GRAĐEVINSKI FAKULTET U BEOGRADU

ODSEK ZA PLANIRANJE I GRAĐENJE NASELJA

VII semestar

URBANA HIDROLOGIJA I METEOROLOGIJA

UVOD U HIDROLOGIJU

Skripta

mr Jasna Petrović, dipl. inž.

Beograd, 2001.
 PREDGOVOR

Ova skripta predstavljaju najveći deo predavanja održanih u okvuru predmeta Urbana
hidrologija i meteorologija tokom zimskog semestra školske 2000/2001 godine. Nastala
su imajući u vidu slabu pokrivenost ovog predmeta udžbeničkom literaturom. Kao
takva, predstavljaju obavezni deo programa za ovaj predmet koji studenti treba da
savladaju kako bi uspešno položili ispit.

S obzirom na kratak vremenski period u kome su ova skripta nastala, upućeniji čitaoci
sigurno će naći zamerke na obim izložene materije. Iz istog razloga, autor se izvinjava
čitaocima ukoliko u tekstu naiđu na greške i nekonsistentnosti, i biće zahvalan ako mu
se ukaže na sve propuste.

U Beogradu, januara 2001.

mr Jasna Petrović
SADRŽAJ

PRVI DEO: UVOD U HIDROLOGIJU I URBANU HIDROLOGIJU

1. UVOD ........................................................................................................................... 1

1.1 Predmet hidrologije ........................................................................................... 1

1.2 Zadatak hidrologije ............................................................................................ 1
1.3 Hidrološki ciklus ............................................................................................... 2
1.4 Globalni bilans voda .......................................................................................... 3
1.5 Uticaj ljudskih aktivnosti na hidrološki ciklus .................................................. 4
1.6 Specifičnosti hidrološkog ciklusa u urbanim sredinama ................................... 5
1.7 Predmet urbane hidrologije ............................................................................... 6

DRUGI DEO: HIDROLOŠKI PROCESI

2. ATMOSFERSKI PROCESI .......................................................................................... 8

2.1 Atmosfera .......................................................................................................... 8

2.2 Sunčevo zračenje ............................................................................................... 9
2.3 Vodena para ..................................................................................................... 13
2.4 Temperatura vazduha ...................................................................................... 15
2.5 Atmosferski pritisak ....................................................................................... 15
2.6 Vetar ................................................................................................................ 16
2.7 Isparavanje ....................................................................................................... 18
2.8 Padavine .......................................................................................................... 22
2.8.1 Formiranje padavina ............................................................................. 22
2.8.2 Varijacije padavina ................................................................................ 23
2.8.3 Merenje padavina .................................................................................. 24
2.8.4 Obrada podataka o padavinama ........................................................... 25

3. POTPOVRŠINSKI PROCESI .................................................................................... 28

3.1 Zemljišna vlaga ............................................................................................... 28

3.1.1 Osnovni pojmovi .................................................................................... 29
3.1.2 Kretanje vode u nezasićenoj sredini ...................................................... 29
3.1.3 Merenje sadržaja zemljišne vlage i potencijala vode u zemljištu .......... 30
3.2 Infiltracija ........................................................................................................ 31
3.3 Podzemne vode ................................................................................................ 32

4. POVRŠINSKI PROCESI ............................................................................................ 34

4.1 Površinski oticaj .............................................................................................. 34

4.2 Hidrogrami proticaja u vodotocima ................................................................. 36
4.3 Efektivna kiša i direktni oticaj ......................................................................... 37
 4.4 Merenje površinskih voda ............................................................................... 38
4.4.1 Merenje vodostaja .................................................................................. 38
4.4.2 Merenje brzina ....................................................................................... 39
4.4.3 Proračun proticaja na osnovu izmerenih brzina ................................... 40
4.4.4 Kriva proticaja ....................................................................................... 41

TREĆI DEO: STATISTIČKA ANALIZA U HIDROLOGIJI

5. STATISTIČKA ANALIZA U HIDROLOGIJI .......................................................... 43

5.1 Slučajne promenljive i njihove raspodele verovatnoće ................................... 43

5.1.1 Osnovni pojmovi .................................................................................... 43
5.1.2 Učestalost i funkcija raspodele .............................................................. 45
5.1.3 Statistički parametri ............................................................................... 47
5.2 Teorijske raspodele verovatnoće za hidrološke veličine ................................. 50
5.2.1 Normalna raspodela .............................................................................. 50
5.2.2 Log-normalna raspodela ....................................................................... 50
5.2.3 Gama raspodela ..................................................................................... 51
5.2.4 Pirsonova raspodela III tipa .................................................................. 52
5.2.5 Log-Pirson III raspodela ....................................................................... 52
5.2.6 Raspodele ekstremnih vrednosti ............................................................ 53
5.2.6 Eksponencijalna raspodela .................................................................... 53
5.2.7 Prilagođavanje teorijske funkcije raspodele .......................................... 55
5.3 Statistička analiza hidroloških nizova ............................................................. 55
5.3.1 Hidrološki nizovi .................................................................................... 56
5.3.2 Empirijska raspodela niza ..................................................................... 57
5.3.3 Povratni period ...................................................................................... 59
5.3.4 Proračun teorijskih funkcija raspodele .................................................. 59
5.3.5 Dijagrami verovatnoće .......................................................................... 61
5.3.6 Testiranje slaganja teorijske i empirijske funkcije raspodele ................ 63

ČETVRTI DEO: HIDROLOŠKE ANALIZE

6. RAČUNSKE KIŠE ..................................................................................................... 65

6.1 Računske visine kiša i računski intenziteti kiša ............................................... 65

6.2 Zavisnosti visina (intenzitet) kiše – trajanje kiše – povratni period ................ 67
6.3 Računski hijetogrami ....................................................................................... 69

7. RAČUNSKI PROTICAJI ........................................................................................... 71

7.1 Metode za određivanje merodavnih velikih voda ............................................ 71

7.2 Određivanje računskih proticaja na osnovu računskih kiša ............................. 73
7.3 Određivanje efektivne kiše .............................................................................. 73
7.3.1 Konstantni gubici ................................................................................... 73
 7.3.2 Proporcionalni gubici ............................................................................ 74
7.3.3 Hortonova jednačina ............................................................................. 74
7.3.4 SCS metoda za efektivnu kišu ................................................................. 75
7.4 Transformacija efektivne kiše u oticaj ............................................................. 77
7.4.1 Racionalna metoda ................................................................................ 77
7.4.2 Sintetički jedinični hidrogrami .............................................................. 78
7.4.3 Vreme koncentracije .............................................................................. 81

PRILOG A Statističke tablice

PRILOG B Obračun gubitaka po SCS metodi

 PRVI DEO

UVOD U HIDROLOGIJU
I URBANU HIDROLOGIJU

1. UVOD

1.1 Predmet hidrologije

Hidrologija se definiše kao geofizička nauka koja proučava vode na Zemlji. Ona se bavi njihovim
osobinama, prostornom i vremenskom raspodelom i kretanjem u prirodi.
Voda, kao najzastupljenija materija na Zemlji, neprestano kruži u prirodi između Zemlje i
atmosfere. To beskonačno kruženje vode naziva se hidrološki ciklus. On obuhvata mnogobrojne puteve
kojima voda koja pada na površinu Zemlje dospeva do okeana, odakle se isparavanjem ponovo vraća u
atmosferu i snabdeva je vlagom potrebnom za obnavljanje celog procesa. U tom smislu hidrologija se
ponekad definiše i kao nauka koja proučava hidrološki ciklus.
Međutim, mnoge fizičke, hemijske, biološke, ali i primenjene naučne discipline se bave pojedinim
delovima hidrološkog ciklusa (astronomija, fizika oblaka, meteorologija, klimatologija, ekologija,
geografija, hidrologija površinskih voda, okeaonografija, geologija i druge). Za hidrotehničke inženjere
najvažniji deo hidrološkog ciklusa predstavlja njegova zemljišna faza, odnosno vode na kopnu i u tlu, pa
se taj deo ciklusa najviše izučava u okviru kurseva hidrologije. Najveće dodirne tačke hidrologija ima sa
hidrometeorologijom, koja prevashodno izučava padavine i isparavanje kao dva najznačajnija procesa za
vodne resurse na Zemlji.

1.2 Zadatak hidrologije

Potrebe čoveka za vodom radi održanja života i proizvodnje hrane postoje još od nastanka prvih
civilizacija. Sa porastom stanovništva i razvojem društva potrebe za vodom se stalno povećavaju, a širi se
i spektar vidova korišćenja vode, u koje spadaju snabdevanje stanovništva i industrije vodom,
navodnjavanje, proizvodnja hidroenergije, rekreacija i drugi. Pored korišćenja vode i problema njene
raspoloživosti, ljudska civilizacija odavno ima i problem zaštite od voda. Poplave su oduvek izazivale
velike štete i predstavljale elementarne nepogode. U novije vreme dolazi do izražaja i treći aspekt odnosa
voda i ljudi, a to je pitanje zaštite voda, odnosno zaštite njenog kvaliteta. Dakle, pored problema
raspoloživosti voda, javlja se i problem njihove upotrebljivosti.
U svim ovim aspektima ljudi su oduvek želeli – a danas je to neophodno – da imaju kontrolu nad
vodama: da imaju dovoljno vode za svoje potrebe i da ona pri tome bude zadovoljavajućeg kvaliteta, a s
druge strane, da se zaštite od štetnih dejstava vode. Iz ovih potreba za kontrolom voda nastale su mnoge
hidrotehničke discipline čiji je zadatak da se izgrade objekti koji će omogućiti upravljanje vodama.
Zadatak hidrologije je da doprinese analizi problema količina, kvaliteta i raspodele voda kako bismo
njima upravljali što uspešnije.
Hidrologija je dakle nauka koja nalazi primenu u korišćenju i kontroli vodnih resursa na površini
Zemlje tj. kopnu. Praktična primena hidrologije može se naći u inženjerskim zadacima planiranja,
projektovanja i upravljanja radom hidrotehničkih objekata, vodovodnih sistema, prečišćavanju i
ispuštanju otpadnih voda, navodnjavanju i odvodnjavanju, korišćenju vodnih snaga, zaštiti od poplava,

1
plovidbi, eroziji i kontroli nanosa, zaštiti od zagađivanja, rekreativnog korišćenja voda i zaštiti riba i
živog sveta. Uloga primenjene (inženjerske) hidrologije jeste da dâ konkretne odgovore na pitanja o
količinama i kvalitetu vode u okviru ovih inženjerskih zadataka i da obezbedi osnovu za planiranje
vodoprivrednih sistema i njihovo upravljanje.

1.3 Hidrološki ciklus

Voda na Zemlji nalazi se u prostoru koji se naziva hidrosfera i koji se prostire oko 15 km naviše u
atmosferu i oko 1 km naniže u litosferu, odnosno Zemljinu koru. Voda u hidrosferi kruži kroz lavirint
puteva koji čine hidrološki ciklus (slika 1). Ovaj ciklus predstavlja jedan zatvoren sistem koji nema
početak ni kraj i u kome se razni procesi neprekidno odvijaju.
Pokretačka snaga kruženja vode u prirodi je energija sunčevog zračenja. Najveći deo vode na
Zemlji nalazi se u okeanima (tabela 1), pa je logično da razmatranje hidrološkog ciklusa počnemo od njih.
Površine okeana i mora se zagrevaju pod uticajem toplotne energije sunčevog zračenja tako da dolazi do
procesa isparavanja vode. Voda koja isparava postaje deo atmosfere u vidu vodene pare (čest naziv je i
atmosferska vlaga). Zajedno sa kretanjem vazdušnih masa u okviru atmosferskih cirkulacija, kreće se i
vodena para pri čemu se formiraju oblaci. Pod povoljnim atmosferskim uslovima, u oblacima dolazi do
kondenzacije i stvaraju se padavine. Padavine se vraćaju u okeane ili direktno ili zaobilaznim putem
preko kopna. Sneg se može akumulisati u polarnim predelima ili na visokim planinama i pretvoriti u led,
a u tom stanju može ostati veoma dugo. U toplijim krajevima, kiša se može zadržati na vegetaciji (proces
intercepcije), odakle se deo zadržane vode može odmah vratiti u atmosferu ispravanjem. Kiša koja dospe
do površine zemlje može formirati površinski oticaj ili se može infiltrirati u zemljište. Voda koja se

atmosferska
vlaga

padavine
na kopno padavine
na okeane

isparavanje
sa kopna
isparavanje
isparavanje i sa okeana
povr{inski
transpiracija
oticaj

infiltracija

nepropusno zemlji{na
tlo vlaga podpovr{inski
tok povr{inski
tokovi
podzemne
vode
podzemni
tok

Slika 1. Hidrološki ciklus.

2
infiltrarala doprinosi povećanju sadržaja zemljišne vlage i ima više mogućnosti za dalje putovanje. Tu
vodu mogu trošiti biljke koje će je kasnije vratiti u atmosferu kroz proces transpiracije. Infiltrarirana
voda može teći kroz nezasićene slojeve tla kao potpovršinski oticaj i dospeti do reka nešto sporije nego
površinskim oticanjem. Iz nezasićenih slojeva tla voda se može procediti u dublje slojeve (proces
perkolacije). Na taj način voda dospeva do nivoa podzemnih voda, tj. do zasićenog tla, a zatim se ponovo
može pojaviti na površini u obliku izvora ili može teći kao podzemni oticaj i prihranjivati površinske
vode. Površinski, potpovršinski i podzemni oticaj se spajaju u površinskim tokovima – rekama i potocima
– koji se mogu privremeno zadržavati u jezerima, ali konačno opet dospevaju do okeana kako bi se
hidrološki ciklus nastavio.

1.4 Globalni bilans voda

Procena ukupne količine vode na Zemlji u različitim oblicima tema je mnogih naučnih istraživanja
još od druge polovine 19. veka. Međutim, kvantitativni podaci se teško dobijaju, naročito iznad okeana,
tako da su precizne ocene količina vode u različitim fazama hidrološkog ciklusa još uvek nepoznate.
Prema nekim izvorima (Chow, 1988), ukupna količina voda na Zemlji se procenjuje na oko 1386
miliona km3. Oko 96.5% ukupne vode na Zemlji nalazi se u okeanima (tabela 1). Kada bi Zemlja bila
pravilna lopta, ova količina vode bi bila dovoljna da je pokrije do dubine od 2.6 km. Od preostale vode,
1.7% nalazi se zarobljeno u ledu u polarnim predelima, 1.7% u podzemnim vodama i svega 0.1% se
nalazi u površinskim vodama i atmosferskoj vodi.
Od ukupnih količina vode, svega 2.5% su slatke vode, dok su ostale slane. Dve trećine slatke vode
se nalazi u polarnom ledu, a većina preostale trećine u podzemnim vodama na dubinima od 200 do
600 m. Ispod ove dubine većina podzemnih voda je slana. U površinskim vodama se nalazi 0.3% slatkih
voda, od čega je u rekama svega 0.03%, a ostalo u jezerima.
Iako je sadržaj vode na kopnu i u atmosferi u jednom trenutku relativno mali, ogromne količine
vode prolaze kroz njih tokom jedne godine. Globalni godišnji bilans voda je prikazan u tabeli 2, gde se
može videti da 57% padavina na kopno ispari, dok preostalih 43% formira oticaj ka okeanima, većinom u
obliku površinskih voda. U ukupnom isparavanju koje formira atmosfersku vlagu, 90% je isparavanje sa
okeana, a svega 10% sa kopna.

Tabela 1. Procena količina vode na Zemlji.

Površina Zapremina Procenat Procenat ukupne
Mesto
(miliona km2) (km3) ukupne vode slatke vode
Okeani 361.3 1,338,000,000 96.5
Polarni led 16.0 24,023,500 1.7 68.6
Ostali led i sneg 0.3 340,600 0.025 1.0
Podzemne vode
slatke 134.8 10,530,000 0.76 30.1
slane 134.8 12,870,000 0.93
Jezera
slatka 1.2 91,000 0.007 0.26
slana 0.8 85,400 0.006
Močvare 2.7 11,470 0.0008 0.03
Zemljišna vlaga 82.0 16,500 0.0012 0.05
Reke 148.8 2,120 0.0002 0.006
Biološka voda 510.0 1,120 0.0001 0.003
Atmosferska voda 510.0 12,900 0.001 0.04
Ukupno vode 510.0 1,385,984,610 100
Ukupno slatke vode 148.8 35,029,210 2.5 100

3
 Tabela 2. Globalni godišnji bilans voda.
Okeani Kopno Ukupno
2
Površina (miliona km ) 361 149 510
3
Padavine (km /god) 405000 107000 512000
(mm/god) 1120 720 1000
Isparavanje (km3/god) 451000 61000 512000
(mm/god) 1250 410 1000
Oticaj (km3/god) 46000
(mm/god) 310

Analiza vode u globalnom vodnom bilansu daje uvid u dinamiku hidrološkog ciklusa. Tako se, na
primer, može izračunati vreme koje voda provede u vidu atmosferske vlage. Iz tabele 1 može se videti da
ukupna zapremina atmosferske vlage iznosi 12900 km3. S druge strane, iz tabele 2 se vidi da se ukupno
512000 km3 atmosferske vlage godišnje pretvori u padavine, odnosno da fluks atmosferske vlage iznosi
512000 km3 /god. Prosečno vreme zadržavanja vode u atmosferi može se izračunati kao odnos zapremine
i fluksa atmosferske vlage, dakle kao 12900 / 512000, što iznosi 0.025 godina ili oko 9 dana. Ovako
kratko zadržavanje vode u atmosferi je jedan od razloga zašto se tačne vremenske prognoze ne mogu
praviti za više dana unapred. Na sličan način mogu se izračunati i vremena zadržavanja vode u drugim
fazama hidrološkog ciklusa.

1.5 Uticaj ljudskih aktivnosti na hidrološki ciklus

U globalnom hidrološkom ciklusu ukupna količina vode uglavnom ostaje konstantna. Međutim,
globalni hidrološki ciklus nije samo jedan veliki ciklus, već je sastavljen od više međusobno povezanih
ciklusa kontinentalne, regionalne ili lokalne razmere. Zbog toga se raspodela vode na kontinentima i
unutar slivnih površina stalno menja, što se ispoljava i kroz prostorne i kroz vremenske varijacije.
Pored prirodnih varijacija u raspodeli voda, i ljudske aktivnosti utiču na vodni režim. Ljudi
obrađuju zemlju, navodnjavaju biljke, đubre zemljište, krče šume, crpe podzemne vode, grade brane,
bacaju otpatke u reke i jezera, i rade mnoge druge konstruktivne ili destruktivne stvari koje menjaju
dinamičku ravnotežu hidrološkog ciklusa i iniciraju nove procese. Tu spada i proces urbanizacije, jer su
izgrađeni gradovi i naselja na mestima gde su nekad bile ruralne površine. Urbane sredine su postale
mesta gde hidrološki ciklus ima određene specifičnosti. Iako se uticaj ljudskih aktivnosti i promena
namene zemljišnih površina sve više razmatra u okviru hidrologije u poslednje vreme, jedino je
urbanizacija dovela do priznavanja nove grane – urbane hidrologije.
Izgradnjom hidrotehničkih objekata hidrološki ciklus se menja utoliko što se voda ne kreće svojim
prirodnim putevima, već onim koji su joj nametnuti. To je ilustrovano primerom na slici 2, gde je
prikazan vodotok iz koga se voda zahvata za različite namene. Zahvatanje vode se može vršiti direktno iz
vodotoka ili iz akumulacija. Na sisteme za navodnjavanje poljoprivrednih površina voda se dovodi da bi
se dalje upijala u zemljište i da bi je biljke koristile za transpiraciju. Voda se može zahvatati i za potrebe
industrije, odakle se posle prerade ponovo ispušta u vodotok; osnovni problem kod ispuštanja
industrijskih otpadnih voda je njihov poslovično visok sadržaj zagađujućih materija. Voda namenjana
snabdevanju naselja može se zahvatati iz vodotoka i akumulacija, ali se može i crpeti iz podzemnih voda
pomoću bunara. Upotrebljene vode iz naselja, kao i kišne vode prikupljene sa ulica, odvode se iz naselja
kanalizacionim sistemom i ispuštaju u vodotoke. Voda u akumulacijama se koristi i za proizvodnju
električne energije u hidroelektranama.

4
 Akumulacije drastično menjaju vremensku raspodelu voda na slivu. Njihov režim rada zavisi od
njihove namene (postoje jednonamenske i višenamenske akumulacije), ali im je uvek cilj da izravnaju
neravnomernosti u prirodnom režimu voda. Skoro svaka akumulacija se koristi za zaštitu od poplava kao
"objekat" za ublažavanje poplavnih talasa: zadržavanjem poplavnog talasa u akumulaciji smanjuju se
maksimalni proticaji i produžava se vreme ispuštanja vode ka nizvodnim oblastima. S druge strane,
akumulacije obezbeđuju neophodne minimume vode za nizvodne korisnike u periodima suše.

Snabdevanje
naselja
vodom

Snabdevanje
Navodnjavanje
industrije
vodom
akumulacija

Odvo| enje
Proizvodnja otpadnih
elektri~ne voda Navodnjavanje
energije

rezervoar

Snabdevanje vodotok
naselja Odvo| enje
vodom otpadnih
voda

Slika 2. Primeri za izmenu režima voda pod uticajem ljudskih aktivnosti.

1.6 Specifičnosti hidrološkog ciklusa u urbanim sredinama

Ako se detaljnije razmatra jedna urbana sredina, mogu se uočiti još neki aspekti promene prirodnog
režima voda. Osnovna karakteristika urbanih sredina jeste značajno uvećano učešće nepropusnih površina
(ulica, krovova i velikih popločanih ili asfaltiranih površina). Prirodni putevi dreniranja voda se menjaju i
dopunjuju kanalizacionim sistemima, dok se efekti plavljenja ublažavaju retenzionim prostorima i drugim
merama odbrane od poplava.
U početnim fazama urbanog razvoja upotrebljene vode iz domaćinstava odvode se u septičke jame,
a sa daljim razvojem grade se sistemi kolektora za prikupljanje otpadnih voda. Što je urbana sredina
razvijenija, to je veći procenat stanovništva koji je priključen na kanalizacioni sistem. Kanalisanje
upotrebljenih voda i kanalisanje kišnih voda može se sprovoditi kroz zajedničke kolektore (opšti sistem
kanalisanja) ili kroz odvojene kolektore (separacioni sistem kanalisanja). Istorijski gledano, najpre su
građeni opšti sistemi, a zatim separacioni.
S obzirom da upotrebljene vode iz domaćinstava i industrije, ali i kišnica, sadrže znatne količine
zagađujućih materija, u najvećem broju slučajeva je neophodno da se otpadne vode odvode na postrojenja
za prečišćavanje gde se do određenog stepena oslobađaju zagađujućih materija, a da se zatim ispuštaju u
lokalne vodotoke ili čak u mora i okeane.
Na početku urbanog razvoja vodovodni sistemi se snabdevaju iz lokalnih izvora površinskih i
podzemnih voda, ali se sa porastom stanovništva i potreba za vodom dalje snabdevanje često mora
obezbeđivati i sa udaljenih lokacija. Zato se i vodosnabdevanje i kanalisanje otpadnih voda često prostiru
i izvan neposrednih granica urbane sredine.

5
 1.7 Predmet urbane hidrologije

Dva aspekta urbanizacije koji imaju najočigledniji uticaj na hidrološke procese jesu povećanje
broja stanovnika i povećanje gustine naseljenosti odnosno izgrađenosti. Posledice takvih promena
shematski su prikazane na slici 3.
Povećanje broja stanovnika dovodi do povećanja potreba za vodom. Sa porastom životnog
standarda ove potrebe se još više uvećavaju. Problem obezbeđivanja adekvatnih (po količinama i
kvalietetu) vodnih resursa je prvi glavni hidrološki problem u urbanim sredinama.
Sa povećanjem broja stanovnika povećava se količina otpadnih voda, naročito kada su
kanalizacioni sistemi već izgrađeni. Što je veći procenat stanovništva priključenog na kanalizacioni
sistem, veće su količine otpadnih voda. Ispuštanjem otpadnih voda u vodotoke pogoršava se kvalitet voda
u vodotocima.
S druge strane, povećana izgrađenost uzrokuje veći procenat nepropusnih površina, izmenu
prirodnog sistema dreniranja i promenu mikroklime. Zbog povećane nepropusnosti veći deo pale vode se
pretvara u oticaj u poređenju sa uslovima pre urbanizacije, dok se manja količina vode infiltrira. Zbog
izgradnje kišnih kolektora, regulisanja prirodnih vodotoka ili čak zacevljenja manjih potoka, vode sa
gradskih slivova se znatno brže odvode. Veće su brzine tečenja, a skraćuje se vreme oticanja. Pošto se
veće zapremine vode odvode za kraće vreme, maksimalni proticaji su neumitno veći. Povećani proticaji i
zapremine vode ka problemu plavljenja urbanih sredina, što je drugi glavni hidrološki problem u urbanim
sredinama.

URBANIZACIJA

povećan broj stanovnika povećana izgrađenost

povećane potrebe za povećane otpadne povećane izmena prirodnog promena

vodom vode nepropusne površine sistema odvodnjavanja mikroklime

obezbeđenje smanjena infiltracija i povećan povećana brzina

potreba za vodom prihranjivanje podzemnih voda oticaj tečenja

povećana smanjenje vremena

smanjeni bazni protoci u rekama
erozija oticanja

pogoršan kvalitet vode povećani maksimalni

u vodotocima proticaji

ZAŠTITA OD ZAŠTITA OD
ZAGAĐENJA PLAVLJENJA

Slika 3. Uticaj urbanizacije na hidrološke procese.

6
 Poveećane brzine i povećan oticaj stvaraju i problem povećane erozije. Materijal koji se spira sa
ulica i drugih gradskih površina završava u kanalizacionom sistemu i utiče na probleme kvaliteta voda u
vodama-prijemnicima.
Promene mikroklime u urbanim sredinama mogu na prvi pogled izgledati nevažno u poređenju sa
promenama u hidrološkom ciklusu koje donosi urbanizacija. Ipak, određenu pažnju bi trebalo posvetiti
posledicama promena klime kada su pitanju parametri od značaja za projektovanje infrastrukture. Na
primer, ako je uočen trend povećanja intenziteta padavina, to će za posledicu imati potrebu da se utvri
veći stepen zaštite od oticaja kišnih voda.
Pored već pomenutih efekata urbanizacije na kvalitet voda, postoji i efekat smanjene infiltracije, a
time i smanjeno prihranjivanje podzemnih voda. S obzirom da se tokom sušnih perioda bazni proticaji u
prirodnim vodotocima formiraju iz podzemnih rezervoara vode, može se očekivati smanjenje baznih
proticaja i malih voda. Nažalost, ovo smanjenje količina vode u kombinaciji sa istim ili čak i povećanim
količinama otpadnih voda daje kao rezultat povećane koncentracije zagađujućih materija u vodotocima.
Na žalost, ovakva situacija se ne ublažava mnogo u kišnim periodima. Zajedno sa oteklom kišnom vodom
u vodotoke dospeva i sav materijal koji je spran sa ulica, krovova i drugih površina, pa čak i deponija
čvrstog otpada. Odlaganje čvrstog otpada na deponije ima negativan uticaj i na kvalitet podzemnih voda.
Problem degradacije kvaliteta i površinskih i podzemnih voda u urbanim sredinama je treći glavni
hidrološki problem.
Dakle, osnovni hidrološki problemi urbanih sredina, nastali kao posledica urbanizacije, jesu:
− vodosnabdevanje, odnosno obezbeđivanje dovoljnih količina vode odgovarajućeg kvaliteta;
− zaštita od plavljenja kišnim vodama;
− zaštita voda od zagađenja.
Od ova tri problema, prvi – vodosnabdevanje – predstavlja širi vodoprivredni problem i izlazi iz
okvira inženjerske hidrologije. Preostala dva problema, zaštita od plavljenja i zagađenja, imaju svoje
specifičnosti u urbanoj sredini i predstavljaju glavni predmet izučavanja u urbanoj hidrologiji.

7
 DRUGI DEO

HIDROLOŠKI PROCESI

2. ATMOSFERSKI PROCESI

2.1 Atmosfera

Atmosfera predstavlja vazdušni omotač oko Zemlje. Ona nema izraženu gornju granicu jer gustina
vazduha postepeno opada sa udaljavanjem od Zemlje i na 600 km postaje beznačajna. Na visini od 300
km ima dovoljno vazduha koji se suprotstavlja meteorima i tera ih da se užare. Međutim, 90% mase
vazduha nalazi se ispod visine od 20 km, a dve trećine ispod najviše tačke na svetu – Mont Everesta – na
visini od 9 km.

Visina Pritisak Gustina

(km) (mb) (kg/dm3)

10-4

100
Termosfera
10-9
10-3
90

10-2
80 Mezopauza

70 10-7
-1
10
Mezosfera
60

10-6
50 1
Stratopauza

40

10-5
Ozonosfera

10
30
Stratosfera

20 10-4
2
10
Cirus
Mont Everest
10 Tropopauza 8882 m
Kumulo-
nimbus
10-3 Troposfera
103
0
−100 −90 −80 −70 −60 −50 −40 −30 −20 −10 0 10 20 30 oC

Slika 4. Promena temperature vazduha u atmosferi sa udaljavanjem od Zemlje.

8
 Gustina i pritisak vazduha u atmosferi konstantno opadaju sa povećanjem visine; to opadanje je
veoma brzo na prvih 20-30 km visine (i gustina i pritisak opadnu za dva reda veličine), a zatim je sporije.
S druge strane, temperatura se menja na nepravilan način (slika 4). Prema ovom temperaturnom profilu
atmosfera se deli na više slojeva.
Najniži deo atmosfere je troposfera u kojoj temperatura opada sa visinom. Granica troposfere se
naziva tropopauza, gde dolazi do promene gradijenta temperature. Temperatura vazduha u troposferi
opada sa gradijentom koji zavisi od sadržaja vlage u atmosferi. U proseku, taj gradijent iznosi 6.5oC po
kilometru visine. Visina tropopauze se kreće od 16 km na ekvatoru do 8 km na polovima, a prisutne su i
sezonske varijacije usled promene pritiska i temperature. U načelu, tropopauza će biti na većoj visini ako
su temperatura na površini i pritisak na nivou mora visoki. Temperatura na tropopauzi varira od –80 oC
iznad ekvatora gde je tropopauza najviša, do –40oC iznad delova kopna koji se protežu ka arktičkim
predelima (kao što su Sibir i Kanada) gde je tropopauza najniža. Troposfera je najvažniji sloj za
hidrologe, jer on sadrži praktično svu atmosfersku vlagu.
Sloj iznad tropopauze naziva se stratosfera, a u njemu su temperature i kretanje vazduha
ravnomerniji. Na visinama od 20 do 50 km temperature rastu usled toga što sloj ozona apsorbuje deo
sunčevog zračenja i oslobađa deo energije u vidu toplote.
Sastav atmosfere. U atmosferi ima najviše azota i kiseonika, a nešto manje argona i drugih gasova
(tabela 3). To su nepromenljivi sastojci atmosfere. Među sastojcima čija je zastupljenost promenljiva
najvažnija je voda, koja se može javiti u sva tri agregatna stanja.
Ozon i ugljen-dioksid su važni gasoviti sastojci, a njihove količine se mogu menjati u širokim
granicama. Ozon je važan jer filtrira sunčevu radijaciju, odnosno sprečava ultraljubičasto zračenje da
dospe do površine Zemlje, dok ugljen-dioksid i vodena para apsorbuju zračenje sa Zemlje (ovom
apsorpcijom se povećava temperatura atmosfere). Količina ugljen-dioksida zavisi od njegove potrošnje na
vegetaciji, od apsorpcije na okenima, od produkcije u životinjskom svetu i tokom sagorevanja fosilnih
goriva.
Promene količina ozona i ugljen-dioksida i njihov uticaj na količine i raspodele voda na Zemlji
tema su mnogih istraživanja izmena u globalnoj klimi. Na primer, postoje teorije da se količina ugljen-
dioksida u atmosferi povećava zbog sagorevanja fosilnih goriva, što može dovesti do zagrevanja Zemlje,
promene u režimu padavina i isparavanja i uopšte do dramatične promene klime na Zemlji.
Čvrste čestice u atmosferi su čestice prašine, dima, soli i mikroorganizmi. Na njima se sunčevo
zračenje rasipa i reflektuje u različitim delovima svetlosnog spektra što daje različite boje nebu. Ove
čestice imaju ulogu i u kondenzaciji vodene pare, formiranju oblaka i nastanku padavina.

Tabela 3. Glavni sastojci vazduha.

Sastojak Procentualna zastupljenost u
masi
Azot 75.51
Kiseonik 23.15
Argon 1.28
Inertni i drugi gasovi 0.06

2.2 Sunčevo zračenje

Sunčevo zračenje je glavni izvor energije na površini Zemlje. Ono je pokretačka snaga hidrološkog
ciklusa.
Sunce emituje energiju u svemir u obliku kratkih elektromagnetnih talasa. U atmosferi ovo zračenje
najvećim delom pripada talasnim dužinama od 0.17 do 4 mikrona, sa maksimumom na 0.475 mikrona

9
(slika 5). Jačina Sunčevog zračenja zavisi od talasne dužine zračenja: najjače zračenje pripada delu
spektra vidljive svetlosti (od 0.4 do 0.7 mikrona). Polovina ukupne energije koju Sunce emituje pripada
upravo ovom delu spektra, a ostatak ultraljubičastom i infracrvenom delu.

10 000

Ja~ina Sun~evog zra~enja

ultraljubi~asto
(kW/m2)

vidljivo
5 000

infracrveno
0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5
Talasna du`ina (mikrona)

Slika 5. Spektar Sunčevog zračenja.

Sunčevo zračenje na granici atmosfere u jedinici vremena na jediničnu površinu upravnu na pravac
Sunčevih zraka i na prosečnoj udaljenosti od Zemlje iznosi 1.39 kW/m2 (1.39 kJ/s/m2). Ova veličina se
naziva solarna konstanta. Naravno, jačina Sunčevog zračenja zavisi od pozicije Zemlje u odnosu na
Sunce. Zbog kruženja Zemlje oko Sunca i okretanja oko sopstvene ose, menja se odstojanje Zemlje od
Sunca i visina Sunca iznad razmatrane tačke na Zemlji, čime se uslovljavaju varijacije Sunčevog zračenja
po godišnjim dobima i po geografskim širinama. Količina energije koja dospeva do neke tačke na Zemlji
zavisi i od dužine dana, koja takođe zavisi od godišnjeg doba i geografske širine.
Samo jedan deo energije koju Sunce emituje dospeva do Zemlje kao direktno zračenje; preostali
deo se reflektuje, apsorbuje ili rasipa u atmosferi ili na površini Zemlje. Smatra se da u prosečnim
uslovima 43% Sunčevog zračenja dospe do površine Zemlje, 42% se reflektuje ili rasipa nazad u svemir,
a 15% se apsorbuje u atmosferi (slika 6). Količine reflektovanog, rasutog i apsorbovanog zračenja
zavisiće od sastava atmosfere i vrste površine na Zemlji do koje zračenje stiže.

SVEMIR Dolaze}e Odlaze}e zra~enje

sun~evo
zra~enje Kratkotalasno 42 Dugotalasno 58
100

ATMOSFERA Rasipanje
u vazduhu Neto emisija od
vodene pare i
Apsorpcija na 15 ugljen-dioksida
Refleksija
vodenoj pari, Emisija
od oblaka
pra{ini, ozonu Apsorpcija na od oblaka
vodenoj pari i
ugljen-dioksidu Latentna
Apsorpcija toplota
na oblacima Refleksija
od povr{ine Vidljiva
Apsorpcija (osetna)
zemlje Neto emisija
dugotalasnog toplota
zra~enja

OKEANI I KOPNO 43

43
Slika 6. Bilans zračenja (toplotne energije) u atmosferi.

Procenat reflektovanog zračenja u odnosu na ukupno zračenje naziva se albedo (r), čije se
vrednosti kreću između 0 i 1. Beli oblaci i beo sneg reflektuju veliki procenat dolazećeg zračenja, pa je
njihova vrednost albeda čak i 0.9. S druge strane, tamne površine dubokih mora apsorbuju većinu
zračenja i imaju albedo skoro jednak nuli. U tabeli 4 date su vrednosti albeda za neke vrste površina.
10
 Tabela 4. Vrednosti albeda za neke vrste površina.
Vrsta površine Albedo
Gusta i tamna šuma 0.05
Trava 0.23
Golo zemljište 0.10 – 0.20
Sneg 0.46 – 0.81
Vodena površina 0.04 – 0.39

Količina apsorpcije zračenja zavisi od sastava atmosfere. U apsorpciji naročitu ulogu imaju vodena
para i ugljen-dioksid. Od njihovih količina u atmosferi, koje mogu biti veoma različite, zavisi i količina
apsorbovanog zračenja. Zbog toga u danima sa malom vlažnošću vazduha Sunce "jače peče", a u vlažnim
danima slabije. U proseku, vodena para apsorbuje 11% direktnog zračenja, a ostali gasovi oko 4%.
Kratkotalasno dolazeće Sunčevo zračenje se teže apsorbuje od dugotalasnog odlazećeg zračenja Zemlje,
što je jedan od uzroka tzv. efekta staklene bašte.
Rasipanje zračenja u atmosferi je posledica prisustva čestica manjih od talasne dužine zračenja. U
proseku, oko 9% dolazećeg zračenja se rasipa nazad u svemir, dok dodatnih 16% rasutog zračenja
dospeva do Zemlje kao difuzno zračenje. Najlakše se rasipa plava svetlost, zbog čega nebo dobija plavu
boju. Tokom izlaska i zalaska Sunca optička putanja je najduža, pa se plava svetlost rasipa od zemlje, a
crvenkasta svetlost se direktno prima.
Deo zračenja koji dospeva do površine Zemlje pripada delu spektra sa kratkim talasnim dužinama.
Njegovom apsorpcijom na površini Zemlje dolazi do zagrevanja kopna i mora. Temperatura Zemlje u
proseku iznosi 294 K, tako da i ona zrači. Njeno zračenje je dugotalasno i slabije (zbog manjih
temperatura nego na Suncu). Opseg talasnih dužina Zemljinog zračenja je od 4 do 80 mikrona, sa
maksimumom na 10 mikrona. Vodena para u atmosferi naročito apsorbuje zračenja talasnih dužina od 5.5
do 7 mikrona i preko 27 mikrona, ali propušta talase između 8 i 13 mikrona.

Merenje radijacije. Sunčevo zračenje se može meriti radiometrima, aktinometrima ili piro-
heliometrima. Radiometri mere sunčevo zračenje ako se zaklone sa donje strane; ako se zaklone sa gornje
strane, onda mere Zemljino zračenje. Bez zaklona, radiometri će meriti neto radijaciju, odnosno razliku
između Sunčeve i Zemljine radijacije.

Proračun neto zračenja na površini Zemlje. Neto radijacija koju prima površina Zemlje može se
formulisati bilansnom jednačinom:
Rn = Rns − Rnl
To je razlika neto kratkotalasnog sunčevog (dolazećeg) zračenja Rns i neto dugotalasnog zemljinog
(odlazećeg) zračenja Rnl. Kratkotalasna sunčeva radijacija koja stiže na površinu zemlje Rs zavisi od
zračenja na granici atmosfere Ra i relativne insolacije (osunčanosti) n/N:
⎛ n⎞
R s = ⎜ a + b ⎟ Ra
⎝ N ⎠
gde su a i b empirijski koeficijenti (obično a = 0.25 i b = 0.5). Zračenje na granici atmosfere Ra zavisi od
geografske širine i godišnjeg doba (slika 7), a računa se na osnovu astronomskih proračuna pozicije
Sunca u odnosu na Zemlju. Relativna insolacija je odnos stvarnog trajanja sunčevog zračenja n (koje se
dobija merenjima) i prosečne dužine dana odnosno prosečno maksimalno moguće trajanje sunčevog
zračenja N koje takođe zavisi od geografske širine i godišnjeg doba (slika 8).

11
 600

40oS
500
20oS

400 ekvator
Ra (W/m2)

300 20oN

200

40oN
100

0
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

Slika 7. Sunčevo zračenje na granici atmosfere.

16

15
40oS

14

20oS
13
N (sati na dan)

12 ekvator

11
20oN

10

9 40oN

8
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

Slika 8. Dužina dana ili potencijalno dnevno trajanje sunčevog zračenja.

Deo dolazećeg zračenja koji se reflektuje od površine Zemlje određuje se pomoću koeficijenta
refleksije odnoso albeda r, koji zavisi od vrste površine. Neto kratkotalasno sunčevo zračenje tada je
jednako:
Rns = (1 − r ) Rs
U bilans dugotalasnog zračenja ulazi dugotalasno zračenje koje emituje Zemlja Rle i dugotalasno
zračenje atmosfere Rla koje je posledica njenog zagrevanja kratkotalasnim sunčevim zračenjem i koje
dospeva do površine zemlje:
Rnl = Rle − Rla

12
Za ova dugotalasna zračenja može se primeniti Štefan-Bolcmanov zakon po kome je Rl = εσTa4 , gde je
Ta apsolutna temperatura površine koja emituje zračenje u kelvinima, σ Štefan-Bolcmanova konstanta
(koja iznosi 5.67 ⋅ 10-8 Wm-2K-4 ili 4.903 ⋅ 10-3 Jm-2K-4 dan-1), a ε koeficijent emisivnosti kojim se uzima u
obzir uticaj prisustva oblaka i apsorpcije na vodenoj pari i ugljen-dioksidu. Empirijska relacija kojom se
računa neto dugotalasno zračenje glasi:
⎛ n⎞
Rnl = σTa4 (0.34 − 0.044 ea ) ⎜ 0.1 + 0.9 ⎟
⎝ N⎠
gde je ea vlažnost vazduha odnosno stvarni pritisak vodene pare u mb i n/N relativna insolacija.

2.3 Vodena para

Voda u atmosferi uglavnom se nalazi u gasovitom stanju u vidu vodene pare. Voda u tečnom stanju
može se pojaviti kao kiša ili kao kapljice vode u oblacima, a u čvrstom stanju kao sneg, grad ili kristali
leda u oblacima.
Sadržaj vodene pare u vazduhu ili vlažnost vazduha može se okarakterisati na više načina.
Apsolutna vlažnost vazduha je u stvari gustina vodene pare ρv, odnosno masa vodene pare u jedinici
zapremine vazduha na datoj temperaturi. Gustina vlažnog vazduha ρa je zbir gustina suvog vazduha ρsv i
vodene pare ρv:
ρ a = ρ sv + ρ v (1)
Odnos gustine vodene pare ρv i gustine vazduha ρa predstavlja masu vodene pare u jedinici mase vlažnog
vazduha i naziva se specifična vlažnost (q):
ρv
q=
ρa
Pritisak vodene pare je takođe mera sadržaja vodene pare u vazduhu. Prema zakonu idealnog gasa
parcijalni pritisak vodene pare e dovodi se u vezu sa gustinom vodene pare ρv i temperaturom T:
e = ρ v Rv T (2)
gde je Rv je gasna konstanta vodene pare, a T apsolutna temperatura (u K). Slične jednačine mogu se
napisati i za vlažan vazduh i za suv vazduh. Ako je pritisak vlažnog vazduha p, onda je pritisak suvog
vazduha p – e, pa se može napisati:
p = ρ a Ra T (3)

p − e = ρ sv R sv T (4)
gde su Ra i Rsv gasne konstante vlažnog i suvog vazduha. Gasna konstanta suvog vazduha iznosi 287
Jkg-1K-1, a njen odnos sa gasnom konstantom vodene pare je:
Rsv
Rv =
0.622
gde je 0.622 odnos molekulske težine vodene pare i prosečne molekulske težine suvog vazduha.
Vazduh je zasićen (saturisan) kada sadrži maksimalnu moguću količinu vodene pare pri određenoj
temperaturi. Odgovarajući pritisak es naziva se pritiskom vodene pare pri zasićenju (često se može čuti i
naziv "pritisak zasićene vodene pare"). Odnos između pritiska vodene pare pri zasićenju i temperature
vazduha prikazan je na slici 9; na višim temperaturama dolazi do zasićenja pri većem sadržaju vlage i
obrnuto. Dakle, na nekoj temperaturi T do zasićenja dolazi pri pritisku vodene pare es; ako se pritisak

13
poveća iznad es, doći će do kondenzacije (odnosno do sublimacije pri temperaturama ispod 0oC).
Zavisnost pritiska vodene pare pri zasićenju od temperature može se izraziti i analitički:
⎧ 17.27T ⎫
es = 611exp⎨ ⎬
⎩ 237.3 + T ⎭
gde se temperatura unosi u oC, a es dobija u Pa. Gradijent krive pritiska vodene pare pri zasićenju je onda:
des 4098es
Δ= =
dT (237.3 + T ) 2

80
70
pritisak vodene pare (mb)

60
50
40 es
30
20 e
(e , T )
10
Td T
0
-20 -10 0 10 20 30 40
o
temperatura ( C)

Slika 9. Zavisnost pritiska vodene pare pri zasućenju od temperature na površini vode.

Relativna vlažnost vazduha je najčešće korišćena mera sadržaja vlage u atmosferi i definiše se kao
odnos stvarnog pritiska vodene pare i pritiska pri zasićenju:
e
R=
es
Drugim rečima, to je odnos stvarne količine vlage u vazduhu i količine vlage potrebne za zasićenje
vazduha na istoj temperaturi. Ovaj odnos se izražava u procentima. Ljudski organizam teško podnosi
visoku relativnu vlažnost, naročito ako je udružena sa visokim temperaturama.
Temperatura na kojoj će doći do zasićenja mase nezasićenog vazduha ukoliko se ona hladi pri
konstantnom pritisku vodene pare, naziva se tačka rose (Td). Drugim rečima, ako pri nekom pritisku
vodene pare e temperatura opadne sa T na Td, taj pritisak predstavlja pritisak vodene pare u vazduhu pri
zasićenju. Pri daljem hlađenju vazduha dolazi do kondenzacije vodene pare.
Deficit saturacije je razlika između pritiska vodene pare pri zasićenju es na temperaturi T i stvarnog
pritiska vodene pare e. Deficit saturacije es – e je praktično količina vodene pare koju vazduh može da
primi pri temperaturi T pre nego što postane zasićen.
Količina vodene pare u atmosferi direktno je povezana sa temperaturom vazduha. Na manjim
tempraturama, tj. na većim visinama, sadržaj vodene pare je manji. Raspodela vodene pare na Zemljinoj
površini takođe varira sa temperaturom; najmanja je na polovima, a najveća u ekvatorijalnim predelima.

Merenje vlažnosti vazduha. Vlažnost vazduha se najčešće meri pomoću suvog i vlažnog
termometra. Kombinacija ova dva termometra često se naziva psihrometar. Suvi termometar je običan
živin termometar koji registruje trenutnu temperaturu vazduha. Vlažni termometar je takođe živin
termometar, ali obavijen pamučnom krpicom čiji se jedan kraj nalazi potopljen u posudi sa destilovanom
vodom. Na osnovu empirijskih relacija između razlike temperatura na ova dva termometra i pritiska

14
vodene pare dobijaju se rezultati merenja. Vlažnost vazduha se meri i pomoću higrometra, koji radi na
principu promene dužine vlasi kose pri različitoj vlažnosti vazduha.

2.4 Temperatura vazduha

Sa hidrološke tačke gledišta, temperatura vazduha je interesantna zato što utiče na vrstu padavina,
na količinu isparavanja i transpiracije, kao i na topljenje snega.
Temperature vazduha imaju svoje dnevne i sezonske varijacije. Tokom dana, pod uslovom da nema
značajne oblačnosti, minimalne temperature se javljaju ubrzo po izlasku sunca, a maksimalne u ranom
popodnevu. Prisustvo oblaka smanjuje količinu dolazećeg (Sunčevog) zračenja i sprečava odlazak
zemljinog zračenja, pa se temperature tokom oblačnog dana kreću u manjem opsegu. U prostornom
smislu, temperature variraju u zavisnosti od geografskog položaja i od nadmorske visine. Prosečno
opadanje temperature sa visinom je 0.65oC na 100 m.
Temperature se mere u meteorološkim zaklonima na visini od 2 m od zemlje. Zaklon je neophodan
kao zaštita od direktnog sunčevog zračenja, padavina i vetra. Kao instrumenti se koriste živini i alkoholni
termometri. Temperature se mogu meriti kontinualno (termografima) ili u određenim vremenskim
trenucima tokom dana, a beleže se i maksimalna i minimalna dnevna temperatura (pomoću tzv.
maksimalnog i minimalnog termometra).
Srednje dnevne temperature se računaju kao prosek svih dnevnih očitavanja. U našoj zemlji
temperature se mere u 7, 14 i 21 čas, a srednja dnevna temperatura se određuje kao:
t 7 + t14 + 2t 21
t sr,dn =
4
U nedostatku više očitavanja, srednja dnevna temperatura se može odrediti kao prosek maksimalne
i minimalne dnevne temperature:
tmax + t min
t sr,dn =
2
Srednje mesečne temperature, kao i mesečni ekstremi, koriste se za opisivanje temperaturnog
režima neke lokacije. U tabeli 5 su prikazani višegodišnji proseci srednjih mesečnih temperatura u
Beogradu.

Tabela 5. Prosečne temperature u Beogradu (meteorološka opservatorija Vračar).

Jan. Feb. Mart April Maj Jun Jul Avg. Sep. Okt. Nov. Dec. God.
-0.1 1.6 6.7 11.9 16.8 20.0 22.0 21.5 17.7 12.4 6.6 2.1 11.6

2.5 Atmosferski pritisak

Atmosferski pritisak se definiše kao težina stuba vazduha koji se proteže od nivoa merenja do vrha
atmosfere na jedinicu površine. On opada sa visinom, s obzirom da iznad nivoa merenja ima manje
vazduha. To se može opisati poznatom jednačinom:
dp
= −ρ a g
dz
gde je ρa gustina vazduha, a g gravitaciono ubrzanje.
Prosečni vazdušni pritisak na nivou mora iznosi 1 bar (ili 105 Pa ili 105 N/m2). Merenja pritiska se
obično izražavaju u milibarima (mb) kao celobrojni brojevi. U proseku, pritisak opada za 1 mb na 8 m

15
visine. U Beogradu, na lokaciji meteorološke opservatorije na Vračaru koja se nalazi na nadmorskoj
visini od 132 m, pritisci variraju od 990 do 1010 mb.
Uobičajena je meteorološka praksa da se visine u atmosferi izražavaju preko njihovih prosečnih
pritisaka u milibarima; na primer, vrh stratosfere ili stratopauza se nalazi na visini od 1 mb.
Atmosferski pritisak se obično meri pomoću živinog barometra, dok se promene pritiska mogu
meriti aneroidnim barometrom.
Podaci o pritisku čine osnovu za meteorološke sinoptičke karte na kojima se crtaju izobare (linije
jednakog pritiska) koje definišu oblasti visokog i niskog pritiska (anticiklone odnosno depresije).
Interpretacijom tih karata nacrtanim na osnovu osmatranja u određenim vremenskim intervalima
omogućava se identifikacija promena u vremenskim sistemima i formiranje vremenske prognoze. Pored
merenja na nivou mora, podaci iz viših slojeva vazduha se crtaju i analiziraju na različitim nivoima u
atmosferi.

2.6 Vetar

Vetar predstavlja strujanje vazduha do kojeg dolazi usled neravnomernog zagrevanja i hlađenja
površine Zemlje. Vetar prenosi toplotu i vodenu paru kroz atmosferu kako bi se izravnale razlike u
temperaturi i sadržaju vlage. Vetar ima značajnu ulogu u procesu isparavanja i u formiranju padavina. Sa
inženjerske tačke gledišta vetar je važan kao vid opterećenja na konstrukcije, kao uzrok vibracija objekata
pod uticajem udara i vrtloga, i kao uzrok formiranja talasa na vodenim površinama.
Preciznija definicija vetra jeste da je to horizontalna komponenta strujanja vazduha paralelna sa
površinom Zemlje. U tom smislu vetar je vektorska veličina koja se definiše pravcem i jačinom. Pravac
vetra je pravac iz kojeg vetar duva (npr. severozapadni vetar je onaj koji duva ka jugoistoku). Meri se
pomoću vetrokaza u stepenima od pravca severa, a obično se izražava kao jedan od 8 ili 16 standardnih
pravaca na kompasu.
Brzina vetra se meri anemometrima, a izražava se u različitim jedinicama: metrima u sekundi,
kilometrima na čas, ili čvorovima. Jedan čvor predstavlja brzinu od jedne nautičke milje (1852 m) na čas.
Pored ovih jedinica, često se koristi i Boforova opisna skala sa gradacijom od 0 do 12 (tabela 6), pa se
jačina vetra izražava u boforima.

Tabela 6. Boforova skala vetrova.

Brzina vetra
Naziv vetra
Boforov broj m/s km/h
tišina 0 0 0
lahor 1 0.9 3
povetarac 2 2.4 9
slab vetar 3 4.4 16
umereni vetar 4 6.7 24
jak vetar 5 9.3 34
žestok vetar 6 12.3 44
olujni vetar 7 15.5 55
oluja 8 18.9 68
jaka oluja 9 22.6 82
žestoka oluja 10 26.4 96
vihor 11 30.5 110
orkan 12 34.8 125

Strujanje vetra uz površinu Zemlje ili prilikom opstrujavanja objekata podleže zakonima mehanike
fluida. Pod uticajem oblika i hrapavosti površine formira se granični sloj struje vazduha. U ovom sloju

16
brzina struje se menja sa visinom, odnosno rastojanjem od površine. Raspored brzina u graničnom sloju
obično se opisuje logaritamskom funkcijom (u = a log z + b) ili stepenom funkcijom (u = azb). Brzina
vetra se standardno meri na visini od 10 m; da bi se odredila brzina vetra na nekoj drugoj visini, koriste se
gore pomenuti analitički oblici. Obično se koristi stepeni oblik, prema kome se brzina vetra na drugim
visinama može odrediti iz odnosa:
b
u( z) ⎛ z ⎞
=⎜ ⎟
u (10) ⎝ 10 ⎠
Vrednost eksponenta b se kreće od 1/7 do 1/5.
Opterećenje objekata od vetra. Pritisak u nekoj tački na konturi objekta određuje se kao proizvod
zaustavnog pritiska ( ρu 2 / 2 ) i koeficijenta pritiska (Cp):

ρu 2
p = Cp
2
gde je ρ gustina vazduha i u brzina vetra (neporemećene struje). Koeficijent pritiska zavisi od oblika
opstrujavane površine i položaja posmatrane tačke na njoj; on takođe zavisi od kinematskih karakteristika
vazdušne struje, tj. od Rejnoldsovog broja. Tako, na primer, koeficijent pritiska na prednjoj strani
kružnog stuba opstrujavanog vazduhom može biti 1 ili više, dok se sa zadnje strane javlja podpritisak pa
je koeficijent pritiska negativan. Kod aerodinamički oblikovanih objekata, koeficijenti pritiska imaju male
vrednosti po celom opstrujavanom profilu. Kada su određeni pritisci po konturi opstrujavanog tela,
njihovom integracijom može se izračunati sila dejstva vetra na objekat.
Uticaj terena na vetar. Reljef značajno utiče na strujnu sliku vetra. Brzina vetra iznad planina je
znatno veća od brzine na istoj visini u ravičarskim predelima. Na zavetrinskim stranama planina vetar se
smanjuje, mada se na tim mestima mogu registrovati velike fluktuacije usled vrtloženja. U uskim
dolinama između planina dolazi do pojačanja brzine vetra zbog njegovog horizontalnog usmeravanja.
Visina do koje reljef remeti normalnu vazdušnu struju zavisi od mnogo faktora, a grubo se procenjuje na
2.5 visine prepreke toj struji.
Za smanjenje uticaja vetra koristi se efekat trenja o objekte. Uspešno ublažavanje vetra može se
postići sađenjem šumskih pojaseva u pravcu upravnom na dominantni pravac vetra u regionu. Smatra se
da se na zavetrinskoj strani šume može zaštiti zona u dužini od 20 visina šume, a na privetrinskoj od 4
visine šume.

17
 2.7 Isparavanje

Isparavanje je jedan od najvažnijih procesa u hidrološkom ciklusu. Ono podrazumeva prelazak

vode iz tečnog ili čvrstog stanja u gasovito i njenu difuziju u atmosferu. Na taj način se vrši preraspodela
toplotne energije između površine zemlje i atmosfere.
Voda isparava sa različitih površina, pa se često odvojeno posmatra isparavanje sa slobodnih
vodenih površina, sa vlažnog zemljišta ili sa biljaka. Između isparavanja sa ovih površina ne postoje
razlike u fizici procesa, već samo u prirodi tih površina.
Da bi do isparavanja došlo, neophodno je da postoje:
− izvor vlage,
− izvor toplotne energije (direktno sunčevo zračenje, toplota iz vazduha, toplota iz zemljišta ili
toplota u samoj vodi), i
− razlika vlažnosti (pritisaka vodene pare) između površine sa koje voda isparava i atmosfere.
Za isparavanje sa slobodne vodene površine potrebno je najpre da postoji dovoljno toplotne
energije za pretvaranje vode iz tečnog u gasovito stanje. Energija koja je potrebna molekulima vode da bi
prešli u gasovito stanje zove se latentna toplota isparavanja. Kada voda isparava, vazduh iznad vodene
površine se zasićuje vodenom parom. Ako vazduh postane potpuno zasićen (na datoj temperaturi),
isparavanje prestaje. Dakle, da bi se isparavanje odvijalo, potrebno je da postoji deficit vlažnosti između
vodene površine i vazduha, a on zavisi od temperatura vazduha i vode. Ukoliko bi se zasićen vazduh
iznad vodene površine mešao sa suvim vazduhom, isparavanje bi moglo da se nastavi. Zbog toga
isparavanje sa vodene površine zavisi i od mogućnosti za transportovanje vodene pare od vodene
površine, a to znači od vetra koji bi odvodio zasićen vazduh od vodene površine.
Isparavanje sa kopna podrazumeva isparavanje direktno sa tla i vegetacije. Pored toga, određena
količina vlage dospeva u atmosferu i procesom transpiracije biljaka, u kome biljke uzimaju vodu iz tla,
koriste je i vraćaju u atmosferu. Proces isparavanja sa površine tla zajedno sa procesom transpiracije
niziva se evapotranspiracija. Ona zavisi od istih faktora kao i isparavanje sa slobodne vodene površine
(od izvora energije i transporta vodene pare), ali zavisi i od izvora vlage na površini zemljišta. Količina
evapotranspiracije do koje bi došlo kada bi neka površina tla sa vegetacijom imala neograničen izvor
vlage naziva se potencijalna evapotranspiracija. Ona se može odrediti slično kao i isparavanje sa
slobodne vodene površine. Međutim, stvarna evapotranspiracija je manja od potencijalne ukoliko
zemljište nema dovoljno vlage.

Merenje isparavanja i evapotranspiracije. Direktno merenje isparavanja sa slobodne vodene

površine ili sa tla u prirodi je ideal koji još nije dostignut. Najčešći instrumenti za indirektno merenje
isparavanja su različite vrste sudova. Isparitelj klase A je metalni sud prečnika 120 cm i dubine 25 cm
koji se puni vodom. Promena nivoa vode se meri mikrometrom. Količina isparene vode tokom jednog
dana može se odrediti na osnovu promene zapremine vode u ispritelju i visine kiše za taj dan. Ovako
izmereno isparavanje je veće nego što bi bilo isparavanje sa iste površine unutar velikih vodenih površina
kao što su jezera ili akumulacije. Zbog toga je neophodno primeniti faktor korekcije za tako velike
površine, koji se kreće od 0.7 do 0.8.
Jedan od instrumenata koji direktno mere isparavanje je Pišov (Piche) isparitelj. On se sastoji od
staklene cevčice sa jednim zatvorenim krajem, dok se na drugom kraju nalazi upijajući papir. U cevčici se
nalazi voda koja vlaži papir odakle voda isparava. Količina isparene vode tokom dana se dobija direktnim
očitavanjem sa podele na cevčici.
Instrument za merenje evapotranspiracije naziva se lizimetar. To je vodonepropusan sud sa
zemljom zasejanom određenom reprezentativnom kulturom. Ispod suda se nalazi uređaj za merenje težine
celog suda, a od dna suda polazi drenažna cev iz koje se voda skuplja u posudu. Pored toga, mere se

18
padavine na površinu lizimetra. Promena težine lizimetra predstavlja promenu zemljišne vlage, a količina
drenirane vode predstavlja perkolaciju. Bilansiranjem ovih količina vode dobija se evapotranspiracija:
ET = kiša – perkolacija ± promena zemljišne vlage

Proračun isparavanja metodom bilansa energije (radijacioni metod). Ako se posmatra jedinična
vodena površina sa koje voda isparava (slika 10), u bilans zračenja ulaze neto radijacija Rn, vidljiva
toplota H (ona koja se prenosi između vodene površine i vazduha zbog razlike u temperaturama), toplota
koja se prenosi između vode i zemljišta G i toplota koja se troši na isparavanje L. Ova poslednja
komponenta jednaka je L = λρE, gde je λ latentna toplota isparavanja (energija po jedinici mase), ρ
gustina vode, a E zapremina (sloj) isparene vode. Dakle:
Rn − H − G = L
neto dugotalasno

razmena toplote

latentna toplota
zra~enje odbijeno

sa vazduhom
sun~evo

isparavanja
zra~enje sun~evo
zra~enje
Rnl

Rs rRs
H L

Rn = (1 − r)Rs − Rnl

G bilans zra~enja:
Rn − H − G = L
razmena toplote
sa zemlji{tem

Slika 10. Bilans energije pri isparavanju sa slobodne vodene površine.

Da bi se ovaj metod proračuna primenio, potrebno je meriti puno veličina – naročito temperature i
neto zračenja – što često nije moguće. Obično se smatra da se komponenta G može zanemariti za kraće
vremenske periode, a da je vidljiva toplota H proporcionalna toploti isparavanja L. Odnos ove dve toplote
je poznat kao Bovenov odnos β = H / L . Zanemarujući komponentu razmene toplote sa zemljom G i
uključujući Bovenov odnos u jednačinu bilansa, toplota isparavanja postaje:
Rn
L = λρE =
1+ β
odakle sledi izraz za proračun sloja isparene vode:
Rn
E=
λρ(1 + β) (1)
Latentna toplota isparavanja λ se malo menja sa temperaturom prema izrazu:
λ = 2.501 ⋅ 10 6 − 2370T
gde se temperatura unosi u Celzijusovim stepenima, a latentna toplota isparavanja dobija u J/kg. Bovenov
odnos se računa prema jednačini:
T p − Ta
β=γ (2)
e p − ea
gde su Tp i ep temperatura i pritisak vodene pare na površini, Ta i ea temperatura i pritisak vodene pare u
vazduhu, a γ je psihrometrijska konstanta za koju se može usvojiti vrednost od 0.65 mb/oC.

19
 Proračun isparavanja metodom transfera mase (aerodinamički metod). U ovoj metodi uzima se u
obzir da intenzitet isparavanja zavisi od razlike vlažnosti vazduha između vodene površine i vazduha i
brzine vetra. U literaturi se može naći niz izraza za proračun ispravanja koji su po svojoj strukturi slični.
Oblik te veze je:
E = f (u ) ⋅ (e p − ea )

gde su ep i ea pritisci vodene pare na vodenoj površini i u vazduhu, a f(u) je neka funkcija brzine vetra. Da
bi se ovakvi izrazi primenili, neophodno je raspolagati podatkom o pritisku vodene pare na površini ep,
što se obično ne meri. Zbog toga se on često zamenjuje pritiskom zasićene vodene pare u vazduhu eas koji
se može odrediti na osnovu temperature (videti sliku 11). Isparavanje dobijeno ovakvom aproksimacijom
je onda:
E a = f (u ) ⋅ (e as − ea )

razmena toplote transport

sa vazduhom vodene pare
Ta temperatura ea stvarni pritisak
vazduha vodene pare
u vazduhu eas pritisak vodene
pare zasi}enog
vazduha
stvarni pritisak
temperatura vodene pare
Tp na povr{ini ep na povr{ini

Slika 11. Objašnjenje oznaka za areodinamički metod.

Funkcija brzine vetra u gornjem izrazu obično je linearna, u obliku a(b + u) ili Nu. Jedan od najpoznatijih
je izraz Penmana:
E = 0.263(0.5 + 0.537 u 2 )(e as − e a )
gde se naponi vodene pare unose u mb, a u2 predstavlja brzinu vetra merenu u m/s na visini od 2 m.
Isparavanje se dobija u mm/dan.

Proračun isparavanja kombinovanom metodom. Ovaj metod podrazumeva kombinaciju metode

bilansa energije i aerodinamičke metode. Do kombinovanja je došlo jer se aerodinamički model može
primeniti kada izvor energije nije ograničen, a metoda bilansa energije kada transport vodene pare noje
ograničen. S obzirom da su oba procesa ograničena, neophodna je kombinacija.
Kao što je već rečeno, prema aerodinamičkom metodu isparavanje se obično računa približno kao
E a = f (u ) ⋅ (e as − ea )
dok bi "tačno" isparavanje bilo
E = f (u ) ⋅ (e p − ea )

Odnos ovako određenih isparavanja je

Ea eas − ea eas − e p + e p − ea e p − eas
= = = 1−
E e p − ea e p − ea e p − ea

20
Pritisak vodene pare na površini vode ep je u stvari pritisak zasićene vodene pare na temperaturi Tp
(temperatura na površini), dok se pritisak vodene pare zasićenog vazduha eas vezuje za temperaturu Ta.
Ako se nagib krive zavisnosti pritiska zasićene vodene pare i temperature aproksimira sa
e p − eas
Δ=
T p − Ta
onda gornji izraz postaje:
Ea T p − Ta
= 1− Δ
E e p − ea
S obzirom na definiciju Bovenovog odnosa (2), dobija se:
Ea Δ
= 1− β
E γ
Prema radijacionom metodu, isparavanje je jednako:
Rn
E=
λρ(1 + β)
Eliminišući Bovenov odnos iz ove dve jednačine, dobija se:
Rn
γE a + Δ
λρ γE a + ΔE r
E= =
γ+Δ γ+Δ

Gornja jednačina može se shvatiti i kao ponderisana vrednost isparavanja dobijena na osnovu isparavanja
usled uticaja vetra Ea i isparavanja usled uticaja zračenja Er.

Evapotranspiracija. Na evapotranspiraciju utiču isti faktori koji utiču na isparavanje – izvor

toplotne energije i transport vodene pare. Ovde dolazi do izražaja i treći faktor, a to je izvor vlage na
površini sa koje voda isparava. Ako se tlo suši, evapotranspiracija biće manja nego što bi bila da je tlo
dobro natopljeno. Proračun evapotranspiracije se obavlja na sličan načina kao za isparavanje, uz
neophodne izmene kojima se uzima u obzir stanje vegetacije i tla.
Najpre se računa tzv. referentna evapotranspiracija ET0, koja se definiše kao evapotranspiracija sa
neograničene površine ravnomerno pokrivene travom jednake visine (12 cm) koja je u potpunosti
prekriva tlo i koja uvek ima dovoljno vode. To je praktično potencijalna evapotranspiracija (PET) za
travu kao referentnu kulturu. Da bi se dobila potencijalna evapotranspiracija za neku drugu kulturu, ET0
se množi koeficijentom kulture kc, koji zavisi od vrste kulture i faze njenog rasta. Stvarna
evapotranspiracija dobija se množenjem potencijalne koeficijentom zemljišta ks, čije se vrednosti kreću
od 0 do 1.
Jedna od metoda proračuna koja se sve više koristi je metoda Penman-Monteja (Penman-
Montieth):
Δ ⋅ Rn + ρC p (eas − ea ) / ra
ET =
λ[Δ + γ (1 + rs / ra )]
gde je Cp specifična toplota vazduha pri konstantnom pritisku (1013 J kg-1 oC-1), rs je otpor tla i kulture, a
ra aerodinamički otpor. Ostale veličine su definisane u prethodnim pasusima. Aerodinamički otpor se
računa iz empirijskih veza sa brzinom vetra, a otpor tla i kulture predstavlja veći problem. Iako je on
predmet mnogih istraživanja, za sada se koristi konstantna vrednost za referentnu kulturu, tako da ovako
dobijenu evapotranspiraciju treba pomnožiti sa koeficijentom kulture.

21
 2.8 Padavine

Pod padavinama se podrazumeva taloženje vode iz atmosfere na površinu zemlje. One obuhvataju
kišu, sneg i druge oblike u kojima voda dospeva do površine zemlje, kao što su grad ili ledena kiša.
Pojave kao što su rosa, magla ili inje takođe predstavljaju padavine, ali do njih dolazi kondenzacijom
zasićenog vazduha u dodiru sa hladnijim površinama na zemlji.

2.8.1 Formiranje padavina

Da bi došlo do formiranja padavina, moraju biti ispunjeni sledeći uslovi:

− mora postojati dovoljan izvor vlage, odnosno vodene pare,
− vazduh sa vodenom parom se mora ohladiti do tačke kondenzacije,
− vodena para se mora kondenzovati u kapljice vode ili čestice leda, i
− kapljice vode ili čestice leda moraju narasti do dovoljne veličine da mogu padati na zemlju.
Hlađenje vazdušnih masa. Za hlađenje vazdušnih masa neophodno je njihovo podizanje. Tri
osnovna mehanizma podizanja vazdušnih masa su:
− frontalno podizanje (kada se topao vazduh podiže preko hladnijeg vazduha preko frontova),
− orografsko podizanje (kada se vazdušna masa podiže da bi savladala prepreke od planinskih
vrhova) i
− konvektivno podizanje (usled zagrevanja vazduha u kontaktu s tlom vazduh se povlači nagore).
Kondenzacija vodene pare i formiranje oblaka. Zasićenje vazduha vodenom parom nije
dovoljno da dođe do kondenzacije vodene pare tj. njenog prelaska u tečno stanje, već bi se hlađenjem
vazduh morao dovesti u stanje prezasićenosti (supersaturacije). Do hlađenja vodene pare će doći pri
podizanju vazdušnih masa u atmosferi. Proces kondenzacije vodene pare potpomažu čestice u vazduhu za
koje se molekuli vode vezuju. Takve čestice se predstavljaju jezgra kondenzacije i nazivaju se aerosoli.
Kao jezgra mogu poslužiti čestice prašine ili joni soli iz okena koji elektrostatički privlače molekule vode.
Prečnik tih čestica je vrlo mali, od 10-3 do 10 mikrona (tabela 7).
Kondenzacijom vodene pare formiraju se kapljice vode koje čine oblake. Veličina tih kapljica je od
1 do 100 mikrona. Pored kapljica vode, u oblacima se nalaze i kristali leda. Oni se formiraju od kapljica
vode kada se temperatura približava tački mržnjenja (čistoj vodi je potrebna veoma niska temperatura,
čak i –40oC, pre nego sto se smrzne, dok se kapljice u oblacima u normalnim uslovima mrznu na
temperaturama od –10 do –20oC). Kapljice vode se mogu smrznuti samo u prisustvu čestica koje se
nazivaju ledena jezgra. Smrznute kapljice zadržavaju sferni oblik i postaju kristali leda. Vodena para se
onda može skupljati direktno na površini kristala leda sublimacijom.

Tabela 7. Čestice u procesu kondenzacije i formiranja padavina.

Prečnik Broj Terminalna
Čestica 3
(mikrona) na dm brzina (cm/s)
6
Tipično jezgro kondenzacije 0.1 10 0.0001
Tipična kapljica u oblaku 10 106 1
3
Velika kapljica u oblaku 50 10 27
Uobičajena granica između
kapljice u oblaku i kišne kapi 100 70
Tipična kišna kap 1000 1 650

22
 Oblaci se klasifikuju prema njihovoj visini (tabela 8). Visoki oblaci se sastoje od kristala leda,
srednje visoki od kapljica vode i kristala leda, dok se niski oblaci sastoje prevashodno od kapljica vode od
kojih je većina prehlađena. Oblaci koji se veoma intenzivno razvijaju u vertikalnom smislu (kao što su
kumulonimbusi) sastoje se od kapljica u nižim slojevima i kristala leda u višim slojevima.

Tabela 8. Klasifikacija oblaka.

Kategorija Naziv Visina
Visoki oblaci cirus
cirokumulus 6–12 km
cirostratus
Srednji oblaci altokumulus
3–6 km
altostratus
Niski oblaci stratus
nimbostratus 0–3 km
stratokumulus
Oblaci sa visinskim kumulus 0–2 km
razvojem kumulonimbus 0–6 km

Formiranje padavina iz oblaka. Kapljice vode i kristali leda u oblacima se uvećavaju kroz proces
kondenzacije i međusobno se sudaraju i spajaju pod uticajem turbulencije u vazduhu, sve dok ne porastu
dovoljno da sila gravitacije nadvlada silu uzgona vazdušne struje, tako da one počinju da padaju. Proces
rasta kapljica i kristala leda do veličine kišne kapi (oko 1 mm) predstavlja fazu koja u nauci nije
razjašnjena do kraja, već postoje različite teorije.
Može se zaključiti da intenzitet padavina koje dolaze iz oblaka zavisi od sledećih faktora:
− od intenziteta zamene vlage koju odnose već formirane padavine novom vodenom parom;
− od intenziteta kojim se vlaga pretvara iz vodene pare u kapljice vode ili kristale leda dovoljne
veličine da počnu da padaju, što posredno uključuje brzinu hlađenja vazduha, brzinu podizanja
vazdušnih masa, intenzitet kondenzacije i rasta kapljica, koji opet zavise od količine jezgara
kondenzacije, turbulencije i vertikalnih brzina vazdušne struje.
Iz ovih razloga nije moguće doći do pouzdane kvantitativne prognoze padavina.

2.8.2 Varijacije padavina

Padavine variraju u vremenu i u prostoru u skladu sa shemom globalne atmosferske cirkulacije

(prema kojoj se vazdušne mase kreću) i u skladu sa lokalnim faktorima. Na padavine ne utiču samo
globalni faktori kao što su geografska širina ili doba godine, već i niz drugih faktora.
Unutargodišnja raspodela prosečnih mesečnih padavina za duži niz godina naziva se režimom
padavina. Za područje koje ima više padavina u periodu jesen-zima kaže se da ima morski režim
padavina, a za ona koja imaju više padavina u periodu proleće-leto kaže se da imaju kontinentalni režim
padavina. Na slici 12 prikazan je režim padavina u Beogradu.

23
 90

80
Prosecna godišnja visina
70 padavina: 668 mm
Visina padavina (mm)

60

50

40

30

20

10

0
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

Slika 12. Unutargodišnji režim padavina u Beogradu (meteorološka opservatorija Vračar)

prikazan preko srednjih mesečnih visina padavina.

2.8.3 Merenje padavina

Opšti naziv za uređaje kojima se meri visina padavina je kišomer. Razlikujemo dve osnovne vrste
kišomera:
− neregistrujući kišomer, kojim se meri ukupna visina pale kiše u nekom vremenskom periodu
(koriste se nazivi totalizator ili samo kišomer), i
− registrujući kišomer, kojim se registruju promene intenziteta kiše tokom vremena (obično se
naziva pluviograf ili ombrograf).
Neregistrujući kišomeri se koriste za merenje dnevnih visina padavina ili ukupnih visina padavina
za neki duži vremenski period (nedelja ili mesec dana). Po konstrukciji su slični, ali su oni koji mere
padavine u dužem periodu veći kako bi primili veće količine vode. Sastoje se od metalnog cilindra
otvorenog s gornje strane u kome se nalazi levak iz koga se voda prihvata u staklenu posudu sa podelom.
Pošto je površina otvora poznata, zapremina vode u sudu se deli sa površinom otvora da bi se dobila
visina (sloj) pale kiše. Podela može biti napravljena tako da se očitavanjem odmah dobija visina kiše.
Registrujući kišomeri (pluviografi) mogu biti različitih konstrukcija. Najraspostranjeniji tip je
pluviograf sa plovkom, koji je kod nas najzastupljeniji u varijanti koja se zove Helmanov pluviograf. On
je smešten u metalni cilindar sa levkom, odakle voda odlazi u posudu sa plovkom. Plovak je povezan sa
perom koje je naslonjeno na cilindar sa papirnatom trakom. Cilindar je povezan sa satnim mehanizmom i
okreće se tako da napravi ceo krug za 24 sata. Kada kiša pada, posuda sa plovkom se puni, plovak se
podiže i povlači pero koje ostavlja trag na papirnatoj traci. Kada se posuda napuni, količina vode u njoj
odgovara visini od 10 mm kiše, a pero stiže do gornjeg kraja trake. Tada se posuda prazni uz pomoć
sifona, a pero se spušta na donji kraj trake. Na ovaj način se visina kiše meri kontinualno (tj. sumarna
visina kiše), tako da se mogu pratiti promene intenziteta kiše kroz vreme.
Pluviograf sa vagom je drugi tip pluviografa koji kontinualno meri padavine. On radi na principu
merenja težine vode koja se iz levka dovodi u posudu. Vaga je povezana sa perom naslonjenim na
cilindar sa papirnatom trakom.

24
 Pluviograf sa klackalicom ili impulsni kišomer sastoji se od levka iz kojeg voda dospeva do
klackalice, tj. male posude sa dve komore poznate zapremine koja se može okretati oko svoje osovine.
Kada kiša pada, najpre se puni gornja komora, a kada se napuni, klackalica se okreće, puna komora se
prazni, a kiša nastavlja da pada u drugu komoru. Pri okretanju klackalice proizvodi se električni impuls
koji se može beležiti na papirnatoj traci ili digitalnim putem. Jedan tip ovih kišomera beleži vreme svakog
impulsa, a drugi tip beleži broj impulsa u jednakim vremenskim intervalima. Visina kiše u nekom
trenutku od početka kiše dobija se sabiranjem broja impulsa do tog trenutka i množenjem sa visinom kiše
koja odgovara zapremini jedne komore na klackalici (obično oko 0.2 mm). Smatra se da ova vrsta
kišomera nije naročito pouzdana za veoma jake kiše, tj. velike intenzitete.
Padavine se mere pomoću kišomera na lokacijama koje se nazivaju padavinske stanice (često u
sklopu meteoroloških i klimatoloških stanica). S obzirom da se pomoću kišomera praktično meri količina
padavina u jednoj tački, jasno je da je poželjno da mreža padavinskih stanica bude što gušća kako bi bolje
upoznali prostorne varijacije padavina. Svetska meteorološka organizacija preporučuje da se mreža
stanica projektuje tako da postoji jedna stanica na svakih 25 km2. Mreža padavinskih stanica kod nas je
relativno gusta (1 stanica na 65 km2), dok je broj pluviografa veoma mali. Trenutnu u Srbiji radi oko 30
pluviografa, što predstavlja gustinu od jedne stanice na 2000 km2. Poređenja radi, gustina pluviografske
mreže u Velikoj Britaniji iznosi oko 250 km2 po stanici.
Padavine kao izrazito prostorno neravnomeran proces mogu se osmatrati u prostoru pomoću
meteoroloških radara i satelita. Međutim, tačnost ovakvog merenja padavina nije velika jer ni radar ni
satelit ne mere padavine direktno. Radar emituje elektromagnetno zračenje i meri deo koji se vraća nazad
nakon refleksije na oblacima i na padavinama. Količina padavina se dobija iz empirijskih veza između
refleksivnosti (povratnog zračenja) i dimenzija kapljica vode u atmosferi, a onda i sa intenzitetom
padavina. Takve empirijske veze se uspostavljaju na osnovu kalibracije sa kišomerima na zemlji. Iako
greške u merenju količine padavina radarom mogu biti veoma velike, radar je veoma koristan za praćenje
olujnih sistema, a time i za prognozu padavina i oticaja od kišnih voda.
Meteorološki sateliti takođe ne mere padavine direktno. Detektori koji se nalaze na ovim satelitima
mere jačinu reflektovanog sunčevog zračenja od zemlje i atmosfere u različitim delovima spektra.
Problem nastaje u činjenici što ovi detektori ne reaguju na zračenje odbijeno na padavinama, pa se one ne
mogu na taj način osmatrati. Međutim, vidljivo i infracrveno zračenje koje se reflektuje od oblaka daje
odličnu sliku oblačnosti. Na taj način se mogu dobiti podaci o visini oblaka, temperaturama na njihovim
gornjim krajevima i slično. Prepoznavanje oblaka na satlitskim snimcima nije veliki problem za
meteorologe, ali se pokazalo da nije lako razlikovati oblake koji će dati kišu i one koji neće. Kvantitativni
podaci o padavinama dobijeni pomoću satelitskih snimaka su proizvod empirijskih relacija sa
intenzitetom kiše izmerenim na površini zemlje; greške u ovakvom pristupu mogu biti enormne. Ipak,
podaci sa satelita su korisni za sagledavanje oblačnih sistema i padavina na ogromnim prostranstvima kao
što su okeani i pustinje gde se padavine inače ne mere.

2.8.4 Obrada podataka o padavinama

Vremenska analiza kiša. Podaci sa kišomera koji mere dnevne visine padavina objavljuju se u
meteorološkim godišnjacima u vidu godišnjih pregleda. Na osnovu tih podataka dobijaju se mesečne i
godišnje sume padavina.
Rezultat merenja kiše pluviografima su pluviografske trake na kojima su ucrtane sumarne linije
kiša za svaki dan. Pošto one predstavljaju kontinualan zapis, neophodno je izvršiti diskretizaciju. To se
može uraditi na više načina, a to su:
− očitavanje vrednosti sumarne linije kiše u konstantnim vremenskim intervalima,
− očitavanje vremenskih trenutaka do dostizanja konstantnog priraštaja kiše, i

25
 − očitavanje prelomnih tačaka sumarne linije, odnosno vremena i odgovarajućih visina kiša
između kojih se intenzitet kiše nije bitno menjao.
Sumarna linija kiše je neopadajuća linija sa ordinatama koje predstavljaju visinu kiše P u nekom
trenutku vremena t od početka kiše (slika 13a). Njen nagib odgovara intenzitetu kiše i:
dP
i=
dt
Dijagram promene intenziteta kiše kroz vreme naziva se hijetogram. S obzirom da se podaci o sumarnoj
liniji sa pluviografskih traka diskretizuju, intenziteti kiše postaju odnos priraštaja visine kiše i priraštaja
vremena:
ΔP
i=
Δt
Drugim rečima, računa se prosečni intenzitet kiše u intervalu vremena Δt, dok hijetogram dobija oblik
histograma (slika 13b).

(a) (b)

ΔP
intenzitet ki{e i
visina ki{e P

Δt hijetogram
ΔP
intenzitet ki{e i =
Δt

sumarna linija ki{e

vreme t vreme t

Slika 13. Sumarna linija kiše (kumulativna visina kiše u vremenu) i hijetogram (promena
intenziteta kiše kroz vreme).

Da bi se kišne epizode registrovane na nekoj lokaciji međusobno uporedile, uobičajena praksa je da

se sa pluviografskih traka određuju maksimalni priraštaji kiše u određenim intervalima vremena (drugim
rečima, maksimalni prosečni intenziteti u tim intervalima vremena). Na primer, pronalazi se maksimalni
priraštaj kiše tokom 30 minuta, 60 minuta, 120 minuta i slično. Za potrebe ovbakve analize, podaci se
često diskretizuju na konstantan vremenski interval od 5 minuta. Zatim se vremenski interval za koji se
traži maksimalni priraštaj (i koji je umnožak od 5 minuta) pomera duž vremenske ose za po 5 minuta dok
se ne pronađe maksimalni priraštaj. Ovakva vrsta analize je osnova za statističku analizu kiša i za
projektovanje raznih hidrotehničkih objekata.

Prostorna analiza kiša. Jedna od važnijih informacija potrebnih u hidrološkim analizama jeste
zapremina pale vode na neki sliv. Ako se zapremina pale vode podeli sa površinom sliva, dobija se
prosečna visina kiše za taj sliv:
Vp
P=
A

26
 Na osnovu merenja padavina na više tačaka unutar sliva ili u njegovoj neposrednoj blizini,
zapremina pale vode se može odrediti na više načina.
Najtačniji način jeste konstrukcija izohijeta. Izohijete su linije istih visina padavina. Ukoliko mreža
stanica na osnovu kojih se crtaju izohijete nije dovoljno gusta, konstrukcija izohijeta zahteva iskustvo i
poznavanje terena i režima padavina. Kada se izohijete nacrtaju, zapremina pale vode se određuje tako što
se odrede površine sliva između izohijeta i pomnože prosečnom visinom kiše za tu površinu.
Najprostiji način, ali i najmanje tačan, jeste da se izračuna aritmetička sredina visine padavina na
razmatranim stanicama. On je tačniji za stanice koje se međusobno ne razlikuju mnogo po visinama kiše i
relativno ravnomerno su raspoređene po slivu.
Metod Tisenovih poligona se najčešće primenjuje u inženjerskoj praksi jer kombinuje
jednostavnost i relativnu tačnost. Osnovna ideja ovog metoda je da svakoj tački unutar sliva treba dodeliti
visinu kiše sa najbližeg kišomera. Zato se visina kiše sa nekog kišomera primenjuje do polovine
rastojanja između njega i nekog drugog kišomera u bilo kom pravcu. Konstrukcija poligona kojim se
razgraničavaju pripadajuće površine za svaku kišomernu stanicu počinje crtanjem mreže trouglova kojima
se spajaju tačke stanica, a zatim se crtaju simetrale stranica tih trouglova. Ove simetrale će formirati
poligone oko pojedinih stanica i odrediti pripadajuće površine. Zapremina pale vode tada se određuje kao
zbir zapremina pale vode na svaku pripadajuću površinu, a koje se dobijaju množenjem visine pale kiše
na toj stanici sa površinom zatvorenog poligona oko te stanice.

27
 3. POTPOVRŠINSKI PROCESI

Pod potpovršinskim procesima u hidrološkom ciklusu smatraju se oni koji se odvijaju ispod
površine zemlje.
Zemljište ili stenska masa kroz koje voda može da teče naziva se porozna sredina. Ukoliko su sve
šupljine u poroznoj sredini ispunjene vodom, onda se radi o zasićenoj sredini, a u suprotnom o
nezasićenoj. Tečenje vode u poroznoj sredini često se naziva i filtracija.
Tri najvažnija potpovršinska procesa sa stanovišta hidrologa su (slika 14):
− infiltracija, koja predstavlja upijanje vode sa površine terena i kojom se formira zemljišna vlaga
u površinskom sloju tla;
− potpovršinski oticaj, ili tečenje u nezasićenoj sredini;
− podzemni oticaj, ili tečenje u zasićenoj sredini.

Infiltracija

Podpovr{inski
oticaj
Nivo podzemnih
voda

Pozemni oticaj
Povr{inske
vode

Slika 14. Procesi u potpovršinskoj fazi hidrološkog ciklusa.

Procesom infiltracije voda dospeva u zemljište, čime se povećava njegova vlaga. Kada zemljište ne
može da primi više vode, dolazi do formiranja nadsloja vode na površini zemljišta, a zatim do
površinskog oticanja. Pod infiltracijom se podrazumeva ulazak vode u zemljište, dok se dalje
proceđivanje vode u vertikalnom pravcu nadole naziva perkolacijom. Usled postojanja slojeva tla manje
vodopropustljivosti i nagiba terena, dolazi do lateralnog kretanja vode kroz nezasićene slojeve, što se
naziva potpovršinski oticaj. Na sličan način, tečenje vode u zasićenim slojevima čini podzemni oticaj.
Potpovršinski i podzemni oticaj može izbiti na površinu terena kao izvor, ili može dospevati do
površinskih tokova i prihranjivati ih.
Nivo podzemnih voda se definiše kao onaj nivo u zasićenoj sredini na kome se voda nalazi pod
atmosferskim pritiskom. Ispod nivoa podzemnih voda sredina je zasićena i voda se nalazi pod pritiskom
većim od atmosferskog. Iznad nivoa podzmenih voda porozna sredina može biti zasićena na jednom
kraćem delu usled kapilarnog penjanja vode. Taj deo zemljišta se naziva kapilarna zona. Iznad kapilarne
zone zemljište je nezasićeno, osim neposredno nakon padavina kada usled infiltracije može doći do
privremenog zasićenja.

3.1 Zemljišna vlaga

Voda u nezasićene slojeve zemljišta dospeva infiltracijom usled padavina, a gubi se isparavanjem i
kroz proces transpiracije. Bilans voda u ovom sloju je naročito značajan u okviru navodnjavanja i
odvodnjavanja, dve hidrotehničke discipline kojima se obezbeđuje da zemljište ne postane previše suvo s
jedne strane, a s druge da ne bude ni previše vlažno.

28
 Pri vlaženju suvog zemljišta, voda se najpre privlači ka površini čestica pod dejstvom
elektrostatičkih sila, čime se oko čestica stvara higroskopni sloj vode, a sredina šupljina ostaje ispunjena
vazduhom. Ove sile privlačenja su dosta jake, tako da se higroskopna voda teško pomera pod uticajem
drugih sila, pa je često nedostupna i za korene sisteme biljaka.
Voda koja infiltracijom dospeva u nezasićeni sloj zemljišta kreće se pod uticajem dvaju sila:
gravitacije i površinskog napona (ili kapilarnih sila). Efekat površinskih napona najbolje se uočava ako se
posmatra stub suvog zemljišta čiji je donji kraj potopljen u vodu. Voda će se penjati kroz suvo zemljište
iznad površine vode do visine na kojoj se izjednačavaju sile gravitacije i površinskih napona. U krupnom
pesku ta visina kapilarnog penjanja iznosiće nekoliko milimetara, a u glini čak i nekoliko metara.

3.1.1 Osnovni pojmovi

Zemljište se sastoji od čvrstih čestica zemljišta i šupljina (pora). Procenat zapremine šupljina u
ukupnoj zapremini zemljišta naziva se poroznost:
V{upljina
n=
Vukupno
U zavisnosti od vrste zemljišta, poroznost se kreće u granicama od 0.25 do 0.75 (tabela 9). Deo šupljina u
nezasićenoj sredini ispunjen je vodom, a preostali deo vazduhom. Zapremina dela koji je ispunjen vodom
u odnosu na ukupnu zapreminu naziva se sadržajem zemljišne vlage:
Vvode
θ=
Vukupno
Iz prethodnih definicija jasno je da saržaj zemljišne vlage može biti samo manji od ili jednak poroznosti,
a ne i veći:
0≤θ≤n
Sadržaj zemljišne vlage koji se uspostavlja kada se zemljište ocedi posle zasićenja do tačke
ravnoteže između gravitacije i sila površinskog napona, naziva se poljski kapacitet. Uobičajeno vreme
dostizanja poljskog kapaciteta posle zasićenja iznosi oko dva dana.
Sadržaj zemljišne vlage u zemljištu koje se suši ispod koga će biljke uvenuti bez obzira da li im se
dodaje vlaga, zove se tačka svenjavanja.

Tabela 9. Karakteristike osnovnih tipova zemljišta.

Materijal Veličina čestica Poroznost (%) Koeficijent filtracije K (cm/s)
Šljunak > 2 mm 25 – 40 10–1 – 102
Pesak 50 μm – 2 mm 25 – 50 10–5 – 1
Prašina 2 μm – 50 μm 35 – 50 10–7 – 10–3
Glina < 2 μm 40 – 70 10–9 – 10–5

3.1.2 Kretanje vode u nezasićenoj sredini

Ako se posmatra jednodimenzionalno tečenje, tj. ono koje se odvija samo u vertikalnom pravcu (z)
pri čemu se smatra da nema komponenti brzina u horizontalnom pravcu, jednačina kontinuiteta glasi:
∂θ ∂v
+ =0
∂t ∂z

29
Ona pokazuje da je promena sadržaja vlage posledica promene fluksa vode kroz elementarnu zapreminu.
U ovoj jednačini v predstavlja Darsijevu brzinu tečenja, koja se definiše kao proticaj vode kroz jedinični
poprečni presek zemljišta (dakle ceo presek, a ne samo presek šupljina):
Q
v=
A
Stvarna brzina vode bi se dobila ako se poprečni presek koriguje na površinu šupljina:
Q
vs =
nA
Prema Darsijevom zakonu, Darsijeva brzina je proporcionalna gubitku energije po jedinici visine
porozne sredine, a koeficijent proporcionalnosti je koeficijent hidrauličke provodljivosti ili koeficijent
filtracije K:
v = KI e
Gubitak energije praktično je jednak promeni pijezometarskog nivoa Π po visini, s obzirom da se
kinetička energija v2/2g može se zanemariti jer su brzine veoma male:
∂Π
v = −K (1)
∂z
gde negativni predznak ukazuje da se pijezometarski nivo smanjuje u pravcu tečenja. Ukupna
potencijalna energija vode Π sastoji se od gravitacionog i kapilarnog potencijala:
Π = z+ψ (2)
gde je ψ visina kapilarnog dizanja (slika 15). Pored vrste materijala u zemljištu, visina kapilarnog dizanja
zavisiće i od sadržaja vlage u poroznoj sredini. Na slici 414 data je zavisnost visine kapilarnog dizanja od
sadržaja vlage za jednu vrstu gline. Na istoj slici se vidi i da koeficijent filtracije K zavisi od sadržaja
vlage.
z=0

z1

Π1 ψ1 z2

ψ2 Π2

Slika 15. Ukupni potencijal vode u nezasićenoj sredini sastoji se od gravitacionog potencijala z i
kapilarnog potencijala Ψ.

3.1.3 Merenje sadržaja zemljišne vlage i potencijala vode u zemljištu

Gravimetrijsko određivanje sadržaja zemljišne vlage je klasičan i pouzdan metod. Uzima se uzorak
zemlje poznate zapremine V, meri se masa uzorka m, a zatim se uzorak suši u pećima za uzorke na
određenoj temperaturi (100–110oC) sve dok njegova masa ne postane konstantna u iznosu ms. Masa vode

30
u vlažnom uzorku jednaka je razlici ovako izmerenih masa (mw = m – ms), a time su određeni zapremina
vode (Vw = mw/ρw) i sadržaj zemljišne vlage (θ = Vw/V).
Drugi način merenja je pomoću neutronskih sondi. U rupu u zemlji stavlja se izvor radioaktivnosti,
a emitovani brzi neutroni se usporavaju u sudaru sa jezgrima vodonika u vodi i rasipaju. Broj usporenih
neutrona se registruje detektorima. On će zavisiti od broja jezgara vodonika, tako da predstavlja meru
količine vode u zemljištu.
Instrumenti kojima se meri kapilarni potencijal ili visina kapilarnog dizanja nazivaju se tenziometri.
Oni se sastoje od porozne keramičke čašice napunjene vodom koja se postavlja u zemljište, dok je s druge
strane povezana sa nekim instrumentom za merenje pritiska (npr. manometrom) Ako se voda nalazi pod
atmosferskim pritiskom, a pritisak vode u zemljištu je negativan, voda iz keramičke čašice će se usisavati
u zemljište sve dok se ne postigne ravnoteža pritisaka. Smanjenje vodenog stuba pokazuje onda visinu
kapilarnog dizanja.
Instrumenti koji se zasnivaju na električnom otporu koriste se od 40-tih godina naovamo. Sastoje se
od poroznih gipsanih blokova sa parom elektroda koji se postave u zemljište. Voda iz zemljišta se upija u
gips sve dok se ne postigne ravnoteža između pritiska u porama zemlje i gipsa. Tada se meri električni
otpor između elektroda, koji je pokazatelj sadržaja vlage u gipsu. Potencijal zemljišne vlage je u direktnoj
vezi sa sadržajem vlage u gipsu.

3.2 Infiltracija

Količina vode koja će se infiltrirati u zemljište, kao i intenzitet kojim će se infiltrirati, zavisi od
velikog broja faktora. To je pre svega stanje na površini zemlje i vegetacija, zatim vrsta tla i njegove
karakteristike kao što su poroznost i koeficijent filtracije, i konačno trenutni sadržaj vlage u zemljištu.
Raspored zemljišne vlage po dubini zemljišta tokom infiltracije (slika 16) može se podeliti na četiri
zone: zasićena zona se nalazi pri površini, prelazna zona nezasićenog zemljišta sa relativno ujednačenim
sadržajem vlage, zona vlaženja u kojoj se sadržaj vlage smanjuje sa dubinom i vlažni front koji
predstavlja donju granicu zone vlaženja.

Sadr`aj zemlji{ne vlage

Zasi}ena zona

Prelazna zona

Zona vla`enja
Dubina

Vla`ni front

Slika 16. Raspored zemljišne vlage tokom infiltracije.

Intenzitet infiltracije je brzina kojom se voda infiltrira, i obično se izražava u mm/min ili mm/h.
Ukoliko bi se na površini zemlje nalazio nadsloj vode, infiltracija bi se odigravala sa maksimalnim
mogućim intenzitetom u zavisnosti od sadržaja vlage u zemljištu. To je potencijalna infiltracija ili
infiltracioni kapacitet zemljišta. Međutim, ukoliko na površinu zemlje stiže manje vode nego što se može

31
potencijalno infiltrirati, stvarna infiltracija biće manja od potencijalne. Ako se intenzitet infiltracije označi
sa f, a intenzitet kiše sa i, odnos potencijalne i stvarne infiltracije može se formulisati na sledeći način:
⎧f, i< f
f stvarno = ⎨
⎩ i, i> f
Ako je poznata promena intenziteta infiltracije kroz vreme f(t), onda se može odrediti i
kumulativna infiltracija (tj. sumarna linija infiltrirane vode) F(t):
t
F (t ) = ∫ f (t ) dt
0

Obrnuto, intenzitet infiltracije je izvod kumulativne infiltracije po vremenu:

dF
f (t ) =
dt

Hortonova jednačina infiltracije. Jednu od prvih jednačina za proračun infiltracije dao je Horton,
koji je pretpostavio da intenzitet infiltracije opada eksponencijalno sa vremenom od početne infiltracije fo
do neke konstantne vrednosti fc:
f (t ) = f c + ( f o − f c ) e − kt
gde je k koeficijent koji pokazuje brzinu opadanja intenziteta infiltracije. Oblik ove jednačine prikazan je
na slici 17. Kumulativna infiltracija je onda:
1
F (t ) = f c t + ( f o − f c ) (1 − e − kt )
k

fo
Intenzitet infiltracije f

k1 k1 < k2

k2

fc

Vreme

Slika 17. Hortonova jednačina infiltracije.

Merenje infiltracije. Instrument kojim se meri intenzitet infiltracije naziva se infiltrometar. On se

sastoji od metalnog cilindra otvorenog s donje i gornje strane koji se vertikalno utiskuje u tlo. U jednoj
varijanti u njega se naliva voda tako da se održava konstantan nadsloj, a meri se količina vode koja se
doliva kroz vreme. Na taj način se dobijaju ordinate kumulastivne infiltracije F(t). U drugoj varijanti voda
se nalije i meri se opadanje nivoa iznad površine zemlje kroz vreme.

3.3 Podzemne vode

Proceđivanje infiltrirane vode ka dubljim slojevima rezultuje u prihranjivanju podzemnih voda. To

prihranjivanje zavisiće od geološke strukture i sastava stenske mase. S obzirom da se tlo obično sastoji od

32
više slojeva različitih karakteristika, različite su i mogućnosti tih slojeva za zadržavanje podzemnih voda.
U principu, što su stenske mase starije, to su više konsolidovane (materijal je zbijeniji) i manja je
verovatnoća da mogu da sadrže vodu. Slojevi koji sadrže podzemnu vodu nazivaju se akviferi. Polu-
porozni slojevi koji dozvoljavaju manje proceđivanje vode u dublje slojeve nazivaju se akvitardima, jer
usporavaju perkolaciju. Veoma porozni slojevi su slabo vododrživi, jer se kroz njih voda brzo procedi
dublje. Slojevi gline su uglavnom nepropusni, a porozni slojevi između njih se nazivaju ograničenim
akviferima ili izdanima pod pritiskom (stariji naziv je i arteske izdani). Površinski peščani slojevi se
nazivaju neograničenim akviferima ili izdanima sa slobodnom površinom.
Podzemne vode su najveći rezervoar slatkih voda, pa nije čudo što se veoma često koriste za
vodosnabdevanje.
Sporo, ali prostorno promenljivo, kretanje podzemne vode kroz heterogeno tlo kao mešavine
peščano-šljunčanih i konsolidovanih slojeva obezbeđuje stalan i sporo promenljiv bazni proticaj u većini
reka.

Merenja podzemnih voda. Merenje podzemnog i potpovršinskog proticaja nije moguće osim ako
se podzemne vode ne pojave na površini kao izvori. Tada se prticaj može meriti prostom volumetrijskom
metodom. Ono što se može meriti jeste nivo podzemnih voda sa slobodnom površinom, odnosno
pijezometarske kote za podzemne vode pod pritiskom. Ovi nivoi se osmatraju u bunarima sa plovcima na
površini vode koji su povezani sa sistemom za beleženje na površini terena, ili se nivo može meriti
pomoću sondi koje se spuštaju u bunare i koje signaliziraju pri nailasku na vodu. Brzine kretanja
podzemnih voda mogu se odrediti uz pomoć trasera. Čest traser je obična so. Određena količina trasera se
upušta u uzvodni bunar, a meri se vreme za koje će stići do nizvodnog bunara. Na ovaj način se dobija
stvarna brzina podzemnih voda, a ne prividna ili Darsijeva. Na ovaj način može se odrediti i disperzija
zagađujućih materija u transportu podzemnim vodama.

33
 4. POVRŠINSKI PROCESI

U površinske procese hidrološkog ciklusa spadaju svi oni kojima se padavine koje dospevaju na
površinu zemlje preraspodeljuju i kreću do trenutka kada ta voda ponovo dospeva do okeana. Deo
padavina koji otiče po površini ili podzemnim putem do vodotoka naziva se oticaj. Pored ovog termina,
koristi se i termin efektivne padavine. Preostali deo padavina koji ne dospeva do vodotoka naziva se
gubicima. Radi se o gubicima sa gledišta oticaja, jer se voda zapravo ne može izgubiti u hidrološkom
ciklusu. U gubitke spadaju voda koja se zadržava na vegetaciji (proces intercepcije), voda koja je isparila
ili su je iskoristile biljke (evapotranspiracija) i voda koja se infiltrirala u zemljište. Pored ovoga, voda se
može kraće ili duže vreme zadržavati u površinskim depresijama.
Oticaj koji stiže do površinskih voda (tekućih ili stajaćih, tj. reka ili jezera) može biti površinski,
potpovršinski ili podzemni. Poslednja dva su rezultat kretanja vode kroz nezasićene odnosno zasićene
slojeve zemljišta, i odvijaju se sporije od oticaja po površini. U tom smislu oni vrše značajnu vremensku
preraspodelu voda. Dok površinski oticaj potpuno zavisi od padavina (on se formira neposredno po
početku padavina i rezultuje u povećanju proticaja u rekama tokom kraćeg perioda vremena),
potpovršinske i podzemne vode predstavljaju veliki rezervoar u kome se infiltrirane padavine zadržavaju,
sporo otiču i dospevaju do vodotoka u manjim količinama ali znatno ravnomernije u vremenu.

4.1 Površinski oticaj

Površinski oticaj na padinama sliva predstavlja prostorno vrlo neravnomeran proces. Za njega je
karakteristično formiranje privilegovanih puteva vode, odnosno koncentracije oticaja. Tečenje vode po
površini u tankom sloju je moguće samo na glatkim površinama, dok u prirodi teren uslovljava
koncentrisanje oticaja. S obzirom da će do tečenja vode na površini doći po zasićenju zemljišta, može se
napraviti razlika između zasićenja "odozgo" putem infiltracije i zasićenja "odozdo" usled koncentracije
potpovršinskog tečenja. Prva vrsta površinskog oticanja obično se naziva Hortonovski površinski oticaj, a
druga zasićeni površinski oticaj. Zasićeni površinski oticaj javlja se pri dnu padina, bliže vodotocima, gde
se potpovršinski tokovi približavaju površini terena. Mesta zasićenja predstavljaju delove sliva koji
zapravo doprinose površinskom oticaju. Formiranjem privilegovanih puteva vode stvara se praktično
mreža dreniranja sliva, od koje nastaje i rečna mreža.
Za površinsko tečenje u principu važe osnovni hidrodinamički zakoni (Sen-Venanove jednačine),
ali je njihova primena veoma otežana s obzirom na složenost geometrije slivnih površina i karakteristika
njihovog pokrivača. Zbog toga se često pribegava raznim uprošćenjima koji rezultuju u mnoštvu
hidroloških modela oticaja, o kojima će biti kasnije reči.

4.2 Hidrogrami proticaja u vodotocima

Kada površinski, potpovršinski i podzemni oticaj stignu do vodotoka, oni formiraju proticaje u
njima. Grafička prezentacija promene proticaja u nekom profilu reke tokom vremena je dijagram koji se
naziva hidrogram. Hidrogram koji se osmatra na izlaznom profilu nekog sliva odslikava vezu između
padavina i oticaja na tom slivu.
Ako se posmatra godišnji hidrogram, odnosno promena proticaja unutar godine na nekom slivu,
može se uočiti priroda unutargodišnjeg režima proticaja. Na slici 18 dati su primeri godišnjih hidrograma
na nekim našim rekama. U našem podneblju godišnje hidrograme karakteriše malovodni period tokom
leta i rane jeseni i pojava velikih voda u proleće.

34
9000

8000

7000 Dunav/Pan~evo

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec
4000

3500
Sava/Sremska Mitrovica
3000

2500

2000

1500

1000

500

0
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec
1200

1000
Morava/Ljubi~evski Most

800

600

400

200

0
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec
25

20 Biljanovac/Jo{ anica

15

10

0
Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

Slika 18. Primeri godišnjih hidrograma tokom 1997. godine za neke reke u Srbiji.

35
 Talasi velikih voda su posledica padavina, i to značajnijih kišnih epizoda. Deo hidrograma
proticaja koji je direktna posledica oticaja usled kiša naziva se direktni oticaj, dok blagopromenljivi
proticaj u sušnom periodu predstavlja bazni oticaj, koji potiče od sporopristužućeg potpovršinskog i
podzemnog oticaja.
Talasi proticaja koji su posledlica kišnih epizoda ili topljenja snega (ili kombinacije ovih pojava)
obično se izdvajaju iz godišnjeg hidrograma da bi se na njima proučavala veza između padavina i oticaja.
Na hidrogramu oticaja usled jedne kišne epizode (slika 19) mogu se uočiti neke karakteristične tačke:
direktan oticaj počinje u tački B, dostiže maksimum u tački C, a završava se u tački D. Delovi hidrograma
između ovih karakterističnih tačaka nazivaju se:
− rastuća grana hidrograma (segment BC),
− opadajuća grana hidrograma (segment CD),
− recesiona grana hidrograma (segmenti AB i DE).
Recesiona grana hidrograma predstavlja bazni proticaj koji se javlja u vodotoku kada nema
padavina.

C
proticaj

Qmax

A D
B E

Tp Tr vreme
TB

Slika 19. Elementi hidrograma usled jedne kišne epizode.

Karakteristični elementi hidrograma su sledeće veličine:

− maksimalni proticaj Qmax,
− baza hidrograma TB (predstavlja trajanje direktnog oticaja),
B

− vreme podizanja hidrograma Tp (vreme od početka direktnog oticaja do dostizanja maksimalnog

proticaja),
− vreme opadanja hidrograma Tr (vreme od pojave maksimalnog proticaja do završetka direktnog
proticaja).

Odvajanje baznog i direktnog proticaja. Smatra se da bazni proticaji tj. proticaji u sušnom periodu
opadaju eksponencijalno s vremenom i da se recesiona grana hidrograma može aproksimirati jednačinom:

Q (t ) = Qo e − (t −to ) / k

36
gde je Qo proticaj u trenutku to, a k recesioni koeficijent koji ima dimenziju vremena. Gornja jednačina
ukazuje da su logaritmi proticaja linearno zavisni od vremena:
ln Q (t ) = ln Qo − (t − t o ) / k
Drugim rečima, recesiona grana hidrograma biće prava linija ako se hidrogram nacrta u semi-
logaritamskoj razmeri (sa proticajima i logaritamskoj, a vremenom u aritmetickoj razmeri). Ova činjenica
se koristi da se na hidrogramu odrede tačke početka i prestanka direktnog oticaja.
Odvajanje baznog od direktnog proticaja (slika 20) počinje identifikacijom tačke B, kao početka
direktnog oticaja. Segment AB se produžava do vremena pojave maksimalnog proticaja (tačka C'). Zatim
se identifikuje tačka D, vreme prestanka direktnog oticaja i ona se spaja sa tačkom C'.

direktan oticaj
proticaj

Qd
A D
B E
C' Qb bazni oticaj

vreme

Slika 20. Odvajanje baznog i direktnog oticaja.

4.3 Efektivna kiša i direktni oticaj

Efektivna kiša je deo ukupne kiše pale na sliv koji se pretvorio u direktni oticaj. To je dakle onaj
deo kiše koji se nije infiltrirao zemljište ili koji se nije zadržao na površini zemljišta. Razlika između pale
kiše i efektivne kiše naziva se gubicima.
Površina ispod hidrograma direktnog oticaja predstavlja zapreminu direktnog oticaja Vd za jednu
kišnu epizodu:
TB
Vd = ∫ Q(t ) dt
0

Ukupna visina efektivne kiše jednaka je sloju direktnog oticaja, odnosno zapremini direktnog oticaja po
jedinici površine sliva:
Vd
Pe =
A
Ukupni gubici su razlika pale (bruto) kiše i efektivne (neto) kiše:
Pg = P − Pe

37
Odnos ukupnih visina efektivne i pale kiše naziva se koeficijent oticaja:
Pe
η=
P
On je takođe i odnos zapremina otekle vode (zapremine direktnog oticaja) i zapremine pale kiše:
Pe ⋅ A Vd
η= =
P ⋅ A Vp

4.4 Merenje površinskih voda

Iako je proticaj najvažnija veličina kada su u pitanju vodotoci, njegovo direktno merenje nije
moguće u većini slučajeva. Na izvorima i na veoma malim vodotocima proticaj se može meriti
volumetrijski, a na iole većim potocima i rekama to je nemoguće, tako da se obavljaju merenja dubina ili
nivoa vode (vodostaja), a zatim se na osnovu njih određuje proticaj.
Na manjim vodotocima moguće je konstruisati objekte kao što su suženja ili prelivi na kojima
postoji jednoznačna veza između dubina i proticaja definisana poznatim jednačinama. Za ove objekte
mora postojati period tariranja tj. paralelnog merenja dubina i proticaja na alternativan način da bi se
utvrdili koeficijenti koji figurišu u odgovarajućim jednačinama (koeficijenti prelivanja i slično).
Na rekama se kontinualno mere vodostaji, a povremeno se mere brzine toka po poprečnom preseku
i proticaj dobija računskim putem. Tako dobijeni proticaji i odgovarajući vodostaji se dovode u vezu koja
se naziva kriva proticaja, kako bi se pomoću nje određivali proticaji na osnovu vodostaja koji se
kontinualno mere.

4.4.1 Merenje vodostaja

Vodostaj se definiše kao razlika između nivoa vode Z i neke referentne kote Zo (slika 21a).
Referentna kota naziva se kota nule. Kota nule je fiksirana kota sa poznatom nadmorskom visinom.
Vodostaj se meri u odnosu na kotu nule i izražava u cm. Ako se nivo vode nalazi na koti nule, vodostaj je
0. Kota nule se obično postavlja ispod najnižeg opaženog nivoa vode kako bi vodostaji imali pozitivne
vrednosti (slika 21a). Ukoliko dođe do produbljivanja korita, može se desiti da se javljaju i nivoi vode
ispod kote nule, pa vodostaji mogu biti i negativni (slika 21b).
Najjednostavniji instrument za merenje vodostaja je vodomerna letva. Ona se postavlja tako da
njena kota nule bude ispod najnižeg opaženog vodostaja. Ako se korito produbi, ispod postojeće letve
postavlja se tzv. negativna letva. Letva je obično graduisana podeocima od 2 cm, tako da je tačnost
očitavanja 1 cm. U okviru redovnih osmatranja na vodomernim stanicama sa letvama vodostaji se
očitavaju jednom dnevno (u 6 sati), a po potrebi (u periodima nailaska talasa velikih voda) i više puta
dnevno.
Od uređaja za kontinualno merenje vode najčešće se koristi limnigraf sa plovkom. Obično se pored
reke iskopa plitak bunar sa poprečnom vezom ka reci, tako da je nivo vode u bunaru jednak nivou vode u
reci. U bunaru je smešten uređaj koji se sastoji od plovka, užeta na čijoj jednoj strani se nalazi plovak,
kotura preko koga prelazi uže i kontratega na durgoj strani užeta. Pomeranje plovka se prenosi na papirnu
traku, tako da se dobija kontinualni zapis promene vodostaja.

38
 nivo vode Z

(a)
vodostaj H

kota nule Zo

nivo vode Z

vodostaj H
kota nule Zo
(b)

Zo H>0

H<0

Slika 21. Definicija vodostaja i kote nule: (a) vodostaji se mere od kote nule do nivoa vode;
(b) ako se jave nivoi vode ispod kote nule, vodostaji su negativni.

4.4.2 Merenje brzina

Merenja brzina tečenja vode u profilima hidroloških stanica najčešće se nazivaju hidrometrijska
merenja. Za merenje brzina u prirodnim vodotocima najčešće se koristi hidrometrijsko krilo. Njegov
glavni deo je elisa na osovini koja je pričvršćena na metalnu šipku odnosno držač (slika 22). Kada se krilo
spusti u vodu tako da se vodena struja kreće ka elisi, elisa će se okretati brzinom koja zavisi od brzine
vodene struje. Broj obrtaja elise je u funkcionalnoj vezi sa brzinom, a ta veza je najčešće višestruka
linearna (za različite opsege broja obrtaja važe različite jednačine). Osovina elise je povezana sa
električnim brojačem obrtaja, tako da se praktično registruje broj obrtaja u određenom vremenskom
intervalu, a brzina se računa prema odgovarajućoj jednačini.
Veličina elise može biti različita; manje elise se koriste za manje brzine i vodotoke, a veće za veće
brzine i vodotoke. U zavisnosti od veličine vodotoka, krilo se može spuštati u vodu na različite načine. U
potocima u koje se može zagaziti, čovek spušta držač krila u pojedine tačke poprečnog preseka toka. Po
širini profila se razapne uže kako bi se fiksirala mesta (vertikale) u kojima se mere brzine, dok se dubina
može odrediti pomoću graduacije na držaču krila. Držač krila se može spuštati u tok i sa mosta. Kod
većih vodotoka merenja se moraju vršiti iz čamca vođenog čeličnim užetom razapetim po širini toka ili
pomoću žičare. Na veoma velikim vodotocima mesta merenja brzina moraju se odrediti geodetskim

39
metodama, a umesto krila sa elisom koriste se torpeda (dužine oko 2 m), koja pomoću čeličnih užadi vuče
brod.

Slika 22. Hidrometrijsko krilo.

Broj tačaka u kojima treba izmeriti brzine zavisiće od veličine vodotoka. Prema preporukama
Svetske meteorološke organizacije, rastojanje između dve vertikale ne treba da bude veće od 1/20 širine
vodotoka. Za dubine veće od 1 m, na vertikali se obično uzima pet tačaka u kojima se mere brzine (pri
površini, na 0.2h, 0.6h, 0.8h i pri dnu, gde je h dubina vodotoka na vertikali), dok se za manje dubine
uzima manje tačaka.

4.4.3 Proračun proticaja na osnovu izmerenih brzina

Merenja brzina, ili hidrometrijska merenja, sprovode se sa glavnim ciljem da se odredi proticaj u
profilu stanice pri nekom vodostaju. Proticaj se određuje integrisanjem polja brzina u poprečnom preseku
vodotoka:
B h( x)
Q = ∫ v( x, y ) dA = ∫ ∫ v( x, y ) dx dy
A x =0 y =0

gde je A površina poprečnog preseka vodotoka, x rastojanje od leve obale, B širina vodnog ogledala, y
dubina merena od površine, a h(x) ukupna dubina na rastojanju x od leve obale. U praktičnim
proračunima proticaja na osnovu izmerenog polja brzina, najpre se vrši integracija po dubini za svaku
vertikalu (slika 23). Tako dobijena veličina naziva se elementarni proticaj (q):
h( x)
q( x) = ∫ v dy
y =0

Elementarni protcaj predstavlja proticaj po jedinici širine korita i ima dimenziju L2T-1. Na osnovu njega
može se odrediti i srednja brzina na vertikali:
q ( x)
v v ( x) =
h( x )

40
U drugom koraku integrišu se elementarni proticaji po širini korita kako bi se dobio ukupni proticaj:
B
Q = ∫ q( x) dx
x =0

q q(x)
B
Q = ∫ q(x) dx
0 x
B

h(x) v

y
h(x)
vertikala
q(x) = ∫ v(x,y) dx
0

Slika 23. Proračun proticaja integracijom polja brzina.

4.4.4 Kriva proticaja

Uspostavljanje pouzdane veze između osmotrenih vodostaja i odgovarajućih proticaja je od

suštinskog značaja za hidrološke analize. Zavisnost između vodostaja i proticaja za neku hidrološku
stanicu naziva se kriva proticaja. Ona se formira na osnovu rezultata merenja brzina i proračuna proticaja
u poprečnom profilu stanice pri trenutnom vodostaju. Kako bi se pokrio ceo dijapazon mogućih proticaja
i vodostaja, hidrometrijska merenja treba sprovoditi pri različitim vodostajima. Uobičajena je praksa da se
ova merenja obavljaju 10–12 puta godišnje.
Kada se parovi vrednosti osmotrenih vodostaja i sračunatih proticaja nanesu na dijagram Q–H
(slika 24), oni će se grupisati oko neke krive linije, ali će se neizbežno pojaviti rasipanje tačaka usled
grešaka u merenjima i nepreciznosti u proračunu proticaja. Provlačenje krive linije kroz tačke može se
obaviti matematički uz pomoć regresione analize, mada se u praksi često radi i ručno jer ovaj postupak
zahteva iskustvo. Kriva koja se provuče kroz tačke može se onda definisati na sledeće načine: (a) grafički,
na dijagramu Q–H, (b) tabelarno, sa parovima odgovarajućih vrednosti vodostaja i proticaja ("pisana
kriva proticaja"), i (c) analitički, u obliku Q = Q(H). Najčešći analitički oblici krive proticaja su stepene
funkcije oblika Q = aH b ili Q = a ( H − H 0 ) b .
Korita prirodnih vodotoka su najčešće nestabilna jer pod dejstvom vodene struje dolazi do
produbljivanja ili nasipanja korita, čime se menja i hrapavost dna vodotoka. Zbog toga vezu Q(H) treba
često proveravati. Jedna kriva proticaja može važiti za neki profil duže ili kraće vreme, u zavisnosti od
nestabilnosti korita. Za svaki profil najčešće postoji čitava familija krivih proticaja.
Pored nestabilnosti, promena pada linije nivoa tokom neustaljenog tečenja takođe se odražava na
zavisnost Q(H). U ustaljenom tečenju pad dna i pad linije nivoa su jednaki, pa je veza između proticaja i
dubina (ili vodostaja) jednoznačna i data Maningovom jednačinom. U neustaljenom tečenju, kao što je
prolazak poplavnog talasa, ova veza nije jednoznačna jer se pad linije nivoa menja. U trenutku nailaska
poplavnog talasa proticaji i nivoi vode rastu, pa je pad linije nivoa veći od pada dna; pri povlačenju
poplavnog talasa je obrnuto. Rezultat je pojava petlje u vezi Q(H), kao u primeru na slici 25. Za isti
vodostaj, pri nailasku poplavnog talasa proticaji su veći nego pri povlačenju talasa.

41
 0 2 4 6 8 10 12 14
150
H (cm) Q (m3 /s)
140

130

120

110

100

90

Legenda:
80
1975
1976
70 1977
1978
1979
60

Q (m3 /s)
50
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 1.4

Slika 24. Kriva proticaja za vodomernu stanicu Borač na Boračkoj reci.

120 120
23.11.
100 100

80 80

60 60
Vodostaj (cm)

Vodostaj (cm)

24.11.
40 40
25.11.

20 20
26.11.

0 0 22.11.

-20 -20
21.11.
-40 -40
21 22 23 24 25 26.11. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

datum Proticaj (m3/s)

Slika 25. Pojava petlje na krivoj proticaja tokom prolaska poplavnog talasa (vodostaji i proticaji
osmotreni na reci Kolubari kod Slovca tokom novembra 1996. godine).

42
 TREĆI DEO

STATISTIČKA ANALIZA U HIDROLOGIJI

5. STATISTIČKA ANALIZA U HIDROLOGIJI

Hidrološki procesi odvijaju se u prostoru i vremenu na delimično predvidljiv ili deterministički

način, a delimično na slučajan način. Varijacije hidroloških procesa koje su slučajnog karaktera ponekad
dominiraju nad varijacijama koje su determinističkog karaktera, pa je tada posmatranje procesa kao čisto
slučajnog opravdano. U čisto slučajnom procesu jedan podatak osmatranja procesa ne zavisi od podataka
prethodnih ili narednih osmatranja, pa su statističke osobine svih osmatranja iste. Ovakav način tretiranja
hidroloških procesa je pogodan za ekstremne hidrološke pojave kao što su poplave ili suše.
Statistička analiza hidroloških nizova zasniva se na teoriji verovatnoće i statistike kao matemati-
čkoj disciplini. Ona služi da se opiše slučajan karakter podataka osmatranja nekog hidrološkog procesa.
Pri tome se pažnja usredsređuje na podatke osmatranja, a ne na fizičke procese koji su ih proizveli. Zbog
toga statistika služi kao sredstvo za opisivanje procesa, a ne za analizu uzročno-posledičnih veza.

5.1 Slučajne promenljive i njihove raspodele verovatnoće

5.1.1 Osnovni pojmovi

Slučajna promenljiva X je promenljiva koja se ponaša po nekom zakonu verovatnoće. To znači da

će ta promenljiva uzimati neke vrednosti sa određenom verovatnoćom. Vrednosti koje slučajna promen-
ljiva uzima predstavljaju rezultate osmatranja (ili opita) i nazivaju se ishodi ili realizacije slučajne
promenljive.
Oblast definisanosti slučajne promenljive je skup svih mogućih ishoda te slučajne promenljive koji
se označava sa Ω. Slučajna promenljiva je diskretna (ili prekidna) ako uzima celobrojne vrednosti,
odnosno ako je njen skup svih mogućih ishoda pripada skupu celih brojeva. Slučajna promenljiva je
kontinualna (ili neprekidna) ako je njen skup svih mogućih ishoda pripada skupu realnih brojeva. Visine
kiše, proticaji i vodostaji su primeri kontinualnih slučajnih promenljivih u hidrologiji. Primeri za
diskretne slučajne promenljive su broj dana sa kišom, broj dana sa snegom, broj kišnih epizoda sa
visinom kiše iznad neke vrednosti itd.
Podskupovi skupa svih mogućih ishoda nazivaju se slučajni događaji (slika 26). Na primer, skup
svih mogućih ishoda za godišnju visinu padavina kao slučajnu promenljivu teorijski obuhvata realne
brojeve od nule do beskonačnosti (iako je visina kiše u stvarnosti veća od neke donje granice i manja od
neke gornje granice), dok događaj može biti pojava godišnje visine kiše manje od neke vrednosti, kao što
je 700 mm.
Ishodi ili osmatranja slučajne promenljive mogu uzeti vrednosti iz skupa svih mogućih ishoda sa
određenom verovatnoćom. Način na koji se određene verovatnoće pripisuju ishodima x slučajne promen-
ljive X zove se raspodela verovatnoće. Na primer, ako je X godišnja visina padavina, raspodelom
verovatnoće je određena verovatnoća da se visina kiše u posmatranoj godini nađe u nekom intervalu
vrednosti, kao što je manje od 600 mm, od 600 do 700 mm itd.

43
 Skup svih mogu}ih ishoda Ω

A B

A∩ B

Slika 26. Događaji A i B su podskupovi skupa svih mogućih ishoda Ω.

Niz osmatranja (ishoda, realizacija) x1, x2, ..., xN slučajne promenljive X naziva se uzorak.
Pretpostavlja se da je uzorak deo populacije koja ima nepromenljive statističke osobine, dok se osobine
jednog uzorka mogu razlikovati od osobina drugih uzoraka.
Verovatnoća pojave slučajnog događaja A je verovatnoća da se on realizuje prilikom osmatranja
slučajne promenljive. Ta verovatnoća se može proceniti ako se posmatra uzorak od N osmatranja i u
njemu uoći NA vrednosti koje ulaze u raspon vrednosti događaja A. Relativna frekvencija događaja A tada
je NA/N. Što je veći uzorak (što je veće N), to relativna frekvencija postaje bolja ocena verovatnoće
događaja A. Drugim rečima:
NA
P{ A} = lim
N →∞ N
Verovatnoće događaja koje se procenjuju na osnovu podataka iz uzorka su približne verovatnoće,
jer zavise od konkretnih osmotrenih vrednosti u uzorku ograničene dužine. Drugi način da se odrede
verovatnoće događaja jeste da se podacima iz uzorka prilagodi određena funkcija raspodele verovatnoće i
da se tražene verovatnoće odrede iz te funkcije raspodele.
Neke od važnih osobina verovatnoće događaja su sledeće:

− Potpuna verovatnoća: ako se prostor verovatnoće podeli na M disjunktnih skupova odnosno

događaja A1, A2, ..., AM koji se međusobno isključuju, tada je:
P{ A1 } + P{ A2 } + K + P{ AM } = P{Ω} = 1
Drugim rečima, skup Ω je potpun skup događaja, pa se naziva sigurnim ili izvesnim događajem.

− Komplementarnost: ako je skup A komplement skupa A, to jest A = Ω − A , onda:

P{ A} = 1 − P{ A}

Komplementarni događaj A naziva se i suprotni događaj, a P{A} suprotna verovatnoća. Ovaj

princip sledi iz prethodnog. Takođe sledi da je verovatnoća praznog skupa događaja jednaka
nuli:
P{O/ } = 1 − P{Ω} = 0

− Uslovna verovatnoća: posmatrajmo dva događaja A i B kao što je prikazano na slici 26 (događaj
A može biti da visina kiše u jednoj godini bude manja od 700 mm, a događaj B da visina kiše
sledeće godine bude manja od 700 mm). Njihov presek je A ∩ B, koji znači da će se realizovati
oba događaja (u primeru sa godišnjim visinama kiša, A ∩ B predstavlja događaj da će visina
kiše u dve uzastopne godine biti manja od 700 mm). Verovatnoća da će se realizovati oba
događaja P{A ∩ B} naziva se zajednička verovatnoća. Verovatnoća da će se realizovati događaj
44
 B pod uslovom da se događaj A već realizovao naziva se uslovna verovatnoća i obeležava kao
P{B⏐A}. Ona je jednaka:
P{ A ∩ B}
P{B | A} =
P{ A}
− Nezavisnost događaja: ukoliko realizacija događaja B ne zavisi od realizacije događaja A, za
ove događaje se kaže da su nezavisni, pa je P{B⏐A} = P{B}. Za nezavisne događaje onda važi:
P{ A ∩ B} = P{ A} ⋅ P{B}
Ako se u prethodnom primeru mogu smatrati nezavisnim događaji da visina kiše u jednoj i u
drugoj godini budu manje od 700 mm, tada je verovanoća da visina kiše u dve uzastopne godine
bude manja od 700 mm jednaka kvadratu verovatnoće da kiša u jednoj godini bude manja od
700 mm.

5.1.2 Učestalost i funkcija raspodele

Analiza učestalosti (ili frekvencija) obavlja se tako što se mogući opseg vrednosti slučajne
promenljive podeli na intervale odnosno klase, a zatim se prebroje podaci iz uzorka koji padaju u svaki od
intervala. Broj podataka u svakoj klasi naziva se apsolutna frekvencija. Grafička predstava apsolutnih
frekvencija ima oblik histograma (slika 27) na kome svaki stubić predstavlja broj podataka u jednoj klasi.
Ako se apsolutna frekvencija fi u klasi i podeli sa ukupnim brojem podataka N, dobija se relativna
frekvencija:
fi
f i* =
N

1000 1000

900 900

800 800

700 700
Visina ki{e (mm)

600 600

500 500

400 400

300 300

200 200
1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Godina Broj podataka
(apsolutna frekvencija)

(a) Godi{nje visine ki{a (b) Histogram frekvencija

Slika 27. Godišnje visine kiša u Beogradu (meteorološka opservatorija Vračar) u periodu 1988–1991.

45
Relativna frekvencija je približno jednaka verovatnoći da se slučajna promenljiva X nađe u klasi i:
f i* ≈ P{x i −1 < X ≤ x i }
gde su xi–1 i xi donja i gornja granica klase i. Zbir relativnih frekvencija do određene klase i naziva se
kumulativna relativna frekvencija:
i
Fi* = ∑ f k*
k =1

Kumulativna relativna frekvencija je približno jednaka verovatnoći da je slučajna promenljiva manja od

gornje granice klase i,
Fi* ≈ P{ X ≤ x i }
Relativna frekvencija i kumulativna relativna frekvencija računaju se na osnovu podataka iz
uzorka. Odgovarajuće verovatnoće za celu populaciju predstavljaju granične vrednosti frekvencija za
veliku dužinu uzorka (N → ∞) i za veoma malu širinu klase (Δx → 0). Tako relativna frekvencija postaje
funkcija gustine raspodele:
f* P{x < X ≤ x + Δx}
f ( x) = lim = lim
N →∞
Δx → 0
Δx Δx → 0 Δx

Kumulativna relativna frekvencija postaje funkcija raspodele:

F ( x) = lim F *
N →∞
Δx →0

Odnos relativnih i kumulativnih relativnih frekevencija prema funkciji gustine raspodele i funkciji
raspodele prikazan je na slici 28.

Uzorak Populacija

(a) Relativne frekvencije (c) Funkcija gustine raspodele

f*(xi ) f (x )
1

0 x x
xi
Δx

(b) Kumulativne relativne frekvencije (d) Funkcija raspodele

F*(xi ) F (x )
1 1

F*(xi ) F (xi )
f*(xi )
F*(xi-1 )

0 x 0 x
xi-1 xi xi

Slika 28. Relativne frekevencije za uzorak i funkcija raspodele za populaciju.

46
 Izvod funkcije raspodele je funkcija gustine raspodele:
dF ( x)
f ( x) =
dx
Funkcija raspodele se definiše kao verovatnoća da slučajna promenljiva X bude manja ili jednaka nekoj
vrednosti x i može se izraziti kao integral funkcije gustine raspodele u tom domenu:
x
F ( x) = P{ X ≤ x} = ∫ f (u ) du
−∞

gde je u pomoćna promenljiva u integraciji. Verovatnoća prevazilaženja je suprotna verovatnoća funkciji

raspodele:
∞
P{ X > x} = 1 − F ( x) = ∫ f (u ) du
x

Verovatnoća da se slučajna promenljiva nađe u nekom intervalu (xi–1, xi) može se odrediti na sledeći
način:
xi xi xi −1
P{xi −1 < X ≤ xi } = ∫ f (u ) du = ∫ f (u ) du − ∫ f (u ) du = F ( xi ) − F ( xi −1 )
xi −1 −∞ −∞

5.1.3 Statistički parametri

Populacija neke slučajne promenljive može se opisati određenim parametrima kao što su srednja
vrednosti ili standardna devijacija. Ti parametri su fiksirani, ali su nam obično nepoznati. Ukoliko se ti
parametri odrede na osnovu uzorka, nazivamo ih statistikama. Statistike će se razlikovati od parametara
populacije zbog toga što se naši proračuni zasnivaju na ograničenom broju podataka iz uzorka.
Parametri populacije se definišu kao očekivana vrednost ili matematičko očekivanje neke funkcije
slučajne promenljive. Matematičko očekivanje predstavlja operator E, čija je matematička definicija:
∞
E[ g ( X )] = ∫ g ( x) f ( x) dx
−∞

Prvi od glavnih parametara populacije je srednja vrednost μ, kao matematičko očekivanje same
slučajne promenljive:
∞
μ = E[ X ] = ∫ x f ( x) dx
−∞

Srednja vrednost predstavlja prvi momenat funkcije gustine raspodele oko koordinatnog početka i
predstavlja meru centralne tendencije raspodele. Ocena srednje vrednosti na osnovu uzorka je prosečna
vrednost podataka iz uzorka:
1 N
x= ∑ xi
N i =1
Još jedna mera centralne tendencije je medijana, koja se definiše kao vrednost slučajne promenljive za
vrednost funkcije raspodele od 0.5 (slika 29):
Me ∞
F ( Me) = ∫ f (u ) du = ∫ f (u ) du = 0.5
−∞ Me

Drugim rečima, to je vrednost koja deli površinu ispod funkcije gustine raspodele na dva jednaka dela.

47
 Me
∫ f (u ) du = 0.5
−∞
f (x )
∞
∫ f (u ) du = 0.5
Me

Me x

Slika 29. Definicija medijane.

Mera odstupanja vrednosti slučajne promenljive od srednje vrednosti naziva se disperzija ili
varijansa σ2, koja predstavlja drugi momenat funkcije gustine raspodele oko srednje vrednosti:
∞
σ 2 = E[( X − μ) 2 ] = ∫ ( x − μ) 2 f ( x) dx
−∞

Disperzija se može tumačiti i kao srednje kvadratno odstupanje od srednje vrednosti. Ocena disperzije na
osnovu podataka iz uzorka dobija se kao:
1 N
S2 = ∑ ( xi − x )
2
N − 1 i =1
U gornjem izrazu u imeniocu stoji N – 1 umesto N kako bi se dobila tzv. nepristrasna ocena disperzije (to
je takva ocena koja u proseku nema tendenciju da bude veća ili manja od stvarne vrednosti). Disperzija
ima dimenzije kvadrata slučajne promenljive. Koren disperzije se naziva standardna devijacija σ i ona
predstavlja meru odstupanja od srednje vrednosti u dimenziji slučajne promenljive. Na slici 30 prikazan je
uticaj veličine standardne devijacije: što je ona veća, to je veće rasturanje podataka. Bezdimenzionalni
pokazatelj odstupanja naziva se koeficijent varijacije:
σ
Cv =
μ
koji se na osnovu uzorka ocenjuje kao S / x .
Asimetrija gustine raspodele oko srednje vrednosti se meri trećim momentom oko srednje
vrednosti:

f (x ) f( x )

pozitivna negativna
malo σ asimetrija asimetrija
Cs > 0 Cs < 0

veliko σ

μ x μ x

(a) Standardna devijacija (b) Koeficijent asimetrije

Slika 30. Uticaj standardne devijacije i koeficijenta asimetrije na oblik gustine raspodele.
48
 ∞
E[( X − μ) 3 ] = ∫ ( x − μ) 3 f ( x) dx
−∞

Bezdimenzionalni pokazatelj asimetrije naziva se koeficijent asimetrije:

E[( X − μ) 3 ]
Cs =
σ3
Nepristrasna ocena koeficijenta asimetrije na osnovu uzorka je:
N N
Cs = 3 ∑
( xi − x ) 3
( N − 1)( N − 2) S i =1
Za funkciju gustine raspodele se kaže da ima pozitivnu asimetriju (Cs > 0) ako je "izdužena" na
desnu stranu, odnosno njen mali deo pripada velikim vrednostima slučajne promenljive (slika 30), dok je
negativno asimetrična gustina raspodele je izdužena na levu stranu. Da li je asimetrija pozitivna ili
negativna može se oceniti i na osnovu toga da li je maksimalna vrednost funkcije gustine raspodele (koja
se naziva mod) manja ili veća od srednje vrednosti.
U tabeli 10 dat je pregled formula za parametre populacije i odgovarajuće statistike uzorka.

Tabela 10. Parametri populacije i statistike uzorka.

Parametar Statistika
1. Centralna tendencija
Aritmetička sredina
∞ 1 N
μ = E[ X ] = ∫ x f ( x ) dx x= ∑ xi
−∞ N i =1
Medijana
x takvo da je F(x) = 0.5 Percentil od 50%

Geometrijska sredina
1/ N
⎛N ⎞
e E [ln X ]
⎜ ∏ xi ⎟
⎝ i =1 ⎠
2. Odstupanja
Varijansa (disperzija)
1 N
σ 2 = E [( X − μ ) 2 ] S2 = ∑ ( xi − x )
2
N − 1 i =1
Standardna devijacija
1 N 2
σ = E[( X − μ) 2 ] S= ∑ ( xi − x )
N − 1 i =1
Koeficijent varijacije
σ S
Cv = Cv =
μ x
3. Asimetrija
Koeficijent asimetrije
E[( X − μ) 3 ] Cs =
N N
( xi − x ) 3
Cs = 3 ∑
σ3 ( N − 1)( N − 2) S i =1

49
 5.2 Teorijske raspodele verovatnoće za hidrološke veličine

U ovom odeljku biće prikazane neke od najčešće korišćenih teorijskih raspodela u hidrologiji. U
tabeli 11 dat je pregled osnovnih karakteristika svake od ovih raspodela – funkcije gustine raspodele,
domen definisanosti slučajne promenljive i izrazi za parametre raspodela prema metodi momenata.

5.2.1 Normalna raspodela

Normalna raspodela je jedna od najpoznatijih i najčešće korišćenih raspodela čija funkcija gustine
raspodele glasi:

1 ⎡ ( x − μ) 2 ⎤
f ( x) = exp⎢− ⎥
σ 2π ⎣ 2σ 2 ⎦
gde su μ i σ parametri raspodele. Uvođenjem smene
x−μ
z=
σ
normalna raspodela postaje standardna normalna raspodela sa funkcijom gustine raspodele
1 2
f ( z) = e −z /2
−∞< z<∞
2π
koja zavisi samo od vrednosti z (slika 31). Slučajna promenljiva Z = (X – μ)/σ naziva se standardna
normalna promenljiva. Ona se može shvatiti kao normalna slučajna promenljiva sa srednjom vrednošću 0
i standardnom devijacijom 1. Funkcija standardne normalne raspodele
z
1 2
F ( z) = ∫ e −u /2
du
−∞ 2π
gde je u pomoćna promenljiva za integraciju, nema analitički oblik. Njene vrednosti su date u prilogu A, a
grafički je prikazana na slici 32. Važna osobina normalne raspodele je njena simetričnost u odnosu na
srednju vrednost (Cs = 0). Zbog toga važi:
f (− z ) = f ( z )
F (− z ) = 1 − F ( z )
Normalna raspodela ima ograničenu primenu u hidrologiji s obzirom da je simetrična u odnosu na
srednju vrednost, dok većina hidroloških promenljivih pokazuje asimetriju. Pored toga, normalno raspore-
đena slučajna promenljiva kreće se u opsegu [–∝, ∝], dok je većina hidroloških veličina nenegativna.

5.2.2 Log-normalna raspodela

Ako slučajna veličina Y = ln X (ili Y = log X) prati normalnu raspodelu, tada se za slučajnu
promenljivu X kaže da prati log-normalnu raspodelu. Log-normalna raspodela ima veću primenu u
hidrologiji od normalne raspodele. Logaritmovanjem podataka se smanjuje pozitivna asimetrija koja se
često uočava kod hidroloških veličina (zbog toga što se logaritmovanjem veliki brojevi smanjuju relativno
više nego mali brojevi). Ukoliko podaci nakon logaritmovanja i dalje pokazuju značajnu asimetriju,
log-normalna raspodela nije pogodna za primenu. Pored toga, domen slučajne promenljive koja prati
log-normalnu raspodelu je X > 0, što više odgovara prirodi hidroloških veličina.

50
 0.5

1 2
0.4 f ( z) = e− z /2
2π

0.3

f (z )
0.2

0.1

0
-3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0
z

Slika 31. Funkcija gustine raspodele standardne normalne raspodele (μ = 0, σ = 1).

1.0
0.9
0.8
0.7
z
1 2
0.6 F ( z) = ∫ e−u /2
du
−∞ 2π
F (z )

0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0.0
-3.0 -2.0 -1.0 0.0 1.0 2.0 3.0
z

Slika 32. Funkcija gustine raspodele standardne normalne raspodele (μ = 0, σ = 1).

5.2.3 Gama raspodela

Pod gama raspodelama podrazumeva se čitav spektar različitih raspodela koje u sebi sadrže gama
funkcije. Osnovni oblik gama raspodele ima dva parametra koji daju veoma različite oblike funkcije
gustine raspodele (slika 33). Funkcija gustine dvoparametarske gama raspodele glasi:
α −1
1 ⎛ x⎞
f ( x) = ⎜ ⎟ e −x / β (1)
βΓ(α) ⎜⎝ β ⎟⎠
Ova raspodela je korisna za primenu kod asimetričnih hidroloških podataka (pa nestaje potreba za
logaritmovanjem kao kod log-normalne raspodele). Ova raspodela je ograničena sa donje strane u tački
x = 0 i definisana je za pozitivne vrednosti slučajne promenljive (x ≥ 0).

51
 1 1
0.9 0.9
0.8 0.8
β=1 α=2
0.7 0.7
α=1
0.6 0.6
f (x )

f (x )
0.5 0.5
0.4 0.4 β=1
α=2
0.3 0.3
α=4
0.2 0.2 β=2
β=4
0.1 0.1
0 0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 5 6 7 8
x x

Slika 33. Funkcije gustine dvoparametarske gama raspodele za različite vrednosti parametara α i β.
To su ujedno i oblici Pirson III raspodele za vrednost parametra lokacije c jednakom nuli.

5.2.4 Pirsonova raspodela III tipa

Čuveni statističar Karl Pirson razvio je čitav sistem raspodela koji obuhvata sedam tipova. Tip III
često se naziva i troparametarska gama raspodela, jer se njena funkcija gustine raspodele može dobiti na
osnovu dvoparametarske gama raspodele uvođenjem trećeg parametra c kao parametra lokacije:
α −1
1 ⎛ x−c⎞
f ( x) = ⎜ ⎟ e −( x −c ) / β (2)
βΓ(α) ⎜⎝ β ⎟⎠
To praktično znaći da je ova funkcija raspodele ograničena sa donje strane u taćki x = c. S obzirom da
ima tri parametra koji mogu dati veoma različite oblike gustine raspodele, ova raspodela je veoma
fleksibilna. Pri određivanju parametara metodom momenata potrebno je upotrebiti prva tri momenta
(srednju vrednost, standardnu devijaciju i koeficijent asimetrije).
Mnoge raspodele su specijalni slučajevi Pirsonovih tipova raspodela. Tako je normalna raspodela
specijalan slučaj Pirson III raspodele kada je koeficijent asimetrije jednak nuli (odnosno parametar α teži
beskonačnosti). Pirson III raspodela se često koristi kao raspodela za maksimalne godišnje proticaje.
S obzirom da funkcija gustine Pirsonove raspodele III tipa (jednačina 2) nije integrabilna, za
proračun funkcije raspodele moraju se koristiti tablice. Kako ova raspodela ima tri parametra, njeno
tabulisanje u zavisnosti od vrednosti ovih parametara nije praktično. Zbog toga se za ovu raspodelu
tabulišu vrednosti faktora frekvencije:
x−μ
kP =
σ
čime se eliminišu dva parametra. Uticaj trećeg parametra unosi se kroz koeficijent asimetrije (s obzirom
da se srednja vrednost, standardna devijacija i koeficijent asimetrije koriste za određivanje tri parametra
ove raspodele). Na taj način tabulišu se vrednosti faktora frekvencije kP u zavisnosti od vrednosti funkcije
raspodele i koeficijenta asimetrije. Tabele Pirsonove raspodele date su u prilogu A.

5.2.5 Log-Pirson III raspodela

Ako promenljiva Y = ln X (ili Y = log X) prati Pirson III raspodelu, tada promenljiva X prati log-Pirson III
raspodelu. Ova raspodela je najčešće korišćena raspodela za maksimalne godišnje proticaje (u SAD čak

52
predstavlja standard za proračun velikih voda), kao i za minimalne godišnje proticaje. Specijalan slučaj
log-Pirson III raspodele za Csy = 0 jeste log-normalna raspodela.

5.2.6 Raspodele ekstremnih vrednosti

Ekstremne vrednosti su izabrane maksimalne ili minmalne vrednosti iz skupa podataka. Na primer,
maksimalni godišnji proticaj na nekoj hidrološkoj stanici je najveća osmotrena vrednost proticaja tokom
godine, a maksimalni godišnji proticaji za avaku godinu čine niz ekstremnih vrednosti koje se mogu
statistički analizirati. Smatra se da raspodele ekstremnih vrednosti izvučenih iz skupa podataka koji prate
bilo koju raspodelu teže ka jednoj od tri oblika raspodele ekstremnih vrednosti (tip I, tip II i tip III), pod
uslovom da je broj izabranih vrednosti veliki. Raspodela ekstremnih vrednosti tipa I često se naziva
Gumbelova raspodela, prema statističaru koji je razmatrao ovu raspodelu, a tip II se naziva i Frešeova
raspodela. Ako se promenljiva x u tipu III zameni sa –x, onda se radi o Vejbulovoj raspodeli.
Ova tri oblika raspodele mogu se podvesti pod jedan opšti oblik, nazvan opšta raspodela
ekstremnih vrednosti:
⎡ ⎛ x−u⎞ ⎤
1/ k
F ( x) = exp ⎢− ⎜1 − k ⎟ ⎥
⎢⎣ ⎝ α ⎠ ⎥⎦

gde su u, α i k parametri koje treba odrediti. Gumbelova raspodela (EV I), koja se dosta koristi u
hidrologiji, dobija se iz opšte raspodele za k = 0 i glasi:
⎡ ⎛ x − u ⎞⎤
F ( x) = exp⎢− exp⎜ − ⎟
⎣ ⎝ α ⎠⎥⎦
Domen definisanosti slučajne promenljive ovog tipa raspodele je –∝ ≤ x < ∝. Raspodela EV II se dobija
iz opšteg oblika za k < 0 sa domenom definisanosti (u + α/k) ≤ x < ∝, a EV III za k > 0 sa domenom
definisanosti ∝ < x ≤ (u + α/k). U sva tri slučaja je α > 0. Vejbulova raspodela, koja takođe nalazi
primenu u hidrologiji u analizi malih voda i kao raspodela prekoračenja iznad nekog praga, ima funkciju
raspodele koja glasi:
⎡ ⎛ x − c ⎞a ⎤
F ( x) = 1 − exp ⎢− ⎜ ⎟ ⎥ (3)
⎢⎣ ⎝ b ⎠ ⎥⎦
gde je a = 1 / k , b = α / k i c = − (u + α / k ) .

5.2.6 Eksponencijalna raspodela

Eksponencijalna raspodela može se posmatrati kao specijalni slučaj dvoparametarske gama

raspodele (jednačina 1) za α = 1 (pri čemu je Γ(α) = 1):
1 −x / β
f ( x) = e
β
Ona je takođe i specijalni slučaj Vejbulove raspodele, kada se u jednačini (3) stavi a = 1 i c = 0. Ponekad
se koristi i dvoparametarska eksponencijalna raspodela:
1 −( x −c ) / β
f ( x) = e
β
koja je specijalni slučaj raspodele Pirson III (jednačina 2) za α = 1 i Vejbulove raspodele za a = 1.
53
 Tabela 11. Raspodele verovatnoće u hidrologiji.
Raspodela Funkcija gustine raspodele Domen Jednačine za parametre na osnovu momenata uzorka

1 ⎡ ( x − μ) 2 ⎤ μ=x
Normalna f ( x) = exp ⎢ − ⎥ −∞ < x < ∞
σ 2π ⎣ 2σ 2 ⎦ σ = Sx

1 ⎡ ( y − μ y )2 ⎤
f ( x) = exp ⎢ − ⎥ μy = y
Log-normalna xσ y 2π 2σ 2y ⎦⎥ x>0
⎣⎢ σ y = Sy
gde je y = ln x

1 −x /β
Eksponencijalna f ( x) = e x≥0 β=x
β

α −1
Gama 1 ⎛x⎞ x2 1 S2
f ( x) = ⎜ ⎟ e−x /β x≥0 α= = 2 , β= x
(dvoparametarska) β Γ( α) ⎜⎝ β ⎟⎠
2
S x Cv x

α −1 4 S xCs
Pirson III 1 ⎛ x−c⎞ α= , β=
f ( x) = ⎜ ⎟ e −( x − c ) / β
x≥c C s2 2
(troparametarska gama) βΓ( α) ⎜⎝ β ⎟⎠
c = x − αβ
α−1
1 ⎛ y −c⎞ 4 S y C sy
f ( x) = ⎜ ⎟ e −( y − c ) / β α= , β=
xβΓ(α) ⎜⎝ β ⎟⎠ y = ln x ≥ c 2 2
Log-Pirson III C sy
gde je y = ln x c = y − αβ

Sx 6
Gumbelova 1 ⎡ x−u ⎛ x − u ⎞⎤ α= ≈ 0.78S x
f ( x) = exp ⎢ − − exp ⎜ ⎟⎥ −∞ < x < ∞ π
(EV I) α ⎣ α ⎝ α ⎠⎦
u = x − 0.5772α ≈ x − 0.45S x
 Neki nizovi hidroloških procesa, kao što je pojava kišnih epizoda, mogu se posmatrati kao
Poasonov slučajni proces u kome se događaji javljaju trenutno i nezavisno jedni od drugih u vremenu.
Vreme izmežu takvih događaja često se opisuje eksponencijalnom raspodelom čiji parametar β
predstavlja srednje vreme pojave takvih događaja, a recipročna vrednost parametra β predstavlja prosečni
intenzitet javljanja. Eksponencijalna raspodela, kao i Vejbulova, koristi se kao raspodela vrednosti
prekoračenja razmatrane veličine iznad nekog praga.

5.2.7 Prilagođavanje teorijske funkcije raspodele

Funkcijom raspodele definiše se zakon verovatnoće po kome slučajna promenljiva X uzima

vrednosti iz skupa svih mogućih ishoda. Ako se može pronaći teorijska funkcija raspodele koja odgovara
podacima iz uzorka, ona se onda može koristiti za određivanje verovatnoće događaja koji inače nisu
zastupljeni u uzorku. Statistička nauka obiluje različitim oblicima teorijskih raspodela, koje u sebi sadrže
različit broj parametara. Postupak određivanja vrednosti tih parametara na osnovu podataka iz uzorka
tako da se teorijska funkcija što bolje slaže sa empirijskim podacima, naziva se prilagođavanje teorijske
raspodele empirijskoj raspodeli.
Ocena vrednosti parametara teorijskih raspodela na osnovu uzorka može se zasnivati na različitim
principima. U statističkoj teoriji razvijene su različite metode za ocenu parametara. Najzastupljenija među
njima je metoda momenata, dok ostale metode obuhvataju metodu maksimalne verodostojnosti, metodu
težinskih momenata, metodu najmanjih kvadrata i mnoge druge.
Metodu momenata prvi je predložio veliki statističar Karl Pirson 1902. godine. U njoj se smatra da
je ocena parametara raspodele dobra ako su momenti gustine te raspodele jednaki odgovarajućim
momentima podataka u uzorku. Iz tog uslova se parametri i određuju. U obzir treba uzeti onoliko
momenata koliko teorijska raspodela ima parametara. Tako je za jednoparametarske raspodele dovoljno
odrediti prvi momenat teorijske gustine raspodele oko koordinatnog početka i izjednačiti ga sa srednjom
vrednošću uzorka. Za raspodele sa više parametara koristi se disperzija σ2 i koeficijent asimetrije Cs kako
bi se odredili drugi i treći parametar raspodele.
U poslednjoj koloni tabele 11 dati su izrazi za određivanje parametara raspodela prema metodi
momenata.

5.3 Statistička analiza hidroloških nizova

U izučavanju hidroloških procesa najinteresantnije događaje predstavljaju ekstremni događaji, kao

što su izuzetno jake kiše, poplave ili suše. Hidrološke veličine u ekstremnim događajima imaju vrednosti
koje se javljaju sa relativno malim verovatnoćama, jer se javljaju relativno retko u poređenju sa
prosečnim vrednostima. Cilj statističke analize hidroloških nizova je da se odrede verovatnoće pojave
ekstremnih događaja.
Da bi se ovaj cilj ispunio, postupak statističke analize treba da obuhvati sledeće korake:
1. Formiranje nizova podataka tako da se zadovolji pretpostavka o njihovoj međusobnoj
nezavisnosti (slučajnosti) i pretpostavka da svi podaci prate istu raspodelu verovatnoće
(homogenost niza); u praksi se to obično postiže formiranjem nizova godišnjih ekstrema
(maksimuma ili minimuma).
2. Proračun empirijske raspodele niza.
3. Proračun teorijskih raspodela za razmatrani niz tako što se parametri raspodela odrede na
osnovu statistika uzorka.

55
 4. Izbor teorijske raspodele koja se najbolje slaže sa empirijskom raspodelom niza; ovaj izbor se
obično pravi na osnovu testova saglasnosti empirijske i teorijske raspodele, kao i vizuelnim
poređenjem ovih raspodela na dijagramima verovatnoće.
5. Proračun verovatnoća pojave zadatih vrednosti razmatrane hidrološke veličine, ili proračun
vrednosti za zadatu verovatnoću pojave.
Vrednosti hidroloških veličina određene verovatnoće pojave često predstavljaju ulazni podatak za
projektovanje hidrotehničkih objekata (brana, mostova, propusta, kolektora kišne kanalizacije itd.). Takve
vrednosti se često nazivaju merodavnim veličinama za projektovanje. Verovatnoća pojave merodavne
veličine ili je definisana propisima, ili se o njoj donosi odluka na osnovu razmatranja dopustivog rizika da
se merodavna veličina prevaziđe. Dopustivi rizik zavisiće od mnogih tehničkih, finansijskih i društvenih
faktora vezanih za konkretan hidrotehnički objekat. Za značajnije objekte, kao što su brane, dopustivi
rizik biće sigurno manji s obzirom da su takvi objekti skupi i da sa prevazilaženjem merodavnih veličina
dolazi do velikih materijalnih šteta ili čak gubitaka ljudskih života. Manje značajni objekti, kao što su
propusti, imaće veći dopustivi rizik s obzirom da prevazilaženje merodavne veličine neće usloviti velike
materijalne štete.

5.3.1 Hidrološki nizovi

Statistička interpretacija hidroloških nizova zasniva se na pretpostavci da su podaci osmatranja

predstavljaju nezavisne događaje. Drugim rečima, zahteva se nezavisnost ili slučajnost nizova. Ako su
podaci nezavisni, oni se mogu analizirati bez razmatranja redosleda njihove pojave. Ukoliko su uzastopna
osmatranja korelisana (međusobno zavisna), statistički aparat za njihovu analizu postaje složeniji jer u
analizu ulaze i uslovne verovatnoće.
Druga pretpostavka za primenu statističke analize jeste homogenost niza, koja podrazumeva da svi
podaci iz uzorka potiču iz iste populacije, a time i da imaju istu raspodelu verovatnoće (obično se kaže da
su podaci jednako raspoređeni). Do nehomogenosti hidroloških podataka može doći usled prirodnih ili
veštačkih promena kao što su lagane promene klimatskih faktora, radovi u slivovima, krčenje šuma,
izgradnja akumulacija itd. Ove promene mogu biti postepene i ogledati se kroz trend u podacima (slika
34a), a mogu biti i nagle kada se ogledaju kao skokovi na hronološkim dijagramima razmatrane veličine
(slika 34b). Utvrđivanje slučajnosti i homogenosti hidroloških nizova sprovodi se odgovarajućim
statističkim testovima.
Pretpostavka o nezavisnim i homogenim nizovima u praksi se obično ostvaruje formiranjem nizova
godišnjih ekstrema (maksimuma ili minimuma). U nizove godišnjih ekstrema ulazi samo jedan događaj iz
svake godine osmatranja. Mana ovakvog načina formiranja niza je u tome što druga ili treća najveća
vrednost u toku godine mogu biti veće od maksimalnog događaja iz neke druge godine, a ipak ne ulaze u
niz.
Ovaj nedostatak se može prevazići formiranjem nizova prekoračenja ili pikova, u koje ulaze sve
vrednosti iznad neke bazne vrednosti (odnosno ispod bazne vrednosti za nizove minimuma). Bazna
vrednost se obično bira tako da u niz uđe bar jedan podatak iz svake godine. Vrednosti koje čine niz
pikova moraju biti nezavisne; to znači da se ne mogu uzeti proticaji iz dva uzastopna dana, jer pripadaju
istom meteorološkom događaju. Niz pikova se sastoji od različitog broja podataka za svaku godinu, zbog
čega raspodela niza pikova nije direktno uporediva sa raspodelom odgovarajućeg niza godišnjih ekstrema.
Statistički aparat za određivanje funkcije raspodele godišnjih ekstrema na osnovu niza pikova naziva se
metoda pikova. Metoda pikova obuhvata tri koraka: (1) određivanje raspodele broja pikova u godini dana,
(2) određivanje raspodele samih pikova, i (3) kombinacija prethodne dve raspodele u raspodelu godišnjih
ekstrema.

56
 Poseban slučaj niza pikova predstavlja niz godišnjih prekoračenja, a to je niz sa onoliko pikova
koliko ima godina osmatranja (drugim rečima, niz koji se dobija kada se iz uzorka od N godina izdvoji N
najvećih događaja).

9.0
8.5
8.0

7.5
Temperatura ( oC)

7.0

6.5
6.0
5.5
hronolo{ki niz
5.0
trend
4.5
4.0
1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000

Slika 34a. Godišnji proseci minimalnih dnevnih temperatura u Beogradu (meteorološka opservatorija
Vračar) u periodu 1988-1990 koji pokazuju trend povećanja.

60

hronolo{ki niz
50 prosek

40
Protok (m /s)
3

30

20

10

0
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

Slika 34b. Srednji godišnji proticaji reke Nišave u Nišu u periodu 1951-1997; tokom 1987-88 izvršena
je regulacija korita Nišave kroz Niš što je dovelo do skokovite promene režima.

5.3.2 Empirijska raspodela niza

Pod empirijskom raspodelom niza podrazumevaju se verovatnoće koje se dodeljuju svakom

podatku u nizu. Ove verovatnoće treba da posluže za poređenje sa verovatnoćama teorijskih raspodela
kako bi se utvrdilo da li se teorijska raspodela dobro prilagođava podacima.

57
 Verovatnoće podataka u uzorku mogu se najjednostavnije oceniti preko kumulativne relativne
frekvencije. Ako je ukupan broj podataka N, a k redni broj podatka u nizu uređenom po rastućem
redosledu, tada je kumulativna relativna frekvecija k/N ocena verovatnoće da je slučajna promenljiva X
manja ili jednaka vrednosti k-tog podatka:
k
P{ X ≤ x k } = p k =
N
Međutim, ovakav način tretiranja verovatnoća daje verovatnoću 1 da će slučajna promenljiva biti manja
od najvećeg člana niza xN. Drugim rečima, tvrdi se da su vrednosti slučajne promenljive uvek manje od
najvećeg člana niza, što nije realno. Ukoliko se umesto gornjeg izraza upotrebi izraz
k −1
P{ X ≤ x k } = p k =
N
nestaje problem ograničenosti slučajne promenljive sa gornje strane, ali se dolazi do problema
ograničenosti s donje strane jer je po ovom izrazu verovatnoća da slučajna promenljiva bude manja od
najmanjeg člana (k = 1) niza jednaka nuli.
Prethodne dve formule predstavljaju granične vrednosti između kojih bi trebalo da se nađu
verovatnoće pojedinih članova niza (slika 35). U literaturi su predložene razne formule kojima se pravi
"kompromis" između ove dve granične vrednosti, pa se zbog toga nazivaju formule kompromisne
verovatnoće. Među njima je formula Hejzena, kao prva predložena formula kompromisne verovatnoće još
1930. godine:
k − 0.5
pk =
N
Jedna od češće korišćenih formula kompromisne verovatnoće je Vejbulova formula:
k
pk =
N +1
koja je nastala na osnovu razmišljanja da ako N tačaka treba da se ravnomerno rasporedi između
verovatnoća 0 i 1, onda treba da postoji N – 1 interval između tačaka i dva intervala na krajevima, što je
ukupno N + 1 interval.

1.0 F(x )

0.9
pk = k /N
0.8

0.7

0.6
pk = (k − 1) /N
0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0 x
x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8 x9 x10

Slika 35. Kumulativne relativne frekvencije za niz od 10 članova i dve granične vrednosti verovatnoće
koje se mogu pripisati k-tom članu niza.

58
 5.3.3 Povratni period

Ako se posmatra niz godišnjih maksimuma neke hidrološke veličine (npr. proticaja), od
prevashodnog je interesa razmatranje verovatnoće pojave ekstremnih vrednosti (npr. velikih voda koje bi
mogle izazvati velike poplave i štete). Drugim rečima, interesuje nas verovatnoća da se prevaziđe neka
vrednost xT slučajne promenljive X. Verovatnoća prevazilaženja predstavlja suprotnu verovatnoću
funkcije raspodele:
P{ X > xT } = 1 − F ( xT )
Vreme između pojava događaja X > xT takođe predstavlja slučajnu promenljivu τ. Prosečno vreme
između pojava događaja X > xT je T = E[τ] i naziva se povratni period. Dakle, povratni period je
prosečno vreme između dva prevazilaženja vrednosti xT. On se izražava u godinama, s obzirom da
razmatramo niz godišnjih maksimuma. Može se pokazati da je verovatnoća prevazilaženja vrednosti xT
jednaka recipročnoj vrednosti povratnog perioda:
1
P{ X > xT } =
T
Kako verovatnoća prevazilaženja predstavlja suprotnu verovatnoću funkcije raspodele, iz prethodnog
izraza sledi:
1
T=
1 − F ( x)
Iz ove definicije može se zaključiti da je povratni period jednoznačno povezan sa funkcijom raspodele.
Tako, na primer, vrednosti funkcije raspodele od 0.9 odgovara verovatnoća prevazilaženja od 0.1 i
povratni period od 10 godina; drugim rečima, vrednost veća od xT javiće se u proseku jednom u 10
godina.
Ako se posmatra niz godišnjih minimuma, pojava ekstremnih vrednosti se ne karakteriše
verovatnoćom prevazilaženja, već verovatnoćom da se javi vrednost manja od neke vrednosti xT, a to je
vrednost funkcije raspodele:
P{ X < xT } = F ( xT )
Povratni period se tada definiše kao prosečno vreme između događaja X < xT, tako da je:
1
P{ X < xT } =
T
odnosno
1
T=
F ( x)

5.3.4 Proračun teorijskih funkcija raspodele

Funkcija raspodele neke hidrološke slučajne promenljive predstavlja vezu između vrednosti te
promenljive i verovatnoće sa kojom se te vrednosti javljaju. Kada se usvoji teorijska raspodela koja
najviše odgovara empirijskoj raspodeli uzorka, statističke proračune u okviru hidroloških analiza možemo
obavljati u dva pravca:
1) proračun verovatnoće pojave zadate vrednosti slučajne promenljive, ili
2) proračun vrednosti slučajne promenljive zadate verovatnoće pojave.

59
 U prvom slučaju proračuni se svode na određivanje funkcije raspodele F(x) za zadate vrednosti
slučajne promenljive x, odakle se mogu odrediti sve željene verovatnoće ili povratni period:
P{ X < x} = F ( x )

P{ X > x} = P ( x ) = 1 − F ( x )

P{x1 < X < x 2 } = F ( x 2 ) − F ( x1 )

1 1
T ( x) = =
P( x) 1 − F ( x)
U drugom slučaju, kada treba odrediti vrednosti slučajne promenljive x za zadatu verovatnoću ili
povratni period, koristi se inverzni postupak, tj. inverzna funkcija raspodele x(F) ili F–1(x):
x ( F ) = x (1 − P ) = x (1 − 1 / T )

x ( P ) = x (1 − F ) = x (1 / T )

x (T ) = x (1 / P ) = x[1 /(1 − F )]
U tabeli 12 prikazan je postupak proračuna u oba pravca za raspodele koje se najčešće koriste u
hidrološkim analizama.

Tabela 12. Postupak statističkih proračuna u hidrologiji.

Raspodela Smer Postupak
x−x
1) x → z= ⎯TAB
⎯⎯→ Fz ( z ) = F ( x)
Sx
Normalna
2) F ( x) ⎯TAB
⎯⎯→ z → x = z ⋅ Sx + x

y−y
1) x → y = ln x → z = ⎯TAB
⎯⎯→ Fz ( z ) = F ( x)
Sy
Log-normalna
2) F ( x) ⎯TAB
⎯⎯→ z → y = z ⋅ Sy + y → x = ey

x−x
1) x → kP = ⎯TAB
⎯⎯ za C sx
⎯⎯→ F ( x)
Sx
Pirson III
2) F ( x) ⎯TAB
⎯⎯ za C sx
⎯⎯→ k P → x = kP ⋅ Sx + x

y−y TAB za C
1) x → y = ln x → k P = ⎯⎯⎯ ⎯
⎯sy
→ F ( x)
Sy
Log-Pirson III
TAB za C
2) F ( x) ⎯⎯ ⎯ ⎯
⎯sy
→ kP → y = kP ⋅ S y + y → x = ey

x−u −y
1) x → y= → F ( x) = G ( y ) = e −e
α
Gumbelova
2) F ( x) → y = − ln( − ln F ) → x = y ⋅α + u

60
 5.3.5 Dijagrami verovatnoće

Grafička predstava funkcija teorijskih raspodela na dijagramima sa linearnom (aritmetičkom)

podelom za vrednosti slučajne promenljive i vrednosti funkcije raspodele često nije pogodna za praktičnu
primenu jer se verovatnoće ekstremnih vrednosti na takvim dijagramima teško očitavaju u oblastima gde
funkcija raspodele teži nuli ili jedinici. Na slici 36 dat je primer funkcije normalne raspodele za jednu
slučajnu promenljivu na dijagramu sa linearnom podelom na obe ose.
Ovaj problem se može prevazići konstrukcijom dijagrama verovatnoće (ili papira verovatnoće)
neke raspodele na kome se ta raspodela prikazuje kao prava linija. To se može postići za dvoparametarske
raspodele u kojima je moguće uvesti smenu slučajne promenljive X u obliku standardizovane slučajne
promenljive čija funkcija raspodele nema parametre. Takve raspodele su normalna i Gumbelova
raspodela, pa se dijagrami verovatnoće ovih raspodela najčešće koriste.

1.0

0.9

0.8

0.7

0.6
F (x )

0.5
oblasti teškog
oblasti te{kog
0.4 o~itavanja
očitavanja
verovatno}e
verovatnoće
0.3

0.2

0.1

0.0
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
x

Slika 36. Dijagram funkcije raspodele sa linearnom podelom na obe ose.

Mogućnost "ispravljanja" funkcije raspodele u pravu liniju krije se u linearnoj vezi između slučajne
promenljive i odgovarajuće standardizovane promenljive. Tako ova veza za normalnu raspodelu glasi:
X = μ + σZ

gde je Z standardizovana normalna promenljiva, a μ i σ parametri normalne raspodele promenljive X. Na

dijagramu X-Z ova zavisnost je prava linija. S obzirom da funkcija raspodele standardizovane normalne
promenljive Z nema parametre, odnosno postoji jednoznačna veza između z i Fz(z) = Fx(x), umesto
standardizovane promenljive Z mogu se nanositi vrednosti funkcije raspodele. Treba primetiti da se
linearna podela za promenljivu Z pretvara u nelinearnu podelu za funkciju raspodele. Ovako konstruisan
dijagram naziva se dijagramom normalne verovatnoće. Primer dijagrama normalne verovatnoće dat je na
slici 37.
Na dijagramima verovatnoće je uobičajeno da se na ordinatu nanose vrednosti slučajne promenljive
X u nekoj razmeri, dok se na apscisi nalaze vrednosti funkcije raspodele F(x), odnosno verovatnoće
P{X ≤ x}. Umesto funkcije raspodele, na apscisu se mogu nanositi i verovatnoće P{X > x} ili vrednosti
povratnog perioda T, s obzirom da su sve ove veličine međusobno povezane jednoznačnim vezama.

61
 Povratni period T (godina) 2 10 100 1000

Verovatno}a prevazila`enja P {X > x} = 1 − F (x) = 1/T

0.999 0.99 0.9 0.7 0.5 0.3 0.1 0.01 0.001
900

800

700
Slu~ajna promenljiva x

600

500

400

300

200

100

0
-3 -2 -1 0 1 2 3
Standardizovana normalna promenljiva z

0.001 0.01 0.1 0.3 0.5 0.7 0.9 0.99 0.999

Funkcija raspodele F (x )

Slika 37. Dijagram normalne verovatnoće.

Na sličan način se konstruiše i dijagram Gumbelove raspodele. Za Gumbelovu raspodelu važi

veza:
X = u + αY

gde je Y standardizovana Gumbelova promenljiva, a u i α parametri Gumbelove raspodele za promenljivu

X. Primer dijagrama Gumbelove raspodele prikazan je na slici xx. Može se uočiti da se on razlikuje od
dijagrama normalne raspodele po tome što nije simetričan oko vrednosti F(x) = 0.5, već su vrednosti
F(x) > 0.5 razvučene. Zbog toga je dijagram Gumbelove raspodele pogodan za prikaz raspodela
maksimuma.
Od dijagrama normalne raspodele može se konstruisati i dijagram log-normalne raspodele ukoliko
se vrednosti slučajne promenljive X nanesu u logaritamskoj razmeri. Na takvom dijagramu log-normalna
raspodela se prikazuje kao prava linija.
Za raspodelu Pirson III ne može se konstruisati dijagram verovatnoće, s obzirom da ova raspodela
ima tri parametra i ne postoji standardizovana promenljiva koja je u linearnoj vezi sa originalnom
slučajnom promenljivom. Ova raspodela se najčešće prikazuje na dijagramu normalne raspodele. Pošto je
poznato da se Pirson III raspodela svodi na normalnu ukoliko je koeficijent asimetrije Cs jednak nuli,
odstupanje Pirson III raspodele od prave linije na papiru normalne verovatnoće ukazaće na stepen
asimetričnosti ove raspodele.
Na dijagramima verovatnoće normalne ili Gumbelove raspodele mogu se crtati i druge teorijske
funkcije raspodele, ali se one tada neće prikazati kao prave linije. Pored teorijskih raspodela, na dijagrame
verovatnoće nanosi se i empirijska raspodela razmatranog niza (uz pomoć parova vrednosti slučajne
promenljive i odgovarajućih kompromisnih verovatnoća). Ukoliko se tačke empirijske raspodele na
dijagramu verovatnoće rasporede oko neke prave linije, to je znak da se razmatrani niz može prilagoditi
raspodelom čiji je to dijagram verovatnoće. Na slici 38 prikazan je primer niza koji se dobro prilagođava

62
log-normalnoj raspodeli, jer empirijska raspodela približno prati pravu liniju na papiru log-normalne
raspodele.

10000

osmotreni niz
LN raspodela

1000
Protok (m /s)
3

100

Funkcija raspodele F (x )

0.005 0.01 0.1 0.3 0.5 0.7 0.9 0.99 0.999

10
-3 -2 -1 0 1 2 3 4
Standardna normalna promenljiva z

Slika 38. Primer niza koji se dobro prilagođava log-normalnoj raspodeli.

5.3.6 Testiranje slaganja teorijske i empirijske funkcije raspodele

Nanošenjem empirijske raspodele osmotrenog niza na dijagram verovatnoće može se steći utisak o
tome da li se neka teorijska raspodela dobro slaže sa empirijskom. Približno raspoređivanje tačaka oko
prave linije na dijagramu neke od teorijskih raspodela ukazuje na slaganje sa tom raspodelom; ostale
teorijske raspodele na tom papiru verovatnoće se ne prikazuju kao prave linije, tako da je ocena slaganja
otežana. Pored toga, često se dešava da se sve isprobane teorijske raspodele vizuelno dobro slažu sa
empirijskom na dijagramu verovatnoće, pa je potreban objektivni kriterijum pomoću kojeg se može
utvrditi koja se teorijska raspodela najbolje slaže sa empirijskom. Taj kriterijum obično predstavlja meru
odstupanja teorijske od empirijske raspodele, a ispituje se kroz odgovarajuće statističke testove
saglasnosti empirijske i teorijske raspodele.
U nastavku se prikazuju dva testa saglasnosti koja se najčešće koriste u hidrološkoj praksi.

χ2–test. Ovaj test je pogodan za diskretne slučajne promenljive i za kontinualne slučajne

promenljive koje se opisuju preko frekvencija (umesto preko verovatnoća). U ovom testu porede se
empirijske i teorijske frekvencije za određeni broj klasa u uzorku. Posmatra se statistika:
K
( f i − f ti ) 2
χ2 = ∑
i =1 f ti
gde je fi empirijska frekvencija u klasi i, fti teorijska frekvencija, a K ukupan broj klasa. Pri proračunu
frekvencija u ovom testu treba voditi računa da se uzorak podeli na najmanje pet klasa sa po najmanje pet
elemenata. Ako razlike između teorijskih i empirijskih frekvencija nisu velike, vrednost statistike χ2 će
biti mala i obrnuto. Osnovna (nulta) hipoteza ovog testa jeste da su empirijska i teorijska raspodela
saglasne i ona će biti ispunjena ako je χ2 "dovoljno" malo. Ukoliko je χ2 preveliko da bi se moglo
pripisati slučaju, odbacuje se osnovna hipoteza o slaganju raspodela. Da li je χ2 dovoljno malo, određuje

63
se definisanjem regiona prihvatanja i odbacivanja osnovne hipoteze, odnosno neke kritične vrednosti za
χ2 kao granice između ova dva regiona (slika 39). Kritična vrednost statistike χ2 određuje se na osnovu
praga značajnosti α koji predstavlja verovatnoću da odbacimo osnovnu hipotezu ukoliko je ona ipak
tačna:

P{χ 2 > χ 2kr } = α

Kritična vrednost određuje se iz funkcije raspodele statistike χ2; ova statistika prati χ2–raspodelu, prema
kojoj je i dobila ime. Ova raspodela ima jedan parametar, broj stepeni slobode ν, koji se određuje na
sledeći način:
ν = K − ρ −1

gde je K broj klasa, a ρ broj parametara teorijske raspodele koja se poredi sa empirijskom. Tabela
kritičnih vrednosti statistike χ2 u zavisnosti od praga značajnosti α i broja stepeni slobode ν data je u
prilogu A. Kriterijum za prihvatanje osnovne hipoteze tada je:

H o : χ 2 < χ 2kr

region prihvatanja Ho region odbacivanja Ho

1−α α

χ2kr χ2

Slika 39. Regioni prihvatanja i odbacivanja osnovne hipoteze o saglasnosti empirijske

i teorijske raspodele po χ2 –testu.

Test Kolmogorov-Smirnova. Kao mera odstupanja empirijske i teorijske raspodele, u ovom testu
se koristi statistika

Dmax = max Fe ( x) − Ft ( x)
x

gde su Fe(x) i Ft(x) empirijska i teorijska funkcija raspodele. Ova statistika predstavlja maksimalno
apsolutno odstupanje empirijske i teorijske raspodele od svih članova uzorka. Kao i u prethodnom testu,
ova statistika se poredi sa nekom kritičnom vrednošću Dkr kako bi se ustanovilo da li je odstupanje
dovoljno malo. Kritična vrednost Dkr će zavisiti od praga značajnosti α i od obima uzorka N, s obzirom da
empirijska raspodela zavisi od obima uzorka. Tabela kritičnih vrednosti po testu Kolmogorov-Smirnova u
zavisnosti od praga značajnosti i obima uzorka data je u prilogu A.

64
 ČETVRTI DEO

HIDROLOŠKE ANALIZE

6. RAČUNSKE KIŠE

Računska kiša predstavlja kišnu epizodu koja se koristi u projektovanju hidrotehničkih objekata.
Ona obično služi kao ulazni podatak za proračun proticaja ili drugih veličina od interesa u razmatranom
objektu odnosno sistemu. Računska kiša se može definisati kao visina kiše na nekoj lokaciji ili kao
računski hijetogram kojim se definiše promena intenziteta kiše kroz vreme tokom kišne epizode.
Računske kiše mogu se odrediti za neku lokaciju na osnovu podataka osmatranja padavina sa
obližnje kišomerne stanice, ili na osnovu podataka o padavinama u regionu. Njihova primena je
raznovrsna, od korišćenja računskih intenziteta kiše za određivanje maksimalnih proticaja u kišnim
kolektorima prema racionalnoj metodi do korišćenja računskih hijetograma kao ulaznih podataka za
modele transformacije padavina u oticaj pri projektovanju retenzija u urbanim sredinama ili
dimenzionisanja preliva na velikim akumulacijama.

6.1 Računske visine kiša i računski intenziteti kiša

Računske visine kiša određuju se statističkom analizom osmotrenih kišnih epizoda. Primarnom
obradom pluviografskih traka dolazi se do maksimalnih priraštaja kiše (odnosno maksimalnih intenziteta
kiše) zabeleženih u zadatim vremenskim intervalima tokom kišnih epizoda. Ovi maksimalni priraštaji
određuju se tako što se posmatraju priraštaji kiše u zadatim vremenskim intervalima počevši od različitih
vremena tokom kišne epizode, a zatim se među njima bira maksimalni. U tabeli 13 i na slici 40 prikazan
je primer jedne kišne epizode radi ilustracije postupka određivanja maksimalnog priraštaja kiše za
vremenske intervale od 30 minuta, 60 minuta i 120 minuta. Na ovom primeru može se uočiti da se
prosečan intenzitet kiše smanjuje sa povećanjem intervala vremena koji se razmatra.
Na osnovu ovako određenih maksimalnih priraštaja kiše za određene intervale vremena (ili trajanja
kiše), formiraju se nizovi za statističku analizu. Uobičajeno je da se formiraju nizovi visina kiša za
sledeća trajanja: 5, 10, 15, 20, 30, 45, 60, 90, 120, 150, 180, 240, 360, 540, 1080 i 1440 minuta, a po
potrebi i trajanja duža od jednog dana. Uzimanjem maksimalnog priraštaja u pojedinim godinama za
svako trajanje kiše dobijaju se nizovi godišnjih maksimuma. Sprovodeći postupak statističke analize,
usvajaju se teorijske raspodele koje se najbolje prilagođavaju empirijskim raspodelama uzoraka
maksimalnih visina kiša određenog trajanja. Kao rezultat, za svako trajanje kiše dobijaju se visine kiša
određenog povratnog perioda ili računske visine kiša. Na slici 41 prikazane su raspodele visina kiša
različitih trajanja za pluviografsku stanicu Zeleno Brdo u Beogradu.
Ukoliko se ovako dobijene računske visine kiša podele sa odgovarajućim trajanjem, dolazi se do
računskih intenziteta kiše. Treba imati na umu da računski intenziteti kiše predstavljaju prosečne
intenzitete tokom razmatranog trajanja.

65
 Tabela 13. Primer proračuna maksimalnih priraštaja kiše trajanja
30, 60 i 120 minuta.
Vreme Sumarna linija Priraštaji na
(min) kiše (mm) 30 min 60 min 120 min
0 0
5 0.1
10 0.3
15 0.9
20 1.0
25 1.2
30 1.4 1.4
35 1.9 1.8
40 2.3 1.9
45 3.4 2.5
50 9.3 8.4
55 12.3 11.1
60 15.0 13.6 15.0
65 18.7 16.8 18.5
70 20.2 17.9 19.8
75 20.8 17.5 20.0
80 21.4 12.0 20.4
85 21.7 9.4 20.5
90 22.0 7.0 20.6
95 22.2 3.5 20.3
100 22.4 2.2 20.1
105 22.8 1.9 19.4
110 23.2 1.8 13.8
115 23.4 1.7 11.1
120 23.6 1.6 8.6 23.6
125 23.7 1.5 5.0 23.5
130 24.1 1.7 3.9 23.7
135 24.2 1.5 3.4 23.4
140 24.5 1.3 3.1 23.5
145 24.6 1.2 2.9 23.4
150 24.7 1.1 2.8 23.3
Maksimalni priraštaj (mm) 17.9 20.6 23.7

30

25

20
Visina ki{e (mm)

15

10 17.9 mm 20.6 mm 23.7 mm

5
30 min
60 min
120 min
0
0 30 60 90 120 150
Vreme (min)

Slika 40. Primer proračuna maksimalnih priraštaja trajanja 30, 60 i 120 minuta.

66
 100

90 1440 min
540 min
80
360 min
70 240 min
60 120 min
P (mm)

60 min
50
30 min
40
20 min
30 15 min

20 10 min
5 min
10

0
2 5 10 20 50 100 200
povratni period (godina)

Slika 41. Funkcije raspodele visina kiša za pluviografsku stanicu Zeleno Brdo u Beogradu.

6.2 Zavisnosti visina (intenzitet) kiše – trajanje kiše – povratni period

Računske visine kiša ili računski intenziteti kiša obično se ne prikazuju u formi kao na slici 41, već
u formi dijagrama na kome se na apscisi nalazi trajanje kiše, na ordinati visina ili intenzitet kiše, a
povratni period se pojavljuje kao parametar. Drugim rečima, za svaki povratni period konstruiše se
zavisnost visine ili intenziteta kiše od trajanja kiše. Na slikama 42 i 43 prikazane su ove zavisnosti za
stanicu Zeleno Brdo u Beogradu, formirane na osnovu slike 41.
Zavisnosti intenzitet kiše – trajanje kiše – povratni period (tzv. ITP krive) češće se sreću u praksi,
što potiče od široke primene racionalne metode u kojoj se maksimalni proticaji u kišnim kolektorima
računaju na osnovu intenziteta kiše. Intenzitet kiše na ITP krivama može se naneti u mm/min ili u mm/h;
često se, međutim, sreću i vrednosti izražene u ls-1ha-1, s obzirom da se proticaj po racionalnoj metodi
tada može dobiti direktnim množenjem sa površinom sliva izraženom u hektarima (uz množenje sa
koeficijentom oticaja).
Ne treba, međutim, zaboraviti da intenziteti kiše na ITP krivama predstavljaju prosečne intenzitete
kiša tokom njihovog trajanja, tako da u primeni složenijih metoda za proračun oticaja uzimanje prosečnog
intenziteta kiše može dovesti do značajnijih grešaka. Zbog toga se preporučuje da se najpre odrede
računske visine kiša sa zavisnosti visina kiše – trajanje kiše – povratni period (tzv. HTP krive), a da se
vremenska neravnomernost kiša dodatno uzme u obzir.
Za zavisnosti ITP često se traže analitički oblici radi njihove lakše primene. U literaturi se
preporučuju razni oblici, a najčešće se koriste sledeća dva:

A
i=
(t k + C ) B

AT D
i=
(t k + C ) B

gde je i intenzitet kiše, tk trajanje kiše, T povratni period, a A, B, C i D koeficijenti koji se određuju
regresionom analizom.

67
 100

90
200 god
80
100 god
70 50 god
20 god
visina ki{e (mm)

60
10 god
50
5 god
40
2 god
30

20

10

0
1 10 100 1000 10000

trajanje ki{e (min)

Slika 42. Zavisnosti visina kiše – trajanje kiše – povratni period (HTP krive)
za stanicu Zeleno Brdo u Beogradu.

10
intenzitet ki{e (mm/min)

200 god
0.1 100 god
50 god
20 god
10 god
5 god
2 god

0.01
1 10 100 1000 10000

trajanje ki{e (min)

Slika 43. Zavisnosti intenzitet kiše – trajanje kiše – povratni period (ITP krive)
za stanicu Zeleno Brdo u Beogradu.

68
 6.3 Računski hijetogrami

Kao što je napomenuto u prethodnom odeljku, zbog uticaja vremenske neravnomernosti kiša na
veličinu oticaja, ne preporučuje se direktno korišćenje ITP krivih odnosno prosečnih intenziteta kiše
tokom njihovog trajanja. Umesto toga, preporučuje se određivanje računskih visina kiše sa HTP krivih, a
potom primena računskih hijetograma odnosno računskih oblika kiša. Računski oblici kiša služe da se
uvede neravnomernost intenziteta računske kiše u vremenu koji bi bio što približniji realnim kišnim
epizodama.
Razlikujemo dve vrste računskih oblika kiša:
1) sintetički oblici, i
2) statistički oblici.
Sintetički oblici računskih kiša nastali su kao rezultat lokalnih istraživanja pojedinih autora ili
nekih konceptualnih pristupa. Dva takva oblika prikazana su na slici 44.
intenzitet ki{e

intenzitet ki{e

vreme vreme

Slika 44. Neki sintetički oblici računskih kiša: po Sifaldi (levo) i po metodi "Čikago" (desno).

Statistički oblici računskih kiša dobijaju se statističkom obradom osmotrenih hijetograma većeg
broja kišnih epozoda. Kišne epizode se razvrstaju po trajanju, a zatim se prikazuju u bezdimenzionalnom
obliku, tj. sa bezdimenzionalnim vremenom τ = t / tk i bezdimenzionalnom visinom kiše π = P(t) / P(tk).
Potom se za niz vrednosti τ statistički obrađuju bezdimenzionalme ordinate sumarnih linija π osmotrenih
kišnih epizoda kako bi se dobile vrednosti π različitih verovatnoća pojave. Na taj način se formiraju
bezdimenzionalne sumarne linije računskih kiša različite verovatnoće pojave za zadato trajanje
(popularno nazvane π–τ krive), čime se definišu računski oblici kiša. Primer π–τ krivih dat je na slici 45.
Oblici kiše kod kojih se najveći intenziteti javljaju na početku kiše nazivaju se "napredne" kiše, a oblici
kod kojih se najveći intenziteti javljaju pri kraju trajanja kiše nazivaju se "zakasnele" kiše. Oblik kiše
verovatnoće pojave npr. 80% znači da će se javiti 80% kiša koje su naprednije od naznačene, tj. imaju u
razmatranom trenutku veću visinu kiše od kiše označene sa 80%.

69
 1
0.9
0.8 10%
0.7 20%
π = P(t) / P(t k)

0.6
50%
0.5
0.4 80%
0.3 90%

0.2
0.1
0
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
τ = t / tk

Slika 45. Statistički oblici računskih kiša različitih verovatnoća pojave

(pluviografska stanica Kraljevo, trajanje kiše 60 minuta).

70
 7. RAČUNSKI PROTICAJI

U sklopu projektovanja hidrotehničkih objekata, hidrološke analize imaju za cilj određivanje

merodavnih veličina za dimenzionisanje objekata. Merodavne (računske, projektne) veličine su najčešće
proticaji, nivoi vode i zapremine, u zavisnosti od vrste objekta.
Jedan od najvažnijih vodoprivrednih i hidrotehničkih zadataka je ublažavanje negativnih uticaja
velikih voda ili poplava. Veličina poplava se opisuje maksimalnim proticajem poplavnog talasa,
zapreminom poplavnog talasa ili nivoom vode pri kome dolazi do plavljenja. Svaka od ovih veličina je
važna za različite vrste objekata za zaštitu od poplava, a to su pre svega retenzioni prostori (akumulacije,
retenzioni bazeni i sl.), nasipi pored reka i objekti kojima se odvode velike vode (kišna kanalizacija,
drenažni kanali, prelivi i sl.). Svrha retenzionih prostora je da ublaže poplavne talase tako što će smanjiti
maksimalne proticaje, a time i spustiti nivoe vode nizvodno od retenzionog prostora. Objekti kojima se
odvode velike vode treba da bezbedno odvedu "višak" vode ka nizvodnim deonicama gde je uticaj
poplavnog talasa manji i gde se može lakše kontrolisati. Merodavne veličine za projektovanje ovih
objekata određuju se na osnovu željenog stepena zaštite od poplava ili dopustivog rizika. Osnovu za
procenu rizika od poplava predstavlja analiza verovatnoće pojave velikih voda.
Projektovanje objekata za korišćenje voda podrazumeva obezbeđivanje potreba ljudi za vodom. To
su pre svega objekti u sistemima za vodosnabdevanje i navodnjavanje. Kako potrebe za vodom stalno
rastu sa porastom stanovništva i razvojem društva, one se moraju stalno usklađivati sa ograničenim
raspoloživim količinama i kvalitetom vode. Za razliku od projektovanja objekata za zaštitu od voda gde je
osnovni cilj ublažavanje efekata velikih voda, u projektovanju objekata za korišćenje voda prevashodno
nas interesuju prosečni proticaji i ublažavanje efekata malih voda kada snabdevanje vodom postaje
problematično.

7.1 Metode za određivanje merodavnih velikih voda

Proračuni velikih voda mogu se zasnivati na različitim pristupima i metodama. Izbor metode zavisi
od više faktora, od kojih je prvi (ne)postojanje osmotrenih proticaja na razmatranom profilu. Praćenje
proticaja na rekama, s obzirom da se zasniva na kontinualnom osmatranju vodostaja i merenjima polja
brzina u profilima reka, predstavlja naporan i skup proces. Iz tog razloga, hidrološke stanice su znatno
zastupljenije na profilima većih slivova, dok manji slivovi ostaju neosmotreni. U hidrološkoj
terminologiji slivovi na kojima postoje osmatranja proticaja nazivaju se izučenim, slivovi na kojima ne
postoje osmatranja se nazivaju neizučenim, dok se slivovi na kojima postoje kratkoročna osmatranja
nazivaju nedovoljno izučenim. Posebnu klasu neizučenih slivova predstavljaju gradski slivovi. Na njima
su manji prirodni vodotoci obično zecevljeni i njihove vode se odvode u kanalizacioni sistem. Merenja u
sistemima opšte ili kišne kanalizacije kod nas se ne sprovode sistematski, osim u retkim slučajevima
eksperimentalnih slivova.
Izbor metode za proračun velikih voda zavisi i od značaja objekta, odnosno od potencijalne štete
koja može nastati usled prevazilaženja kapaciteta objekta. Merodavne velike vode za objekte kod kojih
štete od plavljenja nisu velike (kao što su propusti ili sporedni putevi) mogu se određivati jednostavnijim
empirijskim metodama, jer poznavanje njihovog tačnog povratnog perioda nije od velike važnosti. S
druge strane, za objekte kod kojih su potencijalne štete velike ili postoji opasnost od gubitaka ljudskih
života, velike vode bi trebalo računati pouzdanijim metodama koje će omogućiti da se izbor merodavne
veličine odredi uz pomoć optimizacionih metoda.
U zavisnosti od raspoloživih podataka, razlikujemo tri osnovna pristupa (koncepta) u proračunu
velikih voda (slika 46):

71
 1) koncept osmotrenih proticaja,
2) koncept osmotrenih kiša, i
3) koncept računskih kiša.
Koncept osmotrenih proticaja podrazumeva statističku analizu osmotrenih proticaja i sprovodi se
na izučenim slivovima. Kao rezultat analize dobija se određena teorijska funkcija raspodele verovatnoće
proticaja. Kod nedovoljno izučenih slivova na kojima postoje makar i kratkoročna osmatranja proticaja,
nekad je moguće uspostaviti regresione zavisnosti sa proticajima na okolnim stanicama i tako produžiti
niz sa kojim će se obaviti statistička analiza.
Koncept osmotrenih kiša podrazumeva da su na raspolaganju opaženi hijetogrami većeg broja
kišnih epizoda na slivu. Osmotrene kišne epizode se koriste u sprezi sa modelom padavine-oticaj kako bi
se dobio niz simuliranih proticaja koji se zatim podvrgavaju statističkoj analizi. Ovaj pristup je pogodan
za nedovoljno izučene slivove, s obzirom da se postojeći podaci mogu iskoristiti za kalibraciju modela.
Koncept računskih kiša podrazumeva transformaciju računskih kiša u računske proticaje pomoću
modela padavine-oticaj. Za neizučene slivove ovo je praktično jedini mogući način za određivanje
merodavnih proticaja, mada se u praksi koristi i za nedovoljno izučene slivove. Ključni aspekt ovog
pristupa je činjenica da se sračunatim merodavnim proticajima pripisuje povratni period merodavne kiše.
S obzirom na izrazitu nelinearnost veze između padavina i oticaja, ovakva pretpostavka u opštem slučaju
nije realna.

koncept koncept koncept

osmotrenih proticaja osmotrenih ki{a ra~unskih ki{a

osmotreni
proticaji osmotrene ki{e

statisti~ka model statisti~ka

analiza oticaja analiza

simulirani ra~unska
oticaj ki{a

statisti~ka model
analiza oticaja

ra~unski (merodavni)
proticaji

Slika 46. Pristupi za određivanje merodavnih proticaja.

Postupak proračuna računskih proticaja prema konceptu osmotrenih proticaja svodi se na postupak
primene statističke analize opisane u poglavlju 5, pa ovde neće biti razmatran. Koncepti osmotrenih kiša i
računskih kiša imaju zajednički element, a to je simuliranje oticaja pomoću modela padavine-oticaj, o
čemu će se govoriti u nastavku.

72
 7.2 Određivanje računskih proticaja na osnovu računskih kiša

Transformacija kiše u oticaj zavisi u velikoj meri od veličine sliva. Za male homogene površine
veza padavina i oticaja relativno je jednostavna, pa je primena jednostavnih metoda (kao što je racionalna
teorija) sasvim opravdana. Na velikim slivovima na kojima se promene odvijaju sporije i izražavaju u
danima ili mesecima, uticaj pojedinačnih faktora na oticaj se uprosečuje tako da se veza između padavina
i oticaja relativno jednostavno uspostavlja. Iz tog razloga nije iznenađujuće kada se za vrlo velike slivove
dobije i linearna veza između padavina i oticaja. Slivovi koji bi se uslovno mogli nazvati slivovima
srednje veličine (do 200–300 km2) predstavljaju najveći problem za uspostavljanje veze padavina i
oticaja. Ovakvi slivovi su, s jedne strane, dovoljno veliki tako da raznovrsnost njihove topografije ili
namene njihovih površina i prostorna neravnomernost kiša imaju značajan uticaj na formiranje oticaja, a s
druge strane su dovoljno mali tako da se promene odvijaju brzo i treba ih izražavati u satima (ili čak
minutima za slivove od nekoliko kvadratnih kilometara). Na ovakvim slivovima značajnu ulogu imaju i
isparavanje, infiltracija, režim podzemnih voda, što dodatno komplikuje njihovo razmatranje.
Postupak određivanja računskih proticaja na osnovu računskih kiša sastoji se od tri koraka:
− određivanje računskih kiša,
− transformacija bruto kiše u neto kišu (određivanje efektivne kiše), i
− transformacija efektivne kiše u hidrogram oticaja.

7.3 Određivanje efektivne kiše

Transformacija bruto kiše u neto kišu podrazumeva primenu neke od metoda za proračun gubitaka.
Gubici zavise od karakteristika sliva (namene površina, vegetacije, pedoloških i geoloških karakteristika,
reljefa), ali zavise i od konkretne situacije za razmatranu kišnu epizodu, tj. od ukupne visine i intenziteta
kiše, trajanja kiše, stanja prethodne vlažnosti na slivu, infiltracionog kapaciteta zemljišta i nivoa
podzemnih voda. Zbog toga ne čudi raznovrsnost metoda određivanja gubitaka zasnovanih na raznim
pojednostavljenjima.
Metode za proračun gubitaka koje će ovde biti obrađene su: konstantni gubici, proporcionalni
gubici, Hortonova jednačina infiltracije i SCS metoda za gubitke.

7.3.1 Konstantni gubici

Funkcija konstantnih gubitaka naziva se Φ-indeks i podrazumeva konstantan intenzitet gubitaka

tokom kiše (slika 47):
i g (t ) = Φ

U primeni ove funkcije gubitaka treba voditi računa da intenzitet gubitaka ne može biti veći od intenziteta
pale kiše:

⎧Φ, i > Φ
i g (t ) = ⎨
⎩ i, i < Φ
Intenzitet efektivne kiše je tada:

⎧i − Φ, i > Φ
ie (t ) = i (t ) − i g (t ) = ⎨
⎩ 0, i<Φ

73
 efektivna ki{a
Fi-indeks

intenzitet ki{e ie

ig ig

vreme

Slika 47. Funkcija konstantnih gubitaka ili Φ-indeks.

7.3.2 Proporcionalni gubici

Funkcija proporcionalnih gubitaka pretpostavlja da je intenzitet efektivne kiše u svakom intervalu

vremena proporcionalan intenzitetu pale kiše (slika 48), a koeficijent proporcionalnosti je koeficijent
oticaja:
i e ( t ) = η ⋅ i (t )

Intenzitet gubitaka je onda:

i g (t ) = (1 − η) ⋅ i (t )

pala ki{a
efektivna ki{a
intenzitet ki{e

ig

ie

vreme

Slika 48. Funkcija proporcionalnih gubitaka (koeficijent oticaja).

7.3.3 Hortonova jednačina

O Hortonovoj jednačini bilo je reči u poglavlju 3. Ona glasi:

f (t ) = f c + ( f o − f c ) e − kt

gde je fo početna infiltracija, fc infiltracija u zasićeno zemljište i k koeficijent koji pokazuje brzinu
opadanja intenziteta infiltracije. Ako se Hortonova jednačina primenjuje kao funkcija gubitaka (slika 49),
onda opet treba voditi računa da li je u nekom intervalu vremena intenzitet kiše manji od infiltracije po
ovoj jednačini, jer se tada može infiltrirati onoliko vode koliko pada:

74
 ⎧f, i > f
i g (t ) = ⎨
⎩ i, i < f
Drugim rečima, intenzitet efektivne kiše je:

⎧i − f , i > f
ie (t ) = i (t ) − i g (t ) = ⎨
⎩ 0, i< f

Parametre Hortonove jednačine trebalo bi odrediti iz terenskih merenja, koja su retko na

raspolaganju. Da bi se usvojile realne vrednosti ovih parametara, najbolje je da se Hortonova jednačina
kalibriše zajedno sa modelom oticaja prema slaganju osmotrenih i sračunatih hidrograma.

efektivna ki{a
Hortonova j-na
intenzitet ki{e

ie

ig
ig

vreme

Slika 49. Hortonova jednačina kao funkcija gubitaka.

7.3.4 SCS metoda za efektivnu kišu

Američka agencija Soil Conservation Service (SCS) razvila je metod prema kome se efektivna kiša
Pe određuje prema izrazu:

( P − 0.2d ) 2
Pe = (1)
( P + 0.8d )
gde je P ukupna visina kiše, a d maksimalni kapacitet zemljišta u pogledu upijanja. Smatra se da deo
brojioca 0.2d predstavlja početne gubitke. Umesto kapaciteta zemljišta d, uvodi se tzv. broj krive CN kao
parametar u gornjoj jednačini. Broj CN je bez dimenzije i vrednosti mu se kreću između 0 i 100, a
njegova veza sa d je data sa:

⎛ 1000 ⎞
d = 25.4⎜ − 10 ⎟
⎝ CN ⎠
gde se d dobija u milimetrima. Za nepropusne i vodene površine CN je 100, dok je za prirodne površine
CN < 100. Veza između P, Pe i CN predstavlja dobro poznati SCS dijagram, prikazan na slici 50.
Brojevi CN se određuju prema tipu zemljišta i nameni površina, prema klasifikaciji koju je dao
SCS. Zemljišta su podeljena u četiri grupe: pesak (grupa A), les i peskovita ilovača (grupa B), ilovača
(grupa C) i glina (grupa D). Tabela CN brojeva data je u prilogu B.
Određivanje hijetograma efektivne kiše ovde se obavlja posredno, preko sumarne linije kiše. Za
svaki vremenski interval, ordinata sumarne linije efektivne kiše Pe(t) dobija se prema jednačini (1) na
osnovu ordinate sumarne linije pale kiše P(t). Pri tome treba voditi računa da ukupna visina kiše mora biti
veća od početnih gubitaka (koji iznose 0.2d), jer se ne može izgubiti više kiše nego što je palo. Dakle:

75
 ⎧ ( P (t ) − 0.2d ) 2
⎪ , P > 0.2d
⎪ P (t ) + 0.8d
Pe (t ) = ⎨
⎪ 0, P < 0.2d
⎪
⎩
Sa ovako određenom sumarnom linijom efektivne kiše, može se konstruisati i hijetogram efektivne kiše
(slika 51).

80

70

60

50 CN = 100
95
Pe (mm)

40 90
85
30 80
75
70
20 65
60 55
50
10

0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
P (mm)

Slika 50. Dijagram odnosa ukupne i efektivne kiše po SCS metodi.

visina ki{e

pala ki{a
efektivna ki{a

vreme

pala ki{a
efektivna ki{a
intenzitet ki{e

ig

ie

vreme

Slika 51. Proračun efektivne kiše po SCS metodi: sumarna linija efektivne kiše dobija se na osnovu
sumarne linije pale kiše (gore), a zatim se konstruišu dogovarajući hijetogrami (dole).

76
 7.4 Transformacija efektivne kiše u oticaj

Transformacija efektivne kiše u hidrogram oticaja podrazumeva primenu nekog hidrološkog

modela čiji su ulaz efektivne padavine, a izlaz hidrogram oticaja. Ovi modeli mogu biti veoma različiti po
svojim osnovnim postavkama, pojednostavljenjima i zahtevima za podacima. U slučaju kada na
posmatranom slivu postoje osmatranja makar kratkog obima, postoji mogućnost da se model padavine-
oticaj kalibriše za dati sliv, odnosno da se odrede parametri modela sa kojima se rezultati modela najbolje
slažu sa osmotrenim hidrogramima oticaja. Tada bi bilo moguće primeniti koncept osmotrenih kiša za
određivanje merodavnih proticaja, koji se smatra pouzdanijim od koncepta računskih kiša.
U slučaju slivova na kojima ne postoje osmatranja, pribegava se izradi sintetičkih hidrograma. Pod
sintetičkim hidrogramima se podrazumevaju različite vrste hidrograma jednostavne forme, najčešće
trougaone, čiji se elementi (relevantna vremena i maksimalna ordinata) određuju se na osnovu fizičkih
karakteristika sliva (vremena koncentracije, površine sliva, dužine toka, nagiba sliva i slično) i
karakteristika kiše (najčešće trajanja kiše). Sintetički hidrogrami mogu biti hidrogrami direktnog oticaja
ili jedinični hidrogrami (hidrogrami direktnog oticaja za jediničnu visinu efektivne kiše).

7.4.1 Racionalna metoda

Racionalna metoda za određivanje maksimalnih proticaja na osnovu osmotrenih kiša je jedan od

najstarijih modela za vezu između padavina i oticaja i potiče od irskog inženjera Malvanija (Mulvaney,
1850). Ako je intenzitet kiše konstantan u vremenu koje je potrebno da se slivna površina u potpunosti
ocedi, maksimalni proticaj je proporcionalan intenzitetu kiše:
Q = ηiA (2)

gde je η koeficijent oticaja, i intenzitet kiše trajanja tc, a A površina sliva. Trajanje tc je vreme
koncentracije, odnosno vreme potrebno da kiša sa najudaljenije tačke sliva dospe do izlaznog profila
sliva. Dakle, smatra se da posle vremena tc od početka kiše ceo sliv učestvuje u formiranju oticaja, tako
da se tada dostiže maksimalni oticaj Q. Za intenzitet kiše i se smatra da i da je ravnomeran po površini
sliva.
Koeficijent oticaja η zavisi od karakteristika sliva, ali i od karakteristika kiše. On praktično
uključuje sve faktore koji utiču na veličinu oticaja, tako da je njegovo precizno određivanje moguće samo
uz detaljno poznavanje karakteristika sliva. Zbog eventualne pogrešne procene koeficijenta oticaja greška
u proceni maksimalnog proticaja Q može imati široke granice.
Proticaj određen jednačinom (2) predstavlja maksimalnu ordinatu trougaonog hidrograma oticaja
prikazanog na slici 52a. Ovaj oblik hidrograma važi za slučaj kada je trajanje kiše jednako vremenu
koncentracije. Ako kiša traje duže od vremena koncetracije, maksimalni proticaj se ostvaruje sve dok ne
prestane kiša (slika 52b). Ukoliko je trajanje kiše kraće od vremena koncentracije, nema dovoljno
vremena da se oformi oticaj sa celog sliva i da se dostigne maksimalni proticaj prema jednačini (2). U
tom slučaju, maksimalni proticaj će biti manji od onog prema jednačini (2) proporcionalno odnosu
između trajanja kiše i vremena koncentracije:
tk
Q = ηiA
tc

Hidrogram oticaja od kiše trajanja manjeg od vremena koncentracije po racionalnoj metodi prikazan je na
slici 52c.

77
 intenzitet ki{e
a) tk = tc
tk = tc

proticaj
Qmax= ηiA

tc tc
intenzitet ki{e

intenzitet ki{e
b) tk > tc c) tk < tc
tk tk

t
Qmax= ηiA tk
proticaj

proticaj

Qmax= ηiA
c

tc tc tk tk
tk tc

Slika 52. Hidrogrami oticaja po racionalnoj metodi: a) trajanje kiše jednako vremenu koncentracije,
b) trajanje kiše duže od vremena koncentracije.

Zbog pretpostavki o ravnomernom intenzitetu kiše u vremenu i po površini sliva, primena

racionalne teorije ima opravdanja za određivanje merodavnih proticaja na veoma malim slivnim
površinama (kratkog vremena koncentracije) kao što su deonice puteva, propusti ili i za dimenzionisanje
kišnih kolektora u gradovima.

7.4.2 Sintetički jedinični hidrogrami

Jedinični hidrogram se definiše kao hidrogram direktnog oticaja usled jedinične efektivne kiše
(obično 1 mm) koja je ravnomerno raspoređena po površini sliva i konstantnog intenziteta tokom
efektivnog trajanja. Za jedno trajanje kiše, jedinični hidrogram ima istu bazu, isto vreme podizanja i
opadanja i iste ordinate. Ordinate jediničnog hidrograma u(t) imaju dimenziju proticaja po jedinici visine
efektivne kiše (npr. m3s-1mm-1). Ordinate hidrograma direktnog oticaja Qd(t) usled efektivne kiše nekog
trajanja dobija množenjem ordinata jediničnog hidrograma u(t) za to trajanje sa visinom efektivne kiše Pe
(princip proporcionalnosti):
Q d (t ) = u (t ) ⋅ Pe

78
 Jedinični hidrogram za neki sliv može se odrediti na osnovu osmotrenih kišnih epizoda i
odgovarajućih hidrograma oticaja, pri čemu kišne epizode treba izabrati vodeći računa o pretpostavkama
o ravnomernosti kiše po slivu i u vremenu. Na osmotrenim hidrogramima treba odvojiti bazni i direktni
oticaj (jer se za konstrukciju jediničnog hidrograma koristi samo hidrogram direktnog oticaja), a
osmotrenu kišu treba razdvojiti na efektivnu kišu i gubitke. Jedinični hidrogram se tada dobija deljenjem
ordinata hidrograma direktnog oticaja sa visinom efektivne kiše. Konačni jedinični hidrogram se dobija
osrednjavanjem rezultata iz pojedinih epizoda. Ovaj postupak je veoma složen, ali ako se podaci pažljivo
odaberu, jedinični hidrogram kao model može dati veoma prihvatljive rezultate.
U primeni jediničnog hidrograma važi i princip superpozicije, a to znači da se može primenjivati na
kiše dužeg trajanja nego što je trajanje kiše za koje je jedinični hidrogram konstruisan. Ako je jedinični
hidrogram konstruisan za trajanje kiše T, on se obično se primenjuje za kiše čije je trajanje jednako
umnošku od T, npr. nT. Tada se kiša podeli na n blokova i za svaki blok trajanja T odredi se hidrogram
direktnog oticaja. Ukupni hidrogram od cele kiše dobija se superpozicijom n elementarnih hidrograma od
svakog bloka kiše.
Na osnovu gore iznetog, jasno je da se jedinični hidrogram može konstruisati samo za slivove na
kojima postoje osmatranja kiše i proticaja, odnosno izučene slivove. Na neizučenim slivovima se koriste
sintetički jedinični hidrogrami čija se konstrukcija zasnivaja na transpoziciji podataka sa drugih slivova
kroz regionalne veze između karakteristika sliva i karakteristika hidrograma. Kako literatura obiluje
različitim regionalnim vezama i bezdimenzionalnim jediničnim hidrogramima, u praksi treba biti veoma
obazriv u primeni takvih "gotovih" jediničnih hidrograma. Ove regionalne zavisnosti mogu biti razvijene
za neko područje koje je po reljefu i klimi potpuno različito od razmatranog sliva, a s druge strane se
postavlja pitanje u kom stepenu se ove veze prilagođavaju opaženim podacima (autori ovih veza retko
crtaju eksperimentalne tačke na dijagramima, a još ređe govore o koeficijentu korelacije sa kojim su
odredili neku od ovih zavisnosti).

Sintetički jedinični hidrogram po SCS metodi. Američka agencija SCS je razvila bezdimenzionalni
jedinični hidrogram (slika 53) kod koga se vreme izražava u odnosu na vreme podizanja hidrograma Tp, a
ordinate u odnosu na maksimalnu ordinatu jediničnog hidrograma um. Da bi se ovakav hidrogram
primenio, potrebno je poznavati vreme podizanja Tp, dok se maksimalna ordinata um određuje iz uslova da
površina ispod budućeg jediničnog hidrograma bude jednaka zapremini oticaja od 1 mm (ili 1 cm) kiše.

1.0

neto ki{a b
0.8
tk
a 2 tp
0.6
u/u m

b
direktan
0.4 oticaj
um

0.2
tk 1.67 Tp
Tp
0 Tb
0 1 2 3 4 5
t/Tp

Slika 53. Sintetički jedinični hidrogram po SCS: a) krivolinijski jedinični hidrogram i

b) aproksimacija trouglom.

79
Krivolinijski dijagram sa slike 53a najčešće se zamenjuje trougaonim hidrogramom na slici 53b.
Analizom podataka sa velikog broja slivova, SCS predlaže da vreme opadajuće grane trougaonog
hidrograma iznosi:
Tr = 1.67T p (3)

tako da je ukupna baza hidrograma TB = 2.67 Tp. S obzirom da površina ispod trougla treba da bude
B

jednaka zapremini oticaja od 1 mm kiše, maksimalna ordinata jediničnog hidrograma iznosi:

2A A
um = = 0.75
2.67T p Tp

odnosno:

208.33 A
um =
Tp

gde je um u ls-1mm-1, A u km2 i Tp u časovima. Vreme podizanja Tp može se izraziti pomoću vremena
kašnjenja sliva tp
tk
Tp = t p + (4)
2
gde je tk trajanje kiše. Vreme kašnjenja tp, prema SCS, može se odrediti na dva načina. Prvi način vezuje
tp i fizičke karakteristike sliva, dok drugi način podrazumeva procenu vremena koncentracije sliva tc kao
ukupnog vremena putovanja vode po padinama i u vodotoku. Na osnovu analize podataka sa
eksperimentalnih slivova, SCS predlaže aproksimaciju t p ≈ 0.6 t c .

Sintetički jedinični hidrogram u obliku trougla. Brajković i Jovanović (Jovanović, 1989) su

predložili modifikaciju sintetičkog hidrograma u obliku trougla prema SCS. Modifikacija se sastoji iz
nekoliko elemenata. Prvo, vreme opadajuće grane hidrograma, kao i baza hidrograma, nisu fiksirani kao u
izrazu (3), već iznose
Tr = r T p i Tb = (1 + r )T p

gde je r konstanta za dati sliv koja zavisi od veličine sliva i namene površina na slivu. Preporuke za
verdnost ovog parametra date su u tabeli 14. Drugo, vreme kašnjenja sliva tp, a koje određuje vreme
podizanja hidrograma kroz jednačinu (4), određuje se iz regionalne zavisnosti
t p = at k + t o (5)

gde su sva vremena izražena u časovima. Smatra se da parametar a zavisi od površine sliva (slika 54), a
parametar to od fizičkih karakteristika sliva:
0.086
0.67 ⎜
⎛ LL ⎞
c ⎟
t o = 0.4 L
⎜ I ⎟
⎝ u ⎠
gde je L dužina glavnog toka u km, Lc rastojanje od težišta do izlaznog profila sliva u km i Iu uravnati
nagib sliva u procentima. Gornji izraz je samo jedan od predloženih izraza za to (Jovanović i sar., 1979).

80
 Tabela 14. Preporuke za vrednosti koeficjenta r (odnosa
vremena opadanja i podizanja hidrograma).
Vrsta površine / metod Koeficijent r
racionalna teorija 1
urbano, veliki nagib 1.25
SCS 1.67
urbano/ruralno 2.25
ruralno, brdovito 3.33
ruralno, blagi nagib 5.5
ruralno, ravno 12.0

240

200
povr{ina sliva (km2)

16 0

120

80

40

0
0.2 0.3 0.4 0 .5 0 .6 0.7 1.0
a

Slika 54. Zavisnost parametra a (jednačina 5) od površine sliva.

7.4.3 Vreme koncentracije

Vreme koncetracije je najčešće korišćen vremenski parametar kada su u pitanju konceptualni

modeli oticaja kao što je racionalna metoda i sintetički jedinični hidrogrami. Ono se najčešće definiše kao
vreme koje je potrebno deliću vode da dospe od najudaljenije tačke sliva do izlaznog profila sliva, mada
ima i drugačijih definicija. Zbog nemogućnosti direktnog merenja vremena koncetracije, ono se obično
određuje na osnovu različitih formula predloženih u lietraturi. Te formule mogu dati veoma različite
rezultate, pa se pri njihovoj primeni preporučuje opreznost. Najpoznatije formule za vreme koncentracije
date su u tabeli 15.
SCS metod brzine koji se predlaže u novijem izdanju SCS procedure (poslednji red tabele 15)
posmatra odvojeno vremena putovanja za površinsko tečenje i tečenje u vodotoku, kao odnos dužine
tečenja i brzine putovanja. Vreme koncentracije je tada zbir vremena putovanja svih delova puta tečenja
vode. Orijentacione brzine tečenja po pojedinim površinama date su u tabeli 16.

81
 Tabela 15. Pregled nekih formula za određivanje vremena koncentracije.
Metod / autor Formula za tc (min) Napomena
Kirpich (1940) t c = 0.0195 L 0.77
S −0.385 za ruralne slivove sa jasno izraženim rečnim
tokovima i strimim nagibima; za asfaltirane
L = dužina toka od izvora do izlaza (m) površine ili betonske kanale preporučuje se da
S = prosečan nagib sliva (m/m) se tc pomnoži sa 0.4
FAA (1970) t c = 0.7(1.1 − c ) L0.5 S −0.333 formula razvijena za odvodnjavanje
aerodroma, a može se koristiti za urbane
c = koeficijent oticaja u racionalnoj slivove
metodi
L = dužina površinskog tečenja (m)
S = nagib površine (m/m)
Kinematski talas L0.6 n 0.6 za površinsko tečenje na razvijenim
t c = 1.36 površinama; formula se rešava iterativno pošto
i 0.4 S 0.3 sadrži intenzitet efektivne kiše koji zavisi od
L = dužina površinskog tečenja (m) vremena koncetracije (uz korišćenje zavisnosti
n = Maningov koeficijent hrapavosti intenzitet kiše – trajanje – povratni period)
i = intenzitet ef. kiše (mm/min)
S = prosečan nagib površine (m/m)
SCS metoda L0.8 za male ruralne slivove; smatra se dobrom za
kašnjenja t c = 0.0136 (1000 / CN − 9) 0.7 potpuno pokrivene površine, dok za mešovite
S 0.5 površine daje precenjeno tc; nastala od
L = najduži put tečenja na slivu (m) pretpostavke da je tc = 1.67 tp
CN = SCS broj krive
S = prosečan nagib sliva (m/m)
SCS metoda 1 Li podrazumeva određivanje brzina površinskog
brzina tc = ∑
60 vi
tečenja (videti tabelu 16)

Li = dužina putanje tečenja (m)

vi = prosečna brzina tečenja (m/s)

Tabela 16. Približne prosečne brzine (m/s) površinskog tečenja za proračun vremena
koncentracije po SCS metodi brzina.
Vrsta površine Nagib sliva (%)
0−3 4−7 8 − 11 12 −
šume 0 − 0.46 0.46 − 0.76 0.76 − 0.99 0.99 −
pašnjaci 0 − 0.76 0.76 − 1.07 1.07 − 1.30 1.30 −
obrađene 0 − 0.91 0.91 − 1.37 1.37 − 1.68 1.68 −
asfaltirane 0 − 2.59 2.59 − 4.11 4.11 − 5.18 5.18 −

82
PRILOG A

STATISTIČKE TABLICE

Tabela 1. Funkcija standardne normalne raspodele.

z .00 .01 .02 .03 .04 .05 .06 .07 .08 .09
0.0 0.5000 0.5040 0.5080 0.5120 0.5160 0.5199 0.5239 0.5279 0.5319 0.5359
0.1 0.5398 0.5438 0.5478 0.5517 0.5557 0.5596 0.5636 0.5675 0.5714 0.5753
0.2 0.5793 0.5832 0.5871 0.5910 0.5948 0.5987 0.6026 0.6064 0.6103 0.6141
0.3 0.6179 0.6217 0.6255 0.6293 0.6331 0.6368 0.6406 0.6443 0.6480 0.6517
0.4 0.6554 0.6591 0.6628 0.6664 0.6700 0.6736 0.6772 0.6808 0.6844 0.6879

0.5 0.6915 0.6950 0.6985 0.7019 0.7054 0.7088 0.7123 0.7157 0.7190 0.7224
0.6 0.7257 0.7291 0.7324 0.7357 0.7389 0.7422 0.7454 0.7486 0.7517 0.7549
0.7 0.7580 0.7611 0.7642 0.7673 0.7704 0.7734 0.7764 0.7794 0.7823 0.7852
0.8 0.7881 0.7910 0.7939 0.7967 0.7995 0.8023 0.8051 0.8078 0.8106 0.8133
0.9 0.8159 0.8186 0.8212 0.8238 0.8264 0.8289 0.8315 0.8340 0.8365 0.8389

1.0 0.8413 0.8438 0.8461 0.8485 0.8508 0.8531 0.8554 0.8577 0.8599 0.8621
1.1 0.8643 0.8665 0.8686 0.8708 0.8729 0.8749 0.8770 0.8790 0.8810 0.8830
1.2 0.8849 0.8869 0.8888 0.8907 0.8925 0.8944 0.8962 0.8980 0.8997 0.9015
1.3 0.9032 0.9049 0.9066 0.9082 0.9099 0.9115 0.9131 0.9147 0.9162 0.9177
1.4 0.9192 0.9207 0.9222 0.9236 0.9251 0.9265 0.9279 0.9292 0.9306 0.9319

1.5 0.9332 0.9345 0.9357 0.9370 0.9382 0.9394 0.9406 0.9418 0.9429 0.9441
1.6 0.9452 0.9463 0.9474 0.9484 0.9495 0.9505 0.9515 0.9525 0.9535 0.9545
1.7 0.9554 0.9564 0.9573 0.9582 0.9591 0.9599 0.9608 0.9616 0.9625 0.9633
1.8 0.9641 0.9649 0.9656 0.9664 0.9671 0.9678 0.9686 0.9693 0.9699 0.9706
1.9 0.9713 0.9719 0.9726 0.9732 0.9738 0.9744 0.9750 0.9756 0.9761 0.9767

2.0 0.9772 0.9778 0.9783 0.9788 0.9793 0.9798 0.9803 0.9808 0.9812 0.9817
2.1 0.9821 0.9826 0.9830 0.9834 0.9838 0.9842 0.9846 0.9850 0.9854 0.9857
2.2 0.9861 0.9864 0.9868 0.9871 0.9875 0.9878 0.9881 0.9884 0.9887 0.9890
2.3 0.9893 0.9896 0.9898 0.9901 0.9904 0.9906 0.9909 0.9911 0.9913 0.9916
2.4 0.9918 0.9920 0.9922 0.9925 0.9927 0.9929 0.9931 0.9932 0.9934 0.9936

2.5 0.9938 0.9940 0.9941 0.9943 0.9945 0.9946 0.9948 0.9949 0.9951 0.9952
2.6 0.9953 0.9955 0.9956 0.9957 0.9959 0.9960 0.9961 0.9962 0.9963 0.9964
2.7 0.9965 0.9966 0.9967 0.9968 0.9969 0.9970 0.9971 0.9972 0.9973 0.9974
2.8 0.9974 0.9975 0.9976 0.9977 0.9977 0.9978 0.9979 0.9979 0.9980 0.9981
2.9 0.9981 0.9982 0.9982 0.9983 0.9984 0.9984 0.9985 0.9985 0.9986 0.9986

3.0 0.9987 0.9987 0.9987 0.9988 0.9988 0.9989 0.9989 0.9989 0.9990 0.9990
3.1 0.9990 0.9991 0.9991 0.9991 0.9992 0.9992 0.9992 0.9992 0.9993 0.9993
3.2 0.9993 0.9993 0.9994 0.9994 0.9994 0.9994 0.9994 0.9995 0.9995 0.9995
3.3 0.9995 0.9995 0.9995 0.9996 0.9996 0.9996 0.9996 0.9996 0.9996 0.9997
3.4 0.9997 0.9997 0.9997 0.9997 0.9997 0.9997 0.9997 0.9997 0.9997 0.9998

f( z )

F(z )

1 − F(z )

z
0 z Za z < 0, koristiti F(z) = 1 – F(|z|).
 Tabela 2. Funkcija standardne normalne raspodele
(vrednosti standardne promenljive z).
F(z) z F(z) z
0.001 -3.0902 0.6 0.2533
0.002 -2.8782 0.7 0.5244
0.005 -2.5758 0.75 0.6745
0.01 -2.3263 0.8 0.8416
0.02 -2.0537 0.9 1.2816
0.025 -1.9600 0.95 1.6449
0.05 -1.6449 0.975 1.9600
0.1 -1.2816 0.98 2.0537
0.2 -0.8416 0.99 2.3263
0.25 -0.6745 0.995 2.5758
0.3 -0.5244 0.998 2.8782
0.4 -0.2533 0.999 3.0902
0.5 0.0000
 Tabela 3a. Faktori frekvencije za Pirson III raspodelu za pozitivan koeficijent asimetrije.
F(x) 0.001 0.002 0.005 0.01 0.02 0.05 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 0.95 0.96 0.98 0.99 0.995 0.999
T 1.001 1.002 1.005 1.010 1.020 1.053 1.111 1.25 1.429 1.667 2 2.5 3.333 5 10 20 25 50 100 200 1000
Cs
0.0 -3.090 -2.878 -2.576 -2.326 -2.054 -1.645 -1.282 -0.842 -0.524 -0.253 0.000 0.253 0.524 0.842 1.282 1.645 1.751 2.054 2.326 2.576 3.090
0.1 -2.948 -2.757 -2.482 -2.253 -2.000 -1.616 -1.270 -0.846 -0.536 -0.269 0.017 0.238 0.512 0.836 1.292 1.673 1.785 2.107 2.400 2.670 3.233
0.2 -2.808 -2.637 -2.388 -2.178 -1.945 -1.586 -1.258 -0.850 -0.548 -0.284 -0.033 0.222 0.499 0.830 1.301 1.700 1.818 2.159 2.472 2.763 3.377
0.3 -2.669 -2.517 -2.294 -2.104 -1.890 -1.555 -1.245 -0.853 -0.558 -0.299 -0.050 0.206 0.486 0.824 1.309 1.726 1.849 2.211 2.544 2.856 3.521
0.4 -2.533 -2.399 -2.201 -2.029 -1.834 -1.524 -1.231 -0.855 -0.569 -0.314 -0.067 0.189 0.472 0.816 1.317 1.750 1.880 2.261 2.615 2.949 3.666
0.5 -2.399 -2.283 -2.108 -1.955 -1.777 -1.491 -1.216 -0.857 -0.578 -0.328 -0.083 0.173 0.458 0.808 1.323 1.774 1.910 2.311 2.686 3.041 3.811
0.6 -2.268 -2.169 -2.016 -1.880 -1.720 -1.458 -1.200 -0.857 -0.588 -0.342 -0.099 0.156 0.444 0.800 1.329 1.797 1.939 2.359 2.755 3.132 3.956
0.7 -2.141 -2.057 -1.926 -1.806 -1.663 -1.423 -1.183 -0.857 -0.596 -0.356 -0.116 0.139 0.429 0.790 1.333 1.819 1.967 2.407 2.824 3.223 4.100
0.8 -2.017 -1.948 -1.837 -1.733 -1.606 -1.389 -1.166 -0.856 -0.604 -0.369 -0.132 0.122 0.413 0.780 1.336 1.839 1.993 2.453 2.891 3.312 4.244
0.9 -1.899 -1.842 -1.749 -1.660 -1.549 -1.353 -1.147 -0.854 -0.611 -0.382 -0.148 0.105 0.397 0.769 1.339 1.859 2.018 2.498 2.957 3.401 4.388
1.0 -1.786 -1.741 -1.664 -1.588 -1.492 -1.317 -1.128 -0.852 -0.618 -0.394 -0.164 0.088 0.381 0.758 1.340 1.877 2.043 2.542 3.023 3.489 4.531
1.1 -1.678 -1.643 -1.581 -1.518 -1.435 -1.280 -1.107 -0.848 -0.624 -0.406 -0.180 0.070 0.365 0.745 1.341 1.894 2.066 2.585 3.087 3.575 4.673
1.2 -1.577 -1.550 -1.501 -1.449 -1.379 -1.243 -1.086 -0.844 -0.629 -0.418 -0.195 0.053 0.348 0.733 1.340 1.910 2.088 2.626 3.149 3.661 4.815
1.3 -1.482 -1.462 -1.424 -1.383 -1.324 -1.206 -1.064 -0.838 -0.634 -0.429 -0.210 0.036 0.331 0.719 1.339 1.925 2.108 2.667 3.211 3.745 4.956
1.4 -1.394 -1.380 -1.351 -1.318 -1.270 -1.168 -1.041 -0.832 -0.638 -0.439 -0.225 0.018 0.313 0.705 1.337 1.938 2.128 2.706 3.271 3.828 5.095
1.5 -1.313 -1.303 -1.282 -1.256 -1.217 -1.131 -1.018 -0.825 -0.641 -0.449 -0.240 0.001 0.295 0.691 1.333 1.951 2.146 2.743 3.330 3.910 5.233
1.6 -1.238 -1.231 -1.216 -1.197 -1.166 -1.093 -0.994 -0.817 -0.643 -0.459 -0.254 -0.016 0.277 0.675 1.329 1.962 2.163 2.780 3.388 3.990 5.371
1.7 -1.170 -1.165 -1.155 -1.140 -1.116 -1.056 -0.970 -0.808 -0.644 -0.467 -0.268 -0.033 0.259 0.660 1.324 1.972 2.179 2.815 3.444 4.069 5.507
1.8 -1.107 -1.105 -1.097 -1.087 -1.069 -1.020 -0.945 -0.799 -0.645 -0.475 -0.281 -0.050 0.241 0.643 1.318 1.981 2.193 2.848 3.499 4.147 5.642
1.9 -1.051 -1.049 -1.044 -1.037 -1.023 -0.984 -0.920 -0.788 -0.645 -0.483 -0.294 -0.067 0.222 0.627 1.311 1.989 2.207 2.881 3.553 4.223 5.775
2.0 -0.999 -0.998 -0.995 -0.990 -0.980 -0.949 -0.895 -0.777 -0.643 -0.489 -0.307 -0.084 0.204 0.609 1.303 1.996 2.219 2.912 3.605 4.298 5.908
2.1 -0.952 -0.951 -0.949 -0.946 -0.939 -0.915 -0.869 -0.765 -0.641 -0.495 -0.319 -0.100 0.185 0.592 1.294 2.001 2.230 2.942 3.656 4.372 6.039
2.2 -0.909 -0.909 -0.907 -0.905 -0.900 -0.882 -0.844 -0.752 -0.638 -0.500 -0.330 -0.116 0.167 0.574 1.284 2.006 2.240 2.970 3.705 4.444 6.168
2.3 -0.869 -0.869 -0.869 -0.867 -0.864 -0.850 -0.819 -0.739 -0.635 -0.504 -0.341 -0.131 0.148 0.555 1.274 2.009 2.248 2.997 3.753 4.515 6.296
2.4 -0.833 -0.833 -0.833 -0.832 -0.830 -0.819 -0.795 -0.725 -0.630 -0.507 -0.351 -0.147 0.130 0.537 1.262 2.011 2.256 3.023 3.800 4.584 6.423
2.5 -0.800 -0.800 -0.800 -0.799 -0.798 -0.790 -0.771 -0.711 -0.625 -0.510 -0.360 -0.161 0.111 0.518 1.250 2.012 2.262 3.048 3.845 4.652 6.548
2.6 -0.769 -0.769 -0.769 -0.769 -0.768 -0.762 -0.747 -0.696 -0.619 -0.512 -0.369 -0.176 0.093 0.499 1.238 2.013 2.267 3.071 3.889 4.718 6.672
2.7 -0.741 -0.741 -0.741 -0.740 -0.740 -0.736 -0.724 -0.681 -0.612 -0.513 -0.376 -0.189 0.075 0.479 1.224 2.012 2.272 3.093 3.932 4.783 6.794
2.8 -0.714 -0.714 -0.714 -0.714 -0.714 -0.711 -0.702 -0.666 -0.604 -0.513 -0.384 -0.203 0.057 0.460 1.210 2.010 2.275 3.114 3.973 4.847 6.915
2.9 -0.690 -0.690 -0.690 -0.690 -0.689 -0.688 -0.681 -0.651 -0.596 -0.512 -0.390 -0.215 0.040 0.440 1.195 2.007 2.277 3.134 4.013 4.909 7.035
3.0 -0.667 -0.667 -0.667 -0.667 -0.666 -0.665 -0.660 -0.636 -0.588 -0.511 -0.396 -0.227 0.023 0.420 1.180 2.003 2.278 3.152 4.051 4.970 7.152
 Tabela 3b. Faktori frekvencije za Pirson III raspodelu za negativan koeficijent asimetrije.
F(x) 0.001 0.002 0.005 0.01 0.02 0.05 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 0.95 0.96 0.98 0.99 0.995 0.999
T 1.001 1.002 1.005 1.010 1.020 1.053 1.111 1.25 1.429 1.667 2 2.5 3.333 5 10 20 25 50 100 200 1000
Cs
-3.0 -7.152 -6.205 -4.970 -4.051 -3.152 -2.003 -1.180 -0.420 -0.023 0.227 0.396 0.511 0.588 0.636 0.660 0.665 0.666 0.666 0.667 0.667 0.667
-2.9 -7.035 -6.113 -4.909 -4.013 -3.134 -2.007 -1.195 -0.440 -0.040 0.215 0.390 0.512 0.596 0.651 0.681 0.688 0.688 0.689 0.690 0.690 0.690
-2.8 -6.915 -6.018 -4.847 -3.973 -3.114 -2.010 -1.210 -0.460 -0.057 0.203 0.384 0.513 0.604 0.666 0.702 0.711 0.712 0.714 0.714 0.714 0.714
-2.7 -6.794 -5.923 -4.783 -3.932 -3.093 -2.012 -1.224 -0.479 -0.075 0.189 0.376 0.513 0.612 0.681 0.724 0.736 0.738 0.740 0.740 0.741 0.741
-2.6 -6.672 -5.826 -4.718 -3.889 -3.071 -2.013 -1.238 -0.499 -0.093 0.176 0.369 0.512 0.619 0.696 0.747 0.762 0.765 0.768 0.769 0.769 0.769
-2.5 -6.548 -5.728 -4.652 -3.845 -3.048 -2.012 -1.250 -0.518 -0.111 0.161 0.360 0.510 0.625 0.711 0.771 0.790 0.793 0.798 0.799 0.800 0.800
-2.4 -6.423 -5.628 -4.584 -3.800 -3.023 -2.011 -1.262 -0.537 -0.130 0.147 0.351 0.507 0.630 0.725 0.795 0.819 0.823 0.830 0.832 0.833 0.833
-2.3 -6.296 -5.527 -4.515 -3.753 -2.997 -2.009 -1.274 -0.555 -0.148 0.131 0.341 0.504 0.635 0.739 0.819 0.850 0.855 0.864 0.867 0.869 0.869
-2.2 -6.168 -5.424 -4.444 -3.705 -2.970 -2.006 -1.284 -0.574 -0.167 0.116 0.330 0.500 0.638 0.752 0.844 0.882 0.888 0.900 0.905 0.907 0.909
-2.1 -6.039 -5.320 -4.372 -3.656 -2.942 -2.001 -1.294 -0.592 -0.185 0.100 0.319 0.495 0.641 0.765 0.869 0.915 0.923 0.939 0.946 0.949 0.952
-2.0 -5.908 -5.215 -4.298 -3.605 -2.912 -1.996 -1.303 -0.609 -0.204 0.084 0.307 0.489 0.643 0.777 0.895 0.949 0.959 0.980 0.990 0.995 0.999
-1.9 -5.775 -5.108 -4.223 -3.553 -2.881 -1.989 -1.311 -0.627 -0.222 0.067 0.294 0.483 0.645 0.788 0.920 0.984 0.997 1.023 1.037 1.044 1.051
-1.8 -5.642 -4.999 -4.147 -3.499 -2.848 -1.981 -1.318 -0.643 -0.241 0.050 0.281 0.475 0.645 0.799 0.945 1.020 1.035 1.069 1.087 1.097 1.107
-1.7 -5.507 -4.890 -4.069 -3.444 -2.815 -1.972 -1.324 -0.660 -0.259 0.033 0.268 0.467 0.644 0.808 0.970 1.056 1.075 1.116 1.140 1.155 1.170
-1.6 -5.371 -4.779 -3.990 -3.388 -2.780 -1.962 -1.329 -0.675 -0.277 0.016 0.254 0.459 0.643 0.817 0.994 1.093 1.116 1.166 1.197 1.216 1.238
-1.5 -5.233 -4.666 -3.910 -3.330 -2.743 -1.951 -1.333 -0.691 -0.295 -0.001 0.240 0.449 0.641 0.825 1.018 1.131 1.157 1.217 1.256 1.282 1.313
-1.4 -5.095 -4.553 -3.828 -3.271 -2.706 -1.938 -1.337 -0.705 -0.313 -0.018 0.225 0.439 0.638 0.832 1.041 1.168 1.198 1.270 1.318 1.351 1.394
-1.3 -4.956 -4.438 -3.745 -3.211 -2.667 -1.925 -1.339 -0.719 -0.331 -0.036 0.210 0.429 0.634 0.838 1.064 1.206 1.240 1.324 1.383 1.424 1.482
-1.2 -4.815 -4.323 -3.661 -3.149 -2.626 -1.910 -1.340 -0.733 -0.348 -0.053 0.195 0.418 0.629 0.844 1.086 1.243 1.282 1.379 1.449 1.501 1.577
-1.1 -4.673 -4.206 -3.575 -3.087 -2.585 -1.894 -1.341 -0.745 -0.365 -0.070 0.180 0.406 0.624 0.848 1.107 1.280 1.324 1.435 1.518 1.581 1.678
-1.0 -4.531 -4.088 -3.489 -3.023 -2.542 -1.877 -1.340 -0.758 -0.381 -0.088 0.164 0.394 0.618 0.852 1.128 1.317 1.366 1.492 1.588 1.664 1.786
-0.9 -4.388 -3.969 -3.401 -2.957 -2.498 -1.859 -1.339 -0.769 -0.397 -0.105 0.148 0.382 0.611 0.854 1.147 1.353 1.407 1.549 1.660 1.749 1.899
-0.8 -4.244 -3.850 -3.312 -2.891 -2.453 -1.839 -1.336 -0.780 -0.413 -0.122 0.132 0.369 0.604 0.856 1.166 1.389 1.448 1.606 1.733 1.837 2.017
-0.7 -4.100 -3.730 -3.223 -2.824 -2.407 -1.819 -1.333 -0.790 -0.429 -0.139 0.116 0.356 0.596 0.857 1.183 1.423 1.489 1.663 1.806 1.926 2.141
-0.6 -3.956 -3.609 -3.132 -2.755 -2.359 -1.797 -1.329 -0.800 -0.444 -0.156 0.099 0.342 0.588 0.857 1.200 1.458 1.528 1.720 1.880 2.016 2.268
-0.5 -3.811 -3.487 -3.041 -2.686 -2.311 -1.774 -1.323 -0.808 -0.458 -0.173 0.083 0.328 0.578 0.857 1.216 1.491 1.567 1.777 1.955 2.108 2.399
-0.4 -3.666 -3.366 -2.949 -2.615 -2.261 -1.750 -1.317 -0.816 -0.472 -0.189 0.067 0.314 0.569 0.855 1.231 1.524 1.606 1.834 2.029 2.201 2.533
-0.3 -3.521 -3.244 -2.856 -2.544 -2.211 -1.726 -1.309 -0.824 -0.486 -0.206 0.050 0.299 0.558 0.853 1.245 1.555 1.643 1.890 2.104 2.294 2.669
-0.2 -3.377 -3.122 -2.763 -2.472 -2.159 -1.700 -1.301 -0.830 -0.499 -0.222 0.033 0.284 0.548 0.850 1.258 1.586 1.680 1.945 2.178 2.388 2.808
-0.1 -3.233 -3.000 -2.670 -2.400 -2.107 -1.673 -1.292 -0.836 -0.512 -0.238 0.017 0.269 0.536 0.846 1.270 1.616 1.716 2.000 2.253 2.482 2.948
0.0 -3.090 -2.878 -2.576 -2.326 -2.054 -1.645 -1.282 -0.842 -0.524 -0.253 0.000 0.253 0.524 0.842 1.282 1.645 1.751 2.054 2.326 2.576 3.090
 Tabela 4. Vrednosti χ2 za zadatu vrednost funkcije raspodele F, odnosno za zadatu
vrednost praga značajnosti α
F
0.5 0.75 0.9 0.95 0.975 0.99 0.995
α
N 0.5 0.25 0.1 0.05 0.025 0.01 0.005

1 0.455 1.32 2.71 3.84 5.02 6.63 7.88

2 1.39 2.77 4.61 5.99 7.38 9.21 10.6
3 2.37 4.11 6.25 7.81 9.35 11.3 12.8
4 3.36 5.39 7.78 9.49 11.1 13.3 14.9
5 4.35 6.63 9.24 11.1 12.8 15.1 16.7
6 5.35 7.84 10.6 12.6 14.4 16.8 18.5
7 6.35 9.04 12.0 14.1 16.0 18.5 20.3
8 7.34 10.2 13.4 15.5 17.5 20.1 22.0
9 8.34 11.4 14.7 16.9 19.0 21.7 23.6
10 9.34 12.5 16.0 18.3 20.5 23.2 25.2
11 10.3 13.7 17.3 19.7 21.9 24.7 26.8
12 11.3 14.8 18.5 21.0 23.3 26.2 28.3
13 12.3 16.0 19.8 22.4 24.7 27.7 29.8
14 13.3 17.1 21.1 23.7 26.1 29.1 31.3
15 14.3 18.2 22.3 25.0 27.5 30.6 32.8
16 15.3 19.4 23.5 26.3 28.8 32.0 34.3
17 16.3 20.5 24.8 27.6 30.2 33.4 35.7
18 17.3 21.6 26.0 28.9 31.5 34.8 37.2
19 18.3 22.7 27.2 30.1 32.9 36.2 38.6
20 19.3 23.8 28.4 31.4 34.2 37.6 40.0
21 20.3 24.9 29.6 32.7 35.5 38.9 41.4
22 21.3 26.0 30.8 33.9 36.8 40.3 42.8
23 22.3 27.1 32.0 35.2 38.1 41.6 44.2
24 23.3 28.2 33.2 36.4 39.4 43.0 45.6
25 24.3 29.3 34.4 37.7 40.6 44.3 46.9
26 25.3 30.4 35.6 38.9 41.9 45.6 48.3
27 26.3 31.5 36.7 40.1 43.2 47.0 49.6
28 27.3 32.6 37.9 41.3 44.5 48.3 51.0
29 28.3 33.7 39.1 42.6 45.7 49.6 52.3
30 29.3 34.8 40.3 43.8 47.0 50.9 53.7
31 30.3 35.9 41.4 45.0 48.2 52.2 55.0
32 31.3 37.0 42.6 46.2 49.5 53.5 56.3
33 32.3 38.1 43.7 47.4 50.7 54.8 57.6
34 33.3 39.1 44.9 48.6 52.0 56.1 59.0
35 34.3 40.2 46.1 49.8 53.2 57.3 60.3
40 39.3 45.6 51.8 55.8 59.3 63.7 66.8
50 49.3 56.3 63.2 67.5 71.4 76.2 79.5
Tabela 5. Test Kolmogorova-Smirnova: vrednosti statistike Dmax za zadatu
vrednost praga značajnosti α
α
N 0.1 0.05 0.02 0.01

10 0.369 0.409 0.457 0.489

11 0.352 0.391 0.437 0.468
12 0.338 0.375 0.419 0.449
13 0.325 0.361 0.404 0.432
14 0.314 0.349 0.390 0.418
15 0.304 0.338 0.377 0.404
16 0.295 0.327 0.366 0.392
17 0.286 0.318 0.355 0.981
18 0.279 0.309 0.346 0.371
19 0.271 0.301 0.337 0.361
20 0.265 0.294 0.329 0.352
21 0.259 0.287 0.321 0.344
22 0.253 0.281 0.314 0.337
23 0.247 0.275 0.307 0.330
24 0.242 0.269 0.301 0.323
25 0.238 0.264 0.295 0.317
26 0.233 0.259 0.290 0.311
27 0.229 0.254 0.284 0.305
28 0.225 0.250 0.279 0.300
29 0.221 0.246 0.275 0.295
30 0.218 0.242 0.270 0.290
31 0.214 0.238 0.266 0.285
32 0.211 0.234 0.262 0.281
33 0.208 0.231 0.258 0.277
34 0.205 0.227 0.254 0.273
35 0.202 0.224 0.251 0.269
36 0.199 0.221 0.247 0.265
37 0.196 0.218 0.244 0.262
38 0.194 0.215 0.241 0.258
39 0.191 0.213 0.238 0.255
40 0.189 0.210 0.235 0.252

> 40 1.22/√N 1.36/√N 1.52/√N 1.63/√N

PRILOG B

OBRAČUN GUBITAKA PO SCS METODI

• Hidrološke grupe tla

Tla se klasifikuju na osnovu upijanja vode na kraju dugotrajne kiše opažene nakon određene
prethodne vlažnosti tla i mogućnosti bubrenja zemljišta bez uticaja na vegetaciju. Glavne hidrološke
grupe tla su:
A: (najmanja mogućnost oticanja) Sadrži: 1) duboke peskove sa vrlo malo ilovače i gline, i 2)
duboki oko porozni les.
B: Pretežno peskovita tla manje dubine od grupe A i les manje dubine i slabijeg sastava nego u
grupi A, ali grupa kao celina ima nadprosečnu propusnost posle potpune vlažnosti.
C: Sadrži plitka tla i tla koja sadrže dosta gline i koloida, ali manje od onih iz grupe D. Grupa ima
propusnu moć posle saturacije ispod proseka.
D: (velika mogućnost oticanja) Grupa sadrži pretežno gline visokog procenta bubrenja ali su
sadržana neka plitka tla sa skoro nepropusnom podinom blizu površine.

• Primer proračuna kompleksnog hidrološkog broja s upotrebom težinskih koeficijenata

Sastav tla (hidrološka grupa B) Hidrološki Procenat Kompleksni broj

broj CN površina
(1) (2) (3) (4) = (2) ⋅ (3)
Oranica, obrada u smeru pada, 78 56.2 4384
dobar plodored
Mahunjače, obrada po 69 37.5 2588
izohipsama, dobar plodored
Livada, stalna 58 6.3 365
Ukupno: 100.0 7337
Težinski broj = 7337 / 100 = 73.37, usvojeno 73

• Dijagram za određivanje neto kiše (prema SCS)

80

70

60

50 CN = 100
95
Pe (mm)

40 90
85
30 80
75
70
20 65
60 55
10 50

0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
P (mm)
• Kompleksni hidrološki brojevi u zavisnosti od zemljišta i vegetacije

Korišćenje zemljišta ili Obrada Hidrološke Hidrološka grupa tla

vegetacija tla prilike za
upijanje A B C D
Neobrađeno (ugar) SR 77 86 91 94
Okopavine SR slabo 72 81 88 91
SR dobro 67 78 85 89
C slabo 70 79 84 88
C dobro 65 75 82 86
C/T slabo 66 74 80 82
C/T dobro 62 71 78 81
Sitnozrnaste žitarice SR slabo 65 76 84 88
SR dobro 63 75 83 87
C slabo 63 74 82 85
C dobro 61 73 81 84
C/T slabo 61 72 79 82
C/T dobro 69 70 78 81
Gusto sejane mahunjače SR slabo 66 77 85 89
ili livade u plodoredu SR dobro 58 72 81 85
C slabo 64 75 83 85
C dobro 55 69 78 83
C/T slabo 63 73 80 83
C/T dobro 51 67 76 80
Pašnjak ili livada slabo 68 79 86 89
(prirodna) srednje 49 69 79 84
dobro 39 61 74 80
C slabo 47 67 81 80
C srednje 25 59 75 83
C dobro 6 35 70 79
Livada stalna (kultivirana) 30 58 71 78
Šuma (šumske površine) slabo 45 66 77 83
srede 36 60 73 79
dobro 25 55 70 77
Poljoprivredne zgrade 59 74 83 86
(salaši, majuri)
Putevi (tvrdi i meki) 72 82 87 87
74 84 90 92

Legenda: SR pravolinijska obrada (u smeru pada terena)

C po izohipsama
T u terasama
C/T po izohipsama i terasama