Roderick Beaton Eisagogi Sti Neoteri Elliniki Logotexnia

. ~ ~ .
RODERICK ιιι
ΒΕΆΤΟΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .
ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡ,Η ΕλλΗ ΙΚΗ
ΛΟΓθΤΕΧΝIΑ •
. . Ι
........................" J .
Ν \Ε Φ Ε Λ Η
• • • • • • • • • • 0.0 '....... •••• •••• ••• ••••••• .'........ • ,_ • • • . . • • • • ' . - ' ~ -, •
•
:~... .
• • • • • 0.0 • • • • • • • • • • • 0, • • • • • • • • _ • • • • • • • • • • • • • • • ~.~ • •
ΘΕΩΡΙΑ-ΚΡΙΤΙΚΗ
ι~~--,.-Ι
-
, __ • • • • _ • • • • • • • _ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 0'0 0.0 • • _, • • __ . 0 · 0 • • • • 0'0 0·0 •••
....
Ι.Ο • • • • 0 . 0 . - . ••••••• • •••••••• : ••••• -, ••
,
Εtσα.γωγ~ σΤΎ) Ν εότεΡΎ)
ΕλλΎ)νtχ.~ Λογοτεχνία.
ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑ, 1821-1992

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΉ
Roderick Beaton: Εισαγωγη στη Νεότερη ΕλληνικηΛοΥοτεχνία
Τίτλος πρωτοτύπου: ΑΝ INTRODUCTION ΤΟ MODERN GREEK LITERATURE
Πρώτη έκοοση: Clarendon Press, Oxford 1994
Τα κεφάλαια 1, 2, 6 μετέφρασε η Μαριάννα Σπανάκη'

την εισαγωγή και τα κεφάλαια 3, 4, 5 η Ευαγγελία Ζουργού.
© Για την ελληνική γλώσσα Εκο6σεις ΝΕΦΕΛΗ

Ασκληπιού 6, Αθήνα 10680 - Τηλ. 36.07.744, Fax 36.23.093
RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
llol'YjσY) xcxt ΠεζΟΎριχφΙιχ, 1821-1992
Μετά.φρα;ση
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΖΟΥΡΓΟΥ - ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΣΠΑΝΑΚΗ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ
ΑΘΗΝΑ 1996
Εις μνήμηv
Σταuροu Ι Παπασταuροu (1914-1979)

Philip Sheuard (1922-1995)
Γιώργοu Σα66ίοη (1929-1995)
Τσ
ιt' ιt'λ'
οΙο, ιο αυτο
, καταρχην
" γραφτηκε στα
,1 '
αγγΛικα και απευ
θυνοταν
'
, , , , Ι ι
στο αγγλοφωνο κοινο. Η ελλψικη λογοτεχνια εχει κεντρισει το εν-

διαφέρον των αναγνωστών στη Μεγάλη Βρεταν{α, τις Ηνωμένες Πολι
τε{ες και την ΑυστΡαλ{α χάρη στο μεταφραστικό και ερμηνευτικό έργο
πολλών μελετητών της. Διαπρεπε{ς μορφές υπήρξαν μεταξύ άλλων οι δύο
απο
, τους τρεις στους
"ιt'ιt'λ'
οποιους αφιερωνεται το οΙο. ΙΟ και που
1"
ι:ιυστυχως
χάθηκαν αυτόν το χρόνο. Απόδειξη του αυξημένου ενδιαφέροντος για την

ελλψική λογοτεχν{α δεν είναι μόνον η διεύρυνση των πανεπιστημιακών
σπουδών με αντικε{μενο τη Νεοελληνική Αογοτεχν{α, αλλά και ο σημα
ντικός αριθμός διδακτορικών διατρι6ών, που ολοκληρώνονται σε αυτές τις
'Π'
χωρες. ,
εραν αυτων των εν θαρρυντικων
'1 ' η:
ενι:ιεΙςεων, ' αρι θ
ο πραγματικος -
μός των αναγνωστών au1i'Or.) του 6ι6λίου, στην apχική του μορφή, παρα-
, , ,
μενει αναγκαστικα καπως περιορισμενος και,
'ιt'ιt"
οεοαιως,
l'
ι:ιεν μπορουσε
'
να
6ασιστεί σε προηγούμενες γνώσεις για την Ελλάδα ή την ελληνική λο

γοτεχν{α. Η αγγλική έκδοση απευθυνόταν σε δύο επικαλυπτόμενες ομά
δες: τους αναγνώστες οι οπο{οι είχαν κάποιες ειδικότερες γνώσεις, και το
ευρύ κοινό που είχε γενικού τύπου ενδιαφέροντα. Στο 6αθμό που το 6ι6λίο
αυτο'ο'
απευ υνεται στο εupυ , αναγνωστικο"'λ'
κοινο, Ο ρο ος του ηταν και
παραμένει κατατοπιστικός.
Το γεγονός όμως ότι ένα τέτοιο bι6λ{0, με αυτό το περιεχόμενο και
γραμμένο στα αγγλικά, κίνησε το ενδιαφέρον και του ελληνικού αναγνω
στικού κοινού, ήταν για μένα μεγάλη ικανοποίηση. Και είμαι ιδιαίτερα
ευχαριστημένος που οι Εκδόσεις Νεφέλη ανέλα6αν την ευθύνη τ/ς ελ
ληνικής έκδοσης. Αναπόφευκτα, ο Έλλψας αναγνώστ/ς ξεκινάει με
εντελώς διαφορετικές προύποθέσεις από αυτές των αρχικών αναγνωστών.
Για το λόγο αυτό ορισμένα μέρη του bι6λ{ου -ειδικά αυτός ο Πρόλογος,
η Εισαγωγή, οι σημειώσέις και κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες στο
10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
-----------------------
κυρίως κείμενο- ξαναγράφτ/καναπό την αρχή. Βέ6αια, η συνολική σύλ

ληψη και θεώρηση (και συχνότατα η οπτική γωνία) παραμένουν αυτές
ενός αΥΥλόφωνου νεοελλψιστή, που απευθύνεται στο ομόφωνό του κοινό.
Η συΥΥραφή του 6ι6λίου στα αΥΥλικά διήρκεσε από το 1990 έως το
1992. Στόχος του ήταν να καλύψει τ/ν περίοδο μέχρι το 1992 υπό το
πρίσμα αυτής της εποχής. Στ/ν πράξη, αυτό σημαίνει ότι η εξέταση
καλύπτει και τ/ δεκαετία του '80. Για τ/ν πapούσα έκδοση δεν επιχεί
ρησα να ξεπεράσω το χρονικό όριο του 1992. Πρόσθεσα όμως στο κεφά
λαιο 5 καινούριο υλικό, σχετικό με τψ ποίηση στα τέλη της δεκαετίας
του '80 και τις αρχές της επομένης. Επιπλέον, προσπάθησα να εκσυγ
χρονίσω την οπτική γωνία από τψ οποία αυτό το 6ι6λίο γράφτηκε, και
έκανα κάποιες μικρές αναθεωρήσεις σε όλο το κείμενο, ώστε το 'τώρα'
στην παρούσα έκδοση να αναφέρεται στο 1995. Συγχρόνως συμπλήρωσα,
όσο ήταν δυνατόν, τις 6ι6λιογραφικές παραπομπές, για να περιλά6ω εκ
δόσεις, κριτικές εργασίες κτλ (αλλά όχι καινούρια ποίηση ή πεζογραφία),
που δημοσιεύτηκαν μέχρι τους πρώτους μήνες του 1995.
Αναφορικά με τ/ 6ι6λιογραφία της αρχικής έκδοσης, σκόπευα να
είναι ολοκληρωμένη σε ό,τι αφορούσε μεταφράσεις και σχολιασμένες
εκδόσεις στα αΥΥλικά. Από την ελληνική έκδοση παρέλειψα εξ ολοκλήρου
τις μεταφράσεις και περιόρισα τις αναφορές σε κριτικά έργα γραμμένα
στα αΥΥλικά. Αφαίρεσα επίσης τ/ν ξεχωριστή 6ι6λιογραφία που υπήρχε
στο τέλος της αΥΥλικής έκδοσης και περιέλα6α στις σημειώσεις όλες τις
6ι6λιογραφικές παραπομπές. Με δεδομένα τα όρια και τις διαστάσεις του
6ι6!ιίου, στις σημειώσεις 6ρίσκει κανείς ελάχιστες 6ι6λιογραφικές οδηγίες,
αν και , , ,
συχνα αναφερονται καποιες επιπλ' "''''λ ιογραφικες
εον ΌΙΌ. ' 'Συ-
πηγες.
νήθως οι παραπομπές αφορούν αυστηρά στα έργα που σχολιάζονται στο

κείμενο, τις εκδόσεις οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν και τις απόψεις της
κριτικής που έχουν άμεση σχέση με το επιχείρημα το οποίο διατυπώνεται
ε()ω.
j" Δ'
εν ηταν κα θ'λ'
ο ου μεσα στις προ θ'
εσεις μου ,
να παρουσιασω πλ'
ηρη
6ι6λιογραφικό κατάλογο για το θέμα αυτό.

Το παρόν 6ι6λίο θα μπορούσε να θεωρηθεί απότοκο της διδακτικής
μου πείρας: πολλές ώρες διδασκαλίας και συνεργασίας με σπουδαστές
προπτυχιακούς ή μεταπτυχιακούς στο King 50 College του Λονδίνου και
προηγουμένως στο Πανεπιστήμιο του Birminghαm. Επωφελήθηκα επί
σης από συζητήσεις, συνήθως με αφορμή διαλέξεις που είχα την ευκαιρία
να δώσω, με φοιτ/τές και άλλων Πανεπιστ/μίων της Μεγάλης Βρετα-
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11
νίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, τr;ς Ελλάδας και άλλων χωρών της
Ευρώπης: Οφείλω, λοιπόν, σε πολλούς πολλά' τόσα που είναι δύσκολο να
καταγραφούν. Θέλω όμως να είναι απολύτως σαφές ότι η δική μου
θεώρηση τr;ς Νεοελληνικής Λογοτεχνίας διαμορφώθηκε μέσα από συνεχή
διάλογο με τους μαθητές και τους συναδέλφους. Ιδιαίτερες συμ60λές
επισημα{νονται και στις σημειώσεις.
Χρωστώ ευγνωμοσύνη σε όλους τους φοιτητές, των οποίων τις
μεταπτυχιακές εργασίες στον κλάδο των Νεοελλφικών Σπουδών παρα
κολούθησα, επόπτευσα ή εξέτασα. Ο ρόλος τους, χωρίς να είναι δυνατό
να προσδιοριστε{ και μάλιστα εκ των υστέρων, ε/ναι μεγάλος. Εξαιρου
μένων αυτών, των οποίων οι εργασίες έχουν ήδη δημοσιευτεί και αναφέ
ρονται στις σημειώσεις, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστ/ες μου προς
τους: Αθηνά Βογιατζόγλου, Σοφία Βούλγαρη, Ελένη Γιαννακάκη, Γεωρ
γία Γκότση, Αλεξάνδρα Θαλάσση, Ελένη Καλλιγά, ΔtOνύση Καψάλη,
Εριφύλη Μπάγια, Νικόλαο Πετρόπουλο, Αθανασία Σουρμπάτη, Έλλη
Φιλοκύπρου, Sarah Ekdawi, Anthony Hirst, David Lαndsman, Robert Shan-
nan Peckham, Jonathan Sherman, Karen Rhoads van Dyck, Christopher
Williams.
Οφείλω ακόμη να ευχαριστήσω τη VΊrginia Llewellyn Smith, εκδότρια
κατά το παρελθόν του Oxford University Press, η οποία πρώτη με ενθάρ
ρυνε να γράψω ένα 6ι6λίο με αυτό το θέμα, και τον Peter Mackridge, ο
οποίος διά6ασε πολύ προσεκτικά το χειρόγραφο της αγγλικής έκδοσης και
έκανε χρήσιμες παρατηρήσεις. Επιπλέον, θέλω να ευχαριστήσω όσους συ
νέ6αλαν στην προετοιμασία αυτής της έκδοσης: τον Χάρη Βλα6ιανό, ο
οπο{ος μου συμπαραστάθηκε στον επαναπροσανατολισμό του όλου 6ι6λίου,
ώστε να απευθύνεται πιο πολύ στον Έλλψα αναγνώστη, τις δύο μετα
φράστΡιές μου, την Ευαγγελία ZoυpγoιJ και τη Μαριάννα Σπανάκη,
καθώς και τη Μαρία Ιωάννου που είχε τη φιλολογική επιμέλεια.
Οι όποιες ανακρί6ειες ή παραλείψεις 6αρύνουν αποκλειστικά εμένα.
Κing's College London R.B.

Οκτώι5ΡΙΟζ 1995
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος στψ ελληνtΚ~ έκδοση ........................... 9
Εtσαγω~............................................. 15
ΓΙΑΤΙ ΈΙΣΑΓΩΓΗ' ΚΑΙ ΟΧΙ 'ΙΣΤΟΡΙΑ' . 15
ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ 1990 . . . . . . . . . . . . . . . . 18
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ " 29
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑϊΚΗΣ: ΟΥΤΕ
'ΠΕΡΙΘΩΡΙΑΚΗ' ΟΥΤΕ ΈΛΑΣΣΩΝ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1. Λογοτεχνία για ένα Νέο Κράτος 1821-1881 , 49

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821 51
ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ: Η ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ . . . 59
Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . .. 81
2. Η Eθνικ~ επέκταση xιxt τα όριά Τ'ης: Από Τ'η 'Μεγάλ'η Ιδέα'

στ/ν επα.ύριο Τ'ης Kαταστρoφ~ς 1881-1928 . . . . . . . . . . . . . . . . 99
ΙΣΤΟΡΙΚΆ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
ΝΕΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . 102
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑ (1880-1904) . . . . . . . . . 104
ΠΑΛΑΜΑΣ " 120
ΚΑΒΑΦΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 129
ΑΣΤΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ: ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ, ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ. ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ . . . 137
ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
3. Σε αναζ~Τ'ηση μ.tα.ς νέας εθνικ~ς ταυτόΤ'ητας 1929-1949 . . . . . 174

ΙΣΤΟΡΙΚΆ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 174
ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. ΤΟ ΕΑΕΙΥΘΕΡΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ
ΘΕΟΤΟΚΑ 177
Η ΝΕΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ (1929-1936) " 179
Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΑ 1930 , " 199
Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
(1936-1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: Η 'ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ '30' . . . . . . . . .... . . . . . . 233
ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΝΕΕΣ ΦΩΝΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
14 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
4, Τα επακόλουθα του Πολέμ.ου και του Εμ.φυλΙου 1949-1967 . . . 253

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ . . . . . . . .. . . . . . . . . . 253
Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΓΕΝΙΑ: ΟΙ «ΕΠΙΖΩΝΤΕΣ" ΠΟΙΗΤΕΣ 255
Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ '30 ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
ΠΟ!ΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ . . . . . 287
1960-1967: ΝΕΟ! ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ. . . . . . 315
5, 1967-1992: Από Τ'η οικτατορΙα στ'ην ευρωπΙΧ'ική κοινόΤ'ητα . . . 326

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ. . : , 326
Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ (1967-1974) . . 330
'ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΛΥΧΝΑΡΙ': Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ '70 ΚΑΙ ΣΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ
ΤΟΥ '80. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
Η ΈΚΡΗΞΗ' ΤΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
6, ΛογοτεχνΙα και Γλώσσα: Το Γλωσσικό Ζήτ'ημ.ιΧ '" 369

ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΜΑΧΗΣ 373
ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ: Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ . . 406
ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ: οι ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ . . . . 427
EtaιxrwriJ
Τ
Ο 6ι6λίο αυτό αποτελεί μια γενική θεώρηση της ελληνικής ποίησης
και πεζογραφίας, περίπου από την εποχή της Επανάστασης του
1821. Στο εισαγωγικό αυτό μέρος εκτίθενται καταρχήν οι λόγοι που
καθιστούν αναγκαία και επίκαιρη μια τέτοια ανασκόπηση. Στη συνέχεια
Ιζ θΙ ι ι λ ι ι
παρουσια ονται οι εσεις του συγγραφεα, τα ορια του υ ικου και η οπτικη
γωνία.
ΓΙΑΤΙ ΈΙΣΑΓΩΓΗ' ΚΑΙ ΟΧΙ ΊΣΤΟΡΙΑ'
Πρέπει να διευκρινιστεί εξαρχής ότι αυτό το 6ι6λίο φιλοδοξεί να συμ6άλει

στην Ιστορία της λογοτεχνίας (και όχι στην κριτική της λογοτεχνίας ή
τη θεωρία της λογοτεχνίας). Ως Ιστορία της λογοτεχνίας ορίζω τον ιστό
των αλληλεξαρτήσεων, που συνδέουν τα κείμενα τόσο μεταξύ τους όσο
και με το σύνολο της πνευματικής παραγωγής και του πολιτισμού, στον
οποίο ανήκουν. Υπό αυτή την έννοια, η Ιστορία της λογοτεχνίας δεν είναι
ένα απλό χρονικό με oνόμ.cιτα και ημερομηνίες. Αντίθετα, προϋποθέτει
κριτική ανάγνωση, δηλαδή και ερμηνεία και αζιολόγηση των κειμένων,
όπως εξάλλου απαιτεί και η λογοτεχνική κριτική. Τα έργα όμως εδώ
ι λ ι ι θ ι !:' ι
εκτιμωνται στο π αισιο των ιστορικων συν ηκων, που προσοιορισαν και
την παραγωγή και την πρόσληψή τους.

ΤΟ
ΡΡ"\Ι ι ι ι ι ι ι
ΌΙΌΛtO ομως αυτο, παρα την ιστορικη αφετηρια του, απoμ.cικρυ-
ι ι θ ι ι !:' ι Ι
νεται αποφασιστικα απο τον κα ιερωμενο τυπο της παραοοσιακης στο-
ρίας της Λογοτε1νίας, που ήταν τόσο τ/ς μόδας σε όλη την Ευρώπη στα
'Α. ' ,Ι, ΤΙ ι
τε-<.,η του περασμενου και στις αρχες αυτου του αιωνα. ετοια εγκυρα
6ι6λία αναφοράς για όλες τις λογοτεχνίες της Ευρώπης έχουν καθιερωθεί
εδώ και χρόνια. Κάποτε, αυτές ·οι Ιστορίες έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στ/ν
επι60λή του λογοτεχνικου 'κανόνα', ιοιαίτερα στη λογοτεχνική παραγωγή
ι λ' ι , ,
των συγχρονων γ ωσσων και στον αγωνα τους εναντιον της πνευμ.cιτικης
ηγεμονίας των κλασικών, ιδιαίτερα των Λατινικών. Πολλές απόψεις δια

τυπώνονται για το τι αχ.ρι6ώς είναι 'μέσα' και τι 'έξω' από τον κανόνα
της αγγλικής ή γαλλικής λογοτεχνίας, για παράδειγμ.cι, του 120υ αιώνα.
Από κανέναν όμως δεν αμφισf)ητείται η υπαρξη ενός τέτοιου κανόνα, που
16 RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
περιλαμ~άνει έργα άξια σε~ασμoυ και συσΤYJματικής μ.ελέΤYJς. (Εκατό

χρόνια πριν, σΤYJν επoχ~ του HippolyteTaine και του MatthewAmold, τα
πράγματα ~ταν πoΛU διαφορετικά).
Το αποτέλεσμα είναι ότι YJ παραοοσιακή μορφή της Ιστορίας 'tYJt;
Λογοτεχνίας της αγγλικής, γαλλικής, γερμανικής ή ιταλικής γλώσσας
,
τεινει να αντικατοιστα ει στις
θ " μερες μας
, Ι
απο επισΚΟΠYJσεις συγκεκριμ.ε-
,
νων
'5:'
περιοι:.ιων
'
YJ'λογοτεχνικων ,
κινYJματων.
Ε'
ιναι
5:"1"
σχεοον αουνατον
,
ενας
μ.όνον τόμ.ος να καλUψει εξαντλYJτικά ΤΥΙ λογοτεχνία του 190υ και του
200υ αιώνα (ΟΥΙλαοή αυτή που είναι γραμμένΥΙ σΤΥΙν ομ.ιλουμ.ενΥΙ γλώσσα)
και τ-ην επισΤΥΙμονική έρευνα που αφιερώθ-ηκε σε αυτή.
ΣΤΥΙν Ελλάοα, Yj Ιστορία της 'νεότεΡΥΙς' λογοτεχνίας ΤΥΙς χώρας έχει
γραφτεί περίπου τριάντα φορές. Πρώτος το επιχείΡΥΙσε ο Iάκω~oς Ρίζος
Νερουλός το 1827 και στη συνέχεια, μισό σχεδόν αιώνα αργότερα, Ο
Αλέξανορος Ρίζος Pαγκα~ής, ένας από τους πολυγραφότερους ΠΟΙΥΙτές
,
και πε ζ ογραφους του καφου του.
, Κ 1" , ,
αι τα ι:.ιυο αυτα εργα αντιμ.ετωπι ουν
'ζ
το αντικείμενό τους υπό το πρίσμα 'tYJc; εποχής τους και καθόλου μ.ε τον
τρόπο του 200υ αιώνα.! Μόνο με τις Ιστορίες του D. C. Hesseling στα
γαλλικά και του Ηλία ΒουτιερίοΥΙ στα ελλ-ηνικά (ΟΥΙμοσιευμ.ένες κι:χ.ι οι ουο
στΥΙ οεκαετία του '20) άρχισε νσ. κσ.θιερώνετσ.ι ένι:χ.ς επίσ-ημ.ος τύπος, προς
" " Τ; 'Ί":ι' λ
τον οποιο συνετεινσ.ν οι εικοσι τεσσερεις .ιστοριες ΤΥΙς νεοεΛΛηνΙΚΥΙς ογο-
τεχνίσ.ς που εκοόθ-ηκαν μεταξύ του 1948 και του 1981.2 Κσ.τά γενική
1. Βλ ιχντίστοιχιχ Ιάκω60ς Ρίζος Νερουλός, Ιστορία των γραμμάτων ΠιχΡι% τοις

νεωτέροις 'Έλ/ησι, εξελληνίσθ'η υπό ΟλυμπΊΙΧς Ι. Ν. Ά660Τ εν θεσσιχλονίκ'l], Aθ~να 1870
(πρώτ/ lxOOO'l]: Γενεύη 1827) και Α. R. Rangabe. Precis d'une histoire de Ια litterαture
neo-hellenique (νο1. Ι-Π), S. Calvary, Berlin 1877. Ο Νερουλός με τον 'όρο 'γράμ.μ.or.τα'
πεpιλαμιiάνει κιχτά κUριo λόγο τ/ OιιXOOO'l] των ιοεών των εM~νων Διαφωτιστών κιχι
ταξινομεί το υλικό του σε κεφάλαια με τ(τλους «θεολογίιχ κιχι P'I]τoρικ~», «Ιστορ(ιχ»,
«Φιλολογίιχ» (με τ/ν έννοια τ/ς μελέτ/ι:; Τ/Ι:; γλώσσιχι:;), «Μεταφράσεις», «Γυναίκες
Μεταφράστριες κσιι Εκδότριες», «Ταξιοιωτικά κσιι Μυθιστορήμ.α.τσι» (σιπό -τσι οποίιχ το
πιο πρΟΟφσιτο που μV'l]μονεuετσιι είνσιι 'Ι] μυθιστορίσι του Ηλιόοωρου από τον 40 σιιώνσι
μ.χ.!) και, τέλος, «Λυρική ΠΟ('Ι]Ο"Ι]» (ελ. σΟ'. 165-68 στην lxOOO'l] του 1870). Ο
Pa:y~ιxιiής ιχφιέρωσε περισσότερο σιπό το μισό έργο του σε κείμενσι επιστ/μονικου, φιλο
σοφικου, θεολογικού, σικόμη κιχι σιρχσιιολογικου περιεχομένου. Μετά ιχπό όλη ιχυτή τ/ν
ποικιλίιχ θεμ.άτων σινσιφέρετιχι στην ποί1]Ο"Ι] , ενώ το μυθιστόρ'l]μ.α. εμφσινίζετσιι μόνο στις
τελευτσιίες έξι σελίδες.
2. D. C. Hesse1ing, Histoire de Ια litterαture grecque modeme, Les Belles Lettres, Paήs
1924 (IXvCItOtώp'l]O"I] του οΜιχνδικού πρωτοτύπου, που εκΟόθ'ηκε το 1920), Ηλ(ιχς Βουτιε
ρ(δ1]ς, Ιστορία πις νεοελληνικής λογοτεχνίας από των μ.έσων του ΙΕ' αιώνος μ.έχΡΙ των
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 17
--------------------
ομολογία ξεχώρισαν τρεις: του Κ. Θ. Δημαρά, ΎJ οποία δΎJμoσιεύτηX.ε το

1948 και εγκαινίασε τψ πcφαγωγή τέτοιων Ιστοριών, του Λίνου ΠOλίΤΎJ,
ΎJ οποία κυκλOφόΡΎJσε πρώτα στα αγγλικά το 1973 από τον εκδοτικό οίκο
Oxford University Press, και τέλος του Mario νίιιί, που εκοό&ηκε καταρ
χήν στα ιταλικά το 1971 και σΤΎJ συνέχεια στα ελλψικά, με αναθεωΡΎJ
μένΎJ έΚδoσΎJ το 1987. Όλες αυτές οι Ιστορίες παρακολουθούν ΤΎJν ανά
πτυζΎJ και εξέλιζΎJ ΤΎJς νεoελλΎJνικής λογοτεχνίας από τα τέλΎJ ΤΎJς Βυ
ζαντινής εποχής, όταν εμφανίστ/κε στο γραπτό λόγο ΎJ oμιλoυμενΎJ ή
κάποια Οιάλεκτος. Χωρίς να συμφωνούν πλήρως σε όλα, οιατύπωσαν και
καθιέρωσαν τις 6ασικές αρχές του δΎJμώooυς κανόνα, αφού με σαφήνεια
τον διαφoρoπoίΎJσαν από τους πρoΎJγoύμενoυς, τον κλασικό και το 6υζα-
ι
ντινο.
Το παραοοσιακό σχήμα ήταν απαραίΤΎJΤo τόσο στψ ελλΎJνική λογο

τεχνία όσο και στις άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, έως ότου καθιερωθεί
ένας 'νεoελλΎJνικός' κανόνας, και χεφαφεΤΎJθεί ΎJ νεότεΡΎJ από ΤΎJ λόγια
6υζαντινή παράΟΟσΎ]. Ο αγώνας αυτός έχει πια λήξει. Η μάΧΎJ κεΡδήθΎJκε
και καρπό ΤΎJς νίΚΎJς αποτελουν τα πολύτιμα έργα αναφοράς, που επι
πλέον μ.ιχρτυρουν καταλεπτώς τις αρχές και τις αντιλήψεις του νεoελλΎJ
νικού λογοτεχνικού κανόνα, όπως oιαμoρφώθΎJκε σΤΎJ οιάρκεια της τρια-
νεωτάτων χρόνων (2 τόμ.οι), εκδόσειι:; Ζ'Ι]κάΚ'ηζ, Αθήνα 1924 και 1927. Κριτική μ.ελέτ'l]
με θέμ.σ: είκοσι τρειι:; ακόμ.σ: ιστορίεζ, που κυκλοφόρησαν μεταξό 1948 και 1980, επιχεί
ρψε ο Γιώργοι:; Κεχαγιόγλου, «Οι ιστορίει:; τ/ζ νεοελλ'l]\lικής λογοτεχνίας», Μαντατο
φόρος 15 (1980), σσ. 5-66. Στις Ιστορίες που εξετάζει ο Κεχαγιόγλου θα πρέπει να
προστεθοόν: Δ'Ι]μ. Τσάκωνας, Ιστορία π;ς νεοελληνικής λογοτεχνίας (3 τόμοι), εκδόσεις
Γ. Λαδιά, Αθήνα 1981 και 060 άλλει:; συντομότερες επισκοπήσεις που κυκλοφόρ'l]σαν στ'l]
δεκαετία του 1980, των οποίων 'Ι] προσέγγιση συγκλίνει περισσότερο με αυτή του πα
ρόντοι:; Ι;ι6λίου: Κ. Μ'Ι]τσάκ'l]c;, Η ελληνική λογοτεχνία στον εικοστό αιώνα: Συνοπτικό
διάγραμ.μα, Φιλιππότ'l]ζ, Αθήνα 1985 (αποτελεί κριτική τ/ς λογοτεχνικής παραγωγής
του 200ό αιώνα;) και Μ. Μερακλ'ijι;, Σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1980), Μέρος
πρώτο: Ποίηση, Πατάκ'l]c;, Αθήνα 1987. Ανεκτίμ'l]το 6ι6λίο αναφοράι;, που παρουσιάζει
με διαφορετικό τρόπο το περιεχόμενο των καθιερωμένων Ιστοριών, είναι η Εισαγωγή στη
νεοελληνική ψιλολογία του Π. Δ. Μαστροδ"1μήτρ"1, 5"1 έκδοση, Δόμοι;, Αθήνα 1990.
Κάποια από τα. θεωΡ"1τικά ζ"1τήμ.σ:τα τ/ζ λογοτεχνικήι:; ιστορίαι; σuζΎ)'τήθ'l]καν στ/
«Διεθνή ΕπισΤ'φονική ΣυνάνΤΎ]ση· α.φιερωμέν"1 στον Κ. θ. Δ"1μ.σ:ρά», που έγινε στον
Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελλ"1νικών Σπουδών, Τμήμ.σ: Φιλολογίσιι;, Αριστοτέλειο
Πσινεπιστήμιο θεσσσιλονίκ"1Ι;, 10-12 ΜσιΊου 1990, τώρσι στον τόμο Ζητήμ.ατα ιστορίας
των νεοελληνικών γραμμάτων, ΠσιΡσιτ/Ρ"1τήι;, θεσσσιλονίκ"1 1994 (6λ. σχετικά τις ειση
γήσειι:; των: Κ. θ. Δ"1μ.σ:ρά, Μ. νίιιί, Γ, Βελουδή, Βενετίσιι:; Αποστολίδου κσιι R. Beaton).
----------- ------------------------------------
κονταετίας 1940-1970. Η μελέτ'1 Τ'1ς νεoελλ'1νικ~ς λογοτεχνίας κερδίζει

διαρκώς έδαφος, όχι μόνο στα πανεπιστ~μια του εσωτερικού αλλά και του
εξωτερικού, στο πλαίσιο των ευρωπι:ιικών σπουδών. Είναι σχεδόν αδύνα
τον πλέον να περιλ'1φθεί σε έναν εύΧΡΎ)στο τόμο ολόκλΎ)ρ'1 Ύ) Ιστορία ΤΎ)Ι:;
νεoελλΎ)νικ~ι:; λογοτεχνίας από το 120 αιώνα ώς τα 1990. Για σοι)αρούς
πρακτικούς λόγους αλλά και θεωΡΎ)τικούς είναι καιρός να δοθεί το σύν
θΎ)μα για αλλαγ~:'
Αυτό το ι)ιι)λίο λοιπόν δεν συστ~νεται ως μια παραδoσιακ~ 'Ιστορία'
ΤΎ)ς νεoελλΎ)νικ~ς λογοτεχνίας. Αντίθετα, προσεγγίζει μια συγκεκριμέν'1
και σαφώς καθορισμένΎ) περίοδο ΤΎ)ς ελλψικ~ς λογοτεχνίαι:;, με τρόπο και
στόχο καινοφανείς. Τόσο οι διαστάσεις του ι)ΙbλΙου όσο και το αναγνω
στικό κοινό στο οποίο απευθυνόταν αρχικά, υπαγόρευαν το στόχο μιαι:;
γενικ~ς ανασκόΠΎ)σΎ)ς του υλικού, και όχι μιας εγκυκλoπαιδικ~ς πλΎ)ρό
ΤΎ)τας. Για όλους αυτούς τουι:; λόγους προτίμ'1σα, ωι:; πιο ακρι6~, τον
απλό τίτλο Εισαγωγή.
ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ τοτ 1990
Τψ ίδια ακρι6ώι:; περίοδο (1948-1981) που συγγράφονταν οι περισσότερει:;

τέτοιου τύπου Ιστορίες ΤΎ)ς νεoελλψικ~ς λογοτεχνΙαι:; σ.ρχισαν να πραγ-
Ι Ι λλ Ι Ι λλ Ι
- ματοποιουνται σΎ)μαντικοτατει:; α αγες στο χωρο ΤΎ)Ι:; νεοε Ύ)νΙΚΎ)Ι:; φι-
λολογΙας. Φαντσ.ζομαι πως ελfι.χιστoι αναγνώστες θα αμφισι)Ύ)τούσαν

Ι λλ Ι Ι 'λ Ι Ι Ι Μ Ι Ι
τοσο τις α .
αγες οσο και το ρο ο των στοριων σε αυτες. εχρι στιγμΎ)Ι:;
όμως δεν υπσ.ρχει κάποιο έργο που να τις αντιμετωπίζει στο σύνολό τους
s:- Ι ξΙ Ι
και να οιερευνα τις μετα υ τους σχεσεις.
Με κίνδυνο να καΤΎ)γΟΡΎ)θώ ότι υπεραπλουστεύω, θα α.πoτoλμ.~σω να.

καταγράψω ως α.λλα.γές τα εξ~ι:;: πα.γιώθ"t'Jκε και εξα.πλώθ"t'Jκε Ύ) μελέΤΎ)
ΤΎ)Ι:; νεoελλΎ)νικ~ς λογοτεχνία.ς, ώστε α.υτoνoμ~θΎ)καν οι δισ.φοροι περίοδοΙ
ΤΎ)ς και γενν~θ'1κε Ύ) α.νσ.γΚΎ) διαφορετικών επαγγελματικών ειδικoτ~
των. Έλαι)ε τέλοι:; Ύ) πόλωσΎ) που προκα.λούσε το γλωσσικό ζ~ΤΎ)μα..
3. Πρ6λ Κεχαγl6γλου: «.. :'1 πίεσ-η 'tl')t; ίδιας τl')ς υλης συμ.6άλλεl έντονα σε μ.ια
ανατροπή της κατεστl')μέτ/ς τάξ"1ς, προς όφελος τουλάχιστο του τελευταίου αιώνα, της
Nεoελλ"1νlκ~ς Λογοτεχνία,ς (1880 κ.ε} στψ ανάγκl') α,υτ~ δεν έχουν α,ντα,ποκριθεί οι
αξιολογ6ΤεΡες Ιστορίες Τ"1ς Nεoελλ"1νlκ~ς Λογοτεχνία,ς, κα,ι φα,ίνεταl ότι λύσεις μπορουν
να προέλθουν μόνο α,πό έργα διαφορετικού σχεδιασμού, δoμ~ς κα,ι έΚΤασΎ]ς» «(Οι ιστο-
ρίες», 6.π., σ. 60). -
EIΣAΓΩlΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ
. __ _ - .. ._--_. __ _-19
...
ΑναζωπυρώθηκεκατιΧ συνέπεια το ενδιαφέρον για συγγραφείς ΤΎ)ς λόγιας

παριΧδοσΎ)ς, που είχαν ΠΡΟΎ)γουμένως αγνΟΎ)θεΙ Επιπλέον, εκδΎ)λώθΎ)καν
δυναμικές εξελίξεις στο χώρο ΤΎ)ς λογοτεχνίας, κίχι ιδιαίτερα της πεζο
γραφίας, προς νέες κατευθύνσεις, από το 1960 και πέρα. Πρόκειται για
μεταbολές που συντελέστηκαν μετιΧ το 1948, οπότε πρωτοεκδόθΎ)κε Ύ)
Ιστορία; του ΔΎ)μαριΧ, και αναμόρφωσαν εκ bιXOpwv το πεδίο των νεοελ
λψικών λογοτεχνικών σπουδών.
Τιχ όρια του υπό εξέτασιν πεδίου. Το ζ~τημα των αρχών ΤΎ)ς νεοελλΎ)
νικ~ς λογοτεχνίας απιχσχόλΎ)σε πρόσφατα (1991) ένα συνέδριο που οργα
νώθηκε σΤΎ) Βενετία, χιΧΡΎ) στις ενέργειες του καθΎ)ΎΎJΤ~ Ν. Μ. Πανα
γιωτιΧΚΎ), προκειμένου να συζΎ)ΤΎ)θεί αΚΡΙbώς αυτό το θέμα. Ο Γ. Π.
ΣΙΧbbίδΎ)ς πρότεινε ως διαχωριστικό όρω μεταξύ ΤΎ)ς μεσαιωνικ~ς και της
νεότερΎ)ς ελλΎ)νικ~ς λογοτεχνίας ΤΎ) μετιΧbασΎ) από ΤΎ) χεφόγραφΎ) σΤΎ)ν
έντυΠΎ) παριΧδοση. Αν~γαγε, δΎ)λαδ~, ΤΎ)ν έναρξΎ) ΤΎ)ς περιόδου στψ
πρώΤΎ) τυπωμένΎ) έκδοσΎ) λογοτεχνικού κειμένου, γραμμένου σΤΎ) νέα
ελλΎ)νικ~ γλώσσα.4 Τέτοιες τομές σπ~νια είναι αΚΡΙbείς, αφού όποιο κρι
τ~ριo κι αν εφαρμόσει κανείς υπιΧρχει πιΧντα μια περίοδος χ.ιχτιΧ τψ οποία
το παλιό και το καινούριο συνυπιΧρχουν (Ύ) παριΧλλΎ)λΎ) κυκλοφορία, για
παριΧδειγμα, χειρόγραφων και τυπωμένων κειμένων ΤΎ)ς νεoελλΎ)νικ~ς
γραμματείας δι~ρκεσε τρεις περίπου αιώνες). ΜεγαλύτερΎ) σημασία όμως
,
απο τις λ' 'Α-",
υσεις που προταV'jκαν σΤΎ) Β' ,
ενετια εχει το γεγονος οτι τε'θ Ύ)κε "
το ζ~ΤΎ)μα υπό συζ~ΤΎ)σΎ). Τα χρονικιΧ όρια ΤΎ)ς νεoελλΎ)νικ~ς λογοτεχνίας
κα λ υπτουν
' , 'λ'
ενα μεγα ο ευρος, απο το'12 '
ο ως τον Α. "'0'ο ι
αιωνα. Σ ΤΎ) l' '
οιαρκεια
όλων αυτών των αιώνων ΧΡΎ)σιμoπoι~θηκαν ποικίλοι γλωσσικοί τρόποι

και τύποι, διαφoρoπoι~θηκαν τα πνευματικιΧ συμφραζόμενα και μεταbλ~
θηκαν οι συνθ~κες παραγωγ~ς και υπoδoχ~ς του λογοτεχνικοί.> έργου.
Δεν είναι λοιπόν δυνατόν όλο αυτό το υλικό να μελετιΧται ως μία. και
μoναδικ~ ενόΤΎ)τα. Ο επιμερισμός του είναι εν μέρει συνέπεια, αναπόφευ-
4. Γ. Π. Σα66ίδης, «Πότε άραΎες αρχίζει η Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία;», στον

τόμ.ο Origini dellα Letterαturα Neogrecα / Αρχές της Nεoελ/ηvικής Αογοτεχιιίας, τόμ.ος
Α', επιμ.. Ν. Μ. Παναγιωτάκ-ης (Βι6λιοθήκη του Ελληνικου Ινστιτούτου Βυζαντινών και
Μετα6υζαντινών ΣπουΒών της Βενετίας, αρ. 14), Βενετία 1993, σσ. 37-41, επανέκδοση
στον τόμ.ο του ίδιου Τράπεζα Πllεuμ.ατική, Πορεία, Αθήνα 1994, σσ. 312-6. Για το (διο
θέμ.ιχ 6λ και τις εισηγήσεις στον τόμο Αρχές της Νεοελ/ηνικής Αογοτεχιιίας (τόμ.. Α'),
των Eideneier, Vitti, Στ. Αλεξ(ου και Ε. Καψωμένου (σσ. 42-73).· .
-"--"""~----"--"--"-----
"~~"""--"""
ΚΤΎ) και όχι απαραίΤΎ)τα ευεργετικ~, ΤΎ)ς πρooδευτικ~ς εξειδίκευσ-ης των

ακαδΎ)μ.αϊκών σπουδών σε όλες τις επιστ~μ.ες. Εκτός αυτου, έχουν αυ
ξΎ)θεί οι γνώσεις σχετικά μ.ε ΠΡΟΎ)γουμ.ενες περιόδους ΤΎ)ς νεoελλΎ)νικ~ς
λογοτεχνίας, και αυτό μ.ε ΤΎ) σειρά του έδωσε ΤΎ) δυνατόΤΎ)τα στους
μ.ελεΤΎ)τές να διακρίνουν τις διαφορές τους.
Η χρ~σ-η του όρου 'μ.εσαιωνικ~ ελλΎ)νικ~ γραμ.μ.ατεία' έχει γενικευθεί
τον τελευταίο καιρό. Αναφέρεται σΤΎ)ν ομ.ιλουμ.ενΎ) γλώσσα και τη λογο
τεχνικ~ παραγωγ~ της περιόδου μ.ετά το 120 αιώνα, ενώ στις επίσ-ημ.ες
Ιστορίες τα κείμ.ενα αυτά ενσωμ.ατώνονται σΤΎ) 'νέα ελληνικ~'. Οι γνώ
σεις για τις επιδόσεις της Kρ~της κάτω από ΤΎ) bενετικ~ κυριαρχία και
υπό ΤΎ)ν επίδρασ-η ΤΎ)ς ιταλικ~ς ΑναγέννΎ)σης, μ.εταξύ του 140υ και του
17 ου αιώνα, και για το σύνθετο πολιτιστικό περΙbάλλον μ.έσα στο οποίο
πραγμ.ατoπoι~θηκαν, έχουν θεαμ.ατικά αυξηθεί τα τελευταία χρόνια (σε
μ.εγάλο bαθμ.ό χάρη στις εργασίες των: Λίνου ΠολίΤΎ), Στυλιανού Αλεξίου
και Νίκου Παναγιωτάκη). ΕΠΎ)ρεασμ.ένοι από το Διαφωτισμ.ό, οι μ.ορφω
μ.ένοι Έλλψες του 180υ αιώνα συνέγραψαν λογοτεχνία αρκετά διαφορε
τικ~ από αυτ~ των ΠΡΟΎ)γουμ.ενων αιώνων (στον Κ. Θ. Δημ.aρά αν~κει
το μ.εγαλύτερο μ.έρος της πρωτoπoριακ~ς ερευνητικ~ς εργασίας για τα
έργα αυτά). Καθεμ.ιά από τις περιόδους αυτές ΤΎ)ς νεoελληνικ~ς λογοτε
χνίας γίνεται πλέον αντικείμ.ενο εμ.περιστατωμ.ένης έρευνας, προσεγγίζε
ται μ.ε ιδιαίτερη μ.εθοδολογία και μ.ελετάται σε 6άθος.
Η περίοδος της ελλΎ)νικ~ς λογοτεχνίας που γίνεται το θέμ.α του
(ίι6λίου αυτού δεν υστερεί καθόλου από τις προηγούμ.ενες, και αξίζει να
εξεταστεί ως ενιαίο σύνολο. Περισσότερα κοινά έχουν ο ΜιχάλΎ)ς Γκανάς
και ο Ευγένιος Αρανίτσης μ.ε τον Σολωμ.ό και τον Γρηγόριο Παλαιολόγο
αντίστοιχα (σε θέμ.ατα γλώσσας, αισθητικ~ς, ακόμ.η και αναγνωστικού
')
κοινου '
παρα μ.ε τον Κ'
αισaριo Δ'
αποντε, τον Γ' '
εωργιο Χ ορτατση ,
Ύ) τους
ανώνυμ.ους συγγραφείς των δΎ)μ.ωδών μ.υθιστοριών του 140υ αιώνα. Αυτό

δεν σ-ημ.αίνει, φυσικά, ότι αμ.φισt>ητώ τους δεσμ.ούς που υπάρχουν (αυτοί
μ.εταξύ του Σολωμ.ού και της κρητικ~ς λογοτεχνίας είναι ιδιαίτερα σ-η
μ.αντικοΟ. Η εξέταση μ.ιας μ.όνο ιστoρικ~ς περιόδου και Ύ) αντιμ.ετώπισ~
της ως ενιαίο σύνολο δεν σΎ)μ.αίνει -και δεν πρέπει να σΎjμαίνει- ότι
αποκόt>εται από όσα πρoηγ~θηκαν. Η ανανέωσ-η του ενδιαφέροντος για
την πρoγoνικ~ κλΎ)ρονομ.ιά συχνά απασχολεί ΤΎ)ν Ιστορία της λογοτε
χνίας. Παραδόξως όμ.ως η σ-ημ.ασία μ.ιας τέτοιας ανα6ίωσ-ης κινδυνεύει να
ρ θ 'ξ' , ,
υποοα μ.ιστει, ε αιτιας των απαΙΤΎ)σεων μ.ιας προσεγγισης που αντιμ.ετω-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ .. __..__..._ - - -21
πίζει την ιστορία του πολιτισμού ως ένα αρραγές σύνολο. Συχνά στο
6ιtλίο αυτό εΠΙσΎ]μαίνεται η εκ νέου στροφή συγγραφέων και αναγνω
στών σε είδη λογοτεχνίας που άνθησαν πριν από το 190 αιώνα. Ως
αποτέλεσμα της προσέγγΙσΎ]ς που επιχειρείται εδώ, πιθανόν να γίνει
καλύτερα κατανοητό το πώς, πότε και γιατί πρόδρομοι και παλαιότεροι
Έλληνες συγγραφείς ανασύρθηκαν στην επιφάνεια και τι ρόλο διαδραμά
τισαν στη λογοτεχνία των δύο τελευταίων αιώνων.
Το ίδιο, τηρουμένων των αναλογιών, ισχύει και για την προφορική
παράδΟσΎ] (δημοτικό τραγούδι, παραμύθια, κτλ), που πολύ συχνά ανα
φέρεται στις σελίδες που ακολουθούν, ως μια πηγή από την οποία
αντλούν οι νεότεροι συγγραφείς. Οι Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτε
χνίας τοποθετούν την προφορική παράδοση κατά κανόνα στις απαρχές,
στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Πρόκειται για μια ρομ.σ.ντική
παραποίηση της αλήθειας, η οποία οφείλεται στις απόψεις του 190υ
αιώνα, κυρίως του Σπυρίδωνος Ζαμπέλιου και του Νικολάου Πολίτη.
Όλοι σχεδόν οι συγγραφείς των δύο τελευταίων αιώνων ήρθαν σε επαφή
με αυτή την παράδοση. Άλλοι τη 6ίωσαν ως μέρος της καθημερινής ζωής
στις περισσότερες περιοχές του ελληνόφωνου κόσμου, άλλοι μέσα από τις
σελίδες των τυπωμένων συλλογών και τις επιταγές του σχολικού ανα
λυτικού προγράμματος. Όλοι πάντως τη θεωρούν καθοριστικό στοιχείο
του
,
συγχρονου πο
λ'
ιτισμου.
Ανακεφαλαιώνω: Σημείο αναφοράς και ανεξάντλητη πηγή αποτελεί

για τους Έλληνες λογοτέχνες των δύο τελευταίων αιώνων όλος ο θησαυ
ρός του έντεχνου λόγου, όλα τα έργα που γράφτηκαν στην ελληνική (και
όχι μόνο νεοελληνική) γλώσσα, από τον Όμηρο ώς τις σελίδες των
6υζαντινών συγγραφέων, συμπεριλαμ6ανομένων των προφορικών παραδό
σεων που έχουν επιζήσει μέχρι σήμερα. Αλλά οι πολύ αυξημένες πια
γνώσεις μ.σ.ς για κάθε μια από τις διαδοχικές και αλληλοκαλυπτόμενες
περιόδους που προηγήθηκαν, καθιστά πλέον εφικτή αλλά και θεμιτή τ/
μελέτη καθενός από τα συστατικά μέρη της νεοελληνικής λογοτεχνίας
ως ενιαίο σύνολο. [)
5. Γιιχ νιχ περιοριστώ στον σ,πλόφωνο χώρο, σ,υτή Τ1)ν πpoσέπισYj επιχειρώ σΤΎj
μ,ονογριχφίΙΧ μ,ου Το ερωτικό μυθιστόρημα του ελληνικού μεσαίωνα, Καροιχμ,ίτσιχ, Αθήνιχ
1996, μ,ετιXφpασYj ΤΎjς οεuτερψ;, συμ,πλΎjρωμ,ένΎjζ απλικής έΚOOσYjζ:
The Medievαl Greek
Romαnce, Routledge, London 1996, και 1) ιxξιόλoΎΎJ συλλογή οοκιμ,ίων ιχπό τον David
Holton, Literature αnd society ίπ Renαissαnce Crete, Cambridge University Press, 1991. Η
-_
22 _-... .. _--_. __ ._------ -_ ..... __ RODERICK
...
ΒΕΑΤΟΝ
Ο όρος, λοιπόν, ΝεότερΎ] Λογοτεχνία στον τίτλο αυτού του 6ι6λίου

σκόπιμα περιορίζει. Ελλείψει καλύτερου, αναφέρεται στψ ελλΎ]νικ~ λο
γοτεχνία από τψ επoχ~ ΤΎ]ς εθνικ~ς ανεξαΡΤΎ]σίας.
Το Γλωσσικό Z~ΤΎ]μα. Η παρατετα(J-ένΎ] διαδικασία που πρO'ηγ~θΎ]κε ΤΎ]ς

απoδoχ~ς ΤΎ]ς δΎ]μoτικ~ς ως επίCfΎ]μΎ)ς γλώσσας συν~θως περιγράφεται
ως 'αγώνας'. Ο δΎ](J-οτικισμός, όπως ονψάσΤΎ]κε αυτός ο 'αγώνας' στις
αρχές ΤΎ]ς όεκαετίας του 1890, λειτoύΡΎΎJσε ως πόλος έλξΎ]ς συγγραφέων,
ακαΟΎ]μαϊκών, πολιτικών και πολλών άλλων σΤΎ] όιάρκεια των εκατό
χρόνων που (J-εσολά6Ύ]σαν από τότε. Εκείνο πάντως που ενδιαφέρει εοώ
είναι ότι ο ΟΎ](J-οτικισ(J-ός αποτέλεσε το σταθερό, αν και συν~θως λανθάνον,
υπό6αθρο των περισσότερων Ιστοριών ΤΎ]ς νεoελλψικ~ς λογοτεχνίας, που
κυκλοφόΡΎ)σαν μετά το 1924, οπότε εκοόθΎ]κε Ύ] πρώΤΎ] γρα(J-(J-ένΎ] σΤΎ]
δΎ)(J-ΟΤΙΚ~ Ιστορία του Ηλία ΒουτιερΙΟΎ]. Μόνον ο Λίνος ΠολίΤΎ]ς ΟΎ]λώνει
ΡΎ]τά, κι αυτό (J-όνον όταν απευθύνεται σε αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό,
ότι «Ύ] ιστορία μπορεί να είναι αντικεΙ(J-ενικ~ μέχρι κάποιο bαθ(J-ό (J-όνο ... ,
ο συγγραφέας είναι δημοτικιστής και κατά συνέπεια ανΤΙ(J-ετωπίζει τψ
ιστoρικ~ εξέλιζΎ) ΤΎ]ς λογοτεχνίας από αυτ~ τψ oπτικ~ γωνία».6 Η
οπτική γωνία σΤΎ)ν οποία αναφέρεται εδώ ο ΠολίΤΎ]ς καθορίζει σιωΠΎ]λώς
και τις άλλες έγκυρες Ιστορίες ΤΎ)ς νέας ελλΎ]νικ~ς λογοτεχνίας, του
ΔΎ]μαρά και του νίιιΙ 7
Η. επιλoγ~ αυτ~ οφείλεται σε σο6αρούς ιστορικούς λόγους, οι οποίοι
α.ποΟοχή των γλωσσικών και α.ισ(tητικών δια.φορών, όπως και των πιο φανερών γεωπο
λιτικών, μεταξό Τ'1]ζ 'μ.εσαιωνικής' και Τ'1]ζ 'α.ναγενν1jσια.κής' ελλψικής λογοτεχνία.ς υπο
01jλώνετα.ι κα.ι στους Μο τόμους του έργου Αρχές της Nεoελληvικής ΑΟΥοτεχνίας, ό:π.
. 6. Linos Politis, A History ofModem Greek Literαture, Oxford University Press, 1973.
Η πρόΤΙΧσΎ] α.υτή παρα.λείφ(tηκε α.πό Τ'1]ν (κα.τοπινή) ελλ'1]νική έΚΟΟσΎ] τ/ς Ιστορίας του
ΠολίΤ1j, προφα.νώι; γιατί θεωρή(tηκε περιττή;
7. Το ίοιο ισχόει για όλες σχεοόν τις Ιστορίει; που εξετάζει ο Κεχαγιόγλου. Η
τρίτομ'1] Ιστορία του Τσάκωνα (bA. σΎ]μ. 2), '1] οποία κυκλοψόρψε μετά τ/ν έρευνα. του
Κεχαγιόγλου, οεν αποκλίνει aObap'" από τα: κα:θιερωμένα:. ΑξΙζει εΠΙσΎ]ς να: σΎ]μειωθεί ότι
Άγγλοι και Αμερικα.νοί συγγρα:φεΙι; εκοήλωσα:ν Τ'1] θερμή υποστήριξή τους στ/ν επικρά
τ/σΎ] 't1jc; 01jμοτικήc; (bλ., για: πα:ράοειγμα:, Philip Sherrard, The Mαrble Threshing Floor:
Studies ίπ Modem Greek Poetry, Denise Harνey, Athens 1982 [πρώτ'1] έκδΟσΎ]: Λονδίνο
1956] κα:ι Peter Bien, Kαzantzakis αnd the Linguistic Revolution ίπ Greek Literature, Prin-
ceton University Press, 1972 κα:ι Robin Fletcher, Koste~' Palαmαs: Α Great Modem Greek
Poet - His Life, his Work and his Struggle for Demoticism, Ίορυμα: Κωgτή Πα.λα:μ.ά, Αθήνα:
1984.
- ----------- ----------τ---------- --- ----
τεκμ:ηριώθηκαν επανειλημμένως στο οιάστημα που τυπώνονταν πολλές

Ιστορίες της νεoελληνικ~ς λογοτεχνίας. Όπως έγινε σαφές, και οι Ιστορίες
αυτές εξυπηρετούσαν την ανάγκη να καθιερωθεί ένας οημώοης λογοτε
χνικός κανόνας, ο οποίος για τα ελληνικά συμφραζόμενα σ~μσtινε κάτι
παρόμοιο (αν και, για να είμαστε οίκαιοι, όχι εντελώς ταυτόσημο) με το
δημ.οτικό κανόνα. Το θέμα θεωρείται λ~ξαν μετά την Eκπαιoευτικ~
Μεταρρύθμιση του 1976, που κατ~ργησε επίσημα τη Οιγλωσσία. Αυτό
που κάποτε προκαλούσε οιαμάχες ~ταν πλέον από όλους αποΟεκτό. Και
για όλους τους αναγνώστες και τους συγγραφείς, συμπεριλαμ6ανομένων
και αυτών για τους οποίους το γλωσσικό παρέμενε ένα φλέγον ζ~τημσt,
το επίσ-ημο τέλος της οιγλωσσίας άλλαξε το σκψικό. Καιρό όμως πριν
από την καθιέρωση τ-ης o-ημoτικ~ς ως επίσημης γλώσσας του κράτους,
οι απόψεις του λογοτεχνικού και του επιστημονικού (γλωσσολογικού)
κόσμου συνέπιπταν: η οιάκριση μεταξύ καθαρεύουσας και δημoτικ~ς ~ταν
μια επι6ε6λ-ημένη, τεχν-ητ~ οιχοτόμηση τ-ης μίας και μoναoικ~ς γλώσσας:
της νέας ελλ-ηνικ~ς.8
Μόνο μετά το 1976 έγινε δυνατόν να γράψει κανείς για τη νέα
ελληνικ~ λογοτεχνία, χωρίς να υπακούει σε όρους και περιορισμούς που
είχε επι6άλει -η Οιγλωσσία. Οι περισσότερες φιλολογικές μελέτες που
ολοκλ-ηρώθηκαν στη οεκαετία του 1970 αντιμετώπισαν το θέμα υπό αυτό
το πρίσμα. Καμιά όμως μελέτ-η δεν αφορά στις αλλαγές που πpαγμσtτO
πoι~θ-ηκαν σε όλο το χώρο, ιδιαίτερα αφότου -η γλώσσα θεωρ~θηκε ενιαία
και αΟιαίρετη. Σχετικά πρόσφατα αναγνωρίστηκε ότι οι γλωσσικοί κώ
δικες της oημoτικ~ς και ΤΥ)ς καθαρεύουσας, ασύμπτωτοι τυπικά, δεν
~ταν παρά οιαφορετικοί εκφραστικοί τρόποι που διαδεχόταν ο ένας τον
άλλο, και θεωρ-ητικά ~ταν και οι 060 στη διάθεση των ομιλ-ητών και των
συγγραφέων, διαγράφοντας ο καθένας οιαφορετικό περι6άλλον. Μια τέ
τοια σύλληψ-η τ-ης γλώσσας, ολότελα διαφoρετικ~ και καθόλου 'μάχιμ-η',
επηρέασε όχι μόνο το λόγο και το ύφος τ-ης σύγχρονης λoγoτεχνικ~ς
παραγω~ς αλλά και την αξιολόγηση των προηγούμενων συγγραφέων.
Το θέμα αυτό αναπτύσσεται πιο οιεξοοικά στο 60 κεφάλαιο.
8. llεΡισσότερe.t σχετικά μ.ε e.tuτό το θεμ.e.t, e.tAλfJ. xe.tL για τιι:; e.tσάφειει:; στ/ Οιe.tτu
πωσΎ] Τ/Ι:; Εκπe.tιΟεuτικ~ι:; ΜεΤe.tρρUθμ.ΙσΎ]Ι:;, ι1λ 60 κει:Ράλe.tιο.
---. "---"-_Ψ' ..._ _...._ _ Ψ_
Οι a.λλα.γές στον 'κα.νόνα." Ο λογοτεχνικόι:; κα.νόνα.ι:; οεν είνα.ι κιiτι δεοο

μένο κα.ι α.μετιi~λrιτo. Τα. τελευτα.ία. μιiλιστα. χρόνια. οι νεοελληνικέι:;
λογοτεχνικέι:; σπουδέι:; έΟειξα.ν ιΟια.ίτερο ενδια.φέρον για. την α.να.θεώρησή
του, κα.θώι:; επα.νήλθα.ν στο προσκήνιο πα.λα.ιότεροι συγγρα.φείι:; που είχα.ν
περιπέσει στην α.φιiνεια., κα.ι οι α.πόψειι:; μα.ι:; για. τιι:; εξελίξεις που συντε
λέστηκα.ν στο πα.ρελθόν δια.μορφώνοντα.ι τώρα. εκ νέου. Δεν πρόκειτα.ι,
6έ~α.ια., για. τελεσίδικει:; θέσειι:;. Η Ιστορία. τηι:; λογοτεχνία.ι:; α.λλιiζει κα.ι
πρέπει να. γριiφετα.ι πιiλι, α.φού κιiθε νέα. γενιιi ερμηνεύει με το δικό τηι:;
τρόπο την κληρoνoμιιi του πα.ρελθόντοι:;. Μέσα. στην τελευτα.ία. τρια.κο
ντα.ετία. α.να.θεωρήθηκε εξ ολοκλήρου ο τρόποι:; με τον οποίο οι Έλληνει:;
συγγρα.φείι:;, κριτικοί κα.ι ερεuνητέι:;, oια.~ιiζoυν κα.ι ερμηνεύουν την πρό
σφα.τη Ιστορία. της λογοτεχνία.ι:;. Κα.μία. μελέτη όμωι:; οεν λα.μ6ιiνει υπόψη
τηι:; όλη την ποικιλία. των α.πόψεων κα.ι των στιiσεων, όπωι:; α.υτέι:; Οια.
μορφώθηκα.ν κιiτω α.πό τα. νέα. δεδομένα..
Τέτοιες α.να.θεωρήσειι:;, κα.ι ιΟια.ίτερα. ο 'εμπλουτισμός', η οιεύρυνση
του λογοτεχνικού κα.νόνα. με έργα. του 190υ α.ιώνα., που συντελείτα.ι τα.
τελευτα.ία. χρόνια., θα. μπορούσα.ν να. θεωρηθούν μέρος τηι:; εξέλιξηι:; που
μόλιι:; περιγριiφηκε: α.να.προσα.ρμογή των α.ντιλήψεων μετιi το τέλος της
διγλωσσία.ς. Από το 1960 κα.ι πέρα. α.υξα.νότα.ν Οια.ρκώς το ενδια.φέρον για.
το έργο των μεγιiλων oιηγημα.τoγριiφων του τέλους του 190υ α.ιώνα.: του
Βιζυηνού, του Πα.πα.δια.μιΧντη κα.ι του Κα.ρκα.6ίτσα., κα.ι στη συνέχεια. για.
πολλούι:; α.πό τους συγχρόνους τους. Αυτό το α.ποδεικνόουν τόσο οι επα.
νεκδόσεις των κειμένων, όσο κα.ι η δημοσίευση ερμηνευτικών σχολίων,
κριτικών μελετών, α.κόμα. κα.ι διδα.κτορικών δια.τρι6ών στην Eλλιiδα. κα.ι
το εξωτερικό. Μόνο κα.τιi τη διιiρκεια. α.υτής της περιόοου η αποτίμηση
του έργου των τριών α.υτών συγγρα.φέων -κα.ι ιiλλων της εποχής τους
Οια.χωρίστηκε α.πό την ·α.ξιολόγηση της γλωσσικής μορφής. Από τη
στιγμή που ξεπεριiστηκε το εμπόδιο της οιγλωσσίας, εκτιμήθηκε κα.ι
πρ06λήθηκε η ικα.νότητα κα.ι των τριών α.υτών συγγρα.φέων στο χειρισμό
του λόγου, αλλά: κα.ι η οιερεόνηση της α.νθρώπινηι:; ύπα.ρξης, που επιχει
ρούν, Οια.μέσου κα.ι πέρα. από τις 'ηθογραφικές' συμ6ιiσεις της εποχής.
Από τη Οεκα.ετία. του 1970, ο κα.νόνα.ς της λογοτεχνία.ς του 190υ
α.ιώνα. οιευρύνθηκε α.κόμη περισσότερο. Η Πάπισσα. Ιωάννα του Ροίοη
επα.νεξετιiστηκε ως ένα. είοοι:; μεταμοντέρνα.ς πα.ρωΟία.ς με πονηρή α.υτοα.
να.φορικότητα.. Το ενοιαφέρον στρέφεται επίσης και σε μια. α.πό τις πιο
πα.ρα.γωγικές κα.ι πολύπλευρες φυσιογνωμίες των γρα.μμιΧτων στα μέσα.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
__
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
... ... _ - - - _.... __. - -25-
του 190υ αιώνα, που γνώρισε !J-εγάλΎ) οόξα σΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς ζω~ς του
αλλά σχεοόν λΎ)σ!J-ον~θΎ)κε σΤΎ) συνέχεια. Πρόκειται για τον Αλέξανορο
Ρίζο Pαγκα(:;~, του οποίου τα Άπαντα (οεκαεννέα τό!J-ΟΙ) εκΟόθΎ)καν σΤΎ)ν
Aθ~να από το 1874 έως το 1889. Ο Pαγκα(:;~ς ~ταν ένας ΡΟ!J-αντικός
πoιητ~ς, !J-E: αίσθΎ)ση ωστόσο του xιou!J-0P, όπως τώρα αποκαλύπτεται.
Συνέγραψε πολλά !J-υθισΤΟΡ~!J-ατα και νου6έλες και ~ταν από τους πρώ
τους που επιχείΡΎ)σαν να γράψουν Ιστορία της νεoελλΎ)νικ~ς λογοτεχνίας.
Προγενέστερος του Pαγκα6~, στο χώρο ΤΎ)ς πεζογραφίας, ~ταν ο ΓΡΎ)
γόριος Παλαιολόγος, συγγραφέας ενός αξιόλογου περιπετειώοους !J-υθιστο
Ρ~!J-ατος, που ΟΎ)!J-οσιεuτηκε το 1840. Ο Πολυπαθής, ενώ ξεχάσΤΎ)κε για
πολλές οεκαετίες, επαν~λθε στο πρoσκ~νιo και κυκλοφόΡΎ)σε σε ούο νέες
εκοόσεις το 1989. Αυτό κίνΎ)σε τη οιαοικασία επανακαθορισ!J-ού των
απαρχών της !J-υθιστοριογραφίας σΤΎ) νεότερΎ) ΕλλάΟα.
Ο ε!J-πλουτισ!J-ός του κανόνα οεν περιορίζεται στο 190 αιώνα. Ένα
φαινό!J-ενο, που από κανέναν οεν α!J-φισ6Ύ)τείται και κανέναν πλέον οεν
εκπλ~σσει, είναι Ύ) πρωτοκαθεορία του Κα6άφΎ), απoτέλεσ~ !J-ιας ανooικ~ς
πορείας που καλύπτει περίπου έναν αιώνα. Στο περιθώριο ΤΎ)ς ελλΎ)νικ~ς
πνεu!J-ατικ~ς ζω~ς όσο ζούσε, αντψ.ετωπίσΤΎ)κε καχύποπτα από πολλους
επιφανείς λογοτέχνες των οεκαετιών του '30 και του '40. Η cp~!J-YJ του
ό!J-ως οιαρκώς αυξάνεται: το 1935 κυκλοφόΡΎ)σε στην Αλεξάνορεια Ύ) πρώΤΎ)
!J-ετά το θάνατό του συγκεντρωτικ~ έκοοΟ"Ύ) των ΠΟΙΎ)!J-άτων του, Ύ) '!J-ε
ταπολε!J-ΙΚ~' ΠΟΙΎ)τικ-q γενιά επέοειξε ιοιαίτερο ενοιαφέρον για αυτόν, και
το αποκορuφω!J-α έρχεται !J-E: την εκooτικ~ έΚΡΎ)ξΎ) καταρχ~ν το 1983, επ'
ευκαιρία ΤΎ)ς συ!J-πλ~ρωΟ"Ύ)ς των πεν~ντα χρόνων από το θάνατό του, 'tι.λλά
και σΤΎ) συνέχεια. Για πολλους αναγνώστες a~!J-εpιx, ο KΙXbcXcpYjC:; είναι ο
καλύτερος ΠOΙΎ)τ~ς ΤΎ)ς νεότερΎ)ς Ελλάοας -χαραΚΤΎ)ρισ!J-ός που θα εξέ
πλΎ)ττε τον Παλα!J-ά και θα αν-ησυχούσε τον Σεφέρ-η (οι οποίοι ωστόσο
'Ι, λ ')
συνεοα αν σε αυτο -, α
λλ'!:' '.!:,' ,
α οεν επικυρωνεται αοιστακτα και ρ-ητα απο
,
καμ.ιά από τις πιο έγκυρες Ιστορίες ΤΎ)ς νεoελληνικ~ς λογοτεχνίας. Αν και
υπάρχουν και άλλοι λόγοι που οικαιολογούν την προ-ηγούμεν-η αφάνεια και
τ-ην κατoπιν~ καταξίωσ~ του, αξίζει να Ο"Ύ)μειωθεί ότι το έργο του Κα6άφΎ)
σΤΎ)ρίζεται στ-ην αθηνα·ίκ~ λόγια παράοοΟ"Ύ) του 190υ αιώνα και ο ίοιος οεν
εμπλέχθΎ)κε ποτέ σΤΎ) συζ~ΤΎ)σΎ) για το Γλωσσικό Z~ΤΎ)~.
Κάτι ανάλογο, αν και σε !J-ικρότερο 6αθμό, έχει συμbεί και με ΤΎ)
μετά θάνατον φ~μΎ) του Καρυωτάκη, με αφεΤΎ)ρία το 1972, οπότε επα
νεκοόθ-ηκαν από τις εκοόσεις Eρμ~ς, σΤΎ) σειρά Νέα EλλΎ)νικ~ Βι(:;λιο-
----"""--"--"" - - - - - - - - --""--""-
θ~Κ'η, τα έργα του με τίτλο Ποιήματα και πεζά. Ακόμη πιο εντυπωσιακ~
είναι η μετά θάνατον επιτυχία του Εμπεφίκου και σε μικρότερη έκταση
του Εγγονόπουλου και του Κάλα, αν και δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθεί
χωρίς να ληφθούν υπόψη οι νέες απόψεις σχετικά με το Γλωσσικό
Z~τημα. Ενδείξεις της επιτυχίας αυτ~ς αποτελούν οι διαδοχικές εκδόσεις
των έργων τους στη δεκαετία του '80, αλλά και η στρoφ~ των νεότερων
,
συγγραφεων και των μελ' ,
εΤΎjτων προς αυτα. Κ αι σε εφωνεια
'Ιτης στο-
ρίας ΤΎjς λογοτεχνίας, οι δύο πρώτοι τόμοι του μυθιστoρ~ματoς του

Εμπεφίκου Ο Μέγας Ανατολικός, που κυκλOφόΡΎjσαν στα τέλη του
1990, έγιναν αμέσως best-seller, ενώ η γλώσσα τους είναι ένα χαριτω
μένο συνονθύλευμα γλωσσικών τύπων ΤΎjς καθαρεύουσας του 18901
Μέχρι στιγμ~ς παρουσιάστηκε Ύj διαδικασία της συνεχούς αναθεώ
ρησης του κανόνα, που είχε ως αποτέλεσμα να αποκατασταθούν λΎjσμO
νΎjμένα έργα ~ να αυξΎjθεί Ύj φ~μη συγγραφέων που είχαν αγνοηθεί,
εξαιτίας ίσως ΤΎjς στάσης τους στο Γλωσσικό Z~τημα κατά το πρώτο
μισό του 200ύ αιώνα. Τα πλεoνεκτ~ματα που προέκυψαν από ΤΎjν επέ
κταση του κανόνα είναι περισσότερα από τα μειoνεκτ~ματα - και αντα
νακλώνται τόσο στους διευρυμένους ορίζοντες (και απαιτ~σεις) της επι
στημoνικ~ς μελέτης μέσα στα πανεπιστ~μια όσο και (πολύ πιθανόν) στον
πολλαπλασιασμό των λογοτεχνικών περιοδικών στ/ν Ελλάδα από τα "
μέσα της δεκαετίας του 1970. Έχουν υπάρξει όμως και κάποιες απώ
λειες. Μορφές που εμφανίστηκαν στις καθιερωμένες Ιστορίες και στον
περιοδικό Τύπο του πρώτου μισού του αιώνα μας εξετάζονται, μελετώνται
~ επανεκδίδονται όλο και λιγότερο. Τέτοια παραδείγματα είναι τα κείμενα
του Μακρυγιάννη και του ΨυχάΡΎj. Η ένταξ~ τους στον (δΎjμOτικιστικό)
λογοτεχνικό κανόνα οφειλόταν στη χp~ση ΤΎjς δημoτικ~ς γλώσσας, παρά
σΤΎj λoγoτεχνικ~ αξία ~ το είδος τους.
Τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, που δημOσιεύΤΎjκαν πρώΤΎj
φορά το 1907, εξυψώθηκαν στη δεκαετία του '30 στη θέση της 'Βί6λου
του δημΟ't'ικισμού', όχι εξαιτίας του θέματος ~ ΤΎjς ικανότητας του συγ
γραφέα τους ~ των αντιλ~Ψεών του, αλλά επειδ~ ο MακρυγιάννΎjς ~ταν
αυτοδίδακτος και έγραψε (~ έτσι τουλάχιστον πίστευαν) κατευθείαν στο
ιδίωμ.ά που αυτός και οι σύγχρονοί του μιλούσαν. Η παρουσία του Μα
κρυγιάννΎj εξακολουθεί να διακρίνεται και στα μεταπολεμικά πoι~ματα
του Σεφέρη, στο Άξιον εστί του EλύΤΎj και σε έργα πολλών άλλων
συγγραφέων, που τον διά6ασαν με τόσο θαυμασμό. Αλλά δεν έχει κυκλο-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ
. -_.... _- - - - _ _ _-27
... .....
φορήσει πρόσφατα μια έγκυρ1'), σχολιασμέν1') έκδOσΎj των Απομνημονευ

μάτων - αν και εξακολουθούν να εμφανίζονται ανατυπώσεις του κειμένου,
όπως το αποκατέσΤ1')σε και το παρουσίασε ο Βλαχογιάνν1')ς το 1907.
Μετά, λοιπόν, ΤΎjν αποκατάστα.σΎ) Τ1')ς φήμ1')ς αξιόλογων πεζογράφων
του 190υ αιώνα, η παράδOσΎj της πεζογραφίας στη δ1')μοτική γλώσσα,
που εκ των υστέρων (στο πρώτο μισό του 200ύ αιώνα) οικοδομήθ1')κε με
θεμέλια τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και τη Γυναίκα της
Ζάκυθος του Σολωμοό, εμφανίζεται τώρα ως ένα ιδιαίτερα ασταθές οι
κοδόμημα. Η σάτιρα του Σολωμού διασώζεται χάρ1') στ1') διαπιστωμένη
λογοτεχνική αξία Τ1')ς. Το είδωλο όμως του Μακρυγιάννη θόλωσε κάπως,
όταν το 1983 δ1')μοσιεύτηκαν τα Οράματα και θάματα. Ο ανεπιτήδευτος,
ειλικρινής εκπρόσωπος Τ1')ς κοινής λογικής του λαού, ο ήρωας της σχε
τικής' "δοκιμής" του Σεφέρ1') το 1943, έγινε καπνός.
Κατά παρόμοιο τρόπο, αν και για διαφορετικούς λόγους, δεν επέζησε
1') πεζογραφία του Ψυχάρ1'). Ακόμα και Το Ταξίδι μου, το μόνο από τα
6ι6λία του που κυκλοφορεί σε νέα έκδοση, εκτιμάται (και πολύ σωστά)
για τις γλωσσολογικές απόψεις του και για ΤΎjν ιστορική σΎjμασία που
είχαν αυτές για Τ1')ν εποχή που διατυπώθΎ)καν. Πολύ λίγο όμως εκτιμά
ται ο Ψυχάρης σήμερα ως λογοτέχν1')ς.
Για αυτούς τους λόγους, ο Μακρυγιάννης και ο Ψυχάρης εξετάζο
νται στο 60 κεφάλαιο.
Κα.'t'εuθύνσεις σ't'1'j σύγχΡον1') λογο't'εχνΙα.. Η διαδικασία που περιγράφηκε

σΤΎjν ΠΡ01')γoύμε'l/Ύ) ενόΤ1')τα δεν είναι ένα φαινόμενο μοναδικό. Η προσθή
κη στον κα.νόνα έργων προγενέστερων είναι άμεσα συνυφασμέν1') με την
παραγωγή του νέου είδους γραφής και Τ1')ν υποδοχή που του επιφυλ&χθΎ)
κε κατά Τ1') διάρκεια της ίδιας περιόδου (χονδρικά από το 1960). Με
τρόπο αρκετά πολύπλοκο και δύσκολα. ανιχνεύσιμο στις λεπτομέρειές του,
η πρακτική των σόγχρονων συγγραφέων παίζει κάποιο ρόλο στην επα
νεκτίμ1')ση των συγγραφέων του παρελθόντος, ταυτόχρονα όμως εΠ1')ρεά
ζεται και από τη διάθεσΎj και τη στάση των αναγνωστών (και ιδιαίτερα
των reviewers) απέναντι στο παρελθόν. Τα νέα είδ1') γραφής όμως πόσο
επωφελούνται από ΤΎjν ανα6άθμιση για παράδειγμα του Βιζυ1')νού ή του
Καρυωτάκη; Ή μήπως 1') αύξ1')ση του ενδιαφέροντος για τους συπραφείς
περασμένων' δεκαετιών είναι αποτέλεσμα \ Τ1')ς xpήσr;ς τους από τους
σΎjμερινOύς συπραφείς;
28 - - - - - _ . _ - _ . - - - - _... _ - - - -
Όπως xat αν δοκιμ.άσει να απαντήσει κανείς σε τέτοια ερωτήμ.ατα,

είναι φανερό ότι τα δύο φαινόμ.e;να συνόέονται στενά. Η εξέτασΎ) της νέας
γραφής όtαφωτίζεt τις cruyxpoVE'. αντιλήψεΙζ γtα το παρελθόν. Και αντt
στρόφως, η επανεκτίμ.ησYj του παρελθόντος συμ.bάλλει στην κατανόYjσYj
της νέας γραφής. nα αυτόν το λόγο, τα έργα που προστέθηκαν στο
λογοτεχνικό κανόνα τα τελευταία τριάντα χρόνtα υπάγονται κατ' ανάγκη
στYj θεμ.ι:ι.τογραφία αυτο'; του bιbλίου.
Οι παραδοσιακές Ιστορίες "Yjc; λογοτεχνίαζ ήταν πάντοτε πολύ επι
φυλακτικές σΤYjν προσέγγισYj της χρονικής στιγμ.ής της δικής τους
συγγραφής. Έχω bαθtά επίγνωσYj του 'κινOUνου' αυτού, όταν επtχεφώ
στο 50 κεφάλαω του παρόντος bΙbλίου να παρουσιάσω και να σχολιάσω
την ποίησYj και την πεζογραφία της δεκαετίας του 1980 και των αρχών
του 1990. Η δικαιολογία που συνήθως ΠΡΟbάλλεταt (ότt, όYjλαοή, απαι
τείται μ.ια ορtσμ.ένYj χρονική απόστασYj, προκειμ.ένου να σχολtάσει κάποιος
αντικειμ.ενικά και έγκυρα) είναι αναπόσπαστο μ.έρος 'tYjc; καθtεΡωμ.ένης
σύλληψης 'tYjc; Ιστορίας 'tYjc; λογοτεχνίας. Από "Yj στtγμ.ή που θεωρείται
όεδομ.ένο ότι Ot αναζYjτήσεtς της νέας γραφής επηρεάζουν την αντιμ.ετώ
πtσΎ) καt του παρόντος αλλά και του παρελθόντος, τότε η 'αντικεtμ.ενt
κότ/τα' και η 'εγκυρότητα' θα εξαρτώνται από την εξοtκεtωση μ.ε αυτές
τις αναζητήσεtς. Το bΙbλίο αυτό επtόιώκει να είναι 'έγκυρο' μ.ε αυτή την
έννοια: να παρουσιάσει ολοκλYjρωμ.ένα και μ.ε ακρίbεια όλες -ι:ι.κόμ.Yj και
τις λανθάνουσες- αντtλήψεις της ελληνtκής λογοτεχνίας καt των λογο
τεχνικών σπουόών στο πρώτο μ.tσό καt της δεκαετίας του 1990.
Υπάρχεt ένας ακόμ.η πρακτικός λόγος, για τον οποίο επtχείρησα την
προσέγγΙσΎ) πολύ πρόσφατων στο χρόνο συγγραφής κειμ.ένων. Οι 'παρα
δοσιακές' Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας πληροφορούν τον ανα
γνώστη ελάχιστα για την ΠεΡίοtο μ.ετά το 1960 και 'tYj σχολιάζουν ακόμ.ι:ι.
λιγότερο.9 Κατά τη όιάρκεtα αυτής 'tYjc; περtόόου ο κανόνας εμ.πλουτίστη
κε μ.ε νέα δείγμ.ι:ι.τα γραφής, που προκάλεσαν έντονες συζητήσεtς. Από την
πρώτYj έκδοση της Ιστορίας του Δημ.αρά το 1948 πολλές γενιές συγγρα
φέων εμ.φανtσΤYjκαν και σε κάποtες περιπτώσεις έχουν ήδη δυστυχώς
9. Το τελεuταίο κεφάλαιο της Ιστορίας τοι; Κ. θ. Δημαρά είναι αφΙεΡωμ.ένο στη

δεκαετία το\) 1920 και το\) Λ. Πολίτη στη δεκαετία του 1960. Μόνο η Ιστορία του Μ.
Vitti ανα.6εωp~θηκε και συμπληρώθηκε, ώστε να. περιλάι:ίει τη δεκαετία του 1970 και τις
αρχές της επομένης. Σε συγκριση, Ι:;έι:ία.ια, με τα. ΠpoΎJγoυμ.ενα. κεφάλαια., η δια.πραγμ.ά
τευση των τελευτα.ίων δεκα.ετιών στην Ιστορία του Vitti δεν έχει πα.ρόμ.οιο 6άροι;.
ΕΙΣΛΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΛ 29
χαθεί. ΣχεΟόν όλοι οι ποιητές που μεταμόρφωσαν την ελληνική λογοτε

χνική σκηνή στα 1930 παρήγαγαν τα καλύτερα έργα τους μετά το 1950.
Καμπή με πολλαπλή σημασία, όπως θα φανεί στο 50 κεφάλαιο, αποτέλεσε
η επταετία της χουντας, η οποία προκάλεσε τις έντονες και ποικίλες
αντιδράσεις των συγγραφέων, τόσο των νεότερων όσο και των καθιερω
μένων. Η παραγωγική και τώρα πια σχεδόν κατεστημένη γενιά ποιητών
6απτίστηκε 'γενιά του '70' ήδη από το 1971, όταν η ποίηση εξέφραζε με
υπαινικτικό τρόπο τη διαμαρτυρία για την καταπάτηση των πολιτικών
ελευθεριών (συμπεριλαμ6ανομένης και της ελευθερίας της έκφρασης).
Όσον αφορά στην πεζογραφία, συνεχίστηκαν, μετά από το χάσμα
που προκάλεσε η χούντα, οι πειραματισμοί που επιχειρήθηκαν από τους
λογοτέχνες της δεκαετίας του 1960. Δόθηκε έτσι η ώθηση που οδήγησε,
στη δεκαετία του 1980, στην 'έκρηξη' της μυθιστοριογραφίας, όταν για
πρώτη μάλλον φορά στην Ελλάδα η πεζογραφία απέκτησε μεγάλο ανα
γνωστικό κοινό και θέση ισάξια με την ποίηση. Η νέα αυτή γραφή,
ιδιαίτερα από το 1980 και μετά, καλλιεργεί ένα λόγο πλούσιο σε υπαι
νιγμούς και σκόπιμα συνθέτει πολλούς και διαφορετικούς αφηγημΜικούς
τρόπους, άλλοτε απλώς ανακαλώντας και άλλοτε παρωδώντας είτε το
ίδιο το ιστορικό παρελθόν είτε το σχολιασμό του. Η εξέλιξη αυτή στη νέα
γραφή δεν έτυχε καθολικής αποδοχής. Δηλώνει ωστόσο την υπέρ6αση
της πόλωσης εξαιτίας της διγλωσσίας (που σχολιάστηκε παραπάνω) και
εμπλουτίζει το σημερινό γραπτό λόγο με τρόπους που έμεναν ανεκμετάλ
λευτοι μετά τις κατακτήσεις του Παπαδιαμάντη και του Κα6άφη.
Αυτές, λοιπόν, είναι οι τέσσερεις κύριες αλλαγές που διαμόρφωσαν τη
νέα θεώρηση για την ελληνική λογοτεχνία των δύο τελευταίων αιώνων,
που αποτελεί και το θέμα αυτού του 6ιbλίου. Στο σημείο αυτό θα πρέπει
να εκτεθεί η κατεύθυνση της παρούσας μελέτης και οι περιορισμοί που
αυτή επιbάλλει.
ΚΑΊΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ
'Τώρα'. Συνάγεται από τα προηγούμενα ότι η κατεύθυνση που υιοθετείται

σε αυτό το 6Ιbλίο είναι αδιάσπαστη από την εποχή της συγγραφής του.
Ίσως κάποιοι τη θεωρήσουν ιδιαίτερα υποκειμενική. Στην πραγματικό
τητα όμως δεν είναι παρά μια επαναδιατύπωση της παλιάς, και ()έ6αια
αδιαμφισ6ήτητης, πεποίθησης ότι κάθε γενιά χρειάζεται να αρθρώσει εκ
--- --- -----
νέου τη δική της αντίληψη για το παρελθόν. Χωρίς να θέλω να υποτι

μήσω τις εγκυρότατες Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας που χρη
σιμοποιούνται σήμερα, πιστεύω ότι η καθεμία από αυτές ανήκει ουσια:
στικά στην εποχή που γράφτηκε (του Δημαρά στ(ι τέλη της δεκαετίας
του '30, του Πολίτη και του νίιιί στα τέλη της δεκαετίας του '60). Όλο
και περισσότερο όμως η αξία τους θα έγκειται στο ότι αποτελούν αδιά
σειστες μαρτυρίες του τρόπου με τον οποίο συγκεκριμένες ιστορικές
περίοδοι συνέτασσαν το λογοτεχνικό κανόνα, με αφετηρία το 120 αιώνα.
Η δική μου θεώρηση διαφέρει από τις προηγούμενες για δύο λόγους:
πρώτον, ανήκει σε μια διαφορετική εποχή (μεταγενέστερη, με αποτέλε
σμα να περιλαμ6άΥει τις προηγούμενες), και δεύτερον, το 'τώρα' αυτό
πρ06άλλεται απροκάλυπτα.
Πρέπει να θεωρηθεί δεδομένο ότι ο λογοτεχνικός κανόνας θα συνε
χίσει να αλλάζει. Όσο οι συγγραφείς συνεχίζουν να γράφουν καινούρια
ποιήματα, διηγήματα και μυθιστορήματα, όσο τα περιοδικά αποφασίζουν
ποιους από τους συγγραφείς του παρελθόντος θα τιμήσουν με αφιερώμα
τα, όσο οργανώνονται συμπόσια και εκδίδονται μονογραφίες, όσο οι νέες
γενιές σπουδαστών επιλέγουν συγκεκριμένους χώρους yLC:X τις διδακτορι
κές διατρι6ές τους, η σύλληψη του παρελθόντος αναπόφευκτα θα μετα
6άλλεται. Και αφού τα πράγματα εξελίσσονται, δεν υπάρχει λόγος να
προστίθενται καινούρια κεφάλαια σ'ε ένα bΙbλίο σαν και αυτό, όπως συ
νέbαινε στα bυζαντικά χρονικά. Θα είναι, μάλλον, αναγκαία η εκ 6άθρωΥ
επανεξέταση και επαναδιατύπωση, ώστε ο χειρισμός του θέματος να
συγχρονιστεί με τις πρόσφατες κατευθύνσεις - και πραγματικά, όπως
δηλώθηκε και στον Πρόλογο, αυτό έγινε ήδη σε κάποιο 6αθμό στην
προετοιμασία της ελληνικής έκδοσης, τρία χρόνια μετά την αγγλική. Η
παρούσα έκδοση καλύπτει την περίοδο που κάλυπτε και η αγγλική (τε
λειώνει στα 1992), αλλά ο σχολιασμός και οι bΙbλιογραφικές παραπομπές
εμπλουτίστηκαν, κατά το δυνατόν, μέχρι το 1995. Το 'τώρα' σε αυτό το
bι6λίο δεν είναι ένα 'απροσδιόριστο χρονικά παρόν', αλλά πολύ συγκεκρι
μένα τα μέσα της δεκαετίας του 1990.
'Γενιές' και κεφάλαια. Ένα από τα πρώτα ζητήματα που απασχολούν

τον ιστορικό, όταν αντιμετωπίζει το παρελθόν του 'τώρα', είναι το πώς
θα διαιρέσει ένα ενιαίο σύνολο σε ενότητες, με μικρότερη ή μεγαλύτερη
συνοχή, για να το μελετήσει λεπτομερώς. Ο χωρισμός σε περιόδους είναι
-------
αναπόφευκτα μια προκρούστεια μέθοοος, που θέτει, άΛλοτε λιγότερο και

άΛλοτε περισσότερο, αυθαίρετα όρια στο υπό εξέταση υλικό. Συμbατικά,
τα όρια αυτά στη νεoεΛληνικ~ λογοτεχνία σημαοεύονται από 'γενιές', που
συνοέονται με μια συγκεκριμένη οεκαετία και στις οποίες αποοίοονται
ανανεωτικ~ ουναμη και ασυν~θης συνoχ~. Συμφωνα με αυτό το σχ~μα,
τον Σολωμό, τον Kάλbo και τους συγχρόνους τρυς της 'Παλαιάς Αθη
να'ίκής Σχολής', οι οποίοι άρχισαν τη λογοτεχνική τους πορεία την ίοια
περίπου εποχή με την ΕπανιΧσταση του 1821, οιαοέχθηκαν η 'γενιά του
1880', η 'γενιιΧ του 1930' και η 'γενιά του 1970'. Οι περίοοοι κατιΧ τις
οποίες ακμάζει καθεμία από αυτές τις λογοτεχνικές 'γενιές' απέχουν
μεταξύ τους μισό περίπου αιώνα, ενώ μεσολαbοuν οεκαετίες που Οεν
πραγματοποιείταικαμιά εξέλιξη και μοιάζει να σ6ήνει κάθε φλόγα. Έτσι,
τις απαρχές της νεότερης εΛληνικ~ς λογοτεχνίας στις πρώτες οεκαετίες
του 190υ αιώνα ακολουθούν τα ταπεινά κατορθώματα των μιμητών του
Σολωμου στα ΕπτιΧνησα μέχρι τη οεκαετία του 1870 και των συγχρόνων
του στην Aθ~να. Τις καινοτομίες της οεκαετίας του 1880 διαοέχεται μια
περίοοος, από το 1910 έως το 1930 περίπου, που πολλοί θεωρούν εσω
στρεφή και απαισιόΟοξη. ΠιΧλι, ύστερα από τις νεοτεριστικές αντιλήψεις
της οεκαετίας του 1930, έπονται τα χαμηλόφωνα, κυρίως ΠOΎjΤΙΚιX, έργα
των δύο μεταπολεμικών γενεών, πριν από τις νέες παρεκκλίσεις των
αρχών της δεκαετίας του 1970. Η 'γενιά του '70', όπως θα παρουσιαστεί
στο 50 κεφάλαιο, συνεχίζει να μεταbιΧΛλεται, από τότε που πρωτοεμφα
νίσΤΎjκε το 1971, αΛλά OιαΤΎjpεί μεγιΧλο μέΡος του σφρίγους της. Τέλος,
οι νέοι συγγραφείς ΤΎjς οεκαετίας του 1980 με τους καινούριους προ6λη
ματισμούς, αντιστέκονται μέχρι στιγμής στην ετικέτα ΤΎjς 'γενιάς '.
Aυτ~ είναι φυσικά μια απλoυστευτικ~ παΡOυσίασΎj του συμ6ατικού
τρόπου με τον οποίο συνήθως συνοψίζεται η νεοεΛληνική λογοτεχνία. Οι
όροι που κάθε φορά ΧPΎjσιμOΠOιoύνται συνοοεύονται συνήθως από εκφρά
σεις του τύπου «όπως λέγεται», ή αμφισbΎjτούνται απερίφραστα. Ωστό
σο, ο χωρισμός αυτός εξακολουθεί να είναι ο εγκυρότερος στην ιστορικής
OιάστασΎjς σύλληψη της ελληνικ~ς λογοτεχνίας και είναι πολύ δύσκολο
στην πράξη να τον απορρίψει κανείς εξ ολοκλήρου.
Στα κεφάλαια που ακολουθούν, η περΙοοος από το 1821 και μετά
διαφέθΎjκε σε άνισες μεταξύ τους επιμέρους ενότητες. Η καθεμία από
αυτές αναπτύσσεται κιΧτω από ένα γενικόλογο τίτλο, που τονίζει τα
οιακριτικά χαρακτηριστικά ΤΎjς επoχ~ς και στο χώρο ΤΎjς λογοτεχνίας
32 ~~~_ __.__ .. -~~~-
αλλά και στο γενικότερο χώρο της ιστορίας και του πολιτισμού. Το
κριτ~ριo για την υιοθέτηση αυτού του τρόπου διαίρεσης ~ταν η σuμπτω
ση ενός σημαντικοι) πολιτικοι) ~ στρατιωτικοι) γεγονότος με κάποια
εμφαν~ μεταστρoφ~ στις αντιλ~Ψεις και τα ενδιαφέροντα των συγγρα
φέων. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι λογοτεχνικές εξελίξεις θεωροuνται ~ είναι
συνέπειες τέτοιων γεγονότων. Φανερώνει όμως την αντίληψη ότι η λο
γοτεχνία είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμοι) και ότι καλεί
ται, μεταξι) των άλλων, να ανταποκριθεί με τον τρόπο της στις ιστορικές
αλλαγές.
Η επιλoγ~ του 1821 ως αφετηρίας του bι()λίου αυτού έχει ~δη δι
καιολογηθεί. Το 1881 προσφέρεται για την oλoκλ~ρωση της πρώτης
περιόδου, καθώς συμπίπτει, σε πολιτικό επίπεδο με τη γεωγραφικ~ επέ
κταση των συνόρων του ελληνικού κράτους, και σε λογοτεχνικό με τη
δημοσίευση των Ποιημ.άτων (3 τόμοι) του Αχιλλέως Παράσχου, του
τελευταίου εκπροσώπου της 'Παλαιάς Aθηναϊκ~ς Σχoλ~ς'. Κάποιες από
τις καινοτομίες που χαρακτηρίζουν εκείνη την επoχ~ έχουν τις ρίζες τους
αρκετά νωρίτερα, με αποτέλεσμα, όχι μόνο εδώ αλλά και σε άλλα σημεία
του bΙbλίου, να είναι αναπόφευκτες κάποιες επαναλ~Ψεις/αλληλoκαλύ
ψεις.
Πολλοί λόγοι θα συνέτειναν ώστε το 1909 να αποτελέσει το επόμενο
όριο. Το κίνημα στο Γουδί που εκδηλώθηκε τότε, και που κάποιοι ονο
μάζουν 'αστικ~ επανάσταση', μπορεί να θεωρηθεί ως το ελληνικό αντΙ-
στοιχο στην ,
επανασταση των '
Ν εοτουρκων του "Ο
προηγουμενου ετους.
κύριος λόγος για τον οποίο οεν υιoθετ~θηκε αυτ~ η διαίρεση είναι ότι θα
χώριζε στη μέση την πορεία των δύο σημαντικότερων ποιητών της
επoχ~ς εκείνης, του Παλαμά και του Κα6άφη, καθώς και του πολυγρά
φου μυθιστοριογράφου Γρηγορίου Ξενόπουλου. Επιπλέον, το 1910 κυκλο
φόρησε το τελευταίο εκτενές έργο του Παλαμά, Η Φλογέρα του Βασιλιά,
ενώ ο επόμενος χρόνος, που σφράγισε την πορεία του Κα6άφη (για
' προσωπικους
κα θ αρα '"Ί"Ί 'λ'ογους, οπως
καΛΛιτεχνικους ι ομολ' I~
ογει ο ιοιος )
,
, ι n ι Π ~ ι ΠΙ ι ~
ειναι το ετος vανατου του απαοιαμαντη. αντως, η επομενη οιαχωρι-
στικ~ γραμμ~ δεν τραb~χθηκε, όπως θα ~ταν ίσως αναμενόμενο, το 1922

με τη Mικρασιατικ~ καταστρoφ~, αλλά έξι χρόνια αργότερα, όταν το
πολιτικό χάος, που είχε προκληθεί, αναχαιτίστηκε κάπως με την επι
στρoφ~ στην εξουσία του πεπειραμένου πολιτικού Ελευθέριου Βενιζέλου.
Στο λογοτεχνικό χώρο, μια παρόμοια διαχωριστικ~ γραμμ~ διακρίνεται
μετα:ξό της α:υτοκτονία:ς του Καρυωτάκη το 1928 κα:ι της έκοοσης, τον
επόμενο 'ΧΡόνο, του μ.α:νιφέστου Ελεύθερο πνεύμα: του Γιώργου Θεοτοκά,
που α:πα:ιτοόσε μια: 'νέα:' λογοτεχνία:.
Η περίοοος που εγκα:ινιάστηκε με α:υτό το 'μα:νιφέστο' είνα:ι πολύ
πλoUΣια: σε λογοτεχνικές κα:ινοτομίες κα:ι μελετ~θηκε πολό συστημ.α:τικά
α:πό τότε που για: πρώτη φορά α:κοόσΤ1]κε ο όρος 'γενιά του '30'. Ως εκ
,
τουτου, το
,
εκτενεστερο
'λ 'Ε' Ρλ"
κεφα: α:ιο α:υτου του ΟΙΌ ωυ εινα:ι α:φιερωμενο στα:
,
είκοσι 'ΧΡόνια: μέ'ΧΡΙ το 1949, οπότε με το τέλος του Εμφυλίου α:ρχίζει μία:
κα:ινοόρια περίοδος σταoιακ~ς ανάρρωσης και απολογισμοό του πρόσφα
του παρελθόντος. ΣΤ1] συνέχεια, τα ουόμισι 'ΧΡόνια Τ1]ς πρoληπτικ~ς
λογοκρισίας που επέ6αλε η χοόντα το 1967 και 1] απoχ~ των περισσό
τερων καθιερωμένων συγγραφέων από Τ1] 01]μοσιότητα κάτω από αυτές
τις συνθ~κες, προσφέρουν !ι.λλο ένα όριο, αν και, όπως θα αποοειχθεί,
διαιρεί Τ1] λoγoτεχνικ~ παραγω~ κάποιων πολλά υποσχόμενων συγγρα:
φέων.
Τελικό, αλλά προσωρινό, όριο τέθ1]κε το 1992, γιατί τότε ολοκλη
ρώ(tηκε 1] Eυρωπαϊκ~ Ενιαία Αγορά κα:ι 1] Eυρωπαϊκ~ ΚοινόΤ1]τα: εξε
λίχ(tηκε σε Eυρωπα:ϊκ~ Ένωση, 1]μερομηνία που τυχαίνει να συμπίπτει
με την oλoκλ~ρωση α:υτοό του 6ι6λίου σΤ1]ν αpχικ~ του μoρφ~. Στψ
πραγμ.α:τικόΤ1]τα, όπως αναλύεται με περισσότερες λεπτομέρειες στο 50
κεφάλα:ιο, 1] σημ.α:σία: του έτους 1992 εκ των υστέρων 6ρίσκεται περισ-
,
σοτερο στα "Β
τραγικα γεγονοτα του " χωρου που ακολουv.ισαν
αλκανικου 'Α..,
το τέλος του Ψυ'ΧΡοό πολέμου. Απομένει να αποοειχθεί αν μια πρα:γμα

τικ~ στρoφ~, με λογοτεχνικοός όρους, μπορεί να: τοποθεΤ1]θεί σε αυτ~ ~
, ,
κοντα σε αυΤ1] Τ1] 'ΧΡονια.
, φ " 'θ
αινεται ομως αρκετα πι α:νον οτι
" 1] ,
ταση για
οιεθνοποί1]ση, που θεωροόντα:ν το σ~μ.α: κσr;τατεθέν τ/ς περιόοου που εξε-

'ζ εται στο
τα 5ο 'λαιο, εχει αλλ'ξ
κεφα ' 'θ υνση απο τοτε, οχι μονο
""
α ει κα:τευ
στην Ελλάοα αλλά κα:ι στψ υπόλΟΙΠ1] ΕυρώΠ1]. Απόδειξη 1] χλιαp~

απoδoχ~ Τ1]ς συμφωνίας του Maastricht από τις περισσότερες χώρες τ/ς
1]πείρου και η έΚρ1]ξ1] του πολέμου στψ πρώην Γιουγκοσλα6ία.
Ένας τέτοιος τρόπος κατιΙτμησης τ/ς λoγoτεχνικ~ς παραγω~ς 060
αιώνων οεν αποκλίνει κατά πολύ από αυτόν των έγκυρων Ιστοριών και
ανθολογιών. Αν κα:ι τα: κριτ~ρια καθορισμοό των 'περιόδων' Τ1]ς λογοτε-
χνιας
'Jl"
οεν συμπιπτουν με τα
e'
συμοατικα, οι
Jl"
ομ.α:οοποιησεις που προκυ-
,
πτουν, με τις λιγότερο ~ περισσότερο ριζοσπαστικές τομές στα 1880,

1930 και 1970, κατά είιiση επι6εείαιώνουν τα καθιερωμένα. Το ζ~τημ.α:
---- ~--- "---"-----"""~~--~""---"~
είναι μήπως οποιοσδήποτε 'διαχωρισμός' είναι απλώς μια συνέπεια της

διευθέτησης του υλικού. Τέτοιοι 'οιαχωρισμοί' μπορεί να προσφέρουν, από
την άποψη της γενίκευσης, χρήσιμες οοηγίες για να κατανοήσει κανείς
τη λογοτεχνία μιας περιόΟου. Θα πρέπει όμως να αντιμετωπίζονται με
κάποια επιφυλακτικότητα.Αν και οι οιαιρέσεις που εφαρμόζονται οεν είναι
αυθαίρετες, θα είχε πιθανόν σχημ.α.τισθεί μια αρκετά οιαφορετική εικόνα
αν διαφορετικές οιαχωριστικές γραμμές είχαν τραbηχθεί, σύμφωνα με
οιαφορετικά κριτήρια και σε οιαφορετικά χρονικά σημεία. Η διαίρεση του
υλικού σε κεφάλαια, το καθένα με το γενικόλογο τίτλο του και τα ιστο
ρικά προλεγόμενα της περιόοου που αναλύεται, οεν πρέπει να αντιμετω
πισθεί παρά ως αναγκαία τεχνική παρουσίασης.
Παραλείψεις. Η έννοια της επιλογής αναπόφευκτα εμπλέκεται με αυτήν

του αποκλεισμού. Από οποιαδήποτε γωνία κι αν διαλέξει κανείς να κοι
τάξει ένα αντικείμενο, κάποιες πλευρές πάντα θα μένουν σκοτεινές. Αυτό
ισχόει και για την περίπτωση της 'γενικής θεώρησης'. Και για να προ
χωρήσω πέρα από την οπτική μεταφορά, η συγγραφή αυτού του bι6λίου
απαιτούσε κρίσεις, τα αποτελέσματα των οποίων θα πρέπει να μνημονευ
θούν. Όπως αΚΡΙbώς προσπάθησα να κάνω σαφείς τις θετικές πλευρές
των επιλογών αυτών, είναι απαραίτητο να εξηγήσω, αν όχι και να δικαιο-
'
λογησω, και τις
,
αρνητικες.
Κάτι που ίσως δυσαρεστήσει πολλούς αναγνώστες είναι ότι από το

bΙbλίο αυτό απoυσιιiζoυν οι αναφορές στην πριν το 1800 λογοτεχνία και
γενικιi στο θέατρο. Όσον αφopιi στη λογοτεχνική παραγωγή, έχει ήδη
δικαιoλoΎYJθεί η στιiση μου. Ο αποκλεισμός του θειiτpoυ και όλων σχεδόν
των θεατρικών έργων, είτε προορίζονταν για σκηνική παρουσίαση είτε
όχι, είναι δυσκολότερο να oικαιoλoΎYJθεί θεωpητικιi. Μια ικανοποιητική
διαπραγμιiτευση του θέμ.α.τος ή θα αύξανε υπφ60λικιi τις διαστιiσεις του
bΙbλίου ή θα περιόριζε την ανιiλυση των ιiλλων τομέων. Μπροστά σε
αυτό το δίλημμα, προτίμησα να εξετάσω διεξοοικότφα την ποίηση και
την πεζoγpαφί~, τα Μο κυρίαρχα στην ελληνική λογοτεχνία είοη, όπως
,
φαινεται και απο ο ,
'λ ες τις Ι'
στοριες '
που κυκ λ οφορησαν τον 20"ο αιωνα. Η
'λογοτεχνία' του τίτλου, λοιπόν, αναφέρεται στα δύο αυτιi είοη, και από
, " " ,
τη στιγμη που το αποφασισα, εμεινα οσο μπορουσα πιστος. 'Ενα α
'λλ ο
ελαφρυντικό θα μπορούσε να είναι το εξής: μέχρι το 1940, και με ελιi

χιστες διακεκριμένες εξαιρέσεις, το ελληνικό θέατρο υστφούσε σε σχέση
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ
με την ποίηση και την πεζογραφία. Αυτό αποοεικνύεται από το μικρό

αριθμό θεατρικών έργων, γραμμένων πριν από το 1940, που παρουσιά
στηκαν στη σκηνή ή επανεκδόθ'ηκαν μετά. Κατά πόσο αυτό οφείλεται
στις πρακτικές συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή στο ελλη-
νικο
, θ'
εατρο, στους ατα
'λ ,~,
αντους συγγραφεις, στην αοιαφορια του κοινου η,
, ,
τέλος, στην ολιγωρία των νεότερων συγγραφέων και κριτικών, που ίσως
αναζητούσαν κάτι διαφορετικό από αυτό που έέiρισκαν, δεν μπορεί, έiέ
έiαια, να προσδιοριστεί εδώ. Πάντως, η κατάσταση μετά τη οεκαετία του
1940 άλλαξε και δεν έχω καμιά αμφιέioλία ότι σε μια διεξοδική εξέταση
της λογοτεχνίας αυτής της περιόδου το θέατρο θα καταλάμ6ανε ισότιμη
θέση. Κάτι όμως που δεν συνέέiη στο έiιέiλίo αυτό, λόγω της ειδολογικής
της προσέγγισης στο θέμα.1Ο
Ένας ακόμη περιορισμός αφορά τη σημασΙα του όρου 'ελληνικός'. Αν
και το έiιέiλίo αρχίζει με την ίορυση του ελληνικού κράτους, η λογοτεχνία
που εξετάζεται στα δύο πρώτα κεφάλαια δεν γράφτηκε όλη εντός των
συνόρων αυτού του κράτους. Αλλά και στον 20ό αιώνα, σημαντικό μέρος
της ελληνικής λογοτεχνίας γράφεται έξω από την Ελλάδα. Επιπλέον,
είναι εύλογο το ερώτημα μήπως δεν θα πρέπει ο λογοτεχνικός κανόνας
να περιλαμ6άνει συ;Υγραφείς ελληνικής καταγωγής που όμως γράφουν σε
άλλες γλώσσες (ο Ζαν Μορεάς πριν από έναν αιώνα, ο Στρατής Xαέiια
ράς σήμερα). Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί η ποίηση της Κύπρου.
Στην έντεχνη μορφή της αναπτύσσεται διαρκώς, ιδιαίτερα από τις αρχές
του 200ύ αιώνα. Μετά την ανεξαρτησία του νησιού, το 1960, παρουσίασε
άνθηση και προκάλεσε το ενδιαφέρον των ίδιων των Κυπρίων αλλά και
των Ελλήνων της κυρίως Ελλάδας.
θα πρέπει, ωστόσο, να διακριθεί με σαφήνεια η 'Διασπορά', που
περιλαμέiάνει μετανάστες συγγραφείς ή συγγραφείς που κατάγον:τ:αι από
οικογένειες μεταναστών, από τον Έλληνισμό έξω από την Ελλάδα', που
αναφέρεται σε συγγραφείς οι οποίοι προέρχονται από μέρη του ελληνόφω
νου κόσμου. Στη δεύτερη κατηγορία, το δεύτερο μισό του 200ύ αιώνα,
ανήκουν μόνο οι Κύπριοι συγγραφείς. Στη δεκαετία του 1980 διεξήχθ'ησαν
10. Αποτέλεσμιχ αυτήι; Τ/Ι; απόφα.σ-ηι; είνα.ι να. 'εξαφα.νίζοντα.ι α.πό το χάΡΤΎ]' κάποιοι
συπρα.φείι;, ενώ σΤΎJν πρα.γΜΙXτικόΤΎJτα; δοκιμ.άζουν να. εφα.ρμόσουν τις ~δΎJ εμφα.νείι; στΎjV
πoί-ησrι ή τ/ν πεζογρα;φίιχ κα;τακτήσεις τους σε ένα. ά"λ/ο είδος. Αυτό α.φορά ιδισιίτερα; τον
Γιώργο ΘεοτοκιΧ, τον Άπελο Tερζ6ι.ΚΎJ και ΤΎJ Μαργιχρίτα Λuμ.περάκ:t], σι"λ/ά κα.ι τα;
έμμετρα. θεα;τρικά του ΚαζαντζάΚΎ) κα.ι του Σικελιανου.
πολ/ές σuζ-ητ~σεις σε περιοδικά τ-ης Κuπροu κα.ι τ-ης Ελ/άδα.ς κα.ι στα.
ελ/-ηνικά Πα.νεπιστ~μια. για. το περιεχόμενο των όρων 'ελ/ψικ~ λογοτε
χνία. τ-ης Κόπροu' ~ 'Κuπρια.κ~ λογοτεχνία.'. Πρόκειτα.ι για. ένα. πoΛU
λεπτό θέμα, κα.ι συγκρίσεις με τ-η γερμανόφων-η λογοτεχνία. τ-ης ΕΜετία.ς
~ τ-η γα.λ/όφων-η λογοτεχνία. 'tOU Βελγίου, για. πα.ράΟειγμα, οεν 60-ηθούν.
Ένα. 6α.σικό ζ~τ-ημα. εοώ είνα.ι το κα.τά πόσο -η ελ/ψικ~ λογοτεχνία. τ-ης
Κύπρου α.ντιμετωπίζετιχι, στψ Κύπρο κιχι τ-ην Ελ/άδα., ως εθΥική λο
γοτεχνίιχ (εμμένοντα.c; "στψ πoλιτικ~ οιάστιχσ-η του κυπρια.κού κράτους),
~ ως τοπική πα.ράΟοσ-η μ.έσα. στα. ευρότερα., κα.ι α.σα.φ~ πολιτικά, σύνορα.
του Ελ/ψισμου. Άλ/ο θέμα, 6έ6α.ια., α.ν μέσα. στον Ελ/-ηνισμό α.υτό, θα.
πρέπει να. συμπεριλ-ηφθεί κιχι ο Ελ/ψισμός τ-ης Δια.σποράς.
Αυτά είνα.ι ζ-ητ~ματα. για. τα. οποία. οεν έχει υπάρξει α.κόμ-η πλ~ρ-ης
ομοφωνίιχ. Αν α.υτό α.κοΙΙγετα.ι ως Οικιχιολογία. για. τον ιχποκλεισμό τ-ης
ελ/-ηνικ~ς λογοτεχνία.ς τ-ης Κύπροu κιχι τ-ης λογοτεχνία.ς τ-ης ελ/-ηνικ~ς
Διιχσποράς ιχπό α.υτ~ τ-η μελέτ-η, το μόνο ποu έχω να. ο-ηλώσω είνα.ι ότι
κα.ι τα. OUO θέμα.τιχ είνα.ι τόσο σ-ημαντικά που α.ξίζουν ξεχωριστ~ Οια.πρα.γ-
,
ματεuσ-η, -η οποια.
, θ α. ιχντιμετωπισει
'!1'οιεξ!1' ' , ,
οοικα. τετοιες εκκρεμοτητες,
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑϊΚΗΣ:

ΟΥΤΕ 'ΠΕΡΙθΩΡΙΑΚΗ' ΟΥΤΕ ΈΛΑΣΣΩΝ'
Κα.ι μόνο το γεγονός ότι ένα. (;ι{)λίο με τέτοιο περιεχόμενο γράφτ-ηκε κα.ι
πρωτοδημοσιευθ-ηκε σε μια. ξέν-η γλώσσα. κιχι έξω α.πό τψ Ελ/άοιχ εγείρει
το ιχιώνιο ερώτημα για. τις σχέσεις της ελ/-ηνικ~ς λογοτεχνίιχς με τις
λογοτεχνίες τ-ης υπόλοιπ-ης Ευρώπ-ης.
Ένιχ σ-ημείο επιxφ~ς, ποu έχει πoΛU συζητηθεί ιχλ/ά οι συζ-ητ~σεις
οεν κα.τέληξα.ν πουθενά, είνιχι με α.φoρμ~ τα. κιν~ματιx που επ-ηρέα.σα.ν
όλες τις ευρωπα.'ίκές λογοτεχνίες κα.τά τους ούο τελευτα.ίους α.ιώνες: ο
Νεοκλιχσικισμός, ο Ρομαντισμός, ο Μοντερνισμός κιχι ο Μετιχμοντερνι-
'(θ ιχ μποροοοα.ν
σμος. ... ' ,
φυσικα. να. προστε θ ουν
"" l"
κα.ι l
α.ΛΛα., που α.πο" xaιpou
εις κα.ιρόν θα. α.να.φέροντα.ι στα. κεφάλα.ια. ποu α.κολουθούν: ο Σuμ60λισμός,

ο Ρεα.λισμός, -η στρα.τεuμέν-η λογοτεχνία., κ.ά.). Περιορίζομαι εδώ σε α.uτά
τα. ,
τεσσερα., γιιχτι'λ"
σε τε ευταια. ιχναλuσ-η περιλ α.μΌα.νουν
Ι' ' 'λ α.
ο τα. ' "ι "l
α.ΛΛα..
Είνα.ι γνωστό ότι το ρομαντικό κίν-ημα 'tou 190υ α.ιώνα. έφτιχσε γρ~γoρα.
στ-ην Ελ/άοα με τα. (;~μα.τα. 'tou George Gordon, Lord Byron, όπως σuχνά
σt.lμ60λικά λέγεται. ΔικαιολΟΥημένα θα μπορούσε κάποιος να αναρωτ-ηθεί

αν χωρίς αυτόν τον ιδεολογικό ανα6ρασμό στ'Υ) 6όρεια Ευρώπ'Υ), που ονο
μάζεται Ρομαντισμός, 'Υ) Ελλάδα θα γινόταν ανεξάρτ'Υ)ΤΟ κράτος κατά τψ
ιστoρικ~ αυτ~ στιγμ~ και με τον τρόπο που έγινε. Οι Φιλέλλψες ~ταν,
6έ6αια, ρομαντικοί. Ρομαντικός όμως, από πολύ ενδιαφέρουσες απόψεις,
που δεν έχουν ακόμ'Υ) μελεΤ'Υ)θεί, ~ταν και ο Αδαμάντιος Koρα~ς. Παρά
τψ τεράστια συμ60λ~ του εuρωπαί.'χoύ Ρομαντισμού στ/ν εξέλιξ'Υ) του
ελλψικού κράτους και στψ αίσθ"t]σΎ] Τ'Υ)ς εθνικ~ς ταυτότ/τας, μέχρι
πρόσφατα, και για ακατανό'Υ)τους λόγους, υπoτιμ~θ'Y)κε ο ρόλος του
Ρομαντισμού στ/ν ελλ'Y)νικ~ λογοτεχνία. Κατά συνέπεια, και στις επίσΎ]
μες ιστορίες ο ελλ'Υ)νικός Ρομαντισμός ταυτιζόταν με Τ'Υ)ν ελάσσονα ποί'Υ)
σΎ] του 190υ αιώνα. XάΡΎj σε μερικές μεμονωμένες φωνές ΤΎjς πρόσφαΤΎjς
λoγoτεχνικ~ς κριτικ~ς -ΤΎjς Σόνιας Ιλίνσκαγια από τα Ιωάννινα και ΤΎjς
Ελισσά6ετ KωνσταντινίδΎj από ΤΎj Νέα r όΡΚΎj- αυτό το αξίωμα άρχισε
να κλονίζεται, με αποτέλεσμα οι τρεις μεγάλοι ΠΟΙ'Υ)τές του 190υ αιώνα,
ο Σολωμός, ο Κάλ60ς και ο Παλαμά:ς, να ενταχθούν στο πλαίσιο του
εuρωπα'ίκoυ Ρομαντισμού. Η
Αυτό δεν είναι απλώς θέμα ετικέτας. AπoκαλUπτει παγιωμένες
απόψεις σχετικά με ΤΎj θέσΎ] ΤΎjς ελλΎjνικ~ς λογοτεχνίας στο ευρύτερο
ευρωπαϊκό λογοτεχνικό 'TtεptbιXMOV, απόψεις που τώρα 6ρίσκονται υπό
αίρεσΎ]. Παραδοσιακά, ο όρος 'ελλψικός Ρομαντισμός' αναφερόταν σε
εκείνους τους ελάσσονες ΠOΙΎjτές που θα μπορούσαν με (μικρότεΡΎj ~
μεγαλύτεΡΎj) 6εbαιόΤΎjτα να χαραΚΤΎjρισθOύν μιμΎjτές. Αυτοί που θα
μπορούσαν να θεωρΎjθOύν Ύjγετικές φυσιογνωμίες του ελλψικου Ρομαντι
σμου αντιμετωπίζονταν ξέχωρα. Ένας ενδεχόμενος χαρακτ/ρισμός του
Σολωμου ~ του Παλαμά: ως ρομαντικών ΠOΙΎjτών θα σ~μαινε ότι τους
αποοίδεται Ύj μoμφ~ ΤΎjς μίμΎjσΎ]ς, ΤΎjς ooυλικ~ς εξάΡΤΎjσΎ]ς, καΤΎjγOρία
που δύσκολα προσάπτεται σε ΠOΙΎjτές του μεγέθους αυτών των δύο.
Η ίδια επιφύλαξΎj και λανθάνουσα αίσθ"t]σΎ] μίμΎjσΎ]ς και deήνatiνe
status , ........ '
εμφαινεται σε ΠΟΛΛες συ ζ' ,
ΎjΤΎjσεις σχετικα και με αΛΛους λ ογοτε-'........
χνικοός '-ισμοός' στις νεOελλΎjνικές σπουδές. Ο ελλΎjνικός Μοντερνισμός,
11. Βλ σ;ντΙστοιχιχ, Σόνισ; ΙλΙνσκιχγιιχ, «Η Poμα.ντικ~ nolYJσ"!J σΤYJν Ελλάοσ;; Ένσ;

σχεΟιάγρσ;μ.μα.», Ο Πολέτ/ς 20 (Ιούνιος - Ιούλιος 1978), 45-53, κιχι Elizabeth Consta-
ntinides, «Toward a definition of Greek Romanticism», Journαl ΟΙ Modem Greek Studies 3
(1985), 121-36.
38_ . - -.._ - - _...
- __ _- . _ - - _ __
.. .. . _ . __ .__
__ . _ - -RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
..-
μαθαίνουμε, δεν ήταν ένας πραγματικός Μοντερνισμός, γιατί σΎ)μαδεύΤΎΊκε

από τψ αγωνιώδΎ) αναζήΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς εθνικής ταυτόΤΎΊτας (το ίδιο όμως ήταν
και του ΤζέΎΊμς Τζόυς σΤΎ)ν Ιρλανδία και του Θ. Σ. Έλιοτ σΤΎ) δεύτεΡΎΊ
πατρίδα του, ΤΎ)ν Αγγλία). Ο Μεταμοντερνισμός, εξάλλου, όπως υποσΤΎΊ
ρίχθΎ)κε, είναι αδύνατον να εμφανιστεί σΤΎΊν Ελλάδα -ενώ όλες οι ενδείξεις
οδΎΊγούν στο αντίθετο συμπέρασμα- γιατί οι ιδεολογικές διεργασίες, που
τον προετοίμασαν σΤΎΊ Δύσrι, δεν έχουν ακόμΎ) ολοκλΎ)ρωθεί εδώ. 12
Τέτοιου είδους προ6λΎ)ματισμοί αφήνουν να εννΟΎ)θεί ότι Yj σχέσΎ) των
Ελλήνων συγγραφέων, που ζουν και εργάζονται σΤΎ)ν άΚΡΎ) ΤΎΊς ΕυρώΠΎΊς
και στο πολιτιστικό περιθώριο του δυτικού κόσμου, με τις κυρίαρχες κουλ
τούρες γύρω τους, είναι μόνον παθΎΊτική. Οι αδύνατοι συγγραφείς μιμού
νται, ενώ οι ισχυροί -οι ήρωες ΤΎ)ς εθνικής λογοτεχνίας- κρατούν τις
αποστάσεις τους από τις ξένες επιδράσεις ή μένουν ανεΠΎ)ρέαστοι από αυτές.
Μ ια '
τετοια
θ'
εωΡΎΊσrι των
,
σχεσεων που
, Ρλ'
αναπτυσσονται πα.ραΌ επει
επίσΎΊμες πλέον θέσεις ΤΎ)ς λογοτεχνικής κριτικής στψ ΕυρώΠΎ) και τψ

Αμερική μετά το 1960 (τψ οποία κατά περίεργο τρόπο επιμένουν να
υιοθετούν κάποιοι από αυτούς που φανατικά προτείνουν τψ εφαρμογή
των σύγχρονων θεωΡΎΊτικών μοντέλων στψ ελλψική λογοτεχνία). Οι
ορίζοντες του ιστορικού ΤΎ)ς λογοτεχνίας διευρύνθΎ]καν σΎΊμαντικά μετά το
1960 με τις θεωρίες ΤΎ)ς διακειμενικόΤΎΊτας και ΤΎΊς πρόσλΎΊψης.13 Αυτές
οι αντιλήψεις, Yj πρώΤΎΊ από ΤΎ) γαλλική σχολή και Ύ) δεύτερΎ) από ΤΎΊ
γερμανική, προσφέρουν το θεωΡΎΊτικό υπό6αθρο για ΤΎΊν καΛUτερΎ) κατα
νόΎ)σΎ) του τρόπου με τον οποίο τα λογοτεχνικά κείμενα αλλΎ)λοεΠ'ηρεά
ζονται. Οι Έλλψες συγγραφείς, υπό αυτό το πρίσμα, δεν είναι πλέον οι
παθΎ)τικοί αποδέκτες των τάσεων, των ιδεών, των τεχνικών, τις οποίες
αντλούν εξ ολοκλήρου από ΤΎ) Δύσrι. Ούτε, 6έ6αια, ζουν και γράφουν ίη
vacuo, απομονωμένοι από τψ υπόλΟΙΠΎ) Ευρώπ'η. Οι Έλλψες συγγρα-
12. Βλ Gregory Jusdanis, «ls Postmodernism possible outside the "West"? The case
of Greece», ΒΥΖαπείπε and Modern Greek StudίeΔ' 11 (1987), σσ. 69-92.
13. Εκτενής 6ι6λιογραφΙα αναφέρεται και στα ouo
αυτά θέμ.α.τα και οι πιστοί οπαοοί
τους ίσως οισιφωνήσουν που τσι συνουάζω με αυτόν τον τρόπο. Ο γαλλικός όρος
intertextualite οίκαια συνοέεται με τα ονόμ.α.τα ΤΎjς Julia Κristeva ~αι του Roland Barthes.
Μία από τις πιο σαφείς οιατuπώσεις ανήκει στον Laurent Jenny, «Strategie de la forme»,
Poetique, 27 (1976), σσ. 257-81. Αντίστοιχα., ο όρος ReΖeΡtίοnsasthetίkεΙνα.ι ένας νεο
λογισμός ποι; οφείλει την εξάπλωσή του στους Hans Robert Jauss κα.ι Wolfgang Iser. Βλ,
εκτός α.πό τα. κείμενα. αυτών των 060, Rainer Warning, Rezeptionsiisthetik. Theorie und
Prαxis, Munich 1975.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟ1ΈΧΝIΑ
. -_. __ - - - -
.
39
φείς, όπως OL συγγραφείς οπουοήποτε αλλού, υπήρξαν αιιαγνώστες ΤΎ)ς

ΟLκής τους παράΟΟσΎ)ς αλλά XIΧL άλλων παραΟόσεων. Η ανάγνωσΎ) από
αυτή τψ άΠΟψΎ) Οεν είναL μ.Lα παθΎ)ΤLκή ΟLαΟLκασία. OL μ.εγαλύτερΟL XIΧL
πολLΤLσταά ανώτεΡΟL συγγραφείς οεν ασκούν αυτομ.ιΧτως 'επίΟρασΎ)'. Θα
πρέπεL να ttVIΧL ΟLατεθεLμ.ένος XCXL ο συγγραφέας που υποτίθεταL όΤL 'εΠΎ)
ρεάζεταL'. KIΧL εκτός από τψ κατά λέξΎ) ανΤLγραφή, ttVCXL ούσκολο yLIΧ
ένα συγγραφέα να είναL εξ ολοκλήρου πρωτότυπος ή εξ ολοκλήρου πα
θΎ)ΤLκός μ.Lμ.Ύ)τής, όπως Ύ) μ.έΧΡL τώρα χρήσΎ) του όρου •επίορασΎ)' στις
παλαιότερες λογοτεχνικές μ.ελέτες άφψε να εννΟΎ)θεί.
Ο Σολωμ.ός, ο Κάλ60ς XCXL ο Παλαμ.άς, υπό αυτή τψ προοπτική,
'ζ' Ε,\,\'!:' ' ,
ανΤLμ.ετωπι ονται σΎ)μ.ερα σΤΎ)ν Λι\αι:;α ως οι ΠΟLΎ)τες που περισσοτερο
από κάθε άλλον στψ εποχή τους αναμ.ετρήθΎ)καν μ.ε 'tLC; ιοέες, τις λο
γοτεχνLκές τεχνικές XIΧL τα οράμ.ατα του Ρομ.αντισμ.ού, όπως αυτός εκ
ΟΎ)λώθΎ)κε XIΧL σε άλλα μ.έρΎ) ΤΎ)ς ΕυρώΠΎ)ς. Ούτε μ.ψήθΎ)καν ούτε απέρ
ρLψαν αυτό που 6ρήκαν: απλώς το μ.ετέτρεψαν. ΑΚΡL6ώς όπως ο Words-
worth XCXL ο Cοleήdge α.φομ.οίωσαν τον Kant XIΧL τον Schiller μ.ε το ΟLκό
τους τρόπο, έτσL XΙXL ο Σολωμ.ός σΤΎ)ν Κέρκυρα εΠLχείρΎ)σε ΤΎ) ΟLκή του
ανάγνωσΎ) του Kant XΙXL του Schiller. Το tOLO συνέ6Ύ) XΙXL σΤΎ) σχέσΎ) του
Κάλ60υ μ.ε τον Ugo Foscolo XIΧL 'tLC; πολΙΤLκές ιοέες του ΚLνήμ.α.τος των
Ιταλών καρμ.πονάρων. ΚάΤL πα.ρόμ.ΟLΟ ισχύει σΤΎ)ν περίπτωσΎ) του Πα.λα
μ.ιΧ XΙXL του Shelley, του Nietzsche κα.ι άλλων. Η στάσΎ) αυτών των
Ελλήνων συγγρα.φέων απ ένα.ντL στ/ν προγενέστερή τους ευρωπα.·ίκή λο
γοτεχνLκή πα.ραγωγή συνίσταται σΤΎ)ν α.νάγνωσΎ) XΙXL σταχυoλόΎΎJσή ΤΎ)ς
,
κα.ι σΤΎ) συν θ'
εσΎ), σΤΎ) συνεχεLα, του προσωπικου"Τ'
τους εργου. ο αποτε-
λεσμ.α. αυτής ΤΎ)ς ΟLα.ΟLκα.σίας θα. πρότεινα να ονομ.α.στεί ΈλλΎ)νικός

Ρομ.ανΤLσμ.ός', γLα.τί, κα.τά ΤΎ) γνώμ.Ύ) μ.ου, ο όρος ΟΎ)λώνεL κάτι ΟLα.φορε
ΤLκό από ΤΎ) συμ.6ατική ετικέτα που οόθΎ)κε σΤΎ)ν ελάσσονα. ποίΎ)σΎ) των
μ.έσων του 190υ αLώνα. από 'tLC; Ιστορίες ΤΎ)ς λογοτεχνίας. Ο ΈλλψLκός
Ρομ.α.νΤLσμ.ός', υπό αυτή τψ έννΟLα., α.να.φέρεται σΤΎ)ν ιΟLα.ίτερΎ) ερμ.ψεία.
XΙXL ΤΎ)ν ιΟια.ίτερΎ) προσα.ρμ.ογή των εuρωπα.tκών α.ισθΎ)τικών κα.ι πολLΤΙ
στικών α.ντιλήψεων στο συγκεκριμ.ένο ελλψικό περι6άλλον σε μ.ιά συγκε
κριμ.έ\ΙΎ) εποχή. Η
'14. Η υπόθεση τεκμ:ηριώνετα.ι με περισσότερει; λεπτομέρειες για. τον Σολωμό στο

R. Beaton, «Ο Σολωμόι; Ρομα.ντικόc;: Οι Οια.κειμενικέc; σχέσεις του Κρητικού κα.ι του
Πόρφυριχ», Ελληνικά 40 (1989), σσ. 133-47.
Παρόμοισ. επιχεφήμσ.τσ. θσ. μπορούσαν νσ. χρησιμοποιηθούν κσ.ι γισ.

τον Έλληνικό Μοντερνισμό' κσ.ι τον Έλληνικό Μετσ.μοντερνισμό'. Τον
20ό σ.ιώνα, οι bρσ.bευμένοι με το Νόμπελ Λογοτεχνίσ.ς Γιώργος Σεφέρης
και ΟΟυσσέσ.ς Ελύτης, αλλά κσ.ι οιάφοροι άλλοι συγγρσ.φείς, των οποίων
η λογοτεχνική πορείσ. ξεκίνησε στη Οεκσ.ετία του '30, έΟωσσ.ν τη οική
, >:' ' λ' >:' ' ,
τους ερμηνεισ. κσ.ι τις οικες τους -πο υ οιαφορετικες- προεκτασεις στην
κληρονομιά του γσ.λλικού Συμbολισμού, ο οποίος σε άλλσ. μέρη της Ευ

ρώπης έγινε γνωστός ως Μοντερνισμός. Σήμερσ., η παρωοία καθιερωμέ
νων λογοτεχνικών ειόών, η εφωνική επσ.νεξέτσ.ση της ιστορίας και των
πσ.τροπσ.ράΟοτων αντιλήψεων, η στροφή της λογοτεχνίσ.ς στις περιοχές
του ονείρου κσ.ι της φσ.ντσ.σίας, όλσ. αυτά που αφθονούν στην ελληνική
ποίηση κσ.ι πεζογραφία των όεκαετιών του '70 κσ.ι του '80, σίγουρα
αποτελούν την ιοιαίτερη ελληνική συμμετοχή στο οιεθνή λογοτεχνικό
οιάλογο που οιαρκεί τριάντα χρόνια και κάτι, και που συμ6ατικά ονομά.
ζεται Μεταμοντερνισμός.15
Οι όροι Έλληνικός Ρομαντισμός' και οι υπόλοιποι οεν έχουν χρησι-
μοποιη θ ει' στα κεφα
'λαια που ακο λouvouv,
ι:ι ' κσ. θ' s.-'εχουν γινει
ως οεν , ,
ακομη
γενικά αποοεκτοί με τη σημασία που προτείνετσ.ι εοώ και όλοι παρουσιά-

ζουν 1" Βλ'
σΟΌαρα ΠΡΟΌ ηματα στον
,
ορισμο τους.
Μ "
πορουν ομως, κσ.ι παντα
,
με τον κίνουνο κάποιας σχηματοποίησης, νσ. συσχετιστούν με το θέμα
του κάθε κεφσ.λαίου με τον εξής τρόπο: ΣχεΟόν όλη η λογοτεχνία που
εξετάζεται στο 10 κεφάλαιο (1821-1881) σ.ποτελεί ανάγνωση και αντα
πόκριση στο Ρομαντικό κίνημα (μια σ.πάντηση, η οποία φυσικά περιλαμ
bάνει τόσο την κατηγορηματική σ.πόρριψή του από τον Ρο'εόη όσο και
την υιοθέτηση από άλλους κάποιων στοιχείων του). Σημαντική εξαίρεση
αποτε λουν
" , ,
κσ.ποια ποιηματα και σατφες των
Ι' 1 ,
ονιων νησων περιπου μεχρι
,
το 1880, τσ. οποία μπορούν να θεωρηθούν συνέχεια μιας νεοκλσ.σικής

παράοοσης που κσ.θιερώθηκε στσ. Επτάνησα στη οιάρκεια της ενετικής
,
κυρισ.ρχιας. Τ'
ην ποιηση του Κ'λΒ ' ,
'ζ εται νσ.
α Όου, η οποισ. συχνα παρουσια
κατσ.λσ.μbάνει μια θέση κάπου μεταξύ του Νεοκλασικισμου κ'αι του Ρο
μαντισμού, εγώ θα την τοποθετούσσ. με bεbαιότητα στο οεύτερο κίνημα.
15. Τα ζΎJτήμα.τα αΥΤιΧ ανακινήθ-ηκαν πολύ πρόσφατα στο οιε6νές σΥνέοριο, που
οργανώθ-ηκε ιχπό το Πιχνεπιστήμιο του Birmingham (τον Ιούλιο του 1995), με τίτλο
Greek Modemism and Beyond. Οι ιχνιχκοινώσεις που έγιναν ανα.μένεται να. εκοο60ύν στα.
α.πλικιΧ με επιμελητή τον ΔΎJμήΤΡΎJ Τζιό6α. Βλ ακόμ'l] τον τόμο Μοντέρνο - Μεταμ.ο
ντέρνο, ΣμίλΎJ, Αθήνα 1988 και το 50 κεφάλιχιο.
Ομοίως, 'η περίοδος που ακολουθεί, από το 1881 έως το 1928, πε
ρtκλείεt Τ'ην άνθΎ]σ-η καt Τ1)ν παpακμ~ του Ρομαντtκού κtν~μα.τος, Τ1)ν
,~ , , , 'Ι, 'λ Ε'
totOt εποχ'η που κατt παρομοtο συνεQαtνε καt σΤ'ην υπο ΟΙΠ1) υρωΠ1).
Κάποιοt συγγραφείς, όπως ο Παλαμάς και οι νεαροί τότε Σtκελtανός καt

ΚαζαντζάΚ1)ς, εκμεταλλεύΤ'ηκαν xιX:JtOtcx. χαραΚΤ'ηριστικά του Ρομα.ντι
σμού σχεδόν υπεΡ60λtκά. Άλλοι, όπως ο Κα6άφ1)ς, ο ΚαρυωτάΚ1)ς xOtt
οι πεΡtσσότεροι πεζογράφοι μετά το 1900 περίπου, άρχtσαν να αμφtσ61)-
, ι Ι!, !'" , ,
τουν και να αρνουνται 'ttc; υπεροατικες ιυΙΟΤ'ητες Τ'ης τεχν1)ς τους, αντι-
λ'ηψ'η που αποτελούσε τον πυρ~να του Ρομαντισμού.

Το 30 κεφάλαιο, που χρονικά εκτείνεται από το 1929 έως το τέλος
του Εμφυλίου, καλύπτεt τψ περίοδο που 'η ελλψικ~ λογοτεχνία αντιμε
τωπίζει και ανταποκρίνεται στ'η'\! ενδoσκόΠYjσ-η και την αυτο-αναφορικό-
Τ1)τα του ' Η
Μ οντερνtσμου. ' "λλ'
στασ1) των συγγραφεων, για α μια φορα, 1)
εκφράζεται με τόσο πάθος και τέτοια ποικιλία, που δεν θα μποροόσε να
πεΡtγραφεί με όρους όπως 'επίδρασ-η' ~ 'αντανάκλα.σ-η '. Στ/ν Ελλάδα
μετά το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (σε άλλα μέρη Τ1)ς ΕυρώΠ1)ς κατά
τις προηγούμενες δεκαετίες), εκδ'ηλώνεταt μotιx αντίδρασ-η απέναντι σε
, 'ξ'
καποια γενικα α ιωματα του "
Μ οντερνισμου, που γινεται πιο αισν,ιΤ'η
Α.",' με
Τ'ην άνθΎ]σ-η Τ'ης πολtτικά στρατευμέν'ης ποί'ησ-ης και με τη σχετtκ~

εΠtστροφ~ του Ρεαλtσμού σΤ1)ν πεζογραφία. Τέλος, ~oη από τ/ δεκαετία
του '60, υπά.Ρχουν ενοείξεις ότι ανανεώθ'ηκε το ενδιαφέρον για τους πει
ραμα.τισμοίις στψ ελλψικ~ γραφ~. Όλα αυτά 6ρίσκονται σε αρμονία
(χωρίς 6έ6αtα να ταυτίζονταt απολύτως) με 'ttc; πρωτοπόρες τάσεtς στψ
παγκοσμια
1 λ "
ογοτεχνια αυτ'η Τ1)ν εποχ'η, που συνο
, Ψ'ζ
ι
1
ονται κατ ω απο τον
,
τίτλο 'Μεταμοντερνtσμός '.

Απο
,' ι ~ '~I " ,
αυΤ1) την περιοι:.ιο και μετα οιακρινει καν εις καποια στοιχεια
παρωοίας xιxt αυτοσαρκασμού, αλλά. και OtιXqJOPouc; συνδυασμούς του

αδtαφανούς αυτοαναφορtκού ύφους του Μοντερνtσμοίι με πιο λαϊκές ~
Otxtltc; μορφές. Οι συγγραφείς ΠρΟΤtμούν να υπονομεύουν 'ttc; πατροπαρά-
~
υοτες ,
α ξ"ιες παρα να τις αΠΟΚ'ηρυσσουν ευ Ο'
εως. Α' ,
ναποφευκτα, μεΡος της
πεζoγραφικ~ς παραγω~ς Τ'ης οεκαετίας του '80 ταξtνομ~θΎ]κε με τον

τίτλο 'μα.γικός ρεαλtσμός·. Το φαtνόμενο των ποιοτικών εκδοτικών επι
τυχιών (best-sellers)αύξ'ησε το αναγνωστtκό κοινό Τ'ης πεζογραφίας σε
μotιx χώρα που ytcx. πολύ καιρό ~ταν πολύ περιορtσμένο. Χωρίς να επιμεί
νουμε σΤ'ην πιστ~ κατάταξ'η Τ'ης ελλ1)νικ~ς λογοτεχνίας τ~ς μετά το
1979 ΠεΡtόδου στο χώρο του 'Μεταμοντέρνου', μποροόμε εύκολα να πα-
----"---------""-------
ραδεχθουμ.ε ότι οι Έλληνες συγγραφείς αυτ~ Τ'Υ)ν επoχ~ δια6άζουν ό,τι

και όλοι οι άλλοι λογοτέχνες α:νά τψ υφ~λιo και ότι για μ.ια: ακόμ.'Υ) φορά
αντα:ποκρίθ'Υ)κα:ν στψ πρόκλ'Υ)σ'Υ) Τ'Υ)ς νέα:ς γραφ~ς μ.ε το δικό τους, ou-
δόλως ομ.οιόμ.ορφο, τρόπο.
Με αυτ~ τψ α:πόπειρα ορισμ.ού του Έλλ'Υ)νικου Ρομ.αντισμ.ού', του
Έλλ'Υ)νικού ΜονΤεΡνισμ.ού' και του Έλλ'Υ)νικου Μεταμ.ονΤεΡνισμ.ου' σύμ.
φωνα μ.ε τις χρονολογικές δια:ιρέσεις που προκύπτουν μ.έσα από Τ'Υ) λο
γοτεχνία και ιστορία Τ'Υ)ς Ελλάδας, δεν διευθετείται το ζ~Τ'Y)μ.α των
σχέσεων Τ'Υ)ς ελλ'Y)νικ~ς μ.ε τψ ευρωπαϊκ~ λογοτεχνία, μ.ε το οποίο ξε
κίν'Υ)σε α:υτ~ η ενόΤ'Υ)τα. Απορρίπτοντα:ς τον όρο 'επίδρασ'Υ)' και τις συνέ
πειές του, κα:ι αποδίδοντα:ς στους Έλλ'Υ)νες λογοτέχνες έναν ενεργό ρόλο
ως α.ναγνώστες κα.ι ως μ.ετα:σχ'Υ)fU,tτιστές των πα:ρα.Οόσεων και άλλων
τόπων Τ'Υ)ς ΕυρώΠ'Υ)ς, εκτός α:πό το δικό τους, ελπίζω να απέδειξα ότι
οι Έλλ'Υ)νες συγγρα.φείς πάντοτε συμ.μ.ετείχαν στα. λογοτεχνικά κιν~μ.α.τα.
Τ'Υ)ς επoχ~ς τους, και όχι μ.όνον ως κα.τα.ναλωτές ~ μ.ψ'Υ)τές τους. Στο
υπόλοιπο 6ι6λίο θα πpoσπαθ~σω να. τεκμ.'Υ)ριώσω α:υτ~ Τ'Υ)ν υπόθεσ'Υ) ερ
γασίας. Χωρίς αμ.φι6ολία, 'Υ) γεωγpα.φικ~ και πoλιτισμ.ικ~ απομ.όνωσ'Υ) τψ;
Ελλάδα.ς α:πό τψ υπόλοιπ'Υ) Ευρώπ'Υ) εΠ'Υ)ρέα.σε Τ'Υ)ν τύχ'Υ) Τ'Υ)ς τους ούο
τελευταίους αιώνες. Οι Έλλψες συγγραφείς δεν υπ~pξαν εισ'Υ)Ύ'Υ)τές νέων
τάσεων ~ '-ισμ.ών', που εξα:πλώθ'Υ)καν κα.ι προκάλεσα:ν τψ αντίΟρα.σ'Υ)
άλλων λογοτεχνιών και πολιτισμ.ών.
Εξα.ιτία.ς αυτου, αλλά και για λόγους γεωγραφικούς και δ'Υ)μ.ογραφι
κους, τα: τελευταία χρόνια: 'Υ) νεότερ'Υ) ελλ'Y)νικ~ λογοτεχνία. χα.ρα.ΚΤ'Υ)ρίστ'Υ)
κε 'ελάσσων', 'περιφεpειακ~' ~ 'πεpιθωpια:κ~', συχνά μ.άλιστα σε πα.νε
πισΤ'Υ)μ.ιακές αίθουσες του εξωτερικού. Δεν θα: πρέπει όμ.ως να. εκπλ~σσει
το γεγονός ότι πολλοί από- όσους ασχολουνται επαγγελμ.ατικά μ.ε Τ'Υ)
μ.ελέτ'Υ) α.υτ~ς Τ'Υ)ς λογοτεχνία.ς επιχείΡ'Υ)σα.ν, καινοτομ.ώντας, να. προ6άλ
λουν ως ανώτερο το α.ντικείμ.ενο 't"Y)I:; μ.ελέΤ'Υ)ς τους, ειδικότερα στο διεθν~
ακα:δ'Υ)μ.α.ϊκό και εκδοτικό χώρο.
Υπό αυτους τους όρους 'Υ) ελλ'Y)νικ~ λογοτεχνία. συγχρονίσΤ'Υ)κε μ.ε Τ'Υ)
θεωρία του Deπida περί περιθωρίου (που ενέχει Τ'Υ) δυνατόΤ'Υ)τα να κα:τα:
κτ~σει το κέντρο) κα.ι του πολιτισμ.ικά '~σσoνoς', που επιδιώκει να. κλο
νίσει τψ πoλιτιστικ~ κλίμ.α.κα. 16 Η αλ~θεια όμ.ως bρίσκεται α.λλου. Η
16. Η πρώΤΎJ ιχπό ιχυτές τις ιχπόψεις προf.)ιΧλλετιχι με έμΨΙΧσΎ) ιχπό τους Margaret
Alexiou και Vassilis Lambropoulos κιχι πολλους ιχπό όσους συμμετείχαν στον τόμο που
---- ---- ---
μελέτη της ελληνικής λογοτεχνίας bρέθηκε στη δίνη των πολιτικών

επιταγών: από τη μια, ένα μικρό κράτος διεκδικεί τη θέση του στη διεθνή
σκηνή, και από την άλλη, ένας αδύναμος κλάδος διαπραγματεύεται το
ρόλο του στο αμερικανικό πανεπιστήμιο. Αυτά τα γεγονότα είναι από τη
φύση τους μέρος του θέματος προς μελέτη. Πιο τολμηρή όμως και πιο
δημιουργική προσέγγιση θα ήταν αυτή που θα απέρριπτε εξ ολοκλήρου
τους τεχνητούς διαχωρισμούς κέντρου και περιθωρίου, μείζονος και ελάσ
σονος.
Η νεότερη ελληνική λογοτεχνία, την οποία προσεγγίζει αυτό το

bΙbλίο, δεν είναι ούτε περιθωριακή ούτε ήσσων. Ανήκει στο κέντρο και
αποτελεί την μείζονα παράδοση εκεί που παράγεται. Είναι επιπλέον η
λογοτεχνία του απανταχού ελληνόφωνου πληθυσμού, που ανέρχεται σε 15
περίπου εκατομμύρια ανθρώπους. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της σύγ
χρονης ευρωπα"ίκής λογοτεχνικής παραγωγής και οι αναγνώστες της
υπόλοιπης Ευρώπης, που δεν την γνωρίζουν, έπρεπε να συνειδητοποιή
σουν τι τους λείπει. Αν οι Έλληνες συγγραφείς δεν διακρίθηκαν ως
εισηγητές νέων τάσεων, αυτό δεν οφείλεται στο ότι είναι ήσσονες, αλλά
στο ότι είναι ακόμη σχετικά άγνωστοι.
Ιδιαίτερες αρχές και ιδέες εμπνέουν την ελληνική λογοτεχνία, και οι
ΠΡΟbληματισμοί και οι τεχνικές των Ελλήνων λογοτεχνών θα μπορούσαν
να προκαλέσουν το ενδιαφέρον και το θαυμασμό συγγραφέων άλλων
γλ ωσσων.
"Ε να " 'θ
απο αυτα τα στοιχεια, που α ε ξ εταστει στο , 6ο 'λαω,
κεφα
είναι η ξεχωριστή σημασία που ο ελληνικός πολιτισμός αποδίδει στη

γλώσσα, αυτόν το θησαυρό, από τον οποίο άντλησαν και οι συγγραφείς
του 2006 αιώνα, με εκπληκτικά συχνά αποτελέσματα. Ένα άλλο αφορά
στη μαΚΡΟbιότητα της ελληνικής γλώσσας, όχι μόνο ως προφορικού
μέσου επικοινωνίας (οι επιστήμονες συμφωνούν ότι όλες οι γλώσσες
προήλθαν από μια μακροχρόνια διαδικασία που φτάνει μέχρι την προ'ίστο
ρία), αλλά ως γλώσσας γραπτής. Γλώσσα γραπτή που, ας μΎ) μας
διαφεύγει, δεν έπαψε ποτέ να είναι, τουλάχιστον στα μάτια αυτών που
ΤΎ] ΧΡΎ]σιμοποιούν, μια από τις δύο bασικές γλώσσες ΤΎ]ς ΧριστιανοσύνΎ]ς.
εξέοωσαν μ.ε τον τίτλο The text and its margins: post-structuralist approaches to twentieth-
century Greek literature (eds), Pella, New York 1985. Η oεύτεΡΎJ προτείνεται από τους
ίοιους και άλλους, στα τειιΧΎJ του ΠεΡιοοικοΙΙ Journal of Modern Greek Studies (John
Hopkins University Press, Baltimore), guest-edited από τους Gregory Jusdanis (1990) και
Karen van Dyck (1990).
44 ... __. _ - - - - RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
Από τις ποικίλες τεχνικές, μ..ε τις οποίες οι Έλλ-ηνες συγγραφείς χει
ρίσΤΎ]καν ΤΎ]ν πρόκλΎ]σΎ] αυτ~ς ΤΎ]ς μ..ακραίωνΎ]ς γpαφ~ς, οι νεότερες ευ
ρωπα'ίκές λογοτεχνίες έχουν σίγουρα πολλά να μ..άθουν.
Η ελλΎ]νικ~ λογοτεχνία των 060 τελευταίων αιώνων, λοιπόν, οεν είναι
ούτε παράγωΎΎJ ούτε πεpιθωριακ~. Κατέχει μ..ια ιοιαίτερΎ] θέσ"!') στο συ
νολο τ"!')ς ευρωπαϊκ~ς λογοτεχνίας και, πιστεύω. πως έχει πολλά να
προσφέρει σε όλον τον κόσμ..ο και όχι μ..όνον στους ελλ"!')νόγλωσσους ανα
γνώστες. Αρκεί να τ"!') γνωρίσουμ..ε καλύτερα.
v __ ,~
('
_
f"""-
,-""'Ι,
...
"',-nν
_J \ ~
"ο
Jassy (Iasi) • ..,\ \;
ROMANIA
pONTOS
ο..
Mediterranean Sea
ι
,)
,/
\
)
('-'
Cairo.
1 ΕΟΥΡΤ
ΧΑΡΤΗΣ 1, Η ΕΛλιΧΟα. μετα.ξύ τ1]ς Δυτικ~ς Ευρώπης κα.ι ,τ1]ς Μέσης Aνα.τoλ~ς
FORMER
Black Sea
YUGOSLAVlA
Α Ν Α Τ ο L Α
(ΜΙΑ MlNOR)
,"
ΧΑΡΤΗΣ 2, Η Ελλά-δα: ΜΙ ΟΙ γείτονές ΤΎ)ζ

1. Λογοτεχνία rta ένα Νέο Κράτος
1821-1881
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Η
ίδρυσΎJ ΤΎJς Ελλάδας ως ανεξάΡΤΎJτoυ κράτους ανάμεσα στα έθνΎJ
τ/ς EυρώΠΎJς '/.Ρονολογείταt εκ παραδόσεως από τtς25 Μαρτίου
1821, όταν υψώθΎJκε στψ ΠελoπόννΎJσo ΎJ σΎJμαία ΤΎJς EπανάστασΎJς
εναντίον ΤΎJς κυρίαΡΧΎJς Οθωμανtκής αυτοκρατορίας. XρειάσΤΎJκε να πε
ράσουν επτά '/.Ρόνια αbε6αιόΤΎJτας xat btac; έως ότου το νέο κράτος
καταφέρει να κερδίσει διεθνή αναγνώΡΙσΎJ, και μόνο το 1832 οι Μεγάλες
Δυνά.μεις συμφώνΎJσαν ως προς το σύσΤΎJμα otaxu6iPVΎJσΎJC; (μοναρχία)
και
'
ΤΎJν οριο θ εΤΎJσΎJ των συνορων.
,
Το μικρο οασt'λειο του
'e 'Οθ ωνα ' ,
αφΎJσε ε'ξ ω απο τα συνορα του περισ- "
σότερους ΈλλΎJνες (αν λά.60υμε υπόψΎJ μας ΤΎJ γλώσσα xat ΤΎJ θΡΎJσκεία)
απ' όσους ζούσαν μέσα. Η μόνΎJ εδαφtκή πρoσάΡΤΎJσΎJ που έγινε πριν από
το τέλος ΤΎJς περιόδου που μας απασχολεί ήταν των Επτανήσων το
1864. Η μεγά.λΎJ xat εύφoΡΎJ επαρχία ΤΎJς Θεσσαλίας πρoσαρτήθΎJκε σΤΎJν
Ελλά.δα το 1881 με ΤΎJ 60ήθεια διπλωματικών ενεργειών μετά. το Ρω
σοτουρκικό πόλεμο του 1877-78.
Η ιστορία των πρώτων εξήντα χρόνων ΤΎJς ελλψικής ανεξαΡΤΎJσίας
είναι, ως γνωστόν, περιπετειώoΎJς. Το έργο ΤΎJς oΎJμιoυργίας των απαραίΤΎJ-
των '
θ εσμων για ΤΎJ λεtτοuργtα
"'θ '
ενος ε νους-κρατους σε πολ' ,
υ συντομο '/.Ρ0-
νικό δtά.σΤΎJμα δεν ήταν εύκολο, και ΎJ oΎJμιoυργία μιας εθνtκής λογοτεχνίας
κατά. ΤΎJ δtά.ρκεtα ΤΎJς περιόοου αυτής συνtστά. αναμφί60λα ένα σΎJμανΤtκό
, , ro
σuστατtκο αυΤΎJς ΤΎJς οtαοtκασtας.
ro ' Τ
ο
Ν '
αυπ
λ'
LO, που oρισΤΎJκε ως ΎJ πρωΤΎJ ,
εθνtκή πρωτεύουσα κατά ΤΎJ διOCρκεια ΤΎJς Eπανά.στασΎJς, υπήρξε ΎJ με
γαλύτερΎJ πόλΎJ ΤΎJς ελεUΘεΡΎJς Ελλά.δας xrxt διέθετε tσχυρή oχύρωσΎJ·
Όμως το 1834 ΎJ μεταφορOC ΤΎJς πρωτεύουσας στψ Αθήνα, γεγονός που
αποτελούσε μέρος ΤΎJς ευρύτεΡΎJς πολtτικής ΎJ οποία στόχευε στψ καθιέ-
, ,
ρωσΎJ του συγχρονου κρατους, στα ματια των πο
, λ '
tτων του xrxt του ,
κοσμου,
ως κλΎJρoνόμoυ του ελλΎJνtκοu πολιτtσμού ΤΎJζ αρχαtόΤΎJτας, σΎJμά.δεψε

τόσο ΤΎJ oΎJμoγραφική όσο και τψ πολιτtσμική πορεία του νέου κρOCτους.
Ωστόσο, ο αστικός τρόπος ζωής που bασtζόταν στα πρότυπα ΤΎJς
δυτtκής EυρώΠΎJς xrxt ΎJ υιoθέΤΎJσΎJ πολιτειακών xrxt πολtτικών θεσμών
σΎ]μείωσαν αρΥή εξέλιξΎ] κατά ΤΎ] διάρκεια ολόκλΎ]ρου του δέκατου ένατου
αιώνα. Ο ξένος bασιλιάς και οι πανίσχυροι σύμbουλοί του, οι οποίοι εκτός
των άλλων ήταν Καθολικοί σε μια χώρα που είχε απελευθερωθεί με το
λά6αρο ΤΎ]ς Ορθοδοξίας, σύντομα προκάλεσαν bιIetιX αγανάΚΤΎ]σΎ]. Μόνο
μετά ΤΎ]ν επανάστασΎj του 1843 προχώρησε το ζήΤΎ]μα του περιορισμού
των εξουσιών του 6ασιλιά με ΤΎjV παραχώρησΎ] Συντάγματος (Μάρτιος
1844). Η bασιλεία όμως του Όθωνα τελείωσε μετά από επανειλημμένες
αναταραχές εκ μέρους των πολιτών αλλά και του στρατού, που τελικά
τον ανάγκασε να φύγει από ΤΎ] χώρα το 1862, Ένα δεύτερο και πιο
φιλελεύθερο Σύνταγμα συντάχτ~κε το 1864 μετά ΤΎ]ν ανάρρησΎ] στο
θρόνο του bασιλιά Γεωργίου Α',
Το 6ασίλειο αντιμετώπιζε εσωτερικές δυσχέρειες ενώ οι σχέσεις του
με τις Μεγάλες Δυνάμεις δεν ήταν εύκολες. Η αναγνώρισΎ] του νέου,
μικρού κράτους έγινε από ΤΎ]ν αρχή υπό όρους, πράγμα που είχε μεγάλες
συνέπειες σε όλΎ] ΤΎ] διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα στον οικονομικό,
διπλωματικό και το στρατιωτικό τομέα. Μέχρι το τέλος του αιώνα και
αργότερα, Ύ] χώρα υπέφερε από το χρέο; στους ξένους, ενώ οι εδαφικές
προσαρτήσεις που έγιναν σΤΎ]ν Ελλάδα πριν από το τέλος του δέκατου
ένατου αιώνα οφείλονταν κυρίως σε διπλωματικές ενέργειες της Βρετα
νίας, ΤΎ]ς Γαλλίας και της Ρωσίας και όχι τόσο στις ελλΎjVικές πρωτο
60υλίες, ενώ ταυτόχρονα οι ίδιες δυνάμεις κρατούσαν υπό έλεγχο τις
φιλοδοξίες του αλύτρωτου έθνους. Το λιμάνι μάλιστα του Πεφαιά απο
κλείσΤΎ]κε από τους Βρετανούς το 1850, ενώ το 1854 κατελήφθΎ] από
6ρετανικά και γαλλικά στρατεύματα κατά ΤΎ] διάρκεια του Κριμα'';κού
πολέμου. Οι εξωτερικοί περιορισμοί που επι6λήθΎ]καν στο ελλΎ]νικό κρά
τος κατά ΤΎ] διάρκεια των σταδίων της διαμόρφωσή ς του δεν επέτρεπαν
το bαθμό αυτονομίας που απολάμ6αναν τα μεγαλύτερα και παλαιότερα
κράΤΎ] ΤΎ]ς Ευρώπης. Το αίσθΎ]μα ΤΎ]ς αΠOγOήτευσΎjς και τ/ς διάψευσΎjς,
καθώς και μια συνακόλουθΎ] τάσΎj αγανάΚΤΎ]σΎjς για ΤΎ]ν ανάμιξΎ] των
ξένων και ΤΎ]ν ταυτόχρονΎ] εξάΡΤΎ]σΎ] από ΤΎ]ν ξένΎ] 60ήθεια συνιστούν
θεμελιώδη στοιχεία για ΤΎ] διαμ.όρφωσΎ] του ελλΎjVικoύ πολιτισμού τόσο
του δέκατου ένατου αιώνα όσο και του εικοστού.
Σ' αυτό το κλίμα έζΎ]σαν τα πρώτα εξήντα "f.Pbvtιx ΤΎ]ς εθνικής
ανεξαΡΤΎ]σίας οι ΈλλΎ]νες συγγραφείς και διαμορφώθΎ]καν οι αναγνώστες
ΤΎ]ς '
λογοτεχνιας, λλα προτου, ε ξ'
Α' "~
ετασουμε πως αντεορασαν στις προκ λ" Ύ]-
σεις του καφού τους είναι απαραΙΤΎ]ΤΟ να ερευνήσουμ.ε ΤΎ]ν περίοδο ακρι-
ΕΙΣΛΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΛ 51
----
6ώς πριν από το 1821, ώστε να cούμε τις προϋποθέσεις που είχαν οι
ΈλλΎJVες για να προχωρήσουν στην υλοπ?ίηση των σχεcίων τους.
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821
Η γραπτή λογοτεχνίαπροϋποθέτεικάποιες 6ασικές αρχές χωρίς τις οποίες

είναι αδύνατο να υπάρξει. Είναι ασφαλώς αυτονόητο ότι απαιτεί υψηλό
μορφωτικό επίπεcο, όχι μόνο από εκείνους που την παράγουν αλλά, επίσης,
και από το αναγνωστικό κοινό, καθώς τα είcη της ποίησης και του
μυθιστορήματοςσυνέχισαν να καλλιεργούνταιαπό το cέκατο όγcοο αιώνα.
Κατά τη cιάρκεια του δέκατου όγδοου αιώνα, το ελληνικό αναγνωστικό
κοινό ήταν 6έ6αια περιορισμένο αλλά καθόλου αμελητέο, όπως πιστοποιεί
ο αριθμός και η ποικιλία των τυπωμένων 6ι6λίων που εκδόθηκαν κυρίως
στη Βενετία και τη Βιέννη κατά τη cιάρκεια του αιώνα αυτού.
Το αναπτυγμένο όμως μορφωτικό επίπεδο και τα πνευματικά ενδια
φέροντα που συνήθως το ακολουθούσαν περιορίζονταν, παρ' όλα αυτά,
κυρίως σε ορισμένες κοινωνικές τάξεις, οι οποίες εντοπίζονται σε συγκε
κριμένες γεωγραφικές περιοχές, και το γεγονός αυτό είχε σημαντικές
επιπτώσεις στην ανάπτυξη της εθνικής λογοτεχνίας μετά το 1821.
Οι Φαναριώτες. Η ομάδα αυτή, κατά τα τέλη του 180υ αιώνα, ctv απο
τελούνταν μόνο από υψηλούς αξιωματούχους της Εκκλησίας αλλά και
του Οθωι-ιανικού κράτους. Έτσι άνθησε ι-ιια ταλαντούχος και φιλόcοξη
ελλΎJVόφωνη γραφειοκρατία, που τα προνόι-ιιά της τα cιατήρησαν ζηλό
τυπα ορισι-ιένες ισχυρές οικογένειες. Ένα από τα πιο σημαντικά αξιώι-ια
τα που κατείχαν οι Φαναριώτες από τις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα
ήταν αυτό του οσποδάρου, δηλαδή του φεουδαρχικού διοικητή των ηγε
μονιών της Μολδα6ίας και της Βλαχίας σΤ1] σ1]ι-ιερινή Ρουμανία. Στις
Αυλές κυρίως των 1]γει-ιόνων αυτών, στο Ιάσιο και το Βουκουρέστι,
υιοθετήθ1]καν και συζητήθ1]καν στα ελλΎJVικά τα πολιτικά, φιλοσοφικά
και λογοτεχνικά ενδιαφέροντα του Διαφωτισι-ιού σΤ1] Δύσ1].1
1. Βλ Κ. Θ. Δημ.οφάς, Νεοελληνικός Διαφωτισμ.ός, Ερμ.ής, Αθήνα 1983' Άλκης

Αγγέλου, Των φώτων, Ερμ.ήζ, Αθήνα 1988' Πασχάληζ Κιτρομ.ηλίδηζ, Ιώσηπος Μοισιό
δαξ. Οι συντεταγμένες της 6αλκανικfις σκέψης του 18ου αι., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνι
κής Τραπέζηζ, Αθήνα 1985.
-------
Η επαφή με ΤΎ) ΔύΟ!] ήταν ιiμεσΎ) και γινότα.ν μέσω του ποτ!.ψού
Δούνα6Ύ) και ΤΎ)ζ ΒιέννΎ)ζ, όπου κυρίως τυπώνοντα,ν μεταφριiσεις από τις
Ι:' '
ουτικες γλ'
ωσσες, κα θ"
ως επισΎ)ς και " ,
πρωτοτυπα
εργα απο Φ αναριωτες,
συγγραφείς. Όμως, οι Φαναριώτες θαύμαζαν περισσότερο ΤΎ) γαλ/ική
παιδεία παριi ΤΎ) γερμανική, και οι φιλελεύθερες ιδέες του Μοντεσκιέ, του
Ρουσσώ και του Βολταίρου απασχόλΎ)σαν συχνιi ΤΎ)ν ελίτ αυτή. Οι
Φαναριώτες (με μερικές αξιόλογες εξαιρέσεις) ως τιiξΎ) ΤΎ)ρούσαν χλιαρή
στιiσΎ) -που δεν τους έχει συγχωΡΎ)θεί εντελώς- στο ζήΤΎ)μα ΤΎ)ς εθνικής
επανάστασ1)ς εναντίον των Οθωμανών, Ύ) οποΙα σε ιiλ/α στρώματα τ/ς
ελλΎ)νικής κοινωνΙας δυνιiμωνε ολοένα και περισσότερο ως αΙΤΎ)μα, απο
κτώντας μεγαλύτεΡΎ) ορμή μετά Τ1) Γαλλική EπανιiστασΎ) του 1789. Η
στιiση αυτή δεν εμπόδισε ορισμένους από τους Φαναριώτες να γίνουν
δυναμικοί προστάτες των ελλΎ)νικών γραμμιiτων και ένας από αυτούς, ο
Ρήγας από το Βελεστίνο ΤΎ)ς Θεσσαλίας (1757-1798), ήταν ο πρώτος
που σχεδΙασε ένα 'πολιτικό Σύνταγμα' για ΤΎ) νέα τάξΎ) που θα προέκυπτε
απ6 ΤΎ) bίαΙΎ) ανατροπή ΤΎ)ς Οθωμανικής αυτοκρατορίας.2
ΠαράλλΎ)λα με το πολιτικό του όραμα, το οποΙο ήταν baetιi ριζωμένο
στο δέκατο όγδοο αιώνα, ο Ρήγας έπαιξε σ-ημαντικό ρόλο στψ ανιiπτυξΎ)
τψ; εθνικής ελλψικής λογοτεχνίας. Το ΠΟΙΎ)τικό του εμbατήριο Θούριος,
που καλούσε τους υποδουλωμένους λαούς στα όπλα, είχε επισυναφθεί στο
'πολιτικό' του 'Σύνταγμα' του 1797. Αν ο Θούριος τοποθετ'εί τον Ρήγα
επικεφαλής της παριiδoσης ΤΎ)ς ελλΎ)νικής πατριωτικής ποίΎ)Ο!]ς, τα
ιiλ/α του λoγoτεχνικιi έργα τον τοποθετούν με ασφιiλεια στον καλλιερ
Υημένο κοσμοπολίτικο κόσμο των Φαναριωτών. Η μετιiφραση των τριών
δΙΎ)yημιiτων του Restif de la Bretonne, ΟΎ)μοσιευμένΎ) σΤΎ) ΒιέννΎ) το 1790,
παρ' όλο που οεν ήταν Ύ) πριqΤΎ) ευρωπαϊκή μυθoπλασιr.ι. μεταφρασμένΎ)
στα ελλΎ)νικιi, δΎ)μιούργ-ησε ένα bpexXUbΙO συρμό για αφΎ)γήσεις που ασχο
λούνταν με ΤΎ) σύγχρονΎ) αστική ζωή, ο οποΙος συνεχίσΤΎ)κε δύο χρόνια
αργότερα από μία σειρά με ανώνυμα ερωτικιi δΙΎ)γήματα που έφερε τον
τίτλο Έρωτος Αποτελέσματα. Η συλ/ογή αuτή συνέtίαλε σΤΎ) διαμόρφω
σΎ) ΤΎ)ς νεοελ/Ύ)νικής μuθοπλασίας.
Οι ούο αυτοί τόμοι των αρχών ΤΎ)ς οεκαετίας το)) 1790 πιστοποιούν
το ενδιαφέρον για μία άλλΎ) μορφή αναψuχής πο)) φαίνεται ότι ΤΎ)
2. Το επίθετο Φεραίος οεν χρψιμ,οποιήθηκε από τον ίοιο τον Ρήγα. Βλ Ρήγας
(Φεραίος), Η ελληνική δημοκρατία, Πυθία, Αθήνα. 1971 (1Ύj έκο. Βιένν'l'], 1797).
ΕΙΣΑΓΩΙΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 53
θεωρούσαν δεδομένη στους Φαναριώτικους κύκλους, και ενδεχομένως το

ίδιο ίσχυε και για τον εύπορο πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης. Πρό
κειται για την τέχνη της 'ελαφράς' ερωτικής ποίησης, την οποία αυτο
σχεδίαζαν οι χαρακτήρες αυτών των ιστοριών με καταπληκτική ευκο
λία, σε ποικιλία μέτρων αλλά και σε ποσότητες ενοχλητικές για το
σύγχρονο αισθητήριο. Ένα καλλιεργημένο ενδιαφέρον για τη 'λriiκή'
ποίηση αυτού του τύπου φαίνεται να διέπει τα πιο εκλεπτυσμένα επι
τεύγματα του Αθανάσιου Χριστόπουλου (1772-1847), του οποίου ο μο
ναδικός τόμος ποίησης (Αuρικ&) δημοσιεύτηκε στη Βιέννη το 1811 και
χωριζόταν κατ' αποκαλυπτικό τρόπο στα «Ερωτικά» και τα «Βακχι
κά» .:J Ο Χριστόπουλος κέρδισε μία θέση στη νεοελληνική λογοτεχνία
κυρίως για την απροκάλυπτη υπεράσπιση της ομιλούμενης μορφής της
γλώσσας, πράγμα για το οποίο κέρδισε το σεbασμό του εθνικού ποιητή
Διονύσιου Σολωμού.
Τ α Ε πτανησα.
, Τ
α
'
νησια
,
αυτα
λ'
αποτε ουσαν το
s:,'
οευτερο σημαντικο
, ,
κε-
ντρο των γραμμάτων κατά τη διάρκεια του δέκατου όγδοου αιώνα, και
ως εκ τούτου λειτούργησαν επίσης και σαν δίαυλος μέσω του οποίου οι
δυτικές ιδέες και οι λογοτεχνικές εξελίξεις έγιναν γνωστές, ύστερα από
το '21, στην ελεύθερη Ελλάδα.
Από γεωγραφική και πολιτική άποψη η άρχουσα τάξη των Επτα
νήσων bρισκόταν πλησιέστερα στην Ιταλία και μέσω της Ιταλίαςστην
υπόλοιπη δυτική και 6όρεια Ευρώπη, απ' ό,τι ήταν στην Κωνσταντινού
πολη ή στις llιxpιxBOuνιXbttt; ηγεμονίες. Κατά τη διάρκεια του δέκατου
όγδοου αιώνα και για μεγάλο μέρος του δέκατοΙ) ένατου, οι γόνοι της
επτανησιακής αριστοκρατίας σπούδαζαν στα ιταλικά Πανεπιστήμια. Οι
μορφωμένοι σ' αυτά τα νησιά γνώριζαν καλά την αρχαία ελληνική γραμ
ματεία και ιστορία, αλλά μέσω της ιταλικής και της λατινικής. Δεν
αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι οι πρώτοι μεγάλοι ποιητές των
Επτανήσων μετά την ελληνική Επανάσταση, ο Σολωμός και ο Κάλbος,
ήταν περισσότερο εξοικειωμένοι με την ιταλική παρά με τη γλώσσα τους.
Ήδη από τις αρχές του δέκατου έκτοΙ) αιώνα τα ελληνικά τυπογρα
φεία στη Βενετία είχαν εκδώσει όχι μόνο αρχαία κείμενα αλλά και ποίηση
3. Aθα.νιiσιoι; ΧριστόποuλΟζ,Αιιρικι%, επιμ.. Ε. Τσα.ντσιχνογλοu, Ερμήι;, Αθήνα. 1970.

γρα.μμένη στη δημώδη γλώσσα.. Τα. περισσότερα. α.πό α.υτά τα. λογοτεχνι
κά έργα. είχα.ν συντεθεί στην Kρ~τη. Ότα.ν έπεσε η Kρ~τη (1669),
μεγάλος α.ριθμός μελών της α.ριστοκρα.τία.ς κα.ι της α.να.πτυσσόμενης
α.στικ~ς τάξης μετα.νάστευσε στα. Επτάνησα. κα.ι τα.υτόχρονα. μετέφερε
τυπωμένα. 6ι6λία. κα.ι α.δημοσίευτα. χειΡόγρα.φα.. Ανάμεσα. στα. τελευτα.ία.
~τα.ν κα.ι χειρόγρα.φα. του Ερωτόκριτου, ο οποίος τυπώθηκε για πρώτη
φορά στη Βενετία. το 1713, με την επιμέλεια μορφωμένου κα.ι ευσυνείδη
του Κρητικού, που χρησιμοποίησε, όπως ο ίδιος λέει στον πρόλογό του,
διάφορα χειρόγρα.φα., για να επιλέξει τις .εγκυρότερες γρα.φές.
Αν τα. Επτάνησα προσέφερα.ν τον απα.ρα.ίτητο ενδιάμεσο σταθμό που
χρειάστηκε να. περάσουν ο Ερωτόκριτος κα.ι άλλα έργα. της Kpητικ~ς
Ανα.γέννησης προτού α.ρχίσουν να. τυπώνοντα.ι, εξα.σφαλίζοντα.ς έτσι τη
διάρκειά τους, α.πό το 1700 κα.ι πέρα. περίπου τα νησιά άρχισαν να.
επιτελούν μια πα.ρόμοια λειτουργία προς την α.ντίθετη όμως κα.τεύθυνση.
Ένα.ς σημα.ντικός α.ριθμός λογοτεχνικών έργων στην κα.θομιλουμένη ελ
ληνικ~, συμπε(?ιλαμ6α.νομένου και του Ερωτόκριτου, τα οποία τυπώνο
νται στη Βενετία. σε α.λλεπάλληλες εκδόσεις μέχρι τα μέσα του δέκα.του
, ι , , ~ Ι ~ " Ε'
ενατου αιωνα, φαινετα.ι ΟΤΙ οιεισουσα.ν εκ νεου μεσω των πτα.νησων
πίσω στον ελληνόφωνο κόσμο, και με τη 60~θεια της πρoφopικ~ς απα.γ

γελία.ς κα.ι του τρα.γουδιού πέρα.σα.ν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Με τον
τρόπο α.υτό διαδόθηκα.ν τα. πoι~ματα. κα.θώς κα.ι μερικά α.πό τα. έμμετρα.
δράματα που είχα.ν συντεθεί ανάμεσα. στο δέκα.το πέμπτο κα.ι το δέκατο
έ6δομο αιώνα στην Kp~τη και 6ρ~κα.ν α.π~χηση σ' ένα πολύ ευρύτερο
κοινό σε σύγκριση με έργα. που είχα.ν συντεθεί πιο πρόσφατα. Ακόμη κα.ι
τα. πατριωτικά πoι~μα.τα. του P~γα. κα.ι του Σολωμού γνώρισα.ν πα.ρόμοια.
διάδοση στις α.ρχές του δέκα.του ένα.του αιώνα.
Κα.τά τη διάρκεια. του δέκα.του όγδοου α.ιώνα. κα.ι για. μεγάλο μέρος
του δέκα.του ένα.του α.υτά τα. κείμενα. θεωρούντα.ν λα.ίΚά ~ ακόμη και 'χυδα.ία.' ,
επειδ~ ~τα.ν γρα.μμένα. σε ένα. γλωσσικό ιδίωμα 6α.σισμένο στην ομιλούμενη
διάλεκτο της επoχ~ς στην Kρ~τη. Τώρα, τα έργα. α.υτά θεωρούντα.ι έντεχνα.
έργα. της ύστερης Αναγέννησης κα.ι επανεκτιμ~θηκα.ν α.νάλογα.. 4 Εντού-
4. Βλ τιι:; έγκυρει:; εκοΟΟειι:; του Ερωτόκριτου κcιιι άλλων έργων Τ1]Ι:; ΚΡΎ]τικήι:;
Aνcιιγέν\lΊ]σ-ηι:; με εισcιιγωγή κcιιι σχόλιcιι του Στυλιcιινoυ Αλεξίου κcιιι Τ/Ι:; Mάpθcιιι:; Αποσκίτ/.
Aνcιιμένεται 1] οίγλωσσ-η έκοοσ-η (του ελλψικου κειμένου μ.ε πcιιpάλλ1]λΎ] μετάφρσ;σ-η στcιι
αγγλικά) των Απάντων του Χορτάτσ-η από τ/ν Rosemary Bancroft-Marcus, που θα
κυκλοφορήσει από τιι:; εκοΟΟειι:; Oxford University Press.
ΕΙΣΛΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 55
----
τοις, κατά ΤΎ]ν περίοδοτ/ς ΕπανάστασΎ]ς τα έργα αυτά συγκροτούσαν

τα μοναδικά σχεδόν λαϊκά αναγνώσματα που ~ταν διαθέσιμα και ως εκ
τούτου πρόσφεραν πολύτιμΎ] 60~θεια στους συγγραφείς, οι οποίοι δεν δί
στασαν να τα ΧΡΎ]σιμoπoι~σoυν.
Οι συγγραφείς που άντλΎ]σαν παραγωγικά από αυτ~ν τψ παλαιότεΡΎ]
δΎ]μώδΎ] πc.φάδοσΎ] μέχρι και το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα ~τaν
σχεΟόν αποκλειστικά όσοι έγραφαν στα ΕπτάνΎ]σα, όπου το τοπικό ιδίωμα
bρισκόταν ακόμΎ] κοντά σε αυτό που ΧΡΎ]σιμοποιούσαν σΤΎ]ν KΡ~ΤΎ] Μο
αιώνες πριν και όπου τόσο Ύ] παράδοσΎ] ΤΎ]ς' δΎ]μόσιας απαγγελίας όσο )(.(Χι
οι δραματικές παραστάσεις ΚΡΎ]τικών έργων ~ταν ακμαιότατες. Η δια
φορά ανάμεσα στους "λογοτεχνικούς κύκλους των Ιονίων ν~σων και των
Φαναριωτών μπορεί να συνοψιστεί (.LE τον εξ~ς τρόπο: Στψ Κέρκυρα και
σΤΎ] Ζάκυνθο είχε διαΤΎ]ΡΎ]θεί (.Lta Ύραπτ~ παράδοσΎ], όπως επίσΎ]ς και
παράδοσΎ] παράστασΎ]ς έ(.Lμετρου δράματος, που αρχίζει το δέκατο έκτο
αιώνα στψ KΡ~ΤΎ] και συνεχίζεται (.Lέχρι το τέλος του δέκατου όγδοου
αιώνα. Αυτά λοιπόν τα παλιιιότερα 'λαϊκά' έργα, και ειδικότερα ο Ερω- .
τόκριτος, έλαbαν νέα πνo~ σΤΎ] δεκαετία του 1830 από τον Ζακύνθιο
ΠOΙΎ]Τ~ Διονύσιο Σολωμό, ο οποίος σκόπιμα εΚ(.LεταλλεύΤΎ]κε στοιχεία ΤΎ]ς
γλώσσας και ΤΎ]ς στιχoυργικ~ς τους. Αντίθετα με τον Σολω(.Lό, το 1818
ο ΦαναριώΤΎ]ς συγγραφέας Διονύσιος Φωτεινός OYJ(.LoalΕUat: σΤΎ] ΒιέννΎ] τον Ά
Νέο Ερωτόκριτο, όπου το ΚΡΎ]τικό ΠOίΎ]μ.a είχε Τϊαραφραστεί σΤΎ] γλώσσα
και ΤΎ] στιχουργία ΤΎ]ς επoχ~ς, ενσωματώνοντας ορισ(.Lένα σύγχρονα
KωνστανΤCΝOυTϊoλίτικα TϊOΙΎ]μ.aΤάκια, όπως αυτά που περιλαμ6άνονταν .
στις Μο συλλογές δΙΎ]ΎΎ](.Lάτων για τις οποίες (.LtA~aΙX(.LE ΠΡΟΎ]γουμ.ένως.
ΕπίσΎ]ς, Ύ] συνεχ~ς έπαφ~ΤΎ]ς αριστοκρατίας των Ιονίων ν~σων μ.ε
ΤΎ] Β. ενετια
' εξ ασφαΑισ:ε
':\ '
καποιο Ρ
οα θ" "
μοσυνεχειας στα πρωτοτυπα κειμενα.
Τα Άνθη Ευλa6είας, ένα μικρό φυλλάδιο που εξέδωσαν το 1708 οι σπου

δαστές του Φλαγγινιανού ΕλλΎ]νομουσεΙου ΤΎ]ς Βενετίας, περιείχε αρχαιό'
γλωσσα και λατινικά επιγράμματα, σιιπφικές ωδές και ιταλικά σονέτα.'
κα θ ως
' ,
και ΠΟΙΎ](.Lατα
ζ':\:\' 5 Ε
και πε α. νεοεΛΛΎ]νικα. ΠΙσΎ]ς,
' ,
απο το
':\
τεl\ος του
δέκατου έ6δοψ)υ ώς το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα. παρουσιάσΤΎ]καν

ορισμένοι δΟΚΙ(.Lιογράφοι του Διαφωτισμού. Πράγματι, ο Ευγένιος Βούλ
γαΡΎ]ς (1716~1806) και ο ΝΙΚΎ]φόρος ΘεοτόΚΎ]ς (1731-1800), επιφαν~
μέλΎ] και οι δύο ΤΎ]ς ΚεΡκυρα'(κης αριστοκρατίας, δεν έπαιξαν (.Lικρότερο
5. ΆΥθη Eυλa~είaι;, επιμ..Α. Κσφσιθσινά.σης, Epμ..~ς, Aθ~νσι 1978.

56 -----
ρόλο από τους Φαναριώτες ομ.ολόγους τους ως προς τη μ.ετιΧΟοση των

ιοεών του Γαλλικού Διαφωτισμ.ού στον ελ/.ηνόφωνο κόσμ.ο. Τέλος, όπως
είπαμ.ε, υπ~ρχε ~oη μ.ια μ.ικρ~ παριΧοοση πρωτότυπου έμ.μ.ετρου ΟριΧμ.ατος
γραμ.μ.ένου στα ΕπτιΧνησα, που αρχίζει από την ακμ.~ της λογοτεχνίας
της Kpητικ~ς Αναγέννησης στις αρχές του οέκατου έ()Οομ.ου αιώνα και
φτιΧνει μ.έχΡΙ τη γεμ.ιΧτη ζωντιΧνια κωμ.ωΟία Ο X&σr;; του Δημ.Υ)τρίου
Γουζέλη (1774-1843) που γριΧφτηκε το 1790. G
Προς το τέλος του οέκατου όγοοου αιώνα η ΖιΧκυνθος ~ταν η πα
τρίοα του πρώτου 'επαναστιΧτη' πoιητ~ των Ιονίων ν~σων, του Αντώνιου
ΜαρτελιΧου (1754-1819), ο οποίος, ακρι6ώς όπως ο P~γας στις Παρα
οουνιΧ()ιες ηγεμ.ονίες, προκειμ.ένουνα γριΧψει πατριωτικους στίχους, ιΧντλη-
σε την
, ,
εμ.πνευση του
,
απο
,~
το παραοειγt:α της
Γ"'''' 'Ε
αΛΛικης
'
παναστασης.
Από τον ίοιο επίσης κύκλο προερχότ:ιν χαι ο Ugo Foscolo (1778-1827),
μ.ε μ.ητPΙΚ~ γλώσσα την ελληνικ~, ο οποίος όμ.ως στη συνέχεια καθιε
ρώθηκε ()αθμ.ιαία στην Ιταλία ως ένας από τους μ.εγαλύτερους λυρικούς
,
ΠΟΙΥ)τες της νεοκ λασικιστικης
"~,παραοοσης, γραφοντας στα ιταλ ικα. 'Ε νας '
ιΧλ/.ος ΠOΙΎJτ~ς των χρόνων ακρι()ώς πριν από ΤΥ)ν ΕπανιΧσταση ~ταν ο
IωιXννΎJς BΎJλαριXς (1771-1823). ΣυχνιΧ θεωρείται ΦαναριώΤΎJς, επειo~
πέρασε ΤΎJ ζω~ του στην περιφέρεια της ελ/.ηνικ~ς οιανόησης ΤΎJς Οθω
μ.α;νικ~ς αυτοκρατορίας ως γιατρός στην Aυλ~ του Aλ~ πασιΧ των Ιωαν
νίνων. Η γέννΎJσ~ του όμ.ως και τα νεανικιΧ του χρόνια τον τοποθετούν
μ.ε ασφιΧλεια στην παριΧοοση των Ιονίων ν~σων. Γενν~θrικε στα Κύθ-ηρα
και ως εκ τούτου ΎJ παιοεία του ~ταν ιταλικ~ (σπούοασε στο Πανεπιστ~
μ.ιο ΤΎJς ΠιΧντο()α). Ο BΎJλαpιXς έγραψε λίγα πoι~μ.α;τα και αντλεί εξίσου
από ΤΎJν αγρoτικ~ παριΧοοση του oΎJμ.oτικoύ τραγουοιού καθώς και από
, , I~ ,
ΤΎJν αστικη φαναpιωΤΙΚΎJ παραοοση την οποια αντιπροσωπευει ο
, χ '
ριστο-
πουλος.Ί Στα 1814 ο ΒηλαριΧς Οημ.οσίευσε τη Ρομ.εηκη Υλοσα, όπου

εκθέτει τις γλωσσικές του θεωρίες και οιοιΧσκει έναν OΎjμ.oτικισμ.ό χωρίς
συμ.6ι()ασμ.ούς, κεροίζοντας έτσι το θαυμ.ασμ.ό του Σολωμ.ού.
6. Η τραγωδία Ε/ηέΥα του Θεόδωρου Μοντσελέζε oΎJμoσιεύτ/κε σΤΎJ Βενετία. το

1646, ΎJ ανώνψΎJ τραγωοία ΖήΥωΥ γράφΤΎ)κε στ/ Ζάκυνθο μεταξύ του 1682-3, σΤΎJν
Κεφαλλονιά ο Πέτροι:; Kατσα'ΙΤΎJΙ:; έγραψε ούο τραγωοίει:;, ΙφιγέΥεια (1720) και euiaΠIt;
(1721). ΣΤΎ) Ζάκυνθο επίσΎJΙ:; ο Σα.gόγιαι:; PoύσμελΎJΙ:; ~ Σoυμερλ~ι:; έγραψε το έργο Η
κωμ.ωδία τωΥ ψεuτογιατΡώΥ (1745).
7. Ιωάννου BΎJλαpά, Τα ποιήμ.ατα, φιλoλoγικ~ επιμέλεια.: Γ. Ανδρειωμένος. ΊΟρυμα.
Κώστα κα.ι EλένΎJΙ:; ΟυριΧτ/, Aθ~να. 1995.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 5ί
-----
Πριν από τον ξεσ-ηκωμό του 1821, ΎJ 'ειδικ~ σχέσ-η' των Eπτα~σων
με ΤΎJ Βενετία είχε ~δΎJ υποστεί δρα,στικές αΑλσ.γές. Η Bενετικ~ ΔΎJμo
κρατία γνώρισε το τέλος ΤΎJς με ΤΎJν εκστρατεία του Ναπολέοντα σΤΎJν
Ιταλία (1796-7), ενώ στα 1797 οι Γάλλοι κατέλα6αν ΤΎJν Κέρκυρα.
Κατά ΤΎJ διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων τα νΎJσιά περι~λθαν σΤΎJν
κατoχ~ διαφόρων ξένων δυνάμεων μέχρι ΤΎJν κατάλΎJΨ~ τους από τους
Βρετανούς το 1814, και μέχρι το 1864 ~ταν Βρετανικό Προτεκτοράτο,
γνωστό ως United States of the Ionian lslands, με ΤΎJ δική του σΎJμαία.
EπίσΎJμΎJ γλώσσα του Προτεκτοράτου κατά τψ περίοδο που μας απα
σχολεί παρέμεινε ΎJ ιταλική, όπως ήταν και επί 6ενετικής κυριαρχίας. Η
αριστοκρατία διατήΡΎJσε τα περισσότερα από τα παλιά ΤΎJς προνόμια και
τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα οι νέοι ΤΎJς αρι
στοκρατίας συνέχισαν να ΠΎJγαίνoυν στψ Ιταλία για σπουδές. Αποτελεί,
λοιπόν, ειρωνεία τ/ς ιστορίας ότι ο πρώτος μεγάλος ΠOΙΎJτής μετά ΤΎJν
EπανάστασΎJ, ο οποίος έκτοτε θεωρήθΎ]κε ο εθνικός ΠOΙΎJτής ΤΎJς νεότερΎJς
Ελλάδας, ο Διονύσιος Σολωμός, ~ταν καθ' όλΎJ ΤΎJ διάρκεια ΤΎJς ενήλΙΚΎJς
ζω~ς του υπήκοος του 6ρετανικού Στέμματος.8
Η Διιχσπορά. Το τρίτο 'κέντρο' ΤΎJς ελλΎJνικής παιδείας κατά ΤΎJ διάρκεια

του δέκατου όγδοου αιώνα, παρ' όλο που είναι πιο διεσπαρμένο, ιδιαίτερα
από γεωγραφικ~ άπoψΎJ, εντούτοις διαδραμάτισε εξίσου σ-ημαντικό ρόλο
σΤΎJ διαμόρφωσ-η των ελλΎJνικών πολιτισμικών οριζόντων στο δέκατο ένατο
αιώνα. Από κoινωνικ~ άπoψΎJ πρόκειται για τψ αναπτυσσόμενΎJ εμπορική
αστικ~ τάξΎJ. Από γεωγραφικ~ άπoψΎJ, σ-ημειώνουμε ότι ή τάξΎJ αυτή
άνθΎJσε κυρίως στα εμπορικά κέντρα έξω από τ/ν Οθωμανική αυτοκρα-
,
τορια, στις γνωστες ε
'λλ"
ΎJνικες παροικιες ΤΎJς
0;:-0ΎJσσoυ,, του
Ά
μστερνταμ,
του Παρισιου, του Λονδίνου, όπως επΙσ-ης και στα τότε κοσμοπολίτικα
κέντρα ΤΎJς BιέννΎJς και ΤΎJς Βενετίας. Αν εξαιρέσουμε ΤΎJν περίπτωσΎJ του
Fosco1ο, " , "
Ο οποιος ΎJταν εκπατρισμενος για πνευματικους παρα για εμπο-
ρικούς λόγους, ΎJ ομάδα αυτή συνέbαλε ελάχιστα σΤΎJ λογοτεχνία αυτ~

καθ' αυτή. Από ΤΎJν άλλΎJ μεριά, οι ομογενείς έμποροι ΤΎJς Διασποράς σε
8. Πpάγμtxτι, μια. επίιτφη α.ίτησ-ή του Ύρα.μμένΎ] στα. α.γγλικά -ήρθε πρόσφα.τα. στο
φως στα. κρα.τικά α.ρχεία. (Public Record Office) της Αγγλία.ς, 6λ. R. Beaton - Ε. Κα.Μιγά,
«ο Διονόσιος Σολωμός α.πευθυνόμενος στον 6ρετιχνικό θρόνο: ένα. άγνωστο κείμενό του
στα. ιχγγλικά», Ελληνικά 43 (1993), 361-ί9.
58
- _ _-- --- ---
.... - - - - - - - - RODERJCK
-
ΒΕΑΤΟΝ
σύγκρισΎ] μ.ε τους άλ/ους Έλ/Ύ]νες bρίσκονταν αυτ~ τψ επoχ~ σε στε

νότερΎ] επαφ~ μ.ε ΤΎ] σύγχρονΎ] oυτικ~ παιοεία και ιοιαίτερα μ.ε τις κοι
νωνικές και πολιτικές αλ/αγές του ύστερου δέκατου όγδοου αιώνα. Με
ΤΎ]ν ίδρυσΎ] μ.fx.λιστα ΤΎ]ς Φιλικ~ς Εταιρείας στψ ΟΟΎ]σσό το 1814 και μ.ε
ΤΎ] ορασΤΎ]ριοποίΎ]σΎ] ισχυρών ομ.άδων πίεσΎ]ς που προώθ'ησαν ΤΟ ελλΎ]νικό
ζ~ΤΎ]μ.α σε όλΎ] ΤΎ]ν ΕυρώΠΎ] κατά ΤΎ] οιάρκεια ΤΎ]ς ΕπανάστασΎ]ς, οι
έμ.ποροι ΤΎ]ς Διασποράς ανάμεσα στους μορφωμένους Έλ/Ύ]νες ΤΎ]ς επoχ~ς
έπαιξαν ΤΟ σΎ]μαντικότερο ρόλο θέτοντας τα πνευματικά θεμέλια σΤΎ]
ΟΎ]μιουργία του νέου κράτους. Σε σύγκρισΎ] μάλιστα μ.ε τους Φαναριώτες
και ΤΎ]ν αριστοκρατία των Eπταν~σων αΠΟΧόμ.ισαν και τα περισσότερα
οφέλΎ] από ΤΎ]ν επιτυχία ΤΎ]ς προσπάθειάς τους.
Εκτός από ΤΎ] συμbολ~ των εμπ'όρων ΤΎ]ς Διασποράς σΤΎ]ν καθιέρω
σΎ] του νέου κράτους, Ύ] σΎ]μασία ΤΎ]ς συμ60λ~ς των ομογενών ΤΎ]ς Δια
σποράς σΤΎ]ν ανάπτυξΎ] ΤΎ]ς νεoελλψικ~ς λογοτεχνίας γίνεται πιο όρατ~
στο πρόσωπο του Αδαμάντιου Koρα~ (1748-1833). Γόνος οικογένειας
ΤΎ]ς Σμ.ύρνΎ]ς με εμπορικά συμφέροντα, μετά από ένα ατυχές ξεκίνΎ]μα
στον εμ.πορικό κόσμο του Άμστερνταμ, σπούοασε Iατρικ~ στο Μονπελλιέ
ΤΎ]ς Γ αλ/ίας και 6αθμ.ιαία κατόρθωσε να καθιερωθεί ως λόγιος και μ.ε
λεΤΎ]τ~ς των κλασικών γραμμάτων στο Παρίσι, όπου και παρέμεινε για
το υπόλοιπο ΤΎ]ς μακρόχρονΎ]ς ζω~ς του. Ο Koρα~ς θεωρούσε τ/ διάοοσΎ]
ΤΎ]ς παιοείας το καλύτερο μέσο που θα μπορούσε να 60Ύ]θ~σει τους συ
μπατριώτες του σΤΎ] μελ/oντικ~ τους ανεξαΡΤΎ]σία και ~ταν επίσΎ]ς από
τους πρώτους Έλ/Ύ]νες λόγιους που οραματίσΤΎ]κεΤΎ]ν ιχνεξαΡΤΎ]τοποίΎ]
σΎ] ΤΎ]ς Ελ/άοας με ΤΎ] μoρφ~ ενός έθνους-κράτους, το οποίο ορίζεται με
όρους που ανάγονται στον J. G. Herder, δΎ]λαo~ μ.ε κριτ~ρια ΤΎ] γλώσσα
και τις παραοόσεις του. Τα γραπτά του Koρα~ προς ΤΎ]ν κατεύθυνσΎ]
αυτ~ είναι πάμπολ/α, ιδιαίτερα οι επιστολές του. Κατάτψ περίοδο ΤΎ]ς
εκστρατείας του Ναπολέοντα σΤΎ]ν Aνατoλικ~ Mεσόγ~ιo, και πάλι μετά
το 1821, ο Koρα~ς έγραψε μ.ερικά ενθουσιώδΎ] πατριωτικά πoι~μ.ατα στο
ύφος του P~γα και του Μαρτελάου, τα οποία δΎ]μοσιεύΤΎ]καν και διαμοι
ράσΤΎ]καν ανώνυμα ~ με ψευδώνυμ.ο: Ωστόσο, ο Koρα~ς είναι περισσότερο
γνωστός για τα δοκίμια και τις επιστολές του σχετικά με τψ κλα.σικ~
λογοτεχνία, ΤΎ]ν πoλιτικ~ και ΤΎ]ν Ύ]θικ~ με,ταρρύθμΙσΎ] ΤΎ]ς ελ/Ύ]νικ~ς
γλώσσας, τα οποία κυκλοφόΡΎ]σαν σε εΠΙΧΟρΎ]γούμενες εκδόσεις με στόχο
ΤΎ]ν ευρεία κυκλοφορία τους στον ελ/ψόφωνο κόσμο. Οι ιδέες του και Ύ]
επίδρασΎ] που άσΚΎ]σε σ' αυτό το τελευταίο ζ~ΤΎ]μα θα συζΎ]ΤΎ]θούν στο
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΙ'Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 59
60 κεφάλαιο και η συμ60λή του στην εξέλιξη της ελληνικής πεζογραφίας

θα εξεταστεί παρακάτω, στο παρόν κεφάλαιO.~
ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ: Η ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΤΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ
Από τα τρία κέντρα παιοείας που περιγράψαμε στην προηγούμενη ενό

τητα, τα Επτάνησα ήταν τα πρώτα που ύμνησαν την κήρυξη της
Ελληνικής Επανάστασης στην ποίηση, με τα διαφορετικά επιτεύγματα
του Διονυσίου Σολωμού (1798-1857) και του Ανδρέα Κάλ60υ (1792-
1869), τα χρόνια ακόμη της Επανάστασης. Ο Σολωμός ήταν γόνος
αριστοκρατικής οικογένειας της Ζακύνθου. Μετά την επιστροφή του από
την Ιταλία (1818) δημοσίευσε τη μοναδική εν ζωή ποιητική του συλλογή,
Rime Improvvisate (Κέρκυρα 1822), μια σειρά ποιημάτων που, όπως φαί
νεται και από τον τίτλο, ήταν γραμμένα στα ιταλικά, τη γλώσσα της
παιδείας του. Λίγο πριν από αυτή τη δημοσίευση φαίνεται πως ο Σολω
μός είχε πάρει συνειδητά την απόφαση να αφιερωθεί στην καλλιέργεια
ενός ΠΟΙΎ]τικού ιδιώματος στα ελληνικά. Το μέγεθος αυτού του εγχειρή
ματος καταδεικνύεται από τα διασωθέντα χειρόγραφά του, τα οποία
αποκα λ υπτουν
' το ,
γεγονος ,
οτι ο "λ
ποιητης σε ο η την υπο'λ οιπη ζ'
ωη του
προέ6αινε σε σχεδιάσματα ποιημάτων σχολιάζοντας την τέχνη του στην

ιταλική γλώσσα των σπουδών του, προτού τα ξαναγράψει με μεγάλο
κόπο και με ατέλειωτες αναθεωρήσεις σε ελληνικούς στίχους, για τους
οποίους θαυμάστηκε από ποιητές και κριτικούς ήδη από τα μέσα του
δέκατου ένατου αιώνα. 10
9. Τα περισσότερα γραπτά. του Κοραή συγκεντρώθ'ηκαν από τον Γ. Βαλέτα (Αδα

μάντιος Κοραής, ΆπαΥτα τα πρωτότυπα έργα [/1 τόμοι: αριθμ. Α1-2, Β1-2], Δωρικός,
Αθήνα 1964).
10. Για πολλά χρόνια η πιο χρηστική έκδοση του Σολωμοίι ήταν: ΆπαΥτα, επιμέ
λεια - σημειώσεις Λίνου Πολίτη, τόμος πρώτος Ποιήματα., 1948' δείιτερος Πεζά και
ιταλικά, 1955' Παράρπιμα, Ιταλικά, μετάφραση Λ. Πολίτη με συνεργασία Γ. Ν. Πο
λίτη, Γλωσσάριο, 1960 (Ίκαρος, Αθήνα). Ο τρίτος και μεγαλύτερος τόμος, η Αλληλο
γραφία, προστέθ'ηκε στη σειρά το 1991 μετά το θάνατο του Λ. Πολίτη. Για να εκτιμή
σουμε τη φίιση και το μέγεθος των δυσκολιών που παρουσίαζαν τα έργα του Σολωμοίι
στην κατάσταση που bρίσκονταν όταν πέθανε ο ποιητής, είναι απαραίτητο να αναφερ
θούμε στο πολίιτιμο για την έρευνα έργο που εκδόθ'ηκε επίσης από τον Λίνο Πολίτη:
Διονίισιος Σολωμός, Αυτόγραφα έργα., Α' Φωτοτυπίες, Β' Τυπογραφική μεταγραφή (Πα-
--- - - - --_. - - - - - - - - - - - -
Τα ελληνLκά ΠΟLήματα του Σολωμού της δεκαετίας του 1820 μπορεί

να τα ξεχωρίσει κανείς σε λυΡLκά, πολλά από τα οποία υμνούν την
, " , ~ , ι
ομορφLα XΙXL την αγνοτητα νεων κοριτσιων, XΙXL σε παLχνLΟLιχΡικες σατφες
που είχαν ως στόχο τους μέλη του άμεσου κύκλου του ποιητή. Και οι
δύο κατηγορίες αντλούν από τα λα'ικά ασΤLκά 'tpΙXYOUOLIX της Ζακύνθου,
'tLC; καντάδες. ΕιδLκότερα, η φήμη του Σολωμου δLαδόθηκε στην Ελλάδα,
που ένα τμήμα της είχε μόλLς απελεuθερωθε{, αλλά XΙXL στο εξωτερικό,
με τη δ1jμοσίεuση στο Παρίσι το 1825 του Ύμ.νου εις την Ελευθερ{αν
(έργο που γράφτηκε το 1823), XΙXL λίγους μήνες αργότερα τυπώθηκε XΙXL
στο τυπογραφείο που είχε πρόσφατα ιδρυθεί στο Μεσολόγγι. Στο ποίημα
αυτό, σε 158 ομΟLοκατάληκτα τετράσΤLχα, η Ελευθερία προσωποποιημέ
νη ως Θεά προ6αίνει ξανά από τα κόκαλα των αρχαίων Ελλήνων, όπου
είχε φυλακιστεί από το τέλος 't1jC; κλασLκής αρχαLόΤ1jτας, XΙXL πότε
6λοσυρή πότε τρυφερή θέλγεται άλλοτε με τις νίκες των επανασταΤ1jμέ
νων Ελλήνων σΤ1jν ΤριπολLτσά και στο ΜεσολόγγL, άλλοτε με 'tLC; άδολες
ελπίδες που φτερούγιζαν στα στήθη των νεαρών κοριτσLών 't1jC; Κορίνθου
XΙXL, τέλος, με τις τελετουργίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι πρώτες
στροφές αυτού του ποιήματος μελοποιήθηκαν από τον Ν Lκόλαο Μάντζα
ρο το 1865 XΙXL αποτέλεσαν τον εθνικό ύμνο της Ελλάδας.lΙ
νεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 19(4). Σημαντική επίσης είναι και η έκδοση: Διονυσίου Σο
λωμού, Ποιήματα χαι Πεζά, επιμέλεια - εισαγωγές Στυλιανός Αλεξίου, Στιγμή, Αθήνα
1994, η οποία συγκεντρώνει «τα πλήρη ποιήματα, και από τα άλλα τα τμήματα εκείνα
που αποτελούν οργανωμένα σύνολα» (σ. 17). Ο τόμος επίσης περιλαμι)άνει το σημαντικό
πεζογράφημα του Σολωμού Η Ύ'.)ναίκα της Ζάκυθος καθώς και τον Διάλογο, μ.ιχζί με
μία επιλογή από ιταλικιΧ Σχεδιciσματα των ποιημάτων και Επιστολές, στα ιταλικά οι
περισσότερες, που συνοδεύονται από ελληνική μετάφραση. Η έκδοση του Αλεξίου (ίασί
ζεται σε μία εξαντλητική επανεξέταση των χειρογράφων ακολουθώντας αυστηρά φιλο
λογική μεθοδολογία και παρουσιάζει ένα 'συγκεντρωμένο' Σολωμό, μικρότερης έκτασης.
Η έκδοση είναι εύχρηστη και πιο κατανοητή σε σ6γκριση με άλλες εκδόσεις που ακο
λουθούσαν τα ίχνη της πρώτης συγκεντρωτικής έκδοσης του Ιακώι)ου Πολυλά (1859).
Παρ' όλο που ορισμένοι δεν είναι ευχαριστημένοι με τις πσ.ρσ.λείψεις ποιημάτων και
αποσπασμάτων (μια τέτοια παρατήρηση σημειώνεται παρακάτω) ή προτείνουν εναλλα
κτικές λύσεις σε συγκεκριμένα πρobλήματα, δεν υπάρχει cιμ.cptbOXiαo ότι η έκδοση του
Αλεξίου αξίζει να γίνει η χρηστική έκοοση που θα χρησιμοποιείται για πολλά χρόνια. Όλα
τα αποσπάσματα από τον Σολωμό στο παρόν btbXiO προέρχοντσ.ι από την έκοοση Αλε
ξίου, αλλά προς οιευκόλυνση του αναγνώστη δίοονται οι τόμοι και οι σελίοες της έκδοσης
Πολίτη. Η έκοοση του Αλεξίου επιπροσθέτως περιλαμbάνει μια εξαιρετικά ενημερωμένη
Επιλογή ΒΙbλιογραφίας, στην οποία παρσ.πέμπεται ο αναγνώστης.
11. Η πρώτη οημοσίευση αυτού του ποιήματος έγινε στο παράρτημα του οεότερου
το μ.όνο ά.λλο μ.εγά.λο έργο του Σολωμ.ου που OΎjμ.OσιεύΤΎ]κε κατά. ΤΎ]
Οιά.ρκεια ΤΎ]ς ζωής του ήταν το λυρικό ποίΎ]μ.α Εις τον Θάνατον του Λορδ
Μπάιρον που γρά.φΤΎ]κε το 1824 και δΎjμ.oσιεύτ/κε το επόμ.ενο έτος. Ως
προς ΤΎ] μ.ορφή και το ύφος, αυτό το ΠOίΎjμ.α ακολουθεί στεν6: τον Ύμνο.
Όταν έφτασαν τα νέα για το θ6:νατο του Μπά.φον στο Μεσολόγγι, ο
Σολωμ.ός λέγεται πως πήδΎ]ξε πά.νω στο τραπέζι της τα6έρνας όπου
καθόταν μ.ε φίλους και αυθόρμ.Ύjτα συνέθεσε ΤΎjν πρώτ/ στροφή του
ποιήμ.ατος, η οποία αναφέρεται στο προηγούμ.ενο ποίημ.α:
Λευθεριά, για λίγο πάψε

να χτυπάς με το σπαθί
τώρα σίμωσε και κλάψε
εις του Μπάιρον το κορμί. 12
Την ίδια περίοδο γεννήθηκαν επίσΎ]ς και 060 ά.λλα μ.εγαλύτερα έργα,
τα οποία, όπως πολλά. από τα μ.εταγενέστερα σχεΟιά.σμ.ατα του Σολωμ.ού,
οεν ολοκληρώθΎ]καν ποτέ. Η εφιαλτική σά.τφα σε πεζό Η γυναίκα της
Ζάκυθος και το επικό/δραμ.ατικό ποίημ.α Ο Λάμπρος διαδραμ.ατίζονται μ.ε
φόντο ΤΎ] 6ίαιη σύγκρουση αν6:μ.εσα στους Έλληνες και στους Τούρκους.
Ο Σολωμ.ός 6:ρχισε να δουλεύει τα έργα αυτά. όταν ακόμ.Ύ] μ.αινόταν ο
εθνικός αγώνας στην ΠελOπόννΎjσO, και συνέχισαν να τον απασχολούν και
μ.ετ6: ΤΎ] μ.ετακόμ.ισή του από ΤΎ] Ιά.κυνθο στην πρωτεύουσα των Επτα
νήσων, την Κέρκυρα, το 1828.13
τόμοu ΤΎ]ς σuλλοΥής πρoφoρικ~ς OΎ]μ.oτικ~ς ποί-ησ-ης 'tou Claude Fauήel, Chants popu-
laires de Ιa Grece moderne (Paήs, 1825), nou uπ~ρξε -η πρώΤΎ] στο είοος τ/ς auAλoyή Ύ]
οποία ο-ημοσιεύΤΎ]κε και τuπώθ-ηκε, όπως και -η uπόλοιπ-η auAλoy~, με γαAλικ~ μετάφρα
σ-η. Η έκοοσ-η 'tou Μεσολοπίοu ~ταν ένα ολιγοσέλιοο φuΑλάοιο με μετάφρασ-η στα
ιταλικά. Για μια φωτoαναστατικ~ ανατύπωσ-η 6λ Διονύσιος Σολωμός, Ύμνος εις την
Ελευθερίαν, Ιστορική και Eθνoλoγικ~ Εταιρεία τ-ης Ελλάοος, Αθήνα 1971.
12. Στροφή 1 (έκο. Αλεξίοu, σ. 123, έκο. ΠολίΤΎ]ς, τόμο 1, σ. 101).
13. Για μια πλήΡΎ] έκοοσ-η των τριών οιασωθέντων εκοοχών 'tou έργοu Η Γυναίκα
τ/ς Ζάκυθος, 6λ Διονύσιος Σολωμός, Η Γυνcιίκα τ/ς Ζάκυθος, όραμα του Διονυσιου
Ιερομόναχου εΥκάτοικου εις ξωκλήσι Ζακύνθου, επιμ. Ε. Τσαντσάνογλοu, Βικελαία ΔΎ]
μoτικ~ Bι6λιoθ~ΚΎ], Ηράκλειο 1991. Η έκοοσ-η Αλεξίοu 6ασίζεται στο πρώτο πλήρες
σχεοίασμα και περιλαμ6άνει λεπτoμερειακ~ σuζήτ-ησ-η των εκοοτικών προ6λ-ημάτων
<Σολωμού, Πoιήματcι και Πεζά, σσ. 481-504). Η κλασική ΚMάρτ~σ-η των αποσΠΜμά
των στον Λάμπρο 6ρίσκεται στ/ν έκοοσ-η 'tou Πολίτη (τόμ.. 1, σσ-. 157-96). Ο Αλεξίοu
μετακίνΎ]σε όλα εκείνα τα τμ~ματα ποu αρχικά γράφτηκαν σαν αuτόνομα ποιήματα και
ΣχεΜν την ίδια ακρι6ώς περίοδο που ο Σολωμός συνέθετε τον Ύμνο
εις τr;ν Ελευθερίαν και το λυρικό ποίημα για τον Μπάιρον, ένας άλ/ος
Ζακύνθιος πoιητ~ς, στην άλλη άκρη της Ευρώπης, υμνούσε και προωθού
σε το ζ~τημα του απελευθερωτικoLιαγώνα με εντελώς διαφορετικό ποιητι
κό ύφος. Ο Ανδρέας Κάλ60ς ~ταν το αντίθετο του Σολωμού κατά πολ/ούς
. τρόπους. Όπως ο Σολωμός, ο Κάλ60ς σπούδασε στην Ιταλία, αλλά ~ταν
σε μεγάλο 6αθμό αυτοδίδακτος, ενώ ο Σολωμός έλα6ε το πτυχίο του από
το Πανεπιστ~μιo της Πα6ίας. Σε αντίθεση προς τον Σολωμό, ο Κάλ60ς
παρέμεινε στη δυτικ~ Ευρώπη εργαζόμενος για τα προς το ζην, είτε
παραδίδοντας ιδιωτικά μα~ματα είτε ως μεταφραστ~ς Προτεσταντικών
θρησκευτικών κειμένων. Η Όπως ο Σολωμός, έγραψε και αυτός περισ
σότερο στα ιταλικά παρά στα ελληνικά, αλ/ά σε αντίθεση προς τον Σολω
μό, τα ελληνικά στα οποία προτίμησε να γράψει τα πoι~ματά του ~ταν
πλησιέστερα στη λόγια γλώσσα των μορφωμένων παρά στην ομιλουμένη.
Εντούτοις, και παρά τις διαφορές αυτές, οι κυριότεροι στόχοι και των
δύο ποιητών κατά τη διάρκεια του Αγώνα ~ταν εξαιρετικά όμοιοι. Η
πoιητικ~ παραγωγ~ του Κάλ60υ είναι πολύ μικρ~: δύο τόμοι με ωδές.
Ο πρώτος, Η Λύρα, οημοσιεύτηκε στη Γενεύη το 1824, και ο οεύτερος,
Λυρικά, στο Παρίσι το 1826. Όπως και η πρώτη έκοοση του Ύμνου του
Σολωμού, αυτά τα πoι~ματα οημοσιεύτηκαν στη oυτικ~ Ευρώπη και οι
πρώτες τους εκοόσεις συνοοεύτηκαν από γαλλικ~ μετάφραση. Το γεγονός
ότι συμ.περιέλα6ε στη Λύρα ερμηνευτικό λεξιλόγιο των νέων ελληνικών,
μας οείχνει ότι ο Κάλ60ς γνώριζε πως απευθύνεται στο σπoυoαστ~ της
έτσι το ποίημα κα:λύπτει μόνο έντεκα: σελίοες (σσ. 169-79· σχετικά fJ-t τη σuζήΤΎjσΎ] 6λ
155-167).
14. Ο Kάλboς έοωσε το ελληνικό κείμενο σε fJ-LIX οιεθνή έΚΟΟσΎ] το!) Book ΟΙ Common
Prayer, πο!) δηfJ-οσιεύτηκε στο Λονοίνο το 1820. Η fJ-ετάφρcι:σ'l] των Ψαλμών το!) Δα6ίο,
πο!) σuμπεριλαμ6άνονται σ' εκείνη την έκδΟσΎ] και σuνιστούν το μόνο αξιόλογο μεταφρα
στικό έργο το!) στα: ελληνικά, παρέμεινε σχετικά άγνωστ'l] έως ότο!) ξανα:κuκλοφόρ'l]σε
fJ-t εκτενή εισαγωγ"ήτο!) Γιάνν'l] Δάλλα:, ο οποίος τονίζει το σΎ]μαντικό ρόλο πο!) έπαιξε
η α:νάγνωσΎ] της Βί6λο!) στην πρωτότuπη ποίησή το!) (Οι Ψαλμοί του Δα6ίδ, εισαγωγή
κα:ι σημειώσεις Γ. Δάλλα:ς, Κείμενα, Αθήνα: 1981). Για. μια σuζήτησΎ] 6λ Νάσος Βα
γενάς, Ο Κάλ60ς και οι Ψαλμοί του Δα6ίδ (1981), στον τόfJ-Ο το!) ίοιου, Ποίηση και
μετάφραση (Στιγμή, Αθήνα 1989, σσ. 117-31). Αργότερα ο Kάλboς κατα.πιάσΤΎ]Κε ξα.νά
με τη μετάφρα.σΎ], α.λλά αυτή τη φορά δεν επρόκειτο για. ποίΎ)σΎ] (6λ τη οίγλωσσΎ]
έΚΟΟσΎ] των θρησκεJτ>tκών του μεταφράσεων από τα αγγλικά: Ανορέας Κάλ60ς, Συνα
πταί Επιστολαί και Ευαγγέλια, επιμ. Γ. ΑνορειωfJ-ένος, Εξάντας, Αθήνα 1988).
ΕΙΣΑΓΩΙΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ 63
κλασικής γλώσσας που δεν είναι εξοικειωμένος με τη νεοελληνική, και

εΠΙbεbαιώνει ότι οι Ωδές του Κιiλbου, ακόμη περισσότερο και από τον
Ύμνο του Σολωμού, απευθύνονταν σκόπιμα στους μορφωμένους Ευρω
παίους και στόχευαν στην προώθηση της υποστήριξης του ελληνικού
ζητήματος στο εξωτερικό. 15
Aυτιi τα είκοσι αρχαιοπρεπή ποιήματα υψηλής σύνθεσης χρησιμο

ποιούν ένα μοναδικό στροφικό σύστημα, που επινόησε ο Κιiλbος γι' αυτό
το σκοπό, και έχουν ένα κοινό θέμα: τον Αγώνα της απελευθέρωσης. Οι
Ωδές του Κιiλbου υμνούν όχι μόνο την ελευθερία αλλιi και πολλές ιiλλες
αξίες, τις οποίες ο Ευρωπα'ίκός Διαφωτισμός συνέδεσε με παραδείγματα
α1[.ό τον κλασικό πολιτισμό, και τις οποίες ο Κιiλbος πρoσπιiθησε επίμονα
να αποδώσει στους επαναστατημένους συμπατριώτες της εποχής του:
πατριωτισμός, αρετή, κoυριiγιo και η λατρεία μιας τέχνης ικανής να
απαθανατίσει αυτές τις αξίες σε ποιητικό λόγο. Πλούσιες είναι οι αναφο
ρές στο αρχαίο μουσικό όργανο, τη λύρα (ο πρώτος μιiλιστα τόμος των
Ωδών έχει τον τίτλο Αύρα), καθώς και οι μνείες στα απλιi στέφανα από
διiφνη που δίδονταν ω~ bραbεία στους cφχαίους αθλητικούς αγώνες.
Αυτές και πολλές ιiλλες κλασικές μνείες (η Ιταλία λέγεται «Αυσονία»,
η Αγγλία «Αλbιών», το Παρίσι «η ιερή πόλη των Κελτών»), καθώς και
η τιiση για τη χρήση αφηρημένων εννοιών, εύκολα αναγνωρίζονται ως τα
διακoσμητικιi του Ευρωπαϊκού νεοκλασικισμού και στιiθηκαν επανειλημ
μένα εμπόδιο στους αναγνώστες του εικοστού αιώνα. 16
15. Η έγκυρη κριτική έκδοση δημοσιεύτηκε από τον F. Μ. Pontani (KιXAbOU Ωδcιί,
Ίκαρος, Αθήνα 1988, 1η έκδοση 1970). Η εΡμψευτική έκδοση του Μ. Γ. Μερακλή
(KtiAbOIJ Ωδcιί [1-20J, Εστία, Αθήνα χ.χ.), ΠεΡιλαμbάνει λεπτομερείς σημειώσεις χρή
σιμες για φοιτητές, ενώ η έκδοση των Ωδών με επιμ. του Σ. Διαλησμά (Ίδρυμα; Κώστα
και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1988) είναι επιμελημένη και συνοδεύεται από ανανεωμtνη
bLbAtOypacpla. Μερικές από τις πιο σημα;ντικές μελέτες για τον Kάλbo ξανακυκλοφόρησαν
σε έναν τόμο από τον Ν. Βαγενά (Οι Ωδές του Κάλ60υ. Επιλογή κριτικών κειμένων,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1992), ενώ μία συλλογή άρθρων του
Maήo Vitti, που εκτός των άλλων άσκησαν επίδραση κατά τη δεκαετία του εξήντα και
τόνισαν τη σημα;σία των ποιητικών έργων του Κάλ60υ στα ιταλικά, κυκλοφόρησαν σε
τόμο το 1995 (Μάριο Βίττι, Ο Κάλ60ς κcιι Yj εποχή του, Στιγμή, Αθήνα). Η διακοσιο
στή επέτειος από τη γέννηση του ποιητή (1992) εορτάστηκε με το έτος KιXAbOIJ,
γεγονός που ΠΡΟbλήθηκε εξαιρετικά και είχε ως αποτέλεσμα; σειρά συνεδρίων και ειδικών
τευχών σε περιοδικά. Για μια πλήρη bLbAtOypaιpia 6λ Γ. Α:νδρειωμένος, Bι6λιoypcιφίcι
Aνδpέcι Κάλ60υ, ΕΛΙΑ, Αθήνα 1993.
16. Για μια σύγχρονη προοπτική στο σχετικό φαινόμενο 6λ Δ. Τζιό6ας, «Νεοκλα-
Η απότιση φόρου τψ.ής στο θάνατο του Μπάφον εκ μέρους του

Κ<iλ60υ, που 6ρίσκεται στην αρχή του τόμου των λυρικών του 1826,
υπoκ~θιστά: τον αυθορμητισμό τού ανάλογου ποιήματος του Σολωμού με
ι , 1"
εναν αυστηρο οιακοσμο:
Ω Βύρων- ω θεσπέσιο ν
πνεύμα των Βρεττανίδων,
,
τεκνον μουσων και
, φι
'λ
ε
άμοιρε της Ελλάδος

καλ/ιστεφάνου,
Χθες τον ουράνιον έτρεχε

δρόμΟΥ ο ήλιος χύνων
τας πλέον λαμπράς ακτίνας
το μέτωπόν σου αντέστραπτεν
ως αθανάτου,
Σήμερον κείσαι, ως εύφορος

πολύκλωνος ελαία
από το 6ίαιον φύcrημα
, ,
λ ηρων
ι
σκ ανεμων κειται
!Ζχριζωμένη ,17
Παρ' όλο που η αρχαLOπρέπεια του Κάλ60υ 6ρίσκεται στους αντίποοες

του ομόθεμου Σολωμικού ποιήματος, και οι ouo μεταχεφιζονται την
υπερ60λή, στοιχειο που κατά παράδοξο τρόπο τους φέρνει κοντά. Ο
Κ<iλ60ς ισχυρίστηκε, σε εκτενή «επισημειωση» που μπήκε ως παράρ
τημα στον τόμο αυτό, ότι σκοπός του στην ποίηση ήταν να απομιμηθεί
«τα κινήματα της ψυχής», Ως προς αυτό το σημείο 6ρίσκεται κοντά:
στον Σολωμό, ο οποίος στον Ύμνο εις την Eλεuθεpίαν δήλωσε ότι «η
αρμονια του στιχου» ισ06αθμεί με το «ξεχείλισμα της ψυχής», Κανένας
από τους δύο ποιητές δεν φαίνεται να είχε υπόψη του την άποψη του
Άγγλου Ρομαντικού ποιητή William Wordsworth, κατά: την οποια η
σικές ΙΧ'Π'Υ]χήσειc; κιχι μετωνuμιχή δομή στις Ωδές του Kιiλ6oυ», στον τόμο του ίοιου,
Μετά πιν αισθητική (Γ.νώσ'η, Α&ήνιχ 1987, σσ. 151-93).
17. Η Βρεττανική Μούσα, 'Υ]', ι'-ιιχ' (έκο. Pontani, σ. 97).
------
ποίησ-η εξισώνεται μ.ε το «α.υθόρμ.ητο ξεχείλισμ.α ισχυρών αισθημ.ά.των».

Οι οιατυπώσεις μ.ά.λιστα αυτές του Σολωμ.οίι και του Kά.λ~oυ αποκαλίι
πτουν πόσο στενά. συνΟεΟεμ.ένη είναι η ποιητική και των 060 μ.ε τον
ευρωπαϊκό Ρ ομ.αντισμ.ό .18
Οι αυστηρές τεχνικές του νεοκλασικισμ.ού υπηρετούν, συμ.φωνα μ.ε

άλλες ακόμ.η ενοείξεις, ένα σo~αρότερo σκοπό στην ποίησ-η του Kάλ~oυ
απ' ό,τι στο μ.εγαλύτερο μ.έρος της ποίησ-ης του οέκατου όγοοου αιώνα
στην Ευρώπη, απ' όπου τις είχε αντλήσει. Ο στόχος αυτός τον τοπο
θετεί, παράλληλα μ.ε τον νεανικό Σολωμ.ό, στην αφετηρία του Ρομ.αντικου
κινήμ.ατος. Αυτό φαίνεται αμ.έσως από τον τίτλο Ωδές. Ο Kά.λ~oςχpη
σιμ.οποιεΙ πολύ ακρι~έστερα και ευρύτερα τον όρο, μ.ε 6αΘUτερες προεκτά-
1:' ι Ι ι 1:' ι ι
σεις και οιαφορετικο τροπο σε συγκρισ-η μ.ε τους ουτικους συγχρονους του,
για τους οποίους συνήθως σήμ.αινε απλά. ένα συγκινησιακά φορτισμ.ένο

κομ.μ.άτι, συχνά μ.ε περίτεχνη στιχουργική μ.ορφή. Ο Κά.λ60ς, από την
άλλη μ.εριά., χρησιμ.οποιεί ως πρόλογο στη Αύρα ένα επίγραμμ.α του
αρχαίου λυρικοίι ποιητή Πινοάρου, το οποίο μ.ας ΘUμ.ίζει ότι η ωοή στην
Ελλά.Οα κατά τον έκτο αιώνα π.Χ. ήταν ένας ειοικός τίιπος εξαιρετικά
επεξεργασμ.ένου άσμ.α.τος, μ.ια σύνθεσ-η ειΟικά. προς τιμ.ήν των νικητών
στους Ολυμ.πιακοίις και άλλους αγώνες. Οι ωοές του Πινοάρου χρησιμ.ο-
ι θ λ ι ι θ ι Ι ι
ποιουν τη μ.υ ο ογια για να τονισουν τις αν ρωπινες αρετες που οι αρχαιοι
Έλληνες επιοίωξαν να προωθήσουν μ.ε τους αγώνες, και που αρχικά.

άοονταν μ.ε τη συνοοεία λύρας κατά. τη οιάρκεια της τελετής όπου απέ
νειμαν στους νικητές το Οά.φνινο στεφά.νι. 19
Μποροίιμ.ε έτσι να αντιληφθοίιμε γιατί οι ωοές του Κάλ60υ είναι
18. Βλ ιχντίστοιχα: «ΕΠΙσΎ]μείωσΙζ», στον τόμο Ω&χ1 (έκο. Pontani, σ. 173),

Σολωμόζ: «'1) ιχρμονίιχ το\) στίχο\) οεν είνιχι πριΧγμιχ όλο μYjχιχνικό, ιχλΜ είνιχι ξεχείλισμιχ
τ/ζ Ψ\)χ~ι;» (<<ΣYjμείωσεζ το\) ΠOΙΨ~», Ύμ.νος εις πιν Ελευθερία ..., έκο. Αλεξίο\), σ. 121'
έκο. Πολίτ/, τόμο Α', σ. 99), WilliamWordsworth, «Preface» στον πρόλογο τηζ οεuτερYjΙ;
έΚΟΟσΎ]ζ των Lyricαl pallads (1800). Το περιεχόμενο των σχολίων κιχι των OUO ΠOΙΎjτών
ιχφορ,χ στ/ν εξ~γησΎ]lυπερMΠtσΎ] των μετρικών τίιπων πο\) οιιχλέγουν, ενώ ο πρόλογΟζ.
του Wordsworth είνιχι, σ' ένιχ μεγ,χλο μέΡΟζ, μιιχ υπερ,χσΠΙσΎ] τ/ζ μoρφ~ζ xιxt.:nJC; θεμιχ
τολογίαζ των ΠOΙΎjμ.ιXτων το\) ίδιου κιχι το\) Cοleήdge.
19. ΠολΜ έχουν γριχφτεί για τιχ λεγόμενα ρομιχντικ,χ ~ κλασικ,χ στοιχεία στψ
ΠOίΎjσΎ] του κ,χλ60υ. Για μιά. λεπτoμερέστερΎj ανά.λυσΎ] του πώς ο Κά.λ60Ι; χΡψιμοποιεί
σε μία ωo~ του κλιχσικέι; μνείει; και οομικέι; ~χέι; που προέρχονται από τψ αρχιχία
ΠOίΎjσΎ] 6λ Ι. Ν. Περισυνά.κηι;, «Η ωό~ Εις Μούσας του Α. Κά.Μου», ΔωδώΥ1], Φι:
λολογία 14 (1985), 1-37.
πλούσιες σε αναφορές στη λύρα και το δάφνινο στεφάνι, και γιατί οι

μυθολογικές και οι υπόλοιπες κλασικές μνείες είναι τόσο έκδηλες αλλά
και γιατί εγκωμιάζονταιοι αφηρημένες έννοιες . Αν ο Πίνδαρος έψαλλε για
να υμν~σει τη νίκη των αθλητών στους αγώνες και για να εγκωμιάσει
τα ηθικά και φυσικά χαρακτηριστικά του νικητ~, ο Kάλboς επιχείρησε
να κάνει το ίδιο πράγμα με τους νικητές στον Αγώνα για την απελευ
θέρωση του τόπου του (γιατί πίστευε με πάθος στη μελλoντικ~ νίκη των
αγωνιστών), εγκωμιάζοντας κατά παρόμοιο τρόπο τις cφχαίες αρετές και
συνδέοντάς τις με το παρόν.
Ως 'νικητ~ριες ωδές' διαφορετικού τύπου, αφιερωμένες σε μια υπό
θεση σ06αρότερη από την αθλητικ~ διάκριση, τα πoι~ματα του Κάλ60υ
επικαλούνται ένα αρχαίο μοντέλο για έναν υψηλότερο στόχο από αυτόν
που ~ταν ο νεοκλασικός διάκοσμος. Παρ' όλο που οι διάφορες προσπά
θειες του εικοστού αιώνα για την αποκατάσταση του Kάλboυ επιδίωξαν
να διαχωρίσουν τις λυρικές αναλαμπές και τις τολμηρές μεταφορές από
το υποτιθέμενο 6άρος της νεoκλασικ~ς ρητoρικ~ς,20 το επίτευγμα των
Ωδών πράγματι 6ασίζεται εξίσου και στις δύο πλευρές. Η όλη σύλληψη
της α ξ ιοποιησης
' 'λ
ενος κ ασικου ' μοντε'λ ου "
κατα τετοιον ε ξ αφετικα πρω-
,
τότυπο τρόπο δεν είναι λιγότερο τoλμηρ~ πράξη από τις λυρικές στιγμές
τις οποίες απομόνωσαν μεταγενέστεροι ποιητές και ενίοτε ενέπνευσαν και
τους ίδιους. Με τη δoμ~ και τις αναφορές τους ενσωμ.α.τώνουν έμμεσα τον
εθνικό Αγώνα, συγκρίνουν και αντιπαρα6άλλουν τον πόλεμο στην Ελλάδα
με τους αθλητικούς αγώνες, για τους οποίους οι αρχαίοι Έλληνες θαυ
μ.ά.σΤΎ)καν τόσο πολύ σΤΎ)ν επox~ που έγραψε ο Κάλbος, και με αυτόν
τον τρόπο υΠΟbάλλεται από τον ίδιο τον Kάλbo όχι μόνο Ύ) ελευθερία αλλά
και η ίδια Ύ) ποίΎ)ση ανασταίνεται, ~ με τα λόγια του Σολωμού «απ' τα
κόκαλα bγαλμένΎ) των Eλλ~νων τα ιερά».
Τα πρώτα b~ματα για ΤΎ) δημιουργία μιας καθαρά ευδιάΚΡΙΤΎ)ς 'εθνικ~ς

λογοτεχνίας' για το νεοσύστατο κράτος έγιναν, όπως είδαμε, έξω από τα
20. Πιο αξΙOσΎjμείωτα είναι τα οοκίμια 'tou ΣεψέρΎ] (<<Πρόλογος για μια έκoOσΎj των
Ωδών», Δοκιμές, 4Ύ] έκο., τόμο Α', 'Ικαρος, Αθήνα 1981, σσ. 179-210) και 'tou Ελυτη
(<<Η αλΎ]θινή cpuatoyνwμoia και Ύ] λuρική τόλμΎ] 'tou Ανορέα KιXM0U», Ανοιχτά Χαρτιά,
2Ύ] έκο., 'Ικαρος, Αθήνα 1987, σσ. 47-112), τα οποία γρά:ψτηκαν ανεξά:ΡΤΎ]'t'α το ένα από
το άΜο, κατιΧ τ/ οιιΧρκεια μ.ιας ά:ΜΎ]ς περιόοοu εθνικών περιπετειών (1941-2).
σύνορα του κράτους αυτού. Στ-ην πραγμ.ατικότητα ο Σολωμ.ός ποτέ δεν

ταξίδεψε στην ελεύθερη Ελλάδα, ενώ η λύση που επέλεξε ο Κάλ60ς και
που περιγράφεται κατά συγκινητικό τρόπο στο γράμ.μ.α του στον Lafa-
yette, που προλογίζει το δεύτερο τόμ.ο των Ωδών (1826), ~ταν να μ.ετα6εί
και να ενώσει τις δυνάμ.εις του μ.ε τους μ.αχόμ.ενους συμ.πατριώτες του,'!
αλλά αυτό κράτησε μ.όνο μ.ερικούς μ.~νες μ.ετά την άφιξ~ του στο Ναύ
πλιο εκείνη τη χρονιά. Ποιες ~ταν οι εμ.πειρίες του Κάλ6ου τους λίγους
αυτούς μ.~νες που έζησε στην ελεύθερη Ελλάδα δεν μ.πορούμ.ε να το
ξέρουμ.ε, εφόσον δεν υπάρχει σχετικ~ μ.αρτυρία. Ποτέ όμ.ως δεν ξαναγύ
ρισε στην απελευθερωμ.ένη Ελλάδα και από τότε δεν ξανάγραψε ποίηση.
Με τ-ην επιλοτ/ ωστόσο του Ναυπλίου ως πρώτης πρωτεύουσας του
έθνους, κατά τη διάρκεια του Αγώνα, και την εξάπλωση σχετικ~ς ειρ~
νης και σταθερότητας μ.ετά τη ναυμ.αχία στο Ναυαρίνο (1827), ένα
'πολιτισμ.ικό κενό' δημ.ιουργείται αναπόφευκτα, καθώς κανένα από τα
κέντρα της παιδείας που αναπτύχθηκαν πριν από το '21 δεν 6ρισκόταν
εντός των ορίων του νέου κράτους. Το κενό αυτό καλύφθηκε, και μ.άλιστα
εξαιρετικά γρ~γoρα, μ.ε μ.ία μ.όνο από τις ομ.άδες που αναφέραμ.ε προη
γουμ.ένως - τους Φαναριώτες της Κωνσταντινούπολης και των Παρα
δουνά6ιων ηγεμ.ονιών. Αυτό συνέ6Ύj για πολλούς λόγους. Μετά το ξέσπα
σμ.α των εχθροπραξιών το 1821 και την εκτέλεσΎj του ΠατριάΡΧΎj Γρη
γορίου Ε', αν~μ.ερα το Πάσχα του 1822, φάVΎjκε ότι τα προνόμ.ια της
ελλΎjνικ~ς πνευμ.ατικ~ς ελίτ στην Oθωμ.ανικ~ αυτοκρατορία δεν επρόκει
το να εξακoλoυθ~σoυν έτσι όπως ~ταν. Στ-ην πpαγμ.ατικόΤΎjτα, πολλοί
Φαναριώτες συνέχισαν να υπηρετούν την Αυτοκρατορία κατά ΤΎj διάρκεια
~, , , il'" ζ , ,
του cιεκατoυ ενατου αιωνα, και ΠΟΛΛΟΙ απο αυτους που ουσαν και εγρα-
φαν στο ελλ-ηνικό 6ασίλειο συν~θιζαν να πηγαινοέρχονται σΤΎjν Κωνστα

ντινούπολη. Εντούτοις, οι νέοι κυρίως Φαναριώτες που ~ρθαν στο Ναύ
πλιο και κατόπιν στην Aθ~να για να καλύψουν το πολιτισμ.ικό κενό, το
οποίο μ.όλις περιγράψαμ.ε, έπαιξαν τόσο σΎjμ.αντικό ρόλο στ-ην ανάπτυξΎj
των ελλ-ηνικών γραμ.μ.άτων κατά ΤΎj διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα,
έτσι ώστε ο όρος 'ΦαναριώΤΎjς' να παίρνει μ.ια νέα και διαφoρετικ~ ση
μ.ασία όταν χρησιμ.οποιείται σε αυτόν τον αιώνα. Στην Ελλάδα του δέ
κατου ένατου αιώνα, ο όρος ισχύει σχεδόν πάντοτε για τους απογόνους
21. «Je quitte la France avec regret; mon devoir m' appelle dans ma patrie, pour exposer
υπ coeur de plus au fer des Musulmans ... » (<<Au General Lafayette», έκο. Pontani, σ. 174).
ΤΎ]ς ελίτ ΤΎ]ς Κωνσταντινούπολης του δέκατου όγδοου αιώνα και των
llapaQOuvιXbtwv Ύ]γεμ.ονιών, που κατέλΎ]ξαν να συγκρoτ~σoυν ΤΎ]ν πνεu
ματικ~ ελίτ του ελλΎ]νικού bασιλείου. Όπως είναι γενικά παραδεκτό, Ύ]
άνοδος των Φαναριωτών αυτών έγινε κατά τψ περίοδο 1830-1880, και
οι ΠΟΙΎ]τές που έγραψαν και δΎ]μοσίευσαν σΤΎ]ν Aθ~να αυτ~ τψ περίοδο
συγκρόΤΎ]σαν τψ Παλαιά AθΎ]ναί'κ~ ~ ΦαναριώΤΙΚΎ] Σχoλ~.
Τα θεμέλια αυτ~ς ΤΎ]ς Σχoλ~ς (και επίσΎ]ς, όπως θα δοίιμε, ΤΎ]ς
πεζογραφίας ΤΎ]ς ίδιας περιόδου) ετέθΎ]σαν από τρεις νέους άνδρες που
γενν~θΎ]καν στψ ΚωνσταντινούπολΎ] και ~σαν όλοι κάτω από εικοσιπέ
ντε ετών τον καιρό που έγινε Ύ] ναυμαχία του Ναυαρίνου. Πρόκειται για
τον Αλέξανδρο Σούτσο (1803-1863), τον αδελφό του ΠαναγιώΤΎ] (1806-
1868) και τον Αλέξανδρο Ρίζο Pαγκα6~ (1809-1892). Όπως οι ΠΟΙΎ]τές
των Eπταν~σων κατά ΤΎ]ν πρoΎ]γούμενΎ] δεκαετία, Σολωμός και Κάλbος,
οι τρεις νέοι είχαν αποπερατώσει τις σπουδές τους στο εξωτερικό (οι
αόελφοί Σούτσοι στο Παρίσι, ο Pαγκα6~ς στο Μόναχο). Το έτος 1831
στο Ναύπλιο όΎ]μοσιεύΤΎ]καν δύο μακρoσκελ~ πoι~ματα τα οποία εγκαι
νιάζουν ΤΎ]ν έμπραΚΤΎ] φάσΎ] του Ρομαντισμού σΤΎ]ν Ελλάδα: Ο Οδοιπό
ρος του ΠαναγιώΤΎ] Σοίιτσου που γράφΤΎ]κε το 1827, και το έργο Δήμος
κ' Ελένη του Ραγκαbή.22 Και τα 060 είναι μελοδραματικά έργα, στα
οποία ένας Βυρωνικός ~ρωας με αν~συχo πνεύμα τα 6άζει εναντίον των
δυνάμεων ΤΎ]ς φύσΎ]ς και ΤΎ]ς κοινωνίας για να διαΚΎ]ρύξει τψ αφοσιωμένΎ]
αγάΠΎ] του σε μια ιδανικ~ γυναίκα, ΤΎ]ν οποία χάνει μέσα από διαδοχικές
απίθανες ατυχίες και παρανo~σεις. Η πλoκ~ παρουσιάζει Βυρωνικά πρό
τυπα, 6λασφΎ]μία σΤΎ]ν περίπτωσΎ) του Οδοιπόρου, αιμομιξία σΤΎ]ν περί
πτωσΎ] του Δήμου κ' Ελένης - και τα δύο τελειώνουν με το θάνατο των
κεντρικών προσώπων από αυτοκτονία ή θλίψΎ]. Στα Μο αυτά πoι~ματα
αναγνωρίζουμε μία εισαγόμενΎ] πλοκή εξωτερικ~ς προέλευσΎ)ς, Ύ] οποία
σ1'Ύ]ρίζεται γερά στον ελλΎ]νικό κόσμο. Η όράσΎ) του Οδοιπόρου, που είναι
ένα έμμετρο δράμα, εκτυλίσσεται στο Άγιον Όρος, ενώ οι χαρακτ~ρες του
Δήμου κ' Ελένης αντλούνται από τον κόσμο των πασάδων και των
κλεφτών ΤΎ]ς προεπαναστατικής Ελλάδας.
Στο Δήμος κ' Ελένη 6ρίσκονται προανακρούσματα του λίγο μετα-
22. Το τελευταίο πoίΎiμα φέρει τον ενοεικτικό υπότιτλο «Αποοπάσματα 0ΎiμOΤΙΚOύ

τραγουοιού» και προεξαγγέλλει τον αποσπασματικό Αάμ.προ και άλλα ι-ιεταγενέστερα
ποιήματα του Σολωι-ιού.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΙ'Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 69
γενέστερόυ πoι~ματoς του Σολωμοu, Ο Κρητικός. Η εικόνα της καται

γίοας στο παράθεμα που ακολουθεί συνουάζεται αφενός με την καταοίωξη
που επιχειρούν οι Toupxot και αφετέρου με την τρυφερ~ προστασία που
επιοεικνuει ο ~ρωας προς την αγαπημένη του:
Πλην τ' ε{ν' αυτός ο 6ρόντος που ο 60ριάς μας φέρνει;

Τιαις ι
πετραις
Ι
των φαραΥκων αστΡοπε
λ Ι
εκι
r- '
r;εΡνει; ...
Αγάπη μου, ταράττεσαι; ο κρότος σε τρομάζει;
Αυξάνει, πλησιάζει,
, ι r-' r- ι: ι ι, λ ι
κ απο το r;ασος που r;ε"ια εκτεινετ απ ωμενον,
εν άλογον τινάζεται χρυσοχαλινωμένον,

οπού ανεμοστρό6ιλος πώς μαστιγόνει μοιάζει.
''Σ l''
ταις πετΡαις r;εν '
πατει, "
πετα" κ ο, 'λ ων
κτυπος των πετα
σπίθαις σκορπά και πάταγον αποτελεί μεγάλον.23
Τα έργα Ο Οδοιπόρος και Δήμος κ' Ελένη φαίνεται πως εκτιμ~θηκαν

πολύ κατά το μεγαλύτερο οιάστημα του οέκατου ένατου αιώνα. Πράγ
ματι, ο Π. Σούτσος αναθεώρησε το ποίημά του τουλάχιστον τρεις φορές
προκειμένου να το προσαρμόσει στις τρέχουσες αντιλ~Ψεις του Γλωσσι
κού ζητ~ματoς.24 Κανένα από αυτά οεν οια6άζεται σ~μερα, εκτός από τα
αποσπάσματα που πέρασαν στις ανθολογίες. Αλλά η ιστoρικ~ σημασία
αυτών των ποιημάτων 6ρίσκεται όχι μόνο στο γεγονός ότι σε μεγάλο
6αθμό καθόρισαν και καθιέρωσαν ό,τι συμ6ατικά ονομάζεται 'ελληνικός
Ρομαντισμός' (η ποίηση της Aθηνα'ίκ~ς Σχoλ~ς από το 1830 μέχρι το
1880) αλλά, επίσης, και στη σχέση τους με τον Σολωμό, στον οποίο
επιστρέφουμε.
23. ΕπανέΚΟΟσΎ] των ΠΟΙΎ]μ.άτων του Parxae)~, όπω.; και του Σούτσου ύστερα από
το 1915, οεν έχουμε ΠΡΟ'; το παρόν. Το κείμενο e)ρίσκετα.ι στα Άπαντα τα Φιλολογικά
(σεφά: από 19 τόμου.; ΟΎ]μοσιευμένΎ] από το 1874 ώ.; το 1889, τόμο Β', σσ. 109-47' το
πιχρά:θεμα e)ρίσκετα.ι στ'Υ] σ. 118). llpe)λo του.; πρώτου.; στίχου.; του Κρητικού του Σο
λωμού.
24. Το ποίΎ]μα το γνωρίζουμε σ~μεpα. στ'Υ] μεταγενέστεΡ'Υ] μoρφ~ που π~pε στα
Πoιrιιι.aτα του 1915 (σσ. 83-127). Επα.νεκΟόσει.;, με σΎ]μαντικές αλλαγές, έκανε ο
ποιψή.; στα 1842, 1851, και 1864. Εκτός από απoσπιiσματα (e)λo Λ. Πολίτ/.;, Ανθο
λογία, τόμο Δ', σσ. 72-83), το κείμενο ΤΎ]ς πρώΤΎ]ς έΚΟΟσΎ]ς, του οποίου Ύ] γλώσσα
e)ρίσκεται πλ'Υ]σιέστερα στΎj\l ομιλούμενΎ] ελλΎj\lΙΚ~, είναι εξαιρετικά: Ουσεύρετο. Σχετικά:
με το ρόλο του Π. Σούτσου στο Γλωσσικό Ιήτ/μα e)λo στο 60 κεφά:Μιο.
70 RODERlCK ΒΕΑΤΟΝ
-------
Είδαμε πως ο Σολωμός είχε δΎ]μόσια διαΚΎ]ρύξει το θαυμασμό του για τον
Μπάιρον, με τψ ευκαιρία του θα:νάτου του τελευταίου. Κατά ΤΎ] διάρκεια
των περισσότερων από τα επόμενα δέκα χρόνια:, φαίνεται πως συνέχισε
να εργάζεται πάνω σε ένα περισσότερο φιλόδοξο σχέδιο, ένα επικό -
δραματικό ποίΎ]μα με φανερό τον Βυρωνικό τρόπο ΠOΙΎ]τικ~ς σύνθεσΎ]ς, με
τίτλο Ο Λάμπρος. Όπως όλα τα σχέδια του Σολωμού για μεγάλες
συνθέσεις, το ποίΎ]μα αυτό ποτέ δεν ολοκληρώθηκε και υπάρχει σ~μερα
μόνο με ΤΎ] μoρφ~ των αποσπασμάτων (τμ~μα του δημοσιεύτηκε ανώ
νυμα. το 1834 στο περιοδικό Ιόνιος Ανθολογία και το 1859, μετά το
θάνατο του πoιητ~, το σύνολο σχεδόν των παραλλαγών και δοκιμών στην
έκδΟσΎ] του Πολυλά).
Παρ' όλο που Ο Λάμπρος παρέμεινε ατελείωτος και όσο ζούσε ο
πoιητ~ς μόνο ένα μικρό τμ~μα του δημοσιεύτηκε, το αποσπασματικό
αυτό ποίημα είναι σ~μερα περισσότερο γνωστό από τα 060 πoι~ματα του
Σούτσου και του PΙXYXΙXb~ για τα οποία μιλ~σαμε. Αλλά σαν κι αυτά,
Ο Λάμπρος σχεδιάστηκε ως εκτενές έργο και οι συνάφειές του με το
ρεύμα του Ρομαντισμού, ιδιαίτερα της bόρειας Ευρώπης, είναι εμφανείς
ι ι ι
αφου και τα πιο εντυπωσιακα συστατικα του ταυτι
'ζ ,
ονται με εκεινα των
εκπροσώπων του Ρομαντισμού: α:ιμομιξία, υπερφυσικό στοιχείο, ιδανικός

έρωτας και αυτοκτονία. Πάλι, όπως τα: πoι~ματα του Σούτσου και του
PιxyXΙXb~, Ο Λάμπρος αναμιγνύει αυτά τα συστατικά σε ένα συγκεκρι
μένο ελλψικό ιστορικό πλαίσιο περιστάσεων: ο πρωταγωνιστ~ς είναι ένας
~ρωας από τους πρόσφατους αγώνες εναντίον των Τούρκων.
Οι ομοιότητες ανάμεσα σ' αυτά τα: τρία πoι~ματα μας επιτρέπουν να
διαμορφώσουμε το πρίσμα μέσα από το οποίο θα εξετάσουμε την εξέλιξη
του Σολωμού μετά τη δεκαετία του 1820. Ο στόχος και των τριών
ποιητών φαίνεται πως ~ταν κοινός: Να δημιoυργ~σoυν μια 'εθνικ~' ελ
λψικ~ ποίηση αντίστοιχη με τα πιο αξιοθαύμα:στα επιτεύγματα της
ΕυρώΠΎ]ς του πρώιμου δέκατου ένατου αιώνα. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον
να προσέξει κανείς ότι κατά τη διάρκεια του τέλους της δεκαετίας του
1820, τρεις ποιητές, που επρόκειτο να ασκ~σoυν α:πoφασιστικ~ επιρρo~
σΤΎ] μεταγενέστερη ανάπτυξη της ελληνικ~ς ποίΎ]σΎ]ς, συγκλίνουν με
παρόμοια μέσα για να: πετύχουν το σκοπό τους. Ο Σολωμός εγκατέλειψε
τον Λάμπρο γύρω στο 1834, αναγνωρίζοντας ίσως πως ο στόχος αυτός
ξεπερνούσε τις δυνάμεις του. Κατά ΤΎ] διάρκεια όμως των δεκαετιών του
1830 και του 1840, μετά τη μετακίνΎ]σ~ του από τη Ζάκυνθο στψ
----
ι Ε ι ΚΙ S:-' ξ Ι
πρωτευουσα των πτανησων, την ερκυρα, επιοιω ε ακαματα να πραγ-
μα.τoπoι~σει μια εκτεν~ επικoλυρικ~ σύνθεση η οποία θα προχωρούσε

πέρα από το 'Βυρωνικό' μελόδραμα του θνησιγενούς Λάμπρου και των
πιο επιτυχημένων συνθέσεων που δημοσιεύτηκαν στο Ναύπλιο. Τελικά,
η κατεύθυνση που ακολούθησε ο Σολωμός στα ανoλoκλ~ρωτα πoι~ματά
του των δεκαετιών του 1830 και του 18/10, στα οποία εδράζεται και η
σημεριν~ του φ~μη, ~ταν μιiλλoν διαφoρετικ~ από αυτ~ν που ακολούθη
σαν οι σύγχρονοι νεότεροί του στην Aθ~να, κατά το διάστημα της ίδιας
περιόδου. Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 1830, τα κοινά στοιχεία
που υπ~ρχαν ανάμεσα στον εθνικό πoιητ~ στην Κέρκυρα και τους νεό
τερους Φαναριώτες της ανεξάρτητης Ελλάδας ~ταν κατά πολύ περισσό
τερα απ' όσο άφησε να φανεί η πορεία της μεταγενέστερης Ιστορίας της
λογοτεχνίας.
Μετά την άφιξ~ του στην Κέρκυρα το 1828, ο Σολωμός άρχισε τη
συστηματικ~ μελέτη της ποίησης και των ιδεών του γερμανικού Ρομα
ντισμού. 25 Έτσι στα ποιητικά σχεδιάσματα που επανειλημμένα επιχεί
ρησε στο διάστημα των επόμενων δύο δεκαετιών, ο Σολωμός καταπιά-
θ ειαν
ι ι Ρλ ι ι
νεται κατω και ουσιαστικα με τους ΠΡΟΌ ηματισμους της συγχρο-
νης αισθητικ~ς και της φιλoσoφικ~ς σκέψης, όπως κανένας άλλος

πoιητ~ς πριν από τον Παλαμά. Τα τρία πoι~ματα της ωριμότητας του
Σολωμού, Ο Κρητικός, Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι και Ο Πόρφυρας,
έχουν προκαλέσει την παραγω~ μιας μεγάλης 6ι6λιογραφίας και ανα
γνωρίστηκαν ~δη από το τέλος του περασμένου αιώνα ως αριστoυρ~
ματα. 26
Και τα τρία είναι σε αφηγηματικ~ μoρφ~, και η κατάσταση των
χειρογράφων, που bρέθηκαν μετά το θάνατο του Σολωμού, έχει καταστ~
σει σχεδόν ανυπέρ6λητατα πρ06λ~ματα συγκρότησης των κειμένων.
Άρχισε πρώτα τους Ελεύθερους Πολιορκημένους. Όπως προκύπτει από
το πρώτο σχεδίασμα, ο Σολωμός είχε αρχικά συλλά6ει το έργο ως έπος
25. Βλ ιοιαίΤεΡα Γ. Bελoυo~ς, Δ. Σολωμός: Ρομαντική ποίησΎ} και ποιητική, Οι

Γερμανικές πηγές, Γνιοο-η, Αθήνα 1989, και Λίνος ΠολίΤΎ]ς, Γύρω στον Σολωμό.
Μελέτες και άρθρα (1938-1982), οείιτερΎ] έΚOOσΎj επα,υξΎ]μένΎ], ΜΙΕΤ, Aθ~να, 1985.
26. Βλ Δ. Σολωμός, Ποιήματα και Πεζά, έκο. Αλεξίου, σσ. 203-229, 231-275,
279-308. Τα, οοκ(μια, του Κ. Πα,λα,μά για, τον Σολωμό άσκψαν μεγάλΎ] επίOρα,σΎj στο
ζ~ΤΎ]μα. και έχουν ξα,νακυχ.λoφoρ~σει με εισαγωγή του Μ. Κ. Χα,τζΎ]για,χ.ουμή το 1970
(Ερμής, Αθήνα,).
-------
τ-ης εξόδου του Μεσολογγίου, τον Απρίλιο του 1826, και ακολουθούσε
περίπου το ίδιο ύφος με τα προ-ηγούμενα πατριωτικά ποιήματά του.
Όμως, από το 1833 το ιστορικό αυτό γεγονός είχε ενταχθεί σε ένα
δεύτερο πολύ διαφορετικό σχεδίασμα του ποιήματος, σε μια λυρική διε
ρεύν-ησ-η τ-ης παραδοξότ-ητας του τίτλου του. Απ-ηχώντας φανερά τον
Σίλλερ, οι πολιορκούμενοι κάτοικοι του Μεσολογγίου υπο6άλλονται σε μια
τελική δοκιμασία απέναντι στις ομορφιές τ-ης φύσ-ης που τους περι~άλ
λουν,για να καταφέρουν οι ψυχές τους να επιτύχουν τ-ην πραγματική
ελευθερία, απαρνούμενες όλα τα γήινα πράγματα:
Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη'

η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι,
Με χ,λιες 6ρύσες χύνεται, με χ,λιες γλώσσες κρα{νει:
«Όποιος πεθάνει σήμερα χtλιες φορές πεθαίνει», 27 .
Αλλά ο Σολωμός, όπως και πολλοί άλλοι Έλλ-ηνες συγγραφείς μετά απ'
ι θ' Ι Ι '!1' ι ξΙ
αυτον, αν ισταται, και ετσι τροποποιει τον αφ-ηρ-ημενο ι:.ιιαχωρισμο μετα υ
ψυχής και σώματος που 6ρήκε στον Σίλλερ και στους Γερμανούς Ρο
μαντικούς. Παρ' όλο που ούτε στο σχεδίασμα αυτό αλλά ούτε και στο
επόμενο μετά από δέκα χρόνια ο Σολωμός διέγραψε με καθαρότ-ητα το
τέλος του ποιήματός του, δεν θα ήταν άστοχο να δεχτούμε πως με bιXσY)
τα αποσπάσματα που έχουμε στ-η διάθεσή μας δεν υπάρχει 'σ.λλος' κό
σμος. Στους Ελεύθερους Πολιορκημένουςτο ιδανικό τ-ης απόλυτ-ης ελευ
θερίας επιτυγχσ.νεται μόνο στον υπαρκτό κόσμο. Σαν μετέωροι ανάμεσα
!1"
σε ι:.ιυο πο'λ'
ους, αντιμετωποι με τ-ην 'ζ
ομορφια και τ-η ,
ωντανια τ/ς ανοι-
ξιάτικης φύσης αφενός και με τις καταστρεπτικές δυνάμεις του εχθρού

Ι
αφετερου, οι '
πο λ ιορκημενοι καταλ'
ηγουν να θ υσιασουν
Ι ,
τη ζ ωη τους ως
πρσ.ξη ηρωικής αντίστασ-ης.

Ανσ.λογο πλέγμα θεμάτων παρατηρείται στον Κρητικό (που χρονο
λογείται στα 1833) και στον Πόρφυρα (1849). Στο πρώτο, ο ήρωας του
τίτλου παρουσισ.ζεται να κολυμπσ. ύστερα από ναυσ.γιο μια τρικυμιώδη
νύχτα, 6αστώντας στα χέρια του την αρρα6ωνιαστικισ. του. Προτού
καταφέρει να σώσει την ·κορασισ.' αυτή, 6λέπει ένα όραμα, ενώ η τρι-
27. Σχεοίασμα Β', ενότητα Π, στίχοι 10-13 (έκο. Αλεξίου, σ. 259, έχΟ. Πολίτη.;,
τόμ.. 1, σ. 217),
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ 73
κυμία γαλ'ηνεuει και μια αιθέρια γυναικεία μορφή αναοuεται από τον
αντικατοπτρισμό του φεγγαριοu στα νεριχ. ΠεΡιγριχφεται ως 'θειχ', Όια
6ιχζει' στην καροιιχ του τ-ην ιστορία των ηρωικών και τελικιχ μιχταιων
αγώνων του εναντίον των Τούρκων στην πατρίοα του την Κρήτη. Προ
'tou εξαφανιστεί, αφήνει πίσω της έναν απερίγραπτα όμορφο ήχο που τον
γοητεύει και τον ωθεί έξω από το θνητό κορμί του για να την ακολου
θήσει. Το ποίημα τελειώνει με την επιστροφή στον πραγματικό κόσμο
της καταιγίδας και του ναυαγίου, καθώς ο Κρητικός ακουμπιχ την κόρη
στην ακτή, για να οιαπιστώσει, στον τελευταίο στίχο του ποιήματος, ότι
είναι νεκρή:
ΑαλούμεΥΟ, πουλί, φωΥή, δεΥ είΥαι να ταιριάζει

ίσως δε σώζεται στη γη ήχος που να του μοιάζει'
δεΥ είναι λόΥια' ήχος λεπτός.
μόλις είΥ' έτσι δυΥατός ο Έρωτας και ο Χάρος.
Με άδραχνε, και μ' έκαΥε συχνά Υ' αΥαζητήσω

τη σάρκα μου Υα χωριστώ Υια να ΤΟΥ ακλουθήσω.
Έπαψε τέλος, κι άδειασεΥ η φύσις κι η ψυχή μου,
που εστέΥαξε κι εΥιόμισεΥ ευθύς οχ ΤΎjV καλή μου'
και τέλος φθάΥω στο Υιαλό τηΥ αΡΡαbωΥιασμέΥη,
τηΥ απιθώΥω με χapά, κι ήταΥε πεθαμέΥη.28
Στο ποίημα αυτό και στον Πόρφυρα, όπου παρουσιιχζεται ο 6ίαιος θιχνα
τος ενός Άγγλου στρατιώτη καθώς κολυμπιχ στις ακτές της Κέρκυρας,
ο Σολωμός επεξεργιχζεται ξανιχ την παριχδοξη σχέση των αντιθέτων:
ζ ωηι και
θ
'
ανατος,
Ι
σωμα και
Ψ ι
υχη,
ΡΙ
οια και
Ι
ομορφια.
Κ ι
ανενα απο
ι ι
αυτα
τα ζεύγη στην ποιητική σύλληψη του Σολωμού δεν είναι αυτοδύναμο

χωρίς το ιχλλο, αλλιχ το τραγικό τίμημα της ολότητας, της υπέρ6ασης
των οιαχωρισμών όπου 6ασίζεται η καθημερινή ζωή είναι πιχντα και
ι λ θ
αμετακ ητα ο '
ανατος.
Α Ι
υτο
ι
φαινεται
Ι
οτι
Ι
ειναι και η σημασια
ι
του
. _ -.•.- - -
28. Ενότψιχ ν, στ. 43-5, 50, 53-8 (έκο. Αλεξίου, σ. 229), Απόσπιχσμιχ ΧΧΗ, στ.
46-7, 52, 55-60 (έκο. Πολίτη, τόμο Α, σσ. 205-6).
------
κρυπτικού και υΠΟbλητικού τετράστιχου το οποίο στην έκδοση του

Πολυλά:, όπου 6ασίζεται η έκδοση του Πολίτη, δια6ά:ζεται ως η αρχ~
του Πόρφυρα:
Η Κόλαση πάντ' άγρυπνη σου στήθηκε τριγύρου'

αλλά δεν έχει δύναμη πάρεξ μακριά και πέρα,
μακριά 'πό την Παράδεισο, και συ σ' εσέ 'χεις μέρος
μέσα στα στήθια σου τ' ακούς, Καλέ, να λαχταρίζει;29
Όπως οι 'ελεύθεροι πολιορκημένοι' του ομώνυμου πoι~ματoς, έτσι και ο

στρατιώτης-κoλυμπητ~ςπερι6άλλεται από τις ομορφιές της Φύσης στην
πιο εφηνικ~ και γoητευτικ~ ώρα. Και όμως η ίδια η Φύση που του
'γλυκομιλάει' ώστε να ξυπν~σει μέσα του την έννοια του Παραδείσου,
χωράει και τον 'τίγρη του πελάγου': τον καρχαρία που θα του επιτεθεί
και θα τον εξοντώσει. Και μόνον αφού ο ~pωας συνειδητoπoι~σει, με την
επίθεση του καρχαρία, και τις δύο αντίθετες πλευρές που παρουσιάζει η
Φύση, Παράδεισος και Κόλαση μαζί:
Άστραψε φως κι εγνώρισεν ο νιος τον εαυτό τoυ.~O
29. Οι στίχοι α.υτοί στην έκδOσΎj Αλεξίου ενδεχομένως συνιστούν τψ πιο ριζική
Οια.φοροποίησή του από τψ πα.pιXδOσΎj που οημιούΡΥησε ο Πολυλάς, καθώς μπα.ίνουν όχι
στψ α.ρχή του Πόρφυρα αλλά σε ένα. α.νολοκλήρωτο ποίημ.α. με τον τίτλο «Ιτα.λία. 1848»
(ΠΡbλ Πολίτης, τόμο 1, σ. 251). Τα. επιχεφήμ.α.τα. του Αλεξίου είναι πειστικιΧ: α.) όσον
α.φορά τις κα.θα.ρό: λογικές ουσκολίες που προκύπτουν α.πό την ενσωμιΧτωσή τους στον
Πόρφυρα, κα.ι 6) σχετικό: με τψ (ό:σχετη με την α.ρχική σύλληψη του Πόρφυρα) ιστο
ρική πεpίστα.σΎj που προκάλtσε α.υτούς τους στίχους (έκο. Αλεξίου, σσ. 280-3, 291-4).
Από την ό:λλη μεΡιό:, το γεγονός ότι ο Σολωμός (προφα.νώς) κα.ι όλοι οι α.να.γνώστες
(ασφα.λώς), α.πό τον κα.ιΡό της έΚOOσΎjς του Πολυλά μέχρι την έκδOσΎj Αλεξίου που
δημοσιεύτηκε για. πρώτη φορά το 1986 (ΠαλίμΨησΤΟΥ 3, σσ. 11-34), συνήθιζα.ν να.
Οια.6άζουν το ποίημ.α. α.ρχίζοντας από τους τέσσερεις αυτούς στίχους, μ.α.ς εμποδίζει να
τους αποσπό:σουμε εντελώς (6λ επίσΎjς R. Beaton, «Ο Σολωμός ρομ.α.ντικός: οι διακει
μενικές σχέσεις του Κρητικού και του Πόρφυρα», ΕλληνικιΧ 40 (1989), 133-47, 6λ σ.
144 και υΠOσΎjμ.). Αξίζει να προσέξει κανείς εδώ το θέμ.α. του πα.ρό:δοξου ισοζυγίου των
αντιθέτων, πρό:γμα που συνιστό: επίσΎjς θεμελιακό στοιχείο του Πόρφυρα.
30. Ο Πόρφυραι;, στ. 31 (έκδ. Αλεξίου, σ. 308), Απόσπασμανιι,στ. 2 (έκδ. Πολίτη,
τόμο Α', σ. 255). Η εκδοχή του ποιήμ.α.τος που επιχειρείται εδώ ενισχύεται ακόμη από
το ιταλικό προσχεδίασμ.α. του ποιήμ.α.τος, με τον τίτλο Coro (Χορικο'), το οποίο δημοσιεύει
ο Αλεξίου μ.α.ζί με τον Πόρφυρα. Εκεί η κρίσιμη στιγμή του ποιήματος τροποποιείται ως
εξής (μετό:φρασΎj Σ. Αλεξίου): «Το θάρρος έπαψε μόνο μ.α.ζί με τη ζωή ... Ένας παρό:δεισος
------
Λαμ6άνοντας υπόψη αυτή την αίσθηση της ολότητας, η οποία πλέον

6ασίζεται στο φευγαλέο συμφυρμό των αντιθέτων όυνάμεων, όεν μας
εκπλήσσει τόσο το ότι όιέφΕUγε του Σολωμού η μορφική πληρότητα σε
καθένα από αυτά τα κορυφαία ποιήματα της ωριμότητας.
Πώς θα ήταν άραγε η πορεία της Ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας,

αν ο Σολωμός είχε ολοκληρώσει με επιτυχία τουλάχιστον ένα από αυτά
τα ποιήματα, ή αν το είχε όημοσιεύσει ακόμη και σε αποσπασματική
μορφή, όσο 6ρισκόταν εν ζωή; Μάταια ερώτηση. Όπως όμως έχουν τα
πράγματα, η ηθελημένη απουσία του από τη όημοσιότητα καθώς και η
απόλυτη σιωπή του Κάλ60υ μετά το 1826 είχαν ως αποτέλεσμα να
χάσκει όλο και περισσότερο το πολιτισμικό κενό το οποίο είχαν έρθει να
καλύψουν οι Φαναριώτες στην ανεξάρτητη Ελλάόα. Τα ποιήματα της
ωριμότητας του Σολωμού όεν όημοσιεύτηκαν πριν από το 1859, οπότε
και τα ενόιαφέροντα των ποιητών, που είχαν ως έόρα τους την Αθήνα,
αλλά και των αναγνωστών τους είχαν όιαμορφωθεί όιαφορετικά.
Αποτελεί κοινό τόπο στην Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας ο
όιαχωρισμός της ποίησης της περιόόου μέχρι το 1880 περίπου σε παράλ
ληλες 'σχολές': τη Φαναριώτικη ή Παλαιά Αθηνα'ίκή Σχολή, την οποία
ήοη αναφέραμε, και την Επτανησιακή.31 Μια πρόσφατη εξέταση των
σχετικών στοιχείων όείχνει ότι υπήρχε ελάχιστη συνείοηση όσον αφορά
τη οιαφορά ανάμεσα στους αναγνώστες και τους συγγραφείς της κάθε
ομάοας, με εξαίρεση το ζήτημα της γλώσσας, το οποίο θα συζητηθεί στο
60 κεφάλαιο. 32 Εντούτοις, ο Ρομαντισμός που συνιστά το οιακριτικό
ευτυχίας οιαφυλάΧΤΎ)κε γι' αυτόν πριν πεθάνει. Τη στιγμή ποιιμέσα στ-ψ oρμ~ ΤΎ)ς μ.ιΧχης
ένιωσε, όπως μέσα σε όνειρο, να του κό~εται το μπράτσο. γρ~γoρoς σαν αστραπ~ γύρισε
στον εαυτό του και τον γνώρισε» (έκδ. Αλεξίου. σ. 306' Ύ) έμφασΎ) δική μου). Η λύτρωσΎ)
και Ύ) ολοκλήρωσΎ) πραγματώνεται μέσα. στα όρια του υπαρκτού. όχι του μεταφυσικού
κόσμου. τ/ στιγμ~ που τα αντίθετα αυτοσυμπληρώνονται.
31. Η Ανθολογία. του Πολίτ/ αφιερώνει ξεχωριστούς τόμους σε κάθε μία από αυτές
τις Σχολές. Για μια χρ~σιμΎ) χρoνoλoγικ~ ~ι~λιoγραφία ΤΎ)ς περιόδου αυτής 6λ Γ. Π.
Σα66ίδΎ)ς, ιιΕλλΎ)νικός Ρομαντισμός, 1830-1880. Σχεδίασμα για ένα χρονολόγιο». Νέα.
Εστία., τόμο 110. αρ. 1307 (1981), 279-329, και χωριστό τομίδιο.
32. Βλ Βενετία Αποστολίδου, ιιΗ επτα:νΎ)σια:κή σχολή στις ιστορίες της νεοελλΎ)
νικ~ς λογοτεχνίας», στον τόμο Επιστημονική Επετηρίδα. Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσα.
λονίκης, Πα:νεπιστήμιο Θεσσα:λονίΚΎ)ς 1988. σσ. 197-208, όπου ορισμένες α:πό τις πα
λα:ιότερες Οιαμ.ιΧχες του θέμα:τος συζΎ)τούνται και παρουσιάζονται σε περίληψΎ).
γνώρισμα. και των ούο ομάοων ή Σχολών ποτέ ξανά οεν έοωσε άλλα έργα
με το υψΎJλό ΎJθικό και αισθΎJτικό επίπεοο των ΠOΙΎJμάτων του Σολωμού,
από τις οεκαετίες του 1830 και του 1840. Αντίθετα, ο ΠαναγιώΤΎJς
Σούτσος σΤΎJ νεανική συλλογή του Η Κιθάρα επιλέγει να ακολουθήσει
ΤΎJν άOOλΎJ τεχνική των Gray και Lamartine, μια τεχνική που εύκολα
πέρασε σΤΎJ στιχουργική ρευστόΤΎJτα, τψ ευρεία γκάμα μέτρων και
ρυθμικών σXΎJμάτων, ΤΎJν απουσία θεματικής πρωτοτυπίας ή σ06αρόΤΎJ
τας, που XαραΚΤΎJpίζoυν ΤΎJ ΦαναpιώΤΙΚΎJ πoίΎJσΎJ του οέκατου όγοοου
αιώνα. Η λυρική πoίΎJσΎJ ΤΎJς περιόοου, τόσο σΤΎJν Αθήνα όσο και στα
EπτάνΎJσα, κυριαρχείται από ερωτική πoίΎJσΎJ και ελεγείες καθώς και από
ΠOΙΎJμάτια αφιερωμένα στις εποχές, ιοιαίτερα ΤΎJν άνoιζΎJ, ενώ μακροσκε
λέσΤεΡα ποιήματα, με πατριωτικά θέματα κυρίως, είτε αφΎJΎΎJμα.τικά είτε
οραματικά, εμφανίζονται και στα ούο πολιτισμικά κέντρα. 33
Αν ΎJ λυρική πoίΎJσΎJ των μέσων του οέκατου ένατου αιώνα φαίνεται
ότι άκαιρα αναορομεί προς ΤΎJ νεοκλασική μορφική αυσΤΎJpόΤΎJτα του
στίχου και ΤΎJν περιoρισμένΎJ θεματολογία, στον εικοστό αιώνα οι κριτικοί
έχουν προσάψει σε πολλά από τα μακροσκελέστερα ποιήματα ΤΎJς εποχής
τψ καΤΎJγoρία για πρoσπoίΎJσΎJ και ψυχpόΤΎJτα, στοιχεία που 6ρίσκονται
6έ6αια σε συμφωνία περισσότερο με τψ ΠOΙΎJτική του νεοκλασικισμού του
οέκατου όγοοου αιώνα παρά με τα ΡομαντικιΧ γνωρίσματα που οιαπιστώ
σαμε σΤΎJν ελλψική πoίΎJσΎJ τα πρώτα χρόνια μετά τψ απελευθέρωσΎJ.
Κάποτε έχουν παpαλλΎJλιστεί με τψ ελλψική αρχιτεκτονική ΤΎJζ ίοιας
33. Οι σuγχΡονες ιχνθολογίες τείνουν νιχ ιχντιπροσωπεuουν την πρώτη κιχτηγορίΙΧ εις
bιXpOc, της όεUτερ-ης. Πα,ρα,όείγμα:τα, της όεuτερης κα,τηγορίιχς συνιστοuν οι 'επικοί'
χεφισμ.οί του Αγώνα, από τον Αλέξιχνόρο Σοuτσο, Η Το,.φκομάχος Ελλάς (1850),
ΜεσολόΥΥΙΟIl του Ια,λοκώστα" το οποίο κέροισε το πρώτο bρα,bείο στον ετ~σιo όια,γωνι
σμ.ό ποίησης του 1851, Ο ΆΥΙος ΜΥ)ΙΙάς του Ορφαιιίδη (1861), κα,ι Διοιιύσου πλους του
PΙXYXΙXb~ (1863). Το τελεuτα,ίo είνα,ι πιο ανάλα.φρο και πρόκειται για, μ.ια παιγνιώοη
αναόημ.ιουργίΙΧ ιχρχα,ίου μoUOou. Για, μ.ια συγχΡονη άποψη σχετικά με ΙΧυτά τιχ πoι~μα:τα,
bλo Δημα:ρά-ς, Ιστορία, σσ. 204-20. Για το ποίημα: του PΙXYXΙXb~ bλo Μ. Vitti, «Σημ.είω
μα: στο Διοιιύσου πλους του PιxγxΙXb~», Επίμ.ετρο Β', στον τόμ.ο του ίοιου, ΙδεολΟΥική
λειτουργία της ελληιιικής ηθογραφίας, 2η έκο., Κέόρος, Aθ~νιx 1980, σσ. 141-52
(πα,ρα,λείπετα,ι α,πό την 3η έκό. 1991) κιχι την επιχνεκτίμ.ηση του D. Ricks: «Α. R.
Rangavis: The Voyαge ΟΙ Dionysus», Ελληιιικά 38 (1987), 89-97. Σχετικά- μ.ε τη σημα:
σίιχ των ετήσιων ποιητικών οιιχγωνισιι-ών, που συνιστοuσιχν σημα:ντικό εθνικό γεγονός
ανάιι-εσα. στα. έτη 1851 κα,ι 1877, bλo νίΗί, Ιστορία, σσ. 220-1, Ρ. Moullas, Les concours
poetiques d Ι' Universite d' Athenes, 1851-1877, Archives Ηίstοήques de la Jeunesse Greq-
ue, Athens 1989.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΊΈΧΝΙΑ 77
ΠεΡtόδου, η οποία παρ~γαγε 'ttC; ΠΟtκίλες και μ.εΡtκές φορές ενθουσtώδεις

αναδημ.ιουργίες κλασικών σχημ.άτων και κλασικ~ς έμ.πνΕUσης στυλ που
παραΤΎ)ρούνται στα λεγόμ.ενα νεοκλασtκά της Aθ~νας ΤΎ)ς ίδιας επoχ~ς.
Αξίζει όμ.ως να θυμ.ηθούμ.ε ότι οι Βαυαροί αρχιτέκτονες, ot οποίοι συ
ντέλεσαν στη διαμ.όρφωσΎ) αυτού του στυλ και εκπαίδευσαν τους περtσ
σόΤεΡους από τους ΈλλΎ)νες αρχιτέκτονες που συμ.μ.ετείχαν σ' αυτ~ την
κίνηση, ~ταν συγγενών αντιλ~Ψεων μ.ε τους ομ.ολόγους τους που έχτισαν
τα περίφημ.α γοτθικά κάστρα στη Βαυαρία. Θα μ.πορούσε κανείς να ισχυ
ριστεί ότι η κινητ~ρια Ούναμ.η του ελληνικού 'νεοκλασικισμ.ού' των μ.έσων
1:"
του οεκατου ,
ενατου "λ'
αιωνα ,
εχει ε αχιστη σχεση μ.ε τον ορ θ ο λ ογισμ.ο του '
Διαφωτισμ.ου του προηγουμ.ενου αιώνα και, ενδεχομ.ένως, προέρχεται από
τη συγκεκριμ.ένη ρoπ~ που την ίδια περίοδο oδ~γησε στην απομ.ίμ.ηση του
γοτθικού μ.εσαίωνα στη Γερμ.ανία και στην Αγγλία - συγκεκριμ.ένα μ.ια
'poμ.αντικ~' παρόρμ.ηση να ανακαλύψουν ξανά τις ρίζες του έθνους (τις
'παραδόσεις' του κατά την διαδεδομ.ένΎ) τότε έκφραση του Χέρντερ). ΣΤΎ)ν
'περίπτωσΎ) της Ελλάδας, οι 'λαi"χές παραδόσεις' ταυτίστηκαν εκείνη την
περίοδο αποκλειστικά μ.ε τον κλασtκό πολιτισμ.ό που είχε τελεtώσει δυό
χιλιάδες χρόνια πριν. Το αποτέλεσμ.α τόσο στην ποίηση όσο και στην
αρχιτεκτoνικ~ ~ταν οι τύποι κλασικ~ς απομ.ίμ.Ύ)σης να λειτουργούν πολύ
διαφορετικά σε σύγκριση μ.ε το νεοκλασικισμ.ό της Δύσης κατά ΤΎ) διάρ
κεια του ΠΡΟΎ)γούμ.ενου αιώνα, τον οποίο φαινομ.ενικά απομ.ιμ.ουνται. Κατά
παράδοξο τρόπο, στον ελληνικό χώρο ο 'νεοκλασικισμ.ός' θα πρέπει ν~
εννοείται ως τoπικ~ εκδ~λωση της poμ.αντικ~ς παρόρμ.ησης που σε άλλα
μ.έρη της ΕυρώΠΎ)ς ανέδειξε τη γoτθικ~ ΑναγέννΎ)ση.
Σ την Αθ ηνα
' ,
'Ι:" λ'
τα χαρακτηριστικα αυτα οιακρινονται στα τε εuταια ερ-
,
γα του Π αναγιωτη
' e' ,
'Σ ουτσου και του Ρ αγχαοη και σε. εκεινα των επιγονων ,
τους, μ.έχρι τις αρχές ΤΎ)ς δεκαετίας του 1880.34 Στα Επτάνησα το ίοιο
μ.πορεί να εtπωθεΙ για τα έργα όσων οιαοέΧΤΎ)καν τον Σολωμ.ό. 35 Η μ.όνη
34. Πρόκειται για τον Γεώργιο Ιαλοκώστα (1805-1858), τον Θεόδωρο ΟΡι:ΡανίδΎ]
(1817-1886),τον Ιωάντ/ Καρα.σούτσα. (182/1-1873), τον Σπυρίδωνα. ΒασιλειιΧδΎ] (1844-
1874) και τον Αχιλλέα. Πα.ράσχο (1833-1895).
35. Αυτό ισχύει ιδια.ίτερα. για. α.υτούς που αν~καν στον 'προσωπικό' κύκλο του
Σολωμού, τον Γεώργιο Tερτσέ't'Ύ] (1800-1874), τον Ιούλιο Τυπάλδο (1814-1883), τον
ΙιΧκω60 ΠολυΜ (1825-1896), τον Γεράσιμο Μα.ρκοριΧ (1826-1911) στα. μικρότερα. ποιή
ματιΧ του, τον Αντώνιο MaνoUΣo (1828-1903), κα.θώς επίσΎ]ς και τον ΑριστοτέλΎ] Βα
λαωρίΤΎ] (1824-1879) στα. ολιγόστιχα πoι~μα.τιX του.
---
συσΤYjματική διάκρισΎ') που μπορεί να γίνει μεταξύ 'tYjc; ΠΟΙYjτικής των δύο
ομάδων είναι σΤYjν επιλογή 'tYjc; γλώσσας τους, ΠOl.i θα συζYjΤΎ)θεί διεξο
δικότερα στο 60 κεφάλαιο. ΣΤYjν Αθήνα, Yj 'αρχαιοπλΎ)ξία' ΤΎ)ς εποχής
επεκτείνεται και σΤYjν ΠΟΙYjτική γλώσσα, ενώ οι ΠΟΙΎ)τές των Επτανήσων
καλλιεργούν συσΤΎ)ματικά ένα ιδίωμα. που bασίζεται στψ ομιλούμενΎ') ΤΎ)ς
περιόδου και Yj οποία, όπως και σΤΎ)ν περίπτωσΎ) του Σολωμού, περιλαμ
bιXVEL στοιχεία ΤΎ)ς τοπικής διαλέκτου.
Τα επιτεύγματα και οι περιορισμοί ΤΎ)ς ελλΎ)νικής ποίΎ)crYjς αυτής ΤΎ)ς
περιόδου δεν στερούνται ενδιαφέροντος. Μόνο το έργο δύο ποιψών, από
τα μέσα του αιώνα, αναδΎ)μοσιεύτ/κε με σύγχρονες κριτικές επανεκδόσεις:
του Μαρκορά και του ΒαλαωρίΤΎ):36 Ο πρώτος αξίζει να αναφερθεί για
το μεγάλο αφΎ)ΎΎ)ματικό ποίΎ)μά του, Ο Όρκος, το οποίο δYjμοσιεύΤΎ)κε
πρώΤΎ) φορά στψ Κέρκυρα το 1875, και που το θέμα του το αντλεί σε
μεγάλο bαθμό από τψ αποτυχία ΤΎ)ς ΚΡΎ)τικής επανάστασYjς εναντίον
των Τούρκων (1866) και το οποίο κατά κάποιον τρόπο ΌλοκλYjρώνει' τον
Κρητικό του Σολωμού.
η
Ο ΒαλαωρίΤΎ)ς είναι ο μοναδικός ΠΟΙΎ)τής των
μέσων του δέκατου ένατου αιώνα του οποίου Ύ) φήμΎ) ποτέ δεν επισκιά
σΤYjκε, και αυτό οφείλεται ασφαλώς στον ενθουσιώδΎ) ?ίστρο των μεγάλων
συνθέσεών του με πατριωτικά θέματα: Κυρά Φροσύνη (1859), Αθανάσιο.ς
Διάκος (1867), και Φωτεινός (1879).38 Τα δύο πρώτα δραματοποιούν τους
ξακουστούς θανάτους των Ύ)ρώων τους κατά ΤΎ) διάρκεια 'tYjc; αντίστασYjς
σΤΎ)ν τουρκική δουλεία και το τρίτο παρουσιάζει ένα. ελάχιστα. γνωστό
επεισόδιο από τψ ιστορία. ΤΎ)ς Φρα.γκοκρατία.ς του δέκα.του τέτα.ρτου
. α.ιώνα. στΎ') Λευκάδα., που ήταν και Ύ) πα.τρίδα. του Βα.λα.ωρίτYj. Ο α.διά
πτωτος πατριωτισμός του Βα.λα.ωρίτΎ') δεν έπα.ιξε μικρότερο ρόλο σΤΎ) ζωή
του α.π' ό,τι στψ τέχνΎ) του. Πριν από τψ εκχώΡΎ)σΎ) των Επτα.νήσων
είχε εκλεγεί α.ντιπρόσωπος στο τοπικό Κοιν060ύλιο α.π' όπου και α.γω
νίσΤΎ)κε για. τψ ένωσYj με τψ Ελλάδα., και μετά ΤΎ)ν πραγματοποίΎ)σή
36. Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε και τα Ποιήμ.ατα του Ανδρέα Λασκαράτου

(1981), ο οποίος είναι εντοuτοις Ύ'/ωστός για τις σάτιρες που έγραψε σε πεζό λόγο (fίλ
παρακάτω).
37. Γεράσιμος Μαρκοράς, Ποιήμ.ατα, επιμ. Π. Δ. ΜασΤΡοδYjμ~ΤΡYjς, 'Ιδρυμ.α
Κώστα και ΕλένYjς OupάovYj, Α%να 1988, σσ. 53-105.
38. Βλ Αριστοτέλης ΒαλαωρίΤΎ)ς, Ποιήματα χαι Πεζά, εΠLμ. Γ. Π. ΣαfίfίίδYjς και
Ε. Τσαντσάνογλου, Ίκαρος, Aθ~να 1981. Ο Φωτεινόι; υπάρχει επίσης ως αυτόνομη έκ
δοση, με εισαγω~, γλωσσάρι, κτλ, επιμ. Γ. Π. Σαfί()ίδΎ)ς, Eρμ~ς (ΝΕΒ), Αθήνα 1970.
----
ΤΎJς (1864) συνέχισε ΤΎJ 60υλευτικ~ του καριέρα ως αντιπρόσωπος ΤΎJς

Λευκάδας σΤΎJ Boυλ~ ΤΎJς Aθ~νας. Η σταδιοδρομία του BαλαωpίΤΎJ και
το γεγονός ότι τα μεταγενέστερα έργα του δΎJμoσιεύΤΎJκαν σΤΎJν Aθ~να
γεφυρώνουν το πολιτισμικό κενό ανάμεσα σΤΎJν πρωτεύουσα και τα
EπτάνΎJσα, ενώ ΎJ φλoγερ~ μεγαλoPPΎJμoσύνΎJ του εγκαινιάζει ΤΎJν τελικ~
φάση του ελλΎJνικoύ Ρομαντισμού πριν από ΤΎJ δεκαετία του 1880.
Ο άλλος αντιπρόσωπος ΤΎJς τελικ~ς αυτ~ς στομφώδους φάσεως ~ταν
ο Αχιλλεύς Παράσχος, του οποίου το τρίτομο συγκεντρωτικό έργο κυ
κλoφόpΎJσε το 1881, έτος με το οποίο τελειώνει το παρόν κεφάλαιο. Ο
Παράσχος προσέχτ:ηκε και τιμ~θ:ηκε περισσότερο και από τον BαλαωpίΤΎJ
ενόσω ζούσε, θεωp~θΎJκε ως ΎJ ενσάpκωσΎJ του ρόλου του ΠOΙΎJΤ~, και
ασφαλώς ΎJ δΎJμόσια παρουσία του και ΎJ υπέpoΧΎJ φων~ με ΤΎJν οποία
απ~γγελλε συνέ6αλαν σΤΎJ φ~μΎJ του. Εντούτοις, σε αντίθεση με τον
BαλαωpίΤΎJ, ο Παράσχος γp~γopα επισκιάστ:ηκε από ΤΎJν πιο αξιόλογ:η
περίπτωση του Kωστ~ Παλαμά, ο οποίος θα κυpιαpχ~σει σΤΎJν ελλΎJνΙΚ~
πoίΎJση για τρεις τουλάχιστον δεκαετίες (από το 1890), και με μια σειρά
διαλέξεων και άρθρων του κατά ΤΎJ δεκαετία του 1890 θα αναθεωp~σει
εκ 6άθρων τον κανόνα τ"ης ελλΎJνικ~ς πoίΎJσΎJς που ίσχυε μέχρι ΤΎJ στιγμ~
εκείνΎJ. Και είναι ακρι6ώς οι εκτιμ~σεις του Παλαμά που συνέχισαν να
γίνονται αποδεκτές με ελάχιστες τpoπoπoι~σεις μέχρι σ~μερα~ Αξίζει,
ωστόσο, να σημειώσουμε ότι ένας από τους πιο ευαίσθ:ητους (και αυσΤΎJ
ρούς) κριτικούς πριν από τον Παλαμά ~ταν ο Eμμανoυ~λ Po·εδΎJς, ο
οποίος, το 1877, ξεχώρισε δύο μόνο ζωντανούς ΠOΙΎJτές που άξιζαν τον
έπαινο: τον BαλαωpίΤΎJ και τον ΠαΡάσχο.39
Υπάρχει αναμφί60λα χφρος για κάποιες επανεκτιμ~σεις και νέες
εpμΎJνείες γι' αυτ~ν ΤΎJν περίοδο ΤΎJς ελλΎJνικ~ς πoίΎJσης, τόσο από κριτικ~
όσο και από ιστopικ~ άπoψΎJ. Στα EπτάνΎJσα ο Πολυλάς, αν και ποτέ
δεν δΎJμoσίευσε τα πoι~ματά του σε συλλo~, επισκιάσΤΎJκε άδικα από
, ι 'λ ' , ξ ''1'
ΤΎJν επιτυχια που ειχε ΎJ επιμε εια με ΤΎJν οποια τακτoπoΙΎJσε και ε εοωσε
τα ,
χεφογραφα του '
Σ ολ ωμου 'Ω'
μετα το νανατο του τελ'
ευταιου, σε μια
μoρφ~ ΤΎJς οποίας τα κριτικά εργαλεία και ΎJ γνωστικ~ επάρκεια ουδέποτε

ξεπεράσΤΎJκαν. Το μέγεθος του επιτεύγματος του Πολυλά εκτιμ~θ:ηκε
αρκούντως μόνο μετά το 1964, όταν δΎJμoσιoπoι~θΎJκε το υλικό με το
39. «Περί συΥχΡόνου EλλΎjνΙΚ~ζ πoι~σεωζ», επα.νέκΟ. στον τόμ.ο, Εμμ.α.νουήλ

Po'ίOΎjζ, Σκ.αλαθύρματα, επιμ.. Ά. Αγγέλου, Ερμήζ (ΝΕΒ), Αθήνα. 1986, σσ. 160-92.
---------
οποίο εργάσΤΎJκε. Παρ' όλο που ο Πολυλάς δεν πρόσθεσε κανένα δικό του
στίχο και αΠOσιώΠΎJσε μόνο ορισμένες διαφορετικές γραφές, σε μεγάλο
()αθμό 'ΎJ ζω~ και το έργο' του Σολωμού, που ~δΎJ από ΤΎJ δεκαετία του
1890 είχε τιμΎJΤΙΚ~ θέσΎJ στον κανόνα ΤΎJς νεOελλΎJνικ~ς λογοτεχνίας,
αξίζει να θεωΡΎJθOύν ως φιλoλoγικ~ δΎJμΙOυργία του κλΎJΡOνόμOυ του. Ο
Πολυλάς ~ταν επίσΎJς ο πρώτος που μετέφριχσε τον ΌμΎJΡO στα νέα
ελλψικά και υπ~ρξε από τους πιο επιτυΧΎJμένOυς μεταφραστές του
ΣαίξΠΎJΡ. Επιπροσθέτως, ~ταν ένας από τους λίγους συγγραφείς ΤΎJς
,
γενιας του στα Ε πτανΎJσα που εγρα '
'ψ ε πεζ ογραφια.'
'1.0
Η άλλΎJ λoγoτεχνικ~ σταδιοδρομ.ία που αξίζει να διεpευνΎJθεί είναι

εκείνΎJ του Αλέξανδρου Ρίζου Pαγκα()~. Ο λόγος ΤΎJς συνεχούς επισκίασ~ς
του οφείλεται αναμ.φί()ολα στψ αρχα'ιζουσα γλώσσα που ΧPΎJσιμ.oπoίΎJσε
στα τε "
λ ευταια εργα του. Αλλ"
α οι προσφατες επανεκτιμ.ΎJσεις , και το
ανανεωμ.ένο ενδιαφέρον που υπάρχει σ~μ.ερα για ΤΎJν πεζογραφία ΤΎJς

περιόδου του δείχνει πως ~ρθε ΎJ ώρα να εξετάσουμ.ε εκ νέου ΤΎJν πoίΎJσΎJ
-και τ/ν ΠOΙΎJΤΙΚ~- εκείνων οι οποίοι επέλεξαν μ.ια γλωσσικ~ πορεία αντί
θεΤΎJ από αυτ~ν που είχαν χαράξει ο BΎJλαράς και ο Σολωμ.ός. Παρ' όλο
που δεν υπάρχει φιλoλoγικ~ έκδoσΎJ των ΠOΙΎJμ.ιXτων του Pαγκα()~, και
ελάχιστα έχουν γραφτεί σχετικά μ.ε το θέμ.α, εκτός από κάποιες ανθολογίες
και αναφορές σε Ιστορίες τ/ς λογοτεχνίας, είναι σαφές ότι ο Pαγκα()~ς
~ταν ένας πoλυσχιδ~ς ΠOΙΎJτ~ς μ.ε μ.εγάλο εύρος θεμ.άτων και μ.ορφών, του
οποίου ΎJ μ.ακρόχpoνΎJ σταδιοδρομ.ία πέρασε από πολλά διαφορετικά στάδια
εξέλιξΎJς, που ουδέποτε εξετάσΤΎJκαν πλ~pως από ΤΎJν κριτικ~. Επιπρο
σθέτως, όπως θα δούμ.ε στο επόμ.ενο κεφάλαιο, ο Pαγκα()~ς διαδραμ.ατίζει
σΎJμ.ιxντικό ρόλο σΤΎJ δΎJμ.ιoυργία ΤΎJς σύγχpoνΎJς ελλΎJνικ~ς πεζογραφίας.
Έκανε αρκετές μ.εταφράσεις από τα ιταλικά και τα γερμ.ιχνικά (μ.ετέφρασε
ΤΎJν Κόλαση του ΔάνΤΎJ και ΤΎJνAπελευθεpωμ.ένη Ιερουσαλήμ. του Τάσσο)
και ΎJ Ιστορία του ΤΎJς νεoελλψικ~ς λογοτεχνίας, σΤΎJν οποία αναφερθ~
καμ.ε σΤΎJν εισαγωγ~, συνιστά μ.ια έγκυpΎJ συμ.()oλ~ σΤΎJ σύλλΎJψΎJ του λο
γοτεχνικού κανόνα κατά το δεύτερο μ.ισό του δέκατου ένατου αιώνα.
Τέλος, προτού αφ~σoυμ.ε τψ πoίΎJσΎJ, πρέπει να γίνει μ.ια σύντoμ.ΎJ
,
αναφορα για ΤΎJ σατtρα,
, '!:' 'Α.",'
ειοος που ανv.ισε τοσο στα
Ε' ,
πτανΎJσα οσο και
στ/ν Aθ~να παράλλΎJλα μ.ε τον κυρίαρχο Ρομ.ιχντισμ.ό, που λόγω ΤΎJς φύσΎJς
40. Οδύσσεια 1875, Ιλιάδα 1890' Τρικυμία 1855 κσιι Άμλετ 1890. Σχετικά μ.ε τσι
Οι-ηΥ1)μ.σιτσι "TtOU έγρσιψε σιργότεΡσι, 6λ "Πσιρσικάτω. .
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΌΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ 81
----
της δεν ήταν δυνατόν να γίνει απόλυτα αποδεκτή. Η σάτιρα ήταν ένα από
τα κυρίαρχα λογοτεχνικά είδ1J του δέκατου όγδοου αιώνα σΤ1J δυτική και
6όρεια Ευρώπη, και ως εκ τούτου επιδίδονταν σ' αυτή και οι Φαναριώτες
και 1J αριστοκρατία των Επτανήσων στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα.
Είδαμε ΠΡΟ1Jγουμένως ότι μερικά από τα πρώτα ποιήματα του ΣολωμοΙΙ
εμπίπτουν σ' αυτό το είδος, ενώ ταυτόχρονα με τον Λάμπρο ο ΠΟΙ1Jτής
εργαζόταν επίσ1Jς πάνω σ' ένα σατιρικό έργο αποκαλυπτικού χαρακτήρα
σε πεζό λόγο, "1J Γυναίκα 'Πμ:; Ζάκυθος. Τα οιασωθέντα μέΡ1J αυτού του
έργου θεωρήθ1Jκαν από τον Πολυλά ακατάλλ1Jλα για το αναγνωστικό κοινό
"1JC; εποχής του, στο οποίο απευθυνόταν 1J πρώΤ1J συγκεντρωτική έκ~ocrΊJ
του έργου του ΠΟΙ1Jτή (κυκλοφόΡ1Jσε το 1859), και έτσι 1J Η Γυναίκα της
Ζάκυ()ος παρέμεινε αδ1JμοσίευΤ1J μέχρι το 1927. Η σατιρική παράoocrΊJ,
πάντως, παρέμεινε ισχυρή στα Επτάν1Jσα τόσο σΤ1Jν έμμεΤΡ1J μορφή ΤΎ]ς
όσο και σε πεζό λόγο. Ο Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1901) αφορίσΤ1Jκε
μετά Τ1J 01JμοσίευσΎ] ΤΎ]ς πεζής σάτιρας Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς
(1856). Το 1886 δΎ]μοσίευσε ένα ακόμΎ] εκτενές έργο σε πεζό, με τίτλο
Ιδού ο άνθρωπος. Τα έργα αυτά κυκλοφόΡ1Jσαν και προσφάτως σε ΧΡ1J
στικές εκΟόσεις.41 Οι κυριότεροι σατιρικοί συγγραφείς του ελλ1JνΙΚoιι
6ασιλείου κατά τη διάρκεια ΤΎ]ς ίδιας περιόδου ήταν ο Αλέξανδρος Σούτσος
και ο αοελφός του Παναγιώτης, οι οποίοι άσΚ1Jσαν το είδος σε έμμετρο
λόγο, και ο Εμμανουήλ Ρο·tΟ1Jς, ο οποίος άσκησε το είδος σε πεζό λόγο,
και όπως ο Λασκαράτος ήρθε και αυτός σε ρήξ1J με την εκκλ1Jσία (θα
τον ,
ξ ανασυνανΤΎ]σουμε , 'Π'
παρακατω ως συγγραφεα απισσας "1JC:; Ι')
ωαννας.
Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ
Αν τα προ6λήμα.τα που αντιμετώπιζαν συγγραφείς όπως ο Σολωμός, ο

Κάλ60ς και ο Ραγκα6ής για "1J δΎ]μιουργία ενός 'εθνικού ιδιώματος' σΤΎ]ν
ποί1JcrΊJ ήταν αρκετά OUσκολα, όσα αντιμετώπισαν οι συγγραφείς, που
είχαν τ/ φιλοοοξία να γράψουν πεζογραφία κατά τα πρώτα χρόνια του
41. Ανδρέας Λασκαράτος, Τα. μυστήρια. τηι; Κεφα.λονιάι;, επιμ. Β. Μάκης, Επικαι
ρότ-ητα, Α&ήνα 1982, Ιδού ο άνθΡωποι;, επιμ. Γ. Γ. Αλισανδράτος, Ερμής, Αθήνα 1987.
Ο ποιητής Παναγιώτ/ς Πανάς (1832-96), επίσΎ]ς από την Κεφαλονιά, δημοσίευσε έναν
αριθμό μικρών σατιρικών διηyημιiτων στα Επτάνησα μεταξu του 1868 και της δεκαετίας
του 1880. Βλ Ερασμία-Λου'ί'ζα Σταυροποuλου, Πα.να.Υιώπμ; Πα.νάι; (1832-1896). Ένα.ι;
ριζοσπάστηι; ρομ.α.ντικόι;, Επικαιρότητα, Αθήνα 1987, σσ. 244-58.
----
ελλψικου κράτους, ήταν ακόμη πιο περίπλοκα. Πολλοί από τους μελε
τητές των απαρχών της πεζογραφίας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος
θεωρούν ότι η νεοελλψική πεζογραφία ι::φχίζει με το ιστορικό μυθιστό
ρημα, καθώς το νέο' είοος έφτασε από τη ουτική Ευρώπη στα φτερά του
ίοιου Ρομαντισμού, ο οποίος λέγεται ότι είχε 'αναθρέψει' την 'Παλαι~
Αθηνα'Lκή Σχολή' της ποίησης. Σύμφωνα με αυτήν τψ άποψη, η οποία
επικράτησε πολλά χρόνια, οι προηγούμενες οοκιμές του είοους που είχαν
στη οιάθεσή τους οι συγγραφείς του μυθιστορήματος κατά τα πρώτα
χρόνια του δέκατου ένατου αιώνα ήταν ακόμη λιγότερες από ό,τι στψ
έντεχνη ποίηση, και η 'επίδραση' που κυρίως ασκήθηκε πάνω στο νέο
ελλψικό είδος της πεζογραφίας προήλθε από το ρομ.σ.ντικό ιστορικό
μυθιστόρημα του Ουώλτερ Σκωτ .1,2
Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 η συμbατική αυτή εικόνα
άρχισε να επανεκτιμ.ιΧται ριζικά, και αυτό οοήγησε σε ούο σημ.σ.ντικά
αποτελέσματα: Πρώτον, περισσότερα στοιχεία είναι σήμερα γνωστά για
τα πεζογραφικά είδη που κυκλοφόρησαν στα ελλψικά ανάμεσα στο οέ
κατο έbοομο αιώνα και στις αρχές του δέκατου ένατου, για τα οποία
αποοείχτηκε ανεπαρκής ο παλαιότερος χαρακτηρισμός ως 'λciLκά ανα
γνώσματα'. Δεύτερον, ανανεώθηκε το ενδιαφέρον για τα ίοια τα κείμενα
των μυθιστορημάτων που δημοσιεύτηκαν ανάμεσα στα 1835 και στα
1850, και η σχετική έρευνα ασχολήθηκε με ένα μεγαλύτερο θεματικό
εύρος σε σύγκριση με ό,τι είχε επισημανθεί μέχρι τότε. ,3
Ι
42. Η άποψη αυτή υποστηρίζεται στις έγκυρες Ιστορίες της λογοτεχνίας και σε
ειοικές μελέτες για το μυθιστόρημα, όπως του Απόστολου Σαχίνη, Το ιστορικό μυθιστό
ρημα, Αθήνα 1957 (επανέκοοση το 1981)' Παλαιότεροι Πεζογράφοι, Αθήνα 1973 (επα
νέκooOΎJ, Εστία 1982). Ο Vitti (Ιστορία, σσ. 259-67) αποοίοει εξέχουσα OΎJμασία στον
Θάνο Βλέκα του Π. Καλλιγά αλλά, εκτός από αυτό το στοιχείο, οεν έχει οιαφορετική
άποψη από την κρατούσα αντίληψη.
43. Καταλύτης για όλες αυτές τις εξελίξεις φαίνεται πως ήταν η έκooOΎJ των
μυθιστορημάτων του Γρηγορίου Παλαιολόγου (6λ παρακάτω). Και τα ούο ζητήματα
αναλύονται εκτενώς από τον Άλκη Αγγέλου στην εισαγωγή του στο Γρηγόριος Παλαιο
λόγος, Ο Πολυπαθής, επιμ.. Ά. Αγγέλου, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1989 (6λ επίOΎJς
Γρηγόριος Παλαωλόγος, Ο Ζωγράφος, εισαγωγή Ά. Αγγέλου, Ίορυμα Κώστα και
Ελένης Ουρά.νη, Αθήνα 1989). Σχετικά με τα λεγόμενα λαϊκά αναγνώσματα 6λ Άλκης
Αγγέλου, Εισαγωγή, ΟίυΙίο Cesare dalla Croce: Ο Μπερτόλδος και ο Μπερτολδίνος,
Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1988, ορισμένα μελετήματα του Γιώργου Κεχαγιόγλου, τα οποία
τονίζουν τα προηγούμενα της πεζογραφίας του οέκατου ένατου αιώνα και ειοικότερα τις
ελληνικές μεταφρά.σεις αρα6ικής και περσικής μυθοπλασίας, καθώς επίOΎJς και νεότερες
ΕΙΣΛΙΏΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 83
Το πρώτο μυθιστόρημα που εμφανίστηκε ;'την ανεξάρτητη Ελλάδα

ήταν Ο Λέανδρος του Παναγιώτη Σούτσου, τ?ν οποίο ήδη συναντήσαμε
ως ποιητή (δημοσιεύτηκε στο Ναύπλιο το 1834).11 Αυτό λοιπόν το
ρομαντικό επιστολικό μυθιστόρημα, το οποίο χρωστάει πολλά στον
'
Γ καιτε και στον
Fosco1ο, ' , , ίί' ,
αντιπροσωπευει μια απο τις ΠΟΛΛες ταυτοχρο-
νες αφετηρίες της ελληνικής μυθιστοριογραφίας. Το πρωιμότερο και

γνωστότερο πρωτότυπο αφήγημα σε πεζό λόγο είναι η συλλογή τριών
διηγημάτων που δημοσιεύτηκαν με τα αρχικά Ι Κ. στη Βιέννη το 1792
με τον τίτλο 'ΈΡωτος Αποτελέσματα. lό
Και τα τρία οργανώνονται ως
μια σειρά αντιθέσεων. Ο έρωτας είναι, όπως υπονοεί και ο τίτλος, το
μοναδικό θέμα που τα ενώνει. Ως παραδειγματικές ιστορίες, καθεμιά από
αυτές διερευνά και από ένα διαφορετικό 'αποτέλεσμα' που μπορεί να έχει
η πορεία του έρωτα' δηλ τον γάμο, την αυτοκτονία και την ανάρρωση,
αναδΎ]μ.ιουργίες παλαιότερου ελλΎ]νικού υλικού, όπως είναι ο Διγενής Ακρίτης σε πεζό

λόγο (6λ Γ. Κεχαγιόγλου, «1790-1800: γέννψΎ], ανα6ίωσΎ], ανατρoφoδόΤΎJσΎ] ή επανε
κτίμ.ησΎ] της ελληνικής ερωτικής πλασμ.ατικής πεζογραφίας», ΣύΥκΡιση/CοmΡaraίsοn,
τόμ.. 2-3 (1991), σσ. 53-62' του ίδιου, «ΝεοελλΎ]νικά λογοτεχνικά λαϊκά bι6λία: προκα
ταρκτικά γραμ.μ.ατολογικά-ειδολογικά και 6ι6λιογραφικά ζΎJτήμ.ατα», Επιστημονική
Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Τμ.ήμ.α Φιλολογίας),
τόμο 1 (1991). Μια χΡήσιμ-η ανθολογία παρέχεται από τον Γιάννη Μότσιο, Ελληνική
πεζογραφία, 1600-1821, ΓΡΎJγόΡΎ]ς, Αθήνα 1990. Η παράλληλη ανανέωσΎ] του ενδιαφέ
ροντος για τα ίδια τα κείμ.ενα των μ.υθιστορ-ημ.άτων των αρχών του δέκατου ένατου
αιώνα και -η απόΡΡΙψΎ] του παλαιότερου χαραΚΤΎJρισμoύ τους ως «ιστορικά μ.υθιστορήμα
τα» χρονολογείται από τ-ην ανακάλυψη του Πολυπαθή, με ένα άρθρο του Νάσου Βαγενά,
το οποίο εμ.φανίσΤΎJκε σΤΎ]ν «KαθΎJμερινή» το 1988: «Οι αρχές της πεζογραφίας μ.ας»,
τώρα στον τόμο του ίδιου, Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική
γραμματεία (Στιγμ.ή, Αθήνα 1994), σσ. 187-98. Βλ επίσΎ]ς: την εισαγωγή του Ά.
Αγγέλου στον Πολυπαθή, ό.π: Γ. Φαρίνου-ΜαλαματάΡΎ], «"Ελληνικός Ζιλ6λάσιος;": Ο
Πολυπαθής του Γρ. Παλαιολόγοω), στον τόμ.ο Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφι
κής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1991, τόμ.. 1, σσ. 297-
324' τα δύο άρθρα τ-ης Σοφίας ΝτενίσΎ]: «Για τις αρχές τ-ης πεζογραφίας μ.ας», Ο
Πολίτης 109 (1990), 55-63' «Οι αρχές του ελληνικού ιστορικού μυθιστορήματος»,
Δια6'άζω 291 (1992), 28-34, και ιδιαίτερα το bι6λίο της ίδιας, Το ελληνικό ιστορικό
μυθιστόρημα και ο Sir Wαlter Scott (1830-1880), Καστανιώτης, Αθήνα 1994.
44. Δεν υπάρχει σύγχpoVΎ] έκδΟσΎ] αυτού του έργου, εκτός από τον πρόλογο του Π.
Δ. Mαστρoδημ.ήΤΡΎJ, Πρόλογοι νεοελληνικώνμυθισΤοΡημάτων (1830-1930), Κωνσταντι
νίδ-ης, Θεσσαλονίκ-η 1975, σσ, 89-92).
45. ΙΚ, Έρωτος Αποτελέσματα. Ιστορίαι ηθικοερωτικαί, επιμ.. Μ. Vitti, Οδυσ
σέας, Αθήνα1989.
αντίστοιχα. Οι ιστορίες εκφέρονται στΎ)'J απλή γλώσσα, όσο είναι σε

θ εση
' ,
να κρινει κανεις,
, του
"Ί"Ί' , λ'
καΛΛιεΡΥημενου αστικου ογου ΤΎΊς
,~
ΠεΡιοοου,
και είναι αξιοσημείωΤΎΊ ΎΊ απουσία εξωτερικών αφΎΊΥηματικών λεπτομε

ρειών (απουσία που επιτείνεται με ΤΎΊ σκιαγράφΎΊσΎΊ των χαρακτήρων και
τ/ν περιγραφή του ΠεΡΙbάλλοντος, πράγματlΧ που στο δέκατο ένIΧτO
ιχιώνα θεωΡOύντlΧν lΧπlΧρlΧίΤΎΊΤIΧ). Πράγματι, ΎΊ χάρη ιχυτ.ών των δΙΎΊΥη
μάτων συνίστlΧτlΧι σΤΎΊν lχφΎΊΎΎΊματική τους συγκρόΤΎΊση, σΤΎΊν αποκλει
στική συγκέντρωση στο θέμα του έρωτα και σΤΎΊ μελεΤΎΊμένΎΊ καθΎΊμε
ρινόΤΎΊΤIΧ των bιοτικών κlΧτlΧστάσεων ΤΎΊς ζωής που lΧνlΧπαριστoύν. Ένα
ΠΡΟΎΊγούμενο που είχε σΤΎΊ διάθεσή του ο ανώνυμος συγγραφέας ήταν ΎΊ
ελευθεΡΎΊ μετάφρlΧσΎΊ από τον PήγlΧ των τριών ερωτικών ιστοριών του
Restif de la Bretonne, που δΎΊμOσιεύΤΎΊκlΧν σΤΎΊ ΒιέννΎ') με τον τίτλο
Σχολείο των Ντελικάτων Εραστών (1790).46
Η εμφάνιση των όύο ιχυτών δΎΊμοσιεύσεων συμπίπτει με ΤΎ)'J επα
νέκδοση τεσσάρων αρχαίων κlΧι μεσlΧιωνικών ελλΎ)'Jικών μυθισΤΟΡΎΊμάτων
σε πεζό λόγο, και δεν είνlΧι ασφαλώς κlΧθόλOυ τυχαία. Οι εκΟόσεις αυτές
τυπώθΎΊκαν μεταξύ του 1790 και του 1793 από ΈλλΎΊνες εκδότες.
Προορίζονταν για ένα ελλΎ)'Jικό αναγνωστικό κοινό και όχι ως κλασικά
κείμενα για σχολικές ανάγκες. Δεν θα έπρεπε μάλιστα να ξεχνάμε ότι ΎΊ
γραπτή γλώσσα με τ/ν οποία ήταν εξοικειωμένοι οι Φαναριώτες ΤΎΊς
περιόδου αυτής ήτlΧν ΎΊ αρχαία. Πριν από ΤΎΊ δΎΊμOσίΕUσΎΊ του Έρωτος
Αποτελέσματα, τα Αιθιοπικά του Ηλιόδωρου (του τέταρτου αιώνlΧ μ.Χ.)
κlΧι ΤΟ έργο του δωδέκατου αιώνα Υσμήνη και Υσμηνίας του Ευστάθιου
ΜακρεμbολίΤΎΊ είχαν ήδΎΊ δΎΊμοσιευτεί και οιαbάζονταν από το ίοιο ιχκρι-
e'
Όα/ς Φ '
αναριωτικο αναγνωστικο 'κοινο,
" στο οποιο απεu θ'
υνονταν οι νεες ,
ιστορίες."7 Παρ' όλο που οι νέες ιστορίες ήταν πoΛU διαφορετικές από
εκείνες που ΠΡOΎΊγήθΎΊκ~ν, ΎΊ αφοσίωσΎΊ του ανώνυμου συγγραφέα στο
θέμα του έρωτα και ΎΊ μελεΤΎΊμένΎ') ιχπουσία εξωτερικών δρώμενων ενδε
Χ.ομένως εκφράζει τα lΧισθΎ'jτικά IΧΠOτελέσματlΧ μιας •ανάγνωσης', και
46. Ρήγας, Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών, επιμ. Π. Σ. Πίστας, Ερμής

(ΝΕΒ), Αθήνα 1971.
47. Τα τέσσερα αυτά αντιστοιχούν στις αρχαίες μυθιστορίες, Ηλιόδωρος (1790),
Λόγγος (1792) και Ξενοφών ο Εφέσιος (1793) μ.ιχζί με το έργο του δωδέκατου αιώνα
Υσμ-!;ΥΥ) και Υσμψίας του Ευστάθιου ΜακρεμbολίτΎ) (1791). Βλ Ά. Αγγέλου 1989: 33,
ο οποίος προτείνει τη σύνοεση με το έργο του Ρήγα και τα Έρωτος Αποτελέσματα,
χωρίς όμως και να προχωρεί σε συστΎ)ματική ανάπτυξη της πρότασής του.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΗ ΝΕΟΊΈΡΗ ΕΛΛΉΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 85
πιο συγκεκριμένα ΤΎ)ς μυθιστορίας Υσμήνη και ΥσμηΥ{ας!'8 του δωδέκα-

,
του αιωνα.
Αν Ύ) ανανέωσΎ) του ενδιαφέροντος για το αρχαίο μυθιστόΡΎ)μα (μαζί

με το μοναδικό 6υζαντινό διάδοχό του σε πεζό λόγο) συνέ6αλε στψ
αναζωογόνΎ)σΎ) ΤΎ)ς ελλΎ)νικής πεζογραφΙας κατά ΤΎ) δεκαετΙα του 1790,
ο πατριώΤΎ)ς και παιδαγωγός Αδαμάντιος Κοραής ΤΎ)ν επόμενΎ) δεκαετΙα
με πεΡΎ)φάνια ανήγγειλε το είδος ως επινόΎ)σΎ) ΤΎ)ς ελλΎ)νιστικής αρχαιό
ΤΎ)τας - και το bάπτισε! Ο πρώτος τόμος ΤΎ)ς εκδοτικής σειράς «Ελ
λΎ)νική Βι6λιοθήΚΎ)) των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων είχε δΎ)λωμένο
στόχο: τψ άνοδο του πνευματικού επιπέδου των υποδουλωμένων Ελλή
νων. Ήταν αφιερωμένος στα Αιθιοπικά του Ηλιοδώρου και δΎ)μοσιεύΤΎ)κε
με εκτενή πρόλογο του Κοραή το 1804. ΣΤΎ)ν εισαγωγή αυτή ο Κοραής
σΎjμειώνει ότι, παρ' όλο που το είδος, το οποίο ήταν γνωστό σΤΎ) Γ αλλΙα
ΤΎ)ς εποχής του ως roman, ήταν δΎ)μιoύΡYΎJμα των αρχαίων Ελλήνων,
κανένας ειδολογικός όρος δεν είχε ποτέ υπciρξει στα ελλΎ)νικά. Ο όρος που
πρότεινε ο Κοραής για πρώΤΎ) φορά ήταν μυθιστορία. Ο όρος αυτός είχε
μεγάλΎ) διάδOσΎj σε όλΎ) ΤΎ) διάρκεια του πρώτου μισού του δέκατου
ένατου αιώνα, προτού γενικευτεί ο τωρινός όρος μυθιστόρημα'9 ως πα
ραλλαγή του ΠΡΟΎ)γούμενου.
Επιπλέον, ο Κοραής προχώΡΎ)σε ορΙζοντας το είδος το οποίο αποδΙ
δεται με τον όρο αυτό, και ο ορισμός του 6ασίζεται στενά σΤΎ)ν άΠΟψΎ)
του Piene Daniel Huet, του οποίου το έργο Trαite de Ι' origine des romαns
(1670) ήταν από 'tις πρώτες ευρωπα'ικές προσπάθειες να διερευνΎ)θούν οι
αρχές του σύγχρονου μυθιστορήματος στον αρχαίο ελλψικό κόσμο. Σύμ-
48. Βλ σχετικά R. Beaton, Το ερωτικό μυθιστόρημα του ελληνικού μεσαίωνα,

ΚαρΟαμ.ίτσα, Aθ~να 1996, κεφ. 5 και Επίμ.ετρο.
49. Α. Koρα~ς, Άπαντα, τόμ.. Α2, σσ. 832-9' 1964: Α 832-9. Ο τωρινός κιχθιε
ρωμ.ένος όρος μυθιστόρημασ.ρχισε νιχ γενικεύεται μ.όνο μ.ετσ. το 1865, ότιχν χρψιμ.oπoι~
θΎjκε από τον ΠαναγιώΤΎ] Σούτσο «(iλo Στέφιχνος Κοuμ.aνούΟΎ]ς, Συναγωγή νέων λέξεων,
εισαγω~ Κ. Θ. Δημ.aρσ.ς, Ερμ.ής, Aθ~νIX 1980, οημοσιεύτηκε γιιχ πρώτη φορά. το 1900).
Τόσο ο όρος μυθιστορία όσο κιχι Ο όρος μυθιστόρημα χρησιμ.οποιούντιχι από τον Ν epouM
το 1827 (ΙιΧκω(iος Ρίζος Νερουλός, Ιστορία των γραμμάτων πapά τοις νεωτέροις Έλλη
σι, ανατύπωση του 1870: 167). Ο παλαιότερος όρος έχει κατιΧ καιρούς, κιχι σχετικιΧ
πρδσφιχτα, ξαναχρησιμ.οποιηθεί, π.χ. από τον Πρει)ελιΧΚΎ] στον uπότιτλο του πρώτου ΤΟι)
μ.υθιστoρ~μ.aτoς Το Χρονικό μιας Πολιτείας (1938) και στην τριλογία του Ο Κρητικός
(1948-50), καθώς επίσης και από τον Εμπειρίκο, ως τίτλος μιας ενότητιχς μέσα στον
τόμο ΤΟι) Γραπτά (1960) και στον Μέγα Ανατολικό (1990-2).
86 ~------~~-----
φωνα λοιπόν μ.ε τον Κοραή, αν ΤΡΟΠΟΠΟΙ'Υ)θουν ελαφρά οι όροι του Huet,
ο
,
ορος μ.υ
θ '
ιστορια
,
νοειται ως:
«πλαστήν, αλλά πιθανήν ιστορίαν ερωτικών παθ'Υ)μ.σ.των, γραμ.μ.έν"l'jν εντέ

χνως και Οραμ.ατικώς, ως επί το πλείστον εις πεζόν λόγον» .50
Μολονότι ελλ'Υ)νικό μ.υθιστόρ'Υ)μ.α το 1804 οεν υπήρχε, αξίζει να σΥ)μ.ειωθεί

ότι ο όρος που ΧΡ'Υ)σιμ.οποί'Υ)σε· ο Κοραής για τον ελλψιστικό πρόδρομ.ο
γενικείιΤ'Υ)κε ανάμ.εσα στους Έλλ'Υ)νες μ.υθιστοριογράφους στις οεκαετίες
που ακολουθ'Υ)σαν. Επιπλέον, μ.πορούμ.ε να συμ.περάνουμ.ε ότι εκείνοι που
άρχισαν να χΡ'Υ)σιμ.οποιουν τον όρο το πρώτο μ.ισό του δέκατου ένατου
αιώνα, ανεξάΡΤ'Υ)τα από το αν ήταν εξοικειωμ.ένοι ή όχι μ.ε Τ'Υ)ν Εισαγωγή
του Κοραή στα Αιθιοπικά, αν και ήταν ευρέως διαδεδομ.έν'Υ), πρέπει επί
σΥ)ς να αντιλήφθ'Υ)καν αυτόν τον ορισμ.ό, ο οποίος διατυπώθ'Υ)κε αρχικά για
να περιγράψει το αρχαίο ελλψικό μ.υθιστόΡ'Υ)μ.α. 51
Πάντως, όπως και νά 'χουν τα πράγμ.ατα, τα σχόλια του Κοραή για
τον Ηλιόδωρο αντιπροσωπεύουν μ.ια πιο σΥ)μ.αντική συμ.60λή στψ εξέλιξ'Υ)
του ελλψικού μ.υθιστορήμ.α.τος από ό,τι το έργο του Παπατρέχας, το
οποίο ενίοτε έχει χαραΚΤ'Υ)ρισθεί ως το πρώτο νεοελλ'Υ)νικό μ.υθιστόρ'Υ)μ.α.
Το έργο αυτό αποτελείται από μ.ια σειρά μ.υθοπλαστικών επιστολών, οι
οποίες δ'Υ)μ.οσιεύΤ'Υ)καν ως Προλεγόμ.ενα στις τέσσερεις πρώτες ραψωδίες
Τ'Υ)ς Ιλιάδας, και κυκλοφόρ'Υ)σαν στο Παρίσι (1811, 1817, 1818, 1820). Οι
τέσσερεις επιστολές, οι οποίες περιγράφουν Τ'Υ) γνωριμ.ία του αφ'Υ)ΎΥ)τή μ.ε
έναν ευφυή αλλσ. απαίδευτο παπσ. ενός χωριού στ'Υ) Χίο, έχουν καθαρσ.
~ ~
οιοακτικο
, σκοπο,
, και οεν
~,
υπαρχουν
~
ενοει
'ξ
εις που να
,
πιστοποιουν
,
οτι ο
ίδιος ο Κοραής τις εξελάμ.6ανε ως σ.σΚ'Υ)σΥ) στο είδος που είχε σχολισ.σει
50. Πρόλογος στ"Ι')V έκδοση των Αιθιοπικών του Ηλιοδώρου, Αδ. Koρσ:~ς, Άπαντα,
επιμ.. Γ. Βσ:λέτσ:ς, τόμ.. Α2, σ.833. Βλ συγκριτικά ΤΥΙν άποψΥΙ του Ρίeπe Daniel Huet,
Tταίtέ de Ι' origine des romans (Stuttgart: J. Β. Metzler 1966: 4: «... ce que l' οη appelle
proprement Romans sont de fictions d'aventures amoureuses, ecήtes en Prose avec art, pour
le plaisir & l'instruction des Lecteurs».
51. Ο Ι Πιτζιπίος πράγμ.σ;τι πσ:ρσ:πέμ.πει στον Κορσ:ή στψ πρoκ~ρυξYI (1834) του
μ.υθιστoρ~μ.σ;τός του (Η Ορφανή της Χίου), το οποίο εμ,φσ:νίστψ.ε το 1839 (Ά. Απέλου
1989: 25). Οι ΙΧόελψοί Σούτσοι, ενόσω ~σιxν φοιτ-ητές είχιχν πιχρουσια.στεί στον ΚορΙΧή
μ.ε επίσημ.ΥΙ συστιxτικ~ επιστολή, το
1820 στο Πιχρίσι. Ο ΠΙΧλα.ιολόγος σπούόα.σε επίσης
στο Πα.ρίσι κιχι είνιχι πολυ πιθιχνόν ότι ~ρθε σε επσ:φ~ μ.ε τον κυκλο του Κοριχή (ιχυτ.,
1989: 25-6).
----
νωρίτερα ο ίδtος. (Ας σΎ')μεtώσουμε ότt το 'ερωτtκό στοtχείο', το οποίο ο

ίδως ο Koρα~ς, ακολουθώντας τον Huet, συμπερtέλα6ε στον ορtσμό τού
μυθtστορ~μ.α.τος, απουσtάζεt εντελώς από αυτά τα δtδακτtκά κείμενα).
Παρ' όλα αυτά, ot τέσσερεtς πρόλογΟt ΟΎ')μοσtεύΤΎ')καν μαζί ως τόμος μόνο
μετά το θάνατο του Koρα~ καt τότε έλα6αν τον τίτλο Παπατρέχας (από
τον πρωταγωνtστ~ του έργου),52
Ας επtστρέψουμε όμως στο Ναύπλtο του 1834 καt τον Αέανδρο, έργο
που, παρεμπtπτόντως, ταφtάζεt περίφΎ')μα στον ορtσμό του Koρα~ ytcx. το
μυθtστόΡΎ')μα. Φαίνεταt επίσΎ')ς καθαρά, από τον πρόλογο του Σούτσου, ότt
ο ίδtος θεωρούσε τον εαυτό του καtνοτόμο στψ εκπλ~ρωσΎ') μtας ανάγΚΎ')ς
που αργά ~ γρ~γoρα το νέο έθνος επρόκεtτο να νtώσεt:
«Εις ΤΊjν αναγεννωμένην Ελλάοα τολμώμεν Ίjμείς πρώτοι να δώσωμεν εις

το κοινόν τον Λ έανδρον. Ευτυχείς, αν εις ΤΊj\l οδόν, ΤΊjν οποίαν ενεχαράξα
μεν, ιοώμεν μετ' ολίγον άλλους οοκιμωτέρους συγγραφείς μυθιστοριών» .";)
Τον Αέανδρο ακολούθΎ')σε, ένα χρόνο αργότερα (1835), το έργο Ο

Εξόριστος τοι) 1831, γραμμένο από τον Αλέξανδρο Σούτσο, αδελφό του
ΠαναγtώτΎ'), καt δΎ')μoσιεuμένo στΎ') νέα πρωτεύουσα, τψ A~να. Κατά
ΤΎ')ν περίοδο που μεσολα6εί μέχΡt το 1850 εμφανίσΤΎ')καν το λtγότερο δέκα
άλλα μυθtστορ~μ.α.τα, πολλά από τα οποία δΎ')μοσιεύΤΎ')καν σε συνέχειες
καt δεν σώζονταt όλα. 51,
Το πtο αξιoσΎ'jμείωτo, όσον αφορά αυτά τα πρώτα μυθtστορ~ματα ΤΎ')ς
ΝεότερΎ')ς Ελλάδας, είναι Ύ') μεγάλΎ') ποtκtλία τους. Ο Παναγtώτης Σού
τσος τοποθετεί το μυθtστόρΎ')μά του στψ ενδοχώρα του Ρομαντtκού
52. Α. Κοριχής, Ο Παπατρέχας, επιμ. Ά. Αγγέλου, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνιχ 1978'

Ο'ημοσιεύτ/κε για πρώτη φορά με ιχυτόν τον τίτλο το 1842. Οι γνώμες είναι ακόμ'η
οιχιχσμένες σχετικά με τ/ ψύσΎj κιχι Τ'η σΎjΜΙXσία του Παπατρέχα. Ο πιο πρόσψιχτος
επιμελΤ]τής του έργου υποστ/ρίζει θερμά ΤT]\l άποψτ] ότι πρόκειται για μυθιστόρ'ημιχ, ενώ
αργότεριχ οιατυπώθΤ]κιχν πιο οιστιχκτικές απόψεις (Ά. Αγγέλου, Εισιχγωγή στον Πολυ
παθή, ό.π., σσ. 30-1' πρ6λ. Μιχάλτ]ς Μόσχος, «Δομή κιχι ύφος στονΡαπατρέΧa» στον
τόμο Πρακτικά Συνεδρίου: «Κοραής και Χίος», Ομήρειον Πνευμιχτικόν Κέντρον, Αθήνιχ
1984, τόμο 1, σσ. 169-86). Γιιχ μια ιχντίθετ'η άποψτ] 6λ νίιιί (Εισαγωγή στο 'ΈΡωτος
Αποτελέσματα, ό.π., σ. 11).
53. ΜιχστροοΤ]μήτρΤ]ς, Πρόλογοι 1975: 89.
54. Αλέξιχνορος Σούτσος, Ο Εξόριστος του 1831, εισαγωγή Λουκία Δρούλια, Ίορυμιχ
Κώστιχ κιχι ΕλένΤ]ς OupιX\lT] , Αθήνα 1994.
---------
συναισθ1Jμaτισμ.ού,και η ρητή άρνησΎ] επίδΡα.σ1Jς από τον Γκαίτε και τον

Foscolo, που εκφράζεται στον πρόλογό του, προδίδουν καθαρά τις Π1Jγές
του. Το μ.υθιστόρημ.α του αοελφού του Ο Εξόριστος του 1831, όπως
φαίνεται και από τον τίτλο, αντλεί το πλαίσιο δράσης του από 't1J"
ταραχώδη πολιτική ζωή των πρώτων χρόνων του ελεύθερου ελλψικού
κράτους. Δύο άλλα μ.υθιστορήμ.ατα της ίοιας οεκαετίας επικεντρώνουν το
ενδιαφέρον τους σε επεισόδια του πολέμ.ου, που είχε τελειώσει λίγα χρόνια
πριν: το περίεργο και ελάχιστα γνωστό έργο Το Παλ/ηκάριον, που B1J-
μ.οσιεύτηκε ανώνυμ.α στη Μάλτα για λογαριασμ.ό της Αποστολικής
Εταιρίας του Λονδίνου το1835, και μ.όνο τελευταία ταυτίστηκε ως έργο
του Άγγλου Samuel Sheήdan Wilson, και Η Ορφανή της Χίου του Ιά-'
κωtiου Πιτζιπίου (Αθήνα 1839).55 Επ ίσΎ] ς , το 1839 κυκλοφορεί Ο Πο
λυπαθής του ΓΡ1Jγορίου Παλαιολόγου. Πρόκειται για ένα απολαυστικό στο
είδος του picaresque tour de force, το οποίο μ.εταφέρει τον αναγνώστη από
την Οθωμ.ανική Κωνσταντινούπολη 't1JI:; δεκαετίας του 1770 στψ Ελλάδα
του tiασιλιά Όθωνα (όπου και δημ.οσιείιτηκε), και τελειώνει μ.ε τον πο
λυtiασανισμ.ένο ήρωά του να ξαναtiρίσκει στα εξήντα του ΤΎ) χαμ.ένη αγάπη
του και να καταλήγει, όπως ο Candide του Βολταίρου, να καλλιεργεί τον
κήπο του.56 Το μ.υθιστόΡ1Jμ.α αυτό, που φαίνεται ότι διαtiάστηκε ευρέως
κατά το δέκατο ένατο αιώνα, θεωροίινταν εντελώς χαμ.ένο εδώ και πολλά
χρόνια. Ανακαλύφθηκε εκ νέου στα τέλΎ) της δεκαετίας του '80 και
αποτελεί ένα από τα λίγα ελλ1Jνικά μ.υθιστορήμ.ατα αυτής της περιόδου
που αναδημ.οσιεύΤ1Jκε σε σύγχρονη κριτική έκδΟσ1]. Ο Παλαιολόγος πε
ριέγραψε το έργο του ως τον ελληνικό απ Blas. Ακολουθώντας διαφορε
τική τακτική, ο ίδιος συγγραφέας δ1Jμ.οσίευσε τον Ζωγράφο τρία χρόνια
αργότερα στψ Κωνσταντινούπολη, .ένα κείμ.ενο το οποίο είναι εν μ.έρει
ερωτική μ.υθιστορία και εν μ.έρει κοινωνική σάτφα.5ί Η σάτιρα γίνεται
55. Και τα ούο αυτά μυθιστορήματα ξι:ινι:ιτυπώθYjκαν μ.ε σ-ημαντική, κατι:ιτοπιστική

για τον ι:ινι:ιγνώσ'τ/, εισαγωγή, στ"l'j σειρά επι:ινεκοΟΟεων του Ιορύματοι:; Κώστι:ι και
Ελέ'ι"ι'jΙ:; OupιX'l"l'j: Το πaMηκάΡιον, με επψ.έλειι:ι του Δ. Πολέμ."I'j το 1990 (όπου πι:ιρου
σιάζονται στοιχεία γιι:ι 'τ/ν αναπάντεχ"l'j πατρό'τ/ΤΙ:Ι του κειμ.ένου), Η Ορφανή τηι; Χίου,
μ.ε επιμ.έλειι:ι του Δ"ι'jμ.ήτρ"l'j Τζιό6ι:ι το 1995, μαζί μ.ε το οεύτερο μ.υθιστόΡ"ι'jμα του Πιτζι
πίου, Ο Πίθηκοι; ΞουΟ, που κι ι:ιυτό στάθYjκε 'εύΡ"l'jμα' στι:ι τέλη 'τ/Ι:; περι:ισμ.έ'ι"ι'jΙ:; οεκι:ιε
τίι:ιι:;, οπότε είοε ξι:ιφνικά το φωι:; 't"l'jC:; "ι'jμ.έρι:ις ύστερα ι:ιπό ενάμ.ισ-η ι:ιιώνι:ι.
56. Ά. Αγγέλου (επιμ..), Ερμ.ής (ΝΕΒ), Αθήνι:ι 1989. Βλ ειοικά σσ. 242-4.
57. ΓΡ"ι'jγόριοι:; Πι:ιλι:ιιολόγος, Ο Ζωγράφοι;, 'Ιορυμα Κώστα; κα;ι Ελέ'ι"ι'jΙ:; Oυράν"l'j,
Αθήνα; 1989. Σχετικά μ.ε το πρώιμ.ο μ.υθιστόΡ"ι'jμα, 6λ σ. 255.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΙΈΧΝΙΑ 89
ακόμη πιο φανερή στο δεύτερο μυθιστόρημα του ΠιτζιπΙου Ο Πίθηκος

ΞουΟ ή Τα ήθη του αιώνος, που δημοσιεύτηκε το 1848, το οποΙο σατιρίζει
τόσο τις στάσεις των Ευρωπαίων περιηγητών ως προς την Ελλάδα, όσο
και τις αξιώσεις της νεοσύστατης αστικής τάξης της Αθήνας, με απο
τέλεσμα και οι δύο ομάδες να φαίνεται ότι πιθηκίζουν.58
Όπως θα περίμενε κανεΙς, οι περισσότεροι από τους συγγραφείς αυ
τούς, οι οποίοι πάνω απ' όλα πειραματίζονταν με ένα είδος χωρίς προηγού
μενο στη νεότερη γλώσσα, άντλησαν κατά πολλούς τρόπους από το παρά
δειγμα των ευρωπα[κών μυθιστορημάτων που δημοσιεύτηκαν κατά τη
~ , ~, ,~,
οιαρκεια του οεκατου ογοου αιωνα και πα
λ'
αιοτερα.
Τ ~, "
ο μοναοικο κοινο νημα
που διατρέχει τα έργα αυτά είναι η διακαής επιθυμία των συγγραφέων

τους να πειραματιστούν και πιθανώς να αξιοποιήσουν τα θεμέλια που πρό
σφερε το αρχαίο και το μεσαιωνικό ελληνικό μυθιστόρημα, απηχήσεις των
οποίων ανιχνεύονται σε όλα σχεδόν τα μυθιστορήματα που σημειώσαμε.
Η εισαγωγή του ιστορικού μυθιστορήματος έγινε στην Ελλάδα κατά
τον ίδιο τρόπο και ως μέρος των Ιδιων πειραματισμών. Ο Αλέξανδρος Ρίζος
Pαγκα~ής, ο τρίτος από τους Φαναριώτες ποιητές τον οποίο αναφέραμε
παραπάνω, στράφηκε κάπως καθυστερημένα στο μυθιστόρημα.59 Η φήμη
του Pαγκα~ή ως μυθιστοριογράφου εδραιώθηκε το 1850 με τον Αυθέντη
του Μορέως. Αντλώντας την πλοκή του από το γραμμένο σε δημώδη
γλώσσα έμμετρο Χρονικόν του Μορέως του δέκατου τέταρτου αιώνα και,
58. Δύο αναoΎJμoσιεooεις αυτού του έργου εμφανίστ/καν κατιΧ ΤΎJ οιάρκεια του
1995. Η πρώΤΎJ περιλαμGcXνει εκτεν~ εισαγω~ του ΔΎ]μ.~ΤΡ'l1 ΤζιόGα, bλ σ'ι]μ. 55. Το
κείμενο παρουσιάζεται επίσ'l]ς και σε άλλΎJ έκooσΎJ, με συνoπτικ~ εισαγωγ~ του Νάσου
Βαγενά, από τις εκοάσεις NεψέλΎJ' Βλ επίσ'l]ς Νάσος ΒαγενιΧς, «ο ΠίθΎ]κος Ξουθ»,
στον τόμο Η ειρωνική γλώσσα, ό.π., σσ. 199-225.
59. Περισσότερα από είκοσι οι'l]~ματα και μυθιστoρ~ματα του PιxyκιxG~ 'ΧΡονολο
γούνται κατιΧ ΤΎJν περίοοο 1847-53, μολονότι ένα μικρό ot~Y'lJμιx, που Ο'l1μοσιεύτ/κε το
1836 ~ το 1837 (ΎJ έκOOσ'l] λανθάνει), τοποθετεί τον PιxyκιxG~ ιχνάμεσα στους πρώτους
συπριχψείς που ιχποπειράθΎ]καν οοκιμαστικά νιχ αρχίσουν νιχ γράψουν το είοος ΙΧυτό πριν
από τ/ οεκιχετίιχ του 1840 (Gλ π.χ. Σιχχίτ/ς 1982: 30-1, ΒΙΧλέτιχς 1983). Τέσσερα
δΙ'l1~ματcX του τ/ς περιόδου αναΟ'l1μοσιεύτ/κιχν χωρίς επαρκ~ εισιxγω~ και χωρίς ούτε
κιχν 'ΧΡονολογίες (Αλέξιχνορος Ρίζος ΡΙΧΥκαb~ς, Διηγήμ.ατα, επιμ. Κ. KαψαντάΡΎJς,
Οδυσσέιχς, Aθ~να 1988) κιχι το μικρό μυθιστόρΎJμα, που διιχοραματίζεται σΤΎJ Bικτωριιxν~
Απλία, εκΟόθΎ]κε μαζί με ένα εκτενές οοκίμιο με επιμ.έλειιχ του Τ. Kαγιιxλ~ ("Γλouμ.υ
μ.άουΟ"; ο 6ικτωριανόι; Α. Ρ. ΡαΥκa6ήι;, Νεφέλ'l1, A~να 1991). Βλ Λ. Χατζοπούλου,
«Η κριτικ~ για: τψ αφΎJY'ιJματικ~ πεζογραφίΙΧ του Α. Ρ. PιxYXiXG~ (1860-1916»),
Μαντατοφόροι; 37-38 (1993-4), 71-93, όπου κιχι ΎJ σχετικ~ GtGλtoypιxcpiιx.
όπως ομ.ολογεί ο ίδιος, εμ.πνευσμ.ένος στ-η l.p~σ-η του ιστορικού υλικού από
το παράδειγμ.α του Ουώλτερ Σκωτ, ο Pαγκα6~ς στο μ.υθιστόρ-ημ.α αυτό
εγκαινίασε ένα υπο-είδος, το οποίο παρέμ.εινε εξαιρετικά δ-ημ.οφιλές μ.έχρι
τις αρχές τ-ης δεκαετίας του 1880.60 Κατά τ-η διάρκεια τ-ης περιόδου αυτ~ς
ιστορικά μ.υθισΤOP~μ.ατα, τα οποία εκτυλίσσονται στ-ην περίοδο τ-ης Οθω
μ.ανικ~ς κυριαρχίας, γράφτ-ηκαν από τους Κωνσταντίνο Ράμ.φο, Στέφανο
Ξένο και από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμ.άντ-η (τα πρώτα έργα του), τον
οποίο θα συναντ~σoυμ.ε ξανά, αυτ~ τ-η φορά μ.ε διαφopετικ~ ιδιότητα, στο
επόμ.ενο κεφάλαιο. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι το πρώτο μ.υθι
στόρ-ημ.α του Ξένου, Ο Διά60λος εν Τουρκία (1851), δ-ημ.οσιεύτηκε πρώτα
στα αγγλικά (Λονδίνο) και αργότερα στα ελλ-ηνικά.
Παρά τ-ην επίδρασ-η και τ-ην επιτυχία που είχε Ο Αυθέντης του
Μορέως, ο Pαγκα6~ς διέθετε πολύπλευρο ταλέντο για να περιοριστεί σε
ένα μ.όνο είδος. Ένα χρόνο αργότερα (1851), δ-ημ.οσίευσε τον Συμ,60λαιο
γράφο, μ.ια pεαλιστικ~ ιστορία δολοπλοκίας, αγωνίας και ρομ.άντζου, που
μ.ολονότι φαίνεται ότι άσκ-ησε λιγότερ-η επίορασ-η σε σχέσ-η μ.ε τον Αυθέ
ντη του Μορέως, αξίζει να συγκαταλεχθεί στ-η χορεία των συναφών
μ.υθιστορ-ημ.άτων του Collins και του Poe, και μ.εταξύ των πρώτων 'αστυ
νομ.ικών' μ.υθιστορ-ημ.άτων που γράφτηκαν ποτέ. 61
Ο Παύλος Καλλιγάς (1814-1896) καταγόταν από τ-η Σμ.ύρν-η, αλλά
όπως οι περισσότεροι Αθ-ηναίοι λόγιοι του καιρου του είχε σπουδάσει στ-η
δυτικ~ Ευρώπ-η, και συγκεκριμ.ένα στ-η Γερμ.ανία. Ο Θάνοι; Βλέκαι; είναι
το μ.οναδικό του μ.υθιστόρ-ημ.α.62 Ο ομ.ώνυμ.ος ~pωας είναι ένας από 060
αδελφους, ο οποίος στ-ην αpχ~ τ-ης ιστορίας είναι μ.ΙΚPoκαλλιεpΎΎ1τ~ς
καλοκάγαθος και χωρίς φιλοδοξίες. Ο αδελφός του, ο Τάσος, συγκεντρώνει
60. Ο Αυθέντη.; του Μορέω.;, εισιχγωΥή Α. Σιχχίνης, 'Iδρυμcι Κώστιχ κιχι Ελένης
Ουράνη, Aθ~νιx 1989. Γιιχ ρΎ]τοίις υπιχινιγμοίις στον Scott μέσιχ στο κείμενο κιχι γιιχ τ/
γενικ~ σίιλλΎ]ψΎ) του μυθισΤOρ~μcιτoς, bλo ΣιχχίνΎ]ς, Παλαιότεροι πεζογράφοι, σσ. 42-47.
Δεν είναι ΙΧλήθεια πάντως ότι το ιστορικό μυθιστόΡΎ]μ.ιχ κυριαρχεί στ/ν ελλΎ]νική πεζο
γριχφίΙΧ, ακόμΎ] και κατά ΤΎ] δεκαετία του 1860, που Ύ] πιxpαγ~ του είδους ~τιxν
μεγάλΎ], παρ' όλο που ιχυτή Ύ] άΠΟψΎ] θεωρείτιχι κοινός τόπος στις Ιστορίες ΤΎ]ς νεοελ
λΎj\lικής λογοτεχνίιχς. Η άπoψΎJ ιχυτή θιχ πρέπει να ανΙΧθεωρηθεί μετά την ενδελεχή
έρευνα της Ντενίση (Το ελληνικό ιστορικό μ.υθιστόρημα, ()λ. σημ. 43).
61. Ανατυπώθηκε πάμπολλες φορές τα τελευταίιχ χρόνιιχ χωρίς επιμέλειιχ, εισιχγω
Υή, σχόλιιχ κτλ, σε πρόχειρες εκδόσεις.
62. Ανάμεσα στις υπάρχουσες επανεκδόσεις συνιστάτιχι αυτ~ του Iδρύμcιτoς Κώστιχ
κιχι ΕλένΎ]ς Ουράνη, με εισιχγωΥή του Ε. Ν. Χωριχφά.
------
όλα τα κοινωνικά: και ορισμ.ένα από τα πολιτικά: κακά: της επoχ~ς, καθώς
αλλά:ζει ρόλους προκειμ.ένου να αποκομ.ίσει προσωπικά: οφέλη: από ληστ~ς
γίνεται θεσιθ~ρας και επιδιώκει εκ()ιαστικά: να απoκτ~σει χωρά:φια και
εκμ.εταλλεύσιμ.η γη. Στην πορεία των πραγμ.ά:των, ο αθώος Θά:νος 'πλη
ρώνει' για τα παραπτώμ.ατα του αδελφού του, χά:νοντας πρώτα τη γη του,
κατόπιν την ελευθερία του και τελικά: (μ.ελοδραμ.ατικά:) ακόμ.α και τη ζω~
του. Στην πορεία των αναγκαστικών περιπλαν~σεων συναντά: την όμ.ορφη
Ευφροσύνη, ο πατέρας της οποίας τον παίρνει υπό την προστασία του και
ο οποίος αντιπροσωπεύει στο ()ι()λίο τον μ.όνο επιτυχημ.ένο μ.εσoλα()ητ~
(και το ενδιά:μ.εσο σημ.είο) ανά:μ.εσα στο καλό και το κακό. Προτού όμ.ως
οι δυό τους καταφέρουν να παντρευτούν, ο Θά:νος σκοτώνεται σε μ.ια
προσπά:θεια να αποτρέψει έναν τοπικό ξεσηκωμ.ό εναντίον της τυραννικ~ς
κατά:χρησης εξουσίας του αδελφού του, και η κοπέλα, αφού φτά:νει μ.ε τον
πατέρα της λίγα μ.όνο λεπτά: αργότερα, δεν κατορθώνει να αποτρέψει το
κακό και πέφτει ά:ψυχη πά:νω στο πτώμ.α του.
Η αφ~γηση είναι έντεχνη, αλλά: με υψιπετές ρητορικό ύφος και
πά:μ.πολλες παρεκ()ά:σεις, οι οποίες θυμ.ίζουν τα αρχαία ελληνιστικά: μυ
θιστoρ~ματα. Ο Καλλιγά:ς επαινέθηκε για την ευθύτητα μ.ε την οποία
αποτυπώνει τις κοινωνικές αδικίες καθώς και για την έλλειψη Poμαντικ~ς
υπερ()oλ~ς.63 Εντούτοις, η περιγραφ~ του πρωταγωνιστ~, για παρά:δειγμ.α,
δείχνει ότι το έργο αντλεί περισσό-tερο από τις λογοτεχνικές συμ()ά:σεις
παρά: από τη ζω~, και η εξιδανίκευση των κλασικών ~ νεοκλασικών
προτύπων της υγείας, της ευγενικ~ς καταγωγ~ς και της καθαριότητας,
απηχεί τον ίδιο τύπο ρομ.αντισμ.ού που διαπιστώσαμ.ε στην ποίηση και την
αρχιτεκτoνικ~ της περιόδου, μ.ε την ανα()ίωση των κλασικών τύπων, ως
μ.έρος της ρoμ.ανΤΙΚ~ζ αναζ~τησης των παραδόσεων του λαού: '
«ο Θ"χνος ~τo νέος ευειo~ς, περίπου εικοσιτεσσ"χρων ετών- του σώματός του
η ιχν"χπτυξΙζ ~τoν εύρυθμ.Οζ κιχι ευπρεΠ~ζ, το πρόσωπόν του ευγενές κιχι
63. Για το θέμα του κοινωνικου ρεαλισμού μέσα στον Θάνο Βλέκα ()λ Vitti,
Ιστορία, ό.π., σσ.
261-3, Eισαγωγ~ στο 'ΈΡωτος Αποτελέσμ.ατα, ό.π., σσ. 29-36, καθώ.;
και την εισαγω~ του Χωραφά. Ο Λίνος Πολίτης σχολιάζει ΤΎ) σχέσΎj του μυθιστoρ~
ματος με το Ρομαντισμό διατυπώνοντας έναν περίεργο ισχυρισμό σχετικά με τ/ ρεαλι
στικ~ του ακρίι)εια: «πάνω απ' όλα ... διοιγράφονται, χωρίς ρoμαντικ~ αλ/oίωσΎj, οι έξοχοι
χαρακτ~ρες του ΘάνοΙ) και της ΕuφροσίινΎ)ς, ποΙ) είναι σαν ένα κομμάτι μάλαμα μέσα
σ' αuτόν τον κόσμο ΤΎ)ς κακοριζικιά.; και τ/ζ κακίας» (Ιστορία της NεoελλΗVικής
Αογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρuμα EθνΙΚ~ζ Τραπέζ-ηζ, 2-η έκδ., Aθ~να 1979, σ. 181).
92 ----
RODER!CK ΒΕΑΤΟΝ
σεμνόν και οι χαρακτ~ρες του εν γένει εύγραμμοι, απεικονίζοντες υπό την

γλυκύτητα του ~θoυς φιλότιμόν τι και αξιοπρεπές. Καθ' όλα είχε τι ανώ
τερον των ανθρώπων της τάξεώς του και ηγάπα πολύ την καθαριότητα,
ώστε οεν εφαίνετο ότι είναι γεωργός».6Ιι
Με το έργο αυτό, ο Καλλιγάς χωρίς αμφι60λία προσπάθησε να

ελκύσει την προσοχή του κοινού στις πραγματικές κοινωνικές αδικίες που
παρουσιάζονται στο μυθιστόρημα, ελπίζοντας ότι έτσι θα κατάφερνε να
τις μετριάσει. Ο στόχος αυτός, όπως και μερικές άλλες πτυχές του
μυθιστορήματος, μας επιτρέπουν να συγκρίνουμε τον Καλλιγά με τον
Ντίκενς. Αλλά στην Ελλάδα πριν από τη δεκαετία του 1880 δεν υπήρχε
6έ6αια κανένας επαγγελματίας συγγραφέας όπως ήταν στην Αγγλία ο
Ντίκενς, και παρ' όλο τον πλούτο των περιστατικών και τη γοργότητα
της αφήγησης του Θάνου Βλέκα, το εσκεμμένα περίτεχνο ύφος μαζί με
την αρχα'ιζουσα γλώσσα, που τη χρησιμοποιούσαν ευρέως κατά την
περίοδο αυτή, στάθηκαν εμπόδια στη μαζική πρόσληψη χάρη στην οποία
ο Ντίκενς πολλές φορές κατόρθωσε να μετριάσει τα κοινωνικά δεινά που
παρουσίαζε στα 6ι6λία του.
Η Πάπισσα Ιωάννα του Εμμανουήλ Ρο'ιδη (1836-1904) είναι το
μόνο ελληνικό μυθιστόρημα του δέκατου ένατου αιώνα που 6ρήκε μια
έστω και μέτρια θέση στον ευρωπιiiκό λογοτεχνικό κανόνα. 65 Το έργο,
που δύσκολα εντάσσεται σε ειδολογικές κατηγορίες, εκτυλίσσεται χωρο
χρονικά μακριά από τη σύγχρονη Ελλάδα και είναι γραμμένο με πλήρη
αδιαφορία απέναντι στις περισσότερες αφηγηματικές συμ6άσεις της επο
χής. Η Πάπισσα Ιωάννα αποτελεί ένα από τα λίγα κωμικά αριστουργή
ματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο ίδιος ο Ρο'ιδης ταξίδεψε πολύ στη
δυτική Ευρώπη, όπου, όπως ο Καλλιγάς, τελείωσε τις σπουδές του, και
έγραψε μόνο ένα μυθιστόρημα, ενώ έγραψε κριτική και πολύ αργότερα
μερικά διηγήματα.66 Ο ΡοΤδης από την αρχή ξεκινά με περιπαιχτική
64. Θάνος Βλέκας (επιμ. Χωραφά), σ. 68.

65. Η αpxικ~ έκooσ-l1 έχει αναπαραχθεί φωτογραφικά, με πρόλογο του Τ. Βουρνά
και με τον πρόλογο του Ροίοη, καθώς και αποσπάσματα από τη Otαμ.ιXXη που ακολοό
θησε (ΡοΊοης 1971). Μια νεότερη έκOOσ-lJ, με μακρά εισαγωΥή του Ά. Αγγέλου και με
συμπληρωματικό υλικό, οημιουργεί ουσκολίες στ/ν ανάγνωσ-l1 λόγω της τυπογραφικής
τ/ς εμφ άνΙ σ-l1ς! Eρμ~ς (ΝΕΒ), Aθ~να 1988. Βλ επίσ-l1ς Αθηνά Γεωργαντά, Εμ.μ.ανοu'ήλ
Ροίδηι;: η πορεία προι; την ιιΠάπισσα Ιωάννα», Ιστός, Αθήνα 1993.
66. Τα Άπαντα του Ρο'ιοη, σε 5 τόμους, επιμελ~θηκε ο Ά. Αγγέλου (Epμ~ς, Aθ~να
ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΉ ΝΕΟΤΕΡΉ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 93
-----
οιάθεσΊ) απέναντι στον αναγνώσΤΊ) και, ακολουθώντας τον Byron, ΟΊ)λώ

νει ότι οεν είχε προγραμματίσει τίποτα εκτός από μια οιασκέοασΊ) ΤΊ)ς
στιγμ~ς. Το θέμα ΤΊ)ς Πάπισσας Ιωάννας αντλείται από ΤΊ)ν απόκρυφΊ)
6ωμολοχία ΤΊ)ς μεσαιωνικ~ς ιστορίας (ο Ρο'ίΌΊ)ς παραθέτει πολλά σχετικά
στοιχεία σε εκτεν~ πρόλογο που αποτελεί μέρος του πειραχτικού παιχνι
οιού του μυθιστoρ~ματoς), σύμφωνα με τψ οποία ο Πάπας του ένατου
αιώνα, ΙωάννΊ)ς Η', ~ταν στψ πραγμΜικόΤΊ)τα γυναίκα. Γύρω από αυτό
το μοναοικό γεγονός, ο Ρο'ΙΟΊ)ς πλέκει ΤΊ)ν απίθανΊ) ιστορία του: τψ ως
εκ θαύματος γέννΊ)σΊ) ΤΊ)ς Ί)ρωίδας (Ί) μΊ)τέρα ΤΊ)ς είχε 6ιαστεί από δύο
Γότθους μισθοφόρους στις όχθες του P~νoυ, ενώ ο 'πατέρας' τ/ς είχε
~δΊ) εuνoυχιστεί), τα πρώτα ΤΊ)ς θαύματα, ΤΊ) ρoμαντικ~ ερωτικ~ σχέσΊ)
ΤΊ)ς με ένα νεαρό μοναχό με τον οποίο θα ζ~σει πολλές περιπέτειες προτού
τον εγκαταλείψει για υψΊ)λότερες ασχολίες, τα ταξίδια ΤΊ)ς σΤΊ) Βυζαντι
ν~ Ελλάδα και, τέλος, ΤΊ)ν άφιξ~ ΤΊ)ς σΤΊ) ΡώμΊ), ΤΊ) σχέσΊ) ΤΊ)ς με τον
αρχιθαλαμΊ)πόλο ΤΊ)ς και το θάνατό ΤΊ)ς (κατά τον τοκετό!), που φέρνει
ένα θαυματουργό τέλος στις συμφορές οι οποίες είχαν πλ~ξει ΤΊ)ν πόλΊ).
Όλα αυτά λέγονται με αυθάδεια, μ' ένα κομψό και περίτεχνο ΡΊ)ΤΟ
ρικό ύφος το οποίο δεν έχει το όμοιό του στα ελλΊ)νικά. Διανθίζεται
μάλιστα με έξυπνες, πλάγιες παραΤΊ)ρ~σεις προς τον αναγνώσΤΊ), που
καταρρίπτουν ΤΊ) σύμ6ασΊ) ΤΊ)ς αλΊ)θοφάνειας στψ οποία 6ασίζεται ολό
κλΊ)ΡΟ το ρεαλιστικό μυθιστόΡΊ)μα του 190υ αιώνα. Οι κριτικοί δεν είναι
όλοι σύμφωνοι ως προς ΤΊ) φύσΊ) και το σκοπό αυτού του μυθιστoρ~ματoς,
ακόμΊ) και αν μπορεί να θεωρείται μυθιστόΡΊ)μα. Οι αρχές όμως ΤΊ)ς
ελλψικ~ς ΕκκλΊ)σίας δεν άΡΎΊJσαν να το καταδικάσουν και να απαιτ~
σουν από το κράτος να επι6άλει κυρώσεις στο συγγραφέα του. 67 Η αντΙ
ορασΊ) αυτ~ και Ί) επακόλουθΊ) ευρείας δΊ)μοσιόΤΊ)τας διαμάΧΊ), που ξέ
σπασε στις αθΊ)να~κές εφΊ)μερίδες, 6έ6αια εξασφάλισαν για τον Ρο'ιδΊ) το
μεγάλο αναγνωστικό κοινό που διέφυγε του Καλλιγά.
Ο Ρο'ΙΟΊ)ς μπορεί 6έ6αια να ΧΡΊ)σιμοποιεΙ τψ ιστορία του ως πρόφα
σΊ), οεν χωρά όμως αμφι60λΙα ότι σΤΊ)ν πραγματικόΤΊ)τα στόχος του
1978). Για μ.ια συναγωγή ορισμ.ένων από τα πιο σημ.ιχντικά του κριτικά σύντομ.ιχ άρθρα
bλo Σκαλαθύρμ.ατα, επιμ.. Ά. Αγγέλου, Eρμ~ς (ΝΕΒ), Aθ~να. 1986. Τα Αφ'Υ)Υήμ.ατα του
Ροίδη ανατυπώθηκαν χωρίς εισαγωγ~ στη σειρά «Η πεζoγραφικ~ μ.ας παράδοση»,
Νεφέλη, Aθ~να 1988.
67. Το κείμ.ενο της Συνoδικ~ς Εγκυκλίου της 31ης Μαρτίου 1866 αναδημ.οσιεύεται
στην εισαγω~ του Ά. Αγγέλου στην έκδοση του Eρμ.~: 44-5.
94 ~~-_ .._ ~ ~ -
RODERlCK ΒΕΑΤΟΝ
συγγραφέα ~ταν εν μέρεt η ελληνικ~ Εκκλησία, όπως επίσης xat η

υποκριτtκ~ ευσέ~εtα του καφου του. Η σπουδαιότητα όμως του μυθιστο
ρ~ματoς αυτου υπερ~αίνει αυτους τους στόχους. Πρώτα από όλα η
επtλογ~ ενός tστορικοu θέματος με πρόθεση να δείξει, όπως δtακ~ρυξε ο
ίδtος, πως και το παρελθόν ~ταν, εξίσου με το !tαρόν, εντελώς άθλω xat
οtεφθαρμένο, xat ενδεχομένως xat ΠεΡtσσότερο, επtδιώκει να μετρtάσεt τον
ενθουσιασμό που υπ~pχε τότε απέναντt στο υπο-είδος του tστοραοu μυ
θιστoρ~ματoς που ~Ρtσκόταν στο απόγειο της δόξας του. Επιπροσθέτως,
στα επεισόδtα στη μέση του μυθtστορ~ματος, που δtαδραματίζουν τη
ρομαντtΚ~ σχέση της Ιωάννας με το νεαρό ι;.οναχό Φρουι;.έντω, παίζει ι;.ε
τις προσδοκίες του αναγνώστη, 6ασισι;.ένες ~δη, από το Έρωτος Απο
τελέσματα (1792), στις συι;.~άσεις του ρομάντζου. Και, τέλος, όπως
επισηι;.άνθηκε πρόσφατα, όλο το παιχνίδι ι;.ε τους ευφυείς υπαινιγι;.ους,
που απευθύνονται στον αναγνώστη, υποσκάπτοντας τις συι;.6άσεις της
ρεαλιστικ~ς αφ~γησης, προαναγγέλλει κατά έναν σχεδόν αιώνα νωρίτερα
την περίτεχνη αυτοαναφορtκότητα και την παρωδία στο ελληνικό xat
παγκόσι;.tο ι;.υθιστόρηι;.α κατά τον εtκοσ"t'ό αιώνα.68 Τα χαρακτηριστtκά
αυτά της Πάπισσας Ιωάννας είναt ει;.φαν~ στο σύντοι;.ο αποχαφετtσι;.ό
του Φρουι;.έντιου, όταν η Ιωάννα έχει ~δη φuγεt για να γίνει Πάπας.
Μετά από μερικές ι;.έρες ntXPOt> αυτοοικτφι;.ου xat θp~νoυ, ο Φρouμέντιoς
ξυπνά ένα πρωί και ~λέπει IJota όι;.ορφη ~oσκoπoυλα να περνά:
«θεωρών αυτήν ο Φρουμέντιος τότε κατά πρώτον ησθάνθη ότι πλην της
Ιωάννας υπήρχον και άλλαι εις τον κόσμον γυναίκες. Η θεραπεία αυτού
ηOUνατο ήδΎJ να θεωΡΎJθή ως ριζική. Ούτω δια του θαύματος του Αγίου
γυμνωθείς του ανοήτου πάθους του και άχρ-ηστος ήδΎJ ων ΎJμίν ως ήρως
μυθιστορήματος καθίστατο από της στιγμής εκείνης ΧΡΎJσιμώτατoν της
κοινωνίας μέλος, λίαν κατάλληλο.;, αν έζη σήμερον, να εξασκήση οιονδήποτε
έντιμον επάγγελμα, να γείνη γραμματοκομιστής, κατάσκοπος, gουλεuτής,
προικοθήρας ή θεσοδιώκτης, να κρατή τα κατάστιχα Χίου εμπόρου ή τους
πόδας αγχονιζομένου καταδίκου. Αλλά κατά τψ εποχήν εκείνψ τα Κύριε
ελέησον ήσαν η καλλιτέρα τέχνη, και καλώς ποιών έμεινε καλόγερος ως
πρότερον ο Φρουμέντιος» .69
68. Βλ ειδικότερα Δ. Τζιόbας, «Η Πάπισσα Ιωάννα και ο ρόλος 'tou αναγνώστη»,

στον τόμο Μετά τ/ν αισθητική, Γνώσ-η, Αθήνα 1987, σσ. 259-82.
69. Η Πάπισσα Ιωάννα (επιμ. Τ. Βοuρνάς), ό.π., σσ. 224-5.
--- - ------
θα έπρεπε επίσ-ης να αναφέρουμε OUO άλλα μυθtστορήματα τ-ης περtόοου,

τα οποία θεωρείταt ότt άνοtξαν το ορόμο ytIΧ'ttc; εξελίξεtς με ευρύτερο
αντίκτυπο στο ελλ-ηνtκό μυθtστόρ-ημα από τ-η οεκαετία του 1880 XIΧt
εφεξής. Το πρώτο είναtΗ στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι, που ο-ημοσtεύτ-ηκε
στ-η Ρουμανία το 1870-1. Η οtορατtκή XIΧt αυτ06tογΡαφtκή αυτή αφήγ-η
σ-η άσκ-ησε ελάχtστ-η επίορασ-η στον καιρό τ-ης XIΧt ανασυρθΥ)κε από τ-ην
αφάνεtα μόνο μετά το Δεύτερο παγκόσμω πόλεμο.70 Η στρατιωτική ζωή
εν Ελλάδι xιxt ο Δουκής Δάρας (1879)71 του Δ-ημ-ητρίου Βtκέλα (1835-
1908) Οt-ηγούνταt αλ-ηθtνές tστορίες, xιxt ως εκ τούτου θα μπορούσε κανείς
να Οtατυπώσεt κάποιες αντφρήσεtς αν XIΧt κατά πόσο ανήκουν στο είοος
του μυθtστορήμcιτος. KIΧt τα ούο έχουν θεωρ-ηθεί, από 'ttc, Ιστορίες τ-ης
νεοελλ-ηναής λογοτεχνίας των τελευταίων πενήντα χρόνων, ως μοναοtκοί
σχεοόν πρόορομοt ενός λιγότερο ρ-ητορtκού ύφους XIΧt μtας γλώσσας πλ-η
σtέστερ-ης στ-ην ομtλούμεν-η τ-ης εποχής. Ο Δουκής Δάρας, του οποίου -η
οΡά,σ-η εκτυλίσσεταt κατά τ-η οιάρκεια του απελευθερωτικού Αγώνα
(όμως πριν να γεννηθεί ο συγγραφέας), μπορεί να θεωρηθεί ένα από τα
τελευταία 'ιστορικά μυθιστορήματα' του οέκατου ένατου αιώνα, στα
οποία ο αλ-ηθινός -ηρωισμός οεν φαίνεται να έγκειται στις -ηρωικές πράξεις
αλλά στ-η σύνεσ-η, την προνο-ητικότ-ητα και το κουράγιο που θέτουν τα
θεμέλια για το μελλοντικό εμπόριο.
Καθώς μάλιστα ορισμένα από τα χαρακτ-ηριστικά για τα οποία οια
κρίνονταt τα ούο αυτά έργα εντοπίζονται και σε πρωιμότερες μυθοπλα
σίες, όπως στο Έρωτος Αποτελέσμ.ατα και στα ούο μυθιστορήματα του
Γρηγορίου Πι:iλαιολόγου, η ιστορική σημασία της Στρατιωτικής ζωής εν
Ελλάδι και του Δουκή Δάρα αξιολογείται Οιαφορετικά. Πρόκειται για τα
πρώτα !J.υθιστορήματα στα ελληνικά όπου -η εσκεμμένη απλοποί-ηση της
γλώσσας και του ύφους αντανακλά τον καινούργιο στόχο του ντοκυ!J.α
νταίρ. Το νεοελλ-ηνικό μυθιστόρ-η!J.α στα πρώτα του στάοια (ακολουθώ
ντας ίσως τις απόψεις του Κοραή) είχε πλήρη επίγνωσ-η των ορίων
μεταξύ γεγονότων και !J.υθοπλασίας. Η αΠΟ!J.νημονευματογραφία άνθ-ησε
στα χρόνια που ακολούθ-ησαν την Επανάσταση, καθώς οι περισσότεροι
από τους σ-η!J.αντικόΤεΡους συγγραφείς του είοους έγραφαν αΠΟ!J.νη!J.ονεύ-
70. Φιλολογική έΚΟΟσΎ], επιμέλεια Μ. Vitti, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1977. Πρ6λ και
Vitti, Ηθογραφία (3'11 έκο.), σσ. 46-9.
71. Φιλολογική έΚΟΟσΎ], επιμέλεια Μ. Δίτσα, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1991.
μι.:ιτα, μολονότι πολλά απο αυτά δΎ]μοσιεύτηκαν πολύ αργότερα. Το πιο

γνωστό παράδειγμα αυτού του τύπου αφ~γησΎ]ς είναι Τα Απομνημονεύ
ματα του ΜακρυγιάννΎ], τα οποία άσΚΎ]σαν επίδρασΎ] στη λογοτεχνία
μόνο μετά ΤΎ] δημoσίευσ~ τους το 1907. Για πρώΤΎ] φορά στη δεκαετία
του 1870 τα όρια μεταξύ γεγονότος και μυθοπλασίας σκοπίμως συγχέο
νται, καθώς ο ανώνυμος συγγραφέας ΤΎ]ς Στρατιωτικής ζωής εν Ελλάδι
και ο Βικέλας υιοθετούν μερικές από τις τεχνικές ΤΎ]ς μυθοπλασίας
, '
προκειμενου να αφηγη θ ουν μια αΛΎ]
"Ί, θ'
ινΎ] 'Τ'ετοιου
ιστορια. ,~
εΙr:.ιoυς μυ θ'
ιστο-
ρημα ~ταν άγνωστο πριν, αλλά, όπως θα δούμε, έπαιξε σΎ]μαντικό ρόλο
στο ελληνικό μυθιστόΡΎ]μα του εικοστού αιώνα.
Προτού κλείσουμε αυτό το κεφάλαιο, θα πρέπει να αναφερθούμε στο
μυθιστόΡΎ]μα των Eπταν~σων, ~ καλύτερα στην έλλειΨ~ του. 72 Όλα τα
μυθιστoρ~ματα τα οποία συζητ~θηκαν έως τώρα δΎ]μοσιεύΤΎ]καν σΤΎ]ν
πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους (πρώτα στο Ναύπλιο, μετά στην
Aθ~να), και οι προσπάθειες που έγιναν να εγκαθιδρυθεί μια παράδοση στο
είδος δεν 6ρ~καν παρά ελάχισΤΎ] αΠ~ΧΎ]σΎ] στα άλλα πολιτισμικά κέντρα
ΤΎ]ς επoχ~ς, ΤΎ]ν Κέρκυρα και τα Επτάνησα. ΕκεΙ η πεζογραφΙα περιο
ρίστηκε σΤΎ] σάτιρα αλλά, αντίθετα από τη σάτιρα του Ρο'ιδη, Ύ] σάτιρα
των Eπταν~σων ποτέ δεν έλαbε ΤΎ] μoρφ~ μυθιστoρ~ματoς ~ διηγ~μα
τος. Η ατελ~ς εφιαλτικ~ σάτιρα του Διονυσίου Σολωμού, Η Γυναίκα τ/ς
Ζάκυθος, σαφώς αντιπροσωπεύει μια προσπάθεια μυθoπλαστικ~ς πεζο
γραφίας, ωστόσο δεν είναι ευκρινές από τα διασωζόμενα αποσπάσματα
και τις διαδοχικές επεξεργασίες ποια θα ~ταν η τελικ~ της μoρφ~ και
το εύρος ΤΎ]ς. Ο Ανδρέας Λασκαράτος και άλλοι που έγραψαν σάτιρα σε
πεζό λόγο, έγραφαν σ' ένα ,είδος παλαιότερο από το μυθιστόΡΎ]μα και
φαίνεται πως ποτέ δεν δοκΙμασαν να πειραματιστούν προς αυτ~ την
κατεύθυνση. Η απoσπασματικ~ αυΤΟbιογραφία της Ελισάbετ Μουτζάν
Μαρτινέγκου (1801-1832) γράφΤΎ]κε λΙγο πριν από το θάνατό ΤΎ]ς αλλά
δΎ]μοσιεύΤΎ]κε μισό αιώνα αργότερα, και μερικές φορές αναφέρεται ως ένα
πρώιμο (και σπάνιο) δεΙγμα γυναικείου μυθιστoρ~ματoς αυτ~ την περίο
δο. 73 Μόνο ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881), που είναι περισσότερο
72. Βλ ΟιεξοΟικότερα. για. το θέμα. α.υτό: Δ. Tζιόεiα.ι;, Α telling absence: the novel ίη
the Ionian Islands. Joumal oJ Mediterranean Studies, τόμ. 4, τείιχ. 1 (1994), 73-82.
73. Eλισά:εiετ Μουτζά:ν-Μα.ρτινέγκου, Αvτο6/0γΡaφ{a, επψ.. Κ. Πορφίιρ-ηι;, Aθ~να.
1956 (πρώτ-η έκδοσ-η 1881).
γνωστός ως ιστορικός και λαογράφος, έγραψε ένα μυθιστόpΎ'jμα. Εντού

τοις, το έργο του Οι κρητικοί γάμ.οι, ένα ιστορικό μυθιστόPΎ'jμα που
εκτυλΙσσεται στΎjV KpήτΎ'j του δέκατου έκτου αιώνα (δΎ'jμoσιεύΤΎ'jκε στο
ΤορΙνο), δε φαίνεται να επαινέθΎ]κε παρά μόνο για το πατριωτικό του
πνεύμα. ί4
Το ότι οι συγγραφείς των Επτανήσων ήταν ικανοί να σΤΎ'jpΙξoυν τη
λογοτεχνική έκφραση στην πεζογραφία αποδεικνύεται ωστόσο από το
μοναδικό παράδειγμα που ήταν Ο Βασιλικός του ΑντωνΙου Μάτεση.
Πρόκειται για θεατρικό έργο, και από αυτήν ΤΎjV άποψη εμπίπτει έξω από
τα όρια αυτής ΤΎ'jς μελέΤΎ'jς. ΓpάφΤΎ'jκε στο διάστημα 1829-1830 για να
παρασταθεΙ σε ένα αριστοκρατικό ΠεΡι6άλλον στη Ζάκυνθο, που ήταν και
ο τόπος καταγωγής του συγγραφέα. Η σημασία του Βασιλικού για ΤΎjV
ιστορΙα του ελλΎjVικoύ μυθιστορήματος έγκειται στο γεγονός ότι, όταν
αργότερα ο MάτεσΎ'jς το δημοσίευσε, πρόσθεσε έναν πρόλογο στ/ν επΙ
σημη γλώσσα της εποχής, που δεν είναι η γλώσσα του κειμένου, και
περιγράφει το έργο σημειώνοντας:
«Το πιχρόν όθεν οuναται μάλλον να ονομασθή ιστορική μυθιστοριογραφία

οραματικώς παριστιχνομένΎ) ή κωμωΟία».75
Το έργο εΙναι στην πραγματικότητα μια κοινωνική κωμωδία που

οφείλει πολλά στα διδάγματα των Beaumarchaisxa: Schiller, και δραμα
τοποιεί τη σύγκρουση των ιδεών μεταξύ της παλιάς γενιάς της τοπικής
αριστοκρατΙας και των αξιών του Διαφωτισμου, που για λόγους ευγένειας
ο Μάτεσης τοποθετεί έναν αιώνα νωρίτερα. Ο Βασιλικός δεν μπορεί
καθόλου να θεωρηθεΙ 'ιστορικό μυθιστόρημα', αλλά προφανώς ο συγγρα
φέας του σκέφτηκε ότι έπρεπε να του προσθέσει αυτή ΤΎ'jν ονομασία αν
ήθελε να δώσει τη δυνατότητα στο έργο αυτό να δια6αστεί ως 6ι6λίο στη
74. Σπυρίδων Ζαμπέλιοι:;, Οι κρητικοί γάμ.οι, Ίδρυμα; Κώστα και Ελέν'l]ι:; Ουράν'l],
Aθ~να 1989. Μερικά δι'l]γήματα του ΠολυλιΧ, δ'l]μοσιεψένα στ/ δύση Τ/Ι:; ζωήι:; του στ'Ι]V
Εστία μεταξιί του 1891-92, καταλαμ6άνουν μικρό μέροι:; του ''Ι]θογραφικοιί' ή λαογρα
φικού οι'l]~μα;τοι:; που εμφανίζεται αυτή τ'l]ν εποχή και ως εκ τοιίτου αν~κoυν στο θέμα;
του επόμενου κεφαλαίου (ανα.Ο'l]μ.οσιεύτ'l]καν στον Πολυλά 1988).
75. Αντώνιος Μάτεσηι:;, Ο Βασιλικός, εισαγω~ Ά. Τερζάκ'l]ς, Ερμήι:; (ΝΕΒ),
Αθήνα 19711. Ο πρόλογος αυτός του Mιiτεση χρονολογείται α.πό το 1860, ενώ 'Ι] έκδοση
στ/ν οποία εμφανίζεται είναι του 1859 (το πα.ριiθεμα; στ/ σελ 1).
οεκαετία του 1860. Όπως έγινε και ι;.ε τα ποιητικά αποσπάσι;.ατα του
Σολωι;.ού, τα οποία οημοσιεύτηκαν πολύ καιρό αφότου γράφτηκαν, ι;.ια
σηι;.αντικ~ πρωΤΟbουλία ενός συγγραφέα των Eπταν~σων έι;.εινε χωρίς
συνέχεια, και έτσι μ.παίνει κανείς στον πειρασμό, για μ.ια ακόμ.η φορά, να
αναρωτηθεί πόσο oιαφopετικ~ θα ~ταν η πορεία του ελληνικού μ.υθιστο
P~μ.ατoς αν η επιμ.ελημ.ένη κωμ.ωΟία του Μάτεση, bασισμένη στενά στο
ζακυνθινό ιΟίωμ.α της επoχ~ς και σε πεζό λόγο, γινόταν ανάγνωσμ.α στην
Aθ~να τον καιρό που γράφτηκε αντί να εντάσσεται oπωσo~πoτε και
χωρίς ιοιαίτερη πειστικότητα στο υπο-είοος του ιστορικού μυθισΤOP~μ.α
τος, το οποίο άρχιζε να ανθεί στην Aθ~να.
Όπως και να έχουν τα πράγι;.ατα, μ.όνο κατά τα τελευταία χρόνια
του αιώνα τα Επτάνησα παρουσίασαν 060 μυθιστοριογράφους oλκ~ς: τον
Γρηγόριο Ξενόπουλο και τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Ο πρώτος, όπως θα
~"
οουμ.ε, ηταν
,
αρχικα
,
επιτυχημ.ενος
θ'
εατρικος
,
συγγραφεας, και
~,
οεν ειναι
τυχαίο το γεγονός ότι τα μ.υθισΤOP~μ.ατα του οεύΤεΡου έχουν ως θέμ.α

τους την oριστικ~ παρακμ~ της παλαιάς αριστοκρατίας του νησιού και
την καθυστερημένη άνοοο μιας επιχειρημ.ατικ~ς αστικ~ς τάξης.
2. Η Εθνική επέκτασΎj και τα όριά της:
Από τη 'Μεγάλη Ιδέα' σΤYjν επαύριο ΤYjς Καταστροφής
1881-1928
ΙΣΤΟΡΙΚΛ ΠΡΟΛΕΙΌΜΕΝΛ
Η
προσάΡΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς ευφΟΡΎ)ς κα.ι πλουσια.ς επα.ρχία.ς ΤΎ)ς Θεσσα.λία.ς
το 1881, μ,ολονότι ήτα.ν α.ποτέλεσμ,α. περισσότερο ΤΎ)ς όιπλωμ,α.τία.ς
των Μεγάλων Δυνάμ,εων πα.ρά α.ποτέλεσμ,α. στρα.τιωτικής επιτυχία.ς,
φάνΎ)κε στους ΈλλΎ)νες εκείνΎ)ς ΤΎ)ς εποχής ως Ύ) πρώΤΎ) α.πτή α.πόόειξΎ)
ότι Ύ) εόα.φική επέκτα.σΎ) ήτα.ν εφικτός στόχος. Η α.νάγΚΎ) τ/ς επέΚΤα.σΎJς
των γεωγρα.φικών ορίων του νέου κράτους υπέφωσκε σχεόόν α.πό ΤΎ)ν
α.ρχή ΤΎ)ς ιόρυσεώς του. 1 Κα.τά ΤΎ) διάρκεια. μ,άλιστα. των όια.bουλεUσεων
για. το πρώτο Σύντα.γμ,α. το 1844, όια.τυπώθΎ)κε το α.ίτ'Υ]μ,α. του ελλ'Υ]νικου
α.λυτρωτισμ,ου. Έλλάδα.', συμ,φωνα. μ,ε ΤΎ) σχετική δια.τύπωσΎ], δεν ήτα.ν
μ.όνο το 6α.σίλειο που έφερε α.υτό το όνομ.α., α.λλά περιελάμ.6α.νε επίσ'Υ]ς κα.ι
όλες τις ελλ'Υ]νόφωνες κοινόΤΎ)τες ΤΎ)ς Οθωμ.α.νικής α.υτοκρα.τορία.ς. Σκο
πός ΤΎ)ς εθνικής πολιτικής ήτα.ν επομ.ένως να. 'λυτρώσει' τους Έλλψες
που ζουσα.ν έξω α.πό τα. όρια. του κράτους κα.ι, πιο συγκεκριμ,ένα., να.
α.να.Κ'Υ]ρυξει τψ Κωνστα.ντινούπολ'Υ], Έδρα. του Οικουμ.ενικου Πα.τρια.ρ
χείου, πα.ράλλΎ)λα. μ.ε ,ΤΎ)ν Αθήνα., ως το όίόυμ.ο κέντρο του εuρuτερου
ΕλλΎ)νισμ.ου. Έτσι γεννήθΎ)κε Ύ) 'Μεγάλ'Υ] Ιδέα.'.2
1. ΉOΎJ από το 1830 ο Κοραής σημείωνε: «νέοι αγώνες προσμένουν τους γενναίους
μαΧΎJτάς χρεωστούν να εξαπλώσωσι τα όρια ΤΎJς ελευθερίας εις όλψ τψ Ελλάοα και
τους νήσους αυτής, κατά ΤΎJν παλαιά.ν αυτής γεωγραφίαν» (Καποδιστριακοίδιάλογοι Δ',
Άπαντα τα πρωτότυπα έΡγα, τόμο Λ2, σ. 791. Ο Κοραής άφψε όμως κάποια ασάφεια
ως προς το σημείο το οποίο υποτίθεται ότι έπρεπε να εκτείνονται τα όρια αυτά.
2. Το σχετικό απόσπασμα ΤΎJς ομιλίας στ/ Βουλή του μετέπειτα πρωθυπουργού
IωάννΎJ KωλέΤΤΎJ έχει ως εξής: «Διά ΤΎJν γεωγραφικήν τ/ς θέσιν ΎJ Ελλάς είναι το
κέντρον ΤΎJς EυρώΠΎJζ' ισταμένΎJ, και έχουσα εκ μεν οεξιών ΤΎJν Λνατολήν, εξ ιψιστερών
οε τ/ν Δύσιν, προώρισται, ώστε οια μ.εν τ/ς πτώσεως αυτής να φωτίση τ/ν Δύσιν, οια
οε τ/ς αναγεννήσεως ΤΎJν Λνατολήν. Το μεν πρώτον εξεπλήρωσαν οι προπάτορες ΎJμών,
το οε οεύτερον είναι εις ΎJμιXς ανσ.τεθειμένον· εν τω πνεύματι του όρκου τούτοu και τ/ς
μεγάλης ταύΤΎJζ ιδέας είοον πάντοτε 'touc; πλΎJρεξoυσίoυι; 'tou έθνοuς να σuνέρχωνται διά
να αποφσ.σίσωσιν ouli πλέον περί ΤΎJζ τύΧΎJς τ/ς Ελλάδος, αλλά τ/ς ελλψικήι; φυλής».
Το παράθεμα προέρχεται από τ/ μελέΤΎJ 'tou Κ. Θ. ΔΎJμαρά, «TΎJζ μεγάλΎJς ταύΤΎJζ
100
---ψΨ.~---
RODERJCK ΒΕΑΤΟΝ
Η εντυπωσιακά ομόφωνη υπoστ~ριξη της 'Μεγάλης Ιδέας' κυριάρ

ΧΎ)σε σε όλο το φάσμα της ελληνικ~ς πoλιτισμικ~ς ζω~ς του δέκατου
ένατου αιώνα και κράτησε μέχρι την παραμoν~ ΤΎ)ς ολέθριας ~ττας ΤΎ)ς
ελλΎ)νικ~ς εκστρατευτικ~ς δύναμης στη Μικρά Ασία το 1922. Το γεγο
νός αυτό δεν πρέπει να μας εκπλ~σσει. Ο δέκατος ένατος αιώνας στην
Ευρώπη ~ταν η επoχ~ του κράτους-έθνους και η εδαφικ~ επέκταση, με
τον έναν ~ τον άλλο τρόπο, θεωρούνταν δεδομένη, ως νόμιμος στόχος
των εθνών-κρατών. Αυτό το γενικότερο κλίμα της επoχ~ς στην Ευρώ
πη το συνοψίζει αρκετά πιστά ο Ψυχάρης, όταν γράφει το 1888 από το
Παρίσι:
«Ένα έθνος, για να γίνΎj έθνος, θέλει δυο πράματα' να μεγαλώσουν τα

σύνορά του και να κάμΎj φιλολογία δικήτου» .:1
Η 'Μεγάλη Ιδέα' δεν εμφανίστηκε λοιπόν για πρώτη φορά κατά τη

δεκαετία του 1880. Απλώς ενισχύθηκε περισσότερο, και οι υποσΤΎ)ρικτές
της απέκτησαν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Ιδιαίτερα μάλιστα μετά την
προσάρτηση της Θεσσαλίας, η επίγνωση των στόχων του ελληνίκού
αλυτρωτισμού άρχισε να γίνεται περισσότερο αισθητ~ στην ελληνικ~
πoλιτισμικ~ και πoλιτικ~ ζω~. Η νέα αυτ~ διάθεση φαίνεται πως δια-
'θ "';.' ,
τηρη ηκε παρα τα εμποοια που παρουσιαστηκαν και που οεν ηταν
λ'
ιγο-
';.' ,
τερο ταπεινωτικά σε σύγκριση μ' εκείνα της προηγούμενης περιόδου: το
ελληνικό κράτος αντιμετώπισε τις Μεγάλες Δυνάμεις το 1886, υπέστη
εθνικ~ χρεοκοπία το 1893, ~ττα από την Τουρκία το 1897 και προστρι
6ές με τη Βουλγαρία για το Μακεδονικό από τη δεκαετία του 1890 μέχρι
το 1913. Παρ' όλες όμως τις στρατιωτικές αποτυχίες, το ελληνικό κρά
τος μέχρι το 1920 συνέχισε να επεκτείνεται, και παρά την oικoνoμικ~
κατάρρευση του 1893 και τον έλεγχο που επέ6αλαν οι Μεγάλες Δυνάμεις
για το χρέος στους ξένους το 1897, η οικονομία κατάφερε να αναπτυχθεί
κατά την ίδια περίοδο.
Η πoλιτικ~ ζω~ διασαλεύτηκε σ06αρά από την επέμ6αση των στρα
τιωτικών το 1909 (κίνημα στο ΓουδΟ, μια 'αστικ~ επανάσταση', όπως
ιδέα;ς» (1970), επΙΙνέκδoOϊJ στον τόμο του ωιbu, Ελληνικόι:; Ρωμαντισμόι:;, Ερμής, Αθήνα;
1982, σσ. 405-18 (το πcφιiθεμcι στις σσ. 405-6) (δική μου έμι:pα;OϊJ).
3. Γ. Ψuχcψης, Το Ταξίδι μου, επιμ. Ά. Αγγέλου, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα; 1971, σ.
37 (1η έκο. 1888).
- - - - - - - - ---_. - - - - - - - - - - - - ._---
θεωρήθΎ)κε από μερικούς εκ των υστέρων, Ύ) οποία είχε ως επακόλουθο

να ανέλθει στψ εξουσία ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Υπό τψ πρωθυπουργία
του Βενιζέλου, οι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-13) είχαν ως αποτέλεσμα
τψ επέκτασΎ) των 60ρείων συνόρων ΤΎ)ς Ελλάδας λίγο πολύ ώς εκεί που
6ρίσκονται και σήμερα, και ταυτόχρονα διασφάλισαν τψ ΚρήΤΎ) (που
ήταν επισήμως ανεξάΡΤΎ)ΤΎ) από το 1897) και τα περισσότερα από τα
νΎ)σιά του Αιγαίου. Κατά το ξέσπασμα του Πρώτου παγκόσμιου πολέμου,
Ύ) ελληνική επικράτεια είχε σχεδόν διπλασιαστεί από ΤΎ) δεκαετία του
1870 και, όπως το διατύπωσε ο ΚωλέΤΤΎ)ς, το «όνειρο και Ύ) ελπίδα» της
ανάΚΤΎ)σΎ)ς ΤΎ)ς ΚωνσταντινούπολΎ)ς φαινόταν περισσότερο από ποτέ
πραγματοποιήσιμο.
Η πολιτική που ακολούθησε ο Βενιζέλος επέφερε ως αρνητική συ
νέπεια τον εθνικό διχασμό (1915-17). Ύστερα από δέκα χρόνια σχεδόν
συνεχών πολέμων, Ύ) Μικρασιατική Καταστροφή σφραγίζει το τέλος ενός
κεφαλαίου ΤΎ)ς ελλΎ)νικής ιστορίας, που άρχισε με τψ επεκτατική αισιο
δοξία των αρχών ΤΎ)ς δεκαετίας του 1880, και ταυτόχρονα διαμόρφωσε
το πλαίσιο για τψ πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική ζωή ΤΎ)ς Ελλά
δας για ένα μεγάλο μέρος του εικοστοίι αιώνα. Η χαοτική περίοδος
αμέσως μετά τψ Καταστροφή εμπίπτει εντούτοις στο παρόν κεφάλαιο,
, , "
θ ως
' ι ,Ι ~
κα επροκειτο να περασει ενα χρονικο οιασΤΎ)μα προτου οι νεες κοινω-
νικές και πολιτικές πραγματικόΤΎ)τες και Ύ) απώλεια του υπερ6ατικotι,

ιδανικού, που είχαν ενώσει τους περισσότερους ΈλλΎ)νες για πάνω από
μισό αιώνα, έφταναν στο σΎJμείo να αφομοιωθούν και να προκαλέσουν νέες
εξελίξεις σΤΎ) λογοτεχνία και τον πολιτισμό.
Το κεφάλαιο αυτό τελειώνει με την επαναφορά στψ εξουσία του
Βενιζέλου τον Αίιγουστο του 1928, ένα μήνα μετά από την αυτοκτονία
του ΚαρυωτάΚΎ). Μέχρι τότε Ύ) Ελλάδα είχε αποκτήσει σύνορα, τα οποία
ήταν περίπου αυτά που είναι και σήμερα (με εξαίρεσΎ) τα ΔωδεκάνΎ)σα,
που προστέθΎ)καν το 1947). Η ανταλλαγή των πλΎ)θυσμών μεταξύ
Ελλάδας και Τουρκίας ολοκλΎ)ρώθΎ)κε αυτή τψ περίοδο. Κατά συνέπεια,
το νέο ελλψικό κράτος που προέκυψε κατά ΤΎ) δεκαετία του 1920 πε
ριέλα6ε σχεδόν όλους τους Έλλψες ΤΎ)ς τέως Οθωμανικής αυτοκρατο
ρίας, όπως το ονειρεύονταν οι υποσΤΎ)ρικτές του αλυτρωτισμού του πε
ρασμένου αιώνα. Οι συγκυρίες όμως που διαμορφώθΎ)καν μετά ΤΎ)ν Κα
ταστροφή, τα κοινωνικά και οικονομικά πρ06λήματα που προέκυψαν από
τψ αφομοίωσΎ) ενός τόσο μεγάλου αριθμού προσφύγων, είχαν ως συνέ-
πεια ΤΎJν πλήΡΎJ αναθεώΡΎJσΎJ ΤΎJς εθνικής αυτογνωσίας. Η μακρά πορεία

ΤΎJς προσαρμογής σΤΎJ νέα πραγματικόΤΎJτα θα είναι και το αντικείμενο
του τρίτου και του τέταρτου κεφαλαίου.
ΝΕΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Η νέα αυτoπεπoίθΎJσΎJ των αρχών ΤΎJς δεκαετίας του 1880 6ρήκε τρόπους
λογοτεχνικής έκφρασΎJς που εκ πρώΤΎJς όψεως φαίνονται αντιφατικοΙ
Από ΤΎJ μία πλευρά, συγγραφείς, μεταφραστές και κριτικοί στράφΎJκαν
σΤΎJν EυρώΠΎJ και ειδικότερα σΤΎJ Γαλλία, απ' όπου και προέρχεται το
υλικό που παρουσίασαν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Από τψ άλλΎJ
μεριά, το ενδιαφέρον άρχισε να κατευθύνεται με νέα έντασΎJ και αποφα
σιστικόΤΎJτα προς τον εντοπισμό, τον ορισμό και τψ περιγραφή εκείνων
των πτυχών ΤΎJς ελλψικής ζωής που παρέμεναν αμόλυντες από ΤΎJν
ευρωπαίκή επίδρασΎJ. ΔΎJλωτικoί ΤΎJζ πρώΤΎJς τάσΎJς είναι και οι πειρα
ματισμοί στψ αντι-ρομαντική ΠOΙΎJτική του γαλλικού Παρνασσικού κι
νήματος (oνoμάσΤΎJκε έτσι από μια ανθολογία του 1866) με εκπροσώπους
στψ Ελλάδα τους Νίκο Καμπά (1857-1932), Γεώργιο ΔρoσίνΎJ (1859-
1951) και Κωστή Παλαμά (1859-1943), καθώς και ΤΎJ μετάφρασΎJ στα
ελλΎJνικά του μυθιστορήματος Νανά (1879) του Εμίλ Ζολά. Η μετάφρα
σΎJ αυτή (του Δ. Καμπούρογλου) προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, όπως
και ΎJ εκτενής και παθιασμένΎJ εισαγωγή που πρόσθεσε ο AγΎJσίλαoς
ΓιαννιώΤΎJς στψ oλoκλΎJρωμένΎJ έκδoσΎJ του 1880, ΎJ οποία συνιστούσε
επίμονα ΤΎJν ωμή ρεαλιστική απεικόνισΎJ ΤΎJς ζωής, στψ οποία ο Ζολά
είχε δώσει το όνομα 'νατουραλισμός'.'
ΔΎJλωτική ΤΎJς δεύτεΡΎJς τάσΎJς είναι ΎJ αναφορά στον παραδοσιακό
τρόπο ζωής ΤΎJς ελλΎJνικής υπαίθρου, που πέρασε επίσΎJζ και σΤΎJν
πoίΎJσΎJ του ΔρoσίνΎJ, ως ένα ορισμένο bαθμό και στψ πoίΎJσΎJ του
Παλαμά, και είναι πιο φανερή στο έργο του Κώστα KρυστάλλΎJ (1868-
1894). Πολλά από τα ποιήματα του τελευταίου είναι μιμήσεις του
παραδοσιακού δΎJμoτικoύ τραγουδιοίι. Η ίδια αυτή στροφή προς τψ
παραδοσιακή ελλΎJνική ζωή και τα έθιμα είναι ακόμΎJ πιο φανερή σΤΎJν
πρωτoεμφανιζόμενΎJ επιστήμΎJ ΤΎJς Λαογραφίας, που αρχίζει με τον
4. Αναο-ημοσιείιεται στον τόμο Π. Δ. Mαστpoo-ημ~Ψ'1ζ, ((ο Ζητιάνος» το/) Καρ

κα6ίτσα, εισαγωyi)-κε(μενο-γλωσσάριο, Καροαμίτσα, Α6"Ι]να1980, σσ. 239-263.
πρωτοπόρο λαογράφο Νικόλαο Πολίτ'η (1852-1921) στη δεκαετία του

1870 και που με Τ'η σειρά Τ'ης άσΚ'ησε καθοριστική επίδρασ'η στους
πεζογράφους, ώς το τέλος του αιώνα, όσον αφορά σΤ'ην επιλογή της
θεματολογίας τους.
Μολονότι και οι δύο αυτές τάσεις φαίνεται να είναι αντιφατικές
μεταξύ τους, αν κοιτάξει κανείς από μια αυσΤ'ηρά λογική οπτική γωνία,
θα ήταν σΟbαρό λάθος για τον ιστορικό Τ'ης λογοτεχνίας να προσπαθήσει
να διαλέξει ανάμεσά τους. Πράγματι, οι συγγραφείς που έκαναν κάτι
τέτοιο, είτε στρεφόμενοι αποκλειστικά προς το εξωτερικό, είτε αποκλει
στικά στις 'ρίζες' τους, είναι εκείνοι που σήμερα θεωρούνται ελάσσονες
ή καθαρά 'ιστορικού' ενδιαφέροντος: ο ΠΟΙ'ητής Νίκος Καμπάς" ή οι
συγγραφείς των 'ειδυλλια.κών' ΟΙ'ηΎΎ]μάτων Τ'ηζ ελλ'ηνικής υπαίθρου, όπως
ο r. Δροσίν'ης (στα δΙ'ηγήματα. Τ'ης δεκαετίας του 1880), ο Χι'. ΧΡ'ηστο
6α.σίλης και οΑ. Εφταλιώτης.6 Τα πιο σημαντικά λογοτεχνικά επιτεύγ
ματα των δεκαετιών του 1880 και του 1890 συντελούνται μέσα. από τα
οιασταυρούμενα ρεύματα των Μο αντίθετων αυτών τάσεων: τα. δΙ'ηγήμα
τα του Βιζυηνού, του Πα.πα.δια.μάντ'η κα.ι του Καρκα.6ίτσα, και λίγο
αργότερα. τψ ώριμη ποίηση του Παλαμά. Όλοι τους αξιοποιούν τις ου
νατόΤ'ητες που προσφέρουν οι πρόσφατοι νεοτερισμοί από το εξωτερικό,
5. Η OΎjμασία του Καμπά είναι καθαρά . ιστορική' γιατί εισήγαγε τον Παρνασσισμό,
(Parnasse) στ/ν Ελλάδα και άσκησε oμoλoyrιμ.έν-η επίδραOΎj στον Παλαμά. Ο Γιώργος
Θέμελης, γράφοντας το 1963, τοποθετεί κατά ενδιαφέροντα τρόπο τον Καμ.πά, παράλ
λ-ηλα με τον Ντόρρο και τον Ράντο (1978: 11-12), των οποίων οι νεοτερισμοί στις αρχές
τ-ης δεκαετίας του 1930 κcφποφόρ-ησαν στα έργα άλλων ποιητών. (Γιώργος Θέμελης, Η
νεώτερη ποίησή μας, τόμο 1, Κωνσταντινίδης, Θεσσαλονίκ-η 1978· 1η δημoσίευOΎj 1963:
11-12).
6. Τα ονόματα λαμ.~άνoνται από μια λίστα σUΓΓραφέων, τους οποίους η Ελένη
Πολίτου-Μαρμαρινού, στην κριτική τ-ης για το ~ι~λίo του Γιάνν-η Παπακώστα, Το
περιοδικό ((Εστία» και το Διήγημ.α, Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα, Αθήνα 1982, θεω
ρεί ως κυρίως -ηθογράφους σε αντιδιαστολή προς τους νατουραλιστές ή ρεαλιστές συγ
γραφείς της περιόδου, στ/ χορεία των οποίων πεpιλαμ~άνoνται όλα τα μεγάλα ονόματα
(Παρουσία, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφικ"ή Σχολή 3 [1985]: 123-52, OΎjμ. 147). Η
διάκριOΎj αυτή ασφαλώς ισχυει αλλά, κατά τ-η γνώμη μου, μέχρι ενός 6αθμού. Είτε ο
όρος (-ηθογραφία) θα πρέπει να εγκαταλειφθεί εντελώς (όπως προτάθηκε, για παράδειγ
μα, από τον Χριστόφορο Μ-ηλιών-η: «Παπαδιαμά.ντ-ης και -ηθογραφία ή ηθογραφίαζ αναί
ρεσις», Γράμμ.ατα και Τέχνες, Ιανουάριος 1992: 5-22), ή θα πρέπει να περιλαμ6άνει
όλους τους ρεαλιστές συγγραφείς αυτής της περιόδου. Η δική μου πρoτίμΎJOΎj είναι για
τη δεύτερη λύOΎj, όπως θα φανεί παρακάτω.
προκειμένου να ανιχνεύσουν, ο καθένας τους με πολύ οιαφορετικό τρόπο,

τη φύση του οικού τους ιθαγενούς πολιτισμού.
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1880-1904)
Μεγάλο μέρος των πολιτισμικών ζυμώσεων γύρω στα 1880 πέρασε

στον περιοδικό τύπο και ειδικά στις στήλες της Εστέας (1876-95) και
στον ΡαμπαΥά (1878-89). Η Εστέα ήταν ένα σο6αρό περιοδικό, το
οποίο απευθυνόταν σ' ένα συντηρητικό αναγνωστικό κοινό και υπήρξε
πάντοτε θερμός θιασώτης των λαογραφικών σπουδών. 7 Ο ΡαμπαΥάς,
από την άλλη πλευρά, χαρακτηριζόταν γενικώς ως πολιτικο-σατιρική
εφημερίδα και από τις στήλες του εμφανίστηκαν οι πρώτες ποιητικές
απόπειρες του Καμπά, του Δροσίνη και του Παλαμά.8 Είναι' μάλιστα
χαρακτηριστικό, για τα γενικότερα ενδιαφέροντα της εποχής, ότι στο
περιοδικό αυτό για πρώτη φορά δημοσιεύτηκε σε συνέχειες η επίμαχη
μετάφραση της Νανάς του Ζολά, προτού οιακοπεί η δημοσίευσή της
λόγω δημόσιας αποδοκιμασίας, ενώ από τις στήλες της Εστέας εκτο
ξεύτηκε η σχετική διαμαρτυρία από τον Άγγελο Βλάχο.9 Και τα δύο
περιοδικά κατά τη διάρκεια της κυκλοφορίας τους συνέχισαν να δημο
σιεύουν μεταφράσεις από μια ευρύτατη γκάμα σύγχρονης ξένης λογοτε
χνίας.
Μια πιο θετική συμ60λή της Εστέας στις λογοτεχνικές εξελίξεις τής
εποχής ήταν η εξαγγελία, το 1883, ενός διαγωνισμού διηγήματος, του
, «Η υπο'θ εσις ... εσται
οποιου ' 'Ί'Ί '
εΛΛηνικη, τουτεστι '
'θ α συνισταται εις περι-
γραφήν σκηνών του 6ίου του ελληνικού λαού εν οιαδήποτε των περιόδων
της ιστορίας αυτού ή εις εξιστόρησιν επεισοδίου τινός της ελληνικής
7. Το περιεχόμενο σιυτου του περιοοικου κσιι Ύ) OPcισΤΎ)ριόΤΎ)ΤCΙ των oιcιooχικών

εκοοτών του συζΎ)τoύντcιι οιεξοοικά cιπό τον ΓιάννΎ) Πcιπσικώστcι, Το περιοδικό «Εστία»
και το Διήγημ.α, ό.π., Aθ~νσι 1982. Γιcι μισι κριτικ~ cιυτoυ του έργου κcιι μερικές
προτάσεΙζ γιcι ΤΎ) φύσΎj τ/ς ελλΎ)νΙΚ~ζ ρεcιλιστικής πεζoγpcιφίCΙζ τ/ζ περιόοου, 6λ Πο
λίτου- Mcιpμ.cιρινoυ, ό.π., σσ.
123-52.
8. Βλ ΕλένΎ) Πoλίτoυ-Mcιρμ.cιρινoυ, «Η εφΎ)μ.εpίOcι Ραμ.παγάς (1878-89) κcιι Ύ)
σuμ.6oλή ΤΎ)ς σΤΎ)ν ανCΙνέωσΎj ΤΎ]ς νεοελλΎ]νικής λoγoτεχνίCΙζ», Παρνασσός 21/2 (1979):
235-57.
9. Πολίτου-Mcιpμ.cιpινoυ (κριτικ~ στον Παπcικώστcι), ό.π., σ. 145.
ιστορίας».1Ο ΒΆέποντας αναδρομικά τους όρους του διαγωνισμού, παρα

ΤΎJΡOύμε πως δεν ~ταν και τόσο PΎJξικέΆευθOΙ όπως συν~θως υΠOσΤΎJpί
ζεται. Δεν είναι ξεκάθαρο από τψ ΠPOκ~pυξΎJ τι είδους έργο ακρι6ώς
εννοείται με το ΌΙ~ΎΎJμα': το μόνο που καθορίζεται είναι ένα μίνιμουμ ΤΎJς
έκτασΎJς. Η αλ/ΎJΆoγpαφία μάΆιστα που ακoΆoύθΎJσε σΤΎJν Εστία αποκα
Άύπτει κάποια απορία, αν πραγματικά με το "δΙ~ΎΎJμα" εννοείται διαφο
ρετικό είδος από το μυθιστόΡΎJμα..1I ΣΤΎJν πράξΎJ, οι περισσότερες συμμε
τοχές στο διαγωνισμό ~ταν σύντομες και από τότε ο όρος δΙ~ΎΎJμα που
ΧΡΎJσιμoπoι~θΎJκε στψ πρoκ~ρυξΎJ έΆα6ε τψ έννοια που έχει σ~μεpα.
ΕπιπΆέον, ΎJ έμφατ/ που δόθΎ]κε στψ πρoκ~ρυξΎJ για θέματα και σΚΎJνικά
παρμένα από τψ «αρχαία, ΤΎJ μεσαιωνικ~ ~ ΤΎJ σύγχρoνΎJ περίοδο»
συνάδει καΆύτερα με το ~δΎJ καθιερωμένο είδος του ιστορικού μυθιστop~
ματος παρά με το σύγχρονο ρεαΆισμό, που συνιστά το κύριο χαpαΚΤΎJ
ριστικό ΤΎJς πεζογραφίας στις δεκαετίες του 1880 και του 1890.
Αν και ο διαγωνισμός ΤΎJς Εστίας δεν έθεσε στψ πραγματικότψα
τους κανόνες συγγpαφ~ς για το νέο είδος πεζογραφίας, το πρακτικό
αποτέΆεσμά του φαίνεται πως ~ταν να πpoωθ~σει το είδος και να. δικαιο
Άo~σει 060 νεοτερισμούς που είχαν ~δΎJ αρχίσει να. έρχονται στο πρoσκ~νιo
πριν από ΤΎJν εξαγγεΆία του διαγωνισμού: ο πρώτος αφορά στο δΙ~ΎΎJμα
ι ι ~ ι "Ί ι ι ~ ι ι
ως νεα φορμα, και ο cιευτερoς σΤΎJν εΠΙΛOγΎJ ενος παpαcιoσιακoυ, αγροτικου
πΆαισίου για ΤΎJ δράτ/ .12 Η μετα.τόπιτ/ που παραΤΎJρείται αυτ~ τψ περίοδο
α.πό το μυθιστόΡΎJμα (που συν~θως δΎJμoσιευόταν σε συνέχειες) στο δι~
ΎΎJμα δεν μπορεί πράγματι να εξΎJΎΎJθεί, αλ/ά είναι ασφαΆώς δεδομένο το
γεγονός ότι το δΙ~ΎΎJμα ως είδος εΆάχιστα καλ/ιεργ~θΎJκε σΤΎJν Ελ/άδα
πριν από ΤΎJ δεκαετία του 1880, ενώ για είκοσι χρόνια μετά ξεπερνά κατά
ποΆύ σε αριθμό τα μυθιστoρ~μα.τα στο σuνοΆο ΤΎJς μυθoπΆαστικ~ς πα
ραγωγ~ς ΤΎJς περιόδου. Ωστόσο, το Άαογραφικό περιεχόμενο, το οποίο από
10. Το κείμενο Τ1]ς προκήρυξης, από το τεόχος Τ1]ς 15ης Μα'ϊου 1883, αναοημο
σιεόεται στο Μαστροοημήτρης, "ο Ζητιάνος», όπου και είναι ευκολότερα προσιτό, σσ.
269-70.
11. Βλ Π. Μουλλάς, «Το νεοελληνικό οιήγημα και ο Γ. Μ. Βιζυηνός», εισαγωγή
στο Γ. Μ. Βιζυηνός, Νεοελ/ηνικά διηγήματα, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1980, σσ. μστ'-μζΌ
12. Δόο 'ηθογραφικά' ΟΙ1]γήματα του Βικέλα 01]μοσιεότηκαν στην Εστία ήοη από
το 1877 (Μουλλάς, «Το νεοελληνικό οιήγημα», ό.π., 1980: λο'-λε'), και το πρώτο
οιήγημα του Β ιζυψοό , το οποίο εκτυλίσσεται στον τόπο καταγωγής του συγγραφέα, τη
Θράκη, Το αμάρτημα της μητρός μο/), οημοσιεότηκε στο ίοιο περιοοικό τον Απρίλιο το\)
1883, ένα μήνα πριν από Τψ εξαγγελία του Οιαγωνισμοό.
- - _ . _ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -.._ -
το 1883 ουσιαστικά κυριάρχησε στην πεζογραφία για είκοσι χρόνια και,

όπως είοαμε παραπάνω, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ΠOίΎJσΎJ κατά ΤΎJ
~ , ,~ '~'ζ λ"
οιαρκεια ΤΎJς ιοιας περιοοου, χρεια εται να μας απασχο ΎJσει περισσοτερο.
Η ανακάλυψΎJ και ΎJ πρoσ~λωσΎJ στις εγχώριες παραΟόσεις ενός λαού

συνιστά μία από τις ~ασικές αρχές του εθνικισμού του οέκατου ένατου
αιώνα στ/ν EυρώΠΎJ, και εκπορεύεται τελικά από το έργο του Χέρντερ
και των άλλων Γερμανών στοχαστών του τέλους του οέκατου όγοοου
αιώνα. Μέχρι ΤΎJ οεκαετΙα του 1870, όπως σΎJμειώσαμε και παραπάνω,
, ~, "1"1'
οι εγχωριες παραοοσεις του εΛΛΎJνικoυ
λ ' , "1"1'
αου, που αφορουν σΤΎJν εΛΛΎJνΙΚΎJ
αρχαιόΤΎJτα και τον παραοοσιακό τρόπο ζω~ς (στοιχεΙα για τα οποία οι

λαογράφοισε άλλες χώρες συγκέντρωνανσυστ/μα.τικάπλΎJρoφOΡίες),πέρασαν
σχεοόν απαραΤ~ΡΎJτες από τους ίοιους τους Έλληνες. Όντως, οι ΠOΙΎJτές
Pαγκα~~ς, Σολωμός και BαλαωρίΤΎJς είχαν αναγνωρίσει ΤΎJ σΎJμασία του
δΎJμoτικoύ τραγουδιούως ~ά.σΎ) για νέους εκφραστικούςτρόπους στ/ν πoίΎJσΎJ,
αλλά ενδιαφέρθΎJκαν ελάχιστα για τον τρόπο ζω~ς, τις δοξασίες, τα ~θΎJ
και τα έθιμα. των ανθρώπων που τα τραγουδούσαν.13
Μέχρι ΤΎJ οεκαετΙα του 1870, ΎJ πλειoψΎJφία των δΎJμoσιευμάτων για
την εΛληνικ~ Λαογραφία ~ταν πράγματι έργο ξένων μελεΤΎJτών. Η σΎJ
μ.ασία των παραδοσιακών προφορικών ΠΎJγών ως συνδετικού κρίκου ΤΎJς
αρχαιόΤΎJτας με ΤΎJ σύγχρoνΎJ Ελλάδα αναγνωρίσΤΎJκε πρώτα κατά ΤΎ]
δεκαετία του 1850 από τον ΣπυρΙδωνα Ιαμπέλιο, νεότερο μέλος του
κύκλου του Σολωμού. Αυτός και ο ιστορικός που άσΚΎ]σε τεράστια επί
δρασΎJ, ο Κωνσταντίνος ΠαπαΡΡΎ]γόπουλος (του οποίου Ύ] πεντάτομΎJ
Ιστορία του Ελλψ'κο'; ΈθΥουι; ολοκλΎ]ρώθΎ]κε το 1876), ~ταν οι πρώτοι
που άρχισαν να αποκαθιστούν ΤΎ] μακρά ενδιάμεσΎJ περίοδο ΤΎJς Βυζαντι
ν~ς ιστορίας. Αλλά, παρ' όλα αυτά, μόνο μετά ΤΎ] δεκαετία του 1870 οι
Έλληνες λόγιοι, και ανάμεσα σ' αυτούς ο επιφαν~ς ιδρυΤ~ζ ΤΎJς εΛλΎ]
νικ~ς ΛαογραφΙας Νικόλαος ΠολίΤΎ]ζ, άρχισαν να αναγνωρίζουν ότι τα
προ'iόντα του παραοοσιακού τρόπου ζω~ς σΧΎ]μ.άτιζαν έναν αναγκαίο
,
κρικο σΤΎ]ν α
λ ,~
υσιοα ΤΎ]ς πο
λ "
ιτισμΙΚΎ]ς συνεχειας που
, ~,
εφτανε αναορομικα
μ.έχρι την αρχαιόΤΎJτα. Δεν είναι OUσκολο να καταλά~ει κανείς πώς το

ενδιαφέρον αυτού του εΙοους εντάσσεται στο κλίμα ΤΎ]ς νέας αυτοπεποί
θΎ]σΎJς που χαραΚΤΎJρίζει ΤΎJν Ελλάδα του 1880, παράΛλΎ]λα με τα ιδανικά
του αλυτρωτισμου,
' "
τα οποια συνεχισαν "Κ
ΤΎJν πορεια τους μεχρι ΤΎJν α-
13. Πρ6λ. ΜουλλιΧς;, «Το νεοελληνικό OLijyηfJlX», ό.π., 1980: λεΌ

ΕΙΣΑΙΏΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 107
ταστρoφ~ του 1922. Επιπλέον, μ.ια μ.ατιά στις σελίδες ΤΎ)ς Εστ{ας δείχνει
ότι οι επιφανείς συγγραφείς κατέγραφαν επίσrις, ως ερασιτέχνες λαογρά
φοι, πρώΤΎ) ύλΎ) λαογραφικού χαρακτ~ρα και παρόμ.οια μ.ε εκεί\lΎj που
ΧΡΎ)σιμ.οποιούσαν στα δικά τους πεζoγραφ~μ.ατα.14
Ο κοινός παρoνoμ.αστ~ς όλΎ)ς σχεδόν ΤΎ)ς ελλΎ)νικ~ς πεζογραφίας που
δΎ)μ.οσιεύεται κατά ΤΎ) διάρκεια των τελευταίων 060 δεκαετιών του δέκα
του ένατου αιώνα είναι Ύ) λεπτομερής αναπαράσταση μιας μικp~ς, λίγο
ώς πολύ σύγχρονης παpαδoσιακ~ς κοινότητας στο φυσικό περι6άλ/ον
της. Με ΤΎ)ν έννοια αυτ~ ΧΡΎ)σιμ.οποιουνται οι όροι 'Ύ)θογραφία' και 'Ύ)θο
γραφικός' στο 6ι6λίο αυτό. Ο ορισμ.ός αυτός του κοινου παρoνoμ.αστ~
τείνει σΤΎ) συμ.περίλΎ)ψΎ) όχι στον περιορισμ.ό. Περιγράφει ένα χαραΚΤΎ)
ριστικό το οποίο αποτελεί κοινό γνώρισμ.α ΤΎ)ς πεζογραφίας ΤΎ)ς περιόδου,
αλλά δεν υπονοεί ομ.οιογένεια, είτε στον τρόπο που προσεγγίζεται μ.ια
κoιν~ θεμ.ατολογία, είτε στα αποτελέσμ.ατα που επιτυγχάνονται. 15
14. Η περιγραφή από τον Καρκαf)ίτσα (γράφτηκε και δημοσιεύτηκε στην Εστία.
τοι; 1890) τοι; πραγματικού χωριού, το οποίο αποτέλεσε ΤΎj (ίάση για τ/ μuθοπλαστική
απόδοση ενός χωριού ζητιάνων στο μuθιστόρημ.ά τοι; Ο Ζητιάιιος (1896), είναι γνωστή
(και ένα μέρος ανατuπώνεται στο Μαστροδημήτρης, Ο Ζητιάιιος: 42-3). AκόμΎj και ο
Βιζuηνός, ποι; ο σuσχετισμός τοι; με την ηθογραφία είναι ακόμΎj σuζητήσιμος, σuμμετείχε
για ένα OιάσΤΎjμα σε κuf)ερνητικό πρόγραμμα γιοι τη σuγκέντρωση λαογραφικού UXLxotJ
από τον ελ/Ύjνικό πλΎjθUσμό της Οθωμανικής ΟΙUΤΟΚΡΟΙΤΟΡίας. (Βλ Μοuλ/άς, «Το νεοελ
ληνικό οιήγημα», ό.π., 1980: νζ'-νθ').
15. Γιοι τ/ σημασίοι τοι; όροι; ΎjθOγpαφία και την πεpίπλOΚΎj σUζήΤΎjση ποι; προκά
λεσε (ίλ ιοιαίΤεΡα Vitti, Ιστορία. 1987 : 290-303, κοιι του ίοιου επίσης Ιδεολογική λειτουρ
γία της ελλΎ'j\lικής ηθογραφίας, 3η έκο., Κέορος, Αθήνα 1991 (1Ύj έκδ. 1974), ιοιαίτερα
σσ. 143-80' Πολίτου-Μαρμαρινού, «Το περιοοικό Εστία», σσ. 146-148, σημ. 42' Ε.
Μπαλούμης, Ηθογραφικό διήγr;μ.α: Κοιιιωιιικ.οϊστορική προσέγγιση, Μπούρας, Αθήνα
[1990]- Χ. Μηλιώνης, «ΠοιπαΟιαμ.άντης κοιι Ύjθoγpαφία», 1992' Peter Mackridge, «The
textualization of Place ίη Greek Fiction, 1883 -1903», Journαl of Mediterrαneαn Sιudies
(Malta) 2/2 (1992): 148-68, Σύμφωνα με την ερμηνείοι της ΎjθOγpαφίας που προτείνεται
εοώ, ο όρος ΠεΡιλοιμf)άνει, εκτός οιπό τοι παραοείγματοι που σημειώf}ηκαν, τα τέσσεΡΟΙ
οιηγήματοι του Βιζυηνού που εκτυλίσσοντοιι στη ΘpάΚΎj, όλα τοι διηγήματα του Ποιπα
oιαμ.άνΤΎj και τα μυθιστορήματα οιπό το 1887 και πέροι (συμπεριλοιμ()οινομένων κοιι εκεί
νων που οιαοροιματίζοντοιι στην Αθήνα) κοιι όλοι τα οιηγήματα κοιι τα μυθιστορήματοι του
ΚαΡκαf)ίτσα. Το οιήγημα του Βιζυηνού, Μεταξύ ΠειΡαιώς και Νεαπόλεως, ίσως το
πρώτο που γράφΤΎjκε (δημ. 1883), και Ύj νουf)έλα του ΠαπαoΙOΙμάνΤΎjΧρήστος Μηλιόνης
(1885) μπορούν σΧΎjματικά να θεωρηθούν 'μεταf)ατικά" Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστο
ρίας (1884) του Βιζυηνού οεν είνοιι, όπως συχνά νομίζετοιι, ξένο στις συμ()άσεις της
ΎjθOγpαφίας, όπως αυτή ορίζεται εδώ.
- - - ._-- - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Τα ~ , θ' "ζ
οιηγΎ]ματα και τα μυ ισΤΟΡΎ]ματα τα οποια μοφα ονται αυτον τον
,
κοινό παρονομαστή έχουν συχνά οριστεί ως ρεαλιστικά, σε αντιδιαστολή
με την προηγούμενη 'Ρομαντική' περίοδο της ελλψικής πεζογραφίας.
Εντούτοις, με μοναδική εξαίρεση ΤΎ]ν Πάπισσα Ιωάννα, το ελληνικό
μυθιστόρημα στη φάση εμφάνισής του ήταν πάντοτε εν γένει ρεαλιστικό
ως προς τις κατευθύνσεις του. Το καινούριο στοιχείο που φέρνει η δεκαε
τία του 1880 δεν είναι η αναπαράστασΎ] της 'πραγματικότητας' στψ
πεζογραφία (πράγμα που λαμ6ανόταν ως δεδομένο τουλάχιστον από τον
ορισμό του Κοραή στα 1804), αλλά Ύ] ειδική 'πραγματικότητα', που
επιλέχτ/κε προς περιγραφή από τους συγγραφείς με αξιοσημείωτο 6αθμό
ομοφωνίας. Ούτε υπαγορεύεται η λογοτεχνική απόδοση των αγροτικών
κοινοτήτων αυτή την περίοδο από την αναζήΤΎ]ση της αληθοφάνειας.
Μ ερικοι' συγγραφεις, " οπως ο Δ'
ροσινης, '
συναισ θ Ύ]ματοποιουν το υ λ ικο
Ι
τους άλλοι, οι οποίοι θεωρούνται οι πιο σ06αροί (και μόνο γι' αυτό το λόγο
συχνά αποσυνδέονται από την καΤΎ]γορία ΤΎ]ς λαογραφίας), τονίζουν τις
πιο ωμές και σκληρές πλευρές της ζωής που αναπαριστάνουν. Όπως θα
δούμε, η κοινή 6άση της λαογραφίας μπορούσε να γίνει, για μερικούς
συγγραφείς, το εφαλτήριο για διερευνήσεις πέρα από τα όρια της λαογρα
φίας αλλά και του ρεαλισμού υπό στενή έννοια.
ι
Ε ιναι θ Ι
πι ανον Ύ]
Ι Ι Ι Ι
συναινεση αυΤΎ] να Ύ]ταν τοσο το αποτε
'λ
εσμα ΤΎ]ς
εκδοτικής πολιτικής της Εστίας και των προσδοκιών του αναγνωστικού

κοινού αυτού αλλά και άλλων περιοδικών, όσο και των προτιμήσεων των
ίδιων των συγγραφέων. Υπάρχει άλλωστε μια ευρύτατη ποικιλία στους
τρόπους με τους οποίους οι συγγραφείς αξιοποίΎ]σαν στην πράξη το κοινό
αυτό έδαφος για να πετύχουν τους καλλιτεχνικούς τους στόχουζ. Στα
έργα αυτού του τύπου περιλαμ6άνονται: Το 60υκολικό ειδύλλιο του Δρο
σίνη Χρυσούλα. (το οποίο απέσπασε το 6ρα6είο του διαγωνισμού ΤΎ]ς
Εστία.ς το 1883), Ύ] απογύμνωση των συμ6άσεων του παραμυθιού από
τον ΒιζυΎ]νό στο Το μ.όνον της ζωής του ταςείδιον, ο σκλΎ]ρόζ νατουρα
λισμός του πρώτου δΙΎ]γήμαΤΟζ του Παπαδιαμ.άντη, Το ΧριστόΨωμ.ο
(1887), και του μυθιστορήματος του Καρκα6ίτσα Ο Ζητιάνος, η εξίσωση
ΤΎ]ζ παραδοσιακής ανδρικής φιλοτιμίαζ από τον ΠΟΙΎ]τή Κωστή Παλαμά
με το δικό του αισ(}ητικό ιδανικό ΤΎ]ς ομορφιάς στο μοναδικό σημαντικό
του εγχείΡΎ]μα στο είδος αυτό με το έργο Θάνατος παλληκαριού (1891),16
16. «ο ΜήΤΡΟζ Ο Ρουμ.ελιώΤ"Ι)ζ, χωρίς x.αλά-x.cιλιi να ΤΟ νιώθ"l) , μ.oνάχcι έναν θεόν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΊΈΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 109
η ελαφρά διακωμώδηση ενός ηρωικού ηλίθιου στον Πατούχα (1892) του

Ιωάννη Κονδυλάκη, για να δώσουμε μερικά μόνο παραδείγματα. Πράγ
ματι, όπως θα δούμε, οι τρεις μεγάλοι συγγραφείς που αξιοποΙησαν την
τάση αυτ~, ο Βιζυηνός, ο Παπαδιαμάντης και ο Καρκα()ίτσας, όχι μόνο
δεν είναι οι πραγματικοί εισηγητές του Ρεαλισμού στα νεοελληνικά γράμ
ματα, αλλά πειραματίζονται με τόλμη (όπως προηγουμένως ο Ρο'ιδης),
ώστε να αμφισ()ητ~σoυν τις Ιδιες τις συμ()άσεις στις οποίες ()ασίζεται η
ρεαλιστικ~ αφ~γηση.
Βιζυηνός. Η αμφισ()~τησΎ) αυτ~ υπάρχει στο έπακρο στα έξι διηγήματα

του Γ. Μ. Βιζυψού (1849-1896). Όλα τους, εκτός απο ένα, δΎ)μοσιεύ
τηκαν στψ Εστία; από τον Απρίλιο του 1883 μέχρι τον Δεκέμ()ριο του
1884.!ί Ο Βιζυψός, όπως και οι περισσότεροι Έλληνες πεζογράφοι πριν
απ' αυτόν, εΙχε ταξιδέψει στο εξωτερικό' συγκεκριμένα εΙχε σπουδάσει
φιλοσοφία και ψυχολογία σΤΎ) ΓερμανΙα. Δύο από τα διηγήματά του,
κατά τρόπο διαφορετικό απ' ό,τι συνΎ)θιζόταν ΤΎ)ν περΙοδο αυτή, διαορα
ματΙζονται έξω από ΤΎ)ν Ελλάδα' τα υπόλοιπα τοποθετούνται στψ πα
τρίδα του συγγραφέα, την τουρκοκρατούμενΎ) ΘράΚΎ).!8
Τα ΟΙΎ)γήματα του BιζυΎ)νoLι ()ασίζονται εν μέρει στην αινιγματική
αφήγηση, πρωτοπόρος ΤΎ)ς οποίας σΤΎ)ν Ελλάδα ήταν ο Pαγκα()~ς με τον
εΛάτρεuε: 'Πjν Eμ.oρφιιi, την άγια την Εμ.ορφιά της λε6εντιάς και της uγείας, πόχ.ει εκ
κλησιά της το κορμ.ί», Παλαμ.ιΧς, Άπαντα, τόμ.. 4, σσ. 11-39. (Το παράθεμ.cx στη σ. 19).
17. Το έκτο Οιήγημ.α, ο Μοσκώ6 Σελήμ, Ο'φοσιεύΤΎ]Κε στΎj\l Εστία το 1895 αλλά
είχε ολοκληρωθεί πριν ο ΒιζUΊ)νός κλειστεί στο Δρομ,οκα'ίτεω το 1892.
18. rπάρχοuν τοuΛάχιστον τέσσερεις εκοόσεις των Οιηγημ.ιΧτων τοΙ) Βιζuηνοu ήΟΊ)
από τη δεκαετία τοΙ) 1960, γεγονός ποΙ) πιστοποιεί ΤΊ)ν επανεκτίμ,Ί)σΎj και το θετικό
κλίμα ποΙ) δημιουργήθηκε για το aunpcxιpicx, ΠΟι) άλλοτε φill'.ίνετα:ι ότι είχε α:πορριφθεί
μ.cxζί με ΤΊ) γλώσσα: τοu, την xιxeιxptUouaιx. Εκτενείς εισα:γωγές μ,πορεί κα:νείς να 6ρει
στα: Γ. Μ. ΒιζUΎj\lός, Νεοελληνικά διηγήματα, επψ.. Π. Μοuλλάς, Ερμής (ΝΕΒ),
Αθήνα: 1980, και Γ. Μ. Βιζuηνός, Τα διηγήματα, εισα:γωγή Βαπέλης Αθα:να:σόποuλος,
'IOpuμ.cx Κώστα: και ΕλένΊ)ς Οuράνη, Αθήνα 1992. Βλ επίσΎjς Μ. Χρuσα:νθόποuλος,
Γεώργιος' Βιζυηνός: μεταξύ φαντασίας και μνήμης, Εστία (σειρά: Ανα:γνώσεις 3), Αθήνα
1994' Massimo Ρeή, «Το πpό6λημ.cx της αφηγημ,α:τικής προοπτικής στα Διηγήματα τοΙ)
Βιζuηνοu», Ελληνικά 36 (1985): 286-316, τώρα: στον τόμ.ο ΤΟι) iotou, Δοκίμια αφηrrι
ματολογίας (επιμ,. Σ. Ν. Φιλιππίδης), Πανεπιστημια:κές Εκδόσεις Κρήτης, 1994, σσ. 1-
.44' Μ. Alexiou, «Wήtίng against silence: antithesis and elφhrasis ίη the prose fiction of
Georgios Vizyeno~), Dumbarton Oaks Papers 47 (1993): 263 -86' Γ. Βιζυηνός: Αφιέρω
μα, επιμ,. Β. Αθα:νά:σόποuλος-Γ. ΓαΛάν'Πjζ, Δια6άζω 278 (8.1.1992), 11-62.
-.---_.----
ΣUΜ6oλαιoypάφo,καθώς επίσης κα,ι στα, ξένα, α,να,γνώσμα,τα, του συγγρα,

φέα. Με τ/ν εξαίρεση του πρώτου διηγήματος (στη σεφιi οημοσίευσης),
Μεταξύ Πεφαιώς και Νεαπόλεως, οι ίδιοι οι τίτλοι του Βιζυηνού υπο
νοούν κιiπoιo μυστήριο: Το αμάρτημα της μητρός μου, Ποίος ήΤΟΥ ο
φΟΥεύς του αδελφού μου, Αι συΥέπειαι της παλαιάς ιστορίας, Το μόΥΟΥ της
ζωής του ταξείδΙΟΥ, Μοσκώ6 Σελήμ (το όνομα του πρωταγωνιστή, εν
μέρει ρωσικό εν μέρει τουρκικό, το οποίο φα,ίνεται να είναι εξ ορισμού
αντιφατικό). Και στα έξι οιηγήματα η αφήγΎJση γίνετα,ι στο πρώτο
πρόσωπο και οι ιστορίες καταλήγουν όχι τόσο στην επίλυcrΎJ του μυστη
ρίου όσο στην ανατροπή των προσδοκιών του ήρωα-αφηγΎ)τή, μέσα στις
οποίες παγιδεύεται και ο ίδιος ο αναγνώστης.
Η χρήση όμως του σασπένς, όπως και οι έντονες αναφορές που
γίνονται, στα τέσσερα από τα διηγήμα,τα, στην πατρίδα της παιδικής
ηλικίας του Βιζυηνού, αποτελεί απΜ κα,ι μόνο το μέσο για το στόχο του.
Με τις α,νορθόοοξες μεταστροφές της πλοκής, αλλιi και με τον ιiμεσo,
εκλεπτυσμένο τρόπο της αφήγΎ)σης, τα οιηγήματα αυτιi οοηγούν τον
αναγνώστη μέσα α,πό λa6ύpινθoυς, όπου τίποτα δεν είναι α,υτό που φαί
νεται. Σε δύο διηγήματα, ένα αγόρι μεγαλώνει σαν κορίτσι, σε ένα ιiλλo
η ιiφταστη ηρωίδα, περιγριiφεται με δεδομένα τόσο ενός αγοριού όσο και
ενός κοριτσιού, το προπύργιο της εθνικότητας αμφισ6ητείται από την
ιστορία του Μοσκώ6 Σελήμ, του Τούρκου που θα προτιμούσε να είναι
Ρώσος, γιατί η μεταχείρισή του από τον εκ παραοόσεως εχθρό της χώρας
του ήταν πολύ ευγενέστερη α,πό αυτήν που του έλαχε στα χέρια των
συμπατριωτών του. Η φύση της ενοχής διερευνιiται σε τρία, Οιηγήμα,τα.
Στο Αμάρτημα της μητρός μου, το αμ.ιΧρτημα, της μητέρας έγκειται στον
τυχαίο θιiνατo του παιδιού της ή στη συνειδητή ευχή της να εξιλεωθεί
για το συμ6ιiν με το θιiνατo ενός από τα υπόλοιπα παιoιιi της; Στο Ποίος
ήτον ο φονεύς του αδελφού μου αναρωτιέται κανείς σχετικιi με το δολο
φόνο, αν πρόκειται για αυτόν που τpιi6ηξε ΤΎ) σκανoιiλΎ) εν αγνοία του ή
για αυτόν που γλίτωσε το τoμιiρι του, έχοντα,ς επίγνωcrΎJ ότι έστελνε
κιiπoιoν ιiλλoν σΤΎ) θέση του. Κα,ι στην περίπτωσΎ) ενόί; ιiλλoυ δΙΎ)γήμα
τος, η ενοχή που μεταφέρεται από την Παλαιά ιστορ!α (ο έρωτας για μια
πλύστρα) είναι τόσο απεχθής όσο αι ΣυΥέπειαί της (ο ήρωας δεν μπορεί
να, ολοκλΎ)ρώσει τον έρωτιi του με τη γυναίκα που α?απιi και αυτή
λ ' )Π'
τρε αινεται. ροκειτα,ι για Ψ υχολ'
ογικες ""
αινιγματικες ισ.τοριες, οχι μονο
ως προς το τι αποκαλύπτουν στον αναγνώσΤΎ) για τους ήρωες, αλλιi ως

προς το τι αποκαλύπτουν οι ίδιοι οι ήρωες μέσα στο διήjf)μα. Ο συντα

ρακτικός επίσ-ης τρόπος με τον οποίο ο αναγνώσΤΎ]ς απορροφάται στο
λα6ύρινθο των αμφιλογιών οφείλεται στψ άρτια τεχνική ικανότ/τα του
Βιζυψού να παίζει με τις συμ6άσεις ΤΎ]ς ρεαλιστικής αφήjf)σΎ]ς.
ΠαπαΟιαμά.ν'τ1'jζ. Οι συμ6ά.σεις του Ρεαλισμού αμφισ6Ύ]τούνται επίσΎ]ς

και στα δΙΎ]γήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμά.νΤΎ] (1851-1911). Γιός
παπά από τή Σκιάθο, ο ΠαπαδιαμάνΤΎ]ς δεν είχε σΤΎ] διάθεσή του καμιά
από τις κοσμοπολίτικες δυνατότ/τες που είχαν οι πρoΎ]γούμενοι πεζογρά
φοι. ΆφΎ]σε το Πανεπιστήμιο ΑθΎ]νών χωρίς να πάρει πτυχίο και έ6γαζε
το ψωμί του μεταφράζοντας μυθιστορήματα σε εφΎ]μερίδες και περιοδικά
και γράφοντας επίσ-ης και δικά του δΙΎ]γήματα. Ο ΠαπαδιαμάνΤΎ]ς είναι
ο πρώτος αποκλειστικά επαγγελματίας συγγραφέας στ/ν Ελλάδα, με
ΤΎ]ν έννοια ότι έγραφε για 6ιοπορισμό.19
Δεν αποτελεί επομένως έκπλΎ]ξΎ] το γεγονός ότι το έργο του δείχνει
μια αξιοσΎ]μείωΤΎ] εuαισθΎ]σία στις απαιτήσεις των περιοδικών και των
αναγνωστών τους. Ανάμεσα στα 1879 και στα 1884 ο Παπαδιαμάντ/ς
δΎ]μοσίευσε τρία ιστορικά μυθιστορήματα, ακολουθώντας τα ίχνΎ] του
κάποτε δΎ]μοφιλούς αυτού είδους, που καθιερώθΎ]κε από τον PayxabYj το
1850. Και τα τρία παρουσιάσΤΎ]καν σε συνέχειες σε περιοδικά, αλλά
κανένα δεν κt,lκλοφόΡΎ]σε υπό ΤΎ] μορφή bιbλίου κατά ΤΎ] διάρκεια ΤΎ]ς
ζωής του ΠαπαΟιαμάνΤΎ].20 ΣΤΎ] συνέχεια, ο συγγραφέας φαίνεται πως
19. Τα Άπαντα του ΠαπαOιαμιXνΤΎj εξεοόθψαν με φιλολογική και κριτική επιμέλεια

του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου (5 τόμοι, Δόμος, Αθήνα 1981-88). Ανάμεσα στις πολλές
διαθέσιμες ανθολογίες των δΙΎjΎΎjμιXτων ~λ Α. Παπαδιαμάν'Π}ς αυτ06ιογραφούμενος,
επιμ.-εισ. Π. Μουλλάς, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1974 (περιλιxμ~άνει εκτενή και σΎjμ.ιxντι
κή εισαγωγή). Αρκετά από τα OΙΎjγήμ.ιxτα του ΠαπαοιιχμιΧντ/ κυκλοφορούν σε οιάφορες
εκοόσεις, τις περισσότερες φορές χωρίς επιμέλεια και εισαγωγή. Για κριτικές μελέτες,
~λ Γ. Φαρίνoυ-Mαλαμ.ιxτάpΎj, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάν'Π} (1877-1910),
Κέορος, Αθήνα 1987' Η αδιάπτω'Π} μαγεία. Παπαδιαμάν'Π}ς 1991-ένα Αφιέρωμα,
ΊΟρυμ.ιχ Γουλανορή-Χορν, Αθήνα 1992 (μελετήμ.ιχτα των: Λ. Αγγελόπουλου, Γ. Φαρίνου
Mαλαμ.ιxτιXρΎj, Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου κ.ά) Ζ. Λορεντζάτος, Δίπτυχο, Δόμος, Αθήνα
1986' David Ricks, «Papadiamandis, Paganism and the Sanctity of Place», Joumal ο! Me-
diterranean Studies (Malta) 2/2 (1992)' Φώτα ολόφωτα. Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάν'Π}
και τον κόσμο του, επιμ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ΕΛΙΑ, Αθήνα 1981, κα.ι το Αφιέ
ρωμ.α του περιοοικού Δια6άζω, α.ρ. 165 (8.4.1987).
20. Η Μετανάστις, Οι Έμποροι των Εθνών, Η Γυφτοπούλα, τα. οποία συμπερι
λιxμ~ά:νoντα.ι στον πρώτο τόμο των Απάντων (επtμ.. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος).
----
έκανε ευσυνείδηΤΎ] προσπάθεια να ακολου&ήσει τις οδΎ]γίες του διαγωνι

σμού ΤΎ]ς Εστίας του 1883, και έγραψε ΤΎ] νου6έλα Χρήστος Μηλιόνης,
ι λ ι θ
Ύ] οποια αντ ει το '
εμα
Ι Ι
ΤΎ]ς απο το γνωστο κ
λ' I~ Ι
εφτικο τραγουοι των μεσων
του δέκατου όγδοου αιώνα. Αργότερα, ο ΠαπαοιαμάνΤΎ]ς φαίνεται πως

αποκήρυξε αυτό το έργο.21 Εκ των υστέρων όμως μπορεί να δια6αστεί
και ως ένα αποκαλυπτικό, αν και κάπως εΠΙΤΎ]δευμένο υ6ρίδιο, όπου οι
συμ6άσεις του ρομαντικού ιστορικού μυθιστορήματος διασταυρώνονται με
τις συμ6άσεις του εμφανιζόμενου ηθογραφικου δΙΎ]γήματος.
Η συγγραφική σταδιοδρομία του Παπαδιαμάντη, ως ενός από τους
εξέχοντες Έλληνες συγγραφείς, αρχίζει το 1887 με το λιτό μικρό διήγημα
Το ΧριστόΨωμ.ο, στο οποίο μια μητέρα κατά λάθος δηληΤΎ]ριάζει το παιδί
ΤΎ]ς, αντί για ΤΎ] νύφη ΤΎ]ς. Όπωι:; πολλά από τα διηγήματα τα οποία
ακολούθησαν, πρόκειται για μια ΧριστουγεννιάΤΙΚΎ) ιστορία, ένα είδος το
οποίο απαιτουσαν τότε οι εκδότες των περιοδικών,22 και εκτυλίσσεται στψ
ιδιαίΤεΡΎ) πατρίδα του ΠαπαδιαμάνΤΎ), ΤΎ] Σκιάθο. Μετά το ΧριστόΨωμ.ο
ακολούθΎ)σαν περισσότερα από διακόσια μικρά και μεγάλα δΙΎ)γήματα, τα
μεγαλύτερα από τα οποία, Βαρδιάνος στα Σπόρκα (1893), Η Φόνισσα
(1903) και τα Ρόδινα ακρογιάλια (1907), χαραΚΤΎ)ρίσΤΎ]καν μυθιστορή
ματα κατά ΤΎ)ν πρώτη τους δΎ]μOσίευσΎj (σε συνέχειες).
Από αυτά το πιο επιτυΧΎ)μένο, χωρίς αμφι60λία, είναι Η Φόνισσα, το
οποίο ο ίδιος ο ΠαπαδιαμάνΤΎ]ς είχε χαραΚΤΎ)ρίσει «κοινωνικόν μυθιστό
ρημα» .23 Η φόνισσα του τίτλου είναι μια Ύ)λικιωμένη γυναίκα, ΤΎ]ς οποίας
οι σκέψεις για την τύΧΎ) των γυναικών σΤΎ)ν παραδοσιακή νΎ)σιωτική
κοινωνία, σε συνδυασμό με ΤΎ)ν ταραχώδΎ) (και γεμάΤΎ) πρ06λήματα)
ιστορία ΤΎ)ζ οικογένειάς της, ΤΎ)ν οδΎ)γουν σε σεφά δολοφονιών μικρών
κοριτσιών, πράξΎ) που 6λέπει ως εκδήλωσΎj ελέουζ. Η Ύ)ρωίδα, Ύ) Φραγκο-
21. Άπαντα, ό.π., τόμο 2, σσ. 11-76. Εκτός από αυτό το έργο, ο Παπαδιαμ.άντ"l]ς
απoκ~ρυξε κιχι το πρώιμο μυθιστόΡ1)μιχ Η Γυφτοπούλα (6λ Μουλλάς, Αυτο6Ίογραφού
μενο,;, σσ. λlχ·-λ6'). Για Τ"l] θέσ"l] του Χρήστου Μηλιόνη στο έργο του Παπαδιαμ.άντ/ 6λ
καιR. Beaton, «Realism and Folklore ίη Nineteenth-Century Greek Fiction» , Byzαntine and
Modern Greek Studies 8 (1982-3): 103-22, συγκεκριμένα 6λ σσ. 117-9.
22. Ένιχ παρόμοιο ψιχινόμενο μπoρε€ κανείς νιχ δει στ/ Βρετανίιχ, ορισμένlχ '12όνια
πριν, 6λ π.χ. τις Χριστουγεννιάτικε,; ιστορίε,; του Καρόλου Ντίκενς.
23. Ανάμεσιχ στις πολυάριθμες ιχυτοτελείς εκδόσεις δtΙXκρίνεται ο σχετικός τόμος
τ/ς σειράς «Η πεζoγραψικ~ μιχς παρ,xOOσΊJ», ιχπό τις εκδόσεις Νεψέλ1), "Ι] οποίιχ ακο
λουθεί πιστά το κείμενο 't"l]t; κριτικής έκδoσΊJς στα Άπαντα (επιμ. Τριlχνται:Ρυλλόπουλος),
τόμο 3, σσ. 417-520.
γιαννού, τελικά αποκαλύπτεται και καταδιώκεται για να συλληφθεί'

πνίγεται όμως στ'Υ] θάλασσα, καθώς Π'Υ]γαίνει σ' ένα ερ'Υ]μ'Υ]τήριο για να
εξOμOλOΎΎJθεί τα αμαρτήματά Τ'Υ]ς - και όπως το θέτει ο αφ'Y]ΎΎJτής στο
κείμενο, « ... εις το ήμισυ του δρόμου μεταξύ Τ'Υ]ς θείας και Τ'Υ]ς ανθρω
πίν'Υ]ς δικαιοσύν'Υ]ς». Η αφήΎΎJσΎJ γίνεται με τεχνική αρτιόΤ'Υ]τα, ιδιαίτερα
στο πρώτο μέρος, το οποίο αποτελείται από μια μακρά σεφά από ονει
ροπολήσεις και οιαλογισμούς, όπου 'Υ] αίσθ'Υ]σ'Υ] Τ'Υ]ς πραγμσ.τικόΤ'Υ]τας εκ
μέρους Τ'Υ]ς Φραγκογιαννούς μεταστρέφεται προοδευτικά και αδυσώΠ'Υ]τα,
έως ότου φτάνει στο σΎJμείo να αΠ'Υ]χεί τον Μάκ6εθ: «Τίποτα δεν είναι
παρά μόνο ό,τι οεν είναι». Αναλογιζόμεν'Υ] τις Κ'Υ]οείες των ν'Υ]πίων κορι
τσιών που είχε παρακολουθήσει στο παρελθόν, αναπολεί:
«Όταν επέστρεφεν εις την νεκρώσιμον οικίαν "Ι] γραία Χαδούλα, δια να
παpευpεθ~ 't"l]v εσπέραν εις την παρηΎοριιΧν, - παρ"l]γορίαν καμμίαν δεν
εύρισκε να είπ"l], μόνον ~τo χαpωπ~ όλη κι εμακάριζεν το αθώον 6ρέφος και
τους γονείς του. Και "Ι] λύπη ~τo χαρά., ΜΙ "Ι] θαν~ ~τo ζω~, και όλα ~σαν
ά.λλα εξ άλλων
- Α! ιδού ... Κανέν πράγμα. οεν είναι ακρι6ώς ό,τι φαίνεται, αλλά παν
άλλο - μάλλον το εναντίον». 24
Ο τρόπος του Παπαδιαμάντ'Υ] να χεφίζεται τα ζ'Υ]τήματα του εγκλήματος

και Τ'Υ]ς τιμωρίας, του ατόμου και Τ'Υ]ς κοινωνίας, Τ'Υ]ς ανθρώπιν'Υ]ς και Τ'Υ]ς
θε'ι'κής τάξης, είναι τόσο προσεκτικά συγΚΡΟΤ'Υ]μένος, ώστε το μυθιστό
Ρ'Υ]μα να μπορεί να oια~αστεί ταυτόχρονα και ως απαγγελία καΤ'Υ]γορίας
για τα κοινωνικά και οικονομικά ~άρ'Y], τα οποία επωμίζονταν οι γυναίκες
~
σΤ'Υ]ν παραοοσιακ'Υ] '......'
εΛΛΎ]νΙΚΎ] ,
κοινωνια, ως μια Ν τοστογιεφσΚΙΚΎ]' οιερευ-
~ ι
νΎ]σΎ] ΤΎ]ς ψυχολογίας του οολοφόνου,25 αλλά και ως μια Μιλτωνική
προσπάθεια να «δικαιωθούν οι τρόποι του θεού στους ανθρώπους» .26
Τα δΙΎ]γήματα του ΠαπαόιαμάνΤΎ] είναι .ρεαλιστικά', με ΤΎ]ν έννοια
ότι Ύ] ρομαντικός έρωτας και τα Ύ]ρωικά ιδανικά προσγειώνονται συνεχώς
24. Παπιχοιιχμάντης, Άπαντα, ό.π., τόμο 3, σ. 446.

25. Ο ΠαπαΟιιχμ.ιΧντης μετέφριχσε τό Έγκλημα και Τψ.ωρία του Ντοστογιέφσκι,
που oΎJμ.oσιεύΤΎJκε, σε συνέχειες, σΤΎJν εφΎJμερίoα του KoρoμΎJλά «EφΎJμ.ερίς», 14 Απρι
λίου 1889 - 1 Αυγουστου 1889. Κυκλοφόρψε σε bΙbλ(ο το 1992 (Θ. ΔoστoγέφσΚΎJ, Το
έγκλημα και η τψ.ωρία, Ιοεόγραμμα, Αθήνα).
26. John Milton, Paradise Lost. Το πoίΎJμα αυτό ιxΠΎJχεί τψ ιστορία ΤΎJζ ΒΙbλικήc;
Γένεo-r;ς.
σΤΎ] σκλΎ]ρή πpαγμ.aτικόΤΎ]τα.Για παράδειγμα,στο διήΎΎ]μα'Έρως - Ήρως

(1897) ο νεαρός άντρας που ανακαλύπτει ότι πάντρεψαν με άλλον ΤΎ]ν
ερωμένΎ] του, αναγνωρίζει, σΤΎ]ν πορεία μιας αλυσίδας περίπλοκων και
γρήγορων συλλογισμών, ότι ο αλΎ]θινός Ύ]ρωισμός οεν έγκειται στψ εκ
δίΚΥ)σΎ] που κατ' ευκαιρία του προσφέρεται αλλά σΤΎ]ν παραδοχή ΤΎ]ς μοίρας
του. 2ί Σε πολλά OΙΎ]γήμ.aτα, μ.ιiλιστα, όπου παρουσιάζεται Ύ] ζωή ΤΎ]ς μικρής
παραδοσιακής κοινωνίας του \ιΎ]σιου του, ο Παπαδιαμ.ιiντ/ς αφιερώνει μεγάλο
μέρος σΤΎ] λεπτομερή περιγραφή ΤΎ]ς φτώχμας, ΤΎ]ς απομόνωσΎ]ς και ΤΎ]ς
σκληρότητας του σκιαθίτικου χμμώνα. Από ΤΎ]ν άλλΎ] μεριά, ο συγγρα
φέας, τουλάχιστον στα δΙΎ]γήμ.aτα τα οποία εκτιμώνται ιδιαίτερα στις μέρες
μας, υπερ()αίνει τα όρια ΤΎ]ς ρεαλιστικής απεικόνΙσΎ]ς ΤΎ]ς κοινωνίας. Πολλά.
από τα δΙΎ]γήματα δεν αφΎ]γουνται τα γεγονότα με ΤΎ]ν αλλΎ]λουχία αιτίας
και αποτελέσματος, αλλά συμπαραθέτουν ήρωες, σΚΎ]νές, και φαινομενικά
ασυνδετα μεταξύ τους περιστατικά, τη σύνδεσΎ] των οποίων ο αναγνώσΤΎ]ς
καλείται να πραγμ.aτoπoιήσει μόνος του. Οι κριτικοί έχουν συχνά εΠΙσΎ]
μάνει μια 'ΠΟΙΎ]τικόΤΎ]τα' ή 'λυρικόΤΎ]τα' στψ πεζογραφία του Παπαδια
μάνΤΎ] (έχει μάλιστα κερδίσει πολλούς επαίνους ιδιαίτερα από τους ΠΟΙΎ]
τές),28 γνωρίσματα που συχνά αποδίδονται στα θέματα της ανεκπλήρωτ/ς
επιθυμίας και σΤΎ]ν πιστή προσήλωση του συγγραφέα στις δοξασίες και
τις τελετουργίες ΤΎ]ς ΟρθόδοξΎ]ς ΕκκλΎ]σίας.
Αυτό που ο ΠαπαοιαμάνΤΎ]ς κατάφερε να πετύχει με τα οιηγήματά
του, και ιδίως αυτά που φτάνουν τις ρεαλιστικές συμbάσεις του δέκατου
ένατου αιώνα στα όριά τους,29 είναι να παρουσιάσει έναν αυτόνομο κόσμο
που είναι ταυτόχρονα και ατελής. Ενδείξεις μιας ανεξιχνίασΤΎ]ζ Πρόνοιας,
Ύ] οποία bρίσκεται υπερά.νω των πάντων, συνιστούν ο μεγάλος αριθμός των
27. ΠαπαΟιαμ.ιΧντης, ΆΠιΧντα, ό.π., τόμ.. 3, σσ. 16r,-82.

28. Ο Σεφέρης παραοέχτηκε (φαινομ.ενικά απpόθUΜα, επειοή ο ΠαπαοιαμιΧντης
χΡησιμ.οποιούσε την καθαρεόουσα), ότι ήταν ο {J-εγαλuτερος Νεοέλληνας πεζογράφος
(Δοκιμές, 3η έκο., 'Ικα.ρος, Αθήνα 1981, τό{J-. 1, σσ. 253-4). Βλ. επίσης το εκτενές
δοκίμ.ιο που αφιερώνει ο EΛUΤΎJζ στον ΠαπαΟιαμ.ιΧντη, Η μα.γεία. του ΠαπαδιαμάνΤΥ], 4η
έκο., Γνώση, Αθήνα 1989 (1η έκδ. 1977).
29. ΚλασικιΧ παραδείγματα, και πολό Οιαφορετικά. μετα.ξύ τους, είναι: Η Μαυρομα
ντηλού (1891), Ολόγυρα στη λίμνη (1892) και Η Γλυκοφιλούσα (1894), 6λ αντίστοιχα,
Άπαντα, τόμο 2, σσ. 153-168, τόμο 2, σσ. 379-400, τόμο :3, σσ. 71-88. Και τα τρία ανα
λύονται από τ/ Γ. Φιχρίνov-Μαλαμ.ιχτά.ρη,Αφ"l),Υηματικέςτεχνικές, ό.π., 6λ επίσΎJζΜaCkrίdge,
«The textualization» , ό.π., 1992, 160-5, και R. Beaton «The Seaas Metaphorical Space ίπ Μο
dern Greek Literature», Journal ο/ Modern Greek Studies. νο1. 7, ΠΟ. 2 (1989): 258-9.
ΕΙΣΑΙΏΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΊΈΧΝΙΑ 115
εκκλφιών, καθώς και οι εικόνες και οι τελετουργίες, που παίζουν πολύ

σημαντικό ρόλο τόσο σΤYjν κoινωνικ~ ζω~ όσο και στα δΙYjγ~ματα. ΣΤYjν
ίδια επίσYjς χορεία εντάσσονται το πάθος για τον ανεκπλ~pωτo έρωτα και
Yj νοσταλγία για ΤΥ) χαμένΥ) αθωόΤYjτα που απαντούν σε όλα τα δΙYjΥήματα.
Ο llαπαδιαμάνΤYjς εκμεταλλεύεται τις τεχνικές 'tYjc; pεαλιστικ~ς ιxcp~yYj
crYjc; ώστε να ερμYjνεύσει τψ καθYjμεριν~ 'πραγματικόΤYjτα' ως οικτρά
ατελ~, ως κόσμον εκπεπτωκότα, όπου νοσταλγία και στέΡYjσYj, 6άσανα
και πίσΤΥ) σYjματοδοτούν μια πολύ διαφopετικ~ 'πραγματικόΤYjτα', Yj οποία
δεν θα μπορούσε ποτέ να αναπαρασταθεί 'ρεαλιστικάΌ30
Καρκα.Gίτσα.ς. Η YjOoypacpla. ~ταν περισσότερο μέσον παρά σκοπός στο

έργο του Ανδρέα Καρκα6ίτσα. (1866-1922). Στρατιωτικός γιατρός το
επάγγελμα, ο Καρκα6ίτσας είχε τψ ευκαιρία να. παραΤYjρ~σει εκ του
σύνεγγυς πολλές διαφορετικές παρα.δοσια.κές κοινότ/τες. Μεταξύ του
1886 και του 1904 δYjμοσίευσε μεγάλο α.ριθμό δΙYjyYjμάτων, πολλά α.πό
τα οποία εξέδωσε αμέσως μετά σε συλλογές, και τρία μυθιστop~ματα: Η
Λυγερή (1890), ο Ζητιάνος (1896) και Ο Αρχαιολόγος (1904).31
Η Λυγερή, το μόνο από τα τρία μυθιστop~ματα που αντλεί το θέμα
του κυρίως από τψ παιδικ~ Yjλικία του ίδιου του Καρκα6ίτσα, στα
Λεχαινά 'tYjc; Ηλείας, θεωρ~θYjκε «μια γpαφικ~, σωστ~ και με ακρί6εια
δοσμένΥ) εικόνα 'tYjc; ζω~ς στ/ν ελλYjνικ~ επαρχία, όπου ο συγγραφέας
παρουσιάζει απλώς ~eYj, συν~θειες και παραδόσεις, χωρίς να απ06λέπει
σε τίποτα άλλο» .32 Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά σε αυτ~ ΤΎ)ν
ιστορία ΤΎ)ς Poμ.α.ντικ~ς εpωτικ~ς πpoσ~λωσης ενός νεαρού κοριτσιού σε
έναν ζωYjρό «καρολόγο», και του γάμου, παρά ΤΥ) θέλYjσ~ ΤYjς, με έναν
'tcrtγyouvYj, μεσ~λικα και συμφεΡοντολόγο μπακάλΎ). Μια pιζoσπαστικ~
30. Ένα κείμ.ενο-κλειΟί, που υποστηρίζει αυτ~ την ανάγνωση των μ.εταγενέστερων
έργων του ΠαπαOιαμ.άνΤΎj συνολικά, είναι το oιήΎΎJμ.σ; Όνειρο στο Κr5μα (1900), Άπαντα,
ό.π.,τόμ.. 3, σσ. 261-73. Βλ τ/ συζ~τ-φΎj από 'tovR.Beaton, «The Seaas Metaphorical»,
ό.π., σσ. 253-72, και D. Tziovas, «Dialogism and Interpretation: Reading Papadiamantis.
ADreamAmongtheWaters», ByzαntineαndModemGreekStudies 17 (1993): 141-60.
3 Ι Συλλογές OΙΎjΎΎJμάτων του K(:φκα~ίτσα εξεΟόθ-φαν το 1892, το 1899 και το
1900 και έχουν έκτοτε συχνά. επανεκΟοθεί. Για τα μ.υθιστoρ~μ.σ;τα ~λ Π. Δ. Μαστρο
OΎjμ.~ΤP1]ς, «ο Ζητιάνος» του Κι:ι;Ρκιχ6ίτσα, 6.π: Ανορέας ΚGψκα~ίτσας, Η Αι.ιγερή,
εισαγωγ~-επιμ.έλεια Π. Δ. MαστρoO·ημ.~ΤΡΎjς, 'ΙΟρυμ.α Κώστα και EλένΎjζ Ουρά.ν1],
Aθ~να 1994. Δεν υπOCρχει φιλoλoγικ~ έκοοση του Αρχαιολόγου.
32. Απόστολος Σαχίν1]ς, Το νεοελληνικόμι.ιθιστόρημα, 41] έκο., Αθήνα 1975, σ. 159.
116
------- ._-_ ...
RODERICK
_--- ---- ---- ----
ΒΕΑΤΟΝ
μελέΤΎJ του μuθtστορ~ματος έχεt οείξεt, κατά τρόπο πολύ πεtστtκό, πως
ΎJ αμείλtΚΤΎJ πορεία με τψ οποία ΎJ λυγερ~ Aνθ~ μεταμορφώνεταt xιxt
γίνεταt «ΎJ θετtκ~ σύζυγος, ΎJ γυναίκα του Ν tκολού Πtκοπούλοu»,33 αντt
γράφεt, σε μtκρογραφία, ΤΎJ σύγXPOνΎJ παρακμ~ του παραοοσtακού τρόπου
ζω~ς, ΧΡΎJσψΟΠΟtώντας ως παραοείγματα ΤΎJ Λυγεp~ xιxt τους καρολό
γους, πριν από τψ εξάπλωσΎJ του εμπορίου xat τψ εμφάνισΎJ του σΙOΎJ
ροΟρόμου.:3'ι Σύμφωνα με αυτ~ ΤΎJν ανάγνωσΎJ, ΎJ τρυφερ~ και αποστασιο
ΠOΙΎJμένΎJ κατανόΎJσΎJ που ETCtOEtXVUEt ο τριτοπρόσωπος αφΎJΎΎJτ~ς του
μuθtστορ~ματος κρύ6ει ένα καuστtκό καΤΎJγOΡΎJΤ~ΡΙO των νέων XOtvwvt-
κών και οtκονομtκών αξιών, που όχι μόνο επι6άλλονταt θριαμ6ευτικά
πάνω στο ρομαντικό αυθOρμΎJτισμό ΤΎJς Aνθ~ς και του νεαρού καρολόγου,
αλλά μεταμορφώνουν ενεΡΎΎJτtκά τψ ΎJρωίOα σε ένα οιαφορετικό πρόσω
πο, όπως καταντά, παρά ΤΎJ θέλΎJσ~ ΤΎJς, αφομοtωμένΎJ τελείως από το
νέο ΤΎJς ρόλο. Aυτ~ ΎJ υΠOτυπώOΎJς αλλΎJγοΡtκ~ OιάστασΎJ σΤΎJ λυγερή
προαναγγέλλεt αυτ~ν του Αρχαιολόγου, ενώ το έμμεσο καΤΎJγOΡΎJΤ~ΡΙO
κατά των σύγχρονων κοινωνtκών αλλαγώ-ν παραπέμπει στο Ζητιάνο,
όπως συμ6αίνει και με το συγκεκρtμένο tour de force με το οποίο τελειώ
VEt ΎJ λυγερή. Δεν είναι μόνο ΎJ αOΎJφάγOς Oύναρ.ΎJ ΤΎJς κoινωνικ~ς xat
οtκονομtκ~ς αλλαγ~ς που καταρρακώνει τα ρομαντtκά ένστικτα ΤΎJς
ΎJρωίOας xat έχεt ως αποτέλεσμα τψ πλ~ΡΎJ αλλαγ~ ΤΎJς προσωπtκόΤΎJ
τάς ΤΎJζ" όταν μένεt έγκυος στο πρώτο τ/ς παιοί, είναι ΎJ ΦύσΎJ (με
κεφαλαίο Φ), περtγραφόμενΎJ ως «παντοούναμος» και «θεά», που ανεπαί
σθΎJτα αλλά και ανελέΎJτα προκαλεί ΤΎJ μεταμόρφωσ~ ΤΎJς.
«Η αφομοίωσις επ~λθε πλήρης. Ό,τι δεν κατώρθωσαν αι θερμαί σUΜ60υλαί

της κυράς Παναγιώταινας και αι αδιάκοποι προσπάθειαι της Φρόσως, κα
τώρθωσε μόνη της η φυσις. Η φυσις, η παντοOUναμος θεά, η οποία μικρόν
κατά μικρόν παρ~λλαξε το σώμα και προδιέθεσε την ψυχήν της Aν~ς εις
πλήρη συνεννόησιν μετά της ψυχής του Δι6ρtώτοu» .3[,
33. Η Αυγερή (επιμ. Mαστpoδ1)μ~ΤP1)ζ),ό.π., σ. 183. Π. Δ. Mαστpoδημ~Τ(1)ζ, «ο

ΖΎ)τιάΥος» του Καρκα6ίτσα, ό.π., Ανδρέαζ Καρκα6ίτσας, Η ΑυγεΡή, εισαγωΥή-επιμέ
λεια Π. Δ. MαστpoδΎjμ~τpης, 'lopuΜΙX Κώστα και Ελένης OupιXV1), Aθ~να 1994.
34. Βλ Τζίνα ΠoλίΤΎj, «Η μuθισΤΟ(1)ματικ~ κατεργασία ΤΎjς ιδεολογίας; ΑνάλuσΎj
Τ1)ς Αυγερής 'tou Ανδρέα Καρκα6ίτσα», Επιστημ-ΟΥική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής
20, Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης, 1981, σσ. 317-51.
35. Η Λυγερή (επιμ. Mαστρoδημ~τpΎjς),ό.π., σσ. 182-3. Πρ6λ σ. 171: «... ~Τo όμως
σΎjμείOν ότι 1) Φύσις η παντοδύναμος, εφγάζετο να κατopθώσΎj αuτ~ν εις το μέλλον».
ΕΙΣΛΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 117
«Αφομ.οίωσις» είναι και ο ειρωνικός τίτλος του τελικού κεφαλαίου. Ο

Kαρκα~ίτσας μ.ε τον τρόπο αυτόν υπαινίσσεται ότι όπως ακρι~ώς η Φύση
καθορίζει τα αισθήμ.ατα και τις σκέψεις της Aνθ~ς ως συζύγου και
μ.ητέρας, έτσι και τα ρομ.αντικά όνεφα της Λυγεp~ς, που μ.ας τα παρου
σίασε μ.ε τόση κατανόηση ο αφηγητ~ς, πρέπει εξίσου να έχουν προκα
θοριστεί από τη Φύση.
Μια τέτοια ανάγνωση της Λυγερής μ.ας φέρνει πλησιέστερα στο
'νατουραλισμ.ό' του Ζολά, μ.ια μ.έθοδο συγγραφ~ς που tασίζεται στην
πεποίθηση ότι οι ανθρώπινες πράξεις καθορίζονται από τις φυσικές δυνά
μ.εις χωρίς τον έλεγχο του ανθρώπου. Αυτό το θεώρημ.α γίνεται πιο
φανερό στο δεύτερο και πιο επιτυχημ.ένο μ.υθιστόρημ.α του Καρκα6ίτσα,
τον Ζητιάνο. Ο κόσμ.ος αυτού του μ.υθιστoρ~μ.ατoς είναι αισθητά πιο
απάνθρωπος απ' ό,τι εκείνος της Λυγερής. Ο συγγραφέας μ.άλιστα επι
τυγχάνει μ.εγαΛUτερη αμ.εσότητα χρησιμ,οποιώντας την ομ.ιλούμ.ενη
γλώσσα μ.ε έντονο αγροτικό λεξιλόγιο. Η οργάνωση της υπόθεσης σε
πέντε μ.εγάλα κεφάλαια παρουσιάζει μ.ια στεγαν~ δoμ.~ που ενισχύει την
αίσθηση της αδιαφιλονίκητης πορείας από τα αίτια στα αποτελέσμ.ατά
τους, τα οποία καμ.ία εκδ~λωση ανθρώπινης θέλησης ~ σπίθα ανθρώπινης
αξιοπρέπειας (παρ' όλο που κάτι τέτοιο δεν υπάρχει στο μ.υθιστόρημ.α) δεν
θα είχε τη δύναμ.η να μ.ετα~άλει. Ο ζητιάνος του τίτλου, ο Κώστας
Τζφίτης ~ Τζφιτόκωστας, είναι επαγγελμ.ατίας, ο οποίος διακατέχεται
από μ.ια σχεδόν υπερφυσικ~ πανουργία και δύναμ.η. Αλλά παρ' όλο που
είναι ικανός μ.ε τα μ.έσα αυτά να εκμ.εταλλεύεται τους άλλους για τους
δικούς του στόχους, ο ίδιος δεν έχει τη OUναμ.η να διαλέξει το επάγγελμ.ά
του ~ να αναπτύξει τα φυσικά ταλέντα του προς κάποια άλλη κατεύθυν
ση. Ο Τζφιτόκωστας κατάγεται από ένα ~oρεινό χωριό, τόσο φτωχό που
οι κάτοικοι έχουν προ πολλού στραφεί στην επαιτεία και την απάτη ως
τρόπο ζω~ς, μ.αθαίνοντας τα παιδιά τους από μ.ικρά να προσποιούνται τις
πιο φρικιαστικές παραμ.ορφώσεις και να αναπτύσσουν την πανουργία τους
και την αντoχ~ τους στο έπακρο. Ο ζητιάνος, παρ' όλες τις τρoμ.aκτικές
του ιδιότητες, είναι ταυτόχρονα θύμ.α και της Φύσης και της κοινωνίας.
Τα άλλα. πρόσωπα του μ.υθιστoρ~μ.ατoς, όπως παρουσιάζονται, δεν
έχουν σχεδόν καθΟλου δύναμ.η γι' αυτό60υλη δράση. Η δράση εκτυλίσσεται
σ' ένα χωριό στους πρόποδες του Ολύμ.που της Θεσσαλίας, κοντά στα τότε
σύνορα μ.ε την Oθωμ.ανικ~ αυτοκρατορία. Η δυσχερ~ς θέση των ντόπιων
, , ,
χωρικων, που ειναι ακτημ.ονες οου
~ λ '
οπαροικοι, μ.ε συν
θ' ~ 1'"
ηκες οιαΌιωσης κατα
,
παράδοξο τρόπο χεφότερεζ μετά τψ προσάΡΤΎ]σΎ] στψ Ελλάδα, απ' ό,τι

ήταν ΠΡΟΎ]γουμένωζ, παρουσιάζεται πολύ ζωντανά. Παρ' όλο που είναι
εντελώζ άποροι, ο Τζφιτόκωσταζ εκμεταλλεύεται τψ αδρανή, άπλΎ]σΤΎ]
και δεισιδαίμονα φυσΎ] τουζ για να τουζ κλέψει και τα ελάχιστα που τους
έμειναν στψ κατοχή τουζ. Υπαίτιος ΤΎ]ς καταστροφής (με ΤΎ]ν Αριστο
τελική έννοια) είναι ο τελωνειακός Βαλαχάς, ο οποίΟζ 6ρίσκεται στο χωριό
και παρουσιάζεται ως άτυχο, αλλά καθόλου άξιο συμπάθειαζ, θύμα του
διεφθαρμένου πελατειακού συστήματος που επικρατεί σΤΎ] δΎ]μ6σια υΠΎ]
ρεσία. Ο αξιωματούχος αυτός, ο οποίΟζ είναι φυσικά τόσο διεφθαρμένος
,
οσο και οι ανωτεροι" του, επιτι'θ εται χωΡΙζ' λ'ογο στο ζ'
ητιανο και η θ εα-
ματική εκδίΚΎ]σΎ] του τελευταίου φθάνει στο αποκορύφωμά ΤΎ]ς όταν

καταστρέφεται από πυρκαγιά τό «κονάκι», αφού απουσιάζει ο μ.πέΎ]ς, ο
οποίος θα τιμωρήσει τους χωρικούς, που θεωρούνται τελικά υπεύθυνοι, με
έξωσΎ] από τα σπίτια τους. Το τελευταίο κεφάλαιο έχει τον εφωνικό τίτλο
«ΔικαιοσύνΎ]» και τελειώνει μετά το θρίαμ60 του Τζφιτόκωστα, με μια
δυσοίωνΎ] Ύ]χώ στις κaταλΎ]κτικές σελίδες ΤΎ]ζ λυγερής:
«Η κοιλιΧοα πρόθψη εοέχθηκε τον ζητιάνο στους υγρούς και μ.αλθακούς

κρυψώνες της, όπως οέχεται τόσα κακουργα ερπετά και παράσιτα.
Ο άνθρωπος πολλές φορές οεν bρίσκει της υπάρξεώς τους τον σκοπό.
Και όμ.ως τα κρατεί στους κόρφους της η Φύσις, θεότης αδιάφορη, ανεπη
ρέαστη, ίση οείχνοντας αγάπη και στου Κάη τους καρπούς και στα πρω
τοτόκια του Άbελ». 36
Είναι σαφές ότι στο μυθιστόΡΎ]μα αυτό ο Καρκα6ίτσας αξιοποίΎ]σε το

κοινό ενδιαφέρον των συγγραφέων· και των αναγνωστών προς ΤΎ] λαο
γραφία για σκοπούς που υπερ6αίνουν ΤΎ] ρεαλιστική περιγραφή. Πρώτα
απ' όλα, θέλοντας να τρα6ήξει ΤΎ]ν προσοχή ΤΎ]ς κοινής γνώμΎ]ς στ/ν
ύπαρξΎ] του χωριού των ζΎ]τιάνων αλλά και σΤΎ] δυσχερή θέσΎ] των
δουλοπαροίκων τ/ς Θεσσαλίας, τότε που ~ρισκόταν υπό ελλψικό έλεγ
χο, καθώς και στις συνέπειες ΤΎ]ς διαφθοράς που επικρατούσε στις
δΎ]μόσιει:; υΠΎ]ρεσίες, το μυθιστόΡΎ]μα εκδΎ]λώνει έναν υπερ~άλλoντα ζήλο
για τ/ν αναγκ.αιόΤΎ]τα ΤΎ]ς κοινωνικής μεταρρύθμΙσΎ]ς, και για ΤΎ]ν
,
πραγμαΤΟΠΟΙΎ]σΎ] αυτου
ι
του
't'
στοχου
'ζ
οανει εται απο
, ,
ΤΎ] σατφα το στοι-
χείο ΤΎ]ς υπερ~oλής. Δεύτερον, προσαρμ.όζει τις ιδέες του Ζολά στα
36. Ο ΖητιάΥος (επιμ.. Μα.στροΟ·φήτρ"l]ι;), ό.π., σ. 224.

ελληνικά. δεδομένα και ανιχνεύει τις συνέπειες ΤΎJς πρακτικ~ς αυτ~ς -

μια από τις οποίες είναι ότι τελικά. οεν δΎJμΙOυργεί μια εικόνα αλλά. μια
εΡμηνεία ΤΎJς πραγματικόΤΎJτας. Και τρίτον, ο 'νατουραλισμός' του
μυθιστoρ~ματoς πηγαίνει πέρα από τον Ζολά., υψώνοντας ΤΎJ Φύση σε
Ολύμπια θεότητα, ΎJ οποία συχνά. περιγρά.φεται ως απίστευτα όμορφη,
παραμένοντας όμως αδιά.φορη στα ανθρώπινα ΠΡΟbλ~ματα παρά. το
μεγαλείο της και ΤΎJν ομορφιά. της. Έχει επίσΎJΙ:; υποστηριχθεί ότι, υπό
αυτή την έννοια, ο Καρκαbίτσας παραπέμπει όχι τόσο στον Ζ ολά. , όσο
στον ΎJθικό κόσμο ΤΎJς Ιλιάδας .37
Το τελευταίο μυθιστόρημα του Καρκαbίτσα, Ο Αρχαιολόγος, ανα
γνωρίζεται γενικά. ως αποτυχημένο. Το μυθιστόΡΎJμα αυτό ακολουθεί τα
λαογραφικά αξιώματα της εποχής, αλλά. κατορθώνει με τόλμη να απαλ
λαγεί από τις συμbά.σεις του Ρεαλισμού. Στην αλλΎJγoρία αυτ~, της
σχέcrΎJς της Ελλά.δας με το παρελθόν τηι:; και με τους ξένους γείτονές
της, που διατυπώνεται με τη μoρφ~ του λαLκού παραμυθιού, η ισορροπία
μεταξύ των ρεαλιστικών συμbά.σεων και της επιθυμίας υπέρbασ~ς τους
χάνεται τελικά.. Ωστόσο, το μυθιστόΡΎJμ.α. παραμένει μια σΎJμ.α.ντική μαρ
τυρία των καλλιτεχνικών στόχων της γενιάς των συγγραφέων που συχνά.
εντάσσονται στους ρεαλιστές. Ο Αρχαιολόγος oδΎJγεί στη λογική (και
αστήριχτη) κατά.λΎJξ~ της ΤΎJν ενδιάθετη ρoπ~ όλΎJς της κίνησΎJς του
ελληνικού μυθιστορήματος που συζητήθΎJκε σε αυτ~ ΤΎJν ενότητα. Αντλεί
λοιπόν από τις πηγές της εγχώριας λαογραφίας με σκοπό να ενισχύσει
την αναδυόμενη εθνική ταυτότητα και να καθιερώσει μια λογοτεχνική
παράδοση, που να bασίζεται αναμφισbήτηταπά.νω στην ταυτότητα αυτ~.
Η αποτυχία του Αρχαιολόγο/.) ίσως να μΎJν οφείλεται τόσο στις τεχνικές
ατέλειές του (τη ουσκολία να γεφυρώσει κανείς το χά.σμα ανάμεσα στις
προσδοκίες που επενδύονται στο λα'iκό παραμύθι και στην πραγματική
nlJεματολ'
ογια του
) οσο
, στο γεγονος
, οτι
, t ::'
"εσκεπασε ΤΎJ
λ ο' ι
ανlJα.νουσα α.υτη
α.λήθεια. για oλόκληΡΎJ σχεδόν την ελληνική ηθογρα.φία..38
37. William Wyall F., Jr. «Nature and Ροίηι of View ίη Α. Karkavitsas' The Beggαr» ,
στο R. Beaton, The Greek Νονεl: Α. D. 1-1985, Croom Helm, London 1988, σσ. 31-41.
38. Διαφορετικές πλευρές αυτού του μυθιστoρ~μaτoς εξετάζοντιχι ιχπό τον Wyatt,
«Andreas Karkavitsas's The Beggαr and The Archαeologist» , Modem Greek Studies Υεατ
book 1 (1985): 115-130, κιχι Gλo (επίσης στιχ α.γγλικά) Τζίνα. Πολίτ-η, «The Tongue and
the Pen: Α Reading of Karkavitsas' , Ο Αrheοlόgοs», στον τόμο του Beaton που μόλις ανα
φέρθηκε, σσ. 42-53.
ΠΑΛΑΜΑΣ
Απ' όλους τους συγγραφείς του τέλους του περασμ.ένου αιώνα, που έ6α
λαν στόχο Τ1] σύνδεσ1] τψ; εγχώριας παράδοσ1]ς μ.ε τις σύγχρονες
καλλιτεχνικές εξελίξεις που συνέ6αιναν σε άλλα μ.έΡ1] Τ1]ς ΕυρώΠ1]ς, ο πιο
σΎ]μ.cιντικός, ως προς Τ1]ν επίδρασ1] που άσΚ1]σε, ήταν 6έ6αια ο Παλαμ.άς
(1859-1943). Εμ.φανίσΤ1]κε για πρώΤ1] φορά μ.ε τψ ομ.άδα των ΠΟΙ1]τών,
οι οποίοι, όπως είδαμ.ε, στις αρχές Τ1]ς δεκαετίας του 1880 ασπάσΤ1]καν
Τ1]ν αυσΤ1]ρή μ.ορφική τελειόΤ1]τα του γαλλικού Πcφνασσικού κινήμ.ατος.
Αλλά ο Παλαμ.άς, κατά Τ1] διάρκεια Τ1]ς μ.ακράς συγγραφικής σταδιοδρο
μ.ίας του, δεν λειτούΡΎ'Ίσε ως οπαδός καμ.ιάς σχολής και κανενός κινή
μ.ατος .39
Από τους Γάλλους παρνασσιστές διδάΧΤ1]κε Τ1] σ1]μ.ασ(α Τ1]ς μ.ορφής.

Όπως φαίνεται από τα πρώτα του σονέτα και από τους Ίαμ.~oυς και
Ανάπαιστους (1897) μ.έχρι τις τελευταίες συλλογές μ.ε τους τόσο ασυμ.
6ί6αστους τίτλους, όπως Οι Πεντασύλλα~oι, Τα Δεκατετράστιχα, Ο
Κύκλος των Τετράστιχων, 1] ενασχόλ1]σή του μ.ε Τ1] μ.ορφή ποτέ δεν τον
εγκατέλειψε. Έχουμ.ε όμ.ως δει τον Παλαμ.ά, παράλλ1]λα μ.ε τον Δροσίν1],
να στρέφεται στο ελλψικό δ1]μ.οτικό τραγούδι. Αυτό φαίνεται από τις
πρώτες συλλογές, Τα Τραγούδια τr;ς πατρέδος μ.οΙ) (1886), και το πρώτο
39. Η καθιεpωμένrι σειρά των Απάντων σε 16 τόμουζ (χ. χ.) κυκλοφορεί από το
Ίορυμα Kωστ~ Παλαμ.6:. Ο 170ζ τόμΟζ, τα ευρετήρια (επιμέλεια Γ. Π. Σα()()ίorι και Γ.
Κεχαγιόγλου), πρoστέθrικε το 1984. Τα Άπιχντιχ αυτά (με εξα(ρεσrι τον τελευταίο τόμο)
οεν εκπληροΥν ΤΙζ απαιτήσεις μιας σyγΧΡOνΎjς φιλoλoγικ~ς έκooσrις. Τα σχέοια για μια
πραγματικά πλήΡΎ] φιλολογική έκooσrι του Παλαμ.6:, που ανακoινώθrικαν από το ομώνυμο
Ίορυμα σε συνέοριο που έγινε σΤΎ]ν Aθ~να το 1993 για ΤΎj συμπλήρωσrι των πεν~ντα
χρόνων από το θάνατο του ΠΟΙ'ητή, προ()λέπεται να ΠεΡιλσιμ.()άνουν περίπου πενήντα
τόμους και η oλoκλήρωσrι του σχεδίου αυτού οεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί στο
άμεσο μέλλον. Παρι.χμένει λοιπόν Ύ] ι.χνιχγκΎ] για τ-ην επιμελημένΎ] έκοοση, με κοινό σχ~μα,
των σημαντικότερων έργων του Παλι.χμ.6:, που θα πρέπει να περιλαμ()άνει κριτικ~ εισα
γω~, ()ι()λιογραφ(α, στιχαρ{θμΎjση και γλωσσάριο. Ανάμεσα στις κριτικές μελέτες ()λ Κ.
θ. Δ-ημιχρό:ζ, Κωστής Παλιχμ.άς- rι πορεία τοι.ι προς την τέχνη (3Ύj έκο.), Νεφέλ-η,
Αθήνα 1989' Β. L. Eklund, The ldeαl αnd the Reαl: Α Study ofthe ldeαs ίπ Kostis Pαlαmαs,
University of Gothenburg, Classical Institute, 1972' R. Α. Fletcher, Kostes Pαlamas: Α Great
Modem Greek Poet. His Life, his Work and his Struggle for Demoticism, Ίδρυμα Κωστή
Παλαμ.6:, Αθήνα 1984' Γ. Κ. KσιτσίμΠMΎjς, ΒΙbλιογραφία Κωστή Παλαμ.ά, Αθήνα
1943, Συμπληρώσεις: 1943-1953, Αθήνα 1953, 1959-1963, Αθήνα' 1964' Ε. Πολίτου
Μαρμαρινού, Ο Κωστής Παλαμάς και ο γαλλικός Παρνασσισμός: σι.ιγκριτική φιλολογική
μελέτη, Aθ~να 1976.
εκτενές ποίημα του Παλαμά, το οποίο αντλεί από την προφοΡtκ~ παρά
δοση ytιx να δώσεt μoρφ~ σ' ένα σαφώς εθνtκό μ~νυμα, Οι χαιΡετισμ-οί της
ΗλΙΟΥέννητης (1900), μαζί με το ηθογραφtκό δt~γημα Θάνατος παλλψ
χαριού. Πράγματt, κατά τη δtάρκεtα της iotιxc; δtαμορφωτtκ~ς περtόδου
(περίπου τα τελευταία δεκαπέντε Χ2όνtα του αtώνα), ο Παλαμάς ξεκίνησε
με μtα σεφά κρtτtκών άρθρων xιxt δtαλέξεων, σχετtκά με τους προκατό
χους του, που ~ταν αποφασtστtκ~ς σημασίας, καθώς δtαμόρφωσαν ολό
κληρο τον κανόνα της ελληνtκ~ς λογοτεχνίας από το δέκατο ένατο αtώνα
μέχρt 'ttc; μέρες μας. 40 Προτού να ξεκι~σει τις εκτενείς ποtητικές συν
θέσεις της πρώτης δεκαετίας του νέου αιώνα, ο Παλαμ.άς, περισσότερο
από όλους τους συγΧ2όνους του, φρόντισε να μελετ~σει και να αφομοιώσει
συνειδητά όλες τις διαφόρων ειδών 'παραδόσεις' που διέθετε η χώρα του.
Στο μεταξύ, στη Γαλλία, κατά τις τελευταίες ouo δεκαετίες του
δέκατου ένατου αιώνα, το ΠΡΟbάδtσμα είχε μια ομάδα ποιητών που ~ταν
γνωστοί ως Συμbολtστές. Ο γαλλικός Συμbολtσμός της περtόδου αυτ~ς
είναι ένα πολυσχιδές φαtνόμενο.
Ot Έλληνες ποιητές των πρώτων Χ2όνων
του εικοστού αιώνα οικεtοποι~θηκαν ouo από τις θεμελιώδεις αρχές του:
α) ο σκοπός της ποίησης δεν είναt να δηλώνει αλλά να υΠΟbάλλεt, δηλαδή
να στρέψει το νου και τα αtσθ~ματα του αναγνώστη, υπαινικτtκά:, με
έμμεση υπόδειξη, προς μια υψηλότερη σφαίρα υπερbατικών Ιδεών, και b)
ότt ο ίδιος ο ποtητ~ς, αφού δtαλά:μψει μέσα του το φευγαλέο αυτό όραμα,
θεωρεί την ταπειν~ πραγματικότητα ως τόπο μελαγχολίας xat απελπι
σίας. Ot αρχές αυτές, και ιδtαίτερα η δεύτερη, εμφανίζονται έντονα στην
ελληνtκ~ ποίηση, ακρι6ώς στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και
κυρίως στο έργο των: Λορέντζου Μαbίλη (1860-1912), Κωνσταντίνου
Χατζόπουλου (1868-1920), Ιωάννη Γρυπάρη (1870-1942) και Λάμπρου
Πορφύρα (1879-1932), '(j,v και δε θα μπορούσαν όλοt αυτοί Ot συγγραφείς
να ονομαστούν απλώς «Συμbολιστές». Η αυστηρ~ επεξεργασία xat η
απέριττη μoρφ~ των σονέτων του Μαbίλη οφείλονται κατά μεγάλο μέρος
40. Η σημασία το\) Παλαμ.ά ως κριτικού έχει από 'ΧΡόνια ανα:Υνωριστεί, όπως έχει
και η σ\)μ60λή το\) στην «εκ νέο\) ανακιiλ\)ψη» το\) Σολωμού και το\) Kιiλε)oυ. Το
ζήτημα όμως το\) δημοτικιστικού κανόνα και η κυρίαρχη πρόσληψη της νεοελληνικής
Ιστορίας της λογοτεχνίας κατιi τη διιiρκεια του μεγαλύτερου μέρο\)ς το\) εικοστού αιώνα
μπορεί επίσης να θεωρηθεί ότι οφείλεται, σε μεγιiλo bαθμό, στον Παλαμ.ά, όπως έδειξε
και η Βενετία Αποστολίδου, Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της νεοελληνικής λογοτε
χνίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1992.
--- -------- - - - - - - --- -------- ---
στον Παρνασσtσμό. Αλ/σ.. xrxt σΤΎ] συντομΎ] ΠΟtΎ]τtκή σταΟtοορομΙα του

Γρυπσ..ΡΎ] οtαπtστώνεταt κσ..ποtα εξέλtζΎ]: από τσ.. παρνασσtκσ.. σονέτα ΤΎ]ς
συλλογής Σκαραbαίοι και Τερρακότες στα εμφανώς συμbολtκσ.. Ελεγεία,"!
που παρουσtσ..ζουν μεγσ..λες ομοtόΤΎ]τες με κσ..ποtα από τα πρώτα ΠΟtήμα
τα του Κα6σ..φΎ]. «ο κtσσός» θα μπορούσε να συγκptθεΙ με τα καbαφtκσ..
«ΤεΙΧΎ]» xrxt Ot «Εστtσ..Οες» με το «Περψένοντας τους (ίαρ6ιχρους».
Παρ' όλο που ο Παλα.μιχς οήλωσε πως ποτέ οεν ανήκε σε αυτό το
κίνΎ]μα, Ύ] σχέσΎj του με αυτό φαΙνεταt καθαριχ από ΤΎ]ν ποίΎ]σή του xrxt
συγκεΚρtμένα από ΤΎ] συλ/ογή Η ασάλευτη ζωή, όπου οtακρΙνονταt ot
συμbολtστtκές έννοtες ΤΎ]ς υπεΡbατtκής Ιοέας xrxt ΤΎ]ς ΠOΙΎ]σΎjς ως μέσου
υπ060λής των Ιοεών αυτών, παρσ..λ/Ύ]λα με τα άλ/α καλ/tτεχνtκά xrxt
αtσθΎ]τtκσ.. του ενΟtαφέροντα. Άλ/ες tοέες από το εξωτερικό έπαιζαν ασφα
λώς το ρόλο τους σΤΎ] oιαμόpφωσΎj του Παλαμιχ ως ΠΟΙΎ]τή. Η πρώΤΎ]
ΠαΡουσΙασΎ] ΤΎ]ς φtλοσοφΙας του ΝΙτσε στα ελ/Ύ]νtκσ.. ΟΎ]μοσιεύΤΎ]κε το
1898 και έχουμε ΤΎ] μαρτυρΙα του ίοιου του Παλαμιχ ότι σ' αυτή περΙπου
Τψ περίοοο ο (OtOC; και ορtσμένοι ιχλλοι συζΎ]τούσαν έντονα για ΤΎ] φtλο
σοφία του Νίτσε. • 2 Η ιχμεσΎ] γνώσΎ] του Παλαμά. για τον Νίτσε ήταν
I
,
αρκετα περιορισμενΎ], ' .... 'Ot,εννοιες
(Xl\l\rx του Υ ' θ ρωπου
ΠεΡαν xrxt '
του Θ ανατου
..
των Ειοώλων παίζουν κεντρtκό ρόλο στο εκτενές ποίΎ]μά. του Ο Δωδε
κάλογος του Γύφτου. Ένα σ..λ/ο συστατικό του πλέγμα.τος των tοεών -
από 'ttc; οποίες ο Παλαμσ..ς OΎ]μιoυPΎΎJσε ΤΎ]ν ποίΎ]σή του είναt ο Σοσtα
λισμ.ός. Χrxpακτ/ρtστtκό ΤΎ]ς πρόθυμΎ]ς οεκτικόΤΎ]τας που είχε ο ποtΎ]τής
απέναντι στtς νέες tοέες είναt ο υπαtνtγμός, που προκύπτεt από οιάφορα
γραπτιχ του, ότt Ύ] ελπίοα ytrx το μ.έλ/ον οεν έγκειταt στον Υπεριχνθρωπο
του Νίτσε αλ/ιχ σΤΎ]ν αοσ..μα.σΤΎ] OUναμΎ] του προλεταρtάτου. Παρσ.. 'ttC;
ρΎ]τές μαρζιστtκές προσεγγίσεtς του Δωδεκάλογου, μια πtο νΎ]φιχλtα ανιχ
γνωσΎj όλων των οtιχσπαρτων αναφορών του Παλαμά. στο θέμα. οείχνεt ότt
ο ποtΎ]τής οεν ενόtαφεΡόταν να ακολου6ήσεt κατ' αποκλειστικόΤΎ]τα κα
νένα κόμμα. xrxt κανένα κίνΎ] μα. .43
41. Βλ αντίστοιχα Ιωάνν1]Ι; ΓρυπάΡ1]Ι;, Άπαντα τα πρωτότυπα με τα μικρά με

ταφράσματα, επιμ.. Γ. Βαλέται;, 21] έκο., Δωρικόι;, Aθ~να 1967' Λορέντζοι; Μα6ίλ1]Ι;, Τα
ποιήματα, επιμ. Γ. Γ. Αλισανοριχτοι;, 'ΙΟρυμ.α Κώστα και ΕλένΎ]ι; Ουράνη, Αθήνα
1990.
42. Άπαντα 10, ό.π., σσ. 452-3, αναφέρεται και σχολιάζεται από τον Eklund(The
ldeal αΜ the Real: 21).
43. Τα σχετικά στοιχεία παρουσιάζονται μ.ε επάρκεια και συζ1]τούνται από τον
Ek1und (The ldeal and the Real, ό.π., σσ. 39-51) τοποθετούνται επίο-ηι; στο πλαίσιο αυτ~ι;
Ο ίοιος ο Παλι.χμ.άς, παρ' όλα τα κοσμοπολίτικα ενοιαφέροντά του

ταξίοεψε ελάχιστα και ποτέ εκτός ΕλλάΟος. Γιός μικροαστικής οικογέ
νειας, γεννήθΎ)κε σΤΎ)ν Πάτρα αλλά έμεινε ορφανός σε μικρή Ύ)λικία και
τον μεγάλωσαν συγγενείς του στο Μεσολόγγι. Οι κριτικοί έχουν αποοώ
σει μεγάλΎ) σΎ)μασία σΤΎ)ν τραυματική εμπειρία των πρώτων χρόνων του
ΠΟΙΎ)τή, και συχνά τψ επικαλούνται για να οικαιολογήσουν ΤΎ) νοσΎ)ρή
μεμψιμοιρία που οιατρέχει μεγάλο μέρος ΤΎ)ς ποίΎ)σής του και έρχεται σε
πλήρΎ) αντίθεσΎ) με τψ ενέργεια, ΤΎ) ζωντάνια και ΤΎ)ν αισιοοοξία που
επίσΎJς συνιστούν ιοιαίτερα χαραΚΤΎ)ριστικά του έργου ΤΎ)ς οεύτερΎ)ς πε
ριόοου του Παλαμά. Η ζωή του ήταν εξωτερικά χωρίς σΎ)μαντικά γεγο
νότα. Μετά από μια α6έ6αΙΎ) σταοιοορομία σΤΎ) ΟΎ)μοσιογραφία, υΠΎ)ρέΤΎ)
σε ως Γραμματέας στο Πανεπιστήμιο Αθψών, από το 1897 μέχρι ΤΎ)
σύνταξή του το 1928. Στα τελευταία του χρόνια ήταν τουλάχιστον ούο
φορές υποψήφιος για το 6ρα6είο Νομπέλ ΤΎ)ς λογοτεχνίας, αλλά χωρίς
επιτυχία. Πέθανε στψ Αθήνα, κατά ΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς πείνας του οεύτερου
χειμώνα ΤΎ)ς Κατοχής, το 1943.
Παρά το γεγονός ότι ο Παλαμ.άς συνέχισε να γράφει και να ΟΎ)μο
σιεύει μέχρι τα ογοόντα του, Ύ) επικράΤΎ)σή του στα ελλψικά γράμματα
6ασίζεται κυρίως στους τρεις τόμους ποίΎ)σΎ)ς που ΟΎ)μοσιεύΤΎ)καν κατά
ΤΎ) οιάρκεια ΤΎ)ς πρώΤΎ)ς οεκαετίας του εικοστού αιώνα. Η ασάλευτη ζωή
(1904) περιλαμ6άνει μεγάλο μέρος από τψ ΠOίΎ)σΎJ που είχε ήΟΎ) ΟΎ)μο
σιευσει, αλλά ο πυρήνας ΤΎ)ς είναι Ύ) «τριλογία» (όπως τψ αποκάλεσε ο
'S!' ') λ ' , ,
Ιtlιος εκ των υστερων , που αποτε ειται απο τα ΠΟΙΎ)ματα
Φων/κ/α,
ι Εκα-
ι Φ ι Α ι " , S!' ι 'S!'

το ωνες, σκρα/ος, τα οποια γραφΤΎ)καν κατα ΤΎ) οιαρκεια ΤΎ)ς πεΡΙΟtlου
1900-4.4!· ΑκολούθΎ]σε το πιο σύνθετο έργο του, Ο ΔωδεκάλΟΥος του

Γύφτου, που ΟΎ)μοσιεύΤΎ)κε ολόκλΎ)ρΟ το 1907, παρ' όλο που είναι γνωστό
ότι το μεγαλύτερο μέρος είχε γραφτεί τον ίοιο καιρό με τα νέα ποιήματα
τ/ς Aσάλευτr;ς ζωής.!·5 Ο τρίτος και μεγαλύτερος από αυτούς τους
τ'l]ς περιόδου α;πό τον Χ. Δ. Γουνελά, Η σοσιαλιστική συΥείδηιπ; στ/Υ ελληνική λογο
τεχνία, 1897-1912, Κέδρος, Aθfινα; 1984, σσ. 209-18. Πρ~λ τ'l] γνωστή μ.α:ρξιστική
ανάλυσ'l] του Νίκου Ζα;χαριάδ'l] (τότε 'ι]γέτ'l]ς του Κομμουνιστικοό ΚόfJ-μ.α:τος), Ο αλη
θινός Παλαμ.ά.ς, Aθfινα; 1945 κα;ι 1949.
44. Άπαντα 3, ό.π., σσ. 127-76, 203-22. Η ιδέα; ότι τα; τρία α;υτά ποιήfJ-ατα;
συνέθεταν fJ-ICX τριλογία; διατυπώθ-ηκε α;πό τον ίδιο τον Παλα;μιi fJ-εpIKιX χρόνια α;ργόΤεΡα
στο Η ποιητική μ.ου (~. Άπαντα 10, σ. 523).
45. Άπαντα 3, ό.π., σσ. 285-450, και χωριστές εκδόσεις.
τόμους, Η Φλογέρα του Βασιλιά, με επικό χcφακτ~ρα όπως και Ο

Δωδεκάλογος, δημοσιεύΤ1Jκε το 1910, παρ' όλο που και στην περίπτωση
αυτ~ μεγάλο μέρος του πoι~ματoς είχε γραφτεί νωρίτερα.ιω
Όλα αυτά τα πoι~ματα πρέπει να γράφτηκαν την ίδια χρoνικ~
περίοδο και έτσι θα ~ταν ανό1JΤΟ να αναζητούμε σ' αυτά ενδείξεις προό
δου. ,7 Μάλλον πρέπει να δια6αστούν ως συμπληρωματικές εκφράσεις
I
μιας πολUπλευΡ1Jς ΠΟΙ1Jτικ~ς προσωπικόΤ1Jτας. Τα αρχικά συστατικά

στοιχεία αυτ~ς 't1JC; πoιητικ~ς προσωπικότητας διαγράφονται ~δη, και το
σΎ]μαντικότερο επίτευγμα γι' αυτ~ την ομάδα των ποιημάτων της ωρι
μότητας του Παλαμά είναι ότι το καθένα αναζητεί κατά διαφορετικό
τρόπο να δημιoυργ~σει μια σύνθεσΎ] από αυτά τα ποικίλα και συχνά
αταίριαστα μεταξύ τους στοιχεία. 48
Η ποίησΎ] του Παλαμά προχωρεί με τον τρόπο της αντιπαράθεσΎ]ς.
Στην Aσάλεuτη ζωή (στη Φοινικιά) αντιπαραθέτει τη .φων~' μιας
ομάδας μικρών λουλουδιών που μεγαλώνουν στη ρίζα μιας γιγαντιαίας
φοινικιάς, έχοντας από πάνω τους, σε ικαν~ απόστασ1J, το στέμμα. με τα
φύλλα Τ1Jς φοινικιάς που τα σκιάζει' μέσα από αυτ~ την ασυμφιλίωτη
αντιπαράθεσΎ] υπαινίσσεται άλλες πιο μεταφυσικές αντιπαραθέσεις: ανά
μεσα στον άνθρωπο και το θείο, ανάμεσα στον ΠΟΙ1JΤ~ και τψ τέχνη του.
Από τις αμφι60λίες και τα άγΧΎ] που προκαλούνται από αυτ~ τψ
ασυμ6ί6ασΤΎ) και αντιφατικ~ αντιπαράθεση και την ανικανόΤ1Jτα των
τρομα.γμένων λουλουδιών να κατανo~σoυν τη φύσΎ] Τ1Jς, γεννιέται:
Νέο τραγούδι αφάνταστο που δεν ειπώθη,

ήχος που τ{ποτ' από μέσα του δε λε{πει. 49
Πρόκειται φυσικά για το ίδιο ποίημα, και οι στίχοι αυτοί υπαινίσσο

νται ΤΎ) φιλοδοξία του Παλαμά για 't1JV τέχνΎ] γενικότερα. Τα λουλοUOια,
46. Άπαντα 5, ό.π., σσ. 11-147, και χωριστές εκδόσεις.

47. Μόνο Ύj «τριλογία», που κατέχει το μεγαλύτερο από το νέο μέρος ΤΎjς Aσcί
λεu"τ/ς ζωής, ι:Ρέρει χρονολογίες, και σε αυτιχ τα τρία ποιήμα.τα υπιχρχει μια προοδευτική
αλληλουχία. Φαίνεται πως ο ΠαλαμιΧς εργαζόταν ταυτόχρονα και για. τα τρία μεγιχλα
του έργα, μεταξύ του 1899 και του 1907.
48. Σχετικιχ με αυτή τ-ην πλευριχ του ΠαλαμιΧ 6λ ιοιαίΤεΡα Κ. Θ. ΔΎjμαpιχς, Κ.
Παλαμάς. Η πορεία του προς "τ/ν τέχνη (3Ύj έΚOOσΎj), Nει:pέλΎj, Αθήνα 1989 (1Ύj έΚOOσΎj
1943).
49. Άπαντα 3, ό.π., σ. 137.
EIΣAΓΩlΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 125
στο τέλος του ποιήματος, παραδέχονται ότι θα πεθάνουν άσημα αλλά θα

αφήσουν πίσω τους μια λάμψη που θα ντύνει και θα στολίζει την υπερ
6ατική, μυστηριώδη φοινικιά:
Και θα είναι η σκέψη μας κι ο λόγος μας και η ρίμα. 5Ο
Τα εκατό μικρά ποιήματα στις Εκατό Φωνές, γραμμένα δυο χρόνια μετά,
συγκεντρώνονται σε ενότητες που φέρουν τον τίτλο «Νύχτες» και είναι
εύκολο να εννοήσει κανείς ότι αναπαριστάνουν τη «σκοτεινή νύχτα της
ψυχής». Αντιστάθμισμα στην αθεράπευτη θλίψη των ποιημάτων δίδεται
με τη ΙJ-ορφική ποικιλία και το επιγραlJ-lJ-ατικό ύφος τους. Το τελευταίο
ποίημα έχει πιο σαφείς αντιστοιχίες ΙJ-ε την προσέγγιση της Φοινικιάςπου
αναφέρεται εδώ: ο ποιητής πεθαίνει στο τέλος ΙJ-ιας ζωής κατά την οποία
υπέφερε, αλλά όταν έρχεται ο Χάρος να τον πάρει:
πύρινα γράμματ' άσ6ηστα θα ιδή γραμμένα απάνου μου:

((Ω Μούσα Ιδέα, σ' αγάπησα!»5!
Τέλος, στην Ασάλευτη ζωή, ο Ασκραίος είναι ο «οραματικός ΙJ-ονό

λογος» του φαντάσματος του Ησιόδου της Άσκρας, μια 1J-0ντέρνα
εκδοχή των Έργων και Ημερών, που αρχίζει και τελειώνει με τον
αρχαίο ποιητή να παραδίδει το πνεύμα του στον άξιο διάδοχό του, τον
ΠαλαlJ-ά.
Από τη συμπαράθεση ασυμ6ί6αστα ετερόκλητων στοιχείων προκύ
πτει η τέχνη που υπερ6αίνει το διαχωρισlJ-ό, δημιουργώντας κάτι καινού
ριο και διαφορετικό, μια σύνθεση ικανή να περιέχει όλα τα στοιχεία. Αυτή
είναι η σημασία του μόττο στον Δωδεκάλογο του Γύφτου από τον
Φαίδωνα του Πλάτωνα: Μουσικήν ποίει και εργάζου. Ο ήρωας και αφη
γητής του ποιήματος αυτού, ο ανώνυμος Γύφτος, είναι ο αντιπρόσωπος
ενός λαού, εκ παραδόσεως αεικίνητου και πλάνητα, που απορρίπτει αυ
θόρμητα όλα 'τα είδωλα' του πολιτισlJ-ού τα οποία είχε καταρρίψει ο
Νίτσε. Το πρόσωπο του Γύφτου, περισσότερο συΙJ-60λικό παρά πραγlJ-α
τικό (όπως ο Παλαμάς επίμονα προσπαθεί να ΙJ-ας πείσει στον πρόλογό
του), συμπορεύεται στο ποίηlJ-α με τον ελληνικό πολιτισlJ-ό σε μια καμπή
50. Ά.παντα 3, ό.π., σ. 139.

51. Ά.παντα 3, ό.π., σ. 176.
ΤΎ]ς tστορtας του, ΤΎ]ν παραμoν~ τ/ς ιΧλωσΎ]ς ΤΎ]ς ΚωνσταντtνούπολΎ]ς

από τους Τούρκους. ΑποδίδοντιΧς του μιΧλtστα προφΎ]τtκές δυνιΧμεtς, ο
ΠαλαμιΧς καταφέρνεt να αντtτιΧξεt τον αυθόρμΎ]ΤΟ ζ~λo του Γύφτου του
εναντίον όλων otΙXOOxtxιX των εtδώλων του ελλψtκού πολtτtσμού των
Ύ]μερών του: ΤΎ]ς αγιΧΠΎ]ς, ΤΎ]ς θΡΎ]σκεΙας, ΤΎ]ς πατρίδας xιxt, tδtαίτερα,
των λεtψιΧνων ΤΎ]ς αρχαtόΤΎ]τας.
Παρ' όλο όμως που Ύ] παρουσία του Νίτσε είναt δtιΧχυΤΎ] στο
ποίΎ]μα, ο ρtζοσπαστtσμός του ΠαλαμιΧ παίρνεt ιΧλλΎ] κατεύθυνσΎ]. Στtς
τελευταΙες ενόΤΎ]τες του ποt~μάτος, ο Γύφτος bρίσκεt ένα btολί που
αν~κε σε κιΧποtον ιXytO ερΎ]μίΤΎ] xιxt εμπνέεταt από ΤΎ] μουσtκ~ του
btολtού ytιx να ΟΎ]μtουργ~σεt εκ νέου τα εΙδωλα, τα οποία είχε ΠΡΟΎ]γου
μένως καταρρίψεt. Η ΠΡΟbλΎ]ματtκ~ μoρφ~ του ΥπεριΧνθρωπου ΤΎ]ς
νtτσεϊκ~ς σκέψΎ]ς, έντεχνα, οtακρtτtκιΧ αλλιΧ αποφασtστtκιΧ μεταμορφώ
νεταt στtς ouo τελευταίες ενόΤΎ]τες σε ΥπερκαλλtτέχνΎ], του οποίου Ύ]
γέννΎ]σΎ] προφΎ]τεύεται με ένα παραμύθt που εtσιΧγεταt στον ενδέκατο
Λόγο. Εδώ ο καλλιτέΧνΎJς του μέλλοντος, ο οποίος είναt tκανός να
ΟΎ]μtουργ~σεt τψ τελtκ~ σύνθεσΎ], που (πtθανώς) δtαφεύγεt από τον
Γύφτο/Παλαμά, παρουσtιΧζεται μέταφορtκιΧ ως το προϊόν ΤΎ]ς ένωσΎ]ς
ενός παραμυθένιου πρίγκιπα και μtας πρtγκΙπtσσας" αυτός ονομιΧζεται
ΑδιΧκρυτος και εκεΙνΎ] Αγέλαστ/. Αντtπροσωπεύουν αντίστοtχα τψ Τέ
χνΎ] και ΤΎ]ν Eπιστ~μΎ], Ύ] σύνθεσΎ] των οποΙων υμνεtταt στψ τελικ~
ενόΤΎ]τα ως «ΤρΙτος Όλυμπος». Η εtδικ~ θέσΎ] που το εκτενές αυτό
ΠΟΙΎ]μα αποδίδεt στψ τέχνΎ], με ΤΎ]ν τεχνtκ~ ΤΎ]ς λυρικ~ς υΠΟbλΎ]τtκό
ΤΎ]τας, οφείλει πολλιΧ στο Συμbολtσμό, παρ' όλο που συχνιΧ ο στομφώ
δΎ]ς τόνος του xιxt οι φυσικές διαστιΧσεις του εtναt δtαμετρtκιΧ αντtθετα
σΤΎ]ν ΠΟΙΎ]τtκ~ του YΙXMtxOU κtν~ματος. Οι δώδεκα Λόγοι xιxt Ύ] παγκο
σμtόΤΎ]τα του θέματος θυμίζουν το έπος, xιxt αν το ΠΟΙΎ]μα αυτό το
αποκαλούσαμε 'συμbολtστtκό έπος' (αν xιxt ο tOtOC; ο ΠαλαμιΧς ποτέ δεν
το αποκιΧλεσε έτσt), πtθανόν να μΎ]ν πέφτουμε πολύ έξω.
Η ΦλΟΥέρα τοι) Βασιλιά εtναt εΠΙσΎ]ς γραμμένΎJ σε επικ~ κλΙμακα.
ΠαριΧ ΤΎ]ν έκτασ~ του στερείται ΤΎ]ν παγκοσμtόΤΎ]τα του ΠΡΟΎ]γούμενου
ποt~ματος. Τψ παραμoν~ ΤΎ]ς επανιΧΚΤΎ]σΎ]ς ΤΎ]ς ΚωνσταντινούπολΎ]ς
από τους ΦριΧγκους το 1261, ο bυζαντtνός στρατός που έμελλε να νtκ~σεt,
στον πρώτο Λόγο του ΠΟt~ματος ανακαλύπτεt τον τιΧφο του πεθαμένου
από χρόνtα αυτοκριΧτορα ΒασΙλεtου Β' (bασΙλεψε από 976-1025). Γνω
στός ως Βουλγαροκτόνος ytιx τις νΙκες του στη Βουλγαρία, ο Βασίλεtoς
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΛ 127
είχε επίσης επεκτείνεt τιχ όρtιχ της Βυζιχντινής ιχυτοκριχτορίιχς όσο δεν είχιχν
ποτέ φτάσεt κιχτά τη δtάρκειιχ του μεσιχίωνιχ. Η ιχντιπιχράθεση των 060
ιχυτών tστορικών γεγονότων (η εποχή του Βουλγιχροκτόνου κιχι η επιχ
νάκτηση της Κωνστιχντtνούπολης ιχπό τους Φράγκους στιχυροφόρους
δυόμισt ιχιώνες ιχργότεριχ), έχουν άμεση σχέση με τους φό60υς κιχι oτtc;
φtλοδοξίες των Ελλήνων κιχτά τη δtάρκεtιχ της πρώτης δεκιχετίιχς του
εtκοστού ιχtώνιχ: οι σχέσεtς με τη Βουλγιχρίιχ bρίσκοντΙΧt σε έντιχση, με
ιχφορμή το Μιχκεδονtκό, XΙXt η 'Μεγάλη Ιδέιχ' μιιχς ιχνιχκιχτάληψης της
ΚωνστιχνΤΝούπολης, ιχυτή τη φορά ιχπό τους Τούρκους, φιχινότιχν περtσ
σότερο πιχρά ποτέ πριχγμ.ιχτοποιήσtμη.
Το ποίημιχ όμως πηγιχίνεt πέριχ ιχπό την ιχπλή ιχντtπιχράθεση tστορtκών
ιχνιχμνήσεων. Ακολουθώντιχς μιιχ tστορtκή πηγή, ο Πιχλιχμ.ά:ς περtγράφει
ότι ο σκελετός του Βιχσιλείου 6ρέθηκε, το δέκιχτο τρίτο ιχιώνιχ, με μtΙΧ φλογέριχ
bοσκού χωμένη ιχνάμεσιχ στtς μ.ιχσέλες του. Ένιχ τέτοtο μουσικό όργιχνο
στιχ χέρtιχ του Πιχλιχμά δεν μπορούσε πιχρά νιχ μεγιχλουργήσεt. Γίνετιχι το
φερέφωνο όλου του υπόλοιπου ποtήμιχτος, κιχθώς το ιχτιχίριιχστιχ τιχπεινό
ιχυτό όργιχνο κηρύττεt στους κιχτάπληκτους θειχτές το μεγιχλείο του
ιχυτοκράτοριχ, τον τάφο του οποίου τώριχ κοσμεί. Κιχι πιχρ' όλο που το
ποίημιχ πιχρουσtάζει ολόκληρη τη στιχδιοδρομίιχ του Βιχσtλείου, οεν περtγρά
φει τιχ κιχτορθώμιχτά του στη μάχη ΙΧλλά επtκεντρώνετΙΧt σε ένιχ άλλο (πριχ
γμιχτtκό) γεγονός: το προσκύνημ.ιχ του Βιχσιλείου στην Αθήνιχ γιιχ νιχ προ
σευχηθεί στην εκκλησίιχ της Πιχνιχγίιχς που ήτιχν κάποτε ο Πιχρθενώνιχς.
Η πορείιχ του στριχτού του ιχυτοκράτοριχ οιιχ μέσου της Ελλάδιχς
περtγράφετιχι λεπτομερώς, ιχλλά το κέντρο του ποιήμιχτος είνιχι η μεγάλη
προσευχή του Βιχσιλείου στην Πιχρθένο, που είνιχι τόσο η Αθηνά, στην
οποίιχ ήτιχν ιχφιερωμένος ο Πιχρθενώνιχς, όσο xιxt η Αφροδίτη, η θεά της
ιχγάπης. Η προσευχή ιχρχίζεt στο Λόγο ΙΧ, κιχι στο Λόγο ΧΙ μετιχτρέπετιχι
σε ενθουσtώδη προφητείιχ του μέλλοντος. Μεγάλο μέρος του ποιήμιχτος
κιχλύπτετιχt ιχπό την ιχντιπιχράθεση κιχι την ιχπόπεφιχ σύνδεσης των ιχρ
χιχίων μνημείων με το ζωντιχνό πιχρόν, της εtοωλολιχτρtκής πίστης με το
Χριστtιχνισμό, της Αθήνιχς με την Κωνστιχντtνούπολη (των 060 κέντρων
του Ελληνισμού του οέκιχτου ένιχτου ιχιώνιχ), της κλιχσtκής με τη bυζιχ
ντtνή κληρονομtά. Η σύνθεση στην οποίιχ στοχεύει το ποίημιχ δεν eLVΙXt μόνο
θεμιχτtκή. ΌλΙΧ ιχυτά εκφράζοντιχι με 'επtκό' ύφος, πότε λυραό πότε
ρητορtκό, που ιχντλεί συνεtοητά XΙXt ιχπό τη σύγχρονη προφορική ποίηση
XΙXt ιχπό το ύφος της 6υζιχντtνής ποίησης, tοtιχίτεριχ της ποίησης ιχυτής
----
που γράφεται στη οη\J-ώοη γλώσσα και στον ίοιο οεκαπεντασύλλα60στίχο.

Όσον αφορά τη \J-ορφ~, το ύφος και τη θεμ.ατικ~ του, το ποίη\J-tX προσπαθεί
να φέρει κοντά τα πιο ση\J-tXντικά ρεύ\J-tXτα, όπως τα αντιλα\J-6άνεταιο Πα
λα\J-άς, του Ελληνισ\J-ού οια \J-έσου των αιώνων: τον αρχαίο κόσ\J-Ο (έπος),
το Βυζάντιο (\J-έτρο, πολλά υφολογικά χαρακτηριστικά) και τη σύγχρονη
πρoφoρικ~ παράδοση (\J-έτρο, γλώσσα, υφολογικά χαρακτηριστικά).
Αν για τους ση\J-ερινούς αναγνώστες η ΦλΟΥέρα του Βασιλιά \J-πορεί
να φανεί φλύαρο έργο και παραφορτω\J-ένογια να επιτύχει τη φανταστικ~
σύνθεση των διαφορετικών εποχών του Ελλ-ηνισ\J-ού, πράγ\J-α που ο Σι
κελιανός κατάφερε να πραγμ.ατoπoι~σει\J-ε \J-εγαλύτερη οικονΟ\J-ία το 1935
στο ποίη\J-α «Στου Οσίου Λουκά το \J-οναστ~ρι», το ίοιο και ο Σεφέρης
το 1955 στην «'Εγκω\J-η», αξίζει, παρ' όλα αυτά, να σημ.ειωθεί ότι Η
ΦλΟΥέρα του Βασιλιά είναι το πρώτο ποίη\J-α της ελληνικ~ς λογοτεχνίας
που επιχείρησε \J-tιx σύνθεση αυτού του τύπου. 52 Επιπλέον, ο Παλα\J-άς
προχώρησε στη σύνθεση αυτ~ \J-ε τρόπο χαρακτηριστικά δικό του. Ακρι
6ώς όπως στο ΔωδεκάλΟΥΟ, η ανακάλυψη του 6ιολιού του νεκρού ερη
μ.ίτη 60~θησε το Γύφτο να αναστ~σει τα 'είοωλα' και να συνθέσει \J-La
εντελώς καινούρια \J-0uatx~ για το \J-έλλον, έτσι και εδώ ένα άλλο \J-ουσικό
όργανο αναλα\J-6άνει το ρόλο του αφηγητ~. Τα λόγια της φλογέρας, όπως
τα τραγούοια του Γύφτου, φιλοδοξούν να γίνουν \J-0uatx~, και '\J-0uatx~'
για τον Παλα\J-ά, όπως και για τους αρχαίους, σ~\J-αινε την 'υπηρεσία των
Μουσών', oηλαo~ Τέχνη \J-ε την πιο αφηρη\J-ένη και ιoανικ~ έννοια. 53 Στο
52. Με διαφορετικό τρόπο κάτι παρόμοιο πέτυχε ο Παπαδια.μάντης σε ορισμένα

Οιηγήμα.τά- του, όπου οιαπιστώνει κανείς παράλληλο ενδιαφέρον, εκφριχσμένο όμως με
διαφορετικό τρόπο για τ/ συνδεσ"l] του παρόντος με το παρελθόν: μια αρχαία τοποθεσία
ή μια θεότ/τα συνδέονται με μια μεταγενέστερη εκκλφία κα.ι/ή με μια λα'ίκή δοξασία
ή δεισιδαιμονία. Βλ, για παράδειγμα., Η Φαρμ.ακολύτρια, Υπό ΤΥ)ν bασιλικήν δρυν, -:χντί
στοιχα στα ΆπαΥτα, τόμο 3, ό.π., σσ. 3, σσ. 304-14, 327-31. Βλ επίσ"l]ς τη οιαπραγ
μάτευσ"l] του Ricks «Papadiamandis, Paganism», ό.π. Η συνθεσ"l] του (,ψχαίου, του bU-
ζαντινου και του ντόπιου λα'ίκου πολιτισμοιί ήταν ο αρχικός στόχος για τ/ λαογραφία,
πράγμα. το οποίο, όπως είδαμε, έπαιξε σ"ι]μα.ντικό ρόλο στις λογοτεχνικές εξελίξεις κατά
τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα.
53. Ο ισχυρισμός ότι «όλη η τέχνη προσbλέπει μονίμως στ/ μουσική» ανήκει G ,ον
Walter Pater (1839-1894), ενώ παρόμοιες δηλώσεις έγιναν από τους Γά.λλους συμbολιστές
ποιητές των 060 τελευταίων δεκαετιών του δέκατου ένατου αιώνα. Αργότερα ο Παλαμάς
(το 1926) έδωσε τον ακόλουθο ορισμό τ/ς ποίΎ]σ"Ι]ς: «είναι ο λόγος που πά-ει να γίνει
τραγουδι» (Άπαντα 8, ό.π., σ·. 171).
ΕΙΣΛΙΏΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΙ'Η ΕΛΛΗΝΙΚ!Ι ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΛ 129
ποίημα αυτό η φωνή που συνυφαίνει τον αρχαίο, το ~υζαντινό και τον
παραδοσιακό λαί'κό πολιτισμό δεν παράγεται από άνθρωπο, Αυτό γίνεται
μέσω μιας απλής φλογέρας, καμωμένης από ~oσκoύς πριν από πολλά
χρόνια, που έμεινε στο στόμα ενός νεκρού αυτοκράτορα, και με αυτόν τον
τρόπο οι συσσωρευμένες παραδόσεις του ελληνικού λαού 'μουσικήν ποιού
σιν' για το μέλλον.
ΚΑΒΑΦΗΣ
Αν η πιο παραγωγική περίοδος της συγγραφικής σταδιοδρομίας του

Παλαμά μπορεί να θεωρηθεί ότι τελείωσε το 1910 με τη δημοσίευση της
ΦλΟΥέρας του Βασιλιά, το επόμενο ακρι~ώς έτος, το 1911, ο σύγχρονός
του Κ. Π. Kα~άφης έφθασε στην 'ωριμότητά' του ως ποιητής (κατά
δική του παραδοχή και κατά τη γνώμη πολλών κριτικών), Αξίζει αυτή
η επισήμανση, εφόσον ο Παλαμάς, κατά γενική ομολογία, ανήκει στην
κοσμο θ εωρια
'
του
,,'
οεκατου
,
ενατου
,
αιωνα, ενω ο
ι Κ Ρ'
αΌαφης
,
ειναι ο σημα-
ντικότερος, κατά τη γνώμη πολλών, Έλληνας ποιητής του εικοστού

αιώνα. Η αλήθεια όμως είναι ότι μόνο τέσσερα χρόνια χώριζαν τον
Kα~άφη (1863-1933) από τον Παλαμά (1859-1943), Και παρ' όλο που
το περι~άΛλoν στο οποίο μεγάλωσαν και οι δύο ποιητές ήταν πoλu δια-
,
φορετικο, το
"λ'
πνεuματικo ομως κ ιμα με το
' :και
οποιο
; :οι' "
ουο ποιητες
έπρεπε να εξοικειωθούν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους ήταν το ίδιο. Για
να μπορέσουμε να εντάξουμε τον Kα~άφη (του οποίου το έργο είναι
περισσότερο γνωστό σήμερα απ' ό,τι του Παλαμά) στην ιστορική προο
πτική της εποχής του, θα διερευνήσουμε περαιτέρω παραλληλίες και
αντιθέσεις ανάμεσα στους ouo σχεδόν σύγχρονους ποιητές.
Και οι OUο ποιητές έχασαν τον πατέρα τους νωρίς, και αυτό είχε ως
αποτέλεσμα να περάσουν μεγάλο μέρος της παιδικής τους ηλικίας σε ένα
ρ 'ίί
περΙΌαΛΛον πο
λ'
υ
~
οιαφορετικο
" ,
απο αυτο του οικογενειακου
, τους
,
σπιτιου:
ο Παλαμάς με τους συγγενείς του στο Μεσολόγγι, ο Kα~άφης στο

Λί~ερπoυλ και στο Λονδίνο. Και οι δύο ήταν απρόθυμοι ταξιδευτές σε όλη
τους τη ζωή: ο Παλαμάς σπάνια έφευγε από την Αθήνα,. και ο Kα~άφης
παρέμενε στην Αλεξάνδρεια. Αλλά η μεγαλύτερη διαφορά τους έγκειται
στο ότι ο Παλαμάς έζησε και εργάστηκε στην πρωτεύουσα της Ελλάδας
σε μια περίοδο που το ελληνικό κράτος φιλοδοξούσε να επεκτείνει τα σύνορά
του, ενώ ο Kα~άφης 6ρέθηκε εκτός Ελλάδος, στην ελληνική και κοσμο-
--------
πολίτικη εμπορική κοινότητα της Αλεξάνδρειας, στην περιφέρεια δηλαδή

ενός Ελληνισμού, που είχε επεκταθεί αιώνες πριν και δεν γνώριζε σύνορα.
Το έργο του Παλαμά δημοσιεύτηκε στην Αθήνα και άσκησε αμέσως
επίδραση' οι σύγχρονοι αλλά και οι νεότεροι ποιητές δεν μπορούσαν να το
αγνοήσουν. Η ποίηση του Κα6άφη, αντίθετα, δημοσιεύτηκεως επί το πλείστον
ιδιωτικά στην Αλεξάνδρειακαι, παρ' όλο που ο Ξενόπουλος είχε ήδη γράψει
μια ευνο"iκή κριτική από το1904, δεν έγινε γνωστή στην Αθήνα πριν από
τη δεκαετία του 1920."1' Η πρώτη συλλογή των ποιημάτων του δημο
σιεύτηκε στην Αλεξάνδρεια το 1935, δύο χρόνια μετά το θάνατο του ποιητή.
Έτσι η ανταπόκριση ποιητών και κριτικών στο έργο του Παλαμά ήταν
άμεση. Αντίθετα, η ανταπόκριση στο έργο του Κα6άφη καθυστέρησε μέχρι
τις δεκαετίες του 1920 και του 1930, αφού πρώτα 'ανακαλύφθηκε' από
τον Άγγλο μυθιστοριογράφο και διηγηματογράφο Ε. Μ. Φόρστερ, όταν ο
τελευταίος επισκέφθηκε την Αλεξάνδρεια το 1917, και άρχισε ο Κα6άφης
να αποκτά τη διεθνή φήμη την οποία έκτοτε απολαμ6άνει (πράγμα που
δεν συνέ6η ποτέ με τον Παλαμά). Και οι 060 ποιητές άντλησαν από την
κληρονομιά της Αθηνα"iκής σχολής του δέκατου ένατου αιώνα και του γαλλικού
Συμ60λισμού. Επίσης, και οι δύο κατάφεραν να εκμεταλλευτούν μια bαθειά
φλέbα αυτοοικτιρμού που διαφαίνεται στα ποιήματά τους. Και οι δύο είχαν
μαθητεύσει στο γαλλικό Παρνασσισμό, με αποτέλεσμα να 6λέπουν το ποίημα
ως ένα λεπτοφτιαγμένο απρόσωπο δημιούργημα, δίδοντας μεγάλη έμφαση
στην τελειότητα της μορφής. Και για τους δ60 ποιητές, οι αισθητικές
ιδιότητες του έργου τέχνης είναι υπέρτατες: για τον Παλαμά ο στόχος
και η δικαίωση του πάσχοντος ποιητή ήταν να δημιουργήσει 'μουσική',
στην οποΙα θα υπαχθούν οι ατέλειες και οι αντιθέσεις της πραγματικής
ζωής στα ποιήματα του Καbάφη, η 'Τέχνη' αποκτά τη δύναμη να
μεταμορφώσει τις ατέλειες της εμπειρίας σε τέλειο αισθητικό αντικείμενο.
Και ο Παλαμάς και ο Κα6άφης, στη δύση της σταδιοδρομίας τους,
54. Κατά τ"l) οιιΧρκεια ΤΎ]ς ζω~ς του ο Kα~άφΎ]ς ΟΎ]μοσίευσε μόνο δύο ολιγοσέλιοα
φυλλάοια, το 1904 και το 1910, καθώς και μία συλλo~ το 1917. Τα περισσότερα από
τα ΠΟΙ~fJ-ατα του Kα~άφΎ] κυκλοφόρησαν σε ιοιωτικά τυπωfJ-ένα και οψένα φυλλάοια, τα
οποία ο ίοιος μοίρασε σε φίλους και έτσι εΠΙ'τ/ροΙΙσε στενά ΤΎ]ν κυκλοφορία τους. Για fJ-ια.
ανάλυσΎ] των ιΟιόμ.ορφων εκοοτικών συνΎ]θειών του Kα~άφΎ], ~λ Γ. Π. Σα~~ίOΎ]ς, Οι
Κα6αφικέι; εκδόσειι; 0891-1932), ΤαχυΟρόμ.ος, Αθήνα 1966. Βλ επίσΎ]ς Α. Hirst, «Philo-
sophical, Ηistoήcal andSensual: Αη Examination Cavafy's Thematic Collections» , Byzαntine
and Modem Greek Studies 19 (J995), 33-93.
ΕΙΣΑΙΏΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ .ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
--- ._-~-.--- ---
131
περιέγραψαν 'tYjv TCOtYjcr~ τους ως αποτελούμενΥ) από τρία είδYj. Ο Πα

λαμάς σΤYjν 'ΠΟΙYjτικ~' του αναφέρεται σε τρεις 'λυρισμούς': του 'εμείς',
του 'εγώ' και του' όλοι', που αντιστοιχούν στο εθνικό, το προσωπικό και
το παγκόσμιο. 55 Ο Kιx6ιXcpYjC; επίσYjς μοίρασε τα ΠOι~μ.α.τά του σε τρία
είδYj: ερωτικά, ιστορικά και φιλοσοφικά. 56
Είναι τόσο δυσκολο να απομο
νώσει κανείς στψ rcotYjcrYj του Κα6άφΥ) τα φιλοσοφικά πoι~ματα όσο είναι
και τα 'παγκόσμια' στψ rcotYjcrYj του Παλαμά' και οι δύο αυτές κατYj
γορίες είναι καλUτεpα να θεωρYjθοuν ως τάσεις οι οποίες εμφανίζονται στα
πoι~ματά τους, που έχουν επίcrYjς μια περισσότερο άμεσΥ) αναφορά είτε
πρoσωπικ~ είτε εθνικ~. ΣYjμαντικότεΡΟΙ παΡαλ/Yjλισμοί μπορεί να γίνουν
αφενός ανάμεσα στα 'ερωτικά' πoι~ματα του Κα6άφΥ) και στο «λυρισμό
του 'εγώ'» του Παλαμά και αφετέρου ανάμεσα στα ιστορικά πoι~ματα
του Κα6άφΥ) και στο «λυρισμό του 'εμείς'» του Παλαμά. Η πpoσωπικ~
και ενδoσκoπικ~ φλέ6α του Παλαμά δίδει έκφρασΥ) σε αισθ~ματα αόρι
σΤYjς ενoχ~ς και ΠPOσωΠLΚ~ς ανεπάρκειας, και το στοιχείο αυτό μας
υπενθυμίζει το ρόλο του «καταραμένου ΠΟΙYjΤ~», που ~ταν αρκετά κοινός
μεταξύ των Γάλλων συμ60λιστών. Τα πoι~ματα του Κα6άψη, τα οποία
είναι εξίσου προσωπικά ως προς ΤΥ) θεματικ~ τους, πιστοποιουν παρεμ
φεp~ αισθ~μ.α.τα, τα οποία στψ πεpίπτω~ του 'εξYjγοuνται' σε κάποιο
6αθμό από τψ ομολΟΎΥ)μένΥ) ομοφυλοφιλία του. Επιπλέον, και οι δύο
ΠΟΙYjτές παρουσιάζονται ως εξόριστοι από 'tYjv κοινωνία, και οι 060 κατα
τρυχονται (ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια 'tYjC; ζω~ς τους) από εικόνες 'tYjc;
γεpoντικ~ς Yjλικίας, ενώ και για τoυ~ δύο Yj διέξοδος 6ρίσκεται σΤYjν τέχνΥ)
τους. Ο «λυρισμός του 'εμείς'» του Παλαμά παραπέμπει αρκετά ευδιά
κριτα στο στοιχείο του εθνισμου και σΤYjν προσπάθειά του να προσδιορίσει
'tYjv ταυτότ/τα και να δYjμιουργ~σει μια σuνθεcrYj 'tYjC; ελ/ψικ~ς παράδο
σYjς, τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος, που γίνεται ιδιαίτερα
εμφαν~ς σΤΥ) ΦλΟΥέρα του Βασιλιά. Ο Ka6ιXcpYjC; ποτέ δεν ΠΡοσπάθYjσε
J::' '
να οYjμιουργYjσει μια συν
, θ ' ~ ,
εσΥ) τετοιων οιαστασεων, και οι υπαινιγμοι του
,
55. Παλcφ.άς, Άπαντα 10, ό.π., σσ. 498-534. Οι ενότητες μ.ε τους τρεις 'λυρισμ.ούς'
χρονολογούνται στα 1920. Η ποιητική μ.ου του Παλαμ.ά δημ.οσιεύτηκε για πρώτη φορά
το 1933.
56. Η δ~λωση αυτ~, η οποία χρησιμ.οποιείται συχνά ως ΠαΡάθεμ.α, προέρχεται από
μ.ία ανυπόγραφη σημ.είωση που δημ.οσιεύτηκε στο περιοδικό Αλεξανδρινή Τέχνη. Για το
κείμ.ενο αυτό και για τα επιχεφήμ.ατα που επιτρέπουν να αποδοθεί το σημ.είωμ.α στον
Καbάφη, bλ Γ. Π, Σαbbίοης, Οι Κα{)αφικές εκδόσεις, ό,π" σ. 209, πρbλ σσ, 269-70.
Β2 RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
στις σύγχρονες πολιτικές και στρατιωτικές πραγματικόΤ'Υ)τες ήταν συ

νήθως τόσο διακριτικές, που περνούσαν κυριολεκτικά απαρατήΡ'Υ)τες.'"
Αλλά σε όλα τα ποιήματα του Κα6άφ'Υ) που διαδραματίζονται στον αρ
χαίο κόσμο, ο ΠΟΙ'Υ)τής επιχειρεί υποδόρια να προσδιορίσει και να ορίσει
πίσω από τον τόπο και το χρόνο ένα 'ελληνικό' παρελθόν. Η προσπάθεια
αυτή είναι διαφορετική από τη σύνθεση του Παλαμά, που ύφανε μαζί τις
παραδόσεις του ελληνικού παρελθόντος και του παρόντος.
Τ ο παρελθόν το οποίο αναδημιουργεί ο Κα6άφης στα ιστορικά του
ποιήματα αφορά στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, στο διάστημα
από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι την άλωση της
Κωνσταντινουπόλεως από τους Τούρκους το 1453. Ο Κα6άφης ελάχι
στα ενδιαφέρεται για τις προφορικές παραδόσεις του ελληνικού αγροτικού
6ίου και ακόμη λιγότερο για το ελληνικό τοπίο. Αναφέρεται ελάχιστα σε
καταΚΤ'Υ)τές, όπως ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος -εκτός όταν πρόκειται
για το χαμό τους, όπως στις περιπτώσεις του Ν έρωνος ((Τα Βήματα»)
ή του «Μανουήλ Κομνηνού». Οι Βυζαντινοί του αυτοκράτορες, για
παράδειγμα, αναγκάζονται από φτώχεια να φορέσουν στέμματα με ψεύ
τικους πολύτιμ-ους λίθους.[,Η Γενικά, ο ΠΟΙ'Υ)τής προτιμ.ιΧ να παρουσιάζει
57. Μόνο το 1941, όταν ο Σεφέρης bρέθηκε στον κόσμο του Κα6άφη στην Αίγυπτο,
εξαιτίας της Κατοχής στην Ελλάδα, συνειδητοποίησε ότι μερικά πoιήμ.aτα του Καbάφη,
που εκτυλίσσονται στα αρχαία χρόνια και που είχαν γραφτεί κατά την περίοδο της ελ
ληνικής πανωλεθρίας σΤΎ) Μ. Ασία, κάνουν έναν έμμεσο παραλληλισμό μεταξύ μιας αρ
χαίας και μιας σύγχΡονψ; καταστροφής (Δοκιμές, Α': σσ. 324-63). Τα συμπεράσμ.aτα τα
οποία έbγαλε ο Σεφέρης από την παρατήρηση αυτ-ή για τη μέθοδο χειρισμού της Ιστορίας
από τον Καtά.φη, οδηγούν, πιστεύω, πέρα από την ποιητική του Καbάφη προς αυτήν
του ίδιου του Σεφέρη και γι' αυτό το λόγο έχω εκφράσει σε άλλο δημoσίευμ.a αντίθετη
άποψη σχετικά. με αυτή την ανάγνωση (R. Beaton, «The history man» , M.Alexiou, (ed.),
C. Ρ. Cαvαfy: Special Double lssue, Journαl ofthe Hellenic Diαsporα, 10, 1-2, Pella, New
York 1983, σσ. 23-44). Εντούτοις, δεν υπάρχει αμφΙbολία ότι πoιήμ.aτα όπως «Υπέρ της
Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες» (1922), «ο Δαρείος» (1917) υπαινίσσονται έμμεσα
τα μεγάλα γεγονότα τ-ης εποχής εκείνης. Επίσης, παρ' όλο που ο χαρακτηρισμός του
Καbάφη από τον Τσίρκα ως κρυπτοσοσιαλιστή έχει ξεπεραστεί, δεν πρέπει κανείς να
αποκλείει την πιθανότητα ορισμένα ποιήματα να υπαινίσσονται τα σύγχρονα γεγονότα και
τις καταστάσεις που υποστηρίζει ο Τσίρκας. (Στρατής Τσίρκας, Ο Κα6άφης και r; εποχή
του, Κέδρος, Αθήνα 1958' Ο πολιτικός Κα6άφης, Κέδρος, Αθήνα 1971).
58. Το πoίημ.a «Από υαλί χρωματιστό» περιγράφει τη στέψη του οικονομικά. εξα
σθενημ.ένου αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνού το 1347 (Καbάφης, Ποιήματα, τόμο
2 [1991], σ. 50).
ΕΙΣΛΓΩΙΊΙ ΣΤΗ NEOTEl)H ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΛ
τα ιστορικά γεγονότα από την οπτική γωνία των ηττημ.ένων. Οι ήρωες

των ιστορικών ποιημ.άτων του Κα6άφη πολύ σπάνια είναι Έλληνες εξ
Ελλάδος κατοικουν στις κοσμ.οπολίτικες πόλεις της ανατολικής Μεσο
γείου και συχνότατα περιγράφονται ως φυλετικό και πολιτιστικό 'κρά
μ.α'. Ο Ελληνισμ.ός στο έργο του Κα6άφη δεν ορίζεται μ.ε φυλετικούς
και εδαφικους όρους. Ο Ελληνισμ.ός του Κα6άφη συνίσταται στη γνώση
της ελληνικής γλώσσας και στην υιοθέτηση ορισμ.ένων αξιών, κυρίως
Ωι' ι , ι , t::' ,
αισvητικων, οι οποιες κατ α την πορεια των αιωνων ςεπερασαν τα φυσικα
όρια της κλασικής ή της σύγχρονης Ελλάδας. Τα ιστορικά λοιπόν

ποιήμ.ατα του Κα6άφη είναι εκ διαμ.έτρου αντΙΟετα προς την 'εθνικιστι
κή' τάση στην ποίηση του Παλαμ.ά, όσον αφορά στην εκδοχή του
ελληνικού παρελθόντος που παρουσιάζουν στον αναγνώστη. Ο Κα6άφης,
εντούτοις, συμ.μ.ερίζεται την προσπάθεια του Παλαμ.ά να διερευνήσει
μ.έσω της ποίησης το ιστορικό παρελθόν του πολιτισμ.ού στον οποίο
ανήκε και μ.ε τον τρόπο αυτό να ερμ.ηνεύσει και τον ελληνικό πολιτισμ.ό
της εποχής του. ,,9
Α υτο' που
!:'
οιαχωρι
'ζ ει αποφασιστικα
'Κτον
ρ" . ,
αοαφη απο τους ποιητες
!:"
του οεκατου ,
ενατου 'λλ'
αιωνα, α α και απο'λλ
πο ους συγχρονους ' , του των
, , , ~ f , Q ι ι
αρχων του εικοστου αιωνα, οεν ειναι ουτε η vεμ.ατικη του ουτε οι πεποι-
θήσεις του για την τέχνη αλλά η ειρωνική αποστασιοποίηση, η παραδοχή
59. Την έγκυρη φιλoλoγικ~ έκδοση των 154 ποιημάτων, τα οποία ο Κα6άφης πριν
από το θάνατό του θεωρούσε τον 'ποιητικό' του κανόνα επιμελ~θηκε ο Γ. Π. Σα6bίδης
το 1963 (κ. Π. Κα6άφης, Ποιήματα [2 τόμοι], Ίκαρος, Aθ~να 1963, που τώρα κυκλο
φορεί σε νέα έκδοση, Ίκαρος, Aθ~να 1991, και στην οποία γίνονται οι παραπομπές μ.ας).
E6δoμ.~ντα δύο ποιήμ.ατα που δεν είχαν anopptCPOEt από τον πoιητ~, αλλά σύμ.φωνα μ.ε
τις ιδιόρρυθμ.ες συνήθειές του δεν κρίθηκαν δημοσιεύσιμ.α, είδαν το φως της δημ.οσιότητας
σε μια έκδοση που έγινε από τον Σα66ίδη το 1968 μ.ε τον κάπως παραπλανητικό τίτλο
Ανέκδοτα Ποιήματα (1882-1923). Έκτοτε είναι γενικώς γνωστά με αυτόν τον τίτλο.
Επανεκδόθηκαν με νέα επιμέλεια ως ΚΡlJμμένα Ποιήματα (1877-1923). επιμ.. Γ. Π.
Σα66ίδης. Τα ΑποκηΡlJγμένα: Ποιήματα και μεταφράσεις δημ.οσιεύτηκαν το 1983 (επιμ.
Γ. Π. Σα6bίδης, Ίκαρος, Aθ~να). Επίσης δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα πολύχρονης
και επίπονης έρευνας πάνω στα σχέδια ποιημ.άτων που σώζονται στο αρχείο του πoιητ~.
Πρόκειται για μια εξαιρετικά φροντισμένη φιλολογική έκδοση της Renata Lavagnini,
Κ. Π. Κα6άφης, Ατελή Ποιήματα (1918-1932). Ίκαρος, Αθήνα 1994. Ας σημ.ειώσouμ.ε
ότι υπάρχει τεράστια btbXΙOypacpta πάνω στο έργο του Κα6άφη (σε πολλές γλώσσες). Οι
κυριότερες δημοσιεύσεις που έγιναν στα ελληνικά και ορισμένες που έγιναν σε άλλες
γλώσσες συγκαταλέγονται από τον Μιχάλη Πιερή, Χώρος, φως και λόγος: η διαλεκτική
τοl) (ψέσα-έξω)) στην ποίηση τοl) Κα6άφη, Καστανιώτης, Αθήνα 1992, σσ. 426-40.
ότι ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ παντογνώστης και πως οι αξίες είναι πάντα
σχετικές, ακόμη και όσες αυτός ο ίδιος θεωρεί πολύτιμες, αίσθηση που
συνδυάζεται με μια ανατρεπτική 'ΧΡήση του χιούμορ. Η διφορούμενη
άλλωστε περιγραφή της ποίησής του που έδωσε ο ίδιος ο Κα6άφης σε
έναν ανταποκριτή γαλλικής εφημερίδας, προς το τέλος της ζωής του, δεν
ξεπεράστηκε ποτέ. Η οξυδέρκεια του πσ.ραθέμσ.τος ενισχύεται ιδιαίτερα
από την έμμεση ειρωνική διάθεση του ομιλούντος, ο οποίος έτσι ελαφρά
υπονομεύει τις συμ6άσεις της λογοτεχνικής κριτικής (αφού επαινεί τον
ίδιο του τον εαυτό):
«Ο ΚαΕ)άφης, κατά ΤΎJ γνώμΎJ (Joou, είναι ένας uπερμοντέρνος ΠOΙΎJτ~ς, ένας
ΠOΙΎJτ~ς των μελλοντικών γενιών. Εκτός από ΤΎJν ιστoρικ~, Ψuχολογικ~ και
φιλoσoφικ~ αξία, το σχολσ,στικό 'tou ύφος ποu κάποτε προσεγγίζει ΤΎJ λα
κωνικόΤΎJτα, ο μεΤΡΎJμένoς ενθοuσιασμός 'tou, ποu προκαλεί πνεuματικ~
auyxiVΎJσΎJ, ΎJ σωστ~ 'tou σιινταξΎJ, προϊόντα μιας αριστoκρατικ~ς προσωπι
κόΤΎJτας, ΎJ λεπτ~ ειρωνεία 'tou είναι στοιχεία ποu οι γενιές 'tou μέλλοντος
θα απολαuσοuν περισσότερο».60
Η ποίηση του Κα6άφη, ιδιαίτερα μετά το 1911, γίνεται λιτή, κάθε λέξη
ζυγίζεται προσεκτικά, δημιουργώντας την αφοπλιστική εντύπωση του
πεζού λόγου μέ'ΧΡις ότου προσέξει κανείς τα εξαιρετικώς ανεπαίσθητα
αλλά πλούσια μετρικά σχήμσ.τα των ποιημάτων του. Είτε το θέμα είναι
ιστορικό είτε αντλείται από τη λαϊκή ζωή της Αλεξάνδρειας, επικε
ντρώνεται σχεδόν πάντοτε σε ένα άτομο και στις αντιλήψεις του,
αντιλήψεις οι οποίες στην πορεία του ποιήματος αποκαλύπτονται ως
ευάλωτες και περιορισμένες. Ένας Σύριος φοιτητής με όνομα ελληνικό,
ο οποίος έρχεται στην Αλεξάνδρεια για να σπουόάσει στα τέλη του
τέταρτου αιώνα μ.Χ., τον καιρό που η αρχαία ελληνο-ρωμαϊκή θρη
σκεία ακόμη επι6ίωνε, παράλληλα με τη νέα επίσημ.η θρησκεία του
Χριστιανισμού, και ισχυρίζεται ότι μ.πορεί να ζήσει την πιο ειδωλολατρι
κή πλευρά της ηδονής, χωρίς να φο6άται, γιατί κατά 6άθος διαθέτει
'πνεύμα ασκητικό'.
60. «Caνafy selon mon aνis est υπ poete ultra-modeme, υπ poete des generations fu-
tures. Επ complement de sa νaleur hίstοήque, psychologique, et phίlosophique, la sοbήete de
son style impeccable, qui touche parfois au laconisme, son enthusiasme pondere qui entraine
a Ι' emotion cerebrale, sa phrase correcte, resultat d' υη naturel aristocratique, sa legere ironie,
sont des elements que gouteront encore plus les generations de l' aνenir». (Κ. Π. Κιχι:ίάψηζ,
Ανέκδοτα πεζά κείμ.ειια, επιμ.. Μ. Περ(Οηζ. Aθ~νιx 1963, σσ. 82-4).
ΤΑ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ
Το σώμα μου στες r;δονές θα δώσω,

στες απολ αυσεις
' τες ονεφεμενες,
,
στες τολμr;ΡόΤεΡες ερωτικές επιθυμίες,
στες λάγνες του αΕματόι; μου ορμές, χωρίς
κανεναν , '/"
φοοο, γιατι"θ'λ
οταν ε ω -
και θά 'χω OiAr;cre, δυναμωμένος
ως θά 'μαι με θεωρία και μελέτη -
στες κρίσιμες στιγμές θα ξανα6ρΕσκω
το πνεύμα μου, σαν πριν, ασκητικό. !
β
Το Ι ~ Ι Ι Ιλ Δ λ Ι
Ι Ι
ποιημα cιεν κανει κανενα σχο ιο. εν μας εει αν ο νεος αυτος
άντρας αυταπατάται ή προσπαθεί με τόλμη να 6ρεθεί σε πλεονεκτική

θέση, εκμεταλλευόμενος τη μικτή θρησκευτική και πολιτισμική του
προέλευση, και ούτε μαθαίνουμε πώς καταλήγουν τα πράγματα. Εντού
τοις, ο τίτλος «Τα Επικίνδυνα», μας παρέχει μια διαφορετική προοπτι
κή, τ-ην οποία δεν περιμένει κανείς να τη συμμερίζεται ο ήρωας του
Ι Σ Ι Ι-ι-ι Ι Ι λ
ποιηματος. ε ενα αfI.ΛO ποιημα, με τιτ 0« Ο Δ Ι
αρειος», που γραφτηκε
Ι
το Μάιο του 1917, την παραμονή της εισόδου της Eλλιiδας στον Πρώτο
παγκόσμιο πόλεμο, ένας αυλικός ποιητής, ο Φερνάζης, του οποίου το
όνομα ηχεί περισσότερο περσικό παρά ελληνικό, γράφει ένα επικό ποίημα
Ι , Ι Δ Ι ΜΙ
για το μακρινο προγονο του προστατη του, τον αρειο το εγα της
Περσίας, όταν ξαφνικά διακόπτουν το έργο του οι ειδήσεις πως ξέσπασε

ο πόλεμος. Γνωρίζοuμε από ορισμένες λεπτομέρειες, που εγγράφονται
στο ποίημα, ότι 6ρισκόμαστε στο 6ασίλειο της Παρθίας στη Μικρά
Ασία, τ-ην Jtapa!J-ovYι της σαρωτικής της ήττας από τους Ρωμαίους,
γύρω στο έτος 74 π .Χ. Ένας παραλληλισμός !J-πορεί να. γίνει !J-εταξύ
της κατάστασης που επικρατεί την εποχή ΠΟι,) γράφεται το ποίημα και
εκείνης στην οποία παραπέμπει το ποίημα, όπως επίσης και ανάμεσα
στον Κα6άφη, ΠΟι,) γράφει ένα ποίημα αναφερόμενο στο απώτερο παρελ
θόν την ώρα που το έθνος ΤΟι,) διατρέχει κίνδυνο, και στον Φερνάζη που
γράφει το ποίη!J-ά του για τον Δαρείο, πάλι τ-ην Jtapa!J-ovYι του πολέμου.
Η κυριότ~ρη εντύπωση στο ποίημα αυτό δημιουργείται από τ-ην προ-
61. Ποιήμ.ατα (1991), τόμ.. 1, σ. 50.

13(; RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
σγειωμένη εκτίμηση της κατάστασης που επιχειρεί ο Φερνάζης καθώς

πλησιάζει η καταστροφή: Η τύχη των 6ασιλείων δεν είχε και τόση
σημασία' σημασία είχαν οι ελπίδες που έτρεφε για επαγγελματικό
θρίαμ60 με το νέο του ποίημα' αλλά μετά τα γεγονότα κανείς δεν θα
είχε το χρόνο να ασχολείται μ' ελλr;νικά ποιήματα. Το ποίημα εκμεταλ
λεύεται το πάθος του ΦεΡνάζη και τη μικρότητα της πολιτικής σκέψης
του μέσα στη γενική ταραχή, αλλά στο τέλος η μερική, περιορισμένη
οπτική γωνία του συγκεκριμένου προσώπου, που πρόκειται να παρασυρ-
Ca
vει' απο
" τα κυμιΧτα της Ι"
στοριας, φαινεται να S:-'
οικαιωνεται. Το ποιημα'
τελειώνει με τη σκέψη του ΦεΡνάζη στραμμένη στο ποίημα το οποίο
επεξεργάζεται:
Όμως μες σ' όλη του τr;ν ταραχή και το κακό,

επίμονα κ' η ποιητική ιδέα πάει κ' έρχεται -
το πιΘανότερο είναι, 6έ6αια, υπεροψίαν και μέΘr;ν'
υπεροψι'αν και μέθην Θα είχεν ο Δαρείος. β~
Η ανθρώπινη, ωστόσο, αντίδραση του ΦεΡνάζη δείχνει και κάτι άλλο.

Αν και δεν θα μπορούσε να το φανταστεί το 74 π.Χ, όμως η 'ποιητική
ιδέα' επι6ίωσε της πτώσεως του Βασιλείου της Ανατολίας: δυό χιλιάδες
χρόνια αργότερα οι άνθρωποι ασχολούνται ακόμη με ελλr;νικά ποιήματα,
εφόσον εδώ (με έναν άλλο πόλεμο σε εξέλιξη) ο Καbάφης συμbαίνει να
γράφει ένα!
Πρόκειται ασφαλώς για την καbαφική αίσθηση της σχετικότητας,
για το αγεφύρωτο κενό που χωρίζει τις αντιλήψεις του ατόμου από την
'πραγματικότητα' του ΠεΡΙbάλλοντός του, καθώς και από εκείνες άλλων
ατόμων. Και το στοιχείο αυτό συνιστά το κυριότερο χαρακτηριστικό
της απήχησης που είχε ο ποιητής στην αισθαντικότητα του εικοστού
αιώνα. Στο σημείο αυτό, διακινδυνεύοντας μια σχηματική διάκριση,
μπορούμε να εντοπίσουμε την τελική αντίθεση ανάμεσα στον Κα6άφη
και τον Παλαμά. Ενώ ο Παλαμάς στην ποίησή του αντιπcφέθεσε
ετερογενή στοιχεία, αναζητώντας την υΠεΡ6ατική σύνθεση που θα
μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από την τέχνη, η τέχνη του Κα6άφη
μοιάζει με πρίσμα που διαθλά το φως της εμπειρίας σε αντιθετικά και
62. πο,ήμ.α.τα (1991), τόμο 2, σ. 24-5.

Ε!ΣΛΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝ!ΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧ,\,ΙΛ 1:Π
μ.άλλον αταίριαστα μ.εταξύ τους χρώμ.ατα και αποχρώσεις. Σε πολλά

ποιήμ.ατα του Κα6άφη, η πληρότητα την οποία μπορεί να προσφέρει η
τέχνη στην ατελή εμ.πεφία είναι, αν συνεχίσουμ.ε τη μ.εταφορά, η
πληρότητα του φάσμ.ατος όπως διαθλάται από το πρίσμ.α, και όχι του
καθαρού φωτός της μ.έρας .1;:j
ΑΣΤΙΚΟ ΜΤΘΙΣΤΟΡΗΜΑ: ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ,

ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ, ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ
Αν και η πεζογραφία κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του

εικοστού αιώνα δεν ανέδειξε συγγραφείς του αναστήμ.ατος του Βιζυηνού,
του Παπαδιαμάντη και του Καρκα6ίτσα, ικανούς να συναγωνίζονται μ.ε
τους μεγάλους ποιητές Παλαμ.ά και Κα6άφη, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν
υπάρχει σημ.αντική παραγωγή στο είδος αυτό. Η παραγωγή αυτή χα
ρακτηρίζεται από μ.ια νέα ποικιλία που συμbαδίζει μ.ε τα ποικίλα ενδια
φέροντα και τα επιτεύγματα των ποιητών της ίδιας περιόδου.
Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών του δέκατου ένατου
αιώνα, η σύγκλιση του ενδιαφέροντος που έδειξαν διάφοροι συγγραφείς όσον
αφορά στο λαογραφικό υπόbαθρο των μικρών ελληνικών κοινοτήτων στο
, Ρ'λλ
φυσικο περιοα ον τους,
'!Ι"
εοωσε, οπως
'!Ι'
ειοαμε,
'
ενα
ξ ,
εχωριστο χαρακτηρα
,
στα μ.υθιστορήμ.ατα και τα διηγήματα εκείνης της περιόδου. Η πεζογρα
φία τα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα παρουσιάζει μ.ια πιο ετερόκλητη
εικόνα. Παρ' όλο που, όπως θα δοίιμ.ε, ο ηθογραφικός ρεαλισμ.ός της
προγενέστερης περιόδου παρείχε μ.ια θεμ.ατική bάση τόσο σε όλους τους
συγγραφείς που θα συζητηθούν σε αυτήν την ενότητα όσο και σε σΟbαρούς
συγγραφείς πριν από το 1920, ωστόσο η μ.εγαλύτερη μ.εταbολή που
συντελέστηκε και καθόρισε το μ.υθιστόρημ.α των αρχών του εικοστού
63. Η μ.εταφορά κρUbει μ.ια μ.νεία στον Άγγλο ποιητή Robert Browning, ο οποίος
έγραψε κάποτε: «Το μ.όνο που κατορθώνω είναι να κάνω τους άντρες και τις γυναίκες
να μ.ιλουν - σας δίδω την αλήθεια σε πρισμ.ατικές διαθλάσεις και qJObιXμ.ιxt το καθαρό φως
της μ.έρας» (Letter,v, ίί. 182), Η μ.νεία δεν είναι περιττή. Ο Καbάφης ήξερε καλά την
αγγλική ποίηση του δέκατου ένατου αιώνα και η ποιητική του μ.έθοδος παρουσιάζει
πολλές συνάφειες μ.ε εκείνη του Browning -και το «φως της μ.έρας» εμ.φανίζεται πάλι
στον τίτλο του μ.οναδικού του διηγήμ.ατος, «Εις το φως της ημ.έρας» (επανέκδοση στη
σειρά Τα φυλλάδια της Αγρας, 1982).
α.ιώνα υπ-ήρξε ΎJ αΠOμάκρυνσΎJ α.πό το αγροτικό περι6άλλον και ΎJ στροφ-ή

προς ΤΎJν πόλΎJ.64
Δεν πρόκειτα.ι όμως για. ζ-ήΤΎJIι.α. σκψοθεσίας. Το ενδιαφέρον για τψ
α.στικ-ή κοινωνία, το οποίο παρουσιάζετα.ι σε έργα ΤΎJς περιόδου αυτ-ής,
α.ποτελεί ένδειξΎJ οιαφορετικ-ής κατεύθυνcrΎJς που κα.τ' επέκτασΎJ τροφοοο
τεί ΤΎjν ενασχόλΎjcrΎJ με τον τρόπο με τον οποίο αλλάζουν οι κοινωνικές
σχέσεις. Έτσι το μυθιστόρΎjμα. που στρέφεται στψ αστικ-ή ζω-ή εστιά
ζετα.ι σε πιο περίπλοκες κοινωνικές σχέσεις α.πό αυτές που συναντά
κα.νείς σΤΎj ζω-ή του χωριού. Ο ΠαπαoιαμάνΤΎJς είχε χαραΚΤΎjρίσει ΤΎj
ΦόΥισσα ως «κοινωνικόν μυθιστόρΎjμα», α.λλά ΎJ κοινωνία. ΤΎjν οποία.
α.πεικονίζει στο μυθιστόρΎjμα αυτό πα.ρουσιάζεται κατά μεγάλο 6α.θμό
στα.τικ-ή και άΧΡOνΎj. Πράγματι, πα.ρά ΤΎjν τρα.χύτ/τα και συχνά' ΤΎj
σκλΎjρότ/τα τ/ς ζω-ής του χωριού α.π' όπου άντλΎJσα.ν το θέμα τους, οι
συγγρα.φείς ΤΎjς περιόοου α.υτ-ής είνα.ι, χωρίς εξα.ίρεcrΎJ, επιφυλα.κτικοί, για
να. μΎJν πούμε ανταγωνιστικοί, α.πέναντι σΤΎjν α.νανέωσΎj που προέρχεται
από τους εξευρωπα'ίσμένους αστικούς θεσμούς. Αντίθετα, στο έργο των
διαδόχων του Παπαδια.μά.νΤΎj, αυτό που κατέχει το κέντρο του ενδιαφέ
ροντος τόσο των συγγραφέων όσο κα.ι του α.ναγνωστικού κοινού τους είνα.ι
το νέο και εξελισσόμενο πρόσωπο ΤΎjς ελλΎjνικ-ής κοινωνίας. Απομακρυ
νόμενος α.πό ΤΎj λαογραφία. του άχρονου παρελθόντος, ο μυθιστοριογράφος
συμμερίζεται τψ κοινωνικ-ή προοπτικ-ή ενός ιστορικού ή α.κόμΎj κα.ι ενός
πολιτικού, όσον α.φορά στις μετα.6α.λλόμενες πρα.γματικόΤΎJτες του παρό
ντος κα.ι συχνά στις ακόμΎj πιο δραστικές επερχόμενες αλλαγές.
Σε γενικές γρα.μμές, οι πεζογράφοι κατά ΤΎJ διάρκεια των τριών
πρώτων οεκαετιών του εικοστού αιώνα. μπορούν να χωριστούν σε τρεις
κυρίως κα.τ/γορίες: σε εκείνους που παρουσιάζουν ΤΎj σύγΧΡOνΎj αστική
(κυρίως α.θψα.ϊκή) ζωή σε ένα. ευρύ φόντο χωρίς να εξα.γγέλλουν κα.νένα
μεταρρυθμιστικό πρόγρα.μμα· σε εκείνους που εστιάζοντα.ι στον εσωτερικό
κόσμο του ατόμου και συνεΙOΎjτά υιοθετούν ΤΎjV τεχνική ΤΎJς Συμ60λιστι
κής ΠOίΎjcrΎJζ" κα.ι τέλος (κατά χρονολογική σειρά εμφάνΙcrΎJς) σε εκείνους
'ζ ουν
που α.πεικονι ",
τ/ν κοινωνια κατα τροπο που κα.τευθ'"
υνετα.ι α.μεσα Ύj
64. Το θέμα αυτό έχει αναθεωρ-ηθεί ριζικά από οόο πρόσφατες εργασίες: Παντελ~ς
Βουτουρής, Ως εις χαθρέπτην ... προτάσεις χαι υποθέσεις για την ελ/ηΥιΧή πεζογραφία
του 190υ αιώνα (Νεφέλ-η, 1995) και Γεωργία Γκότσ-η, Experiencing the Urbαn: Athens
ίπ Greek Prose Fiction, 1880-1912 (αΟ-ημ.οσίευτ-η οιοακτορική οιατρι6ή, Πανεπιστήμ.ιο
Λονοίνου, 1996).
έμ.μ.εσα από ένα συγκεκριμ.ένο όραμ.α για το μ.έλλον της κοινωνίας (το
'ιδεολογικό' μ.υθιστόρημ.α). Στην πράξη, οι τρεις αυτές κατηγορίες συγ
γενεύουν τόσο μ.εταξύ τους όσο και μ.ε τον ηθογραφικό ρεαλισμ.ό της
προηγούμ.ενης περιόδου.
Αστικός ρεαλισμ.ός. Το μ.υθιστόρημ.α; που επιδιώκει την παρουσίαση της

εμ.πεφίας τηc:; αστικής ζωής έδωσε περισσότερα δείγμ.ατα από ό,τι νομ.ί
ζαμ.ε στην Ελλάδα του δέκατου ένατου αιώνα' όμ.ως τα έργα αυτά πολλές
φορές δεν φαίνεται να απασχόλησαν τους μ.εταγενέστερους αναγνώστες και
μ.ελετητές. Όπως είδαμ.ε, οι πρώτοι Έλληνες πεζογράφοι, από τον ανώ
νυμ.ο συγγραφέα του έργου Έρωτος Αποτελέσματα (1792) και μ.ετά δεν
απέφυγαν να εκδηλώσουν στο έργο τους την οικειότητά τους μ.ε το αστικό
περι~άλλoν. Να σημ.ειώσουμ.ε μ.άλιστα ότι πολλοί από αυτούς κατάγονταν
από τα μ.εγάλα αστικά κέντρα της εποχής (Κωνσταντινούπολη, Σμ.ύρνη,
Σύρα) και σπούδασαν σε πανεπιστήμ.ια πόλεων του εξωτερικού. Παρ' όλο
που κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1880 και του 1890, όπως είπαμ.ε
και προηγουμ.ένως, οι συγγραφείς, οι εκδότες αλλά και οι αναγνώστες
προτιμ.ούσαν έργα στα οποία η δράση εκτυλίσσεται στην αγροτική κοι
νότητα, η αστική ζωή δεν αγνοήθηκε εντελώς από τους συγγραφείς.
Ειδικότερα, κείμ.ενα όπως τα «Αθηναϊκά Διηγήμ.ατα» του Παπαδιαμ.ά.ντη
μ.όνο πρόσφατα άρχισαν να αξιολογούνται αυτόνομ.α ως προς την ιδιαιτε
ρότητά τους και όχι απλώς σαν μ.ια προσθήκη κατώτερης ποιότητας στο
κυρίως έργο του συγγραφέα, το οποίο εκτυλίσσεται στο νησί του. 65
Επιπλέον, κατά το ίδιο χρονικό διάστημ.α, ορισμ.ένοι συγγραφείς διηγημ.ά.
των και χρονογραφημ.ά.των, όπως ο Εμ.μ.ανουήλ Λυκούδης και ο Μιχαήλ
Μητσάκης, εστίασαν το ~λέμ.μ.α τους στις φτωχογειτονιές και τους
δρόμ.ους της Αθήνας, μ.ε τον τρόπο της φωτογραφικής αποτύπωσης. Τα
έργα τους ανασύρθηκαν από τη μ.α;κρόχρονη αφάνεια, στην οποία είχαν
περιπέσει επί σεφά ετών, και επιλογή τους κυκλοφόρησε σε νέες εκδόσεις.56
Επίσης, ο Ιωάννης Κονουλάκης (1861-1920) στρέφεται και αυτός στον
αστικό ρεαλισμ.ό. Το έργο του παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά μ.ε τον
65. Βλ Αλέξανορος Κοτζιάς, «Τα Αθ'ηναϊκά oιyyγ~μaτlX», στο συλλογικό τόμο Η

αδιάπτωτη μαγεία του Παπαδιαμάιιτη, ό.π., σσ. 103-121.
66. Βλ «Aσυν~θιστες Ιστορίες» (Δι'l')~ματιχ), επιλo~-επιμέλειlX Ε. Χ. Γονατάς,
Στιγμ~, Aθ~νlX 1987-1990. Βλ επίσYJς Εμμ. Λuκούο'l')ς, Διηγήματα, Νεψέλ'l'), Aθ~νlX
1990, Μ. Μψσάκ'l')ς, Πεζογραφήματα, Νεφέλ'l'), Aθ~να 1988.
140 ROOERICK ΒΕΑΤΟΝ
κυρίαρχο ηθογραφικό ρεαλισμό της εποχής και, όπως και άλλοι σύγχρονοί
του, προσανατολίζεταιστο ηθογραφικό πλαίσιο της γενέτειράς του Κρή
της. Το 1894 δημοσίευσε όμως το πρώτο εκτενές μυθιστόρημα με θέμα
τη ζωή στην ελληνική πρωτεύουσα. Ο τίτλος του μυθιστορήματος Οι
Άθλιοι των Αθψών παραπέμπει στο έργο του Ουγκώ και δηλώνει τον
άμεσο φόρο τιμής στο Γάλλο λογοτέχνη.
Τα έργα αυτά, καθώς και τα πρώτα μυθιστορήματα του Ξενόπουλου,
αντιπροσωπεύουν την 'αντίθεση' της μειοψηφίας στην κυρίαρχη ηθογρα
φία της εποχής. Πρόκειται για τους παραμελημένους προδρόμους του
αστικού ρεαλισμού, που εμφανίστηκε ενισχυμένος και με τους δικούς του
όρους ύπαρξης κατά την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα.';7 Από την
άλλη μεριά, ο (δικαιολογημένος) ενθουσιασμός που προέκυψε από την
ανακάλυψη και την επανεκτίμηση αυτι6ν των παραμελημένων κειμένων
δεν θα έπρεπε να συσκοτίζει την προσκόλληση των περισσοτέρων τους
στο κυρίαρχο ηθογραφικό υπόδειγμα της περιόδου, όπως το ορίσαμε πα-
'Τ
ραπανω. α
"'1
περισσοτερα εστια",ονται σε μια
ι ι
κοινοτητα παρα σε
ι
ενα
άτομο, και οι περιγραφικές λεπτομέρειες του πλαισίου και της κοινωνικής

συμπεριφοράς δεν είναι λιγότερο έκδηλες από ό,τι ισχύει στην αγροτική
ηθογραφία της εποχής. Δεν θα ήταν λοιπόν άτοπο να ισχυριστούμε ότι
το αστικο μυ
, θ '
ιστορημα των τε
λ'~' ~ , ~,
εuταιων ουο οεκαετιων του οεκατου ενα-
,
του αιώνα αντιπροσωπεύει μια ιδιάζουσα παρέκκλιση από την ηθογραφία,
χωρίς, παρ' όλα αυτά, να αμφισe)ητεί ριζικά την ενασχόληση με τις
ι 'S:- Ι Ι , ι
κοινωνικες ομαοες και με ηρωες, ειτε προκειται για αντιπροσωπευτικες
κατηγορίες, είτε για περιπτώσεις γραφικόΤΎjτας, των οποίων τα πεπρω

μένα παρουσιάζονται ως αναπόφευκτες συνέπειες του κοινωνικού και του
φυσικού τους περι6άλλοντος. Με ορισμένες επιφυλάξεις η παρατήρηση
αυτή θα μπορούσε επίσης να επεκταθεί και στο «συμ60λικό» ρεαλισμό
της Κερένιας Κούκλας (1911). Πρόκειται για το μεταθανάτια δημοσιευ
μένο έργο του Κωνσταντίνου Χρηστομ.άνου, στο οποίο τα παραπάνω
στοιχεία τονίζονται με τη χαρακτηριστική συναισθηματική και συμ60λι
στική δύναμ"(\~ του συγγραφέα.
Μια λεπτή διαφορά χωρίζει τα αστικά μυθιστορήματα, που μόλις
{) 7. Η ΟΎ]μιουργία και Ύ] σημ.σ.σία αυτ'ής ΤΎ]ζ ομάοας συγγραφέων συζΎ]τείται με ανα

φορά στον ΜΎ]τσάΚΎ] από ΤΎ] Γεωργία Γκότση «NaπativesinParambu!ation:Poe'sTheMan
ofthe Crowd and Metsakes' 'Άυτόχεφ"», Byzαntine αnd Modern Greek Studies 19 (1995).
ΕΙΣΛΓΩ ΙΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΑΗΝΙΚΗ ΑΟΙΌΤΕΧΝΙΛ Η!
συζητήθηκαν, από το είδος που καλλιέργησε ο Γρηγόριος Ξενόπουλος

(1867-1951). Η σταδιοδρομ.ία του Ξενόποuλου fι.ρχισε το 1888 μ.ε το
μ.υθιστόρημ.α Άνθρωπος του κόσμ.ου. Το τέταρτο μ.υθιστόρημ.ά του,
Μαργαρ{τα Στέφα (1893, το οποΙο αναθεωρήθηκε το 1906), Οιαδραμ.α
τίζεται στην πόλη της Ζακύνθου και έχει τον αποκαλυπτικό υπότιτλο
«Ήθη επαρχιακά», παρ' όλο που υπάρχει η πιθανότητα ο τίτλος αυτός
να είναι απλώς παιγνιώδης.(;8 Κατά τη διάρκεια των επόμ.ενων σαράντα
χρόνων ο Ξeνόπουλος συνέχισε να γράφει μ.υθιστορήμ.ατα (κυρίως σε
συνέχειες, σ' εφημ.ερίδες και περιοδικά - μ.ονάχα είκοσι δημ.οσιεύτηκαν μ.ε
τη μ.ορφή bΙbλίου όσο ζούσε) και κυριολεκτικά εκατοντάδες διηγήμ.ατα,
καθώς και πλήθος θεατρικών έργων.
Ο ,..., 'λ ος
~ενoπoυ '
καταγοταν απο'Ζ'
τη ακυν θ ο, και 'ξ
ειναι ,
α ιοσημ.ειωτο
ότι μ.όνο προς τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα τα Επτάνησα, μ.ε την
τοπική τους αριστοκρατία και τους μ.ακροχρόνιους δεσμ.ούς τους μ.ε τη
δυτική Ευρώπη, κατάφεραν να παρουσιάσουν ένα συγγραφέα που αφιέ
ρωσε τις προσπάθειές του στην πεζογραφία. Είναι επίσης σημ.αντικό να
επισημ.ά.νουμ.ε πως ο Ξενόπουλος παρέμ.εινε αδιάφορος απέναντι στις ηθο
γραφικές ενασχολήσεις που κυριcφχοuσαν στην αθηναί'κή πολιτισμ.ική
ζωή κατά τη δεκαετία του 1880. Βάσισε τα μ.υθιστορήμ.ατά του στη
διερεύνηση μ.ιας πιο περίπλοκης αστικής κοινωνίας, όπως αυτή που είχε
αναπτυχθεί στην Αθήνα κατά τα προηγοόμ.ενα πενήντα χρόνια, αλλά και
στη μ.ακρόχρονη παράδοση της πατρίδας του.
Τα πρώτα μ.υθιστορήμ.ατα ΤΟι) Ξενόπουλου εκτυλίσσονται στην Αθήνα
και γράφτηκαν πριν ο συγγραφέας κλείσει τα τριάντα, αντλώντας υλικό
από τις εμ.πεφίες της φοιτητικής του ζωής στην πρωτεUοuσα. Έκτοτε
αντλοόσε υλικό τόσο από την αστική ζωή της Αθήνας όσο και της
Ζακύνθου για τα μ.υθιστορήμ.ατά του (καθώς επίσης και για τα θεατρικά
του έργα), δημ.ιουργώντας ήρωες όλων των κοινωνικών τάξεων και εξυ
φαίνοντας γύρω τους, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, ρομ.αντικές
ή μ.ελοδραμ.ατικές ιστορίες. Ο Ξενόπουλος αναγνώρισε τη μ.αθητεία που
όφειλε στους Μπαλζάκ, Ντίκενς, Ζολά και Ντωντέ, αλλά η σημ.αντικό
τερη οφειλή του ήταν προς τον Μπαλζάκ.69 Το πανόραμ.α της κοινωνικής
68. Πρ6λ Mackήdge, «The textualization)), ό.π., 0'0'. 156-7, ο οποίος παραθέτει και
συζ'l]τεί τον αρχικό πρόλογο του μ.υθιστορήματος.
69. Βλ Σαχίν'l]ς, Το ελ/ψιχ.ό μυθιστόρημα, ό.π., σ. 245.
ζωής και των ηθών, η αποκλειστικήπροσήλωση στο αστικό φόντο, καθώς

ι, ' ! ' ' ,
και η τεχνικη αρτιοτητα στο χεφισμ.ο των προσοοκιων του αναγνωστικου
,
κοινου σε π λ' ,
οκες πou επινοουνταν μ.ε μ.α θ ημ.ατικη
''Ι'
ακριοεια, ο'λα συνεργουν '
ώστε να καθιστούν τον τεράστιο μ.υθοπλαστικό καμ.~ιX του Ξενόπουλου μ.ια
comedie humaine της Ελλάοας κατά τις αρχές του αιώνα.
Ο Ξενόπουλος, όπως και ο ΠαπαΟιαμ.άντης, ήταν επαγγελμ.ατίας
συγγραφέας, και ακρι6ώς όπως κι αυτός υπέστη κριτική για προχειρό
τητες και μ.ονοτονικές επαναλήψεις. Ενώ όμ.ως ο ΠαπαΟιαμ.άντης έχει
αποκατασταθεί από τη σuγχρονη κριτική και τη φιλολογική επιστήμ.η,
και το καλuτερο μ.έρος του έργου του έχει απομ.ακρυνθεί από τα νεανικά
και επίκαιρα έργα του, στην περίπτωση του Ξενόπουλου το γεγονός ότι
το έργο του παρέμ.εινε δημ.οφιλές επί πολλά χρόνια φαίνεται ότι εμ.πόΟισε
την κριτική επανεκτίμ.ησή του. 70 Εντούτοις, ήδη από το 1984, τα μ.υ
θιστορήμ.ατά του άρχισαν να ξανακυκλοφοροuν σε χαρτόδετους τόμ.ους
και αυτό αποτελεί ίσως το πρελοuδιο για ΤΎ]ν ανανέωση του κριτικοί;
ενδιαφέροντος. Θα μ.πορούσε μ.άλιστα να ισχυριστεί κανείς ότι η διερεu
νΎ]ση των κοινωνικών ζητημ.άτων (στο αστικό περι6άλλον) που επιχειρεί
ο Ξενόπουλος, ο αυστηρός επαγγελμ.ατισμ.ός του, καθώς και η μ.ετριο
παθής παραδοχή του ότι το μ.υθιστόρημ.α είναι το κατεξοχήν Ψυχαγωγικό
μ.εσον, τον τοπο θ ετουν π λησιεστερα προς την ανακαμ.
, ' ' 'Ψ η του μ.υ θ'
ιστορη-
μ.ατος, που σημ.ειώθηκε στην Ελλάδα μ.ετά τη δεκαετία του 1960, παρά
στο μ.υθιστόρημα των ενδιάμ.εσων χρόνων.
ΟΣ υμοο
"λ'ισμος και ο εσω-τερικος " κοσμος -του 'Ο
α-τομου. εσωτερικος '
κόσμος του κεντρικοί; ήρωα δεν αποτελεί άγνωστο έδαφος στο ελληνικό
μυθισ-τόρημα πριν από το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα. Η δράση του
Έρωτος Αποτελέσμ.ατα (1792) και του πρώτου νεοελληνικοί; μυθιστορή
μ.ατος Λέανδρος (1834), όπως είδαμε, είναι ως επί το πλείστον εσωτερική,
70. Εκτός από τα ευκαιριακά αφΙεΡώμιχτα σε περιοδικά, η μoναδικ~ σύγχρονη

μονογραφία στο έργο του Ξενόπουλου είναι του Διονύσιου Tpogιi, Ξενόπουλος. Η ζωή και
το έργο του, Ι Γ. Βασιλείου, Aθ~να 1984. Για μιιχ φιλoλoγικ~ ανάλυση των προλόγων
των μυθιστορημάτων ~. Γ. Φαρίνου-Μαλαμιχτάρη, «Οι πρόλογοι των πεζών έργων του
ΓΙ'. Ξενόπουλου», Φιλόλογος 60 (1990), 190-200. Μετά το θάνατο του συγγραφέα τα
Απαντά του κυκλοφόρησιχν σε ενιιχίο σχ~μιx μετιχζίι του 1958 κιχι του 1971. ΤΙΧ περισ
σότερα μυθιστoρ~μιxτιx κιχι θειχτρικά έργιχ κυκλοφόρησαν χωριστά, σε νέα έκδοση, ιχπό
τον Αθηναίο εκδότη Βλάσση.
ενώ μ.έρος ΤΎjς επιτυχίας του ΠαπαOιαμ.ά.νΤΎj έγκειται στ-η οεξιοτεχνία μ.ε
τψ οποία μ.πορούσε να καταγράψει τις σκέψεις και ΤΎjν Ψυχικ~ κατάστασΎj
Ι AiiI!:OI Ι Ι Ι Αν, Ι
των Ύjρωων του. ΛΛα στα ουο πρωτα κειμ.ενα που αναφερν'ίκαν, οι Ύjρωες
αντιπροσωπεύουν έναν τύπο και μ.ια κoινωνικ~ τάξΎj, παρά παρουσιάζουν

τψ ΙOιαιτερόΤΎjταενός συγκεκριμ.ένουατόμ.ου, ενώ οι ~ρωες του Παπαοια
μ.ά.νΤΎj όταν ψυχογραφούνται είναι 6έ6αια άτομ.α, αλλά ταυτόχρονα θεω-
Ι Ι Ι Ι Ι ΡΙλi
ρουνται απο το κατοπτρο του κοινωνικου και φυσικου τους περιοα/\Οντος.
Η προσπάθεια να oιερευνΎjθεί το ψυχολογικό ~ το πνευμ.ι:χτικό πεοίο

και Ύj υπoκειμ.ενικόΤΎjτατου ατόμ.ου είναι, κατά γενικ~ παραooχ~, χαρα
ΚΤΎjριστικό του Μοντερνισμ.ού, ενός κιν~μ.ατoς, που όπως θα Οούμ.ε, εΙχε
τους οπαοούς του στψ Ελλάοα από ΤΎj οεκαετία του 1930 και εντεύθεν.
ΣΎjμ.αντικός πρόΟρομ.ος αυτ~ς ΤΎjς πλευράς του Μοντερνισμ.ού στο ελλΎj
νικό μ.υθιστόΡΎjμ.α είναι ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος (1868-1920), ο
οποΙος ~ταν και ένας από τους σ-ημ.αντικότερους υΠOσΤΎjρικτές ΤΎjς γαλ
λικ~ς Συμ.60λιστικ~ς ΠOίΎjσ-ης στψ ΕλλάΟα.7 \
Ο Χατζόπουλος, όπως οι περισσότεροι από τους πεζογράφους ΤΎjς
γενιάς του, άρχισε να OΎjμ.oσιεύει OΙΎjγ~μ.ι:xτα ΎjθOγραφικoύ ΧCφακτ~ρα,
αλλά είναι περισσότερο γνωστός για 060 μ.υθιστoρ~μ.ατα, Ο πύργος του
Ακροπόταμου (1909) και ΦΟενόπωρο (1917).72 Το πρώτο αφΎjγείται τψ
ιστορία τριών ορφανών κοριτσιών, τα οποία μ.εγαλώνουν στον ερειπωμ.ένο
πύργο του πατέρα τους και είναι ανίκανα να επικoινων~σoυν μ.ε τον
εξωτερικό κόσμ.ο έως ότου φτάνουν στο σΎjμ.είo να εξαθλιωθούν και τα ίοια
σωμ.ατικά και συναισθΎjμ.ατικά. Το αγροτικό σκψικό οφεΙλει ορισμ.ένα
στοιχεία του στον ΎjθOγραφικό ρεαλισμ.ό,73 ενώ Ύj καχυποψία και Ύj έλλει
ψΎj εμ.πισΤOσύνΎjζ ανάμ.εσα στά κοινωνικά στρώμ.ι:χτα, που εμ.ποΟίζει το
oπoιoo~πoτε ευτυχές τέλος ΤΎjΙ:; ιστορίας, προαναγγέλλει το σοσιαλιστικό
71. Βλ Κωνστιχντίνος Χιχτζόποuλος, Τα ποιήματα, εισιχγωΥή Γ. Βελοuοής, 'Iopu-

μ.ιχ Κώστιχ κιχι Ελένης Οuράνη, Αθήνιχ 1992.
72. Αντίστοιχιχ: επιμ.. Γ. Βελοuοής, Οοuσσέιχς, Αθήνιχ
1986' εισιχγωγή Π. Χάρης,
'Iopuμ.ιx Κώστιχ κιχι Ελένης Οuράνη, Αθήνιχ 1990. Ο Χιχτζόποuλος επίσης Οημ.οσίεuσε
ούο εκτενή ΟιηΥήμ.ιχτιχ τιχ οποία αναφέρονται κάποτε ως μ.uθιστορήμ.ιχτα: ΑΎάπη στο
χωριό (1910), όποu οιαπιστώνει κανείς τον ιοιότuπο, σχεοόν τηλεγραφικό, τρόπο γριχφής
'tou σuγγραφέα, εφαρμ.οσμ.ένο στο ηθογραφικό ΠεΡι6άλλον, το αγαΠ'Υ)μ.ένο θέμ.ιχ Τ'Υ)ς ΠΡΟ'Υ)
γουμ.ενης γενιάς, και Τψ αστική σάτιρα Υπεράνθρωπος (1911).
73. Πράγμ.ατι, ο ίδιος ο Χατζόπουλος ΧΡ'Υ)σιμ.οποίησε ως uπότιτλο του Ακροπότα
μου (ίσως ειρωνικά) τη λέξη ΗθΟΎραφία.
Jlι4 RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
μ.υθιστόρημ.α. Το πραγμ.ατικο ομ.ως επίτευγμ.α του Χατζόπουλου εδώ,

είναι να αποδώσει τις ρευστές διαθέσεις και αντιλήψεις των τριών κεντρι
κών προσώπων, παρουσιάζοντας αποτελεσμ.ατικάμ.ια συνολική κατάστα
ση παθητικότητας και πλήξης.
Η αίσθηση της πλήξης είναι ακόμ.η πιο έκδηλη στο Φθινόπωρο, μ.ια
ερωτική ιστορία χωρίς αρχή και τέλος, που είναι τόσο ελλειπτική και
τόσο υπαινικτική, ώστε να αφήνει στον αναγνώστη την αίσθηση ότι
γνωρίζει περισσότερα για τον καιρό παρά για τις ζωές των ηρώων. Η
ι
ιστορια εκτυλ ισσεται
' σε μ.ια παραθ α λ ασσια
ι πο'λη κατα
ι το φ θ ινοπωρο,
ι και
ο αναγνώστης μ.ένει μ.ε την εντίιπωση μ.ιας αδιασάφητης και μ.υστηριω

δώς ανεκπλήρωτης λαχτάρας των ηρώων, να εκφραστοΙΙν πλήρως και να
ζήσουν ανάλογα. Η αναφορά της εποχής στον τίτλο υποδηλώνει έμ.μ.εσα
την απώλεια και το 6αθμ.ιαίο ξόδεμ.α δυνάμ.εων, που υπονοείται μ.ε τη
λέξη φθινόπωρο, όχι μ.όνο της ατομ.ικής ζωής των ηρώων, αλλά επίσης
και της μ.ικροαστικής κοινωνίας στην οποία υποτίθεται ότι ανήκουν. Η
συμ.60λική λειτουργία του φθινοπώρου είναι κοινό χαρακτηριστικό μ.εγά
λου μ.έρους της ποιητικής παραγωγής αυτής της περιόδου. Πρόκειται για
την ποίηση που έχει δεσμ.ούς μ.ε το γαλλικό Συμ.60λισμ.ό, συμ.περιλαμ.6α
νομ.ένης και της ποίησης του Χατζόπουλου.
Τα δύο αυτά μ.υθιστορήμ.ατα, και ιδιαίτερα το δεύτερο, προμ.ηνύουν
ριζοσπαστικότερους νεοτερισμ.οΙΙς στο είδος. Όμ.ως όσον αφορά στην
περίοδο κατά την οποία γράφτηκαν τα έργα αυτά, πρέπει να τονιστεί ότι
άντλησαν εξωτερικά ερεθίσμ.ατα τόσο από τη Συμ.60λιστική ποίηση όσο
και από το Σκανδινα6ικό θέατρο και μ.υθιστόρημ.α.7 "
Το '10εολογικό' μ.υθιστόρημ.α. Το γενικό ενδιαφέρον για τις κοινωνικές

συνθήκες, τις συγκροΙΙσεις και τις αλλαγές δεν υπονοεί αναγκαστικά ότι
ο συγγραφέας έχει μ.ια σαφή εικόνα για το πώς η κοινωνία θα μ.πορούσε
ή θά 'πρεπε να αλλάξει. Το 'ιδεολογικό' μ.υθιστόρημ.α (και διήγημ.α)
αντιπροσωπεύει μ.ια κατηγορία του μ.υθιστορήμ.ατος, στο οποίο ο συγ
γραφέας, άμ.εσα ή έμ.μ.εσα, δίνει την εντύπωση ότι υποστηρίζει μ.ια
τέτοιαν άποψη, ανεξάρτητα από το αν τελικά η άποψη αυτή πρ06άλλε-
74. Θεα.τρικά έργα. του Ίψεν α.νέbηκα.ν στη Νέα. Σκηνή, μετα.ξύ του 1901 κα.ι του
1905, κα.ι εντυπωσία.σα.ν, μετα.ξύ άλ/ων, κα.ι τον Πα.λα.μά. Το ενδια.φέρον του Χα.τζόπου
λου για. τα. μυθιστορήμ.α.τα. του Knut Hamsun κα.ι του J. G. Geijerstam είνα.ι εξα.ΚΡιbωμένο.
ταt στα κείμενά του. 'Ιδεολογικά', με αυτήν ΤΎ]ν έννοια, είναι τα τρία
μυθtστορήματα του Ίωνα ΔραγούμΎ] (1878-1920), που ΟΎ]μοσtεύΤΎJκαν
ανάμεσα στο 1907 και το 1911. Το πρώτο από αυτά, Μαρτυρων και
Ηρώων Αίμ.α, αναφέρεται, με εξεγερτικές προθέσεις, στους αγώνες των
Ελλήνων σΤΎ] Μακεδονία. Το (otO ισχύει xιxt για το πιο επιτυΧΎJμένo
παtδικό μυθtστόΡΎJμα όλων των εποχών, Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου
(1911), ΤΎJς ΠψελόΠΎ]ς Δέλτα (1874-1941). Το μυθιστόpΎJμα αυτό, που
ΟΎ]μοσιεύΤΎ]κε ένα έτος μετά ΤΎJ Φλογέρα του Βασιλιά του Παλι:φ.&:,
αντ λεtι ι
απο το
,~
totO υ
λ'
txO ,
με το ΠΟΙΎ]μα α
λλ'
α κατα
, εντε
λ
ως
' ~
,
τρόπο, συμμερίζεται όμως ξεκάθαρα το ενδιαφέρον ytιx ΤΎ]ν ενίσχυσΎ] του
ελλψικου φρονήμ.ατος στο συνεχιζόμενο αγώνα ενάντια σΤΎ] Βουλγαρία
για το μέλλον τψ; Μακεδονίας. Αλλά Ύ] σΎ]μαντtκότεΡΎ] εξέλtξΎ] προς
τψ κατευθυνσΎJ του 'tδεολογικού' μυθιστορήματος αυτή ΤΎJν εποχή είναι
ΎJ δtείσδυσΎJ ΤΎJς σοσtαλιστικής συνείδΎJσΎ]ς στο μυθtστόΡΎ]μα.
Οι σοσιαλtστικές tδέες είχαν συζΎ]ΤΎJθεί στους ελλψικούς πνευματt
κοός κύκλους ήOΎJ από τα τέλΎ] ΤΎ]ς δεκαετίας του 1880, παρ' όλο που
μόλtς το 1918 ιδρύθΎ]κε το Σοσιαλtστtκό ΕΡγατtκό Κόμμα (που συντομ.α
επρόκειτο να μετατραπεί σε Κομμουνtστικό Κόμμ.α Ελλάδας). Έχουμε
ήδΎ] σΎ]μειώσεt τψ επίδρασΎ] ΤΎ]ς σοσιαλtστtκής σκέψΎJς στον Παλαμά xGtt
το πρώtμο ενδιαφέρον για τψ αστtκή εξαθλίωσΎ] στο έργο του ΚονδυλάΚΎ]
Οι Ά.θλιοι Τα/ν Αθηνών (1894), καθώς επίσΎ]ς xGtt σε πολλά από τα μυ-
θ tσΤΟΡΎJμ.ατα xGtt
, ~, ...,
τα οtΎJΎΎJματα του ..::..ενοπου
, λ
ου .7'.
1
Η λ
σοσια tστtΚΎ] αντt-
' ,
λΎJψΎJ των ατομtκών και των ταξtκών σχέσεων παίζεt έναν θεμελιακό ρόλο,
όπως είδαμε, σε δύο από τα μυθtσΤΟΡήμ.ατα του Χατζόπουλου, αλλά σΤΎJν
πραγματικόΤΎ]τα εμφανίζεταt στο ελλΎJνικό μυθtστόΡΎ]μα με τα τέσσερα
μυθtστορήματα του Κωνσταντίνου θεοτόΚΎ] (1872-1923), ο οποίος ήταν
φίλος του Χατζόπουλου και συμμεΡtζόταν πολλές από τις ιδέες του.
Γόνος λαμπρής αριστοκρατtκής οικογένεtας ΤΎJς Κέρκυρας, ο θεο
τόΚΎJς σπούδασε σΤΎ] Γερμ.ανία, και στο διάσΤΎ]μα που μεσoλά6ΎJσε με
ταξύ "t'Ύ)ς επtστροφής του σΤΎJν Ελλάοα, το 1896 (για να πολεμήσει σΤΎJν
ΚΡΎ]τtκή επανάστασΎJ του (QtOU έτους), και ΤΎJς τελευταίας επίσκεψής
του στο εξωτερtκό, το 1908, έγινε ένθερμος σοσιαλιστής xGtt έφτασε στο
σΎ]μείο να αποποtΎJθεί ΤΎJν κ"t'Ύ)ματtκή του περtουσία σΤΎJν Κέρκυρα. Η
75. Βλ ιoι.aιτέpωι:; Γρ. Ξενόπουλοι:;, Πλούσιοι χαι Φτωχοί(1'!] έκοοσ'!] 1919), Άπα
Υτα, τόμ.. 3, Aθ~νσ. 1958-71, σα. 9-317.
λογοτεχνική του σταδιοδρομία, όπως αυτή των περισσότερων από τους

συγχρόνους του, άρχισε με Τ'Υ)ν 'Υ)θογραφική παράδοσ'Υ) (παρ' όλο που είχε
ΠΡΟ'Υ)γουμένως Ο'Υ)μοσιεύσει ένα μυθιστόρ'Υ)μαστα γαλλικά), και τα πρώτα
του ΟΙ'Υ)γήματα χαραΚΤ'Υ)ρίζονταιαπό τον ωμό ρεαλισμό και Τψ καταγρα
φή Τ'Υ)ς ανθρώπιν'Υ)ς αθλιότ/τας. Οικοδομεί στα θεμέλια που έθεσε ο
Καρκα6ίτσας με τον Ζητιάνο και προαναγγέλλει τα μεταγενέστερα μυ
θιστορήματα του Μυρι6ήλ'Υ) και του Καζαντζάκ'Υ). Τα τέσσερα μυθιστο
ρήματα του θεοτόκ'Υ) είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τοuς, και, παρ' όλο
ποu οι σοσιαλιστικές απόψεις του συγγραφέα είναι έκδ'Υ)λες, ο υπαινιγμός
που προκύπτει, ότι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να διαρθρώσοuν τψ κοι-
. νωνΙα τους διαφορετικά, έχει ως αποτέλεσμα να απο60ύν ακόμα πιο
τραγικές οι ζωές των 'Υ)ρώων 'tOU, που ακολουθούν Τ'Υ) μοιραία τους
πορεία, χωρΙς καμιά επέμ6ασ'Υ) του συγγραφέα, μέσα στο φυσικό πλαίσιο
Τ'Υ)ς κερκuρα"iκής κοινωνίας, τα πρώτα χρόνια του αιώνα. Τα τέσσερα
αuτά έργα γεφuρώνουν το χάσμα που χωρίζει το 'Υ)θογραφικό στοιχείο και
Τψ αγροτική πιχράδοσ'Υ) από το νέο αστικό μυθιστόρ'Υ)μα. Το δεύτερο και
το τρΙτο εκτυλίσσονται στον κόσμο του χωρωύ, ενώ το πρώτο και το
τελευταίο στψ πόλ'Υ).76
Τα δύο μυθιστορήματα τα οποία αξιοποιούν το 'Υ)θογραφικό πλαίσιο
ποu είχε κυριαρχήσει ήδ'Υ) από τα τέλ'Υ) του δέκατου ένατου αιώνα, και
με τα οποία 'Υ) παράδοσ'Υ) αυτή θεωρείται ότι τελειώνει, είναι Ο Κατάδικος
(1919) και Η Ζωή και ο Θάνατος του Καρα6έλα (1920). Το καθένα
συγκροτείται γύρω από έναν παραδειγματικό κεντρικό ήρωα, και αυτή 'Υ)
μάλλον ελάχιστα υποσχόμεν'Υ) 'συνταγή' διασώζεται από τον πλούτο τ/ς
ρεαλιστικής απεικόνΙσ'Υ)ς με Τ'Υ)ν οποία αναπαριστάνονται οι πρωταγωνι
στές και οι συνθήκες ζωής τους. Ο Τουρκόγιαννος στον Κατάδικο έγινε
αντικείμενο ιδιαί~ερoυ θαυμασμού από τους συγγραφείς του 1930, που
αναγνώρισαν Τ'Υ)ν ειδολογική του ομοιόΤ'Υ)τα με τον Ηλ[()ιο του Ντοστο
γιέφσκι. Αντίθετα, ο 'Υ)λικιωμένος άνορας με το παρατσούκλι 'Kαραι:iέ
λας', στο ομώνυμο μυθιστόρ'Υ)μα, εκφράζει ό,τι πιο σκλ'Υ)ρό και διεστραμ
μένο μπορεί να εΚΟ'Υ)λωθεί σΤ'Υ)ν ανθρώπιν'Υ) φύσ'Υ). Το ισχυρότερο όμως
76. Και τα τέσσερα ανατυπώθ-ηκαν μ.ε εισαγωγή του Γιάννη Δfι.λ/α κατά το
χρονικό Οιάστημ.α. από το 1978 μ.έχΡΙ το 1981 (Εκοόσεις Κείμ.ενα), αλ/ά αυτές οι εκ
οΟΟεις έχουν εξαντληθεί. Αρκετές ανατυπώσεις έγιναν επίσης από oιfι.φoρoυς εκοότες κιχι
είνιχι ποικίλης ποιότητιχς.
στοιχείο αυτ~ς ΤΥ)ς αποτρόπαΙΥ)ς ιστορ(ας είναι ο οεξιοτεχνικός τρόπος με

τον οποίο Υ) ενστικτώΟΥ)ς poπ~ για 'tq κακό, που οιακρ(νει τον πρωταγω
νιστ~, γίνεται αντικείμενο εκμετάλλΕUσY)ς από τους συγχωριανους του,
και ιοιαίΤεΡα από τους OUO σχετικά πλουσιους αοελφους, που χειρίζονται
με πονΥ)ριά ΤΥ) φιλάργυΡΥ) φυσΥ) του, για να του στερ~σoυν ΤΥ)ν περιουσία
του και τελικά και ΤΥ)ν ίοια ΤΎJ ζω~ του. Με ΤΥ)ν περιγραφ~ τόσο των
OUO αοελφών όσο και των οικογενειών τους στα πρώτα κεφάλαια του
6ι6λ(ου, υπονοείται ότι ο 6αρυς και ασθμ.α.τικός ΑργυΡΥ)ς, που είναι ο
εξυπνόΤεΡος στψ οικογένεια και οεν του απομένει να ζ~σει για πολύ
ακόμΎJ, αντιπροσωπεύει τον καπιταλισμό, ενώ ο ξένοιαστος ΓιάννΎJς, που
είναι πιο ουνατός απ' όσο ο (οιος νομίζει, αντιπροσωπεύει το προλεταριά
το. Στο μυθιστόρΥ)μ.α., το μοντέλο ΤΥ)ς κοινωνίας που εκφράζουν οι αοελφοί
ι
καταφεΡνει να
'ψ ει με επιτυχια
καταστρε
Ι το
ι
πρωτογονο '
θ υμα, τον
λ εγο-
ι
μενο 'Καρα6έλα' (μπόγια). Αλλά το μόνο πρόσωπο που ο 'Καρα6έλας'

εκτελεί είναι ο εαυτός του.
Το πρώτο αστικό μυθιστόΡΥ)μα του ΘεoτόΚΎJ Η Τιμή και το Χρήμα
(1912), μια σφιχτοοεμένΥ) ιστορία για ΤΥ) σχέσΥ) ενός νεαρου ξεπεσμένου
αpιστoκράΤΎJ και μιας σκλΥ)ρά εpγαζόμενΎJς κόΡΥ)ς προερχόμενΥ)ς από τψ
εpγατικ~ τάξΥ) , είναι σΤΥ)ν ουσία μια ooκιμ~ για το πολύ μεγαλύτερο
μυθιστόΡΥ)μα Οι Σκλά60Ι στα δεσμά τους, το οποίο τον απασχόλΥ)σε επί
μια οεκαετία πριν από ΤΎJ oY)μoσίεuσ~ του το 1922. Οι τίτλοι και των ouo
αστικών μυθισΤΟΡΥ)μάτων του ΘεοτόΚΥ) φαινομενικά αναγγέλλουν μια
πpoκατειλΎJμμένY) «θέσΥ)) εκ μέρους του συγγραφέα. Αυτό όμως ισχύει
μόνο για το πρώτο. Το μυθιστόΡΥ)μα Οι Σκλά60Ι στα δεσμά τους λειτουρ
γεί, παpάλλΎJλα με τα ζακυνθινά μυθιστoρ~μ.α.τα του Ξενόπουλου, ως Υ)
καθυστεpY)μένΎJ έκφpασYj, στον τομέα του μυθιστoρ~ματoς, μιας κοινω
νίας Υ) οποία είχε υποστεί αλλαγές από τότε που τα EπτάνΎJσα ενώθΥ)καν.
με ΤΥ)ν Ελλάοα το 1864, και που ~oΎJ το 1922 είχε αρχίσει να εξαφα
νίζεται γοργά. Δεν είναι τυχαίο ότι το μυθισΤΟΡΥ)ματικό είοος, του οποίου
Υ) εμφάνισΥ) κανονικά αποοίοεται σΤΥ)ν άνοοο ΤΎJς αστικ~ς τάξΥ)ς σΤΥ)ν .
ΕυρώΠΥ), άpΎYJσε να εμφανιστεί στα EπτάνΎJσα και έφθασε σΤΎJν πω
αναπτυγμένΥ) μoρφ~ του στο έργο ενός αριστοκράΤΥ), ο οποίος ενστερνί
σΤΥ)κε τα αιτ~μ.α.τα του σοσιαλισμού και ο οποίος χαρτογράφΥ)σε, από ΤΥ)
σoσιαλιστικ~ oπτικ~ γωνία, τψ παρακμ~ ΤΎJς παλαιάς άρχουσας αστικ~ς
τάξΥ)ς, προς όφελος των αρπακτικών νεόπλουτων.
Πράγματι, παρ' όλΥ) ΤΥ) σoσιαλιστικ~ στράτευσYj, Οι Σκλά60Ι στα
δεσμά τους προσφέρουν ελσ.χtστYj παΡYjγορtσ. στον tοεαλtστή 'tYjc; ΑΡtστε

ρσ.ς. ο ήρωας 'tYjc; tστορίας, που συμμεΡίζεταt 'ttC; γενtκότερες αντtλήψεις
του συγγραφέα, ο ΆλΚYjς Σωζόμενος, οεν σώζεταt τελtκσ. α"λ/σ. πεθαίνει
από φυμ.α:τίωσrι xrxt από ερωτtκή απoγoήτευσrι, όταν Yj αρtσΤΟΚΡσ.τtσσα
που αγαπσ. εξαναγκσ.ζεταt να θυσtσ.σεt τψ αγσ.ΠYj τ/ς yt' αυτόν προκεt
μένου να bΟYjθήσεt ΤYjν οtκογένεtσ. ΤYjς. Krxt Yj αοέξtα xrxt σ.τονΥ) υπεΡYj-
, ''\'\ λ' ,
φανεtα των αl\Λων με ων τ/ς οtκογενεtας των
Ο' 'ζ
φtομ.α:χων παρουσtα εταt
στο μυθtστόρYjμ.α: με συμπάθεtα xrxt νοσταλγία. Η παρακμή 'tYjc; παλαtάς

αρtστοκρατίας χαρτογραφείταt με οςυοέρκεtα που επtμένει στtς λεπτομέ
ρεtες, α"λ/ά το μυθtστόΡYjμα φανερώνεt ΤYjν αρtστοκρατtκή περtφρόνYjσrι ytrx
τψ ανεΡχόμενΥ) μεσαία τσ.ξYj, Yj οποία αντtπροσωπεύεταt από το μεμψί
μοφο τoκoγλUφo xrxt τον αυΤΟΟYjμtοuρτ/το γtατρό, ο οποίος κλέ~εt από
τον οραματtστή σοσιαλιστή ΤYjν αγαΠYjμένYj του, από τον αρtστοκρατtκό
οίκο των Οφιομσ.χων τα κτήματα xrxt τα πλούΤΥ) του, xrxt τελtκσ. ΚεΡοίζεt
πολtτtκή επφροή με ΤΥ) ~oYjeetGt 'tYjC; ΟtεφθαρμένYjς κομμ.α:τtκής μYjχανής.
Τ ο μυutστορYjμ.α:
Ω' "ξ' ~ ,
αυτο εtναt α tοπροσεκτο xrxt ytrx ΤΥ) συνεtοYjΤYj κομ-
ψόΤYjτα του ύφους (αρtστοκρατtκό στοιχείο;) xrxt ytrx ΤΥ) οομή του. Παρσ.λ
λYjλα με τον ευθύ λόγο και 'ttC; γοργές περtγραφές ΠεΡιλαμbάνεt πο"λ/ές
περίπλοκες ΠΡοτσ.σεtς μεγέθους Προυστ xrxt, ytrx πρώΤΥ) φορά στα eXλYj
νtκσ., αξιοποtεί τψ τεχνtκή του 'leitmotiv' ή 'tYjC; επαναλαμ~ανόμενYjς
φρσ.σrις, που προκαλεί συγκεκΡtμένους συνεφμούς. Αυτό είναt tΟtαίτερα
αποτελεσματικό σε μια σκψή όπου ο ήρωας παίζεt ένα. κομμ.σ.τι στο
πtσ.νο κα.ι κσ.ποtΟζ σ."λ/ος aXOUet, ενώ ο α.ναγνώσΤYjς έχει σΤΥ) οισ.θεσή του
, 'ψ
μονα.χα. τις σκε εις του α.κροα.ΤYj.
Δ' , , ,'ζ
ιγο πα.ρα.κα.τω, ο πια.νιστα.ζ πα.ι ει το
,
κομμα.τι
ξ ,
α.να.
',Ι, ' ' \ - Ρ' , λ'ξ
και οι σκεψεις του α.κροα.ΤΥ) επανα.Λα,μΌα.νοντα.ι κα.τα. ε Yj,
όπως κα.ι Ot νότες τ/ζ μουσtκής.77 Η ίΟια. υφολογική τεχνtκή, σε μεγα
ΛUτεΡΎ] κλίμ.α:κα., ~σ.ζει ΤΎ] σφρα.γίΟα. 'tYjC; στ/ οομή του μυθιστορήμα.τος:
όλα τα. γεγονότα που εζtστοροUντα.t λα.μbσ.νουν χώρα κα.τσ. ΤΥ) Οtσ.ρκεtα.
"
ενος ετους. Η'
πρωτ/ xat Ύ] τελ"'~' ,~
ευτα.tα. σΚΎ]νΎ] εινα.ι σχεοον ιοtεζ, ,
περtγΡα.-
φοντας τψ α.σθένεtα. του Σωζόμενου, με ΤΎ] Otrxcpopb. όΤt σΤΎ]ν πρώΤΎ]

σΚΎ]νή α.να.Ρρώνεt ενώ σΤYjν τελευτα.ία. πεθα.ίνεt. Α"λ/σ. οεν είνα.t μόνο Ot
πα.ρά"λ/Ύ]λες κα.τα.στσ.σεtς, α.κόμΎ] xat Ot λέξεις τ/ζ τελtκής σκψής είνα.t,
πρtν α.πό το μοφα.ίο τέλος, α.πα.ρσ."λ/α.χτες Ot λέξεtς 'tYjC; πρώΤΎ]ς.
77. Κ. Θεοτόκης, Οι Σκλά60Ι στα δεσμά τους (επψ.. Γ. Διiλλας), Κείμενιχ, Aθ~νιx
1978, σα. 242-5.
Κα.ι μ.όνο οι τεχνικές α.υτές επινo~σεις θα. έφτα.να.ν για να αποτελέσουν

Οι Σκλά6οι στα δεσμά τους ένα α.πό τα πιο διαμ.ορφωτικά. ελληνικά.
μ.υ
'
θ ιστορημ.ατα του εικοστου
, ,
αιωνα.
( οι ,<;;
ιοιες νεοτεριστικες
"
επινοησεις
χpησιμ.oπoι~θηκαν και αναπτυχθηκαν αργότερα, συγκεκριμ.ένα από τον

~.
Κοσμ.ά. Πολίτη). Αλλά. όσον αφορά. στη· σφαφικ~ ά.ποψη της κοινωνίας
σε , <;;
ΠεΡΙΟοΟ "ξ
κοινωνικων ανακατα εων και στο 'λο
μ.εγα αρι θ'
μ.ο ηρωων, , το
συγκεκριμ.ένο κείμ.ενο πα.ραπέμ.πει στα αστικά. μ.uθισΤOp~μ.ιxτα της δεκαε

τίας του 1930 (ιδιαίτερα. στην Αργώ του θεοτοκά.) και σε ά.λλα. μ.ετα
γενέσΤεΡα, ενώ ο χαpακτ~pας και η τύχη του σoσιαλιστ~ ~pωα. Άλκη
Σωζόμ.ενου μ.ιχζί μ.ε την παρά.λληλη περίπτωση του Πόπου Δαγατόρα, στο
έργο του Ξενόπουλου Πλούσιοι και Φτωχοί (1919), καθιέρωσα.ν έναν
χαpακτ~pα-pόλo, ο οποίος εμ.φανίζετα.ι επανειλημ.μ.ένα στο ελληνικό μ.υθι
στόρημ.α του εικοστού α.ιώνα: πρόκειται για το νεαρό σoσιαλιστ~, του
οποίου οι πεπoι~σεις δεν 6ρίσκουν διέξοδο στην πρά.ξη και καταντά. τελικά.
το ΘUμ.ιx της κοινωνίας και της δικ~ς του ανθρώπινης αδυναμ.ίας. Ποικίλες
εκδοχές αυτού του χαpακτ~pα-pόλoυ επανεμ.φανίζονται σε πολύ διαφορετι
κά. μ.εταξύ τους κείμ.ενα., όπως στο Τυρί του Κοσμ.ά. Πολίτη (1944), στις
μ.εταπολεμ.ικές ιστορίες και τα μ.υθιστop~μ.ιxτα του Δημ.~τpη Xατζ~ και
του Μενέλαου Λουντέμη, στην Τριλογία του Στpατ~ Τσίρκα Aκυ6έpνΎjτες
Πολιτείες (1960-5) και στην Αρχαία Σκουριά της Μά.ρως Δούκα (1979).
Με τηνίδρυση του Σοσιαλιστικού ΕργΜικού Κόμ.μ.ιχτος το 1918 και
μ.ε τη μετατpoπ~ του σε Κομ.μ.ουνιστικό Κόμ.μ.α. Ελλά.δας το 1924, η
σoσιαλιστικ~ πpooπτικ~ εφαρμ.όζεται όλο και πιο συχνά. στο μ.υθιστόρημ.ιχ
της δεκαετίας του 1920. Τούτο διαπιστώνεται σε πολλά. από τα. διηγ~μ.ιxτα
και τα. μυθιστop~μ.ιxτα. του Δημ.οσθένη Βουτυρά. (1871-1958), ο οποίος τα
πρώτα χρόνια του αιώνα επέκτεινε τα όρια του λαογραφικού διη~μ.ατoς
προς την ίδια κατευθυνση με τον Χατζόπουλο, δίδοντας έμ.φαση στην
εσωτεpικ~ περιπέτεια. ~ στις διαθέσεις των ηρώων. Μεγά.λο μ.έρος των
μ.εταγενέστερων μυθιστορημ.ά.των του Βουτυρά. περιγρά.φει τις συνθ~κες
της αστικ~ς φτώχειας μ.ε πεσιμ.ισμ.ό και αγανά.κτηση. Παρ' όλο που ~ταν
πο λυγραφοτατος
' " <;; Ρ ζ'οταν απο το ευρυ αναγνωστικο
και το εργο του οιαοα " ,
κοινό, ο Βουτυρά.ς είχε παραμεληθεί σε τέτοιο 6αθμ.ό που μ.ονά.χα το 1994
ιXp'1Jcrιxv ν'ί1 κυκλοφορούν τα έργα του σε συγκεντpωτικ~ έκδοση. 78
78. Άπαντα, επιμ. Βιχσιιχι:; Τσοκόπουλος, Δελφίνι, τόμο 1-3, Aθ~νιx 1994-6. Γιιχ μιιχ
επιχvεκτίμYjσΎ] του έργου του Βουτυρά κιχι 'tYjC; γεvικότερYjC; σΎ]μιχσίιχι:; του, ()λ. Στυλιιχνόι:;
Πιο εμφανώς σοσιαλιστικιχ είναι τα ΟΙΥ)γήματα και τα μυθιστορήμα

τα του Κώστα ΠαρορίΤΥ) (1878-1931) και του Πέτρου Πικρού (1900-
1956). Ο τελευταίος ΧΡΥ)σιμοποιεί το ψευοώνυμο Πικρός, μεταφριχζοντας
στα ελλψικιχ ένα ιχλλο λογοτεχνικό ψευοώνυμο, του Γκόρκυ. Ο Παρο
ρίΤΥ)ς, όπως και ο Βουτυριχς, ιχρχισε να ΟΥ)μοσιεύει σύντομες σκιαγραφή
σεις ΤΥ)ς σκληρής ζωής μικρών κοινοτήτων στο περιοοικό Nouμ.άς από
ΤΥ)ν αρχή της κυκλοφορίας του το 1903. Το 1910 οημοσίευσε το πρώτο
του μυθιστόρημα, Στο άλμπουρο, στο οποίο εκοηλώνεται για πρώτη φοριχ
η σοσιαλιστική στράτευση του συγγραφέα. Στη οεκαετία του 1920 ο
ΠαρορίΤΥ)ς έγραφε τακτικιχ (με ψευοώνυμο) στο Ριζοσπάστη. Ταυτόχρο
να οημοσίευσε Ούο ακόμΥ) μυθιστορήματα με σοσιαλιστική προοπτική. Η
συλλογή του Πικρού Χαμένα Κορμιά (1922) και το μυθιστόρημα Του
μπεκί (1927) χρησιμοποιούν τις τεχνικές του ρεαλισμού για να απεικο
νίσουν, κατιχ μοναοικό τρόπο σΤΥ)ν ελλψική πεζογραφία, ΤΥ)ν αστική
υποκουλτούρα των χασισοπότηοων, των πορνείων και των φυλακών, απ'
'~'Aν, , , , ~ ,
οπου αναουν'ίκαν Υ) μουσΙΚΥ) και οι στιχοι του ρεμπετικου τραγουοιου.
Παρ' όλο που ήταν συνομήλικος του Σεφέρη (του οποίου Υ) πρώτη πα
ρουσία στα γριχμματα το 1931 θεωρείται ορόσημο που εγκαινιιχζει ΤΥ)
γενιά του '3 Ο), Υ) συγγραφική παρουσία του Πικροι) πέρα από τη οεκαετία
του 1920 είναι σχετικιχ μικρή.79
Η επισκόΠΥ)ση αυτή του ελληνικού μυθιστορήματος μέχρι το 1928 οεν

πρέπει να τελειώσει χωρίς να αναφερθούμε περιληπτικιχ σε ούο νέες
αφεΤΥ)ρίες ΤΥ)ς οεκαετίας του 1920. Πρόκειται για έργα συγγραφέων που
χαραΚΤΥ)ρίζονται από το στοιχείο της 'φυγής'. Και οι ούο παρουσίασαν
αξιόλογο έργο τα επόμενα χρόνια. Πρόκειται για τον Φώτ/ Κόντογλου
(1897-1965) και τον θράσο ΚαστανάΚΥ) (1901-1967). Ο Κόντογλου
Αλεξίοu, «Δημοσθένηζ Βοuτuράζ», στο σuλλογικό τόμο, Αφιέρωμα στον 1. Μ. ΠαναΥιω

τόπουλο, Mιxλλtά.ρηζ-Πιxιoεία., θεσσΙΧλονίκη 1990, σσ. 25-33. Βλ κιχι το α.ι:Ριέρωμιχ στο
περιοοικό Δια6άζω 298 ω Νοεμ. 1992).
79. Τιχ πρώτιχ οιηΥήμιχτιχ του Πιχρορίτη ιχνα.τυπώθ1]κα.ν με κα.τιxτoπιστικ~ εισα.γω
Υή όσον α.ι:Ρορά στ1] στα.ΟιοΟρομία. του συγγρα.ψέα., κα.ι επιμέλειιχ του Στέλιου Φώκου
(Διηγήματα, ΟΟυσσέα.ι:;, A~να. 1982). Το μυθιστόρημιχ του Πικρού Τουμπεκί α.να.Οημο
σιεύτ1]κε με τον α.ρχικό πρόλογο, όπου εξ1]γείτα.ι η επιλοΥή ΤΟι) τίτλου (Κά.ΚΤΟζ, Aθ~να.
1979, σσ. 9-12). Κα.τά τη Οιάρκεια. τ1]ζ Οεκα.ετία.ι:; του 1930 ο Πικρόι:; οημοσίευσε ένιχ
ιστορικό μuθιστόρημιχ κα.ι ένα. 6ι6λίο για. πιχιΟιά.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΌΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΊΈΧΝΙΑ 151
είναι ο πρώτος από τους πρόσφυγες συγγραφείς, τους ξεριζωμ.ένους από

ΤΎj Mικρασιατικ~ Kαταστρoφ~ του 1922, που καθιερώθΎ]κε ως λογοτέ
χνΎjς σΤΎj νέα του πατρίΟα. Το πρώτο του μ.υθιστόΡΎjμ.α. Pedro Cazas
(1923), μ.ισόν αιώνα μ.ετά ΤΎjν Πάπισσα Ιωάννα του Po·ΙOΎj απομ.α.κρύνε-
, " ii' e'ii
ται αποφασιστικα απο ΤΎjν εμ.φασΎj στο εΛΛΎjνικO περιοαΛΛον, που χαρα-
ΚΤΎjρίζει τις πρoτιμ.~σεις του μ.υθιστoρ~μ.ατoς ΤΎjς περιόΟου.8Ο Ο Pedro

Cazas είναι μ.ια απόκoσμ.Ύj ιστορία μ.ε κυνΎjγOύς θΎ]σαυρών, πειρατές, και
~ρωες που οεν είναι ΈλλΎjνες αλλά Ισπανοί και Πορτογάλοι. Εοώ επίσΎjς
ο Κόντογλου εΚOΎjλώνει φανερά το θαυμ.ασμ.ό του για τον Ν τεφόε και
άλλους ξένους συγγραφείς περιπετειωοών μ.υθισΤOΡΎjμ.άτων.
Η 'φυγ~' του Κόντογλου έχει ωστόσο και μ.ια σo~αρ~ πλευρά, γιατί
οεν απομ.α.κρυνεται και τόσο από ΤΎjν πραγμ.ατικόΤΎjτα του καιρού και του
τόπου του, όπως μ.πορεί να νομ.ίζει κανείς εκ πρώΤΎjς όψεως. OλόκληΡΎj
Ύj παραγωγ~ του (κυρίως OΙΎjγ~μ.ατα) αποτελείται από περιπετειώοεις
ιστορίες ~ από περιγραφές που εκτυλίσσονται σε μ.ακρινές χώρες, ~ από
νοσταλγικές περιγραφές ΤΎjς απλ~ς ζω~ς των χωρικών στον τόπο κατα
γω~ς του, ΤΎj Μικρά Ασία, Οοσμ.ένες όχι τόσο ρεαλιστικά όσο μ.ε τις
' αποχρωσεις
θ ΡΎjσκευτικες , " επιγειου παραοεισου.
ενος '5:' ' παι'ζει
Η θ ΡΎjσκεια
σΎjμ.α.ντικό ρόλο στο έργο του Κόντογλου (~ταν επίσΎjς ένας εξαιρετικά
καταξιωμ.ένος ζωγράφος και μ.ε τη ζωγραφικ~ συνέ~αλε σΤΎjν ανα~ίωσΎj
ΤΎjς παραooσιακ~ς τέχνΎjς της αγιογραφίας), και ο ίοιος επέμ.ενε συχνά
στα θεμ.ελιώΟη ζΎjτ~μ.ατα ΤΎjς Ορθοοοξίας ως συστ~μ.ατoς πρακτικ~ς
πίσΤΎjς και λατρείας, σύμ.φωνα μ.ε τις μ.ν~μ.ες ΤΎjς παιoικ~ς του ηλικίας
από τις αγροτικές κoινόΤΎjτες. Παρ' όλο που συχνά παρομ.οιάζεται μ.ε τον
ΠαπαΟιαμ.άντη, μ.ε τον οποίο τους ενώνει το θρησκευτικό πνεύμ.α., ο Κό
ντογλου απογυμ.νώνει τον άνθρωπο αγγίζοντας την πρωτόγOνΎj φύσΎj του,
είτε για καλό (όπως συμ.~αίνει σΤΎjν περίπτωσΎj των χωρικών ΤΎjς Μικράς
Ασίας), είτε για κακό (όπως συμ.~αίνει μ.ε τους κουρσάρους και άλλους
, 5:"
αντιπροσωπους ΤΎjς oυΤΙΚΎjς κου
λ' '5:"
τουρας στις περιπετειωοεις του ιστοριες
)
,
και
,
τουτο
,
απ εχει
λ'"
πο υ απο τ,οραμ.α του
Π 5:" ,
απαοιαμ.α.ντ"l') σχετικα μ.ε τις
ιοιοτροπίες της ανθρώΠΙνΎjς φύσΎjς και μ.ε μ.ια ελε~μ.oνα, αλλά αΠΡOOΙΤΎj
Πρόνοια.
Η .φυ~' παίρνει μ.ια oιαφoρετικ~ κατευθυνσΎj στα μ.υθιστoρ~μ.α.τα
του θράσου Καστανάκη. ΓεννΎjμ.ένoς στην KωνσταντινOύΠOλΎj, ο Κα-
80. Ανσιτuπωση στσι 'ΕΡΥαΤΟΥ Φ. ΚόντογλΟΥ, Αστήρ, Α&ήνσι 1967, τόμο 5, σσ. 5-79.
στανάΚΎjς έζΎjσε το μεγαλύτερο μέρος ΤΎjς ζωής του στο Παρίσι. Το

πρώτο του μυθιστόΡΎjμα Οι πρίΥκιπες δΎjμOσιεύΤΎjκε το 1924, ένα 'ΧΡόνο
μετα τον , e ro Cazas,
Pd '
ενω αρκετα, "
μυ θ ισΤOΡΎjμ.ιxτα του ,
αΚOμΎj ακο λ'
ου-
θ-ησαν κατά ΤΎj διάρκεια του μεσοπολέμου. Αν και έδωσε σε μια τριλογία
τον τίτλο Ελληνικά χώματα, ο KαστανάΚΎjς απομάκρυνε το ελλ-ηνικό
μυθιστόρΎjμ.ιx από το αποκλειστικά ελλ-ηνικό σκ-ηνικό, κοινό γνώρισμ.ιχ
τόσο του ΎjθOγραφικoύ όσο και του αστικού μυθιστορήμ.ιχτος ΤΎjς ΠΡOΎj
γOίιμενΎjς εποχής, μεταφέροντας τους αναγνώστες του σε σύγ'ΧΡονους
χώρους εκτός Ελλάδος. Ο ΚαστανάΚ'ης όσον αφορά στ/ν τεχνική δεν
ήταν νεοτερικός, αλλά με τους κοσμοπολίτικους χώρους των μυθισΤOΡΎj
μάτων του υπενθύμιζε στους αναγνώστες του (συμπεριλαμbανομένων και
των συγγραφέων ΤΎjς γενιάς του '30 αλλά και των μεταγενέστερων), ότι
Ύj Ελλάδα ήταν μέρος ενός μεγαλύτερου κοινωνικού και πολιτικού κό
σμου, στον οποίο οι Έλλ-ηνες θα μποροίισαν να παίξουν κάποιο ρόλο. Ο
διευρυμένος αυτός ορίζοντας έγινε εκ νέου αντικείμενο ενασχόλΎjσ-ης, σε
περιορισμένο bαθμό κατά ΤΎj διάρκεια ΤΎjς δεκαετίας του '30, και σε
μεγαλύτερο bαθμό από τις αρχές ΤΎjς δεκαετίας του 1960 και κατόπιν ..
ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ
Η '
εκφρασ-η "Β"
«κατω απο ΤΎj οαρεια σκια του II αλαμ.ιχ»,
' που ,
ανΎjκει στον
Κ. Θ "
.... ΔΎjμ.ιxρα, κατανΤΎjσε με το
,
περασμ.ιχ
"
του 'ΧΡονου καπως τετριμμενΎj.
,
Κάτω από τ/ σκιά αυτή, ο ΔΎjμ.ιxράς (γράφοντας κατά ΤΎj δεκαετία του
,40) συγκέντρωσε όλους τους ΠOΙΎjτές και τους πεζογράφους ΤΎjς γενιάς
του Παλαμά και των νεοτέρων. Ο χαραΚΤΎjρισμός όμως του ΔΎjμ.ιxρά είναι
,
σαρωτικος, και υπονοει"λ'
μα ιστα οτι ο II αλ"
αμ.ιχς συνεχισε να κατεχει τ/ν,
αΡΧΎjγική θέσ-η στα γράμμ.ιχτα, ΤΎjν οποία απέκτ/σε στο διάσΤΎjμα από
το 1890 μέ'ΧΡΙ το 1910, και πέρα από αυτή τ/ δεκαετία του αιώνα. Στ/ν
πραγμ.ιxτικόΤΎjτα, οι εξελίξεις στο μυθιστό~μ.ιx, που σ-ημειώσαμε ΠΡOΎj
γουμένως, ελάχιστα συνδέονται με ΤΎjν εξέχουσα θέσ-η του Παλαμά.
Επιπλέον, ο παραλλΎjλισμός μεταξύ Παλαμά και Kα6άφΎj, που μ.ιχς απα
σχόλΎjσε σΤΎjν ΠΡOΎjγOύμεν-η ενόΤΎjτα, μπορεί να γίνει καλίιτερα αντιλΎj
πτός αν Ύj στάσΎj των δύο ΠOΙΎjτών θεωρΎjθεί ως παράλλΎjλΎj αντίδρασ-η
σε ένα κοινό πνευμ.ιχτικό κλίμ.ιχ παρά ως απευθείας ανταπόκρισ-η του ενός
ΠOΙΎjΤΎj
, στο
,
εργο του
'λλ
α ου.
Όταν όμως περάσουμε στους ΠOΙΎJτές που άρχισαν να OΎJμOσιεύOυν

, , ~ , ~" ,
κατ α ΤΎJν πpωΤΎJ και ΤΎJ cιευτεpΎJ οεκαετια του αιωνα μας, ΎJ καταστασΎJ
είναι αρκετά Oιαφopετικ~. Η γενιά αυτ/ οεν πτo~θΎJκε oλόσωμΎJ από ΤΎJν
κυpιαpχικ~ παρουσία του Παλαμά, όπως υπονοεί ΎJ φpάσΎJ του Δημαρά,
αλλά ανέδειξε τουλάχιστον τέσσερεις ΠOΙΎJτές υψΎJλoυ πνευματικου ανα
στ~ματoς, που ο καθένας με ΤΎJ σειρά του άντλΎJσε από τ/ συνθεσΎJ που
κατορ
'θ ωσε ο
Πλ"
α οιμας ενα
~
, συστατικο
, του, το οποιο
, θ οι
οοκιμάσει με τον τρόπο του. Γιοι τον Σικελιοινό, το στοιχείο οιυτό ~ταν
ΎJ ενόΤΎJΤoι του ελλψικου παρελθόντος με το ποιρόν' για τον BάpναλΎJ,
όπως (για ένα oιάσΤΎJμα) και για τον KαζαντζάΚΎJ, ~ταν ΎJ πεπoίθΎJσΎJ ότι
οι oΎJμιoυpγικές ουνάμεις του μέλλοντος έ:ρίσκονται στο προλεταριάτο' για
τον Κ οιζαντζακη
" ητοιν η
~,
ιοεα του
,
ποιηματος ως ο
λ" θ
ΙΚΎJς συν εσΎJς, ενω
'
ο Καρυωτάκης άντλησε και από ΤΎJ Συμ~oλιστικ~ κληρονομιά του
Π αλοιμα' 'λλ"
και των συγχΡονων του, α α και απο τη φλ'Ρ
εοα της εσωστρε- ,
φειας και απελπισίας, ΤΎJν οποία καλλιέpΎΎJσε ο Παλαμάς, για νοι διαμορ
φώσει μιοι πoιητικ~ πορεία που έφτοισε στο απόγειό της με την αυτοκτο
νία. Οι τρεις πρώτοι -() Σικελιοινός, ο BάpνoιλΎJς και ο KoιζoιντζάΚΎJς
σuμμερίζονταν, όπως και ο Παλαμάς, ΤΎJν πεποίθΎ]ση ότι ο πoιητ~ς
παίζει το ρόλο τοι) ΠPoφ~τ/ σΤΎJν κοινωνία, ενώ οι σταοιοορομίες του
Σικελιανου και τοι) Καρυωτάκη και, ώς ένα ~αθμό, κοιι των άλλων 060,
εκφράζουν τ/ν αντίληψη τοι) οέκατοΙ) ένατοΙ) οιιώ\!οι, την οποία επίσΎJς
σuμμεριζότοιν και ο Καέ:άφης, ότι η Ιοιοι η ζω~ τοΙ) κοιλλιτέχνη οιποτελεΙ
κοιι έργο τέχνης. 81
Άγγελος Σικελιανός (1884-1951). Ο Σικελιανός γενν~θΎ]κε κοιι μεγάλω

σε στ/ Λευκάοοι και μπορεΙ να θεωρηθεί ως ο τελεuτοιΙος (και αρκετά
μακρινός) απόγονος της ιοιοιίτερης πνεuματικ~ς και κoιλλιτεχνικ~ς πα,..
81. Ο νίιιί εντάσσει σΠjν ίοια ομ.άΟα τον Κιχ5άφη, τον Σικελιανό, τον ΚΙΧζιχντζάκη
κιχι τον Βά.ρνΙΧλη, σιχν τιι; ελληνικέι; εκφάνσειι; τηι; εvρωπι:iίκ~ι; 'πcιρακμιιχκ~ι;' κίνησηι;,
πο!) τοvι; ΧΙXΡΙXΚΠjρίζει το έμμεσο 06-Υμαι: «Η πoίησ~ μο!) είμαιι Εγώ» (Υίιιί 1987: 331).
Αν κιχι ο Κιχ5άφηι; συμμερίζετιχι ιχσφΙΧλώι; αυτό το ΧΙXΡΙXΚΠjριστικό, ιxν~κει όμωι; σε μιοι
παλαιότερη γενιά και είνιχι προτιμότερο, κατά τη γνώμη fIoOV, νιχ εξετάζετιχι χωριστά.
Αντί6ετιχ, οε 5λέπω το λόγο γιοιτί νσt μη συμπεριλαμ5άνετιχι ο ΚιχρυωτάΧ'ηι; (και μ.άλιστα
οι περισσότεροι από τοvι; 'ελάσσονει;' ποιητέι; ΠjΙ; γενιάς τοv) σΠjν ίοιοι ενόΠjτα. Όπως
6ιχ οούμε, οι στιχΟιοορομίες πολλών ΙΧπό αυτoUι:; τοvς ποιητές, και ιοιΙΧίτεριχ το!) ίοιου το!)
Καρυωτάκη, απoκαλUπτoυν μιοι σtνησvχητικ~ οιιχσταύρωση ανάμεσα σΠj ζω~ και την
τέχνη, η οποία avvάoOEt με Πjν 'παρακμ~' λίγο νωρίτερα σΠj 5όρεια Ευρώπη.
------
ράοοσΎ]ς των Επτανήσων. Η οφειλή του σ' αυτή ΤΎ]ν παpάOOσΎJ οιατυ
πώνεται στους στίχους του προς τιμήν του ΜαbίλΎ] (ο οποίος σκοτώθΎ]
κε στον Πρώτο bαλκανικό πόλεμο του 1912) και του ΒαλαωρίΤΎ].
Φαίνεται επίσΎ]ς και σε ένα πρώιμο ποίΎ]μα, το οποίο τιμά ταυτόχρονα
τον Σολωμό και ΤΎ]ν προφορική παpάδOσΎJ.82 Ο υπερ6ατικός Ρομαντι
σμός του Σολωμοίι και ο τρόπος με τον οποίο ο ΠΟΙΎ]τής αυτός ΧΡΎ]σι
μοποίΎ]σε ΤΎ]ν προφορική παράδΟσΎ], έναν σχεδόν αιώνα πριν, αναγνωρίζο
νται καθαρά στον τίτλο του εκτενοίις ποιήματος Αλαφροϊσκιωτος
(1909), που ΠεΡιλαμ6άνεται στον πρώτο τόμο των Λυρικού Βίου του
Σικελιανού. Αλλά περισσότερο από οτιδήποτε άλλο ο Αλαφροίσκιωτος
ανακαλεί τον Παλαμ.ιΧ, του οποίου Ο ΔωδεκάλΟΥος του Γύφτου ΟΎ]μο
σιείιτ/κε δυό χρόνια πριν, και όπως φαίνεται πρόκειται για μια ΠΟΙΎ]τική
I~ Ι ,
αντιrψασΎ] στο ΠΟΙΎ]μα αυτο.
Το ποίΎ]μα του Σικελιανοίι είναι γραμμένο στο πρώτο πρόσωπο, αλλlι.

Ύ] φωνή του ΠΟΙΎ]τή εδώ έχει συνlι.φειες με ΤΎ] φωνή του Γύφτου του
Παλαμά, που επίσΎ]ς είχε ΤΎ]ν ικανότ/τα να 6λέπει οράματα, και σαν
αυτόν υμνεί τ/ν ολοκλήρωσΎ] και ΤΎ]ν ελευθερία του εμπνευσμένου ατό
μου. Στο μέγεθός του (καταλαμ6lι.νει περίπου εκατό σελίοες στ/ φιλο
λογική έκδΟσΎ]) και σΤΎ] συναρπαστική ανεμελιά μιας στιχουργικής μορ
φής Ύ] οποία, μολονότι είναι εξαιpετικlι. ρυθμική, προαναγγέλλει τον ελεύ
θερο στίχο, με ΤΎ] φαινομενική αδιαφορία που επιδεικνίιει για τον αριθμό
των συλλα6ών που υπlι.pχoυν σε ένα στίχο, το ποίΎ]μα ακολουθεί το δρόμο
που είχε χαράξει ο Παλαμάς στο ΔωδεκάλΟΥΟ. Εδώ όμως τελειώνουν οι
ομοιόΤ1)τες. ΟλόκλΎ]ΡΎ] Ύ] πνευματική υποδομή που XUbεpvιX τ/ δομή και
το μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου του ΔωδεκάλΟΥου απoυσιlι.ζει από
το πο(1)μα του Σικελιανοίι, και 1) απόστασΎ] που χωρίζει τον Παλαμ.ιΧ από
"
το φερεφωνο του, τον Γ' ~,
υφτο, οεν ,
υπαρχει στο ΠΟΙ1)μα του Σ ικελ ιανου.
'Ο
,~
τελ ευταιος cιεν
~ ,
ενcιιαφεpεται
'θ
για Τ1) συν
~ ,~"
εσΎ] cιιανOΎ]τικων ιοεων μεσα απο
,
ΤΎ] λυρική έκφρασΎ]. Στον Αλαφροϊσκιωτο (1)λώνει ότι 1) ίδια Ύ] λυρική
έκφρασΎ] επαρκεί, και 1) καθαρή ζωντάνια του ποιήματος, όπου ο ΠΟΙΎ]τής
ατlι.pαχα υμνεί τ/ν ενστικτώδ1) αρμονία σΤΎ]ν οποία 6ρίσκεται ο ίδιος με
82. Ο ίοιος ο Σικελιιχνός έοωσε στ'l] συγκεντρωτική έκOOσ'l] των ποι'l]μιΧτων του τον
τίτλο Λυρικός Βίος (φιλολογική επιμέλειιχ Γ. Π. Σιχ66ίο'l], Ίκιχρος, Αθήνιχ 1965, τόμοι
7). Γιιχ τις οφειλές του Σικελιιχνου στον Μιχ6ίλ'l] 61. τόμο 2, σσ. 68-74. Το ποίYjμσt «Ο
ξένος», που πρωτοο'l]μοσιεUτYjκε το 1904, συμπεριλήφ6Ύ]κε στο Λυρικό Βίο μόνο μετά; το
θά;να;το του ποιψΥι (τόμ. 6, σ. 55).
ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΉ ΝΕΟΤΕΡΉ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 155
τον τόπο του, όείχνει επαρκώς πόσο ο Σικελιανός μπορούσε να κινηθεί

προς αυτη
, την
'θ
κατευ υνση.
Μεταξύ του 1909 και του 1925 ο Σικελιανός όημοσίευσε πολλά

μικρά ποιήματα σε ποικίλα, α"λ/ά πάντα αυστηρά, μετρικά σχήματα
(συμπεριλαμ()ανομένου και του σονέτου), και από αυτά τα πιο γνωστά
είναι τα «Θαλερό», «Παν» και «Γιάννης Κητς», φόρος τιμής του Σι
κελιανού στον Άγγλο ποιητή του Ρομαντισμού John Keats. 83 Σε όλα αυτά
τα ποιήματα τα ηχητικά σχήματα φτάνουν σε μια ποικιλία χωρίς προη
γούμενο στην ε"λ/ηνική ποίηση. Από την άποψη της θεματολογίας, τα
ποιήματα αυτά αφιερώνονται πρωταρχικά στην απότιση φόρου τιμής στις
λογοτεχνικές μορφές μιας προηγούμενης γενιάς, και ανακαλούν το πνεύ
μα της αρχαίας Ελλάόας μέσα από τη ζωντανή απεικόνιση του σύγχρο-
,
νου τοπιου.
Ο αρχαίος κόσμος παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στα εκτενή ποιή

ματα που όημoσίεuσε ο Σικελιανός κατά τη όιάρκεια της ίόιας περιόόου.
Πρόκειται για τις τέσσερεις 'Συνειόήσεις' (Η ΣυνείδΥμ:π) της Γης μου,
ΤΎ}ς Φυλής μου, ΤΎ}ς Γυναίκας, ΤΎ}ς ΠίσΤΎ}ς) που όημοσιεύτηκαν ανάμεσα
στα 1915 και στα 1917 και είναι γνωστές συνολικά, μαζί με τη μετα
γενέστερη ΣυνείδΎ}σΎJ ΤΎ}ς Προσωπικής ΔΎ}μιουργίας, ως Πρόλογος σΤΎ}
Ζωή.84 Τα ποιήματα αυτά ()ασίζονται στη ζωντάνια, στη λατρεία της
φύσης και στην ευλά()εια για την αρχαία Ε"λ/άόα, την οποία επιόεικνύει
και ο Αλαφροίσκιωτος. Δείχνουν επίσης πως οι μετρικές επινοήσεις του
ποιητή φτάνουν μέχρι τον ελεύθερο στίχο. Χαρακτηριστικό του αισιόόο
ξου ενθουσιασμού του Σικελιανού στα ποιήματα αυτά είναι η εξαιρετικά
περίπλοκη σύνταξη, ιόιαίτερα οι μεγάλες παρομοιώσεις, όπου μια πρότασΎ)
μπορεί να συνίσταται από πενήντα σχεόόν στίχους. 85
Κατά Τ1) όιάρκεια Τ1)ς ίόιας όεκαετίας, η οποία από την άποψη
83. Σχετικά με το ποίημα α\)τό και για '01] σχέσΎj το\) Σικελιανοό με τ/ν αγγλικ~
ΠOίησΎj 6λ r. ll. Σα66ίοης, «ο Σικελια,νός και οι Άγγλοι ΠΟΙ1]τές», Νέι:ι. Εστίι:ι. 110/
1307 (1981), 92-108, και David Ricks, Η σκιά του Ομήρου. Δοκίμιο ΎΙι:ι. τη ιιεοελληιιική
ποίηση (1821-1940), μετάφρ. Α. Πα.ρίσ'η, Κα.ρΟαμίτσα, Aθ~να, 1993, σσ. 100-113.
84. Τα πέντε α,\)τά πoι~ματα, (ή ενόΤΎJτες) α,ποτελοόν τον εκτενή τρίτο τόμο το\)
Αυρικου Βίου. Το πέμπτο ποί1]μα προστέθηκε το 1946 στ/ν πρώΤ1] έΚOOσΎj το\) Αυρικου
Βίου.
85. Βλ π.χ. Σικελιανός Αυρικόι; Βίοι;, ό.π., τόμο
3, σα. 21-2, 75-6 για τις εκτε
ταμένες παρομοιώσεις 6λ σσ. 102-4 για μια πρότασΎj 49 στίχων και ένα μόνο κόριο
ρ~μα (πο\) 6ρίσκεται στο στίχο 131 το\) ποιήματος!).
ποσότ/τας ~ταν η ΠLΟ παραγωγLΚ~ της σταδLοδρομίας του, ο ΣLκελιανός

έγραψε ά.λλα 060 εκτεν~ πoι~ματα: Το Mήτr;p Θεού (γρά.φτηκε το 1917)
είναι ένας δαιδαλώδης και λυΡLκότατος θρ~νoς για την αδελφ~ του (που
είχε παντρευτεί τον αδελφό της χορεύτριας, BLteVOtJc; αίγλης, Isadora
Duncan), ενώ το Πάσχα των Ελλήνων ανΤLπροσωπεύεL την πρώτη και
ανoλoκλ~ρωτη προσπά.θεLα του ΣLκελιανού να δώσει μLα σύνθεση του
αρχαίου παγανισμού, του Χριστιανισμού και του Ρομαντικού llιxvett'
σμού. 86 Οι όροι αυτ~ς της προσπά.θειας για σύνθεση μας θυμίζουν τον
Παλαμά., αλλά. το Πάσχα των Ελλήνων δεν αποπνέει την ιστoρικ~ αί
σθηση των οιαφόρων περιόοων του Ελληνισμού που οιακρίνει τα πoι~μα;τα
του Παλαμά. πά.νω σ' αυτό το θέμα;. Η ενΟιά.θετη ενότητα και η μη
ιστoρικ~ συγχρονικότητα οιαφορετικών φαινομενικά. θρησκευτικών εμπει
ριών είναι που ενοιέφεραν τον πιο μυστικιστ~ και οιαισθητικό Σικελιανό.
Στην ποίηση του Σικελιανού, «όλος ο χρόνος», κατά. την έκφραση του
θ. Σ. Έλιοτ, «είναι αιώνια παρών».
Κατά. τη Οιά.ρκεια της οεκαετίας του 1920, οι ενέργειες του Σικε-
λιανου" "
μετατοπιστηκαν προσωρινα "
μακρια απο την τεχνη του, στ/ν προ-
σπά.θειά. του να υλoπoι~σει μερικά. από τα ιΟανικά. του. Η 'Δελφικ~ Ιοέα'

υμνείται σε ένα μεγά.λο του ποίημα του 1927 και εξηγείται στον πρόλογο
της συλλo~ς Λυρικός Βίος:
«Ύ] ιερ~ λαχτάρα για ΤΎ]ν ίορυσΎ] μ.ιας Κοσμ.ικά συνθετικ~ς πνεuμ.ατικ~ς
Εστίας, από ΤΎ]ν οποία ... από τό 'να μ.έρος ν' απορρέει η οιαφώΤΙσΎ] των
όρων για μ.ια γενικ~ εκπαιoεuτικ~ και Ύ]θικ~ ισορρόΠΎ]σΎ] των λαών, κι από
το άλλο Ύ] εντατικ~ καλλιέργεια ενός κλίμ.ιχτος πνευμ.ιχτικού, χάρις στο
οποίο αυτοί οι ίδιοι λαοί να συμ.μ.ετέχουνε αυθόρμ.Ύ]τα και να συμ.πράττουνε
στο θαυμ.ιχ και το χάρμ.ιχ ΤΎ]ζ απυθμ.ετ/ζ Πνεuμ.ιxΤΙΚ~ζ Ενότψας;) .87
Ο Σικελιανός έδωσε υλικ~ μoρφ~ στις παγκόσμιες ιδέες του, οργανώνο

ντας το 1927, και εκ νέου το 1930, μαζί με την Αμερικανίδα σύζυγό του
Εύα Πά.λμερ, τις εντυπωσιακές οιεθνείς Δελφικές Εορτές στον ιερό χώρο
των
'
Δ ελφων. Ο ~
ι εκοη
λ' "
ωσεις αυτες
, ,
ειχαν ευρυτερους στοχους σε συγκρι-
,
ση με τα φεστι6ά.λ τέχνης που καθιερώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, στ/
86. Και τα 060 πoι~μ.σιτα ()ρίσκονται στον τέταρτο τόμ.ο του Αι.ιρικού Βίοι.ι (αντί-
στοιχα σσ. 9-41, 45-141). .
87. Αιιρικός Βίος, ό.π., τόμ. 1, σ. 41.
μ.εταπoλεμ.ικ~ περίοδο, ~ μ.ε εκείνους ακόμ.1) του Πολιτιστικού Κέντρου

των Δελφών, που ιδρυθΎ)κε στις αρχές Τ1)ς δεκαετίας του 1980. Εκτός
από το ανέέίασμ.α αρχαίου δράμ.ατος στον αυθεντικό του χώρο, ο Σικε
λιανός και 1) σύζυγός του προσπάθΎ)σαν να αναέίιώσουν όλ1) Τ1) θ(1)σκευ
τικ~ ατμ.όσφαφα και τα σχετικά θεάμ.ατα μ.ιας αρχαίας ελλ1)νικ~ς γιορ
τ~ς: οι αγώνες διεξάγονταν στο στάδιο (παρ' όλο που οι συμ.μ.ετέχοντες
δεν ~ταν γυμ.νοί, όπως στψ αρχαιόΤ1)"C'α) και έγινε παράλλ1)λ1) προσπά
θεια για τψ αναέίίωσ1) του περιέίάλλοντος, ως μ.έρους ενός θ(1)σκευτικου
τελετουργικού, το οποίο όμ.ως αντλουσε, όσον αφορά σΤ1) μ.oυσικ~, το
χορό και τα κοστούμ.ια, τόσο από Τ1)ν αρχαιόΤ1)τα όσο και από Τ1) ~υ
ζαντιν~ αλλά και από Τ1) συγχρον1) λα'ίκ~ παράδοσ1). 88
Η oικoνoμ.ικ~ αποτυχία των εορτών και ο επακόλουθος χωρισμ.ός
, 'ζ' 'ί. - ι θ
απο Τ1) συ υγο του ανεστεΙιν.ι.ν τις προσπα ειες του
Σ ικελ'
ιανου να περασει
,
το όριο ανάμ.εσα στην τέχνη και Τ1) ζω~ και έθεσαν τέρμ.α στην πρώτη
και τη μ.εγαλύΤεΡ1) φάσΎ) Τ1)ς σταδιοδρομ.ίας του ως πoιητ~. Παρ' όλο
που παρέμ.εινε πιστός στις μ.υστικές και τις οικουμ.ενικές ιδέες του σε όλη
του τη ζω~, ο Σικελιανός μ.ετά το 1930 υιοθέΤ1)σε σΤ1)ν πoίησ~ του ένα
νέο χαρακτηριστικό υφος, που συστοιχίζεται, μ.ολονότι παραμ.ένει ιδιότυ
πο, μ.ε το έργο των νεότερων συγχρονων ποιητών της ίδιας γενιάς. Για
το λόγο αυτό η συζ~τησΎ) για τ/ν υστερη ποίησΎ) του Σικελιανου θα γίνει
στο επόμ.ενο κεφάλαιο.
Κώστας Βάρναλης (1884-1974). Ο Βάρναλης ~ταν κατά τα πρώτα

χρόνια της πoιητικ~ς του σταΟιοδρομ.ίας ο πιο πιστός οπαδός του Παλα
μ.ά σε σύγκΡΙσΎ) μ.ε oπoιoδ~πoτε άλλο μ.έλος αυτ~ς της ομ.άδας ΠΟΙ1)τών.
Γενν~θΎ)κε σΤ1)ν Aνατoλικ~ Ρωμ.υλία (της σημ.εριν~ς Βουλγαρίας).
Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστ~μ.ιo Αθψών και υΠ1)ρέΤ1)σε ως κα
θΎ)γητ~ς της μ.έσΎ)ς εκπαίδευσης. ΚορύφωσΎ) των πρώτων χρόνων της
σταδιοδρομ.ίας του αποτελεί το μ.ακροσκελές πο(1)μ.α Προσκυνητής, το
οποίο έγραψε σε σύντομ.ο χρονικό διάσΤ1)μ.α, το 1919, κατά τη διάρκεια
Τ1)ς εκπαιoευτικ~ς του άδειας στη Γαλλία. Το έργο δ1)μ.οσιεύτηκε την
,~
ιυια χρονια.
' ,
'Σ το ΠΟΙ1)μ.α αυτο, ο προσωρινα ε ξ', "
οριστος ΠΟΙ1)της υμ.νει την
πατρίδα του, τον πολιτισμ.ό της δια μ.έσου των αιώνων και τη ζωνταν~
88. Η ΠΙXpιWΤΙXσΎj του Προμηθέα Δεσμώτη στους Δελφούς το 1927 κιτ/μ.ιχτογριχ

φήθ'ηκε, γεγονός στο οποίο lχνιχφέρετlχι έμ.μ.εσα. το ποί'ημ.ιχ του Κα.ρυωτιΧκ'η «Δελφική
Εορτή» (Ποιήματα χαι πεζά, Ερμ.ής, Αθήνα. 1972, σ. 108).
ΤΎJς λαϊκή παράΟοσ-η. Η σύνθεσ-η ΤΎJς αρχαίας, buζαντινής και σύγxρoνΎJς

λαϊκής παράοοσ-ης, ΎJ οποία είχε πρωτεργάτ'Υ] τον Παλαμά., μαζί με Τψ
ιoιαίτεΡΎJ σύνθεσ'Υ] του παγανιστικού, χριστιανικού και λαϊκού θΡ'Υ]σκευτι
κού πνεύματος, που ο Σικελιανός είχε αρχίσει να οιαπλάθει ούο χρόνια
πριν, φανερώνονται στους ακόλουθους στίχους του Βάρναλ'Υ]:
Πού πάμε; ακούω πάσ' άνοιξη τ' αηδόνι

όλ6ια ζήση στο πάΘος του να 6ρίσκει.
Δεν έχει χτες και σήμερα. Η Δωδώνη
κι ο Άγιος Τάφος 6αΘιάμας όρΘιος μνήσκει. 89
... Και ΎJ στροφή τελειώνει με μια οιατύπωσ-η (που μας υπενθυμίζει τον
Παλαμά αλλά και τον Σικελιανό στον Αλαφροίσκιωτο): Όχι όντα, / είμα
στε Ιδέες, που ζούνε πολεμώντα. 9Ο Η ίοια επίσκεψ'Υ] στ/ Γαλλία, αμέσως
μετά τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, επέφερε 6αθειές αλλαγές στον Βάρ
ναλ'Υ] που σ'Υ]μάοεψαν Τψ υπόλοιπ'Υ] μακρόχρον'Υ] ζωή του. Επέστρεψε
σΤ'Υ]ν Ελλάοα στα τέλ'Υ] του 1919, έχοντας ασπαστεί το Μαρξισμό, και
έκτοτε έστρεψε τα νώτα στον κόσμο των αφΎJΡ'Y]μένων Ίοεών' και σΤΎJν
πολιτισμική συνέχεια του αρχαίου με το σύγχρονο Ελλψισμό, θέτοντας
ως στόχο Τψ προσαρμογή Τ'Υ]ς ΠOΙΎJτικής του έκφρασ-ης στις οιαΚ'Υ]ρύξεις
του υλισμού και Τ'Υ]ς μελλοντικής οικτατορίας του προλεταριάτου. Η
ανάγνωσ-η του ποιήματος Προσκυνητής εκ των υστέρων μας επιτρέπει
να οιαπιστώσουμε Τψ πορεία που ξεκινά με τον oρμΎJτικό πρoφήΤΎJ ενός
s:- λ'
ιοεα ισμου, ο οποιος " ενσαρκωνεται στ'Υ] ΎΎJ και σΤ'Υ]ν αγροτια Τ'Υ]ς , Ελλ'
α-
οας, για να τελειώσει στο Ούσθυμο χαριτoλόΎΎJμα που εναλλάσσεται με

τ/ν κραυγαλέα αισιοοοξία του μεταγενέστερου έργου του. Το ΠΡΟ'Υ]γουμενο
ποί'Υ]μα είχε ήο'Υ] παρουσιάσει τον ΠOΙΎJτή να ανήκει στο λαό, με ΤΎJ φωνή
89. Ενότ-ητα. Χ, στίχοι 57-60 (Κώστα.ς Βάρναλης, ΠpoσκυYΎjτής, επιμ.. Γ. Π.

Σα66ίδης, Κέδρος, Αθ-ήνα 1988, σ. 59). Το απoτέλεσμ.cι; της σύνθεσης επιτείνεται πε
ρισσότερο μ.ε την εκλοΥή του λεξιλογίου: το όλ6ιaς παραπέμ.πει στον Όμ.Ύ]ΡΟ, ενώ Ύ]
γειτνΙασΎ] του πάθους μ.ε το Άγιος Τάφος υπ06άλλει τα.υτόχρονα ΤΎjV έννοια 'ΠάθΎ]' (του
Χριστού), μ.ε τρόπο ώστε Ύ] αρχα.Ια. γλώσσα κα.ι το χριστιανικό όόγμ.cι; ΤΎ]ς Ανάστασης
να. συνδέονται μ.ε ΤΎjV 'ανάσταση' ΤΎ]ς φύσης ΤΎjV άνοιξΎ].
90. ΒάρναλΎ]ς, Προσκυνητής, ό.π., Χ, στίχο 63-4. Πρ6λ Σικελιανός, Αλαφροι
σκιωτος (ενόΤΎ]τα Ι, στίχο 119): Είδωλα είμ.αστε και ίσκιοι, που μ.εταφράζεται κατευθεΙα.ν
από τον Αίαντα του Σοψοκλ-ή.
του οποΙου αυτός διεκδικεΙ ΤΎ)ν εξουσία να μ.ιλά. 91 ΉδΎ) από το 1919 είχε
δώσει δείγμ.ατα ΤΎ)ς λυρικής και ρΎ)τopικ-fις του Ούνι:1μ.Ύ)ς, ΤΎ)ν οποίι:1 επρό
κειτο να αφιερώσει στο νέο σκοπό που έθετε στον ει:1υτό του.
Μόνο τρία χρόνια μ.ετά τον Προσκυνητή, το 1922, ο Βάρνι:1λΎ)ς
δΎ)μ.οσίευσε το εκτενές έργο του Το φως που καίει.92 Πρόκειται γιι:1 επι:1
ναστατικό έργο ως προς ΤΎ) μ.ορφή και το περ~εχόμ.ενo: από τα τρία μ.έρΎ)
το πρώτο εΙναι γραμ.μ.ένο σε πεζό, ενώ το δεύτερο και το τρίτο σε στίχους.
Το πρώτο μ.έρος σε πεζό έχει τον τίτλο «ο μ.ονόλογος του Μώμ.ου». Ο
Μώμ.ος, στψ αρχαία μ.υθολογία, ήταν Ύ) προσωποποίΎ)σΎ) του ψόγου και
εδώ αντιπροσωπεύει το έμ.φυτο πνεύμ.α του κοινού ανθρώπου. Ο 'μ.ονό
λογος' στψ ΠΡι:1γμ.ατικόΤΎ)τα Πι:1ίρνει ΤΎ) μ.ορφή διαλόγου στο νου του
Μώμ.ου, καθώς μ.οφάζετι:1Ι ΤΎ) σκψ-fι μ.ε τον Προμ.Ύ)θέα, ο οποίος (Jpfσxe
Τι:1Ι δεμ.ένος σ' ένι:1 Ι::ράχο, τιμ.ωΡΎ)μ.ένος ι:1πό τον Δία γιατί Ι::οήθΎ)σε ΤΎ)ν
ανθρωπόΤ1)τα, και μ.ε τον Χριστό καρφωμ.ένο στο σΤι:1υρό. Ο διάλογος
"
αξ ιοποιει τις ομ.ΟΙΟΤ1)τες αναμ.εσα σΤ1)ν παγανισΤΙΚΎ) ιστοριι:1 του
' Π ,
ρομ.1)-
,
θέι:1 και σΤ1) χριστιανική ιστορία του l1)σου, μ.ε τον τρόπο του Παλαμ.ά
και του Σικελιανου. Αλλά ενώ αυτοί, όπως πράγμ.α.τι και ο πρωιμ.ότερος
ΒάρναλΎ)ς, απέ6λεπαν σε μ.ια σύνθεσrι του παγανιστικού και του χΡιστια-
,
νικου, του
,
ι:1ρχαιου και του
,
συγχΡονου, ο
Β' ":ι,
ι:1ρναΛΎ)ς,
'1: '
μ.ε μ.ια ει;,υπν1) επι-
δειξη Τ1)ς λογικής, κατά την οποΙα ο άλλος του εαυτός, το alterego του,
ο Μώμ.ος, έχοντας στι:1 χέριι:1 'tou όλα -τα χαρτιά, εκθέτει τους θεούς και
των δύο θ(1)σκειών, καθώς ισχυρίζεται πως οιθεοΙ δεν είνι:1Ι τΙποτε
παραπανω , 'λ'
απο π ασμ.α.τα Τ1)ς '
ι:1ν θ ρωπιν1)ς 'Ο'υτε
φι:1νΤι:1σιας. οι παγανι-
στικοΙ θεοί ούτε ο θεός του ΧρισΤΙι:1νισμ.ού υπάρχουν πέρα ι:1πό το νου του
ανθρώπινου ομ.ιλητή, δ1)λαδή του Μώμ.ου. Με αυτόν τον τρόπο, 1) σόν
θεσrι του παρελθόντος απο6αίνει ένας τρόπος απελευθέρωσ1)ς του παρό
ντος από Τ1) διαΙ::ρωτική και (κατά τον Βάρναλη) ολέθριι:1 κλ1)ρονομ.ιά "Cou
91. Βλ ιοιαίτερα Προσκυνητής, ό:π., ν, στίχο 30-2 και ΧΙ, στίχο 15-16.
92. Κέορος, Αθήνα 1989 (17η έκΟοση). Ακόμα κι αυτή η αναστροφή των στόχων
του Παλαμά οεν αντιπροσωπείιει μ.ια πλήρη Οιά.στασ'Υ) μ.ε τ-ην ποιητική και τψ κοσμ.ο
θεωρία της σκέψ'Υ)ς του Παλαμά. Ο Γίιφτος, στον Δωδεκάλογο, ακολοίιθψε μ.ια ανάλοΥη
μ.ε τον Μώμ.ο πορεία για να ρίξει τα είοωλα, πάνω στα οποία bιχσιζόταν ο σίιγχΡονος
εΜψικός πολιτισμ.ός. Υπάρχουν έντονες oμoιόΤΎJτες στο ήθος και τψ προοπτική μ.εταξίι
του Γίιψτου του Πα.λα.μά κα.ι το\) Μώμ,οΙ) τοΙ) Βά.ρνα.λη. Η ουσιαστική οιαφορά α.νάμεσα
στους 0,60 κόσμους bΡ(σκετα.ι στο τελικό μέρος του κάθε έργου, όπου αντί για το Πα.
λιχμικό όραμα του τρ(του Ολ6μ.που, ο BάpναλΎJς 6άζει τον ερχομό Τ'Υ)ς νέας τά.ξΎJς.
παρελθόντος. Ο άνθρωπος, μ.ε ΤΎJ μ.ορψή του Μώμ.ου, αφ~νεται, στο τέλος
του πρώτου μ.έρους του πoι~μ.α:τoς Το φως που καίει, να. α.να.ζΎJτ~σει ΤΎJ
μ.οΙρα. του στα. υπόλοιπα ouo μ.έΡΎJ του έργου.
Εντούτοις δεν προχωρεΙ αμ.έσως. Το οεύτερο μ.έρος α.πό Το φως που
καίει, αυτ~ ΤΎJ φορά σε στΙχους, είναι ένα λυρικό ιντερμ.έδιο στο οποίο ο
, , ,~, Ι? , λ' ,
ΠOΙΎJΤΎJς επιστρεφει σε ενα. ιοιωμ.α: που Όρισκετα.ι π ΎJσιεστερα. σε εκεινο
του πρώιμ.ου έργου του. Πριν από το κρα.υγα.λέο τρΙτο μ.έρος, ο BάρναλΎJς
6άζει «τέσσερεις θρ~νoυς», όπως τους α.ποκαλεί: Πρόκειται για. λυρικούς
κα.ι σχεδόν νοστα.λγικους αποχα.φετισμ.ούς στις δΙΟυμ.ες πίστεις, του κλα.
σικου μ.ελεΤΎJΤ~ κα.ι του ορθόδοξου χριστια.νού. Κα.τόπιν, στο τρίτο μ.έρος,
6άζει ΤΎJν κα.υστικ~ σάτφα. τ/ς «Αριστέα.ς κα.ι ΤΎJς Μα.ϊμ.ούς»· ΎJ πρώΤΎJ
"
εινα.ι πoρνΎJ ΤΎJς υ
Ψ ΎJ λ' ι, ι"
ΎJς κοινωνια.ς, ΎJ οποια. αντιπροσωπευει κατα. σεφα.:
τψ άρχουσα. τάξΎJ, ΤΎJν EκκλΎJσία., κα.ι το είδος τ/ς ιoεαλιστικ~ς αντί

λΎJψΎJς ΤΎJς 'TέχνΎJς', τ/ν οποία ο BάρναλΎJς είχε μ.οφαστεί μ.ε τους
συγχρόνους του ΠΡOΎJγoυμ.ένως, ενώ ΎJ oεύτεΡΎJ α.ποτελεΙ μ.ία. κωμ.ικ~
, , 5:"
α.να.παρα.στασΎj των α.στων οια.νοουμ.ενων, που αποοεχονται
5:" θ '
εσμ.ους α.υτου
,
του είΟους. Ακολουθεί ΎJ ενόΤΎJτα που έχει τον υπότιτλο «ο OδΎJΎΎJτ~ς»,
ο οποίος παρουσιάζεται εντελώς οιαφορετικά α.πό τους πα.λιούς θεους του
πρώτου μ.έρους, μ.ε ΤΎJν έννοια. ότι (όπως κα.ι ο ΠOΙΎJτ~ς στον Προσκυν-η-
') 5:' ' , ...... ' ...... ' , , , ζ'
τη οεν εινα.ι ενας αΛΛα. ΠΟΛΛΟΙ, ενσαρκωνοντας ετσι ΤΎJ φωνΎJ των μ.α: ων.
Όπως οι άνθρωποι στον Προσκυνητή, ο «OoΎJΎΎJτ~ς» ζει για. τον α.γώνα,

και αντί για. ΤΎJν πα.ρα.μ.υθΎ]τικ~ α.νακoύφισΎJ ΤΎJς θΡΎJσκεία.ς, το μ.όνο που
προσφέρει στους οπα.οους του είναι ·ένα. μ.α:χαΙρι. Τελικά ο λαός απαντά
στον OδΎJΎΎJΤ~ 6α.Οίζοντας προς το μ.έλλον, υμ.νολογώντα.ς αφΎJΡΎJμ.ένες
έννοιες, όπως Άνθρωπος, Λόγος, TέχνΎJ, Φαντα.σία, Γλώσσα., 'Iπα.ρζΎJ, σε
α.νταπόΚΡΙσΎj στο κάλεσμ.α του OOΎJΎΎJΤ~ για. ΤΎJ 'ΦιλΙα. όλΎJς ΤΎJς Ανθρω
π όΤΎJτα.ς ,.
Το φως που καίει είναι το πρ~τo μ.α:ρξιστικό λογοτεχνικό έργο στα.
ελλψικά. Με ΤΎJ μ.oρφoλoγικ~ κα.ι υφoλoγικ~ ποικιλία του κα.θώς κα.ι μ.ε
ΤΎJν ποικι λια
, 5:' '
των α.ντιορασεων που επι θ'
υμ.ει να. προκαλ'
εσει στον ανα.γνω- ,
σΤΎJ, μ.ε τα. διαφορετικά μ.έΡΎJ του, α.ντιπροσωπεύει μ.ια εντελώς συνειδΎJΤ~
προσπάθεια του ΠOΙΎJΤ~ να. λύσει πρobλ~μ.ατα. έκφρα.σΎjς, τα. οποία. είχα.ν
απα.σχoλ~σει πολιτικά στρα.τευμ.ένους συγγραφείς κα.τά ΤΎJ οιάρκεια του
μ.εγα "
λυτερου μ.ερους του εικοστου α.ιωνα. Δ!"'λ,,
εooμ.ε'JΎJς μ.α. ιστα μ.ια.ς εντο- '
νΎJς ' πισΤΎJς
υλ ισΤΙΚΎJς , σΤΎJν , ......'
κoινωνΙΚΎJ αΛΛα.ΎΎJ, τι ρο'λο πα.ι'ζ ει στο κομ.-
μ.ουνιστικό κΙνΎJμ.α: μ.ια. τέχ'JΎJ μ.ε α.στικά κυρίως πρoΎJγoυμ.ενα.; Πού θα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Hi\
6ρεθεί Ύ) ισορροπία ανάμεσα σΤΎ)ν υΠOνόμΕUσΎ) τψ; παλαιάς τάξΎ)ς με "=Ύ)

σάτιρα, και Τψ εξαγγελία ΤΎ)ς νέας με ΤΎ) 60~θεια ΤΎ)ς προπαγάνδας;
Μέχρι ποιό σΎ)μείΟΎ) ποίΎ)σΎ) μπορεί να πρoχωp~σει προς Τψ κατεύθυνσΎ)
ΤΎ)ς προπαγάνδας, ώστε να είναι ακόμΎ) σε θέσΎ) να οιεκδικεί τα προνόμια
ΤΎ)ς τέχνΎ)ς; Από Τψ άλλΎ) μεριά, κατά πόσο είναι νόμιμο για έναν
μαρξιστ~ να θΡΎ)νεί τον ξεπεσμό ΤΎ)ς αστικ~ς κουλτούρας, των αξιών και
των πνευματικών οριζόντων, με τους οποίους έχει γαλουΧΎ)θεί; Και πάνω
από όλα, πώς θα προσαρμοστεί Ύ) ΠOΙΎ)ΤΙΚ~ τ~ς μΎ) κoμμoυνιστικ~ς κουλ
τούρας στις ανάγκες ΤΎ)ς νέας κοινωνίας; Ο ΒάρναλΎ)ς ~ταν ο πρώτος
συγγραφέας που αντιμετώπισε πλ~ρως τα ζΎ)τ~ματα αυτά, και οι λύσεις
που πρότεινε στο Φως που καίει καθιέρωσαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο
μεταγενέστεροι ΠΟΙΎ)τές, όπως ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος και ο Αναγνωστά
ΚΎ)ς, αλλά και πεζογράφοι, όπως ο Xατζ~ς, ο Χάκκας και ο Αλεξάνδρου,
χρειάσΤΎ)κε αργότερα να λειτoυργ~σoυν για να 6ρουν τις δικές τους λύσεις.
Το φως που καίει ακολούθΎ)σε Ύ) συλλoγ~ ΠΟΙΎ)μάτων Σκλά60Ι Πο
λΙοΡκημ.ένοι (1927), του οποίου ο τίτλος παραπέμπει επίΤΎ)δες στους
Ελεύθερους Πολιορκημ.ένους του Σολωμού (πιθανώς και στους Σκλά60υς
στα δεσμά τους του ΘεοτόΚΎ). Σε αυτές τις δύο συλλογές, αλλά και στο
σατιρικό πεζογράφΎ)μα Η αληθινή ΑπολΟΥία του Σωκράτη (1933), στ/
ρίζεται κυρίως Ύ) σΎ)μεριν~ φ~μΎ) του ΒάρναλΎ). Αν και συνέχισε να γράφει
και μετά το 1927, ποτέ δεν εγκατέλειψε το παραδοσιακό μέτρο και, σε
αντίθεσΎ) με το διάδοχό του ΓιάννΎ) Ρίτσο, δεν πειραματίσΤΎ)κε με ΤΎ)
μoντεpνιστικ~ ΠOΙΎ)ΤΙΚ~ ΤΎ)ς γενιάς που άρχισε να δΎ)μοσιεύει μετά το
1930. Υποσ11Ύ)ρίζοντας (πάντα με πειραματικ~ διάθεσΎ) τις παραδοσιακές
φόρμες και το ρόλο του ΠOΙΎ)Τ~ ως πρoφ~ΤΎ) που έχει κάποιο 'μ~νυμα'
να μετα6ι6άσει, άρχισε να απομονώνεται όλο και περισσότερο από τις
εξελίξεις ΤΎ)ς ελλΎ)νικ~ς ποίΎ)σΎ)ς που συνέ6Ύ)σαν μετά το 1930.
ΝΙκος Καζαν..ζιΧχ:ης (1883-1957). Παρ' όλο που ~ταν μεγαλόΤεΡος (αν

και μόνο κατά μερικούς μ~νες) και από τον Σικελιανό και από τον
ΒάρναλΎ), ο ΚαζαντζάΚΎ)ς άΡΎ1Jσε σχετικά να δώσει το έργο για το οποίο
είναι κυρίως γνωστός, σε σtιγΚΡΙσΎ) με ΤΎ)ν ομάδα συγγραφέων που μας
απασχολεΙ Ο ΚαζαντζάΚΎ)ς είναι σ~μερα γνωστός κυρίως για τα επτά
μυθιστoρ~ματα που έγραψε αρκετά αργά σΤΎ) σταδιοδρομία του, κατά τις
οεκαετίες '40 και '50, τα οποία θα εξεταστούν στα επόμενα ούο κεφά
λαια. Μέχρι τότε είχε περιοριστεί κυρίως στο δράμα και Τψ ποίΎ)σΎ).
Ο KαζαντζιiΚΎ]Ι:; ήταν συγγραφέαι:; με τεριiστιει:; πραγματικιi φιλο

δοξίες. Κριτικοί με θετική και αρνΎ]τική oιιiθεσΎJ απέναντι στο έργο του
συνΎ]\JΙ
,
CI'ζουν να παφνουν κατ α γραμμα. τις" ~
cιΎ]
λ'
ωσεις του
,~
ιcιιoυ και κατα-
,
τασσουν σΤΎ] , των
χορεια 'λ ων cιασκα
μεγα l' 'λων του τον 'Ο μΎ]ΡΟ, τον ΔΙ
ανΤΎ]
και τον Μπερξόν ή, όπου επικαλείται στο ρόλο αυτό, τον Χριστό, τον
ι~
Β oυcια, τον Λ'
ενιν, τον Ν'ιτσε και εναν
"ΕλλΎ]να εργαΤΎ]
ι Ι
ονοματι r '
ιωργο
Zoρμπιi. Οι πνευματικές οφειλές σε αυτούς και σε ιiλλoυς oασκιiλoυς

έχουν οιερευνΎ]θεί πλήρως από ΤΎ]ν κριτική. ΛιγότεΡΎ] όμως προσοχή έχει
οοθεί σΤΎ] θέσΎJ του KαζαντζιiΚΎ] σΤΎ]ν ιστορία τ/ς ελλΎ]νικής λογοτε
χνίας, που είναι και ο χώρος στον οποίο τελικιi ανήκει, παρ' όλTj ΤΎ]ν
αμοι6αία περιφρόνΎ]σΎJ που, για το μεγαλύτερο μέρος ΤΎ]ς ζωής του, τον
κριiΤΎ]σε μα.κριιi από τους λογοτέχνες του τόπου του. 93
Τα πρώτα κείμενα του KαζαντζιiΚΎ] και τα πoλλιi σχόλια που ιiφΎ]σε
σχετικιi με ΤΎJV ΠΟΙΎ]τική του αποκαλύπτουν ένα μόνιμο πιiθoς για σύν
θεσΎJ94 που τον τοποθετεί στψ ιέια χορεία με τον ΠαλαμιΧ. Ευθυγραμ
μισμένος με τις απόψεις του ΠαλαμιΧ είναι και ο ενθουσιασμός του
KαζαντζιiΚΎ] για τις •κορυφές' ΤΎ]ς παγκόσμιας λογοτεχνίας, καθώς
,
εΠΙσΎJς και Ύ]
λ
φι 000
~ ξ' , ~,
ια του να τους ανταγωνιστει με το οΙΚΟ του εργο.
,
Η συνύπαρζΎ] των ιοεών του Νίτσε, του αισθητικου ιοεαλισμού, μιας
ισχυρής αίσθΎ]σΎJς του σύγχρονου ΕλλΎ]νισμού με τις ρίζες του σΤΎ] λcίiκή
ΠΙXΡιiooσΎJ και ενός θαυμα.σμου για τ/ν εν oυνιiμει ζωτικότητα του προ
λετιxριιiτoυ, ένας θαυμασμός που παραμένει ωστόσο ξεχωριστός από ΤΎ]ν
πο λΙΤΙΚΎ]'1"
cιεσμευσΎJ στο σοσιαλ ισμο,
ι Ι! '
ορισκονται απο" κοινου στα μεγαλ'
υ-
τερα ποιήμα.τα του ΠαλαμιΧ ΤΎ]ς πρώΤΎ]ς οεκαετίας του αιώνα και σε
ποΜιΧ από τα κείμενα του KαζαντζιiΚΎ]. Ο KαζαντζιiΚΎ]ς φυσικιi προ-
93. Βλ Peter Bien, Kazantzakis: Politics of the Spirίt, Ρήncetοn University Press,
1989, σ. 40. Συνέπεισ; 'τ/ς ι:ρ~μ:l'jς που σ;πέΚ'τ/σε ο Κσ;ζσ;ντζάΚTjς εκτός Ελλό:οος ήτσ;ν
Tj συΥΥρσ;ι:ρή σTjμαντικών μελε'τ/μάτων, που σ;ψορουν στο έργο του, σε ξένες γλώσσες.
Από τις εΜ-ηνικές μελέτες, 'τ/ μεΎαΛUτεΡT] εκτίμTjσTj στο έΡΎΟ του Κσ;ζσ;ντζιΧκΤ) πσ;ρσ;
'τ/ρουμε στο Ο ποιητής και το ποίημα της ((Οδίισσειας», Aθ~νσ; 1958, του Πσ;ντελή
Πρε~ελιΧΚTj. Γισ; μια πρόσι:ρα'τ/ μονΟΎρσ;ψίσ; που φέρνει στο θέμα τα. εΡΎα.λείσ; 'τ/Ι:;
aUOYΧP0\lT]I; λOΎoτεχνικ~ι:; κσ;ι πολιτισμικής θεωρίιχς, ~λ Βριχσίοσ;ι:; Κσ;ραλήι:;, Ο Νίκο<;
Καζαντζάκης και το παλίμψηστο της ιστορίας, εκΟ. KιxvιXKTj, A~νσ; 1994.
94. Βλ τσ; σχετικά. στοιχείσ; στον Bien, Politics, ό.π. Βλ ιοισ;ίτερσ; το ΙΧνέκοοτο
Ύριχμμα που χσ;ρσ;Κ'τ/ρίζει το τέλος 'tTjI; Οδύσσειας ως «οργανική συνθεσΎ) (. .. συνθεσΎ) όχι
οισ;Ύριχφή) όλων των α.ντινομιών» (σ. 198), κα.ι τα. Ύενικότερα. πορίσματιχ το\) Bien ΎΙα.
'τ/ Otσινοψική μέθοοο του ΚσιζαντζάΚ'1) (σσ. 48, 62).
σθέτει επιπλέον συστατικά: Βουοισμό, μπερξονικό Βιταλισμό, λενινιστικό

Κομμουνισμό (για ένα οιάστημα ερωτοτροπούσε ακόμη με το φασισμό
του Μουσσολίνι και του Φράνκο) και το θρησκευτικό μυστικισμό του
Σικελιανού. Όλα ι;χ.υτd πλατα(νουν κατά μία έννοια την πορεία που είχε
καθιερώσει ο Παλαμάς. Η σύνθεση του αεικίνητου Καζαντζάκη επρόκει
το να είναι πιο φιλόοοξη, πιο παγκόσμια και λιγότερο ελληνοκεντρική από
αυτήν του ακίνητου Παλαμά.
Οι δεσμοί ανάμεσα στον Καζαντζάκη και στο σύγχρονό του Σικελια
νό είναι εμφανείς και υπάρχουν και σχετικές πληροφορίες, Κατά τη
οιάρκεια του 1914 και του 1915, οι δυό τους έγιναν στενοί φίλοι και
έκαναν μαζί ταξίδια στο Άγιον Όρος και στην Πελοπόννησο. Φα(νεται
πως από αυτήν την περίοδο ο Καζαντζάκης απέκτησε αυτό το έντονο
και πάντοτε αμφιλεγόμενο ενδιαφέρον για την πνευματικότητα και τον
ασκητισμό, που στις αρχές του 1920 τον οδήγησε να μελετήσει τον
Βουδισμό. Δεν υπάρχει λόγος να αμφισ6ητεί κανείς τη συμ60λή του
ιδιότυπου και ενθουσιώοους μυστικισμού του Σικελιανού σ' αυτό το ση
μείο. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο Άγιον Όρος με τον Σικελιανό,
ο Καζαντζάκης διαμόρφωσε για πρώτη φορά ένα αξίωμα, το οποίο επρό
κειτο να διατυπώσει ξανά και ξανά στη διάρκεια της σταδιοδρομίας του:
ότι σκοπός της ανθρώπινης ζωής είναι «η μετουσίωση της ύλης σε
πνέμα» .95
Η διανοητική 6άση αυτής της ιδέας θεωρείται ότι προέρχεται από
τη θεωρία του ilan vital του Μπερξόν. Και τούτο δεν υπάρχει λόγος να
αμφισ6ητηθεί, εφόσον ο Καζαντζάκης σπούδασε κοντά στον Μπερξόν
στο Παρίσι, το 1908, και υπήρξε μάλιστα ο εισηγητής των απόψεων
του Γάλλου φιλοσόφου στην Ελλάδα, με μία διάλεξή του το 1912. Αλλά
, "λ ,~, λ" "
η πορεια απο την υ η στο πνευμα οεν απεχει πο υαπο την πορεια απο
, , , θ'~' , ξ
τον ορατο κοσμο σε εκεινον της α εατης ιοεας, που υπηρ ε κεντρικη
,
95. Βλ Bien, Politics, ό.π., σσ. 40-41. Ο όρος σιυτός που χρησιμαποιείτσιι συχνά
σιπό ΤΟ\l ΚσιζσιντζάΚ'1] κσιι σι\lσιψέρετσιί στη Λσιτι\lική Εκκλ'φίσι --το ψωιι-ί κσιι το κρσισί
κσιτά τ/ Θείσι Κοι\lω\lίσι λέγετσιι πως σιλλάζου\l ουσίσι κσιι γί\lο\lτσιι το σώιι-σι κσιι το σιίιuι
του Χριστοu- οε\l ήτσι\l συ\lή&ης στ/\Ι Ορ6όοοξη 6εολογίσι ΠΡΙ\l από το 170 σιιώ\lσι. Όπως
πολλές σιπό τις ειι-ιι-ο\lές του Kσιζσι\lτζάΚ'JΊ, σιυτή ιι-πορεί \ισι προέρχετσιι σιπό τσι χρό\lισι που
πέρσισε σε \ιεσιρή ηλικίσι στο Κσι60λικό Σχολείο τ/ς Νάξου, όπου το\l είχε στείλει ρ,
πσιτέρσις του γισι \ισι οισιιΡόγει τους κι\lοό\lους κσιι τις τσιρσιχές που οοήγησσι\l στο τέλος
τ/ς Τ/\Ι τουρκική οιοίκηση της Κρήτ/ς το 1897.
164 RODERICK
---_._---
ΒΕΑΤΟΝ
--------
στην ποιητική των Γάλλων Συμ60λιστών και έπαιξε κάποιο ρόλο, όπως
είδαμε, και στην ποίηση του Παλαμά αΧλά και στο έργο άλλων συγχρό
νων του, όπως και στην ποίηση του Σικελιανοίι και του νεαροίι Βάρνα
λη. Όχι λιγότερο σημαντικός από τον Μπερξόν, για τη διαμόρφωση των
ιδεών του Καζαντζάκη, είναι ο Σικελιανός, ο οποίος ακρι6ώς την εποχή
της φιλίας τους άρχισε να επεξεργάζεται το θέμα της σωτηρίας της
ψυχής ή τη 'λίιτρωση', μια αγαπημένη ήδη από τότε λέξη του Καζα
ντζάκη.96
Η σταδιοδρομία του Καζαντζάκη μας επιτρέπει να την παραλληλί
σουμε με εκείνη του Βάρναλη. Παρ' όλο που ο Καζαντζάκης δεν ήταν
ποτέ ορθόδοξος μαρξιστής, η απότομη μεταστροφή του από το ένα ιδεο
λογικό άκρο στο άλλο προκαλεί τη σίιγκριση με το σίιγχρονό του μαρ
ξιστή ποιητή. Η μεταστροφή του Βάρναλη από τον ασυμ6ί6αστο πα
τριωτικό ιδεαλισμό τοίι Προσκυνητή συνέ6η στη Γαλλία το 1919, και ο
Καζαντζάκης, μετά από μια δεκαετία εθνικιστικής ζέσης, που έφτασε
στο αποκορίιφωμά της με τη συμμετοχή του στον επαναπατρισμό Ελ
λήνων θυμάτων του Μπολσε6ικισμοίι από τον Καύκασο, φαίνεται πως
σκέφτηκε να γίνει κομμουνιστής στο ΠαρΙσι στα τέλη του 1920,9ί και
έγραψε το 'μετακομμουνιστικ6' του Πιστείιω, που είναι γνωστό ως
Ασκητική: Sαlvαtores Dei, μεταξίι 1922-3. Επιπλέον, η μορφή του Λένιν
και η ρητορική τής λύτρωσης οια της 6ίας από έναν διεφθαρμένο κόσμο,
τρά6ηξαν το ενδιαφέρον και των δύο αυτών ποιητών περισσότερο από την
οικονομική φιλοσοφία του Μαρξ και του Ένγκελς. Στο έργο και των 060
μπορεί κανείς να δει τον επαναστατικό κομμουνισμό στο πλαίσιο άλλων,
παράλληλων, λιγότερο ή περισσότερο δραστικών, εκφράσεων της απο
γοήτευσης από την κοινωνική και εθνική ζωή της εποχής.
Χαρακτηριστικά, στην Ασκητεκή ο Καζαντζάκης πρ06άλλει τη δική
του εκοοχή της οικτατορίας του προλεταριάτου με όρους που οφείλουν
96. Βλ ιοιαίτερα «Ηρακλής», στ. 103-11 (Αυρικός Βίος, τόμ. 3, σ. 49) που πρέπει
να γράφΤΎ]κε περίπου αυτήν ΤΎ]ν περίοδο (ΟΎ]μ. 1915). και την λίγο μεταγενέστερ-η ενό
τψιΧ του Η Συνείδηιπι πις Πίσπις, στ. 1:!6-7, 103-6 (πρώΤΎ] δΎ]μ. 1917). Ένα κάπως
μεταγενέστερο ποίΎ]μ.ιχ, «Η αυτοκτονία του Ατζεσι6άνο (μαt]ητή του ΒοΙΙδα)>>, Αυρικός
Βίος, τόμο 5, σ. 40, αναπτΙΙσσει το ίοιο θέμ.ιχ, παρ' όλο που είναι πιθανόν 1] 60υοιστική
αναφορά να χρωστά κάτι στο έντονο ενοιαφέρον του Κα.ζαντζάΚΥ) για τον Βουοισμό από
τις αρχές ΤΎ]ς οεκαετίας του 1920.
97. Bien, Politics, ό.π., σα. χίχ, 55.
ελάχιστα σΤΎ]ν οικονομική θεωρία του Μαρξ αλλά μοιράζονται πολλά με

ΤΎ] ΡΎ]τορική και τα οράματα του Παλαμά και του ΒάρναλΎ]:
«Σ~μερα ο Θεός είναι α.ργάτης, αγριεμένος α.πό τον κάμα.το, α.πό την op~
κι α.πό την πείνα.. Μυρίζει καπνό, κρα.σί κι ιΟρώτα. Βλαστημάει, πεινάει,
γεννάει παιοιά, Οεν μπορεί να κοιμηθεί, φωνάζει στ' ανώγια. κα.ι στα. κα.τώγια.
της γης και φο6ερίζει». 98
Η λογοτεχνική σταδιοδρομία του ΚαζαντζάΚΎ] άρχισε το 1906, με ΤΎ]

δΎ]μοσίευσΎ] του μυθιστορήματος Όφις και ΚΡ{Υος και τη συγγραφή του
πρώτου από τα πολλά θεατρικά έργα του ΞψερώΥει (η παράσταση έγινε
το 1907). Το μυθιστόρημα αντλεί, σε μεγάλο 6αθμό, από τις αισθητικές
υπερ60λές του τέλους του αιώνα, όπως έγιναν αισθητές στο μεγαλύτερο
μέρος της ΕυρώΠΎ]ς απέτυχε όμως να 6ρει μια θέσΎ'j στο ταχότατα
αναπτυσσόμενο μυθιστόρημα της εποχής. Το θεατρικό έργο οφείλει πολλά
στον Ίψεν, του οποίου Ύ] επίδpασΎ'j στψ Αθήνα υπήρξε σΎ]μαντική κατά
τα πρώτα χρόνια του αιώνα. Κατόπιν, στα 1909, ο Καζαντζάκης έγραψε
,
ενα '......
αΛΛΟ α ' εργο,
vεατρικο , τον '
πρωτομαστορα. Ο'
τιτ λ ος '
του παραπεμπει
όχι τόσο στο ομώνυμο έργο του Ίψεν όσο στο γνωστό δΎ]μοτικό τραγοόδι,
«Το γιοφόρι της Άρτας», όπου η σόζυγος του πρωτομάστορα θά6εται
ζωντανή στα θεμέλια για να «στεριώσει» το έργο του άνδρα ΤΎ]ς. Στο
έργο αυτό ο ΚαζαντζάΚΎ]ς έκανε το πρώτο 6ήμα προς τψ κατεόθυνσΎ]
του Ύ]θογραφικού ρεαλισμού, ο οποίος άρχιζε τότε να υποχωρεί ένα 6ήμ.rι.,
που μετά από τριάντα χρόνια θα έ6ρισκε ΤΎ] συνέχειά του στα μυθιστο
ρήματά του της δεκαετίας του 1940. Όμως, το έργο αυτό δεν παραστά
θηκε, και τα περισσότερα από τα επόμενα δραμ.rι.τικά έργα του Καζα
ντζάκη δεν γράφτηκαν για τη σκηνή.
Κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της ζωής του ο Καζα
ντζάΚΎ]ς ζούσε από τη δημοσιογραφία, περιγράφοντας τα μακρινά ταξίδια
του, και κυρίως από το εισόδΎ]μ.rι. που εξασφάλιζε μεταφράζοντας έργα
ΤΎ]ς παγκόσμιας κλασικής λογοτεχνίας στα ελλψικά. Το 1920, μετά τψ
ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοφ.6ρίου, έφυγε από την Ελλάδα
απογΟΎ]τευμένος, και με την εξαίpεσΎ'j μιας δεκαετίας περίπου, πριν και
κατά ΤΎ] διάρκεια του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, πέρασε το μεγα-
98. Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική (Salvatores DeiJ, 5Ύ] έκο., Εκοόσεις Ελένης
Καζαντζάκη, Αθήνα 1971 (1Ύ] O'IJIλ. 1927), σ. 76.
-------------------------------_.
λύτερο μ.έρος Τ1)ς ζωής του στο εξωτερικό. Το Πιστεύω του, 1) Ασχη
τ/χοή, γρ~φΤ1)κε σΤ1) Βιένν1) και το Βερολίνο μ.εταξύ του 1922 και του
1923 μ.ε κ~πoια αναθεώΡ1)σ1j που έγινε το 1927. Aλλ~ ΤΟ έργο που ο
Kαζαντζ~Κ1)ς και τότε αλλ~ και αργότερα θεωρούσε ως το mαgnum opUS
ήταν το επικό πο(1)μ.α που έφερε τον τίτλο, απλ~ και τoλμ.1)Ρ~, Οδύσ-
99 Τ 1 Ψ 1 1 1 1 !1'!1' 1 ,
σεια. ο γρα ιμ.ο αυτου του τεραστιου εργου εγινε σε oιαcιoχικες φασεις
και κρ~τ/σε δεκατέσσερα χρόνια, από το 1925 μ.έχρι Τ1) δ1)μ.οσίευσή του
το 1938. Παρ' όλο που 1) δ1)μ.οσίευσή του τοποθετεί το έργο σΤ1) δεκαετία
του 1930, 1) σύλλ1)ψ1) και 1) εκτέλεσή του ανήκουν σΤ1) δεκαετία του
1920, και από πολλές απόψεις το έργο αυτό στρέφει το 6λέμ.μ.α του προς
τα πΙσω, στις 'επικές' συνθισεις του Παλα~, τις πρώτες δεκαετίες του
αιώνα, και όχι προς τα μ.προς, προς οποιαδήποτε ~λλ1) εξέλιξ1) Τ1)ς ελ
λψικής ΠO(1)σ1jς μ.ετ~ το 1930.
Το έργο εξαγγέλλεται στον Πρόλογο, σε γλώσσα και ύφος που
αΠ1)χεί έντονα Τ1) λαt"κή παρ~δoσ1j, ως 'τραγούοι', και 1) Οδύσσεια αυτή
εκτεινεται
,
σε
,
εικοσι
1
τεσσερα
l' ['λ'
οto ια
( οπως
, και 1) ομ.1)ΡΙΚ1).
') Μ
ε
'
εναν
πρoσεκτικ~ εΠΙΤ1)Οευμ.ένο (και ΟεΟ1)λωμ.ένο) συνολικό αριθμ.ό 33.333 στί

χων σε οεκαεπτασύλλα60, 1) Οδύσσεια του Kαζαντζ~Κ1), είναι πιθανώς το
εκτενέστερο πο(1)μ.α που γρ~φΤ1)κε ποτέ. Η γλώσσα Τ1)ς είναι ένας εξε
ζ1)Τ1)μ.ένος (1)σαυρός, τεκμ.ήριο του προφορικού λόγου όλων των περιοχών
του Ε"ΛΛ1)νισμ.ου,
1 μ.ε ,
τετοια "ωστε
περιεΚΤΙΚΟΤ1)τα, "ΠΟΛΛΟΙ' αναγνωστες
, να
χρει~ζoνται γλωσσ~ρι ως 60ήθ1jμ.α. Το ασυνήθιστο μ.έτρο του έργου αντι

προσωπεύει ένα συμ.6ι6ασμ.ό αν~μ.εσα στο οεκαπεντασύλλα60 Τ1)ς προφο-
, , !1' ' θ !1" , 1
ΡΙΚ1)ς παραOOσ1jς και στις προσπα ειες του οεκατου ενατου αιωνα να
προσαρμ.όσει το Ομ.1)ρικό εξ~μ.ετρo σΤ1) σύγχρον1) μ.ετρική.1Ο0 (ο Καζα

ντζ~Κ1)ς ΧΡ1)σιμ.ΟΠΟΙ1)σε το ίοιο μ.έτρο στις μ.εταφρ~σεις του Τ1)ς Ιλιάδας
και τ/ς Οδύσσειας, σε συνεργασία μ.ε τον κλασικό φιλόλογο Iω~νν1)
ΚακριΟή). Το ΠΟ(1)μ.α είναι αφ1)Υημ.ατικό σΤ1) μ.ορφή και οιανθίζεται μ.ε
εκτενείς λόγους και εσωτερικούς μ.ονολόγους.
99. Δημοσιεύτφιε σε μεΎάλο σχ~μα. με απλοποιημένη ορθΟΎραφία και χωρίς τόνους

και πνεύμα.τα, το 1938. Η 3η έκδΟσΊ] κυκλοφόρησε το 1960 από τις εκδόσεις Δωρικός.
Σ~μεpα κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη.
100. Για μια απομίμησΊ] του εξαμέτρου, το οποίο καταλ~Ύει να είναι ένα οεκαεπτα
aUMatJo τονικό μέτρο (παρ' όλο που ακολουθεί διαφορετικό σύστημα. τονισμού από το
μέτρο του Καζαντζάκη), tJλo θ. Ορφανίδης, Χίος δούλη (1858), απόσπασμα. από την
Ανθολογία του Λίνου Πολίτη (Δωδώνη, Aθ~να 1980, τόμο 4, σσ. 126-7).
Η ιστορία αρχίζει εκεί που σταμ.ατά 'Υ') Οδύσσεια του Oμ.~ρoυ, μ.ε
τον Οουσσέα να ()ρίσκει Τψ Ιθάκ'Υ') πολύ μ.ικρ~ για να τον κρατ~σει
μ.ετά από όλες τις περιπέτειες τις οποίες bίωσε καθ' οοόν και, παρατώ
ντας τις υποχρεώσεις του απέναντι σΤ'Υ')ν οικογένεια και το λαό του,
ρίχνεται εκ νέου σε καινούριες εξερευν~σεις. Τα ταξίοια του ξεκινούν
μ.έσα στο ελλψικό τοπίο και έναν κοινωνικό κόσμ.ο που εύκολα αναγνω
ρίζεται ως 'Υ') Ύστερ'Υ') Eπoχ~ του Χαλκού, στο χώρο του Αιγαίου, όπως
αναΟ'Υ')μ.ιουργείται στις σύγχρονες μ.ε Τ'Υ') σύνθεσ"Υ') του πoι~μ.α.τoς αναστ'Υ')
λώσεις του Παλατιού του Μίνωα στ/ν Κνωσό. Στ'Υ') Σπάρτ'Υ') παραμ.ένει
γι' αρκετό Οιάστ'Υ')μ.α., ώστε να τα καταφέρει να κλεφτεί μ.ε Τ'Υ')ν Ελέ'J'Y') ,
προτού αρχίσει μ.ια πορεία πρoσκυν~μ.ατoς προς το νότο, που θα τον
φέρει, μ.έσω Τ'Υ')ς αρχαιολογικά επιbεbαιωμ.έν'Υ')ς καταστρoφ~ς Τ'Υ')ς Κνω
σού, σΤ'Υ')ν Kρ~τ'Y'). Πάντα παρέα μ.ε Τψ Ελέν'Υ') , θα συνεχίσει στψ
αρχαία Αίγυπτο και από κει στις Π'Υ')γές του Νείλου. Στψ Aφρικ~,
ΟΟ'Υ')γεί τους ακολούθους του στον Ισ"Υ')μ.ερινό για να χτίσουν τ/ν ιoανικ~
πολιτεία, 'Υ') οποία μ.όλις χτίζεται, γκρεμ.ίζεται από σεισμ.ό. Αλλά σε
αυτο , το σ"Υ')μ.ειο , του ,
επους, ο « Δ'
υσσεας» του Κ αζ αντ ζ'
ακ'Υ') αναγνωρι'ζ ει
το άστοχο Τ'Υ')ς οράσ"Υ')ς, και στο υπόλοιπο ποί'Υ')μ.α το σΚ'Υ')νικό μ.ετατοπί-

ζ εται εσωτερικα, στ'Υ')
, ,~ , θ ' 'ζ 'λ
συνειcι'Y')σ"Y') του 'Υ')ρωα, κα ως συνεχι ει μ.ια ο ο και
περισσότερο oνεφικ~ πορεία προς τα νότια, για να πεθάνει, κάμ.ποσα

eοΙοeλ'ια "'Ε'
παρακατω, πανω σε παγοοουνο, που το "
παρασερνει το ρευμ.α. εν
είοει ΠOΙ'Y')τικ~ς γεωγραφικ~ς αοείας προς το Νότιο Πόλο. Στο μ.ονόλογο

των τελευταίων bΙbλίων, όλες του οι πράξεις, όλες του οι πεπoιθ~σεις
και 'λ ες
ο οι αντι'θ ετες ~"
cιυναμ.εις ενωνονται στο νου του "
'Υ')ρωα, ο οποιος
, ι , Ι? ι , , 'λ'
εχει μ.εχρι τωρα οιωσει τα παντα και ειναι επιτε ους ετοιμ.ος να
αντιμ.ετωπίσει το κενό. Με αυτόν τον τρόπο το ποί'Υ')μ.α. κατορθώνει να

πετύχει Τψ τελικ~, αμ.~χαν'Y'), ιλιγγιώο'Υ') σύνθεσ"Υ') σΤ'Υ')ν οποία 'Υ') ανθρώ
πιν'Υ') εμ.πεφία τελικά επιτυγχάνει Τ'Υ')ν επί μ.α.κρώ επιΟιωκόμ.εν'Υ') oλoκλ~-
ρωσ"Υ'), Τ'Υ') στιγμ.'Υ') , που καταναλ'
ωνεται στο αντι'θ ετο ' Τ'Υ')ς, το απο'λυτο
Τίποτα.
Μετά Τ'Υ')ν oλoκλ~ρωσ"Y') του οριακού αυτού έργου, Τ'Υ')ς Οδύσσειας, ο
ΚαζαντζάΚ'Υ')ς, αΚΡΙbώς όπως συνέb'Υ') και μ.ε τον Σικελιανό μ.ετά τις
Δελφικές Εορτές και μ.ε τον Βάρναλ'Υ') μ.ετά τους Σκλά60υς ΠολΙΟΡΚΎ)-
, ξ ' ......
μενους, αΝ\α ε πορεια.
, Δ ' ,θ'
εν υΠ'Υ')ρχε καμ.ια πι ανΟΤ'Υ')τα οι ΠΟΙ'Υ')τες αυτοι
"
να πρoχωρ~σoυν περισσότερο προς Τ'Υ')ν ίοια κατεύθυνσ"Υ'). Έτσι 'Υ') κλ'Υ')ΡΟ
νομ.ιά του Παλαμ.ά. τελείωσε μ.ε υπερτροφικό τρόπο.
ω8
________________ ~ Η
RODER!CK ΒΕΑΤΟΝ
_
Ο Καρυωτάχ:ης και οι μεταγενέστεροι Συμ~oλιστές. Οι ποιητές που μας

απασχόλησαν μέχρι στιγμής γεννήθηκαν όλοι τους, με διαφορά μερικών
μηνών μεταξύ τους, στα μέσα της δεκαετίας του 1880, και το πιο
εντυπωσιακό κοινό γνώρισμά τους είναι η αναντίρρητη αποδοχή του
ρόλου του προφήτη. Ο καθένας με τον τρόπο του συνέλα~ε την ποίηση
ως μέσον με μ:ήνυμα και γι' αυτό το 'λόγο όλοι τους (στα έργα που μας
απασχολούν στο κεφάλαιο αυτό) απομονώθηκαν προοοευτικά από το
" , " , E,\,\IS1'
κυρ:ο ρευμα της ποιητικης του εικοστου αιωνα, το οποιο στην ΛΛαοα,
όπως και αλλού, έτεινε να ακολουθεί τη γενικότερη Συμ~oλιστική γραμ

μή ότι «το ποίημα δεν λέει, το ποίημα είναι». Ο Παλαμάς είχε κατα
φέρει να υπερπηδήσει ακόμη κι αυτή τη διχοτόμηση, γιατί, εκτός από
το ότι ήταν ποιητής-προφήτης με κάποιο μήνυμα, ήταν επίσης και
Συμ60λιστής. Οι διάδοχοι του Παλαμά που γεννήθηκαν την επόμενη
δεκαετία, στα 1890, διαφοροποιούνται αποφασιστικά από τον προφητικό
ρόλο και προσανατολίζονται πέρα από τον Παλαμ.ιΧ., στρεφόμενοι κατευ
θείαν στους Γ άλλους συμ~oλιστές, από τους οποίους και ο ίδιος ο
Παλαμάς, αλλά και οι άλλοι της γενιάς του, είχαν αντλήσει για την
ποιητική ';t"ους.
Αυτή η γενιά των ποιητών συνδέεται, εκ παραδόσεως, με τον πεσιμι
σμό και τον αποπροσανατολισμό, που ~ίωσε ολόκληρη η χώρα μετά την
αποτυχία της 'Μεγάλης Ιδέας'. Εντούτοις, οι περισσότεροι από αυτούς
τους ποιητές είχαν ήδη διαμορφώσει τα ιδιαίτερα θέματα και την
ι
τεχνοτροπια τους πριν απο
ι
το
1922 . Α
ν
ι
οχι
ι Ι'\'\
τιποτε αΛΛΟ, η
ι ι
νεα κατευ-
θυνση που παίρνει η ποίηση αυτής της γενιάς (καθώς επίσης κατά
ενδιαφέροντα τρόπο και η ποίηση του ίδιου του Παλαμά μετά το 1910),
προδίδει κάποια αδιαφορία για τη 'Μεγάλη Ιδέα', η οποία μπορεί να
αναχθεί στην «αστική επανάσταση» στο Γουδί το 1909. Πριν ακόμα η
στρατιωτική ήττα αποκλείσει την εδαφική επέκταση, είχε ήοη αρχίσει να
χάνει την αίγλη της και δεν απασχολούσε πια τη φαντασία των ποιητών
ως ιδανικό, άξιο των υψηλότερων στόχων. 101 Αντίθετα, οι ποιητές αυτοί,
101. Οι εξαιρέσεις φυσικά είναι ο Σικελιανός, ο Βάρναλης και ο Καζαντζάκης.

Αξίζει επίσης να σημειώσουμε πως οι δύο τελευταίοι επαναστάτησαν σε ακραίο ι)αθμό
κατά των παλαιότερών τους πεποιθήσεων πριν ακόμη από την Καταστροφή του 1922:
ο Βάρναλης το 1919 και ο Καζαντζιχκης στα τέλη του 1920. Η θέση του Σικελιανού είναι
πιο αμφιλεγόμενη, καθώς ποτέ δεν πέρασε από Il-tιx τέτοια ριζική αναθεώρηση, αΑλά. Il-ετά
το 1917 η εθνικιστική αισιοδοξία των τεσσάρων Συνειδήσεων διοχετεύεται ταυτόχρονα
όπως σ.λλωστε κα.ι οι μυθιστοριογρσ.φοι ΤΎjς ίδια.ς περιόδου, οι οποίοι

έστρεψα.ν ΤΎjν πρoσoχ~ τους στον εσωτερικό κόσμο κα.ι στ/ν εμπειρία. του
α.τόμου, στρσ.φΎjκα.ν σΤΎjν κλΎjΡOνOμισ. του γα.λλικού Συμt)ολισμού κα.ι σΤΎj
μελα.γχoλικ~, ενδoσκoπικ~ πλευρσ. του Πα.λα.μσ.. Για. όλους α.υτούς, Ύ]
ζω~ που τους έλα.χε να. ζ~σoυν είχε α.πογυμνωθεί α.πό ιoα.νικιi κα.ι ο ρόλος
του ΠOΙΎjΤ~ ~τα.ν να. θρψ~σει α.υτ~ τψ α.πώλεια.. Με α.υτόν τον τρόπο,
είτε επιt)εbα.ιώνουν τψ ύπα.ρξΎ] τέτοιων ιΟα.νικών σε μια. σ.πια.σΤΎj υπερ
t)α.τικ~ σφα.ίρα., ~ κα.ΤΎjγOΡOύν περιφρoνΎjΤΙΚιi τψ κοινωνία. που τα. κα.τέ
λυσε με τψ κα.τα.στρoφικ~ πεζότ/τσ. ΤΎjς.102 Η πpώΤΎj κα.τεύθυνσΎ] είνα.ι
λίγο πολύ πα.ρούσα. στο έργο πολλών α.πό τουζ ελσ.σσονες συγγρα.φείς ΤΎjς
γενισ.ς α.υτ~ς, που οφείλουν πολύ περισσότερα. στον Πα.λα.μσ.. Ο Κώστα.ς
Oυρσ.νΎjς (1890-1953) α.να.κα.λεί το ίδιο τοπίο -ΤΎ] λιμνοθσ.λα.σσα. του
Μεσολογγίου-, όπως έκα.νε ο Πα.λα.μσ.ς στο έργο του Οι Καημοί της
λιμνοθάλασσας (1912). ο Να.πολέων Λα.πα.θιώΤΎjς (1889-1944) επα.να.
λα.μbιiνει, στο ΠOίΎjμα. με Τ~ τίτλο «Εκ Βα.θέων», που OΎjμOσιεύΤΎjκε το
1939, το ίδιο οντολογικό σ.γΧος, όπως συμbα.ίνει κα.ι στον Πα.λα.μ.fι. με τα.
μικρσ. λουλούδια. που bρίσκοντα.ι όλα. μ.α.ζί κσ.τω α.πό ΤΎj σκισ. ΤΎjζ φοινικισ.ς
(στο ομώνυμο ποίΎ]μα. Φοινικιά του 1900).
Αυπήσου με, Θε μου, στο δρόμο που πήρα,

χωρίς ώς το τέλος να ξέρω πώς,
χωρίς νά χω μάθει, με μια τέτοια μοίρα,
ποιο κρίμα με δένει και ποιος σκοπός. IO~
Πα.ρόμοια. α.ισθ~μ.α.τα. κα.ι μια. πα.ρόμοια. έμφα.σΎj σΤΎjν τεχνοτροπία.,

στο πλα.ίσιο ΤΎjς πα.ρα.Ooσια.κ~ς μετρικ~ς κα.ι των ρυθμικών σΧΎ]μσ.των,
μπορεί να. συνα.ντ~σει κα.νείς στο έργο πολλών ΠOΙΎjτών α.πό ΤΎj Οεκα.ετία.
---"""---
εσωτερικά στη θρησκευτική εμπειρία και εξωτερικά στα θρησκευτικά ιδεώδη, που υπερ
6αίνουν τα εθνικά. όρια.
102. Μια πρόσφατη ανθολογία της ποίησης αυτής της ομιΧδαι:; από τον ποιητή
Μανόλη Αναγνωστάκη φέρει τον ενδεικτικό τίτλο Η χαμ;ηλή φωνή. Τα AI.JPIXIΠ μιας
περασμένης εποχής σΤΟl.Jς παλιούς ΡI.Jθμ.οιJς, Νεφέλη, Αθήνα 1990. Για μια επανεκτίμηση
του εργου αυτών των ποιητών και σχετικά με τη θέση τους στην Ιστορία. της λογοτε
χνίαι:;, 6λ Elli Philokyprou, «Greek Post- Symbolist Poetics» (unpublished D. Phil. thesis),
University ofOxford, 1991.
103. Η παpαπoμ~ή στον τόμο του Τάσου Κόρφη, Ναπολέων Ααπαθιώτης: Συμ
~oλfι στη μελέτη της ζωής Και του έργου του, ΠρΟΟπερος, Αθήνα. 1985, σσ. 128-9.
του 1920 κιχι του 1930,104 συμ.πεpιλιxμ.~ιxνoμ.ένoυ κιχι του στοιχείου Τ'Υ)ς
«χιxμ.'Y)λ~ς φων~ς» κιχτιΧ τψ έκφριχσ'Υ) του Μιχνόλ'Υ) Aνα.ΓVωστιXκ'Y).
Xιxpα.ΚΤ'Y)pιστικ~ περίπτωσΎ) Τ'Υ)ς στιΧσΎ)ς α.υτ~ς ιχποτελεί 'Υ) μ.ελα.γχoλικ~
ιxνΙXΓVώpΙσΎ) των ορίων του, εκ μ.έρουι:; ενός ιχπό τους πιο εξωστρεφείς
ιxυτ~ς Τ'Υ)ς ομ.ιΧΟα.ι:;, ΤΟι) Ρώμ.ου Φιλυριχ (1888-1942), σ' ένιχ ποί'Υ)μ.ιχ των
ιχΡχών τ/ς οεκιχετίιχς του 1930:
ό, τι δεν ε{πα στη ζωή μου Θα πασχ{ζω

σ
, ενα
" μονοτονο σκοπο
, ν, Θ 'Υ
α ανατι..,ω.
105
Η οεύτερ'Υ) κιχτευθυνσΎ) του Ο'Υ)κτικου σιχρκιχσμ.ου κιχτιΧ τ/ς κοινωνίιχς

που εξόρισε τα. ιΟα.νικιΧ, των οποίων τψ ιχπουσίιχ Ο πoιητ~ς εΠΙσΎ)ς θρψεί,
συνιστιΧ τον ιΟια.ίτερο χώρο του Κ. Γ. ΚιχρυωτιΧκη (1896-1928). ΚιχτιΧ
τ/ οιιΧρκειιχ της συντομ.'Υ)ς ζω~ς του, Ο ΚιχρυωτιΧΚ'Υ)ς o'Y)μ.oσίεuσε τρεις
συλλογές ποιημ.άτων· 'Υ) τελευτιχία. έχει τον 'φρα.κτηριστικό τίτλο Ελεγεία
και Σάτιρες (1927). Οι 'ελεγείες' του ΚιχΡυωτάκ'Υ) εκφριΧζουν κάτι α.πό
το ίοιο υπιχρξιιχκό άγχος που πιxpιxΤ'Y)p~σιxμ.ε στο ποίημ.ιχ Φοινικιά του
Πιχλιχμ.ά κιχι στο ποίημ.ιχ του ΛιχπΙΧθιώτη, που μ.όλις πιχρΙΧθέσιχμ.ε.
Ποια Θέληση Θεού μάς XUbepvιXee,

ποια μοίρα τραγική κρατάει το νήμα
των άδειων ημερών που τώρα ζούμε
σαν από μια κακή, παλιά συνήΘεια;1Ο6
Ο συλλογικός πληθυντικός, κΙΧθώς κα.ι το ερώτ/μ.ιχ που Οια.τυπώνε-

~, Ι , , , ,
'τα.ι στους ουο πρωτους στιχους ιχυτου του ιχποσπιχσμ.ιχτος, υπιχρχουν
104. Για μια olεξoolκ~ σιιζ-ήτ/σΎJ της οουλειάς αυτής τ/ς ομ.ά:Οας ποιητών, η οποία
περιλαμ6άνεl τους: Τέλλο Άγρα (1899-1944), Μήτσο ΠαπανικοΜου (1900-1943), 1. Μ.
Παναγιωτόπουλο (1901-1982) και Μαρία Πολυοούρη (1902-1930), όσο και τους ΦιΛUρα,
Λαπαθιώτη και ΚαρυωτOCκη, 6λ. Φιλοκύπρου, «Greek Post-Symbolist Poetics», ό.π.
105. Η παραπoμπ~ στον τόμο του Τάσου Κόρφη, Ρώμος Φιλύρας: Συμ.60λή στη
μελέτη της ζωής και του έργου του, Πρόσπερος, A~να 1992, σ. 43. Σημειώνουμε τ/ν
επανάληψη του όρου σκοπός με τ/ οlπλή ερμηνεία στόχος και μελωδία, που αναφέρεται
ασφαλώς στ/ν τέχνη του ποιητή, σε αυτό χαl στο προηγούμενο απόσπασμα. Τα πol~
ματα των τελευταίων χρόνων του ΦιΛUρα, από τα οποία προέρχεται (το άτιτλο) ποίημα,
πιχρέμειναν ΙΧθησαιίριστα μέχρι το
1992.
106. Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά, επιμ. Γ. Π. Σιχ66ίοης, Eρμ~ς,
Αθήνα 1972, σ. 88 (το ποίημα οεν έχει τίτλο).
Ι Ι Π "'1_ ι Ε ι Ι ι
επισης κιχι σΤΎJν ΠOΙΎJσΎJ του ΙΧΝΆ.μ.ιχ. ντουτοις, ο τριτος κιχι Ο τετιχρτος
στίχος εισιΧγουν ένιχ κιχινουριο θέμ.ιχ σΤΎJν εAλΎjVΙΚ~ ΠOίΎJση, ΤΎjV πλ~ξΎJ,
ενιχντίον ΤΎJς οποίιχς είΟιχμ.ε να ιχγωνίζονται οι ~ρωες του μ.υθιστoρ~μ.ιxτoς
Φθινόπωρο του Χιχτζόπουλου. Ο αγώνιχς ενιχντίον ΤΎJς μ.οίριχς κιχι ΤΎJς
συν~θειιxς επιχνεμ.φανίζετιχιστΎjV ΠOίΎJση ΤΎJς οεκιχετίας του '30 ΚΙΧι ιοιιχί
τεριχ σε εκείνΎJ του ΣεφέpΎJ. ΑΑλιΧ ΎJ ιχυτομ.ιχστίγωση μ.ε ΤΎJν οποίιχ τελειώ
νει αυτό το πoίΎJμ.ιx, κιχι συγκεκρψ.ένιχ ΎJ ιοέιχ ότι ΎJ πλ~ξΎJ κιχι ΎJ απελπισίιχ
οεν είνιχι ιχπλώς συνέπειες ΤΎJς ιχπώλεΙΙΧζ των ιοιχνικών ΙΧΑλιΧ κιχι τιμ.ωρίιχ
γιιχ το 'πρωτιχρχικό ιxμ.ιXPΤΎJμ.ιx', μ.ΙΧζ κιΧνει νιχ ιχνιχτρέξουμ.ε στον Μπω
ντλιχίρ. Στο τέλος του πoι~μ.ατoς, ιxνιxκιxλUπτoυμ.ε ότι ιχυτοί που μ.ιλουν
είνιχι στΎjV πριχγμ.ατικότητιχ οι νεκροί, οι οποίοι ούτε ιχισθιΧνοντιχι σοφότεροι
ούτε bρίσκοντιχι σε κιxλύτεΡΎJ θέσΎJ ιχπό τους ζωντιχνους, ιχΑλιΧ σε χεφ6
τερΎJ μ.οίριχ, ιχφου οι τελευτιχίοι τους αγνοουν.
Ειναι
"
κατι φριχτει;
Ι' rι '
ανταΠΟQοσειι;.
Είναι στον ουρανό μια σιδερένια,

μια μεγάλη πυγμή, που δεν συντρί6ει,
, l' ' ,,,
μα τιμωρει, κι αQιακοπα πιε"ει.
Ο oμ.ιλητ~ς στο ποίημ.ιχ αυτό μ.πορεί νιχ τιχυτιστεί μ.ε τον τύπο του
'κιχταραμ.ένου ΠOΙΎJΤ~', τον οποίο συνιχντοόμ.ε στο γιχΑλικό Συμ.bολισμ.ό
ιχπό τον Μπωντλαίρ ΚΙΧι μ.ετιΧ, κιχθώζ κιχι σε μ.ερικιΧ πoι~μ.ατα του
Πιχλαμ.ιΧ. Η πιθ.ιxνόΤΎJΤιx να κυbερνιΧται ο κόσμ.ος ιχπό ενεργιΧ εχθρικές
ΟυνιΧμ.εις είχε εξετιχστεί στο πoίΎJμ.ιx του Πιχλαμ.ιΧ Φοινικιά, στο οποίο
ιxνιxφεpθ~καμ.ε ΠPOΎJγoυμ.ένως. Εκεί τα λουλοόοιιχ, που bρίσκοντιχι σΤΎJ
σκιιΧ του οέντρου, κιχποιιχ στιγμ.~ 6λέπουν τιχ κλιχοιιΧ σιχν σπαθιιΧ υψω
μ.ένιχ στον αέριχ έτοιμ.ιχ νιχ τα κιχτιχστρέΨουν. Ενώ όμ.ως οι φόbΟΙ των
μ.ικρών λουλουοιών του Παλιχμ.ιΧ εξισορροπουντιχι στο πλιχίσιο μ.ιιχς μ.εγιχ
λύτεpΎJς συνθεσψ;, ο KαρυωτιXΚΎJς σ' αυτό το πoίΎJμ.ιx (κιχι σε ποΑλιΧ
ιΧΑλΙΧ) είνιχι κιxΤΎJγoPΎJμ.ιxτικός. Απορρίπτοντιχς ΤΎJ σ6νθεση, oOΎJγεί ένιχ
στοιχείο ΤΎJς κληρονομ.ιιΧς του Παλιχμ.ιΧ σΤΎJ λoγικ~ του κατιΧληξη, που
οεν είνιχι ιXAλΎJ ιχπό ΤΎjV τελικ~ αυΤOΚMιxστρoφ~ του ίοιου του ΠOΙΎJΤ~'
Αντίθετιχ ιχπό τιχ Ελεγείιχ, οι ΣάΤιΡει; φέρνουν τον KιxpυωτιXΚΎJ
πλΎJσιέστεpιx όχι στον Πιχλιχμ.ιΧ ιχλλιΧ στον Κιχ6ιΧφη, όσον ιχφοριΧ ΤΎJ
ι ι ι θ Ι ξΙ Ι
σκεπτικισΤΙΚΎJ του στrxση ιχπενιχντι στις κιχ ιερωμ.ενες ιχ ιες κιχι γνωμ.ες.
ΑΑλιΧ ιχν ΎJ εφωνικ~ ιχποστιχσιοποίήσηιχπό τους πιΧντες γ6ρω τους, κιχθώς

----
και μια αυτoκoρo'ίδευτικ~-σαρκαστικ~στάση ως προς τις προσωπικές

τους αξίες και 6λέψεις, αποτελούν το κοινό στοιχείο του Κα6άφη και του
Καρυωτάκη, υπάρχει, παρ' όλα αυτά, και μια σημαντικ~ διαφορά μεταξύ
τους. Ενώ ο Κα6άφης είναι χαρακτηριστικά ειρωνικός, με μια 6αθειά
κατανόηση για την ανθρώπινη αδυναμία, η ειρωνεία του Καρυωτάκη έχει
έναν τέτοιο δριμύ σαρκασμό, που προδίδει περιφρόνηση για τον εαυτό του
και για τους συνανθρώπους του. Μια 'ωδ~' που παρωδεί θαυμάσια τη
γλώσσα και τη στιχουργία του Ανδρέα Κάλ60υ, αντιμετωπίζει περιφρο
νητικά τα ιδανικά της ελευθερίας και της ανυστερό60υλης ευγένειας, τα
οποία εξυμνούσε ο ΚάΜος (στις δικές του ωδές) έναν αιώνα νωρίτερα,
προς τιμ~ν του απελευθερωτικού Αγώνα. ΙΟΊ Μία από τις πιο γνωστές
σάτιρες του Καρυωτάκη έχει τον αποκαλυπτικό τίτλο «Ιδανικοί Αυτό
χειρες», όπου μέσα από μια ουδέτερη συσσώρευση λεπτομερειών αποκα
λύπτεται ότι οι προετοιμασίες των επίδοξων αυτόχειρων του τίτλου δεν
είναι τίποτε άλλο παρά χειρονομίες κενές νo~ματoς, εφόσον την τελευταία
στιγμ~ είναι πεπεισμένοι «πως θ' ανα6άλουν 6έ6αια κατά 6άθος» .108 Το
ποίημα είναι διφορούμενο κατά τρόπο που να θυμίζει τον Κα6άφη, καθώς
δεν μας λέει αν η 'πεποίθηση' αυτ~ ακολουθείται από κάποια αλλαγ~. Ο
'Ιδανικός αυτόχειΡ' είναι ίσως τελικά αυτός που διαρκώς ανα6άλλει την
πράξη. Παρ' όλα αυτά, καθώς δια6άζουμε το ποίημα εκ των υστέρων,
ι ~ ι ι ι ~ ι θ Ι ~ θ ι ι
ισως η παραοοχη οτι ακομη κι ο οικος του ανατος οεν α ειναι τιποτε
παραπάνω από μια ψεύτικη χειρονομία αυταπάτης, να παρουσιάζεται ως

το τεκμ~ριo, το πιο χαρακτηριστικό, της 'αληθιν~ς' αυτοκτονίας.
Όπως συνέ6η και με τον Κ!χ6άφη, ο Καρυωτάκης δεν αφ~νει άτρω
τη από τη σάτιρα ούτε τη δικ~ του ποίηση. Με έναν σαφ~ υπαινιγμό
στους ισχυρισμούς του Παλαμά. για τη δύναμη της ποίησης, την οποία
συχνά περιγράφει σαν 'τραγούδι' ~ σαν 'μoυσικ~', ο Καρυωτάκης αντα
παντά με ένα τετράστιχο ποίημα με τίτλο «Kριτικ~»:
Δεν είναι πια :rpιxyoύOt αυτό, δεν είναι αχός

ανΘρώπινος. Ακούγεται να φτάνει
σ-αν τελευταία κραυγή, στα 6άΘr; της νυχτός,
κάποιου πόχει πεθάνει. 109
107. «Ει/; Α'ΙορέIΧ'Ι Κό:λ60,l», Κlχρυωτό:Κ"η/;, Ποιήματα και πεζά, ό.π., σσ. 99-101.
108. Βλ Kα.ρυωτάΚΎj/;, Ποιήματα και πεζά, σ. 114, στ. 20.
109. Βλ KlXρυωτάΚΎj/;, Ποιήματα και πεζά, σ. 77.
Ο Καρυωτά.κης αυτoπυρo()oλ~θ1]κε στψ Πρέ()εζα στις 21 Ιουλίου

1928. Η πρά.ξ1] αυτ~ όχι μόνο επιστέγασε με θεαμ.α;τικό τρόπο τψ
ταύΤΙσ1] του καλλιτέχν1] με τψ τέχν1] του, που ~ταν και ο σκοπός των
περισσότερων από τους μεγαλύτερους σε 1]λικία συγχρόνους του, αλλά.
κατά. έναν πιο σχ1]ματικό τρόπο αντιπροσωπεύει μιαν ακραία εκδ~λωσ1]
του ΠΟΙ1]τικού αδιεξόδου, στο οποίο oδ~yφε 1] κλ1]ρονομιά. του Παλαμά.
τους διαδόχους του, στα τέλ1] της δεκαετίας του 1920.
3. Σε αναζ~ΤΎjση μ-tας νέας εθνtκ~ς ταυτόΤΎjτας
1929-1949
Η
σύγχρονΥ) πολtτικ~ και πνευματικ~ ζω~ ΤΤις E'λλιiδας, από ΤΤιν
ίoρυσYj ακόμΥ) του ανεξιΧρτ/του κριiτoυς, φέρει έντονα τα σYjμ.ιXoια
ΤΤις πόλωσYjς και των εσωτερικών συγκρούσεων. Μέχρι το 1922, οπότε
xιxt το απολυτρωτικό όνειρο διαψεύσθYjκε oριστικιi, οι διαφωνίες αφορού
σαν περισσότερο στα μέσα και λιγότερο στους στόχους. Οι συγκρουόμενες
απόψεις του 6ασιλιιi Κωνσταντίνου Α' και του πρωθυπουργού Ε. Βενι
ζέλου σχετικιi με τψ είσοοο ΤΤις Eλλιiδας στον Πρώτο παγκόσμtο πό
λεμο oδ~Ύrισαν στον Εθνικό Διχασμό του 1915-17, που uπ~ρξε μια 6αθειιi
τραυματικ~ εμπειρία. Επιπλέον, πuροδόΤYjσε νέες προστρι6ές και έφερε
Ι '\ Ι Ι' θ Ι ~ Ι Ι
σΤΤιν επιφανεια παΛαιοτερες και οα υτερες οιχονοιες, ΠΟι) αναγονταν σε
ζTιτ~ματα πoλιτικ~ς xat aιακυ6έρνYjσYjς, δTιλαδ~ ΤΥ) μoρφ~ του κριiτoυς

και το πoλίτεuμα ΤΤις E'λλιiOας. Ο κλονισμός που oixeYjxe: το πολίτευμα
Ι ~ Ι I~ '\ Ι Ι Ι
ΤΤις μοναρχιας στYj οιαρκεια ΤΤις περιοοου ΠΟι) καΛuπτει αυτο το κεφα-
λαιο, αποτελεί ένα μόνο σύμπτωμα ΤΤις θεμελιώοοuς Ιδεoλoγικ~ς αντιθε

σYjς, Yj οποία αuτ~ ΤΥ) φoριi περισσότερο αφoριi στοuς στόχους και λιγό
τερο στα μέσα. Η αντtπαλόΤYjτα αυτ~ σuνέχισε να τραuματίζει ΤΤιν
ε'λλTινικ~ ζω~ και μετιi το τέλος ΤΟι) ΔεύτεροΙ) παγκόσμιου πολέμοu, έως
τις αρχές τ/ς οεκαετίας του '70.
Στψ περίοδο αuτ/, Yj θεμελιώΟΤις oιιiσπασYj ΤΤις ε'λλYjνικ~ς κοινωνίας
και ΤΤις πνευματικ~ς ζω~ς ιi'λλαξε χαρακτ~ρα και ακoλoύθrισε το παγκό
σμtο ρευμα ΤΤις πoλιτικ~ς διιiσπασYjς σε Aριστεριi και Δεξιιi. TYj μετα
στρoφ~ αuτ~ πρoκιiλεσαν συνθ~κες ενοογενείς 'tYjc; ε'λλTινικ~ς κοινωνίας
και πoλιτικ~ς α'λλιi ΤΤιν εΠΤιρέασαν και οι οιεθνείς εξελίξεις. Η κατιiρρεu
σΥ) ΤΤις 'MεγιiλTις Ιοέας' κατέσΤΤισε αναγκαία ΤΥ) ριζικ~ επανεξέτι.Χση των
εννοιών ΤΤις ε'λλψικόΤYjτας και ΤΤις εθνικ* ταυτόΤYjτας. Συγχρόνως,
Ι ~ '\ Ι Ι Ι '\ Ι 'θ Ι
αuτο το ιοεΟΛογικο κενο 'επεφερε ΠΟΛΙΤΙΚΥ) αστα εια και συσσωρεuσε
Ι Ι 1''\ Ι • ~I Ι
πρωτοφανΥ) οtκονομtκα '.xιxt κοινωνικα ΠΡΟΟΛΤιματα, ιοιως με τ/ν αφο-
μoίωσYj των προσφύγων. llιxpιiλAYjAΙX, όπως αναφέρθΤικε σΤΟΠΡΟΤιγούμενο

κεφιiλαιo, οι σοσιαλιστικές ιοέες ιiρχισαν να κεροίζοuν έοαφος .σΤΤιν Ελ
λιioα και το 1918 ιoρύθrικε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα E'λλιiooς,
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ί75
-------------
το οποίο δύο 'ΧΡόνια μετιχ Τψ καταστροφή του 1922 μετονομιχσΤΎ]κε σε

Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλιχδας (ΚΚΕ). Από εκείνΎ] ΤΎ]ν εποχή και
μετιχ, Ύ] ιδέα μιας κοινωνικής μεταρρύθμΙσΎ]ς σύμφωνα με τα πρότυπα
ΤΎ]ς ρωσικής επανιχστασΎ]ς του 1917 ορθωνόταν στον πολιτικό ορίζοντα,
ι ι ι λΙ
ειτε ως στοχος ειτε ως απει Ύ].
'
Π ροσφατες ι
οικονομικες με
λ Ι
ετες
Ι:' ι
αποοεικνυουν
ι
οτι Ύ]
Ε">"> Ι Ι:'
ΛΛαοα,
ι
παρα
ΤΎ]ν κατιχρρευσΎ] των ισχυρών ΧΡΎ]ματαγορών, κατιχφερε να ανταπεξέλθει

επιτυχώς σΤΎ] διεθνή οικονομική κρίσΎ] των αρχών ΤΎ]ς δεκαετίας του '30
και Ύ] οικονομία ΤΎ]ς προσαρμόσΤΎ]κε γρήγορα στις νέες συνθήκες, που
απαιτούσαν αυτιχρκεια. Στψ ουσία Ύ] οικονομία ιχλλαξε κατεύθυνσΎ],
εγκατέλειψε το διεθνή προσανατολισμό και ιχρχισε να σΤΎ]ρίζεται στψ
εκμετιχλλευσΎ] του εγχώριου εργατικού δυναμικού, επιδιώκοντας από τα
μέσα τ/ς δεκαετίας του '30 κιχποια αυτοδυναμία. Στο ίδιο πνεύμα κινή
θΎ]καν και οι συγγραφείς. Στον πολιτικό τομέα όμως Ύ] διιχστασΎ] Αριστε
ρών και Δεξιών, σΤΎ]ν Ελλιχδα όπως και στψ υπόλΟΙΠΎ] ΕυρώΠΎ], ξεπέ
ρασε κιχθε μέτρο και οδήγΎ]σε σε ρήξΎ]. Δεξιοί σΧΎ]ματισμοί, καταρχήν το
1936 όπως και πιχλι το 1967, επέ6αλαν δικτατορικiX καθεστώτα στο
, , , , ι:ι..' λ ι ι
ονομα ενος κακως εννοουμενου εvνικισμου και επικα ουμενοι ΤΎ] σωΤΎ]ρια
του έθνους από τον κομμουνιστικό κΙνδυνο. Από ΤΎ]ν ιχλλΎ] πλευριχ, το
Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλιχδας, τόσο σΤΎ]ν εσωτερική του οργιχνωσΎ]
όσο και στο πολιτικό του προγραμμα, δεν ήταν λιγότερο αυταρχικό, ήταν
όμως πιχντα συνεπές στις αρχές του. Όσον αφοριχ, τέλος, στον ενδιιχμεσο
πολιτικοι χωρο
ι ( ι ι ι ι
ο οποιος συχνα, και οχι μονο σΤΎ]ν
Ε">"> Ι Ι:' ι
ΛΛαοα, χαραΚΤΎ]ΡΙ-
ζεται 'φιλελεύθερος', •ανθρωπιστικός' και 'πλουραλιστικός'), αποδείχθΎ]κε

ανίκανος να διεκδικήσει ουσιαστικό ρόλο, τόσο σΤΎ] δεκαετία του '30 όσο
και αργότερα του '60. Αυτό οφειλόταν πιθανότατα στο μεγιχλο ιδεολογικό
φιχσμα που κιχλυπτε ο κεντρώος αυτός χώρος. Με τις πολλές και απο
κλίνουσες αντιλήψεις, όπως φαίνεται, κανένα πολιτικό κόμμα, όσο μετριο
παθές κι αν ήταν, δεν θα μπορούσε για μεγιχλο διιχσΤΎ]μα να συγκρατεΙ
όλα τα τμ:ήματα τ/ς κοινωνίας, ούτε καν τα ίδια του τα μέλΎ]. Αυτή Ύ]
αδυναμία σύγκλΙσΎ]ς επέτρεψε ΤΎ]ν επι60λή των αυταρχικών καθεστώτων
στις δεκαετίες του '30 και του '60, ενώ και σΤΎ] δεκαετΙα του '40, μετιχ
ΤΎ] λήξΎ] του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, οι Ιδιες αυτές φιλελεύθερες
~υνιχμεις απέτυχαν να προλιχ60υν ΤΎ]ν πόλωσΎ] Αριστεριχς-Δεξιιχς, που
αναπόφευκτα οοήΥησε στον Εμφύλιο πόλεμο.
Τα σΎ]μαντικότερα γεγονότα που σΎ]μιχδεψαν τ/ν ta:copla αυτής τ/ς
περtόδου είναt γνωστά: η κυbέρνηση Βενtζέλου (1928-1932), η συνέχtση

τ/ς πολtτtκής αστάθεtας, η επtστροφή της μοναρχίας (μετά από νοθευ
μένη Ψηφοφορία) το 1935, η δtκτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, το
«Όχt» του Μεταξά την 28η Οκτω6ρίου 1940, η νίκη κατά των Ιταλών
το χεtμώνα του '40-'41, η Κατοχή (1941-44).
Όταν ο Χίτλερ εtσέ6αλε στην Ελλάδα, ο Μεταξάς είχε ήδη πεθάνεt
xιxt η ελληνtκή κυ6έρνηση φυγαδεύτηκε μέσω Κρήτης στην Αίγυπτο.
Όλες Ot διπλωματικές tviprtttc; και επαφές, που αφορούσαν στο μέλλον
της χώρας, συνεχίστηκαν στο Κάιρο και στο Λονδίνο. Στο μεταξύ, Ot
Έλληνες αντtστέκονταν στις rεpμoιxvtxic; δυνάμεις Κατοχής. 'Ως το 1943
, !:' ' f" , Ε'Ί'Ί'!:' '
την αντιστασtακη οραση στα Όουνα της κεντρικης ΛΛαοας ttxιxv ανα-
λάbεt σχεδόν αποκλεtστικά Ot κομμουνtστές. Καθώς ο Μεταξάς είχε

κηρύξεt το Κομμουνιστικό Κόμμα εκτός νόμου, τα περtσσότερα στελέχη
του δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν την ελληνtκή κυ6έρνηση στη Μέση
Ανατολή και έμειναν πίσω. Οι αντtθέσεις μεταξύ των αντtστασtακών
ομάδων μέσα στ/ν Ελλάδα εξελίχθηκαν σε συγκρούσεtς ήδη από το
1943. Το 1944 επέστρεΨε στην Αθήνα η εξόρtστη ελληνtκή κυ6έρνηση
από την Αίγυπτο, η οποία όμως δεν μπόρεσε να αποτρέψεt τη σύγκρουση.
Η φtλομοναρχική πολιτtκή της Αγγλίας xιxt η πίεση που ασκούσε rtιx την
επαναφορά της μοναρχίας έφεραν στην επtφάνεtα παλαtότερες xιxt bιxeu
τερες αντtθέσεις σχετtκές με το πολtτειακό ζήτημα. Ο Εμφύλιος πόλεμος
ξέσπασε στους δρόμους της Αθήνας το Δεκέμbρtο του 1944. Όλες Ot
σuμbtbαστικές προσπάθεtες απέτυχαν, ο bασtλιάς Γεώργtος επέστρεψε
στην Ελλάδα το Σεπτέμbρtο του 1946 και οι συγκρούσεtς συνε"lJστηκαν
στα bOUVιX τ/ς ηπεφωτtκής Ελλάδας, σε έναν τρίτο γύρο του Εμφύλtου
πολέμου, μεταξύ 1946 xιxt 1949.
θ
"α '
περtμενε "λ'
xιxvttc; ο α αυτα να ,
επηρεασουν xιxt τη λογοτεχνtκη'
παραγωγή, προσδίδοντάς της χαρακτήρα έντονα πολιτtκό. Η αλήθεtα

είναt ότt με τη στενή iVVOtιx του όρου η λογοτεχνία της περιόδου δεν είναt
·πολtτtκή'. Αναμφίbολα, κοtνός παρονομαστής όλων σχεδόν των λογοτε
χνtκών έργων που θα εξεταστούν σε αυτό το κεφάλαtο είναt η αναζήτηση
ενός νέου tδεολογικού στίγματος. Ακόμη xιxt Ot πολtΤtκές εξελίξεtς, που
. με συντομία παρουσtάστηκαν παραπάνω, μπορούν να θεωρηθούν ως εκ
δηλώσεtς, εμφανείς σε μεγάλη κλίμακα, της (Qtιxc; bασtκής αναζήτησης.
ΛίγΟt μόνο συγγραφείς πήραν θέση XΙXt, ιXMOt περtσσότερο ιXMOt λtγό
τερο, δεσμεύτηκαν με την Αρtστερά. Το αντίθετο άκρο, που πολtτικά
ΕΙl:ΛΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 1--
ίί
εκπροσωπούνταναπό το απολυταρχικό καθεστώς του Μεταξά, δεν 6ρήκε

λογοτεχνικούς εκφραστές. Η πλειοψηφία των συγγ9αφέων κινήθηκε στον
ενδιάμεσο χώρο. Μια τέτοια προσέγγιση όμως της λογοτεχνίας μιας
περιόδοu, με 6ά.ση τις πολιτικές θέσεις των συγγ9αφέων, όπως έγινε σε
πρόσφατη μελέτη της δεκαετίας του '30,1 είναι πολύ άκομψη. Από τη
μια μεριά, οι συγγραφείς της Αριστερά.ς έ6λεπαν και ερμήνευαν τον κόσμο
γύρω τους σύμφωνα με το δικό τους συμπαγές ιδεολογικό σύστημα, και
αυτό ακρι6ώς εκφράζουν στο έργο τους. Από την άλλη, όλοι εκείνοι, και
ήταν οι περισσότεροι την περίοδο αυτή, που δεν εντάχθηκαν στ/ν Αρι
στερά ανέλα6αν μια μεγά.λη υποχρέωση: Να δημιουργήσουν ένα νέο ιδεο
λογικό σύστημ.α., ικανό να αντικαταστήσει το παλιό που είχε πια ξεπε
ραστεί μετά την κατάρρευση της 'Μεγάλης Ιδέας', αλλά. και ικανό να
αποτελέσει το αντί6αρο του μαρξιστικού μοντέλου, προσφέροντας μια
εντελώς καινούρια εναλλακτική δυνατότητα. Μόνο με αυτά. τα δεδομένα
μπορεί να κατανοηθεί η πληθώρα και η ποικιλία των πειραματισμών, οι
οποίοι χαρακτη9ίζουν την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή της δεκαε
τίας του '30, και που επέδρασαν καταλυτικά στη διαμόρφωση των επό
μενων γενεών.
ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ

ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΊ ΘΕΟΤΟΚΑ
ΑΚΡΙbώς ένα χρόνο μετά την αυτοκτονία του Καρυωτάκη, ένας νεαρός
πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών δημοσίευσε
(με Ψευδώνυμο) ένα φυλλάδιο με τίτλο Ελεύθερο πνεύμα.2 Συγγ9αφέας
του αποδείχτηκε ότι ήταν ο Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966), Ο οποίος
στις επόμενες δεκαετίες καθιερώθηκε με τα μυθιστορήματα και τα θεα
τρικά του έργα και αναγνωρίστηκε ως μία από τις ηγετικές φυσιογνωμίες
της αυτο-αποκαλούμενης 'γενιάς του τριάντα'. Αυτός ο όρος χρησιμο
ποιήθηκε πρώτη φορά από και για την ομάδα των νεοτεριστών ποιητών
και μυθιστοριογράφων, που συνε9γάστηκαν στ/ν έκδοση του λογοτεχνι
κού περιοδικού Τα Νέα Γράμματα (1935-44). Η χρήση του όμως επε-
1. Δημ.. Τσά.κωναζ, Η γενιά του '30: Τα. πριν και τα. μ.ετά, Κά.ΚΤΟζ, Aei)vιx 1989.
2. ΓιώργΟζ Θεοτοκάζ, Ελεύθερο πνεύμ.α., επιμ.. Κ. Θ. Δημ.ιχριΧζ, Ερμ.i)ζ, Αθήνα
1973. Πρωτοκυκλοφόρησε το 1929 μ.ε το ψευΟώνυμ.ο Ορέστηζ Διγενήζ.
κτιχθΎJκε και έφθασε να ΠεΡιλαμ6ιχνει σχεδόν όλες τις μορφές λογοτεχνι-

κων
,
πεφαματισμων
"
που αρχισαν
'1:"
εκεινΎJ 't'Ύ] οεκαετια.
Β'Ρ
εΌαια,
,
οταν ο
Θεοτοκιχς έγραφε το Ελεύθερο πνεύμα, τα πριχγματα ~ταν ακόμΎJ ασα

φ~. Καμία από τις νέες παρεκκλίσεις, που επρόκειτο να σΎJμαoέψoυν ΤΎJ
νέα δεκαετία, δεν είχε ακόμα εφαρμοσθεί, ενώ λίγοι μόνο από τους συγ
γραφείς, οι οποίοι σΤΎJ συνέχεια ιχσΚΎJσαν επφρo~, ~ταν τότε γνωστοί στον
Θεοτοκιχ. Παρ' όλα αυτιχ, εκ των υστέρων, το Ελεύθερο πνεύμα. μπορεί
να θ εωΡΎJ θ ει' ως το ,
μανιφεστο ΤΎJς 'Θ'
γενιας του εοτοκα. ..
Το Ελεύθερο πνεύμα. είναι ένα έργο νεανικό και ενθουσιώδες. Οι
κρίσεις που εκφριχζει είναι πολλές φορές σαρωτικές και απόλυτες. Στο
ίί' 1:' 'Θ
φυΛΛααιο αυτο ο
'ξ'
εοτοκας ε ΎJγει .. ,
γιατι, κατ α ΤΎJ
" γνωμΎJ του,
,
απετυχε
ΎJ ελλ-ηνικ~ λογοτεχνία του πρoΎJγoυμενoυ αιώνα. Θεωρεί ότι 't'Ύ] χαρακτ~

ριζε ένας επαρχιωτισμός, ότι δεν είχε καμία επαφ~ με ΤΎJν EυρώΠΎJ, ότι
απουσίαζε από τ-ην Ελλιχδα μια φιλελεUΘεΡΎJ φιλoσoφικ~ παριχooσΎJ και ότι
ΎJ κατιχστασΎ] επιδεινώθΎJκε με τ-ην ιoεoλoγικ~ πόλωσΎ] των ΎJμερών του.
Kαταρχ~ν, κατακρίνει τ-ην πεζογραφία ΤΎJς πρoΎJγoόμενΎJς πενΤΎJκoνταε
τίας για ΤΎJν έμφασΎ] που έδωσε σΤΎJν κoινόΤΎJτα εις 6ιiρoς του ατόμου,
γι. , που
αυτο ο '1:'
ιοιος θ εωρει'1:'
οουλ' '
ικο ρεαλ ισμο, και για το πολ'
υ περιορι-
σμένο εύρος ΤΎJς. 3 Όσον αφοριχ σ't'Ύ]ν πoίΎJσΎ] , δεν κιχνει καμία διιχκρισΎJ
ανιχμεσα στον Κα6ιχψ) και τον KαρυωτιχΚΎJ και θεωρεί το έργο τους
αδιέξοδο. Καθαρίζοντας το έδαφος με αυτόν το ριζικό τρόπο, ο Θεοτοκιχς
προσφέρει συνταγές για το μέλλον. Οι ΈλλΎJνες συγγραφείς πρέπει να
κοιτιχζουν προς τα έξω, προς ΤΎJν EυρώΠΎJ. ΣΤΎJν ΠΡOΎJγOύμενΎJ περίοδο ο
ΨυχιχΡΎJς είχε συνδέσει τ-ην ανιχπτυξΎJ 't'Ύ]ς ελλΎJνικ~ς λογοτεχνίας με 't'Ύ]ν
1:' ίί" κρατους. Ο Θ εοτοκας
" επεκτασΎ] του εΛΛΎJνΙΚOυ
εOαφΙΚΎJ .. ' αντι'θ ετα παρα-
,
πεμπει 1:' λωματια:
σΤΎJ οΙΠ ' « '
Μ ια λογοτεχνια αποχτα οιε
1:' θ νΎJ σΎ]μασια οταν, ' "
, 1:' ' 'Ε' 'Ε' " 1:' ' 4
αρχισει να επιαρα, χωρις ΌεΌαια να παυει ποτ ε να επιοραται».
AπαραίΤΎJΤΎJ προϋπόθεσΎ], ΤΎJν οποία επαναλαμ6ιχνει σε όλο το δοκί

μιο, είναι ΎJ πνευματικ~ ελευθερία. Ο Θεοτοκιχς καταθέτει μια oρθoλoγικ~
πρότασΎ] για μια νέα θεωΡΎJΤΙΚ~ προσέγγΙσΎ] των ΠΡΟbλΎJμιΧτων ΤΎJς
επoχ~ς. Και αυτό, όπως υπoσΤΎJρίχθΎJκε στ-ην πρoΎJγoυμενΎJ ενόΤΎJτα,
3. Βλ ειοικά Ελεύθερο πνεύμα, ό.π., σ. 53. Με τον τρόπο ocυτό ο Θεοτοκάς

ερμΎJνευει τον πpobλΎJμocτικό, ocΊJ.IJ. κocθιερωμένο τ/ν εΠΙΥΥ.:ή εκείτ/, όρο 'ΎJθoγpocφίoc', τον
οποίο 'ΧΡ'ι'jσιμοποιεί μόνο υπoτιμΎJτικά' το τρίτο κεφάλocιo, εξάλλου, ocπό το Ελεύθερο
πνει5μ.a τιτλοφορείτιχι «Η ΎJθoγpιxφίoc».
4. Ελεύθερο πνεύμα, ό.π., σ. 37.
------------
αποοείΧΤΎ)κε πράγμ.ατι ένα πολύ ζωτικό συστατικό για μ.εγάλο μ.έρος ΤΎ)ς
λογοτεχνίας που ακολ06θΎ)σε. ΤΎ)ν άποψή του εκφράζει λακωνικά ένας
από τους ήρωες του πρώτου μ.υθιστορήμ.ατός του, Αργώ: «Όλες οι θεω
ρίες περιέχουν μ.ια δόσΎj αλήθειας».5 Στο χώρο της πεζογραφίας, ο Θεο
τοκάς απαιτεί ένα νέο αστικό μ.υθιστόρημ.cx ικανό να αποδώσει την πο
λυπλοκότητα, την τεχνολογική εξέλιξη και τη διεθνή διάστασΎj της
σ(ηχρονΎ)ς ζωής στις μ.εγαλουπόλεις - ένα πρόγραμ.μ.cx το οποΙο, όπως θα
φανεί, ποτέ δεν πραγμ.ατοποιήθηκε ολότελα κατά τη διάρκεια της ζωής
του. Στη λογοτεχνΙα, γενικά, το Ελεύθερο πνεύμα διεκδικεΙ ένα ρόλο για
, "\"\ ' " , ~ Ι ,
την τεχνΎ) και τον καΛΛιτεχνΎ), ο οποιος ειναι εντονα t/ιαποτισμ.ενος απο
το πνεύμ.α του Ρομ.αντισμ.οι.; του 190υ αιώνα. Ο καXΛιτέΧVΎJς, σύμ.φωνα

μ.ε την αντίλΎ)ψΎ) του Θεοτοκά, εΙναι ένα χαρισμ.ατικό πλάσμ.α, μ.ε το
εξαιρετικό προνόμ.ιο μ.ιας δαιμ.ονικής ικανότητας, της οποίας ΤΎ) ΟUναμ.Ύ)
πρέπει να ελέγξει μ.ε την αρετή ΤΎ)ς τέχνΎ)ς του, για να μ.ην καταστραφεί
από αυτή. Πάνω από κάθε οικονομ.ική ή κοινωνική ΧΡΎ)σιμ.ότητα στέ
κεται Ύ) επίτευξΎ) ΤΎ)ς καλλιτεχνικής ΟΎ)μ.ιουργίας.6 Κατά ~άσΎj πρόκειται
για την κλΎ)ρονομ.ιά ΤΎ)ς γενιάς του Παλαμ.ά και του Kα~άφΎ), αν και ο
νεαρός Θεοτοκάς θα ήταν μ.b.Xλoν απρόθυμ.ος να το παραΟεχτεί. Αυτή,
λοιπόν, Ύ) άΠΟψΎ) για ΤΎ) <pUσΎj ΤΎ)ζ τέχνΎ)ζ και το ρόλο του καΧλιτέχνΎ)
παραμ.ένει κεντρική στο μ.εγαλUτερο μ.έρος ΤΎ)ζ εΧληνικήζ λογοτεχνικής
παραγωΎΎJζ,
, σε
'"\,
01\Ύ) τη
~ ,
οιαρκεια ΤΎ)ζ
,~
περιοοου που κα
λ'
υπτει αυτο
, το
κεφάλαιο.
Η ΝΕΑ ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑ 0929-1936)
Αν και καμ.ιά περιοχή ΤΎ)ς λογοτεχνίας οεν ξεφεύγει από ΤΎ)ν κριτ'tκή στο
Ελεύθερο πνεύμα, ο Θεοτοκάς με το μανιφέστο του επιοιώκει κατά xupto
λόγο ΤΎ) δΎ)μιουργία ενός νέου τuπου πεζογραφίας. Στο OιάσΤΎ)μcx από την
επιστροφή του Βενιζέλου σΤΎ)ν εξουσΙα το 1928 ώς ΤΎ)ν επι~oλή ΤΎ)ς
οικτατορίας του Μεταξά το 1936 πρωΤΟΟΎ)μοσιεuτηκαν πλήθος μυθιστο-
5. Γιώργος ΘεοτοκιΧς, Αργώ (2 τόμοι), Εστία, A6~να χ.χ. (ο πρώτος τόμος κ\)
κλοψόρψε πρώΤ1) ψορά το 1933 και ο οεύτερος το 1936), τόμο 1, σ. 312.
6. Οι λέξεις Όocιμόνιο', 'aημΙO\)ργίΙX', 'τέχνη' εμφιχνΙζοντιχι σ\)χνά τόσο στο Ελεύθερο
πνεύμα όσο και στο \)πόλοιπο έργο του Θεοτοκά. Ένoc ιχπό τα θέματιχ που συχνά τον
ιχπocσχολοΟΟε ~τocν 1) σχέσΎj του καλλιτέχν1) με ΤΎ)\! κοινωνΙoc.
180 RODERlCK ΒΕΑΤΟΝ
------------- --- --------
ΡΎ]μάτων και ΟΙΎ]Υημάτων, και Ύ] πα:pαγωγ~ αυτών των ειοών ξεπέρασε

κάθε ΠΡΟΎ]γούμενο. Ελάχιστοι από αυτούς τους συγγραφείς ακολούθ'ησαν
συνεΙΟΎ]τά τις συνταγές του Θεοτοκά. Αλλά όλοι, με οιαφορετικό τρόπο
ο καθένας, ανταποκρίθΎ]καν σΤΎ]ν πρόκλΎ]σΎ] για ανανέωσΎ], όπως προέ
τρεπε στο μανιφέστο του.
Οι συγγραφείς που OΎ]μOσίΕUσαν το πρώτο τους μυθιστόΡΎ]μα αυτ~
τψ ΠεΡίοοο μπορούν να οιαιρεθούν σε τρεις ομάΟες. Στο κέντρο κάθε
ομάοας υπάρχει ένας κύκλος ατόμων, που συνεργάζονταν και είχαν κοι
νούς στόχους, τους οποίους συχνά υιοθετούσαν, αφού πρώτα τους προ
σάρμοζαν, και άλλοι συγγραφείς έξω από τα στενά όρια ΤΎ]ς ομάΟας. Η
πρώΤΎ] ομάοα που εμφανίσΤΎ]κε ~ταν αυτ~ που ονομάσΤΎ]κε Άιoλικ~
Σχoλ~'. Και οι τέσσεΡεις μυθιστοριογράφοι ΤΎ]ς 'σχoλ~ς' αυτ~ς είχαν
προσωπικές εμπειρίες από το bίαιο ξεριζωμό του ελλΎ]νικου πλΎ]θυσμου
ΤΎ]ς Μικράς Ασίας το 1922. Αυτοί είοαν ΤΎ] μυθιστοριογραφία ως τρόπο
Ι Ι
για να επικοινωνΎ]σουν και να κραΤΎ]σουν
ζ "
ωντανα σΤΎ] μνΎ]μΎ] τα ιστορικα
Ι
γεγονότα. Οι συγγραφείς ΤΎ]ς οεύτεΡΎ]ς ομάοας, μερικοί από τους οποίους

επίcrΎJς ξεριζώθΎ]καν από ΤΎ] Μικρά Ασία, συμμερίζονταν τους, σε γενικές
γραμμές, ρεαλιστικούς στόχους ΤΎ]ς πρώΤΎ]ς ομάοας, αλλά επέμεναν να
προσbλέπουν στο μέλλον παρά πίσω στο παρελθόν. Κάποιοι από αυτ~ τψ
ομάοα συνοέθ'ηκαν με το ΠεΡιοοικό Τα Νέα Γράμματα, που ιορύθΎ]κε το
1935, και Ύ] οράσΎ] στα μυθιστop~μ.α:τα και τα OΙΎ]γ~ματά τους εκτυλισ
σόταν κατά κύριο λόγο σε ένα σύγχρονο αστικό περιbάλλον. Πολλά έργα
τους αντιμετώπιζαν, με άμεσο ~ έμμ.εσο τρόπο, κοινωνικά και/~ ιοεολο
γικά θέμ.ατα και τα περισσότερα έφεραν ένα bapU ιοεολογικό φορτίο.
Τέλος, σε πλ~PΎ] αντίθεσΎ] προς τις 060 ΠΡΟΎ]γούμενες ομ.άΟες, bρίσκεται
15::' ,ι Ι Θ λ'
Ύ] ομ.αοα των συγγραφεων που εχουν κεντρο ΤΎ] "εσσα ονΙΚΎ] και το
περιοοικό ΜακεδΟΥικές Ημέρες, που ιορύθΎ]κε το 1932. Αυτοί οι συγγρα

φείς αοιαφόΡΎ]σαν πλ~ρως για ΤΎ]ν axptb~ αναπαράστασΎ] ΤΎ]ς πραγμ.ατι
κότ/τας και έοωσαν αποχρώσεις οικές τους στους εσωστρεφείς πεφαμ.α:
τισμ.ους που χαpακτ~pισαν το Μοντερνισμ.ό ΤΎ]ς περασμένΎ]ς οεκαετίας
σΤΎ]ν ΕυρώΠΎ].
Η Πεζογραφία. ως μ.α.ρ-τυρία.: 1) Άιoλικ~ Σ'Χoλ~'. Σε κρίσιμ.ες στιγμές

ΤΎ]ς ελλΎ]νικ~ς ιστορία.ς ξαναζων-τα.νευει Ύ] επιΘUμ.ία. να Οια.τ/ΡΎ]θούν οι
προσωπικές μ.ν~μ.ες από γεγονότα., που σΎ]μ.ά:Οεψαν ολόκλΎ]ΡΟ το έθνος,
και να κλΎ]ΡΟΟΟΤΎ]θουν στις επόμ.ενες γενιές. Πολλοί α.πό αυτούς που
EΙΣΛΓΩlΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΊΈΧΝΙΑ
_... _.- ~
181
συμμετείχαν στην Επανάσταση του 1821 έγραψαν τα 'απομνημονεύμα-

"
τα τους, που αποτελ ουν
"θ κατα εση " εμπεφιων τους.
των προσωπικων
Εξαιτίας του ιστορικού χαρακτήρα και του περιεχομένου τους, αυτές οι

αφηγήσεις έμειναν έξω από το λογοτεχνικό κανόνα (με ενδιαφέρουσα
εξαίρεση τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, τα οποία θεωρήθηκαν
'λογοτεχνικά', γιατί γράφτηκαν στην ομιλούμενη γλώσσα, και θα εξε-
ταστουν , αναλ'
υτικοτερα στο 6'λ )
ο κεφα αιο. Β'Ι"
εοαια, ,
καποια "
απο αυτα,
και συγκεκριμένα Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι και ο Αοι.ικής Αάρας

(έργα της δεκαετίας του 1870, που εξετάστηκαν στο 20 κεφάλαιο),
ξεπέρασαν τα όρια της απλής μαρτυρίας και μπήκαν στο χώρο της
μυθιστορίας. Μια παρόμοια διάθεση κατέλα6ε τους συγγραφείς στα
μέσα της δεκαετίας του 1960 και άρχισαν να καταγράφονται και να
εκδίδονται προφορικές μαρτυρίες απλών ανθρώπων, που έζησαν και τους
060 παγκόσμιους πολέμους και τη Μικρα.σιατική Καταστροφή.7 Όμως,
στα χρόνια που επήλθαν μόλις μετά τα τραγικά γεγονότα της περιόδου
1912-1922, η διατήρηση τέτοιων μαρτυριών περιήλθε στην αποκλειστι
κή δικαιοδοσία των λογοτεχνών.
Οι τρεις από τους συγγραφείς που αποτελούν αυτή την ομάδα
έκαναν την πρώτη τους εκδοτική εμφάνιση με αφηγήσεις, οι οποίες
6ασίζονταν κατά μεγάλο μέρος σε γεγονότα και προηγούνταν χρονολο
γικά από το μανιφέστο του Θεοτοκά για τη νέα γενιά. Η ομάδα όμως
καθιερώθηκε σε πανελλήνιο επίπεδο μετά το 1929, όταν δηλαδή εκδό
θηκε το έργο του Στρατή Δούκα Ιστορία ενός αιχμαλώτοι.ι (τη χρονιά
που κυκλοφόρησε και το Ελεύθερο πνεύμα) και κυκλοφόρησαν στην
Αθήνα οι συμπληρωμένες εκδόσεις δύο μυθιστορημάτων, τα οποία σε
πρώτη μορφή είχαν πρωτοδημοσιευτεί σε ένα τοπικό περιοδικό της
Μυτιλήνης στα χρόνια 1923-4. Πρόκειται για τα μυθιστορήματα Η
ζωή εν τάφω (1930) του Στράτη Μυρι6ήλη και Το νούμερο 31328
(1931) του Ηλία Βενέζη.
Ο Δούκας και ο Βενέζης ήταν οι ίδιοι πρόσφυγες από το Αi6αλΙ Ο
Μυρι6ήλης καταγόταν από τη Μυτιλήνη. Μαζί με τον Φώτη Κόντο-
7. Βλ, για παράoειγμ.a, Ο κοινός λόγος: αψηγήμ.aτα, επιμ. Έλλη Παπαοημητρίου

(4 τόμοι), 2η έκδοση, Κέορος, Aθ~να 1975-9' Η έξοδος, επιμ. Γιάννης Μουρέλος (2
τόμοι), Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1980-2' Μαρτυρίες '40- '41, επιμ.
Κώστας ΧατζηπατέΡας- Μαρία Φαφαλιού, 2η έκοοση, Κέδρος, Aθ~να 1988,
--------
γλου, το τέτα,ρτο μέλος ΤΎ)ς ομάδα,ς, που κα,τα,γότα,ν επίσης α,πό το

Af.bα,λΙ, έζΎ)σα,ν κα,ι έδρα,σα,ν σΤΎ) Mυτιλ~νΎ) μέχρι το τέλος ΤΎ)ς δεκα,ε
τία,ς.Β Το προσωνύμιο Άιoλικ~ Σχoλ~' οφείλετα,ι στ/ν κoιν~ κα,τα,γω~
,
κα,ι των τεσσα,ρων, α,πο"~ 'ι>
ΤΎ)ν ιοια, πεΡΙΟΧΎ) του οορειοα,να,τολ'
ικου '
Α ιγα,ιου.
Οι τρεις πρώτοι στα πρώτα, τους κεΙμενα, εμπνέονται από πραγματικά

γεγονότα, και κινούνται στο χώρο του ωμού ρεαλισμού, ενώ ο Κόντογλου
έκδΎ)λα δια,φοροποιείτα,ι με ΤΎ)ν τάση φυγ~ς που εκφράζει. Εκείνο που
τους ενώνει είνα,ι ο bex6uc; σε6α,σμός προς τις παρα,δόσεις ΤΎ)ς ελλΎ)νικ~ς
α,γρoτικ~ς ζω~ς κα,ι Ύ) αντιθεση προς το νεοφερμένο, δυτικότροπο α,στικό
πολιτισμό, στον οποΙο υποχρεώθΎ)καν να, ζ~σoυν μετά το 1930. Κα,τ'
α,υτόν τον τρόπο, Ύ) Άιoλικ~ Σχoλ~' σα,φώς διακρίνεται α,πό τους
•α,στούς ρεα,λιστές', που αποτελούν τ/ δεύτερη ομάδα,.
Αυτό που κα,τάφερε ο Στρα,τ~ς Δούκας (1895-1983) στην Ιστορία
ενός αιχμ.αλώτου είνα,ι να εξαφα,νΙσει ολότελα το πρόσωπο του συγγρα
φέα" με τρόπο ανεπα,νάλΎ)ΠΤΟκα,ι άκρως επιτυχημένο.9 Μόνο στο σύντομο
επίλογο ομολογεί ο Δούκα,ς ότι πρώτη φορά άκουσε την ιστορΙα «Στο
τέλος ΤΎ)ςπρώτης περιοοεΙα,ς [του] (Σεπτέμbρης - Δεκέμbρης 1928)
... σε κάτι προσφυγοχώρια, της περιφέρεια,ς ΑικατερΙνης». ΕκεΙ ζούσε
,
καποιος που σω '6ηκε, '
πα,ριστα,νοντα,ς τον ' ,
Τ ουρκο, κα,ιτον επεισε να, του
πει ΤΎ)ν
,
ιστορια, του.
Α' ,~,
υτη την ιστορια, α,να,οιηγειτα,ι ο
Δ '
ουκας σε πρωτο
,
πρόσωπο. Μια σημεΙωση στην έκδοση του 1980 προσθέτει κάποια ακόμη
'ξ ενη λ επτομερεια.
πιο πα,ρα, " Οτι ' ,
«προκειμενου να, κρα,τησει την ποιοτητα, ,
του προφορικού λόγου στο κείμενο, [ο Δούκα,ς] δεν έγρα,ψε ο Ιδιος την
ιστορία, αλλά ΤΎ)ν υπα,γόρευσε στον ξάδελφό του Αντρέα, Χα,τζΎ)δη
μητρΙου, χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη τις σημειώσεις του» ~ α,υτές
, , '!:' "
που ειχε κραΤΎ)σει ο ιοιος, οτα.ν α,κουσε την α.υ
6 '
εντικη
,
προφορικη μα,ρτυ-
ρΙα,! Το α.ποτέλεσμα., όμως, α.πέχει πολύ α.πό τ/ν κα.τα,γρα.φ~ μια.ι:; προ
φoρικ~ς α.φ~γησηι:;. Ο Δούκα.ς δεν κρα.τά το γλωσσικό ιδΙωμα. του α.φη
γητ~ του (ο οποίοι:; εΙνα.ι τουρκόφωνος κα,ι ο λόγοι:; του επομένωι:; έχει
επηρεα.στει " α.πο τα. ' ),
τouρκικα. κα.ι σε 'λ'
μια, του α.χιστον ,
περιπτωση ~
οε
8. Για τον Κόντογλου 6λ κεφ. 2.

9. Σ·tρατ~ς Δούκας, [στορ/α ενός αιχμ.ι.χλώτου, 7η έκοοση, Κέδρος, Aθ~να 1980.
Ο Δούκας έγραψε και διάφορα Iι.λλcι. 6ι6λία και επιπλέον ~ταν ένας από τους εκΟότες το\)
περιοδικού Το Τρ/το Μάτι, που είχε δεσμοΥς με την τρίτη ομ!ι.δα πεζoγρlι.φων της
δεκαετίας το\) '30 (6λ τιι.σος ΚόρφΎ)ζ, Βιογραφ/α Στρατή Δούκα, από 1895 ώς 1936,
Πρόσπερος, A~να 1988). .
!Ι' Ιζ ΙΨ Ι Ι λΙ ι
cιιστα ει να ανατρε ει τα πραγματικα γεγονοτα, για ογους που, οπως
ανενδοίαστα ομολογεί, «δε θα καταλά()αινε» ο πλ'ηΡOφOριoOόΤΎJς του. ω

ΣΤΎJν οριστική μορφή ΤΎJς ΎJ Ιστορία ενός αιχμ.αλώτου είναι σύντoμΎJ
αΑλά γεμάΤΎJ δράσΎ] και τα γεγονότα μιλούν από μόνα τους . Αν και δεν
υπάρχμ καμία αμφΙbολία για το αίσιο τέλος ΤΎJς περιπέτειας του ήρωα,
ο cpbbOC; που τον διακατέχει συνεχώς, μήπως προδοθεί στον υπνο του ή
φανερώσει τ/ φυλή και Τ'Υ) θΡΎJσκεία του, μ'Υ)ν ξέροντας πώς να φερθεί σαν
Μ ουσου λμανος,
ι
μεταφερεται
Ι
στον αναγνωστ'Υ)
ι Ιλ
σε ο
ι
η του τ/ν εντασ'Υ).
Η
απουσία εμφανούς λογοτεχνικής τεχνικής από το έργο εκφράζει Τ'Υ)ν

Ω ι Ι !Ι' Ι λ Ι
ι λ ι
επιvυμια του συΎΎραφεα να cιωσει το ογο στον ανωνυμο αο, και στα
1950 έφτασε να αποτελεί ένα υποδειγματικό κείμενο. Στα 1930, ωστόσο,

'Υ) παραδειγματική του αξία περιοριζόταν αυσΤ'Υ)ρά: στα όρια Τ'Υ)ς Άιολικής
Σχολής', από Τ'Υ)ν οποία προήλθε.
Προς έναν παρόμοιο στόχο, να 'πει τα πρά:γματα όπως πραγματικά:
είνα.ι' κινείτα.ι 'Υ) πρώιμ'Υ) πεζογρα.φία του Στρά:τ'Υ) Μυρι()ήλη (ψευδώνυμο
του Ευστρά:τιου Σταμα.τόπουλου, 1892-1969). Ο Mυρι6ήλΎJς, που κατα
γόταν α.πό Τ'Υ) Μυτιλήν'Υ), υπηρέτησε ως εθελοντής στους Βαλκα.νικούς
πολέμους του 1912-13, στο Μακεδονικό Μέτωπο στον Πρώτο πα.γκό
σμιο πόλεμο και στ'Υ) Μικρα.σιατική Εκστρα.τεία. του 1921-2. Τα. πρώτα.
διηγήματά του, που ά:ρχισα.ν να δημοσιεύονται στ'Υ) Μυτιλήν'Υ) ήδη α.πό
το 1913, είναι σύμφωνα. με το πνεύμα του εκπνέοντος 'ηθογρα.φικού
ρεαλισμού' κα.ι ακολουθούν τα πρότυπα. του Καρκα6ίτσα (ιδίως του
Ζητιάνου) και του Θεοτόκη, στ/ν ολοζώντα.νη ανα.παρά:στα.ση τ/ς σκληρής
πραγματικόΤ'Υ)τας. Ο Μυρι6ήλ'Υ)ς στρέφει το ψύχραιμο 6λέμμα του ΎJ60
γρά:φου όχι προς την παραδοσιακή ζωή μια.ς εγκα.τεστ/μένης κοινότη-
...... Ι ι !Ι' ι ι
τα.ς, α.ΛΛα προς τις oμαcιες των στρα.τιωτων, που συμμετειχα.ν στις
εκστρατείες, όπως κα.ι αυτός ο ίδιος. Το προσωπικό του ημερολόγιο α.πό

τις μέρες του σΤ1) Μακεοονία το 1917-18 αποτελεί Τ1) 6ά:ση για Τ1)ν
πρώτ'Υ) σύνθεση του μυ6ιστορήμα.τος Η ζωή εν τάφω, το οποίο πρωτο-
10. Ιστορία ενόι; αιχμαλώτου, ό.π., σ. 67. Στην α,φ~ΎYlσr; του Δοίικα" ο φίλος του
α,φ'l]ΎΥιτ/,Ο οποίος επίσr;ς προοπάθψε να, σωθεί μ.ετα,μφιεσμένος σε Τούρκο, συνελ~φlτ/
κα,ι α,πα,γχονίστηκε «σως για να επιτείνει ο συπρα,φέα,ς την έντοV'l] α,ίσlτ/σr; απειλ~ς για
τη ζω~ του α,φ'tJΎΥιΤ~, την οποία, το κείμενο α,να6ιώνει). Στον επίλογό του, όμως, ο
Δούκα,ς α,νοιφέρει πως, ότα,ν Οιά6α.σε την τελικ~ μoρφ~ του κειμένου στον αυθεντικό
πληροφοριοδότη (~τα,ν πα,ρών κα,ι ο φίλος του, α,φού στην πρα,γμα.τικ6τητClt οιέφυγε κCltι
α,υτ6ς), πρoσ6λ~lτ/κε ο εύτερος όταν ιΧκουσε τη μυθιστορ'l]μα. ικ~ του τUχ'l].
--- ---- ---- - - - - ----""-----
OΎjμoσιεύΤΎριε σΤΎj ΜυτιλήνΎj το 1924.!Ι Στα 193 Ο, ένα χρόνο μετά ΤΎjν
έΚOOσΎj του μυθιστορήματος του Δούκα Ύj Ιστορία ενός αιχμ.αλώτου,
κυκλOφόρΎjσε σΤΎjν Αθήνα Ύj δεύτεΡΎj, συμπλΎjρωμένΎj και επεξεργασμένΎj
εκδοχή ΤΎjς Ζωής εν τάφω. Τότε μόνο τρά6Ύjζε ΤΎjν προσοχή κοινού και
κριτικής και από τότε ttvιxt ένα από τα πιο OΎjμOφιλή 6ι6λΙα ΤΎjς
εMΎjνικής πεζογραφtας .12
Η ζω~ εν τάφω, όπως και οι νεανικές ιστορΙες του Mυρι6ήλΎj, OtvOUV
μια νέα oιάστασΎj στον 'ΎjθOγραφικό ρεαλισμό' των μικρών κοινοτήτων
κατά τις τελευταΙες οεκαετtες του 190υ αιώνα. Η αποσπασματική οομή
του μυθιστορήματος και ο μεγάλος θtασος Ύjρώων, που παρελαύνουν για
λtγο στις σελΙοες του και σΤΎj συνέχεια αποτρα6ιούνται στο περιθώριο,
προσιδιάζουν στο ttOOt:; του κυρtαρχου ΤΎjν εποχή txttVΎj OΙΎjγήματoς. Παρ'
όλο που 6ασtζεται σε πραγματικές εμπεφΙες, Η ζωή εν τάφω οεν κατα
γράφει απλώς τα γεγονότα, όπως κάνει ο Δούκας. Ο Mυρι6ήλΎjς απο-
,
στασιοποιειται απο'Β '
τα οιωματα και τις σκε'ψ εις του, κα θ'
ως cι'
τα αναvετει
σε ένα φανταστικό πρόσωπο, ένα λοχΙα, και ισχυρΙζεται ότι τα αντλεt από
το ΎjμερOλόγιO εκεΙνου. Το 6ι6λΙο (ακόμα και σΤΎjν πpώΤΎj του μορφή)
αρχtζει με ΤΎjν ανακάλυψΎj, μετά τον πόλεμο, των τετραοΙων του (φαντα
στικού) λοχΙα, τον οποΙο σκότωσαν κατά λάθος οι συστρατιώτες του
σΤΎjν έναρζΎj ΤΎjς κpΙσιμΎjς μάΧΎJς το 1918.
Με αυτόν τον τρόπο ο αναγνώσΤΎJς ξέρει από τψ αρχή ότι ο ήρωας,
του
,
οποιου τις σκε
'ψ!1'
εις
Β'ζ ει,
t/tIXOIX "!1'
ειναι
Ύjt/Ύj
'
νεκρος και
,
οτι στο
'λ ος του
τε
6ι6λtου τελειώνει και ΎJ ζωή του, τψ οποΙα εΙχε το προνόμιο να γνωρΙσει.

Αυτό το τέχνασμα του συγγραφέα 60Ύjθάει να αναοειχθεΙ η ()ασική οια
πtστωσΎj που κάνει ο αφΎJΎΎJτής σΤΎjν πορεtα των ΎJμερολογtων του: ότι
, , '
απο ΤΎJ στιγμΎJ που αφαφε θ ουν τα επιφανειακα
'λ'!1'
στο tt/tIX του πο λ'
ιτισμου
-και συγκεκριμένα ο στόμφος ΤΎjς πολεμικής προπαγάνδας και ΤΎJς

συμ6ατικής έννοιας του ΎJρωισμοu- ΎJ ζωή ε(ναι ζήΤΎjμα σάρκας και
, , ~, ,
αιματος, οχι tt/twv και μεταφυσΙΚΎJς:
11. Αυτή Yj έκοοσ-η ήτGtν yLGt ποΑλά. "!.ΡόνιGt εξGtντλYjμένYj. ΤώΡGt επGtνεκΟό&ηκε Gtπό
τ/ν ΕστίGt, Αθ-l)νGt 1991: Στράτ/ς Μuρι6'ήλYjς, Η ζωή εν τάφω. ΈκδΟΟΎ) Μυτιλήνης
1924.
12. ΕίνGtι ουσείιρετη aoήμotpGt 't] πρώτ/ έκοοσ-η του GtνεΠΤUΥμένοu κειμένου του 1930.
ΜετGtξίι Gtuτ'ής xGtL τ/ς 7ΥΙς έκοοσ-ης (EστίGt, ΑθήνGt 1955), 't] οποίGt Gtπό τότε GtνGtτuπώ
&ηκε πολλές φορές (προοφGtτGt ως 3{}ή έχ,οοσ-η του 1994), υπιΧΡχουν πολλές oιGtφoρές στ/
ΥλώσσGt αλλά xGtL στο πνείιμ.Gt του μυθιστoρ'ήμ.Gtτoς. .
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
------
185
«ο πόνος του XOpfLΙOU! Δεν υπάρχει τίποτ' άλλο που να κάνει πιο δυστυ
χισμένη την Ψυχ~ και το πνέμα. Όλ' αυτά είνε κορμί. Και σαν πονά το
κορμί όλα πάνε κατά δια6όλου. Ο κόσμος είνε ωραίος, κι ο άθρωπος είνε
καλόκαρδος, μεγαλόψυχος ~ ευτυχισμένος, κι όλα τα καλά πράματα έχουν
αξία, μονάχα σαν είνε γερό το κορμί. Η πλάση υπάρχει μόνο μέσο του
XOpμotOU» .1:)
Εκτός αυτού, ο αφηyητ~ς αντιλαμ6άνεται σε όλη της την ένταση

τη ούναμη της ζω~ς που υπάρχει στον ίόto και τους άλλους, κυρίως
μέσα από την παρουσία του θανάτου. Aυτ~ η αποκάλυψη γίνεται με
πολλούς τρόπους: άλλοτε αφoρμ~ είναι η oργιαστικ~ 'επιστρoφ~ στη
φύση' του κεφαλαίου «Στο οάσος», άλλοτε πάλι την προκαλεί η έκσταση
από την ανακάλυψη του αφηyητ~ μιας μoναoικ~ς παπαρούνας που άνθισε
στο χείλος του χαρακώματός του, και άλλοτε πάλι εκοηλώνεται με τα
τρυφερά αισθ~μα.τά του για την αρρα6ωνιαστικιά του, που ζούσε στη
Mυτιλ~νη και στην οποία θεωρείται ότι απευθύνονται αυτά τα ημερολό
για. Η ζωή εν τάφω συν~θως οια6άζεται ως 'αντιπολεμικό' tιι6λίo. Το
παράοοξο όμως είναι ότι η εμπειρία του πολέμου 60ηθάει τον αφηyητ~,
κατ' επέκταση και τον αναγνώστη, να το αντιληφθεί. Aυτ~ είναι η
σημα.σία του τίτλου του 6ι6λίου, ένα χωρίο από τον Ορθόοοξο εκκλησια
στικό θρ~νo της Μεγάλης Παpασκευ~ς, στον οποίο ο Χριστός παρουσιά
ζεται ως η 'ζω~' που κείται στον τάφο προκειμένου να αναστηθεί. Το
μυθιστόρημα του Mυρι6~λη οοξάζει τη ζω~, εξίσου με τον Ύμνο της
Μεγάλης Παρασκευ~ς. Αλλά η ζω~ που υμνείται στο μυθιστόρημα. του
Μ υΡΙΌη
ρ 'λη οεν
Ι:' "
ειναι '"
ουτε πνευμα.τικη ουτε αιωνια. Α ντι'θ ετα, ' ,
ειναι η εντο-
νη
,
εμπειρια της
"λ
σαρκας, που ε κεται και
'
ανταποκρινεται στις
,
ισχυρες
ουνάμεις της φύσης.

Η
,~
μανιωοης
~ , "~,
ενοοσκοπηση του αφηΥητη, του οποιου οι οιαπιστωσεις
σχετικά με τη oικ~ του φύση αλλά και τη φύση του πολέμου, στον οποίο
έχει εμπλακεί, ξεπερνούν τα όρια της pεαλιστικ~ς 'μαρτυρίας', απέχει
πο λυ' , " " 'ξ εις και
απο την αντικειμενικη σταση που κραταει απεναντι στις πρα
13. Το πα.ράθεμα είνα.ι α.πό Τ'Υ]ν έκοοο'Υ] του1930, σ. 151. Εκτός α.πό μικρές
Ύλωσσικέι; μετα.τροπέι; στο κείμενο του 1955, ο Μυρι6ήλ'Υ]ζ πρόσθεσε Τ'Υ] λέξ'Υ] «ερωτε
μένος» μπροστά σ:π.ό τ/ λέξ'Υ] «ευτυχισμένος» κα.ι μια. ολότελσ. κσ.ινοΥρισ. πρότσ.σ'Υ], με
τ/ν οποία. κλείνει 'Υ] πσ.ράΎρσ.φος: «Η ισορροπίσ. Τ'Υ]ζ κρα.τιέτσ.ι α.πό Τ'Υ]ν ισορροπίσ. του»
(έκο. 19(5), σ. 168.
'ttc; "λ
τυχες ' '''\''\
ο ων των αΛΛων-ηρωων.Τ'ο χασμα αυτο" αναμεσα στtς ουο
Ζ.' Ζ.
Qta-
φορετtκές λογοτεχνtκές 'texvtxic; γεφυρώνεt η γλώσσα του μυθιστoρ~μα
τος, -η οποία εκμεταλλεύεταt τις αστείρευτες π-ηγές τ-ης oημoτικ~ς τ-ης
υπαίθρου. Η yAwaatx~ έκφρασ-η είναt πλουσιότερη από τον ευθύ λόγο των
-ηρώων, τον οποίο επίσ-ης χρ-ησtμοποtεί, xat από αυτ~ τ-ην ιΧποψ-η οεν
αποτελεί 'ρεαλtσΤtΚ~' αναπαριΧστασ-η τ-ης γλώσσας των χαρακωμιiτων.
Ούτε και στ-ην αφ~γησ-η πραγμιiτων ~ εμπειριών είναι ΙΟtαίτερα ακριb~ς.
Ο γλωσσικός πλούτος όμως του bt6λίου (tοιαίτερα στην έκοοσ-η του 1930)
θυμίζεt το τέχνα.σμα του Δούκα με τ-ην αναο-ημtουργία της προφοΡtκ~ς
,
μαρτυρtας στ-ην
J ,"
στορια ενΟζ
λ' ι ι,
αιχμα ωτου: αυτος που παρατ-ηρει αυτος xat
που παρατ-ηρείτα.ι εντιΧσσονταt σε ένα γλωσσtκό σχ~μα, το οποίο otvet
έκφρα.σ-η στις εμπειρίες που π-ηγιΧζουν από τα γεγονότα και μόνο.
Ο Mυρι6~λης, μαζί με ιΧλλα μέλ-η τ-ης 'AtoAtx~c; Σχoλ~ς', μετακt
ν~θ'ηκε στην Aθ~να στα τέλη τ-ης οεκαετίας του 1920 και εκεί, για
πρώτη φοριΧ σε ιΧμεσ-η επαφ~ με τον ευρύτερο κύκλο των συγχρόνων του,
έγρα.ψε xat δημοσίευσε το δεύτερο μυθιστόρημιΧ του, Η δασκάλα με τα
χρυσά μάτια (1933), Παριχ τον αφοπλιστtκό τίτλο xat το εξωτερtκιX
ειoυλλιcικό περtbιΧλλον της εφηνtκ~ς AiabOU, XCΙt cιυτό το μυθtστόΡ'ημα
είναι μια μcιρτυρίcι για. την εμπειρίcι και ιoιcιίτερα για τα παρεπόμενα του
πολέμου XCΙt Τ'ης bίας. Τόσο η μυθοπλασία όσο κα.t 'η μυθισΤΟΡ'ηματtκ~
ooμ~ είναι πιο εμφcινείς από ό,τι στη Ζωή εΥ τάφω. Στη Δασκάλα με
τα χρυσά μάτια ο Mυρι6~λ'ης επεξεργιχζεται τcι θέματα τ-ης 6ίας κα.t της
t
σε"ουα
λ" ικoτ-ητcις, 'f""\"\ 'λ' 'ι" '
τα oπoιcι ΠΡOoCΙΛΛOνται πα ι μ.εσα απο τα οιωματα του
πο λ εμου
'
και τις
Ζ."
οουν'ηρες συνεπειες
,
του, που
l' ,
υΠεΡοαινουν τις κcι
θ
αρα
'
cιτoμικές ζωές των 'ηρώων που δημιουργεί-
Το τρίτο μέλος αυτ~ς Τ'ης oμιioας συγγρα.φέων είνcιι ο Ηλίας Βενέζης
(ψευοώνυμο του Ηλία Μέλλου, 1904-1973). Το πρώτο μυθιστόρημιi του,
Το νούμερο 31328, δ'ημοσtεύτ/κε κατcιρχ~ν σε συνέχειες στο ίοιο περιο
οικό (Η καμπάνα) της Mυτιλ~VΎ')ς το 1924, cιμέσως μετιχ cιπό την
πρώτ'η ο-ημοσίευσ-η της Ζωής εν τάφω του Μυριb~λ'η. Όπως και το
μυθtστόΡ1]μα του Muptb~A1], έγινε ευρύτερα γνωστό μόνο μετιχ Τ1] συ
μπλ-ηρωμένη έκooσ~ του σΤ'ην Aθ~να το 193 Ι Όπως και ο ΜυΡΙb~λ'ης,
ο Βενέζ1]ς στο μυθιστόΡ1]μ.cι cιυτό αφ1]γείται τις προσωπtκές του εμ.πει-
"Ο πως ο
ριες.' '
Δ oυκcις, , 'Ε"\"\
cινα.φερεται σΤ1]ν τυχ1] των 'Μ ικρaσια.των
ΛΛ1]νων '
κcιτιχ τους μ~νες που ακoλoόθ'ησcιν την κατα.στρoφ~ του Αυγούστου xat
του Σεπτεμbρίου 1922. Στο μυθιστόΡ'ημα του Βενέζ1], όπως επίσ-ηζ και
του Δούκα, η λογοτεχνική πρόθεσΎ] και η μ.υθιστoρημ.ι;tτική τεχνική πα

ραμ.ένουν αφανείς.
Ο Βενέζης ήταν μ.όλις 18 ετών όταν συνέbησαν τα γεγονότα τα
οποία αφηγείται. Οι νικητές Τούρκοι τότε συγκέντρωσαν όλους τους
νεαρούς άντρες της πόλης και τους υποχρέωσαν να bΙXOtaOUV προς το
εσωτερικό της Μικράς Ασίας για να οουλέψουν στα στρατόπεοα εργα
σίας. Χιλιάοες σκοτώθΥ)καν σε bιαιοπραγίες ή σε αντίποινα για άλλες
bιαιοπραγίες, που συχνά οιέπρατταν άλλοι (ολότελα συμ.πτωμ.ατικά ο
Βενέζης γλίτωσε μ.ια τέτοια μ.οίρα). Οι περισσότεροι πέθαναν εξαιτίας
των συνθΥ)κών στις οποίες αναγκάζονταν να ζουν. Αυτό που προσοοκού
σαν όσοι κατάφερναν να επιζήσουν ήταν η προστασία του Ερυθρού Σταυ
ρού. Όσοι είχαν νούμ.ερο θα καταμ.ετροόνταν και, σύμ.φωνα μ.ε τη συμ.
φωνία που υπογράφτηκε για την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμ.ών
τον Ιανουάριο του 1923, θα μ.εταφέρονταν μ.ε πλοίο στην Ελλάοα υπό την
επίbλεψη του Ερυθροό Σταυρού. Το νουμ.ερο, που αποτελεί και τον τίτλο
του bΙbλίου, αυτή η απάνθρωπη ανωνυμ.ία, που έσωσε τη ζωή του αφη-
γΥ)τη, και χιλ ιαοων
'1:' 'λλων,
α ισχυει' σαν 1:"
οειγμ.α των '
αποτε λ εσμ.ατων που
" Ι , θ
εχουν τετοιες εμ.πεφιες στον αν ρωπο.
Όπως ο Δούκας και ο ΜυρΙbήλης, έτσι και ο Βενέζης αναζητά τα

1:"
οικα του λ ογοτεχνικα' "
μ.εσα, '
ωστε τα γεγονοτα λ
να '
μ.ι ουν απο μ.ονα τους. 14 "
Πιστεύει, όπως και α~τoί, ότι όσα έζησε απέοειξαν πόσο επιφανειακά
ήταν τα θεμ.έλια του ·πολιτισμ.ου', που ο ίοιος και οι σύγχρονοί του
γνώρισαν. Σε συμ.φωνία μ.ε τις απόψεις του ΜυΡΙbήλη, οι περισσότερες
αφηρημ.ένες έννοιες που κληροοότησε το παρελθόν, οεν ξεφεUγoυν τ/
μ.ομ.φή του. Στον πρόλογο, μ.άλιστα, που έγραψε ο Βενέζης το 1945 για
τη οεύτερη έΚΟΟσΎ] του έργου του Το νούμ.ερο 31328 ακουγεται ο απόηχος
της φωνής του αφηγΥ)τή της Ζωής εν τ&:φω σχετικά μ.ε την υπερίσχυση
του σωμ.ατικού πόνου:
«'Εχουν να λ' "

ενε πως κανενας ~
πονος "
~,
cιεν μ.πορει να ειναι ισor.ιυναμ.oς μ.ε τον
Ύ)θικό πόνο. ΑυτιΧ τα λένε οι σοφοί και τα ~ι~λία. Όμ.ως, αν ~Ύεις στα
τρίστρατα και ρωτ~σεις τους μ.άρτυρες, αυτους που τα κορμ.ιιΧ τους ~ασα-
14. Και ο Βενέζ"l')ς, όπως και ο Δούκας και ο Μυρι()ήλ"l')ς, έκιχνε κιΧποιες ιχλλιχγές
στο κείμενο του 6ι()λίου στις οtΙXοοχικές εκοόσεις του μέχρι το 1950. Η 2"1') έΚOOσΎj του
1945 έχει έναν καινούριο πρόλογο κιχι από τ/ν 5"1') έΚOOσΎj (ΕστίΙΧ, 28η ανΙXΤόπωσΎj 1992)
έχουν προστεθεί ως motto των κεφιχλιχίων αποσπάσματα από τους Ψαλμούς.
--------
νίστηκαν ενώ πάνω τους σαΆάγιζε ο θάνατος... θα μιiθεις πως τίποτα,

τίποτα οεν υπάρχει πιο ι)α.θu και πιο ιερό από ένα σώμα που ι)ασανίζεται.
Το 6ι6Άίο τούτο είνα.ι ένα αφιέρωμα σ' αυτόν τον πόνο» .Ι[,
Η πραγματικόΤΎJτα που ο Βενέζης θέΆΎJσε να αναπαραστήσει απο

κάΆυψε τους περιορισμούς και ειδικότερα την ιxvιxxpibetIX του μέσου που
επέλεξε, δΎJλαδή της λογοτεχνίας. Απαιτούνταν, λοιπόν, ένα νέο είδος
έκφρασΎJς. Ο Βενέζης το πέτυχε, εκμεταλλευόμενος εν μέρει τη λιτή
αμεσόΤΎJτα της αφήΎΎJσΎJς που είχε τελειοποιήσει ο Δούκας και εν μέρει
με τη συνεχή ειρωνική αντιπαράθεσΎJ ΤΎJς bιωμένης πραγματικότητας,
την οποία περιγράφει, και των κατεσΤΎJμένων συμbάσεων καθώς και των
τυποποιημένων εκφράσεων ΤΎJς λογοτεχνίας. Η γνωστή εισαγωγική πρό
τασΎJ του μυθιστορήματος δΎJλώνει σαφώς την ειρωνική αυτή διάστασΎJ:
«1922. Η AνατoΆ~ γΆυκύτατη πάντα - για. σονέτο, κάτι τέτοιο». 11>
Και ο Βενέζης, όπως και ο ΜυΡΙbήλΎJζ, έγραψε ένα δεύτερο μυθιστό

ρημα, που πραγματευόταν τα παρεπόμενα αυτών των γεγονότων και στο
οποίο οι καθιερωμένες λογοτεχνικές συμbάσεις είναι προφανείς. Έχει τον
ειρωνικό τίτλο Γαλήνη και αναφέρεται στην εγκατάσταση των Μικρα
σιατών προσφύγων στην Αττική και στην εχθρότητα που αντιμετώπισαν
από το ντόπιο πληθυσμό. Η Γαλήνη δημoσιεύΤΎJκε το 1939.
'
Αστικος 6
ρεαλ ισμ. ς. Οι '
συγγραφεις που στοιχι'ζ'"
ονται κατω απο αυτο τον
τίτλο εμπνέονταν από την ίδια με τους πρoΎJγoύμενoυς επιθυμία, να συλ

λάbουν την ουσία της ιστορικής στιγμής την οποία ζούσαν. Ήταν αστοί,
και επειδή γεννήθηκαν σε πόλεις και επειδή το διιiλεξαν. Στην πεζογρα
φία τους ερευνούν, με τα μέσα της αφήΎΎJσΎJς, τις αλλαγές που πραγ
ματοποιήθηκαν στην αστική κοινωνία από τις αρχές του '30. Η υπόθεσΎJ
των μυθιστoΡΎJμιXτων και των διηΎΎJμιiτων αυτής της oμιioας εκτυλίσ
σεται σε μια πόλΎJ ή μεγαλούπολη, συνήθως την Αθήνα, και σε πολλές
περιπτώσεις ένα μέρος ΤΎJς oριiσΎ]ς μεταφέρεται σε χώρους εκτός Eλλιi
Οος. Όλα μπορούν να θεωΡΎJθoύν 'κοινωνικά μυθιστορήματα', αν και κιi
ποια θρηνούν για την παρακμή της παραδοσιακής τιiξης, ενώ ιiλλα κα-
15. Επανεκοό&ηκε από ΤΎ]ν Εστία, σ. 13.

16. Το νούμερο 31328, σ. 17.
-----
ταφέρονται έντονα εναντίον ΤΎJς. Ένα θέμα που συχνά επανέρχεται είναι
οι αλλαγές τις οποίες υφίσταται ΎJ ζω~ κάποιας οικογένειας, προκειμένου
να προσαρμοστεί στις νέες συνθ~κες που επέ6αλε ΎJ Mικρασιατικ~ Κα
ταστρoφ~. Η στάσrι, όμως, των συγγραφέων αυτ~ς ΤΎJς ομάδας έχει
ελάχιστα κοινά με ΤΎJν αμεσόΤΎJτα και ΤΎJν ευθύΤΎJτα που επιδίωκαν οι
συγγραφείς της Άιoλικ~ς Σχoλ~ς'. Σε όλα τα πεζογραφικά έργα ο χρόνος
της μυθιστoρηματικ~ς δράσης δεν απέχει πολύ (σε μερικά, μάλιστα,
ταυτίζεται) από το χρόνο της συγγραφ~ς. Επιπλέον, όλοι οι συγγραφείς,
άλ/οι λιγότερο και άλ/οι περισσότερο φανερά, σχολιάζουν τις πρόσφατες
και τρέχουσες αλλαγές στην ελληνική αστική ζωή και τα ~θη των
Ελλήνων. Ι?
Τέτοιοι ~ταν οι στόχοι τους και σε αυτούς επιδόθηκαν (οι περισσό
τεροι σε όλη τη λoγoτεχνικ~ τους πορεία), παραμένοντας στα όρια της
ρεαλιστικ~ς πεζογραφίας. Πράγματι, από άπoψΎJ τεχνικής οι συγγρα
φείς αυτοί στάθηκαν πολύ λιγότερο νεοτεριστές από ό,τι η προηγούμενη
ομάδα. Το πρωτοποριακό στοιχείο του έργου τους έγκειται περισσότερο
στην επιλo~ του θέματος και στον ιδεολογικό πρ06ληματισμό και
λιγότερο στον τρόπο με τον οποίο άντλΎJσαν από τη γλωσσικ~ παράδο
σrι και τις λογοτεχνικές συμ6άσεις. Ωστόσο, δε φαίνεται να θεωρούσαν
τους εαυτούς τους ρεαλιστές. Το έργο τού αληθινά δημιουργικού καλ/ι
τέχνη, διακήρυξε ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμα., «Δεν είναι μια
αντικειμενική παρατήρησrι των εξωτερικών συνθηκών, μια ξερ~ αντι
γραφή μορφών και έκθεση γεγονότων, όπως φαντάστηκαν τη λογοτε
χνία οι Έλ/ηνες ρεαλιστές» .18 Ο συνάδελφός του μυθιστοριογράφος
- _.._ - -
17. Κάτω ι:.ιπό ι:.ιυτό τον τίτλο, λοιπόν, μπορούν νι:.ι συγκεντρωθούν τι:.ι πρώτοι
μυθιστoρ~μι:.tτι:.ι πολλών συγγρι:.ιφέων: το Αεμονοδάσος (1930) του Κοσμά Πολίτ'l], οι
Δεσμώτες (1932) του Άγγελου Τερζάκ'l], Ο συνταγματάρχης Αιάπκιν (1933) του Μ.
Kι:.ιρoιγάΤσΎJ, 'Ι] Αργώ (1933/36) του Θεοτοκά, 'Ι] τριλογίοι Γερές και αδύναμες γενεές
(1933-5) του Θι:.ινάσΎJ Πετσάλ'l], ο Νέος με καλάς συστάσεις (1935) του Λουκή Ακρίτοι.
EπίσΎJζ, τα έργα των γυναικών συγγραφέων: το Τρίτον Χριστιανικόν Παρθεναγωγείον
(1934) τψ; 'EM'l]C; Αλεξίου, οι ΠαΡαστρατ/μένοι (1935) τ/ζ Λιλίκας Νάκου και Οι
πρώτες ρίζες (1936) τ/ς Τατιάνας Σταύρου. Σε αυτή 't'l]v αρκετά μεγάλΎ] συΛλoγ~ των
πρώτων μυθισΤΟΡΎ]μάτων πρέπει νι:.ι προστεθούν τα οι'l]τ/μι:.tτι:.ι και τα επόμενα μυθιστο
ρ~μι:.tτα των ίοιων συγγραφέων μέχρι τα πρώτα χρόνια 't'l]I; οικτατορίας του Μεταξά
καθώς και YJ συνεχιζόμενΎ] παραγωγ~ του Θράσου ΚαστανάΚ'Υ), του οποίου Ύ] συγγρι:.ιφική
καριέρι:.ι άρχισε, όπως πι:.ιρουσιάστ/κε στο 20 κεφάλαιο, κιχτά τ/ν ΠΡΟΎ]γούμενΎ] Οεκαετίι:.ι.
18. Ελεύθερο πνεύμα, ό.π., σ. 43.
Άγγελος Τερζάχ:ης, σε ένα δοκίμιό του για το ρεαλισμό, γραμμένο το

1934, όντας πολυ πιο ριζοσπαστικός στη θεωρία από ό,τι υπ~ρξαν στην
πράξη ο ίδιος ~ ο Θεοτοκάς, διακ~pυξε ότι «Ή πραγματικότητα' είναι
μια εφευρεση του δέκατου ένατου αιώνα» .19 Από όλη αυτ~ τψ ομάδα,
μόνο ο Κοσμάς Πολίτης ~ταν συνεπ~ς σε τέτοιες δηλώσεις. EπιχείΡΎJσε
να παρουσιάσει και εσωτερικές πνευματικές διεργασίες, που υπερ6α[νουν
ΤΎJν εμπεφία ΤΎJς •πραγματικόΤΎJτας', όπως μπορεί να τψ προσδιορίσει
ένας αντικειμενικός αναγνώσΤΎJς. Από αυτή την άπoψΎJ ο Πολίτης
αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωσΎJ, που ανήκει και στο μΎJ-ρεαλιστικό
στρατόπεδο.
Η 6αθειά επιθυμία των συγγραφέων αυτής ΤΎJς ομάδας, την οποία
διατύπωσε καθαρά ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμ.α, να διαφoρoπoΙΎJθoυν
, , , , 'Ι' ... i '
απο τους προηγουμενους, ενισχυσε ΤΎJν αντισταση που προοαΛΛαν σε ο, τι
θεωρήθηκε ρεαλιστικός περιορισμός. Απέρριπταν τον ΎJθoγραφικό ρεαλι

σμό των πρoΎJγoυμενων γενεών (ο οποίος, όπως είδαμε παραπάνω, ξεπέ-
ρασε
,
καποιες του
λ' ,
αχιστον απο τις ρεα
λ' 1"
ιστικες συμοασεις
) , 1:-'
επεΙoΎJ τον
έ6ρισκαν •φωτογραφικό'. Είναι δε πιθανό ένας αδα~ς αναγνώσΤΎJς του

Ελεύθερου πνεύμ.ατος να μΎJν υποπτευθεί ποτέ τψ ύπαρξΎJ των αστικών
μυθιστορημάτων που εξετάστηκαν στο πρoΎJγoυμενo κεφάλαιο. 2Ο Θα
μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι ΎJ πραγματική αντίΡΡΎJση εκ μέρους
, 'ι:- ' Π Ι:- ' ,.., ,
αυτης ΤΎJς ομαι:.ιας συγγραφεων προς τον απαι:.ιιαμανΤΎJ και τον .::.ενο-
πουλο έγκειται όχι τόσο πολύ στο ρεαλισμό τους όσο στο γεγονός ότι
έγραψαν με επιτυχία για ένα ευρύ κοινό. Οι συγγραφείς αυτής της ομάδας
έθεσαν έναν υψΎJλότερo στόχο και στάθηκαν αρκετά αδιάφοροι μπροστά
στα θέλΎΎJτρα ΤΎJς εμπορικότ/τας.
' ι:.ιειγματα
Αντιπροσωπευτικα r:- ' των ποικι'λ' i i L και των περιο-
ων τασεων αΛΛ17.
ρισμών αυτής ΤΎJς ομάδας είναι το πρώτο μυθιστόΡΎJμα του Θεοτοκά

και τα τρία μuθιστορήματα ΤΟι,) Μ. Κα.ραγάτση (ψευδώνυμο του Δημη
τρίου Ροδόπουλου), που δΎJμoσιεύτ/καν στη δεκαετία του '30. Η σύλ/η-
19. Το πaριxθέτει ο Mario Υίιιί, Η γενιά του τριάντα: ιδεολογία. και μορφή, 2.YJ
(6ελτιωμέvη) έΚOOσΎj, Eρμ~ς, Αθήνα 1979, σ. 237.
20. ΠριxγμlXΤΙΚ6ι, ο ήΟΥ] γνωστός ΓΡYJγόρως Ξενόποuλος σχολίασε θuμωμένος το
Ελεύθερο πνεύμα: «Κανένας άξιος λoyoτέχvη(, οεν πιστεύω να σ6ηστή από τ/ 6ί6λο των
ζώντων, επειοή οεν τον αναγνωρίζει ο κ. Ορέστ/ς Διγενής» [το ψεuοώνuμο 'tou Θεοτοκ6t
με το οποίο κuκλοφόΡYJσε το 6ι6λίο] (παρατίθεται στο Ελεύθερο πνεύμα, ό.π., σ. 77).
-------
ψ1) Τ1)ς Αργώς του Θεοτοκά: σΤ1)ρίχθ1)κε στο φιλόοοξο σχέοιο ενός τρί
τομου έργου κατά: τα ευρωπαϊκά: (όχι όμως και ελλΎ)'Jικti) πρότυπα του
190υ αιώνα. Εντέλει, μόνο 1) συνθεσ1) του πρώτου τόμου, που οημοσιευ
Τ1)κε το 1933, έγινε στο πλαίσιο αυτού του μεγαλόπνευστου, αν και
κιΧπως παρωχημένου, στόχου. Σε αντίθεΟ'Ύ) με ΤΎ]ν αρΥή ρo~ του προλό
γου του πρώτου τόμου, όπου ο συγγραφέας, μέσω Τ1)ς ιστορίας και του
μύθου, συνοέει τις τύχες μιας συγχρον1)ς αθηναϊκ~ς οικογένειας με τις
τελευταίες μέρες Τ1)ς Bυζαντιν~ς αυτοκρατορίας, στο συντομότερο οευ
τερο τόμο ο ρυθμός γίνεται γοργός, η αφ~ΎΎJO'Ύ) πιο συμπυκνωμένη και
θ ιστορημα,
Ι λ λ Ι Ι Ι !1' Ι Ι
το μυ ο οκ ηρωνεται στα στενα ορια του οευτερου τομου, που
κυκλοφό(1)σε το 1936.
Η Αργω
Ι!1' Ι Ι Ι Ι Μ Ιζ Ι
οεν εχει εναν κεντρικο ηρωα. οια ει τον πρωταγωνιστικο
ρόλο να έχει η ίοια η αθηναϊκ~ ζω~ Τ1)ς οεκαετίας του '20. Για Τ1)ν
πανoραμικ~ παρουσίαΟ'Ύ) ο θεοτοκιΧς χρησιμοποιεί αφενός 1'1) ζω~ των
τριών αοελφών ΝοταριΧ, των οποίων οι συγκρουόμενες μοίρες φέρνουν στο
νου το μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι Αδελφο{ Kcιpcιμαζώφ, και αφε-
Ι Ι Ιλλ Ι θ λ Ι Ι !1'Ι
τερου το φΟΙΤ1)ΤΙΚΟ συ ογο, του οποιου 1) μυ ο ογικη ονομα.σια οινει τον
τιτ
Ι λ
ο στο
. θ ισΤΟ(1)μα,.
μυ
Ι Α
πο
Ι
το μεγα
'λ
ο
θ Ι
ιασο των 1)ρωων,
Ι
των
Ι
οποιων
οι ζωές οιαπλέκονται στο μυθιστό(1)μα" ξεχωρίζουν OUo. Ο ένας είναι ο

αοιιΧλλακτος αλλά: κατά: ~άσrι ιoεαλισΤ~ζ σoσιαλιστ~ς πολιτικός Παυλος
ΣκινιΧζ. Η εισ~oλ~ όμως Τ1)ς αληθιν~ς ιστορίας στην υπόθεση του μυ
θιστoρ~μα,τoς, με Τ1)ν επιστρoφ~ του Βενιζέλου σΤΎ]ν ενεργό πoλιτικ~
~ Ι ~ ιψ Ι Ι ξ Ι Ο Ιλλ Ι Ι Δ
οραΟ'Ύ) , οιε ευσε τα ονεφα του για ε ουσια. α ος ειναι ο νεαρος α-
μιανός Φραντζ~ς. Η μαθητεία του κοντά: στο φανατικό ορθόοοξο παπά:

τον έκανε, μετά: ΤΎ]ν Kαταστρoφ~ του 1922 και τον κλονισμό των ιοα-
Ι ξΙ Ι λλ Ι Ι Ο λ ~ ξΙ Ι
νικων, ε ισου φανατικο α α κομμουνιστη. ι φι 000 ιες και αυτου του
~ρωα έσ~ησαν, όταν ο μύθος του μυθιστoρ~μα,τoς ~ρθε αντιμέτωπος με

την α λ1) θ ιν1)Ι ιστορια:
Ι
ο
Φ
ραντ
ζΙ
ης σκοτωνεται
Ι
σε μια
Ι
μα,ταιη προσπα
Ιθ
εια
να ooλoφoν~σει τον Μουσολίνι. Και οι 060 αυτοί μυθοπλαστικοί ~ρωεζ, ο

Σ κινας
Ι
και ο
Φ
ραντ
ζΙ
1)ς,
Ι
ειναι
Ι
προσφυγες, που
Ιζ
ε ησαν τα πρωτα
Ι
τους
χρόνια στην Κωνσταντινούπολ1), και ως προς αυτό μοιιΧζουν με τον ίοιο

τον θεοτοκιΧ. Το αlter
ego, πιΧντως, του συγγραφέα αναγνωρίζεται στο
πρόσωπο του οευτερεύοντος ~ρωα ΛιΧμπρου Χρηστίοη . Αν και ο θεοτο
κιΧς στέκει επιμελώς μα,κριά: από τα 01)μιουρΥήμα,τά: του, των οποίων τις
πριΧξεις και τα αισθ~μα,τα αφ1)γείται ως ψύχραιμος παντογνώσΤ1)ζ, ο
ΛιΧμΠΡΟζ ΧΡ1)στίΟ1)ζ, στο Ιντερμέοιο με το οποίο τελειώνει ο πρώτος
τόμος, εκφράζει τις απόψεις και ΤΎjν κοσμοθεωρία του συγγραφέα του. 11
Η Αργώ οεν είναι με κανέναν τρόπο ένα κοινωνικό ντοκουμέντο. Ο
κοινωνικός κόσμος που περιγράφει περιορίζεται κατά μεγάλο μέρος στψ
ιθύνουσα τάξΎj (πανεπισΤΎjμιαΚOί, πολιτικοί, καλλιτέχνες). Η στάσΎj του
Θεοτοκά απέναντι σε αυτούς τους κόσμους είναι κάθε άλλο παρά ουδέ
τερΎj. Με εξαίρεσΎj τους δύο ήρωες που λειτουργούν ως σΎjμεία αναφοράς
(τον XΡΎjστίδΎj, ο οποίος ήδΎj αναφέρθΎjκε, και τον πάντα αξιόπιστο αλλά
όχι εύστροφο ΎjγέΤΎj του φOΙΤΎjΤΙΚOύ συλλόγου), όλοι οι bασικοί ήρωες
άγονται από το πάθος τους για εξουσία ή κατορθώματα, το οποίο εδώ
και αλλού ο Θεοτοκάς ονόμασε δαιμόνιο. Η αναφορά σΤΎjν αναζήΤΎjσΎj του
Χρυσόμαλλου Δέρατος από το μυθικό Ιάσονα προοικονομεί ΤΎjν αναζήΤΎj
σΎj, στψ οποία εμπλέκονται όλοι οι bασικοί ήρωες του μυθιστορήματος.
Αυτή Ύj αναζήΤΎjσΎj (Ύj οποία απασχολεί ΤΎjν ίδια εποχή και τον ΣεφέΡΎj
στο σύνθετο ΠOίΎjμά του Μυθιστόρημα) πραγματοποιείται με πολλούς
τρόπους, και αφορά στψ κατάΚΤΎjσΎj ενός ιδανικού, που αποδεικνύεται
τελικά απρόσιτο. Όπως ομολογεί ο αντιπρόσωπος του συγγραφέα, Λά
μπρος XΡΎjστίOΎjς, στο τέλος του πρώτου τόμου, προλαbαίνοντας κατά
κάποιο τρόπο το τέλος του μυθιστορήματος:
«Αλίμονο! το ιδανικό το έργο δε θα το φτιάσoUΜε ποτέ. Μ~τε θα 6ροuμε

την ιδανικ~ γυναίκα. Μ~τε θα πραγματoπoι~σoυμε την ποίηση στη ζω~
μας. M~τε τις ιδέες. M~τε ο διπλανός μας θα καταλά6ει ποτέ τι ζΎ)τοUμε.
Αυτά όλα είτανε παιδιαρίσματα, εφΎ)6ικοί ρεμ6ασμοί. Δεν υπάρχει πουθενά
το Χρυσόμαλλο Δέρας. Μα υπάρχει το ταξίδι ΤΎ)ς Αργώς» .~~
Και οι δύο τόμοι του μυθιστορήματος τελειώνουν με ΤΎjν ίδια λέξΎj

«γαλήνΎj». Η λέξΎj αυτή xpΎjσιμ.011;Oιείται, με παρόμοιο τρόπο, στο σεφε
ρικό ΠOίΎjμα του 1935 Μυθιστόρημακαι, αργότερα, ως (ειρωνικός) τίτλος
στο δεύτερο μυθιστόΡΎjμα του BενέζΎj. Καθώς το μυθιστόΡΎjμα του Θεο
τοκά πλΎjσιάζει προς το τέλος του, Ύj λέξΎj «γαλήνΎj» εμφανίζεται συχνό
τερα και προφανώς υΠOδΎjλώνει αυτό στο οποίο προσέbλεπαν οι ΈλλΎjνες
διανοούμενοι ΤΎjς εποχής: μια κα.τάστασΎj Ύjρεμίας.
21. Αν και το πλαίσιο στο οποίο κινείται το μυθιστόΡΎ]μα είναι εξ oλoκλ~ρoυ κο
σμικό, αξίζει να σΎ]μειωθεί ότι το ονοματεπώνυμο του Αάμπρου Χρηστίδη παραπέμπει
σΤΎ] χριστιανική εκδοχή ΤΎ]ζ άφεσΎ]ζ των αμαρτιών.
22. Αργώ, τόμ.. Α', σ. 310.
Ούτε καν αυτ~ η παρηγορtά οεν προσφέρεταt στους πρωταγωνtστές

των τρtών πρώτων μυθtστορημ.ιΧτων του Καραγάτση. Σε αντίθεση με την
πολυπρόσωπη ΑΡΥώ του Θεοτοκά, το καθένα από αυτά τα τρία μυθtστο
ρ~ματα παρακολουθεί 'ttC; περtπέτεtες της ζω~ς ενός μόνο ~ρωα. Ο
πρωταγωνtστ~ς σε κάθε περίπτωση είναt αλλοΟαπός. Οι επώνυμοt ~ρωες
των μυθtστορημ.ιΧτων Ο συνταΥματάρχης Αιάπκιν (1933) xat ΓιούΥκερ
μαν (1936) είναt αντίστοtχα ένας Λευκορώσος xat ένας Γερμανοφtνλαν
όός, ενώ η ηρωίοα της νου{)έλας Χίμ.αιΡα (1936) κατάγεται από τη
Ρουέν της Γαλλίας.23 Η εσωτερtΚ~ ζω~ αυτών των ηρώων είναt επίσης
συναρπασΤtΚ~, καθώς μάταtα ανΤtπαλεuουν 'ttc; ακαταμάχητες {)ωλογt
κές ορμές, που, κατά τον Καραγάτση, καθορίζουν τελεσίοtκα την ανθρώ
πtνη οράση xat το χαρακτ~ρα.
Ο Λtάπκtν, αφού εκτοπίστηκε μετά το ρωσtκό εμφύλtο πόλεμο,
κατέληξε στην ελώοη θεσσαλtκ~ πεοtάοα, σε μota αγροτtκ~ σχoλ~ έξω
από τη Λάρtσα. Κατάντησε μέθυσος xat αποκαλύφθηκετο πcφελθόν του,
όταν έγtνε γνωστό ότt οολοφόνησε τη γυναίκα του για λόγους τtμ~ς.
Μετά από μota αλληλουχία εντυπωσtακών οραμάτων πνίγηκε μόνος του.
Η Μαρίνα, η νεαρ~ Γαλλίοα ηρωίοα της Χίμαιρας ερωτεύτηκε τρελά
έναν Έλληνα πλοίαρχο. Παντρεύτηκαν αμέσως xat τον ακολουθησε στη
Σύρα, όπου xat εγκαταστάθηκε μαζί με την οικογένειά του. Το ttOUMto
όμως εξελίχθηκε σε τραγωΟία. Ανίκανη να αντtσταθεί στον ερωτtκό
πεφασμό, ενέόωσε τελtκά, όταν ο άντρας της απουσίαζε σε ένα μακρtνό
ταξίΟt. Μέσα από μota αλυσίόα ανηλεών συμπτώσεων, η απoχαλίνωσ~ της
προκάλεσε το θάνατο της κόρης της και ατίμασε την οίκογένεtα του
άντρα της. Τελείωσε η tOta τη ζω~ της, πέφτοντας στη θάλασσα.
Πνίγηκε xat αυτ~, όπως και ο Λtάπκtν. Τέλος, ο nουγκερμαν, ο πρω
ταγωνtστ~ς στο ομώνυμο μυθtστόρημα, επtτυχημένος επtχεφηματίας
-στον Πεφαtά, με περtουσία xat φ~μη, όεν είχε καλUτερη τύχη. Βαθtά
μέσα του },(,υρtαρχεΙταt από το πάθος για μota νεαρ~ γυναίκα, από την
οποία τον χώρισε σεφά ατυχιών, που κορυφώθηκαν με το θάνατό της.
Στον αντίποόα της ψύχραtμης αντtκεtμενtκότητας του Θεοτοκά
23. Τα OUO πρώτα. μ.υθιστoρ~μ.aτα. του KaραγιXτσ-η (Αιάπχιν και Γιούγκερμαν)

ανατυπώνονται από τις εκοόσεις Εστία (στις ανα'Wπώσεις έχουν συμ.περιλ"1φθεί κιΧποιες
ουσιώΟεις αΛλσ.γές που έκανε ο συγγραφέας μ.ετιΧ τις πρώτες Ο"1μ.οσιεΟΟεις των μ.υθιστο
ΡΎJμ.ιXτων του). Η Χίμαιρα αναθεωρ~θΎJκε και επανεκoόθΎJκε το 1953 ως μυθιστόΡΎJμ.a με
τον τίτλο Η μεγάλη χίμαιρα και επισκίασε ΤΎJν αρχικ~ εκοοχή του.
6ρίσκεται 'Υ) αφήΥησ'Υ) του Kαραγιiτσ'Y), που αγγίζει τα όρια του παροξυ
σμού. Η απογοήτευσ'Υ), όμως, που πΑ'Υ)μμυρίζει τους ήρωες του Καρα
γιiτσ'Y), όσο μελοδραματικές και αν είναι οι περιστιiσεις, δεν απέχει πολύ
από Τ'Υ) διιiψευσ'Y) που ένιωσαν οι ήρωες του Θεoτoκιi, οι οποίοι γύρεψαν
ένα σύγχρονο Χρυσόμαλλο Δέρας. Μια OUναμ'Υ), που ούτε μπορούσαν να
συνειδ'Υ)τοποιήσουν ούτε να ελέγξουν, οδ'Υ)γούσε και τους ήρωες του Κα
ραγιiτσ'Y), όπως και αυτούς του Θεoτoκιi. Το περι6ιiλλoν, δ'Υ)λαδή 'Υ)
Eλλιiδα και 'Υ) ελλ'Υ)νική κοινωνία Τ'Υ)ς δεκαετίας του '30, αρνείται να
,
ικανΟΠΟΙ'Υ)σει αυτ'Υ)
, ,
τ/ν ορμ'Υ).
Α
ν και οι πρωταγωνιστες
' στα μυ
θ'
ιστορ'Υ)-
ματα του Kαραγιiτσ'Y) είναι ξένοι, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός
ότι τα έργα του αφορούν oυσιαστικιi τ/ν Eλλιiδα. 2 " Αργότερα, ο Καρα
γιiΤσ'Y)ς παρουσίασε αυτιi τα τρία μυθιστορήματα ως τριλογία, με τον
κοινό τίτλο Εγκλιματισμ.ός κάτω από τον Φο(bο. Οι επιτυΧ'Υ)μένες ή
αποτυΧ'Υ)μενες
, 'θ'
προσπα ειες των 'Υ)ρωων του να προσαρμοστουν
, ",""
στα εΛΛΤι-
,
νικα
~ ~,
αεοομενα
~
ι:ιεν αντανακ
λ '
ουσαν,
"
φυσικα, κανενα πραγματικο
, κοινωνικο
,
ζήΤ'Υ)μα Τ'Υ)ς εποχής: δεν υπήρχε σ'Υ)μαντικό ξένο στοιχείο σΤ'Υ)ν ελλ'Υ)νική
κοινωνία, το οποίο έπρεπε να αφομοιωθεί. Δύο πριiγματα «εγκλιματίζο
νταν' στο περι6ιiλλoν Τ'Υ)ς Eλλιiδας με αυτιi τα μυθιστορήματα. Πρώτον,
τα ξενόφερτα ιδανικιi που 5εν 6ρήκαν καθόλου πρόσφορο έδαφος και οι
ήρωες των έργων απέτυχαν παταγωδώς να τα πραγματώσουν στις ελ
Αψικές συνθήκες. Δεύτερον, 'Υ) θεωρία του 6ιολογικού ντετερμινισμού, 'Υ)
οποία εΠ'Y)ρειiζει τις ζωές τους, αλλιi και το λογοτεχνικό ύφος Τ'Υ)ς αφή
Υησ'Υ)ς των ιστοριών τους. Ο μοναδικός και κοινός, εντέλει, πυρήνας όλων
των μυθισΤOΡ'Y)μιiτων που έγραψε ο KαραγιiΤσ'Y)ς στ'Υ) δεκαετία του '30
είναι 'Υ) εΚΡ'Υ)κτική αλλ'Υ)Αεπίδρασ'Υ) Τ'Υ)ς παραδοσιακής ελλψικής νοοτρο
πίας με τις καινούριες αντιλήψεις που ήρθαν από το εξωτερικό.
Η κιiπως ακραία περίπτωσ'Υ) του Kαραγιiτσ'Y) αναδεικνύει ένα ιiλλo
γενικό χαραΚΤ'Υ)ριστικό αυτής τ/ς oμιiδας μυθιστoριoγριiφων,που αφoριi
στΤι σχέσ'Υ) τους με Τ'Υ)ν ευρωπα"iκή πεζογραφία. Η 'ευρωπα"iκή διιiστασrι'
"
Τιταν, συμφωνα με τις
~,
προαιαγραφες που
~,
οιατυπωσε ο
Θ'
...
εοτοκας στο
ΕΜ:ΙΙ
'1 'Ο
ερο
" ,
πνειιμ.α, ενα απο τα
,
απαραΙΤ'Υ)τα
,
στοιχεια τ/ς
,
νεας
Α
ογοτε-
χνίας. Οι σuγγραφείς αυτής ΤΤις oμιiδας εν'Υ)μερώνονταν και μελετούσαν
24. Σύμφωνοι με μίοι, τουλσ.χιστον, πρoσεκτικ~ oινσ.γvωσΎ) του έργου του, 6ρίσκετοιι
πολύ κοντσ. στ/ν ΎjθOγρoιφ(σ; του τέλους του 190υ αιώνα: «ο Κοιραγσ.ΤσΎ)ς μ.OCς έοωσε σε
μιιχ μεγάλΥ) σύνθεσΎ) τον τερσ.στιο πίνοικιχ Υ)θών στον τόπο μ.οις κοιτσ. τ/ν περίοοο 1919-
1930» (Τσσ.κωνοις, Η γενιά του τριάντα, ό.π., σ. 69).
------
ξένΎJ λογοτεχνία. Άλλοτε παραπέμπουν έμμεσα στο έργο των Μπαλζάκ,

Ζολά, Ντοστογιέφσκι, Χάμσουν και Ζιντ ιοιαίτερα, και άλλοτε εφαρμό
ζουν τεχνικές που φαίνεται να έχουν μάθει από αυτούς. 25
Η απ6ΡΡΙψΎJ του ρεαλισμού: οι Μοντερνιστές. Οι συγγραφείς που συγκρο

τούν αυτ~ ΤΎJν ομάδα παρακoλoύθΎJσαν από κοντά τις λογοτεχνικές εξε
λίξεις σΤΎJν EυρώΠΎJ. YιoθέΤΎJσαν όμως τον πιο καινούριο και πιο ριζοσπα
στικό τρόπο γραφ~ς, με τον οποίο ~ρθαν σε επαφ~ όταν ~ταν σπουδαστές
σΤΎJ Γαλλία ~ ΤΎJν Ιταλία σΤΎJ δεκαετία του '20. Το. γεωγραφικό κέντρο
αυτής ΤΎJς ομάδας ~ταν ΎJ Θεσl:τα,~oνίΚΎJ, ΎJ οποΙα ΤΎJV επoχ~ εκείνΎJ ανα
πτυσσόταν ταχuτατα και αναλάμ6ανε το σΎJμερινό ρόλο ΤΎJς ως 'συμπρω
τεύουσα'. ZΎJτ~ματα που σχετίζονταν καθαρά με το Μοντερνισμό διατυ
πώθΎJκαν για πρώΤΎJ φορά στο περιοδικό ΜακεδΟΥικές Ημέρες (το οποίο
ιδρύθ'ηκε το 1932), πριν αρχίσουν να απασχολούν ΤΎJν πρωτεuουσα (στο
περιοδικό Το Τρίτο Μάτι, που άρχισε να εκδίοεται το 1935). Στους ξένους
συγγραφείς, των οποίων το έργο μεταφράζεται και σχολιάζεται σε αυτά
τα περιοδικά, περιλαμ6άνονταιΟ Εντουάρ Ντεζαρντέν (ο οποίος θεωρείται
ο εΙσΎJΎΎJτ~ς, στα 1887, ΤΎJς τεχνικ~ς του 'εσωτερικού μονολόγου'), ο
Τζέιμς Τζόυς, ο Στέφαν Τσ6άιχ και ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε.
ΣΤΎJν πόλΎJ τ/ζ ΘεσσαλoνΙΚΎJς αναπτuχθ'ηκε μια αρκετά συμπα~ς
ομάδα συγγραφέων, που γρ~γoρα (όπως ~ταν αναμενόμενο) έγινε γνωστ~
ως 'Σχoλ~ ΤΎJς,ΘεσσαλoνίΚΎJς" Τα 6ασικά μέλΎJ αυτ~ς ΤΎJς ομάδας ~ταν
ο oΙΎJΎΎJματoγράφoςAλκι6ιάoΎJς Γιαννόπουλος (1896-1981), ο οποίος σΤΎJν
πραηγoύμενΎJ δεκαετία, και με το όνομαAlc Gian, είχε μια μικρ~ συμ
μετoχ~ στο ιταλικό φουτουριστικό κίνημα, ο Γεώργιος Δέλιος (1897-
1980), κατά ΤΎJV άπoψΎJ του οποίου το καθ~κoν του μυθιστοριογράφου
ταυτι'ζ εται με το «μυστικο'θ' e ~
και α ορυοο εσωτερικο οραμα '
του , λ'
oγoτεχνΎJ
που αναζΎJτάει ΤΎJν ενόΤΎJτα του εαυτού του» ,26 ο ακούραστος νεoτεριστ~ς
ΣτiλΙΟζ Ξεφλούδας (1901-1984) και, τέλος, ο Νίκος Γα6ρι~λ ΠεντζίΚΎJς
(1908-1992), ο μόνος από ΤΎJV ομάδα του οποίου ΎJ φ~μΎJ ξεπέρασε τα
25. Αυτές και άλλες ευρωπαϊκές οιαq'Uνοέσεις του tM'I'JVLXOU μ.υθιστop~ματoς στ/
διάρκεια "'I'J.; δεκαετίας του
1930 τεκμ.'ι'Jριώνοντlχι xlXt σχολιάζοντιχι στο μ.ελέτ/μα του
Peter Mackridge, «European Influences οη the Greek Novel during the 1930s», Joumalof
Modem Greek Studies 3 (1985), σσ. 1-20.
26. Γ. Δέλιος, Το σύγχρονο μ,υθιστόρημα (σειρά δr.ιxλέξεων), etaaalovfx'I'J 1939, σ.
68 (πρώτ/ Q1JIJooaftuσΎJ στις Μακεδονικές Ημ,έρες το 1937).
---- --------------
στενά όρια του κύκλου του. Στεν~ συγγένεια συνδέει με αυτ~ την ομάδα
και τον ιδιότροπο Γιάννη Σκαρίμπα (1893-1984), που έζησε και έγραψε
στη Χαλκίοα, καθώς και τον Γιάννη Μπεράτη (1904-1968), το μόνο
Αθηναίο της παρέας, συγγραφέα του μυθιστoρ~ματoς Διασπορά (1930),
του οποίου η σπουδαιότητα μόλις πρόσφατα άρχισε να αναγνωρίζεται. 27
Πιο χαλαροί δεσμοί με την ομάδα μπορούν να αναγνωριστοuν στο ανο
λoκλ~ρωτo μυθιστόρημα του Γιώργου Σεφέρη Έξι νύχτες στην Ακρόπο
λη, του οποίου η αρχικ~ σύνθεση ανάγεται στα 1926-8 και το οποίο, όπως
και το πρώτο 6ι6λίο του Sεφλούδα, έχει τη μoρφ~ ημερολογίου.
Η . δράση' σε αυτά τα μυθιστoρ~ματα και τα διηγ~ματα δεν εκτυ
λΙσσεται ούτε στο παραδοσιακό αγροτικό περι6άλ/ον που προτιμούσαν οι
συγγραφείς της πρώτης ομάδας, ούτε στο μετα6αλ/όμενο κόσμο της πόλης,
που αναπαριστούσαν στο έργο τους οι συγγραφείς της δεύτερης ομάδας,
αλ/ά. πάνω στην τυπωμένη σελίδα. Στα περισσότερα από αυτά Τ'Υ) θέση
της παραδoσιακ~ς πλoκ~ς ~ υπόθεσης έχουν καταλά.6ει οι φαινομενικά
ανεξέλεγκτες νοητικές διεργασίες του κεντρικού ~ρωα. Αν και πολ/ές φορές
ο .εσωτερικός μονόλογος', τεχνικ~ς φυσης καινοτομία, θεωρείται ως το
σ~μα κατατεθέν αυτ~ς της ομάδας συγγραφέων, στην πραγματικότητα
η τεχνικ~ αυτ~ είχε πολύ περιορισμένη χρ~ση στη διάρκεια της δεκαετίας
του 1930 (οι μονόλογοι, που καταλαμ6άνουν πολ/ές σελίδες αυτών των
μυθ ιστορηματων,
f 'Ί'Ί""!' λ f
και σε ΠΟΛΛες περιπτωσεις αυτοι οι tQtot αποτε ουν το
μυθιστόρημα, συν~θως εξυπονοούνται Ύρaπτο( και όχι προφορικοΟ.28
27. Το έργο αυτής τ/ς ομ.άΟιχς συπριχφέων, μο:ζί με το έργο τ/ς Μέλπως Αξιώτ'ΥΙ
μέχρι το 1944, είναι το θέμο: διδιχκτορικής οιιχτρι6ής, γραμμ.έτ/ς σΤ'ΥΙν α.πλική γλώσσιχ:
Η. Yannakakis, Narcissus in the Novel: Α Study ο/ Self-Re/erentiality in the Greek Novel
1930-1945, University ofLondon: Unpublished PhD thesis, 1990. Το κεφOCλο:ιο που ιχνα
φέΡεται στον ΠεντζίΚ1] 01]μ.οσιεύΤ1]κε κιχι στα ελλψικOC: Ελένη Για.ννακOCΚ1], «ο θOCνιχτος
κιχι 1] ιxνOCστιxσ'l] του Νιχρκίσσου: Ο πεθαμένος και Υ) ανι%στr.tσ'rj του Ν. Γ. ΠεντζίΚ1]»,
Παλίμψηστον 11 (1991), 101-25. Αυτή είνιχι η πρώτη, μελέτη που ιχφιερώνετιχι στην
ιxνoc-yνωσ'l] κOCποιων έργων ιχυτής της ομ.άΟα.ς, τα. οποία. ανα.ΛUoνται ιχπό θετική σκοπιOC.
Ο Vitti (Η γενιά -rol) τριάντα) σχολιOCζει μόνο το έργο των Ξεφλούοα, ΠεντζίΚ1], Σκιχ
ρίμπα κα.ι Γιιχννόπουλου, ενώ ο ΤσOCκωνας (Η γενιά του τριάντα) ανα.φέρει μόνο τον
Σκαρίμπα. και την Αξιώτη κιχι παραλείπει ολότελα, στην ενότ1]τα με τα ΠεΡιοοικOC, τις
Μακεδονικές Ημέρες και Το Τρίτο Μάτι.
28. Βλ, π.χ., Vitti, Η γενιά του τριάντα, ό.π., 0'0'. 272-8 και Ιστορία, ό.π., 0'0'.
387-9. Για το ενοιαφέρον που προκOCλεσε αυτή η τεχνική στην ελληνική λογοτεχνική
κριτική στις σ.ρχές τ/ς o~καετίας του '30, 6λ Μσ.ίΡ1] Μικέ-Λένσ. Γκσ.νOC, «ΔημήΤΡ1]ς
Μεντζέλος, ''Ο Εσωτερικός Μονόλογος" (1933)>>, στο ΜνήμΥ) Αίνου' Πολ{τ/, Επιστ/-
----- -----
ΣΎ]μαντικότερο, πάντως, και από τις τεχνικές που εφαρμόζονται είναι τ.ο
γεγονός ότι όλοι αυτοί οι συγγραφείς σαφώς απορρίπτουν τις παραδοσιακές
συμ6άσεις ΤΎ]ς μυθισΤΟρΎ]ματικής αφήγΎ]σΎ]ς. Δε θεωρούν ΤΎ]ν αφήγΎ]σΎ]
μέσο για να παρουσιάσουν τρομερά γεγονότα, ούτε 6ήμα, από όπου
'ζονται ελ ευ'
παρουσια θ
φα τα' '
συγχΡονα κοινωνικα λ
και φι '
οσοφικα ζΎ]ΤΎ]ματα.
,
Επιχειρούν, αντίθετα, με τ/ν αφήγΎ]σή τους να πλάσουν μια εναλλακτική
πραγματικόΤΎ]τα, με μοναδικά συσΤΜικά τις λέξεις ΤΎ]ς σελίδας.
Τα δύο πρώτα μυθιστορήματα του Ξεφλούδα αναφέρονται στις δυ
σκολίες που αντιμετωπίζει σΤΎ] σύνθεσΎ] του μυθιστορήματος ένα μυθι
σΤΟΡΎ]μΜικό alter ego. Στα επόμενα προσπαθεί να εφαρμόσει όσα έμαθε
απο
, ~, 'Ο
τα cιυo πρωτα.
'
αφΎ]γΎ]ΤΎ]ς ΤΎ]ς
Δ ι
ιασπορας, του
,
πρωτου μυ
θ
ιστο-
ρήματος του ΜπεράΤΎ], διασχίζει ζοφερά τοπία ΤΎ]ς φαντασίας:
«για να ~ρω ΤΎ) λέξη, ΤΎ)ν απαραίΤΎ)τ/ μ.ικρή σταγονίτσα που μ.ο,; 'λειπε και
που όμ.ως αυτή και μ.όνΎ) θά 'κανε το ποτήρι να ξεχειλίσει, για να μ.πορέσω
να πω ήσυχος πια "τετέλεσται" κι εγώ, για να μ.πορέσω να κλείσω τα μ.άτια
μ.ου και να χαθώ πανεuόαίμ.ων πια σΤΎ) σιωπή και το κενό του αχΡώμ.ου
απείρου».29
Παρόμοια, αν και εκφράζεται εντελώς διαφορετικά, είναι και η ανα

ζήτ/σΎ] του κεντρικού ήρωα στο πρώτο μυθιστόρημα του Νίκου Γα6ριήλ
Πεντζίκη, ΑΥτρέας Δημ.ακούδης, που κυκλοφόρησε το 1935 με το ψευ
δώνυμο Σταυράκιος Κοσμάς. Ο ΔημακούδΎ]ς είναι φοιτητής στο πανεπι-
,
σΤΎ]μιο μιας ξΙ
ενΎ]ς πο'λης, η οποια,
Ι !.'
αν και cιεν 'ζ εται, μοια
κατονομα 'ζ ει να
είναι το Στρασ60υργο. Ερωτεύεται μια νεcφή Γαλλίδα αλλά εντελώς

~
αοικαιολΟγΎ]τα
' ""λλ ει.
ΤΎ]ν προσοα Σ'
τη συνεχεια, '"
καταφευγει σε ενα σωρο
'ξ 'λ
παρα ενα κο πα, με ΤΎ]
' λ ,~
ματαιη ε πιcια να
ξ ~, ,
αναΚεΡοισει αυτο που
,
τωρα
θεωρεί ιδανική αγάπη. Τρυπώνει στο δωμάτιό ΤΎ]ς μεταμφιεσμένος σε

φυτο και ου θ'ζ
, '"
Ι εται σΤΎ] θλ'ψ"
ι η, οταν εκεινη τον '"
αποκρουει, οπως ηταν
αναμενόμενο. Το μεγαλίιτερο μέρος της αφήγΎ]σης καταλσ.μ6άνεται από

τις σκέψεις του ήρωα και τψ εσωτερική αναζήΤΎ]σΎ] ενός ιοανικού, το
μoνικ~ EπετΎJρίoα ΦιλoσoφΙΚ~ζ Σχoλ~ζ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκηζ 1988, σσ. 293-

304. Για πιο θεωρητικGί σχόλια πGίνω στο θέμα 6λ Massimo Peri, Δοκψια αφηγr;μ.α
τολογίας, επιμ. Σ. Ν. Φιλιππίοηζ, Πανεπιστημιακέζ ΕκόόσεΙζ ΚρήΤΎ]ζ, Ρέθυμνο 1994.
29. ΓιGίννΎ]ζ MπεριXτΎJζ, Διασπορά. Στρό6ιλος, Ερμήζ, Αθήνα 1980 (1Ύ] έΚΟΟσΊ] τΎJζ
Διασποράς 1930), σ. 22. ΕντόπωσΊ] προκα.λεί το πλοόσιο θρψκευτικό λεξιλόγιο σε ένα.
κείμενο που οεν έχει κα.μία σχέσΊ] με ΤΎ] θΡΎ]σκευτικ~ πίσΤΎ] ή λατρεία..
οποίο ()ρίσκεται σε πλ~PΎ] σύΥχ.ρουσΎ] με τψ εξωτεpικ~ πραγματικόΤΎ]τα,

στψ οποία πρέπει να ζ~σει. Η προσπάθεια του ΔΎ]μακουδΎ], αν και τελικά
αποτυΧΎ]μένΎ], να φτάσει το ιδανικό του, δΎ]μιουργώντας ΤΎ] δικ~ του
πραγμιΧτικοτ/τα,
" ειναι Ύ] προσπα
, θ εια του
'1:'
toιου του
Ι:' '
ΟΎ]μιουργου του, του
,
Π εντζ ΙΚΎ], , '.... '1:'
και σΤΎ]ν ουσια και των αΛΛων συγγραφεων αυΤΎ]ς ΤΎ]ς ομαοας: "
«Ένιωσε τότε την προσπάθειιχ του κάθε ήρωιχ που κάνει νιχ υπάρχουν όσιχ
έχει στο νου του, οιχπιχνώντιχς τον ειχυτό του.
Είπε ότι γι' ιχυτόν υπήρχιχν όλΙΧ, το σπίτι, 1) θρφκείιχ, κιχι 1) πιχτρίΟιχ.
Θιχ έμενε χωρίς κιχμιάν άλλ1) σκέψ1) νιχ τιχ συλλογιέτιχι, ίσιχμε που θιχ
νύχτωνε, ιxκίVΎjτoς σΤ1)ν κιχρέκλιχ, ώστε νιχ λιibOUV ζωή όσιχ ήθελε νιχ τον
πλ'φι&σουν σιχν υπάρξεις» .30
Ο ΓιάννΎ]ς Σκαρίμπας ξεχωρίζει και από τους συγγραφείς αυτ~ς ΤΎ]ς

ομάδας αλ/ά και από τους άλ/ους συγγραφείς ΤΎ]ς γενιάς του για ΤΎ]ν
ιδιοφυ'ια του ως κωμικού. Όχι ασχέτως, ήταν ακόμΎ] ικανόταΤΟζ καρα
Υχ.ιοζοπαίΧΤΎ]ζ. Ο αφΎ]ΎΎJτ~ς, στο πρώτο μυθιστόΡΎ]μιχ του Σκαρίμπα, Το
θείο τραγί (1933), είναι ένας αλ~ΤΎ]ζ, που μιλάει γαλ/ικά, γνωρίζει για
τον Αί.νστάιν ενώ Ύ] γλώσσα και Ύ] συμΠεΡιφορά του προσ()άλ/ουν τόσο
τους κοινωνικούς, 000 και τουζ λογοτεχνικούζ κανόνες. Σε πολ/ά θυμίζει
τους μεταγενέστερους ~pωες του Σάμουελ Μπέκετ, τον Μέρφι και τον
Μολ/όυ. Ο Μαριάμ-πας (1935) είναι μια απίθανΎ] ιστορία ΤΎ]ζ ζω~ς μιας
μΙΚP~ζ πόλΎ]ζ. Περιπαίζει ΤΙζ προσδοκίεζ του αναγνώσΤΎJ που είναι εξοι
κειωμένος με τις μυθιστoPΎJμιΧτικές συμ()άσεΙζ: λίγο πριν από το τέλος
αποκα λ υπτεται
, ,
οτι ο
Μ'
cφιαμπας,
,
ο ΎJρωας,
, ....
εχει αΛΛα ει ταυΤΟΤΎ]τα με
'ξ ,
,
καποιον που
,
γνωρισε τυχαια
Ι
και του οποιου
"Π'
το ονομιΧ ιττακΟζ
,ισως
υπονοεί ΤΎ] μεσαιωνικ~ ελ/ψικ~ λέξΎJ 'πιττάκιον', δΎ]λαδ~ επιστoλ~, Η
τρέλα και Ύ] αυτοκτονία συχνά παραμονεύουν τους χαρακτ~ρες του
Σκαρίμπα, Το σόλο του ΦίΥχαρω (1938) μπορεί να εκλΎ]φθεί ως γέννΎ]μα
, 1:" , 1:" , θ
ενος οιαταραγμενου νου, και σΤΙζ επομενες εκοοσεις ιχυτου του μυ ιστο-
Ρ~μιΧτoς ο Σκιχρίμπας πρόσθεσε ένιχν επίλογο, στον οποίο διιχ()ε()ιχιώνει ότι

ο αφΎ]ΎΎJΤ~ζ ~τιxν σΤΎJν πραγμιΧτικόΤΎJτα έγκλειστος σε φρενοκομείο!31
30. Ν. Γ. ΠεντζίΚ1)ζ, Αντρέας Δημ.ακούδης και άλλες μαρτυρίες χαμού .και δεύ
τερης πανοπλίας, ΆΣΕ, ΘεσσιχλονίΚ1) 1977, σ. 56.
31. Κιχι τιχ τρίιχ ιxuoτιX μuθιστορ~μ.aτιχ έχοuv επα.νεκΟοθεί ιχπ6 Τ1) Νεφέλ1), με φι
λoλOΎΙΚ~ επιμέλεια. 't1)ζ ΚιχτερίνΙΧζ Κωστίοu: Μαριάμπας, 1992, Το σόλο τοι; Φί-rκapω,
1992, κιχι Το θείο τραγί, 1993.
Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΑ 1930
Η δεκα.ετία., που προα.νήγγειλε στα. 1929 ο θεoτoκιiς με το 'μα.νιφέστο'

του Ε'''!Αευ'Οερο " Ι
πνευμ.α., ητα.ν στην ποιηση
ξΙ Ι
ε ισου πcφα.γωγικη κα.ι νεοτε-
ρική όσο κα.ι στην πεζογρα.φία.. Η στροφή όμως που σημειώθ-ηκε στην
πεζογρα.φία. μετιi το 1936 δεν επ"t]ρέα.σε 't"t]'! ποί"t]ση, με αποτέλεσμα "t]
ποι"t]τική πα.ραγωγή όλ"t]ς 't"t]t; δεκαετίας μέχρι την ΙΙσοδο 't"t]t; ΕλΜΟα.ς
στο Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο να. θεωρείται ενια.ίο σύνολο. Αυτό 6έ6αια
δε σημα.ίνει ότι όλΎ] "t] ποί"t]ση αυτής 't"t]c; περιόδου είνα.ι ομοιογενής. Εδώ
θα. εξεταστούν ακόμΎ] και τα ποιήμα.τα που γριiφτ"t]καν μέχρι το 1940
αλλιi δ"t]μοσιεύτ"t]καν αργότερα.. Η κριτική 't"t]c; εποχής, επ"t]ρεα.σμέν"t] από
το πνεύμα. του θεoτoκιi, υιοθέτ"t]σε μιαν αυστ"t]ρή διιiκριση μεταξύ του
«καρυωτακισμού», από ΤΎ] μια πλευριi, και εκείνων των ποι"t]τών, από
την ιiM"t], που φαίνονταν να τρα60όν προς νέες, πιο αισιόδοξες κατευθόν
σεις. Η 'αισιοδοξία' εξέφραζε ΤΎ] ρήξη με το ιiμεσo παρελθόν, και μια
τέτοια αντίλ"t]ψ"t] έτεινε να συνδυαστεί με καινοτομίες στ"t]ν τεχνοτροπία,
που προέρχονταν από τον ευρωπα'ίκό Μοντερνισμό και αποδίδονται με τον
ελληνικό όρο πρωτοπορία, ο οποίος πρόχειρα αποδίδει τον γαλλικό avant-
garde. Εκ των υστέρων, 6έ6αια, διαπιστώνεται ότι "t] μόνη ευδιιiΚΡΙΤΎ]
διαίρεση της ελληνικής ποί"t]σης 't"t]c; δεκαετίας του '30 6ασίζεται σΤΎ]
χρήση ή απόΡΡΙψΎ] 't"t]c; παραδοσιακής μετρικής. Η ιστορία 't"t]c; ελληνικής
ποί"t]σης σΤΎ] oιιiρκεια αυτής 't"t]t; περιόδου ταυτίζεται με την ιστορία 't"t]c;
επικριiτ"t]σης του ελεύθερου στίχου. Στα 1930, με εξαίρεση κιiπoιoυς
σημαντικούς πρωτοπόρους, ο στίχος που δεν υπιiκoυε στους τυπικούς
Ι Ι λ
κανονες του μετρου και της ομοιοκατα "t] ξΙιας αποτε
λ Ι
ουσε
Ι
εκκεντρικοτ"t]::-
τα. Στα 1940 όλοι οι σημαντικοί ποι"t]τές της νεότερ"t]ς γενιιiς είχαν
δ"t]μοσιεύσει ποιήμα.τα γραμμένα σε ελεύθερο στίχο.
Όπως θα φανεί στη συνέχεια, "t] -tTιp"t]crY) των παραδοσιακών στιχουρ
γικών μορφών 6ρίσκεται σε ιiμεσησυνιiρτ"t]ση με ΤΎ] θεμα.τική κλ"t]ρονομιιi
του KαρυωτιiΚΎ] και του όστερου Συμ60λισμού. Η υιοθέτηση των νέων
στιχουργικών μορφών (ελεόθερος στίχος ή ποί"t]μα. σε πεζό) συμ6αδίζει με
νέες θεμα.τικές αναζ"t]τήσεις. Όμως "t] νέα αυτή θεματολογία και τα
καινούρια εκφραστικιi μέσα δε θα μπορούσαν με αντικειμενικότητα να
χαρακτ"t]ριστούν ως ·αισιόδοξα'. Και σΤ"t]ν πραγματικότ"t]τα, αυτός ο
χαρακτ"t]ρισμός είναι έγκυρος μόνο για τις περιπτώσεις του ΕλύΤΎ) και
του Εμπειρίκου, που γριiφoυν σε ελεύθερο στίχο, καθώς και του Σικε-
----
'
λιανου, που σε αυτη
, την περιοοο
, 1:"
της πορειας του
'λ
χρησψ,οποιει αποκ ει-
στικ6: παραδοσιακές φόρμ.ες. Με 6:λλα λόγια, η πλειοψηφία των ποιητών

που πεφαμ.ατίζονταν μ.ε τον ελεύθερο στίχο δεν ήταν κατ' αν6:γκην 'αι
σιόδοξη' στις αντιλήψεις της, ενώ όσοι εξακολουθούσαν να χρησιμ.οποιούν
τα παραδοσιακ6: μ.έτρα δεν ήταν εξ ορισμ.ού 'απαισιόδοξοι', όπως δείχνει
το παρ6:δειγμ.α του Σικελιανού.
Η κληρονομ.ι& του ύστερου Συμ.60λισμ.ού κα.ι του Κα.ρυωτ&κη. Το κα.τε

ξοχήν γνώρισμα. της δεκα.ετία.ς του '30 είνα.ι ο α.ριθμ.ός κα.ι η ποικιλία των
πρώτων εκδόσεων από νέους συγγρα.φείς. Τα.υτόχρονα, πολλοί σuγχρονοι
του Κα.ρυωτ6:κη συνέχισα.ν να. δημ.οσιεUουν, χωρίς να επηρε6:ζοντα.ι από
τις αλλαγές που συνέ6αιναν γύρω τοuς.:J2 Η Οδύσσεια του Καζαντζ6:κη,
δημ.οσιευμ.ένη το 1938, α.ντιπροσωπεύει την επι6ίωση της προηγούμ.ενης
περιόδου. Από τους μ.εγ6:λους ποιητές της προηγούμ.ενης γενι6:ς μ.όνον ο
Άγγελος Σικελια.νός συνέχισε να γρ6:φει και να. δημ.οσιεUει στη δι6:ρκεια.
αυτής της δεκαετίας.
Ο Σικελια.νός ήταν ο πρώτος Έλληνας ποιητής που κα.τήργησε
ολ οτε
' λα ,
κ~ι την ομ.οιοκα.τα.λη ξ'ια κα.ι το μ.ετρο, στη σεφα α.πο τα μ.ακρο- "
σκελή ποιήμα.τα. Συνειδήσεις, που δημ.οσιεύτηκαν μ.εταξύ 'tou 1915 και
1917, και στα οποία αργότερα έδωσε τον τίτλο Πρόλογος στη ζωή. Στη
συνέχεια., χρησιμ.οποίησε τον ελεύθερο στίχο μ.ε μ.εγ6:λη φειδώ, μ.όνο σε
,
καποια
, .
ποιημα.τα, που
,ισως σuνε
'θ
εσε κατα.
'1:".
τη οιαρκεια 'tou Δ '
ευτερου
παγκόσμ.ιου πολέμ.οu. Στη δεκα.ετία του '30 όμ.ως, όταν πολλοί νεότεροι
ποιητές χ6:ραζαν τη δική 'touc; πορεία, διευρύνοντας το μ.ονοπ6:τι που
,
αuτος
,
πρωτος
,
ειχε
'ξ
ανοι ει, ο
Σ
ικε
λ '
ιανος χρησιμ.οποιουσε
, μ.ε συνεπεια
,
ο'λ ων των 1:"
ειοων τα "
μ.ετρικα Οι
συστημ.ατα. 'Ί'Ί '
συΛΛογες, που ,
αργοτερα
32. Πρόκειται ο"t)λαοή για τουζ Κώστα ΒάρναλΥ), Νίκο Καζαντζάκη και τουζ
'μ.ετα-Συμ.~oλιστέζ" οι οποίοι αναψέρ&ηκαν στο 20 κεψ., στ"t)ν ενότητα που ήταν αψιε
ρωμ.ένΥ) στον Καρυωτάκ"t). Σε αυτή ΤΥ) οεύτψη ομ.ιΧΟα πρέπει να προστεθεί και ο Σκα
ρίμπαζ, ο οποίο ζ έγραψε rcoi"t)σYJ σε κανονικά μ.έτρα, 't"t)II ίοια εποχή μ.ε τα. τυπικά.
εικονοκλιχστικά. μ.υθιστορήμ.ιχτα. τηζ οεκαετίαζ του '3Ω. Για το θέμ.ιχ τYjζ μ.ετα~oλήζ του
στίχου σΤΥ) οιάρκειιχ τηζ οεκαετίαζ Ι:Ιλ Κώσταζ ΣτεργιόπουλΟζ, Από το σuμ.bΟλισμό στ/ν
ιινέα ποίηση», Βάκων, Αθήνα 1967 και οιάψορεζ εργασίεζ στον ομ.ιχδικό τόμ.ο Νεοελλη
νικά μετρικά, επιμ. Ν. Βαγενάζ, Πανεπιστημ.ιακέι; ΕκδόσεΙζ KρήτYjζ, Ρέθυμ.νο 1991.
Σ"t)μ.ιχντικότατYj προσθήκη στη σχετική ()ι()λιογραψίιχ αποτελεί ο ομ.ιχΟικόζ τόμ.Οζ, Η
ελευθέρωση των μορφών: η ελληνική ποίηση από τον έμμετρο στον ελεύθερο στίχο, επιμ..
ΝάσΟζ Βιχγενάζ, ΠoινεπιστYjμ.ιoικέι; ΕκοόσεΙζ Κρήτ"t)ζ, Ηρό:κλειο/Αθήνοι, 1996.
----""----
τιτλoφoρ~θΎ)καν Νέκυια. Β', Ορφικά και Ίμεροι, γράφΤΎ)καν στο σύνολό

τους ή εν μέρει σΤΎ) διάρκεια αυτής ΤΎ)ς περιόδου. Εκεί χρ"t)σιμοποί"t)σε
κυρίως ανομοιοκατάλ"t)κτο ενδεκασύλλα60 στίχο, κλΎ)ρονομιά από ΤΎ)ν
ιταλικ~ ΠOίΎ)crΎJ μέσω της επτανΎ)σιώΤΙΚΎ)ς κα.ταγω~ς του. Σε πολλά
από αυτά τα μικρής ή μεσαίας έκταcrΎJς πoι~ματα ο Σικελιανός επανέρ
χεται σε 6ασικά θέματα από τη μακρoσκελ~ συνθεcrΎJ Πάσχα. των Ελ
λήνων, την οποία τώρα εγκαταλείπει οριστικά. Όπως συμ6αίνει και με
το μεγαλύτερο μέρος της κα6αφικής ΠOίΎ)crΎJς (Ύ) οποία επίcrΎJς 6ασίζεται
στα τυπικά ποι"t)τικά σχήματα, που όμως ΧΡΎ)σιμοποιουνται με μεγάλΎ)
ευελιξία), συχνά ο αναγνώστ"t)ς μετά 6ίας αντιλαμ6άνεται ότι δια6άζει
στίχους. Παρ' όλα αυτά, οι στίχοι υπακούουν σε κάποιον διακριτικό
ρυθμό, που προσδίδει κύρος και κατά διαστ~ματα μελωδικ~ χροιά σΤΎ)
'
μεγαλοπνευσΤΎ) ,
πoιηcrΎJ του Σ ικελ ιανου.
'Αλλ"
α σε συγκριcrΎJ με τα ΠΟΙΎ)- ,
ματα που έγραψε ο Σικελιανός πριν από ΤΎ)ν αποτυχία των Δελφικών
Εορτών του 1927 και 1930, αυτά είναι πιο πυκνά και συγκραΤΎ)μένα. Αν
και "t) θεματική τους παραμένει υψ"t)λόφρων, σε πολλά διακρίνεται ένας
νέος ρεαλισμός, και ορισμένα από τα πιο γνωστά χρ"t)σιμοποιούν ένα
καθαρά αφΎ)ΎΎ)ματικό ύφος, το οποίο αντιδιαστέλλεται προς τον ορμ"t)τικό
λυρισμό των προ"t)γοuμενων έργων του Σικελιανού.
Ιδιαίτερα στα πoι~ματα, που αργότερα συγκεντρώθΎ)καν κάτω από
τον τίτλο Ορφικά., ο Σικελιανός παρατείνει τψ προσπάθεια συνθεcrΎJς
όλων των περιόδων του Ελλψισμου, ΤΎ)ν οποία είχε ξεκινήσει με το έργο
Πρόλογος στη ζωή και συνέχισε με το ανολοκλήρωτο Πά.σχα των
Ελ/ήνων. Εγκαταλείπει όμως ΤΎ)ν παλαμικ~ κλ"t)ρονομιά των μεγάλων
συνθέσεων. Ο Σικελιανός, συνδυάζοντας το ρεαλισμό με το μυστικισμό,
που ~ταν ξένος προς τον Παλαμά, επι6άλλει το παρελθόν και το μέλλον
, " ,
πανω στο παρον με εναν τροπο που
θ' !:" !1' '
α ηταν αοιανο"t)"tΌς για τον οευτερο.
Η Ιερά Οδός (1935) είναι Ύ) ρεαλιστικ~ αφ~ΎΎ)crΎJ μιας συνάντησης με ένα

γύφτο, ο οποίος oB"t)ytL δύο αρκούδες στο δρόμο προς το αρχαίο ιερό ΤΎ)ς
Δ~μΎ)τρας σΤΎJν Ελευσίνα. Στο πoίΎJμα ο ΠOΙΎ)τ~ς-αφΎJΎΎ)τ~ς 'μυείται' σε
μιαν αρχαία θpΎ)σκευτικ~ αντίλΎJψΎJ, Ύ) οποίσ. ενέχει τψ υπόσχεcrΎJ της
μελλoντικ~ς σωΤΎJpίσ.ς. Σε ένσ. άλλο πoίΎJμα ΤΎJς ίδισ.ς χρονιάς, Στ' Όσιου
Α ουκα., ,
το μονα.στηρι, 'ζ ετσ.ι
πσ.ρουσισ. με ρεσ.λ' 'λ ι
ιστικο πσ. '
τροπο ο πσ.ρσ.-
δοσισ.κός εορτσ.σμός ΤΎ)ς ΑνάσταcrΎJς. Η ίδια ΎJ περιγραφ~ όμως ταυτίζει

το νεκρό Χριστό με τον Άδωνι. Στο αποκορύφωμσ. 't"t)c; τελετ~ς, ένσ.ς
,
νεαρος , r-
ανορσ.ς, που ο'λ' ,
οι πιστευσ.ν νεκρο στον πο'λ εμο, εμφσ.νι'ζ ετσ.ι στο
κατώφλι τ-ης εκκλ-ησίας. Σε αυτά και σε άλλα ποιήματα ο Σικελιανός

οίνει μια περισσότερο μυστικιστική OιάστασΎJ σε προ-ηγοόμενες προσπά
θειες του ΠαλαμιΧ να συνθέσει στψ ποί-ησή του αρχαία, μεσαιωνικά και
σόγχΡονα στοιχεία.
Η χpήσΎJ των παραοοσιακών μέτρων από τον Σικελιανό στ-η δεκαε
τία του '30 δεν είναι καθόλου αντιπροσωπευτικήαυτής τ-ης εποχής. Στ-ην
πεpίπτωσΎJ του Σικελιανοό ένας ποι-ητής που είχε ήδ-η κάνει το άλμα στον
ελεUΘερo στίχο επιστρέφει στ-ην παραοοσιακή μετρική. Και από αυτή τψ
άποψη ο Σικελιανός πρoλα~αίνει τψ εξέλιξη πολλών νεότερων ποιητών,
οι οποίοι στα πρώτα έργα τους χρησιμοποίησαν τον ελεύθερο στίχο, ενώ
σε επόμενα επεξεργάστηκανφορμαλιστικούςτρόπους ποι-ητικής έκφρασΎJς.
Τα πρώτα ποιήματα που δημοσίευσαν στη δεκαετία του '30 κάποιοι

ποιητές, που αργότερα επιδόθηκαν στον ελεύθερο στίχο, σέ~oνται τους
παραοοσιακοός μετρικοός κανόνες. Στα ποιήματα αυτά αναγνωρίζονται
επιδράσεις του όστερου γαλλικοό Συμ~oλισμoύ και του Kcxρυωτάκ-η. Δεν
πρόκειται για έργα μόνο ελασσόνων ποιητών, αφοό τα παραπάνω ισχύουν
και για δύο ποιητές που πρωταγωνίστησαν στην ελλψική ποιητική
σκψή για έξι τουλάχιστον δεκαετίες (από τα 1930 μέχρι σήμερα): τον
Γιώργο Σεφέρη και τον Γιάνν-η Ρίτσο. Αλλά και άλλοι 060 ποιητές, ο
μαρξιστής/ορθόδοξος Νικηφόρος Βρεττάκος (1912-1991)33 και ο ενοοσκο
πικός Γ. Βαφόπουλος (1904-1996)31< από τη Θεσσαλονίκη, ξεκίνησαν τψ
ποιητική τους πορεία χρησιμοποιώντας παριχοοσιακά μέτρα., που στη
συνέχεια εγκατέλειψα.ν, όπως ο Σεφέρης και ο Ρίτσος. Μόνο ο Νίκος
Kα()~αδίας (1910-1974), του οποίου τα ποιήματα είνα.ι εμπνευσμένα. από
τη ζωή στη θάλασσα και επ-ηρεα.σμένα. από το α.συμ~ί~αστo, ο-ηκτικό
πνεύμα του Καρυωτάκ-η και του Μπωντλαίρ, οεν εγκατέλειψε τις στι-
33. Βλ τιι:; συλ/ογέι:; Κάτω από σκιές και φώτα (1929), και Κατε6αίΥΟΥτας στη
σιγή των αιώνων (1933). ο ελείιθεροι:; στίχοι:; εμφανίζεται πρώ'τ/ φοριΧ σε κιΧποια; μόνο
από τα; πoι~μα.τα 'τ/ι:; συλ/o~ι:; του ΒρεττιΧκου Οι Ύ"ρψ.άτσες τοι.ι ανθρώποι.ι (1935).
Aντιπρoσωπευτικ~ επιλo~ 'τ/ι:; ΠΟΙ'Yjσ-ηι:; του ΒρεττιΧκου: Ν. Βρεττάκοι:;, Τα ποιήματα
(2 τόμοι), ΤρΙα; ΦιίΜα., A~να 1981.
34. Βλ Τα ρόδα της Μι.ιρτάλης (1931), που περιλαμιίάνουν πoι~μα.τα που συνέθεσε
στο ΟιάσΤ1jμα. 1924-1931. ΣΤΥ] οεύτεΡΥ] συλλoγ~ του με τίτλο Προσφορά (1938), ο
Βα;ψόπουλοι:; χρ1jσιμοποιεί κάποια στοιχεία του ελείιθερου στίχου, αν και παραμένει μιΧλ/ον
πιστόι:; στο μέτρο. Για το συνολικό ΠΟΙ1jτικό έργο του Βαφόπουλου, ιίλ Γ. θ. Βαφόπουλοι:;,
ΆπαΥτα τα ποιητικά, επιμ. Γ. Κεχιχγιόγλου, Πα.ρα'τ/Ρ1jΤ~Ι:;, θεσσιχλονΙΚΥ] 1990.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΌΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 203
χουργικές αρχές της οεκαετΙας του '20. Οι τρεις ολιγοσέλιοες συλλογές

του ΚαbbαοΙα, που απέχουν μ.εταξό τους χρονικά, οιαφέρουν ως προς τη
θεμ.ατογραφία και το όφος αλλά παραμ.ένουν συνεπείς στην εφαρμ.οΥή των
, , 3r,
μετρικων κανονων. "
Από τον κόκλο των όψιμων Σuμ.bολιστών ξεχωρίζει ο Γιώργος
Σεφέρης (ψευΟώνυμ.ο του Γιώργου Σεφεριάοη, 1900-1971), ποιητής μ.ε
μ.εγάλη φήμ.η και ισχυρή επιρροή. Ο Σεφέρης ήταν εκείνη την εποχή
στενός φίλος του Γιώργου Θεοτοκά. Ανατράφηκε και αυτός σε μ.ια
κοσμ.οπολίτικη πόλη της Μικράς Ασίας, πριν από την Καταστροφή του
1922, τη Σμ.όρνη. Διαπνεόταν από τις ίοιες ιοέες και φιλοοοξίες που
οιατόπωσε ο Θεοτοκάς στο ΕλεύΘερο πνεύμ.α. Πριν ακόμ.η γραφτεί αυτό
το κείμ.ενο, ο Σεφέρης είχε επεξεργαστεί μετάξύ 1926 και 1928 το σχέοιο
ενός μ.υθιστορήμ.ατος μ.ε τίτλο Έξι νύχτες στην Ακρόπολη, στο οποΙο
είχε προσπαθήσει να εφαρμ.όσει κάποιες έστω από τις ιοέες του Θεοτοκά.
Αλλά το μ.υθιστόρημ.α ποτέ οεν ολοκληρώθηκε σε bαθμ.ό ικανοποιητικό
για τον Σεφέρη και οεν εκοόθηκε παρά το 1974, τρία χρόνια μ.ετά το
θάνατό του.
Ο Σεφέρης σπούοασε Νομ.ικά στψ Αθήνα και το Παρίσι. Στα τέλη
του 1926 ξεκίνησε μια λαμ.πρή καριέρα στο Οιπλωμ.ατικό σώμα, η οποία
κορυφώθηκε με την τοποθέτησή του στη θέση του Πρέσbη στο Λονοίνο
από το 1957 ώς το 1962. Πολλοί θεωροΙΙν ότι η πρώτη ποιητική συλλοΥή
του μ.ε τον τίτλο Στροφή (1931) οηλώνει τη 'στροφή' της ελλψικής
ποίησης και την είσοοό της στη οεκαετία του '30, μ.ια οεκαετία πειρα
μ.ατισμ.ών.36 Η λέξη όμ.ως σημ.αίνει και τη στροφή του ποιήμ.ατος, και
από αυτή την άποψη μαρτυρεί την επαφή του Σεφέρη μ.ε το έργο του
Καρυωτάκη και των όψιμ.ων Γάλλων σuμ.bολιστών, όπως ο ΒαλερΙΙ, σε
ό,τι αφορά τον επιοέξιο χειρισμ.ό των παραοοσιακών στιχουργικών τρό-
35. Μαραμπου (1933), πουσι (1947), Τρα6έρσο (1975). Και οι τρεις κυκλοφορούν
σε επανέκοοση από τις εκοόσεις Άγρα, μσιζί με το μ.οναΟικ"ό μ.υθιστόpΎJμσι του Κα6ι)αοία
Βάρδια (1954). Βλ ακόμ.ΎJ Τά.σος KόpψΎJς, Νίκος Κα66αδίας. Συμ60λή στη μελέτη της
ζωής και του έργου του, Πρόσπερος, Aθ~να 1991.
36. Τα Ποιήματα του ΣεψέPΎJ εκοίοονται συνέχεια από το 1940. Η 8ΎJ έκοοση
(Ίκαρος, 1972) και όλες οι επόμ.ενες ανατυπώσεις περιλαμ.ι)ά.νουν όλους τους στίχους που
oΎJμ.oσίευσε ο ΣεφέpΎJς όσο ζούσε, μ.ε εκooτικ~ επιμ.έλεια του Γ. Π. Σαι)ι)ίoΎJ. Βλ τ/ν
αναλυτtκ~ (;ι(;λιογραψία του ΔΎJμ.ήτP'η Δασκαλόπουλου, Εργογραφία Σεφέρη (1931-
1979), ΕΛΙΑ, Αθήνα 1979, συμ.πλΎJρωμ.ένΎJ από τον ίοιο στο τιμ.ΎJτικό αφιέρωμσι του
Δια6άζω 142 (1986).
πων, οι οποίοι, αν και παρα6ιάζονται -κάποτε και σε μ.εγάλο 6αθμ.ό

ποτέ οεν υΠεΡ6αΙνονται ούτε εγκαταλείπονται. Στον ύστερο γαλλικό
Συμ.60λισμ.ό οφείλετα.ι τόσο Ύ] εννoιoλoγικ~ πυκνόΤΎ]τα αυτών των ΠΟΙΎ]
μ.άτων όσο κα.ι κάποια. ελλειπτικ~ α.σάφεια. που τα oια.κρίνεt κα.ι Ύ] οποία
είναι χωρίς ΠΡΟΎ]γουμ.ενο στον ελ/Ύ]νικό χώρο.37
Ο ΣεφέρΎ]ς αργότερα απαpν~θΎ]κε σε μ.εγάλο 6αθμ.ό το μ.ετρο και ΤΎ]ν
ομ.οιοκαταλΎ]ξία ΤΎ]ς πρώΤΎ]ς αλ/ά και ΤΎ]ς οεύτερΎ]ς συλ/oγ~ς του, που
κυκλοφόΡΎ]σε το 1932 μ.ε τον τίτλο Η στέΡΥα.. Και στις ούο όμ.ως αυτές
συλλογές απαντουν τα θέμ.ατα που τον α.πασχόλΎ]σαν και στις επόμ.ενες.
Ο ερωτας ~OΎ] παίζει καθοριστικό ρόλο και σχετΙζεται άμ.εσα μ.ε μ.ια
επίπονΎ] προσπάθεια να. οριστεί ο χώρος του παρελθόντος (και ως μ.ν~μ.Ύ]
'::-
και ως παραοοσ'Ύ]
) ,
μ.εσα στο παρον
, - 'λ'
και αυτο το τε
::-
ευτα.ιο οεν απα.σχο-
λεί μ.όνο τον ΣεφέΡΎ] αλλά όλΎ] ΤΎ]ν πνευμ.ατικ~ κίτ/σ'Ύ] ΤΎ]ς περιόοου που
εξετάζεται σε αυτό το κεφάλαιο. Στα πoι~μ.ατα αυτά επι6ε6αιώνεται Ύ]
σ.Ρτιότ/τα των παραοοσιακών μ.ορφών και μ.άλιστα α.πό εναν ΠOΙΎ]Τ~ που
έγινε γνωστός κυρίως α.πό τα ποιήμ.ατά του σε ελευθεΡΟ στίχο.
Ο οεύτερος μ.εγάλος ΠOΙΎ]τ~ς, που έμ.εινε πιστός στ/ν παpαooσιακ~
στιχουργική στο ξεκίνΎ]μ.α ΤΎ]ς ΠOΙΎ]τικ~ς του πορείας, είναι ο πολυγράφος
μ.σ.pξιστ~ς, Γιάντ/ς Ρίτσος (1909-1990).0 Ρίτσος, φυμ.ατικός στα νιάτα
του, έζΎ]σε ΤΎ]ν παρακμ.~ ΤΎ]ς οικογενειακής μ.εσoαστικ~ς ευΎ]μ.εΡίας και
~ταν σε θεσ'Ύ] να αναγνωρίσει, μ.έσα από τις οικές του εμ.πειΡίες, τα
συμ.πτώμ.α.ταπα.ράλυσ'Ύ]ς ΤΎ]ς α.στικ~ς τάξΎ]ς, που είχε προ6λεΨει ο Μαρξ.
Από τα είκοσί του χρόνια και για όλΎ] του ΤΎ] ζω~ υπ~pξε μ.έλος του
Κομ.μ.ουνιστικουΚόμ.μ.ατος Ελ/άΟα.ς. Η πρώΤΎ] ΠOΙΎ]ΤΙΚ~ συλ/o~ του μ.ε
τον τίτλο Τρακτέρ ΟΎ]μ.οσιεύΤΎ]κε το 1934. Ο Ρίτσος σε αυτά τα πρώτα
πoι~μ.ατα ακολουθεί τα 6~μ.ατα του ΒάρναλΎ] και του ΚαρυωτάΚΎ]. Ο
συχνά επίμ.ονος έπαινος των επιτευγμ.άτων ΤΎ]ς Σo6ιετικ~ς Ένωσ'Ύ]ς,
Οιατυπωμ.ενος σε υψΎ]λούς τόνους, αποτελεί εξέλιξΎ] των θεμ.ατικών πυ
p~νων, που ενυπ~pχαν ~OΎ] 9'τψ ποίΎ]σΎ] του άλ/ου μ.αpξιστ~ ομ.οτέχνου
του, ΒάρναλΎ]. Η ενθουσιώΟΎ]ς παρουσίασ'Ύ] του θέμ.σ.τος σε συνΟυασμ.ό μ.ε
μ.ια. σπάνια. ευχέρεια στο χειΡισμ.ό του παραοοσιακού στίχου κάνουν πολυ
37. Σπέρματα εννοιολογικήζ πυκνότηταζ αυτού του τύπου μπορεί να ανευρεθούν σε

μερικιΧ πoι~ματα του ΠαλαμιΧ, αυτιΧ που έχουν μια φανερ~ σχέσΎ) με το γαλλικό Συμ
gολισμό (κυρίωζ στη ΦΟΙΥικιά), και σε κιΧποια του ΚαρυωτιΧκ"l]. Η ασιΧφειιχ, αν και
Otαφορετικοu τuπου, είναι χαρακτ"l]ριστικό Τ"l]ζ πρώψ"Ι]ζ ποί"l]σΎ)ζ του Σικελιανού (εντο
νότερ"l] στο Μήπιρ Θεού) και όλ"l]ζ Τ"l]ζ ποί"l]σΎ)ζ του Πιχπιχτσών"l].
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΚΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 205
-----------
θολά τα όρια ανάμ.εσα στην ποίηση και την προπαγάνΟα. Η ουσκολία οεν
περιορίζεται στο ότι ο Ρίτσος εκμ.εταλλεύεταιτψ κατά κύριο λόγο 'αστι
κή' ποιητική παράοοση που παρέλα6ε από τους προκατόχους του για ένα
συγκεκριμ.ένο πολιτικό σκοπό. Αν ήταν μ.όνο αυτό, η ποίησή του θα
οεχόταν είτε την απόρριψη είτε το θαυμ.ασμ.ό ως απλή και καθαρή προ
παγάνΟα. Στο στόχαστρο της ποίησης του Ρίτσου αυτή τψ περίοοο οεν
είναι μ.όνο η αστική παιοεία, τψ οποία υποχρεώθηκε να λά6ει, εκών
άκων, για να μ.άθει τψ τέχνη του ποιητή. Στόχος του είναι η κυρίαρχη
σε αυτή τψ παιοεία αντίληψη, που αποκόπτει τψ 'Τέχνη' από κάθε
'
ωφε λιμ.ΙλΚΟ και ειοικοτερα
!:" πο λ'
ιτικο σκοπο. ,
Αυτη t:tvιxt η σημ.ασία του προκλητικού τίτλου Τρακτέρ (στα ίοια τα
ποιήμ.ατα η λέξη σπανίως αναφέρεται). Σε μ.ερικά ποιήμ.ατα αυτής της
συλλογής, ενώ επαναλαμ.6άνονται επικλήσεις στις 'MoUΣες' και τους 'Ποιητές'
(μ.ε κεφαλαία τα αρχικά) και Οιακωμ.ωΟούνται οι παραοοσιακές αντιλήψεις
για την τέχνη, την ίοια στιγμ.ή χρησιμ.οποιούνται οι τεχνικές και το κύρος
αυτής της ίοιας τέχνης αλλά για εντελώς νέους και οιαφορετικούς σκο-
,
πους. Ο Ρ'ιτσος σε πο λλ""
α απο αυτα τα 'ζ εται,
ποιημ.ατα αυτοσαρκα πε-
ρισσότερο μ.ε τον τρόπο του Καρυωτάκη παρά μ.ε του Βάρναλη. Εξάλλου,
εκεί που, σε όλο το μ.εταγενέστερο έργο του, οιακρίνεται ένα ύφος εσω-
"
στρεφους οικτου, 'Ρ
αυτο Όασι'ζ εται στις ελ'
εγειες του '
Κ αρυωτακη και τον
πιο μ.ακρινό πρόΟρομ.ό τους, τον παλαμ.ικό «λυρισμ.ό του Έγώ'».

Η μ.εγάλη όμ.ως επιτυχία του Ρίτσου, πριν στραφεί οριστικά στον
ελεύθερο στίχο, ήταν η αφoμ.oίωσrι των ΟιΟαγμ.άτων του Βάρναλη και του
Καρυωτάκη σε κάτι μοναοικά οικό του. Το αποτέλεσμ.α ήταν το μ.ακρο
σκελές ποίημ.α Επιτάφιος, που γράφτηκε το 1936 και κυκλοφόρησε
κρυφά από τη μεταξική λογοκρισία τον ίοιο χρόνο. Είναι το πρώτο μ.ιας
σειράς «οραματικών μονολόγων» που θα κορυφωθεί UΣτερα από τρεις
οεκαετίες στψ Τέταρτη ΔιάσταΟ7). Όλοι εισάγονται μ.ε μια σύντομ.η
'σκψική οοηγία' σε πεζό λόγο. Σε αυτήν παρουσιάζονται αφηΎΎ')τής και
, ' '
σκηνικο και οι υπο'λοιποι στιχοι ανατι'θ ενται ε ξ ολ οκληρου στον αφηΎΎ')τη. ,
Στον Επιτάφιο αφηΎΎ')τής είναι η μ.άνα ενός νεαρού καπνεργάτη, που
χτυπήθΎ'jκε θανάσιμ.α από την αστυνομ.ία στη οιάρκεια μιας oιαoήλωσrις
στη θεσσαλονίκη, το Μάιο του 1936. Ο θρήνος της μ.άνας για το νεκρό
γιο, που υποτίθεται ότι ακούγεται πριν ακόμη οιαλυθεί η οιαοήλωση, οεν
περιορίζεται στην έκφρασrι της θλίψης και του πόνου. Εξελίσσεται στη
oιατύπωσrι τΎ'jς ακλόνητης πίστης στο σκοπό για τον οποίο πέθανε ο γιος
ΤΎJς, κιχθώς στο τέλος του πΌιήμιχτος τον ιχνιχγνωρίζει στιχ πρόσωπιχ των
'ί"\' , , ,
ΙXfV\W" νεων εργιχτων, που στεκοντιχι κοντιχ ΤΎJς κιχι ΟΙ οποιοι
ι θ
ΙΧ συνεχι-
'
σουν τον ιxγών~. Στοιχείιχ γιιχ ΤΎJ μορφή ΤΎJς μάνιχς που θρψεί ιχντλεί ο
Ρ ιτσος
' ιχπο , τιχ ,
ΠOΙΎJΜΙXΤΙX του Β'
ιχρνιχλΎJ που ιχπεικονι'ζ ουν ΤΎJ Θ'
..
εοτοκο'
στον KιxρυωτιΧΚΎJ οφείλει τψ ιxoιιΧλεΙΠΤΎJ, επώδυνΎJ ΠΡOσήλωσΎj στιχ ιχι

σθήμιχτιχ ΤΎJς oρφιxνεμένΎJς μιΧνιχς.
Το ιδιιχίτερο χιxριxΚΤΎJριστικό του ποιήμιχτος είνιχι ΎJ μετρική του
κιχτιχσκευή. Ο Ρίτσος στο πoίΎJΜΙX ιχυτό ΧΡΎJσιμoπoιεί το στίχο ΤΎJς πιχ
ριχδοσιιχκής προφορικής πoί'φΎJς, το δεκιχπεντιχσύλ/ιχ60, που %PΎJσιμo
ποιείτιχι ιxκόμΎJ κιχι σήμεριχ στιχ μοφολόγιιχ που τριχγουοούν σΤΎJν ύπιχιθρο.
ΚιχτιΧφερε, λοιπόν, με ιχυτό τον τρόπο νιχ oΎJλώσει ΤΎJν κοινωνική τιΧξΎJ
ΤΎJς ιxφΎJγήτριιxς ιχλ/ιΧ κιχι νιχ εκμετιχλλευθεί τψ προφορική ΠΙXριΧOOσΎj,
θεμέλιο ΤΎJς σύγ%ροτ/ς ελ/ΎJνικής πoίΎJσΎJς κιχι ΤΎJς εθνικής συνείδΎJσΎJς.
Η σΎjΜΙXσίΙX όμως ΤΎJς μετρικής κιχτιχσκευής του ποιήμιχτος Επιτάφιος
. δεν περιορίζετιχι σε ιχυτό. Πιχριχπέμπει στο γνωστό προφορικό «θρήνο ΤΎJς
Μ εγιχ'λΎJς Π ιxριxσκε:uΎJς»,
' " "Θ
κεντρικο προσωπο του οποtoυ εινιχι ΎJ εοτοκος, ... '
που σε κιxτιΧστιxσΎJ ιxλ/oφρoσύνΎJς κιΧνει ό,τι μπορεί γιιχ νιχ σώσει τ.ο γιο
ΤΎJς. ΣτιχμιχτιΧ μόνο ότιχν ο Εστιχυρ.ωμένος Χριστός ΤΎJν πιxΡΎJγoρεί με τ/ν
προσδοκίιχ ΤΎJς AνιΧστιxσΎjς. Τέτοιιχ τριχγούδιιχ είνιχι γνωστιΧ σε όλα τιχ
μέΡΎJ ΤΎJς Ελ/ιΧδιχς. Ο Ρίτσος προσιχρμόζει πολύ έντεχνιχ σε ιχυτή ΤΎJν
πιxλιxιότεΡΎJ πιxριΧδoσΎJ το σύγχρονο ιχνθρώπινο θρήνο μιιχς πoνεμένΎJς
μΎJτέριxς, που κιχτιΧ σύμπτωσΎJ θρψεί κιχι ιχυτή κιχτιΧ ΤΎJν ΆνoιζΎJ. Αυτή
ΎJ σιωΠΎJρή προσφυγή στψ πιxριΧδoσΎJ ενδυνιχμώνει ΤΎJν πίστ/ ΤΎJς -ίJ,ιΧνιxς
σΤΎJν 'ΙXνιXσΤΙXσΎj' του γιου ΤΎJς, που συντελείτιχι σΤΎJν τε~ευτιxίιx σΚΎJνή
του ποιήμιχτος, υπό μίιχ κιχινούριιχ -κοσμική κιχι πολιτική- έννοιιχ. Το
πoίΎJΜΙX οφείλει τψ επιτυχίιχ του κυρίως στον τρόπο που ιχξιοποιεί το
πιχριχδοσιιχκό υλικό, ο οποίος συνίστιχτιχι σε μιιχ ιxτέλειωΤΎJ σεφιΧ ιχπό
πιxριxλ/ΎJλίες κιχι ιχντιθέσεις ιχνιΧμεσιχ σΤΎJ μιΧνιχ του κιxπνεργιΧΤΎJ κιχι σΤΎJ
μΎJτέριx του Χριστού, όπως ιχυτή ΎJ Βι6λική ιστορίιχ εκφριΧζετιχι μέσιχ
σΤΎJν ελ/ΎJνική προφορική πιxριΧδoσΎJ. 38
38. Η ποίησ-η του Ρίτσου, που είχε εκοοθεί μέχρι το θάνατό του, έχει συγκεντρωθεί
στα Ποιήματα (10 τόμοι), Κέοροι;, Αθήνα 1961-1990. Τα OUο ποιήματα που εξετάζονται
εοώ 6ρίσκονται στον Α' τόμο" Ο Επιτάφιος έχει ε~ooθεί και σε ξεχωριστή συλλογή.
Πλήρηι; 6ι6λΙΟΎραφικόι; κατάλογοι;, συνταγμένοι; με υ~ooειγματικό τρόπο: ΑιΚ. Μακρυ
νικόλα, Βι6λΙΟΎραφΙα Γιάν'Π) ΡΙτσοι; (1924-1989), Εταφίιχ"Σπουοών Σχολήι; Μωρα'ιτη,
Αθήνα 1993.
=---=-...:.-:--=--=-=-------~------.::..~
Ελεύθερο πνεύμα κ/%ι ελεύθερος στίχος. Ο Θεoτoκιiς το 1929 δεν ήτ/%ν

'"
ι" σ/%ψης στις /%πο'ψ εις του σχετικα με τ-ηνε/% ποι-ησ-η, που οραμα."n-
ΠΟΛυ
ζότ/%ν γι/% τ-ην επόμεν-η Οεκαετία. Αξίζει όμως να παρατεθούν εδώ κιiπoιες
επισ-ημιiνσεις του, γιατί ο στόχος που θέτει, -η απελευθέρωσ-η, ο-ηλαδή,
από παρωχ-ημένους τρόπους σκέψ-ης και έκφρασ-ης, είναι κοινός σε πολ-
ι" " '1"
Λους απο τους ποι-ητες που εργα τους πpωτocι-ημoσιευτ-ηκ/%ν
'1"
στ-η cιεκαετια
του '30. Ο Θεoτoκιiς γpιiφει:
«Αν έχουμε Τ'Υ) δύνι:ψ'Υ) να κάνouμ.ε λυρισμό θα αλλάξουμε δρόμο. Γιατί

ο δρόμος που περπατ'ήσαμε ώς σ'ήμερα έφτι:ι.σε στο τέλος του... Μα
φαντάζουμ.ι:ι.ι κάποτε τους αυριανούς ΠΟΙ'Υ)τές ΤΎJς Ελλάδας πολύ διαφορετι
xouc; από τους ΠOΙΎJτές που γνωρίσατε ώς σ'ήμερα ... Μια αισθψικ'ή μορφώ
νεται αυθόρμ'Υ)τα μέσ' στον αέρα που αναπνέουμε. Αυτός ο "πεζός και
υλιστικός" αιώναςκρύ()ει μέσ' σΤ'Υ)ν ανεξεpεύνΎJΤ'Y) ψυχ'ή του πολύ περισσό
τεpΎJ πoίΎJαΎJ από ό,τι νομίζουν-οι δάσκαλοί μι:ι.ς. Αλλά πρέπει κάποιος να
λά,()ει τον κόπο να τ/ν ανακαλύψει Είναι ΎJ ώρα κατάλλ'Υ)λ'Υ) για τολμ'Υ)ρούς
σκαπανείς» .39 ,
Ένας τρόπος, που δεν προέ6λεψε ο Θεoτoκιiς, για να επιτευχθούν αυτοί

" ψ , ~'P' , ζ
οι στοχοι, -ηταν -η απορρι -η των παpαcιoσιακων συμΌασεων, που ορι αν
τ-η μορφή τ-ης ποι-ητικής έκφρασ-ης. Πρόδρομος αυτής τ-ης απελεuθέpω

σ-ης ήταν -η 'ποι-ητική πρόζα', ένα είδος το οποίο στ-η Γαλλία ξεκινιi με
τον Μπωντλαίρ. Στ-ην Eλλιiδα το δοχίμασε χατ' αρχήν ο Kαpυωτιiκ-ης,
ο οποίος ούτως ή ιiλλως ποτέ δεν απαρνήθ-ηκε τον τυπιχό στίχο, αλλιi
και ο Σεφέρ-ης, στις αρχές τ-ης δεχαετίας, ακρι6ώς πριν κιiνει το απο-
Ρ'
φασιστικο, Ό-ημα. απο" τον εμμετρο στον ελ ευ'θ ερο στιχο.
'Κ αι καποιοι α '
'λλ οι
νέοι συγγραφείς επιχείρ-ησαν, εκ παραλλήλου με τον ελεύθερο στίχο, να

γpιiψoυν 'ποι-ητική πρόζα'. Τ-ην πραγματική διέξοδο όμως από τα αδιέξοδα
που υ ,
Ψ ωνονταν 'Ι"
μπροστα '
τους ορ-ηχαν οι " οπως χαι οι
'Ελλ-ηνες ποι-ητες,
ιiλλoι' Ευρωπαίοι τ-ην ίδια περίπου περίοδο, σε ένα νέο είδος στίχου, που
συνδύαζε τ-ην ελευθερία του πεζού λόγου με τ-ην οπτική ειχόνα και τα
ιiλλα πλεονεκτήματα τ-ης παλα.ιότερ-ης ποί-ησ1'jζ. Ένα.ς Έλλ-ηνα.ς ποι-ητής
αυτ-ης
, 't1'jt; ,~~,
πεpιocιoυ cιιατυπωσε πο
λ'
υ
θ'
κα α.ρα.
,
αυτο που
θ
α πρεπει
' να
α.ισ Ο ανονταν
, και πο λλ οι"λλ'
α οι συγχρονοι του. Η' ,
κα.τα.ργ-ησ-η 1'"
των συμΌα-
σεων που επιτυγχα.νόταν με τον ελεύθερο στίχο ήταν -η μία μόνο όψ-η μιας
εκ θεμελίων α.νατροπής:
39. Ελεύθερο πνεύμα, δ.π., σσ. 69-70.

-----------
μα το συφλΟΎικό κείνο ρυθμό

που μ' ακολουθάει
πώς να καταΎράψω
, , Ε
μια που καιει τους ιαμοους
και της λύρας τις νότες

σαν νά 'ταν όλα
στ/ς φωτιάς τη φριχτή μανία
αφιερωμένα. 4Ο
Ο πρώτος Έλληνας ΠOΙΎJτής που ΧFΎJσψ.oπoίΎJσε συσΤΎJματικά τον

ελεύθερο στίχο, όπως είοαμε, ήταν ο Σικελιανός. AναφέρθΎJκε ήOΎJ και
εξετι:Χστ/κε ΎJ χιμαιρική επιοίωξή του στα ποιήματα ΤΎJς οιετίας 1915-17,
να σπι:Χσει τα οεσμι:Χ των συμ6ατικών αντιλήψεων και ΤΎJς συμ6ιχτικής
,
εκφρασΎJς. 'Ε ναι::; 'i i
αΛΛος "Τ
μυστικισΤΎJς ΠOΙΎJΤΎJς, ο . Κ . Π απατσωνΎJζ '
(1895-1974), είχε αρχίσει ήOΎJ να oΎJμoσιευει από το 1920 ποιήματα με
πολυσύλλα60υς, σκόπιμα ι:Χρρυθμους και δυσκίνΎJτoυς στίχουζ. Το μεγα
λύτερο μέρος ΤΎJς ΠΟΙYJτικής παραγωγής του, συνθεμένο στις οεκαετίες
του '3 Ο και '40 είναι σε αυτή ΤΎJ μορφή.'. 1 Η oικειόΤΎJτα του ΠαπατσώνΎJ
με το 06γμα των Καθολικών 60ΎJθι:Xει εν μέρει μόνο να ερμΎJνευθεί ένα
σΎJΜΙXντικό στοιχείο ΤΎJς πoίΎJσής του, το οποίο συνήθως ξενίζει τους
ΈλλΎJνες αναΎ\'ώστει::; και κριτικούι::;. Πρόκειται για ΤΎjν ξεχωριστή θέσΎJ
που έχει στο έργο του ΎJ θΡΎJσκευτική παρι:XOOσΎj ΤΎJΙ::; ΔύσΎjΙ::;. Τα ποιήματά
του 6ρίθουν παραπομπών από ΤΎJ θεία Λειτουργία των Λατίνων. Μεταξυ
των ΠOΙΎJτών που αναφέρονται οεσπόζει ο Δι:XνΤΎJΙ::;, ενώ συχνοί είναι οι
,
υπαινιγμοι και στο συγΧFoνo
, Κλ 'λΟΠ
ωντε.
' ,
απατσωνΎJΙ::; ειναι τοσο υπαι-
,
νικτικόι::; όσο ο θ. Σ. Έλιοτ (τον οποίο πρώτοι::; μετέφρασε στα ελλΎJνικι:X),
και το στεγνό και σκοτεινό ύφοι::; του ουσκολευει αφάνταστα τον αναΎ\'ώ
σΤΎJ. Το κεντρικό θέμα του είναι το ιοανικό ΤΎJς αγι:XΠΎJΙ::; και ΎJ ευρεσΎJ ή
επανευρεσή Τ/Ι::; μέσω ΤΎJΙ::; παρι:XOOσΎjΙ::;. Από ΤΎjν ι:XπoψΎJ αυτή το έργο του
40. Νικόλαος Κά:λας, Γραφή και φως, 'Ικαρος, Af1ήνα 1983, σ. 29. Το απΟΟπασμ.ιχ
ε(ναι από το ΠO(Ύjμ.ιx «ΔιαιJά:ζoντας ιJιι)λ(α ιστορ(ας», που πpωΤOOΎjμ.oσίευσε στα 1933 ως
Νικήτας Ρά:ντος.
41. Το πρώτο ΠO(Ύjμ.ιx στο οπο(ο ο ΠαπατσώVΎjς υιoθέτΎjσε αυτ'ή τΎj μορφή ήταν το
«Beata Beatrix», που O't)μooσttIJτΎjxt το 1920. Τα ποι'ήμ.ιχτα που συνέθεσε ο ΠαπατσώVΎjς
από το 1914 ώς το 1934 συyκεντpώθ't)καν στΎjν έκοOO't) του 1934 με τίτλο Εκλογή
(σuμπλ't)ρωμέν't) ανατυπώθ't)κε από τις εκοΟΟεις 'Ικαρος το 1962).
-------------
'
Π απατσωνΎ] i ' " ,
αποτεΛει ΤΎ] σιωπYjΡYj συνεχεια των πιο εντυπωσιακων ορα-
μάτων του Σικελιανού και προοιωνίζεται το κατοπινό έργο του ΣεφέρYj.

Τα σYjμ.αντικιΧ έργα όμ.ως του Σικελιανού και του ΠαπατσώνΎ] δεν
6ρήκαν συνεχιστές παρά στα τέλΎ] ΤYjς δεκαετίας του '20. Τότε ουσια
στικά ΟδθΎ]κε Yj ώθΎ]σYj, που καθιέρωσε τον ελεύθερο στίχο και άλλαζε
, ii
ΤYjν πορεια τψ; εΛΛYjνΙΚYjς
' ,
ΠΟΙYjσYjς.
Α'
πο
" ,
εκει και υστερα ΠΟΙYjτικες συΛ-
i
λογές σε ελεύθερο στίχο δYjμ.οσιεuονταν μ.ε μ.εγάλΎ] συχνόΤYjτα. Ο Ανα

στάσιος Δρί6ας (1899-1942) εξέδωσε τα πρώτα του ποιήμ.ατα γραμ.μ.ένα
σε ελεύθερο στίχο το 1929 .. 2 Από καιρό 6μ.ως θεωρείται ως εγκαινιαστής
του νέου ύφους ο Θεόδωρος Ντόρρος, μ.ε τον προκλYjτικ6 αλλά πολύ λίγο
γνωστό εκείνΎ] ΤYjν εποχή τόμ.ο Στου γλιτωμού το χάζι, που κυκλοφόΡYjσε
στο Παρίσι το 1930.43 ΑκολούθYjσαν το 1933 τα Ποιήματα του Νικήτα
Ράντου (πcφέμ.ειναν σχεδόν σΤYjν αφάνεια μ.έχρι τη δεκαετία του '80),44
ενώ τον ίδιο χρόνο ο ιταλοσπουδαγμ.ένος Γιώργος ΣαραντάΡYjς (1908-
1941) άρχισε να δYjμ.οσιεuει σύν'tομ.ιχ ποιήμ.ιχτα σε ελεύθερο στίχο που,
στψ αρχή τουλάχισ'tον, ακολουθούσαν σε σYjμ.αντικό 6αθμ.ό το παράδειγ
μ.α του Ουγκαρέτι.45 Ένα χρόνο αργότερα, το 1934, ο ΠαπατσώνYjς
42. Οι 0';0 ΠΟΙΎ)τικές συλλογές του Δρί~σ., που κυκλοφόρησιχν στη οεκιχετίιχ του 1930,
δεν φσ.ίνετιχι νιχ επανεκΟόθ'ηκιχν (γιιχ επιλογές, ~λ Αλέξ. Αργυρίου, Νεωτερικοί ποιητές
του μεσοπολέμου, Σοκόληι:;, Aθ~να 1979, Εισαγωγή σσ. 113-8. Αιιθολογία σσ. 34-49).
43. Για ιχρκετά: χΡόνιιχ Ύj συλλo~ του Θεόδωρου Ντόρρου, Στου γλιτωμού το χάζι,
~ταν εξιχντλ'ημέVΎj κιχι επιχνεκδόθ'ηκε το 1981 με πρόλογο του Α. Αργυρίου. Γιιχ τη ζω~
του Ντόρρου λίγιχ πρά:γμιχτα είναι γνωστσ.. Θεωρείτιχι, μιχζί με τον Δpί~ιχ, α.πό τους
πρώτουι:; εκφραστέι:; του Μοντερνισμού σΤΎjν ΕλλάΟιχ. Εκτός ιχυτού, όμως, ιχναγνωρίζετιχι
ιχπό ορισμένους κσ,ι ως πρόδρομος του ελλψικού Υπερρεσ,λισμού. Βλ ΔΎjμ. Τσάκωνας,
Ο ελληιιικός υπερρεαλισμός, Κάκτος, Aθ~να 1988, σσ. 31-6. TΎjν αντίθεΤΎj άΠΟψΎ] εξέ
φριχσε ο Ν. Βαγενάς σε ά:ρθρο του στην Καθημεριιιή, «Γύρω ιχπό τις αρχές του ελλΎ]
νικού μοντερνισμού»,
20 κιχι 27 Αυγούστου 1981. Τώρα στον τόμο, Η ειΡωιιική γλώσσα.
ΚΡιτικές μελέτες για πι ιιεοελ/ψ,κή γραμ.μ.ατεία, Στιγμ.ή, Αθήνιχ 1994, σσ.
63-89.
44. Ψευοώνυμο του Νικόλιχου Καλαμ.ά:ρΎ] (γεν. 1907), ο οποίος ΟΎ)μοσίευσε με
οιά:φοριχ ονόμιχτιχ και ι.ψγότερα συνοέθ'ηκε με τους ΈλλΎ]νες υπερρεαλιστές. Τα Ποιήματα
του 1933 επανεκοόθΎ)κιχν στον τόμο Γραφή και φως, μ.ε το ψευδώνυμο Νικόλσ.ος Κά:λιχς
(6λ. σΎ]μ. 40). Άλλα ποιήμιχτιχ, που συνέθεσε προφιχνώς αργότεριχ κιχι OΎ]μOσιεύΤΎjκιχν
αρχικά: μ.ε το όνομιχ Ράντος, επιχνεκοόθ'ηκαν ως Νικόλιχος Κά:λιχς, Οδός Νική"Cα Ράιιτου,
Ίκαρος, Αθήνα 1977.
45. Πριν από το 1933, οπότε κιχι &ρχισε νιχ συνθέτει σΤΎ]ν ελλΎ]\lΙΚ~ γλώσσιχ, ο
Σιχραντά:ρΎ]ς έγριχφε ποιήμιχτιχ στιχ ιταλικά κιχι τσ. γσ.λλικά. Το έργο το]) σuγκεν'tρώθ'ηκε
aPXt'tιX χρόνια μ.ετά: το θά:νατό του και είνιχι πλέον προσιτό στο κοινό σε μ.ιιχ πεντάτομ.Ύ]
έΚΟΟσΎ]: Ποιήματα, επιμ. Γ. Μσ.ρινά:κης, Gutenberg, Αθήνιχ 1987.
-----
Οημ.οσΙευσε την πρώτη συλλογή του μ.ε ποιήμ.α.τα, τα περισσότερα από

τα οποΙα ήταν γραμ.μ.ένα σε ελεύθερο στΙχο και εΙχαν συντεθεΙ στη οιάρ
κεια των προηγούμ.ενων εΙκοσι ετών. Στα 1935 κυκλοφόρησε το Μυθι
στόρημα, η πρώτη συλλογή του Γιώργου Σεφέρη σε ελεύθερο στΙχο, όπου
για πρώτη φορά: αφομ.οιώνονται τα ΟιΟάγμ.ατα του Θ. Σ. Έλιοτ, του
Τζέιμ.ς Τζόυς και του Θεοτοκά. Τον Ιοω χρόνfi εκοόθηκε η τελευταΙα
συλλογή του Παλαμ.ά και κυκλοφόρησε στην Αθήνα η πρώτη συγκε
ντρωτική έκοοση των ποιημ.ά:των του Κα6άφη. Την Ιοια χρονιά: Οημ.οσιεύ
τηκαν επΙσης τα πρώτα ποιήμ.ατα σε ελεύθερο στΙχο του Νικηφόρου
Βρεττά:κου και του Γιάννη ΡΙτσου: 6 και κυκλοφόρησαν μ.ε τον τΙτλο
ΥψικάμΙΥος τα πρώτα πεζά ποιήμ.ατα του Ανορέα Εμ.πεφΙκου, προϊόν,
θεωρητικά, της 'αυτόμ.α.της γραφής'. Το 1935 ακόμ.η Οημ.οσιεύτηκαν,
στο νεοiΌρυμ.ένο περιοοικό Τα Νέα Γράμματα, τα πρώτα ποιήμ.α.τα του
Οουσσέα EΛUτη. Δύο χρόνια αργότερα, το 1937, κυκλοφόρησε 'Το τρα
γούδι τr;ς αδελφής μου, η πρώτη συλλογή του ΡΙτσου σε ελεύθερο στΙχο,
τον οπο(ο στη συνέχεια χρησιμ.οποΙησε στο μ.εγαλύτερο μ.έρος της ποΙη
σής του. Τέλος, το 1938 εξέοωσε ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο άλλος μ.ε
γάλος Έλληνας ποιητής, την πρώτη συλλογή του μ.ε τίτλο ΜΥ)Υ ομιλείτε
εις ΤΟΥ οδηγόΥ.
Εκείνο που οιατρέχμ την ποιητική παραγωγή αυτών των ποιητών
στη οεκαετία του '3Ω είναι η αναζήτηση του καινούριου, που θα αποκα
λυφθεΙ ή θα Οημ.ιουργηθεί μ.έσα και μ.έσω της ποίησης. Και οεν είναι
καθόλου περίεργο που αυτή η αναζήτηση προσωπικού ύφους και νέων
"
εκφραστικων μ.εσων παφνει ποικι
, 'λ ες οιαστασεις.
~ 'Κ.,αποιες ,
απο τις πο
λλ'ες
εκοοχές που παρουσιάστηκαν από τους ποιητές αυτής της γενιάς, μ.ε τη
, "
χρηση του νεου μ.εσου, του ελ ευ '
'θ ερου στιχου, εντοπι'ζ ονται στο εργο τριων , ,
απο, αυτους: , του Σ'
εφερη, του Ε'
μ.πεφικου και του Ελ'
υτη.
Η ιοέα της αναζήτησης και του εξερευνητικού ταξιοιού (κάποτε ονομ.ά:

ζεται και 'προσκύνημ.α.') αρθρώνεται μ.ε τον καλUτερo τρόπο από τον
Σεφέρη στα είκοσι τέσσερα ολιγόστιχα ποιήμ.α.τα ή ενότητες, που απο-
46. Βλ Ν. Βρεττάκος, Ποιήματα, τόμο Α', σσ. 31-59. Τα πρώτα ποιήματα του
Ρίτσου σε ελεύθερο στίχο δημοσιεύτηκαν στα Νέα Γράμμ.ατα με ψευδώνυμο. Γιιχ τον
Ρίτσο, ~λ Δημήτρης Κόκορης, «Η πορεία του Γιάννη Ρίτσου προς τον ελεύθερο στίχο»,
Τα Ποταμ.όπλοια 4 (1991, Θεσσαλονίκη), σσ. 139-59.
τελούν το ΜυΘεστόρημα. Μια παράλληλη ανάγνωση της σύνθεσης αυτής

και του δοκψ.ίου «Διάλογος πάνω στην ποίηση», γραμμένο τρία 'ΧΡόνια
αργότερα, αποδεικνύει ότι οι πολλές αναφορές του ποιητή στην 'αναχώ
ρηση' και την 'αναμονή' υπαινίσσονται την επείγουσα προσπάθεια του
σύγχρονου Έλληνα να συμbι6αστεί με το παρελθόν του πολιτισμού του,
και το αρχαίο και το πρόσφατο. Η επαφή του Σεφέρη με την ποίηση του
Θ. Σ. Έλωτ στα τέλη του 1931 μοιάζει να επηρέασε αυτή τη συλλογή,
και αυτό φαίνεται τόσο στη σκόπιμα αποσπασματική δομή των ποιημά
των, με τις συχνές μεταθέσεις του ποιητικού υποκειμένου και τις ξαφνικές
και ανεξήγητες αλλαγές του σκηνικού, όσο και στην καινούρια τεχνική
του ελεύθερου στίχου. Αλλά το Μυθεστόρημα δεν είναι μόνο μια εξελλη
νισμένη 'έρημη χώρα', είναι ταυτό'ΧΡονα και ο Έλληνας Οδυσσέας. Οι
είκοσι τέσσερεις ενότητες θυμίζουν, αν και όχι κατ' ανάγκην, τις είκοσι
τέσσερεις ραψωδίες της Ιλεάδας και της Οδύσσεεας, και οι πολλές ανα
φορές στο ταξίδι, ειδικά στη θάλασσα, ενισχύουν την εντύπωση του
αναγνώστη ότι αυτό που διαbάζει είναι η 'οδύσσεια' της σύγ'ΧΡονης Ελ
λάδας.
Αυτή η ΌΟύσσεια' (όπως και του Οδυσσέα του Τζόυς, αν και ο
Σεφέρης μεταχεφίζεται πολύ διαφορετικά μέσα) είναι πάνω από όλα ένα
ταξίδι στο παρελθόν και μια προσπάθεια να συμbι()αστεί με το σύγ'ΧΡονο
κόσμο η μακρό'ΧΡονη ιστορική και πολιτιστική παράδοση, που είναι πηγή
,
τεραστιου π
λ '
ουτου, α
λλ'
α
[" , ~ , ,
και οαρος και κινουνος, εφοσον παραμενει ανα-
, , ,
φομοιωτη, οπως τοσο κα
λ' ~"
α αποοεικνυουν αυτα τα αποσπασματικα ποιη-
, Ι
ματα. Στο τέλος του Μυθεστορήματος τα ποιητικά υποκείμενα αισθάνο

νται απογοητευμένα μετά την αναζήτηση μιας υπερφυσικής καθοδήγη
σης ή αποκάλυψης έχουν όμως ()ρει τη 'γαλήνη', αφού όπως ομολογοόν,
τ/ ζωή που μας έδωσαν να ζήσουμε, τ/ ζήσαμε, και γνωρίζουν πλέον ότι
,
κατι
θ
α
'
εχουν να κ
λ ~,
ηροοοτησουν
'θ"
μετα το ανατο τους, στις επομενες
,
γενιές. Η 'παράδοση', με την έννοια της μεταbίbασης της αποκτημένης
γνώσης και εμπεφίας, κλονίστηκε σΟbαρά σε αυτά τα ποιήματα, τελικά
όμως δικαιώθηκε. Ο ταραγμένος συγ'ΧΡονος κόσμος, ανίκανος να αφο
μοιώσει το παρελθόν ή να δώσει νόημα στο παρόν (σόμ()ολο του οποίου
στην ποίηση του Σεφέρη είναι η μουσική από φωνογράφο), μόλις με το'
ζόρι έρχεται στα ποιήματα αυτά σε οργανική σχέση με την τάξη του
παρελθόντος, που δημιουργήθηκε μέσα στους αιώνες με τη συσσωρευμένη
πείρα:
Οι ελιές με τις ρυτίδες των γονιών μας

τα 6ράχια με τ/ γνώση των γονιών μας
και το αίμα του αδερφού μας ζωντανό στο χώμα
ήτανε μια γερή χαρά μια πλούσια τάξη
για τις ψυχές που γνώριζαν την προσευχή τους.47
Το θέμα του ταξιδιού δΙΜΎ)ρείται και στ/ν πρώΤΎ) από τις τρεις συλλογές,
στις οποίες ο ΣεφέρΎ)ς έδωσε τον τίτλο Ημερολόγια Καταστρώματος. Τα
πoι~ματα που απαρτίζουν το Ημερολόγιο Καταστρώματος, Α' (1940)
είναι πρo~όν των ετών ΤΎ)ς δικτατορίας του Μεταξά, και σε πολλά από
αυτά αναγνωρίζονται συγκαλυμμένοι υπαινιγμοί για ΤΎ)ν απουσία πολιτι
κ~ς ελευθερίας τψ περίοδο αυτ~ και για ΤΎ)ν απειλ~ του πολέμου, που
~δΎ) διαγραφόταν. Σε ένα ποίΎ)μα του 1936 με τίτλο «Με τον τρόπο του
Γ. Σ.», Ύ) Ελλάδα ταυτίζεται με ένα πλοίο που ταξιδεύει, ενώ ο λαός ΤΎ)ς
αδυνατεί να το αντιλΎ)φθεί και μένει πίσω. Μόνο Ύ) ΚMαγραφ~, στο τέλος
του πoι~μα.τoς, «Α/π Αυλίς, περιμένοντας να ξεκιν~σει. Καλοκαίρι 1936»
αποκαλύπτει ότι πρόκειται για ένα ταξίδι καθόλου ευχάριστο, και σύμφωνα
με τον τρόπο του ΣεφέΡΎ) θα πρέπει να διαbαστεί ως ο τελευταίος στίχος
του πoι~ματoς. Η Αυλίδα, σΤΎ)ν αρχαία μυθολογία, ~ταν το λιμάνι όπου
παρέμενε αγκυΡΟbολΎ)μένος λόγω άπνοιας ο ελλΎ)νικός στόλος και όπου
θυσιάστ/κε Ύ) Ιφιγένεια για να μπορέσουν να αναχωρ~σoυν τα πλοία για
τον Τρωικό πόλεμο. Οι αιμα.ΤΎ)ρές συνέπειες αυτ~ς ΤΎ)ς θυσίας παρουσιά-
ζονται απο' Αισχυ'λο σΤΎ)ν τραγωοια
τον 1:" του Α'
γαμεμνων και καποtoι στιχοι , ,
ΤΎ)ς παρατίθενται στο ποίΎ)μα. Η Ελλάδα, που 'περιμένει να σαλπάρει'
μέσα στψ ομίχλΎ) ΤΎ)ς πoλιτικ~ς κρίσης το καλοκαίρι του 1936, ίσως είναι
1:" Ι:' ' , 'λ 1'''
καταοικασμενΎ) να επαναορασΤΎ)ΡΙΟΠΟΙΎ)σει τον αρχαιο κυκ ο ΤΎ)ς Όιας και
ΤΎ)ς εκδίΚΎ)σΎ)ς, που από τα χρόνια του Oμ~ρoυ και του Αισχύλου απο
τελοΟΟε πάντοτε μέροςΤΎ)ς κλΎ)ρονομιάς του ΕλλΎ)νισμού.
Οι κεντρικοί ΠΡΟbλΎ)ματισμοί ΤΎ)ς ποίΎ)σης του ΣεφέΡΎ) στα 1930, το bάρος

του παρελθόντος αλλά και Ύ) απειλ~ ενός δυσοίωνου μέλλοντος, άφΎ)σαν
αδιάφορους τους άλλους 060 ΠΟΙΎ)τές που εξετάζονται εδώ, τον Ανδρέα
Εμπειρίκο (1901-1975) και τον Οδυσσέα Ελ6ΤΎ) (ψευδώνυμο του Οδυσσέα
ΑλεπουδέλΎ), 1911-1996), και απουσιάζουν ολότελα από τα πoι~μα.τά τους
---"---
47. Μυθιστόρημ,α, ΙΖ', στ. 7-11 (Ποιήμ,ατα, 81] Ι:χ.OOσΎj, ό.π., σ. 64).
------
ΤΥ)ς ίδιας περιόδου. Ενώ ο ΣεφέΡΥ)ς μελέΤΥ)σε τους Γάλλους συμ~oλιστές,

ΤΥ)ν αρχαία ελλΥ)νική λογοτεχνία και τελευταία τον θ. Σ. Έλιοτ, ο
Εμπειρίκος δεσμεύΤΥ)κε με τις αρχές που διατυπώθΥ)καν στα δύο μανι
φέστα του γαλλικού υπερρεαλιστικού κινήματος (από τον Αντρέ Μπρετόν
το 1924 και το 1929) και ο ΕλύΤΥ)ς ήταν εξοικειωμένος με τους Υπερ
ρεαλιστές και ιδιαίτερα με ΤY)\l ποίΥ)σΥ) του Πωλ Ελυάρ, του οποίου
στοιχεία του ονόματος ΧΡΥ)σιμοποίΥ)σε για το δικό του ψευδώνυμο.48
Οι αρχές και Υ) τεχνική του Υπερρεαλισμού εισήχθΥ)σαν στY)\l Ελλάδα
από τον Εμπειρίκο, με ΤY)\l κυκλοφορία ΤΥ)ς πρώΤΥ)ς ΠΟΙΥ)τικής συλλογής
του με τίτλο ΥΨικάμιl/ος. Ο Υπερρεαλισμός σΤΥ) Γαλλία ήταν στενά
συνδεδεμένος με τον Φρόυντ και ΤY)\l ψυχανάλυσΥ). Μία, μάλιστα, από τις
διατυπωμένες αρχές του ήταν να διευκολύνει ΤY)\l ελεύθεΡΥ) έκφρασrι του
υποσυνείδΥ)του, απελευθερώνοντάς το από όλα τα συμ~ατικά ταμπού,
καλλιτεχνικά και Υ)θικά. Πιστός στY)\l άρνΥ)σΥ) του Υπερρεαλισμού να
διαχωρίσει ΤY)\l τέχνΥ) από ΤΥ) ζωή, ο Εμπειρίκος εξασκούσε και το επάγ
γελμα. του ψυχαναλυτή. Τα εξήντα τρία μικρά πεζά ποιήμα.τα που απο
τελούν ΤY)\l Υψικάμενο γράφΤΥ)καν μεταξύ 1928 και 1934. Πρόκειται για
στίχους που προήλθαν από ΤY)\l εφαρμογή ΤΥ)ς 'αυτόμαΤΥ)ς γραφής', όπως
- ονόμα.ζαν οι Υπερρεαλιστές τ/ν τεχνική που έδινε στο ασυνείδΥ)ΤΟ ΤΥ)ν
ευκαιρία να εκφραστεί με τον ΠΥ)γαίο αυθορμΥ)τισμό των ονείρων. 49 Σε
πρώΤΥ) ανάγνωσrι είναι, στο μεγαλUτερo μέρος τους, κυριολεκτικά ακα
τανόΥ)ΤΟΙ. Μια πιο ευμενής όμως και προσεκτική πρoσέγγισrι αποκαλύπτει
ότι μέσα από τις παράλογες και φαινομενικά τυχαίες αντιπαραθέσεις
48. Τιχ σu\/θετικιΧ -rou ψεuοω\/Uμοu -rou Ελύτ/ σu\/οέθ-ηκlχ\/ πειστικιΧ ιχπό το\/ Γ. Π.
Σιχ(ί(ίίοη με τιχ στοιχείιχ: Eluard, elite, κιχι τ/\/ ελλη\/ικ~ λέξη αλήτης (μ.cxρτuρείτιχι στο\/
Όμηρο, ο οποίος τη χρησιμοποιεί γιιχ \/ΙΧ χιχριχκτ/ρίσει'1'0\/ OOUaailX, μετlχμφιεσμέ\/ο σε
ζψιιΧ\/ο): «Odysseus Elytis: Roes, Esa, Nus, Miroltamity» (στιχ lχγγλικιΧ, 1η οημοσίεuση
1980), στο\/ τόμο -rou totou, Τράπεζα Πνευματική, Πορείσι, A~\/IX 1994, σσ. 77-95.
49. Επιχ\/εκοόθ-ηκε ιχπό τις εκοόσεις Άγριχ. Γιιχ τ/ χρονολόγηση ιχuτώ\/ τω\/ ποιη
μ.ιΧτων, lXλλιi κιχι γενικιΧ "ou ipyou -rou Eμoneιptxou, ι!ίλ Γιώργης ΓιIXΤPOμ.cxνωλάκης,
Ανδρέας Εμπειρίκος, ο ποιητής του έρωτα και του νόστου, Κέορος, A~\/IX 1983, σσ. 40-
1. Ο ίδιος ο Εμπειρίκος epμo~veuae κιχι uπεριχσπίστ/κε την ·ιχuτόμ.cxτ/ γplXφ~' σε μιιχ
ρlXoιoφωνικ~ σuνέ\/τεuξ~ -rou, ιχπό όποu ΚLΧΙ ΤLΧ ΠlXplXθέμ.cxτlX Ttou χρησιμοποιεί ο Γιιχτρο
μ.cx\/ωMκης (σσ. 28-9). Γιιχ τ/ν ιχντίοριχση των ποιψών κlχι των κριτικών στ/ν Υψι
κάμινο κιχι τον ΥπερρεlΧλισμό γενικότεριχ tίλ. Vitti, Η γενιά του τριάντα, ό.π., σσ. 127-
58' ΤσιΧκωνω;, Ο ελληνικός υπερρεαλισμός Αλέξ. Aργuptou, Διαδοχικές αναγνώσεις
Ελλήνων υπερρεαλιστών, Γ\/ώση, Aθ~νlX 1983.
214 ΒΕΑΤΟΝ
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - _ . _ - -RODERICK
-
πρo~ιXλλoντα.ι κιΧποιες έννοιες-κλειοιιΧ (περΙπου όπως τα. επα.να.λα.μ~α.νό

μενα. μοτίf)α. στα. όνειρα.), κα.ι ότι πολλιΧ α.πό α.υτιΧ τα. ποιήματα. με Τψ
α.νορθόΟοξΎ) σύνθεσή τους ΟΎ)μιουργούν μια.ν ατμόσφα.ιρα. ελευθερΙα.ς, α.πα.λ
λα.γμένΎ) α.πό οποια.Οήποτε α.να.στολή.50 Η ελευθερΙα., που οιεκοικούν α.υτιΧ
,
τα. ΠΟΙΎ)μα.τα., κα.ι
λ"
πο υ περισσοτερο τα. κα.τοπινα.
, εργα.
, του
Ε'
μπεφικου,
εΙνα.ι πολλα.πλή: ελευθερία. σεξουα.λική, γλωσσική (με ΤΎ)ν τολμΎ)ρή α.νιΧ

μειξΎ) α.συμ6α.των, κα.τιΧ τα. μέτρα. ΤΎ)ς εποχής, γλωσσικών τρόπων κα.ι
τύπων), στιχουργική (με Τψ α.πουσΙα. οποιουοήποτε ΠΟΙΎ)τικού μέτρου),
ελευθερία. α.κόμΎ) κα.ι α.πό όλους τους τοπικούς κα.ι χρονικούς περιορισμούς.
Ο χώρος, στον οποΙο α.να.πτύσσοντα.ι όλα. τα. γρα.πτιΧ του Εμπεφίκου, είνα.ι
ο κόσμος του πνεύμα.τος, τον οποΙο ο ΠΟΙΎ)τής θεωρεί α.περιόριστο.
Ο χώρος α.υτός Οια.γριΧφετα.ι με μεγα.λύτερΎ) α.κρΙ~εια. σΤΎ) οεύτερΎ)
συλλογή του ΕμπεφΙκου, τ/ν Ενδοχώρα. Ο τίτλος ίσως είνα.ι α.πιΧνΤΎ)σΎ)
στον ελλψικό τΙτλο του έργου του Θ. Σ. Έλιοτ, Η ΈΡΎ)μ:η Χώρα, το
οποίο μετέφρα.σε πρώτος ο Πα.πα.τσώνΎ)ς το 1933, α.λλιΧ έγινε γνωστό
α.πό ΤΎ) μετιΧφρα.σΎ) που έκα.νε ο ΣεφέΡΎ)ς στα. 1936. Η Ενδοχώρα. ΟΎ)μο
σιεύΤΎ)κε το 1945, α.ν κα.ι τα. ποιήμα.τα. που περιλιXμ~α.νε είχα.ν γρα.φτεί
μετα.ξύ του 1934 κα.ι του 1937 (είνα.ι Ύ) πρώΤΎ) περίπτωσΎ) α.υτού που
,
εγινε
,
κα.νονα.ς σΤΎ) συνεχεια.:
, θ
κα. υστεΡΎ)μενες
'!"
εΚυοσεις των
,
εργων του
Εμπεφίκου).5\ Σε α.ρκετιΧ ποιήμα.τα. α.υτού του τόμου α.να.γνωρίζετα.ι ο

Ι, ,
τυπικος στιχος, συχνα. κα.ι με κα.ποιο ρυ
, θ ' '"
μο, κα.ι α.ρκετα. α.πο α.υτα. εχουν
,
μια. λογική κα.ι μορφική συνοχή, Ύ) οποία. προϋποθέτει ένα.ν κα.λλιτεχνικό
έλεγχο του μέσου, πριΧγμα. που α.πουσΙα.ζε α.πό ΤΎ)ν πρώΤΎ) συλλογή του.
'
Ε οω,
!/' ι
πιο
θ
κα. α.ρα.
ι
α.πο
ι ι
ο,τι σΤΎ)ν
Υ,Ι,
1- ψικαμινο, κυρια.ρχουν
ι
οι χα.ρα.ΚΤΎ)ΡΙ-
ι ι Ε ι θ λ Ι
ξΙ!/' Ι Ι
στικες εικονες του μπεφικου: το α. α.σσιο τα. ΙυΙ, Ο φα.ρος, Ύ) φωτεινΎ)
λιΧμψΎ) που α.ντα.να.κλιΧτα.ι σε μια. τρα.χιιΧ κα.ι στιλπνή επιφιΧνεια.. Το τα.ξίΟι

σΤΎ)ν Ενδοχώρα του α.τομικού α.συνεΙΟΎ)του τα.υτίζετα.ι με ΤΎ)ν'πορεία. προς
ΤΎ) μυστική ένωσΎ) με όλο το α.νθρώπινο γένος: α.κόμα. κα.ι με το σόμπα.ν,
Ι Ι ι,
, !/' '
οπως υπονοειτα.ι στο οευτερο μισο του μικρου ΠΟΙΎ)μα.τος «Η λΡ!/' Ι
στι ΟΎ)οων»:
17' , !Ι' , , Ρ' ,

Δ-α.νεις απο μας r,ιεν στεκει ποτε στα ΟΎ)ματα του
Κα.θένας πορεύεται και απομακρύνεται προς τα κρησφύγετα της

φαντασίας του
50. Για;τρομα;νωλάκ-ης, Εμ.πειΡίκος, ό.π., σσ. 66-75.

51. Επα;νΙ:κοοσ-η στις εκοόσεις Άγρα;, 1980.
-----
Η γη που τα σκεπάζει ε{ναι στα σπλάχνα μας

Οι πόθοι μας συναγελάζονται
Τα μαλλιά τουι; αναμιγνύονται
'Γ'
1 α "
στοματα τουι; '
φι λ ιουνται
Τα χέρια τουι; μαι; σφ{γγουν

Και η σφιγξ μάι; συνθλ{6ει επί του στήθουι; τηι;
Στην στίλ60υσα σιωπή του φάρου,52
Η θύελλα. α.ντtΟράσεων, που πρoκλήθΎJκε α.πό ΤΎjV πρώτη κυρίως

συ λλ ογη
'
του
Ε'
μ:τcεφtκου,
,
χρεtα.σΤΎJκε XΙXOΠOtO
,
ytcx να..xooπιxaet.
, ,
χρονο
Μέχρt να. yivet όμως αυτό, όπως θα. φα.νεί σΤΎJ auvixetcx, πολλοί ποtΎJτές
τ/ς νεότερΎJς yevtιXc; άντλΎJσα.ν α.πό ΤΎJν πα.ρα.κα.τα.θήΚΎJ του Ιπερρεα.λt-
'Σ ε α.ντt'θ εσrι
σμου. με ΤΎJ Γλλ"
α. tCX, οπου το υπερρεα. λ'"
tστtκο xtVΎJμιx ΎJτα.ν
σχετtκά 6ρα.χύ6tο, στ/ν ΕλλάΟα. ΎJ επίΟρα.σή του ήτα.ν μακράς OtιxpxeiCXIζ.

Αυτό ίσως οφείλετα.t στο ότt ο Ανορέας Εμπεφίκος xιxt ο Νίκος Εγγο
νόπουλος (1910-1985), ο άλλος υπερρεα.λtστής ποtΎJτής xιxt ζωγράφος,
χρ"t]σtμοποίΎJσαν τις θεωρ"t]τtκές α.ρχές του Ιπερρεα.λtσμού ytcx. να. α.να.Οεί
ξουν xιxt να. υπογραμμΙσουν xιXOΠOtcx. στοtχεΙα., που ήταν
Yjo"t] παρόντα. σΤΎJν
ελλΎJvtXΎJ'λ ογοτεχνtΚΎJ"~
πα.ρα.tιOσΎj. Α'
υτο ,
' 'ttC; κα.το-
eoπ"t]pecxae: κα. θ ορtστtκα.
πtνές εξελΙξεtς, α.λλά ο tσχυρtσμός α.υτός πρέπεt να. τεκμ"t]ρtωθεί. .

Σε ένα. άρθρο που έγρα.ψε ο ΕμπεφΙκος λίγο μετά ΤΎjV έΚOOσΎj των
ούο πρώτων συλλογών του, εξΎJγoύσε πώς ΎJ ανα.κάλυψΎJ του υπερρεα.λι
στtκοu μανιφέστου τo~ Αντρέ Μπρετόν του φα.νέρωσε ένα.ν τρόπο γραφής,
που εΙχε ήδη aUMιX6tt, α.λλά ήτα.ν α.νΙκανος να. εφα.ρμΟΟεt. Η' α.φήΎ"tJσΎj
του ΕμπεφΙκου έχει εκπλ"t]κτικές ανα.λογίες με 't"t]V αφήΎ"tJσΎj του Σεφέρ"t]
για. τ/ν ,
εuτυΧΎJ 'λυ Ψ ΎJ
ανακα "
ενος ΠOΙΎJμΙXΤ'oς του θ .. , Σ . 'Ελ tO" σε ενα.
ι
6t6λtοπωλείο τψ; Oxford Street. 53 AκόμΎJ oπtO αποκα.λυπτtκή elvιxt "t] πε
ρtγραφή α.πό τον Εμπεφίκο του νέου είοους γρα.φής, που α.πό τότε ονει
ρευότα.ν. Έγρα.φε πώς, «ωθούμενος από μια εσωτερtκή α.νάγκΎJ σχεοόν
,
opycxvtx"t]», 'λ υ Ψ'
α.να.κα. ε «ενα.ν ,
αμεσωτερο '
xιxt π λ"t]ρεστερο ,
τροπο εκφρα.-,
52. Ενδοχώρα (εκδ. Άγρα), σ. 82.

53. Το ιΧρθρο, του οποίου ο τίτλος «Αμούρ-Αμούρ» είναι ένα λογοπαίγνιο με τη
γαλλική λέξη για την αγιΧπη και τον ποταμό της ΣΙbηρίας Amur, γριΧφτηκε το 1939
και\,δημοσιευτηκε ως πρόλογος στον τόμο μ.ε τίτλο Γραπτά 1; προσωπική μ,υθολογία
(1960, επανέκ8οση στις εκδόσεις Άγρα, 1980). Βλ, ειδικότερα, σσ. 9-10 και συγκρινε
με τον απολογισμό του Σεφέρη στις Δοκιμές, τόμο Β', σσ. 9-12.
σεως». Η έμπνευσΎ] τον κατέλα6ε καθώς έ6λεπε έναν καταρράκτΎ') στις

Άλπεις. Σκέφθψtε ένα ποίΎ')μα, το οποίο θα μπορούσε να αποδώσει το
προτσές ΤΎ')ς ίδιας ΤΎ')ς υδατόπτωσΎ')ς και όχι απΜ να ΤΎ')ν περιγράψει: ένα
ποίημα το οποίο «να αποτελείται από oπoιαδ~πoτε στοιχεία που θα πα-
'ζ'
ρουσια οντο μ ε σα σ Τ Ύ') ν "
Ρ ο Ύ') Τ Ου θ
γ ι γ ν ε'
σ αι του ». Τ'
α μεσα που
, " ί""ι.'"
επιστρατευσε και οι πασιφανωι:; αταφιαστες με το εΛΛΎ]νικο τοπιο εικονει:;
ενός ελ6ετικού καταρράκτ/ φέρουν έντονΎ] τψ πρoσωπικ~ σφραγίδα του

Εμπεφίκου. Ο στόχος όμως που ΡΎ]τά επιδιώκει συμπίπτει με τις επι
διώξεις των περισσότερων ΠΟΙΎ]τών ΤΎ]ς γενιάς του, που ~ταν Ύ] αναζ~
ΤΎ]σΎ] νέων και 'πιο άμεσων' τρόπων έκφρασΎ]ς.
Συχνά οι υπερρεαλιστές ΠΟΙΎ]τές καταφεύγουν τόσο στο έργο ΠΡ0Ύ]
γοόμενων Eλ/~νων ΠΟΙΎ]τών όσο και στις προγραμματικές θέσεις του
Υπερρεαλισμού. Η 'ενδοχώρα', τ/ν οποία αναζΎ]τά ο Εμπειρίκος στ/ν
ομώνυμΎ] συλ/oγ~ του, δεν απέχει πολύ από τον εσωτερικό κόσμο ΤΎ')ς
κα6αφικ~ς φαντασίας, που πoλu προκλΎ')τικά αντιδιαστέλλεται προς τον
κόσμο ΤΎ]ς πραγματικόΤΎ]τας. Το ακόλουθο σύντομο ποίΎ]μα από ΤΎ]ν
Ενδοχώρα μοιάζει να επαναδιατυπώνει, με τον τρόπο του Εμπειρίκου, ΤΎ')ν
πικρόχολΎ] περιφρόVΎ]σΎ] του Κα6άφΎ') προς τον εξωτερικό κόσμο και τψ
ΠΡOτίμΎ]σ~ του προς τον εσωτερικό, όπως οιατυπώνεται στο ποίΎ]μ.ιΧ του
«Θάλασσα του πρωϊοό».
ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ
Είναι τα 6λέφαρά μου διάφανες αυλαίες

Όταν τ' ανοίγω 6λέπω εμπρός μου ό, τι κι αν τύχη
Όταν τα κλείνω 6λέπω εμπρός μου ό, τι ποθώ. 54
ΚΑΒΑΦΗΣ
Εδώ ας σταθώ. Κι ας γελασθώ πως 6λέπω αυτά

(τα είδ' αλήθεια μια στιγμή σαν πρωτοστάθηκα)
κι όχι κ' εδώ τες φαντασίες μου,
τες αναμνήσεις μου, τα ινδάλματα τ/ς ηδονής. 55
54. «Πουλιά του προυθοtl» (γραμμένο το 1935), Ενδοχώρα, Άγρα, Aθ~να 1980,
σ. 56.
55. «θάλασσα του πρωϊου», Ποιήματα, επιμ. Γ. Π. Σα66Ιοης, Ίκαρος, Αθ'ήνιχ
1991, τόμο Α', σ. 52.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛOlΌΤΕΧΝΙΑ 217
Αξίζει επίσ'Υ)ς να σ'Υ)μειωθεί ότι το σύντομο απόσπασμα. από το Μανιφέστο

του Υπερρεαλισμού του Μπρετόν που επέλεξαν και ο Εμπειρίκος και ο
Εγγονόπουλος ως μότο στις πρώτες ΠΟΙ'Υ)τικές συλλογές τους όχι μόνο
μα.ρτυρεί τους δεσμους των Eλλ~νων ΠΟΙ'Υ)τών με το υπερρεαλιστικό
κίν'Υ)μα αλλά συμbαίνει να αΠ'Υ)χεί κάποιους προγενέστερους στίχους του
Παλαμά, οι οποίοι, φυσικά, δεν έχουν καμία σχέσ'Υ) με τον Υπερρεαλισμό.
Η '
φρασ'Υ) του Μ' "λξ
πρετον, Τ'Υ)ν οποια !1"
επε ε αν και οι ουο ,
ΠΟΙ'Υ)τες να προ-
τάξουν στις πρώτες συλλογές τους είναι 'Υ) ακόλου&η:
«la νοίχ suπeaΙίste, celle qui continue a precher a la veille de la mort et au-
dessus des orages... ».
Οι στίχοι του Παλαμά που έρχονται στο νου -προφανώς ο Μπρετόν

δεν τους γνώριζε- αν~κoυν στ'Υ) μακρόπνο'Υ) πoι'y)τικ~ σuνθεσ'Υ) ΟΔωδεκά
λογος του Γύφτου (1907). Oμιλ'Y)τ~ς είναι ο Γυφτος, ο οποίος διατυμπα
νίζει Τψ απελευθέρωσ~ του από κάθε κoινωνικ~ ~ 'Y)θικ~ επιτα~. Γύρω
από αυτό το θέμα. στρέφεται το μεγαλUτερo μέρος του πoι~μα.τoς, και από
αυτ~ Τψ άποψ'Υ) το ποί'Υ)μα. του Παλαμ.ά. ΠΡΟ'Υ)γεί'Fαι Τ'Υ)ς αναζ~Τ'Y)σ'Y)ς των
υπερρεαλιστικών κειμένων του Εμπειρίκου και του Εγγονόπουλου:
Κ' ένα χάλασμα μού φτάνει

για να γύρω χρυσοπλέκοντας
, ,
των ονεφων το στεφανι· ...
ζίζικας τραγουδιστής!
Κ' εγώ μέσα στο τρικύμισμα

και σπ; χλαλοή του κόσμου
κάτι γνώριζα που αρπάζοντας
με ξεχώριζε και με είχεν
αποπάνω απ' το τρικύμισμα
κι απ' τη χλαλοή του κόσμου ...56
Άσχετα αν 'Υ) επιλo~, εκ μέρους των Eλλ~νων υπερρεαλιστών, 't'Y)C;

πρoγραμμα.ΤΙΚ~ζ αυτ~ς διακ~ρυξ'Y)ς υπαγορευόταν από τον παραλλ'Υ)λισμό
του με τους στίχους του Παλαμ.ά., γίνεται σαφές ότι στψ ελλψικ~ ποί'Υ)σ'Υ)
56.
ο!κή μου.
«ΛόγΟζ Α', Ο ερχομόζ», Άπαντα, τόμο r., ό:π., σα. 313-4. Η υπογρά.μ.μ.ισΎ)
6ρήκε ο Υπερρεαλισμός ένα περι6ά"λ/ον πρόσφορο για ριζοσπαστικούςπει-

ραματισμους.
, Κ " , , ,
αι ειναι τωρα εφικτος ενας ορισμος του εΛΛηνικου
'\'\ ' 11'
1. περ-
ρεαλισμού ως φαινομένΟύ, που διήρκεσε περισσότερο από το αντίστοιχο

γαλλικό ~ίνημα και ενσωματώθηκε ομαλότερα στην ποιητική παράδοση.
Ο Οδυσσέας Ελύτης συνδέθηκε με τους υπερρεαλιστές Εμπειρίκο και

Εγγονόπουλο στη διάρκεια της δεκαετίας του '30, α"λ/ά ποτέ δεν υιοθέ
τησε εξ ολοκλήρου τις αρχές που διατυπώθηκαν στο Μανιφέστο του
Υπερρεαλισμού. Τα ποιήματα πάντως αυτής της δεκαετίας 6ρίσκονταν
, , ,
πολ υ κοντα στο πνεuμα του. κινηΙUXτoς
" ι
και η αποσταση, που αργοτερα
θα μεγάλωνε και θα απομάκρυνε τον EΛUτη, ήταν τότε ελάχιστη. Τα

ποιήματα αυτά συγκεντρώθηκαν στους τόμους Προσανατολισμοί (1940)
και Ήλιος ο πρι/,)τος (1943) .. Οι πρ~τόι στίχοι του EΛUτη, -όπως και του
Εμπειρίκου, εξέφραζαν την αχαλίνωτη επιθυμία για την απελευθέρωση
της ανθρώπινης ψυχής. Ο Ελύτης όμως δεν ακολουθησε τον Εμπειρίκο
στην προκλητικά και εσκεμμένα ακατανόητη συλλογή του Υψικάμινος.
Αν και η δεύτερη συ"λ/ογή του οφείλει πολλά, τόσο σε θέματα μορφής
όσο και λεξιλογίου, στην Ενδοχώρα του Εμπειρίκου, ο λυρισμός του
EΛUτη είναι αρκετά διαφορετικός από τη μετρημένη ένταση και τις
χιουμοριστικές ασυναρτησίες αυτής της συλλογής.57 .
Ο EΛUτης απέφευγε τη αντιπαράθεση διαφορετικών γλωσσικών
τύπων, στοιχείο που προσέδιδε στην ποίηση των Υπερρεαλιστών μια χροιά
σο6αροφάνειας και παρωδίας συγχρόνως. Αντίθετα, με τη σφύζουσα
γλωσσα
' t'λ'
του και την ανε",ε ,
εγκτη ροη εικονων, που αντικατοπτρι'ζ ουν την
αμεσότητα της φύσικής' κίνησης, bρισκόταν πολύ κοντά στους στόχους

των συγχρόνων του Υπερρεαλιστών. Όταν ο Εμπειρίκος έγραφε στην Εν
δοχώρα για το μεγάλο υπερωκεάνιο, πou θα ξεκινούσε για το. ταξίδι της
απελευθέρωσης του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου, και ο Εγγονόπου--'
λος, ως δια μαγείας, έστηνε την ιδανική του ποΜτεία στα 60υνά της
Αλ6ανίας (Ι), ο EΛUτης, εuθύς εξαρχής, υμνούσε την απελευθέρωση και
, ,
την αμεση επικοινωνια με τη φυση, που
, "~ θ
εχοuν ηι:.ιη επιτευχ ει.
Ο '
πανη-
57. Δεν έχει κ.υκλοφορΨει καμία σιιγκεντpωτικ~ έκoO<Πj τι]ς ΠOίΎjσης του ΕλύτΥΙ
και έχει γίνει μία. μόνο προσπάθεια. ανθoλόΎ1Jσης του έργου του ω. EΛUτYI' Εκλογή,
Άκμων, A~να 1979). Από τι] οεκαετία του '50 και οώθε οι συλλογές του και οι
ανατυπώσεις τους κυκλοφορούν από τις εκοόσεις 'ΙΚαΡος. Βλ Mario νίΙΙί, Οδυσσέας
Ελύτης. Κριτική μελέτη, Epμ~ι;, Aθ~να 1984.
γυρικός χαρακτ~ρας των πρώτων ΠOΙΎJμ.άτων του EλόΤΎJ και ΎJ οια6ρω

τικ~ αλλΎJλεπίOρα.σΎJ του σώμ.α.τος, ΤΎJς Ψυχ~ς και του τοπίου των νΎJσιών
του Αιγαίου έχουν ~OΎJ Οιαπιστωθεί. Η φυσικ~ υγεία και ευρωστία παίζουν
έναν τέτοιο πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτά τα πoι~μ.ατα, ώστε κάποιοι
έφτασαν στο σrιμ.είo να τα συνοέσουν μ.ε τψ απoλυταρχικ~ προπαγάνοα
s.-'
του Μ ετα ξ α, μ.ια και τα περισσοτερα απο αυτα γραφΤΎJκαν σΤΎJ οιαρκεια
ι ι ι Ι,
του καθεστώτος ΤΎJς 4ΎJς Αυγοόστου. Η έμ.φασrι όμ.ως του EΛUΤΎJ στο
, λ" ι , θ' ,
σωμ.α. και ΤΎJν κα ΎJ φυσΙΚΎJ του καταστασrι ειναι, πι ανον, αντισΤOΙΧΎJ μ.ε
αυτ~ των μ.υθιστοριογράφων Mυρι6~λΎJ και BενέζΎJ στο σώμ.α και τις
πλΎJγέζ του, σΤΎJν αρχ~ ΤΎJς ίοιας ΟεκαετΙας. Κάτι άλλο που συνοέει τον
EλόΤΎJ μ.ε τους πεζογράφους αυτοός είναι ΎJ επιθυμ.Ια του να oΎJμ.ωυρ~σει,
μ.ε ΤΎJ 60~θεια μ.ιας πλΎJθωρικ~ς γλώσσας, τψ ψευoαΙσθΎ)σrι ότι ΎJ έντoVΎj
εμ.πεφία 6ρίσκει άμ.εσrι έκφρασΎJ.
Αφοό ΎJ θάλασσα" και τα VΎjσιά κατέχουν τόσο σrιμ.αντικ~ θέσΎJ σΤΎJ
φυσικ~ εικονοπλασΙα αυτών των ΠOΙΎJμ.άτων, οεν προκαλοόν έκπλΎJξΎJ οι
αναφορές σε ταξΙοια ~ σΤΎJν ιοέα ΤΎJζ φυ~ς, που ανευρίσκονται και στα
έργα του Εμ.πεφΙκου και του ΣεφέΡΎJ. Στο απόσπασμ.α που ακολουθεί και
ι
που ανΎJκει "λ'
σε ενα s.- '
ατιτ ο ΠOΙΎJμ.α ΤΎJς oευτερΎJζ '\'\ ι
συΛΛ0γΎJζ του, 'Ηλιος ο
πρώτος, ο EΛUΤΎJς φαΙνεται να οΙνει ΤΎJ oικ~ του απάνΤΎJσΎJ στα αγωνιώόΎJ
ερωτ~μ.α~α που έθεσε ο ΣεφέΡΎJς στο ΠOΙΎJμ.ιX του «Με τον τρόπο του Γ.
Σ.». Τον EλόΤΎJ οεν τον 'πλΎJγώνει' ο τόπος του, όπως τον ΣεφέΡΎJ σε
εκείνο το ΠOΙΎJμ.α, και αν ΎJ ΕλλάΒα 'ταξιόεύει', ο EλόΤΎJς τουλάχιστον οεν
ι ,Ι
προκειται να μ.εινει πισω.
Τ ' s.-' λ '
ο αποσπασμ.α, μ.ε τους ουο τε ευταιους στι-
,
χους του, φαίνεται ό~ι οΙνει απάνΤΎJσΎJ και σε έναν άλλο σύγχρονο ΠOΙΎJΤ~,
τον Εμ.πεφΙκο, κα.ι στψ επιθυμ.ία του να συλλά6ει ΤΎJ oΎJμ.ιoυργία του
καταρράΚΤΎJ «στψ ρo~ του γΙγνεσθαί του»:
Είπα. τον έρωτα την υγεία του ρόδου την αχτίδα

που μονάχη ολόισα 6ρίσκει την καρδιά
Την Ελλάδα που με σιγουριά πατάει στη Θάλασσα
Την Ελλάδα που με ταξιδεύει πάντοτε
Σε γυμνά χιονόδοξα 60υνά.
Δίνω το χέρι στη δικαιοσύνη

Διάφανη κρΥ;ΥΥ) κορυφαία πηγή
Ο ουρανός μου είναι 6αΘύς χι ανάλλαχτος
Ό,τι αγαπώ γεννιέται αδιάκοπα

Ό,τι αγαπώ bΡ{σκεται στ/ν αρχή του πάντα.58
Το 1942, όταν πρωτοκυκλοφόρησε αυτό το ποίημα, ήδη είχε κλείσει η

δεκαετία του '30- μια περίοδος ειρήνης αλλά και λογοτεχνικής ανανέωσης
και επαναπροσανατολισμού είχε τελειώσει αμετάκλητα. Στις ενότητες
που ακολουθούν θα εξετασθεί η στάση που κράτησαν οι μυθιστοριογράφοι
και οι ποιητές απέναντι στην ήττα και την Κατοχή, και η δική τους
συμ60λή στον αγώνα για επι6ίωση.
Η ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ

ΚΑΤΟΧΗΣ (1936-1944)
Οι περισσότεροι θα συμφωνοuσαν ότι ο χαρακτήρας της ελληνικής πεζο

γραφίας άλλαξε απότομ.α το 1936, ή έστω αμέσως μετά Τ'Ι'j'J επι60λή του
στρατιωτικού καθεστώτος από τον Μεταξά. Σύμφωνα με Τ'Ι'j'J επικρατοό
σα άποψη, η μετα60λή αυτή ήταν αποτέλεσμα; της οπισθοδρόμησης των
συγγραφέων, μια προληπτική απάνΤΎ]σΎ] στις νέες απολυταρχικές συνθή
κες και ιδιαίτερα σΤΎ] λογοκρισία <Ύ] οποία για παράδειγμα; απαγόρευσε
ΤΎ]ν κυκλοφορία του 6ι6λίου του Μυρι6ήλΎ] Η ζωή εν τάφω).59 Είναι όμως
πιθανό Ύ] νέα αυτή τροπή ΤΎ]ς πεζογραφίας να μΎ]ν οφειλόταν τόσο σΤΎ]ν
άρνηση και αδυναμία των συγγραφέων να αντιμετωπίσουν ΤΎ] δυσάρεσΤΎ]
πραγμα;τικότητα, όσο σΤΎ]ν επιτακτική ανάγΚΎ] να καθιερωθεί, μέσω ΤΎ]ς
λογοτεχνίας, μια νέα αντΙληψΎ] για τα πράγμα;τα, διαφορετικ'ή από τον
παρωχημένο επεκτατισμό της 'ΜεγάλΎ]ς Ιδέας' αλλά και από τον Κομ-
ι Α ι ι ι Ψ λ ι ι θ
μουνισμο. πο αυτη ΤΎ]ν απο Ύ], ειπουν τα τεκμΎ]ρια για να υπο '
εσει
κανεΙς ότι οι πεζογράφοι, εκ των οποίων ελά.χιστοι εκείνΎ] Τ'Ι'j'J εποχή

ι
ανΎ]καν σΤΎ]ν
Α ι Ι:' ι ι
ριστερα που καται;ιιωκοταν απο τον
Μ ξΙ
ετα α,
eΌρισκονταν
Ι
σε σύγκρουση με το καθεστώς _ Εξά.Λλοu, όπως ήδη επισημ.σ.νθηκε σΤΎ]ν

αρχή αυτοΙ; τοΙ) κεφαλαίου, Ύ] πολιτική κρίση που εκδΎ]λώθΎ]κε σΤΎ] δε
καετία του '30 μπορεί να θεωΡΎ]θεί κι αυτή αποτέλεσμα; μιας παρόμοιας
58. 'Ήλιος ο πρώτος, ΠΙ (σ. 14). Το ποί'Ι'Jμa ίσωζ γριΧφΤ'ι'Jκε το 1940, rι.ν κrι.ι 'I'J
συνθεσΎJ όλ'Ι'Jζ Τ'ι'Jζ συλ/oyfιζ έγινε στ/ oιιXpκειrι. Τ'ι'Jζ Krι.τoΧ~ζ, το
1942. Γιιχ τ/ χΡονο
λόΎΎJσΎJ κrι.ι τ/ συνθεσΎJ rι.υτών των ΠΟΙ'ι'Jμά:των, 61.. Vίtti, Ελύπις, ό.π., σσ. 102-3 κrι.ι
180 σΎJfJ-. 3.
59. Βλ νίιιί, Η γενιά του τριάντα, ό.π., σσ. 351-8.
----~._--
αναζήτησης, μόνο που στο πολιτικό επίπεδο έχει ως αντικείμενο τη

διαμόρφωση νέας σταθερής ιδεολογίας με εφαρμογή στον κόσμο της ρεα
λιστικής πολιτικής. Βέ6αια, όπως απέδειξαν πρόσφατες μελέτες, κοινός
παρονομαστής σε μεγάλο μέρος της πεζογραφικής παραγωγής αυτής της
περιόδου ήταν η προσπάθειά της να πλάσει και να καθιερώσει μια νέα
εθνική ταυτότητα, και στην προσπάθειά της αυτή αξιοποίησε, όπως είναι
, '!:' λ ι ι ζ' ι
φυσικο, τις κριτικου και ιοεο ογικου τυπου συ ητησεις που συχνοτατα
διεξάγονταν καθ' όλη τη οεκαετία του '30.60 Η αλλαγή προοπτικής στην

πεζογραφία, που την έφερε τότε πιο κοντά στην ποίηση, οε θα πρέπει να
ι λ' ι!:' λ ι ι
αντιμετωπιστει ως μια απ η αντιοραση στην πο ιτικη κατασταση.
Αντανακλά ουσιαστικά την αλλαγή και στην οικονομική προοπτική, που

σημάοεψε το πρώτο μισό της ίδιας δεκαετίας. Η στροφή της πεζογραφίας
στα τέλη της ίοιας δεκαετίας προς το ιστορικό παρελθόν και το σύγχρονο
τοπίο, προκειμένου να αντλήσει από τα ανεξάντλητα αποθέματά τους,
ήταν απολύτως μέσα στο γενικότερο πνεύμα των καιρών, καθώς η
Ελλάδα προσπαθούσε να αντψετωπίσει, τόσο στον οικονομικό όσο και
στον ευρύτερο πνευματικό χώρο, τη διεθνή οικονομική κρίση με την
εξασφάλιση οικονομικής αυτάρκειας. 61
Η σύγκλιση των τριών διαφορετικών oμιiδων ή τάσεων στην πεζο

γραφία, που εξετάστηκαν προηγουμένως, αποτελεί το ερμηνευτικό κλειδί
για την κατανόηση των εξελίξεων, οι οποίες σημειώθηκαν στην ελληνική
πεζογραφία κατά τη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας και του πολέμου
που ακολούθησε. Αυτό δε σημαίνει ότι επήλθε κάποια ομοιομορφία, αλλά
οι διαφορές, που ήταν αρκετά σαφείς στη νέα πεζογραφία πριν από το
1936, τώρα ατονούν και μοιάζει, τουλάχιστο με το πλεονέκτημα που
προσφέρει η εκ των υστέρων θεώρηση, να οιακρίνεται σΤΎ) 6άση μεγάλου
μέρους ΤΎ)ς πεζογραφίας αυτής ΤΎ)ς τελευταίας περιόδου ένας κοινός
καλλιτεχνικός στόχος. Η πιο σημαντική εξέλιξη ήταν ότι ο θεμελιακός
σκοπός των συγγραφέων ΤΎ)ς Άιολικής Σχολής' -να 6ρεθεί η συλλογική
φωνή με ΤΎ)ν οποία θα •εκφραζόταν' Ύ) εμπειρία μιας κοινότητας ή ολό-
60. Βλ Δημ~'Ψψ; Tζιό~ας, Οι μεταμορφώσεις του εθνισμού και το ιδεολόΥημα της

ελληνικότητας στο μεσοπόλεμο, Οουσσέας, Aθ~να 1989. Η πιο τεκμηριωμένη απόοειξη
αυτ~ς της εξέλιξης οΙνεται στο Κ. Α. Δ'φιioης, Δικτατορία - πόλεμος και πεζογραφία,
1936-1944, ΓνώσΎ), Aθ~να 1991.
61. Βλ, π.χ., Mark Mazower, Greece and the lnter-War Economic Crisis, Clarendon
Press, Oxford 1991.
-----"-----
κληρου του έθνους- τώρα, συνειδ1)τά: ~ ασυνείδ1)τα, υιοθετείται από όλους

τους πεζογρά:φους. Όμως, ενώ 1) 'XPoνικ~ απόστασ1j με τα τραυμ.α.τικά:
, , ξ ,
γεγονοτα, που υΠ1)Ρ αν ο πυΡ'Υ)νας των πρωτων ΌΙΌ
'Ε' Ε'λ' Ι:'
ιων, cιιαρκως
'
μεγα-
,
λωνε, οι ζωτικές εμπειρίες τις οποίες επιχειρούσαν να αποδώσουν τοπο

θετούνταν όλο και συχνότερα στο παρελθόν.
Αυτό αναγνωρίζεται στα μεταγενέστερα μυθιστoρ~μ.α.τα και δΙ1)γ~
ματα του ΜυΡΙb~λ1) και του Βενέζ1): σΚ'Υ)νικό Τ1)ς δρά:σ1jς είναι τα αγρο
τικά: χωριιΧ των συγγραφέων Τ1)\l επoχ~ πριν από τις αναστατώσεις, του
1922. Τώρα όμως διαπιστώνεται και στο έργο των 'αστών' συγγραφέων
τ/ς δεύτε(1)ς ομά:δας. Οι υποθέσεις των μυθισΤΟΡ'Υ)μάτων που δ1)μοσίευ
σαν εκείν1) Τ1)ν περίοδο ο Κοσμάς ΠολίΤ1)ς και ο θεοτοκάς, για παρά
δειγμα, 6ασίζονται στις προσωπικές τους εμπειρίες από Τ1) Σμύρν1) και
Τ1)ν Κωνσταντινούπολ1), αντίστοιχα, κατά: τα πρώτα 'ΧΡόνια του αιώνα. 62
Το ίδιο συμ6αίνει επίσ1jς και στα μυθιστoρ~ματα νέων συγγραφέων, όπως
ο Παντελ~ς Πρε6ελάΚ1)ς και 1) Μέλπω ΑξιώΤ1), των οποίων τα πρώτα
μυθιστoρ~ματα, που θα εξεταστούν σΤ1) συνέχεια, διαδραματίζονται σε
"λ
επαρχιακες πο εις ' Ι:' 'λ ικια
και κατα τ/ν παΙοΙΚ1) 1) ' των 'Μ ε-
συγγραφεων.
ρικές φορές, συχνότερα δε μετά: το 1940, αυτ~ 1) στρoφ~ παίρνει τέτοιες

διαστάσεις, που αγγίζει τα όρια του ιστορικού παρελθόντος. Κλασικό
παράδειγμα αυτ~ς Τ1)ς στά:σ1jς είναι το μυθιστό(1)μα του Άγγελου Τερ
ζά:κ'Υ), Η ΠΡΙΥκιπέσσα Ιζαμ.πώ (1938, και αναθεω(1)μένο 1945). Σε αυτό
εξιστορούνται οι 'εθνικές' 'μι.Χ:χες των Eλλ~νων Τ1)ς Πελoπoνν~σoυ ενα
ντΙον των δυτικών Σταυροφόρων κατά το 130 αιώνα, οι οποίες ~ταν το
θέμ.α. και του πρώτου ελλ1)\lικοό ιστορικού μυθιστoρ~μ.α.τoς, γραμμένου το
1850 από τον Pαγκα6~, με τίτλο Ο Αυθέντηι:; του Μορέωι:;: Ανά:λΟγΎ)
είναι 1) στά:σ1j και του Πεντζίκη. Αφού περιπλαν~θ1)κε στ1)\l ΕυρώΠ1),
επέστρεψε στ1)\l πατρίδα του, Τ1) θεσσαλονίκη, Τ1)ς οποίας το παρελθόν
-1) ιστορία και οι παραδόσεις- αλλά και το παρόν, αποτελούν το σΚ1)νικό
του δεύτερου μυθιστoρ~μ.α.τός του, Ο πεθαμ.ένοι:; και η ανάσταση, που
ολοκλ'Υ)ρώθ1)κε το 1938 αλλά: παρέμεινε αδ'Υ)μοσίευτο μέ'ΧΡΙ το 1944.
Εντονότερα φαίνονται τα αποτελέσματα αυτ~ς Τ1)ς σόγκλΙσ1jς σχο-
62. Βλ. cιντίστoιχιx: Κ. Πολίτ/ς, Eroίcα (1937' εξετάζετcιι στη συνέχειcι) κιχι Θεο
τοκάς, Αεωνήι; (1940), το οποίο είνcιι μιcι σχεοόν cιυτ06ιoγριxψική ιχψήγηση της εΨΎ]6ικής
ηλικία.ς του συγγρα.ψέα. στ/ν Kωνστcιντινoύπoλη. Η α.λογόκριτ/ μορψή του μυ6ιστορή
μσιτος του Θεοτοκά, με τον ιχρχικό του τίτλο Σημαίες στον ήλιο, εκοόθηκε μ.όλις το 1985
(επιμ.. Γ. Π. Σcι66ίoης κcιι Μ. Πιερήι;, Ερμ.ής, Aθήνcι).
------------
λών και τιiσεων στα μυθιστορήματα που γριiφτηκαν, και σε κιiπoιες

περιπτώσεις δημοσιεύτηκαν, στη διιiρκεια της Κατοχής από το 1941 ώς
το 1944. Δείγματιi της όμως χρονολογούνται από τα πρώτα χρόνια της
~ ι Μ ξΙ ΔΙ Ι Ι θ Ι Ι θ Ι
οικτατοριας του ετα α. υο νεοι συγγραφεις ω ουν σε νεες κατ ευ υν-
σεις την αναζήτηση της ομαδικής και αυθεντικής φωνής που είχαν ξε
κινήσει ο Δούκας, ο Μυρι6ήλης και ο Βενέζης. Το πρώτο μυθιστόρημα
του Κρητικού συγγραφέα Παντελή Πρε6ελιiκη (1909-1986), Το χρονικό
μ.ιας πολιτείας (1938), είναι μια πανοραμική σύνθεση του Ρεθύμνου,
γενέθλιας πόλης του συγγραφέα, κατιi την περίοδο της παρακμής του,
Ι Μ Ι Κ Ι Π Ι Ιλ
στα χρονια της ικρασιατικης αταστροφης. αρα τον τιτ ο του,
πρόκειται για 'χρονικό' στο οποίο ο χρόνος μένει ακίνητος: δεν υπιiρχει
λοκη
Ι Ι Ι Ι Σ Ι Ι Ι λ Ι
π ουτε κεντρικοι ηρωες. την ουσια πρωταγωνιστης ειναι η πο ιτεια
(η λέξη 'πολιτεία' φέρνει στο νου την ιδανική πολιτεία του Πλιiτωνα ή
και το
Ι
ομωνυμο
Ι
εργο του.
) ΙΕ νας μεγα
Ιλ ος Ι
θ ιασος λ ζ Ι Ι
ο ο ωντανων τυπων
επιστρατεύεται, και η αφήγηση επεισοδίων της ζωής τους υποστηρίζει

ΤΎj ζωγραφική απόδοση της παρακμασμένΎjς πόλΎjς του Ρεθύμνου ως
'νεκρής φύσης'. Mεγιiλη έμφαση δίνεται στις παραδοσιακές τεχνικές και
τα χειροτεχνήματα, ιδιαίτερα στην τέχνη των αγιoγριiφων, για την οποία
ο Πρε6ελιiΚΎjς έτρεφε επαγγελματικό θαυμασμό (εξιi"λλoυ για πo"λλιi
χρόνια διατέλεσε καθηγητής σΤΎj Σχολή Καλών Τεχνών).
Η τεχνική του μυθιστορήματος σκόπιμα μιμείται την τέχνΎj αυτών
των ζωγριiφων, οι οποίοι θεωρούνται να'εφ α"λλιi και φύλακες μιας ιερής
παριiδoσης. Ο συγγραφέας οδηγεί τις μυθιστορηματικές συμ6ιiσεις στα
ιiκρα τους, προς την κατεύθυνση ενός διαφορετικού μέσου (οπτική τέχνΎj)
και μιας διαφορετικής παριiooσης (λαΊ:κή αφήγηση). Για το σκοπό αυτό
η γλώσσα και το ύφος του αόρατου αφηγητή διαφέρουν όχι μόνο από τη
γλώσσα και το ύφος τουκαθηγητή ΤΎjς Ζωγραφικής α"λλιi και από τη
γλώσσα και το ύφος των ιi"λλων 6ι6λίων του Πρε6ελιiκη. Ο αφΎjγητής
στο Χρονικό μ.ιας πολιτείας χρησιμοποιεί απoκλειστικιi τη διιiλεκτo των
ανεπιτήδευτων ανθρώπων που περιγριiφει, της προφορικής παριiδoσης
όπως αυτή σφυρηλατήθηκε μέσα στους αιώνες (είναι φανερό το τι οφείλει
ο Πρε6ελιiκης, από την ιiπoψη αυτή, στον Κόντογλου και τον Μυρι6ή
λη). Εκείνο όμως που διαφοροποιεί τον Πρε6ελιiκη από τους προγενεστέ
ρους του της Άιολικής Σχολής' είναι ότι αυτό το μυθιστόΡΎjμα αντιπρο
σωπεύει ΤΎjν πρoσπιiθεια να 6ρεθεί ένα μέσο ιiμεσης έκφρασης όχι των
,
ΥεΥονοτων αΛΛα ενος
"\"\ ' , ,
τοπου.
224
Την ίδια "f.Pονιrι., το 1938, δημ.οσιεύτηκε το πρώτο μ.υθιστόρημ.rι. και

μ.ιας rι.λλης συγγραφέως, που μ.ε έναν αρκετrι. διαφορετικό τρόπο προσπα
θεί να συγκρoτ~σει τη σUγ"f.Pονη εμ.πεφία μ.έσα από τη γλώσσα και τις
αντιλ~Ψεις της πρoφoρικ~ς παρrι.δoσης. Πρόκειται για τις Δύσκολες
νύχτες της Μέλπως Αξιώτη (1905-1973), έργο το οποίο από πολλές
απόψεις αν~κει στο Μοντέρνο κΙνημ.rι. της ΟεκαετΙας.63 Αντλώντας η
συγγραφέας από τις προσωπικές της εμ.πεφΙες (τα "f.Pόνια που πέρασε
κοντα
, στην
,
ευπορη
,
οικογενεια
, της στη
Μ')
υκονο, παρουσια
'ζ
ει τον
ξ
ε ω-
ΤεΡικό κΟΟμ.ο μ.έσα από τα μ.rι.τια ενός νεαρού κοριτσιού, για το οποίο η
'αστικ~' κοινωνία των ενηλίκων, και ιοιαίΤεΡα των ανορών, οεν έχει
κανένα νόημ.rι.. Η αποσπασμ.ατικότητα των εμ.πεφιών και των αντιλ~
ψεων, που αποτελούν την αφ~γηση, δεν επιτρέπει να υπrι.ρξει καμ.ία
πλoκ~, αν και είναι φανερ~ κrι.πoια εξέλιξη στη oιrι.ρκεια των δέκα χρόνων
της ζω~ς της αφη~τριας. Η μ.oναχικ~ ηρωίοα 6ρίσκει καταφύγιο στον
εσωτερικό της κόσμ.ο (και από αυτ~ την πλεuρrι. το μ.υθιστόρημ.rι. προ
σεγγίζει τη 'Σχoλ~ της Θεσσαλονίκης') αλλrι. και στο λόγο των χωρικών
του νησιού της. Mεγrι.λo μ.έρος του μ.υθιστoρ~μ.ατoς καταλαμ.6rι.νεται από
τον εuθό λόγο αυτών των ηρώων, που η γλώσσα και οι παραδοσιακές
αντιλ~Ψεις τους φαίνεται να προσφέρουν στην αφηγ~τρια τ/ συνoχ~ και
την αίσθηση της κοινότητας που απoυσιrι.ζει από τη δικ~ της ζω~.
Στα OUO αυτrι. μ.υθιστoρ~μ.ατα συμ.6rι.λλoυν από τη μ.ια μ.εριrι. η κλη
ρoνoμ.ιrι. της Άιoλικ~ς Σχoλ~ς' μ.ε το ρεύμ.rι. των Μοντερνιστών της
Θεσσαλονίκης, και από την rι.λλη η παλαιότερ-fJ παρrι.δoση του 'ηθογρα
φικού ρεαλισμ.οό', που κυριrι.ρχησε στην ελληνικ~ πεζογραφία τις τελευ-
,~
ταιες ,
cιεκαετιες του 19 ου ' ' "
αιωνα. Δ εν ειναι τοσο το υφος που συνcιεει
~" αυτα
τα μ.υθιστoρ~μ.ατα μ.ε τους πρ06λημ.ατισμ.ούς της δεκαετίας του 1880 για

τις παραδοσιακές κοινότητες, όσο η εκ νέου στρoφ~ του ενδιαφέροντος
από το rι.τoμ.o στην κοινόΤ1)τα και, επιπλέον, 1) επιμ.oν~ τους στην έννοια
της 'παρrι.δOσ1)ς'. Όχι μ.όνο για αυτοός τους 060 αλλrι. και για rι.λλoυς
συγγραφείς αυτ~ς Τ1)ς περιόδου, 'παρrι.δoση' δε σημ.rι.ίνει απλώς τοπικό
63. Το έργο της Μέλπως Αξιώτη κυκλοφορεί σε ενια.ία. σειρά ως Ά.παντα, επιμ.
Μάρω Δούκα. κα.ι Βα.σίλης Λα.μπρόπουλος, Κέορος, Αθ1)να.. Οι Δι5σκολες νύχτες α.να.τυ
πώθηκα.ν ως πρώτος τόμος α.υτ~ς της σειράς το 1981. Για. μια. εκτεν~ μελέτη α.υτοίι του
μυθιστoρ~μ.α.τoς 6λ Μaήa Kakavoulia, «Ιnteήοr Monologue and its Discursive Forrnation
ίη Melpo Axioti's Δι5σκολες Νύχτες», Miscellanea Byzantina Monαcensia 3, Universitiit
Miinchen (Institut fiir Byzantinistik und Neogήechische Philologie), Munich 1992.
EIΣAΓΩlΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 225
----
χρώμ.ιχ. Όπως το θέτει ο ιχφηΥητής του Πρε6ελάκη στο Χρονικό μ.ιας

πολιτείας:
«Όμ.ως εκείνος που ξαστοχά τις τέχνες και τις συνήθειες της περασμ.ένης
ζωής, ξαστοχά την ίοια τη ζωή, πούναι καμ.ωμ.ένη από τον αγώνα των
ανθ"ώπων και τα μ.εράκια τους». 61,
Οι περισσότεροι πεζογράφοι, τα χρόνιιχ μ.έχρι το τέλος του Δεύτερου

πιχγκΟΟμ.ιου πολέμ.ου, όπως κιχι ο Σεφέρης μ.ετά το 1935, στράφηκιχν στο
ΠCXΡελθόν για. νιχ α.ξιοποιήσουν την πιχράδοσή του στο "ιχρόν. 65 Χρησψ.ο
ποίησιχν σε μ.εγάλο ποσοστό ιχγροτικά σκηνικά κιχι σκηνές ιχπό τη ζωή
των μ.ικρών κοινοτήτων, που είχιχν ήδη χρησιμ.οποιηθεί ιχπό την πεζογριχ
φίΙΧ του τέλους του 190υ ιχιώνιχ. Κάτω ιχπό τις συνθήκες της Κιχτοχής,
η προσφυγή στον πιχρΙΧδοσιιχκό τρόπο ζωής κιχι τις ΙΧξίες του ιχπέκτησε
ένιχ ξεχωριστό νόη μ.ιχ , τη στιγμ.ή που χιλιάδες ΑθηνΙΧίοι πέθcxινaν στους
δρόμ.ους ιχπό τ-ην πείνιχ. Το μ.οντέλο της δυτικής cxστικής ζωής είχε,
ΙΧποτύχει διπλά, διότι 6ιώθ-ηκε μ.έσιχ ιχπό τη γερμ.cxνική κιχτοχή κιχι τ-η
λιμ.οκτονίιχ των ελλ-ηνικών (Χστικών πλ-ηθυσμ.ών.
Η προσφυγή στ-ην πιχράδοση, όμ.ως, δεν πρέπει νιχ ερμ.ηνευθεί ως
νοστιχλγίιχ γιιχ τ-ην ιχγροτική ζωή κιχι τις ΙΧξίες μ.ιιχς περιχσμ.ένης εποχής.
Εκτός ιχπό τιχ μ.υθιστopήμ.cxτιx του Πρε6ελάκ-η κιχι τ-ης Αξιώτη, στιχ
" ,
πρωτιχ χρονιιχ του μ.ετιχξ ικου κιχ θ' ~'θ ηκιχν ουο
εστωτος εκοο ~, πολ' u νεοτερικιχ,
μ.υθιστορήμ.ιχτιχ συγγριχφέων που είχιχν κΙΧθιερωθεί ήδ-η ιχπό την περίοδο
πριν ιχπό τ-ην 4-η Αυγούστου: του Κοσμ.ά Πολίτ-η κιχι του Νίκου Γιχ6ριήλ
Πεντζίκη.
Η Eτoίcα είνιχι το τρίτο μ.υθιστόρημ.ιχ του Κοσμ.ά Πολίτ-η (ψευδώνυμ.ο
64. Το χρονικό μιας πολιτείας, (Εστία.) , σ. 131.

65. Ο πρ06λημ.cxτισμός σχετικά με την πα.ριXδOσΎj 6ρίσκετα.ι σε άμεσΎj σχέσΎj, α.κόμη
κα.ι πριν από το 1936, με τις ριζοσπα.στικές α.λλα.γές και τις νέες κατευθύνσεις. Δύο α.πό
τα. νέα. περιοδικά που έκα.να.ν ό,τι μπορούσα.ν για. να. στηρίξουν τη νέα. πειραμι:χ.τική γραφή,
Τα Νέα Γράμματα (1935-44) κιχι το πιο ριζοσπαστικό Το Τρίτο Μάτι (1935-6), κα
τέωλαν μεγάλη προσπάθεια να αναδείξουν και να προ6ιΧλουν στιΧσεις της παλιχιάς λο
γοτεχνικής ΠΙXράOOσΎjς με τις οποίες θα uποστ'ήριζαν τη νέα γραφή. Τα Νέα Γρά:μματα
έκαναν ιχφιερώμι:χ.τα στον ΠαΛΙXμ.fι. και στον Περικλή Γιαννόπουλο, του οποίου η αυτο
κτονία στιχ 1907 είχε πάρει διαστάσεις σχεδόν εθνικού σκιχνδάλου. Το Τρίτο Μάτι,
απροσδόκητα σε σχέσΎj με το γ~νικότερo προσανατολισμό του, πρό6αλε τη λαίκή παρά
δOσΎj και ειδικότερα τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη (6λ. κεφ. 6).
του llιXpt [ΠαρασΚΕUά] Τα6ελούδη, 1888-1974).66 Στα δύο προηγούμενα

(Αεμ.ΟΥοδάσος, Εκάτη) η δράση εκτυλtσσόταν στο πλαίσtο της εύπορης
αθηναϊκής κοtνωνίας xat η υπόθεση αφορούσε την ανtκανοποtητη αναζή
τηση της tδανtκής, αγνής αγάπης στο νέο κόσμο των bain mixte xat της
α'iνστάνεtας σχετtκότητας. Η Eroica στρέφεταt στο παρελθόν: η δράση
του έργου τοποθετείταt περίπου τρtάντα χρόνtα πρtν, σε μtα φανταστtκή
πόλη, η οποία συνδυάζει χαρακτηρtστtκά της Σμύρνης, γενέτεφας του
συγγραφέα, xat της Πάτρας, όπου εργαζόταν τότε ως τραπεζtκός υπάλ
ληλος. Η tστορία αναφέρεταt σε μtα ομάδα αγΟρtών στην πρώtμη εφη6εία.
Ο ηΡΜκός κόσμος των φαντασtώσεών τους ρημ.ά:ζεταt από την πρώτη
6ίαιη επαφή τους με το θάνατο και την πρώτη εκδήλωση του ερωτισμού
τους. Το θέμα της ανέφικτης ιδανtκής αγάπης, που τον απασχολεί και
'λ Ι' "λλ'
στα
,
προηγουμενα
CI'
μυυιστορηματα,
,
ειναι πα t οασανtστtκα παρον, α α
τώρα συγκρούεται με ένα άλλο ιδανικό: την αθωότητα της ηρωικής

'Τ'
συμπεριφορας. α aYOpta ,~
στα παιχνιοια τους παι'ζ ουν τους 1"
πυροσοεστες,
είναt ντυμένα σαν αληθtνοί πυροσ6έστες της Σμύρνης (τουλουμπασήδες),

με «περικεφαλαία» σαν αυτή των αρχαίων πολεμιστών. Εύστοχα το
μυθtστόρημα διαπλέκει μια παραλληλία ανάμεσα σε αυτούς τους νεαρούς
πολφ.ιστές-ήρωες xat στους ήρωες της Ιλιάδας. Όταν, μ.ά:λιστα, ένας
από αυτους πεθαίνεt, οι στενοί του φίλοι οργανώνουν αθλητικό διαγωνισμό
στtς αποθήκες του σtδηροδρομtκού σταθμού, που αποτελεί κατά μέρος
ανα6ίωση και κατά μέρος παρωδία των 'άθλων επί Πατρόκλω' της
Ιλιάδας. Με χιούμορ αλλά xat νοσταλγία το μυθιστόρημα ανατρέχεtστην
ηΡΜκή 'χρυσή εποχή' του σόγχρονου ανθρώπου. Ταυτόχρονα, μέσω του
ομηρικου παραδείγματος, η μυθtκή αναδρομή του μυθtστορήματος ανα
φέρεται στον ελληνtκό πολιτtσμό αλλά και στο σόνολο της ευρωπαϊκής
λογοτεχνίας.
Ο Πολίτης στην Eroica επεκτείνει τους μοντερνtστικούς πεφαματι
σμούς του περtσσότερο από ό,τt στα προηγούμενα μυθιστορήματά του. Αν
και ποτέ οεν έρχεταt σε πλήρη ρήξη με τις συμ6άσεtς του ρεαλtσμοu,
στην Eroica η αφηγηματtκή οπτtκή αλλάζεt χωρίς καμιά προεtδοποίηση,
xat από αυτή των αγοριών 'ανατίθεται' στον αφηγητή, που θυμ.ά:ταt τα
66. Κοσμάς Πολίτ"l')ς, Eroica, επιμ. κα.ι εισα.γωΥή PeterMackήdge, Ερμής (ΝΕΒ),
Αθήνα. 1982. Το μυ(kστ6ρ"l')μ.ιχ ο"l')μοσιεuθ'φιε α.ρχικιΧ σε συνέχειες στο περιοοικό Τα Νέα
Γρ&μ.ματα το 1937, πριν κυκλοφορήσει σε 6ι6λίο το 1938.
----
γεγονότα αρκετιi χρόνια μ.ετιi και του οποίου η ταυτότητα αποκαλύπτε

ται στη μ.έση σχεδόν ΤΟι) έργου. Αντίθετα, το οεότερο μ.υθιστόρημ.α. του
Νίκου Γαgρι~λ Πεντζίκη μ.ε τίτλο Ο πεΘαμένος και η ανάσταση αν~κει
ανcψφισb~τητα στο μ.οντερνιστικό στρατόπεδο.67 Όπως και ιiλλα μ.υθι
στoρ~μ.ατα και Oιη~μ.ατα της 'Σχoλ~ς της Θεσσαλονίκης', αυτό το έργο
αναφέρεται στις πρoσπιiθειες του ίδιου του συγγραφέα του να το CiuvOiCitt.
Πολιί πρoκλητικιi παρoυσιιiζoνται τρεις διαφορετικές εκδοχές της αρχ~ς
του μ.υθιστoρ~μ.ατoς, που ~ρωιiς ΤΟι) είναι θεωρητικιi ένας νεαρός ιiνδρας,
ο οποίος (όπως και ο ~ρωας του πρώτου μ.υθιστoρ~μ.ατoς του Πεντζίκη,
ΑντΡέας Δημακούδης) αυτοκτονεί, γιατί η αγιiπη του δεν bρίσκει αντα
πόκριση. Ο μ.υθιστορημ.α.τικός συγγραφέας όμ.ως είναι ανίκανος να συγκε
ντρωθεί. Αρνείται να ασχοληθεί μ.ε τη σύνθεση ενός σuμbατικού μυθιστο
ρ~μ.α.τoς. Αυτό που θέλει αντ' αυτού είναι να Oημ.ιoυργ~σει μ.ια μ.oρφ~,
"
«επι θ υμ.ουσε ενα σχημα» , . Η' '!'
ιστορια του νεαρου ανcιρα, '
γινεται ο'λ ο και πιο
,
ασυναρτητη. Et:"α'λλ'
ou, οπως υπεν θ υμ.ι'ζ εται στον ,
αναγνωστη, ο ,
νεαρος
αυτός δεν είναι πραγμ.α.τικό πρόσωπο, παριi ο ~ρωας ενός μυθισΤOP~μ.α

τος. Στη μ.έση περίπου του έργου ο ~ρωας αυτοκτονεί και ο αφηγητ~ς
αρχίζει να δείχνει μ.εγαλίιτερο ενδιαφέρον για την ασυν~θιστη εργασία που
έχει αναλιibει: να ανα.στ~σει τον ~ρωιi του.
Μέσα από έναν μ.α.κριί μονόλογο ο αφηγητ~ς αγωνίζεται να κατορ
θώσει το ακατόρθωτο. Τη στιγμ~ της εξιiντλησης, και ενώ avιibtt το
φως του Οωμ.α.τίου, το μιiτι του πέφτει στην επιγραφ~ πιiνω στο λαμπτ~
ρα; «OSRAM 25 χ 220 volts» (σ. 108). Ο σuνΟυα.σμ.ός τριών στοιχείων,
του λαμπτ~ρα ως πητ/ς φωτός, του σχ~μ.α.τός του ως goMou από τον
'λ' ι ,Ι
οποιο μεγα ωνουν τα φυτα, και του τυπωμενου ονοματος του κατα-
σκευαστ~, είναι αρκετιi για να πυρoooτ~σoυν μιαν αλυσιoωτ~ αντίοραση,

η οποία απρoκιiλυπτα γεμ.ίζει το τελευταίο τρίτο του bιbλ(ου. Με μ.ιαν
επίδειξη δυναμισμ.οΙΙ, που μάλλον δεν έχει προηγοΙΙμενο στην ευρωπαϊΚ~
πεζογραφία, ο αφηγητ~ς έχει την έμ.πνευση να δημ.ιουρτ/σει, σαν να ~ταν
θεός, έναν ολόκληρο καινοΙΙριο κόσμ.ο, όπου ο ~ρωιiς του ανασταίνεται.
Κ αι '
αυτος 'λ'θ
ο κοσμος ~ α εται με το να ,'!'
ονομα..,ονται ' του
τα συστατικα
μ.έρη. Η ονομ.α.τοθεσία χρησιμοποιείται κυρίως για τη φιίση της Eλλιiδαζ,

και η γλώσσα που χρησιμοποιείται αντλείται από την ορθόδοξη θρησκεία
και (όπως και ο Μυριg~λης, ο Πρεbελιiκης και η Αξιώτη) από την προ-
67. Eπ~νέκooση στις εκοΟΟεις ΆΎΡ~' 1987.

---------
φορική παράδοση. Το μυθιστόρημα τελειώνει με τον αφηΥητή να. υμνεί τη
γενέθλια πόλη του, τη θεσσαλονίκη, και να. διατυπώνει εντέλει παρα60
λικά αυτό που ο Πεντζίκης προσπαθούσε σε όλο το μυθιστόρημα:
«Τότε θυμήθηκα ΤΎJ oιήyησΎJ από ένα όνειρο που είχε οει επανειλΎJμμένα ΎJ
γιαγιά μου, η μΎJτέpα ΤΎJς μΎJτέpας μου, πωζ στο πατρικό μ.ας σπίτι από
κάτω ήταν εκκλησία θα.μμένη. TΎJς παρουσιάζονταν Σε6άσμια μορφή, που
έοινε ΤΎJν εντολή να γκρεμίσοψε το σπίτι και να. σκάΨοψε, να 6ρουμ.ε από
κάτω ΤΎJν Εκκλησία».68
Ο μυθιστοριογράφος επιστρέφει, διαμέσου των γενεών της οικογένειάς του,

στη φωνή της γιαγιάς του, που σημαίνει τη φωνή της παράδοσης, η οποία
έφτασε ώς φ.άς μέσα. από τη διαδοχή των γυναικών. Το γκρέμισμα του
πα.τρικού σπιτιού είνα.ι αυτό ακρι6ώς που έκανε ο Πεντζίκης με τις
συμ6άσεις του μυθιστορηματικού είδους στο πρώτο μέρος του έργου του
Ο πεθαμ.ένος και η ανάσταση. Αυτό που αναστα.ίνεται τελικά στο μυθι
στόρημα. είναι η θρησκευτική συνείδηση (η Εκκλησία της παρα60λής),
η οποία. διατηρήθηκε στα θρησκευτικά κείμενα και παρέμεινε ζωντα.νή
μέσω της προφορικής παράδοσης που πέρασε α.πό γενιά σε γενιιΧ.
Ο πεθαμ.ένος και η ανάσταση δεν .είναι ένα 6ι6λίο που δια6άζεται
εύκολα. Σίγουρα όμως είναι το πιο ριζοσπαστικό από όλα τα μυθιστορή
μα.τα και τα διηγήματα αυτής της περιόδου, που γυρεύουν στις παραδό
σεις του παρελθόντος ένα είδος σωτηρίας. Από αυτιΧ τα πιο γνωστά είναι
η νου6έλα του Μυρι6ήλη Ο Βασίλης ο Αρ6ανίτης και το μυθιστόρημα
του Βενέζη Αιολική γη. Κα.ι τα δύο αναφέρονται στην παραδοσιακή ζωή
των Ελλήνων στα Μικρασιατικά παράλια και τα νησιά του ανατολικού
Αιγαίου πριν από την Καταστροφή του 1922 και δημοσιεύτηκαν το
1943 σε συνθήκες λογοκρισίας.69 Το σύντομο μυθιστόρημα. του Μυρι6ήλη
68. Ο πεθαμένος και τι ανάσταση (εκδ. Άγρα.), σ. 153.

69. Η νoυ~έλα. του Mυρι~-ήλη, όπως κα.ι Η ζωή εν τά:φω, έχει μια. μα.κρά ιστορία.
Πρωτοκυκλοφόρψε το 1934 ως δι-ήγημα.. Το 1939 συμπεριλήφθηκε αναθεωρημένο στη
συλλογή διηΥημάτων Το γαλάζιο 616λίο. Η θριστικ-ή μορφ-ή, που κυκλοφόρησε το 1943,
επανεκδόθηκε το 1971, επιμ. Marίo Vitti, Ερμής (ΝΕΒ). Το μυθιστόρημα. του Βενέζη
ανατυπώνεται κανονικά από τις εκδόσεις «Εστία» από την 8η έκδοση του 1969. Η
κατηγορία της φυγής σε ένα ιδανικό παρελθόν, που εκτοξεύεται μερικές φορές εναντίον
αυτών των κειμένων, μπορεί να δικαιολογηθεί, και πάλι μερικώς, μόνο για την περίπτωση
του μuθιστορήμα.τος τού Βενέζη. Παρόμοια εξιδανικευτική τάση διακρίνεται και στο
τελευταίο μυθιστόρημα. του Mυρι~ήλll, Η Παναγιά η Γοργ6να (1949).
----
229
είναι ένα σφιχτοοεμένο κείμενο με παραστατικ~ αφ~yησΎ]. Το θέμα του,

που απασχόλYjσε και τον ΠολίΤΥ) σΤYjν Eroicα, είναι ο Yjρωtσμός στα
παραοοσιακά ελλYjνικά του χρώματα. ΣΚYjνοθεΤYjμένο στον τόπο κατα
γωγ~ς του ΜυρΙb~λYj, ΤΥ) Μυτιλ~νYj, σΤYjν πρώτ/ οεκαετία του αιώνα,
απεικονίζει 'tYjν πορεία μιας μάταΙYjς αυτο-εΠΙbεbαΙωσYjς, Yj οποία αρχίζει
με τψ άνοοο ενός νεαρού χωρικού σΤYjν υπόλYjψYj των συγχωριανών του
και τελειώνει με "CYjν πτώσΎ] του εξαιτίας ΤYjς άμεΤΡYjς αλαζονείας του.
Καθώς εκτυλίσσεται Yj υπόθεσΎ], Yj αφ~yησΎ] εμμέσως παραπέμπει στψ
κλασικ~ ελλYjνικ~ αντΙλYjψYj για τον τραγικό ~ρωα από ΤΥ) μια μεριά,
στον Υπεράνθρωπο του Νίτσε από τψ άλλYj, καθώς και σΤΥ) μoρφ~ του
~ρωα, όπως παρουσιάζεται στο ΟYjμοτικό τραγούοι και ΤΥ) λαϊκ~ παρά
ΟΟσΎ] κoινoτ~των από τα μεσαιωνικά ακόμΥ) χρόνια. Ο αφYjΥητ~ς θαυμά
ζει τον ΒασίλΥ) και σπάνια επεμbαίνει για να σχολιάσει αυτά που ΙXcpYj
γείται. Υπό το πρίσμα αυτ~ς ΤYjς αφ~yησΎ]ς Yj Yjpωtx~ πορεία του
ΒασΙλYj, αν και χωρΙς κΙνYjτρα και μάταΙΥ) όσον αφορά στα αποτελέσμα
τά ΤYjς, ~ταν παρ' όλα αυτά αρεστ~ στο Θεό. Το ίοιο το μυθιστόΡYjμα
όμως έντεχνα αφ~νει τον αναγνώσΤΥ) να οιαμορφώσει ΤΥ) oικ~ του γνώμYj.
Από τα μυθιστoρ~μ.ατα που συναποτελούν αυτ~ "CYjv ομάοα κανένα
οε γνώρισε ΤΥ) φ~μY) ούτε οιαbάσΤYjκε περισσότερο στο εξωτερικό, αν όχι
και σΤYjν Ελλάοα από το έργο του Νίκου ΚαζαντζάΚΥ) Βίος και πολιτεία
του Αλέξη Ζορμ.πά. ΊΟ Το μυθιστόΡYjμα ολοκλYjρώθYjκε στα 1943 κατά ΤΥ)
οιάρκεια ΤYjς Kατoχ~ς, αν και το μεγαλύτερο μέρος του γράφΤYjκε το
χειμώνα του 1941-2, και ΟYjμοσιεUΤYjκε το 1946. Με το μυθιστόΡYjμα
αυτό ο ΚαζαντζάΚYjς, που ~ταν πλέον πεν~ντα οκτώ ετών, επέστρεψε
στο πρoσκ~νιo ΤYjς ελλψικ~ς λογοτεχνίας, μετά το λογοτεχνικό «αοιέ-
ξ000»
~ ι
Yj 01'"
που Yjταν
ι ξ Ι ι
r;υσσεια του, Yj οποια ε ετασΤYjκε στο ΠΡΟYjγουμενο
κεφάλαιο, και έκανε "CYjv πρώΤΥ) του εμφάνterη στο oιεθν~ λογοτεχνικό
χώρο. Ο Ζορμ.πάς ~ταν το πρώτο από τα επτά (αν προσμεΤρYjθε( και Yj
70. Όλα τα έργα του Καζαντζάκη εκδίδονται σε ενιαία, σειρά α,πό τις Εκδόσεις
Ελένη Καζαντζάκη. Για. τη γένεση αυτοό του μ.υθιστορήμιχτος, ελ Γιάννης Αναπλιώ
τ/ς, Ο αληθινός Ζορμ.πάς και ο ΚαζαΥτζάκης, Δίφρος, Αθήνα 1960. Για τα. μ.υθιστο
ρήμιχτα του Κα.ζαντζάκη, ελ Peter Bien, Nikos Kazαntzakis: Novelist (Studies ίη Modem
Greek), Βήstο! Classical Press and New Rochelle, ΝΥ, Αήstίde Caratzas, Βήstο! 1989. Η
πρότr:ιιJ"Ίlνα συνταχθεί αυτό το μ.υθιστόρημιχ μ.αζί μ.ε τις 'ΥΙθογρα,φικές' απαντήσει.; στ"/]
δικτατορία του Μεταξά και ΤΥΙν Κατοχή τεκμ-ΥΙριώνετα.ι μ-ε λεπτομ-έρειες από τ/ν Αλε
ξάνδρα Θα.λάσση σε αδημ-οσίευτΥΙ διδακτορική διιχτριεή (Πανεπιστήμ-ιο Λονδίνου).
αυτ06ιoγραφικ~ Αναφορά στον Γκρέκο) μυθιστoρ~ματα που έγραψε ο

Καζαντζάκης τα τελευταία χρόνια της ζω~ς του. Όπως και η υπόλοιπη
ελ/ηνικ~ πεζoγραφικ~ παραγωγ~ των χρόνων του μεταξικού καθεστώτος
και της Kατoχ~ς, τα περισσότερα από αυτά εκτυλίσσονται στο παρελ
θόν, είτε το προσωπικό παρελθόν του συγγραφέα είτε το ιστορικό. Το
σκηνικό όλων είναι οι μικρές αγροτικές κοινότητες, που προτιμούσε ο
'ηθογραφικός ρεαλισμός' του τέλους του 190υ αιώνα και οι σύγχρονοι
οιάοοχοί του. Τα μυθιστoρ~ματα του Καζαντζάκη, 6έ6αια, περιέχουν
μεγαλύτερη του μέσου όρου Οόση φιλoσoφtχ.~ς ~ θεoλoγικ~ς θεώρησης
τέτοιες ιοέες όμως είχαν κάνει ~oη την εμφάνισ~ τους στην ελ/ηνικ~
πεζογραφία με το έργο των αστών μυθιστοριογράφων,όπως ο Θεοτοκάς,
ο Καραγάτσης και ο Κοσμάς Πολίτης στις αρχές της οεκαετίας του '30.
Αυτό αξίζει να υπογραμμιστεί, γιατί η επφρo~ του Καζαντζάκη έξω
από την Ελ/άοα, σε συνουασμό με την αποφασιστικότητά του να απευ-
θυν θ ει
,
στο
, ",
ευρυτερο κοινο, περα απο τους στενους ορι
"ζ
οντες της
,
χωρας
~, , , , '1;;' λ
του, οοηγησαν συχνα στην αναγνωση του εργου του ει.,ω απο τα ογο-
τεχνικά συμφραζόμενα της επoχ~ς. Στην πραγματικότητα, παρ' όλη τη

o~θεν περιφρόνηση του Καζαντζάκη για το μυθιστόΡΎ)μα ως είοος και για
τους συναοέλφους του σΤΎ)ν Ελ/άοα, θα ~ταν αρκετά αυθαίρετο να απο
μονωθεί αυτ~ Ύ) νέα, όψιμΎ) φάση της πορείας του από το σώμα ΤΎ)ς
πεζoγραφικ~ς παραγω~ς του τέλους ΤΎ)ς οεκαετίας του '30, που και
αυτό στρέφει το 6λέμμα πίσω, στις ιοέες και ΤΎ)ν επoχ~ της νεότητας
του ΚαζαντζάΚΎ).
Ο Ζορμπάς από πολ/ές πλευρές ατ/κει σε αυτ~ ΤΎ)ν παράοοση: ο
οραματικός χρόνος του μυθιστoρ~ματoς ΠΡΟΎ)γείται κατά είκοσι χρόνια ΤΎ)ς
συγγραφ~ς του και η υπόθεσ~ του οιαοραματίζεται σε μια αγρoτικ~
κοινότητα ΤΎ)ς Kρ~της, από όπου και καταγόταν ο συγγραφέας. Είναι
, "Ζ
σαφες, σε αρκετα σημεια του 1,
ορμπα, οτι ο Κ αζ αντζ'
αΚΎ)ς ακολ ου
'θησε
το παράοειγμα του συμπατριώΤΎ) του Πρε6ελάκη στο Χρονικό μιας πο

λιτείας.7! Όπως και άλ/οι συγγραφείς αυτ~ς της παράοοσης, και όπως
οι καλύτεροι από τους πεζογράφους του τέλους του 190υ αιώνα, ο Κα-
71. Ο χaρακτ~ρας Τ/ς Μαντάμ Ορτάνς, της γερασμένYJς πια πρώην πόρτ/ς, στο
μυθιστόρYJι-ια του Καζαντζιiκ"l'j, είναι YJ επεξεργασία μιας πραγι-ιατικ~ς φυσιογνωμίας τ/ς
κρ-ητικ~ς ζω~ς από Το χρονικό μ.ιας πολιτείας. Επιπλέον, 1) λέξΎ) 'πολιτεία', για τ/ν
οποία 6λ παρακάτω, 6ρίσκεται στον τίτλο και των 060 μυθισΤΟΡΎ)μ.ιΧτων, μ.ε oιαφoρετικ~
6έ6αια σΎ]μ.ασία στο καθένα.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΉ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΉΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 231
ζαντζάΚΎ)ς εκμεταλλεύΤΎ)κε ένα παραδοσιακό ελλΎ)νικό περι6άλλον για

σκοπούς που ξεφεύγουν από τα όρια του περι6άλλοντος αυτού. Η εξέτασΎ)
του μυθιστορήματος συνήθως επικεντρώνεται στις φιλοσοφικές ιδέες του
και στο χαραΚΤΎ)ρα του
, Ζ' Ρ , θ"
ορμπα, που υπεΡΌαινει τα αν ρωπινα ορια.
Με
ΤΎ) λαί.'κή σοφία και ΤΎ) ζωτικόΤΎ)τά του, οξυμμένΎ) και από ΤΎ)ν εμπειρία,
, "Ρ Ι"λ' ' i i
καταφερνει να αποσπασει απο τα ΌΙΟ ια και τους αφΎ)ΡΎ)μενους συΛΛογι-
σμούς το συνεσταλμένο εργοδόΤΎ) του, που είναι και ο αφΎ)ΎΎ)τής του μυ
θιστορήματος.
Ο ήρωας του μυθιστορήματος ΑλέξΎ)ς Ζορμπάς 6ασίζεται, σε γενικές
γραμμές 6έ6αια, σε ένα πραγματικό πρόσωπο, τον εργάΤΎ) Γιώργο Ζορ
μπά, με τον οποίο ο Καζαντζάκης το 1915, όπως ακρι6ώς ο αφΎ)ΎΎ)τής
του μυθιστορήματος, είχε ανοίξει λιγνιτωρυχείο (που όμως 6ρισκόταν
σΤΎ)ν ΠελοπόννΎ)σο και όχι στψ ΚρήΤΎ). Στο χαρακτήρα αυτό ο Κα
ζαντζάΚΎ)ς πρόσθεσε πολλές από τις ιδιόΤΎ)τες και τα στοιχεία που οιέ
κρινε στον παραδοσιακό ΈλλΎ)να αγρόΤΎ). Προ6ά.λλονται οι πρωτόγονες
τεχνικές εργασίας και Ύ) κάπως ωμή σκληρόΤΎ)τα ΤΎ)ς παραδοσιακής
ΚΡΎ)τικής ζωής. θα πρέπει ακόμΎ) να επισημανθεί ότι, σε αυτό το μυθι
στόΡΎ)μα, οι πρ06λΎ)ματισμοί αλλοιώνουν το Ύ)θογραφικό στοιχείο, με
τρόπο εμφανέστερο από οποιοδήποτε άλλο μυθιστόΡΎ)μα ΤΎ)ς περιόδου, αν
και Ύ) τάση αυτή είναι ενδΎ)μική σε όλΎ) τψ Ύ)θογραφική πεζογραφία. Ο
ΚαζαντζαΚΎ)ς,
" "
ομως, με το μυ θ ισΤΟΡΎ)μα του καΤΎ)υvυνε
'Ω. ' ανα-
ΤΎ) γενΙΚΎ)
ζΎ)ΤΎ)ση
' 1:'"
των παραοοσιακων στοιχειων σε απροσοΟΚΎ)τα περιπ
1:" , λ Ι:'
οκους ορο-
'
μους. Όπως εξΎ)γεί ο αφΎ)ΎΎ)τής στον πρόλογο, Ύ) ιστορία ΤΎ)ς ζωής του
εργάΤΎ) Ζορμπά μοιάζει με αγιογραφία, ΤΎ)ς οποίας ο λα'ι'κότερος τρόπος
ειναι
, το
Ι::'
συνα"αριο.
Τ'Ι:'
ο ειοος
'"'> i '
αυτο, ΠΟΛΛες
,
φορες με
, λ
τιτ ους
'
οπως
Β'
ιος
και πολ ιτεια του

, , ... Ύ)ταν
, Ι:' Ι:' 1:" 'Ι:' ζ'
το πιο οιαοεοομενο ειοος πε Ύ)ς αφΎ)ΎΎ)σης σΤΎ)
,
Ι:'
, , , " i i' "Ί' Τ
οιαρκεια οχι μονο των μεσαιωνικων Χ20νων αΛΛα και παΛαιοτερα. ο
συναξάρι ήταν Ύ) ζωή ενός σημαντικού προσώπου. Ήταν. ακόμΎ) το υπό

δειγμα μιας Χ2Ύ)στής ζωής και συγχρόνως αντιπροσώπευε ένα σΎ)μαντικό
νήμα λα'ι'κής προφορικής αφήΎΎ)σΎ)ς για τον ελλψόφωνο κόσμο. Ο Κα
ζαντζάΚΎ)ς επιχειρεί, με τον τίτλο και κάποια στοιχεία ΤΎ)ς μορφής του
μυθιστορήματός του, να ΟΎ)μιουργήσει ένα σύγχρονο συναξάρι. Ο ήρωάς
του Ζορμπάς παρουσιάζεται ως συγΧ20νος κοσμικός άγιος και ταυτόΧ20
να επαναφέρει ένα είδος ΤΎ)ς ελλΎ)νικής αφΎ)ΎΎ)ματικής παράδΟσΎ)ς πολύ
παλαιότερο από το συγΧ20νο μυθιστόΡΎ)μα.
Η σχέσΎ) του μυθιστορήματος με τψ παράδΟσΎ) δε σταματά όμως
εaώ. Δεν έχει, από όσο μπορώ να ελέγξω, μέχρι τώρα επισημ.σ.νθεί ότι
οι πρώτες φράσεις του: «Τον πρωτογνώρισα στον Πεφαιά. Είχα κατέ6ει
στο λιμάνι... », αποτελούν πιστ~ αντανάκλαση ΤΎJς περίφΎJμΎJς εισαγωγι
κής πρότασης από ΤΎJν Πολιτεία του Πλάτωνα: «Κατέ6ψ χθές εις
Πεφαιά... ». Από ΤΎJ στιγμή που αυτή ΎJ oμoιόΤΎJτα όιαπιστωθεί, γίνεται
πλέον σαφές γιατί ο KαζαντζάΚΎJς απέρριψε τον αρχικό τίτλο του 6ι6λίου,
που ήταν Το συναξάρι του Ζορμπά, για χάΡΎJ ενός τίτλου που θα περι
λάμ6ανε στοιχεία από ΤΎJ ζω~ του αγίου (Βίος και πολιτεία), αλλά και
ΤΎJ λέξΎJ πολιτεία, τψ οποία ΧΡΎJσιμoπoίΎJσε ο' Πλάτωνας για να περιγράψει
το ιaανικό του κράτος. Ο πλατωνικός φιλοσοφικός aιάλογος ξεκινάει, κατά
το συνήθΎJ τρόπο, με μια ρεαλιστική περιγραφή ΤΎJς καθΎ]μερινής τάχα
ζωής. Με τον lato ακρι6ώς τρόπο ο KαζαντζάΚΎJς, ΧΡΎJσιμoπoιώντας
ακόμΎJ και τις latec; λέξεις με τον Πλιiτωνα, ξεκίνΎJσε μιαν αφήΎΎJση,
όλόκλΎJΡo το μυθιστόΡΎJμα aΎJλαόή, που πρ06άλλεται ως το σύγχρονο
αντίστοιχο ενός πλατωνικού aιαλόγου. Έχοντας αυτό υπόψΎJ, κατανοού
νται και aικαιολογούνται οι ατελείωτες συζΎJτήσεις του Ζορμπά με το
'αφεντικό' τoυ-αφΎJΎΎJτή, σχετικά με σ06αρότατα θέματα. Το μυθιστόΡΎJ
μα, εκτός από σύγχρονο συναξάρι είναι και ένας σύγχρονος πλατωνικός
aιάλογος, Και όπως οι περισσότεροι διάλογοι του Πλάτωνα, τελειώνει
χωρίς να αποδίδει σε καμία πλευρά το 'νΙΚΎJΤ~Ρto' επιχείΡΎJμα. Καταφέρνει,
λοιπόν, ο KαζαντζάΚΎJς να οιαπλέξει στο μυθιστόΡΎJμ.σ. αυτό στοιχεία ΤΎJς
λογοτεχνικης, φιλοσοφικής, θΡΎJσκευτικής και λα'ίκής παράδoσΎJς ΤΎJς
ελλΎJνικ~ς γλώσσας από όλΎJ ΤΎJν περίοδο ΤΎJς ιστορίας ΤΎJς, Μια τέτοια
ανάγνωσΎJ του Ζορμπά αποδεικνύει ότι το μυθιστόΡΎJμα είναι, από άπoψΎJ
μoρφ~ς και τεχνικ~ς, πολύ περισσότερο εΠΙΤΎJδευμένo, ακόμΎJ και πεφα
μ.σ.τικό, από όσο το είχαν εκτιμ~σει οι περισσότεροι κριτικοί, αφού το
αντιμετώπιζαν συμ6ατικά ως 'ρεαλιστικό' μυθιστόΡΎJμα, που όμως δεν
κατάφερνε να είναι και πολύ ρεαλιστικό, Αν και ΎJ τακτική ΤΎJς αναορομής
σΤΎJν ελλΎJνική παράδοση αποτελούσε κοινό τόπο για το μεγαλύτερο μέρος
ΤΎJς πεζογραφίας που γράφΤΎJκε εκείνα τα χρόνια, αντλώντας από τις
πνευμ.σ.τικές αναζΎJτ~σεις ΤΎJς δεκαετίας του '3Ω, θα πρέπει να αναγνω
ρισθεί ότι ΎJ μέθοδος του KαζαντζάΚΎJ είναι εντελώς πρoσωπικ~, Και μια
τελευταία παραΤ~ΡΎJσΎJ: στον Ζορμπά ΎJ αναζήΤΎJσΎJ ΤΎJς παράδοσης,
χαραΚΤΎJριστική του τέλους ΤΎJς aεκαετίας του '3D και των αρχών ΤΎJς
επoμέVΎJς, πλΎJσιάζει, όσο σε κανένα άλλο πεζογραφικό έργο, ΤΎJ σόνθεσΎJ
του παρελθόντος που επιχείΡΎJσε ο Παλαμάς στα πρώτα χρόνια του αιώνα.,
ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: Η 'ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ '30'
Με δεδομένη τη σημ.ιχσία που απέδιδαν οι πεζογράφοι στην αναl)ίωση της

παράδοσης, δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι οι ίδιοι
πρ06ληματισμοί απασχόλησαν, σε μεγάλο 6αθμό, και την ποίηση των
χρόνων του πολέμου. Αυτό όμως ισχόει για τους ποιητές που άρχισαν τη
λογοτεχνική τους πορεία κατά την περασμένη δεκαετία. Γιατί στο έργο
"
των ποιητων, που αρχισαν να συν θ' 'Ικαι να οημοσιευουν
ετουν η ~ ~,
στη οιαρ- ,
κεια αυτής της δεκαετίας, αναγνωρίζονται σαφείς διαφορές από τ/ νοο
τροπία της προηγούμενης γενιάς. Συνοπτικά, η ποίηση των μεγαλύτερων
σε ηλικία ποιητών μπορεί να θεωρηθεί εξέλιξη και σε μερικές περιπτώσεις
,
κορυφωση
,
των τασεων που
θ '
κα ιερωσαν
"~,
οι ποιητες αυτοι στη οεκαετια
του '30, εξέλιξη που είχε στενοός δεσμοός με την πεζογραφία της ίδιας
περιόδου. Αντίθετα, οι ποιητές που άρχιζαν την πορεία τους τότε αδια
φόρησαν πλήρως γι' αυτή την κοινή προοπτική. Συνέχισαν, σχεδόν χωρίς
εξαίρεση, να χρησιμοποιούν τον ελεύθερο στίχο της περασμένης δεκαετίας
και να εφαρμόζουν τα διδάγματα όσων προηγήθηκαν, ιδιαίτερα του Σε
φέρη και του Ελύτη, σε θέμ.ιχτα όφους και περιεχομένου. Κατέλα6αν
όμως μια καθοριστική για τη διαμόρφωση της μεταπολεμικής ποίησης
θέση, η οποία και θα εξεταστεί στην ενότητα που ακολουθεΙ
Επισημάνθηκε προηγουμένως η σημαντική θέση που καταλαμ6άνει
η παράδοση στην ποίηση του Σικελιανού και του Σεφέρη στη δεκαετία
του '30 και, σε κάποιες περιπτώσεις, και στην ποίηση του Ρίτσου. Και
παίζει πολύ μεγαλύτερο ρόλο στο πρώτο μισό της επόμενης δεκαετίας
στο έργο των ποιητών που είχαν ήδη ξεκινήσει την ποιητική τους πορεία,
καθώς εμφανίζεται ακόμη και στα πιο απίθανα σημεία. Στ/ν ποίηση,
όπως εξάλλου και στην πεζογραφία, αυτή η αναμέτρηση με το παρελθόν
του Ελληνισμού παίρνει πολλές διαφορετικές μορφές και καταλήγει σε
ποικίλα αποτελέσμ.ιχτα. Στην περίπτωση της ποίησης όμως, πιο καθαρά
από ό,τι στην περίπτωση της πεζογραφίας, η επιστροφή στις ρίζες δεν
έχει ως κίνητρο την τάση υπεκφυγής μιας σκληρής πραγμ.ιχτικότητας.
Μάλιστα, τα ίδια ακρι6ώς στοιχεία που επιδοκιμάστηκαν στην ποίηση,
επειδή θεωρήθηκαν 'ρεαλιστικά', στ/ν πεζογραφία επικρίθηκαν, επειδή
χαρακτηρίστηκαν ως αποφυγή της σόγχρονης πραγματικότητας (αναφο
ρά στο ελληνικό τοπίο, στροφή στη λα"iκή παράδοση, ανάδειξη των ανα
λογιών με το παρελθόν), Αυτό πιθανόν να οφείλεται στο ότι οι κριτικοί
~Τl1.ν πιο εξοικειωμένοι νl1. ΟΙl1.6άζουν μεΤl1.φορικά Τ'ην ποί'ησ-η πσ.ρά τ/ν
πεζογΡl1.φίl1.. Με l1.υτά ΤI1. δεδομένl1., 'η ποί'ησ-η εκείν'ηζ Τ'ηζ γενιάζ, Κl1.τά
Τ'η Οιάρκειl1. του πολέμου ΚI1.Ι στα αμέσωζ επόμενα χρόνια, l1.ναζ'ητοUσε
στl1. αποθέματα του ελλ'η'Jικoό παρελθόνΤΟζ μια υπόσχεσ-η λότρωσ-ηζ από
l" ,
τα οεινα του παρονΤΟζ.
Το καλοκαίρι του 1942 ο αναγνωρισμένος Άγγελος ΣικελΙl1.νός κυ

κλοφόΡ'ησε, Πl1.ράνομσ. από Τ'η λογοκρισία, υπό τον τίτλο Ακριτικά, πέντε
χεφόγραφl1. ποι~μI1.ΤI1., που είχε συνθέσει τον πρώτο χειμώνα Τ'ης Κατο
χ~ς. Ο τίτλος ΠI1.Ρl1.πέμπει Ρ'ητά στο μυθικό 'ηρω'iσμό του έπους Διγενής
Ακρίτας Xl1.t των σχετικών Ο'ημοτικών τραγουδιών. Το υλικό όμως όχι
μόνο αυτών αλλά Xl1.t άλλων ΠΟΙ'ημάτών που έγΡl1.ψε στ'η διάρκεια του
πολέμου το άντλ'ησε ο ΣικελΙl1.νός l1.πό Τ'ην ΙXPXl1.tl1. μυθολογίl1., συχνά
σuνδuάζονΤl1.ζ ειδωλολl1.τρικούς Xl1.t χριστιανικούς μύθους, ώστε νl1. προ
σφέρουν μαζί ivl1. μ~νυμσ. ελπ(Οl1.ς στον l1.ιώνl1. Τ'ης ~ΤΤl1.ς. Στο ποί'ημσ.
'
«Δ ιονυσος επι, λ'ικνω», 'η Μ' avl1. Ν'UΚΤI1. γενναει
"θ' ενα ειο e '
ορεφος, ,
το οποιο
, συχρονως
etVl1.t 'Δ' ο ιονυσος και ο Χ' ' Xl1.t Ο λαος
ριστος. Αν ο ΠΟΙ'ηΤ'ης ' του
μπορεσουν , e
νl1. προστατε'ψ ουν το αΟΟ'ην.(Η>
'Α.." 1:'" απο τους λ'
ΠI1.ΙοΙ υκους που το
τρομάζουν στ'η οιάρκεια Τ'ης μσ.κριάς νύΧΤl1.ς (Τ'ην KI1.ΤOΧ~, όπως υπαι
νίσσετl1.Ι το ποί'ημσ.), το φως 611. επιστρέψει ΚI1.Ι οι νεκροί el1. l1.νl1.σΤ'ηθοUν
στο
,
ακουσμσ.
, Τ
ου.
Όχι μόνο 'η παράοοσ'η l1.λλά και 't11. ολέθρια αποτελέσμl1.ΤI1. Τ'ης
l1.πομάκρυνσ-ης l1.πό τις ρίζες εμπνέουν τον Σεφέρ'η. Τ 11. πoι~μσ.τα Τ'ης
περιόοου του πολέμου εκδόθ1jΚl1.ν το 1944 σε μιl1. μικρ~ συλλo~ με τον
τίτλο Ημερολόγιο Καταστρώματος, ΒΌ Ο ΣεφέΡ'ης, ως l1.νώτερος οιπλω
ματικός υπάλλ'ηλος, ακoλoόθ1jσε Τ'η'J ελλ'ηνικ"ή κυ6έρτ/σ-η στ/ν Αίγυπτο
και οεν υπέφερε καμιά l1.πό τις XI1.XOtJl(ec:; Τ'ης Kl1.τoχ~ς ούτε τον έλεγχο
Τ'ηζ γερμl1.νικ~ς λογοκρισίας που υπέστ'η ο ΣικελΙl1.νός. ΤI1. χρόνιl1. του
πολέμου "ήΤl1.ν για τον Σεφέρ'η χρόνια εξορίl1.ς. Οι προσωπικές δυσκολίες,
τις οποίες μσ.ρτυροUν l1.υτά ΤI1. ποιήμl1.ΤI1., l1.πορρέουν από το l1.ίσθ1jμl1. ότι
6ρίσκεται αποκομμένος l1.πό Τ'ην πατρίδl1. του και τις 'Ttl1.pιxOISaett:; Τ'ης.
Αυτή 'η αίσθ1jσ-η Τ'ης 11.6άσΤI1.ΧΤ'ης l1.πομόνωσ-ης εκφράζετl1.Ι πιο Κl1.θαρά
στο ΠΟΙ'ημl1. «ο ΣτράΤ'ηζ θαλl1.σσινός ιxvιXμoeal1. στους l1.γάΠl1.νθους». Ο
ΠΟΙ'ητ/ς το συνέθεσε στις l1.ρχές του 1942, όταν 6ρισκόΤΙ1.ν υΠ'ηρεσιακά
στ/ Νότια Αφρική, το πιο μσ.κρινό σ-ημείο Τ'ης εξΟΡ(l1.ς του.
Ο ΣτράΤ'ης θαλασσινός, persona και άλλων 1ψΟ'ηγοόμενων ΠΟΙ'ημά
των του Σεφέρη, είνl1.Ι ivl1. γνώριμο άλλοθι του ΠΟΙ'ητή. Το ονομσ.τεπώνυμο
υπο6άλλεt τψ tοέα του ταξtοtοu, το όνομα. ενός στερtανοu xιxt το επώνυμο

ενός θαλασσtνοU. Εξόρtστος στο νότω ημtσφαίρtο, ο ταξtοtώτης νοσταλγεί
Otxetec; εtκόνες του ελληνtκοu χώρου. Σε όλη την έκταση της σεφερtκ~ς
ποίησης αποτυπώνεταt, μ.έσω του ελλψtκοu τοπίου, η αοtάκοπη xιxt
γόνιμ.ΎJ παρουσία του παρελθόντος. Σε αυτό το ξένο περt6άλλον, στο οποίο
οι ανθtσμ.ένοt αγάπανθοt είναι το συμ.60λο ενός ξένου πολtτισμ.οU, ο ποιη
τ~ς συλλαμ.6άνεt τον εαυτό του ως άλλο ΟΟυσσέα. Έχει εμ.πλακεί και
αυτός σε ένα ταξίοι, και για να φτάσει στον προορtσμ.ό του χρειάζεταt τη
e 'θ εια
Όοη των 'Ο'
νεκρων. ι φωνες ,
ομ.ως του παρελ υοντος
Ω "
φτανουν στον
πoιητ~ ασυνάΡΤΎJτες: οι τελευταίοι στίχοι του πoι~μ.ατoς, όπως xιxt στψ

Έρημη Χώρα του Έλιοτ, είναt σπαράγμα.τα από παλαtότερα κείμ.ενα
(από τον Όμ.ΎJΡO, τον Αtσχύλο και τον Σολωμό), αντιγραμ.μ.ένα ~ παρα
φρασμ.ένα, στα οποία παρεμ.6άλλεται η απελπtσμένΎJ έκκλησΎJ «Βοηθήστε
μας!» .
Σ την ,~,
παραοοση στρεφεταt, μ.ε τον
~'"
οΙΚΟ του ομως τροπο, xιxt ο
Ελύτης στο πoλUστιχo πoίΎJμ.ιX του Ά.σμα ηρωικό και πένθιμ.ο για τον
χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλ6'αν(ας, το οποίο Οημ.οσtεUτηκε το 19/15. Ο
ποtητ~ς αναφέρεταt στψ τραuμ.αΤtΚ~ εμ.πεφία που είχε ως ανθυπολοχα
γός στα 60υνά ΤΎJς Αλ6ανίας το χεtμ.ώνα του ελληνοί'ταλtκού πολέμ.ου.
Με το έργο αυτό η ποίηση του EΛUΤΎJ παίρνει νέα τρoπ~. Η απεριόρtστη
αισtοοοξία xιxt ο ανέμελος εορτασμ.ός της ελευθερίας, που χαρακτ~ριζαν
τα πρώτα ποt~μ.ατά του, υποχωροίιν κάπως από οω και πέρα, xιxt σε όλο
το uπόλοtπο έργο του χρωματίζονταt από έντονη αίσθηση απειλΎJτικ~ς
καταστρoφ~ς και 6tιxtou θανάτου. Στο Ά.σμα ηρωικό και πένΘιμο οεν
έχουν ακόμη αναπτυχθεί τα εκφραστtκά μ.έσα, μ.ε τα οποία ο EλίιΤΎJς
, , , , ~ , ,~ ,
καταφερε, στην κατοπtνη ποtηση του, να συνοuασεt αυτα τα οιαμ.ετρικα
αντίθετα στοιχεία. Αυτό που έχει uπογραμ.μ.tστεί συχνά etvιxt ότt, αυτό το
ποίημα σημ.ατοΟοτεί τψ αρχ~ μotιxc:; αξωσημ.είωτης εξέλtξΎJς, ΎJ οποία
ολοκληρώνεταt στα ποt~μ.ατα που ο Ελύτης συνέθεσε στο ΟtάσΤΎJμ.α από
το 1950 ώς 'ttC; αρχές της οεκαετίας του 1970. Ο κεντρtκός ~ρωας αυτ~ς
ΤΎJς ποιητtκ~ς συνθεσης σκοτώνεταt στα χtόνtα της ΑΜανίας αλλά,
όπως xιxt ot ~ρωες του Ρίτσου σ't(ο ποίημα. Επιτάφιος xιxt του ΠεντζίΚΎJ
στο μ.υΟtστόρημ.ά του Ο πεθαμ.ένος και η ανάσταση, ξανιΧΡχεταt σΤΎJ ζω~
μ.ε εUΡΎJμα.τtκό τρόπο. Εοώ η ανάσταση επηρεάζεταt από ΤΎJ φύση, καθώς
τα ,
xtOvtιx λ' ,
tωνοuν xιxt φυτρωνει το ""
χορταρt μ.εσα απο τα κοκαλα του
' Αν και ο ανυρωπος

σκοτωμ.ενου. 'Ω ,
εχει χα Ο'
ει, η ζ'
ωη που αντιπροσωπευει ,
ανανεώνεται από τις oυνιiμ.εις Π)ς φύσΎ)ς και το ποίΎ]μ.α τελειώνει (για
ιiλλΎ] μ.ια φoριi) μ.ε έναν ύμ.νο προς ΤΎ] OΎ]μ.ιoυργικ~ Ούναμ.Ύ] τψ; φύσΎ)ς.
Ο ΕλύΤΎ]ς, όπως εξιiλλoυ ο Ρίτσος και ο ΠεντζίΚΎ]ς, είναι σε θέσΎ] να
προκαλέσει μ.ε ΤΎ] φαντασία αυτό που είναι αούνατο στο χώρο ΤΎ]ς πραγ
μ.ατικόΤΎ]τας, αντλώντας το υλικό του από ΤΎ] σταθερόΤΎ]τα του περι6ιiλ
λοντος και από ΤΎ] μ.ακραίωνΎ] παριiooσΎ) ΤΎ]ς ανoιξιιiΤΙΚΎ]ς αναγέννΎ]σΎ)ς.
Π ρωταγωνιστικο"λ
ρο ο ,
παι'ζ ει Ύ] παραΟΟσΎ)
11' "λλ
και σε ενα α ο πο λ'
υστιχο
,
π ΟΙΎ] μ.ιΧ, του r'
ιαννΎ] , ,
Ρ'ιτσου αυΤΎ] ΤΎ] φορα, το οποιο
1 '6
συνε εσε ο ΠΟΙΎ]ΤΎ]ς '
αμ.έσως μ.ετιi το τέλος του πολέμ.ου. Έχει τίτλο Ρωμιοσύνη και γριiφΤΎ]
κε στο oιιiσΤΎ]μ.α 1945-7 αλλιi παρέμ.εινε για πολιτικους λόγους αΟΎ]μ.ο
σίευτο μ.έχρι το 195 /t, οπότε και συμ.περιλ~φθΎ]κε στον τόμ.ο Αγρύπνια.
Η Ρωμιοσύνη είναι από τα πιο γνωστιi πoι~μ.ατα του πoλυγριiφoυ Ρί
τσου, και αυτό χωρίς αμ.φι60λία οφείλεται, σε μ.εγιiλo 6αθμ.ό, σΤΎ] μ.ελο
ποίΎ]σΎ) κιiπoιων κομ.μ.ιΧτιών του από τον ΜίΚΎ] ΘεooωριiΚΎ], το 1966. Ο
τίτλος παραπέμ.πει στον ιστορικό αλλιi και το σύγχρονο ΕλλΎ]νισμ.ό, που
6ιώνεται ως λα'iκ~ παριiooσΎ) και όχι ως ιστορία ~ μ.υθολογία. Με ένα
6αρύ ανoμ.oιoκατιiλΎ]ΚΤO στίχο, ο οποίος ποτέ οεν ξεφεύγει πολύ από το
χαραΚΤΎ]ριστικό ρυθμ.ό ΤΎ]ς παραδoσιακ~ς πρoφoρικ~ς ποίΎ]σΎ)ς, Ύ] Ρωμιο
σύνη ζωντανεύει όλους τους αγώνες του ελλΎ]νικού λαού, που δεν είναι
παριi οι αγώνες αυτού του απότομ.ου και ασυμ.6ί6αστου τόπου, εναντίον
των ξένων επιδρομ.έων. Στο ποίΎ]μ.ιΧ, οι αχτένιστες μ.ορφές των χωρικών
και των ανταρτών συνταιριιiζoνται μ.ε τις πέτρες, τα λιόδεντρα και το
φως. Οι αντιiρτες ΤΎ]ς ΑντίστασΎ)ς και του Εμ.φυλίου εντιiσσoνται σΤΎ]ν
παριiδoσΎ) παλαιότερων λα'iκών Ύ]ρώων - οίπλα στους ακρίτες, που πο
λεμ.ούσαν εναντίον των Aριi6ων ρ-τα 6υζαντινιi χρόνια, στους Κλέφτες,
ΤΎ]ς Τουρκοκρατίας, στους αγωνιστές του 1821. Με αυτό τον τρόπο το
ποίΎ]μ.ιΧ διεκδικεί το κύρος ΤΎ]ς παριiδoσΎ)ς για λογαριασμ.ό των ανταρτών.
Το πιο ενοιαφέρον όμ.ως είναι ότι υπερ6αίνει μ.ε επιδέξιο τρόπο ΤΎ)'J τρoμ.ερ~
διχόνοια ΤΎ]ς επoχ~ς που γριiφΤΎ]κε, και παρoυσιιiζει τους ΈλλΎ]νες ως
σύνολο σε όλη ΤΎ] διιiρκεια ΤΎ]ς ιστορίας τους, ενωμ.ένους στον αγώνα για
να διαΤΎ]ρ~σoυν τον τόπο τo~ς ελεύθερο και ακέραιο.
Σε όλα τα πoι~μ.ατα που εξετιiσΤΎ]καν έως εδώ, Ύ] στρoφ~ στΎ)'J
παριiδoσΎ), μ.ε τον έναν ~ τον ιiλλoν τρόπο, είναι σαφ~ς και συνδέεται
καθαριi μ.ε ΤΎ)'J αναζ~ΤΎ]σΎ) σωΤΎ]ρίας, τόσο για το ιiτoμ.o όσο και για Π)ν
, ,
'θ
κοινΟΤΎ]τα Ύ] το ε νος.
Α" " ~ 1
υτο ομ.ως που κανει εντυπωσΎ], και οε φαινεται
ιι.ε ΤΎ]ν πρώΤΎ] μ.ατιιi, είναι Ύ] σuμ.60λ~ των Υπερρεαλιστών. Θα περίμ.ενε

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ '237
κανείς να στρέψουν την πλάτη τους στο παρελθόν, και ειδικότερα το

ελληνικό, μένοντας πιστοί στις α.ρχές του γαλλικού υπερρεαλιστικού
κινήματος. Στην πραγμ.α.τικότητα, όπως είδαμε, οι Υπερρεαλιστές δεν
αδιαφόρησαν καθόλου για τους προγενέστερους Έλληνες συγγραφείς. (Η
δηκτική επίθεση ενός ποιητή του κύρους του Σικελιανού εναντίον του
υπερρεαλιστικού κινήματος, το 1944, ουσια.στικά αποδεικνύει ότι τα
απελευθερωτικά οικουμενικά οράμ.α.τα του Σικελιανού είχαν κοινές κατα
60λές με τα εξίσου απελευθερωτικά οικουμενικά οράμ.α.τα αυτών τους
οποίους κατηγορούσε ως ανθέλληνες και αντι-ποιητικούς).72 Ο Υπερρεα
λισμός στη διάρκεια του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου συνέχισε να.
σφυρηλατεί νέους (και όπως φαίνεται εκ των υστέρων ανθεκτικούς)
δεσμούς με κάποια θεμ.ελιακά στοιχεία της ελληνικής παράδοσης, που
εμφανίζονταν συχνά και σε πιο 'ορθόδοξα' κείμενα της εποχής.
Το πιο εντυπωσιακό δείγμα α.υτής της εξέλιξης είναι το πολύστιχο
ποίημ.α. Mπoλι6ιip, που δημοσίευσε ο Νίκος Εγγονόπουλος το 19/14.
Έργο πολύ διαφορετικό και από τις δύο προηγούμενες καθαρά υπερρεα.
λιστικές συλλογές του, ο Mπoλι6ιip, με υπότιτλο Ένα ελληνικό ποίημα,
είναι ένας εγκωμιαστικός ΙΙμνος προς το νοτιοαμερικάνο επαναστάτη
Σιμόν Μπολι6άρ.73 Οι οικουμενικές εκτάσεις ήταν ήδη ένα. διακριτικό
χαρακτηριστικό του ελληνικού Υπερρεαλισμού, και στα προηγούμενα.
ποιήμ.α.τά του ο Εγγονόπουλος είχε ανοίξει νέους ποιητικούς χώρους στην
Αλ6ανία. και τη Νότια Αμερική. Ο Mπoλι6ιip προχώρησε ακόμη παρα.-
,
περα, και
,
κατ ω
,
απο τη να
ζ ,
ιστικη
λ 'θ'
ογοκρισια κα ιερωσε
,
μια. σταση, η
, ~ 'θ ηκε ξ'

οποια αποι:ιειχ ανα πολ' "~
υ παραγωγικη κατα τη otcιpxeta της , '
χ ου-
ντας (1967-1974). Με τις παραλληλίες ανάμεσα στις νοτιοαμερικάνικες

,
επαναστασεις του 1ου9 '
αιωνα και την ' λελ
προσφατη " ιστορια, οι
ηνικη
υπαινιγμοί στον πραγμ.α.τικό του χωρόχρονο καλύπτονται με έναν εΙΙσχη-
72. Βλ Πεζόι; λόγοι; (4 τόμοι), επιμ. Γ. Π. Σ~6Gίοηι:;, Ίκσφοι:;, A&ί]ν~ 1983, σσ.
1'24-5. Το γεγονόι:; ~υτό επιση~ίνετσιι, με κιχποισι εφωνείσι, σε έν~ πoίη~ του Εμπει
ρίκου, που οημοσιείιτηκε μετιχ το θιχνατό του κ~ι πρoψ~νώι:; γριχψτηκε στη oεκ~ετ(σι του
1960: «Μέθεξιι:; ή Ο Άγγελοι:; Σικελι~νόι:; είν~ι οικόι:; ~ι:;» στον τόμο Αι Γενεα{ Πάσαl,
ή Η Σήμ.ερον ωι; αύρων και ωι; χθει;, επιμ.. Γ. Γι~τρo~νωM.Κ"'1Ι:;, Άγρ~, Aθήν~ 1984,
σσ. 107-8.
73. Το ΠΟΙYjτικό έργο του Εγγονόπουλου μέχρι τη oεκaετ(~ του '60 σuγκεντρώθYjκε
στ~ Ποιήμ.ατα (2 τόμοι), Ίκaροι:;, Αθήνα 1977. Για το Μπολl(iά:Ρ, 6λ τόμ.. 2. σσ. 7-
33. Γι~ τον Εγγονόπουλο, Gλo Pέν~ Z~μ.ιipoυ, Ο ποιητής Νίκοι; Επονόποι.ιλοι;. Επ{σκε
ψη τόπων και π~σώπων, K~ρoαμίτσ~, A&ί]ν~ 1993.
μο τρόπο. Πριχγματικά, πέρα ιχπό τις εκστιχτικές πρoσφων~σεις του

, , , "Ι , θ'
Ύ)ρωιχ του, Ύ) πιχρουσιιχ του στο ΠΟΙΎ)μ.ιχ εινιχι εντονιχ υπιχινΙΚΤΙΚΎ), κιχ ως
εν ονόμ.ιχτι του Μπολι6άρ ξετυλΙγετιχι μια ιχτελείωΤΎ) σειρά ονομάτων και

γεγονότων ιχπό τψ ελλψικ~ ιστορία. ιπονοούντιχι τόσα πολλά, που
χρειάσΤΎ)κε νιχ προστεθούν εννέιχ σελΙοες σΎJμειώσεων σΤΎ)ν έκooσΎJ ΤΎ)ς
γαλλικ~ς μετάφρασης του πoι~μιxτoς, λίγιχ χρόνιιχ μετά τ/ν πρώτ/
oημoσίευσ~ του. Πάντως, ο μ.ιχκρινός Μπολι6άρ πoλιτoγΡΙXφ~θΎ)κε θριιχμ
bευτικά ιχνάμεσιχ στους μικρούς και μεγάλους ~ρωες ΤΎ)ς νεότεΡΎ)ς ελλη
νικ~ς ιστορίιχς και ΤΎ)ς oημoτικ~ς ΠΙXράOOσΎJς. Σε κάποιο σΎJμείO, μάλι
στιχ, περιγράφετιχι με όρους που τον συσχετΙζουν στενά με την πεζογριχ
φικ~ Oιερεύτ/σΎJ του πιχριχοοσιιχκού ΈλλΎ)νιχ ~ρωιx, όπως ο Βιχσίλης ο
ΑΡbιχνίτης του ΜυρΙb~λη κιχι ο Ζορμπάς του ΚιχζιχντζάΚΎ). Ο Μπολι6άρ
περιγράφεται ως:
ηττημένος κιχ, y,κητ~ς μ(l.ζί, ~pωας τροπαιούχος

κ,' εξ,λαστ~p,o θύμα. 74
Αυτό που ΟοκΙμ.ιχσε ο Εγγονόπουλος στον Μπολ,tcXΡ, να συνουάσει

oηλιxo~ σε ένιχ πρόσωπο τ/ μoρφ~ του ~ρωιx-σωτ~ρα, όπως σΧΎ)μιχτίσΤΎ)
κε ιχπό την ελληνικ~ ιστορία και την πρoφoρικ~ πιχράοοσΎ), με τ/ν υπερ
ρειxλιστικ~ ιxνιxζ~τησΎJ τ/ς πιχγκόσμιας ελευθερίας, ~τιxν πολύ ούσκολο,
και γι' ιχυτόν το λόγο προφιχνώς οεν το επιχείΡΎ)σε ξανά.
Ο ΠOΙΎ)τ~ς που, περισσότερο ιχπό κάθε άλλον, προσπάθησε νιχ εξ06ε
λίσει από όλο το έργο του την ιστορίΙΧ κιχι τις πιχρΙΧΟόσεις ΤΎ)ς πατρίοιχς
του ~τιxν ο Ανορέιχς Εμπειρίκος. Ασπάστηκε τον 1 περρεΙΧλισμό στις
ιχρχές ΤΎ)ς οεκιχετίιχς του '30 και έμεινε πιστός στο κίνΎ)μιχ όσο κανένας
σ.λλος Έλλψιχς συγγριχφέιχς. Το μεγΙΧλύτερο μέρος όσων συνέθεσε μετά
ΤΎ)ν ΕYr:Jοχωρα,
1'"
με
!1'
tιυσκo
λ'
ΙΙΧ
,
κιχτιχτιχσσετιχι σε
"
καποιο ιχπο τιχ γνωστα
,
λογοτεχνικά είοη, κιχι ο σ.τιχκτος τρόπος τ/ς έκooσ~ς του καθιστούσε
ιxOύν~ΤΎ) μέχρι πρόσφατα κιχι ιxυτ~ν ιχκόμΎ) ΤΎ) μελέτ/ του. Τιχ περισσό
τεριχ έργιχ του ιxν~κoυν σΤΎ) μεταπoλεμικ~ περίοοο κιχι θιχ εξετιχστούν σε
επόμενο κεφάλΙΧιο. Όσον ιχφορσ. όμως τιχ έργιχ που συνέθεσε στη οισ.ρκειιχ
του πολέμου, τύποις πεζσ. κιχι ιχοημοσίευτιχ μέχρι το 1960, εΙνιχι από κάθε
'ψ η
απο ,
προτιμοτερο να ,
ε ξ ετιχστουν σε ,
ιχυτο το 'ΟΕ'·'
σΎJμειo. μπειρικος τοτε
74. Ποιήματα, τόμο 2, ό.π., σ. 17.

είχε αρχίσει να επεξεργάζεται μια νέα μoρφ~ αφ~yησΎ)ς σε πεζό λόγο,

στην οποία 6ρ~κε κάποια θέσΎ) και η αρχαία ελληνικ~ μυθολογία.
Τα τελευταία χρόνια του πολέμου γέννησαν τέσσερα αφηΥηματικά
κείμενα, στο καθένα από τα οποία ο Εμπειρίκος διαστρέφει με εντελώς
απροσδόκητο τρόπο έναν αρχαίο μύθο. 75 Το πρώτο κατά χρoνoλoγικ~
σειρά είναι πιθανώς η Αργώ ή πλους αεροστάτου, που αν και ολοκληρώ
θηκε το Σεπτέμ6ριο του 1944 δημοσιεύτηκε πολύ αργότερα. Η Αργώ
είναι το εκτενέστερο από αυτά τα κείμενα και θα μπορούσε να θεωρηθεί
νου6έλα. Το θέμα της δεν έχει άμεση σχέσΎ) με την αρχαία μυθολογία.
Αρχίζοντας από την προσέγγΙσΎ) που υιοθέτησε ο Εγγονόπουλος στον
Μπολι6άρ (το ποίημα; μάλιστα μνημονεύεται στο κείμενο), η Αργώ εξι
στορεί την ανίιψωσΎ) ενός αεροστάτου με διεθνές πλ~ρωμα αεροναυτών
στην Μπογκοτά το 1906, πέντε χρόνια μετά τη γέννησΎ) του Εμπεφίκου.
Το αερόστατο, που έχει την ίδια ονομασία με το καρά6ι του Ιάσονα,
ανυψώθηκε για το χωρίς επιστρoφ~ ταξίδι του προς τον ΙσΎ)μερινό, και
ο φλογερός έρωτας μιας α;ριστoκρατικ~ς κόρης και ενός μιγάδα νοτιοα
μερικάνου Ινδιάνου 6ρ~κε την πλ~ρη oλoκλ~ρωσ~ του όταν ο πατέρας
του κοριτσιοίι πυρ06όλησε τους δίιο εραστές ακρι~ώς τη στιγμ~ του
οργασμου. , Κ α θ'
ως παρακολ ου θ' '"
ουσε τη σκηνη απο το αεροστατο ο αγαρ- ,
μπος Ρώσος ναόαρχος Βλαδίμηρος Βιερχόυ, ψιθύρισε στον εαυτό του:
«ο μ.έγας Παν οεν πέθανε! Ο μ.έγας Πάνας οεν πεθαίνει!» .76
Παρά τον εξωτισμό του, αυτό το σίιγχρονο εξερευνητικό ταξίδι είναι,

όπως υποδηλώνει κι%ι ο τίτλος του, συνέχεια του μυθικού ταξιδιού της
Αργώς για το Xρ~σόμαλλo Δέρας. Εξά.λλου, ο σκοπός του ταξιδιού αυτού
εκφράζεται με όρους της αρχαίας ελληνικ~ς μυθολογίας: μέσα από τον
αυθορμητισμό και την ενότητα του φυσικού κόσμου των ενστίκτων και
των ορμών, στις οποίες 6ασιλεόει ο παγανιστικός θεός Πάνας.
Από τα συντομότερα μυθολογικά κείμενα του ΕμπειρΙκου, ο «ΟιδΙ-
75. Για τ/ "IPoνoλόyησ~ τοuς, 6λ Για.τρομανωλιΧΚΎ]ς, Εμ.πειΡίκος, σσ. 125-6, όπο!)

α.να.ΛUoντα.ι κα.ι τα. κείμενιχ. Η Αργώ πρωΤΟΟΎ]μοσιεύτ/κε με περικοπές στο περιοδικό
Πάλι στιχ 1964-5. ΟλόκλΎ]ΡΟ το κείμενο εκδίδετα.ι τώριχ ιχπό τις εκοόσεις 'Υψιλον (1980).
Τιχ άλλa κείμενα. το!) ΕμπειΡίκο!) πο!) εξετάζοντιχι εδώ 6ρίσκοντιχι στον τόμο Γραπτά ή
προσωπική μ.υθολογlα.
76. ΑΡγώ (εκΟ. Ύψιλον), σ. 85.
-------------
πους Ρεξ» πραγματεύεταt το μύθο του Οtοίποοα, όπως περίπου η «Ιθά

κη» του Kα~άφη το μύθο του Οδυσσέα. Η τραγωοία του Οtοίποοα, στην
εκooχ~ αυτ~, πρoκλ~θηκε από -ttc:; σκοτεtνές ουνάμεtς εντός του, -ttc:;
αυστηρές Ερινύες, οι οποίες τον ευνούχισαν. Ο αφηγητ~ς της ιστορίας,
ένας αχαλίνωτος κυνηγός στην υπηρεσία του Πάνα και του Φρόυντ,
καταφέρνει να τις σκοτώσει, αν xιxt είναι πολύ αργά για να σώσει τον
αφέντη του, τον ΟιΟίποΟα. Το επόμενο κείμενο, ο «Νεοπτόλεμος Α',
Βασιλεύς των Eλλ~νων», είναι τό μόνο του Εμπειρίκου που οείχνει οtά
θεση να σηκώ'σει όλο το ~άpoς της τρισχιλιόχΡονης ελληνικ~ς ιστορίας.
Ο αφηγητ~ς είναι μια σύγχρονη Ψυχιατpικ~ περίπτωση, που γιoρτ~ζει τη
'θεραπεία' του από τα χέρια του ίδιου του Εμπειρίκου, ανακοινώνοντας
την πpόθεσ~ του να oιεκoικ~σει το θρόνο των Eλλ~νων ως γιος και
διάδοχος του Αχιλλέα.. Το κείμενο αυτό, όπως και πολλά άλλα του
ΕμπειΡίκου, χαιρετίζει μια νέα επoχ~ για τη φαντασία. και την ελευθερία.
Προκειμένου να πραγμ.α.τοποιηθεί αυτός ο στόχος, είναι απαραίτητη η
αξιοποίηση του παρελθόντος, αξιοποίηση που με διαφορετικούς τρόπους
απασχόλησε όλους σχεδόν τους Έλληνες συγγραφείς της επoχ~ς εκείνης.
Στην tστορία αυτ~ όμως επικαλUπτεταt από ένα μοιραίο, αλλ,ά και διφο-
ρούμενο στρώψχ ειρωνείας: ο oμιλητ~ς είναι τρελός. .
Το τελευταίο μυθολογικό κείμενο των Γραπτών είναι «Η επιστpoφ~
του Οδυσσέως», xιxt παρά τον τίτλο του έχει πολύ μικp~ σχέση με το
μύθο της 08ύσσειας. Το θέμ.α. του είναι στην πραγμ.α.τικότητα η ίδρυση
της 'Νέας Iερoυσαλ~μ' από τους Μορμόνους ιδρυτές της Salt Lake City.
Η αναφορά στην 08ύσσεια εξυπηρετεί μόνο την απαίτηση να θεμελιωθεί
ο νέος αυτός φανταστικός κόσμος και στην ελληνικ~ μυθολογία, αφου το
άλλο θεμέλιό του στηρίζεταt στη Bί~λo. Με αυτόν, λοιπόν, τον πολύ
'Αν.
" τροπο, προσπαv.ισε
προσωπικο ο Ε' ~ ι
μπειρικος να OΙΚOtιOμησει το φαντα-
στικό κόσμο του μέλλοντος πάνω σε θεμέλια ελληνο-ειδωλολα.τρικά και .

, ι
ταυΤΟχΡονα χΡιστιανικα.
Κ ι , '.1"",'
αι απο αυτη την αποψ.ι, ακομη και ο
Ε
μπει-
ρίκος συμπορεύετιχι με τους μη-u~ερρειχλιστές 'aurχp6vouc:; του.

Μέχρι ιχυτό το σημείο εξετάστηκε η πoιητικ~ πιxριxγωγ~ στη διάρ-
κεια του Δ εuτερου
' 'λ'
πιχγκοσμιου πο εμου '"
κιχι των ιχμεσως επομενων ετων.
Στιχ έργιχ ιχυτά οι ποιητές κιχτιχφεύγουν, λιγότερο ~ περισσότερο φιχνερά,

στο χώρο "ou φιχντιχστικου, γιιχ νιχ ιχντιμετωπίσουν την πριχγμ.α.τικότητιχ
της επoχ~ς, χΡησιμοποιώντιχς ωστόσο στοιχείιχ της πιχράδοσης. Την
ι ι , ι ξ θ ι
υΠΙΧΜκτικοτητα, ιχκομη και τη σκοτεινοτητα, υποστηρι ΙΧν εωρητικιχ
Ε!ΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 241
----- -----
και κιiπoιoι από τους ίοιους ποιητές κατιχ τη διιχρκεια της περασμένης
δεκαετίας. Ο Σεφέρης διατύπωσε την ιiπoψη (συμφωνώντας και με τον
θ. Σ. Έλιοτ) ότι η ποίηση στο σύγχρονο κόσμο πρέπει να είναι Ί~ύσκo
ληΌ Οι υπερρεαλιστές και οι υπερρεαλίζοντες γύρευαν την απελευθέρωση
από τους περιορισμούς των ειρμών της λoγικ~ς. Αλλιχ η σκοτεινότητα
στη σύγχρονη ελληνικ~ ποίηση φθιiνει στο απόγειό της στα χρόνια του
πολέμου. Μπαίνει κανείς στον πειρασμό να συνδέσει το φαινόμενο με τις
θ ηκες
'
λ Ι Ι, , ,
συν της ογοκρισιας, στις οποιες υποκειντο οι ποιητες που επιχμ-
ρησαν να δημοσιεύσουν το έργο τους στη οιιχρκεια εκείνων των ετών.

Αυτές οι συνθ~κες oπωσo~πoτε ευνόησαν τη συγκαλυμμένη προσέγγιση
καυτών θεμιΧτων, όπως η ελευθερία και η μελλoντικ~ αναγέννηση. Για
παριχδειγμα, τα πoι~ματα του Σικελιανού, αν και μερικιχ κυκλοφορούσαν
χωρίς την έγκριση των αρχών, μιλούσαν σχεδόν αποκλειστικιχ με παρα
bολές. Και έχει ~oη υπογραμμιστεί η τακτικ~ του αντιπερισπασμού, που
επινόησε ο Εγγονόπουλος, αντλώντας από το εξωτικό περΙbιχλλον της
Νότιας Aμεpικ~ς στον Μπολι6άρ.
Δύο ποιητές, που ~ταν ~oη γνωστοί στα προπολεμικιχ χρόνια για τη
ι "λ λ
, ,
'
σκοτεινοτητα του εργου τους, συνεχισαν και μετα το τε ος του πο εμου
την παραγωγ~ πoλUστιχων ποιημιΧτων με αυτό το πνεύμα. Πρόκειται για

τα πoι~ματα Ursa Minor (1944) του Τ. Κ. Παπατσώνη και «Κίχλη»
(1947) του Γιώργου Σεφέρη. Και στις δύο περιπτώσεις η σκοτεινότητα
των πoιημιiτων δεν μπορεί να αποδοθεί ευθέως στην επΙδραση της λογο
κρισΙας, αλλιi και στα δύο πoι~ματα η υπαινικτικ~ έκφραση αγγΙζει την
uπερbολ~, κληρονομιιχ της περιόδου στην οποία η ελευθερΙα λόγου εΙχε
αναστα ει. λ ι Τ ι ~I
α ποιηματα σuνtlεονται μετα
ξΙ
u Ι 'ii
τους και με εναν αΛΛΟ, ση-
μαντικότερο τρόπο: ενώ και τα δύο χρησιμοποιούν, όπως είναι αναμενό

μενο, τη μυθολογΙα ως θεμέλιο λίθο μιας νέας τιχξης, πρώτος ο Παπα
τσώνης και κατόπιν ο Σεφέρης παρουσιιχζουν αυτ~ τη νέα τιiξη με τους
Ι Ι ξ Ι Ι I~ Ι" Ι
ορους μιας αγαπης που αναγεννιεται απο την ttltιx τη Όαναυσοτητα.
Το Ursa Minor οφείλει τον τίτλο του στον αστερισμό της Mικp~ς
Άρκτου, στον οποί?, σύμφωνα με τη μυθολογία, απαθανατίστηκε η νύμφη
Καλλιστώ, όταν η ζ~λεια της Άρτεμης τη μεταμόρφωσε σε αρκούδα. 77
77. Η καθιερωμέν'l') έΚΟΟσΊ) (Εκλογή, 2'1') έκοΟσΊ)) περιλαμ6άνει το σύντομο πεζό

κείμενο «Χρονικό 't'l')c; σκλα6ιάς και 't'l')c; καρτερίας», το οποίο Ο'l')μ.οσιεUτ/κε το 1944 και
'ΧΡψιμοποιείται ως σχολιασμός του πoι~μιxτoς από τον ποι'l')τ~ (σσ. 163-6).
Το όνομα ΤΎ)ς νόμφΎ)ς, το οπο(ο εμφα.ν(ζετα.ι μόνο σΤΎ)ν έbδομΎ) κα.ιτε

λε\)τα.ία. ενόΤΎ)Τα. το\) ποιήματος, σΎJμαίνει τον ύΨιστο ()α.θμό ομορφιάς. Η
ομορφιά, σόμφωνα. με το πρώτο μέρος το\) ποιήμα.τος, \)πήρξε ΎJ λεΙα., ΤΎ)ν
οποία. ο ίδιος ο ΠΟΙΎ)τής κα.ι οι άλλοι σόγΊJ?OνOί το\) μάτα.ια. θήρευα.ν (όπως
ΎJ θεά ΆρτεμΎ)) για. πολλά ΊJ?όνια.. Μόνο τώρα., πρόσωπο με πρόσωπο με
, , Ι?Ι θ' 'ζ Ι Ι
τ/ν Ύ)ΤΤα., ΤΎ)ν πεινα. κα.ι το οια.ιο α.να.το, α.να.γνωρι ει ο ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς ποσο
α.ΠCl.τΎ)λό ήτα.ν το κ\)νήγι το\) 'άΡΡΎJΤO\), εκ μέΡΟ\)ζ των Σuμbολιστών.

Επιπλέον, 6λέπει τώρα. το πρώΎ)ν θήρα.μά το\), που έχει μετουσιωθεί σε
α.στερισμό, ως μια. οικουμενική OUνα.μΎ) α.γιΧΠΎ)ζ. Η Κα.λλιστώ, πο\) α.ντι
προσωπεύει τ/ν ομορφιιΧ, τα.υτίζετα.ι με ΤΎjV ΑφροδίΤΎ), θειΧ το\) έρωτα.
α.λΜ κα.ι α.στέρι το\) δειλινού (ως πλα.νήΤΎJζ ΑφροδίΤΎ)):
ήρΘε η εσπέρα με τις δικές της μελΙχΡότητες

με τις δικές της δροσιές και τα δικά της ρεύματα
ήρθε το πρώτο δυσδιάκριτο άστρο
η περηφάνεια του Αρκτούρου η μύτη τού
επουράνιου χαρταετού
και μας τα κόμισε όλα χωρίς φειδώ
ό, τι σιγόγνεθεο πόνος οι μακρόσυρτες ώρες
τα μισερά πράματα ό, τι εικόνιζε μαύρο
η έλλειψη η στέρηση η απουσία
πώς μεμιάς όλα καταλυθήκαν στη μισοσκοτισμένη
Ι ~I
εισοοο σου τη μισο
λ θ
'
αν cινoυσα κι
, εσπερινη
Ι
καθώς έφτασες με τα τόσα δώρα. ί8
Πα.ρα.κιΧτω, ο ΠΟΙΎ)τής α.πε\)θύνετα.ι σΤΎ)ν Κα.λλιστώ/Αφροδίτ/: είσαι

ο μεγάλος μαγνήτης του κόσμου, κα.ι υιοθετεί, σε όλο το ΠΟΙΎ)μα α.πό οω
ι λ ξλ
κα.ι περα., το '
ε ι ογιο
Ι
τ/ς νευτωνεια.ζ
Ι ι
φ\)σΙΚΎJς, για. να. πα.ρο\)σια.σει ΤΎ)ν
α.γάΠΎ) ως ΤΎ)ν κινΎ)τήρια. δύνα.μΎ) πίσω α.πό το νόμο ΤΎJς πα.γκόσμια.ς

έλξΎ)ς πο\) κ\)6ερνά το σύμπcιν. ί9 Σε cι\)τή ΤΎ) θεϊκή, κοσμιΚ'ή δύνα.μΎ)
78. Από το Μέρος ΙΙ, με τίτλο ι<Πίστ/ κι' ελπίοα», σ. 135.

79. Σε αuτό ο Παπατσώνης οίνει μια νέα οιιΧστα.ση στΥΙ μuστική αρχή ποΙ.) Οtl1.τύπωσε
ένας από "ouc; μόνιμοuς μέντορές 'tou, ο Δάντ/ς, τοι.) οποίοΙ.) Yj κοσμολογία ενσωματώνει
σε ένα χριστιανικό πλαίσιο τα γνωστά οεδομένα σχετικά με το σύμπαν, κιχι καταλήγει
στο πασίγνωστο η αγάπη κινεί τον ήλιο και τα άλλα αστέΡια (l'amore che moνe il sol e
Ιε altre stelle). Η ΒειχτρίΚ1), 1) οδΥΙγόι; τοΙ.) Δάντ/, είνα.ι παρούσα. κιχι σε άλλα. ποι'ήματα.
-----------------------
απευ θ υνεται
, "λ
ο ΠΟΙ'Υ)Τ'Υ)ς στο τε ος
'
του ΠΟΙ'Υ)μιΧτος,
, ,
οταν συγκρινει το
λ '
αο
του μ.ε το μιΧραθωνοΟρόμ.ο που ανήγγειλε στους Α&ηναΙους Τ'Υ) νίκ'Υ) τους
επί των Περσών το 490 π.Χ.:
"6ασιλεύει" σου λέμε "από σήμερα η αγάπη

"6ασιλεύει από σήμερα η αγάπη"
μαραθωνοδρόμοι σού το φωνάζουμε
που φτάξανε τρεχάτοι στο κατώφλι
της ζωής.80
Ένας ακόμ.'Υ) Έλλψας ΠΟΙ'Υ)τής, λοιπόν, στ'Υ) οιάρκεια του Δεύτερου

παγκόσμ.toυ πολέμ.ου ΧΡ'Υ)σιμ.οποιεί το παρελθόν για να οεΙξει το Ορόμ.ο
προς Τ'Υ)ν αναγένν'Υ)σ'Υ) και Τ'Υ) νέα τάξ'Υ). Αλλά 'Υ) ιοιαΙτερ'Υ) μ.ορφή που
παΙρνει στο ποί'Υ)μιΧ του Παπατσών'Υ) αυτή 'Υ) νέα τάξ'Υ) -Ύ) αρχή Τ'Υ)ς
6ασιλεΙας Τ'Υ)ζ αγάΠ'Υ)ζ- εΙναι οική του επινό'Υ)σ'Υ).81
Όλα τα χαραΚΤ'Υ)ριστικά Τ'Υ)ς ελλψικήζ ποί'Υ)σ'Υ)ζ στ'Υ) οιάρκεια του
Δεύτερου παγκόσμ.ιου πολέμ.ου, που εξετάσΤ'Υ)καν μέχρι τώρα, συνυπάρ
χουν στο πολύστιχο ΠΟΙ'Υ)μιΧ που έγραψε ο Γιώργος Σεφέρ'Υ)ς αμέσως μετά
τον πόλεμ.ο, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1946 και το 0ΠΟΙΟ Ο'Υ)
μ.οσιεύ't"Y)κε τον επόμ.ενο χρόνο με τον τίτλο «Κίχλη» .82 Πρόκειται πιθα.-
του ΠαπατσώVY], και ο Κώστας ΜυρσιάΟΥΙς, σε μελέτ/ του για τον ΠΟΙΥΙτή στα αγγλικά,
uποστήριξε ότι και αuτή, Yj σχεοόν θεϊκή γυναικεία ψuσιογvωμία, εμπεριέχεται στ/ σΥνθετ/
οραμα;τική πρoσωπoπoίYIσYj ΤΥΙς αγάΠΥΙς και ΤΥΙς ομορψιάς στο Ursα Minor (Tαkis Ραρα
tsonis. Twayne's WorldAuthors Seήes, no. 313, New York, Twayne 1974, σσ. 62-89).
80. Από τ/ν ενότητα νη, με τίτλο «Οι έλξεις», σ. 160.
81. Θα μπopoUΣε κάποιος να εμ6αθΥνει περισσότερο στοuς ΠιχΡαλλΥΙλισμοΥς και τις
νύξεις αuτού τοι) ποιήμα;τος. Η πιο εντυπωσιακή αντιστοιχία είναι αυτή με τον Εμπει
ρίκο, του οποίοΙ) τα πεζά κείμενα, ποι) προαναγγέλλοuν ΤΥΙ 'Νέα Ιερουσαλήμ' τψ; σεξουα
λικής απελευθέρωσYjς, επεκτείνοuν τ/ν ικανoπoίYIσYj τοι) ψροί.ίΟικοΥ libido στο χώρο του
μuστικισμοU. Κάποια στοιχείClt από τ/ '6C1tσιλείClt ΤΥΙς αγάΠΥΙς' του ΠCιtπατσώVY] μπορούν
να εντοπιστοΥν κCltι σε πρώιμα; ποιήμα;τα τοι) ΣικελιCltνοu, κuρίως στ/ν «Ιερά Οοό»
(1935), ποίΥΙμα; στο οποίο IλtClt σyνθεσYj Cιtρχαίων μύθων περιστρέψετCltι (αν κCltι με εντελώς
διαφορετικό τρόπο) πάλι γύρω από μια αρκούΟα.
82. Για τ/ γένεσYj του ποιήμα;τος, 6λ Νάσος Βαγενάς, Ο ποιητής και Ο χορευτής:
Μια εξέταO'Yj Τ/Ι; ποιητικήι; και Τ/Ι; ποίηO'YjΙ; του Σεφέρη, Κέδρος, Αθήνα 1979, σσ. 247-
97. Για συζητήσεις, 6λ Αλέξ. Αργυρίου, «Προτάσεις για τ/ν ((Κίχλη». Μια πρώτ/ προ
σέγγισYj», στον τόμο Για τον Σεφέρη. Τιμητικό αφιέρωμ.α στα τριάντα χρόνια Τ/Ι; ((ΣτΡΟ"
φηι;», ΑθήνClt 1961, σσ. 231-42, και στα αγγλικά G. Thaniel, «George Sefeήs' s Thrush:
a modem descent», Cαnαdiαn Review ojCompαrαtive Literαture 4 (1977), σσ. 89-102.
νότατα για το πιο σκοτεινό και υπαινικτικό ποίημα ενός κατεξοχήν

σκοτεινού και υπαινικτικούποιητή. Όπως και σ.λ/α ποιήμ.α;τα της περιόδου
αντλεί από το ελληνικό τοπίο (το σκηνικό του στnτωύ στον Πόρο, όπου
γρσ.φτηκε το ποίημα) και από τις παραδόσεις του παρελθόντος (τουζ
μίιθους του Οδυσσέα, των παιδιών του Οιδίποδα και της γέννησης της
ΑφροδΙΤ1]ς). Στο δεύτερο μέρος του έργου θίγονται τα αίτια του πολέμου
που ,
προσφατα τελ'
ειωσε. Γ ια τον πο'λ εμο ευ θ υνεται,
' ι
συμφωνα με μια
ανάγνωση του κειμένου αυτού, 1] προπολεμική γενιά, η οποία απέτυχε

ολοκληρωτικά στην επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους. Η γενιά αυτή
εμφανίζεται είτε ως προσκολ/1]μένη στο παρελθόν είτε ως πλήρως αοιά
φορη, ενώ οι φωνές με τις οποίες εκφράζεται μέσα στο ποί1]μα σ~ήνoυν
μπροστά στο ραδιόφωνο, Τ1] μ1]χανική, απάνθρωΠ1] φωνή Τ1]ς μαζικής επι
κοινωνίαζ. Όπως και ο Παπατσώνης στο UrsαMinor έτσι και ο Σεφέρ1]ς
κλείνει το ποί1]μά του διαΚ1]ρύσσοντας Τ1]ν αναγέννηση της ΑφροδίΤ1]ς και
του νέου ()ασιλείου της αγάπης μέσα από τα ερείπια του πολέμου:
η καρδιά του Σκορπ&Ού bασ!'λεψε,

ο τύραννος μέσα απ' τον άνθρωπο έχει φύγει,
κι όλες οι κόρες του πόντου, Νηρη!δες, Γρα!ες
τρέχουν στα λαμπυρίσματα της αναδυομένης
όποιος ποτέ του δεν αγάπησε Ο' αγαπήσει,
στο φως ... 83
Πολ/ά έχουν γραφτεί για το ποί1]μ.α; του Σεφέρη, λιγότερα για του
Παπατσώνη και σχεοόν τίποτα για τις σχέσεις που τα συνδέουν. 8 /' Το
ποίημα. του Σεφέρη αποτελεί στροφή σΤ1]ν πορεία του ποιητή: είναι η
πρώτη σαφής εμφάνιση μιας μυστικιστικής (που δεν είναι ακόμη Χ2ιστια
νική) οιάστασης στην ποί1]σή του. Είναι 1] πρώτη και ξεκάθαρη δήλωση
ότι 1] αγσ.Π1], με κάθε σημασία της λέξ1]ς, αποτελεί το στόχο της ανα
ζήτησης που χαρακτήριζε την ποίησή 'tou Τ1]ς προηγούμενης δεκαετίας.
Και τα δύο αυτά καθοριστικά σuστατικά της ύστερης ποίησης του Σεφέρη
ανσ.γονται στον ΠαπατσώνΎ), και πω συγκεκριμένα στο Ursα Minor.
83. «Κίχλη» Γ', στ. Ο στίχος 74 είναι σχεδόν πιστή μετάφραση από το
70-5.
λι:χτινικ6 όμονο για ΤΎ)ν AφρoδίΤΎJ
Pervigilium Veneris: Cras amet qui numquam amavit.
84. Βλ Βσ;γενάς. Ο Π(}(η"ής. δ.π., σσ. 290-1.
----
Κιχι άλλες ελάσσονες ενοείξεις OOΎJγOύν στο συμπέρασμιχ ότι ΎJ ιχνά

γνωσΎ) του πoι~μιxτoς του ΠαΠΙXτσώνΎJ μπορεί νιχ συνεισψέρει στην κιχ-
ι ι ι
τιxνOΎJσΎ) ΤΎJς πυκνΎJς κιχι συν εΤΎJς«
θ ΚΙ λ
ιχ ης».
Κ ~Ι ,
ΙΧΙ στιχ ουο ΠOΙΎJΜΙXΤΙX τον
τίτλο κιχι τις εισιχγωγικές ενόΤΎJτες κιχταλαμ6άνουν μικρά κυνΎJΎΎJμένιx

πλάσμιχτιχ. Στο Ursα Minor ΎJ μικρ~ ιχρκούοιχ εκλιχμ()άνετιχι ως ΎJ μετιχ
μoρψωμέVΎJ νύμφΎJ' που ιχντιπροσωπεύει ΤΎJν ομορψιά, κιχι ΎJ οποίιχ κιχτα
οιώκετιχι Οιπλά. - ιχπό την εχθρά τ/ς ΆρτεμΎJ κιχι ιχπό τους ΠOΙΎJτές, που
μ.ιΧτιχιιχ ζΎJτoυν νιχ ΤΎJ συλλά()ουν. ΣΤΎJν «Κίχλη» το κυν~γι των μικρών
πουλιών αποτελεί μιιχ μετιχψορά γιιχ τον πόλεμο,85 Οι τίτλοι κιχι των ούο
ΠOΙΎJμ.ιXτων πιχρουσιάζουν πολλιχπλές έννοιες: ΎJ 'Mικρ~ Άρκτος', εκτός
ιχπό ιχστερισμός, είνιχι τιχυτοχρόνως ένιχ κυνΎJΎΎJμένo ζώο, μιιχ νύμφΎJ που
ιχντιπροσωπεύει τ/ν ομορφιά και μια'ενσάρκωσΎ) ΤΎJς θεάς του έρωτιχ.
Στο πoίΎJμα του ΣεψέΡΎJ' ΎJ 'KίχλΎJ' είνιχι κυριολεκτικά ένιχ πουλί ιχλλά
,
και το ονομιχ ενος π
ι λ οιου
ι που ου
Ι' θ'ισΤΎJκε 'λεμο
στον πο
( ιxκoμΎJ
, ,
ενιχ
θ' )
υμιχ.
Αργότεριχ ταυτίζετιχι με το πλοίο που oO~ΎΎJσε τον Οουσσέιχ στον Κάτω

Κόσμο γιιχ νιχ κεροίσει το νόστο του. Κιχι τιχ ούο πoι~μιxτιx oλoκλΎJρώ
νοντιχι με ιχναψορές στους αστερισμους κιχι τους μετιχφορικούς συνειρμούς
τους, ιχλλά κιχι σΤΎJ μυθoλoγικ~ γέννΎJσΎ) ΤΎJς AψρooίΤΎJς. Ένιχς περίεργος
και ιxνεξ~ΎΎJτoς υπιχινιγμός σε αυτούς που αφήσαν την παλαίστρα για να
πάρουν τα δοξάρια Ι και χτι.Jπησαν το θεληματικό μαραθωνοδρόμο στ/ν
τελευτιχίιχ ενόΤΎJτα ΤΎJς «Κ{χλης» , αποτελεί ασψιχλώς άμεσΎ) ανιχψορά
στους στίχους ΤΎJς κατιxλΎJκτικ~ς ενόΤΎJτιxς του Ursα Minor, που παριχ
τέ&ηκιχν πιο πάνω. 86
Τέλος, ΚΙΧΙ τιχ ούο πoι~μιxτιx μπορούν άφ06α νιχ συγκριθούν με το
αχρoνoλόΎΎJΤo πεζό πoίΎJΜΙX του Εμπειρίκου «Αψροοίτ/» ιχπό ΤΎJ συλλo~
Γραπτά, το οποίο με μεγάλΎJ πιθανόΤΎJΤιx γράΨΤΎJκε στιχ χρόνιιχ του πο
λέμου. Αυτό το πoίΎJΜΙX έχει ΤΎJ μoρψ~ πρoσευχ~ς, που ιχπευθύνετιχι εξίσου
στον πλιxν~ΤΎJ κιχι στ/ θεά AψρooίΤΎJ' Τιχ ονόμιχτιχ των ιχστερισμών, που
έχουν κυρίαρΧΎJ ~έσΎJ στιχ πoι~μιxτιx κιχι του ΠιxπιxτσώVΎJ και του ΣεφέΡΎJ,
ΧΡΎJσιμoπoιoύντ(Xι ως επωοός: Ιδού ο Τοξότης, ο Αιγόκερως, ο Σείριος, ()
Ωρίων. Σε όλα (Χυτά τιχ πoι~μιxτιx ΤΎJς πρoΎJγoυμεVΎJς γενιάς, που γράφΤΎJ-
85. Βλ ((ΚίχλΥμ> , Α', στ. 3-9.

86. Η λέξ1) Όελ1)μιχτικός', 1) οποία είναι επίσΎ)ς σ1tιXνια και στον ΣεφέΡ1), εμφανί
ζεται στον πρόλογο του Ursα Minor σε παρόμοια συμφραζόμενα: για τούτο σε θαυμάζω
Ι μ.aτώνεις θελημ.aτικά ... (Εκλογή, σ. 127).
---------------------
καν κατά 'tYj Ottipxttex ~ αμέσως μετά το Δεύτερο παγκόσμtΟ πόλεμο, Yj

ανα~ίωσYj "CYjc; παράOOσYjς αποκρυσταλλώνεταt σΤYjν πίστYj ~ 'tYjV ελπίδα
ytex 'tYjV exvexyivvYjσYj 'tYjC; αγάΠYjς.
ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΝΕΕΣ ΦΩΝΕΣ
Σε αντίθεσYj με 'tYjV ποtYjτtκ~ παραγω~ 'tYjC; ΠΡΟYjγούμε\lYjς γενtάς, ot

ποtYjτές που άρχισαν να γράφουν κ~τά 'tYj Ottipxttex 'tYjC; Kατoχ~ς xext να
oYjμooattuOUV τα έργα τους αμέσως μετά το τέλος ΤYjς, οεν είναι καθόλου
αtσtόοοξοι ούτε θετικοί μπροστά στtς αντtξοόΤYjτες. Καθώς ~pθαν αντt
μέτωποι με -ttc; οοκιμασίες τ/ς ~ττας xext 'tYjC; Kατoχ~ς σΤYjν πω xptatμoYj
στtγμ~ "CYjc; λογοτεχνtκ~ς τους πορεία.ς, αναπόφευκτα εΠYjρεάσΤYjκαν από
'tYj ~ία και 'tYjV καταπίεσYj εκείνων των χρόνων, αλλσ. xext απ' τ/ν πο
λtτtκ~ πόλωσYj, που ~ταν ~oYj παρούσα. Κατσ. συνέπεια, οι ΠΟΙYjτές αυτοί
. οεν προσφέρουν κσ.ποtο ελπιδοφόρο όραμα. Εtκόνες ~ίας xext θανσ.του otιX
ποτίζουν το έργο τους xext Yj lotιX Yj ποίYjσYj οεν ottXOtxtl πtα το λυτρωτtκό
χαpακτ~pα, που είχε το έργο των παλαιοτέρων. Ο ποtYjτ~ς παραδέχεταt
'tYjV αδυναμία του μπροστά στα γεγονότα, ενώ Yj θέσYj xext Yj αξία 'tYjC;
τέχνYjς του τίθενται υπό αμφtσ~~τYjσYj.
Ot συγγραφείς που σ.ρχtσαν να OYjμooattuouv κατά 'tYj ottipxttex ~ αμέσως
μετσ. τον πόλεμο είχαν δtαφορετtκ~ YjALxlιx xext δtαφορετικές κατα~oλές.
Όλοι όμως στα πρώτα τους έργα εΠYjρεάσΤYjκαν από "CYjV ποίYjσYj του
ΣεφέρYj. Η atrptptx~ σφραγίδα αναγνωρίζεται καθαρά σε όλYj σχεδόν "CYjV
tMYjvtx~ ποίYjσYj μετσ. το 1944. Από κάθε tiMYj σ.ποψYj Ot λογοτεχνtκές
τους συγγένεtες οιίστανται αποφασιστικσ.. κσ.ποιοι συνoέθYjκαν λtγότερο
~ περισσότερο με τον Ύπερρεαλtσμό (αν και μετσ. το τέλος 'tYjC; οεκαετίας
του'30' ,
ο ορος πρεπεt να θ twpYj θ ει..
' ο'λο καt περισσοτερο
' , ).
αναχΡονtστtκος
AMOt, όπως ο τσ.ΚYjς Σtνόπουλος xext ο Γ. θέμελYjς, tiPltaιxv να συνθέτουν

~αδίζoντας στα ~~ματα του ΣεφέρYj. KtvouμotVOt, τέλος, σε οιαφορετtΚ~
κατεύθυνσYj, OptaμolVOt ΠΟΙYjτές αντtμετώπtσαν τότε τα γεγονότα με τρόπο
,
αμεσο xext ρεαλ'
ιστtκο. 'Ο πως "
ειχαν κανει Ot "Μ
συγγραφεις μετα "CYj txpex-
,
σιατικYj
Κ '
αταστροφYj,
,
απεικονtσαν
~,
'ης QΟκtμασιες στις
"Ι+",
οποιες σταV'jκαν
μ.ιι.ρτυρες, εκφράζοντας 'tYj συλλoγικ~ και όχt 'tYjV προσωπtκ~ εμπειρία.

Αυτό το νέο είδος ποίYjσYjς συν~θως χαρακτ/ρίζεταt ως 'πολtτtκ~' ~ ·κοι
vwvtx~' ποίYjσYj xext tlvext έργο κυρίως, αλλά όχt αποκλεtστικά, σοσtαλtστών
συΥΥραφεων.
, 87 Π'
ροκειμ,ενου να απευ
θ
υν
θ ' , ,
ουν σε ενα ευρυτερο κοινο, επα-
,
νεισήγαγαν στ-ην ΠOΙΎJτική γλώσσα κιΧτι από τ-ην επικοινωνιακή λειτουργία
ΤΎJς, που είχε σχεδόν εξαφανιστεί μ,ετιΧ τους μ,οντερνιστικούς πειραμα.τι
σμ,ούς ΤΎJς δεκαετίας του '30.
Η κλ'ηρονομ,ιιΧ .. ou Υπερρεαλισμ,ού. ΠOΙΎJτές μ,ε υπερρεαλιστικό παρελθόν,

όπως ο Νίκος ΓκιΧτσος, ο Δ. Π. Παπαδίτσας, ο Μίλτος ΣαχτoυΡΎJς, ΎJ
EλένΎJ Βακαλό και ο ΝιΧνΟζ BαλαωρίΤΎJς ιΧντλΎJσαν το υλικό τους από
τις καθιερωμ,ένες πια υπερρειΧλιστικές ΠΎJγέζ .. ων ονείρων και του παρα
λόγου. Στα ποιήμ,ατα όμ,ως ΤΎJς δεκαετίας του '40 τα λυτρωτικιΧ όνειρα
των πρoΎJγoυμ,ενων Υπερρεαλιστών έχουν γίνει εφιιΧλ.. ες. Οι ανεμ,πόδιστοι
~ , 11' ' , , "Η
συνι:ιυασμ,οι ιι:ιεων και εικονων παρεκτρεπονται σε νOσΎJρα οραμα.τα.
~,
ι:ιυναμ,ΎJ του παραλ'
ογου, σΤΎJν " ,
οποια καποτε
στοχευε ο r περρεαλ'
ισμ,ος,
ταυτίζεται τώρα μ,ε ΤΎJν τρομα.κτική πραγμα.τικόΤΎJτα των συνθΎJκών ΤΎJς

Κατοχής και του Εμ,φόλιου πολέμ,ου.
Απο' "λ'
τους συΥΥραφεις Α.."
που μ,ο ις αναφερν.ικαν, ο '
Γ κατσος, ο Σ'
αχτου-
ΡΎJς και ο BαλαωρίΤΎJς εόστοχα και αποτελεσμ,ατικιΧ προσάρμ,οσαν στα

ελλ-ηνικιΧ δεδομ,ένα το παράδειγμα. του Ισπανοό ΠOΙΎJτή Φεντερίκο Γκαρ
θία Λόρκα. Έδεσαν τον παραλογισμ,ό του υπoσυνείδΎJτoυ, που επεξεργιΧ
στ/κε ο Υπερρεαλισμ,ός, μ,ε τους εξίσου παράλογους συνδυασμ,ούς, που
πο λυ, "ζ
συχνα εμ,φανι ονται στο ε
λλ' ~ , ,~
ΎJνικo Ι:ΙΎJμ,oτικo τραγουι:ιι και τα παρα-
μ,όθια. Το αποτέλεσμα. ήταν μ,ια προσφυγή σΤΎJν πα.ράδoσΎJ μ,ε τρόπο που
διαφέρει σΎJμ,αντικά από εκείνον ΤΎJς προπολεμ,ικής γενιάς. Η μ,οναδική
συλλογή του Νίκου ΓκιΧτσου (1915-1992) τιτλοφορείται, χωρίς κανέναν
εμ,φανή λόγο, Αμοργ6ς (1943).88 Η γλώσσα αυτών των ΠOΙΎJμ.ιXτων, όπως
και του Ελ υτ/,
' , "
ειναι π λ ουσια σε ορους '
που ,αντλ ουνται απο , ΤΎJν παρα-
δοσιακή αγροτική ζωή. Ένα μ,ιΧλισταείναι γραμ,μ,ένο σε παραδοσιακό

δεκαπεντασυλλα()ο στίχο. Ο ΓκιΧ..σος στα 1943 δεν είχε εγκαταλείψει εξ
87. Βλ Δ. Ν. Μι:φωνίΤYJς, Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώπι μεταπολεμική
γενιά: Αλεξάνδρου - Αναγνωστάκης - Πατρίκιος, Κέορος, Αθ'ήνιχ 1976, σσ. 14-15, κιχι
Μ. Μεριχκλής, Σύγχρονη ελ/ηνική λογοτεχνία (1945-1980). Μέρος πρώτο: ποίηση,
llιχτάΚYJς, Αθ'ήνιχ 1987, σ. 233. Ανθολογίιχ με εισιχγωγή κιχι 6ιογριχψικές πλYJροψορίες:
Η πρώπι μεταπολεμική γενιά, επιμ. Αλέξ. Αργυρίου, ΣοκόλYJς, Αθ'ήνιχ 1982.
88. Ανιχτυπώνετιχι ιχπό τις εκοΟΟειι; 'Ικιχροι;. Ίσωι; τιχ πρώτιχ έξι ιΧτιτλα ποιήμιχτιχ
συστήνουν μιιχ (ιχμψισ6YJτήσιμYJ) ενότ/τιχ. Αντίθετιχ, τιχ τρίιχ τελευτιχίιχ (<<ο ιππότYJΙ; ΚΙΧΙ
ο θάνιχτοι;», «1513» κιχι το «Ελεγείο»), με τιχ οποίιχ κλείνει ο τόμοι;, είνιχι εντελώι;
ιχυτόνομιχ ποιήμιχτιχ.
ολοκλήρου τψ ελπίδα ενός νέου κόσμου, που διέπνεε εκείνΎj ΤΎjν εποχή
,
το εργο των παλ'
αtoτερων του. 'Ο μως, σε αντι'θ εσΎj με αυτους,
"θ εναπε ετε
αυτή ΤΎjν ελπίδα σε περιπλανήσεις πέρα από τα όρια του παραδοσια,κοό

....
εΛΛΎjνΙΚOυ κοσμου:
"
Παιδιά ίσως η μνήμη των προγόνων να είναι 6αθύτερη παρηγοριά και

πιο πολύτιμη συντροφιά από μια χούφτα ροδόσταμο και το μεθύσι
της ομορφιας
, ... Vλ'
Δα ηνυχτα
λ
οιπον
'Ε'λ'
ο. επω σωρους
, ,
πεφταστερα να
σας λικνίζουν τα όνειρα μα εγώ κρατώ στα δάχτυλά μου τη μουσική

για μια καλύτερη μέρα. Οι ταξιδιώτες των Ινδιών ξέρουνε περισσό
τερα να σας πουν απ' τους Βυζαντινούς χρονογράφους. 89
Ο συνεπεστερος
' l'
OιερευνΎjΤΎjς
'
του εφια
λ'
τικου εσωτερικου
, κοσμου,
,
στον οποίο συναντώνται Ύj υπερρεαλιστική ανίχνευσΎj του υπoσυνείOΎjΤOυ
l' " κοσμο του εΛΛΎjνΙΚOυ
με τον παραοοσιακο . . . . ' OΎjμOτικoυ
l' ' τραγουοιου,
1 ' " ειναι ο
Μίλτος ΣαΧΤOόΡΎjς (γεν. 1919). Ο ΣαΧΤOόΡΎjς, σε όλΎj ΤΎj οιιχρκεια ΤΎjς

,
ΠOΙΎjΤΙΚΎjς του πορειας, που καλ' , "λ'
υπτει πια μισο αιωνα, σχο αστικα επε-
,
ξ εργασΤΎjκε 'λ ΤΎj
τον εφια του, ο 'λ"
οποιος αποτε ει αντανακ λ lXσΎJ και σχο-
λιασμό των φρικαλεοτήτων, που τον σΎjμ.ιXoεψαν σε καθοριστική Ύjλικία.

Αντίθετα με τον Γκιχτσο, ο ΣαΧΤOόΡΎjς οεν προσφέρει καμία οιέξοοο και
εμμένει στα θέματα του ακρωΤΎjριασμoό, ΤΎjς 6ΙαΙΎjς παραμόρφωσΎjς και
ΤΎjς αΠOμόνωσΎjς. Ο παραοοσιακός 'υπαίθριος' κόσμος του OΎjμOτικoό
! . ' " αντι να αποτεn;Ι
τραγουοιου .. - 'εναΛΛαΚΤΙΚΎj
.... ' λ"UσΎj, γινεται και αυτος μερος , ,
'λΤΎj.
του εφια Α'
πο '....
τους αΛΛους ο ΠOΙΎjτης
"μπορει
l"l οεοαια
' να αντψ.ετωπι-
'
ζεται ως λυτρωτής, αΜιχ οε οιαθέτει καμία λυτρωτική OUναμη:
κι
, , ασπρο
εν
, λ'"
που ι, απο πανω,
(j' !1'
απαγγεΛει μεσα
, , ι" l' 11' 90
σ ενα τρομακτικο τωρα σκοταQΙ, τα ΤΡαγΟUQια μου.
Αυτή Ύj αΙσθΎJσΎj αουναμίας, που οιατυπώνεται εοώ αΜιχ και αΜοό στο
,
εργο του Σ'
αΧΤOυΡΎj, απασχολ'
ει και '....
αΛΛους '
ΠOΙΎjτες, των οποιων , το
πρώιμο έργο εΠΎjρειχστηκε από .τον Υπερρεαλισμό. Ο Νιχνος Βαλαωρίτης

(γεν. 1921) σε ένα νεανικό πολόστιχο ΠOίΎjμα, που OΎjμOσιεόΤΎjκε το 1944,
'....
καταγγεΛΛει '
τετοιου '1'
ειοους '
υποσχεσεις, που 1" Α.",
οιατυπων.ικαν , ΠOΙΎjτες
απο ,
89. Αμ.οργός, σσ. 22-3.

90. Από το rtO{1JμJX του 1962 με τίτλο «Ο ποt'ΙJτ~ς», α;να;τυπωμένο στο Μίλτος
Σα;ΧΤΟUΡ1Jς, Ποιήματα (1945-1971), Κέδρος, Μήνα; 1977, σ. 201.
ΤΎ)ς ΠΡΟΎ)γουμενΎ)ς γενtιΧς.91 Ο Δ. Π. Παπαδίτσας αΠΎ)χεί τον ΣαχτούΡΎ),

όταν απαρνείταt τον παραδοσtακό μανδυα του ποtητ~-προφ~ΤΎ).92
Η κλΎ)ρονομιιΧ του ΣεφέΡΎ). Όσοt στο ξεκίνΎ)μCl ΤΎ)ζ ποtΎ)Τtκ~ς τους πορείας
έχουν tδtαίτερους δεσμούς με τψ ποίΎ)σΎ) του ΣεφέΡΎ), τοποθετοuνταt με
itOtxtAouc; τρόπους μέσα στο (otO πλαίσω με τους ποtΎ)τές που μόλtς α
ναφέρθΎ)καν. Ο r. Θέμελης (1900-1976), ο οποίος ()tOAOytxιX αν~κε σΤΎ)ν
προηγούμενΎ) γενιιΧ, δεν είχε δΎ)μοσιεύσεt κανένα πoίΎ)μCl μέχρt τον Πόλεμο.
Το 1945 όμως κυκλοφόρησε ένα πoίημιi του, στο οποίο κατιΧφερε να συνοψί
σεt ΤΎ)ν κεντρtΚ~ tδέα όλΎ)ς σχεδόν ΤΎ)ς ελλΎ)νικ~ς μεταπολεμtκ~ς ποίΎ)σΎ)ς:
Πώς να το πω δεν ξέΡω

Καμιά γλώσσα δε μιλιέται
Σιωπη' απο'''''θ'
ου ισμενα αστρα ,
Ερημιά ουρανού μέσα σε κάθε φωνή
Έχω μια κρυφή ελπίδα

Να συναντήσω κάπου τ/ θάλασσα. 93
Το (otO δίλημμα σΎ)μClδε6εt τψ ποίΎ)σΎ) xιxt ενός ιΧλλου θtασώΤΎ) του

ΣεφέρΎ) στtς αρχές της καρtέρας του, του Τά.ΚΎ) Σtνόπουλου (1917-1981).
'
Τ α πρωτα ,
ποtΎ)μClτα του
Σ'
tVOitOIJλου ανακα λ'
ουν
, αυτο, που ο totot;
ζ ωηρα 'Ι:-
'λ
αποκα εσε,
" ,
στον πρωτο στtχο του πρωτου ποtΎ)ματος που
, 1:-'
οημοσtευσε,
't:Ι ' " e'

τοπιο υανατου, και Ύ) ποtΎ)σΎ) του ακροοατεt στο χωρο του
, , λου
-tt,. !:"
των ουο
πρώτων συλλογών του, στο 'μεταίχμω' .94 Αυτό το έΡΎ)μο τοπίο, το οποίο
στα πρώτα ΠΟt~μClτα φανεριΧ οφείλεται στην επίδρασΎ) της Έρημης
Χωρας
, του 'Ελ tοτ, μεσω ' του Σ'
εφεΡΎ), "
κατοικειταt απο τα φαντασματα ,
των φt'λ ων του '
ποtΎ)ΤΎ) xιxt των ,
γνωστων του, που 'ι:+",
σκοτων.ικαν σΤΎ)
91. «Το μάθημοι της χιχριχιι'γής», ιχνιχτιιπωμένο στο Νάνος BΙXMωpίΤΎjς, Ποιήματα,
1 (1944-1964), Ύψιλον, Αθήνα. 1983, σσ. 9-16. Ειδικά, 6λ σσ. 15-16.
92. Ειδικά, 6λ την ενότητιχ IV ιχπό το Η περιπέτεια, Μέρος Α, χρονολογημένο
1951-3. Επα.νεκΟόθηκε στο Δ. Π. ΠιχπΙΧδίτσιχς, Ποίηση, 1, 3Ύj έκδOσΎj, Στιγμ~, Aθ~νιx
1985 (1Ύj έκoOσΎj 1964), σ. 70.
93. «KιιμoθόΎj», στο Γιώργος θέμελ't]ς, Ποιήμιχτα (2 τόμοι), θεσσΙΧλονίΚΥ] 1969-
70, τόμ,. 1, σ. 29.
94. Η ΠO(ΎjσΎj τοιι Σινόποιιλοιι έχει σιιγκεντρωθεΙ σε ούο τόμ,οιις με τον τίτλο
Συλλογή, ποιι εκΟόθηκιχν το 1976 κα.ι το 1980 α.ντίστοιχα. (εκδόσεις Epμ~ς).
οtάρκεtα του Πολέμου XIXt του Εμφυλίου, μερtκές φορές οε ταυτίζονταt

με μυθtκά πρόσωπα. ECvιxt χαραΚΤΎJρtστtκό ότt στον Σtνόπουλο ο Eλπ~
νωρ, ο ευαίσθΎ]τος νεαρός σύντροφος του Οουσσέα σΤΎJν Οδύσσεια, τον
οποίον ΧΡΎJσιμoπoίΎJσαν και ο ΣεφέΡΎJς και ο Έζρα Πάουντ, έλα6ε κεν'tρι
κ~ θέσΎJ για πρώΤΎJ φορά στο πoίΎJμα που φέρει ως τίτλο το όνομ.ά. του.
Σε αντίθεσΎJ με ΤΎJV αλαζoνικ~ μεταχείΡΙσΎJ αυτού του άτυχου και απλο"'..-
κού νεαρού (στον οποίο ο ΌμΎJρoς αναφέρθΎ]κε με συντομία) από τον
ΣεφέΡΎJ, ΎJ πoίΎJσΎJ του Σινόπουλου είναι στο σύνολό ΤΎJς εμμέσως αφιε
ρωμένΎJ στα συνΎJθtσμένα και αφαν~ θύματα μιας πoλεμικ~ς κατάστασΎJς
που οεν προσφέρεt περιθώριο για ΎJρωισμOύς.95
'Koινωνικ~' ποίΥΙσΥΙ. Ο Σινόπουλος, τουλάχtστον στα πρώτα του πoι~μα

τα, αντιμετώπιζε ΤΎJV πραγματικόΤΎJτα ΤΎJς επoχ~ς του μέσα από το
σεφερικό πρίσμα ΤΎJς πρ060λ~ς μυθικών αρχετύπων. Οι 'κοινωνικοί' ~
'πολιτικοί' ΠOΙΎJτές περιέγραψαν και εισ~γαγαν στο έργο τους εκείνΎJς 'tΎJς
περιόοου το ίοιο 'τοπίο θανάτου', αλλά με τρόπο πιο άμεσο και 'ρεαλιστι
κό', που αποτελεί σΎJμαντtκό νεοτερισμό σΤΎJν πoίΎJσΎJ του 200ΙΙ αιώνα.
Με '
αυτον το ριζ οσπαστικο " τροπο ανταποκρι'θ ΎJκαν " στο ερω-
οι ΠOΙΎJτες
ΤΎJμα που οιατίιπωσε ο θέμελΎJς στα 1945, αλλά απασχολοΙΙσε και άλ
λους νεαρούς ΠOΙΎJτές, κυρίως ΤΎJς Αριστεράς, που είχαν αρχίσει να συν
θέτουν σΤΎJ οιάρκεια ΤΎJς Kατoχ~ς.96 Ο MανόλΎJς AναγνωστάΚΎJς (γεν.
1925) εξέοωσε ΤΎJV πρώ'tΎJ συλλοn του το 1945, ο ΆΡΎJς Αλεξάνορου
(ψευοώνυμο του Α. BασιλειάoΎJ, 1922-1978) και ο Τάσος Λει6αoί'tΎJς
(1922-1988) το 1946. Αυτοί οι ΠOΙΎJτές, μαζί με άλλους, μεταξύ των
οποίων οιακρίνεται ο Τίτος Πατρίκιος (γεν. 1928), με ΤΎJV πρώΤΎJ συλ
λοΥ+ι του μόλις το 1954, είχαν αναμειχθεί ενεργά στΎJV AντίστασΎJ. Και
οι τέσσερεις που αναφέρθΎ]καν, φυλακίσΤΎJκαν σΤΎJ οιάρκεια του Εμφυλίου
και
,
τα επομενα
,
χρονια,
ξ'
ε αιτιας των αριστερων
, τους
θ'
πεποt ΎJσεων.
97
95. Βλ Γ. Π. Σα66ίοης, Μεταμορφώσεις του Ελπήνορα (από τον Πιioυντ στον

Σινόπουλο), Νεφέλη, Αθήνσι 1990 (πρώτη έκΒοση σε 6ι6λίο από τις εκδόσεις Ερμής,
1981).
,96. Η σuντροφικότητα και η σιλληλεγγύη, "Ttou σuχνά εκφράζεται στο έργο σιuτών
των ποιητών, και η έμφασή "ouI; στα θύματα της ήττας οεν πρέπει να ερμηνεύεται ως
ΈVoειξη πίστης στις επιταγές "ou κκ. Ο Αλεξιχνοροu, για πσιριχοειγμα, σuχνιχ στα ποιή
ματά "ou στρέφεται κατιΧ. "ou ooγματισμoιJ "ou loιou "ou κόμματος, ενώ ο θ. Δ.
Φραγχ.όποuλος εκφρcX.ζει μια παρόμοια στcX.ση των κοινών ανθρώπων της άλλης πλεuριχς.
97. Μαρωνίτης, Ποιητική και πολιτική ηθική, σσ. 28-30. Βλ ακόμη τα αφιερώ-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΊΈΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 251
Ο Αναγνωστακης
' , ,~, ,
στα πρωτα του ποιηματα οινει τον τονο και οοηγει
~,
στην υΠεΡ60λή τη λιτ~ πι:φουσίαση μιας ανελέητης πραγματικότητας,

που είναι το χαρακτηριστικό αυτών των ποιητών. Ένα ποίημα από την
πρώτη συλλo~ Εποχές (1945) αναφέρεται στο θιΧνατο ενός συντρόφου,
του οποίου το όνομα και το έτος του θανιΧτου γίνονται ο τίτλος του
πoι~ματoς: «ΧιΧρης 1944» .98 Οι στίχοι που ακολουθοόν 6ρίσκονται στην
κεντρικ~ ενότ-ητα του πoι~ματoς:
Μια μέρα μάς σφύριξε κάποιοι; στ' αφτέ: "Πέθανε ο ΧάΡΎ}Ι;"

"ΣκoτώθΎjκε" ή κάτι τέτοιο. Λέξειι; που τιι; ακούμε κάθε μέρα.
Κανείι; δεν τον είδε. Ήταν σούρουπο.Θά 'χε σφιγμένα τα
χέρια όπωι; πάντα
Στα μά'ϊΜ ':"':)!) χαράΧΤΎ}κεν άσbΎ}στα Ύ} χαρά ΤΎ}Ι; καινούριαι;
ζωήι; μας
Μα όλα αυτά ήταν απλά κι ο καιρός είναι λίγος. Κανείς δεν
προφταίνει.99
ΚιΧτω από το στεγνό, καθημερινό τόνο της αφ~γησης λανθιΧνει μια

6αθειιΧ δυσπιστία. Ο πoιητ~ς δεν εμπιστεόεται οότε την ίδια την τέχνη
του, και αυτ~ η αμηχανία διαποτίζει σχεδόν όλη την ποίηση αυτ~ς της
γενιιΧς, ανεξιΧρτητα από τους πολιτικοός ~ λογοτεχνικούς δεσμούς των
ποιητών. Για τον ΑναγνωστιΧκη, οι λέξεις είναι ανεπαρκείς και το μ~νυμα
του θανιΧτου υπ06αθμίζεται σε κοινοτοπία μπροστιΧ στο ίδιο το γεγονός,
του οποίου η 'απλότητα' το κιΧνει ακόμη πιο τρομακτικό. Δεν υπιΧΡχει
χρόνος να αναλογιστεί κανείς το γεγονός - πόσο μάλλον ο πoιητ~ς.
Ο ίδιος ο ποιητής υπ06ι6ιΧζεται σε ασ~μαντη φιγοόρα μπροστιΧ σε
τέτοιες συμφορές, και 6ρίσκεται αντιμέτωπος με την αδυναμία του να
επιφέρει oπoιαδ~πoτε αλλα~ από όσες επιδίωκαν εκείνοι οι ποιητές, σε
πρακτικό ~ κοινωνικό επίπεδο. Όπως με θλίψη παραδέχεται ο ΑλεξιΧν
ορου, σε ένα σόντομο ποίημα, που έγραψε το 1951 σε στρατόπεδο πολι-
,
τικων κρατουμενων,
, "
το μονο οπ
λ '
ο που εχει στη
~ 'θ '
οια εση του
,
ο ποιητης
ματα το\,! ΠεΡιοοικού Δια6'άζω στον Αλεξά.νΟρου (αρ. 212, Μά.ρτιος 1989) και στον Λει
(;αοίτη (αρ. 228, Δεκέμ6ριος 1989).
98. Όλα τα ποιήματα ΠΟ\,! συνέθεσε ο Αναγνωστά.κ-ης, μέχρι Τ1)ν'αποχώρ-φή' το\,!
το 1971, έχουν συγκεντρωθεί στον τόμο Ta ποιήμ.aτιχ (1941-1971), Στιγμή, Αθ1)να 1985
(11) έκοΟΟΎ) 1971).
99. Τα ποιήμ.ατα, ό.π., σ. 37.
,
ειναι εκεινες
,
ακριοως
f' ,
οι
λ'ξ
ε εις που
~,
cιεν υπαρχουν στα
"
ποι-η!J.ΙXτα του.
Δ-ηλαοή ο καθ-ημ.ερινός και προφορικός λόγος, τον οποίο μ.οιράζεται με

τους συνανθρώπους του:
Η μόνη ξιφολόγχη μου

είταν το κρυφοκοίταγμα του φεγγαριού απ τα σύννεφα.
Ίσως γι' αυτό δεν έγραψα ποτέ
στιχους
, τε
λ'~
εσΙr;ιικoυς
,
σαν αντερα χυμενα
,
ίσως γι' αυτό εΥκαταλείπουν ένας-ένας τα χαρτιά μου
και τους ακούω στις κου6έντες όσων δε με έχουνε δια6άσει. IΟΟ
100. «Ποη')'τική 3», από 'τ/ ΣUMOγYι του 1952 Ά.γονη γpαf.ψή, που έχει συμπε
ριλψρθεί στ-η'll έκοοσ-η Άρ1')Ι:; Aλεξιiνoρoυ, Ποιήματα (1941-1974), Καστα'llιώτηι:;, Αθή'llα
1978, σ. 60.
4. Τα. επα.κόλουθα. του Πολέμου xιxt του Εμφυλίου
1949-1967
Δ
εκαετια
' πρωτοφανους
ΧΤΎJκαν τα χρόνια
, S!"λυσΎ)ς
οια για τα ε
λλ"
ΎJνικα πραγμ.ατα
1940-1950. Οι περισσότεροι από τους ΠOΙΎJτές και

S!"
αποοει-
πεζογράφους ΤΎJς πρoΎJγoύμ.εVΎJς γενιάς επέμ.εναν να ~λέπoυν στψ Κατο

χή και στα πρώτα χρόνια του Εμ.φυλίου τα σπέρμ.ατα μ.ιας νέας εποχής
σε αντι "
λΎJ'ψ εις. Φ ρονουσαν οτι τα σκοτεινα
"σΎ)μ.ιχοια
!!' προμ.ηνουσαν
' την'
αυγή μ.ιας πνευμ.ατικής άνθΎJσΎ)ς. Στα τέλη όμ.ως της δεκαετίας η πο
λιτική πόλωσΎ), που οι απαρχές ΤΎJς εξετάσΤΎJκαν στο προηγούμ.ενο κε
φάλαιο, είχε ξεπεράσει όλα τα όρια κατά τη διάρκεια του Εμ.φύλιου
πολέμ.ου. Στο διάστημ.α 1947-19 74, οπότε το Κομ.μ.ουνιστικό Κόμ.μ.α
ήταν εκτός νόμου, ΎJ αντιπαράθεσΎ) ανάμ.εσα στη νικηφόρα Δεξιά και στα
ανυπoχώΡΎJτα απομ.εινάρια ΤΎJς Αριστεράς που, ιδιαίτερα στους κύκλους
S!' ' , S!" S!"
των οιανοουμ.ενων, αρνουνταν να οεχτουν αοιαμ.ιχρτυρητα την ηττα, αντα-
,
νακλά, σε μ.ικρογραφία ~έ~αια, το αδιέξοδο όλης ΤΎJς Ευρώπης, στη
διάρκεια του Ψυχρού πολέμ.ου.
Ο ελληνικός Εμ.φύλιος μ.πορεί εκ των υστέρων να θεωΡΎJθεί ως η
πρώτη αψιμ.αχία του Ψυχρού πολέμ.ου. Η κυ6ερνΎJτική πλευρά δεχόταν
στρατιωτική και οικονομ.ική υπoστήριξΎJ πρώτα από τη MεγάλΎJ Βρετα
νία και στη συνέχεια, μ.ετά το 1947, από τις Ηνωμ.ένες Πολιτείες. Οι
κομ.μ.ουνιστές υπολόγιζαν σε σ.νάλΟγ1) 60ήθεια από τ/ Σο6ιετική Ένωση
και τους 6όρειους γείτονες, που πρόσφατα είχαν ενταχθεί σΤΎJ σφαίρα
επιρροής της.ι Στψ πραγμ.ατικότητα όμ.ως ΎJ σ06ιετική 60ήθεια στψ
Αριστερά απoδείΧΤΎJκε πολύ περιoρισμ.ένΎJ. Αντίθετα, οι Αμ.ερικανοί πα
ρουσιάζονταν αποφασισμ.ένοι να αναχαιτίσουν την εξάπλωσΎ) του Κομ.μ.ου
νισμ.ού, πριν ακόμ.η κλονιστεί το ΎJθικό τους από τις εμ.πειρίες της Κορέας
1. Ήο'Υ), στις 7 Δεκεμ.~pίoυ 1944, ο Γιώργος ΣεφέpΎJς (του οποίου το σπίτι στψ
οδ'ό Κυοα&ηναίων ~pισκόταν πολύ κοντά στψ πρώτ'Υ) γραμ.μ.ή των συγκροΟΟεων) σ'ημείω
νε στο 'Υ)μεΡολόγιό του: «Σαν ξίιπν'Υ)σα σήμερα το πρωί συλλογιζόμουνα ότι ΎJ ειΟυλλια.κή
Πλάκα είναι το μ.έρος όπου έγινε 'Υ) πρώτ'Υ) μάΧΎJ τ/ς Βρετανικής Αυτοκρατορίας με Τ1)
σ06ιετική Ρωσία. Ήταν πραγματικά 'Υ) πρώτ'Υ) μάχ'Υ) του Δυτικοίι και του Ανατολικού
κόσμου» (Μέρες Δ', ΊΚιχΡος, Αθήνα 1977, σ. 374).
n
Β tετνα,μ.
ι ΤΙ ι ι ξ ι ι
xιxt του ετοtοt πα,ρα,γοντες επα,t α,ν, προφα,νως, κα,vορtστtκο
ρόλο xιxt α,πέτρεψα,ν τψ έντα,ξη της Ελλ&οα,ς στο Ανα,τολtκό μπλοκ κα,τ&
ΤΎJ οt&ρκεtα, του Ψυχρού πολέμου.
Η επtΚΡ&ΤΎJσΎj της Δεξt&ς το 1949 ~τα,ν, α,πό κ&θε &ποψη, πύρρεtος
νίΚΎJ. Τα, σΎjμ&οtα, ΤΎJς σύγΚΡOυσΎjς, στψ οποία" όπως υπολογίζετα,t,
80.000 περίπου Έλλψες έχα,σα,ν ΤΎJ ζω~ τους κα,ι 700.000 τα, σπίτια,
τους, πα,ρέμεtνα,ν ορα,τ& σε πολλούς τομείς ΤΎJς ΟΎJμόσtα,ς ελλΨtκ~ς ζω~ς,
τουΜχtστον μέχΡt τα, μέσα, της οεκα,ετία,ς του 1980. Πα,ρ' όλο που ο
ΚΟtνο~ουλευτισμός επέζΎJσε της σUΓΚΡOυσΎjς, πολλόί κομμουνtστές (xιxt
συμπα,θούντες) πα,ρέμεtνα,ν φυλα,κtσμένοι σε στρα.τόπεΟα, νΎJσtών του Αι
γα,ίου σ' όλΎJ ΤΎJ οι&ρκεtα, ΤΎJς νέα,ς οεκα,ετία,ς (1950-1960). Γνωστοί
ι ι λ ι n ι ι ι n
α,ρtστεροt xιxt α,ρtστερtστες, xιxt α,π ot συμπα,vουντες, α,κομα. xιxt α,νvρωποt
ι ι λΙ ψι ι !Ι' ι Ι !Ι'
για, τους οποωυς υπηρχα,ν α,π ως υπο Ot tcιtOt
ιες, συνεχtσα,ν να, cιtωκοντα,t,
κα,ι ot οtκογένειές τους, μέχρt τtς α,ρχές ΤΎJς οεκα,ετία,ς του '60. Ot
προγρα,φές, Ot οιωγμοί, Ot συλλ~Ψεtς xιxt Ot φυλα,κίσεις επα,να,λ~φθ'ηκα,ν,
Ιλ ξ ι ι , , , ι
xιxt μα, tστα, με ε α,φετtκη εντα,σΎj, κα,τα, ΤΎJν επτα,ετια, ΤΎJς χουντα,ς α,πο
το 1967 ώς το 1974.
Κ&ποtα, εκτόνωσΎj α,υτ~ς τψ; πόλωσΎJς σΎjμειώθΎJκε κα,τ& ΤΎJ οεκα,ε
τία, του'50 xιxt συμπίπτει με ΤΎJν τελευ'τα,ία, φ&σΎJ της ~ρετα,νικ~ς α,ποι
κtοκρα,τία,ς στψ Κύπρο. Ot Έλλψες α,ριστεροί κα,ι οεξιοί συνα,σπίσΤΎJκα,ν
προσωριν&, για, να, α,ντιμετωπίσουν τη οtα,τυπωμένη α,πό το 1953 κα,ΤΎJ
γΟΡΎJμα.τtκ~ &ρνΎJσΎJ ΤΎJς ~ρετα,νtκ~ς κυf:lέρνΎJσΎJς να, υποστηρίξει την εκ
ΧώρΎJσΎj του νΎJσωύ σΤΎJν Ελλ&Οα,. Προς το τέλος της οεκα,ετία,ς, Ot ~ία,tες
εΚΟΎJλώσεtς σΤΎJν Κύπρο &ρχtσα,ν να, πα,ίρνουν οια,στ&σεtς, ενώ στην Ελ
λ&οα, ΎJ ~ρετα,νικ~ πολtτtκ~, που προ&σπtζε τα, otxιxtιx κα,ι τις α,ν&γκες της
τουρκόφωνης μουσουλμα.νtκ~ς μειoνόΤΎJτα,ς στη Mεγα,λόνΎJσo, προκ&λεσε
πολλές Οuσα,ρέσκεtες. Μόλtς το 1959, σε κλίμα. πίκρα,ς xιxt α,πoγo~τευ-
ι ι+", ι ι ι Ιλ ι ξ
σΎJς, επtτευχv.ικε σuμφωνtα" σΤΎJν οποtα, πρωτα,γωνtστtκο ρο ο επα,t ε ο
ΠΟtΎJτ~ς xιxt οtπλωμ&ΤΎJς Γιώργος ΣεφέΡΎJς. Σύμφωνα, με τους όρους ΤΎJς

συνθ~ΚΎJς, ΎJ Κύπρος α,να,ΚΎJρυσσότα,ν α,νεξ&ΡΤΎJΤo κρ&τος, υπό την προε-
!Ι' ι Α ι Μ ι ΙΕ Ι!Ι'" ~
cιρια, του ρχιεπtσκοπου α,κα,ριου. τσt, το μονο εcια,φtκο κερcιoς της
Ε...... '~
ΛΛα,cια,ς, στον
,
α,ΠOΎJΧO του
Δ '
ευτερου
,
πα,γκοσμtοu
λ'
πο εμου, πα,ρεμενα,ν τα,
,
Δωoεκ&νΎJσα" τα, οποία, πα,ρα,χωρ~θηκα,ν το 1947, μετ& α,πό tτα,λικ~ α,ποt-
,
κια,ΚΎJ
, 35
κα,τoΧΎJ
'
ετων.
Οι οεκα,ετίες του '50 κα,ι του '60 ~τα,ν περίοοοι α,πρoσ06ΚΎJΤΎJς otxO-
νoμικ~ς ευΎJμερία,ς. Τότε, εξ&λλου, τέθ'ηκα,ν τα, θεμέλια, για, το μα,ζικό
- - - - _ . _ - - - - - - - _255
- - - -ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ .
τουρισμ.ό, ο οποίος, ιχπό τη οεκιχετίιχ του '70 κιχι μ.ετά, πΙΧίζει σΎJμ.ιxντι
κότιχτο ρόλο στΎ)'J εMΎ]νικ~ οικονομ.Ιιχ. ΣτΎ)'J πoλιτικ~ σΚΎ]ν~ Ύ] ΈνωσΎJ
Κέντρου του Γεωργίου Πιχπιχνορέου οιιχοέΧΤΎ]κε ομ.ιχλά σΤΎ]ν εξουσίΙΧ το
κεντρο-οεξιό ΕΡΕ του Κωνστιχντινου Kιxριxμ.ιxνλ~. Όμ.ως ΤΎ)'J εθνικ~ ζω~
συνέχισε νιχ στοιχειώνει το οικέφΙΧλο τέριχς του κομ.μ.ουνιστικού κινOUνου
ιχπό τη μ.ιιχ, κιχι ιχπό ΤΎ)'J άΜΎ] του λεγόμ.ενου «πιχριχκράτους» ΤΎ]ς Δε-
ςιιχς. Η οευτεΡΎ]
1:' Ι:' ' ιχπο"ψ
τις ο εις ΙΧυτου του , ,
φιχντιχσμ.ιχτος εμ.π λ' Α.."
εχv.ικε κιχι
σε οολοφονίες: του bοuλεuτ~ 't1jC::; ΕΔΑ ΓΡ1jγόΡ1j Λιχμ.πράΚΎ], το 1963 σΤ1j

ΘεσσιχλονΙΚ1j, κιχι ενός ιχριστερού σπoυoιxστ~, του ΣωΤ~ΡΎ] ΠέτρουλΙΧ, το
1965 σΤ1jν Aθ~νιx, ενέργειες που φιχΙνετιχι ότι έγινιχν μ.ε 't1jV κάλuψ1j,
του
'
λιχχιστον, ,
't1jI:; ιχστυνομ.ιιχς. Η '"1"1
ΙΧΛΛΎ] κεφιχ
λ'
Ύ] του
,
τεριχτος, ο κομ.μ.ου-
,
νιστικος , Ι:'
κινουνος, 'ζ ε
εμ.οιιχ νιχ "
πιχφνει σιχρκιχ κιχι οστιχ '1965
το '
, οτιχν
εΚOΎ]λώθ-ηκΙX~ στις τάξεις του στριχτού τιχ ΙχνΎ] της συνωμ.οσΙιχς ΑΣΠΙΔΑ.
Ο Ανορέιχς Πιχπιχνορέου μ.άλιστιχ κινούνεψε νιχ 0Ο1jΎΎJθεΙ σε ΟΙΚΎ]. Κιχι
~τιxν πάλι 1j ιxντιμ.ετώΠΙσΎJ του κομ.μ.ουνιστικού κινούνου 1j πρόφιxσΎJ που
χρ1jσιμ.οποΙ1jσε 1j στριxτιωτικ~ ομ.άοιχ, υπό 't1jV ιxPX1jytιx του ΓεωργΙου
Πιχπιχοόπουλου, γιιχ νιχ κιχτιχλάbει ΤΎ)'J εξουσίΙΧ στις 21 ΑπριλΙου 1967,
λίγες εbΟομ.άΟες πριν ιχπό τις προγριχμ.μ.ιχτισμ.ένες γενικές εκλογές, στις
οποίες 1j vCX1j ΤΎ]ς ΈνωσΎJς Κέντρου του Γεωργίου Πιχπιχνορέου ~τιxν
σχεοον
1:" ρ 'ρ , 'λ '
οεοιχΙ1j κιχι ιχπο ο ους ιχνιχμ.ενομ.εν1j.
Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΓΕΝΙΑ: ΟΙ «ΕΠΙΖΩΝΤΕΣ» ΠΟΙΗΤΕΣ
Η 'Itol1jσΎJ 't1jC::; μ.ετιxπoλεμ.ικ~ς περιόοου, θεωΡΎ]μ.ένΎ] στο σύνολό της,

'ζ ει μ.ιιχ εκπ λ"
πιχρουσιιχ 1jΚΤΙΚΎ] εικονιχ. Τ ιχ πιο Q ,
lJιχυμ.ιχστιχ ,
επιτευγμ.ιχτιχ 't1jt;;
περιόοου ιxν~κoυν στΎ)'J ώριμ.1j πιxριxγω~ των ΠΟΙ1jτών, που υπ~ρξιxν οι
κιχινοτόμ.οι 't1jC::; οεκιχετΙιχς του '30: ΣεφέΡ1jς, ΕλύΤ1jς, Ρίτσος, Εμ.πεφΙκος
ΚΙΧΙ Εγγονόπουλος. Τιχυτοχρόνως, ένιχς ιχσύγκριτιχ μ.εγάλος ιχριθμ.ός 'ItOL1j-
τών ιχποτελεί τις 'νέες φωνές', που είχιχν ιχΡχίσει νιχ ιχρθρώνοντιχι κιχι νιχ
,
ιχκουγοντιχι προς το τε'λ ος του πολ'
εμ.ου. Π ΟΛΛΟΙ
"1"1 1: '
' " ιχυτους εν τω μ.ετιχ"υ
ιχπο
πέθιχνιχν ~ ιχποσύρθ-ηκιχν ιχπό 't1j σΚΎ]ν~ χωρίς νιχ κιχτιχφέρουν ούτε νιχ
ξεπεράσουν ΤΙΧ κιχτορθώμ.ιχτιχ των πΙΧλιχιοτέρων ούτε νιχ υποτάξουν στο
έργο τους ΤΎ)'J κιxτιxλυτικ~ εμ.πεφίΙΧ 't1jt;; btΙXt1jC::; οεκιχετΙιχς, κιχτά 't1jV οποΙιχ
ξεΚΙν1jσιxν την πορεΙιχ τους. Η κριτικ~ κιχθuστέΡ1jσε νιχ ιχσχολ1jθεΙ μ.ε την
'ItoC1jσΎJ ιxυτ~ς 't1jt;; γενιάς, 1j οποίιχ επιοεικνύει σιχφέστιχτιχ την ιχπροθυμ.Ιιχ
της να. ορέψεt ή να. προσφέρεt Oιiφνες.2 Αuτοί Ot ποtητές προτΙμ.ησα.ν να.
α.πομ.α.κρuνθοUν α.πό 'ttc; uψηλές θέσεtς ποu ΟtεκΟtκοUσα.ν Ot προγενέστεροt.
Αuτό α.ποτελεΙ θέση α.ρχής, ποu Ι:;οηθιiεt να. ερμ.ηνεuθεί, τοuλιiχtστον, η
γενtκεuμ.ένη θεώρηση 'tOU iprou 'touc; ως 'ελεγεtα.κοU' κα.t 'ελιiσσoνoς '.3
Η α.λήθεtα. εΙνα.t ότt κα.νείς α.πό 'touc; ΠΟtητές α.uτής της οεύτερης
oμ.ιioα.ς οε Οtα.θέτεt το α.νιiστημ.σ. ενός Σεφέρη ή ενός Ελύτη' οε στέκεt
όμ.ως ο tσχuρtσμ.ός ότt μ.ετιi τις α.να.κα.τα.τιiξεtς της Οεκα.ετΙα.ς 'tou '30 οεν
εΙχα.ν α.πομ.είνεt 'νέοι τόποt να. κα.τα.κτηθοίιν' α.πό τη reVtιi που α.κολού-
Α.",
ν.ισε,· "0πως θ " J1' ,
'Α.",
α. φα.νεt, υπα.ρχουν περtοχες ποu οtερεuνηv.ικα.ν α.πο, 'touc;
ποtητές α.υτής της γενtιiς. Κα.ι κα.θώς Ot κα.ινοτομ.Ιες της νεότερης revtιic;
ιiφησα.ν φα.νερό το σημ.ιiΟt τους στtς κα.τοπtνές κα.τα.κτήσεtς των πρεσ6ύ-
τερων ποtητων,
, Ot ,Ι
οποωt ομ.ως τους
'θ"
επισκtα.σα.ν, α. εtνα.t σκοπtμ.ο να.
μ.ελετηθεΙ η μ.ετα.πολεμ.tκή reVtιi πρώτα..
Τα. χρ6νtα. που υπήρξα.ν κα.θορtστtκιi γtα. τη Οtα.μ.όρφωση των μ.ετα.πολε

μ.tκών ποtητών τούς ιiφησα.ν μ.tα. επtπλέον 6α.ρίιτα.τη κληρονομ.tιi, ποu
,
σuνεχtσε να. τους α.πα.σχο
λ
et' , 'ttc;
κα.t κα.τα.
J1" λ 'Α.",
οεκα.ετιες που α.κο οuv.ρα.ν τον
Εμ.φUλtο π6λεμ.ο. Κα.νένα.ς οεν ξεπέρα.σε, α.ποφα.σtστtκιi κα.t ξεκιiθα.ρα., το
2. Μια. α.πό τις πρώτες κριτικές μελέτες, ΎJ οποία. ξεχωρίζει τρεις α.πό ΤΟΥς ποιψές
α.yτ~ς ΤΎJς ομ.άΟα.ς, είνα.ι ΤΟΥ Δ. Ν. Μα.ρωνίτ/, Ο οποίος Οια.ΤΥπώνει τ/ν ιXπoψΎJ, ΠΟΥ
φα.ίνετα.ι ότι ~τα.ν πολιί Οια.ΟεΟομένΎ) στις α.Ρχές τ/ς Οεκα.ετία.ς ΤΟΥ '70: «Το α.να.-Υνωστικό
ΤΎJς κοινό [ο-ηλ. τΎjς μετα.πoλεμικ~ς πoίΎJσΎjς] α.να.φέρετα.ι πια. λιγότερο στα. πρόσωπα. των
ποιψών, κα.ι περισσότερο στα. πoι~μα.τιX ΤΟΥς. Ξεχωρίζει ώριμα. πoι~μα.τα., κα.ι όχι ώρι
μΟΥς ΠOΙΎJτές. ΚιΧνει επιλoγ~ ΠOΙΎJμ.άτων, κα.ι όχι εκλo~ ποιψών». Βλ Ποιητική και
πολιτική ηθική, σ. 14. Πα.ρόμοιες εΠΙσΎjμ.άνσεις 6ρίσκοντιχι κιχι σε ιΧλλες κριτικές μελέτες
γιιχ ποιψές ιxyτ~ς τ/ς περιόΟΟΥ, κιχι έΧΟΥν ιχνιχφερθεί στις σΎjμειώσεις τ/ς πpoΎJγoυμεVΎjς
ενότ/τιχς (6λ. π.χ. Γ. ΘέμελΎJς, Η νεώτερη ποίησή μας Μ. Mεpιxκλ~ς, ΣύγχΡΟvr;
ελλψική λογοτεχνία, σ. 233' Αλέξ. ΑργΥρίΟΥ, Η πρώτη μεταπολεμική γενιά (εισιxγω~),
σΟ'. 8-9, κα.ι Νόριχ AνΙXΓΝωστιXΚΎJ, Μαγικέι; εικόνει;: 7 δοκίμια (1960-1965), NεφέλΎJ,
Aθ~νιx 1980 (1ΎJ έΚOOσΎj 1973). Ανθολογίες, 6λ ιχντίστοιχιχ: Η πρώτη μεταπολεμική
γεΥιά, επιμ. Αλέξ. ΑργΥρίΟΥ, ΣoκόλΎJς, Aθ~νιx 1982, κα.ι Η δεύτερη μεταπολεμική ποιη
τική γενιά (1950-1970), επιμ. Ανέστ/ς ΕΥα.γγέλΟΥ, εισα.γ. Γιώργος ΑριΧτ/ς, ΠΙΧΡΙΧτ/
PΎJτ~ς, ΘεσσιxλoνίΚΎJ 1994, τεκμΎJPιωμένo έργο, ΠΟΥ προσφέρει ιχνθολοτ/μένΟΥς 44 ΠOΙΎJ
τές, ΠΟΥ γενν~θ1)κιxν μετιχξιί 1929 κα.ι 1940.
3. Βλ τα. σχόλιιχ ΤΟΥ Γ. ll. Σcι66ίoΎJ κcιι ΤΟΥ AλέξΎJ Z~pιx κcιι ΤΎJ σyζ~Τ/σΎj ΠΟΥ
cικoλoιίθ1)σε, κιxτcιγpα.μμένιx στο ΣωΚPιXΤΎJς Σκcιpτ~ς (επιμ.), Πρακτικά Πρώτου Συ
μποσίου Νεοελληνικήι; Ποίησηι;, ΓνώσΎj, Aθ~νιx 1982, σΟ'. 23-54.
4. «Γιιχ ΤΟΥς λογοτέχνες τ/ς πρώτ/ς μετα.πoλεμικ~ς γενιιΧς οεν έμενε πιιχ κιχμιιΧ
εΠCΙνιXσΤCΙσΎj ΠΟΥ νcι μψ είχε γίνει» (ΥίΙΙί, Ιστορία, σ. 424).
σκιαγραφημένο από τον Τάκη Σινόπουλο 'τοπίο θανάτου'. Οι ποιητές

f ,Ι 1 1 t'ι' λ ι
αυτης της γενιας παρεμειναν σε αυτο το περιορισμενο πεοιο και ακο ου-
6ησαν διάφορες και πολλές φορές αντικρουόμενες στρατηγικές. Η πρώτη

επέλεξε την ελεύθερη και δημόσια έκφραση, και αυτ~ η στρατηγικ~
χρησιμoπoι~6ηκε ευρέως από τους 'κοινωνικούς' ποιητές της Αριστεράς.
Μια δεύτερη στρατηγικ~ επιχείρησε με την εσωτερικευμένη μελαγχολία
και το σε6ασμό προς τους παραδοσιακούς τρόπους να εμφυσ~σει νέα πνo~
στη 'μετα-συμεoλιστικ~' ποίηση των δεκαετιών του 1920 και 1930.
Aυτ~ η κληρονομιά των χαμηλόφωνων οιαοόχων του Παλαμά συνέχισε
να ζει στις οεκαετίες 1950 και 1960. Κύριοι εκπρόσωποι είναι ο Κώστας
Στεργιόπουλος (γεν. 1926), ο οποίος επιπλέον ενεργεί από καιρό για την
αποκατάσταση όλης αυτ~ς της ομάοας,5 και ο Άρης Δικταίος (1919-
1980), του οποίου η ποίηση, έντονα πρoσωπικ~ -ιxναχρoνιστικ~ από
κάποιες απόψεις-, οφείλει περιέργως εξίσου τόσο στο συμπατριώτη του
Κρητικό Καζαντζάκη όσο και στον Ρίλκε. δ
Εφαρμόζοντας μια τρίτη και τελευταία στρατηγικ~, κάποιοι ποιητές
κιν~θηκαν σε χώρους πέραν oπoιασo~πoτε άμεσης παραπoμπ~ς στον
εξωτερικό κόσμο και πέραν oπoιασo~πoτε ουνατότητας επικοινωνίας. Οι
στίχοι που έγραψαν πολλοί ποιητές στις οεκαετίες του '50 και του '60
συνιστούν ποίηση ερμητικ~, σχεοόν μυστικιστικ~. Πρόκειται για αξιο
ποίηση των μοντερνιστικών πειραματισμών της γενιάς του '30: σ'αυτ~
τη νέα ερμητικότητα αποκορυφώθηκε η περι6όητη ασάφεια της ποιητι
κ~ς παραγωγ~ς εκείνης της γενιάς από τα χρόνια του πολέμου, η οποία
σχολιάστηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Αλλά η αίσθηση της απελευ
θέρωσης που απέπνεαν εκείνοι οι πειραματισμοί είχε χαθεΙ Κοινό σημείο,
6έ6αια, σε όλες αυτές τις νέες στρατηγικές ~ταν η oιαρκ~ς αμφισ6~τηση
του ρόλου της ίοιας της ποίησης. Οι 'κοινωνικοί' ποιητές εξακολουθούσαν
να θεωρούν την ποίηση υποοεέστερη από τη Οράση. Για τους άλλους, η
ι λ ι ι !Ι' Ι !Ι' ι λ Ι !Ι' ι ι
ποιηση αποτε ουσε ενα αοιαφανες, αοιαπεραστο υ ικο, οια μεσου του οποιου
ι ι Ψ λ ι θ ι ι..,.., Α ι Ι
οι ποιητες, ανιχνευοντας και η αφωντας, φ ανουν προς κατι αΛΛΟ. υτο
το 'κάτι άλλο' είναι κάποτε η αντικειμενικ~ κατάσταση των πραγμάτων.

Αλλοτε πα
Ιλ ι
ι ειναι μια νεα
ι θ
ρησκευτικοτητα, η
ι ι
οποια συχνα αντ
ι λ ι
ει απο
ι
5. Βλ Κώστας Στεργιόπουλος, Από "ο σνμ60λίσμό στ/ν (<νέα ποίηση», Βάκων,

Aθ~να 1967. Για τα οικά του πoι~μaτα (ίλ Τα ποιήματα 1(1944-1965), Νεφέλη, Α%να
1988.
6. Βλ ΆΡ'1)ς Δικταίος, Τα ποιήματα (1934-1965), Δωοώ'i'1), Α%να 1974.
τ-ην OρθόδOξΎJ παράδ0σΎJ, αν και οι αντιλήψεις ΤΎJς δεν είναι απαραίτ/τα

χριστιανικές. Η διάφαVΎJ ειρωνεία του Kα~άφΎJ, με ΤΎJν ανθρώπινΎJ συμπά
θειά του για τους χαμένους στις μάχες ΤΎJΙ:; ιστορίας, απoδείΧΤΎJκε
παραγωγικότατο εργαλείο στα χέρια των 'κοινωνικών' ΠOΙΎJτών. Ο Σε
φέΡΎJς το 1941 συνέθεσε ολότελα νεοτερική πoίΎJσΎJ' με σαφείς υπαινιγμούς
τόσο στο υφος όσο και ΤΎJ θεματογραφία του Kα6άφΎJ. Εκείνοι που
, " Ι?' , ,
κανουν ευρεια XPΎJσΎJ του καοαφικου υπαινιγμου, σε περιστασεις και για
επιδιώξεις ολότελα διαφορετικές από αυτές του Kα6άφΎJ, είναι ο Αναγνω

στάΚΎJς και ο Αλεξάνδρου, συχνότερα προς το τέλοι:; ΤΎJς δεκαετίας του
'50 και σε όλΎJ ΤΎJ διάρκεια ΤΎJΙ:; επόμενΎJι:;.7
Τ-ην απόλυΤΎJ αξιοπιστία των αντικειμένων αναζΎJτoυσε στα ώριμα
ποιήματά ΤΎJΙ:; ΎJ EλένΎJ Βακαλό (γεν. 1921), ποιήτρια με θΎ]τεία στον
γ
.ι περρεαλ'
ισμο, και ο '
Γ ιωργοι:;'"
θ'εμελ:ης, ' '"
του οποιου το πρωιμο εργο ΎJταν,
όπωι:; ήOΎJ αναφέρθ~1κε, στενά συνδεδεμένο με του ΣεφέΡΎJ. Η εκφραστική

λιτόΤΎJτα τ/ς Βακαλό προσιδιάζει σ' ένα είδος ΠOΙΎJτικoύ ασΚΎJτισμoύ. Το
ύφος ΤΎJς δικαιoλoΎΎJμένα έχει χαραΚΤΎJριστεί ως απτό περισσότερο παρά
ορατό.8 Στο εκτενές πoίΎJμά ΤΎJς ΓεΥεαλογ{α (1971), ΎJ λιτή, ελλειπτική
έκφρασή ΤΎJς όχι μόνο δεν ευνοεί τ-ην οποιαδήποτε συμ6ατική, έστω,
επικοινωνια
'(' ,
οπως εκανε ο
γ
.ι περρεα
λ')
ισμος
λλ'
,α
, , ,
α αφΎJνει πισω ακoμΎJ και
τ-ην αχαλίνωΤΎJ υπoκειμενικόΤΎJτα (στοιχείο που έδωσε στον Υπερρεαλι

σμό όλο το σφρίγος του).9
Σε σύγΚΡΙσΎJ με ΤΎJν Βακαλό, ο θέμελΎJς είναι εναργέστερος σε μια
σειρά ΠOΙΎJτικών συλλογών, οι οποίες, όπως και αυτές ΤΎJς Βακαλό,
γυρεύουν ΤΎJ 'ζωή των πραγμάτων' με έναν τρόπο παράδοξα αφΎJΡΎJμένo.
Μοτί60 ΤΎJΙ:; πoίΎJσΎJΙ:; του θέμελΎJ είναι οι καθρέφτες. Έτσι, ΎJ ενιαία
,
πραγματικoΤΎJτα, ΤΎJν 'ζ"
οποια ανα ΎJτα, συνεχως 'ΥΑ
μετατοπι,+ται, κα θ'
ως
αποοεικνύεται ότι πρόκειται για 'πραγματικόΤΎJτα' που είναι συνθεμένΎJ από

ατε'λ ειωτει:; αντανακλ'
ασεις. Σ'
ε ενα " 'λο
« Τ α πραγματα»
'
ΠOΙΎJμα του με τιτ
(1968), όλα, είτε υπαρκτά είτε αντανακλώμενα, απoζΎJτoύν μιαν ανάστα-
7. Η δημοσίευση, στα 1963, της πρώτης φιλoλoγικ~ς έκδοσης των ποιημάτων του
Κα()άφη. με την αφoρμ~ της συμπλ~ρωσης τριάντα 'ΧΡόνων από το θάΝατο του πoιητ~,
θα πρέπει να έδωσε νέα ώθηση, και ιδιαίτερα στους ποιητές αυτ~ς της περιόδου, να
δια()άσουν εκ νέου τον Κα()άφη.
8. Ν. Αναγνωστάκη, Μαγικές εικόνες, ό.π., σ. 9.
9. Πρωτοκυκλοφόρησε σε δίγλωσση έκδοση με απλικ~ μετάφριχση του Paul Mer-
chant, το 1971" επανέκδοση μαζί με τη συλλo~ Του κόσμ.ου, Ύψιλον, Aθ~να 1990.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΌΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ 259
ση, ανώφελα όμως, αφού ο Σταυρός παρουσιάζεται κενός και η θυσία 'μά.
ταιη'.lΟ Η λύση, πνευματική ή θρησκευτική, με την ανεκπλήρωτη
,
εκκ λ' 'θ'
ηση για ανασταση, που υπαινισσεται ο εμε λης σε αυτο το ποιημ.α,
.. "
'ζ ~'ζ'~ " , ,
μοια ει να κεροι ει εοαφος στο ωριμο εργο τριων ποιητων, των οποιων τα
,
,
ονοματα εχουν
, ~ θ
συνοε ει,
'λ' ,
ιγοτερο η περισσοτερο
" εuστoχα, με την
λ
κ η-
ρονομιά του Υπερρεαλισμού. Πρόκειται για τους Δ. Π. Παπαοίτσα (.1922-

1987), Έκτορα Κακνα6άτο (γεν. 1920) και Νίκο Καρούζο (1926-1990).
Ο Παπαοίτσας οημοσΙευσε το 1964 το ποίημα Εν Πάτμ.ω,11 χωρι-
"
σμενο σε εντεκα "Ο
μικρες ενοτητες. 'λος παραπεμπει
τιτ ' στην Α'λ
ποκα υ-
ψη, αυτή που έγραψε ο Άγιος Ιωάννης ο θεολόγος στην Πάτμο, όπου
τον ενοέκατο αιώνα ιορίι6ηκε προς τιμήν του το περίφημο μοναστήρι. Στο
ποίημ.α αυτό, η θρησκευτική &.ν~ζήτηση παίρνει μια νέα τροπή και 00-
κιμά.ζεται ένα καινούριο λεξιλδγ~o;' Στους στίχους αυτούς του Παπαοίτσα,
αλλά και σε μεγάλο μέρος από την ποιητική παραγωγή του αυτής της
οεκαετίας, αναγνωρίζει κανείς την αυστηρή λιτότητα της Βακαλό. Στον
Παπαοίτσα όμως οεν αρκεί η 'ζωή των πραγμάτων'. Ακόμ.α και τα
συμπαγή αντικείμενα της ποίησης της Βακαλό και του θέμελη θεωρού
νται εφήμερα και ανάξια εμπιστοσύνης. υΟ πως έγραψε ο ίοιος ο ποιητής
το 1972:
«ο πoιητ~ς διαποτισμένος από την πανάρχαιη γέννηση και το θάνατο των

πραγμ.ά.των ... δεν είναι παράδοξο που νοσταλγεί τη χαμένη ενότητα ~ ανοί
γει με την ενόρασ~ του παράθυρα του αγνώστου για να κερδίσει φως και
αέρα, παράθυρα του θεού και της μοίρας. Καταφεύγει δηλαδ~ σ' αυτό που
λέμε θρησκευτικότητα, ισοδύναμο μιας χαμένης πίστης» .12
Στην ποίηση του Έκτορος Κακνα6άτου η αναζήτηση μιας ακαθόρι

στης πίστης παίρνει οιαφορετική μορφή. Όντας καθηγητής μ.αθηματικών,
είναι προφανώς ο πρώτος Έλληνας ποιητής που ασχολήθηκε με την κο
σμολογία της μετα-α'ινστάνειας φυσικής (και 6έ6αια ο πρώτος που σ' ένα
ποίημα του 1964 αναφέρεται σε μια τεχνητή γλώσσα των υπολογιστών).13
10. Πρόκειται για το τελευταίο πoί'ημ.σt τ/ς συλλoγfις Έξοδος (1968), που επανεκ-
οό&ηκε στα Πoιήμ.aτα (2 τόμοι), Θεσσαλονίκη 1969-70, τόμο 2, σσ. ,200-203.
11. Επανεκοό&ηκε στ/ν Ποίηση, 2, Οι Εκοόσεις των Φίλων, Aθ~να 1974, σσ. 7-22.
12. Δ. Π. Παπαοίτσας, Ποίηση, 2, ό.π., σ. 104.
13. η σκέψη από τη γενιά τοι.ι αλγόλ, από τη συλλoγ~ Η κλίμ.aκα τοι.ι λίθοι.ι (1964),
επανεκΟό&ηκε στα Ποιήμ.ατα (2 τόμοι), Άγρα, Aθ~να 1990, τόμο 1, σ. 67.
Ένα, σ.λλο στοtχείο, που οtα,φοροποtείτον Κα,κνα,bσ.το α,πό τους συγχρόνους

του, ttvcxt ότt στα, πρώτα, ποtήμ.ιχτσ. του, Ο'l')μ.οσtευμ.ένα, το 1943, οεν υπσ.ρχεt
κα,μ.tσ. α,πολύτως σ.μ.εσ'l') α,να,φορσ. στtς συνθήκες tXtfv'l')c, 't'l')c, εποχής. Αντί-
θ ετα" Ot τtτ, ' λ Ot πα,ρα,πεμ.πουν ' ~'θ
στα, ουο στα, ερα,' ενοtα,φεροντα,
~ , , του: Τ'l')
μ.ουσtκ'l'), xcxt 't'l')v επtστ'l')μ.'Ι').
"Ε να,ς μ.α,'λ tστα, α,πο' α,υτους
, τους τtτ, λους ttvcxt
'
Fuga (εννοώντα,ς ίσως xcxt τ/ φούγκα, xcxt τ'l') φυγή) xcxt Ot στίχοt που
α,κολουθούν είνα,t στψ πρα,γμ.α,τtκότ'l')τα, μ.tα, σεφσ. α,πό φλογερές προσευχές
στ'l')ν ,
cxpxcxtcx α,σtα,τtκ'l')'θ'
εοτ'l')τα, του ,
ερωτα" 't'l')v Α' '
στα,ρτ'l'). Π ροκεtτα,t ytcx
στίχους που προλα,6α,ίνουν σ.λλους στίχους α,πό το Ursa Minor, το μ.α,κρο-
σκε λες
" ποt'l')μ.α, του Π α,πα,τσων'l').
'Η '
εντον'l') xcxt ,
εντα,τtκ'l'), "Ί"Ί'
α,ΛΛα, ,
πα,ντα,
α,φ'l')ρ'l')μ.έν'l'), α,να,ζήΤ,l,)σ1J του Κα,κνα,6σ.του α,φορσ. στ/ Οtσ.λυσ1J του Otxttou

κόσμ.ου. Επtπλέον, επtχεφεί -xcxt οεν ήτα,ν ο μ.όνος Τψ εποχή txtfv'l')-
να, ξ trttpcxcrtt το νο'l')τtκο OptO που otcxxwpt tt το εγω α,πο α,υτο που το εγω
f Ι , ~ 'ζ Ι Ι, ,
πα,ρα,τ'l')ρεΙ Εφα,ρμ.όζοντα,ς Τψ uπερρεα,λtστtκή 'ttxvtxYj 't'l')c, κα,τσ.ΡΎ1Jσ1Jς

των ορίων χσ.ρtν μ.εγα,λύτερ'l')ς ελευθερία,ς, 'Ι') rtof'l')cr'l') τοι) Κα,κνα,()σ.του
, , ,
α,να, ζ 'ι')τα, τα, α,ρχεγονα, ενοποια, ν'l')μ.α,τα, ποΙ) crUVotouv xcxt σuγκρα,τοuν
' ι ~,
ολόκλ'l')ρο το σύμ.πα,ν, έμ.ψυχ ο κα,ι σ.Ψuχ ο, πα,ρόν xcxt πα,ρελθόν. 14

Από όλοuς 'touc, ποι'l')τές α,υτής 't'l')c:; γενtσ.ς, α,υτός ΠΟι) πα,ρουσισ.ζεt τ'l')
μ.εγα,λύτερ'l') οuσκολία, ως προς Τψ έντα,ξή του σε κσ.ποtα, κα,τ'l')γορία, ή
ομ.σ.Οα, ttvcxt ο Νίκος Κα,ρούζος. rποστ'l')ρtκτής 't'l')c, Αριστερσ.ς κα,τσ. τ'l')
~ ,
otcxpxtLCX του Ε μ.φυ'λ ιου πο λ'xcxt ytcx
φ.οΙ) κα,φο"Κ
α,ργοτερα" ο α,ρου'ζ ος ,
α,πε-
φuγε τ'l') φα,νερή oέσμ.ευσ1J xcxt 't'l')v α,νοtκτή, Ο'l')μ.όσtα, έκφρCXσ1J' που utO-
θ ετ/σα,ν
' " cruγXΡOvot, του crocrtcxλ'
'tOcrOt tστες.
Σ
't'l')v τελευτα,tα,
,~ ,
οεκα,ετtα, 't'l')c,
ζωής του α,ποκήρuξε το Μα,ρξtσμ.ό στο σύνολό του: «ο κα,πtτα,λισμ.ός

έκα,νε ζώο τον σ.νθρωπο, ο μ.ιχρξtσμ.όζ έκα,νε ζώο't'l')v α,λήθεtα,» .15 Η σχέσ1J
του μ.ε τον Υπερρεα,λισμ.ό είνα,ι επίσ1Jς θολή xcxt έχει προκα,λέσεt ζω'l')ρσ.
κα,ι Οιtστσ.μ.ενα, σχόλtα,.16 Eξιiλλoυ, ο Κα,ρούζος έχει ποtκtλοτρόπως χα,-
14. Ο όρος ίνες επανέρχεται τόσο συχνσ., που πρέπει να OeWPYjOe! μοτί60. Μερικές
φορές αυτ~ TJ ανα'ζ~τφY) των 6ασικών αρχών (που ο ίδιος ονομσ.'ζει σε κά.ποιο σTJμείO
principia, υιοθετώντας το λεξιλό-Υιο του φυσικού Isaac Newton, 6λ. Ποιήματα, τόμο 1, σ.
119) συμπορεύεται με αυτ~ που διατύπωσε ο ΣεφέΡTJΙ;, ιοιαίτερα στο Μυθιστόρημα. Βλ
για παρά,οειγμα Κακνα6ά,τος" Ποιήματα, τόμο 1, σσ. 65 και 182.
15. Αναφέρεται, χωρίς να δηλώνεται η ΠTJ~, στο Τέρπος llTJλEIOTjI; (πρόκειται αν
δεν απατώμαι για Ψευδώνυμο), Ο ποιητήι:; Νίκος Κapούζοι:;. Κριτικά σημ.ειώμ.ατα,
Εστία, A6~να 1991, σσ. 40-41.
16. Βλ για παρσ.δειγμα Γ. θέμελTJς, Η νεώτερη πο{ησή μαι:;, τόμο 1, ό.π., σ. 234
, και Ευγένιος ApανΙΤσTJς σΤTJν εισαγω~ Τ/Ι; ανθολογίας με τίτλο Νίκος Κapούζοι:;, Άκμων,
-------_.
ρακ't"ηρισθεί: άλλοτε ως θρησκευτικός, και άλλοτε ως φιλοσοφικός ποιη

τής.17 Πάντως, αν και συχνά αναφέρεται στην ορθόδοξη παράδοση, αυτό
που φαίνεται να γυρεύει ο Καρούζος είναι !J.άλλον η ()ου()ή κατάδυση στον
κόσ!J.Ο των υπα.ρκτών αντικεΙ!J.ένων παρά η υπέρ()ασή του .18
Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '60 ο Καρούζος διέγραφε πορεία
όλο και πιο !J.οναχική.Αξίζει ό!J.ως να ση!J.ειωθείότι στην αρχή της καριέρας
του η πίστη του στην προσωπική τέχνη του ποιητή ήταν, αν και ταπεινή,
ακλόνητη, πολύ περισσότερο !J.άλιστα από πολλούς συγχρόνους του. Ο δικός
του ορισ!J.ός για την ποίηση, που χρονολογείται από το 1955, είναι ασυ
νήθιστα καταφατικός, ενώ η θρησκευτικής τάξης !J.εταφορά που χρησΙ!J.Oποιεί
,
αφηνει να ~
οιαφανει'!
η :ουσκο
' λ'ια, που στιγ!J.ατι'ζ ει ο'λο το '
εργο του;
«Η πoίΎJσΎJ είναι λόγος εν μέθΎ], καθώς ο πρωτεuων άνθρωπος είναι χρόνος

εν Χριστώ. Γι' αυτό και οι λέξεις ομοιάζουν με κλυοωνιζόμενα πράγματα
και τα νo~ματα χάνονται στο 6άθος τ/ς φων~ς ατελείωτα». 19
Ακό!J.α κι αυτή η επίπονη πίστη, ό!J.ως, !J.οιάζει να α!J.φισ()ητείται από

την κατοπινή ποίηση του Καρούζου. Για παράδειγ!J.α, στη συλλογή του
1979, Πιθανότητες και ΧPήσΎj της γλώσσα" ακούγονται οι 'κοινωνικοί'
ποιητές των !J.εταπολε!J.ικών δεκαετιών, καθώς η ίδια η τέχνη του περι
γράφεται !J.e όρους όπως: •eVOU!J.tcx. φρίκης' και 'κάλπικα χαρτονΟ!J.ίσ~τα':
Γιατί η γλώσσα είν' η αχόρταγη

μοιχαλίδα του Πραγματικού
Α&ήνα 1981, σ. 9. Επιπλέον, ο AρανίΤσΎJΙ:; εικονογραφεί το ανθολΟΥημένο έργο του Κα

ρούζου με πίνακει:; τουDali. Τίποτα όμωι:; οε bεbαιώνει ότι ο ποιYjΤ~Ι:; το είχε εγκρίνει.
17. Γ. ΘέμελYjΙ:;,
Η νεώτερη ποίησή μας, τόμο 1, σσ. 231-40· Μ. Mερακλ~ι:;,
Σύγχρονη ελ/ηνική λογοτεχνία, σσ. 111-3' Τ. Π-ηλείοYjΙ:;, Καρούζος, σ. 16 και αλλού. Ο
Mερακλ~ι:; επικεντρώνει "Yjv πρoσoχ~ του στ/ν ερωτική πλευρά του θΡYjσκευτικού συ
ναισ&ήμιχτοι:; του Καρούζου, κάτι που μπορεί να αναγνωρισθεί και στα έργα του Παπα
τσώνYj, του Κακναbάτου, ακόμΎ] και του ΣεφέρYj, ακόμΎ] και στα πρώτα έργα του
Σικελιανού.
18. Η παρα:Τ~Ρ'YjO'Ύ] αυτ~ bιχσίζεται σε ένα: πολύ κιχτοπινότερο ποίYjμιχ με τίτλο «Η
κακία Τ/Ι:; Yjμέραι:;» α:πό ΤΎ] συλλo~ Συντήρηση ανελκυστήρων (Καστανιώτ/ι:;, Aθ~να
1986, σσ. 49-50): Ενυπάρχει στη μ.έγιστη φωτιά κ' η δική μ.ου σπίθα. / Δώρα πολύ-φα
δώρα που 'χει τραγουδήσει ο πιο άθεος θεός ο αθωότερος. Μόνο μετιΧ το θάνατο του
Καρούζου κυκλοφόρψε συμπλΎ]ρωμέVYj έκooσΎJ ""l]t; πoίYjσ~Ι:; του, Τα ποιήματα (2 τόμοι),
Ίκαροι:;, Aθ~να 1993, 1994.
19. Το παραθέτει ο Θέμελ"l]ι:; στο Η νεώτερη ποίησή μας, ό.π., σ. 281.
262 ,RODERICK ΒΕΑΤΟΝ
---------------,-----
με αρίφνητα ψέματα προσπαθώντας

να περισώσει το γάμο της.20
Η ποί-ησΎ] του Καρούζου, μ.ε οιάφορους τρόπους, αποτίει φόρο τιμ.ής

στον ΠαπαΟιαμ.άντ-η και τον KexbιXcpYj. Ο ποι-ητικός λόγος που αναπτύσ-
σεται
,
ειναι πυκνος
, και
"
συχνα καταφευγει στις
'Σ
παρ-ηχ-ησεις. τ-ην πιο
πρόσφατ/ ποί-ησή του κυρίαρχ-η φιγούρα είναι -η Σελήν-η. Ακόμ.α κι όταν

πρ06άλλει ο ήλιος, το φως του οιαθλάται, οιαχέεται ή Οιαλύεται.
Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ '30 ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
Παρ' όλες όμως τις επιοόσεις των νέων ποι-ητών, αυτών που εμφανίστ-η-
καν στ-η !1"
οιαρκεια του πολ' "λ
εμ.ου και μετα το τε ος του, ο μ.εταπολ εμ.ικος '
"
Π αρνασσος συνεχισε να φιλ ο ξ' "
ενει στις ακρωρειες του, του λ'
αχιστον μεχρι ,
τις αρχές του '80, ποι-ητές που ξεκίν-ησαν τ-η συγγραφική τους πορεία
στις αρχές τ-ης περίφ-ημ-ης οεκαετίας του '30. Από τους ποι-ητές αυτούς,
ο Σεφέρ-ης, ο Ρίτσος και ο Ελύτ-ης οε στέκουν αοιάφοροι μπροστά στους
πειραμ.cιτισμoύς των νεοτέρων τους. Η οική τους πίστ-η, αλλά και των
υπερρεαλιστών ποι-ητών τ-ης γενιάς του τριάντα, του Εμπεφίκου και του
Εγγονόπουλου, στ-ην απολυτρωτική Ούναμ.-η τ-ης τέχν-ης τους, όχι μ.όνο
!1'
οεν κ λ'
ονιστ-ηκε αλλ'
α 'A-.n
ενισχυv,ικε, '
παρα το μ.εταπολ"
εμ.ικο τραυμ.α.
Σεφέρ-ης. Αφού ανήγγειλε το τέλος, όπως ήλπιζε, των εχθροπραξιών με

τ-η συμφιλίωσ-η και τ-η γένν-ησ-η τ-ηζ αγάπ-ης, στο πολύστιχο πoί-ημ.cι «Κί
χλη» (1947), ο Σεφέρ-ης οε ο-ημοσίευσε καθόλου πoιήμ.cιτα για μια οεκαετία
σχεΟόν. Κάποια λιγοστά πoιήμ.cιτα του τέλους τ-ης οεκαετίας του 1940,
τα οποία ανα.;ιέρονταν έμμεσα στον Εμφύλιο πόλεμο, προφανώς οεν ικα-
,
νοποι-ησαν τον ποι-ητ-η
' ! 1 " "
και ο-ημοσιευτ-ηκαν μονο μετα το
θ'
ανατο
, του.
21 Η
επόμ.εν-η συλλογή του Σεφέρ-η,το Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ'(1955),
20. Από το ποίημα «Πήλινο α.γα.λματίδιο». Σε ποιήματα. της Οεκα.ετία.ς 'rou '80 ο
Κα.ρούζος επεξεργάζετα.ι την έκφρα.ση'rou Fredήc Jameson «Ύ) φuλα.κή της γλώσσα.ς»
και το μ,εταπλάθει σε στίχο ως το αχανές Ι δεσμ.ωτήριο της γλώσσας (Συντήρηση
ανελκυστήρων, σ. 11) κα.ι ακόμα: η γλώσσα είναι ασέλγεια πάνω στο Είναι (σ. 52).
21. Η μόνη αναφοριΧ σε αuτιΧ τα σημαντικότατα γεγονότα σε ποίημα, ποu δημο
σιεύτηκε από τον ίδιο τον Σεφέρη, γίνεται στοuς τελεuταίοuς στΙχοuς της «Κίχλης»,
όποu ο Σεφέρης, γράφοντας πριν από την τελεuταία φά.ση 'rou Εμφύλιοu, προλέγει +ι ζητά.
τη σuμφιλίωση. Βλ Mario Vitti, Φθορά και λόγος. 'Εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 2&1
όπως ιΧκρt6ώς XιXt Ύ) «Κίχλη», έχεt ως 6ά:σΎ] μtιΧ εθνtκή περtπέτεtιΧ, στψ
οποίιΧ Ύ) ΙστορίιΧ θιΧ ιΧρν-ηθεί κιχι πά:λt το ιΧίσιο τέλος. ΤιΧ ποtήμ.ιΧΤιΧ ιΧυτής
ΤΎ)ς συλλογής εtVιXt ιΧφιερωμένιΧ «Στον Κόσμο ΤΎ)ς Κύπρου, ΜνήμΎ) κιχι
Αγά:ΠΎ)), XιXt τιχ περtσσότεριΧ είνιΧΙ ΚιΧρποί των 060 επισκέψεων του ποtΎ)τή
σΤΎ)ν Κύπρο, το φθtνόπωρο του 1953 ΚιΧΙ το φθtνόπωρο του 1954, όΤιΧν
Ύ) ιΧγωνίιΧ οεν είχε ιΧκόμιΧ κορυφωθεί ιΧλλά: Ύ) ένΤιΧσΎ] rtιX το μέλλον του
νησtοu έΠιΧφνε ΟΡιΧμιΧΤtκές ΟtιΧστά:σεtς. 22 Μετά: τον πόλεμο ο ΣεφέΡΎ)ς το
ποθετήθΎ)κε πρώτιΧ σΤΎ)ν τουρκική πρωτεύουσιΧ, τψ ΆγκυριΧ, κιχι σΤΎ)
συνέχειιΧ μέσω Λονδίνου σΤΎ) ΒΎ)ρυττό, ιΧπό όπου έΚιΧνε τις επισκέψεις του
στψ Κύπρο. Όσο 6ρισκόΤιΧν σΤΎ)ν ΤουρκίιΧ, είχε ΤΎ)ν ευΚιΧφίιΧ νιΧ επισκεφθεί
ξιΧνά:, σΤΎ)ν ιΧκτ'ή κοντά: σΤΎ) ΣμυρνΎ), τιχ λΎ)μέριιΧ ΤΎ)ς ΠιΧιοικ'ής του Ύ)λικίιΧς.
ΔΙιΧπίστωσε πως ΚιΧνένιΧ ίχνος ΤΎ)ς ελλψικ'ήζ κοινότ/ΤιΧζ, σΤΎ)ν οποίιΧ ο
ίδιος είχε μεγιΧλώσει, οεν είχε Οιασωθεί. ΤΎ)ν ίοιιΧ εποχ'ή, με τιχ ΤιΧξίοίιΧ του
σΤΎ)ν ΤουρκίιΧ κιχι ΤΎ) ΜέσΎ] ΑνιΧτολ'ή ιΧπέΚΤΎ)σε σφιΧφική ιστορικ'ή ιΧντί
λΎ)ψΎ) του ΕλλΎ)νισμου. Σε ΠιΧρόμοιιΧ συνολική θεώΡΎ)σΎ] είχε ΚιΧτιΧλήξει κιχι
ο ΚιΧ6ά:φΎ)ζ ιΧπό ΤΎ)ν πλεονεκτική περιφερειιΧΚ'ή θέσΎ] ΤΎ)ζ Αλεξά:νΟρεΙιΧς.
Η Κύπρος, ΤΎ)ν οποίιΧ ο ΣεφέΡΎ)ζ γνώρισε γιιΧ πρώΤΎ) φορά: το 1953,
φιΧίνετιΧΙ πως ήΤιΧν κυριολεκτικά: μιιΧ ιΧποκά:λυψΎ) γι' ιΧυτόν. Εκεί, μ.ιΧκριά:
ιΧπό τιχ συνοριΧ του ελλΎ)νικου κρά:τουζ, το οποίο υΠΎ)ρετουσε κιχι του οποίου
τιχ ε '
λιΧττωμ.ιΧΤιΧ !1'"
κιχι τις ιΧουνιΧμιες γνωριζ'
ε τοσο κιχλ' , ,
ιΧ, ζ ουσε ιΧΚΟμ.ιΧ κιχι
ορουσε μιιΧ ιΧγροΤtκή κοινόΤΎ)ΤιΧ, ελλψόφωνΎ), ορθόοοξΎ) χρισΤΙιΧνικ'ή, όμοιιΧ

"Αν.
, σΤΎ)ν οποιιχ
με ιΧυΤΎ) 'λ ωσε κιχι ιΧπω
γεννΎ)ν.ικε, μεγιΧ 'λ!1"
εσε οΙιΧ ΠιΧντος. Κ ιχι
6έ6ιΧΙιΧ, ως οιπλωμά:ΤΎ)ζ, ο ΣεφέΡΎ)ς οεν ά:ΡΎΎJσε νιΧ ιΧντιλΎ)φθεί τον κίνουνο

που ιΧπειλουσε τψ κοινόΤΎ)ΤιΧ ιΧυτ'ή, καθώς Ύ) ΒρεΤιΧνίιΧ, ιΧπό ΤΎ) μιιΧ μεριά:,
, '!1" ,
φιΧινΟΤιΧν ιΧποφιΧσισμενΎ) νιΧ οtιΧΤΎ)ΡΎ)σει το ιΧΠΟΙΚΙΟΚΡιΧτtκο κιχ
θ '
εστωζ, ενω
,
ο ελλΎ)νόφωνος πλΎ)θυσμόζ, ιΧπό τψ ά:λλΎ), ιΧγωνιζόΤιΧν γιιΧ τψ ένωσΎj με
τψ Ελλά:ΟιΧ.
Σεφέρη (νέα; έκδοση, α;ναθεωρημέVΗ), Εστία;, Αθήνα; 1989, σσ. 231-2. Ο Εμφύλιος
πόλεμος υποδηλώνεται σε διάφορα ποιήματα του Σεφέρη που γράφτηκα;ν μεταξύ 1945
και 1949, α"λ/f.ι. δημοσιεύτηκα;ν μετά το θάνα;το του ποιητή στη συλλογή Τετράδιο
yuμνασμάτων, Β', επψ.. Γ. Π. Σα66ίόης, Ίκαρος, Αθήνα 1976. Ειδικότερα, 61. τα;
ποιήματα: «Τυφλός», «Οιδιπόδειο, '48» κα;ι «Canzona».
22. Υπάρχει εξαιρετικά πλoUσια; 6ι6λιογραφία γι' αυτά τα ποιήματα, σUΜπεριλα;μ
6ανομένης και της εξαντλητικής μονογρα;φίας (στην α;γγλική γλώσσα;) της Κατερίνα;ς
Kpixou-Davis, η οποία; σχολιάζει λεπτομερώς κάθε,ποίημα και προσφέρει πλήρη 6ι6λιο
Ύραcpική ενημέρωση μέχρι τις α;ρχές της δεκα;ετία;ς του 1990 (Kolokes: Α study ofGeorge
Seferis' Logbook ΠΙ (1953-1955), Α. Μ. Hakkert, Amsterdam 1994).
Η Κύπρος, λοιπόν, για τον Σεφέ(1) αποτελεί το συνδετικό κρίκο με

το χαμένο παρελθόν αλλά και Τ1)ν ελπίδα για το μέλ/ον μιας ελ/1jνικής
γλώσσας και ενός Eλ/1jνισμo,; που ξεπερνάει τα εθνικά σύνορα. Καθόλου
φειδωλός δεν είναι ο ΠΟΙ1)τής σε αναφορές στο τοπίο και στο λαό Τ1)ς
Κόπρου. Πολ/οί είναι επίσ1jς οι υπαινιγμοί στο θυελλώδες μεσαιωνικό πα-
ρε λθ ον
' , 'Ο ως παρουσια
του ν1)σιου, που συν1) "
'ζ εται απο απoστασ1j εφωνειας, ,
εμφανής φόρος τιμής στον Κα6άφ1). Ο πλούτος των παραπομπών στον
αρχαίο κόσμο χαρίζει μεγάλο ιστορικό 6άθος στα ποιήματα και αυξάνει
Τ1) διακειμενικόΤ1)τά τους. Αυτές οι παραπομπές όμως δεν αναφέρονται
πια στους ίδιους τους πρωτόγονους μύθους ή τις ιστορίες των αρχαίων,
,
περα
'ξ
και ε ω απο τα
λ ,
ογοτεχνικα κειμενα που
" ,
εχουν φ
ο'
ασει στα χερια
,
μας (όπως το εννοούσε ο ΣεφέΡ1)ς με το 'πανάρχαιο δράμα' στο πο(1)μα
του 1935, Μυθιστόρημα), αλλά στα ίδια τα λογοτεχνικά έργα. Ο αρχε
τυπικός Οδυσσέας δεν εμφανίζεται ποτέ ξανά σε σεφερικό πο(1)μα μετά
Τ1jν «Κίχλη». Αντίθετα, στο ΗμερολόΥΙΟ Καταστρώματος, Γ' οι υπαι-
, , "ι, ,
νιγμοι που αφορουν στον αρχαιο κοσμο γινονται μεσω συγκεκριμενων
έργων. Αξίζει να μ\l1)μονεuθούν οι αναφορές σε δύο αρχαίες τραγωδίες που

έχουν αίσιο τέλος: τους Πέρσες του Αισχόλου και Τ1jν Ελένη του Ευρι
πίδ1). Τ1)ν ίδια περίοδο, χριστιανικά κείμενα αρχίζουν να καταλαμbιχνοuν με-
γα λυτερο
, , θ , Ι:' ' ' ,
χωρο στο συν ετο ιστο των οιακειμενικων αναφορων του
Σ'
εφεΡ1).
Με φόντο αυτό το πολύ διαφορετικό τοπίο και με νέες πια αντιλή

ψεις, πολιτικές και ιστορικές, αυτές των μέσων τ/ς δεκαετίας του '50,
ο ΣεφέΡΎ]ς κλείνει Τ1) συλλογή μ' ένα ποίΎ]μα που προωθεί τ/ν οραματι
κή σύνθεσ1j που κατάφερε στο .τέλος τ/ς «Κίχλης». Το ΠΡΟ1)γοόμενο
πο(1)μα' τέλείωνε με τον Οδυσσέα να ξανακερδίζει το σπίτι του, ΤΎ]ν εστία
του, σΤΎ]ν οποία Ύ] ΑφροδίΤΎ], 1) θεά του έρωτα, ΤΎ]ν ίδια στιγμή ξαναγεν
νιέται. Σόμ;φωνα με το μUΘo, Ύ] ΑφροδίΤΎ] γεννήθ1)κε από τα θαλάσσια
'κuματCt κοντιχ στις ακτές Τ1)ς Κόπρου. Στο ποίΎ]μα «Έγκωμ1)>>, που
οφείλει, το όνομ!ι. του σε έναν αρχαιολογικό χώρο του ν1)σιοό, ο ΣεφέρΎ]ς
ζω"τανεόει ΤΎ]ν ανάδυσ1j μιας ονειρικής γυναικείας μορφής όχι από ΤΎ]
...... 'απο
θ α'λ ασσααΛΛα , " '1" ,
Τ1) Ύ1j, απο το χωμα που σκαοουν οι ντοπιοι εργατες
,
υπό το bλέμμα τού ξένου αρχαιολόγου. Αυτή 1) θεία μορφή, αισθ1)σιακή

Κ~.Ι . πνευματική ταυτοχρόνως, είναι ένα κριχμα τ/ς αρχαίας θεόΤ1)τας
~oy .έρωτα' κ~Ι ~1)ς θεοτόκου, όπως απεικονίζεται σΤΎ]ν ορθόδοξΎ] εικο
νογράφία, και· των δύο αυτών μαζί με εξιδανικευμένΎ] γυναικεία μορφή,
όπως- ΤΎ]γνωρίζουμε ή01j απότ/. 'ΦεγγαροντυμένΎ]' στο σολωμικό ποίΎ]-
μα Ο ΚΡητικός. Μ' αυτό τον τρόπο ο ΣεφέΡΎJς κατορθώνει, με εντυπω

σιακή οικονομία, σε 54 μόνο στίχους και με τ/ δικ~ του χαραΚΤΎJ,)tστικ~
ι ι θ!' ι ι Ε"\"\' ι ι
τεχνοτροπια, ΤΎJ συν εσΎJ οιαφορετικων εποχων του JV\ΎJνισμου, κατι
που είχε πρώτος επιχεφ~σει ο Παλαμ.ά:ς με το έργο του Η Φλογέρα του

Βασιλιά και επεξεργάσΤΎJκε ιοιαίτερα ο Σικελιανός στο Πάσχα των
Ελλήνων.23
Δεν είναι όμως ΎJ κατάφασΎj του οράματος αυτού που σφραγίζει τψ
έξοδο του πoι~μ.aτoς. ΣΤΎJν «Έγκωμψ>, όπως και στψ «Κίχλη», ΤΎJς
oνεφικ~ς στιγμ~ς έπεται ΎJ ΠΡOσγείωσΎj, και στους τελευταίους στίχους
προ6άλλει ο πραγμ.aτικός κόσμος, αυτός ο ίδιος που απέτρεψε τους νεό
τερους ΠOΙΎJτές ΤΎJς επoχ~ς από παρόμοια ταξίδια ΤΎJς φαντασίας:
Ο κόσμος 45
ξαναγινόταν όπως ήταν, ο δικός μας
με τον καιρό και με το χώμα.
' ,
κι ο'λ α στεγνωσαν μονομιας στ/ν πλ ατωσια του καμπου ' , 50
στ/ς πέτρας την απόγνωση στ/ δύναμη τη φαγωμένη
στον άδειο τόπο με το λιγοστό χορτάρι και τ' αγκάΘια
όπου γλιστρούσε ξέγνοιαστο ένα φίδι,
,
οπου ι: !' '
"οσευουνε πολ υ" καιΡΟ για να πε θανουν.
' 2'•
Ο ΣεφέΡΎJς ~ταν ίσως ο μόνος υΕλλψας συγγραφέας που έδωσε στο

έργο του τέτοια εξέχουσα θέσΎj στ/ν τύΧΎJ ΤΎJς Κύπρου. 25 ΣΤΎJν τελευταία
23. Για Τ1)'l πλούσια διακειμενικότητα αυτού του πoι~μαΤOζ ~λ Γ. Π. Σα~6ίο't]C;,

«Μια περιοιιΗ)M'tj», στον ομαοικό τόμο Για τον Σεφέρη, σσ. 304-408, ~λ σσ. 404-5'
Γ. Κεχαγιόγλου, «Προτάσειι; για την "'EγxWtJo't]" του Σεφέρ'Yj», στον τόμο Πρακτικά
Συμ.ποσίου Σεφέρη (Αγία Νάπα, 14-16 Απριλίου 1988), Λευκωσία 1991, σσ. 253-72'
Kplxou-Davis, Kolokes, ό.~., σσ. 147-58.
24. Στίχοι 45-7 και 50-54. Η φράση το λιγοστό χορτάρι παραπέμπει, στο γνωστό
επίγραμμα του Σολωμού για την καταστροψή των Ψc.φών το 1824, και με τον τρόπο
αυτό υπαινίσσεται τρομακτικέι; εξελίξειι; στο μέλλον, με την υΠΟΟ'Yjλωμένη απειλή αυτού
που στο ποί't]μα «Σαλαμίνα τηι; Κύπρος» ο Σεφέρηι; ονόμασε ολόκληρη καταστροφή. Τα
α-Υκάθια και το φίδι μπορούν να θεωρ't]θούν νύξειι; για τη Σταύρωση και το προπατορικό
αμάρτημα, αντίστοιχα. Για τη σΎJΜΙXΣία τηι; τελευταίαι; αινιγματικ~ι; εικόναι; του φιοιού,
σύγκρινε με το (κατοπινότερο) μυθιστόρ't]μα Οι καμ.πάνες του Θεοτοκά, φίλου του Σε
φέρ't], το οποίο θα εξεταστεί παρακάτω.
25. Το μυθιστόρημα Η χάλκινη εποχή του ΡόΟΎ] Ρούφου, που ~ταν επίσΎJζ οιπλω
μάτης, κυκλοφόρψε το 1960 (πρώτα στα αγγλικά και μετά στα ελλ't]νικά). Αναφέρεται
συMoγ~ του, Τρία κρυφά πο,ήματα (1966), εγκα;τέλειψε ολωσοιόλου τον

υπα;ινικτικό σχολια;σμό τ/ς σ&γ"f.20νης ιστορία;ς, στοιχείο που χα;ρα;κτ~
ριζε τα; τρία; ΗμερολόΥ,α Καταστρώματος κα;ι που α;ποτέλεσε πλουσια;
κα;ι πα;ρα;γωγικ~ κλ1)ρονομι& για; τους μετα;πολεμικοός ΠΟΙ1)τές Τ1)ς νεό-
τε(1)ς 'Σ τ/ν
γενια;ς. ' '\'\ ' του, ουσια;στικα;, επεστρε
τελ ευτα;ια; συΛΛOγrι , Ψ ε σΤ1)ν
,
εσωτερΙΚΟΤ1)τα;
, .,
των πρωτων του ΠΟΙ1)μι:χ;των.
Τ' ,
α;υτοχρονα;, ομως, σΤ1)ν
τε
'
λευτα;ια; του
'\'\' λ 'ζ ~, , "
συΛΛOγrι, π 1)σια; ει με οΙΚΟ του τροπο τους νεοτερους του
ΠΟΙ1)τές Τ1)ς μετα;πoλεμικ~ς επoχ~ς.

Τα; Τρία κρυφά ποιήματα, όπως υΠΟΟ1)λώνει κα;ι ο τίτλος τους, οια;
κρίνοντα;ι για; τον ερμ1)τισμό τους, που ~τα;ν ο κοινός πα;ρoνoμι:x;στ~ς, κα;τ&
Τ1) οεκα;ετία; του '60, του μεγα;λύτερου μέρους Τ1)ς πο(1)σΎ)ς Τ1)ς νεότε(1)ς
"
γενια;ς, 'λ'
οσων ΠΟΙ1)των ,
του α;χιστον α;πεφυγα;ν Τ1)ν πολ' ~,
ΙΤΙΚ1) οεσμευσΎ). Αν
συνυπολογιστοόν ένα;ς α;ριθμός οοκιμίων που έγρα;ψε ο Σεφέ(1)ς εκείν1) Τ1)ν

επoχ~, 1) μετ&φρα;σΎ) του Άσματος ΑσμάτωΥ κα;ι 1) μετα;γρα;φ~ Τ1)ς
Αποκάλυψης σΤ1) 01)μoτικ~, όλα; α;υτ& α;ποτελουν α;ποοείξεις Τ1)ς πoΛU
έντον1)ς θ(1)σκευτικ~ς κα;ι φιλoσoφικ~ς ευα;ισθ1)τοποί1)σΎ)ς κα;ι α;να;ζ~Τ1)
σ1)ς, Τ1)ν οποία; εξ&Μου μοφ&ζετα;ι με ποΜοός νεότερους aUy"f.2lvouc:; του.
Τα; Τρία κρυφά ποιήματα είνα;ι μια; aUY"f.20V1) ΑποκάλυψΎ), κα;ι α;φεΤ1)ρία;
τους ~τα;ν 1) επίσκεψ1) του ΣεφέΡ1) το 1955 σΤ1)ν Π&τμο, όπου γρ&φΤ1)κε
το ορα;μα;τικο" κειμενο του Α'
γιου Ι'
ωα;ννου του θ
... εολ'ογου. Α'\'\
ΛΛα;' α;ντι, να;
α;πoκα;ΛUπτoυν, τα; πoι~μα;τ& α;υτ& του Σεφέρ1) ξεγελοόν τον α;να;γνώσΤ1)

με τον τίτλο τους κα;ι Τ1) μεστ~, α;ποστα;γμέν1), ερμ1)ΤΙΚ~ 6ρα;χυλογία; των
28 ενoτ~των. Σ' α;υτ& τα; πoι~μωτα; α;ντιπα;ρα;6&Μοντα;ι α;Μ& κα;ι συνυ
π&ρχουν 1) φιλοσοφία; του Ηρ&κλειτου, ο Χριστια;νισμός, το cφχα;ίο κα;ι το
α;να;γενν1)σια;κό ορ&μα;, τα; aUY"f.20VΙX λαϊκ& έθιμα;, τα; οποία; οιαπλέκονται
με α;να;φορές στον Δ&ντ/ και στα; Τέσσερα Κουαρτέτα του θ. Σ. Έλιοτ.
Το κρυπτικό όφος και η πρoσπιiθεια, ξεπερνώντας τ/ν ΠOΙ1)ΤΙΚ~ γλώσσα;,
να οια;τυπωθεί 1) 6αθύτα;Τ1) α;λ~θεια; για το σόμπα;ν, θυμίζουν πoι~μι:x;τα;
σΤΥΙν κατάστιxσΎj που επικρατouσε στ/ν Κύπρο στ/ οεκαετία του '50 και αποτελεί απά
ντ/σYj στο έργο του Lawrence DuπeΙΙ Bitter Lemons. Στ/ν πoίYIσYj, ο Ρίτσος έγραψε το
1957 (και ΟΥΙμ.οσιεύΤΥΙκε ΤΥΙν ίοιιχ χρονιά) ένιχ μονόλογο με τίτλο ΑποχαιΡετισμός, ιχφιε
ρωμένο σΤΊ] μν~μΊ] του ιxγωνιστ~ ΤΥΙςΕΟΚΑΓρ. Αυξεντίου. Η πολιτική oπτικ~ του Ρίτσου
σε ιχυτό το ποίΥΙμ..ιχ είνιχι πολύ πιο ιχπλή ιχπό του ΣεφέρΥΙ, κιχι Yj ΠΡOΎριxμμα.τικ~ ΙΧλλΥΙλεπύΊ]
του προς τους ιχντάρτες τ/ς ΕΟΚΑ ιχγνοεί τις πριχγμα.τικές οιιχφορές ιχνάμεσιχ στο ΚΚ
στ/ν Ελλάοιχ κιχι το πολιτικό πρόγριχμμα. του Γρί6ιχ στ/ν Κύπρο. Ο λΙΧός τ/ς Κύπρου
έγινε το θέμα. κιχι ενός ιχκόμΊ] πoι~μα.τoς του Ρίτσου, με τίτλο Ύμνος και θρήνος για την
Κύπρο, που συνέθεσε ο ποιψής με ιxφoρμ~ τ/ν τουρκική εισ60λ~ στο νψί το 1974.
----------
των οεκαετtών του '50 xιxt του '60 των Θέμ.ελΎ], Παπαοίτσα, Κακνα
6άτου xιxt ΚαροUζου. ΤΟ ΠΟ(Ύ]μ.ΙΧ του Παπαοίτσα Εν Πάψω ttvιxt μ.tα
ά"λ/Ύ) συγΧFOνΎ] ΠOΙΎ]ΤΙΚ~ εκooχ~ ΤΎ)ς Αποκάλυψης και ΟΎ)μ.οσtεύτψ:.ε το
1964. Εξά"λ/ου, Ot 'tpttc; τελευταίοι ποtΎ]τές που αναφέρ&ηκαν, μ.οφάζονται
, !:',
το εντονο ενοtαφερον ytιx τον
Η ' λ '-'-'
ρακ εtτο xιxt τους αΛΛους προσωκρατtκους
,
φt
'
λοσοφους, ot ,
οποtοι
ζ'
ουσαν σε μ.ια
"
εΠΟΧΎ] οταν
J:"
οεν ειχε
,
ακομ.α κα
θ
ιε-
ρωθεί επ(σrιμ.α Ύ] οtάκρtσΎ) μ.εταξό ΠOίΎ)σrις xιxt φιλοσοφίας.
Η oιαπίστωσrι ότt
«Κατά bάθος είμαι ζήτημα φωτός»
αΠΎ]χε( στίχους σαν αυτούς του Θέμ.ελΎ] (από το 1959):
Είμαστε από φως, δεν μας απίζει ο θάνατος
και του Κακνα6άτου (από το 1964):
πώς λοιπόν μπορεί να μr;ν είσαι φως;26
Η λύτρωσrι που ίσως προσφέρεταt στα Τρία κρυφά ποιήματα είναι

6ασανtστtκ~ και ΟύσκολΎ]. Τα ποt~μ.ατα αυτά ζωντανεύουν εικόνες ακα
τανόΎ]ΤΎ]ς 6ίας, σαν αυτές ΤΎ]ς μ.εταπoλεμ.ικ~ς πoίΎ]σrις. Όλες αυτές οι
ομ.οtόΤΎ)τες αναφέρονται όχι 6έ6αια ytιx να υπ06αθμ.ιστούν οι κατακτ~σεις
ΤΎ)ς τελευταίας συ"λ/oγ~ς του ΣεφέΡΎ), α"λ/ά κυρίως για να τοποθεΤΎ)θε(
Ύ] συλλo~ αυτ~ στο ιστορικό ΤΎ]ς πλαίσιο. Όλοι οι ΠΟΙΎ)τές που αναφέρ
&ηκαν έχουν Ot tOtOt, ευθέως ~ πλαγίως, αναγνωρίσει ΠΡΟΎ)γούμ.ενες οφει
λές τους στον ΣεφέΡΎ]. Η παρά"λ/Ύ]λΎ) ανάγνωσrι των Τριών κρυφών
ποιημάτων xιxt ΤΎ]ς ά"λ/Ύ)ς ΠO(Ύ]σrις ΤΎ)ς οεκαετ(ας του '60 αποκαλuπτεt
μ.tα ποtΎ]τtκ~ συνα"λ/αγ~ πολύ πtο περίπλΟΚΎ] απ' αυτ~ν που θα μ.πορούσε
να χαραΚΤΎ]ρtστεί μ.ε τον όρο 'επίΟρασΎ]'.
Η .αποκάλυψΎ)' του ΣεφέΡΎ] στα Τρέα ΚΡlJφά ποιήματα tCvιxt ζoφερ~
xιxt σt()υ"λ/tΚ~. Μόνο στους τελευταίους στίχους από το «Θερtνό Ύ)λtοστά-
σο>, το τε '
λευταtο , "
απο τα τρια ποtΎ)μ.ιΧτα, Ύ) !:"θ'
otIX εσrι γtνεταt ανεπtφυ'λακτα
26. Βλ Σεφέρης, «Πάνω σε μ.ι~ χειμ.ωνιά:τικη ~χτίo~, Δ'»' Θέμ.ελης, Ποιήματα,

τόμ.. 2, σ. 21' K~κν~6άτoς, Ποιήματα, τόμ.. 1, σ. 78 (~υτή η στpoφ~ του πoι~~τoς
του Κ~κν~bάτου κ~ι άλλες ενότητες της ίoι~ συλλοΥής ~πηχoύν στοιχείιχ που ~νιxγνω
ρίζοντιχι κ~ι στιχ Τρία κρuφά ποιήμ.ατα).
-----
καταφατική, και αυτό ακρι6ώς το στοιχείο διαφοροποιεί τα Τρ{α κρυφά

ποεήματα από τ-ην υπόλΟΙΠΎ] ερμΎ]τική ποίΎ]σΎ] ΤΎ]ς περιόδου, και επίσΎ]ς
από ΤΎ] σεφερική ποίΎ]σΎ] στο συνολό ΤΎ]ς. Η προτελευταία ενόΤΎ]τα από
το «θερινό Ύ]λιοστάσι» προσμένει τ-ην:
Α ναστάσψη ωδ{νη
και Ύ] τελευταία ενόΤΎ]τα οραματίζεται ΤΎ]ν τελική μεγάλΎ] πυρκαγιά, Ύ]

οποία είναι και τα 060: και Ύ] 6ι6λική συντέλεια του κόσμου και Ύ] κα
ταστροφή, όπ~ς ΤΎ] φαντάσΤΎ]κε ο Ηράκλειτος, .όταν ο ήλιος 'υπερ6εί το
μέτρο του' και Ύ] ισορροπία των δυνάμεων, φυσικών και Ύ]θικών, που
αποτελουν το σύμπαν, ανατραπεί. Μετά ΤΎ] μεγάλΎ] πυρκαγιά:
φώναξε τα παεδεά να μαζέψουν τη στάχτη

καε να τη σπείρουν.
. Ό, τε "
περασε
,
περασε σωστα.
Κε εκε{να ακόμη που δεν πέρασαν

πρέπεε να καούν
τούτο το μεσημέρε που καρφώθ-ηκε ο ήλεος
στην ΚαΡδεά του εκατόφυλλου ρόδου.
ΕλόΤΎ]ζ. ΣΎ]μαντική θέσΎ] στο magnum opus του Οδυσσέα ΕλόΤΎ] (Άξιον
εστ{, 1959) καταλαμ6άνουν Ύ] ορθόδοξΎ] παράδΟσΎ] και Ύ] εκκλΎ]σιαστική
γλώσσα. Ο ΕλίιΤΎ]ς, εμφανώς αλλά και περισσότερο από κάθε άλλον από
τους ΠΟΙΎ]τές που εξετάσΤΎ]καν μέχρι αυτό το σΎ]μείο, επιστρατευει ΤΎ]
γλώσσα και τους εκφραστικοός τρόπους ΤΎ]ζ θρΎ]σκείας για έναν σκοπό,
ο οποίος από καμιά συμ6ατική άΠΟψΎ] δεν μπορεί να θεωΡΎ]θεί θΡΎ]σκευτι
κός. Η αφεΤΎ]ρία τουΆξεον εστ{, του οποίου Ύ] συνθεσΎ] διήρκεσε 14 περίπου
χρόνια, ήταν Ύ] αιφνίδια αναμέΤΡΎ]σΎ] του ΕλίιΤΎ] με τον πόλεμο και το
θάνατο στο αλ6ανικό μέτωπο το 1940. Το ποίΎ]μα που έγραψε αμέσως
μετά από αυτά τα γεγονότα είναι το Άσμα ηρωεκό καε πένθεμο Ύεα τον
χαμένο άνθυπολοχαΎό της Αλ6'αν{ας, που εξετάσΤΎ]κε στο ΠΡΟΎ]γουμενο
κεφάλαιο. Τότε, για πρώΤΎ] φορά, ο EΛUΤΎ]ς ΧΡΎ]σιμοποίΎ]σε το μυθικό
ι ξ Ι ι
αρχετυπο ΤΎ]ς ανοι ιαΤΙΚΎ]ξ; αναγεννΎ]σΎ]ς.
Σ
το
ΆΙ: ' Ι ι
,-εον εστε, ενα ΠΟΙΎ]μα του
οποίου Ύ] σχέσΎ] με ΤΎ]ν εκκλΎ]σιαστική λειτουργία μαρτυρείται ήδΎ] από

τον τίτλο, ο ΕλόΤΎ]ς αντιμετωπίζει ΤΎ]ν εθνική εμπειρία του πολεμου, ΤΎ]ζ
ήττας και ΤΎ]ζ Κατοχής σαν να πρόκειται για τα ΠάθΎ] του Χριστοό. Το
ΕΙΣΑΓΩΙΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
~~~~-----~--~-
269
αντίστοιχο τ/ζ χριστιανΙΚ~ζ ΑνάστασΎ)ζ στο ποίΎ)μα είναι ο θρίαμ60ζ ΤΎ)ζ

ΠOΙΎ)ΤΙΚ~ζ γλώσσας, καθώζ ο ΠOΙΎ)τ~ς δΎ)μιουργεί τελικά έναν καλUτερo
κόσμο, τιτλοφορεί πανΎ)γυρικά τα μέρΎ) του και τα αναΚΎ)ρύσσει 'άξια'.
Το ΆξΙΟΥ εστί είναι μια μακρoσκελ~ζ σύνθεσΎ), ασυν~θισΤΎ) για τα
ελλΎ)νικά ΠΟΙΎ)τικά δεδομένα του 200U αιώνα, που εκτείνεται σε 88 σε
ΜΟες. Οι ενόΤΎ)τέζ του όμωζ είναι όλεζ μικρέζ. Καθεμιά είναι οομΎ)μένΎ)
σύμφωνα με ένα αυσΤΎ)ρά συμμετρικό σχέοιο και Ύ) όλΎ) διάταξΎ) του
συνο " σε ενα περιπ
'λ ου υπακουει , λοκο αρωμΎ)ΤΙΚΟ
ι:ι. " συσΤΎ)μα, που f'οασι'ζεται
στους αρι θ μουζ
" 'Πλλ'
τρια και επτα. ο 'ξ'
οι υποσΤΎ)ΡΙ αν οτι με το εργο αυτο , ,
ο Ελ '
υΤΎ)ζ σΤΎ)ν
,
ουσια
~,
οιακοπτει
'ι:ι.
καυε
'
σχεσΎ) με το
λ'
υπερρεα ιστικο του
παρελθόν. Απαντώνταζ ο ΕλύΤΎ)ζ, oιακ~ρυξε τψ πεπoίθΎJ~ του ότι:
«είναι ουνατόν Ύ] μοντέρνα εμπειρία να περάσει σΤΎ]ν κλασικ~ ΤΎ]ς περίοοο,

όχι με τ/ν επιστρoφ~ ΤΎ]ς στους περιορισμοuς των παλαιών, σ.Αλά με ΤΎ]
ΟΎ]μιουργίσ. νέων περιορισμών, που θέτει ο ίοιος ο ΠOΙΎ]τ~ς για νσ. τους
υπερνικ~σει κσ.ι να επιτόχει έτσι, σ.κόμΎ] μισ. φορά, ένα στερεό οικοΟόμΎ]μ.ιχ» .27
ΑυΤΟζ
' ο νεου , τυπου κλ ασικισμΟζ που
, ' 'Ελ'"
εισαγει ο υΤΎ)ζ ειναι κατ ι
,
παραπανω
, ,
απο εναζ
λ" 'Δ"
απ Οζ, τυΠΙΚΟζ πειραματισμΟζ. ικαιωνεται απο τ/ν
προσπαυεια
'ι:ι.
να παραχυει
ι:ι."
ΠΟΙΎ)ΤΙΚΟζ
λ'
ογΟζ, στον οποιο
, «Ύ)
,
τεχνΙΚΎ) να
γίνεται κι αυτ~ μέΡΟζ του περιεχόμενου». Αν Ύ) ΠOΙΎ)ΤΙΚ~ γλώσσα θέλει

να επι6ληθεί πάνω στις ουνάμεΙζ ΤΎ)ζ 6ίας και ΤΎ)ζ καταστρoφ~ζ (πράγμα
που πετυχαίνει ο ΠOΙΎ)Τ~ζ στο ΆξΙΟΥ εστί), τότε πρέπει να ικανοποιεί ούο
, , , , , ~!"
παραμετρους: να εχει αφομοιωσει τουζ εΠΙσΎ)μουζ τυπουζ που οιεΚοΙΚΎ)σαν
ρόλο απελευθερωτή στο παρελθόν και, επιπλέον, να είναι «στερεά οικο

οομΎ)μένΎ)>>, σύμφωνα με ΤΎ) μεταφορά του ίοιου του ΕλίιΤΎ), ώστε να
,
αντεχει το
f"
οαρος του απο
λ υτρωτικου"λ
ρο ου που το ΠΟΙΎ)μα απαιτει.
' ,
Τ οσο
, f' ι:ι. '
το οαυια προσωπικο,
'λ' ,
υρικο υφος του
Ελ"
υΤΎ) οσο και Ύ) αμειω-
,
ΤΎ) τόλμΎ) του στις αντιπαραθέσεΙζ και στα άλματα ΤΎ)ζ φαντασίας, κλΎ)
ρονομιά από ΤΎ) θΎJτεία του στον Υπερρεαλισμό, έτειναν να χωρίσουν τ/
μεταπολεμική ΠOίΎ)~ του από όλα τα άλλα έργα ΤΎ)ζ εΠOΧ~ζ. Αλλά το
27. Το παράθεμα αυτό προέρχεται από τα σχόλια του ίδιου του ΠOΙT)Τ~ για Το Άξιον
εστί. Μέρος αυτών των σχολίων χΡψιμ.οποίψε ο νίιιί (08tJσσέaς Ελύπις: κριτική ρ'ε
λέπι, 0'0'. 234-5, πρ6λ Vitti, Γενιά, ό.π., σ. 151) και (σε μετάφρΜΤ)) οι μεταφραστές του
πoι~ματoς στα απλικά EdmundKeeley και Γ. Π. Σα66ίδΤ)ς (Anvil Press Poetry, 1980.
Αυτό το Ο'Τ)μαντικό κείμενο έχει τώρα κυκλoφop~σει ολόκλΤ)ρο και σχολιασμένο: Γ.
Κεχαγιόγλου, «Έ~a ανέκδοτο υπόμτ/μα γιιχ το Άξιον εστί», ΠοίηlΠ) 5 (1995), 27-65.
Άξιον εστί, όπως και τα σεφερικά ποιήματα ΤΎ)ς ίδιας δεκαετίας, σΤΎ)ν
ουσία συνεχίζει, επεξεργάζεται και εμ6αθύνει στο απάνθισμα ΤΎ)ς παρά
δΟσΎ)ς, που θεωρείται 6άσΎ) για ΤΎ) μελλοντική απολύτρωσΎ). Από ΤΎ)ν
άΠΟψΎ) αυτή ταυτίζεται με τον αναγνωρισμένο κοινό στόχο των ΠΟΙΎ)τών
ΤΎ)ς γενιάς του '30 κατά ΤΎ) διάρκεια του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου
και μετά. Χαράζοντας ΤΎ) οική του πορεία, ο ΕλύΤΎ)ς OtιxbelIVEt τα ίδια
εδάφΎ) όπως ο Ρίτσος σΤΎ) Ρωμιοσύνη και ο ΣεφέρΎ)ς στα ποιήματα από
το Μυθιστόρημα (1935) ώς το Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ' (1955),
εξασφαλίζοντας πόρους από το παρελθόν του ΕλλΎ)νισμού, για να αντι
μετωπίσει ευΡΎ)ματικά τις αλήθειες του παρόνΤΟζ. Το ποίΎ)μα, όπως και
Ύ) Ρωμιοσύvr; του Ρίτσου, απευΘUνεται σε όλους τους ΈλλΎ)νες οι οποίοι
ζουν αιώνες τώρα σφΎ)νωμένοι στον τραχύ αυτό τόπο, που αγωνίσΤ1jκαν
να διαΤΎ)ρήσουν. Αναφέρεται και στους ξένους καταΚΤ1jτές, σε όλους
, , ' ' , Ι, ,
οσους περασαν απο αυτον τον τοπο και των οποιων οι τροποι και οι νομοι
'Οεν έδεσαν' με ΤΎ)ν παμπάλαια γΎ).28 Οι κυριότερες παραοοσιακές 'Π1jγές',

τις οποίες το ποί1jμα εκμεταλλεύεται, εκτός από ΤΎ)ν ορθόοοξΎ) και bU-
ζαντινή παράδΟσΎ), είναι οι δυνάμεις 't1jC; φύσΎ)ς, όπως αυτές εμφανίζονται
'\'\ ι ι !i.' ι '!.' Α ι 11:' ι
στο EΛA1jνLXO τοπιο, και 1j οΎ)μΟΤΙΚΎ) παραΟΟσΎ). πο τις ιοιες αυτες
'Π1jγές' άντλΎ)σαν όχι μόνο ο ΕλύΤΎ)ς, αλλά και ο ΣεφέΡ1jς και ο Ρίτσος.
Ενώ ο αρχαίος κόσμος παίζει ένα μικρό μόνο ρόλο στο ποίΎ)μα, οι συχνά
αναφερόμενοι στίχοι από «Τα lltie1j)} (ΕνόΤΎ)τα Β'), σχετικά με ΤΎ)
σύγχΡονΎ) γλώσσα (ΤΎ) δ1jμοτική), στψ οποία το ποί1jμα είναι γραμμένο,
ι λ' Ι Ι Σ ι
ειναι πο u κοντα στο πνευμα του eqIεp1j:
Τη γλώσσα μού έδωσαν ελ/ψική'

το σπίτι φτωχικό στις αμ.μ.ουδιές του Ομ.ήρου.
Αυτοιι ι '\ '\ ι 'λ ι

οι στιχοι αΛΛα και ο Ύ) Ύ) ενοτητα σΤΎ)ν οποια aν1jxouν εχουν
ι ι ι
ξεχωριστή σΎ)μασία' ιδιαίτερα μάλιστα σε ένα ποίΎ)μα, στο οποίο, καθώς

εκτυ λισσεται,
' θ e ι Ι !Ι.'
ριαμοευει Ύ) ιοια Ύ) ΠΟΙΎ)ΤΙΚΎ) γ
ι λ ι
ωσσα.
Σ ι
ε αυΤΎ) 't1jν ενΟΤΎ)τα
ι
του ΆξΙΟΥ εστί Ύ) γλώσσα του ΠΟΙΎ)τή συνδέεται ιστορικά όχι μόνο με τον
Όμ1jΡΟ αλλά και με ΤΎ) χριστιανική υμνογραφία, τα ΟΎ)μοτικά τραγούδια
που εξυμνούν τον Αγώνα του '21, ακόμΎ) και με τον εθνικό ΠΟΙΎ)τή Διονύσιο
Σολωμό. Το ΆξΙΟΥ εστί αποδεικνύει εντέλει ότι Ύ) ΠΟΙΎ)τική γλώσσα δεν
28. Πρ6λ «Τιχ Πά:&η, Ζ'» (J-t τους εισιχγωγικούς στίχους τ/ς Ρωμιοσύνης του
Ρίτσου.
,
ειναι« Τ'
α λ'
ογια ενος μονο αν θ' "
ρωπου». 29 Κ!1" 'λ'
αι οικαιωνει την παρατο μη αυτη
οιεκοίκηση ούναμης και εξουσίας, που ~ασίζεται σε όλο το ιστορικό ~άθoς

του Ελληνισμού.
Οπλισμένος με τη OUναμη της γλώσσας που έχει υπό την εξουσία
του, και ικανός να αναoημιoυργ~σει τον αγνό κόσμο της oικ~ς του νεα
νικ~ς φαντασίας, ο πoιητ~ς, στο τέλος της κεντρικ~ς ενότητας «Τα
' Αο."
ΠΙXV'j, ΙΖ'
», ξ , ,
εκινα για ενα νεο τοπο:
, ,
Σε χώρα μακρινή και αναμάρπ;τη τώρα πορεύομαι.

Τώρα μ' ακολουΘούν ανάλαφρα πλάσματα
με τους ιριδισμούς του πόλου στα μαλλιά
, J:' ι ι
και το πραο στο ι:Jεpμα χΡυσαφισμα.
Ο ποιητης, ' που το λ'!1"

μηρα υποουεται το ρο'λο του Χ ριστου,
' επευφη-
μείται και οοξάζεται επειo~ νίκησε το θάνατο. Την (οια στιγμ~, όμως,
είναι και ο προtστορικός 'Πρίγκιπας των Κρίνων', η λυγερ~, νεαρ~ αν
oρικ~ μoρφ~, που είναι ζωγραφισμένη σε μια τοιχογραφία του μινωικού
παλατιού της Κνωσού, κοντά στη γενέθλια πόλη του Ελύτη. Χάρη στην
πoιητικ~ γλώσσα και την επιστράτευση των ελεUθερων, οημιουργικών
ουνάμεων της φύσης στο Άξιον εστί, το εθνικό και προσωπικό τραύμα του
Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου έχει μεταμορφωθεΙ Ως σύνθεση των οια
φόρων ιστορικών περιόοων του Ελληνισμού και της ιστορίας με τη θρη
σκεία, το έργο ~ρίσκεται αρκετά κοντά στις 060 τελευταίες συλλογές του
'
Σ εφερη, και ειοικα
!1' "Ε γκωμη», α ξ ιος κι αυτο απογονος των
' στο ποιημα« ' "
μεγαλόπνοων ποιημ.ά.των του Παλαμ.ά. και κυρίως ΤΟΥ.. ατελούς πoι~ματoς
του Σικελιανού, Πάσχα των Ελλήνων.
ΣχεΟ9ν την (οια περίοοο με το Άξιον εστί ο EΛUτης συνέθεσε μια
άλλη, πολύ συντομότερη συλλo~, με τίτλο Έξι και μία τύψεις Ύια τον
ουρανό (1960). Η αντίθεση του μικρού με το μεγάλο επισημάνθ'ηκε από
πολλούς. Το Άξιον εστί ξεχωρίζει, γιατί αποτελεί θεαματικ~ επι~ε~αίω-
' 1 , , l '
ση, σε μια εποχη κατα την οποια οι περισσοτεροι ποιητες ακομη ανα-
μετριούνταν με την εμπειρία κάθε είοους ~ττας. Τα σύντομα πoι~ματα

των 'Τ',Ι,'
1. υψεων ειναι, 'Ε
με τον τροπο λ"
του υτη, τοσο εσωστρεφη " και τοσο
ερμητικά όσο τα Τρία κρυφά ποιήματα του Σεφέρη, όπως και μεγάλο
29. Βλ το τρίτο ποίYJIJlX «The Dry Salvages» του έργου του θ. Σ. Έλιοτ, Four
Quartets.
μέρος Τ1)ς ΠΟΙ1)τικής παραγωγής του '60. Με Τ1) δ1)μOσίΕUσ-η των δύο
αυτών έργων, στο γύρισμα Τ1)ς οεκαετίας, ο ΕλύΤ1)ς διέγραψε Τ1) δίδυμ1)
τροχια που
, θ α ακολ ου θ'
ουσε απο τοτε
" 1) ,
ΠΟΙ1)ΤΙΚ1) του παραγωΎ1):
, λυρι-
σμός μεγάλ1)ς εμ6έλειας που περικλείει συγχρόνως Τ1) δ1)μόσια και Τ1)ν
ιδιωτική έκφρασ-η, και 'εσωτερικός λυρισμός' μεγαλύτερου 6άθους. Κι
αυτή ακρΙbώς 1) διαδοχή μεγάλων και μικρών συνθέσεων, 1) μετατόπισ-η
Τ1)ς έμφασ-ης από το εξωστρεφές στο μύχιο, είναι που συντάσσει τον
ΕλύΤ1), για άλλ1) μια φορά, πλάι στους κατεξοχήν λυρικούς μιας ΠΡ(1)
γούμεν1)ς περιόδου, τον Παλαμά και τον Σικελιανό. 3Ο
Εμπειρίκο/; xa;t Επονόπουλο/;. Με μεγάλ1) δυσκολία θα ολοκλήρωνε ο

ΕλύΤ1)ς το μεταγενέστερο έργο του χωρίς τψ ΠΡ(1)γούμεν1) μαθ1)τεία του
στον Υπερρεαλισμό. Η υπερρεαλιστική όμως σταυροφορία για τψ απε-
'
λευ θ ερωσ-η , \:" \:""
των αναρχων ουναμεων του ασυνειο1)του, ανακοπτεται απο Τ1)
γ(1)τεία που ασκούν στον ΠΟΙ1)τή οι τυπικές ιδιόΤ1)τες Τ1)ς ΠΟΙ1)τικής

γλώσσας. Η πειθαρχία αυτής Τ1)ς γλώσσας, ιδιαίτερα στοΆ.ξιον εστί, Τ1)ς
προσδίδει μέρος Τ1)ς δύναμής Τ1)ς. Αντίθετα, ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο πιο
στρατευμένος από τους Έλλψες υπερρεαλιστές, σΤ1) δεύτε(1) συλλογή
του με τίτλο Ενδοχώρα, Τ1)ν οποία συνέθεσε πριν από το Δεύτερο παγκό
σμιο πόλεμο, είχε συμbΙbαστεί μόνο μέχρι ένα σ-ημείο με τις απαιτήσεις
Τ1)ς ΠΟΙ1)τικής φόρμας. Μετά τον πόλεμο έγινε ακόμα πιο ατίθασος, αφού
κύριο μέλ1)μά του ήταν 1) ολοκλ1)ρωτική απελευθέρωσ1) του φρουδικού
'\:'
ασυνειοητου. Α υΤ1)
ι 1) ~
, οιαμετρικα
τεχνικη, "θ "
αντι ετ/ απο εκειν1) του Ελ'
υΤ1)
(αν και, όπως θα δούμε, ο απώτερος στόχος της δεν είναι τόσο διαφο
ρετικός), έχει Τ1)ν παράδοξη συνέπεια να παράγει ένα νέο λογοτεχνικό
είδος, το οποίο καταργεί τψ πιχραδοσιακή διάκρισ1) ανάμεσα στο ατίχο
και τον πεζό λόγο, ανάμεσα στην ποίηΟ"1) και Τ1) μυθιστορία.
Ο χα.ραΚΤ1)ρισμός 'υπερρεαλιστικό' για το μεταπολεμικό έργο του
Εμπειρίκου περισσότερο συσκοτίζει παρά διαφωτίζει. Ο ίδιος, 6έ6αια,
,
συνεχισε να παι ει το ρο ο του
'ζ'λ'
«εΠΙΟ"1)μου»
,
εκπροσωπου του κιν1)ματος
,
σΤ1)ν Ελλάδα. 31
Ο Εμπειρίκος θα πρέπει μάλλον να συνταχθεί πλάι στον
30. Ο εUστoχoς όρος 'εσωτερικός λυρισμ.ός' οφείλεται στον Δ. Ν. Μαρωνίτη, Όροι

του λυρισμ.ού στον Οδυσσέα Ελύπ;, Κέδρος, Αθήνιχ 1980. Βλ συ-Υκεκρψ.ένιχ σσ. 103,
107-8, 115-6.
3 Ι Βλ, για πιχράδειγμ.ιχ, τη συνέντευξη που έδωσε στο ριχδιόφωνο γιιχ το θέμ.ιχ ιxιι~ό
το 1960, όπως παρατίθετιχι ιχπό τον Γ. Γιιχτρομ.ιχνωλάκη, Εμ.πειΡίκος, ό.π., σσ. 28-9.
Λουί Μπουνιουέλ και τον Σαλ()αντόρ ΝταλΙ Πρόκειται για ξεχωριστές

προσωπικόΤΎ]τες, που διέθεταν τ/ν ιοιαίτερΎ] ικανόΤΎ]τα να «πιάνουν» το
παράλογο στψ τέχνη την οποία ο καθένας υπηρετούσε. Συνέχισαν τη
οράση τους ακόμα και όταν ο Τπερρεαλισμός ως κίνημα είχε πια εξα
ντλΎ]θεΙ ΆλλΎ] μία δυσκολία, στην προσέγγιση του μεταπολεμικού έργου
του Εμπεφίκου, προκαλεί η πολύ καθυστερημένΎ] δΎ]μοσίευση του μεγα
λύτερου μέρους του. Οι 060 ΠΟΙΎ]τικές συλλογές του, Ύ] μία σε στίχους και
Ύ] άλλΎ] σε πεζό λόγο, τις οποίες συνέθεσε κυρίως μετά τον πόλεμο,
~ΙA-".. ι Ι θ Ι ι Ι Ι ι θ ι
εκοοv.ικαν μονο μετα το ανατο του, ενω οι οκτω τομοι του μυ ισΤΟΡΎ]-
ματός του Ο Μέγας Ανατολικός κυκλοφόρησαν μόνο μεταξύ 1990 και

1992. Προφανώς και άλλα πεζά έργα του παραμένουν αοημοσίευτα,
«λόγω ελευθεροστομίας», όπως ο ίοιος ο Εμπεφίκος ομολόγησε με σε
μνότ/τα λίγα 'ΧΡόνια πριν από το θάνατό του. 32
Είναι ζήΤΎ]μα αν το μεγαλύτερο μέρος του ώριμου έργου του Εμπει
ρίκου, που είναι γραμμένο σε πεζό λόγο, πρέπει να θεωΡΎ]θεί και να
ε ξ εταστει ως ποιηση.
ι ι Η ι Ι Ιζ ι
ΚΡΙΤΙΚΎ] επιμενει να ονομα ει ποιητη το συγγρα-
φέα του πιο μακροσκελούς μυθιστορήματος που έχει γραφτεί ποτέ στα
ελλψικά, και αναγνωρίζει ως ποιήματα τα περισσότερα μικρά πεζά
κομμάτια. Είναι πράγματι πολύ δύσκολο να αποφασίσει κανείt; πώς να τα
αποκαλεί. Η οιάκριση, εξάλλου, των κειμένων του σε ποιητικά και πεζά
συγκρούεται με την ανεπιφύλαΚΤΎ] αποδοκιμασία του προς κάθε είοους
τυπικούς περιορισμούς που Ύ] έννοια του λογοτεχνικού είοους συνεπάγεται.
Και αυτή μπορεί να είναι Ύ] πιο σημαντική και εξαιρετική συμ60λή του
Εμ.πειρίκου σΤΎ]ν ελληνική λογοτεχνία. Δύο ακόμΎ] στοιχεία συνΎ]γορουν
στψ κατάταξΎ] του ώριμου έργου του στο χώρο της μεταπολεμικής
ποίησης. Η σταυροφορική αισιοοοξία που το οιακρίνει, και η οιονεί θρη
σκευτική αναζήΤΎ]ση της σωτηρίας με τη 60ήθεια του γραπτο'; λόγου το
τοπο θ ετουν
ι ακριοως
Ρ' π λ'
αι στις 'λ ες μετ απ ολ'
μεγα ι συν θ'εσεις
εμικες ΠΟΙΎ]τικες
των κορυφαίων ΠΟΙΎ]τών ΤΎ]ς 'γενιάς του τριάντα' κατά τ/ν εποχή αυτή.
Μόνο στ/ συλλογή Η Σήμ.ερον ως αύριον και ως χθες (1984) ο
'
Ε μπεφικος ,Ι, ι
'ΧΡΎ]σιμοποιει τον τυπικο στιχο, αυτον που αναγνωρι ει κανεις
'ζ'
και σΤΎ]ν Ενδοχώρα. Η προσοχή όμως ΤΎ]ς κριτικής στράφΎ]κε κυρίως σε

, "ζ'
καποια μικρα κομματια πε ου λ' ~ λ ογικως
ογου, ειοο ι ~ ι
απροσοιοριστα. Π ολλα
Ι
32. Το 1967, σε σuνέντευξη με τίτλο «Mιiχoμαι oιιi την ελευθεΡίαντου έρωτα».

ΤΟ αναφέρει ο Γ. Γιατρoμανωλιiκηι:; στο Επίμετρο του πρώτου τόμου του Μεγάλου
Ανατολικού (Άγρα:, 1990), σσ. 285-322 (~. σ. 288).
από αυτά είχαν OΎJμOσΙΕUτεί σε περιοοικά στ/ οεκαετία του 1960. ΕκΟό
θΎJκαν συγκεντρωμένα το 1980, μετά το θάνατο του συγγραφέα, με τον
τίτλο Οκτάνα. Όπως και να ονομαστούν με όρους τ/ς κριτικ~ς αυτά τα
,
κειμενα, αυτο που τε
, λ' ,
ικα καταφερνουν ειναι,
, ξ'
επερνωντας τις προσφατες
,
τραγικές εμπεφίες, να επι6ε6αιώσουν τψ αξία και ΤΎJ oύναμΎJ ΤΎJς τέχνΎJς
του ΠOΙΎJΤ~. «ο ορόμος» (1964), εκ πρώΤΎJς όψεως είναι ένα κείμενο
γραμμένο σε πεζό λόγο. Πρόκειται όμως για σύνθεσΎJ κατά 6άθος ΠOΙΎJ-
, !', , , , λ θ'
ΤΙΚΎJ: το παρααοσιακο μετρο ΧΡΎJσιμoπoιειται εκτεταμενα και αν ανει ΎJ
oμoιoκαταλΎJξία. Ο ορόμος του τίτλου είναι ΎJ ίοια ΎJ ζω~, όπως περνά από
κα
'θ' !' e '
ε γωνια ΤΎJς ΎΎJς, αιαοαινοντας σΤΎJν πορεια τ/ς και μεσα απο καποια
, " ,
6ίαια επεισόοια ΤΎJς νεότεΡΎJς ελ/ψικ~ς ιστορίας. Το τέλος του ορόμου
,
ειναι φυσικα
, ο
θ'
ανατος,
'\'\'
αΛΛα το
,
κειμενο
!'
αεν τε
λ'
ειωνει
,
ετσι:
Και ο δρόμος εξακολουθεί, σκληρός, σκληρότερος παρά ποτέ, σκυ-

,
ροστΡωτος η"λ'
μ.:: ιΖσφα το ντυμενος, και μαλ'"
ακωνει μονο, οποια και
αν
,
ειναι
Ι, , " "λ λ'
η xωp(.~. 07'.ΟΙΟ και αν ειναι το τοπιον, κατω απο σε ας αΥ αον
α
'
θανασιας, , ιΡ '
μονο στα οηματα των ποιητων εκεινων, που οι ψυχες των
" ./, '
ι " " ,
ενα με τα κορμια των ειναι, των ποιητων εκεινων των ακραιφνων και
των αχΡάντων, καθώς και των αδελφών αυτών Αγίων Πάντων. 33
«ο ορόμος» και άλ/α ιοιότυπα .πoι~ματα', που αν~κoυν σε αυτ~ τ/

συλλo~, με οιάφορους τρόπους ανοίγουν νέους ορίζοντες και πρ06άλ/ουν
,
εναν καινουρω κοσμο ΤΎJς ε
" λ ευ θ'
εριας.
r ια τον
'
Ε μπεφικο αυτο σΎJμαινει, , ,
,
πρωτιστως, ΤΎJν
,
καταΡΎΎJσΎJ
ξ
των σε ουα
λ'
ικων
,
ταμπου.
Π '\'\'
ΟΛΛα
,
απο αυτα,
,
6έ6αια, 6ρίσκονται εγγεγραμμένα στη γλώσσα και φυλάσσονται ευλα6ικά
χάρη στις συμ6ατικόΤΎJτες του γλωσσικού καθωσπρεπισμού. Απλώς, ονο
μάζοντας και περιγράφοντας ΤΎJ γενετ~σια πράξη, και εν γένει τ/ σεξουα
λικ~ oραστηριόΤΎJτα, ο Εμπεφίκος καταφέρνει με τη γραφ~ του να κα
ταργ~σει τις συμ6άσεις, και η γλώσσα ΤΎJς Οκτάνασυνουάζει τη σεξουα
λικ~ ευθύΤΎJτα με ΤΎJ φλόγα του απόκρυφου και τψ αυθεντία του πρoφ~τη.
Ο Εμπεφίκος, λοιπόν, με τψ oικειoπoίησΎJ της Bι6λικ~ς γλώσσας για τους
~ ι " ",,\'"\ ' ,
αικους του ΠOΙΎJτικoυς σκοπους, συναντα και αΛΛους ποιητες της εποχης του.
Το κομμάτι «Όχι Μπραζίλια μα Οκτάνα» (χρoνoλoΎΎJμένo το 1965)

αποτελεί το νοηματικό πυρ~να τ/ς συλ/o~ς και οικαιολογεί τον τίτλο
της. Ήταν ΎJ επoχ~ που στη μέσΎ] τ/ς ζούγκλας του Αμαζονίου ιορύθηκε
33. Οκτάνa (εκΟ. Άγρα, Aθ~να, 1980), σσ. 17-18.

.--- -
275
" "λ"
απο το τιποτε μια καινουρια πο η, η νεα πρωτευουσα της Β ραζ ιλ'ιας. D
Νέος Κόσμος ασκούσε γοητεία στον Εμπειρίκο -ήδη από την εποχ-ή που
έγραψε τη νου6έλα Αργώ ή πλους αεροστάτου (1944). Αυτό δε το ολότε
λα ουτοπικό τεχνικό έργο, που ανέλα6ε η κυ6έρνηση της Βραζιλίας, απο
τελούσε την πραγματοποίηση της 'Νέας Ιερουσαλ-ήμ', την οποία ο Εμπει
ρίκος εκείνη την εποχ-ή σχεδίαζε με τη γραφ-ή του. Το «Όχι Μπραζίλια
μα Οκτάνα» λειτουργεί ως ξόρκι, αφου ορίζει το χαρακτ-ήρα. του νέου
οικουμενικου παραδείσου, του οποίου το όνομα (καθαρά φανταστικό και
χωρίς κανένα νόημα) είναι ο ίδιος ο τίτλος της συλ/ογ-ής:
ΟκτάΥα Θα πη αΥά πάσαΥ στιγμ.ήΥ ποίησις, όμως όχι ως μ.έσΟΥ εκφρά

σεως μόΥΟΥ, μ.α ακόμη ως λειτουργία του ΠΥεύματος διηΥεκής.34
Η Οκτάνα είναι ένας κ-ήπος της Εδέμ χωρίς το προπατορικό αμάρ

τημα, στον οποίο οτιδ-ήποτε μ.πορεί να συμ6εί, οτιδ-ήποτε επιτρέπεται:
ΟκτάΥα θα πη επί γr;ς Παράδεισος, επί της γr;ς Εδέμ, χωρίς προ
πατορικόΥ αμάρτημα, πέραΥ πάσης εΥΥοίας κακού, με ελευθέραΥ εις
" , ~' 35
πασαΥ περιπτωσΙΥ παΥτου και τηΥ αιμ.ομι"ιαΥ.
Αυτό το ουτοπικό όραμα σχετίζεται λιγότερο με τον Υπερρεαλισμό

και περισσότερο με τη σεξουαλικ-ή απελευθέρωση της δεκαετίας του '60
στην Αμ.ερική και τη Δυτική Ευρώπη. Και δεν είναι τυχαίο ότι ο ώριμος
σε ηλικία Εμπειρίκος, περισσότερο από οποιονδήποτε εκπρόσωπο της
νεότερης γενιάς, ήταν αυτός που πρώτος καλωσόρισε την αμερικανικ-ή
'μπητ' ποίηση στην EMιXOa.:J6
Την εποχή που η ΟκτάΥα εμφανίστηκε με μορφ-ή 6ι6λ(ου (1980), η
γενιά των μ.πητ ήταν πια παρελθόν και η πραγματικότητα της νέας
πρωτευουσας της Βραζιλίας δεν είχε καταφέρει να ικανοποι-ήσέι οότε τις
\1' "
ΠΡOtιιαγραφες \1' '
ουτε τις προσοοκιες. Τ ο Ιtιανικo
\1' '
' του Ε μπεφικου ομως μενει, , ,
σε μεγάλο 6αθμό χάρη στη γλώσσα του. Το όνομα Όκτάνα' δεν αναφέ
ρεται σε τίποτα πραγματικό. Αντίθετα με την πρωτευουσα της Βραζι-
34. Εμ.πειΡίκος, Οκτάνa, δ.π., σ. 77.

35. Εμ.πειρίκος, ΟκτιΧνο:, ό.π., σ. 78.
36. Πιο κα.θα.ρά στο πεζό ποίημα. (α.πό ΤΎ]\' ΟκτιΧνa) με τίτλο «Beat, beat, beatitude
and love and glory» , με προμετωπίδα. μια. φράση "ou Jack Kerouac.
-------------
'
λιας, οεν
1:" ειναι "λλ"
υπαρκτος τοπος, α α ουτοπια. Η ε λ ευ θ ερια,
' που Ο
ΕμπεφΙκος οραματιζόταν, ήταν εφικτή μόνο στο χώρο της γλώσσας. Και
για το λόγο αυτό αναζητοΙΙσε όχι μόνο νέα είδη και εκφραστικοΙΙς τρό
πους, αλλά ακόμη και νέες λέξεις και μια νέα γλώσσα. Μεγάλο μέρος
από το ώριμο έργο του Εμπεφίκου έχει ως θέμα του τις λέξεις και πώς
αυτές αποκτούν νόΎ]μα και περιεχόμενο. 37 Στο τελευταίο κεΙμενο ΤΎ]ς
Οκτάνα, «Η νήσος των Ρ06ινσώνων», διαΚΎ]ρυσσει:
Οι λέξεις έχασαν και αυτές τα ηΧΎ)τικά των περιγράμματα, και τώρα

μοιάζουν με πηλό, απ' τον οποίον ο ερημίτης πλάθει νέες λέξεις (νέα
δοχεία των ιδίων παλαιών εννοιών).:J8
Και με παραδείγματα από αυτή ΤΎ] νέα, ακατανόΎ]ΤΎ] γλώσσα, ο

Εμπεφίκος κατακτά, στις τελευταίες σελΙδες ΤΎ]ζ Οκτάνα, τψ ελευθερία
που ονειρευόταν. 39
Αλλά Ύ] ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Το 1990 δΎ]μοσιείιΤΎ]καν οι 060
πρώτοι τόμοι από το magnum opUS του Εμπεφίκου, Ο Μέγας Ανατο
λικός.4() Η σΙΙνθεσή του διήρκεσε από το 1945 ώς τις αρχές ΤΎ]ς δεκαε
τίας του '70. Το έργο αντιμετωπίζει τις συμ6άσεις του μυθιστορήματος
με τον τρόπο που τα 'ποιήματα' ΤΎ]ς Οκτάνα αντιμετώπιζαν τις αντίστοι
χες ΤΎ]ς ποίησΎ]ς. Προορισμός είναι πάλι ο Νέος Κόσμος. Το ατμόπλοιο
του τίτλου είναι ο πλωτός παράδεισος της σεξουαλικής απελευθέρωσης
των εΠΙbατών και του πλΎ]ρώματος. Στο διεθνή κατάλογο των επι6ατών
περιλαμ6άνεται και ο μυθιστοριογράφος ιουλιος Βερν. Οι ερωτικές περι-
'ξ , θ' ζ ,
πτυ εις των Ύ]ρωων του μυ ιστορηματος παρουσια ονται αποσπασματικα
,
αλλά χωρίς καμία διακοπή. Το υφος ΤΎ]ς αφήγΎ]σης είναι επίσημο, ο τόνος
lXbPlSc; και η γλώσσα Ύ] καθαρευουσα των ελλψικών μεταφράσεων του
Ιουλίου Βερν και των άλλων Ευρωπαίων .κλασικών , στα τέλΎ] του 190υ
37. Βλ συyκεκριμένcι το κείμενο «Αι λέξεΙζ» (ΟκτιΧνα), κcιι Γ. Kεχcιγιόγλoυ,

Ανδρέας Εμπειρίκος: ((Αι λέξεις»_ ΜοΡφολογία τοl) μύθοΙ), University Studio Press, Θεσ
σιxλoνίΚΎJ 1987.
38. ΕμπειΡίΚΟζ, Οκτάνa, σ. 94.
39. Το πoΙημ.cι, το οποΙο είνcιι cιχρoνoλόγητo, πρoφcινώς γριΧφτηκε ΤΎJν ί5ιcι εποχή
με το «Όχι :MπpcιζΙλιcι μ.cι ΟκτιΧνιχ» (Γιcιτρoμ.cινωλιXκηζ, Εμπειρίκος, σσ. 188-9).
40. Αν5ρέΙΧζ ΕμπειΡίΚΟζ, Ο Μέγας Ανατολικός (8 τόμοι), επιμ. Γ. Γιcιτpoμ.cινω
λιΧκης, .Άγρα, Αθήνιχ 1990-2.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛ.ΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 277
αιώνα.'1 Σε κάποω 6αθμ.ό Ο Μέγας Αιιατολικός είναι μ.ια γιγάντια πα

ρωοία, αλλά η πρόθεση αυτής της επΙμ.ονης σεξουαλικής αφήγηση ς πα
ραμ.ένει εμ.φανέστατα σο6αρή. Πρόκειται για το θρΙαμ.60 του θεο'; Πάνα,
που αποτελεΙ το σύμ.60λο της σεξουαλικής ελευθερίας σε ένα πρωιμ.ότερο
μ.υθιστορημ.ιχτικό ταξίδι του Εμ.πεφίκου, την Αργώ.
Ο Μέγας Ανατολικός ξεπέρασε τη μ.ομ.φή της πορνογραφίας (χωρίς,
όμ.ως, να την αποφύγει!) όπως ακρι6ώς η Οκτάιια επέζησε της γενιάς
ι γενναιου
των μ.πητ και του " ,
νεου κοσμ.ου της Β ραζλ'
ι ιας. Η γλ'
ωσσα και
τα επεισόδια που συγκροτούν την πλοκή του είναι επεξεργασμ.ένα μ.ε

συνέπεια και μ.ε τη 60ήθεια της εφωνικής αντιπαράθεσης. Ο συγγραφέας
στοχεύει και υπολογίζει στην έκπληξη του αναγνώστη: το καλλιεργημ.ένο
λόγω ύφος της αφήγησης διανθίζεται μ.ε τις πιο απαγορευμ.ένες λέξεις
της ελληνικής γλώσσας. Συχνά, ολόκληρη παράγραφος καταλαμ.6άνεται
από άναρθρες κραυγές ηδονής, οι οποίες σε κρίσιμ.ιχ σημ.εία αντικαθιστοuν
εξ ολοκλήρου τη γλώσσα. Η υποτυπώδης, έστω, πλοκή του μ.υθιστορή
μ.ιχτος στήνει ένα παρόμ.οιο παιχνίοι μ.ε τον αναγνώστη: άλλες είναι οι
προσδοκίες του για το πώς ήρωες σαν αυτούς που έχουν περιγραφεί
πρόκειται να συμ.ΠεΡιφερθούν (ειοικά στα 1867, οπότε και τοποθετείται η
~') και α'λλα τελ'
οραση "
ικα αυτοι πραττουν. Α'
υτο καταλ'
ηγει σε μ.ια επιτη-
Οευμ.ένη κωμ.ωΟία που θυμ.ίζει έντονα Κα6άφη (ο οποίος είχε επίσης

, ~" ,
υμ.νησει τον ηοονισμ.ο, ειτε απεριφραστα ειτε εφωνικα
, ') .
Μέσα στην α6ρή (έστω κι αν ύπουλα) αθώα ατμ.όσφαιΡα του φαντα
στικού αυτού πλοίου του Εμ.πεφίκου, η γενετήσια ορμ.ή αποκτά μ.ιαν από
κρυφη σημ.ασία, καθώς η υπέρτατη σεξουαλική ηοονή, μ.ε όποιον τρόπο κι
, ,
αν κατακταται,επιφερει την ο
λ" '"
ικη απορροφηση του ατομ.ου απο το συμ.παν.
«Έχει τον όλ(Jον του Θεοu, μέσα στ/ν αιωνίαν οόνησιν της Ενεργείας εν
ηοον'ή οια(Jιών και εν εκστάσει υπάρχων στον κόσμον τοuτον τον παντοτινόν,
στον κόσμον τ.ον ανέσπερον, όπου το "Εγώ", οιά τον πλ'ήρη &νθρωπον,
σημαίνει "Εκείνος", και ο εκάστοτε και εκασταχοu "Εκείνος" σημαίνει π&λι
Εγώ - εγώ που είμαι εν Θεώ και συνεπώς Θεός, εν Ηοον'ή και Κραοασμώ
και εις τους αιώνας των αιώνων ... »,42
41. Είμαι ευγνώμων στον κ. Γιώργο Λεμό γιιχ 'τ/ν πc.φατ~ρησή του ότι η γλώσσα
του έργου οεν είναι τόσο η γλώσσα του Παπαοιιχμ4ν'τ/ και του Βιζυ'η"Οίι, όσο 1) γλώσσα
των ε~ηνικών μεταφράσεων του Βερν και των άλλων 'κλασικών' 'τ/ς περιόδου, μ.ε τα
οποία μεγάλωσαν πολλές γενιές αναγνωστών.
42. Ο Μέγας Ανατολικός, ό.π., τόμο 2, σ. 196.
Με αυτόν τον τρόπο Ύ] Οκτάνα, με ΤΎ]ν κραυγαλέα κατιiφαση ΤΎ]ς

εξωτικ~ς ουτοπίας, και Ο ΜέΥας Ανατολικός, αυτός ο πλωτός παριiδει
σος των απολαύσεων, αντανακλούν ΤΎ] σχεδόν θΡ1)σκευτικ~ διάσταση του
ΕλύΤΎ] και του Σεφέρ1) Τ1)ς ίδιας περίπου περιόδου, όπως επίσης και Τ1)ν
περισσότερο πειραματικ~ αλ/ιi συγκραΤΎ]μένΎ] αναζ~ΤΎ]ση κιiπoιων νεότε
ρων ΠΟΙ1)τών. Είναι επίσης ιδιαίτερα ενδιαφέρον να παραΤΎ]ρ~σει κανείς
πώς ο Εμπειρίκος, δανειζόμενος από ΤΎ]ν εκκλΎ]σιαστικ~ ορολογία αυτ~ ΤΎ]
φoριi, για να ορίσει Τ1)ν ιδανικ~ κατιiσταση Τ1)ς σεξoυαλικ~ς ευχαρίστ/σης,
αΠΎ]χεί τα διiνεια του Καρούζου από ΤΎ]ν ίδια ορολογία σΤΎ]ν πρoσπιiθειιi
του να ορίσει το περιεχόμενο ΤΎ]ς πο(1)σης, στο κείμενο που παρατέθ1)κε
ΠΡ(1)γουμένως.
Το ταξίδι σε μέρΎ] εξωτικιi εμπνέει και έναν ιi"λ/o υπερρεαλιστ~ ΠOΙ1)Τ~

Τ1)ς παλαιότερ1)ς γενιιΧς, τον Νίκο Εγγονόπουλο, τoυλιiχιστoν στα έργα
που συνέθεσε σΤΎ] δεκαετία του '50, πριν αφοσιωθεί oλoκλΎ]ρωτικιi σΤΎ]
ζωγραφικ~.43 Για τον Εγγονόπουλο, όπως και για τον Εμπειρίκο, «ο
υπερρεαλισμός είναι Ύ] νομιμοπο(1)ση της επιθυμίας».44 Μετά τον πολφ.ικό
αίνο στο έργο του ΜπολΙbάρ: ένα ελληνικό ποίημ.α, ο Εγγονόπουλος
επέστρεψε στην πιο εσωτερικ~ ατμόσφαιρα των πρώτων πoιημιiτων του.
Γύρευε μέσα από ΤΎ]ν 'tixV1J του μια απελευθέρωση πιο καθoλικ~ αλ/ιi
και πιο πρoσωπικ~ από αυτή που του πρόσφερε ο Ν οτιοαμερικανός
Έλ/Ύ]νας επαναστιiτης ~ρωιiς του. Λιγότερο αδιαφαν~ς τώρα από ό,τι
στα προπολεμικά πoι~ματιi του, συμπλέει με τον ΣεφέΡ1), τον Εμπειρίκο
(του ΜεΥάλου Ανατολικού, συγκεκριμένα) και τους 'κοινωνικούς' ΠΟΙΎ]τές,
όπως τον Aναγνωστιiκη και τον Aλεξιiνδρoυ. Αυτό που μoιιiζει να απα
σχολεί όλους αυτούς τους ΠΟΙYJτές είναι YJ αντικειμενικοποίΎ]ση ΤYJς ελπίδας
και του πο'θ ου. Σ'θ'λ/
υνη ως, α '
οτε περισσοτερο ,"'>"'>
και αΛΛοτε λ' ,
ιγοτερο φανερα, .
,
καταφευγει ο
Ε ' λ
γγονοπου ος στον
'
τροπο του
Κ ρ, ,
ΙXOΙXcpYJ, ΤΎ]ν ειρωνΙΚ1) απο-
στασιοποίΎ]ση.45 Η πιο συχν~ όμως εικόνα στψ όψιμ1) ποίηση του Εγ-
43. Ο Ν. Εγγονόπουλοι; στο οιΜπιμα από το 1946 ώι; το 1957 ο-ημοσΙευσε

τέσσερειι; τόμουι; με ποι'ήματα, οι οποίοι σUΜπεριλ~φ&ηκαν σπι οtτομ1j έκοοο-η του έργου
του: Ποιήμ.ατα (2 τόμοι), Ίκaρoι;, Aθ~να 1977. Το τελΕUταίO O'Yjμοσιεuμένο έργο του,
Στ/ν κοιλάδα με τους ροδώνες, κυκλοφόρ-ησε ξεχωριστά το 1978.
44. Από σuνέντεuζ1j του Εγγονόπουλου στο περιοοικό [ΚΟΝ 7 (1981), 27-32. Βλ
σ. 28.
45. Βλ συγκεκριμένα το ποt1jμα «Ενοικιάζεται», που 01jμοσιεύΤ1jκε το 1957
(Ποιήμ.ατα, τόμο 2, σσ. 186-9).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ
- - - - - - - - - - - - _.._ - - - - -279
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
- -
γονόπουλου είναι το ταξίδι μέσα στην ομίχλη και τη Ι:Ιροχή. Τό ταξίδι αυτό
παρακολουθέί το υπερωκεάνιο του Εμπεφίκου και δεν έχει άλλο σκοπό
από το να διανοίγει ελεύθερο χώρο, ώστε η γλώσσα να μπορεί να ικα
νοποιήσειοποιαδήποτεεπιθυμία. Είναι ένα ταξίδι, στην κυριολεξία, έξω από
αυτόν τον κόσμο. Σε ένα πεζό ποίημα με τον προκλητικό τίτλο «Πραγ
ματικότης», ο ποιητής παρομοιάζεται με τον καπετάνιο ενός τέτοιου
πλοίου, στον οποίο όλοι στηρίζονται, χωρίς να τον λογαριάζουν παρά μόνο
, 11"
τη στιγμη του κινυυνου:
Αυτός, που δεν έχει τ/ χαρά κι' όμως τ/νέ γνωρίζει, που δεν
είν' ελεύΘερος κι' όμως τ/ν ποΘεί ΤΎ)'V Ελευθερία, αυτός που
6ασανίζεται κι' όμως ελπίζει. • 6
I
Εδώ η έμφαση στο 'Ι:Ιάσανο' και την ελπίδα υποδηλώνει μια επιφύ
λαξη για την ορμητική κατάφαση του ελυτικούΆξιον εστί και των όψιμων
έργων του Εμπεφίκου. θυμίζει μ.άλιστα περισσότερο την 'κοινωνική' ή
'πολιτική' ποίηση, η οποία την εποχή εκείνη είχε γίνει αποκλειστικό
προνόμιο της ηττημένης στον Εμφύλιο Αριστεράς. Ηγετική φυσιογνωμία
αυτής της ποίησης είναι ο Γιάννης Ρίτσος, ο τελευταίος εκπρόσωπος της
γενιάς του '30, του οποίου το μεταπολεμικό έργο θα εξεταστεί εδώ.
Ρίτσος. Δύο περίοδοι φυλάκισης οιέκοψαν τη μεταπολεμ.ική ποιητική

σταοιοορομία του Γιάννη Ρίτσου. Η πρώτη κατά τη διάρκεια του Εμ
φύλιου πολέμου, και η δεύτερη κατά τη διάρκεια της Χούντας. Τα πιο
" "θ
παραγωγικα χρονια, στα οποια συνε εσε το μεγαλ"
υτερο μερος του εργου, ,
στο οποίο τώρα Ι:Ιασίζεται η παγκόσμια αίγλη του, ήταν το διάστημ.ιχ
μεταξύ της πρώτης αποφυλάκισής του το 1952 και της δεύτερης το
1970 , ' , " ,
μετα απο τρια χρονια σε στρατοπευο συγχ.εντρωσης και σε περιο-
11' '
ρισμό κατ' οίκον.

η
Το 1949 ο Ρίτσος και άλλοι ποιητές της γενιάς του
'11'
εΙυαν '
να χανεται "
ο,τι ειχε "
με τοσο αιμ.ιχ 11' θ'
κερυη ει στον πο'λ εμο. Με την
ήττα της Αριστεράς εξανεμίστηκαν όλες οι ελπίδες του, όπως και των
ομο'ιΌεατών του, για ένα καλύτερο μέλλον. Στις οδυνηρές συνέπειες της
, ,
ηττας, τοσο πο
λ " "ι+".,
ιτικες οσο και προσωπικες, προστεν.ικαν η μεταστροφη
,
46. Ποιήματα, ό.π., τόμο Β', σ. 148.

47. Για αξιολόΥφη αυτ~ς της περιόοου της πορείας του Ρίτσου, 6λ, ανά.μεσα σε
ά.λλους, Στέφανος Διαλησμά.ς, Εισαγωγή στ/ν ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, Επικαιρότη
τα, Α&ήνα 1984, σσ. 43-4.
-------------_.---------
της Σ06~ετικής Έν,ωσης μετά το θάνατο του Στάλιν κα~ η σ06ιετ~κή

καταστολή της ουγγρικής εξέγερσης το 1956. Όπως ήταν επόμενο, οι
'κοινωνικοί' πo~ητές της μεταπολεμικής γενιάς, κα~ 6έ6αια ο Ρίτσος,
, ,~ Ι "Ι λ'
ασκησαν αυτoκριτ~κη και ζΙιερευνησαν με την πo~ηση τους καποιες υ-
σεις. Οι ,
στιχοι τους αυτοι"ζ
μοια ουν με τον κα θ'
ημερινο '
σχολ ιασμο και
'ζ ουν τον oμαo~κo'θ'

εκφρα ρηνο. !.' Αλλ"α το εργο του Ρ'~τσoυ ,
ανταποκρινεται
στις λύσεις που επεξεργάζονταν την ίo~α εποχή οι σύγχρονοί του και στη
θεμελ~ακά αισ~όooξη στάση ζωής και ποίησης που υιοθετούν.
Τα ποιήματα που έγραψε ο Ρίτσος αυτή την περίοδο ανήκουν σε 060
'!1'
ομ.α.ζΙες: τα πολ"
υ μικρα κα~ τα πολ'
υστιχα. Τα ολ'
ιγοστιχα ,
πo~ημ.α.τα,
πολλά από τα οποία συγκεντρώθηκαν στους δύο τόμους των Μαρτυ

ριών, γράφτηκαν μεταξό 1957 και 1965. Αποτελούν ένα πολύ χαρακτη-
ριστικο
, ,
κομματι του
,εργου του Ρ'ιτσου κα~
!."
οοηγουν κατευ
θ'
ειαν στις
'μαρτυρίες' των 'κo~νωνικών' ποιητών της περ~όδoυ, όπως υποδηλώνει

και ο τίτλος τους. Είναι όμως φανερή και η κληρονομιά του Υπερρεα-
'
λισμου, !."
~o~αιτερα στην αντιπαρα'θ!.'"
εση απροσοοκητων εικονων κα~ στη
συγκρατημένη εσωτερικότητα, η οποία τα δ~αφoρoπo~εί αισθητά από τα

πιο Όημόσ~α' πo~ήμ.α.τα του Ρίτσου. Στα πoλύστ~χα ποιήματα, αρχίζο
ντας από τη Σονάτα του Σεληνόφωτος (1956), αξιοποιεί το είοος του
!.' 'λ'
«οραμ.α.τικου μονο ογου». Ο' ,
τροπος ειναι εντελ' " φαινεται
ως ξ εχωριστος
όμως να οφείλει περισσότερα στον Μπράουνινγκ παρά στον Κα6άφη ή

σε οποιονοήποτε άλλον Έλληνα συγγραφέα που ασχολήθηκε με τη
μορφη αυτη.,
'Ε πιπ λ'
εον, αυτo~ οι μονο'λ ογοι του , Ρ'ιτσου 'ζουν την
παρoυσ~α
εξής ιo~oτυπΙα: πλα~σιώνoντα~ από 'σκηνικές οοηγΙες' που εκτείνονται σε

μία ή περισσότερες παραγρά:φους.
Η '"ζ
τεχνικη αυτη !." '!.'
εφαρμο ετα~ στους οεκατεσσερεις 'ξ ι
απο τους οεκαε
«οραματικούς μονολόγους» που συνέθεσε ο πo~ητής από το 1956 ώς το

1972 και συγκεντρώθηκαν στον τόμο Τέταρτη Διάσταση (1972).48 Στη
Σονάτα του Σεληνόφωτος (1956) παρουσιάζεται μια ηλικιωμένη, μαυρο
φορεμένη γυναΙκα. Απευθόνεται με 6ασανιστ~κή λαχτάρα σε ένα νέο
, !1'
ανορα, ο ' "
οποιος φαινεται οτι ανυπομονει, να εγκαταλ ει'ψ ει το παλ'
ιο και
φθαρμένο σπίτι της με το αχρησιμοποίητο πια μεγά:λο πιάνο, που φωτί-

ζεται ,
μονο απο , το ,
ασπλ αχνο '
φεγγαροφωτο. Ο σιωπηλ'
ος νεαρος " ειναι
48. Επανεκοόθ'ηκε μ.ε αυτό τον τίτλο, ως 60ς τόμος των Ποιημάτων (Κέορος,
Aftήνα 1989-90). Ένας ακόμη μ.ονόλογος, ο οέκατος έ()οομος, με τίτλο Φαίδρα, που τον
συνέθεσε ο ποιητής στα 1974-5, σUΜπεριλήφθ'ηκε και αυτός στον 60 τόμο.
φανερά εκπρόσωπος του μ.έλλοντος, κα~ ΎJ επωδός Ά.φησέ με να 'ρθω μαζί

σου, που ~,
Ό~ακoπτε~ συχνα το " 'λ ογο,
μ.ονο 'ζ ε~
εκφρα ΤΎJν επ~ θ υμ.~α ΤΎJς
' γυ-
ναίκας να γευτεί αυτό το μ.έλ/ον. Mo~άζε~, όμ.ως, απίθανο να εγκαταλεί

Ψε~ ποτέ ΎJ oμ.~λήτρ~α το παρακμ.ασμ.ένο περ~6άλ/oν που ο λόγος ΤΎJς
πλάθει. Μέσα από το λόγο αυτό, ο ΠO~ΎJτής ε~κoνoπo~εί ΤΎJ O~άλυσΎJ του
μ.εσoαστ~κoό σΠ~Τ~Oό, αντλώντάς από ΤΎJν πρoσωπ~κή εμ.πειρία ΤΎJς πα~
δ~κήζ του ΎJλικίαζ, αλ/ά κα~ από ΤΎJ μ.αρξ~στ~κή πρό6λεψΎJ για το μ.αρα-
,
σμ.ο τ/ς
"ξ
ασΤΙΚΎJς τα ΎJζ.
Τ ' ,
ο ΠO~ΎJμ.α ομ.ως τε
λ'
ε~ωνει καπωζ
, ,
αoρ~στα.
Η
ίo~α ΎJ πoίΎJσΎJ καταλαμ.6άνει μ.~α oιφoρoόμ.ενΎJ θέσΎJ ανάμ.εσα στον παλ~ό

αστικό κόσμ.ο, στον οποίο ανήκε~ ΎJ γυναίκα, το πιάνο και ΎJ σονάτα του
Μπετό6εν, από τψ οποία παίρνε~ το πoίΎJμ.α τον τίτλο του, και σΤΎJ νέα
πο λ ετεεα
' Υ"
με τα ρο..,εασμενα χερεα της, την πολ' 'Σ υν
ετεεα του μεροκαματου.
τo~ς άλλοις, στο αφΎJΎΎJμ.ατ~κό πλαίσ~o δΎJλώνετα~ ότι όλΎJ ΤΎJν ώρα το
ραδ~όφωνo έπα~ζε κα~ τέλος ακολουθούν καταγραμ.μ.ένα τρία μ.έτρα από
ΤΎJ «Σονάτα του ΣελΎJνόφωτoς» που, π~θανώς επ~λέχθΎJκαν ίσα-ίσα επε~
οή πεp~έχoυν τψ oOΎJγία misterioso.'9 Με αυτόν τον τρόπο ΎJ τελευταία
λέξΎJ του πo~ήμ.ατoς ανήκε~ κυριoλεκτ~κά στον Μπετό6εν. Εδώ, όπως κα~
σε άλλα πo~ήμ.ατά του αυτής ΤΎJς- πεp~όδoυ, ο Ρίτσος αναφέpετα~ υπα~-
ν~κτ~κα σΤΎJν
, απο
λ'
υτpωΤ~ΚΎJ, ανανεωΤ~ΚΎJ
, ~,
Quναμ.ΎJ ΤΎJς
,
τεχνης.
o~ πεp~σσότεpo~ από τους «δραμ.ατ~κoός μ.ονολόγους» ΤΎJς Τέταρτης

Δεάστασης γpάφΤΎJκαν σΤΎJ δεκαετία 'tou '60, κα~ περ~σσότεpo~ από τους
μ.~σoύς είνα~ αφ~εpωμ.ένo~ σε αρχαίους μ.Uθοuς κα~ θρόλους. Eίνα~ πολό
χαραΚΤΎJP~στ~κό ότ~ στα πo~ήμ.ατά "Cou αυτής ΤΎJς δεκαετίας, ποu αναφέ
poντα~ στον αρχαίο κόσμ.ο, ο Ρίτσος ΧPΎJσ~μ.oπoίΎJσε μ.~α τεχν~κή ποu
6ασίζετα~ στα παραδείγμ.ατα του ΣεφέpΎJ κα~ του Kα6άφΎJ. Από τον
Kα6άφΎJ uωθέτ-φε τ/ν αντ~μ.ετώΠ~σΎJ μ.ιας o~κείας ~στoρίας μ.ε ανoίκε~o
τρόπο, δεσμ.εόοντας ΤΎJ συμ.πάθε~α "Cou αναγνώσΤΎJ γ~α "Couc; αντ~ήρωες,
τους χαμ.ένους, τους απλοός ανθρώποuς που τους παρέσυραν τα μ.εγάλα
κα~ σΎJμ.αντ~κά γεγονότα. Από τον ΣεφέΡΎJ' τψ έμ.μ.εσα διατυπωμ.ένΎJ
...... ' , "
αΛΛα φανεΡΎJ αντιστoιχ~α αναμ.εσα στα ~στoρ~κα ΎJ μou
" θ' ,~
~κα επε~σoo~α που
αφΎJγείτα~ κα~ στα σόγχΡονα γεγονότα. Ο Φελοκτ/της (1963 -5) είνα~

ένας άλλος μ.ονόλογος, στον οποίο ΎJ νεότεΡΎJ γεν~ά αντ~μ.ετωπίζε~ τ/ν
παλα~ότεΡΎJ. Αuτή τ/ φορά αναλαμ.6άνε~ να μ.~λήσε~ ο νέος άνδρας. Kα~
49. Αl)τ'ή είνιχι Yi πειστικ'ή πpότιxσYj τοl) Peter Bien, «Ritsos's Painterly Technique ίη
Short and Long Poems», Yofirί (Sydney) 11 (1990-1), 5-11.
282 ΒΕΑΤΟΝ
- - - - - - _ . _ - - - RODERICK
--
, λ"
ο α:φωνος συνομι ΎJΤΎJς, χα:ΡΎJ στα:
λ' ξ s:,'ζ
ογια: του νεα:ρου, α:να:κερCΙΙ ει τα: νια:τα:
, ,
, ,
κα:ι το σφριγος του, οπως α:να:φερετα:ι στο τε
, 'λ
ος.
Τ'
ο σενα:ριο παραπεμπει
,
στψ oμώνυμΎJ τρα:γωδία: του Σοφοκλή: ο ΎJλικιωμένoς ΦιλoκτήΤΎJς έχει
α:πoτρα()ΎJχθεί α:πό ΤΎJ μάχη, α:λλά οι Έλλψες χρειάζοντα:ι τα: όπλα: του
για: να: νικήσουν τους Τρώες. Σύμφωνα: με ΤΎJν ΠOΙΎJτική εκδοχή του
Ρίτσου, κατά την α:να:μέΤΡΎJσΎj του νεα:ρού Νεοπτόλεμου, ο οποίος έχει
' , , λ λ' ,
σταλ ει για να: φερει τα οπ α:, με το μεγα: υτερο του
Φλ' s:,'
ι OΚΤΎJΤΎJ, οι cιυo
άνδρες αντιλα:μ6άνοντα:ι ενστικτωδώς ΤΎJ μ.α:τα:ιόΤΎJτα του πολέμου στον

οποίο έχουν κα:ι οι δύο εμπλα:κεί. Ο νέος α:ποδέχετα:ι με εγκαρτέΡΎJσΎj,
α:φού δεν μπορεί να: κάνει α:λλιώς, να: πα:ίξει το ρόλο του πολεμιστή κα:ι
ήρωα:. Αλλά μπορεί να δια:κρίνει πέρα: α:πό τις μικρόψυχες έχθρες, που
πα:ρα:κί"ΎJσα:ν τους α:ΡΧΎJγoυς σε αυτή τ/ μάτα:ιη επιχείΡΎJσΎj, και α:να:γνω
ρίζει πόσο εφήμερες είνα:ι οι α:ξίες, τις οποίες είναι υποχρεωμένος να:
υπηρετεί. Κα:ι εξα:ιτία:ς αυτής ΤΎJς δια:πίστωσΎjς λέει:
Κ' ήταν σα μια ευτυχία η γνώση αυτή' μια άφεση,

μια κατευναστική παραδοχή, μια αδρανής ευφροσύνη
, " ι
απ την αφη του αιωνιου και του τιποτα ...
μια ελάχιστη δικαίωση,
κι
, ο'λ ος Ο
'1"
φοοος,
'Ω
αναριιιμητος κι
' ,
αγνωστος,
l'
σια
λ' ,
υοντιΖν περα,
ένα 6αΘύ, ιλαρό σύννεφο στ/ μυΘική απεpαντoσύνr;.50
Ο νεαρός άνδρας θα παίξει το ρόλο του, όπως α:παιτεί ΎJ ιστορία,

μέχρι το τέλος του, για να: κερδίσουν οι ΈλλΎJνες τον Τρωικό Πόλεμο.
Τα όπλα όμως του ΦιλoκτήΤΎJ τα: θέλει για: έναν άλλο σκοπό (αντίθετα
με τους αΡΧΎJγoυς που, όπως λέγεται, ενδιαφέρονται μόνο για τα όπλα:,
και
,
οχι για τοuς αν
θ '
pwitouc; που τα: κρατουν
, ): "
για να κρατησει κοντα του
τον ίδιο τον ΦιλoκτήΤΎJ:

'ί}
uμως εσυ
"
εισαι τα
, λ
ΟΠ α σου, τα
'
τιμια
1"
κερσισμενα
με τ/ δουλειά, τ/ φιλία και τη Θυσία, δοσμένα α:π' το χέρι

εκεινου , 'λ ισε τ/Υ Επτακεφα
που στΡαγΥα 'λ'ΟΥ, εκεΙΥου που σκοτωσε ,
ΤΟΥ φύλακα του Άδη. Και τό 'δες
με τα ίδια σου τα μάτια' και τό 'ζησες: κληΡΟΥομιά σου
και τέλειο όπλο σου. Αυτό νικάει μονάχα ...5!
50. Ποιήματα, ό.π., τόμ.. 6, σ. 260.

51. Ποιήματα, ό.π., τόμ.. 6, σ. 261.
ΕΙΣΑΓΩΙΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 283
------
Σύμφωνα: με το μύθο, τα: όπλα: του Φιλoκτ~τη ~τα:ν οώρο α:πό τον
ημίθεο Hρα:κλ~, που σκότωσε την επτα:κέφα:λη Λερνα:ία: 'Ύορα: κα:ι τον
Κέρ()ερο, το φύλα:κα: του Κάτω Κόσμου. Αυτό, λοιπόν, που επιστρατεύει
ο νέος, για: ένα: σκοπό που πολύ α:πέχει α:πό α:υτούς oπoιoυo~πoτε πολέμου
μετα:ξύ των κρα:τών, είνα:ι η κληρονομημένη σοφία: των προηγούμενων
γενεών κα:ι η ούνα:μη του τίμιου εργάτη να: τα: ()άλει με τους πρα:γμα:τικούς
εχθρούς όλων των α:νθρώπων: το θάνα:το κα:ι το πολυκέφα:λο τέρα:ς του
Κεφα:λα:ίου, με το λογοπα:ίγνιο που υπα:ινίσσετα:ι το επίθετο Επτα:χέφα:λον.
Ο ΦιλοχτήΤΎ;Ι;, όπως εξάλλου κα:ι τα: περισσότερα: πoι~μα:τα: του
Ρίτσου α:υτ~ς της περιόοου, είτε α:να:φέροντα:ι ρητά είτε όχι σε πολιτικά
γεγονότα:, οεν είνα:ι παρά μα:ρξιστικά πoι~μα:τα:. Έχουν γίνει προσπάθειες,
ιοια:ίτερα: α:πό τους μετα:φρα:στές του στα: α:γγλικά, να: πα:ρουσια:στεί ως
'όχι πρα:γμα:τικά' ~ έστω 'όχι μόνο' πολιτικός πoιητ~ς. Aυτ~ η στάση
α:ποτελεί το α:ντί6α:ρο της κυρία:ρχης στην Ελλάοα: άποψης να: θεωρείτα:ι
ο Ρίτσος κα:τεξoχ~ν πολιτικός πoιητ~ς.52 Η ιοια:ίτερη έντα:ση, πάντως,
που οίνει στο μεγα:λύτερο μέρος της ποίησης του Ρίτσου τη ζωτικότητα:
κα:ι το σφρίγος της οφείλετα:ι στην α:λληλεπίορα:ση ενός νοστα:λγικού
σε6α:σμού προς την πα:λιά τάξη, στην οποία: η οικιά του τέχνη της
ποίησης είνα:ι α:να:πόφευκτα: ριζωμένη, κα:ι μια:ς στράτευσης, άλλοτε σιω
πηρ~ς κα:ι άλλοτε όχι, στο όρα:μα: ενός επα:να:στα:τικού μέλλοντος. Με τον
τρόπο α:υτό ο Ρίτσος οια:οέχετα:ι τον Βάρνα:λη, τον πρώτο Έλληνα: μα:ρ
ξιστ~ πoιητ~, που με τα: έργα: του, ~oη α:πό τη οεκα:ετία: του 1920, έθεσε
τα: θεμέλια: για: μια: κα:τα:ξιωμένη α:ισθητικά μα:ρξιστικ~ πoιητικ~.
Το γεγονός ότι το όρα:μα: ενός ιοα:νικού μέλλοντος είνα:ι για: τον
Ρίτσο ολοκληρωτικά οεμένο με ένα: συγκεκριμένο πολιτικό πρόγρα:μμα:
οεν το οια:φοροποιεί ουσια:στικά α:πό τις α:ισιόοοξες α:να:ζητ~σεις των μη
μα:ρξιστών συγχρόνων του. Η ποίηση του Ρίτσου α:υτ~ς της πα:ρα:γωγι
κ~ς περιόοου πάει πολύ πιο πέρα: α:πό τις 'μα:ρτυρίες' της νικημένης
Αριστεράς, α:κρι6ώς όπως η ποίηση του Σεφέρη, του Ελύτη κα:ι του
'
Ε μπεφικου ,
ξ επερνα: ' "
τους α:υτοπεριορισμους των νεοτερων ομοτιμων τους.
Στον ίοιο σχεοόν'"6α:θμό με α,υτούς τους τρεις, ο Ρίτσος κινητοποιεί όλες

τις ουνα:τότητες της τέχνης του, προκειμένου να: εκφράσει μια: oυνα:μικ~
52. EξαίρεCΤΗ αποτελεί η ευνοί'κή για τον ποιητή μελέτη του Παντελή ΠρεGελάκη,
Ο ποιηπμ; Γιάwης Ρίτσος (2η έκο.), Κέορος, Αθήνα 1981 (ιη oημoσίευCΤΗ 1961), Από
τα τέλη της οεκαετίας του 1980 εκοηλώθηκαν οείγματα μιας νέας, και σε γενικές
γραμμές πιο θετικής, εκτίμηCΤΗς του ποιητή, τόσο στην Ελλάοα όσο και στο εξωτερικό.
και συνεπή κατάφαση. Η φύσΎ) και το περιεχόμενο ΤΎ)ς κατάφασης

α:υτής φέρουν ΤΎ)ν προσωπική σφραγίδα του Ρίτσου, όπως για: παράδειγ
μα Ύ) πίσΤΎ) στον Φρόυντ σφραγίζει τις μεταπολεμικές κατακτήσεις του
'
Ε μπεφικου. r'παρχει,
e'e
οεοα:ια:,
,
πα:ντα ο
, ~
κιναυνος, και
,
α:υτο
~
αεν αφορα:
,
μόνο στψ ποίΎ)ση με πολιτική διάστα:ση, Ύ) ένθερμΎ) υποστήριξΎ) να:
ξεπέσει σε προπαγάνΟα:. Ο Εμπεφίκος έχει κα:ΤΎ)γΟΡΎ)θεί ότι 'κάνει κή
ρυγμα' και ο ΕλύΤΎ)ς δέΧΤΎ)κε μομφές για: κραυγα:λέα αυτοδιαφήμισΎ). Ο
Ρίτσος οεν είναι ο μόνος μετα:ξύ των συγχρόνων του που επιχειρεί μέσω
ΤΎ)ς ποίΎ)σης να αρθρώσει το όραμα ενός καλύτερου κόσμου. Και στα:
, , ,~ ζ' , ι ,
εργα α:υΤΎ)ς ΤΎ)ς περΙοαου ΤΎ)ς ωΎ)ς του, εν πα:ση περιπτωσει, αυτος ο κα:-
λύτερος κόσμος δεν είνα:ι περισσότερο πραγματοποιήσιμος με ΤΎ) μεσολά

6Ύ)ση ΤΎ)ς πολιτικής α:πό όσο θα: μπορούσε να γίνει με τις α~τίστoιχες
ουτοπικές ή υΠεΡφυσικές λύσεις που γυρεύουν ο ΣεφέΡΎ)ς, ο ΕλύΤΎ)ς, ο
Εμπειρίκος ή ο Εγγονόπουλος.
ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ
Για να: ολοκλΎ)ρωθεί Ύ) εξέταση ΤΎ)ς ποίΎ)σΎ)ς α:υτής ΤΎ)ς περιόδου, θα:
πρέπει να σχολιαστεί ένας ακόμΎ) νεοτερισμός, εντελώς διαφορετικός α:πό
τους ΠΡΟΎ)γούμενους. Στα: τέλΎ) ΤΎ)ς δεκαετίας του '50 πήρε διαστάσεις
φαινομένου και ονομάσΤΎ)κε •έντεχνο λαϊκό τραγούδι'. Δεν είναι σπάνιο -
ανάγεται τουλάχιστον σΤΎ)ν εποχή του Παλαμά- ένας Έλλψας 7CΟΙΎ)τής
να ονομάζει το έργο του τραγουδι. Η κριτική έχει συχνά υπογραμμίσει ΤΎ)
οια:φορά ανάμεσα σΤΎ) σύγχρονΎ) ευρωπαϊκή ποίΎ)ση, που ελάχιστα ασχο
λήθΎ)κε με τις απώτερες κατα60λές ΤΎ)ς στον προφορικό λόγο, και 't'Ύ)ν
ελλΎ)νική ποίΎ)ση Ύ) οποία, από τον Σολωμό ακόμΎ), αναζΎ)τούσε επίμονα
τις προφορικές ρίζες ΤΎ)ς. Το ΟΎ)μοτικό τραγούδι όχι μόνο έπαιξε πιο
καθοριστικό ρόλο σΤΎ) οιαμόρφωσΎ) και ανάπτυξΎ) ΤΎ)ς έντεχτ/ς λογοτε-
,
χνιαζ σ't'Ύ)ν
E'\'\'~' , ' ''\
ΛΛααα απο ο,τι σΤΎ)ν υΠΟΛΟΙΠΎ) αυΤΙΚΎ)
~ 'Ε'
υρωΠΎ)
'\'\'
, αΛΛα για
ιστορικούς και πολιτιστικούς λόγους αυτή Ύ) προφορική παράδοση συνέ

χισε να εΠΎ)ρεάζει καθοριστικά 't'Ύ)ν κοινωνική και πνευματική ζωή του
τόπου, τουλάχιστον μέχρι το δεύτερο μισό του 200ύ αιώνα. 53 Πολλές
53. Βλ, για παράOειγμι.t, Hans Eideneier, «ο προφορικός χαρακτήρας της νεοελ
λTjνικής λογοτεχνίας)), ΔωδώV1): Φιλολογ{a 14 (1985), 39-53' ΔTjμ.ήΤΡTjς ΤζιόιΌ:ας, «Res-
idual Orality and Belated Textualίty ίη Greek Literature and Culture)), Joumαl ΟΙ Modem
GreekStudies, νοΙ 7, ηο. 2 (1989), σσ. 321-35.
φορές έχει εΠΙσΎ]μανθεί πως οι ΠOΙΎJτές συχνά κατέφευγαν σε αυτ~ τψ

πρoφoρικ~ παράδΟσΎ], που λειτουργούσε άλλοτε ως προπύργιο και άλλοτε
ως θΎJσαυρός αναφορών, από τον οποίο αντλούσαν τόσο οι ίδιοι όσο και
οι αναγνώστες τους oπoιoυδ~πoτε επιπέδου. Γενικά όμως, όταν ένας
'ΈλλΎJνας ΠOΙΎJτ~ς ονομάζει το έργο του 'τραγούδι', είναι σχεδόν 6έ6αιο
ότι εκμεταλλεύεται μια επιτυΧΎJμένΎJ αναλογία μεταξύ του δικού του
επεξεργασμένου γραπτού μέσου έκφρασΎ]ς και του πιο άμεσου, εξωστρε
φούς λυρισμού ΤΎJς πρoφoρικ~ς παράδoσΎjς. Η σκέψΎj ότι το ΠOίΎjμά του
μπορεί κυριολεκτικά να τραγOυδΎjθεί και να γίνει γνωστό ως λαϊκό τρα
γούδι, αν και καθόλου ξένΎj στον Σολωμό, ~ταν πολύ μακριά από τις
προσδοκίες του Παλαμά ~ των διαδόχων του, που συνέχισαν, μέχρι ΤΎj
δεκαετία του '50, να ΧΡΎjσιμOΠOιoύν αυτ~ ΤΎjν αναλογία.54
Η πρωτ060υλία όμως που άλλαξε ολωσδιόλου το σκψικό για τις
δεκαετίες του '60 και του '70 αν~κει όχι στους ΠOΙΎjτές αλλά στους
μουσικοσυνθέτες. Στα τέλΎj ΤΎjς δεκαετίας του
'50, ο Μάνος Χατζιδάκις
(πέθανε το 1994) και ο MίΚΎjς Θεοδωράκης, συνδυάζοντας τους καρπούς
ΤΎjς μαθΎ'jτείας τους στο Ωδείο με ΤΎjν εμπεφικ~ γνώσΎ] ΤΎjς 6~ζαντιν~ς
μoυσικ~ς και ιδιαίτερα με τα ρεμπέτικα, υπ~ρξαν οι εΙσΎ]ΎΎ)τές ενός νέου
και πολύ πετυΧΎjμένOυ είδους λα'ίκού τραγουδιού. Κύριο όργανο του νέου
είδους έγινε το μπουζούκι, το οποίο άρχισε τώρα να αποκόπτεται από τις
μακρο-χρόνιες σχέσεις του με τον εγκληματικό αστικό υπόκοσμο και τα
φτωχότερα στρώματα ΤΎjς κοινωνίας. Tρoπόπoι~θΎ'jκε με τψ ΠΡOσθ~ΚΎj
μιας τέταΡΤΎjς χoρδ~ς, για να μπορεί να παίξει και κλασικές συγχορδίες,
και στα χέρια του MανώλΎj XιώΤΎj και του Κώστα Παπαδόπουλου
γνώρισε μεγάλες δόξες. Ο Χατζιδάκις και ο ΘεOδωράΚΎjς ενθoυσιάσΤΎjκαν
από τις δυνατόΤΎjτες αυτού του οργάνου, αλλά και από τους μουσικούς
του, τους οποίους δεν δίστασαν να επιστρατεύσουν. Οι ελκυστικές με
λωδίες, οι 'τροπικές' κλίμακες ('δρόμοι'), οι ασυν~θιστoι ρυθμοί και οι
εντυπωσιακοί σόλο αυτοσχεδιασμοί στο μπουζούκι συνθέτουν αυτό που
έγινε παγκοσμίως γνωστό ως 'ελλψικ~' μoυσικ~. Μέχρι σ~μερα, τριάντα
54. Ο Ύμ.νοι; ειι; την Ελευθερίaν του Σολωμ.ου μελοποιήθ'ηκε από τον Νικόλαο
Μάντζαρο στο ύφος καντάτας του Schubert, κομμάτι 'τ/ς οποίας αποτελεί 6έ6αιιχ και
σήμερα τον Εθνικό Ύμνο. Ο MανώλΎjς Καλομοίρ"l]ς (1883-1962), σε συμφωνικά έργα,
που συνέθεσε στις πρώτες οεκιχετίες του αιώνιχ σύμφωνιχ με τα πρότυπιχ ΤΎjς (δυτικής)
κλιχσικής μουσικής, περιέλα6ε στίχους ιχπό ποιήμ.ιχτιχ του ΠΙΧλΙΧμά κιχι του Σικελιιχ"ού.
Βέ6ιχιιχ, κιχι οι ούο ιχυτές περιπτώσεις ιχπέχου" πολύ ιχπό ΤΎj 'λαϊκή' μουσική.
σχεόόν χρόνια μετά, η 'ελληνικ~' αυτ~ μoυσικ~ έχει χάσει ελάχιστη από
τ-ην εξαφετικ~ λάμψ-η τ-ης.
Τούτ-η η παρέκ~ασ-η οφείλεται στ-ην επιλoγ~ και τ-η φύσ-η των στί
χων, τους οποίους μελοποί-ησαν αυτοί οι συνθέτες. Συχνά οεν ~ταν στίχοι
επαγγελματιών στιχουργών (που αποτελούν συντεχνία πολύ oραστ~ρια
και παραγωγικ~ στην Ελλάοα από τα τέλ-η του 190υ αιώνα), αλλά στίχοι
καταξιωμένων ποι-ητών, οι οποίοι εν γνώσει τους ανέλα~αν αυτό το αρ
κετά οιαφορετικό έργο. Ταγός αυτών των νέων στιχουργών στα 1960 και
1970 ~ταν ο Νίκος Γκάτσος. Εκτός από το ποί-ημα Αμοργός, το οποίο
συνέθεσε κατά τ-η οιάρκεια του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, ο Γκά
τσος οε ο-ημοσίευσε κανένα άλλο 'επίσ-ημο' ποι-ητικό έργο. Οι στίχοι του
προορίζονταν αποκλειστικά για μελοποί-ησ-η και έγιναν περίφ-ημα τραγού
οια με μoυσικ~ του Χατζιοάκι, του θεοοωράκ-η και πολλών άλλων συν
θετών που ακολούθ-ησαν το παράοειγμιΧ τους. Μέχρι πρόσφατα μόνο -η
Αμοργός αναφερόταν στις Ιστορίες τ-ης λογοτεχνίας και τα αμφιθέατρα
των πανεπιστημίων. Η συγχΡον-η κριτικ~ όμως αναγνώρισε τ-ην πoι-ητικ~
αξία και των μελοποι-ημένων στίχων του, αφού οιαπίστωσε ότι τα 'τρα
γούοια' του Γκάτσου αποτελούν πoι-ητικ~ κατάκτησ-η, οιαφορετικού ~έ
~αια είοους, καθόλου κατώτερ-η από τ-η 'λoγoτεχνικ~' του ποί-ησ-η.55 Η
αξιοποί-ησ-η τ-ης παράοοσ-ης του ο-ημοτικου τραγουοιοίι, λοιπόν, την οποία
, ,
ειχαν εισαγαγει στο χωρο
, "tou r περρεα
λ ' ξΙ 'ίί
ισμου, μετα υ αΛΛων, ο
Γ Ι
κατσος
(με την Αμοργό) και ο Σαχτούρ-ης, συνεχίζεται. Στους στίχους του

Γκάτσου, αλλά και πολλών άλλων πο!) ακολοίιθ-ησαν το παράοειγμά του,
όπως ο Μάνος Ελευθερίου και ο Κ. Χ. Μύρ-ηζ (ψεuoώνυμo του κριτικού
και οοκιμιογράφου Κώστα Γεωργουσόπουλου), συνουάζεται το υπερρεα
λιστικό παράλογο με τ-ην «παραλογή» του ο-ημοτικού τραγουΟιού. Έτσι,
χάρ-η στα τραγούοια αυτά, που ενσωματώθ-ηκαν πάλι στ-ην πρoφoρικ~
55. Ο τόμος Φύσα αεράκι φύσα με, μη χαμηλώιιεις ίσαμε, Ίκocρoς, Aθ~να 1992,
περιΝχμ6άνει οεΙΎματολΟΎικά τ/ σΤΙΧOYΡΎΙΚ~ παραΎω~ ΤΟΥ ΓκάτσΟΥ τ'l)ς τελεΥταίας
τριακονταετίας ΤΟΥλάχιστον. Ο Τάσος ΛΙΎVάο'l)ς, σε εμπεριστατωμ.έν'l) μελέτ/ Ύια τον
ποι'l)τ~ (Διπλή επισκόπηl'TYJ σε μια ηλικία και σ' έιιαll ποιητή: Έιια bΙbλίο για τοll Νίκο
Γκάτσο, Γνώσ'l], Α&ήνα 1983) αφιερώνει ένα κεφάλαιο στα τραΎούοια ΤΟΥ, Ενώ όμως
οίνει πολλές πληροφορίες Ύια τις μΟΥσικές σΥνθέσεις, έχει κενά στ/ν παρoyσίασ'l] τ/ς
οισΚΟΎραφίας και ΤΟΥ χρονολΟΎίΟΥ. Η πρότασ'l] να θεωρούνται τα τραΎούοια ΤΟΥ ΓκάτσΟΥ
ενιαίο σώμα μ.ε 't'l)v 'καθεαyτ~' ποι'l)τικ~ ΤΟΥ παραΎω~ oιατyπώθ'l]κε προς το τέλος τ/ς
ζω~ς ΤΟΥ από τον Μάνο ΧατζιΟιΧκι στ/ σYΎΚεντρωτικ~ έκooσ'l] οοκιμίων ΤΟΥ με τίτλο
Ο καθρέφτης και το μαχαίρι, Ίκαρος, Aθ~να 1988, 0'0'. 126-37.
----------
παριiδoσΎ), ορισμ.ένες κατακτ~σεις ΤΎ)ς «σ06αρ~ς» μ.εταπoλεμ.ικ~ς ποίΎ)
~ς ξεπέρασαν τον ερμ.Ύ)τισμ.ό και τψ ιiρνΎ)~ για επικοινωνία και έχουν
παραΟόξως διαδοθεί σε ένα πολύ ευρύ κοινό.
Το 'έντεχνο λαίκό τραγοUOι' δεν έφερε σε επαφ~ μ.ε το ευρύ κοινό
μ.όνον τους ΠΟΙΎ)τές που είχαν αποφασίσει να αντιμ.ετωπίσουν τους περιο-
" 'l"y.... '
ρισμ.ους, τυπικους και ουσιαστικους, που επιοαΛΛει Ύ) στιχουργια του
είδους.56 Το1959 ο ΘεoδωριiΚΎ)ς μ.ελοποίΎ)σε, ως 'λαϊκό ορατόριο', απο

σπιiσμ.ατα από το Άξιον εστί του ΕλύΤΎ) (Ύ) Ύ)χoγριiφΎ)σΎ) έγινε το 1964)
και το 1966 απoσπιiσμ.ι.xτα από ΤΎ) PωμιoσύνΎj του Ρίτσου. Οι Ύ)χογρα
φ~σεις αυτές ~ταν απoφασιστικ~ς ~μ.ασίας. Έκαναν\γνωστό το έργο
αυτών των ΠΟΙΎ)τών σε πλατύτερο κοινό και συνέ6αλαν ακόμ.Ύ), κατιi
πιiσα πιθανόΤΎ)τα, σΤΎ) διαμ.όρφω~ των αντιλ~Ψεων και του αναγνωστι
κοι; xotvou. Μια από τις πρώτες επιτυχίες του ΘεoδωριiΚΎ) ~ταν το 1959,
όταν κυκλοφόρΎ)σαν μ.ελΟΠΟΙΎ)μ.ένα τέσσερα πoι~μ.ι.xτα του ΣεφέρΎ) μ.ε τον
τίτλο «Eπιφιiνια». Αν και ο ΠOΙΎ)τ~ς δεν έμ.εινε ιδιαίτερα ικανΟΠΟΙΎ)μ.ένος,
το πρώτο από αυτιi ειδικότερα έχει από τότε καταλιi6ει ξεχωριστ~ θέ~
στο λαϊκό ρεπερτόριο και αναμ.φί60λα αποτέλεσε τον καταλύΤ1j, που
μ.ετέτρεψε το 1971 τψ ΚΎ)δεία του ΠOΙΎ)Τ~ Γιώργου ΣεφέρΎ) σε μ.ια αυ
θόρμ.Ύ)ΤΎ) και εντυπωσιακ~ σε συμ.μ.ετoχ~ λαϊκ~ διαδ~λωσΎ) κατιi ΤΎ)ς
Χ ουντας.
, 'Ο
πως
θ ' ,~, ~ , ,
α φανει, κατ α ΤΎ) cιιαρκεια ΤΎ)ς cιικτατoριας το εντεχνο
λαϊκό τραγούδι έπαιξε πολύ ~μ.ι.xντικό ρόλο, ακρι6ώς εξαιτίας ΤΎ)ς στεν~ς
σχέ~ς που αναπτύχθΎ)κε ανιiμ.εσα σΤΎ)ν πoίΎ)~ και ΤΎ) μ.oυσικ~ και κατ'
επέκτ~ ανιiμ.εσα στους ΠΟΙΎ)τές και τους μ.ουσικοUς.
ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑ: ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ

ΤΟΥ ΠΑΡΕΛθΟΝΤΟΣ
Στ/ν πεζογρι.χφία, σε αντίθε~ μ.ε τψ πoίΎ)~, δεν είνι.χι τόσο ξεκιiθαρΎ)

Ύ] διι.xίρε~ σε γενιές. Μέχρι το 1960 περίπου, ούτε οι μ.υθιστoρtoγριiφoι
Οuτε οι δΙΎ)ΎΎ)μ.ι.xτoγριiφoι επιχείΡΎ)σαν ~μ.ι.xντικές κι.χινοτομ.Ιες, θεμ.ι.χτικές
~ τεχνικές. Ακόμ.ι.χ και οι πιο στρατευμ.ένοι Μοντερνιστές, που υπ~ρξι.xν
56. Ξεχωριστή περίπτωσ-η είναι ο Οουσσέας EΛUτηζ. Είναι ο στιχουργός των

τραγουοιών 060 οισκογραφικών παραγωγών του θεοοωριΧκ'l'j, με τίτλο Αρχιπέλαγος
(1959) και Μικρές Κυκλάδες (1963). Επιπλέον, επέτρεψε στο συνθέτη να μελοποιήσει
ποιήματα που είχαν YιO'l'j Ο'l'jμοσιευτεί (ι'.:λ Mix'l'jC; θεοcωριΧΚ'ι'jζ, Όλα τα τραγούδια,
Κά;ΚΤΟζ, Αθήνα 1987, σ. 61 και σσ. 87-94).
οι πρωτοπόροι της μ.η ~ αντι-ρεαλιστικ~ς πεζογραφίας του μ.εσοπολέμ.ου,

όπως ο Στέλιος Ξεφλουδας, η Μέλπω Αξιώτη, ακόμ.η και ο Γιιiννης
Μ περατης,
' 'λθαν
επανη σε τεχνικες' αναπι:φαστατικες, και σε επικαφικη ,
θεμ.ατικ~. Γενικιi, οι 'νεότεροι' συγγραφείς της νέας γενιιiς, ακρι6ώς
οπως
1 ""'λ
και οι προγενεστεροι τους, αμ.εσως μ.ετα τον πο εμ.ο και τον Ε μ.-
φυλιο, είτε συνέχισαν είτε ανα6ίωσαν τους κυρίαρχους τρόπους ρεαλιστι

κ~ς γραφ~ς από το μ.εσοπόλεμ.ο, οι οποίοι καθόρισαν την πεζoγραφικ~
παραγω~ και των επόμ.ενων δεκαετιών, μ.έχρι περίπου το 1960.57
AναOρoμ.ικ~ θεώρηση της οεκαετίας .,;ου '30. Η αρχ~ των μ.εταπολεμ.ικών

εξελίξεων στην eMYjvtx~ πεζογραφία6ρίσκεται σuμ.6ατικιi έξω από τα χρoνικιi
όρια αυτού του κεφαλαίου, στο έτος 1946. TYj χρoνιιi εκείνΥ) κυκλοφόΡYjσαν
Τα Ψάθινα καπέλα 'tYjc:; Μαργαρίτας Λυμ.περιiκY) (γεν. 1919).58 Πρόκειται
για μ.υθιστόρYjμ.α που ΠΡΟYjγείται μ.ιας σεφιiς ιiλλων, τα οποία κυκλοφόρησαν
μ.έσα στα επόμ.ενα δέκα χρόνια. Κοινό γνώρισμ.ιi τους είναι Yj αντιμ.ετώπισΥ)
του κΟΟμ.ου της δεκαετίας του '30 στο συνολό του, ως κιiτι ολοκλYjρωμ.ένο
και τελειωμ.ένο. Συγχρόνως, Yj αφYjΎΎJμ.ατικ~ τεχνικ~ που εφιiρμ.oσε Yj συγ
γραφέας, και ιδιαίτερα το ανεπιτ~δεuτo και συγκρατημ.ένο χιουμ.ορ, το οποίο
μ.ε δυσκολία εντοπίζεται στην rcpoYjrouμoevYj ελλYjνικ~ πεζογραφία, εισ~-
, 'λ 1. .... ' ,
γαγαν ενα πιο ανα αφρο αΛΛfl. και πιο υπαινικτικο υφος.
Α'
υτα τα στοιχεια
,
υιοθέΤYjσαν και ιiλλoι νέοι συγγραφείς, και χαραΚΤYjρίζουν όχι μ.όνο τα έργα
'tYjc:; δεκαετίας του '60 αλλιi" καΙ τα μ.υθιστoρ~μ.ατα καθώς και τα otYj-
γ~μ.ατα των επόμ.ενων δεκαετιών, του '70 και του '80.
7'
l.α JTf'e
τα ,να καπε'λ'
α αναφερoντ~ι "
σε τρια κοριτσια, S!"
τρεις αοερφες, που
ζουσαν σε ένα αγρόΚΤYjμ.α λίγο έξω από την Aθ~να. Πιο συγκεκριμ.ένα,
'ζ
παρουσια εται Yj ζ ,
ωΥ) τους σε τρια
, S!' S!'
οιαοοχικα
'
κα
λ'
οκαφια,
,
τοτε που
57. Εξαιρετικό tίσήθ'ημoι είναι Η μεταπολεμ.ική πεζογραφία: Από τοll πόλεμ.ο τοι.)
'40 ώς πι δικτατορία του '67 (8 τόμοι), Σοκόλης, Α&ήνσι 1988-90. Περιέχει πληροφορίες
γισι όσους πεζογριχφους από τ/ νεότερη γενιά σιυτ~ς τ/ς περιόδου ανθολογούντσιι, κσιτα
τοπιστικιχ κείμενσι, tίιoγpσιφικά και εΡγογραφlκά σημειώμοιτα και αποσπάσμοιτα από τσι
έΡγα τους.
58. Η 4η έκδοση έγινε από τον Κέδρο το 1974 (η 34η ανατύπωση, το 1995). Αυτό
~τσιν το δεύτερο μυθιστόρημοι τ/ς Λυμπεράκη. Το πρώτο της, που δημοσιεύτ/κε το
1945, είχε τίτλο Τα δέιιτρα, και η συγγραφέας το εξέδωσε με το πατρικό τ/ς όνομα
Μαργαρίτα Καραπάνου. Αυτό δημιουργεί κάποια σύγχυση, γιατί και η κόΡΎJ τ~ς Λυμπε
ριχκη εμφιχνίζεται ως μυθιστοριογράφος με το ίδιο όνομοι από το 1977 (t;λ. κεφ. 5).
-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 289
-------
παύουν να είναι έφη60Ι και γίνονται γυναίκες. Η μεγαλύτερη, η Μαρία,

παντρεύεται τον Μάρω και αποκτάει παιδιά. Η δεύτερη αδεpφ~, η Ιν
φάντα, πνεύμα ατίθασο, προτιμάει να αφοσιωθεί στην τέχνη και την
ομορφιά παρά στο μνηστ~ρα της. Η Κατερίνα, η μικρότερη, είναι και η
αφη~τpια. Απορρίπτει την πρόταση γάμου ενός συμπαθητικού Αγγλο
ε6ραίου νεαρού που μένει κοντά τους, καθώς έχει ερωτευτεί τον εξάδελφό
τους ναυτικό, Ανδρέα, τον οποίο δεν έχει ποτέ συναντ~σει. Πρόκειται για
~ρωα ο οποίος στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο στο μυθιστόρημα που
συνθέτει ο πατέρας του με 6άση τα ημερολόγια και τις επιστολές του
γωυ του, όπου αναφέρονται οι περιπέτειες της ζω~ς του.
Η δράση στα Ψάθινα καπέλα τοποθετείται εξ oλoκλ~ρoυ στη
διάρκεια της δεκαετίας του '30.59 Αν και η Κατερίνα αναπολεί αυτό το
διάστημα από τη χpoνικ~ απόσταση ενός απροσδιόριστου 'τώρα', δεν
δίνεται καμιά πληροφορία για την τύχη των ηρώων μετά το τέλος του
τρίτου καλοκαιριού. Aυτ~ η απόσταση είναι σημαντικ~, γιατί τόσο η
συγγραφέας όσο και οι πρώτοι αναγνώστες της δεν μπορεί παρά να
γνώριζαν τα τρομερά γεγονότα που μεσολά6ησαν από το τέλος του
τρίτου καλοκαιριού ώς το 1946 που κυκλοφόρησε το 6ι6λίο. Η διάρθρω
ση της ιστορίας είναι τέτοια, ώστε στον κόσμο του 6ι6λίου να είναι
πάντα καλοκαίρι. Με αυτόν τον τρόπο επιτείνεται ακόμη περισσότερο η
αντίθεση ανάμεσα στο χρόνο της ιστορίας και το χρόνο συγγραφ~ς και
κυκλοφορίας του μυθιστop~ματoς. Στις σελίδες του δε γίνεται καμία
αναφορά στον πόλεμο που ακολούθησε, εντούτοις αναγνωρίζονται εκ των
υστέρων κάποιοι υπαινιγμοί, όπως σΤΎ]ν περίπτωση του Αγγλο-ε6ραίου
Δα6ίδ και ΤΎ]ς μητέρας του, όπως και με την αναφορά στις δρασΤΎ]ριό-
~ , " ,
ΤΎ]τες του Ανaρεα κατα τον παρανομο
'ΕΙ'
επαναπατρισμο Όραιων στην
ΠαλαιστίνΎ]. Αυτοί οι υπαινιγμοί υπονοούν πιθανώς ΤΎ]ν τύχη των

Ε Ι' ,
Όραιων στα ,
χερια των Ν αζ'ι. r'
πο αυτο" το πρισμα, το μυ θ'
ιστορημα
59. Σκό1tιμα 1] συπραφέας 1tεΡΙ1tλέκει τις λε1tτομ.έΡειες 1tOU αφορουν τον 1tplXyΜΙX
τικό "/.Rόνο. Η cX1tΟψΎJ όμως του Αλέξιχνορου Κοτζιά, ότι ΤΙΧ τρίιχ κΙΧλοκιχφιιχ είνιχι ιχυτά
Τ1)(; Kιxτoχ~ς, με ουσκολίιχ μo1tOptf νιχ γίνει Oεκτ~. Βλ «Οι Α. Αργυρίου, Α. Z~pιxς, Α.
Κοτζιάς, Κ. Κουλουφάκος συζΎJΤάνε γιιχ τ/ στpoφ~ τ/ς ελλΎJνικ~ς 1tttOYPΙXιpiΙXi; μετά τον
1tόλεμο», Δια6άζω 5-6 (1977), 65. Πιχρ' όλιχ ιχυτά, το σχόλιο του Κοτζιά φωτίζει τ/
"/.Rονικ~ ΙXΠOOτασ1j που χωρίζει τ/ν ιστορία από ΤΎJ στιγμ~ τ/ς υπoτιθέμενΎJς αφήΎΎJ~ς
τ/ς. Επιπλέον, τονίζει ένιχ χιχρακτ/ριστικό το οποίο το μυθιστόpΎJΜΙX αυτό μοιράζεται με
το επόμενο που θιχ εξεταστεί, 01]λαo~ τ/ν απpoσoόΚΎJΤΎJ (αλλά σίγουρα σ1jΜΙXντικ~)
απουσία οποιασοήποτε ανιχφοράς στα πρΟΟφατιχ τραυμιχτα.
προκαλεί τη σύγκριση με το μεταγενέστερο έργο του διάσημου Ιταλού

μυθιστοριογράφου Τζιόρτζιο Μπασάνι, Ο κήπος των Φίντσε Κοντίνι.
Η δράση στα Ψάθινα καπέλα εκτυλίσσεται στο μεταίχμιο δύο κό
σμων. Το σκηνικό δεν είναι η αθηναϊκ~, και συχνά η υΨηλ~ κοινωνία των
αστικών μυθιστορημάτων της πεζογραφίας του '30. Δεν είναι ούτε ο
"\"\
~ '
ειουΛΛιακος
, ,
χωρος, οπου
~'λ
παιοικη η
'
ικια
,~
και παραοοση συναντωνται
' (χω-
,
ρος που ενέπνευσε πολλούς συγγραφείς και χρησιμoπoι~θηκε σε πολλά
κείμενα αυτ~ς και της επόμενης δεκαετίας). Η οικογένεια της αφη~
τριας είναι εύπορη, τα κορίτσια δεν υστερούν από επαγγελματικές και
πνευματικές επαφές ~ 'σ06αρές' συζητ~σεις. Επιπλέον, ζουν τα καλοκαί-
ρια τους σε μια περιοχη
, που, ενω
, eορισκεται
, στην
'θ
υπαι ρο, αποτε
λ '
ει
προάστιο, και η Aθ~να δε 6ρΙσκεται σε άλλον πλαν~τη αλλά πολύ κοντά.

Η πεζoγραφικ~ παραγω~ της περιόδου 1936-1944, όπως είδαμε, είχε
στραμμένο το 6λέμμα της στο παρελθόν και έδωσε μεγάλη σημασία στη
φύση και στην παράδοση. Κάποτε η Λυμπεράκη αντλεί από αυτά τα έργα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο ~ρωας που είναι εξάδελφος της
, "'~
αφηγητριας και ναυτικος, ο οποιος ποτε οεν εμφανι'ζ εται. OA~'
νορεας πε-
ριγράφεται με όλους σχεδόν τους ηρωικούς τύπους της παράδοσης. Τέ

τοιους ~ρωες έπλασαν και ο Πολίτης στηνΕrοίca(1937), και ο Mυρι6~λης
στη νου6έλα τουΟ Βασίλης ο Αρ6ανίτης (1943), και άλλοι. Η Λυμπεράκη
,
ομως,
ξ , ,
με ε αφετικη μαεστρια, αποκα
λ" ,
υπτει οτι αυτος ο αντιπροσωπευ-
τικός τύπος της ηρωικ~ς παράδοσης είναι προϊόν ονείρων και φαντασίας,
της αναξιόπιστης τέχνης της αφ~γησης. Πρώτη φορά μιλάει γι' αυτόν
στην Κ ατερινα
" ο πατερας του, με "λ'
τροπο ομως πο υ ~ ,
οιφορουμενο:
«Καμιά φορά νιώθει κιχνείς τψ ανάΎΧΎJ νιχ την προεκτείνει τ/ ζω~, ε;» .60
Δεν υπά,ρχει καμία ένδειξη για την ερμηνεία αυτοΙΙ του σχολίου.
Μπορεί να αναφέρεται στη 6ιoλoγικ~ σχέση του γονιού με το παιδί ~ στα
πραγματοποιημένα ταξίδια του γιου ~ στη συγγραφικ~ δραστηριότητα
του πατέρα, ο οποίος με το μυθιστόρημά του επεκτείνει τη ζω~ του, αφού
το έργο του θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά το θάνατό του. Μερικές
σελίδες παρακάτω ομολογεί ότι ο Ανδρέας, ο γιος του, «από μικρός έλεγε
ψέματα» .61 Το ίνδαλμα, λοιπόν, της Κατερίνας, ο πρίγκιπας των ονείρων
• 60. Τα Ψάθινα καπεΑα (41) έκο.), ό.π., σ. 252.

61. Τα Ψάθινα καπέλα (4'1] έκο.), ό.π., σ. 291.
----------------
της, μπορεί νσ. μΎJν υπιiρχει πσ.ριi μόνο ως το OΎJμιoυρyημ.σ. ΤΎJς σ.φΎJyη
μσ.τικής τέχνΎJς. Ο ΑνΟρέσ.ς, λοιπόν, πλιiθετσ.ι σ.πό το μυθιστoριoγριiφo
πσ.τέρσ. του με τψ σ.φήΥησΎ] των σ.νσ.ξιόπιστων σ.νσ.μνήσεών του στψ
Κσ.τερίνσ. (κσ.ι σε μ.σ.ς). Αυτό που ερωτευετσ.ι ΎJ Κσ.τερίνσ. στο τέλος των
Ψάθινων καπέλων είνσ.ι σΤΎJν ουσίσ. ένσ. έργο τέχνΎJς, ΤΎJς τέχνΎJς ΤΎJς
σ.φήΥησΎ]ς. Ένσ.ς ήρωσ.ς φτισ.γμένος σ.πό λέξεις κσ.ι σ.πό το υλικό που
ε{ναι φτιαγμ.ένα τα όνειΡα.62 (Η σΚΎJνή προς το τέλος του μυθιστορήμσ.
τος, ότσ.ν ο ΑνΟρέσ.ς τελικιi εμφσ.νίζετσ.ι κσ.ι κσ.λεί τψ ΎJρωίoσ. νσ. τον
σ.κολουθήσει, σ.πoκσ.λUπτετσ.ι σΤΎJ συνέχεισ. ως όνειρο).
Τα Ψάθινα καπέλα οεν σ.ρνουντσ.ι τις ρεσ.λιστικές συμ~ιiσεις. Ο έρω
τσ.ς όμως ΤΎJς σ.φΎJγ'ήτρισ.ς γισ. τψ ίΟισ. τ/ν τέΧνΎ], τ/ οική ΤΎJζ σ.φΎJyη
μ.σ.τική τέχνΎJ, υπονομευει τις συμ~ιiσεις σ.υτές, στις οποίες ~σ.σίζετσ.ι το
ίοιο το μυθιστόΡΎJμ.σ.. Οι σ.ντιστοιχίες με ΤΎJν Αιολική Γη είνσ.ι εντυπω
σισ.κές., Η υπόθεσΎ] του μυθιστορήμσ.τος του BενέζΎJ εκτυλίσσετσ.ι σΤΎJ
Mικριi Ασίσ. στσ. χρόνισ. πριν σ.πό το 1914. Δε γίνετσ.ι κσ.μίσ. σσ.φής
σ.νσ.φoριi σΤΎJν Κσ.τσ.στροφή του 1922, πσ.ρ' όλο που τσ. γεγονότσ. σ.υτιi
προοικονομουντσ.ι με τρόπο που οε συμ~σ.ίνει στσ. Ψάθινα καπέλσ.. Η
σ.τμόσφσ.φσ. ΤΎJς νοστσ.λγίσ.ς κσ.ι ΎJ σ.φΎJyημσ.τική τεχνική ΤΎJς σ.νσ.πόλΎJ
σΎ]ζ είνσ.ι κοινή κσ.ι στσ. ouo μυθιστορήμσ.τσ.. Το ίοιο κσ.ι το σΚΎJνικό του
ωΥ"ροκτήμσ.τος, το οποίο κσ.ι στσ. 060 oνoμιiζετσ.ι ·υποστσ.τικό' (μπορεί κσ.ι
με μετσ.φυσικές υπoOΎJλώσεις). Κσ.ι στσ. OUO μυθιστορήμ.σ.τσ. ο πσ.πποίις
Ι λ Ι θ ""
εινσ.ι κσ. οκσ.γσ. ος πσ.τρισ.ρχικος τυπος, εχει χτισει το οικογενεισ.κο σπιτι
, ,
με τσ. oικιi του χέρισ. κσ.ι σ.πoλσ.μ~ιiνει μισ. σχεΟόν μ.σ.γική επικοινωνίσ. με
ΤΎJ φόcTΎJ· Από σ.υτή ΤΎJν ιiπoψΎJ Τα Ψάθινα καπέλα συμπορεύοντσ.ι με ΤΎJν
πεζογρσ.φίσ. ΤΎJς σ.μέσως πρoΎJγoίιμενΎJς περιόοου: συμμετέχουν σΤΎJν σ.νσ.
6ίωσΎ] μισ.ς χσ.μένΎJς εποχής, ζωντσ.νείιουν κσ.ι συνεχίζουν, μέσω του
χσ.ρσ.κτήρσ. κσ.ι των ιiθλων του ΑνΟρέσ., τ/ν πσ.ριiooσΎ]. Τα Ψάθινα κα
πέλα όμως οε μένουν μόνο σε σ.υτό. Ενώ πσ.ρσ.κολουθουν τσ. πρoΎJγoυμενσ.
μυθιστορήμσ.τσ. στον τρόπο γρσ.φής τους, συγχρόνως ~ε6σ.ιώνoυν το τέλος
σ.ποτελ ουν τον
Ι I~ Ι θ Ι Ι
του κσ.ι εΠΙΚΎJι:.ιειo του: στο μυ ισΤOΡΎJμ.σ. ο κοσμος που
, , l! , " "λ
χσ.νετσ.ι εινσ.ι σ.κριοως ο κοομος, εκφρα.σΎ] του οποιου σ.ποτε εσε ΎJ νο-
στσ.λγική πεζογρσ.φίσ. του '30 κσ.ι του '40. Επιπλέον, το μυθιστόΡΎJμ.σ.

τ/ς ΛυμπεριiΚΎJ α.ποκσ.λύπτει ότι ΎJ επιστροφή στις ρίζες, που ενέπνευσε
τα. μόλις ΠΡΟΎJγοUμενσ. μυθιστορήμ.σ.τα. ως υπΟΟχεσΎ] γισ. το μέλλον, οεν
62. Η ι:Ρράσ'η αν~κει στο μ.άγο Πρόσπερο στ-ην Τρικυμία του ΣαίξπYiΡ·
292 ΒΕΑΤΟΝ
. _ - - - - - - - - _ . _ - - - - - - - - -RODERICK
-
είναι τίποτε f.ιλ/O παρf.ι η οιαοικασΙα του ίοιου του πεζογραφικού λόγου.
Τα Ψάθινα καπέλα, λοιπόν, προηγούνται της επoχ~ς τους και προ
σιoιf.ιζoυν στην πεζoγραφικ~ παραγω~ των οεκαετιών του '70 και του
'80, στο ύφος και τις (πνευματικές) αναζητ~σεις. Είναι πολύ χcφακτη
ριστικό ότι το μυθιστόρημα ενώ δεν επανεκοόθηκε μέχρι το 1964, από το
1974 ώς τώρα έχει ανατυπωθεί τριf.ιντα φορές.
Ένα ακόμη μυθιστόρημα επιχειρεΙ μιαν ασυν~θιστη και πρωτoπoριακ~

ανασκόπηση της χαμένης πια δεκαετίας του '30. ΕΙναι το Contre-Temps
της Μιμίκας Kρανf.ικη (γεν. 1922). Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1947 και,
όπως Τα Ψάθινα καπέλα, παρέμεινε χωρίς συνέχεια για πoλ/f.ι χρόνια. ,'
β
Η αφ~γηση παρακολουθεί τη ζω~ της κακομαθημένης κόρης μιας εύ-

, ,~ 'θ
πορης οικογενειας, απο τις εΙι:.ιυΛΛιακες
...
,~ λ'
ερινες ι:.ιιακοπες καποιο κα οκαιρι
"
της δεκαετίας του '30, στις σπουδές της στο Ωδείο της Aθ~νας και στη
συνέχεια στο Παρίσι. Όλα συμbαίνοuν σ' αυτ~ν α contre-temps, καθώς οι
ελπίδες και οι επιθυμίες της μοιραία οε συμbαοίζουν ποτέ με την πραγ
ματικότητα.Ο γf.ιμoς με τον αγαπημένοτων παιδικών της χρόνων, oδ~γησε
γρ~γoρα στην απoγo~τευση. Όταν απoφf.ισισε να επιστρέψει στο συμμα
θητ~ της, τον οποίο είχε προηγουμένως απορρίψει, τον bρ~κε νεκρό.
Η αφ~γηση, σε όλη την έκταση του έργου, είναι στο τρίτο πρόσω
πο, αλ/f.ι ακολουθεί επίμονα τις εσωτερικές σκέψεις και ΠΡΟbληματι
σμούς της ηρωίδας, της Κυ6έλης. Στο πρώτο μέρος του μυθιστoρ~μα-
τος ,
ζωντανευουν ~ ....'
εΙι:.ιυΛΛιακες ;
αγροτικες σκηνες " ~
απο την παιοικη ,
η λ ικια '
στη δεκαετία του '30. Η νοσταλγία για το πρόσφατο παρελθόν θυμίζει
Τα Ψάθινα καπέλα αλ/f.ι και τα αμέσως προηγούμενα μυθιστoρ~ματα.
Τον πόλεμο που ακολούθησε και τα σΟbαρότατα γεγονότα τα οποία
σημ.f.ιδεψαν την επoχ~ τα χειρίζεται η Kρανf.ικη με τρόπο ανf.ιλoγo με
αυτόν της Λυμπερf.ικη στα Ψάθινα καπέλα. Σε ένα σημείο αναφέρεται
,
οτι στους
~ ,
ορομους κυκ
λ'
οφορουν
Γ ' ,
ερμανοι στρατιωτες, αΛΛου οτι η
Κ
υ-
.... "
bέλη πρέπει να επιστρέψει στο σπίτι πριν από την απαγόρευση της
κυκλ οφοριας,
' ,
σε καποιο αΛΛΟ οτι οι "'" Γ ερμανοι" 'Σ τη συνεχεια
εχουν φυγει. '
bρ~κε το πατρικό της σπίτι επιταγμένο από το Λαtκό Στρατό. Ο πόλε-
μος
"
περνα απο τις σε
λ'~
ιοες
,
και χανεται και ι:.ιεν
~, '':' '
ειναι παρα το ι:.ιευτερο
πλf.ινo προκειμένου να αναδειχθοίιν οι προσωπικές αναζητ~σεις τηςwωί-
63. Οι πσφα.πομπέι; εοώ γίνοντα.ι στην 3'11 έκοοση (Εστία., Αθήνα. 1982).
--------
~
οα.ς. Η ι
μ.ετα.χεφισ-η • ι προκα.λ ειι ενα.
α.υτ-η ι ι θ -ημ.α. κ λ ονισμ.ου,
συνα.ισ ι α.ν λα.οει
/e
κα.νείς υπόψ-η τ-ην επoχ~ τ-ηζ συγγρα.φ~ς του, κα.ι α.υτό είνα.ι 6ibcxtcx το
πιο α.ξιοσ-ημ.είωτο επίτευγμ.α. του Contre-Temps.
Η -ηρωίΟα. τ-ης Kρα.νιiκ-η α.φοσιώνετα.ι στ-η μ.oυσικ~, που τ-ην ολο-
κ
ι
λ-ηρωνει Ψ ι
υχικα., κα.ι
ζ ι
α.να. -ητα.,
ι
μ.α.τα.ια.
ι
ομ.ως, τ-ην
~ ι
ιοα.νικ-η
ι
α.γα.π-η.
Β '
ρι-
σκετα.ι σε Ουσα.ρμ.ονία. μ.ε τ-ην επoχ~ τ-ης, όπως κα.ι το ίοιο το μ.υθιστόρ-ημ.α..
Η α.φ~ΎΎJσ-η τέτοιων προσωπικών α.να.ζ-ητ~σεων, χα.ρα.κτ-ηριστικό κα.ι τ-ης
εΆΆ-ηνικ~ς ποί-ησ-ης κα.ι πεζογρα.φία.ς στ-η Οεκα.ετία. του '30, έρχετα.ι σε θε
μ.ελια.κ~ α.ντίθεσ-η μ.ε τον κόσμ.ο, α.πό τον οποίο το 1947 το μ.υθιστόρ-ημ.α.
γυρεύει να. Οια.bα.στεί. Όπως το θέτει -η ίΟια. -η -ηρωίΟα., κα.θετί στον κόσμ.ο:
«γίνεται α contre-temps. Δεν ξέρω αν καταλαεαίνεις. Όπως στη Iλoυσικ~.

Να, έρχεται άδοξα στην αδύνατη στιγlλ~, όταν δεν το ζητάς ακόlJ-ιΧ ~ δεν το
ζητάς πια, κι έτσι πλέκεται Ιλια ατέλειωτη, αξεδιάλυτη παpεξ~γηση». 64
Έτσι, bέbα.ια., γίνοντα.ι τα. πριiγμ.α.τα. στ-η ζω~ τ-ης μ.υθιστoρ-ημ.α.τικ~ς

Κυbέλ-ης. Στ-η συνέχεια. όμ.ως α.υτού του κομ.μ.α.τιού α.ποκα.λύπτετα.ι πόσο
θεμ.ελια.κ~ είνα.ι για. το ίοιο το μ.υθιστόρ-ημ.α. α.υτ~ -η α.να.λογία. μ.ε τ-ημ.oυσικ~:
«Αυτό, άλλωστε, είναι και το Ιλεταφυσικό νόηlJ-ιΧ της τζαζ. Οι ανΤΙχΡονι

σlλoί, που αποτελούν τη pυθlλΙΚ~ της εάση, καθώς κι οι διαφωνίες, στο
αPlλoνικ6 επίπεδο, είναι ακριεώς η έκφραση αυτ~ς της αλυσίδας των απω
θ~σεων και των πόθων που δεν Ιλπορούν να συγχρονιστούν».
Ένα. είοος μ.oυσικ~ς, -η τζα.ζ, α.ντιστοιχεί σε ένα. είοος γρα.φ~ς, που

θα. είνα.ι ικα.νό να. α.να.πα.ρα.στ~σει τ-ην . έΆΆειψ-η συγχρονία.ς' μ.ετα.ξύ του
εσωτερικού κα.ι εξωτερικού κόσμου, μ.ετα.ξύ των προσωπικών συνα.ισθΎ)
μ.ιiτων κα.ι των μ.εγιiλων γεγονότων - μ.ετα.ξύ, α.κόμ.α., του χα.μένου
κόσμου του '30 κα.ι του μ.ετα.πολεμ.ικού κόσμ.ου, του τότε κα.ι του τώρα.,
που γίνετα.ι α.υτ~ -η συζ~τ-ησ-η.65 Από α.υτ~ τ-ην ιiπoψ-η το Contre-Temps
64. Contre-Temps (3η έκο.), ό.π., σ. 150.

65. Η σύγκριση με την τζαζ κα.ι ειΟικότερα. η πα.ρουσία. σε ένα μυθιστόρΥΙμα. οια
λόγων γυρω από τα 'μεταφυσικά νοήμα.τα' έχουν τα. θεμέλιά τους στην προπολεμική
περίοΟο. Πα.ρόμοιες αναλογίες ανιΧμεσα στην τζα.ζ και την παραφωνία. ΤΥΙς συγχpOνYjς
ζωής είχε χΡΥΙσιμοποιήσει ο Θ. Σ. 'Έλιοτ κα.ι, μ.ε τρόπο πιο κοντά στο πνεύμα. ΤΥΙς
ΚρανιΧκΥΙ, ο Ζαν Πωλ ΣιΧρτρ στις τελευταίες σελίοες του μυθιστΟρήμα.τός του Η ναυτία
(1938). Βέ6αια, το φιλοσοφικό 'περιεχόμενο' αποτελεί το σήμα. κατατεθέν των αστικών
μυθισΤΟΡΥΙμ.ιΧτων της οεκαετίας το '30 στην ΕλλάΟα..
Ι:'
οεν '
εtναt ,
ενα μ.υ θ'
tσΤΟΡΎ)μ.α που απ λ'
α επανε ξ ετα
'ζ'"
εt το προσφατο πεζ ογρα-
φtκό παρελθόν αλλσ., όπως Τα Ψάθινα καπέλα, προετοψ.σ.ζεt κατοπtνό

τερες τροπές xat εκτροπές ΤΎ)ς ελλΎ)νtκής πεζογραφίας.
Ε tναt
' '..
μ.αΛΛον αποκαλ '
υπτtκο ,
οτt xat Ot 1:'"
ουο γυναtκες ,
συγγραφεις,
πρωτοπόροt στην εποχή τους, αμ.έσως μ.ετσ. ΤΎ) δΎ)μ.οσίευσΎ) αυτών των
,
εργων τους εγκαταστα Ύ)καν σΤΎ)
'θ Γ αλλ" ta, ,
οπου συνεχtσαν να γραφουν
, xat
να δΎ)μ.οσtεUουν στα γαλλtΚσ.. Στ/ν Ελλσ.δα, τα μ.υθtστορήμ.ατα εκείνα
που σφρσ.γtσαν μ.ε ΤΎ)ν παρουσία τους ΤΎ) δεκαετία του '30 χρονολογtκσ.
ακολουθούν Τα Ψάθινα καπέλα xat το Contre-Temps, αλλσ., σε αντtδtα
στολή προς αυτσ., είναt έργα ώρψ.ων πtα συγγραφέων αυτής ΤΎ)ς δεκαε-
,
τtας, ενω υφο
, λ'
ortxa xat ,
τεχνtκα αντtπροσωπεuουν ΤΎ)ν π
, λ' ξ'
ηρεστερη ε ε-
λtζΎ) των συγγραφέων τους προς ΤΎ)ν κατευθυνσΎ) του αστtκού ρεαλtσμ.οU.
Το Δίχως θεό (1951) του Άγγελου Τερζσ.κη xat Ο Κίτρινος φάκελος
(1956) του Μ. Καραγσ.τσΎ) θεωροuνταt τα αρτtότερα έργα των συγγρα
φέων τους.66 Kat τα 060 είναι εκτεταμ.ένα μ.υθιστορήμ.ατα μ.ε μ.εγσ.λο
πλήθος Ύ)ρώων και γραμ.μ.ένα μ.ε έναν εντελώς ρεαλιστtκό τρόπο (χωρίς
αυτο
,
να σΎ)μ.αινει
"
οτι τα Ι
γεγονοτα που '"
ε ζ ιστορουν ειναι παντοτε πολ'
υ
πειστικσ.!). Η δρσ.σΎ) στο Δίχως θεό εκτυλίσσεταt κατσ. τη δισ.ρκεtα ΤΎ)ς

δεκαετίας του '30 xat τελεtώνεt 'ης πaραμ.oνές του Δεύτερου παγκόσμ.tοu
πο λεμ.ου.
' Ο'
στοχος, αντι'θ ετα, του Κ "
αραγαΤσΎ) ,
εtναt πιο εμ.φανΎ)ς: επtχεt-
ρεί μ.tαν ανατομ.ία ΤΎ)ς προπολεμ.tκής περtόδου. Η υπόθεση του Κίτρινου

φακε'λ ου αφορα στη ' ζ"
ωη "'θ"
ενος πρωταγωνtσΤΎ), ο οποtος πε ανε κατ ω απο
μ.υστ/ριώδεtς συνθήκες το 1938, xat στις δρασΤΎ)ρtόΤΎ)τες του μ.εταπο-

λεμ.tκου' αφΎ)ΥηΤΎ),
, ο
,
οποtος
,
ανοtγεt το
'λ
φακε ο xat λ 1"
ανα αμ.οανεt να
Ι:'
ota-
λευκσ.νει ΤΎ)ν υπόθεσΎ).
Ο κεντρtκός ήρωας του Τερζσ.ΚΎ) φέρεt το οπωσδήποτε συμ.f)ολtκό
όνομ.α, Μιχσ.λΎ)ς ΠαραδείσΎ)ς. Είναt συγχρόνως εκφραστής xat θύμ.α ΤΎ)ς
εποχής του. Γεν'JΎ)μ.ένoς το 1897, ΤΎ) χρόνtσ. της σuντρtπτtκής ήττας των
Ελλήνων από τους Τούρκους, μ.αζί μ.ε τους σ.λλους ΤΎ)ς γενtιΧς του στρα
τεύτηκε κατσ. τον Πρώτο παγκόσμ.tο πόλεμ.ο xat εν συνεχεία πολέμ.Ύ)σε
σΤΎ) MtxpfJ. Ασία, rta να γuρίσεt μ.ετσ. τψ Καταστροφή του 1922 «Αδεtα
νός απ' όλα όσα τον είχανε γεμ.ίσει πρtν ... Απλούστατα, δεν πίστευε πtα
66. Κιχι τιχ ouo ιχνιχτυπώνοντιχι συνεχώς ιχπό ΤΎJV Έστίιχ (του KCφιxγάΤσΎj σε ούο
τόμους). Γιιχ ΤΥΙν ιοιιχίτερΥΙ θέσΎj των ιχντίστοιχων μυθισΤOΡYIμliτων στο έργο κάθε συγ
γριχψέιχ, 6λ Τετράδια, Ευθύνης (γιιχ τον ΤερζάκΥΙ ιχρ. 4, 1977, σ. 33, γιιχ τον KcφιxγάΤσΎj
ιχρ. 14, 1981, σ. 152).
- _.-'--_-=-=-:~_._-------------
σε τίποτα ... ». 67 Όπως και πολλοί μυθιστοριογράφοι του τέλους Τ1]ς δε
καετίας του '30, ο ΠαραδείσΎ]ς αναζ1]τά Τ1]ν αναγένν1]σ1] μέσα από Τψ
"
επιστροφ1] σΤ1] φυσΎ] και τους ταπεινους αν
, θ' ~ ,
ρωπους του πcφαcιεισου των
ν1]σιών του Αιγαίου, όπου 'καλλιεργεί τον κ~πo του' με θcωμαστά απο
τελέσματα. 68 Η μοναξιά όμως που συνοδεύει το κατόρθωμά του τον
, , , 'λ
αφ1]νει ανικανΟΠΟΙ1]ΤΟ και επιστρεφει σΤ1]ν πο 1]. Ε'
κει, για
λ' ~
ογους που cιεν
είναι απολύτως σαφείς, αναλι,χμ()άνει να αναθρέΨει ο ίδιος τι,χ ορφανά

ανίψια του, ένα αγόρι και ένι,χ κορίτσι. Επιπλέον, αποφασίζει νι,χ εργαστεί,
μάταια όμως, γιι,χ το ριζικό μετι,χσχηματισμό Τ1]ς κοινωνίας, πρώτα ως
μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και σΤ1] συνέχεια ως σύνδεσμος με
έναν αναρχικό έμπορο όπλων. Κι,χμιά του προσπάθεια όμως δεν πετυχι,χίνει
και ο ΠαραοείσΎ]ς γίνετι,χι το εξιλαστ~ριo θύμα. Τα ίδια τα ι,χνίψια του
προκι,χλούν το θάνατό του και ο κόσμος γύρω του ολισθαίνει προς τον
ολοκληρωτικό πόλεμο. Το θλι()ερό συμπέρασμα αυτού του μυθιστoρ~μα
τος συνοψίζεται από τον ίδιο τον ~ρωα λίγο πριν ι,χπό το τέλος:
«Το oραμ.aτικό χαρακτηριστικό του καφοίι μ.aζ, λέω, είναι ότι για πρώΤΥ)
φοριΧ στα ισΤΟΡ1Jμένα και στ' ανιστόΡ1Jτα ίσωι::; χρόνια, πασχίζει να ζ~σει
οίχωι::; θεό» .69
Αξίζει να υπογραμμιστεί μια ενοιαφέρουσα αντιστοιχία ανάμεσα σΤ1]

μάταιη θυσίι,χ του Παρι,χοείσΎ] και αυτ~ του Μανωλωύ από το Ο Χριστός
ξανασταυρώνεταιτου Κι,χζι,χντζάΚ1], που γράφΤ1]κε λίγο πριν από τοΔίχως
θεό, αλλά 01]μοσιεύΤ1]κε τρία χρόνια αργότερα. Ο Τερζάκης, σε αντίθεσΎ]
με τον Καζι,χντζάκη, θεματοποιεί συγκεκριμένες εμπειρίες μιας γενιάς από
Τψ ελλ1]νικ~ αστικ~ ζω~. Ο ΠαραοείσΎ]ζ, όπως αναφέρεται στις πρώτες
σελίοες του μυθιστoρ~μαΤOζ, «Είχε την αίσθ1]σΎ] πως αν~κει σε μιι,χ γενιά
67. Δίχως θεό, ό.π., σ. 33. .

68. Αναγνωρίζει εδώ κανείς κιΧποιες παραλληλίες με τους μυθιστορηματικούς παπ
πούδες της Αιολικής γης του ΒενέζΎ] και των Ψάθινων καπέλων της Λυμπεράκη. Η
επιστροφή σΤΎ] φύσ't] και 'r't]v παράδοση είναι ένα άλλο χαρακτ't]ριστικό 'r't]t; ελλ't]νικής
πεζΟΎραφίας στα τέλη της οεκαετίας του '30 και στην αρχή της επομένης, συμπεριλιχμ
εανομένου και του προ't]Ύοuμενου μυθιστορήματος του ΤερζάΚΎ] Ταξίδι μ.ε τον 'Έσπερο
(Ύια το οποίο ελ. παρακάτω). Το θέμα του παραδεισένιου κήπου είναι αρκετιΧ παλιό στην
ελλ't]νική πεζΟΎραφία και ανάΎεται τουλάχιστον μέχρι το oιήΎΎJμα του Παπαοιαμάντη Η
Mαυpoμ.aντηλoύ (1893).
69. Δίχως θεό, ό.π., σ. 393.
-----
θυσιασμένη».70 Προς το τέλος του μυθιστoρ~ματoς, ένας άλλος ~ρωας τον

προειοοποιεί ότι «οι επαναστάσεις [οεν] τρέφονται με τα παιοιά τους
[... αλλά] με τους παΤεΡάοες τους».71 Η περίφημη γενιά του '30, λοιπόν,
παρουσιάζεται από τον ΤεΡζάκη ως οιπλό θUμα: θυσίασε τα νιάτα της,
κατά πρoτρoπ~ των μεγαλυτέρων, σ' ένα μάταιο πόλεμο, και θυσιάστηκε
και η ίοια στο αχόρταγο και αχάριστο πνεύμα της επόμενης γενιάς.
Ο Κιτρινος
Ι ι
φακε
λ ι I~
ος αναφερεται στην ιοια περιοοο.
Ι ~ Ε ' ,
νω η εικονα της
ελληνικ~ς αστικ~ς ζω~ς που οίνει ο Καραγάτσης είναι πιο φωτειν~ και
πιο υγι~ς από αυτ~ν του Τερζάκη, και αυτό το μυθιστόρημα επι6ε6αιώνει
το τέλος του προπολεμικού κόσμου. Οι ~ρωες των μυθιστορημάτων και
των οιηγημάτων του Καραγάτση, που κυκλοφόρησαν στη οεκαετία του
'30, είχαν εξαφετικές; ικανότητες. Ήταν όμως ανίκανοι να αντισταθούν
στις 6ιολογικές ορμές; τους και τελικά καταστρέφονταν. Ο Κίτρινος
φάκελος είναι η ιστορία ενός μ.υθιστορημ.ατικού συγγραφέα στα 1930, ο
οποίος επιχειρεί με το μυθιστόρημά του να αποοείξει και να επαληθεύσει
τη θεωρία του 6ιολογικού και υλικού ντετερμινισμού. Τόσο ο ίοιος ο
Καραγάτσης εκείνη την περίοοο, όσο και ο ~ρωάς του Μάνος Τασάκος,
εμπνέονται από τις απόψεις του Εμίλ Ζολά, ότι ο μυθιστοριογράφος είναι
ένα είοος ε~ιστ~μoνα, που ψύχραιμα πειραματίζεται με το ανθρώπινο
υλικό του. Στο έργο του Καραγάτση, όμως, ο Τασάκος μεταφέρει το
πείραμά του στην πραγματικ~ ζω~ και εμπλέκει τους ανθρώπους που τον
περι6άλλουν σε μια ζoφερ~ οίνη, ώστε να απoκτ~σει το μυθιστόρημά του
'πλoκ~' και να τεκμηριώσει τη θεωρία του. Χαμένος αυτ~ς της υπόθεσης
ι λ "~ Τ' Ι Ι Ι , ξ
ειναι τε ικα ο ιοιος ο ασακος, γιατι οταν το κοριτσι, που υπηρ ε το
'θ ' ~ [Ιlζ Ι , 'λ

κυριοτερο υμα του, οιαοα ει το περιεχομενο του κιτρινου φακε ου, τον
πυρ060λεί θανάσιμα. Η σύνθεση του μυθιστορηματικού υλικού, για το

, 'λ ,
οποιο τοσο ασπ αχνα ο
Τ'
ασακος
θ'
υσιασε την
,~
ευτυχια τη οικη του
, και
των άλλων, 6ραχυκυκλώνεται. Το μοιραίο λάθος της όλης θεωρητικ~ς

κατασκευ~ς του αποκαλύπτεται με την επιθανάτια πράξη του: προκει
μένου να σώσει το κορίτσι, το οποίο παρ' όλα αυτά αγαπούσε, γράφει ένα
, , ,
Ψ εuτικo σημειωμα αυτοκτονιας;
«ώι:; το αναπότρεπτο, το όίκαιο θάνατο που tJ-ou Όωσε το χέρι σου» .72
70. Δίχως θεό, ό.π., σ. 33.

71. Βλ ειόικότεριχ ΤΙζ σσ. 276-7.
72. Ο Κίτρινος φάκελος, τόμο 2, ό.π., σ. 110.
Με το μυθιστόΡΎJμιX του αυτό ο ΚαραγάΤΟ'Ύ)ς ελέγχει όλο το ΠΡOΎJ

γούμενο έργο του. θεωρεί ότι οιέγραψε και ολοκλήρωσε τψ τροχιά του,
όπως ακριt)ώς και ΎJ 'σατανική' οεκαετία, σΤΎJ οιάρκεια ΤΎJς οποίας το
συνέθεσε. 73 Μέσα από το οικό του πρίσμα κοιτάζει τώριχ ο ΚιχριχγάΤΟ'Ύ)ς
τον κόσμο του Τασάκου κιχι εκφωνεί τον επιτάφιό του. Ο κύκλος, όμως,
οεν έχει ολότελιχ οιιχγριχφεΙ Ο Τιχσάκος οολοφονήθΎ]κε πριν oλoκλΎJρώσει
το μυθιστόΡΎJμιX του. Η Ο ΚιχριχγάΤΟ'Ύ)ς όμως μπορεί τώριχ, μετά ΤΎJν
πάροοο οέκα ετών, να ΧΡΎJσιμoπoιήσει τψ ιxπoτυΧΎJμένΎJ εκοοχή του
ήρωά του για νιχ συνθέσει ένιχ άλλο, οιαφορετικό μυθιστόΡΎJμιx, σε ένιχν
κόσμο νέο κιχι πιο φωτεινό, σε ένιχν κόσμο όπου ο 6toμΎJχιxνικός καπιτιχ
λισμός υποσχότιχν κιχι εγγυότιχν ΤΎJ μελλοντική εuτυχΙιx. 75
Mυθισ";OΡΎJμ.ιx.,;ικές Μιχρ.,;υρ(ες. TΎJν ίοιιχ χρονιά που ΎJ ΛυμπεράΚΎJ oΎJμo

σίευσε Τα Ψάθινα καπέλα, έργο με το οποίο επιχειρούσε μιιχ κριτική
θεώΡΎJO'Ύ) ΤΎJς οεκιχετΙας του '30, ο ΓιάννΎJς MπεράΤΎJς oΎJμoσίευσε Το
Πλατύ ποτάμι κιχι το Οδοιπορικό του '43.76 Πρόκειται γιιχ 060 6ι6λΙα ,
73. Η λέξη αυτή και τα παράγωγά της αναφέρονται πολλές φορές στο κείμ.ενο, και
ιδίως στο κεφάλαιο που έχει τίτλο «Ο θάνατος του Σατανά». Στο κεφάλαιο αυτό η
Μαρία αφηγείται πώς σκότωσε τον Τασάκο. Τον περιγράφει σαν το Διά~oλo και ονομ.άζει
τον εαυτό της και τον κύκλο της «τα παιδιά του Εωσφόρου» (τόμ. 2, σσ. 101, 105-
6). Ένας άλλος ήρωας του μ.υθιστορήμ.α.τος, ο ιδιόμ.ορφος γιατρός Χρήστος Νεζερίτης
(του οποίου το επίθετο θυμ,ίζει την πόλη Ναζαρέτ) είναι επίσης μ.υθιστοριογράφος και έχει
γράψει ένα. πολυσυζητημένο μυθιστόρημ.α. με τίτλο Ο αδέκαστος Εωσφόρος.
74. Ο Νεζερίτης υποστηρίζει ότι ο Τα.σάκος δε θα τελείωνε ποτέ το μυθιστόρημ.ά
του (τόμ. 2, σ. 36), με οεοομένο ότι το πείρα.μ.α. απέοειξε αΚΡιGώς το αντίθετο από αυτό
που πίστευε ο συγγραφέας (τόμ. 2, σ. 140).
75. Στις μεταπολεμικές σχ:ηνές του μυθιστορήμ.α.τος οίνεται ξεχωριστή θέση στην
επιχεφημ.α.τική επιτυχία του νεαρου Μίλτου Ρούση, γιου ενός από τους κεντρικους
προπολεμικους ήρωες της ιστορίας, ο οποίος μ.άλιστα υποστηρίζεται από το γιο του
Γιούγκερμ.α.ν (του ήρωα του οίτομου μυθιστορήμ.α.τος του Καραγάτση). Ο ιΟεα.λιστικός
ενθουσιασμός του νεαρου 6ιομηχάνου σχολιάζεται από τον Νεζερίτη προς το τέλος του
μυθιστορήμ.α.τος (τόμ. 2, σ. 138). Ο Κα.ραγάτσης συνέχισε και σε αυτό το μυθιστόρ-ημ.α.
εκείνο που έκανε για πρώτη φορά σε ένα. προ-ηγουμενο, να μεταφέρει tηλαοή στην
αφήγηση φόλλα του ισολογισμο'; από 6.ιομηχανικές επιχειρήσεις.
76. Το 1992 κυκλοφόρησε η 4,1] έκοοση του πρώτου από τα δύο, με σύντομο
πρόλογο του Κ. Θ. Δ-ημ.α.ριΧ (Ερμ.ής, ΝΕΒ). ΤΟ 1976 είχε ανατυπωθεί -η 2,1] έκοοση από
το Οδοιπορικό του '43 (Ερμής). Για. Το Πλατυ ποτάμι, ειοικότερα, Gλo Γ. Φαρίνου
Μαλα.μ.α.τιΧΡ-η, Γιάννrις Μπεράτης: σχεδίασμα. 6ιο-εΡΎΟΎραφίας. ((Το Πλατυ ποτάρ'Ι» ,
ΊΟρυμ.α. Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1994.
-----------------------
στα οποία ο συγγραφέας εξιστορούσε γεγονότα του πολέμ.ου και τ/ς

Κατοχής' γεγονότα, τα οποία πολύ πρoκλητικιi είτε αποσιωπούνταν είτε
αναφέρονταν μ.ε μ.εγιiλη συντομ.ία στα μ.υθιστορήμ.ατα που μ.έχρι τώρα
εξετιiσΤYjκαν. Το πρώτο, χιiρY) σΤΥ) ζωντανή και απέΡΙΤΤΥ) εζιστόρYjσYj
των συνθYjκών oια6ίωσYjς στο αλέ)ανικό μ.έτωπο το χειμ.ώνα του 1940,
απέσπασε πολύ ευνοΊ:κές κριτικές και μ.έχρι το 1980 επισκίασε τα ιiλλα
060 μ.υθιστoρ-tιμ.ατιi του. Η συγγραφική ορασΤYjριόΤYjτα του MπεριiτY)
είχε αρχίσει από το 1930, όπως αναφέρθΎ]κε στο ΠΡΟYjγούμ.ενο κεφιiλαιo,
μ.ε ΤΥ) Διασπορά, μ.ια από τις πρώτες και πιο ριζοσπαστικές μ.οντερνιστι
κές Οοκιμ.ές txtCvYjC:; 'tYjC:; Οεκαετίας. Ο Mπεριiτ/ς, πoλλιi χρόνια αργότε
ρα, στις αρχές του'60 6ρέθYjκε πιiλι στ1)\l πρωτοπορία. Με ΤΥ) νου6έλα
του Στρόbιλος (1961) συμ.μ.ετείχε στο νέο ρεύμ.a "CYjC:; πεφαμ.ατικής πε
ζογραφίας. Το Πλατυ ποτάμι και το Οδοιπορικό του '43, το οποίο απο
τελεί μ.ια παρόμ.οια καταγραφή των εμ.πεφιών του MπεριiτY) κατιi ΤΥ)
oιιiρκεια ΤYjς θΎ]τείας του στο ανταρτικό XLVY)μocx του ΕΔΕΣ, στα I)oυνιi
ΤYjς Ηπείρου, ικανοποίYjσαν μ.ια ανιiγκY) και έοωσαν νέα παριiτασYj ζωής
στο είοος ΤYjς μ.υθιστοΡYjμ.aτικής μ.αρτυρίας, το οποίο, όπως είΟαμ.ε, έχει
μ.ακριi ιστορία στ1)\l tMYjVLIti) λογοτεχνία.
Ο ΜπεριiΤYjς, στις 060 αυτές 'μ.aρτυρίες' του 1946, εφιiρμ.oσε, σε πιο
πρόσφατα γεγονότα 6έ6αια, ΤYjν τακτική των Δούκα, Μυρι6ήλΥ) και
Β ενε'ζYj. Ο
ι προ
θι
εσεις του
'!1'
ομ.ως οεν
ι
συνεπιπταν μ.ε
ι
εκεινες
ι
αυτων των
συγγραφέων. Όλοι επιοίωκαν να γεφυρώσουν τα όρια ανιiμ.εσα σΤΥ) μ.υ

θιστορία και "CYjv πραγμ.aτικότ/τα, και προκειμ.ένου να αναπαραστήσουν
μ.ε ακρί6εια αυτή Τ1)\l πραγμ.aτικόΤYjτα επιστριiτευαν oιιiφoρες αφYjγΥ)μ.α
τικές τεχνικές. Ο καθένας από τους ΠΡΟYjγούμ.ενους συγγραφείς ΧΡYjσι-
'!1' ι ι λ' Ι '!1'
μ.ΟΠΟΙYjσε οιαφορετικο τεχν~σμ.α, για να προκα εσει αυτου του ειοους το
αποτέλεσμ.α. Η τακτική του MπεριiτY) οεν ταυτίζεται μ.ε κανενός. Απο

καλύπτεται, μ.ιiλιστα, από τον αρχικό τίτλο για το Οδοιπορικό του '43,
ι
που Yjταν
Ν
τοκουμεντο.
Ολ
ι
' ι ι
ογοτεχνικες μ.αρτυριες του
ΠΙ ι
ρωτου παγκο-
σμ.ιου πολέμ.ου και τ/ς Καταστροφής του 1922 έοωσαν κεντρική θέσΥ)
σΤΥ) γλώσσα και το ύφος τ/ς προφορικής μ.aρτυρίας. Ο ΜπεριiΤYjς πρώ
τος έγραψε αυτό που σήμ.ερα oνoμ.ιiζεται μ.υθιστόΡYjμ.α-ντοκουμ.έντο.
Π ραγμ.ατικα,
ι 1Ί
ο
Πλ'
ατυ
,
ποταμι γεννα
Ι Ι
καποια απορια
ι
για το
'!1'
ειοος στΟ
οποίο ανήκει, όπως γίνεται σήμ.ερα πολλές φορές μ.ε αγγλικιi και αμ.ερι
κανικιi 'μ.υθιστορYjμ.aτικιi ντoκυμ.aνταίρ').
Ο ΜπεριiΤYjς συγκεντρώνεται σΤYjν αφήγY)σYj των γεγονότων που
- - - - - - - _ . _ - - - - - - -299
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
-
6ίωσε, ώστε το πρόσωπο του συγγραφέα και οι προσωπικές του απόψεις

'ζονται.
να επισκια E '~'
ντουτοις, οινονται '
αρκετες π λ '
Ύ]ροφοριες ,
για αυτον τον
ίδιο, ώστε να γίνει σαφές ότι δεν πρέπει να νΟΎ]θεί ως ο Καθένας ΤΎ]ς
εποχής του; όπως μοιάζουν να είναι οι αφΎ]γΎ]τές του Δούκα και του
Μυρι6ήλΎ], αλλά ο ίδιος ο συγγραφέας χωρίς προσωπείο. Ούτε όμως
μπορουν οι 'μαρτυρίες' του ΜπεράΤΎ] να διαbαστοuν ως ιστοριογραφία,
παρά ΤΎ]ν αΚΡΙbή και λεπτομερή αφήγΎ]σή του: τα γεγονότα δεν έχουν
επιλεγεί για τψ ιστορική τους σΎ]μα.σία αλλά μόνο επειδή ο συγγραφέας
έτυχε να είναι παρών. Και Ύ] απουσία οποιουδήποτε σχολίου ή κάποιας
εκτίμΎ]σΎ]ς καθιστά μάλλον δυσκολΎ] τψ ανάγνωσΎ] του ()Ιbλίου ως ιστο
ρικής έκθεσΎ]ς. Τελικά, όπως και οι πρΟ'ηγουμενες 'μαρτυρίες' που έχουν
ήδΎ] εξεταστεί, Το Πλατύ ποτάμι μεταφέρει άμεσα τ/ν προσωπική εμπει
ρία με μόνΎ] μεσολάbΎ]σΎ] τα ίδια τα λογοτεχνικά μέσα.
Ο τίτλος παραπέμπει πιθανώς σε ένα στίχο από το ποίΎ]μα ΙΗ' του
Μυθιστόρηματος του ΣεφέΡΎ]:
Λυπούμαι γιατί άφησα να περάσει ένα πλατύ ποτάμι μέσα από

τα δάχτυλά μου
και με αυτόν τον τρόπο όλο το bι6λίο γίνεται σιωΠΎ]ρά ένας επιτάφιος ΤΎ]ς
, ~ 'Ο'
ΠΡΟΎ]γουμενΎ]ς οεκαετιας. "
υποτιτλ ος του πρωτου μερους, '
« Σ υμφωνια»,
έχει διπλή σΎ]μασία. Εκφράζει ΤΎ] bαΘUτερΎ] δομή όλΎ]ς ΤΎ]ς αφήγΎ]σΎ]ς, σε
'μέΡΎ]' διαφορετικών 'χρόνων' και δΎ]λώνει, κατά bάθος, το ίδιο το θέμα.
του: Ύ] 'αρμονία' πολλών αταίριαστων ατομικών φωνών που τιθασεύονται,
μα.ζί και Ύ] 'συμφωνία' (με ΤΎ] διπλή σΎ]μασία ΤΎ]ς λέξΎ]ς) ενός ολόκλΎ]ρου
έθνους ασυναρμολόγΎ]των ατόμων μπροστά σΤΎ]ν εξωτερική απειλή. Σε
διάφορα σΎ]μεία του έργου Ύ] προσεκτική και λεπτομερής απεικόνισΎ]
ξεπερνάει τα όρια ΤΎ]ς ρεαλιστικής αφήγΎ]σΎ]ς. Παράδειγμα είναι Ύ] πρώΤΎ]
συνάντ/σΎ] του αφΎ]γΎ]τή με τον εμπειροπόλεμο ΚΡΎ]τικό αντισυνταγμα.
τάΡΧΎ] στ/ν κορυφή ενός λόφου σΤΎ]ν πρώΤΎ] γραμμή του μετώπου. Αν
και Ύ] περιγραφή είναι λεπτομερής και απoλUτως ρεαλιστική, το απόσπα
σμα. σαν σύνολο πλάθει έναν τύπο του παραδοσιακού Ύ]ρω"iσμού, όπως τον
γνωρίζουμε από τις λα"iκές παραδόσεις και τους ιστορικούς θρύλους:
«Αν και καθιστός, φαινόταν πως θά 'ταν τεράστιος, όταν θα σΎjκωθεί. ..

Ήταν καθιστός ... μ.ε τό 'να πόδι πάνω στ' άΛλο ... Είχε ρίξει πάνω του,
χωρίς να φορέσει τα μ.ανίκια, τη μ.ιχνδίια του ... Τα μ.άτια του ~ταν γαλάζια,
γκρίζα - πάντως ανοιχτόχρωμα, κcιι κoιτoίισcιν έμ.μ.oνcι, cιAλά μ.ε πραόΤΎ]Τcι

κcιι ΚCΙλOσίινΎ], πράμα που σε ξάφνιζε cιπότoμ.cι μ.έσcι σ' όλΎ] cιυτ~ ΤΎJV τρcιχιά
κcιι σχεοόν πρωτόγοτ/ εμ.φάνΙσΎJ». 77
Τα έργα του MπεριΧΤΎJ έδωσαν το έναυσμα, και έτσι το 'vτoκoυμ.έντo'

ή ΎJ μ.υθιστoΡΎJμ.ατική αφήΎΎJσΎJ γεγονότων του Πολέμ.ου και του Εμ.φυ
λίου έγιναν το κύριο μ.έσο έκφρασης πολλών νέων συγγραφέων, που εμ.
φανίσΤΎJκαν κατιΧ τ/ διιΧρκεια ΤΎJς επόμ.ενΎJς Οεκαετίας. Τα πρώτα μ.υθι
στορήμ.ατα του PόδΎJ Ρούφου, του Θ. Δ. Φραγκόπουλου, του Νίκου
KιΧσδαγλΎJ και του Αλέξανδρου ΚοτζιιΧ, όλα ακολουθούν το πρότυπο
αυτό, ανιΧμ.εσα στα οποία θεωρήθΎ]κε σταθμ.ός ΎJ Πυραμ.ίδα 67 του Ρένου
AπoστoλίδΎJ. Το ίδιο ισχύει και για το πρώτο μ.υθιστόΡΎJμ.a αΛλιΧ και
πολλιΧ από τα oΙΎJγήμ.aτα του ΔΎJμ.ήΤΡΎJ Χατζή καθώς και τα μ.υθιστο
ρήμ.ατα του Μενέλαου Λoυντέμ.ΎJ (αν και σε αυτιΧ είναι εντονότερο το
στοιχείο ΤΎJς μ.υθοπΝι.σίας και ΤΎJς φαντασίας). Από τους παλαιότερους
συγγραφείς, μ.όνο ο Κύπριος Λουκής Ακρίτας (1909-1965) και ο Γιώργος
ΘεοτοκιΧς επιχείΡΎJσαν να εξιστορήσουν ΤΎJν εθνική εμ.πεφία του πολέμ.ου,
χωρίς όμ.ως να πλΎJσιιΧσoυν ΤΎJ λιτή, 'τεκμ.ΎJριωμ.ένΎJ' γραφή του ΜπεριΧ
ΤΎJ,78 Ο ΘεοτοκιΧς σΤΎJν Ιερά Οδό (1950) τελείωνε τ-ην αφήΎΎJσή του μ.ε
ΤΎJν ήττα του ελλ-ηνικού στρατού και ΤΎJν είσοδο των Γερμ.ανών σΤΎJν
Αθήνα τον Απρίλιο του 1941. Αργότερα οήλωσε: «Νόμ.ιζα τότε πως είχα
εξαντλήσει το θέμ.a μ.ου και πως δεν είχα τίποτα να προσθέσω» ,79 ΧρειιΧ-
σΤΎJκε να περασουν
, ~,~, 'Θ"
t1Wt1Exa χρονια για να νιωσει ο .. εοτοκας ικανος να
παρακολουθήσει τις oρασΤΎJριόΤΎJτες των μ.υθιστoΡΎJμ.aτικών ΎJρώων του

σΤΎJ διιΧρκεια τ/ς Κατοχής και του Εμ.φυλίου σε ένα δεύτερο τόμ.ο. Ο
δεύτερος τόμ.ος από τους ΑσΘενείς και οδοιπόρους (1964) είναι ένα σπιΧνιο
μ.νΎJμ.είo ΤΎJς ελλ-ηνικής μ.υθιστοριογραφίας. Στις σελίδες του επιστρατεύο
νται όλες οι ποικιλίες ΤΎJς αφΎJΎΎJμ.aτικής τεχνικής και όλο το ιδεολογικό
φορτίο του αστικού μ.υθιστορήμ.ατος τ/ς δεκαετίας του '30, μ.ε σκοπό ΤΎJν
, ,~ , , "ι_ρ"
αναπαρασταση των Ιι:.ιιων των .γεγονοτων που ειχαν μ.εσo~oΎJσει ωστε να

1::
ι.,επεραστει
,ρ,
ακριοως το
,~
Ett10C;
,
αυτο του μ.υ
θ '
ισΤOΡΎJμ.aτoς.
77. Το πλατύ ποτάμι (4rι έκο.), ό.π., σσ. 226-7.

78. Για τον ΘεοτοκιΧ ~λ παρακιΧτω. Το μυθιστόΡΎJμσι του Ακρίτα Αρματωμένοι
oΎJμoσιευτ/κε το 1947.
79. Ιερά Οδός (1950) είναι τώρα ο τίτλος του πρώτου τόμου του οίτομου μυθιστο
ρ~μιxτoς Ασθενείς και οδοιπόροι, το οποίο πρωτoεκoόθ'Yjκε με αυτή τ/ μορφή το 1964 (5rι
έΚΟΟσΎ) , Εστία, Af}ήνα 1967, το παράθεμσι από τ/ σελ 7).
--------
Πριν από το 1960, αυτό που κυρίως απασχολούσε τους συγγραφείς ήταν
η καταγραφή των τραυμ.άτων του πολέμ.ου και του Εμ.φυλίου και καθό
λου οι νέοι αφηγημ.ατικο( τρόποι ή πεφαμ.ατισμ.οι. Εξαίρεση αποτελεί το
δεύτερο μ.υθιστόρημ.α της Μαργαρίτας Λυμ.περάκη, της οποίας το πρώτο
έργο, Τα Ψάθινα καπέλα, εξετάστηκε προηγουμ.ένως. Ο Άλλος Αλέξαν
δρος (1950) οεν είναι μ.ια ακόμ.η μ.υθιστορημ.ατική κριτική του ρεαλισμ.ού,
όπως το προηγούμ.ενο μ.υθιστόρημ.ι.χ. Ίσα ίσα, μ.ε την κατοπινή (και πιο
γνωστή) σκηνική προσαρμ.ογή του, αναγγέλλει τη μ.ετακίνηση της Λυ
μ.περάκη στο θέατρο για την υπόλοιπη σταδιοδρομ.ία της. 80 Στο έργο αυτό
συγκρούονται ετεροθαλή αδέρφια, νόμ.ιμ.ι.χ και νόθα τέκνα του (διου πατέ
ρα. Η νόμ.ιμ.η οικογένεια κατέχει και διαχεφίζεται το ορυχείο του πατέρα,
ενώ τα νόθα παιδιά, που έχουν ακρι6ώς τα ίδια ονόμ.ατα με τα νόμ.ιμα,
,
ανηκουν στο
,
εργατικο
Ι:'
ουναμικο.
'Τ
α
1:"
παιοια μ.εγα
λ'
ωνουν
,
μ.εσα σε μ.ια
συγκλονιστική ατμόσφαφα αγάπης και μ.ίσους για τα συνονόματα αδέρ

φια τους. Όταν όμως η ένταση στην οικογένεια, σχετικά με τη διαχείριση
του ορυχείου, ξεσπάσει σε 6ίαιες συγκρούσεις, οι ετεροθαλείς αδερφοί και
αδερφές 6ρήκαν την ευκαιρία να εκδικηθούν ο ένας τον άλλο με φ06ερό
τρόπο.'Ολααυτάγίνονται, όπως αποκαλύπτεται από τη συνέχεια, την ίδια
ακρι6ώς εποχή που το έθνος σπαράσσεται από την αδελφοκτόνο σύγ
κρουση του Εμφύλιου πολέμου, για τον οποίο αυτό το 6ι6λίο αποτελεί το
πρώτο μυθιστορημ.ι.χτικό ερμ.ηνευτικό σχόλιο. 81
Οι έριδες ανάμεσα στα ετεροθαλή αδέρφια αποκαλύπτονται 6αθμιαία
και ο αναγνώστης στην αρχή δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί ότι πρό
κειται κάθε φορά για δύο ήρωες με το ίδιο όνομ.α, οι οποίοι μlιλιστα
, '
ανηκουν σε αντι'θ ετες, κοινωνικα και οικονομικα, π λ ευρεζ. , ' Η αφηγηματι-
κή τεχνική εξάλλου που χρησιμ.οποιεί η συγγραφέας για να παρουσιάσει

αυτά τα γεγονότα της δίνει τη δυνατότητα να τα σχολιάζει με τρόπο
διαφορετικό από αυτόν των περισσότερων 'μ.ι.χρτυριών' της εποχής. Ένα
80. Οι lχνlχφορές γίνοντιχι στψ 3"1') έκΟΟση (Eρμ~ς, Αθήνιχ 1979). Η θεlXτρικ~
OtIXσΚευ~, που είνιχι ίσως πιο γνωστή σήμεριχ, κυκλοφόρψε πρώτ/ φορά στα ΎIΧΜικσ. το
1957 κlχι στα εΜψικά το 1963.
81. Γιιχ 't"l')ν lχκρί6ειlχ, ο χιχριχκτ/ρισμός ιχυτός ισχύει κlχι για το μυθιστόρημιχ του
Κιχζιχντζιiκ"l') Οι αδεΡιΡΟιΡάδες, το οποίο ypιiιp"l')xt το
1949 IχΜσ. οεν ο"l')μοσιεύτ"l')κε πιχρά
μετά το θάνατο του συγγρlχφέIΧ, το 1963. Η Πυραμ.ίδα 67 του Ρένου Αποστολίο"l') 6έ6ιχιιχ
σχολιάζει τlχ ίοιιχ γεγονότιχ τ/ν ίοιιχ χρονιά (1950), IχΜά με τον τρόπο τ/ς ευθείας
μιχρτυρίιχς που YιO"l') συζ"l')τήθ"t]κε.
θέμα που διατρέχει όλο το έργο είναι ΎJ ~αθειιΧ επιθυμία των ΎJρώων να
ΌλoκλΎJρωθoύνΌ Τα αδέρφια του μυθιστορ-ήματος ΤΎJς ΛυμπεριΧΚΎJ λαχτα
ρούν ΤΎJν oλoκλ-ήρωσΎJ, τψ οποία ποτέ δε θα επιτύχουν, καθώς ~λέπoυν
τους εαυτούς τους να αντανακλώνταισε ένα ιΧλλο πρόσωπο, το οποίο δεν
μπορούν ούτε να εξοντώσουν ούτε να αφομοιώσουν. Αυτ-ή ΎJ αδυναμία δεν
αφοριΧ μόνο σΤΎJ μυθιστoΡΎJματικ-ή οικογένεια, ούτε στον αδελφοκτόνο
Ε μφυ'λ"" ι
ιο . .::;.επερνα τα αν θ ρωπινα
ι ι
ορια και σχολ ια
'ζεται ως αναποφευκτ/
Ι
φυσικ-ή κατιΧστασΎJ. Ένα από τα (νόμιμα) αδέρφια λέει στον Αλέξανδρο,

τον πρωταγωνιστ-ή:
«Άκου, Αλέξιχνορε, τ-ην πληρότΎ]τΙΧ οεν ΤΎ) φτάνει ποτέ κιχνείς, οuτε Ύ) φύσΎj
ΤΎ) φτάνει ... ΠληρόΤΎ)ΤΙΧ οεν uπάρχει. Υπάρχει μόνο Ύ) κίνΎ)σΎj κιχι Ύ) ιxMιxyl].
Οι μετιχμορφώσεις των σωμ.ιΧτων, Ύ) κιxτιxστρoφ~ 'Itou φέρνει ΤΎ)ν ΙXνΙXνέωσΎj,
κι όλο το μuστικό είνιχι νιχ σuντιχuτιστείς μ' ιχuτ~ τ-ην κίVΎjσΎj κιχι τον κίικλο,
νιχ ()OΎ)θ~σεις τ/ φίισΎj. Νομίζοψε πως ικιχνοποιοίιμε τιχ πάθΎj μιχς πολεμώ
ντιχς ο ένιχς τον άλλον, όμως μόνο ΤΎ) φίισΎj ικιχνοποιοίιμε ... ».82
Το εγχείΡΎJμα τ/ς ΛυμπεριΧΚΎJ είναι τoλμΎJρό. Ένα μόνο χρόνο μετιΧ

ΤΎJ λ-ήξΎJ του Εμφυλίου επιχειρεί να ερμΎJνεύσει τα πρόσφατα γεγονότα,
ι ι ι ι θ ι Ε λ
εντασσοντας τα σε ενα γενικοτερο
... _.'
εωΡΎJΤΙΚO Πru:;ιισιo. '
πιπ εον, ΎJ α
λ
-
λΎJγoρία και ο προtlλΎJμ.ιχτισμός για ΤΎJ φύσΎJ ΤΎJς ιχτομικ-ής προσωπικό
τ/τας είναι σπφf.UX:'tα που θα γoνιμ.oπoΙΎJθoύν αρκετιΧ αργότερα, στους
πιο ελεύθερους αφΎJyημ.ιxτικoύς πειραμ.ιχτισμούς τ/ς δεκαετίας του '60.
Ο Άλλος Αλέξανδρος, λοιπόν, εΙναι μοναδικό για ΤΎJν εποχ-ή του
μυθιστόΡΎJμ.ιx. Μόνο μετιΧ το 1960 παρoυσιιΧσΤΎJκαν ξανά κάποια σαφ-ή
δείγμ.ιχτα λογοτεχνικών πειραματισμών σΤΎJ μυθιστορηματικ-ή εξιστόρηση
τ/ς πολεμικ-ής εμπειρίας. Αυτ-ή η εξέλιξη φαίνεται καθαριΧ στο πιο γνω
στό μυθιστόρημ.ιχ της ΤατιιΧνας ΓκρΙτση-Μιλλιέξ (γεν. 1920) της περιό
δου αυτ-ής, Και ιδου ίππος χλωρός (1963), καθώς και στην τριλογία του
Στρατ-ή Τσίρκα (ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα, 1911-1980), γνω
στ-ής με το γενικό τίτλο Aκυ~έpνητες πολιτείες (1960-1965).83
82. Ο Άλλος Αλέξανδρος (3Yj έκο.), σσ. 66-7. Αργότεριχ, στο μ,υθιστόΡΥίμιχ" ιxυτ~ Yj
'ισορροπίΙΧ' τ/ς φύσYjς συνοέετιχι ρ-ητά μ,ε τ/ φιλοσοφίΙΧ του Ηράκλειτου (σ. 109).
83. Το μ,υθιστόΡΥίμιχ τ/ς ΓκρίτσYj- Mtλλιέξ 6ρίσκετιχι ;ήο-η στ/ν 7Yj έκooσYj (Κιχστιχ
νιώτ'ης, Aθ~νιx 1990). Τιχ μ,υθιστoρ~μιxτlX τ/ς τριλoγίIXς του Τσίρκιχ, oYIΛΙXδ~ Η Λέ!'"χη
(1960), Apιάrvη (1962) κιχι Η Υυχτερίδα (1965), ιχνιχτυπώνοντιχι συχνά ιχπό τις εκδόσεις
Κέδρος.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΙΈΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 303
Σε αντίθεσΎJ μ.ε τις περισσότερες πολεμ.ικές 'μ.ιχρτυρίες' που κυκλο

φόΡΎJσαν στα τέλη ΤΎJς οεκαετίας του '40 και σε όλΎJ ΤΎJν επόμ.ενΎJ, ΎJ
τριλογία του Τσίρκα, όπως και άλλα έργα ΤΎJς οεκαετίας του 1960 που
πραγμ.ιχτεύονταν το ίοιο θέμ.ιχ μ.ε πιο πολύπλοκες αφΎJΎΎJμ.ιxτικές τεχνικές,
αντικρίζει τα πράγμ.ιχτα από ΤΎJν oπτικ~ γωνία ΤΎJς Αριστεράς. Ο τίτλος
Aκυ~έpνητες πολιτείες παραπέμ.πει σε ένα πoίΎJμ.α του ΣεφέΡΎJ, που συνέ
θεσε ο ΠOΙΎJτ~ς όταν 6ρισκόταν σΤΎJ MέσΎJ Aνατoλ~, εξόριστος μ.ιχζί μ.ε
ΤΎJν ελλψικ~ κυ6έρνΎJσΎJ. Καθένα από τα τρία μ.υθιστoρ~μ.ιxτα εκτυλίσ
σεται σε oιαφoρετικ~ πόλΎJ (Iερoυσαλ~μ., Κάιρο και Aλεξfι.νoρεια) κατfι.
ΤΎJ oιfι.ρκεια του πολέμ.ου (ΎJ υπόθεσΎJ καλύπτει τψ περίοδο 1942-1944).
Κεντρικός ~ρωας ΤΎJς τριλογίας είναι ο Mfι.νoς Σιμ.ωνίoΎJς, ένας τύπος
μ.ιxρξισ't'ή Άμ.λετ, μ.ε ευγενικfι. αισθ~μ.ιxτα και ερευνΎJτικό πνείιμ.α, στοιχεία
που Ουναμ.ιτίζουν τΎJν κoμ.μ.ατικ~ του ένταξΎJ και πειθαρχία. Στο κοσμ.ο
πολίτικο χωνευτ~ρι ΤΎJς MέσΎJς Aνατoλ~ς, στα χρόνια από το 1942 ώς το
1944, ΎJ πίστη του Μάνου Σιμ.ωνίoΎJ στα ιοανικά του ooκιμ.fι.ζεται σκλΎJρά.
Aνfι.μ.εσα σΤΎJν αοιαλλαξία και το Οογμ.ατισμ.ό του κομ.μ.ιχτικού ιχφεντικοίι
του, που γνωρίζετιχι μ.όνο ως «τ' Aνθρωπfι.κι», και σΤΎJ γOΎJτείιx που του
προκα '
λουν οι '
Ε υρωπιχιοι ι:.ιιιχνοουμ.ενοι
~" ,
που ετυχε νιχ συνιχνιχqτριχφει, των
οποίων όμ.ως σιχιχίνετιχι ΤΎJ μ.ιxτιxιόΤΎJΤιx, ο Mfι.νoς πoλεμ.fι.ει νιχ χαρfι.ξει

ένιχ ούσκολο Ορόμ.ο οικό του.
Τιχ τρίιχ 6ι6λίιχ ιxν~κoυν σΤΎJν ιxστικ~ μ.υθιστοριογριχφίιχ: ιχποοίοουν τψ
, , ""λ
επoΧΎJ κιχι τον τοπο πιχνοραμ.ικιχ κιχι εχουν τοσο μ.εγιχ ο π λ'θ
ΎJ ος προσω- '
πων, που OUσκολιχ ιχνευρίσκετιχι πιχρόμ.οιος στψ ελλψικ~ πεζογραφίιχ
μ.ετfι. ΤΎJν Αργώ του Θεaτoκfι.. Δεν ξεχωρίζουν όμ.ως μ.όνο γιιχ ΤΎJν έκτιxσ~
τους. Τιχ μ.υθιστoρ~μιxτιx ΤΎJς τριλογίιχς εφιχρμ.όζουν κιχι ούο fι.λλoυς νεο
τερισμ.ούς, που ιχφορούν στο χειρισμ.ό ΤΎJς oπτικ~ς γωνίιχς κιχι ΤΎJ χρ~σΎJ
του μ.υθιστoΡΎJμ.ιxτικoυ χρόνου. Σε κάθε μ.έρος τ/ς τριλογίιχς, ΎJ oπτικ~
γωνίιχ οιιχφείτιχι ανfι.μ.εσιx σε τρίιχ πρόσωπα. Ο Mfι.νoς, που λειτουργεί ως
το εστιακό σΎJμ.είo στο οποίο συγκλίνουν κιχι οι τρεις,ιxφΎJγείτιxι πfι.ντιx ΤΎJ
oικ~ του ιστορίιχ σε πρώτο πρόσωπο. Aλλfι. σε αυτόν τον ιxφΎJΎΎJμ.ιxτικό
,~
κορμ.ο ι:.ιΙΙΧΠ λ' 'λλ ες
εκοντιχι κιχι ιχ "λλ'
ιστοριες, ιχ ,
ων κυριων ΎJρωων, που πιχ-
ρουσιάζονται ιχπό ένιχν πιxντoγνώσΤΎJ ιxφΎJΎΎJΤ~ σε τρίτο πρόσωπο. Στα ούο

ΙΧπό τα τρία 6ι6λίιχ, ΎJ τρίΤΎJ oπτικ~ γωνίιχ είνιχι ιxυτ~ ΤΎJς Όιχιχσμ.έ\ΙΎ)ς
,
πρoσωπικoΤΎJτας
.: ο
Τ' ~, ,
σφκιχς ει:.ιω ΧΡΎJσιμ.oπoιει το πο
λ"
υ σπιχνιο σΤΎJ ρειχ-
λιστικ~ πεζογραφίιχ τρόπο ΤΎJς oευτερoπρόσωΠΎJς ιxφ~ΎΎJσΎJς. Πρόκειτιχι γιιχ

ΤΎJν εξόριστ/ γερμ.ιχνοεbριχίιχ Φρfι.oυ Άννιχ σΤΎJ Λέσχη, κιχι τον ιxπoγoΎJτευ-
μένο αλεξανδρινό Παράσχο στη Νυχτερίδα. Και στα τρία 6ι~λία οι δια
φορετικές οπτικές γωνίες διαδέχονται η μια την άλλη σε όλη την έκταση
του μυθιστoρ~ματoς και αντιστοιχούν στα δύο από τα τρία γραμματικά
πρόσωπα. Ο συγγραφέας πετυχαίνει με τον τρόπο αυτό να αποδώσει δύο
πράγματα, εν μέρει αντιθετικά και εν μέρει συμπληρωματικά: την καθο
λικότητα της αφηγηματικ~ςφων~ς (επιστρατεύονταιόλα τα γραμματικά
πρόσωπα με τις διάφορες οπτικές γωνίες που τους αντιστοιχούν) και την
πολυπρισματικότητατης κoινωνικ~ς και πoλιτικ~ς ζω~ς, η οποία υπο
δηλώνεται και στον τίτλο της τριλογίας. Αυτό που κατά 6άση επιδιώκει
ο Τσίρκας είναι να απεικονίσει στην τριλογία του τη θεμελιώδη σχετικό
τητα της ανθρώπινης αντίληψης και εμπειρίας, όπως και ο Λώρενς
Ν τάρελ στο Αλεξανδρινό Κουαρτέτο, που κυκλοφόρησε λίγα Ί,Ρόνια πριν
και διαδραματίζεταιστα ίδια μέρη, όπως άλλωστε και ο Kα~άφης, στον
οποίο ο Ντάρελ αναγνώριζε τις οφειλές του.
Aυτ~ η αίσθηση της σχετικότητας επηρεάζει και το χειρισμό του
Ί,Ρόνου στην τριλογία. Ως μαρξιστ~ς που ~ταν, ο Τσίρκας έδωσε μεγάλη
, ,ξ'λξ
σημασια στην ιστορικη ε ε ι η.
Σ ' ,
το εργο του, με συνεπεια και με ακρι-
,
1" 'Δ
Όεια, αναφερεται στα γεγονοτα του '
ευτερου παγχοσμιου πολ' ,
εμου, που
oδ~γησαν αναπότρεπτα, όπως καθαρά υποδηλώνεται, στον Εμφύλιο.

Χάρη στον Αλεξανδρινό συντοπίτη του, τον Kα~άφη, ο Τσίρκας είναι σε
ci'
υεση να
θ ' 'Ε"Ι"Ι'
εαται πανοραμικα τον
"1"1'
ΛΛηνισμο, την ιστορια του, αΛΛα και
,
όλη αυτ~ την περιoχ~. Στον Σεφέρη, από τον οποίο δανείζεται τον τίτλο
της τριλογίας, οφείλει το ενοιαφέρον του για τη Ί,P~ση του μυθου στην
απόδειξη της κυκλικ~ς ~ επαναλαμ6ανόμενης ρo~ς της Ιστορίας. Στα
μυθιστoρ~ματα, επειδ~ τέτοιου είδους πρ06ληματισμοί OUσκολα γίνονται
αποοεκτοί από τη μαρξιστικ~, τελεολογικού τύπου, αντίληψη, το ενοια
φέρον αυτό πολλές φορές εκφράζεται από τους ~ρωες -συν~θως μέλη της
ανώτερης, αγγλικ~ς κυρίως, τάξης- τους οποίους ο Μάνος θαυμάζει
αλλά τελικά απορρίπτει. Πέρα από αυτό όμως, πιο σημαντικό είναι ότι
αυτ~ η κυκλικ~ αντίληψη της Ιστορίας αντανακλάται στην ίοια τη δoμ~
το κα θ"
, CI·' 'cι '
των τριων μυvισ-tορηματων, ενα απο τα οποια αρυρωνεται στη
1" , "CΙ 'λ"
Όαση ενος αΡΧexιου μυυου, του οποιου η π οκη κατα καποιο τροπο επα-
, . ,
ναλαμ~άνεται. Η Λέσχη, που διαδραματίζεται στην Iερoυσαλ~μ, ξαναζω
ντανεύει το δράμα του προπατορικού αμαρτ~ματoς και ο ~ρωας που
Ι' , ........ - ' 'λ ~ , ,.. . . . ' θ'
ΠΡΟΌαl\l\t;ται στο σχετικο ρο ο οεν ειναι αΛΛος απο το μυ ικο, πρωτογονο,
,
φιλ~ooνo Αδάμ. Η Αριάγνη, το δεύτερο μυθιστόρημα, είναι μια συγΊ,Ρονη
-------
εκooχ~ του λα6ύρινθου και του μίτου Τ'Υ)ς Aριιioν'Y)ς. Τ'Υ) Νυχτερίδα οια
τρέχουν οι α6έ6αιες μεταμορφώσεις ενός ύπουλου, σύγχρονου αλεξανορι-
νου'Π ρωτεα.
'Η αντιπαρα 'θ εσrι των ι:.ιυο
s.-' απο'ψ εων για Τ'Υ)ν ιστορικ'Υ) συνε- , ,
χεια, O'Y)λαo~ 'Υ) Ιστορία ως αλλ'Υ)λουχία αιτίου και αποτελέσματος, και 'Υ)
Ιστορία ως ανακύκλησ'Υ), οίνει στον Τσίρκα Τ'Υ) oυνατόΤΎJτα να επεξεργα
στεί σε μεγαλύτερο 6ιiθoς τ/ 'σχετικόΤΎJτα' αλλιi και ΤΎJ νέα αφΎJΎi'Jμα
τικ~ τεχνικ~ που απαιτεί ένα τέτοιο θέμα.
ΣΤΎJ οεκαετία του 1960 αν~κoυν και ιiλλα έργα με ΤΎJ μoρφ~ 'μαρ
τυρίας'. Τα περισσότερα οραματοποιούν τψ εμπειρία του Εμφυλίου και
των ετών που ακoλoύθΎJσαν. Πρόκειται για συνειδΎJτές δοκιμές, υφολογι
κιi περισσότερο τoλμΎJρές. Η σύντομ'Υ) ιστορία ~ νου6έλα του θανιiσΎJ
Βαλτινού (γεν. 1932) Η κάθοδος των εννιά, είναι γραμμένΎJ σΤΎJ γλώσσα
και το ύφος του προφορικού λόγου ενός χωρικού. Εξιστορεί τις αγωνίες
και τα 6ιiσανα μιας μικρ~ς oμιiδας που 'εκκαθαρίσΤΎJκε' στο τέλος του
Εμφύλιου πολέμου. 84 Ο Λοιμός του Ανδρέα Φραγκιιi (γεν. 1923) αποτελεί
το χρονικο, ΤΎJς ζ'
ω'Υ)ς των πολ' ,
ιτικων κρατουμενων σΤΎJ Μ'
ακρoνΎJσo. Ο
συγγραφέας αφΎJγείται αλλόκοτα και μακιi6ρια συμ6ιiντα με ύφος σκό

πιμα ανέκφραστο και απρόσωπο. Προκειμένου να αποδώσει τψ αίσθ'Y)σΎJ
ΤΎJς κoινoτικ~ς εμπειρίας, αποφεύγει συσΤΎJματικά να αναφέρει κύρια ονό
ματα. 85 Και οι δύο αυτοί συγγραφείς επανέρχονται στον παραδοσιακό ~
έστω παλαιότερο τρόπο Τ'Υ)ς αφ~Ύi'Jσrις, επιλoγ~ συνειδΎJΤ~, για λόγους
πολιτικούς και λογοτεχνικοUς.
Τ'Υ)ν ανα6ίωσrι του ύφους ΤΎJς πρoφoρικ~ς μαρτυρίας, αλλιi στψ
επεξεργασμένΎJ του μoρφ~, που εισΎJγ~θΎJκε και εφάρμοσε ο Βαλτινός και
σε κιiπoιo 6αθμό ο Φραγκιάς, τψ εκμεταλλεύΤΎJκε με πρόσφορο τρόπο
ΎJ Διδώ ΣωΤΎJρίoυ. Το μυθιστόΡΎJμ.ιX: ΤΎJς Ματωμ.ένα χώμ.ατα (1962) πα
ραμένει το πρώτο σε πωλ~σεις από τψ παραγω~ εκείνΎJς Τ'Υ)ς δεκαετίας
και μέχρι το 1992 είχε κάνει πεν~ντα πέντε εκδόσεις.86 Αυτό το μυθι
στόΡΎJμα οεν αναφερόταν στα πρόσφατα θλι6ερά γεγονότα αλλά ζωντιi-
84. 31] έκδοση, Άγρα, Aθ~να 1984.

85. 71] έκδοση, Κέδρος, Aθ~να 1987. Κυκλοφόρψε για πρώτ/ φορά. το 1972, αν
και φαίνεται ότι είχε ολοκλ1]ρωθεί πριν από το 1967.
86. Η 261] έκδοση (Κέδρος, Aθ~να 1983) συνεχίζει να ανατυπώνεται. Για ι-ιια
εκτίι-ιηση του συνολικοό σφιθι-ιοό αντιτόπων που έχουν πουληθεί (κάπου ι-ιεταξό 110.000
και 165.000 !Joέχpι το 1992), η οποία t)ασίζεται στον αριθι-ιό αντιτόπων κάθε ανατόπωσης,
6λ. το σηι.ιείωι-ια του εκδότη στ/ν 26η έκΟοση.
νευε επεtσόδtα: α:πό το δtωγμό των ελληνtκών πληθυσμών α:πό τη ΜtΚΡά

Ασία: στα: 1922-3. Αφηγείταt τη μαρτυρία ενός φαινομενtκά υπαρκτού
, Ι,
προσωπου, το οποtο περασε τα: ΧPOvtιx του
Π , ' , λ'
ρωτου παγκοομtου πο εμου
(1914-18) στα τουρκtκά τάγματα εργι:χσία:ς, συμμετείχε στην εκστρατεία

του tMYjvtxOU στρατού στην Aνατoλ~ στα 1921-2 xιxt έζησε τον εκπα-
τρtσμο, των Ελλ'ηνων απο, τ-η Μ'txpιx Α' σια. Α'πο πολλ' ' το
ες πλ ευρες
μυθιστόρ-ημα αποτελεί συνέχεια τ-ης τεχνικ~ς που εφάρμοσε ο Στpατ~ς

Δούκας το 1929 στ-ην Ιστορία ενός αιχμαλώτου. Παρουσιάζει όμως δύο
ΠQΜ σ-ημαντικές διαφορές: καταρχ~ν, -η Σωτ-ηρίου διατηρεί σε μεγαΜ-
τερ-η
,
εκταση απο τον
, Δ'
ουκα
(ο οποιος
, ξ ,
α: ιοποιησε α
λλ' λ'
α σε πο υ περιο-
ρισμένο 6αθμό) το γλωσσικό ιδίωμα του Μικρασtάτη, που tCvιxt οtάσπαρτο

με
,
'toupxtxtc; λ'ξ
ε εις
,
και εκφρασεις.
'
Δ
ευτερον,
~,~
πρoσc.ιιcιει
. "
στο κεtμενο της
μια πολ tτικ-η

' ,
χΡοια, η
,
οποια
, ζ
απουσtα ει
"λ
απο ο ες 'ttC; μεσοπο
λ'
εμικες
αφ-ηγ~σεtς των γεγονότων αυτών.

Παραμονές της πανωλεθρίας του 1922, ο αφηγητ~ς (στον οποίο
οίνετα:ι η μυθιστoρ-ημι:xτικ~ ταυτότητα του Μανώλ-η Αξιώτη) μαθαίνει
, , " f ' "
απο ενα συστρατιωτ-η του οτι τα Όασανα του οφει
'λονται ο'λα: στις μ-ηχα-
νορραφίες του οιεθνούς κεφαλαίου. 87

Με αυτόν τον τρόπο, εφόσον και το
τέλος του 6ι6λίου 6ρίσκει τον αφ-ηγητ~ να κολυμπάει για να σωθεί στα
ελληνικά ν-ησιά, το μυθιστόΡ'ημα σιωΠ'ηρά προοικονομεί τα γεγονότα που
ακολούθησαν, αφού οι επιζ~σαντες από τη ΜΙΚΡασtατικ~ Kα:ταστρoφ~
ενίσχυσαν σημαντικά την tMYjVtX~ Αρtστερά. Αυτό που το κάνεt ακόμη
πιο ρtζοσπαστικό είναι ότι αναδρομικά παρουσιάζεt την ~ττα στ-η Μtκρά
Ασία ως Τ'ην πρώτ'η ~ττα του tMYjVtxOU αγροτικού προλεταριάτου από
το διεθνές κεφάλαtο. Και ιxcp~vtt να εννοηθεί ότι αυτ~ ~ταν η αρχ~ των
συμφορών που ακολούθησαν με το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο xιxt κορυ
φώθηκα:ν με τον Εμφύλιο.
Ο 'ηθογραφικός ρεαλισμός γΙνεται αστικός. Τα Ματωμένα χώματα της

Διοώς Σωτηρίου α~κoυν ταυτόχρονα σε ούο λογοτεχνtκούς χώρους. Η
αναopoμ~ σε ένα απώτερο παρελθόν, xιxt -η •κατάθεση , προσωπtκών
εμπειριών του αφ'ηγητ~ το εντάσσουν στις •μαρτυρίες'. Η λεπτoμερ~ς
ωστόσο εικονογράφηση του κόσμου των Eλλ~νων χωρικών της Μικράς
87. Βλ σuγκεκpιμένσι σσ. 273-4. Μό:λλον ιxνσιχρoνLστικό: Πσ;Ρουσιό:ζετιχι εδώ "t'J

'επίσ-ημ"t'J' σιλλό: κιχι μετιχγενέστερ"t'J ερμ"t'J'llείσι του Κομμουνιστικού Κόμμσιτοι; Ελλό:δσιι;
(πριν σιπό '\;"fJv ίOρYσ"t'J του ΚΚΕ).
Ασίας το φέρνει πιο κoντιi στον 1)θογραφικό ρεαλισμό, ο οποίος γνωρίζει

μια νέα ιiν(}ησΎ), καθώς 1) αναζήτ/σΎ) Τ1)ς σωΤ1)ρίας 0(1)γεί τους περισ
σότερους συγγραφείς, κατιi τη Oιιiρκεια του πολέμου και λίγο πριν, στψ
ελλψική παpιiOOσΎ). Για να κατανοήσει κανείς τις οιεργασίες, που οοή
τ/σαν στις μεταπολεμικές εξελίξεις, θα πρέπει να ανατρέξει σε ένα
ακόμ1) μυθιστόΡYjμα του 1946, το Ταξίδι με τον Έσπερο 't'OU Άγγελου
TερζιiΚ1).88 Η συγγραφική πορεία 't'ou TερζιiΚ'η ξεκί\J1jσε σΤ1) oexae't'Ca
Του 1930. Στα πολυσέλιδα μυθιστoρήματιi του, όπως είδαμε, παρουσίαζε
τη ζωή της μεσαίας ασ't'ικής τιiξης - θέμα στο οποίο επανήλθε και στο
κατοπινότερο Δίχως θεό. Στο μόλις μετα1iολεμικό Ταξίδι με τον 'Εσπε
ρο, ένας έφη60ς εγκαταλείπει τον αστικό χώρο και μετοικεί στα 6ιi(}η
-,.-,. ι
της εΛΛηνΙΚYjς υπαι ρου.
'θ ΜΙ
0'10 , "
εκει, κοντα στη φυσΎ), συνεπικουρουμενος
Ι
από τη λα"tκή παριiooσΎ), καταφέρνει να ξεπεριiσει τψ προσωπική του

κρίσΎ). Τέτοιου είδους μυθοπλασία και εκφραστική πληθωρικότητα (εξαι
pετικιi στο έργο του Tερζιiκη) οιακρίνουν τα μυθιστορήματα και τα οιη
γήματα του τέλους Τ1)ς οεκαετΙας του '30 και των αρχών της επόμε
νης, αυτιi που πΙστεψαν στη λυτρωτική OύναμΎj της παpιiooσΎ)ς. Ο Τερ
ζιiκης αποοεικνύεται ιiξιoς συνεχιστής ΤΥ)ς κλY)ρoνoμιιiς του 'ηθογραφι
κού ρεαλισμού' του τέλους του 190υ αιώνα. Σ't'Ο Ταξίδι με τον 'Εσπερο
όμως εΙσΎ)γεί't'αι μια σΎ)μαντική καινο't'ομία: ο πρωταγωνισ't'ής, όπως και
ο ίδιος ο συγγραφέας εξιiXΛoυ, έρχε't'αι κιχι προέρχεται από το άστυ κιχι
, '
σε ιχυτο κιχτιχ Υ)γει.
λ
Κ ιχνεις
I~θ'
οε α μπορουσε νΙΧ ισχυριστειΙ"λ
οτι ο ΟΙ οι μεταπ ο λ εμικοιΙ συγ-
γpιxφε~ που συνέχισιχν νιχ ιχντλούν ιχπό τις ΠΥ)γές του 'Υ)θογριχφικού ρεα-
λισμ.ου'" " ,
το εκανιχν ιχπο ιχυΤΥ) '"Υ)ν κιχινουρια ΟΠΤΙΚΥ).
ι ' ,
Τ α πρω't'α ΟΙΥ)τ/μιχτιχ
~
του Νίκου KιiσoιxγλY), γιιχ πα:ριioειγμα, που συγκεντρώθΥ)καν σε τόμο με

τον τίτλο Σπιλιάδες (1952), ΚΙΧι 't'ιx περιπετειώΟΥ) μυθιστορήματα του
Γιά:ννΥ) Μαγκλή απεικονίζουν ΤΥ)ν παραοοσιακή ζωή στα Δωοεκά:\J1jσα,
χωρίς ιiXΛo κί\J1jΤΡΟ (αν και ο Μαγκλής, σαν τον ΛουντέμΥ), οίνει στις
ιστορίες του μ.ια φανερά: ιχριστερή χροιά:). Στο σύνολό ,"ους αυτά: τα
μυθιστορήμα't'ακαι τιχ ΟΙ1)γήματιχ ορίζουν το λογοτεχνικό περι6ά:Χλον ενός
εντυπωσιιχκού εΧλ1)νικού μυθιστορήματος, που εκμεταλλεύεται με ξεχω
ριστό τρόπο τψ παρά:οοσΥ) του '1)θογριχφικο'; ρεαλισμ.οό·. Ο Χριστός ξα
νασταυρώνεταιτου Νίκου Καζαντζά:ΚΥ) (που γρά:φΤΥ)κε το 1949 αΧλά: οεν
88. 5'YJ έΚOOσΎj, Εστία, Aθij,,1X 1985.

κυκλοφόρησε παριi το 1954) εκτυλίσσεται σε ένα ελληνικό χωριό στα

6ιiθη της Mικριiς Ασίας, παραμονές της Καταστροφής του 1922. Ο
Kαζαντζιiκης δεν περιορίζεται στην 'ηθογραφική' παρουσίαση της ζωής
των χωρικών. Πλιiθει τους ήρωές του και τους προσδίδει τις δικές του
αντιλήψεις για το Χριστιανισμό. Σίιμφωνα με τις αντιλήψεις αυτές, ο
Kαζαντζιiκης θεωρεί τα Πιiθη του ΧριστοΙ> όχι σαν υπόσχεση της ιiφε
σης των αμαρτιών, αλλιi ως τpαγικιi επαναλαμ6ανόμενο υπόδειγμα των
ανθρώπινων παθών. Για το λόγο αυτό, ο ιiνθpωπoς αναζητιi διαρκώς μια
θεότητα, που όμως δεν υπιipχει, και αυτό τον φέρνει σε διαρκή σίιγκρουση
με τις επιταγές της υλικής ζωής.
Ο Kαζαντζιiκης προτΙμησε να δραματοποιήσει αυτή τη σίιγκρουση
στο πλαίσιο μιας παραδοσιακής ελληνικής κοινότητας. Επινόησε ένα
μυθιστορηματικό έθιμο, κατιi το οποίο οι ήρωές του θα αναπαραστήσουν
τα Πιiθη του ΧριστοΙ> χωρΙς σκηνοθετικές bοήθειες ή οδηγίες, σχεδόν
αυτoσχεδιιiζoντας ο καθένας στο ρόλο του. Οι πρωταγωνιστές ταυτίζο
νται ολότελα με τα πρόσωπα που ενσαρκώνουν. Και ιiλλσ. μέλη της
,
κοινοτητσ.ς,
"
ομως, ειτε το γνωρι
'ζ"
ουν ειτε οχι,
'ζ
αναγκα ονται
,
υπο την
πίεση των γεγονότων νσ. σ.ναλιibουν κιiπoιo ρόλο από την ιστορΙα των
Πσ.θών. Οι πρεσbuτεροι του χωριοΙ> ιiθελιi τους αποτελουν τους Φαρι
σσ.Ιους, ο παπιiς του χωριοΙ> ανταποκρίνεται στο ρόλο του Κα"iιiφα κσ.ι ο
Τοίιρκος αγιiς, ένας pιiθυμoς παιδερσ.στής που εξοργΙζετσ.ι με τα χωpατιi
των Ελλήνων υπηκόων του, δε θα μπορουσε να καταλιibει πόσο τον
φέρνουν οι περιστιiσεις κoντιi στο πνεύμα του Πόντιου Πιλιiτoυ. Το
μυθιστόρημα λεπτομερώς επσ.ναλσ.μbιiνει την ιστορίσ. των Πσ.θών. Aλλιi
αυτή τη φopιi οι χωρικοί δεν αναπαριστούν απλώς μια τελετουργΙα.
Απεναντίας, η ζωή τους επηpειiζετσ.ι baOtιi, και με μια θεαματική αντι
στροφή του χριστιανικου ημερολογίου η αφήγηση αρχίζει το Πιiσχα κσ.ι
κορυφώνεται την παραμονή των Χριστουγέννων, όταν ο Μανωλιός (που
του έχει ανατεθεί ο ρόλος του Χριστοίι) δολοφονεΙται σ.πό τον πσ.πιi μέσα
στην εκκλησΙα. Δεν υπιiρχει χώρος οίιτε και χρόνος για Aνιiσταση, και
το μυ θ ιστορημσ.
' λ ' ~, "
τε ειωνει με τη οισ.πιστωση οτι τετοια γεγονοτα επανα-
,
λαμbιiνοντσ.ν κσ.ι θα συνεχίσουν να επαναλαμbιiνονται ~ 'εις μιiτην'.
Αυτο' , ,
που κανει τουτο το μυ
θ' ξ '" ,~
ιστορημα εχωριστο ειναι οτι ενω οεν
παραbιιiζει τις καθιερωμένες συμbΜεις του 'ηθογραφικού ρεαλισμοίι', την

ίδισ. στιγμή αΠΟbλέπει σε μια κοσμοθεωρία που δεν περιορίζεται από
,
τετοιες
Ρ"
συμΌασεις, οπως
Ρ'
αΚpLΌως και τα κα
λ'
υτερα,
,
πρωτοπορα για την
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛOlΌΤΕΧΝΙΑ 309
εποχή τους, οιηγήματα και μυθιστορήματα αυτής της κατηγορίας, που

ανήκουν στην πεζογραφική παραγωγή τόσο του τέλους του 190υ αιώνα
όσο και των οεκαετιών του '3 Ο και του '4 Ο. Το μυθιστόρημα οεν είναι
μόνο μια σύγχρονη παραbολή για την αουναμία του ανθρώπου να αναλσ.
btt ο ίοιος τη σωτηρΙα του. Αποτελεί και έναν έμμεσο αλ/.σ. σαφή υπαι
νιγμό για τα γεγονότα του Εμφύλιου πολέμου. Πρόκειται, bέbαια, για
γεγονότα που απέχουν χρονικσ. από την εποχή στην οποία οιαοραματΙ
ζεται το μυθιστόρημα, αλ/.σ. ο Καζαντζσ.κης το συνέθεσε κατσ. τη οισ.ρ
κεια της τελευταίας φσ.σης αυτής της σύγκρουσης και μόλις μετσ. τη
συγγραφή του μυθιστορήματος Ο, Αδερφοφάδες, που αΚΡΙbώς αυτσ. τα
γεγονότα εξιστορεΙ Η ορσ.ση στο Ο Χρ,στός ξανασταυρώνετα,ξεκινσ.ει με
την σ.φιξη στο χωριό μιας ομσ.Οας προσφύγων, που οιωκόμενοι από τους
Τ ουρκους
' εγκατε'λ ει Ψ'
αν τα σπιτια και τη γη τους. Α φου' ,
οι αρχοντες του
"
χωριου τους
,
αρνουνται
'θ ρ 'θ '
'Ι:' λ 'ρ ,
κα ε οοη εια, κατασκηνωνουν στο οΙΠ ανο οουνο.
Ο Μανωλιός και όσοι υποούονται τους μαθητές του ΧριστοΙΙ προσπαθούν

να τους bοηθήσουν, και αυτό προκαλεί την οργή των συγχωριανών τους.
Η σύγκρουση των πσ.μφτωχων και απελπισμένων προσφύγων με τους
"
ευκαταστατους αρχοντες του χωριου , ε ξ ελ'ισσεται σε 'λη
ενοπ συμπ λ'
οκη,
Οπου
, και οι ουο
'1:" "
π λ ευρες ειναι οι 'Η
χαμενοι. '
αναφορα 'λ'
στον εμφυ to πο-
λεμο, ανσ.μεσα στους πλούσιους των αστικών κέντρων και τους αντσ.ρτες
ρ " ρ, λ' '\'\"
'Ι:"λ
στα οουνα, ειναι ακριοως μια επιπ εον αΛΛα και υστατη εκοη ωσΎJ της
ίοιας θεμελιακής και ατέρμoνΎJς σόγκρoυσΎJς, που αποτελεί το επΙκεντρο

του μυ θ ισΤOΡΎJματoς
'
αυτου.
,
Στον 'ΎJθoγραφικό ρεαλισμό' ανήκει εν πολλοίς και ΎJ τριλογία του Πα

ντελή Πρεbελσ.ΚΎJ Ο, δρόμο, της δημιουργίας. Στο πρώτο μυθιστόΡΎJμα,
που έχει τΙτλο Ο ήλιος του θανάτου (1959), ο συγγραφέας οιαφοροποιεί
ται από τον Kαζαντζσ.ΚΎJ και τον Τερζσ.κη ως προς ΤΎJ χρήσΎJ του πα
ραοοσιακού υλικού.89 Ο ήλ,ος του θανάτου εΙναι εμφανώς ένα Bildungs-
roman, ακόμΎJ περισσότερο από ό,τι εΙναι το Ταξίδι με τον Έσπερο. Στο
τέλος του πρώτου μέρους ΤΎJς τριλογΙας ο ήρωας όχι μόνον επιστρέφει στο
, Ρ''\'\ ' ,
αστικο περιοαΛΛον απο το οποιο
ξ'
εκινησε, αΛΛα ΎJ
ζ' '\'\' λ
ωΎJ του εκει αποτε ει
, '
το μυθιστoΡΎJμιΧτικό ιστό και των ouo σ.λλων bιbλίων. κιχτσ. συνέπεια, ο
89. K~ι οι τρεις τόμ.οι συνεχίζουν ν~ εκoίooντ~ι κ~νoνικά ~πό τις εκοΟΟεις Eστί~.
Ο οεύΤεΡος τόμ.ος Η κεφαλή τr;ς Μέδουσας κ~ι ο τρίτος Ο άρτος των απέλων κυκλο
φόpψ~ν το 1963 κ~ι το 1966 ιxντίστoιχ~.
'1)θογραφικόζ ρεαλισμ.ός· του πρώτου μ.υθιστoρ~μ.ιxΤOζ εντάσσεται στο

σύνολο μ.ιας τριλογίας που το κύριο 6άΡΟζ Τ1)ς πέφτει προς τον αντίθετο
πόλο του 'αστικού ρεαλισμ.ού· Τ1)ζ οεκαετίαζ του '3Ο. Ο έφ1)60ζ ~pωαζ,
ο ΓιωργάΚ1)ζ, ορφάνεψε κατά Τ1) διάρκεια του Πρώτου παγκόσμ.ιου
πολέμ.ου και τον υιοθέΤ1)σε 1) θεία του ΡουσάΚ1). Η δράσ1) του πρώτου
μ.υθιστop~μ.ιxΤOζ τοποθετείται σΤ1)ν Kp~Τ1), στο ορεινό χωριό που ζούσε
1) θεία του, ενώ ο ΓtωpγάΚ1)ζ μ.έχΡΙ εκείV1j 't'1) στιγμ.~ ~ταν γένν1)μ.α
θρέμ.μ.α Τ1)ζ πόλ1)ζ. Η μ.ετά6ασ1) από Τψ πόλ1) στο χωριό είναι 1) μ.ετά
bΙXσ'Y) από μ.ία ζω~ σε άλλ1) και ταυτόχρονα 1) στpoφ~ ΠΡΟζ το λογοτε
χνικό κόσμ.ο του '1)θογραφικού ρεαλισμ.ού'. Ο Πρε6ελάΚ1)ς καταφέρνει, μ.ε
't'1)v εκφρασΤΙΚΎ]
, του
!"
αεινΟΤ1)τα, να τα συμ.πυκνωσει
, 'λ
ο α αυτα
' σΤΎ]ν πε-
pιγpαφ~ του ταξιδιού μ.έσα από τα μ.ιΧτια του αγοριού.

Τα υπόλοιπα επεισόδια διαδραμ.ιχτίζονται στο χωριό, και το μ.υθιστό
(1)μ.α αυτό τελειώνει μ.ε το θάνατο 't'1)c; ΡουσάΚΎ] σΤΎ]ν προσπάθειά 't'1)c;
να προστατέψει μ.ε το σώμ.ιχ ΤΎ]ς τον ΓιωργάΚΎ] από μ.ια αιμ.ιxΤΎ]Ρ~ οικο
γενειακ~ 6εντέτα. Ο ΠρεbελάΚΎ]ζ μ.ένει πιστόζ στο παράδειγμ.ιχ του
ΤερζάΚ1) και τις αρχές του '1)θογραφικού ρεαλισμ.ού': περιγράφει μ.ε λε-
,
πτομ.ερειεζ το τοπιο
, και τους
θ '
αν ρωπουζ και
!"!'
αποοιοει μ.ε
'Ι'
αΚΡΙΌεια ΤΎ]
μ.ύΎ]σ'Υ) του ~ρωα στις λαϊκέζ παραδόσεΙζ του χωριού 't'1)c; θείαζ ΡουσάΚΎ],
μ.ιας κοινόΤΎ]ταζ που έμ.εινε ανεΠ1)ρέασΤ1) από τις αλλαγέζ που συνέ6αι-
'λοιπο κοομ.ο.
ναν στον υπο 'Αλλ'α 1) επαφ1) , και Ύ] ε ξ'
οικειωσ'Υ) μ.ε Τ1)ν πα-
ράδοσ'Υ) είναι ένα μ.όνο μ.έΡΟζ ΤΎ]ζ 'συναισθ1)μ.ιxτικ~ς αγω~ζ' του Γιωρ
γάΚΎ]. Η ΡουσάΚ1), τυπικ~ εκπρόσωΠΟζ 't'1)!'; παράδΟσ'Υ)ζ, ζευγαρώνεται
στο μ.υθιστόΡΎ]μ.ιχ μ.ε έναν παρία, άλλο μ.έντορα, παρείσακτο αυτ~ Τ1) φορά
, " , , ,
στον κοσμ.ο του χωριου και καπωζ κυνικο εκφρασ't'1) του σuγχpoνoυ
κόσμ.ου. Ο Λοι"ζΟζ Νταμ.ολίνΟζ είναι ΚΡΎ]τικόζ και σπουοασε στο εξωτε

ρικό, έγινε επιτυχ1)μ.ένΟζ επιχεφ1)μ.ιχτίαζ και τώρα έχει αποσυρθεί στο
σπίτι του σΤΎ]ν εξoχ~, αφού κατ/γop~θ1)κε ότι πρoμ.~θευε μ.ε εφόδια τα
,
γερμ.ιχνικα υΠOΌρuχια
1" ( προκαλ'
ωνταζ ετσι το
θ',
ανατο πο
λλ'
ων πατριωτων,
,
, " 'Γ'
αναμ.εσα στους οποιους Ύ]ταν και ο πατερας του ιωργαΚΎ]. ) Ο Ν ταμ.ο-
λ " '!"
ινος, οπως και ο ιοιος ο Ύ]ρωας ε
ξ , "\ "\
(xIv\ou, '
ειναι
ξ ,
ενος προς 't'1)v ,
κοινοτ/τα
αλλά και προς τις συμ.6&σεις του 'Ύ]θογραφικού ρεαλισμ.ου'. Ενώ Ύ] Ρου
σάΚΎ] έδειξε στον ΓιωργάΚ1) τους αστερισμ.ούζ μ.ε τα ονόμ.ιχτα που έχουν
στα παραμ.ύθια, ο Νταμ.ολίνος τού δίδαξε τις επιστ/μ.ονικές ονομ.ιχσίες
τους. Ενώ 1) ΡουσάΚ1) τον παρότρυνε σΤ1)ν ευσέ6εια, ο Νταμ.ολίνος οια-
,
Κ1)ρυσσε: «Η αποστο λ'!" ,
1) 1) ΟΙΚΎ] μ.ου, ειπε, , να ξ'
ειναι υπν1)σω Τ1)ν ψ'
υΧ1) σου
σΤΎJν ΠOΙΎJΤΙΚ~ OΎJμιoυργία». 90 Η Οοκψ.ασία αυτ~ του ~ρωα οικαιώνεται

πέρα από τα όρια του πρώτου αυτου bΙbλίου, όταν ο ΓιωργιiΚΎJς αποφα-
σι'ει ζ
να '
γινει συγγραφεας και, αναλαμοανει
fJ' να 'Ψ"51-
γρα ει αυτο το Ιοto το
μυθιστόΡΎJμα. Για να το πετύχει όμως αυτό, πρέπει να έχει αφομοιώσει

και ΤΎJ oικ~ του παριiooσΎJ αλλιi και το γενικό, αλλοτριωμένο 'πνεύμα ΤΎJς
επoχ~ς' στψ οποία αν~κει.
Τα πρώτα ίχνΎJ ΤΎJς μετιibGtσΎJς από το αγροτικό στο αστικό σκψικό
οιακρίνονται, λοιπόν, στα έργα του TερζιiΚΎJ και του ΠρεbελιiΚΎJ. Η
πλ~ΡΎJς μεταστρoφ~ όμως ΤΎJς 'ΎJθoγραφικ~ς'πρooπτικ~ς πραγματοποιεί
ται στα μυθιστoρ~ματα και τα oΙΎJyήματα που γριiφOντίXΙ σΤΎJ οεκαετία
του '60 και αξιοποιούν τα διoιiγματα του παρελθόντος. Στο κέντρο bpt-
σκεται και πιiλι ο ιiνθρωπoς ΤΎJς πόλης. Τώρα όμως οεν ορα στο πλαίσιο
μιας παραooσιακ~ς αγρoτικ~ς κoινόΤΎJτας, αλλιi ΠΡΟbιiλλεται ως μέλος
ΤΎJς ίοιας ΤΎJς αστικ~ς κοινότ/τας, που ιiλλoτε είναι μια μικρ~ πόλΎJ και
ιiλλoτε κιiπoια γειτoνιιi μιας μεγαλύτεΡΎJς. Η στρoφ~ αυτ~ πραγματο
ποιείται στο πρώτο μισό τ/ς οεκαετίας του '60, σε μυθιστoρ~ματα που
μoφιiζoνται ΤΎJν πρoσπιiθεια ΤΎJς Διοώς ΣωΤΎJρίoυ, να ξαναζωντανέψει το
χαμένο παρελθόν ΤΎJς Mικριiς Ασίας. Το τελευταίο oλoκλΎJρωμένo μυθι
στόΡΎJμα του Κοσμά; ΠoλίΤΎJ, Στο!) Χατζηφρ&ΥκΟ!) (1962-3), και το
πρώτο μιας σεφιiς από ΤΎJ Μαρία Ιοροανίοου (1897-1989), ΎJ Δωξ&ντρα
(1963), εκτυλίσσονται, όπως και τα Ματωμ.ένα χώμ.ατα, στα εoιiφΎJ
ανατoλικιi του Αιγαίου πριν από τψ Kαταστρoφ~ του 1922.91 Το μυθι
στόΡΎJμα του Πολίτ/ παρoυσιιiζει πανoραμικιi ΤΎJ ζω~ τ/ς εργατικ~ς
τιiξΎJς σε μια ελλΎJνικ~ γειτoνιιi τ/ς κoσμoπoλίΤΙΚΎJς Σμόρτ/ς στιΧ πρώτα
χρόνια. του αιώνα. Η Ιοροανίοου ΧΡΎJσιμoπoιεί ως σκΎJνικό ΤΎJς oριiσΎJς του
μυθιστoρ~ματός ΤΎJς τ/ν KωνσταντινoόπoλΎJ ΤΎJς ίδιας περιόΟου. Η με
γιiλΎJ συγγραφικ~ παριiooσΎJ τ/ν οποία oΎJμιoύρyησαν τα έργα που ιiντλΎJ
σαν το θέμα τους από τ/ ζω~ στις μεγιiλες αγροτικές κoινόΤΎJτες τώρα
πλουτίζεται με νέο τρόπο. Ενώ το σΚΎJνικό ΤΎJζ oριiσΎJζ είναι τώρα ΎJ πόλΎJ,
' 51-' ,
τα μυ θ ιστoΡΎJματα οεν ειναι αστικα, με το περιεχομενο που εοωσε στον
ι ,~
όρο ο θεoτoκιiζ στο μανιφέστο του Ελεύθερο πνεύμα (1929). Οι ~ρωες
90. Ο 'Ήλιος του θανάτου, ό.π., σ. 319.

91. Κοσμάς Πολί'τ/ς, Στου Χατζηφρι%pcου: Τα σα.ΡαντιΧχΡονα. μιας χιψένης πο
λιτε{ας, με 'τ/ν εκτενή εισαγωγή του Peter Mackridge, Ερμής (ΝΕΠ), Af}ήνα 1988. Το
μυθιστόρ"f)μα. 'τ/ς Ιορδανίδου συνεχίζει να. κυκλοφορεί οιπό τις εκδόσεις Εστίοι (181) ανα
τtιπα/σ"fJ, 1980).
-----
στα μ,υθtστορ~ματααυτά: είναt απλοί ά:νθρωΠΟt που ζουν xOtt κtνούνταt στο
φυσtκό xOtt κοtνωνtκό πλαίσtο των πόλεων. Στο επίκεντρο bρίσκεταt Ύj
ομ,ά:όα, Ύj οtκογένεtα, το ίόtο το περtbά:λλον πολλές φορές και όχι τα ά:τομα
που αποξενώνονταt από τον περίγυρό τους και χά:νονταt στον αλλότριο
σύγχρονο κόσμ,ο (όπως συμ,bαίνεt, για παράοειγμ,α, σε μ,υθtστορ~μ,ατα ΤΎjς
οεκαετίας του '30 του θεοτοκά: ~ του Kαραγά:ΤσΎj, ακόμ,Ύj XOtt του ΠOλίΤΎj,
αλλά και στtς Ακυ6έρνητες πολιτείες του Τσίρκα).
Aυτ~ Ύj μ,εταbολ~ είναι tοιαίτερα σΎjμ,αντικ~ γtατί προσφέρει ένα ευρύ
πλαίσιο στα έργα πολλών συγγραφέων, που εμ,φανίσΤΎjκαν στις αρχές ΤΎjς
οεκαετίας του '60. Ο Κώστας Tαχτσ~ς (1927-1988) οφείλει ΤΎj φ~μ,Ύj
του στο μ,υθιστόΡΎjμ.ά του Το Τρίτο στεφάνι (1962) και μ,ερικά: OtΎjyημιx
τα. 92 Η σΚΎjνOγραφία του Tαχτσ~ είναt αποκλεtστtκά αστικ~, xιxt ο
συγγραφέας αποοεtκνύεταt εξαιρετικός σΤΎjν oλoζώντανrι απόoOσΎj των
'παραόοσιακών' Ύjρώων μ,έσα στο αστtκό περtbά:λλον που λίγο-πολύ εΠΎj
ρεάζεt ΤΎj ζω~ τους. Το Τρίτο στεφάνι είναι Ύj tστορία ouo μανάοων, οι
οποίες υπ~ρξαν κατ' επανάλΎjψΎj θύμ,ατα των κοtνωνtκών συμ,bάσεων, που
καθόρtζαν τ/ συμ,περtφορά ΤΎj όtκ~ τους xιxt των οtκογενεtών τους. Ο
τόνος ΤΎjς αφ~yησΎjς είναι ανά:λαφρος και το ύφος πολύ ζωντανό. Τα
, , 5:' ' ,-'"1_ θ ι , Ψ
στοtχεtα αυτα ι:.ιtακρινονταt xιxt σε αΛ1'J7.. μ,υ tσΤΟΡΎjματα που εγρα αν
νεαροί συγγραφείς εκείνΎj ΤΎjV επoχ~. Αλλά αυτό το μ,υθιστόΡΎjμ,α πάλλε-

ται απο
ι
μ,ια οα
e θ Ι
υτεΡΎj
,
αισ
θ
ΎjσΎj
ι
του χιουμ,ορ, που
, ι
αρκετα σπανtα ανευρt-
ι
σκεταt στΎjV ελλΎjνtκ~ λογοτεχνία, και το συντάσσεt πλάι σε μoιxxptVOUIζ,

μ,εγά:λους προορόμους του είοους, όπως ο Po·εOΎjς xιxt ο ΚαbάφΎjς.
Το κωμtκό στοtχείο οεν λείπεt, επLσrις, από ΤΎjν πεζογραφία του
Γtώργoυ Ιωά:ννου (1927-198lι} Το XtOUμoop του όμως είναι υπόγειο και
μ,ελαγχολtκό. Η πρώΤΎj συλλοΥη του Ιωάννου, που κυκλOφόΡΎjσε το
1964, είχε τίτλο Για ένα φιλότιμο, και αποτελούνταν από σύντομα κεί-
-------
92. ΤΟ μυθιστόΡ1)μιχ (που ΚΥκλοφόρψε σε πρώτη έκooσYj με έξοοα του συγγραφέα)
αιιαΤΥπώιιεται καιιοιιικιΧ από Τ1)1Ι 41) έκooσYj (Eρμ~ς, Aθ~lIα 1974). Τα περισσότερα από
τα ΟΙ1)Υήμιχτα του Tαχτ~ συγκεllτρώθYjΚ.αν στον τόμο με τίτλο Τα ρέστα (1972) κα.ι
συνεχίζει να α.να.τυπώνετα.ι 1) 21) έκooσYj (Ερμής, Αθήνα 1974). Το α.Υτ06ιογραφικό
μυθιστό(1)μιχ, Το ιΡο6ερό 6ήμ.α (1989), που ΚΥκλοφόρψε μετιΧ το θιΧνατο του συΠρα.φέα.,
είιια.ι ιΧλλ1)ς υφ~ς κα.ι ιΧλλου επιπέδου α.πό τα ΠΡΟ1)γουμένα. Ο Tα.χτ~ς δ1)μοσίευσε
πoι~μιxτα. κα.ι Οοκίμια.. Λίγες σ06α.ρές μελέτες έχουν γίνει για. το έργο του Tαχτ~: 6λ
Δ1)μ. Μ1)τρόπουλος, «Ένα παιχιιίδι με μι:iσκες: μοντερνισμός, μετα.μοντερνισμός κα.ι
α.ΟιέξοΟα στο έργο του Κώστα Tαχτσ~», στον ομιχδικό τόμο Σι,ηΎνώμ.ην, εσείς δεν είσθε
ο κύριος Ταχτσής; Πα.τιΧΚ1)ς, Αθήνα. 1993, σσ. 11-24.
μενα, τα οποία ο ίοως oνόμ.ιxζ~ απλώς 'πεζογραφήμ.ιχτα'. Τα πεζά αυτά,

με ασαφή καταρχήν τα όρια του είοους και του μεγέθους, εξελίσσονται
σε άψογα οιηΥήματα στην τρίτη συλ/.οΥή, Η μόνη κληρονομιά (1974).
Ο αφηγητής υιοθετεί το 6λέμμ.ιχ ενός εφή60υ και σε πολλά κείμενα
αναφέρονται προσωπικές εμπειρίες του ίοιου του συγγραφέα από την
εφη6ική του ηλικία, κατά τη διάρκεια του πολέμου, στη γενέθλια πόλη
του, τη θεσσαλονίκη. Στις ιστορίες του ο Ιωάννου εκφράζει ένα θλιμμένο
παράπονο για τις ιδιοτροπίες της ανθρώπινης φύσης. Το κωμικό στοιχείο,
παρ' όλα αυτά, οε χάνεται, χάρη στα διοάγματα της κα6αφικής ειρω
νείας, που εφαρμόζει με επιτυχία ο συγγραφέας. Κάποια άλλα χαρακτη
ριστικά, όπως ο πυκνός λόγος και οι ξαφνικές, δραμ.ιχτικές αλ/.αγές,
οφείλονται στην ενασχόληση του Ιωάννου με το οημοτικό τραγούοι, τα
λαLκά παραμύθια και τον Καραγκιόζη. (ο Ιωάννου επιμελήθηκε ανθολο
γίες Ο'ημοτικών τραγουοιών, παραμυθιών και έργων του Καραγκιόζ'η).
Στα πρώτα έργα του Μέν'η Κουμανταρέα (γεν. 1933) οιακρίνονται
κάποια στοιχεία Τ'ης αστικής εκοοχής του ''ηθογραφικού ρεαλισμού'. Στη
δεκαετία του '60 ο Κουμανταρέας, όπως και ο Ιωάννου, έγραψε κυρίως
ΟΙ'ηΥήματα (η πρώτη συλ/.οΥή του, Τα Mηxανάκ~α, οημοσιεύΤ'ηκε το
1962), ο θεμ.ιχτικός πυρήνας των οποίων είναι, όμοια με τον Ιωάννου και
τον Ταχτσή, ο μικρόκοσμος Τ'ης αστικής γειτονιάς. Στα μυθιστορήμ.ιχτα
'1
λ 'Avι
που ακο ουνιισαν φαινεται οτι
ι, ι
επιχεφει να
ξ' Ι
εφυγει απο το στενο αυτο
χώρο, όπως για παράΟειγμ.ιχ στο έργο του Ο ωραίος λοχαγός (1982), στο
οποίο αφ'ηγείται με εξονυχιστικό τρόπο τα παρεπόμενα μιας υπόθεσης που
έφτασε στο Συμ60ύλιο Τ'ης Επικρατείας. Αυτό που κατά 6άση απασχολεί
τον Κουμ.ιχνταρέα είναι η απόδοση Τ'ης κλειστοφ06ικής επίορασης που
ιχσκει
, το
'1"......'
κοινωνικο περιοαΛΛον πανω στο ατομο.
, Α'
πο Τ'ην
'ψ
απο 'η αυτ'η
,
συμπορεύεται με τον Ταχτσή και τον Ιωάννου, αφού κοινή φροντίδα τους
, 1"......' " 'λ
ειναι να προοαΛΛουν Τ'η φυση των αστικων κοινοτητων και το ρο ο τους
στ'η διαμόρφωση Τ'ης προσωπικόΤ'ητας του ατόμου. Η εστίαση όμως του

~ ,
ενοιαφεροντος στο ατομο, το
, , 'ζ
οποιο παρουσια εται ως
θ'
υμα των συνν'Γ
Α.",
κών, εντάσσει τον Κουμ.ιχνταρέα στους ~πoγόνoυς των αστικών μυθιστο

ρημάτων του Άγγελου Τερζάκ'η.
Και άλ/.οι συγγραφείς της δεκαετίας του '60 Οοκίμ.ιχσαν να ξεπερά-
~ , ζ' ,
σουν τους παραοοσιακους και ανα 'ηΤ'ησαν νεους τροπους για να απεικο-
,
νίσουν τη ζωή μιας μικρής κοινόΤ'ητας. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται
και οι αριστεροί συγγραφείς Δ'ημήΤΡ'ης Χατζής (1913-1981) και Μάριος
Xιiκκα.ς (1931-1972). ο Χα.τζής ΧΡΎ')σιμοποίΎ')σε ΤΎ')\' περιοχή των Ιωα.ν-

,
νινων για. να. ,
ζ ωντα.νε'ψ ει τις ιστοριες του, ενω
'Χ'
ο α.κκα.ς τις προσωπικες ,
του εμπειρίες α.πό ΤΎ') ζωή στα. φτωχότερα. προΜτια. ΤΎ')ς Αθήνα.ς.93
Το ιστορικό μυθιστ6ρΎ')μα.. Η στιiσΎj των συγγρα.φέων α.πένα.ντι στο πα.

ρελθόν πα.ρoυσιιiζει μεγιiλΎ') ποικιλία. κα.τιi τις 060 Οεκα.ετίες που α.κολοό
θ1)σα.ν τον Εμφόλιο πόλεμο, κα.θώς με oιιiφoρoυς τρόπους Οοκίμα.σα.ν να.
το ενσωμα.τώσουν στο έργο τους. Για. να. ολοκλΎ')ρωθεί, λοιπόν, Ύ') εξέτα.σΎj
α.υτής ΤΎ')ς εικοσα.ετία.ς, είνα.ι α.πα.ρα.ίτΎ')ΤΟ να. σχολια.στεί το ιστορικό
μυθιστόρΎ')μα.. Ο TερζιiΚΎ')ς, πριν ενοώσει το 1946 στον Ύ')θογρα.φικό ρεα.
λισμό με το Τα.ξίδι με τον Έσπερο, υπήρξε α.πό τους πρώτους ΤΎ')ς γενιιiς
'θ εσε ιστορικο'θ'
του που συνε μυ ισΤΟΡΎ')μα.. T'~
ο etQOC; "
α.υτο ,
ειχε περιπεσει σε
α.φιiνεια. α.πό τις α.ρχές ΤΎ')ς Οεκα.ετία.ς του 1880 κα.ι το έργο με το οποίο
πρα.γμα.τοποιήθ1)κε Ύ') α.να.6ίωσή του ήτα.ν Η Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ. Το
παριioειγμα του TερζιiκΎ') ακολοόθ1)σαν και ιiλλoι συγγρα.φείς, γνωστοί για
τα 'αστικιi' μυθιστoρήμα.τιi τους τ/ς δεκαετία.ς του '30: ο Μ. Kα.ραγιi
τσΎ')ς συνέγραψε ΤΎ')ν τριλογία Ο Κοτζάμπασης του ΚαστΡόπυργου
(1941-7) και ο Θα.νιiσΎ')ς ΠετσιiλΎ')ς τους Μα.υρόλυκους (1947-8), έργο το
οποίο με ΤΎ')\' επιτυχία του καθόρισε ΤΎ')ν κατοπινή καριέρα του συγγραφέα
στο ιστορικό μυθιστόρΎ')μα.. Παρόμοιο είναι το θέμα. και ΤΎ')ς τριλογίας του
Πρε6ελιiκΎ'), Ο Κρητικός (1948-50), σΤΎ')ν οποία αφΎ')γείται έναν οικογε
νειακό 'μ6θο' και οίνει μια γενική εικόνα. ΤΎ')ς ιστορίας του νΎ')σιοό τον
τελευτα.ίο αιώνα.
Ανιiμεσα στα ιστoρικιi μυθιστορήμα.τα. αυτής ΤΎ')ς περιόδου είνα.ι
εκείνα του KαζαντζιiκΎ'): Ο καπετάν Μιχάλης (1950), Ο φτωχούλης του
Θ
.. εου, και Ολ'
τε εuταιoς 'Τ""
πειρασμος. ο πρωτο απο αυτα συμπιπτει θ εμα.-
τικιi με το οεότερο τόμο ΤΎ')ς τριλογίας του Πρε6ελιiκΎ') Ο Κρητικός, αφοό

κα.ι τα. ouo α.ναφέρονται στις τελευταίες εξεγέρσεις του 190υ α.ιώνα στ/ν
93. ο Xιχτζ~ς, που ιχνιχ-Υκάστ/κε νιχ περάσει το μεγιχλύτερο μέρος τ/ς ζω~ς του
εκτός Ελλάοος, άρχισε τ/ λoγoτεχνικ~ πορείιχ του με το μυθιστόρ-ημιχΗ Φω"ιά (1946),
, εκφριχ'Υ'
στο οποιο ' 'του
..ετιχι -η πιστ-η του στον ιχγωνιχ \ΠΡΟΜΟτιχριιχτου.
- ' Η ιχ ξ'ιιχ του ψως
J..
ιχνιχΓVωρίστ/κε στιχ χιχμ'ηλών τόνων oι-η~μιχτά του, στιχ οποίιχ εκφράζει σιωπ-ηλfι τ/
συμπάθειά του γιιχ τιχ θύμιχτιχ μιιχς ιΧΟικ-ης κοινωνίιχς. Αυτά συ-Υκεντρώθ'ηκιχν σε ούο
συλλογές, Το "έλος πις μικρής μας πόλης (1960) κιχι Ανt.lΠεΡάσπιστοι (1965). ο
Χάκκας, που πέθανε σε 'ηλικία 41 ετών από καρκίνο, ο-ημοσίευσε τρεις συλλογές οι-ηγΥ)
μάτων, οι οποίες τώρα κυκλοφορούν σε έναν τόμο, με τίτλο Άπαντα (3-η συμπλ'ηρωμέVYj
έκοΟΟΥ), Κέορος, A~να 1986.
Κρήτη εναντίον του οθωμανικού ζυγού. Η 6ασική διαφορά τους έγκειται

στο ότι η αποτυχημένη εξέγερση του 1889 6ρίσκεται μέσα στα όρια της
ζωής του ίδιου του Καζαντζάκη. Το γεγονός αυτό δημιουργεί κάποιο
πρό6λημα. στο χαρακτηρισμό και την ένταξη του έργου του Καζαντζάκη,
εφόσον συνδυάζει στοιχεία του ιστορικού μυθιστορήματος με αναμνήσεις
από την παιδική ηλικία του συγγραφέα (είδος που καλλιεργήθηκε κατά
κόρον στη δικτατορία του Μεταξά και τα χρόνια της Κατοχής). Υπάρ
χουν σ06αρές ενδείξεις ότι το έργο του Πρε6ελάκη Το χρονικό μιας
πολιτείας επηρέασε το πρώτο 'ώριμο' μυθιστόρημα. του Καζαντζάκη,
Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, και ότι Ο φτωχούλης του Θεού
αντλεί (για τη μεσαιωνική ιταλική σκηνογραφία του) από το δεύτερο
μυθιστόρημα του Πρε6ελάκη, Ο θάνατος του Μέδικου (1939).
Αυτό όμως που διαφοροποιεί τα τρία ιστορικά μυθιστορήμα.τα του
Καζαντζάκη από την υπόλοιπη πεζογραφική παραγωγή των αρχών της
δεκαετίας του '50 είναι ο έντονα μεταφυσικός προσανατολισμός τους και
η κριτική που ασκούν στην πατριωτική φλόγα, η οποία εκφράζεται με
τον Καπετάν Μιχάλη. Τα δύο άλλα μυθιστορήματα κινούνται έξω από
, ........', 'Ω'
τα ορια του εΛΛηνικου χωρου και απομα.κρυνονται απο τα εΛΛηνικα υε-
,'........
μα.τα. Ο Άγιος Φραγκίσκος και ο Ιησούς κηρύσσουν την πραότητα και
την ανεκτικότητα,που OUσκολα συμ6ι6άζονταιμε το πάθος για τα εθνικά
ιδεώδη. Αυτό που πρ06άλλεται τελικά στον Καπετάν Μιχάλη οεν είναι
τόσο ο αγώνας των επαναστατημένωνΚρητικών, όπου ο ήρωας δίνει τη
ζ ωη, του στο τε'λ'
ος, οσο η 'λυτη
απο '
αφοσιωση σε !l': '
OΠOΙOι:Jηπoτε !' '
Ιt.lανικο,
αρκεί να εμπνέει στους ανθρώπους τον ηρωισμό και την αυτοθυσία, πέρα
, l.'tι ι ,
απο τα ανυρωπινα μετρα.
1960-1967: ΝΕΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Ο Καραγάτσης στο έργο τουΟ Κίτρινος φάκελος εξέφραζε τη 6αθειά πίστη

του στη 6ελτίωση της ελληνικής οικονομίας. Αυτή η οικονομική ανάκαμ
ψη, αν υιοθετήσει κανείς την αιτιοκρατική άποψη και για τη λογοτεχνική
παραγωγη, πι θ' ,
ανον να αποτε'λεσε αποφα.σιστικο παραγοντα και για την "
αναγέννηση της μυθιστοριογραφίας στις αρχές της δεκαετία,ς του '60. Οι
περισσότεροι θα, συμφωνοΟΟα,ν ότι εκείνο που δίνει το στίγμα. αυτής της
οεκαετία,ς είναι η διαφορετική στάση των συγγραφέων απένα,ντι στο παρελθόν
κιχι την πιχράΟοσ-η. Δείγμ.ατιχ ιxυτ~ς ΤΎJς στάσ-ης είνιχι τιχ έργιχ ΤΎJς Γκρίτσ-η
Μιλλιέξ κιχι του Τσίρκιχ, μ.ε την πιο πεφιxμ.ατικ~, ιχπό άπoψΎJ τεχνικ~ς,
πριχγμ.άτευσ-η τ/ς πρόσφιxΤΎJς ιστορίιχς κιχι την υιoθέΤΎJσ-η ενός νέου τρόπου
γριxφ~ς κιχι περιγριxφ~ς των τοπικών ιχστικών κοινωνιών, που ξεπερνά την
'ΎJθoγριxφικ~' πιχράΟοσ-η. ΠιxράλλΎJλιx, κιχι σε ιχντίθεσ-η μ.ε τιχ πρ(~τιx μ.ε
τιχπολεμ.ικά χρόνιιχ, οιιχπιστώνετιχι μ.ιιχ ιχτμ.όσφιχφιχ ιχισιοοοξίιχς κιχι ιχυτο
πεπoίθΎJσ-ης, μ.έσιχ στην οποίιχ οι μ.υθιστοριογράφοι κιχι oΙΎJyημ.ιxτoγράφoι
πεφιχμ.ατΙζοντιχιστο ύφος τους κιχι επεκτείνουντ/ θεμ.ατολογίΙΧτ/ς ελληνικ~ς
πεζογριχφίιχς. Όμ.ως οι οικονομ.ικές κιχι κοινωνικές ΙΧλλιχγές ΤΎJς επoχ~ς
οεν επιχινουντιχι όσο θιχ μ.πορουσε νιχ περιμ.ένει κιχνείς στιχ έργιχ ΤΎJς επoχ~ς.
Αντίθετιχ, ιχν κιχι οε oΎJλώνετιxι κΙΧθιχρά, οιιχκρίνετιχι ένιχς 6ιχθυς κιχι ιχνιχ
τρεπτικός σχεπτικισμ.όςγιιχ όσιχ κιχινουριιχσuμ.6ιxίνoυν,μ.ιιχ τάσΎ) που σ-ημ.αΟευει
τιχ μ.υθιστoρ~μ.ατιxκιχι τιχ oΙΎJ~μ.ατιxπου θιχ μ.ας ιxπιxσχoλ~σoυνστ/ συνέχειιχ.
ΌλΙΧ τους ιχμ.φισbΎJτοUν, μ.ε κάπως ΙXλλΎJγOρικό τρόπο, τιχ θεμ.έλιιχ ιxυτ~ς
ΤΎJς νέιχς ευημ.ερίιχς.
Από ιxυτ~ τ/ν άπoψΎJ το ενιxρκτ~ριo έργο τ/ς οεκιχετίιχς είνιχι Το φΡ&:Υμιχ
(1961) του Σπυρου Πλιχσκ06ίτη (γεν. 1917).91. Η επι6ίωσ-η μ.ιιχς μ.εγιχ
λουπολης, που οεν κιχτονομ.άζετιχι, εξιχρτάτιχι ιχπό ένιχ γιγάντιο φράγμ.α,
το οποίο σε σχ~μ.α τόξου εκτείνετιχι σε ιχπίστευτιχ πολλά χιλιόμ.ετριχ ιχπό
e
το οουνο
" ως τη
θ'λ
ιχ ιχσσιχ.
Τ' , ,
ο φριχγμ.α ιχυτο κιxτιxσκευιxσΤΎJκε ιχπο προη-
,
γoυμ.ενΎJ γενιά κιχι κιχνένιχς οε γνωρίζει τις προοιιχγριχφές μ.ε τις οποίες έχει
χτιστεί ~ την ιxντoχ~ του στην πίεσ-η του νερού που υψώνετιχι ιχπειλητικά
,
πισω του. 'Ε νιχ "'6
επι'λ εκτο σωμ.α εινιχι υπευ υνο γιιχ το φριχγμ.α:
"θ '
εχει κιχ ηκον
νιχ το φυλάει, νιχ το ελέγχει, νιχ επιθεωρεί κιχι νιχ οιευθύνει τις συνεχείς
επισκευες. , Π ιχριχ' 'θ ειες των υπευ
τις προσπιχ 6'υνων ~
νιχ επιcιιoρ θ' ,
ωσουν εστω
κιχι πρόχεφιχ τις ιχτέλειες, φτάνει στην πρωτεύουσιχ η είoΎJσ-η ότι το φράγμ.α
ίσως οεν είνιχι ιχσφΙΧλές. Ο κεντρικός ~ρωιxς του μ.υθιστoρ~μ.ατoς είνιχι ένιχς
, "θ
μ.ΎJχιxνικoς, στον οποιο ιχνιχτι ετιχι η ιχποστολ' ~
η νιχ cιιερευνησει το , θ'
εμ.α κιχι
νιχ οώσει ιχνιχφορά. Το μ.εγΙΧλύτερο μ.έρος της οράσ-ης εκτυλίσσετιχι στη

μ.ικρ~ επιxρχιιxκ~ πόλη, ΎJ οποίιχ ιχπλώνετιχι μ.προστά στο γιγάντιο τοίχο
, ,
ιχπο μ.πετον, κιχ θ'
ως ο 'λ
μ.ΎJχιxνικoς '
ιχσχο ειτιχι μ.ε 6'
το κιχ ηκον του κιχι ΎJ
κιχτιχρριχκτώΟης6ρoχ~ ιχυξάνει ιxπειλΎJτικάτ/ν πίεσ-η στο φράγμ.α. Το φράγμ.α

!1' '
cιεν υποχωρει, ιχ
λλ' λ' , ,
ιχ ο μ.ηχιχνικος ιχνιχκιχ υπτει κιχτι ιχκομ.α πιο ιxνησυΧΎJ-
,
τικό: το νερό ιχρχίζει νιχ ιχνιχ6λύζει ιχπό το έοιχφος πέριχ ιχπό το φράγμ.α.
94. 3Ύ] έκooσ'l] , Κέορος, Αθήνα 1977.

Ανίκανος, τελικά, να ()ρει το ρήγμ.α και να προτείνει κάποια μ.έτρα, για

να καθησυχάσει τους γύρω του που περψένουν αναστατωμένοι, ο μ.ηχα-
, ,
νικος προτεινει τη ρι ζ οσπαστικη
'λ'υση να γκρεμ.ιστει.
'Η'
προταση προκαλ'
ει
την αντίδραση όλων, καθώς η ζωή του καθενός σε αυτή τη χώρα στηρί
ζεται κατά κάποιο τρόπο στο φράγμ.α.
Είναι πολλά και διάφορα τα στοιχεία αυτής της ιστορίας, που από
τη μια τη διαφοροποιούν από την προηγοuμενη ελληνική μυθιστοριογρα
φία και από την άλλη την εντάσσουν στο ίδιο συνολο μ.ε τα άλλα μυθι
στορήμ.ατα και διηγήμ.ατα αυτής της περιόδου. Πρώτο από όλα είναι το
στοιχειο
, του φανταστικου
, ( αν και
'λ"
περιγραφεται ρεα
ιστικα, το φραγμ.α
ανήκει στο χώρο της φαντασίας και όχι της πραγμ.ατικότ/τας). Σχετικό
μ.ε το προηγούμ.ενο είναι και το δεύτερο στοιχείο, η σκηνογραφία: αν και
οι ήρωες, η ομ.ιλία τους και τα χαρακτηριστικά τους είναι οικεία, το
σκηνικό δε μοιάζει ελληνικό. Πιο σημ.αντικό, ()έ()αια, από όλα είναι το
θέμ.α. Ομολογουμ.ένως, ένα από τα δυνατά σημ.εία του ()ι()λίου είναι η
προφανώς συμ.()ολική φύση του φράγμ.ατος, το οποίο ποτέ δεν ορίζεται με
ακρί()εια. Υπάρχουν όμ.ως αρκετές ενδείξεις ότι πρόκειται για αλληγορία,
ότι ως τέτοια πρέπει να δια()αστεί, και ότι ο αλληγορικός χαρακτήρας
της πρέπει να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί όχι μόνο πολιτικά αλλά και
πιο συνολικά. Μέσα στο γενικό πλαίσιο της Ελλάδας στα τέλη της
δεκαετίας του '50, το φράγμ.α υποδηλώνει αρκετά καθαρά το κεφαλαιο
κρατικό σύστημ.α. Αυτή είναι η κληρονομ.ημ.ένη ανθρώπινη κατασκευή,
που ο'λοι σχεοον,
1:" ανε ξ' 'ξ'
αρτητως τα 'Ι:'
εως, εχουν το ιοιο '
συμφερον Ι:'
να οιατη-
ρηθεί, χωρίς κανείς όμ.ως να γνωρίζει την πραγμ.ατική ικανότητά της να

καταστέλλει την ορμ.ή της εργατικής τάξης. Αλλά η αλληγορία του
μυθιστορήμ.ατος δε σταμ.ατά εδώ. Με σημ.ερινους όρους, Το φράγμα θα
μ.ποροUσε να θεωρηθεί και να δια()αστεί ως 'οικολογικό' μ.υθιστόρημ.α,
αφού θεμ.ατικός πυρήνας του είναι η επικίνδυνη προσπάθεια του ανθρώπου
να επι()ά.λει τη θέλησή του στ/ φόση. Η τέλεια τεχνική εφαρμογή απο
δεικνύεται μ.οφαία ατελής. Ο υπαινιγμ.ός που κάνει ο Πλασκο()ίτης με Το
φράγμα στ/ν 'εκδίκηση της Φύσης' είναι το κεντρικό θέμ.α στην τριλογία
από 'νου()έλες' (Το φύλ/ο, Το πηγάδι, Τ' αΥΥέλιασμα, 1960,95 με την
οποία άρχισε την παραγωγικότατη πορεία του ο Βασίλης Βασιλικός (γεν.
95. Eπιxνέκooι:rη ως: Το φύλλο, Το πηγάδι, Τ' αΥΥέλιασμα, Νέα; Σίινοριχ-Α. Α.

Λι6άνηι;, Α6-ήνιχ 1994.
1934), X/%t στ/% Οt'ηΥήμι:χτ/% του Αντών'η Σ/%μι:xριiκ'η (γεν. 1919), x/%t etOt-
κότερ/% στο μ,uθtστόρ'ημ,ιi του Το λάθος (1965).
Aυτιi τ/% έργ/% μ,οφιiζοντ/%t x/%t κιiΠΟt/% ιiλλ/% κοtνιi Χ/%Ρ/%ΚΤ'ηρtστικιi.
ΕLν/%t σε όλ/% εμφ/%νές έν/% /%ν/%τρεπτtκό χtοuμ,ορ, το ΙΙφος τους εLν/%ι /%νιi
λ/%φρο, x/%t 'η σκόπιμι:χ εφωνtκ~ oιιiθεσ'η του /%φ'ηΎ'Y)Τ~ /%π/%ιτεL Τ'η συνε
νoχ~ του /%ν/%γνώστ'η. Η σ'ημι:χσL/% του θέμ,/%τος οεν περtΟΡLζετ/%t σε /%υτιi
που λεγοντ/%t,
'
/%ντt
'6 ετ/% ι , ι ,
uπονοοuντ/%t περtσσοτερ/% /%πο οσ/% Ot "
'ηρωες τους
/%νΤtλι:χμ.bιiνοντ/%t. Στ-ην τρtλογL/% του Β/%σι.λtκοU 'η φίισ'η Π/%Lρνεt Τ'ην πολ
λ/%πλ~ εκoίΚ'ησ~ τ/ς. Ενώ 'η περtγρ/%φ~ x/%t 'Υ) /%φ~Ύ'Y)σ'η /%ν/%πλιiθoυν μ,t/%
/%ν/%γνωρίσtμ,'η πρ/%γμι:χτtκότ/τ/%, ο χώρος που κtνοuντ/%t τ/% πρόσωπ/% εLν/%ι
ολότελ/% φ/%ντ/%στtκός. Στ-ην πρώτ/ νΟUbέλ/%, Το φύλλο, ορίζετ/%t /%ρκετιi
ξεκιiθ/%ρ/% ο τόπος Τ'Υ)ς Oριiσ'ης. Aλλιi ~o'Y) /%πό τ/ν πρώτ/ πρότ/%σ'η «ΣΤ'ην
/%ρχ~ ~τ/%ν το χιioς» /%ρχίζει μ,t/% π/%ρωοί/% Τ'Υ)ς btbλtκ~ς Γ ένεσ'ης , /%φοΙΙ
στ'Υ) σuνέχεt/% ο συγγρ/%φέ/%ς α:ν/%φέρετ/%t σΤ'Υ)ν /%νέγερσ'η μ,t/%ς πολuκα:ΤΟt
XL/%C:; στ'η θεσσ/%λονLκ'Υ). Σε Οt/%μ,έρισμ,/% του τελευτ/%ίου ορόφου ζεt μ,ε Τ'Υ)ν
, ι,
οtκογενεt/% του εν/%ς νε/%ρος σπουο/%σΤ'ης Τ'ης
ι ~, Γ
εωπονtΚ'Υ)ς.
'Ε'
κει περtποtεt-
,
τ/%ι, τιiχ/% γι/% τις /%νιiγκες κιiποtοu πειριiμι:xτoς, μ,t/% γλιiστρ/% μ,ε έν/%
φΙΙλλο. Τ-ην έκλεψε ένα: μι:χγtιiτtκο bPιiou /%πό τ-ην /%υλ~ μ,t/%ς κοπέλ/%ς που
, συν/%νΤ'Υ)σει
etxe , , σε κα:ποtα:
'tuxGtt/% 'Ρ'λ
ΌΟ τ/% του.
Τ ' ,
Ο φυτο /%ν/%πτuσσετ/%t μι:χ-
~
νtωοως:
, σΤ'Υ)ν /%ΡΧ'Υ)
'λ f> '
κ/%τ/% /%μ,Όα:νεt το
~"
οωμι:χτιο του,
,
μ,ετ/% το
'λ
υπο οtπο
Οt/%μ,έρtσμι:χ X/%t στ'η σuνέχεt/% τους ιiλλoυς ορόφους. Τίποτ/% οεν μ,πορεL ν/%
το στ/%μι:χΤ'Υ)σεt , x/%t '6εκτο
/%κ/% υ Ψ'
ωνετ/%t προς Τ'ην ' λ/%π
τ/%ρ/%τσ/% ' x/%t
ωνει
'ttc:; pt'ζ ες '~X'

του προς το εο/%φος. ωνετ/%t στο φρε/%τtο του /%νε λ' ,
κυστ'Υ)Ρ/% x/%t
Οt/%κόπτεt Τ'Υ) λεtτουργL/% του. Δt/%περνιi το μ,πετόν, κλονLζεt τ/% 6εμέλt/%,
κ/%τ/%στρέφεt τ/% 'Υ)λεκτρtκιi κ/%λώΟt/% x/%t -ttc; σωλ'Υ)νώσεtς του νεροΙΙ.
Kιiπoτε όμ,ως Ot ένοtκοt Τ'ης πολuκ/%τοtΚL/%ς /%ν/%κ/%λίιπτουν τ/ν /%tΤL/% όλων
/%υτών x/%t ξερtζώνοuν το «φΙΙλλο».
Το πηγάδι είν/%t μ,t/% ζoφερ~ tσΤΟΡL/% που εκτυλίσσετ/%ι στ'η θιiσo.
ll/%PWOtL κιiπoιες /%πό -ttc:; σuμ,bιiσεtς του ''Y)60yp/%cptxOU ρε/%λtσμ,οu' κ/%ι
μ,ετ/%φέρεt το φόbΟ Τ'ης ολοκλ'ηρωτtκ~ς κ/%τ/%στρoφ~ς, ο ΟΠΟLος ~τ/%ν πoΛU
έντονος Τ'Υ) χρονtιi που Ο'Υ)μ,οσtεUΤ'Υ)κε, εξ/%tτί/%ς Τ'Υ)ς ΚΟUb/%νικ~ς ΚρLσ'ηζ του
1959.96 Τ' α:Υγέλι/%σμ.α εLν/%t 'Υ) τρίτ'Υ) νΟUbέλ/% τ/ζ τρtλογL/%ς. Πρόκεtτ/%t
96. Τις πιθα,νές συνέπειες ενός πυρ-ηνικού πολέμου Οια,πρα,γμ.α.τεύετα,ι, μ.ε κάποια,
oόσ'tj μ.α.ύρου χιούμορ που οφείλει πολλά στον Τπερρεα,λισμό, κα,ι ο Νάνος Βα,λα,ωρί'τ/ς
σε μ.ερικά α,πό τα, πεζά κείμενά του που γράφ'τ/κα,ν εκείνη την εποχή α,λλά 01Jμ.οοιεύ
'τ/καν πολύ αργότερα (Ο διαμαντένιος γαληνευτής, 'Τψιλον, Αθήνα. 1981). Οι Για.ροσ-
ytιx μtα ακόμΎJ παρωοία, αυτ'ή ΤΎJ φορά ΤΎJς στρατtωτtκ'ής ζω'ής xιxt των
"
υποχρεωσεων ΤΎJς. οt '" 'λ'
νεοσυΛΛεκτοι ομως μο '
ις εχουν πε θ'
ανει και κατ α-
τάσσονταt στο στρατό των αγγέλων. Εξοπλίζονταt με φτερά xιxt αναλαμ-

e'
οανουν
'θ
απρο υμα τον αεναο
' ,
αγωνα εναντιον
, του
Σ ατανα.
'Ε'
νω αγνοουν
,
τα αίτtα αυτου του αγώνα, που τους αφ'ήνεt αοιάφορους, ΎJ στoμφώoΎJς
ΡΎJτορtκ'ή των ταγμάτων των αγγέλων οtακωμωοεί το πνεύμα ΤΎJς στρα-
τοκρατtας , του Ψ'
υχρου πολ'
εμου.
Ενώ ο Βασtλικός ΧΡΎJσψ.oπoιεί σε μεγάλΎJ έκτασΎJ τψ παρωοία xιxt

το φανταστικο, ο
, Σ' ξ 'ζ
αμαραΚΎJς επε εργα εταt ενα απροσωπο υφος, ΎJ ε
, , , λ
α-
, , 'λ
φρα εφωνεια του οποιου
' 'e' ,
εtτουργεt συχνα εις οαρος των ΎJρωων του.
Σ
ε
"ενα απο τα πtο πετυΧΎJμενα

, oΙΎJΎΎJματα
~ " O~'
του, « οος
Σ ~,
ταοιου, παραμoνΎJ
,
'
Π ρωτοχρονtας», "λ
ο αναγνωσΤΎJς μο tc:; προς το τε'λ ος του κειμενου
,~ οtαπt-
στώνει ότt έχεt εξαπατ/θεί, αφού ο αφΎJΎΎJτ'ής του περtπάτου στους φτω-
, ~, ,
χους συνοtκtακους ορομους ΤΎJς
Αθ' ~ ~,
ΎJνας οεν εtναt αΛΛος απο ενα αοεσποτο
, '.. "
άλογο.97 Το λάθος, όπως xιxt Το φράγμα, εκτυλίσσεται σε μtα φανταστtκ'ή
χώρα, ΤΎJς οποίας όμως ΎJ καθΎJμερtν'ή ζω'ή μοtάζεt πολύ με ΤΎJς Ελλά
Οας.98 Αν xιxt ΟΎJμοσtεUΤΎJκε το 1965, το μυθtστόΡΎJμα γνώρtσε νέα επι
τυχία 060 χρόνια αργότερα, όταν το πραγματικό καθεστώς ΤΎJς Χούντας
, , "\ϊ' λ ι, Ι ι
ετυχε να συμπtπτει, σε ΠΟΛΛες επτομερεtες του, με αυτο που ισχυε σΤΎJ
φανταστtκ'ή χώρα του μυθtστορ'ήματος.

Τψ ιστορία αφΎJγοuνταt εναλλάξ OUO μυστικοί ΤΎJς Ασφάλειας, στους
οποίους έχει ανιχτεθεί ΎJ μετά συνοοείας μεταφορά ενός υπόπτου για
πολtτtκ'ή oρ~ από μtα επαρχtακ'ή πόλΎJ στψ πρωτεύουσα. Το σχέοιο που
' , , ,
ακολ ου θ ουν, προκεtμενου να κανουν τον υποπτο να σπασει, εtναι tJοκtμα-
,,~
,
σμενο xιxt σατανtκο: " να εtναι καλ' μα ζ' του για εtκοσι τεσσερεtς
Ot t " ,
ωρες,
να απευθυνθουν oΎJλαo'ή στα bασtκά ανθρώπινα ένστtκτα, ytιx να κεροίσουν

τψ εμπtστοσuνΎJ του, ώστε να θελ'ήσεt από μόνος του να ομολογ'ήσει τα
καθέκαστα ΤΎJς παράνoμΎJς oράσΎJς του από καθαρ'ή ευγνωμoσύνΎJ' Η σα
τανικ'ή αυτ'ή κατασκευ'ή όμως έχεt ένα λάθος, xιxt πρώτος λυγίζεt ένας
,
απο τους μυστtκους, κα
, θ' 1"
ως τα C/Ixa του οασικα ενστικτα
e " ~ λ'
εΚOΎJ ωνονται
XΙXt θριαμbεuουν πάνω στψ εκπαίοευσ'ή του. Στο τέλος, ο lOtOC:; ο 6ιχσα-
Μ:60Ι που εμφιχνίζοντιχι σε κ&ποιιχ ιχπό ιχυτιΧ τιχ κείμενιχ είνιχι μιrx ιχνώτερ'!] φυλή κιχν
νι6άλων, οι οποίοι ιχνιχπτΟΟσοντιχι με τιχ ραοιενεργ& κιχτ&λοιπιχ και είνιχι ιχλλεργικοί στο
πρ&σινο χρώμrx (6λ. ειοικ& σσ. 18-21).
97. Αντώνψ; Σιxμrxρ&Κ'ης, Το όιa6aτΥ;ριο, ΕλεuθεροuοάκYjC;, AOoήvrx 1973, σσ. 76-81.
98. Εκοίοετιχι ιχπό Τψ Εστίιχ.
----------------------------
νιστής ~O'ηθιχει τον ύποπτο κρατούμενο σΤ'Υ)ν απόπεφιχ του να δραπετεύσει.

Όλα αυτιχ τα μυθιστορήματα κινούνται σε ένα χώρο έξω από τα
φυσικιχ σύνορα Τ'Υ)ς Ελλιχδας, και όλα εκφριχζουν τψ αγωνΙα που εΙχε
καταλιχ~ει το μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου εκεΙν'Υ) τψ εποχή.
'Υστατο δείγμα στ'Υ) σεφιχ αυτών των μυθιστορημιχτων και δΙ'Y)Ύ'YJμιχτων
είναι το τελευταίο μυθιστόρημα του Γιώργου θεοτοκιχ, που δημοσιεύθ1]κε
το 1966. Ο θεοτοκιχς παρακινείται από τις Ιδιες αν'Υ)συχίες, αλλιχ 'Υ) οπτι
κή του είναι αυτή της ΠΡΟ'Υ)γούμενης γενιιχς. Ο, Καμπάνες δεν έχουν
τίποτε από το χιούμορ ή το ανιχλαφρο ύφος που χρησιμοποιούν οι συγ
γραφεΙς των ~ι~λΙων που μόλις αναφέρθηκαν, για να ισορροπήσουν τη
σo~αρότητα του θέματός τους.99 Ο θεοτοκιχς, ο οποίος στα 1929 εισ'Υ]
γούνταν, με το μαχητικό δοκίμιό του Ελεύθερο πνεύμα, Τ'Υ) στροφή της
ελλψικής λογοτεχνΙας προς δυτικότροπα πρότυπα, είναι στα 1966 πολύ
επιφυλακτικός απέναντι στις ορθολογικέι:;, τεχνοκρατικές αξίες του δυτι
κού κόσμου, που εντωμεταξύ είχαν εισ~ιχλει και στην Ελλιχδα.
Κεντρικός ήρωας του τελευταίου μυθιστορήματος του θεοτοκιχ είναι
ένας εξέχων τραπεζίΤ'Υ)ς, στον οποίο η ελλψική κυ~έρν'Y)σ'Y] αναθέτει μια
πολύπλοκη οικονομική αποστολή, από Τ'Υ)ν οποία εξαρτιχται το μέλλον του
έθνους. Η ανθρώπιν'Υ) αδυναμία όμως, που εμφανίζεται και στις ιχλλες
ιστορίες, δεν επιτρέπει τψ πραγματοποί'Υ)σ'Υ) αυτού του συγκεκριμένου
σχεδΙου. Ο ΦιλομιΧΤ'Υ)ς, ο διιχ ~ίoυ εργασιομανής τραπεζίτης, πέφτει θύμα
μιας πνευματικης , ασ θ'
ενειας που του '
προκαλ ει 'ξ ενες
παρα παραισ θ'
'Υ)σεις.
Αγνοείται 'Υ) τύχ'Υ) του μέχρι που ανευρίσκεται νεκρός από πτώσ'Υ] όχι
μακρια απο " Τ'Υ)ν κορυφη " του ορους Σ'
ινα. Ο πνευματικος ' κλ ονισμοι:;' του
ήρωα προσφέρει στο δόκιμο ρεαλιστή θεοτοκιχ Τ'Υ) δυνατόΤ'Υ)τα να διερευ

νήσει τον κόσμο Τ'Υ)ς αλληγορικής φαντασίας, που πρώτοι εκμεταλλεύ
Τ'Υ)καν νεότεροί του συγγραφείς, όπως ο Πλασκo~ίΤ'Y)ς και ο Βασιλικός.
Σε χώρους, που οι περισσότεροι ~ρίσκoνται εκτός Ελλιχδας -Νέα Υόρκη,
Παρισι,
' Σ'λ
τοκχο μη και τε λ"
ικα στο ορος Σ'
ινα-, ,
ο παραφρονας τραπε ζ'ι-
Τ'Υ)ς εμπλέκεται σε έναν αδιέξοδο διιχλογο με τον Δόκτορα Σνακ, ένα

μυστήριο alter ego του ήρωα. Αντικείμενο αυτών των συζητήσεων, τις
, , , e , θ' ι e'
οποιες στ'Υ) συνεχεια ο 'Υ)ρωας οιωνει στις παραισ ησεις του, ειναι 'Υ) οιαιη
καταστροφή των πολιτισμών. Το ερώΤ'Υ)μα «Ποιος εΙναι ο Δόκτωρ

Σνακ;» γίνεται τΙτλος ενός από τα κεφιχλαια του ~ι~λΙoυ. Η απιχντ'Υ)σ'Υ]
99. Ανατυπωμένο χωρίς Ύ]μερομΎ]νία: α:πό ΤΎ]ν Εστία:.

.--- - 321
είνα.t τ"t]ζ tOtlJ.ζ συμ60λtκήζ ή α.λλ"t]γορικήζ τιχξ"t]ζ με ΤΙζ α.πα.ντήσεtς που

α.φορούν στο φριχγμα. του Πλα.σκ06ίΤΎ] ή στο φύλλο του Βα.σtλtκού. Ο
Θεοτοκιχς όμωζ οε Οια.τυπώνεt μtα. κα.τ"t]γορ"t]μα.τική α.πιχνΤ"t]σ"t], όπως οεν
κιχνουν ούτε α.υτοί Ot νέοι συγγρα.φείς. Ο μυθιστορ"t]μα.τικόζ Δόκτωρ Σνα.κ
είνα.ι κιχτι πα.ρα.πιχνω α.πό ένα. ψυχια.τρικό σύμπτωμα. τ"t]ζ Οιχα.σμέν"t]ζ
προσωπικότ"t]τα.ς του τρα.πεζίτ"t]. Είνα.ι κα.ι ένα.ς προφήτ"t]ς τ/ζ κα.τιχΡΡΕu
αΎJζ του πολιτισμού, ενός πολιτισμού του οποίου "t] εξέλιξΎ] α.πειλεί τψ ίΟια.
Τψ ύπα.ρξή του. Ο ΦιλομιΧτ"t]ζ πεθα.ίνει σε μια. ύστα.ΤΎ] προσπιχθεια. να.
φτιχσεt το σ"t]μείO, στο οποίο ο Μωυσής έλα.6ε τtς Δέκα. Εντολές. Το
τέλΟζ του μυθtστορήμα.τος επα.να.Οtα.πραγμα.τεUετα.ι με θα.υμα.στό τρόπο
τους τελευτα.ίους στίχους Τ"t]ζ σεφερικής «Έγκωμ"t]ζ», κα.θώς με τ/ν
α.ναφοριχ στο μεγιχλο ερπετό που λtαζόταν στtς πλα.γtέζ του Σtνιχ' υπ06ιχλ
λεt τ"t]ν ταύτtσ"t] του <ptOtOU, του Δόκτορα. Σνα.κ και του παρα.Οείσιου
πεφασμού, κα.t υπα.ινίσσεται ότt όλα. ttvcxt όψεΙζ του ίοιου κα.κού που
ενυπιχρχει στον κόσμο.1Ο0
Κανένα α.πό τα μυθιστορήμα.τα xcxt τα. Οt"t]γήμα.τα τ"t]ςΟεκα.ετία.ζ του '60

που εξετιχστ"t]κα.ν μέχρι εοώ οεν απορρίπτεt εξ ολοκλήρου ΤΙζ συμ6ιχσεις
του Ρεα.λισμού, τα. περtσσότερα. όμωζ τtζ εφαρμόζουν με κα.tνούριους
τρόπουζ. Τψ ίοια περίοοο α.να.νεώθ"t]κε κα.ι το ενοtαφέρον για. τους πεφα.
μα.τtσμούς που είχαν ξεκινήσει στ"t]ν Ελλιχοα. κα.τιχ ΤΎ] Οεκα.ετία. του '30
κα.ι που σε μεγιχλο 6αθμό Οια.κόπ"t]καν στα. χρόνια. του Δεύτερου πα.γκό
σμιου πολέμου. Ένα.ς παριχγοντα.ς που, χωρίς α.μφι60λία., επ"t]ρέα.σε α.υτή
τ"t]ν εξέλιξΎ] είναι το γαλλικό nouveau roman τ"t]ζ Οεκαετία.ζ του '50, το
οποίο στιχθ"t]κε επικριτικιχ α.πέναντι σΤΙζ πα.ρα.δοσια.κές έννοιες του χα.ρα.
κτήρα. και τ"t]ς πλοκής. Αλλιχ "t] μ"t]- ή α.ντι-ρεαλιστική πεζογραφία. που
γνωρίζει νέα ιχνθ"t]σ"t] στψ Ελλιχοα του '60 είναι κα.τιχ κύριο λόγο συνέχεια.
των πεφαμα.τισμών τ/ς ελλ"t]νικήζ πεζογρα.φία.ς τ/ς Οεκα.ετία.ς του '30.
100. Γιιχ τ/ν υποδοχή ιχυτου του μυθlστopήμIXΤOζ, τ/ θέσΎ] του στο σύνολο του
έργου του Θεοτοκά και ειδικότερα για Τ1]ν προσωπικόΤ1]τα του Δόκτορα Σνιχκ bλo
Γεωργία Φαρίνου, «Γ. Θεοτοκά: Οι Καμ.πάνει:; (εξελικτική πορείιχ, αρχέτυπιχ, επιδρά
σεΙζ»), Πaεpνασσόι:; 19/3 (1977), σσ. 421-36. Στο τελευταίο σΎ]μείο 1] δική μου ανάΥνωσΎ]
διαφέρει κάπως από τ/ς Φαρίνου στο ότι θεωρώ τον απροσδιόριστο Σνακ και ωζ ΠΡΟbολή
κάποιου εσωτερικού στοιχείου του τραπεζίΤ1] και ωζ μια προσωποποίlJσΎ] του κιχκού. Το
μυθιστόΡ'Ι1μΙΧ ανσtφέρεται στ/ν ανακάλυψ1J του .κακού που xpUbouμoe μ.έσα μιΧζ'. Εξάλλου,
αυτή '11 ανάγνωσΎ] πιχρακολουθεί και τ/ σεφερική «Έγκωμ,1J», ποί1JμΙΧ το οποίο διαπνέε
ται, όπως πιστεύω, από τουζ ίδιους ΠΡοbλ1]μιΧτισμαύς.
-----
Κάποιοι από τους συγγραφείς που 01)μοσίευσαν κείμενά τους αυτή Τ1)
οεκαετία χαρακτήρισαν το έργο τους 'μετα-μοντέρνο'.IΟ1
Η ποικιλία και 1) ποσόΤ1)τα Τ1)ς πεφαμ.eιτικής γραφής κατά Τ1)
οιάρκεια αυτής Τ1)ς οεκαετίας είναι ίσως πιο εντυπωσιακές από ό,τι είναι
τα συγκεκριμένα αποτελέσματά τοuς. Η υπερρεαλιστική τεχνική Τ1)ς
'αυτόμ.eιΤ1)ς γραφής' 6ρίσκει έοαφος στο τρίτο μυθιστό(1)μ.eι του Γιάνν1)
ΜπεράΤ1), Στρό6ιλος (1961). Πρόκειται για μια ανακόλουθ1) ιστορία, που
κινείται σε ένα φανταστικό χώρο, με μόνο 0Ο1)γό Τ1) φαντασία του συγ
γραφέα. Η ατμόσφαιρα που 01)μιουργείται είναι σκοτεινή και απειλ1)τική
και πιθανόν αντανακλά, από κάποια απόστασΎJ πλέον, αναμνήσεις από
τον Εμφόλιο. 1Ο2 Ο Νίκος KαχτίΤσΎJς (1926-1970) είναι πιο κοντά στο
ι
πνευμα του εσωτερικου
ι
μονο
λ '
ογου των
Σ 'λ
τ.ε ιου
,..,
.::.εφ
λ I~
ουaα και
ΝΙ
ικου
Γα6ριήλ ΠεντζίΚ1) (στο ο πεθαρ'έΥος και η ανάστrmη), με θέμ.eι πάντα

Τ1)ν ίοια Τ1) οιαοικασία Τ1)ς γραφής. Ο Εξώστης είναι ο μονόλογος ενός
,
1)ρωα, ο οποιος
'Ζ.' f
σταοιακα υποκυπτει σΤ1)ν παρανοια,
'ξ
ε αιτιας
Ι
ενος
Ι
επαι-
ι
σχυντου μυστικοό από τα χρόνια του πολέμου, που οεν αποκαλόπτεται

ποτε.
ι Τ ι ι
ο σΚ1)νικο ειναι μια ανωνυμ1)
ι ι
αφρικανΙΚ1) αποικια και οασι
ι e 'ζ
εται
προφανώς στις εμπειρίες του ίοιου του KαχτίΤσΎJ από το Καμεροόν. Όλο
το μυθιστό(1)μ.eι παρακολουθεί ένα μοναοικό ήρωα σΤ1)ν εσωτερική του
πορεία προς Τ1) οικιά του •καροιά του σκότους'. 103
Στα κείμενα που εξετάσΤ1)καν ώς τώρα 1) πλοκή oιαoραμ.eιτίζεται σε
ι ι ι ι ι ι ι Ε"'''' ι ~ Σ
καποιο χωρο, ειτε φανταστικο ειτε μ.eικρια απο Τ1)ν ΛΛαοα. τ/ν πε-
ζογραφία του Ε. Χ. Γονατά (γεν. 1924) και του Γιώργου Χειμωνά (γεν.
1939) οεν υπάρχει κανενός είοους σκψικό. Χώρος Ορά.σΎ)ς είναι αυτή 1)
ουοέτε(1) ζών1) μεταξό πo(1)σΎJς και πεζογραφίας, που εγκαινίασε ο υπερ
ρεαλιστής Ανορέας Εμπειρίκος. Ο Χειμωνάς, σε οκτώ πεζά κείμενα, που
(1)μοσιεότ/καν στο οιάσΤ1)μα 1960-1985, ενσωμ.eιτώνει απoσπάσμ.eιτα από
'
.το λογο,
'ψ ,~, λ'
τις σκε εις και τις αφ1)Ύ1Jσεις οιαφορετικων ομι 1)των, προκει-
μένου να εκφράσει τ/ν πολυφωνία της γραφής. Το απoτέλεσμ.eι θυμίζει
101. Κυρίως ο Νάνος Βαλαωρίτ/ς και ο Γιώργος Χειμωνάς. Ο όρος δεν ήταν
καθόλου δόκιμος στ/ν Ελλάδα πριν από το 1980 περίπου, και η αιτία θα σχολιιχστεί στο
επόμενο κεφάλαιο, στο πλαίσιο τ/ς ελληνικής λογοτεχνίας μετά το 1974.
102. Επανεκδόθηκε από τον Ερμή το 1980, Γιάννης Μπεράτ/ς, Διιχσπορά. Στρό
bιλος. Για τ/ν αναφορά στ/ν αυτόματη γραφή 6λ. σ. ι6Ό
103. 2η έκδοση Στιγμή, Αθήνα 1985. Για τ/ ζωή και το έργο το,; Καχτίτση 6λ. Γιώρ
γος Δανιήλ, Ο λεπιδοπτερολόγος Π)ς αγωνίας: Νίκος Καχτίτσης, Νεφέλη, Αθήνα 1981.
-ttc; Οtαφορετtκές φωνές που eyγpιXcpet στο μονόλογο της ηρωίοας της η
Μέλπω Αξtώτη στtς Δύσκολες νύχτες. Ο Χεtμωνάς ξεπερνά κάθε όρtο,
εΚ~tάζεt τη γλώσσσ. xext καταργεί ολότελσ. τψ exvexCPOptx~ λεtτουργία της.
Όπου στα κείμενά του γίνεταt αναφορά σε κάποων 'κόσμο', σ.υτός eivat
ι ι !1' ιλ ιι Γ
ι
ο κοσμος των ονεφων xext των
ta τη ι:.ιημιουργtα
τε ετων.
αυτου του κοσμου
επιστρατεuεταt γλώσσα υπο~λητtΚ~ xat ·μαγtΚ~'. Στη γραφ~ του Xet-

ι 'ζ !1' e ι '!1' ι
μωνα μοtα et να oισ.κυΌεuεται η ttItex η οντοτητα του ατομου.
ι Α ι
υτο που
αντtσΤOιχεί στ/ν exφηΎΎJματtΚ~ φωτ/ eivext ένα είοωλο τεμ.exχtσμ.ένo, με πολλούς

αλληλοκσ.λυπτόμενους ρόλους. Ot ατομικοί '~ρωες' είτε μεταμορφώνονταt
αλλόκοτσ., είτε σκοτώνονταt, είτε συγχωνεuονταt με άλλους. Η αίσθησΎ)
της ~ίαtης οtάλυσΎ)ς που αποπνέουν αυτά τα κείμενα και xιXitOtex από τα
εκφραστtκά μέσα τους θυμίζουν ποt~μ.exτσ. του Σεφέρη, ιοιαίτερα τη συλλo~
του 1966 Τρία κρυφά ποιήματα. Στο τέλος αυτ~ς τ/ς ~ίαιης αποκάλυψης,
~ρίσκεταt ένα όραμα, το οποίο έχει γερά θεμέλtα στην Ορθόοοξη θεολογία;
«Θα έρθει που τα σώματα των ανθρώπων θα συνενωθουν. Το ένα θα κολλά

στο άλλο κι ό,τι είναι από άνθρωπο θα στερεωθεί. Θα 0ΎΊμιoυΡΎΎJθεί ένα
πελώριο σώμα κοινό. Θα εμφανιστεί ένα. κα.ινουριο δέρμα κι ένα. πλα.τυ
κα.ινουριο πουκάμισο δέρμα.τος. Ωκεα.νός α.πό δέρμα θα. σκεπάσει τα. ενωμ.ένα.
σώματα. των α.νθρώπων. Θα. σκεπσ.στουν εκείνα. τα. φρικτά ενώματα.» .104
ΟΧ ειμωνας
ι ι ι ι ι λ' !1' Ι ι
φαινετσ.t οτι απορρtπτεt στο συνο ο του το ι:.ιυτtκο κοσμο
xat 'ttc:; αξίες του. Η απόρριψη αυτ~ eCvext ένα μόνο από τα ν~ματα που
ι ι
κtνητοποtουν το εργο του.
Ο' " ,
κοσμος των γραπτων του εχει XOtvex στοt-
χείσ. με τψ itelPexvo'ix~ εμπεφία του πρωτσ.γωνtστ~ του θεοτοκά στtς

Καμπάνες (~έ~αtα, στο μυθtστόρημα του θεοτοκά ακόμη xext η τρέλα
σ.κολουθεί πορεία πολύ ittO ορθολογtκ~ από οποtοο~ποτε κείμενο του Χει
μωνά!). Ο Χεtμωνάι;, με άλλα λόγια,εκφράζεt με τον πιο υπερ~ολtκό
τρόπο τη θεμελιακ~ αγωνία ~/και τψ κριτtΚ~ του ουτικου κόσμου,
ι ι ;:ο ι Α.".!1" Ι '\ '\. ι ζ
στασΎ) που, οπως αΠΟι:.ιεtχ".ικε, ι:.ιινει το στtγμα της εΝ\ηνικης πε ογρα-
φικ~ς παpαγω~ς στη οεκαετία τόυ '60.

Η ttItex αγωνια α α' και η ι:.ιηκτtκη ενσταση κατα του ι:.ιυτικου
'!1' ι λλ !1" , ,;:ο,
ορθολογtσμού xext των έργων του ~ρίσκoυν τη μνημειακ~ έκφρασ~ τους

στο chef-d'ceuvre του Νίκου Γα~ρι~λ Πεντζίκη, Το Μυθιστόρημα της
104. Οι Χτίστες, Κέορος, Αθήνα; 1979, σ. 59. Το έργο του Χειμωνά: προκάλεσε το
ενοια:φέρον τ/ς κριτικ~ς ~o"/) α;πό τ"/) οεκα;ετία; του 1970. Βλ Δ. Ν. Μα;ρωνίτ/ς, Η
πεζογραφία του Γιώργου Χειμωνά:: αφηρημ.ένο και συγκεκριμ.ένο, Λωτός, Aθ~να; 1986.
κυρίας Έρσης (1966).10" Ο Πεντζίκης έχει ήδη αναφερθεί ως ένας από

τους συγγραφείς της γενιάς του '30 που επιχείρησαν τολμηρούς πεφα-
, T~'
ματισμους.
Ω"
ο οευτερο μυvιστορημα του,
Ο πε θ' ,
αμενος και η ανασταση,
πολό εύστοχα αποκάλυψε το αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ της δυτικότροπης

ρεαλιστικής πεζογραφίας και της ελληνικής εμπεφίας και παράδοσης. Ο
Πεντζίκης επανέρχεται στο προσκήνιο με Το Μυθιστόρημα της κυρίας
Έρσης, το οποίο από άποψη τεχνικής και θεματικής tiρίσκεται κοντά
στον ευρωπαίκό Μοντερνισμό. Αυτό όμως που, κατά πάσα πιθανότητα,
επιδιώκει ο συγγραφέας είναι να αναbιώσει παραδοσιακές αφηγηματικές
τεχνικές και πνευματικές αντιλήψεις, τις οποίες κληροδότησε όχι ο δυ
τικός πολιτισμός αλλά η Ορθοδοξία. Ο Πεντζίκης, με το μυθιστόρημα
αυτό προχώρησε ακόμη παραπέρα και 6ρέθηκε να συμπορεόεται με τους
κυριότερους ποιητές της γενιάς του, που αναζητούσαν τις ρίζες του
ελληνικού πολιτισμού, χωρίς να τον περιορίζουν στα σΙΙνορα του ελληνικού
κράτους. Το ελληνιστικό και 6υζαντινό μυθιστόρημα, η Χρονογραφία του
Μιχαήλ Ψελλού από τον 110 αιώνα, ο Όμηρος, η νουbέλα του Γεωργίου
Δροσίνη (κυκλοφόρησε το 1922), από την οποία απροκάλυπτα δανείζεται
τα ονόματα του ήρωα και της ηρωίδας του αλλά και το έντονο (ορθόδοξο)
θρησκευτικό στοιχείο που διαποτίζει ολόκληρο το μυθιστόρημα, όλα συμ
6άλλουν ώστε Το Μυθιστόρημα της κυρίας 'Ερσης να εντάσσεται σε ένα
πιο ευρυ
, και πιο
'\'\'
καΛΛΙεΡγημενο
λ
ογοτεχνικο
'Ρ ''\'\
ΠεΡιοαΛΛον
'
απο αυτο
,
της
ελληνικής ηθογραφίας, την οποία επίσης με τον τρόπο του σχολιάζει.

Στην καρδιά του μυθιστορήματος του Πεντζίκη (στο οποίο η γεω
μετρία, ο αριθμός και ο χρόνος λειτουργούν ως έμμονες ιδέες), υπάρχει
μια πρωτοφανής λΙΙση του 'αιώνιου τριγώνου' του έρωτα. Στην αρχή ο
αφηγητης
' " Ω ' να αναπλ'ασει σε τριτο-
στεκεται σε αποσταση και προσπαvει
πρόσωπη αφήγηση τις καλοκαιρινές διακοπές ενός νιόπαντρου ζευγαριού,

του Παύλου και της Έρσης .106 Ο ανώνυμος αφηγητής θαυμάζει την
105. 4η έκόοσ-η, Άγριχ, Aθ~νιx 1992.

106. Τιχ ονόμ.α.τιχ κιχι την 'ιστορίιχ' του Πιχύλου Ροόιχνού κιχι Τ1)Ι; συζύγου του, στο
έ)ιχθμό που υπάρχει μιιχ τέτοιιχ, τιχ ιχντλεί ο συ'Υ'Υριχψέιχι;, χωρίι; κΙΧθόλου νιχ το κρύέ)ει,
ιχπό Τ1)ν 'ΈΡση (1922) του Δροσίν1). Τιχ ίόιιχ ονόμ.α.τιχ έδωσε κιχι ο Κοσμάι; Πoλίτ1jΙ; στουι;
κεντρικούι; ~pωει; του δεύτερου μυθιστoρ~μ.α.τός του, Εκάτη (1933, ιχνιχτύπωσ-η Ερμήι;,
Aθ~νιx 1985), στο οποίο οιερευνώντιχι οι μυθολογικές σ-ημ.α.σίει; των ονομάτων Έρσ-η κιχι
Eκάτ1j. Ένιχι; υπιχινιγμός σε ιχυτέι; τιι; συνΟ1)λώσειι; ιχνευρίσκετιχι κιχι στο μυθιστόΡΎ)μ.α.
του ΠεντζίΚ1) (41) έκοΟσΎ), 1992, σσ. 124-6 κιχι 340), το οποίο χΡψιμοποιεί τόσο τιι;
πιχράξενει; μετ.ιχψυσικέι; πιxpιxτηρ~σειι; του Πoλίτ1j (του οποίου το μυθιστόΡ1)μ.α. ποτέ οεν
'EpσΎj από μ.ακριά, αλλά όταν ξαφνικά πεθαίνει ο Παύλος, τα όνειρά του
,
πραγμ.ατοποιουνται ,
μ.ε εναν 1:"
απpOσOOΚΎjΤO 'Η'Ε pσΎj καταφευγει σε
τροπο. '
αυτόν για να αναπολήσει ΤΎjV πεpασμ.ένΎj ευτυχία ΤΎjς μ.ε τον άντρα ΤΎjς.
Με τoλμ.Ύjpές μ.εταφορές, ο αφΎjΎΎjτής γίνεται πρώτα Ύj 6ελόνα και Ύj
κλωστή στα χέρια ΤΎjς ΎjpωίOας του, καθώς αυτή 'πλέκει' το χαλί ΤΎjς
,
πpOΎjγoυμ.ενΎjς ζ' "Ι'
ωΎjς ΤΎjς, ",αι μ.ετα, οταν Ύj οελ' 'Ι:"
ονα τρυπα το οαχτυ λ'
ο ΤΎjς
και τρέχει αίμ.ιχ, μ.εταμ.ορφώνεται στον ίοιο το σύζυγό τ-ης, όπως ήταν
τότε που το ζευγάρι ξεκινούσε μ.ε το τρένο για το ταξίοι του μ.έλιτος,
'ελισσόμ.ενοι' μ.έσα και έξω από τις σήραγγες, στο Ορόμ.ο τους προς ΤΎjV
ειουλλιακή ακρογιαλιά όπου τους πρωτογνώρισε ο αφΎjΎΎjτής.
Χ pειασΤΎjκαν
, "
πανω απο τετρακοσιες σε
, λ'l:' λ λ' θ'
ιοες για να ο οκ Ύjpω ει αυΤΎj
,
Ύj τολμ.Ύjpή 'όσμ.ωσ-η των προσώπων'. 107 Ο εξαιρετικά πυκνός ιστός του
μ.υθιστορήμ.ιχτος όμ.ως σ-ημ.αΟεύεται από τ-ην τρομ.εΡή τάσ-η του αφΎjΎΎjτή
, 1:" ρ, , θ 'ζ λ'
για τεραστιων οιαστασεων παρεκοασεις, μ.ια τασ-η που υπεν υμ.ι ει πιο πο υ
το Τρίστραμ ΣάΥτυ και τον Οδυσσέα του Τζόυς παρά οποtOοήποτε 6υζα-
"
ντινο κειμ.ενο. ΟΣ' ' ,
'Ι' λ ε μ.ε ΤΎjν ευμ.ενΎj, αν και καποτε εpισΤΙΚΎj,
εφεpΎjς συνεοα ,
κριτική του (που OΎjμ.oσιεύτ-ηκε το 1967), να καθιερωθείο ΠεντζίΚΎjς ανάμ.εσα
στους μ.εγά:λους ΤΎjς ελλΎjνικήςλογοτεχνία.ς. Κατάφερε,μ.ά:λι.στα, να συνοψίσει
σε μ.ία πpότασΎj ΤΎj σ-ημ.ασία του έργου αυτού: «OλόκλΎjpO το 6ι6λίο ΤΎjς κυ
ρίαι;Έρσηι;είναι ένας θρυμ.μ.ατισμ.όςτου εγώ, του τόπου και του χρόνου» .108
Οι λέξεις αυτές γράφονταν λίγους μ.όνο μ.ήνες πριν από το πραζικόπ-ημ.ιχ
ΤΎjς 21Ύjς Απριλίου 1967. Μέχρι τότε είχαν σ-ημ.ειωθεί ~αθειές αλλαγές και
ανακατατάξεις στΎjV ελλΎjνική πεζογραφία, σε τέτοια έκτασ-η μ.άλιστα που
θα μ.πορούσαν να συγκριθούν μ.ε εκείνες ΤΎjς οεκαετίας του '30. TΎjν πρω
τo~oυλ(α στ-η συνέχεια θα αναλά~ει, αν και όχι αποκλειστικά, Ύj νεότερΎj
γενιά των συγγραφέων,που στέριωσεκαι στεριώθ-ηκεπάνω στα γερά θεμ.έλια,
Που μ.ε τις ικανόΤΎjτες και το κύρος τους έθεσαν οι πεζογράφοι μ.έχΡΙ το
1974.
αναφέρεται ρητά), όσο και Τ'!1ν πιο προσγειωμέν'l'j Έρση τοu Δροσίν'l'j ('I'j οποία εμφανί
ζετοιι σuχνά μέσοι στο κείμενο).
107. Η φράσ'!] οινήκει στον Έζρζ)( Πάοuντ (Canto ΧΧΙΧ) κοιι 60'!1θάει νοι uπογραμ
μιστούν κάποιες σuγγένειες μεΤζ)(ξύ τοu εuρωπαϊκού Μοντερνισμού κοιι 't'l'jt; Βuζαι.ντινής!
ΟΡθόοοξ'l'jς παράΟΟσ'!]ς, Τ'l'jv οποία ο Πεντζίκης επιχειρεί νοι οινοι6ιώσει με Τζ)( κείμενά τοu.
108. IΓVάτ/ς Τρελός [= Γιώργος Σεφέρης}, Ο, ώρες πις ((κυρίας 'ΕΡσης», επιμ.
r. Π. Εuτuχίοης [= Γ. Π. Σοι66ίοης], Ερμής (2η έκοΟσ'!]), Αθήνοι 1973, σ. 79. Υπάρχει
στο r. Σεψέρ'l'jς, Δοκιμές, τρίτος τόμος, Παραλειπόμενα (1932-1971), επιμ. Δ'ι'jμ. Δα.-
σκα.λόποuλος, Ίκα.ρος, Αθ-ήνα. 1992, σσ. 193-236. .
5. 1967-1992: Από τη ΟLκτιχτορίιχ
00' /
στην εuρωΠΙΧLκη ΚΟLνοτητιχ
Α
πό το 1967 ώς το 1974, την επταετία ΤΎ]ς Χούντας, συντελέσΤΎ]κε
μια σΎ]μα;ντιΚ'ή α"λ/αΥή: Ύ] πόλωσΎ] που χαρακτ-ήριζε τψ ε"λ/Ύ]νικ-ή
πολιτικ-ή ζω-ή από τα χρόνια ΤΎ]ς Μικρασιατικ-ής Καταστροφ-ής περίπου
εισ-ήλθε σε μια νέα φάσΎ], ΤΎ]ς οποίας τα θεμέλια τέθ'ηκαν, όπως αποοει
κνύεται τώρα, με το πλεονέΚΤΎ]μα ΤΎ]ς εκ των υστέρων θεώΡΎ]σΎ]ς, σΤΎ]
οεκαετΙα του '60. Το καθεστώς ΤΎ]ς Χούντας σΤΎ]ρίχθΎ]κε, σε Υενικές
γραμμές, σΤΎ] ΡΎ]τορικ-ή του καθεστώτος του Μεταξά και επανεφερε σε
ισχύ οιατάξεις που περιόριζαν ΤΎ] οράσΎ] ΤΎ]ς Αριστεράς και είχαν εφαρ
μοστεί πρώΤΎ] φορά σΤΎ] οιάρκεια του Εμφύλιου πολέμου. Η λογοκρισία,
κατά τα πρώτα χρόνια ΤΎ]ς οικτιχτορίας, -ήταν τόσο αυσΤΎ]ρ-ή, που πο"λ/οί
λογοτέχνες αρν-ήθ'ηκαν να εκοώσουν έργα τους στψ Ε"λ/άΟα.
Συγγραφείς οιαφορετικών πολιτικών πεποιθ-ήσεων ενώθΎ]καν προκει
μένου να αντισταθούν σ' ένα καθεστώς το οποίο θεώΡΎ]σαν καταπιεστικό
και !!"
χυοαιο. Η'
πρωΤΎ] συντονισμενΎ] , 'θ εια
προσπα κατα ' ΤΎ]ς '
λ ογοκρισιας
(τύποις συμμόρφωσΎ] προς τους κανόνες, σΤΎ]ν ουσία παρά6ασ-ή τους)

κατέλΎ]ξε στψ έΚΟΟσΎ] του γνωστοό τόμου Όιαμαρτυρίας' το 1970, τα
Δ εκαοκτω" κειμεΥα. Τ ον '
επομενο ,
χρονο, Ύ] !!"
ΚΎ]οεια του ΠΟΙΎ]ΤΎ]'Γ'
ιωργου
ΣεφέΡΎ] απροσοόΚΎ]τα μετατράΠΎ]κε σε μαζικ-ή και εφΎ]νικ-ή λα'ι'κ-ή οιαο-ή

λωσΎ] κατά του καθεστώτος. Η αντίορασΎ] κορυφώθ'ηκε OUO χρόνια αρ
γότερα με τα 6ίαια επεισόοια στο Πολυτεχνείο, το Νοέμ6ριο του 1973.
Η περίοοος μετά ΤΎ] μεταπολίτευσΎ] του 1974 παρουσιάζει πο"λ/ές
ομοιόΤΎ]τες α"λ/ά και πο"λ/ές οιαφορές με τα χρόνια πριν από ΤΎ] Χοόντα.
ΣΤΎ] σφαίρα ΤΎ]ς πολιτικ-ής, Ύ] ίορυσΎ] 060 νέων μεγάλων κομμάτων, που
προσοιορίστηκαν περισσότερο από τις φυσιογνωμίες των Ύ]γετών τους
"
παρα απο το πολ'
ιτικο τους ι
προγραμμα;, ,
συνεχισε ΤΎ]ν απο" καφο κα θ ιε-
ρωμένΎ] (και για πο"λ/ούς χαμένΎ]) παράοοσΎ] ΤΎ]ς ε"λ/ψικ-ής πολιτικ-ής

ζω-ής. Η Νέα ΔΎ]μοκρατία, το κόμμα; του Κωνσταντίνου Καραμα;νλ-ή,
που κυ6έρνΎ]σε από το 1974 ώς το 1981, και το Πανε"λ/-ήνιο Σοσιαλιστικό
KίVΎ]μα; (ΠΑΣΟΚ), είναι κόμματα προσωποπαΥή, που υπ-ήρξαν χάΡΎ]
στψ προσωπικότητα και ΤΎ]ν επφρο-ή των χαρισματικών ιορυτών τους.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟ1ΈΧΝΙΑ 327
Αν και οι πολιτικοί σχ:ημ.ατισμ.οί που ΟΎ)μ.ιουρΥήθηκαν το 1974 ήταν

καινούριοι, οι ηγέτες τους ήταν παλιοί πολιτικοί. Οι παραοοσιακές πελα
τειακές σχέσεις σΤΎ)ν πολιτική και τις Οημ.όσιες υπηρεσίες, μ.ια ακόμ.Ύ)
κληρονομ.ιά του παρελθόντος, συνεχίστηκαν και στη οεκατία του 1980.
Η οεύτερη κυ~έρνΎ)σ1J του ΠΑΣΟΚ από το 1985 ώς το 1989 υπέσΤΎ)
εξαιρετική φθορά από σκάνοαλα και οικονομ.ικές ατασθαλίες, που στιγ
μ.άτισαν τη ΟΎ)μ.όσια ζωή και OΎ)μ.ιoύΡΎ1Jσαν ατμ.όσφαιρα κυνισμ.ού και
Ουσπιστίας.
Αυτά ως προς τις ομ.οιότητες. Οι οιαφορές όμ.ως μ.ε Τψ προηγούμ.ενΎ)
περίοοο είναι ακόμ.η μ.εγαΛUτερες. Στο ΟιάσΤΎ)μ.α από το 1974 ώς το 1992
τα ouo μ.εγάλα κόμ.μ.ιχτα οιαοέχτηκαν το ένα το άλλο στψ εξουσία μ.ετά
από γενικές εκλογές. Bέ~αια, οι εκλογές του 1989-90 έοωσαν κoινo~oύ
λια ~ραχύ~ια και η πλειοψηφία τ/ς Νέας Δημ.οκρατίας, μ.ε αρχηγό τώρα
τον Κωνσταντίνο ΜΎ)τσοτάΚΎ), ήταν οριακή. Όμ.ως ούτε το 1981 ούτε το
1990 ΟΎ)μ.ιουρΥήθ1]κε καμ.ιά απειλή στρατιωτικής επέμ.~ασ1Jς ή εκλογικής
νοθείας που θα αλλοίωνε το εκλογικό αποτέλεσμ.α. Και αυτό αποτελεί
μ.εγάλη οιαφορά από τις προηγούμ.ενες εκλογικές αναμ.ετρήσεις ΤΎ)ς νεό
τερης ελλψικής ιστορίας.
Και άλλες πιο θεμ.ελιώΟεις αλλαγές, που ανιχνεύονται τουλάχιστον
μ.έχρι τη οεκαετία του 1960, γίνονται ορατές σΤΎ)ν περίοοο μ.ετά τη
μ.εταπολίτευση. Αφού νομ.ιμ.οποιήθ1]καν τα πολιτικά κόμ.μ.ιχτα του αριστε
ρού χώρου το 1974, το Κομ.μ.ουνιστικό Κόμ.μ.ιχ σταθεροποίησε το ποσοστό
των ψήφων που συγκέντρωνε στις ελεύθερες εκλογές στο 10% περίπου.
Η σφοορή σύγκρoυσ1J Δεξιάς-Αριστεράς, που εκοηλώθ1]κε κυρίως μ.ετά
το 1922 και γνώρισε εξαιρετική ένταση Τψ περίοοο του Εμ.φύλιου πο
λέμ.ου, σταμ.άτησε να εΠΎ)ρεάζει την εθνική ζωή. Άλλα πρo~λήμ.ιxτα
κυριαρχούσαν τώρα: στο εσωτερικό αφορούσαν στψ κατάστασ1J της
, , ξ 'θ' ;:- ,
οικονομ.ιας, ενω στις ε ωτερικες υπο εσεις στις ι:.ιιαπραγμ.ιχτευσεις για ΤΎ)
θέση ΤΎ)ς Ελλάοας στη οιεθνή κοινόΤΎ)τα, ώστε να έχει μ.εγαΛUτ.ερη

συμ.μ.ετοχή στις αποφάσεις και μ.ικρότερη εξάρτησ1J από τις ξένες ουνά
μ.εις. Ο αρχιτέκτονας της ένταξης ΤΎ)ς Ελλάοας στην Ευρωπα·ίκή Κοι
νόΤΎ)τα (που πραγμ.ατοποιήθ1]κε σε ouo στάοια, το 1981 και το 1988)
ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμ.ανλής, ο οποίος είχε υπογράψει ήοη από το
1962 Συμ.φωνία ΣύνOεσ1Jς μ.ε τψ τότε Ευρωπαϊκή Οικονομ.ική Κοινότη
τα. Παρά τη συγχυσ1J που επικρατούσε σΤΎ) οεκαετία του '70 και στις
αρχές της επομ.ένΎ)ς σχετικά μ.ε Τψ ορθόΤΎ)τα και τις συνέπειες ΤΎ)ς
προσχώρησης της Ελλάοας, στα τέλη της οεκαετίας ήταν πλέον σαφές
ότι η συμμετοχή θα επέφερε σΟbαρά οικονομικά οφέλη και κατά συνέπεια
αλλαγή στις παραοοσιακές πελατειακές σχέσεις της Ελλάοας με μία
μόνο μεγάλη Ούναμη.
Στην περίοοο από το 1947 ώς το 1974 αναπόφευκτα η Ο6ναμη αυτή
ήταν οι ΗΠΑ, αφού η συμbολή τους στη νίκη της Δεξιάς κατά τον
Εμφύλιο πόλεμο ήταν καθοριστική. Αν και η αμερικανική ανάμιξη στις
υποθέσεις της Ελλάοας αυτή την περίοδο πολλές φορές παρουσιάζεται με
κάποια δόση υπερbολής και οι ισχυρισμοί ότι η ΣΙΑ οργάνωσε το πρα
ξικόπημα του 1967 παραμένουν αναπόοεικτοι, είναι φανερό ότι σε όλη τη
(ltιXρκεια αυτής της περιόοου η Ελλάοα bρισκόταν στην πρώτη γραμμή
του μετώπου του Ψυχρού πολέμου μεταξύ του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου
της Βαρσοbίας. Μόνο κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι ουνατό να κα
τανοηθεί η επιφυλακτική στάση που έοειξαν απέναντι στη Χούντα οι πε
ρισσότερες εuρωπα'iκές χώρες και ακόμη περισσότερο η ρητή επιοοκιμασία
οιαοοχικών αμερικανικών κυbερνήσεων. r πό αυτό το πρίσμα και από την
προοπτική της δεκαετίας του 1990 πια, αποοεικνύεται ότι η Ελλάοα στα
1973-4 ήταν το πρώτο μικρό κράτος της ανατολικής Ευρώπης το οποίο
ανέτρεψε ένα αντιοημοκρατικό καθεστώς που είχε εΠΙbληθεί και οιατη-
,
ρουνταν στην
ξ"
ε ουσια απο τη
~
ουναμΙΚΎ)
, του
Ψ ,
υχρου πο
λ'
εμου.
Χωρίς να υποτιμά κανείς τη συνεχιζόμενη αμερικανική εμπλοκή στις

ελληνικές υποθέσεις και μετά το 1974, δίχως όμως και να υπερεκτιμά
τη σημασία της ένταξης της Ελλάοας το 1981 στην Εuρωπα'iκή Κοι
νότητα ως ισότιμο μέλος, αντιλαμbάνεται ότι ήοη από τις αρχές της
οεκαετίας του '60 οι ελληνικές πολιτισμικές αντιλήψεις παίρνουν ένα
διεθνή πλέον χαρακτήρα. Αυτός ο νέος προσανατολισμός σταοιακά αντι
κατέστησε τους παλιούς ανταγωνισμούς της ψυχροπολεμικής περιόοου
και ταυτοχρόνως έοωσε μια εντελώς νέα κατεύθυνση στην 'αναζήτηση
της ταυτότητας', που σημάοεψε τις τραυματικές δεκαετίες του '20, του
'30, ώς και του '40, και που σχολιάστηκε στα προηγούμενα 060 κεφά
λαια. Χαρακτηριστικό οείγμα είναι το εξής: η ανεξαρτητοποίηση της
Κύπρου το 1959 διέψευσε τις ελλΎ)νικές ελπίοες για εδαφικά κέρδη στο
νησΙ Το 1974 όμως αναζωπυρωθηκαν από το στρατιωτικό καθεστώς
των '
Σ υνταγματαρχων ,Ι
και οι συνεπειες "Ε'
ηταν καταστροφικες. γινε εντε-
λει φανερό ότι στο μέλλον η ελληνική παρουσία στην παγκόσμια σκηνή
~ , e ' , , ~
οεν μπορουσε να Όασιστει σε εοαφικη επεκταση.
ΤΎ)ν ίδια εποχή άρχισαν να αλλάζουν οι αντιλήψεις σχετικά με ΤΎ)ν

έννοια ΤΎ)ς 'ελλ1)νικόΤΎ)τας' (σε αυτό συνέ6αλσ.ν και οι αναχρονιστικές
ιδέες των Συνταγματαρχών). Ο ΠΟΙΎ)τής Γιώργος ΣεφέρΎ)ς, σΤΎ) διάρκεια
μιας περιοδείας του στα 6υζαντινά μοναστήρια ΤΎJς Ανατολής το 1950,
κατέλΎ)ξε σΤ1)ν αποκαλυπτική διαπίστωσΎJ ότι «ΎJ Ελλάδα oλόκλΎJPΎ) εί
ναι, από πολλές απόψεις, μια άΚΡΎ)).1 Ο Ελλ1)νισμός συνδέεται πλέον
λιγότερο με τις έννοιες ΤΎ)ς εδαφικής επικράτειας και ΤΎJς καθαρά εθνικής
ταυτόΤΎ)τας. Ο ΣεφέΡΎ)ς δεν ήταν ο μόνος που έ6λεπε τους σύγχρονους
Έλλ1)νες κλΎJpoνόμoυς των παραδόσεων ΤΎJς ανατολικής Ορθοδοξίας, ΎJ
οποία ξεπερνούσε κατά πολύ τα εθνικά ή γεωγραφικά σύνορα. Τ1)ν ίδια
περίπου εποχή γίνεται φανερό ότι μέσω ΤΎ)ς μετανάστευσΎJς ο ελλ1)νικός
πολιτισμός είχε σΤΎJν ουσία διαδοθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Στα μετα
πολεμικά χρόνια, ισχυρές κοινότητες του εξωτερικου (της Αμερικής, για
παράδειγμα) άρχισαν να προf>άλλουν διακριτικά έναν 'εθνικό' χαρακτήρα
μέσα στις χώρες υποδοχής τους, ενώ οι νεότεροι μετανάστες, κυρίως
σΤ1)ν Αυστραλία, από την αρχή διαφοροποιήθΎ)καν και διατήpΎJσαν ΤΎJν
"'1"'1 ι ι
εΛΛΎ)νικη τους ταυΤOΤΎJτα.
Αυτές οι 060 νέες αντιλήψεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη Όιεθνο

πoίησΎJ' της έννοιας της 'ελλ1)νικότ/τας' στα χρόνια που ακολούθΎ]σαν τη
Χούντα. ΣυνειδητoπoιήθΎJκε η σΎ)μασία ΤΎJς opθόδoξΎJς ανατολικής κλΎ)-
ι ΤΙ λ ι ι ~ ι ι ~ ι
ρονομιας. οσο ο αΟζ οσο και οι οιανοουμενοι αναγνωρισαν ΤΎJ σπουοαιο-
ΤΎ)τα των πνευματικών αξιών και των κοινωνικών απόψεων, όπως αυτές
διατυπώνονται από ΤΎ)ν OρθόδoξΎJ· EκκλΎJσία. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι
αυτή Ύ) 'Νέα Ορθοδοξία', όπως ονομάσΤΎ)κε από τη δεκαετία του '70 και
μετά, παρουσιάζεται διαμετρικά και ανυπoχώpΎJτα αντίθετη με ΤΎJν έντα
ξη της Ελλάδας στη δυτική Ευρώπη και ιδιαίτερα με Τ1)ν αφoμoίωσΎJ
των δυτικών υλικών αξιών. Αυτή Ύ) αμφιταλάντευση της Ελλάδας με
ταξύ Ανατολής και ΔύσΎJζ εκφράζει μιαν αμφιθυμία 6αθύτερη από την
εκδήλωσΎJ του Ψυχροπολεμικού σχίσματος μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς,
δηλαδή της υποταγής σΤ1)ν Ουάσιγκτον και τ/ς υποταγής σΤΎ) Μόσχα.
Η θεώρηση όμως ΤΎ)ς κατάστασΎJς υπό το πρίσμα των σΎJμεpινών
συνθΎ]κών του 1995 οδΎ)γεί αναπόφευκτα στο συμπέρασμα ότι, fJ.v στο
μέλλον αποδειχθεί πως το 1992 δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένfJ. συμf>α
τικό ορόσΎ)μο, η σΎ)μασία του δεν θα ()ρίσκεται σΤΎ) 0ΎJμιoυpγία ΤΎ)ς
Ι Δοκιμές, τόμ.. Β', σ. 88.

Ενιαίας Αγοράς, που προκάλεσε -η ΕυρωπαΙκή Ένωσ-η, αλΜ στ-η ~ίαι-η

αναζ ωπυρωσ-η του εvvικισμου, του οποιου
ι α.. ι ι ζ ι Ι!:' ι
ωντανο παρα(.Jειγμιχ παραμενει
ο 'λ ιος
εμφυ 'λεμος
πο στ-η Β οσνια,
ι που ξ εσπασε
ι το Μ αρτιο
ι ι του
αυτου
έτους, Συγχρόνως, οι κινήσεις των οιεθνών οργανισμών να αναγνωρίσουν

τ-ην πρώ-ην γιουγκοσλα~ική ΟΎ]μοκρατία τ-ης Μακεοονίας με το όνομιχ
'Μακεοονία' είχαν ως αποτέλεσμιχ να εγείρουν έντονα εθνικιστικά αισθή
ματα στ-ην Ελλάοα στις αρχές ΤΎ]ς οεκαετίας του 1990, Επομένως, θα
μπορουσε
ι
κανεις
ι
εκ των υστερων
ι
να αναρωΤΎ]
θ'
ει μΎ]πως
ι ι
Ύ] εντονΎ]
!:'
οιε
θ
νι-
στική τάσ-η, που σύμφωνα με τσ., οεοομένα αυτοό του κεφαλαίου οεσπόζει
στ-ην ελλ-ηνική πολιτιστική ζωή από το 1974 και μετά, πήρε αντίθεΤΎ]
φορά ή μήπως οεν υπήρξε καθόλου. Bέ~αια, πρέπει να έχει κανείς πάντα
στο νου του ότι όλες οι ελλ-ηνικές οιπλωματικές πρωτo~oυλίες σχετικά
με το οιαμελισμό τ-ης πρώ-ην noυγκoσλα~ίας έγιναν μέσω ΤΎ]ς Ευρωπα'i
κής Ένωσ-ης και των Ηνωμένων Εθνών, Στ-ην Ελλάοα, όπως και σε
άλλα μέρ-η, μιαν νέα νοοτροπία άρχισε να Οιαμορφώνεται. Προφανώς απο
τελεί μιαν απάντ-ησ-η στο οραματικό τέλος του Ψυχρού πολέμου το 1989,
ι
Π εριμενει, λ ι ,ι
οιπον, κανεις οτι -η
λ ι!:' ''λ
ογοτεχνια τ-ης πεΡΙΟ(.Jου που μο ις
ι
τωρα
αρχίζει όχι μόνον θα εκφράσει αλΜ και θα συμ~άλει καθοριστικά στ/

οιαμόρφωσΎ] των αντιλήψεων του τέλους του 200ύ αιώνα,
Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 0967-1974)
Άμεσ-η συνέπεια του πραξικοπήματος τ-ης 21Ύ]ς Απριλίου 1967 σΤΎ]ν

ελλΎ]νική λογοτεχνία ήταν Ύ] επι~oλή προλ-ηπτικής λογοκρισίας, που
ι
παρεμεινε σε ισχυ
ι
για
!:'
τα (.Jυομισι
ι ι
πρωτα
ι
χρονια ΤΎ]ς
Χ ι
ουντας.
Σ
ε αντι-
ι
θεσ-η με ό,τι συνέ~αινε στις αρχές ΤΎ]ς οεκαετίας του 1940, οπότε οι
συγγραφείς θεωρούσαν τιμή τους να καταθ'έτουν στο γραφείο ΤΎ]ς λογο
κρισίας ποιήματα, οι-ηγήματα και ιστορίες που με καλυμμένο τρόπο καλ
λιεργούσαν τους σπόρους τ/ς μελλοντικής νίΚΎ]ς, το 1967 οι περισσότεροι
από τους καθιερωμένους συγγραφείς αποφάσισαν να μ-η ο-ημοσιεύσουν
κα οθ /λου ι ι
'
κατ ω απο αυτες τις συν Ύ]κες.
ι θ Η!:' ι
(.JιαφορεΤΙΚΎ] στασ-η τους οφει-
ι
λόταν εν μέρει σΤΎ] φόσ-η του εχθρού: στα 1940 οι ουνάμεΙζ καταστολής
ήταν εξωτερικές και ισχυρές, ενώ στα τέλ-η τ-ης οεκαετίας του '60 ήταν
εσωτερικές και, παρά τ-ην ακλόν-ητ-η επι~oλή τους στ/ χώρα, οεν ενέ
πνεαν καμιά σΟt)αρότ-ητα, εξαιτίας του στομφώοους λόγου και του απλο'i-
κού συντ't)ρ't)τισμ.ού των ΧΙΨ't)λό6αθμ.ων αξιωμ.α:τικών που είχαν καταλιχ

6ει τ't)ν εξουσία. Επιπλέον, καθολική αντιθεσ'tj προς το καθεστώς exO't)-
λώθ't)κε μ.όνον τα τελευταία έτ't) τ/ς Οικτατορίας.
r πό αυτές τις συνθήκες O't)μoOalΕUarxν έργα τους λίγοι μ.όνο συγγρα
φείς, όσοι είχαν ήο't) επιλέξει να μ.είνουν μ.α:κριιχ από τ't)ν πολιτική -
κυρίως οι ποι't)τές Ν. Καρούζος και Γ. θέμ.ελ't)ς.2 Άλλοι, όπως ο Ελύτ't)ς,
o't)μooalεuarxν το έργο τους στο εξωτερικό. Το Μιχρτιο του 1969 ο Γιώργος
Σεφέρ't)ζ, νομ.πελίστας και συνταξιούχος πλέον του Οιπλωμ.ατικού σώμ.α:
τος, παρα6αίνοντας συνήθειες μ.ιας ολόκλ't)ρ't)ς ζωής στ't)ν κυ6ερν't)τική
υπ't)ρεσία, Ο't)μ.οσιοποί't)σε μ.έσω του BBC τ't) Δήλωσή του, μ.ε τ't)ν οποία
καταοίκαζε το καθεστώς και τ't)ν καταπιχτ't)σ'tj τ't)ς ατομ.ικής και καλ
λιτεχνικής ελευθερίας.3 Το Νοέμ.6ριο του ίοιου χρόνου 't) προλ't)πτική λο
γοκρισία καταργήθ'tjκε, για να αντικατασταθεί από το «Ν όμ.ο περί Τύ-
, , t'" ,
που», ο οποιος υποχρεωνε τους εκοοτες, τους συντακτες και τους συγ-
γραφεις
ι
να ασκουν
"~
οι ΙοΙΟΙ
λ
ογοκρισια
" στο εργο τοος,
,
ωστε να
ι
ειναι
σύμ.φωνο μ.ε το πνεύμ.α: τ/ς «Eπανιχστασ'tjς τ't)ς 21't)c; Απριλίου». Μία

, ,
απο τις πιο γνωστες οιατα εις αυτου του«
S:-'ξ , Ν'
ομ.ου περι
, Τ'·
υπου»
,
't)ταν 't)
'
ε ξ 't)ς: Κ'θ
α ε τιτ λ'
' ος 't) επικεφα λ'S:-'
ιοα επρεπε να ,
ανταποκρινεται 1'"
επακριοως
στο περιεχομ.ενο
, του
,
κειμ.ενου που ακο
λ
ου
θ '
ουσε.
Οι συγγραφείς εκμ.εταλλεύτ/καν αυτή τ't) οιιχταξ't), που σ't)μ.ιχΟεψε

τψ κατοπινή ελλ't)νική λογοτεχνική παραγωγή.4 Τον Ιούλιο του 1970
κυκλοφόρ't)σε από τις εκοόσεις Κέορος ένας τόμ.ος του οποίου ο τίτλος,
Δεκαοχτώ κείμενα, ήταν απολύτως σύμ.φωνος μ.ε το γράμμα του νόμ.ου
και ανταποκρινόταν στο περιεχόμ.ενο του 6ι6λίου. Τψ ίοια στιγμ.ή όμ.ως
πολύ έξυπνα υπονόμ.ευε το πνεύμα του, αφού οεν έοινε καμ.ία πλ't)ροφορία
για αυτό καθεαυτό το περιεχόμ.ενο των κειμ.ένων. Τα Δεκαοχτώ κείμενα
2. Ο τόμος του Ν. Καρουζου με τίτλο Πενθήμ.aτα εκδόθ'ηκε το Φει)ρoυιiριo του

1969, ενώ ο πρώτος τόμος από τα Ποιήμ.ατα του Γ. Θέμελη τον Οκτώι)ριο. Και οι ouo,
δrιλαδ~, κυκλοψόρ-φαν πριν από τrιν ιiρση τrις πρoλrιπτικ~ς λογοκρισίας, το Νοέμι)ριο
του ίδιου "!Ρόνου.
3. Το ελληνικό κείμενο δημoσιείιτrικε για πρώτ/ ιpoριi στα Νέα Κείμενα 2 (Κέδρος,
Αθ'ήνα 1972, σα. 15-16) και ανατυπώθ'ηκε στις Δοκιμέι;, τόμο Γ', σσ. 261-2.
4. Αυτό τεκμηριώθ'ηκε λεπτoμερειακιi από τ/ν Karen Rhoads yaπ Dyck στη διδα
κτoρικ~ διατριι)~ τ/ς, γραμμένη στα αγγλικιi, με τίτλο The Poetics ofCensorship in Greek
Poetry since 1967, Uniyersity of Oxford, Unpublished D.Phil. thesis, 1990. Ο πεζoγριiψoς
Νίκος Kιiσδαγλης εξέδωσε το 1988 τ/ν προσωπική του μαρτυρία για την επτιX"!Poνrι
δικτατορία (Το έλοι;: Χρονικά, Διαγώνιος, Θεσσαλoνίκrι)·
ήτσ.ν η πρώτη συλλογική έκδοση. Στις άλλες που σ.κολούθησσ.ν συμμε

.τείχσ.ν συγγρσ.φείς, των οποίων η ηλικίσ., το πσ.ρελθόν, οι κσ.λλιτεχνικοί
στόχοι κσ.ι η πολιτική τοποθέτηση πσ.ρουσίσ.ζσ.ν μεγάλες δισ.φορές. Η
συλλογική δράση όμως τους έδινε τη δυνσ.τότητσ. νσ. πολεμήσουν με την
τέχνη τους τη φσ.νερή σ.πειλή της επι~oλής σ.υτο-λογοκρισίσ.ς.
Τιμητική θέση στην πρώτη συλλογική έκδοση δόθηκε στο ποίημσ. του
Σεφέρη «Οι γάτες τ' Άι Νικόλσ.», που ο ποιητής είχε σχεδιάσει πριν σ.πό
δεκσ.πέντε χρόνισ.. Στους στίχους σ.υτούς σ.νσ.φέροντσ.ν υπσ.ινικτικά οι
~ Ρ "
οισ.Όρωτικες συνεπειες του κσ.κου στο σωμ.σ. της πο
" λ' ~,
ιτικης κσ.ι η σ.Όισ.φορισ.
, '
οσων πσ.ρσ.κολ ου θ ουν τσ. γεγονοτσ.
'θ' σ.πσ. εις. Κ'σ.τω "
σ.πο το ονομ.σ. του Σ ε-
φέρη, τσ. ονόμ.σ.τσ. όλων όσων συμμετείχσ.ν σ.νσ.γράφοντσ.ν με σ.λφσ.6ητική

σειρά στο εξώφυλλο του 6ι~λίoυ. Εκτός σ.πό τσ. ποιήμσ.τσ. κσ.ι τσ. πεζά
κείμενσ. των δόκιμων (σε γενικές γρσ.μμές) λογοτεχνών της μετσ.πολε
μ.ικής γενιάς, στσ. Δεκαοχτώ κείμενα συμπεριλήφθηκσ.ν δοκίμ.ισ. δύο κσ.
τσ.ξιωμένων κριτικών, του Αλέξ. Αργυρίου κσ.ι του Δ. Ν. Μσ.ρωνίτη, κσ.θώς
κσ.ι οι προσωπικές κσ.τσ.θέσεις της Νόρσ.ς Ανσ.γνωστάκη κσ.ι του πεζο
γράφου Νίκου Kfι.σδαγλη.' Κάποισ.σ.πό τα διηγήμ.σ.τσ.σ.ξιοποίησσ.ν το 'άλλοθι'
που πρώτος εκμ.ετσ.λλεύτηκε ο Εγγονόπουλος στο ποίημ.σ. το οποίο έγραψε
στη διάρκεισ. της Κσ.τοχής γισ. τον Mπoλι~άρ' δισ.δρσ.μσ.τίζονται στη μ.σ.
κρινή Νότια Αμ.ερική, σε μ.ισ. φσ.νταστική χώρσ. με το σύνθετο όνομ.σ. 'Βο
liguay', που ~ρισκόταν και αυτή υπό καθεστώς στρατιωτικής δικτσ.τορίσ.ς.
Κ εντρικα' θ'
εμσ.τσ.,
,
χωρις
ρ,ρ
ΌεΌαισ. νσ.
~ λ'
οη ωνονται ρητσ.,
, των περισσο-
,
τερων κειμένων της συλλογής είνσ.ι η λογοκρισία κσ.ι η κσ.ταστολή. Σε
ένσ. διήγημα της Καίης Τσιτσέλη, χάρη στη λιτή αφήγησή της, η κου
~εντoύλσ. ανάμ.εσα σε έναν τσ.ξιτζή και τον επι~άτη του μετα~άλλεται σε
Ρ , λ '
μια σ.μΟΙΌαισ., σιωπη η κσ.τσ.νοηση
, 'λ ,~ θ ,
ο ων οσων οεν μπορουν νσ. ειπω ουν.
'
Σε ένσ. περίφημο κείμενο ο Θσ.νάσης Βαλτινός εκμεταλλεύετσ.ι την ήδη
'λ'
τετριμμενη
θ' ,
εκτικη μ.ετσ.φορσ. του κα εστωτος, οτι η
Ελλ' ~
αοα ειναι ενας
, , ,
σ.σ θ ενης
' που 'ζ ετσ.ι γυ'ψ'
χρεισ. ο, ωστε WJ. π λ'
σ.σει την ιστορια " ενος ,
σ.τυχου
θ υμσ.τος,
' που καλ'
υπτετσ.ι με γυ'ψ'
ο σ.ΠΌ το 'λ'
κεφα ι ως τσ. '~'O ταν
ΠΟΌΙσ..
πο λυ' κα θ'
υστερημ.ενα πια, ο σ.σ θ'
ενης αντιλ σ.μΌσ.νετσ.ι
Ρ" οτι ο ,
γιατρος που
5. Στον τόμο περιέχονται ακόμΥ] ποιήματα των ΤάΚΥ] Σινόπουλου, ΜανόλΥ] Ανα
-ΥνωστάΚΥ] και Λίνας ΚάσοαγλYj, και ΟΙYjΥήματα Τι αποσπάσματα από μεγαλύτερα πεζά
κείμενα των Kai'l] Τσιτσέλ'l], Tιiκy] Κουφόπουλου, Σπυρου Πλασκο6ίτYj, Αλέξανορου
Κοτζιά, Ρόο'l] Ρούφου, Γιώργου Xειμ.ωνιi, Θ. Δ. Φραγκόπουλου, Στρατή Τσίρκα, Θα
νιiσ'l] Βαλτινού και Μέν'Ι] Κουμανταρέα.
τον περιποιείται είναι ο ίδιος που προκάλεσε τον τραυματισμό του, ο

γύψος, που έχει φτάσει στο στόμα του, του στερεί το λόγο αλλά και τ-ην
ίδια τ-ην αναπνοή του. Σε διαφορετικό είδος του λόγου, ο Δ. Ν. Μαρω
νίτης εξετάζει σε ένα ποίημ.α του Κα6άφη το δίλημμα του ποιητή μπρο
στά στις μεγάλες δυνάμεις της Ιστορίας.
Παρά (ή ίσως και εξαιτίας) του ελάχιστα υποσχόμενου τίτλου τους,
τα Δεκαοχτώ κείμενα ανατυπώθηκαν πέντε φορές σε λιγότερο από ένα
χρόνο. Ακολούθησαν άλλοι δύο α.νεξάρτητοι τόμοι, τα Νέα κείμενα και τα
Νέα κείμενα. 2. Οι τόμοι αυτοί ακολουθούν την ίδια τα.κτική με τον
πρώτο, αν και το φάσμα. διευρύνθηκε α.κόμη περισσότερο, ώστε να. πε
ριληφθούν κα.ι άλλοι συγγρα.φείς (μόνο ο Πλα.σκo~ίτης και ο Ρούφος
συμμετείχα.ν κα.ι στις τρεις εκδόσεις), α.κόμη και δοκίμια. πολιτικής θεω
ρία.ς κα.ι οικονομικών.
'Ε' ,
να. απο τα. πιο εντυπωσια.κα. χαρα.κτηριστικα. των
Δ ,
ι
εκαοχτω κει-
μένων, αν ληφθεί υπόψη η επίδραση που κατά τα. φα.ινόμενα άσκησε το

6ι~λίo, είνα.ι η α.πουσία. νέων (Ι/)ΎΎραφέων. Με εξα.ίρεση τον Σεφέρη, τον
μεγα.λύτερο σε ηλικία. α.λλά κα.ι σε α.ίγλη, όσοι συμμετείχα.ν α.νήκα.ν στη
. γενιά που άρχισε να. δημοσιεύει στο διάστημα. α.νάμεσα. στο Δεύτερο
"λ
παγκοσμιο πο εμο κα.ι το 1 9,6 0ητα.ν
κα.ι ' οι πα.νω α.πο" τρια.ντα. ετων.
ο'λ' ,
Στα. Νέα κείμενα 2περιλήφθηκα.ν έργα. δύο μόνο συγγρα.φέων που γεν
νήθηκαν μετά το 1940, ένας α.πό τους οποίους, ο Λευτέρης Πούλιος,
θεωρείτα.ι τώρα. μία. από τις ηγετικές ποιητικές φυσιογνωμίες της δεκα.ε
τίας του 1970. Aναμφί~oλα. τα. Δεκαοχτώ κείμενα καθιέρωσα.ν μια. στάση
,
α.πενα.ντι ' Η πρωΤΟtlου
στη λ ογοκρισια.. " α.νηκε
Ρ λ"ια. α.υτης της τακτικης
προφα.νέστατα. στην πα.λα.ιότερη γενιά των καθιερωμένων συγγρα.φέων

, 'Α-,,'
κα.ι ουσια.στικα. πραγμ.ατοποιηv,ικε 'Σ
υπο την προστα.σια. του εφερη. '
Το 1972, ότα.ν κυκλοφορούσαν τα. Νέα κείμενα 2, η ύπα.ρξη της νέας
'γενιάς του '70', τουλάχιστον στην ποίηση, ήταν ήδη γεγονός.6 Οι πρώ-
6. Γιιχ τ/ ο-ημιουργία του όρου (σε μια πιχρουσίιχσ-η του πουλιου από τον Βιχσίλ-η
Στεριάο-η το 1970) Gλo Δ. Ν. Μιχρωνίτ/ς, «Ποι-ητιΚ'ή γενιά του '70», στον τόμο του
ίδιου, Μέτρια και μικp~: περιοδικά και εφήμερα, Κέδρος, Αθήνα 1987, σσ. 230-246, Gλo
συγκεκριμένιχ σσ. 232-3. Ανιχσκόπ-ησ-η και ιχνθολόγ-ησ-η αυτής τ-ης 'γενιάς' επιχειρούν ο
Κώστιχς Παπαγεωργίου, Η γενιά του '70. Ιστορία, ποιητικές διαδρομές, Κέδρος, Αθήνα
1989, ο Γ. Α. Παναγιώτου, Γενιά του '70, Εισαγωγή, ανθολόγ-ησ-η (2 τόμοι), Σίσυφος,
Αθήνα' 1979, και ο Αλέξ-ης Ζήρας, Νεώτερη ελληνική ποίηση (1965-1980), Γραφή,
Αθήνα 1979.
τες δ-ημόσιες, συντονισμένες εκδοτικές εμφανίσεις αυτής τ-ης 'γενιάς' φαί

νεται να εμπνέονται από το συλλογικό χαρακτήρα και τον ελάχιστα
~
οιαφωτιστικο 'λ ο
τιτ , " "
Δ εκαοχτω κεψ.ενα χρ-ησιμοποιωντας παρομοιους γε-
νικόλογους και ασαφείς τίτλους.7 Το 1971 κυκλοφόρ-ησε ο τόμος Έξι

ποιητέι;. Οι ποι-ητές αυτοί δεν ήταν τότε γνωστοί, και υπό άλλες συνθή
κες θα περίμενε κανείς ότι -η λογοτεχνική και -η εκδοτική τους πορεία θα
είχε εξελιχθεί στο δεύτερο μισό τ-ης δεκαετίας του '60.8 Η έκδοσ-η αυτή
μπορεί να διαtίαστεί ως τόμος διαμαρτυρίας, μιας διαμαρτυρίας όμως
λιγότερο πολιτικής και περισσότερο οικουμενικής από αυτή τ-ης προ-ηγού
μεν-ης γενιάς στα Δεκαοχτώ κείμενα και τις μεθεπόμενες συλλογικές
εκδόσεις. Το ίδιο ισχύει και για αρκετές προσωπικές συλλογές που κυ
κλοφόρ-ησαν την ίδια εποχή από εντελώς νέους (και νεαρούς) ποι-ητές, οι
οποίοι μαζί με τους 'έξι ποι-ητές' θεωρούνται ο κορμός τ-ης νέας 'γενιάς'
του '70: Το χΡονόμ.ετΡΟ του Γιάνν-η Κοντού (γεν. 1943) και τα Διόδια
τ-ης Τζέν-ης Μαστοράκ-η (γεν. 1949) εκδόθ-ηκαν το 1972. Στα επόμενα
τρία χρόνια κυκλοφόρ-ησαν το Πεδίον Άρεωι; του Νάσου Βαγενά (γεν.
1945) και το Πλην εύχαριι; τ-ης Ρέας Γαλανάκ-η (γεν. 1947). Μαζί με
άλλους συγγραφείς οι προηγούμενοι συμμετείχαν και σε συλλογικές εκ
δόσεις: με τίτλο Kατάθεσr; '73 και Kατάθεσr; '74 κυκλοφόρησαν τα
αντίστοιχα χρόνια ογκώδεις ποιητικοί τόμοι.
Οι ποιητές που μόλις αναφέρθηκαν είναι οι πρώτοι Έλληνες ποιητές
που ,
συστηματικα προσγειωνουν το , μυ'6ο και ε ξ'
οικειωνονται μαζ'ι του.
Εξετάζουν και διερευνουν, χωρίς να διακατέχονται από αίσθημα κατω

τερότ-ητας, τη σύγχρονη συνάντ-ηση των πατροπαράδοτων πολιτιστικών
στοιχείων, συμπεριλαμtίανoμένης και της γλώσσας, με το διεθνισμό της
ηλεκτρονικής εποχής και τηςρορκουλτούρας.Κανένας από τους ποιητές
αυτούς δεν προσπαθεί να αναtίιώσει ~ις παραδόσεις του παρελθόντος, όπως
είχε κάνει η προηγούμεν-η γενιά, ούτε όμως αγνοούν τους μύθους, την
7. Έξι ποιητές: Κατερ{να Αγγελάκη-Ρουκ, Τάσος Δενέγρηι;:, ΝανιΧ Ησαία, Δημ:ή

τρης Ποταμ.{της, ΑειΡτέρης Πούλιος, Βασ{λης Στεριάδης, Αθήνα (δεν ιχνιχφέρετιχι ο
εκοοτικός οίκος) 1971, Ποιητική αντιανθολογία, επιμ. Δ'1jμ~ΤΡtoς Ιιχτρόπουλος, Γto6άVYjς,
Αθ-ήνιχ 1971, Η νέα γενιά. Ποιητική ανθολογία '65-'70, επιμ. Στέφιχνος Μπεκιχτώρος
Αλέκος ΦλωριΧΚ'1jς (2'1j έκδοση), Κέδρος, Aθ~νιx 1971.
8. Η μόνΥ] ιχπό τοιις έξι που είχε εκδώσει μ(ιχ συλλογή πριν ιχπό το 1967 ήτιχν '1j
AyγtλιXK'1j- Ρουκ. Ο πρώτος τόμος με πoι~μιxτιx του Ποτιχμίτ/ κuκλοφόρ-ησε ιχυτό το
χρόνο, εν~ ' 1j Ησιχιιχ κιχι ο Πούλιος δΎjμOσίευσιxν τ/ν πρώτ/ συλλογή τους (πιχρ& τ/ν
προλ'1jπτtΚ~ λογοκρισ(ιχ) το 1969 κιχι ο ΣτφΙ&OΎjς το 1970.
------
ιστορία, τις παραδόσεις και Π) γλώσσα του ελλψικού παρελθόντος. Έχουν

σαψή επίγνωση Τ1)ς κλ1)ρoνoμ.ιιiς που τους ανήκει, και τψ αντιμ.ετωπίζουν
ως μ.ία χρήσιμ.1) και αποδοτική παρακαταθήκη. Από τψ ιiπoψ1) αυτή
μ.πορεί να ΧΡ1)σιμ.ΟΠΟΙ1)θεί όπως όλα τα ιiλλα πoλιτισμ.ικιi και αισθ1)ΤΙΚιi οε
Οομ.ένα Τ1)ς σύγχρον1)ς εποχής. Οι ΠΟΙ1)τές των αρχών Τ1)ς οεκαετίας του '70
απέχουν από κιiθε πρoσπιiθεια ιεριiΡΧ1)σης των αξιών. Χτίζουν Π)ν πο(1)σή
τους πιiνω σε αντιπαραθέσεις χτυΠ1)τές και επιγραμ.μ.ατικές. Συχνιi πα
ρωοούν, αλλιi ανθίστανται σθεναριi σε κιiθε έννοια σύγκλισης ή σύνθεσης.
Aυτιi τα 060 χαραΚΤ1)ριστικιi (1) αντιπαριiθεση και ο νέος τρόπος
oιιi6ασηζ του πολυταξιΟεμ.ένου εoιiφoυς του αρχαίου μ.ύθου) φαίνονται
καθαριi σε ούο σύντομ.ιχ ποιήμ.ιχτα του 1972. Το πρώτο -είναι του ΓtιiννΎ]
Κοντού και το οεύτερο Π)ς ΤζέV1jς MαστoριiΚ1):
Ο ΜΙΤΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΑΔΝΗΣ
Χιλιάδες πειvασμένoι μινώταυροι

περάσανε μπροστά μας ,με φωτιές
γυρεύοντας ένα λαbύριvθο να ξαποστάσουν.
(Όσο για την Αριάδνη κοιμάται
πλάι στο τηλέφωνο και περιμένει).9
Ο Δούρειος Ίππος τότε ε,πε

όχι, δε θα δεχτώ δημοσιογράφους,
κι ε,παν γιατ" κι ε,πε
!' 'Ι:: ' ,
πως Qεν ηςερε τιποτα για το φονικο.
Κι ύστερα, εκε,νος
έτρωγε πάντα ελαφρά τα bράδια
και μικρός
ε,χε δουλέψει ένα φεΥΥάρι
αλογάκι σε λούνα παρκ. !Ο
Ο Κοντός από τότε εξελίχθΎ]κε σε τεχνίΤ1) του επιγραμ.μ.ιχτικού

λόγου (και κιiπoυ οιατύπωσε Ρ1)Τιi Τ1)ν οφειλή του στις σιiτφες του Κ.
9. Γι&,,"-ης Κο"τός, Το 'JjJοvόμετρο (4-η έΚOOσΎj), Κέδρος, Aθ~,,1X 1983, σ. 55 (1'1]

έΚOoσΎj 1972).
10. Τζέ,,-η Μιχστορ&κ-η, Διόδια, Κέορος, Aθ~,,1X 1972, σ. 11. Το ποίΥΙμα εί"ιχι άτιτλο.
Γ. Καρυωτάκη).1Ι Τα πρώτα ποιήματα των περισσότερων ποιητών που

αναφέρθηκαν είναι σύντομα και, όπως και τα παραπάνω, γραμμένα σε
ελευ'θ ερο '
στιχο, ο
,
οποιος υπακουει
, σε
,
καποιο
λ α'
ανυανον
e"
ιαμΌΙΚΟ μετρο.
12
Η μόνη από αυτή την ομάδα των ποιητών που επιχειρεί μεγαλύτερες
συνθέσεις είναι η ΚΜερίνα Αγγελάκη-Ρουκ (γεν. 1939), η οποία διαφο
ροποιείται από τους άλλους για δύο λόγους. Πρώτον, η ποιητική της
πορεια '"
ειχε αρχισει πριν απο '1967
το , και ~ ,
οευτερον, η "~
ποιηση της οια-
κρινεται
, Ι, 'θ
απο μια εντονα προσωπικη ετικη
" σταση, που
'ζ
στηρι εται στη
φυσιολογία του γυναικείου σώμexτoς. Η νέα πρακτική όμως στο χειρισμό

των ιερών μύθων, που κυριάρχησε στην ποίηση της νεότερης γενιάς των
αρχών της δεκαετίας του '70, μπορεί να αναγνωριστεί και στην πρώτη
συλλογή της Αγγελάκη-Ρουκ. Στο ποίημα «Η άρνηση της Ιφιγένειας»,
όπου αφηγείται την ιστορία της θυσίας της κόρης του Αγαμέμνονα,
ανατρεπει ολ' ,
οτελ α το μυ
'Ο'
ο εφοσον το Ο'υμα ,
αρνειται να θ υσιαστει,
'θ'
κα ως
θεωρεί τα αίτια ανάξια. Το εκτεταμένο αυτό λυρικό πoίημex κλείνει με τον

εξής επιγραμμexτικό ε;πίλογο:
Έκπληκτοι οι στρατιωτικοί
ανέ6αλλαν τον πόλεμ.ο
και την Ελένη 6ρήκαν ταπεινή
να ετοιμάζει το Οείπνο. 13
Παρ' όλα αυτά η ενσωμάτωση πολιτισμικών στοιχείων της ρορ και

του τεχνολογικού πολιτισμού, που ήταν πολύ της μόδας την εποχή εκείνη
και χαρακτηρίζει την ποίηση των αρχών του '70, δεν αναγνωρίζεται στο
έργο της Αγγελάκη-Ρουκ.
Ο μίτος της Αριάδνης υποκαταστάθηκε από το τηλεφωνικό καλώδιο,
και τα πρώτα ποιήματα του Κοντού και της Μαστοράκη 6ρίθουν από
τέτοιες νύξεις στα τεχνολογικά δεδομένα της σύγχρονης ζωής. Δύο από
τους 'έξι ποιητές', ο Λευτέρης πουλιος (γεν. 1944) και ο Βασίλης Στε
ριάδης (γεν. 1947), προχώρησαν ακόμη παραπέρα αυτό το χαρακτηριστι-
κο, , Ο κα Ο'
ενας με ~
οιαφορετικο " τροπο.
11. Βλ Γιάννης Κοντός, Τα οστά, Κέδρος, Αθ'ήνα 1982, σσ. 145-6.

12. Πρ6λ Δ. Ν. Μαρωνίτης, «ΠOΙ'ηΤΙΚ~ γενιά του '70», ό.π., σ. 243.
13. Από Τ'η συλ/o~ Αι.ίκοι και atJweιpa, στον τόμ.ο Τ'ης ίδιας: Ποιήματα '63- '69,
Ερμ.είας, Aθ~να 1971, σσ. 33-8.
Ο ΠοΙΙλιος αΠΎ)χεί ΤΎ)V αμ.ερικανικ~ 'γενιά των beat', καθώς επιτί

θεται κατά ΤΎ)ς καταναλωτικ~ς κοινωνίας μ.ε μ.ια αναιδ~, συχνά bίαΙΎ)
γλώσσα, προϊόν και αυτ~ ΤΎ)ς ίδιας κοινωνίας. Η ΠOίΎ)σ~ του όμ.ως δια
φέρει σΎ)μ.ιχψnκά από των Αμ.ερικανών συναδέλφων του, στο bαθμ.ό που
αφομ.οιώνει και ταυτοχρόνως απορρίπτει τον πολιτισμ.ό ΤΎ)ς ξένΎ)ς δΙΙνα
μ.Ύ)ς, Ύ) οποία κατά γενικ~ ομ.ολογία συνέbαλε ΤΎ)ν επoχ~ εκείνΎ) στον
περιορισμ.ό ΤΎ)ς ελευθερίας σΤΎ) χώρα του. Με αυτά τα δεδομ.ένα το
περίφΎ]μ.ο «Αμ.έρικαν Μπαρ σΤΎ)ν Aθ~να», που περιλ~φθΎ]κε στους Έξι
ποιητές, δεν είναι μ.όνο, όπως έχει διατυπωθεί, μ.ια άλλΎ) ΠOΙΎ)ΤΙΚ~ εκδoχ~
των ΠΟΙΎ)μ.άτων «Α Supermarket ίη California» του Άλεν Γκίνσμ.περγκ
και «Α Pact» του Πάουντ (ΠΟΙΎ]μ.άτων δΎ)λαδ~ που συνέθεσαν ΠΟΙΎ)τές του
200ύ αιώνα και αναφέρονται στΎ)V εξέχουσα θέσΎ) που κατέχει ο Ουώλτ
Ουίτμ.αν).11 Ο ΠοΙΙλιος απευθύνεται μ.ε επιθετικόΤΎ)τα στον επιφαν~ δικό
του 'πρόγονο', τον Kωστ~ Παλαμ.ά, και ο διάλογος διεξάγεται σε ένα
. αμέρικαν μ.παρ'. Το ΠΟΙΎ)τικό αποτέλεσμ.ιχ ξεφεΙΙγει από τα όρια ΤΎ)ς
κλασικ~ς περίπτωσΎ)ς 'νεύρωσΎJς', που αΚΡΙbώς εκείνΎ) ΤΎ)V επoχ~ μ.ελε
τουσε ο Χάρολντ Μπλουμ. και ονόμ.ιχζε «the anxiety of influence», και
εκφράζει ΤΎ)V ανεπιθυμ.Ύ)ΤΎ) αλλά και αναπόφευΚΤΎ) επίδρασΎJ του κυρίαρ
χου, ξένου πολιτισμ.ού. Η 'απoξένωσΎJ" που εΠΎ)ρέασε τόσο πολύ τον
αμ.ερικανικό, και σε κάποιο ~αθμ.ό και τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμ.ό
σΤΎ) δεκαετία του 1960, απέΚΤΎ)σε διαφορετικό περιεχόμ.ενο, όταν στις
αρχές ΤΎ)ς δεκαετίας του '70 ο πολιτισμ.ός αυτός έφτασε και στΎ)V Ελ
λάδα, που ~ρισκόταν υπό καθεστώς στρατιωτικ~ς δικτατορίας.
ΖωΎ)ρές εντυπώσεις προκάλεσαν οι δύο πρώτοι τόμ.οι του Β. Στεριά
0Ύ), Ο κ. '160 (1970) και Το ιδιωτικό αεροπλάνο (1971). Η τεχνικ~ του
,
ΠΟΙΎ)ΤΎ] να παρα θ' , ~
ετει εικονες ασυνcιετες, ~ 'ζ ει κα
καταcιικα 'θ ε προσπα
'θ εια του
αναγνώσΤΎ) να bγάλει νόΎ)μ.α. Όπως ο ίδιος ο ΠOΙΎ)τ~ς ομ.ολογεί σε ένα

ποίΎ)μ.α μ.ε τίτλο «Ιούλιος» (τον ίδιο τίτλο έχει και ένα ακόμ.Ύ) ποίΎ)μ.α.
Ούτε το περιεχόμ.ενο των ΠΟΙΎ)μ.άτων ούτε τίποτε άλλο δικαιολογεί αυτόν
τον τίτλο):
Στο κάτω κάτω είμαι ανισόρροπος. Η ψυχή μου ενίοτε

καίγεται σ 'ένα μικρό λυχνάρι, όπως άλλωστε όλων σαν
14. Βλ επίσης Λεuτέρ'l]ς Πούλιος, Ποιήμ,α.τα.. Επιλογή (1969-1978) (2'1] έκδΟσΎ]),

Κέδρος, Αθήνιχ 1982, σσ. 21-2. Αρνψική άποψ'l] διιχτuπώνετιχι ιχπό τον Ντίνο Χριστισι
νόποuλο, «Ποί'l]σΎ] ή μετιχποί'l]σΎ];», Δια.Υώνιος 11 (1975), 168-73.
εμένα. Ουδεμία σχέση με το λυχνάρι του Αλαντίν

τους εξήγησα και τους γύρισα Π;1,Ι πλάπ; στο καινούριο
15
ρεστωράν για να γίνει ατμόσφαεΡα-ταμπαρατούμπαρα.
Από πολλές απόψεtς το σuντομο αυτό ποί"t]μιχ, που κυκλοφόΡ1)σε το

1971, προδtαγράφεt Τ1)ν πορεία μεγάλου μέρους 't""tJc, πoίησ1jς 't"t]c. νεότερ"t]ς
γενtάς σΤ1) δεκαετία του '70. T"t] θέσ1j του μυθtκού xιxt ΜΙXrtxOU λυχναρtοu
του Αλαντίν κατέλαbε το πtο ταπεtνό μικρό λυχνάρι του ποt1)Τ~, ο οποίος
δεν είναι τίποτα περtσσότερο xιxt τίποτα λιγότερο από ένα άτομο, που δεν
επιδtώκεt να tσορροπ~σεt ψυχtκά, αλλά να δ"t]μtουργ~σεt μtα 'ατμόσφαφα
ταμπαρατουμπαρα'. 'Μtκρό λυχνάρt' θα μπορούσε θαυμάσια να είναt ο
τίτλος μιας ανθολογίας με πoι~μιxτα Τ1)ς δεκαετίας που ακoλoύθ"t]σε αυτ~
τψ έκδοσ"t].
Δεν θα μπορουσε όμως κανείς να tσχυρtστεί ότι όλΎ] 1) ποί"t]σ1j που εμ
φανίσΤ1)κε στον ελλψικό χώρο μετά Τ1)ν άρσ1j't"t]c, προλ1)πτtκ~ς λογο
κρισίας το 1969 πορεuτ"t]κε στα χνάρια των Δεκαοχτώ κειμένων 't"t]c.
ΠΡ(1)γούμεν1)ς γενtάς ~ των Έξι ποιητών xιxt των άλλων ανθολογtών των
συνομηλίκων τους, Τα τελευταία Χ2όνtα 't"t]c. Χούντας παρα't""tJρ~θ"t]κε μtα
αναbίωσ1j του 'έντεχνου λα'iκοu 'tfJιxrouotou', το οποίο συνδύαζε στίχους
, , "
των κατ α, ξ tωμενων ποtητων με μουσtκους τροπους, που εκμετα,ΛΛευοντα,ν
'Ί'Ί '
ταυΤΟΧ2όνως την α,πό πολύ κα,φό περtφρονημένη μουσtΚ~ των λα'iκών

στρωμάτων καθώς και τψ εκκλησtασΤtΚ~ μoυσικ~. Η μουσtκ~ του
ΘεοδωράΚ1), δ1)λωμένου αρtστεροu, ~τα,ν απαγορευμέ""t] στη δtάρκεtα της
Επταετία,ς, αν xιxt 1) λογοκρtσία στtς "t]χογραφ~σεtς ίσχυε τυπtκά μέΧ2Ι
τα τέλΎ] της δεκαετίας. Krxt ο Θεοδωράκης xat ο Χατζιόά.κις, Ot εξέχου
σες φυσtογνωμίες αυτου του νέου μουσικοό ιδtώμιχτος στη διάρκεtα 't""tJc,
περασμέν"t]ς δεκαετίας, συνέχισαν να 1)χογραφοόν δίσκους xιxt να δίνουν
συναυλίες στο εξωτερtκό. Εντωμεταξύ, μέσα στψ Ελλάδα "t] καtνοuρtα
μουσtκ~ παρουσtαζόταν στο κοtνό στις μικρές μπουάτ της Πλάκας, Από
τις αρχές του '70 η μουσtκ~ αυτ~, ξεφεόγοντας την επαγρuπν1)σ1j Τ1)ς
'
λογοκρισtας, κυκλ'~'
οφΟ(1)σε σε cιισκoυς "
και γνωρισε τεραστtα ,
επιτυχια,
Από μουσtκ~ άΠΟψΎ] , μια κα,tνοτομία αυτ~ς 't""tJc, επoχ~ς ~ταν "t]
ενσωμάτωσ1j Τ1)ς παρα,δοσtακ~ς (1)μοτtκ~ς μουσtκ~ς σε ένα σόγΧ2ονο
15. 'Εξι ποιητές, σ. 94 (Τ1)ν ίδια χρονιά τuπώθ-ηκε κιχι στον τόμο Το ιδιωτικό ιχερο
πλάΥΟ, σ. 14).
ΕΙΣΑΙΏΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 339
λαϊκό tδίωμα. Aυτ~ η εξέλtξη συνδέεται κυρίως με "pett; συνθέτες που

εμφανίστ/καν στtς αρχές τηζ δεκαετίας -τον Γtάννη Μαρκόπουλο, τον
Χριστόδουλο Χάλαρη και Τ1)\l Ελένη Καρα'ενδρου- και με τ/ μoυσικ~
Τ1)\l οποία συνέθεσε αυτά τα χρόνια ο Σταύρος Ξαρχάκος, που ~ταν ~δη
, , ~ 'Η'
γνωστος και 'Ttptν απο τη αικτατορια. μπουατ του Μ'
αρκοπου λ ου στην
Πλάκα εξελίχθηκε σε πασίγνωστο στέκι αντικαθεστωτικών διανοουμέ

νων, και η μουσtκ~ του εκείνης τ/ς περιόδου ~ταν ένα μίγμα αυθεντικών
στοιχείων της παραδoσιακ~ς μoυσικ~ς με απλά ηχητικά εφφέ και μου
σικούς πειραματισμούς από Τ1)\l εισαγόμενη ρορ κουλτοίιρα. Από πολλές
απόψεtς η μoυσικ~ του Μαρκόπουλου είναι παράλληλη, αλλά σε διαφο
ρετικό είδος τέχνης, με Τ1)\l ποίηση διαμαρτυρίας του Λευτέρη πουλιου.
Aυτ~ η σύνθεση στοιχείων της δημoτικ~ς μoυσικ~ς με ξένα ρορ χαρα
κτηριστικά απέκτ/σε επιπλέον πολιτικό νόημα από το γεγονός ότι οι
στρατιωτικοί είχαν από Τ1)\l πρώτη στιγμ~ οικειοποιηθεί την 'αυθεντικ~'
oημoτικ~ μoυσικ~, και σε στιγμές πoλιτικ~ς κρίσης ~ επίσημες εορτές
οι κρατικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί έπαιζαν παραδoσιακ~ μoυσικ~ και χο
ρούς, που ~ταν συνδεδεμένοι με τον εθνικό αγώνα εναντίον των Τούρκων.
Ο Μαρκόπουλος χρησιμοποίησε την ίδια μoυσικ~ παράδοση πολλές φορές
' ~, , Ρ' , ~, "
με εντελ ως απροσαοκητο τροπο, ως οαση ενος ιαιωματος συχνα αστειου
~ προκλητικού, πάντα όμως ευρηματικού και 6αθιά λυρικού.

Η 'έντεχνη λαϊκ~ μoυσικ~' των αρχών της δεκαετίας του '70,
έχοντας ως 6άση το δημοτικό τραγούδι, σε ελάχιστες περιπτώσεις χρη
σιμοποίησε στίχους γνωστών ποιητών. Κάποια τραγοUOια είναι παραδο
σιακά ~ f)ασίζονται σε δημοτικά τραγούδια. Ο Νίκος rxti't'aoc; όμως
(υπερρεαλιστ~ς πoιητ~ς στα 1940 και επιτυχημένος στιχουργός στα
1960) ~ταν ο στιχουργός πολλών από τα πιο επιτυχημένα τραγοUOια της
επoχ~ς, μαζί με τους νέους στιχουργούς Μάνο Ελευθερίου και Κ. Χ.
Μύρη. 'Κλασικές' ηχoγραφ~σεις των αρχών της δεκαετίας είναι το
Χρονικό (Μαρκόπουλος Ι Μύρης, 1972), η Θητεία (Μαρκόπουλος Ι
Ελευθερίου, 1973), η Συλλογή (Ξαρχάκος Ι Γκάτσος, 1973), Η μεγάλη
αγρύπνια (Καρα'ενδρου Ι Μύρης, 1974) και οι Δροσουλίτες (Χάλαρηζ Ι
Γκάτσος, 1976). Οι στίχοι τους παραπέμπουν στο ύφος, τη γλώσσα και
το περιεχόμενο γνωστών μύθων της λα'r:κ~ς παράδοσης, που όμως πα
ρουσιάζονται με επιγραμματικ~ γλαφυρότητα και με Τ1)\l αποσπασματι
κ~ 'λoγικ~' του παραλόγου. Μ' αυτόν τον τρόπο η 'σύζευξη' Υπερρεα
λισμού και δημoτικ~ς παρά,δοσης, που παρατηρ~θηκε και στ1)\l ποίηση
----
ΤΎ]ς οεκαετΙας του 1940, ολοκλΎ]ρώνεταt και εΥΥίζει τις πλατειές μάζες,
Τψ ίδια επoχ~ γΙνεται πολύ ΤΎ]ς μ.όδας ο συνθέΤΎ]ς και στιχουργός
ΔιoνύσΎJς Σα66όπουλος, Ξεχωρίζει χάΡΎ] στο μ.οναδικό, εντελώς προσω
πικό του ύφος, που συνδυάζεt στοιχεία του εισαγόμ.ενου αμ.ερικανtκού
ιδιώμ.αΤΟζ και ΤΎ]ζ παραδoσιαΚ~ζ ελλΎ]νtκ~ς μ.oυσικ~ς. Ο Σα66όπουλος
εΙναι ο ΈλλΎ]νας Μπομ.π Ντύλαν, στο 6αθμ.ό που ο Πούλtος είναt Ύ]
ελλψικ~ εκδoχ~ του Άλεν ΓκΙνσμ.περγκ. Δύσκολα ο Σαb6όπουλος θα
έγραφε, θα συνέθετε και θα πρό6αλλε αυτ~ τψ εtκόνα, χωρΙς το ΠΡΟΎ]
γούμ.ενο παράδεtγμ.α του Ν τύλαν. Δεν μ.ένει όμ.ως ένας απλός μ.ιμ.Ύ]τ~ς,
ΑξΙζει να σΎJμ.ειωθεί ότι ο Σα66όπουλος συνέχισε να ακούγεται και να
εΠΎ]ρεάζει μ.ε ΤΎ]ν ίδια έντασΎ] τουλάχtστον μ.έχρt τα τέλη ΤΎ]ζ δεκαετίας
του '80. Σε ένα πολύ γνωστό 'tpιxrOuot, που κυκλοφόΡΎ]σε σε δίσκο στο
τέλος ΤΎ]ς δικτατορΙας, ο Σαb6όπουλος συγκρΙνεt τον εαυτό του μ.ε τον
εκπρόσωπο του λα'ίκού πνεύμ.α.τος ΤΎ]ς κωμ.ωδίας, τον ΚαραγκtόζΎ]:
κε(νο που με τρώει κε(νο που με σώζει

,
εΙΥαι που
,
ΟΥειΡευομαι σαν
17'ζ
τον ΛαραΥκΙΟ η
φίλους και εχτρούς στις φρικτές μου πλάτες

όμορφα Υα σήκωνα σαΥ να 'ταΥ επέ6άτες.16
Ο ανυπότακτος και αχαλίνωτος ΚαραγκtόζΎ]ζ στο τραγούδι του

Σα66όπουλου '6ρίσκει ΤΎ] Ούναμ.Ύ] να ονεφευτεΙ τψ απόδρασ~ του από το
αδιέξοδο, όπου τρύπια είΥ' η αγάπη μας και δεΥ μας προστατεύει xat μας
/ο '
κοιταει χαρος και του
,
τρεχουΥε τα
'λ
σα ια .. ,
Τις δυνατότ-ητες που πρόσφερε το τραγούδι εκμ.εταλλεύΤΎ]καν και οι

δύο 6ετεράνοt ποt-ητές, Ot όποίοι ~ταν ακόμ.-η παραγωγικοί τψ επoχ~
εκείν-η: ο Γιάνν-ης ΡίτσΟζ και ο Οδυσσέας ΕλύΤΎ]ζ. Τα πρώτα χρόνtα τ-ηζ
δικτατορΙας, tδιαίτερα, ~ταν εξαφετtκά παραγωγικά xιxt για τους ούο
ποtΎ]τές. Ο ΡΙτσΟζ, όπως αναφέρθΎ]κε xιxt σε προ-ηγούμ.ενο κεφάλαιο, στα
χρόνια μ.έχρι το 1970 συνέθεσε μ.ερικά από τα καλύτερα πoι~μ.ατά του.
Στ-η συνέχεια, xιxt μ.έχρι τψ πτώσΎ] τ-ης Χούντας, έγραψε στΙχους για
διάφορουζ κύκλουζ τραγουδιών. Τ-η μ.εγαλύτερ-η επtτυχΙα γνώρtσαν τα
Δεκαοχτώ λιαΥΟτΡάγουδα της πικρής πατρΕδας, που μ.ελoπoι~θΎ]καν από
16, ΔιονυσΎ)Ι:; Σαιίιίόπουλοι:;, Τα λόγια απ6 τα τραγούδια (1965-75), Ίκαροι:;, Aθ~να

1983, σ, 80,
----- -----
τον Μίκη Θεοδωράκη και κυκλοφόρησαν τις μέρες της μεταπολίτευσης,

αν και είχαν ηχογραφηθεί το 1973. Ο Ελύτης, ο οποίος και στη δεκαετία
του '60 είχε γράψει στίχους ειδικά για τραγουδια, επέστρεψε στο είδος
στις αρχές του '70 με τις σύντομες αλλά πoλu πυκνές και λυρικές σειρές
Ο ήλιος ο ηλιάτορας (1971) και Τα Ρω του έρωτα (1972).
Τα τραγούδια αυτά αποτελούν μικρό μόνο μέρος της αξιόλογης πα
ραγωΥής του Ελύτη αυτ~ την επoχ~. Στην ίδια περίοδο αν~κoυν κάποια
από τα πιο θαυμαστά και έντονα λυρικά κομμάτια του, όπως Το φωτόδε
ντρο (1971), Τομον6Υραμμα (1971) και Τα ετεροθαλή (1974). Τότε συ
νέθεσε επίσης (αν και εκδόθηκαν αργότερα και με αντίστροφη σειρά) τις
δύο πολύστιχες συνθέσεις του, που συνεχίζουν και αναπτύσσουν την εξω
στρεφ~, δημόσια έκφραση του Άξιον εστί. Πρόκειται για τον Μικρό ναυ
τίλο (γράφτηκε στα χρόνια 1970-4 και κυκλοφόρησε το 1985) και τη
ΜαΡία Νεφέλη (η σύνθεσ~ της δι~ρκεσε από το 1968 ώς τις αρχές του
1975 και κυκλοφόρησε το 1978).
Και τα 060 αυτά μεταγενέστερα. πολυστιχα πoι~ματα ακολουθούν το
προηγούμενο του Άξιον εστί στη σύνθετη οργάνωση σε συστατικά μέρη,
Που έχουν έντονες υφολογικές και θεματικές διαφορές. Και στα δύο δια
τηρείται η θετικ~ στάση του προηγούμενου πoι~ματoς, αλλά ζυμώνονται
με την πρoσθ~κη ενός νέου διδακτικού στοιχείου, το οποίο, παρά το ότι
η επιγραμματικ~ έκφρασ~ του θυμίζει τη νεότερη ποίηση της επoχ~ς,
υπ06άλλει μια θεμελιώδη διαφορά προς αυτ~.17 Η Μαρία Νεφέλη εισάγει
στην ποίηση του Ελύτη το στοιχείο του διεθνισμού και έχει στενούς
δεσμούς με τις επιλογές του Πούλιου, του Στεριάδη και κάποιων άλλων
από τους νεότερους ποιητές. Η Μαρία Νεφέλη, που χαρίζει το όνομά της
και στον τίτλο του πoι~ματoς, είναι μια νεαρ~ κοπέλα. Εκφράζει την
επανα:στα:τικ~ διάθεση της γενιάς της, όπως αυτ~ εκδηλώθηκε στα:
γεγονότα: του Πα:ρισιού το Μάη του '68. Για: πρώτη φορά ο Ελύτης
,
εφα:ρμοσε
,
τοσο
,
εκτεταμενα
'λ'ζ
τις τεχνικες του κο α:
Ρ'
και της tιια:ιης α:ντι-
πα:ράθεσης και δε δίστα:σε να: εγγράψει στο ποίημα φράσεις κα:ι πα:ρα:θέ
ματα: α:πό άλλες γλώσσες. Το αποτέλεσμα είναι να αποκτά το ποίημα:
ενα:ν κυριο λ'
, εκτικα πολ'
υγλ ωσσο χαρακτηρα:. '
17. Βλ, για παράδειγfJoιX, τα απoφθέYfJoιXτα με τα οποία κλείνει κάθε μία από τις
κιίριες ενό'τ/τες σ'τ/ Μαρία Νεφέλη, και (μεταξιί πολλών άλλων) 'τ/ν αξιομ.ν'Ι'JμόνευΤΎ]
ρ~ση στις τελευταίες σελίδες του Μικρού ναυτίλου: Μάθε να προφέρεις σωστά την
πραγματικότητα, Ίκαρος, Aθ~να 1985, σ. 118.
Εν μ.έσω όλων α.υτών, ΎJ νεα.ρ~ Μα.ρία. NεφέλΎJ κα.t ο ΑντtφωνΎJτ~ς

συνομ.tλΎJτ~ς ΤΎJς (ο ποtΎJτ~ς;) θρψούν κα.t τα.υτοχρόνως υμ.νούν ένα.ν
κα.tνοUρtο κόσμο, όπου ο καιρός του τεκείΥ και [ο] καιρός του α.πο()αΥείΥ
του ΕκκλΎJσtα.στ~ α.νΤtκαταστάθ'ηκε α.πό 'ttIζ εύκολες συνα.λλα.γές του
καιρού των ανταλλακτικών, στους κα.νόνες του οποίου υπα.κοUεt α.κόμ.ΎJ
κα.ι ΎJ γλώσσα.:
Μιξοευρωπαεστί τα πάντα λέγονται

γίνονται ξεγίνΟΥται
με ευκολίες και δόσεις.
Καιρός των ανταλλακτικών:
σπάει λάστιχο - bάζεις λάστιχο
χάνεις Jimmy - bρίσκεις Bob.
C'est tres prαtique που 'λεγε κι η Annette
η ωραία σεΡbιτόρισσα του Tαhiti .18
Το MιXto του 1987 ο κριτtκός Δ. Ν. Μα.ρωνίτ/ς οtατuπωσε τψ

τoλμΎJΡ~ άπoψΎJ ότι Ot μεγα.λύτερΟt σε ΎJλικία. xιxt πtΟ πεπεφα.μένοt ΠΟtΎJ
τές, κα.t μ.άλtστα. α.υτοί που τυπtκά α.ν~κoυν σΤΎJ yevtιX του '30, αφού
ενσωμάτωσαν στο έργο τους 'ttIζ κα.tνοτομίες ΤΎJς νέα.ς yevtιXIζ, που ανα.
πτύχθ'ηκε στtς α.ρχές ΤΎJς Οεκα.ετίας του '70, τελtκά τψ ξεπέρα.σαν. Ο
EλύΤΎJς xιxt ο Ρίτσος -σΤΎJ μετα.φορά που ΧΡΎJσtμ.οποιεί- eCvιxt Ot πατέρες
που, όπως ο Κρόνος, κα.τα.6ρόχθισα.ν τα. πα.tΟtά τους.19 Αν α.υτό taXUet γtα.
ι
ΤΎJν περιπτωσ'Ύ) του Ελ'υΤΎJ, Ocpet'λ ετα.ι, κα.τα.
"λ'
μεγα. ο μερος, σΤΎJν πο λ'
υ-
γλωσσ'Ύ) πρόκλΎJσ'Ύ) του σύγχρονου πολtτtσμού των νέων σΤΎJ Μαρία

Νεφέλη. Όσον α.φορά όμως στον Ρίτσο, ΎJ υπόθεσ'Ύ) πα.ρα.μένεt εκκρεμ~ς.
Είνα.t αλ~θεtα. ότt ένα. έντονα. ερωτtκό στοtχείο Οtα.κρίνεt τψ ποtΎJτtΚ~
πα.ρα.γω~ του ΤΎJς Οεκα.ετία.ς του '80. Είνα.t επίσ'Ύ)ς πtθα.νόν ότt ΎJ στροφή
του στον πεζό λόγο κα.τά τ/ Οtάρκεtα ΤΎJς ίΟtα.ς δεκαετία.ς φανερώνεt μ.tα.
σύγκλιση προς τις α.πόψεtς περί ΠOΙΎJτικ~ς ΤΎJς νεότεΡΎJς γενtάς. Αλλά ΎJ
σχετtκ~ σ'Ύ)μα.σία. α.υτ~ς ΤΎJς όψtμΎJς εξέλtξΎJς μ.έσα στι) συνολtκό έργο του
Ρίτσου πα.ρα.μένεt α.κόμΎJ α.6έ6αtΎJ. Σε ποt~μα.τα. που συνέθεσε σΤΎJ φυλα.
κ~ κα.t ΤΎJν εξορία. σε νΎJσtά του Atyιxfou, α.πό το MιXto του 1967 ώς τον
18. Ο τίτλος του ποιήματος, ή Τ"f)ς ενότψας, είναι «Pax San Tropezana», Μαρία
Νεφέλη, Ίκαρος, Αθ'ήνα 1978, σ. 54.
19. Δ. Ν. MιφωνίτΎJς, «ΠΟΙ"f)τικ'ή γενιά του '70», 6.π., σ. 246.
Ιούνιο του "1969, και OΎJμoσιεύΤΎ]καν σε τρεις συνέχειες με τον τίτλο

Πέτρες, Επαναλήψεις, ΚΙΥκλίδωμ.α (1972), ο ΠΟΙΎ]τής 'οιαl)άζει' με το
οικό του τρόπο ΤΎ]ν αρχαία μυθολογία και ιστορία. Ο επιοέξιος και πολύ
προσωπικός χειρισμός του υλικού από τον Ρίτσο οε οιαφέρει σΎJμαντικά
από αυτόν των ΠΡΟΎ]γούμενων ΠOΙΎJμάτων του ΤΎ]ς Tέταpτr;ς διάστασr;ς,
, "λ
και ενας προσεκτικοτερος ε
1"" , l'
εγχος αποοεικνυει οτι ειναι αρκετα οιαφορε-
τικός από αυτό που εοώ ορίσΤΎ]κε ως .αποξένωσΎ]' και . εξoικείωσΎJ' με το

μύθο, που χαρακτ/ρίζει ΤΎ]ν ΠOίΎ]σΎJ ΤΎ]ς νεότεΡΎ]ς γενιιΧς. Ο Ρίτσος, σε
ποιήματα όπως «Η απόγνωσΎJ ΤΎJς ΠψελόΠΎ]ς» (1968) και «Η πραγ
ματική αιτία» (1969) καθώς και στα περισσότερα του τόμου Επαναλή-
,ι,
ψεις ' 1"'...... "
'θ ο, ΠΡΟΌαΛΛοντας ενα νΟΎ]μα που ειναι αντι'θ ετο με
αντιστρεφει το μυ ,
το σuμl)ατικό, ενώ Ύ] AγγελιXΚΎJ- Ρουκ, ο Κοντός, Ύ] ΜαστοριΧΚΎ] και Ύ]
ΓαλανιΧΚΎ] ανατρέπουν τους μόθους που ΧΡΎ]σιμοποιοόν, καθώς τους
'
απομυ θ οποιουν και Ο' ,
1'"
ετουν υπο αμφισΌΎ]ΤΎ]σΎJ Ι" θ'
το Όα υτερο νΟΎ]μα τους. "
ΥπιΧρχουν, επομένως, αρκετά έντονες οιαφορές που οιακρίνουν ΤΎ]ν
, 'Ελ'
ΠΟΙΎ]ΤΙΚΎ] παραγωΎΎJ του .
υΤΎJ και του ,
Ρ'ιτσου κατα ΤΎJν περιοοο
'1' ΤΎ]ς
οικτατορίας από τψ ΠΟΙΎ]τική ΤΎJς νέας γενιάς ΤΎJς εποχής εκείνΎJς. Σε

αντίθεσΎJ με τψ κατιiστασΎJ που επικρατοόσε στο οιάσΤΎ]μα 1945-1967,
για το οποίο Ύ] μεταφοριΧ του Δ. Ν. Μαρωνίτ/ για τους πατέρες που
, l' '
εφαγαν τα παιοια τους
θ' '1', '
α μπορουσε πιο πειστικα να εφαρμοστει, οεν ειναι
καθόλου l)il)ato ότι ΎJ όψιμΎ] οουλειιΧ του ΕλύΤΎ] και του Ρίτσου έχει
μεγιXλΎJ σχέσΎJ με τους νεοτερικους τρόπους ΤΎJς 'γενιιΧς του '70'. θα
ήταν προτιμότερο να ΧΡΎ]σιμΟΠΟΙΎ]θεί αυτή ΎJ υπόθεσΎJ με ΤΎ]ν επιφόλαξΎ]
'1'
και του ιοιου του Μ '
αρωνΙΤΎ]:« ' ,
Π ρος το παρον μια τετοια υπο'θ εσΎJ πα-
ραμένει εκκρεμής» .20
Η πραγμάτευσΎJ μέχρι αυτό το σΎJμείo αφορουσε αποκλειστικιΧσΤΎ]ν ποίΎ]

σ-η, αν και οι περισσότεροι από όσους συμμετείχαν στα Δεκαοχτώ κείμ.ενα
ήταν πεζογράφοι. Η σχετική απουσία νέας πεζογραφίας στα χρόνιrι. ΤΎJς
~ ,Ι Ι Ι Ι ,
οικτατοριας εινrι.ι rι.ΚOμΎ] πιο εντυπωσιrι.ΚΎJ, γιrι.τι Ύ] ΠOΙΎ]σΎJ, κrι.ι πιο συ-
,
γκεκριμενα
, l'
το τρrι.γoυoι,
'
επαι
ξ
ε κα θ οριστικο"λ
ρο ο σΤΎ]ν αντιστrι.σΎJ κατrι.
' ,
τ/ς Xoυντrι.ς. Krι.τά ΤΎ] oιιXρκειrι., μάλιστα, αυτής τ/ς περιόοου χαριΧΧΤΎ]
κα.ν οι κατευθυντήριες γραμμές ΤΎ]ς εΜψικής πoίΎJσ-ης των επόμενων οε
καπέντε χρόνων. Αντίθετα, Ύ] ιXρσΎJ ΤΎJς προλΎ]πτικής λoγoκρισίrι.c; το 1969
20. Δ. Ν. Μιχρων(τ-ψ;, ό.π., σ. 246.

----
και της άρνησης των καταξιωμένωνσυγγραφέων να δημοσιεύσουν κείμ.ενά

τους δεν άνοιξε αυτομάτως το δρόμο σε μια νέα 'γενιά', ούτε ευνόησε την
εμφάνιση νέων τρόπων γραφής στο χώρο της πεζογραφίας. Τα τελευταία
χρόνια της δικτατορίας κυκλοφόρησαν με καθυστέρηση το μυθιστόρημα
Λοψός του Αντρέα Φραγκιά, το οποίο είχε ολοκληρωθείπριν από το 1967,
και διάφορες συλλογές με διηγήματα γνωστών πεζογράφων της περασμέ
νης δεκαετίας, πολλά από τα οποία είχαν γραφτεί, και κάποια είχαν μιiλιστα
δημοσιευτεί σε περιοδικά. επίσης πριν από το
1967. Οι πιο γνωστές συλλογές
είναι Τα ρέστα (1972) του Κώστα Ταχτσή και Το δια6ατήριο (1973) του
Αντώνη Σαμαράκη, ενώ στον τόμο Το συρματόπλεγμα (1975) του Σπύρου
Πλασκ06ίτη συγκεντρώθηκαν ιστορίες που είχε γράψει ο συγγραφέας, όταν
ήταν στη φυλακή στη διάρκεια της δικτατορίας.
Λίγες είναι οι ενδείξεις που υπάρχουν αυτή την εποχή για τη νέα
συνείδηση και τις νέες κατευθύνσεις, που θα επηρεάσουν την ελληνική
πεζογραφία, και ιδιαίτερα το μυθιστόρημα, στα τέλη της δεκαετίας του
'70 και σε όλη την επόμενη. Προς το τέλος της δικτατορίας πραγμα
τοποιήθηκαν και δημοσιεύτηκαν αρκετές συζητήσεις που έγιναν μεταξύ
καταξιωμένων πεζογράφων, οι οποίοι λίγο-πολύ συμφωνούσαν ότι στην
Ελλάδα το μυθιστορηματικό είδος είχε φτάσει σε αδιέξοδο. Το 1972 ο
μεταφραστής Νίκος Γερμανάκος οργάνωσε και μαγνητοφώνησε μια συ
ζήτηση, στην οποία πήραν μέρος ο Θανάσης Βαλτινός, ο Στρατής Τσίρ
κας και ο Γιώργος Ιωάννου, και η οποία δημ.οσιεύτηκε τον επόμενο χρόνο
στα αγγλικά. Από το 6ραχύ6ιο αλλά αξιόλογο περιοδικό Η Συνέχεια, το
" ,
οποιο συνεχισε τ-ην πορεια των Δ εκαοχτω" κεψενων και των Ν'
εων Κει-
μένων 1 και 2, οργανώθηκε στα 1973 και στ-η συνέχεια δ-ημοσιεύτ-ηκε μια
άλλ-η συζήτ-ηση, στην οποία πήραν μέρος τέσσερεις συγγραφείς (μεταξύ
των οποίων και ο Τσίρκας) και ο κριτικός Αλέξ. Αργυρίου, και εξέτασαν
'<;:0
ΤΟ ΙαιΟ θ'
εμα. Τ' " <;:ο , "
εσσερα χΡονια αργoτεp~, και αφου -η cιικτατoρια ειχε πια
ι , , Ι Ι ~ ι λ
πεσει, καποιοι απο αυτ-η την oμαcια συνεχισαν τη νεκρο ογια της μετα-
'
πολεμικής πεζογραφίας στο νεοίΌρυμένο περιοδικό Δια6άζω. 21
21. Ν. Σ. Γερμιχνάκος, 1973: «Αη Interνiew withThree GreekPrοseWήters (May,

1972): Stratis Tsirkas, Thanassis Valtinos, George Ioannou», Boundαry 2 (Binghampton,
ΝΥ), νοΙ 1, no. 2 (1973), σσ. 266-313' Αλέξ. AΡΓUρίoυ κ.ά., «Η νεoεAληνικ~ πραγ
μα;τικόΤYjτα και "f)πεζογραφίΙΧ μιχς», Η Συνέχεια 4 (1973), 172-9' «Οι Α. AΡΓUρίoυ, Α.
Z~ριxς, Α. Κοτζιάς, Κ. Κουλουφάκος συζητάνε γιιχ τη στρoφ~ της ελλΗVικ~ς πεζογρα;
φίιχς μετά τον πόλεμο», Δια6άζω 5-6 (1977), 62-83.
Και στις τρεις αυτές συζΎ)τήσεις όλo~ συμφώνΎ)σαν ότι το ελληνικό

μυθιστόΡΎ)μα υπολειπόταν ΤΎ)ς ελλΎ)νικής ποίΎ)σΎ)ς. Όσοι συμμετείχαν
είχαν πλήΡΎ) επίγνωσΎ) ΤΎ)ς περιορισμένΎ)ς εμ6έλειας του αστικού μυθιστο
ρήματος μέχρι τότε. 22 Εξέφρασαν όμως και ΤΎ)ν απογοήτευσή τους, που
τα αξιόλογα έργα των ΠΡΟΎ)γούμενων μυθιστοριογριΧφων οε 6ρήκαν ευνο'';κή
κριτική αντιμετώΠΙσ1J στο εσωτερικό ή κιΧποια αναγνώρισΎ) στο εξωτερικό
,
μεσω '23
μεταφρασεων. "
Α υτες οι αποτυχιες, και στις τρεις 'ξ εις,
συνεντευ
απooόθ1jκαν σε ένα σύνολο από αιτίες: σΤΎ)ν περιορισμένΎ) αστικοποίΎ)σΎ)

τ/ς ελλΎ)νικής κοινωνίας στις αρχές ΤΎ)ς οεκαετίας του '70' σΤΎ)ν απουσία
μιας σταθερής γλώσσας στψ ασυνέχεια των γενεών- σΤΎ)ν ξένΎ) επίOpασ1J'
στην τιXσ1J προς τ/ν αυΤΟbιογραφία και το λυρισμό, που καλλιεργήθηκε
από Τψ ΠOίΎ)σ1J και τ/ν οποία δύσκολα θα κλόνιζε Ύ) πεζογραφία. Κυ
ριότερος πιΧντως λόγος θεωpήθ1jκαν οι πολιτικές συνθήκες. Αυτό δεν
εκπλήσσει καθόλου, με οεδομένο τον έντονα πολιτικοποιημένο χαρακτήρα
ΤΎ)ς μεταπολεμικής γενιιΧς στΎ)V ΕλλιΧδα και τις συνθήκες κιΧτω από τις
οποίες διεξήχθ1jσαν οι 060 από τις τρεις αυτές συζΎ)τήσεις. ΚατιΧ ΤΎ)ν
άΠΟψΎ) αυτών των συγγραφέων, καθήκον και ευθύνΎ) του μυθιστοριογριΧ
φου είναι να αποδώσει πιστά Τψ πραγματικόΤΎ)τα του τόπου 'και ΤΎ)ς
εποχής του, και υπό αυτή ΤΎ)ν έννοια οι πεζογριΧφοι, από τα τέλη ΤΎ)ς
δεκαετίας του '30, ελιΧχιστα bοήθΎ)σαν Τψ ΕλλιΧδα με ΤΎ)ν απομάκρυνσή
τους απο
, την πο
λ'
ΙΤΙΚΎ)
,
καταστασΎ).
'Ο
πως
~
οΎ)κτικα
, το
~,
οιατυπωσε ο
Αλέξανδρος ΚοτζιιΧζ:
«είναι ιxλ~θειιx ότι την εΊJ\:rJνικ~ ΠΡΙΧΎfJ4τικότψιχ οεν τη γνωρίζουμ.ε κιχΜ

και εμ.είς οι ίΟιοι». 24
22. Βλ συγκεκριμ.ένι.ι στον Γερμ.ι.ινάκο: «Έχω Τ1)ν εντyπωσ't) ότι πoΛU λίγοι
'Ελλψες μ.υθιστοριογράφοι ι.ισχoλ~θ1Jκι.ιν επιτυχώς μ.ε Τ1) σΥγχροτ/ εM1)νικ~ ι.ιστικ~
πρι.ιγμ.ι.ιτικότ/τι.ι. Όχι ι.ιυτ~ τ/ς 'γειτονιάς', 1) οποίι.ι υπό μ.ίι.ι έννοιι.ι είνι.ιι πρoέκτι.ισ't) του
ι.ιγροτικοΥ Τόπίου, ι.ιλλά μ.ε τις συνθήκες της μ.εγι.ιλοΥπολ1)ς κι.ιι 6σι.ι ι.ιυτ~ συνεπάγετιχι.
Κι.ινένι.ις οεν έχει ι.ικ6μ.1) γράψει το μ.εγάλο ι.ιστικό μ.υθιστ6Ρ1)μ.ι.ι τ/ς Αθήνι.ις, μ.ε τις
ιχτέλειωτες πολυκι.ιτοικίες, τι.ι μ.ποτιλιιχρίσμ.ι.ιτι.ι, τ/ν ιχφθονίι.ι, τ/ σεξουι.ιλιΚ'ή ι.ιπελευθέ
ρωσ't), τις πιέσεις ι.ιλλά κι.ιι τις ελευθερίες τ/ς ι.ιστικής ζωής των μ.έσων του ιιιώνι.ι»
(ό.π., σσ. 282-3). Δεν γνωρίζω ι.ιν ι.ιυτ~ 1) συνέντευξη, που πι.ιρουσιάζει σ't)μ.ι.ιντικ6
ιστορικό ενοιιχφέρον, έχει 01)μ.οσιευτεί στι.ι εΜψικιΧ.
23. Γιι.ι το πρώτο σ't)μ.είo, (ίλ συγκεκριμ.ένι.ι τις ι.ιπ6ψεις του Κουλουφάκου στη
συζ~τ/σ't) του 1973 σΤ1) Συνέχεια, σ. 178, κι.ιι γιι.ι το οέΥτερο, (ίλ. τ/ συνέντευξη του
Γερμ.ι.ινιΧκου, σσ. 270-2.
24.. Βλ Η Συνέχεια, 6.π., σ. 173. Aξιoσ't)μ.είωτ/ είνι.ιι κιχι η έμ.φ!.ισ1J που Οίνετι.ιι
346 RODERICK .ΒΕΑΤΟΝ
Η ενοεοειγμέν'Υ) θεραπεία που προτείνεται ανιiγεται σαφώς στΎjV

'ΠΟΙ'Υ)τική' Τ'Υ)ς μεταπολεμικής πεζογραφίας. Ο κριτικός και μεταφραστής
Α. Ζήρας ανακεφαλαιώνει Τ'Υ) συζήτ'Υ)σ'Υ) του 1977 ως εξής:
'
«Τ ελειωνω μ.ε ΤΎjν ,
απο ψ'
Ύj, οτι οι ,
νεωτεροι πε ζ'
ογραφοι Ι::'
αεν '
εχουν πια ΤΎj
μ,αστοριιΧ που είχαν οι παλιότεροι, μ.πορεί και να μ.Ύj δίνουν σΎjμ,ασία σΤΎjν
καλλιέπεια ΤΎjς έκφρασ~ς τους, ωστόσο σαν αντί6αρο έχουν ΤΎj συνεπέστερΎ)
" ,
στρατευσΎ) τους απεναντι σΤΎ)ν πο
λ ι ,ι
ΙΤΙΚΎ) σΎjμ,ασια που εχουν τα καυ.ιμ.ερινα
Α.......'
6ιώμ,ατιΧ τους και στα αντίστοιχα φανερώμ,ατα που έχουν στψ κoινωνικ~
και ατoμ.ικ~ μ,ας ζω~». 25
Με ιiλλα λόγια, το μέλλον οε 6ρίσκεται στ'Υ) μαστoριιi Τ'Υ)ς μυθοπλα

σίας αλλιi στΎjV πολιτική στράτευση. Η πολιτική συνείο'Υ)σ'Υ) οε λείπει,
ωστόσο, από τα καινοόρια μυθιστορήματα και ΟΙ'Υ)γήματα, που είχαν
αρχίσει ήο'Υ) να εμφανίζονται ΤΎjV εποχή που γινόταν αυτή 'Υ) συζήτ'Υ)σ'Υ).
Όμως, όπως θα φανεί, το μέλλον Τ'Υ)ς ελλ'Υ)νικής πεζογραφίας 6ρισκόταν
τελικιi σε μια νέα τεχνική μαεστρία και σε μια νέα και με μεγαλότερ'Υ)
αυτοπεποίθ'ησ'Υ) εκμετιiλλευσ'Y) των πηγών που πρόσφερε η παριiooσ'Y), και
η ελλΎjVική και 'Υ) ξένη.
'ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΛΥΧΝΑΡΙ': Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ '70

ΚΑΙ ΣΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ '80
«Η ώρα της πεζογραφίας ή η εξιiντλησ'Y) της ποίησ'Υ)ς» ήταν ο τίτλος

ενός σόντομου ιiρθρoυ που οημοσιεύτηκε στα τέλη του 1988. Ο συγγρα
φέας του, Δ'Υ)μήΤΡ'Υ)ς Τζιό6ας, επιχειροόσε τη σόνοψ'Υ) μιας εξέλιξης, που
θα προκαλουσε έκπληξη στους πεζoγριiφoυς οι οποίοι πήραν μέρος στις
σχετικές συζητήσεις της προηγοόμενης Οεκαετίας.26 Επεσήμανε τη
ι 't" ι , , ι ζ
στροφη των γνωστων εκcιoτικων οικων απο την ΠΟΙ'Υ)σ'Υ) στη νεα πε 0-
γραφία και υποστήριζε ότι την περίοοο εκείνη πραγματοποιήθ'ηκε μ.ια
θεαματική αόξησ'Υ) και της πεζογραφικής παραγωγής και του αναγνω
στικού κοινού εις 6ιiρoς της ποίησ'Υ)ς, που κατιi παριiooσ'Y) υπερτερουσε.
Gtπό τους συγγΡGtφείς, οι οποίοι συμμετείΧGtν σ'τ/ συνέντευξ'l] του Γ ερμr.tνάΚOυ, στον
τε>ψ'l]ριωμιfνο xGtt Gtυτο(;ιογΡGtφικό χaρακτ'ήρα του έργου τους και 'τ/ν εκπεφΡMμέν'l]
απροθuμίGt τους να επΙΥοήσουν οτιο'ήποτε θα μπορούσε να θεωρ'l]θεί ψεύτικο.
25. Βλ Διa6'άζω, 6.π., σ. 83.
26. Άρθρο του Δ'Ι]μ'ήτρ'l] Τζιό(;α, ΠόΡφυρaς 47 (1988), 68-71.
θα ήταν ίσως πρόωρο να προσπαθήσει κα.νείς να μ.ι:χντέψει πώς θα

εξελιχθεί στο μέλλον αυτή Ύ] σΎ]μ.ι:χντική τάσΎ]. Κάποιες πάντως από τις
εξελίξεις σΤΎjν {δια ΤΎ]ν ποίΎ]σΎ] αυτής τ/ς περιόοου φαίνεται, εκ πρώΤΎ]ς
όψεως, να ΟΟΎ]γούν προς ΤΎ]ν ίοια κατεύθυνσΎ]. Μετά το 1974 ελάχιστοι
νέοι ΠΟΙΎ]τές ξεχώρισαν στο 6αθμό που ξεχώριζαν οι νομπελίστες ΣεφέρΎ]ς
και ΕλύΤΎ]ς, ή ο Ρίτσος, σε ΠΡΟΎ]γουμενΎ] εποχή. Αυτό εξακολουθεί να
παραμένει, ακόμΎ] και στις αρχές ΤΎ]ς οεκαετίας του '90, προνόμιο των
επιζώντων από τους ΠΟΙΎ]τές ΤΎ]ς γενιάς του '30. Το 1991 κυκλοφόΡΎ]σαν
τα Ελεγεία της Οξώπετρας του ΕλύΤΎ] και το κυκνειο άσμα του Ρίτσου,
που είχε εντωμεταξύ πεθάνει, ΑΡΥά, πολύ αΡΥά μ.έσα στη νύχτα. Η
φράσΎ] του ΣτεριάΟΎ] «το μικρό λυχνάρι» (1971) περιγράφει με ακρί6εια
μάλλον τ/ν ποίΎ]σΎ] και ΤΎjν ΠΟΙΎ]τική ΤΎ]ς νέας γενιάς: παράοοξα επιθετι
κή ταπεινόΤΎ]τα και επιγραμματική αντιπαράθεσΎ] παραοοσιακού και
,
μοντερνου, "'''Ί ' και ξ'ενου.
εΝ\Ύ]νικου
Μια αξΙΟσΎ)μείωτ/ αλλαγή που ακολούθΎ]σε ΤΎ] μεταπολίτευσΎ] και ΤΎ]

χαλάρωσΎ] των περιορισμών, υπό ΤΎ]ν πίεσΎ] των οποίων έγραφαν οι νεα
ρότεροι ΠΟΙΎ]τές στα τέλΎ] τ/ς οεκαετίας του '60 και στις αρχές τ/ς επoμ.έVΎjς,
ήταν Ύ] αραίωσΎ] και Ύ] τελική οιακοπή συλ/ΟΥικών εκοοτικών εγχεφΎ]
μάτων, που ήταν από τα κύρια χαραΚΤΎ]ριστικά ΤΎ]ς ποίΎ]σΎ]ς σΤΎ]ν περίοοο
~ 'Α'
ΤΎ]ς οικτατοριας. ~
υτο cιεν " ~,
σΎ)μ.ι:χινει οτι οι ΠΟΙΎ]τες cιεν 'ζ ονταν πια
συνεργα
σε συλλογικές εκΟόσεις ή ανθολογίες, 27 αλλά σΤΎjν ποίΎ]σΎ] ΤΎ]ς οεκαετίας

του '80 οέσποσε αυτό που ένας ανθολόγος ονόμασε «ιοιωτικό όραμ.ι:χ». Έγινε
'λ'
μ.ι:χ 'θ εια, με οασΎ]
ιστα καποια προσπα ,ο" " να οριστει
αυτο το χαρακΤ/ριστικο,
ακόμΎ] μια μεταπολεμική γενιά ΠΟΙΎ]τών, Ύ] 'γενιά του '80'. Αυτό όμως
που ο Ηλίας Κεφάλας ονόμ.ι:χσε «υπερπροστασία ΤΎ]ς προσωπικής ζωής»
μπορεί να θεωΡΎ]θεί εξίσου γνώρισμ.ι:χ ΤΎ]ς πρόσφαΤΎ]ς ΠΟΙΎ]τικής παραγωγής
των 'έξι ΠΟΙΎ]τών' και των συγχρόνων τους, ΟΎ]λ τ/ς 'γενιάς του '70'.28
Δύο γνωστές ποιήτριες ΤΎ]ς γενιάς αυτής, Ύ] TζέVΎj ΜαστοράΚΎ] και
27. Δείγματα αποτελούν οι μικροί συλλογικοί τόμοι Τριώδιο (Άγρα, Αθήνα 1993)
όπου συμμετέχουν οι Ηλίας Λιiγιoς, Διονύσης Καψάλης και Γιώργος Κοροπούλης, και
Ανθοδέσμη (Άγρα, Αθήνα 1993), όπου στους ίδιους ποιητές προστίθεται και () Μιχάλης
Γκανάς. Αλλά ο χαρακτήρας αυτών των εκδόσεων είναι πολύ διαφορετικός από αυτόν
των Έξι ποιητών της οικτατορίας, που ι)aσιζόταν, όπως είναι φανερό, σε ένα κοινό
εvoιαφέρoν για την ΠΟΙ"1τική φόρμα (ι)λ παρακάτω),
28. Ηλίας Kεφιiλας,Aνθoλoγ{α συγχΡονης ελληνικής ποίησης. Η δεκαετία του 1980
(ιδιωτικό όραμα), Νέα Σύνορα, Αθήνα 1989. Το παράθεμα προέρχεται από τ"1 σ. 20.
-------
Ύ) Μαρία Λαϊνά, στις συλλογές τους Ιστορ{ες Ύια τα 6αθιά (1983) και
Δικό της (1985), αντίστοιχα, ανατέμνουν με αρκετή ακρίbεια έναν εσω
τερικό χώρο. ΣΤΎ)ν περίπτωσΎ) ΤΎ)ς ΜαστοράΚΎ) πρόκειται για μια τρο
μακτική υποσυνείΟΎ)τη κλΎ)ρονομιά, ενώ στα ποιήματα της AιxtvfJ. για ένα
αυσΤΎ)ρά λιτό, ισοOUναμο τψ; Βιρτζίνια Γουλφ, 'δικό ΤΎ)ς Οωμ.ά.τιο" Αν και
η πρoσέγγΙσΎJ είναι πολύ οιαφορετική, το έοαφος που εξερευνάται σε αυτές
τις συλλογές οε bρίσκεται πολύ μακριά ούτε από το είοος του εσωτερικού
τοπίου τ/ς λανθάνουσας αυΤΟbιογραφίας που εξερευνά ο Διονύσψ; Καψά
λΎ)ς, του οποίου Ύ) πρώΤΎ) συλλογή κυκλοφόΡΎ)σε το 1978,29 ούτε από ΤΎ)
χαρακτηριστικά επιγραμματική (και ίσως ολίγον ειρωνική) oιαπίστωσΎJ
του ΧάΡΎ) BAΙXbLΙXVou (ο οποίος κυκλοφόΡΎ)σε τψ πρώτη συλλογή του το
1983) ότι:
Στ/ν πo{ησr; τ{ποτα δεν ε{ναι αληθινό

εκτός από τις υπερ60λές του εγώ. 3Ο
Όσον αφορά στη 'γενιά του '70', ίσως είναι ενοεικτικό ΤΎ)ς στάσΎJς
της ότι το 1993 το Κρατικό Βρα.bείο ΠOίΎ)σΎJς του Υπουργείου Πολιτι
σμού ΟόθΎ)κε σΤΎ) Μα.ρία Λαί."νά και το 1994 στον ΜιχάλΎ) Γκα.νά. ΔΎ)λα.Οή
σε ούο ΠΟΙΎ)τές που άρχισαν ΤΎ)ν ΠΟΙΎ)τική πορεία τους σΤΎ) οιάρκεια της
οικτατορίας, α.λλά των οποίων τα ονόματα οεν ανευρίσκοντα.ι στα. συλ
λογικά έργα. ΤΎ)ς εποχής εκείνΎ)ς. Η ΠΟΙΎ)τική παρα.γωγή ΤΎ)ς Λαί."νά μέχρι
το 1985 Οια.κρίνεται για μια. χαλα.ρόΤΎ)Τα. στο ύφος κα.ι μια α.πλοϊκόΤΎ)τα
σΤΎ)ν έκφρα.σΎ). Μόνο σΤΎ) συλλογή του 1993 Ρόδινος φό60ς, που bρίσκε
ται έξω α.πό τα. χρονολογικά όρια. αυτού του κεφα.λα.ίου, αφήνει να εμφα-
νιστει'στο
1εργο τ/ς ,
ενα πιο π λ'·
ουσιο και πιο λ'
υρικο 'Ο
στοιχειο. '
Γ κα.νας,
α.ντίθετα., είναι α.πό τους λίγους ΠΟΙΎ)τές α.υτής ΤΎ)ς γενιάς ο οποίος σΤΎ)
ρίχθΎ)κε στους παραΟοσια.κούς οεσμούς α.νάμεσα. στο γραπτό ΠΟΙΎ)τικό
λόγο κα.ι τψ προφορική πι:φάOOσΎJ του ΟΎ)μοτικού τραγουΟιού. Στα χέρια.
του Γ κανα.' e'
α.να.οιωνει
"
οχι μονον Ύ)
,
εικονοποιια
"1"1"
αΝ\α. και καποια.
,
τυπικα
γνωρίσματα. τ-ης προφορικής πα.ράΟοσΎ)ς. Με ΤΎ) ΧΡΎ)σιμοποίΎ)σή τους στα.

1980 κα.ι 1990 πα.ίρνουν μια νέα. παράτα.σΎ) ζωής. ΣΤΎ) συλλογή ΤΎ)ς
ΜαστοράΚΎ) Μ' ένα στεφάνι φως, που κυκλοφόΡΎ)σε το 1989, α.ναbιώνοuν,
29. Βλ, ειοικόΤεΡα, Διοvuσψ; Καψάλ'l]ς, Ακόμ.η μ.ια φορά, Άγρα, Α&ήνα 1986.
30. Χά.ρ'l]ς Βλα6ιανός, Η ιιοσταλγία τωll ουραιιώll, Νεφέλ'l], Α&ήνα 1991, σ. 20 (το
παράθεμα από το ποί'l]μα «ο θρίαμ.60ς του τέλους», εvό'f'l]τα 6).
----------_.
κάπως μελαγχολικά όμως, το δημοτικό τραγούδι και τα μεσαιωνικά

δημώδη κείμενα. 31
Άλλη σημαντικ~ εξέλιξη στην ελληνικ~ ποίηση μετά το 1980 περίπου,
έχει να κάνει με Τψ πoιητικ~ μoρφ~. Στα 1980 ο ελεύθερος στίχος είχε
συμπληρώσει μισό περίπου αιώνα ζω~ς και ~ταν η πλέον απoδεκτ~, σχεδόν
φυσικ~, πoιητικ~ μoρφ~. Οι εξαφέσεις που εκδηλώθηκαν κατά τη μετα
πoλεμικ~ περίοδο (όπως είναι το παράδειγμα. του Ν. Κα66αδία), ~ταν τόσο
λίγες ώστε εκ των υστέρων επαληθεύουν τον κανόνα. Άλλες στιχουργικές
μορφές εκτός από τον ελεύθερο στίχο χρησιμoπoι~θηκαν γενικά σε συ
γκεκριμένες μόνο περιπτώσεις: Όταν οι ποιητές, που έγραφαν σε ελεύθερο
στίχο, επιθυμούσαν σε κάποιο ποίημα να τρα6~ξoυν την πρoσoχ~ με τη
χρ~ση του 'παραδοσιακού' τρό"ου, συχνά με σατφικ~ διάθεση (αυτό, για
παράδειγμα., ισχύει για τα ομοιοκατάληκτα πoι~ματα του Σεφέρη από το
1935), είτε όταν οι στίχοι επρόκειτο να μελοποιηθούν. Σχεδόν όλη η
πoιητικ~ παραγωγ~ της νεότερης γενιάς στη διάρκεια της δεκαετίας του
'70 είναι σε ελεύθερο στΙχο. Μια άλλη διέξοδος που προσφερόταν στους
νέους ποιητές, μετά από μισό αιώνα ανομοιοκατάληκτου στίχου, ~ταν η
πρόζα ~ η σύνθεση, κατά κάποιο τρόπο, του πεζού με τον ποιητικό λόγο.
Κ αι ~,
οι ουο αυτες
, λ'
υσεις
~, "Ε'
οοκιμαστηκαν εκτενως απο τον μπεφικο στη
δεκαετία του '40 και μετά' η πρώτη, σε κείμενα που αργότερα περιλ~
φθηκαν στις συλλογές Γραπτάκαι Οκτάνα, και η δεύτερη, στα πεζά του
έργα Αργώ και D Μέγας Ανατολικός. Στα χνάρια του Εμπεφίκου κιν~
θΎjκε και ο Ρίτσος, με μεγάλη καθυστέρηση 6έ6αια, αφού το πρώτο
σύντομο μυθιστόρημά του εκδόθηκε το 1982, ενώ είχε γραφτεΙ πριν από
σαράντα χρόνια. Το κείμενο εκδόθηκε στην oριστικ~ μoρφ~ του το 1983
και ~ταν ο πρώτος από τους εννέα τόμους του Εικονοστασίου ανώνυμων
αγίων. Η πιο σημαντικ~, ίσως, περίπτωση ενός πoιητ~ που πριν από το
1980 μεταπ~δησε από την ποίηση στψ πεζογραφία ~ταν αυτ~ του Άρη
Αλεξάνδρου, του οποΙου Το κι6ώτεο κυκλοφόρησε το 1974.
Η εικόνα έχει αλλάξει αισθητά από το 1980. Το υ6ρίδιο πεζό-ποίημα.
επανεμφανΙστηκε στη διάρκεια αυτ~ς της δεκαετίας σε συλλογές της
Ρέας Γαλανάκη και της Τζένης Μαστοράκη. Ο Νάσος Βαγενάς, σε ένα
3 Ι Βλ Μιχιχλης Γκανιχς, Γι.ιάλινα ΓιάΥΥενα, ΚαστανιώΤΎ]ς, Aθ~να 1989 (pαssim,

6λ συγκεκριμ.ένα σ. 10), ΤζένΎ] ΜαστοριχΚΎ], Μ' ένα στεφάΥΙ φως, Κέδρος, Aθ~να 1989
(passim, αλλιχ ειδικότερα ΤΎ]ν IJ.px~ του ΠΟΙ~!J.I1.τος τ/ς σ. 60, που είναι στο παραοοσιακό
οεκαπεντασυλλιχ60 μ.έτρο: Στα πιο ΡΎΥχά, στ' απόνερα, στα 6αλτοτόπια τοι.ι ιίΠΥΟι.ι ... ).
του 6ι6λίο με τον προκλητικό υπότιτλο Δοκίμιο Υια την πoίησr; υιοθετεί
τον πεζό λόγο για κείμενα που θαυμάσια θα μπορούσαν να θεωρηθούν
ποιητικά. Ο Γιάννης Κοντός, σε μια συλλοΥή του 1985 χρησιμοποίησε
έναν αφηγημ.α.τικό πεζογραφικό τρόπο, ενώ ο Kωστ~ς Γκιμοσούλης κα
θιέρωσε το δικό του λόγο σε διάφορες ποιητικές και πεζογραφικές εκδό
σεις της οεκαετίας του '80.32 Άλλοι, που οεν εγκατέλειψαν ολότελα τον
ποιητικό λόγο, ανέπτυξαν παράλληλη οραστηριότητα και στην πεζογρα-
ι ΤΙ ι ι ρι Γ λ ι ι
φια. ετοιες ειναι οι περιπτωσεις της εας α ανακη, η οποια στην
επόμενη ενότητα θα εξεταστεί ως μυθιστοριογράφος, της Μαρίας Λα;'"νά,

η
ι
οποια
ι Ψ ι
εγρα ε πετυχημενα
θ ι ι
εατρικα κειμενα,
33 και πιο
'
προσφατα του
Γιώργου ΚακουλίΟη.34
Με μια πρώτη μ.α.τιά, όλα αυτά φαίνεται να επι6ε6αιώνουν την τάση
που διαπίστωνε ο Τζιό6ας στο άρθρο του με το οποίο άρχισε αυτ~ η
ενοτητα:
,
τη
Ι:'
οια
'6εση των
'Ι:'
ιοιων
'
των ποιητων να απομ.α.κρυν
6ουν
' ,
απο το
,
στιχο και να
,
στραφουν προς την
'ζ
προ α.
Α Β'
ναμφισοητητα, οι κοινωνικες
,
και οι εκδοτικές πιέσεις ενδυνάμωσαν μια τέτοια τάση, η απάντηση όμως

Ι:' Β' ι,
οε ορισκεται μονον εκει και η πραγματικοτητα ειναι πιο πο
"λ' λ
υπ οκη.
Η
στρoφ~ κάποιων ποιητών προς τον πεζό λόγο στη δεκαετία του '80
γίνεται καλύτερα αντιληπτ~ ως μέρος ενός γενικότερου φαινομένου: της
εκ νέου αμφισ6~τησης των παραδεδομένων ποιητικών μορφών.
Aυτ~ την αμφισ6~τηση εξετάζει και τεκμηριωμένα αποδεικνύει ένα
(ανάμεσα στα λίγα) δοκίμιο που προσεγγίζει την ποίηση της τελευταίας
εικοσαετίας με κριτικ~ τόλμη.35 Με άφθονα παραδείγμ.α.τα από το έργο
πολλών ποιητών, κυρίως της γενιάς που άρχισε να δημοσιεύει στα τέλη
32. Βλ ιxντίστotχιx Ρέιχ ΓιχλιχνάκYj, Το κέικ, Κέορος, Aθ~νιx

1980' Τζέτ/ Μιχστο
ράκ-η, Ιστορίει; για τα 6αθιά, Κέορος, Aθ~νιx 1983' Νάσος Βιχγενάς, Ο λa6ύpινθoι; πμ;
σιωπής: Δοκψιο για πιν πoίηCΠΙ, ΚέΟρος, Aθ~νιx 1982' ftcXvvYj'; Κοντός, Ανωνύμου
μοναχού, Κέορος, Aθ~νιx 1985' Kωστ~ς ΓκιμοσούλYjς, Η (χ-Υία μελάνη, Κέδρος, Aθ~νιx
1983, Το στόμα κλέφπις, Κέδρος, Aθ~νιx 1986. Γιιχ ιχυτό το θέμιχ κιχι με 'tYjV oπτικ~
't""fjt; εποχής 6λ το δοκίμιο του Δ. Ν. ΜιχρωνίΤΥ) «ΠΟΙYjτική γενια», ό.π.
33. Ο 'θειχτρικός μονόλογος' Ο κλόουν (Στιγμ~, Αθήνιχ) εκoόθYjκε το 1985. Το
θειχτρικό έργο τριών πραξεων Η πpαΎιJ4τικόπιτα είναι πάΥτα εδώ (Στιγμή, Αθήνιχ 1990)
ιχνέ6Yjκε ιχπό το Θέιχτρο Τέχτ/ς a't""fjV Αθήνιχ.
34. Φαλαμπέλα(1995). Αν κιχι το έργο ιχυτό 6ρίσκετιχι έξω ιχπό τιχ χΡονολογικα όριιχ
ιχυτού του κεφιχλιχίου, Yj εμψανισή του επιχλYjθεuει 't""fj γενική τάσ"fj που εξετάζετιχι εδώ.
35. ΕuριπίΟYjς ΓιχΡιχντούΟYjς, «Γιιχ το σύγχρονο ελλYjνικό ελεύθερο στίχο», Πo{ηCΠΙ
1 (1993), 105-40.
της δεκαετίας του '70 και σε όλη την επόμενη, ο Ευριπίδης Γαραντοόδης
εκθέτει τον ανανεωμένο πρ06ληματισμό που διακρίνεται στα έργα αυτά.
Ο πρo~λημ.ιxτισμόςαυτός αφορά στη στιχουργική μορφή και, ενώ ο ελεό
θερος στίχος εξακολουθεί να κυριαρχεί, οι συγγραφείς ενσωματώνουν στο
έργο τους στοιχεία πιο συμ~ατικών, παραδοσιακών μετρικά κατασκευών.
Αν και ο Γαραντούδης δεν το αναφέρει, η ανα~ίωση των στιχουργικώνκα
νόνων κερδίζει διαρκώς έδαφος μετά το 1970 στην αγγλόφωνη ποίηση και
δε θα προκαλοόσε έκπληξη αν και στην Ελλάδα άρχιζε να αμφισ~ητείται
ο ελεόθερος στίχος, μετά από αδιαμφισ~ήτητη κυριαρχία μισού αιώνα.
Μια από τις πιο αμφιλεγόμενες όψεις αυτής της νέας ποιητικής
αναζήτησης απασχόλησε κάποιους ποιητές, οι οποίοι αντέδρασαν στον
ελεUΘερo στίχο σε κατεύθυνση εντελώς αντίθετη από εκείνη όσων επε
ξεργάστηκαν την εναλ/ιχκτική λόση του πεζού λόγου. Τουλάχιστον τρεις
ποιητές της νεότερης γενιάς χρησιμοποίησαν ποικίλα αυστηρά και κυρίως
παραδοσιακά μέτρα με ομοιοκαταληξία: ο Διονόσης Καψάλης, ο Γιώργος
Κοροποόλης και ο Ηλίας Λάγιος. Περιέργως ο Γαραντούδης περιλαμ6ά-
'Ι:"
νει αυτη, Τ1)ν ομ.ιχοα 'λ ο
κατ ω απο, τον τιτ «Η 'ληση του παραοοσιακου
ανακ 1:"
ρυθμοό δίχως την εμπεφία του ελεUΘερoυ στίχου» .36 Αυτό όμως δεν είναι
Ρ'
αΚΡΙΌες 1) συν θ' "
εΤΙΚ1) πο λυμορφια αυτων των ΠΟΙ1)των
'λ Ρ'
περι αμΌανει και
τον ελεUΘερo και τον ελευθερωμένο στίχο, όπως είναι φανερό και από τις
συλλογές τους που εκδό(1)καν πριν από το Τριώδιο (1991), στο οποίο ο
Γαραντούδης ενίσταται. Το ζήΤ1)μ.ιχ πάντως που ανακύπτει από τις
ακραίες θέσεις αυτών των ΠΟΙ1)τών είναι κατά πόσο 1) ανα~ίωση, στο
τε'λ ος του 20"
ου αιωνα, φορμ.ιχλ '
ιστικων ,
κατασκευων, οι " ειχαν απο-
οποιες
φασιστικά απορριφθεί πριν από πενήντα χρόνια, οδ1)γεί σε κάτι διαφορε

τικό από Τ1) γελοιοπο(1)ση στοιχείων παλαιότερων εποχών.
Η σημασία που δόθΎ)κε στο ολιγοσέλιδο ~ι6λίo με τον τίτλο Τριώδιο,
Που περιέχει τρία 'παραδοσιακά' 6αλλίσμ.ιχτα, ήταν προφανώς υπερ60λική
- και εξαιτίας του συλλογικοό του χαρακτήρα, που ήδ1) σημειώθΎ)κε, θα
μπορούσε να θεωΡ1)θεί 'μ.ιχνιφέστο'. Η σπουδαιόΤ1)τα Τ1)ς ανα~ίωσης Τ1)ς
ποιητικής φόρμας τέθΎ)κε από τον ΆΡ1) Μπερλή:
«Είναι αουνατον αναγνώστης πο\,l οεν έχει ελλιπ~ σχέση με τα κείμ.ενα της
36. Γαραντούδ'l]ζ, ό.π., σσ. 135-7' 6).. ακόμ'l] για το ίδιο θέμα τ/ συζήτ/σ'Ι] μεταξύ
Του fapavoτouo'l] και του Μπερλή στψ Καθημερινή, 15.12.1992, 29.12.1992 και
5.1.1993.
-----
πoι-ητικ~ς μ.aς πιφιiooσΎjζ να μ.περΟέψει ένα σονέτο του KαψιiλΎ) μ.ε ένα
σονέτο του Μα6ίλΎ), ένα στροφικό ποίΎ)μ.α του ΚοροπούλΎ) μ.ε ένα 'αντίστοι
χο' ποίΎ)μ.α του Τέλ/ου Άγρα... Οι σύγχρονοι σoνετoγριiφoι μ.aς οεν μ.ιμ.ού-
νται - 1 ,ο,
επι:zνι:zΛt.l,μoι:zνoυν ... , !:' "
Ύ) πaρωσουν ... φορμ.ες που
'6 ρε Ψ αν
ε
">. ">.'
ποlV\οuc;
,
αιω-
νες και τίποτα οεν μ.ας εγγυιiται πως εξαντλ~θΎ)καν».3ί
Αν επρόκειτο απλώς για μ.ίμ.ησ-η ~ γελοιοποίηση, τότε το φαινόμ.ενο

θα είχε περιορισμ.ένο ενδιαφέρον. Όμ.ως ο Mπερλ~ς τονίζει ότι η επανά
ληψη δεν είναι ταυτόσημ.η μ.ε τη μ.ίμ.ηση, ούτε η παρωδία μ.ε τη γελοιο
ποίησ-η. Το να γράψει κανείς σε ένα ξεπερασμ.ένο ύφος, όπως πριν από
πολύ καφό απέδειξε ο Hans Robert Jauss, δεν είναι μ.ια «αυτόμ.ιχτη επι
στρoφ~» .38 Το να γράφει κάποιος στα 1990, αγνοώντας στην ουσία την
παράδοση του ελεύθερου στίχου στην Ελλάδα, ~ χωρίς κάποια εμ.πεφία
από τέτοιες συνθέσεις, είναι το ίδιο άστοχο όπως θα ~ταν για έναν
πoιητ~ στα 1930 να αρχίσει να γράφει σε ελεύθερο στίχο χωρίς να έχει
ποτέ δια~άσει ένα σονέτο ~ χωρίς να έχει πρoσπαθ~σει να συνθέσει σε
παραδοσιακά μ.έτρα. Στο 30 κεφάλαιο υπογραμ.μ.ίστηκε ότι οι ποιητές που
πρώτοι καθιέρωσαν, στη δεκαετία του '30, τον ελεύθερο στίχο, στις
περισσότερες περιπτώσεις είχαν ~δη δημ.οσιεύσει πoι~μ.ατα γραμ.μ.ένα
κατά τον παραδοσιακό τρόπο. Η πρόκλησ-η, στην οποία πρέπει να αντα-
37. Η Καθημερινή, 15.12.1992, σ. 10 (Ύ) έμφaσrι είναι τοtl συγγραφέα).

38. «θα μπορούσε κανείς να παραθέσει παραδείγματα του πώς ο συγ'ΧΡονος λογο
τεχνικός λόγος ξανανοίγει διόδους προς την ξεχασμένΎ) λογοτεχνία. Πρόκειται για τις
δήθεν 'αναγεννήσεις', γιατί η σημασία της λέξης δηλώνει την εμφάνιση μιας αυτόματης
επιστροφής και συχνά α.να.ιρεί τη διαπίστωση ότι η λογοτεχνική παράδοση δεν μετα.δί
δεται μόνη ΤΎ)ς. ΔΎ)λαδή ένα. λογοτεχνικό πα.ρελθόν μπορεί να. επιστρέψει, μόνον ότα.ν μια.
νέα. υποδοχή το κα.λεί στο. πα.ρόν: μια. μετα.()α.λλόμενη α.ισθητική προμελετημένα. επιστρέ
φει στο πα.ρελθόν για να το οικειοποιηθεί, είτε ένα. α.προσδόκητο φως φωτίζει την ξεχιχ
σμένη λογοτεχνία. υπό το πρίσμα μιας νέα.ς λογοτεχνικής εξέλιξης, επιτρέποντας έτσι νΙΧ
φανεί κάτι που προηγουμένως κανείς δεν μπορούσε να auMιXGet». (Η. R., Jauss, «Literary
history as a challenge Ιο literary theory», α.ρχικά δημ.οσιευμένο στα γερμανικά το 1970. ΤΟ
απόσπασμα είναι μ.ετιχφριχση της αγγλικής απόδοσης. Βλ Η. R. Jauss, Toward anAesth-
etic of Reception, trans. Τ. Bahti, University of Minnesota Press, 1982, σ. 35). Αυτή Ύ)
τεχνική εφαρμ.όζεται μ.ε επιτυχία σΤΎ) συλλογή Bιip6apει; ωδέι; του Νάσου Βαγενιχ
(Κέδρος, 1992), των οποίων ο τίτλος και 1] έκδοση στο «Έτος Κάλ()ου» (εορτασμ.6ς για
τα. διακόσια 'ΧΡόνια α.πό τη γέννηση του ΠΟΙΎ)τή) καθιερώνει μια σχέση ιχνάμ.εσα στις
σUγ'XPoνες 'ωδές', στις οποίες ο άκομψος ελευθερωμένος στίχος ιχρρητα. α.ντιτίθεται στ/
γλωσσική και εκφραστική "λυρική τόλμ.Ύ)' του κιχλ()ου, και στις οποίες αυστηροί ρυθμ.οί
εμ.φανίζονται στον πρόλογο και τον επίλογο.
. _ - - - -353
ποκριθεί Ύ) 'παραooσιακ~' ποίΎ)σΎ) στα 1990, είναι να προσφέρει μιαν

απάνΤΎ)σΎ) στο ερώΤΎ)μα: τι νόΎ)μα έχουν Ύ) συνθεσΎ) και Ύ) ΟΎ)μοσίευσΎ)
ενός σονέτου στα τέλΎ) του 200U αιώνα; Ο ΓαραντοόΟΎ)ς υποσΤΎ)ρίζει ότι
Ύ) στρoφ~ προς τον ελεύθερο στίχο συμπίπτει με μια ριζικ~ αναθεώΡΎ)σΎ)
,
σΤΎ)ν αντι'λΎ) Ψ Ύ) του κοσμου, και οτι
"θ' 'λ εσε
αυΤΎ) Ύ) ανα εωΡΎ)σΎ), που προκα
ΤΎ)\l απόΡΡΙψΎ) των παλαιών ΠΟΙΎ)τικών μορφών και ΤΎ)ν εισαγωγ1ι του
ελεόθερου στίχου σΤΎ)ν ΠΟΙΎ)σΎ) ΤΎ)ς ΕυρώΠΎ)ς κατά ΤΎ) οεκαετία του '20
και ΤΎ)ς Ελλάοας κατά ΤΎ) οεκαετΙα του '30, οεν ολοκλΎ)ρώθΎ)κε ακόμΎ).39
Θα ~ταν όμως λάθος να θεωρ~σει κανεΙς με τόσΎ) ευκολΙα τις λογοτε
χνικές φόρμες ως απλοuς καθρέπτες του Zeitgeist ~ ΤΎ)ς τρέχουσας
κοσμοθεωρίας. Η κυριαρχΙα του ελεύθερου στίχου σΤΎ) οεκαετΙα του '30
εκφράζει πιθανότατα τ/ν έλλεΙψΎ) ικανΟΠΟΙΎ)σΎ)ς από τις τότε καθιερωμέ
νες μορφές έκφρασης και όχι απαραίΤΎ)τα το θεμελιώοες νόΎ)μα του
'χαμένου κέντρου'"ο Είναι πολύ πιθανό, με τον ίοιο τρόπο, να αναγνω
ρίσει κανείς ΤΎ) σύγχΡονΎ) απογο'ήτευσΎ) από τα μέσα έκφρασΎ)ς που έχουν
γίνει καθιερωμένα - και πραγματικά Ύ) ανάλυσΎ) του Γ αραντούΟΎ) υπο-
σΤΎ)ΡΙ'ζ ει ,
μια τετοια απο Ψ Ύ) , .
' 1
ΆλλΎ)
ι ι Ι
ΟΠΤΙΚΎ) -και καπως ανΎ)συΧΎ)ΤΙΚΎ)- στον τροπο με τον οποιο .
τα λογοτεχνικά μέσα έκφρασΎ)ς μπορεί να συμμετέχουν σΤΎ) γενικότεΡΎ)
ιστoρικ~ εξέλιξΎ) πρo~άλλεται ΤΎ)ν επoχ~ αυτ~: για μια ακόμΎ) φορά, από
ΤΎ)ν εΠΟΧΎ) των
, Β αλκανικων πο λ'' Ι:-'ζ ,
εμων, οι ΠΟΙΎ)τες οοκιμα ουν τις ικανο-
,
ΤΎ)τές τους στις παραοοσιακές και στιχουργικές απαιτ~σεις του σονέτου.
Και αυτό σε μια επoχ~ που τα ζΎ)τ~ματα ΤΎ)ς εθνικ~ς ταυτόΤΎ)τας και
, , 'Ω λ' λ 1:-'
των οριων ΤΎ)ς επικρατειας επαναΤΙVενται σε ο οκ :ηΡΎ) σχεοον ΤΎ)ν πε-
ριoχ~, με όρους που θυμίζουν το 1912, όταν ο Mα~ίλΎ)ς έχασε ΤΎ) ζω~
του πολεμώντας ως εθελoντ~ς σΤΎ)ν Ήπειρο.
Όλα αυτά στα 1995 είναι ~έ~αια υποθέσεις. Αν όμως είναι αλ~θεια
ότι ένα σΎ)μαντικό χαρακτ/ριστικό ΤΎ)ς ελλΎ)\lικ~ς ποίΎ)σΎ)ς στο οεύτερο
μέρος τ/ς περιόοου που καλύπτει αυτό το κεφάλαιο αφορά, για μια ακόμΎ)
φορά, σε θέματα στιχoυργικ~ς και όχι απλώς σΤΎ)ν εξάντλΎ)σΎ) ΤΎ)ς ποίΎ)-
, ζ Ι 1 Ι ,ι
~ς μπροστα στ/ν πε ογραφια, τοτε το συμπερασμα που συναγεται ειναι
,
οτι σΤΎ)ν Ελλ'l:-'
αοα Ύ) ΠΟΙΎ)σΎ), ΤΎ)ς οποιας Ύ) υπαρ ξ" " Ι:-
Ύ) Ύ)ταν παντοτε συνοε-
39. Η Καθημερινή, 29.12.1992, σ. 10.

40. Ο Γιφαντούσης χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο στο κείμενο που αναφέρθηκε στ/ν
προηγούμενη σημ.είωση. Προέρχεται από το γνωστό όοκίμ.ιο του Z~σιμoυ Λopεντζιiτoυ
στον τόμο Για τον Σεφέρη (1961).
οεμένΎ) με τα θέμ.rxτα ΤΎ)ς γλώσσας (το σΎJμαίνOν, σύμφωνα με τους

ορισμούς ΤΎ)ς σύγχρονΎ)ς γλωσσολογίας), οεν είναι ούτε νεκρή ούτε ετοι
μοθάναΤΎ), αλλά πολύ ζωντανή.
Και άλλες ενοείξεις μπορούν να οδΎ)γήσουν στο ίδιο συμπέρασμ.rx. Οι
συλλογές του EλύΤΎJ και του Ρίτσου που κυκλoφόΡΎJσαν το 1991 ήOΎJ
αναφέρθΎ]καν. Και οι 060, όπως και ΎJ τελευταία συλλογή του EλύΤΎJ,
Δυτικά π;ς λύπης, Ύ) οποία κυκλoφό('ΎJσε στο τέλος του 1995, λίγους
μήνες πριν πεθάνει ο ΠΟΙΎ)τής, έγιναν . εκδοτικά γεγονότα', και αυτό
αποοεικνύει ότι το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για το έργο των
καταξιωμένων ΠOΙΎJτών δεν έχει καθόλου σbήσει. ΣΤΎ) δεκαετία του '80
κυκλoφόΡΎJσαν και άλλες καινούριες συλλογές και συχνά συγκεντρωτικές
εκδόσεις με έργα ΠOΙΎJτών, που έγιναν γνωστοί σΤΎJ διάρκεια ΤΎJς δεκαετίας
του '40 και του '50, πολλοί από τους οποίους συνέχισαν και σΤΎJν περίοδο
μετά ΤΎJ δικτατορία, ρίχνοντας το δικό τους σπόρο. Πρόκειται για τους
ΓιάννΎJ Δάλλα, Έκτορα Κακναbάτο, Νίκο Καροίιζο (μέχρι το θάνατό του
το 1990), Τάσο ΛεΙbαδίΤΎJ (μέχρι το θάνατό του το 1988), Τίτο Πατρίκιο,
Μίλτο ΣαχτoίιΡΎJ, TάΚΎJ Σινόπουλο (μέχρι το θάνατό του το 1981) και
Κώστα Στεργιόπουλο.4 ! Όσον αφορά στους νεότερους, ενθαρρυντικά σή
μ.rxτα σίγουρα είναι ο μεγάλος αριθμός ολιγοσέλιδων συλλογών με πoίΎJσΎJ,
που από το 1980 εκδίooντα~ από τους εκοοτικοίις οίκους Άγρα, Καστα
νιώΤΎJς και ΝεφέλΎ) σε ομοlOμορφες σειρές, και ΎJ εμφάνΙσΎJ το 1993 του
σΎJμ.rxντικoύ περιοδικού Ποίηση. ΤΎ)ν έκooσΎJ του περιοδικού διευθύνει ο
ΧάΡΎ)ς Βλαbιανός και μέχρι τις σ.ρχές του 1996 είχαν κυκλοφορήσει έξι
,
τευΧΎ),"
"50 σε
λ'~ , θ' ,
Ιαων περιπου το κα ενα, στα οποια συνυπαρχουν καινουρια
, ,
πoιήμ.rxτα, μεταφράσεις και δοκίμια για ΤΎj\l πoίΎJσΎJ.
41. Γιάννης Δάλλιχς, Ποιήματα (1948-1988), Νεφέλη, A6~νιx 1990' Έκτωρ Κιχ
κνα6άτος, Ποιήματα (2 τόμοι), Άγρα, Aθ~νιx 1990. Του κιχρουζου κυκλοφόρψιχν ιχρ
κετές σuλλoγές κατά τις Βεκιχετίες του '70 κιχι του '80, όπως ιχναφέρθ'ηκε στο πραη
γούμενο κεφάλαιο' τα Ποιήματα κυκλοφόρψαν (σε Buo τόμους) μ.όλις το 19\}3 και 1994,
από τις εκΒόσεις Ίκαρος Τάσος Λει6αΒίτης, Ποίηση (3 τόμοι), ΚέΟρος, Altήνα 1978,
1987, 1988' Τίτος Πατρίκιος, Ποιήματα, Ι (1948-1954), 3η έκΒοση θεμέλιο, Altήνιx
1990' Μίλτος Σαχτουρης, τρεις συλλογές από το 1980 ώς το 1990' Τάκης Σινόπουλος,
Συλλογή ΙΙ (1965-1980), Eρμ.~ς, Altήνα 1980' Κώστας Στεργιόπουλος, Τα ποιήματα Ι
(1944-1965), Νεφέλη, Altήνα 1988.
Η ΈΚΡΗΞΗ' ΤΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ
Ενώ πολλοί νέοι ΠΟΙΎ]τές ανα.δεικνύονταν και συγκροτουσα.ν ΤΎ] 'γενιά του
'70' κάτω α.πό τις συνθήκες του στρατιωτικού καθεστώτος, δεν έγινε κάτι
αντίστοιχο κα.ι σΤΎ]ν πεζογραφία..42 Αυτό που α.να.πτύχθΎ]κε περίπου α.πό
το 1974 ώς το 1980 δεν ήτα.ν τόσο μια. νέα γενιά συγγραφέων -ίσως Ύ]
πλειονόΤΎ]τα των κα.ινοτόμων ήτα.ν ήδΎ] καταξιωμένοι- όσο ένα νέο είδος
ι Τ ι λ' ι !1' ι , Π λ
γρα.φΎ]ς. α. προσφα.τα. πο ιτικα γεγονοτα. και ιοια.ΙΤεΡα. αυτα. του ο υ-
τεχνείου (1973), που προανήγγειλαν τψ πτώσΎ] ΤΎ]ς δικτα.τορίας τον

επόμενο χρόνο, προφανώς α.ποτελούν ένα σΎ]μείο εκκίνΎ]σΎ]ς ΤΎ]ς νέα.ς πε
ζογραφία.ς. Το κι6ώτιο (1974) του ΆΡΎ] Αλεξάνδρου είναι μια αλλΎ]γορική
ιστορία του Εμφυλιου πολέμου, ενώ τρία. τουλάχιστον μυθιστορήματα που
δΎ]μοσιεύΤΎ]καν σΤΎJν τετραετία 1976-1979 δραμα.'t'oπoιoυσα.ν τα γεγονότα.
Του Πολυτεχνείου: Το μυστήριο (1976) ΤΎJς Μαργαρίτας ΛυμπεpάΚΎJ'
Αντιποίησις αρχής (1979) του Αλέξανδρου Κοτζιά (1926-1992) και Η
αρχαία σκουριά (1979) ΤΎJς Μάρως Δούκα (γεν. 1947). AκόμΎJ, το πρώτο
μυθιστόpΎJμα ΤΎJς κόpΎJς ΤΎJς ΛυμπεpάΚΎJ, ΤΎJς Μαργαρίτας Κα.ραπάνου
(γεν. 1946), με τίτλο Η Κασσάνδρα και ο λύκος (1977), οφείλει πολλά
στψ πpόσφαΤΎJ εμπειρία ΤΎJς λογοκρισίας και ΤΎJς 'αντιποιήσεως αρχής'
από τους Συντα.γματιiρχες. Τα ίδια. γεγονότα, α.πό χρονική όμως απόστα
~, εμπνέουν κα.ι τον Νίκο KάσδαγλΎJ στο έργο του Η νευρή (1985) ..
Ο Αλεξάνδρου παρουσιάσΤΎ]κε ήδΎJ ως ΠOΙΎJτής ΤΎJς μεταπολεμικής
γενιάς. Η ΛυμπεριiΚΎJ κα.ι ο Κοτζιάς εμφανίσΤΎJκαν ως μυθιστοριογράφοι
'!1' '!1' ΜΙ Δ' Κ Ι Ι Ι
την ιοια περιοοο. ονο η ουκα και ΎJ αρα.πανου ανηκουν στη νεoτερΎJ
,
γενια..
Α Ι '!1' Ι ι, θ
ν και σε καποιο επιπεοο τα περισσοτερα απο α.υτα τα μυ ιστο-
ρήματα ικανοποιούν την επι6ε6λΎJμένΎJ πλέον απα.ίτ/σΎ] (που επανα.λαμ

εανόταν σε όλες τις συζΎJτήσεις των αρχών ΤΎJς δεκαετία.ς του '70) να.
42. Η ανθολ6γησ-η αυτής τ/ς γενιάς από τον Γ. Παναγιώτου (l:Iλo σ-ημ. 6) συνε
χίσ'τ/κε με ένα δεύτερο τόμο αφιερωμένο στ/ν πεζογραφία. Το είδος όμως του υλικού
σχεδόν κατάργησε το έργο του ανθολόγου. Διάφοροι συγγραφείς που περιλαμl:lάνονταιείχαν
aρχίσει να δΥ]μοσιεύουν στ/ δεκαετία του '60 ('Ι] Κατερίνα Πλασσαρά, γιιχ παράδειγμα),
ενώ α/οι, όπως ο Γιώργης ΓιιχτρομανωλάΚΥ]ς και ο Φίλιππος Δρακοντιχειδής, οεν είχαν
δ'l]μοσιεύσει κανένα από τα έργα, για τα οποία είναι τώρα γνωστοί, μέχρι τα τέλΥ] τ/ς
δεκαετίας. ΑκόμΥ] πιο σ-ημαντικές αποοεικνύονται οι απουσίες: ο Αλεξάνδρου, αν και με
γαλύτερος, είναι ένας καινούριος στο χώρο τ/ς πεζογραφίας στα 1970. Απουσιάζει επίσ-ης
ΚΙΧι ΎJ Μ. Καραπάνου, προφανώς επειδή Υ] αναγνώρισ-η του έργου τ/ς ήταν περιορισμέΙΙΥ]
μέχρι τ/ δΥ]μοσίευσ-η του δεύτερου μυθιστορήματός τ/ς, Ο υΠVΟbι%της, το 1985.
-----
αποτελούν μ.αρτυρία των σύγχρονων γεγονότων, κανένα οεν επιοιώκει την

αυθεντικ~ αντικειμ.ενικότητα,που ~ταν το σ~μ.ιx κατατεθέν των μ.υθιστο
ρημ.ατικών 'μ.ιχρτυριών' της Mικρασιατικ~ς Kαταστρoφ~ς και του Δεύ
τερου παγκόσμ.ιου πολέμ.ου στη οεκαετία του'40 και του '50. θεμ.ατικός
πυρ~νας όλων αυτών των μ.υθιστορημ.ά.των οεν είναι τα ίοια τα γεγονότα.
Είναι ο τρόπος μ.ε τον οποίο ορισμ.ένα άτομ.α bλέΠΟυν αυτά τα γεγονότα
και μετά τα αφηγούνται.
Η αφ~γηση στο Κι6ώτιο υποτίθεται ότι είναι γραμ.μ.ένη σε φύλλα
που οίνουν στο φυλακισμ.ένo-αφηγητ~και στα οποία καταθέτει ό,τι γνω
ρίζει για μ.ια παράξενη μ.υστικ~ απoστoλ~, από την οποία επέζησε μ.όνο
αυτός. Συχνά αντιφάσκει και, καθώς bασανιστικά αναζητά την κυριολε
κτικ~ ακρίbεια, προοοευτικά ανακαλύπτει πως οι αυστηρές απαιτ~σεις
της στράτευσης σε ένα σκοπό έχουν αοειάσει τη γλώσσα από κάθε σχε-
'" Ι?' Ι?' , ι,
τικο νοημ.ιχ, οπως αΚΡΙΌως και το ΚΙΌωτιο, που αυτος και οι συντροφοι
του μ.ε τόσες θυσίες μ.ετέφεραν, αποοεικνύεται στο τέλος της ιστορίαι:;
ι τ ' Ι !:ΟΙ ι
κενο. 1 Ο μυστηριο, το οποιο συνοεεται στενα μ.ε το
θ ι
εατρικο παρε
λθ Ι
ον της
Λυμ.περάκη, χειρίζεται μ.ε τέτοιον τρόπο τα γεγονότα του Πολυτεχνείου,

ώστε αυτά τα οποία ()ίωσαν οιάφοροι που συμ.μ.ετείχαν παρουσιάζονται ωι:;
αναπαράσταση μ.ιαι:; πρωτόγονης αιμ.ιxτηρ~ι:; τελετ~ς.
Η
ι Κ ζΙ ι ι ι ι
τεχνικη του οτ ια στην παρουσιαση των γεγονοτων μ.εσα απο
τα μ.άτια ενός ιοιαίτερα bρώμ.ΙΚΟυ ~ρωα (μ.ια τεχνικ~ που ανευρίσκεται

και στο πρώτο του μ.υθιστόρημ.ιχ του 1953, την Πολιορκία) αποκτά μ.ια
πιο εξελιγμ.ένη μ.oρφ~ στην Α ντιποίησιν αρχής. Στο μ.υθιστόρημ.α αυτό τα
γεγονότα. πιiρoυσιάζoνται μ.έσα από το πρίσμ.α ενός εξ επαγγέλμ.ιχτος
ι Ιζ Κ ι ΚΙ ι , ι
χαφιε που ονομ.α εται ατσαντωνης. αποτε επεσε τυχαια στα χερια
του το κλασικό μ.υθιστόρημ.ιχ του 190υ αιώνα που Οραμ.ιχτοποιεί τη ζω~

του ηρωικού επαναστάτη μ.ε το ίοιο όνομ.ιχ. Υπάρχει στο μ.υθιστόρημ.ιχ του
Κοτζιά μ.ια συνεχ~ς εφωνικ~ αλληλεπίοραση μ.εταξύ του ηρωικού ύφουι:;
και τηι:; αρχαιοπρεπούς γλώσσας του λογοτεχνικού αlter ego του ~ρωα
και της ελεεινης ι ,
προσωπικοτητας και γ
λ'
ωσσας του
Ι !:Ο
ιοιου του
ι
ηρωα.
Στο μ.υθιστόρημ.ιχ τηι:; Μάρως Δούκα Η apχαία σκουριά τα ίοια

γεγονότα παρουσιάζονται από την πολύ oιαφoρετικ~ oπτικ~ μ.ιας φoιτ~
τριας, η οποία μ.παίνει στο Πανεπιστ~μ.ιo μ.ετά το πραξικόπημ.α τηι:; 21ης
Απριλίου. Ο τρόπος. όμ.ως που η πρωταγωνίστρια bιώνει αυτά τα γεγο
νότα και οι Οιαπλεκόμ.ενες ιστορίες της οικογένειας και των φίλων τηι:;
παρουσιάζονται μ.ε μ.εγάλη μ.ιχστοριά μ.έσα από το πολύ προσωπικό πρί-
-----~-------
σμα των κατοπtνών αναμν~σεων. Προς το τέλος του μuθtστορ~ματος 1)

Μυρσίν1), 1) αφ1)γ~ΤΡtα, παραοέχεταt ότt οι αναπoλ~σεις οεν ~ταν πάντα
αλ1)θείς και αντιοtαστέλλει το επεξεργασμένο πλέγμα όλου του μυθtστο
ρ~ματoς με τις ακρtbείς αλλά κενές απαντ~σεις σε ένα ερωΤ1)μ.ι:χτολόγιο
rtcx Τ1) ζω~ Τ1)ς, με το οποίο αρχίζει xcxt τελειώνει το μυθιστό(1)μα.
Μια άλλ1) θεώ(1)σ1) αυτών των ίοιων γεγονότων από Τ1) χρoνικ~
απόστασ1) μιας οεκαετίας παρουσtάζεταt στο μυθtστό(1)μα του Νίκου
Κάσοαγλ1) (γεν. 1928) Η νευρή. Ο Κάσοαγλ1)ς, όπως xcxt ο Κοτζιάς,
άρχισε την καρtέρα του μετά την Kατoχ~ και τον Εμφύλιο, και τα
μυθιστoρ~ματα xcxt τα OΙ1)~μι:xτά του που οημοσιε60νται από το 1952
καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα θεμάτων. Η πρώτη του συλλoγ~ OtYjγY)
μάτων αν~κει στον ηθογραφικό ρεαλισμό' το μυθιστόρημ.ι:χ Κεκαρμ.ένοι
(1959) αναφέρεται στη ζω~ των φαντάρων, κ~ι με το έργο Η Μαρία
περιηγείται τη Μητρόπολη των Νερών (1982) αποτίει το οικό του φόρο
τιμ~ς στη Χφοσίμα. Σε όλα αυτά τα έργα ο Κάσοαγλης μένει πιστός
στην ευρεία 'νεο-ρεαλtστtκ~' oπτικ~, που κυριάρχησε στα πρώτα μετα-
"Ί_ ' χρονια.
ΠOΛl::μικα , Δ εν ενοιαφερεται
1." 'λ'
τοσο πο υ για τα τεχνικα ρητορικα"
εφφέ που οtακρίνονται στην όψtμη πεζογραφία του Κοτζιά. Στο μυθιστό
ρημ.ι:χ Η νευρή οεν εστιάζει την πρoσoχ~ του στα γεγονότα του Πολυ
"C.εχνείου, με τα οποία ξεκtνάεt, αλλά στην αμείλΙΚΤ1) απoσύνθεσ1j της
εσωτερικ~ς ζω~ς των κεντρικών 1)ρώων, που συνεχίζεται rtrJ. πολλά
χρόνtα μετά. Περtσσότερο τρομερός και από τα γεγονότα που οtαοραμα
τίζονται στη 01)μόσtα ζω~ είναι, σΤ1)ν υπόθεσ1j αυτού του μυθιστoρ~μα
τος, ο θάνατος ενός 6ρέφους από μ1)νιγγίτιοα, επειo~ το τηλέφωνο του
γιατρού ~ταν κατειλημμένο από τη γυναίκα του που κουτσομπόλευε με
τις φίλες της. Η νευρή είναι ένα μυθιστό(1)μα που Μσκολα ανέχεταt καt
οριμ6τατα κατακρίνεt την ιστορία που εφοοίασε τα ΠΡ(1)γούμενα. Σ1)μ.ι:χ
ντικ~ κατάΚΤ1)σ1j του συγγραφέα είναι το ·μ.ι:xxιXbpΙO αλλά πάντα ανθρώ-
, ,
Πtνο χιουμορ με το οποιο αντιμετωπι
'ζεt " 'θ'εμ.ι:χ
το συχνα τραγικο
,
του: ενας
o~θεν πατριώτης τραbεστί 01)λώνεt, απαντώντας σΤ1) γενικ~ Επtστρά

τευση του 1973: «Μου αλλάξανε φύλο, όχι φύλλο πορείας» ./13
Τα πρόσφατα ιστορικά γεγονότα αποτελούν το σκηνικό σε 060 άλλα
μυθιστoρ~ματα, που εμφανίζονταt στα τέλη Τ1)ς οεκαετίας του '70. Η
πρoσέγγΙσ1j της ιστορίας από xιXnOtrJ. χρoνικ~ απόσταση φανερώνει την
43. Η Υειψή, Κέδρος, Aθ~να. 1985, σ. 157.

-------------_.
επιφυλακτικόΤΎJτα των συγγραφέων, και τα έργα αυτά θα μποροόσαν,

ίσως εκ των υστέρων, να θεωΡΎJθOόν ως τα πρώτα δείγματα ΤΎJς 'έΚΡΎJξΎJς'
ΤΎJς επόμενΎJς δεκαετίας. Η Κασσάνδρα και ο λύκος ΤΎJς ΜCιΡγαρίτα.ς
Καραπάνου (κυκλoφόΡΎJσεπρώτα ΎJ αγγλική μετάφρα.σΎJ το 1976 και μετά
στα ελλΎJνικά το 1977) είναι, όπως και το μυθιστόΡΎJμα τ/ς Δοόκα, ΎJ
ιστορία ενός κοριτσιού που ενΎJλικιώνεται. Η Κασσάνδρα ΤΎJς Καραπάνου,
όπως και ΎJ μυθική Κασσάνδρα, έχει μια εντελώς οική ΤΎJς εφιαλτική
λογική, που κυριολεκτικά απογυμνώνει τον γύρω κόσμο από κάθε νόΎJμα.
Μια παρόμοια τακτική εφαρμόζει και ο Νίκος Χουλιαράς (γεν. 1940) στο
πρώτο μυθιστόΡΎJμά του με τίτλο Ο Αούσιας (1979). Ο φερώνυμος ήρωας
είναι κάπως καθυστερΎJμένoς και ΎJ απλοΊ.κή λογική του, όπως στο Sound
αnd Fury του Φώκνερ, αποκαλύπτει τον παραλογισμό που ενυπάρχει στον
οικείο κόσμο ΤΎJς ελλΎJνικής μεταπολεμικής επαρχίας.
Η εκμετάλλευσΎJ των διαφορετικών οπτικών γωνιών και των ορίων
ΤΎJς υπoκειμενικόΤΎJτας δεν είναι καινοόρια, 6έbαια, στψ ελλΎJνική πεζο
γρα.φΙα. Αξίζει πάντως να σΎJμειωθεί ότι αυτή ΤΎJν εποχή αναζωπυρώνεται
το ενδιαφέρον για το έργο του Γ. Μ. ΒιζυψοΙ; και ΤΎJς Μέλπως Αξιώτ/,
που υπήρξαν πρωτοπόροι σε αυτόν τον τομέα και που δεν έτυχα.ν ώς τότε
ΤΎ')ς ανάλoΎΎJς προσοχής. Τα δΙΎJγήματα του ΒιζυΎ')νοΙ; ΤΎJς δεκαετίας του
1880 κυκλοφόΡΎ')σαν σε ouo νέες εκδόσεις, και το συνολικό έργΟΤΎ')ς
Μέλπως AξιώΤΎJ, ΎJ οποία πέθανε το 1973, συγκεντρώθ'ηκε σε μΙα. σεφά,
σΤΎ')ν οποΙα συνεπιμελήτρια ήταν ΎJ Μάρω Δούκα.. Άλλα. πρoΎJγoόμενα για
ΤΎJ νέα τάσΎJ, τα οποΙα ήδΎJ αναφέρθ'ηκαν, εΙναι, σΤΎ')ν περΙοδο 1970-1980,
Τα Ψάθινα καπέλα, που έγραψε ΎJ ΛυμπεράΚΎJ το 1946, και τα μυθιστο
ρήματα του Τσίρκα και ΤΎJς Τατιάνας ΓκρίΤσΎJ-Μιλλιέξ από ΤΎJ δεκαετία
του '60. Με δια.φορετικούς τρόπους όλα αυτά τα 6Ιbλία προμψύουν ΤΎJν
αυξΎJμένΎJ προσοχή στο στοιχείο ΤΎJς υπoκειμενικόΤΎJτας, που σΎJμαoεύει
τ/ν ελλψική πεζογραφία του 1980.
Αυτά είναι μερικά από τα συστατικά του μεθυστικού μίγματος που
εΙναι ΎJ ελλΎJνική πεζογρα.φία σΤΎJ δεκαετία του '80. Όχι μόνο περισσότερα
μυθιστορήματα από νεότερους ή πρoΎJγoυμένως άγνωστους συγγρα.φείς
αντψετωπίσΤΎJκαν από τ/ν κριτική ευνο'iκότερα. α.πό ό,τι στο παρελθόν,
ϊϊ' , '!:" 'λ '
αΛΛα. και το αναγνωστικο κοινο εναια.φερεται ο ο κα.ι περισσοτερο για το
μυθιστόΡΎJμα, και μάλιστα για τα καινοόρια μυθιστορήματα. Μία επι

πλέον πρωτοτυπία είνα.ι ότι περισσότερα από τα μισά μυθιστορήματα που
συγγράφοντα.ι στψ Ελλάδα. αυτή τψ περίοδο είναι έργα γυναικών συγ-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ . 359
γραφέων. Είναι οόσκολο να πει κανείς σε ποιο 6αθμό αυτές οι εξελίξεις

είναι έργο των εκΟοτών. Σίγουρα όμως, από τα τέλη του '70 και τις
αρχές του '80, υπ~ρχε μια φανερ~ απαίΤΎjσΎj για 'πoιoτικ~ πεζογραφία'
και για πρώΤΎj μάλλον φορά σΤΎjν ελλΎjνικ~ εκooτικ~ ιστορία, οι οικονο
μικές αμοι6ές των συγγραφέων έγιναν σΎjμαντικές. Αυτά τα γεγονότα
αξίζουν κάποιο σχολιασμό.
Είναι γνωστό ότι κατά τις τελευταίες οεκαετίες του 190υ αιώνα Ύj
'ζ~ΤΎjσΎj' πεζογραφίας από τις εφ-ημερίοες και τα περιοδικά ~ταν μεγάλΎj.
Αξίζει όμως να σΎjμειωθεί ότι ακόμΎj και ο Αλέξανδρος ΠαπαoιαμάνΤΎjς,
ο πρώτος ΈλλΎjνας συγγραφέας που ποριζόταν τα προς το ζψ από τις
ιστορίες του, ποτέ όσο ζοόσε δεν εξέδωσε το έργο του σε bιbλ{ο. Αργότερα,
υψΎjλές πωλ~σεις (όπως προκόπτει από τις ανατυπώσεις) φαίνεται πως
έκαναν μόνο τα μυθιστoρ~ματαπου πραγματεόοντανΤΎj σόγχροτ/ ιστορία.
Από αυτά το πιο επιτυΧΎjμένO εκδοτικά ~ταν προφανώς Η ζωή εν τάφω
(με τριάντα ανατυπώσεις ΤΎjς έΚΤΎjς έκδOσΎjς του 1955). Μεταξύ των
άλλων μυθιστοριογράφων του '30, μόνο ο KαραγάτσΎjς φαίνεται να οια-
ι ι Ι Ι Ι ι Τ ι ζ
τ/ρει ενα σχετικα ευρυ αναγνωστικο κοινο. Ύjν κιx.ταστασΎj ΤΎjς πε ογρα-
φικ~ς αγοράς στα 1972 συνόψισε εόστοχα ο Στρατ~ς Τσίρκας: «Κάποτε

[ένα μυθιστόρΎjμα] θεωροόνταν εκooτικ~ επιτυχία (best-seller) αν πουλοό
σε τρεις χιλιάδες αντίτυπα. Σ~μερα, ένα 6ι6λίο που πουλάει χίλια αντί
τυπα καλύπτει το κόστος του και αφ~νει μια εξευτελιστικ~ αμoι6~ για
τον εΚOόΤΎj και το συγγραφέα».44 Αντίθετα, Η αρραbωνιαστικιά του
Αχιλλέα (1987) ΤΎjς ΆλΚΎjς ZέΎj (γεν. 1923), το πρώτο μυθιστόΡΎjμα για
μεγάλους που έγραψε Ύj παγκοσμίου φ~μΎjς συγγραφέας παιδικών 6ι6λίων,
ΠOύλΎjσε πάνω από 100.000 αντίτυπα στα τρία πρώτα χρόνια.
Μέχρι και σ~μερα, υΨΎjλ~ αγoραστικ~ κίνΎjσΎj παρουσιάζουν τα
μυθιστoρ~ματα που το θέμα τους σχετίζεται με τψ ελλψικ~ ιστορία. Η
επιτυχία ΤΎjς ΑΡραbωνιαστικιάς του Αχιλλέα, που εξιστορεί ΤΎjν εμπεφία
ΤΎjς ΎjΤΤΎjμένΎjς Αριστεράς από το τέλος του πολέμου έως ΤΎj Χούντα, και
παρουσιάζει μια σπά,νια και ανά,γλυφΎj εικόνα ΤΎjς ζω~ς των Eλλ~νων
εξόριστων κομμουνιστών στψ TασκένoΎj ΤΎj οεκαετία του '50, ~ταν θεα
μ.ιxτικ~ ακόμΎj και για τα οεοομένα ΤΎjς Οεκαετίας. Eξαφετικ~ επιτυχία
γνώρισαν και έργα που αναφέρονταν στα τραύματα τψ; οεκαετίας του
,40: στο oιεθν~ χώρο Ύj Ελένη του Nicholas Gage (ΓκατζOγιάννΎjς), που
44. ΣτΊ'] σuνέντεuξη 'tou Γ tpμ.avιXxou , ό.π., σα. 270-1.

κυκλοφόρησε πρώτα στα αγγλικά και μετά, σε μετάφραση του Αλέξαν

δΡ(1) Κοτζιά, στα ελληνικά (1983), και οι προφορικού τύπου μαρτυρίες
από την πλευρά της Αριστεράς του Χρόνη Μίσσιου.
Μεταξύ των μυθιστορημάτων τα οποία σ-τη δεκαετ(α του '80 απέ
σπασαν επιδοκιμαστικές κριτικές και από τους ειδικούς και από -το κοινό
είν~ι ηΙστορ{α (1982) του Γιώργη Γιατρομανωλάκη (γεν. 194ο),Το έ~δoμ.o
ροι5χο (1983) της Ευγενίας Φακίνου (γεν. 1945), και Ο ~{oι:; του Ισμαήλ
Φερίκ Πασά (1989) της Ρέας Γαλανάκη. Οι συγγραφείς τους, όπως και
' . . . . .συγ"/Ρoνοι
αΛf\.OΙ .' , τους, επιοεικνυουν
!1" " επαρκεια και Ρ
τεχνικη Ρ ,
οεοαιοτητα, που
στηρίζονται αλλά ξεπερνούν τις παρεκκλίσεις της οεκαετίας του '60.

Απομονώθηκαν εδώ αυτά τα έργα μόνο για-τί το καθένα, με διαφορετικό
τρόπο, αντιμετωπίζει θέματα που απασχολούν όλη την ελληνικ~ λογο
τεχνία της νεότερης επoχ~ς: δηλαδ~ τη σχέση του ελληνικού παρόντος
με το ιστορικό παρελθόν, του σύγχρονου λόγου με την ελληνικ~ παράδοση
και, τέλος, και των ouo με την κυρίcφχη ξένη κουλτούρα ~ κουλτούρες.
Και τα τρία πραγματεύονται το ελληνικό παρελθόν. Η Ιστορία
'ζ , , , " 'λ !1'
παρουσια ει τοπικα γεγονοτα σε ενα κρητικο χωριο στα τε η της οεκαε-
τίας του '20. Το έ~δoμo ρούχο αναφέρεται στις εμπειρίες τριών γενεών,
των
, , λ' 'λ ,"
οποιων οι μνημες κα υπτουν ο α τα σημαντικα ιστορικα γεγονοτα
από το 1824 έως τη δικτατορία της Χούντας. Το έργο της Γαλανάκη

είναι μυθιστoρηματικ~ ~ιoγραφία με σκηνικό την Kρ~τη και την Αίγυπτο
και τελειώνει με την αποτυχημένη Kρητικ~ επανιiσταση του 1866-1868.
Και τα τρία προσεγγίζουν το θέμα τους μέσω της ελληνικ~ς λογοτεχνι
κ~ς παράδοσης. Η Ιστορία έχει προμετωπίδα ένα απόσπασμα από τον
Ηρόδοτο, τον πρώτο ιστορικό, και κα-ταφέρνει να συνδυσ.σει την αφελ~
αφ~γηση των περιπλαν~σέων του 50υ αιώνα π.Χ. με τις λεπτομέρειες
του ηθογραφικού ρεαλισμού στα τέλη του 190υ αιώνα. Το έ~δoμ.o ρούχο
αντιπαραθέτει στο παραδοσιακό προφορικό ύφος τον αναιo~ λόγο της
σύγ"/Ρονης Aθ~νας. Μοιάζει να εμπνέεται από τους Σικελιανό, Σεφέρη
και Σινόπουλο, όταν παρουσιάζει μια φανταστικ~ ιεροτελεστία τύπου
'νεκρόδειπνου', και με τον τρόπο αυτό σχολιάζει άμεσα τα πoι~ματα του
Σεφέρη και δευτερευόντως του Σικελιανού και του Oμ~ρoυ.45
Η αναμέτρηση της ελληνΙΚ~ζ ιστορίας και παράδοσης από τη μία
45. Βλ στο Έ6δομ.ο ρούχο (Καστανιώτψ;, Aθ~να 1983) τον ιιπιχινιγμό στο Πάσχ a
των Ελλήνων (σ. 146).
πλευρά, και ΤΎJς κυρίαΡXΎJς ξένΎJς κουλτούρας από ΤΎJν άλλΎJ' είναι ένα από
τα κύρια θέμ.ατα του Φερίχ Πασά. Στο Έ6δομ-ο ρούχο το ζήΤΎJμ.α αυτό
εκδΎJλώνεται σΤΎJ γλώσσα και στο πνεύμα ΤΎJς νεαρότερΎJς από τις τρεις
αφΎJγήτριες, ΤΎJς Ρούλας, ΎJ οποία εργάζεται ως δακτυλογράφος σε ένα
γραφείο σΤΎJν Αθήνα. Σε oλόκλΎJΡΎJ ΤΎJν Ιστορία αντιπαρατίθεται ΎJ άλογη,
αφελής 'λογική' των κύριων ΎJρώων προς ΤΎJ φαύλΎJ 'λογική' των εκτε
λεστών του νόμου και έμμεσα των κυ6ερνώντων, ώστε ΎJ λογική ενός
μορφωμένου αναγνώσΤΎJ ΤΎJς δεκαετίας του '80 να αποδεικνυεται αλλότρια.
Και στα τρία μυθιστορήματα (όπως και σε πολλά άλλα τ/ς δεκαε
τίας) υπάρχουν επίσΎJς ενδείξεις μιας νέας σXέσΎJς με ΤΎJ σύγχpoνΎJ ξένΎJ
γραφή. Τέλος, φαίνεται ότι αυτοί οι συπραφείς έχουν αποδιώξει το συ
μπλεγμα κατωτερότ/τας και έχουν απ06άλει το άγχος ΤΎJς σύγΚΡΙσΎJς με
τα ευρωπαί.'κά επιτεύγματα στο μυθιστόΡΎJμα, που χαρακτήριζαν ΤΎJν
ελλψική πεζογραφία από ΤΎJν εποχή που ο Θεοτοκάς έγραφε το Ελεύ
θερο πνεύμ-α το 1929. Το νέο ελλψικό μυθιστόΡΎJμα τ/ς δεκαετίας του
'80 σΤΎJρίζεται στις τεχνικές του υπαινιγμού, τ/ς παρωδίας, ΤΎJς συμφι
λίωσΎJς του ρεαλιστικου με το φανταστικό στοιχείο και ΤΎJς ρεαλιστικής
αφήγησΎJς με τα μοντερνιστικά πειράματα - τεχνικές, που μέχρι τα τέλΎJ
τ/ς δεκαετίας είχαν καθιερωθεί παγκοσμίως και XΡΎJσιμoπoιoυνταν όχι
μόνο από τους δυτικοευρωπαίους συγγραφείς, αλλά και από συγγραφείς
όπως ο Thomas Pynchon, ο Milan Kundera, ο Salman Rushdie και οι
νοτιοαμερικανοί διάδοχοι του Jorge Luis Borges.4 6 Στα τέλΎJ ΤΎJς δεκαετίας
του '70 και σΤΎJ διάρκεια ΤΎJς επoμένΎJς, ΎJ ελλΎJνική πεζογραφία 6ρήκε
46. Πολλά ελληνικά; μυθιστopήμ.ι.tτιx τ/ς οεκιχετίας του '80, συμπεριλιχμbιχνομένων

Κιχι ιχυτών των τριών, εφιχΡμόζουν ιχυτό που συχνά; ονομά;ζετιχι 'μ.ι.tγικός ρεαλισμός', ενώ
αυτά τα τρίιχ συγκεκριμένιχ ιχποτελούν πιxpαoείγμ.ι.tτα του είοους τ/ς μετο:μοντέρνας
πεζογραφίιχς, που η Linda Hutcheon όρισε ως «hίstoήοgrafic metafiction» (Α Poetics ο!
Postmodernism: History, Theory, Fiction, New York and London, Routledge, 1988, σσ.
87-123). Εφόσον ο γενικός όρος 'μεταμοντερνισμός' (ίοηθάει νο: περιγραφούν ο:υτές οι
πο:γκόσμιες τάσεις στην πεζογραφία, τότε ένο: σYjμ.ι.tντικό μέρος της ελληνικής πεζοΥΡΟ:
φικής πο:ραΥωγής τ/ς οεκαετίο:ς του '80, ο:λλά. και κάποιο: έργατ/ς προηγούμενης
οεκαετίας, θιχ μποροίισιχν να ΧιχΡακΤ/ριστούν έτσι. Οι κριτικοί και οι σχολιαστές στο
σύνολό τους στάθηκαν πολύ επιφυλο:κτικοί στ/ χpησιμoπoίησYj αυτού του όρου. Βλ, για
παpά;oειγμ.ι.t, Γιώργος θO:MσσYjς, Η άρY1JΙΠΙ τοιι Α6γοιι στο ελ/ηΥικ6 μιιθιστ6pημ.a μετά
το 1974, Γνώση, Αθήνο: 1992, όπου ο:ποφεύγετο:ι συστημ.ι.tτικά ο όρος 'μετο:μοντέρνο(ς)"
Για τ/ oιά;oOσYj του όρου στην Ελλά;οο: στο: τέλη τ/ς οεκο:ετίο:ι; του '80, bλ. το: συγκε
ντρωμένο: οοκίμιο: στον τόμο ΜΟΥτέΡΥο-μεΤIΖμΟΥτέΡΥΟ, Σμίλη, Αθήνο: 1988.
------------------------------
πάλι τ/ν ισορροπία μεταξύ του εσωστρεφούς και του εξωστρεφοός, που
υπήρξε τόσο αποδοτική στην •έΚ(1)ξ1) Τ1)ς πεζογραφίας' πριν από έναν
, Ι' ,
αιωνα ακριοως.
Η Ιστορία του Γιώρτ/ ΓιατρομανωλάΚ1) είναι 1) ιστορία μιας -~εντέ

τας, 1) οποία υποθετικά συνέ~1) σε ένα ΚΡ1)τικό χωριό το 1928. Ο δολο
φόνος είναι ο «ΔικαιάΚ1)ς, που λεγόταν και Δίκαιος», ενώ το θόμα, 1)
οικογένεια του οποίου θα ζ1)τήσει εκδίΚ1)σ1J και αυτή με Τ1) σειρά Τ1)ς,
μετά όμως το τέλος Τ1)ς κύριας ιστορίας, φέρει το όνομα Zερ~ός. Η
αφήτ/σ1J γίνεται στο τρίτο πρόσωπο και ο λόγος είναι λιτός και τεκμ1)-
ριωμενος,
, αν και τα γεγονοτα,
" οπως και σε
"'\"\"
ΠΟΛΛες απο τις
'θ
απι ανες
ιστορίες του Ηροδότου, ~ρίσκoνται πέραν Τ1)ς κοινής λογικής, παρά το

ρεαλιστικό τρόπο αφήτ/σής τους. Ήδ1) στ/ν πρώΤ1) σελίδα, όπου περι
γράφεται ο φόνος, ο αναγνώσΤ1)ς μαθαίνει ότι:
«ο νόμος της ()αρίιτψας που, καθώς λένε, κρατεί σΤΥί θέσYj τους τα
πράγματα, τα ζώα και τους ανθρώπους, καταλίιθYjκε, έτσι ώστε ΟΥίμιουρ
yήθYjκε ανάμεσα στο χώμα και στα γόνατα του πυροEJολYjμένου ένα κενό
που ίσως έφτανε τα 060 μέτρα, ίσως όμως και περισσότερα» .1'7
Ο φονιάς, για να μ1) συΑλ1)φθεί, είναι αναγκαίο να περάσει ένα είδος

τε
"
λετουργΙΚ1)ς μυΎJσ1Jς,
,
κατα Τ1)ν οποια,
"θ
οσο
'Ι' 11"
α κρυοεται στο οασος,
θα
πρέπει να μψείται με Τ1) σειρά διάφορα ζώα για κάποιες συγκεκριμένες

μέρες. Τελικά όμως, συAλαμ~άνεται και πεθαίνει σΤ1) φυλακή, αφήνοντας
το γιο του να γίνει το επόμενο θόμ.σ. στην ανελέ1)ΤΎJ κυκλική διαδοχή αυτής
Τ1)ς Ιστορίας. 48
Η αφ1)τ/ματική φωνή σΤΎJν Ιστορία είναι αποστασΙΟΠΟΙ1)μέν1) και

ψόχραιμΎJ. Στο Έ6δομ.ο ρούχο μονολογούν τρεις γυναίκες: μι(1)λικιωμένΎJ
μ1)τέρα, ΎJ άγαμ1) κό(1) Τ1)ς που ζει μαζί Τ1)ς, και ΎJ επονή τ/ς ρουλα.
Η μ1)τέρα γλίτωσε από Τ1) Μικρασιατική Καταστροφή και οι περιπλα
νήσεις Τ1)ς προς αναζήΤ1)σ1J ΤΎJς μεγάλ1)ς χαμέν1)ς θυγατέρας Τ1)ς επα
ναλαμ~άνoυν το μόθο Τ1)ς Δήμ1)τρας και Τ1)ς Περσεφόν1)ς. Νεαρή ακόμ1),
'Ι"
και ενω "θ
" σε ενα απομ.σ.κρυσμενο
ορισκοταν κοντα χωριο Τ1)ς εσσα λ'ιας ..
47. Ιστορία, Κέδρος, Αθήνσι 1982, σ. 9 (1) έμφσισ1J οική μου).

48. Γι' σιυτό το μυθιστόΡΎJμ.a Είλ Δ. Ν. ΜσιρωνίΤ1)ς, «ΓιώΡΥηζ Γισιτρoμ.aνωλάΚ'ης:
Επτά σχόλισι μ.ε σιφορμή 't1)',! Ιστορία» (1982), στον τόμ.ο του ίοιου Πίσω μ.προς: προ
τάσεις και υποθέσεις Ύια τη νεοελ/ηνική ποίηση και πεζΟΎραφία, Στιγμή, Αθήνσι 1986,
σσ. 261-282 κσιι Θσιλάσσ1Jς, Η άρνηση, ό.π., σσ. 61-94.
ΕΙΣΑΓΩΙΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
- - - - - - - - - _ 363
.
που ονομαζόταν Ρίζες, είοε σε όραμα τον πεθαμένο άντρα της και έτσι
έμεινε στο χωριό, όπου έμαθε τα μυστικά της πιο ηλικιωμένης γριάς,
μιας γυναίκας που τη φώναζαν Βά6ω και η οποία είχε μια παρόμοια με
Τ'η δικ~ της τύχ'η στη διάρκεια της επανάστασης του 1821, πριν από έναν
σχε06ν αιώνα. (Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Δ~μητρα παρηγoρ~θηκε
από μια ηλικιωμένη γυναίκα που είχε το ίδιο όνομα, Βαυ6ώ, στην αρχαία
του μoρφ~). Με την εξιστόρηση της ζω~ς των οικογενειών αυτών των
1:" , λ ' " θ'
ουο γυναικων, στο π αισιο αυτου του ι:τυντομου μυ ιστορηματος, αναφαι-
,
νονται όλα τα μεγάλα τραύματα της μετεπαναστατικ~ς Ελλάδας. Η
κύρια όμως δράση αφορά στη διφορούμεν'η μύηση τ/ς 6ιαστικ~ς πρω
τευουσιάνας Ρούλας στον ξεφτισμένο μυθικό κόσμο των ηλικιωμένων
γυναικών, ο οποίος αντλεί ζω~ από το παρελθόν. Όπως και στην ποίηση
του Σεφέρη, η αναπαράσταση των τελετών που επιτρέπουν στο παρελθόν
να γoνιμoπoι~σει το παρόν απαιτούν θυσία ζωντανού αίματος. Το τέλος
Του μυθιστoρ~ματoς 6ρίσκει τη φυγόκεντρη Ρούλα, που κατευθύνεται με
το λεωφορείο πίσω στον πολιτισμό φωνάζοντας «Άλλη νύχτα εδώ δεν
κάθομαι ... Όχι και να τρελαθούμε κιόλας» ,!ι.9 να ισορροπεί με την κεν-φο
μόλο κηδεμονία του παρελθόντος από τις ηλικιωμένες γυναίκες. Η αντι
παράθεση παράδοσης και εκσυγχρονισμού παραμένει.
Η Ρέα Γαλανάκη, συγγραφέας του μυθιστoρ~ματoς Ο 6{ος του
Ισμ.αήλ Φερ{κ Πασά, άρχισε τ/ λoγoτεχνικ~ Τ'ης πορεία στη διάρκεια της
δικτατορίας ως πoι~τρια.50 Το μυθιστόρημα αυτό στηρίζεται στη ζω~
ενός υπαρκτού ιστορικού προσώπου: του διoικητ~ του αιγυπτιακού στρα
τού, που στάλθηκε το 1866 να καταπνίξει την Kρητικ~ επανάσταση
,
εκεινου του
,
χρονου
,
εναντιον του
θ
ο ωμανικου
' ζ ,
υγου.
Τ
ο
θ '
μυ ιστορημα
ι ι
υφαινεται γυρω απο ουο επιπ
, ~'λ'
εον
,
ιστορικα
"
γεγονοτα: οτι ο
Φ' '5:'
ερικ ο ιοιος
γενν~θηκε Κρητικός χριστιανός και πoυλ~θηκε ως σκλά60ς μετά από

τoυρκικ~ επιoρoμ~ που έγινε στο χωριό του κατά το '21, και ότι ο Φερίκ
είχε έναν αοελφό, τον Αντώνη, ο οποίος το 1866 είχε αναπτύξει μεγάλη
δΡΜτ/ριότ/τα για την οργάνωση της Kρητικ~ς επανάστασης και την
υπoστ~ριξ~ Τ'ηζ από Τ'ην Ελλάδα.
Το πρώτο μισό του 6ι6λίου είναι αφιερωμένο στα πρώτα χρόνια της
49. Το ibOoμ.O pouxo, ό:ιτ., σ. 128.

50. Μετά τι]ν τελευτιχίιχ ΠOΙ1]ΤΙΚ~ τι]ς συλ/oγiι (1980), κιχι πριν α:ιτό Τ1]ν έκοοση
α.υτου του μυθιστορήματος, 1] Γα.λιχνάΚ1] 01]μοσίευσε ouo τόμους με συντομότερα. πε'ζά
κείμενα.: Πού ζει ο λύκος; (1982) κιχι Ομόκεντρα διηγήματα (1986).
--------
ζω~ς του ~ρωα, που παρουσιιΧζονταισχετικιΧ σόντομα σε τρίτο πρόσωπο.

Η αφ~yηση ξεκινιΧει από την κρυψώνα του σε μια σπηλιιΧ στο οροπέδιο
του Λασιθίου (υπιΧρχουν ενδείξεις ότι είναι το ίδιο με το σπ~λαιo στο
οποίο, σόμφωνα με τη μυθολογία, γενν~θηκε ο Δίας), συνεχίζει με τη
σύλληΨ~ του και την ανατρoφ~ του στην Αίγυπτο, τον πλοότο και την
υΨηλ~ του θέση, καθώς και την καθoριστικ~ φιλία του με τον Iμπρα~μ,
που έγινε αργότερα αντι6ασιλέας της Αιγ6πτου. Στο δεύτερο μέρος η
αφ~yηση γίνεται πρωτοπρόσωπη και ο Φερίκ περιγριΧφει τους εννέα
μ~νες που έμεινε στην Kρ~τη στα χρόνια 1866-7 και που θα τελειώσουν
με το θιΧνατό του στο οροπέδιο του Λασιθίου, όπου γενν~θηκε. ΣυνδυιΧ
ζοντας την αυστηριΧ τεκμηριωμένη αφ~yηση με το λυρισμό, το μυθιστό
ρημα αυτό επεξεργιΧζεται με έναν πρωτόγνωρο για την ελληνικ~ λογο
τεχνία τρόπο το «θέμα του προδότη και του ~ρωα» του Μπόρχες. ΑυτιΧ
τα 060 στοιχεία του όφους, όπως και το θέμα του, φαίνονται καθαριΧ στο
τέλος του πρώτου μέρους, όταν ο Φερίκ σαν παιδί κοιτιΧζει την καταστρο
φ~ του χωριοό του από τους νικητές Τοόρκους:
«TριX~'Y)ξε το ~λέμμα: του α:πό τιι:; φλόγει:; κα:ι κοίτα:ξε ΤΎ] ΎΎJ μπροστιΧ στα:
πόδια: του. ΒριΧχια: κα:ι λίγο ξερό χώμα:. Ο Χα:σιΧν πα:σιΧι:;, κα:τα:ΚΤΎ]Τ~Ι:; του
οροπέδιου κα:ι γα:μπρόι:; του α:ντι~α:σιλέα: ΤΎ]Ι:; Αιγύπτου ΜωχιΧμετ ΆλΎ], διέ
σχιζε το ξερό χώμα: επιστρέφοντα:ι:; στον ΧιΧνδα:κα: νΙΚΎ]Τ~Ι:;. Το μέγεθοι:;
α:λόγου κα:ι α:να:~ιXτ'Y) δεν ξεπερνούσε το περίγρα:μμα: ΤΎ]Ι:; πετα:λούδα:ι:; που
πετά. Είδε το άλογο ν' α:φΎ]νιάζει κα: να ρίχνει κα:τα:~ζ τον ιππέα:. Το α:γόρι
σ~Κώσε τον σκοτωμένο ιππέα: πιιΧνοντάι:; τον προσεκτικά α:πό τα: φτερά των
κόκκινων ρούχων, κι α:μέσωι:; τον πέτα:ξε πέρα: φ06ισμένο' το πρόσωπο του
κα:τα:ΚΤΎ]Τ~ έμοια:ζε στο δικό του» .51
Ο Φερίκ μεγιΧλωνε με δ60 ταυτότητες, δ60 παρελθόντα, 060 θρη

σκείες, ακόμα ίσως και δ60 φυλές, όπως φαίνεται από την πρωτοπρόσω
πη αφ~yηση της εννιιΧμηνης αγωνίας του στην Kρ~τη, πριν γεννηθεί ο
αληθινός εαυτός του. Στ~ τέλος της ιστορίας επιστρέφει στα ερείπια του
πατρικ06 σπιτι06 της παιδικ~ς ηλικίας, όπου ξυπνιΧει όλα τα φαντιΧσματα
της οικογένειιΧς' του. Τότε το μυθιστόρημα αποκαλόπτει ότι αυτές οι
ταυτότητες είναι ασυμ6ίbαστες. Αντιλαμ6ιΧνεται πως δεν υπιΧρχει ένας
μοναδικός, αληθινός εαυτός του να ανακαλύψει, και το κείμενο παραπέ-
51. Ο G{ot:; του Ισμ.αήλ Φφίκ Πασά, εχΟ. Άγρα., A6'fινα 1989, σσ. 18-19.
μπει στην παγκόσμια λογοτεχνία του νόστου, από τον Όμηρο και τον
Δάντη ώς τον θ. Σ. Έλιοτ και τον Σεφέρη:
«Το μυα;λό του έλα;μψε ξαφνικά κα;ι κα;τανόησε ότι οεν υπάρχει, ούτε και
υπήρξε, κάτι τόσο α;θώο ώστε να; χαθεΙ Άρα;, πως οεν υπάρχει, ούτε και
ποτέ υπήρξε, επιστροφή». 52
Η απόρριψη εκ μέρους του μυθιστορήματος ακόμη και της έννοιας

της μίας, μοναδικής και αδιαίρετης ταυτότητας οφείλεται εν μέρει στην
εξερεύνηση της υποκειμενικότητας στα προηγούμενα ελληνικά μυθιστο
ρήματα, ιδιιiίτερα των δεκαετιών του '70 και του '80. Πρώτη φορά όμως
εφαρμόζονται αυτές οι αντιλήψεις στην ίδια την ελληνική αντίληψη του
παρελθόντος. Ο Φερίκ δεν έχει μόνο τη διπλή ταυτότητα του κατακτητή
και του κατακτημένου. Είναι επιπλέον αυτόχθων Έλληνας, όπως ο Δίας
που γεννήθηκε στο σπήλαιο πάνω από το Λασίθι, και την ίδια στιγμή είναι
το προ'ίόν της οθωμανικής ζωής με την οποία αναθρέφεται, μια κληρονομιά
που οι αξιώσεις της εθνικής ταυτότητας την απορρίπτουν με περιφρόνηση
και ντροπή. Σε αυτό το επίπεδο, ο Φερ{κ Πασάς μπορεί να δια6αστεί ως
μια παρα60λή για την ελληνική ταυτότητα, όπως στη διάρκεια δύο αιώνων
σφυρηλατήθηκε από το ανέφικτο της επιστροφής στο ένδοξο παρελθόν.
Είναι ίσως η πρώτη φορά που γίνεται αποδεκτό στη λογοτεχνία ότι στην
κληρονομιά της Ελλάοας σήμερα ανήκει και η ιστορία της ως επαρχίας
της οθωμανικής αυτοκρατορΙας.53
52. Το πιχράθεμα είναι από τον Επίλογο (σ. 197), που επιστρέφει στην τριτοπρό
σωπΥΙ αφήτ/σYj του πρώτου μ.έρους του μυθιστορήματος. Στην πρώτη πρότασYj ακού
γεται, μ.ιΧλλον καθαρά, ο τελευταίος στίχος του σολωμικού Πόρφυρα: Άστραψε φως κι
εγνώρισεΥ Ο Υιος ΤΟΥ εαυτό του,
53. Με την εξερεύVYjσYj της οιχασμένΥΙς ή οιπλής προσωπικότητας, που αΨΥΙφά τις
επι6ε6λημένες οιακρίσεις ΤΥΙς θΡΥΙσκείας, της εθνικότητας και ΤΥ)ς φυλής, Yj ΓαλανάκΥΙ
ουσιαστικά συνεχίζει, ακρι6ώς μετά από έναν ιχιώνιχ, το έργο του Βιζυψού. Εμφlχνέστlχ
τα, σε OUO ΟΙΥΙγήματά του ο ΒιζUYjνός όχι μόνο στέκετlχι με σuμπάθειιχ lχπένlχντι στον
Το υρκο κεντρικό ήρωιχ, IχΜιΧ τον πιχροuσιάζει κιχι ως το 'σωσίιχ' ή το αlter ego ενός
Χριστιιχνου: ο Κιιχμήλ στο Ποίος ήτο ο φΟΥεύς του αδελφού μου κιχι ο Μοσκώι2 Σελήμ
στο ομώνuμ.ο Οιήτ/μα. Η σύνθετη κιχι κιχινούριιχ πρoσέγγισYj τοι) πιχρελθόντος από την
ΓlΧλlχνάκΥΙ είναι μονιχοική κlχι οε σuμπίπτει με ιχυτή άλλων σύγ'ΧΡονων σuγγρα;cpέων, οι
οποίοι επίσYjς ιχντλούν το uλικό -roUI; ιχπό την ίοιιχ περίοδο. Δείγματος χάριν μπορεί να
ιχνιχφερθεί το ιστορικό μuθιστόΡYjμα μιιχς άλλΥΙς ποιήτρια;ι;, της ΙσμήVYjς ΚαπάντlχΥΙ, το
ΑπειΡωτι;ίΥ και ΤούρκωΥ (1990), στο οποίο Yj ΣUΓΓρlXφέας μένει πιστή στις σuμ6άσεις και
ιχντιμετωπίζει το θέμα πιο σuνιχισθ-ηματικά.
Το μυθιστόρημα τελειώνει με τρεις διαφορετικές και ασύμπτωτες

εκδοχές του θανάτου του ήρωα. Είτε δηλ"ητηριάσΤΎJκε από τους Τούρ
κους, που τον υποπτεύθΎ)καν ως προδότη, είτε πυρo~oλήθΎ)κε από τους
Έλλψες σε οποιαδήποτε περίπτωσΎj, το ένα μισό του διπλού εαυτού του
σκοτώνει το άλλο. Η τρίΤΎJ εκδοχή, ΎJ οποία παρουσιάζεται περισσότερο
ως στοχασμός πάνω στη μοίρα του Φερίκ και λιγότερο ως γεγονός, τον
θέλει να απορρίπτει και τα δύο παρελθόντα του. Σκοτώνεται ο ίδιος με
το παλιό μαχαίρι που είχε μαζί του όλΎJ του τη ζωή σαν ένα είδος
φυλακτού, και το οποίο είχε ~ρει παιδάκι στα ~άθΎ) της σΠΎJλιάς στο
Λασίθι - μαχαίρι που αποτελεΙ τον αρχαιολογικό κρίκο, που τον συνέδεε
με τους πιο μακρινούς προγόνους του.
Στο ίδιο άρθρο, που μνΎJμoνεύθηκε ΠΡOΎJγoυμένως, και αναφερόταν στ/ν

ανάπτυξη ΤΎJς πεζογραφίας εις ~άρoς ΤΎJς πoίΎJσΎJς, ο ΔημήΤΡΎJς Tζιό~ας
σΎjμείωνε μια νέα απαίτηση για 'εύκολο ανάγνωσμα' και υποστήριζε ότι
ΎJ συνταγή ΤΎJς επιτυχίας απαιτεί μήκος 170-200 σελίδων.5Ι< Και τα τρία
μυθιστορήματα που μόλις εξετάσΤΎJκαν ικανοποιούν αυτή τψ παράμετρο.
Κανένα όμως δε θα μπορούσε να θεωρηθεί 'εύκολο ανάγνωσμα', αν και
όλα δείχνουν ένα σε~ασμό (χρωματισμένο ή όχι με κάποιο τόνο παρωδίας)
, ~ , ι,,
για τα γουστα και τις προσοοκιες των αναγνωστων ιστοριων, γεγονος που
τους φέρνει σε έντoνΎJ αντίθεσΎj με τους μοντερνιστές προκατόχους τους,

ι Αξ ι Π ζΙ Ι1 ι 11' ι ι
οπως η ιωτη και ο εντ ικης. σως πιο αμεσα ενοεικτικο αυτων των
γούστων και προσδοκιών, όπως είχαν διαμορφωθεί σΤΎJ διάρκεια ΤΎJς

. δεκαετίας του '80, εΙναι τα σχετικά ελαφρά μυθιστορήματα του Πέτρου
Τ ατσοπου
ι λ
ου και του
Γ ι ,...., θ Ιλ ι ι
ιαννΎJ ~αν ου ΎJ, με τα συγχρονα αστικα σκηνικα
ι
τους και τψ καθΎ)μερινή γλώσσα και νοστιμευμένα με μια νέα σεξουα

λική ειλικρίνεια. Από τη στιγμή που δεν έχει υπάρξει μια καλά καθιερω
μένη παράδOσΎj λα1κής ή πεζογραφίας 'της διασκέδασΎjς' στην Ελλάδα,
ι I1'Ι λ ι Ι ι, θ ι
ειναι ουσκο Ο να πει κανεις αν καποια απο αυτα τα μυ ιστορηματα
ι ι λΙΨ Ι , , (Ι Ι 11' ,)
εντιμα στοχευουν να κα υ ουν αυτο το κενο Ί'j ισως και την ιοια στιγμΊ'j
παρωδούν τις συμ6άσεις της ξένΊ'jς, ευρεΙαι:; κυκλοφορίαι:;, πεζογραφίαι:;.Η
54. Κάποιεζ από αυτέζ ΤΙζ πσιρατηρήσεΙζ ακούστηκαν και σt μια συζήτησΎ) στρογ
ΓUλήι; τροιπέζΎ]ζ που οιοργaνώθ'ηκε την ίοιοι 'ΧΡονιά και ήτοιν πολύ οιοιφορετική ιχπό ΤΙζ
οιποιισιόοοξει; συζΎ]τήσειι; τηζ πραηγoύμεVΎ]ζ ΟεκοιεΤΙΟΙζ. Βλ ΓιώpΎΎJζ ΓιaτρομοινωλιΧΚΎ]ζ
κ.ά., «ΙοεολογΙοι κοιι μορφή ΤΎ]ζ νεοελλΎ]νικήι; λογοτεχνίΟΙζ την τελευτοιίσι εικοσοιετίοι»
στον τόμο Ανοιχτές Συζητήσεις, εκοΟΟεΙζ Υπουργείου Πολιτισμού, Αθήνοι 1987.
καρδιά του κτήΥους του Τατσόπουλου (1988) είναι Ύ] πλΎ]θωρική ιστορία

μιας ασήμανΤΎ]ς υπόθεσΎ]ς ναρκωτικών και μιας αοέξιας λΎ]στείας σΤΎ]
σύγ'ΧΡονΎ] Αθήνα. Υπάρχουν πολλοί υπαινιγμοί σε αυτό το 6Ιbλίο σΤΎ]ν
αγγλική και αμερικανική αστυνομική λογοτεχνία, γιατί τι άλλο μπορεί να
συμπεράνει κανείς από μια σκηνή σΤΎ]ν οποία ένας ήρωας του έργου
περιχύνει με 6ενζίνΎ] έναν άλλο και αργά αργά καπνίζει το τσιγάρο του,
απειλώνται:; τον να του 6άλει φωτιά, αν οεν του αποκαλύψει τα πάντα;55
Μήπως ο συγγραφέαι:; οεν γνωρίζει ότι ακόμΎ] και οι αναθυμιάσειι:; ΤΎ]ζ
eοενζ'Ι\lΎ]ζ ειναι
, 'λεκτες;μΎ]πωι:;
ευφ 'Η' " απο τον υπο ψ'
περιμενει ιασμενο ανα-
γνώσΤΎ] να χαμογελάσει, αναγνωρίζονται:; ότι αυτού του είοουι:; ο λα'';κόι:;

ρεαλισμόι:; οεν είναι παρά ένα παιχνίοι;
Τέλος, αν και το σύντομο μυθιστόΡΎ]μα ασφαλώι:; καθιερώθΎ]κε και
γνώρισε εμπορική επιτυχία σΤΎ] οεκαετία του '80, Ύ] εκπνοή ΤΎ]ζ είοε μια
ξαφνική αύξΎ]σΎ] έΚΟΟσΎ]ζ σΎ]μαντικά εκτενέστερων μυθισΤΟΡΎ]μάτων.
Μεταξό αυτών θα πρέπει να αναφερθούν τα εξής: Η αΡρα6ωΥιαστικιά του
Αχιλλέα (1987) ΤΎ]ζ ΆλΚΎ]ζ ΖέΎ], Ύj οποία έχει ήOΎj αναφερθεί, Από τr;y
άλλη όχθη του ΧρόΥου (1988) ΤΎ]ζ Τατιάναι:; ΓκρίτσΎ]- Μιλλιέξ, Η μεγά
λη πλατεία (1987) του Νίκου Μπακόλα, ΒαμμέΥα κόκκιvα μαλλιά
(1989), το πρώτο μυθιστόΡΎ]μα του επιτυΧΎjμένOυ θεατρικοό συγγραφέα
Κώστα Μουρσελά, και Αφρική (1988) τ~υ Ευγένιου ΑρανίτσΎ]. Είναι
~ " , , ι, λ' ,
ενοιαφερον οτι τα τεσσερα πρωτα ειναι εργα πα αιοτερων συγγραφεων, οι
οποίοι είχαν αρχίσει να OΎjμOσιεόoυν στις οεκαετίες του '50 και '60. Τα
έργα ΤΎ]ζ ΆλΚΎjζ ZέΎj και του Κώστα Μουρσελά έγιναν εκδοτικέι:; επι
τυχίες. Η αρρα6ωΥιαστικιά του Αχιλλέα (που εκτείνεται σε 350 σελίδες)
έχει ήδΎ] εξεταστεΙ Το μυθιστόΡΎ]μα του Μουρσελά (493 σελίδες) ανα
τυπώθΎ]κε εφτά φορές και ΠOόλΎjσε 35.000 αντίτυπα μόνο τον πρώτο
χρόνο. Το 6ι6λίο ΤΎjς ΓκρίτσΎj-Μιλλιέξ (363 σελίοες) έκανε OεύτεΡΎj
έκοΟσΎ] μέσα στον ίοιο 'ΧΡόνο και Η μεγάλη πλατεία (553 σελίοες) του
Μπακόλα ανατυπώθΎ]κε 5 φορές μέ'ΧΡΙ το 1990.
Όποιο και αν είναι το μέλλον τ/ς ελλΎjνικής ΠOίΎjσΎ]ζ, Ύj ελλΎ]νική
πεζογραφία στις αρχέι:; ΤΎ]ς οεκαετίας του '90 έχει ξεπεράσει πλέον ΤΎ]ν
κρίσΎ] που εντόπισαν οι ΟΎ]μόσιες συζΎ]τήσεις τ/ς οεκαετίας του '70, με
τρόπουι:; μάλιστα εντελώς απρό6λεπτους τότε. 56 Εκτός από τ/ν αοιάκο-
55. Πέτρος Τι:χ.τσόπουλος, Ηκap8ιά του κτ/νους, Εστία, Αθήνα 1988, σα. 226-32.
56. Η απooτασΎJ που χωρίζει τους σύmονοuς συΎΎραφείς από τους 'πατέρες' τους
της οεκαετίας του '30 οιαπιστώ&l]κε σε 060 ομιχοικές συνεντεύξεις. Στ/ν πρώτη συμ-
------
πη και θετική ανταπόκριση στις συγ"/..Ρονες παγκόσμιες εξελίξεις στο

χώρο του μυθιστoρήματ~ς, οι Έλληνες συγγραφείς ανακάλυψαν πάλι και
άντλησαν δημιουργικά από παραμελημένα κομμάτια της δικής τους
αφηγηματικής παράδοσης, κυρίως από την παρωδία του Ρο'εδη και από
την εξερεύνηση της υποκειμενικότητας του Βιζυηνού περισσότερο από
, ,
εναν αιωνα πριν.
'Ο ' ,
ποια και αν ειναι η ετυμηγορια των κατοπινων γενεων
"
σχετικά με την αξιοσημείωτη .έκρηξη της πεζογραφίας' της δεκαετίας
του '80, τα σημάδια οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το ελληνικό αναγνω
στικό κοινό του μυθιστορήματος στις, αρχές της δεκαετίας του '90 έχει
απαιτήσεις, αναφορικά με την ποιότητα κιχι την ποσότητα, περισσότερες
από οποιαοήποτε άλλη χρονική περίοδο.
μετείχαν πεζογρ6ιφοι που 6ιρχισαν ΤΊ] λογοτεχνική τους πορεία στα τέλΊ] τ/ς οεκαετίας
του '70 και στις αρχές τ/ς επομ.έτ/ς, και στ/ οεuτεΡΊ] εκπρόσωποι τ/ς γενι6ις που είχε
O'ημoσιεUσει και πριν το 1967. Βλ αντίστοιχα: «ΝεοεΜΊ]νlκή κοινωνία, λογοτεχνική
κριτική, πεζογραφία: αφετ/ρίες και παρόν» (<<Το . Δ' συνομιλεί με τους Ευγένιο Αρανί
Τσ'η, Δ-ημοσθένΊ] Κοuρτοι:iικ και Πέτρο Τατσόπουλο»), Το Δέντρο 60-61 (1991), 3-54
και «Γuρω από τ/ν πεζογραφία» (<<Το 'Δ' συνομιλεί με τους Αντρέα Φραγκl6ι, Σπύρο
Πλασκoι:iίτ"l] και Αλέξ-η Πανσέλ"l]νο»), Το Δέντρο 66 (1992), 7-29. ΠολΙ; ενοεικτική είναι
,
-η απορια του Τ' "
ατσοπου λ ου στ/ν προ"l]γουμετ/ J:....
σuνεντευ".ι: «Π οια ' "
σχtσYj μπορει να εχω
με τ/ γλώσσα του Mυριι:iήλφ> (σ. 23). Λίγο πσιρακ6ιτω, στ/ν ίοια σuvέντεuξ"l], σχoλl6ιζει
ο ΑρανίΤσ'ης: «θεωρώ Τ/" πεζογραφική γενι6ι τοu '30 ασήμιχντ/». Οι μόνοι ΠΟι) οι
συνομιλΊ]τές τοu προτείνοuν να εξαιρεθοuν είναι ο Κοσμ6ις Πολ{ΤYJς, ο Μπερ6ιτ/ς και
(<<{σως») ο Καραγ6ιΤσ'ηζ (σ. 41).
6. Λογοτεχνία. κα.ι Γλώσσα.: Το Γλωσσικό ΖήΤ1)μ.α.
Η
λογοτεχνία οεν είναι τίποτε σ.λλο παρσ. γλώσσα, και στ-ην περί
πτωσΎ) της ελλ1)νικ~ς λογοτεχνίας 1) γλώσσα, 1) πρώΤ1) ύλ1) Τ1)ς,
οεν ~ταν κσ.τι που οι συγγραφείς και οι αναγνώστες μπορούσαν να το
θεωρ~σoυν δεδομένο. Το Γλωσσικό Z~Τ1)μα είναι κατσ. 6σ.σ1) μια διαμσ.Χ1)
για Τ1) σωστ~ ~ τ-ην επιθυμ1)Τ~ μoρφ~ Τ1)ς γραπτ~ς γλώσσας, παρ' όλο
που τόσο σΤ1) θεωρία όσο και σΤ1)ν πρσ.ξ1) οεν σ.φ1)σε ανεΠ1)ρέαστο τον
προφορικό λόγο. πσ.ρα πολλσ. γρσ.φΤ1)καν γι' αυτό το ζ~τημα ~δ1) από
το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα, και σχεδόν όλα ~ταν ρυθμιστικού
χαρακτ~pα. Όσοι συμμετείχαν στη θεωpητικ~ διαμσ.Χ1) συνέχιζαν αστα
μσ.Τ1)τα να επαναλαμ6σ.νουν τα επιχεφ~ματα των ΠΡΟ1)γουμένων, συχνσ.
για να διαφοροποιηθούν και να πpoχωp~σoυν στις οικές τους κατηγορη
ματικές προτσ.σεις, με αποτέλεσμα 1) διαμσ.Χ1) να καταλ~ξει σε μια πε
παΤ1)μένη οδό. Παρ' όλο που οι μελέτες που υπσ.ρχουν δεν καλύπτουν
συνοπτικσ. όλο το φσ.σμα του ζητ~ματoς, και λείπει ακόμη μια έγκυρη
ιστορία της διαμfι.χ1)ς από το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα μέχρι τα
τέλ1) του εικοστού, μπορεί κανείς ωστόσο να παpακoλoυθ~σει τ-ην ιστο
ρικ~ αντιδικία, με όλες της τις λεπτομέρειες, με τα επιχεφ~ματα και τα
αντεπιχεφ~ματα που διατυπώθ1)καν σχετικσ..
Αυτό που είναι πιο ούσκολο να προσδιορίσει κανείς είναι το πώς αυτές
οι ρυθμιστικές προτσ.σεις και η συχνσ. επίκαφ1) και πpoσωπικ~ pητoρικ~
πίσω από την οποία οχυρώνονται αλληλοσυσχετίζονται με τις πραγματι
κότητες της αναπτυσσόμενης γραπτ~ς χρ~σης της γλώσσας. Η περί
πλοκη ιστορία της νέας ελληνικ~ς, όπως πρσ.γματι γρσ.φτηκε κατσ. τη
δισ.ρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, ~ για να πσ.με πίσω στα πρωιμό
τερα γνωστσ. κείμενα του δωδέκατου αιώνα, έχει γίνει συν~θως αντικεί
μενο εξέτασ1)ς για τις μαρτυρίες που προσφέρει σχετικσ. με τ-ην ανσ.πτυζ1)
του προφορικού λόγου.! Αλλσ. η γραπτ~, και ιδιαίτερα η λoγoτεχνικ~
1. Βλ π.χ. Roben Browning, Medievαl αnd Modern Greek (2nd ed.), Cambήdge
Uniνersity Press, 1983. Μια Χ?Υισιμ1) εζαίρεσΎj, παρ' όλο που είναι πια ξεπεριχσμέV1j, είναι
1) Ιστορικη Eισιzγωyfι στη Νεοελληνική Γραμματική (1938) του ΜανώλΎ) Τριανταφυλ
λίoΎ), που εμπεριέχει παραοείγματα γραπτ~ι; ΧΡ~σΎjΙ; ΤΎ)Ι; γλώσσα.ι; και φτάνει μέχρι τ/ν
Uστε(1) αρχαιότ/τα. EπίσΎjΙ; 6λ τώρα Δ. ΤζιΜίαι;, Το παλίμψηστο τηι; ελληνικήι; αφή
γησηι;, εκΟ. Οουσσέαι;, Aθiινα 1993, σχετικά με τ/ γλώσσα. Τ1)Ι; α.φ~Y1JσΎjς, όπου τίθε
νται μερικέι; απόψειι;, που συγκλίνουν με αυτέι; του παρόντοι; κεφα.λαίου.
ΧP~σΎ] του λόγου, έχει μια oικ~ της ιστορία και ως εκ τοίιτου είναι
αναγκαίο, εκτός από τη συνoπτικ~ παρουσίασΎ] της θεωρητικ~ς οιαμά
χης για τη γλώσσα, να ιχνηλατ~σoυμε τα κυριότερα σΎ]μεία στην εξέλιξη
της γραπτ~ς εΛληνικ~ς κατά τη οιάρκεια της περιόοου που καλUπτει το
παρόν 6ι6λίο.
Η λ ωσσικη
ι ι ι "Ί"Ί ι ι
γ καταστασΎ] που επικρατουσε στον εΝ\ηνοφωνο κοσμο
κατά τη γέννησΎ] του εΛληνικοίι κράτους ~ταν ασφαλώς περίπλοκη, αΛλά

1 "~'" ι'\"\ '
οχι αναγκαστικα και τοοο οιαφορετικη απο εκεινη των αΝ\ων νεοσυστα-
των κρατών, όπως συν~θως υποστηρίζεται. Η σίιγχΡονη γλώσσα ~ταν

(και είναι) ο άμεσος και μοναοικός απόγονος της γλώσσας που μιλιόταν
και γραφόταν στην κυρίως ΕΛλάδα και στα νησιά της ανατoλικ~ς Με
σογείου κατά την αρχαιότητα (όπως μας είναι γνωστό, τουλάχιστον από
το 1300 π.Χ. περίπου). Με αυτ~ την έννοια, η σχέσΎ] της με μια αρχαία
γλώσσα που από την αρχαιότητα αποτελεί μέσο παιδείας, μπορεί να
συγκριθεί σε μεγάλο 6αθμό με τη σχέσΎ] που υπάρχει μεταξίι των σίιγ
χΡονων λατινογενών γλωσσών (ιδιαίτερα της ιταλικ~ς) και των λατινι-
ι Η λ ι ΛΑ ι ι <;'ο' ι ι ι
κων. ομι ουμενη ε ηνικη στις αρχες του οεκατου ενατου αιωνα, οσο
γνωρίζουμε, χωριζόταν σε οιαλέκτους με γεωγραφικά κριτ~ρια' φαίνεται

όμως πως υπ~ρχε επίσΎ]ς μια 'καΛλιεργημένη' (λόγια) ομιλούμενη διάλε
κτος, η οποία είχε υποστεί την επίορασΎ] της γραπτ~ς ΧP~σΎ]ς της
γλωσσας
' ,
αναμεσα στις ε
λ
' του οεκατου ογοοου αιωνα στην
ιτ
<;'ο' Ι <;'ο ι Κ
ωνσταντι-
ι λ Ε ι Ελ ' Ι <;'ο λ ' Ι ι

νουπο η και στα πτανησα. αχιστες απο τις cιια εκτους αυτες ειχαν
'
λ,ι
αποκ ινει τοσο, ωστε να
θ ι l' ι ιλ
εωρουνται αμοιοαια ακατα ηπτες.
Π ι
ριν απο τη
συγκρότησΎ] του κράτους και την επιλoγ~ της πρωτεύουσάς του, καμιά
από αυτές τις γεωγραφικά διασκορπισμένες διαλέκτους δεν μπορούσε να
προ6άλει την αξίωσΎ] να κυριαρχ~σει, εκτός από εκείνη της ελίτ που,
παρ' όλα αυτά, δε διαχωρίζεται εντελώς από τη γραπτ~ γλώσσα. Μετά
το '21, οι διάλεκτοι της Πελoπoνν~σoυ έγιναν η ομιλοίιμενη γλώσσα στην
Αθ ηνα
'
ι, ι ,ι Ω ι
και, κατα συνεπεια, κυριαρχησαν στο νεο κρατος. στοοο, μια
που το μεγαλύτερο μέρος της μορφωμένης ελίτ της πρώτης γενιάς

ι ι Κ ι λ ι ζ' "Ί "Ί 1. ι
προερχοταν απο την ωνσταντινουπο η, εφεραν μα ι τους ΠOΛlllλ απο τα
γραπτά στοιχεία που χαρακτ~ριζαν την ομιλία τους, και με τον καιρό
'λ λ ι <;'ο λ
μπο ιασαν τις πε οποννησιακες '
οια εκτους με
"Ί"Ί '
ΠΟΝ\α απο
Ι
τα
Ι
στοιχεια
αυτά. Στο σΎ]μείο αυτό, μπορούμε να κάνουμε ένα χp~σιμo παραΛληλισμό

με την Ι ταλ ια,
' Ι <;'ο
οπου οι οιαφορες μετα υ των οια
Ι ξΙ <;'ο λ
'
εκτων κατα τους νεοτε-
Ι Ι
ρους χρόνους ~ταν μεγαλUτερες απ' ό,τι στον εΛληνόφωνο κόσμο, αΜά
ιχυτό δεν εμπόδισε τψ εμφάνΙσΎ) μιιχς πρότυΠΎJς γλώσσιχς που οεν τιχυ-
'
τιζ οτιχν με "λ
κιχμιιχ '
ιχπο τις ομι ουμενες ~ λ'εκτους.
cιΙΙX
Ως προς ΤΎ]ν OμιλOύμενΎJ λοιπόν γλώσσιχ, ιχς ιχρκεστούμε σΤΎJν επι

σήμιχνσΎ) ότι κιχτά το τέλος του δέκιχτου ένιχτου ιχιώνιχ δεν ιχποκΙΧλούντιχν
συνήθως εΜψική (όρος που περιοριζότιχν σΤΎJν ιχρχΙΧίΙΧ γλώσσιχ), ιχΜά
ρωμ.ιxίΙΚΎJ.2 Η εΜψική όμως γριχφότιχν συνεχώς ιχπό τψ ιxρχιxιόΤΎJΤΙX κιχι
εξής, κιχι εδώ 6ρίσκετιχι ΎJ ρίζιχ του Γλωσσικού ZΎJτήμιxτoς. Μετιχξύ του
δεύτερου ιχιώνιχ π.Χ. (τον κιχιρό ΤΎJς μετάφρΙΧσΎ)ς των Ε6δομήκοντιχ) κιχι
του πρώτου μισού του δέκιχτου όγδοου ιχιώνιχ ΎJ εMΎJνική γλώσσιχ που
ΧΡΎJσιμoπoιoύντιxν ήτιχν είτε ΎJ ιχρχιχίιχ Αττική διάλεκτος είτε ΎJ Κοινή,
που είχε εξιχπλωθεί στψ περιοχή ΤΎJς ιχνιχτολικής Μεσογείου μετά τις
κιχτιχκτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κιχτά ΤΎJ διάρκειιχ του τέλους του
τέτιχρτου ιχιώνιχ π.Χ. Κιχι οι δύο, ήδΎJ ιχπό τους πρώιμους μεσιχιωνικούς
χρόνους, είχιχν ξεπεριχστεί ως ομιλούμενες γλώσσες, ωστόσο παρείχιχν
ενίοτε αMΎJλOσυγκρoυόμενιx μοντέλα γραφής κατά ΤΎJ διάρκεια των με
σαιωνικών χρόνων και μετέπειτα.
Στο μεταξύ, ο προφορικός λόγος οεν είχε μείνει στάσιμος, αΜά
οιακρίνονται ελάχιστα άμεσιχ ίχνΎJ ΤΎJς εξέλιξ'YJς που υπέστ/ κατά τ/
οιάρκεια του μεγαΛUτερoυ μέρους των μέσων χρόνων. Η .OΎ]μώδΎJς' τ/ς
εποχής εκείνΎJς (δΎJλαδή ΎJ γραπτή οιάλεκτος 6ασισμένΎJ λίγο πολύ στψ
τρέχουσα ομιλία) άρχισε να εμφανίζεται σε κείμενιχ του οωοέκιχτου αιώνιχ,
ιχΜά για αρκετούς αιώνες ακόμΎJ ΧΡΎJσιμoπoιήθΎJκε γιιχ περιορισμένους
σκοπους, σχεδόν αποκλειστικά (συμφωνιχ με τα σΎ)μερινά οεδομένα) λο
γοτεχνικους. Ο αριθμός των έργων τιχ οποία γράφονταν στ/ 'OΎJμώOΎJ'
ιχυξήθΎ]κε ανάμεσιχ στο δέκατο τέτιχρτο αιώνα κιχι το οέκατο έ6δομο, πιχρ'
όλο που σε μεγάλο 6ΙΧθμό περιορίσΤΎ]κε σΤΎJν πoίΎJσΎ). Οι πρώιμες αυτές
απόπειρες γραφής σΤΎJ νεοεΜψική 'OΎJμώoΎJ' απέχουν πoΛU ιχπό ΤΎJν
, "Ι, ~, ,
ομοιογενεια, και κιχνενα απο τα εργιχ ιχυτα cιεν απεΚΤΎJσε το κυρος που
ιχποοόθΎ]κε στον Chretien de Troyes, στον Dante ή στον Chaucer σΤΎJ

ΔίισΎJ. Ένιχς παράγοντας που συνέ6αλε στο ζήΤΎJμα ιχυτό θα πρέπει
2. Ο Κορα:ήι;, για παράδειγμα, περιορίζει τον όρο ελλY)νικ~ μ.ε τ/ σημασία. ΤΎ]Ι;
αρχαίαι; ελλΎ]νικ~ι;. Ενδεικτικά δεν υπάρχει σuμ.φωνία αυτ~ τ/ν περίοδο για ΤΎ] σωστ~
γραπτ~ απόδοση Τ/Ι; λέξΎ]Ι; ρωμαίΙΚΎ] (από το Ρωμ.ιόι;, τ/ λaϊκ~ αυτoνoμ.aσία των
Eλλ~νων που υπάγονταν στ/ν υθωμανικ~ Αυτοκρατορία). Βλ τα παραθέματα από τ/ν
περίοδο αυτ~ που συνέλεξε ο Χρ. Παπάζογλου, «'Demotique': ΔΎ]μ.oτικ~ (γλώσσα) και
ΔΎ]μ.DΤΙΚιX (τραγούδια)>>, Μολυ600χΟΥουλοπελεκ:ητής 3 (1991), 16-20.
ασφαλώς να αναζΎ]τ/θεί σΤΎ] διάσπασΎ] του ελλΎ]νόφωνου κόσμου, καθώς

Ύ] Bυζαντιν~ αυτοκρατορία (με ΤΎ]ν ελλΎ]νικ~ ως γλώσσα του πολιτισμού
και ΤΎ]ς θΡΎ]σκείας) διαλύθΎ]κε ανάμεσα στο δέκατο τρίτο και στο δέκατο
πέμπτο αιώνα και σΤΎ] συνέχεια ΤΎ] διαδέΧΤΎ]κε Ύ] Oθωμ.ιxνικ~ αυτοκρα
τορία. Μονάχα Ύ] γραπτ~ καθομιλουμένΎ] ΤΎ]ς KΡ~ΤΎ]ς, όπως είχε διαμορ
φωθεί για λoγoτεχνικ~ χρ~σΎ] ανάμεσα στο τέλος του δέκατου τέταρτου
αιώνα και στψ πτώσΎ] του νΎ]σιού στους Οθωμανούς το 1669, κατάφερε
να πετύχει ένα 6αθμό αναγνώρισΎ]ς ως λογοτεχνικό μέσο, αλλά αυτό
θεωρούνταν ~δΎ] ξεπερασμένο και περιορισμένο γεωγραφικά, κατά τψ
περίοδο αποκατάστασΎ]ς του ελλψικού κράτους.
Γύρω στο δέκατο όγδοο αιώνα, Ύ] εξέλιξΎ] ΤΎ]ς γpαπτ~ς γλώσσας είχε
φτάσει σε αδιέξοδο. Τα δίδυμα μοντέλα τ/ς αρχαίας Aττικ~ς και τ/ς αρχαίας
Koιν~ς συνέχισαν να διαΤΎ]ρούν μια ισχυρ~ παρουσία, όμως ()αθμιαία
ξεπερνιούνταν καθώς Ύ] 'μοντέρνα' και όχι Ύ] κλασικ~ ~ Ύ] θεoλoγικ~ σκέψΎ]
του Διαφωτισμού fι.ρχισε να ασκεί την επίδρασ~ ΤΎ]ς στις μορφωμένες ελίτ
των Παραδουνά6ιων ηγεμονιών και των Eπταν~σων. Στ/ Δύση υπ~ρχαν
~δΎ] καθιερωμένες γραπτές καθομιλούμενες, οι οποίες είχαν δΎ]μιoυρ~σει
τις δικές τους παραδόσεις, παράλληλα με τα Λατινικά, στο διάστημα
εκατοντάδων χρόνων: τέτοιο δίλημμα δεν αντιμετώπισαν ο Ρουσσώ ~ ο
Λοκ. Αλλά στον ελλΎ]νόφωνο κόσμο το δίλημμα ~ταν αναπόφευκτο. Η
συν~θης γραπτ~ γλώσσα εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να φτάσει σ'
ένα ευρύτερο κοινό' αν επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί μια εναλλακτικ~ λύσΎ],
δεν υπ~ρχαν συγκεκριμένα καθιερωμένα γλωσσικά πρότυπα, ξεκάθαρα
προηγουμένως, τα οποία οι συγγραφείς θα μπορούσαν να ακoλoυθ~σoυν.
Κατά την περίοδο του Αγώνα του 1821 υπ~ρχαν ουσιαστικά τρεις
θεωρΎ]τικές λύσεις του πρo()λ~ματoς, και η κάθε μία είχε ~δη απoκτ~σει
ι θ ι ΣΙ ι λ ' 1.\ Ι )
εν ερμους υποσΤΎ]ρικτες. υμφωνα με αυτες τις υσεις, υα επρεπε: α Ύ]
εθνικ~ (γραπτ~) γλώσσα να ()ασίζεται στην παραδoσιακ~ γραπτ~ γλώσσα,

παρ' όλο που υπάρχει κάποια ασάφεια ως προς το τι ακρι6ώς σΎ]μαίνει
αυτό, 6) να υπάρξει μια μεταγραφ~ της ομιλούμενης γλώσσας, γ) να δΎ]
μιoυΡΎΎJθεί κάποια μoρφ~ που θα συνίστατο σε μία λίγο πολύ σύγκλΙσΎ]
μετα ξ υ των ουο.
ι ~I II ρος 'λ ~I ,
τα τε η του οεκατου ενατου αιωνα, η οιαμαΧΎ] ειχε
Ι ~ Ι ι
ι ξ λ 1.\' , ~ λ ι ι ι
ουσιαστικα μετε ε ιχυει σε ενα οΙΠΟ ικο ανταγωνισμο, αναμεσα στην
ομιλούμενη γλώσσα (η οποία αποκαλούνταν τ~ρα Όημoτικ~' κατά προ

τίμησΎ] , αντί για τον παλαιότερο όρο ρωμαίικη) και τους υποσΤΎ]ρικτές
ΤΎ]ς (ΌΎ]μοτικιστές ') από τ/ μία πλευρά, και στους υποσΤΎ]ρικτές του συμ-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓO'fΕΧΝΙΑ 373
---- ----
()ι()ιχσμού (κιχθιχρεύουσιχ), ιχπό τψ σ.υ,:η. Βέ()ιχιιχ, η κιχτσ.στιχση ιχυτή οεν

προέκυψε ιχπό τη μιιχ στιγμή στψ σ.λλη, κιχι οι όροι ιχυτοί, οι οποίοι τώρα
χρησιμοποιούνται ευρέως για νιχ αποοώσουν ολόκληρο το φσ.σμιχ της
Οιιχμσ.χης, οε γενικεύτηκαν παρσ. στα τέλη του οέκατου ένιχτου ιχιώνιχ.3
ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ: ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ

ΤΗΣ ΔΙΑΜΑΧΗΣ
11\
Η συζήτηση του Γλωσσικού Ιητήμιχτος κατσ. το οέκατο όγοοο αιώνιχ

συνιστσ. γενικώς ένα οευτερεύον νήμα στο όλο πλέγμα του αφηρημένου
γραπτού λόγου, ιχπό το φιλοσοφικό λόγο ώς τον πολιτικό, που ιχνιχπτύ
χθηκε στον ελληνόφωνο κόσμο ως αντιχπόκριση στο Διιχφωτισμό. Οι πιο
ριζοσπσ.στες στοχιχστές, ιχπό τψ οπτική γωνία της γλώσσιχς, ήταν όσοι
τόλμησιχν να προτεΙνουν πως η Δυτική φιλοσοφΙιχ ήτιχν τουλάχιστον εφσ.-
. μιλλη με εκείνη των ιχρχαίων Ελλήνων κιχι ότι αυτή η σύγχρονη φιλοσοφΙιχ
είχε κιχταφέρει με επιτυχία νιχ εκφραστεί στις σύγ"/.Ρονες γλώσσες της
Ευρώπης. Τέτοιου είοους απόψεις υποστηρίχτηκαν ιχπό την πνευματική
ε ' των Π αραοουναΌιων
λιτ ~ 'Ε' ι
ηγεμονιων
( ι ι ι
που περιγραφετιχι στο πρωτο κεφιχ-
λαιο) κατσ. τη οιάρκεια του οεύτερου μισού του οέκατου όγοοου αιώνα,
κιχι αυτή η στάση οιευκόλυνε έναν αριθμό συγγριχφέων νιχ ιχναζητήσουν
ένα μέσο γριχπτής έκφρασης περισσότερο κατανοητό στους πολλούς παρά
'ορθό' με τους όρους της ιχρχαίας γλώσσιχς.
Ε κεινος
ι ξΙ θ Ι 'ψ Ι Ι
που ε εφρασε πιο κα αρα τις απο εις ιχυτες ηταν ο
Δ Ι
ημη-
τριος Κατιχρτζής (περ. 1730-1807), ο οποίος μεταξύ του 1783 κιχι του
1791, στη φιχναριώτικη Αυλή του Βουκουρεστίου, πρότεινε μια σειρσ. από
εκπαιοευτικές μεταρρυθμΙσεις, συμπεριλαμ6ανομένης και της επαναστιχ
τικής πρότιχσης για εκείνη τψ εποχή, κατά την οποΙα η ΑρχαΙα Ελλη
νική θα έπρεπε να οιοσ.σκεται μέσω της Ν έιχς Ελληνικής. Με τις μετα
φρσ.σεις, τόσο από την ΑρχαΙα Ελλψική όσο κιχι ιχπό τις σύγ"/.Ρονες
γλώσσες της Δύσης, έγινε προσπσ.θειιχ «νιχ γένουν η μσ.θησες κοιναίς εις
όλο το έθνος, εις το οποίο είν' ιχ'ιοιο πρόσκομμα η ελληνική, καθώς ήταν
εκατοστιχίς χρόνιιχ η λατινική στψ Ευρώπη».4 Ο Κιχτιχρτζής έγριχψε
3. Βλ Στέφι.ινΟζ Κοuμι.ιvοUΟ't)ζ, Συναγωγή νέων λέξεων, Epμ.~ς, A6~νι.ι 1980

(πρώΤΥ) έΚOOσΎj το 1900). .
4. Δ. Κι.ιτι.ιρτζ'ήζ, Τα ευρισκόμενα, επιμ.. Κ. Θ. Δ'ημι.ιριΧζ, Ερμ.1jζ, Αθ'ήνι.ι 1970, σ.
21 (Το κείμ.ενο ΎριΧφτ/κε το 1783).
μ6:λιστιχ μια από τις πρωιμότερες γραμματικές της σύγΧΡOνΎJς EλλΎJνικής

(Pωμ.ιxίΙΚΎJς), όπως μιλιότιχν σΤΎJν KωνστιxντινoύπoλΎJ στα τέλΎJ του
οέκιχτου όγοοου ιχιώνιχ, σΤΎJν οποίιχ προσπ6:θΎ]σε νιχ τρα()ήξει μιιχ οιιχχω
ριστική γριχμμή ιχν6:μεσιχ στψ ιχρχαίιχ γλώσσα ΚΙΧΙ σΤΎJ σύγχρoνΎJ ιχπό
γονό ΤΎJς.' Ο Καταρτζής ήταν ο πρώτος που πρότεινε ένιχ τέτοιο μετιχρ
ρυθμιστικό πρόγραμμα, ιχλλά. ΎJ πρότασή του πέριχσε σχεοόν απιxPατήΡΎJ
τη. Πολλές από τις εργιχσίες του πιχρέμεινιχν ιxoΎJμoσίευτες ώς το θά.νιχτό
του, ενω , στο μετιχξ'
υ εγκα-,;ε'λ ει Ψ ε τις 'θ ειες
προσπα ' του να 'ψ ει
γρα στο
ιΟίωμ.ιχ που ο ίοιος πρότεινε, ίσως σε ιχντιχπόΚΡΙσΎ) προς τον ιχυξανόμενο

συνΤΎJΡΎJτισμό που ΠιχΡατηρήθΎ]κε ιχν6:μεσα στους ιχριστοκρ6:τες προστά.
τες του μετ6: ΤΎJ Γιχλλική Eπαν6:σΤiXσΎ).6
Μ ετιχ
"
ιχπο τις πο
λ '
ιτισμενες
~,
οιιχμ.ιχχες του
~,
οεκιχτου
,
ογοοου
~
ιχιωνιχ,
, ο
μιxΧΎJτικός χαρακτήριχς του κυρίως Γλωσσικού ZΎJ't'ήμιxτoς ιχΡχίζει να

ιχνιχφύετιχι στο έργο του εκπιχτρισμένου μελεΤΎJτή των κλασικών γριχμ
μ.ά.των ΑΟιχμ.ά.ντιου Κοριχή (1748-1833), του οποίου οι ιχπόψεις σχετικ6:
με τψ εκπαίοευσΎ), ΤΎJ γλώσσα και τψ ιχπελευθέρωσΎ) του έθνους οιιχ
μορφώθΎ]καν στο Πιχρίσι κιχι οιιχΟόθΎ]κιχν στον ελλΎJνόφωνo κόσμο μέσα
ιχπό επιχoPΎJγoυμενες εκοόσεις κιχι ψευΟώνυμ.ιχ φυλλ6:0ιιχ. Ο Κοραής, ο
οποιος
, σπουοασε
'~I αΤPΙΚΎJ, " ΎJταν ιχπο
" τους πρωτουι:; που υπoσΤΎJPΙ ε
, ξ το
~,
οεκιχτο
" ενιχτο
,
ιχιωνιχ το
'λ'θ"
μοντε ο του ε νουι:;-κριχτουι:;, οσον
,
αφορα σΤΎJν
ιxνεξά.pΤΎJτ/ Ελλ6:0ΙΧ, με ΤΎJν επιφυλιxξΎJ ότι ΎJ 'ελευθερίιχ οε θΙΧ ήτιχν ου

νιχτ6ν να επιτευχθεί χωρίι:; νιχ ιχνέ()ει επιχρκώι:; το επίπεοο πιχιοείαι:; του
ελλψικού λαού, το οποίο σύμφωνα με τιι:; εκτιμήσεις το Κοριχή θΙΧ χρειιχ
ζ6τιχν εν6:μΙσΎ) ιχιώνιχ ιxκόμΎJ. Σε ιχντίθεσΎ) με τον Κιχτιχρτζή, ο Κοριχήι:;
ε ξ ασφα
'λ"
ισε ενιχ ευρυ ιχνιχγνωστικο
" κοινο για τις
~,
ιοεει:; του και
,
ασΚΎJσε
επίoριxσΎJ στη oιαμ.ά.ΧΎJ' ΎJ οποία κρ6:ΤΎJσε μέχρι τον εικοστό αιώνιχ.

Οι ιχπόψεις του Κοριχή γιιχ ΤΎJ γλώσσιχ κιχι για 6:λλΙΧ θέμ.ιχτα ()ρίσκοντιχι
οιιχσκορπισμένες σε γρ6:μμιχτιχ, προλόγους και μ.ιxΧΎJτικά φυλλ6:0ΙΙΧ, γριχμ
μένιχ μετιχξύ του 1804 ΚΙΧΙ ΤΎJς πιχριχμονής του θιχνάτου του, το 1833. Οι
5. Βλ Τα ευρισκόμενα, ό.π., σσ. 217-61 (χΡονολ Ιαν. 1788). Γιιχ τις αρχές που
καθορίζουν το θέμα της Γpαμματικ~ς 6λ σσ. 217-22.
6. Τα Βιιχσωθέντα έργα του Kατιxpτζ~ Β1]μοσιείιΤ1]κα" πλ~pως μό"ο το 1970.
Σχετικά με τ/ σταΒιοΒρομίιχ του και τ/ γενικότεΡ1] συμ60λ~ του, 6λ Κ. Θ. Δ1]μαράς,
Δημήτριος ΚαΤιχΡτζής (Βοκίμιο που Β1]μοσιείιτ/κε για πρώτ/ φορά το 1974), στον τόμο
του ίΒιου, Νεοελ/ηνικός διαφωτισμός (Νεοελλ1]"ικά Mελετ~ματα 2), 31] έκΒ. Epμ~ς,
Aθ~"α 1983, σσ. 177-243.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΉ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 375
μελεΤΎJτές του εικοστού αιώνα οεν άΡΥησαν να τονίσουν τις αντιφάσεις οι

, 'ζ !' λ' ' ! ' ' ,
οποιες παρουσια ονται σε oΎJ ωσεις του, που εγιναν σε οιαφορετικα Ί.Ρονικα
οιαστήματα και οιαφορετικά συμφραζόμενα. 7 Η ουσιαστική συμ~oλή του

Κοραή σΤΎJ oιαμ.ιXΧΎJ ~ρίσκεται στψ επεξεργασία τριών ()ασικών αρχών:
α) ότι ΎJ γλώσσα των αρχαίων είναι το κλειοί σε έναν απoθΎJκευμένo
Α-", ,!', " , "1"
v,ισαυρο παιοειας στον οποιο οι απογονοι πρεπει να αΠOΚΤΎJσoυν πρoσoασΎJ
για να μπορέσουν να οιεκοικήσουν το οικαίωμα ΤΎJς εθνικής αυτοοιάθεσΎ)ς,8

()) ότι ΎJ σύγΊ.P0νΎJ (γραπτή) γλώσσα θα πρέπει να είναι συνεπής με ΤΎJ
γραμματική και τις οιαισθήσεις ΤΎJς OμιλOύμενΎJς γλώσσας, και γ) ο τρόπος
με τον οποίο θα μπορούσε να κλείσει ο κύκλος αυτός είναι να πάρει τψ
OμιλOύμενΎJ γλώσσα ως ()άσΎ), και όσο γίνεται από πρακτική άΠOψΎJ να
ΤΎJ Όιορθώσει' ώστε να τψ πλΎJσιάσει προς τψ αρχαία ΤΎJς πρόγονο. 9 Παρά
το ό,τι επρόκειτο να OιαΚΎJρυχθεί εν ονόματί του αργότερα κιχτά τον ίοιο
αιώνα, ο Κοραής οεν υποστήριξε ΤΎJν επιστροφή σΤΎJν Αρχαία EλλΎJνική
(παραoέΧτΎJκε πως αυτό ήταν αΟύνατον). Και παρ' όλο που η ΌιόρθωσΎJ'
ΤΎJς γλώσσας, τ/ν οποία υποστήριξε, επρόκειτο αργότερα να ΧΡΎJσιμOΠOΙΎJ
θεί στο όνομα της καθαρεύουσας, ο Κοραής ο ίοιος ποτέ οεν Ί.PΎJσιμoπoίησε
αυτόν τον όρο, προτιμώντας τους όρους 'καλλωπισμός' και Όιόρθωσις',
και τα επιχειρήματά του, κατά μία έννοια, οεν προοιωνίζονται λιγότερο
αυτά των μεταγενέστερων oΎJμoτικιστών από εκείνα των 'καθαρολόγων'
που φαινομενικά ήταν οι οπαοοί του. Ο Κοραής φαίνεται πως ήταν ο
πρώτος που υποστήριξε, όπως έκαναν αργότερα οι οημοτικιστές, ΤΎJν
ταυτόΤΎJτα ανάμεσα σΤΎJ γλώσσα και στο έθνος, και επέμεινε ότι η μητρική
γλώσσα συνιστά αναφαίρετο oΎJμoκρατικό Οικαίωμα. Οι κυριότερες μορφές
που επρόκειτο να πάρει η Όιόρθωσις' ΤΎJς μητρικής γλώσσας ήταν κατ'
7. Βλ, για παράδειγμα, Εμμ. Μοσχονάς, Εισαγωyfj: «Αγώνας για μια χαμένη
υπόθεσl]», στον τόμο, BΎJλΙXΡάς, Ψαλί&χ.ς, Χριστόπουλος κ.ά., Η δημ.οτικιστική αντίθειπι
στην ΚοΡαίχή €<μ.έιπι οδό», Οδυσσέας, Αl}ήνα 1981 (στο εξ~ς Μοσχονάς 1981).
8. Η ιδέα αυτή υποφώσκει σε όλα τα γραπτά του Koρα~. Για μια συντoμΎJ πα
ΡOυσίlXσΎJ του θέματος 61. Στοχασμ.οί Αυτοσχέδιοι, Β' του 1807. Βλ Ά.παντα τα πρω
τότυπα έΡγα, τόμο Α2, σ. 857.
9. Οι ιδέες αυτές πιχρουσιάζονταιγια πρώτ/ φορά καθαρά σε επιστoλ~ προς τον Α.
Βασιλείου, που 01jμοσιεuτ/κε το 1804, ως πρόλογος στο μυθιστόΡΎJμα του συγγραφέα του
τέτιχρτου αιώνα μ.Χ. Ηλιοοώρου, Αιθιοπικά. (<<Στοχασμοί αυτοσχέδιοι' επιστoλ~ προς
Αλέξανορον Βασιλείου», Ά.παντα, τόμο Α2, σσ. 832-56). Στον ίοιο πρόλογο ο Κοραής
πρότεινε τον ορισμό τ/ς μυθιστορίας, που άσΚΎJσε επίoρlXσΎJ και που συζΎJτήθΎ)κε στο
πρώτο κεφάλαιο.
αρχήν η αντικατάστασηόλων των δάνειων ξένων λέξεων με ελληνικές τους

ομόλογες δεύτερον, η αποκατάσταση της αρχαίας ορθογραφίας, και
τρίτον, η αναtiίωση των αρχαίων λέξεων που είχαν προ πολλοι'; περιπέσει
σε αχρηστία μ.σ.ζί με τη δημιουργία νέων λέξεων με 6άση τις αρχαίες ρίζες.
Αυτή η . μέση οδός', όπως την ονόμασε ο Κοραής, ανάμεσα στα δύο
άκρα, δηλαδή της ανα6ίωσης της αρχαίας γλώσσας και της μεταγραφής
της ομιλίας, υπέστη έντονες επιθέσεις κατά τη διάρκεια των δύο επόμενων
δεκαετιών που ακολοuθησαν την πρώτη της δισ.τuπωση το 1804. Πράγ
ματι, η κυριότερη συνέπεια της απόπειρας του Κοραή να προχωρήσει σε
συμtiιtiασμό ήταν να φέρει σε φανερή σuγκρουση τις αντίθετες απόψεις
που ελάνθαναν κατά τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα. Για μερικοuς
από τους αντιπάλους του, ο Κοραής προχώρησε αρκετά αφού παραδέ-
,
χτηκε, εστω και επιφυ
λ' , λ" , Ι>'ζ
ακτικα, οτι η γραπτη γ ωσσα επρεπε να Όασι εται
στην ομιλοuμενη, ενώ για άλλους δεν προχώρησε καθόλου στην κατεu
θυνση που επιθυμοuσαν. Παρ' όλα αυτά και οι ouo πλευρές συνέκλιναν στην
απόρριψη της συμ6ιtiαστικής πρότασης του Κοραή ως τεχνητής λύσης.
Η μοναδική εναλλακτική λuση ήταν να υποστηρίξει κανείς ότι κανένας
συμtiιtiασμός τέτοιου τuπου δεν ήταν αναγκαίος, γιατί η κανονιστική tiάση
για το σuγχρονο γραπτό λόγο ήδη υπήρχε. Η απόπειρα ορισμοι'; μιας
τέτοιας tiάσης οδήγησε εντοuτοις σε αντιφατικές κατευθuνσεις και tioTι
θησε μόνο στη γενική ρήξη, αφοι'; έμειναν αγεφuρωτα τα χάσμ.σ.τα, που
υπήρχαν ανάμεσα στην ομιλοuμενη και τη γραπτή χρήση, και ανάμεσα
στη σuγχρονη γλώσσα και την αρχαία, τα οποία ο Κοραής αποπειράθηκε
να γεφυρώσει. Οι εναλλακτικές λuσεις που προέκυψαν έναντι της ρυθμι
στικής πρότασης του Κοραή στη διάρκεια των είκοσι αυτών χρόνων ήταν
αλληλοαναιροuμενες και έτσι εδραιώθηκαν οι γλωσσικές αντιθέσεις, οι
οποίες επρόκειτο να επικρατήσουν για τα επόμενα εκατόν πενήντα χρόνια.
Από τη μία πλειψά, μέσα από τους κύκλους της λόγιας ελίτ της Κων
σταντινούπολης και των Παραδουνάtiιων ηγεμονιών προέκυψαν οι αντιρ
ρήσεις του Νεόφυτου Δούκα (1780-1845), ο οποίος ήταν κληρικός, εκ
παιδευτικός και ένθερμος υποστηρικτής της αρχαίας γλώσσας. Ο Δοuκας
αναφέρθηκε στα ομιλούμενα στοιχεία της γλώσσας που είχε συμπεριλάtiει
ο Κοραής, πράγμα το οποίο απέδωσε περιφρονητικά στην προς τας
«Λαχανοπώλιδας θρυλλουμένης φιλανθρωπίας των φιλοσόφων» .10
10. Μ. ΤΡια;ντα;φuλλίο'1]Ι:;, Νεοελ/ηνική γραμματική, 10Ι:; τόμοι:;: Ιστορική εισα;γωΥή,
Δ'1]μψριΧκοι:;, Αθήνα; 1938, σ. 377.
Μια πω λογική στάση κράτησε ο ταλαντούχος ανώτερος δΎ]μόσως

υπάλλΎ]λος και διπλωμάτης ΠαναγιώΤΎ]ς Κοδρικάς (1762-1827), ο
οποίος, όπως και ο Κοραής, έζΎ]σε για ένα μεγάλο διάστημα τ/ς ζωής
του στο Παρίσι. Η Στψ πράξη, όπως θα δούμε στψ επόμενΎ] ενότητα, ο
Κοδρικάς συμμερίσΤΎ]κε πολλούς από τους θεωρΎ]τικούς ισχυρισμούς του
Κοραή, αλλά πρό6αλε έντονα τψ αντίθεσή του στην αλαζονική διάθεση
του Κοραή να νομοθετεί σε ζΎ]τήματα γλώσσας, υποστηρίζοντας με επι
μονή πως ήδΎ] υπήρχε ένα επαρκές μέσο για το γραπτό λόγο, γενικά «το
όφος ΤΎ]ς ΜεγάλΎ]ς ΕκκλΎ]σίας» .12
Άλλοι, ωστόσο, είχαν ήδΎ] αρχίσει να χρησιμοποιοόν παρόμοια επιχει-
,
ΡΎ]ματα
,~, 'θ /
για να φτασουν σε οιαμετρικα αντι ετα συμπερασματα: οτι υΠΎ]Ρ-
/ /
χε μια εντελώς αποδεκτή κατάλληλΎ] μορφή ΤΎ]ς γλώσσας σΤΎ]ν ομιλού
μενή της εκδοχή, και το μόνο που χρειαζόταν ήταν η αποκτημένη συ
νήθεια να τη γράφουν. Πριν ακόμη αρχίσουν οι ευρέως διαδεδομένες από
ψεις του Κοραή να τροφοδοτούν τη διαμιΧΧΎ], ο ΦαναριώΤΎ')ς ποιητής
Αθανάσιος Χριστόπουλος είχε προτείνει ότι η ομιλοόμενΎ') διάλεκτος ΤΎ')ς
ΚωνσταντινοόπολΎ]Ι:; θα έπρεπε να Χ,ρΎ]σιμΟΠΟΙΎ]θεί ως ~άση της γραπτής
γλώσσαι:; και προσπάθησε να συμφιλιώσει αυτή τη ριζοσπαστική λUση με
το κόρος ΤΎ]ς αρχαίαι:; γλώσσαι:;, επικαλούμενόι:; το επιχείΡΎ]μ.tx ότι σΤΎ]ν
πραγματικότητα η διάλεκτοι:; αυτή αποτελούσε τψ πέμπτ/ οιάλεκτο ΤΎ]ς
Αρχαίαι:;. Η καθαρόΤεΡΎ] όμως αντίθεση σΤΎ]ν άποψη του Κοορικά, που
θεωρούσε τ/ γλώσσα ΤΎ')ς ΕκκλΎ]σίαι:; ως ~άση ΤΎ')ς γραπτήι:; γλώσσας,
αναOUεται από το έργο ενός άλλου ΠΟΙΎ]τή, του ΙωάννΎ] ΒΎ]λαρά, ο οποίος
ήταν γιατρόι:; το επάγγελμα, όπως και ο Κοραής, και συμμεριζόταν τις
φιλελεύθερες ιοέες του. Το 1814 ο ΒΎ]λαράς τύπωσε στψ Κέρκυρα μια
μελέΤΎ] που λεγόταν Η poμεΎjκη Υλοσα, όπου θέτει τις αρχές για ΤΎ]
μεταγραφή ΤΎ')ς ομιλούμενΎ]ς γλώσσας και ΤΎ]ν καθιερώνει ως αποοεκτό
μέσο για τη γραφή. Ο ΒΎ]λαράς ήταν ένας από τους εξαφετικά λίγους
μεταρρυθμιστές, σε ολόκλΎ')ρΎ') την ελλψική Ιστορία, που πρότεινε δρα
στικές αλλαγές στψ παραοοσιακή ορθογραφία τ/ς γραπτής γλώσσας. Το
11. Γιιχ τη στιχοιοόρομίιχ του Κοόρικά, 6λ Α. ΔιχσκΙΧλάΚΎ]ς, Α. Κοραήι; χαι Κοδρι

κάς: Η μ.εγάλη φιλολογική διαμάχη των Ελλήνων (1815-1821), Αθήνιχ 1966 (εισιχγωΥή,
σσ. 25-42) κιχι εισιχγωγή στον Πιχνιχγιώτη Κοόρικά, Εφημ.εΡίδες, επιμ. Α. Απέλου,
"Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνιχ 1991. Στους 060 ιχυτους τόμους ιχνaτυπώνετιχι ένιχ μεγάλο μέρος
των γριχπτών του Κοόρικά.
12 Κοραήι; και Κοδρικάς, ό.π., σ. 503.
σύσΤΎ)μά του είναι αυστ/ρά φωνΎ)τικό. Το αποτέλεσμα είναι μια γραπτή

γλώσσα, Ύ) οποία είναι οπτικά οιαφΟΡΟΠΟΙΎ)μένΎ) από ΤΎ)ν Αρχαία και από
όλΎ) ΤΎ) γραπτή ΤΎ)ς ιστορία πριν ή από τότε. Στο σύσΤΎ)μα του ΒΎ)λαρά,
Ύ) ομιλούμενΎ) ρωμαίΙΚΎ) οιεκοικεί τψ ταυτόΤΎ)τά ΤΎ)ς ως σύγχρονΎ) γλώσ
σα (κάτι που και ο Κοραής ήταν έτοιμος να παραοεχτεΟ, αλλά ο ΒΎ)
λαράς πάει ακόμΎ) παραπέρα, υποσΤΎ)ρίζοντας τψ ιοιαιτερόΤΎ)τα ΤΎ)ς οι
κής του ορθογραφίας 6ασισμένΎ)ς σΤΎ)ν πιστή απόOOσΎj του προφορικού
λόγου.
Μια από τις ελάχιστες αντιοράσεις που εΚΟΎ)λώθΎ)καν κατά του
Κοραή, που ακόμΎ) και σήμερα εκτιμάται και σχολιάζεται, εΚΟΎ)λώθΎ)κε
πάλι από έναν ΠΟΙΎ)τή, ο οποίος παίρνει το μέρος ΤΎ)ς 'γλώσσας του λαού',
ΟΎ)λαοή ΤΎ)ς ΟΎ)μοτικής. Πρόκειται για τον Διάλογο του Διονυσίου Σολω
μού. Κατά το οιιΧσΤΎ)μα που γράφΤΎ)κε (1824-1825), ο εθνικός Αγώνας
είχε ήΟΎ) στρέψει ΤΎ)ν προσοχή από ΤΎ) θεωρία σε πιο πρακτικά ζΎ)τήματα.
Όπως μεγάλο μέρος ΤΎ)ς ΠOίΎ)σΎjς του Σολωμού, το έργο αυτό έμεινε
ατελείωτο και ΟΎ)μοσιεύΤΎ)κε μόνο το 1859 μετά το θάνατο του ΠΟΙΎ)τή.13
Η συμ60λή του Σολωμού στο Γλωσσικό ΙήΤΎ)μα έχει επαινεθεί ευρέως
από το τέλος του οέκατου ένατου αιώνα, ως πρώιμο μανιφέστο ΤΎ)ς 'ΧΡή
σΎjς ΤΎ)ς ομιλούμενΎ)ς στο γραπτό λόγο, και από αυτ-ή τψ άΠΟψΎ) θεω
ρείται προάγγελος του μεταγενέστερου ΟΎ)μοτικισμού. Μπορεί επίσΎjζ
αυτή Ύ) στάσΎj να θεωΡΎ)θεί ως χαραΚΤΎ)ριστική αντίOρασΎj των ΕπτανΎ)
σίων απέναντι στον εκπατρισμένο Κορα-ή και στους Φαναριώτες, όπως ο
Κοορικάς' πράγματι, ο Σολωμός οεν κάνε:ι μια ξεκάθαΡΎ) OιάΚΡΙσΎj ανά
μεσά τους. Όπως και ο ΒΎ)λαράς πριν από αυτόν, ο Σολωμός είχε κάνει
Ζ,'
τις σπουαες του στα ιταλ ικα
'λατινικα, " , '
οχι στα αρχαια ελλΎ)νικα, και το
αποτέλεσμα φάνΎ)κε σΤΎ) οιαφορά αντιλ-ήψεων και νοοτροπίας, που στψ

, " , , ,
περιπτωσΎ) του ειναι χαρακτ/ρισΤΙΚΎ) τ/ς επτανΎ)σιωΤΙΚΎ)ς αριστοκρατιας
, 'Ζ.' , ,
του πρωτου μισου του tιεκατoυ ενατου αιωνα.
Ο Σολωμός, όπως ξέρουμε από ΤΎ)ν πορεία του ως ΠΟΙΎ)τή, είχε

επίγνωσΎj τ/ς ανάγχΎ)ς που υπ-ήρχε για τψ καθιέρωσΎj μιας aUΓ"f,poVΎjC;
γραπτής μορφής ΤΎ)ς μΎ)τρικής του γλώσσας, αλλά οεν είχε εμπιστoσύVΎj
ούτε στ/ν 'Κοιν-ή Διάλεκτο' τ/ν οποία υποστήριζαν οι Φαναριώτικοι κυ
κλοι, και που κατ' αυτόν -ήταν στιγματισμένΎ) από ΤΎ) οουλοπρέπειά τους
13. Το κείμενο εκaίaεται με εισαγωγή και σΎjμειώσεις από τον Στυλιανό Αλεξίου
στον τόμο Διονυσίου Σολωμού, Ποιήματα και πεζά. Στιγμή, Αθήνα 1994, σσ. 505-51
και από κει προέρχονται τα παραθέματα που ακολουθούν στις επόμενες σελίaες.
ΕΙΣΑΓΟΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΊΈΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 379
------------
απέναντι στους Τούρκους, ούτε και στις μεταρρυθμίσεις του Κοραή που
εκτός των άλλων ήταν τεχνΎjτές. Ο ΠOΙΎjτής, ο οποίος είναι ο εκπρόσω
πος του Σολωμού στον ΔιάλΟΥΟ, OιαΚΎjρύσσει στο συνομιλητή του Σοφο-
λογιοτατο
' ,
οτι: « Σ ας 1:'"
οινω ομως 'Ι:"
την εΙOΎjσΎj e '
οτι ετε'λ ειωσε το Όασι'λ ειον
σας εις ΤΎjν Ελλάοα με των Τουρκών το 6ασίλειο. Ετέλειωσε, και ίσως
αναθεματίστε τψ ώρα ΤΎjς Επαναστάσεως».14 Και για ΤΎj γλώσσα του
Κοραή επιμένει ότι: «οι οικοί μας θέλουν να γράφουμε μία γλώσσα, Ύj
οποία μήτε ομιλιέται, μήτε άλλες φορές OμιλήθΎjκε, μήτε θέλΎj ποτέ
OμιλΎjθή» .15 Αν και αυτή τψ περίοοο στα EπτάνΎjσα πολλές από τις
λειτουργίες ΤΎjς γραπτής γλώσσας επιτελούσαν τα ιταλικά, ο Σολωμός
εύλογα οεν μπορουσε να προτείνει ΤΎj γλώσσα ΤΎjς οικής του παιοείας ως
ε νΙΚΎj γλ'
θ ' 'Α
ωσσα των συμπατριωτων του. ντι'θ ετα, αντ
'λΎjσε απο το πα- '
ράοειγμιχ των Ιταλών, ούτως ώστε Ύj ομιλοίιμενη γλώσσα του λαου να
αποτελέσει ΤΎj 6άση για τ/ σύγχρονη γραπτή γλώσσα. Επιστράτευσε
μάλιστα τον Δάντ/ για να υΠOσΤΎjρίξει τψ άποψή του. Η uπεράσπιση
τ/ς ομιλούμενη ς . ιταλικής από τον ΔάνΤΎj ως γραπτής γλώσσας, De
Vulgari Eloquentia, χρονολογείται από τις αρχές τοι) οέκατοΙ) τέταρτοΙ)
αιώνα. «HσίιΧΎjσαν τέλος πάντων γράφοντας ΤΎj γλώσσα τοι) λαού 'touc:;
τα σοφά έθνΎj», ισχuρίζεται ο ΠOΙΎjτής στον ΔιάλΟΥΟ, και σuνεχίζει προ
τείνοντας ΤΎjν πολUΧΡΎjσιμΟΠΟΙΎjμένΎj τοι) παραίνεση «uποτάξοu πρώτα
σΤΎj γλώσσα 'tou λαού, και, αν είσαι αρκετός, κuρίεψέ ΤΎjν» .16
Ανάμεσα στοuς πρώτοuς που πήραν μέρος σΤΎj οιαμάχη, ο Σολωμός
είναι ο πιο σαφής, επικαλούμενος το μοντέλο των ουτικών εuρωπαi."κών
ομιλούμενων γλωσσών. Παρ' όλα αuτά οεν θεωρεί οεοομένο ότι Ύj γραπτή
γλώσσα είναι και ταυτόσημΎj με ΤΎj «γλώσσα του λαού». Σε αποκαλυ
πτικό για ΤΎj σκέψΎj του σημείο στον Διάλογο ο ΠOΙΎjτής παραοέχεται
πως ο συγγραφέας οεν ακολουθεί πάντοτε ΤΎj γλώσσα του λαού.
«ΣΟΦΟΛΟΓΙΟΤΑΤΟΣ: Εις ποιές περ(στα.σες ο πoιψ~ς οεν α.κολουθάει στες

φράσες του τον λα.ό;
ΠΟΙΗΤΗΣ: Εις πολλές όμως κα.ι εις αυτές πρέπει οι φράσες του να. έχουν
κάποια. ανα.λογία μ.ε τες άλλες οπου υπάρχουν».17
14. Ποιήματα και πεζά, ό.π., σ. 548.

16. Ποιήμ,ατα και πεζά, ό.π., σ. 533, 543.
Εόώ αναπόφευκταεπανέρχεται σΤΎ) συζήΤΎ)σΎ) το στοιχείο ΤΎ)ς γλωσ

σικής ρύθμΙσΎ)ς. Η όιαφoριi με τον Κοραή είναι ότι ο Σολωμός όεν προτείνει
να αλλιiξει ούτε ΤΎ) γραμματική ούτε το λεξιλόγιο ΤΎ)ς ομιλούμενΎ)ς γλώσ
σας: όείχνει, για παριiόειγμα, πόσο γελοίο είναι να ξαναγριiψει κανείς τψ
πρώΤΎ) γραμμή ΤΎ)ς Θείας Κωμ.ωδίας του ΔιiνΤΎ) ώστε να προσαρμοστεί
στους κανόνες των Λατινικών. Παραόέχεται, όμως, ότι νέοι κανόνες θα
πρέπει να επινΟΎ)θουν πιiνω στψ αρχή ΤΎ)ς αναλογίας, και Ύ) αρχή αυτή,
και όχι ο τρόπος ΤΎ)ς πρακτικής ΤΎ)ς εφαρμογής, ήταν κιiτι που συμμε
ρίσΤΎ)καν και ο Κοραής και ο ΨυχιiΡΎ)ς αργότερα για τους όΎ)μοτικιστές.
Μέχρι εόώ, όλες οι λύσεις που πρoτιiθΎ)καν σε αντίθεσΎ) με τις οόΎ)γίες

του Κοραή για ΤΎ) γλώσσα ήταν εξ ανιiγΚ'ης, ως ένα 6αθμό, κανονιστικές
και αυσΤΎ)Ριi όογματικές. Aλλιi το Γλωσσικό ΙήΤΎ)μα, ως επακόλουθο
των μεταρρυθμιστικών πρoτιiσεων του Κοραή πρoκιiλεσε επίσΎ)ς σατφι-
, ~,
κες αντιορασεις.
Τ
ο
θ "Κ
εατρικο εργο
,~,
ορακεστεκα ΟΎ)μοσιευΤΎ)κε σΤΎ)
Β'
ιεννΎ)
το 1813. Συγγραφέας του ήταν ο Iακω6ιiΚΎ)ς Ρίζος Νερουλός (1778-

1849), τον οποίο συναντήσαμε στψ Εισαγωγή ως τον πρώτο που έγραψε
Ιστορία της νεοελλψικής λογοτεχνίας. Όπως Ύ) μεταγενέστερΎ) Βα6υλω
νία του ΔΎ)μήτριου Xατζή-Aσλιiν Bυζιiντιoυ (1836), το έργο αυτό εκμε
ταλλεύεται τα κωμικιi αποτελέσματα που προκαλούνται όταν οι οόΎ)γίες
ρυθμιστικού χαρακτήρα, που στοχεύουν σΤΎ) γλωσσική τυποποίΎ)σΎ),
εφαρμόζονται στψ καθΎ)μερινή ομιλία. 18 Τα Κορακεστεκά ωοος παιοικού
γλωσσικού κώοικα που υποτίθεται ότι είναι ακατανόΎ)τος στους μεγιi
λους) παίζουν με το όνομα του Κοραή και όιακωμωοούν τις προτεινόμενες
οιορθώσεις του σΤΎ)ν ομιλούμενΎ) γλώσσα. Στο έργο, ένας φανατικός
οπαόός ΤΎ)ς νέας γλώσσας πνίγεται στψ πρoσπιiθειιi του να παραγγείλει
μια λαχανoσαλιiτα, για ΤΎ)ν οποία Ύ) υποτιθέμετ/ όιορθωμένΎ) σωστή λέξΎ)
περιέχει τριιiντα γριiμματα (ελαόιοξιόιολατολαχανοκαρύκευμα), και συ
νέρχεται μόνο όταν πείθεται να ξεστομίσει τψ καθΎ)μερινή αντίσΤΟΙχΎ)
λέξΎ) (λαχανoσαλιiτα) .19
18. Το έργο του ΝερουλοΙΙ IJtvlJtτuπώvετlJtι μ.ε εκτεν~ εισlJtγω~ XlJtt ά.λλο υλικό της
περιόοου σχετικά. μ.ε το Γλωσσικό Zήτημ.ιJt στο ΒΎ)Νχρά.ς κ.ά.., Η δημοτικιστική ΙΧΥτίθεση
στ/Υ κορΙΧϊκή ιιμέση οδό», επιμ. Ε. Μοσχονά.ς, ΟοuσσέlJtς, AeYjvlJt 1981, σσ. 8-62. Το
έργο του Βυζά.ντιου IJtvlJtτuπώvετlJtΙ: Η Βιχ6υλωΥ{ΙΧ (1Jt' xlJtt 6' έκooσΎJ), επιμ. Σ. EulJtyγe
λά.τος, Eρμ~ς (ΝΕΒ), AθYjVIJt 1972.
19. Βλ Η δημοτικιστική ΙΧΥτίθεση, ό.π., σσ. 51-2.
----_._----
Η ΒαGυλωΥ{α καταπιάνεται με ένα αΜνατο σημείο στ-ην περίπτωση

της ομιλούμενη ς γλώσσας, το οποίο οεν είχε αντιμετωπιστεί με ικανο
ποιητικό τρόπο στο πλαίσιο της σ06αρ~ς οιαμάχης: την ύπαρξη των
τοπικών Οιαλέκτων. Ήταν καθοριστικό και για τον Koρα~ και για τους
συντηρητικούς αντιπάλου ς του, όπως και για τους μεταγενέστερους 'κα
θαρολόγους', ότι οεν υπ~ρχε κoιν~ μoρφ~ της ομιλούμενης ελληνικ~ς.
Αυτός ~ταν ένας από τους λόγους που ο Koρα~ς πρότεινε οιορθώσεις, και
με το επιχείρημα αυτό ο Κοορικάς απέρριπτε ακόμη και την ομιλία της
μορφωμένης ελίτ της Κωνσταντινούπολης. Ο Σολωμός, όπως και πολλοί
μεταγενέστεροι οημοτικιστές, απλώς παραμερίζει το ζ~τημα, αλλά από
το σημείο του ΔιαλόΥου όπου πραγματεύεται το θέμα αυτό 6γαίνει η
υποψία ότι ο ίοιος είχε περιορισμένη γνώση των οιαλέκτων που μιλιούνταν
σε άλλα μέρη του ελληνόφωνου κόσμου. 2Ο
Στις οιαλέκτους των επτά οιαφορετικών περιφερειών που μιλιούνται
από τα πρόσωπα της ΒαGυλωv{ας του Βυζάντιου προστίθεται μια όγοοη,
η γλώσσα του σοφολογιότατου, ο οποίος, όπως ο φανατικός οπαΟός στα
Κορακιστικά:, έχει oημιoυp~σει μια νέα οιάλεκτο oικ~ του στην προσπά
θεια να αντικαταστ~σει τις κοινές λέξεις με τις αρχαίες αντίστοιχές τους.
Η σκην~ εκτυλίσσεται στο Ναύπλιο στα 1827, την ημέρα που έφτασαν
τα νέα για την απoφασιστικ~ νίκη κατά του Αιγυπτιακού στόλου στη ναυ
μαχία του Ναυαρίνου. Μια ομάοα Eλλ~νων γιορτάζουν σε κάποια τα6έρνα
τη νεοαποκτημένη τους ελευθερία, αλλά αμοι6αίες παρεξηγ~σεις τους
οοηγούν σε 6ίαιες εκοηλώσεις και όλοι μεταφέρονται στη φυλακ~. Στη
συνέχεια επιστρέφουν ελεύθεροι στ-ην ίοια τα6έρνα και η κωμωοία κλείνει
με γιορταστικούς χορούς και τραγοόΟια. Και στα ούο έργα η ανεπάρκεια
της γλώσσας καταοεικνόεται με οιαρκείς αναφορές στα φαγητά και την
αφόοευση: στη Βα6υλωνία, η φασαρία ξέσπασε όταν κάποιος κατηγορείται
πως έκλεψε πρό6ατα και η κατηγορία αυτ~ εκλαμ6άνεται ότι έφαγε κό
πρανα (κουράοια/κουραοιές) αρκετό από το χιούμορ των ΚορακιστικώΥ
είναι σκατολογικό, και σκηνές απoφασιστικ~ς σημασίας και στα ούο έργα
έχουν να κάνουν με (ανεπιτυχείς) προσπάθειες να παραγγελθεί φαγητό.
Τα πρώτα πεν~ντα χρόνια του ελληνικοό κράτους συνέπεσαν με την

εξασθένηση της θεωρητικ~ς Οιαμάχης. Μια ανταλλα~ πυρών κατά τη
20. Βλ κα.ι Σολωμός, Διάλογος, επιμ. Αλεξίου, ό.π., σσ. 545 Κ.ε.
οεκιχετtιχ του 1850 ιχνάμεσιχ στο 6ετεράνο Ρομαντικό ΠΟΙΎ]τή ΠιχνιχγιώΤΎ]

Σούτσο κιχι τον κλιχσικό φιλόλογο κιχι πιχνεπισΤΎ]μιιχκό κιxθΎ]ΎΎJτή Κων-
στιχντινο
, Α'
σωπιο
,
εινιχι
ξ ,
ιχ ΙOσΎjμειωΤΎ]
,
κυριως γιιχ το
e
QΙX
θ '
μο των κοινων
,
στοιχεtων που ενώνουν τους ούο ιχντιπάλους: κιχι οι 060 συμφωνούσιχν ότι
οι μετιχρρυθμtσεις του Κοριχή σΤΎ]ν ομιλούμενΎ) γλώσσιχ είχιχν ιχποοειχθεt
ιχνεπιχρκεtς κιχι ιχντιχγωνtζοντιχν μετιχξύ τους γιιχ το ποιός θιχ οιεκοικούσε
τιχ πρωτεtΙΧ τ/ς εισιχγωγής πιο οριχστικών υποκιχτάστιχτων των ιχρχιχίων
στοιχεtων ΤΎ)ς γλώσσιχς. Ο Σούτσος, μάλιστιχ, έφτιχσε στο σΎjμεtο, προ
κειμένου νιχ οικιχιολογήσει ιχυτή ΤΎ] οιιχοικιχσtιχ, νιχ ισχuριστεt ότι Ύ) γλώσ-
σιχ των ιχπ
"
λων ποιμενων που
,
συνιχνΤΎ)σε στον
Π'
ιχρνιχσσο
,
Ύ)τιχν στ/ν
πριχγματικόΤΎ)ΤΙΧ ιχρχιχtιχ ελλΎ)νική, κιχι γιιχ νιχ ιχποοεtξει τον ισχυρισμό του
ιχνιχφέρετιχι όχι σΤΎ) γλώσσιχ των ποιμένων που άκουσε ιχλλά στον θεό
κριτο που περιγράφει πιχρόμοιους ιχνθρώπους σε πιχρόμοιιχ μέΡΎ) τον τρίτο
ιχιώνιχ π.Χ! Με το πνεύμα ιχυτό ο Σούτσος έφτιχσε μέχρι το σΎjμεtο νιχ
ΟΎ)λώσει ότι: «Η γλώσσιχ των ιχρχιχίων Ελλήνων κιχι Ύ)μών των νεωτέρων
έσετιχι μtιχ κιχι Ύ) ιχυτή' Ύ) Γριχμμιχτική εκείνων κιχι Ύ)μών έσετιχι μίιχ κιχι
Ύ) ιχυτή», κιχι ο υπότιτλος Νέιχ σχολή της γριχφομένης γλώσσης Ανά
στασις της αρχαίας ελληνικής γλώσσης εννοουμένης υπό πάντων ιχνιχκοι
νώνει ένιχ πρόγριχμμα που ο Κοριχής θεωρούσε ιχνέφικτο το 1853.21 Η
κΙΙριιχ οιιχφορά ιχνάμεσιχ στον Σοίιτσο κιχι τον πιο μετριοπΙΧθή πιχνεπισΤΎ)-
, 'λ'ο του, τον
μιιχκο ιχντιπιχ Α'
σωπιο, eQρισκετιχι
' στο QΙX θ'
e μο που θ'
ιχ επρεπε νιχ
προωθΎ]θοΙΙν οι μεταρρυθμιστικές προτάσεις του Κοριχή. Αλλά πιχρά τον

εν θ ουσιιχσμο' του Σ ουτσου
' κιχι ΤΎ)ν πιχριχ'ξ'
ενΎ) χιχριχ του ιχντιπιχ 'λου του
Ασώπι?υ γιιχ τ/ν πλάνΎ] ορισμένων ουτικών φιλολόγων ότι Ύ) συγχρονΎ)

γλώσσιχ οεν ήτιχν οιιχφορετική ιχπό τψ ιχρχιχtιχ, κιχι οι 060 μετιχρρυθμιστές
φΙΧtνετιχι ότι συμφωνούσιχν με ΤΎ] στιχοιιχκή μέθοδο του Κοριχή, «προς
οιόρθωσιν, πλουτισμόν κιχι κιχλλωπισμόν τ/ς [σύγΧΡ0VΎ]ς] γλώσσΎjς» .22
21. Η πρότιχση που πιxρ~τί6ετ~ι είν~ι ~πό τη σ. 5. Έν~ ~πόσπ~σμα ~πό ~υτό το
κείμενο ~ν~τυπώ'llετ~ι στη Νεοελ/ηνική κριτική, επιμ. Ι Μ. Π~'II~γιωτόπoυλo.; κ.ά.
(B~σιX'ή Βι6λιοθ~Κ1j, ιχρ. 42), Z~χ~ρόπoυλo.;, Aθ~ν~ 1956, σσ. 47-55. Το πρόγρ~μμα
του Σούτσου οεν ~τ~ν εντελώ.; κ~ινoύριo: κάτι π~ρόμoιo υποφώσκει στι.; επιθέσει.; που
γίνονται για π~ράoειγμα εναντίον του Koρ~~ από το'll Δoύκ~ κατά τι.; πρώτε.; Οεκαετίε.;
του οέκατου ένατου αιών~. Μόνο όμω.; κ~τά τη εποχή αυτ/ έγινε στόχο.; του έθνου.;.
22. Τα Σούτσεια, ήτοι ο Κύριοι; Παναγιώτr;ι; Σούτσοι; εν γραμματικοίι;, εν ψιλο
λόγοιι;, εν σχολάΡχαιι;, εν μετρικοίι; και εν ποιηταίι; εξεταζόμενοι;, 01jμοσιεUΤΎ]κε ανώ'ίυ
μα. Για μια αρκετά εκτεν~ παρουσίιχση ()λ Ι Μ. Παν~γιωτόπoυλo.;, Νεοελ/ηνική κρι
τική, ό.π., σσ. 56-86. Η πρόΤ~σ1J εμφ~νίζετ~ι σΤΎ] σ. 72.
Η μoνα.Oικ~ aObOtp~ α.πόκλΙσΎJ α.πό α.υτές τις α.πόψεις φα.Ινετα.ι πως

πρo~λθε α.πό το α.ντΙπα.λο κέντρο Τ1jς εΜ1jνικ~ς οια.νό1jσΎJς που οεν εΙχε
α.κόμΎ] ενσωμα.τωθεΙ στο εΜ1jνικό κράτος, 01jλα.Ο~ τα. Επτάν1jσα, όπου,
όπως είΟα.με, εμφα.νίσιt1jκε με καθυστέρ1jσΎJ ο Διάλογος του Σολωμού το
1859. Παρ' όλο που το κείμενο οεν φα.Ινεται να ~τα.ν ευρέως γνωστό πριν
α.πό ΤΎ] 01jμοσΙευσ~ του, οι α.πόψεις του Σολωμού σχετικά με ΤΎ] γλώσσα.
~τα.ν γνωστές και εΙχα.ν σuζ1jΤ1jθεΙ στον κυκλο των νεότερων ΠΟΙ1jτών και
ι ΚΙ ι ζ ι λ ι
συγγρα.φεων σΤ1jν ερκυρα., που περιστοιχι α.ν τον ΠΟΙ1jΤ1j στα. τε ευτα.ια.
του χρόνια.. 23
Ένα.ς α.πό α.υτούς, ο Αντώνιος Μα.νούσος, το 1850 τόπωσε
't1jV πρώΤΎ] συMO~ εΜψικών 01jμοτικών τρα.γουΟιών που 01jμοσιεUτ/κα.ν
στον εΜ1jνόφωνο χώρο, κα.ι στον πρόλογό του έ6α.λε ένα. ζω1jρό οικό του
!1' 'λ ι I~ Ι Σ λ ι ι λ '
οια. ογο α.να.μεσα. στον ΙοΙΟ κα.ι ενα.ν οφο ογιοτα.το, ο οποιος μι α.ει ΤΎ]
οιορθωμένΎ] γλώσσα. του Koρα.~. Θέμα. του σόντομου α.υτού Οια.λόγου εΙνα.ι
1j Οικα.ιολογΙα. για. 't1jV έκοοσ1j, α.φοΙ; πρόκειτα.ι για. «το ξεχείλισμα. Τ1jς
Ψυχ~ς» των α.πα.ΙΟευτων α.νθρώπων. 24 ΕΙνα.ι εμφα.νές α.πό τον επΙλογο
ι I~
:'Χυτου του ιοιου οια.
~ λ'
ογου
(που !1' ι ''Ί'Ί ι ι ι
οεν εινα.ι α.ΛΛΟ α.πο ενα. εκτενες
'CΙ
πα.ρα.lJεμα.
α.πό ΤΎ] PoμεΎJΚΎJ γλοσα του Β1jλα.ρά) ότι οι πιο ριζοσπα.στικές προτάσεις
του τελευτα.ίου οεν εΙχα.ν πέσει σε άγονο έΟα.φος στα. Επτάν1jσα..
Από τα. Επτάν1jσα. επίσΎJζ προέρχετα.ι 1j επόμενΎ] εκτετα.μένΎ] υπερά
σΠΙσΎJ 't1jC; ομιλούμεν1jς γλώσσα.ς ως γρα.ΠΤ~ζ γλώσσα.ς, με ΤΎ] μoρφ~ ούο
φυΜα.Οίων του Νικολάου Κονεμένου, που 01jμοσιεύΤ1jκα.ν το 1873 κα.ι το
1875. Ελάσσων ΠΟΙ1jτ~ς, ο οποίος περνούσε το χρόνο του μετα.ξυ 't1jC;
Κέρκυρα.ς, 't1jC; Πάτρα.ς κα.ι 't1jC; Aθ~να.ς, κα.ι με α.υτόν τον τρόπο ~τα.ν
ένα.ς α.πό τους πρώτους που κα.τόρθωσα.ν να. γεφυρώσουν το πολιτισμικό
χάσμα. που χώριζε α.κόμΎ] τα. Επτάν1jσα. α.πό το ΕΜψικό Βα.σίλειο, ο
Κονεμένος πρόσφερε μια. επίκα.ΙΡΎ] υπενθύμΙσΎJ ότι Oια.φoρετικ~ ομοφωνία.
στψ Aθ~να. κα.ι Oια.φoρετικ~ στψ Κέρκυρα. οεν ισοΟυνα.μούσα.ν με ΤΎ]
ΛUσΎJ του Γλωσσικού Ζ1jτ~μα.τος. Το Ζ~Τ1jμα. το ίοιο, o~λωσε, είνα.ι
ι λ
πρα.γμα.τικα. α.π '
ο: 1j CI Ι λ
'
εlJνΙΚ1j γ ωσσα.
CI
lJot Ι
επρεπε να. εινα.ι
Ι
1j ι
κοινΎ] ομι
λ
ου-
23. Σχετικά με το χεφό'γραφο του Διαλόγου και τ/ ο-ημ,οσίευσ'ή του, GA. Louis
Coutelle, Πλαισιώνοντας τον Σολωμό (1965-1989), Νεφέλη, Αθήνα 1990, σσ. 69-81 και
τ/ν εισαγωΥή του Αλεξίου στο κείμενο του Σολωμου, Ποιήματα και πεζά, 6.π.
24. Η φpιio-η αυτ~, με τ/ν οποία ο επιμελητ~ς περιγράφει τα προφορικά τραγούοια
τ/ς συλ/οΥής του, προέρχεται από τον Ύμνο εις τ/ν Ελευθερίαν του Σολωμου (GA. κεφ.
Ι, σ-ημ. 21). Βλ Αντώνιος MανoUΣoς, Τραγουδια εθνικά, εκοάσεις ΗλΙας Ρίζος, Αθήνα
1969. (Φωτoγpαφικ~ αναπαραγωΥή Τ'Υ]ς έκοοσ-ης του 1850. Η παpαπoμπ~ στη σ. 3).
μ.ένΎ], που οι ιχνεπά.ρκειές ΤΎ]ς θιχ κιχλύπτοντιχνιχντλώντιχς ιχπό τ-ην ιχρχΙΧίΙΧ

γλώσσιχ ό,τι χρειΙΧζότιχν, «ΙΧλλά. όχι σε σΎJμ.είO υπερbολ~ς όπως έκιχνιχν οι
λόγιοι ΤΎ]ς επoχ~ς» .25 Ήτιχν ευΙΧίσθΎ]τος στιχ ζΎ]τ~μΙXΤΙX ΤΎ]ς ΧΡ~σΎJς ΤΎ]ς
γλώσσιχς κιχι επιχεΙΡΎ]μιχτολογούσε, γιιχ πιχρά.Οειγμιχ, ενιχντίον των ορθο
γριχφικών μετιχρρυθμίσεων του ΒΎ]λΙΧρά., με τον πρόσθετο όρο ότι εφόσον
Ύ] ΧΡ~σΎJ είνιχι ζ~ΤΎ]ΜΙX σuμbΙΧσΎJς, οεν υπ~ρχε κιχνένιχς εγγεν~ς λόγος που
νιχ εμποοίζει τ-ην ιxπoOoχ~.26 Επιπροσθέτως, ο Κονεμένος μ.ε ΤΎ] σειρά. του
πρότεινε κά.τι που έμελλε νιχ γίνει bιχσικό μέρος του προγρά.μ.μ.ιχτος ΤΎ]ς
OΎ]μOτικιστικ~ς κίνΎJσΎJς κιχι νιχ οιιχοοθεί ΤΎ]ν επόμ.ενΎ] οεκιχετίιχ: ΤΎ]ν τιχυ
τόΤΎ]ΤΙΧ ΤΎ]ς πρoφoρικ~ς γλώσσιχς μ.ε ΤΎ] γριxπτ~. Από ΤΎ]ν ά.λλΎ] μ.εριά.
~τιxν πρόθυμος νιχ συμbΙbιχστεί κιχι νιχ οεχτεί κά.ποιο bιχθμ.ό 'ΟιόρθωσΎ]ς ,
ΤΎ]ς ομιλούμ.ενΎ]ς γλώσσιχς. 27
Η θεωΡΎ]ΤΙΚ~ ΟιΙΧμ.ά.χΎ] έφτιχσε σε κρίσιμο στά.Οιο κιχτά. τ/ οεκιχετίιχ
του 1880 κιχι κtν~θΎ]κε στο πλιχίσιο ΤΎ]ς λoγoτεχνικ~ς ιxνιxνέωσΎJς κιχι τ/ς
νέιχς ιxυτoπεπoίθΎ]σΎJς που συζΎ]τ~θΎJκε στο οεύτερο κεφά.λΙΧιο. Η πρόκλΎJσΎJ
πρo~λθε το 1882 με ΤΎ] oΎJμ.oσίευσΎJ του έργου του Κ. Κόντου Γλωσσικιχ{
Παρατηρήσεις αναφερόμεναι εις τr;ν νέαν ελ/ηνικήν γλώσσαν. Το μ.ελέ
ΤΎJμιx ιχποτελείτιχι ιχπό οιιχκόσιες «ΠΙXΡΙXΤΎJρ~σεις», που μιχζί με τ-ην εισιχ
γωγ~ κιχι το ευρετ~ρto κιχτιχλιχμ.bά.νουν περίπου εξιχκόσιες σελίΟες. Ο
Κόντος εξέτιχσε με σχολιχστικόΤΎ]ΤΙΧ oιλ~μμιxτιx τιχ οποίιχ ιχντιμετώπιζιχν
οι οπιχοοί του Koριx~ κΙΧθώς προσπΙΧθουσιχν νιχ γρά.ψουν σε μ.ίΙΧ κιxτά.λλΎJλιx
'OιoρθωμένΎJ' γλώσσιχ. Η μέθοοος του Κόντου ~τιxν νιχ πρoωθ~σει στο
έπιχκρο τις ιxνιxθεωΡΎJτικές oOΎJγίες κιχι τιχ υποοείγμιχτιχ του Σούτσου κιχι
του Ασωπίου, όπου ΎJ ισορροπίΙΧ του πριχγμιχτιστικού συμbΙbιχσμοu του
Koριx~ έγειρε προοΟευτικά. προς τιχ ιχρχΙΧίΙΧ (γριχπτά.) πρoΎ]γούμενιχ σε
25. Ν. Κονεμένος, Το ζήτημα της γλώσσας, Κα.ρα.γιάννης, Κέρκυρα. 1873, Και

πάλε περί γλώσσας, Κάδμος, Κέρκυρα 1875. Δεν υπάρχουν α.να.τυπώσεις των έργων
α.υτών. Η γλωσσική επιλογή του Κονεμένου ορίζεται ως η 'κοινή, η ομιλοίιμενη" που
την περιγράψει ως γλώσσα ζωντανή. Για όλο το απόσπασμα που εδώ γίνεται περίληψη,
61,. Το ζήτημα, σσ. 4-5.
26. Το ζήτημα, ό.π., σσ. 48-50.
27. Σχετικιχ με το ζ~τημα της ταυτόΤΎ)τας ΤΎ)ς γραψ~ς και τ/ς ομιλία.ς ι:iλ Το
ζήτημα, ό.π., σ. 12. Βλ επίσης DimitrisTziovas,TheNationismojtheDemoticistsandits
lmpact on their Literary Theory (1888-1930), Hakkert, Amsterdam 1986, σσ. 123-4. Οι
προτιΧσεις του Κονεμένου για γλωσσικό συμι:iι()ασμό εκψριχσΤΎ)καν σε μια γλώσσα που
θυμίζει τον Κοραή ('μέσος όρος' όπου ο ΚορΙΧής είχε προτείνει 'μέαΎj οδός'), πριχγμα που
συμι:iαίνει, ως ένιχ ι:iαθμό, λόγω της ομοιόΤΎ)'τιχς των ιχπόψεων ιχυτών, ι:iλ σσ. 58-65.
6άρος της σύγχρονης (ομιλούμενης). Οι «παρατηρήσεις» του Κόντου ανέ

δειξαν ασυναίσθητα (με τους πιο αμείλικτους όρους) μια 6ασική αουναμία
των προγραμματικών υποδείξεων του Κοραή, δηλαοή όπου ο συμ6ι6α
σμός δεν 6ασιζόταν στη χρήση οεν μπορούσε να υπάρξει τελικό ρυθ
μιστικό κριτήριο για το τι ήταν 'σωστό'. Εφόσον όμως ούτε ο Κόντος
δεν υποστήριξε την αντικατάσταση ολόκληρου του συστήματος της
ομιλούμενης ελληνικής με την αρχαία γλώσσα, αλλά λειτούργησε
, " , , ,~
οπως οι προηγουμενοι του, τμηματικα και γενικα στο επιπεοο της συ-
γκεκριμένης λέξης, το κανονιστικό πρόγραμμα έφτασε στο σημείο του

θ εωρητικου' ~ ξ'S'
αοιε οοου.
Α 'θ ' ,
ν κα ε χωριστο συστατικο μιας φρασης στη νεα
, ,
••
εΛΛηνικη ' ,
επροκειτο να αντικαταστα θ ει" με '..'
ενα αρχαιο εΛΛηνικο ισοουναμο,
S"
το αποτέλεσμα δε θα ήταν μια καλοσχηματισμένη πρόταση, οότε θα

γινόταν επίσης εντελώς κατανοητή στην αρχαία ή στη νέα ελληνική.
ΑΡκετές, λίγο πολύ ταυτόχρονες, αντιδράσεις διατυπώθηκαν ως προς
το αοιέξοδο αυτό κατά τη δεκαετία του 1880. Πρόκειται καταρχήν για
τα δημοσιεόματα (ανώνυμα, και από την ασφαλή απόσταση ενός τυπο
γραφείου στην Τεργέστη) του Δημητρίου Βερναρδάκη, ο οποίος κατείχε
την Έδρα της Ιστορίας και της Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
από το 1861 και ο οποίος παραιτήθηκε κατά τη διάρκεια της διένεξης
που επακολούθησε. Η μελέτη του με τον αξιοσημείωτο τίτλο: Ψευδατ
τικισμoιJ έλεγχος, ήτοι Κ. Σ. Κόντου Γλωσσικών Παρατηρήσεων εις την
νέαν ελ/ψικήν γλώσσαν ανασκευή, η οποία κυκλοφόρησε το 1884, απο
τελεί απάντηση σημείο προς σημείο και είναι ελάχιστα μικρότερης έκτα
σης απ' ό,τι ο τόμος στον οποίο άσκησε δριμύτατη κριτική. Ουσιαστικά,
ο BερναρOιiκης επιχειρηματολόγησε υπέρ της επιστροφής στον πραγμα
τισμό του Κοραή, από τον έλεγχο του οποίου είχε ξεφύγει εντελώς η
γραπτή γλώσσα από τις οεκαετίες 1850 και 1860.
Το επόμενο έτος ο Εμμανουήλ Ρο'εδης, ο 6ετεράνος στυλίστας της
' ,
κα θ αρευουσας, ανακοινωσε μια προσεχη ανα υση του για το
, 'λ ' ,
«τι επρεπε
28
να γίνει» γύρω από τη γλώσσα. Όταν η μελέτη του Ρο'εδη δημοσιεύ
τηκε τελικά υπό τον τίτλο Τα είδωλα, το 1893, προς έκπληξη των
αναγνωστών υποστήριξε την υπόθεση της ομιλούμενης γλώσσας, παρ'
'λ
ο Ο που
'
τοσο σε αυτην
, , ~"'\.
00'0 και σε οτιοηποτε Ψ '
,~
αΛΛΟ εγρα ε, ο ιοιος ο
28. Βλ 'τ/" εισαγωγ-ή στο ΨυχiXρης, Το Ταξίδι μου, επιμ. Ά. Αγγέλου, EpμoiJt;
(ΝΕΒ), AθiJ"a 1971, σ. 18.
Po'to"t]t:; εκφρ~στ"t]κε σε κoμΨ~ καθαρεύουσα. 29 Aλλ~ το κυριότερο γεγο

νός, που εγκαινίασε ΤΎ] νέα φ~σΎ] του Γλωσσικού Ζ"t]τ~ματος και συνέ
6αλε, κατ~ π~σα πιθανότ"t]τα, περισσότερο από oτιo~πoτε ~λλo στ"t]ν
εντατικοποί"t]σ"t] 't"t]t:; θεωρ"t]τικ~ς otiX~x"t]t:; στα τέλΎ] του περασμένου αιώ
να ~ταν "t] έκooσ"t] του 6ι6λίου Το Ταξίδι μ.ο/) του Ψυχ~ρ"t], το 1888.
Ο Ψυχ~ρ"t]ς ~ταν 'EAλ"t]vac; 't"t]t:; Διασπoρ~ς. Γενν"t]μένος το 1854
στψ Οο"t]σσό εκπαιοεύΤ"t]κε στ"t]ν ΚωνσταντινούπολΎ] και στο Παρίσι,
όπου εγκαταστ~θΎ]κε μόνιμα σε "t]λικία είκοσι ετών. Σπούοασε κλασικ~
φιλολογία και σΤΎ] συνέχεια κιΧτέλαbε oιαόoχικ~ μια σεφ~ από πανεπι
στ"t]μιακέc; θέσεις, με υψ"t]λότερ"t] 't"t]'" Έορα σΤΎ] Σχoλ~ των Ζωντανών
Ανατολικών Γλωσσών (από το 1904). Δ"t]μοσίευσε στα γαλλικ~ μια
σ"t]μα;ντικ~ σεφ~ ~ρθρων π~νω στψ ιστoρικ~ γλωσσολογία των EAλ"t]
νικών τ/ς μεσαιωνικ~ς περιόόου, καθώς και αρκετ~ μυθιστoρ~ματα που
τα υπέγραφε ως Jean Psichari. Όταν έγραφε στα ελλ"t]νικ~, υπέγραφε
,
μονο με το
'θ'
επι ετο του,
~ 'ζ'
t.ιιευκρινιοντας οτι το
"ι
μικρο
του ονομα; ειχε
υποστεί πολλές μεταμορφώσεις κατ~ ΤΎ] νεαρ~ του "t]λικία για να αισθ~
νεται ~νετα με κ~πoιo από τα κoιν~ ελλ"t]νικ~ αντίστoιχ~ του, που ~ταν
Γt~νν"t]ς, Ιω~νν"t]ς, Β~νuας.30 Πρόκειται για μια σ"t]μα;ντικ~ ένοειξΎ] 't"t]t:;
κοσμοπολίΤΙΚ"t]ς πρoέλευσ"t]ς ΤΟι) Ψuχ~ρ"t]: μπ~κε στ/ γλωσσικ~ oια~ΧΎ]
ως ξένος προς 't"t]V ελλψικ~ πραγματικότ"t]τα, και το γεγονός αυτό,
χωρίς αμφΙbολία, χρω~τισε τόσο το φέρσιμό του όσο και τις αντιoρ~σεις
που πρoκ~λεσε στψ Eλλ~Oα.31
Το Ταξίδι μ.ου είναι υφoλoγικ~ "t] εξαφετικ~ επεξεργασμέV"t] αφ~Ύ"tJσ"t]
μιας επίσκεψ"t]ς σΤ"t]ν ΚωνσταντινούπολΎ], σΤΎ] Χίο και στψ Aθ~να το
1886. Το bι6λίο έχει συχν~ χαρακτ"t]ρισθεί ως μuθιστόρ"t]μα;, αλλ~ παρ'
όλο που ο Ψυχ~ρ"t]ς συνέχισε να γρ~φει μυθιστoρ~ματα και στα γαλλικ~
και στα ελλ"t]νικ~, το bι6λίο αυτό οεν περιέχει καμία ένοειξΎ] ως προς τψ
ειooλoγικ~ του ταυτότ"t]τα και 'ΧΡ"t]σιμοποιεί μόνο τα πιο στοιχειώΟΎ] ιxcp"t]
Ύ"tJμα;τικ~ πρoσχ~ματα.
ΣυνυφιχσμένΎ] με ΤΎ] oιαoρoμ~, που αρχίζει στο Παρίσι και τελειώνει
29. Ανα;τυπώνετα;ι στα; ΆΠCΙyτα (5 τόμοι), επιμ. Ά. Αγγέλου, Eρμ~ς, Αθήνα; 1978,
τόμο 4,0'0'. 93-363.
30. Βλ 'τ/ν εισιχγωγΎ] του ΆλΚΥ) Αγγέλου στο Ταξίδι μο/) του ΨυχάΡΥ), ό.π., σ. 11.
31. Για; σύγχρονες κριτικές επα;νεκτιμ~σεις 'τ/ς πoλλιzπλ~ς πορείας του Ψυχάρη,
t)λo τα; οοκίμ,ια: στο συγκεντρωτικό τόμο (επιμ. DavidHolton), Mαντcιτoφόpoς 28 (1988),
7-99.
------
με ΤΥ) φυγ~ του αφY)yητ~ από Τψ εστία του γλωσσικού αρχαϊσμού που
6ρίσκει σΤΥ)ν Aθ~να (φαίνεται πως αυτ~ ~ταν Υ) πρώτ/ εμπειρία του
ΨυχιiρY) από ΤΥ)ν πρωτεόουσα τψ; ελεύθερΥ)ς Eλλιioας), είναι Υ) παθια
σμένη και ρητoρικ~ υπεριiσπισrι της oY)μoτικ~ς, ως του μοναοικού και
ανα..γκαΙου μέσου για τον ελλΥ)νικό γραπτό λόγο. Το 6ι6λίο επίσrις περι
λαμ6άνει μια σειρά παρατY)ρ~σεων πιiνω στις αουναμίες συγκεκριμένων
οιορ{)ωμένων λέξεων και μορφών, όπως μπορεί κανείς να τις 6ρει στις
οιαμάχες μεταξύ Κόντου και ΒερναρΟάκη.
Πολλά από τα επιχεtρ~ματα που προτείνονται (με αιχμ.Υ)ρόΤΥ)τα και
επιοεικτικό τρόπο) οεν είναι στψ πραγματικόΤΥ)τα καινοίιρια. Ο Ψυχιiρης
εξαιρεί τα φαινόμενα ΤΥ)ς oιiνειας μετιiφρασY)ς, 6ιiσει ΤΥ)ζ. οποίας παγιω
μένοι ~ δάνειοι συνδυασμοί ~ κλισέ σε άλλες γλώσσες μεταφράζονται κατά
λέξΥ) στψ καθαρείιουσα, και ΤΥ)ς υπερoιόρθωσrις (όπου ανίιπαρκτοι αρχαίοι
τύποι σΧΥ)ματίζονται με ΤΥ) μέθοδο ΤΥ)ς αναλογίας).32 Μεγάλο μέρος του
6ι6λίου αφιερώνεται σΤΥ) φωνολογία, ένα θέμα που επίσrις κυριάΡΧΥ)σε σΤΥ)
γλωσσικ~ έρευνα του ΨυχάΡΥ). ΣΤΥ)ν πραγμ.ιχτικότητα, ~ταν από τους
λίγους που συμμετείχαν σΤΥ) oιαμιiχη οι οποίοι οέχονταν ότι το φωνολογικό
σύστημ.ιχ ΤΥ)ς EλλY)νικ~ς είχε αλλάξει ριζικά από ΤΥ)ν αρχαιόΤΥ)τα. 33 Το
νίζοντας ΤΥ)ν αλλα~ παριi τ/ στατικ~ συνέχεια ~ Τψ αναoρoμικ~ 'διόρ
θωσrι' ο ΨυχιiρY)ς σΤΥ)ρίΧΤΥ)κε σrιμ.ιxντικά σΤΥ) θεωρία των συγχΡόνων του
Νεογραμ.μ.ατικών. Πρώτος σΤΥ) διαμάχη για ΤΥ)ν ελλψικ~ γλώσσα, ο
ΨυχάΡΥ)ς 6ασίσΤΥ)κε σε ένα από τα θεμελιώΟΥ) αξιώμ.ιχτα της σύγχΡΟVYjς
Γλωσσολογίας, oηλαo~ στ/ν αρχ~ ότι η σταoιακ~ και Υ) συστY)μ.ιxτικ~
αλλα~ είναι αναπόσπαστο στοιχείο όλων των ζωντανών γλωσσών. Η
32. Βλ, αντίστοιχα, Το ταξίδι μ.ου, ό.π., σσ. 70-5, 105-11. Τα φαινόμενα αυτά δεν
περιορίζονται φυσικά στα ελ/ψικά, κcιι Ύ] δάνειcι μετάφρcισ"l) έπα.ιξε σ"l)μ.cιντικό ρόλο σΤΎ]ν
lχνάπτυξ1] άλλων σόγχρονων ευρωπcιϊκών γλωσσών.
33. Η σόγχρoVΎ] CΙνlX~ίωσ"l) ~ 1] δ1]μιoυργίcι νέων λέξεων κcιι τόπων σίιμφωνcι με το
φωνολογικό σUΣτΎ]μ.cι τΎ]Ι:; αρχαίcιι:; γλώσσcιι:; που πρoφέρετcιι κcιτά το σίιγχρονο τρόπο,
O"ήμ.cιινε διcιτιXρα.ξΎ] τόσο τΎ]ς αρχlXίCΙς όσο και ΤYjς σuγχρονYjς φωνoλoγίι;r.ς. Ο ΨυχάΡYjς
παρουσιάζει το φcιινόμενo στο κεφάλαιο «ΣυμGι5α.σμόςι>, λέξΎ] που γίνετcιι το αντικείμενο
τΎ]ς ειρωνείcις του. Από ιστoρικ~ άποψYj Yj γνώμYj του ΨυχάρYj είνcιι ορθή: ΎJ cιντιπcι
ράθεσ"l) των φωVΎ]μιXτων ΙμπΙ Υι Ι~I θα Yιτcιν CΙδίινCΙτΎ] στο φωνολογικό σύι:ττΎ]μ.cι των
oφχcιίων ελ/Yjνικών (όπου οι γρcιπτoί χαρακτ~ρες θcι είχcιν τΎ]ν cιξία./mb/, ενώ κατά τΎ]ν
cινάπτυξYj τΎ]ς σίιγχρoVΎ]ς oμιλoίιμενΎJΙ:; γλώσσcις οι cιντιπαρcιθέσεις αυτές κcιτέλYjγlχν είτε
σε μπ, είτε σε G. Βλ Το ταξίδι μ.ου, ό.π., σσ. 145-7, και σχετικά με τΎ]ν προφορά των
ιχρχιχίων ελ/Yjνικών σσ. 193-7.
--------.
ΠΡOσήλωσΎj του ΨυχάΡΎ] σΤΎ] δYjμΟτική ως εκ τούτου δεν υπονοεί 'tYjv

οποια;δήποτε αΠOδυνάμωσΎj του δεσμου μεταξυ 'tYjc; αρχαίας γλώσσας κα;ι
τ/ς σUγΧΡΟνYjς, που είχε προσλά6ει τόσο μεγάλΎ] σYjμασία σΤYjν Ελλάδα
κατά ΤΎ] διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα. Συμφωνα με το σύσΤYjμα;
του ΨυχάρYj, Yj σαφέστεΡΎ] απόδειξΎ] ότι Yj αρχαία γλώσσα ζει ακόμΎ]
6ρίσκεται ακρι6ώς στο γεγονός ότι έχει αλλάξει α;πό 'tYjv αρχαιόΤYjτα.
Το '"\"\ '
α;ΛΛΟ σχετικο α ξ'ιωμα;, το οποιο
'Ψ'"
ο UlΙXPYjC; itYjpE απο τους Ν εο-
γραμμα;τικους, ήταν ότι μια; ζωντανή γλώσσα είνα;ι ένα ολοκλYjρωμένο

σύσΤYjμα, και αυτό τον οδήγΎ]σε στο πιο επίμαχο στοιχείο του γλωσσικού
του προγράμματος. θεωΡYjτικά, Yj Γραμματική 'tYjC; ομιλούμενYjς (δYjμο
τικής) ΕλλYjνικής, 'tYjv οποία είχε αρκετές φορές ανακοινώσει αλλά που
ποτέ δεν Τψ τελείωσε, θα ήταν περιγραφική. Σε μια; φράσΎj, που θυμίζει
τον Διάλογο του Σολωμου, συμ60υλευει τους συντάκτες γραμματικών:
«Η δουλειά σας είναι πρώτα; να; παραδέχεστε τους τύπους του λαου, 'tYjc;
γραμμα;τικής χρέος είναι να τους ξYjγήσΎj» .34 Αλλά όπως το γνώριζε και
ο Σολωμός, τα πράγματα δεν ήταν τόσο α'πλά: Yj γλώσσα του λαού δεν
ήταν γλώσσα γραπτή. Στον πρόλογό του ο ΨUχάΡYjς παραδέχεται τους
προγραμμα;τικους κανόνες και τα ζYjτήματα που ο ίδιος ΠΡOσπάθYjσε να
ακολουθήσει σΤΎ] γλώσσα του 6ι6λίου:
«Γράφω 'tYj" κοινΥ;γλώσσα. του λαοίι' ότα.ν Yj ΟYjμ,οτικ~ μ.α.ς γλώσσα. οεν έχει
μ,ια. λέξΥ) που μ.α.ς χρειάζεται, πα.ίρνω ΤΥ) λέξΥ) α.πό τ/ν α.ρχα.ία. κα.ι προσπα.
θώ, όσο είνα.ι δυνα.τό, να. τ/ν τα.φιάξω μ,ε ΤΥ) γρα.μ,μ.α.τικ~ του λα.οίι ...
ΠΡOσπάθYjσα. να. ΤΥ) γράψω κα.νονικά, να. φuλάξω τους νόμ.οuς τ/ς, να
προσέξω σΤΥ) φωνολογία., στ/ μ,ορφολογία., στο τuπικό και σΤΥ) σίινταξΥ) τ/ς
ΟYjμ,οτικ~ς γρα.μ,μ.α.τικ~ς». 35
'Ο που ο Κ' l' ' του επιcιιω

OpΙXYjc; και οι oπαcιoι 1" ,
ξ αν να κανουν ΤΎ] συγχρoVΎJ ,
γλώσσα να μοιάζει σΤΎ] γραπτή 'tYjC; μορφή όσο γινόταν περισσότερο με
τ/ν αρχαία, ο ΨυχάΡYjς πρότεινε να κάνει τα δάνειά του (Χπό Τψ αρχαία
να προσαρμόζονται, οποτεδήποτε μπορούσε, στο σuσΤYjμα; 'tYjc; δYjμοτικής.
ΣΤYjν πράξYj, ο ΨυχάρYjς γρήγορα υπoχρεώθYjκε να συστηματοποιήσει
Τψ ομιλουμενΎ] γλώσσα, με αποτελέσμα;τα το ίδιο, σχεδόν, προγραμμα;
τικά με τις προτΜεις το.υ Κοραή και εξίσου εξαρΤYjμένα από Τψ αρχαία
34. Το ταξίδι μο/), ό.π., σ. 175.

35. Το ταξίδι μο/), ό.π., σ. 38 (1) έμφaσΎ) oικ~ μου).
-----
γλώσσσ. ως μέσο σ.νσ.πλήρωσης γισ. τις σ.νεπάρκειες της σύγ"1ΡονΥΙς. Η

γλ ωσσσ.
, του Ψ'"
υχσ.ρΥΙ, οπως επισΥΙμσ.νσ.ν κσ.ι οι κσ. θ σ.ρολ' '
ογοι κσ.ι οι λ ιγο-
τερο ριζοσπσ.στικοΙ ΟΥΙμοτικιστές, ήτσ.ν μισ. γλώσσσ., σύμφωνσ. με Τψ

'
πσ.λ ωτεΡΥ! ~,
c.ιισ.τυπωση του Σλ'
ο ωμου, «Yj "
οποισ. μΥΙτε ομι λ'
ιετσ.ι, ,
μΥΙτε
. άλλες φορές oμιλήθYjκε, μήτε θέλει ποτέ ομιλΥΙθεΙ».

Στσ. σ.μέσως επόμενσ. χρόνισ. εμφσ.νΙσΤΥΙκε πλΥΙθώρσ. ΟΥΙμοσιευμ.ιΧτων
(τσ. περισσότερσ., σ.λλά όχι όλσ., ήτσ.ν γρσ.μμένσ. σΤΥ! ΟΥΙμοτική), τσ. οποΙσ.
υποστήριξσ.ν γενικώς ΤΥ! θεωΡΥΙτική θέση του ΨυχάρΥΙ' Ο ΠΟΙΥΙτής κσ.ι
επιμελΥΙτής των μετά θάνσ.τον συγκεντρωμένων έργων του Σολωμού
Iάκω~oς Πολυλάς στσ. ΕπτάνΥΙσσ., κσ.ι ο μυθιστοριογράφος κσ.ι κριτικός
Εμμσ.νουήλ Ρο'ΙΟΥΙς σΤΥΙν Αθήνσ. ΟΥΙμοσίευσσ.ν εκτενείς μελέτες, στις
οποΙες υποστήριξσ.ν ΤΥ! δΥΙμοτική κσ.ι μάλιστσ. ως γλώσσσ. της λογοτε
χνΙσ.ς.36 ΤΥΙν ίδισ. δεκσ.ετΙσ., του 1890, ΤΥ! δημοτική υπερσ.σπίσΤΥΙκε ο
ΠΟΙΥΙτής Κωστής Πσ.λσ.μάς, ο δΥΙμοσιογράφος Βλάσης Γσ.~ΡΙYIλίδYIς, ο
μετσ.φρσ.στής Αλέξσ.νδρος ΠάλλΥΙς, ο ιστορικός κσ.ι δΙΥΙγημσ.τογράφος
Αργύρης Εφτσ.λιώΤΥΙς κσ.ι σ.κόμα οι ξένοι ~υζσ.ντινoλ6γoι Karl Κrumba
cher, Karl Dίeteήch κσ.ι ο γλωσσολόγος Α. Thumb. Από το 1893 μάλιστσ.
η σ.νσ.πτυσσόμενΥ! κίνηση του ΔΥΙμοτικισμού, όπως εΙχε πλέον ~σ.πτιστεΙ,
εξελισσότσ.ν ρσ.γδσ.Ισ..
Αλλά το ~ι~λΙo του Ψυχάρη προκάλεσε έντονες σ.ντιθέσεις. Η πιο
μσ.κρόχρονΥΙ, σ.λλά κσ.ι η πιο μετριοπσ.θής σ.ντιλογίσ., πρo~λήθYjκε σ.πό
ένσ.ν συνάδελφό του κλσ.σσικό μελεΤΥΙτή, ο οποίος εΙχε επίσης σπουδάσει
συγχρονΥ! Γλωσσολογίσ.: τον Γεώργιο Χσ.τζιδάκι (1848-1941), ο οποΙος
εμφσ.νΙστηκε στη δισ.μάΧΥ! το Ιοιο έτος με τον Βερνσ.ρδάκΥΙ, υπερσ.σπιζό
μενος το έργο του Κόντου Γλωσσικαί Παρατηρήσεις. Ο Χσ.τζιδάκις, που
εΙχε σπουδάσει στη Γερμσ.νίσ., κσ.τέλσ.~ε ΤΥΙν έΟρσ. ΤΥΙς ΓλωσσολογΙσ.ς στο
Πσ.νεπιστήμ.ιο Αθηνών το 1881, θέση Τψ οποΙσ. κσ.τείχε γισ. πολλά "1Ρό
νισ.. Η σ.ντίΟρσ.ση του Χσ.τζιΟάκι στον Ψυχάρη πσ.ρουσιάζετσ.ι εκτενώς σε
μίσ. σειρά άρθρων, τσ. οποίσ. έγρσ.ψε στσ. ελλΥΙνικά σ.νάμεσσ. στσ. 1890 κσ.ι
τσ. 1895 κσ.ι σε ένσ. εκτενές φυλλάοιο το οποίο ΟΥΙμοσίευσε στσ. γσ.λλικά
το 1907.37 Ο Χσ.τζιΟάκις επιοΙωξε νσ. θέσει το όλο ζήΤΥΙμσ. στο ιστορικό
κσ.ι κοινωνικό του πλσ.Ισιο. Ενώ οεν Οισ.φωνουσε με τον ΨυχάΡΥ! (κσ.ι
36. Ι. Πολυλάς, Η φιλολογική μας γλώσσα (1892), Σχετικά με Τα είδωλα το\)

Ρο'ίο'!], ~λ πιχριχπάνω,
37. r, ΧιχτζιοιΧκις, Γλωσσολογικαίμελέται, τόμ, Α', Σιχκελλάριος, Αθ-ήllΙΧ 1901 (~,
0'0'. 236-537), κιχι Lα question de Ια langue ecrite neo-greque, Sakellarios, Athenes 1907,
άλλους) ως προς ΤΎ)ν τ<ΧύΤΙσΎ) του έθνους !J.t τ/ γλώσσ<Χ, επέ!J.ενε, όπως
κ<χι άλλοτε ο Κοορικάς, ότι οι<Χφορετικές !J.ορφές ΤΎ)ς γλώσσ<χς ~τ<xν
κατάλλΎ)λες γι<Χ Ο!J.ιλί<Χ Κ<ΧΙ γρ<xφ~, κ<χι συνεπώς <Χντιστάθ'ηκε σε !J.L<X <Χπό
τις πιο ΟΙ<ΧΟεΟΟ!J.ένει; τάσεις των δΎ)!J.οτικιστών, οι οποίοι θελΎ)!J.<Xτικά
<Χγνοούσ<Χν ~ ελ<χχιστοποιούσ<Χν ΤΎ) α/<χφορά <xυτ~.38 Ο Χ<Χτζιοάκις επίσΎ)ς,
όπως ο Κοορικάς, ~άσισε !J.εγάλο !J.έρος των επιχεφΎ)μ.ιΧτων του σΤΎ)
συνέχει<Χ ΤΎ)ς ελλψικ~ς ως γρα.πτής γλώσσ<χς κ<Χτά ΤΎ) οιάρκει<Χ ΤΎ)ς
<Χρχ<Χιότ/τ<χς κ<χι του !J.εσ<Χίων<Χ. Η κ<χθ<χρεύουσ<Χ των Ύ)!J.ερών του, εΠΙ!J.έ
νει, είν<Χι <Χπλά Ύ) σύγχρονΎ) εΚO~λωσΎ) <xυΤ~ζ ΤΎ)ζ συνεχιζό!J.ενΎ)ζ π<χράοο-
σΎ)ζ. Αν '
εκεινοι ,
που γρ<Χφουν ΤΎ) γλ'
ωσσ<Χ επιλ' 'ζ οντ<Χι σε
εγουν ν<Χ εκφρ<Χ !J.L<X
«πιο ΟΎ)!J.ΟΤΙΚ~ κ<χθ<χρεύουσ<Χ», τότε <Χυτόζ ωζ γλωσσολόγος οε θ<Χ έχει
κ<Χνέν<Χ λόγο ν<Χ φέρει <xντφρ~σεις, <Χλλά <Χπλώς θ<Χ κατ<χγράφει σΤΎ) γλωσ-
σΙΚΎ)
, ,
ιστορι<Χ του
'θ
ε νους το
"
νεο στ<Χοιο.
~ 39 Α ....
ΛΛ<Χ
' <Χυτο
, που
,
εκ<Χνε τον
Χ<Χτζιδάκι ν<Χ <Χντιτίθετ<Χι στον ΨυχάρΎ) είν<Χι <xκρι~ώζ ό,τι έκ<Χνε τον
Κοορικά ν<Χ πρo~άλλει <xντφρ~σεις στον Koρ<x~: Ύ) προγρ<χ!J.!J.<ΧΤΙΚ~ άνά
!J.ιζΎ) του εκπ<Χτρισ!J.ένοu, ο οποίος Κ<ΧΚΟ!J.ετ<χχεφιζότ<Χν !J.t <ΧπερισκεΨί<χ
<Χιώνεζ γΡ<XΠΤ~ζ ΧΡ~σΎ)ζ ΤΎ)ς γλώσσ<χς.
Κ<Χτά ΤΎ) οιάρκει<Χ ΤΎ)ζ οιένεζΎ)ζ που ΟΎ)!J.ιουρ~θ'ηκε !J.t <Χφορ!J.~ το
~ι~λίo του ΨυχάΡΎ) έν<Χζ <Χκό!J.Ύ) όρος πέρ<Χσε σΤΎ) oL<X!J.ιXxY), έν<Χζ όΡΟζ ο
, '" , '1'.1 '" Σ'
ΟΠΟΙΟζ <Χπο τοτε πιχρε!J.εινε σε τρεχουσ<Χ ΧΡΎ)σΎ): οιγΛωσσια.. Ύ)!J.ερ<Χ,
<Χυτόζ ο όρος ΧΡΎ)σΙ!J.οποιείτ<Χι<Χπό τουζ γλωσσολόγους γι<Χ ν<Χ ορίσουν έν<Χν

ιοι<χίτερο τύπο οιγλωσσί<Χζ, στψ οποί<Χ OUO οι<Χκριτές !J.ορφέζ ΤΎ)ζ ίοι<χς
'
γλ ωσσ<Χζ
, '.... λ'~ , , λ
ΧΡΎ)σΙ!J.οποιουντ<Χι Π<ΧΡ<ΧΛΛΎ) <Χ στο ΙcιΙO κοινωνικο συνο ο γι<Χ
~ J, ,~ " ,
οι<Χφορετικους σκοπουζ, κ<Χι σ<Χν Π<Χρ<Χοειγ!J.<Χ του φ<ΧινΟ!J.ενοu <Χυτου φερε-
τ<χι συχνά Ύ) νεότερΎ) ΕλλάΟ<Χ. Ότ<Χν ΧΡΎ)σΙ!J.οποι~θΎ)κε σΤΎ)ν Ελλάο<Χ στ<Χ

τέλΎ) ΤΎ)ζ δεκ<Χετί<Χζ του 1880, Ύ) Όιγλωσσί<χ' <Χν<χφερότ<Χν στο ιστορικό
σχίσ!J.<Χ που υπ~ρχε <Χνά!J.εσ<Χ σΤΎ) γρ<xπτ~ κ<χι τψ Ο!J.ιλού!J.ενΎ) ελλψικ~,
" "~
το οποιο <Χν<Χγετ<Χι, οπως tto<X!J.t, σΤΎ)ν <ΧΡΧΎ)'X"~
ΤΎ)ζ ριστι<ΧνΙΚΎ)ζ περιοοου.
Αλλά υπό τις τότε συνθ~κες, Ύ) οι<ΧιώνΙσΎ) <Χυτού του σχίσ!J.<ΧΤΟζ κρίθψιε
, , ,
ωζ κ<χτι το οποιο επρεπε ν<Χ <Χποφευχ ει.
θ '40 Α ' !J.L<X
πο εφωνει<Χ
, ΤΎ)ζ
,
τυΧΎ)ζ
38. Για το ζ~τημ.σ; γλώσσας και έθνους GJ.. Γλωσσολογικαί μελέται, τόμο Α', σ.
242, για ομιλία και γραφ~ GJ.. σσ. 284-85.
39. Γλωσσολογικαί μελέται, τόμο Α', σ. 296.
40. Εκτός από ένα απομονωμένο περιστατικό του 1830, ο όρος 'διγλωσσία' πέρασε
σε κα&φεριν~ 'XP~σrι για πρώτ'Υ) φορά κατά τη Μρκεια της Οιαμά.χ'Υ)ς που ξέσπασε μ.ε
Το Ταξίδι μου του Ψυχά,Ρ'Υ). Ο όρος 'ΧΡψιμοποιείται για πρώτ'Υ) φορά, με Τ'Υ)ν έννοια που
--------------------
Ύ) πcφέμ()αση του ΨυχάΡΎ) σΤΎ) οtαμιiΧΎ) καθtέρωσε ΤΎ) οtγλωσσΙα, τόσο

ως λέξΎ) όσο xιxt ως πραγματtκόΤΎ)τα,σΤΎ)ν ΕλλάΟα. Δtcιφορετtκά ύφΎ) ή
Οtάλεκτοt εΙχαν υπάρξεt από χΡόνtα rtιx ΤΎ)ν ομtλΙα xιxt ΤΎ) γραφή, αλλά
με τ/ν έλευση του οημοτtκtσμού xιxt τψ οξυνόμενΎ) σύγκρουση ανάμεσα
στtς αντίπαλες γραπτές μορφές ΤΎ)ς γλώσσας το έδαφος ετοtμιiσΤΎ)κε για
ΤΎ) θεσμοθέτηση ΤΎ)ς διγλωσσίας όχι μόνο ως διαχωρtσμού ανάμεσα στψ
ΠΡοφΟρtκή xιxt γραπτή χρήση αλλά ως επίσημης διάκρισης ανάμεσα σε
γραπτές χρήσεις, όπως συνέ()Ύ) μεταξύ του 1911 και 1976, όταν το κα
τάλλΎ)λο πλαίσιο για ΤΎ) γραπτή χρήση ΤΎ)ς δΎ)μοτικής και ΤΎ)ς καθα-
, 'Α-,,'
ρευουσας επικυρωυ.ικε νομικα και θ εσμικα. '
Κατά τα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα ανΤΎ)χούσε η ()αρύγδουΠΎ)
ΡΎ)τορtκή με τψ οποία ο ΨυχάΡΎ)ς φόρτtσε ΤΎ) διαμάΧΎ) από τις στήλες
των εφημερΙοων και τα αμφιθέατρα του ΠανεπισΤΎ)μίου. Το 1901, Ύ)
εφΎ)μερίοα του Γα()ΡΙΎ)λΙΟΎ) Ακρόπολις άρχισε να τυπώνει ΤΎ) μετάφρασΎ)
των ΕυαΥΥελίων από τον Αλέξανορο ΠάλλΎ) στ/ σύγχρονη γλώσσα με
στοιχεΙα Οημοτικής. Η OΎ)μOσΙΕUση προκάλεσε ΟΎ)μόσια κατακραυγή, Ύ)
οποία κορυφώθΎ)κε με ()Ιαιες οιαΟΎ)λώσεις φΟΙΤΎ)τών, που είχαν επικεφα
λής πολλούς καθ'ηγΎJτές τους, οι οποίες κράΤΎ)σαν αρκετές μέρες. Γρα
φεία εφΎ)μερίοων και δημόσια κτήρια έγιναν στόχος των επιθέσεων, μέχΡt
που κατά τψ κορύφωση των ταραχών, στις 8 Νοεμ()ρίου, Ύ) αστυνομία
άνοιξε πυρ σε μια μαζική οtαοήλωση, στα Προπύλαια, στο κέντρο ΤΎ)ς
Αθήνας, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν οχτώ άτομα. 41 Δύο χρόνια αργό
τερα, στα τέλη του 1903, το ανέ()ασμα της Ορέστειας του Αισχύλου,
μεταφρασμένης σΤΎ) οημοτική, προκάλεσε νέες συγκρούσεις. ΓιατΙ, θα
μπορούσε να απορήσεt κανείς, μotιx τέτοtα θεωΡΎ)τική οtαμιiχη εξελίχθΎ)κε
σε l!"~ 'λ ιστα σε τετοια
οtαΙΎ) αντιr.ιραση και μα 'λ' κ ιμακα; Η'
απανΤΎ)σΎ) l! '
ορισκε-
,
ται στο στενο εννοιο
'
λ ογικο r.ιεσμo "
~, που υπαρχει αναμεσα στη γλ'
ωσσα και
το. ε'θ'
νος xιxt αναγει την καταγωγΎJ, του στον Κ'
οραΎ). Η κα θ ιερωμενΎ)
'
αυτή αντίλΎ)ψΎ) στψ Ελλάοα του οέκατου ένατου αιώνα είχε ξαναδιατυ-
ορίζεται εοώ, από τον ΡοίΟΥ) στ/ 6ι6λιοκρισία του για το 6ι6λίο του ΨυχάΡΎ1 (Po'ro"t)<;,
Ά.παντα, τόμο 3, σσ. 299-327 [σ. 300]' 6λ. το οοκίμιο του 1893 Τα είδωλα, Ά.παντα,
τόμο 4, σ. 358, και Kouμιxνouo"t)<;, Συναγωγή, ό.π.) και από τον Γ. ΧατζιοιΧκι (Γλωσ
σολογιχαί μ.ελέτα" τόμο Α', σσ. 238 κ.ε,).
41. Σχετικά. με αυτά. τα γεγονότα 6λ. τψ πρΟΟφαΤΥ) ανιXλυσ"tj του Philip Carrabott:
«Politics, Orthodoxy and the Language Question ίη Greece: The Gospel Riots of November
1901», ]oumαlojMediterrαneαnStudies(Malta), τόμο 3, αρ. 1 (1993), 117-38.
πωθεί με τον χι:φακτηριστικά εριστικό τρόπο του Ψυχάρη στον πρόλογο

του έργου του Το Ταξίδι μ-ου: «Γλώσσα και πατρίδα είναι το ίδιο. Να
πολεμά κανείς για την πατρίδα του ~ για την εθνικ~ του γλώσσα, ένας
εΙναι ο αγώνας».'ιt Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας η ίδια πoλεμικ~
pητopικ~ υιοθετείται και από ορισμένους αδιάλλακτους αντιπάλους της
δημoτικ~ς, καθώς αυξ~θηκε η ένταση με τη Βουλγαρία για τη Μακε
δονΙα, η οποΙα αποτελούσε ακόμη μέρος της καταρρέουσας Oθωμανικ~ς
' Χαρακτηριστικα,
αυτοκρατοριας. 'οΓ . '
Μ ιστριωτης, ,
ενας ,
απο τους πα-
νεπιστημιακούς καθηγητές ο οποΙος συμμετεΙχε ενεργά στις ταραχές του

1901 και του 1903, δικαΙωσε την εμπρηστικ~ του στάση δηλώνοντας:
«Πολλοί λαοί εοοuλώθησαν αλλσ. οεν απέ~αλoν την γλώσσαν αuτών. Το

ελληνικόν όμ.ως γένος xtvouveuet να απολέση και αuτ~ν την όπαρξίν ΤΟι)
ένεκα ολίγων ανθρώπων οίτινες ονομ.fι.ζοuσιν εαuτούς Οημ.οτικιστσ.ς... Δεν
γνωρίζω εσ.ν ούτοι λαμ.~σ.νωσιν αμ.οιέ)σ.ς εις νομ.ίσμ.ατα, ~ εις είοη, αλλσ.
OUνιψαι να ~ε~αιώσω ακρι~ώς ότι οι πολέμ.Ιοι ΤΟι) ελληνικού έθνοuς και οι
χuΟα"ίσταί. .. εις τα αuτσ. αποτελέσμ.ιχτα φθσ.νοuσιν.
Οι μ.εν Βούλγαροι πεφώνται ίνα αποσπσ.σωσιν από της μ.ητρός Ελλσ.Οος
την προσφιλεστέραν αuτ~ς θuγατέρα, οι οε καλοΙΙμ.ενοι χuοα"ίσταί φέροuσι
τον πέλεκuν κατ' αuτ~ς της μ.ητρός .
.. .Εσ.ν εσιώπων ~θελoν Οιαπρσ.ξει έγκλημ.ιχ προς το Έθνος και την Ιστο
ρίαν αuτοu» .43
Κ ατα' 1:"
το cιιαστημα "Ι:"
αυτο, 'θ'
οπως cιειχνoυν και τα παραπανω παρα εμ.ιχ-
1:" "Ι:" , Ε' 'ζ
τα, και ο cιημoτικισμoς και η συντηρητικη αντιcιpαση απεναντι του Όασι 0-
νταν στον εθνικισμό και στον αλυτρωτισμό. Για τους δ1')μοτικιστές, το νε
κρό χέρι της αρχαίας γλώσσας ~ταν εμπόδιο στην εκπλ~pωση των εθνικών
στόχων, και κά.ποια εμπεφικ~ υπoστ~pιξη για την ά.ποψη αυτ~ πpo~λθε
από την ίδια την αμψισ6ητούμενη πεpιoχ~ της ΜακεδονΙας, όπου τα
σλα6όφωνα παιδιά. διδάσκονταν να δια6άζουν και να γράψουν την καθα
ρεύουσα, αλλά καλά.-καλά. δεν μπορούσαν ναμ-ιλήσουνταΕλληνικά.44 Από
42. Το ταξίδι μου, ό.π., σ. 37.

43. Παρατίθεται στ-η μελέτη του Αλέξη Δ'φαρά, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε.
(Τεκμήρια ιστορίας). Τόμ. Α' 1821-1892, τόμο Β' 1895-1967, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα
1973-1974, τόμο Β', σ. 38.
44. Εμ.μ. Μοσχονάς, «Ένας αιώνας οημοτικισμού: Κοινωνικές και πολιτικές προ
σεγγίσεις», Εισαγωγή στο Α. Πάλλης, Μπρουσός, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1975, σ. κο'
(στο εξής Μοσχονάς 1975).
την άλλη πλευρά, οι καθαρολόγοι θεωροίισαν κάθε αποδυνάμωση του

δεσμοίι ανάμεσα στη σUγ"/..20νη γλώσσα και την ένδοξη πρόγονό της, ως
ένα δυνητικά μοφαΙο ολΙσθημα στη διαμάχη για την υπoστ~ριξη της
ταυτότητα.ς του έθνους κα.ι, ειδικότερα., στην εκπλ~ρωση των α.λυτρω
τικών επιδιώξεων. Η ρητoρικ~, όπως κα.ι α.ρκετ~ α.πό τη σοbα.ρ~ συλ
λoγιστικ~ που υποστίιλωνε α.υτές τις επιδιώξεις, είχε δια.μορφωθεΙ με τους
. όρους της ιστoρικ~ι:; συνέχεια.ζ: α.ν δηλαδ~ η συγ"/..20νη ελληνικ~ γλώσσα.
δεν επρόκειτο να. είναι ούτε το λα.μπρό ιδίωμ.α. τηι:; κλα.σικ~ι:; Aθ~να.ς, οίιτε
η άχρονη γρα.πτ~ γλώσσα. της bυζα.ντιν~ς Εκκλησία.ς κα.ι του κράτουι:;
,
με πρωτευουσα. την Κ ωνστα.ντινουπολ' ' 'Ι""\'"Ί"Ί
η, οπου προσεΟΛεπα.ν οσοι κα.ΛΛιερ-
γούσα.ν τιι:; α.λυτρωτικές επιδιώξεις α.υτ~ την περΙοδο, οι κα.θα.ρολόγοι

,
πιστεuαν πως τα. θ εμε'λ'
ια. τοσο , "
του πα.ροντοι:; κρα.τους οσο κα.ι οι μελλ0-
ντικέι:; του φιλοοοξίει:; θα. έσbηνα.ν.

Στο μετα.ξίι, η δημoτικιστικ~ κίνηση μετά Το Ταξίδι του Ψυχάρη
συνέχισε την ανoδικ~ τηι:; πορεΙα.. Το 1903 άρχισε να. κυκλοφορεί το
περιοδικό Νοι.ιμάς, που κράτησε μέχρι το 1922. Ο Νοι.ιμ.άς ιδρίιθηκε για
να. πρoωθ~σει τα. ιδανικά του δημοτικισμού, α.λλά σόντομ.α. κα.θιερώθηκε
επίσης ως το πιο σημαντικό και πρωτοπόρο λογοτεχνικό περιοδικό τηι:;
επoχ~ς του. Από τις στ~λει:; τουΝοι.ιμάάρχισα.ν να. εμφα.νίζοντα.ι οι πρώτει:;
ρωγμές στο οικοΟόμημ.α. του οημοτικισμού, κα.θώι:; οι επιφυλα.κτικοί με
τα.ρρυθμιστές με επικεφα.λ~ι:; τον Πα.λα.μ.ά άρχισα.ν ολοένα. κα.ι περισσότερο
να. α.ποστα.σιοποιούντα.ι α.πό την α.κρα.Ια. συστημ.α.τοποΙηση του Ψυχάρη κα.ι
των οπα.Οών του (όπως ο επίσης εκπα.τρισμένοι:; Αλέξα.νδρος Πάλλης), οι
οποίοι α.πoκλ~&ήκαν Μα.λλια.ροΙ για. τη δ~θεν μποέμικη εμφάνισ~ τουζ.
Πιθα.νώι:; η τελεuτα.ία. α.πό τις γενικέζ, σχεδόν φιλοσοφικές, μελέτες
επί του θέμ.α.τος κυκλοφόρησε το 1908 με τη μoρφ~ ενόι:; μικρού bΙbλίου
Του δημoτικιστ~ Ελισσα.ίου Για.νίδη με τΙτλο Γλώσσα και Ζωή. Αν κα.ι
λιγότερο πολεμικός α.πό τον Ψυχάρη ~ τον Σολωμό, ο Για.νίδης χειρίστηκε
το ζ~τημα. με χωύμορ, κρα.τώντα.ς συγκρα.τημένη στάση που θυμίζει τη
στάση του Κονεμένου. Συμμεριζότα.ν, πα.ρ' όλα. α.υτά, με τους κα.θα.ρο
λόγους τη φιλοδοξία. να. πρoω~σει μια. μoρφ~ τηι:; γλώσσα.ς που θα. ~τα.ν
κoιν~ για. όλουι:; κα,ι "/..2ησιμοποΙησε τα. Ιδια. επιχεφ~μ.α.τα. προς όφελος της
δημOΤΙΚ~ζ, όπως εΙχε κάνει ο Χα.τζιΟιΧκις για. την κα.θα.ρεόουσα.. 45 Απέρ-
45. ΕλισσιχίΟζ Γιανίδηζ, Γλώσσα και Ζωή: ΑΥΙΧλυτική μελέτη του γλωσσικού
ζητήματοι:;, ανατύπωση: Κάλ60ς, Aθ~να 1969. Βλ, ιδιαίτερα, σΟ'. 43-4.
ριψε όμ.ως τα συμ.περάσμ.ιχτα του Χατζιοάκι, που είχαν Οημ.οσιευτεί εκ

νέου κατά το προηγούμ.ενο έτος, επιμ.ένοντας ότι είναι η καθαρεύουσα που
1:'"
cιεν εχει κανονες και στα θ"
ερους τυπους '!
και οχι η ' '
cιημ.oτικη. Ω. ς προς το
σημ.είο αυτό, ο ΓtανίOης απηχεί τους μ.ετριοπαθείς συντηρητικούς, όπως

ο Βερναροάκης και ο Χατζιοάκις, αλλά συνεχίζει ισχυριζόμ.ενος: «Τη λο
γοτεχνία την αληθινή ... η τεχνητή γλώσσα οεν θα μ.ιχς τη οώσει ποτέ» .46
Ο Γtανίoης συγκεφαλαιώνει σε περίληψη τους όρους της Οιαμ.ά.χης, όπως
είχαν καθιερωθεί στη οιάρκεια του οέκατου ένατου αιώνα, και αναπόφευ
κτα επισημ.ιχίνει και αυτός το ίοιο αοιέξοοο που κατέστη εμ.φανές μ.ετά
τις Γλωσσικές Παρατηρήσεις του Κόντου: είναι η Οημ.οτική πραγμ.ιχτικά
λιγότερο 'τεχνητή' από την καθαρεύουσα ως γραπτή γλώσσα;
Έκτοτε η Οιαμ.ά.χη άρχισε να μ.εταφέρεται σε άλλο επίπεοο, να γί-
νεται '
λ ιγοτερο φιλ '
οσοφικη και ,
ταυτοχρονα 'λ
περισσοτερο 'Η
πο ιτικη.
πολιτική bέbαια οιάσταση είχε αρχίσει να αναούεται καθαρά μ.ε τα blιxtιx

γεγονότα των πρώτων χρόνων του αιώνα, αλλά ό,τι αναΟρομ.ικά ελκύει
το ενοιαφέρον σχετικά μ.ε τις συγκρούσεις της εποχής εκείνης και τη
Ρ1')τορική η οποία τις συνόοευε, είναι 1') σχεοόν πλήρ1')ς ομ.οφωνία όσον
,
αφορα τους πο
λ' 1 , ~1
ιτικους στοχους που υποφωσκουν και στα ουο στρατοπε-
1
οα: Όπως και σε άλλες σφαίρες της ελλψικής πολιτικής ζωής, οι οια
φορές αφορούσαν στα μ.έσα και όχι στους σκοπούς. Προμ.ήνυμ.ιχ της
μ.εταγενέστtρ1')ς πολιτικής πόλωσης του Γλωσσικού Ζ1')τήμ.ατος αποτελεί
το πρώιμ.ο σοσιαλιστικό 'μ.ιχνιφέστο', Το Κοινωνικό μας Ζήτημα, που
01')μ.οσιεόΤ1')κε από τον Γ. Σκλ1')ρό το 1907, και ιοιαίτ;ρα μ.ε Τ1') Οιαμ.άχ1')
'λ ' 'λ Ί\Τ' , 1:' '
που προκα εσε απο τις στ1') ες του Ηουμα κατα Τ1') οιαρκεια των επο-
,
μ.ενων ouo ετών. 47

Για πρώτ1') φορά το ζήτημ.ιχ Τ1')ς 'γλώσσας του λαοίι'
συνοέθηκε μ.ε τψ πολιτική αποκι.χτάστιχσ-η της λαΊ:κής τάξης,48 και συ
νάμ.ιχ κυοφοροίινταν μ.ια περαιτέρω οιάσταση στο στρατόπεδο των Οημ.ο-
46. Γλώσσα και ζωή, ό.π., σ. 113.

47. Τα κυριότερα κείμενα 6ρίσχονται συγκεντρωμένα, με εισαγωΥή και σχόλια,
στ/ν έκοοση 'C'l]t:; Ρένας Σταυρίο'l]-Πατρικίου (επιμ.), Δημοτικισμός κcιι κοινωνικό πρό
6λημcι, Ερμής (ΝΕΒ), Αθήνα 1976.
48. Η Οιιχμ.άΧ'l] στ/ν περίοοο πριν από το 1821 είχε λά:6ει και τότε πολιτικές
αποχρώσεις, μια που πολλοί από <Χυτούς που υποστήριζαν την oμιλotιμετ/ γλώσσα ήταν
θετικά: οιακείμενοι προς τα κοινωνικά: ιοανικά: τ/ς Γαλλικής Eπανά;σΤι:ισ'l]ς, ενώ οι αντί
παλοί τους ήταν συχνά: πολιτικά: και κοινωνικά: συντ/ρ'l]τικοι. Η πλευρά: αυτή τ/ς οια
μά;χ'l]ς τονίστ/κε από τον Μοσχονά: στις μελέτες του γιrι. την περίοοο των πρώτων
χρόνων και για τον εικοστό αιώνα (6λ. Μοσχο,ά:ς 1975, 1981).
,
τικιστων, που επροκειτο να κορυφω
, θ '
ει προς το τε
'λ ~ ,
ος ΤΎJς οεκαετιας του
1920: ανάμεσα σε εκείνους που θεωρούσαν ΤΎJ γλωσσική μεταρρύθμισΎJ

ως
"
αναποσπαστο μερος ΤΎJς ΚOινωνΙΚΎJς
Ι,
αναμoρφωσΎJς, και σε εκεινους
ι
που οε συμμερίζονταν τψ άΠOψΎJ αυτή.

Κατά ΤΎJ διάρκεια ΤΎJς ίδιας περιόδου, το Γλωσσικό ΙήΤΎJμα άρχισε
να γίνεται αντικείμενο έντoνΎJς πoλιτικoπoίΎJσ'1]ς κατά ένα πιο πρακτικό
τρόπο. Πολλοί από τους εξέχοντες δΎJμoτικιστές άρχισαν να στρέφουν ΤΎJν
προσοχή τους σΤΎJν εκπαίδευσ'1]. Ένα ιδιωτικό παρθεναγωγείο στο Βόλο,
το οποίο ιδρύθ'1]κε από τον Αλέξανδρο Δελμούζο το 1908, ήταν ένα διο
ρατικό και πρωτοποριακό εκπαιδευτικό πείραμα για ΤΎJν εποχή του, και
το πρόγραμμά του συμπεριλάμ6ανε ΤΎJ συσΤΎJματική διδασκαλία και ΤΎJς
δΎJμoτικής. Παρ' όλο που το πρόγραμμα αυτό σταμιXΤΎJσε άδοξα τρία
χρόνια αργότερα, ένα ευρύτερο σχέδιο για τ/ δΎJμιoυpγία Πεφαματικού
Σχολείου σΤΎJν Αθήνα oδήΎΎJσε, το 1910, στ/ν ίορυσ'1] μιας ομιΧοας κρού
σΎJς, που επρόκειτο να ασκήσει μεγάλΎJ επίορασ'1] κατά τ/ οιάρκεια ΤΎJς
, ~
επoμενΎJς οεκαετιας: ,
τον Ε κπαtoευτικο
~ "Ο μι λο, ΎJγετtκo"λ
με ος του οποιου '
ήταν ο Δελμούζος, μαζί με τον ΔΎJμήτριo Γλψό, που επρόκειτο αργότερα
να είναι ο σΎJμαντικότεpoς μαρξιστής υπoσΤΎJρικτής του OΎJμoτικισμoύ, και
τον MανόλΎJ TριανταφυλλίOΎJ, του οποίου ΎJ Γραμματική ΤΎJς OΎJμoτικής
του 1941 δεν έχει ξεπεραστεί ακόμΎJ και σήμερα. Όσον αφορά ΤΎJ λογο
τεχνία, θα πρέπει να σ'1]μειωθεί ότι ο Εκπαιδευτικός Όμιλος περιλάμ6ανε
στα μέλΎJ του το νεαρό Νίκο KαζαντζάΚΎJ.
Η πιο ορατή συνέπεια ΤΎJς επιτυχίας που είχαν οι δΎJμoτικιστές τψ
περίοδο αυτή ήταν στψ πράξΎJ αρνΎJτική. Το Γλωσσικό ΙήΤΎJμα για
πρώΤΎJ φορά πέρασε σΤΎJ Βουλή με τις συζΎJτήσεις για το νέο Σύνταγμα,
που ακoλoύθΎJσαν τψ 'αστική επανάστασ'1], του 1909. Όταν το Σύνταγ
μα πρωτoπαρoυσιάσΤΎJκε το 1911, συμπεριλάμ6ανε ΤΎJν πρώΤΎJ νομική
απόπειρα που έγινε σΤΎJν Ελλάδα να ορισθεί και να επι6λΎJθεί μια επίσ'1]μΎJ
γλώσσα: «EπίσΎJμoς γλώσσα του Κράτους είναι εκείνΎJ, εις τψ οποίαν
,
συντσ.σσονται το πολ'ιτευμα και τ/ς ελλ'
ΎJνΙΚΎJζ νομ.ο θ'
εσιας τα ,
κειμενα'
πάσα προς παραφθοράν ταύτ/ς επέμ6ασις απαγορεύεται». 49

Αλλα' " "
σΤΎJν πpαγμαΤΙΚOΤΎJτα ΎJ επtσ'1]μΎJ στσ.σΎJ απεναντι στο Γλωσ-
σικό ΙήΤΎJμα κατά ΤΎJν πρώΤΎJ φιλελεύθεΡΎJ oιακυ6έρ\IΎJσ'1] του Ελευθερίου
Βενιζέλου (1910-1920) ήταν αμφιλεγόμενΎJ. Δεν πέρασε πολύ καφός και
49. Α. Δημσ.ράς, Μεταρρύθμ.ιση, ό.π., τόμ.. 2, σ. 307.

--------------------------
ορισμένα μέλΎj του Εκπαιοευτικού Ομίλου ΠPOσκλ~θΎjκαν να γράψουν

σχολικά εγχεφίοια σΤΎj OΎjμOΤΙΚ~ για να χρησιμOΠOΙΎjθOύν στα οημοτικά
σχολεία. Από το 1917 Ύj δΎjμOΤΙΚ~ εισ~χθΎj επίσΎjμα στις πρώτες τάξεις
ΤΎjς στοιχειώοους εκπαίδευσΎjς, και μέλΎj του Εκπαιδευτικού Ομίλου συμ
μετείχαν στην κυbέΡνησΎj για κάποιο χρονικό Οιάςττ/μα. Στ/ν πραγμα
τικότητα επρόκειτο για ένα είδος πύρρειας νίκης. Οι εκπαιδευτικές με
ταρρυθμίσεις, που εγκρίθηκαν από ΤΎjν κυ6έpνησΎj Βενιζέλου, περιορίστη-
καν σε μtXv.ιτες Ύj
Α.",' λ ι
ικιας
7 ι
εως
1
'" ( ;)'
χρονων,
, ι
και ακομη και αυΤΎj Ύj περιο-
ρισμένη επιτυχία είχε ως αποτέλεσμα να OΎjμιoυpΎ1Jθoύν πρακτικές δυσκο

λίες και υποχρεώσεις αδιανόητες ΤΎjν επoχ~ που έγραψε ο ΨυχάΡΎjς Το
Ταξίδι μ.ου. Η αντtθεσΎj στον Εκπαιδευτικό Όμιλο πpo~λθε από 060
πλ
ι , " ξ ι ~!1' λ' λ
ευρες: απο τη μια Ύjταν οι ε ασκουντες το οιοασκα ικο επαγγε μ,α, των
,
οποίων Ύj παιδεία bασιζόταν ακλόνητα σΤΎjν καθαρεόουσα, και από την
άλλΎj ο Ψυχάρης, ο οποίος σθεναρά απoκ~pυξε τους συμ,6Ιbασμοuς που
~ταν σΤΎjν πράξη το τίμΎjμtX της επιτυχίας.50
Κάθε υπoστηpικτ~ς ΤΎjς OΎjμOτικ~ς, συμπεριλαμ6ανομένου και του
ΨυχάpΎj, αναγνώριζε ΤΎjν αναγκαιόΤΎjτα του εμπλουτισμού ΤΎjς ομιλούμε
νΎjς γλώσσας με στοιχεία που θα αντλοόνταν από ΤΎjν αρχαία. Αλλά,
όπως το οιατόπωσε και ο Τριανταφυλλίδης, που είχε γίνει το 1914 Γε
νικός Επόπτης ΤΎjς ΔΎjμόσιας EκπαίoευσΎjς, η αρχ~ αυτ~ είναι δύσκολο
να διαχωριστεί από το 'σuμ,bΙbασμό' που είχε επικριθεί δριμύτατα από τον
ΨυχάpΎj στο Ταξίδι ~, ακόμη, και από 'τ/ μ,έσΎj οδό' του Kopα~ έναν
αιώνα πιο πριν: «Η δΎjμOΤΙΚ~ που γράφομ,ε, σΤΎjριγμ,ένΎj πάντοτε στ/ν
κoιν~ μtXς λα'ίκ~ γλώσσα και ΤΎj φιλoλoγικ~ ΤΎjς παpάδOσΎj, και τα γλωσ-
ι ι
σικα στοιχεια απoφεuγει οσα α Ύj
"λθ'~ , 1'1'
ινα οεν μπορει να συμtιΙtιαστoυν με το
,
'
γλ ωσσικο και γ λ ωσσοκοινωνικο IXtcrV'jμtX
'Α.",' ' ,
των συγχρονων αστικων π λΎj-
θυσμών, και από τ' αρχαία παίρνει και από ΤΎjν καθαρεύουσα OιαΤΎjpεί ό,τι
αλΎj θ ινα
, 'ζ
χρεια
"
εται Ύj ειναι 1"
tιιωσιμ,o... »."'1
Οι μεταρρυθμίσεις είχαν ακυρωθεί έτσι κι αλλιώς μ,ετά την ~ττα του
Βενιζέλου στις γενικές εκλογές του 1920. Από τότε Ύj OΎjμOΤΙΚ~ OιαΤΎj-
•
50. Αuτή ήτα,ν Ύ] πρώτ/ α,πό μια, σεφά έντονες επιθέσεις oτou ΨuχάρΎ] ενα,ντίον των
στόχων κα,ι των μελών oτou Εκπα,ιοεuτικού Ομίλοu, με τον προκλητικό τίτλο «Πάμε
σκολειό», κα,ι ένα, μέρος oτou ΟΎ]μοσιεύετα,ι α,πό τον Α. Δημα.ρά, Μεταρρύθμιση, ό.π., τόμο
2, σσ. 75-77, για, τ/ ΣUζήτ/σ'I'] 6λ Jon Sheπnan, «psychaήs and the Εκπα,ιοεuτικός
Όμιλος», ΜαΥτατοφόΡος 28 (1988), 87-94.
51. Το πα,ράθεμα. προέρχετα,ι α,πό '1'0\1 Moalo\lιX 1975, ό.π., σ. λα,Ό
------"------
ρ~θ'Y]κε στο χώρο Τ'Υ]ς πρωτo€>άθμιας εκπαίοευσΎ)ς με ποικίλους €>αθμoυς

εφαρμογής, και απέκτ/σε ισχυρους υποσΤ'Υ]ρικτές στο οεύτερο Πανεπι
στ~μιo Τ'Υ]ς Ελλάοας, το οποίο ιορυθ'Υ]κε στ'Υ] θεσσαλονίκ'Υ] το 1926. Δεν
~ταν όμως μονάχα 'Υ] πτώσ'Υ] του Βενιζέλου που έθεσε περιοριστικά μέτρα
στις φιλοοοξίες του Εκπαιοευτικου Ομίλου. Η γλώσσα των Ο'Υ]μοτικιστι
κών εγχεφιοίων για τα Ο'Υ]μοτικά οεν ~ταν λιγότερο τεχν'Y]Τ~ γλώσσα σε
συγκΡΙσΎ) με Τ1)ν καθαρευουσα, και 'Υ] προσπάθεια να επι€>λ1)θεί μια πρό
τυπ'Υ] γλώσσα, Ι:;ασισμέν'Υ] στον προφορικό λόγο, είχε 0Ο1)γήσει ακρι€>ώς
'!Ι'
στο ΙοΙΟ !Ι' 'ξ
αοιε !Ι'
000 "'!Ι"
στο οποιο ειχε 'Υ]0'Υ] φτασει 'Υ] κα θ'
αρευουσα: !Ι'
οεν '
υΠ'Υ]ρχε
κάποια έγκυρ'Υ] Π'Υ]γή, πάνω στ/ν οποία θα μπορουσε να €>ασιστεί 'Υ]

γραπτ~ ΧΡ~σΎ) Τ'Υ]ς γλώσσας.
Μόλις λοιπόν το Γλωσσικό Z~Τ1)μα Ι:;ρ~κε μια θέσΎ) στο Συνταγμα
και στο πολιτικό πρόγραμμα των κυΙ:;ε:ρν~σεων, 1) πoλιτικ~ φύσΎ) Τ'Υ]ς
οιαμάΧ'Υ]ς εοραιώθ'Υ]κε ακλόν1)τα. Στα μέσα όμως τ/ς οεκαετίας του
1920, 'Y]πoλιτικ~ των κομμάτων άρχισε να αλλάζει, όπως είοαμε και στο
τρίτο κεφάλαΙο, προς μια ευθυγράμμΙσΎ) Τ'Υ]ς Αριστεράς και τψ; Δεξιάς.
Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Τ'Υ]ς Ελλάοας, που ιορυθ'Υ]κε το 1918,
άλλαξε το όνομά του σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάοας (ΚΚΕ) το
1924. Μονάχα όμως από το 1927 υιοθέΤ'Υ]σε ως επίσΎ)μ1) γλώσσα Τ'Υ]
μoρφ~ Τ'Υ]ς ελλΎ]\lικ~ς που ~ταν εμφανές ότι συνοεόταν με τα συμφέροντα
εκείνων που ξεκινουσε το κόμμα αυτό να υποσΤ1)ρίξει. Η υιοθέΤ'Υ]σΎ) Τ'Υ]ς
O'Y]μoτικ~ς από τους κομμουνιστές συνέπεσε μάλιστα ι-ιε Τ1)ν προσπάθεια
Του Γλ'Υ]νου, ο οποΙος έγινε μέλος του Κόμματος ακρι€>ώς αυτ~ Τ'Υ]ν πε
ρίοοο, να μεταρρυθμίσει τον Εκπαιοευτικό Όμιλο και να του οώσει μια κα
θαρά μαρξιστικ~ σoσιαλιστικ~ κατειιθυνσΎ). Η εκπαιoε:uτικ~ μεταρρόθμι
σΎ), υπoστ~ριξε ο Γλ'Υ]νός, οεν θα έπρεπε να περιοριστεί μόνο στΎ]\Ι προα
γωγή Τ'Υ]ς γλώσσας του λαοΙΙ, αλλά θα έπρεπε να πρoωθ~σει τα πολιτικά
συμφέροντα των λαϊκών τάξεων: των εργατών, των αγροτών, των μι
κροαστών. 52 Ο Γλ'Υ]νός και οι υποσΤ'Υ]ρικτές του κέροισαν το 1927 τ/ν
καταστατικ~ οιαμάχ1) στο πλαίσιο του Εκπαιοευτικου Ομίλου, αλλά ouo
χρόνια αργότερα ο ίοιος ο Όμιλος Οιαλόθ'Υ]κε.
Από Τ'Υ]ν περΙοοο αυτ~ ι-ιέχρι τα μέσα Τ'Υ]ς οεκαετίας του 1970 υπ~ρ
χε 'Υ] τά.ι:rη να ερμ'Υ]νευεται 1) ΧΡ~σΎ) τ/ς πρoφoρικ~ς μoρφ~ς στο γραπτό
'
λ ογο ,!Ι' ξ 'Υ] αριστερων
σαν ενοει 'λ'πο ιτικων πεποι θ' ,
'λωσΎ)
'Υ]σεων, ενω 'Υ] προσ1)
52. Βλ Α. ΔYjμσ.Ρά.ς, Μεταρρύθμιση, ό.π., τόμο 2, σ. 152.

στις μάλλον απροσδιόριστες τιiσεις των συμ~ιiσεων ΤΎJς καθαρεύουσας

διατήpΎJσε τις παλιότερες συνδΎJλώσεις του πολιτικου συνΤΎJPΎJτισμoυ, και
από τότε όλο και περισσότερο ταυτίσΤΎJκε με ΤΎJ Δεξιιi και με ΤΎJ δια
τήpΎJσΎJ του κατεσΤΎJμένoυ. Kατιi ΤΎJ διιipκεια ΤΎJς δικτατορίας του Με
ταξιi (1936-1941) έγινε πpoσπιiθεια να σπιiσει ο σύνδεσμος του δΎJμoτι
κισμού με τ/ν Aριστεpιi, πpιiγμα που bOΎJOιi να καταλιibουμε πόσο πολυ
είχε εδραιωθεί ο συσχετισμός αυτός. Ο ίδιος ο Mεταξιiς, αν και πoλιτικιi
ανήκε στψ ιiκpα Δεξιιi, ευνοουσε τ/ δΎJμoτική και, αξιοποιώντας ΤΎJ
~
oικτατoPΙΚΎJ
, του
ξ"
ε ουσια, καταφεΡε να
,
κανει για ΤΎJ
~"
oΎJμoΤΙΚΎJ ο,τι
~
οε
σκέφΤΎJκαν να κιiνoυν είτε για ΤΎJ δΎJμoτική είτε για τψ καθαρεύουσα οι

πιο φιλελεύθεροι πpoκιiτoχoί του. ZήΤΎJσε να ετοιμαστεί μια κpατικιi
υΠOστ/PιζόμενΎJ 'επίσΎJμΎJ' Γραμματική ΤΎJς 0ΎJμoτικής και επέλεξε ένα
από τα ΎJγετικιi μέλΎJ του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τον MανόλΎJ Τριαντα
φυλλίδΎJ' ο οποίος είχε γίνει στο μεταξύ καθΎ)ΎΎJτής ΤΎJς Γλωσσολογίας
στο Πανεπιστήμιο θεσσαλoνίΚΎJς, για να εκτελέσει το έργο αυτό. Η
γραμματική του TpιανταφυλλίδΎJ κυκλoφόpΎJσε μόλις το 1941, όταν ο
Mεταξιiς και ΎJ δικτατορία του είχαν πια εκλείψει και ΎJ Eλλιiδα ~pισκό
ταν υπό γερμανική και ιταλική κατοχή. XpειιiσΤΎJκε λοιπόν να περιiσει
,
καποιο χΡονικο
, ~,
oιασΤΎJ μα
"
, εως οτου εκτιμΎJ
θ '
ουν τα αποτε
λ'
εσματα ΤΎJς
πexρέμ~exσΎJς του Mεταξιi στο Γλωσσικό ZήΤΎJμα και, παρ' όλα τα τεκ
μήρια για τ/ν αυταρχική σύλλΎJψΎJ του έργου (ΎJ έκδoσΎJ του 1941 περι-
. λιiμ~ανε πρόλογο του ίδιου του Mεταξιi), ΎJ Γραμματική του Τριανταφυλ
λίδΎJ αποτελεί χωρίς αμφΙbολία ένα σΎJμαντικό σΎJμείo αναφopιiς, τόσο για
τ/ μεταγενέστεpΎJ θεωΡΎJτική διαμιiΧΎJ, όσο και για ΤΎJ γραπτή χpήσΎJ τ/ς
δΎJμoτικής, κυρίως στο χώρο τ/ς εκπαίδευσΎJς. Τψ ίδια χpoνιιi που
δΎJμoσιεύΤΎJκε ΎJ Γραμματική ΤΎJς δΎJμoτικ-ής του TpιανταφυλλίδΎJ, συνέbΎJ
" 'ξ ενα επεισοοια
ενα απο τα πιο παρα ,~ 'Γλ'
σΤΎJν ιστορια του ωσσικου '
Ζ ΎJΤΎJ-
ματος, το οποίο φανέρωσε μερικές belOtιi ριζωμένες προκαταλήψεις ΤΎJς

πνευματικής ελίτ, που δεν είχαν σχεδόν καθόλου αλλιiξει, τoυλιiχιστoν
σΤΎJν Αθήνα, από τ/ν εποχή του MιστpιώΤΎJ και των εξεγέρσεων των
πρώτων χρόνων του αιώνα. Ο κλασικός φιλόλογος και καθΎ)ΎΎJτής στο
Πανεπιστήμιο ΑθΎ)νών IωιiννΎJς Κακριδής (ο οποίος έγινε αργότερα γνω
στός για τις μεταφριiσεις του ΤΎJς Ιλιάδας και ΤΎJς Οδύσσειας στα νέα
ελλψικιi σε συνεργασία με τον Νίκο KαζαντζιiΚΎJ), αναδΎJμoσίευσε το
κείμενο μιας διιiλεξΎJς, ΤΎJν οποία είχε ανακοινώσει μερικιi χρόνια πριν στο
Πανεπιστήμιο θεσσαλoνίΚΎJς (όπου κατ' εξαφ€σΎJ ΎJ δΎJμoτική είχε επι-
κριχτήσει ιχπό τ-ην ίδρυση του ΠιχνεπιστημΙου). Όχι μόνο η διάλεξη ήτιχν
γριχμμένη στη δημοτική, ιχΜά τυπώθηκε χωρΙς τόνους ΚΙΧι πνεύμ.ιχτιχ, τιχ
οποΙιχ ο Βηλιχράς είχε ιχνεπιτυχώς προσπιχθήσει νιχ κιχτιχργήσει στις
ιχρχες
,
του
!1"
οεκιχτου
,
ενιχτου
,
ιχιωνιχ.
Τ'
ο πιχριχπτωμ.ιχ
,
ιχυτο του
Κ !1"
ιχκριοη
φΙΧίνετιχι πως διέφυγε την προσοχή των συνΙΧδέλφων του ότιχν συνέ6η γιιχ
πρώτη φορά το 1936. Υπό τις συνθήκες όμως των πρώτων μηνών της
ήττιχς κιχι της Κιχτοχής, η Φιλοσοφική Σχολή του Πιχνεπιστημίου
Αθηνών κιχτιχδίκιχσε την έκοοση κιχι κάλεσε τον Πρύτιχνη του Πιχνεπι
στημίου νιχ «ιχποκιχτιχστήσει τ-ην τάξιν» στη Σχολή κιχι νιχ τιμωρήσει τον
ΚιχκριΟή.
Η γνωστή ως «Δίκη των Τόνων» κράτησε έξι μήνες, στο Οιάστημ.ιχ
του πρώτου χειμώνιχ κιχι της άνοιξης της Κιχτοχής, ότιχν χιλιάοες άν
θρωποι πέθιχινιχν ιχπό τ-ην πεΙνιχ στην Αθήνιχ. Η οίκη είχε ως ιχποτέλεσμ.ιχ
νιχ ιχπολυθεί προσωρινά ο Κιχκριδής ιχπό τη οουλειά του. Η πράξη των
, , ~ , !1" λ'
πιχνεπιστημιιχκων ιχρχων κιχι ιοιιχιτεριχ η κιχτιχοικιχστικη επιστο η του
Κοσμήτοριχ της Φιλοσοφικής Σχολής πρέπει νιχ ειοωθούν ως ιχντίδριχση

στις συνθήκες της ήττιχς κιχι της Κιχτοχής. Κιχι ιχν δούμε τιχ πράγμ.ιχτιχ
με φόντο την Κιχτοχή (κάτι που οεν γίνετιχι ρητώς στη σχετική πριχγ-
,
μ.ιχτευση, γιιχ ευναητους
, λ' )' λ " , ,~
ογους, τοτε κιχτιχ ιχοιχινει κιχνεις γιιχτι το οη-
,
μοσΙευμ.ιχ του Κιχκριοή θεωρήθηκε «εθνικώς επιζήμιιχ πράξις ... η οποίιχ ...
λ
προσ ιχμοιχνει ", "
... εγκλημ.ιχτικον '6 '
ιχπενιχντι του ε νους χιχριχκτηριχ» κιχι γιιχτι ,
ο ίδιος πcφουσιάστηκε ως «άνθρωπος γνωστός γιιχ τιχ ιχριστερά του
ιχισθήμ.ιχτιχ» .53 Ο συσχετισμός της οημοτικής με την Αριστερά ήτιχν τότε
μιιχ ιχντΙληψη 6ιxθ~ά ριζωμένη ιχπό κιχφό κιχι το ίδιο ίσχυε κιχι γιιχ την
πεπoLθηση ότι κάθε πιχρέκκλιση ιχπό το συντηρητικό γλωσσικό κιχνόνιχ
οδηγούσε στην ιχποκήρυξη της εθνικής τιχυτότητιχς. Ας θυμίσουμε ότι το
1903 ο Μιστριώτης κιχτηγόΡ1)σε τους δ1)μοτικιστές ότι ξεπουλούσιχν τ-ην
εθνική κλ1)ρονομιά στις 60υλγιχρικές οιεκδικήσεις γιιχ Τ1) ΜιχκεΟονίιχ.
Π ισω
, ,
ιχπο τη « Δ'
ΙΚ1) των
Τ'
ονων»
,,,
κρυοετιχι
",
ιχκριοως
'!1' ,,, ,
ο ιοιος φοοος οτι 1)
ιχνΙΧίρεση Τ1)ς κΙΧθιχρεύόυσιχς (ιοιΙΧίτεριχ ιχπό ένιχ φιλόλογο, ο οποίος είχε
λά6ει κλιχσική πιχιοείΙΧ) σήμ.ιχινε ιχποδυνάμωση Τ1)ς ιχποφιχσιστικόΤ1)τιχς
γιιχ τ-ην ιχποκιχτιΧστιχση Τ1)ς εοιχφικής ιχκεριχιόΤ1)τιχς κιχι της εθνικής
κυριιχρχίιχς. Ενοεικτικά ιχνιχφέρουμε ότι οι κιχτήγοροι του Κιχκριοή ισχυ-
53. 'Εγγριχ<ΡΟ του Koσμ~τoρα τ/ς Φιλoσoφιχ~ς Σχoλ~ς (Φ. ΚουχουλιΟ προς τ/ν
Πρυτανεία του Πανεπιστ/μίου Αθ'ηνών (27 Νοεμ6ρίου 1941). AπOO'1tιmματα αναΟYjμο
σιεύονται στο Α. ΔYjμαράς, Μεταρρυθμ.ιση, ό.π., τόμο 2, σσ. 193-7.
ρίστ'l')καν πως 'Ι') γλωσσική πρακτική του προετοίμαζε το έοαφος για τ-ην
αντικατάστασΎ) 't'l')c; ελλ'l')νικής ορθογραφίας από το λατινικό αλφάb'l')ΤΟ,
κάτι που ποτέ οεν το σκέψτ'l')καν στα σΟbαρά στ-ην Ελλάοα, αλλά που
κάτω από τις συνθήκες 't'l')c; γερμανικής και 't'l')c; ιταλικής κατοχής πρέπει
να θεωρήθ'l')κε σε μεγάλο bαθμό πραγματική απειλή.
Η πολιτική πόλωσΎ) του Γλωσσικού Ι'Ι')τήματος ανάμεσα στ-ην Αρι
στερά και τ'l') Δεξιά έφτασε στο αποκορύφωμά τ/ς κατά τ'l') οιάρκεια 't'l')c;
οεκαετίας 'tou 1940. Ήο'l') από το 1944 'Ι') κυριότερ'l') κομμουνιστική αντι
στασιακήοργάνωσΎ) (το ΕΑΜ) είχε καταστρώσει ένα σχέοιο εκπαιοευ
τικής μεταρρύθμΙσΎ)ς, ορίζοντας ρ'l')τά ότι 'Ι') «κοινή ο'l')μοτική γλώσσα» θα
έπρεπε να χρ'l')σιμοποι'l')θεί σε όλ'l') τ-ην εκπαίοευσΎ), και απαιτούσε τ/
μεταρρύθμΙσΎ)'t'l')I:; ορθογραφίας.54 Κατά τ'l') οιάρκεια του Εμφύλιου και
αμέσως μετά, στο οιάστ'l')μα 't'l')I:; ταραγμέν'l')ς περιόοου που ακoλoυθ'l')σε,
έγινε ελάχιστ'l') θεωρ'l')τική συζήΤ'l')σΎ) για τ'l') γλώσσα. Και οι Μο πλευρές
ενέμεναν θεωρ'l')τικά στους κατά κάποιο τρόπο τεχν'l')τούς πόλους 't'l')I:;
καθαρεύουσας και 't'l')I:; ο'l')μοτικής, παρ' όλο που, όπως θα οούμε, 'Ι') οια-
, e' ,
μαχ'l') ορισκοταν σε υφεσΎ).
Α"\'\' , λ '1:' Ι:' '
/\Λα καμια π ευρα οεν ενοιαφεροταν να κα-
θορίσει με ιxxptbEtIX τι αντιπροσώπευε 'Ι') συγκεκριμέν'l') μορφή γραπτού

λόγΟΥ, πόυ είχε καταλήξει να αποτελεί σύμbολο πολιτικής ταυτότ'l')τας.
Κατά τ'l') οεκαετία του '60 ξέσπασε ξανά 'Ι') οιαμάχ'l'), παρ' όλο που
αυτή τ/ φορά έγινε μάλλον με λιγότερ'l') ζέσΎ), από τις σελίοες του πε
ριοοικου Εποχές. Τ'Ι')ν περίοοο αυτή 'Ι') Ένωσις Κέντρου του Γεωργίου
Παπανορέου ανέb'l')κε στ/ν εξουσία (1963-1965) και τότε για πρώτ'l')
φορά εισήχθ'l') 'Ι') Γραμματική του Τριανταφυλλίο'l') στα σχολεία. Στο
πλαίσιο 't'l')I:; καθιέρωσΎ)ς 't'l')c; ο'l')μοτικής στ/ν πρωΤΟbάθμια εκπαίοευσΎ),
και καθώς το ζήτ/μα κέροιζε ολοένα και περισσότερο έοαφος, ο γλωσ
σολόγος και κλασικός φιλόλογος Α. Τσοπανάκ'l')ς πρότεινε έναν αριθμό
συστ/ματικών αλλά μικρών τροποποιήσεων ποu θα μπορούσαν να 00'1')-
γήσΟΥν στ'l')ν «τρίτ/ ο'l')μοτική» (όπως Τ'l') bάπτισε ο ίοιος, φαινομενικά
μετά από εκείνες 'tou Ψυχάρ'l') και 'tOU Εκπαιοεuτικού Ομίλοu).55 Όπως
σuνέb'l') και με τις περισσότερες προτάσεις από τ-ην εποχή 'tou Κοραή, οι
54. Α. Δ1jμι:φάς, Μεταρρύθμ.ιση, ό:π., τόμο 2, σσ. 205-6.

55. Α. Γ. Τσο7tσtνάΚ1jς, «Η ΤΡΙτ/ 01jμοτικ'ή», Εποχές 39 (1966),8-17' 40 (1966),
148-53. Ο Τσο'ΠανάΚ1jς 'Πουθενά οεν εξ1jγεί τον όρο, οι κριτικοί όμως έτσι τον oιεpμ~
νευσαν. Βλ ιοιαίτερα Λίνος Πολίτ/ς, «Τρίτ/ ~ ενιαία 01jμοτική», Εποχές 44 (1966),
528-31 (~λ. 'σ. 529).. .
----------------
μεταρρυθμίσεtς του Τσοπανάχη αποτελούσαν συμ6t6ασμό ανάμεσα σε ένα

θεωρΎ)τtκό προηγούμενο (τη Γ ραμματtκή του ΤρtανταφυλλίδΎ) xat τις
τρέχουσες χρήσεις. Η αναζήτ/σΎj πρακτικού συμ6ι6ασμού κατέλΎ)ξε σε
μtα σειρά οδΎ)γίες που δε 6ασίζονταν ούτε σΤΎ) χρήση ούτε σε κάποιο
προηγούμενο. Η Οtένεξη που ξεσήκωσε ο ΤσοπανάΚΎ)ς ήταν ήπια σε
σύγκΡΙσΎj με τα ΡΎ)τορικά πυροτεχνήματατων ΠΡΟΎ)γουμενων χρόνων, και
είναt κυρίως αξιομνΎ)μόνευΤΎ) yta ΤΎ)" πρώΤΎ) εμφάνισΎ) (τουλάχιστον μέσα
στο πλαίσιο της επίσΎjμης διαμάχης) ΤΎ)ς αντιπρότασΎ)ς που μετά από
μια δεκαετία επρόκειτο να αποτελέσει ΤΎ) 6άσΎ) ΤΎ)ς επίσΎjμΎ)ς 'λUσΎjς' στο
Γλωσσικό Ιήτ/μα. Σύμφωνα με ΤΎ)" άποψη αυτή, το Γλωσσικό ΙήΤΎ)μα
δεν υπήρχε πια. Πρόκεtται για άποψη ισοδύναμΎ) με άρνΎ)ση της τεχνη
τής επι60λής και οtατήρησΎjς της δtγλωσσίας. Η νέα ελληνική, σύμφωνα
με ΤΎ)" καινούρια αυτή άποψη, είναι μία και αδιαίρετ/, xat η μεγαλύτερΎ)
τυποποίΎ)σή της θα επέλθει απλώς και μόνο με τη χρήση.56
Εντούτοtς, η λύσΎj αυτή καθυστέρΎ)σε yta μια δεκαετία, λόγω της
Χούντας. Οι στρατιωτικοί της Επταετίας (1967-1974) αντέστρεψαν τις
εκπαιδευτικές αλλαγές ΤΎ)ς δεκαετίας του '60 και κατάφεραν, τόσο στη
θεωρία όσο και στΎ)" πράξη, να elvat οι τελευταίοι που επανέφεραν τα
επιχειρήματα του δέκατου ένατου αιώνα για τη δtατήρησΎj της καθα
ρεύουσας ως επίσΎjμΎ)ς γραπτής γλώσσας. Οι σολοικισμοί που χαρακτή-
, ,
ριζ αν τους αρχηγους και τους εκπροσωπους του κα εστωτος εγιναν αντι-
θ"
κείμενο σάτιρας ΤΎ)ν εποχή εκείνη, αλλά παρ' όλα αυτά οι στρατιωτικοί
Οε οίστασαν να συμμετάσχουν στη θεωΡΎ)τική διαμ.ιΧΧ'η. Το 1973 οημο
σιεύΤΎ)κε ένα φυλλάοιο σε μέγεθος 6ι6λίου, το οποίο έφερε τη σφραγίδα
56. Βλ Λ. Πολίτης 1966, Α. Βλάχος, «Νεοελληνικά», Εποχές 46 (1967), Η ίδια.

άποψη α.ποτελεί τη 6άσΎJ της Συγχρονικής γραμ.ματικής της κοινής νέας ελληνικής:
Θεωρία, ασκήσεις του Γ. Μπα.μπινιώτη κα.ι του Π. Κοντού, η οποία. επίσΎJς δημοσιεύ
τηκε το 1967. Η σύντομη εισα.γωγή στο 6ι6λίο α.υτό (στην καθα.ρεύουσα.!) α.π"l]χεί την
ορολογία. του Τσοπα.νάκη, κα.θώς επικα.λείτα.ι μια. «τρίτη κοινή» (μετά την «Προϊστο
ρική» [sic] και την Αλεξανδριν'ή). Με τον όρο «τρίτη κοινή» εννοείτα.ι η aίIy'X.POV"l]
«ομιλία. των μορφωμένων», που όπως υποστηρίζουν οι συπραφείς α.ντλεί στην πράξη κα.ι
α.πό τη δημοτική και από την καθαρεύουσα. Σ' ένα διιχφορετικό πλαίσιο ο r. Σεφέρης
είχε ήδ"l] δηλώσει το 1937: «Ούτε πρόκειται να θίξω το α.τελείωτο γλωσσικό ζήτημα,
που, όσο για. τη λογοτεχνία, δεν υπάρχει, μένοντας α.πλά και μόνο ένα ζήτημα εκπαι
δευτικής πολιτικ'ής», Δοκιμές, τόμο 1, σ. 65, πρ6λ και σ. 259. Όπως θα δούμε στην
επόμενη ενότητα, οι λογοτέχνες από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 'ήταν συχνά
πρόθυμοι να υπερπ"l]δήσΟυν τα θεωρητικά όρια, τα οποία χάραζε η διγλωσσία.
του Αρχηγείου Ενόπλων Δυνιiμεων, με τίτλο Εθνική Γλώσσα. Πιθανώς

πρόκειται για έργο του τότε Γενικού Apχoy]you των Ενόπλων Δυνιiμεων
O ουσσεα
~ 'Αγγε"Υ],
λ' " "
και ειναι απο τα πιο περιεργα κειμενα που προεκυ Ψ αν ,
από Τ"Υ]ν όλ"Υ] oιαμιiχ"y].57 Τα επιχεφ~μ.α.τιi του προέρχονται κυρίως από
,
εκεινα που
,
ειχε
~ ,
οιατυπωσει ο
χ ζ~'
ατ ιοακις πριν απο
" ,
μισο αιωνα με μια
οόσ"Υ] εθνικιστικ~ς σκλ"Υ]ροπυρψιΚ"ής ρ"Y]τoρικ~ς, που χαρακτ~ριζε τις

ομι λ ιες
,
του
Μ' , ~"
ιστριωΤ"Υ] Τ"Υ]ν πρωΤ"Υ] οεκαετια του αιωνα και τις επικρισεις
,
εναντίον του Kακριo~ το 1941. Όσοι υπoστ~ριζαν τψ κατιiΡΎ"Υ]Ci1J Τ"Υ]ς
καθαρεύουσας και τψ αντικατιiστασ~ Τ"Υ]ς από Τ"Υ] o"Y]μoτικ~ καΤ"Υ]γορού
νταν για «εθνικό έγκλ"Υ]μ.α.». Yπιiρχει επίCi1Jς και "Υ] απαραίΤ"Υ]Τ"Υ] παρεκ
~ατικ~ αναφoριi στον κομμουνισμό, αλλιi το κύριο Ci1Jμείο του επιχεφ~
ματος είναι ότι "Υ] o"Y]μoτικ~ οεν έχει κανόνες, ενώ "Υ] καθαρεύουσα υπο
σΤ"Υ]ρίζεται και από το κύρος και από το ΠΡΟ"Υ]γοuμενο Τ"Υ]ς αρχαίας γλώσ
σας, "Υ] οποΙα περιγριiφεται κιiπως λυρικιi ως «ανεξιiντ λ"Υ]Τ"Υ] Π"Y]~». 58 Αν
οεν εΙχαν μεσoλα~~σει οι εναγώνιες συζ"Y]τ~σεις των μέσων της δεκαετίας
του '60 σχετικιi με το ποια ~ταν η πιο κατιiλληλ"Y] μoρφ~ της δημoτικ~ς
για να οιοαχτεΙ στα σχολεία, θα μπορούσε κανείι; εuλογα να θεωρ~σει το
επιχείρημ.α. αυτό προ πολλοu ξεπερασμένο. Πιχρ' όλο που στην πραγμ.α.
τικότητα το κείμενο το ιχρνείται, οι κα.τευθυντ~ριες ΟΟ"Υ]γίες του ΑΡΧ"Υ]
γείου Ενόπλων Δυνιiμεων σφραγίζουν τψ τελευταία επι~ε~ιxίωσ"Y] μιας
λίγο ~ πoΛU επίσ"Υ]μ"Υ]ς κατιiσΤClCi1Jς διγλωσσίιχς.59
Με την πτώCi"Y] Τ"Υ]ς δικτατορίας το 1974, ορισμένες εξελίξεις επιτιi-
χυναν το τε'λ ος του οΙΠΟ
~ λ'
ισμου των προηγουμενων , "
ενεν"Υ]ντιχ χρονων. Η
ιipCi1J Τ"Υ]ς aπaγόρευCi1Jς των κομμουνιστικών οργανώσεων κιχι των πολι

τικών κoμμιiτων της ιiκρας Aριστεριiς ~o~θησε νιχ αρθεί το πολιτικό
στίγμ.α. από τις μορφές Τ"Υ]ς γραπτ~ς γλώσσας που συνοέονται αντίστοιχα
με τψ Aριστεριi και Τ"Υ] Δεξιιi. Το νέο Σύνταγμα του 1975 οεν κιiνει μνεΙα
επίσημης γλώσσας. Aλλιi το αποφασιστικό ~~μα, το οποίο επΙσημα
57. Το φuλ).άΟιο ιχuτό οεν ξιχνιχτuπώθ'ηκε κιχι, γιιχ εuνό'ητοuς λόγοuς, είνιχι σ1)μεριχ
ΟuσεUρετο. Αρχηγείον Ενόπλων Δuνά.μεων, Eθvική Γλώσσα, Eτιxtρείιx των Φίλων 'tou
Λιχοίι, Aθ~νιx 1973. (ΟΙ ΠιχΡιχπομπές μιχς ιχνιχφέροντιχι στη μoνιxoικ~ ιχuτ~ έκΟοση).
Σχετικά. με τον πιθανό σUΠΡΙΧι:ΡέΙΧ 6λ. Μοσχονά.ς 1975, ό.π., σ. ριιχ'.
'58. :ιfλ, ιχντίστοιχιχ, Eθvική Γλώσσα, ό.π., σσ. 137, 152-4 κιχι σ. 111.
':. . ·59. Βλ, Eθw.κή Γλώσσα, ό.π., σσ. 135-7, όποu τιχ ιχιχμηρά. σχόλια των Γά.λλων
κιχι 'τών Βρε-rιχνών γλωσσολόγων Mirambel κιχι Browning ιχνιχτρέποντιχι με κιΧποιο χο
ντ'ροκομμένο χιοίιμορ, με παριχοείγμιχτιχ οι- ~ ιχκόμη κιχι τριγλωσσίιχς στιχ ΙΧπλικά. ΚΙΧΙ
στιχ yιxfJ,tKιX!
-----------
τοuλάχιστον έδωσε οριστικό τέλος στη διγλωσσία, έγινε με μια Εκπαι
οεuτική Πράξη ποu επικuρώθηκε από τη Βουλή τον Απρίλιο του 1976.
Έκτοτε αναφέρεται ως νίκη της δημοτικής και οι σχετικές παράγραφοι
της Πράξης ορίζουν ότι:
«1. Γλώσσα οιοασκαλίας, αντικείμενον οιοασκαλίας και γλώσσα των οιοα

κτικών ()ι()λίων εις όλα.ς τας ()αθμ(οας της Γενικ~ς Εκπαιοεύσεως είναι από
του σχολικού έτους 1976-1977 η Nεoελληνικ~.
2. Ως Nεoελληνικ~ γλώσσα νοείται η οιαμορφωθείσα εις πανελλήνιον εκφρα
στικόν όργανον υπό του Ελληνικού Λαού και των οοκίμων συγγραφέων του
Έθνους Δημοτική, συντεταγμένη, άνευ ιοιωματισμών και ακροτήτων» .60
Η επίσημη λύση ήταν λοιπόν ένας συμtίιtίασμός, και ως προς αυτή

,
την απο Ψ η 1"
Όρισκεται π λ'
ησιεσΤεΡα στο πνεuμα του Κ' ,
οραη, του εμπνεu-
, θ' ,
I''f> s:- '
στη της κα αρευοuσας, παρα στον ασυμΌΙΌαστο οημοτικισμο 'tOU
Ψ'
uxa-
ρη. Η δεύτερη διάταξη προκαλεί στην ουσία ορισμένα από τα σημαντικά
ερωτήματα που χαρακτηρίζοuν ολόκληρη τη διαμάχη. Δεν είναι εuκρινές,
από τις παράλληλες αναφορές στο «λαό» και στοuς «συγγραφείς», σε τι
tίαθμό η γραπτή γλώσσα και η ομιλούμενη υποτίθεται ότι συμπίπτουν.
Το αποδιδόρ'ενο κύρος στοuς σuγγραφείς υπονοεί την αναγνώριση μιας
παράδοσης, αλλά αν λάtίoυμε uπόψη μας ότι ήδη από το τέλος της
δεκαετίας του 1880 η δημοτική και η καθαρεύουσα σuνuπάρχοuν και οι
ούο ως γραπτές γλώσσες, αuτό συνεπάγεται επιλογή. Ποιοι τελικά είναι
οι «οόκιμοι» συγγραφείς και πιο συγκεκρψένα ποιας εποχής; Αίτημα
, s:- " , ψ" s:-
επισης των οημοτικιστων, απο την εποχη του uχαρη, ηταν να κωοι-
κοποιηθεί η δημοτική, πράγμα που συνοοευόταν από μια συνεχή ειρωνεία

εκ μέρους των αντιπάλων τους ότι κάτι τέτοιο ποτέ δε θα γινόταν. Πώς
θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτό τώρα; Τελικά, οι όροι «ιοιωματισμοί» και
«ακρότητες» προσφέρουν ελάχιστη 60ήθεια για να καθορισθεί το τι πρέ-
60. Αξίζει να σημειώσουμε πόσο κοντά ι!ίρίσκεται 'IJ φρασεολογία της Πράξης του
1976 με αυτ~ν που πέρασε το 1964 (ι!ίλ Α. Δημαράς, Μετapρι5θμιση, τόμο 2, σ. 270,
ι!ίλ. και Μοσχονάς 1975, ό.π., σ. ρι'). Η κυριότερη οιαφορά ι!ίρίσκεται στο γεγονός ότι
το 1964 1) καθαρεύουσα επρόκειτο να οιοαχτεί παράλλ1)λα με Τ1) 01)μoτικ~ (ι!ίλ άρθρα
5.2-5.3). Θα πρέπε~ επίσης στο σημείο αυτό να σημειωθεί ότι 1) νομοθεσία του 1964
θεσπίστηκε από μιιχ κυι!ίέρνηση της Kεντρoaριστεράς, που είχε ιχπομακρύνει ιχπό την
εξουσίιχ το οεξιό κόμμα του Κωνστιχντίνου Kιxραμανλ~, κεροίζοντας τις γενικές εκλογές
το 1ψ(1)γουμενο έτος. Η πράξ1) του 1976 πέρασε ότιχν Τ1)ν εξουσίιχ κατείχε μιιχ οεξιά
κυι!ίέρνηση υπό την 1)γεσία του Kιxραμανλ~.
πει να εξαιρείται, ενώ οεν προσοιορίζεταικαθόλου ο μΎJχανισμός που απαι

τείται για τψ εξαίρεσή τους,
Το αναπόφεύΚΤο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι ΎJ λύσΎJ του
1976 έχει κάτι κοινό με τψ προγραμματικότ/τα των περισσότερων
'
λυσεων του Γλωσσικου'Ζ' " ειχαν προτα θ'
ΎJΤΎJμ.α,τoς, οι οποιες ει παλ αιοτερα,
'
Αν το ZήΤΎJμα έλΎJξε επίσΎJμα με ΤΎJν Εκπαιοευτική ΠράξΎJ του έτους
,ι , ~ 'ξ' Ι Ι "
εκεινου, υπαρχουν αρκετες ενοει εις οτι τα επομενα εικοσι χΡονια ενα
γλωσσικό πρό6λΎJμα λιγότερο οξύ αλλά όχι λιγότερο σ06αρό είχε πάρει ΤΎJ
θέσΎJ του,6! Η νομοθεσία που ακoλoύθΎJσε συνέ6αλε σΤΎJν επέκτασΎJ ΤΎJς
μεταρρύθμΙσΎJς. Το 1982 καθιερώθΎJκε το μονοτονικό. ΣΎJμειώνoυμε πως
το 1985 μια ακόμΎJ Εκπαιοευτική ΠράξΎJ ΤΎJς Βουλής καθιέρωσε ΤΎJ
oΎJμoτική ως ΤΎJ γλώσσα των OαασΤΎJρίων και των νομικών εγγράφων,
Από το 1976 όμως ΎJ συζήΤΎJσΎJ επικεντρώθΎJκε στο ζήΤΎJμα που
, "λ'
εμεινε ουσιαστικα ανεπι υτο απο ΤΎJ σχεΤΙΚΎJ , Π ρα
'ξ ΎJ ΤΎJς Β ουλ'
ΎJς. Τ ι εν-
νοείται λοιπόν με τον όρο 'OΎJμoτική'; Αν λά60υμε υπόψΎJ μας τον προ
γραμματικό χαρακτήρα ΤΎJς συζήΤΎJσΎJς σε όλες ΤΎJς τις φάσεις, το ερώ-
ΤΎJμ.α, αυτο"θ
συνΎJ ως μετασΧΎJμα,τ'ι'ζ εται στο συγγενες
'θτου: τι α επρεπε '
να εννοούμε με τον όρο 'OΎJμoτική'; Η καλύτεΡΎJ απάνΤΎJσΎJ στο ερώτ/μα
αυτό έχει οοθεί από τους γλωσσολόγους που επιχείΡΎJσαν τ/ συγχρονική
περιγραφή ΤΎJς νεoελλΎJνικής γλώσσας στ/ν τωρινή τ/ς μορφή. Ο Γεώρ-
γιος '
ΜπαμπινιωΤΎJς 'ι+",'
προσπαν'ίσε 'ψ ει ο,τι αποκα-
να ορισει και να περιγρα ,
λεί «Κοινή Ν εoελλΎJνική», με τψ έννοια τ/ς εξελισσόμενΎJς συγκλΙσΎJς
ανάμεσα στα γλωσσικά ύφΎJ. Παρόμοια πρoσέγγΙσΎJ έχει oΎJμιoυΡΎΎJθεί
από έγκριτους μελεΤΎJτές του εξωτερικου. 62
61. Aυτ~ ήταν η ιΧποψη σχεοόν όλων εκείνων των γλωσσολόγων και των οημοσίων
προσωπικοτήτων που έλα.6α.ν μέρος στη συζήτηση του 1985, η οποία. οργα.νώθηκε α.πό
το Κομμουνιστικό Kόμμ.rι. του Εσωτερικού με τον τίτλο «ΥπιΧρχει Γλωσσικό Zήτημ.rι.
σήμερα.;» (6λ τον τόμο Ο δημόσιοι; διάλογοι; για τη γλώσσα, Δόμος, Αθήνα. 1988). Τρία.
χρόνια αργότερα, σε μ.rι.jJητοφωνημένη συζήτηση που έγινε στα. τέλη του 1988, ο μυ
θιστοριογράφος Αλέξα.νΟρος Κοτζιά.ς ισχυρίστηκε ότι οεν υπήρχε «γλωσσικό πρό6λημ.rι.»
αλλά. υπήρχε «γλωσσικ~ κρίση»! (Αλέξανορος Κοτζιάς κ.ά" «Γλώσσα. και νεοελληνική
έκφραση», Το Δέντρο 42-43 [1989], 3-38, 6λ τη σ. 4).
62. Γ. Μπαμπινιώτης, Νεοελληνική κοινή, Πέρα τηι; καθαρευούσηι; και τηι; δη
μ.οτικής, Γρηγόρης, Αθήνα 1979, και πολλά. σχετικά oημoσιεύμ.rι.τα του ίοιου, από τη
Οεκαετία. του '70 μέχρι σ~μ.ερα. Βλ επίσης Peter Mackridge, Η νεοελληνική γλώσσα,
Πατάκης, Αθήνα. 1990, που περιλαμ6άνει μια ενότητα πOCνω στην ποικιλία του γραπτού
ύφους και τη σχέση του προς τα ομιλούμ.ενα. ύφη. Βλ επίσης Βήan Joseph & Irene
Philippaki Warburton, Modem Greek Croom Helm DescήΡtίνe Grammars Seήes. Λονοίνο
--------------
Τέτοιες στέρεες περιγραφικές εργασίες δεν έχουν κατορθώσει, παρ

όλι:ι. αυτά, να εξομαλύνουν το ονομαζόμενο 'γλωσσικό πρόbλΎ]μα' ~ 'γλωσ
σικ~ κρίσΎ]'. Ο bετεράνος δΎ]μoτικιστ~ς Eμμανoυ~λ Κριαράς, γράφοντας
το 1985, καταδίκασε το'σαρωτικό 'εκδΎ]μοτικισμό' των μορφών που κα
νονικά αν~κoυν σ' ένα επίσΎ]μο και αρχα'ιζον γλωσσικό ιδίωμα, ενώ ταυ
τόχρονα κατέκρινε εκείνους τους σύγχρονους λογοτέχνες, των οποίων οι
γλωσσικοί αΚΡΟbατισμοί παραbιάζουν το 'πνεύμα' ΤΎ]ς δΎ]μoτικ~ς και
οδΎ]γούν σε ένα είδος δΎ]μOΤΙΚ~ζ, ~ ακόμΎ] και νεο-καθαρεύουσας, που
είναι ξεκάθαρα δικό τουζ κατασκεύασμα.63 Ένας συχνά επαναλαμbανό
μενος φόbος ΤΎ]ζ δεκαετίας του 1980 είναι Ύ] εισρo~ ξένων λέξεων, ακόμΎ]
και γραμματικών τύπων, που προέρχονται κυρίως από τα αγγλικά (ιδίως
ΤΎ]ς Aμερικ~ς), Ύ] οποία θέτει τψ αξιοπρέπεια ΤΎ]ς ελλψικ~ς γλώσσας
σε κίνδυνο. ΑκόμΎ] και ένας θεωρΎ]τικός περιγραφικός γλωσσολόγος όπως
ο ΜπαμπινιώΤΎ]ς έχει παίξει σΎ]μαντικό ρόλο στις εκστρατείες, από τις
αρχές ΤΎ]ς δεκαετίας του 1980, για ΤΎ]ν προστασία ΤΎ]ζ γλώσσας από τον
εκφυλισμό, ενώ Ύ] τρέχουσα χρ~σΎ], τόσο στο γραπτό λόγο όσο και στα
μαζ ικα
ι ι ι 'λ ι ξ ι
μεσα επικοινωνιας, αποτε εσε αντικειμενο μιας ε ονυχισΤΙΚΎ]ς
έρευνας και έντονα αρνΎ]τικ~ς ΡΎ]ΤOΡΙΚ~ζ.

Από πολλές απόψεις οι όροι ΤΎ]ζ διαμάχΎ]ς ΤΎ]ς δεκαετίας του 1980
και των αρχών του 1990 φαίνεται πως έχουν αλλάξει λιγότερο απ' ό,τι
θα περίμενε κανείς, από τψ επoχ~ του Koρα~. Ένα σΎ]μαντικό ζ~ΤΎ]μα
σ~μερα, όπως και τότε, είναι Ύ] σχέσΎ] ανάμεσα στψ τρέχουσα γλώσσα
και ΤΎ]ν αρχαία, και αυτό το ζ~ΤΎ]μα περιπλέχθΎ]κε και οξύνθΎ]κε κατά
ΤΎ] διάρκεια ΤΎ]ς δεκαετίας του 1980 από τ/ συνεχιζόμετ/ διαμ.ά.ΧΎ] για
τ/ θέσΎ] των αρχαίων στο σχολικό αναλυτικό πρόγραμμα. Άλλο θέμα
είναι Ύ] απουσία μιας σταθεΡ~ζ και πλ~ρως τυΠΟΠΟΙΎ]μένΎ]ς μoρφ~ς γρα-
ι λ' ΟΙ Ι θ' Ι Ι ~ ι
πτου ογου, εμα που εΠΙσΎ]ς ετει το σχετικο ερωΤΎ]μα των αποοεκτων
ορίων ΤΎ]ζ τυΠΌποίΎ]σΎ]ζ. Ένα άλλο ζ~τ/μα είναι Ύ] αντίστασΎ] στψ ει
σ60λ~ από άλλες πολιτισμικά κυρίαρχεζ γλώσσες. Κατά ΤΎ] διάρκεια των
διακοσίων σχεδόν χρόνων διαμ.ά.χΎ]ζ, εξαιρετικά επίμονΎ] φαίνεται να είναι
1987, σ. 2. "Στην περιγραφή αΥτή ΤΎ]ς συγχpoVΎ]ς ε'λλψικής, πρώτος στόχος είναι τι
μπορεί να ορισθεί ως εξελισσόμεVΎ] κοινή γλώσσα".
63. ΕμμανΟΥήλ ΚΡιαράς, «Το θέμα ΤΎ]ς γλώσσας μας σήμερα και τα ιστορικά αίτια
'ΠΟΥ οοήγΎ]σαν σΤΎ] σΎ]μερινή γλωσσική κακοοαιμονία» (το ιχρθρο πρωΤΟΟΎ]μοσιευτηκε το
1985), στον τόμο ΤΟΥ ίοιο1.l, ΑόΥιΟΙ κιχι δημ.οτικισμ.ός, ΕκοοτιΚ'ή ΑθΎ]νών, Αθήνα 1987,
σα .. 9-26 (bλo ιοιαίτερα σσ. 14-15, 22-3).
_40_β . R_Ο_D_Ε_RΙCΚ ΒΕΑΤΟΝ
ΎJ ισχυρή κεντρομόλος ροπή προς ΤΎJ ρυθμιστική τυΠOΠOίΎJσΎJ, ΎJ οποΙα.

εξισορροπείτα.ι α.πό μια. εξΙσου ισχυρή φυγόκεντρο τιXσΎJ προς α.πόΡΡΙψΎJ
κα.
'θ
ε
e ........ '
εΠΙΌα.ΛΛομενου
,
συσΤΎJμα.τoς.
Μ
ε ΤΎJν
'
εννοια. α.υΤΎJ,
, το
........
εΛΛΎJνικO
'
Γλωσσικό ZήΤΎJμα. α.πλώς εξωτερικεύει μια. α.ντινομία. που είνα.ι ενοογενής
"λ
σΤΎJ φυσΎJ ο ων των γλ'
ωσσων. Γ ια. ποιο λ'
ογο ,
ε ξ ωτερικευΤΎJκε σε τετοιο ,
bα.θμό στψ ελλψική πολιτισμική ζωή θα. το οούμε συνοπτικιΧ στψ ΤΡΙΤΎJ
,
ενοτ/τα. α.υτου του
, κεφα.
λ '
α.ιου.
ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ: Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Μια. πλήΡΎJς εξέτα.σΎJ ΤΎJς γλώσσα.ς που Χ9ΎJσιμoπoιείτα.ι στ/ν ΠPιXξΎJ α.πό
,
τους ΠOΙΎJτες κα.ι τους μυ θ' '!
ιστοριογρα.φους κα.τα. /"
ΤΎJ αια.ρκεια. των τελ ευ-
τα.ίων Οια.κοσίων χρόνων υπεΡbα.ίνει τους στόχους του πα.ρόντος bιbλίου.

Ορισμένα. σχόλια. πιΧνω σΤΎJ γλωσσική πρα.κτική κιΧποιων συγγρα.φέων
" ! /ΎJαΎJ
'
εγινα.ν στα. '
ΠΡOΎJγoυμενα. 'λα.ια.·
κεφα. σΤΎJν '
ενOΤΎJΤα. α.υΤΎJ , θα. επικε-
ντρώσουμε τψ προσοχή μας στις ευρύτερες τιΧσεις ΤΎJς γλωσσικής χρή-

σΎJς, που προεκυ
'ψ α.ν κα.τα.
, ΤΎJ
~,
αια.ρκεια. των τε
λ'!/'"
ευτα.ιων αυο α.ιωνων.
ΥπιΧρχουν λοιπόν ούο σχετικιΧ ερωτήματα.: πρώτον, τι επιπτώσεις εΙχα.ν,

,
α.ν ειχα.ν, ΎJ θ εωpΎJΤΙΚΎJ
'!/" 'riλοι κα.νονιστικοι κα.νονες σΤΎJ
αια.μαΧΎJ κα.ι οι α.ντιπ "
γλώσσα. τ/ς λογοτεχνία.ς, κα.ι οεύτερον, κα.τιχ ΤΎJ ΟιιΧρκεια. ΤΎJς oια.μιXΧΎJς,
πώς έγρα.φα.ν σΤΎJν πρα.γματικόΤΎJΤα. οι λογοτέχνες;
Αρχίζοντα.ς ΤΎJ oιερευνΎJσή μας α.πό το γρα.πτό λόγο των α.ρχών του
Οέκα.του ένα.του α.ιώνα., πα.ρα.ΤΎJρoύμε ένα. μεγιΧλο εύρος α.πό υφολογικές
ποικι
'
λιες, των οποιων
, τα. α.κρα.ια.
, ~,
αειγμα.τα. α.πεχουν
, κα.τα.
'λ"
πο υ, ενω ο
ενοιιΧμεσος χώρος πα.ρουσιιΧζει α.ρκετιΧ κοινιΧ γνωρίσματα.. Στο ένα. ιΧκρο

του , "Δ'
φα.σματος, συνΤ/ΡΎJΤΙΚOΙ, οπως ο ουκα.ς, προοπα. θ"
ουσα.ν α.κoμΎJ να.
oια.ΤΎJPήσoυν ως bιXσΎJ ΤΎJν αρχα.ία. εΛλψική, έστω κι α.ν όχι πολύ συσΤΎJ
ματικιΧ· α.πό ΤΎJν ιXΛλΎJ μεριιΧ, ο BΎJλαριXι; έκα.νε ό,τι μπορούσε για. να.
α.να.πα.ρα.στήσει το ιοίωμα τ/ς σύγΧ90νΎJς ομιλία.ς στ/ γρα.φή. Τα. ούο
ιΧκρα., α.ΛλιΧ κα.ι το γρα.πτό ύφος, στο οποΙο ο Κορα.ής πρότεινε τ/ν ιΧποψή
του για. τ/ .μέσΎJ οοό', χα.ρα.ΚΤΎJρΙζoντα.ι α.πό ένα. κοινό ΡΎJτoρικό 6φος του
τέλους του Οέκα.του όγοοου α.ιώνα.. Ο Κορα.ής οεν επιοίωξε, όπως ισχυ-
, ,
ριστ/κα.ν οι α.ν'τιπα. οι του, να. εΠΙΌα.
λ' e 'λ '
ει μια. νεα., τεχνΎJΤΎJ γ
, λ'
ωσσα. στους
συμπα.τριώτες του. Οι κιΧπως α.ξιωμα.τικές α.ρχές του περΙ «οιορθώσεως»

κα.ι «κα.Λλωπισμού» οεν μπορούν πα.ριχ να. θεωpΎJθoύν ως προσπιΧθεια. για.
- - - - - - - - _ . _ -407
-
/.\ ' Ι!" 'Ρ , ,
να συσΤ1)μα.ΤΟΠΟΙ1)vει μια οιεργασια που συνεοαινε παντου γυρω του και,
~έ6αια, και στο δικό του γράψιμο. Από διαφορετική κατεύθυνσ'Υ), ο κυ
ριότερος αντίπαλός του, ο Κοδρικάς, φαίνετιΧι πως έθεσε στον εαυτό του
έναν αρκετά παρόμοιο στόχο σΤ1) μελέΤ1) του για τ-ην «καθ' 1)μάς Koιν~
Eλλψικ~ Διάλεκτον, τοιαότ-ην οία παρ' 1)μίν εθνικώς εν χρ~σει είναι Τ1)ν
σ~μεpoν» .64 Ο ισχυρισμός του Κοδρικά, που, σ'Υ)μειώθ-ηκε προ-ηγουμένως,
ότι 1) διάλεκτος αυτ~ δεν είναι το ομιλουμενο ιδίωμα. κάποιας ομάδας ~
πεpιoχ~ς αλλά Τ1)ς Eκκλ-ησί~ζ, φαίνεται εκ πρώΤ1)ζ όψεως αντιφατικός,
" 'ξ ουμε κριτικα·
εως οτου κοιτα 'λ' , ,
Τ1) γ ωσσα στ-ην οποια εγρα Ψ ε ο ιοιος.
'Ι!' Αν
1) γλώσσα στψ οποία γράφει ο Κοδρικάς μπορεί να έχει κάποιο εκκλ-η

σιαστικό κύρος, δεν είναι το κύρος των Γραφών ~ 'τ-ης Λειτουργίας αλλά
Τ1)ς συγχρον-ης εκκλ-ησιαστικ~ς γραφειοκρατίας. Η διαφωνία ανάμεσα
στον Koρα~ και τον Κοδρικά θα μπορουσε σΧ1)ματικά να περιοριστεί στψ
υπόγεια συγκρουσ'Υ) που υπ~ρχε από Τ1) μία μεριά μεταξυ Τ1)ζ Εκκλ-ησίας
και τ-ης ελλ1)νόφων-ης Oθωμανικ~ς δ-ημόσιας διοίΚ1)σ'Υ)ζ, και από Τψ
άλλ1), τ-ης εμΠOΡΙΚ~ζ τάξ1)ς' τ-ης Διασποράς με τις δ1)μοκρατικές, φιλε
λεUΘερει:; αντιλ~Ψειι:; Τ1)ς, με τις οποίες ανατράφ-ηκε και ο Koρα~ς.
Όπως και να έχουν τα πράγμα.τα, 1) γλώσσα που Χ(1)σιμoπoι~θ-ηκε
από τους αντιπάλουζ σΤ1) συζ~τ/σ'Y) δε διαφέρει, στα παραθέμα.τα που
ακολουθούν, περισσότερο απ' ό,τι τα αισθ~ματα τα οποία εκφράζονται.
Κατά τον Kopα~ (1804):
«Η γλώσσα είναι το εργαλείον, μ.ε το οποίον Ύ) Ψuχ~ πλιΧττει πρώτον

ενοιαθέτως, έπειτα προφέρει 'touc; λογισμους ΤΎ)ς. Όταν το εργαλείον είναι
ανακόνΎ)τον, ιωμένον, ~ κα.κιΧ κατα.σκεuασμένoν, ατελές εξ α.νιΧγκΎ)ς μένει
κα.ι το έργον τοι) τεχνίτου».
Για τον Κοδρικά (1818) από τ-ην άλλ-η μεριιi:
«Η ΔιιΧλεκτος προς τον ιΧνθρωπον είναι το uλικόν όργα.νον, οι' ou Ύ) ιΧυλος

OUνα.μις του ενΟια.θέτοΙ) λόγου υπόστασιν, ως ειπείν, προσλαμf>ιΧνουσα uλι
κ~ν, κα.ι σχ~μ.α., κα.ι μopφ~ oργα.νικ~ν, σuνθέτει τον προφορικόν λόγον, οι'
ou ο ιΧνθρωπος, όχι μόνον ΠΡΟσλGψf>ιΧνει έξωθεν τα.ς ιοέας των πρα.γμ.ιΧτων,
αλΜ και α.υτός καθ' εαuτόν ενΟια.θέτως εξΎ)γεί τας εννοία.ς 'tou, ερμΎ)νευει
τας ενεργείας, τα πιΧ6Ύ), τα. α.ισθ~μ.α.τα ΤΎ)ς Ψυχ~ς του» .65
64. Α. ΔιχσκαλιΧΚΎ)ς, Κοραής και Κοδρικάς; ό.π., σ. 488.

65. Αντίστοιχα.: Κοραής, Άπαντα τα πpωτ6τuπα έΡγα, τόμο Α2, σ. 850, Α. Δα
σκαλιΧκ:ης, Κοραής και Κοδρικάς, ό.π., σσ. 485-6.
Αυτός ο γενικός κοινός γλωσσικός πιxρoνoμαστ~ς, και όχι οι κανο

νιστικές λεπτομέρειες του Κοραi"κού συστ~μα.τoς ~ η όποια συστηματικ~
αναίρεσ~ τους, υπερίσχυσε με ελάχιστη έμπρακτη αντΙσταση κατά την
'Ι:'
περtoοο των
ι
πρωτων
,
χρονων του
Ελ/ 'Ι" λ'
ηνικου οασι ειου και
,
εγινε
,
χωρις
προσπάθεια η επίσημη γλώσσα του κράτους και της εκπαίδευσης.66

Όσον αφορά στους τομείς της ποίησης και του μυθιστoρ~ματoς, η
προσπάθεια για μια καθιερωμένη μopφ~ της γλώσσας υπ~pξε ιστορικά μια
αναζ~τηση προηγουμένων προτύπων. Όσον αφορά στους συγγραφεΙς που
~ρθαν στην Aθ~να από την Κωνσταντινούπολη και τις ΠαραδΟUνάbιες
ηγεμονΙες κατά τη νεότητά τους, για να oημιoυpγ~σoυν ό,τι επρόκειτο αρ
γότερα να γίνει γνωστό ως η Παλαιά Aθηνα'ίκ~ Σχoλ~, αυτά τα προη
γούμενα ~ταν τα Ιοια με εκείνα που είχαν διαμορφώσει το γραπτό ύφος
Κ οραη,
, Κ Ι:' ' Ι Ι ,
του του οορικα και της γενιας τους, και τα οποια τωρα πε-
ριλάμ6αναν τη γραπτ~ χρ~ση της γλώσσας από αυτ~ τη γενιά. Στα

στοιχεία αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε την ομιλούμενη γλώσσα των καλ
λιεργημένων Eλ/~νων της πρωτεύουσας του Οθωμανικού κράτους και των
πόλεων των πcφαδΟυνάbιων ηγεμονιών. Τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγ
ματα που διασώθηκαν από την περίοδο αυτ~ είναι: τα μετά θάνατον δη
μοσιευμένα κεΙμενα του Kαταρτζ~, η Νεωτερ,κή Γεωγραφία των Φιλιπ
πίδη - Κωνσταντά, οι οποΙοι ακολούθησαν με επιφυλάξεις τα 6~μα.τα του
πρώτου, και τα διηγ~μα.τα Έρωτος Αποτελέσμ.ατα για την κωνσταντι
νουπολίτικη ζω~, τα οποία δημοσιεύτηκαν ανώνυμα. το 1792. Στην ποίη
ση, τα δημοτικά τραγούδια, συλ/o~ των οποίων δημοσιεύτηκε για πρώτη
φορά στο Παρίσι (1824-25) από τον Φωριέλ, παρείχαν ακόμη ένα προη
γούμενο που χρησιμoπoι~θηκεγια πρώτη φορά από ένα Φαναριώτη πoιητ~,
τον Α. Ρ. Pαγκα6~, στο ατελές πoίημ.ιi του Δήμ.ος κ' Ελένη (1831).
Ένας από τους λόγους που άργησε τόσο να πραγματοποιηθεί η
γλωσσική ομοιογένεια της ελ/ηνικ~ς λογοτεχνίας θα πρέπει να αναζητηθεί
στην αρκετά διαφoρετικ~ πoλιτισμικ~ ιστορία των Επτανήσων. Παρά τη
δήλωση που υπ~ρχε στο Σύνταγμα. των Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων
N~σων του 1817, ότι η επίσημη γλώσσα επρόκειτο γα εΙναι η ελ/ηνικ~
(που δεν οριζόταν με άλ/ο τρόπο), η επΙσημη γλώσσα εξακολουθούσε να
ι λ ι Ι ι Ρθ' θ' ι
ειναι η ιτα ικη, η οποια υποχωρησε οα μιαια για να αντικαταστα ει απο
66. Για παραoείγΜCΙτα Sλo τα έγγραφα της περι600υ, cruγκεντρωμένα από τον Α.
ΔΎjΜCΙΡ6ι., Μετapρύθμι!TΙJ, 6:π., τ6μ.
1.
-----
ΤΎJν ελλΎJνικ~ (καθαρεόουσα) μέχρι το 1864, τψ παραμoν~ ΤΎJς ένωσ~ς

τους με ΤΎJν Ελλάδα. Ως εκ τοίιτου, στα EπτάνΎJσα ΎJ γραπτ~ ΧΡ~σΎJ ΤΎJζ
γλώσσαι:; που επικρατουσε, όπως είοαμε, σε φαναριώτικους κόκλους, οεν
είχε καθόλου στέρεΎJ ()άσΎJ αλλά οότε, σΤΎJν αρχ~ τουλάχιστον, λόγο
όπαρξΎJς. (Μέχρι το 1850 οεν υπ~ρχαν, για παράοειγμα, εφΎJμερίoες στα
EπτάνΎJσα' ακόμΎJ και ΎJ επίσΎJμΎJ EφΎJμερίoα ΤΎJς Kυ()ερν~σεωι:; oΎJμo
σιευόταν αποκλειστικά στψ ιταλικ~, μέχρι το 183 Ω. Μια εξισoρρόΠΎJσΎJ
σΤΎJ φαναριώΤΙΚΎJ παράo0σΎJ ΤΎJς γραπτ~ς χρ~σψ:. ΤΎJς γλώσσας oΎJμιoυρ
γ-ήθΎJκε στα EπτάνΎJσα με τψ κλΎJρoνoμιά ΤΎJζ Iταλικ~ι:; AναγέννΎJσΎJς
Κ ΡΎJΤΎJ,
Ι ι λ Ι~Ι" ι ι ......
σΤΎJν οπου το ογοτεχνικο ιοιωμα, οασισμενο σΤΎJν ΤOΠΙΚΎJ εΛΛΎJ-
νικ~ οιάλεκτο, έφτασε σε υψΎJλό ()αθμό καλλιέργειαι:; κατά ΤΎJν περίοοο ΤΎJζ
Βενετοκρατίας (1207-1669). Όπωι:; είοαμε στο πρώτο κεφάλαιο, ΎJ γλώσ
σα και το έντεχνο λογοτεχνικό υφος ΤΎJς KΡΎJτικ~ς ΠOίΎjσΎJς καθώς επίσΎJς
~ ι ι ~ ι ~ ι ι ~ ι
και τα oΎjμOτικα τραγουοια, τα οποια OΎjμOσιευΤΎjκαν κατα ΤΎJ οεκαετια
του 1820, μελετ~θΎ]καν συσΤΎJματικά από τον Σολωμό ως ()άσΎJ για ΤΎj
νέα 'εθνικ~' ΠOίΎjσΎJ και, παρά ΤΎjν καθυστερΎJμένΎj OΎjμOσίευσΎJ ενός με
γάλου μέρους ΤΎjζ σoλωμικ~ι:; ΠOίΎjσΎJζ, τα ΠΡOΎjγOίιμενα αυτά καθιερώ-
Α-"., ι ι Ε ι ι ι ~Ι
v ι ,καν απο τους επιγονους του στα πτανΎjσα, απο τα μεσα του οεκατου
ένατου αιώνα. Ας σΎJμειωθεί ότι σχεο6ν αποκλειστικά στα νΎjσιά αυτά

OΎjμOσιευόταν πεζογραφία σΤΎj OΎjμOΤΙΚ~ πριν από το 1890.67
Η κυριότερΎj εξαφεσΎJ στις τάσεις αυτές που εΚOΎjλώθΎ]καν στα EπτάνΎJσα
μπορεί να θεωΡΎjθεί Ύj περίπτωσΎJ του Κάλ()ου. Σποόοασε στψ Ιταλία αλλά
~ταν σε μεγάλο ()αθμό αυτοΟίΟακτος. Ο ΚάΜος ~ταν ίσως ο μοναοικός
ΠOΙΎjτ~ς που προσπάθΎ]σε συνεΙOΎjτά να εφαρμόσει το γλωσσικό πρόγραμμα
ι
Του ομοια με αυτον εκπατρισμενου
ι ι ΚoραΎJ.
ι Η γ λ'
ωσσα του
ΚΙλ" ι
α οου ειναι
τεχνΎjΤ~, κατά τρόπο που το γραπτό υφος των Φαναριωτών (παρ' ότι αρ
χαϊκό) οεν ~ταν: ΎJ γλώσσα των Ωδών του Κάλ()ου είναι ασυν~θιστα απο
μακρυσμένΎj και από τψ oμιλOυμένΎj και από τψ τρέχουσα γραπτ~ χρ~σΎj
τ/ς γλώσσας, και στο στοιχείο αυτό μπορουμε να αποοώσουμε εν μέρει
, , , , ι ,
τ/ γOΎjτεια τψ οποια ασκΎjσε στους ΠOΙΎjτες και τους κριτικους του εικοστου
αιώνα. Εντοίιτοις, σΤΎjν επoχ~ του ο Κάλ()ος οεν είχε οιαοόχους, οίιτε στα
Ε πτανΎJσα
ι ι ι ι Αθ
, Ι
απο οπου καταγοταν ουτε και στ/ν ΎJνα.
67. Για πιχράΟειγμα., 6λ. το θειχτρικό έργο Ο Βaσιλικ6ι; του Αντωνίου ΜιΧτεση
(γράφτ/κε 1828-30, οημοσιεύτηκε το 1859), τις σάτιρες του Λασκι:φάτου και τ/ συμ
()ολή των Σολωμού, MανoUσOI) και Κονεμένοu, όπως σημειώνεται παραπιΧνω, στο Γλωσ
σικό Ζήτ/μα..
Στ-ην Aθ~νι.x, ι.χντιθετι.χ, ΎJ τάσΎJ προς τον ι.χυξι.χνόμ.ενο ·κι.χθι.χρισμ.ό' ΤΎJς

γλώσσι.χς κι.χι ΎJ ι.xπoφυγ~ προφορικών στοιχείων σΤΎJ γρι.xπτ~ γλώσσι.χ
ι.χρχίζει πιθι.χνόν όχι νωρίτερι.χ ι.χπό το 1840 κι.χι φτάνει στο ι.χποκορυφωμ.ά
ΤΎJς στις Οεκι.χετίες του 1850 κι.χι 1860. Γιι.χ μ.ιι.χν ι.xκόμ.ΎJ φορά οεν υπάρχει
ι.xπόoειξΎJ ότι τι.χ κι.χνονιστικά προγράμ.μ.ι.χτι.χ, εξι.χιτίι.χς των οποίων ο Σούτσος
κι.χι ο Ασώπιος oιι.xφώνΎJσι.xν, ~τι.xν τόσο οι ι.χιτίες όσο κι.χι τι.χ συμ.πτώμ.ι.χτι.χ
του φι.χινομ.ένου ι.χυτου. Το 1842, το οεύτερο μ.υθιστόΡΎJμ.ι.x του ΓΡΎJγoρίoυ
Πι.χλι.χιολόγου, Ο Ζωγράφος, περιλι.χμ.6άνει μ.ιι.χ σΚΎJν~ στ-ην οποίι.χ ο τι.χ
πειν~ς κι.xτι.xγω~ς πι.χτέρι.χς τ/ς ΎJρωίoι.xς εμ.φι.χνίζετι.χι σ' ένι.χ ι.χθΎ)νι.χί'κό
σι.χλόνι, κι.χι ΎJ ι.χντίθεσ-η ι.χνάμ.εσι.χ στον ι.xπρoσπoίΎJΤo λόγο (που ΟίΟετι.χι σε
έκτι.χσ-η) κι.χι ΤΎJ γλώσσι.χ του συρμ.ου (που είνι.χι περίπου κι.χι ΎJ γλώσσι.χ ΤΎJς
ι.xφ~ΎΎJσ-ης) έχουν κι.χτι.χστροφικές συνέπειες γιι.χ ΤΎJν πλoκ~.68 Ο Πι.χλι.χιο
λόγος γράφει σε μ.ιι.χ γλώσσι.χ που ι.χντικι.χτοπτρίζει πιστά, όσο είμ.ι.χστε σε
θέσ-η νι.χ γνωρίζουμ.ε, ΤΎJν ομ.ιλουμ.εν-η οιάλεκτο ΤΎJς κωνστι.xντινoυπoλίΤΙΚΎJς
κι.χι ΤΎJς ι.xθΎJνι.x·ίκ~ς ελίτ, κάνοντι.χς συμ.6ι.χτικους πι.χρά συσΤΎJμ.ι.xτικoυς
συμ.6ι6ι.χσμ.ους σΤΎJν πι.xλι.xιότερΎJ γρι.xπτ~ χρ~σ-η ΤΎJς γλώσσι.χς. ΔΎJλι.xo~, ΎJ
γλώσσι.χ του είνι.χι άμ.εσ-η ι.χπόγονος ι.xυτ~ς που ΧΡΎJσιμ.oπoι~θΎ)κε στι.χ oΙΎJ
γ~μ.ι.xτι.x ΤΎJς Οεκι.χετίι.χς του 1790, όσον ι.χφορά στ-ην πρι.xκτικ~ πι.χρά σΤΎJ
θεωΡΎJΤΙΚ~ πλευρά, ι.xκόμ.ΎJ κι.χι ι.χπό τον ίοιο τον Koρι.x~.
Δεκι.χτρίι.χ χρόνιι.χ ι.χργότερι.χ, ο Πι.χύλος Κι.χλλιγάς, στο μ.υθιστόΡΎJμ.ά.
του Θάνος Βλέκας (1855), πι.χρουσίι.χσε μ.ιι.χ πλoκ~ μ.ε πρωτι.xγωνιστ~ ένι.χν
(ρoμ.ι.xντικoπoΙΎJμ.ένo) ι.xγρόΤΎJ. Δεν είνι.χι όμ.ως μ.όνο τι.χ ι.xφΎJΎΎJμ.ι.xτικά μ.έΡΎJ
του μ.υθιστoρ~μ.ι.xτός του που χι.xρι.xΚΤΎJρίζoντι.xι ι.χπό γλωσσικ~ επιτ~oευσ-η,
μ.ε άφθονι.χ Οάνειι.χ ι.χπό ΤΎJν ι.χρχι.χίι.χ μ.ορφολογίι.χ κι.χι σύντι.xξΎJ, ι.χλλά κι.χι όλοι
οι ~ρωες, οι οποίοι, ι.xνεξάΡΤΎJΤι.x ι.χπό ΤΎJ Oιι.xφoρετικ~ κoινωνικ~ προέλευσ-η
ι " , λ' ,
κι.χι τον τοπο κι.xτι.xγωΎΎJς τους, εχουν πι.χρομ.οιι.χ ομ.ι ιι.χ, μ.ε μ.ονο ευκι.χιριι.χ-
κές, κι.χι ορισμ.ένες φορές μ.ά.λλον ι.χΟέξιες, υπoχωρ~σεις προς το προφορικό

ιΟίωμ.ι.χ. Στο πι.χράθεμ.ι.χ πgυ ι.χκολουθεί, στοιχείι.χ ΤΎJς κι.χθι.χρεύουσι.χς (που
υπογρι.χμ.μ.ι 'ζοντι.χι ) . ενι.χλλ'ι.χσσοντι.χι, μ.ε "θ ε ι.χ'λλο
τροπο κι.χ ' λιστικο,
πι.χρι.χ ρει.χ '
μ.ε τύπους ΤΎJς oμ.ιλoυμ.ένΎJς: «Εγώ ως άνθρωπος, ο οποίος έφι.χγι.χ τοσάκις
ψωμ.ί κι.χι άλας εις το σπ~τι σι.χς ...» .69 Κι.χι τούτο 6έ6ι.χιι.χ οε συμ.6ι.χίνει
·τυχι.χίι.χ. Ο Κι.χλλιγάς ~τι.xν ΤΎJς ομ.άΟι.χς του Πι.xνι.xγιώΤΎJ Σούτσου (του
οποίου ΎJ Νέα Σχολή του Γραφομένου Αόγου είχε εμ.φι.χνιστεί ουό χρόνιι.χ
68. Γ. ΠαΜιολόγος, Ο ζωγράφος (επιμ.. Ά. Αγγέλου), 6.π., σσ. 176-81.

69. Παύλος Καλ/ιγιΧς, Θάνοι; Βλέκαι;, εισαγωγή Ε. Ν. ΧωραφιΧς, 'ΙΟρυμ.σι ΚώστΙΧ
κιχι Ελένης ΟυριΧνη, Αθήνα 1991, σ. 238.
πριν), όπως φαίνεται καθαρά σε μ.ια από τις πολλές παρεΚbάσεις του
μ.υθιστoρ~μ.ι.xτoς. Ένας πρώΎJν μ.αθΎJτ~ς των πω συνΤΎJΡΎJτικών φαναριώ
τικων κύκλων, κατά τα τέλΎJ του ΠΡOΎJγOύμ.ενOυ αιώνα, καταφέρεται
έντονα, και μ.ε γραφικούς τόνους, εναντίον του τερατoυργ~μ.ατoς που
προκύπτει όταν ΎJ σύγ'XP0νΎJ γλώσσα αναμ.ιγνύεται μ.ε ΤΎJν αρχαία, κατά
ΤΎJ συμ.bιbαστικ~ φόρμ.ουλα του Koρα~. Σύμ.φωνα μ.ε τψ άΠOψΎJ του μ.υ-
θ ισΤOΡΎJμ.αΤΙΚOυ" αυτου
,
τυπου:
«Κα.τ· εμέ κριτήν, ενός κα.ι μόνου έχομεν χρεία.ν, κα.ι άνευ α.υτού ουΟφ.ία.
προκοπή, να. εννοώμεν τους α.ρχα.ίους» .70
Με το ίδω πνεύμ.ι.χ, ο ίδιος ο Σούτσος, όπως είδαμ.ε στο πρώτο κε-

φα '
'λαιο, ανα θ εωΡΎJσε ,
το πρωιμ.ο μ.εγα ο ΠOΙΎJμ.α του Ο 01"
'λ" QΟΙΠΟΡος, του λ'
α-
χιστον τρεις φορές, μ.ετατρέποντας το αρχικό OΎJμ.ώδες ύφος του, ούτως

ώστε να συμ.μ.ορφώνεται όχι τόσο πολύ μ.ε το δικό του ~ κάποιου άλλου
το γλωσσικό κανονιστικό σύσΤΎJμ.α, αλλά απλώς μ.ε τψ αυξανόμ.ενΎJ 'XP~σΎJ
αρχαϊ.κών στοιχείων που επικρατούσε κατά ΤΎJν περίοδο αuτ~. ΣΤΎJν πορεία
του πολυγράφου συνoμ.~λικoύ του Α. Ρ. Pcxyκexb~ μ.πορεί να οιακρίνει
, ,
κανεις μ.ια σuγκρισψη, αν και απο
, λ ' 'ι
OγOτεχνΙΚΎJ ΠΡOOΠΤΙΚΎJ πιο ενοιαφε-
~ ι
ρουσα, πρόοοο, από το ρομ.αντικό φόρο τφ.~ς στο OΎJμ.Oτικό τραγούδι στο
έργο Δήμος κ' Ελένη (1831) μ.έ'ΧΡΙ το περίτεχνο έργο Διονύσου πλους
(1864), που παίζει συνειδΎJτά μ.ε τις auμobιXaEtc; του νεοκλασικισμ.ού.
Κατά ΤΎJ διάρκεια των δεκαετιών του 1850 και 1860, οι ετ~σιoι ΠOΙΎJ-
, Ι:' ' , , 'Ι:'
τικοι οιαγωνισμ.οι, ποι) γινονταν υπο ΤΎJν αιγιοα του
Π ' ΑΑ.",
ανεπισΤΎJμ.ιoI) v, Γ
νών, αποτελούσαν ένα είδος εθνικού γεγονότος προσελκύονταςσυμ.μ.ετοχές
, 'Ε'
ακoμ.ΎJ και απο τα 'λ
πτατ/σα και συχνα προκα ωντας οιαιες αντεγκλ'
ΎJσεις 'e'
Ι:'
στον περιοοικο'Τ'
υπο. Η ΚΎJoεμ.oνια
Ι:' ' Πανεπιστ/μ.ιου ειναι συχνα εμ.φανΎJς
του " , ,
στις δΎJμ.oσιευμ.ένες κρίσεις αυτών των διαγωνισμ.ών, παρ' όλο που οι ίδιοι
, '6' Ι
οι κριτες aUVΎJ ως ΎJταν σuχνα τοσο ΠOΙΎJτες
" ,
000 ~'
και καν'ιΎΎ)τες πανεπι-
σΤΎJμ.ίοu. Το ίοιο έτος που ο Σούτσος και ο Ασώπιος δΎJμ.oσίευσαν τις 6εω
ΡΎJτικές πραγμ.ι.χτείες τους, δΎJλαδ~ το 1853, ΎJ καθαρόΤΎJτα ΤΎJς γλώσσας
θ 'Α.",
κα ιερων.ικε ως
,
ενα
,
απο τα
,
ΚΡΙΤΎJρια
e Ρ' "
για το οραοειο, και τουτο σΎJμ.αινε
υψΎJλό bαθμ.ό εξαρχα·ίσμ.ού και απoμ.ίμ.ΎJσΎJ των αρχαίων συπραφέων.

Οι περισσότερες από τις συμ.μ.ετοχές γράφτ/καν σε 'μ.ικτό ύφος', εφ'
όσον τ/ν επoχ~ εκείνΎJ οεν είχε ακόμ.ι.χ εδραιωθεί ΎJ μ.εταγενέστερΎJ πόλω-
70. Θάνος Βλέκας. ό.π., σ. 47.

σΎj μεταξύ OΎ)μoτικ~ς και καθαρεύουσας71 Οι κριτές σχολίαζαν πάντοτε

λ ωσσα
ι ι" Ε! Ρ" ι
ΤΎ) γ των συμμετεχοντων ειτε απονεμοντας το οραοειο Ύ) αρνου-
\:,Ι Ι Ι λ λ Ι Ι λ
μενοι να το οωσουν, σΤΎ)ριγμενοι κυριως σε γ ωσσο ογικα παρα σε 0-
γοτεχνικά κριτ~ρια με τους σΎjμερινOύς όρους. (Αυτό συνέ()αινε επί σειρά
ετών μέχρι το 1891 και το 1892, όταν οι κρίσεις προκάλεσαν ΤΎ) συντο
νισμένΎ) αντίορασΎ) του Πολυλά και του ρο·εΟΎ)). Αλλά Ύ) υιοθετούμενΎ)
(από οιαφορετικούς κριτές) κατ' έτος κρίσΎj δεν ~ταν ούτε oμoιoγεν~ς
Ι θ Ι \:' ι",\",\ Ι λ Ι λ Ι
Α Ι
ουτε στα φα αοιαΛΛακτ/ απεναντι σΤΎ)ν ομι ουμενΎ) γ ωσσα. κομΎ) και
στοιχεία ΤΎ)ς OΎ)μoτικ~ς γίνονταν οεκτά, με το σκεπτικό ότι «Ύ) λα'ίκ~

γλώσσα είναι αναγκαία στην κωμωδία και σΤΎ) λυρικ~ ΠOίΎ)σΎj, έως ότου
Ύ) γλώσσα των ()ι()λίων αρχίσει να μιλιέται στην οικογένεια». Τα λόγια
αυτά αν~κoυν στον ίοιο τον Γ. ΜιστριώΤΎ), σΤΎ)ν κρίσΎ) του 1873, που
Ι
αρκετα χρονια μετα
Ι Ι θ " ,
α γινοταν ενας απο τους πιο μ.α.ΧΎ)τικους και φ
ι λ
0-
γερούς αντιπάλους του δΎ)μοτικισμού.72
ΉΟΎ), στο οιαγωνισμό του 1854, ο Pαγκα6~ς είχε προτείνει το οικό
του ορισμό ΤΎ)ς ΠOΙΎ)τικ~ς γλώσσας, τον οποίο προσάρμοσε στους όρους
που ΧΡΎ)σιμoπoι~θΎ)καν στις αρχές του αιώνα από τον Koρα~ και τον
Κοδρικά, για να ορισθεί Ύ) γλώσσα γενικά' ο ορισμ.ός αυτός ισχύει για ένα
μεγάλο μέρος ΤΎ)ς ΠOΙΎ)τικ~ς πρακτικ~ς των μέσων του οέκατου ένατου
αιώνα σΤΎ)ν Ελλάοα:
«θεωρούμεν την γλώσσαν εν τη πoι~σει ως ΤΟι) ποιητικού καMιτεχν~μ.σ.τoς

την αισθητ~ν έκφρασιν, ως της ενδιαθέτου πoι~σεως την εξωτερικ~ν ούτως
ειπείν ενσωμάτωσιν, ως όργανον, ού το κιΧΜος τοσούτον συμ6ιΧΜεται εις
του πoι~μ.σ.τoς την εντέλειαν, όσον η μελωδία της φων~ς συντελεί εις την
επιτuχίαν του ιΧσμ.σ.τος, όσον η εκλo~ των χρωμάτων εις της εικόνος το
κιΧΜος» .73
Όσον αφορά στην πεζογραφία, ελάχιστα κείμενα φαίνεται να έχουν

γραφτεί σΤΎ) OΎ)μoτικ~, πριν από τ/ οεκαετία του 1880, στην Aθ~να. Η
71. Για. τη γλώσσα. της πoίΎJσΎJς α.υτής της εποχής, εΙλ C. D. Gounelas, «Neither
Katharevousa nor Demotic: The Language οί Greek Poetry ίη the Nineteenth Century», ΒΥ
zantine and Modem Greek Studies 6 (1980), 81-107. Για. τους Οια.γωνισμούς πoίΎJσΎJς κα.ι
ΤΎJ σΎJμα.σία. τους, εΙλ Ρ. MouHas, Les Concours Poetiques de [' Universiti dΆthenes 1851-
1877, Archives Histοήques de la Jeunesse Grecque, Athenes 1989.
72. Πcφατίθεται (σε γαλλική μετιXφρlXσΎJ) από τον Ρ. Moullas, Les concours, ό.π.,
σ.309.
73. Περ. ΠaνοώΡa, τόμο 4 (1854-5), 30.
---------
πιο σ-ημαντικ~ εξαίρεσΎ], Τα Απομνημονεύματα του ΣτραΤΎ]γού Μακρυ

γιάννΎ], που γράψ't'Ύ]καν μεταξύ του 1829 και του 1850, αποδεικνύουν τον
κανόνα. Ο ΜακρυγιάννΎ]ς, όπως μας πλΎ]ροφορεί ο ίοιος, έμαθε να γράφει
,
μονος του σε Ύ] λ"" 'ψ ει τις εμπειριες του
ικια τριαντα ετων, ωστε να καταγρα ,
από τον Αγώνα 't'ou '21 καθώς και ΤΎ]ν απoγo~τευσ~ του από ΤΎ] μετέ-
πειτα "
ίto λΙΤΙΚΎ] καταστα.σ-η. Μ'
ετα το θ"ανατο του 'Α.",
τιμΎ]v.ικε (~'
ιοιαιτερα
κατά τις δεκαετίες του 1930 και 1940) ως ιoρυτ~ς του δΎ]μοτικισμού
μαζί με τον Σολωμό. Παρ' όλο που το έργο του είναι περισσότερο ιστορικό
'
'λ ογοτεχνικο και Ύ] γλ'
παρα , ,
ωσσΙΚΎ] του πραΚΤΙΚΎ] Ύ]ταν αποτε'λ εσμα ανα- '
ΎΚΎ]ς παρά επιλo~ς, ο ΜακρυγιάννΎ]ς ~ταν απαραίτητος στους μεταγε
νέστερους δΎ]μοτικιστές, αΚΡΙbώς γιατί οεν υπ~ρχαν άλλα ΠΡΟΎ]γουμενα
δΎ]μoτικ~ς πεζογραφίας μεταξύ των μελών ΤΎ]ς ιoρυτικ~ς γενιάς του
ελλΎ]νικού κράτους. Ο εΎ]μoτικιστ~ς r. BλαχoγιάνVΎ]ς ΟΎ]μοσίευσε για
πρώΤΎ] φορά τα Απομνημονεύματα του ΜακρυγιάννΎ] το 1907, όταν ο
δΎ]μοτικισμός bρισκόταν στο απόγειό του.;4
Παρ' όλο που Ύ] πιο ακραία θεωΡΎ]ΤΙΚ~ θέσ-η ΤΎ]ς εξαρχαίστικ~ς με
ταρρύθμισ-ης στψ Aθ~να εκφράσΤΎ]κε, όπως είοαμε, με τψ εμφάνισ-η των
παραΤΎ]ρ~σεων του Κόντου το 1882, σΤΎ]ν πράξΎ] Ύ] ρoπ~ των πραγμάτων
είχε αρχίσει να αλλάζει κατά τ/ διάρκεια τ/ς ΠΡΟΎ]γουμενΎ]ς δεκαετίας.
ΣΤΎ]ν πεζογραφία το 'υψΎ]λό μπαρόκ' ΤΎ]ς Πάπισσας Ιωάννας του Ρο'ίδΎ]
~ταν Ύ] πιο σΎ]μαντικ~ απόπειρα προς τψ κατεύθυνσ-η αυτ~, και έκτοτε
Ύ] γλώσσα του μυθιστoρ~ματoς αρχίζει να δίνει όλο και μεγαλύτεΡΎ] έμ
φα.σ-η σΤΎ]ν πα.ραμελΎ]μένΎ] επικoινωνιακ~ λειτουργία ΤΎ]ς γλώσσας. Στψ
πεζογραφία, Ύ] στρoφ~ αυτ~ είναι φανερ~ σΤΎ] Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι
(1870-1) του Ανωνύμου και στον Αουκή Αάρα του ΔΎ]μΎ]τρίου Βικέλα
74. Τα. Απομνημονεύματαέχουν εκδοθεί πολλές φορές έκτοτε. Βλ για. πα.ράδειγμα.

Εκδόσεις Μπάυρον (χ.χ.), όπου ανατυπώνονται οι πιο γνωστές απόψεις των μ.ετα.γενέ
στερων συγγραφέων, κα.θώς κα.ι έγχρωμ.ες ανατυπώσεις των ζωγραφικών έργων του Π.
Ζωγράφου. Για πρόσφατες προσεγγίσεις στη γλώσσα του Μακρυγιάννη, ι:ίλ Το λεξιλό
γιο του Μακρι.ιγιάννη ή πώς μιλούσαν οι Έλληνες προτού 61αστεί η γλώσσα μας από
την καθα.Ρεύουσα, γενικ~ επιμ.έλεια Ν. Ι. Κυρια.ζίδYjς, γλωσσικ~ επεξεργασία Ι Ν.
ΚαζάζΤ]ς, προγράμ.μα.τα κομ.πιοΥτερ J. Brehier (3 τόμ.οι, A~να). Βλ επίσYjς David
Holton, «Ethnic Identity and Patήotic Idealism ίη the Wήtίngs of Gcneral Makήyannis»,
Byzantine aΜ Modem Greek Studies 9 (1984-5), 133-60. Σχετικά μ.ε το ρόλο που
αποδίδεται στον Μακρυγιάννη στΤ] δεκαετία του 1930, 6λ π.χ. Δ. Τζιόι:ίας, Οι μεταμορ
φώσεις τοι.ι εθνισμού και το IOεOλόΎ'f)μα της ελλψικότητας στο μεσοπόλεμο, Οδυσσέας,
Aθ~να 1989, σσ. 40-42.
(1879). Πρόκειται για αφΥ)Υήσεις 6ασισμ.ένες, ως ένα ()αθμ.ό, σε πραγ

μ.ατικιi γεγονότα, οι οποίες απευθύνονται σε ευρυτερο αναγνωστικό κοινό.
Τψ ίοια εποχή, οι ΠΟΙΥ)τικοί πεφα!J.Clτισμ.οί των αρχών του 1880 στρέ
φονται 6αθμ.ιαία από ΤΥ)ν καθαρεύουσα σΤΥ) ΟΥ)μ.οτική, παρ' όλο που Υ) τιiσYj
αυτή συνεχίζει να ()ρίσκει ΤΥ) θεωρητική της oικαίωσYj κυρίως μ.έσα από
ΤΥ)ν αναφoριi ΤΥ)ς σΤΥ)ν παριiooσYj του Οημ.οτικού τραγουΟιού.
Πριν ακόμ.Υ) Οημ.οσιευθεί Το Ταξίδι μου του Ψυχιiρη, Υ) γλώσσα της
πεζογραφίας είχε ήΟΥ) απαλλαγεί από το μ.εγαλύτερο μ.έρος του αρχαικού
, ι ι ~ ι ρ θ ι , 'Μ
φορτιου μ.ε το οποιο ειχε σταοιακα επιοαρυν ει στα μ.εσα του αιωνα. ετα
'
την εμ.φιiνισYj του 6ι()λίου του Ψυχιiρη, μ.ερικοί πεζoγριiφoι, όπως ο Καρ
κα()ίτσας και ο Ξενόπουλος, οι οποίοι είχαν ΠΡΟΥ)γουμ.ένως ΟΥ)μ.οσιεύσει
σΤΥ)ν καθαρεύουσα, στρέφονται σΤΥ) ΟΥ)μ.οτική. Άλλοι, όπως ο Εφταλιώ
της, του οποίου το πρώτο Οιήγημ.α ΟΥ)μ.οσιεύΤΥ)κε στψ Εστία το 1889,
έγραψαν σΤΥ) ΟΥ)μ.οτική από Τψ αρχή της συγγραφικής τους πορείας .75
Μεγαλύτεροι στψ ηλικία πεζoγριiφoι, όπως ο Ρο'εΟΥ)ς και ο ΠαπαΟιαμ.ιΧ
νΤΥ)ς, συνέχισαν να γριiφoυν όπως και πριν. ΟλόκλΥ)ΡΟ το εύρος της
γραπτής γλώσσας που είχε στη oιιiθεσή του ένας ικανός συγγραφέας ΤΥ)ς
οεκαετίας του 1890 (όπως οεν συνέ6αινε ΠΡΟΥ)γουμ.ένως και ούτε θα συ
νέ()αινε ξανιi για περισσότερο από πενήντα χρόνια) μ.πορεί να φανεί μ.ε δύο
απoσπιiσμ.ατα από ένα OtYιyη!J.Cl του ΠαπαΟιαμ.ιΧνΤΥ) του 1891.
Στο OtYιyη!J.Cl Ή ΜαυΡΟ!J.ClνΤΥ)λοU', το μ.πoστιiνι του εξαδέλφου του
αφΥ)γητή, Γιαννιού, περιγριiφεται μ.ε τρόπο που 6ασίζεται εκφραστικιi σΤΥ)
οιπλή παρoμ.oίωσYj ΤΥ)ςΙλιάδαι;, όπου τα ΚU!J.Clτα ΤΥ)ς θιiλασσας και ο ιiνεμ.oς
θωπεύουν ένα χωριiφι μ.ε σιτιiρι. Το απόσπασ!J.Cl από τον Όμ.Υ)ΡΟ παρα
τίθεται στο πρωτότυπο, παρ' όλο που το περιεχόμ.ενό του επίσYjς παρα
φριiζεται στα νέα ελλψικιi. Η περιγραφή συνεχίζεται μ.ε ένα πλούσιο ΡΥ)τορικό
ύφος, αντιiξιo του θέμ.αΤΟζ, περιλαμ.()ιiνoντας ένα υψΥ)λό ποσοστό περίπλο
ΚΥ)ς σύνταξΥ)ς και σπανίων λέξεων Προερχόμ.ενων από ΤΥ)ν αρχαία γλώσσα:
«Κα.ι α.ύρα. ποντιιΧς εθώπευε μ.α.λθα.κώς ΤΎJν ιΧσπιλον κυμ.α.τίζουσα.ν oθόνΎJν

προκα.λούσα. α.πείρους χα.ριέσσα.ς, μ.uρμ.ΎJκιζοUσα.ς, πα.ροΟικιΧς ρυτίΟα.ς, ως επί
του μ.ετώπου vufLqJYJC; 6α.σιλίΟος περικα.λλούς, επιοεικνυοίισψ; πα.ιΟικόν θυμ.όν
75. ΑξΙζει νσ. σημ.tιώσoυμε ότι οι στήλες ΤΎ)ς Εστίας σ.υτή τ/ν περιοεο περιορΙστ/
κσ.ν νσ. υποστ/ρΙξουν το ζήτημα της δημοτικής στ/ν ποίηση. Βλ Γιάννης Πσ.πσ.κώστσ.ς,
Το περιοδικό «Εστίιχ» κιχι το διήγημα, Εκπσ.ιεευτήρισ. Κωστέσ.-Γείτονσ., Αθήνσ. 1982,
σσ. 53-6.
και πείσμα, Οιάλεψ.μ.ιχ μεταξύ ούο μειΟιαμ.ιΧτων προκλητικόν, εις το hιXeO':;

του οποίου ο ~υθός οεν φαίνεται πλέον, και η επιφάνεια παύει ανταυγάζουσα
την άπειρον της κτίσεως φαιΟρότητα». 76
Εοώ, ο πλούτος της ρητορικής που επι~oηθείται παρά κωλυεται από

, ξ λ "
τη συντα η, αντ ει απο μια παραοοση η
,~ "
οποια αναγεται στην υστερη
,
αρχαιότητα. Μια συγκεκριμένη γλωσσική και υφολογική π~γή που εμπε
ριέχεται στις παλαιότερες γραπτές παραΟόσεις της γλώσσας τίθεται στην
"
υπηρεσια συγχρονων λ ογοτεχνικων
"Σ'ζ
στοχων. πανl ουν, ωστοσο, οι χρη- , ,
σεις
,
τετοιων
,
πυροτεχνηματων στον
π ~
απαοιαμαντη
, και
'ζ
περlOρι ονται
αυστηρά και μόνο για τα περιγραφικά σημεία. Τα αφηγηματικά μέρη του

ΟΙΎ)γήματος, όπως συνΎ)θίζεται στο έργο του συγκεκριμένου συγγραφέα,
οιατυπώνονται σε μια ρεαλιστική και προσγειωμένη 'απλή καθαρεύουσα',
τψ οποία μεταξύ άλλων χρησιμοποιούν ο Βικέλας και ο Βιζυψός, και
Ύ) οποία φαίνεται πως ήταν το συνηθισμένο ιοίωμα ΤΎ)ς εποχής για ΤΎ)ν
ανεπιτήοευΤΎ) γραπτή επικοινωνία. Ωστόσο Ύ) γλώσσα αυτή διανθίζεται
συχνά με λέξεις και φράσεις της δΎ)μοτικής και εναλλάσσεται με οlαλό
γους, στους οποίους τα πρόσωπα μιλούν είτε σΤΎ) οημοτική είτε, ανάλογα
με το περιεχόμενο και το επιθυμητό αποτέλεσμα, στη διάλεκτο της
Σκιάθου, ΤΎ)ς γενέτειρας του Παπαolαμιiντη:
«Ο μικρός, όστις είχεν ιοεί κατά το πρoλα~όν θέρος κoλυμ~ητάς πηοώντας

αψ' ύψους του ~ράχoυ τούτου, εξετέλει μιμικήν, ότι τάχα 'ήθελε να δώση
bΟUΤΙιΧ από τον Μίιτικα, ως κάμνουσιν οι έφη()οι και οι ακμ.ιχίοι νεανίσκοι .
... Η μ'ήτηρ οργισθείσα ανέτεινεν τον κόπσ,νόν της, οι' ου έτυπτε τσ,
λευκσ,ινόμενσ, ράκη προς το μέσον του ~ράχoυ κσ,ι τον επέσειεν σ,πειλητικώς
προς τον παίοα: "Έννοια σ', σ,ρέ σκάνταλε, έννοια; σ', χάρε μ.ιχυρε! Το ~ράo',
σσ, 'ρθ'ή ο πσ,τέρσ,ς σ' απ' το χωράφ', οώσε λόγο"».77
Από ΤΎ) μια πλευρά έχουμε το ομΎ)ρικό απόσπασμα και ΤΎ)ν επεξερ
γασμένΎ) περιγραφή σε ύφος που μας υπενθυμίζει ΤΎ)ν ύστερΎ) ελληνιστική
Και ~υζαντlνή ρητορική. Από ΤΎ)ν άλλΎ), το αοιακόσμΎ)ΤΟ ύφος ΤΎ)ς κα
. θαρεύουσας εναλλάσσεται με τη ΟΎ)μοτική και ΤΎ) οlάλεκτο που χαρακτη-
76. Βλ ΠαπαΟια.μ.άνΠΙζ, Ά.παντα (5 τόμοι), επιμ. Ν. Δ. ΤριιχνταφυλλόπουλΟζ,

ΔόμΟζ, Aθ~να 1981-8, τόμο 2, σ. 154. Η oμ'l)ptxYj παρoμoίωσ'l] ι!ίρίσκεται στ'l]\! ['λιάδα
Β 144-9.
77. ΠαπαΟιαμ.άντ'l)c;, Ά.παντα, ό.π., τόμο 2, σ. 163 ('Ι) έμφCXσ'l] με πλάγια. τυπογρα
φικά στοιχεία του συγγραφέα).
ρίζει την ομιλία των ηρώων της ιστορίας. Έτσι το οιήγημα αυτό, σχεοόν
προκλητικά, επιχειρεί να οικειοποιηθεί ολόκληρη την ιστορία της ελλη
νικής γλώσσας μέχρι την εποχή του ΠαπαΟιαμάντη. Αλλά τα γλωσσικά
, 'ζ ονται στην περιπτωση αυτη
επιτευγματα, που αναγνωρι , ' (καθ'ως και σε
όλα τα οιηγήματα του Παπαοιαμάντη μετά το 1887), ούτε σαν απολι

θώματα μιας ξεπερασμένης εποχής φαίνονται, ούτε υπαγορεύονται από
, ,
καποιο κανονιστικο προγραμμα για τη γ
, λ'
ωσσα του με
'λλ οντος. Σ τα τε'λη
του
~,
tιεκατου
,
ενατου
"~,
αιωνα ηταν tιυνατον
1:'
να αι.,ιοποιησει
'λ'
κανεις ο ΟΚΛηρη
"\.
τη γκάμα που πρόσφερε η οιαχρονική πορεία της ελληνικής γλώσσας από
τον Όμηρο μέχρι την εποχή εκείνη.
1:' , , ,
Αν
,~ λ
ει.,ετασει κανεις την ιστορια της γραπτης και Ιtlιαιτερα της 0-
'λ'
γοτεχνικης γ ωσσας
~, ,
του οεκατου ενατου αιωνα, απο τον
Κ ,
οραη και τον
, '
Σολωμό μέχρι τον Παπαοιαμάντη, ο συμ~ατικός όρος 'οιγλωσσία' φαίνεται
περισσότερο παρά ποτέ καταχρηστικός. Στην πραγματικότητα, οιαπιστώ
νεται μια ευρεία ποικιλία ύφους, η οποία προσοιορίζεται κυρίως από προη-
, Ι" , Ι , ι e'
γουμενα παρα απο κανονες και αρχες, τα οποια συνυπηρχαν αντι να ορι-
σκονται σε ανταγωνισμό, και τα οποία έθεταν στη οιάθεση κάθε σημα

ντικού συπραφέα μια αξιόλογη υφολογική ποικιλία. Παρ' όλο που αναμ
φί60λα υπήρχαν περιορισμοί στην άσκηση αυτής της επιλογής, ειοικότερα
στις μεσαίες οεκαετίες του αιώνα, το γλωσσικό ύφος μπορεί να συσχε
τιστεί, μέχρι ενός 6αθμού, τόσο με το θέμα όσο και με το αναγνωστικό
, 'θ'
κοινο προς το οποιο απεu υνοταν. Η tιιγ
~ λ' ωσσια, '1: οπως
στην πραι.,η ' και στη
θεωρία, αρχίζει με την εμφάνιση του δημοτικισμ-ούκαι όχι της οημοτικής,

και αυτή η εξέλιξη είτε ειοωθεί ως μια ταλάντωση ενός εκκρεμούς προς
, ,
τα πισω εναντιον των υπεροο
e λ' , ~,
ων στα μεσα του οεκατου ενατου αιωνα στην
, ,
Αθήνα, είτε ως το αποτέλεσμα του μεταρρυθμιστικού προγράμματος του
, και των οπαοων
Ψυχαρη ~'" , λ'
του, ειχε ως συνεπεια να μειωσει την ποικι ια
' , ,~ θ'
των γλ ωσσικων υφων που ηταν οια εσιμα στους λ'ογοτεχνες.
Τα συμπτώματα της οιγλωσσίας με αυτή την έννοια γίνονται αισθη-

ι , ι " 1 ι'
τα για πρωτη φορα στο εργο εκεινων των συπραφεων που το πρωτο μισο
, αιωνα
του εικοστου , 1:'
ει.,ασκουσαν, 'λληλ α με τη λ ογοτεχνια, επαπε'λ
παρα - '
ματα στο οημόσιο τομέα. Ο Παλαμάς, από το 1897 μέχρι το 1928,
οιατέλεσε Γραμματεύς του Πανεπιστημίου Αθηνών. 78 Όλη την ημέρα
78. «Ως γραμ.μσι:τεΙΙς του Πανεπιστημ.ίου, τα έγγραφα και τα πρακτικιΧ τα συντάσ

σω σε γλώσσαν αψόγου σχολαστικότψος' οι καθ-ηΥηταί μ.ε συγχαίρονται πολλές φορές ...
και καταλa6αίνω πως μ.ερικοί απ' αυτοΙΙς οε θα μ.ποροΙΙνε να το χωνέψουν πως ο ίοιος
!!ΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 417
έγραφε σΤ'Υ)ν καθαρεύουσα, ενώ το Ε)ράοι; έγραφε ποί'Υ)σ'Υ) και κριτικ~ στ'Υ)
O'Y)μoτικ~. Κανένα ίχνος του επίσ'Υ)μοι; ucpouc; τοι; Γραμματέα οεν ανι
χνεύεται στ'Υ) λoγoτεχνικ~ γραφ~ του Παλαμά. Σαράντα ένα χρόνια νεό
τερός του, ο Γιώργος ΣεφεριάΟ'Υ)ς ~ταν υποχρεωμένος να ΧΡ'Υ)σιμοποιεΙ
τ/ν καθαρεύουσα κατά Τ'Υ) οιάρκεια μιας λαμπρ~ς Oιπλωμ.ατικ~ς σταδιο
δρομίας, από το 1926 ώς το 1962 και, ταυτόχρονα, με το όνομα Γιώργος
Σεφέρ'Υ)ς έγραψε ποί'Υ)σ'Υ) και οοκίμια στ'Υ) O'Y)μoτικ~, που του απέφεραν το
ΒραΕ)είο Νομπέλ για Τ'Υ) Λογοτεχνία το 1963. Παρ' όλο ποι; ο Ο'Υ)μοτι
κισμός τοι; Σεφέρ'Υ) ~ταν περισσότερο θεωΡ'Υ)τικός παρά έμπρακτα εφαρ
μόσιμος στ/ν πoί'Y)σ~ του, οεν υπάρχει ούτε και σε αυτ~ Τ'Υ)ν περίπτωσ'Υ)
στα λογοτεχνικά του κείμενα ίχνος Τ'Υ)ς γλώσσας του διπλωμιiτ'Y) Σε
φεριάδ'Υ).
, , " ,
Α lI.I\fλ,
ϊϊ!.' ,~
ακομ'Υ) και κατα τ/ οιαρκεια περιπου του μισου αιωνα κατα τον
οποίο επικράΤ'Υ)σε 'Υ) 'επίσ'Υ)μ'Υ), οιγλωσσία στ/ γραπτ~ γλώσσα, οεν ~ταν
όλοι οι συγγραφείς ευχαρισΤ'Υ)μένοι πίσω από τα Ο'Υ)μοτικιστικά οοοφράγ
ματα. Η πιο εντυπωσιακ~ εξαΙρεσ'Υ), και σε αυτόν τον τομέα όπως και
σε τόσους άλλους, ~ταν ο Κα6άφ'Υ)ς με το κοσμοπολίτικο αλεξανδρινό
'ι? θ
υΠΟαα ρο
' του.
Ε'
υρισκομενος σε
, .
αποστασ'Υ) απο
, τον
e'
αναορασμο των
Α&ηνών στις αρχές του αιώνα, ο ΚαΕ)άφ'Υ)ς τροποποί'Υ)σε σ'Υ)μ.αντικά το

γλωσσικό ύφος Τ'Υ)ς πoί'Y)σ~ς του τον ίοιο περίπου καιρό, όπως και οι
Α Α....."
v.ιναιοι
, '\'\' " '1::
συγχρονοι του, αΛΛα κατ α εναν τροπο ε"αιρετικα οιαφορετικο σε
'!' '
σύγκρισ'Υ) με τους άλλους. Τα πρώτα πoι~μ.ατα του ΚαΕ)άφ'Υ), των αρχών

Τ'Υ)ς δεκαετίας του 1880, γράφτ/καν στα αγγλικά, τα γαλλικά και σΤ'Υ)ν
καθαρεύουσα Τ'Υ)ς Παλαιάς A&ηναϊκ~ς Σχoλ~ς. Γύρω στα 1900 εγκατέ
λειψε τους περίτεχνους αρχαϊσμούς Τ'Υ)ς ελλ-ηνικ~ς ποί'Υ)σ'Υ)ς με τ-ην οποία
ανατράφ'Υ)κε, ενώ ~δ'Y) είχε αρχίσει να αναπτύσσει ένα φαινομενικά ανε-
" '"
ΠΙσ'Υ)μο και πεζ ολογικο υφος, το οποιο εκτοτε εγινε αντικειμενο
, ' θαυμα-
σμού. Αλλά 'Υ) γλωσσικ~ Ε)άσ'Υ) αυτού του ύφους δεν αν~κει στ'Υ) δ'Y)μoτικ~,
τουλάχιστον με τον τρόπο με τον οποίο γινόταν κατανΟ'Υ)τός ο όρος σΤ'Υ)ν
Eλ/fι.δα εκεΙν'Υ)ς τ/ς επoχ~ς. Η γλώσσα του Κα6άφ'Υ) είναι, mutatis
mutandis, 'Υ) μικτ~ γλώσσα τ/ς φαναριώΤΙΚ'Υ)ς ποί'Υ)σ'Υ)ς των ΠΡΟ'Υ)γούμε
νων δύο γενεών σΤ'Υ)ν A~να, με τις ρίζες τ/ς στ'Υ) διάλεκτο των μορφω
μένων Τ'Υ)ζ Κωνσταντινοόπολ'Υ)ς }(αι των ΠαραδουνάΕ)ιων 'Υ)γεμονιών του
ιΧνθρωποι:; είναι στη ψtλoλoγικ~ το\) εργασία ένας τέτοιοι:; μα.λλιιχρόι:;, και στην \)ΠΎJρεσία
το\) αττ!κιστ~ς από την κoρ\)φ~ ώι:; τα νύχια.» (κ. Πα.λαμ&ι:;, Αλληλογραφία, τόμ.. Α',
επιμ.. Κ. r.Kασί\lΎ]Ι:;, ΊΟρυμα. Κωστή ΠαΜμ&, Αθήνα 1975, σ. 63).
πρoΎ)γούμενου αιώνα. Με σ.λλα λόγια, Ύ) γλώσσα του ~ασίζεται στον

προφορικό λόγο ΤΎ)ς μορφωμένΎ)ς αστικής τσ.ξΎ)ς, που ήταν αποκομμένος
από ΤΎ)ν αγροτική ομιλία και είχε υποστεί ΤΎ)ν επίoρασΎJ του γραπτού
ύφους ΤΎ)ς καθΎ)μερινής συναλλαγής.79
Το αποτέλεσμα είναι ΎJ γλώσσα του Kα~σ.φΎ) να μψ φαίνεται στους
αναγνώστες, τουλσ.χιστον μετσ. ΤΎJ οεκαετία του 1940, ως καθαρεύουσα.
Από ΤΎJν σ.λλΎ) πλευρσ., Ύ) γλώσσα αυτή, που ποτέ οεν αποποιείται τους
οεσμ06ς ΤΎJς με ΤΎJ μορφολογία και ΤΎ) σύνταξΎJ ΤΎ)ς παλαιότερης γραπτής
χρήσΎJς της γλώσσας, είναι σε θέσΎJ να αξιοποιεί, για τη οημιουργία συ
γκεκριμέ~ων αποχρώσεων, όλο το οιαχρονικό φσ.σμα ΤΎJς ελλψικής, όπως
γραφόταν και μιλιόταν κατσ. ΤΎJ οισ.ρκεια της μακρσ.ς ιστορίας ΤΎ)ς, ΎJ οποία
είναι επίσΎJς το θέμα πολλών ΠOΙΎJμσ.των του Kα~σ.φΎ). Έτσι, ΎJ γλώσσα
του Αλεξανορινού ΠOΙΎJτ/ είναι συγκρίσιμΎ) με αυτήν του Παπαoιαμfι.νΤΎ),
παρ' όλο που οι λύσεις οι οποίες επιλέγονται από τους 060 συγγραφείς
oιαφέρoυνσΎJμαντικσ. σΤΎ)ν πρσ.ξη. Ο Kα~σ.φΎJς είναι ικανός να καταργεί
τα όρια ανσ.μεσα στο πεζολογικό. ύφος του τόπου του και του καιρου του
και σΤΎJ γλώσσα ΤΎ)ς ελλψιστικής Διασπορσ.ς πριν από ούο χιλισ.Οες
χρόνια. Το ποίΎ)μα «Καισαρίων», που έχει ως κεντρικό πρόσωπο το γιό
ΤΎJς Κλεοπσ.τρας ο οποίος οολοφονήθηκε από τον Oκτα~ιανό, ως μέρος
του σχεοίου που θα τον καθιστούσε πρώτο αυτοκρσ.τορα ΤΎ)ς Ρώμης,
τελειωνει
/λ/ξ
με ΤΎJ ε ΎJ
λ /
πο υκaισapιΎ'j, Ύ)
/ /
οποια αναφερεται απο
/ τον
Πλ /
ου-
ταρχο τον πρώτο αιώνα μ.Χ. και συνιστσ. γνωστό λογοπαίγνιο πσ.νω σε
ένα σχεοόν σ.γνωστο ομΎ)ρικό επίθετο. Μέρος του ΠOΙΎJτικoυ επιτεύγματος
του Kα~σ.φΎJ είναι να προσφέρει ένα πλαίσιο αναφορσ.ς μέσα στο οποίο αυτό
το στοιχείο γλωσσικής αρχαιολογίας γίνεται πλήρως κατανοητό από το
συγχρονο αναγνώσΤΎJ.
Η 'αρχαιολογική' αυτή μεταφορσ. ταιρισ.ζει ακόμη περισσότερο στα
79. Ο Kιxιiά(1)ς πιχρέμεινε επιφυλακτικός ως προς το Γλωσσικό ΙήΤ1)μα, μ.ολονότι

οιασκορπισμένοι υπιχινιγμ.οί των ιχπόψεών του μετά το 1900 ιχπιχντούν σε ιiιι'iλιoπιxρoυσιιχ
σεις. Ο σιχφέστερος σχετικιχ σχολιιχσμός του προέρχετιχι ιχπό μίιχ εκτενή ιiιιiλιoπιxρoυσίιx
σ1J τ/ς οεύτερTjς έΚOQσTjς του Η. Pemot, Grammαire du Grec Modeme (1917), Tj οποίιχ
γριχψτ/κε τον επόμενο χρόνο ιχλλιχ ΟTjμοσιεύΤTjκε μετιχ θιχνιχτον το
1955. (Βλ ΑΥέκδοτα
πεζά κείμεΥα, επιμ. Μ. ΠερίΟ1)ς, Αθήνιχ 1963,0'0'. 195-234). Διιχσώζετιχι ένιχ σχόλιο του
κιχ()ιχφ1) , στο οποίο ο ποι"t)τής εκφριχζει τ/ν ιχγιχνιχκτψή του κιχι προς τις ούο πλευρές
τ/ς οιιχμιΧ;χ"t)ς, κιχθε μίιχ ιχπό τις οποίες, οήλωσε, ήτιχν αποφασισμέ'I"t) νιχ «ρίξει τ/ μισή
μας γλώσσα άχρ"t)στ/ στΤ] θάλασσιχ». (Βλ Ι. Α. Σιxρεγιιχν/"t)ς, Σχόλια σΤΟΥ KaGιXrpYJ,
'Ικιχρος, Αθήνιχ 1964, σ. 42).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΊΈΧΝΙΑ 419
ποιήματα του Κα()άψη, τα οποία αναφέρονται σε τάφους και επιγραφές,

πού τιμουν συνήθως Τ1] μνήμ1] όμορφων εφή()ων. Το πιο γνωστό από
αυτά τα ποιήματα με τίτλο «Εν τω μ'Υ)νί Αθυρ» περιγράφει τψ ανασυν
θεσ'Υ) μιας 'Y)μικατεστρ~μμέν'Y)ς επιγραφής σε αρχαία γλώσσα κατά τέ
τοιον τρόπο, ώστε να αποδίδει και Τ'Υ) χρονική απόστασ1] που μας χωρίζει
από τον τιμώμενο νεαρό άντρα και Τ1]ν α()έ6αΙ1] δυναμ'Υ) Τ'Υ)ς γλώσσας να
σ'Υ)μασιοδοτήσει υπερ()αίνοντας το χάσμα του χρόνου που μεσολά()'Υ)σε.
ΧΡ1]σιμοποιώντας παρόμοιο τέχνασμα σε ένα από τα 'ανέκδοτα' ποιήμα
τά του (που δ1]μοσιευτ/καν δ1]λαδή μετά το θάνατό του), ο Κα()άφ'Υ)ς
αντλεί από μια πολύ διαφορετική Π'Υ)γή τ/ς εΜ'Υ)νικής γλώσσας: Τ'Υ)
διάλεκτο Τ'Υ)ς Τραπεζούντας. Το ποί1]μα «Πάρθεν» (από τα Κρυμμένα
Ποιήματα) περιγράφει τις σκέψεις του ΠΟΙ1]τή κατά τψ ανάγνωσ'Υ) των
λΧίκών θρήνων για Τ1]ν πτώσΎ] Τ'Υ)ς Κωνσταντινουπόλεως το 1453, γραμ
μένων σε αυτή Τ1] οιάλεκτο, ενώ 6ασίζει το ΠΟΙ1]τικό αποτέλεσμα σΤ'Υ)ν
αντιπαράθεσΎ] Τ'Υ)ς γλώσσας του ΠΟΙ'Υ)τή και των αποσπασμάτων από το
δ1]μοτικό τραγούοι, όπως συνυφαίνονται στο κείμενό του.
'" .. ΠΟΙ1]Τ'Υ)ς,
'Ενας αΛΛος 'Κ' ο 'ζ
αρυωταΚ1]ς, ο οποιος , συσχετισν.ικε
εν ω1] , Αν.
με τον Κα6άφ'Υ), παρέμεινε και αυτός συνειδ'Υ)τά στο μεταίχμιο μεταξύ
Τ1]ς καθαρεύουσας και Τ1]ς δ'Υ)μοτικής. Νεότερος από τον Κα6άφ1] κατά
μια γενιά, ο ΚαρυωτάΚ'Υ)ς έκανε τψ ΠΟΙ'Υ)τική μαθ'Υ)τεία του στψ Αθήνα,
στο (Ο1]μοτικιστικό) κύκλο του περιοοικού Νουμάς. Όπως ο Κα6άφ'Υ)ς,
έτσι και ο ΚαρυωτάΚ1]ς αξιοποιεί τις λεπτές αποχρώσεις που προσοίδει
σε ένα ποί1]μα 1] ΧΡ'Υ)σιμοποί1]σΎ] στοιχείων του επίσ'Υ)μου τώρα πλέον
γλωσσικού ύφους, για να επιτύχει απόλυΤ1] ακρί6εια σΤ1] χρήσΎ] Τ1]ς
γλώσσας, οιακωμωοώντας ταυτόχρονα τις πομπώδεις και γραφειοκρατι
κές συμπαραδ1]λώσεις που είχε ήΟ1] αποκτήσει αυτό το είδος της γλώσ
σας.80 Είναι πιθανόν και οι OUO ΠΟΙ1]τές να άντλ1]σαν από Τ1] γενικότερ1]
εμπειρία τους και τψ επαγγελματική τους ιοιόΤ'Υ)τα ως σχετικά χαμ'Υ)
λό6αθμοι Ο'Υ)μόσιοι υπάΜ'Υ)λοι, ο Κα6άφ1]ς σΤ'Υ)ν Αίγυπτο, που 6ρισκόταν
υπό 6ρετανική οιοίΚ1]σΎ] και όπου χρησιμοποιούσε ως γλώσσα Τ1]ς εργα
σίας του τα αγγλικά, ο ΚαρυωτάΚ1]ς εργαζόμενος ως δημόσιος υπάΜ'Υ)
λος στψ Αθήνα και τ/ν επαρχία, ΧΡ'Υ)σιμοποιώντας τα αυσΤ1]ρά τυπικά
ελλψικά του Συντάγματος του 1911. Ο Κα6άφης, παρ' όλα αυτά, ξε-
80. Για; τ/ γλώσσα; 'OQU Κ. Γ. Κα;ρuωτιΧκη, 6λ. Massimo Ρeή, Illinguαggio di

Kαriotαkis, Padova 1972, κα;ι Hero Hokwerda, «Karyotakis and Katharevousa», Byzantine
αΜ Modem Greek Studies 6 (1980) 109-30.
420 _________________0_______
RODERICK ΒΕΑΤΟΝ_
κίνησε από την καθαρευOυσιιiνΙKY) παριiooση ΤΎJς ΠOίΎJσης και φ.πλούτιζε

ΤΎJ γλώσσα του τόσο σΤΎJν κατεύθυνση ΤΎJς ελλΎ]Vιστικ~ς Koιν~ς όσο και
ΤΎJζ σύγΧΡΙ-NΎJς OΎJμOτικ~ς . Αντίθετα, ο KαρυωτιiΚΎJς με"ακιν~θΎJκε 6αθ
μιαία έξω από το oΎJμoτικιστικό στρατόπεοο, προκειμένου να ενσωματώ
σει στΎ]V πoίΎJσ~ του ΤΎJ γλώσσα του υπαλλ~λoυ που υπ~ρξε. Βέ6αια, ο
KαρυωτιiΚΎJς ενεργεί έτσι για να oΎJλώσει ΤΎ]V περιφρόνΎJσ~ του σΤΎJ
μικροψυχία τόσο ΤΎJζ γραφειοκρατίας όσο και μιας πoίΎJσης, ΤΎJς οποίας
ΎJ ρoπ~ προς ΤΎJ παραφθoριi oΎJλώνεται και από αυτ~ ΤΎ]V ίοια ΤΎJ γλώσσα.
Η υπέρ6αση των ορίων ΤΎJς oΎJμ.oτικ~ς από τον KαρυωτιiΚΎJ φαίνεται να
αποτελεί ένα ακόμ.ΎJ σύμπτωμ.α ΤΎJς αποτυχίας ΤΎJς πoίΎJσηζ και των
ΠOΙΎJτικών ιοανικών, που συντρί60νται από ΤΎ]V τετριμμένΎJ ΡΎJχόΤΎJτα ΤΎJς
σόγχρoνΎJς ζω~ς, και συνιστιi έτσι το κυρίαρχο θέμ.α στο έργο του.
Με αυτές τις μερικές εξαιρέσεις, ΎJ oΎJμ.oτικ~ έφτασε στο σημ.είο να
γίνει απooεκτ~ ως το κανονικό μέσο για την πoίΎJση και ΤΎJν πεζογραφία,
κα θ ως
" επισης και για το θ"εατρο, κατα ΤΎJ ~ ,
cιιαρκεια ΤΎJς τελ'
ευταιας
~ , ~, " '!:"
cιεκαετιας του cιεκατoυ ενατου αιωνα και ΤΎJς πρωΤΎJς cιεκαετιαζ του
εικοστοό. θεωΡΎJΤΙΚιi αυτό ισχύει μ.έχρι σ~μ.ερα και, πριiγμ.ατι, ΎJ αργ~

νΙΚΎJ
, ~
του CΙΎJμ.oτικισμoυ ειναι το οασικο
"Ε" θ'
εμ.α στις
,
περισσοτερες μ.εταπο-
λεμικές Ιστορίες ΤΎJς νεoελλΎJνικ~ς λογοτεχνίας και του Γλωσσικού

ZΎJτ~ματoς. 81 Αυτό όμ.ως που οεν παρoυσιιiζoυν καθαριi οι μελέτες αυτές
είναι πως ΎJ έννοια ΤΎJς OΎJμOτικ~ς έχει πρoooευτικιi αλλιiξει από ΤΎ]V
επoχ~ του ΨυχιiΡΎJ. Στο χώρο ΤΎJς λογοτεχνίαζ οι φανατικοί υΠOσΤΎJΡΙ-
κτες " των αρχων και ΤΎJζ '1ΊI:1'"
πραΚΤΙΚΎJς του αςΙCΙ'Oυ ΎJταν λ'ιγοι, αν και
περιλαμ.~ιiνoυν το μ.αρξιστ~ ΠOΙΎJΤ~ Κώστα BιiρναλΎJ και τον Kαζαντζιi

ΚΎJ ΤΎJς Οδύσσε,ας (1938). Σ' αυτούς πρέπει να προστεθούν ο oΙΎJΎΎJμ.α
τoγριiφoς AργυΡΎJς EφταλιώΤΎJς (1849-1923) και ο μεταφραστ~ς και
ooκιμιoγριiφoς Αλέξανορος ΠιiλλΎJς (1851-1935). Η OδιJσσε,α του Καζαν
τζιiΚΎJ, που σχεoιιiσΤΎJκε μ.ετην πρόθεση να αποτελέσει ΤΎJ oεξαμεν~ της
oμιλoύμενΎJς ελλΎJνικ~ς γλώσσας σε όλες τις εκφιiνσεις της, απέοειξε πως
ΎJ
!:'
CΙΎJμOΤΙΚΎJ,
"
οπως και ΎJ
θ'
κα αρευουσα,
~ ,
cιιετρεχε τον
, ~
κινcιυνo
,
να γινει '
ακατανόΎJΤΎJ στους μορφωμ.ένους ο αναγνώστες. Ο KαζαντζιiΚΎJς μιiλιστα
,
συντομ.α
θ ' ,~,
εωρΎJσε αναγκαιο να CΙΎJμoσιευσει,
λ' λ
ιγο καφο μετα ΤΎJν κυκ 0-
"
81. ΣχετικιΧ μ.ε τι.ς Ιστορίες της λογοτεχνίιχς, 6λ ΕισlχγωΥή. Αξίζει νιχ σημειωθεί
ότι μ.ίιχ ιχπό τις πιο εvσuvoπτες πlχροvσιιΧσεις της γλωσσικ~ς Οιlχμ.ιΧ'Χ,'ης στον εικοστό
ιχιώνι.χ. lχνlχφέρετι.χ.ι στη γλωσσικ~ πρι.χ.κτική των Υπερρει.χ.λιστών, γιι.χ. την οποίι.χ. 6λ
πι.χ.ρι.χ.κιΧτω (ΜοοχονιΧς 1975, ό.π., σ. οθ·).
- ---------------
φορία του έργου, ένα γλωσσιΧρι 060 χιλιιΧοων λέξεων περίπου, τις οποίες
είχε ΧΡΎ]σιμοποιήσει στο ποίΎ]μιΧ του.
ΜεγαλότεΡΎ] ωστόσο επίOΡOOΠJ από τ/ ουναμική, πλΎ]ν όμως ανέφι
ΚΤΎ], τυποποίΎ]ση της οημοτικής από τον ΨυχιΧΡΎ] ιΧσΚΎ]σε η πρακτική
του ΠαλαμιΧ σΤΎ]ν πoίησ"t] και του Ξενόπουλου στην πεζογραφία. Το
κυρος του ΠαλαμιΧ, ως ΠΟΙΎ]τή και κρι~ικoυ, είχε ήΟΎ] καθιερωθεί στην
αθψα'ίκή λογοτεχνική σΚΎ]νή από το 1910. Εξίσου με τον ΨυχιΧρη,
ένθερμος υποστηρικτής ΤΎ]ς οημοτικής, ο ΠαλαμιΧς είχε από τότε οια
φωνήσει με τη θεωρία του ΨυχιΧρη και είχε στην πριΧξη απομακρυνθεί
σ"t]μαντικιX από τις ψυχαρικές θέσεις. Ενώ ο ΨυχιΧΡΎ]ς ήταν εντελώς
αοιιΧφορος απέναντι στην ισχύουσα χρήση ΤΎ]ς γλώσσας, προτείνοντας
σΤΎ]ν πριΧξη τον καθαρισμό ΤΎ]ς ομιλουμένης, καθώς και της γραπτής
γλώσσας, προκειμένου να προσαρμοστούν στις αρχές του, ο ΠαλαμιΧς
έοινε έμφασ"t] στα λογοτεχνικιΧ ΠΡΟΎ]γούμενα που είχε στη οιιΧθεσή του ο
συγγραφέας, και ιοιαίτερα ένας ΠΟΙΎ]τής, ο οποίος ήταν πρoσ"t]λωμένoς με
,
συνεπεια !1' '
στ/ οημοτικη. r " , 'λη προσπα
ια το σκοπο αυτο εκανε μεγα 'θ εια να
αποκαταστήσει τους Επτανήσιους ποιητές του οέκατου ένατου αιώνα,

κυρίως τον Σολωμό, αλλιΧ και παλαιότερα πρότυπα. Όσον αφοριΧ στα
τελευταία,· ο Σολωμός είχε ήοη στη οιιΧθεσή του τον Ερωτόκ'ΡΙΤΟ και το
οημοτικό τραγούΟι. Eπίσ"t]ς, ο ΠαλαμιΧς ήταν ο πρώτος σ"t]μαντικός ποιη
τής, ο οποίος στριΧφηκε στο ακόμη απώτερο παρελθόν και ιΧντλησε από
τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα σΤΎ]ν εποχή του αφΎ]γηματικιΧ ποιήματα,
που είχαν γραφτεί σΤΎ] ~υζαντινή ΟΎ]μώοη γλώσσα μεταξύ του οωοέκατου
!1" , , Ο,.." λ λ'
και του οεκατου εκτου αιωνα. .:::.ενοπου ος, αν και η γ ωσσα του
πεζογραφικου του έργου μετιΧ ΤΎ] στροφή του σΤΎ] οημοτική, κατιΧ ΤΎ]
οιιΧρκεια της οεκαετίας του 1890, και Ύ] κατοπινότερη επΙoρασ"t] που
ιΧσκησε έχουν μελεΤΎ]θεί ακόμΎ] λιγότερο, παίζει έναν παριΧλληλο με τον
ΠαλαμιΧ ρόλο στο χώρο της πεζογραφίας. Ο Ξενόπουλος οεν είχε ασφα
λώς σΤΎ] οιιΧθεσή του τόσο παλιιΧ κείμενα σΤΎ] οημοτική γλώσσα, όπως
ο ΠαλαμιΧς, προκειμένου να αντλήσει για την πεζογραφία του. Καταγό
μενος όμως από τα ΕπτιΧνΎ]σα είχε ιXμεσ"t] πρόσ~ασ"t] σΤΎ]ν παρ&ooσ"t] ΤΎ]ς
πεζογραφίας σΤΎ] ΟΎ]μοτική, γραμμένης και οημοσιευμένΎ]ς στα νησιιΧ
ι , l' , ~" , ~
αυτα κατα ΤΎ] οιαρκεια του οεκατου ενατου αιωνα.
ΉΟΎ] από ΤΎ] οεκαετία του 1930, και παρ' όλο που από θεωρητική
ιΧποψη τα όρια ΤΎ]ς όιαμιΧΧΎ]ς όεν είχαν αναθεωρηθεί σχεόόν καθόλου, Ύ]
λογοτεχνική γλώσσα είχε αρχίσει να Οιαφοροποιείται. Π(?ος τα τέλη ΤΎ]ς
δεκαετίας, εκείνοι οι πεζογρ&φοι που ξεκίνησαν να αναπαραστήσουν πρό

σφατα συμ6&ντα σε όλη τη συναρπαστική τους ζωντ&νια ήταν αυτοί που
, ~, ,~ , , ~,
χρησιμοποιησαν ουναμικα το προφορικο και ιοιαιτερα το αγροτικο ιοιωμα.
Ο Δούκας, ο Βενέζης και ιδιαίτερα ο Μυρι6ήλης ακολοόθησαν τη γλωσ

σική τροχι& που είχε χαρ&ξει ήδη από το 1896 ο Καρκα6ίτσας στο
μυθιστόρημ& του Ο Ζητιάνος. Πέρα όμως από το να λένε τα πρ&γματα
με το όνομ& τους, ο Καρκα6ίτσας και οι συγγραφείς που αργότερα εξι
στόρησαν συμ6&ντα του Πρώτου παγκόσμιου πολέμου και της Μικρα
σιατικής Καταστροφής ερεύνησαν 6αθι& το λεξιλόγιο και τις εκφραστικές
δυνατότητες του αγροτικού πληθυσμού για να χρωματίσουν την αφηγού
μενη εμπειρία με αμεσότητα και ενίοτε με φρίκη. 82
Ωστόσο, τα πρ&γματα είχαν αρχίσει να στρέφονται σιωπηΜ προς την
αντίθετη κατεύθυνση. Και οι τρεις αυτοί μυθιστοριογρ&φοι των αρχών του
1930 κατ& τα επόμενα είκοσι χρόνια, σε διαδοχικές εκδόσεις των μυθι
στορημ&των τους, συνέχισαν να τροποποιούν τη γλώσσα των κειμένων
τους (ακρι6ώς όπως είχε κ&νει ο Παναγιώτης Σούτσος έναν αιώνα πριν)
για να τη φέρουν πλησιέστερα στην κοινώς αποδεκτή γλωσσική πραγ
ματικότητα. Οι περισσότεροι ποιητές και μυθιστοριογρ&φοι που αποτέλε
σαν τη γενι& του '30 (που ήταν το θέμά του τρίτου κεφαλαίου) δήλωναν
δημοτικιστές, αλλ& στην πρ&ξη επέτρεψαν κ&ποιο 6αθμό συμ6ι6ασμού,
ώστε να δεχθούν στοιχεία της καθομιλουμένης των μορφωμένων κύκλων
της εποχής τους, όπως μπορούμε να συμπερ&νουμε ότι ήταν τότε, αλλ&
και παλαιότερους γραπτοός τόπους που δεν ανήκαν στη δημοτική.
Οι πιο εντυπωσιακές εξαιρέσεις σ' αυτή την ευρεία και κυρίως σιωπη
λή κοινή συναίνεση ήταν οι υπερρεαλιστές ποιητές Εμπειρίκος και Εγγο
νόπουλος. Η ΥψικάμινοςτουΕμπειρίκου κατέπληξε τους π&ντες όταν δημο
σιεύτηκε το 1935, όχι μόνο γιατί ήταν σχεδόν ακατανόητη, αλλ& και ως
προς την απότομη σuμπαρ&θεση διαφορετικών τύπων ύφους, που "θεωρήθηκαν
μεταξύ τους αταίριαστα. Στο απόσπασμα; που ακολουθεί υπογραμμίζουμε
στοιχεία της καθαρεύουσας, τα οποία δεν γίνονταν δεκτ& στον ποιητικό
λόγο, σύμφωνα με τις συμ6&σεις που επικρατοόσαν αυτή την εποχή:
Ενωρίτερα κι' απ' την αυριανή της συνουσία r; οεινοπα6ήσασα αιχμή

της τελευταίας οροσειράς χαμήλωσε τα 6λέφαρα Ύια να δεχτή τα
82. Βλ ιοιαίτερα το κεφάλαιο από το ()ι()λίο του Μ. Vitti, Η γενιά του τριάντα, μ.ε
τίτλο, «Τα όρια 'tYjc; ΟYjμ.οτικισΤΙΚ~ζ εχ.ζ~ΤYjσYjζ: Η Ζωή εν Τάφω», ό.π., σσ. 257-267.
-----
δώρα των αυτoμlι.των περιστρόφων. Τριάντα μέλη τ/ς ερμαφρόδιτης

συνομιλΕας κατέσχον την ανεπανόρΘωτον δενδροστοιχίαν εν χοροα(ς
και οργιΧνοις ενώ τα νUΜφOπάζαpα ibptOav με αστακούς κυρίως και
με κομψές λεμονάδες του κουτιού. 83
Αναμιγνύοντας στοιχεία της καθαρεύουσας και της oημoτικ~ς ~

λέξεις αποδεκτές στον ποιητικό λόγο, με τη γλώσσα της δημοσιογραφίας
και τη γλώσσα των δημοσίων υπηρεσιών, οι Υπερρεαλιστές πιθανώς
είχαν στόχο τους τις συμ~άσεις της διγλωσσίας τις οποίες παραbίασαν
κατάφωρα. Η πρακτικ~ αυτ~ της αντιπαράθεσης διαφορετικών μορφών
γλωσσικού ύφους αποτελεί μέρος της υπερρεαλιστικ~ς τακτικ~ς της
αμφισb~τησης όλων των τεχνητών και των λογικών περιορισμών, μέσω
της ελεύθερης λειτουργίας του ασυνειδ~τoυ. Δεν υπάρχει ίσως ιΧλλη
πτυχ~ του ελληνικού Υπερρεαλισμού της δεκαετίας του '30, και το ίοιο
ισχ6ει και για τα πολυάριθμα παρακλάδια που προέκυψαν ΚΜά τη με
ταπoλεμικ~ περίοδο, που να έχει συζητηθεί περισσότερο από τη στάση
του Υπερρεαλισμού απέναντι στην ελληνικ~ γλώσσα. Ο Εγγονόπουλος,
στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης των προπολεμικών ποιημάτων του
(1966), απάντησε στους κριτικούς του τα εξ~ς:
«Πρέπει νσ. πω πως είνσ.ι σ.πλούστσ.τσ. η γλώσσσ. που μιλώ. Άλλωστε

πρωτεύουσσ. σημσ.σίσ. δεν έχει το νσ. γίνετσ.ι κσ.νείς σ.ντιληπτός σ.πό κείνους
που επιθυμούν, πρα.γμ.σ.τικά, να. τον κα.τα.λά60υν; Νόμιμη γλώσσα., γισ. μσ.ς,
είνα.ι η γλώσσα. η ελληνική. Δεν έχουν κα.νένσ. νόημα. α.πολύτως αυτές οι
γνώμες οι φα.νατικές για. "μικτή", "κα.θσ.ρεύουσσ.", ''Οημοτική''. Πρέπει ν'
α.ντιμετωπίζοντα.ι με α.πόλυτη α.δια.φορία. ή, α.ν το θεωρούμε σκόπιμο, μ'
α.υτόν τον μόνον επιτρεπόμενο φσ.να.τισμό: εκείνον που εμπνέει τον πόλεμο
ενσ.ντ(ον κάθε είδους φανατισμού».84
Ο Εγγονόπουλος συνεχίζει, επισημαίνοντας πως ο Παπαοιαμάντης

και ο ΚαbιΧφης αποτελούν παραδειγματικά προηγούμενα, γιατί έσπ.ασαν
αυτά τα φράγματα και απέΚΤ'Υ)σαν πρόσbαση σε όλο το εύρος της ελ
ληνικ~ς γλώσσας.
83. Α. ΕμπειΡίΚΟζ, ΥΨικάμ.ινος, «Το Καλώι; Ήρθατε των πραΎμ<Χτευτά.Οων»,

Άγρα:, Α&ήνα: 1980 (1'1) έκοΟ<Π) 1935), σ. 23.
84. Ν. ΕΎΎονόπουλος, Ποιήμ.ατα. (2 τόμοι), Ίκα.ρος, Aθi)va 1977, τόμο 1, σ. 154.
Πρ()λ τα: (αρνψικά.) σχόλια: του Μοσχονά. 0975, ό.π., σ. οθ·).
Οι Υπερρεαλιστές, φυσικιi, ενοιαφέρονταν περισσότερο να σoκιiρoυν

μέσα από τη συχνιi (6ΙαΙ1)) υφoλoγικ~ αντιπαριiθεσ1j παριi να θέσουν Τ1)
6ιiσ1j για ένα πραγματιστικό συμ6ι6ασμό ανιiμεσα στους αντιπαρατιθέ
μενους τύπους τ/ς γραπτ~ς γλώσσας. Από Τ1)ν ιiλλ1) πλευριi, οιακρΙνεται
μια αλλαγ~, ακό(1) και στα μεταγενέστερα γραπτιi του ΕμπεφΙκου και
του Εγγονόπουλου, και 1) αλλα~ αυτ~ φαΙνεται ακό(1) περισσότερο σε
ένα μεγιiλo μέρος Τ1)ς πο(1)σ1)ς και σε ένα μέρος Τ1)ς πεζογραφΙας Τ1)ς
μεταπoλεμικ~ς περιόοου, που οφεΙλει πoλλιi στον ελλ1)νικό Υπερρεαλισμό.
Σε ένα μεγιiλo μέρος του μεταπολεμικού έργου του Εμπειρίκου, 1) γλωσ
σικ~ 6ιiσ1j φαΙνεται πως οεν εΙναι πια 1) 01)μoτικ~ Τ1)ς οεκαετΙας του '30
(σΤ1)ν οποία μπoλιιiζoνται έντονα στοιχεία Τ1)ς καθαρευουσας), αλλιi 1)
'απλ~' καθαρεύουσα του τέλους του οέκατου ένατου αιώνα, σΤ1)ν οποΙα
ΎJ ίοια 1) αστιiθεια του γλωσσικού μέσου γίνεται περισσότερο πρόξενος
απόλαυσ1jς παριi α(1)χανΙας. Όπως και να έχουν τα πριiγματα, 1) ανα
φομοίωτη υφoλoγικ~ αντιπαριiθεσ1j φαΙνεται να αντικαθΙσταται στο με
ταγενέστερο έργο των Υπερρεαλιστών από ένα πιο εξατομικευμένο και
εξαφετικιi σύνθετο ύφος.
ΣΤΎJν πoίΎJσ1j, μέχρι Τ1) οεκαετΙα του 1960, το σύνθετο ύφος αυτού
του τύπου αποτελεΙ κοινό γνώρισμα εκείνων των συγγραφέων των οποίων
το έργο χαραΚΤΎJρΙσΤΎJκε, στο τέταρτο κεφιiλαιo, ως 'ερμΎJτικό', και οι
οποίοι επίσ1jς οφείλουν πoλλιi, από 6εματικ~ ιiπoψΎJ, στους Υπερρεαλι
στές. Αντίθετα, οι 'κοινωνικοί' ΠOΙΎJτές ΤΎJς Ιοιας επoχ~ς τεΙνουν να μέ-
'
νουν π λΎJσιεστερα στον προφορικο'λ' " ι
ογο, που, σΤΎJν περιπτωσ1j αυΤΎJ, οπως
είπαμε και πρoΎJγoυμένως, συνοέεται με ΤΎ)'J αoιαμεσoλιi6ΎJΤΎJ εμπειρΙα,

μια πρακτικ~ που οικαιολογείται από τους οεσμούς που εΙχαν ορισμένοι
από αυτους με Τ1)ν Aριστεριi. Aλλιi ακόμΎJ και αυτό είναι μια υπεραπλου
στευσ1j, καθώς ΎJ 6αθμιαΙα ανακιiλυψΎJ του Kα6ιiφΎJ από τους ΠOΙΎJτές,
κυρίως ΤΎJς οεύτερ1)ς oμ.!ioας, εισιiγει ένα ισχυρό στοιχείο συνειoΎJτoυ
γλωσσικού παιχνιοιου και επιτ~oεuσ1jς σΤΎJν 'κoινωνικ~' ΠOΙΎJσ1j, ιοιαΙτερα
κατιi ΤΎJ οεκαετία του 1960.
Στο Ιοιο oιιiσΤΎJμα παραΤΎJρείται μια εμφαν~ς απoμ.!iκρυ~σ1j του μυ
θιστoρ~ματoς από τ/ μoνoλιθικ~ Xp~σ1j ΤΎJς 0ΎJμoτικ~ς. Kατιi ΤΎJ μετα
πoλεμικ~ περΙοοο, στομφώοεις χαρακτ~ρες τεΙνουν να XPΎJσιμoπoιoυν
στοιχεΙα ΤΎJς καθαρεύουσας στΎ)'J ομιλΙα τους, ενώ ΎJ γλώσσα τ~ν εφΎJ
μερΙοων, καθώς και ΎJ εΠΙσ1jμΎJ γλώσσα ΤΎJς γραφειοκρατίας, παρατίθεται
~ ακόμΎJ και παρωΟεΙται. Παρ' όλο που οι εξελίξεις αυτές έγιναν σταοια-
κά, τα αποτελέσμα.τά τους υπ~ρξαν ορατά και πολυσυζητημένα με αφορ

μ~ ένα μυθιστόρημα. πρωτοοημοσιευμένο το 1962: Το Τρίτο Στεφάν, του
Κώστα Tαχτσ~. Η γλώσσα αυτού του 6ι6λίου έχει συζητηθεί περισσό
τερο από oπoιαo~πoτε άλλΎJ πλευρά του, και στο πλαίσιο του θέμα.τος που
μα.ς αΠΜχολεί αξίζει να θεωρ~σoυμε Το Τρίτο Στεφάν, σαν ένα κωμικό
"λ ι ~" ,
αριστoυΡΎΎJμα, ανα ογο με τα επιτευγμα.τα του Qεκατου ενατου αιωνα
σΤΎJν κωμωοία, ΎJ οποία αξιοποίησε χιουμοριστικά το Γλωσσικό Z~ΤΎJμα.

ως στόχο αστεϊσμών. Στα Κοραχ,στ,κά και σΤΎJ Βα6uλωνία το χιούμορ
προερχόταν από τψ ακατάλλΎJλη χρ~ση του γραπτού ύφους στην προ
φoρικ~ επικοινωνία. Ο Tαχτσ~ς αντέστρεψε αυτ~ τψ κωμικ~ εξίσωση
για να παραγάγει μια υποθετικά πρoφoρικ~ αφ~ΎΎJση (ούο μικροαστές
γυναίκες λένε τις ιστορίες τους), στην οποία ο λόγος και οι αφΎJΎΎJματικoί
,
τροποι των γυναικων "ειναι"
γεμα.τοι απο κλ'
ισε, που ,
εχουν φιλ τραριστει '
μέσα από ΤΎJν επίσημΎJ γραπτ~ γλώσσα για να γίνουν ένα αοιάσπαστο
κομμάτι ΤΎJς καθΎJμεριν~ς ομιλίας. Το αστείο στην περίπτωση αυτ~, όσον
,λ 'λ' ι ι " ,
αφορα σΤΎJ γ ωσσΙΚΎJ π ευρα, ειναι οτι τα στοιχεια αυτα του προφορικου
λόγου των μυθιστoΡΎJμα.τικών γυναικών οε συνιστούν μιαν αταφΙMΤΎJ

,
καταΧΡΎJση,
...... '
αΛΛα
λ
αποτε ουν
' ουσιαστικο
'"
μερος τοσο του
,
κοσμου που
κατανοούν όσο και της εξαιρετικά ζωνταν~ς πρoφoρικ~ς ανταπόκρι~ς

τους προς αυτον.
, Ο Τ Ι, "
αχτσης, συμφωνα με εναν απο τους σημαντικοτε-
,
ρους πανεπιστημιακούς κριτικούς, «απελευθέρωσε τψ ελληνικ~ γλώσσα

από ΤΎJν τυραννία ΤΎJς OΎJμOτικ~ς» .85 Το μυθιστόΡΎJμα. αυτό ασφαλώς
παρείχε πειστικά τεκμ~ρια ότι ΎJ πραγμα.τικ~ ζω~ οεν μπορούσε να οε
σμεύεται από τις τεχνητές κατηγορίες της οιγλωσσίας, ενώ παρείχε
επίσης μια απόoειξΎJ ότι η αφΎJΎΎJμα.τικ~ πεζογραφία οε χρειάζεται να
αν~κει ούτε σΤΎJ μία ούτε σΤΎJν άλλΎJ μoρφ~ της γλώσσας.
Η απoooχ~ ΤΎJς δΎJμoτικ~ς ως επίσημα εγκεκριμένης γλώσσας της
'r-
εκπαΙQευσης, r - ' και ο'λων των κρατικων λ ειτουργιων κατα
και ΠΡΟΟQεuτικα ' ' ,
τη οιάρκεια του τέλους της οεκαετίας του '70 και του '80, φαίνεται τώρα
πιο καθαρά όχι ως απλ~ νίΚΎJ του oΎJμoτικιστικoύ κιν~μα.τoς αλλά ως
αναγνώριση της γραπτ~ς και ιδιαίτερα της λoγoτεχνικ~ι; χρ~σης της
85. Η φράση (σε αΎΎλικ~ μετά.φpι:wη) αποοίοεται στον Γ. Π. Σαιi6ίο'l) από το

γλωσσολόγο Κώστα Καζά.ζ'l). Αν πρόκειται γιιχ Ο'l)μοσιεuμ.ένο κείμενο 'tou Σα66ίο'l) οεν
μπόρεσα να εξακριf:iώσω τ/ν n'l)~. Βλ Κ. Καζά.ζ'l)ζ, «Learnedisms ίn Costas Taktsis's
Third Wedding». Byzantine and Modem Greek Studies 5 (1979), 17-27, το ΠιχΡά.θεμιχ ιχπό
't'l) σ. 18.
γλώσσας, όπως είχε ήδη εξελιχθεί πριν από το οπισθοδρομικό διιΧλειμμα

της επταετίας 1967-1974. Με την επίσημη κατιΧργηση της διγλωσσίας
Ί.'\ ' συγγραφεις
ΠΟΛΛΟΙ 'λ 'Αν,'
ακο ουυ.ισαν "
και επεκτειναν το μονοπατι, που αρχισε
διστακτικιΧ στη δεκαετία του

1930, κέρδισε έδαφος μετιΧ τον πόλεμο και
καθιερώ&ηκε στη δεκαετία του 1960: έφτασαν να μπορούν να αναγνω
ρίζουν και να εκμεταλλεύονται στη γραφή τους την ευρύτερη δυνατή
ποικιλία γλωσσικών υφών. Η αγροτική δημοτική των παλαιότερων 'μαρ
τυριών' συνεχίζεται σε συγγραφείς όπως ο ΘανιΧσης Βαλτινός, στη δε
καετία του 1960, και ο Χρόνης Μίσσιος, στη δεκαετία του 1980, στο έργο
του οποίου πιστοποιείται η αμεσότητα που (έστω και συμ6ατικιΧ) συν
δέεται με την προφορική παριΧδοση. Στο ιΧλλο ιΧκρο 6ρίσκουμε την κα
θαρεύουσα του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα, που χρησιμοποιείται ως
6ιΧση (παρ' όλο που δεν είναι το μόνο γλωσσικό ύφος) του μυθιστορήματος
του ΕμπειΡίκου Ο Μέγας Ανατολικός, της δεκαετίας του 1950 και του
1960, που δημοσιεύτηκε μετιΧ το θιΧνατό του, στις αρχές της δεκαετίας
του1990. Στα ενδιιΧμεσα 6ρίσκουμε μια πλούσια απόκλιση στα γλωσσικιΧ
ύψη, τα οποία οι συγγραφείς φαίνεται να χειρίζονται με αυξανόμενη αυ
τοπεποί&ηση, ποΡοκειμένου να δημιουργήσουν συγκεκριμένα αποτελέσμα
τα. Η ποιητική συλλογή της Τζένη ς ΜαστοριΧκη Για ένα στεφάνι φως
(1989), για παριΧδειγμα, επαινέθηκε για τον πλούσιο ερανισμό παλαιότε
ρων παραοοσιακών τύπων της γλώσσας: ένας κριτικός απαρίθμησε σχε
δόν πιΧνω από εκατό λέξεις μέσα σε μια συλλογή εξήντα σελίδων, που
, ' ' \'\ ' '
ανηκουν στην ιστορια της εΛΛηνικης γλ ωσσας. 86 Σ το αντι'θ ετο ακρο, οχι ' ,
όμως λιγότερο νομιμοποιημένος, εμφανίζεται ο κωμικός μακαρονισμός, ο
οποίος παρατηρείται σ' ένα διιΧλογο, που γίνεται στη οιιΧρκεια μιας επι
χειρηματικής συνιΧντησ1]ς και που προέρχεται από ένα μυθιστόΡ1]μα του
Φίλιππου Δρακονταειοή, το οποίο 01]μοσιείιΤ1]κε το 1984.
«- Έλεγα λοιπόν πως everything is related Ιο the market development.

- Τότε πρέπει να σκεφτούμ.ε το positionning [sic] των προϊόντων.
- ΜΥ) λέμε ()λακείες, Ανά.ργυρε. Το positionning αφορά τον καταναλωτ"ή,
εμείς έχoUΜε προ()λ"ήματα πολιτικ"ής προς το εμπόριο.
- Στο μεταξύ, οι πωλ"ήσεις πέφτουν. Στα γά.λατα έχουμε μείωσYj κατά.
86. Βι6λιοκρισίιχ του r. Π. Σιx66ίOΊJ με τίτλο «Το φωτοστέφιχνο ΤΊJζ λέξΊJζ» για;
ΤΊ]V ποιψική συλλογή ΤΊJζ Μιχστορά.κη, που Οημ.οσιειίτ/κε στ/ν εφΊJμ.εpίOιx Το Βήμα,
24.11.1989.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΊΈΡΗ ΕΛ.ΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 427
32,2% σε σχέσrι μ.ε τον περσινό Οκτώ6ριο. Τα τυράκια 6ρίσκονται 15,73%

πίσω σε σχέσrι μ.ε τα forecasts!
- H's incredible!
- Τι να κάνουμ.ε;» .87
Ανεξάρτητα από τη δυσφορία και την α6ε6αιότητα που προξενεί αυτ~

η πρακτικ~ σε όσους ασχολούνται με το σχεδιασμό αναλυτικών προγραμ
μάτων και σχολικών bΙbλίων, η κατάσταση αυτ~ ασφαλώς και πιστο
ποιεί τα τεράστια αποθέματα που έχει στη διάθεσ~ του ένας συγγραφέας
που γράφει σ~μεpα στα ελληνικά, καθώς και τη δημιουργικότατη φαντα
σία όσων τα αξιοποιούν. Από τη Βαbuλων{α της δεκαετίας του 1830 τα
(γραπτά) ελληνικά έχουν εξελιχθεί προς την πολυφωνία των δεκαετιών
του 1980 και 1990. Με άλλα λόγια, παρά τις μεταστροφές της θεωρη
τικ~ς διαμάχης και τις αργές ταλαντεύσεις της πρακτικ~ς χp~σης της
γλώσσας από το ένα άκρο στο άλλο και πάλι στο μέσον, η ελληνικ~
γλώσσα δεν έχασε τίποτε από το ευρύ φάσμα. που παρουσίαζε στις αρχές
του δέκατου ένατου αιώνα. Αυτό που άλλαξε όμως είναι η στάση των
συγγραφέων και των αναγνωστών απέναντι στις γλωσσικές πηγές που
έχουν στη διάθεσ~ τους .. Και φυσικά, ο αριθμός και το είδος σε διαθέσψ.α
προηγούμενα έχει μεγαλώσει απεριόριστα.
ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ Γ ΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ: ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ
Κάθε συζ~τηση για μια γλώσσα, και ιδιαίτερα αν λά-bουμε υπόψη τη

σφοδρότητα με την οποία εκφράστηκαν οι αντίπαλες απόψεις στην
Ελλάδα τόσον καιρό, προϋποθέτει κάποιες πεπoιθ~σεις και στάσεις σχε
τικές με τη φύση και τη λειτουργία της ίδιας της γλώσσας. Και εδώ η
ανoιχτ~ διαμάχη για την ελληνικ~ γλώσσα δε bοηθά τα πράγματα: παρ'
όλο που οι συμμετέχοντες επικαλούνται τρέχουσες ~ και παλαιότερες
θεωρίες για τη φιλοσοφία της γλώσσας, πουθενά στη διαμάχη αυτή δε
διαφαίνεται κάποια συγκεκριμένη θεωρία της γλώσσας, η οποία να ανα
πτύσσεται και να διατυπώνεται με συνέπεια, ώστε να στηρίξει μια συ
γκεκριμένη άποψη πάνω στο άμεσο ζήτημα.. Δεν υπάρχει επίσης ούτε και
πολύ συνεπ~ς υποστήριξη από άτομα. ή ομοφρονούσες ομάδες μιας συγκε-
87. Φίλιππος Δρακονταειδής, Το σπίτι τ/ς θείας, Κέδρος, Αθήνα 1984, σ. 155.
κριμένΎJζ φιλοσοφίας ΠJς γλώσσας. Ο συγκεχυμένος εκλεκτικισμός των

δΎJμOτικιστών στα τέλΎJ του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού
, , Ι ~
αιωνα εχει ΎJOΎJ καταοειχ ει επαρκως,
~ θ ι '88 αΝ\α
...... ' οι
I~
ιοιες
Ι
εννοιες και ο
,~
ιοιος
εκλεκτικισμός σΠJ χρήσΎJ τους υποκρύπτεται επίσΎJς και στα επιχειρή

ματα των αντιπάλων τους. Ακόμα και ΎJ διάΚΡΙσΎJ που γίνεται μεταξύ ΤΎJς
νεοκλασικής αντίλΎJψΎJς ΎJ οποία θεωρεί ΠJ γλώσσα ωςΠJν εξωτερική
ένOυσΎJ ιδεών και ΤΎJς ρομαντικής ταύτισής ΤΎJς με το «αυθόρμΎJΤO ξεχεί
λισμα ισχυρών αισθΎ]μιΧτων» οεν μπορεί να συνδεθεί κατά πειστικό τρόπο
με τις αντίστοιχες πλευρές της διαμάΧΎJς.89
Τα αίτια για το Γλωσσικό ZήΤΎJμα υπήρξαν, 6έ6αια, περισσότερο
πρακτικά παρά φιλοσοφικά. Υπήρχε ανάγΚΎJ να καθιερωθεί ένα κοινά
αποοεκτό και ομοιόμορφο όργανο για ΤΎJ γραπτή γλώσσα, και ήδΎJ από
τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα ΎJ ανάΎΚΎJ αυτή συνοέθΎ]κε στενά με
τις α ξ ιωσεις
ι
για
θ
ε νικη
ι ,
ταυΤOΤΎJτα.
Κ'
ι ομως οι
,
παραγοντες αυτοι
I~
οεν
ισχύουν αποκλειστικά για την Ελλάδα, ενώ ΤΎJ σo6αρόΤΎJτα και τψ

έντασΎJ της oιαμιXΧΎJς σΤΎJ οημόσια ζωή είναι OUσκολο να τα συναντήσει
κανείς αλλού στψ EυρώΠΎJ. Ενδεχομένως πιο έμμεσΎJ και πιο ριζική
στάσΎJ απέναντι στψ ίοια ΤΎJ γλώσσα μπορούμε να εξαγάγουμε από τον
τρόπο διεξαγωγής ΤΎJς διαμάΧΎJς. Τι είδους επι6ε6αιωτικά στοιχεία ή
προεκτάσεις τουι; μπορούμε να εντοπίσουμε σε άλλει; πλευρέι; ΤΎJς ελλΎJ-
88. Βλ Dimitήs Tziovas, The Nationism o/the Demoticists, ό.π., σσ. 86-149. Πιχρ'
όλο που η μελέτη του Ί'ζιό6α ασχολείται εν μέρει με την κoιν~ θεωρητικ~ 6άση Οημ.ο
τικιστών και καθαρευουσιάνων, οεν υπάρχει προς το πιχρόν καμ.ιά σuστηματικ~ συγκρι
τικ~ μελέτη η οποία να ασχολείται αποκλειστικά με τη θεωρητικ~ 6ά.ση, που υποφώσκει
στα επιχεφ~ματα των υποστηρικτών της καθαρεύουσας αυτ~ς της περιΟΟου.
89. Μια πρώτη ιxρχ~ για την ταύτιση των φιλοσοφικών προϋποθέσεων των πρώι
μων συμμετσισχόντων στη οιαμάχη έγινε από τον Χ.-Δ. Γουνελά., «Οι φιλοσοφικές θέσεις
των Πολυλά, Ροιοη και Π. Σούτσου», Επιστημονική Επετηρί8a Φιλοσοφικήι; Σχολής
(Πανεπιστ~μιo Θεσσαλονίκης), τόμο 1 (1991), σσ. 325-59, αλλά η οιάκριση στην πραγ
ματικότητα οεν είναι ξεκάθιχρη: «ο Πολυλάς και ο Σολωμός έχουν τις φιλοσοφικές τους
κατα60λές σε συγκεκριμένες πτυχές της φιλοσοφίας του ΗegeΙ .. Ο Π. Σούτσος, παράλ
ληλα, έχει υιoθετ~σει τη γραμμ~ των Port-Royalistes, 6λέπονται; τη γλώσσα ως ένουμα
της σκέψης και φυσικά ως παράγωγό της» (σσ. 352-3). Υπάρχουν ωστόσο ενοείξειι; ότι
και ο Σολωμός επίσης σκεφτόταν τη γλώσσα ~, όπως και νσι έχουν τσι πριΧγματα, την
πoιητικ~ γλώσσα, σαν μια μoρφ~ 'ντυσίματος' (πράγμα που έμμεσα φαίνεται στην
πρακτικ~ που ακολουθεί στη γpαφ~ των πρώτων σχεοιασμάτων των ελληνικών ποιη
μάτων του σε πεζ~ μopφ~ στσι ιταλικά). Ο Σούτσος, από την άλλη, ισχυρίστηκε: ιιΗ
γλώσσα uμ.ών έστω καθαρά. και oιαυ~ς ως τσι oιαφαν~ νά.ματσι... » (Νεοελ/Ύ)Υική κρι
τική, επιμ. Ι Μ. Παναγιωτόπουλος χ.ά., ό.π., σ. 55).
νικ~ς παράOOσΎjς; Και τι είοους επίOρασΎj έχουν όλα αυτά με ΤΎ) σειρά
τους
,
πανω στα
"
λ ογοτεχνικα κειμενα;
Η Γλώσσα ως αντικείμενο σΤΎ) Ύλωσσικ~ Οιαμά;ΧΎ). Ένας τρόπος για να

προσεγγίσουμε το ζ~ΤΎ)μα αυτό είναι να παρακολοuθ~σουμε τις χαραΚΤΎ)
ριστικές μεταφορές για ΤΎ) γλώσσα που ΧΡΎ)σιμοποιούνται από όσοuς
σuμμετείχαν σΤΎ) Οιαμά;χη.90 ΉΟΎ) αναφερθ~καμε σε ούο αρκετά σuμ6α
τικές περιπτώσεις: Ύ) γλώσσα, σύμφωνα με τον Koρα~ και τον Κοορικά,
είναι εργαλείο. Τα παραθέματα των 060 στοχαστών παραπάνω είναι
παραΟείγμ.ιχτα ΤΎ)ς τάσΎjς ποu έχει καταγραφεί καλύτερα στο αντίθετο
ΟΎ)μοτικιστικό στρατόπεοο: OΎ)λαO~ ΤΎ)ς αντιμετώπισΎ)ς ΤΎ)ς γλώσσας ως
αντικ~ιμένοu.91 Άλλες πιο έντονες μεταφορές ΧΡΎ)σιμOπoι~θΎJκαν και από
τις ούο πλεuρές ΤΎ)ς οιαμάχΎ)ς, επι6ε6αιώνοντας ΤΎ)ν ύπαρξΎ) αυτ~ς ΤΎ)ς
τάσΎjς. Ο Koρα~ς αναφέρεται σuχνά σΤΎ) συγχρονΎ) ομιλούμενΎ) γλώσσα
ως 'μΎ)ΤΡΙΚ~ γλώσσα' των συμπατριωτών 'tou, αλλά Ύ) γλώσσα αυτ~ με
τ/ σειρά ΤΎ)ς έχει μΎ)τέρα: ΤΎ)ν αρχαία ελλΎJνικ~.92 Σε άλλο σΎ)μείο, ο
Koρα~ς περιγράφει ΤΎ) σύγχρονΎ) γλώσσα ως κόρΎ) και κλΎ)ρονόμο ΤΎ)ς
απεριόριστα πλουσιας [αρχαίας] ελλψικ~ς γλώσσας. Η μεταφορά; αuτ~
"Cou Κ οραΎ), περιπ λ'
εκεται ακομΎ) " περισσοτερο 'Ι'
στον ισχυρισμο, '
που r.ιιατυ-
'λ
πωσε προς το τε ος τ/ς
ζ , "
ωΎ)ς του, στον ΟΠΟΙΟ υπαινισσεται τον ισχυρο
,
οεσμό ΤΎ)ς γλώσσας με τον τόπο. Τόσο μιiλιστα απογΟΎ)τεuμένος ~ταν ο
Koρα~ς στα νιάτα του από τ/ν oπισθooρoμικ~ επίορασΎ) των Τούρκων
, , ~ Ι ι,
πανω στους σuμπατριωτες του, που r.ιιατεινεται πως Ύ)ταν ετοιμος να
αρνΎ)θεί ΤΎ)ν πατρίοα του, ΤΎ)ν οποία τότε έ6λεπε περισσότερο σαν μΎ)τριά
παρά σαν μΎ)τέρα. 93 Η σύγχυσΎj που προκαλείται από ΤΎ) μεταφορά των
ούο μΎ)τέρων, ~ μάλλον μεταξύ ΤΎ)ς μΎ)τέρας και ΤΎ)ς μΎ)τριάς, είναι εν
oεικτικ~ τ/ς κυριότερΎ)ς αντίφασΎjς, ΤΎ)ν οποία οεν έλυσαν ποτέ οι μεταρ
ρυθμιστικές προτάσεις του Koρα~, και ποu εοράζεται ανάμεσα στψ πίσΤΎ)
προς τ/ «γλώσσα ΤΎ) θρεμμέ'J'Y) με το γάλα ΤΎ)ς μιiναζ» και τψ πίστ/
προς Τ1) «μ1)τέρα [αρχαία] Ελλάοα» με Τ1)ν αρχαία, «μ1)ΤΡΙΚ~» γλώσσα.
90. Η εμφα:ν~ι; θέση ΤΎjΙ; μετα:φορό:ι; σΤΎj οιιχμιΧΧ') είχε γίνει ΙXντιλΎjΠΤ~ ~OΎj το 1890
α:πό τον Γ. Χιχτζιοό:κι (Γλωσσολογικαί Μελέται, τόμο Α', σ. 297).
91. Βλ, ειοικό:, Tziovas, Nαtionism, ό.π., σσ. 108, 110, 113, 129.
92. ΆπαΥτα τα πρωτότυπα έΡγα, ό.π., τόμο Α2, σ. 853.
93. Βλ αντίστοιχα:: Άτακτα Α' (ιχνατυπώνετιχι στα: ΆπαΥτα, Α2, σ. 1266) και Βίος
ΑΟαμ.αΥτίου Κοραή, σνγγρaφείς παρά του ιοίου, 1833 (ανα:τυπώνεται στα: ΆπαΥτα, Αι,
σσ. 1-10).
430 -o-~~~~~~-
Αυτό το εtοος της μ.εταφορtκής εtκονογραφtας της γλώσσας φτάνεt

στοαποκορύφωμ.άτου στο οέκατο ένατο αtώνα μ.ε -ttc; εκτενεtς παΡομ.οtώ
σεtς του Οημ.οτtκtστή Κονεμ.ένου:
«Η αρχαία γλώσσα είναι σα μια μεγιiλη αρχόντισσα, πλουσιώτατα XIΧt

κομψότατα εuτρεπtσμένη και ψηλού αναστήματος οείχνει 'πως να εστιiθη
κε στον καφό της ωραία, αλλιi ytIΧ 'μας σήμερα είναι γρηιi κ' είναι ζαρω
μένη. Η νέα γλώσσα είναι μια ταπεινή παιοούλα του λαού 'που οεναπό
χτησε ακόμα όλο της το ανιiστημα κι' οποι) έχει χρεία μόνον από ένα απλό
ιiλλασμα κι' από ένα νίψιμο για να qJIΧVouv η χιiραις και νoστιμιioαις της» .91,
Σε πολλές από αυτές 'ttc; μ.εταφορές η γλώσσα νοεtται όχt απλώς ως

αντικεtμ.ενο, αλλά ως ένα ΙΟtαίτερο αντtκεtμ.ενο: ένας ζωντανός οργανtσμ.ός.
Μέχρι τα τέλη του οέκατου ένατου αιώνα οι Οημ.οτικιστές επικαλούνταν
γενtκά την opyιxvtxYι μ.εταφορά· στη οεκαετtα του '30 η παΛ.α.tόΤεΡη σολωμ.ική
παρομ.οίωση του ποtήμ.ατος μ.ε φυτό επαναλήφθηκε από τον Σεφέρη,
ασκώντας μ.ε τη σεφά του ανάλογη επtΟΡαση.95 Όμ.ως xιxt πάλt otιxitt
στώνουμ.ε ότt Ot Οημ.οτtκtστές οεν έχουν το μ.ονοπώλιο αυτού του είοους
της μ.εταφοράς: ο Οημ.οτtκιστής Κονεμ.ένος οεν μ.ας προκαλεί έκπληξη
όταν, εκτός από τις παραπάνω μ.εταφορές, χαρακτηρίζεt τη γλώσσα ως
'ζωντανό σώμ.α.'. Από την άλλη όμ.ως πλευρά της Οιαμ.άχης, το 1884 ο
Βερναροάκης επεξεργάστηκε μotιx ΠεΡtπλοκη μ.εταφορά της ομ.tλούμ.ενης
γλώσσας, την OitOtιx περtέγραψε ως παραφόυντωμ.ένο οέντρο που χΡεtα
ζόταν προσεκτtκό κλάΟεμ.α. 96 Τόσο ευρέως ΟtαΟεΟομ.ένες ήταν οι μ.εταφορές
αυτές μ.εταξύ των Οημ.οτικιστών του ttκοστού αtώνα, που Ot στρατιωτtκοt
της οtκτατορtας του 1967-1974, στο περίεργο φυλλάοιο το οποίο σχεοtά-
ι ι λ' ι ι ι ,
στηκε για να γuρtσει το χρονο του αχtστον εναν αιωνα πισω, επεμ.εναν
ότt η γλώσσα οεν είναt τελικά οργανισμ.ός αλλά, σύμ.φωνα και μ.ε την
αντtληψη του Δtαφωτισμ.ού του Οέκα.του όγοοου αtώνα, ένα κοστούμ.ι. 97
94. Νικόλαος Κονεμ.ένος, Το ζήΠΙf14 πις γλώσσας, Καραγιάννης, Κέρκυρα 1873,

σ. 5. Μια; παρόμ.οια σύγκριση είχε γίνει από τον Βηλι:ιριΧ σε ένα γράμ.μ.ι:ι προς τονΨαλί&Χ
το 1812. Ο Κονεμ.ένος οεν φαίνεται να είχε υπόψη του αυτό' το γράμ.μ.ι:ι, που Οημ.οσιείι
τηκε για πρώτη φορά το 1905, πι:ιρά το γεγονός ότι ήταν θαυμ.ι:ιστής του Βηλι:ιρά ({';λ
Βηλαράς κ.ιχ., Η δημοτικιστική αντίθεση, ό.π., σσ. 148-9).
95. Βλ Δοκιμές, τόμ.. Α', σ. 121' Β', σ. 173.
96. Βλ, αντίστοιχα, Κονεμ.ένος, Το ζήΠΙf14 πις γλώσσας, ό.π., σ. 8. και [Βερ
ναροάκης, Δ.], Ψευδαττικισμού έλεγχος, ό.π., ΛλόΥο, Τεργέστη 1884, σ. 3.
97 . .(\ρχηγείον Ενόπλων Δυνιχμ.εων, Εθνική γλώσσα, ό.π., σσ. 11-12.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΙΌΤΕΧΝΙΑ."-- _ 431
Το παράπονο του Γιαν(δη το 1908, εναντίον των καθαρευουσιάνων,

μπορε( να ισχύει εξίσου καλά και για όλους σχεδόν όσους συμμετείχαν στη
διαμάχη: «Αντί να λατρέψουμε τη φιλολογία, εμάθαμε να προσκυνούμε
τη γλώσσα ... » .98 Μονάχα ο Kαταρτζ~ς και ο Βηλαράς, οι παλαιότεροι
και οι πιο ριζοσπαστικοί υποστηρικτές της χρ~σης της ομιλούμενης
γλώσσας ως 6άσης για το γραπτό λόγο, ανατρέχουν σε ένα εντελώς
διαφορετικό είδος μεταφοράς, σύμφωνα με το οποίο η γλώσσα δεν είναι
πράγμα (ούτε φυσικό ούτε χεφοποίητο), αλλά μια πορεία σε εξέλιξη: και
Οι 060 συγκρίνουν την απόκτηση γλωσσικ~ς επάρκειας με την εκμάθΎ)ση
μoυσικ~ς.99 Οι εξαφέσεις αυτές είναι εντυπωσιακά σπάνιες (και οι δύο
ΠΡΟΎ)γούνται τ/ς εδραίωσης του ελληνικού κράτους). Κατά ΤΎ) διάρκεια
ΤΎ)ς ιστορίας του ελληνικού κράτους, η κυριότεΡΎ) τάσΎ) σΤΎ) διαμάχη
ι λ Ι
ι θ Ι λΙ ι
σχετικα με ΤΎ) γ ωσσα Ύ)ταν να εωρειται η γ ωσσα ως αντικειμενο.
Συχνά, και κατ' αποκαλυπτικό τρόπο, Ύ) γλώσσα περιγράφεται ως κτήμα.

ΜόνιμΎ) ενασχόλΎ)ση κατά ΤΎ) διάρκεια ΤΎ)ς οιαμάχης είναι ο συνακόλουθος
φό60ς μ~πως το πολύτιμο αυτό κτ~μα καταστραφεί ~ αφαφεθεΙ
Η γλώσσα, διακ~ρυξε ο Koρα~ς, είναι «κοινόν και ΟΎ)μοτικόν όλων
των ομογλώσσων κτήμα» .100 Ο Διάλογος του Σολωμού (1824) τελειώνει
με το ε ξΎ)ς πιχραπονο:
ι ι
«οι οικοί μας χύνουν το αίμα. τους αποκάτου από το Σταυρό για να μα.ς
κάνουν ελεύθερους, και τούτος και όσοι του ομοιάζουν πολεμούν γι' αντα
μoι6~ να τους σηκώσουν τη γλώσσα» .101
Παρόμοιοι σχεδόν φό60Ι φαίνεται πως υποκίνησαν τα πάθη και στις

!,'Ι λ ι !,' Ι Ι Ι Ι ι Κ ι
ουο π ευρες ΤΎ)ς οιαμ.ιχχης τα πρωτα χρονια του εικοστου αιωνα. ατα
!.' ι
ΤΎ) οιαρκεια του
Δ ι Ι
ευτερου παγκοσμιου πο εμου, σΤΎ)
λ Ι
« ΔΙικη των
ΤΙ
ονων» ,
η υποτιθέμενΎ) απειλ~ ~ταν μια 6ίαιη αλλαγ~ του ορθογραφικου συστ~
μ.ιχΤΟζ. ΣΤΎ) δεκαετία του '80 άρχισε Ύ) σταυροφορία από τον Όμιλο για
την ελληνικ~ γλώσσα, και μάλιστα από τα τέλΎ) του 1970 τα περισσότερα
κείμενα που γράφτηκαν για τη γλώσσα εμπεριέχουν μια παρόμοια ΡΎ)ΤΟ-
Ι Α Ι λλΙ!.' Ι Ι Ι!,' Ι
ρικη. ",αμ.εσα σε πο α πιχραοειγμ.ιχτα αυτου του ειοουζ ειναι και Ύ) καταγγε-
98. Ε. Γιανίο-ης, Γλώσσα και Ζωή, 6.π., σ. 19.

99. Βλ Καταρτζής, Ευρισκόμενα, ό.π., σσ. 22-3' Β-ηλαράς στον τόμο Η δημο
τικιστική αντίθεση. ό.π., σσ. 128-30 (από τον πρόλογο στο Η ρομεηκη γλοσα).
100. Άτακτα Β' (ανατυπώνεται στα Άπαντα, 6.π., Α2, σ. 1254).
101. Δ. Σολωμός, Ποιήματα και πεζά, επιμ. Στ. Αλεξίου, ό.π., σ. 551.
λία του εκοότ/ ενός οικονομικούπεριοοικούσχετικιΧ με τ/ γλωσσικήπρακτική

εφ'ημερίοας, στ'ην οποία είχε Ο'ημοσιευθεί ένα ιΧρθρο του το 1984:
«θεωρώντας πολύ επικίνουνο για το μέλλον του λαού μας τον κατΎγρορο που
π~ρε ΎJ ελλΎJ',ιικ~ γλώσσα τα τελευταία χρόνια, οεν θα ~θελα να περιλΎJφθώ
ανάμεσα σ' εκείνους που συμμετέχουν σ' αυτό το, κατά ΤΎJ γνώμΎJ μου,
εθνικό έγκλΎJμα» .102
Η γλώσσα λοιπόν, σύμφωνα με τους κυριότερους όρους Τ'ης γλωσ

σικής οιαμιΧΧ'ης στ'ην ΕλλιΧοα, θεωρείται περισσότερο αντικείμενο παριΧ
οιαοικασία εξέλιξ'ης, και μιΧλιστα αντικείμενο με ιοιόΤ'ητες σχεοόν υπερ
φυσικές. Η κατοχή του αποτελεί προυπόθεσ'η για Τ'ην eTCtbEwσY) και Τ'ην
ευ'ημερία του έθνους (Τ'ην ιΧΠΟψ'η αυτή Τ'η συμμερίζονταν και ο Κοραής
και ο ΨυχάΡ'ης, ενώ υποστυλώνει και το μεγαλύτερο μέρος τ/ς oιαμιiΧ'ης).
Απο' 'λλ
τ/ν α
λ' ,~, ~ ,
'η π ευρα, ως αντικειμενο cιιατρεχει τον κινcιυνo να καταστρα-
, ,
φει 'η και να χα θ'
ει. '
Μ ια τετοια απο
'ψ 'η για Τ'η γλ' ~ συναντιεται
ωσσα cιε ,
"
φυσικα μονο σΤ'ην Ελλαcια
~ '"~
ουτε, οπως, ,
"λ
ειcιαμε, αρκει για να εκφρασει ο ες
τις ελλ'ηνικές θεωρήσεις Τ'ης γλώσσας. Η oιαμιiχ'η όμως αυτή καθ' εαυτή
μπορεί σήμερα να ερμ'ηνεuθεί ως σύμπτωμα του φαινομένου που συχνιΧ
αποκαλείται 'αντικειμενοποί'ησ'η' Τ'ης γλώσσας, φαινόμενο που συναντάται
σΤ'ην ΕλΜοα σε μεγιΧλο bαθμό.
Η Γλώσσιι ως ιιν't'ικιίμeνο a't'YJ" ελλ'ηνική πιιριΧ80σ'η. Οι συνέπειες αυτής

Τ'ης θεώΡ'ησ'ης Τ'ης γλώσσιις οεν έχουν σταμιιτήσει νιι απιισχολούν φιλο
σόφους Τ'ης γλώσσας του εικοστού α.ιώνα.. Ο Emst Cassirer, γριΧφοντα.ς
στα. 1930 προειοοποιούσε ότι:
«Δεν κρίνει κανείς το ζ~τ/μα ΤΎJς γλώσσας ορθά, αν ΤΎJν εκλαμΕίάνει κατά
τον ένα ~ τον άλλο τρόπο ως oντόΤΎJτα με ΤΎJ μoρφ~ του πράγματος, ως
ουσιώδες μέσο, το οποίο παρεμΕίάλλεται μεταξύ του ανθρώπου και τ/ς
πραγματικόΤΎJτας που τον περιΕίάλλει. Εντούτοις, όταν επιχειρεί κανείς να
ορίσει αυτό το μέσο με μεγαΛUτεΡΎJ axp{t)etot, φαίνεται πως πάντοτε -παρ'
.όλο που θέλει να είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ δύο κόσμων- αποτελεί
το φραγμό που χωρίζει το ένα από το άλλο». 103
102. Παρατίθεται από τον r. Μ. Καλιόρη στον τόμο Δημόσιος Διάλογος για τη
γλώσσα, ό.π., σ. 40.
103. Ε. Cassirer, «'Geist' und 'Leben' ίη der Philosophie der Gegenwart»· ΠιχΡατίθετοι ι
σε απλικ~ μετάφροιση οιπό τον Gera1d L. Bruns, Modem Poetry and the ldea ojLαnguage:
Με πολύ οιαφορετικούς όρους ο Michel Foucault, στο 6ι6λίο από το

'5:'
οποιο '
οανειστ/κα τον τιτ '
, λ ο για την ενοτητα αυτη, ε ξ'
ισωνει ολ',
οκ ληρη την
ανάπτυξη της σύγχρονης ευρωπα'';κής λογοτεχνίας με το οιαχωρισμό,

, 5:' ' 5:" , , ξ'
κατα τη οιαρκεια του οεκατου ενατου αιωνα, μετα υ της γνωσης και της
,
γλώσσας, του κόσμου και της λέξης. Ο Foucault, χαρτογραφώντας από
ιστορική άποψη την αυξανόμενη, όπως ισχυρίστηκε, σκοτεινότητα της
γλώσσας στην ευρωπαϊκή οιανόηση, από το Διαφωτισμό μέχρι το σύγ
χρονο λογοτεχνικό κείμενο, συμπεραίνει ότι η γλώσσα έπαψε εντελώς να
λειτουργεί σαν μετα6ατικό μέσο: «ο οέκατος ένατος αιώνας επρόκειτο να
καταργήσει εκείνο το οεσμό (δηλ μεταξύ γνώσης και γλώσσας) και να
κληροοοτήσει την αντιπαράθεση μιας γνώσης, που περιστρεφόταν γύρω
από τον εαυτό της, με μια γλώσσα που είχε γίνει, ως προς τη φΙΙση και
τη λειτουργία της, αινιγματική - και αυτό από την εποχή εκείνη ονο
μάζεται Λογοτεχνία» και παρακάτω «Η λογοτεχνία απομακρύνεται
5:' " απο την πραγματευση
σταοιακα ' 5 :Ιι.ιεων,
' ' 'λ εια του μετα-
και με την απω
e ,
οατικου
, 'ζ
της χαρακτηρα αυτοπεριορι εται '" απευ
θ' ,
υνεται στον εαυτο της
ως το συγγράφον υποκείμενο, " .και κατ' αυτόν τον τρόπο όΜ τα νήματά

της συνθέτουν έναν ιστό '" που αποτελεί την καθαυτό ενέργεια του
συγγράφειν» .104
Φαίνεται λοιπόν ότι σε μια παράοοση, όπου η συνήθεια της σκέψης

που αφορα, στη γλ'
ωσσα ως "ξ'
αντικειμενο ειναι ε αφετικα αναπτυγμενη, ,
όπως συμ6αίνει στ/ν Ελλάδα, οι αμοι6αίοι οεσμοί, που οένουν μαζί τα
πράγματα και τις λέξεις στα οποία αναφέρονται, μπορεί να χαλαρώνουν
ή να γίνονται πρ06ληματικοί. Ο Ψυχάρης στο Ταξίδι, αναλογιζόμενος τις
δόξες της Ακρόπολης των Αθηνών, δηλώνει πως:
«Σας 6ε()αιώνω που ο Παρθενώνας οε μ.' αρέσει όσο μ.' αρέσει το όνομ.ά
του ... » .105
Η οημοτική πρέπει να υποστηρίζεται, σύμφωνα με τον Ψυχάρη, όχι

, 'ζ 5:"5:' "
γιατι αντικατοπτρι ει και μεταοιι.ιει μιαν αντικειμενικη πραγματικοτητα,
Α Critical and Historical Study, Yale University Press, New Haven, Conn, and London 1974,
σ. 11.
104. Βλ Μ. Foucault, Les mots et les choses, Paήs 1966. (AΎΎλικ~ μεΤιXφρlXσ1J The
Order of Things: AnArchaeology ofthe Human Sciences, Tavistock, London 1970, 6λ α.ντί
στοιχα. σσ. 89, 300).
105. ΨuχιΧΡης, Το Ταξίδι μ.ου, ό.π., σ. 191.
-------------~.
αλλσ. γιατί η ίδια είναι ανώτερη, όχι μόνο από την καθαρευουσα αλλσ.
ακόμη και από τα πρσ.γμα.τα που κατονομά.ζει! Μια τέτοια αντίληψη της
γλώσσας έχει κσ.ποιες συνέπειες, γιατί όπως παρα.τήρησε ο Cassirer, η
προσοχή μετατίθεται από τις έννοιες των λέξεων στην ουσία τους, και
είδαμε αρκετσ. πειστήρια ως προς αυτό το επιχείρημα. στη διαμά.χη για
την ελληνική γλώσσα, και ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο τόσο συχνσ.
υπαγόρευσε τους όρους της λογοτεχνικής κριτικής. ιπσ.ρχει όμως μια
σ.λλη αντισταθμιστική συνέπεια αυτής της αντικειμενοποίησης και της
συνακόλουθ'ης χαλσ.ρωσης των δεσμών ανσ.μεσα στις λέξεις και τα πρσ.γ
μα.τα. Και οι δυο πλευρές της διαμσ.χης απέδωσαν στη γλώσσα (ως
,
αντικειμενο
) ξ '';10' ';10' '';10 ,
ε αφετικες ουναμεις: ουναμεις ικανες να οημιουργησουν η να
,
καταστρέψουν τα θεμέλια του κρσ.τους.

Σ την 'Ί'Ί' , "Α.....'
εΛΛηνικη κοινωνια συναντα κανεις, καv,ιμερινα, αρκετα παρα-
,
δείγμα.τα είτε με τη μορφή γενικών είτε συγκεκριμένων διατυπώσεων,
σύμφωνα με τα οποία αποδίδεται πραγμα.τική δύναμη σΤΎ) γλώσσα, τόσο
από τψ σ.ΠΟψΎ) των γενικών όσο και από τψ ιΧΠΟψΎ) των συγκεκριμένων
διατυπώσεων. Σε διιΧφορες μιΧλιστα μελέτες Ύ) ΕλλιΧδα αναφέρεται συχνσ.
ως χώρα όπου εΠΙbιώνει ακόμΎ) ο προφορικός πολιτισμός. Ωστόσο, οι
προφορικές παραοόσεις, οι οποίες έπαιξαν σημα.ντικό ρόλο στην ελλψική
ζωή και σΤΎ) λογοτεχνία, ακόμΎ) και στον εικοστό αιώνα, δε λειτουργούν
καθόλου ως διαφανείς «καθρέφτες απέναντι σΤΎ) φύση» .106 Οι ενδείξεις
όμως της 'λανθιΧνουσας προφορικότητας' χρεισ.ζεται να αντιπαραbλΎ)θούν
στο ιστορικό πλαίσιο συνεχούς χρήσης της γραφής επί τρεις χιλισ.δες
περίπου χρόνια. Επίσης, οι θΡΎ)σκευτικές αλήθειες διαΤΎ)ρήθ'ηκαν εuλαbΙ-
. κιΧ με τη bοήθεια των Γραφών καθώς ψσ.λλονται καθ'ημερινιΧ στψ εκ
κλησία. ιπσ.ρχουν ακόμη παροιμιακές εκφρσ.σεις οι οποίες εκφρσ.ζουν ΤΎ)
δύναμη της γραφής, όπως «είναι γραφτό της μοίρας» και «ό,τι γριΧφει
οεν
';10 ξ'
εγραφει» . '
'Ο πως φαινεται λ" ,
οιπον απο τα παραπανω S!' '
παραοειγμ.α.τα,
Ύ) γραπτή γλώσσα κατέχει ιδιαίτερΎ) OUναμη. Συνεχιστές και κλΎ)ρονόμοι

ΤΎ)ς δύναμης αυτής στις μέρες μα.ς είναι οι φορείς ΤΎ)ς κρατικής γρα.φειο-
106. Βλ. κεφ. 4 και την αναφορά σε άρθρα των Eideneier 1985, ό.π., και Tziovas
1989, ό.π., σ-ημ. 53. Σχετικά με τη σιιμ()oλικ~ οιιΧστασ-η του ελληνικού o-ημoτικoιJ
τραγουοιού, ()λ Rοdeήck Beaton, Folk Poetry 0/ Modem Greece, Cambήdge University
Press, 1980, σσ. 110-111, 120-35. Αξίζει να σ-ημ.ειωθεί ότι ~o-η από την επoχ~ του
Σολωμού το ο-ημοτικό τραγούοι άσκψε επίορασ-η τόσο στη γραπτ~ όσο και στην προ
φoρικ~ παριΧοοσ-η τ-ηι; ελλ-ηνικ"ήι; ποί-ησ-ηι;.
Κριχτίιχς κιχι η νομ.οθεσ(ιχ. 1Ο7

Γtιx πιχρ&Οειγμ.ιχ, στην κιxθημ.εpιν~ ομ.ιλίΙΧ ο
ΙΧστυνομ.ικός «γρ&φει» τον πιχριχ()&τη κιχι ο πονηρός τιxξιτζ~ς μ.πορεί νιχ
φpOνΎJμ.ιxτιστεί ιχν τον ιxπειλ~σεις πως θιχ τον «γρ&ψεις». Σε &λλες πε
ριπτώσεις, κιχι συγκεκριμ.ένιχ κιχτ& την εκτέλεσΎj θpΎJσκευτικών τελε-
ι, ι
f!' 'θ '
τουργιων, οπως εινιχι η ΌΙXΠΤΙσΎj ΚΙΧΙ ο γαμ.ος, κιχ ως εΠΙσΎjς κιχι στους
,
λΙΧίκους εξορκισμ.ους, ΎJ εκφώνησΎJ συγκεκριμ.ένων λέξεων, ιxυτ~ κιχθ'
ιxυτ~, νοείτιχι ως ΠΙXνίσχυpΎJ μ.oρφ~ πp&ξΎJς. Σε όλες αυτές τις περιπτώ
σεις, ΎJ ισχύς που ιχποοίοετιχι σΤΎJ λέξΎJ, είτε πρόκειτιχι γιιχ γpιxπτ~ είτε
για πpoφopικ~, 6ρίσκεται, &λλοτε OλOκλΎJpωτικ& κιχι &λλοτε εν μ.έρει, έξω
ΙΧπό τις κυριολεκτικές σΎjμ.ΙXσίες των ΧΡΎJσιμ.OΠOΙOύμ.ενων λέξεων. 108
Μια &λλη περιoχ~ ΤΎJς πρoφopικ~ς επικοινωνίας, στην οποίιχ έχει
πιxpιxΤΎJΡΎJ θ ει' ιχπο ιχν θ ρωπολ'
, "
ογους ε'λλ ει Ψ η ιχντιστοιχιιχς ιχνιχμ.εσα στις λ'ε-
ξεις και τα πρ&γμ.ιχτιχ, είναι ο τρόπος μ.ε τον οποίο χρησιμ.οποιείτιχι η
γλώσσιχ σε συγκεκριμ.ένες περιστ&σεις από γονείς ~ στενούς συγγενείς
όταν μ.ιλούν σε μ.ικρ& πιχιΟι&. Η Renee Hirschon παρουσίιχσε πιχριχΟείγμ.ιχ
τιχ ιχπό ΤΎJν ανθρωπoλoγικ~ της έρευνα σΤΎJν Ελλ&Οα. Δελειχστικές υπο
σχέσεις κιχι τρομ.ιχκτικές ιχπειλές, που γίνοντιχι στιχ μ.ικρ& πιχιοι&, πολλές
φορές ιχντί νιχ υπooΎJλώνoυν μ.ιιχ πρ&ξΎJ που πρόκειται νιχ ιxκoλoυθ~σει,
λειτουργούν στην πραγμ.ιχτικότητιχ ως υποκα.τ&στιχτο ΤΎJς πρ&ξης: ΎJ
υπόσχεσΎj γιιχ πιχγωτό είναι ΎJ ίοιιχ μ.ιιχ εΠΙbΡ&6εUσΎj, η ιxπειλ~ γιιχ ξύλο
μ.ιιχ τιμ.ωρία. Το ιχποτέλεσμ.ιχ, σύμ.φωνα μ.ε την Hirschon, είνιχι η «οι&ζευ-
ξη ,
αναμ.εσα στις λ'ξ
ε εις 'ξ"
κιχι ΤΎJν πρα ΎJ», ετσι ωστε "
«ΎJ σχεσΎj αναμ.εσιχ
στις λέξεις και τις πρ&ξεις νιχ είνιχι πoΛU χαλιxρότεΡΎJ» ιχπ' ό,τι θα πε
ρίμ.ενε κιχνε(ς σε συγΚΡΙσΎj μ.ε παρεμ.φερείς οιιχτυπώσεις στιχ ιχγγλικ&.1Ο9
Σε τέτοιες οιιχτυπώσεις επι6ε6αιώνετιχι ΎJ ouνιxμ.ΎJ κιχι ΎJ αυτονομ.ίΙΧ του
ομ.ιληΤΎJ, '
'110 ιχλλιχ οι συνεπειες " ~" κιχι ιχκομ.η, οπως
τους γιιχ το ΠΙΧΙοΙ , υπο-
107. Για μ.ια λεπτομ.ερή παρουσίαση 6λ Michael Herzfeld, Α Place in History: Social
and Monumental Time in α Cretan Town, Pήnceton University Press, 1991.
108. Βλ Charles Stewart, Demons and the Devil: Morallmαgination ίπ Modem Greek
Culture, Prίnceton University Press, 1991, ειοικά σσ. 211-43.
109. Renee Hirschon, «Greek Adults' Verbal Play, or, How to Train for Caution»,
JoumalojModemGreekStudies 10 (1992), 35-56. Βλ σσ. 40, 44. Μεγάλο μ.έρος αυτού
Του τεύχους του περιοδικού καλύπτει ένα αφιέρωμ,α που επιμ.ελήθ'ηκε ο γλωσσολόγος
Brίan Joseph μ.ε το γενικό τίτλο «Language, Power and Freedom ίη Greek Society», σσ.
1-120.
110. «Η ελευθερία τού να αποκό6ει κανείς τις λέξεις από τις πρ&ξεις στα ελλΥ)νικά,
είτε πρόκειται για υποσχέσεις, απειλές, ψέμ,ατα ή φαντασίες, έχει ως αποτέλεσμ,α ο
σΤΎ'jρίζεt Ύ'j Hirschon, και ytιx το μελλοντtκό εν~λtκα, efvιxt Ύ'j συμμετρtκά
"
μεtωμενΎ'j 1 : ' ΤΎ)ς γλ'
πtστΎ'j σΤΎ'jν α"ιοπιστtα "
ωσσας να αναπαρtστα τον κοσμο:
αΗ αλ~θεtα οεν μπορεί να ι)ρίσκεταt στtς λέξεtς, xιxt ούτε είναt προσι)ά
σtμΎ) μέσα από ΤΎ) γλώσσα».111
Η Γλώσσα. ως α.ντικείμενο στΤ)ν ελλΎ)νικ~ λογοτεχνία.. Η αντίλΎ)ψΎ) για.

ΤΎ) γλώσσα. σΤΎ'jν ελλψtκ~ παράooσ1j, που υποφώσκεt σε όλες αυτές 'ttc,
εΚΟΎ'jλώσεtς, lXtt αφ~σεt τα ίχνΎ) ΤΎ)ς xιxt στ/ λογοτεχνία., tΟtαίτερα. κα.τά
τα τελευταία εκα.τό χρόνtα. Στψ πιο α.πλ~ μoρφ~ τους, α.υτά μπορεί να.
τα. Oet κανείς σε αφΎ)Υημα.τtκά επεtσόοtα ~ στtς Οtα.τυπώσεtς των μυθt
σΤΟρΎ)μ.α.τtκών προσώπων, τα οποία. τείνουν να. επtι)ε()α.tώνουν τψ taxU
ΤΎ)ς μΎ) λογοτεχνtκ~ς μα.ρτυρίας που μ.α.ς απα.σχόλΎ)σε ΠΡOΎ'jγoυμένως. Η
(Otιx α.ντίλΎ'jψΎ) αντανακλάταt επίσ1jς xιxt στψ πρακτtκ~ των συγγραφέων,
που συχνά εκμεταλλεύονται τ/ oύναμΎ'j xιxt ΤΎ'jν αυτονομία ΤΎ)ς γλώσσας,
εφόσον ΤΎ) ι)λέπουν έτσt, ytιx να καταφέρουν να επιτύχουν συγκεκριμένους
λογοτεχνtκους
" στοχους.
rtιx παράοειγμα, Ύ) επtι)ει)αίωσΎ) ΤΎ'jς εν ouvιXfLtt ειαμορφωτtκ~ς 06-

ναμΎ)ς ΤΎ'jς γλώσσας, όταν ΧΡΎ)σtμοποtείται κατά τρόπο που οεν αναφέ
ρεταt κατευθείαν στα πράγμ.α.τα, επtσ1jμ.α.ίνεταt στον τίτλο του ΟtΎ)~μα
τος 'Τα ρέστα' του Κώστα Tαχτσ~, που κυκλοφόρΎ)σε για πρώΤΎ) φορά
το 1964. Στο Ot~yηfLΙX αυτό, ένα μικρό αγόρt nιxCpvet ένα καλό μάθΎ)μ.α.
προκεψένου να μΎ) χασομερά στο ορόμο για το σπίτt από το μαγαζί ΤΎ)ς
γωνίας, με τα ρέστα ΤΎ)ς μΎ)τέρας του. Το OI~yημ.α. αρχίζεt:
«-Έφτυσα.! Αλίμονό σου α.ν χα.ζέψεις πάλι στο ορόμο!

Δεν έφτυνε ποτέ στ' α.λ~θεια.. μόνο με λόγια., μα. το νόημα. της α.πειλ~ς
~τα.ν κα.θα.ρό: Έπρεπε νάχεις γυρίσει πίσω πριν στεγνώσει το σάλιο» .112
oμιλ1)τ~ς να μπορεί να οιατηρεί την εσωτερικ~ αίσθηση της πpoσωπικ~ς αυτονομίας»

(Hirschon. ό.π., σ. 46). Βλ και την απάντηση στο άρθρο Τ1)ς Hirschon από τον Peter
Mackridge: «το γλωσσικό σημείο τείνει να θεωρείται από τους 'Ελ/ψες ότι μπορεί να.
οιαχωρίζεται από την αναφορά και να αντικαθίσταται από ένα άΜο που αν~κει σε
οιαψορετικό Uφoς» (Gλo Lαnguage, Power αnd Freedom, ό.π., σ. 113).
111. Hirschon, ό.π .• σ. 51, Gλ. και σ. 37: «αυτ~ η λεκτικ~ επαφ~ παίζει ρόλο στη
μετάοοση των οντολογικών πpoσλ~Ψεων που συνοέονται με την ευρίιτφη κοσμολογία και
ως εκ τουτου παίζει ρόλο και στην πoλιτισμικ~ αναπα.ρα.γω~».
112. Κ. Tαχτσ~ς, Τα Ρέστα (Κέορος, Αθήνα 1974), σ. 9.
---------------
Η πράξη του φτυσίματος, με την οποία αρχίζεt το Οt~Υημα, ποτέ οε

συνέ6η στη μυθιστορηματtκ~ πραγματικότητα, δημιουργεί όμως μtα
πραγματtκότητα ytιx το παιδί, στην οποία 'το νόημα της απεtλ~ς' elvιxt
εντελώς καθαρό - μια σημασία η οποία εξακολουθεί να ερμηνεύεται στη
δεύτερη παράγραφο με τους όρους της δημtουΡΥημένης 'πραγματικότη
τας , (το δtάστημα του χρόνου που χρειάζεταt ytιx να στεγνώσεt το ανύ
παρκτο σάλtο). Στην περίπτωση αυτ~ το 'παtχνίδt' που παίζεταt με λέξεtς
elVΙXt μόνο κατά περίσταση λογοτεχνtκό: η πλαστ~ αφηyηματικ~ δ~λωση
γίνεταt ακόμη πιο εντυπωσtακ~ όταν πρ06άλλεταt ως η πρώτη λέξη ενός
μυ θ οπ λαστικου κεtμενου.
ι ι Μ λ ι ι ι ξΙ
ο αταυτα, η αψηγουμενη ιστορtα, ανε αρτητα
από το αν elvιxt αληθtν~ ~ όχt, προέρχεται από το χώρο της καθημεριν~ς

εμπειρίας. Χρόνια αργότερα, σύμφωνα με το τέλος του δtη~ματος, η
τακτtκ~ της μητέρας θεωρείται πως έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα:
ο ~ρωας δεν τα καταφέρνεt «να γίνει άντρας», όπως τον προτρέπει η
Ι Ι Ι 1:"!1' ψΙ λ'
μητερα του, και η αποτυχtα αυτη απocιιoεται στtς α tκορες απεt ες με
τις οποίες άρχισε η tστορία. Παρ' όλο λοιπόν που οεν εκφράζεταt με αυτόν
τον τρόπο στο δι~yημα, 'η πραγματικότητα' της απεtλ~ς της μητέρας
προκαθορίζει τη μελλοντtκ~ (αποκλίνουσα) στΜη του νεαρού άνδρα στον
κόσμο των ενηλίκων.
Υπάρχουν επίσης κείμενα των τελευταίων χρόνων στα οποία άλλα
λογοτεχνtκά πρόσωπα επηρεάζονται ποικιλοτρόπως, προσλαμ6άνοντας τις
λέξεtς ως καθαυτό οντότητες, χωρtστά από τα 'πράγματα στα οποία
αναφέρονται. Σε ένα μυθtστόρημα του Βασίλη Βασιλtκού, που δημοσιεύ
τηκε τον LotO χρόνο με το oι~yημα του Tαχτσ~, η αίσθηση της πραγ-
Ι Ι Ι 1:' Ι Ρ Ι Ι λ'
μιχτtκοτητας του νεαρου ηρωα cιιαταρασσεται σΟΌαρα, οταν ανακα υπτει
μικρά τυπογραφtκά λάθη σε μερικά πoι~ματα που δημοσίευσε ο ίΟtoς. Ο

λόγος yt' αυτ~ την αντίδραση δίοεται με μια δόση ειρωνείας:
«Ίσως για.τί ο Άγγελος είχε μάθει ΠJ ζω~ μόνο με τις λέξεις, με τις εικόνες,
ίσως για.τί είχε μάθει να. ερμηνεόει τον κόσμο μόνο με τα. γριiμμα.τα. ... ». 113
Kιxt ίσως λιγότερο αρνητtκά, η αφη~τρια του μυθtστt)ρ~ματος Το

ΧΡΟΥικό μ.ιας μ.οιχείας της Μάρως Βαμ60υνάΚ'Υ) (1981) οηλώνεt, σε
κάποtο σημείο:
113. Οι φωτογραφίες (ιχνιχτυπώνετιχι στο έργο του ίδιου Η τριλογία, εκΟ. Γνώση,
Aθ~νιx 1987, σ. 282).
«Το είπα και πιο πάνω, οι λέξεις μ' αΎΎίζουν με την αόριστη αίσθηση· που
αποπνέουν, με τον ~χo. Πιο πολί; αυτό μετράει, πιο πoΛU κι από την
έννοια» .114
Η μ.αρτυρία αυτ~ για την προτεραιότητα που δίδεται στη λέξη σε

,
σχεσΊ)
, " 'λ
μ.ε τα πραγματα στα οποια αναφερεται, και το αποτε εσμ.α που
έχει το φαινόμ.ενο αυτό στους χρ~στες της γλώσσας, δεν περιορίζεται στο
οεύτερο μ.ισό του εικοστου αιώνα. Το θεατρικό έργο του Ν ερουλου, που
λΙbελλογράφησε τον Koρα~ και τις προτάσεις του για γλωσσικ~ μ.εταρ
ρυθμ.ΙσΊ), Οημ.οσιευμ.ένο το 1813, κλιμ.ακώνεται, όπως είδαμ.ε, τη στιγμ.~
που το κύριο πρόσωπο ΠΥ{γεται από μ.ια λέξη. Σε άλλο σΊ)μ.είο, το ίδιο
πρόσωπο δ~λωνε, παρωδώντας διαbολικά το ύφος και τις ιδέες του Koρα~:
«η γλώσσα οεν έφθασεν ακόμην εις τον bαθμ.όν του να επιοέχηται την
πoιητικ~ν ποικιλίαν και σΟbαρότητα' οια τοuτο αγωνιζόμεθα να οιορθώσω
μ.εν, και να πλουτίσωμεν πρώτον αυτ~ν, και uστερον ν' αρχίση το Γένος
πεζώς και ποιητικώς να. συΎΎράφη' πρώτον είναι η μoρφ~, και ΟΟτερον η
uλoyJ. Πρώτον το πώς, και uστερον το τι. Πρώτον οι κανόνες της γλώσσας,
κα.ι uστερον η γλώσσα» .115
Το ίδιο το θεατρικό έργο δεν επιΟοκιμ.ά;ζει αυτ~ την ά,ποψη, αλλά, ο

Ν ερουλος
' εκμ.εταλλ ευεται στο ' ,
επακρο 'λ'
μ.ια τασΊ) που αν θ ανε στη συγ- '
,
χρονη '!1"
του γλ ωσσικη οιαμ.αχη. Κ" 17 ' ανα-
ατα προεκτασΊ), τα Δοραχιστιχα
γνωρίζουν μ.ε θλίψη (και υπερ6ά,λλουν κατά, κωμ.ικό τρόπο) μ.ια καθιερω-
,
μ.ενη νοοτροπια.
, Σ!1" , θ' !1' 'ζ
χεοον ταυτοσημ.α αισ ηματα, συνουα οντας
,
τοσο μ.ια
θλι6ερ~ υπερηφά,νεια όσο και ένα αίσθΊ)μα απώλειας, εκφρά,σ't'Ί)καν οόο

περίπου αιώνες αργότερα, όταν ο Βασιλικός είχε την τελικ~ λέξη σ' ένα
τηλεοπτικό πρόγραμ.μα του BBC για τη σόγχρονη Ελλάοα, που μ.εταΟό
θΊ)κε στΊ)\l Αγγλία το 1984. «Οι Έλληνες έχουν μ.ια λέξη γι' αυτό το
, , ~ Ι, ,
πραγμα», ειπε, «οεν εχουν ομ.ως το πραγμα».
Η ' 'J1"
καταστασΊ) η οποια απor.ιoκιμ.αστηκε μ.ε χιουμ.ορ στα Δοραχιστι-
, Τ-Τ
,
χα, στις αρχες
' !του
1 "οεκατου ενατου
, ,
αιωνα,
!1'
και οιατυπω
'θ
ηκε επιγραμ.μα-
,
τικα
,
απο τον
Β λ' 'λ 'J1" , ,
ασι ικο στα τε η του εικοστου, r.ιεν ειναι γενικως ευπροσ-
oεκ't'Ί) από όλους τους συγγραφείς. Και πρά,γματι, ένα μ.εγά,λο μ.έρος της
114. Μάρω Βαμ.EiοuνάΚΎ), Το Χρονικό μιας μοιχείας, εκ". Δόμος, Αθ-ήνα 1981, σ. 51.
115. Βηλαράς κ.ά., Η δημοτικιστική αντίθεση, ό.π., σ. 31.
λογοτεχνίας που είναι προσιτή στους μη Έλ/ηνες αναγνώστες, φαίνεται

να καθοοηγείται από μια ισχυρή επιθυμία να σπάσει τους φραγμοίις
ανάμεσα στη γλώσσα και τον κόσμο. Έχουμε οει πολ/ά παραοείγματα,
!' ,
ιοιαιτερα στο μυ θ"
ιστορημα, οπου ι
γινεται 'θ εια
προσπα να ειπω θ ουν
ι τα
πράγματα όπως ήταν, να παρουσιαστεί μια αΟΙiXμεσολάf>ητη μαρτυρία

μέσα από την οποία τα γεγονότα κατά κάποιον τρόπο «μιλοίιν από μόνα
τους'. Η επιτακτικόΤ1)τα με την οποία τόσοι πολ/οί Έλ/ηνες συγγραφείς
επιχείΡ1)σαν να κάνουν κάτι τέτοιο, εξ1)γείται είικολα αν λάf>ουμε υπόψ1)
ι
οτι ,
αυτα Ι' '
συμοαινουν ,
σε ενα 1"......'
περιοαΛΛον, οπου 1) γραΠΤ1)'λ'ξ
ε 1) !' θ'
οια ετει
μεγάλ1) οίιναμ1) αλ/ά ταυτόχρονα είναι επικίνουνα αναξιόπιστο όργανο Τ1)ς

σωστής μετάοοσ1)ς Τ1)ς αλήθειας για τα γεγονότα και τις εμπειρίες.
Αυτό είναι το υπόf>αθρο, το οποίο μας επιτρέπει να καταλάf>ουμε
καλύτερα το φαινόμενο του ΣτραΤ1)γού Μακρυγιάννη στα τέλ1) του
απελευθερωτικού Αγώνα, ο οποίος έμαθε να γράφει ώστε να σ1jμειώσει
«γυμνή Τ1)ν αλήθεια και χωρίς πάθος» ή, όπως έγραψε αργότερα,
« Μ παινοντας
ι ,ι λ θ ι
εις αυτο το εΡγον και ακο ου ωντας να γραφω ουστυΧ1)-
Ι!' ι
ι 'Ι:'
ματα αναντιον Τ1)ς πατριοος και
θ ι
Ρ1)σκειας...
r' ,ι
ραφοντας αυτα τα αιτια
και τ/ς (sic) ΠεΡίστασες ... γράφω με πολ/ή αγανάΧΤ1)σιν αναντίον των
αιτίων» .116 Υπάρχουν πολ/ά παραοείγματα αφ1)Ύ1)τών στο ελ/ηνικό μυ-
θ ισΤΟ(1)μα,
ι 'Ι:' 1:" ''1:' ι
που συχνα οεν οιακρινονται απο τους ιοιους τους συγγραφεις,
και που άμεσα ή έμμεσα ισχυρίζονται παρόμοια πράγματα. Ο αφ1)Ύ1)τής

του ΜυΡιf>ήλ1), σΤ1)ν εκοοχή του 1930 του μυθιστορήματος Η Ζωή εΥ
τtXφω, εκφράζει ολόκλ1)Ρ1) Τ1) λογική του f>ιf>λίου ως εξής:
«Ίσως κι όλας να τα κλείσω στέρεα μέσα σέναν κάλυκα από οι)ίοιχ κιχι νιχ
γράψω χτυπψά μ.ένιχ σφυρί πάνου στο μ.προίιντζο: «ΆλY)θιν~ ιστορίιχ ενους
στριxτιώ'tΎJ'" Έτσι, ποιος ξιχίρει, μ.πορεί, σιχν περάσει τούτ'Υ) 'Υ) πιχραφροσυν'Υ)
του πολέμ.ου, που κάνει όσους τον είοιχνε ιχπ6 κοντά νιχ τον πλιχστογριχφουνε
μ.έσιχ στιχ λo~ς τυπωμ.ένιχ χιχρτιά, νιχ ~γει κάποτε 'στο φως του ~λιoυ κιχι
μιιχ φων~ ΠΟΥ θιΧχει το ΚΟΥριΧγιο νιχ πει Τ'Υ)ν ιxλ~θεια χωρίς νιχ φοι)ιΧται Τ'Υ)ν
κιχτιχοίωξ'Υ) κιχι Τ'Υ) ι)ρυσιιΧ (sic), γιιχτί θά.νε 'Υ) φων~ ενόυς πεθιχμ.ένου».1Ι7
Όπως είοαμε, τα μέσα με τα οποία οι συγγραφείς αυτοί εξεπλήρωσαν
116. Βλ την ΕισαγωΥή (1829), στα Aπoμ.yr;μ.oyει5μ.aτα του MιxxρuytιXW1] (εκΟ ..

Μπάυρον, σ. 91), και τον Πρδλογο του Συγγραφέα (1850), σ. 85.
117. Η ζωή εΥ τάφω (1930), δ.π., σσ. 310-11.
, ~ ,~ λ'
τους στοχους τους οεν μ.πορουν να. οtα.χωριστουν α.πο το μ.εσον της γ ωσ-
'"
σα.ς. Π ρα.γμ.cιτι,
, α.ποτελ
ει ' " το οτι ο Μ
εφωνεια. '
α.κρυγια.ννης, του οποιου τα. ,
Απομνημονεύματα πα.ρέμ.εινα.ν ά:γνωστα. πεν-ήντα. χρόνια. μ.ετά: το θιχνα.τό
του, έχει έκτοτε εκτιμ.ηθεί περισσότερο για. τη γλώσσα. του πα.ριχ για. την
ιστορικ-ή του μ.α.ρτυρία.. Στις περιπτώσεις των Δούκα., Μυρι6-ήλη κα.ι
Βενέζη μ.ετά: τον Πρώτο πα.γκόσμ.ιο πόλεμ.ο, κα.ι του Μπερά:τη μ.ετά: το
Δεύτερο, σημ.ειώσα.μ.ε τους τρόπους μ.ε τους οποίους οι συγγρα.φείς α.υτοί
κα.λ/ιέργησα.ν κα.ι α.νέπτυξα.ν ιΟια.ίτερα. γρα.πτιχ ύφη για. να. μ.εγεθύνουν την
ψευδαέσθησητης επίδρα.σης της α.δια.μ.εσολά:6ητης εμ.πεφία.ς που ξεπηδού-
σε κα.τευ
'
θ εια.ν ,
α.πο τη σε
λ'~
ιοα..
Α ,ρ ,ρ ~ "
υτο Oεtια.ια. οε σημ.α.ινει οτι οι συγγρα.φεις
,
, ,
α.υτοι α.ποτυγχα.νουν στο στοχο
, τους: το
'θ
α.ντι ετο.
Ω'
στοσο, η α.ποφα.σι-
, , ξ , , . '!:'
στικοτητα. μ.ε την οποια. εκινησα.ν να. πα.ρουσιασουν την αφτιασιοωτη
αλ-ήθεια.' της εμ.πεφίας, και επίσης, τις περισσότερες φορές, να δικαιώσουν

τη δικ-ή τους προοπτικ-ή πά:νω στα γεγονότα, μ.πορεί μ.ε τ~ σεφιχ της να
θεωρηθεί ως α.ντα.πόκριση στο ίδιο είδος γλωσσικ-ής αντίληψης που έχουμ.ε
-ήδη συζητ-ήσει. Η ίδια η α.ναξιοπιστία της γλώσσα.ς κα.θιστά: επιτακτι
κότα.τη την α.ποστολ-ή του συγγρα.φέα να. την υπερ6εΙ
Με α.υτά: τα δεδομ.ένα, μ.πορεί, πιστεύω, να. κατα.λιi6ει κα.νείς καΛU
τερα. τη συγκινητικ-ή πα.ριχκληση του Σεφέρη για. απλότητα. κα.ι tvιXpyttιx,
όπως εκφρά:ζετα.ι στο ποΙημ.ά: του «Ένα.ς γέροντας στην ακροποτα.μ.ιά:»
(1942):
Δεν θέλω τέποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί
ετούτη η χάρη.
Γιατέ και το τραγούδι το φορτώσαμε με τόσες μουσικές
που σιγά-σιγά 60υλιάζει
και την τέχνη μας την στολέσαμε τόσο πολύ που φαγώθηκε
από τα μαλάματα το πρόσωπό της
κι εέναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατέ η
,Ιι' " ,
ψυχη μας αυριο κανει πανια.
Η φων-ή που μ.ιλά:ει εδώ φα.ίνεται να. έχει πλ-ήρη επΙγνωση του πόσο
~, , , 'Σ
αουνατο εινα.ι α.υτο που γuρευει.
"1_,
το ΠΝΆ.ισιο της ε
λλ'
ηνικης
λ
ογοτεχνιας
'
του εικοστού αιώνα δεν πρόκεtτα.ι για α.πλο"iκ-ή ο-ήλωση πίστης στην
α.ντιστοιχια " αναμ.εσα στις λ'ξ
ε εις και τα. 'Α ντικατοπτρι'ζει
πρα.γμ.ατα..
μ.ά:λ/ον την Ιοια νοστα.λγΙα. που είνα.ι επίσης φα.νερ-ή, κα.τά: δια.φορετικό
όμ.ως τρόπο, στην επιγρα.μ.μ.cιτικ-ή Οια.τύπωση του Βα.σιλικού, στην οποία.
α,να,φερθήκα,μ.ε πα,ρα,πιχνω, για,τί μια, τέτοια, σχέσΎ] οεν μπορεί να θεωρείται

δεδομένη στην ελ/ηνική πραγματικότητα. 118
Σε όλα, τα, λογοτεχνικιχ πα,ρα,Οείγμα.τα, που εξετιχσα,με μέχρι στιγμής,

Ύ) τιχσΎ] μέσα, σΤΎ)ν ελ/ψική πα,ριχΟΟσΎ] να, θεωΡΎ)θεί Ύ) γλώσσα, ως α,ντι
κείμενο, έχει κα,τιχ μ.εγιχλο μέρος α,ντιμετωπιστεί α,ρνΎ)ΤΙΚιχ: με χιοίιμορ,
με πα,ρα,ίΤΎ)σΎ] ή, α,κόμΎ), κα,ι με α,ποφα,σιστικότ/τα, να, ξεπερα,στοίιν οι
" ...... ' , !:"
συνεπειες ΤΎ)ς. Α /\Λα, τα, πρα,γμα.τα, αεν εινα,ι πα,ντοτε ετσι. ,
'Ο ι συγγρα,φεις, '
στους ,
συγχρονους 'λ"
κα,φους, !:' 'λ ε ξ α,ν να,
πο υ συχνα, αΙα, θ'
υμισουν στους εα,υ-
τούς τους κα,ι στους α,να,γνώστες τους ότι σόμφωνα, με το Ευα,γγέλιο του
Αγίου ΙωιχννΎ):
Έν clpxij ην ό Λόγος, καί ό Λόγος ην πρός τόν Θεόν, καί Θεός ην

ό λόγος. Ούτος, ην έν clpxij πρός τόν Θεόν. Πάντα δι' αύτοί] έγένετο,
καέ χωρίς αύτοί] έγένετο ουδε εν ό' γέγονεν.
Ο Λόγος, με α,υτή ΤΎ)ν εξα,ιρετικιχ πρo~λΎ)μα,τική έννοια" φτιχνει στο

σΎ]μείο να, τα,υτίζετα,ι λιγότερο ή περισσότερο πα,ιγνιωοώς με ΤΎ)ν ΠΟΙΎ)τική
γλώσσα" ιοια,ίτερα, στις οεκα,ετίες που α,ΚOλoUΘΎ)σα,ν το 1930. Το 1933, ο
μυθιστοριογριχφος Κοσμιχς ΠολίΤΎ)ς έ~α,λε στο στόμα. ενός α,πό τους
ήρωές του Πjν εξής οήλωσΎ]:
«Φίλε μου, εν α,ρχή Ύ]ν ο λόγος. Το ιΧπα,ντο είνα,ι Ύ] λέξΎ] κα,ι το σΎJμεΙo. Με
το να. κιΧνεις ένα. σΎJμείo ή να. προφέρεlς κιΧποlα. λέξΎ], ΟΎ]μιοuργείς ή προ
σκα.λείς μια. ουνα.μΎ], ένα. ον ... Τι έπετα.ι λοιπόν; Έπετα.ι πως τα. λόγια. εΙνα.ι
πιο Οuνα.τιΧ κι, α.πό τα. έργα",.». 119
Αποτελεί χα,ρα,ΚΤΎ)ριστικό τρόπο του ΠολίΤΎ) να, χεφίζετα,ι συχνιχ με

ειρωνικο " τροπο τις 'λ!:""
μεγα, ες ιαεες, ετσι ωστε οι λ'ξ
ε εις ,
α,υτες' να, χα,ρα,-
118. Το νό'ημιχ ιχuτού τοu ιχποσπΜμιχτος δεν είνιχι, όπως έχει uποοτ/ριχθεί, ότι το
όνειρο μιιχς ποίΨ'ης κιχτιχ τον Σεφέρ'η, ποu επιστρέφει στ/ν ιχπλότ/τιχ κιχι στ/ν ενιΧΡγειιχ,
Eiρίσκετιχι μοφιχίιχ σε ιχντίθεσ'η με Τ'ην πριxγμιxτικ~ φύσ'η τ/ς ΠOΙ'ητικ~ς κιχι Ρ'ητoρικ~ς
γλώσσιχς, στ/ν οποίιχ εκφριχζετιχι, Βλ Dimitris Dimiroulis, «The 'Humble Μ' and the
Exquisite Rhetoric: Tropes ίη the Manner of George Seferis», Μ. Alexiou and V. Lambropou~
10S (OOs.), The Text αnd its Mαrgins: Post-Structurαlist Approαches Ιο Thιentieth~Century
Greek Literαture, Pella, New York 1985, σσ. 59-84. Η ΙXνιxγνώρtσ'1] πως 'η μοφιχίιχ ρo~
είνιχl εΎΎεν~ς κιχι στο δικό τοu γλωσσικό μέσο, σuνιστιχ ως ένα μεγιΧλο bαθμ6 μέρος του
πol~μιxτoς,
119. Κ. Πολίτ/ς, Εκάπ; (επανέκδοσ'η Eρμ~ς, Αθήνα 1985), σ. 79.
ΚΤΎJρΙζονταt ως φλυαρίες που αποοΙοονταt σ' έναν εκκεντρικό. Επtκαλού

μενος όμως το Ευαγγέλtο ytιx να θέσεt ΤΎJ γλώσσα πάνω από τα πράγ-
, ,
Π ολ ΙΤΎJς
" "Ι>
ματα, ο xιxvtt υπαΜγμους ytιx ενα σOtιαρoτερo tσχυρtσμο, που
,
επροκεtτο να προων.ι
Α."θ
tt' , , ,
περαtτερω απο τους συγχρονους του μυ
, θ
tστορtο-
γράφους και ΠOΙΎJτές.

Το 1939 ο ποtΎJτ~ς Γιώργος ΣαραντάΡΎJς ΧΡΎJσtμοποίΎJσε τψ tOtιx
αφεΤΎJρία ytιx να επtτεθεί σΤΎJ φtλοσοφία του Κίρκεγκωρντ. Παραθέτοντας
από το Βt~λtκό κείμενο, ο ΣαραντάΡΎJς tσχuρίζεται: «ΎJ φιλοσοφία του
Κίρκεγκωρντ οεν ~ασίζεταt στο Εν αρχ~ Ψ ο Λόγος», xιxt συνεχίζει, «ο
άμεσος ~i~ιxtOC; εαυτός μας για μας οεν ttvιxt ΎJ αίσθΎJσΎ], όπως κατά τον
,
Κ φκεγκωρντ, α λλ'
α ο λ'
ογος. Γ"
ιατt txttvO !.'"
που μας ενοtαφερεt, εκεινο που
θεωρούμε γόνtμο, ttvιxt ΎJ πρώΤΎJ σχέσΎ] μας με το ον, με το ον του

ΠαρμενίoΎJ, 0ΎJλαo~ με το απόλυτο ... ».120 Με λtγότεΡΎJ φtλοσοφικ~ OtιXOt
σΎ] ο ΣεφέΡΎJς έγραφε (σχεοόν αΚρt~ώς ΤΎJν tOtιx επoχ~ που έγραψε το
, "!.' θ'
ποtΎJμα, το οποιο ΎJOΎJ παρα εσαμε
) :« Π ου θ' , ,
ενα περισσοτερο απο τψ ΠOΙΎJ-
,
σΎ] οεν εφι.χρμόζεταt καλύτερα το ΡΎJτό: ΕΥ αρχή YjY Ο λόγος».121 Η πtο
ΡΎJΤ~ προέκτασΎ] αυτ~ς ΤΎJς παραΤ~ΡΎJσΎ]ς σΤΎJ λογοτεχνtκ~ πράξΎJ έγινε
πάλι από τον ΣεφέΡΎJ' ο οποίος ~oΎJ από το 1939 είχε oΎJλώσει: «ο
στερνός σκοπός του ποtΎJΤ~ οεν ttvιxt να περtγράφεt τα πράγματα αλΜ
να τα ΟΎJμtουργεί ονομάζοντάς τα ... ».122 Σ' ένα μεταγενέστερο οοκίμtο, ο
ΣεφέΡΎJς ανέπτυξε περισσότερο αυτ~ τψ ιΟέα. AΠΎJχώντας ΤΎJν πρoΎJγoύ-
Ι
μενΎJ
!."
oιατυπωσΎJ του (juvtlt'ζ tt: «Τ ο ,Ι
ι
'tttvtt ο ποtΎJΤΎJς,
ιxxpιxto OptO Ι,
οπου
ttvιxt να μπορέσεt να πεt "γενΎJθ~τω φως" xιxt να ytvtt φως» .123 Aκρι~ώς
όπως ο λόγος των εντολών του θεού σΤΎJ ΓένεσΎ] ΟΎJμtούΡΎΎJσε τον πραγ-
ι"
ματtκο κοσμο, ετσt xιxt ΎJ λ'ξ 'κατα
ε ΎJ του ποtΎJΤΎJ " καποtον τροπο
' ! .οΎJμtουρ-
'
ytt" τα 'ζ
πραγματα που κατονομα tt.
Για να οούμε πώς εφαρμόζεταt ΎJ αρχ~ αυτ~ στψ πράξΎJ, θα πρέπεt
να ανατρέξουμε xιxt να ξανακοtτάξοuμε μερtκούς από τους συγγραφείς xιxt
τα
,
κεtμενα που
ζ
συ ΎJΤΎJσαμε
, στο τρtτο
, xιxt στο
,
τεταρτο
'λ
κεφα ιxtO:
Ο
ΠεντζίΚΎJς, ytιx παράΟεtγμ.Τ1, κατορθώνεt μέσα από 'ttc; λέξεις το 'θαύμα'

ΤΎJς ανιΧστασΎ]ς ενός νεκρού (ο πεΟαμέΥος κα, r; αYάστασr;), Ο Eλύ't'Ύ]ς,
120. Γιώργοι; ΣαραντάΡ1J<;,Ποιήματα(5 τόμ.), επιμ. Γ. ΜαρινάΚ1JΙ;, Γκοότεμπεργκ,

Αθήνα 1987, τόμο 5, σσ. '233-4.
121. Δοκιμές, τόμο Α', σ. 189 (με 1Jμερομ1jνία 12-21 Δεκεμ6ρίοιι 1941).
122. Δοκιμές, τόμο Α', σ. 139.
123. Δοκιμές, τόμο Β', σ. 164.
------------
στο πολύστιχο ποίΎ1!J.& του Το Άξιον εστί(1959), συνιστ& το θρίαμ60 της

πoιητικ~ς γλώσσας στη 6ία και την καταστρoφ~ που 6ίωσαν οι Έλληνες
τη θλι6ερ~ δεκαετία του 1940, και ο Εμπεφίκος προσπαθεί να δημιουρ
γ~σει μια νέα (έστω και ακατανόητη) γλώσσα ως αναγκαίο στ&οιο στη
σταυροφορία του για την ίδρυση ενός καινουριου κόσμου. Η ίδια αρχ~
μπορεί να ανιχνευθεί, στην πρ&ξη, τουλ&χιστον από τις αρχές του εικο-
ι ι Π Ιλ ι ι ΠλΙΟ
στου αιωνα. ρος το τε ος του εκτενους ποιηματος του α αμ.ιχ
ΔωδεκάλΟΥος του Γύφτου, ο πρωταγωνιστ~ς-αι:pηγητ~ς 6ρίσκει το θαυ

ματουργό 6ιολί, η μoυσικ~ του οποίου θα τον 60ηθ~σει να αναστ~σει τα
γκρεμισμένα είοωλα που είχε καταρρίψει προηγουμένως στο ίοιο ποίημ.ιχ.
Παρ' όλο που ο Παλαμ&ς είναι εξαφετικ& ασαι:p~ς όσον αφορ& στο κύρος
το οποίο αποοίδει στο 'Λόγο', ιδιαίτερα στα κριτικ& δοκίμιά του, στην
περίπτωση τουλάχιστον του ΔωδεκάλΟΥου η γλώσσα και η μoυσικ~
ενώνονται ως μια δυναμη ικαν~ να oημιoυρ~σει τον κόσμο εκ νέου:
Χτύπα, δοξάρι μου, και χτίζε,

ι , "
Ο κοσμος Υενεται απο μνα
μέσα στα 'Χέρια μου τα δυο.

Ω ι
Υεννα, ω Υεννα
"
....
,
Β ιολ ι
, Ι,
μου, υπαρχεις εσυ μονο,
και μια ε{ν' η Υλώσσα, κε ο ήχος σου είναι,

κ' ένας ο πλάστης, και είμ' εΥώ, κι ο λόΥος που θαματουΡΥεί
κι ο λόΥος είναι η μουσική!!24
Ένα όψιμο ποίημ.ιχ του Σικελιανού (δημοσιευμένο το 1946) αντλεί

από το ίδιο πλέγμα όρων που χρησιμοποίησαν ο Σεφέρης και ο Παλαμιiς,
για να φανερώσει τον τρόπο με τον οποίο ο Σικελιανός συλλα.μ6άνει τη
~ ι ι λ ι ι λ ι ._ ι ι
οικη του ποιητικη γ ωσσα, οπως ειτουργησε στα παΛυ.ιοτερα ποιημ.ιχτα:
Φο6ερή σΤΙΥμή
πptν απ' τον πρώτο μες στα 6άθη της καρδιάς μου
ψtθυpo του· ((Γενηθήτω»!
Ι'λ
ILαΡουσια απο υτη '
των οντων
από την κορφή ώς τα 6άθη,
124. Πaλcιμkι;, Άπαντα 3, ό:π., σ. 405.

,.1:',
παρουσεα εεοων, μορφων,
, λ
π ασματων,
'
,
λ αων, θ'
ε νων, νεκρων
, καε ...:0"ωΥτων,
παρουσία αεώνωνΙ125
Αλ/ά. "Ι') πιο εκτεταμέν"l') ανά.πτυξ"l') αυτήζ Τ"Ι')ζ έννοιας Τ"Ι')ζ γλώσσας
μ1tορε( να ~ρεθεί αναμ.φί~oλα.a't1')ν ποί1')σ-η 'touEM't1'). Το Άξεον εστί, έργο
που μας απασχόλ"l')σε σε προ"l')γοuμενο σ-ημείο του btbltOIJ, αρχίζει με έναν
uπαινιγμ6 στη btbltlf:f) Γένεσ-η, και ολ6κλ1')Ρ1') 1) πρώτη "tou εν6't1')'τα (ΠΟι)
έχει τον τίτλο «Γένεσψ» αναπαριστά. ταυτόχρονα τ/ yIέν'J"l')σ"I') ,""l')r, προ
σωπικ1'jς σuvtto"l')σ"I')C; και τ/ ο"l')μιοuργία του κόσμου, στον οποίο Οα ζ1'jσει
ι !"
το νεογενν"l')το πα~1:IΙ:
Στ/ν αρχή το φως ...
και ο κόσμος τότε ο"l')μιουργείται από aUAλΙXbIέc; και λέξεις. Η ouναμ"l') μιας
γ λωσσα.ς,
'
...... _ Ι Ι
α.πα.ιvw.γμεν-ηζ σ.πο 't-ην σ.νσ.φορσ., συνιστσ. μισ. επσ.νσ. σ.μοα.νο-
Ι ι λ IJ ι
μεν"l') , ίσως και τ"Ι')ν κυρι6τερ"l'), ενασχόλ"l')σ1j της ποί"l')σ"Ι')ς του Ελίιτη, η
οποία. μα.ς bOYJM να. εξΎ)γήσOUΜε 'tΎ)'J α.μΎ)χα.'Ιία. με την οποία. α.ν'tιμετω
πίστηκε κά.ποιες φορές ιxu"t'Yι σε μετά.φρασ1j. Ένσ. μεταγενέστερο πο("Ι')μα,
«P1'jμιx το σκοτεινόν», Π1)Ύαίνει το δυναμικό 't1)C; γλώσσιχς, Π(1) ο Ελυτ-ης
, ~,. , ι
το εκανε tιΙΚΟ του, ακομ"l') παραπερα.
Ο λ
ομι Ύ)της σ
ι • , Ι
αυτο το ποιημιχ, καυως cιια
0.' ~ λ 'ζ
ογι
,
εται πιχνω στον επι-
κείμενο θά.νατο και απογο"l')τεuμ,ένος όσον ιχφορά. σΤΎ)ν επιθυμίΙΧ του νιχ
επικοινων1'jσει κιχτευθείαν με '""l') φίισ1j ΚΙΧΙ τ/ Ύ"t), που χιχριχκτ/ρίζοντιχι
ως κλεεδωμένες, προσπιχθεί νιχ επινο1'jσει μιιχ λέξΎ). ένιχ ρήμα με τον τρόπο
που ένlΧζ κλέφτ/ς φ't'ιά.χνει ένιχ αντικλείδι. Η επινοημένη λέξ"l') προφέρετlχι
τελετουργικά: καταρκυθμεύω, κιχι ένΙΧζ καινούριος κόσμΟζ εμ,φιχνίζετιχι.,
Το Jtot"l')μιx τελειώνει:
Να γεατί καταρκυθμεύω
Που οε bαρεές υποχωρούν αμπάρες τρίζοντας κε οε μεγάλες
θύρες ιχνοίγονταε
Στο φως του Ήλιου του Κρυπτού μεα στεγμούλα, η φύση μας
η τρίτη να φανερωθεί
125. "Προς την ποίψrη-rφιiξΎ)", μέρος του εκτενούς ποιήματος «ΣυνείOΎ)σ'IJ της
Προσωπικής ΔΎ)μιουργ[οις» (Λυρικός Β{ος, τόμο 3, σ. 241).
Έχει συνέχεια. Δε θα την πω. Κανείς δεν πιάνει τα δωρεάν

Στον κακόν αΥέρα ή που χάνεσαι ή που επακολουθεί Υαλήν-η
Αυτά στ-η Υλώσσα τ-η δική μου. Κι άλλοι άλλα σ' άλλες. Αλλ'
Η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται. 126
Αν πάρεt κανείς κατά γράμ.μ.α τα παραπάνω, Ot ΟΎ]λώσεtς του ΣεφέΡΎ]

αλ/ά xat Ύ] πρακτtκή των Παλαμ.ά, Σtκελtανοu, ΠεντζίΚΎ], Εμ.πεφίκου
xat EΛUΤΎ] , tσοΟυναμ.οUν μ.ε διακήρυξ-η yta το προbάΟtσμ.α ΤΎ]ς γλώσσας
ι ι λ f> ι , Α ι ι
εναντt του αντtκεtμ.ενtκα προσ αμ.οανομ.ενου κοσμ.ου. υτο συνεπαγεται
έναν tσχυρtσμ.ό για αποτελεσμ.ατtκόΤΎ]τα, μ.εταbατtκόΤΎ]τα (όσο Χtμ.αφικ~

xat αν ΤΎ] θεωρουμ.ε), που οtαφοροποtεί αυτ~ ΤΎ] στάσΎ] από αυτ~ των
Γάλ/ων συμ.bολιστών xat των οιαοόχων τους του εικοστο'; αtώνα, σUμ.
φωνα μ.ε ΤΎ]ν οποία το ποίΎ]μ.α συνιστά έναν αυτόνομ.ο κόσμ.ο, ο οποίος
συγκροτείται από ΤΎ] γλώσσα. ΤΎ]ν ίοια σΤtγμ.~, συνιστά κάτι παραπάνω
από μ.tα επαναοιατύπωσΎ] ΤΎ]ς αρχαίας πλάνΎ]ς (που συν~θως αποκαλείταt
Κρατυλtσμ.ός από τον Πλατωνtκό ~ρωα του οtαλόγου Κρατύλος, που
πρώτος ΤΎ]ν οtατuπωσε) ότι Ot λέξεις κατέχουν μ.ια εσωτερικ~ ομ.οιόΤΎ]τα
μ.ε τα πράγμ.ατα που ονομ.άζουν. 127
Ακόμ.Ύ] και ο συγχρονος απόγονος του
Κρατυλισμ.ου, ο Όρφισμ.ός', που αποοίοεται σε συγγραφείς και οιανΟΎ]τές
συνΟεόμ.ενους, ως επί το πλείστον, μ.ε ΤΎ] γερμ.ανικ~ poμ.αντικ~ παράΟΟσΎ],
οιαφέρει από ΤΎ]ν ΠOΙΎ]ΤΙΚ~ των Eλ/~νων συγγραφέων που μ.ας απασχο-
λουν,
ι ~ ~, Ι ξ Ι Ι ~ Ι ι λ
cιεcιoμ.ενoυ οτι εκινα απΌ ΤΎ]ν ισocιυναμ.ια αναμ.εσα σΤΎ] γ '
ωσσα και
τον ίοιο τον κόσμ.ο. 128

Η γλώσσα στο έργο αυτών των συγγραφέων οεν Οεσμ.ευεται σε μ.ία
αξιόπισΤΎ] ~ σταθερ~ σχέσΎ] μ.ε· ΤΎ]ν πραγμ.ατικόΤΎ]τα, σΤΎ]ν οποία αναφέ-
126. «P~μ.ι.x το σκοτεινόν», σΤΎJ συλλογή Τα ελεγεία τηι; ΟξώπετΡαι;, 'Ικιχρος,

Aθ~νιχ 1991, σσ. 36-7.
127. Ορισμ.ένες γνώμ.ες που οιαΤΥπώνοντιχι ιχπό οιαφορετικοίις ομ.ιλψές στον Κρα
τύλο, σε ιχρκετιχ σΎJμ.είιχ τ/ς γλωσσικ~ς oιιχμάΧΎJς, αποοίοοντιχι σχεοόν χωρίς otιXΚΡΙσΎJ
στον 'θείο' Πλ&τωνα (έ:λ π.χ. BΎJλαριχς κ.ιχ. στο Η δημοτικιστική αντίθεση, ό.π., σ. 130'
κοορικιχς στο ΔασκιxλιχΚΎJς, Κορaήι; και Κοδρικάι;, ό.π., σ. 486).
128. Βλ Bruns,ModemPoetry, ό.π., ειοικιχ σ. 7: «χιχΡΎJ στην ταυτότψα λέξης και
ίιπαρξης ο ΠOΙΎJτ~ς είναι ικανός να παίξει για μίιχ ακόμ.η φοριχ τον Ορφικό του ρόλο,
σύμφωνιχ μ.ε τον οποίο ο ίοιος ο κόσμ.ος γίνεται ένα εί&ς τέλειου ποιήμ.ι.χτος, ο ιχνθΡωπος
ανακιχΛUπτει τ/ν αλΎJθιν~ του θέσΎJ στον κόσμ.ο». Βλ επίσΎJς το παριχθεμ.ι.χ από τον
Heidegger στ/ σ. 216: «Η πoίΎJσΎJ είναι ΎJ καθιέpωσΎJ τ/ς ύπαρξΎJς μέσω τ/ς λέξΎJς»·
Κιχτιχ τ/ οιιχτύΠωσΎ) του Heidegger ΎJ 'ίιπιχρξΎJ' του κόσμ.ου είνιχι ήOΎJ οεοομένη' στα
ελλΎJVΙΚιχ πιχραΟείγμ.ι.χτιχ που εξετιχσιχμ.ε 'γίνετιχι' ιχπό τον ΠOΙΎJτή.
------
ρετα:ι. Αυτό, bέbα:ια:, δε σημαίνει ότι α:ρνούμ.α:στε πως η γλώσσα:, είτε σ'
α:υτά τα: λογοτεχνικά έργα: είτε στην ελληνικ~ πα:ράδοση γενικότερα:,
μ.πορεί κα:ι α:να:φέρετα:ι στον εξωτερικό κόσμ.ο των πράξεων κα:ι των
πρα:γμ.α:των.
, '
Π ρα:γμ.α:τι, α:ν α:υτο''Ι' 'Ι' 'Ι' ' λ'
οεν συνεοα:ινε, τα: ιοια:ιτερα: α:ποτε εσμα-
τα: τα: οποία: θίξα:μ.ε πα:ρα:πάνω, κα:θώς κα:ι οι περισσότερες α:πό τις πρα:
κτικές χρ~σεις που γνώρισε η γλώσσα: στην Ελλάδα:, όπως άλλωστε κα:ι
πα:ντου α:λλ'
ου, , θ α: ουοετεροποιουντα:ν.
'Ι' 'Μ' ονο α:ν η γλ"
ωσσα: οντως α:να:φε- ,
ρετα:ι
,
( α:κομ.η κι α:ν
,
α:υτο
,
γινετα:ι εν
,
μ.ερει
'ζ
κα:ι πα:ρουσια: ει α:τε
'λ
ειες
) στα:
πράγματα:, τότε η σχέση μ.ετα:ξύ των ούο μ.πορεί να: bιωθε{ ως α:στα:θ~ς
κα:ι α:να: ξ ιοπιστη.
, Σ ' ,
τις περισσοτερες α:πο τις περιπτωσεις που ε ετα:σα:μ.ε,
, ξ ,
η γλώσσα: η οποία: χρησιμ.οποιείτα:ι ~ προτείνετα:ι είνα:ι πλ~ρως κα:τα:νοη-
τη:
, μ.ια:
λ'ξ
ε η που
,
γινετα:ι
'θ α:υμ.α:σμ.ου"'Ι'
α:ντικειμ.ενο
'ζ
η α:ποοοκιμ.α: ετα:ι ως
λ t"r;
'Ι:: 'Ι' ' ,
οε χα:νει τη σημ.α:σια: της.
Α λ" 'Ι'
π ως υφιστα:τα:ι α:ποσυνοεση
, ' ,
α:πο α:υτη
τη σημασία:. Οι λέξεις μ.ια:ς υπόσχεσης ~ μ.ια:ς α:πειλ~ς που επέχει τη

θέση της πράξης την οποία: κα:τoνoμ.ιiζει, δε στα:μ.α:τούν ν"cx: α:να:φέροντα:ι
σε α:υτ~ την πράξη: η λέξη 'έφτυσα:' α:να:φέρετα:ι α:ΚΡΙbώς στην ίδια:
'ξ
πρα: η,
ξ'
α:νε α:ρτητα: α:πο
, το α:ν επιτε
λ ' Ι,
ειτα:ι στην πρα:γμ.α:τικοτητα: η
,
οχι.
Ανα:φερετα:ι
' α:π λ'
ως ,
'Ι' " τροπο.
κα:τα: οια:φορετικο
Η υπό συζ~τηση διάστα:ση δε θα: πρέπει να: εξομ.οιωθεί μ.ε τη 'διά

σπα:ση του σημ.είου' ('splitting ofthe sign'), που πα:ίζει τόσο μ.εγάλο ρόλο
στις θεωρητικές προσεγγίσεις της γλώσσα:ς, όπως α:υτές του Derrida κα:ι
του Lacan. Δεν υπάρχει εδώ μ.ια: :α:τέρμ.ονη α:λυσίδα: σημασιοδότησης'
('endless chain of signification'), στην οποία: τα: σημ.α:ίνοντα:, α:ποσπα:σμ.ένα:
α:πό τα: σημ.α:ινόμ.ενα:, που συμ.φωνα: μ.ε τις α:ρχές του Saussure συνυπάρ-
χουν ε ξ ισου
' στο γλ" ,
ωσσικο σημ.ειο, α:να:φερονται 'Ι'
οιαρκως' σε α'λλ α σημαι-'
νοντα: μ.ε αποτέλεσμα να: 'μ.ετα:θέτουν' τη σημασία: επ' α:όριστον. Αυτό που
συμ.bα:ίνει στις περισσότερες α:πό τις περιπτώσεις, οι οποίες εξετάζονται
~, Ι,. λ
εοω, ειναι οτι το γ ωσσικο σημ.ειο
' , ως
'λ ' "
ο ΟΥ αποσπαται μ.ερικως α:πο το
''Ι'
ιοιο του το '
αντικειμ.ενο 'Θ"
α:να:φορας. .. εωρητικα, προκειται για '1"
οιακοπη
δεσμ.ού, όχι όμ.ως εκείνου μ.εταξύ σημαίνοντος και σημαινομ.ένου, αλλά

" σημ.a,Υομ.εΥου και
μ.ετα ξ υ αντικειμ.ενου , 'Μ ε
αναφορας. 'λλ α
α λ'ογια, απο-
'1" '1'" , ' [

συνοεεται η ιοεα:τη αναπαρασταση του αντικειμ.ενου, που ενυπαρχει ως
σημαινομ.ενο
, ] στο γ
'
λ ωσσικο σημ.ειο, απο"'Ι' , 'Ο ι μ.ο-
το ιοιο το αντικειμ.ενο.
ναδικές περιπτώσεις όπου διαπιστώνεται η 'διάσπα:ση του σημ.είου' είναι

οι χωρίς σημασία λέξεις της καινούριας γλώσσας που δημ.ιούργησε ο
Εμ.πεφίκος και η επινοημ.ένη λέξη του Ελύτη στο «p~μα το σκοτεινόν».
Εδώ, Yj απoμάκρυνOΎj του [γλωσσικου] OΎjμείoυ από το αντικείμενο ανα

φοράς του προωθείται σε μεγαλUτερo (και ασυν~θιστo) ()αθμό κατά το ότι
δYjμιοuργοuνται 'OΎjμεία' τα οποία συνίστανται αποκλειστικά από OΎjμα.ί
νοντα χωρίς OΎjμαινόμενα. Αυτά στψ καλυτεΡΥ) περίπτωOΎj μπορουν να
θεωΡYjθοuν ακραίες περιπτώσεις 'tYjc; ευρuτεΡYjς διάσταOΎjς μεταξυ ενός
πλ~ρως λειτουργικου OΎjμεΙOυ, το ΟΠ'.ίίο συνίσταται από OΎjμαίνoν και
OΎjμαινόμενo, και του αντικειμένου αναφοράς του.
Θα μπορουσαμε να ()γάλουμε το συμπέρασμα. ότι οι ΈλλYjνες συγ
γραφείς, ιδιαίτερα κατά τ/ διάρκεια του εικοστου αιώνα, διερεuνYjσαν και
αξιοποίYjσαν 'tYjv αμφιλεγόμενΥ) σχέOΎj των λέξεων με τα πράγμα.τα κατά
τρόπους που αντλουν όχι μόνο από 'tYjv ευρωπα'ίκ~ φιλοσοφία και 'tYjv
ΠΟΙYjΤΙΚ~, αλλά επίOΎjς από τις εγχώριες αντιλ~Ψεις για ΤΥ) φυσΥ) και ΤΥ)
λειτουργία 'tYjc; γλώσσας. ΠαράλλYjλα, με μια ισχυρ~ νοσταλγία για τις
ιδανικές συν~κες κατά τις οποίες οι λέξεις θα μποροόσαν να μιλάνε οι
ίδιες για τα πράγμα.τα και ΤΥ) δράOΎj, διαπιστώσαμε μια ευρέως διαοεοο
μένΥ) πoλιτισμικ~ απoooχ~ ότι αυτ~ Yj ιδανικ~ σχέOΎj είναι ανέφικτYj.
Επιπλέον, υπάρχει μια ισχυρ~ τάOΎj να θεωρεί κανείς τις λέξεις και τις
φράσεις ως πράγματα και να αποοΙοει αξΙα και ισχό σε αυτές.
Γ ια
ι ι ι λ ι ι ι
το συγγραφεα, Yj εσωτεΡΙΚΥ) αυΤΥ) αμφι ογια του μεσου με το οποιο
εργάζεται μπορ εΙ να προκαλέσει, ανάλογα και με 'tYjv ιοιοσυγκρασία, πότε

χαρά και πότε απελπισΙα. Από τους ouo ()ετεράνους εξέχοντες χρ~στες
'tYjc; ελλψικ~ς γλώσσας, στα τέλΥ) 'tYjc; οεκαετΙας του 1980, ο Eλότ~ς
στο 'JtolYjILΙX, στο οποΙο αναφερθ~καμεπαραπάνω. ανακαλύπτει~ ξεκλειοώ
νει Τψ πόρτα σε μια νέα πραγματικόΤYjτα,με κλειοΙ μια επινΟYjμένYj λέξYj:
,
Ώστε λ οιπον, αυτο που
, λ'
εγαμε «ουρανος»
, f' '
cιεν εεvαι'
«αγάπη» δεψ ((αιώνιο» δεν. Δεν

Υ:πακουουν
' ,
τα πραγματα στα ονοματα
, ι
τους.
e e ,
Ε ινα.ι
ι ~ ι ι ι ι ~ ι Γ ι
σχευον ΌεΌα.ιο οτι κατα. συμπτωσΥ) ο υευτερος. ο tιxvvYjC;
'
P ιτσος, σε
Ι
ενα. απο
Ι
τα τε
λ ι
ευταια ΠΟΙYjμα.τα
ι ι
του
ι
εγρα.
Ψ
ε:
Δεν είχαμε πια καμιά δικαιολογία για το σήμερα

ΟlJτε
, για το αυριο.
, Τι
α ονοματα
'
δεν εφάρμοζαν πια πάνω στα πράγματα. 129
129. «Στάοια κoύpι:ισΎJζ», στη συλλογή Αργά, πολύ apγά μ.έσα στη νύχτα (ΚέΟΡΟζ,
Aθ~να 1991), σ. 171. Το πoίημσt 'ΧΡονολογείται τον Ιανουάριο του 1988.
Η οιαφορά, όπως θα έλεγε ίσως και ο Ρίτσος, ()ρίσκεται σΤΎJ συντομ:η

αυτ~ λέξΎJ: πια.
θ
.. α '
τελ ειωσουμε 'λ'
το κεφα αιο αυτο με ορισμενες , σκε'ψ εις:
Το "
τελ ευταιο μερος ,
αυτου του κεφαλ"
αιου, οπως το υποσχε'6ΎJκα,
()ασίσΤΎJκε σε θεωΡΎJτικές υποθέσεις. ΣΤΎJν ανάλυσΎJ που πρoΎJ~θΎJκε
'θ ΎJσα
προσπα να προτεινω " τροπους με τους 'λ"
οποιους το πο u γνωστο
Γλωσσικό Z~τ/μα στψ Ελλάοα μπορεί να συνοεθεί με τις θεμελιώόεις

αντιλ~Ψεις για ΤΎJ φύσΎJ και ΤΎJ λειτουργία ΤΎJς γλώσσας σΤΎJν ελλψικ~
παράόoσΎJ. Σόμφωνα με ΤΎJν άπoψΎJ αυτ~, το Γλωσσικό Z~τ/μα μπορεί
να θεωΡΎJθεί μέρος μόνο -του συνεχοός και περίπλοκου όιαλόγου μεταζό
των λ ε'ξ εων και των "λ'"
πραγματων, οπου ΎJ ογοτεχνια εχει φυσικα να
παίξει ()ασικό ρόλο. Τα ()ιώματα και τα επιτεόγματα των Eλλ~νων συγ

γραφέων σΤΎJ οιάρκεια των OUO περασμένων αιώνων οεν καθορίζονται
φυσικά από μια μoναόικ~, μoνoλιθικ~ αντίλΎJψΎJ ΤΎJς γλώσσας, που είναι
ιοιαίτερα ελλψικ~. Αλλσ. ΎJ γλώσ.σα και ΎJ γραπτ~ λέξΎJ αποτελοόν μέρος
ΤΎJς εμπειρίας, που συνιστά ΤΎJν πρώΤΎJ όλΎJ ΤΎJς λογοτεχνίας. Εφόσον
λοιπόν υπάρχει μια ευoιάΚΡΙΤΎJ 'ελλΎJνικ~ εμπειρία' που oΎJμιoυργείται,
"λλ ων, και αποι,
εκτος των α
"
τις σ,υνεπειες των ιστορικων γεγονοτων, που
παρουσιάζονται σε περίλΎJψΎJ σΤΎJν αρχ~ των κεφαλαίων από το πρώτο

έως το πέμπτο, το 6ίωμα αυτό περιλαμ6άνει επίσΎJς το 6ίωμα ΤΎJς γλώσ-
σας κα
'
6ως και τις ποικι
'λ
ες
ι
ΧΡΎJσεις, τις
,
οποιες
, ,
κοινωνικα και ιστορικα
ανέλα()ε ΎJ γλώσσα. ..
Δεν πρoσπάθ1jσα να oιερευy~σω τις ιστορικές κατα60λές ΤΎJς αντί
λΎJψΎJς για ΤΎJ γλώσσα που συζΎJτ~θ1jκε εοώ (κάτι που χρειάζεται περαι-
,
τερω μελ')' 1:"
εΤΎJ ,ουτε και να επιμεινω ιcιιαιτερα Ι:' '
σΤΎJ cιιαΚΡΙσΎJ ,
μετα ξ' Ι:' '
υ cιυτικων
και εγχώριων αντιλ~Ψεων. Δεν υπάρχει ασφαλώς μια καθαυτό 'ελλΎJνικ~

αντίλΎJψΎJ ΤΎJς γλώσσας'. Από ΤΎJν άλλΎJ πλευρά, μέσα στψ ποικιλία ΤΎJς
ευρωπαίκ~ς σκέψΎJς σχετικά με τ/ γλώσσα και ΤΎJ σχέσΎJ τ/ς με τον
κόσμο, από ΤΎJν αρχαιό'tΎ)τα, ποικίλες τάσεις φαίνεται να αναπτόσσονται
ανάμεσα στους σόγχρονους oμιλΎJτές και στους συγγραφείς των EλλΎJνι-
,
κων.
Α
ν ΎJ
λ " 'λλ'
ογοτεχνια ειναι, αναμεσα σε α
, ι"
α, ενας τροπος oιωσΎJς του
,
κόσμου μέσω ΤΎJς γλώσσας, τότε θα μποροόσαμε να προτείνουμε ότι οι
'Ελλ
ΎJνες συγγραφεις,
' 1:" ,
ιcιιαιτερα κατα τον
"Ι: λ ,~
εικοστο αιωνα, "εκ εΙr;ωσαν
πόρτες (για να ΧΡΎJσιμoπoι~σoυμε ΤΎJ μεταφορά του Ελότ/) και κατάφεραν

,
να εχουν αποτελ' 'ξ'ζ"
εσματα, τα οποια α ι ει να γινουν εuρυτερα γνωστα, ε'ξ ω ,
ΕΙΣΑΓaΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 449
ι.χπό τι.χ όριι.χ Τ'ης (Οιι.χς τ/ς Ελ/άΟι.χς κι.χι τ/ς οικουμενικής ελ/'ηνόφωV1jς
κοινόΤ'ητι.χς.
Ας θυμ'ηθουμε πως το 1929 ο Γιώργος Θεοτοκάς σημείωνε ότι «το
ελάττωμ.ι.χ των νεοελλ'ηνικών γρι.χμμ.άτων οεν είνι.χι ότι ΟέΧΤ'ηκι.χν πολλές
επιοράσεις, ι.χλλά ότι οεν ι.χντι.χπόΟωσι.χν τίποτι.χ».130 Μέχρι το 1995, εκτός
Ρ'Ρ "
οεοι.χιι.χ ι.χπο μερικες
,
εντυπωσιι.χκες
ξ' ~, '">"> ξ
ε ι.χφεσεις, οε φι.χινετι.χι νι.χ ι.χΛΛι.χ ι.χν τι.χ
,
πρι.χγμ.ι.χτι.χ κι.χι πο
λ'
Υ.
'
Σ τοχος ι.χυτου
' του
l' Ρλ' ,
οΙο ιου 'ητι.χν νι.χ προσφερει του-
,
λάχιστον μιι.χ ιΟέι.χ γιι.χ το πόσι.χ πολλά μπορεί τώρι.χ νι.χ προσφέρει 'η ελ
ληνική λογοτεχνίι.χ.
130. Γ. θεοτοκά:ς, Ελεύθερο πνεύμα, 6.π., σ. 37. Βλ επίσης τ/ ΣUζ~τ/σΎJ στο

τρίτο κεφά:λοιιο.
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
Αγγελά.χ:η-Ρουκ, Κατερίνα 336, 343 Βηλαράς, Ιω&:ννης 56, 80, 377-378,

Άγρας, Τέλλος 3, 352 383-384, 399, 406, 409, 431
Αισχύλος 212, 235, 264, 391 Βιζυηνός, Γεώργιος 24, 27, 103, 108,
Ακρίτας, Λoυκ~ς 300 100-ffO, 358, 362, 415
Αλεξ&:νορου, Άρης 161, 250-251, 278, Βικέλας, ΔYjμ.~τριος 95-96, 413, 415
349, 355 ΒλσιGιιχνός, Χ&:ρης 348, 354
Αλεξίου, Έλλη 3 ΒλσιχογιιΧ\ι\ιYjς, fιιX\l\lYjt; 27, 413
Αλεξίου, Στυλισινός 20 Βλά.χος, Άγγελος 104
ΑξιώτYj, Μέλπω 222, 224-225, 227, Βούλγαρης, Ευγένιος 55
288, 323, 358, 366 ΒοuτιερίΟYjς, Ηλίας 16, 22
Αξιώτης, Μανώλης 306 Βουτυρ&:ς, Δ1Jμοσθέ\lYjς 149-150
. Αναγνωστ&:κη, Νόρα 332 ΒρεττιΧκος, NIK1Jcpόpot; 161, 202, 210
Αναγνωστάκης, Μανόλης 161, 170, 250- ΒυζιΧντιος, Δ.Κ 380-381
251,278
Αποστολίοης, Ρένος 300 Γ ιχGΡΙYjλίσης, ΒλιΧσ'ης 389
ΑριχνίΤσ'ης, Ευγένιος 20, 367 ΓιχλανιΧΚΎ], Ρέα 334, 343, 349-350, 360,
Αργυρίου, Αλέξανορος 332, 344 363
Ασώπιος, Κωνσταντίνος 382,384,410, 414 ΓαραντούΟ1Jς, EUPInioYjt; 351, 353
Γερμσιν&:κος, Νίκος 344
Βαγενάς, Ν&:σος 334, 349 Γεωργουσόπουλος, Κώστιχς 286
ΒακΙΧλό, Ελέτ/ 247, 250, 258-259 Γιιχνίοης, Ελισσαίος 393, 431, 394
Βαλαωρίτης, Αριστοτέλης 78-79, 106, 154 Γιαννιώτης, Αγψίλσιος 102
Βιχλσιωρίτης, Ν&:νος 247-248, 250 Γιαννόπουλος, ΑλκιGιιΧΟΎ]ς 195
Βαλτινός, θανιΧσ'ης 305, 332, 344, 426 ΓιατρομσινωλάΚΎ]ς, ΓιώΡΎΎ]ς 360, 362
Βσιμ.Gοuν&:κη, MiXρω 437 Γκιχν&:ς ΜιχιΧλΎ]ς 20, 348
BiXρναλης, Κώστιχς 153, 157-161, 164- ΓκατζΟ"fιιΧ\ι\ιYjς, Νίκος 359
165, 167, 204-206, 283, 420 ΓκιΧτσος, Νίκος 247-248,250,286,339
Βασιλικός, ΒασίλYjς 317-321, 437-438, Γκιμ.οσούλ-ης, Kωστ~ς 350
440 Γκρίτσ'η-Μιλλιέξ, ΤατιιΧνα 302, 316,
Βιχφόπουλος, Γ. 202 358,367
Βενέζης, Ηλίας 181, 186-188, 192, 219, Γλ-ηνός, Δ-ημ.~τριoς 395-397
222-223, 228, 291, 298, 422, 440 Γονιχτάς, Κ. Χ. 322, 324
Βενιζέλος, Ελευθέριος 32, 101, 176, 395- Γουζέλ-ης, Δ1Jμ.~τριος 56
396 ΓρυπiXρ-ης, IwιX\l\lYjt; 121
Βερνσιροάκης, Δημ.~τριoς 385, 387, 389,
394,430 Δάλλας, rιιX\l\lYjt; 354
Δαπόντε, Καισάριος 20 θεοοωράΚ'l'jς, Mlx'l'j'; 236,285-287,338,

Δέλιος, Γεώργιος 195 341
Δελμούζος, Αλέξανορος 395 θεοτοκάς, Γιώργος 33, 149, 177-181,
Δέλτα, Πηνελόπ-η 145 190-194,199,203,207, 210, 222, 230,
Δ'φαράς, Κ. θ. 17, 19-20, 22, 28, 152 3(){}, 303, 312, 320, 323, 361, 449
Δικταίος, Άρης 257 θεοτόΚ'l'jς, .. Κωνσταντίνος 98, 145-148,
Δούκα, Μάρω 149, 355, 356, 358 161, 183
Δοόκας, Νεόφυτος 376 θεοτόΚ'l'jς, Νικηφόρος 55
Δούκα-ς, Στρα-τ-ής 181-182, 184, 186-188,
306,422 Ιοροανίοου, Μαρία 311
.ΔΡαγοόμης, Ίων 145 Ιωάννου, Γιώργος 312, 344
Δρακονταειοής, Φίλιππος 426
ΔΡίGας, Ανα.στάσιος 209 ΚαGGαοίας, Νίκος 202-203, 210, 349
Δροσίνης, Γεώργιος 102- 104, 108, 120, ΚαGάφης, Κωνσταντίνος Π. 25, 29, 32,
324 41, 129-137, 152, 171-172, 178-179,
216, 240, 258, 262-264, 277, 281,
Εγγονόπουλος, Νίκος 26, 210, 215, 217- 304, 312, 417-419, 423-424
218, 237-239, 241, 255" 262, 272, ΚαζαντζιΧκΤ)ς, Νίκος 41, 146, 153, 161-
278-279, 284, 332, 422-424 167, 2(){}, 229-231, 238, 257, 295,
Ελευθερίου, Μάνος 339 307-309, 314-315, 395, 398, 420
ΕλύΤ'l'jς, Οουσσέας 26, 40, 210, 212, ΚακναGάτος, Έκτωρ 259-260, 267, 354
218-219, 233, 235-236, 247, 255- Κακριο-ής, Ιωάννης 166, 398-399, 410
256, 262, 268-270, 272, 278, 283- Κά.λας/ΚαλιχμάΡης, Νικόλαος (Ρά.ντος
284, 287, 331, 340-343, 347, 354, Νικήτας) 26, 209
442, 444-447 ΚάΜος, Ανορέας 31, 37, 39-40, 53, 59,
Εμπειρίκος, Aνopέaς 26, 210, 212-219, 62-68, 75, 81, 172, 409
238-240, 245, 255, 262, 272-279, Καλλιγάς, Παύλος 90-93, 410
283-284, 322, 349, 422, 424, 426, Καμπάς, Νίκος 102, 103, 104
443, 445-446 Καμπούρογλου, Δ'ι'jμήτριος 102
Ευριπίοης 264 KαραγάΤσTjς, Μ. 190, 193-194, 230,
Εφταλιώτ/ς, APYUfi'l'j'; 103, 389, 420 294, 296-297, 312-315, 359
Καραπάνου, ΜιχΡγαρίτα 355, 358
Ζαμπέλιος, Σπυρίοων 21, 96, 106 ΚαΡκαGίτσας, Ανορέας 24, 103, 108-109,
Zέ'I'j, Άλx'l'j
359, 367 115, 119, 137, 146, 183, 414, 422
Ζήρας, λ/έξ'l'jς 346 Καρούζος, Νίκος 259, 260-262, 267,
278, 331, 354
ΗλlόΟωρος 84 Καρυωτάκης, Κώστας 25, 27, 33, 41,
Ηράκλειτος 267-268 101, 153, 168, 170-173, 177-178, 199-
HpόOo't'o.; 360, 362 2(){}, 202-208, 336, 419-420
Ησίοοος 125 Κάσοαγλης, Νίκος 3(){}, 307, 332, 355,
357
Θέμελης, Γιώργος 246, 249-250, 258, Κα.στανάκης, θράσος 150, 151-152
267, 331 Καταρτζής, Δημήτριος 373-374, 408, 431
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 453
Καχτίτσης, Νίκος 322-323 Μαρκοράς, ΓερΜιμος 78

Καψάλης, Διονύσης 348, 351-352 Μαρτελάος, Αντώνιος 56, 58
Κεφάλας, Ηλίας 347 ΜαρωνΙτης, Δ. Ν. 332-333, 342-343
Κεχαγιόγλου, Γιώργος 17-18 ΜαστοράκYj, τζένη 334-336, 343, 347-
ΚοΟρικάς, Παναγιώτης 377, 381, 390, 349, 426
407-408, 412, 429 Μάτεσης, Αντώνιος 97-98
Κονδυλάκης, Ιωάννης 109, 139, 145 ΜψσάΚYjς, Μιχαήλ 139
Κονεμ.ένος, Νικόλαος 383-384,393, 430 Μίσσιος, Χρόνης 360-361, 426
Κόντογλου, Φώτης 150-151, 181, 223 Μιστριώτης, Γ. 392, 398-399, 412
Κοντός, Γιόιννης 334-336, 343, 350 Μορεάς, Ιαν 35
Κόντος, Κωνσταντίνος 384-385,387, 394 Μουντζάν-Μαρτελάου, Ελισά6ετ 96
Κοραής, Αδαμάντιος 37, 58, 85-86, 95, Μουρσελάς, Κώστας 367
374-382, 384-385, 388, 390-391, Μπακόλας, Νίκος 367
396, 400, 406-408, 429-432, 438 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος 404-405
Κορνάρος, Βιτσέντζος Μπεράτης, Γιάνν1)ς 196-197, 288, 297-
Ερωτόχριτος 54, 421 300, 322-323, 440
ΚοροπούλYjς, Γιώργος 351-352 Μπερλής, Άιτ/ς 351-352
Κοτζιάς, Αλέξανδρος 300, 345, 355, 357, Μυρι6ήλης, Στράτης 146, 181, 183-188,
360 219-220, 222-223, 227-229, 238,
Κουμανταρέας, Μένης 313 290, 298-299, 422, 439-440
ΚρανάκYj, Μιμίκα 292-293
Κριαράς, Εμμανουήλ 405, 408 Νερουλός, Ιάκω60ς Ρίζος 16, 380, 438
ΚρυστάλλYjς, Κώστας 102 Ντόρρος, Θεόδωρος 209
Κωνσταντάς rp1JYόpΙOC; 408
Ξανθούλ1Jς, Γιάννης 366
Λάγιος, Ηλίας 351 Ξένος, Στέφανος 90
Λriίνά, Μαρία 348 Ξενόπουλος, Γρηγόριος 32, 98, 130, 140-
Λαπαθιώτης, Ναπολέων 169-171 142, 149, 190, 414, 421
Λασκαράτος, Ανδρέας 81, 96 Ξεφλούδας, Στέλιος 195-197, 288, 322-
Λει6αδίτης, ΤΜος 250, 354 323
ΛουντέμYjς, Μενέλαος 149, 300
ΛυκούδYjς, Εμμανουήλ 139 Όμηρος 21, 80, 162, 212, 235, 250, 270,
ΛuμπεράΚ1J, Μαργαρίτα 288, 301, 355- 324, 360, 365, 414, 416
356, 358, 290, 292, 297, 301-302 Ουράνης, Κώστας 169
Μα6ίλ1Jς, Λορέντζος 121, 154, 352-353 Παλαιολόγος, Γρηγόριος 20, 2588, 95,
Μαγκλής, Γιάννης 307 410
Μακρεμ60λΙτης, Ευστάθιος 84 Παλαμάς, Κωστής 25.32,37, 39,41, 71,
Μακρυγιάννης 26-27, 96, 181, 413, 439- 79, 102-104, 108, 120-131, 133, 136-
440 137, 145, 152-154, 156, 158-159, 162-
Μάντζαρος, Νικόλαος 60 163, 165-173, 179, 201-202, 210, 217,
Μανούσος, Αντώνιος 383 232, 257, 265, 271-272, 284-285,
Μάτεσης, Αντώνιος 97 337, 389, 416-417, 421, 443, 443, 445
ΠιΧλ/ης, Αλέξαν5ρος 389, 391, 420 233, 235-236, 255, 262, 270, 279-
Πιχναγιωτάκης, Νίκος 19-20 284, 287, 340, 342-343, 347, 354,
Παπα5ιαμάντης, Αλέξιχνορος 24, 29, 32, 447-448
90, 103, 108-109, 111-115, 137-139,
142-143, 151-154, 156, 158-159, 162- ΡοΊδης, Εμμανουήλ 24, 40, 79, 81, 92-
163, 165-173, 179, 190, 262, 359, 93, 96, 109, 151, 312, 368, 385-386,
414-416, 418, 423 389, 412-414
Παπαοίτσσις, Δ. Π. 247, 249-250, 259, Ρούφος, Ρόδης 300, 333
267
Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος 106 ΣαGGόπουλος, Διονύσης 340
Πατρίκιος, Τίτος 208, 354 Σα~Gίοης, Γ. Π. 19
Παπατσώνης, Τ. Κ. 208-209, 214, 241, Σαμαράκης, Αντώνης 318-319, 344
243-245, 260 Σαραντάρης, Γιώργος 209, 442
Παράσχος, ΑχιΜέας 32, 79, 304 Σαχτούρης, Μίλτος 247-248, 250, 286,
Πσιρορίτης, Κώστας 150 354
Πεντζίκης, Νίκος-ΓαGριήλ195, 197-198, Σεφέρης, Γιώργος 25-27, 40, 71, 150,
222, 225, 227-228, 235, 236, 322- 192, 196, 202-204, 207, 209-215, 225,
325, 366, 442, 445 233-235, 241, 243-246, 249-250,
Πετσάλης-Διομή5ης, Θανάσης 314 254-256, 258, 262-265, 267, 270-
Πικρός, Πέτρος 150 271, 278, 281, 283-284, 287, 299,
Πίν5σιρος 65 303-304, 325-326, 331-333, 347,
Πιτζιπίος, ΙάκωGος 88-89 349,360,365,417,430, 440, 442-443
ΠλασκοGίτης, Σπύρος 316-317, 320-321, Σικελιανός, Άγγελος 41, 153-159, 161,
333, 344 ' 163-164, 167, 200-202, 208-209,
Πλάτων 232 233-234, 237, 241, 265, 271-272,
Πλούτσιρχος 418 360, 443, 445
Πολίτης, Κοσμάς 149, 190, 222, 225- Σινόπουλος, Τάκης 246, 249-250, 257,
226, 229-230, 311, 441-442 354,360
Πολίτης, Λίνος 17, 20-22, 30 Σκαρίμπας, Γιάννης 196, 198
Πολίτης, Νικόλαος 21, 74, 103, 106 Σκληρός, Γ. 394
Πολυλάς, ΙάκωGος 74, 79-81,389, 412 Σολωμός, ΔιoνUΣιoς 20, 27, 31, 39, 53-
Πορφύρας, Λάμπρος 121 57, 59-73, 75-81, 96, 98, 106, 154,
Πούλιος, Λευτέρης 333, 336-337, 339- 161, 235, 270, 284-285, 378-381,
340 383, 388-389, 393, 409, 413, 416,
ΠρεGεΜκης, Παντελής 222-223, 225- 421, 430-431
227, 230, 309-311, 314-315 Σούτσος, Αλέξαν5ρος 68, 81, 87
Σούτσος, Παναγιώτης 68-69, 76-77, 81,
ΡαγκαGής, Αλέξαν5ρος Ρίζος 16,25, 68, 83, 87, 382, 410-411, 422
70, 77, 80-81, 89, 90, 106, 109, 222, . Σοφοκλής 282
408, 411-412 Στεργιόπουλος, Κώστας 257, 354
Ράμφος, Κωνστιχντίνος 90 Στεριάοης, Βασίλης 336, 337
Ρήγας, Βελεστινλής (Φεραίος) 52,54,58 Σωτηρίου, Διδώ 305-306, 311
Ρίτσος, Γιάννης 161, 202, 204-207, 210,
ΕΥΡΕΤΉΡΙΟ 455
Τατσόπουλος, Πέτρος 366-367 Χα6ιαράς, Στρατ'ής 35

ταχτσής, Κώστας 312-313, 344, 425, Χάκκας, Μιχριος 161, 313
436-437 Χατζ-ή-Ασλάν, Δημ-ήτριος 380
Τερζάκης, Άγγελος 190, 222, 294-296, Χατζ-ής, Δημ-ήτρης 149, 161, 300, 313
307, 309, 311, 313-314 Χατζηοημητρίου, Αντρέας 182
Τερτσέτης, Γεώργιος Χατζιδάκις, Γεώργιος 389-390,393-394
Τζιό6ας, Δημ~τρης 346, 350, 366 Χατζιοάκις, Μάνος 285, 338
Τριανταφυλλίοης, Μανόλης 395-396, Χατζόπουλος, Κωνσταντίνος 121, 143-
398, 400 145, 149, 171
Τσ!ρκας, Στρατ~ς 149, 302-304, 312, Χειμωνιχς, Γιώργος 322-324
316, 344, 359 χορτιχτσης, Γεώργιος 20
Τσιτσέλη, Καίη 332 Χουλιιι.ριχς, Νίκος 358
Τσοπανάκης, Α. 400-401 ΧρηστοGιι.σίλης, χρ.φτος 103
Χρηστομάνος, Κωνσταντίνος 140
Φακίνου, Ευγενία 360 Χριστόπουλος, ΑθανιΧσιος 53, 377
Φιλιππίοης, Δανι'ήλ 408
Φιλύρας, Ρώμος 170 Ψελλός, Mιχα~λ 324
Φραγκιάς, Άνδρέας 305, 344 Ψυχάρης, Ιωιχννης 26-27, 100, 178,
Φραγκόπουλος, Θ. Δ. 300 386-393, 396, 400, 403, 414, 416,
Φωτεινός, Διονύσιος 55 420-421, 432-433
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΞΕΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
Amold, Matthew 16 Foucau!t, Miche! 433

Freud, Sigmund 213, 28
Balzac, Honore de 141, 195
Baudelaire, Charles 171, 202, 207 Gide, Andre 195
Beaumarchais, Ρίeπe de 97 Ginsberg, Allen 33, 337, 340
Beckett, SamueI 198 Goethe, J.W. νοη 83, 88
Bergson, Henή 162-164 Gray, Thomas 76
Borges, Jorge Luis 361, 364
Breton, Andre 213, 215, 217 Hamsun, Κnut 195
Buiiuel, Luis 273 Herder, J.G. 58
Byron George Gordon, Lord 36, 70, 93, Hesseling, D.C. 16
Hirschon, Renee 435-436
Cassirer, Emst 432, 434 Huet, Ρίeπe Daniel 85, 87
Claudel, Paul 208
Coleridge, Samuel Taylor 39 Ibsen, Henrik 165
CoHins, Willάe 90
Jauss, Hans Robert 352
Dali, Salvador 273 Joyce, James 38, 195, 210-211, 325
Dante, Aligieri 80, 208, 266, 365, 371,
379-980 Κanι, Emmanue! 39
Daudet, Alphonse 141
Derrida, Jacques 446
Keats, ΙοΜ 155
Κierkegaard, Stl/lren 442
.
Dickens, Char!es 92, 141 Κrumbacher, Κarl 389
Dieterich, Κar! 389 Kundera, ΜίΙιω 361
Dostoevsky, Fyodor 146, 191, 195
Dujardin, Edouard 195 Lacan, Jacques 446
Duncan, lsadora 156 Lamartine, Alphonse de 76
Duπell, Lawrence 304 Lorca, Federico Garcia 247
Eliot, T.S. 38, 156, 208, 211, 213-215, Montesqieu, Charles Louis de Secondat,
235, 241, 249, 266, 365 Baron de 52
Eluard, Paul 213
Nietzsche, Friedrich 39, 122, 125-126,
Faulkner, WiHiaιn 358 162,229
Forster, Ε. Μ. 130
Fosco!o, Ugo 39, 56, 57, 83, 88 Poe, ΕΑ 90
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 457
Pound, Ezra 250, 337 Ungaretti, Giuseppe 209

Pynchon, Thomas 361
νallery, Paul 203
Rilke, Rainer Maria 195, 257 Veme, Jules 276
Rousseau, Jean-Jacques 52, 372 Vitti, Mario 17, 22, 30
Rushdie, Salman 361 Voltaire, Franιrois Marie Arouet de 52, 88
Whitman, Walt 337

Schiller, Friedrich 39, 72, 97 Wilson, Samuel Sheridan 88
Scott, Walter 82, 90 Woolf, Virginia 348
Shakespeare, William 80 Wordsworth, William 39, 64
Shelley, Ρ.Β. 39
Zola, Emile 102, 104, Η7, Η9, 141, 195,
Τ aine, Hippolyιe 16 296
Thumb, Α. 389 Zweig, Stefan 195
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΤ RODERICK ΒΕΑΤΟΝ ΕΙΣΑΓΩ
ΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΑΑΗΝΙΚΗ ΑΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΣΤΟΙΧΕΙΟθΕΤΗθΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗθΗΚΕ
ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΝΑ θΩΜΑΪΔΗ. ΤΗ ΔΙΟΡθΩΣΗ ΕΚΑΝΕ
Η ΜΑΡΙΑ ΙΩΑΝΝΟΥ. TrΠΩθΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΓΓΕ
ΛΟ ΕΛΕΥθΕΡΟ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗθΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ
θ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟ ΚΑΙ Π. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟ ΣΕ ΔΥΟ ΧΙ
ΛΙΑΔΕΣ ΑΝΤΙTrΠΑ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ
ΔΟΣΕΩΝ ΝΕΦΕΛΗ, ΑΣΚΛΗΠΙΟΤ 6, ΑθΗΝΑ 106 80,
ΤΗΛ. 3607744 - FAX 3623093
Ν Ε Φ Ε Λ Η
θ Ε Ω Ρ Ι Α . j(p Ι Τ Ι Κ Η
Ο RODERICΚ ΒΕΑΤΟΝ είναι καθηγητής στην έδρα Κο

ραή, Σύγχρονης Ελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας,
Γλώσσας και Λογοτεχνίας, στο King' s Colfe.ge του
Πανεnιστημίου του Λονδίνου. Έχει ασχοληθεί με το
δημοτικό τραγούδι [Fo/k Poefry ΟΙ Modern Greece
(Combridge Univercity Press, 1980)], με την ερω
τική μυθιστορία του ελληνικού μεσαίωνα [Τhe
Medieva/ Greek Romance (Cambridge Univercity
Press, 1989)] και το nοιητικό έργο του Γιώργου Σε-
έρη [Geo'ge SeFeris, (Brislol Classical Press,
1991)] του onoiou εnίσης ετοιμάζει τη βιογραφία. Πρόσφατα εξέδωσε το
nρώτo του μυθιq,τόρημα με τίτλο Ariadne's Chi/dren.
Η ΠΡΩΤΗ ΠΛΗΡΗΣ ΜΕΛΕΤΗ της'\ιεστερης "ελληνικής λογοτεχνίας anD το 1821 ως τις

μέρες μας. Το βιβλίο tnIXtιpti να φωτίσει τις nεpιnr' εις των συγγραφέων και των
έργων nou κέρδισαν την αnοδοχή κριτικών και κοινού και να αναδείξει τις σχέσεις
nou συνδέουν τα έργα, τόσο μεταξύ τους, όσο κοι με την ιστορική nραγματικότητα,
μέσα στην onoia δημιουργήθηκσν.
AnD την ανταnόκριση στον ευρωnαΊ'κό ρομαντισμό, nou όρισε την ελΧηΥική λογοτε
χνία κατά τη διάρκεια του 190υ αιώνα και κορυφώθηκε στο έργο του Παλαμά και
του Καβάφη τις nρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, ως 1'0 ρεύματα nou δημιουργή
θηκαν onD την εnιρροή του μοντερνισμού μετσξύ 1920 και 1945 και anD την με:τα
nολεμική αντίδραση στη γενιά του 30, ωg τις τελευταίες δεκαετίες ενός όλο και nIo
διευρυμένου nειραματισμού, το έργο εξετάζει με συνέnεlα και σοβαρότητα την ε
ξέλιξη της ελληνικής nοίησης και nεζογραφίας. Ωστόσο, μεγαλύτερη έμφαση δίνε
ται στη σύγχρονη nαραγωγή, την onoio ο συγγραφέας θεωρεί μισ onD τις nlo δημι
ουργικές και γόνιμες στην ιστορία της λογοτεχνίας μας
Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΜΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ αnοτελεί ένα σημαντικό και αnαραίτη
το βοήθημα, τόσο για τον ειδικό, όσο και για τον μέσο αναγνώστη nou εnιθυμεί να
διαμορφώσει μια nλήρη και ζωντανή εικόνα της λογqτεχνίας του ronou του.
ISBN: 960-211-292-1
............+ ·················1·······················;;·· ;,: ,.. _ .
ι.o •••••••••••• ~ ••• , . • •• 0.0 •• _, οι ••• ••• ••••••• Ι,·· 0.0 0 •• 0. 0.00 ••••• ο •••• 0 • • 0 • • • • • • • • 0 • • • • • • 0 · . · · · · · 0 • • • 0 0 . ο. 0 0 . ο. ο,. ο. 0 • • • • ' •••• ο •••••••• ο ••••• ο. ο ••• οι ••• ο

Roderick Beaton Eisagogi Sti Neoteri Elliniki Logotexnia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Roderick Beaton Eisagogi Sti Neoteri Elliniki Logotexnia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

. ~ ~ .

ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΙΟΓΡΑΦΙΑ, 1821-1992

Roderick Beaton: Εισαγωγη στη Νεότερη ΕλληνικηΛοΥοτεχνία

Τίτλος πρωτοτύπου: ΑΝ INTRODUCTION ΤΟ MODERN GREEK LITERATURE

Πρώτη έκοοση: Clarendon Press, Oxford 1994

Τα κεφάλαια 1, 2, 6 μετέφρασε η Μαριάννα Σπανάκη'

© Για την ελληνική γλώσσα Εκο6σεις ΝΕΦΕΛΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ

Σταuροu Ι Παπασταuροu (1914-1979)

στο αγγλοφωνο κοινο. Η ελλψικη λογοτεχνια εχει κεντρισει το εν-

χάθηκαν αυτόν το χρόνο. Απόδειξη του αυξημένου ενδιαφέροντος για την

6ασιστεί σε προηγούμενες γνώσεις για την Ελλάδα ή την ελληνική λο­

κυρίως κείμενο- ξαναγράφτ/καναπό την αρχή. Βέ6αια, η συνολική σύλ­

νήθως οι παραπομπές αφορούν αυστηρά στα έργα που σχολιάζονται στο

6ι6λιογραφικό κατάλογο για το θέμα αυτό.

Κing's College London R.B.

Πρόλογος στψ ελληνtΚ~ έκδοση ........................... 9

1. Λογοτεχνία για ένα Νέο Κράτος 1821-1881 , 49

2. Η Eθνικ~ επέκταση xιxt τα όριά Τ'ης: Από Τ'η 'Μεγάλ'η Ιδέα'

3. Σε αναζ~Τ'ηση μ.tα.ς νέας εθνικ~ς ταυτόΤ'ητας 1929-1949 . . . . . 174

4, Τα επακόλουθα του Πολέμ.ου και του Εμ.φυλΙου 1949-1967 . . . 253

5, 1967-1992: Από Τ'η οικτατορΙα στ'ην ευρωπΙΧ'ική κοινόΤ'ητα . . . 326

6, ΛογοτεχνΙα και Γλώσσα: Το Γλωσσικό Ζήτ'ημ.ιΧ '" 369

ΓΙΑΤΙ ΈΙΣΑΓΩΓΗ' ΚΑΙ ΟΧΙ ΊΣΤΟΡΙΑ'

Πρέπει να διευκρινιστεί εξαρχής ότι αυτό το 6ι6λίο φιλοδοξεί να συμ6άλει

την παραγωγή και την πρόσληψή τους.

ηγεμονίας των κλασικών, ιδιαίτερα των Λατινικών. Πολλές απόψεις δια­

περιλαμ~άνει έργα άξια σε~ασμoυ και συσΤYJματικής μ.ελέΤYJς. (Εκατό

1. Βλ ιχντίστοιχιχ Ιάκω60ς Ρίζος Νερουλός, Ιστορία των γραμμάτων ΠιχΡι% τοις

ομολογία ξεχώρισαν τρεις: του Κ. Θ. Δημαρά, ΎJ οποία δΎJμoσιεύτηX.ε το

Το παραοοσιακό σχήμα ήταν απαραίΤΎJΤo τόσο στψ ελλΎJνική λογο­

κονταετίας 1940-1970. Η μελέτ'1 Τ'1ς νεoελλ'1νικ~ς λογοτεχνίας κερδίζει

ΜΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ τοτ 1990

Τψ ίδια ακρι6ώι:; περίοδο (1948-1981) που συγγράφονταν οι περισσότερει:;

λολογΙας. Φαντσ.ζομαι πως ελfι.χιστoι αναγνώστες θα αμφισι)Ύ)τούσαν

Με κίνδυνο να καΤΎ)γΟΡΎ)θώ ότι υπεραπλουστεύω, θα α.πoτoλμ.~σω να.

ΑναζωπυρώθηκεκατιΧ συνέπεια το ενδιαφέρον για συγγραφείς ΤΎ)ς λόγιας

όλων αυτών των αιώνων ΧΡΎ)σιμoπoι~θηκαν ποικίλοι γλωσσικοί τρόποι

4. Γ. Π. Σα66ίδης, «Πότε άραΎες αρχίζει η Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία;», στον

ΚΤΎ) και όχι απαραίΤΎ)τα ευεργετικ~, ΤΎ)ς πρooδευτικ~ς εξειδίκευσ-ης των

ανώνυμ.ους συγγραφείς των δΎ)μ.ωδών μ.υθιστοριών του 140υ αιώνα. Αυτό

Ανακεφαλαιώνω: Σημείο αναφοράς και ανεξάντλητη πηγή αποτελεί

Ο όρος, λοιπόν, ΝεότερΎ] Λογοτεχνία στον τίτλο αυτού του 6ι6λίου

Το Γλωσσικό Z~ΤΎ]μα. Η παρατετα(J-ένΎ] διαδικασία που πρO'ηγ~θΎ]κε ΤΎ]ς

τεκμ:ηριώθηκαν επανειλημμένως στο οιάστημα που τυπώνονταν πολλές

Οι a.λλα.γές στον 'κα.νόνα." Ο λογοτεχνικόι:; κα.νόνα.ι:; οεν είνα.ι κιiτι δεοο­

ρίας ΤΎjς λογοτεχνίας, οι δύο πρώτοι τόμοι του μυθιστoρ~ματoς του

φορήσει πρόσφατα μια έγκυρ1'), σχολιασμέν1') έκδOσΎj των Απομνημονευ­

Κα.'t'εuθύνσεις σ't'1'j σύγχΡον1') λογο't'εχνΙα.. Η διαδικασία που περιγράφηκε

Όπως xat αν δοκιμ.άσει να απαντήσει κανείς σε τέτοια ερωτήμ.ατα,

9. Το τελεuταίο κεφάλαιο της Ιστορίας τοι; Κ. θ. Δημαρά είναι αφΙεΡωμ.ένο στη

χαθεί. ΣχεΟόν όλοι οι ποιητές που μεταμόρφωσαν την ελληνική λογοτε­

ΚΑΊΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ

'Τώρα'. Συνάγεται από τα προηγούμενα ότι η κατεύθυνση που υιοθετείται

νέου τη δική της αντίληψη για το παρελθόν. Χωρίς να θέλω να υποτι­

'Γενιές' και κεφάλαια. Ένα από τα πρώτα ζητήματα που απασχολούν

αναπόφευκτα μια προκρούστεια μέθοοος, που θέτει, άΛλοτε λιγότερο και

στικ~ γραμμ~ δεν τραb~χθηκε, όπως θα ~ταν ίσως αναμενόμενο, το 1922

το τέλος του Ψυ'ΧΡοό πολέμου. Απομένει να αποοειχθεί αν μια πρα:γμα­

οιεθνοποί1]ση, που θεωροόντα:ν το σ~μ.α: κσr;τατεθέν τ/ς περιόοου που εξε-

στην Ελλάοα αλλά κα:ι στψ υπόλΟΙΠ1] ΕυρώΠ1]. Απόδειξη 1] χλιαp~

πτουν, με τις λιγότερο ~ περισσότερο ριζοσπαστικές τομές στα 1880,

είναι μήπως οποιοσδήποτε 'διαχωρισμός' είναι απλώς μια συνέπεια της

Παραλείψεις. Η έννοια της επιλογής αναπόφευκτα εμπλέκεται με αυτήν

6ασιστεί σε προηγούμενες γνώσεις για την Ελλάδα ή την ελληνική λο

κυρίως κείμενο- ξαναγράφτ/καναπό την αρχή. Βέ6αια, η συνολική σύλ

ηγεμονίας των κλασικών, ιδιαίτερα των Λατινικών. Πολλές απόψεις δια

Το παραοοσιακό σχήμα ήταν απαραίΤΎJΤo τόσο στψ ελλΎJνική λογο

Οι a.λλα.γές στον 'κα.νόνα." Ο λογοτεχνικόι:; κα.νόνα.ι:; οεν είνα.ι κιiτι δεοο

φορήσει πρόσφατα μια έγκυρ1'), σχολιασμέν1') έκδOσΎj των Απομνημονευ

χαθεί. ΣχεΟόν όλοι οι ποιητές που μεταμόρφωσαν την ελληνική λογοτε

νέου τη δική της αντίληψη για το παρελθόν. Χωρίς να θέλω να υποτι

το τέλος του Ψυ'ΧΡοό πολέμου. Απομένει να αποοειχθεί αν μια πρα:γμα

ελαφρυντικό θα μπορούσε να είναι το εξής: μέχρι το 1940, και με ελιi

κληρονομιά του γσ.λλικού Συμbολισμού, ο οποίος σε άλλσ. μέρη της Ευ

πίσω στον ελληνόφωνο κόσμο, και με τη 60~θεια της πρoφopικ~ς απα.γ

Τα Άνθη Ευλa6είας, ένα μικρό φυλλάδιο που εξέδωσαν το 1708 οι σπου

σύγκρισΎ] μ.ε τους άλ/ους Έλ/Ύ]νες bρίσκονταν αυτ~ τψ επoχ~ σε στε

Από τα τρία κέντρα παιοείας που περιγράψαμε στην προηγούμενη ενό

9. Τα περισσότερα γραπτά. του Κοραή συγκεντρώθ'ηκαν από τον Γ. Βαλέτα (Αδα

Aυτιi τα είκοσι αρχαιοπρεπή ποιήματα υψηλής σύνθεσης χρησιμο

φαν στο ελλ-ηνικό 6ασίλειο συν~θιζαν να πηγαινοέρχονται σΤΎjν Κωνστα

γενέστερόυ πoι~ματoς του Σολωμοu, Ο Κρητικός. Η εικόνα της καται