Professional Documents
Culture Documents
Τετράδια Μαρξισμού - 03 - Αφιέρωμα - H αντιπαράθεση Λένιν-Τρότσκι για το χαρακτήρα της Ρωσικής Επανάστασης
Τετράδια Μαρξισμού - 03 - Αφιέρωμα - H αντιπαράθεση Λένιν-Τρότσκι για το χαρακτήρα της Ρωσικής Επανάστασης
του 19ου-αρχές του 20ού αιώνα τελέσει βάση για τη χάραξη της τακτι-
κής και στρατηγικής των μπολσεβίκων.
Ο Λένιν (Lenin) γράφει την περίοδο
Βασικές διαπιστώσεις του Λένιν στο εν
1896-1899 το έργο Η ανάπτυξη του κα
λόγω έργο ήταν οι εξής:
πιταλισμού στη Ρωσία. Το έργο αποσκο-
α) Μετά τη μεταρρύθμιση του 1861
πούσε να απαντήσει στους φιλελεύθε-
οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στο
ρους ναρόντνικους και τους «νόμιμους
χωριό χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη
μαρξιστές», να καταγράψει τα βασικά
και την ανάπτυξη των αντιθέσεων που
γνωρίσματα του ρωσικού οικονομικού
προσιδιάζουν στην εμπορευματική οι-
κονομία και τον καπιταλισμό. Εντός της
i * Εκπαιδευτικός
αγροτιάς υπάρχει νέα πραγματικότητα. 167
Πίνακας 1
Μεγάλη αστική τάξη, τσιφλικάδες, ανώτεροι
περίπου 3,0 εκατομμύρια
βαθμοφόροι και άλλοι
Εύποροι μικροϊδιοκτήτες περίπου 23,1 εκατομμύρια
Φτωχοί μικροϊδιοκτήτες περίπου 35,8 εκατομμύρια
Προλετάριοι και μισοπρολετάριοι περίπου 63,7 εκατομμύρια
Σύνολο πληθυσμού και των δύο φύλων περίπου 125,6 εκατομμύρια
ρασμα από το πρώτο στάδιο της επανά- σία στα χέρια τους, τα συνθήματα που
στασης στο δεύτερο (σοσιαλιστικό) και προέβαλε ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι
κατ’ επέκταση το πέρασμα της εξουσί- ήταν λίγα και λιτά: «ψωμί, ειρήνη, γη».
ας από τα χέρια της αστικής τάξης στα Όπως σημειώνει ο Έρικ Χομπσμπάουμ
σοβιέτ. Να σημειώσουμε πως ο Λένιν (Eric Hobsbawm):
μίλησε για την ανάγκη περάσματος της
εξουσίας στα σοβιέτ, ενώ οι συσχετισμοί «Το βασικό αίτημα των φτωχών των
δεν ήταν υπέρ των μπολσεβίκων. Η ασυ- πόλεων ήταν ψωμί και των φτωχών
νέπεια των εσέρων και των μενσεβίκων εργατών καλύτερα ημερομίσθια και λιγό-
ήταν αυτή που παρέδωσε την εξουσία τερες ώρες εργασίας. Το βασικό αίτημα
στην αστική τάξη. του 80% των Ρώσων που ζούσαν από 171
τη γεωργία ήταν, όπως πάντα, γη. Και οι στασης με δημοκρατική δικτατορία του
δύο κατηγορίες συμφωνούσαν ότι ήθε- προλεταριάτου και της αγροτιάς) (Τρό-
λαν να τερματιστεί ο πόλεμος, μολονότι τσκι, 2005: 29). Ο Τρότσκι καταγράφο-
η μάζα των αγροτών-στρατιωτών που ντας τη δική του άποψη, ισχυρίζεται τα
αποτελούσε το στρατό δεν ήταν κατ’ αρ- εξής:
χήν ενάντια στον πόλεμο, αλλά ενάντια
στη σκληρή πειθαρχία και την κακή με- «[…] Η Επανάσταση, έχοντας ξεκινήσει
ταχείριση που υφίσταντο από τους αξι- ως αστική επανάσταση όσον αφορά στα
ωματικούς. Το σύνθημα “ψωμί, ειρήνη, πρώτα της καθήκοντα, σύντομα θα οδη-
γη” άρχισε ταχύτατα να κερδίζει οπαδούς γήσει σε πανίσχυρες ταξικές συγκρού-
γι’ αυτούς που το προπαγάνδιζαν, τους σεις και τελικά θα νικήσει μονάχα με τη
μπολσεβίκους του Λένιν, που από μια μεταφορά της εξουσίας στη μόνη ικανή
μικρή ομάδα ολίγων χιλιάδων ατόμων τάξη, που μπορεί να σταθεί επικεφαλής
τον Μάρτιο του 1917, έφτασαν να έχουν των καταπιεσμένων μαζών, δηλαδή το
250.000 μέλη το καλοκαίρι του ίδιου προλεταριάτο. Ερχόμενο στην εξουσία,
έτους. Σ’ αντίθεση με τη μυθολογία του το προλεταριάτο, όχι μόνο δε θα θέλει,
Ψυχρού Πολέμου που απεικόνιζε τον αλλά δε θα μπορεί να περιοριστεί σ’
Λένιν βασικά ως οργανωτή πραξικοπη- ένα αστικοδημοκρατικό πρόγραμμα. Θα
μάτων, το μόνο όπλο που διέθεταν τόσο μπορέσει να φέρει σε πέρας την επανά-
ο Λένιν όσο και οι μπολσεβίκοι ήταν η σταση μόνο αν η Ρωσική Επανάσταση
ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τι ακρι- μετατραπεί σε επανάσταση του ευρωπα-
βώς ήθελαν οι μάζες, με άλλα λόγια, να ϊκού προλεταριάτου. […] Συνεπώς, το
ηγούνται γνωρίζοντας πώς να ακολου- προλεταριάτο μόλις κατακτήσει την εξου-
θούν τα αιτήματα των μαζών». σία δεν μπορεί να περιοριστεί μέσα στα
όρια της αστικής δημοκρατίας. Πρέπει
(Hobsbawm, 2010: 87-88)
να υιοθετήσει την τακτική της διαρκούς
επανάστασης, δηλαδή να καταστρέψει
τους φραγμούς μεταξύ του μίνιμουμ και
Γ. Ο Τρότσκι για το χαρακτήρα του μάξιμουμ προγράμματος της σοσιαλ-
της Ρωσικής Επανάστασης δημοκρατίας, να περάσει σε ολοένα και
πιο ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις και
Το 1905 ο Τρότσκι (Trotsky) επεξεργά- να επιδιώξει την άμεση υποστήριξη της
ζεται εκείνο το κομμάτι της σκέψης του επανάστασης στη Δυτική Ευρώπη».
για το οποίο έμεινε περισσότερο γνω- (η υπογράμμιση στο πρωτότυπο)
στός: τη θεωρία της διαρκούς επανά- (Τρότσκι, 2005: 29-30)
στασης. Συχνά, η έννοια της διαρκούς
επανάστασης αποδίδεται εξολοκλήρου Με ποιο τρόπο ακριβώς τοποθετήθηκε
στον Τρότσκι, κάτι που είναι εσφαλμέ ο Τρότσκι απέναντι στη δημοκρατική
νο. Πρώτα απ’ όλα την έννοια της δι- δικτατορία του προλεταριάτου και της
αρκούς επανάστασης την περιέγραψαν αγροτιάς; Γράφει ο Τρότσκι:
οι Μαρξ και Ένγκελς. Ο Τρότσκι, όμως,
τη δανείστηκε κυρίως από τον Πάρβους «[…] Η συμμετοχή του προλεταριάτου σε
(Parvus). μία κυβέρνηση είναι και αντικειμενικά
Ας δούμε σε πρώτη φάση με ποιο πολύ πιθανή και επιτρεπτή κατ’ αρχήν
τρόπο αντιμετώπισε ο Τρότσκι την επα- μόνο ως κυρίαρχη και ηγετική συμμε-
νάσταση του 1905. Σύμφωνα με τα ίδια τοχή. Κάποιος βέβαια, θα μπορούσε να
τα λεγόμενά του, ο Τρότσκι δεν τάχθηκε περιγράψει μια τέτοια κυβέρνηση ως τη
ούτε με τη θέση των μενσεβίκων (αστι δικτατορία του προλεταριάτου και της
κός χαρακτήρας της επανάστασης με αγροτιάς, ή δικτατορία του προλεταρι-
κυριαρχία της αστικής τάξης), αλλά και άτου, της αγροτιάς και της διανόησης ή
ούτε με αυτή των μπολσεβίκων (αστικο ακόμη και ως κυβέρνηση συνεργασίας
172 δημοκρατικός χαρακτήρας της επανά της εργατικής και της μικροαστικής τά-
ξης. Ωστόσο, το ζήτημα ούτως ή άλλως για να επικρατήσει το πρώτο στάδιο της
παραμένει: Ποιος θα ασκεί την ηγεμονία επανάστασης.
στην ίδια την κυβέρνηση και, μέσω αυ- Ο Τρότσκι, από την άλλη, παρά τους
τής, στη χώρα; Όταν μιλάμε για εργατική λεκτικούς ακροβατισμούς, υποτιμά το
κυβέρνηση εννοούμε ότι η ηγεμονία ρόλο της αγροτιάς. Η θέση του εμπε-
πρέπει να ανήκει στην εργατική τάξη». ριέχει σεχταρισμό και βολονταρισμό.
(η υπογράμμιση στο πρωτότυπο)
Ο Λένιν δεν παίρνει υπόψη του μόνο τα
(Τρότσκι, 2005: 82) αντικειμενικά δεδομένα (ταξική σύν-
θεση της ρωσικής κοινωνίας και σχέ-
Ο Τρότσκι τελειώνει τη σκέψη του με σεις παραγωγής), αλλά και το επίπεδο
τον εξής τρόπο: συνείδησης των μαζών. Τον Τρότσκι,
μάλιστα, τον χαρακτηρίζει «αερολόγο
«[…] Ουσιαστικά το θέμα δεν είναι το αν που δυστυχώς συντάσσεται με τον Πάρ-
την θεωρούμε επιτρεπτή θεωρητικά [τη βους» και καταλήγει:
δημοκρατική δικτατορία του προλεταριά-
του και της αγροτιάς], το αν “επιθυμούμε «Για να γίνει “μεγάλη” [η δημοκρατική
ή όχι” μια τέτοια μορφή πολιτικής συ- επανάσταση] […] η επανάσταση αυτή
νεργασίας. Απλά πιστεύουμε ότι είναι μη πρέπει να ξεσηκώσει γιγάντιες μάζες
πραγματοποιήσιμη – τουλάχιστον με μια σε μία ενεργητική δράση, σε μία ηρωική
άμεση έννοια». ένταση προσπαθειών, σε “θεμελιακή
(Τρότσκι, 2005: 87) ιστορική δημιουργία”, να τις ξεσηκώσει
μέσα από το τρομερό σκοτάδι, την πρω-
τοΐδωτη κακομοιριά, την απίστευτη βαρ-
Δ. Οι διαφορές Λένιν-Τρότσκι βαρότητα και τη μαύρη αποβλάκωση. […]
Ούτε λόγος μπορεί να γίνεται για προ-
Από τα αποσπάσματα που έχουμε πα- εργασμένη πολιτική συνείδηση, για σο-
ραθέσει φαίνεται πως οι προσεγγίσεις σιαλδημοκρατική συνείδηση αυτών των
των Λένιν-Τρότσκι την περίοδο του 1905 μαζών και των πολυάριθμων “αυτοδημι-
ήταν διαφορετικές και αφορούσαν κυρί ούργητων”, λαογέννητων ηγετών τους, ή
ως στο ρόλο των τάξεων και των στρωμά έστω κι εκείνων των ηγετών τους που θα
των στο πρώτο στάδιο της επανάστασης. προέρχονται από τους μουζίκους».
Ο Λένιν λαμβάνει σοβαρά υπόψη του (Λένιν, 1986δ: 19).
το γεγονός ότι ένα τεράστιο κομμάτι
της ρωσικής κοινωνίας αποτελείται από Ο Λένιν, το 1907 στο 5ο Συνέδριο του
φτωχά αγροτικά στρώματα, το οποίο ΣΔΕΚΡ και στον τελικό του λόγο πάνω
εκτός από πολυπληθές έχει και άλλο στην εισήγηση «Για τη στάση απέναντι
ένα πρόβλημα: δεν ήταν πολιτικά ώρι στα αστικά κόμματα», λέει:
μο για να κάνει ένα αποφασιστικό βήμα
στην κατεύθυνση του ταχέος βαθέμα «Μερικά λόγια για τον Τρότσκι. Δεν μου
τος της επανάστασης. Όπως είδαμε το επιτρέπει ο χρόνος να επιμείνω εδώ στις
ποσοστιαίο άθροισμα φτωχών μικροϊ- διαφωνίες μας μ’ αυτόν. […] Ο Τρότσκι
αφιερωμα
Ποια ήταν, όμως, η τομή που έφεραν οι 1. Ο Λένιν συμπληρώνει σε υποσημείωση «με μια
176 Θέσεις του Απρίλη; Συνιστούσαν προ- ορισμένη μορφή και ως ένα ορισμένο βαθμό».
ξεων και όχι το συγκεκριμένο πολιτικό μικροαστικό, όχι τον επαγγελματικό, μα
θεσμό, που πραγματώνει αυτό το συσχε- τον ταξικό χαρακτηρισμό».
τισμό, αυτή τη συνεργασία». (οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο)
(οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο) (Λένιν: 1986α, 19)
(Λένιν, 1986α: 9-15)
Να σημειωθεί πως ο Λένιν δεν απορρί
Παρά το γεγονός ότι ο Λένιν αποδεικνύ- πτει καθόλου τυχαία το σύνθημα «δί
ει, με βάση τη συγκεκριμένη φάση της χως τσάρο και κυβέρνηση εργατική».
επαναστατικής διαδικασίας, ότι πλέον Επρόκειτο για ένα σύνθημα του οποίου
δεν είχε νόημα η χρήση του παλιού συν- εμπνευστής υπήρξε ο Πάρβους για πρώ
θήματος της δημοκρατικής δικτατορίας τη φορά το 1905, μέντορας τρόπον τινά,
της αγροτιάς και του προλεταριάτου, του Τρότσκι. Ωστόσο, το πιο εντυπωσι-
σπεύδει να διευκρινίσει: ακό στοιχείο της λενινιστικής σκέψης
δεν είναι το ότι έπαιρνε πολύ σοβαρά
«[…] Όταν η αγροτιά ξεκόψει από την υπόψη του την παράμετρο της αγρο-
αστική τάξη, όταν πάρει τη γη παρά τη τιάς, αλλά και την κατάσταση της ίδιας
θέληση της αστικής τάξης, όταν πάρει της εργατικής τάξης:
την εξουσία ενάντια στην αστική τάξη,
τότε αυτό θα είναι ένα νέο στάδιο της «Η δυαδική εξουσία εκφράζει στην
αστικοδημοκρατικής επανάστασης, και ανάπτυξη της επανάστασης μόνο μια
για αυτό θα γίνει λόγος ιδιαίτερα». μεταβατική στιγμή, τότε που αυτή έχει
προχωρήσει πιο πέρα από τη συνηθι-
(Λένιν, 1986α: 18) σμένη αστικοδημοκρατική επανάσταση,
χωρίς όμως να φτάσει ακόμη ώς την
Μήπως όμως ο Λένιν υπέπεσε σε έναν
“καθαρή” δικτατορία του προλεταριάτου
άκρατο βολονταρισμό και στη μικροα-
και της αγροτιάς. […] Η αριθμητική ανε-
στική ανυπομονησία; Ο ίδιος απαντά:
πάρκεια του προλεταριάτου στη Ρωσία, η
ανεπαρκής συνειδητότητα και οργάνωσή
«Δε μας απειλεί τάχα ο κίνδυνος να πέ-
του – να η άλλη όψη του νομίσματος».
σουμε στον υποκειμενισμό, να θέλουμε
να “υπερπηδήσουμε” μια μη ολοκληρω- (οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο)
(Λένιν, 1986α: 30-31)
μένη επανάσταση αστικοδημοκρατικού
χαρακτήρα, που δεν έχει ξεπεράσει ακό- Η ίδια ρητορική σε γενικές γραμμές
μη το αγροτικό κίνημα, για να φτάσουμε χρησιμοποιείται και μετά την επανά-
στη σοσιαλιστική επανάσταση; σταση για ένα ορισμένο χρονικό διά-
Αν έλεγα “δίχως τσάρο και κυβέρνηση στημα. Συγκεκριμένα, όπως σημειώνει
εργατική”, ο κίνδυνος θα με απειλούσε. ο ιστορικός της Ρωσικής Επανάστασης,
Εγώ όμως δεν είπα αυτό, εγώ είπα άλλο. ΄Εντουαρντ Καρρ [Edward Carr]:
Είπα πως στη Ρωσία δεν μπορεί να
υπάρχει άλλη κυβέρνηση (εξαιρώντας «Μελετώντας κανείς τα ντοκουμέντα της
την αστική) εκτός από τα σοβιέτ των Οκτωβριανής Επανάστασης εκπλήσσεται
εργατών, των εργατών γης, των στρατι- από το πόσο σπάνια και δειλά αναφέ-
αφιερωμα
ωτών και των αγροτών βουλευτών. Είπα ρονται στις πρώτες δηλώσεις της νέας
ότι τώρα η εξουσία στη Ρωσία μπορεί να κυβέρνησης οι λέξεις “σοσιαλισμός”
περάσει από τον Γκουτσκόφ [Guchkov] και “σοσιαλιστής”. Η υπεράσπιση της
και τον Λβοφ (Lvov] μόνο σε αυτά τα “επανάστασης” ή “της επανάστασης των
σοβιέτ, και σε αυτά επικρατεί ακριβώς η εργατών και αγροτών” θεωρείται ικανο-
αγροτιά, επικρατούν οι στρατιώτες [που ποιητική διατύπωση για την υποδήλωση
στην πλειονότητά τους προέρχονταν των στόχων των μπολσεβίκων».
από τα αγροτικά στρώματα], επικρατούν (Καρρ, 1977: 146)
οι μικροαστοί, για να εκφραστούμε με
επιστημονικό μαρξιστικό όρο, χρησι- Χαρακτηριστικά μόνο να επισημάνω
μοποιώντας όχι το συνηθισμένο, όχι το πως, σε προκήρυξη που γράφτηκε από 177
τον Λένιν και δημοσιεύτηκε στις 25 μελών του κόμματος ήταν 23.600 μέλη.
Οκτώβρη, γίνεται αναφορά σε «επανά- Ένα χρόνο αργότερα μετά από δύο επα-
σταση των εργατών, των στρατιωτών και ναστάσεις, τα μέλη των μπολσεβίκων
των αγροτών» (Λένιν, 1981: 1). Επιπρο- είχαν φτάσει τις 115.000».
σθέτως στο Δεύτερο Πανρωσικό Συνέ- (Καρρ, 1977: 274)
δριο των Σοβιέτ των Εργατών και Στρα-
τιωτών Βουλευτών, ο Λένιν κάνει λόγο Μαζί με τα παραπάνω νούμερα ας ανα-
για «εργατοαγροτική κυβέρνηση, που λογιστούμε πως ο πληθυσμός της Ρωσί-
δημιουργήθηκε από την επανάσταση ας εκείνη την εποχή έφτανε περίπου τα
της 24-25 Οχτώβρη και στηρίζεται στα 125 εκατομμύρια. Αυτό σημαίνει πρακτι-
Σοβιέτ των εργατών, στρατιωτών και κά πως το ποσοστό των οργανωμένων
αγροτών βουλευτών» (Λένιν, 1981: 16). μελών του κόμματος επί του ρωσικού
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται ο Λέ πληθυσμού ήταν κάτι λιγότερο από ένα
νιν όταν προτείνει κυβέρνηση συνασπι τοις χιλίοις (με δεδομένο τα 115.000
σμού στους σοσιαλεπαναστάτες (εσέ μέλη). Από την άλλη, πρέπει να έχουμε
ροι) και τους μενσεβίκους. Επρόκειτο υπόψη μας και την ποιοτική διάσταση
για κόμματα που εξέφραζαν μικροαστι- του ζητήματος. Το μικρό ποσοστό της ερ-
κά στρώματα. Παρ’ όλα αυτά ο Λένιν δε γατικής τάξης στη ρωσική κοινωνία δεν
δίστασε να τους προτείνει κυβερνητικό εκφραζόταν και στη σύνθεση του μπολ-
συνασπισμό. σεβίκικου κόμματος. Για παράδειγμα,
Τα πράγματα ήταν ακόμη ρευστά από στις αρχές του 1917 το 60,2% των μελών
κοινωνική άποψη, αφού στις εκλογές του μπολσεβίκικου κόμματος ήταν εργά-
που διενεργήθηκαν για τη Συντακτι- τες (Ιστορία της μεγάλης Οκτωβριανής
κή Συνέλευση (ΣΣ), στα 707 μέλη της Σοσιαλιστικής Επανάστασης, χ.χ.: 23)2.
ΣΣ που εκλέχτηκαν, οι σοσιαλεπανα- Προς άρση τυχόν παρεξηγήσεων, με
στάτες είχαν μία πλειοψηφία των 410 ό,τι αναφέρω παραπάνω επιχειρώ να
εδρών, ενώ οι μπολσεβίκοι 175 (Καρρ, αποδείξω πως ο Λένιν με τις Θέσεις του
1977: 151). Βέβαια, οι συσχετισμοί στα Απρίλη αντιλαμβάνεται πως η ιστορική
σοβιέτ, που αποτελούσαν το πραγματι- συγκυρία επιβάλλει την αλλαγή του περι
κό προϊόν της λαϊκής αυτοοργάνωσης, εχομένου της επανάστασης. Η επανάστα
ήταν πλέον υπέρ των μπολσεβίκων, αν ση, πλέον, πρέπει να έχει σοσιαλιστικό
και πρέπει να πούμε πως και αυτό δεν χαρακτήρα κι όχι αστικοδημοκρατικό. Η
ήταν κάτι παγιωμένο, αλλά αποτέλεσμα εξουσία πρέπει να περάσει στα χέρια του
του πολύ πρόσφατου ιστορικού χρόνου επαναστατημένου λαού και να τσακιστεί
εκείνης της εποχής. Παράλληλα, δεν θα η αντίδραση του τσαρισμού και της αστι-
πρέπει να ξεχνάμε πως: «[…] Οι χωρικοί κής τάξης. Επιβάλλεται η ένοπλη κατά-
εξακολουθούσαν να ακούνε πρόθυμα ληψη της εξουσίας. Ωστόσο, ο Λένιν δεν
το κήρυγμα των επαναστατών σοσιαλι- απογειώνεται και φυλάει τον εαυτό του,
στών για κατάσχεση της μεγάλης ιδιο- τους μπολσεβίκους και τις κοινωνικές
κτησίας και παραχώρηση των γαιών στη πρωτοπορίες από ένα άλμα στο κενό.
μεγάλη κοινότητα» (Coquin, 1965: 14). Ακριβώς για αυτόν το λόγο υπάρχουν οι
Σημαντική παράμετρος, που συχνά κονομικά και δημοκρατικά αιτήματα που
υποτιμάται σε διάφορες αναλύσεις είναι μοιάζουν να έχουν έναν περιοριστικό χα
και η οργανωτική δύναμη των κομμάτων. ρακτήρα (ψωμί, γη, ειρήνη). Επομένως, η
Η πραγματικότητα για τους μπολσεβί-
κους δεν ήταν εύκολη: 2. Πρέπει να σημειωθεί πως όσα αναφέρουμε
και σχετίζονται με την επιρροή των μπολσεβίκων δεν
«Τις παραμονές της επανάστασης του υπονοούν τη μη στήριξη του ρωσικού λαού στο μπολ-
σεβίκικο κόμμα και, άρα, το ότι δεν υφίσταται επανά-
1905 η μπολσεβίκικη πτέρυγα του
σταση. Ο χαρακτηρισμός της Ρωσικής Επανάστασης
κόμματος δεν είχε παρά μόλις 8.400 ως πραξικόπημα αποτελεί πάγια θέση του συντηρη-
μέλη. Τις παραμονές της Φεβρουαριανής τικού μπλοκ. Πρόκειται για έναν ισχυρισμό τον οποίο
178 Επανάστασης του 1917 ο αριθμός των προφανώς και απορρίπτουμε μετά βδελυγμίας.
προσεκτική ανάγνωση των γραπτών του Είναι σαν να πρόκειται να συνταχθεί από
καθώς και το τι έγινε στην πράξη απο- το ένα μέρος ένας στρατός που θα πει:
δεικνύουν ότι παραμένουν διαφορές “εμείς είμαστε υπέρ του σοσιαλισμού”,
στη σκέψη του με τον Τρότσκι, παρά το και από το άλλο, ένας άλλος στρατός που
γεγονός ότι η απόσταση μίκρυνε, κάτι θα πει: “εμείς είμαστε υπέρ του ιμπερια-
που δεν διστάζει να το παραδεχτεί και ο λισμού”, κι αυτό φαντάζονται ότι θα είναι
δεύτερος με το σχετικό απόσπασμα που κοινωνική επανάσταση!! […].
παρατέθηκε παραπάνω. Όποιος περιμένει μια “καθαρή” κοινω-
Εντέλει, η σκέψη του Λένιν, που απέ- νική επανάσταση δε θα τη δει ποτέ του.
φυγε τους σκοπέλους του αριστερι- Αυτός είναι επαναστάτης στα λόγια που
σμού και την απογείωση από την πραγ- δεν καταλαβαίνει τι θα πει αληθινή επα-
ματικότητα, συμπυκνώνεται με τον πιο νάσταση».
εύστοχο τρόπο στο εξής απόσπασμα: (οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο)
(Λένιν, 1986ε: 54)
«Γιατί, όταν νομίζει κανείς ότι μπορεί να
αφιερωμα