Geç Antik Çağ’da farklılaşan buluntulara dikkat
çekilmektedir. Kazılarda ortaya çıkartılan buluntular kentsel hayatın vaziyetini ortaya koyması bakımından çok
önemlidir. Diğer yanda tarihçiler Geç Antik Çağ dünyasıyla ilgili modern tarihi tartışmalara işaret ediyorlar ve
o dünyayı derinden sarsan depremler, siyasi sorunlar ve salgın hastalıklar gibi faktörlerin, söz konusu dönemde
kentsel hayatı ne derecede etkilediklerini arkeolojik veya yazınsal literatürde yer alan verilerden hareketle ele
almaktadırlar.
Son olarak, hem bu kitabın ortaya çıkmasında hem de Laodikeia Kazı ve Restorasyon çalışmalarına sağladıkları
destekten dolayı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne, Denizli
Valiliği’ne, Denizli Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı’na, Pamukkale Üniversitesi Rektörlüğü’ne, Pamukkale
Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine (BAP), Güney Ege Kalkınma Ajansı’na (GEKA) teşekkür
ederiz. Ayrıca kitabın hazırlanmasında emeği geçen Dr. İnci Türkoğlu ve Arkeolog Ayşegül Arığ’a teşekkür
etmek bizim için bir görevdir. Laodikeia antik kentinin Dünya Kültür Mirasına kazandırılması için 2003 yılından
itibaren Kazı Ekibinin yaptığı öz verili çalışmalar, hiç kuşkusuz her türlü takdirin üzerindedir.

Celal ŞİMŞEK – Turhan KAÇAR

2017, Denizli
 INTRODUCTION

The term “late antiquity” denoting the transitional period from the ancient world to the medieval world was first
proposed in the art historical studies at the beginning of the twentieth century; it has become very popular in
the last half-century transforming to a separate discipline and historic period. In modern studies of history and
archaeology, the period of late antiquity has two chronological spans as “short” and “long”, lasting either from
the reign of Diocletian to Justinian (third-sixth centuries AD) or from the second to the eighth – even to the
tenth – century. Geographical focus of late antiquity is mostly the eastern part of the Roman Empire. Therefore,
the situation of Anatolia, the most important region that kept the East Roman Empire standing, through late
antiquity is of utmost importance. Studies on the history and archaeology of Anatolia provide non-ignorable
material to the academic debates on the late antique world. Therefore, finds related with the late antiquity of
Anatolia are among the leading topics of recent times. In the past, archaeologists had concentrated on the art,
architecture and culture of the Archaic, Classical, Hellenistic and Imperial periods. Thus, finds dating to after
the third century AD were not paid much attention until the 1980s when the data on late antiquity started to
gain in importance and be assessed gradually.
Indeed, the Mediterranean world and Anatolia in the wider sense and the Lykos Valley and its neighbourhood in
particular witnessed radical changes and developments as of the third century AD. Political and religious crises
of the third century culminated in the Christianisation and administrational forking of the Roman Empire in
the following century. Emperors Constantine and Licinius legitimised Christianity with their “Edict of Milan”
in 313; and finally Emperor Theodosius banned paganism making Christianity the official religion. This change
altered many things taken for granted. Now, agorae, baths, theatres, stadiums and temples, which had shaped
the urban life and landscape in the earlier times, were taken over by churches and other Christian religious
structures. In the last phase of late antiquity, another monotheistic religion, Islam was born and it paved the way
for integration of new elements in the archaeological landscape of the cities in the East Mediterranean, even if
not the cities of West Anatolia right away.
The papers in this book have arisen from a meeting held at Pamukkale University in 2015 and look for answers
to the query on the abovementioned changes as reflected in Laodikeia, above all, and in the Lykos Valley and its
neighbourhood. Thus, the studies presented in this book with a focus on the Lykos Valley and its Neighbourhood
in Late Antiquity not only assess the latest finds uncovered and developments attested in the archaeology of
the ancient cities of western Anatolia in particular, but also discuss these issues taking into consideration the
concepts such as the situation with the urban culture of antiquity, fall, change, and transformation, which have
been debated by the historiography of late antiquity.
Investigating into the decrease in urban populations in Anatolia of late antiquity, they draw attention to the
part of the epidemics, mostly neglected until now, and also suggest that the Sassanian raids have been overrated
while dealing with the collapse of the urban system. Certainly, the Sasanians were not the only external threat
to the Roman world. Germanic peoples living about the northern borders of the Empire posed threats time to
time. In so much that the raids by the Goths, one of those peoples, about middle of the third century AD are
now archaeologically documented in and around Ephesos.
The studies by archaeologists and historians presented in this book should be considered in two categories: on
one side, the archaeologists call for attention to the finds distinguishing themselves in late antiquity based on
xii INTRODUCTION

the cases of their proper excavations at the cities of Laodikeia, Tripolis and Hierapolis in the Lykos Valley as well
as Stratonikeia, Ephesus and Tralleis in the neighbourhood because these finds are of importance for they cast
light onto the urban life of the period. On the other side, historians point to the modern historiographic debates
regarding the world of late antiquity and investigate the effect on the urban life of the factors like earthquakes,
political problems and epidemics, which shook that world deeply, by investigating the data provided by the
archaeological and literary literature.
Finally, we would like to express our gratitude to the Ministry of Culture and Tourism General Directorate of
Cultural Heritage and Museums, Governorate of Denizli, Metropolitan Municipality of Denizli, Presidency of
Pamukkale University, Pamukkale University’s Office of Scientific Research Projects (BAP), and Development
Agency for the South Aegean Region (GEKA) for their support to the excavations and restorations at Laodikeia.
We also would like to extend our thanks to Dr. İnci Türkoğlu and Archeologist Ayşegül Arığ for their effort in
the preparation of this volume. Last but not least, the self-sacrificing work of the excavation team since 2003 to
get Laodikeia into the World Heritage List is beyond all appreciation.

Celal ŞİMŞEK – Turhan KAÇAR

2017, Denizli
 LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI
Late Antique Pottery of Laodikeia

Celal ŞİMŞEK – Mustafa BİLGİN*

Abstract
The ancient city of Laodikeia, situated in the centre of the Lykos Valley in southwest Phrygia, was settled from the
Early Chalcolithic period through Late Antiquity, when it was largely abandoned after a severe earthquake during
the reign of Emperor Focas. The pottery culture of Late Antiquity has been revealed to a great extent thanks to
ongoing scientific excavations in the concerned strata. When Christianity was given freedom in the fourth century
and thus stepped into the daily life of people it also introduced partial changes into the pottery repertory and
decorative style. These changes can be tracked especially on the unguentaria, ampullae and lamps. Furthermore,
imported wares such as African, Sagalassos and Phokaian Red Slip Ware were attested and they may cast light
onto the commercial relations of the period. In addition to the imported wares, local production red slip wares
were clearly attested through clay analyses and archaeological evidence, thus integrated into the new pottery
repertory of Late Antiquity. Among evidence of local pottery production at Laodikeia during Late Antiquity can
be cited the slagged kiln wastes, potsherds and flooring bricks with workshop stamps.
Anahtar Kelimeler: Lykos Vadisi, Laodikeia, Geç Antik Çağ, Kırmızı Astarlı Seramik, Unguentarium, Ampulla,
Kandil
Keywords: Lykos Valley, Laodikeia, Late Antiquity, Red Slip Ware, Unguentarium, Ampulla, Lamp

Güneybatı Phrygia Bölgesi’nde yer alan Lykos Vadisi ve merkezinde bulunan Laodikeia’da 2003 yılından bu yana
Prof. Dr. Celal Şimşek başkanlığında yürütülmeye başlayan bilimsel kazılar, günümüze kadar kesintisiz olarak
devam etmektedir. 13 yıllık bu kazı süreci içinde kentin merkezinde, Suriye (documenus maximus) ve Stadyum
(cardo maximus) Caddesi’nin her iki yanında, önemli dinsel, kamusal ve sivil konut yapılarından örnekler ortaya
çıkartılmıştır1. Ayrıca kentin dört bir yanına yayılan nekropol alanlarında yapılan çalışmalarla, mezar tipleri ile
ölü gömme gelenekleri hakkında detaylı bilgilere ulaşılmış ve bunların sonuçları yayınlanmıştır 2 (Fig. 1). Kazılar
sonucu, kentin ilk yerleşim sürecinin Batı Nekropolü içinde yer alan Erken Kalkolitik Dönem’de Kandilkırı’nda
başladığı, zaman içinde bu yerleşmenin önce Asopos Tepesi’ne sonrasında Hellenistik Dönem kentinin kurul-
duğu platform şeklindeki tepenin üzerine doğru genişlediği anlaşılmıştır3. Kentin son dönemlerinde, MS 494

* Prof. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Kınıklı-Denizli/TÜRKİYE. E-mail: csimsek@pau.edu.tr

Uzm., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, Kınıklı-Denizli/TÜRKİYE.
E-mail: mustafabilgin@pau.edu.tr; bilginarkee@gmail.com
1 Şimşek 2005, 305-320; Şimşek 2006, 419-434; Şimşek 2007, 455-478; Şimşek 2008a, 99-122; Şimşek 2009, 409-436; Şimşek 2010, 101-
134; Şimşek 2011b, 447-474; Şimşek 2012b, 569-602; Şimşek 2013a, 63-399; Şimşek 2013c, 103-124; Şimşek 2014a,82-102; Şimşek
2014b, 33-69, Res. 1-42; Şimşek 2015b, 633-660; Şimşek 2016, 481-508.
2 Şimşek vd. 2011, 1-1076; Şimşek vd. 2015, 111-157; Şimşek 2013a, 407-434, Res. 537-594; Şimşek 2013b, 647-703; Şimşek vd. 2014,
229-281.
3 Şimşek 2009, 409-411, Res. 2-3; Şimşek 2010, 101-105, Res. 2-3; Şimşek 2011b, 447-450, Res. 2-3; Şimşek 2012b, 569-570, 586-590, Res.
2, 13-14; Şimşek 2013a, 47-58, 70-77, Res. 40, 68-74; Şimşek 2013c, 103-104, Res. 2-3; Şimşek 2014a, 91-94, Res. 14-15; Şimşek 2014b,
176 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Fig. 1 Laodikeia kent planı ve nekropol alanları

depremi ile büyük yıkıma uğrayarak küçüldüğü ve ardından Focas Dönemi (MS 602-610) depremi ile tekrar
yıkılarak kalan birkaç aile dışında tamamen terk edildiği anlaşılmıştır4.
Laodikeia’da kazısı yapılan alanların, yerleşim stratigrafisiyle bağlantılı olarak tespit edilen seramik buluntuları,
yerleşimin ve bölgenin seramik kültürünün anlaşılmasında da önemli bir rol oynamıştır5. Çalışmanın konusunu
oluşturan Laodikeia Geç Antik Çağ Seramikleri adlı bu makalede, kentin MS 4. yy’dan başlayarak, terk edildiği
tarih olan Focas Dönemi (MS 602-610) depremine kadar geçen süreçteki seramik buluntuları genel olarak tanı-
tılacak ve üretim sorunları üzerine değerlendirmeler yapılacaktır.
Hıristiyanlığın MS 313 yılında Milano Fermanı’yla serbest bırakılmasının ardından ortaya çıkmaya başlayan
kültürel ve dinsel değişimlerin6 etkisi seramik sanatına da yansımıştır7. Bu değişimler sonucu yeni seramik
formları ile bunların üzerinde Hıristiyanlık dinini temsil eden betimlemeler görülmeye başlamıştır8.

36-44, Res. 5-11; Şimşek 2015b, 633-637, Res. 2-3; Şimşek 2016, 481-484, Res. 1; Oğuzhanoğlu 2014, 71-84, Res. 1-23; Konakçı 2014a,
87-104, Res. 1-28, Çiz. 1-6.
4 Şimşek – Ceylan 2003, 149, 152-155; Şimşek 2011a, 93-94; Şimşek 2013a, 29-32, 57-58; Şimşek 2014b, 42; Şimşek 2015a, 9; Kumsar
vd. 2015; Bölgede yaşanan depremler için bkz. Guidoboni 1994, 174-177, 188-190; Ayrıca antik kaynaklarda bölgede depreme dayalı
olarak sıcak su kaynaklarının bolluğu ve yer altı boşluklarından bahsedilmektedir. Bkz. Strabon, XII.8.16; Herodotos, VII.30.
5 Şimşek 2013a, 467-504, Res. 671-747; Şimşek – Duman 2013, 154-168, Fig. 6-12; Şimşek – Konakçı 2013, 1-17, Res. 1-21; Konakçı
2014b, 63-76, Res. 1-12, Çiz. 1-3; Konakçı 2015, 223-236, Res. 1-11, Çiz. 1-3; Oğuzhanoğlu 2014, 71-86.
6 Şimşek 2012a, 23-24; Şimşek 2015a, 14-16.
7 Şimşek 2012a, 9-75, Res. 1-71; Şimşek 2013a, 341-345; Şimşek 2015, 14-85, Res. 4-135.
8 Şimşek 2003, 411-421, Res. 1-10; Şimşek 2013a, 490-495, Res. 723-730.
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 177

0 5 cm
L.10.TDS.PT.13
Fig. 2 Dış yüzeyi Aziz betimlemeli ampulla

0 5 cm
L.08.AE.PT.14
Fig. 3 Dış yüzeyi haç betimlemeli ampulla

0 5 cm
L.12.KDP.43
Fig. 4 Dış yüzeyi rozet betimlemeli ampulla

Geç Antik Çağ’da Hıristiyanlıkla ilgili bu değişimlerin gözlemlendiği en önemli kentlerin başında, Laodikeia
gelmektedir. Antik kentin bu döneme ait yapılarında yürütülen kazılarda ortaya çıkarılan seramik buluntular,
dönemin seramik repertuvarı ile bezeme geleneğine yeni ve önemli katkılar sağlayacak niteliktedir.
Laodikeia’da tespit edilen Geç Antik Çağ Seramikleri içinde, yeni dinin etkilerinin görüldüğü önemli formlar
arasında ampullalar, unguentariumlar ile kandiller sayılabilir. Ayrıca, ithal edilen seramikler içerisinde Afrika,
Phokaia (LRC) ve Sagalassos kırmızı astarlı seramikleri de kentte önemli bir yer tutmaktadır (Fig. 7-10). İthal
kırmızı astarlı seramikler dışında, Laodikeia üretimi olduğu tespit edilen yeni bir kırmızı astarlı seramik grubu
da zengin form ve bezeme anlayışıyla literatürde yerini alacaktır9 (Fig. 15-16). Laodikeia’da bu seramik grupları
dışında, günlük kullanımla ilişkili mutfak ve pişirme kapları ile depolama kapları gibi buluntular da dönemin
seramik kültürüne katkıda bulunmuştur10 (Fig. 27-28).

9 Bu konu, Prof.Dr. Celal Şimşek’in danışmanlığında Mustafa Bilgin tarafından “Laodikeia’nın Geç Antik Çağ Yerel Üretim Kırmızı
Astarlı Seramikleri” başlıklı doktora çalışmasında detaylı olarak incelenmektedir.
10 Şimşek 2013a, 490-504, Resim 721-747.
178 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

AMPULLALAR
Genellikle pişmiş toprak ve kurşundan yapılan ampullalar, Hıristiyanların hacı olmak amacıyla kutsal saydıkları
alanları ziyaretleri sırasında hatıra olarak aldıkları ve içine kutsal yağ ya da suyun konduğu, minyatür matara
formlu şişeciklerdir11. Bu şişeciklerin her iki yüzeyine kentin dinsel kimliğine uygun olarak, saygı duyulan azizler,
kutsal mekânlar ve Hıristiyanlıkla ilgili çeşitli dinsel semboller işlenmiştir12. Laodikeia’da tespit edilen ampullalar
bezeme şekilleri dikkate alındığında üç grup altında değerlendirilmiştir (Fig. 2-4). İlk grupta değerlendirilen oval
formlu ampullaların her iki dış yüzeyinde, Hıristiyanlıkla ilgili sembollerle birlikte işlenmiş dini yapılar ile aziz
betimlemeleri yer almaktadır13 (Fig. 2). İkinci grup dairesel formlu ampullaların dış yüzeyinde, yeni din ile ilişkili
haç betimlemeleri14 (Fig. 3), aynı formun üçüncü grubunda ise rozet ve palmet gibi bitkisel bezemelerin yapıldığı
tespit edilmiştir (Fig. 4). Laodikeia’da bu tip örneklerin buluntu kontekstleri incelendiğinde ilk grubu oluşturan
ampullalar, MS 4. yy’ın sonu ile 5. yy’ın sonu arasına, ikinci ve üçüncü grubu oluşturan ampullalar ise MS 6. yy’ın
başı ile 7. yy’ın başı arasına tarihlendirilmiştir15.

UNGUENTARIUMLAR
Kentin dinsel kimliğine uygun olarak tespit edilen diğer bir buluntu grubunu unguentariumlar oluşturmaktadır
(Fig. 5-6). Laodikeia’da başta dini yapılar olmak üzere kazılan tüm Geç Antik Çağ yapılarında bu form en fazla
görülen örnekler arasında yerini almıştır. Unguentariumlar ortaya çıkmaya başladığı dönem olan MÖ 4. yy’ın
son çeyreğinden itibaren daha çok mezar hediyesi olarak kullanılmıştır16. Ancak Hristiyanlığın resmi din olarak
kabul edilmesiyle birlikte bu formun mezar hediyesi olarak kullanımının gittikçe azaldığı, yeni inanç sistemine
bağlı olarak da dinsel bir kullanım işlevi kazandığı anlaşılmıştır17.
Laodikeia’da yapılan kazılarda özellikle Tapınak A’da 164 sikke ve 450 kurşun mühürle birlikte kontekst olarak
ele geçirilen 700’ün üzerindeki tam ve tama yakın örnekteki, bu tip unguentariumların Geç Antik Çağ’daki kul-
lanımına ilişkin önemli bilgiler elde edilmiştir18.
Tapınak A’da tespit edilen unguentariumların bir kısmı tıpa ve tıkaçlarıyla birlikte in situ durumda ele geçiril-
miştir. İçine parfüm, zeytinyağı ve bitkisel özlü krem gibi çeşitli sıvıların konduğu unguentariumlar, bu dönem-
den sonra daha çok dinsel kullanıma yönelik özelliği ile ön plana çıkmıştır. Laodikeia’da Roma İmparatorluk
Dönemi’nde tapınak olarak kullanılan, ancak Geç Antik Çağ’da Laodikeia Kilisesi’nin arşivine dönüştürüldü-
ğü anlaşılan yapıda19 bu kadar fazla sayıda tespit edilmesinin nedeni, dini kullanım özelliğinden kaynaklan-
maktadır. Artık ağırlıklı olarak yeni din ile ilişkili olan unguentariumlar, dini malzemelerin satıldığı dükkânlar
ya da kilise arşivi gibi kutsal mekânlarda daha fazla ortaya çıkmaya başlamıştır. Ayrıca ele geçirilen tüme
yakın unguentariumların birçoğunun içinde tortulaşmış kalıntılara rastlanmış ve kimyasal analizlerle bu

11 Şimşek – Duman 2007b, 3-4; Aydın 2013, 439.

12 Marmaris Müzesinde sergilenen bir grup ampulla için bkz. Aydın 2013, 437-456; Hierapolis örnekleri için bkz. Imperiale 2016, 663-
674, Fig. 1-5; Candarola 2016, 717-718, Fig. 4; Ephesos örnekleri için bkz. Ladstatter 2011, 15-17, Fig. 18-20; Sardis örnekleri için bkz.
Crawford 1990, 38, 43, 89, Figs.155-156, P58.428.397, Figs. 488-492, P62.49.4240.
13 Şimşek 2013a, 490-492, Res. 723-724; Şimşek – Duman 2007b, 5-8, Fig. 3-19.
14 Şimşek 2013a, 491-492, Res. 725; Şimşek – Duman 2007b, 9, Fig. 24-35.
15 Şimşek 2013a, 491-492, Res. 726; Şimşek – Duman 2007b, 8-9, Fig. 20-23.
16 Unguentariumlarla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Anderson-Stojanovic 1987, 105-122; Dotterweich 1999, 1-5.
17 Laodikeia Nekropolü’nde ele geçirilen erken dönem unguentariumların tipolojisi için bkz. Şimşek vd. 2011, 63-79, Levha 62-73.
Ayrıca Geç Antik Çağ unguentariumlarının tespit edildiği diğer merkezlerden Hierapolis örneği için bkz. Caggia 2016, 691-692, Fig. 4.
Ephesos örnekleri için bkz. 171-172, Gassner 1997, Taf. 56/709-711; Mitsopoulos-Leon 1991, 153, Taf. 220/O52-O52. Patara örnekleri
için bkz. Dündar 2008, 30-37, 137-141, Kat. No. U196-U209, Lev. 24-25/U196-U209. Kibyra örnekleri için bkz. Özüdoğru – Dündar
2007, 145-177, Fig. 5-16. Side örnekleri için bkz. Özhanlı – Fırat 2011, 7-30, Kat. No. 1-41. Myra örnekleri için bkz. Çağla-Türker 2005,
311-327, Res. 8-9. Berenice örnekleri için bkz. Riley 1979, 363-364, Fig. 131, 1030, 1034-1035.
18 Şimşek – Duman 2007a, 285-307, Res. 1-22; Şimşek 2013a, 254, 492-494, Fig. 727-729.
19 Şimşek 2013a, 254.
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 179

L.12.KA.58 L.07.AE.158
0 5 cm 0 5 cm

Fig. 5 Düz dipli unguentarium Fig. 6 Sivri dipli unguentarium

tortuların organik olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Bu nedenle de en azından Laodikeia’da bulunan unguenta-
riumların içerisinde bitkisel içerikli sıvıların konduğunu söylemek yanlış olmayacaktır20. İçerisindeki sıvı her
ne olursa olsun, kullanımı tedaviye dönük dinsel işlevli olan bu kapların geniş bir coğrafyada bulunmasının
en büyük nedeni de inançlara göre, içine konan şifa verici özelliği olan sıvı ya da kremlerden kaynaklanıyor
olmalıdır.
Laodikeia’da yapılan kazı çalışmalarında, bu dönemle ilişkili iki tip unguentarium tespit edilmiştir (Fig. 5-6).
İlk grubu düz dipli unguentariumlar oluşturmakta olup buluntu kontekstlerine göre MS 4. yy’ın ikinci yarısı ile
erken 5. yy’a tarihlendirilmiştir21 (Fig. 5). İkinci grubu oluşturan örnekler ise sivri dipli unguentariumlardır22
(Fig. 6). İlk tipe oranla daha kaba ve sivri dipli olan bu grubun damgalı örnekleri de görülmektedir. Damgalar
genellikle monogram şeklinde ya da az da olsa figürlü örneklerden oluşmaktadır23. İkinci grubu oluşturan un-
guentariumlar Laodikeia’da, MS 6. yy - erken 7. yy’a tarihlendirilmiştir.

20 Hacı yağının Hierapolis St. Philippus Kilisesi ve Martyriumunda kullanımı için bkz. D’Andria 2014, 130-137, 165.
21 Şimşek 2013a, 494, Res. 727-728; Şimşek – Duman 2007a, 287-291, Res. 3-4, 19.
22 Şimşek 2013a, 494, Res. 729; Şimşek – Duman 2007a, 291-294, Res. 5-6, 20.
23 Şimşek – Duman 2007a, 292-294, Res. 13-17, 21-22.
180 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Fig. 7 Laodikeia’da tespit edilen Sagalassos Kırmızı Astarlı Seramik tipleri

Fig. 8 Laodikeia’da tespit edilen Afrika Kırmızı Astarlı Seramik tipleri

 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 181

Fig. 9 Laodikeia’da tespit edilen Sagalassos Kırmızı Fig. 10 Laodikeia’da tespit edilen Afrika Kırmızı Astarlı
Astarlı Seramiklerinden örnekler Seramiklerinden baskı bezemeli örnekler

KIRMIZI ASTARLI SERAMIKLER

Laodikeia’da Geç Antik Çağ’a ait sektörlerde yapılan kazılarda, ithal edilen kırmızı astarlı seramiklere ait ör-
nekler arasında Sagalassos, Phokaia (LRC) ve Afrika kırmız astarlı seramikleri sayılabilir24. Bunların arasında
en yoğun buluntu grubunu Sagalassos ve Afrika kırmız astarlı seramikleri oluşturmaktadır (Fig. 7-10). Phokaia
üretimi örnekler ise bu iki gruba oranla çok daha az sayıdadır.
Laodikeia’da bugüne kadar kazısı yapılan alanlarda Sagalassos Kırmızı Astarlı Seramiklerine ait 47 form tespit
edilmiştir (Fig. 7, 9). Çok iyi arıtılmış açık kırmızı bir hamura sahip bu seramik grubunun astarı parlak ve me-
talik görünümlüdür. Bu grup, Laodikeia’da özellikle MS 3.-5. yy arasına tarihlendirilen tabakalarda tespit edi-
len en yoğun ithal seramik grubudur25. İthal edilen seramikler arasında ikinci büyük grubu ise Afrika Kırmızı
Astarlı Seramikler oluşturmaktadır (Fig. 8, 10). Kuzey Afrika’da farklı merkezlerde26 üretilen bu kırmızı astarlı
seramikler kısa bir sürede tüm Akdeniz
Dünyası’na yayılarak Anadolu’da da ti-
caretle iç bölgelere kadar ulaşmıştır.
Laodikeia’da yapılan kazılarda bu gruba
ait 30 form tespit edilmiştir. Sagalassos
Kırmızı Astarlı Seramiklerine oranla
daha iri taneli bir yapısı olan bu grubun
astarı sabunumsu bir özelliğe sahiptir.
Sert dokulu hamuru, kiremit kırmızısı
ya da turuncunun farklı tonlarında bir
yelpazeye sahip olup astarı hamur ren-
ginin bir kaç ton koyusudur27.

Fig. 11
Kırmızımsı sarı astarlı örnekler

24 Sagalassos için bkz. Poblome 1999; Phokaia için bkz. Hayes 1972, 323-370; Afrika için bkz. Hayes 1972, 15-315.
25 Duman 2014, 11, Fig. 3-4/60-110.
26 Williams 1989, 38; Reynolds 1995, 6; Peacock vd. 1990, 59-84; Hayes 1997, 59, 296-299; Mackensen 1998, 24-30, fig. 1; Poblome 292;
Mackensen – Schneider 2002, 122, fig. 1; Bonifay 2004, 46, fig. 22; Mackensen – Schneider 2006, 164, fig. 1; Hayes 2008, 68.
27 Duman 2014, 11, Fig. 5/111-112. Ayrıca Tripolis’de tespit edilen Afrika Kırmızı Astarlı Seramikleri için bkz. Duman 2016, 1-8,
Fig. 699-706.
182 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Fig. 12
Kırmızı astarlı
örnekler

Fig. 13
Kahverengi astarlı
örnekler

Fig. 14
Koyu kahverengi
astarlı örnekler
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 183

Fig. 15 Geç Antik Çağ Laodikeia üretimi kırmızı astarlı seramik tiplerinden örnekler

İthal edilen kırmızı astarlı örneklerin dışında, Laodikeia üretimi olduğu tespit edilen bir grup yerel seramik,
gerek hamuru gerekse astar özellikleri ile ithal seramiklerden hemen ayrılmaktadır28 (Fig. 11-14). Kırmızı astarlı
seramiklerin içinde genel bir değerlendirme yapıldığında buluntuların yaklaşık olarak %80’nini oluşturan bu
seramikler ayrı bir kategoride değerlendirilmek zorundadır. Açık kırmızımsı sarı ve kahverenginin tonlarında,
iyi arıtılmış bir hamura sahip olan yerel üretim seramiklerin astarı, ithal örneklere oranla daha ince ve sulu bir
yapıya sahiptir. Yüzeyleri mat ve hafif pürüzlü olup işçiliği daha özensizdir. Astar rengi hamurunun bir kaç ton
koyusudur ve birçok örneğin yüzeyinde, fırınlama ısısına bağlı olarak renk dalgalanmaları saptanmıştır. Ayrıca
bazı örneklerin astar rengi yine fırınlama ısısına bağlı olarak kahverenginin farklı tonlarına dönüşmüştür.
Yerel üretim kırmızı astarlı seramiklerde29, astarın farklı şekillerde uygulandığı örnekler tespit edilmiştir. İlk
grupta, seramiğin iç ve dış yüzeyi aynı renkte, ikinci grupta dış yüzeyi kahverengi, iç yüzeyi ise kırmızı astarlı
olarak yapılmıştır. Bazı örneklerin ise dış yüzeyi hamur renginde bırakılarak iç yüzeyi kırmızı astarla kaplanmış-
tır. Bunların dışında az sayıda daldırma tekniği ile yapılan akıtma boya bezemeli örnekler de tespit edilmiştir.

28 Şimşek 2013a, 499-500, Res. 741-742.

29 Ephesos’da tespit edilen benzer örnekler için bkz. Ladstatter 2011, 18-19, Res. 23-24.
184 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Fig. 16 Geç Antik Çağ Laodikeia üretimi kırmızı astarlı seramik tiplerinden örnekler

Yerel üretim kırmızı astarlı seramikler üzerinde yapılan tipoloji çalışmaları sonucu 82 ana form ile bunların alt
tipleri tespit edilmiş olup bunların arasında, tabak, kâse, fincan, tek kulplu testi, oinophoros ve huniler sayılabi-
lir (Fig. 15-16). Ayrıca aynı hamur ve astar özelliğine sahip kapak, kandil (Fig. 26) gibi örnekler de yoğun olarak
bulunmuştur.
Yerel üretimin form repertuvarı oluşturulurken daha çok Afrika Kırmızı Astarlı Seramiklerinden esinlenildiği
ifade edilebilir. Ancak, Sagalassos Kırmızı Astarlı Seramiklerine ait formaların taklit edildiği örnekler de vardır.
Phokaia üretimi kırmızı astarlı seramiklerin benzerleri ise buluntu yoğunluğuyla orantılı olarak daha az sayıda-
dır. Taklit edilen ithal formların dışında özgün formlar da dikkati çekecek kadar fazladır.
Laodikeia üretimi kırmızı astarlı seramiklerin zengin bir bezeme anlayışı vardır. Söz konusu bezemeler kazıma,
baskı, rulet ve kalıp tekniğinde yapılmıştır. Yapılan çalışmalarda bu bezemelerin, geniş olan ağız kenarı tablasına
(Fig. 19), dirsekli tabaklarda ağız kenarının dış yüzeyinde dudağın alt bölümünde oluşturulan frizlere (Fig. 21)
yapıldığı tespit edilmiştir. Kâselerde ise bezemelerin daha çok dış yüzeyde, ağız kenarının hemen altına yapıldığı
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 185

L.07.TA.184 L.03.SC.537
0 5 cm 0 5 cm

Fig. 17 Tondosu baskı ve kazıma yöntemiyle Fig. 18 Tondosu kalıp yöntemiyle yapılmış
bezemeli tabaklar bezemeli tabaklar

L.12.KGP.PT.514 L.12.KGP.PT.621
0 5 cm 0 5 cm

Fig. 19 Ağız kenarı ve tondosu baskı yöntemiyle yapılmış Fig. 20 Gövde iç duvarı kazıma yöntemiyle yapılmış
bezemeli tabaklar bezemeli tabaklar

L.13.KGP.110 L.09.STC.LT.352
0 5 cm 0 5 cm

Fig. 21 Tondosu ve ağız kenarının dış yüzeyi rulet ve Fig. 22 Dış yüzeyi kazıma yöntemiyle yapılmış
baskı yöntemiyle yapılmış bezemeli tabaklar bezemeli kâseler
186 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

L.11.LK.KS.173 L.09.STC.BP.PT.89
0 5 cm 0 5 cm

Fig. 23 Tondosu planta-pedis baskılı Fig. 24 Tondosu palmet ve rozet baskılı

tabaklar tabaklar

dikkati çekmektedir (Fig. 22). Ancak tüm gövdeye yayılan bezemeli örnekler de vardır. Tabakların ve kâselerin
dışındaki bardak, testi ve huni gibi örneklerde de bezemeler görülmektedir.
B. Menderes Nehri’nden esinlenilerek stilize edilen, ikili, üçlü, dörtlü dalgalı hat şekli en fazla tercih edilen beze-
me tipidir30 (Fig. 20, 22). Bunların dışında, özellikle tondoda farklı haç betimlemeleri31 (Fig. 17-19, 21), planta-
pedisler32 (Fig. 23), konsantrik daireler33 (Fig. 19, 21), rulet34 (Fig. 21) ve palmet35 (Fig. 24) gibi bezemeler ikinci
derecede kullanılan örnekler arasındadır.
Bezemelerin uygulama şekli de kendi içinde farklılık gösterir. En fazla uygulanan yöntem, seramik fırınlanma-
dan önce tarak biçiminde bir alet yardımıyla yüzeyin kazınmasıyla oluşturulan dalgalı hatlardır (Fig. 20, 22).
İkinci grup süslemeler ise baskı yöntemiyle yapılmakta olup bunların arasında haç36, planta-pedis, rozet ve
palmetler en sık görülen bezeme türleridir (Fig. 17, 19, 21, 23-24). Üçüncü bir yöntem ise genellikle dirsekli
tabakların, ağız kenarında ya da kaidenin dış yüzeyinde görülen rulet bezemelerdir (Fig. 21). Rulet bezemeler
bu alanların dışında tabakların tondosuna yapılan haç betimlemelerinin çevresinde tamamlayıcı motif olarak da
kullanılmıştır. Laodikeia yerel üretim kırmızı astarlı seramikleri arasında, anlatılan bu yöntemlerin dışında az
sayıda, tondo bölümü kalıpta yapılarak bezenmiş tabaklar da tespit edilmiştir (Fig. 18).
Yerel üretim seramikler içinde en dikkati çeken grup, kazıma-kabartı tekniğiyle yapılmış tabaklardır37 (Fig. 25,
35). Literatürde de Kazıma-Kabartılı Seramikler (champleve warés) olarak tanımlanan bu tip kırmızı astarlı
örnekler Laodikeia dışında çok az merkezde tespit edilmiştir38. Kazıma-Kabartı yönteminde; seramik astarlanıp
fırınlandıktan sonra, iç yüzeyi insize çizgilerle kompoze edilen tabakların figürlü bölümleri dışındaki alanları
hafifçe kazınarak seramiğin hamuru ortaya çıkarılmıştır. Tabağın kazınmayan bölümleri ise astar renginde bıra-
kılarak bezemeli alanların kabartma etkisi yaratacak şekilde ön plana çıkması sağlanmıştır. MS 6. yy’da oldukça

30 Benzer uygulamalar için bkz. Poplome 1999, 377, 379, Fig. 40-41: Variant 1B232-1, 1B233.
31 Afrika Kırmızı Astarlı Seramiklerindeki uygulamalar için bkz. Hayes 1972, 272-273, 276, 280 Fig. 54-55, 56-57; Phokaia Kırmızı Astarlı
Seramikleri için bkz. Hayes 1972, 364, 366, Fig. 78-79; Kıbrıs Kırmızı Astarlı Seramikleri için bkz. Hayes 1972, 384, Fig. 84/h-o.
32 Afrika Kırmızı Astarlı Seramikleri için bkz. Hayes 1972, 302, 307, Fig. 59/c, 62/c-d; Phokaia Kırmızı Astarlı Seramikleri için bkz. Hayes
1972, 354, Fig. 74/29g.
33 Afrika Kırmızı Astarlı Seramikleri için Hayes 1972, 232, 234, 244, 302, Fig. 39/26-28, 34, 36, 38, Fig. 40, Fig. 43/88l, Fig. 59/a; Phoakaia
Kırmızı Astarlı Seramikleri için Hayes 1972, 350, Fig. 72/2a-b, h, j.
34 Rulet bezemeler için bkz. Hayes 1972, 409, Fig. 92, 1, 4, 7.
35 Afrika Kırmızı Astarlı Seramikleri için bkz. Hayes 1972, 230, 232, 244, 246, 302, Fig. 38-39/a-p, Fig. 43/116p, Fig. 44/118r, Fig. 59,
a-b, d.
36 Şimşek 2003, 411-422, Res. 1-10; Şimşek 2013a, 494-495, Res. 730.
37 Şimşek 2008b, 129-146; Şimşek 2013a, 496-498, Res. 731-733.
38 Hayes 1972, Pl. 23a; Hanfmann 1983, Fig. 282; Crawford 1990, Fig. 175-178; Hayes 1992, 6, Fig. 1-4; Yaraş 2010, 241-244, Resim 1-3.
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 187

L.06.DBK.GK.43
0 5 cm.

Fig. 25 Kazıma-Kabartı yöntemiyle yapılmış, aslan avı sahnesinin betimlendiği tabak

popüler olan bu tip tabaklarda, av sahneleri, hayvan figürleri, bitkisel süslemeler, Hıristiyanlıkla ilişkili aziz ve
haç betimlemeleri gibi konular işlenmiştir. Özellikle bu tip kazıma-kabartılı tabakların, MS 4.-7. yy’da yaygın
olan Sasani metal tabakların etkisi ile yapıldığı bilinmektedir39.

KANDILLER
Laodikeia’da Geç Antik Çağ’a ait en yoğun buluntu gruplarından bir diğerini, Laodikeia üretimi kırmızı astarlı
seramiklerin hamur ve astar özelliklerine sahip olan kandiller oluşturmaktadır (Fig. 26). 2003 yılından itibaren
kazısı yapılan tüm sektörlerde tespit edilen bu gruba ait örnekler günlük kullanımda aydınlatma aracı, nekro-
pollerde ise aydınlatma amacının yanı sıra mezar hediyesi olarak da kullanılmıştır40. Laodikeia nekropolünde
yapılan tüm çalışmaların 2011 yılında genel olarak değerlendirildiği yayında41, Geç Antik Çağ’a tarihlendirilen
kandillerin tipolojileri yapılarak bilim dünyasına tanıtılmıştır. Bu yayında mezarlara bırakılan kandiller yedi ana
başlık altında toplanarak alt tipleri belirlenmiştir ve buluntu kontekstlerine bağlı olarak MS 4. yy’dan MS 7. yy’ın
başına kadar olan süreçte kullanıldığı anlaşılmıştır42. Nekropol dışında Geç Antik Çağ yapılarında tespit edilen
kandil buluntuları da bu tipoloji ile uyumluluk göstermektedir.
Geç Antik Çağ kandilleri arasında en erken tarihli örnekler MS 4. yy’ın ikinci yarısından itibaren görülmeye
başlayan ve KA.T14 başlığı altında değerlendirilen U Burunlu Kandiller’dir. Bu tipin erken örneklerinin geniş
olarak yapılan diskuslarında Roma İmparatorluk Dönemi’nin karakteri olan figürlü bezeme anlayışı devam et-
mektedir ve gövde yapısı yuvarlaktır.

39 Şimşek 2008b, 133; Harper-Meyers 1981, 186-239, Pl. 8-11, 13-28, 32, 37-38; Gunter-Jett 1992, 18-155, Pl. 13-15, 20, 22-23; Ghirshman
1962, 203-219, Fig.242-261.
40 Kandiller anıtsal aile mezarlarında mezar içlerinde yapılan seremonilerde aynı zamanda aydınlatma amaçlı olarak ta kullanılmıştır.
Bkz. Şimşek vd. 2011, 894-95, Res. 22.
41 Ayrıntılar için bkz. Şimşek vd. 2011.
42 Şimşek vd. 2011, 94-104, Lev. 88-98.
188 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Fig. 26 Laodikeia Nekropolü’nde tespit edilen Geç Antik Çağ’a ait kandil tipleri

KA.T14’ün alt başlığında değerlendirilen diğer kandiller ise yuvarlak gövdeli örneklerden farklı olarak oval göv-
deli yapılmıştır ve diskusu dardır. Bu sebeple bezemeler diskus yerine omuz üzerine yapılmış olup bunlarda tekli
ya da çoklu kabartı noktalar ile asma dalları en karakteristik bezeme tipleridir. KA.T14’ün burun köprüsü düz
olarak yapılabildiği gibi bu bölümü kanallı olan örnekleri de tespit edilmiştir43.
KA.T15 başlığı altında incelenen kandillerin en önemli ayırıcı özelliği burun köprüsünün kalınlaşarak, yağ deli-
ğinin genişlemesidir. Ayrıca burun köprüsüne yapılan palmet bezeme bu tip için belirleyici bir özelliktir. Omuz
üzerinde ise kabartı nokta bezemeler ile asma dalları görülür44.

43 Şimşek vd. 2011, 94-98, Lev. 88-93.

44 Şimşek vd. 2011, 99-100, Lev. 94.
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 189

KA.T16’ya ait kandillerin en belirleyici özelliği ise burun köprüsünün kalınlaşarak gövde ile yekpare bir görü-
nüm alması olarak nitelendirilebilir. KA.T16’nın diskusu dar örneklerinde bezemeler omuza, diskusu daha geniş
olan örneklerinde ise omuzun yanı sıra diskusa da yapılmıştır45.
Ovoid formlu bir gövde yapısına sahip olan KA.T17’nin en karakteristik özelliği, burun köprüsü üzerinde, fitil
deliğinin her iki yanından başlayarak diskus halkası ile birleşen yaprak motifinin kısa ve geniş bir kanal oluş-
turmasıdır. Ayrıca bu tipin diskusunda haç motifi ile haçın kolları arasında, uçları döndürülerek yapılan stilize
bitki süslemesi yer almaktadır46.
Yuvarlak gövdeli, konik profilli, kısa ve yuvarlak burunlu kandiller KA.T18 başlığı altında değerlendirilmiş olup
omuz üzerindeki bezemeleri birbirini takip eden dikey kabartı çizgiler şeklindedir47.
Diskusu dar olarak tasarlanan KA.T19’a ait kandillerin omuz bölümü geniştir. Bezeme alanı olarak geniş omuz
bölümünde birbirini takip eden kabartma dil motifi tercih edilmiştir48.
KA.T20 başlığı altıda ise palmet tutamaklı kandiller değerlendirilmiş olup diskusu çevreleyen halka bölümü
burun köprüsü üzerinde devam ederek anahtar deliği formunu almıştır49.

L.08.AE.PT.19 L.08.DBK.GK.PT.12
0 5 cm. 0 5 cm.

Fig. 27 Pişirme Çömleği, MS 5.-6. yy Fig. 28 Lekane, MS geç 5. yy-erken 6. yy

45 Şimşek vd. 2011, 100-102, Lev. 95-97.

46 Şimşek vd. 2011, 103, Lev. 98.
47 Şimşek vd. 2011, 103, Lev. 98.
48 Şimşek vd. 2011, 103, Lev. 98.
49 Şimşek vd. 2011, 104, Lev. 98.
190 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Laodikeia’da Hellenistik Dönem’den itibaren kandil üretimi yapan atölyelerin varlığı arkeolojik belgelerle kanıt-
lanmıştır50. Bu üretim geleneğinin Geç Antik Çağ’da da devam ederek kentin iç piyasadaki ihtiyacını karşıladığı,
bunun yanında metropol kent olması nedeniyle çevresindeki yerleşmelere de satış yaptığı anlaşılmaktadır51.
Geç Antik Çağ’a ait farklı sektörlerde yapılan kazılarda bulunan kandil kalıpları52 (Fig. 32), Laodikeia’da üretim
yapıldığını gösteren somut verilerdir. Bu da Geç Antik Çağ’da sadece Batı Anadolu’nun kıyı yerleşmelerinde
değil iç kesimlerde de üretimin yapıldığını göstermesi bakımından önemlidir53. Laodikeia’da Geç Antik Çağ’a
ait kandillerin tabanlarında tespit edilen ve atölye işareti olarak kullanılan planta-pedis (ayak baskısı), rozet ve
çömlekçi imzaları da üretimin yapıldığına dair kanıtlardır.
Laodikeia’da şu ana kadar anlatılan seramik grupları dışında, günlük kullanıma ait kaba seramikler de yoğun
olarak ele geçirilmiştir54 (Fig. 27-28). Bunların arasında, tek kulplu testiler, çömlekler, tavalar, lekaneler ve amp-
horalar en fazla görülen formlardır. Bu örnekler kazısı yapılan farklı sektörlerde ele geçirilmiş olup bunlar Geç
Antik Çağ’ın günlük kullanımına ilişkin seramik ve yaşam kültürünü aydınlatacak düzeydedir.

ÜRETİM SORUNLARI
Laodikeia’da seramik üretimine ilişkin en erken veriler MÖ 2. binyıldan itibaren görülmektedir. Kentin ku-
zeybatısında bulunan ve yerleşmenin en erken evrelerine ait izlerin tespit edildiği Asopos Tepesi I-II’de Orta
ve Geç Tunç Çağı’na ait seramik fırını ortaya çıkartılmıştır55 (Fig. 29). Aynı alanda Geç Hellenistik Dönem’e
tarihlenen başka bir fırın (Fig. 29-30) ile içinde tespit edilen Laodikeia Tipi kulakçıklı kandiller in situ olarak ele
geçirilmiştir56 (Fig. 30). Orta-Geç Tunç Çağı ile Geç Hellenistik Dönem’e ait fırınlar en azından bu dönemlerde
Laodikeia’da var olan seramik üretiminin uzun süre devam ettiğini gösteren önemli kanıtlardır57.
Hellenistik Dönem’le ilişkili seramik üretimine ait diğer önemli kanıtlar arasında literatürde kabartmalı kâseler
olarak bilinen seramik grubuna ait kalıp parçaları sayılabilir58 (Fig. 31). Erken İmparatorluk Dönemi’ne ait se-
ramik üretimiyle ilişkili olarak, literatürde Lykos Skyphosları olarak yerini alan kabartmalı kâselere ait kalıp
parçaları da üretimin diğer somut verileridir59.
Laodikeia’da Geç Antik Çağ’a ait herhangi bir seramik fırını bulunmamış olsa da, bu dönemde de seramik üre-
timinin devam ettiği kazı verileriyle ortaya konmuştur. Buna ait birçok veri Kuzey (Kutsal) Agora’da MS 494
depremi sonrası oluşturulan hafriyat dolgusunda ve diğer sektörlerde ele geçirilmiştir60.
Bunların arasında ilk olarak, Laodikeia’da Geç Antik Çağ tabakalarında ve mezarlarında tespit edilen, diskusu
anahtar formunda, omuz üzeri konsantrik daire bezemeli kandillere ait kalıp parçası önemli bir buluntu olarak

50 Şimşek 2010, 104; Duman 2010, 133-134; Şimşek vd. 2011, 79-80, Lev. 74/139-140; Şimşek 2013a, 476-478, Res. 671, 693; Şimşek –
Duman 2013, 151-180, Fig. 1-12.
51 Şimşek 2013a 490, 498-499, Res. 721-722, 734-738.
52 Şimşek 2013a, 490, Res 721.
53 Geç Antik Çağ kandillerinin Hierapolis’te tespit edilen örnekleri için bkz. Scheiner Equini 1972, 127, Tav. XXVIIb; D’andria 2014, 37-
38, Res. 25a-b; Giannotta 2016, 366-367, Fig. 8/d-e. Attouda örnekleri için bkz. Şimşek 2002, 236-237, Res. 13; Şimşek – Okunak 2002,
88-89, Res. 16-17. Kibyra örnekleri için bkz. Metin 2012, 230-231, Res. 7-15. Ephesos örnekleri için bkz, Gassner 1997, 202-208, Taf.
65-66/824-852; Ladstatter 2011, 19-20, Res. 25-27. Samos örnekleri için bkz. Papadimitriou 1986, 583-610, Fig. 1-53; Steckner 1993,
120-121, 123, Taf. 15/4a-b; Weber 2004, 26, 33, Taf. 5, 107.
54 Şimşek 2013a, 500-504, Res. 743-746.
55 Şimşek – Konakçı 2013, 3-4, 7, Res. 3, 6; Konakçı 2014a, 95-103, Res. 15-17.
56 Şimşek 2013a, 476-479, Res.693; Şimşek – Duman 2013, 154-155, Fig. 1-6.
57 Şimşek – Duman 2013, 154-168, Fig. 6-12; Şimşek – Konakçı 2013, 1-17, Res. 1-21; Konakçı 2014b, 63-76, Res. 1-12, Çiz. 1-3; Konakçı
2015, 223-236, Res. 1-11, Çiz. 1-3.
58 Laodikeia üretimi kabartmalı kâse ve kalıpları için bkz. Şimşek 2013a, 479-480, Res. 672, 694; Duman 2010, 116-137, Lev. XXXV-
XLVIII.
59 Laodikeia üretimi Lykos Skyphosları ve kalıpları için bkz. Şimşek 2013a, 481, Res.695-698; Duman 2010, 138-152, Lev. XLIX-LXI.
60 Şimşek 2016, 485-486. Res. 2-3.
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 191

Fig. 29 Asopos Tepesi’nde ortaya çıkarılan Geç Tunç Çağı ile Geç Hellenistik Dönem’e ait seramik fırınları

dikkati çekmektedir61 (Fig. 32). Üretime ait en önemli kanıtlar arasında gösterebileceğimiz kalıplar, Geç Antik
Çağ’da en azından bu tip kandillerin Laodikeia’da üretilmiş olduğunu göstermektedir.
Bu kalıp parçası dışında, fırınlama sırasında fazla ısıya maruz kalarak, deformasyona uğramış seramikler de
üretimle ilişkilendirilebilir (Fig. 33-34). Bu konunun kapsamında, makalenin başında tanıtımı yapılan düz
ve sivri dipli unguentariumlara ait cüruf parçaları dikkati çekecek kadar fazladır (Fig. 33). Özellikle bazı ör-
neklerde fırınlama sırasında üst üste gelmeden dolayı form deformasyonlu pişme, ancak bir fırın atığı ile
açıklanabilir.
Ayrıca iç içe konularak pişirildiği anlaşılan bazı seramiklerin yine fazla ısıya maruz kalmasından dolayı birbirine
yapışarak cüruf haline gelmesi diğer üretim kanıtlarıdır (Fig. 34). Bu örneklerden özellikle Laodikeia Kırmızı
Astarlı Seramikleri içinde L.TİP.50 ile aynı tipolojik özellikleri gösteren bir kâse parçası, bu seramik grubunun
Laodikeia’da üretildiğini göstermesi bakımından önemlidir.

61 Şimşek vd. 2011, 101, Lev. 96/309; Şimşek 2013a, 498-499, Res. 721.
192 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY
Fig. 30 Laodikeia Tipi Kulakçıklı Kandillerin in situ olarak bulunduğu
Geç Hellenistik Dönem’e ait fırın
L.05.KN.M9.06
0 5 cm.
Fig. 31 Laodikeia Kuzey Nekropolü kazılarında bulunan
Kabartmalı Kase’ye ait kalıp parçası,
MÖ 2. yy’ın ikinci çeyreği-MÖ 1. yy’ın birinci yarısı
62 Şimşek vd. 2011, 17-20, Lev. 59-61.
63 Şimşek vd. 2011, 20, Lev. 61/K91; Şimşek 2013a, 467, Res. 674-675.
64 Şimşek 2008b, 132, 135, Res. 8-11, 26-27; Şimşek 2013a, 497-498, Res. 733.
L.04.ANC.43
0 5 cm.
Fig. 32 Laodikeia 2004 yılı kazılarında
tespit edilen diskusu anahtar formunda
kandillere ait kalıp parçası, MS 6. yy
Laodikeia’da taban tuğlalarında, çatı ve mezar kire-
mitlerinde saptanan, üretime yönelik bir atölye ya
da atölyelerin varlığına işaret eden damgalar tespit
edilmiştir (Fig. 35)62. Bunlardan, Laodikeia’daki Geç
Antik Çağ yapılarının taban tuğlaları üzerinde sıklıkla
görülen ve üzerindeki ε damgasından dolayı ε Atölyesi
olarak tanımlanan bir atölyenin varlığı önemlidir63.
Bu atölye işareti, taban tuğlaları dışında, Laodikeia
Kırmızı Astarlı seramikleri arasında, L.TİP.13a.1 ola-
rak tanımlanan ve kazıma-kabartı tekniğinde yapılan
bir tabağın tondosunda betimlenen atın, sol sağrısı
üzerine de kazınmıştır (Fig. 35)64. Bu da ε atölyesinin
kaba mallar olarak nitelendirilen taban tuğlalarının
yanı sıra, ince ve kaliteli seramikler de ürettiğini ortaya
koymaktadır.
Bu verilerin dışında, yine MS 6. yy’a tarihlendirilen bir
dükkânda tespit edilen ve seramik fırınlarında, pişiri-
lecek vazoların altına yerleştirilen bir üçayak buluntu-
su ortaya çıkartılmıştır (Fig. 36).
Laodikeia’nın hem yerleşim alanında hem de nekropol
alanlarında seramik üretimine yönelik tespit edilen ar-
keolojik kanıtların dışında, Laodikeia’da üretildiği dü-
şünülen farklı dönemlere ait olan bir grup seramiğin
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 193

Fig. 35 Fırına iç içe konularak yerleştirilen ve

fırınlama sırasında fazla ısaya maruz kalarak
kaynaşan seramik cürufları

Fig. 33 Fırınlama sırasında yapısı ve özellikleri bozulan düz ve

sivri dipli unguentariumlara ait hatalı üretim örnekleri,
MS 5.-6. yy

Fig. 36 a-b. Stadyum Caddesi Batı Portik’te

bir dükkânda tespit edilen ve seramik
fırınlarında, pişirilecek vazoların altına
yerleştirilen üçayak, MS 6. yy

Fig. 34
Laodikeia’da Kazıma Kabartılı
tabağın tondosunda, atın sol sağrısı
üzerinde görülen ve ε Atölyesi’ni
tanımlayan çömlekçi işareti. Bu
atölye, Tapınak A Batı Portik’te Geç
L.06.DBK.GK.44 Antik Çağ taban düzenlemesinde
0 5 cm
kullanılan tuğlaları da üretmiştir.
194 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Fig. 37 L.03.SC.457 buluntu numaralı Laodikeia üretimi Fig. 38 L.03.SC.457 buluntu numaralı Laodikeia üretimi
kırmızı astarlı seramiğin tek nikol ince kesit fotoğrafı kırmızı astarlı seramiğin çift nikol ince kesit fotoğrafı

Fig. 39 L.14.LK.KS.S6.PT.800 buluntu numaralı Laodikeia Fig. 40 L.14.LK.KS.S6.PT.800 buluntu numaralı Laodikeia
üretimi kabartmalı kasenin tek nikol ince kesit fotoğrafı üretimi kabartmalı kasenin çift nikol ince kesit fotoğrafı

Fig. 41 L.10.AT1.D4.L4.34 buluntu numaralı, Fig. 42 L.10.AT1.D4.L4.34 buluntu numaralı,

Black on Red stilinde bezemeli Demir Çağı’na ait parçanın Black on Red stilinde bezemeli Demir Çağı’na ait parçanın
tek nikol ince kesit fotoğrafı çift nikol ince kesit fotoğrafı
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 195

de kil analizleri yapılmıştır65 (Fig. 37-42). Bu analizler için özellikle aynı hamur ve astar özelliklerini gösteren,
MÖ 8.-7. yy’a ait Black on Red stilinde yapılmış Demir Çağı seramikleri, Geç Hellenistik Dönem’e tarihlendirilen
kabartmalı ve akıtma boya bezemeli kâseler ile Geç Antik Çağ’da Laodikeia’da üretildiği son çalışmalar ile or-
taya konan kırmızı astarlı seramiklerden örnekler seçilmiştir. Analize gönderilen tüm örneklerin, makroskopik
özelliklerine göre (renk, şekil vb.) yapısal, kimyasal ve mineralojik özellikleri belirlenmiş, petrografik çalışmalara
yönelik olarak da ince kesitleri yapılmıştır66. Analizler ve ince kesit çalışmaları; yerel üretim olarak tanımlanan
Demir Çağı, Geç Hellenistik Dönem ve Geç Antik Çağ örnek gruplarının benzer kil yatakları ile ilişkilendirile-
bileceğini, içerisine eklenen ikincil katkılardan dolayı aralarında az çok farklılıkların olabileceğini göstermiştir.
Bugün için yeri tam olarak tespit edilmemiş olsa da Demir Çağı’ndan itibaren Geç Antik Çağ’a kadar uzun süre
kullanılan bu kil yataklarının Laodikeia’nın çevresinde olduğu anlaşılmıştır.
Hiç kuşkusuz önümüzdeki yıllarda kentin dış mahallelerinde yapılacak olan kazılar, Laodikeia’da Geç Antik Çağ
seramik üretimi konusunun daha sağlam temeller üzerine oturmasını sağlayacak, seramik atölyelerinin varlığı-
na ilişkin, yeni arkeolojik verilerin ortaya çıkartılmasında önemli rol oynayacaktır.

65 Laodikeia’da tespit edilen yerel üretim kırmızı astarlı seramiklerin detaylı kil analizleri, “Laodikeia Geç Antik Çağ Yerel Üretim Kırmızı
Astarlı Seramikleri” başlıklı doktora tezi kapsamında incelenmiştir. Ayrıca Orta ve Geç Tunç Çağı seramiklerinin kil analizi için bkz.
Konakçı 2014b, 65, Res. 11-12; Konakçı 2015, 226, Res. 10-11.
66 Analizler Pamukkale Üniversitesi (PAÜ) Jeoloji Mühendisliği Bölümü laboratuvarı ile ince kesit atölyesinde yaptırılmıştır.
196 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

KISALTMALAR VE KAYNAKÇA
Anderson-Stojanovic 1987 V.R. Anderson-Stojanovic, “The Chronology and Function of Ceramic Unguentaria”,
American Journal of Archaeology (AJA) 91, 1987, 105-122.
Aydın 2013 A. Aydın, “Marmaris Müzesi’ndeki Ampullalar”, Olba XXI, Mersin, 2013, 437-456.
Bonifay 2004 M. Bonifay, “Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique”, BAR-IS 1301, England,
2004.
Caggia 2016 M.P. Caggia, “Le Terme Ottagonali e le loro trasformazioni in quartiere abitativo:
osservazioni sulle fasi di eta proto e mediobizantina”, La Attivitá Delle Campagne Di
Scavi E Restauro 2007-2011, Hierapolis Di Frigia VIII, 2, İstanbul, 2016, 689-713.
Caldarola 2016 R. Caldarola, “Analisi contestuale di alcune classi di materiali protobizantini rinvenuti
nelle Terme Ottagonali”, La Attivitá Delle Campagne Di Scavi E Restauro 2007-2011,
Hierapolis Di Frigia VIII, 2, İstanbul, 2016, 715-727.
Crawford 1990 J.S. Crawford, The Byzantine Shops at Sardis, Camridge, 1990.
Çağla-Türker 2005 A. Çağla-Türker, “Myra’da Aziz Nikolaos’un Yağ Kültüyle İlişkili Seramik Kaplar”,
Adalya VIII, İstanbul 2005, 311-328.
D’Andria 2014 F. D’Andria, Cehennem’den Cennet’e Hierapolis (Pamukkale), Ploutonion. Aziz
Philippus’un Mezarı ve Kutsal Alanı, İstanbul, 2014.
Dotterweich 1999 U. Dotterweich, “Unguentarien mit kuppelförmiger Mündung aus Knidos”, Knidos-
Studien, Band 1, ed. U. Mandel – R. Özgan, Möhnesee, 1999.
Duman 2010 B. Duman, Laodikeia Hellenistik ve Erken Roma Dönemi Seramiği, Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2010.
Duman 2014 B. Duman, “Red Slip Pottery From Laodicea/Phrygia”, Rei Cretariae Romanae Favrotorvm
Acta 43, Bonn, 2014, 9-17.
Duman 2016 B. Duman, “African Red Slip Ware in Lydian Tripolis”, Rei Cretariae Romanae Favrotorvm
Acta 44, Bonn, 2016, 699-706.
Dündar 2008 E. Dündar, Patara Unguentariumları, Patara IV.1, İstanbul, 2008.
Gassner 1997 V. Gassner, Das Südtor der Tetragonos-Agora, Keramik und Kleinfunde, Forschungen in
Ephesos XIII/1/1, Wien, 1997.
Giannotta 2016 M.T. Giannotta, “Lucerne votive dal Santuario di Apollo e dal Ploutonion: scavi 1963-
1972”, La Attivitá Delle Campagne Di Scavi E Restauro 2007-2011, Hierapolis Di Frigia
VIII, 1, İstanbul, 2016, 354-380.
Ghirshman 1962 R. Ghirshman, Iran Parther und Sasaniden, München, 1962.
Gunter – Jett 1992 A.C. Gunter – P. Jett, Ancient Iranian Metalwork, Washington, 1992.
Hanfmann 1983 G.M.A Hanfmann, Sardis from Prehistoric to Roman Times, Results of the archaeological
Exploration of Sardis 1958-1975, Harvard, 1983.
Harper – Meyers 1981 P.O. Harper – P. Meyers, Silver Vessels of the Sasanian Period, Vol. 1, New York, 1981.
Hayes 1972 J. Hayes, Late Roman Pottery, London, 1972.
Hayes 1992 J.W. Hayes, Excavations at Saraçhane in İstanbul, Vol. II, The Pottery, Oxford, 1992.
Hayes 2008 J.W. Hayes, Roman Pottery Fine-Ware Imports, The Athenian Agora XXXII, Princeton,
New Jersey, 2008.
Imperiale 2016 M.L. Imperiale, “Sanctum oleum sume.Le ampolle a eulogia di tipo microasiatico
da Hierapolis di Frigia”, La Attivitá Delle Campagne Di Scavi E Restauro 2007-2011,
Hierapolis Di Frigia VIII, 2, ed. F. D’andria – M.P.Caggia – T. Ismaelli, İstanbul, 2016,
663-674.
Konakçı 2014a E. Konakçı, “Laodikeia’nın ilk Yerleşimi: Asopos Tepesi, First Setlement of Laodikeia:
Asopos Hill”, 10. Yılında Laodikeia (2003-2013 Yılları), Laodikeia Çalışmaları 3, ed.
C. Şimşek, İstanbul, 2014, 87-122.
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 197

Konakçı 2014b E. Konakçı, “Laodikeia Asopos Tepesi Orta Tunç Çağı Seramiği”, 29. Arkeometri
Sonuçları Toplantısı (27-31 Mayıs 2013, Muğla), Ankara, 2014, 63-76.
Konakçı 2015 E. Konakçı, “Laodikeia Asopos Tepesi Geç Tunç Çağı Seramiği”, 30. Arkeometri Sonuçları
Toplantısı (2-6 Haziran 2014, Gaziantep), Ankara, 2015, 223-236.
Ladstatter 2011 S. Ladstatter, “Bizans Döneminde Ephesos, Büyük Bir Antik Kentin Tarihinde Son Sayfa”,
Bizans Döneminde Ephesos, ed. F. Daim – S. Ladstatter, İstanbul, 2011, 3-28.
Mackensen – Schneider 2002 M. Mackensen – G. Schneider,“Production Centers of African Red Slip Ware (3rd - 7th c.)
in northern and Central Tunisia”, JRA 15, 2002, 122.
Mackensen – Schneider 2006 M. Mackensen – G. Schneider, “Production Centers of African Red Slip Ware (3rd - 7th c.)
in northern and Central Tunisia”, JRA 19, 2006, 164.
Mackensen 1998 M. Mackensen, “Centres of African Red Slip Ware Production in Tunisia from the
Late 5th to the 7th Century”, Ceramica in Italia: VI-VII secolo, Biblioteca di Archeologia
Medievale 14, Vol. 1, ed. L. Sagui, 1998, 24-30.
Metin 2012 H. Metin, “Kibyra’dan Bir Grup Palmet Kulplu Kandil”, Uluslararası Genç Bilimciler
Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu (04-07 Kasım 2009), Sempozyum Bildirileri
Ayrı Basım, İstanbul, 2012, 227-235.
Mitsopoulos-Leon 1991 V. Mitsopoulos-Leon, Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos Kleinfunde, 1. Teil
Keramik Hellenistischer und Römischer Zeit, Forschungen in Ephesos IX 2/2, Wien, 1991.
Oğuzhanoğlu 2014 U. Oğuzhanoğlu, “Laodikeia’dan Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’na Yeni Katkılar”, 10.
Yılında Laodikeia (2003-2013 Yılları), Laodikeia Çalışmaları 3, ed. C. Şimşek, İstanbul,
2014, 71-86.
Özhanlı – Fırat 2011 M. Özhanlı – M. Fırat, “Side Unguentariumları Işığında Dini Kapların Kullanım Alanları
Üzerindeki Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Mayıs 2011, Sayı:23, 2011, 7-30.
Özüdoğru – Dündar 2007 Ş. Özüdoğru – E. Dündar, “Kibyra Geç Roma – Erken Doğu Roma Dönemi Mühürlü
Unguentariumları”, Olba XV, Mersin, 2007, 145-177.
Papadimitriou 1986 N.P. Papadimitriou, “Lampes Paleochretiennes de Samos”, Bulletin de Correspandance
Hellenique, Vol. 110, 1986, 583-610.
Peacock vd. 1990 D.P.S. Peacock – F. Bejaoui – N. Ben Lazreg, “Roman Pottery Production in Central
Tunisia”, JRA 3, 1990, 59-84.
Poblome 1999 J. Poblome, “Sagalassos Red Slip Ware Typology and Chronology”, SEMA II, Brepols,
Belgium 1999, 292.
Reynolds 1995 P. Reynolds, “Trade in the Western Mediterranean AD 400-700: The Ceramic Evidence”,
BAR-IS 604, 1995, 6.
Riley 1979 A. Riley, “The Coarse Pottery from Benghazi”, Excavations at Sidi Khrebish, Benghazi
(Berenice) II, Supplements to Libya Antiqua V, Vol. II, ed. J.A. Lloyd, Tripoli, 1979,
91-467.
Scheiner Equini 1972 E. Scheiner Equini, La Necropoli di Hierapolis di Frigia, Roma, 1972.
Steckner 1993 C. Steckner, Baurekonstruktion der Hauptbauphase, das Gymnasium von Samos das
Fruhbyzantinische Klostergut, Samos XVII, Bonn, 1993.
Şimşek – Ceylan 2003 C. Şimşek – A. Ceylan, “Laodikeia’da Tespit Edilen Bir Deprem ve Diocletianus’a İthaf
Edilen Bir Yazıt (Lykos Laodikeia’sı)”, Archivum Anatolicum/Anadolu Arşivleri Cilt VI,
Sayı 1, Ankara, 2003, 147-163.
Şimşek – Duman 2007a C. Şimşek – B. Duman, “Laodikeia’da Bulunan Geç Antik Çağ Unguentariumları”, Adalya
X, 2007, 285-307.
Şimşek – Duman 2007b C. Şimşek – B. Duman, “Laodikeia’da Bulunan Ampullalar”, Olba XV, 2007, 73-101.
Şimşek – Duman 2013 C. Şimşek – B. Duman, “Lykos Laodikeiasi’ndan Bir Grup Yerel Üretim Kandil”, Olba
XXI, Mersin, 2013, 151-180.
198 GEÇ ANTİK ÇAĞ’DA LYKOS VADİSİ VE ÇEVRESİ / THE LYKOS VALLEY AND NEIGHBOURHOOD IN LATE ANTIQUITY

Şimşek – Konakçı 2013 C. Şimşek – E. Konakçı, “Güneybatı Anadolu’da Yeni Bir Prehistorik Yerleşim: Asopos
Tepesi (A New Prehistoric Settlement in Southwestern Anatolia: The Asopos Tepesi)”,
Arkeoloji Dergisi XVIII, İzmir, 2013, 1-37.
Şimşek – Okunak 2002 C. Şimşek – M. Okunak, “Attouda Seramikleri”, II. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak
Sempozyumu (IInd. International Eskişehir Terra Cotta Symposium), Eskişehir, 2002,
83-92.
Şimşek 2002 C. Şimşek, “Attouda Nekropolü”, Birinci Uluslararası Aşağı Büyük Menderes Havzası
Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu (The First International Symposium of
History, Archeology and History of Art in Lower Basin of Meandros), 15-16 Kasım 2001
Söke-Aydın, 2002, 229-245.
Şimşek 2003 C. Şimşek, “Laodikeia Antik Kentinden Haç Baskılı Tabaklar”, III. Uluslararası Eskişehir
Pişmiş Toprak Sempozyumu (IIInd. International Eskişehir Terra Cotta Symposium, 16–
30 Haziran 2003), Eskişehir, 2003, 411–422.
Şimşek 2005 C. Şimşek, “2003 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazısı”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt
(24-28 Mayıs 2004 Konya), Ankara, 2006, 305-320.
Şimşek 2006 C. Şimşek, “2004 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazısı”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt
(30 Mayıs – 3 Haziran 2005 Antalya), Ankara 2006, 419–434.
Şimşek 2007 C. Şimşek, “Laodikeia 2005 Yılı Kazıları”, 28. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri
Sempozyumu, I (29 Mayıs-2 Haziran 2006 Çanakkale), 2007, 455-478.
Şimşek 2008a C. Şimşek, “2006 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları”, 29. Uluslararası Kazı, Araştırma ve
Arkeometri Sempozyumu 3, (28 Mayıs-01 Haziran 2007 Kocaeli), Ankara, 2008, 99-122.
Şimşek 2008b C. Şimşek, “Laodikeia’dan Kazıma-Kabartılı Tabaklar (Engraved-Swelled Plates from
Laodikeia)”, Arkeoloji Dergisi, XI, İzmir, 2008, 129-146.
Şimşek 2009 C. Şimşek, “2007 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları”, 30. Uluslararası Kazı, Araştırma
ve Arkeometri Sempozyumu 2 (26-30 Mayıs 2008 DTCF Ankara), Ankara, 2009, 409-436.
Şimşek 2010 C. Şimşek, “2008 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları”, 31. Uluslararası Kazı, Araştırma
ve Arkeometri Sempozyumu 4 (25-29 Mayıs 2009 Denizli), Ankara, 2010, 101-134.
Şimşek 2011a C. Şimşek, “Tarihin İçinden: Laodikeia’dan Ladik’e Denizli”, Denizli Tanrıların Kutsadığı
Vadi, İstanbul, 2011, 85-122.
Şimşek 2011b C. Şimşek, “2009 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları”, 32. Uluslararası Kazı, Araştırma
ve Arkeometri Sempozyumu 3. Cilt (24-28 Mayıs 2010, İstanbul), Ankara, 2011, 447-474.
Şimşek 2012a C. Şimşek, Kutsal Kent Laodikeia’nın Kiliseleri, Denizli, 2012.
Şimşek 2012b C. Şimşek, “2010 Yılı Laodikeia Kazıları”, 33. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri
Sempozyumu 3 (23-28 Mayıs 2011 Malatya), Ankara, 2012, 569-601.
Şimşek 2013a C. Şimşek, Laodikeia (Laodicea ad Lycum), Laodikeia Çalışmaları 2, İstanbul, 2013.
Şimşek 2013b C. Şimşek, “Laodikeia Nekropolünden Kremasyon Kapları”, K. Levent Zoroğlu’na
Armağan, Studies in Honour of K. Levent Zoroğlu, ed. Mehmet Tekocak, İstanbul, 2013,
647-703.
Şimşek 2013c C. Şimşek, “2011 Yılı Laodikeia Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 34. Uluslararası Kazı,
Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu 3 (28 Mayıs-1 Haziran 2012 Çorum), Ankara,
2013, 103-124.
Şimşek 2014a C. Şimşek, “2012 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 35. Kazı
Sonuçları Toplantısı (27-31 Mayıs 2013 Muğla) Cilt 3, Ankara, 2014, 82-102.
Şimşek 2014b C. Şimşek, “Lykos Vadisi İçinde Yer Alan Laodikeia”, 10. Yılında Laodikeia (2003-2013
Yılları), Laodikeia Çalışmaları 3, ed. C. Şimşek, İstanbul, 2014, 33-70.
Şimşek 2015a C. Şimşek, Laodikeia Kilisesi, Lykos Vadisi’nde Hıristiyanlık, Denizli, 2015.
Şimşek 2015b C. Şimşek, “2013 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazı Ve Restorasyon Çalışmaları”, 36. Kazı
Sonuçları Toplantısı (2-6 Haziran 2014 Gaziantep), 3 Cilt, Ankara, 2015, 633-660.
 C. ŞİMŞEK – M. BİLGİN / LAODIKEIA GEÇ ANTIK ÇAĞ SERAMIKLERI 199

Şimşek 2016 C. Şimşek, “2014 Yılı Laodikeia Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 37. Kazı Sonuçları
Toplantısı (11-15 Mayıs 2015 Erzurum Atatürk Üniversitesi), I Cilt, Ankara, 2016,
481-508.
Şimşek vd. 2011 C. Şimşek – M. Okunak – M. Bilgin, Laodikeia Nekropolü (2004-2010 Yılları), Laodikeia
Çalışmaları 1.1-1.2, İstanbul, 2011.
Şimşek vd. 2014 C. Şimşek – H.H. Baysal – M. Okunak, “Korucuk Kurtarma Kazısında Açığa Çıkartılan
Mezarlar, The Tombs Unearthed in Korucuk Rescue Excavation”, 10. Yılında Laodikeia
(2003-2013 Yılları), Laodikeia Çalışmaları 3, ed. C. Şimşek, İstanbul, 2014, 229-281.
Şimşek vd. 2015 C. Şimşek – M. Bilgin – M. Okunak, “Laodikeia Nekropolleri ve Mezar Tipleri”, Arkeoloji
Dergisi XX, 2015, 111-157.
Weber 2004 M. Weber, “Die Tonlampen”, Samos, Band XX, Mainz, 2004, 12-50.
Williams 1989 C. Williams, Anemurium: the Roman and Early Byzantine Pottery, Pontifical Institude of
Mediaeval Studies, Toronto, 1989.
Yaraş 2010 A. Yaraş, “Allionoi’dan Kazıma-Kabartılı Bir Tabak”, Metropolis Inoia II, Yolların Kesiş­
tiği Yer Recep Meriç İçin Yazılar, The Land of the Crossroads Essays in Honour of Recep
Meriç, ed. S. Aybek – A.K. Öz, İstanbul, 2010, 241-244.