Ορισμός παραγώγου

9 Εξίσωση εφαπτομένης

Α. ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

Ι. Ορισμός παράγωγου αριθμού
Ορισμός 1
Μια συνάρτηση f λέμε ότι είναι παραγωγίσιμη σ’ ένα σημείο x0 του πεδίου ορισμού της, αν
f (x ) − f (x0 )
υπάρχει το lim , και είναι πραγματικός αριθμός. Το όριο αυτό ονομάζεται
x → x0 x − x0
f (x ) − f (x0 )
παράγωγος της f στο x0 και συμβολίζεται με f ′ ( x 0 ) . Δηλαδή: f ′ ( x 0 ) = lim .
x → x0 x − x0
f (x0 + h ) − f (x0 )
Αν θέσουμε x − x 0 = h ⇔ x = x0 + h τότε έχουμε: f ′ ( x 0 ) = lim
h →0 h
Ορισμός 2
f (x ) − f (x0 )
Η f είναι παραγωγίσιμη στο x0 ,αν και μόνο αν ,υπάρχουν στο R τα όρια: lim− ,
x → x0 x − x0
f (x ) − f (x0 )
lim και είναι ίσα.
x − x0
x → x 0+

Τα παραπάνω όρια ονομάζονται πλευρικές παράγωγοι στο x0.

ΙΙ. Εξίσωση εφαπτομένης

Εάν h ≠ 0 ,τότε δύο διακεκριμέ-

να σημεία A ( x 0 , f ( x 0 )) και
Μ ( x 0 + h, f ( x 0 + h )) καθορί-
ζουν μια ευθεία (τέμνουσα) της
Cf με κλίση :
f (x0 + h ) − f (x0 )
λ= = εφθ .
(x0 + h ) − x0
 136. Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης

Αν θεωρήσουμε το Α σταθερό και το Μ κινούμενο πάνω στη Cf ,όπως δείχνει το σχήμα η

εφαπτομένη ευθεία στο ( x 0 , f ( x 0 )) είναι το όριο των τεμνουσών ΑΜ καθώς το Μ πλησιάζει
το Α ή ισοδύναμα καθώς το h τείνει στο 0 ή ισοδύναμα καθώς το x τείνει στο x 0 .
Επομένως , είναι λογικό να ορίσουμε ως κλίση της εφαπτομένης το όριο του προηγούμενου
f (x0 + h ) − f (x0 ) f (x ) − f (x0 )
πηλίκου , δηλαδή : εφω = lim = lim .
h →0
h x − x0 x → x0

Συνοψίζοντας ,έστω συνάρτηση f και Α ( x 0 , f ( x 0 )) ένα σημείο της Cf.

f (x ) − f (x0 )
Αν υπάρχει το lim και είναι ένας πραγματικός αριθμός έστω λ, τότε ορίζουμε
x →x0 x − x0
ως εφαπτομένη της Cf στο σημείο Α την ευθεία (ε) που διέρχεται από το Α και έχει συντελεστή
διεύθυνσης λ.
Δηλαδή , αν μια συνάρτηση f είναι παραγωγίσιμη στο σημείο Α(x0 ,f(x0)) τότε ο συντελεστής
διεύθυνσης της εφαπτομένης (ε) της Cf στο σημείoΑ(x0 ,f(x0)) είναι η παράγωγος της f στο x0
( λ = f΄(x0) = εφω ),
οπότε η εξίσωση της εφαπτομένης (ε) είναι:
y − f ( x 0 ) = f ′ ( x 0 )( x − x 0 )

Παράγωγος και συνέχεια

Αν μια συνάρτηση f είναι παραγωγίσιμη σ’ένα σημείο x0 τότε είναι και συνεχής στο σημείο
αυτό.
Προσοχή: i. Το αντίστροφο δεν ισχύει όπως εύκολα διαπιστώνουμε για την συνάρτηση
f ( x ) = x και x 0 = 0 .
ii. Αν μια συνάρτηση δεν είναι συνεχής σ’ένα σημείο x0 τότε αποκλείεται να είναι
παραγωγίσιμη στο x0.

Β. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

Κατηγορία – Μέθοδος 1
Εύρεση του παραγώγου αριθμού της f στο x0 με χρήση του ορισμού
Έλεγχος για το αν είναι παραγωγίσιμη ή όχι μία συνάρτηση σε σημείο x0 με χρήση του
ορισμού.

Παράδειγμα 1
Να βρείτε την παράγωγο ( αν υπάρχει ) των συναρτήσεων :
α. f ( x ) = 1 + ηµ 2 x στο x 0 = 0 β. f ( x ) = 2 x − 3 + 5x + 1 στο x 0 = 3
Λύση
f ( x ) − f (0 ) 1 + ημ 2 x − 1  ημx 
α. Είναι lim = lim = lim  ⋅ ημx  = 1 ⋅ 0 = 0 = f ' ( 0 )
x →0 x −0 x →0 x x →0
 x 
β. Η f έχει πεδίο ορισμού [3, +∞ ) .
f ( x ) − f (3) 2 x − 3 + 5x + 1 − 16
Είναι lim+ = lim+ =
x →3 x −3 x →3 x −3
 Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης 137.

2 x − 3 + 5x − 15  2 x − 3 5 ( x − 3)   2 x −3 
lim+ = lim+  +  = lim+  + 5  =
x →3 x −3 x →3
 x − 3 ( x − 3)  x →3  x − 3 

 2 
= lim+  + 5  = +∞ . Άρα η f δεν είναι παραγωγίσιμη στο x0 = 3.
x →3
 x −3 

Παράδειγμα 2
Να εξετάσετε αν είναι παραγωγίσιμη στο x 0 = – 2 (από δεξιά) η συνάρτηση f ( x ) = x + 2 .
Λύση
Πρέπει x + 2 ≥ 0 ⇔ x ≥ −2 , οπότε το πεδίο ορισμού της f είναι το Α = [−2, +∞ ) .

f ( x ) − f ( −2 ) f ( x ) − f ( −2 ) x +2 −0 1
Eίναι: lim = lim+ = lim+ = lim+ = +∞
x →−2 x − ( −2 ) x →−2 x − ( −2 ) x →−2 x+2 x →−2 x+2
Άρα η f δεν είναι παραγωγίσιμη στο x 0 = – 2.

Παράδειγμα 3
f (h )
Έστω συνάρτηση f τέτοια ώστε lim = 2 και f ( x + y ) = f ( x ) + f ( y ) + 5xy, x,y ∈ R .
h →0 h
Να βρείτε την f΄(3).
Λύση
f (3 + h ) − f (3 ) f (3) + f ( h ) + 15h − f (3)
Είναι lim = lim
h →0 h h →0 h
 f ( h ) + 15h   f (h )  f (h )
lim   = lim  + 15  = lim + 15 = 2 + 15 = 17 = f ' (3)
h →0 h → →
   h  h
h 0 h 0

Παράδειγμα 4
Έστω συνάρτηση f συνεχής στο x 0 = 1 για την οποία ισχύει:
x 2 f 3 ( x ) + 2f ( x ) = x 2 − 1 , για κάθε x ∈ R
Να δείξετε ότι η f είναι παραγωγίσιμη στο x0 = 1.
Λύση
Η f είναι συνεχής στο x0 = 1, οπότε : lim f ( x ) = f (1) (1)
x →1

Με x = 1 στη σχέση που δόθηκε , παίρνουμε:

12 ⋅ f 3 (1) + 2f (1) = 12 − 1 ⇔ f 3 (1) + 2f (1) = 0 ⇔ f (1) ⋅ (f 2 (1) + 2 ) = 0 ⇔
 f (1) = 0 
 
⇔ ή  ⇔ f (1) = 0 (2)
f 2 (1) + 2 = 0 (αδύνατο )
 
 138. Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης

Από (1) και (2) προκύπτει lim f ( x ) = 0 . Η δοσμένη σχέση γίνεται:

x →1
x 2 f 3 ( x ) + 2f ( x ) = x 2 − 1 ⇔ x 2 f 2 ( x ) f ( x ) + 2f ( x ) = x 2 − 1
(Για να δείξουμε ότι η f είναι παραγωγίσιμη στο x0 = 1 , πρέπει να δείξουμε ότι υπάρχει το
f ( x ) − f (1)
lim και είναι πραγματικός αριθμός).
x →1 x −1
Για κάθε x ≠ 1 είναι :
x 2f 2 (x ) ⋅ f (x ) 2f ( x )
x 2 − 1 (2) 2 2 f ( x ) − f (1) f ( x ) − f (1) x 2 − 1
+ = ⇔ x f (x ) +2 = ⇔
x −1 x −1 x −1 x −1 x −1 x −1
f ( x ) − f (1)
( x 2 f 2 ( x ) + 2 ) ( x) − 1 ( ) = x −( 1 ) ⇔ x − 1 = x 2 f 2 ( x ) + 2
f x − f 1 ( x − 1) x + 1 x +1

f ( x ) − f (1) x +1 2 2
Οπότε lim = lim 2 2 = = = 1 . Άρα f΄(1)=1.
x →1 x −1 x →1 x f
( )
x + 2 1 ⋅ 0 + 2 2

Κατηγορία – Μέθοδος 2
Σε συναρτήσεις πολλαπλού τύπου όπου το x0 είναι σημείο που εκατέρωθεν αυτού αλλάζει
ο τύπος της συνάρτησης ζητείται συχνά να βρούμε παραμέτρους ώστε η f να είναι παραγω-
γίσιμη στο x0
α. Απαιτούμε η f να είναι συνεχής στο x0 και η απαίτηση αυτή θα δώσει μια σχέση μεταξύ
των παραμέτρων.
β. Βρίσκουμε τις πλευρικές παραγώγους:
f (x ) − f (x0 ) f (x ) − f (x0 )
(από δεξιά) Aim+ (και από αριστερά) Aim− ,
x − x0
x → x0 x → x 0 x − x0
αξιοποιώντας τη σχέση από τη συνέχεια. Εξισώνουμε τα δύο όρια και έχουμε ακόμη μία
σχέση που με την προηγούμενη δημιουργείται σύστημα το οποίο επιλύουμε.

Παράδειγμα 5
 2αx + β + 5, x < 3
Δίνεται η συνάρτηση f ( x ) = 
 αx + βx, x ≥ 3
2

Αν η συνάρτηση f είναι παραγωγίσιμη στο x0 = 3 να βρείτε τα α , β ∈ R .

Λύση
Αφού η f είναι παραγωγίσιμη στο x0 = 3 είναι και συνεχής στη θέση αυτή δηλαδή ισχύει:
lim f ( x ) = lim+ f ( x ) = f (3)
x →3− x →3

Είναι: lim f ( x ) = lim ( 2αx + β + 5 ) = 6α + β + 5 

x → 3− x → 3−

lim+ f ( x ) = lim+ ( αx 2 + βx ) = 9α + 3β 
x →3 x →3  οπότε ισχύει
και 

f (3 ) = 9α + 3β 
 Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης 139.

9α + 3β = 6α + β + 5 ⇔ 3α + 2β = 5 ⇔ 2β = 5 − 3α (1)
Υπολογίζουμε τις πλευρικές παραγώγους στο 3 και είναι:

f ( x ) − f (3 ) 2αx + β + 5 − (9α + 3β )
2αx + β + 5 − 9α − 3β
lim = lim− = lim− =
x → 3− x −3 x →3x −3 x −3
x →3

2αx + 5 − 9α − 2β (1) 2αx + 5 − 9α − 5 + 3α 2αx − 6α 2α ( x − 3 )

lim− = lim− = lim− = lim− = 2α
x →3 x −3 x → 3 x −3 x → 3 x −3 x → 3 ( x − 3)
και
f ( x ) − f (3 ) αx 2 + βx − (9α + 3β ) αx 2 + βx − 9α − 3β
lim+ = lim+ = lim+ =
x →3 x −3 x →3 x −3 x →3 x −3

αx 2 − 9α + βx − 3β α ( x 2 − 9 ) + β ( x − 3)
lim+ = lim+ =
x →3 x −3 x →3 x −3

α ( x − 3)( x + 3) + β ( x − 3) ( x − 3) α ( x + 3) + β 
lim+ = lim+ = lim α ( x + 3) + β  = 6α + β
x →3 x −3 x →3 ( x − 3) x →3+

Η f είναι παραγωγίσιμη στο 3 αν και μόνον αν : 2α = 6α + β ⇔ 4α + β = 0 (2)

Για να προσδιορίσουμε τα α,β λύνουμε το σύστημα των (1) και (2):
3α + 2β = 5 
 ⇔ α = −1 και β = 4
4α + β = 0 

Παράδειγμα 6
αx 2 + β, x ≤ 2
Δίνεται η συνάρτηση f ( x ) =  3
 x + γx, x > 2

Να βρείτε τα α, β, γ ∈ R ώστε η Cf να έχει στο σημείο Α ( 2, f ( 2 )) εφαπτομένη παράλληλη

στην ευθεία ε : y = −8x + 10 .
Λύση
Για να ορίζεται η εφαπτομένη της Cf στο x0 = 2 πρέπει η f να είναι παραγωγίσιμη στο x0 = 2 οπότε
πρέπει να είναι και συνεχής στη θέση αυτή.

Είναι lim− f ( x ) = lim− (αx 2 + β ) = 4α + β 

x →2 x →2  Πρέπει 4α + β = 8 + 2γ ⇔

lim+ f ( x ) = lim+ ( x 3 + γx ) = 8 + 2γ  4α = 8 − β + 2γ (1)
x →2 x →2

f ( 2 ) = 4α + β 

 140. Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης

f ( x ) − f (2) αx 2 + β − ( 4α + β ) αx 2 + β − 4α − β
Επίσης: lim = lim− = lim− =
−
x →2 x−2 x →2 x−2 x →2 x−2
α (x 2 − 4) α ( x − 2 )( x + 2 )
lim− = lim− = 4α
x →2 x−2 x →2 (x − 2)
και
f ( x ) − f (2) x 3 + γx − ( 4α + β )x 3 + γx − 4α − β (1)
lim+ = lim+ = lim+ =
x →2 x−2 x →2 x−2 x →2 x−2
x 3 + γx − 8 + β − 2γ − β x 3 − 8 + γx − 2γ ( x − 2 ) ( x 2 + 2x + 4 ) + γ ( x − 2 )
lim+ = lim+ = lim+ =
x →2 x−2 x →2 x−2 x →2 x−2
( x − 2 ) ( x 2 + 2x + 4 + γ )
lim+ = lim+ ( x 2 + 2x + 4 + γ ) = 4 + 4 + 4 + γ = 12 + γ
x →2 (x − 2) x →2

Είναι η f παραγωγίσιμη στο 3, αν και μόνον αν , 4α = 12 + γ .

Αφού η εφαπτομένη είναι παράλληλη στην ε : y = −8x + 10 πρέπει :
 4α = −8 
f ′ ( 2 ) = −8 ⇔ 4α = 12 + γ = −8 ⇔   ⇔ α = −2 και γ = −20
12 + γ = −8
Τότε απο την (1) παίρνουμε :
4 ( −2 ) = 8 − β + 2 ⋅ ( −20 ) ⇔ −8 = 8 − β − 40 ⇔ β = 8 − 40 + 8 ⇔ β = −24.

Κατηγορία – Μέθοδος 3

Παράγωγος και απόλυτη τιμή

Από τις γραφικές παραστάσεις των f και f διαπιστώνουμε ότι στα σημεία στα οποία η f
είναι παραγωγίσιμη και δεν είναι ρίζες της και η απόλυτη τιμή της f είναι παραγωγίσιμη και
μάλιστα αν f ( α ) > 0 τότε f ' ( α ) = f ' (α ) ενώ αν f (α ) < 0 τότε f ' ( α ) = − f ' (α ) .
Στο σχήμα (2) φαίνεται ότι στις ρίζες ρ1, ρ2 της f ( x ) = 0 η f δεν είναι παραγωγίσιμη ενώ
στο σχήμα (3) που η ρίζα ρ είναι διπλή η f είναι παραγωγίσιμη.
Χρήσιμη είναι η παρακάτω πρόταση:
 Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης 141.

Πρόταση
Αν η συνάρτηση f με τύπο y = f ( x ) είναι παραγωγίσιμη στο α και f (α ) ≠ 0 , να δείξε-
τε ότι η f είναι παραγωγίσιμη στο α.
Λύση
f ( x ) − f (α ) ( f ( x ) − f (α ) ) ( f ( x ) + f (α ) ) f ( x ) − f (α )
2 2

Aim = Aim = Aim =

x →α x −α x →α ( x − α ) ( f ( x ) + f (α ) ) x →α ( x − α ) ( f ( x ) + f ( α ) )

f 2 ( x ) − f 2 (α ) ( f ( x ) − f ( α )) ( f ( x ) + f ( α ))
Aim = Aim =
x →α ( x − α ) ( f ( x ) + f (α ) ) x →α x−α f ( x ) + f (α )

2f ( α )  f ' (α ) αν f (α ) > 0 . Άρα η f είναι παραγωγίσιμη στο α.

f ' (α ) = 
2 f ( α )  −f ' (α ) αν f (α ) < 0

Παράδειγμα 7
Έστω f ( x ) = x − 3 g ( x ) όπου g συνεχής συνάρτηση στο R με g (3) ≠ 0 . Να δείξετε ότι η f
δεν είναι παραγωγίσιμη στο σημείο x 0 = 3 .
Λύση
f ( x ) − f (3 ) ( x − 3) g ( x )
Είναι xA→im = Aim+ = g (3 )
3+ x −3 x → 3 x −3
f ( x ) − f (3 ) − ( x − 3) g ( x )
Aim− = Aim− = − g (3 ) .
x →3 x −3 x →3 x −3
Αν η f ήταν παραγωγίσιμη στο x 0 = 3 τότε g (3) = −g (3) ⇔ g (3) = 0 (άτοπο). Άρα η f δεν
είναι παραγωγίσιμη στο x 0 = 3 .

Κατηγορία – Μέθοδος 4
Από γνωστό όριο βρίσκουμε την παράγωγο σ’ αριθμό.
f (x ) − f (x0 )
Στο όριο του πηλίκου των διαφορών Aim επιδιώκουμε την εμφάνιση των
x → x0 x − x0
συναρτήσεων που το όριό τους είναι γνωστό από την υπόθεση.

Παράδειγμα 8
f (x )
Η συνάρτηση f είναι ορισμένη στο R και ισχύει: Aim =2.
x →1
x +3−2 2

Αν η f είναι συνεχής στο “σημείο” x 0 = 1 , να δείξετε ότι στο “σημείο” αυτό είναι και παρα-
γωγίσιμη.
Λύση
f (x )
Για x ≠ 1 θεωρούμε g ( x ) =
x +3 −2
2
( )
, Aim g ( x ) = 2 οπότε
x →1
 142. Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης

g (x ) ( )
x 2 + 3 − 2 = f ( x ) (1) κοντά στο x = 1

Είναι Aim g ( x )
x →1 
( )
x 2 + 3 − 2  = 2 ⋅ 0 = 0 οπότε Aim f ( x ) = 0 . Επειδή η f είναι συνεχής στο
 x →1

x 0 = 1 έχουμε f (1) = 0 .

Είναι Aim
f ( x ) − f (1)
= Aim
f ( x ) (1)
= Aim
(
g (x ) x2 + 3 − 2
=
)
x →1 x −1 x →1 x − 1 x →1 x −1

Aim
g (x ) ( x2 + 3 − 2 )( x2 + 3 + 2 ) = Aim g ( x ) ( x − 1)( x + 1) 2
= 2⋅ =1
x →1
(
( x − 1) x 2 + 3 + 2 ) x →1
( 2
)
( x − 1) x + 3 + 2 4

Άρα f ' (1) = 1 .

Κατηγορία – Μέθοδος 5
Ασκήσεις στις οποίες μας ζητείται να δείξουμε ότι μια συνάρτηση f είναι παραγωγίσιμη σε
διάστημα Δ και για την f γνωρίζουμε ότι:
i. ικανοποιεί μια συναρτησιακή σχέση και
ii. είναι παραγωγίσιμη στο α.
f (x ) − f (x0 )
Σκοπεύουμε να δείξουμε ότι το Aim για κάθε x 0 ∈ Δ είναι πραγματικός
x → xo x − x0
αριθμός.
Επειδή γνωρίζουμε:
1. το Aim f ( x ) = f (α ) , αφού η f ως παραγωγίσιμη στο α είναι και συνεχής στο x = α
x →α
f ( x ) − f (α )
2. το Aim = f ' (α ) .
x−α
x →α

θα αλλάξουμε μεταβλητή και στη θέση του x θα θέσουμε μια συνάρτηση g ( h ) μη σταθε-
ρή που θα έχει τα εξής δύο χαρακτηριστικά:
1ο Ahim g (h ) = x 0 .
→α

2ο Ο τύπος της θα επαληθεύει την συναρτησιακή σχέση.

Υπόδειξη: Είναι χρήσιμη μια επανάληψη της μεθόδου 4 στο μάθημα 7.
Σχόλιο: Στην ειδική περίπτωση που γνωρίζουμε ότι είναι παραγωγίσιμη στο 0 μπορούμε
f (x0 + h ) − f (x0 )
άμεσα να βρούμε το όριο Aim .
h →0 h

Παράδειγμα 9
Αν η συνάρτηση f είναι παραγωγίσιμη στο 0 και για κάθε x, y ∈ R ισχύει
f ( x + y ) = f ( x ) + f ( y ) + 15xy , να δείξετε ότι η f είναι παραγωγίσιμη στο R.
 Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης 143.

Λύση
f (x0 + h ) − f (x0 )
Αρκεί να αποδείξουμε ότι : lim ∈ R , όπου x0 τυχαίος πραγματικός αριθμός.
h →0 h
Επειδή η f είναι παραγωγίσιμη στο 0 ισχύει :

f ( x ) − f (0 ) f ( x ) − f (0 )
f ′ ( 0 ) = lim = lim
(1)
x −0
x →0 x →0 x
Για να προσδιορίσουμε το f(0) θέτουμε στη δοσμένη σχέση x = y = 0 οπότε παίρνουμε :
f (0 + 0 ) = f (0 ) + f (0 ) + 15 ⋅ 0 ⇔ f (0 ) = f (0 ) + f (0 ) ⇔ f (0 ) = 0
f (x )
και η σχέση (1) γίνεται: f ′ (0 ) = lim (2)
x →0 x
Έχουμε:
f (x0 + h ) − f (x0 ) f ( x 0 ) + f ( h ) + 15x 0 h − f ( x 0 ) f ( h ) + 15x 0 h
lim = lim = lim =
h →0 h h →0 h h →0 h
 f (h )  f (h ) (2)
lim  + 15x 0  = lim + 15x 0 = f ′ ( 0 ) + 15x 0
h →0
 h  h →0 h
Δείξαμε ότι η f είναι παραγωγίσιμη σε κάθε x 0 ∈ R αφού f ′ ( x 0 ) = f ′ (0 ) + 15x 0 είναι πραγματι-
κός αριθμός οπότε η f είναι παραγωγίσιμη στο R με f ' ( x ) = f ' (0 ) + 15x , x ∈ R .

Κατηγορία – Μέθοδος 6
Εύρεση ορίου με δεδομένο την παραγωγισιμότητα της f σε κάποιο θέση x = α .
Για την άρση της απροσδιοριστίας που προκύπτει προσπαθούμε να εμφανίσουμε τα όρια
Aim f ( x ) = f (α ) (αφού η f ως παραγωγίσιμη στο x = α είναι και συνεχής στο α) και
x →α

f ( x ) − f (α )
Aim = f ' (α ) κάνοντας, όπου χρειάζεται, αλλαγή μεταβλητής.
x →α x −α

Παράδειγμα 10
xf (α ) − αf ( x )
Αν η f είναι παραγωγίσιμη στο α να δείξετε ότι το Axim = f (α ) − αf ' (α ) .
→α x −α
Λύση

Είναι Aim xf (α ) − αf ( x ) = Aim xf (α ) − xf ( x ) + xf ( x ) − αf ( x ) =

x →α x−α x →α x−α

 f (α ) − f ( x ) x −α  f ( x ) − f (α ) ( )
Aim  x + f (x )  = Aim  − x + f x  = −αf ' (α ) + f (α ) .
x →α
 x−α x − α  x →α  x −α 
 144. Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης

Παράδειγμα 11
Έστω f παραγωγίσιμη στο x ∈ R . Να δείξετε ότι
f ( x + αh ) − f ( x ) f 2 ( x + 4h ) − f 2 ( x − h )
i. Ahim = αf ' ( x ) ,με α ∈ R * ii. Aim = 10f ( x ) f ' ( x )
→0 h h →0 h
Λύση
f ( x + αh ) − f ( x ) αh = t f (x + t ) − f (x )
i. Είναι Aim = Aim α = αf ' ( x )
h →0 h A im ( )
αh = 0 t → 0 t
h →0

ii. Είναι Aim (

f x + 4h ) − f ( x − h )
h →0
[f ( x + 4h ) + f ( x − h )] =
h
(f ( x + 4h ) − f ( x )) − (f ( x − h ) − f ( x ))
Aim
h →0
[f ( x + 4h ) + f ( x − h )] =
h
 f ( x + 4h ) − f ( x ) f ( x − h ) − f ( x )  (i )
Aim  −  [f ( x + 4h ) + f ( x − h )] =
h →0
 h h 
[4f ' ( x ) − ( −1) f ' ( x )](f ( x ) + f ( x )) = 10f ' ( x ) f ( x )

Κατηγορία – Μέθοδος 7
Για την εύρεση Παραγώγου με δεδομένη ανισοτική σχέση με κατάλληλους μετασχηματι-
f ( x ) − f ( x0 )
σμούς στην ανισοτική σχέση “παγιδεύουμε” το πηλίκο των διαφορών ή
x − x0
f ( x0 + h ) − f ( x0 )
μεταξύ δύο συναρτήσεων που έχουν το ίδιο όριο και αξιοποιούμε το
h
Κριτήριο της Παρεμβολής.

Παράδειγμα 12
Έστω f συνάρτηση για την οποία ισχύει: f ( x ) − 2y3 ≤ f ( x + y) ≤ f ( x ) + 2y3 , για κάθε x, y ∈ R .
Να δείξετε ότι η f είναι παραγωγίσιμη στο R.

Λύση

Είναι f ( x ) − 2y3 ≤ f ( x + y ) ≤ f ( x ) + 2y3  οπότε η δοσμένη σχέση γίνεται:


θετουμε x = x 0 
y=h 


f ( x 0 ) − 2h 3 ≤ f ( x 0 + h ) ≤ f ( x 0 ) + 2h 3
⇔ −2h 3 ≤ f ( x 0 + h ) − f ( x 0 ) ≤ 2h 3 (1)
 Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης 145.

Αν h > 0 τότε η (1) γίνεται:

f (x0 + h ) − f (x0 ) 
−2h 2 ≤ ≤ 2h 2 
h 
 f (x0 + h ) − f (x0 )
με lim+ ( −2h 2 ) = 0  οπότε hlim = 0 (2)
h →0 → 0+ h

και lim+ ( 2h 2 ) = 0 
h →0 
σύμφωνα με το κριτήριο της Παρεμβολής.

Αν h < 0 τότε η (1) γίνεται:

f (x0 + h ) − f (x0 ) 
−2h 2 ≥ ≥ 2h 2 
h 
 f (x0 + h ) − f (x0 )
με lim− ( 2h 2 ) = 0  οπότε lim− = 0 (3)
h →0 h →0 h

και lim− ( −2h 2 ) = 0 
h →0 
Από (2), (3) προκύπτει ότι η f είναι παραγωγίσιμη σε κάθε x0 ∈ R με f ′ ( x 0 ) = 0 .
Άρα f ' ( x ) = 0 για κάθε x ∈ R .

Παράδειγμα 13
Αν η f πληρεί την συνθήκη f ( x ) − f ( y ) ≤ θ x − y , θ > 0 , κ > 1 για κάθε x, y ∈ R τότε
κ

είναι παραγωγίσιμη στο R.

Λύση
Για y = x 0 , x 0 ∈ R η σχέση γίνεται: f ( x ) − f ( x 0 ) ≤ θ x − x 0
κ

και για x ≠ x 0 είναι:

f (x ) − f (x0 ) κ −1 κ −1 f (x ) − f (x0 ) κ −1
≤ θ x − x0 ⇔ −θ x − x 0 ≤ ≤ θ x − x0
x − x0 x − x0

Αφού xA→im
x
θ x − x0
0
κ −1
(
= 0 και Aim −θ x − x 0
x → x0
κ −1
) = 0 από το κριτήριο της παρεμβολής είναι
f (x ) − f (x0 )
Aim =0.
x → x0 x − x0
Άρα f ' ( x 0 ) = 0 για κάθε x 0 ∈ R οπότε η f είναι παραγωγίσιμη στο R.
(Θα δούμε αργότερα ότι f ' ( x ) = 0 ⇔ f ( x ) = c , για x ∈ R )
 146. Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης

Δ. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ

1. Να βρεθεί η εξίσωση της ευθείας που είναι κάθετη στη γραφική παράσταση της συνάρτησης
f ( x ) = x 2 − 3x + 2 στο σημείο με τετμημένη x = 3.
Σημείωση: Ως “κάθετη” στην C f ορίζουμε την κάθετη στην εφαπτομένη στο αντίστοιχο σημείο

 Απ. : y − 2 = − 1 ( x − 3) 
 
 3 

 κx 2 − λ, αν x<1

2. Δίνεται η συνάρτηση: f ( x ) =  μ
 − , αν x ≥ 1
 x
Να βρείτε τα κ, λ, μ ∈ R ώστε η γραφική παράσταση της f στο σημείο Ρ (1, f (1)) να έχει
εφαπτομένη κάθετη στην ευθεία ε : 3x + y − 4 = 0 .
 Απ. : κ = 1 , λ = 1 , μ = 1 
 
 6 2 3
3. Δίνονται οι συναρτήσεις f , g, h : R → R τέτοιες ώστε:
f ( x ) ≤ g ( x ) ≤ h ( x ) , για κάθε x ∈ R , f ( 2 ) = g ( 2 ) = h ( 2 ) και f ′ ( 2 ) = h ′ ( 2 ) = 2002

Να δειχθεί ότι g′ ( 2 ) = 2002 .

4. Έστω f, g συναρτήσεις παραγωγίσιμες στο x 0 = 2 για τις οποίες ισχύουν:
f ( x ) − g ( x ) ≤ x 2 , για κάθε x ∈ R και f ( 2 ) − g ( 2 ) = 4
Να δείξετε ότι f ′ ( 2 ) − g′ ( 2 ) = 4 .
 x 2 − αx + 2β, x < 0
5. Να βρείτε τα α, β ∈ R , ώστε η συνάρτηση f με τύπο : f ( x ) = 
 − x + 1, x≥0
2

να είναι παραγωγίσιμη στο x = 0.

( Απ. : α = 0, β = −1 )

 x 2 − 4αx + β − 3
 , x <1
6. Να βρείτε τα α, β ∈ R , ώστε η συνάρτηση f με τύπο : f ( x ) =  x −1
 − x, x ≥1

να είναι παραγωγίσιμη στο x = 1.

 1 
 Απ. : α = , β = 4 
 2 
7. Αν η συνάρτηση f είναι περιττή και παραγωγίσιμη στο R και η κλίση της στο σημείο με τετμη-
1
μένη 4 είναι , να βρείτε την κλίση της στο σημείο με τετμημένη - 4.
7
 1
 Απ. : f ' ( −4 ) = 
 7
 Ορισμός παραγώγου – Εξίσωση εφαπτομένης 147.

8. Δίνεται η συνάρτηση f με f ( x ) = −αx 2 + 3βx . Να βρείτε τα α, β ∈ R για τα οποία η γραφική

παράσταση της f στο σημείο Α (1, -3) έχει εφαπτομένη με κλίση -3.
( Απ. : α = 0, β = −1 )
9. Δίνεται συνάρτηση f για την οποία ισχύουν:
i. Η f είναι συνεχής στο x = 0.
ii. 2x 3 − 4x 4 ≤ xf ( x ) ≤ 2x 3 − 4x 4 για κάθε x ∈ R .
Να βρείτε:
α. την τιμή της f, στο x = 0 β. την τιμή της f ΄ στο x = 0.
( Απ. : f (0 ) = 0, f ' (0 ) = 0 )
10. Να δείξετε ότι η γραφική παράσταση της συνάρτησης f ( x ) = x 2 + 2 x − 2 δεν δέχεται
εφαπτομένη στο σημείο Α ( 2, f ( 2 )) .
11. Έστω f : R → R παραγωγίσιμη στο x 0 = 0 με f ' (0 ) = 5 . Αν g ( x ) = 2f ( x ) − x να βρεθεί η
g΄(0).
(Απ.: g΄(0 ) = 9 )

αx 2 + βx + 3 x < 1

12. Nα βρεθούν α, β, γ ώστε η f(x) να είναι παραγωγίσιμη στο x 0 = 1 με f ( x ) =  2 x =1
 3
 x + γx + 2 x > 1
(Απ.:α = 3, β = –4, γ = –1)
13. Αν η f είναι ορισμένη στο R και ισχύει ημx ≤ f ( x ) ≤ x 2 + ημx να δείξετε ότι η f είναι
παραγωγίσιμη στο x0 = 0.
f ( x ) − f (0 )
(Απ.:Δικαιολογήστε ότι f ( 0 ) = 0 και βρείτε το όριο lim )
x →0 x −0
14. Αν η συνάρτηση f είναι παραγωγίσιμη στο x 0 = α (α > 0 ) να βρείτε τα όρια:

i. lim
f ( x ) − f (α )
ii. lim
(f ( x ))2 − (f (α ))2
x →α x− α x →α x− α
(Απ.: i. 2 α·f΄(α ) ii. 4f ( α )· αf΄(α ) )
15. Αν η συνάρτηση f είναι παραγωγίσιμη στο 1 και για κάθε x, y ∈ R ( x, y ≠ 0 ) ισχύει
f ( x·y ) = f ( x ) + f ( y ) να δείξετε ότι η f είναι παραγωγίσιμη σε κάθε x 0 ∈ R *
f ( x ) − f (1)
(Υπ.: Δείξτε ότι f (1) = 0 . Ισχύει f΄(1) = lim
x →1 x −1

f (x ) − f (x0 )
και προσπαθήστε να δείξετε ότι υπάρχει lim
x→x0 x − x0
16. Δίνεται η συνάρτηση f : R → R με 2 ( x − 1) ≤ f ( x ) ≤ x 2 − 1 (1)
i. Να δειχτεί ότι: f (1) = 0
ii. Να δειχθεί ότι η f είναι παραγωγίσιμη στο x 0 = 1 και να βρεθεί η f΄(1).
(Υπ.: Για x = 1 η (1) δίνει f(1) = 0. Για x > 1 και μετά για x < 1 δημιουργείστε από την (1) την
f ( x ) − f (1)
παράσταση και υπολογίστε το όριο της)
x −1
17. Έστω οι συναρτήσεις f, g : Α → R και α ∈ A . Αν f (α ) = g (α ) και f ( x ) + x ≤ g ( x ) + α για
κάθε x ∈ A να δείξετε ότι f΄ (α ) + 1 = g΄ ( α ) .
f ( x ) f (α ) g ( x ) − g (α )
(Υπ.: Δείξτε για x < α ότι lim + 1 ≤ lim και για x > α
x →α x −α x →α x −α

f ( x ) f (α ) g ( x ) − g (α )
lim + 1 ≤ lim και λάβετε υπόψην σας ότι f΄(α ) = g΄(α ) )
x →α x −α x →α x −α
18. Δίνεται η συνάρτηση f παραγωγίσιμη στο x 0 = 0 με f΄ (0 ) = 2 . Να υπολογιστεί το όριο

f ( x ) − f (0 )· x 2 + 1
lim
x →0 x

f ( x ) − f (0 )· x 2 + 1 f ( x ) − f (0 ) + f (0 ) − f (0 )· x 2 + 1
(Υπ.: lim = lim = ... = 2
x →0 x x →0 x
19. Αν για συνάρτηση f ισχύει: f ( 0 ) = 1 και f΄ (0 ) = 2, f ( x ) ≠ 0 για κάθε x ∈ R και
x2
g ( x ) = 2f ( x ) + να βρεθεί g΄(0).
f (x )
g ( x ) − g (0 )
(Υπ.: Ζητάμε g΄(0 ) = lim . Αξιοποιήστε τα δεδομένα)
x →0 x−0
20. Δίνεται η συνάρτηση f : R → R παραγωγίσιμη στο x 0 = 1 με x 2 − 5x + 6 = f 3 ( x ) + f ( x )
(1). Να βρεθεί η f΄(2).
f ( x ) − f (2)
(Υπ.: Ζητάμε f΄( 2 ) = lim . Βρείτε f΄(2) από την (1) για x = 2 και μετασχηματίστε
x →2 x−2
f (x ) 2
(
την (1) σε ( x − 3)( x − 2 ) = f ( x ) f 2 ( x ) + 2 ⇒ x − 3 = ) (
f ( x ) + 1 από όπου f΄( 2 ) = −1
x−2
)
Ε. ΤΟ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ ΘΕΜΑ
Α. Αν η εξίσωση της εφαπτομένης της συνάρτησης f στο σημείο της γραφικής της παράστα-
1
[f ( x )]2 −
σης με τετμημένη x = 3 είναι 2y = 2 3x + 1 − 6 3 να υπολογίσεται το Aim 4.
x→3
x− 3
Β. Να βρείτε την εξίσωση της ευθείας που διέρχεται από το σημείο (α, 0 ) και είναι
κάθετη στην εφαπτομένη ευθεία της γραφικής παράστασης της συνάρτησης
 π  π 
h ( x ) = συνx στο σημείο της  ,h    .
 2  2 