ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ

-
•

ΗΟΜΟ EDUCANDUS
(ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ)

ΑΘΗΝΑ 1984
 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ

ΗΟΜΟ EDUCANDUS
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΑrΩrΗΣ

ΑθΗΝΑ
ΒΟ ΜΟ EDUCANDUS
 ΤΟΤ ΙΔΙΟΤ

ΕΞΊ"ΠΝΟΝ εΝ'Ι"ΠΝΙΟΝ . ΚίIΙ.,

ΧλΣΜλ ΣΕΙΣΜΟΤ . Σo).ωμbις
ΙΔΕ ο λΝθροηΟΣ . NieIυche
ΝΗΦΟΜλΝΗΣ . Σ .... ,"",
 ΠΕΡΙΕΧ ΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟ}; •• • • • • • • , , • ο· • ••••••• • ••••••••••••••••. ..• •••• Σε). . 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'

Η ':' T· A~ ;A TlKH ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

Ι. Η 1 0ΜΗ TH~ ΙΣ.ΤΟι'ΙΑΣ

Σε1. 13
14f."f«φ~!VJι..~"τΟ'~ ~t" ",μoou •... ....... • ....• • •.•.•.• . • . .... » 14
'rc} ~v-:i..'(":,I μ~~: .,,60 . ~yωyης •.••.• .• .•••••. • . • •• • .•... ~ .• . 11 19
' Η &v ,;ο kΟ'Υ ικη 4"Λ:d.τη . ... . .......• _•.• _._ ..•••• • . • ..•.... 11 22
Ο Ν "ιθι.• ή ~ ...φ crί•.. .. .......... ... ....•... . ...•...• . . . .. 11 24.

2. το ΦΑ Ι Ν ο ; ι εΝ υ η: .... ·\1 Ω ΓΗΣ

Όριtιμ o'.l . t ~Ι; «Υωγ η.;:,
• . • •. ..............•. . . .... • .•.•..... 11 27
Τό nΙΙΥ'η"Ηχό oVνδρομ ο •... , ......•..... •.. , • .. . •. • ....... 11 30
'Η ιίΥωγή 'κατηγορία:' 0.0 • • ' • • • • • _ • • • _. 0 • • • • • • • 0 ' 0 " 0'0 ••• 11 341
Σ"νι\ρμος )(αί έν6pιr.aη ..... •... . , •...•. • .•. •. , . •.•.•..•.. 11 36
θι;όθ ΜaΙθaμ.οUς .••. , •••••• "., 0'0 • • ' • •• • • •• ,_ ••••• 0.0 • • » ••

3, Η rENN IiIH Τ Η ! Σ):'ΝΕ Ι ΔΗΣΗΣ

τ ό μuσΠιΡιο τ ης ΚΟΙΤΟΙΥωΥης ............ • . •. • .• ...... ο • Ο •• » ~1
· Οφις ιcαΙ Προμη6ΙΙOlς ....... . .... . .. . . . ...... ... .... . ο • • _. » ~3
• Η cn.Iyytvcloι "ων δuο μuθων .... _.•.•.•. •.• .•...•...••. ο • • 11 t,7
InIc:IIecIu8 Iϊnitu s ..... . .... . . . ...•.•.•...• . •....... _•. ο •• 11 .9
Ή όπόθεση O~boΓίll ................•.....•. ...••.. •. •. • .. i1 53
S \JRe (ΟΓ1ΙIΠΛΙ; r.bι-r • .• • •••• • ο •• • • • •••• • •••• • • • • • • • • • • •• • •• 11 56.
Ή άνω καΙ χιίτω όδός » 56

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β '

1. Η ΑΓΩΓ Η ΤΗΣ Ακr.,·IΗΣ Σ ΑΝ ΘΕΩΡ ΙΑ

Τό παpιiδoξo της φuσης Σιι).. 59
 ΦuallC'ή 'ΥωΥή ..••..•. ••• •••• . .•.••.• • ••••. • ..• •.• . . •.. • • 05
M ηδiι ν χ.,.Ι cΙνιι.1••••••••••• ο •• • • ••• •• • • ••••••••• • •• • ••••••
• 71
Φ,λ Ι ιι χιιl σ-rd:aη .•..•...•...•• . .•.• . •. . • _ . . . •• . ••.... • . _ •
• 71
• A&I)C{. Μ.Ι ΤΙΟ"ΙΙ .•.•••..•• . _••••.••• . •••. • . • . •..••....• • . • • 8.
· Η 'vd:yx-η • . . • ..• . ..•.... . . . . . . .• . . ... .. . ....•.• • .• • •. •. . • ••
2. Η Α ΓΟ Γ Η Τ ΗΣ Α ΚΜΗΣ ΣΑΝ Π ΡΑ ΞΗ
Ή '/'Ι"ιιριιβο),'Ij τών t'!'lοχων

Τό lδcώδcς
......... . . .. . . . .. .. . .... . .. ... .
TOU .creAou ...... . ..... . .... . ... .. . ..... . .. . .
· ..
• 105
' 0 μιί θ ο.ς -rώ", Μ'ΙΙδιχώ'" ..•• . . . .. . •...•.......• . ....•• 0 ••••
" 1.1.
3. Η ,\,Ι'Ο ΓΗ Τ Η! Α Κ Μ Η Σ Σ ΑΝ τεΧ ΝΗ

•Ο
Τό μ'l'jδΝ I<tιιί 'iι πΟΙηση ................. . ... .. .. .
Μ 'ι'jδ.ν l<tιι Ι μ'l'j&cνιαμo,ς .......... .. . . . .. ....... . .... . . ... .
ι:rτoxι:ισμός .....•.•..••..•••••• . . • .• .. ...• • •.••. . •... ••
· ...
,. 1:3'

.. 163
Τ ό δpclιμιι ........... . . ....... ο • • • • • • •• •• ••• • • • • • • • • • ••• •• ίΟ 150
' Ο δl ά ).ΟΥος
.. •.•• . . . . ..•. . .• . . .. . , . • .. , •• • • . • . . • _. ο • • ο •• • " 158
ΣχΟΛIΑ ..•...... . ........•... . ..••••. .. .. • • . . .. . • • . .. •. .. 113
αιΝ ΑΚΑΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑ TQ.N ..•...... .• . . ••... .. .. .. It 187
 Π ΡΟΛΟ ΓΟ Σ

Μέσα στο χώρο τιϊ, φ,ί,οσοψίας tfΚ ' A γιJ..' γη, 1'J fi.,Ji ro ί' .:}
μΟΙάζει ώρετlκό. ΜΑν ιό παραβάλιι κάποιο; . . ρ. ~ι"I' ,(;. • ι('.]ι;,..ό -
πού σημαίνει καϊ συμβατικό dvandτptnra - τύπ ο r ciI' 1Γcp6μΟ;Μ I'
μελΗώ ν. μ61'ο τόl l υπότιτλο Οά "βρ ι σκε KOII'tS.
Έπoμlι'ως δχ, dnd σκοπιμότητα dJ,λά άπ ,) dη;, ';:ι .. ir, Kc::
τι, (1υ ναφι; β,βλ , ο γρaφίο.
.,J κύρια Iδtα που διάτας, υίι' όρισμένη d γc.ϊ:!"'ξ" τCΊΊ1' ϋι ι λλογι­
ομώι! του [ρχεται dπδ τη" dνrίληψη δτ, lί d ΥωΥl; σΙ;Ιιερa. οτήι: 1!Ο ; "
κόσμια λειroυp YΙK1; της. εΙ,'α1 ["α φαινόμενο χρεω,.ο πημέ ι'ο ί'l [σημtJ.
'Ένα δράμα. α ιι μας άρέσουν τά tπισημότεpα σχ,ίμσ. τα. '["(iι l ' t1t(J):. ι~Ίv
nίς ΠαΡΜμής.
.Η προοδιυτικιί Οίση δΗ τό" τύπο Γι;ς άΥω γι1, σε κάθε !:ποχι/ τδl!
προσδl()ρίζει ή κρατούσα έκαστο τε κοινωνική τάςη. llαλαιώθηκι
μΙιΡοστά στι) \,έα παpαrι;pηση ότι τό στοιχείο πού καθορ ίζιl τή l,
άγωγ,; σήμ ι.ΡΟ ε /l'«ι ή κρίση καί ή παραιφι} τού πoλιrισμoO μας.
ΠαΡακμl; κα; κρίση εl"αt ιό στί)'μα του σύΥχροl'ου πολ ι τισμΟύ.
Μέ τήν d.λo yoλατικιί. Γιίν αίμαΤΟI.Ο Υικιί, κα; τή ναιισ ιπλοϊκή σημασΙa
τοD όρου στίγμα.
Ό τελευταίος μεγάλοι; Παιδαrω 'ιό ς πού 6ραματίστηκε μ ιάι ι
ά Υω Υιί Aνάνrια σn}ν 6,ρρώστεια τού καιΡΟΟ μο.ς ήταν δ Ρουσσώ. Τό
γε γονός δτιrd παιδαγω γικά του χρn:ηρ,α κα; μ[φα φαlνουντα ι
δλοκληρωτ ικά { tl'a στη δι κή μας άντΙληψη Υιά n jv dγωΥιί. μαpιυpt:ί
πόσο ςι:μάκρυ"ε ιό lδεώδει; τοί) πo;. ι ι ισμoίJ μαι; dπό τηl, εlxόνα τού
φυσι κοϋ καί τού ώρα10υ ά\'Ορώπου.
Ό Ρουσσώ dνάμεσα στοός τριγυρινούς του Ιφ4νται:ε άλλόκοτος,
10

στό,' τρόπο πού ό ,'αάς τού Έπικούριου μέσα στο. βράχια καί το.
βου,'ά rc:7,v Βασσώ " φανερώνεται σά" κάτι έτερόφυτο .
•Η όλη μελέτη διαρθρώθηκε σέ τρία κεφάλαια. Στό πρώτο, μέ το
όνομα Ή δριιματ;κιί ,Ιιάσταση τής άγωγής. έπ ισημαί,'εται εΙσαγω­
)'ικο. 'ί συr.ηώρrιιϋI Οl,ελλογόνω,' φορτίω,' καί μαζώ,' στι) στραFό­
σφαι"" ιωί σ <ι)ν ά<μόσφαφα τι;ς ' Ιστορίας σε άναφορά μέ τη
σύγχΡ<J:'1j π,ιιδcία.
ΈΙ;)ιι.;" •. f,·,,; όρος καll'ούρ γιος ζητεί "ο. "λάβε ι τή θέση του σriς
άιιθρωιιll"l:,;: ϊλ,Wσες. λίγο προτού σιγιίσου,': δ όρος γεωκτομία.
1'ά όλο κλίμα τικ άπειλl;ς έκφράζεται περιεKΤΙ~'ά στό γεγο ,'ος
ότι "νώ οί κατασ ιρ ",;ικές έπ ι νοιίσεις τοίί ά,'θρώπου ύψώθιpaαν <σε
-Ι}Ι/'ζ iA/ ϊ, ':~' δ~.· γίνεται ι) έλάχιστη προσπάθεια "ο. Kαrαστσί
d:..., (Ιί~"; ":, ,; :' ai(j Η.•\) του πολέμου.

ΊΙ ιr,'··ιι .-, ,ι' 'ι'οτί τήν όρισμtι''I κατάσταση ό ρόλος της ·ά γωγής
από IIq·;. f1αJι>,t.b, που lίταl' πα}.αιότερα. σψιφα γιο. όσους βλέπου,'
έχει γίνει :,rιιJαι'ιλ δραμα; ι,·ός.
ίΊά r,,;· ~ J tif1'; φωτισμό τοίί προβί. ήματος χρειάστηκε 1'0.
έπιστρέψω ερμηιιωτικά στι) ρίζα τι;ς (ι" ,θΡΙ!;Π IΙ'ης φύσης: στι) συ,'εί­
δηση. Ή γ νωστικιί μας συνείδηση tμφανίζr. ται σάν ό μόνος πόρος
μπροστά στι),' άπορία.

Τυ ,Ιια'α. tu signore, e lu tnae.'itro,

όπως θά 'λεγε ό Δά,' της.
Στο δεύτερο κεφάλαιο. με το όνομα Ά γωγή καί Φύση lϊ ή άγω γl)
τι}ς άκμι;ς. άποπεφάθηκα νά σχεδιάσω μιά" όρισjiέ",I μορφl)
παιδείας που φαί,'cται 1'0. στέκει στους άντίποδες τού σημφιιιού
σάπιου δείγματος.
Ό λόγος που μέ ύποχρέωσε ,10. κερδίσω τό σχέδιο αύτό τοπο­
γραφώ,' τας μιά συγκεκριμένη ίστορική έποχ ή - τήν κλασσική
'Ελλάδα τι}ς άρχαϊκι;ς ωρας - lίτα,' ή ά,'άγκη "ο. τό προφυλάςω άπό
τίς όποιες ύπόνο ιες ούτοπίας. ' 0 σχεδιασμός που κερδίζαar μί: βάση
τι),' ίστορ ικι) πείρα ε[,'οι πολυ πιό έμπεδος άπό τίς θεωρητικές κατα­
σκευές.
Τό τρίτο κcφά}.arο, μέ τό δ,'ομα Ά γωγή καί Ά ,'θρωπος ιϊ ι;
 1.

ά γω)';, rιίς κρίσης. μέ /--.ά προβλ ημ α τικι) που πρόκειται ιιά κιιιηθεί
άιιάμ εσα στι)ιι καταλυτικι) κριτ ική τού Νίτσε καί τήl' έπαναστατ ικιί
άνόρθωση του Μάρ ξ. περιμέ I'ε l νά γρ α φτεί. 'Ως τότε τό βιβλίο θά
μέllεl καί άνο}.οκ}. ιίρωτο.
Νά ζευτείς γιά νά δουλέψε ις στίς άνάγκες τών άνθρώπων
σιίμερα σάl' δάσκαλος είναι μιά δουλειά δμοια μέ τή δουλειά τού
κηπουρού. τού ταχυδρόμου. τού πρωτοσυ l'α φιτζll. τ ού μι ναδόρου καί
οποιου liλJ.oυ. Διαφέρει μονάχα σέ ί!να: ΟΤΙ ένώ έκείνο ι. καί σ τι/ιι
περ ίπτωση πού δί;ν ξέρουν τ ί κά νουν. Εχουν κάπο ια δικαιολογία. ό
δάσκαλος δέν lίμπορεί ι,α ΤΙ} Ι' εχε ι. •Η ίδια ή φύση τ ης δουλε ιας του
τού άπαγορεύει H)IIIiYIIOIa. Ή εύχε τική πρόταση του Ντοστο γιέβσκι.

κάλλιο δυστυχl)ς άλλά να γ νωρίζω παρα χαρούμενδς καί κορό ϊδο.

είναι το γόνιμο έπανάκουσμα μ ι ας άρχαίας φράσης. πού ό ί!λληιιας

τρα γl κος τήν είχε περάσει άπο τήν ψυχl) τού Προμηθέα:

τιίς σης λα τρ ε ίας τήν έμl)ν δυσπραξία ν.

σαφώς έπ ίσ τασ" ούκ αν άλλάξαψ' έγώ.

Καί ό Προμηθέας. που έρεβοκτόνος έρχότανε δταν ο ί φωτοσβέστες

π ιjγωl'αν. lίτUl' ό πρώτος δάσκαλος. Κ ατεβαίνοντας στους ο.ιιθρώ­
πους κρατούσε στα χέρια του το κο ντύλ ι καί το δαδί.

τήll C I' ΤClVOI' σοφίαl' συl , πυρί.

Tt:mpu:o (;1 fac Ιum 13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΔΡΑΜΑΤΙ Κ Η Δ Ι ΑΣΤΑΣ Η ΤΗΣ ΑΓΩ ΓΗ Σ

1. Η ΤΟΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡ Ι ΑΣ

tσ",:οrώθηι' rc κα; ίληγίασα.

Πλά.των

Tempu s e I (ac Ium. Τ ό 1939, όταν οι φυσ~χoι Hahn χαί SI r3SS'

mann i:διάσπιχσιχν τό ιΧτομο τ~ ς uλYjζ, ιΧνοιξε γ~α. τη" χ.ιχ-:ιχστροφή ό
δρόμος της ά:μιxρτωλ~ς OCφεσηζ των ΠVΡYjν ι;ι:ων όπλων .
. Ο πόλεμ.ος πιχριχχωρωντιχς ιx.Ιφνι8~o:.στιχό. στή β~α πού τον
σvνoδείιε~ το 8~χαιωμιx τοϋ μιχ.ζικοί) όλέθρο ι; έδωκε σ-:ην ίστορία. το
χ'a.@a.χ τήριχ μιιiς ιΧπόλUΤYjζ μεταβολης.
'Η 'έφε.ΥρεO"l) των ΠUΡYjνικων Oπλtύν δεν άποχιχλύπτει iva.
«χόμη ιruμβaτιχ.Ο βημιχ στην προώθηση των έξOπλtσμων . 'Αντί­
θετα ε{να.ι ενα ιiλμιx, πο:) με τ-ή δUσ'JόYjτη τερατωδία. -;ου ΣUγκα.λύ­
πτει τ-ην άποκοπή τοΥ ΠΙΧλα.ωV άπο τό καινούργιο .
.Η ιΧπόστa.σ'ιj «'ιιΧμ.εσιχ σε χείνο πο\) γινότιχν καί σε κείνο που
μέλλει 'Jό: γίνει διιχχωρίζετιχι ιΧπό μιOC ρωγμή, που ή «ΡΧ.~ τη ς
C17jμ.ΙΧ8εUε τα.ι «πο τήν άβ υσσο κιχΙ το τέλος Τ'ιjζ χαpιiζε -: αι στό χιioς.
' Ε'
«ν
. ι
ανα.μεσa.
,
στους 'ιαπο
λ •
εοντειους,
1.
σΤυν πρωτο,
- "
χιχι σ.ο

'
δ ευnρο πα.Υκοσμιο, πο'λ"
εμ.ο Lιπ α.ρχει 'ίίξ
μ ι α. α οιισα ;:-οσοnκη ανα -, ,
Xoyt-x. σχε:-:~χιX με τό κόστος του πολέμ,οLl, εϊ:τε πρ όκειτ«ι γι&:
σχοτωμό ιχνΟρώπων είτε γιιi φΟορό:. ocγa.θών, Ύj ιΧνα].ογία ιχΥτή θ&:
χcχσει ~ό νόημά. Τ7jζ σχεηχ« μ! τον τελειιτ«ίο πι::ι:.γχόσμtο χι Εν",
μtλλο'.lτοιό ΠUΡ7jνtχ.ό πόλεμο.
14 Ι-Ι ΙΌΜΗ ΤΙΙΣ ΙΣΊΌΡΙΑΣ

Μ ιό: πρόσφαn) εκθεσΎj σοβιεnκώ'l είδικω,ι έδειξε όη ό

ιiριθμo ς τών θυμά.των ένός ΠΟ:Υχόσμιου πολέμο)) σ-ήμερι:χ θό: ξεπε·
ρά.Cfει 70 ένιίμισu δισεκατομ.μ.ίι ριο. ΝοUμ.εΡΟ, πού γι&. τ-ην έποχή του
'Qχταβιιχνοu Αύ γού στου θιi σήμa.ινε πέ ντε φορες ΤΟ'/ πλ1)Ου σμό
τ~ι:; οίχ.ουμένηζ ,
ElvGtL δύσκολο .... ιi έχημ'ήσει χιχ\lείς τ;, σημαίνει ό ά.ριθμός
α:ύτός .. Ο cι~ώνιXζ μ.ας μa.ζί με πολλά. ά.λλfJt ιiλλo[ωσε x«t τη σπου-
8α.ιότη.ο: του νοΥnιιχτο:; των OCριθμων. Τα. μτι8ενικά. σi)μεpα τά:
λογοφιι:iζοuμ.ε σε έτη φωτός. Γι' αυτό χcιί χιχνεΙς 8εν «v«γνωρίζει
ιx.νθρωπιιi a-rbv ιiσβέστ"lj:

'Έιη φω τός στούς ούραι'ούι;

ϊτ η Άρεηίς μίς στόl ' daPf.ar,l.

, Εντο ύτο ις πιστεύω πώ ς το βι:iρoς ΚιχΙ Τ1) σημιχσΙα οχι του ένός
δις άλλ&. τη ς ιΧ πλης μ.o\lι:iδOCζ ~μ.πo?εί '/0: την δώσε ι ή είχόνα. του
yovtou, πού σε χάποιο νοσοχομείο άγωνιίi για -:0 TtIXL8i του που
xty8\Jveuet.

Με τaφuαιχΥ) Tou πολέμου . Θιi ;,π: ρΙμενε κανεΙς ΟΤΙ μ.προ­

στ&. στ ον έχχωφαντικο χί'Jδuνο π ού ιΧπειλεί το ιXνOρώπ~'ιo γένος ή
σωφΡοoVνη -:ων έθ'lω,ι θά. σ-:ρεφό-:ιχν στην xa:-:euOUVσΎj του περιορι­
σμοί) των πυρηνικων Οπλων.

"Ο ,τι συμ.βιχίνει ε{ναι το ιχνιΧποΟο. Μέ: ,';}'Ι αvξ'ηση των έξοπλι­
σμων ό ά'ιΟρωr.Οζ ;:ιστεύει οτι πε-:-υΖα{νει τ~ μείω<Ν/ του xtv8uvou
πολέμοu. .Η μεγισ",:, οποίη<Ttj του τρόμου, δ'ηλα8-ή , όοηγεί στό
μηδ,::'ιισμο ΤΥΚ ά.πε~λης.

Τ Ο σχημα σ'ljμαΙνει: όσο περισσότερους λUχους Οά. μα.υλίσουμε

έξω .χπο τή μιΧντρα με τ« πρόβα.τιχ, :-όσο περισσότερο ή όρεξή τους
οα. γυρίζει σ,"ι διιiθεση τοί) σχύλου ;:ou Τσ. 9ulιXEL .
. Η ίσορροπία -=ou τρόμου. πο ύ μέ: τόσ'l) πα,νουργία. ",:,Υι'" θεριχ-
• • .. ,~~ - ., •ι ' λ "Ο_.
πε υ ει η <tOMLLX'l) των uUVΙX"':'W'J. χιχ.ι με ,:οση .χφε ειιχ -=ην υιο ετει η
εuπιστ(α τ-ης μιiζιxς, ciπoτελε~ τή σύΥχρον"η μετενσ«ρκωσ-η '7ΥΙς
πΙΧλοιι.&ς &.ρχ-ης ΟΤΙ την ocσφιXλε~Ot της ε~ρήν7')<; τ~ν έΥΎυ&τιχι ό φόβος
του π ολέμοιι . . Αλλα ούτε χιχί Tl)v έΠΟΧl) του

.\'ί \';'ι; μ"ΙΨ/Η, Ρ"Γ" LJe//tιnI

"ή προπαροισκε υή του πολέμο\) φύλ«ξε τήν είρήγη, ούτε καΙ. τη

σημερινή έποχή. u:o" πόλεμο πού Ο&. γίνει, πρόκειται νά. πολεμή­
σου'Ι οί ΚΟ:ΡΧYJδόνιοι με τούς ρωμαίΟVζ στίι::; Μ ύλες.
"Av όφειλε ό τρόμος του πολέμου '1« τρέψει τη λoy~κή του
άνθρώπaυ σε κ.xπo~o:. κιχτε ύΟuνση, ΙΧύτή θα 'τιχν ~ τελεσίδιχ-η
πιχρ«tτησYj «πα -:ocx πυρηνο(ιΧ. όπλΙΧ. "Ολοι οι «λλσι δρόμοι όΟΥιΥουν
στους χριχτηρε<;.
Γιατί όσα. φορτία ά). ιχτι κιχί ν' άδει«σουμε στ-η θάλασσ«, ποτε
τά Ψάρια Τ')ίς δεν θ« γίνουν του γλυκου ·Jtpou.
'Α'/τι γι' ιxv-:--ίj τΥι δύσχολΥ) έπιλΟΥή τουφρό'ιιμου, ot πράκτορες
καΙ οί πρ«ίτορες των πυΡ'lJνι.χων όπλων, μπροστά. στον χίνδυνο να
μετΙΧβληθουν μιά μέρα οΙ 1διοι στιΧ ναυιΧΥΙΙΧ Tou ώστt)ocοu κuμ«τος
που σuσσωρεύΟ\Jν σ.ά άσχιά. τοuς, προσέχουν πω ς θά. γίνει, ώστε ν&
δέσο υ ... όλόκλ"1Ρ"Ι') τήν υφή),ιο - υπεύθuνοuς καΙ. μή , κάτοχους χ.ιχί
άκτήμονε ς, ιχ.ύτουΡΥούς )(<<i. cX:vίδεους - σ' αύτή τ.η ... άλυσΙδα του
όλέΟρου .
•Ο βαθύτερος σχaπός Touc; ερχε:τor.L ιΧπα την ά:πόφιχση ΤΥΙ μέρor.
των θερμοπuρηvιχωv τήξεω ... vc.. μη βρεθοu'/ Ot άθώοι xor.t οί.
ocμiΤΟΧΟt - οί όμ't)ρες, δηλ«δή, χιχί οί φτωχες χωρες - πού θά:
ιX\ιηκρ~σoυν με τα σuvοι(σΟημα Tov φόβου χα:ί τοίί έλέου τΥι λύση
του δριχμα:τος πού ετοψιiσΤ1jκε τέτοt« ιΧπό το ύς μαtvόμεVΟUζ
"ήρωες καί πρωταγωνισ-:-έι;.
Μ ε' ....ε'ι νo~o:
τ"Ι')ν
. ,
ο:υτη πυρ"t}'Ηχες
, κεφα
λ'
ες
'Β
στη
λ '
ου γιχριιχ
,
και

σ-;ήν
. Ελλάδα C7jμcι:[νο uν πρω.ιχ.ρχικα. συμμετοχή στον όλεθρο -:-ω 'J
πόλεων -6ϊι; • Αμερικηι; κιχί της ΡωσΙο:ι;, κιχί δεuτερεuόντως άμυν.
ηκή στρατηγική .
Σήμεριχ ή δηλητ-ηριώ8Υ)Ι; πολιηχΥι τω·, μεΥά.λω', ιΧvαφοΡιχ.ιi μΕ
όλους τoύ~ ί. cι: oύς τη ς Υ1}ς έμπνέε-;αι ιΧ'Πό ενα καΙ μό'/ο σκοπό: τ.ην
έσχ.ιχτ η μ.έριχ τη ζ χρ(σηζ νά μ-η βρεθεί κο:νεΙς έξω ΙΧϊ:Ο το, χορο των
16 Η ΤΟΜΗ . ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

διx~μQνισμένων. Γι' αύτο δεντροφυτεύουν τόσο σuστηματtκα όλό­

κληρη τ~ yij με πυρΙΧύλους.
· Η πολιηχ-η χιχ;' Τι xιxxoupy(Gt ποτε δεν ιiσEλyησ«'1 σε βορβορω­
δέσΤεΡη κλΙνη.

Εύες έτι; φορυτφ μαρ}'ui1'ουσlv.

έλεγε ό Δημόκριτος χειροχροτώντα.ς τό χορό του youpOUvtOU και

Τ~Ι; λ&.σΠ1)ζ .
'Έτσι που έχουν τιΧ πράγματα, μεγάλΊj πoλιηΚ"~ ιΧπο μικρές
χuβερν"ήσεΙζ σ-ήμεpcι θα: ~τιxν μόνον έκείνΥ) που Oci πετύχα.ινε να
ιΧπομ.ιχχρόνει τιΧ "rtUPYj\ltXιX Οπλο:. «πο τα. όρια. του κράτ ους τους.
•Ας μη γελιόμ",στε δμως. ΜιΟι τετοιοι μεγσίλη πoλιτικ~ μικρων
τ~ν εχουν κιόλιχς προσπερσίσει τΟι πρ"γμιχτιχ γιΟι δυο λόγους,
Π ρώτιχ l γιιχτί δέ,.ι γ(νετ<Χι 'JιX στέρξουν οί ουν<Χτοί να καίει το
λUχ'vιΧρt των &.8ύνιχτων με το λΙπος τηζ LOLXηc; τους σάρχιχς. Δ υνα.­
στεί.α. χα.Ι έχμετάλλευση των λαων άπό τους τυρά.ννους έσήμC1tνε
παντα οχι μόνο να τους πίνεις το αlμιχ τ ιΧλλα να τους τρέψεις χa.L με
θιiνιχτo.

ΚιχL8εύτερο ι γιατL το δίκιο του πολέμου - κιχ!. κάθε πόλεμος

φέρνει μέσιχ του το νόμιμο της φυσ ι"ης κσίθιχρση ς - χρησιμοποιεί
μιόι: ζυΎ~ΡΙOι ξένη στΟι δι"" μας κριτήρια σίναφορι"Οι με τ~ν σίχρΙβειιχ
"ιχΙ τ~ν τάξη της μετοχης των ιΧνθρώπων στ~ν ιΧ8ικΙοι κιχΙ στην
πληρωμή, Ότιχν οΙ • Ερινύες κύχλωναν το Χίτλερ στη σκηνή, το
θέc:ι:τρo που τόν κύττιχζε -ητιχν το &:λώνι του Βερολίνου ι χιχL -ή
ποι.ντερειπωτtχη
. '
Γ ερμα.νιιχ.

Σήμεροι βρισκόμιχστε στο σημείο που ~ ιΧνΟρωπ ότητοι όλό­

κληρ-η , σΟ:\Ι τη Οσ;φ.ονισμέν-η γυνα.[κα, της' Αποχάλuψηι;, κοιλοπονα
\ια. γεννήσει το τεριχτωδέστερο τέρα,ς.
Γιa.τί δεν μπορουμε να ι χουμε χιχμια έΥΥύησ-η οη δεν θα
ξανιχγiνει ό πόλεμος .. ΕκεΙνο που φτάνει να έγΥυηθεί Ύι πείρα χιχί ή
λOYLΚή εΙναι ότι ό. πόλεμος λειτουργεί ά.πό την έπoχ~ του Κά.ιν .
ΚαL συνοοείΙει στοι.θερα τόν άνθρωπο στο ρυθμο του βΙου καΙ στή>;
ίστοριχή του διΙΧδρομή ,
· Ο πόλεμος εΙναι ενα φιχινόμενο εύρύτa.του γένους χα!. άπλώ ~
Με::-ιχφuσιχ'ij t'ou πολέ μ-οιι 17

νετα.ι πέρα. άπο τή.., είδική μορφή ποu του otvouv -:ά. όρια. τ)) ς
ciνθρώπtν1'μ; πα.ρουσίιχ<; μέσα. στ~ φύση. Είναι ενιχ φαινόμενο
χο σμικο κιχ! το κατα.κυ ρώνΕΙ ~ άναγκιxιότητcι -: ων άξιωμ,ιΧτw'V
έκείνων πού στηρΙζουν την τάξη το \) κόσμο υ καΙ την ιΧιοιότητα της
ζω'ίjς.
ι Εαν μέσα στην ίστορία. , τήν περιοχη δηλα.οη πού χαλύ πτετιιι
ιΧπό την άχτΙνιχ της ά.νθρώπινη ς παρουσειχςl ό πόλεμος εχει ενα
όρισμένο σχ'ίjμα: πού το περιγρciφει η ί οισιιτερότητσι τ'ίjς συμπερι ­
φopιiς του είδους άνθρωπος. μέσcι στη φύση έμφα.ν(ζεταt σ ι ενα
φάσμα: ποικιλία:ς μ"""βρια:ς χα:ι φα:ντα:σμα:γoρικ'ίjς.
Π όλεμος εΙναι το κυνηγητο τ'ίjς όμίχλης OCπο τ ον ""εμο. ΕΙνα:ι
το πάγωμα της άκτίνιχς στο νερό. Είνιχι της μηλια ς ~ riνθοβολη xoct
ή φυλλόρροια:. Πόλεμος εΙνα:ι η OCντίοικη σχέση του •Απρίλη κσιΙ
του 'Οκτωβρίου .
ι Ο πόλεμος έπιν61jσε τΙς παραλλα.γες του χαμαιλέοντα. το
συσΠΕ:ίρωμ,ο: της έχιδνας, το Οο:λά:μ.ι το υ χταποδtOσ, 1'1)ν πολυγονία
των κουvελιων , τον όνυχα. τοίί λέοντα..
Πόλεμ,ο ς ε!ναι το σπ.χΡΙΧΥμα -r1jc; λα.φΙνα ς άπο το ρίσο με τα.
κ6κκινιι μcXΤΙOC, είναι "ή ίστορία. του πετρίτη καί τ ου ά:ηι30νιο ίί, εΙναι
~ νor.υμor.χίΙΧ της Σο:λιχμίνο:ς κο:ί οί ' Π έρσaι' του Αίσχύ λου.
Χωρίς το σχέδιο -rou πολέμου οεν θα μ,πορουσε να. πά.pε~
σχέδιο το' ά.στροπελέκι κιχι ή βρoντ~, το εξ«λλο τρικύ μισμα του
«ντρor. καΙ της γυνιχΙ χιχ ς στο κλινάρι, Τι γέννηση τ-η ς ι Αφρο8ίΤ't}ζ και
ό θάνατος του' ΑΡκτούΡΟU.
Μ' ενα: λόγο, χωρΙς ΤΟν πόλεμο οεν ε Ινσι ι νοητη οϋτε ή χορηγία:
ουτε ή οίκονομίο: της φύσης xo:t της ζωής. Και με τέτοιο νόημ.α.
πρέπε ι να. ερμην εύε ται το άπόσπασμ.α -rou . Ηρ&:χλειτού:

Πό}.εμος πάl"ωl' μί; ι. παrι;p έστί. πάιτωl' δί; βασιλεύς.

Ν ιΧ ύ ποσΤ'1]ρίξουμε ότι οεν θα ξαναγίνει ό πόλεμος, Ervιxt μιό:

πρότο:ση χωρΙς στ'ήριγμο:. Γ,α:τι ο:ύτή ή θέση οεν βρίσκει OC"τ (­
χρυσμα στα. περιεχόμενα τ-ης φύ σ'f)ς, oUTE συ στοιχία χαι έ ξί σωση
στοίΙς τύπους της άλ-ήθειας.
Τ ο έπιχείρημα: οη οέν θιi ξα:νcιγίνει ό πόλεμος οεν βρίσ'.<ει

2
18 Η ΤO~ ΙH ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

φυσικ-η ~ λογικ-η συνηγορία , Μέσα σ7-ην τρυφερ-η και φιλιiνOpωπή'

. λ πι'δ ιχ
ε που το
.• TU λ'ΙΥει , "Ι' • •
με'Jει σΚΛηριχ. οιvu;τεριχσπtστο κιχι
• λ
υπη τερα
'
εωλο. 'Όσο πιο θερμά το ύπεριχσπ[ζΕΙ ό άνθρωπο ς , τόσο -::0 χει.ρό -
, , ,
τερο γι ιχ υτ- ον .

, Η δεuτερη γοερ-η θέση της πλάνη ς είναι 7:,ος χι αν ξαναγίνει ό

πόλεμος , 0& έχει εχτα.σ-η τοπική, το σχημιχ. 1"OU πολέμου- λουκά-
\/ικου κιχ θ ωζ
' λ' " λ' , •ναι παγκοσμ-ιος
εν , καl. αποχ ειετ\Χι Ψ'J.
• .
. Η φρονιμάδΙΧ α,υτου τοσ σvλλογισμοu ET'Jat ό μανδύας που
σιιεπιΧζει. ~ή\l τρέλΙΧ του . Οίισιιχ.σηχά. βρισκόμrι.στε μπροστα στΎjν
181.« λογική που σε άλλο έπεπεοο έ~Ιy'ειρεϊ ν.χ μα,ς ΠΕΙσει οη εΙνιχι
εύκολο, χωρtζ χαταναΥκιχσμό, \/« ξotναγυρΙσε~ ό α.νθρωπος ctπο το
, λ'
cιερoπ ιχνο στον
'ξ'λ
u ινο τροχο, . . . •
, και ιχπο -;0
)' ,
Ί.α. .ι στο Υουρουνοστιχσι.
,
·0 ΧΙ 'δ'
μονο
ι
Εν σ-:-ρεφετιχι κατ-α: τnσω ο
• , ··1 οροανη
~,
ς
"
χωρις ΤΟ πα-

ρα.
'ξ ,.
ε'ιΌ και το
ξ' 'λλ
Ενο, σ..
" , .~" ,
α καν κα.τα. μr:ΡQCίΤ 'Χ οΕν YL'JtTΙXL να. προχω-

P'~σoυν τ« ;:ράΥμιχτιχ, αν 8έν τα σπρώξει ό OCνΟρωΠΟζ.

Δ υσrυχώς ,'aί ιί Γιί

με δικά μιι",: Ε":οδα ,'υρίζι:ι.

Τ ό μπόι -rou πολέμου είνα-ι Ο:νάλογο με το μέτρο που το

μετp~με. ΚΙΧί τΙς έν8είξεΙζ του μέτρου μr.οροUμε νιΧ ΤΙζ 8ι.αβάσουμε
σ-:-ήν ήλικίΙΧ τi)ς στρατηγικΥίς έπιστ-ήμ-ης: στην άρχη το σπιχθl. του
A'tιx'J"t'ιx , στη μέσ') τό χα.ννοκιάλι τοί) ΒΟ'Jcιπάρ"t'1), στ·ην ιΧκρη τό
μο:.'Ι~~ciρι ~~ς Xιρoσί~ζ. Κ ΙΧί στο τέλος! Στο τέλος , οΙ δοκιμες του
νετρόνωυ (l1ευι rιam ), πού ύπόσχοντιχι \ΙΙΧ έξουδιτεΡώσου l' κά.θε
λΟΎης ιiν -:-~δικίΙX XIX:. όλους τους ιΧντίΠΙΧλους .
•Η λέξη οιjδετερότητα κάτω ΙΧϊ:Ο τό φως των πvρ't)vικωv όπλων

.,
(βόμβα νε-:ρονίου)
ωμοτητα.ς.
άπαμυΟοποιεΊ:τιχι μ' ενα τρόπο σκυλΙσΙΙΧζ

ΟΑ ς -
(1)'λ ησμοναυμΕ "
πω!: τον πο'λ εμα δ'E'J Τυν
> χιχνΕΙ
' ,.
ο αν θ ρωπος,

άλλιχ γεννιέται μέσα «πο τιχ Ίδια τα πράγμa-:-ιχ. ΟΙ στραΤ1)γοι κιχί

ο;' κυ βερν-η-:-ες ε!να.ι οί κυβιστές. Ε:Ιναι αί σιχλ-:ιμπιΧγχοι που cχρπcX­
ζονν τ-η λοκομοτΙβιχ χαθως ξεκιν", Ά ν της δίνουν τ-ην ξέφρενη
έπtτιΧΧU'Jοη,.:η στο τέλΟζ -:--ην ξετρoχ'~ιiζot..ίν, .τό πρά.Υμιχ οεν cτημιx(νEΙ
κιχ!. πολλci, ι Εφόσον uπιΧρχει κα.ι ό κιχτ-ήφορος χαΙ ο ί στροφές,
, 11 .i"ιiyx" μ.ισ.ζ y(:r:~ άγωΥΤιζ
19

ο'ίκοθ εν νοειτιχι πώς χocποτε και «πο μόνος του ό συρμ.ός θά.
πήγαινε στό δι"βολο.
Τό τελευτιχιο σκαλι της ίδιιχς έτοψ.όΡΡΟΠ1Jς κλίμακας εΙν",ι ή
6έσ1) πως και σ' ένα μελλοντικο παγκόσμιο πόλεμο δεν θ .. XP1JaL-
μOΠOΙΎjθOυν τΟ: πυΡ7)νιχα όπλα,
Αύτό σΎjμαtνει πως κάπου στό κέντρο TYjc; «νεμoζCΊλ7)ς πρέπε~
'Ytι. ύ πCΊρχει ενα xoμμιiτι άπό θιχλασσα τόσον 'ήρεμοuν χιχΙ ciXL"1j-
τον' 1 που σάν λιχνίσεις το στ&.ρι 8έν θα: ' σου πCΊρει ό αέρcις τήν
πάχνη τ ι ό:λωνιοϋ'.

"'Αν YLvtTιxt νιχ γίνουν πεtρ«μ«τιχ ιΧπό θεωΡ1jτιχούς, ιΡα.νηχ­

στείτε για λίγο το Χ[τλερ, την ώριχ πού ή χιονοστιβάδα τοΟ '
Ζούκωφ χυλουσε ιΧ.πό την άνιχτολη xιxt στένευε -:ριγύρω του τον
ά,Υέριχ' την ώρα πού οΙ στρατιες των σuμμάχων σ ι ενιχ σχημιχτισμο
έχα-τον τάδων μιλίων εχοντας χυθεί c1:πό τιΧ Ουτι.χα. σφύριζαν γύρω
.,
α-πο το
' Β
ερο
λ'
ινο
,
σα') τιχ
. ι~
ιΡιοια
....
του
Λ ι
αοκοοντιχ '
,
την
,,
ωρoc
1
που

εξ",λλος, ήμιπαριiφρων και συγκορμότρεμος, με τον ούρα:νό βρΕ­

χοντιχς πιΧνω άπό τό κεφ«λι του τον χCΊλχινO θιχνCΙΤO ι εστελνε άπό
την εγκσ;τη σπηλιιΧ T1'jc; χαΥΥελλαρ(ας του τα. δεκιχπεντάχρονα
πιχ/,διιΧ να στιxματ~σoυν μέ τα χέριιχ τους τις έρπύστριες φο::ντο:­
στείτε ιχυτή τη θεομηνίoc, που καί .χλλοτε την εΤδε στ·ήν Π ιΧτμο ό
, f ωocννYj
• ζ.

'lπο θέστε τώρα. πώς έκείν1j την ώρα ό Χίτλερ xpaTouaE: στΟ:
χέρια του το ύδΡΟΥόνο ι τό oύpιiνιo, χαΙ το νετρόνιο,
Κ",Ι ρωτηστε.
Καλύτερσ. να μην ά.πιχντήσουμε στό έρώΤYjμα πού στεγνώνε ι
τη γλώσσ", μ",ς .

Ή άνάγκ» μιιϊς νέας άγωΥή ς. Σήμερα ή μο.ομέρει", στήν

~ν"πτυξ» της θετικης έπιστήμ1Jς, με τήν άποκλειστική θ1Jτεία <1J,
σ..;, χρεία. του ύλtχοΟ άνθρώπου, άναπτύσσει γύ ρω ά.πο τόν
20 Η ΤΟΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ιίνθρωπο ενιχν κλοιό πού χα.νένοις ΚΙΧίσιχριχς χ«ί χα:νένΙΧζ • Α λέξcιν­

δρος δεν Οόι διιχσπιΧσει .
.Η μόνη δυνιχτη ιΧντίδροιση στην ιiπειλη - ά.ντίδριχση δύσκολη
τόσο, που άλλο δέν γίνετα.ι - βρίσκεται στήν ά;ποφα:σισηΧή
στροφη πο" θόι έναντιωθεί στο μονοσήμοιντο της ά.νά.πτυξ7)ς του
iιλικoσ aνθρώπου, με αχοπο την ά:νιχτροπ-η του μορφωηχοί) ίδεώ­
δους που "ριχτεί.
ι Η cX:ποκοπη των βρα.χιόνων του χιχρχίνου 8έ:ν Ο&. σώσει τόν
Cίρρωστo ιΧπό ΤΟν κλοιό. ι Ο χιχρχίνος xt.ivEL μετιΧστοιση .. Η θερο:­
πείοι θά χιχτορθωθεί, οτιχν χοποϋν τ« νευριχ πού δυνοιμώνουν τους
συνδέσμους των βριχχιόνων. ·Οτιχν κιχρφωΟεί η χιχρδιά. του
Cρπετου. Το

('or S("(JrfJiuni,..

χcιθωι; ε!πε ό ΠΟΙ11τ-ηι; γ ι&., τον τύραννο τοίί ιΧνθρώπου.

ΜιλCiμε γιά: μ-ιά: ά,,«τροπή του συστήματος των άξιων, ά.πιiνω
στ ο όποίο ξετυλίγεται <rήμερoι i) δριΧση του ιΧνθρώπου κοιΙ i) ίιφτ,
του πολι ησμοίίι.
Γ ι« μιιΧ. χοπεΡVLκειιχ στροφή στην χΙνησΥ) των ίδεων ποu
σχημσ.τίζουν τη σύγχρονη φιλοσοφίιχ σόιν ροη πρά.ξεων κιχΙ σόιν
ς"φριχσ7) ζωης. Κ οντολογης γιόι μιόι έποινά.στιχση έσωτερικοσ τuπου
πού 0« έΥχιχηχστήσει νέσ. τ&.ξη στόν ιίνθρώπινο νου.
AvTO τΟ ρόλο <rήμεριx χΙΧλείτιχι νόι τον πΙΧίξει η πιχιδεία. Κοιί
ιι.;τη η ιiν«yxη ξεδιπλώνει τη δριχμιχτι"η διά.στιχση της "γωγης.
Τ Οι σ7)μείιχ πο" ΧΙΧλοσν τον .χνθρωπο γιά. τΙς μεγ«λες ά.νιχκιχτιχ­
τιi ξε ις στο όλο σχέδιο της ζωης δεν συνοψΙζουντιχι στην κιχλλιέρ­
γειιχ ένο ς Ψυχοπνευμοιτικοσ Ιδεώδους πού θόι έξισορροπήσει
συμβΙΧτι"όι την υπερβολη της ύλικης του Πλευρiiς, σπως την πιχριχ­
μόρφωσε i) μονομερης ά.νά.πτυξ'l) της θετικής έπιστήμης.
Δεν !'χουμε ά.νιΧγ"η ovTt την έπίρρωση της Ψυχης, ovTt την
ίξευγένισ1) του πνεύμcιτoζ, οϋτε την ιΧρετή της μέτριιχς ευκοσμίας,
οϋτε όλες έχείνες τις γλυχιxνrχλ«ΤEς κcιι ρομ«ντιχες πcιραινέσεις
π ου έ8ώ χιχί αίωνες τις όvομriζοuμε ι:Xνθρωπιστιχ~ καλλιέργεια κα!
έλληvoxριστιoιν ι"o ηθος.
.Η άνιiγκη μι α.ι; νέιχς ιXΎωγ~ι; 21

. " lσοι 'ίσοι οιίιτ .χ όδ·ήΥτισα.ν τον πολιτισ μο στή βα.θειιi Tou κρίση
κοιί τή ζω-ή μοις σε τέτοιο ιiδιέξoδo.
ι Α πα την κλασσιχη ι Ελλάδα ο ί «νθρωπ ο ι π-ήρανε όσιχ δεν
. " β
ς:κιxτcι"ιχ αν.
Κ' Ι \ Ι \ "λ
cιι ιχπο το χριστιocνLσμο ο ο: τα. αρv-ηΤLΚΙΧ του στo~-
" ,
χείσ. . Κ α.ί στό Ονομα. α.ύ της της πoιρσ.x.ιipα. ξη ς έδημιοίιΡΥτισσ.ν τ όν
~'~.ιpωπαϊY..O πολι τισμ.ό . τ Η-το:'} φuσLΚΟ τον κιχτορθωμ.ένο ά:Υώνα Τ ΟUζ
ν± ΤΟ ') έπιστέ ψ ο υν μέ: '"":-ή\ι περηφά νειιχ των π υ ρηνιχων όπλων. Koιt
δίκοι ιο.
'Εκείνο πού χpειιiζετoιι b σUΥΧΡονΟζ άνθρωπο ς - κσ.ι έιiω
έστιάζου νται ο ι έπψ.έ ρους συνLστωσε ς π ου θα. ο-ηλώσουν το ιiξι. ω ­
μαΤLΚΟ α.'ίΤΊ)μα τ~ς ν έας ιχγωγης - εΙναι να χocτιχνοηθεί άπό τ-ην
αρχή οη ή ζω-ή <ou προχωρεί "οιί μετα.βιiλλετoιι π οιράλλτιλα aτή"
κίvησ-η του χρόνου - κιχ;. ό χρόνος όντoπo~είται μ έσα στ-η στιχθερό-
7η τα. 7ης με7οιβολης - , 0'1'0:'1 γνω ρί ζει ν.χ 1!,.οιλέΥετοιι κοι\ ν.χ aU,Ie7j-
Ζολογεί μ ' ενα. σύνολ ο δυνάμε ων και όρων που -ή σ.ρχή τους
βρίσκεται έξω ά π ό τ.χ aUVOpOΙ ",ης β ούλφ-ής Tou .
Αύτή τήν τάξτι της άν ό,τερη ς βίοι; κοιι της έπLβλητικης
πε ιΟοίίς άπό τόν ι:iPXαίo καιρό τήν ε'ίπα.'ιε άνάγχ·η .. Η άν άγκη εΙναι
άΤο χτωρ και ιΧ"ιχΡΧ"l), χιχί ο ί σοφο ί λόγΟL των παλα.ιων ιivθρώπω"
Γ~ν θέλουν κυ βερνήτεφα. του σύμπαντος .
•. 0 σο \ '
και να - ι
μα ς φ α.ινεται "β)
α. ο \0, '
η ""
α.ν ο: "{ κ-η εχει χα ρα'ξ'
ει στην

"
εl'.ε t.ι ο' ,
ερι:χ μας μετ ρα.. Κ'"
ΙΧΙ σε 'ι 1 •
ε ναι α.π λ~ 'λλ'α π ο λ'υ
ω ς φρον ι μοτερο, α. ,
;:;ι)) εντιμ'.) και πολv π ι ο σεβα.στό τ·~ν όρ μ~ της βaύλ-ησ-ήζ μας να. τήν
xρoιτίiμε οωθε απο τή χα ρακ ι.χ πού μίiς τράβηξε -ή ανιiyxτι. π ρολ α­
βαίνοντ ας ετσ'. τ"η διχ-ή της έπίπλ-ηξη πa ί> στcιθερά κιχ τα.βιά.ζε ι ΚΙΧΙ
7 ιχr.εινώ'lει τήν ιiφ-η ρτιμέ ντι μοις άνε ση . Τ-ήν ψuχική μας στιiση , πού
ό" Αίσχuλ Οζ όνόμσ.σε

φι λ άι ' dPfHJi,Iiil'.

Αύτ-η τη γνώση θα τ-ην ένσταλά.ξει .ή ά.γωγη στ ουζ 'ιέο υζ , μόνο

ύπο τό,ι ο?ο ό-:ι θό: έπtβλ ·ιjθεί πρώ ·πχ στους έν·fιλ~xε ζ σαν νέα κιχτιχ­
',όηση _
r '.C1.n' οι" ενη'λ"
ι. Υ.Ε ζ εχονΤΙΧζ ' - τ ο υς,
' Ι. ' εL ο• λ ο τε λ ως
ιχίtο".εσ , . .οσο Π LΟ,
.χκρατ ο υς -τόσο και π t ο σ ω στ ικούς, τύπους της π ολυσέβαστ-ης
22 Η ΤΟΜΗ ΤΗΣ IΣΤΟΡlλΣ

ιiνάγκης, εχουν έκτρέψεl ιiπo τ~ν ιiρχ~ τ~ν ιiγωγ~ των νέων σί:
μορφες ιiσύμφωνες προς τΟι φυσlκΟι ύποόεΙγμοι:τοι:. Με τ~ 3Ικοι:ιη
συνέ πεlοι: ~ ποι:ιοείοι: μοι:ς νΟι οlοι:κονεί σήμερOl το μοντέλο της όντο­
λογικης άπάτης κol' της ήθικης ύποκρισίOlς.

Ή ό"τολΟΥιχη ιiπιiτη. ΛέγοντOlς όντολογικη ιiπιiτη έννοω

πω ς ό ιΧν6ρωπο ς σήμερOl, προκειμ.ένου νΟι ιiντOlπoκριθεί στΟι χριη
κol' στΟι πάθη της ζωης του, έγεΙρει ιiξιώσεις πού εΙνOlι ιiσύμμετρις
ιΧπένιχΙοΙΤΙ στά «ποθεμιχτικιΧ χCΙί στά πιχραΥωγιχά κεφ&.λα:ιιΣ Ti)c;
φύσης κol' της ζωης.
Zψίiί δηλOlδ~ περισσότερOl ιiπα οσOl μπορουν νΟι του δώσονν.άι
πράγμOlτοι:. Koι:l προσφέρει λιγότεροι: ιΧπ' οσOl τιΧ ίό,οι τιΧ πριiyμlllτlll
του ζητοUν σιχν άντά.λλαΥμιχ για κείνα που πΙΧίρνΕΙ. Σι:iν λίιτρcι, θιί
'λεΥΟΙ:, πού όφείλουντο: ι στ~ ζω-η κοι:ί στ-η φύG1), γιιΧ νάι μ~ν τοιρά ­
ζετοι:, ό ρυθμας κOlί -η τιiξη του κόσμο\).

'Η ιiνnδ,κίOl οιύτ-η μο,άζε, το πOlριiδειγμOl του ιiγωνlστ'ίj πού

κOlτεβOlίνει στο στίβο με τ-ην έμφυτη ιiξίωG1) νιΧ «νOlδε,χθεί όλυ­
μπιονίκης, χωρίς νιΧ συλλογιστεί τον άιπλούστερο συλλογισμό: ότι
ποτε δεν ιiθλήθηκε!
Αύτο το πOlράλογο πOlpoυσ,ιiζετOl, με δύο Οψε,ς. Στην τάξη
των συμ.πτωμα.τικα εύνΟ1)μένων , στ-ην όλιγιχρχίΙΧ Ti)c; 8όνα:μης xcιί
του πλούτου, ΠΙΧίρνει τ.ην οο/η της τυφλης έμμονης στ~ν ά.3ικί« ΚιΣί
στ~ν εύήθει", οιύτου πού κοι:τέχουν . Στ-ην τάξη των πολλων - δ
δη μος 7) ό οχλος - πOlίρνει τ-ην όψη της ιiγελOlίo:ς όρμ'ίjς νΟι ><01.11Ι­
στει ~ δυναστεία: της «ύθα.ίρετηι; άτ«ξίας, νά: «vα;ποοοyuριστtί τό
ιiφύ σικo σχημOl της μετoχ'ίjς στιΧ ιiγOlθιX κοι:, όσο γ ίνετOlI στο βάθρο
του f .
έσείς' ν α: θρoνιcιστεϊ το έμείς'. Τ ό ~πιxίσιo t1U\lttS"tJTιi ~ΤCΙ"
έξο:ίσιο ύποσυνείδητOl. Πόσοι ίΧροι:γε στΙ ς 'Ερυθρές Το:ξ,οι:ρχίις
'6 (J..'V(XV
πε
\. \.~
σα. ν C'ίγνoι ιο εο
λ' ι
ογοt.

Ot πρώτοι ποτε δέν ρ ωτουν, αν άξίζουν έχείvο πού χιxτtχoυν.

.Η όΥ,:,ολΟΥική .:Χπσ.τη 23

ΟΙ π έν1)τες ποτε δεν στοχά.ζοuνται, τΙ εΙνα ι έχείνο που ζητουν .

Κοντολογης, ή όντολογιχ-η ιiπιχτη βλασταίνε ι ιiπo τ-η Ι\υσαρ­
μονία ιiνιχμεσα στΟι μέτρα της φύσης καΙ στΟι μέτρα της ιiνθρώπινης
στtίσης ιΧπένα:ντι στη ζω~. Άπο τ~ δυσκολί.α. νά. συμ.πέσουν στο
αύτο ή Ι\ραστιχότητα του ιiνθρώπoυ καΙ ή χωρ·ητιχότητα της ζωης.
'Εκείνοι οΙ όδοιπόροι πο'; πρΙν το Θησέα πέφτοντας στΟι χέρ ια
του Π ροκρούστη εβρισχαν το μπόι -rouc; στα μέτρα. του κρεβαΤLOυ
του ~ταν έλάχιστα λίγοι, χαΙ ιΧπειρα τυχεροί. •Ο Πλούταρχος καΙ ό
nαυσιχνίας δυστυχως δεν ιχνιχφέρουν κανένιχν.
ΜπροστΟι σ' αύτο το στενόχωρο ΙΧ'ίσθημα της ιiνιxρμoστίας ό
ιχνθρωΠΟζ , &:ντί να. πpoσπαθ~σει νά: συμμορφώνει τ~ στά.ση του στα.
μέτρα της φύσης, πασχίζει νΟι προσαρμόσει τ-η φύ"") στή δική του
,
συμπερ ι φοριχ.

Έπειδ-η 8μως -η τιχξη της φύσης ούτε ιχπο τον άνθρωπο ουτε
άπο τον έα.υτό Τ1)ζ βιιiζετα:ι, ό άνθρωπος τ~ν κακοποιεί νο-ητιΧ. Τό
έπόμενο βημα εΤναι ή προσπιχθειιχ νΟι προσαρμόσει τ-η στάση της
ζωης του , στή δική του, καΙ οχι στ-ην ιiληθινή, παριχστιχση γιΟι τή
φυση
• .
. Αναγκα.Ια λοιπόν, Τα. ύποδε[Υματα. της φύσ-ηζ ά.πέναντι στα:
όποία: όφεΙλει ν« ctVTLaTOLXE~ καί. να έξισώσεται ή πρά.ξ"l) του εΙνα:ι
,
ιχπατη
λ'
α.

*
Ό σοφος φιχουστ γιΟι μιΟι στιγμή νόμισε πως ή βούλησή του
έξισώθηκε με τΟι φυσικΟι υποδείγματα . Ότι ταυτίστηκε με τ-ην
ιΧπε ιΡη πιχριχσταση πο'; είχε μπροστιχ του. Τ ότε ιiναφώνησε:

Τόι' έaυτό μου πόσο κοντά σου l'οιώθω!

ι Η ά.πόχρισ"l) πού του οόθ-ηκε συνοοεύοτα;ν άπό μ.ια κυν ιχ~ συμπό­
νοια.:

Μί; Ο, τι φΙI1'τάζεσαι μοιάζεις ίJχι με μένl)..

ι Εαν έχείνος μπροστιΧ στήν συναρπα.γ-ή του ocπο τ-ην &:λ-ήθεια.

24 Η ΤΟΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ύποχώρησε εντρομΟζ, ό συγχρονΟ ζ ιiν6ρωπoζ δεν χολοσκ& γι" τ·ην

ά.πόκριση. Με δεμένα. μά.τια. ρ'χνετα.ι μπροστά..

Ώ αύτοί ο; α,·Ορωποι. είl'ΟΙ σά Ι 'ά μασάς όμίχ ).η.

f Ο πoιητ~ς πci\lτο: κυρ ιολ εκτεί:.

Ή ή θιΧή υποχρισία .• Η 'ή6ιχη ύπ οκρισία. εΤναι ή συνέπειιχ

τ·η ς όντολογικης άπάτη ς στο έπίπεδο της πράξη ς . • Εά.ν το σχημα.
τη ς Οεωρία.ς μα. ς δεν συμπίπτει με το ύς τυ πους της ιχλ~θεια.ς ,
άνα.γκα.ία. κα.ι ό τρόπος τη ς συμπερ,φορ& ς μα.ς οεν θά. συμφωνεί με
τ ά. αίτ·ήμα.τα. της ιχρε της.

'Όταν σήμερα μιλ(ίμε γι.α ύποχρισία, ~ ιΧνιχφορά μα ς γίνεται σε

χιΧτι τόσο αυτονόητο , οσο και ό ιiέpo:ς που ιiνιxπνέoυμε . Τό συνή­
θισε το αίμα μας τό καυσα έ ριο .
·Ολε ς οί σκέ ψε ις μα. ς, όλες οί λέξεις κ"'ι οί πριχξεις μ",ς είν",ι
κίβδηλες ώς το τελευτα.ίο τους χύττα.ρο.
Γενvιόμιχστε μέσα; στήν ύποκρισία, μεγαλώνουμε μαζε της,
τήν σπουδιΧζουμε με ζηλο, την διδιΧσκου με με φ",να.τισμό. Κα.ο ότα.ν
πεθα.ίνο υμε , τήν ιχφ~νoυμε τρί Τ'η Διιxθ~κη στά. πα.ιδιιχ μα.ς.

' Η ύποκρι.σΙιχ μocς σκεπά.ζει , οπως τό: περι.ζώματα τιΧ κρυφά

μα.ς μέρη. Μiiς προστα.τεύει, σπως ή νύχτα. τος 'ιυχτερ'δες. Μ&ς
ουνιχστεύει και μιΧς βολε ύει , οπως οί πάγοι τΙς πολικές άρχουδες .

... Αν ξεφύγουμ.ε λίγο ά.πο τ-ην προστασία. -rYjC;t κιν8υνεύουμε νOC

βρεθοϋμε εΙτε κατεργαριχΙοι. του νόμου, εΙτε ά.φορεσμένοι από ΤΙζ
έχχλησΙες , εΙτε πελOCτες των Ψυχιιχτρείων. Ριντίχολα, σαν το
Θεόφιλο στ-ην ΠορτιχριOC ... Η αύτόχειρεζ , σιχν το Σ υχουτρΥι στο"
. Αχροκόρινθό.
Συλλογ,ζομ",ι , συνειρμικιχ, ση όλη έχείνη ή ά.νθοδέσμη των
γοερων θ",νιχτων που συντα.ιριιχζει ό Κιχρu ωτάκης στήν 'Π ρέβεζ",',
δεν είναι ιχλλο πιχρα μι« ένδειχτικη όvομcxτολογΙιχ της U ποκρισtιχς .
.Η ήθιχη ύποκρισία. 25

Είνοιι χοιροικτηριστικο ότι βάζει το νόμο νιΧ πηγοιί',ει χέρι χέρι με

.' ι •
την οιγωγη.

Θά,'ατος ό άστυ,'όμος πού διπλώνι:ι.

γιά ,'ά ζυγίσει. μια "έλJ. ι π ιϊ' μερίδα.
Οά,'ατος τά ζουμπούλ ια στό μπαλκό,'/
κι ό δάσκαλος μέ τή" έφημεΡίδα.

Τον ίδιο θάνατο σε χύκλους πλατύτερο υς, οσο πιό πλιχτύς

μπορεί νιΧ 'νοιι ό ιχπόηχος που .χφησοιν σΤ'~ν ποινοινθρώπινη συνεί­
δηση τιΧ κοινόνιοι της Εύρώπης σε σύγκριση με τιΧ ελληνικιΧ λιοινο­
ντούφεκοι, περιγράφει κοιΙ Υι τεφρΥι συνείδηση του 'Έλιοτ:

Λύτοί που άκο"ίζου" τό δό,ηι του σκύλου. σημαί,γ,ντας

Θάνατο
Λύτοί πού λάμπουν μέ τή δόςα του τροχίλου. σημαί"Οl'rας
Θά,'ατο
Λότοί που κάΟου νται στό στάβλο τιϊς ίκα,'οπο ίησης. σημαίνο,' τας
Θά,'ατο
Λότοί που ύποφέρου,' τι},, εκσταση του ζώου. σημαί"οντας
Θά,'ατο .

. . Αν μα. ς γεννιέται Τι άπορίΙΧ ΟΤΙ την u7tοκρι σίιχ, πιχντιχχου

ποιρούσα τριγύρω μας, δεν τ+Ιν βλέπουμε πουθενά, είναι, γιατΙ μiί.ς
λείπει ποινΤελως το άντικείμενο της παραβολης κοιΙ το μέτρο της
,
σuγκριση ς .

ftO Tιxv οεν ύπι:ipχει γύρω μocς τίποτιχ τό άληθινό, πως νOC ύπο­
Ψι«στουμε στι Ολα. είνα.ι ψεύτικιχ; ι Εκεtνος που δεν βγηκε ποτέ τοο
άπο το γηροκομείο, είνοιι φυσικο νά μ+Ι φαντάζετοιι ΟΤΙ στου ς
δρόμους κυκλοφορουν ώροιίοι έφηβοι κοιΙ τρυφεριΧ κορίτσιοι .
• Η κλασσικ+Ι 'Eλλciδα που είχε μιιΧ σκέψη φωτειν+Ι σιΧν το
.χστρο της αύγης δεν εφτιχσε νιΧ οιανοηθεί ότι +ι γη κινείται. Γ ιοι τ Ι
την τα.χύτητιχ του πλCΙνήτY) μιχς την ΕπαιρνΕ για άκιν-ησΙιχ , έπειοη
ζουσε μέσCΙ στην κίνηση. ΠιχρόμOΙCΙ άχριβώς, τΥιν ψευτιά μιχς την
παίρνουμε γιιΧ ιχλήθεια, EnELIJi) ζl)υμε μέσοι στ+Ιν ψευτιά.
Στό μύθο των έλλήνων γ ιά τ'ή lJιπλ'ή μορφ+Ι της' Ελένης IJEV
26 Η ΤΟΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡ Ι ΑΣ

συμ β ο λ ι'ζ ετα.ι ".

μονο 'ι) O'JTQ λ ΟΥΙΚ'ΙΙ ' - 1)'λ'
π ιχν-η - • α• λλ'(Χ , . , '
Υ.,ΙΧΙ η Ί'J θ ικη

- ή ύποκρισία - πλευριΧ του πρoβλ~μoιτo:; .

. . Αν οί ελλ'1)νες πολέμ:ησαν οεκα. χ'pόν~α: γι&. κάη πού οεν ίιπηρχε
έχεί πα\; -:ό ζ1)τουσοιν, χαποιος Οεό ι; ~ πoιη-:~ζ, 70υζ εβγαλε άπο
, )'
την π . α.ν1] τους .

'Εμείς όμως, οί σύγχρονοι πoλυμ:ίjxανoι Σ ίσυφοι - κα.Ι δεν

έν'/οω το Σίσυφο τιμωρούμενο στον 'ΆΟΊ), άλλά. έxε~νoν τδ
ζωντιχνο καΙ -:-Ετριχπέρα.το πανοϋΡΥΟ πο υ κατά.φερε να. ρΙξει στα.
~ ..•
σεσμιχ ακομη κιχι το
, . .. cινιx-;o -
Θ'
τ
ό .- • , •
σουζ ιχιω'/εζ τωρcι γΙΙΧ7Ι. αγων ι -

ζόμαστε;
Τό ΥεΥονος ΟΤΙ Ο ,,:ελικος άπολΟΥισμός του άΎ(~νι:x. μας ΠCΙι pνει
τη συΥχεκρι μέν'1) μορφη τ ων πυρηνικών o-:τλω~Iι που τιΧ κυττι:iζoυμε
με τη" rXπciθεια τοίϊ μιχτι.οσ της δα.μάλας, ;τολυ φοβOCμιχι Οτι. α π ό
«λλο δρόμο ερχετοn ν α. β εβαιώσει τ-η φp~χ'Τ-Γ, υποψία.: πώς ένω νo μ ~­
ζουμε οη ιiyω'lιζόμιxστε γιιΧ τή ζωή. στ-ί-ιν πραΥμιχτι.κότητα. κιχτα­
σκευάζουμε τό μεγάλο μιχς θάνατο.
Τ Ι λογης σΤΎjρ{γμ'Xτσ. έχουμε να περ~μένoυ με σ'ήμερα. ιiπo τα.
πήλινα. πόδι.α. μας; τ ι. λογης συ'Jε'Jνόησ-η ci;:c.. T~ γλώσσα μαι:;ι πού
βιχττιχρίζει με την πολυφωνίΙΧ τη; Βαβέλ; J( "ί ποιες χ",λες ελπίδες
, '. ι ..._
απο Τ1) σοφια του νου μα.ς;

Κ υττάζουμε προς τ~ν άλλοnνή Οέσ1) του άνΟρώπινου μυιχλου,

καΙ βλέϊ:ουμε μι& μuΟtκ~ λε~χ'-ήνα._ 'Ένιχς σηλπνος μ1)χανισμΟζ
ιlνεβoχιxτεβαίνει. χιχl' βουρλί ζεταΙ._ Μ ε έκα τομμυρι ιχ καλ ώδια ι καί
τόνους τρι.νι.τροα.νtσόλ-Ιj _

εΙνα.ι βέ:βα~o ότι Υ, ά.γωy~ θα υποχρεωθεί, προτου τα είδωλα

της ύΠ Qκρισίας μΙΧζ μcxς όδηγήσουν στο Ω, '1& ά.ρχΙσει. τ ό εργο τ ηζ
. .
α.πο το
'Α _
 27

2. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

Όρισμος της άγωγης. • Η άγωγη εΙναι έπίδραση. Στην

ό:πλούστεΡ'η μoρφ-~ της εΙνlχι ή έπίοριχση που συνειδητά xlXl είιμέ­
θοοα άσχεί -ή πρεσβίιτερη στη νεώτερη 'ήλικΙιχ. με σκοπό \/Ct Otttxo-
νείτιχι ή έπιβίωση του Είοους άνθρωπος μέσlχ στη φύσ1)~
'Ε"
~ α.ν ανασκα:'β οντα.ς τα." στρωματα • .εΠLΚα. λ'UΠΤΟU'J
που τη,
Ι • _. _ , , . _

σuyχρoνη παριχστιχση της αγωΥης φτιχσουμε στο Υυμνο του

σώματό ς τηζ, οπως το συνιστοίιν γενετιΥ.ιΧ o~ πρωΤΕς «ρχες κιχΙ

αίτίε ς, θά βρουμε δτι μητέρα Τ'η' ε!ναι ή 'ίδια ρίζα που οίκονομεί τη
διlχτήρησ1) των είοων. τη διαιώνισ'η οηλαοη των ποικίλων τύπων
της ζω-ης μέσα στο ορομαίο Υεγονος του Ζρό',ου .
'Η άΥωΥη του άνθρώπου εχει την "ίδιιχ Π1)Υη που εχει και τό
ενστιχτο τ-ης Υονιχ-ης φροντίοας των ζώων. 'Η περίπτωση του
πιχιοιου που μΙΧθΙΧίνει το ά:λφα.βΊjΤ&.pι. και του νεοσσου πού ξεδι­
πλώνει τό: φτερά του, στο σχέοιο τ-ης φύσ'ης <χουν χοινο σημείο
άναφορΙΧ ς . ΤΟ σημείο αύτο εΙναι Τι πρωτουΡΥιχή, με τ·η" εννοια του
ά,νεπίδεκτου και του άνο:;:όδραστου, πρόνοια της σωτηρ(ιχς των
είδων.
AuTo σημαίνει. ότι Τι σ.ΥωΥ-ή, ύπερπη δώνΤ«ζ -:& δριιχ δλων των
έπι.μέρους δυνατών σκοπιμοτήτων, την ιXXPΙXtΙX (Xίτ~α της τ-ήν
ά.ναΥνωρίζει στον άκραίο μυχο τ-ης άνιΧΥχης .
, Η άΥωΥή Υια τ ον άνθρωπο που ή φύση, οίκονομών ΤlΧζ με τη
γνωστή σοφία την ίσορροπία της ζω-ης έπάνω στην ά.ντιδιχία των
., • ·ι
ορων της, τον επλιχσσε

γυμl'ό" rr. καί άl'vπόδητοl' καΙ αστρωτον καΙ αΟπλΟI·.

χωρ!ς δ1)λαδη το κυρίαρχο Υνώρισμιχ που οα μπορουσε να έΥΥυ1)Οεί

28 το ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑrΩrΗΣ

T-i)v προστα.σία. του μέσα. στΎ) φυσικΎ) εχθρα. Το;; περιβιiλλoντoς,

Etvcxt ο,τι είναι το μ&.τι γι.&. τόν άητό, το πόδι Υ ιά: ΤΟ έλιiφ /. , ή
προβιιΧ γιιΧ τό πρόβα.το, κα.Ι τό ψυχρό α."μα. γ ιιΧ τιχ φίδια..
Βέβα.ια. , άπό το σηf/-είο α.ίιτό το;; ίδρυτικο;; λόγου της άγωγης
ώς τις f/-ορφες που εχει λιiβει σήμερα. ή λειτουργική της f/-< T-i)v
περίτεχνη προφιχνει<Χ όλο\) του φά:σμΙΧΤΟζ των σκοπων πoιJ πρcι­
γματοποιεί ύπά.ρχει μια. άπόσταση που ε'να.ι τόσο δύσκολο \1«
ίχνηλα.τηθεί στις λεΠΤΟf/-έρειές της, οσο δύσκολο εΤνα.ι νιΧ δια.τρέξει
χ«vεΙς ερμΊjνευηx« την έσωτερικ-η πορεία του ά.νθρώπου «πό τη
δυνα.στεία. των σπηλα.ίων ώς τΎ) δυνα.στεία. τ'ijς f/-ηχα.,/'ijς.
Σήμερα. ή έπίδρα.ση τ'ijς άγωγης μέσα. στΎ) δρα.στικΎ) εμβέλεια.
τοίί εργου της περιχωρεί τό σύνολο των πτυχων τ'ijς άνθρώπινης
φύσης.
'Αρχίζοντα.ς άπο τΙς Εγγενείς Ιδιότητες, τό χα.τα.βολικό Ουνα.­
μιΧό, καΙ την κληρο"ομιχη Χ,ορεία. κατευθύνει την πιxιδευτικ~ άκτι­
νοβολία. της ώς τήν άνώτερη περιοχΎ) των άξιολογικων όλοχληρω­
μιiτων με τιχ γνωστιΧ περιεχόμενα της κα.τορθωf/-ένης κα.ι τ'ijς ξεκιi­
θα.ρης μορφ'ijς που εχει ιiπεργα.στεί -i) γνώση, ή πριiξη κα.Ι ή είια.ι­
σθησία. Toi) σuγχρονου ιiνθρώπoυ.
Έτσι δίνοντας στ-i)ν ιiγωγΎ) τό νόηf/-α τ'ijς επίδρασης ιiνα.φερό-
• \ _1 _ , \ .
μιχστε στον κα.ταιγι.ομο μιας tXγωνισΤΙΧYJζ γΕ'ιικευσης, που και

,. Ι"
σχοπευΕι. και πετυχα. νΕ!. \Ι ανιχπ
λ 'θ ... θ " \ \
α. ΕΙ. τον ιχν ρωπο μεσα. ΙΧΠΩ Τl]ν

10ια. του T-i)v υλ ικΎ) βλιiστη στΎ) φuΎ) ενός νέου είδους .
.Η άνιχκαίνιση αύτή προσεγγίζει. τΙς μεταβολες των κοσμογο­
νιχων μεγεθων. Με τήν άγωγΎ) ό ανθρωπος επιτελεί μέσα. στΎ) δική
του φύση το εργο f/-ιiXς δεύτερης δημιουργία.ς καθ' όf/-οίωση τ'ijς
πρώτης οηf/-ιουργία:ς του κόσf/-ΟU.
ΕΤναι πολ'; σηf/-αντικ-i) -i) όf/-οιότητα που βρίσχουμε χαι -i)
διαφοριΧ ιiνιif/-εσα σε f/-LιX τεχνητ'!) χα.Ι στΎ) φυσική f/-ας καρδ,ιi .• Η
«ν«μεσιχ στΟ: φτερ« του ίέριχχιχ καί. στά: φτεριχ ένος κα;τιχδι.ωχτικου
, ,
α.εροσχαφοuς .
• Η ιiγωγΎ) δηλα.δΎ) f/-k T-i)v εννοια της έ:πίορα:σης, άπο -r-i)v χοιτα­
σματιx~ KιxτάστασΎj τ1jς ά.VΟΡώπιν1jC; cpua1jC; έπι.νοεΙ, ά:ναπτύσσει.,
και κιΧποτε, στις περιπτώσεις των φωτει.νών έξαχοντισμων,
 29

έΠΙΥενvιΧ OCχόμη καΙ δυνά.μΕις τέΤΟΙΕ ς, που άπα εν« δυναμι.κό μηοεν
τείνουν να. ξεΟι.πλώσουν ενιχ ένεΡΥ"ητιχο OCπεφο.
Ότ"ν λοιπον ερμηνε ύον τιχς το φιχινόμενο της ",γωγης μιλίΧμε
'''LιX έπίδραση, έννοουμε ση ~ άγωγη άποδύ εται. στό συστηματικό
εργο μιίΧς μετιχβολης έπciνω στον .χνθρωπο, ομοιιχς με τη μετιχβολη
που πριχγμ"τοποιεί Ο γΛUπτης, δτιχν ",ρχίζει νΟι τροποποιεί τη
δυνιχμιχ-/ι ",μορφίΙΧ της πέτριχς, γιΟι νΟι τη., όδηγ-ήσει βΙΧθμηδον στην
ιχιγλήεσσιχ μορφη του ciγOCλμιχτο ς .

Αύτο οεν σημαί'JΕι. οη ό γλύπτης τελειώνοντιχς την περιπέτειά

του κατ ορ θ ωνει.
' • 'ξ .,. 'ζ'
να φυση Ει. στο εργο του κα.ι ωΎ).

'Η γλυπηκη πιχρ«δοση των ελλήνων, βέβΙΧιιχ, άνα.φέρει πως

κocποτε ενα μοσχ«ρι βλέποντας στο δρόμο τοΌ μιΟι χocλκινη
άγελάδ" π λησίιχσε το στόμ" του στους μιχστους της με εκδηλη
προσδοκίΙΧ.
• Η άγωγΥι σΟιν έπίδρ"σ-~ τροποποιητικΥι των στοιχείω., της
άνθρώπινης φυσης μέσω της μορφη ς οδηγεί στ·η μόρφωση. Μόρ­
φωση είναι Ύj γενι.χ-η ίδέα του είκονιχου μετασΧΥ)ματισμου που
ά.νoc8ύεται άπο τίς άρχαϊχες οομες του ocνθρώποu χάρη στην
έπίοριχση της ιiγωγης.
• Η μόρφωση , σΟιν εκφραση της μετΙΧδόμησης του «ρχικου μιχς
τύπου, στοιχειοθετεί το σχημα τ:ης νέας πcιρo υ σίας του άνθρώπου
μέσα στΥι φύση. Κ"τΟι του το συνιστίΧ το δημιουργικο γεγονος μιίΧς
πρoχώΡ1)crης, πού σα.ν c<ποχώΡ'fjση είνα.ι ξεμάκρεμα. ιΧπό τ~ φύση.
•Η '
νειχ
,
κα.τo:.σΤCΙσΎ)
~,
οΕν
ι
εγχαινL:l.
'ζ"
ει το σχισμα
-
το υ
ι
αν
'
θ ρωπου

ά.πό τη φύση. . Α ντtθετα., έπικuρ ώ\Jει χ«ί άξιοποιεϊ: τις π«λαιες

προδιοιγροιφές .
... Av με τη μόρφωση εχα.με τα πό8ια του χέρια ό άνθρωπος χαί
στocθηκε ορθιο ς, ιχύτο οεν θΟι πεί οτι νίκησε τη φύση .. Εκείνο που
κ"τάφερε <Τναι δη βρ'ί)κε πόρο νΟι δεθεί μαζί της στε"ότεριχ ΚΙΧι νΟι
τήν έπιχαλεϊται πιο άποτελεσμιχτικ&.. 'Ο μά.νΤΙζ ΤεtρεσΙα.ς σαν
τ<τρocποοο πιθανω ς νΟι μ1)ν ξέφευγε τα φίΟιοι. ΣΟιν 3ίποδο 8μως και
ΧΡο:τώντιχς μπα.στούνι κατάφερε νιΧ τΟ: x:τυπ~σει.
• Η μόρφωση επλοισε τον .χνθρωπο. ·Ιδρυσε μέσα στη φύση μιΟιν
30 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΙ::ΝΟ ΤΗΣ ΑrΩl' ΗΣ

οιυτόνομ:η νΊJσίδιx: τ-ην ΙστορίΙΧ. Κιχι δημιούργφε το δεινότερο

δεινό: τον πολι":'ισμό .

Το πονητιl<ο σύ νδρομο . Πρέπει να άνιχγνωρίσουμε πως το

όλο πιχιδε υ τικο γεγονος συνοδε ίι ετοιι άπο μια ιx'ίσθηGΊJ όδυνηροίί
nOLoU . . Η άποκciλυψη τ;; ς μορψ;; ς μέσιχ ciπο τα δυνητικci τη ; στοι­
χείοι , ό μετοισχημιχτισμός τοίί ά·,θρώπινου ψυ ρciμοιτος σε εΙρμούς
νέοις ζω'ίκ;;ς υψ;;ς εΙνοιι ενοι Είδος γέννηGΊJ ς.
ΕΙνοιι λοιπον φυ σικο τ-ην όλη διοιδικοισίοι ·ιό: συμπιχροικολουΟοuν
οι ώδίνε ς τ;;ς γέννηση ς . Άν μάλιστοι λογιχριιχστεί ότι -η γέννηση
αύτη πριχγματοποιείται οχ, 0'«'1 στιγμιαίο ούτε σeιν συ\ιτελιΧό,
άλλό: σό:ν γεγονος διciρκειοις , οι ώδίνε ς τ;;ς μόρφ ωσΊJς λοιβΙΧίνουν
χoιριxκτ~ρoι στΙΧθερο κοιι ό:νεξοικείωτο.
Π οιιοε ίι ω σ'ημοιίνΕΙ άσκώ το ;:ργο τ;; ς άγωγ;;ς , μορφώνω .
Τ οιυτ6χρονοι όμως σημιχί',ει κοιι uποβciλλω σέ δOΚLμιxσΙσ:. .Ο
Πλ«των εχοντα ς σuλλciβει τη βιxσo:νι.στιx~ Ζροι.ό: του φαινομένου
auvtaTougE τΟ παιδευτικό Υεγονο ς να έΠL'7ελεLΤΙΧL στό μετ«ιχμιο
TOU. ποιιοεμοϊ; "σ:ι τοϊ; πιχιχνιδιοϊ; ( τ;;ς ποιιδείοις κιχι τ;;ς πιχιδιiiς).
Τ Ο όδυνηρο σύμφυ το πού συνοδεύει τ-ην ciγωγ-η - κάτι όπως ό
πόνο ς που θό: . νοιωθε το μάρμ.αρο «πο τη σμtλΊ), η το ελιχσμιχ άπα
τι ς σφυριές τοίί "ΙΧλλιτέχνη - έπειο-η κσ:τό: "σ:νόνιχ προσχροίιει
στ-ην άνθρώπινη δεκτιχότητιχ , έφόσον -η φύση μιχς φέρνετιχι ό:πο τ-ην
όρμ-η τ;; ς άποφυΥ;;ς τοϊ; πόνου, οεν άψή"ει τ-ην πιχιοευτι,,-η έπίOΡΙXGΊJ
.
να. λ ειτουργησει.
"λ ο οχ λ ηρωnκιχ. .
'Εξ ιχιτίιχ ς ιχύτοϊ; ή άγωγ-η τις περισσότερε ς ψορές, τόσο στις
άτομικΕς 00'0 κα.ί στίς συλλογικέ ς περιπτώσεΙζ, ά.περγ«ζετιχ!.
μορψε ς άτελείς , τροιυ μσ:τιχές , κιχι πσ:ράμορφες .
. Εάν ό άνθρωπος έβρι.σκε πά.νΤΟ'7ε -:-0 βουλητικό σθένος νό:
υ πομένΕΙ τό βα.σιχνιστιχό ποιό της άγωΥΥίς, Τι ζωή το υ θα 'πa.tρνE
το ρυΟμό μιίϊς ρωμοιλέιχς άνό:βιχσης σε όλο Υ.ιχι τελειότερε ς μορφές .
Α '; 7ή 'ή 7 ροπο: ιοφόρ ιχ ά"έ λ ι ξ·η 7;;C ή μέ ρ ωση ς Οό: y.ιxT ,<XTo uat το
ΤΟ πον"ίτικό σύνδρομο 31

ύψιστο σημείο της, τη σΤΙΥμη πού θΟι συνέπεφτε με τήν ύψιστη

στιγμή της ζωης μοις . Δηλοιδή με το θοίνοιτό μοις.
Σήμaινση οιύτη, της εξοχης διοιπλοκ'ijς οίποτελεί ή πληροφορίοι
• .
για. '70
Σ ' .~, 1
ωΚΡΙΧΤΥ) πω ς οεν κο υ ρσ-σΤ1)Χ! να.
• δ
ι
δ' Ι,,
ασκεται ως τα γερcι-

μιχτά το υ, σε σuνοuιχσμό με τ,η διαβεβα(ωση του ι Αλκιβιάδη ΟΤΙ ό

ψυχικός ' Ο\.ι κόσμος 1)τοι', μιΟι δι<xδo)':~ ιiπo ιiyιiλμoιτoι iίνoιυδης
ώριχιότη τας:

ΣΠΟΗδ(ίΓιαι 'τος δί:. UIjr oD κaί άl ιοιχΟέ \ιτος ούκ οίδα cί τις
Γ.ΙVΡΙΙhΗ τά έ I'Τος (ί;·άί.ματα · άλί. . Ι)'ιι) lϊδη ποτ ' ε ίδαl·. καί
μαι Εδοςε ι' οίjrω Ot.ia κ(ιί χρι)σά cίιιαι I·: a j πάγκαλα και
Οαυμαστά.

ΊΌ πον'η"'ιχ ο σuνδρομο τ~ ς ιiγωγ~ς, ό ά.Υωνικό ς της χοιροι­

χτήροις, την δορυφοροσν δπως ή ΠΟΙΥωνια το χιόνι. τα ρήμα ... α
a.γειν. ducere και zichen που δΙνουν τις λέξεις άγωγ'ή, cdu caιίοl1 και
Erziehullg. περιέχουν τήν ίδέοι του σ\.ιρμου, της έλ κυσης , της κινη­
τLX~ς βιιχιότητttζ, τ9)ζ έχδοραζ, του ιΧβολου ιχίφν ιΟια.σμου τ-η ς
ΤΡΟΠΊjC,

•Η '(δια ή λέξη χαριχκτήρας πού ιiπo ιiνOpωπoλoyική iίπ οψ"l)

ά:ποδίδει τ~ μορφη πο υ -:-εί νε ι \/0: λάβε ι ή όψη της έσω1'"ερικ-ης μας
όργοίνωσης. όπ ως τήν χοιλκουΡΥοσν οΙ έποίλληλες μετοικοσμήσεις
πού προκαλεί ή ιXyωy~, φέρνει έτυ μολΟΥικά το νόη μ.α τΎ), α ί μάσ ­
σουσας νuξ"l)c (χιχροίσσειν).
Αύ-:ό το βάναυσο σ-;ΟΙ1.εtο σπρώχνει τον α.νθρωπο στ~ν
ιiπόχλιση κα, στην 1!αPOΙδPOμ~ ιiπo το VO"I)TO σχ'ijμοι T'ij, άρτιας
μορφ'ijc. T~ς πρωταρχικη ς δ"l)λαο~ εΙκόνας, rcou, σΟι·, τήν Ιδέα τοσ
Υ-ινουνΤΟζ «κ~ν~τoυ , μ.ε τ-ην ερωτιΧ-ή της εντασΊj προσιχvιχτ ολΙζεL
χαι συνεφέλκει..,η μορφή που τείνει να δημΙΟUΡΥήσει σ τ ον άνθρωπο
1) r:ιxt8Eu nxYj oιαoι.χcισΙα, Xttl πού τό πρώτο γνώρισμά τ-ης εΙ,JιΧ Ι +ι
διατήρηση τοσ εϊδουζ μας μ.έσα σ.,..~ φuση χαι auiLΙPΙOVΙX με το νόμο
καΙ τηv τά. ξ)') του κόσμου.
" Οσο χαΙ να μ.η φΙΧίν εται "αθΙΧρά., το όδυνηρο σu νδρομο τη ς
ά.γωγ~ς συμπαριχκοl.ούθησε έμφΙΧΗικα: και έπ"l)ρέασε κυρ ίαρχα τ ήν
εξέλιξη τη, ζωης καΙ τ~o Ιστορίας ..,ou ιiνθp,;'πη,) .
32 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ nΙΣ ΑrΩrΗΣ

η σημ.οιίν", χ.χμ.ψη "οιι ποιρσιιώρηση μ.προσ,<όι στο μ.όχΟο που

συνοδεύει τΟ φoιιvόμ.ovo της ιΧγωγης, ώστε χσιθώς χρυσ,<σιλλώντοιι
νeι ξεμιχχριχίνει ό τύπος του ά:νθρώπου ιΧπσ τον αύθεντιχό του σ.ρχέ-
τυπο,

• Ας πσιρσιβ.χλουμ.ε τ~ δUνσιμ.η -r'ij, ιΧγωγης μ.ε τή ροή το;;

ποτσιμ.ο;;, "σι, τή μ.όρφωση του ιΧνθρώπου μ.ε τΟ σχημ.οι της κοίτης.
,Η κ.χμ.ψη κοιι ή ύπεκφυγή του ιΧνθρώπου μ.προστόι στο όδυνηρο ,<ης
ιΧγωγη; ε[νσιι ή πρόσκρουσ'η χσι, ή ιΧνσιστροφή της ροηζ μ.προστόι
σ-:ό σκληρό πέτρωμrι: πού συνιχντα. το ποτά.μι.
'0 πως .
τοτε
.
το
'β
ποταμι
.
ΡΙσ',.{οντας
.στα.
ποριιχ.
, μα
λ '
ακα
-
της

οχθ"tjς ZVVETtXL σ~ιX πλιχτώμα.τιχ και μετα.βciλλει Τ~\i κοίτη σε λίμνη,

πιχρόμοια. ό ιΧνθρωπος ένδίδοντιχς στίς έλάσσονες X«t τις εύκολες
διοιφυγες ιΧφήνετσιι στίς πσιριχμ.ορφώσεις που ύποδηλοϋν τΟ ξεμ..χ­
χρεμ.,χ του .χπό τήν ιΧριΙΧ'ίχή μ.ορφή του.
'Η ιΧνθρώπι'lη μ.όρφωση 6.χ 'πιχφνε σι·~ μ.ιx σUμ.φωνο μ.ε το
δυνοιμ.ικό TΊjς ύπόδειγμ.ιχ, οτιχ·, ό iίνOρωπoς σUντριβε το βρ.χχο γιόι
να άνοίξε" πόρο, ΚCΙΙ δυ\ι&'μωνε με έπιχώματα. τα μΙΧλΙΧκOC της
οχ6ης, γιόι νόι φρουρήσει τή διιΧχυση της κοίτης. Αύτό ς ό ιΧγώνιχς
περιγρ.χφει ,<ή νίκη το υ έπ.χνω σ,<ό όδυνηρό στοιχείο της ιΧγωγης.
'];0 πως ιΧποχ),ίν« κΙΧι διιχστρέφετοιι ή μ.ορφή, έξ α'τίιχς της
ιΧδυνιχμ.ίας του ιΧνθρώπου νιΧ κυριιχρχήσ ει έπιΧνω στο μ.όιθο της
ά-γωΥης το ύπαινίσσεΤCΗ το άκόλουΟο πιχράδεΙΥμα: άπα τον tστa­
ριχο χώρο. 'Ό.τι έξυπονοεί το μέγεθος τ-ης σημασίας του εΙναι οί
συνέπειες:
'Η 'δ ομ.ικη' 1i:τvχή της πολιτικης του
οιχο Περικλη θά. είχε
διοιφορετική χροιόι άπό την άποψη του φυ σικου νόμου και του
άνθρώπινου λόγου, έι3:ν τά: χρ-ήματο: που χρειιΧστΊ)κε για τιΧ εργα
της δωδεκαετίας, ό μ.εγ.χλος εκείνος ιΧθηναίος δεν είχε ιΧφήσει τήν
εντύπωση στις έλληνικες πόλεις δη τά. εΙχε ύφαρπ.χξει ιΧπο τις
Ίδιες.
'Εόιν τή δυσκολία, δηλαδή, καΙ 1'0 μ.όχθο που το;; πιχρουσι.χ­
σΤ'ηκε, r.ροχεtμένοu να σχηματίσει ιχύΟεντικα τ~ μορφή 70U, είχε
βρεΙ ενιχν τρόπο περtσσότερο εντιμο κιχι λιγότερο εύκολο νιΧ τιΧ
ύπερνΙΧ-ήσει, πο:ρα νά: κιχ-«φυγει στην εύχολοπορtιΧ του συμμιχχιχοU
 33

τ ιχ μεί οu κιχ ι στην ιχΥ"ό'1)σΊ) τη ς βοv λησης των έλλψικων πόλε ων.
Ο ί ΠΙΧΙΟΙΧΥωγοt όφείλο uν 'Jt:X βλέποv'l π(~ς ιΧνιΧμ.εσα στο χιΧρμα
των θcιuμocτω ν τηζ . AκρόπoλΎjζ χιχ ι στ.η γχριμι:Xτocι των τεράτων
του πελο7tο ννησ ιακοu πο λέμου, που άκολο ύ θησε άμέσω ς, υπά.ρχεL
ό γεωμετ ρικ ος ρυ θμος κοιι η φυ σικη δικιχιοσύ νη πο υ κολιΧζει χ",ι
ιΧποκιχθ ιστ ίΧ τ ην ποιριχφθορΟι της μορ φ'ϊί ς σε πιχραμόρφωσ'1) .
· ΕΟι" τα εργ α της' Ακρόπολης έσήμαναν την άποχορύ φωσ'1) τη ς
έλληνικης σΤΙΥμη ς, τ ο τίμημα για τ ην άδικία που π α ρακολου θησε
την Οινvψω σή ΤΟUζ ο φ ε ιλε να εΙν",ι η καταστροφη της' Ελλάδας . • Ο
τραγικός μύ θο ς π ου άνοίγει με τα λατομεία της ΓΙ εντέλης, κλείνει
με 7ιΧ λο:τομ ΕΙΙΧ της Σικε λ ία.ς.
Μ ε τό'; 101.0 τρ ό πο , και έφόσο,; T"fJpo i}\JT(lt οί ιχνιχλΟΥεες, θιi
βρουμε 0 7 Ι συμπ ε ριφέ ρεται η λ ΟΥικη των πρ",γμάτων σε 8λες τι ς
περιπτώσε ις π ου Τι βoυλ-ητtY.-ή μ~ ς άνεπάρχει.α μπροστΟ: στηΙ)
τραχύ τητ α του π ιχιδε υ 7ιχοϋ γεγονόΤ Ο ζ το υποχρεώνεL να. ευνοεί τΙ ς
μορφικές κακ ο τε χ.νίε ς , Ι:i στε, άντ ι για: την ΙΧύθεντική μιχ ς μορφή , να
, \ 'Ί. 1 ,
σΥ.ιχ.ρων ε ι τ η Λ υ τ. η τ ε ρη ΤΊj ζ χα.ρικατ ου ρα.

· Απα τ ο σ'l)με! ο αύτό άντιχρύζ ουν το:ι χο:ι κατανοο U ντ!Χ!. σλες Ot
διαστροφές, τ α παραχρού σματα, οί κακοτυ πΙε ς, οί gτρεβλώσεΙζ , οί
κιχτα.β ια σμ ο ί, ο;' έχτροπέι:;, και Ot άσv μ.μετρtες το ί.) μ.ορφωταοσ μ.ας
δ~ά,-o σμou,
Κ α Ι άπο το ί δ ιο σημείο ερμΥ)'νεύοuνται και κατoc8ικάζοuντα ι
όλες οΙ έξουσ ίες τ ο " κακο υ στη ζω» μας, 'ή Οητεί", της άδικ(", ς, το
ώράρω της ψευ η.α.ς , OLυπερωρ ί ε ς τη ς βιχρβαρότη1'ΙΧζ , κα:ι ή υ πε ρ­
κόπωσΊj τ ηc πα ριχ.κμης,
Κ ιχι, \
σε
ι
ο ρι
' ζ 0'11'« π
λ ατ υ' τερο ' ζ εται
προοιωνι.
'
χα:ι
. . ζ ετιχι
ε ικα

άπειλητικ ιΧ ό τ ό νος τ ης ξεπεσμένη ς έποχης μ", ς, τα ίδεώδη του

ώφελιμισμου ΚΙΧι τ-~ς άπσ.νθρώπησ'1)ς, και το κράτος της σύ γχυσης
καΙ 70U π ιχ ρα.λογ ισ μ ου.
• Η κουρασ'η το" ιχνθρώπου μπροστα στη δ υσκολία να ιχνιχζ'ητεί
την πρώ 7'η 1'01) μορφ-η χάνε., .,.,ην άγωγ·η παραγωγη και τ ·η μόρφωσ'η
παρ",μόρφωση .

Για:ραγωγ-η με την έννοιιχ π ου ό . Ι ωά.ννΥ) ς σε άλλοut; κα:ιρουζ

ελεΥε 'ό κόσμος π ιχρά.Υετα.ι ' · ~ μέ τ-ηIJ ε\lνo~α: που σή μερα οί βιoμ~-
34 το ΦΛΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΛΓΩΓΗΣ

Ζανοι λένε' αύξηση τη ς παραγωγη ς'. Κα. παραμόρφωση, με την

εννοια που οί σχανδocλοθ-ηρίες περιγράφουν κάποι.ες γυναίΚΕ ζ πού
γεννουν σ'.<υλους.

Ή άγωγή 'κατηγορία ' . Έαν άπο είδολογιχη ιXτcoψη η

ά.yωγ~ εΙναι μιιΧ έπίοριχσΥ)t OCΠΟ όντολογι.κη είναι μι.ιΧ xocTYjyopt.K~
ιXpz-l) πο\' Gtvιχφέρεt'ΙΧΙ ά.ποκλειστικ« στον ιiνθρωπo.
'Έξω ιΧπο τόν άνθρωπο, κανένα ιΧλλο εΙδο; ζωης, κιχμειχ φυσιx~
μονάδα στην τάξη των ζωντανών όΡΥ«ΙJισμων του πλανήτη μιχς -
... , . , , - .
κα.ι. οσο οι αστροφυσικες μας γνωσεΙζ μας εΠΙ7ρεποuν μεχρι σημερα
. , ,

τουλάχιστον να γνωρίζουμε καί μέσα στό σύμπαν - 8έ:ν συ σχετί­

ζεται με το φαινόμενο της ιΧγωγης.
Με την εννoιcι αύτη του ioLιxi-:tP01J ΚΙΧΙ του μονΙΧδικοσ ~
έπιστ'ήμη, με 7ην έτcίσημη γλώσσα της έΥγύησης, μιλOC για την
άποκλει.στικ-η ύφη και σχέση ιΧγωγης κιχί ιχνΟρώπου.
Κ αι με βάcπ] τ-ην ούσία., τό δεσμο καί τόν 7ρόπο - τό τι χιχι το
•
πω ς κιχ!. το πρός τι., 6& λέγοιμε αρισ-:-Ο'7ελικ& - α.ύτου του οιαλε-
χτιχου συνόλου καΙ σχ.ήματος «yωy~ς XΙXt ιi\,θρώπoυ, χ'ιχριχχτ-η ρ Ιζει
τον τελευτα.ίο ώς hO lllO educandus .
.Η εκφραση αύτ'~ δηλώνει τη. είδοποιο διαφορα του άνθρώπου
μέσα στο εόρύτερο γένος του ζ ώου, κιχί. συνακόλουθα άποτελεί
βιχσι.χΟ όρο του όρι.σμοί.ί του.
Στην άνιχλυτι.χ-ή του Οεώρηση ό 1,0111 0 edtIcandus ιΧποχΙΧλόπτει
τόσο τη δυνατότητα όσο καΙ τήν άνάΥΧΊ) του να. έχτLθετιx" σταθερά
ό σ.νΟρωΠΟζ σ'!'~ν έπίΟρα.ση της ά.γωγης, ώστε νιχ φτOCσει. στήν
προαγωγή «πο τ-η στ«σΥ) του ουνατοϋ στήν κατάστcx.ση του
ΤCραγμαΤΙΚOυ.

Σ7ην έξέλιζη αύτη διανύεται μια πορεία με άφετηρίΙΧ τη

διιi.Oεση καΙ με τέρμα, μέσω των λειτουργικων έΤCισΤΙXθμιων της
πρόΟεσης χαι 7'ijς έπίlkσης, τη Οέση.
 35

Ό σκοπός της ολης έκδίπι.ωσης εΙν", νιΧ φτ"-σε, ό ανθρωπος

στ~ θ έση να. άν:-ι.μετωπίζει το περιβ&.λλον του ιxuTιxpxcx, για. ν«
δ ι "σ ώζ ει τό εΙδος του μέσο: σ'!1) φύση.
Σ'
"'U71) Τ1) ΥενΙΚ1) δι"-τ,,ξη ό homo cducandlI s προέρχετ"ι σ.πο
70 ho rno ".ι, ; ρ η . κ"ι προετοψ"-ζει τον homo ral,er. Προ ϋποθέτει
δηλ"l)"η τ ον ,",ρωτ ο, κ"ι προοδοποιεί τον δεύτερο.
'Η . , . ~ , .~ -..-.... ,
. - .
:χγω Υη ς ,
αν τ φ ρ ησΎ)

εστω Y.Ctt
\ .
π ου οια",:νπωνεται

υ ποτ υ πω υ ο υζ ,
,~ . εοω

α.σχειτ«ι,
~
ε ι.νιχ. ι

""
Εχτο ς
0"':'1.
'"
Ο'.ΠΟ τον α.ν-
ενα. ς ΤΡΟΠΟζ

Ο ρ ω πο } ΚιΧί σε ιχλλι;l et O"r; ζώων.

' Ι δ !.αί:-ερα: ",:,ΙΧ πειρ&.ματα. πο υ ΥΙνουντα.ι στό έΡΥιχστ-~ρtο ιΧπο
TOV, <?υχολόΥους με σκοπο να. έρευνηθεί το πρόβλημ" το\) OxOU
μιχθ-η σι,ο:χοU φCΊσμαΤOζ, άπο Γην ΠOLο "nχ.η σύ σταση το σ έΥχεφι:ί.λου
ώc τΊjν ΤΡΟΠΟΠΟΙYjσ-fj τΎjς συ μπεριφορά ς του ζ6)ου, ενισχύουν τΙς
ένοείξ εLζ οτι μ.ιιΧ κάποιιχ ά.Υ ωγη σε ά:ρχα.ϊκ&. στάδια ε!ν«ι. δυνατη
χ"ι σ7 α. ζ ωσ. .
.Η άλλσ.Υ1) μ"-λ ιστσ. της συ μπεριφορσ.ς στα πειρσ.μσ.nχιΧ
lJεΙΥ μ :n σ. έξ σ. ίτ ί "ς -:- ης άΥωΥικης έπίιiριχσης φτάνει σε πολ"
" ροχωρη μένε ς πληροφορίε ς. 'Η πρόοδος , και αύΓη είναι "~ τελευ­
~ σ.ί'X δ ι α πίστ ωση της ερευνιχς, χΙΧθηλώ ',ετιχι στο σημείο που ό
;τειΡα. μα. Τ ΙΟΤ-"1) ζ
, ι -,
εΠLχεφε1. ν α. ϊ:ετ υ ΧΕΙ α.πο το
, Ι " ζ -
ωο να.
'δ '
ια.σΠOCσει το
,
φρ"-Υ μα 7 ης Υλωσσιχη ς σφσ.ίρσ.ς . Τ Ο περ ιστέρι κσ.ι έννοεί Υ.αΙ
έχ...,ελ εί τ·Iι', έντολ1) ' ρ"-μφ ιζε'. Δεν ·ή μΠΟΡΕΤ ομως να μετιχπη/)"ήσει
γλω σσLΧα στη θέση ,ου έντολέι:χ .
Ν ο μίζω πώς όλε ς ΙΧύτε ς οί β"-σιμες έπ ι δείξεις δε" "ήμποροϋν νΟι
%λονί σ ουν Γην άΡΧ1) ο...,ι δεκτικος σ.ΥωΥης εΙ"ιχι μόνον ό άνθρωπος,
"ΙΧι σ η 1) σήμιχνση ho n,o e du ca rιdu s εχει χιχτηΥΟΡΙΚΟ κύρος .
. Η &:ξ ί:χ τ ης έ ν λόγ ω πεφαμα.τ ι.χης άλυ σΙΟα.ς, ά.ναφoρ~κ~ με το
_ΗΡΟ'β" _, . ι
λημα Τ 'η ς νΟ',1σης, περιχ απο το ΟΤΙ φωτοστεφα.νωνει με τη"
, . ', Ι, \

ε·jλάβε ια τη:::: έ πι στ-ημoνικΊj ς έπίφ ιχσηζ την παλιιΧ taTOPLtt για το

'Α ιοντ αρ
' ι "7 0υ
- , Α.
νοροχ. λ η
-, , 'Υ , .,'
β ρισχετα.ι στο ΟΤΙ αyωνι~ετιxι. "
με .
ευοο-

κιμο ζYjλο 'ι~ tpW -:-[Q!i: !. τ1ι" πορεειχ τ-ης έξέλιξ-η<; του άνΟρώπου μέσα
στή'Ι ά:χOCν ε ια :- ης β LO λoyIoΚ~~ 7QU πλιχστο ύ ργΥ)σης, δπως α.ύτή
έφορ ε ύ 7ψ ε άπ ο Τ1) σΙΥαλι α 70ίί ρυθμοϋ ΚΙΧι τοίί λόΥου τη ς φύ σης.
την άπ ο ρία των ψυχολόΥων τη ς συ μπεριφ oρίiς, ΥΙ ΙΧΤΙ ή
36 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕ Ο ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ψωτεινη ροη της μ«θ"l)σι«"ης συ'/έχει«ς τοίί ζώου δι«"όπτεται στό

μιλωδεί"Τ1) της γλωσσι,,1'jς ήπείρου, νομίζω πώς θα. την έξ"l)γήσει ό
συλλογισμος ότι ό "οσμικό ς χρόνος δεν γίνετ«ι να. συσταλεί στην
<Χνθρώπιν"l) στιγμή. ουτε ή <Χπεραντοσόν"l) του γίΥνεσθ« ι τ1'j ς ψόσ1)ς
,
aT"l)V
., -. ,
πειΡ«μ«τι,,"Ι) στενοχωρια του <pycxaT"l)Pιou .

Άπο τη στιγμή, ο"l)λ«δή , τοίί να. μάθει Ο πίθ"l)"ος να. ξόνει τ ό

μολύβι ώ ς τή σηγμ.η το\) να προφέρεt άνθρώπινα: - όχΙ. σ.χν τον
παπαγάλο με την πράσιν"l) ζακέτα - τη φράση 'ξόνω τό μολύβι
υπάρχει μια. κοσμ,χη άπόστασ1) ώριμότητας "αι πλησμον1'jς
εκιχτοντι:ίοων χιλιάοων έτων.
την πείρα αuτης της γεωλογιχ1'jς • Οδύσσε ιας, ό ερευνητης του
εργαστηρίου πασχίζε, να. την συμπιέσει στην άσψυξία τ1'jς γό-
- - ""
μνασ1) ς μεριχων μηνων η και χρονων.

Αύτό σημαίνει πως με τις β«θειες ε Ισπνο ες χ«Ι με τα. μακρο­

βούΤLα: οεν φτά.ν ει. κανείς στόν cx του ΚεντCtVΡΟ\). 'Ή ι για \ια το πω
μυθ ιχά. : κιχνένlχ ζώο ά-Χόμ1), έξω ιΧπό τον τρα:γιχό ιiν6ρωπo , οεν
ξέρουμε να. εξορίστηκε άπο την n αράδε,σο. Γιατ, δεν του δόθ"l)χε ή
καταραμέν') χάρ') να. γΕUτεί τον <Χπαγορευμένο καρπο της Υνώσ1)ς .

Συνειρμος καΙ έν6ραση. Στο σ')μείο αύτό παρουσιάζε ται ή

μελαΥχολικη άψορμή να. γίνει μια. παρατήρησ"l) πολιτισμολογιχοίί
χαρακτηρoc . ΤΟ ΣUμπέρασμ" στό όποίο μiiς 60"l)YEt, πέρ" ιΧπό την
οπο ια άνηχεLμ.εVLκ-η σημιχσLΙΧ του γιιΧ τήν έπιστήμη, το σuvοοεύεL
μια. ύπόχωψ"l) σοβαρότ"l)τα.
ΕΙνα, γνωστό δτι ό γεωγραψικός χωρος πού εξέθρεψε τούς
εψευρέτες τ1'jς συνειΡμιχ1'jς Ψυχολογίας με τΙς θεωρίες των <Χ"τανα ­
κλαστικών, των συνδέσεων καΙ της ΙΧLΤLΟΚΡΙΧΤLκης συμπεΡLφορaς -
ενα πλέγμ" προβλ"l)ματισμοu δηλαδη πού π"l)γάζει άπό τη ψιλο­
σοφία του νΤΕτερμιν ισμου - εΤναι. ή σoβΙEηx~ ΡωσΙιχ κιχΙ οί
• Ην ωμένες Π ολιτείες. Θυμίζω τα. όνόμ«τ« τοίί Ρ.νΙο ν . τοίί Thor-
dike, χα. ι τοϋ kinn e r.
 37

. Α πό την α.λλη, ή σχολ ~ που άποτελεί τον φυσικο άντίοικο, τόν

διο<λεκτιχο άποχριτη 0ιΧ λέγο<με με πνευμο< ελληνικό, σ' ο<.:,την τη
Οεωρίο< της ερεuνΟ<ζ κο<ι της ζωης, εΙ"ο<ι iJ IλopcpoAoytYoiJ ψuχολογίο<
τηζ ίδέας των συνόλω') χιχί τ-ης τιχκτιχ-ης των ένορ«τι.κων έπελιi­
σεων, πού με λιγότερη εμφΟ<σΎ) "ο<, περισσότερη ύποβολη Κο<λλιερ­
γ-ήθηκε άπο μι&. όμάδο< ψυχολόγων της Εύρώπης, με πρωτεργάτες
τούς KohIer κα, Κ ο ΓΠι • .
'Η πρώτη διο<πίστωσΎ) άναφορ",&. με το σχημάτισμα του
μετώπου σ' αύτή τΎιν OCνιχζητ-ηηχ-η αμιλλΙΧ είναι ότι σύσχηνοι. καΙ
σvντροφο ι άπο το ενο< μέρος εΙνα ι iJ 'Αμερικη κα, iJ Ρωσίο<, κα, άπο
το άλλο iJ Εύρώπη μόνη της,
'Η οεvτερη διο<πίστωση "νο<φορ,,,&' με τ·η φυσικ·η κατάσταση,
-:0 φρόνημα. κιχι την τακτική των δύο ιΧ'ΙτιπιΧλων είναι ότι τό λόγο
της διαφωνίας στη βάση του συ'/ιστα iJ άντιπαραβολη μιας
νεόκοπ ης διάθεσης OCπένιχντΙ. σε μι&. εγκρι 1""1) έπιφίιλαξη .
ι Αντίκρυ , οηλαδ'ή, στή βι.ο:σύνΥ), ατήν εύκολΕιχ, στην έσωτεΡI.Χή
άπογύ μνωσΎ), στον οΙστρο της ρηχης άνα"έωσης, στή σκληρότητοι
της τuχάρπα στη ς σύμπτωσΎ)ς, στήν ύπεροψίοι των νεόπλοuτων χα,
στην όρμή των προσηλύτων στέκεται iJ σuγχράΤ'ηση, ή άν-ήσuχη
φρονιμάδα, 1; μέλληση, iJ φλογερiJ άμφιβολία , iJ αχαρη προνόηση , -ή
ιχρχον τισ. πού ξεφτίζει, το πικρό βλέμμα της γεροντικης πείροις , -ή
δuσοίωνη ύποψίοι γι&. τ·ην κοιν·η μοίρο< νιχηΤ'ίj "ο<Ι -ήττημένοu.
, Α 1':0 οω ό "στραφτερος 'Αλκιβιά δης κα, ό δολεΡΟζ 'Α ννίβαζ,
ΙXr.O χεί οί τραγικΕζ φΙΥουρες του ικία και του Φάβι.ου Mι:iξιμoυ
Oιi λ-έΥ αμε, έιiν, έπιστρέφοντα.ς aTci πρόσωπα Τ1)ς tστοριιχς την
"φαν-ή τους "νΟρώπινη σ"ρχωση , ποιρομοιάζαμε το πνευμα ενος
λοιου Υι μι"ς έποχης με τή σύσΤΟΙσΎ) χαί τή μορφολογία της μοίρας
-
μΙΙΧς προσωπικοτητας.
,

Αύτες OL θεωρεες για τ"η μιχθ-ησ"l), οσο xιxt νιΧ φιχΙνετιχι οη στό
χωρο της Ψuχο),ογίοις <zouv το οικό τους αύθuπόστocτο λόγο κα,
Y.ατα.ξ~ώνoυντα.ι άπό τήν ό:.νιχγνώριση της σuνεισφoρας τους στην
r.ρόοl>ο της έπιστ-ήμης, "ΠΟ μι&. άλλη αποψη "ΠΟ7ελου,1 χακες
ά.ν";(.(νακλάσεΙ ζ ένός ευρύτερου πνενμcιτoζ πού θέλει καί χρειάζεται
38 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑrΩrΗΣ

νόι ιΧνηκρύζει την έπιστ~μ1) σε μιόι σχέσ1) σύμπλεξ1)ς ΚΙΧι σuγκιx­

ΤΙΧλλιχγης με τον ιχνθρωπο κιχί με τη ζω~ .
·Οχι l>1)λΙΧ/>Τ) σόιν ίl>ιόΤΡΟΠ1) κιχί μoν~Ρ1) έπ,l>οση που με την
πρόoaό Τ1)ς τ·ης εΙνιχι έξίσου ιΧl>ισ.φορο "ν bl>1)yYιιTtt, είτε στην θεριχ­
πείιχ της λευχιχψίιχς εΙτε στη βόμβΙΧ νετρονίου.
'Ενώ λοιπόν μιλ«με για ά.ντανιχκλιχσηκά , ύποχατάστατιχ,
έξαρτ'ήσει.ς , ιiντι.8ριίσει.ς κα-ι έρεθίσματιχ , xat ένω φωτοσκοποϋμε
την κιχπιχτσοσύνη (Kapazitiit) του ιΧνθρώπινου μυαλου με μέτρο το
μυαλa των πονnχων xcxt τα. σάλια των σκύλων, ιΧπο την άλλη μερια
βλέπουμε τη χρ~σ1) των ήλεκτρονικων υπολογιστων νόι παρατρέ­
πουν την πιχιl>είιχ των πιχιl>ιων μιχς στη l>ιιχνΟ1)τικη νωχέλειιχ κιχι
τον πνευμιχτιχ.Ο ύπνο, άφοί) δέν χρειιΧζετιχι πια νά μαθαίνουν την
όιφΙΧίρεση και τη l>ιΙΧίρεση.

Θευθ ΚΙΧΙ Θιχμους. Στον περίφ1)μο μύθο γιόι το θεο Θεύθ, πο"
ιΧνακιχλυψε τη γραφή, τοl>ς ιiριθμoύ ς , χαι την κυβεία, ό σοφος
Θιχιιους, l>ιηγιέται ό Πλιχτων , οτιχν δ Θεiιθ .θεσε στην ευνοια καί
, . " Ι , Ι . ," Ι •
στ'Υ)\Ι χρ"ση το υ τις εφευρεσεις ιχυτες, ΙΧντΙ. να τον πιx.~νεσει, τον
. ,
επιτιμ'ησε με
λ
OCYΊ..0
λ'
ιχα.:

Ώ σπουδαίε Θεύθ. αλλο είl 'αι ι,α μπορείς ι/α ξέρεις ι ,α

βρίσκεις. καί αλλο να μπορείς 1'0. ξέρεις. τί 00. σου χρησιμέ­
ΨQ U Ι' iί σί: τ ί 00. σέ βl.ά ψο υν έκείl·α πού βρίσκε ις.
λέγεται ότι. του ciποκρίθηκε.
ΤΟ νόημιχ πο,) κρύβουν τόι λόγιιχ του ΙΧίγύπτιου Otou εΙνιχι πώς
οί άριθμοι και τα yράμμα τcι ύπερετι~νΤO: ζ την εύχολΙο: χιχι τ~ν
άνεκοπι.ι:Χ. μα.ραίνο υν τίς πνε υ μ.ατι.κΕζ λεΙ70uργίε ς του ά'lθρώπου.
ΞερΙΧίνο υν την κρίσ1), ξεριζώνουν τη μν"ήμη, φυλλοβολοuν τη
φιxvτιxσίιx, 7ελμιχτ,ο'lο υ ν τη βούλ1)ση. Γιιχτί όλα βρίσκο υντιχι πιόι
γραμμένα κα, ιΧκίν1)ΤΙΧ, χωρίς . δπως τις μούμιε ς το\ί ΦιχρΙΧώ στΙς
σαρχοφocγΟUζl '1« τα. σαπίζει ό θάνατός τουζ.
 39

Και το πρσ.γμα: 8ε,l εγι.νε ΟιC(φορετι.κά .. Α πα τότε πού κ<Χτσ:­

γραψαν έπΙ Πe:ισ~στράτo ιι τα εΠΎ) τοί) . Ομ"ήρου, κανεις ελλΊ)'/1Χς πιά
8εν μπορουσε να μάθει άπέξω την 'Οδύ σσεια καΙ την Ίλιά8ο: .
Τ ό πνευμα της Είιρώπ"»ς , τη ς Υ"»ραιας ι': ίιρώπ ης με τις πολλες
όψ-αρτίες - μήπως "ί) σοβιετικ-η Ρωσία καί ή τεχνοχρα.τιχ-η
. Aμεριx~ οεν εινα ~ παι~ιά. της; - στ ο σύνολό του ιΧποτελεϊ. ενα.
T~
ειοος
~
οια.μα.ρτ
'ι
υ ριιχς σ
Ι \ ,
α:υΤΊ)ν την κατρακυ
-
' λ α της χα'Ο ετη ς ανυ
"ψ ωσ"η ς
.
που τραβOC ΕΙ Τι έπ ι στήμΊ) στην ι Aμεpικ'~ και στΥι Ρωσία..
' Η μο ρφολΟΥιχ-η ψu;ι:ολογίοι στηρίζον7ας τ"η θεωρητιΧή ης
δuναμΙΧ"ίj, με τ"ην παραδο;ι:-η του α.ίφνιδιασμου, τη ς άσυνέ;ι:ειας χαι
των έxρ~ξεων! σε μια βά.ση που δεν άποχΙ. εΙΕ!. τη ΥΟ1)τεΙ<χ xιxt τΎj
γOνιμόΤΊjτα του μυστηρίου } ά:φ~νει c(vatxrb τον όρίζοντα στην
άνΙXπνO"ίj , κοιι προκΙΧλει τ-ην έλε υθε ρίοι μοις ,/α ξεδιπλώνε ι άδέσμεuτα.
" 'ι " \ \"
τη φuση μc:x.ς , πο υ σπρωΖνεται στην ταση προ ς το α,Υνωστο.

'Α να.γνωρίζει δηλ"ο-η στι ό σ.νθρωπος έξ"χολουθει πάντα να

βρ ίσκεται οωθε ciπο κείνΎj τ'ην ύπoOετικ~ δυνατόΤ"ιjτα που όvομtt­
ζουμε θεό . Και ετσι μζΧς προσ-:ατεύει. ά.πο τΎ} φρίκη του τελευτιχίου
σ.λλο(μονο "
Ι, ι,ιχτι."λλ'
α οιμονο στον
, -σ..ν θ ρωπο 'θ
που,
' ι
κιχ ως φτιχ'lει.
,.,
το: OptΙX

του θεοσ l κοιτάζει ά\ι'ήσυχος γύρω του καΙ βλέπει ότι b θεΟζ δέν
εΙνα. ι τίποτε περ ι σσότερο ciπο τήν πανά.Oλιcι είκόνα του εα.uτοU ΤΟ1J.
,Η 'ίδια. κο σμο θεωρητικ"η στ οι;ι:είωση που στ-ην Είιρώπη με τ-ην
Ψυ;ι:ολογία της Μορφη ς προπέμΠΕΙ όδοδεικτιχα τόν σ.νθρωπο στον
έλκυσηκ" κόρυμβο τ ου άγνώστου, στ"η φυσιΧή έπιστ"~μη έμφ"νί­
ζετο:ι σαν θεωρίΙΧ της άπροσδιορ ιστία.ς"

Μ ' ΙΧύτ-η τ"η σποuδα.ίοι σύλληψ"», στήν όποία. ε φ τα.σε ό Χάιζεν­

μπεργκ, χρησιμοποιώντα.ς το άλφαβ-ητάρι του Π λάτωνα, εδειξε
_ " , ιι "" "ι, _ ,
ι~ως, Ί) φωτια., ΕΙ τε με την ισκα και Τ'Υ)" ιχκονοπετρα το υ πρωΤΟΥονου

T~ν ιΧνά.ψεις ε'tτε: με το σπίρτο του μοντερνοu ό:νθρώπου, φωτLζει.

καΙ ζεσ τΙΧίνει το 'foLQ Ομορφα. τ~ν καλύβα.
'Η 'Αμερικ-η δμω ς χα.Ι ~ Ρωσίοι με τ-η μέθοδο της έπιστήμης
χιχί. τον σύστοιχ.ο τρόπο ζωης πού καλλιεΡΥουν, στο Χάιζενμπεργκ
οΕ", βλέπουν πι:.φό:. ενα. άπολειφάδι του ά. ... τι.δ1)μΟχΡαηχου Π λά-
40 ΤΟ ΦΛΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΛrΩrΗΣ

, , .
τωναι, και, στ-η θεωρίαι τ>jζ άπροσ8ιοριστίΟΙζ μιά μυρω8ι,χ όξεί8ωσ'r)ζ
κοιι οιροιχν'r)ζ .
• Η Εύρώπ") έκφράζονΤΟΙζ με τΎιν έπισηjμ'r) Τ'r)ζ τΎιν άντίθεσ-ή

, \, .
Τ'r)ς σ' οιύτΎι τη μορφΎι τ>jς έπιστ-ήμ'r)ζ και' τ>jζ ζω>jς προσποιθεί ν' ά-
ποφυΥει το α.να:ποφευχτο.

'ο φιλόσοφΟζ ΧάιντεΥγερ άπο τη δικ-ή του σκοπιά, άφοιιρετικά

σuγκεφαιλoιιώνoντoιζ, ~Ύιν άφροσυν") κοιι τΎιν άπειλΎι των σ'r)μείων,
των καιρων, XΙXt των τόπων τ-ην Οι.ιχτUπωσε , σε άντiθεση με τόν
,
':"ρο'Π'ο του - Πλ'
α::ωνιχ , μ .ενα.
. αχχορντο
. . . 'εντε λ ως
- αφι
• λ'ομ.υ θ ο:

Σιίμερα ι; εύρώπη βρίσlαται άl'άμεσα στι;.- ταl'άλ,α rιίς

ΆμΙΡ/κlίς καΙ τιίς Ρωσίας. πού καΙ ο; δύο άπο μετσφυσlκιί
" ..
ιιποψη ε/οαι ομο/ες.
 41

3, Η ΓΕ ΝΗΣ Η ΊΉ Σ ΣΎ'ΝΕ Ι Δ Η ΣΗΣ

Τό μυστήριο της καΤCιιγωγης . •Η έξάρτηση , σε σχέση με

την άγωy~, του hOIll O edIJ('arι d u s ά.πα τ ο hoιno sapiclls δ-ηλώνe:ι
1-, " \ , . ,_ ....
πως, α.ν ΕψtΌπισει καν εις την (lΠOCΡΧ-1J Τ"'Ιζ α:ΥωΥη ζ στό ho nlo
('dHcandu . , άΡΥ'ίζει Τ '~ν ίστ-ορεα. του ill Il1cdias res .
,
• Υπ"ρχει δηλιχδ-ή, σα" δεδομένο, κάποιο στοιχείο ποι> προη-

Υείται τ·ης άyωy'ίjς φύσει. Μια βάση χαι μια ύ λη , μια ouναμ'~, μια
πoιότητ~ χα.ι. μια προνομία. Κ &:τι. σαν στ ί γμα στ'ή') Επιφάνει.α, σιkν
ε'ια σείσμα στερεου, σάν τό φως λίιχνου στις σχοτίεζ.
'ΥπάΡΧΕΙ ενα μυ στ~ρ!.o ) χά.ρΊ) στό όποίο ά,νοίΥει το πέρασμα.
τ..ης άγωγ-ης, κα.ί χωρις το όποtο ό OCνθρωπος οα εΙχε εγΧλωβιστεί
γιιΧ π"ντα στήν παράδεισο των άλόγων. Στ·ην άθώα , δηλαδΊ), κα.Ι

, ..
τ~ν ιΧπόλυ τη ιΧvuπ cφξΙα του anj Il1a l. EI'JOCL φανερό Πύ)ς μ~λaμε γι«
τη σ'Jν ε!.ΟΊ)σΎ).

ΓΙ ο ιός 'iopuoe 7 ήν εβοομη μέρσ. τ'ίjς σuνε[δησης; ΓΙ Ο'.ό μηδεν χσ.ι

ποιο οε ν iκροβαΤ'1)σε στο σχοι.ν Ι του ιΧπειΡου χ-αΙ του εΙνιη κιχι μαζ
'"ω χε <ΡΥΟ κσ.ί θέσ.μσ.; Π οιιΧ δύνcψη έξσ.ργύ ρωσε τ·η" τύχη σε
ί'
ουσ7'J χtα.
• \"
και τ-η συ μπτωσΊ"j σε
• ' 'Ι':
Τ ιΧζ1ji
ΓΙ . ~, γ
οια 00(,«
β'
ιχψησε κ(Χτα.-

στpoψlι τ~ λάμψ η της ; Κ",ί , γιιΧ νιΧ έπσ.νσ.λάβω τήν έπίχληση τ ου

Λίσχύλου,

Ποιός θεός ίί 01lως άλλοιιος κα; .'ά το. ' λε .'ε

Ι)'φιούργησε τ-η συνε ίδηση;

Κα-ι τί εΙνι:χι ή συ-ιείοηση; Αυ:--η ~ θύελλα ιΧπα φωζ V.cxi. ή
κλεψύδριχ της vuχτας; Αύτό το ιxίών~ιx ά:\lεγo[χ~ωτo θνμα που μέ τό
πρόσω π ο του Ούτη φuγοδικεί ιΧλλοτε στους aρuμΟUζ των 7ύψεων,
χa:ί όίλλΟ7ε στιΧ β,χγισ. της ά.Ρετηc μας.
42 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤ ΕΙΔΗΣΗΣ

ΤΙ trvctt α.ύτό το μάτι το ί) χυxλώνι;t -:ων άστρων; Αυτός ό

μετέωρος ιiγγελoς του ϋπνου; .Ο καταρράΧ7ηζ της aLOJrc-ίj, και ό
oιαιτητ~ς του ιλίγγου.
Με τη συνεΙοηση άνοίγετιχι στα μ.άτιιχ μιχς, και ιΧ'ΙοίΥει τσ:
μιχτι.α. μ.CΙζ, ενα. έπτασφράΥιστο βιβλίο, που μίiζ καλεί νι.1. ιΧποκρυ­
πτογραφ-ήσουμε τό αλφαβητάρι του ... Εν", άλφαβ"Ι)Τάρι με εχατομ-
•
μυρια γραμματα
• .
. Αλλσ. άς μήν όργώ'J οuμε του ς ά.νεμουζ .. Από τη σnyμ'~ πού ~
έπισΤ'ίjμη έτ.ιχείρησε ν.χ προσεγγίσει το πρόβλημα της συνείδησης,
έκ-ήρυξε πτώχευση. Διπλ(:'θη"ε φρόνψα στό σεμνό φόρεμά της , χαι
παραχωρώντα ς σε ιi"λες δυνάμεις, ίιπέρλογες .,..η δάιiα και το κη­
ρύκειο άποσuρθψιε aTOC βασιλικά τη ς ιiώμα-α..
Γιιχτι βρι.σκόμσ.στε στο σ1)μεΙο πού, όπως εδειξε ό Π λάτων ,
το έπισΤΊjΤO δεν γΙνετιΧι. έπι.στ·ήμη .. Επ:ειο-η τ-ην ά.πορία. μα ς έοω
τ~ν μαυλίζει ενα.ς δρόμος, που όΟΎ)γεί στις κατολ,σΟαΙνουσε ς
συσΤcXοεζ τσσ Άπρόσβατου.
Γεννημένο ς δηλαo~ άπο την άνάγ"'η των πραγμάτων ό φιλο­
σοφικος μύθος γίνεται ό έξηγ"I)T~ς κιΛ ό ·ημεροδρόμος τοσ
άνθρώποu έχεΙ που ή λογιχή , έ:φόσον δέν κατιχΟέτε ι τήν έντoλ~, θα:
ύποχ.ρεωθεί ~ σ. φιδοσέρνεται στις άπλόχωρε ς άπΧουστεύσεις, η νιΧ
σκληρύνεται στ~ στε"οκεφαλι" τ ων δογμάτων .
Μας εΙ"αι γνωστο οτι Υι έλληνιχη σοφιστικ>\, ίιποβάλλοντας
μ-ήνυση κατ' αγνώστου , ίιποστ-ήριξε ότι Υι αλ-ήθεια δεν ίιπάρχε ι' και
σ.ν ύπάρχε ι , δεν μπορεί v.x συλλΎ)φθεί' και a.v συλλαμβάνετα ι , οεν
μπορεί να άναχοινωθεί:

ε ll μί: ι ' κα; πρ6πο l' δτι ούδί:ιι Cστιι l • δεύτεροι' δτι εί κα; έστιι'.
άΚ'ατάλ ηπτοl' ιΙI'Ορώπφ. τρίτοι· δτι rί Κ'α; καταληπτόι'. άλλα
, .,~ .. - .\'
τοι ΥΙ α Ι 'ες οιστο Ι ' και α νερΙΙ,l"ωτο Ι ' τφ πεχας.

Α u• τη, ι , ,. ,
η τpoμαχτ~Κ"η σε ενΙΧΡΥεια. κα.ι σε σχ
,. λ'
"Ι)ροτητσ.
Ο'
. εσ"η, ,
1tOU

οσο oi αίωνει; περνουν τόσο τ~ν κιiνo υ ν καί πιό θαλερή, ολη τη
8ύ ναμ-η καΙ τη Υο-ηΤΕΙΙΧ τ"ης τ"ην χρωστα. στό ότι ήταν έγκιχφο­
φλεγ>\ς .
. Eocv 7 ~ν εΙχε διατυ πώσει μιoc ιiλλη έπο;.:η .η κά π οιος ιiλλoς
 43

λσι6ζ. θιi . -ο:ιχν έχ φuσεως μΟΥγολοει31)ζ " σιί ιiν όψιxλη. την ίσοζu-
" , ,_, \'" - ι
y ~σε ομως το X~tρΙΚO του ΧΡΟ\lου κ α.ι το ευ κ ρατο του 7 0που της.

'Όλα. α.ύτιΧ σ-ημι7[νουν στι εΙπώθηκε σάν eιντ ίλOγOζ στ ο λόγο

του nλOCτωνα.. "Η 1 κα.ί ιΧντtστροφα., στ-ι γέ ν lJΥ)σε σαν άντίλΟΥΟ το
λόγο του ΤΙλά.τωνα. Αυτο το «ντι του ένος προς τό άλλο εΙνα.ι το
ό:ρχψ~δειo σημείο πού στηρίζεται Ο "νΟρωπος " σιί σ')χώνει στα
Ζέριιχ -:-ου -:-0 βάρος της ιiλ~θειιxζ,
Π ο ιος ιiμφιβαλλει ση χωρίς το διαβολο οα ' ΤΙΧ'! πoΛU φτωχο ς
ό θεό~!
,Ο φιλοσοφιχος μύΟος του Π λά τ ωνιχ βρηχε τον τρόπο νιΧ χαμει
την ,,:!όΥνωσ'η το\) ιχνθρώπο" Υνώσ') . Γι",τ, χρησιμοποίησε ορ ι­
σμ.ένε.:: ώραίες ύποοείξεΙζ τ"ης φαντασίαζ που ύπερ βιχ[ν ουν σλες Ttt:;
ό.πο3είξεις της λoyικ'~ ς .
Θα έπ~χιxλEστω 8ύο τέτοιου ς φιλοσοφαούς μύθου!; που περ ιέ ­
X0'Jv έν σπέρματι την ίστορίΙΧ της γέVVOJ)σΊ)ζ L)jC; συν είδηση ς.
\
<Ι> αινοuν τιχι
Ι \ 1~' . . . . , ι
και οι oUO σΚΟΤΕινοι τσαο, οσο να; Υινουντα,ι φωτε ινοι

&:ρκετά στ~ν μέΟοοο που ά,vτl.στέκeται στ~ SUaXOALΙX.

Μια σπο"οιχίιχ φράσ') γιΟ: την οπο ,α κιxτcινό')ση ο ί "νθρωποι
τ'ήν εχου\ι οιιχτυπώσει καί άποφα.τι χα και χιχτα:φιχτιχα. Τ ό

rυφ)(ις τά τ ' (ιJτα τόl' rc Ι'οϋ,'

~o;:; ελληνιχ ΤΡΙΧΥΙΚΟ;:; στον εuσιΥΥελιστη εΥιν ε

ό ί:χων ώτα ά.κούειv Kιιi 1100\1 ι'οεί\'.

'Όφις κΙΧί Προμ η θέιχς . πρωτο ς ερχετιχι ό μuθΟζ ~ηι; πτώσης του
, ' , r'
f'J.'I Ο ρωποΙ) G7Yj . ενεση:

Κα; i'/α.β" Κ,ίl, ι()ς δ Θ "iις τόl ' α"Ορωποl'. ΟΙ' εΠ}.ασε. κα;
i'III:ro αιjτΟI· ί:ι- Τζδ παρaΔCίσφ τιίς τρυφιίς. έργάζεσθυ.ι αύτόl' k'ai
φυί.άσσ::ιι '. ι.:αί Γ. ιιcπ. ίλ<ι το Κ ύρ ιος ό Θεός τφ 'Αδάμ λέ }'ωl" άπό
πul'riι; ξύλο" τού Ι:ι' rιρ πα{lUδcίσCΜ βρώσει φα )'ιί., άπδ δέ τού
 44 Η rΕΝΝ ΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΝΕ Ι ΔΗΣΗΣ

ξΙJλου τού γινώσκεl, ' καλό,ι κα; πονηρό,', ού φά γεσΟε άπ ' αύτού' fι
δ' αν ήμέρq. φά γηrε άπ . αύτού. Οα"ότιρ άποΟα,'CίσΠr.",
.Ο δέ όφις ιί" φρo,ιιμώrατoς πά,ι τω, ' τώ,' θηρίων τώ1' έπ; της
γης. ών έποίησε Κ ύρ ι ο Ο Θεός /(α; είπn Ο όφις τfι γυ "αι/(ί' τ; δτ l
είπε ν ό Θεός. ού μι) φάγητε άπό πα1'Ιός ξύλου τού παραδείσου: κα;
ι:ίπε ,ι ιί }'υl'ιί τφ όφσ άπό καρπού τού ξύλου τού παραδείσου
φαγούμεθα. άπα δε τού καρποι; τού ξύλου. 8 εστιν έν μέσιρ τού
παραδείσου. είπε,' Ο Θεός. ού φάγεσΟε άπ . αύroύ. ούδέ μ ιί αψησΠε
αύτού. ϊl!α μι) άποΟά,'ψε, /(α; είπεl' Ο όφ ις τι; )'υ l!α l κί ' ού θα ιιάτιρ
άποΟαl 'είσΟε' ι7δε l γάρ ό Θ εός. ότι ιί α,! lίμl'Ρ(l φάγηrε άπ . αύτου.
δια"οιΧΟιίσο,'Ται ύμώ \' οί όφΟαλμοί κα; ί:σεσΟι; ώς Οεοί. }' ιιιώσκο\'­
τες /(αλό,' κα ί ιro,'ηρό, ·. κα; είδε ι! ιί γΙΜί. ότι καλό,' το ξύλο ι' είς
βρώσll' καί οτι άρεστόl' τοίς όφθαλμΟίς ίδεί,' κα; ιvραίόl' έστl του
καταιιοησα ι. κα ; λαβοίισα άπό του καρπού αότού έφαγε κα ; έδωκε
κα; τφ άl, δρ ί αύτιjς μετ' αύτl;ς. /(αί έφαγο l·. καί δ ιlΙ"οίχΟησα\' ο ί
όφΟαλμο; τώ,' δύο. /(α; έγl'ωσαl ' ότι γυμl 'Ο; lίσαl!. λ'α; ερραψα\'
φύλλα συκι;ς καί έποίησα \' έαυτοίς Πι:Ριζώματα.
Κα; ηκουσαl' τl;ς φωνης Κυρίου τού Θεού περιπατούπος έ,'
τφ παραδείσιρ τό δcιλ ll'όl'. καί έκρ ύβησαl' δ τε Άδάμ καί ι; γυνή
αύτού άπό .προσώπου ΚυρίοΙ) τού Θεού 1;1' μέσιρ τού ξύλου τού
παραδι; ίσο υ. κα; ίκάλεσε Κύρ ι ος ό Θεό ς τοι! Άδάμ κα; είπ εν
atjrljj' Άδάμ. πού ε Τ: κα; είπε ι' αύτψ τιίς φω l'Ι;ς σου 'ϊκουσα
περιπατούl' τος i \' τφ παραδείσιρ καί έφοβιί θην. ότ ι )'υμ\'ός είμι.
κα; έκρύβη ". καί ι;ίπε,' αυrφ ό Θεός τ;ς άνl;γγε ι λέ σοι ότ ι γυμ νός
εί. εί μι) όπό τού ξύλου. ού έ ,'1; τε ιλάμll" σο ι τούτοΙ) μό\'ου μιί
φαγεί,·. άπ' αύτού έφαγr.ς: /(α; είπει' ό 'Αδάμ' ή )'υ , ·ι;. ίίν iδωκας
μετ' έμοϋ. αϋτη μοι έδωκCI' άπα ταυ ξύλου. καί έφαγα,'. κα; είπε
Κύρ ι ος ό Θεδ ς τι; γυ l'αικί' τί τούτο έποίησα,; καί είπCl' ι) γυ ,' ι; ' ό
όφις 'ί πάτησέ με. κα; έφαγοl·. κα; είπε Κύριος ό Θεός τφ όφει' οτι
ί:ποίη σας τούτο. έΠΙKατιiρατoς σύ άπό Πά1'Τω,· τώl' κτl]l'ώ,' κα;
ιiπό πά"τ ωl' τώ ,' θηρίω \' τώ,' ίπ ί τι;ς γης έπ ; τιβ στιίΟει σου καί τ ιί
κοιλίq. πορεύσιι κα; }'Ij" φα)'!; πάσας τάς lίμέρας τι;ς ζωιίς σο υ. κ(ιί
ϊχΟρα,' Οlίσω άl'ά μέσο ι! σού κα; άl'ά μίσο l ' της )'υ ,'aJκός κα; ά,'ά
μέσοι' τού σπέρματός σου /(α; άl,ά μ έσο ,' τού σπΙρματος αύτι;ς '

f':1 .1Ir' .\ 1\ t n.1"T"""" , ....

 "Ο<της Χ<ΧΙ nρομηθία:ι; 45

αιίτός σου τηΡιίσ"ι κεφαλ ιίl'. καΙ συ ΤΙΙΡιίσεις πύτου πτέρl·(ι I'. καΙ
τ!ί γυ l 'αικΙ είπε' πληΟύl'ων πληΟυνώ τας λύπας σου καΙ τοl' στειοα­
γμάl' σου' i:.1' λύπα ις τές ll τέκνα. καΙ πρός τόl, αl'δρα σου η
άποστροφι! σο υ. Kaί αύτός σου κυριεύ σr.ι. τιμ δε Άδαμ είπεν ' ατι
ιϊκουσας τί'ις φωνιίς τιίς γ υναικός σο υ καΙ έφαγες άπό τού ξ ύλου.
ού έI 'ετειλάμψ σοι τούτου μόl'ου μι; φα γε ίν. άπ' αύτου Cφαγες.
έπ ικατάρατος ι; γιί έν τοίς εργοις σο υ ' !: IΙ λύπ αις φα γά αύτι;ι' πάσας
τάς ιίμ ί:ρα : τιίς ζωης σου' άκάl,θας καΙ τριβό λ ο υς άl.ατελεί σοι.
λ'ιιi φαγ!ί τοl' χόρτο ι· του ά γρου. έ ι' ίδρώτι τού npoocbTCOV σου φαγ!ί
,ον δρτοl' σου, Ι;ως του άποστρ έ ψαι σε είς υ;ι. γη ιι, έξ ιίς έλιίφΟης,
ότι γιί ε ί καΙ ε ίς γηl · άπελεύσt/. καΙ έκάλεσε l' Άδάμ το ονομα τιίς
γυ l'αικος αυτού Ζωιί. ότι αστη μιίτηρ πάντων τών ζώΗω l'.
ΚαΙ έποίησε Κύρ ιος ό Θι:ος τιμ Άδάμ καΙ τ!ί γυναικΙ αύτού
χιτώ l'ας δερματίνο υς καΙ ένέδυσεν αύτούς. καΙ είπεl' ~ Θι:ός- ίδού
Άδάμ γέ γονε ν ώς είς ις ημώl" τού γ ι νώσκειl ' καλόν καΙ πονηρόν'
κα Ι νυν IIJj ποτε έκτείν!/ τηl, χείρα αύτοϋ καΙ λάβll άπό τού ξύλ ου
της ζωης καΙ φά γll καΙ ζήσε ται είς τΟI. αίώνα. καΙ έξαπέστει λεl'
αύτόν Κύριος ό Θεό ς έκ τού παραδείσου τιίς τρυφιίς έργάζεσθαι
τηl. γην, έξ ιίς tλJjιpOtf. καΙ i:ξέβrιλr.l' το l' Άδάμ καΙ κατφκισεl'
αιί τόl' άπέναl' ΤΙ τού παραδείσου της τρυφης καΙ έταξε τα ΧερουβΙμ
καΙ τι; ι' φλ Ο )'ίl'1fI' ρομφαίαν την στρ εφομέ I'1fI' φυλάσσω' τι;ι' όδόl'
του ξύλου τιίς ζωης.

Δεl'ΗΡΟζ ακολουθεί ό μΙΙθΟζ του Πρωτοιγόροι, όπως μσ.ς τον

διηγι έτοιι ο Πλ.χτων :

'}fl' γάρ ποτε χρόνος οτε Οεοί μέ ν ήσαν. θlιηrά δέ γί:νlj oύ~' 'ί ν.
έπειδι; δΙ; καΙ τού τοις χρό νος ιμΟε l. είμαρμέ I'ος γε νέσεως,
τυπούσιl' αύτά ΟεοΙ γης ί;l'δο l' έκ γης καΙ πυρός μείξαντες καΙ τών
οσα πυρΙ κα Ι γ!ί κεράl'l'υται. έπε /δι; δ' άγε ιν αύτά πρός φώς
εμελJ.O ν, προσέταξαl. Προμηθεί καΙ Έπιμηθεί κοσμησαί τε καΙ
46 Η r ΕΝΝ ΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΝΕΙΔΗΣΗΣ

νείμα ι δυ,ιάμεις έκάστοις ώς πρέπε ι. Προμηθέα δΙ; παραιτείται

. Επιμηθεύς α ύτος ,'είμαι. "Νείμαιι τος δέ μου". έφη. "ίπίσι.;εψα ι ·"
καί ούτω πείσας νέμει. νέμω,' δέ τοfς μεν Ισχύ ν α,'ευ τάχους προ­
σι;πτεν. τούς δ' άσθε"εστέροuς τάχ ε ι έκόσμε ι ' τούς δέ ωπλ ιζε.
τοίς δ' άοπλο ,ι διδούς φύσι ν άJλψ Tll l ' α ύτοίς έμηχανατο δύναμll'
είς σωτηρίαν. Ii με " γάρ αύτώ,' σμικρότl/τι ήμπισχ ε,', ΠΤ,l"ό,'
φΌ γήν ίί κατάγει ον οϊκησll ' έ ,'εμε ," ίi δέ ηόξε μεγέθε ι. τφδΓ. αύτιΡ
αύτά cσφζει l ' καί τάλλα οί}τως έπα ,,/σώ " ε,·φει l . ταύτα δί: έμl/χα­
"ατο εύλάβεια ν ϊχων μή τι γέ νος άϊστωΟr.ίη· Ιπε ι διί δε α ίιτοίς
άλλ ηλοφΟορ ιών διαφυγάς έπlίΡKr.σε. προς τάς έι.: Δ ιός ωρας εύμά­
ρεια,' Cμηχα"ατο άμφιε ,· ,ιύς αύτά πυκ,·αίς τε θρ ι ξίν καί στερcοίς
δf.ρμαοll l • ίκα,'οϊς με " άμύ"α ι χειμώ"α. δυνατοίς δε καί καύματα.
καί εΙς εύ,'άς ίουσι ν όπως ύπάρχο ι τα α ύτά ταύτα στρωμ"ιί ο Ικε ία
τε καί αύτοφυιίς ίκάστψ καί ύποδών τα μεν ό πλαίς. τα δί: [θρ ιξ ί ν
καί! δέρμασll1 στερcoίς καί ο.νl1ίμοις. τούντευΟε,' τροφας ίi)),oις
άλλας ί;ξεπόρ ιζε ,'. τοίς μεν έκ γης βOτά ,'ΗV. άλλοις δί: δέ " δρω,'
καρπούς. roίς δί: μίζας εστι δ' οίς έδωκε,' εί,ιαι τροφήν ζψω , '
άλλω,' βορά," καί τοίς μεν όλιγογο,ιία,' προσιίψε. τοίς δ ' άl'αλ ι­
σκομέ ,'οις ύπό τούτω ι' πολυγο,'ίαν. σωτηρία,' τιΡ γένει πορίζω,',
ατε διί οό,· brJ πάl'Ό τ ι σοφός ων ό 'Επ ιμηθεύς έλ αθεν αύτόν κατα­
"αλώσας τας δυ ιιάμεις εΙς το. άλο γα' λο ιπο,' διί άκόσμητο, ' ~ τι
αύτιΡ ι), ' τό ά" Ορώπω l l γέιιος. καΙ ήπ όρεl ότι ΧΡlίσαιτο. άποροϋ,τl
δi; αύτιΡ 'ρχεται Προμηθευς έπ ισκεψόμει'ος τιί ν νομή". καΙ όpίj. ΤCί
μεν άλλα ζ(ίΊα έμμελώς πά,' τω,' εχοντα. το" δε ά ,'θρωπο ν γυμ, 'όl,
ΤΡ. ι.αί Ο. " ΌπόδηrO" καί άστρωτον καί άοπλον ' lϊδη δί: καί ι; είμαμ­
μΣ,'η lίμ έρα παρι; ,'. έ " 6 [δει καΙ ανΟρωπ ο ,' ές ιέ ,'αι έκ γης είς φώς.
dnopiq. ούν σχόμενος ό Προμηθεύς fί IItIl·a σωτηρίαl' τφ άl'Ορώπφ
εϋρο ι. κλέπτεl . Ηφαίστου καί Άθηνας τι; ν [ντ[χ l'ο, ' σοφίαl' συ "
πυρί - ιίμήχα,'οι' γάρ lίν άνευ ΠΌρός αύτι)ι' κτητιί" τφ ii χρησίμψ
γε ,'{;σθαι - καί οϋτω δι) δωρείται ο."Ορώπφ. τιί ιι μ ειι οόν περί τό , '
βίο,' σοφία ι' άνΟρωπος ταύΤΥ εσχει'. ΤΙ/Ι ' δί: πολιτ/κι; ν ούκ είχ ι: ... Ij"
γάρ παρα τφ Διί. τιΡ δε ΠρομηΟεί ε Ις με,· τιίι' άκρόπολ ll l τή, · τοϋ
Δ ιός οϊκησιι ' oύKέrι έ ,'εχώρει r,Ισελ θεί,' -πρός δΙ καί αί Δ ιός
φΌλαιωί φοβερα! lίσα,' - εΙς δΙ το της ΆΟηl'άς καί Ήφαίστο"
 47

ιιίκl/!,ιι τ ό κοιι,όl,. έ ι' φ Ι:φιλ οτιχl'ιίτ,!". λαΟών εΙσέρχε ται. καί

κ ί.' ψας τι;ι ' τε εμπυροl' r,χ\,l/ι, τι; ι' του' Ηφαίσ του καΙ τι;ι ' ii.λλψ
τψ τ ιίς ΆΟψά.; δίδω σι ι' αl·Ορώπψ. καΙ ί;κ τούτου εύπορία μέι'
ιίl-{7ριίΗΙψ του βίου γίγ l 'ε ται, Προμηθέα δέ δι' Έπιμηθέα ϋστερον,
ιίπι:Ρ ί,(;γεται, κλοπ ιίς δίλ'η με τψ.Oεl'.
Έπ ε ιδι; δέ ό ii.ι'θρωπος Οείας με τέσχε μοίρας. πρώτοι' μεl, διά
τΙ;Ι- τοίι Οωυ σ υ)')'έ ι 'ειαl' ζφωl' μόl'ον Οεούς έι'όμισε l', καΙ έπι:χιίρει
βι,,1lΟύ; τι ίδρύεσΟαι καΙ α γάλματα Οεών ' επειτα φωl'ιίl; καΙ
ιίl'Γιμ α τα ταχ υ διηρθριi) σατO τιί τέχν η, καΙ οlκιίσε ις καΙ έσΟΙ; τας
καί ύπ οδέσε ις καΙ στρωμl'άς καΙ τάς έκ γιίς τροφάς ηϋρε το. οϋτω
δι; π αρι;σκευασμέ I'ο ι κατ ' άρχάς ii.ι'θρωποι ,μιωυl' σποράδην.
πόί.ε / ; δέ ού λ' ιί σαl" άπ ώλλ υ ντο ού l, ύπό τώιι Οηρίωl' δι ά τό
πιι\'Τιιχιί αύτώl ' άσΟει-έστεροι είl·α/. καΙ ι; δημ/ουρ γ/κιί τέχνη
ιιιίτο ί.; πρός μ έ ι ' τρο φΙ;Ι- ίκ(ιι 'ι; βοηθός lί\', πρός δι; τόl' τω l, Οιιρίω l'
,τό}ι:μ ο l ' ένδει;ς - πολιτικι;ι ' γάρ τέχ l',!" οϋπω είχ ον, lίς μι:ρος
110ί.φ /κlί - f-ζιίτο u l ' διί άΟροίζεσθα ι καί σφζεσΟαι κτίζοlπς
11δλες οτ ' ο ύ l' άΟρο ι σΟI:ίεl', ,;δίκο υ l' αλλ,μους ατε σόκ ί!χο l'Τες
Tιjι' π οί. /τικι;ι · τέχl'ψ, ώστε πάλ ιι' σκεδα
,l,ύμεl'οι διιφΟείροl'Το.
/.ε;,;; ούl' δl:ίσα ς περΙ τι!) γέ ι 'ε ι ι;μώl' μή ιίπόλoιro πα Ι', • Ερμ;;ιι

11ι:μπι:ι ιϊ ί'ο l ' τα ε Ις ιίl' Ορώπους αΙδώ τε κα Ι δίκη\'. 'ίl' , είε l' πόλι: ω l'
λ'rίσμO Ι τε κα Ι δι:σμοί φι ί. ίας συl 'α γωγοί. tiJw rq. ο ύ l, 'Ερμιίς Δία
r/l'(1. ού l ' τρόποι ' δοίη δίκψ καΙ αίδώ ιίl'θρώποις "Πότερο ι' ώς αί
rf.χl'α ι 1 'ε\'έμψται. οίίτω και ταύτας ι 'είμω: l τ ι 'έμψται δέ ώΔC' ε ίς
11.(11' Ια τρικι;ι' ποί. ί.οίς ίκαl ' ός ίδιώτα ις, καΙ οί αλλοι δημΙ ΟΌρ γο ί '
"'αί δίκψ δι; καΙ αΙδιο ο ϋτω Οώ tl, το ίς ιίl,θρώπο ις. Ι; έπ Ι πάντας
l'Γ.ίμω:" "'Επί πάl' τα ", εφ" ό Ζεύς, "καΙ πάιοτες με τεχόl 'τωl" ού
;'άρ ίίl' γέ I ' ο ι ντο πόλε ι ς. εί όλίγοι αύτώl' μCΤέΧO/ε l' ώσπερ άλλω l '
[ε;(l'(ο l " λ'α! ι'όμ ο \, γε Οές παρ' έμου τόl' μιί δυ l'άμε νοl' αίδοΌς καΙ
Jίλ'ης μι:τf.χF.ΙI ' κτεί\'ει l' ώ ς ι'όσο l' πόλεως."
'08 ι-ι rEN Η ΣΗ ΤΗΣ ΣΤΝΕ Ι ΔΗΣΗΣ

7':ροβάλλει άβ,οιστιχ OCπο τΥιν άνηπαροιβολΥι των μόθων εΤνοιι Υι τ"χη

π ο" τους έπιφύλαξε Υι έξέλιξη του άνΟρώπlνου πνεύματος.
Γιατί, ά.νοιρωτιέτοιι κανεΕς, Ο μύθος της Γένεσης σώθηκε κοιί
μετ .1.0όθψε όπως μετοιδΕνετοιι στους ά.νθρώπους Υι φ-ήμ-η .η Υι
γρ'ππη. 'Ενω ό άλλος, ό μόθος του n λάτωνα, εμεινε σχεδον ιiγνω­
στος - πόσοι χλασσιχοι φι.λόλογοι 1) φιλόσοφοι τον εχουν προσέ ξει
, \ ..
με ~ προσοχη που του πρεπει;
- ,

Μι« πρόχειρη OCπό"ριση που έπιτρέπ<l το ερώτ-ημιχ εΙνοιι 8τι

τ ο μύ θο της Γένεσης τον ποιράλοιβε ή θρησκείΙΧ . 'Αλλα. μ-ήπως στΥιν
κλαασικΊj • Ελλάδιχ Ίj "ΙΧλλιέργειοι του θρησκεuτικoυ βιώματος
uπηρξε λιγότερο σοβοιρΥι OCπ' οτι στους εβραίουζ;
Τ ό κέντρο καΙ ατούς δύο μύθους εΤναl ή έπ,νοια της γέννησης
της συνείδησης στΟν ιiνOρωπo:

Κ αί εσcrιOε ώς Or.oi γll,ώσκο,· rες.

Κλf:πrεt τιτιοε n εχιιο\ι σοφία ι'.

Γύρω άπο ΙΧ"το το "έντρο περιστρέφουνται εξ, συγγενι,,« σ-ημε!ιχ'

τα: άκόλουθα:
1 .• Ο άνθρωπος πλάσθηκε OCπό χωμα.
Τως roD άποστρέψαι σέ είς rιί" ) .ηl'. {:ξ ιίς έλψρΟης.
'Εκ γης καί πυρός μι:ίςαl'τες.

2. TΊj γένν-ηση της συνε,οηση ς τΊjν βαραίνει ή πιχραδοχ·η μι" ς

OCτιχξίιχς κιχΙ μι"ς ένοχ1jς .• Ο άνθρωπος προχωρεί ν« άπαντ-ήσει τΊj
σuνείoηση με τη μεσολάβηση κάποιου ':νδιάμεσου, ~νoς mcdiun1,
πο':' το σπρώχνει σε οράση μι« μυστηριώδης συνθ~ "η πονηρι"ς κιχ,
φιλανθρωπίιχς .• Η πράξη τελειώνει με την τιμωρΕιχ.

ΈΠIIι.:ατάρατος σύ άπδ πάντωl l τώl ' κτη\'ω\l,

ΠρομηΟέα δί: ϋστερο l' KJcOIlIi; δίκη με rιμOε ,'.

3. ΤΥι γνωστιχ-ή, ιχυτονό-ητιχ κα, OCναγχΙΧϊΙΧ , άκολο"Οησε Ίj Yιθ,xΊj

σuνεί8ηση.

ΓIι 'ώσκο\'Τες καλόl' κα} ποι 'ηρόι ι •

Πέμπει αγοντα είς (J.\'Op(iJIlOVς δίκ'Ι".
InIeIIccIU$ ΓIlliIU S 49

4.. Η νέα. κατάσταση προβάλλει μέσα ιiπo Ενιχ πρωτόφιχντο

α'lσeημοι γύμνιοις κοι, ντροποιλοσίινης.

'Ότι Υυμ,·ός εΙμί. Kαi έKpύβηl'.

Πέμπει ι'ίΥοντα εΙς άνΟρώπους αΙδώ.

5. 'Η . ,
ΟΙΠΟσ'ι.:ιση
- οινυρωπου
του
• Ω' .",
ΟΙΠΟ τη φυση
,
γινεται κοιτοι-

νΟ'ητη σα.ν θείκη μέθεξη.

ΚαΙ ί;ποίησεν ό Θεός τόν ά"Ορωπον κατ' είκόνα Θεού.

Ό ά,'θρωπος θειας μετέσχε μοίρας.

6. Π οιρότι ό άνθρωπος οιοισπώνΤΟΙζ το σύνορο τ'ης φίισηζ μπ'ηκε

στή σφΙΧίρ. τ ου πνεύμΙΧΤΟζ , στέκετιχι ocκόμη μπροστ« σε κιχτι
ά:ιtιryoρευμένo χιχί ιχΥνωστο . Αύτό δεν μέλλει ν« το κιχταχτήσει,
γιατΙ οΙ φρουρές του είνοιι διπλα. κοι, ί:φτιΧοιπλοι οιίιστηρες κοι,
ιΧνεξοιπ ιΧτητε ς.

ΚαΙ εταςε τό χερουβίμ καί τ'l" φλογινην ρομφαίαν τιίν

στρεφομέ"ψ φυλάσσεll' τιί" όδόν τού ξύλου της ζωης.
Τιί" δέ πολιτικιί" (σοφία,ι) ουκ είχε," /ί" γάρ παρά τφ Δ/ι'
πρός δέ καΙ αί Δ ιός φυλακαί φοβεραί ιίσαν.

InIeIIeclus finilus. Στο τελε ιιτοιίο σημείο πρέπει ν.χ γίνει μια.
8ιειικρίνηση . Στη βιβλικη δι>\γηση το πριΧγμοι τονίζετοιι ρητά: ό
άνeρωπος δεν γείιτηκε ουτε θα. γειιτεί το ξύλο τ'ης ζω'ης, για. να.
ζήσει στον ιχίώνιχ.
Στο μίιeο του Πρωτοιγόροι Ομ.ως 1) περιγραφη είνοιι ιΧμφίσημη.
'Ενω, οηλοιδ>\, τονίζετοιι ΟΤΙ δεν δόθηκε στον άνθρωπο 1) πολιτικη
σοφία - γ ι' οιύτο στην ιΧρχη δεν εχει την πολεμΙΚ1) τέχνη που είνοιι
μέρος τ'ης πολιτικ'ης σοφίοις - υστεροι βλέπουμε τον 10ΙΟ το ΔΙοι να.
στέλνε< στους ιΧνθρώπους την οιΙδώ κοι! τη δίκη.
(' Η οιίδώς είνοιι το κοκκίνισμα του ιΧνθρώποιι σΤ1) σ'Λέψη τ'ης
"οικίοις, ΤΟ έρύθημοι, ό εμφιιτος >\θικος νόμος, ό οιύτοινοιγκοισμός.
50 Η rΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕ Ι ΔΗΣ Η Σ

• Η οίΧ» εΙνocι το θετο oi"occo, το οιχocστ-ήριο, ό φόβος της φvλoc"ης

που μας ιiπoτpέπει. ά.πο τΥι δLriΠΡΙΧξ-η τοϋ καχου, ό χα.τανα,ΥΚα.­
σμός).
Πέρο: "πο ο:ύτα βλεπουμε "Χόμ» δη OT'i) ο,ΙΧδρομή της
έξέλιξής του ό άνθρωπος άπόχτφε κιχι T'i)v πολεμ ικ'i) τέχνΎ). ΚΟ:Ι τι
λoyΎjς μάλιστο:!
Κοντολογης κο:τα T'i)v "ντίλΎ)ψΎ) των έλλήνων ό όίνθρωπος
"πόχτφε τ·ην πολ'.τιχ'i) σοφίο: άλλΟι μερ,,,ό:, οχ ι όλόΧλ»ρ». Αύτο
έξΎ)γεί την άσυμφωνίο: τοί) άνθρώπου στ·ην άνο:ζήΤΎ)σΎ) της αρισΤΎ)ς
πολι τεtιχς . Τ -ην ά.τελεύτηΤΥ) πολ ιτιχ-η ά:νηοικία που ιΧπο το Σόλωνα.
ώζ τον Μ&ρξ κινεί τα. νευρα της ιστορίας.
Συμπέρασμα: έα.ν σ' ενα μελλOντtκO ίtυΡYινικO πόλεμο ξεχλ'Yj­
ριστεϊ το γένος τ ων ιiνθρώπων , θΟ: πρόΚΕιταΙ. γι« ενα. ένδεχόμενο,
πού ή όυνατότ"ητιΧ το\) εχει προβλεφθεί χαί μένει άνΟΙχ'τ-η και' στους
δύο μύΟονς . 'Ένα: φοβερο μηποτε, συνοοε υ τικό του ανθρώπου,
ΠΡΟ'ηγείται του

καί ζιίσεται είς τάl - α;α)ι 'α.

'Ένα. άλλο στοιχείο πολύ σημαντικό, πού ocitιXνTCi χαί στ ους 8ύ ο

μuflους είναι Τι τριπλή άξωλογι,,'i) κλ,μό:"ωΟΎ). Σ το μuθ ο της
r ένεσΎ)ς ό πρωτος άναβΙΧθμος είνιχι το ξύλο του πιχραδεί σου, ό
οεότερος το ξόλο της ΥνωΟΎ)ς, κιχι ό τρίτος το ξόλο της ζωης:

ά Ά l1ό πα ,' τός ξύλου τού ;;1· ΤζΟ I1GpaJCiacp βρώσcι φαγΥ.
β' 'Αl1ό δΙ τού ξύ/.ου Γού γΙ"ώσκεll ' καλό ι' Κ'α Ι 1101·l/ρό,·.
ούκ φάΥcσΟε απ . αύΓου.
Υ' ΚαΙ "υ" μιίποτε (;κrεί"!1 rι;, · χείρα αύτου καΙ λάβιι άl1α
τού ξύλου rιίς ζωιίς καί φάγη καΙ ζιίσεται είς τόl' αίώ'·α .

• Αντίστοιχιχ στό μόθο του Π ρωταγόριχ ό πρώτος άνΙΧβΙΧθμ.ός

εΤνιχι οι τροφες των ζωων, ό δεότερος Τι τεχvικ'i) Υνώσ» χΙΧΙ Τι φωτιό: .
χΙΧΙ ό τρίτος Τι πολιτικ'i) σοφίΙΧ πού T'i)v φυλάει ό Δίιχς.

α.' Τούντευθεν τροφας άλλοις άλλος έξεl1όριζι;,'. τοις μΙ:ι' εκ

γ,ίς βoτά,'ΗV. άλλοις·δέ δέ,'Τρωl' καΡl10ύς. τοις δί: Ρίζας.
β' Tliν εντεχ 1'0 Ι' σοφία v σill' 11 υρί.
 I OIt"llecI us fίηίι us 51

γ' Τήν δέ πολιτικιίν σοφlαl' ούκ ε ίχεν' ιίν Υάρ παρά τφ Διί.

. Η άπόσταση ιΧπό τόν εναν άναβ«θμ,ο στόν «λλο άντιστοιχεί σε

μια τεΡciστ~α πaσoτιx~ τιμ'~, που (~στ6σo ύποτά.σσετιχι στήν τάξη
μιάς μετριχης άνσιλογίσις.
Αυτή .~ ίσoμε~ριχή άπερσιντοσύνη θ.χ μπορουσε ν.χ πσιρσιστσιθεί
με τήν άρχή του μέσο1l άνσιλογικοϋ (a;b = b;c), όπως τήν έφάρμοσε
ό • Ηράχλειτος σε φυσικ.χ χσιί ήθιχ.χ μεγέθη, πού τ.χ άνηπσιράθεσε
,iξιολ ογtχά.

γιί-ϋδωρ-π ύρ
αχυροl'-χρυσός-άξία
δοω.ος-κύριος-βασιλ ιάς
πΙΟηκος -αl·ορωπ ος-Οcός.

Στ-ή σύγχρονη έποχή έχουμε μι.χ άκόμη προσπάΟεισι ν.χ

,ξηγηθεί το φσιινόμενο της γέννησης της συνε ίδησης στον ,χνΟρωπο .
.Ο ψ,λοσοφ ,κος μύθος όμως τώρσι εχε, άνηχσιτσιστσιθεί άπl> τήν
• \ , Ι θ
εr.ισ τημονιχη υπο εση.

Νομίζω πως δεν μπορεί χωρ!ς κάπο,ο σχίιχσμιχ συλλογης ν.χ

έπ,σ'ημάνε, κσινε'ς ιχυτή τήν άλλαγή μεθόδου στήν έξέλιξη τη ς
cί:νOρώ πινης σκέ ψης. Στέγνωσε ό ,χνθρωπο ς σήμεριχ .• Ο μύθο ς δεν
μπορ εί πια να. τόν συγxιν~σει" ... Η νιΧ του στα.θεί πα-ι.δαγωγΟς στή
Υνώση. Πσιραμuθ,α γι.χ πιχιδ,ά, λέμε. Κσιί προσπερνάμε.
Γνωρίζουμε πως ό μεγάλος uπεuθυνος, ό άρχ,τέχτονας κιχ, ό
νομο θέτης του σύγχρονου τρόπου σκέψ'ης - Ο πάπιχς τ~ς έπ,-
•
στ"tjμ ΊΙ ζ,
Ο'
.α
λ l
εγα-με ΧΡΎjσιμOΠOιωνΤΙXζ με
, \ ι • ι ...
ισχυ «νcxχροvιστιχ"'l) ενιχ

οημοσ,ογ ρσιψικο δρο - εΙνιχι ό . Αριστοτέλης.

του ι Α ρl.στοτέλη οι λογικΕ:ζ χατιχχτ-ήσεις χιχΙ χα.τιχσΚ:Ευές" ό
μερισμός, ή άνάλυση κιχ, ό ελεγχος της ούσίιχς με τήν τάξη κιχ, τήν
προσοχή χεφουργείου πού όδ~yησα.ν στ~ν α:ύτοτέλεια των τρόπων
Οεώρηcrης κιχί εχφρσισης τ~ς πριχγμοιτικότητιχς (κιχτηγορίε ς) ' 'ί)
έ:ΡΕυνητική του προΕλασ-η σ' ενα: κυκλι.κό πεδίο προβλημάτων , πο u
",i).υψε όλόκληρο σχεδον τό φάσμοι του έπιστητοi) ,η ς έπoz~ς ,ο υ
( ;-;οινε πισΤ 'ljμων)' ή κριτική σοβιχρότητιχ της μεθόδου με τήν
·Jr.o Toιr.;/) της σφuζουσιχς διάθεσης ,ου στοχιχστη στή ν-ηφαλιόΤ'ητιχ
52 Η rΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣfΝΕIΔΗΣΗΣ

και στ-ην ΠEιθαρχΙcι τοσ έπι.στ-ήμοv(.(· Τι βεβιχιότ'ητα γιό: τα. οε80μένα

• .., - Ι • ... • • \ ,
xct.t. τους aρους του προτου προχωρησει στο «γνωστο, που αΠΩ την

Ο<ποψ'l) των ιlπoτελεσμιXτων l)ιχ«ίωσε τήν ύπεροχ'lι της χελών«ς

στ ον ά.γών« δρόμου με τον • Αχιλλέ« (έπιστήμη)- χ«Ι γενιχά. ή
στροφή της χuρι«ς προσπιΧθει«ς προ ς το μέρος, με χίνδυν ο νά.
ξεφύγει άπο τήν προσοχή ό ρόλος τοίί ολου (ειδίκευση), έl)ιιΧ­
σπασο:ν τό δεσμό της φυσικης ΕvόΤ"lj τας του ά.νθρώπου με το νό-ημα
του κόσμο υ σε μιιΧ. πολλότητα πλοχης xιx~ σuσχε τΙσεωlJ ) πού άπο
τήν ιΧΠ Οψ'η της σημ«σίας είναι άνιΧλογ') με τή l)ιιΧσπ«ση της ιΧτομ"!)ς
υλ"!)ς, πο'; πραγμ«τοποί'l)σε ό ιΧνΟρωπος Μο χιλιετίες άργότερα.
, Ο . Αριστοτέλ'ης κατ«σκεύ ασε τη" πρώη άτομική βόμβ« άπο
το στοιχ.είο του '!οίί - οχι σ:πό το ούρ«νι,ο - ) γιατί πρώτος έοι,rt-
." - .
σπ ασε τ ο ατομο του πνε υ ματος .

Ε!ν«ι τραγική είρωνεία της γλώσσ«ς οτι το Λύκειο πο\!

'Lopuat , θυ μΙζε ι τ ούς λύκους. Και αν το χιiθε άστείο σταματ« φυ­
atQAoytxιX στ ο γέλ ι. ο , στην εΙρωνεία αίιτου του Υλωσσικου παίγνιου
~ντιστ o ι.χεί ό σαρκα σ μός. ΤΟ σχόλιο οτ ι ό λύκος ένέπνευσε στον
Ο<νθρωπο έ χείν') τ~ν περιώνυμ"!) μετ«φορΟ: του

1.011/0 I/ ΟΙl1ί"ί lιιρω

•
σέ ρ'lει β ε<Χιιχ τό: ζυΥωμιχτικιΧ Tou προσώπου Κ,αί ξεσκεπάζει τιχ
οόντια μ«ς.
οΟ . Αριστοτέλ-ης, λοιπόν , που «έτύπωσεν ένδον γης)) τον
σύγχρονο Ο<"θρωπο με τήν ά.φιλόμυθ'l) ψυχή, οεν ύποψιιΧστΊ)Κε τή
βρ " χώδ"!) πλευρΟ: της με Υ«λοφυί«ς του. Σε ιΧ"τίθεσ'l) με τον
άνθρωπο του σ-ήμερα., μας έξομολΟΥ" έται χ«που ΟΤ Ι οσο ενοιωθε να.
του βαρcιενEΙ ή πείρα τα χρόν ια, xo:.t '.10: τραβιέτ«ι στήν άπανεμια.
της μόνωσης, τόσο ενο ι ωθε κιχί τό στοχιχσμό του να γοηΤΕύεται
όλο καί πιό πολι, ιΧπο το μυστήριο του μύθου:

·Οσ41 γάρ αύτί της κα; μ ΟI'ώrης cίμί. φ/λoμυOότcρoς γf.γοl·α .

.Η θεώρ"!)σ') του προβλήμ«ΤΟ ζ θΟ: μας όδ'l)γουσε στή οιιχπί­

σ τ ω σ'l) πως 'iι άπομιΧκρυ'l ση ιΧπο το φ ιλόμυθο τη ς ζωης ταυτίζετ«ι
με τήν προσέγΥιση στο περίπλοκο της σχέψ"!)ς .. Η ελξ') προς το
ι Η ύΠ'δO ι:ιrη D,.bori" 53

σύνθε το ε!νcιι φυγ~ ιΧπο το απλό. Ποό, όπου άπλό , δεν ε!ν«ι. πCt.ρΟ: +ι
έπα'!'η με το στοιθμο τ~ς άχτης στο κοιράβι που πελάγωσε.
Με αλλ οι λόγιοι ό ά,!,ιλόμυθος άνθρωπος μπροστα. στό πρό­
βλ1jμιχ που του προβάλλεται οεν σχέ'!'τετοιι την πρώτη οuνοιτότητιχ
λόσης, άλλά. πνίγετιχι στη θάλασσα: των δuνιχτοτ~'tων 1tou φουρτου-
νι«
1'ζ"Ι~' ..
ει ιχπο τη οευ,ερη ω ς τ-,; μυριοστη.
,
Θ •
.. C(
Τ.,. ,~ 'ξ - θ_.
ειχε αρο:.γΕ να. οεL εΙ. εστω κι. εν«ν rι.ν ρωΠΌ κιχνεΙζ, πα\)
" •
a.',}
βρισχότιχν ξιχφνικΟ: μπροστα. σε μια. στέρνιχ νερό με σέκοι χρυσες
λΙρ .ι; ριγμένες στον πάτο της, θΟ: πρόσεχε πρώτιχ τό νερο κιχί
VσTEp ΙX το χρυσάφι; Όχι νομίζω.
'Ε" ν ό φιλόμυθος Πίνδο:ρος εχει άντΙθετη γνώμη, το χρεωστΟί
σΤΊ)
, ζ ~. .
ωνταν ,ι σχεση του με το <χπ
\, λ '
ο:

•Αριστο" μέ " ίJδωρ, ό δι: χρυσός αiOόμενο,' πυρ.

ι Ωστόσο οε'! γίνετ<Χι voc άρνοηθεί χocvεlς χάθε νόημ.ιχ στΎ]ν ύποχιχτά­
στοι ση το υ ,!,ιλοσοφικου μύθο υ άπα την έπιστημονιχη υπόθεση .• Ο
ανθρω πο ς μπορεί νΟ: μην χιχτοικεί σήμεριχ στους κήπους που περι­
βρέχοντα.r. άπα τούς πo-:cιμ.oυ ς

Φισώ ,'. Γι:ώ,·. Τίγρητα καί Εύφρdτηv

--
η , οπως θ\\~' 'λλ'
ιχ το λεγιχμε ε η"ιχοι,

Νείλόν τ ' Άλφειόν τε καί 'Ηριδαvόl' βαΟυδίl''1V.

Μπορεί ομωζ να. διΙΧβιχ,νει τη Σιχχάρ" άπ' ιiχρη σ' iίKP1j. χωρί ς να.
τον δocγχά.νοuν οί όχιες xoct οί διψάοες του xocloij ΛουΥ.ιιχνου, κιχί
χ.ωρΙς να. πεθοιΙνει άπο δίψιχ.

Ή όπόθεση DeboriJI. 'Η τρίτη έρμηνείΙΧ γιΟ: τη γέννηση της

σuνεΙ8ησης <[ναι η ό πόθεση του ρώσου Deborίn. Αυτος ό σύγχρονος
φιλόσοφος του ίι λισμου προσπαθώντιχς να. έξηγ-ήσει το χενο στους
8ιάφορους όντικο ίις ιiνιxβo: θμo ιις της ϋλ1jς . να. φτάσει 8ηλocδη σε
54 Η ΙΈΝΝIΙΣfΙ ΤfιΣ ΣΊ'ΝΕΙΔΗΣιn:

κιΧποιο είδος κ'ο:το:νό"fjσηι; ά'l«φορικα. με 't'o δεσμ.Ο προ"ι)γ"ησης καΙ

rXχο).οuθίαζ ιiνιχμεσσ: στον ά.νόΡΥιχνο XCΙ;ί. στο,ν όργeι:νικo κόσμο, χα!
σε δεύτερο στciδιο ανάμεσα σΤ1)ν όΡΥο:.νική ζωή κιχΙ στόν &νθρωΠΟ 1
είσηγήθηχε τ-η θεωρία των OCλμάτων.
Δέχετοιι δηλοιδ-η ΟΤΙ 1) ποσότητοι της χoσμιχ'ίjς ύλης, χαθως
λιχνίζεται μέσα στη μητριχΥι α.συ'lτέλειιχ Τ1)ς ροης του χρόνOlJ,
φτάνΕΙ χ&:ποτε σε μι« τιμη α:ϋξ-ησ)']ζ πού άΥΥίζει. το μη περαιτέρω.
Τότε συντελείτοιι μιoc εκρηξη πληρότητας , ενοι πήΟ'ημα μετα­
κόσμησης πού γίνετιχι ιxlcre1JTo σα:ν μετΙΧβολ"η της πρώΤΊjζ κατά­
στασης. Σoc', έπιστροφή δηλαδή τ'ίj ς ύλης στον Εαυτό της μέσοι άπο
τ·ην ΕΟέα. μΙ«ζ παλιγγενεσίας .
• Η ϋλη "ποΟέτει πιΧντοτε ό Dcborin. άγγιξε δύο φορες το όριο
της ό . . τιΚ1)ζ πλ-ησμονΊ)ζ, κocί ΠΡΟ:Υματοποίησε άντί.στo~χo: δύο
σ.λμσ.τικοί.ις μεταπλασμούς.
Ό πρώτος έ ξ1)Υεί τ~ μετά.βαση ιΧπο τον ιΧβι.ο στον εμβιο
χόσμ.ο. Ό δεύτερος τή μ.ετάβαση άπο το ζώο στον "νΟρωπο. Τήν
άνύψωση δηλοιδή <Χπο τή ζωη στή συνείδηση .

Suae ΙO ΓΙUη oe Cab cr . 'Επιχείρησα νoc περιγράψω Γη γένΨ(l ση

της σvvεί3'1)σ-ης, οπως την άνέβα:σε στό φως ό χαρούμενος σπιχσμΟζ
άπο τρείς διαφορετικες μ.'ίjτρες . . Απο την έβραϊχή ερημ.ο, άπο το
άτηχό λιοτόπ ι , και ιiπo τή ρωσσικ~ στεππα. .
•Ο σ.πομυθευτιχΟς χαραχτΥιρας της ερμηνείας εΙναι πρόδηλο
ση έξυπονοεί τήν xα.τ&νε\)σ~ της στήν προοπτιχΥ) τ7)ς έξελιχτιχης
Οεώρησηζ.
Νομίζω πως ή σύγχρονη έπιστήμ.η δεν ήμ.πορεί νoc παραβλέψει
τ·η σοβοιρότητα της oαρβινιχ'ίjς τoμ'ίjς στήν ίστορία τοίί π',.ύματος .
'Όπως άκριβω ς θιΧ γινόταν πιχρω8ίο: του εαυτοί) της, αν cXρνιότα~I
τή βεβαιότητα της κοπερνίχειοις στροφη ς .
" Ετσι άνιχφοριχα με τ~ γέ\οΙνηση τηι:: σU'Jtίό-l)σηζ οί σϊ.!':'ΙΚf)t
";U3" rOrHι l llJe raher
55

μύθοι δεν χάνουν ούτε ιΧπο το βιiρoς της ούσίας τους ούτε άπό την
01)σΙιχ τΊjς παρουσΙα ς τουζ, έιχν στη θέσΎ] του rια.χβε XCXL του Δία.
σ-νoιζητ~ σoυ με το σ-προσπέλοιστο στ-η λoγιχ~ μας στοιχείο ένος
μυστη ρίου, που κρuβεΤΙΧL στο μυχο τοϊ; μικ ρό κοσμου η χιiνετOCI.
στον όρίζοντα το υ μιχκρόκοσμου .
.. Α ς μή φαίνετα.ι παράξενο, Οί ερε υνες του Hahn XΙXL του SIr3SS'
11131'111 ιΧπΩ 1''1) δική τους σκοπι.ιχ εΙναι ενιχ εΙδος γνωστικης κατ&. ­
νυξη, ποιραπλ-ήσιας με τον προσευχητικο στοχοισμο του' Ι εζεκ,-ηλ
καΙ του ΠλOCτωνα . Άν η δ,OCσποιση της ιΧτομη ς ύλης καταλ~γει
σ -:~~I ύ ποψεα τ1jζ άπειλ1j ς ένΟζ πανιχνθρώπινου όλέθρου , κατά. ΠCΙpό­
μο ιο τρόπο Τ'" όρOCματα του ' Ι εζεκι-ηλ μιλουν γι", βιβλικες χοιτα­
στροφ ες καί ό Πλσ-των περιγρOCφει τον κατακλυ σμο τη ς ' Ατλαν­
τ(δας.

, Εκείνο που μιiς ένδιαφέρει έδω σ-ναφορικ", με τ-η 6εώρησ"l) τΊjζ

/.:<ταγωγης καΙ τΊjς φύσης της συνείδ-φη ζ - πρOCγμα που άπο την
ιiπoψη τΊjζ σ-γωγΊjς διοιτ-ηρεί όλόβοιρο το νόημα τΊjς τιμης κα, τΊjς
E'JOU\I"IjC; γ ιιΧ τό: «νθρώπινσ. - είνιx.ι·~ ιiνάyχ-η του νά. κατιχ.νο ·ηθεί ΟΤΙ
ό ιΧ'/ θρωϊ:ος έμφανίζετιχι. μέσα. στή φύση σαν ό «ύΤΟ1Jργόζ, ό τελε­
σΤ~ζ. κοιι ό οίκονόμο ς της ζωης του καΙ της μοίρας του.
Α υτό σ"ι)μαίνει 5τι δεν ύπocρχει "ηδεμόνας, πρoνoητ~ς . ιiρμo­
στης καΙ οιατOCχτηζ προορισμένο ς νιi έπιφορτίζεται τό νόημα , τ-η
βούλ-φη και τ-η συ νέπεια τΊjς σ-ν6ρώπινης πρocξης . ·Οη δεν ίιπocρχε ι
ό τιμητ-ης η ό συν ~γoρoς . πο υ ο'" μετρ~σει και 6", ΠΡΟσΥρOCΨει, Ο'"
"" ταμερίσει η 6", ",πλoπoι~σει τΙς εύουνε ς των εργων μα ζ _
. Εαν ΤΕΕνουμε , εLτε Υιατί. το χρειαζόμαστε ε1τε Υιατί. τ-ο συν-η­
θΙσ~με , νιχ ά;'/αζ-Ιjτοuμε χιΧποια άρχ-η πρόνοιας και δ~ιxιτησίαζ, ενα
εΙδος ><οσμοποιου καΙ χοσμοφόρας ούναμης, ταγμέV>jς ν", ίιποοεί ­
Ί.νει προς το σχοπο χιχ.ί. νιχ έτ-υμΎjyoρεI γι&. το ~π oτέλεσμιx τ-ης
,J ϊ:αρχΤLκ1jς μα ς φ ορίΧ ς, αυτόν τον Α υΥουστο των Κ αισάρων θ&. τον
χνοιζ "I)T~σoυμε σ' έχείνο μόνο το φυσικο γνώρισμα - τη δύναμη
8πως τ ο όνόμασε ό Π ρωταΥόρας - που το εϊπαμε συνείδηση . • Η
C1'Jν είΟΎj σYj εtναt ό θεός των ά.νθρώπων κιχτoc τήν εννοι<Χ KCXL τ~ν
iv(XXoyta πο ύ ό άνθρωπος ε'ίναt ό θεΟζ ~ων πtθήκων .
, Η περιγραφη και η γνώση τΊj ς συνείδηση ς γι", τ-ην σ-γωγ-η κοιΙ
56 Η ΓΕΝΝΗΣΗ τω: ΣΎΝΕΙΔΗΣΗΣ

τ-ην ίστoρΙι:t του άνθρώπου εΙν<Χι ciχΡιβως τό &:ντΙστοιχο κα.ί το

Ισοδύναμο της πεΡΙΎραφης και της γνώσης το;; θεοσ γιόι τη φύση
, • Ι Ι _ r
χ1ΧΙ τον α,ι.ωνιχ του συμ.πο:.ντος.

Αύτη η έρμηνευτικη διάτ<χξη με την προβολη της όντολογικης

του προνομίας παρασέρνει τον .χνθρωπο νόι θεωρεί τον έαυτό του
στη σ-I.έσ·~ του μΙ: τον κόσμο άπl> μιιΧ σχοπιόι ύβριστικης άλ<Χζο­
νεία.ς, ΕχεΙ ά.χριβώς πο ,) τον ύποχρεώνει, έν οψει της εύθύν1)ζ ΤΟ1),
, . Ι," .,' ,_ . ι

να. ιχνη μ ετωπισει τον εα.υτο 1'01; ο:.πο ΤΥ) σΚQΠr.α. μιcις α.γωνΙΙΧζ κυρι-

ολεχταα. <ρρικ-της. Αότο εΙν«ι το μόνο ιiλλci ΚΙΧι το άρκετο λά.θος.

'Εξ αιτίας και το:υτόχρονα χάρη στη συνείδησ-η Ο .χνθρωπος
ε Ιν<χι παντέρημος μέσα στό σύμπαν. Χωρις θεό χαι χωρΙς
,
προσ-:-ατε ς .
.Η ευΟύν1') του σ",1μερινοϋ άνθρώποΙ) ά.πένιχντΙ. στον έιχυτό του ,
στοιχειοθετημέν'η άπο την άδιέξοδη θέση, στην όποία τον όδήγησε
η επαρσ-η της συνείδησής TOU, συνιστίΧ κοιΙ κοιθιδρύει το οραμοιτικο
ο!ίτ-ημα της σύγχρονης άγωγης, πο" άνεβοιίνοντας φωτίζει το μόνο
δρόμο το;; άνθρώπου, πού μέσω της συνείδησης όδηγεί στην ύπέρ­
βοισή του.
, Α πό τ<χ μέσο: το\) περιχσμένοΙ) )(ιόλας ιχίώνα πνεόματο:
έκλεκ-τ;.&: , οπως ό Νίτσε l γεννημένιχ σOC\l YLιX να ζήσουν το μέλλον,
εΙχοι" προγνώσει, κοιι έκήρυξοιν την άνάγκη α"της της ύπέρβοισης:

.σ α"Ορωπος εί,'αι κάτι πού πρέπει "α ζεπεραστεί.

Ή ανω κοιΙ κιίτω δδός . 'Εόιν το ά,ξίωμα το;; 'Ηράχλειτου

γιόι τ ο σκόρπισμοι κοιΙ το μάζεμοι της ϋλης - η μάνωσΙζ χαι -ή
πύκνωσις θά 'λεγε ό Ά νοιξιμένης - χοιτόι την ιδέοι της oρόμησΊjζ
πού ocνεβιfζεL άπό τ~ν πέτρα στ-η φωτιά κιχί χιχτεβ&ζει «πό τή
φωτιιΧ στήιι πέτρα: μέ: τίς μεσοβocθμί8εζ του «έριχ, του νέφους, του
νεροϊί και της γης τΟ έφο:ρμόσουμε στην περιοχη της π",ιδεΙοις , θόι
προσεγγ(σουμε τη σύλλΊjψη TOU γενικοίί μοντέλου ποι. ποιριστάνει
.Η &'1(,) χα-Ι χά.":"ω ό80:; 57

.' . _ι_ ο" 0_,

την αγωγη της α"μης "αι την αγωτη της ΚΡΙ"YJζ.

ι Η συσχέτιση του φαινομένοι> τηζ πιχιΟείο:.ς με το -ηρακλείτειο

οραμα τ'ιjς ά.νόΙΙοu και τ'ίj ς καθόδου που σε τάξη περιοιιικη έμφανί­
ζετ ιΧΙ στον ΠιΧλμό των οντων , ή ιiνιx.φoρ&. της ΚιΧΙ ~ έξά,ρ~σ~ τ·ης
ά.πl> κείνο τό ά.ήττητο σφρίγος τ'ίjς ζω'ίjς χαι τ'ίjς φύσης, που Ι>λλοτε
-;-ραβώ νταζ με τη λαμπρ-η έπέλιχση της ιXνεβιxσιίiς ύψώνει τα γένη
των όντων στ-ην κιχ'7rχφaσ1] της πληρόΤ1jτας καΙ της νίκης, καΙ
ιiλλoτε χατocοιωγμένο ιΧπο τον πανικό τής κατεβα.σιας χιχταπον-
7Ιζει -roc στοιχεΤα του κόσμου στό Ορουβαλιασμο του ιiπoριγμoυ XCit
της άρνησης, έπιβάλλετα~ να γίνε ι για ouo λόγους .
nρωτcι! γιατΙ a.'! οέν έξεταστεί πόσο έπηρεάζεται άπο a.ίιτο
το κοσμικΌ άξΙωμα, το φαινόμενο της ιiγωγης οέν μπορεί ούτε σa.ν
Uγι..ης όργανι.σμός 'J<X ιiχ-:ινοσχΟΠ1jθεt ούτε σαν άρρωστος να
χειρου ργηθεί. ' ομίζω πως χανένα έρευνητικο βεληνεκές ΙΙέν
Υίνε ται να φτάσει τα ορια του πρoβλιjματoς τ'ίjς άγωγ'ιjς, ;Χν παρα ­
βλέψ ου με α"τον τον όρο.
Και δεότερο, γ ιατι ό νόμο ς τ'ίjς Ι>νε"YJς και τ'ίjς πτόησης, καθως
ιΧπλώνε ι τήν ταλάντωση του χοσμιχου γίγνεσθαι άπο τη φύσΎj στην
ίστορία, μCiς έπι τρέπει να: παρι:χκολουθήσουμε σuστημιχΤLκα: την
r:atlltunxYι δράση στα περιοδικα γυρίσμιχτα τ'ίjς ά.κμ'ίjς χαι τ'ίjς
"pt"YJ; της .
. ΥπάΡΥ.ουν Or.oy'E, στην ίστορία, μετρημένες ά.λλα Ι>ρτιε ς, που
ό ιΧο,ιθρωπο ς. χa.τσ.φερε ν.χ. συντονίσει την παιδευτική του φορά με
τΥι',ι ίχμά-οα τηζ χοσμιχΥις έ ξocρσ1jζ, να μ.πολιOCσει στο ρευμσ: της
ζω"ίχης του τάση ς τόν ίχώρα a.ύτου του άνοδιχου περίδρομου των
όντων καΙ μέσα ά.πΟ ΤΟ'" πεLΟσ;ρχημένο συντεΧεσμό ο:υτης. τ-ης
πν ε υματικ'ίjς όργάνωση ς - αύτό που λέμε ίδεώδη τ'ίjς άγωγ'ίjς -
να δημιουΡΥήσει τις μεγάλες ώρε ς των μορφωτικων του όλοκλη-
,
ρωματω ν .

Αύτές οί στιγμες μέσα σΤΟν ίστοριχο χρόνο εΙναι οί εξαιρέσεις

πυύ άχυ ρώνοντας στιχθερ« τόν κανόνα βεβι:χιώνουν καΙ σώζουν τό
νόημα τ'ιjς δύνιχ μης χαι τον τύπο τ'ίjς ιiλήθειας στη ζωή μοις.
Κa.-:α τον 'ίΟLΟ ά.νσ.ποοο τρόπο υ ϊοάρχουν οΙ έποχε ς τ1) ς. κρίσης .
· Οτα ν η δύν αμη τ'ίjς ά.yωγ'ίjς σΟι νά δαμάζεται άπο τον πυρε.Ο ένο ς
58 Η ΓΈΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΝΈΙΔΗΣΗΣ

κορεσμου κα:ι μισ. ς κόπωσης γλιστρ.χει στη χα:ύνωση τ'ίjς φυτικ'ίjς

λειτουργία:ς. 'Εκφυλίζοντιχ ς έτσι τα κόττ ιφιχ της βιτιxλιστιχ'ίjς
OUναμης το\) ιχνθρώπου και πιχρα:τρέποντας τις uπο8είξεις γιά
ιχγωνιστιχη έγρήγορση κα:ι συνειδη-:-η φορα σε ιΧτραπο υς .χκριτου
πα:ρα:8ιχρμου κα:ι ιχ8ια:φόρετης ιΧκυβερνησία:ς.
Αύτες οί. έποχΕ:ς Τl)Ι; πιχι.Οευηκ-ης χρΙσ-ηζ εΙνιχ.ι ό κανόνας πού
ολο τό νόYjμ« και ~ ά.ξία. του όφείλεται στό στι. οί έξιχφ έ:σεις του
" -
τον ιχναι.ρουν.

" Αν χρειάζεται νό: ιχναφερθουμ.ε στο στοιχείο, που λει.τουρ­

γώντας και σάν κριτήριο, δημιουργεί "oct έξηγεί τη οιιΧχρ ιση
ιχνιχμεσα: στην &.γωγη της ιχκμ'ίjς κα:ι στην .χγωγη τ'ίjς χρίσης, θα το
προσ8ιορίζα:με ώς έξης περίπου:
ΜΕ τήν ά.γωγή τ'ης ά:κμης ό «νθρωΠ Οζ πραγμο:τώνετιχι χιχί
έχφρά.ζετιχι, έφόσον ά,ντλεί τα πρότυπ α. :-1):: βιοταης του ά:vcxζ~­
τησης και προχώρησης ιΧπο τη φόση. 'Εφόσον δηλocδή, προκει­
μέ\ιου \I~ ά.κoλoυO~σει τόν ορθότερο τρόπο ζω-ης, άνιχφοριχά. με τ~ν
, ,' ι _t , " ,
προιχγωγη "οιι τη σωτηρια: του γενους το υ μεσα: στη φυση , εφα:ρ -

μόζει όρους κα:ι κα:νόνες ζωης σχη ματισμέν ους ΣUμφωνα: με τα

σήμιχτιχ χιχί τΙς έντολες που πηγάζουν ά:πό του:; νόμους της φύσης .
ι Α ντί6ετα, 'η ιiγωγ~ της χρίσης έμφα.νίζετιχι, οταν ά.ποσυντον!.­
σμέ',ος απο τη φ.υσικη υπό8ειξη ό .χνΟρωπος νομοθετεί κα:ί8ια:τ.χζει
τα της ζωης του ά:ντλώντιχζ ά:πό πρότυπα: που Π't}γc:iζοuv ό:πό τ·η
OLK~ του κα;ι μόνο όντολΟΎtΚ~ ίδι.ιχ l.τερόΤ1)τα:. Τότε δεν στήνει
ιΧπένα.ντί του, για να Οι.ιχλεχθεί xat να συμμορφώνετιχι., ~o ιΗΟι. ο
&.ρχέ7υπο της φόσης, ιχλλα το cpeOCpTO σχημα του 'ίδιου του έα:υτου
του .
.Η διοίκριση α:U7η 8ημιουργεί την ιχνοίγκη προκειμένο υ γιά τις
έποχες της παιδευτικης οίκμης 'JcX έρευνηθεί ή σχέση τ'ίjς &.γωΥης με
τη φόση, "oct ιχντίστροφα προκειμένου γιά τις περιόδους της χρ ί σης
να έρευ',ηθεί -ή σχέση της &.γωγης με τον .χνθρωπο, με τά κόριoc
δηλα:8η πνευμα:τικιχ του 8ημιουργήμα:τα:, "ο υ εΙνα:ι η κοινωνία: , ή
Ορησκεία: , ή έπιστήμη, κα:ι η τέχνη.
 59

ΚΕΦΑΛΑlO ΔΕΤΤΕΡΟ

ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΦΤΣΗ

(Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ)

Nαιι.ιrα "ι'llί/!ac;t .frustra.

Ι. Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ Α ΚΜΗΣ ΣΑ ΘΕΩΡΙΑ

ΤΟ παράδοξο της φUσYjς. Ό κόσμος εΤνιχι ποιρ& ξενο ζώο .

. Α πό τή σΤΙΥμη που ό ιiνθρωπoζ έπ1jρε στιΧση άντίχρυ του , χocι
χε ροίζοντιχς την ιΧπόσηχση του θεωροU τόν έκαμε στο μocτt του νου
του θεώρημα, ώ ς τα ιrί)μεpιx που στο δρόμο της θεωρίιχς του εχει
"φημένα πίσω του χιλιάδες μίλια , έ ξακολουθεί να τον "νΤιχρuζ ει
με τον πρώτο θιχυμιχσμο τ1j ς πρώτης ήμέρας.
Πο,&' ιχίτία. μπορεί να έξηγήσει αυτό το πιχρθε'Ηκό βίωμα. πού
μέν ει "πιχραμείωτο. Π οίί όφείλεται ιχύτ·η .η "φθιχρσίοι τΎjς έκπλη­
ξης!
Ίσω ς εΤναι το μέγεθος , λέμε . Ol ποσότητες. οί τιχχuτητες κοιί
,~
τα
,
οι.ιχσΤYjματιχ. .
" Ι
σω ς
• •
(ινιχι YJ ποιχι
λ"
LΙX,
. ,
'1) ομορφια, χαι
" σι
,
πaιο-

τητες . •Η "κόμη ή διάρκεια, ή άντοχή , καί οί δυν.χμεΙζ το υ κόσμο υ .

.Η ήλικίΙΧ του.
Δεν ήμπορεί ό σ.νθρωπος να διανοηθεί τή θέση τ ου μέσα στον
κόσ μο σε άνιχφορά με τα. <ΧΠΕφομέΥισ τ α; καί τ α ιXπε:t.ρoελάχιστα.
μεγέΟη του. Τ 1)ν εκσταση που του προκαλεί ή ποσΟΤΙΚ1) σύγκριση
70U ειχυτοσ του με τίς μoνι:ioες του μικρόκοσμου τ~ν άπoχαθιστίi
60 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜ Η Σ ΣΑΝ ΘΕΩΡ Ι Α

μόνον ή εκσταση που του γεννα ~ 18ιιχ σύγκριση με τις μον«8ες του
μσικρόκοσμου.
ΕΙνσιι τόσο μικρό το μικρο της φύσ>jς, ώστε μόνο έπειδή εΙνσιι
τόσο μεΥάλο το μεΥάλο Τ>jς ήμπορεί ν", το συγχωρεί ή «βΟΛ>] θέσ>]
" ,
μα" . Ι{ α.Ι ΙX'ιίτLστpOφα..

Τό ιΧπεφο τ~ς ιΧναλογικης «μετρίας, α.ύτΟ μόνο, ά.νrxλGtβcxίνει

άκιχτιίπιχuστιχ νιΧ έγΧΙΧθιστ« το άπειρο της ιΧναλΟΥιχης σvμμετp(ιxς.
Το χιΧος δεν εΙνιχι «πλά. το cXVTLetTO του κόσμ.ου. Ε!ναι πα.Ρciλ­
A>jAOΙ ό ιiνυπόθετoς δρος, ό Υεννήτοράς του.
Έτσι, τό θσιυμσισμο το;; <Χνθ ρ ώπου μπροστ", στή δισιπ[στωO>j
οτι ή cXXTtVΙX του όγκου ένός ά.τόμου vλ'ης εΙνιχι ίση με το ενιχ
δέχαχΙζ έχατομμυριοστό του χιλιοστομέτρου τον ιΧποχcxθιστίi ή
<Χντ[στοιχ>] δισιπίστωO>j οτι ό ε του' Ηνιόχου, τό <Χστέρι πο\' μόλις
τό βλέπουμε με Υυμνο μάτι στήν κορυφή το;; μικρο υ ΤΡΙΥώνου
κιΧτω ιΧπο τήν Α'ίγιχ , εχει διάμετρο ογκου 1σ1') περίπου με τη
δι<iμετΡΟ του ήλισικο;; μσις συστήμιχτος ώς τήν τροχι", τοίί πλιχνήτ>]
Κρόνου.
ΤΙ σ1)μι:r.(νει α.ύτΟ μπορουμε ν« το νοιώσουμε κά.πως, οταν
συλλΟΥιστουμε ότι, ένω ή Υη εΙνσιι 'νιχ έχιχτομμύριο τρισικόσιες
χι\ι<iδες φορες μικρότερ>] ιiπ ό το. ήλιο, ό ήλιος εΙνιχι όκτώ δισεχοι­
τομμύρισι φορες μικρότερος <Χπό τον ε του ' Η νιόχου.
την 'ίδια εΙκόνα. ίλίγγου «,,«φαρικά με τίς άπaστάσεις, τα
μεγέ6η, Υ.ιΧί τίζ ΤΟ:ΖύΤΥΙτε ς των ούράνιων σωμ&των μας την 8ίνει τό
κοσμικό έτος .. Ο χρόνος δ>jλσιδή των διιχκοσίων πενήντιχ έκιχτομ­
μυρίων γήινων χρόνων ποΙΙ χρειιΧζετιχ ι ό ήλιος, γι&: νιΧ κάμει μιά.
περιφορ", Υύρω ιΧπο το κέντρο τοίί rΙΧλοιξ[ιχ μσις. Ότοιν μ<iλιστcx
συλλογ ισrουμε ότι ή TΙXXUT>jTOΙ του ήλιου εΙνιχι διοιχόσιιχ πενήντιχ
χιλιόμετριχ στο δευτερόλεπτο.
Με "όν 'ίδιο ρυθμο μεΤρ>jτικου τρόμου προχωρεί ή ερευνσι τοίί
«νθρώπου μέσιχ στό συμπιχν .. ΕχεΙ πού έκτεtνΟ\Jντιχι τά. σμήν11 των
γαΧαξιών, τά. πελ«Υη των σμηνων, κιχί τό: ciρχιπέλΙΧΥΙΧ ιΧπό σμήνη
ΥΙΧλοιξίε;. Λέξεις κσιι οροι πο\' ιiπo μι", ιχλλ>] έξωποσοτική
διιiσταO>j θυμίζουν έκείνο
 61

τό πολύ πtχαγoς (οϋ καλοϋ

TOU Π λάτωνα..

Αύ-:ο ς ό ι;.έγΙΧζ ΕΙΡ1jνικος των OCοτρων ιΧπλώνεται στις ούρ&­

νιες στοίβες που βρΙσ"οuντocι πέρoc OCπο τ-ην έλ.χχιστη γη, το
ελά.χιστο ήλιocχό μσ.ς σ"στ-ημoc, χσ.Ι τον έλ.χχιστο rαλαξία μ"ζ με
-rtt διακόσιιχ SLσεΚGC't"ομμ.UΡLΟ: άσ' τρ(( του) πού υπολογίζεται Οτ!. τCι
περιέχει εν"ς χωρος με δι"μετρο έY.α~O χιλι"δων έτων φω-:ός.
( ')" πενθυμίζεται πως ή ",,6στocση γ'ί)ς -σελή'ιης είναι ενα δευτερό­
λεπτο φωτός).
ι Ο ιΧπειρα άπειρος χωρος πο υ ίt~ρ~έχει τά οντα χαΙ τις ~ριXσειι:;
του σύμπαντος, τό χοσμαο κενο που οί Π υθα,Υόρειο ι το εΤχαν
φα.ντιχοτεί σαν τήν ιiνιχπν0Yι -του Οεο\3 -

,Η!nsοr;ΙΟJ1 tJej

τό χποκάλεσε άργότερα. και ό Νεύτων - χρειάζεται πέντε ώς δέκα

δισε"ατομμύρια γψν" Υ'ρ6,,,.σ. γι" νΟι ""με ι μιΟι Οισ.στολ-ή, xoct «λλα
τόσα για νά. κάμει μιιΧ συστολ·η σύμφωνα με τους ύπολογισμουζ του
ΦρΙεντμαν και του' Αινστιχιν. Τ όσος EtvGtt ό Ζρόνος πού οιαρκεί ό
σφυγμος (PlJls3Iion) του κοσμιχου θεου τω" Π υθαγο ρείων.
Οί οειγμoc-:ολ-ηπ-:ικες α"τες πληροφορΙες "ναφορικα με τ-η φυ·η
χαί την ύφ~ του κόσμου, έOCν μιΧζ όδΎ)ΎΟU'J σε μιά. κα:τάστιχσ-Ι]
μυOΙKίjς υπνοβocσία ς , έξ"ι ,ίας της "ριθμητικης κoc! της γεωμε-
-
τρικης τοuς ιχπερα.ντοσυνηζ
. , -
.~,.,. ... " ."
και οεν εινα!. -τυχιχtO ΟΤΙ ο ιχν
θ
ρωπο ς

άρχισε να: α.στρονομ[ζετ«ι με Γην έ:λληνικ~ μυθολογία. - άπα τ-ην

αλλη πλευρα περι"λε!ουν ενα νόημα εξοχoc ρε",λ ι στι"ο γι" τή θέση,
κα-Ι συνακόλουΟιχ γι.α. τ-η στά.σ-η. του Ιόιου του ιiνθρώπoυ μέσα σ τ όν
,
Υ-οσμο.

'ο iVI ητρόοωρος, ό OOCσ"",λος -;-ου 'Επίκουρου, είχε "ιόλocς

έπι.σημά.νει. το -;tρόβλημιχ. Νό: ύποθέσουμε . έλεγε, ά.τενίζο'lτας το
σl~μπιxν 07Ι ό κόσμος οπωι; τόν βλέπουμε γύρω μ.ας , με τή ορόσο
' " ." • ..... _ 'ι • \
και την παΖνη το υ και 7ΙΧ <pu-r(X και τ α. Ι.,ωα 70\), υΠΙΧΡΧΕΙ μονο στη

γ-η , χα.ί πουθενα. άλλου, θά. . ταν σα: 'JιX ίσ"lυΡιζόμιχστ~ οτι σ ι ενιχν
ι , • .,., , . .
ιχπεραν-:-ο χα.μπο φυτρωνει. Εν!Χ. μοναχα. (Ι.σταχυ.
62 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ θΕΩΡIΑ

•Α {OnOI' e[vQI έι' μεγάλφ πεδίφ l va στάχυ ι' γεvηθηvαι κα; ll'a
κόσμοι' lv τφ άπείρφ.

Με ιίφορμ.ή οιύτον τΟ συλλογlσμ.Ο του Μ"Ι)τρόΙΙωρου , έα:ν έξετιί­

σουμ.ε μ.έσιχ ιίπο το έρμ."Ι)νευτι"Ο πρΙσμ.οι των τ"l)λεσκοπΙων τijς
ιίστροφυσlκijς τΟν Ισχυρισμο των IΙlοιψόρων ep"l)σxtLWV, στι ό θεος
επλοισε τον ιiνθρωπo Tij; γijς μοις σα:ν έπιστέγοισμοι του εργου του,
σα:ν κορωνΙlΙοι Tij; 8ημιουργίοις κοιθώς λέν, θα: βρΙσκοιμ.ε οτι ενοις
τέτοιος θεός θιί 'τοιν λίγο τροινότερος ιίπο το;'ς ίο;'ς "οιΙ το;'ς
βοι"ίλλους Tij; μ.ι"ροβιολογίοις.
' Η πλ"ν"l) κιχι ό οΙκτος βέβοιιοι 8εν ιίντοινιχκλα στους θεούς, ιίλλα:
στους ιίνθρώπους πο;, δ"l)μ.ιούργ"l)σιχν τέτοιου ς θεούς .
.Η ιiστρoιpυσΙΚή, ε1τε μας άρέσει είτε όχι, τό Βοώτη τόν σπου­
Μζει μόνο σιiν Bootes ΚΟΙΙ ποτε σιiν βουκόλο. Κι CXν έξοικολουθουσι
να: βλέπει στη Σελήν"l) την' Αρτεμ."Ι), -ή "γορίστιχ"l) ποιρθένοι θ .. 'χι
προ πολλου ξεπιχρθενευτεί.
Μιιί ενδειξ"l) ιίκόμ"l) σχετική με τΟ όλιγόβιο του ιίνθρώπου -
,Ι '" , .,
σοιν γενους, οχ' σοιν οιτομ.ου -
' ' ' . '
συγχριτικοι μ.ε το ν κοσμ.ικο χρονο

ιίποτελεί το συμπέροισμιχ που μας δίνει πιχροιστοιτικιί -ή μ.ι"ρογροι­

φικη κλίμ.οικοι του Ρόγκερ .
Σύμφων,ι μ.ε τ-ήν κλίμιχκοι ΙΧύτή -ή ηλικίΙΧ τ'ίjς y'ίjς που ύπολογί ­
ζετοιl σε τρίΙΧ περίπου Οισεκιχτομ.μ.ύριιχ χρόνιοι σμικρογριχφείτιχι σ'
- ,
ενοι χρονο.

'Εόιν ίιποθέσουμ.ε λοιπον πώς η ΙστορίΙΧ τ'ίjς γijς ιiρχιζε την

πρώτ}] Ίa.νοuσ;ρίοv οιότοσ τοσ χρόνου, τότε ή νεολιθική έποχή τοσ
ιίνθρώπου - ή τελευτοιιιχ δηλΙΧ8η βΙΧθμ.ίδΙΧ τ'ίjς "λλούβιιχς υποπε­
ριόδου, τ'ίjς τετιχρτογενοίίς περιόδου, του κιχινοζω'ίχου ιχίώνα. -
ποι. υπολογίζετιχι στι cϊρχισε στόι 18.000 π.Χ. θόι συνέπεφτε με τήν
31 Δεκεμβρίου, ώριχ 23 κιχί 57' . Κιχί πιο πέριχ Ο Τρω'ίκος πόλεμ.ος
ποι. εγινε στιί 1100 π.Χ . περίπου, θόι συνέπεφτε με τήν 31 Δεχεμ.­
βριου, ώριχ 23, 59' κιχι 30' '.
Δ "ι)λΙΧ8ή, σ.πο τη νεολιθιχη έποχη μέχρι σήμ.εριχ θ .. εΙχιχν
περιiσει 3 λεπτιi, )(~ί άπα τον Τ ρωϊκο πόλεμο ώς τό 6ιχ.νιχτο του
Νιχπολέοντα. στο ρολόι πο;' μετρα τ-ην ήλικίΙΧ T>j; γ'ίjς εχουν
 63

τ.εράσΕΙ 30 μόλις δΕυΤΕρόλεπτα ...

Κάτω άπό αυτούς τους ορους ιiλλαζoυν οί προοπτικες -rYjc:;
θεωρ ί~ς του άνθρ(όπο υ . .. Αν ι:Χ.ψήσουμε τον έιχυτό μας νά έχτεθεί
ιiκιiλυπτo ζ στ·ην κοσμικη βλητικ·η αύτων των σφοδρων δεδομένων
πο':" οεν είναι ενσ. και δύο , όπως συμβα.τικά και γιά παρά.Οειγμα μου
ΧΡΕιά σΤ1Ίκε να. οεΙξω, άλλά συγκροτοϋν το λόγο κα.ι Τ~~) τCΊξ-η του
κόσμου κιχτιχ τ-ην εννοι..ιχ μιας χωρίς πάψη άβυσσαλέιχς μονοτaν[ΙΧζ,
νοιώθουμε ξα:φνικα. ένα. είδος ένθουσι.ιχσμένου πιχνιχου νά. piZ\JE!.
στον α.φα.νισμΟ οχι μόνο τή γ),ώσσιχ, άλλά. καί. τη σκέψη μ.α.ς.
Όλόκληρ-η Ύι σΤΟΙΖεiωση καΙ -η άκολοuθία τω ν τύπων, που
π άν ω τους Υι πολtΤtσμLΚ~ μας παρOCοοσ-η εχτι..σε, με πανάκριβο
λότρο το μόχθο 70υ άνθρώπου μέσα στον καιρό, τη γενιχ-η πιχρά­
στocση του σκοπου, του ρυθμο υ χαι το υ λόγου T'ij, ζω'ijς μocς,
μοιάζ ει με το φε υγαλέο λίχνισμα του φτερου T'ij, πετocλούδας,
Μ εσoc
' ,. - "") ' λ - ..
στο κα.τοπτρο "rou κοσμΙΥ..ο υ μοντε \ou Ο Π 01JTOC; χιχ.ι ΎJ

χάρ η τ'ijς ζω'ijς μocς, ~ ίαχ}, ό κοπετό ς και η λάμψη της, xocl
ολό κληρος ό καταρράΧΤΊjς των ημερων χαι των εργων μας, μόλις
;του θιi 'φτα·ιε ·,α έξισωθεϊ με τον 6λιγόστιγμο τριγμΌ ένΌς τριζο­
νιου στ'ή νύχτιχ.
Κιχ.ί γι&. να. 1'6 π<';) πιΟ άπλιχ . Μ προστα στην παlJτOσύνη του
κόσμου Υι 'Α θήνα. σε δλα τα EXTrXptCX που την κατοικουμε, με τους
όρόμΟ1Jζ τα έμπορειιχ κα!. τ~ βοή τ-ηζ, με την κίνηση τη οουλεια xoct
70 άγΖος ΤΎjζ, με τα έργα Ttc; ελπίοες χιχι τα φώτα Τ1)ς, XOCL όλ'1) μ ι
ενα λόγο τη φανερη κocl τ,η κρυcρη παρδαλοσυνη των ψυχ ων των
μυαλών κιχ!. των σωμάτων ΤΊ) ζ, δε\! είναι καθόλου μεγαλύτερη ούτε
'"
Εχ. εt ηποτα περισσοτερο
• Ι"
α.ίtO το
ι
μυσ7Ί)Ρι.ο
...
του σχοπου
- και
1T"fJ
- C;
3ράσηζ τοϋ πυρήνα ένο ς άτόμου ο ύ Ρ α v ί Ο u, με τα. 92 πρωτόνLα
κα Ι τα 146 νετρόνια. πο ύ το auyxpo-rouv.
ΚαΙ αν γιvότcxν ι/α ίοο ίί με απο Χ,άποιο σημεΤο του ώρο:.εοΙ)
γαλαξ ία r'ij ς ' Ανδρομέδας την έθνική μας διαφορα με τοUς γείτονες
TO,JpXOIJ!; - ενα πρόβλ-ημα. που μας Εχει άφocιρέσΕL ήσυχίoc και ύ πνο
- οα βλέπαμε 'ίσω ς 'ίσως και το πολυ πολύ .. , τη μΕταπήδηση ενο ς
'ήλεκτρονίου άπο τη μια στοιβάδα στ ,ην ii.λλη , χαι τη δημιουργία
, ,
E'/{j( 'Ί~'
φ ωτονι.ο υ_
"t ,
ετοto ζ εινΙΧΙ περιπο υ ocυ τ ος
• ι
64 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡΙΑ

ό κόσμος ό μικρός. ό μέγας.

Είν",ι προφανες ότι βλέπει ιiμέσως χανεις πόσο ε 6φλεχτος

ErvC((. ό κίνδυνος που OCπειλεί να ρίξει τον άνθρωπ ο στό λιiχχo του
μηδενισμο\), έ ν όψει τ'ίj ς ιiπ-ήχησης πού είναι ουνατό νάι τοv ιiφ-ήσει
ό βυθισμός το\) στοχοισμο\) του σε τέτοιο κοσμικό ρίγος.
r ' (1. " t- '
tGtτt οεν γινε τα. ι οιιχφορετιχιχ.
"Ο ' , ,.
ταν νοιωσου με χιχποτε οτι 1).
Ίδια δύναμη χοιι ό Ίδιος λόγος πού σωρε ύει τή δισ.τοιξη των χρυ­
στιχλλω'J κα Ι τυπώνει τιχ άπολιθώμιχ.τιχ στο δέρμα. των ocίώνων τ-η ς
γης, έφορεύ ει "αι το νευμα της οιχης μας ΡO'ίjς, είναι φυσιχο ή
[στο ρί<Χ τ'ίjς ϋπ<χρξης μ<χς με aλη τήν τραγικότητσ. της νάι λσ.βει το
νόη μα και το σχ'ίjμα τ'ίjς ματα ιότητας πού περιγρσ.φει ό Μ . Αόρ-ή­
λιος :

Μυρμ ιίκω l' τ αλαι71ωρίαι καί άχθοφορίαι. μυιδίαη έ71ΤΟ'l­

μέι·ω.' διαδρομαί. σΙ Υιλλάρια .'ωροσ71αστο ύμε l'α.

Αύτον τόν κίνδυνο τοϊ; λιΧκκου Ot ελληνε ι; τον εχουν παρα­

στήσει μ ι ενα συμβολισμό πολυ ύποβλ"1jτικό. Κά.ποτε , λένε, xυττcί­
ζον τα ς ό Θαλ 'ίjς τ ' σ.στέρια επεσε σ' ενα ' βόθρο '. 'Καημένε Θαλ 'ίj' ,
του πετα.ξε τότε χc(ποια γριουλα., ι οεν χυττα.ς καλύτερα. μπροστα
στάι πόδια aqu, μόνε θέλεις νό: μίiς σπου δ&.ξεις τάι μυ στ-ήρια του
ούριχνουl'

'σύ γάρο ώ Θαλι} τά έΙ' ποσί., ού δυνάμεl'Oς ίδείl' τά έπ ί τού

ούρανοϋ οίε , γ \ιώσεσθω;'

Πρέπει νάι παΡ<Χδεχτοuμε πωζ ή γιαγιάι ε(χε δίκιο . ·Ομως έκείνο ς

πού επιχθε ητιχν ό ΘΙΧλ1j ς ένώ έχείνο ς πού εχρινε ητιχν κ«ποια.
γερόντισσα ιiπα τη Θρσ."η.

ΘΡq.rrά τ ις έμμελ 'ίς καί χαρίεσσα θcpα71αll'ίς άποσκώψα ι

λέγr.rα ι.

Τ ό πρόβλημ<χ πού μίiς ocπa;σχολεί εχει καί τήν χa;ταψlΧΤΙΧ-ή το u

όψη. ' Η θέαση του σόμπανΤΟζ, ή όργ<Χνική σuν τ a;ξη του σ.νθρώπου
σΤΙζ έπφροΕ:ζ του κοσμιχου κυχλών« στό βαθμό πού μπορεί να
έξωθησει τον σ.νΟρωπο στο στρόβιλο το\) μηδενιστικου κοιταπο-
 65

7-ήρα , μπορεί παράλληλα να λ,,-;-ουργ-ήσει και σαν ό:φετ-ήριο έμψ,,­

χωσης, σιχν κιχταλύτη ς ουναμης , καί πόλοι:; ρεαλισηκου προσανα:­
τολισμου,

Μπροσ7α δ'ηλαδή στή βλοσυ ρή διαπίστωση ΟΤΙ αυτος εΙνοιι Ο

κόσμος τ.ου μέσα του χληθ~χιxμε ιiναγχα:στικιX να ζήσουμε, ό
άνOρωπo~ εχει -:- -ίj 8υνα-:-όΤ1)Τα. της έχλΟΥης να στuλωθεt σΤ/χ πόοιιχ
του, νιΧ άντρειέψει το στοχα.σμό το υ μ ι ενιχν άνεμο περήφανης
ίtcxριχοοχης, πού ξεΠ''10a ά,πο τ~ στερεότ'ητα --:1) ς φυσικΎjς γνώσΎ/ς ,
και voc άνημετωπΙσει το βι:ί.νcxuσο νόμο της φuσης και της ζ ω ·ης το\)
-ίνεξωράιστο κοιι ό:ψιμυθίωτο, άλλΟ: ό:κριβως γι' οιύτο με τη
δ ιιχμιχντένια. σκληρότητα. που μπορεί να δώσΕΙ στο ήθος του 'η συνέ­
"εια κοιί ή όμορφι" που πηγάζου', ό:πό την ό:λ-ήθε ιοι κιχι -;-ην τάξη
- ,
7ης ,?υσης,

Κιχί ιχυτό ό:κριβως έπραξαν οί ιΧ"θρωποι της έποχης του Θοιλη,

Φυaική άΥωΥή. Τρία είνιχι τΟ: σΊ)μεΤα. στα: όποία μπορεί ν ιi

συνοψιστεί '70 ϊ.νευ μιχ-:ικΟ περίγραμμα και ή μοναδ ι κότητα τ ου
ύ φους των έλλ-ήνων της προσωκρατικ'ijc έποχης,
ΊΌ πρωτο εΙνοιι ή ελξη κιχ[ 'η προσ-ήλωσ'ή 70υς στ 'ή μελέτη τ ης
φύσης, ' Η σύλληψη των γενικων [δεων που διατυπώθηκαν σε
γνωμες, χιχί μας περισώθηκιχν σα.ν OCποσπ&.σμιχτιχ cXπό τ~ μίΙΧ, χα.ί ό
τρόπος με τόν όποίο έζYjσιχv ά.πο τ·~ν α.λλη, όρμ-ήθ·ηχαν χαί. μορφώ­
Οηκαν ό:πό ενα μονάχοι όπόδειγμοι: ό:"ι, τη φύση, •Η φύση ύπηρξε ό
πνευμocτι.χΟς αυτουργός καί. ό σύμ.βουλος ΥΙιχ τους Π ροσωχριχτ ι­
ΚΟ"ς, "Εξω ό:πΩ τ'ή φύση οί GToXΙXGTEc αυτοί δέν γνωρ ί ζουν ιΧλλο
καθηγητ-ή'

Oιίδr.ί", δί αιί του ,'αΟΙΙJ'ιίσαrο,

ό:ναφέρει γι" το Θoιλ'ίj ό Διογένης ό Λοιέρnος,

Τ Ο δεύτερο εΙνοιι 'i) σuμπροσr:έλοιcrη στο
.,
ιχυΤΩ
-
TYJ t:; μ~κpoχo-

σμικ'ijc κα[ της μακροκοσμικη ς σύστασης το\) κόσμου, Αίτίοι γι"

66 Η AΓΩrΉ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑ ΘΕΩΡ ΙΛ

_ f __ ' -. , . __

σuνεπειων του , ιχ.υτου του ση Υμο:τος τηζ ισορροπι.ΙΧζ, α,υ:-ου του

, _ ι , ι .... ~ _ _ •
σΊ')μειου της ευκριχ.σιο:.ς χιχ.ι της μεσΟΤΥ)τας των κοσμtχων Ενιχνnο-

τ-ήτων, \,ιπηρξε ~ παρθενιΧή - κόρες και χ ουροι εΙνιχι τόι άπεργ«­

σμα,τα τ1jς Υλυπηκ1jς τ1jς έποχ1jς έχεΙνης - ~ άβΙ"στη, .~ x"θαρ~
και ξ~νη στ"ην ΟΠΟΙΙΧ σκoπιμότητcι δριχσ-η με 1'ήν όποία άν-:ίκρυσαν
τη φύση.
ι Ο κόσμος YLrr. τούς- nροσ(ι,)χρατικούς οεν άποτελεΕται c(πο Τ'~ν
άτελεύτητ·~ όμοιομορφ(ιχ τών φυσικών μονισμών. Ούτε δηλαόη
ιχπό τους &.στέρες-ΥΕΥG(VΤΕς μόνοι οϋ τε ι:Χπό τιΧ στοιχεία τijι:; υ).-ηζ
άποχΧεισηκά. 'Α ντίθετα., ό σφυγ μ.ό ς τοϊ) μυστ-ηρί,ου του, το t}ιχυμιχ
που τον ζωοποιει, E!voct ή συΥκocτά:βασ"η της όργ"ης τω'J ct.κροτ"ήτων
του σ' ενα σημείο ιχρμονίας τόσο βαθεLαc, ωστε ο ανΟρωπος ζεΙ
μέσα της χωρις νΟι χρειάζεται ν .. την νοιώθει.
ι Ο εσμός των πρα.γμά:των κα.ί τ[;)ν δ ρ«σεων , ίtOύ συμπλέκετα.ι
με το ρευμα τ1jς ζωης του καθενο ς και συμπροπέμπει τ·ην υπα ρ­
κτική μαζ πορε (α. , οεν είναι
ottTE 01. άστέρε ζ οϋτε τιΧ στοι,χείΙΧ , οϋτε
τ .. SEKΙXOXTW έκατομμυριιχ βιχθμοι Κελσίου σ70'! ηλιο, ουτε .ή Tr1.Xu-
τητα της κίνησης τοu οέντρο ι) που μεγα.λώνΞΙ , ούτε οι χοσμικΕ:ζ
τocχύΤ1jτες των ,jψηλων τάξεων. "
ΆντίΟέτoc, εΤναι οί συνανθρωποί μOCζ, τ-α ζώα., τά 8έvτρc<, το
νερο στ·ην άxτ~ ~ στο πoτ~pι, xαΙ·~ θσ;λπωρ~ του τζιχκιου . ΤΟ πoλiι
πoλiι ν .. μιλ~σo"με Ί'Οι μι .. άπόστιχση ημεροSρόμων άπο το Μ"ρ,,­
Οώνιχ ως την 'Aθ~νιx. 'Ακόμη χοιι τ .. μεΥ"λα: μεΥεθη του κόσμου
όφείλουν νΟι συμπροσπέφτουν στ .. μέτρα μας. Έ"ν ό Νείλος ήταν
' Ηριδανό ς, δεν ο .. ,ωλουσε στ~ν 'Αφρ ικη άλλιΧ στον ουρανό του
Τ ότου.

Έπισ"ημιχί'ιοντας ετσι Ot Πρoσωxρcιτικoι δη ό σφυΥμοι; του

κόσμου βρίσχεται στο σ-ημείο μ.εσότητας των συστατικων του
δρων, όSηΥ~θηκαν μ' ενα τρόπο έκπληκτιχ" φυσ'.κΟ στ~ σύλληψη
χαι στην πεΡt.ΎρC(φ~ τω"ι βασικών όντολογικων ορων, ποΙΙ άποτε­
λουν εκτοτε τό: αεώνι.ιχ προβλήμα.τιχ της φLλοσοφίας και των
έr.ιστημων. "Ετσι ξεπ~δησαν οί εννοιες μ:ηοεν KG<L είναι, νοείν και
μή-νοείν, ytyveaecxt καί είναι , σ7ιΧση κα! φιλΙιχ, άοικΙα κ«l τΙση,
 67

έξέλιξη κοι, στοιθερότψα. δημοκρατ,α χαι όλιγΟΙΡΧ'α. κλπ .

. Εφόσον ή φύσ-η μπορεί ν& σuγ-l.ωρεί στο «ύτό το μέγεθος του
μύκ"ητα και το μέγεθος του έλέφct.ντα., ύπάΡΧΕΙ τρόπο ς ytci τόν
"0 ",
(J..'J ρω πη να Τ7)\Ι ακο
λ
ου
Ο' \ • ,ι
-ησει με πισ-τοτYjΤ«, και εκει που φΙΧΙ\ιΕται
- , ,

, θ'CX
i.WC; -
zρε~α.στει
'θ ερισει
να. -ι , • - Λ 1) λ'
τoc σπcx.ρτcx του
Ί:'"
ιxντtOυ πεοιο υ με

το ψαλίόt, κ~ι έχεί. πο,) φCΙίνε ται πώς θα ύποχρεωΟεί να περάσει το

'/ερο του ΣπεΡϊ.Ειοϋ ιΧπο τ~ν τρύϊ:ΙΧ της βελόνας.
Το δρεπάνι πο'"' θερί.ζει τις στα.χοφόρες ιΧπανωσιες του Βάν
Γκόγκ i] -:0 μασούρι τ-ηζ φ -:ερωτηc πο\" κίνησε αίωνες το νερόμυλο
είναι ερycι πιστοπο ι;'Ι)τιχα της όυνCΙτόΤ'ηται::; του άνθρώπου να
σν\ΙΤQν[ζει τήν r:ρι:iξη του με: τον ειρμό , πάνω Ο'-;ον όποίο ισορρο­
πουν οί ιXxprxtE! έ7ερόΤ'1JΤΕς τοΟ κόσμου.
Τ ό τρίτο είναι ~ σοφή τους έπίνοιιχ νό: ιiναγνωpίσOυ'l στους
νόμουζ της <ρύσης το ρόλο των συμβόλων ιnjμOΙνσ7Jς για τις ιiνOρώ­
πινες πρά.ξεις, Να ύψώσου'ι δηλι:χο-η -:η σύνταξη του κόσμου 1 με την
ι3λ-η ίερο:.ρχΙα -;ου χα.νονισΤΙΥ.ου της χαταμερισμ.ου , στη μ'~τ?ot των
προτύπων που όφειλε v& δώσει -:0 πλιχ ίσιο Τ'~ζ σιιμπεριφopίiι; των
άνΟρώπων.
Οί Προσωκρατιχοι κ<Χτανό"l)σαν δη αύτος =ήταν ό ciφεύγατος
δρόμος, ocν =ήταν για να εΙνσ:ι τό πλαίσιο αυτό νά εΙνσ:ι αύθεντιχό .
• Α ν Τ,7αν δηλοιδή. για να το κ ο σ μ ή σ ε ι ή δι"ρκειοι χαι ή στερεό­
-:-'ητα ίου μονίμου. Τ ου μονίμου ΟΖΙ με τήν ε\ινοια του αίώνιου -
ι , , , ' . . . . "δ . ; ~.., ,-
CHWVLO σ-;Ίj φuσ"f'j, εκτοι; απο τ'ην t tOC 7'1) φυσΊ), οεν υπο:.ρχει, ιχφοιι

Kιxt οί 'ί)λιοι 'r'fJc; YEV"JtOU'JTCX~ xιxt πεΟαtVΟ U'J - άλλά τοϊ) πολυχρό­
'JtO 'J,

Γ\α:1 πωc θό: μπορουσε νά γίνει διαφορετικά. έφόσον οί -ήθαέι;

ΧλΥιΟειει; θά. tIzcxv ξεΠ1)δ~σει άπΩ τΙς ύποοεfξεΙζ της ά.λ~θεtcxς
έκεΙνηζ πού στηρίζει την οίχονομία χιχι τ-ην cίϊοιόΤ"fjΤ« 70U χόσμ.οu!
Ι<αι <δω ιiχριβως <ντ~πίζεται ή διoι<poριi το;; προσωκροιτιχο;;
σΤΟΖασμου ιΧπο τις ιΧvαλογες ιΧπόπειρες πού εγιναν υστερα, στο
Ζωρο τ-ης φι.λoσoφΙcις της έπιστ~μ.ης καΙ των θΡ)'jσχειων, νά προχω­
ρήσει ό OCνθρωπος σέ ένιΙΧίες χοσμοθεωΡΥιnΧές συλλήψεΙζ1 γιιΧ νιχ
.'" • •
στηΡΙζΕΙ επιχνω τους χα θ) "Ο'
· ο \ ικιχ. Ίι ΙΥ..OC συσ7Ίjμα-;ΙX, ,
ιΟ σΤΟΖιχσμΟζ τω,ι n ροσωκρcκ."';tκων δε γΙ'Jόταν να. Υ[νει.
68 " ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡΙΑ

σύστημιχ' οϋτε θρ·φκείΙΧ. Στο σημείο μάλιστιχ ιχύτο πρέπει να.

;:καμε ό Π λ<iτων , ο λά.θος. Γιατί, ένω ό Πλάτων ηταν ό πρωτος -
κα; ό μόνος κα; ό έσχατος - που διάβασε βαθύτερα <Χπ' ολους τη
φυσική ορ«σ-η των Π ροσωχραΤLκωv , ήταν χ«Ι ό πρώτος - χ«1. ό
μόνος οπως δεν ΟΟΙ οφειλε - που προχώρησε στο μη περαιτέρω:
στο μοιραίο βήμα τοίί τέλους.
'Α πο τα. ά.δαμαντορυχεία των Π ροσωκρατικων, δηλαδή, κατα­
σκεόασε το βασιλιχο στέμμα. της φιλοσοφία:ς του: το ένσuνείοYjΤΟ
" • ι
και σκοπιμο συστημα. του.

Φαίνεται σΟι να. ξέφυγε του Πλά.τωνα πως ο στοχασμος των

Προσωχρα.τιχων είνcιι έλεύθεΡΟζ σtιν τούς ιχvεμοuς, χοιι cXπισΤΟζ
σάν τή θάλασσΙΧ J καΙ ιΧπειρο ς σα.ν το άΠΕΙΡΟ, χα:Ι ιΧπια.στος σάν το
κενό, χα!. ιXoιiμαστoζ σό:ν τον κεραuνο κα.Ι τα. ήφα:ίστεια. Τ ό:
όνόματα ' Αναξιμένης, Θαλης, 'Αναξίμανδρος, Λεύκιππος, 'Ε ­
μπεοοκλης, 'Ηρά.κλειτος συνιστοίίν παραπομπες κα; νεύματα στα.
, _ '., , Ι ,., ' "
φυσικα στοιχεια.: στον «ερα., στο νερο, στο ιχπειρο, στο χε'lο, στην

ΑΊτνα, στη φωτιά..

'ΌλΕζ οΙ μετΟι τους Προσωκρατικο\ις έπιγονικες έξ<iρσεις του
άνθρώπινοu νου μπορεί νά προέβλεψαν κιχ! να. συνέλαβα.ν τιΧ πάντα:
ατήν έψt'έλε~α.. τουζ έλειψε όμως το ά.νιχγχιχίο ενα.. Τό
•
πρώτο,' κιι 'οί) , ',

θα. ελεγο: έλληνικά.. ' Η κατανόΊ)σ'η, δηλαδή, της ά.νάγκης γιΟι την
απoρρo~ των 'ήθικων τυπων ό:πό τα: φυσιχα πρότυπα:' για την
κατa.σχευ-η τ-ης «νθρώπιν1jζ πcινoπλίας στΟ: χυτήριιχ του φυσικου
μετιχλλου' για. τ-ην ομολογία της γνώσης τοϋ ιχνθρώπου στ-ην
ιiλήOειo: της φύσης' για. την έξίσωση inteiIectu ε Ι Γεί στΟι πεδία
των πρά.ξεων.
Είνο:ι σίγουρο πως ή διάκριση του στοχιχσμοϋ των Προσωκρα­
τικων άπό ΤLς ιΧvciλΟΥες ύστερινες άπόπειρες δεν θα λάβαινε την
ιiπόσταση της ίιπεροχης που έλαβε, άν περιοριζόταν στο θεωρη­
τικο έπίπεδο. Τ ό κλε ιδ ι του μυστικοϋ δεν είναι εργο της γ"ώσης,
ιiλλα. της βούλΊ)σψ.
Έπιβ<iλλετοιι Ο'ηλαδ-η να. τονιστεί 'ή έξοιιρετικη ιiνδρεlα που
Φιισιχή «ΥωΥ-η 69

χpειιiσ τηκε, ώστε τα ιΧψυχο μίμημα: φυσικας ιipχέτυπoς--Ijθικι,ς

τόΠΟζ, να σαρκωΟεΊ: ιΧπο την ocνθρώπιν-η πράξη xαot να ζωντανέψε ι .
'Η ι .,. , "λ
φυση ειναι οριcxκα τε εια., γιατι
..,.
ELvaL ι \ λ 'Π
οριαχα. σχ. ηρη. οτε
'
σκορπιός η ιiσπίδα οεν χτίιπησαν ιΧνΟρωπο με τ·η σκληρότητα πο\ι
τό'ι χτυπα Υι φύση, . Ακ όμη καΙ Υι θηριωδία του κατ' έξοχ·ην αΙμο­
βόρου ζώου της φύσης, του πελματoβιiμoνo ς ιiνθρώπoυ -

δφcι ς καί Υf: ,· ,·ιjματα I:XIJ,'oj,·

ιΧποχάλε σε ό Χριστο ς το υς άνθρώπουζ, όταν κίιττα.ξε σ.ύτ~ την
πλευρά. τους - ώχρια μπροστά σΤ-f)'J σ.ναλγησία τ-ης φUσ-ης .
.Η ιiπλoϊκη πρόταση, πο\' εφτσ.σε ώς τη δικ-ή μας 'ήθ ικη σαν
παροιμία, οη δ'1λαliη

Ij αλ ιίθεια εί,·αι ΠΙΚΡ ιί .

ά:ϊ.ΥΙχώντας κιΧποιoc πανάρχαιη ά',θρώπινη βίωσΊj, θυμίζει έχείνα τ α.
πέτρινα. τσεκούρια που ξέπεσαν στά {-Louaeicx μας ιΧπο τις έποχες
'70U ά.νΟρώπου των σΠ'ljλα.ίων, Το υ pitI1N'3l1IhropI1IJ S "'r ecttIs, ΤΟί)
hon1(1 pekinensis καΙ του l,omo nea nderIhal is.
ΟΙ Π ροσωχρα.nχοΙ άποΟέχ.τηχαν τη σκλ-ηρό--:ητα πού κρύβει ή
φυση με τόσΎj καρτερία, με οση όξυνοια κα.-τα.'ιόησαν τ~ν ιiλήθεια
itO'J συνέχει αύτ-η ";"~ σκλ'l)ρότητ\Χ, τ-ην όμορφιιΧ και ",;"ην α.1γΛΊί του
στοχασμου τους την έιiωκε ή νΙκη τ~ ς άνΟρώπ ινης βούλησης έπάνω
στόν άνθρώπινο φόβο.
r t · ,. \
αυτο xιxt "70 υς
'βλ' 'θ
Ε7':ουμε 'J(J. πε
ι
αιvουν ΟΙ
• ,
itEpLaaOTEpOL μ
ι ..
ε-

ψχν ~ρωϊσμo θελημαηκό: ό ενα.c, σα.ν . Α γρίμης στιΧ βουνά , να κα-

."
't'a. ξ εσχι'ζ εται cιπo τα. σκυ λ" "λλ ος
ιιχ' ο α. να .• '
οαγκωνει 'λ
ΤΊ) •
Υ ωσσα. του,

νό: τ~ν χόβει, και να. Γην φτύνει κα:rαπρόσωπα στον τυρα.ννο Γης
πόλης του' ό riλλος φορών τα.ς τα. χάλκινα πέo~λα νιχ. Π'fjοάει στή
λιiβα Τ~ζ Αίτνας .
. Αντίθετα., έκείνο τ.ο υ έδωκε τον κίβΟ"ljλο ϊ..α.ρακτ~pιx σε όλα τα
μετά του ζ Π ροσωκρατικούι; σuσ-:-ήμrx7(t, 'ίjταν ή νίκΥι του ά,'ιΟρώ­
ί:ινου φόβου έπάνω στ-ην ά',θρώπιγf) βοUλ·f)ση .
'Ο προσωκρατικαc αίώνας ε[ναι 'ή ιiψηλότερη σΤΙΥμη της
αν θ ρωπινηζ σuνεΙO Ίισης.
, ' '.
70 Η ΑΓΩΓΗ ΊΉΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡ ΙΑ

τ ιΧ οιιχ\lοήματα χιχί τα. εΡΥ« το\) άνθρώπου πριν XOCL μετιΧ τον
προσωκριχτικο «ίώνιχ εχ.ουν λάβει Οιά.ταξη στην ά.νωφέρειιχ κιχ:.
στ ην κα.τωφέρειο« των όροσεφων που έπιστεγctζ οuνται ά.πο «ύ τη
, ,
την κορυφη .

"Α' ...
ν σημερα. πιστευετ«ι ΟΤΙ ο αν
ι .. θ " ,
ρ ω πος στι ς μετ« Τυ~.ι πρ ο σω-

κριχτικο αΙώνα έποχει; ξεπέριχσε: έχείνσ το Οψος, αύτη η ιΧπαΤΊ)λή

πίστη όφειλετιχι σε δύο ιχί τίε ς.
Πρώτιχ, γ,ιχτί <ρχετιχ, στον «νθρωπο ε ίί"οι.ο νιic γλ,στρίΧ, ΚΙΧΙ
δύ σκολο v' ιiνιxΡΡ'X,έτlX, στον 1λιγγο ιxύΤ'ίjς της πέτρlχς . Κιχι
ύστεριχ . γιιχτί χlχμένη ή κορυφή lΧ ύ τή στήν συνlXστεριιic τών
άστριχπων και των κατιχιγΕ8ων φαίνεται σ,χ νό: μην υπάρχει, καΙ ori
νιΧ μήν την πcirησιχv άνθρωποΙ. ποτέ.
' Eιicν είνιχ,. ύπερβlΧίνοντιχς ο «νθρωπος στο μέλλον τή σύγχρονη
κρίση του , νιΧ ξα.ναφτιΧση ψηλά, άνΙΧΥκαία θα. ιiνεβεί καί Οά σ-;α.Οεί
- με μ'ιic πείριχ δ ι ιχφορετική μόνο - στήν ίδιιχ κορυφή.
Λέγοντιχ ς ό ΝΙτσε τόν περα.σμένο a.ίώ·JCX δη τό μέλλον τηζ
ιiνOρωπότητlXς έξlXρ τ ίiίτlX, ιiπo τό νιic μ·ην πεθάνει το τριχγικό
αΙσΟ-ημα., έν ν οου σε α.Uτ ό ιΧκριβώς.
Για τί όλα οσ« έοωκε ό προσωκρο:.τικΟς α.Ιώναζ 'ήμπορουν ν«
ΣUμφOρηθ2ίίν στήν εκβολή ενος πράγμιχτος : τοίί τριχγ,κου αισθή­
μιχτος .

Ά πο τήν έποχή τοίί προσωκ ριχτ,κοίί ελληνιχ ή φιλοσοφίlΧ, με

ολη τη χορεία. των πνεuμα.τικων έπιστημων , δε.., εχει προχωρήσΕΙ
στη διατυπωση νέων λόγων. Στ.ην πριχγμι:ι:τικότητιχ. ά.ρκέστηκε να
άνlXμασίiί τίς ιiλήθειες έκείνε ς, πο" μοιάζου', με κομμάτιιχ φλόγ ε ς
«ποσπ«σμένα «πο τα εμπυρα μετέωριχ του θεου:

Κομμάτ ια πέτρες τά }. ό) ' ι α τώl' Θεώ l'

Κομμάτια πέτρες τ ' άπoσπάσματα - roίJ Ήρά"λειroυ.

Καί το ΧΕιρότερο ε!ν«ι που έπικc(λυψε κα.ι πο:.ρ<Χποίησε μέσα

στή λήθη της ιiν,lXς χιχί τη ς στείριχ ς επιχνάληψης έκείνου ς τους
ιiρX ιχ'ίκους λόγ ους .
. ΑρκεΙ \/« aναλΟΥLστ εί κιχνΕΙζ πό σο χα.ί πως, ο' ι ένα. ύφος περ ί ­
τεΧ'J-ης καΙ «πολεσμένηζ μέσ« στ~ν όμΙχλ'Ι) τω l} λεπτομερειων
 71

δημοσιογρ<χφ(<χς, ό πολύς στΙς ·~μέpες μοις ΚιΧρλ nόππερ ποιρ<χ­

ποι.ε ί, δι.αστρέφει, κιχί σκuλεuει τον ( Η ράΥ.λει το .
.Η άποψη που πρίν άπα οιόμισυ περίπου αίωνε ς οιιχτύπωσε ό
Λ~"ίμ;:νιτς ότι "Γι cptλοσοφt~ πρέπει να. προσανατολισ-:-εϊ: στην κ<ι­
τε ίι Ου'ισ"η του \J« έκφρ~ζεται στ~ λι--:-η κιχι άναΥκΙΧία γλ(~σσα των
-, -, \
φυ ι; ;. χων επισ"71')μων , σε μια.

ιinκιια ιιιllllιιίι'"

01:ωζ -:ήν όνομ!Χζει, νομί ζ ω ότι ύ'λοποιεϊτα.ι σωστά. , EOCV έρμΊ'jνευτεί

.
σα.ν r.ροτροπYj
, .
επιστροφηζ
-,
aT·1J
. ,-
μεΛεΤΥ) των γεωμετραω'}
-,
προτα-

σεων τω·, Προσωκρατικων, πού οέν ~τι:xν ΤL-;ΤΟΤC( άλλο &:.πCι τ&
πνευμιx-:ικCι άντικριJσματα. -: ί;),ι φυσικ&)ν '/όμων.

Μηδέν )(αί ΕΙναι. Τί εΤ'/αι το εΙνιχ!. xιxt Tt οεν είναΙ. τό μ"ηοεν;

Α ύ τ Ι~: οί δύο χακορΙζ ΙΧΕζ εννοι ες, ιtπό -: ότε πο ύ οί n ρoσωχριxτtκoί
τΙς σπ ε Ιρανε σ--;ουζ 'Αέρηδες το\) ά:νθρώπ ινου πνεύμ.αΤΟζl εχουν
τραβ'ήξει &::"[0 ΤΟΙΙζ φιλοσόφοuc του λινcφιοu τιΧ πά.θια.
,Ο θ' - , \ λ' " Jr . . ι
χα ενocς μπορει με το μυα. ο το'-' να. Υινετα.ι \ αρα ι σκιxκ rιζ

καί Μα.ρκομ.πότσαΡ·ljς. Φ τάνει να. μ~ν --;ου μιλας γ ι&. . Ανάλατ ο xιxi
γ ια Καρ π ενήσι.
Ό XptaToc ϊ.ού δεν ~7αν φιλόσοφος είπε \ι α. λέμε
[ό ,'αί 1 'αί, λ' α; τΙ) υυ οϋ.

ΓΙ o~) στό ΠΡΟΥ.εΙμ.ενο 0& πεί: λεγετε.Ο μ-ηδεν μηδέν. και το είναι
εΙνα.t .
., Α ν ri'JGφωτrιΩε'ί χ α iς \J ε
το ΧQ:\ιεtς σrιμαι'ιει χα.t ένocς και

κανέ'ηΧζ είχε δLδάξ εL κιόλας 70V' ΓΙ ροσωκρα--;αου; ό 'Όμ-Ιjρος - ':"ι

•
ειν::χι ,
-:-ωρtι. 'ζ-
ΠO ΊJ ει, τι ο"
α. ·
ναι οτα.'ι Τ.ε Ο' " τι ΊJτιχν
ιχνει, χα.ι ~ - voc,
προτου

ΥεννηΟεί' αν βο\)λισ.ξε ι σ70'! ύ/)ριχργ\)ρο ο:"της τηc ιχπορίας με τη

γν(;~σlJ 1t με ":-η μνήμ-η ~Ι~, τ ο a-\IPLb έφτασε κιόλαζ, και π<λς το χ'oε ~
• - , v, • • -
:-0 -::Ί'Jρε: ΠL" μα.:..ι 7 QU ο ποταμοc -:ηc
Λ 'Ο
η ",Ic. '"
μετα ασπρ" κυ πιχ -
72 Η ΛΙΏrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑ ΘEΩf' ΙA

ρ Ισσ~ oι στις όχθε ς του ' OCν άχούσε:ι v' ιΧνεβιχ(νει στόν ϋπνο του άπο
το ούρ οιν ο κρέμοιστο πηγ~oι της άβύσσου κ"ποιοι άπόκριση στο
έρώτημα, σαν ήχω άμε ηΧδοτη χοιί προσωπική , τότε κοιλως έρωτίi,
χα Ι κοιλως άποκρίνετοιι. Δ ι αφορετιχα ν« μ·ην έρωτίi για το μηδεν
κιχί τ ο ε!ν«ι. 'Όπως δεν έρωτουν τα ΟLχόσιτο: X\JvciPLrt κιχι τα. μo:νι~
•
τ:χρ ια. .

Ό n οιρμενίδης άπο την' Τέλη η την "Ελη η την 'Ελέα της

i\II <γ~λης . Ε λλά.δας , που ήταν Ο έριχστης του ομορφου Ιήνωνα, κοιί
nov οί. πολίτε ς της πόλης του όρχίζουντ«ν στους νόμΟUζ πού του ς
εψτ ειαξε , μίλησε π ρ ώτος γι« το μηδεν χαί το είναι. Τ Ο πρωτος
ση μ αίνε ι καί τελε υταίος. rtΙXTl &λληήταν η 'Αμεριχη που ε!ιiε ό
Κ <;λόμβΟζ, χαΙ αλλη έχείνη που βλέπει το άνθρωπομάνι , καθως
π~γ(Xινoέρx.ετα.ι άπα τότε τον . Α τλσ.ντιχό.
Τ ό περίεργο εΙν"ι πι~ς, όπως καί ό Κ ολόμβος, ό Παρμενίδης
& λ λο βρηχε, χαί αλλο νόμισε οη βρηχε . . Ενω ιiηλαοη πΙστευε ση
ιΧναχά λυψε το ε{ναι, χωρι.ς να το νoι{~σει, εΤχε ά:νocχΙΧλύψει το
μ1JΟέν . Γιατί εξω «πο το μηδεν δεν βρηχε στήριγμα - που καΙ πως
θα τό . βρισχε! - για να στηρίξει το είνα.ι:

εστι γάρ ε ίι'α ι. μηδέ ι' δ . OI) K [στιι'.

Όμο ια συ'έβηχε, σταν λίγο άργότερα χαΙ ό Σωχριiτης εξω άπο

Γην αγνοια δεν βρηχε στήριγμ", - που χ",ί πως θα τό 'βρ ισκε! -
γι« να στηρίξει τη γνώσ1J:

Ι Ι' οίδα. ότ ι ο ιίδί: ι ' οΤδα .

"Ε ν καΙ." Q u οε
~, ν. Φ ζt\lερω'Jετ«ι
' 'λ L το
Πο: " περι,ψ'Yjμο X-CΙνεΙ'ζ 1 . ΠΟ λ'
- Τυ u-
φημον 0 1ί ης - του 'OOuaatcx . Ό Π",ρμενίδηζ τ~ λέξη θα τ~ν
β ",λει κεφcxλη στο περίφημο ποlημα του για τη φ';ση:

i:n εί μ . ές όδόι' βιίσαι' πο λύφημοι'.

Σ τ ο φημισμένο aρόμο που ανοιξε τον οοηγοu ν, σαν ,όι OιJo μ~τι",
• • ._
του, τα δύ ο ήλιοφ όρ", κορί τ σι",
ι

του, ιχφηνοντα ζ Γην χατοιχιιχ .'ης

,
ν υ χτ"'ς :
 73

Ό nαρμεν(δης βέβαια το ά:ρνψηκε 70 μ-ηδέν. - Α λλ?ι. α';το

iχΡLβC)ζ σιJVtG--: a. κ«ί. την ct:πόόει.ζη ση το ιΧ'Ι r1.Χάλυψε . r ι.cxτt καμία
Κ?:7ιΧφαση δεν μπορεΤ νσι στηρίξει τ~ν άρνηση. Τ Ο δ~ν πιΧντα οα το
~χφέρoυμ~ ~ έξοι.στόν - με το δΕν . .. Η με κάτι συνώνυμο του δέν.
'Ι" , ..
ι,Ι ε τ() ποn: Α.χ., με το που
,. θ'" ( .
Ε\ιΙΧ, με το χωρ ζ, με το οχι, με Το μη
,.. • 3. '
.
. Αδυνα70;;με νιχ .0 έκφέΡΟlJμε - ά:νέξοιστον - με το μή-δέν_
Ό Hilke σ ' ενα στίχο το\) 7!εριγράφει όλόΚ"Υ)ΡΥ) 7~ν • Ασία του
μΥ)οενό<:

κω πυτί: πtJl)Πc \'ά χωρίς Jt:I'.

Ι<αί ό -ίjμέ7ε pOO . ΕλUΤ-~ζ μiiς λέει πώς σε ολΥ) τη ζω1) του δεν εκαμε
άλλο, παρά νιΧ πολεμα

Τί. άλλο σ-ημαίνει. ό σΤΙΎ-ος έξω ιΧπό το όη χωρίς 70 ό:δόν«το και 70

δεν δεν εχουμε ποσ '.10.. στ'ηρtζοuμε το ουνιχτό X«L το νιχί! τ-ην 'iΟι.ιχ
δ-ηλαδ~ τη ζωή. "Ο" 1) ;Jπαρξή μΟΙζ δί:ν εΙνοιι νοητ); έξω ά:πο τ·η"
OCV1Jπιχρξίcι!
Μετ&. τούς ~λλ'ηνεζ ή ςΗλοσοφία.:-Ο πρόβλημα.. τό 'χcι.σε ιχπο:-ό:
.
μαnιχ Γηζ.
"Ολ'
ες :- ι.ς
ι
μιχχες '";"ης με
..~....
το μΊ)σεν ης εχocμε
ι,.
ο:.πο τ-ο:

έΠΙ7ελεία. rι oτ~ δί:ν .[δε ά:πο κοντά τά χοιρακώματα "ΟΙΙ7ην προ­

κ&:λυψ1'). Π οΑί,ι περι.σσότε ρο δέ:\) εΙόε τον έχθρό.
Τ ό ίδιο εγ ινε και με 7-η 6ρησχείοι, πο\' το μΥ)οεν το 1":οιράσΤΥ)σε
με 70 ύποβλψικο cruμβολο του διαβόλου_ . Η μισοσβησμένη μ.,-ήμ-η,
πώς κιχί oi διά.βολοι χάπ ο-:-ε ησα') άγγελοι, ά:Πl1χεΤ χα.Ι έδώ τήν
• 'λ ~ \
ευεργεηκη 1:: ευρο:. του μηοενΟζ.
- •
-Η Ορησκεία βέβαια ά:πο τότε πού βρηκε το διάβολο, βρηκε )(οιΙ
~()uλειά.. Π Ο'7ε δεν κοιιρ&σΤ'ηχε voc το'l «ναOεμ.cιτίζει. χαί να τον
κα:τραμιιiζει, Εύ:vχωc ΠΟ'J δέν χα.τcιφέΡVΕΙ να τόν έξοvτώσει., Για::ι
••
ocυ:οματσ:
Ο'
ο:
•μπαινε ' "ανερ)'ιa. .
a:'fj'J
. Α πέν:χν:ι στο μ1jοε,) ζων7ιχν-η εμεtνε μόνον -η άμόλειιτη
χνΟρωπιά :ων ά.τ:λo~χων ιiνOρώπων κα.ι Υι ποίΎjσ'fj. Τ ό ;: pόβλημcι
70U
- {\' • -
μ'1)οενΟζ ΚΙΧΙ -:-Ί)ζ ϊ.ΟΙ ησηc.
. 0\'
α. τΟ
.!" ι • ""\' •
εζε-:-ιχσω σε αΛλΟ τοπο.

ΣΧΕΤΙΚιΧ με τό μ'ηοέν x{t.t 70ιJζ &.πλο·ίκο-:.ιζ ιi\ιθρώ~Oυι; εχεΤνο

 ίfι Η ΑrΩIΊΙ ΤΗΣ ΛK\111~ ΣΛ:-Ι ΘΕΩΙ'ΙΛ

ποι) κOCνει τα. πρά.γματα ιχμεσιχ χα, ζωνηχνιΧ. εΙνα.ι το OTL ό λα.ός το
μηδεν το :ωττάζει με γυμνο μάτι, Χωρις δηλοιδή έχείνη τ'η" είδικ'η
όπτικη τ ων μορφωμένων, πού μέσα α.πό τΙς ποικίλες δι.ανο-ητικΕ"
χα.λκεύσει.ς πιχρcxμ.ορφώνΟU'J τή φυσικ-η μορφή ~Oυ .
ι Η είχόνιχ της ταφης ενΟζ &:ΚΙΧΟ'ημο:'Ι:χου με στεφάν ισ., έπική ­
ΟΕΙΟΙΙζ, βιβλίςΧ συλλυΠΥ)τηρΙων κ.λ.π .. εΙνιχι. διιχφορεηΚ'ί; ό:πο τ,ην
είκόνt.ι μιας μανιάτισσας ποίι μοιρολογεί τον ιΧντρα της.
, Η εUιχι.σθησία του λΙΧΟU είναι άλλο πράγμα άπα τ-,,\ι '~~ερoΨία
των δι.ο:νοουμένων . ., Αχοιισα χάΠΟ"':'Ε: σ70 νοσοκομείο ενα.ν Ι{ όχλΥί
'r' .
- (10.
σεκαεφτα

προφερει τη φροιση :
, . ,
χρονων ειχ~
,
-? •
χα.σει
"
:-0 μ.ατ!. Tr;u στ- ο ραμμο - νοι

Τι "nofIr.; έκι:ίl'Ο'; ι ';, h'αrf.XI:I

πού δί:ι ' ωϋ χ τύrιησε ι; σlJφομa τι;ι πδρτα.
. 1-.-Ι1 ':(Χ.ν • Ι \. Ι
μια. ιχπο τις σπα.νι.ε. ς στι.Υμες που 9ιχνερωνουν τη'ι ~-;-:εΡΟΥ:1j
" , \ Ι •

της ιχr.λ-ης ΥνώσΥιζ tXπέ'Ia.vη, στ~ν περήφα νη σοφία .. Η λ,jπΤι τ:ού

εσταζε άπο τα ),ό Υια ΤΟΙJ επa.ιρνε τ·ην όψΥ) 7~::: ~σUΧtrxζ που r.ίφ~νOυ\/
στο σκοτάδι του τα β~μα.τιx ι-ου :-υφλου.
ι Εάν tXποπεφrxθε'ί \/ιχ. 8ηλώσει κανεις το μ:1]δεν μέσιχ στ·ην όνη­
x'lj το\) πεΡΙΟΖ'lj, να ΤΟ περιγράΨει δηλιχδή κοιοοιρα φιλοσοφικά.
κινδυνεύεΙ. κίχι ό 10ΙΟζ ν& πέσεt, κα.ι τούς «λλους νιΧ ρίξει στ~ν
., ,
π νευματιχη ο:φα.σtα.

'ο όρ ι σμας του μηδενος μπορεί να έΠ ΙΖειΡηθεί μόνο μέσο: σ.πό

-:- "1', ) ~ 'r
οεΙ(,Υ) του αντι
- ι 'Ο
ε του • ιχ.\
.Θ ...
πουμε , OΊ}λCΙ
~ . ο'
'7), ' οι
ουκ εστιν και μηοεν με
,~\.

τ ·ην εννοι.α :-~ζ Υλωσσικ:ης έναντΙωσηζ (ούκ, μ-ηοε) στό εστιν xa.i.
στό εν, που efvrxt λέξεις ιrημ.ιxνnxέ.ζ του El'JGH,
'Η σ.πόπειρσ: για μι« συγ"εκριμένη πεΡΙΥροιψη του μΎ)δενος
ά,χυρώνει το ά.νΟρΙ:)πινο μ.υΙΧλό. Δεν μπορώ να σκεφτώ -;0 μηδέν σαν
. .. - "
κ~τt Εζω απο τον τοπο, το χρονο l ΤΙζ ι
., . , "ο ' ••
ΙΟΤ"ιΤΈζ, ΚΙΧΙ τις Ο'"'ι:εσεΙζ
ι

ΤΟ '.).

1<α ' Ε φορα.\ ..λ.χ .

'Ο • . ocv
που ο
.. ' ρωπος εΠΙχ'ειρει,
• θ _. ")
με ο , ες
,~ ,
η ς ου\lιχμεΙζ

κροl)σ1}ζ που του 'χει Ζαρισμένιχ .η φύσ'η, να σuλλάβε~ νο-η,:,ιΧ zxt

σ'Jγκεκριμε\lιχ εχεινο ϊ;ου
• ι ~ • θ " -
ιχ υπηρχε πριν α.Πο το
,ι 1 •

'Ει' ιίΙΙl.ιί ό OI:r;; ι:πιιίψ;ι:

 75

του σuγγρctφέ« της rένεσης, η πρ1.·,ι ιΧ.ϊ.Ο ΤΟ fπρώτιστιχ' στή φρά.σ1)

-:-;;ς Θεογονίας του' Ησιόδου

'Ή τοι μ;; ,' πρώτιστα Χάος γCvr.rο .

••• -., _, ,,_ ,ι_ο

η ocχτιν-χ "';'"ης νοησης ":'01) X,,:,vitOΙ πa.νω σ εχεινο πο\) ορμα. να. κα.τιχ-

vooήaEt, οπως χ.τυπ« ή acr.tTcr. στό σκουτά.ρι. ι ΕξοστριχκΙζεται

Q:στριχπι«tιχ με μιιΧ\ι ιΧκρά,8ιχντη σφο8ρόΤ7]Τα..
Τό κενό. - με την εννοια του CΙπόλυτoυ χενοίί , όχι με τ'ήν
εννοιιχ του δοχείου της ϋλ'l)ς, με τήν εννοιιχ δ'l)λαδή της περιεκτικης
συνοχης των «τόμων, οπως το φαντά.στηκαν ό Δ 'ημόχριτος καΙ ό
. Επίκουρος - το Gi.δεω, πές, ποΙΙ εχει άοειάσει ιΧπό τ6 αδΕΙΟ , έαν
δοχιμ«ζω ,,« το πιάσω μέ το μl.Jοιλό μου, eIvcr.r. σιχ να. δοκι.μάσω 'JQ:
, 'λ • ό λ' ~
πι.α.σω ενα: η Εκτροφ ρο χα. ωοιο με το χερι.
• \ •
Τή βίωσ'l) έν προκειμένω i) τ!) γνώσ'l) μου δεν θdι μπορουσα ν.χ
τήν \Ισιώσω ~ ν« την ά.νιχκοινώσω, ΥΙΙΧΤΙ προηγουμένως θα. με εΙχε Τι
,διιχ έξ-ουΟε', ώσε<' (OVeE .. = οVδέν). Θ.χ με είχε δ'l)λιχδ·η πετάξει εξω
σ.πΟ το μηδέν.
Στο σ'l)μείο ιχύτο τα. μετ.χ τούς Π ροσωκριχτικούς φιλοσοφιχα.
cru στήμιχτoc , με πρωτουργούς τόν ίδειtΛισμό ΚΙΧι. τή φιλοσοφίΙΧ τΥ)ζ
.
UΛYjζ, οιέπριχξιχν το σφά.λμ« «ρχijς\ πο':' ύπονόμεψε όλόκληρο το
"ί"οδόμ'l)μά τους .
. Ε-:-όλμ'l)σαν δ'l)λΙΧδή ν.χ προχωρήσουν στο' Απροχώρ'l)το. "Α γ­
γιξιχν το ήλεκτροφόρο κΙΧλώδιο .. Αφου φρόντισοιν βέβοιιιχ νΟ: τυλί­
ξουν τό χέρι τοuς στο μ-ονωτιχό Υ&.ντι.
ElvOCL εύχολονόητο ότι έτσι δεν πεθαίνει κιχνΕΙζ. Ούτε όμως
χαι μαθαίνει. Κιχ! τή φιλοσοφία τήν ρίχνει στο μονισμο, στο δόγμιχ ,
καί στό σύσΤΥιμιχ . Στην όντολογιχΥι άπάτη, θιχ πουμε γνωσιολο­
ΥΙΚιΧ, και aTYjv ~θιχή 1J π οχρtσία., πριχχτιχ&..
Τ ο σ.κόλουθο παράδειγμιχ ',ομίζω πω ς δείχνει πως συλλo:μβιi­
νε τα ι τό μηδέν μέσα ι:Χ.πό -:- 0 είναι: τ~ σΤΙΥμη που βρίσκομα.ι στο
Iouvto δε, εΙναι δυνατο ν.χ βρίσκομαι και σ-:-ήν . Επίδαυρο. 'Η
,",ιχρουσία μου σε σχέση με τΟν τόπο κοιι το χρόνο τ~ς . Eπιδιxύ ρo~
είνιχι μιιΧ άπου σ(ιχ, μια: άνυ παρξίΙΧ, Eν~ μΥΙοέν , έφόσον βρίσχομιχι
. .......
σ τ-ο ~o uvιo .
.
76 Η ΛΓΩΓΗ TH~ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡΙΑ

Αύτη τη σήμιχνση του μηδενός μ.έσω του ε!νιχι, κιχι του ε!νιχι
μ.έσω του μ.ηδενός, την ύπιχινίχθηκε η προσωκριχτικη πιχράδοση,
σuμφωνιχ με την όποίιχ ό n υθΙΧΥόριχς κάποτε φάνηκε τιχυτόχρονιχ σε
t-. ~ "
0υΟ οιιχφορετιχους τοπους.

Έφάιιη δέ ποτε καΙ C" Κρότω, 'ι καΙ έ" Μεταπο ,' τίφ τη αύrιί
IiJItpq. καί ώρq.,
Τ ό μ-ηοεν xιxt το εΙνιχι σιΧν όροι όντιχοί ά.ποτελουν τΟ κοσμογο­
νικό ίΙπέδα;φος των πριχγμάτων κα.ί των δράσεων, τη" ιiΡXιχ~, θα.
λέΥιχμ.ε, μ.άζιχ της ζωης καΙ τη ς φύσης, ' Η μορφη που πιχΙρνει η
λειτουΡΥΙΚ'1ι τους, μ.ε τη μ.ετάβιχση OCπό το δυνιχμ.ικΟ στό EvopytjTtKb
πεδΙο του ς, συνιχπιχρτίζει εν" OCχειΡοποίητο ψηφ ιδωτό:
,Ο ερωτιχς κιχΙ ό θάνιχτος, η ΙΧίίξηση κιχ! ή φθίση, το κράτος )(ιχΙ
~ συντριβή , το νερο κιχΙ ή φωτιά , ή λυπη κα.Ι ή xotp.i, ή άδιχία. χ«Ι ή
πληρωμ.ή , ή όμορφια. και ή <Χσχήμ.ιιχ εΙνιχι μ.ερικές άιπό τις οψεις της
οιΙΧλεκτικης τοίί μ.ηδενΟς κιχΙ τοίί εΙνιχι, που πέφτουν άμεσιχ στην
ΙΧίσθητηριιχκή μ.ιχς άιντΙληψη,
ΟΙ Π υθΙΧΥόρειοι στην προσπάιθειά τους να. περιχωρήσουν σ' ε­
νιχ σχημ.ιχ όλόκληρη τη φαντιχσμΙΧΥορίΙΧ της ουϊστικης ένιχντίωσης
του μηδενός κιχι του ε!νιχι προχώρησιχν στη διάταξη ενός συστή­
μιχτος ζευΥων;που φρόντισιχν να συμπέσει μ.. τόν Ιερό τους άιριθμ.Ο
δέκιχ ,
, Από την ιΧποψη ΙΧύτη ό έλληνικός δεκάλΟΥος δεν εχει τόν ήθικο
χαρα.χτήρα έκε ίvοu των εβρΙΧίων , ιiλλσ. τον ίδιχό του, πολυ πιο
πλιχτύ, κοσμ.ολΟΥΙΚΟ προσιχνιχτολισμ.ό , . Ο . Αριστοτέλης εσωσε τό
σχημ.ιχ:

πέρας ιίπειρο,'
πεpιrτό \1 άρ rfO\'

ε " π ληΟιις
ΔCξιo,' άριoτr.ρo "
αρρε,' O'iJ,II
ιίρεμου" κιι'ούμε,'ο, '
εύΟύ καμπύλο,'
Φιλία: χocί σ":"ά.ση
77

φώς σκότας
άγαΟόν κακό ι'
τεrράγω ,'O" έ τερόμηι.:ες.

Φιλία )(αΙ Στάση. ΤΊ) συνάντηση του μηδενός και τοί) εΙνα.ι
μέσο. στο θέατρο T'ij, φυσης την όνομάζουμε γίγνεσθαι. ΤΟ γίγνε­
σΟα ι εΙναι ό άγωνισΤΙΚΟζ στίβος πού καθρεφτίζει τό παράδομα T'ij,
φύσης, με δλη τήν ';γεία και τ·η χαρ" του γυμνου τη, σώματος , στον
οίστρο ενός θιχλερου ύμεν«Ιου.
,.. , ..
","την εννοια.
-, Ο
το υ γιγνεσ · α~
βλ' 1 ~\
επουμε το μ"Υ)οεν και
• \
-:-0
Ί' ,
ειναι να.

έξ«πολυουν τή'ι άχόρταγη γνώμη τους στ" πεδία μιας άσπονδης

σόρρ«ξηζ, . Εδώ οΙ δυνάμεΙζ T'ij, φυσης, άνοίγο'ιταζ TOU, XPOUVOU'
της ό:.Χένωτης ά.ντοχης τους, χύ\lοuντιχι στο πιx~yνΙδι μ.ι&ς Λυσσα­
λέα.ς ό:.ντιδιχ(ιχ ς.

Με τήν ίδέιχ του γίγνεσθαι η o~ιxλεκnκYι των κοσμtχω~J έναντι­

ο-:-ήτων τελεσιουΡΥεί το λόγο -:-1]ζ μέσα σ' ενα πανόραμα ζά.­
πλουτ"l) ς σ7:ατάλ"l)ς.
Τ Ο φριχτό πρόσωπο τ'ij, άλήθει«ς , γεν'ιημένο άπό τη λάμψη
των δια..σταυρωμένων σπιχ6ιων το\) μ1jδενος καί του είναt, φορεΙ: το
σοβαρο ενδυμα T'ij, άνάγκ"l)ς, κ«ί, πάνω <ir:b τη ρέου σα εΙκόνα τ'ij,
μετΙΧβολης των πραγμάτων, περιπολεΙ: και έφοδεύει τους σκοπουζ
και Tou, φύλακες T'ij, xocrfLtx'ij, τάξ"l)ζ.
Στη δική μας συνείδησ"l) αύτός ο ό'Γοολογιχός καταπαλαισμός,
7:0U τονίζει την έν«λλ«γη T'ij, >ΙχητLχ'ijς του άλλοτε στό .χγκομ«­
Χ"Υ) ΤΟ του κοσμικου οργου xιxt ιχλλοτε στό Ψυχομο:χητο του
κοσμικου θα:νάτο υ, καταγράφει το ό:.έναο σχ-ημο: του στον 'tλΙΎγο
ένος ούδ"έποτε συντελούμενου οράμαΤΟζ, στό πέρασμα. κtXΠΟLο:ς
~'a la Morgana .
.Η συμπλΊjξη του μ'ιjοενόζ καΙ το ϋ εΤνα.~ , ποv στη", περιoχ~ της
όντολογικ'ijζ \ιπ«ρχ'ijς έμφ«νίζετ«ι σ"ν άλιίθεια και στήν περιοχη
T'ij, xocrfLtx'ij, πρ«γμστωσηζ σ,,'Ι ά\'ά)'κη. στ·ην περιοχη τ'ijς .χνθρώ ,
78 Η ΑrΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜliΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡΙΑ

πινης ύ παρξη ς ποιίρνει τή μορφή της μοίρας. Αύτη την εννοιοι της
μοίρας τ·ην '"αμε α.νη"είμενο μελέτης ~ άτη"η τραγω1>ία.
Πρώτος γιο, το γίγνεσΟαι μίλησε Ο 'Ηρ«"λε ΙΤΟζ. 'Ο τρόπος
του όμως εΙνοιι οιοιφορετιχος άπο τον τρόπο που μίλησοιν ύστερ .. οι
ερμηνευτές του γιο, τον' ΗΡ«Χλειτο.
Στ~ν Ιδέα του γΙγνεσΟ .. ι δ . Η ρ«Χλειτος δε ν βλέπει τήν αντΙ­
θεση προς την ίδέα του εΙναι, "αί επομένως τη θέση του 'ίδιου του
μηδενός, α.λλα τη σόνθεση τοσ μη1>ενος και τοσ ε(ναι.
Ό . Ηρ«χλειτος οεν εΙνοιι Ο φιλόσοφος της μεταβολης σε α.ντί­
θεση με τον Π αρμενΙ8η, που -ή 'ίδια έρμηνευηκ~ όπτιχη τον θέλει
φιλόσοφο τ'ijς σταθερότητας. Οίιτε άντιπαραθέτει το ρε υστο κόσμο
των πολλών φαινομένων στ-η σΤΙXτLκότητ« κciΠCΗΟV \ιΟΎ}τοϋ ενι.σμου
του Π αρμενΙ1>η.
Έαν φοιίνετοιι να. τονίζει με εμφοιση την άλλοιγη των πραγμά­
των, με άν«λογη συγχα.λυΦη ύποοηλώνει - •σημοιίνει είνοιι ή λέξη
τ'ijς δικης του γλώσσοις - τΟν άμε",βλητο λόγο που έφορεύει
αύτην τήν άλλαγή . . Α πέναντι στ-ην ά:ένΙΧΥ) Ρ ο ~ των σντων
στυλώνει τον ιχιώνιο λ ό γ ο τουζ.

Τ ο γεγονο ς ότι μιλσ. γι' αύτον το λόγο πιστοποιεί ότι στην

α.φ",ν~ πλευρά. του περιέχει ολόκληρο τον Π αρμενίΟη. Όπως καί
ά.ντΙστροφα: το γεγονος ΟΤΙ ό Π αρμενΙοης χαταπολεμίΧ το μ'ηδεν
στην προσπάθειά. του ν« ύπερο:σπίσει το εΤνιχι, πιστοποιεί ότι στ~ν
ιiφανη πλευρά. του περιέχει όλόκληρο τον' Ηρά.κλειτο.
Ό 'Η ρα.κλειτος χαι ό Π αρμενίδης εΙναι άντιθετικα. όμόφωνοι.

ΣυμπλέκουνΤΙΧΙ I όπως συμπλέκεται το φως κιχΙ το σχoτι:ioι, την

ώρα που 8ίνουν το λυκα.υγες ΚCΙΙ το λυκόφως. !Ι Η , μέσα. στο πνευμα
_. - _ .. Ι Ι . ,.,,

της εποχηι:; τους, συνιστου\l &\10:. ορισμενο ανωνυμο τρι το α.να.μεσα.

στα. έπώνυμιχ δέχ" ζεύγη των Πυθαγορείων που «ν«φερα, ~

άνάμεσα στούς τέσσερες -rUirtxouc; ocντtθετικούι:; μονισμΟUζ του
ξηρου, του uypou, του θερμοσ, καί του ψυχρου των Προσωχρα ­
nxC'}V,
.. Αν θέλουμε, σώνει καΙ χαλιί , l,ιά. d.ναγνωρίσοuμε μιαν ocντtθεση
μεταξύ τουζ, θ~ πρέπει ν« τ-ην δουμε άν&μ.εσα σ' έχεΤνο λ.χ. το
 79

7Ρ(ΤΟ ,,:ou odi el 3 1110, δπω~ το βρtσχουμε: βιωμένο στ"ην ποίησ"l') του
Κ~70υλλΟIJ κ.ο:.Ι του '70στογιέβσκι.
Ά ίtO ιχύτο το σ-ημείο του μέσου 1t1JΥό:ζΟU'J ο ί συ"ισ~ωσεζ της
με :- αβολ-ηc καΙ -:~ς σnχΟερό-:-"ηΤ!Χζ των Π ροσωχραηκων, που εχοvν
~'JIX ν6",Ιμιχ έντελως Oιocφoρ~,:"ιx.O άπό 1'ό νόημα πού τοuς 8ίν ει ή
εΡfl:,1"εί" σ-ήμερ",.
"Οτιχν l σ"ήμερα, λέμε ά:λλ<xγ~ 1ι εξέλιξη , έ""οο ;:;με μι';' χα 7 ά:-
, '. β '''''ι • Ο ' • ι
στασ -η πο\) 7ην ανΗπcxρα CXΛ"οuμε ocν'Π εηκα. Y.α~ αντιχγω'lισιμιχ
•

στ~', χατά:στ«ση .,->jζ σταΟερότη.,.«ς Χ«Ι7ης δ,:χτήρησης. Χοφαχτη-

'Υ
ριι"ουμε
~.,.,
ΠΡΟΟΟΕυnΧ Ί1 τη στα.ση ;του
• θ -
'.JΙO · ε --: ε;ι χωΡΙζ
• β'
:χσανον τα.
,
, -. " , - ."
νευματα του OΊjμεpα χο:.ι του, συρμους, του α,υρω. κα. ι συν τ "ηP1)ΤΙΚΊj
\ ,

τη οι&:θεση ποίι ειJνoει τ-ην έμμoν '~ σέ τ: ΙΧλα ιOC σχήματα.

Oi "itpCJTOt λέμ~ εΙναι οί ρέκτες, ο ι πρωτοπόροι της προόδου
που EPXETCX,Ι' οΙ ιiλλoι είνιχι. οί OCΡ«Χ'J ιcx. σ μέVQΙ φιλοΟειχμΟΥΕς τ.ης
ά:ΡΖα[ας σκουρ,OCς χ:χί Tij; παρά:δΜης.
Π ρόκει 7«Ι γι';' ενα λαμ π ρο δείγμα -rij. σ?ιχλερης σ τ ά: σης μ«<;
ιX.itiyq.vn στιΧ π ρ«γμιχτσ.. γιιΧ μ ια. δι πλή στόν ίόω βΙΧ6μο λcx.'Jθct ­
σμέψη προκιχτάληΨΊ11 πού φαν~ ρΙ:)νει 71)'1 ά.φύσ ι κη τροπή μα", χαl'
γε" ιχό.,-ερα τη" κ?[ση ,ij, σuγΧΡΟVYjζ ιiγωγης.
T~ στρεβλή τοποθέ τ ησή μας πά:νω στο πρόβλημα της
έξέλιξ1')ζ χαΙ -:1jt; συντ1)ρ·ησηζ μπορεί 'ι ιΧ τ·ην Ισιώσει ~ άπόκρισΎ) πού
ο&: 8ώσοuμε στο άκόλουθο έρώΤ1jμ..α.: ό ~λtOς του έρχ.όμενου θιi •ν ιχ ι
π~o φωτεινος ά:ϊ.Ο τον ήλιο του περασμένου καλoκιx tριoΌ ;
•
Κ t ocv θ') ., - ~" '
ε . ετε να το πουμε ανGιΠOoΙX: κιχ'ιενιχς απ
Ιι .
τους συΥχΡΟ-
' ,
νου ς όλυμ.πωνίΚΕζ, με τιΧ σιnιθ1)ματα του s empcr a I I j H~ c I ci I ilIS. οεν
ξεπέρασε τη φήμη 70;:; Μίλωνα χ"ί του Δ ,αγόρα.
'Ο "όμο ς , οηλαδή, t>j. έξέλιξης του ά:νθρώπου σημαί', ει
:τροχώΡ1')σ1] στο καλΔ τερο γι.α. :-O'J 1.όω τον «νΟρωΠΟ 1 μόνον σταν δεν
παρ"βιιiζε.,- <x, ό "όμος της συ'lτ ·ι\ρ»Ο-ηζ "Tij, φύσης. ·Ότ«ν Oηλ,,~·η ό
άνΟρωπος βρίσκε ~ 7 0\1 τρόπο τα ιΧΥιχΟά π ού του προσφέρουν τά:
~ "\.. -'Α ι " • • ,\Ι ., •
Ο~UΛισ 7 ·ηρt.ι:χ του . σπροπυΡΥου να μην τα. α.παΛειφει με τα. κ α.χιχ

ϊO:ot.ι ":ου OCνηπροσφέρου'l τα λύματα του ΣκιχριχμΙΧΥχα.

'ι\11'·'ε:νιχ λ' ") "Ο
ογο οφει " ουμε να. ,~
μα. - ουμ.ε ο::a. Ι μιχ ς οτι
παιοι<Χ .. ι προο-
ο
 ο Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡΙΑ

δε lJΤιΥ.Οζ βλέπει «ναΥχrx.ία. μέ TcX μct.ΤLGt του σuντηΡYJτιχοU. Και

, ,
α.νηστροφ«.

'Ότι τό θερμό αίμα. των «λόγων γέννησε τόν έφευρέτ-η των

χαλιναριων, και έπεc8ή 81:" μας πηΥαίνουν σήμερα τΟ: «λΟΥα, ότι

.. , ..
δίπλ« σ-:ό ΥΧά.ζι βρίσχετ-αι π«ν ,cι τό φρένο. O~ ΆΡΥονι:χ.υΤΕς μας
Λεει ο σUΎΧΡΟ\lΟζ ΠOtΊ)της
,

ι:ϊχαl't τό φέρσιμο τώι' δέ I'rρω ι ' λ'ω τώl' κυμάτωl'

πού δtΧOΌlΤΙΙΙ τό l' «ι'φο καΙ Τlί βΡοΧιί
δι'χοιιι' τιιι rιί ι 'ύχτα καΙ τόl' ψιο
χωρΙς Ι' ' ά)),άζου1' μέσα στιίl' άλλα)'ιί,

Στού ι; στιχουζ αύτοίις οεν 0« βρουμε χa.ι.νούργια πρOCΥμιχτα.. ΕΤνιχι

ομως στίχοι σπουδαίοι, Υιατι με καινΟUΡΥΙο τρ όπ ο ('ι πρόοδος) μας
λένε π«λαιες ά λήθειε< ('η σvντηpφη),
'A νιiμεσα ατήν άνιiλλ<xyη ιiλλαyή TOV δυσνόη του, Σεφέρη και
στο

μετaβάλλΟ1' ά1'αllαύεται

TOU σΚΩτεινοι) ι Η ράκλειτου υπάρχει 1) όμοιόΤ"Ijτtt κιχΙ 1) δι.ιχ.φορ«

που ύπά.ρχει στις τροχιές του ηλιου ιίνάμεσ« σrό περασμένο χ(ΧΙ
στο έρχόμενο καλοκαίρι,
'ο νόμος τ~ ς μεταβoλ~ς κο:ι τ~ς σταθερότητιχς των πραyμιi­
των εΖνα.ι ή πρώτ'1) είχόνσ. των Π ροσωκρατιχων που πα.ρουσιά.ζει
τίς εννοιες του μηδενό ς κιχί του εΤναι έμ"ραΥματωμένες στ ήν ενυλη
έπένoυσt1 τουζ.
Μέ την εννοια. Tou γ{γνεσΟα;ι χσ.τα.νΟΕΊ: κα.νεΙς τΙ εΙνιχι το εΙν«ι
κιχΙ τΙ δεν εΙνα.ι τό μηδέν) ΟΤΙΧΥ, χα:Οιι)ς σπουδάζει το, βι.βλίο τηζ
φuσης, παρατηρεί πως άνοίγει το κuχλάμινο σέ μιιi βραΥΙΟ: TOV
Όκτώβρη, ένω 8ίπλο: του κιτριviζοντιχς λυώνε ι ό ανοιγμένος
&.χιν6~ τοu χ«ρποίϊ της x«στcι:νι«ς πού έπιστρέφει στο χώμα .
Αυτ·η ~ πρώτ'l) είκόνα 8ttxvtt και το β cιθuπλοuτο δι&.σΤ"ιjμο: της
μετιiβασ»ς άπl> τή auλληψη το;) Ποφμενί δη ώς τήν ερμηνεία TOV
• HpιXKX tL~OU, Μι" δεύΤερη είκόνιχ της 1.Ι>ιας ερμηνευΤΙ Υ.ης προχώ-
Φιλί~ xo:l GTtiσTj 81

ρησΎjς είνιχι έκείνη πoιJ δείχνει τ~ν πορεία άπο τον' Ηράκλε!.Το ώς
τον' Εμπεδοχλη .
.Η όλη &κoλoυθίcι εχεΙ. διάταξη έρμηνευηχη μέ: τη.., εννΟLOC ο"η ,
ένώ ό Παρμ::vtο't} ζ ΧLνεϊ"";"(Χι στο όντολογικό υΨίπεδο, ό . Hρ~)(λειτo ς
μετιχφέρει. το Οι.ιχ.στοχασμό ΤΟ1) στο <ρυσικο έπίπεδο , καΙ 6 ι Εμπε­
δοκ),ης προωθεί περα;ιτέρω τη θέση του μέχρι την πύλη τοϊί
άνθρωπολογιχου πεδίου,
.Η •.
r.νευμσ.τικη περιπεΤΕLα: το υ
- . Ε μπεοοκ
• λ-'Ι} , .,
μετα.φυσικ:η σ7Ύ)

βάση της, δια;τρέχει τ'ή φυσικη σφα;ίρα;, γι," .,," φτάσει στην ιi'ιθρώ­
Π1.νη έμπλοκ-ή.
ΤΟ άκόλουθο ιiπόσπα:σμά του φανερώνει όλη τη δίνη τοϊί
στοχασμου που πηγάζοντα;ς άπο την αβυσσο της"θεϊκ'ίjς ξσ.στεΡΙ"ζ
προχωρεί σT'i] συνσ.ρπαγ~ της φυσιχ'ίjς θύελλα;ς, για να έχτεθεί
τελ~xά στό έλεος T7jc; ά.νθρώπιν-ηζ θεομηνίας:
φυγάς Οεόθr;1' καί άλιίτης, I'ιίκι:l" μαιιιομίιιψ πίσrJ l'ος.

Ποιοι; etv(X!, o:uToc; ό «λήτηζ τ-ηζ γλώσσιχς του Έμ:πεοοκλη;

. Αξίζει να προσέξουμε πρωτ" πρω.,." ότι τη λέξη άλήτης είκοσι
πέντε α.ίωνεζ συνεχεϊς ~ ελληναη λιχλια. τ~ν κράτησε στον ά.φρΟ της
ζωης,
"Αλλοτε βρη",,, άφορμη '1α μιλήσω γι," 7η,ι άλητεί" του
Όδυσσέιχ. ΚΙΧ, σ.λλοσ πιiλι για τη'l άλητεί" του Οίδίποο", τη'!
OC"ητεΙoc του Πλάτωνα , του μισότρελου καΙ του έρημηnκου οπωι;
τον λέΕΙ, την περιγράφει ό Σεστώβ σε κocποιο σΎ/μείο πού παραλ­
ληλίζει το . "Υπόγειο του Ντοστογιέβσκι με το σπήλ",ιο του
έβδομου βιβλίου της Π ολι τεί"ς.
'Ό μοιο: ιiλ-ήnΚ1), σκεπασμένη με T1jv πορφύρα. της μoίpcις, ε{νιχι
-Τι πομπή που φέρνει τον Κωνστoc\lτΙνQ Παλαιολόγο ιΧπό το Μυσ7ΡίΧ
στην Πόλη.
Κιχί τον κύκλο που άνοιξε τουτο τό ΤΡ«ΥΙΚΟ οίΧόσΥΙμο του
βcx.σιλια. τον κλείνει το 101.0 τρα:γικο οίκόc;-ημ.ο τοί} άλήτη . .Ο
ΚΙΧΡιχtσχ.ιiχηζ, πού ποιτα μιό: κορυφη τ~ς ελλ1)\Jιχ~ζ έπ:xνάστ~σΊ}ζ,
ε!νιχι. ό ιiλ-ίjτης ;του τον γέννησε, σ:νά.μεσα: στιΧ. περιστέρ1.ΙΧ του
πόθου , μιά Κρυμμένη μo\ι~ , καί. τον εΟαψε, με μοιρολογι τρε ς τΙς

6
82 Η ΑrΩrli ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑ ι ΘΕΩΡ ΙΑ

πέρ8ικες ή μονή της Φιχνερωμένης.

Με τον 1διο τρόπο τή μοίριχ του ιiλ~τη περιγράφει ό ΚΙΧβάψηζ
στό πρόσωπο έκείνου του ριχκένδυτου έπίγον ου τω" Π τολεμΙΧίων,
πού διιχκονεύει λίγιχ βιxσιλικιi ΨίχαλΙΧ στη σύγκλητο τ·ης )' ώμηζ.
Με τον Παπιx8ιαμιiντη μάλιστιχ ή προσέγγιση του ποιητη και
του πoι~μιxτoς φτ«νει στην τΙΧότιση . Τ ιi μεθυσμένα β~μιxτα: πού
σβ~νoυν στο παγωμένο χιόνι μιχζι με τή λΙΧύριχ του μπιχρμα-Γ,ιχν­
νιου του "Ερωντα εΙνιχι τΟι ιiλ~τικα β~μιxτα: του Ίδιου του κυρ-' Α­
λέξιχνδρου!
Σε όλα τιΧ παρα:οε(γματα ocύτιΧ τ-ην κα:-:ιΧρα του πλά.νητιχ, που
τρΙΧβά.ει πι:iνω ιΧπο τις έκρηκτιχεζ παγίδες Τ1)ς μοίρα.ς του και
, , . , -< - -
χα:νετιχι μεσα: στιχ ρηγμοιτοι της "πoιρκ ~ικη ς το" προκιχτιχσκευηζ,

τήν περιγρ«φει ό «λ~της του' ΕμπεδοΧλη.

Μ ονο
,
που
.~.
οεν
.
πρεπει,
\,
για. να χαταΛα
; , β
ουμε
,
σωστα:.
, ,
το τιμιο

νόημα: α:ύτου του μ«τοιιου δρόμου πού "ερ ιμέ',ει κάθε «νθρωπο. «ν
του μέλλετιχΙ. στο τέλος να γίνει άνθρωπος, να. μcXζ διιχφύγεt έκείνο
το θεόθεν. 'Η λέξη α:ύτή εΙνα:ι ή κλείδα: πο') ιiπoκρυπτoγρα:φεί τον
πίνακα του «λΎjτη.
Μέσα. στήν άνίσκια: καΙ ά:ποψιλωμένη πεΟι.ιΧΟα: ποΙΙ περπa.τcXεt
ό «νθρωΠΟζ, .χπο τήν χορφη του ούρανοσ κατεβαίνουν ώς τα.
χώμοιτοι τιi πλοκάμια: ένός γιγ«ντιου λευκοκίτρινου χτα:ποδιου κα:ι

. -
σφυρίζουνε γύρω του, χτυπώντα:ζ κα:ι δέρνοντοις σπως οί ρίζες της
α:στρα:πηζ.

"Ελεος, σε τουτο το μα:στίγωμα: της τυφλης opy'ij' κα:Ι της

άνα:ίτια:ς βούλησης, εΙνα:ι ή συνοιίσθηση του οδοιπόρου πώζ σε κ«θε
βημα: πού εκα:με κοιτ«φερε πάλι νιi ξεφύγει τη μ«στιγοι της πλ~ξης.
Πλ«στηκιχ , [Lii, λέει στον ίδιο στίχο ό Έμπεδοκλης, γιιi νιi
άκολουθώ τη μα:νια:κ-l) κατάπληξη oιUT'ij, της θεία:ς κα:τοιιγίδα:ς .
Κα:Ι έκείνος πού μου την πέμπει , θιi [Lii, πεί σ' ενα: «λλο
άπόσπιxσμcι, οεν το χά.νει ytoc να: με τιμωρήσει ιΧπο μοχθ-ηρία χaί
κ«κητοι. 'Aλλιi μου στέλνει τα. ιiπόνερoι κα:Ι T-l)V «χνα: της ί8ια:ς
τρικuμtαι;ι πού με τciξη χαΙ δίχως ιΧ.νcXπιχuλιχ ocπειλεί νιχ συντρίψΕΙ
,~,
τα. οικα. Tou με'λ "tj, xctt' "
'J(X τον χα.τα. λ'
υσει_ κ ΙΧι του θεου τα: κόκκΙΧλιχ
τσα:κίζουντοιι κα:ι τρίζουν:
 83

Πά"ιιι γάρ έξείης "ελεμίζετο γυία Οεοίο.

κ .χπως <τσι είοε ό 'Εμπεοοκλης τη συμπ),ηξ'η του μηοενος χοιΙ του

είναι.
No. ξεχινίΧ .χπο τον ιΧφοιλό του σύμποιντος, νo. συλλοιβοιίνει
γενετησιοι κοι! νo. xvoιpoptL το μvστήριο τοσ λόγοΙ) της μέσοι στη
ρoιxoxoχαλιdι τοίί ,διου τοίί ΟνΤος, χα, νdι ιΧφήνεται ιΧπο κεί νdι
ξεχ.υθεί στά. άπειρα των χοσμιχων έκτιXσεtι.nΙ1 έμπλέχονΤΙΧζ καΙ τόν
ίοιο τον Οίνθρωπο στην τvφωνιχή της οιοιοικοισΙοι,
ΕΙναι φανερο στι το άγοιλμα τοσ θεήλοιτοΙ) ιiλήτη, 'τσι όπως
το λιΧξεψε , οεν θo. τό 'χε ποτε κατορθώσει ό ' Εμπεοοκλης, αν του
'λειr.ε ή στόχαση κοι; ή θεωρητικη σκευη τουομ.εΥ.χλοι> πλ.χστη .
•Η όρισμένη μορφη Ι)'ηλαδη του ιiνOρωπoλoγικoυ του οεΙγμοιτος
. ,
ιxντα.π()χρ~νεται σ
. .. λ .
ενιχν οντο ΟΥΙΚΟ
Ι ι
τυπο α.να.
'λ
ΟΥ'l]ς
β
α.
θ'
υνοι.ιχς.
Τ'
ο

πρόπλασμ.α (X,U't'ou του τύπου μaς τό δί'/ουν τα περιεχόμεlJΙΧ των

τεσσάρων στοtχεtων, ιiλλό:. κνρΙως οι ουο εννοιες που έμφανίζουν
θοινΟΙΤ'ηφόρ", κ",ι ιiq:ιoινίζoυν ζωoδonκo. την έΥχόσμιοι συν.χρτηση
α.ύτων 7ων σ-:-οιχε:ίων.
Τ ά. τέσσερα ιχϋτό: σ--;οιχεΤα - ρtζώματα. τιΧ όνομ«ζει - εΤνιχι
Το λοιμπερο θ.χλπο ς, ή κοιρποδότρα γης , ό ιiόpoιτoς ιiέpoις, χοιΙ το
l)οιχρυ σμένο νερο-οχημα της ζωης . ΟΙ δύ ο εννοιες πο;, στuλώνουν
την έμπόλεμη σχέση οιύτων των στοιχείων - φιλότητα κοιΙ ν είκος
. ,
τα. ονομιχ
'ζ
ΕΙ - . '
ELVIXL "fJ φι
λΙ •• ,
ιχ και Ί) στα.ση.

Στη σύλληψη της φιλίας κοι; της στ.χσης η συνεισφopdι τοι>

Έμπεοοχλη είναι πρωτογενής. Στις εννοιες α:ύτες δι«κρίνει τΟ:
περιεχόμενα πού ένεργοποιουν .,..~ δυνοιμιχη του μηδενος κοι; τοσ
εΙναι. Στην δρασή του ή ψιλ(οι χα; ή στ.χση εΙνοιι ο; τελεστικο,
πρωτουργοΙ του κοσμιχοϋ ΥΙΥνεσθ«ι.
ΕΤνοιι το. ϋπατα στpoιτ-~γείoι στο ιiπέpιxντo θέατρο της σφαγης .
. Ο ζωντ"νος πόνος του' Αχιλλέοι "ιχι η φιλοτιμίιχ του "Εκτοριχ
σηi τρωϊκιΧ πεδία:· το χρέος του Σχιπίωνιχ καΙ Τι πΙχρια τοί)
Ά ννίβοι στην <Χψρ,χα'ιιχη ερημο , θo. λέγοιμε [στoριχo. καΙ μυθολο­
γι".χ.
,Η ίστορ,κη πείροι μocς δείχνει ΟΤΙ ό άνθρωπος Ι)εν μπόρεσε νo.
84 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡ ΙΑ

υΙοθετήσει cιύτcινιχyκιχστικ« τη σκλ'l)ρότ'l)τcι της oιoιχσκιχλίcις τοϊί

Έμπεοοκλη ΥΙΟ: τη φιλία κιχ! τη στά.σ'Ι) των πριχΥμά.των .
. Η Υνωστικη κcιΙ ή βουλ'l)τικ>j μας ιΧντοχη ιχύτο το νόμο τον
έξcιντλεί στ« δpιcι τ'ijς Ουνcιτότ'l)τcις .. Η κοσμική του όιφόρμ'l)σ'l)
δμως τον εχει cιύτoνόητιχ τοποθετ>jσει μέσιχ στην περιοχη τ'ijς
• •
ιχνCΙΥκ'l)ς.

Αύτη την όινά.ΥΚ'l) ElVΙXL που ό .χνθρωπος δεν θέλει ουτε νιi
ιΧποοεχτεί ούτε νιi ιΧντιμετωπΙσει. Με ιXπoτέλεσμcι νιi δίνει στην
«ΥωΥή του το συμβατικο χcιpιχκτήpoc τοϊί εν μέρει ... έν μέρει, εκφυ­
λίζοντας τη φιλΙcι καΙ ιΧποθ'l)ριώνοντcις τή στά.σ'l).
Έτσι, ό ,τι εχει σχέσ'Ι) με τη φιλΙα - η κατά.φασ'l) , η δ'l)fLL­
ουΡΥία, ή χαρά., το φως, η ιΧκμη κα! ό Μά.'Ι) ς της ζω'ijς μας - το
θεωρεί νόμιμο, εύλΟΥημένο καΙ παΡά.κλ'l)το.
'Ό,τι, ά.ντίθετιχ, εχει σχέση με τη στά:ση - ή χrxλα.σιιΧ, ~
.χρν'l)σ'l), ό πόνο ς, ή νύχτιχ, τιi ερείπια κα! ό βαρυς ρυθμος T'ij;
λ'l)σμοσύν'l)ς - το θεωρεί .χδικο, μυσαρο καΙ θεοσίμητο.
Μ πpoστιi στο νόμο T'ij; φιλΙας κα! της στά.σ'l)ς των πραΥμά.των
ή σωστη ά.ΥωΥη όφεΙλει νιi προσανocτολΙζεται στη διά.πλοισ'l)
έχεΙνου του ά:νθρώπl.νου τόπου πού ούτε τη φιλ{ΙΧ KUV'7)YCX οϋτε άπό
τη στά.σ'l) κυν,l)Υιέτοιι, ιXλλιi διοισώζει σταθΕΡΟ: την πρώτη έξιλεώ­
νοντας ιXκατιiπαυστα τή δεύτερη.
'ο .Εμπεδοκλ'ijς εΙσά.Υει πρωτος στην ΠOCΥκόσμιoc διιχνό'l)σ'Ι) τΙς
εννοιες T'ij; φιλΙιχς κιχί της στά.σ'l)ς, με τον 'ίδιο τρόπο που κοιί ό
. Η ρά.κλειτος εΙσήΥΟΙΥε το νόμο της έναντιοτροπΙας των ιΧφocνων.
Στο κύρος τ'ijς σύλλ'l)ψής του αύτη; δίνει την παΥερη ήρεμΙιχ μιίiς
«στερόεσσας καθήλωσ'l)ζ .
•Η διδασκαλία του δεν ιΧΥΥίζΕται ιΧπδ την «πήχησ'l) που «φήνει
στην «νθρώπ,νη ψυχή. Π oΛU περισσότερο δεν μπορεί νΟ: στέρξει
ποτέ στην Ικεσία μας εστω κιχΙ yιιi την ελάχιστη φιλάνθρωπη
πιχραχώρ'l)σ'l) .• Ε"ν η ιΧποκά.λυψή του εΙναι καΙ μίιχ διαθήκη, τόΤΕ
στο κείμενό της δεν περιέχεται o(jTE ενα κόμμα διαπραΥματεύσιμο.
Ό Όμηρος σε κά.ποιο σ'l)μείο της ·Ιλιά.δας εύΧΕται νιi σταμα-
. .
τησει η στα ση" νιχ
. ,.~.
EUOOXYjGOU'"' ο
Ι θ ,. 'Ψ
εοι να. χcr.τα.πσ.
•
ουν τα.
δ '
ELVCX
,
χα!.

τον πόλεμο «νά.μεσα στους «νθρώπους:

'A~ ' .,
O~lf..tΙX χι:ι. t "':'ΙOΊj
85

ιύς ί:ρ ις εκ rr. Οεώι' iiK r' άι'Oρώτrωι' άτrόJ.οιrο.

, Η 1)ιδcισκcιλίcι τοίί • ΕμπεδοκλΥι μίiς διcιβεβcιιώνει ρητα ση , έαν ή

εύχή (tvT~ μπορουσε \ιιΧ γΙνΕΙ ΠΡCXΥμιχτικότ-IjΤCX, τότε θά είχε
σημάνει ~ τελευταΙα ωρα του σύμπαντος.
Μέσιχ στο πνευμιχ ιχύτο την πραξ'1) του ΈμπεοοΧλΥι να
Π'1)Ο'ήξει ζωντιχνος στη λciβιx της Aίτνcι ς πρέπει να την κιxτιxνo~­
σο\)με σαν τη σφΡΙΧΥίliΙΧ τΥις δΙliιχσκΙΧλίιχς το\) . ΕΙνιχι, θα 'λεΥΙΧ, το
μ\)Οικο ά.ντίστοιχο τΥις έθελoυσιcις ά.πόφcισ'1)ς τοίί Λ\)κοόΡΥΟ\) να
έμπιστε υΟεΤ τήν «ύτοεξορΙα του στο θιiνιxτό του, προκειμένου ό
ΟΡΚΟζ των συμπολιτών του στή\! Τ~ΡΊ)σ'η των νόμων ποίι τους ι:χφηκε
να περιβλ'1)Οεί με ίοχυ πcιντoτεινή. •

• Αδικ ί α και Τ ί ση. Είκοσι τρείς λέξεις ά.πόμεινιχν ά.πΟ τα

Υριχπτα του' AναξίμcινδρO\). ΛΙΥότερε ς ά.πο τι ς ώρες τΥις μέρας.
Δεν ξέρουμε αν ό χρόνος στάθηκε με δ ιχιχιοσύνΊ) πιχνω «πα το εργο
ιχύτου του έξιχφετιχου άνθρώποu. Έαν θά. ι πρεπε η οχι περισσό­
τεριχ λόΥια του να περ"σουν τον ποταμο τΥις λ~θ'1)ς κιχι να σωθουν .
• Εκείνο που ξέρουμε εΤνιχι πως ό . Α νιχξίμιχνδρος μίλ φε Υια τη
οικιχιοσύνΊ] 1'οίί χρόνου μ' Ενσ. τρόπο που κιχνείς πρίν ά:π ι cιύτoν δεν
ίιπoψιr.ίστ·ηχE, χαί κανείς ϋστεριχ ιΧπο κείνον οεν μπόρεσε νά ξεπε­
ρά.σει. Είναι κο:τιΧ τουτο ό πρωτος '/ομοθέΤ1]ζ OXL μόνο σε παναν­
ΟρώΠΙ'/Ί}1 άλλα καt σε παγκόσμιcι βciση.
ι Η ίδέα του γι.α. τ~ οικαιοσύν1] χα.Ι τ-ην άοικία l πέρα: <Χπό τό:
στενα opto: του άνθρώπου, περιχωρεί κιχι τα. άπερι.όριστα πεοίιχ των
πραΥμ"των ΚΙΧι των δρασεων. Κιχι το ευρος τΥις οικΥις μιχς έρμ'1) ­
ν.ίιχς οΕ'! πρόκειτιχι να συμπέσει μΕ τΟ ευρος τΥις διχΥις του
σύλλ1Jψ"lj ζ , έ«v, ύπερβαΙνονται; τ-ην κοσμ.ι.κήl οεν κιχλύψει καΙ την
ό'!τικ-η περιοχή .. Ο . Α νΙΧξίμιχνδρος ά.τέ'ιισε την ίδέcι τΥις οιχιχιο-
. -,
σuνης το υ συμπcιντoς.

Μέσα ιΧπο τΙς έλά.χι.στες λέξεΙζ των πέντε ιΧποσπασμcXτωv του

86 Η AI'nrH ΤΗ2: AKMH~ ΣΑΝ ΘΙ::ΩΙ' ΙΑ

μπορουμε \10: «ν«στυλώαουμε τήν είχ6να. μιa.ς άποίοητηζ XOCt

ιΧπιχριχποΙητης Θέμ,διχς , ποι, πληρώνει το χωρο κιχΙ ιΧποληθιχργεί
το χρόνο .
r · . , , .
ιιχ. νcι. χcιτιxνoησoυμε σωστΙΧ τη οιοα.σκα.
~ ~ λ'
Ι/Χ. το υ YLCX. \ (XOLX
την
. ~ ι α.
καΙ την πληρωμή, κιχι νάι μπορέσουμε ιΧ><ολούθως νάι έκτιμήσου με
ιΧπο την άποψη της ιΧγωγης την ιΧπόσταση ιΧν.χμεσιχ στόν ιΧνΟρωπο ­
λογιχο τύπο ποι, ύποδεικνύει Τι θεωρία αύτη καΙ στόν τυ πο πο\ι
«περγά:ζετα.ι ή σί.ιγχρονη ά.Υωγή, πρέΠΕΙ να έ'Jτciξοu με το όλο
σύστημα της στοχαστικης του διόδε υσης μέσα στο γενικό πλαίσιο
του πνεύμιχ.ΤΟζ των Π ροσωΚΡιΧτιΧών .
ΤΟ κοίτασμα δηλαδη τη ς άφορμητικης στιγμης του έντοπί ­
ζετιχι στην ίδέΙΧ του μηδενός καΙ του εΙναι, όπως την συνέλαβε ό
Παρμενίδη ς.
είδαμε πως ό 'Η ρ.χκλειτος, κ.χνοντας το πρωτο .χλμα, προώ­
θησε τη σύλληψη αύτη στην ίδέα. της σταθερότητας καΙ τη ς μετα­
βολης, καΙ πως ό • Εμπεδοκλης , κ.χνοντας το δεύτερο .χλμα, εφτασε
στην ίδέα της φιλίας καΙ T'ij, στ.χσης.
Ό 'Αναξίμανδρο ς μ' ενα τρίτο .χλμα όλοχληρώνει τόν κύκλο
δένοντας τόν κρίκο του τέλους με τον κρίκο της άρχ'ijς. 'Η τροχιάι
_, ... Ι \ • ι Ι .. _... ,
της κινησης που ιχρχ,ισε απο το ακροτατο σημειο του οντος και ,

διατρέχοντας την χοσμολογικη χαΙ τη φυσικη περιοχή, κατ.χληξε

στην πρόδηλη μερικότητα του ιΧνθρώπου, με το γιγ.χντιο τ.χνυσμα
του' Αναξίμανδρου ύψώθηκε π.χλι στο ον .
Τ ο κιχινούργιο στοιχείο πού ιΧφήνει ό 'Ανα ξίμανδ ρος νάι
.χν,χνευθεί στο ρεύμα του πιχγκόσμιου κύ κλου εΙνιχι Τι εννοιιχ -r'ij,
8Lκα.tοσUvης μ' ενιχν τρόπο cXvθρώπιvcx χcxτιχvοήσtμο.
ΤΟ κοσμικό γεγονος καΙ το κοσμικό 8ράμιχ, μocς λέει, εΙναι το
πλουμιστο ύφά8ι του σύμπαντος πού ύφαίνεται στόν άργΙΧλειό της
ά.δικίΙΧζ και ξuφα.LvεΤCtL ιiδιάκoπα. «πα τον «ργΙΧλειό της ά:ντιχπό­
δοσης .
ΟΙ νόμοι -r'ij, φύσης καΙ ή λει του ργική των φιχινομένων εΙναι τιΧ
cXX(XTιxσxEU«aTfl ρείθρcι. πού σvyχριxτoυν χα! προπέμπουν το α φρ ι ­
σμένο ιΧλΙΧλητο των όντων, κΙΧθώς ό λόγος τ ου σφρίγους κιχ, T'ij,
. ~ ,
ε υ οοκια:ζ \ , . ενα.
"
το υς τα. ΠΡΟΟ:Υε ι σ '
' λ ος cx. υ'ο cx.Lρεσισ.c ΚΙΧι'έ
τε 'J. "
I1 't;~
. ΛδιχίlΧ xι:.r: t ':'ίσ-r, 87

.Η "Ι' -
ίtOLXtr~Lιx. τω'l
, ~ "λ'
ίtριχγμ~τω'l με ο ο το χα7ΙΧ.Π
• λ
ηχτο π
λ'
εyμι:t

~ης ζων~ανηζ ά:λληλουχίας ~oυς εΙναι οΙ όρδες τών κληρωτών και

TiJ'l έΠΙΤ«Υμένων που στρατολογήΟ-l)κιχν γι« μ', & πctγκόσμtα
έχστριχτεία OριCΊμβoυ προορι.σμένΥι, μετιχ τ·ην τροίtGr:Lοφόριχ. χαμπ~
71)ζ, \lΌc υποτά.σσεται στ~ Οι.καιοσU\lη :-:ηι:; ήττας τηζ.
Για. νιΧ προσεΥΥΙσουμε την έννοια «ύτη; τηι; εύνομίας πρέπει
να Οεωρ-ήσουμε 7α πρά:γματα με ά:ναστραμμένη τ~ν "POOr:nx~ της
iιOικ'ίjς μας συν-ήθε ιας.
Τ 'η
, ~
υιχιχιοσυνΥι,
, δ)
." , ΙΧ
δ' .
-η, πρεπεt ,,((."t''1jV
. .αντοφυσουμε
, . .
σαν Ε1'/.Ο-
,
σμια τσίξ'η, και ν" τ~ν OCναζητ-ήσουμε στα μέρη που ξεσuγηθίσαμε
•
νο: φιχντιχ
ζό
μctστε πωζ υπαρχει.
• • •
Θιχ δεχτουμε τό7ε ότι άοιχεί ό χειμώνας οταν μιχργώ·ιει τόc
δέντριχ, ξεκάνει τιΧ ζωύφια., ιΧ.πωΟεί τιχ tiΥρtμιιχ σΤ Lζ κωχες και
ετοι.μ.ά.ζει στούζ σπόρους τό'ι έV7ιχφtασμο καί τη σfιψΊ).
'Ότι, «πο τ~ν άλλΥ) μεριά., ιi8ιχεί το θέρος, όταν παραδίνει τίς
πΕτρες στον πυρετό, σωρεύει πιχτωσιες τον κουρνιαχτ ό} στερεύει
τιΧ ρέμμιχ'7ΙΧ, μάχεται τα σύννεφιχ, σπέρνει στον ιiέpιx το πνίγος, χαι
ά-ναγκιΧζει --:0 μεστωμένο σώμα της VUX'7!tc; νά ό:ποσα.ρχώνετιχι χα.ι
νιΧ λΙΥνεύει.
Με παρόμοιο 7ρόπο ΟΤΙ ~ στιγμ~ της ocκμ'ίjς του λοuλοuδιου
σuνιστoc μια τ;ράξ'η ύβρης. 07Ι 70 μηλο που κοκκινίζει στ~ν άκρη
του κλώνου εχει είσέλΟει στο στσίδιο μιίΧς κολσίσψης ύπερβoλ'ίjς,
ΟΤΙ τό περιβόλ~ που πριχσtνίζει. άοιχεί Τ~'I ξερολιΟιιΧ. K ΙXt «κόμη οτι
.η στέγ·ιια καί ή γύμνια 7'ίjς ΣαχOCρας εΤ·ι<Χι έγκριτη, μόνο έπειδ~
ίιπσίρχουν οί «πέραντες πεδιάδες τ'ίjς Κ ρακοβίας.
ΣυνοΨίζοψ:ιχς σε μι&. τέτοια γραμμή το νόημα τ ων τ.αρατ·l)ρ'ή­
σεων πού μπορεί νιχ γίνουν με βtiσΎj τό σχέοιο τ-η, φύ σης καΙ την
οίκονομΙα. τ'ης ζω-ης καΤΙΧλ'ήΥουμε στό πνευμιχ ένός ό:ξtώματος,
σίιμφω·ια με 70 όποίο τα ",ρσίγμΟΙ7α συμμορφώνουν το δραστικ ό
τους λόγο στ~'I πειΟ':' μιίΧς ένιαίας πορείας με OCντίδρομη φορσί .
.Ο ενα.ς δρόμος συμτ.ροπέμπει τά. O'JTIX στην όρμη της
;:λ~ρωσης χCΙί :--ης άνόοου_ Π'.εωΟοτεί τ·ην ΚCΙ-:-ιXφΙXcrη, ένθctρρVνει.
• ) - 'δ . -. 'θ
70ν Π . ουτο. ευνοει τη γονιμιχ ΙΧ, ΚΙΧ'7ιχνευει στα. ερα. τ ο ναι κιχι το
. • , "
άμiιν.
88 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡΙΑ

είναι ό δρόμος της γέννφης, της άχμης, του θσ.λους, του

πόρου , της κυριαρχίας, της χαρας, της /)ισ.χυτηζ ύπεροχης.
ΣτΎ)ν πορείΙΧ α:ύτ~ ύπά.ρχει ενα άχρότα:το σ-ημε'Lο, που ή όρμη
των όντων θα. το ύπερβεί φυσιολογ ιχα. χαι άβίαστα. Χωρις δηλαδη
ύστεροβουλία και πρόθεση, χωρις καχότητα περιφρονημο χαι
ορσ.σος . 'Επειδη η στιγμη α,;τη της εξαρσ"l)ς, τ'ης ciν«πότρεπτ"l)ς
υπερβολης και της φυσιχης τελεΙωσ"l)ς είναι νόμιμ"l) και κοσμιχα.
διατεταγμέν"l).
, Α λ λά τη σηγμη αυτη - χι έδω βρίσκεται το παρσ.ξενο του
κόσμου - που ή φορα του ρυθμοίί τους άνεβσ.ζει τα οντα στην
άκμ~, τη στιγμη τ'ης ιΧχρας επίτασ"l)ς που τα ίδια τα οντα θα θέλανε
να τ-η ς φωνάξοv" έχεΖνο το

Σταμάτα J.οι nό ι'! είσαι τόσο ώραία,

του σ.νικητΟνιχ"l)μένΟυ Φάουστ, εχει χιόλας σημσ.νει η έπίσ"l)μη

είσοοος στη γη της σ.l)ιχίας .• Η ζαρια της σ.νταπόl)οσ"l)ζ εχει ριχτεί,
.η άπόφασ"l) της τιμωρίας εΙνα ι πια ύπογρ«μμέν"l).
Δεν εΙναι άνεξ~γητo, νομίζω, γιατι α,;τη τη στιγμη του
ανθρώπου οί ελληνες πίστευιχv ότι ύπάρχει. χίνου\ιο ς να τήν φθονή­
σουν 01. θεοί:
•
Έμο! δΙ; α! σα! μεγάλαι εύτυχ ίαι ούκ· άρέσ/(ουσι, έπισταμένφ
τό θείοι' ώς εστι φΟΟ Ι'εΡόl'.

Έτσι τα οντα εΙσέρχουνται στον /(λλο Ι)ρόμο του' Αναξίμανl)ρου,

οπου το γενικό πρόσταγμα σ.νατίθεται στις δυνάμεις της /(ρν"l)σ"l)ς .
•Η φθορα χαι η πτώσ"l), ό μ«ρασμός και η σvppixvwa"l), η κατα­
φορσ., η σ.τονία η φυγη και η κατσ.λυσ"l), η έλάττωση χαι ό σωρια­
σμός, Υι παρέλευσ"l) Υι έγκ«τάλειψ"η χαι Υι ΤUψ"l), ό αφανισμος καΙ Υι
μεγάλη Λ~θη άνεβαίνουν σταθερα στο φως, σ.ναλαβαίνουν εορτα­
σηχα την άρx~, χαι uπ"l)ρετουν με πίστ"l) τη θητεία τους .
Τ ότε σβ~νεται ή πυρχιχγιά της ϋβρ"l)ς, πλ"l)ρώνεται το χρέος
στό μηοέν, κορένVUΤΙΧL τό μένος της άντιxπό80σΎjζ, χιχΙ ίσοζυΥι.ιχ­
σμένοι οί βραχίονες της Ισορροπίας οείχνουν πάλι τις άνεχτες τιμες
- - Ι ,
T"l), κοσμικ"l) ς αποχαταστασης.
 89

. Οπότε άρχΙζει έκ νέου ή όρομολόγ"l)σ"l) ,ων ΟΗων, του καθενός

ξεχωρισ τά., των ζευΥων των όμάδων και των συστ-ημάτων (ίΙρύ­
τερα, και ολων μαζΙ, σ,ον πρω,ο ορόμο τ'ίjς άνόΟου .
• Ολόκλ"l)ρ"l) αίιτ-η -η ό,αλεκηκή ,'ίjς άδ ικΙας και της ,ίσ"l)ς
σημαίνει ocπλά:
Θα. φυλλομαδήσουν τα μπουμπούκια. πού σ.νοιξιχν· θα σαπίσει
ό κιχρπός που εύώδ ιιχσε' θιi βουλιάξει στις ροεζ της 'Ιυχ-:φ:; ό ήλιος
του μεσ"l)μεριου· ό ώραίος . Α Υχ(σ"l)ζ πού αναψε τον πόθο στή Οεά.
Οά. γερό:σεt και οα. ρημαχτεί' οα. μαχοιιρωθεϊ στο Κ απ,τώλ,ο a
Κοιίσαρ' οΙ βορ,άΟΕ ς θα. πληρώσουν στ 'l) νηνεμίοι' το • ΑοίισΤΕρλ,-:-ς
θα. γΕννήσει τ-ην • Αγίοι • EHv"l) του' Ατλοινηκου· οΙ πόλΕμο, του
Όχτσ.βιανου θα: χλεΙσου\ι τ~ν πύλη του νιχου του πολέμου' ό
μοuζiΚΟζ θιi κοιμηθεί στον κο ι τώνα του τσάρου' έχείνοι; που τόν
'''ΡαΥοu1>φοιν 1>1:ν άμφιβό:λλει πώς οα τον κλάψουν. Κ οιι 1>εν θά.
πεθάνε" μόνον οπο,ος οεν έγ ε νψιjOηκε.
Βέβαιιχ οεν ;:ρέπει. νά. πcr;ραβλέψει κιχνείς στ!. ή σύΧί;ηψη του
. Αναξίμανδρου γιOC τ.ην ά:οιχία κα-ι τ-ην πλ"t)ρωμ"ή, μΕ τον τρόπο που
έχτtθετΙXI. άπα τον "ίδιο} εχει κοσμικο κυρίως χ«ί λ ιγότερο YJetxO
•
νοημοι.

Κ ιχτα τουτο μοτ.ά.ζεt περtσσότερο με τις άνάλΟΥες όρά.σετ,ζ των

ιχλλων nρoσωχριχτr.κων, όπως ~Ένaτ, 1) ανω καί κάτω όΟΟζ του
. Ηράχλειτου l Ύι φιλία. κ'ο:Ι τό νείΧΟζ τοσ . ΕμπεδοκλΥ) .ί), έα.ν άπο ­
βλέψουμε στο εύρύτa.το πλάτος της ενvοta.ςl το μΊ)οεν και το εΤναι
του n οιρμενίδη.
Κα.ι μοtocζει αχόμ-η περισσό"!'ερο, στι:χν cίναλoγιστoυμε ότι ό
οικαστής πού προεορεόει σε μ. ια τέτοια Δ~χΊ) - σ' εναν τέτοιοο
Prozess οα. λέγαμε στή γλώσσα του Κ άφκα - εΙνοιι ό χρόνος .
., Ενα. σΤΟΙΖεΤο , 8ηλα8-ή, που στέχεται. ίtOλυ πιο μαχρυα ιΧπο τ~ν
άνθρώπινη σvλλoγιστικ'l) καί ",ην ά.',OρώΠLνη Kpla"l), οπως αύτή
ποιρουσ,ό:ζετοι, στο 1>ΙΚOΙσT'ιjριO της ' Ι στορίοις , ε1τε σα.ν ή σοφία τοσ
Σολομώντοι, ε1τε σα.ν -η • Ηλ,αίοι του 399 π . χ., είτε σα.ν το Συνέ­
δριο του Κοιϊάφοι, είτε σα.ν ό M3gnus Ι l1ψ'ίsίιοr τ'ίjς μοιuρ"l)ς . Ι σπα­
νΙας.
Κοιι ή νομοθεσία σό μφωνοι με τ-ην όποΙα 1>,κό:ζει ό χρόνος εΙνοιι
90 Η AI' n rH ΤΙ-ΙΣ ΑΚΜΗΣ Σ Α Ν Θ Ε ΩΡΙΑ

ή τciξη των προιγμciτων . Ένοι βιβλίο, οηλοι8ή, που στέκετοιι έπίσης

πολύ πtο μιχχρυιΧ. άπο τί ς πλάκε ς το\) Μ ωϋ σ1j, ΤΙζ κύ ρβεΙζ τ ου
Σόλωνοι, η τή ρωμοιϊκή ΔωΟεκciΟελτο.
'ο χωρος του οικοιστηρίου εΙνοιι το «πειρο . Μια εννοιοι μΕ τ-ην
όποίοι ό Ά νοιξΙμοινορος ιiπoισχoλεί τ-η σόγχρονη μοικρο φυσικ-η οχι
λιγότερο ιiπ' οσο ιiπoισχoλεί τ-η σόγχρονη μικ ροφυ σικ-η ό Δημό­
κριτος με την εννοιιχ του &.τόμου. ι Ολόκληρ ο το ιΧπόσπιχσμα: εΙΥΙΧΙ
το ά:χόλ ου θο :

Ά ... άΡΧιί ν .. . είρηκε τώ l' ό,' των το απε ιρον... ι;ξ ώ l, δέ ι;

γέ νεσίς έστι τοίς ούσι. καί τι; " φθορα l, είς ταυτα γίνεσθαι
κατα τό χρεών ' διδόναι γαρ α ύτ ά δίκl}Ι' καί riall' άλλ ιίJ.o ις
τιίς ά δικίας κατά τι; " το υ χρ όνου τάς ll·.

ΕΙνοιι φοιν ερο ΟΤΙ -η ποιρciστοιση της οικαιοσόν ης του ' Ανοιξί­
μοινορου μπορεί να έφοιρμοστεί στ-ην περιοχ-η της ιiνθρώπινης
πριiξYjζ, Οτα.ν ό άνθρωπος κατανοήσει ότι ά ποτελεί μικρογραφία.
- ,
του συμπιχν τ ος.

·Ο σο περισσότε ρο μπορουμε να υ π ερβ οιίνου με το περίγραμμα

της ιiτoμικης μας κατασκευης και νσι σιπλώνο υμε τ-ην προσωπι κή
μας υπa.ρ ξη στήν tXTιxa7j του κόσμου, τόσο περισσότερο πλησ ισ.-
•
ζουμε το λόγο της ιiναξιμciνΟΡειας Οικοιιοσόνηζ .
Τ όσο, που στο τέρμοι αίιτ'ίjς τ'ίjζ ρoπ'ίjζ θσι βρίσκαμε τ-ην
τΙΧύ τιση του ένος ύποχ.είμενου με τOt πολλιΧ άνηχε εμεvfX, . ΑΟει&.­
ζοντοις ή ιΧτομική μΟΙζ λήθη , θα μ(iζ γέμιζε -η φυ σι κ-η ιΧλήθειοι. ' Ο
ιΧνθρωπος θα γινόταν ενιχ με τά: δέντριχ , με τα: φύκια , κιχι με τιΧ
χρώματοι . Στό στίχο

Λ έω: ι,α γίl', ι αληθι νή σα δέντρ ο ή ώρα ία Μυρτώ.

-η λέξη' ιΧληθιν-η' εΙνοιι Ο,ΤΙ y cci τα ζωντοινα το μυστικο σημεί ο που

τ α. χάνει ζωντc:ινά..
ΤΟ οεύτερο στοιχείο που οικοοομεί τ-η ου σκολίl<, προκειμένου
να έφοιρμοστεί στα ιΧνθρώπινα ή δικαιοσύνη του ' Ανοιξίμοινορου
ε!νιχ ι ~ σφ oδp~ ά.ντιΟικίιχ &.νιΧμεσα. στού ς ού ο ιχυτου ργους του
ιΧνθρώπιν ου κοιί του φυ σικου Opιiμl<ΤO ζ .• Ο ύ πατο ς στ-ην ιΧνθρώπινη
.Η ιiv!iYK'1] 91

πριΧξη Ε1ναι ή έλευθερία' δ υπατ?ς στή φυσιχή τιΧξη ε1ναι ή άνάγχη.

καί Οεσμός τε Άδραστείας όδε.

Ή άνάγ><η. Οί ,οέΕς ΜΙ τΟι νοήματοι πού Οιλίεψαν οί Προσω ­

χροιτιχοι τιχξιοεύοντας τις έπιφάνειες χαΙ βουτώντιχς στό βυθό του
πελcXγoυ T'ij, φύσης, έοώ με τήν παρατήρηση χοιΙ έχεί με τΙς συναρ­
τησιακες ενοποιοσσες του οιαστοχασμου, μΠΟΡΟU'J νά σuνοψιστοuν
σε μ[α εννοια.
ι Η εννοια ιx.ύτ~ θά δοκιμάσει και θιχ προσπεράσει όλόγ,Χ"t)ρο το
corpu s T'ij, άνθρώπινης γλώσσιχς, όσότου στο τέλο ς νιΧ βΡΕί χαί νΟι
οιοιλέξει τή λέξη ποιι θΟι περιβληθεί τήν χόψη το;; φοβ εροίί της
,
σχημιχτος.

, Η λέξη αύτή εΙνοιι ή άνάγκη. ΣτΟι βιΧρΙΧθροι T'ij, <ixo'ij, μιχς ηχεί
σΟιν ·ηχος ΟιπλΟς. Κ ιχΙ στΟι γχρεμνΟι τοίί νο;; μοις ιΧντηχεί σΟιν άπόηχος
πού σβήνει. Δυστυχώς. ΤΙς περισσόΤΕρες φορές.
Πόσο ίΧροιγΕ έπίμονοι, συλλογίζομαι, στοχαστες βοισΙΧ'JLσμένο,
η κοιθοιροί πο,ητες άνάγοντοις τΟι φαινόμενα T'ij, ζω'ijς ΚΙΧΙ της φύσης
σε γένη οσο πιο γίνετιχι γενικά, δεν npoancie"t)acxv νά: ύψωθουν στις
όιν«λογες γλωσσικες όινηστοιχίΕς!
Μέσιχ οηλοιοη όιπο τό πιθ«ρι T'ij, γλώσσιχς έπιχείρησαν νΟι
ξεοιοιλέξουν καΙ νΟι όιγοράσουν σΟιν κτημα ίοιωηχο έχείνΕς τΙς λίγες
λέξεις, δέκα η πέντε η δύο Χ<χι στήν άριστη περtπτωσ"t) μία, που νιχ
,
τα χ λ' "\
εινουν ΚΙΧΙ να τ α. λ'ενε ο
"λ α. ' ο 'Ελ'
. υΤΊ)ζ , •
'θ ηκε Χα.που το
υ π<Χινιχ ,
•
πριχγμιχ:

Κι άπό ιό πενιχρό rιίς πίκρας λεςιλόγιο. δύο,

κά l, rρία. λόγια: ψωμί, καημό ς . ά γ άπη.

Τ έτοιες , γ ι Οι ποιριΧδειγμιχ , θιΧ •τιχν οί λέξεις μελέιη θαl'άτου

στόν Π λιΧτωνα., έιι τελώς έχε ιν στόν ι Αριστοτέλ"t), άρετι] καί
όμορφιά στ ον Πίνοοιρο , άγάπη στον 'JYjaOU, κωμωδία στόν Όχτιχ-
92 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΡ ΙΑ

βισινό AuyouaTo κσιΙ στό Δσ.ντη, ωgίιο στον Κσιρτέσιο , πόλεμος

στόν • Ηρσ.κλειτο, σχετικότητα στον' Αινστσ.ιν, τό ήγεμονικόν στό
Μσ.ρκο Αύρήλιο, ατη στόν ΑΙσχυλο, δήμος στό Σόλωνσι, δόλος κσιι
άπάτη στο Μσικρuγισ.vvη, τάφος στόν Κσιβσ.φη , άγω,·ία στον
ΚΙρκεγκωρ , έργασία κσιι κεφάλαιο στο Μσ.ρξ τΡαγωδΙα κσιι όλιίθεια
στο Νίτσε.
'Η πσιρσ.δοση πού <μεινΕ "πδ το πέρσισμσι του Θσιλη στδν
"ρχσιίο κδσι-ιο ι-ισ.ζ α.φηκε ι-ιια. α.νσ.λογη λέξη, πού φσιίνΕΤσιι να. ΕΙνιι:ι
τόσο δφένη ι-ι< το πρσ.γι-ισι , δσο ή σκέψη των προσωκρσιτικων ητιι:ν
πρωτσι ζωή κσιί πρσ.ξη κσιί μετα. στοχσισι-ιδς κσι! θέσιση. Για. το Θιι:λη
κιι:ί τή λέξη τ ο ι> το σωσι-ιένο εΙνσιι το άκόλοuθ ο:

Θαλής ερωτηθείς τί Ισχυρότατο,' είπε"

·ά"ά γκη. κρατεί γαρ πάνrων'.

Με λίγη φρονιι-ισ.δ .. , πιστεύουι-ιε, ι-ι< λίγη κ .. λή θέληση, με λίγη

• 11 Ι _ \ , • • ,
οχι κσικη τυχη, π ..ντ .. Ι-ΙΠΟΡΟUΙ-ΙΕ ν .. προσπερσισουμΕ την σιν .. γκη .
Ν σ. της ξΕφευγουι-ιε, ν' "φήνουμΕ πίσω ι-ισις όλες τΙς δυσσ.ρεσΤΕς
συνέπειες που την άκολουθουν, κ .. Ι Ίσως 'ίσως να. την λησμονουμΕ .
• Α λλοίμονο. Ποιος κοιμισι-ιένος στούς άγρούς φοβήθηΚΕ την
εχιιiνσι, κσιθως πλ .. τάγιζε ιiιχσιλωτη τή γλώσσ .. της στο "ρισΤΕρό
του .. ύτί! κ .. ί ποιο νήπιο θα. ιiίστ .. ζε νσ. όtπλώσει το χερσ.κι του
στου λιοντσιριου το στ6ι-ισι!
'Ο πικρος Καβσ.φης ι-ισ.ζ ξ ..νσιθύμισε οτι μπροστα. στη φωτια.
έκείνοι ποιι τρόι-ισιξ ..ν δεν ησ..ν ό ι-ιικρος 'Αχιλλέας κ'" ό ι-ιικρδς
Δημοφών , άλλα. ή ΜΕτσ.νειρ .. χι ό βσισιλιόtς Π ηλέ"ζ .
'Α ντίστροφ .. οι-ιοισι, οΙ νήπιοι μπροστα. στην σ.νσ.γκη είι-ι .. σΤΕ
έι-ιείς, οί ένήλικοι. Γι ..τΙ ποτε δεν γνωρίζουμε να. "ντικρύζουι-ιε το
,ι, ,,, .
προσωπο της στην πρωτ .. ρχικη .
σιΙ-ΙΕικτη Υυι-ινι .. το υ

• Αλλα. κι όταν γνωρίζουΙ-ΙΕ, δεν τολι-ισ.ι-ιε. Κ .. ι προοικονο­

μώνΤΙΧζ eit εΙπώ Οτι. έκεLVΟL ποu τολμουν εΤνa:ι όσοι ύψώνοuvτcxι
, \ -
στην περιωπη του τρσιγικο υ προσωπου .
- ,
, Απ' οσο κ .. τέχω, θα. εΙχσι να. άν .. φέρω ι-ιί .. ι-ι6νο περίπτωση
ποι. μέσσι στο χω ρο της θεωρητιχης ζωης εΙδΕ γυι-ινο τδ πρόσωπο
T'ij, "νάγχης κ'" τόλμησε να. τδ άντιμετωπίσει σα.ν τέτοιο.
·Η ci"ciyχTj 93

Είναι ό ΚυρΙλωφ του Ντοστογ ιέβσχι , πού .χνεβιχΙνει ώς την

τ ε Ρ ά σ Τ ι cx πράξη της <Χύτοχτονίιχς, γ ι α να ιiπoδείξει τ~ν υπερoχ~
της έλευθερίας τοίί ιiνθρώπoυ π«νω στ~ν .χνάγχη τη ς φόσης.
Με τ-Ιγ.ι αύτοκτονΙιχ του, την πριΧξη της σΤΙΥμtiXtα.ς -ηττα.ι:; του
«νθρώπου l ό Κ υρ ίλωφ ένΙχησε την α.νά.Υκη, τη,) κατά.σταση τ~ι;
ι , , _,
αιω'''ιχς '''XΊJς ΤΊJς φυσηζ.

ΚατιΧ το ίίτο ή πράξη ιχίΙτοίί του Δαιμο'"σμένου ιiπoτελεί το

πα.ραoειyμcι του ένος XCΙL του μ.όνοΙ) δρόμου, πού προσφέρεται σα:ν
8υνατόΤ1]τα στήν ιχνθρώπιν"lj έλευθεpιCΙ να: ύποτάξει τη φυσικη
, ,
αναγΚΊJ·

Τ ό παράδειγμα τοίί Κυρίλωφ - πάντοι μέσιχ στΙς OεωΡΊJτικές

του συντεταγμένες - εΙνα, .χκραίως ιΧκρο. ~Oρισμένως βρίσκεται
ι
περα απο
• \ \
τον
Π
ρομη
θ'
εοι του
- Α'
ισχυ
'λ
ου,
~
οπου
ι ι
υ πιχρχει
•
η συμφι-

λίωσ1j του ά:νθρώπoυ-τιτιiν α KΙXi. τοί) θεου, χα.ί πέρr.ι κ(Χί rχπo τ-η
Θuσtα. του . Α βρα.&.μ, οπου το σχέοιο του μύθου σταματώv-rcι ς στ-η
φ«σΊJ της δοκιμης δεν προχωρεί στ~ν ιiφιxσ ία της .χνάγκηζ. Στον
Κ υρίλωφ δεν υπάρχει συνδιαλλαγή οι:)τε δοκιμασία.
'ο Αίσχόλος μπορεί να έπισΊJμαίνει δτι στ~ν .χνάγχη ύποτάσ­
σουντιχι οι ιΧν6ρωποι κιχί οί θεοί. . Αλλα. έν όψει αυτης της άλήθειcιζ
θα. μεΙνεL οώΟε άπο την ά.νCΊγκη. 'Έτσι , με το <ριλιωμο του
Π ρομηθέΙΧ κιχΙ τοίί Δία ~ .χντιδιχία α'ίρετοιι, .χλλα .η ιiνάγκ'~ μένει .
' -
Α υτος "λλ ωστε
Ο'. ,.
ειναι και , ι
Ο ' λ-λ"ηνικο ς
ε - ,
τροπος . Τ ο- χα.τ«φ"τιχι;"
στοιχείο, δ'~λαδ~, τοίί ελληvικoίί πεσσιμισμοίί.
Τ Ο 'ίδιο συμβαίνει καΙ στο συγγραφέιχ τηζ Γ ένεσης . Ό θεός
λυγίζει μπροστα στ~ν ιiπόφιxση τοίί 'Αβρααμ να σφάξει το πιχιδί
του, καΙ έπεμβαίνει. ι Η ιiV&:YX1j έοώ ιχνnΧΡόζετfXΙ, rχλλ&' οεν ιΧΥγί­
ζετιx ~ ουτε rχπo τον ιχν6ρωπο ουτε ιΧπο το θεό. Μόνο στ~ν περί­
πτωσΊJ που παρ« καΙ πέρα ιiπό τ~ διιxτιxγ~ τοίί θεοίί ό γέρος θα
χcxτέβιxζε τό μιχχΙΧίρι, 1) μΙΧΧΙΧιΡια θά 'χε πλ~Ιει μιχζι με το σώμιχ
τοίί ποιιδιοίί καΙ το σώμιχ της .xνάγΚΊJζ . - ΑλλιΧ έδώ δε-, ύπηρχε
λόγος νιΧ χcχμtι ό ιΧ\JΟρωΠΟζ, έκε~'/ o ποΙΙ οεν ιΧποφocσtσε ό θεός.
'ο τοστογιέβσκι προχωρώντας ώς τ~ν ιΧκρη θα τα βάλει με
τ-ην ίΟια. την &.vcXyx'f) . Και θά. μCiς πει ΟΤΙ η ά:VOCΥκη της φύσ'Ι;ζ - πού
οα της έπιτεθεί στ~ν ιiπόλυτιx εσχατη κιχι στ~ν .χπόλυτιχ xιxθoλικ~
94 11 ΑΙΏΙΊ; ΤΗΣ ΑΚΜ ΗΣ ΣΑΝ ΘΕΩΙ'ΙΑ

Τ'1)ς μορφή, στ-η μο(ροι θοινάτου δΎjλOΙδ-η - μπορεί νΟι νικηθεί μόνο με
τ-η συνειδψ ·!) χοιι έθελούσιοι πράξη της ",ίιτοκοιτοιστροφης του
άνθρώπου . Με ιχλλιχ λόγιιΧ το μYJοέν μόνο ά.πα τον έαυ τό του νικιέ­
ται .
•Η ",ίιτοκτον(οι -:- ου Ι< υρίλωφ συμβΟλίζει τ-ην πράξ'1) του
ιiνθρώπoυ , που άδυ νοιτεϊ νιi τ-ην έλέγξει η βούλησ'1) του Οεου . " Ολες
οΙ κορυφε ς κocl ολοι τΟι δψη θιi σκύψ ουν μπροστά της. ΟΙ θάλ",σσες
θα: άδειά.σουν χιχι οί. τuφωνε ς θιΧ άπολιΟωθουν.
Κάνοντοις τ-ην ειτ.(οιτη δυν οιτότητοι της έκλoγ'ίjς του ιiνθρώπoυ
πράξ'1) , ό Κ υρίλ ωφ μέσοι άπο το κράτος τοίί Οοινάτου έξεθρόνισε
στον ιχiώνoc τη ουναστεία της ά:ν&:Υκ:ης .
Και εδει ξε , όπου Υ)jς καΙ άστέρε ς και χωροχρόνος καί νους, ση
ό ήλιο ς πού μίΧς φωτίζει "ocl μίΧς φροντίζει , μπροστΟι στ-η φλόγ" της
έλευθερεας που μ.πορεί να κρύβει μέσα της η ά:ν6ρώΠt'J}'j φύση , EIVCH
κερΙ τη ς μιίΧς Οροιχμης.
Βέβαιιχ. , το γεγονόζ στ!. οί Προσωκρατικοί ά.ντίχρυ σαν τΥιν
άνάγχη μέσα άπ ο το χαράκ ωμα μ ιίΧς τέτο ιας άδιοιλλαξίοι ς όφεί­
"ETOCL στο ση άφορμ-ήθηκοιν ιΧπο τ-η φίι Ο'1) .

Ό γεωμετρικος ρυθμος των φοι ινομένων, των προιγμάτων -ή

στυγν-η τriξη, -η όρισμέν"1) σε τελευτιχίιχ άνιΧλυ ση Οιαλεκτικ·η του
μηδενΟ ζ χα !. του είναι σuν ιστ οvν το κo ίτα.σμr.ι των όρων , άπα τούς
όποίου,ς συV&.Υο υνται , Ot<XXPLVO U VTΙXIo , οουλεvοuντ«~ xC(t στοιχει.οθε­
τουνται οί συν ιστω τιχες προκείμεν ε ς πού οίνουν τ-η γεν ικη πιχρά.-
- , .
στιχση της ιχναγΚ1} ζ.

'Ωστόσο -ή παράσταση οιύτη ιΧπο τη" όίποψ'1) της πράξ'1)ς εχει

όδοδεικτιχη περισσότερο σημασίoc. 'Αποτελεί δηλοιδ-η ενοιν χοινόνοι
υ πό8ει ξ ης, στο', όποίο ό άνθρωπος όφείλει νιi συ μμορφώνεται μέ
το να: έπιστριχτεύει το maχίmιιιη της βουληnκης τ ου ουναμηζ, άλλα
κιχι χωρις να ύπερβα.tνει τΟ: όρια. τηζ πεπεριχσμένηζ του φύσης .
' Εξοιιτίocς ocύτου τΟι πρόσωποι της άττιχ'ίjς ΤΡocγω8ίσις σε 8λ'1) τη
οράσ'1) τους τ Οι ποιρocκολοuΟεί στoιθεριi ενα οΙχείο κλίμοι . Τ ο ήθος
τους εΙvσ.ι ιΧνΘρώπινο κα.ι ποτε οεν κα.ταντ ιΧ στ1'ιν τερατω8ίιχ..
ΣΕ σ'χέσ·,1 με τ-ην αύτοχτοvίο: του Κ υρίλ ωφ ή ιχύτοχτονία του
Αί ocντα λ.χ. είναι άλλου ;-::οωυ . . Αποτελεί. κ ιχι φαν ερώνει 'μετιΧ-
.Η ιi\lιXyxΊ) 95

βιχσΥ) σε αλλο γ ένος', Ο" λέγιχμε λογικά. 'Ενώ δΥ)λιχδ-η Ο Α'ίιχς

αύτοκ-:-ονεί άπα κάποια. αtτtα l ό ΚUΡίλωφ ocuToXTovti χωρις ιχίτΙα:
- Μά δέ ι l είσrε μονάχα σε ίς πού σκοτώl 'ετε τόν έα υτό σας
ύπ(Ιρχοον πολλοί πού αύτοκτονοϋ,'.
-
.Με. αίτία.
. ~ . ~.
'
Μά χωρ ίς καμιά. αίτία παρά μο,'άχα Υιά τό
α υ τεςουσιο ε ιμαι μ ο\'αχα tγω.

"
Στο υς Δoc~μoν ισμένoυ<; ιχύτοκτονία με ιχ.ί:-ία εΙνιχι λ.χ. εχεινη του -
πpίγK·~ΠΙX Στιχυρόγκιν .
Τ Ο: οριιχ της άνιΧΥχ-ης, οπως τα Etocr.v οί ελλ'ηνες, εΙν<Χ.ι τόσο
πλα.τιά, ωσΤΕ φτά.νουν \/& περιχωρουν τη δυνα.τότητα κιχι 1'1)\1
έπιλογ-η - τον ορίζοντα δΥ)λιχδη T1j, ιXVOP':'TCL'JY), έλευθερίας - σε
πολυ μεγάλα βελΥ)νεκή.
ουτε κιχι γι« τη μοίρα του ΙΧίσχυλικου Ό ρέσΤΥ) - μι« περί­
πτωσΥ) ύποδειγμ.ατικ" τριχγικη - δεν άΠΩκλείεται στο τέλος ό
,
πορος .

• Αλλωστε η χρήσΥ) άπο -cou' ΠΟΙΥ)τ"ς του άπο μ.Υ)χιιν1jς θεου γιΟι
τσ. άνθρώπινιχ πριΧγμιχτ(Χ δίνΕΙ στην ί,δέα τ:ης έλευθερΙας μιιΧ
διάστασΥ) σχεδον άσυνΟΡΥ)·
Στο ΥεΥονος στι πέντε άπο τ ις σωσμένες τραγωδίε ς του Εύρι­
πΙδη τελε~ώνoυν με τον εωθινο στίχο

τώ.' δ . άδοκιίτω.' πόρο.' ηύρε Οεός.

δεν πρέΠΕΙ να άπο8Ιvοvμε σημα.σ[ιχ συμβα;τικ~.

· Α πό τ~ν άποψη της άγωγης έχείνο πού πρέπει ν« υπογραμμι­

στεί άναφορικΟι με την άντίλΥ)ψΥ) των Προσωκρατικών γιΟι την
cχνciγκη ε Iνα:~ ΟΤΙ οσο 1ttO έπtμονιχ έκθέσου με τον άνθρωπο στον
ζόφο και στο δέο ς τ1jς βιοτικ1jς καταφορi'iς και της u rcoιpxnx1j, του
διάΡΡΙψΥ)ς, τόσο πιο έμπεδα θά τον εχου μ.ε σΤΥ)ρίξει , ν« παλιχίψει
το πείσμα -r1j, ζω1jς του και -r1j, μοίρας του με πεΡΥ)φάνειιι κα ι με
ά.ξ~oσύ\lη. Κ αΙ, προπαντός , vQ: οιακομίσει το φορτίο της ευθ ύνης
του γι α -::-ίς μελλούμενες Υενιες άπιχριχμόρφωτο χαι έμπλου τισμένο .
· Η πρ&.ξΊj των ελλήνων, πο υ ιXΚOλOύ θΊjσε αμεσιχ αύτη τήν
96 Η ΑIΏrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ LA Ι::ΙΙ:;\lI'IΛ

Ψυχωμένη θεωρηση το;; κόσμου .χπο τους Προσωκρατικο ύς, θΟ: το

δείξει .• Εννοω τΟ: Μηδικ.χ.
Στο νεώτερο κόσμο , και μεσα. στιΧ πλο:Ισια. T1jc; χιχτOC σχέδιον
.χΥωΥ'ij ς , δύο παιδαΥωΥΟΙ π λησίασαν αύτον το ν Itρτιο μορφωτικο
Πανδέκτη των έλλ-ήνων .
. Q ενας εΙναι ό CΙapered e, που με μιΟ: περισσότερο μειλίχια,
ά.λλά. άχρ"βως γι' ocύτο ιχΙσθ1)ΤιΧ π!.ο σuμβΙΧΤf.κΥ), ΚCXΤΙΧ\JΟησΥ)
έσuστησε στη νέα όιΥωΥη τ·η σημασία της .χνόιΥκης .
.ο ιΧλλΟζ εΙνιχι. ό Ρο υ σσώ πού με μι.α εuρωστYj τόλμ-η άποπει-
'θ ' ,
.1 . 'ι \.. ιλ "
ρα ηκε 'να προπεμψ ει τις νεες γενεες στο αμει ΙΚΤΩ συνιχπιχντ-ημα

701)ς με τη βλοσυρή σΤΟΡΥη τ'ijς φUσης .

.Η π-:χρ-:Χβολή .ων έποχω ...
97

Η ΗΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞ Η

•Η ποιρ"βολή τών έποχών . Στ,ς σελίδες που άκολουθο\ίν θ ..

έξετιχστεί ή μορφη της ζω ης που ο"l)μιουργήθψε στήν • Ελλάδοι
κά.τω άπα τ~ν επΙδριχ.σ"η του πνεύματος του προσωχραηχου a.ίώνα.
Θα άv"ζ"l)τ"l)θεί ο"l)λοιδη το ποιο της πρ"ξ"l)ς των άνθρώπων, το
εΤΟΟζ της Y.λ~σ"ης τους στα ΠΡ«Υματα. καΙ στά. εργα, κcιι ciκόμ1j ή
φuσ"l) της άφορμης, ό τρόπος της έπιτέλεσης κιχ, το νόημα τοσ
σκοποί) που άπεpγCΧσΤΎjκσ.ν έκείνη Τ1)ν όρισμένΎj παι8ευτικ"ή έμπρcι-
,
γμιχτω ση .

'ΑνιχφοριχιΧ μΕ τιΧ χρονικιΧ χρ"σπεδΙΧ της έποχης που θιΧ έρμη­

νέψω το post οΕν όρίζεται" Μπορεί ~ηx λογαριάσει κcινεΙζ οη τιΧ
πρώτα. οείγματα - εϋρωστιχ μ«λtστιχ οσο και ot «παρχες των
καρπων - βρίσκουντιχι στις όμηρικΕς περιγραφές. ΤΟ anIe όμως
του χρόνου δεν ήμπορεί με χιχνένα τρόπο νιΧ ξεπ ε ρ"σει το 4 76 π. Χ.
ΜετιΧ τη χρονιιΧ έκείνη, που ή Σπάρτη εχει κιόλας π ί σω της
ενιχν προδότη βασιλιιΧ τιμωρημένο με το χ"λκινο χιτώνα του
θανάτου, που ή . Αθήνα εχει σημαΟευτεΤ. μΕ το στΙγμιχ της ίμπερια­
λιστιχης τ ροπης του Θεμιστοχλη, χα, κυρίως πού ό ιχύστηρος
ρuθμος της γλυπτιχης εχε. ·ηδη KOΙTΙXVEUaEL στόν πειρασμό της
ανεσης, ή ωρα της έλλΗVικης ""μης εΙναι άνεπίστροφα παρελθόν.
Δεν πρέπει, νομΙζω, νιΧ μας παραπλανήσε ι το γεγονος ΟΤΙ τά
λαμπριΧ δημιουργήματα του πνεύματο ς και της τέχνη ς - ό Σοφο­
χλ'ijς, τα άναβαίνοντα εργα της 'Ακρόπολης, ό Θουκυοίδης , ό
Ευριπίδης, ή .χρχα(α κωμωδία., άκόμη ΚΙΧι ό Πλάτων με τουζ σοφι­
στΕζ - ερχουντα, μετιΧ το 476 π. Χ.

ι. __
ως το σημειο της καμπης.
_
'Εκείνο r.oIJ μCic; ένΟι.ο:φέρει εδω ETVClt ή πορεία της ά.~JUΨωσ1jζ

7
98 Η ArnI'H ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΙΊΡΑΞΗ

'Η λc{ίκ~ θυμοσοφία. ΠΙΧΡα.βciλλει τα σαρocντα xρόν~ιx τοσ

.
άνθρώπου με το στέμμC( του βιxσιλιίi' , κα.Ι τ&. είκοσι με το r ξίφος
του κοιτοικτψη' . Φ"ντάζομοιι ΟΤΙ ή λιχμψΥ] της όρμης στάθ'Ι)Χε
πιiντα ΠΙΟ auvGtpitOCcrTLX';' άπό ,,:Yι'l εύφορί« Tijr: :; .iπόλαuσ-ης .
- Αλλωστε άπό τήν ιΧΠΟψΥ] της άγω γης δεν ένδιοιφέρει τόσο τ ο
κε φάλαιο '":0 προορισμένο στη φθ ίνουσα. σπατάλη , οσο Ot Ο ΡΟ Ι κα.Ι οί
λόγοι που άπεργ&.ζουντσ.ι τη Οριαμβεuτικη συσσώρευση του πλού­
το" . Κ οιι :Χς μή', ξεχνΙΧμε: ό κύριος στόχος της άγωγη ς είναι πάντοι
~ νεότητα ' Yj παΙΟΟ: ΥωΥ tχ ,η των έν-ηλίκων χρειάζεΤGr.L, στο βΙΧθμο
, ,
πο υ περισσε υΕ Ι .

'Α v θ ρωπιvο
' !
Ε νιχι "δ
το να 'ζ ει
ο χ ιμα. '"
χα.νε Ιζ"70 ι
νιΧ. ΧΟΡ7ιχι',ιΕΤΙΧΙ

βoσκ·~μoιτωδε ς. Κ οιι έκείνΥ] ή άν·ημερη σκέ ψη του Ντοστογιέβσχι

ότι

μετά Ηί σαράΗα χρ,! ι ' ια του άl'Ορ(f)που UIjro i πού μπoρoίJl'

ιιδ ζιίσουl' άκόμη ε ίι'αι ο; ιίί.ίθιο l κα; οί άπατεώι ιες.

πα.ριχ τΟ πολύ σημο πνευμα. χrxί τήν είoικΊj άνα.φορά: της σε vl.έση με
. '.ι ." ,.Ι, ~.\
"τη σηΥμη που ΎριχφΤ'ι)κε, απ-ο ορ ι σμεν''ι ι:χπtJΥΊ) συ ψηγορει γιιχ το

νό'ημCΙ και την άξία -:Υϊζ κάθε προ'ίοu σιχς r;ίνάβαcrης .

.Ο σκοπ ός των έρμηνε" τικιον μου άν"διψήσεων στήν έπoχ~ τi'jι;
•
έλλYjνικης άκμης εινοιι άρχοιιογνωστικος μελλοντολογικάι μόνο. Τ ό
,_ .... , .... .. , Τ \ , , _
νιχ πω ποι οι ησι:χ.ν, και Ύιατι "'1σαν α.υτοι πο υ ησαν στην εποχ"'1 της

νιότηζ τους οί ελληνες, με ενδιαφέρει οσο ένδιαφέρει xc:xi τους

ίδιο"ς.
Τ Ο νάι περιγράψει όμως κοινεις ενοι μεγιχλο ποιρωχημένο χθες
έχοντας στό νου το δαό του ρεούμενο σήμερα , καΙ κuρίως προσέ­
XOVTΙXC; τ ο tiβέβCΗΟ ες ΙXUpLOV, στον τρ6πο που το προοοοποιεί 1]
σημερινή του aTC'ίa1j, νομίζω δη δΕν εΤναι ά:νασχαφή άλλα άνOtκO­
δόμηση.
Γιατί, κοντα σε αλλα , πισ7Ε ύ ω γ ια σω στ ο Ο'η ~ a1ae'l]a'l] της
εύθύνYjς γιάι τίς μελλοόμενες γενιές είνοιι γιάι τήν ήθιχή πριχξη του
κιiOε ζωντανοϋ άνΟρώπου ό. τι χιχ.Ι 1] άτμόσφα.φιχ για το νέο δέντρο
ποu φύ τε ψε (; χ1jποuΡός.
Μί", δυσκολίοι μεθοδολογική πού φοιίνετοιι εύλογη στήν ολΥ]
,Η πιχριιβολη TWV έποχωv 99

προσπάθειιχ ερχετιχι άπΩ τ-ην πιxριxτ-ίjρηση ΟΤΙ κάθε έποχ-η εχει κοιΙ
το δικό της πρόσωπο. ·Οτι δεν ~μπ!,ρoσμε να πιχροιβάλουμε, να
συσχετίσουμε κοιΙ να σuγκρίνo\)με δύο έποχες κοιΙ πολυ περισσότερο
να σ.πoτιμ-ίjσoυμε τον άξιολογικΩ χοιριχκτήροι τ-ης μιOCς στηριγμένοι
στους όρους κοιΙ στα κριτήρια που σ.ντλουμε απο την άλλη,
Γιατι εΙναι άλήθεια πως ή άπόσταση άνάμεσοι σ' εν οι
σύγχρονο πιλότο και στον άρχαίΌ 'Ίχιχρο είναι όση χ<χι ~ &:πόστ<χση
ιχνcXμεσιχ στόν έξυπνο καί στόν όνειρευόμενο.
'ΕνΤΟUΤΟΙζ ή ποιριχβολιχη διάταξη 3εν εΤνοιι οσο φοιίνετοιι
έξωφρεν ι"ή, ' Η ι3έοι που με κατέχει εΙνοιι πως λίγο &ν ξύσουμε το
δέρμιχ του σύγχρονου άνθρώπο\) - άρ"εί να γίνει σωστα ή άπόξεση
- θcX άνακοιλύψουμε μέσα του άκέραιο τον πρωτόγονο,
ΟΙ άνάγκες τοϊ} ανθρώπου κοιΙ πιο πέροι οΙ ρίζες τ'ijς ψυχιχ'ijς
ζω-ης που τις γεννοΟν 3εν σ.λλοιώνο\)ντοιι, 'Εκείνος ό βυζοιντινος
που έλεγε πως ό άνθρωπος είναι ενα κουβάρι άπΩ

άρρώστε ιες, καταπτώσεις, φΟόνο, δυστυχία, τυχαρπαγές,

διαβουκολ 'ίσεις, φλέγμα κα; χολη

ouTE στην έποχ-ή το υ ούτε χαί σ~μερα εΤναι ιΧνεπίκιχφος. "0 ,ΤΙ
.
απε
, \
. . . ανη
.
σ.λλάζε ι εΙνοιι ό τρόπος με τον όποΊο κάθε φορα στεκόμοιστε
,
στι ς α.νιχγκε ζ μας.

'Εάν, για παράδειγμα, Ο άνθρωπος στον Τ ρω'ίκο πόλεμο

εσφοιζε με το όρειχάλκινο σποιθι κιχΙ στην σ.πόβοιση της Ν ορμοιν δίοις
γάζ ωνε με το πολυβόλο μπράου νιγκ 030, το οιΊμοι των νεκρων δεν
άλλιχξε χρωμιχ, Ούτε οΙ έφοδιοπομπες του Θουκυδίδη χοιι οΙ τζεμ­
πι;(ανέδες τ ου Μακρυγιάννη ίιπηρετουσαν ιiιιχφορετικο σκοπό ,
'Όπως οΙ άρχαίοι λάτρευοιν τον' Αρη, όμοιιχ χοιΙ ό Κολοκο­
τρώνης έπονόμοιζε το Βονιχπάρτη '6εο του πολέμου'.
Σήμεριχ ό Έλuτης έμπνέετιχι «πΙ> το Αίγοιίο, στό βΙΧθμο που
κιχί για τον Εύριπίδη οΙ βιογράφοι του ποιροιδίνουν ότι

τού άρεσα \Ι ο Ι .σπηλιές στη ν άμμουδια

κί ο/ ζω γραφιές της Οάλασσας,

Ο(ίτε εΙνοιι άτυχη ή φοιντοισίοι που στο άκρωτήριο της

100 Η ArQrH ΤΗΣ ΑΚΜΗ'Σ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

Φλόρ,ντιχ των u.
S. Α. βλέπει το π.χλα:, ποτέ λιχμπρο Σούνιο τ~ς
νιxυτ,κ~ς ΆθήνΙΧζ .
• Ακόμη <Χξίζει να. σκεφτοίίμε σε τΙ βΙΧθμο ~ νομενκλιχτούριχ τ~ ς
Σoβιετικ~ς Ένωσης θυμίζει τΙς τ.χξε,ς τ~ς σπιxρτ,ιxτικ~ς πολ,­
τεία:ς η, πιχρότι εμμεση, πόσο στεν~ εΙνιχ, ~ σuyγένειιx «ν.χμεσιχ
στ~ν 'ΟλυμπίΙΧ τ~ς Ήλ,l)ιχς κιχΙ στ~ σoυηl),κ~ •Axιxl)YjfLiιx .
'Εν πά.σ-η περιπτώσει, πιχρΙΧβλέπονΤ«ζ ΙΧύτους τους τόπους των
8ύσβιχτων συσχετίσεων, 8εν θα. • βρ,σκιχ λόγο στ~ν πιxpιxβoλ~ του
ιχίώνιχ τ~ς έλλην,κ~ς «χμ.~ς με τ~ σύΥχρονΥ) έποχή, αν δεν λογά­
ρ,ιχζιχ πως έκείνος που μίiς .χφψε τους στίχους

·Ολβιος οστις της ίστορίας

εσχε μάθησιν, μήτε πολιτών
έπί πημασύνας, μήτ ' ές άδίκους
πρά/',εις όρμών
άλλ ' άθαl'άτου καθορών φύσεως
, .'
κοσμον αγηρω ....

δεν ηταν ot)TE έπιστήμονιχς 06τε πολιτικός, ά.λλα ενας OCπο τουζ
μεγΙΧλύτερους ΠΟ'Yjτες του «νθρώπ,νου γένους,
Kιxl τέλος τέλος κιχ! τουτο: ο( άνθρωπο, γ,α. να. περπιχn\σουν
έξιχκολοθουν «κόμΥ) να. ΧΡYjσιμ.οπο,ουν τα. δύο, κιχΙ ο( χωλοΙ το ενιχ
, 't- •
xCtL τα: oEXΙXVLKttX..

"ι στεριχ, ξέχωριχ «πο τ~ συγκρ,τικ~ «ξίΙΧ των έρμYjνεuτικων

έχτιμΎισεων που μπορε'ί νιΧ γ(νουν πά.νω σέ μιιΧ μεγιiλΎj έποχή, τ~
μcγΙΧλύτερYj χωρΙς «μφ,βολίΙΧ στ~ν ίστορίΙΧ του «νθρώπου «πο τ~ν
άΠΟψΥ) τ~ς πιx,8ιxγωγ,κ~ς «κμ~ς, το πρόβλYjμιχ εμφιχνίζε, έν-
Ο'
οιιχφερον KCXL'θ •
κιχ εΙΧUΤQ .

•Η θεώΡYJOΥ) τ~ς Ίο,ιχς τ~ς έπoχ~ς τ~ς ελλην,κ~ς «κμ.~ς, κ.χτω

«πο το φως τ~ς πιx,8ευηκ~ς έπενέργειιχς που άσΚYjσε στον
.χνθρωπο ~ κΙΧθηγεσία: των φυσικων προτύπων, θα μίiς υποχρεώσει
σε <νιχ εΙοος «νΙΧθεώΡYjσYjς των πιχριχοοσ,ιχκων μιχς «ντ,λήψεων
άνιχφορικιΧ με το ποιό , την τά.ξΥ)1 χιχι τ~ σχέσΥ) των πιχιοιχγωγικων
«ξ,ων πού ενυπάρχουν στον κόσμο τ~ς κλΙXσσLΚ~ς . Ελλ.χl)ιχς .
Έχω, γ,α. πιχράδειγμιχ, κ.χνε, κ,όλιχς υπιχιν,γμούς δη ~
.Η πα.ριxβo).~ των έποχω..,
101

έτικέττιχ . χρυσός α.iώνΙΧζ του Π εριχλΎ)' που κράτησε γι&: πολύ καΙ
πού κρατεί ciκόμη, συνιστα άπάτη που προ-ηλθε άπο το έπιπόλα:ι.ο
καΙ προχαΤΕιλημμένιχ ένθουσιιχστιχο άντ(χρυσμιχ του χλιχσσιχου
,
χοσμου.

'Η έποχή του Περιχλη εΙνοιι έποχή λιμών κοιί λοιμών κοιί
σΕισμων ΚΙΧΙ πολέμων, πού όδ+ιγησΕ «κιΧθεκτα aτήν άπίσΤΕυτη
ταπεΙνωσ1j τ1jς . Αθήνας καΙ σε μι&: πλήμμυρα θρ~νων που δεν τους
έχώρεσε οϋτε το Π λημμύριον της Σικελίοις.
Παρόμοια, ιΧπο τον περασμένο κιόλα ς ιΧίώvCt, «νιχφορικα με
τον όπτιμιστιχο καΙ τον πεσσιμιστtκO χαρακτήρα του κλα:σσιχοί)
κόσμου, έπtσ1jμι:ΧνΟ'1)κε βα.θυστόχα.στα οη ~ α.ποψη πού έπι­
χρατοϋσΕ ώς τότε καΙ που ΣUνOψίζOταν σ~ήν πεποίθησ-η πώς οι
ελληνες εζ'1σοιν κοιί στοχιΧστηκοιν σ' ενοι κλίμοι βοιΟειc<ς γοιλήνης, σε
μια Ψ-ηλοιφητή οι'ίσΟηση όλύμπιοις μοικοιριότητοις κοιί αρμονίοις,
χωρίς ποτε να υποΨιοιστουν - ό SancIa iIfipIiciIas! - το θρυμμοι­
τικό στοιχείο της ϋποιρξης κοι Ι το φριχοιλέο πρόσωπο της ιiλήθειoις,
δεν ~τoιν άλλο ποιρά ψόφιοι έρμηνείοι.
Με ιiφoρμή κοιΙ αποιρχή το Νίτσε κοινένΟΙζ σοβοιρος μελετητής
του κλασσΙΥ.ον κόσμου σήμερα οεν θα .ΧΕ νιχ οείξει κcXποι.ον
άνθρωπο 'Ij λοιο που κλείστηκε στο Λοιβύρινθο της ιiπελπισίOΙς κοιί
πά.λεψε το Μινώταυρο του ά:νθρώπινου πόνου ήρωαότεριχ καΙ
σεμνότεροι ιiπo τους έλληνες .
. Α νοιφορικα λοιπον με τίς ποιιδοιγωγικες ιiξίες, κοι, κυρίως με
τΟ: ίδεώοη που κ<Χτα χ<χφους κιχί οιο:οοχιχα έκρι:Χτησα:ν στ~ν ciΡΧΙΧίΙΧ
. Ελλάο<Χ ύποπτεύομιχι μιΟ:ν ανάλογη άπά.τη στ·ην όποία κιχτολί­
σθησοιν ο ί ποιιδοιγωγοί, ένμέρει ξεγελοισμένοι απο τα σφιiλμoιτoι
της φιλοσοφιχη ς έρμηνείΟΙζ, κοιί ένμέρει έξΟΙΙΤ(ΟΙζ της σχημοιτο­
ποίησης κιχ. της συμβοιτικης ",οιροιδοχης που χοιροιχτηρίζει ολες τΙς
ιiκοιδημlΧϊχες διοιδιχοισΙες.
Κ α.τανοεί κα.νεΙς το φαινόμενο. 'Έπρεπε vιx. 'να.ι τύπου
RotIsseau b ποιιδοιγωγος που οα ξέφευγε οιύτό το λούκι_ Χωρίς λίγη
ιiντoιρσίoι στο οι'ίσθημοι, λίγη τρέλοι στο μυοιλό, λίγον 'ίλιγγο που
φέρνουν τα κοφτερά βριΧχιοι κοι, τά φωτερα μετέωροι, χωΡ'ζ
κcχποωuς όραματιχους σπιχσμους κα.Ι μερικές ένδείξεις μονιχχιχου
102 Η ΑrΩΙΉ ΤΗ Σ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

πe:ιρe:ιμιλητoυ δεν εΙνe:ιι εύκολο νCι ξεμe:ικρύνε< κe:ινεΙς .χπο την πεπe:ι­
τημ!:νη.
Νομίζω, 8ηλe:ι8>\, πως η 8ιιΧκρισ7) που γίνετe:ιι σε ολοι τιΧ
πιχιoι:xyωγικCι EγχEφίδιGι στον τύπο των ίδεωδών Ttou έπ~χpά.Τ1)σαν
στην' Eλλciδe:ι "ΠΟ τον Όμηρο ως τους Στω'ίχου ς εχει .χμφίβολο
κύρος . . Εκείνο που .χσφοιλως κοιΙ οηλώνει κοιΙ έξυ πηρετεϊ ε!νe:ιι ενοι
βόλεμe:ι στη 8ιιXτe:ιξη των πρoιγμcί.των πο!> κοιθεοι\)τΟι βρίσΥοο υντοιι
μονψοι σε "νοιβρασμο κα, σέ: σύγκλ\)ση .
τι σημαίνει ηρω'ίκο ίοεω8ε ς, κα, γεωργικό , κe:ιΙ πολιτεια,ϊδ,
κα! κοσμοπολίτικο; Ke:ι! τί ί8εωδες τ'ίjς είιγένειοις , κα! τ'ίjς σοφίας;
Τίποτα περισσότερο , νομίζω , "πο το οτι τη μίοι φορω τΟι φ ριΧγ­
χιχe:ι , την iίλλη φουστοινέλλοι, την iί.λλη χαρe:ιγκοvνιχα , την άλλη το

. .
σαλβιΧρι χοι! το πe:ιπcί.ζι , χοι! την iίλλη τη νησιώτικη βριΧκα ' ποι>
,
χttνει τριχι - τραχιχ
..
Πρoβe:ιίνoντας σε τέτοιο\)ς ε!l>ολογικους έπψερισμου ς εΙνe:ιι σιΧ
νιΧ κατηγορουμε ενοιν κ'ίjπo μέ: λoγ'ίjς ξύλα κα! κοιρπο(,ς iί.λλoτε στό
ονομοι του πεύκο \) , iίλλoτε τ'ίjς ροοαχινιίΧς, iίλλoτε τ'ίjς έλιίΧς, τ'ίjζ
λεύκας τ'ίjς ρογ8ιίΧς, κ. Τ.λ.
EΙνe:ιι Ι>ηλαl>-η ζε\)γoλcί.τη ς ό . Ησίοοο ς μέ: το ίίνΙ π,ο προκομ­
μένος cί.πo τ ό Θεδκριτο των 'Βο\)κολ,χων; Ke:ι! πολεμ,στης ό
Δ ιομ>\87)ς γ~ννιx,ότερoς cί.πo τον καρτερ,κ" • Επίκουρο πού πέθανε
uπομένΟVΤΟΙζ ~ρω"ίκιX τη στροιγγουρίοι του; ΚαΙ εΙναι ό ΠρόδΙΚΟζ
"ΠΟ τη ΤζιιΧ πολίτης σοφότερος "ΠΟ τον "θηνΙΧϊο Τέλλο τ'ίjς σολώ­
νειας διήγησης Κα, πως έπιτρέπεται νιΧ λέμε πιο κοσμοπολίτη το
στω'ίκο Κλε"νθη cί.πo τον ίστορικο • Ηρόδοτο πού νίφτηκε στ.χ νεριΧ
του Νείλο\) , κα! του ΕύφριΧτη, χα! του "Ιστρου , κοι! του 80ρυ σθένη!
• ΕξετιΧζονταζ μέ: "κοιοημοιϊκο μ"τι το ποιιοοιγωγικο πρόβλημα
στ-ην κλασσικη . ΕλλιΧοοι, οεν μίΧς cί.φ>\ν« το σχοτιΧοι νιΧ ξεχωρί ­
σουμε τCι φαινόμενα. Κανένα ζ>\τημα χα! καμία cί.λήθε<α δεν
-ημπορεί νοι ιΧλωθεί με τον χοιθωσπρεπ,σμο χα! τη Οεοντολογία.
ΚαΙ "κομ') πιο πέρα, ό σο πιο πλούσιοι, βρυαριΧ, κοι! βαθύχαρπα
ε!να, τιΧ ζητoύμενe:ι , τόσο χα! π,ο πολύ "ξ,ώνουν το οιΙμοι καΙ τον
ίΟρώτα. Δέ:ν "ναφέρο υ νται πόλεμοι πού νιΧ κερο>\θηκαν με τα. μανι­
κέτια. rριΧφοντοις ο ποιητηζ τούς στίχους
.Η Π'1ραβολή Τ6Ι'ι/ ί ;; oχ(;r.ι
103

Νά φίλου ,. τό λα ιμ ό σου
καί Ι'ά 'σταζε ό ίδρώτας μου στίς ρώ γες τώ βυζιώ σου

χωΡΙζ άμφιβολίΙΧ οε ,) είχε στ ο μυαλο οϋτε τ ους σπανούς οϋ τε τοίις

άμποΟεμένο\..lς .
. Ω ς έοi;; έμφιχνίζετιχ\ συγγν ωστο το πρόβλ7]μιχ. Δυστυχως
όμως ότι εχει και την καχουργιχή του ό ψ η .
.Η ορισμέν7] μέθοδος ερμψείΙΧζ τ'ίjς κλoισσιx'ίjς έ:λλ'1νιx'ίjς ίδέοις ,
πού στηρ(ζετιχι στον τρόπο των .χχοιΟημοιϊκων τuπων ooYιJf/aE
βοιθμιοιί οι, πέροι .χπο τ~ν ποιροινό1)σ1), στ~ν π«ρσιμορφωμένη χοιι
στρεβλή παρουσία των περι εχομένων Tou χλασσ~κoσ Χ6σμου.
Τό ιΧποτέλεσμα. Ι:XόΤ~Ι; της 'προό80υ' είνιχι νιχ βρί.σκουμε
σήμε ρα τούς έλληνες στoχcιστες τlχμπου ρωμένους οχι στα πόστα
πο\; πoλεμ~σανε, άλλά στό: λαγούμια πού τούς &νοιξε ~ δική μας
ίδι.οτροπ[ιχ .
Έτσι, για πιχρ.χΟειγμοι, ολόΧλ1)Ρ7] ~ προσπάθεισι του κ αρλ
•
ΓΙ οππερ , ,
να ocνιχστυ
λ ' " ..
ωσει στα μιχnα. μας Ενα. κcιινo υ ργιo
• Πλ '
ατωνα

ά'JΕβocσμένο ν άπο τ α ψυχικά πλέγμocτιχ που του ιΧναΧάλυψε , άπο τη

8ιασ τρ oCΡή, τ ο μίσος για τ ους ά,νθρώπους , τον έγω'ίσμό, το φθόνο
κοιι Τ~" ποινουργίιχ του - ο,τι με λίγιχ λόγιοι θα όνόμοιζ ε Resse nti-
nlcnI ό ΝΙτσε - πιστ εύω οη θό: ά.ποτελέσει μfoc ά.πδ τΙς πι.ό
α.ίσ-.(υντηλες μαρτυρίες στην ίστορία. του πνευμΙΧΤΟζ.
Κιχθω ς φοιίνετοι ι στο ιΧνάθεμοι πού συσσώρεψε λιθοβολώντοις
το ν Πλάτωνοι λογάρια.σε να σΤ7]ρίξει τ~ φιλοοοξίΙΧ τ'ίjς προσωπιχης
του άθα.νασ.Ιας.
, Η "!ελε~ταtι:χ α,lσθηση που μένει στον τtμιο ιΧναγνώστη άπό T-l]
μελέΤ7] του Π λάτωνιχ, πέρσι .χπο τ~ βάσχαν1) χΙΧύνωσ7] που βρίσκει
ό nόππερ - ,. Η γ ΟΊ)τεία. το υ Π λ«τωνα' ι εΊνιχι ό ύπ6τιτλο ι; του
σχεnχου βιβλίου του - , εΙνοιι μια οι'ίσθησ1) τρόμου χοιι .χσίΥοιστης
7oιραx~ς·
Δ υστυχως το TpocYIKo .χπόχρυφο της .χλήθειοις εΤνοιι - κοιι στο
σ'ημείο ocuTo ό Π όππερ καΙ ή σχ.ολ-ή του ΕΧΕΙ τό έπα.νω χέρ ι σήμερα,
χα.ί 6α μπορεί νιΧ ρητορευει ιΧνεν6χλητα. γι&: καιρό ιΧΧόμΊ) - OTt Υιά
104 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

, . " Ι \. , ,~ ••
να. ν ο ιωσουμε το πρα.γμα. , πpεπε~ νσ. χοuμε πισω μαζ ΤΥιν εμπειΡΙCl.

ένος ά"όμη παγκόσμιου πολέμου.

Γι.χ τά κοσμο·ίστορα.χ γεγονότα ό ρυθμος του κόσμου κυλάει
πoΛU ιXpy<i. Σ.χ ν.χ μελετίi κά.θε φορ.χ ,.χ μίiς εΙδοποιήσει γι.χ το
βά.ρος 'των πλησιαζόντων γεγονότων'.

Πά l'ω στίς χιλιετίες τυπώνω <ό σχήμα της παλάμης μου

σά ι' σέ μαλακό κερί.

<λεγε ό Νίτσε. τους Ι>ύο παγκόσμιους πολέμους, που κατηγόρησαν

στο στοχασμό το υ , τους ~βλεπε σ.χν μερικ.χ βήματα στο μοναχικο
πεPί Π CΙΤo που ~χ<xvε άνηφορΙζοντιχς τα. οειλιν« cX.πό τη Ntχct.LOC της
Π ροβηγκίας ως το καστέλλι του "Εζε.

, Αλλ.χ έχείνο που προκοιλεί άνησυχίοι δεν εΙνοιι τόσο ή εύφυίοι

του Π όππερ, που στο όνομα μιίiς δημοκροιτίας άγγλικοίί Ίι άμερι­
χocνιχ οσ τύπου, κα.ι προκει.μένου νιi τά.ξει τά. όπλα. του ένocντίον του
Π λ άτωνοι, μετοιβάλλει αύθο:ίρετο: τΙς προοπτιχές, έπινοεί άλλό­
"οτο: OCξιωμοιτικ.χ σχήμιχτιχ γι.χ ν.χ στοιχίσει έπά.νω τους τή συλλο­
γιστική του, ocνιχποl>ογuρίζει OCδίστιχκτοι τή Ι>ιοιλεχτιχή τά.ξη, κιχ!
μίΧς πνίγει σ' ενιχ έλος άπο - ismus ιXνιxγκt.είoυς, ιΡa.ίνετα:ι., σ1'ή\l
έπεξεργο:σίΙΧ ... ων περισπού80:στων προβλημά.των του.
Έκείνο που προκΙΧλεί OCνηΣUχίOΙ - κιχΙ ή εύθύνη τ~ς Π ιχιδιχγω­
Υιχης στο σ-ημεΙο ΙΧύτό, οσο ΚΙΧΙ των φι.λολογιών YEVtKbTEPΙX εΙναι
πολύ μεγ<iλη - εΙνιχι ή τά.ση των νέων ν.χ διο:βά.ζουν τον Πλά.τωνο:
κιχ; τους αλλους "λιχσσιχους μέσιχ άπο τΙς ερμηνείες του Πόππερ
χΙΧΙ των άλλων, χωρις VOC νοιώθουν την ιχνάΥκη νιχ έπιστρέψουν στα
πρωτότυπα..
'Ότιχν όμως, πέρ« άπα τό ν~ οtιχβαζει Ετσι χa:vεtς )(ιΧί να: στ-ηρί­
ζεΤΙΧL σε τέτοιct έργΙXλείCΙ, δεν διστιχζει ν« κρίνει, νομ(ζω ΟΤΙ, αν οε"
κα.τιχργεί τήν έπιστήμη κιχ! τη μέθοδο, όρισμέ.ΙΧ τίς ρίχνει σε
έπ~χίνδυνεζ Iι.Υσ..νιές.
ΕΙνιχι στοιχειωδως φρόνιμο προκειμένου ." κρίνει κιχνεΙς
κάποιον οχι μόνο να: μελετησει xa.t ν&: ξιχνσ.μελετήσει τΟ: κείμενα.,

τό ίi.γιo Πρωτότυπο.
οπως Θά. 'λεγε ό Ι'χαί:τε , άλλα xat vCc τα μελετησει όλόκληρα. .
. Α ρχη κιχ, τέλος.

"Οτα" λοιπό,' βYl; αύτό τό χl; ιρό γραφο,' είς φώς. δ ιαβά­
ζο,' τάς το 0),0 οί τίμιοι ά,·α )'Ι'ώστις. όρχι; καί τέλος. τότες
εχοl) " τι) δικαίωμα ,'ά κάμrι ό καΟείς τω,' τι;,' κρίση του [ίπ
i,nifI. εϊτ" κατά.

Υριχφει κ"" ξσινσιΥριχφει ό άΥριχμματος Μ αΥ.ρυΥιιχννης.

ΤΟ ίδεώδες τσ\ί έσθλσ\ί. ΤΟ μόνο ίδεωόες πιχιοείας ποu

μπορεί ν' άνεβιχσει στο φως T'ij, κατανόησΊjς η ερμηνευnκη άναπα-
,
ρο:σ τ ο:ση του
-,τροπου χο:.
ι - ,
του τυπου ζωijς των ελλYjvων εί'lιχι το
ίδεώ8εζ τοσ έσθλου άνθρώπου.
Τό δεύτερο εIv<X. ~ Υι σκιά του. . Ειχν -η σχι« ένος στερεου

πριχΥμαΤΟζ μπορουμε να πουμε οη άπο,;,ελεί όΡΥανικό του μέρος.

Τό ιiνn ~ ιδεωδεζ του κιχχοίΙ, -nou τυπιχα έμ.φανίζεται με τΟν
όμΊjΡΙΚO ΘερσΙΤΊj καΙ ούσιαστικα καΟιερώνει το ν κσινόνα στην ελλΊj­
νικη ζωή, ένσσιρκωμένο άμέσως μετα το ν μεΥιχλο Περικλ'ij στον
τύπο του όΊjμσιyωyoυ καΙ του παριχκμίιχ , οα έξεταστεί στην άΥωΥη
- ,
τηζ χρισΥις .
. Ε νδέχεται οί Οψεr.ς πο\> πΙΧίρνει το Ιδεωοες του έσθλου '.1« είναι
περισσότερες. ι Η ποικιλίoc έΚΕt ι:Χκριβως που φα.ίνετιχι .οτι οιιχσπά,
στ·ην ούσΙο:. ιlνασυναρμoλoγεϊ κιχΙ κατα.κυρώνει την ενότητα: .
(Μ'ι)πωι; ΚΙΧι στ~\I Ο Π ΟΙζχ ζωνΤζXν~ μoρφ~, στα πρόσωπα των
ά.νθρώ πων, Ι> βσιθμος τ'ίjς όμορ<ρι ας οεν εΙνιχι συν"pΤ'lJOΊj τοα βιχΟμοα
της ιΧΧλαγης, του τρόπο\) των νέων μετocμορφώσεων στις όποίες
κιiθε φορα: οΙ όψεις κατέχουν ν; CΊνΙ:ΙΡΙXΙOυνται και νά. ίοιωτεύου\l!)
. Αλλσ. προτοv όρίσουμε τί είναι, πρέπει να. άφορισουμε Ο,τl. δεν
εΙν",ι στο ίόεω8ες του έσθλου. Να: καΟιχρίσουμε την εί"όνα του σ.πο
την εντάφια: έΠίδpαCΓ1) τοϋ χρόνου και τoc ά.λλότριιχ έπιχρίσμ.ατιχ.
Κ ιχ, πρωτιχ οΙ λεπρικες έπικιχλύψε Ιζ του όιρισ-:οχρσιτι"ου
106 Η ΑΙ'ΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ Π"ΑΞΗ

οιασυρμοσ, 'Ο έσθλος των ελλήνων γιΟι τοίις σύΥχρονο\)ς μπορεί νΟι
σημ«ίνει κιχl' τον άριστοχρ<Χτ'r) . Ό άριστοχράτης όμως γι« τούς
"λλ
ε
~\. Ι ...
ηνες οεν εσημocινε ουτε τα:
β , " , ,
ιχμπυρ ουτε τα. πα.ρα.σιτιχ..

Σήμερα ό τ αν λέμε &ριστοκρ&της στην οίισία περιγρ&φουμε

&ρχαιολογικα &ντιμουσεία, 'Αραχνοτόπια και κρύπτες όξείδωσης,
τά.πητες σκόνηζ ά.χίνητης , ϋποπτα πετά.γματα νυχτοβίων σε
τύμβους , έρειπιωνες κ«ί όστεοφυλά.κ!.ο:.
Γενια οφιστοχρατική σημαΙνει τ~ν Υ..l'Χτωύσoc γραμμή το\)
μαρασμοσ και της αποσυνθεσης , τ~ βιολογικ·η καθίζηση -: ων κα:τα: ­
βολων σε σλη την έπιγονικη «κολου θία. 'Όσο μ&λιστιχ πιό &μετα:­
κίνητη εΙν<Χι ·η προσκόλληση των &πογόνων στοίις προγ όνο\) ς, τόσο
πιο ρο:γδο:ία: η κο:τα:πτωτική τους ορμή.
ομίζω ότι ε[νο:ι εϋκολο νΟι έπισημα:νθεί η ο:ίτίο: ιχΙιτης της
γενεα:λογικης «βιταμίνωσης. Θα την λέγο:με απλα σπσ.τ&λη ένος
τ\)φλ ου κο:ταγωγικου πλούτου έπιοοτούμενη "πο διανοητικό τύφο,
Ψυχολογικη πήρωση , κcxι ήθ ικη ΠΙΧΡΙΧλυσίΙΧ .
Π ρώτη προϋπόθεση γι" νΟι σ\)νεχίσει 'νας &πόγονο ς τ~ν
ιiΡtστοχρι:χ.τtχ~ Τ ΟΙJ γενια: εΙναι, σχίζοντocς -:-0 κληρον ομικό του
λιμ π ροντόρο, νΟι ξεντυθεί τι ς χλιχμύδες το \) κα, να στιχθεί στ~ μέση
της πλιχτείας )'\)μνός , χωΡΙζ νΟι προσέχει ίiν σκανδαλίσει το
οήμαρχο ΚΙΧ, το δε σπότη, AuTi> θ& 'τιχν 'το πρωτο σκαλ,' της
&ριστοκρο:τικη ς αίιτοπριχγμ&τωσης έξωποιητικΟι έννοημένο.
Τ α όσα &ναφέρει ό Τ άμιχς Μαν για κάποιον &πόγονο τοίί
ποιητη Σίλλερ , πο\ι κατάντησε Ψ ε ύτης κα, γελοίος λωποδύτης,
π αρόλο τό διασκεδαστικό τους ντεκόρ <χο\)ν το νόημα: της ποινης
των εχα:το ρΙΧβΟ ι σμων.
Στον κώδικα τη ς φύσης δεν θα βροίίμε δι&τΙΧξη πο" νΟι
άνα.φέρει στι ό ιχνθρωπος μπορεί να φτ«σει στ-ην αρτίωση του
προσώπου του , στηριγμένος άπoχλειστ ικCι στά τυχΙΧίΙΧ περισ-
. - - .. - .
σευμσιτιχ του πιχπο \) 'η της μ'ητερσιζ του.

'Ο ' Αλέξιχνδρος, πού μίλησε για όφειλες σε πιχτ έριχ κιχ! σε
δάσκαλο, δεν χρω στου σε τον 'Αλέξιχνδρο στ~ σχέση το\) με
 ΙΟί

Κιχί μετα: το rεωΡΎιΧκη i\1 πεζιχντέ, που πηρε το δίκιο vcX

μcιχαιρώσει τον Καπ οSίστρr.cι, σ-:--ην οΙκογένεια των Μαυρομιχα­
λα[ων, που αφηκε τέσσερες δεκάδες νεκρών στ~ν υπόθεση τοίί
έ:θνικου ιχγώνα, δεν άνιχφέρετιχΙ. ιiλλoς άρισΤΟΚρ«Τ1)ζ .
. Εάν τό:. σUνδρoμα του βιολογικοϋ έκφυλισμου καΙ της χατά­
δικ:ης χαU'Jωσης εφτιχσο:ν ν ι άποτελέσουν τιΧ κύρια γνωρίσματα του
ι ,
αριστοκρocτ-Ι) αΠΌ αν · ρωπο
Ι, Ι Ο λ
oyr.K"'Ij' "θ
κιχ!. η
\ ΟΙ .1 . ' ,
ΙΚΊ1 «ΠΟψ"l}, τ ο πριχγμ.α οεν
~,

είχε άκριβώς ετσι στ~ν . Ελλάδοι τ'ijς άκμ'ijς.

τ-ην εννωα του άριστοκράΤΥ] τΥιν ερριξε στ~ν πορεία: της
άρρώστε ιαζ αύτης όριστικoc καΙ χα.θορισηχα .η ά:βουλησίιχ και 'η
χΙΧλά.ρωσ·η πού έμφανίστηχαν στ,η,) όψ ιμ'η έπoχ~ των παΤPι)(~ων της
Pι~μης, και κυρίως ~ Oεσμικ~ ποιγίωσ'η 7'ijς ίδ,οις ποιροιχάροιξης που
πρα.Υμιχτοποt'fjσε ά.ΡΥότερα ή φεουδαλική Ευρώπη κά-τω άπο τ~
δυναστική ευλογία -r-ης καισαροτ:απιΚ'ης τά.ξηζ.
Στον Γι ίνο«ρο κocι το ΘέΟΎνι, πο\.ι Ύι ερμ:ηνεΙα. τοuς φέρνει σιΧ.ν

. ,...
τους πρώτους μουσικους ζηλωτές τοίί άριστοκράτη, τα σκυβοιλοι
"
α.υτα Ί)σαν α.Υνωστα..

rt& τον τριxyoυoιστ~ τω" καλών αθλητών οεν εΤνιχι Ο περ~­

γuρoς τ'ijς ΚΟΙ7οιγωγης, ή κoινωνικ~ σύμβοιση, το βάρος τ'ijς ποιρά­
Ι)οση<; , .η χαρα. των ΚΤΎjμιXτων, ~ περηφιiνεια γι& τα πρόσωπιχ, ~
επιβολ-η στους άλλουζ καΙ ό πλουτος, που προσδι.ορίζει την
';ποστασιιχκη σxευ~ καΙ το χρέος του άνΘρώπου ιχπέναντ!. στο λόγο
"
κιχι. το σκοπα της υπαρ
, - ., ξ'
Ύjζ του.

'Όλα τουτιχ μπορεί νά . χουν τή σημιχσία τους. ι Ο κόμπος

όμως βρίσκετιχι άλλου. ΘΟ: γίνει κιχνείς ό,τι εΤνιχι πλιχσμένος νά:
Υ(νεt, o,n έ:πιβά.λλει τηζ έλευθερ~ας του το χρέος νά γί\ιει, σταν
ξεκι.ψ~σει άπο πολυ πιο πρώτες ctφεΓfJρίεζ καΙ για πολυ πιο εσχατα
,
τερμοιτοι .

'Επειο-η οεν εχει. rrci.To το μ1jδεν οϋτε xoρφ~ τό εΤναι . Κα ί

έπειο-η πρέπει να πιχτ-ήσει. το άπύΟμενο, καΙ νά στραφεί πασχl:'
ζονται:; στο ανανάβocτο ό ανθρωΠΟζι Υ,.α νά μπορέσει νά περπατ~σEΙ
σωσ7ά, να νοημιχτοδότησει δηλoιδ~ με τ~ν οίισίοι τ'ijς ό:λ-ήθειοις κοι;
- , , " .,γ ι • " \" \ Ο'
τ-ηr.; ΠΡΙΧΥματικοτηΤΙΧζ, που οντο:ι:; εςω απ ο:υτον τον εφεραν κιχ.ι α

τόν πάρουν. τον σΤΕ,ΙΟ χιχl' σύντομο δρόμο τΊ)ζ προσωΠΙΚ'1)ς του
10 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

μοίριχς - μοίριχ θΟι πεί κομμάτι - μέσιχ στο;; σΙιμπιχντος το Οικιχ-

'λ ηπτο συνεχεζ.
τιχ '
'ο άγώνιχς τοίίτος εΤνιχι σχεδον Οιχιχταπαλαιστο ς. 'Ο ΠίνοαΡΟ ζ
οεν χουρι:ίζεται νΟι τονίζει τ~ν ουδενία το;; άνθρώπου - τ~ν

. .
άουναμ(a, την ιχγνωσί«, χιχί τή ματ(ΧιόΤ1)Τά. του -ά.πένa.ντι στην
,
κοσμικη απερα:ντοσυvη.

Τή στάση του ά:νθρώπου τη\! οίκε(ιχ στ~ν ύπa.ρχηκή του όριο­

θέΤ1jση, καί τ~ν πρι:ίξη του τ~ σύμμετρη στον κοσμικό προσιχνιχτο­
λισμό, την όνομι:ίζει ά Ρ ε τ ή.
· Αρετ"ι ριζικΟι στην ελληνικη γλώσσα σημαίνει προσαρμογή.
ΓΙ ρoσαρμoγ~ ομως τινός χαί σε τί ; Τ ου Οινθρώπινου Ούνιχσθαι στό
ψυσικο εΤναι λέει ό Πί νδ αΡΟζ.
'Aρετ~ είναι ή πρoσαρμoγ~ τη ς πρι:ίξης ,:,ου άνθρώπου στ~ν
τι:ίξη του κόσμου. ' Η άρετ~ με τ~ν <ννοια της προσοιρμογης είνιχι ή
έξΙσωσΎ) άνθρώπου καΙ φύσης στον )(οινο στίβο του γίγνεσθα.ι.
Ε Ιναι η τΙΧύτιση τηζ Οινθρώπινηζ συμπεριψoρίiί ς κιχί της χοσμιχης
άλήθειαζ.
τη ς κοσμιχηζ άλ-ήΟειιχς. που πιχρΟι τ~ν Oιπρoσδιoριστιχ'~ της
έρωτοτροπ(α είναι μΙα , ά:φοU ό πιΧΥΟ Ι; πάντα: μ«ς παγώνει καΙ ποτε
δεν μας ζέστανε, κ«ί ό χιχρκίνΟζ πιiντα μίiς δαγκώνΕΙ κιχί ποτε οεν
μίiίς χι:ίϊδεψε.
•Η Koσμι,,~ ΟιλήΟεια όντας μΙα εΙνιχι ολόχληρη ή όμορψιι:ί, "oιl η
υγεία, καί ή σκληρότητιχ.
•Η λέξη έσθλΟ ζ <χοντας τ~ ρίζα της στ ο ρημα είμί σημαίνει
έχεί\lον που ε lν α ι. ι Εκείνον που ύπιΧρχει εξω ιΧπό τίς μεταβλητες
τοίί γίγνεσθαι, τίς συνοηχες της ροης χιχί τους ορους της χύχλησης.
Ό,τι τοίί Οινθρώπου μένει Οιλώβητο Οιπο τή ψθορι:ί, μα,φυΟι άπό
τΟι θέσμια καί τίς συμβατικότητες της λογικης κιχί της έπινόησηζ,
σ' ενιχ συντονισμό με το μόνιμα μόνιμο κ",ί σε μιΟι διομολόγηση με
τ~ν άψθαρσίσι, Ο, τι σώζει σταθερΟι τη διαλεκτική της πρι:ίξηζ μας
με τ-ην Οινώλεθρη μοίρα του οντος, αύτο εΙναι το έσθλό. Καί τοίίτο
χιXνε~ τον άνθρωπο έσθλό.
, ,.
• Εσθλός είναι ό άληθινός,
ι ι..

ο πραΥμιχτικοι;, ο ονΤOCζ με τηv

παρμενιδεια σ1)μασία του Ορου.

Τλ {8ε:ω8c ~ ':'ov έσΟλοv
109

Πότε κα.ί. πώς γίνετιχι ό «νθρωπος τουτο το πα'locρετο καί το

πανό:ριστο Ο , τι; . Η πρ&ξη είναι το κλειδί λένε οί έλληνες.
Πολλους αίωνες μετιΧ τον Πίνοαρο ό rκιχίΤΕ , παρότι ξεχινα
ιΣπο άλλους δρόμους κο:ί άλλους δρόμους ιΣνεβο:ΙνΕ<, θα Υ.αταλ'i)ξΕ<
στο 'ίδιο τέρμα. Μ ετo:φριiζoντ«ς στΤι γλώσσ« του την ιΣρχη του
τέτο:ρτου Εύαγγέλιου θα ταυ7ίσει την πpιiξη με το Οεό . ΤΟ 'ι"
ιΣρχη ~ν ό Λόγος' του' l ωιiννη θα στέρξει να του στο:Οεί, οτ«ν πεί

"Ει ' άΡΧ!ί ιίι' ή Πράξ ις.

.Η πριiξη δημιουργεί τον έσθλό, σταν προσο:ρμόζοντας (ιΣρο:ρί ­

σκειν) το ποιό της στό νόημα του κόσμου γίνεται ιiρετ-ι) .. Η πρά.ξη
των ά.νΟρώπων, πού σεν χρειάζετιχι νιΧ . ν~ι μεγαλίιτεΡ1"/ άπό το
"
μ~ίφo μπo~ του ς
,
μεσα
'"
στο μεγιχ
.. ,
σΙJμπιχν, τοuς χιχνει ΠΡΙΧΥμΙΧΤΙΚΟUζ

.. ... ι , ••
οσο χι ενιχ ασ:-ερι , εαν την
ι β' '" λ' -,
ιχνε ασουν ιχΠΩ τα σπ σ..χνιχ το υ κοσμ.ο υ ,

με τα. σημάδια στό σωμoc της των στοιχείων του κόσι.ιου, ώστε νά.
μπορέσουν ν1λ την όlJομά.σοuν ιΧ.ρετ·ή:

Μ"ί στα ;'όl'ιι καΟαροϋ ι'ερου. σΟcl'αΡιί ιrάl'ω άπ' τά β,ί·

ρα()ρα.. ΓΙ11 ' c;πω'r. Άρετι, κα; τι;ς Cδωσαι' ε1 ι α λ Ι ί,\lό
ά,'ομίστ ικο σιΟμα..

Μπορεί "ά ΠΙΧΡΙΧΤ"fJρήσε~ κά.ποιος στι μέσα σε τουτο τό

·,ιοvτέλο του ~σθλoυ υπάρχουν ΣVνωτωσες ιΧ.πορριπτιχές. 'Ότι
πολλά στοιχεία του ά:ποκρούονται χ.ιχΙ ί(ocτα,8ια.βοουντιχι άπό τή
λεπτεπίλεπτη χα.ί πεπαν~ ί8ιoσυyxρcισία μΟΙζ.
I<o:l δίκαιο: ίσω ς. 'Επειοη εΙναι ιχλ'i)θειο: οη Ο πολιτισμος κοιί ή
έΠΟΧ'ή μιχς έναβρύνουντOtι χαί ύπομ.ειδιοϋν , YLΙXTL μπορουν '1ιΧ κατη­
Υορ"ήσουν τοuς βιχνοciλοuς κcιΙ τουζ χaννίβαλοuς σε άλλων καιΡων
την άΟλ ια μοίρα χο:ί τη λύμη .
.Ο μόνος Χίν8υνΟζ πού υπάρχει σε μιιΧ τέτοιιχ παριχοοχ-η εΙνOtι
πώς ή χο:ταφρόνια πού ά.ποδίδουμε στο", άλλους μπορεί να γυρίσει
στά σικά μσ.ς ζυγωματικά, οπωι:; έκείνιχ τά κέρατα στον ύβριστ-ή
του Λ ασκαρά.τοι.ι .
I<<<l πρω7Ο: ή φυσικη έπιλογ·ή . ' Η εμφυ7η εϋνοια, η διαφορα
70υ ",οιο1) χο:ταβολων που δέχεται η ψυχολογίο: .. Α φο:ιρέσ7ε μόνο
11 Ο Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

έχείνη τ~ στέ:νωσΥ) κιxl τ~ δύσπνοιο:, με τίς όποιες εντuσε το φιχιν6-

μενο ή έπιστημονικ7) γύμνιιχ των περιγριχφω ν το;; Διχρβίνου.
Κιχνένιχ πουλι δεν ζήλεψε το «ηδόνι. ΚιχΙ κιχνένιχ γεριixι δεν
λυπήθηχε τ ή λιxλιιi του. ΚΙΧ, οσο γνωρίζουμε τον Α,ιχντιχ ν« σφιiζει
τ« χaιτoιχίδιιx, δεν γνωρίζουμε χιxνένaι τρελλο κηπουρό να: ορμησε
μ.ε το βιχτοχ.6πι στον χ'ijπο, γι.α VQ: ξεπατώσει τον άνθώνιχ του ,
έΠΕι.οη έχείνο το λουλούοι εΤχε περίσσια χρώματιχ, και το ιΧλλο
περίσσΙΕς εύωδιές.
ΟΙ ποtοnχοt <ϊναβαθμο! των γνωρισμάτων στις έπιμέρους
μονάδες των οιαφόρων γενων OLctXOVouv την ποικιλίιχ. χ«ι τον
πλοϋτο T1j, ζω1jς, κατ« τήν ;:ννοια ση ό λόγος T1j, φύσης ολες τΙς
μορφές της τις εχει διατάξει σταθερ« στήν «νιούσα τάση T1j,
βελτίωσης.
'Η σύγχρισ'7] των ποιοτήτων κιχΙ ό φθόνος που τ~ν παρακο­
λουθεί ε!ναι ένεργήματα έξωφυσ ιχά , πο\> όιναβλασταίνουν μέσα στ-i)
φευγαλέα po-i) των Ψυχολογιχων συγκυριων .
. Eeιν ο ι σύγχ ρονοι όμότεχνοί τους έφθόνησιχν το το:λέντο του
Νεύτωνιχ χαΙ του Μόζα.ρτ , αί κατοπινοί τους τούς ciyartouv κιχι
τους θaιυμάζoυν.
,Η φυσικη έπιλογή εχει λόγο πολυ πιό βαθ\> χαι πολυ Πιο σοφό
ό:πό την «νθρώπινη χο:ηΧΚΡΙσ1).
Ό 'Ηρό80τος «ναφέρει μι" βιiρβoιρη ιστορία. Στή Βαβυλώνα ,
λέει, χαι στ-i)ν Κύπρο ύπ1jρχε θεσμό ς οΙ γυναίχες μι« φορ" στη ζωή
τους ν« χαρισθουν στη θε" Μύλιττα προσφερόμενες Ί'ντΙ χρυσίου'
στόν πρωτο ξένο που θα: τι ς διάλεγε. ΟΙ ομορφες τελεΙωναν
σύντομοι τό χρέος τους χαί σκεπασμένες γύριζαν βιαστιχ« στό
σπίτι. ΟΙ "σχημες όμως μπορεί ν« περΙμενοιν μήνους καΙ χρόνους
στο βωμό της θείΧς. rl' αύτή την "διχ'η μεταχείριση οϋτε συλλα­
λητ*O'tο: ανCΊφέΡEΙ οϋτε άπεΡΥίΕς.
Και τέλοc τέλοc τι μπορουμε \1« ποuμε στCι χορΙτσια που ή
ι , .. ~ ...
φυση τους εοωκε εκεινα. τα.
\ θ '
εσπεσια.
ι r ~
ποοια μπα.
λλ"
ETou •ε ξ ω α.ΠΩ
, ,
τό στίχο του" ΑσμαΤΟζ ι Ασμάτων:

ΡυΟμοί μηρώl' σου δμοιοι όρμίσκοις.

έργοl' rr.x,·iro/}!
 Ί'Δ ίδLώδ'ε ς ~O~ έσtn. ο~ 1 11

ι Η δ~~κριτιx"η μ.ετιχχεερι.ση των ιiνOpώπων άπό 7 'η φυσ1) εΙνιχι

<νας νόμος που τον ;:χαμε παρανομία ~ Επέμβαση του ό:νθρώπου με
την είσαγω γη του αίτήματος τ~ς ιΧκριτηζ Ισότητας μέσα στο ίστο­
ρικο γίγνεσθαι,
Αίτίο: αυ~~< τ~ ς έ",έμβασηζ ήταν ό:πο το ,να μέρος ή
λσ.tμαργtιχ κα1. ή ο'ί1)σ1) των ιiΠo τή φύση e:UV(\1jμέvωv, και ιΧπό το
σ.λλο ~ ύ στέρηση κιχι ό φθόνος των ~ -;:o 1'1) φύση ά.νΕπίλεκτων.
Και στις δύο περιπτώσεΙζ ε'/~ στενόκαρδο, πλεγμα.τικό, κιχι
κοντόθωρο - nou στή β&:σ'Ι] του ομως βρίσχου'/ται κ<Χοιχρα
υλιστικες προχείμεlJΕζ - ιΧ.'ιτίχρυσμα: του φαινομένου τ:ηζ ποικιι.ίιχς
ώς προς τΙς φυσικες δω ρε ες έπεξεργό:σ~ηχε τΟ ό:φύσικο πλαίσιο
του ό:.ν-:-ΙΧΥωνισ'nΥ.ου νόμο', μέσα στον ιστορικό χόσμο,
Στην πρώτη περίπτωση ~ τυφλη κα; τυχαία γενναιοδωρία ~~ς
t ,ι Ι' , , ,,~ :1' ι • 'β
φυσης σε καποιο') πιχφνει απο το ν ωιο ', τον περι ΥυΡΟ του u ρ ι-

στιχιχ και αυθαΙρε7ΙΧ το νό'ιjμιχ κα.Ι. το χρίσμιχ μιιiς χιχνονιχότητ« ς,

πού όφείλει νό: σuνεχιστεί άπα.Ρά.βctτ'l} έπt γενεες γενεων, πσ.ρόλο
δη ~ σπερμιχηκ-ή του οιΙΧδοχη ένοέχετ<Χ1" να έμφαvίσεL ολα τά
ύποδείγματα τ';jς όλιγοφρένειας, τ'ίjς ό:νηθικότητας, της διαστρο­
φ-ης , χ«ί της ό:ναπηρίο: ς, Τό φιχινόμενο τουτο είναι ό ,τι σΧ"ljμιχτικtX
κα; άπλουστε υ μένα όνομό:ζουμε σήμερα 'κατεστημένη τό:ξη"
Στ,η δεύτερη περίπτωση 1) λιγότερη :η περισσότερη δυσμένεια
καΙ φειοώ τ~ς φόσΥΙC; ~ τ1jς τύχης στους πολλους έπιοεινωμέVTj ιΧ.πο
την ομόλο γη περιβαλλοντικη ένθιΧρρυνση - την κακη μόρφωση ,
, 'ι .. ., • ') ,
του ς ανιχανους αρχ.οντε ς, T1jV οιχονομιχη κ<Χχοπραγια κ. ι . Π, - κα~

ό:ποθηριωμένη άπο το μένο ς της κατεστημένης τό:ξη ς στήν έμμονή

της '10: xατακpσ.τίi το κέρα ς της' ΑμιΧλΟεισ.ς , μεταβάλλε~αι σε μιά
" ,
επο:νασΤ/ΧΤl'ίζlj
ι
, που εμπνεετ<Χ!.
'"
νοοτροπιιχ
, ':ι. T 'IjV
α.Πυ
~ πεποι'θ"
ησΊ'j ΟΤΙ

ό δρόμος για να ιχυτοπριχγμ«τωθεί ό ά,νθρωπος δε\) είνιχι νά κιχτο: ­

ξιώσεt -:-α. δικά το υ έλάσσονο:., ιiλλιk '/ΙΧ ιΧ.πο:ξι.ώσει. τα ξένα πλείονα
στοιχείιχ.

Το ιχί7Ί)μα τ~ς ά.κριτης tσό71jταζ, όντα ς ιiyνωσ-:o στήν

'Ελλάδα τ'ης ό:κμ.η ς, έμφσ.νίζεται στην ίστορίσ. με τ,η διδασκαλίιχ
του χρισnιχ'ιισμοϋ ,
ΚΙΧ1. ό λόγο ς που τό γέννησε ητιχν «ναγκΙΧίος: το μυσιχρό y~ρo:ς
112 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

της στιβιχρότερης μονοκριχτορίας που Υνώρ,σε Ο όίνθρωπος καΙ το

άποτέλε σμα στο οποίο 08~γησε ητιχν κοσμο'ίστοριχό: 1) '1συχη καΙ
.χοπλη κιχτασυντριβ'η της Ρώμης.
ΣΤ1) νεώτερη έποχή το ΙΧίτημα της όίκριτης ίσότητας έπανιχ­
βίω σε με τη γΙΧλλ,κη έπαν<i.σταση καΙ κατεπέκταση με το σοσ,αλ,-
•
σηΧ.ο χαταχ λ υσμο.
'

Οί ν έες παράμετρο, της ίστορικης έξέλ,ξης - ή έπ,στ~μη, ή

μηχιxν~, Ο uπερπληθuσμός, κιχΙ 1) πιχγκοσμ,ότητα - τροποπο,­
ώντας κιχΙ 8,ευρόνοντιχς τήν άρχ,κή ά:πλή θέση τοί) πρoβλ~ματoς σε
μ,ά: τερσ;τώ8η ΚΙΧ. άξε8,άλυτη μ<i.ζα 8,απλοκων κα, ΣUναρτ~σεων,
οεν άφ-f)νουν νά: φ ιχνεί οτι ΤΟ πρόβλημιχ στη βάση του πιχραμένε,
ά:μετ<i.βλητο, κιχΙ έ ξακολουθεί να 'να, ή έπέμβιχση του άνθρώπου
στη δ,ακ ρ,τ ική μετιχχείρισή του άπο τή φόση.
, Α πο τήν .χπο ψη ΙΧύτή Ο ίσχυρ,σμος δτι ή γιχλλικη έooτιxv<i.oτιxoη
κιχ, ο συνιχκόλουθος σοσ,σ;λ,σμος με την πολεμ,κή πο\' .χσχησιχν
ένocντίvον Τ1jζ άνα:στύλωσιχν τήν πoλιτ ικ~ πλευριχ του χρισnιχνι.­
σμο σ, κιχτά: τον ίδ,ο άκρ,βως τρόπο που κιχ, ό Λούθηρος, όπως
έδειξε ο ίτσε , με τον πόλεμο πο\' σ~κωσε έov<i.vnιx στον Πάπιχ
άνσ;στόλωσε έν .χΥνοί" του το ρωμαιοκαθολικισμο τήν εσχατη ωρα
της κατάρρευσ~ς του, (\χ, μόνο δεν φσ;ίνετιχ, πιχρ<i.λογος, .χλλσι εΙνα,
νομίζω καΙ ·το κλειδΙ της ερμηνείας δλων των παρσ;λογ,σμων κ"Ι
των .χντιφ<i.σεων που έμφανίζε, σήμεριχ το πρόβλημα της πιχγκό­
σμ,ιχς πολιτιχης.

Έαν έξεταστεί το σ.Lτημα της .χκριτης ίσότητας στή ρίζα του

γενετικου του λόγου, θα βρουμε δη το έπινόησε ή ιXv<i.YX'!) του
.χνθρώπου να δ,ιχτηρήσε, τήν ίσορροπίΙΧ κα, τη δ,κιχ,οσύνη μέσ"
στον κοινωνικο κόσμο , οταν υπερβαίνοντας το ί8εω8ες τοί) έσθλοσ
ξέπεσε στΙς κιχτηφόρες ενός βιοτικου τρόπου λιγότερο η περισσό­
τερο ιχύθεντιχου.
Έντο ότο,ς το δόσκολο κιχ, το λιχμπρο ητιχν ενα : να ζήσει ο
.χνθρωπο ς σόμφωνιχ με τή φυσ,κη τάξη. Ν σι έμπ,στευθεί δηλα8ή τΟν
ειχυτό του στήν .χρχή της φυσ,κης 8,κιχιοσόνης πο\' περ,χωρεί
ολόκληρη τήν ίδέα της 8,αχριτικης μεταχείρ,σης του .χνθρώπου
άπο τη φόση. ' ο τρόπος αύτος προϋπόθετε μεγαλοΨυχία, που ό
 Ι 13

ιΧνθρωΠΟζ ήταν πολυ δύσκολο νιΧ διαθέσει.

'Η ί'λλειΥη αύτης της ψυχικης χωρητικότητας μετο.. Τ~'1 έπoχ~
7'i), έλλη,,,>:'i)ς ιΧκμ'i)ς κατιΧστησε ο':'τοπικο το Ιδεώδες το;:' έσΟλο;:',
κιχ! ύποχρέωσε τον ανθρωπο να α:να.ζ'l)τ-ήσει τρόπους ζω:ηι:; τόσο
ευκολότεριχ βατούς όσο περισσότερο OCφυσικους.
ΣT~ μεTαβoλ~ ιxύτ~ προχώρησε ιΧντι>:ιχθιστώντας τ~ν ιδέα -r'i),
φσικ'i)ς 7ά ξ'ης μέ Τ"~" έπινόηση της σ.vθFώπι,,'ης Ισότητας,
ΚοντολΟΥης, άπΩ τη στιγμη ΠΩ\.! έξέπεσε ό άνθρωΠΟζ ιiπo το
ιδεώόες του έσθλου, ολα το.. ιδεώδη που άναζήτησε και πραγμά­
τωσε φέρνουν τ~ν όινεξί τηλ'η σφραγίδα -r'i), π α Ρ α >: μ 'i) ς, T'i),
ίtα.pα.καμ~ς με τ-ην εννοιιχ τ~ι:; :Χπόχλισης ιΧπο το φuσαιΧ ιiλYIθινo χο:ι
, "
το φυσιχα νομιμο.

,Η εύχολίιχ όλων των ιδεωοών της πιχρακμ'i)ς σε σvγκριση με τό

ίδεωδες 70U έσΟλοϊ> σπρώχνΕΙ τον ανΟρωπο \JιX τό: υίοθετεί: ά.νακου-
9Lar txιi, Π«ΡΙΧβλέπο'Ιτας τον CΊνΙXληOη κΙΧί ΤΟ άΟέμιτο χαρα.χτήρα
το\)ς, ' Α πό τ~., αλλη μεριο.. δμως σ' αύτ~ τ,ην έπιλoγ~ 7'i), εύκολίας
'β"
π ). ηρωνΕΙ αρυ τον χεφα λ'
ΙΚΟ 70υ φορο. ,
'Εο..ν θυμηθοίίμε τ~ν ιδέα T'i), δικιχιοσύνης του' Αναξίμανδρου,
00.. υποχρεωθουμε νο.. παραδεχτοίίμε ότι ~ άνΟρώπινη έμπλo,,~ στ~
9υ σιχ~ τάξη με τ'~ν εισαγωγ~ T'i), &"ριτης ισότητας, πέρα άπό το
Ν
ο η πασ--Ι.Ι.
'ζ" Ι,
ΕΙ να. κσ.μΕΙ αφυσιχο το
,
φυσικο,
τ"
Ειναι χωρις ουσιιχσΤΙΚυ
.!..

, ,
λΟΥΟ,

,Η φύση . άνε ξάρτητα άπό τ-ην άνθρώπινη βούληση, τό εαυτό

'Ο'ης δεν 7όν ιΧνιχγνωρΙζει ουτε στήν υπερβολή ο"τε στ~ν ελλειψη,
ά.λλά στην ίσορροπία,
Κα.Ι έκει σ,χόμη που ,,:σ. πρ«γματα. , λίμπεροα καΙ σ,δέσποτιχ
έντελώc. φαί νουνται πώς ά,φήνοuνται στό ά.ψ,ΙνΙασμα τΎ}ς ιχύθΙΧιΡε­
σίας, ή τάξη καρο:δοχεί.
'Ο 'Ηράκλε<ΤΟζ μιλουσε γιο.. τις' Ερινύες του ήλιου, Καί τών
προιγμάτων ή δικαιοσύνη εχει χίλιους ιΧνεξερεύν1jτοuς και ιΧνυπο­
ψιιχστ ους δρόμους,
Κιχνένας οεν εΙνο:ι πλούσιος όταν εΙναι ιΧκληρος' και xctμotOC οεν
r . ι.. ,. Ι, "
ε να ι ωραιιχ οταν ειναι ιχνΟΊ}ΤΊ]' χαl. χ,ανενα ς
δ" ,
εν εινιχΙ. χιχρουμενος

Οτιχν είνιχΙ. κακός.

114 Η ArnrH ΙΉΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

Κα.Ι οϋτε ό &ρρωστος σάν είναι φρόνιμος είναι CΊρpωστoς, oίJτε

ό όλιγόβιος που μπορεί να γλύτωσε τιχ άθλιο:. γεριχ.τειιΧ είνιχι κακό­
μοιρος.

'Ακόμη και οσοι ιiπόχτησαν τ-η μεγαλώνυμη δόξoc, xocTιX μίαν

έ:κ80X~ όo~yησ(Xν στο σπΙτ~ το υς το φάντασμα της απCΊτ-ης , έφόσον
υστερα ιiπα δέκα χιλιάδες χρόνια και του Γκαίτε τα εργα οα 'χουν
γίνει σκόνη , όπως Εγραψε χά.ποιος.
Γιά: τους ελλΎ/ΥΕΙ:;, έκείνοι που σύμφωνιχ με τ~ν άγοραΙα. άντί­
λΊJψTJ εΤνιχι. χι:ίτοχο!. πα ντος ό:Υο:οοσ , εΤνο:ι και οΙ κιχτεξοχΥι')
προβληματικοί. • Ο . Η ρόοοτος, διερμηνεύοντας τ~ βα6ύΤεΡη πί στη
του λιχου του, έφρόντισε σχετι.κα xoci. χα.τιΧΥραψε τ-ην ίστορΙα του
Κροίσου και του Πολυκράτη.

•
. Εαν (ιποτεθεί οτι κα.θά:ρισε κιΧΠΟLος το ιδεώδες του έσθλου
ιΧπα την άρν1'JΤΙΚ~ συνοοεία σλων των συναυξηηκων "rQU στοιχεΙων,
μπορεί άραγε να το περιγράψει Οετικ.χ;
ΤΙ λογης εΤναι ή ψίχα που μας δίνει το', αρτο - το rΨωμί' του
MιxxpuytιXvv1'j και το Ιψίχιχλο' Tou Σολωμου - έαν κεροίσιχμε το

, \.. .
σταρόσπυρο, OCφου βοτανίσαμε το γέννημ.α., λιχνίσ«με τιΧ σ.χvρ«,
,
κοσχινισιχμε την Ί)ρα, και χρησιχρισσ:με τα πιτo υρcι;
,.
Τί λογης ε[ναι το φιλέτο του εύγενικου ξuλου της καρυοιiiς με
τα. έβένινιχ κύματα, κιχι τα άνεζLτηλα νερά.; Κα ι ποιός πuροφύ­
λακαζ, προτοϋ γίνει ιχποχαtοι το Sά.σΟζ, μπορεί να. περιγράψει το
λαμνί της φωτιάς
Να ζεί, με πλήθουσα τριγύρω σου τ-η σιωπή, xocl τα λόγια σου,
όταν χρει.χζουνται, να πέφτουν μετρημένα σαν τις κocμπανιες της
Μεγάλη ς Πocρασκε υης. Αύτό ε[ναι περίπου τό ίοεωοες του έσθλου.
Να γελας, όταν τα. πρά,γματα γίνουνται άπ6τομ.α σοβιχριΧ, και
στό βο"βα σχημοι των προσώπων γράφεται μια πολύ μακρυνή
προσΟοκία. 'Έτσ ι που να. φαίνΕται οτι υπάρχει το βιχθοι:;.
Κα.ί νιχ θλίβεσα.ι, οτιχν το γελοίο διατρέχοντας όλα. τιΧ στά.Οιιχ
της εκφρσ.σής του φτ.χνει στο ιiόιέξooO: ντρέπεται όηλαό-η τόν 'ίόιο
Το ίδεωδε: ~')~ έσθλου 11 5

"
τον εαυτο του.
,
Τ ό έλεγείο πού θα. γράψεις, οταν πεθάνει το μικρό σου πα.ιοι ,
μπορεΙ '1« ·να.ι μεγάλο. Δεν μπορεί Ομ.ως πα.ρα να 'να.ι λευκό. ΣιΧν
"
το μα.ρμα.ρο. 'Α'
χαμ.,] "')
κιχι ο τι'!' ~oι; περισσευΕΙ. ' ' ' 0 1''α.φος 'λ . χ., '
που

'βαλε ό 11 αλαμας.
Να σέβεσιχΙ. ενα. όέν-:-ρο περισσό,,:ερο άπό ενα. βιβλίο. ι Ακόμη
κα.ί. οτσ;ν το τεΧευ-:αίο εlνcιι οί Ώδεζ του Κάλβου. Κι ιiν δεΙς ενα.
μικρο μυρμ-ήγκι να: τρα.βάει σ--:-Ιι οουλειιΧ του, EI'JQ:.L χρ-ήσιμο να
συλλογιστεΙς δη το εργο πού κάνει οεν εΙνα.ι μικρότερο ιΧπο μια
σπου3αία ΌCγόpευcrη το υ μεγάλου Βενιζέλου στή 80υλ~.
Το ΟΙΥ.α.στ-ήριο 'JιX θυμασαι πώς είνα.ι τόΠΟζ, όπου ataedVETCtt
πολύ ιiδέξια. ό θεός. r ι ' ιχύτο Cί.λλωστε οί α.νθρ.ωποι, άπσ κά.ποιο
ενσηκτο σκοτεινηι; ενοχη ς σπρωγμένοι, κάΟε φοριχ πού το συγκρo~
- ' θ .Ι \.. ξ 'ζ .
τουν l α~σ ανουντα-ι την αναγΚΊ) να. τον Ε ορκι ουν.
.
Ν&: πίνΕις τό νερό της πηγ1jς ΥΙιΧ νιΧ ξεδιψαι:;, καί. τό κρασι του
λ'ηνοV yti νιχ στυλώνεσαι. Δεν είναι οΟτε το ;:ρωτο γιιΧ νό: χω'JΕιJεις,
•
ουτε '";"(,, '
δ ευτερο γι.α '/α με " 0 -ας.
Τ+, μέρα Τ(.ν βοuλεuτιχων έκλογων να. θυμασαι δύο πράγματα:
το κόμμα που Οά ψηφίσει.;, κ~ί, τήν ~στoρία τοϊ) Κιγκιννά.του.
Σχετtκ« μ.ε τ~ σ7ιγμ~ ,,:Υι, cχνατoληι; του ήλιου, ίiν οεν σου πάΕΙ
'1« στραφείι:; κατ&: την πλατειά •Ασία. κα.ι να προσευχηΟείςl όπως
σuν~θιζε ό ΣωχράTΊjζ, να. μ'~ν ξεχνας τα. τζιτζίκια κιχι τή ΣαλώμΊ) .
'0 τι .
-:ο-:ε, αν
.. τ
EtV<2.t 'Ι ου ' - '\.
'λ ΙΟ ζ και TpΙXYOU δ ουν κα.ι τη νυχτα, σταμιχ-

-
τουν ~
~Ctφ~J~χα , .
και "λ ο:
ο μα ζ"t τιχ τι,ιτ
V ζ'ιχια' .οη
και ". '" εινιχι
ΤΟΤΕ, αν ...
Όχτώβριο ς χι 'χουν φ~σ~ξει βοριάδες, ή φύσΊ) γίνεται οιάφανη, σα.
ν&. ~ίνιΧξε χ:χΙ το -:ελευταΤο της πέπλο.
Πάντα να τρως τ~ν ώριχ πού λησμόνησες ότι πεΙΙJ'i.ς . Φτά,νΕΙ να
Oυμίiσαι πώς το TptTO οργανο πού κίνησε τ-ην ίστορίΙΧ, έκτός ocπο τό
μ\Jcxλο κocΙ την κα.ροιoc, ~τιxν ή κοιλιά, Οϊ.ωι:; ελεγε ό ουγκώ.
'Όνομα - έννοω τον Ούγκω - πού σου δίνει ά:φορμη να.
ιχνασκιΧψεις την ά.Ρχc{tχη άλ-ήθειιΧ, ΟΤΙ οι μεγdλΟ L άνθρωποι κάνουν
" 'λ'
ΧΙΧΙ τα μεγιχ 'Ο η.
<Χ λα.

Τ -ην άρρΙΧβωνιαστικια. πού έχασε!;, οεν την είχες ποτέ, έα.·/

εστω καΙ για μιά στιγμ·η σε πεΙΡdζΕΙ ~ έλπίοιΧ ο'η κάποιο,
116 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

• Η ρο:κλης -ημπορεί να σου την ξο:νο:φέρει dιπo τον· Αδη, 5πως

έχείνη την dιρχo:ίo: • Αλκηστι:
Κα; τέλος φθάνω στό γιαλό τιί" άρραβω,'1ασμέ,'η.
Τιί" άπιθώ,'ω μέ χαρά. κι ητα,'ε πεθαμέ,''''

Μ ε τη λύση α:ύτη ό Σολωμος dιρμένισε στις ίδιες μο:χρυνες Κο:ρο:'ί­

βικες του Εύριπίδη .
• Ανο:ποδογυρίζοντο:ς τη δημώδ"l) πίστ"l),βεβοιίωνε με ορκο οτι ή
θ ct.'λ ιχσσα ε.να~
Ι ' θ ι ι \ ' \ \
το στα. εροτερο πριχγμα στον κοσμο , χα.ι το πιστο-
,

7ερο χο:τοικίδιο του dινθρώπoυ. Π οτε δεν την γκρεμίζουν οΙ

,ι" Ι Ι , _ • • , ..
σεισμοι, κιχι. με τα. χι.νημα.τα Τ"t)ζ,πιχντα σου χoc.vε ι VΟYjμα. πως Ο,ΤΙ

~σoυν χθες δεν θα • σο:ι o:uPIo.

Τ ή γο:μ-ηλιο: νύχτοι που οα. σμίξεις με τη γυνο:ίκο:, για να της
γεννήσεις πο:ιδί , να. μην ξο:στοχήσεις ότι <χουν προσηλωθεί έπ«νω
σο:ς τα. εκο:τομμύριο: μ«τιο: του μέλλοντος. ·Ολο: έχείνο: τα βλέμ­
μα.τα εΙναι τCι σχοι.'1ιOC που σε δέσανε, γιιΧ να σε ιχνεβιχζουν στό φως
του ηλιου .

ί:ς φάος ι;ελίοιο.

5τα:ν πια. οα 'χεις βουτήξει στο βο:θυ π"l)γ«δι της dιτελεύτ"l)της

ανυπα:ρξίο:ς σου. Το μυστήριο τοϋτο στην Ψυχολογία το λέμε α.πλdι:
ορμη προ ς OIOΙTiJpηo"l) του είδους στήν ήθικη dικόμ'~ απλούστεροι:
εoθύψ~' κο:Ι στήν ιχΙσθητικη ιχνο:υδα:: όμορφιά..
Κ ιχ.ί τελεu't'a.ίο αυτό: οταν χυττάζεις τά. βονν&: - τον Τ αUγετο ,
τι,ν . ΑκροκόρινΟο, το Δρίσκο - κο:Ι κουβεντολογ«ς μαζί τους, να
μη\l άπορείς ΟΤ Ι οεν σου OCΠΟχρίνΟ UντιχL. ' Η σι.ωπή τους ε!ναι. τα
λόγι,ιχ όλων έκείνων ποu τα κύττα. ξαν πριν ιΧπο σένα .
Αύτο εΙνοιι περίπου το Ιδεώδες του έσθλου .

•
Ό μύθος τών Μ"Ι)δικών .• Η δωδεκαετίοι ά.πο το 490 ώς το
Ιι 78 π. Χ. ε Ινοιι ή Π ρωτομο:για τ"ις «νθρώπιν"l)ς Ιστ ορίο:ς. Σε
 11 7

πεΙσμσ: έκεΙνου του μηνύματο ς που εστειλ ε στΙς έλληναε ς πόλεις ό

τόρανν ος της Σ ιχελ ία.ζ rέλων :

Νά γυρίσεrε σrιί l ' . Ελλάδα καί ι,ά άναγγείλεrε 8rt θά λείψει

ιί αl 'ο ιςη άπό rό χρόl'ο της.

Έαν βέβαια ά:νΙΧΥνωρΙσουμε ΟΤΙ χιχι ό άνθρωπος εIνιx~ ενα ιΧπο

\ ,~ , , '~I \,
τα παρεΠΙΟΥ)μ.χ Υενη που Εοεσποσα.ν στ-ην ιστοριιχ ΤΩυ π
Ι - λ '
ανητη μα. ς

σε μιΟι τ ",κτ~ γεωλoγικ~ περίοδο: μετΟι δ·ηλαδ·η το"ς ιiπατόσαυ­

ΡΟ1Jζ, τό: τιτιχνοθ-ήΡια. J τού ς πρωτoκεpcχ.τωπ ε ς καΙ τιΧ ερπετιΧ τη ς
πέρμιιχς οιιΧπλασΊ}ζ , και πριν άπό τις άγνωστε ς άκόμ7] εμβΙΕζ
Υεωδυ να.στεΙες του μέλλονΤΟζ.
Ka t έ«ν μπορουμε να. Οεωρ'ήσουμε έκείν-ιr":"η οωSεκα:ετtα με το
στρογγυλο μά.τι κιΧπ οι.ιχς έξωγήινης , άς τήν πaσμ.ε , πιχ ρατηρουσιχς
συνείδηση ς: χωρίς δηλαδΊj τΊjν ιiπατευT<Κ~ έπηρ"α της ΟΠΟΙC1ζ
ψυλετιχης, έθνικ~ς, πaλιτισμικης καί πολιτικΊ) ς άφετηρίας των
έρμηνεtW ν .
Τ Ο πριiγμα πλησίασε νΟι επαναληφθεί μία ακόμη φοριΧ . ΣτΊj
συντομ..", νομίζω, περ[οδο της ρωμιχϊχηζ ιστορίας άπο τ~ν ήττα Tou
Ttx~ vou ώ ς τη νίκη τ ης Ζάμα . . Η ίστορί« όμως Tov ρωμα'ίκοv
πνεύμιχτοc δεν εΙνα.ι πιχρά. ενcι «ντίγρcιφo έχε[γη ,- το\) έλληνιχου. Τ ό
πιστ6τερ ο, άλλOC σε κάθε περίr.τωση, ά.ντίγρα.φο .
• Α πο τΊjν όίποψη της αγωγης στΊj δωδεΥ.ο:ετία έκείνη άνθισε με
το θαλερότερο τρόπο το ίδεώδες του έσΟλου . •Η ιiνθρώπ ινη πριi ξη
προσέγγι σε στο μεγαλύτερο OUVC1TO βc:ιθμo τΟι φυσ,κΟι CΊρχέτυπ σ..
ι Ιστορίoc και φυση έκόντεψΙΧΙJ νιΧ. συμπ έσουν XiXt \JcX. τα.υτ ιστουν .
κ (.(ι γι.&. να. το πω θεολογικά: έχεινες τίς στιγμε ς έφάν-ηκε οτι ό
άνθρωπος CΊχρηστεψε τίς συνέπειες της πρoπc:ιτoρικης πτώσης .
"0\11' 0:.:;, δηλα.δή, έξω ιΧπό τον παρά.δεισο κα;τιiφερε νά. έξομοιώ­
σει τ ον τό π ο τΥιζ έξορίας -:- 0'.) με τ·ην πρώτη π~τρ(όιx .. Απάλειψε 1'1)
οι«φορό: ά.νάμεσσ. σΤ'~ν ένστικτώ8'1) ά,Οω ότη1'α κιχί στη συνειaητη
ευθύνη. Σ υνεξομοΙωσε η ιXνημετιiOεσε τΊjν έκκλησία του δημου με
τη μά.ντρα των προβάτων Ίj τη χλώρη των ά.γρων.
Τ Ο ί.διο πράγμα με πνευμ ιχ έλληνικης Οεολσγίc.Ιζ περιγράφουν ό
ΑΙσχύλος xιxt ό . Η ρόοοτο, στη μυΟιχ-η i8έα. TOUt; δη το υς πέρσες
118 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ λΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

για τήν ϋβρη πο\' διέπρσιξ",ν στα νερα του 'Ελλ-ήσποντου τους
έτιμώρησαν τα νερα. της ΣιχλαμΙνα ςl καΙ όχι τα πλ-ηρώματα των
κσιρ",βιων:

Γιατί αύτά δει! τά έπιτελέσαμε έμείς άλλα οί Οεοί λ"α; οί

;ίρω ες πο ύ δέ.' ά,'έχθηλ"α,' τόν α "θρωπο ... πού έβαλε "α
μαστι γώσου,' τή Οά λασσα καί .,α ρίξου .' στα νερά τ;ς χεl(10-
πέδες.

είπε στο Cιxb τ ου Επιτά.φιο

l
f 1 ό Θεμιστοκλl)ζ . ι Ανσ..λογoc ό
δελφικο ς Ιερέ",ς στρc>φηκε κσιΙ μίλησε στή Σσιλσιμίν σι , απως οί
κλέφτες στή δημοτικ-ή μιχς ποίηση μιλοίίν με τα βοuνc>:

Ώ θείη Σαλαμ ίς. άπολι;ίς δέ σύ τέκ,'α γυ,·()Ικώ .'.

Κιχ. με τον 1διο τρόπο τοίί ' Η ροδότου ό Αισχύλος κρέμ",σε

πάνω άπΩ τΙς χεCΡαλες των περσών το σπttθί του όνόμαΤΟζ της
Σ",λ",μί ν"'ς:

Νιίσός τις ί:σ τί.

Μπορεί ή Ιδέα α υτή νά σ-ημαινει χ<Χτι άλλο , εξω ό:πο τ ο ση ή

βούληση των ελλ-ήνων δι",λυμένη - με τήν <ννοι", της όργσ.νικης
•
"φομοίωσ7Jς - στό σωμ", της <PUU7J, λειτούργησε σαν βούληση της
φύσης; Δ εν βλέπω.
Τή θεωρητικ-η σύλληψη των Π ροσωκρσιτιχων για τ-ην έξίσωση
άνθρώπινης συμπεριφορσ.ς χ",Ι φυσικης τάξης τα Μηοικα τ-ην
<κ"'μαν πράξη .
Τή συλλογιστικ-η αύτης -r'ij, άπω",νης άνθρωπογεωμετρί",ς Ο"
τ·ην χc>μει περισσότερο β",τή στή λογική μ",ς ή π",ρατήρηση ότι οι

πέρσε ς δεν ηταν έκείνο ς ό σχιώδ"1)ζ ΧΙΧΙ ciνvπόστιχτο ς λαός, nou μiiς
δίδαξε ή πα,δικij μιχς ι στορία.
ΆντΙθετο< , ησο<ν μι", πειθο<ρχημένη ""'ι εύσύντακτ') δύνιχμη με
έπιβλητική πσ.ρC>Οοση καΙ έξσιίρεΤ'η ο<ίιτοσυνειδησίο<. 'Ο 'ΜέΥ",ς
βασιλέας' YLOC τούς λα.ους τ-ης . Ασίας έσ~μ(Xινε τότε 01 ΤΙ στ&.
νεώτερ", χρόνι", έσήμ",ινε ΥΙ" το\'ς λαους της Εύρώπηζ ό Τ"ρο<'1σι­
νιόρη ζ' , δπως λέει το Σοuλτc>νο ό Μσ.κρυγιάννηζ.
 119

'Εάν οι ελληνες όνόμαζιχν τους πέρσες βαρβ&.ΡΟUζ, έννοουσαν

κιΧτι άρχετά διαφορετικό άπο αύτο πο'; κα.τα.λ~βα:ίνΟ1Jμε έμείζ .
.. Η Οελαν νιχ τονίσουν τη διcιφopo: κιχι τ·ην ιiπόστα.σ-η ιiνάμεσα στο
έλλ'ην",ο ιοεωδεζ του έσΟλοϊί χαΙ σε όπoιoo~πoτε άλλο ίόεωδες της
παιδείο:ς .
•Ο ' Η ρόδο,:ο ς μίiς άφ'ljχε πληθοc πληροφορίε ς πού μιλουν Υ Ι Ο:
την εύα.ισθ"ησίΙΧ , τ-ην καλΧιέργει.ιχ, καΙ την ευγένεια κάποτε του
περσιχου λαου . . ΑΧόμη χαι ΥΙ« κάπο,α οχ ι τυχαία φιλοσοφικη
προπαίδεια.
Κ αι στΟ: φιλοσοφικΟ: συγγράμματα ,:ου Ξενοφώντα Υι Kupov
πιχι.Οεία, εχει Οέσ-η δίϊολΙΧ στιχ Άπομ'J"1jμοvεύμιχτα. .
ι Απο τήν άποψη αύτή ύποτι.μοϊιμ.ε το περσικό στο βαθμό πού
άου νατουμε νΟ: έκ"ιμ~σoυμε όρθΟ: το έλληνικ ο ηθος. Στι ς σχέσεις
100 προc Ι Ο κα, 1 Ο προς Ι υπάρχει βέβαια άναλΟΥία, άλλΟ: υπάρχει
. ,
κα.ι. τ ερα.στια. οι.ι:χφοριχ.
~ ,

Κ α, τέλος α ς μη λησμονουμε δη ό ΖωροάσΤΡ'ης, έχείνΟζ πού

στις μέΡΕ ζ μας ό ίτσε τον εΙπε Ζocρατούστριχ καίοπάνω σ'!ο σώμα
-:ου έπtχεΙΡYJσε τΎιν άνιχτομίΙΧ όλων των μορφων του ΠOλιτtσμOϋ,
ΤΙτιχ'/ ενιχς πέρσης , ποΙΙ δίδιχσκε τ"ην άσύΥχΡ ΙΤΊ) έντολ'ή :

ΤαΤΣ καΟαροί ως τό φώς.

Τ Ο: προανακρουσματα του EAA'l]VLKou άνθρώ που πού άθλησε

στην έποχη 7(';,ν Μ ηδικων τΟ: βρίσκουμε χιόλας στ ο', Όμηρο της
. ΟδU σσεια ς . 'Ο ηρωας του επους της θάλασσας φέρνει όλες τις
ιχρχα"ίκΕ:ς πιχράστιχσεις ,ων Ψυχικών στοιχείωl'ι του Μ αραθωνομά­
χο υ .
. Η ΠOL'ιjΤΙΚ1) οιάστασ'η μόνο και Υι μυθ",η χροιά των περι­
γραφων τοσ 'Ομήρο υ θιχ στήνανε στά μάτια μΙΧζ ύπερφυ~ κάπως
τ "ην εΙκόνα του' όμ.Ί)ριχου μιχραθωνομ.ά.χου" Σαν έκεΤ'/ο περΙπου τό
μεΥΙΧλόσωμο φιiντασμα της διήΥηΟ'ης του ' Η ρο8ότου που το Υένι
το υ
,
σκεπιx ~ ε
,. . 7ην
, "';:'
ασπιοιχ του χιχι
, ,
περπιχτωνΤΙΧζ
•
τυφ
λ
ωσε
'ό
με Τ ν

Χέρα "ον' Επίζηλο του ΚοιιφαΥόριχ σ71) μάχη τ ου Μαραθώνα.

)' " Λαχα.νια.σμενη
.ο..ι7η " πα λ ΊJ -
το υ 'Ο· .
ουσσεΙΧ " ,
με τιχ φυσιχα στοιχειιχ -
καΙ τό: ά.'JΟρώπινιχ τ!ριχτιχ 'Jποδηλώνετιχι συμβολικά ό ά γ6)νο:= Τ Ο')
120 ,
Η ΑrΩrΗ ΊΉΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

. , , ι _ .,' _ , ' "

ν" Υνωρι σει κιχι ν" Υνωριστει με τ ουζ νομους ΤΊJ ς cpuaΊJ, γιιχ νιχ παει

με το ρuθμό τουζ.
Τ Ο ι:Χπο-:έλεσμα ιχύτου του ιΧγώνιχ είναι ότι κατα.φέρνει ινα.
βγάζει τ-ην κάπ" τοϋ γέρου' , γιατι μεταχειρίζεται τ-η μαστορια. τοϋ
·ηλιου κιχι ποτε τ-ην αγoιpμΠΊJ φούρια τοϋ βορια.
Π ίσω άπΩ τ-ην τακτιχ-η αύτ-η - το μόνο στοιθερο σΊJμείo στ-ην
εUΈλΙΚΤΊJ φύ σΊJ ,ou 'Οi>υσσέοι - κρύ βεται oλΊJ έκείνΊJ -η γνώσΊJ της
φόσΊJς, πο" μας περιγράφει ό προσωκρατικος στοχοισμό ς. ΚαΙ
παράλι,ηλα δλΊJ έκείνΊJ 'ίj αμεΤΡΊJ MναμΊJ τοϋ μεΤΡΊJμένoυ τρόπο"
ToiJ ά.νθρ ώπου πού γvωρtζει να. σu vοοοιπορεt με το ρυθμο του
κόσμου όπως άκριβως έi>ίi>αξαν οί Π ροσωκρατικοΙ
Τ -ην ΠΊJy-η η τ-ην εστία αύτης της ιΧκτινοβολουσας σοφίας κα,
όράσ-ης θα. τ-ην λέΥαμε μονολεκτικα. εύλάβε ια προς τ-η φuσικ-η τάξΊJ
η εύσέβεια προς το"ς θ εούς.
Ό 'Οδυσσέας , τ-η στιγμ'ή που εχει κιόλας τοξέψει τΟν
. A'Jτt'JOO, το ξεύει κιχι μια cppιXOl) στο ύπόλοιπο ά.τάσθαλο σχυλο-
,
μανι

- .
' Ω κ υνcς -,

που ε[ναι πoΛU πιο φαρμακερ-η α.πο τα. φιχρμακερα. βέλΊJ:

οστε Οεούς δc ίσα ντες, ο ϊ ούρα,'ό,' εύρ υll εχουσι ν.

Το σημείο πιΧνω στο όποίο έντοπίζει την αίτία του ξολο­

θρεμου των μνΊJστ'ήρων ό "OμΊJρoς εΙνιχι τό ϊδιο σΊJμείo πάνω στό
όποίο σΤ'ηρίζει τ'ή λύσΊJ τοϋ δράματος των Μ ΊJδικων -η α.νθρωποφυ-
σιχη , ερμηνεια
. , του - Α'ισχυ'λ ου ,
ΚΙΧΙ του- 'Η '.
ΡΟυοτου. Μ 'ιιχ τ
e:LVΙXL ,
η

διαφορά: ότι στ-ην πρώΤΊJ περίπτωσΊJ πρόκειτιχι για. μυθικ'ή

σύλλΊJψΊJ ένω στ'ή δεύτεpΊJ για. ίστορικ'ή πρά ξΊJ . τ Ηλοι ΚlΧι τύποι ,
πο υ λένε. Κ αΙ ouσκoλΊJ πίσΤΊJ.
'Ο άρχα'ίκος τ όπο ς του 'όμΊJρ ιχoυ μαραθωνομάχοu' για. να.
φτάσει στην καιρική έτοιμόΤ1)τα του όπλίΤΎj και του να υβ άΤΎj τ1jς
έποχη ς των Μ 'ηοικων πέρασε πολλα. στάδ ια είδολογιχων «νακιχτα­
διατάξεων.
'Όσα:, θά 'λ εγα , εΙναι χαι τα. aTcXi>Ltx της χαλλιτεΥνικης
 121

άνέλιξης στ-ην ελλ-ηνικη π λ",σ-:ικ-η άπα τον' κουρο 70U n τώου' ώς

τον t nαϊδα του Κ ριτίου'.
Δύνιχμ-η ποιητικη α"..,~ς τ~ς Ψυzoσωματικ~ς κ",-:εργασίας των
έλλήνων εΙ\ιιχ l• κύρια ό πcο.Οεunκ.Οζ λόγος -:ων πολιτεuμocτων, που
ύπερβαί'/οvτα, συνεχώς τα σύμφυτιχ στο φσ.Ι\Jόμ.ενο παΡΕνεργ"ήματα
- -θ'λ'β
των τuρ!Χ'IνιωIJ, α α. ΕΙ τε λ" 'C
!.χα: το σΧ1Jμιχ. εΚΕινο, ΠΟU - Ει/τε λ"
η ' ...
εχεια.

του έΚ9ρ«στ"ηκε στήν πολι-:-ικ·η πα λιντροπΙα των νομοθεσιων του

Λ υκούργου xoct του Σόλωνα..
Θά πρέίtEΙ να. τονίσω α.πο Τ1)ν &'ρχ-η ΟΤΙ οί δύο «ύτες μορφεζ
πο -ζ
λ ιτιχ:η ,
σ'Jν7(Χ. ξ Ί'} ζ Υ..ςΧ!.'λ - Υ -
πο tΤLκης ..,ωΊ'jζ ' .οΕ'}
ποτε ' "
ο ο: •
Υινει ουνΙΧΤΌ ,
:,ά περιγρ"'φοϋν όλοκληρωτικ«. ουτε νά άξιολογηθοίίν τελεσίδικιχ.
'AvTιxo'Jv σ' έκε,ν'! τη φυ λη ..,ων δημιουργηΡ.άτων το υ άνθρώπου,
που το σπέρμα τουι; κλεί'JΕΙ το στοιχείο τ~ς c:iέναης OCνανέωσης.
Κατιχντ;Χ σχεδον γεγονος της λογΙΥ.ης καί της φιχντασίας
ύπέρτερο ή άπόπειΡα. άναστ υλωσηζ του πιχι.Βο:γωΥι:ι.:ου ίΟρύμιχ.τος
- έ:νος νΟΊίτοϋ κυβερνείου θεσμών κιχί κιχνό'ιων κα.τορθωμέ'"ου ά,πο
ολους τους γνωστους παριΧγοντες της άγωγης - που άν,χθρεψε τίς
Μο γ ενεε ς στην ' Αθήν", άπο το θ«ν",το του Σόλων", ώς την ",,,γη
της προέλασ,!ζ στο ΜιχρΙΧΟώνα, η τίς εφτ" (;) γενεες στη Σπάρτη
ό:πό τ"ην . άποχr.ιρτέρησ1j' του Λυκούργου (~ς τ~ μάχη τω,) Πλα­
τr.ιιων .
.Η όυσκολία δεν εΙν",ι ζήτημα ποσοτήτων, πολυμέρειιχς, κ",ί
ο~C(πλοκ~ς των στοιχείων -

τι;ι ' "ο ικ-ίλ η δρασι τώl' GroxaGrIh"(VI' "ρoσαpμoγίίJ,'

ό ΚΙΧβ«φης την ά',αγνωρίζει στην' Ελλάδ", της παρα"μης! - άλλά

είναι ύπόθεσ1j π ο ιο-:ικ.ης εύyένε~O:ζ .
. ET:ειδ~ καί καθώς ή άτμ6σφο:ιριχ ιΧπό xιXnOf.O σημ.εtο και πάνω
όνομ",ζότ",ν αlθέριxς , κσιί ό ",ίθέριχς γι" τους ελληνες έσήμαινε την
πέμτη οίισίσι, πρέπει ν" έντρυφήσει κιχ',είς ίχνηλ",τικά στ-η λεπτη
οιαοικασία των ί:οιοτικων με7αμορφώσεων YΙ~ να: σvλλciβεt το
'Ι 'ητικο
αυ
' " _.,
Ο ιχ'λ ος εκεινΊ)ζ τ-ηζ ευγε'ιεΙΙΧζ .

'Η "ξίωσ,! γι" την πραγμ«τωση .ου ίόεώδους του έσθλοίί 7ην
έποχ-η έκείνη άψήνε ι σχεδΟν πίσω τ-~ς .-1) δυνσιτό.,!τσι τ~ς άνΟρώ-
122 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

πιvης φύσης. Ό Σιμωνίδης έπισημ«ίνοντιχς το πρόβλημ« θΟι

κηρύξει σε ύστέρηση τΟι εμφυτιχ προνόμιιχ τοϋ ανθρώπου απέν«ντι
στο Ιδεωδες τοϋ έσθλου. Τ ο

χαλεπό ν έσθλόν έμμε l·αι

του Π ιττιχχου θιχ το ά:ντιχ«τ(Xστ~σει με το

χαλεπό\' ά γαθόl' γενέσθαΙ.

t Ο Πιττακος πεστευε ο'η ό άνθρωπο ς μπορεί, εστω κιχΙ με μεγάλη

δυσκολί«, νΟι γίνει κιχί νΟι μείνει έσθλός . 'ο Σιμωνίδης με τήν
άντίθεσ~ του προς τον Π ιττακό, πού κριχτουσε σαν εlιΙX~ άπα τους
έφτΟι σοφους τ'ijς 'Ελλάδιχς, έπιχειρεί "Οι διορΟώσει το σφάλμ« τ'ijς
έλληνιχ'ijς πίστης. 'Η κιχθολοκληρίιχν πριχγμ:Χτωση του Ιδεωδου ς
του έσθλοί) εΙναι, θα πεί , προνόμιο κα.Ι ά:Υώ\ιισμιχ των θεών μόνο:

θεός ii ι' μό ι'ος τούτ . εχο/ )·tρας.

οι Ιριδ ισμοί τ'ijς έπιφάνειιχς των πριχγμάτω'" ό δεσποτισμός

των Πεισιστριχτιοων, ό ΚλεtσθένYj ζ, οι 7uριχννοχτόνοι , ή χριχ­
τcxtωση του δήμου, ή νC(1)πήγηση πλοίων xo:t έφοπλιστων στο
Φα
'λ
11ΡΟ,
.,
αχομΥ) χαι
, "fJ• ! '1'
χρυπτεl.α. στη
Λ
ιχχωνικη
...YJ 1
το
•
τεριχστιο

πρόβλημ« • τ'ijς δουλείιχς κΙΧθόλου, βρίσκουντιχι δωθε "ΠΟ τον

πλιχστουργικο βρυιχσμο των συντελουμένων στο βάθος.
Μ ιλα κιχνείς γιΟι Τ1) γυμψή Ούν«μη, που φτάνει να έπιβάλλετ«ι
κιχι νΟι νικα με τή μορφή τ'ijς θωπείιχς. ΓιΟι Τ1) στιβιχρή βούληση πού
γίνετιχι χιχρΟι κιχΙ χάρη. ΓιΟι τήν εύλύγιστη πειθιχρχίΙΧ που τολμα νΟι
"ντικρύζει T-i)v τριχχειΟι άνάγκη, οτ«ν ό aνθρωπος γνωρίζετ«ι μιχζί
• •• ι

της κ«ι την ημερωνει.

Mιλίi, τέλος, κιχνεΙς γιΟι Τ1)ν έπίσημη γιορτή τ'ijς άνθρώπινης

συνείδησης. πως , ο βάρος των πρ«γμάτων κ«ι ή σκια του κόσμου
oιcιλύoντιxζ τα μαpιi τους μόρια πάνω στό λευκό σώμ« τηζ συνεί­
δησης, το ζύμωσιχν με το χυμο μιίiς πιπεράτης γεύσης κ«ί το
χρωμάτισ«ν με Τ1) μελ«ΥχολίΙΧ μιας "διόριχτηζ χροιας. Διεργιχσίες
κυητικέζ, "πο τΙς οποίεζ "νΙΧδύθηκε ή όιδΡ1) μορφή τ'ijς χιχρμολύπης,
που μας έδωκε δ «ύστηρος ρυθμος T'ij, πλιχστικ'ijς κιχι ή μουσική του
Π ινδιiρoυ.
Ό μV60ι;. TWV Μllδ:ιχωv 123

ΡοΜμ,σμοι χυτης -i\β"ljς, θοιμπη λάμψ"ΙJ σάρκοις που άνεβοιίνε"

εύωδι.ά χιχρπων χριχτημένη άπο το aup~ov χωιλώνουν - οπωζ οί
νύφες της θάλοισσοις τη γέννφ"ΙJ της 'ΑφροllίΤ"ΙJς - έ><είν"ΙJ την
πλά:σίΡΙΧ ώρα. της ό:ψύπνισης τοΌ πνεύμιχτος που κιχταντίΧ ν« ταυτί­
ζετοι, με την Ιδέοι της οιΙώνιοι_ ποιρθενι><ότητοις, αν λογοιρ,άσει
χοινεΙς ότι γ,όι μονοιδ,><η φορl< τότε έκοψε ο <Χνθρωπος το λωρο του
άπό τη φύση, ύστεροι σ.πό μ,όι τοσο βοιθύγνωμη ",οιΙ κοιλοζυγισμένη
συμφωνίοι μοιζί της.
εΤν«ι φυσιχο ό τοκετός που όφειλε να δώσει έχείνος -ό ιiβίιx­
στος κοιΙ σuλλογισμένος γνωρισμος του άνθρώπου με τη φύση νόι μή
μπορεί "οινεΙς νΙ< ξεχωρίσει, ίϊν ήτοι" εργ ο της 'ίο,οις της φύσης ~ το;;
,
πνευμιχτος.

Δεν υπερβάλλουν ο ΑΙσχύλο ς κοιΙ ό 'Ηρόδοτος, ούτε "οιροι ­

TtOLOUv οϋτε ένυπνLιΧζουντιχι , ότα.ν λενε ΟΤΙ στ~ Σαλαμίνα πολέμησε
ό ' Ελλήσποντος.
Kιx t χ«τά τΟν !διο «χριβως λόγο, προχει.μένο υ για το πολί­
τευμ« του Λυχ.ούργου, ό όποίδζ στ-ί)ν παιδεία εβλεπε τ~ν πεμ­
πτουσε« χιiθε νομοθεσίας, πρέπεΙ. να έρμ:ηνείιεται το Υεγονος ότι ή
Σπάρτη δεν χρει"στη><ε νόι φυλαχτεί με τείχη .
. Α πο πο\) κ«τεβά.ζουν και σέρνουν οί ποταμ.οΙ σ.UΤ~ζ της
ά.νθρώπιvης δύναμης που στl< δώδεκα χρόνιοι της ελληνοπερσ,,,η ς
ά;ναμέτρησης εδειξε δτι άνατρέπει τους νόμους της Μ "ιJχοινικης;
Πώς οί λίγοι λoγoφ,ιiζoυντoι, όχ, λίγοι , κοιΙ λ'Υοστεύουν τους
πολλούζί KGtl μπορεί, ΚcXτω «πα τους 'ίΟLοuς aρουζ, voc έπαναλιxμβι:i­
νετ<ιι έσιχεί αύτο το ι:ίνατρεπτιχο πιχρά.δοξο;
Στο ερώΤ"ιJμα η ιiπόχpιση που μίiς στέλνει ή μυθ,κή φων~ των
Μηδικων νομίζω ΟΤΙ θl< ervoι, σταθερόι χΙΧΤΟΙφΟΙτική. Kocl το όιπλο
μυστιχο τ'ής Π"ιjγης πού ΠΙΧΡOCΥει oιυτ~ τ~ νιχηφόρoc δύναμη
βρίσκετιχι στη μέτρισ. Κιχι σvσπειρωμένΎj ατά.ση του r.ινθρώπoι>
έvct.νΤLct στην εμφυτη ροπή το υ γιά τήν άνεση, τον πλοϋτο, χα.ί τΊj
p"ljJC~ εύ"ολίοι.
'Η οι απΙστωσ1) μά.λιστα. αύτη ά:ίtOKΤ& σημιχσΙα κα.ιρt.κή, α,ι
ιΧναλογ ιστεί κανείς ότι ιΧπέναντι σ' ενα τέτοιο {δεωοες πα.ιΟεία,
><αΙ ζω'ijς ό σύγχρονος <Χνθρωπος εχε, vl< ιiντιπαρocτocξει το ο,αμε-
124 Η ΛrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

τρ,χά του σ.ντίθετο : τή χρ"t)σιμοθ"t)ρί", τή ρ"στών"t) , κ"ι τή μ"λά­

κυν~,

*
. Αφήνω χ",τ« μέρος το πολίτευμ,,,, της ΣπOCΡΓη ς .. Η νομ,οΟεσ["
του Λυχουργου i/!"t)fLιoupy"t)oe ενοιν τυπο σ.νθρώπου έντελώς OCσυμ,-
μετρο
. . -"
- κα ι Χ<ΧΤΙΧ το υτο ανεcριY.τo ,
- «ΧΠΕν«νn . . ,
στα. γνωρ ι σμο:.τα

τοσ o"t)fLep,voii άνθρωπoλoyικoϊi μοντέλου.

Στή Σπocρτ"t) ή σκλ"t)ρότψ", τoϊi OCνθρώπου OCπέν",νη στον
Ε:(Χυτό του - πριχγμα: που αν όεν άχυ ρώνει, όπωσδήποτε μετριciζει
τη σ'ημr.t.σ(et Τ~ζ σχλ'ηpόΤΎjτιxς το\) ιiνθρώπoυ cXπένα.νΤL στο συνάν.
θρωπο - «ΥΥ,ξε τ« ορ,,,, μιίΧς τρισεύΥεν"t)ς Ο"t)ριωΟίlχς.
ΣΟιν χρOCτος δεν είχε πολίτευμ,,,, χρσ.τους ή Σπocρτ"t), Υράφει ο
Π λού τιχρχο ς, άλλΟι ζωή άνθρώπου πού ζεί συνεχώς μέσ", στήν
:-ρ",χuτψ", της yνώ~ς χ",Ι της μ,ονΙΧξιίΧς:

πύ π6J.εως ι; Σπάρτη πολιτεία". άλλ' ιj"δpός άσκηroίι κα;

σοφού βίο,' έχουσα.

Στούς νεώτερους καιρούς ~ τcoί:ηση του Δ ό:ντ'tj, 1) μουσι.κη του

Μπετόβεν - οτοιν μάλιστ", συνου ",στεί με το ' ep'ijvo τοσ Δόκτορ",
f'austu" πού έπ,χείρησε νOC κ",τιχρΥ-/)σει τήν 'Ενάη Συμφωνί", της
χιχρίΧς - ,κοιΙ ή φιλο σοφίο: του Νίτσε πετυχΙΧίνουν σε άξιοσέβ",στο
βο:θμό νOC άνιχκοιλέσουν τήν όΜνη κιχΙ τή ρώμ"t) έκείν"t)ς -r'ij, ψυχολο­
γΙαζ που ΚΡ~ΤYJσε έπί (ιιωνες το γέλοιο σε άγρυπνη φροlJΡιί.
Τό άΥ",λμάτιο του Γέλωτ" που εΙχε σΤ"t)θεί σ.πο το Λ υκουΡΥΟ
στ ·ην άΥΟΡΟι T'ij, Σπάρτης , σημείο c'ij. ,"πουσί"ς κάθε περιττoϊi
στο,χείου είιθυμίο:ς στό πα.,ΟΙΧΥωγικΟ Ιοεώδες της πολ,τ ε( ο:ς του
Auxoupyou, συμ,βολίζει κάη μονιχΟικό.
Ά ν εΙν", σωστή -η υπόθεση δη σ.π· ολ" τΟι ζώ", ό «νθρωπος
μόνο γελα ) Υ!.ιχτί α.υτός μόνο νΟLώθεl. τον ψυχ ικό πόνο κt.ιί τή λύ π-η ,
τότε είνα.ι κοιτα.νάγκη', σωστο οη 'fJ άΥωΥ-η στή Σπάρτη όοήΥησε
τόσο χοντα τον c%vθρωπο στ·η φύση) οσο XOVTOC Τ7')ζ βρίσκουντο:ι κα ι.
τιΧ ζώο:. που δεν γελουν. ι Α ρκε~ vιX μ.η συσχετΙσουμε άπλοϊκά. α.ύτ-η
Ό μύθος τω ν Μl1δ'tχ.ων 125

την ocνθρώπινη Ψυχικη στ,χση με την κιχτάστιχση τοίί ζώου.

ΓιιχτΙ Kιxl τ~ ζωoc που δεν γνωρίζουν να Υελοίίν, φτ,χνουν
κ,χποτε να κλΙΧίνε . Στη χιχριχκτηριστικη περίπτωση τα διiκρυιx που
εχυνιχν τ~ iiλογιχ του ' Αχιλλέιχ γι~ τον π,χτροκλο,

δάκρυα δε σφι
θερμα κατα -βλεφάρωl' χαμάδις ρέε μυρομένο ισι ν,

φ«νερωνουν την όνnκη ύπερoχ~ του ζώου ά:πέναντι στη μοΙροι: του
• '
αν θ ρωπου:

Σείς πού ούδέ ό θά νατας φυλ άγει, ούδέ τό γήρας,

τΙ γυρεύατε να μπλεχτείτε στΙς συμφορες των ocνθρώπων , θ~

ρωτ-ιjσει τα οιχκρυσμένα &λογα ό "Ομηρος καΙ ~ ΚΙΧβάφης.
ΚαΙ γιατι οΙ σπαρτι,χτες ~ξεραν να γελοίίν μόνο μπoστ~ στη
φοβερή θέα της ctλήθειιχι; , που κα.τα: κανόνα παΥώνει τα πρόσωπο:
των άνθρώπων:

έπεάl' μέλλω σι κινδυνεύει\' τ~ ψυχ~.

γράφει ό • Ηρόδοτο ς,
,ότι τας κεφαλάς κοσμέοllται.

ΣτΙς Θερμοπύλες, λίγο πρΙν πέσουν, ό πέρσης Ιχνευτης τοuς είοε να

χτενίζουν τ~ μσιλλι,χ , καΙ ν~ στολίζουν -r'i)v oψ·~ τους με έορτσ,σηκΊ)
σοβαρότητιχ .
. Αλλα άς .xφ~σoυμε κατα μέρος T'i)v παιοεία της Σπάρτης, ποι.
τά φυσιχα: πρότ υπα άπο τιΧ όποΙιχ άντλησε ι ιχσχησαν πά.νω της
τόσο καθηλωηκΊ) την "ττίδρσιση, ωστε ν~ μην ξεχωρίζει κανεΙς άν
έκείνa πού τελικιΧ ένομ.οθέτησε ητο:ν ή σοφία του μυθιΚ,ου
Λυκούργου, ~ ή παιδαγωγική μάστιγα το;; Ταυγετου!
Λέγοντας κάποιος νεοέλληνας - ό Ούράνης OCν δεν σφ,χλλομαι
- οη με τόν τρόπο ποι. η . Aθ~να ii.φηκε στου ς ocνθρώπους την
'Ακρόπολη , ή Σπ,χρτη iiφηκε γιΟι λογιαριασμό της τόν Ταυγετο,
είπε [J.La κουβέντα πολύ στοχαστικ'ή.
ΚαΙ έπειδη μιλ1iμε γι<ι. το ίδεωδες το;; έσθλου (= τ'ijς φυσικ'ijς
.χρχοντιiiς) ταφιocζει να ύπενθυμηθεί ότι τήν Ίδια έντύπωση, σε μια
126 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

πλ",τύτερ"] μόνο π",ιδ",γωγικη σημιχσί"" προκάλεσε κιχι στο Σεφέρ"]

η θέ", ",uToi) του φυσικου π",ιδ",γωγου χ"'ι ήμεροφύλσ:χσ: των λ",χε­
δσ:ιμονίων:

Τό τοπίο τώl' Λακεδαιμοl,ίωl ' είl,αι καΟαρα είδυλλια κό '

ϊσως μ . αύτό τόl' τρόπο Οέλησε Ij μοίρα ι ,α τιμωΡlίσει τό
πείσμα τους. . Ωστόσο. lί άποστομωτικιί άρχοντιά τού
Ταυγετου.

Δεν <χω έδω τον τόπο για να έπιχειρ~σω μια έρμ"]νείΙΧ τ'ϊj ς
κpιτιχ'ϊjς στάσης πού ελσ:βε ό ιΧνθρωπος, τους δύο τελευτ",ίου ζ
κυρίω ς αΙώνες, άπέναντι στο πολίτεuμet ΤΟ\) AuxovpyolJ καί. στον
τρόπο του σποφΤLCXΤΙΚΟU βίου.
'Επισ"]μιχίνω μόνο δτι η ",ίτίιχ T7j, κ",τάκρισ"]ς βρίσκετιχι στη
γενική τάσ"] του σύγχρονου ι:tνθρώΠOυ να θ"]ρεύει τΟν ιΧχ",ρπο
εύ8ιχιμονισμό με μια τέτοια. μα:νια, ώστε προς το σκοπό αύτο να.
'βc:iζει ένέχυριχ ιΧκδμΥ) χαΙ τΟ: χρυσα δ6ντια" πού ένδέχεται να τοί)
'χει φορέσει ό όδοντί",τρος.

Στη βιiσ"] ",uT7j, T7j, δυσφ~μφ"]ς βρίσκετιχι ή π",ρ",κμ~, ή

&:δυνιχμΙIχ, η <Χχρά.τεισ., )(0:1 π&.νω άπ' όλο: η πνευματικη άποβΧά­
χω σ"]. · Ολ"] ",uTY) ή πλεχτ",ρια των φιδιων εΙν",ι έκείνο που ό
Nτoστoyιέβσx~1 «χτινογραφώντας μ ι εναν χατιχοιιΧφανο τρόπο τ~ν
ούσί", του σύγχρονου ,:,ολιτισμου, όνομάζει ΣιγΙΧλιοβισμό:

Τό κυρ ιότερο είl'αι lί ίσότητα. Πρώτ' άπ ' δλα χαμηί, ώνει

τό έπίπεδο rιίς μόρφωσης, τών έπιστημών καί τώl'
ταλέντωl'. Τό ψηλό brίπεδο τών έπ ιστημών καί τώl'
ταλέντων εΤI'αι προσιτό μοl'άχα σέ άνώΤεΡες ίKανότηrες -
δέν μας χρεlάζουl'Ται οί άl'ώτερες ίκα νότητεςl ... Νά κό­
ψουμε τιί γλώσσα του Κικέρωl'α, νά βγάλουμε τά μάτια τού
Κοπέρ,'ικο υ, "ά λ ιΟοβο;'lίσουμε τό Σαίξπηρ - ι 'ά δ Σι γαλ ιο­
βισμός.

Τ ήν ισότ"]τ", όμως, την ι:tκριβη κ",ι δυσχoλoβcίστ",κτ"] ισόητ", -

γιατι τίποτα στον κόσμ.ο δεν είναι εύκολο κο:ι «πλό - τ~ν εφερε
πρώτ"] στο ιΧνθρωπο η νομοθεσί", κ"'ι η πολιτείιχ του Λ υκούργου.
'ο μύθος τω\! Μ'71διχωv 127

Ν ομΙζω πως οΙ σπιχρnάτες έχείνον που σ-ήμεριχ χλευάζει τ~

ζω~ που εζησιχν στ~ν έπoχ~ της άχμης τους , θΟι τον έΧάκιζιχν στ~
γλώσσα τους σΟιν άχρατ-ή,

καί πρός τη., κο/"ι;., άπομαλακιζόμε l'ο.' δίαιτα.'.

*
Π έριχ λοιπον ά.πο τ~ οιχιμόνιιχ πολιτεία των λιχχεοαιμονίων­
ας μ~ν ξεχνουμε την έτυμολογία του όνόμιχτος - έχείνο που έσuv­
τρεξε όλες τις έλληνιχες πόλεις γιά. να δημιουργ-ήσουν το μύθο των
Μ ηδικων ήταν ή σθε',αρη στάση του ά.νθρώπου ένάνηα στη
λαιμαργίΙΧ του ά.νθρώπινου φυσιχου για τον πιjου ·co.
Το μάθημα περι πλούτου πού (οωχε ό Σόλων στον Tupavvo
τη ς Λ υοίιχς εΙνιχι μια όβίοιχ ποΙΙ πέφτει και χτ υ πίi κάθε έποχ-ή, ά.λλα
ποτε δεν έχρ-ήγνυται.
Αίιτο το 'μέγι στον μάθημιχ ' για τα χειροπιαστα χαι τα γ-ήινιχ
ά.ποτελεί τη βάση χαι τ~ φιλοσοφία ολόκληρης της σολώνειιχς
νομοθεσίιχ ς, ποΙΙ χαρπός της μπηρξε ή προ:τερΙΧλειιχ δημοχρατίΙΧ
των άθηναίων .
"Ενιχ παράδειγμα δηλαδ~ πολιτεuματος ποΙΙ ένω το χυττάζουν
(Χτοτε ένεα χαι ά.λλοίθωρα τα στόματα χαι τα βλέμματα των
ιχΙώνων, κιχΙ πού ένω προσπιχθουν νιi το ξανιχσ'7)κώνουν στ~ν
όμορφια της πράξης, δεν τα χαταφέρνουν, έπειδ~ άχριβως οεν
πετυχΙΧίνο υν να γνωριστουν χαι να συμφιλιωθουν με τ~ βάσΊ) χαι τ~
φιλοσοφία του .
,Η γνώμη ποΙΙ διατύπωσε παλαιότερα ή άγγλιχη φιλοσοφία οη
ό άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο λύχος - μια ά.λ-ήθεια ποΙΙ χω ρις
άντίρρησΊ) ά.ν-ήχει στις πέντε ~ δέχα μεγαλύτερες συλλ-ήψεις τοϊ>
ά.νθρώπου - δεν ήταν άγνωστη στο Σόλωνα.
Ίσα "ίσα στην μπέρβιχση του περιεχομένου της έδοχίμαζε να
στηρ(ξεL τ~ νομοθεσ(ιχ του, καΙ άκόλουθα τόν τύπο του πολιτεύ­
ματος ποΙΙ έμελλε να ίιψωθεί σε παράδειγμα.
'Εαν ό &νθρωπος είνιχι για τΟν άνθρωπο λύχο ς, συλλογίστηχε ο
~ .. ,γ _ .. ~ ..• _.
 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ
128

λύκο ς xrx!. ΥΙιΧ τον 18ιο τον έιχυτό του. rιιχτι κανένα: ζώο, οσο κιχι να
(Χlj",;,οΟαγχώνετιχι. ι οεν κ(ΧτιχφέΡ'Jει να. ΙΧύτοσπαρα.χθεί.
Πριχκnκα ιχύτ·ητην άντιστροφη τί"ν ψυχικων ρευμOCτων θα την
λέγαμε νίκη του ιiνθρώπινoυ λόγου πάνω στό ι:ΧνΟρώπινο πάθος γιΟ:.
τον πι..οστο. (Ι Η λέξη πΧοϊίΤΟζ, με σημασία. συνEκδoχι)(~, δεν
σ1jμιχtνει μoνoσ-ίjμιxντα 70 οολλάριο, ιiλλα το τσαριλίχι πιχσων των
kξουσ,.ω'J τηζ κoι.λ~άς χιχι της σά.ρχιχς) .
.Η έλληνιχ"η γλώσσα είχε κιόλΙΧζ ετοιμεζ ώραίεζ λέξεΙζ-μητρες
γιό: να ν-:-ύσει α.ύ",:1) τήν ύπέρτιχτη oΙΙXOΙΚCΙσιΙX της άγωγης: την
ΕUψUΖίιχ, τ-ην άνδρείΙΧ , τ·ην ά.ρετήι τ-ην έλευθερίa: KlXt τέλος άπό τ~ν
όμοβροντία των φωνων κα; των ηχων τοίί συνόλου ξελαμπικOCρησε
ή λέ ξ·'ι δημοκρα-:ία.
•
8 Ε β ιχιως .'
οε'l
. ,-. • , ,..
πρεΠΕ Ι να μας o ιcιφυyει το γεγονος στι οι
λ' ξ
ε εις

(Χύτες εχουν τόσ1] πυκνότητα., που άν τις έξαΡΥuρώσοuμε στην

Τ ρOCπε ζα τη ς καθ1jμερινης πρocξ1jζ, θόι ξεδιπλωθεί μπροστOC μας
ενοις πλοσΤΟ ζ άπο ιΧνθρώΠLνιχ ενεΡΎ-ήμ«τα πού φτάνει νά χωρέσει
όλα τά κυματα. καί -rcuc; ά:φροίι ς του ΑίγΙΧ(Ο1J, Κ«Ι ολα τOC φυλλό­
δεντρα κα; τόι σπαρτα της • Α ττικης.
Άρκεί άπο κOCθε μόριο τηζ πρOCξηζ αύτης να ξεπηδίi ό κρυμ­
μένος λόγος που δένεL σέ όργιxνικ~ ά.ρμονίΙΧ το σύνο).ο.
Α'(τημtx πOCγιο για τη λειτoυργιχ~ άντοχη της δημοκρατίας
του Σόλωνα ε(ναι ό ορος έκείνΟζ, που θα τον όνόμαζα δ ιαρκ~ έπα:­
νOCστιχση η βίωμα της <νδεΙΙΧζ. Κιχ, στ~ν άρνητική του διατύπωση:
πόλεμο ενιΧνnα. στην ~νεσΊ) .
.Ο Σόλων παρακολουθών-:ας γιόι πρώτη φορόι μιιΧ δραματικ~
πιχριΧστασ"1) στο θέΙΧτρο του Διόνυσου χτuπησε άπειλ"1)ΤLΚOC το
μπαστοuνι -:ου στη γης κα; άποπηρε τΟν ποιητη Θέσπι γιά τη
διασκέδαση και το ποιο των πιχραινέσεων που προσέφερε στο δ-ημο.
Με τ~ν ϊδια παιδαγωγιχη βλοσυρότ"ητoi ό ΜακρυγιOCννης επι­
τίμησε τα πρω-:α θέατρα που εμφανίστηκαν στήν • Αθήνα λίγο πριν
τη μεταβoλ~ τοίί 1843:
ου.ετε θέατρο· τό φκε ιιiσετι; κι . αύτό δ ιά ι ·ά μας μάθrι τή,.
παραλυσία. ΚαΙ δι . αύτό παίρl>Oυ" δυό ιiδέλφια δυό ιiΔCλφές.
Ό μ,1θος -:ων Μ η8ιχων
129

Τ ο πιχράδειγμιχ περιγράφει χιχθιχριχ το βίωμιχ της ένδειας . Τ ο

λεπ τό έΚΕΊ:νο σημεΙο της έπΙπο,,-ηι:; ιiνάπαV<n) ζ . την ά8ρη ψυχολογία
πού συνέχει το στρατιώτ"lj μετα: τη χθεσινη νίκη χαί πρΙν τήν
, "
ιχυρ ιιχνΊ) μιχΧΊ) .
. Επιπλέον δμως 'ή χοιν-η στάσ-η άπένιχνη στ-η δΊ)μοχριχτ,ιχ των
δύο πρωτεργατων τηζ,t του Σόλωνα καΙ του Μακρυγιάννη, πιστο­
πο ι.εί τ-ην ποtoτικ-η όμΟ Ι ΟΤ"ιjτα των μσ.κρυνων τόξων πού στηρίζουν
-:0 '(εφ';ρι της έλλ1)νικης εύγένειιχς.
J( Ο'Jτολογης το νόΊ)μα της άνιχμέΤΡΊ)σΊ)ς -των έλλ-ίjνων με τους
πέΡΠΕζ την εποχ-η των Μ 1']διχων βρίσκεται στήν κατάργηση των
άριθμω\J .
'Ότα.ν ό Ξέρξης, που για: να: μετρ-ήσει τΙς στρατιές που εσερν ε
"ίσω ,ου χρειάσΤΊ)χε ,ιιχ όφιθμ-ίjσει σέ μερόνυχτιχ - <νας τρόπος
άρ ωμησης που εΙνιχι φρο\ίτο της σVΥ;ι:ρονης έπιστ-ίjμης σε χρόνο
..... , ,Ι ,ι. ι \
φω το ς μετριχμε σημερα ης αστΡιχε ς αποστασεις - , ρω τ ησε το

βασιλ ιιχ ΔημOCριχτο , πόσοι είνιχι οΙ έλλψες που θιχ του φρOCξουν το
δρόμο, έκείνΟζ του ά.πωφίθηκε:
- Βασιλιά, μ-η ρωτίiς γιιχ άριθμους Χα, μ-η χΙΧλεόεις . είτε
ΤΡΕΙς ΕΊναι αύτοΙ που ΣU'l<xχθ~χα\,ε είτε χΙλIoO~ 8εκατρεΤζ, οεν εχεΙζ
να πάθεις λιγότερα άπό xeivιx πού οεν θέλεις να: πά.θε ις.

ιiριOμoί) δΙ; π έρι μιί πύΟη .

. Ε8ώ βρίσχετιχι. ~ ά)':Ιλλεια φτέρνα του ά-vθρώπου, άπό τότε

\ ι ι , , ΟΙ ,., θr-
που ιχφηνοντας πι.σω του το .,.ωο Εγ ι.νε α.ν ρωπος .
Ν" 'ζ
ιχ αγωνι. ετι:n ,

νά. μ-ηχ(χνεύεται, ν~ ίΚΕ'Τε ύ ει. καΙ νeι χλΙΧίει, προχειμέvοu, όνΤΙΧζ

ι Ι; " .. , \ , \
τετοιος α.σημανΤΟζ μεσιχ στον α π εφο κοσμο , να. νικησει. τους

"ριθμους κα, τις ποσότητες μΙ; ocριθμοuς χα, μΙ; ποσότητες.

Να. ξεπερ&.σει τίς άποστάσεις χιχι τά 8ια.στήματα. με το σώμα.
TOU. (rLΙXTl xoct οί ταχύΤ1')τες των πυρα.ύλων που κατιχσκεύιχσε εΙναι.
κίνΊ)σΊ) με βημιχ σ-ημειωτον μπροστιχ στιχ σοφιχντΙΧέξι έτη φωτός
που άπέχει ό Πολιχος ιΧπο τ-η γης.) Νιχ ξεφύγει ιΧπο τον 5γχο χιχ,
, •
το: εμ β ο:.οα.
~. με το
'ό ,
μπ L του, Ν"
α. α.νε β ει. τα. - '"
"Ψ YJ ΚΙΧι. να. αΠΟΥ..υ λ Ί)σει το
u ' ,
βάρος που τον πλιχκώνΕΙ .
Π ιχρότι γνωρίζει πως είναι ενα σημείο ιΧπο φως ποι, τΟ κυΧλώ -
130 Η ΑΙ-ΩΓΗ ΙΉΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΙ' ΠΡΑΞΙΙ

νουν τρισμέγιστοι ΕίΡ"7)νικοΙ .. Π" σκοτσ.δι. Τ ο στίγμα -:'ijς συνεί­

δ'l)σής το\), χαμένο μέσα στην σ.Χ"νεια r'ij, κοσμικ'ijς λήθης, πο'"
δεν ιΧπολείπει xoci ποτέ δεν άποκαρτερεί μπροστ« ατή μά:rα.ι-η
έλπίοα: , ΟΤΙ 'ίσω ς μποροσ σε να. γίνει τα σα.ράντα Υι εξ·ήντα. χρόνι.ο:
πού ζε~ νσ:. υπερ«κοντίσουν -τούζ dίωνες κιχι νό: μπεί σΤ'η~J ~θ«νo:σΙo:.
! Η άπελπι.σΙα τ ου μ«λιστα. μπροστά στ-ην άμε[λ~ΚΤΊ) βεβαtό-
Τ'ητα αυ τη ς
, ...... ,
'r'l)' γνωσης Ι" ~I 1 .. 'θ
τον εσπρωζε ως το σημειο να
'
εο 'ψγησει ...

)(cιt νrι.. πλά.σει. την αύτοσχέοια: μετα:Οα:νατια: ζω~ το υ . Μ Ε: ολα:,

βέβαια, τό: έξωλογικό: σύνεργα πο\' δι",Οέτει .

. Ολόκληρη ΙΧύτη την τιτανικ·η σ.7Cοnτσ.νωση την δημιουργεί κιχι

τ·ην περιπαίζει ή σ.φροσύνη του ,,;, χρησιμοποιεί -:ή μέθοδο τοί)
Ξέρξ'η . Με -rouc; ά:ριθμοόζ, Οηλι:ι.δη, προσπa.Οεί νά 'Iιx~σει ΤΟUζ
,
αρ ι
θ
μους.
'
ι Αλλα. «ν νικιέτιχι το ποτάμι άπα Γ~ θά.λιχσσoc, χα.ί ό γ.χΤΟ ζ άπό
το γατόπαρδο, 8έ:ν νικιέ-:-αι ~ ψυχή άπα -:0'1 άνεμο, οϋτε άπό τ-η
βιχρύτ-ητα. ~ σκέψη. Ι<ο:ι κocνένας οεν χατ~φεp ε ποτε νά π"f ξε ι τζι
πεντο
'β
ο
λ ' ,. . , -
α με το: cιστεpo:κιιx ΤΊ) ς
Π
ου
'λ
ΙΙΧζ.

'Η ί στορΙα των M"1Jo~xwv εrνο:t το πιχραμ.ύθι των &:ριθμων.

'Α Πυ
.!. την
. ' ' .
αρμονια, Ι,.!.
τη μουσιχη, '
κιχι το μυστηριο "'λ
ποιι .1 . αν
ο:.νο:κο: ΙJψ
•
στο"ς "ριθμου ς ο ί Πυθαγόρειοι μεσα στο μυαλο των θεωρητικων,
που ερμηνεύο\)ν ιrήμερα τους Πυθαγόρειους, εΤ',αι κα~σικαθισμε',η
μιό: τρύγα σ.λλόκοτ·ης γνώσης:
Ο Ε· 'λ'
να.. ΙΧ1'«χ1'Ο u tχ.o ση λ <ΧσΎ) ιχπο ΠΕ'Jτcχ.ι.φεζ, πυρcιμ!.oε ς, χυχ
• .' . , " ' . )\0-
τετρ"γωνα , κυβόκυβους, δυνιχμόκυβους, νο'l)τες κλίμακες, ~χoυς
και σιΎ>1, που το φυσοί)ν και τΙ> συμπα[ζου ν οΙ 'ίδ,οι ό:γέρηδες πο\'
γυριζαν τους σ.νεμόμυ λους στο μυ αλό του Δl>ν Κιχώτη. Τό: περί
διαγρσιμμσ.του, που λέμε .

Τ ό: Μ ηδικό: έδειξαν, σε μιό: γλώσσα σ.περίτεχνη όσο καΙ τό:

φύλλα των δέντρων, κιχΙ εύθυγριχμμικ·η όσο και τό: σχήματα των
ό:ρχc.ttων νσ..ων, οτι το νόημoc των άριθμων , α:ύτ~ -η πιθιxν~ περιπέ­
τεια ,-ης ζωτικότητας καΙ τ~ ς εύ κοσμίας, λειτουΡΥεΙ τριγύρ ω μας
με την σ.τ"ραγ'l) τσ.ξ·~ τ'ij ς πηγ'ijς που κελαρύζ ει , και των ώρων που
ιΧνα:ΚUΧλοuνΤCXL άπο -ήλιοστιχσι σε ~λLOστά.σι.
131

>
'3
ι·

t
-,
C>

"-
ο
132 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΠΡΑΞΗ

Έοει ξ σιν στ'ι η OCνθρώπιν"!) πράξ"!) συντσιιριάζει το εχει τ"!)ς με τη

φιλοσοφίσι των άριθμων, σταν ιiεν τους άντιμάχεται άλλα το υς
•
οικειοποιειται..
•

ΣτΟ: τρομιχκτιχα μεγέθη των πoσoτ~των του κόσμου π«ρσ.­

τά.σσει, oY]λ«o~, κ«ι rkνΤLπροτε[νει το άπoσOΤtΚO καΙ το αμετρο
στοιχείο της OCνθρώπιν"!)ς συνείΟ"!)σ"!)ς . Π ού . καθως κσι; σωστα
γνωρίζει καΙ σωστιΧ ενεργεί, μέσα: τηζ σαν σε εσοπτρο χιχί σάν σε
καθαρτήριο ό κόσμΟζ OCπο όντικο φσιινόμενο μεταμορφώνεται σε
όντολογικο κατόρθωμσι κα; κσιλλιτέχν"!)μσι .

•Ω ίίλιε μου. γαλήνιο μάτι έσύ. τί νόημα θά 'χες. 11" σού

'λcιπαΙl αύτο ί πού φω τίζεις,

μονολογεί κάθε πρωt ό σκψιώΤ"!)ζ στη σκήτ"!) του .

Στην OCπλη σιύτη OCντιστροφη της στάσ"!)ζ μσις OCπένσιντι στο
νό"!)μσι των OCριθμων κρέμουνται iιλα τα ύπάρχοντα του άνθρώπου.
Κάθε <ργο σ,γωγης χα; κάθε μορφη παιδείας ε[ναι σ.σχετα με τ·ην
ι \ \' ~
ιχ γ ωγ"') κιχl. την πιχιοει,ιχ ,
ι • \
Ecx.v ~'ξ
οΕ\Ι
-'.l _
εχινουν ΙΧΠυ τουτο το
• β ,
οοκεφιχ-

λοΑ.
Το σι'ίτημσι αύτο για την έποχή μας έπιβάλλεται πιότερο κι
ι \.
απο επ ι.ταχτιχα:
ι"
ιχναποφε υ χτα..
Γ "
ιατ ι σημερα
β ,
ρισκομαστε κυ ριο -

λεκτικά χ.χτω ό:πο την ενοπλη τυριχννίΙΧ των ιΧρι.θμων .

. Εννοώ πως ά.πο το σπίτι κιχι το αύτοχίνητό μα ς ώ ζ το έπιχγ­
Υελμα, την ταυτότ"!)τσι χσι; την σ.σχ-η<J"!) των πολιτικων μας οικαιω­
μά.των, τίποτα δεν εχε!. πρόσωπο . 'Όλιχ φορουν κιχι φέρνουν τήν
τυποποιημέν"!) στάμπα το;:; «ριθμοίί .• Ο κωοικός, που λέμε.
Αύτη η πνευμaιτι><η άπο.σάρκωσ"!) - το Ψυχικο χaιλύ τερα
σελεμι.λίκι του κιχι.ρου μας ! - έφτασε vιX προσβάλλει ά.κόμη καί το
νωτιαίο μυ ελο της άνθρώπιν"!)ς ούσίσι ς : τον πόνο. Τ Ο ονομα των
μαρτυρίων ένος πολιτικου κρaιτoύ μενoυ ήταν 'ΤΙ> νούμερο 31328'
γράφει ό Βενέζης στο γνωστό του μυθ ιστόρ"!)μaι.
Τό μ~δέ" ,~ι Τι πoίφ~ 133

Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑ ΤΕΧΝΗ

Τό μΥ]δεν )(σιί ή ποίΥ]ΟΥ]. Μέχρι τώρα ή ερευνα του προβλή­

ματος της παιδείας στην «ρxα'(κ'~ ' ΕλΜόα εοειξε οτι ή «νάδυσ'l)
της «λήθειοις μέσα «πό την ομίχλη της oντo~oyικης λήθης με τους
χαριχχτΎ)ρεζ μιας είκόνας πού εIνα~ στιχθερά πρωτεϊx~, άλλα που
δεν γίνεται αφοιντ'l) ποτέ ' ή ειιγένεια της πράξης, έΥγυ'l)μέν'l) σε
ρητρες κοσμικέ ς, σάν όρίζοντας κοιΙ χωρομετρικός διατάκτης της
σl)μπεριφορας καΙ της συμπόρευσης των «νθρώπων στην καθ'l)με­
ρινή τους παλίρροια ' καΙ τΟι νικηφόροι εΡΥα σΤ'~ν περιοχη της ϋλ'l)ς
καΙ της μορφης, εΙτε όπως το τρόπαιο της «ναμέτρησ'l)ς του Μαρα­
θώνα είτε ΟΠ ως δ 'Ηνίοχος του Π υθαΥόρα στούς Δελφούς, ύπηρξε
το δέντρο πού εδωκε ή «Υωγη της «κμης . •ο κορμός ΤΟI) ειναι ή
άλήθεια, τ« κλαδιΟι οΙ πράξεις, ΟΙ καρποΙ τΟι εργα.
Στην ρίζα του δέντρου τούτου ctVCXVEVe'l)xo ή βούλ'l)ση του
άνθρώπου που TEtVEt σθεναρά και έπίμονα νά έμφιλοχωρ-ήσει σ ι
ενα κοίτιχσμα ο'l)λητ'l)ριώοους σύστιχσ'l)ζ κιχ, άπο κεΙ νΟι άπομυζήσει
τους χυμο';ς πού, με τη σοφη διιχοικασίιχ της άντιχλλΙΧΥης της uλ'l)ς,
άπο φιχρμιΧκι όφείλει να μετιχστοιχειώσει σέ: φάρμακο.
(Το ΙΧΙΥυπτιακο φίοι, που μέσα ά.πο το καλα.θάκι με τα. σύκα
δάγκωσε την Κ λεοπάτρoc , κάτω άπο φρόνιμες κocι ίεριχτικες
ΣUνθ))κεζ ~ταν το λυγερο ερπετό που συνόδευε στο ρυθμό το υζ ΤΙζ
χορεύτριες της· ΙσιΟας .)
Τ /) έδαφος, οηλΙΧδή , έπάνω στό όποίο φυτρώνει τό δέντρο της
«γωγης της ιΧκμης εΙναι το μ'l)οέ',. 'Ο ανθρωπος δεν φΙΧίνετocι
OΙΚCΙΙOζ ά.λλά είναι, σταν κιχρπωθεΤ τό βίωμα που οίχονομεί κ«ί
προστα.τευει Τ~\I εύγένειιχ στf.ζ βουλες κocf. τΙς πράξεις του, OCφου
 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

όργώσει με το νοσ τη βσ.θει" γη τής ιχπελπισίσ.ς κσcΙ της ιχνάγκης:

βαθείαν ά'λοκα διά φρενός καρπο ύμε l'ος.

έξ ής τά κεδνά βλαστάl'ει βουλεύματα.

'Η είκόνσc εΙνσ.ι δω ρο του Αίσχύλου.

"Εξω κσ.Ι πέρσc ιχπο την ιχορη σκέψη που την προσηλώνουν τόι
στιλπν" κσcρφιόι της ό:λ-ήθεισcς, την εuγενικ7j πράξη που T7jv συνσ.ρ­
μολογεί 1"0 στερέωμα των φυσικών τύπων, καΙ τα «νθεκτικα. εργα:
ιχνoξείδωτσc μέχρι σ-ήμερσ. ό:πο την ιχμφισβ-ήΤ'ηση που συ',οοεύει το
μετσ.βλητικΟ ρυθμο της Ιστoρίσcς, τΟι σ-ήμοιτοι που 'στέλνουν στον
OCνθρωπο τόι ιχχσ.νη χάη του μηδενος βρ-ήχσcν κσιΙ στην τέχνη την
ιχνάλογη εχφροισ-ή τους.
ΤΟ βίωμα της ό:πελπισίσ.ς κσ.Ι της ό:νάγχης ή έποχη της
πσc,δσ.γωγιxης ό:χμης το περσcσε στον χόσμο της τεχνης σόιν χοινη­
φόρΣC πομπη μορφών ό:ποσπσ.σμενων ό:πο το ΣCίσθημOΙ του έλεη­
τιχου φόβου. ΟΙ ελληνες ΣCύτη την πρωτόφσ.ντη ό:ποχό:λυψη την
όνόμOΙσΣCν τρσ.γω8ίσc .
Τ Ο θυμικο σύνορομο, Οηλσ.δ-ή, που όινοιπτύσσετσ.ι μέσσc στο
κλίμσ. T'ij, ιXywy'ij' T'ij, ό:χμ'ijς χοιι έπιζ-ητεί βσcθμισ.ίσ. νΟι οιοχετεύσει
σε όλοχληρώματα αίσθητιχων μορφων τόι δυναμι κά του φορτία
πηγάζει . άπΟ τη ζοφερη ουσίσ. του μη8ενος και προπεμπει στο
μονσ.8ικΟ 8ρόμο T'ij, ιχληθιν'ijς τέχνης.
Π ολυ πειστιχότερα , όταν άντιχρύσει κανεΙς, με τη σοβιχρό­
τητσ. που οιεκ8ικεί γι.. τον εσ.υτό της, την ορισμένη θεωρίσ.
• " •• ι "ι \ _ ,
ΣUμφωνα με την οποια μονο με το ονειΡιχο νευμσ. τη ς τεχνης

γίνετσ.ι 8υνσ.τη ό:πο τον OCνθρωπο η ύπέρβσ.ση T'ij, ό:8ιεξο8ης

πρσ.γμσ.τικότητας.
'Η στάση σ.ύτη έξηγεί κσ.ι γισ.τ ί - έκτος ό:πο την περίπτωση
τ'ijς έλληνικης στιγμ'ijς - ό:ληθινη τεχνη δημιούργησσ.ν μόνο οί
εποχές, οί πολιτισμοι η κιχ! οί α.νθρωποι xttTιX μό'JΙΧζ cXκόμYJt ΠΟι.
βρεθηκσ.ν χάτω ό:πο τη δσ.μσ.σκηνη λάμψη T'ij, κσ.τσ.στροφ'ijς , της
χρίσης, και της όριιxκ~ς έντασης του πνεύματος . . Εκεί πού ή σuνεί­
δηση του ό:νθρώπου προσκρούοντσ.ς στο φράγμσ. τοσ χωρητικου της
μετρου μετσ.βάλλει σ.Ιιτόμσ.τσ. τη μοίρα T'ij, ιχνίατης ιχπελπισίσ.ς σε
 135

ΤΟ μ1)Ο έν. οεμένο πιiν .. ιx με το εΙνιχ, οπως 'ή ",ορuψη με ~O

(ιψος, έφ6σο'l βιώθ-ηΥ.ε ιXπCι τη ι;υνείδΥιση τοσ άνθρfuΠΟU στά άπα ρο:­
βίαστα: μέτρα: του φυσικου -:-OU λόγοu, ιΧποτέλεσε τόν σταΟερο καΙ
μόνιμο αλτήριχ της <Χλ1)Οινη, τέχν1jς.
Χωρ" ΙΧύτή τΊjν πιχνικόβλΨ1) πρ"ϋπόΟεσ1) ό γ'l ωστος πεΡΙ1j­
"(1j~'ij, το::; nλοuτιΧρχο" -:-:"υ βρηκε σε ολες -;Ις πόλεις Ιερα κιχΙ
βωμούς και ναούζ, Οέατρα: κιχί r:OLΊ'JTEC: δεν οα ι βρισχε ποtJΟεvtX . ι Ο
ΠOΙΎjτ-ης χρει.ά.ζετα:ι. τ-η μ:iζα: -:'O~ μ"1)~ενUζ και τ"ην ι.αξειJΕΙ , όπως ό
Π οΧ,)κλειτο, χρειιΧσηκε -;0,1 χΙΧλκο τη, Κ υπρου καΙ ό Μ ΙΧΙΧ1jλ
• Αnελοc τα μιΧρμο:ρ,,- τη< Kιxρριipιxc.
Προτο υ έξετάσω τ~ σ1jμιχσίιχ του μ1)οενος για T1jv ποί 1jσ1j
",,,,.τα τ·ην έποχη -; ηc πιχιδ",γωγικης ιiκμης σΓην • Ελλάοιχ, θα ψ1jλΙΧ-
, , ,
φήσω τό πρόβλ1jμιχ πε ;'ρισμένες μετιχγενέστερες στι Υμες με Τ"/)

μέΟοδο της πρωθύσΤΕρ1jC r:Χ1jροφόρ-ησ1jζ .

• Ενδεικηκα κιχΙ πρωτε υόντως στη νεώτερΊ) έποχή ό ΔάνΤ1)ς
"
εΠΙ '/οησε
'Κθ'
το oc αΡΤ1)ΡLO
,
σαν
,~,
ΤΡΙ'ΠΊ οιαστιχσΊ}
.,
ανα.μεσα
,
σΤΥ) I'Ι

ΚόλιχσΊ) κιχΙ τον II ιxριiδεισo. Με το ΚοιΟοιρτήριο Οiχ-ησε να ύποιινι­

χΟεί τη συμπλεκτική σχέσ." του μ1jοενος κιχΙ Tou εΙνοιι, τον μετΙΧίχ­
μια :-όπο δYjλα81j που συν~στa τον ιΧγωνισηκό στίβο του ά.νθρώπου .
•Η φωτια κοιΙ ή ποινη τoi:ί ΚΙΧθοιρτ ήριου εΙν",ι το σύνεργο της
Κόλιχσψ (το μ1jll"ν) ΠΟ" κΙΧθΙΧίρον-;",ς -;-.ν κρινόμενο - ocς θυμ"/)­
θουμε ΤΟI)-; ",οιΟ",ρμοίις του . Εμπεόοκλη - τον έτοιμ.χζ ει να
;-:εράσει στι,ν Ποιράδ εισο (το εΙνσ.ι). Ό μιχρι,ς ιΧγιος Φεβρου άριος
εΖεt τη θέσ1) τη ;:υληζ πού όΟ1jΥεί ιiϊoo τον έντ.χqΗΟ σπόρο τοσ
ΧΕιμών« στό νοο')τ-ήριο βλαστό τηζ άνοιξ-ης .
•Η γενετιΚ"fι άρθρωση 7ηc Κωμωοίιχς στο σκελετο της τριπλης
δ,ιiτσ. ξ·ης με τή συμβολή της :Χρν1jσ1)ς κιχ, τη ς κιχτιiφ:χσ1jς στο
σύμβολο του Κ ΙΧθιχρτήριου άπο.3είχ'"ι οη τι) π',ευμοι του ΔάνΤΊ)
Τ' ,
Ειναι. Υνησια προσωχριχ.τικο.

Με άνσ.,λΟΥΟ τρόπο ό:ΥριιχL'JΕ-:-CΙι. ιΧπο τ-ην 7?ία~ν!! -:-οϋ μηοενος ή

δΡ'ψΙΧ7ική ποί-ησ'η "tou ΣΙΧίξπηρ , 7:01. προωθεί -;ή', έπιχ',οιβΙωσΊ) της
• _ ~I Ι '" _ _ ,

:ιτη":-r;ς τραγωηιcις ω~ 70 ΙΧΨJ ~ΟΠΤΟ σ-ημειο Γ1jC π:ρω :ΌΤ1Jr. ιας.

Ot Y.oπ~Oι:xστoΙ θcχνιx:oι ::ων ~ρώω,", ":'otJ χ:uπουν στο δίχτυ

-
;''ι'
δ ' . ι , . " ,
ρασ1)ζ του ς χιχ'. πι!Χνο')\ιτ'Χ'. 7:~"'(ι ) :Υ.7:Γ; το πocρ~πε7ασμα Τ '~ι;
136 Η ΑΓΩΙΉ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

σΧYjvης χιχθως τό κλεΙνουν τά βουβά. πρόσωπιχ, όπως έξω άπό τό

θέατρο κλείνουν τα. μά.τια. των πεθαμένων οσοι -rovC; παρα.στέκουν.
·Η κσιτάπληχτη ιiμεσότψoι τ'ij, μοίροις του θοινάτου σχορπίζει
ενιχ ρΙγος στο θε<xτ~, που πέφΤΕΙ δύσκολο στον «νθρωπο νιΧ το
αισθοινθεί στ~ν προιγμοιτικότητοι της ζωης, απως το αισθάνετα:ι
στη φαινομενικότ'l)τα τ-ης παριχστaσΎjζ. Και έοω βρίσκεταΙ. το
νόημα: της σαιξπηρικης τροιγωδίας.
· Εκεί δηλoιδ~ πο υ ό θεατ~ς παροικολουθεί το θάνατο ενος ηρωοι
στ~ σκηνή, ό Σαίξπηρ εχει μοιριΧσει. τουζ ρόλους των προσώπων
του στους '!.διους τούς θεατεζ Τ1)ζ πλα.τείας. Σα να προσπαθεΤ , με
νο-ηματoc μουΥΥου, νά έ:ξ'lJy~σει στον κα.θένα μας:
- . Εσένα. βλέΠΕις, σ' έ:κε'ίνον πού βλέΠΕις .. Αφουγχριχζεσ(.(ι
Κάσσιος κα, Μάκβεθ, Καίσαρ, Ρωμαίος, Όψήλια Ίάγος και
Π ο λ ωνιας
, • •
και πο:ρηΥοριεσιχι.
Π ' ι \ ,ι Ι ./
ι,cινεσαι ιχπο τα. ονομιχτα οπως ιχ.πο
Ι,

τον άγέ:ριχ έκεΤνος πού γκρεμΙζε τιχι . Μά στοχάσου λιγιχ.κι πως ό

'Ιούλιος Καϊσοιρ δεν ύπάρχει πιά. Τ ώροι ύπιipXεις έσύ. Έκείνος
πιχ.νω «πα τη σχ.,.,\ι~ προσπιχθει να. σο\) δώσεL να. χατιχλιχ.βει.ς: ιΧπο
8ώ που πέρασα, με τον ενα ~ τον σ.λλο τρόπο θα. περάσεις XL έσύ.
ΤΟ συλλογίστηχες τάχα!
Τ ~ν τραγωοία του Σοιίξπηρ τ~ν έοημιοί>ργησε ό παροξυσμός
της βίωσης tou μηδενός. "Οπως χαι οί άλλες, μία ιiκόμη θεΟο. πο\'
Παρθένοι γέννησε τΟν έξαίσιο τόκο της.
•Η γενετήσιοι δμως περίπτυξη του μηδενος χα, του εΙναι μδίς
δόθηκε με τρόπο ~λιoειδ~ - δσο κα, ο; • Ηλιάοες κόρες του
Ποιρμενίδη - ιiπo το Γκα:ίτε. Για το Γκαίτε ~ χοσμοποιος δύναμη
χuνε τ αι «πα τ~ oεξαμεν~ της άρνησης. •Η αίώνια μηxαν~ της
ψθορδίς οιακονεί την αίώνια σχηνοπηγία της ζωης.
·Οταν ό Μεψιστοψελης έμψοινίζετοι ι στο Φάουστ καΙ ό τελευ-
-
ται.Ο ζ
,. _" ~οι
τον ερωτιχ για. το ονομα XClt" 't'Yj'J ,
κα.τα.γωγ'1'j του - "
στον ΤΡΟΠΟ

της έρώτησης «ναμε,γνυεται ~ γλώσσα: της πρώτης γνωριμίας των

όμηριχων άντιπαλων καί Υι σωκρατική Ο:πορητιχη - ό πρωτος
,
α.ποκρινετα.ι:
.
"[ι'α μέρος είμαι άπό τιϊ δύ Ι 'αμη έκείνη
πού πά\ιτα θέλει τό κακό και πάιιτα κά,/ει τό κα}';.
ΤΟ μηc%ν και ή ποίηση 137

Τ Ο θετικό, δηλιxδ~, ή κιχτάφιχση ή τάξη ή περιοδική έπελαση της

δύναμης, είναι το <ΧχούσLΟ ιiλλιχ χ«ι το OCνιχγκιχΙο γέννημα τη ς
όίρνησ·~ς κα.ι του μώμου, της φθoρίiς κα.ι του xocxou, της α.1ρεσης xocl
τ'ηι:; ά\lυπιχρζ[ιχ.ς . 'Όπως στη γλώσσσ. των Πρ οσωκρocτικών ή μΙα.
όδός, Τι άνω όδόζ, ή στocθεροτητιχ , Τι Otx1) κα!. ~ φιλΙα, yενν~έτιxι. Ο:πο
την όιλλη οδό, την κ«τω οδό, τη μεταβολή, την άδιΧίΙΧ χιχι το νείχος.
Ό διάβολος τοϊ; rχαίτε ε['/ιχι ό πλάστης τοϊ; Χόσμου , οπως ό
πόλεμος του' Η ρ&.κλειτου ε!νocι ό πιχτέρσ.ς των όντων,
"Ενα "λλο στιβιχρο χερι που εδεσε 70 γόρδιο οεσμο του μηδενος
χιχΙ του είναι με τον τρόπο πού ύπόδειξε Υι «ρχαΙκή σκέψη των
έλλ'~νων είναι ό τοστογιέφσκι.
, Επιλψt:τικος άπο ';γεία. και μελλοθάνα.τος ιΧπο ζωή, ό
Ν τοσΤΟΥιέφσκι εΙκόνι.σε τις οψεις του προβλ'ήματος κάτω άπό μι.α
πρισμα.τιχη πολλιχπλότητιχ .• Αλλοτε σχηματίζει ιΧστερισμους ιΧπο
περισσότερους -ηρωες, χιχι όίλλοτε με τήν Ιστόρηση μιίiς μοίρας
ιΧτομιχης ξεχωρίζει "στρα μονιχχικ ά.
Στις έμβρόντητες νύχτε ς του Ντοστογιεφσχι ο . Ορντίνωφ, ό
Ρασκ6λν ιχωφ, ό Κυρίλωφ, ό Στιχυρόγχιν ό:γκυροφορο\ίν xocl συγκ ο­
πιχοιάζουν τό: σχοτεινα. κομμ«τιιχ της ψυχης, οπως ό ΛιχμπΙΧδίιχς, ό
• Αντάρης, ο Βιχσιλίσκος κιχι ό Βέγιχς ιΧκροβολίζουν τή σιγαλέα
Υ-ίν-ησΎ) του oυρcινoυ.
,Η Ν ιχστάσιιχ Φιλίπποβνιχ είνιχι το μέσο που δορυφορείτιχ ι ιΧπο
τ·ην κocτάφαση ΚΙΧι τήν όίρνηση. Στο.. οεξιά <"ης στεχετιχι δ Ριχγχόζιν
xoct της κoυβαλίi το μη/Η:ν της κολασμένης ήΟονης .• Αριστερά, ό
πρίγJιηπιxς Μ ύσχιν ιlπoθέτει στα. πόδιιχ της τό είναι της θείας
• •
απoστερησ·~ς.

Στο Ριχσκόλνικωφ ή συμβολη των κοσμιχων έτεροτήτων

πριχγματοποιείται με τη μορφη της ιΧοιχίΙΧζ χαι της πληρωμης. Κιχι
ή ίδια θιασΤιΧύρωση στιχυρώνει το Στα:υρόγκιν στα στιχυρω τα.
δoκιlριιx της ό:πιστίας κιχι της πίστης uπερβαΤΙΧά , της χuοαιό τητocς
και • .:ηζ s:UΥένεtιχ.ς -ήθικOC.
, Η ό:ποκορύφωση ομως της μυσΤΙΥ.ης συνθήκης τ ο\ί μηοενος και
του είναι , με Όλη την κοσμικ-ή ΤΟUζ άπεφότητα και ενταση, π ροε-
70 1.μ.ασμένη άπό την έμφά.ν~ση τ ου 'ίθtOυ του ' 1-ησου σ-:όν . Jεροεξε-
138 Η ArnrH ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

τ«στ~ της Σεβίλλης - κάτι που δεν ξ«νάγινε μετα τους' Εμμ«ους
- σ«ρκώθψε στ~ μopφ~ του • [βαν Κ«ρ«μάζωφ . Σ' ιχύτον τον
τρίτο ιχδερφο έν«νθρωπεί τό μηδεν με το πρόσωπο του 'ίδιου του
δι«βόλου, σαν έπικ«λυπτικ~ crι1μιxνση της πιχρουσίocς του ϊδιου του
•
τοστογιεφσκι .
. Aφ~νω τελευτιχίoc τ~ν περίπτωση της ποιητικης συνάντησης
του μYjοενος κ.ιχΙ του εΙνιχι κιΧτω ά.πα τα ΟΟμβολΙΧ του Διctβόλοu κιχι
του Δόκτορα. Φάοuσ το uc:;, έπειδ'~ πιστεύω στι με τ~ν έξιστόρησΎ)
της ζω ης κιχί του εργου του ήρωά του - του συνθετη . Α ντριιΧν
Λεβερκυν - ό Τ όμ«ς Μάν , μεΤΙΧλλάζοντocς τΟν 'ηχο της φιλοσοφίιχς
σε λόγο μουσικης, έπιχείρησε να δώσει τ·η μυ θιστορημocτικ~
βιογριχφίοι της ζωης κοιί του εργου του Ν(τσε .
Κιχ ί ιχκόμη έπειδ~ πιχράλληλιχ πιστεu ω ότι όπoιιxδ~πoτε
έρμηνείΙΧ του τρόπου με τον όποίο Οεώρησοιν το μηδέν κοιί το εΙν«ι
οί nροσωκριχτικοί , έαν δεν συνδεθεί με το σ--:οχα:σμό το υ ίτσε , θα
μείνει xωλ~, κιχί τυφλ~, κοι, λεπp~ .
Χρειάζετιχι μόνο νιΧ θυμίσει κιχνείς μιιΧ πρότοιση • •
απο

Doktor Faustus του Μάν, που φιχνερώνει « περ(φριχστοι το κοσμο­

γόνο νόημοι του μηδενός:

Κα; είιιαι dιιά γκη νιl ύπερασπίζεται καl,έ νας τό διάβολο.

dφου γιά τιί μεγάλη δράση κα; τά μεγάλα Ερ γα αύτόl' μοl'άχα
μπορεί νά χρειάζεται κα; ι,ά κα τέχει . κα; κανένα l' αλλο.

ΕΤνα.ι γνωστό στι ΙΧύτος πού έδωκε το 8νομά του στόν ευρωπΙΧ·ϊχΟ
μηδενισμο εΙνοιι ό ίτσε.· Η τιμ~ πληρώθηκε, βέβιχιοι, με το
ιχνιχλογο τ (μημιχ.

Μηδέν και μηδενισμός. ΠροκοιτΙΧβο λικιΧ πρεπε ι νιΧ εΙπωθεί

στι έχείνΟζ πού δεν εχει χιχμίΙΧ σχέση με το μ-ηοενιομό εΙνιΧΙ ό
(τσε. ΈιΧν ό εύρωποι'ίκος μηδενισμός σημοι(νει τ~ν "ρνηση κοιί
τ~ν πσφoικμ~, τόν έκφυλισμό, τ~ σ~Ψη, τ~ φθορά, κ«ί Τ~" <Χπ«ισιο-
 139

δ'οξία) τό πνευμιχ του Νίτσε εΙνιχι σε όλα αύτιΧ τό άχριβως άντί ­

θετο . 'Η όμολογίοι εΙνοιι ρψ~ "οιί γίνετιχι με το στόμοι του 'ίδιου
του Νίτσε:

Άναιρώ. δπως δέν ά"αίρεσε ποτέ κα νείς, καί είμαι έντού­

τοις τό ά,'τίθετο έ νός άρ,'ηrΙKOυ π,'ευματος. Είμαι ό χαρού­
με ,'ος μαντατοφόρος στό βαθμό πού κα νείς δέν ύπιίρξε ώς
τώρα, καί κατέχω τιίν έννοια μιας τόσο ψηλιίς άποστολ ιϊς,
π ού κα,'είς δέ" έφ τασε ιιά συλλάβει ώς σιίμερα' οί tλ πίδες
ξα ιιαρχίζου ν με μέ να.

ΤΟ γεγονός ότι του φόρτωσιχν ό ,τι ιχ"ριβως 8εν εχει, κοιί ό,τι κιχτοι­
μήνυσε στούς Ιίλλους, π"l)γιiζει ιχπο τ~ν ψυχολογίοι του κλέφτ"l) , που
φωνάζει για να φοβηθεί ό νοικοκύρης .
'Ο βοιθμός κιχτοινόησης του προσωκροιτικου πνεύμοιτος ιχπό τό
Νίτσε εΙνοιι εύθέως ιχνάλογος με τό βΙΧθμό ποιροινόΊ)σης τοϊ; Νίτσε
ιχπο τό σύγχρονο πνευμοι . Όση, δηλοιδή , φυσικότψοι κοιί ρώμη εΙδε
Ο Ν(τσε στό στοχοισμό των Προσωκριχτικων , τόσ"l) ιχρρώστειιχ κοιί
έπιτήδευση εΙδε ό σύγχρονος Ιίνθρωπας στο στοχοισμο του Νίτσε .
Τό πριΧΥμα. εχει κα.ί τήν ιxίτίrι και τήν ερμηνεία του.
ι Η (ΧΙ τΙο: έvτοπίζετocι στ-ή οιαφορΟ: κα.Ι στην ocvτίθεση <ΧνιΧμεσα.
στ~ν προσωκροιτική κοιί στ~ σύγχρον"l) ιχντίλ"l)ψ"l) ιχνιχφαρικα με τ~
βoυλητικ~ ούνοιμη που χρειάζετοιι, προκειμένου να ιχντιμετωπίσει
ό Ιίνθρωπος με φυσικό τρόπο - που εΙνιχι ό μόνος όρθό ς - τη
, ,
φυ σικη προιγμοιτικοτητοι.

ΟΙ Προσωκροιτικοί ΣUνΤOνίζOυντOΙΙ με τ~ σκλ"l)ρότψοι του

κόσμου. Στ~ν κτ"l)νωδίοι τ;jς φύσης, σαν μόνο ίσοδύνοιμο, ιχντιτιiσ­
σουν τ~ στοιθερότητοι τοϊ; ιχνθρώπου. Πρόκειτοιι για μια σκληρό­
τητοι οχι ,χπάνθρωπη - όπως πιχροινοώντοις κοιί ποιροινοϊκα χοιροι­
κτήρισοιν τ~ σκλ"l)ρότητοι του Νίτσε - ,χλλιΧ κoιτεξoχ~ν ιχνθρώπινη.
'Υ πάρχει Ιίλλος συγγροιφέοις που να 'χει δώσει σε βιβλίο του τον
τί τλο

Ά νθρώπιιιο, πολύ άνΟρώπ ιιlο!

'Η σΧλ"l)ρότ"l)τιχ του Νίτσε εΙνοιι του έξ;jς τύπου: ίΧν εΙνοιι,
140 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ τεΧΝΗ

προκειμένου νΟ: στεριώσει το γεφύρι, νιΧ πεθάνΕΙ 'ή ομορφ"l') Υuναίχιχ

του πρωτομάστορα., τότε vι:X πεθά,VΕΙ' ιiν είνιχι, προχεψ.ένου νά μη
μετιχοοθεϊ στην πόλ'1 η ποινούκλοι που κομίζει , νόι βουλιάξει το
κο:ράβι, τότε νιi βουλιάξει' αν είναι, προκειμένου να μην ciτιμιχσθεί
άπο τ-ην ά,ριχπιά, νιχ κι:χε.ί το Μ ισολόγγι, τότε να χιχεί.
Αύτη, βέβαια , Υι διιχλεχτιχη του είτε ... είτε δεν ά.ποΧλείει χιχΙ
την a.λλ'1 του τόσο ... Οσο. Κοιι όιπο τη σκοπιόι οιύτη ό Νίτσε θόι μOCς
ελεγε:
Μπροστά στό λωντάρι α,ν θέλεις νά. σωθείς, κιχί προ πα-ντός νιχ
σώσnς το <ριλότ ιμό σου , άλλος τρόπος απο το να. γίνΕις θηριοοιχμα­
στης οεν ύπάρχει. Ν όι βρεϊς τρόπο Ο'1λοιοη νόι το ποιλέψεις, κοιι αν
φτάνεις νιχ το ήμερώσεΙζ, χωρίς ούτε νά. το βά.λεΙζ στιΧ πόοια
ά:Υνάντιιχ του, οδτε να το χλεLσεΙζ στο χλουβ! με παγίδε ς καΙ
λάκκους.
ΤΟ έξοχοι εξοχο, συνεχίζει ό Νίτσε, κοιι τότε ό ανθρωπος
γίνετοιι • Ανθρωπος - ϋbermensch είνοιι ή νέοι λέξ'1, με τήν όποίοι
ό Νίτσε πλούτισε τήν άνθρώπιν'1 γλώσσοι - θόι τοιν νόι το σπρώ ­
ξεις στο κλουβί, κοιι νόι μπείς μέσοι κι ό ΊΟιος.
ΕΙ"ιχι Υνωστο ότι ό Νίτσε το πρότυπο του ά:νθρώπου που
σάρκωσε το l&εωοες τ'ijς ' βOύλ'1σYjς γιόι δύνιχμ'1' το 'βλεπε στο
Βονοιπάρτ'1. Κοιι είνοιι γνωστή άκόμ'1 ή φράσ'1 του Κουτούζωφ
προς τον τσάρο ' Αλέξοινδρο , οτοιν ό Ν οιπολέων σφ,l"ώθ'1κε στόι
8όνnοι του ρωσικου χειμώνοι. - •Ο ΒονοιπάΡΤ'1ς κλείσΤ'1κε μοιζι
με την άρκούοοι στο κλουβί, κοιι σφάλ'1ξε πίσω του την πόρτοι.
Κοιλόι εΙ.οιι τώροι!
Ό άνθρωπος του Νίτσε εΙνιχι ό τύπος του BoνιxπιXpΤΎJ ΠΟί,
πρέπε ι έντούτοις νόι νικήσει το ρωσικο χειμώνοι. 'Εόιν ή άνύψωσ'1
του άνθρώπου σε τέτοιο ύψος βουλψικ'ijς ούνοιμ'1ς φοιίνετοιι oEtv'i),
εΙ.οιι μύριες φορες χειρότεροι τόι οεινόι που τον περιμένουν , έφόσον
συνεχίζει το ορόμο τ'ijς άπάΤ'1ς που τροιβάει. Αύτη εΙνοιι ή λογική
συνέπειοι τ'ijς φυσι,,'ijς άφεΤ'1ρΙοις του Νίτσε. Κοι ι κοιτόι τουτο Ο
ίτσε γίνετοιι προφήΤ'1ς χοικων γιόι τούς άνθρώπους . Έκ'i)ρυξε,
οπως λένε, τον εύρωποιϊκο μ'10ενισμό .
Mιi τι θιΧ t πρεπε ν« ά.χοUσοvμε &:Χόμ-η, σταν βλέπουμε νιΧ
 141

κιχΙγετιχι το σπΙτι μιχς, κιχ! μείς 8εν έννοουμε ν« ξεπορτΙσουμε , Ύ-Ι~

να. μη γίνουμε τιχΧ.ιχτες ιiνέστ~oιl
• Απένιχντι σ' ΙΧίιτη τη στ«ση του Νίτσε, την οιίιθεντικη δηλοιδη
έρμηνείοι του στοχοισμου των Προσωκριχτικων, ό σύγχρονος
άνθ ρωπος εχει υ ίoθετ~σει τη στάση του 8ειλου κυνηγου με τ«
νιχρκοβόλοι - τ« νιχρκωτικ« όίλλωστε ε{νιχι η σημΙΧίΙΧ είικιχιρίιχς του
κa.ιΡοu
- μα: ς - • εκ
πο υ
• λ εισε •
το
λ •
ιονταρι στο
• χ
λ
ου
βι
- χι
•
οπου

λιοντ«ρ ι δι«βιχζε φόση - κιχΙ κάθετιχι «πέξω κιχ! το περιπΙΧίζει,

όπως «πο τΟν «Ψηλό του τόπο το γνωστό έρίφιο κορόιδευε το λόκο
του Α ί σώπου .
. Αλλ« κάτω «πο τέτοιους «φόσικους όρους οΙ έκδοχες ε{νιχι
0,;0 : η το λιοντ«ρι θ« Ψoφ~σει όπότε θ« Ψoφ~σoυμε κι έμείς, η θ«
σπάσει το κλουβί όπότε θιΧ γιομίσει ό κόσμος με δσιχ κόκκοιλΙΧ δεν
έχώρεσε η περιγριχφη του 'Iεζεκι~λ:

Καί έΟηκέ με t ll μέσφ του πεδίο υ, καί τουτο 1;11 μεστό ν

όστέω l 1 άνΟρωπίνων.

Στην πρώτη περίπτωση όσμίζετιχι κ,όλιχς κιχνείς τ« σημ«διιχ στόν

«έριχ : στιΧ κιχυσΙΧέριιχ δηλιxδ~. (ΣτιΧ ρουθοόνιιχ μου κρόβετιχ ι η
μεγιχλοφυιιχ μου , ελεγε ό Νίτσε).
Στη δεύτερη περίπτωση «κ ου με τούς σπλοιγχνοσκόπους κιχ!
τούς νεκρομ«ντες ν« μελετουν τους οίωνούς έξετ«ζοντιχς τ«
σωθικιΧ των πυρηνικων όπλοστιχσίων. •Η ό:πειλη του μιχζικου
όλέθ ρου στέκετιχι ante porlas.
ΑίιτιΧ γι« την ιχίτΙ"" Όσο γι« την έρμηνείιι: τό πράγμοι έντο ­
πίζετιχι στη 8ιιχφορ« κιχ! την ό:ντ(θεση «ν«μεσιχ στο ΝΙτσε κιχ! στο
σύγχρονο άνθρωπο, ό:νιχφορικιΧ με την είλικρίνειιι: πού πλησι«ζουν
κιχί ένστερνίζουντιχι τους Προσωκροιτικούς .• Η στ«ση του ΝΙτσε
ε{νιχι η στ«ση της πρ«ξ ης κιχ! της ζωης .• Η στ«ση του σύγχρονου
πνεύμιχτος ε{νιχι η στάση της θεωρΙοις κιχ! των λόγων.
Περιγράφοντιχς στο πρωτο κεφάλΙΧιο τό δρ«μιχ της σύγχρονης
πιχιδε ίιχς «νιχφέρθηκιχ συνοπτικιΧ στην όντολογικη «π«τη κιχ! στην
ήθ ική ύποχρισίιι σαν τυπικά σuμπτώμιxτιx του συγχρονου πολιτι ­
σ μοU .
142 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

. ο ΝΙτσε YLO: να δι,ιχστε[λει την είλικρίνειιχ ιΧπο τΥιν ψευηα σαν

τρόποuς μ.ε τούς όποίους ιΧντίχρυσε τόν πρoσωXPΙXΤLΚO στοχιχσμό ό
'ί8ιος «πο το ενιχ μέρος, κιχί όλόκληρη ή σύγχρονη «νΟρωπιΠ-ητ",
Οοπο το ιχλλο, χρησιμοποιεί την εικόνα των' Α νΤΙΙΧλεξΟονόρων.
'Απο τότε που Ο Μακεδω. τράβηξε το ξίφος aTl] χώρα του
Μίδοι, οί σ.νθρ·ωποι σ.λλο δεν κάνουν παρα. να. λύνουν γόρδιους
8εσμούς. Φτάσοιμε στο σ")μείο που ΟΙ νέοι βασιλιάδες μετρσ.νε λι­
γότερο α.πο τους στροιτιωτες του •Αλέξιχν8ρου. τι να. πείς π ια. για.
τους στριχτιωτες που σέρνουν. • Ο καιρός μοις χρειιΧζετ ι" τους
• Αντιοιλεξ«νόρους, που θα. ξοινΙΧδέσουν τή ζωή στο «ξεδ ι«λυτο καί
νι"ηφόρο σύμπλεΥμα του μ'l)δενaς "α[ του εΙναι.
Τ ο φθέγμοι τ'ίjς προσω"ρατικης φιλοσοφίας, ιΧναφορικα. με το
μ")δεν "αΙ το εΙνοιι, σ.φηκε μια. ήχω που εφτοισε εντονη ώς τον
ΠλΟοτωνοι κοιΙ ιχτονη ως τον ' Αριστοτέλ'l) . " Υ στερ", έσβησε μέσ",
στο χ«σμ", που ό:νοίχτηκε.
ΟΙ φιλόσοφοι ε'ίκοσι «ίωνες «πο τότε προσποιθουν να. Ι",ν",κού­
σουν τήν -ηχώ που βούλι",ξε . στήνοντ", ς το 'ΙύτΙ ατήν Οχθη.
Φτάνοντα:ς ό Νί.τσε ερρι.ξε τα 8ιιχιώνιο: γεφυρια, κιχ;, κατάστησε
δυνιxτ~ τ-ην έπιxφ~ με τά. ί.8ιιχ τσ. λΙΧλούντιχ στόμocτα..
Έάν έχείνοι. που έπ ιχε ιρουν να περιχσουν τα. γιοφύρια, για. να
tδοuν κιχ! ~ό: «κούσοuν ιΧπα κοντιΧ τους Προσωχριχτιχούζ, δυσκο­
λεύ ουντ",ι τόσο, δεν φτοιίει ό γεφυροποιος ό:λλα. ό 'ίλιγγος το\) χ&.ους
άπάνω ατό όποίο κρέμουντιχι τιΧ γιοφύρια..
Στην οιότοπροσωΠΟΥρ",φίΙΧ του ό Νίτσε κ«νει μια «πρόσμενη
έ"μυστήρευσ'l). Γ υρίζοντιχς, λέει, το κεφό:λι του πίσω εΙ8ε όλες τΙς
κορυφες - "",τονομ&.ζει Δάντ-η , Σαίξπ'l)ρ, Βέδες καΙ Γ"",ίτε - να.
μη φτάνουν νeι του λύσουν τουι; ίμιΧντε ζ. 'Ένα.ς μόνοι λέει , μπορεί
να συΥκριθεί μιχζί του: ό ' Η ρά"λειτος .
•Αλλα αύτη .η έξομολόγησ") της σπαρα"τικ'ηζ μοναχικότητιχς,
που οί φροϋ8ι.στεζ καΙ όλοt Ot μoντέρνoι.-ισΤ~ ζ, τ~ν &ρπ«ξα;ν γιeι νιχ
κΙΧλο"πώσουν έπάνω της τον τύπο τ'ης συμπλεΥματικη ς .χνωτερό­
τητας - τον ιχνθρωπο του superi ority komplex - εΙνιχι.η έξομολό­
Ύ")σ") του 'ίδιου του' Ηρ«"λειτου.
Κάποιος δοξογράφος «ναφέρει πως ό 'Η ρά"λειτος <λεγε ότι
Ό στοιασμός 143

γνώριζε τΟι πιiντα, σε ιiντίθεσ'l) με ολο το υπόλοιπο ιΧνθρώπινο

~ • ~\
γενΟζ, που οε\' εΓVωρι
• Ι ζ ,
ε τιποτa.:

αύτόν μέν γάρ έφασκε τά πάντα είδέιιαι. τούς δέ αλλους

άllΟρώπους ούδέν.

Πόσ'l) κοuφότ'l)ς και πόσ'l) o'ί.ησ'l)l σΧέφτεται κανείς .

. Εντούτοις δεν ε[ναι χ.ωρΙς σημασία, που ό 'ίδιος δοζΟΥριΧφΟζ
σuμπλ'l)ρώνει οτι ό • ΗριΧκλεΙΤΟζ σε ολ'l) τη ζωή του εκλαΙΥε , οίκτί­
ροντιχς και παΡ'l)Υορώντας την ciθλιότ'l)τα της άνθρώπιγης μοίρα ς :

'Ηράκλειτος δέ φυσικός φιλόσοφος ό 'Εφέσιος τά πάντu

ϊKλαιεl l αγ νο ιαν του παl/ τός βίου καταγll'ώσκωl' κα; nIίI'HO I '
άl/Ορώπων. έλεώ l' δέ rόl/ τών Ο,'ιιτώ,/ Piol/.
Δεν ξέρω τι μπορεί νOC δ ιαχρΙνει κανεις σΙ έχεί\ι ο το Ι έλεων'.
Π ροσωπικΟι βλέπω τη λέξη πού σxιiζo·,τας μετέβαλε σε θέατρα
όλα τΟι πέτρινα βόυνΟι της ' Eλλιiδας καΙ τΟι λατομεία.

Δι . έλέου κα; φόβο υ nεpail·vuaa ...

Θά. 'τcιν ά σέβεια ιΧπένο:ντι στού ς ά'/θp{~ πoυς , Y.ctL ύβ ρις

ά,πένιχντι στ-η φύση, τή γνώσΥ) πού πΥιΎιχσε άπό μια τ έτοια. κοιλάΟα.
κλαυθμων, χαΙ πού άναΥκαία πηρε την εύyεvιχη μορφη της περηφιΧ­
νεΙΙΧζ, για. νό: ίσοζυγιάσει το μιχρτύριο κιχι τον πόνο που την συμπα­
ρακολο"θεί, νά την χ.αρακτ'l)ρίσοuμε μονοσήμαντα χενη ίοπεροψί α ,
ήΣUX.OΙ ότι τελειώσcxμε μαζί τ"l)ς.

Ό στοχασμό ς. Τί είδος τέχ.ν'l)ς, ιΧναρωτιέται κα.,είς , εδωκε

στους ελλ'l)νες η σU Υκατοίκ'l)σή το"ς μΕ το μηδέν; Τί είδο ς τέχ.νης ,
άναλΟΥίζεται κανείς, έδημιούΡΎ"Ι)σαν ο[ Ελληνες ιΧπο τη συΥκιχτοί­
Κ1)Οή τους με το μ'l)οένl
Ύπάρχει, πράγματι, ενιχ είδος ιΧπορίιχς ποv σuyκ«τoιχεΤ με τό
θαυμασμό. Αύτο που ιΧλλοιω ς το λέμε εκστOΙσ'l) .
144 Η ΑΓΩΓΙ1 ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ 2:ΛΝ τεΧΝΗ

Π ρο λ ΊjΠTΙXα." xa.t λ
ιχχωνι
'ζ
Ο'ιτα.ζ
θ" _.. ,
CΙ ειπω ΟΤΙ το μ"1)οεν χα.ρισε
~, ,
σ-:-ους "λλψες την τραγιχη ποίηση. 'Απο τον ·Ομηρο εως τ όν
Πλάτωνα . Γι,," τον τρσ.γιχΟ ·Ο μηρο μιλιi κ<όλας ό Πλάτων:

"Όμηροι' ποι ηr/κώτατο)' είιιω καί πρώτο,' των τρaγφδοποιώll ,

Και σε μια δεύτερης τάξης συμπλ'!)ρωση, σε μια εύλαβητικη

ά.ναπΙΧλα.ί ωση κλασσικών ιiΡχr.τεχΤΟVYjμά,τωv - Ο IΤΙ ητιχν YΙ~ τους
ά:θηνα( ους θεατές τα χατ' ά.γρους Διο"ύσι« σε σύγκριση με τα. έν
άστει - «πο τ ο ν' Επίκουρο ώ ς το φιλόσοφο των σκηνων έκστρα­
τε ίαι:; Μά.ρκο Α ύρ-ήλι,ο . ΑντωνΙνο , ή τρα.Ύιχ~ α!σθησ',Ι &:ποτελεί τον
ά:όρατο σκελετο T'ij, κα λλιτεχνιχ'ijς εκιρρασης των έλλ'!)νων.
Οί λέξεις φιλο σοφία , θέατρο, διάλογος , πολιτικ'!) , τραγωδία ,
κωμωδία , μουσιχη και μερικέ ς ά:κόμη τετράδε ς στους ελλψες
ιiπόκτ-ησ cι:ν ενα νόημα γεω δα.tτtχό γ ιι:Χ τιχ ά:νθρώπινα πρ&.γμιχτιχ.
Τ " περιεχόμενό το υς ορισε το χάρτη T'ij, ά:νθρώπινης φύσης,
οπωζ τ<Χ όνόμα:τα των δε καέξι σημείων του όρΙζοντ/Χ οόριχνογρα-
_ , . ~ \I , - οι

φοuν την χΙ'Jηση και ΤΥ)ν α:κιν-ησια. των ο:στρων .

Αίιτες τις λέξεις, οτιχν ηρθε ~ ωρα του ς , τίς υ ίοθέτησαν, και με
τον χαφο τις ά.φομοίωσιχν όλες οί γλωσσε ς τ'ijς Οiκοuμένης. Στο
βσ.θμΟ μάλιστα πο" έπιτέλεσαν αύτη την είσδοχ'!) , κρίθηκε ~
, ,ι. , , ~ ,
μετοχη και -f) συνειοφορα τους στον πaλιτισμο.

Ε1ΠιΧνε εi.ίστoχ~ ότι οί πολLτείες και οΙ τoπoλcιλιες που περιέ­

λαβε ό Δ&.ντης στην Κ ωμωοΙα ιΥ.ποτέλεσαν ά.ργότερα το πολιτικο
σωμα T'ij, ΊτΙΧλίας. ·Οτι όσε ς δεν θα. 'χε περιλάβει, θα 'χαν
,
α.πομε Ι"ξ
νει ε ω ' κι "
QTt"οσε ς ~'θ (Χ.
οεν \. χε ιχφ-ησει
• ι "ξ
ε ω , θ"
α χαν περι λ η -

φΟε'.
την ,ο<α σημασία σε διάσταση παγκόσμια και μΕ ",ροοπτιχη
ά:vθρωπιστικη κατέχουν έτοίίτε ς οΙ λΙγες λέξεις. 'Ορίζουν τα
ΣUνoριx μιιiς πιχγκόσμιας χώρας, πο" οί πολίτες της, χωρις έθνο"η
• ι " ι~ , , •• • ,
υστερι~ και με σ.οιαΚΟΠΥ} πνε υ μαηΚΊ1 ιχγρ u πνια t φερ'ιουν τ-ην

προσωνυμία: άνθρωποι. " Οπως καί να τό κυττάξε ι κανεΙ ς τό

ούκ ε ι" ' Ι()/Jδαίος ούδt 'Έλλψ ούκ ει,l δοί)λο.; ούδέ Ur.ύΟερος

παραδόθηκε σε γλώσσα έλληνι,,'!) .

'ο σ";"ox~σ μoς
145

Γ έννημα λο ιπον του πόνου, ιΧπό τη στcXσΎj πού ό άνθρωπος

ιΧντίχρυσε ά:σχα:Ρ8αμuκτt το μη8έν. ή τρα:Υιχη ΠΟΙ1')σ7) έμψανίσΤΥ)κε
με οψ» τρΙμορφ»: με το στο;ι.ιχσμΟ των Π ροσωκριχτικων, με το
δράμα. της άττικης σκ»"ης , κα.ι με το διάλογο του Π λάτωνιχ.
" Οτι το τριχγικδ αΙσθ»μα υπάρχει στην προσωκρατικη <ριλο­
σοφΙ ιχ εχει γΙνει, νομΙζω , φιχνερό . ·Οτι κιχΙ ΠΟΙ»σ» Όμως υπάΡΧΕΙ
σ-:- α ά.ποσπάσματα των Π ροσωχριχτιχων, ι:χ.ύτΟ χρειά.ζεται νιΧ φα:νε­
ρω Οεί .χπΟ σχοπου χιχι έπΙ τοότω.
πρωτιχ- πρωτα τόι πράγμιχτιχ πού προσήλωσιχν την προσοχη
κα.Ι το βλέμμα έχεενων των ιipχaϊχων στοχ«στών ησιχν OCπο τ.ην 18ια
-;-~ φύσ» τους ευεπΙφορα στην έμπνοη της ποί»σ»ς κιχΙ στην κΙΧλλι -
, ..
τεχ.νικ» εχφριχσ».

'Όλα: τιΧ στοιχεΙα πού άνήκουν σ:-roν χόσμο, πο ύ σuστιxτ~χι:i. καΙ

ένόργανα τελουν κιχΙ άποτελουν τή λεΙΤΟUΡΎιχή του έ'Jότητα, πού
εΙν"ι. θά λέγιχμε, το καθέν« τους μέλος του σώματος της φύ σ»ς -
ό Σολωμός παραστΙΧίνει. χocποv τή φύση σα.ν ΥυνιχΙχιχ που χορεύει
γυμνη - εΙνιχι πλούσιιχ σε "οιτάσμ«τιχ όμoρφιιiς.
Τά . χει ο»λιχοη φορτισμένα η ο';σ(α έκε(ν» που μιχυλΙζει την
cιΙσθ»τική συνε Ιδ»σ», πιχιοαγωγεί την καλλιτεχνικη εξcιΡσ» του
άνθρώπου , καΙ βρεφουργεί τη Ο»μιουργ(ιχ.
Μ' ένα λόγο ό 'ίδιος ό κόσμος εΙνοιι ποί»μοι. Κ ατα την εννοιοι ,
τουλά.χιστον, ότι ιiπoτελεί το α:ίσθητικο άντίχρυ σμιχ, το 8ημι.ούρ­
Ύ>Jμιx της ΠΡΙ:>Τ»ζ ο';σίιχς . 'Εκείνο πού

έι' dpx!i ό θεός έποίησε,

ΚΙΧι γλωσσικά .χκόμ» οεν ήμπορεί παρα νά εΤνιχι ποί»μα: .

. Aλλeι ποιά εΤν«ι. αύτCι τα: πράγματα του Χόσμου l πού σvyκcιι.­
ρΙζοντιχς τις φωνές ενος θιιΧσου πcιντoΙων όργttνων. ερpιξcιν τ~
στόχοι Ο» των Π ροσωκροιτικων στήν ιΧμοιιχστ» λεωφόρο τ1jς μου­
σικ η,; (ΟΙ Π υθοιγόρ ειοι μάλιστιχ ένήμεροι κιχι τ»ρ»Τε ζ τ1jζ μονιχχι­
χόΤΎjΤCΙζ αύτ ου τοΌ OtCtxptτtxoLi και Οtιχχεχριμέ·/οv ορόμο\) εΙχ«.ν

Ο εσπι.σει
• , ,.
κιχι σχετ.tx-η εντ ο
λ'
η:

τάς τε λεωφόμοlJ; μι; βαδίζι;ιι'.

'"
146 Η ΑrΩrΗ nlΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

· Οπο\) λεωφόροι έιrήμ",ιν",ν τΙς !iκριτες γνωμες, τΙς ,,&.θε χωρίς την
οποια; πρωτοτυπtet πεΠ«Τ"1)μένες).
Τ ιΧ πρι:iyμιxτα. εΙνιχι έχεtvα τα: χο:θημερινιχ xcti. τα οίχείΙΧ I όσα. Υι
όιπλότητ&. τουζ ξεπεpνίi τη σκέψη μ"'ζ - άλλα ετσι κ",l την τιμωρεί
- ώστε τα π",ρ",βλέπει .• Η γου",
ΟΙ κρηνες ΜΙ η θάλ",σσ"" ή άστρ",πή , οΙ σιωπές, ό η),ιος κ",Ι ή
Ιίλιχεφα σελ-ήνηΌ ΕΙ\ισ.ι τιΧ δέντρα των χcr.ρπων xaL ή 'JtJXT ΙX, οΙ
σεισμοί τα. ορεπά:ΥΙΙΧ xcxi οί χελιδόνε ς. 'Η χόβολ"η, τιΧ 1]9Ι:Χίστεια,
κ",Ι τα εφτα άστέρι", "t'ης • Αρκτου. ΕΙνιχι ή γόνιμη λάσπη, τό
πείσμιχ του βρOCχου, ή βουή των OCνέμων, .η όμίχλη, ό ύπνος. Κ ",Ι
ιiκόμη τιΧ ίπτά.με',ιιχ φέρετρα που εβΧεπε ό Γοργί.ΙΧζ στους γuπες"
κιχι τόι 'λαχν/ίεντα μ/ίδεα' όπως όνομ&.ζει τά !iρρεν", μόρια ό • Εμπε­
δοκλ'ijς .
•Ε"
~ α.ν YJ ,
ΠΟΙ'1]σ η
δ" < λ" \"'~, Τ ,
εν ε~ιxντ Ειται στο στιχο' εα.ν οεν Εινο:ι μετρα.

μόνο, κο:ί προσωο(cx καΙ ρΙμες έ:άν δεν της φ τιΧΙΙΕΙ «πλα το μ:ηχιχνικο
σuνταίριασμ", των λέξεων η των ηχων ό ρυθμός που κυλίi λικνι-
" 'δ'
στικιχ στη χopευτtκη του ΙΠ λ 11, "δ'
χ'ωρ~ς νιχ ,
ιιχχοπ τει πιχριχτονιχ την ,
όμόλογη μουσική μ",ς συν-κίνηση· έιΧν, πέρα: άπ ' 8λα τουτα , ή
ποίηση ερχετ",.-4π.Ο.-τΟ .χγγιγμιχ του εΙρμο ϊ; ~ων 'ίδιων των όντων,
άπο τήν είσοδο του OCνθρώπου στους !iπειρους ορόμους-δεσμους τ'ijς
σχοτειν-ης ά:Ρχ'ίτεχτoνι.χ~ζ των πραγμιΧτων που , λύνοντας XGtL
δένοντας, ό ποιητης-θ-ησέ",ς τουι; ξ",ναδι",τάζει στον μίτο όδηγητη
που τον πOCει κιχι θόι το'/ ξαναφέρει· έάν άκόμη όμολογουμε ποί-ηση
στη γνώση κ",ι το ηθος των άνθρώπων, με τον τρόπο που ιiν",γνω­
ρίζοuμε όιρμονί", στήν πορεία καί την τάξη των φυτων η των
έντόμων" έιΧν , τέλος πιχ,vτω\J, δ'εχ-:ουμε ότι ή ποίηση υπάρχει καΙ
στΟ περίφημο έκείνο

της Σίβυλλας του Πετρώνιου, που με την ελλψική του λευκάδ",

ιχΙφνιοιOCζει το χ",λκο λαnνικο κείμενο, ΟΠ ως τΟ ξαφνικό πέταγμιχ
του πεp~σ7εριoϋ «νocτοφάζεt τό σίοιδεν-:-ρο, τότε οι Π ροσωχρατιχ.οΙ
είναι ποιψέ ς. ΚαΙ μOCλιστ", τ:ρώτου μεγέθους.
'
Δ ευτερον, .\'
ΙΧΠΌ
τα σπασμενα
' ' 'ΑΟΥΙΙΧ
' - n
των ροσωΚΡΙΧ7ικων
-, Ύj
 147

πηγή πο,) ά.νcιβλύζεl έξcικoλoυθεί νΟ: 'λcιλε". KcιΙ ποίηση εχουν όλα
τΟ: γροιπτΟ: πο,) ή νεριi,δoι του χρόνου δεν τοίις ,,'ijPE τή μlλlιi. Πο"
κατέχουν oηλc.ι:o'ή, στα\' τΟ: ρωται;, φτάνει \10: τιχ ρωτίΧι:; σωστ«\ \10:
σου
-, ,
CΙΠOχΡ~\lOυντι:xι :

respon(/ebar ίlΙα.

λέει έν προκειμένω ό Πετρώνιος γl« τήν έρασιθιiνΟΙ'L'η Σίβυλλοι

πο;, τήν ε[δε νΟ: ΙΧίωρείτιχl σ'L'ή λήκυθο .
Τρίτες ε[ν<χι οί έξωτερικες μ<χρτυρίες των κειμένων. 'Η 1δl<Χ ή
μορφή του γριχπτου λόγου κιxθιστίi Ίσως περιπΟ: τΟ: έπιχειΡήμιχτιχ
των θεωρητικων γιΟ: τήν ποιητική ίδιοσυΥκριχσΙ<Χ των Π ροσωκριχ·
ηκων.

'A'Iιiμεσιx στούς δl<Χνοητες τούτους υπιiρχoυν μερικοΙ πού

εγριχψιχν ποί'l)Oη με τήν εννοl<Χ T'ij:; συγκεκριμένης έπιλογ'ijς . • Η
κιxτιiτcιξη λχ . του Ξενoφιiνη ιiπo τοίι:; γρ<χμμ<Χτολόγουζ στή λυρική
πο(7)Ο' "Ι) εΤνιΧΙ εγκριτη οσο χο:ί ~ ύπσ.yωΎ~ του στην πρoσωxρατι)(~
φιλοσοφίΙΧ. 'Aλλιi, εξω ιiπo τή μορφ-ή , κιχΙ iι δι"θεσ1j του Ξενοφ"ν1j
trvιxl κ<χθιχρΟ: ποι'Ι)Τική. Το βλέμμ<χ λχ. μΙ: το όποίο ά.τενίζει τοίι,
θεο"ς trvιx , το 10<0 έκείνο ά.νιiπoOo βλέμμιχ των επικων ποιητων κ<ΧΙ
των μυθολόγων. Με τοι" σίλλους μ"λιστιχ κιiπoτε φέρνει τη λυρικ-ή
του κιχl>στικότητιχ ώς τή γεtτOνιo: του όφχιλόχειοl> σχώμμ<χτο:; .

Π ιχρόμοι<Χ το δ<Χκτl>λtκο μέτρο τοσ . Εμπεδοκλη τον κιχτιχ­

τιiσσει περισσότερο στοι,ς μετΟ: τον Όμηρο κιχΙ λιγότερο στους
πρΙν το Σωκριiτη .. Ακόμ1j κ<ΧΙ Οτιχν π<Χρ<ΧβλέΨεl κ<ΧνεΙς τήν κρυφή
θεματολογική τους συΥΥένει<Χ:
μΙ;l'Ις καί λοιμός

λέει λχ. ό Όμηρος ,

ιιείκος μαll,όμ ε νοl' καί καΟαρμοί

λ εει
' • ΈμπεΟοκλ'ijς .
ο

ΚιχΙ ή Ίοl<Χ συλλOγιστtκ-η δεν ά.πιχγορευει νΟ: υποστηρίξει

κ<ΧνεΙς ΟΤΙ κ<Χί ό Π <ΧρμενΙΟ1jς ά.ν-ήκεl περισσότερο στους δl<Χδ6χους
,<'ij:; ποίησης, ιiπ' δσο στο", πρόδρομου ς ,<'ij:; φιλοσοφί<χς. " Οτι ό
στ οχιχσμό ζ τ ο\) προσβλέπει στ'~ ΘεογονΙα του . Η σΙοοου, οσο οεν
 148 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ τεΧΝΗ

ά:ποβλέπει στήν όντολογίOt τοϊ> •Αριστοτέλη . Οί δύο 8ρόμοι του

της ά:λήθειOtς κα:ί τϊϊς πλάνης σχετικιΧ με τήν ούσία: των οντων,
αίπερ όδο! μούναι δις/ίσιος,

θυμίζουν πρωτα έκείνα: το.

ψεύδεα trύμο ισll' όμοία

των Μουσων του' Ησίοοου, χα:Ι μετα τ~ν όντoλoγ(.}(~ σ:νηδι.χΙα. του
σταγιρί τη μαθητη με τον ιiθηνα:ίo 8ιiσχOtλο. . Ακόμη xOtt οτ",ν,
έννοεΙτιχι, ποφcxβλέΨει. xGtvetc; οτι τΙς έι.ιπνεύσεΙζ του ytα τή φύση ό
Πιχρμεν(οηζ τΙς εγΡOtΦε σε έξάμετρους στίχους .
Τέτιχρτ", εΙνιχι τιΧ κιχτάλοιπιχ διιχφόρων γνωμων ιiπo μελε­
τητες κιχί λόγιους που χιχριχκτηρίζουν τούς Προσωκρα:τικούς σο.ν
ποιητές:

κα; έγραψε πολλά ποιητικώς

γριχφει ή Σούδιχ γιο. :rov ' Η ριiκλειτo. Στή βιiση της σύγχυσης rou
φιλόσοφου με τον ποιητή βρίσκω τήν 18ιOt λεπτή 8ιιχδιχOtσ(Ot πού
π",ρομοίιχσε τον' Ηράκλειτο με τον' Ηρα:κλη.
'Επίσης προκειμένου γιιΧ τόν Έμπεδοκλη, π ου ητιχν ιiκόμη
γιιχτρος πολιτικος ιiθλητής κιχί ίερέιχς, ό Λιχκτά:ντιος προβλημιχτί­
ζετιχι α.ν πρέπβι νο. τον ιiριθμήσει στούς φιλοσόφους 'iι τούς ποιητές:

il1Ier poeras 011 il1rer Ρhί/Ο.ωΡ/10.1· I1LIIl1eres.

Τ έλος , ή εύOtισθησίΙΧ των διOtνοητων τούτων, οί λεπτες πιχριχ­

τηρήσεις πού "ιiνoυν πιiνω στΙς διεργσ.σίες της φύσηζ , κΙΧθώς
ά:νελίσσετιχι "ιχΙ πρα:γμα:τοποιείτα:ι , εΙνιχι ενιχς ιiκόμη άπολογητής
ότΙ. ή μουσικη του ΤΡΙΧΥιχου ΙΧίσθήμΙΧΤΟζ δονεί το στοχασμό TOUC;
μέχρι του σημε(ου ι ώστε με τιΧ ιΧποσπciσμιχτ« τους "Ο: ΠΡΟΙΧ\lCtΥ.Ρού­
ETOtL ή Oεoφιiνειιx του οιονυσιιχκου δράμιχτος.
ΟΙ Π ροσωΚΡOtτικοί ιiφoυyχριiζoυντα:ι πως σχιiζει χιχί θροεί ό
σπόρο ς που βλιχστΙΧίνει , βλέπουν πως ρίχνει μπόι ή πόα: , ΥνωρΙζοιιν
που βρΙσκετ<Χ.ι τό κoιμητ~pι. των 'Ποuλιων.
ΕΙνιχι βα:θιάι έντιι πωσιιχκες λχ. οί παρατηρήσεις των Π ιιθιχγο ­
ρείων OTC:XV , ιΧφιχφώνΤΙΧζ κανεΙς ά.πο τή νοηΤLΧή τους άφόρμηση τό
Ό σ~οχ.σf'ός 149

f'vστιχο περίβληf'ΟΙ, τΙς ιΧντιχρύσε, f'E: τη λογικη της νηφάλ,οις

πράξης.
, Α πο ~ιXκρυo εΤν' ή θάλοισσοι , λένε. ΚοιΙ οΙ σε,σf'ΟL εΙνοιι ή
σύνοιξη του δήf'ου των νεχρων .• Η ιΧκόf'η, στη φόρf'ΟΙ της ~,κης
τους ιΧχουστικης κοιΙ συνθηf'οιτικης ~,oιτύπωσης (ιΧ κούσf'ΟΙΤΟΙ κοιΙ
σύf'βολοι) :

πρός ψ.ιο,. τcτραμμέ,'oς μή ούρα

'Ενω ιΧλλου ή εύλιiβειoι στην Ιερη σηf'οιντικη των στο,χείων της

φύσης ~,oιτυπώνετoι, θετικά:

Σε f''''' τέτο,οι εί~ωλoλoιτp,κη έντολη κιχ! φυσ,κο εΙνιχ, κοιΙ

Ο • " ,
σuν-η · ι σμενο οχι μ.ονο να απροσεΚΤΕΙ α.
., - 'λλ' "
ιχ χι:tι να.
θ' ,
υμωνΕΙ χ/Χποτε

κιχνείς. "σ τιχν f'άλιστιχ οΙ πρόγονοί του εΙ~ιxν το φως στΙς ιΧνο,χτες
θάλοι σσε ς της Άστρoπιxλιίiς. 'Ωστόσο όρ,σf'ένη θυf',κη κιχτά­
στιχσ η που την ζώνουν κιχΙ την φρου ρουν ΙΧίσθήf'ΙΧΤΟΙ ιΧνήσυχιχ -
προτου ιΧκόf'η οΙ εί~ήσεις τιΧ xιXf'ouv τριχγικιΧ - έf'φιχνίζε, συνεχως
έπίκοιιρη ΙΧύτη την ' ιΧνφόεσσοιν' έντολη των Π υθιχγορείων . "Ετσ,
λχ. f'ίiς την ξιχνοιθυf'ίζε ι φευγοιλέιχ κιχΙ έντελως συf'πτωf'ΙΧΤΙΚιΧ ό
ΚΙΧβάφης:

ι,αί δλο πρός τό" ιiνεμο στΙΊVε ι τ· αύrί.

Ά λλα έ ιιώ ιιροσεύχεrα ι καί δέεται αύτιί....

Σώ ζε τιχ ι ιΧπό το πιχράπονο της Μιχρίιχς του Σολωf'ου ενοι

ιΧπόσπιχσf'ΙΧ - f'iOΙ ιΧκόf'η εν~ειξη οτι τιi πάσης φύσεω ς ' Αποσπά­
σf'ΙΧΤΙΧ 'ίσως νιΧ 'χουν κάπ ο ιιχ Ιδ,οιίτερη έσωτερικη σχέση f'< την
τριχγ ικη ποίηση - πο \ι νΟf'ίζω οη ιΧποτελεί κλιχσσικη περίπτωση
έφΙΧρf'ΟΥης στην ποιητιχη εύιχισθ7)σίοι των Προσωκριχτικων. Κιχ! έν
προκεψένω του Δηf'όχριτου .

. ·Εκcιός πού άκούει λ·aί τι; δροσιά πού στάει

Βί. ίπει τα βάσα,ιά μου καί βο γγάε ι.'

ι Ι χρ"ΟέτονΤΙΧζ τη ~oξoγριxφιχη μιχρτυρίΙΧ που ιΧκολουθεί - κιχί έν

, ,., t-. •
;:? η ΚΕιμενω πιστευω Ο ΤΙ οεν ενοια.φερει Ύ) πηΥη σ.
\)ο , Ι "λλ \
α
i 1.-
Το ΠΟLu τηζ
150 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

πληροφορΙιχς - θέλω να. δεΙξω πως Ο Δημόκριτος, κιχι μιχζΙ του κιχι
το ύπόλοιπο μέρος της φυλης του) ' ιϊχουε καΙ τή 8ροσιιΧ πο\' στocειΌ
ΕΙδε μια. φορά" άφηγείτιχι Ο Διογένης ΛΙΧέρτιος, μια. νέιχ
ΥυνιχΙκιχ crτo δρόμο, κιχι την κιχλημέρισε :

'χαίρε κόρη'.

την έπομένη πού την ξιχνάειδε, δεν έλειψε να. την προσχιχιρετήσει
πιiλι:

'χαίρε γύl'αι'.

'Η ιχλλιχγη της προσφώνησης όφειλότιχν στην άδιόριχτη πιχριχτή­

ρηση του Δημόκριτου ότι το πρόσωπο του κοριτσιου χθες εΙχε
πάρει την όψη τ'ης ΥυνιχΙκιχς σήμεριχ.

καί ήl' ή κόρη της νυκτος διεφθαρμέ I'ιι,

έξηγεί ό δοξογράφος.

Τ ό δριίμ1:ι , Με την ιχττιχη τριχγωδΙΙΧ Υι ιχγωγη τ'ης άκμ'η ς στην

'Ελλάδιχ έγ"ε έχείνο πού σήμεριχ άποκαιλουμε Ίiγωγη χιχτ ά
σύστημ.ιχ Τι κατιΧ σχέδιο'.
Α ύτο που έμποδΙζει να. γΙν ει άμεσοι φοινερο πως τΟ σημερινό
σχολείο εΙνιχι Υι τελευτιχΙιχ εΙκόνιχ της πρώτης έχεΙνης σύλληψης,
όφεΙλετιχι στΙς έπενέργειες τ'ης χρονικης άπόcrτιxσης ιχπο το ενιχ
μέρος, κιχΙ τ'ης έξελιχτικης στΙΧθερ«ς ιχπο το άλλο.
('Όσο χι «ν ιΧποτελουν τον πρωτο χιχΙ ,-ο,ν τελευτο:.ίο χρΙχο της
ϊδιιχς α.λυσΙδοις εΙνιχι OUσκολο να. άνιχγνωρΙσει κιχνεις όμοιότητιχ στα.
πρωτιχ σιχστισμένιχ βήμιχτιχ του' Αδα.μ στον χόσμο κιχΙ crτα. πρωτοι
άδέξιιχ πιχριχπιχτήμιχτιχ του σεληνάνθρωπου crτo φεγγάρι).
'Εξωτεριχά, Υι χιχτιχγωγη των χώρων διδιχοχοιλΙιχς σήμεριχ ιχπο
1'1)ν
cipxtXtCX σχην~ ΟιιχσώζετιχΙ. στο, 'κοίλον' των αίθουσών χr.ιΙ στ~ν
όνομιχσΙιχ ' άμφιθέΙΧτρο'.
τ ο δράμα
151

'Εσωτερικά, ή γνησιότητα το\) καΤ"'ΥωΥΙΚΟ\) δεσμο\) πιστοποι­

εLταL ιΧπα τή λέξ-η , ΟLοασχΙΧλία πού ΧΡ1]σιμοποιουσαν οΙ ελληνες
1

γιΟι τήν παράσταση των Οριχμάτων.

ΟύσιιχστικΟι δμως γιΟι τ-ην όμοιόητιχ το;:; άρχΙΧίου θεάτρου με
τ ο σύγχρο νο σχολεΤο βοα Τι ιX.ντLθεσΎJ του σΚ,οπου πoιi θέτοuν και
του ιδεώδους που πριχγματοποιουν. 'Η ciΡΧΙΧίΙΧ σχηv·η επλ ιχθε
πρότυπιχ' ή σύγχρονη ομως aula τεχνουργεΤ ε'ίδωλΙΧ ciνθρώπων .
• Αμλετ ΚΙΧι Πολώνιο ς στ-ην ιχυλ-η του β",σιλιά, δηλΙΧΟ'lj, ~ «νθρωποι
)(.(;(1 ποντίκια που λένε. την LOLCl, τέλΟζ, τ-ην Ιδέα το\) 'κο ίλου' .η
πικρ7ι έλεεινολόγηση του σύγχρονου π οιητη τήν διιχσώζει ciτόφιιχ:

'Eμίiς τούς γύφτους άσε μα ς

Τούς Όίκοϋντας έν τοίς κοίλο/ς'
Τι δε νo γίiμc άl1ό γ/ορτιί.

Κιχι πράγμιχτι το άρχαΤο θέσιτρο ητσιν ytopτ'lj. Και μάλιστα

μεγάλη ytopτ'lj. ΚατΟι fL'ljνc> 'ΕλΙΧ'Ρηβολιώ να τά έν «στει 1) μεγάλα
Διονύσια, θΟι 'Υραφε το θρησκευτικο κ",λενοάρι των άθΗVαίων.
Τ ο" ,
ιχττιχ.ο
θ'
εατρο
ν
"I')TOC')
ι \ ,. "
αγωYΎJ κατο: σv στ-ημσ: με την εννοια.
..

ΟΤΙ ~ Οιιχ8ι.χασίιχ των δραμά.των άπόβλεπε στό να μετα8ώσει τ'ή νέα.

πείρ", στούς τροφίμους του, στά πλαίσια μιίiς διαδικασίας συστΥ]­
μσιτικης πού ή λειτουργίσι της ηταν μέρψνσι κσιι εόθύνΥ] της πολι­
τείας.
' Η κσιθιέρωση μάλιστσι άργότερσι με νόμο του 'θεωρικου' γιΟι
τούς φτωχού ς, του δωρεάν δΥ]λσιδή εισΙΤΥ]ρίου, ε,νσιι το άρχέτυπο
το\) θεσμου πού σ'ljμερα όνομάζετσιι δωρεΟιν παιδεία.
'Η νέα πείριχ πού μετάγγιζε στους θειχτ.ς ή διδ",σκΙΧλία των
ορα μocτων ηταν βιχσιλιχης σεΙΡ&ζ, έαν κά.ποτε ύπηρξαν χα.Ι βιχσι­
λιάδες άγαθοΙ 'Aλλdι κσιι τους μη άγΙΧθους - οι βιχσιλιά8ες θυμί­
ζουν με πολλούς τρόπους τις άμφίλογες ι8ι6τ'l)τες του χρυσου - η

,
μιμησεις
.
ΤΡΙ:ΧΥωοΙιχ ΤΟUζ χρειάστηκε σαν ιiπoχpoυστtκιχ πocριχδεΙΥμιχτιχ
ΙΧΠΟΤΡΟΠΥ]ς.
- 1)

Ό Φιλοκτ'ljΤΥ]ς, ό ΑΙιχς, ό ΞέρξΥ] ς, ό ΌρέσΤΥ]ς και ό 'Ιππό­

λυτος, ή . Εκάβη κσιι η • Ελέν'l), -η . ΑνδρομάχΥ], ή 'Ηλέκτρσι ΚΙΧι ή
Κιχσσάνορα εΤν",ι οι σπόνδυλοι και τΟι iipGprx της άττικης τριχγω-
152 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

οιας, που ολοι τους ο/'αχομΙζουνται ιΧπο τα βιχσι.λι.χOC κοι.μητήριο:.

' Η παρσ.δοση, οηλαοή, πού θέσπισε το έπος με τον κατσ.λογο
των βιχσιλιά.δων xcxl των -ηρώων θα παρελά.σει. ιΧπο τήν ά.ττι.κ~
σX"ην~, ένω δεν θα πά ψει με την 'ίδι.α &:χομ.μάτιαστη συνοχη να
_ , , . \ ,_w
προχωρει την πομπη τη ς στις κατοπινες πραγματωσεις του επους

και τ'ίjς τραγωδίας: στον Αίνεία , τον Τεϋκρο, τη Διδώ και τον
Άσχάνιο του ΒεΡΥίλι.ου, στούς -ηγεμόνες και τους πά.πες του
Δ σ.ντη, στις ocύλοδυνocστε1ες του Σocίξπηρ ( 'ΕΟουσ.ρδοι, Γεώργιοι ,
ναr. ολένι oc , Οουκσ.τα , λουδοβίκια κλπ ... ).
Δ ύ ο ήσαν τΟ: ΥνωρΙσματoc ocύτ'ίjς τ'ίjς βασιλιχ'ίjς πείρocς πού
μετσ.π,.ζε η τραΥωδία.
Τ ο πρωτ ο ήταν ~ Υνωστικη καθολικότητα . ΤΟ κσ.λεσμoc
δ'ηλαδη των Οεατων νΟ: έντρυφ-ήσουν στην πλέρια και πλούσια ιΧπλα
των περιεχομένων, στη μόνιμη και μεστη μοναξιΟ: των μορφων
8λων των χώρων του έπι.στ ."του.
Σ Ο:" ΤΡOCΥιχες μορφές , δηλαδή, ό Οίδίπους λ.χ. του ΣoφOKλ'ίj 'ii
η 'Ελένη του Ε ύ ριπίδη συνιστουν σ.νεξσ.ντλητoc μεταλλεία πνεuμoc ­
τιχ1)ζ τροφοοοσ(ΙΧζι περιέχουν μι.ιΧν ιiλoyάριαστη ποσότητιχ στοι­
χείων , πού (5νΤΙΧζ άγνωστα στην ά:ρχη προορίζοuvτα,t να: γίνουν
Υνόισιμα στο τέλος .
•
Τ Ο: προβλήματoc πού προβσ.λλει, κα! τΟ: ΙΧίνίΥμιχτιχ πού ύπαι-
ιιίσσεται. ή δράση των ΤΡΙΧΥιχων προσώπων OCνα.νεώνουν ιΧχατά­
παυ στιχ την χοιτιχσμιχτική τους οuvιχμtΧ-1) σε τρόπο, ώστε νιΧ μη
φτάνει ποτε νιχ τα ύπερχεράσΕΙ ή νοητική μας προθuμΙο:.
·Οντας δ"l)λαδη χωρ,ς πέρocτιχ -rttvouv νΟ: σuμπέσουν με τον
<ϊπειρο κόσμο .• Επειδη σ.κριβω ς το σx'ίjμα τ'ίjς "νθρώπιν"l)ς χροιας
τους ο; ποιητες το έμπ'Jtύσθηκαν σ.πο τού ς τύπους της φυσικης
πραΥμιχτικότητocς .
~ΈτσL I ιΧπΩ τήν «ποψη της πνευμcx.τLX.η c; άχολουθίας κιχί χιχτιΧ
τlιν τρόπο πού ~ τραγικη ποί"l)ση "ποτελε1 τη φu σικη συνέχειιχ κα,
τη οιocοοχη τ'ίjς προσωκρocτικης φιλοσοφίας, η χωρίς όρια νοητικη
δυν αμική των ΤΡΙΧΥικων προσώπων ει',ocι το σύμβολο τ'ίjς χωρίς
όρια νoητικ'ίjς oυναμικ'ίjς των προσωκριχτικων στοχιχσμων . την <ϊπο­
ψη του ' Ηρσ.κλειτου λ.χ. ότι τιΧ όρια τ'ίjς σ.νθρώπινης φύ σης οεν τΟ:
Τό 8ρocμ(ι 153

φτcίνει ό &.νθρωπος, ούτ ε και στα', περπατήσει δλόκλ"l)ρο το δρόl,Ο,

πάσαν έΠΙ710ρευόμενος όδό,ι,

ό Σοφοκλης την ιxlcrB"l)ToTtoceI με την παρoυσίιx~ ιΧπο τ·η crx"l)vJj της

μορφης του ΟίδίποΟα .
, ,
.. Η το νό-ημιχ του cX.ποσπά.σμCΙΤΟζ του ι Η ρά.Χλει του για Τ"l)

<τ/"οτεινή ούνιχμΥ) που κλείνει ~ άπελπισμεν1j έλπί8ιχ:

έάν μι; έλ 71ηται. άνf.λ71ισrον ούκ έξευρήσει.

η τροιγωδίΙΧ το ΙΧίσθψοποιεί ποικιλόμορφα με τη χρήσ"l) του «πο

μη:ι.ανης θεου .
Τ ο δεύτερο 'ήταν η ηθικη ό:ρμονία. Ή λιxνθCΊνoυσιx, ο"l)λοιδή,
τάξ"l), η τόσο άψεγάδιαστη όσο πιό tUPUXWP"l), που περιέχοτιχν μέσα
στην τροιγικη πείροι έξ αίτίοις της ποσοτικης της άπεραντοσύν"l)ς.
Τ Ο τραγικο δράμα 'ήτοιν η συστοιχία και η μετοιφορά στο άνθρωπο ­
λογικο πεδίο του χοσμικου δράμιχτος.
Οί άντιθέσεΙζ κ<Χί. οι ά.ντιψάσεΙζ πού ένυπάρχουν κα.ι λειτουρ­
γοϋν στο κοσμικο πεοίο συνιστουν ενσ; ώχεocνειο φά.σμ« OLIXOtxιx­
σιων που τήν άντινομική τους υφή οεν εχει καταφέρει ιΧκόμ"l) νά
δαμάσει η έΠLστήμ"l) . • Η φυσική σ-ήμερα οίισιαστικ.χ εχει σταμα­
τήσει στην ιΧμήχιχνΥ) θέσ"l) του Ν ieis Bohr γι.χ την ίσόμΟιΡΥ) ποιρα­
δοχή της βεβιχιόΤYjτοις κιχι της ιΧπροσδιοριστίιχς.
Έτσι, ιΧπο τήν &.ΠΟψΥ) ΙΧίιτή η τριχγωδίοι ιΧποτελεί μι.χ στΙΧθερ.χ
χυμιiνσεων CΊπo τή θέση στ.ηv «ρνΊ}Ο7), άπα τα κιχλο στο κα.κό, ιΧπο
το όρθο στο σφάλμιχ, «πο την πλαν"l) στην ιΧλήθεια, «πο την κιχτιχ­
στροφη στη λύτρωση.
, Εκείνο που το τριχγικο πρόσωπο - κοιι κιχτ.χ πpoέκτιx~ ό
κα.θένας άπο μα.ς - νομίζει ΟΤΙ εΙνιχι x.cιλό, στα πλctΙσι<t μι&ς εύρό­
τεΡΥΙζ εντα.ξηζ ιΧποΟεικvύετ!l.t. κocχό, και το 'ί8ιο τουτο καχο 6εωρYJ­
μένο ιΧπό μια. ιΧχόμ-η μα:κρυνότερη σχοπtα ιΧποχαλόπτετιχι σ«ν
κιχ.λό , και ετσι έπ ι άπειρον .
•Η xατCΊχτησ"l) της τρ<χγικης Υνώσ"l)ς άπό το φτωχό της οργιχνο,
'τΟ\! τραγικό άνθρωπο , εμφα.νΙζεται σα.ν μLα.

μακρά κα ; άπα,·δόκευτος όδόc

154 Η ΑrΩrΗ ΙΉΣ ΛΚΜΗΣ ΣΑΝ τεχ Η

πρός το τελικό της σημείο , που την 'ίδιιχ έποχη Ο ΣωχριΧτης έπεμ­
βΙΧίνοντιχς κΙΧίριιχ 60: το χιχρακτηρίσει
μέγιστοι/ μάθημα.

ΚαΙ στην 'ίδια τραγικη θεμελίωση θΟ: οΙκοδομηθεί η ομόλογη

σωκρατικη κατανόηση ότι η όιρετη εΤνα, γνώση .• Εκείνο δηλαδη το
περιλιΧλητο

αύδείς έ ι((Ι)\Ι κακός

μπορεί \/0: ά.νηκρυσθεΤ ερμ'7]νευnκCι μόνο ά.πο τα. περά.σμocτιχ κα,ι τι.ς
βtγλες των τραγικών όροσειρων, καΙ 8έν σημαίνει άλλο πιχριχ
τουτο: η όιπόλυτη γνώση τ9jς άρετ9jς στον ήθικο κόσμ.ο εΤνα,
γεωμετρικιΧ εμμετρη μέ την όιπ όλυτη γνώση τ9jς Ο:λ'ήθειας στό
φυσικο κόσμο. ΚαΙ έν όσω το τελευταίο μοιάζει σΟ: νOC κεΙτιχι

έ,/ γο ύ\lασι θεώ '/.

τόσο το πρωτο eci έπιμένει νcχ έμφα:ν~ζετιxι. σαν του άνθρώπου τό

• ι "
αιωνω cιγωνισμcx.

Ίδου γιατΙ ή τραγικη μορφητου Οίδίποδα, θεωρ1jμένη όιπο τΙς

λαγκαδιές καΙ τΟ: ρουμόινια τ9jς ήθικ9jς του όρειβασίας, κλείνει
ολιΧκερη την ,χόλασ1j κιχί ολιΧκερη την παριΧδεισο μέσα της, καΙ
γεωδαιτεί το σημείο τ9jς αΙώνιας ήθιχ9jς ιΧπορίας.
ΦονLιΧζ καΙ λ"1]στ~ ς , Ψωμ-οπάΤ'7]ζ, απα.τεώνα.ς )(ΙΧι τόρ αννΟζ,
,όινόητος, τυφλΟς και φαντασμένος, αΙμομίΚΤ1jς, αίσχρος καΙ πατρα­
λοίας, όιτιο την Ι<λλη εΤναι μετρημένος χαΙ φρόνιμος, σεμνός ,
συλλογισμένος καΙ δίκαιος, εύεργέτης καΙ σωτήρας, εΙλικρινης καΙ
γενναίος, σοφός, ήγέΤ1j ς καΙ ήρωας. ΚιχΙ στο τέλος μιΧρτυριχς κιχι
άγιος, ιiγνιXντιιx στ9jς κιΧθε ήθΙΧ9jς κιχΙ θρησχείιχς τΙς όινιΧλογες
ι • • ι .

ιχρχετυπι κες πιχραστιχσεις υπερ οχο ς .

'Εκείνον που πρωτιχ οί θε01 τον χά.λασαν, τώρct τον σώζουν, θα.
πεί σε μιιi στιγμη ο Σοφοκλ9jς:

,/υ,· γάρ θεοί σ . όρΟοϋσι. πρόσθε δ . ωλλυσα\l.

• Η πρότιχση αύτη οσο "ιχΙ νΟ: όιποτελεί σκάνδΙΧλο γιΟ: τη νόηση,

στην ούσίιχ εΤνιχι η πειριiμιxτικη όιπόδειζη του γνωστου όιποσπιΧ-
 155

σμσιτος του • Α νιχξίμσινδρου

δίκη ι' κα; [ίσ,,, άλJι;λo,ς rιίς άδ,κίας δ,δόναι
καrά τήl' [οϋ χρόl'ου τάξ,ν.

· Ο ερσινος, τελικά, ιΧπο τ-ην έλεητικ-η προθυμίσι που δείχνει στον

έρμηνευτ-ή της -η ιΧττικ-η τριχγωδίσι ΣUμΠOσOυτσιι σε μιόι γνώση
κσιθσιρόι φυσικ-ή .

• Ο -ήθικος κόσμος που σπoυΔCΊζOυν κσιΙ μοροφοποιουν οί

τρσιγικο Ι ποιητες εΤνιχι το γεωμετρ,κο ιΧπείκσισμσι του φυσικου
κόσμου πού έπιχείΡ7)σα:ν vιX χιχτιχνοήσουν οΙ προσωχριχτιχ.οΙ φιλό·
σοφοι.

Οί Προσωκρσιτικοι μέσσι ιΧπο το τηλεσκόπιο του σύμπαντος

συγκεντρώνουν τ-η μσιτιά τους στον ιίνθρωπο . Οί Τ ρσιγικοί, ιΧντΙ­
θετσι , μέσσι ιΧπο το μικροσκόπιο του ιΧνθρώπου όιπλώνουν το
βλέμμσι τ ους στο σύμπσιν.
Ό Θσιλης, κεφΙΧλ-η των Προσωκριχτικων, κυττάζοντιχς τον
ούριχνο επεσε , λένε, στό Π1)γάδι . Ώστόσο, >ιοντα. στΙζ ιχλλει;, μας
πιχ ρΙΧδόθηκιχν δύο γνωμε ς του που φτάνουν, θιχρρώ, νόι βεβιχιώσουν
ΟΤΙ ό μιλ-ήσιος σοφος τον ιίνθρωπο κυρίως εΤχε στο νου του:

χαλεπό,' τό έαυτό,' γ νώι'αι

μέτρφχρώ .

• Ανάποόιχ όμοιιχ ό Αισχύλος, κεφΙΧλ-η των Τριχγικων που ιΧσχολ-ή­

θηκιχν με τον ιίνθρωπο, ιΧρχίζει τ-ην Όρέστειιχ με τ-ην θεωρίΙΧ του
.
oupcxvou:-
ασrρωl l κάτο,δα I' Όκτέρωι' όμιί Υυριν.
κα; [ούς φέρονrας χείμα καί Οέρος βροτοίς
λαμπρούς δυνάσrας.

· Η ό,ιχλεκτικ-η σχέση ιΧνάμεσιχ στο φυσ,κο κιχι τον -ήθικο κόσμο,

ΚΙΧι κιχτ' έπέκτιχση -η έξελικτιχ-η ιΧκολουθία: ιΧνάμεσιχ στ-ην προσω­
κρσιτιχ-η φιλοσοφία: χα:ι τ-ην τριχγιχ-η ποίηση νομίζω ότι ιXvιχνεύ ετα:ι
ΚΙΧι στον ορ,σμο ποιι έδωκε στ-ην τριχγωδία: ό . Αριστοτέλης .
156 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

•Ο λόγος των φυσικων πρ",γμάτων που όΟηγεί, με οργσινο τη

νομοτελειιχκή τάξη , στ~ν άρμονΙα του κόσμο υ, εΙν«ι Υι έλεuθερία
στα -ήθικα ένεργ-ήμ",τα που άπεργάζεται, με οργανο τη βουληnκη
πειθCιΡχ.ία;, τη ~ικα:ιoσύν'] των ά.νθρώπων:

ίστι τραΥφδία.

'Ό,τι στους Προσωκριχτικουζ ιΧποχαλuπτετα;ι σαν ά:νύψωσrι ατή"

άλήθειιχ της φ"σης, στους Τ PΙXYLxou, προβάλλει σαν άναρρίχηση
στην άρετή του άνθρώπου:

μίμησις.

Το άλάθευτιχ τελειωμένο άπο τή φύση άξιώνετιχι σαν περήφανα

κατορθωτο άπο τον ιiνθρωπo:

πράξεως τελείας κα; σπουδαίας.

Στ~ν «vciYXYJ που ΚΡΙΧΤΕί στό σύμπαν !ivnστοιχει ~ μ.οίρα: πο\)

ορίζει τον ιΧνθρωπο:

φόβος καί tλεoς.

Τ έλος, η φυσικη δράση στο χωρο του κόσμο\) άναγνωρίζεται σαν

ήοικη πράξ') στην περιοχη το;:; άνθρώπου:
- παθημάτωl' κάθαρσις.

'Εάν, ομως, ή θεωρψικη τριχοτομία της τρίχας που χρφιμο­

ποιεί x.CΙνε(ζ 1 γι&: ν&: δείξει ΟΤΙ εί"ιχι κοι.νό το χ,oί τιxσμcι που έχμε ­
ταλλεύουντιχι αί Προσωκρατι.κοί K<1L οί ΤΡΙΧΥιχοί - αί σπουο ες των
φυ σικων πριχγμάτων οηλαοή σαν ύποοείξε Ιζ για τα άνθρώπινα -
είν«ι. έπΕπονη , ύπάρχει. καΙ το ντοκουμέντο μιας έποπτεί<Χ.ζ.
Έννοω το θεο Δ ιόνυσο.
Τί εΙναι καταγωγιχα ή τραγωδία; •Η μίμφη των πΙΧθ')μάτων
του Διδνυσο\), Και τε EI\1C(L τα π«θ~μIXΤΙX του Διόνυσου ; ι Η άνιχπιΧ·
ρciστοισ-η των πα.θημάτων του κόσμου ' τα. σύμβολι;;ι του κοσμικου
δράματος. Και τΙ εΙνιχι το κοσμι><ο δράμα;
Τ Ο κοσμικο δράμα, είδαμε, -i) ψιλοσοψίσι των Π ροσωχριχτικων
το περιγράφει σ&.ν την ίδέ", του γίγνεσθοιι. τη συν«ντηση , δηλαδή,
το δρόμο
157

του μ1jδεν ος και του εΤvιχι σ-rήν ιΧκμή της ΙΧίώνιιχς πάληζ τους.
Τ Ο φρικτο μυστήριο των π οιθων του Διόνυσου, που ιστόΡ7jσε ή
έλλψ ική μυθολογίοι, το σπιχροιγμοι κιχι ό σκορπισμος των μελων
του θεοΟ ιΧπό Τl)ν ή80\lΙ)(1) υστερία. κrι:ί τ-η λ ιχτρευτιχη λυσσα. μ,ιας
άκιχτιχσίγιχστιχ ό ρχούμενης συνοδείιχς - μήπως ετσι δεν περνσ. ή
&:νο ιξη το φως κιχ ι οί χΙΧΤΙΧΙΥ(οες πιίνω ιΧπο τους λόφους τα π ερι­
βόλιιχ και τΙς πηγές! - και υ στερα τό συ μμιiζεμα: πάλι) την άνιχσυ­
νένωσ» τοΙ; κομμιχτιοισμ. ένου σώμιχτος μέσοι στ-ην όίρρητ» ε όφορίΙΧ
μισ.ς μoυσ ικ'ίj ς σιγΙΧλ ισ.ς, ό Έμπεδoκλ'ίj ς, άνnκΙΧθιστώντιχς τήν
εμμανη φιχντιχσία. μ.ε την ελλογ-η εμπνευση , το ιiνo:συνθεσε σΤ1)"
, _ . • • ι , ,
παρασταση του ε" ος εχεινου γν ωριμο υ στιχο υ:

πάl'τα γσ.ρ έζείης πελ εμίζε το γυία Οεοίο.

Λότος ό στί χος εΙνοιι το φιλοσοφικό λίκνο τ'ίjς άττικ'ίj ς τριχγωδίοις.

Μ ε την τ ριχγωδίοι ή τιχξ» τ'ίjς φύσης εγινε τέχν» στον όίνθρωπο .
• Η άρμονίΙΧ δείχτηκε σάν όμορφ ιιχ , ΚΙΧι ή άλήθειιχ φ ιχνερώθηκε σάν
•
ιxptΤ7j.
•

Σ χετικά με τ-ην πιχιδείιχ ή ελλψικη τριχγωδίΙΧ κΙΧθιέρωσε σάν

άξίω μοι τ-ην πρότιχσ» πως στην άγωγ-η τ'ίjς άκμ'ίjς -η τέχν» κυριιχρ­
χείτοιι άπό ενιχ κιχι μ6νο στοιχείο; το τροιγικό οιΙσθ7jμιχ .
Τ ο τριχγικο οι'ίσθημιχ υπ'ίjρξε το γένεθλο κιχι το κριτήριο του
ποιητικου όρίζοντοι στην προσωκριχτικη φιλοσοφίοι, ΚΙΧι του φιλο­
σοφικου ύπεδιΧφους στ-ην τριχγικ-η ποί7jσ7j.
Μ ε τον τ ρόπο που το τριχγικο ιχ·ισθημιχ δημιούΡΥ7jσε το διονυ­
σιιχχ.Ο θέατρο ατήν . Αθήνα ι τό τελευταϊο έπέβΙΧλε μιαν ά-γωγ7ι που
κιχτάστησε τ-ην πόλη σχολείο τ'ίjς • Ελλάδιχς ,

.Ελλάδος παίδευσι ν.

σπως θά. γριχΨει άργότεροι ό Θουκυ δίδ7jς . Κοιι σπως, άκόμ» π,ό
έμφιχντικιχ, ό ΠίνδΙΧΡΟζ, στιχν θά. μελετσ. την πιο δριχμιχτικ-η στιγμη
των ελλήνων, τά. Μηδ ικά , ΚΙΧι θά. "ξιολΟΥεί το ρόλ ο οιύτοΙ; του
σχολΕΙου γ ια ολη την' ΕλλιΧδοι, θά. άνΙΧΥνωρίσει στ~ν •Λθήνοι το υς
τίτλους της ήΥεμον ί διχς με τ-η Υνωσ τ η κλψικ>] του;

. Ελλάδος έρεισμα. κλειναί .ΑΟαναι.

158 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ τεΧΝΗ

ΤΟ λόγο που μετάτρεψε το τραγικο σχολείο σε ελληνικο όχυρο οΙ

άθηνcι.ίoι τον πcι.pάστησcι.ν με μια είκόνα μυθική. την έπcι.ύριoν τ'ijς
νΙκης στη Σcι.λcι.μίνcι., λέει το «νέκ80το, οΙ τροχιες τών τριών
τpcι.γικών ποιητών σχημcι.τίσcι.νε ΣUν080 : ό Εύριπίοης γεννήθηκε, ό
Σοφοκλ'ijς εφηβος χόρεψε, κι ό ΑΙσχύλος α.ντρcι.ς πολέμησε .

•Ο διάλογος . Στην' Eλλci8cι. τ'ijς άκμcι.ίcι.ς πcι.ι8είcι.ς, κcι.ι κιΧτω

«πα τη στίλβη του Ι8ε ώ80υς του έσθλου, που την εκcι.με περισσό­
τερο στίλβoυσcι. το φώς του τέλους, η τελευτcι.ίcι. μορφη τ'ijς
τρcι.γικ'ijς ποίησης, κcι.τα την εννoιcι. πού το πρώτο της εΤ80ς ητcι.ν η
πρoσωκρcι.τ ι κη φιλoσoφίcι., εΤνcι.ι ό πλατωνικος 8ιάλογος.
Διά80χος τών «πoσπcι.σμάτων του • Ηράκλειτου κcι.Ι τών
χορικών του Σοφοκλ'ij ερχετcι.ι σαν το τελευτcι.ίo εισος τ'ijς τρcι.γικ'ijς
'" ~ \ \
εκφρcι.σης μεσcι. στην ποιητι Κ'η περιοχη.
.
Βεβαίως, την έποχη πού εζησε ό ΠλιΧτων η μεγιΧλη ώpcι. τ'ijς
ελληνικ'ijς πcι.ι8είcι.ς εΤνcι.ι περcι.σμένη . Άπό το 476 του 8ελφικου
• Ηνίοχου ώς το 376 περίπου που ό Π λciτων κυνηγουσε στη σικε­
λικη . EλλCΊoα νιΧ πιάσει κα.ι. νιχ δέσει το πολι,τιχό το\) όραμα, ά.πο
•
8ώ στην ώρcι.ίcι. μορφη του Δίωνcι. κcι.ι «πό κεί στη βάρβcι.ρη ψυχη
του Διονύσιου, εΤχcι.ν περάσει εκcι.τo όλόκληρcι. χρόνια.
Kcι.Ι ε κ cι.τo χρόνιcι. εΤνcι.ι τρεις γενεες «νθρώπων. Kcι.Ι τρείς
γενεες «νθρώπων στην κλίμcι.κcι. τ'ijς φθορας τών «ξιών ήμπορεί να
σημcι.Ινoυν τρίcι. ησιό8εια γένη. 'Απο την έποχη του χρυσου,
8ηλcι.8ή, ώς την έποχη του χcι.λκoυ.
Kcι.Ι πριΧγματι, n:πένcι.ντι στο χρυσο τρίπ08α των Π λcι.τcι. ι ών με
τά όνόμcι.τα τών τριάντcι. κcι.Ι μιας ελλην ικών πόλεων φcι.ντάζε ι
μόλις σαν χιΧλκινη η «πόφcι.ση τοίί βcι.σιλια 'Α γησίλcι.oυ, εκατό
χρόνιcι. μετά, για την επcι.νcι.συνένωση τών πολιτειων τ'ijς . Ελλάδας .
• Ωστόσο ό «νεπίκcι.ιρoς ΠλιΧτων - «νεπίκαιρος σε κάθε έποχη
- εΤ8ε με τα μιΧτια του τον' ΑριστοφιΧνη κcι.Ι τον Εύριπί8η, κcι.Ι
α.κουσε σιωπηλΟι γιΟι το Δ ημόχριτο, που πεθανε οταν πέθαινε κι ό
~~,-nr 'ΠF~(πt)1) _
 159

Με τ~ν εννοιοι οιίιτ:ης τ:ης προχωρψικ:ης ολοκλήρωσης που

ξεδιπλώνετοιι σε "ρχ~ μέση κοι! τέλος, ό n λ.χτων εΙνοιι 'ί) όλοπόρ­
φυρη δύση , πού δλοι τ.χ όδηγεί στ~ μεγ.χλη σιωπή, μιίiς πεντοικ.χ­
Οοιρης ιχνοι.,-ολης , που γι" δλοι προοιώνισε τ~ μεγ.χλη προσδοκ'οι. Το
..... , ι, _ . , . .. ι

σΊ'jμειο οπου εφσ.πτoυντcιι ο ι τροχι.ες της ιχ.νιουσα. ζ χαι 'τ'1jζ χα.τιου-

σοις οιύτης είνοιι το μέγοι μεσημέρι τ:ης ελληνικης μέροις: .η ιχττικ~

τροιγωδίοι.
ΜιιΧ όρισμένη σειριΧ συλλογισμών ημπορεί, νομίζω, νιΧ δείξει
ότι ό Πλ.χτων εΙν«ι ΠΟΙ7)τής. Τουλ.χχιστον οχι λιγότερο ποιψης
ιχπ ' όσο εΙνοιι φιλόσοφος ό Εύριπ (δης .• Η στι εΙν«ι φι),aσaφικος
ποιητής, στόν '(διο -ρόπο που κοι! ό . Εμπεδοκλ:ης εΙ"οιι ποιητικος
φιλόσοφος.
Κοι, σ' ενοι δεύτερο βOCθος οριζόντων: ό .π λ.χτων εΙ"οι ι ό
Ισότιμος προς τους 1ωνες διοινοητες ' κ«, τους "ττι)(ους τρ«γικούς
έργ.χτης το;:; δροιμοιτικοίί σχεδίου τ'ij, &.νθρι;'πινης ζωης, κοι! ό
τελευτ«ίος μOCστοροις της τροιγωδίΟΙζ.
ΤΟ κριτήριο τοίί ".χθε μεγ.χλου δημιoυpγ oίi εΙν«ι 'ι\ ΔUνoιμή του
"" όδηγεί το μυστήριο τ'ij, φύσης κοι! τ:ης ζΜ,,; σ ' εν« φωτισμο μ'ι\
περοιιτέρω. Με τον ii.eAa δηλoιδ~ της σκέψης ~ της πρ.χξης -ou ό
δημιουργος εχει κ«τ«ργήσει τη δυναιτότψοι τ ου επόμενοι.> βήμοιτος
στον ίδιο δρόμο γ ιιΧ κ.χθε ii.AAov .• Οπότε ό μόνος τρόπος γιιΧ τη
συνέχιση της πορεΙοις εΙνοι ι ~ &.λλ«y~ τoίi δρόμου, ό ποιοτ ι κο,
μεταπλασμός των όρων, το χιχινούργιο πού φrxvερώνετιχt σ«ν
r ένεση η . Α ποχ.χλυψη.
Καινε!ς λ,χ. δεν ο" μποροίίσε ν" πOCει πέροι ιiπo τι,ν .παιρμενίδη
'ij το', • Α ν«ξίμ«νδρο ιχκολουθώντοις το δρόμο τους. 'Η τρ«γωδί«
όμω ς - πού π:ηγε πιο πέροι - εΙνοιι ενοις κοιινούργιος δρόμος.
Κιχί πιχρόμ-οια ι χιχνεΙζ οεν θ& μπορουσε ν& πιχει πέρσ. ocπο τόν
Αίσ-ι..ύλο κοι! τον ΕύριπΙδη ιχ"ολοuθώντοις τι, δρόμο τους . •Ο
δι.χ λογaς όμως - που πηγε πιο πέροι - είνοιι ενοις κοιινούργιος
δρόμος.
T~ βίωση οιύτης τ:ης μετιχμόρφωσης , το άλμοι της πνευμοιτι,,:ης
μετάστασης άπό τήν εντέλειιχ , η συντέλειoc , του κιχτ εσΤ'ημένοu
στ -ην άβεβι:Χι.όΤΥι,:,α) Yj τ~ δυνιxμικ'~, του έΠιΧνιχ.στα.τικοU ό Πλάτων
160 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

τ-ην εζ ·.,σε, εφηβος <Τ',(εδόν, μ' ενιχν τρόπο θιxβωρι~α ένα.ργ-ή. Α ίιτο
το νό"'1μα. πρέΠΕΙ v' ιΧποδώσουμε στ~\I ά:πόφcισ-ή του vιX κι:ίψει τΙς
τραγωδίες που εγριχψε , πριν ιχρχΙσει να γριχφει διΙΧλόγουζ.
Τολμώ μιχλιστα να Ισχυρ ιστώ δτι η ιχνιχστροφη συντελέστηκε
,
-:-οσο
) ...
συΥχ . ονιστιχ./Χ.,
ι.
ωστε α.υτη χα.
Ι
μονη
• .~ ,
OOΊjY1jaE τον
"" Πλ'
ιχτωνιχ

"λ
στο ν ΠΩ εμο "ξ
που ' ~.
κηρυ ε ενα.\ιΤΙΙΧ "
στην ποιηο"t). τι Ι"
υ νεο ι
1)τιχν τοσο

νέο, ώστε τον έξανά,Υχιχ.σε, χωρίς να: το χ«τcxλιχ.βι:ιίνει ίσως, να.

πιστέψει ότι πρΙν άπ' αύτόν δεν ύπηρχε ποtησΎj. Μιλώ βέβα.ια γιιΧ
,
-;0 β α.'θ 0<; χα. Ι' , '" Η
"r1'JV πυχνΟΤΊ)ΤΙΧ ενυζ κοιτιχσμα.ΤΟ ζ, που ΟΕν ,
'
πρεπει ,
να.

χρησιμ.οποιηθεί πotριχ σαν ή πρωτοπλιχσμιχτικη ιiφετηp(ιx των

έρμηνε •. ων που σχετΙζουντιχι με την ιχποκ-ήρυξη της ποίησης ιχπο
τον Π λOCτωνα.
Έκαψε τις τραγωδίες του ό '(/)ιος - η ίστορΙιχ των βιβλΙων που
παρΙΧδόθ'ηκαν στην πυρα σε δημόσιε ς πλιχτείες με έντολη των
τυριχννων ε[ναι .χλλη υπόθεση - θ", πεί: γενν-ήθηκε ιχπο τη στιχχτη
του 1) πιχριχ/)ωσε τον εαυτό του στη φλόγα. της ιχθιχνασίας, όπως
χωρις έπιτυχία, και σε .χλλο επίπεδο, εΙχαν έπιχειρ-ήσει για τα.
μυθ ικα. ν-ήπιιχ οί ιχθανατοποιες φλόγες της Δ-ήμητρας χαΙ της
Θέτιδας .
. Ακόμη , ό διqλογος τοίί Πλάτωνα δεν εΙναι «πλα. ενα πρωτό­
φαντο καλλιτέχνημα στην πορεία τοΟ πνεύματο ς. σα.ν μέθοδος
στοχιχσμοΟ και εΙδος εκφριχσης , που ιχποτέλεσε την πρωτιχρχη της
σεΙΡΙΧζ του .
. Ο πλιχτωνικος διάλογος μέσα στην ίστορικη ροη της κληροδό­
τησης και της συγγένειας εΙναι χα! μένει το κατόρθωμιχ πο(ι δεν
εχει έπα.νιχληψη . rιατι δεν βρέθηκε .χλλος μετ α. τον Πλάτωνα να.
παίξει το ρόλο τοΟ διαδόχου στο εΙδος αύτο όπως λ.χ . ό Σαίξπηρ
του ΑΙσχύλου στην τριχγωδία, ό τιχχιτος τοl) Θουδυδίδη στην ίστο­
ρικη συγγραφ-ή, ό Βεργίλιος του' Ομ-ήρου 1) ό Διχντης τοίί Βεργί­
λιου στο επος , ό Μα.ρξ τοίί 'Επίκουρο" στην κοινωνικη Ιδέα. 1) ό
Χριστός τοΟ Σωκριχτη στα. •Αγραφα .
Διαλόγους φιλοσοφικούς, εξω ιχπο κείνους που δεν γνωρίσαμε
στα. OCπολεσμένα εργα τοϊί • Αριστοτέλη - μια. ιχπώλεια που μiiς
'πέφτει δύσχολο να. έκτιμ-ήσουμε ~ν ~ταν εργο της τυφλης
·Ο διιiλoyoζ 161

σύμπτωσ'1ς 1) κιiπoιoις ιΧ'ιεξιχνίοισΤ'1ς βοuλ9jς του πνεύμοιτος

εχουμε μόνο τουζ πλατωνικούς.
'Εκείνο που Ο'1μιουργήθψε χοιι ποιροιμένε ι μετα τον Πλιiτωνoι
σσ.., μνήμ'1 του ε'ίοους χοιι έπoινιiλ'1Ψ'1 γόνψ'1 εΙνοιι η λέξ'1 οιοιλε-
,
χτιχη.

'Η διοιλεχτιχη χoιτoιστιiθ'1'<ε μια τοικτιΚ"η στοχοισμου, που T9j,

εγινε χρήσ'1 ώς την κoιτιiXpφη. Δεν ύψωσε όμως χοινένοι χρήστη
κοιι χοι'ιένοι χριστό Τ'1ζ στο ϋψος του οιοιλόγου του Π λιiτωνoι.
'Απο την ιΧποψη oιvTi) ό Πλατων εΙνοιι ό κοιλλιτεχνικος έφευρέ­
τ-ηζ , άλλά και ό άνεφεύρεΤΟζ καλλιτέχνηζ του ε100υς του . ι Ο Ύενν~-
- , ,
τοριχς του α.Υενν-ητου.

'Όσο κοιι να φοιίνετοιι ιiσύνδετη η ακολουθίοι ιiπo την τεχνικη

της τροιγωδ ίας στη μορφολογίοι του διαλόγου, εΙναι πολλ1:ς οΙ
αφωνες φωνεζ πού μιλουν για τη γειτνΙασ-η των συστατικων ορων
κοιι την όργοιν ικη μετιiβoιση ιiπo το ενα εΙδος στο ιΧλλο.
Ό Πρόλογος, κατοιρχήν, με την εiιpημoιτικη σ.πλότητα του
τυχοιίου όοηγεί τον ιΧναγνώση στο θέμοι από δρόμους ιiβΙαστoυς
κοιι έντελως φυσικούς. •Η κοιθημερινη κίνηση των ιiνθpώπων, η
συμποιθητικη φλυοιρίοι τους κοιι η τριβη με τα οίκείοι, το πουθε
ερχεσο:ι; τΙ νέα; που πOCς; δΙνει. τον .ησυχο τόνο της έκχΙν-ησΎ)ς, που
βοιθμιοιίοι οδηγεί στις βροντες κοιι στη σύγκλυση των πνευμοιτικων
κοιταιγίδων:

Κατέβηl. χθές εΙς Πειραιάμετα Γλαύκωνος τού Άρίστωl.ος

προσευξόμενός τε τπ θεψ.

Έπειδιί Άθήναζε ο;κοΟ". έκ Κλαζομενών άφικόμεθο..

Στην έξέτοιση ενος σπουδοιίου προβλήμοιτος φέρνέι η φυσιχη συνέ­

χει", ιiπo τις συνηθισμένες φροντίοες των ιiνθρώπων στο χωραφι 1)
στο μπεζεσθένι:

"Αρτι, ώ Τερ ψίω ι., η πάλαι έξ άγροϋ;

Ές ά γοράς η πόθεν Μενέξε l,ος;

162 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑ τεΧΝΗ

• Ωστόσο ή δρ"μ"τιχή έμπλοχή στΙς OCντ[οικες άπόιjιεις, ή OCτμό­

σφ"ιρ" του πεδίου μσ.χ'l)ς - κσ.ποι" στιγμή Ο Π λσ.των μιλίi γιιΧ
'γιγ,,-ντομ,,-χί,,-' - σε μερικους δι,,-λόγους προ,,-ν,,-κρούετ,,-ι με
άν,,-φορες κυριολεχτικες κ"-' iίμεσες:

Τεθέασθε μεν τόν άνδρα μαχόμειιοιι έ ιι δπλοις,

•
'Ι)

Πολέμου καΙ μάχης φασΙ ΧΡιίναι, ιJj Σώκρατες, οϋτω μπα­

λαγχά ι'εl ν,

"Ηκομεν rii προτεραί". έσπέρας έκ Ποτειδαίας άπ δ του

σrpα τοπέδου.

Τέλο ς, στιΧ εσχοι.τοι. OCγωνίσμοι.τοι. του στοχοισμου κιχ. τ'l)ς τέχν'l)ς,

στο θά.να:το oηλ(Xo~ και στον ερωτ<Χ 1 ό8-ηΥουν μετωπικες κα.ι έχ του
6ρθίως πpoελιiσεις:

Πόθεν, ιJj Σώκρατες, φαίνa: ij δήλα δή δτ l άπδ κυιιη γεσίου

του περΙ τιίl l 'Αλκιβιάδου ωραν;

Αύτός, ώ Φαίδων, παρεγένου Σωκρά τει έκείνιι rii ijJiipq. ιί

τό φάρμακον έπιεν έν ΤΙΡ δεσμωτηρίφ;
•
•Η στιχομυθί,,- το δεύτερο. Στήν OCρχή της τρ"-γωοί,,ς ό
υποκριτήζ ητ"ν ενοι.ς. -'ι" στερ" εγlνοι.ν δύο. Στο τέλος τρείς. Στους
οι"λόγους

οί δεινοί συζητηταί,

όπως θά . λεγε εΙρωνι,κά ό ίεΡΟζ υμνωΟΟζ άποκροόοντας έκείνο το

ύποβλ 'ι)τιΧό

ζηλωταΙ καΙ έρασταΙ καΙ μαθηταΙ

του πλατωνr.χου χει.μένου) ησαν πcιρόμoια λίγοι. Σπάνιιχ ξεπερνοϋν

τους Ι:φτσ. >i 6χτώ. Κ,,-! ένώ ΟΙ περισσότεροι ποιΙζουν το ρόλο
βουβών προσώπων, ο"σ ι,,-στιχιΧ οΙ λογlκο! Κ"! λεχτικο! οιιχξιφισμο!
διεξιiγoυντιxι άπο δύο. Στο τέλος μOCλιστ", το πιο συχνσ., ιiΠOμένεl
ό ενΙΧζ.
.Ο διάλογ οι; 163

• Ο Σωκράτης , καθωζ τελειώνουν οΙ λόγοι, περιφέρεται κα!

κοντοκαρτερεί στα ΚιχτιχλctuνΙΧGt πεδίιι των έννο ιών μελετώνη~ζ
τους σύσχηνουζ και τους «ντιπ«λους. ·Ολοι τους μεθ υ σμένοl 'ιι
κοιμισμένοι εΙναι ημεροι. 'Αγνάντια στη ιiική του «γρύπνια . την
άκο:τεύνα.στη περιέργεια: χι:χί τ~ λUΠ1j για. τα εύτελ~ ά:νθρώπινο:
πεπρωμένα. Πέρα άπό τα λάφυρα της ν(ΚΊ)ς, που δεν υ πάρχου ν
ό:λλιχ οϋτε )(ctt τιΧ συλλογΙζετο:ι • βλέπει να ιΧπλώνετιχι ό πιχγωμένο ς
κάμπος της λησμoνιίiς κα! της έρημίας του . •Η τραγωδία του
πνευμαηκοίί άνθρώπου.
Στη στιχομυθία οΙ έρωτήσεις κα! οΙ «ποκρίσεις εΙναι σύν­
τομες. Τ α να! και τα οχι ΚΟ'!'Τ«, κοιι πολλ1: ς φορες χωρίς περιθώρια
• ... \ ι λ Ι
')' \ 'λ ' Κ"
ερμηνειων κο:ι σ..να. υσεων τινα:~oυν τ σ..ι σαν ε ατηριιχ . αι ΟΙ σ υ νΟ-

μιλητες ιΧνακαλουν συνεχως την εντιχσή τους στη συσπειρωμένη

στάση του «θλ ητη:

Ιιιέβαλ ε ο Ριίμα άξιοι' λό γου βραχύ καί συι'εσrραμμέ "O\!

ύjσπφ δεινδς ακο \!τιστιίς.

Το τρίτο ειναι ή δράση. Φαίνετιχι δη η σχΊ)Vη τοίί δΙΙΧλόγου δεν

είνα.ι η σκΊ)Vη τοίί θεάτρου. ΤΟ ξετύλιγμα της διΙΧλεκτικης
σύγκρουσης δεν τελειώνει με σφαγες κα! κρεουργήσεις, με ξίφη
ιιατocστάζοντoc, τοιχυδρόμους που άναΥΥέλνουν ιιατιχιιρημνισμο υς
κα! «πα.ΥχονΙσεις, με μocτωμένα λουτρ« , τυφλωμους xoc! δηλη­
TήpLOC.
• Η μόνη 'ίσως σκοτεινη λάμψη που ερχεται ιΧπό μεγάλο βάθος
εΙνocι η γνώση του ιΧναγνώσΤΊ) για το κώνειο.
· Εντούτοις ό φόβος κα.Ι ό πόνος, ό έγιιλωβισμος στα «διέξοδoc,
., . " , ,οΙ • r ~ .
η συΥχυση κοιι η οιγωνιοι, τοι α.μΊ)χocν« οι περιεπετειες και οι

ιΧν",γνωρίσεις , θα λέγοιμε στη γλώσσοι της τριχγωδίοις:

Καί μοl έδόκεl ό Πρωταγόρα ς ηδη τετραχύ"θαι τε καί

άγωνιά " καί παρατετάχθαι προς το άποκρίνεσθαι.

οΙ πληγες των λόγων:

(δσπερεί ύπδ α γαθου πύΚ ΤΟΌ πληγείς.

164 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜ ΗΣ ΣΑΝ Τ ΕΧΝΗ

τα χτυπήματα κα, οΙ δαγκωματιες ιΧπό «φαντα γοργόνεια καΙ

. Ερινύες:
πλ η γείς τε καί δηχθείς ύπό τώll ε ν φιλQσοφίq. λό γων, 07
εχονται έχίδιιης ά γριώ τεΡΟII.
,.
οι απει
λ' , 1 . ,
ε ς α.Πο σεισμουζ χ,ιχι χιχτιχποντισμους :
•

ΟΤΙ μ6γις μοι τιμ δύο κύματε έκφυ γόιι τι ιιϋν τό μέγιστον καί
χα λειrώ τατo l l τιίς τρικυμίας έπά γεις.

λ ειτου ργοίίν καΙ συδαυλίζουνται σ' ενα κρυμμένο έπίπεοο δριΧσης

περισσότερο 'ίσως καθ'l)λωτιχο όιπο το φανερό.
Π ροσπ«θεί κανεί ς νά: δείξει πως 1) στιγμή πού αύτοκτονεί
κάποιος μπ~yoντας στή aάopxct του το σίδερο εΙνο:ι. έλιiχιστ«
όδυν'l)ρή σε ouyxpto'l) με τή στιγμή ποΙΙ λαβαίνει τήν ιΧπόφαση να το
κιΧμει .
. Ακόμ'l) καΙ στο χωρο της τραγωδΙιχς τα φίδιιχ ποΙΙ κιχταδίωκιχν
κιχΙ τρέλιχ"ιχν τον 'OptσT'l) ~σαν γεννήμ",τιχ της σu"ίδ'l)σ-ι]ς του .
(ΚαΙ ιΧπο την C;ΠΟψ'l) ",υτή δεν εΙν",ι τ υχαίο ΟΤΙ ό Σεφέρ'l)ς στήν
Κίχλ'η δίπλ", στο" ΟΙδίποδα βιΧζει το Σωχράτ'l)).
Π ιχρόλο που το uφΟζ του πλατωνιχοϋ κειμένου σκεπάζει τους
δεσμοΙΙς των πριχγμιΧτων μ' ενιχ δίχτυ ιΧπολλώνειιχς γαλήν'l)ς, ή
οίκόνομΙα τοίί καλλιτέχν'l) ιΧφήνει τΙς χαραμιΧδες που χρειάζουντ",ι
για νιΧ έπιτραπεί στή οιαίσθφ'l) να: ίιποψιιΧζετ",ι τήν ύπόγει", ροή
τοίί πνευμ",τικου Π υριφλεγέθοντ",.
ΚιΧποτε ή δριΧση δι",σπίi τα όρι", της εντασης κ"" τ",ριXζεt το
Ιλαρο κλίμα της έπιφciνειας :

ιίλίΟιε. βδελυρέ. μ vςιάρη. συκοφά ντ η.

εΤνιχι -:ά: έπίθετιχ με τΟ: οποίο: ό ΘρetσUμιχχο ς - πrxριχ λίγο να

ο,αβιΧσει κ",νείς θρ",σύστομος - λούζει το Σωκράτη .

OIJrt τό λ ιοιι τάρl ζυρίζω. ούτε μπροστά σου β γαίνω.

σ.ποκρίνεται ό ΣωκριΧτ'l) ς. Κ",Ι ιiλλoυ ιiν",yνωpίζOυν πως για τήν
ευκοσμίΙΧ ,ης συζήτ'l)ση ς χρειιΧζουνται ΤΟν έπόπτ'l), οπως τΟ διαι ­
τητή οί π αλ ιχιστες στιΧ ρίγ>ι:
.Ο 8ιιiλoyo ζ
165

ραβδοϋχοl' καί t" ιστάτηl' καί "ρύτω'ιν έλέσθαι ας ύμίl'

φυ}.άςcι τό μέτριοι' μιίκος τώl' λόγω l'

· Η τρcx.γtκη εΙρωνεΙοι:, ενα ΤUΠLκό στοιχείο του OEtiTPou, στο

• 'λ"
οιΙΧ ογο εγινε σωΧΡfX't'tκη ι ". 0τροπος
\ εφωνΕΙfX ' " ΤΊ)ν
'λ ιστιχ που
μιχ

μετοιχειρίζετοιι κσ.! T1jv μορφοποιεί aT1jv τελική ης ίδέσ. το

πλcιτωvικο εργο φαΙνεται δη στ~ συνείΟ'1)ση των μεταγενέστερων
ύποκατά,στησε τ~ν πρώτη. Kcιί ιiχριβως ή τραγιχ~ πτυχη οίνει το
μέτρο της βσ.θύτψσ.ς
OT1j σωκρσ.ΤΙΧ1j είρωνείσ..
'Η είρωνείοι του Σωκρ.χη ιτημσ.ίνει T1jv εσχσ.τη κοιτσ.φυγ1j
, ,.. • λ '
μπροστα στην εσχcιτη απε πι.σια.
ετ' ",
νcιι 1} χειρονομια που κcινει

άπα ενστικτο ό φuγόοικος στα νεκροταφεία. για νά χιχτιχρΥ"ήσει τ~"

"κινησί", των πεθσ.μένων. rιΟι νΟι βεβσ.ιωθεί ΟYjλσ.δ1j δτι ό 'ίοιος ζεί.
Τ έτσ.ρτσ. εΤνοιι ό μύθος κσ.ι τΟι έπεισόΟιοι . Οί μυθιχες ιστορίες
γύρω ιiπo τίς οποίες ύφαίνεται Υι τριχγωοίΙΧ, στό Οι.ά,λογο εχουν
άντιχαταστα.θεί ιΧπα τα τρέχ.οντα ήθικιΧ σ\JvιχπC(ντήματιχ..
· Η φ ιλειχ , ~ εύσέβεια, Υι ώριιι6τητιχ , η οιχαιοσόν"η, ή γνώσ"η, ~
"λήθεισ., 1j "ρετή, ή φύση εΤν",ι τΟι θέμοιτοι της προβλημσ.τιχης του
Πλciτωνσ.. Για νΟι ίιψωθεί μciλι"τοι aτ1j Οισ.πρσ.γμciτευσή τους
ξεκινσ. .χπο .χσχολίες χειροπιοιστα οίκείες.
· Η άλιευταή, ή γεωργι.κή, ή Ιατρική , ή σχυτοτομική, ή "ιΧυπη­
γΙΚ'ή , 1j στροιτηγιχή, 1j βΟ'1λοιτιχ1j τέχνYj .χποτελουν τ1jv ιiPXtx1j
μοιγι.χ, Τ'ή μικρ1j Π έλλΙΧ, που θα δώσει το ίιλιχό της έκστρσ.τείιχς γιΟι
τ1j', κσ.τ.χχτηιτη της 'Ι Οέοις .
'Από τον κατάλογο μά.λιστιχ των έπαγΥΕλμιΧτων οε" έξιχι.-
-
ρουνται ουτε
" OL• φu
λ 'β
ακο ιοι:
•~ . 'λ'
αοιχητες χαι χ
• ,
εφτες, ορχοπατες κα.ι
,
,
τοιχωρυχο ι , σ..ν
'ο ραποοιστες
~. 'λ
χαί νεχροσυ ΟΙ.
\
• Η μέθοδος δμως της ερευνσ.ς χσ.τ",στιχίνει τΟι θέμσ.τσ.. οιύτα σε
μεγ.χλο βάθος ΚΟΙι πλciτoς. 'Η ΟΙΙΧλεκτικ1j άνσ.γχσ..ότητσ. τΟι
&:πογυμν ώνει ΙΧύστ-ηρά. ιΧπο το συμβατικό τους περεΥυΡΟ. ι Η
χειρουργική τουζ σπουο1j γινετοι ι με τόση λεπτότητσ. , ώστε π.χνω
σ--:όν χιχμβ~ των συζητησεων χιχ.νουν τον άμεσο καΙ τον οΙκείο
χιχροικ-:-ήροι του κοιθYjμεριvου πο\' εχουν γιΟι τον χσ.θένοι μσ.ς.
· Α ποκτουν ετσι μι.« άμεσότητα: πολu μακρ,ν7], ενα σχΥίμα.
166 Η ΑrΩrΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΙΈΧ Η

σύσΤΟΙl1"/)ς οιΙθέριο, εξωχρον ικ'ijς κοιτοιγωγ'ijς δεσμους μοιζΙ μοις.

'Ανεπιχ(σθητC1 γίνου"ται ίδεοι.τό: σuστ~μ(Xτa. σuνόλων, <Χυστηρες
δέσμες ιΧρμονιων, ποιρορμήμοιτοι νοστοιλγικιΧ κοιι OCνέφικτοι φόβοι ,
α:ΙΥλήεντιχ φα:ντά.σμ-aτα: ιiντιxατoπτpισμων ποι.. τα βλέπουμε , ιiλλό:
οϋτε νιΧ τ' ά.χούσουμε οι)τε να τ' ιiyγίξoυμε μπορουμε .
"ΕνΟΙζ υποιινιγμΟζ εύρυχωΡΙΟΙζ κοιι OCϊδιότηΤΟΙζ άνεβοιίνονΤΟΙζ OCπο
τη ρΙζοι τ'ijζ γνώl1"/)ς περιτυλίγει τήν όροιτή κοιι «με Ι1"/) εΙδή των
ΠΡοιγμocτων κοιι τα: μετοιμορφώνει σε οντοι μΙ«ζ έξωπροιγμοιτικ'ijζ
πολιτείΟΙζ. Έτσι κocπως το προιγμοιτικο στιΧ χέριοι του Πλocτωνοι
γίνετοιι μυθικο υλιχό.
· Α ντι λ.χ. γιιΧ τιΧ πocθη των Λοιβδοικιδων τ'ijς τριχγωδίοις, εδω
εχουμε το μυθικο πρόβλημοι του ερωτοι στο Φοιίορο , η το πρόβλημιχ
του θcινά.τoυ στό Φaίδωνα. . Ό πλιχτωνιχος χοιτιχδιχος του δεσμω­
τηρίου γίνετοιι ή ίοιοι ocνocποοη μορφή του σοφόκλειου τυφλου στον
Κολωνό.
• Αντί γιΟ: τα: οικογενειακά των Τ ιχντα.λιοων - σuστocσ-η
• Αρειου Π OCγου, ετυμηγορίοι θεων κιχι ιΧνθρώπων, Ο OCθωΟζ ένοχο ς
'Ορέστης κλπ . - εχουμε τιΧ θέμιχτα τ'ijς δικιχιοσύνηζ "οιι τηζ
κοινωνικ'ijς όργocνωσηζ στήν Πολιτεία χαι τους Νόμους .
· Αντί γιΟ: τις περιπέτειες του τρωϊχου κυκλου εχουμε τ-ην
Ιστορία τ'ijζ κοιταποντισμένηζ σε χρόνους μυθιχους . ΑτλαντΙοας
στον Τίμαιο .
• Α ντι για: τον «φρονα Ξέρξη των οιΙσχυλιχων 'Π ερσων' <χουμε
το οα,l,-ονικο • Αλκ,βιocδη του πελοποννησιιχκου πολέμου.
Γενιχoc , στή θέση του 'Οδυσσέα κοιι του ΟΙοίποδοι που
γεωδιχιτουν έποχες ζω'ijς καΙ έποχες τέχνηζ, στέκετοιι ή πολυπλoc­
νητη- χι ιΧζ άποδήμησε έλocχιστα άπο τήν • Αθήνα - και τροιγική
μορφή του rwxpocTη, που δεν <rVOΙL μυθική άλλα: ιστορική.
• Α νocλογη εrνοιι και ή συγγενική ά:νομοιομορφία των έπεισοδίων
στήν τροιγωδία χαι στο διocλογο .• Εννοω τήν άπότομη διαχοπή τ'ijς
διαλεχτικ'ijς ρο'ijς άπο τήν άμ ηχανίοι κοιι τή σύγχυση του Σωκρocτη,
ά.πό το πει.σμά.τωμο: κα.ι την όργή κάπο ιου σuνoμιλητη, Υι «πό τ-η
διαλλακτική ποιρέμβαση μεριχων μελων του OLocaou.
Τ ιΧ έπεισόοια: μ.άλισ- τα: ιχύτα. κάποτε ιΧποκτουν μι&. λάμψ'η
·Ο δtσ.λογος 167

εκατομμuρίων X'l)plwv. Ποιος δραματικος ποι'l)τής, ,"ναρωτιέμαι,

αν δεν ~ταν της στόφας τών ,"ττικών τραγικών, θιΧ μπορουσε νιΧ
φιλοτεχνήσει το έπιλογικο έπεισόδιο του Σuμποσίοu!
Μ' έκείν'l) τ-η σπαρακτικ-η έξομολόγ'l)ση του 'Αλ"ιβιά.8'1) ό
Πλ&των μα.ς έδειξε ΟΤΙ οι σεισμοΙ, και οι κατο:χλυσμ.οί, και των
άστρων οί κυκλώνες, που συντελουντιχι 1) μπορεί να συντελεστουν
στη φύΟ1), γίνοu"ται χαι μέσα στην ,"'ιθρώπιν'l) ψuχή.
Σuλλογίζομαι πώς, Χα, αν 8εν εΙχε σωθεί ουτε ενα ,"ΤΤΙΚΟ
δρά.μα, αύτο χα, μόνο το έπεισόοιο του Σuμποσίοu θιΧ εψτα'ιε γιιΧ
"ά μας δώσει τ-ην Ιδέα της τραγω8ίας στ-ην 'Ελλά.διχ.
Κιχι ,"Χόμη βρίσκω πoΛU προκλψαη τη" Ιδιοτροπία της
όνομαστικης σύμπτωσ'l)ς ιi"άμεσιx στην "Εβδομ'l) έπιστολη τοο
Πλάτωνιχ χιχι στο "Εβδομο βιβλίο το υ Θοuχuδίδη. ΣιχελικιΧ "αΙ το
ενα και το άλλο .
' Η πέρα ιΧπο περιγριχφε ς σuμφορά μιας στρατιας, που ολο,
τους είχαν γίνει α.ντρες κάτω OCπο το παtοαγωγικο φως T7jc; πολι­
τικ7jς του μεγάλου Π εριχλ1j , ά:νάμεσα σΤΟ':'ζ ποταμους Ι(ιχκύπαρι
"αι 'Ασσίναρο τών Σuραχοuσών εΙνα ι ή μεγαλογριχφία της
-rpaytx7jc; έμπεφίιχς του Π λιχτωνα ά.ν&:μεσoc στΙς αύλει:; κιχι τους
_UpOCVVOU' της 1διας πόλης.
Κ ατάδικος, σκλά.βος, ναl)αγΟς καί στο τέλος ιiγoρασμένoς
a.πελεόθερος ό ΠλιΧτων φτOCνει κιΧποτε στ~ν •Α θ~να άπό τ-η
Σικελία - μήπως δεν είχε σημάνει τόσο:. κα.ι τόσα και γιά τον
πλά.νητα 'Οοl)σσέα α':'το το v'l)al- όπως οί λίγοι έκεί'ιοι σωσμένο,
ιΧθηναίοι της λατομικης αίχμ<Χλωσί",ς. 'Α παγγέλλοντας στίχοl)ς
του Ε':'ριπίδη, γρά.φει ό Π λούτ<χρχος, σuγκ,νοuσ<Χν τους XUplOI),
TOI), και τους ιΧπελευθέρων<χν. Κσιι σα." γύριζσιν στ-η" 'Αθήνσι
ετρεχαν στην ιiγoρα. γ,α. να. βρουν το γέροντα Ευρ,πί8η να. του
φιλήσοuv το χέρι.
Τ ελεl)τσιίος ερχεται ό ψιλοσοφικος μύθος, που πρέπει νιΧ
οιιχστέλλεται ευκρινώς άπα τη μυθικη χροια. του ύλιχου, ocπο το
φτερωτο περπάΤ"1)μιχ που εχει γενικά το πλCΙτωνιXO κεtμενο.
Οί φ ιλοσοφι κοί μύθο, στους οισιλόγους είνσιι, θιΧ 'λεγιχ, ό,τι
.,.
εινΙΧΙ
, }.,
τα. Y-oPΙΚtι στην τραγWtJΙα..
~, Μ ' \,.,
ερικα. φωτεινα νησ~α αΧLv-ησtα.ς
168 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ ΤΕΧΝΗ

και άνιΧπιχυλΙΧζ ά:νά:μεσα στη σφοδρή κυμ«τιχη των έρωτ«ποκρί-

σεω\ι. 1< ' " ", • \
«ποια μουσιχ« μετεωριχ κρεμα.σμενιχ πανω απο τη στερεο -

μετρικ·η διιiτoιξη τοίί λογικοϊί πεδίου.

Π ως εΙνοιι δυνοιτο ιiπo τους άρ ιθμους νσ. παpιiγoυντoιι οΙ σ.ρμο­
νίες το χω μαι νσ. μετοισωμαιτώνετοιι σε λουλούδι' ό άέροις άόραιτος
σάν την άνυπιχρξίο: νOC παίρνει ξιχφνιχιΧ το σχημα του ποuλιοu!
Τί ύπιχρχει πέρα «πο χεί πο\) τελειώνει ~ ιiνθρώπινη λογική;
• Επε,l)-η -η βιοχημείαι, καιΙ -η οιΙμοδυναιμΙΧ-ή, καιΙ -η 'Ρυσικ-η των στοι­
χείων, κα,Ι πιΧσα. έπιστήμη, οταν ά.ντι,χρυσθουν ιiπo χάπο ιιχ μεγιiλΎj
άπόσταιση μέσοι στΙς όροσειρες τοίί ιiπείρoυ 'PoιντιiζOυν πρωτόγονες
.. • ι. .. ' ,
οσο κοιι '1 οιροιμοι,κη γροιψη .
. Ακριβως τό σημείο τουτο σuνιστίi τό λωρο του 'Ριλοσ0'Ρικοίί
μύΟο\) .. Η ψορσ. του Πλιiτωναι νσ. μιλ-ήσει με ποιραιμύθιαι χοιΙ παροι­
βολες, να πλά.σει ίστορίεζ τ"ης φcιντασίιxζ, χα.Ι στ« γεννήμιχτ<Χ της
ένόρασή~ του νιΧ δώσει σά.ρκα. κιχλλιτεχνικΥι! προϋποθέΤΕΙ πως ηΤCΙν
πεπε ισμένος γισ. τσ. οριαι τοϊί άνθρώπινου μυαιλου. ΚαΙ έδω ό
Πλατων γίνετιη πρώτου μεγέθους ό:στέρας ά,νάμεσιχ στους μεΥιΧ­
Χους ποι"Ι)τΕς των καφων.
Συνειδητοποιώνταις το γεγονος ΟΤΙ πέρα άπο τους όρίζοντες
που 'Pτιiνει το άνθρώπιvo μιiτι έξοικολουθοίίν νιΧ ύπιiρxoυν τόποι
και Οε«μιχτα, μεταβολές, ποικιλίες, χαί των πριχγμάτων οί «τελεύ·
Τ'1)τοι χοροί, όριοθετει τ-η δικαιοδοσία της διαλεκτικης και της
. ,
επ ισΤΊ] μ -ηζ.

Μ ε τ-ην τοποθέτησ'1) του ψιλοσοψικου μύθου στ-ην προέκταση

της διοιλεκnκης κηρύσσει τ-η λογικ-ή μαις σε πτώχευση. Μ ισ.
πτώχευση όρισμένως βοιθύπλουτη, άλλσ. όρισμένως κοιι πτώχευση.
Τ αιυτόχρονοι ομως δισ.σπώντας τσ. δριοι της λογικης άλλιiζει ονομαι
κιχί ρουχο στή μέθοδο κ(Χί στήν εύθύν-η της ερευνιχ.ς, χαί έχεί πού δεν
~μoίtOpo\jy πια τα πόδια, άνοΙγει στΟν ιΧνθρωπο τα φτερά. Τ cX φτερά

.
που δεν εχει βέβαιιαι, άλλσ. πού ηθελε τόσο ν" ' χει, ώστε στο τέλος
τα κα.τιχσχε υ ιχσε .
,

Στ-η οιαλεκτικ-η -η άναιζ-ήτηση της άλ-ήθειαις βρίσκεται στ-ην

πεΡLοχή των ιχποοεικτιχων στοιχείων κα.ι της έπ
• •
αυτοψωρω

σύλλ ηψηζ.
·Ο δ~~).oyoς 169

Στο φιλοσοφικο μύθο, ιiντίθετoι, οοισομοινουν τΟι σόδεντροι των

υποθέσεω", των εtχα.σιων, καΙ τω" xci.ee λογηζ άνιχγνωρίσεων πού
προορίζο\)ν"οιι νΟι μεί"ο\)ν ιiνεπ ικύρωτ ες. ΕΙνοιι οσες βεβοιιότητες
καί πεπoιθ~σεIoζ δεν -ήμπορουν ν« πείσουν χανέ"α. διχα.στ~ριo,
έπειδη ύφιiνθηχoιν στην ιiνσ.πooη οψη του φωτός.
Αύτός, βέβοιιοι, εΤνοι ι κοιί ό λόγος πο,) ό Π λάτων ά:νοιφέρει τους
μύθους :-ου σε περασμένες έποχές, χαΙ προτιμ.α νά τους βά.ζει στό
στόμα. ί:αλι:χι.ων άνθρώπων.
, Α πο μιΟι αποψη ό μύθος, ενοι στοιχείο που πηγάζει ιiπo την
αλογη σφοιΙροι τ'ίjς ά:νθρώπινης φύσης, κινδύνεψε νΟι όδηγ'ήσει την
πλΙX τ'ωνtχ~ σκέψη στό ρουμάνι των θρησκευτικων παρακρούσεων.
Κοι, μέχρις έ"ος σημείο\) ήμπορεί "Οι είπεί κοινείς στι την έχοιμε
τη ζ·ημιά. Στο βοιθμό, δηλοιδ'ή, πού ιiπείλησε να ιiπoρφoινίσει το
στοχοισμο τοσ Πλάτωνιχ ά:πο τΟι χθόνιοι ριζώμιχτά το\), νΟι ά:ΠOνΕU­
ρώσε ι τη σ\)νοχη τ'ίjς ένδOΚOσμικ'ίjς του φ\)'ίjς, κοιί ν'α. θολώσει τ-ην
ά:ττικ'ή του Οιοιύγειοι.
Στην έπενέργεια. του μόθου πρέπει νι:1 χαταλογισθουν όλα τ«
~ "
σημειιχ που φερνουν την
\ . ,., ,.
ενοριχτικη ορμη το\) στοι
.... .
ιχγριοτοπιοι της

δOγμιxτιχ'ίjς σκλ'ήρυνσης χοιί τ'ίjς πνευμιxΤΙX'ίjς ΙΧύθοιιρεσίοις.

, Εα.ν ο ρυθμος τ'ίjς γεωμεΤΡΙX'ίjς οιύστηρότητιχς χιχί έχείνη ή
οιίσθφη ή ίσόμετρη στ-η σχληρη ιiδιιxφoρίOΙ των πριχγμάτων, πού
«πο το αλλο μέρος ΧΙΧΡΟΙΧΤ'ηρίζο\)ν την ίδιοσ\)γκροισίΙΧ του, δεν είχοιν
λειτουργ'ήσει σα.ν δύνιχμη πέδησης στον έξωλογιΧό το υ οίστρο,
εΙνιχ!. πολύ πιθιχνο το πνευμα. του \1« ε!χε πα.ρα.Οοθεί στ-ην κρίση του
χρόνου σα.ν εν« πνεσμοι θεο\)ργου χ«ί μύστη.
Και ποιο ς ξέρει: σε κριτικά μ.υ ΙΧλ& σ&ν τό Νίτσε, ό όποιος
ούτως η α.λλως στέκετιχ!. άρνητικα. .χπέν«ντι. στόν Π λάτωνιχ, να είχε
ένισχυθεί -η ύποψίιχ για. ενιχ προχριστιοινικο θύμοι τόπου Πιχσχάλ.
(Ό Νίτσε, ώς γνωστό, πίστευε στι το μεγ«λύτερο έΥχλημοι του
χριστιανισμου ~τα.ν πού κ«τcxφερε ν&. έχφυλίσει ενιχ πνευμιχ σα.ν τον
11 ιχσκάλ).
Μ' ενα. λόγο, οί όρci.σεις του Π λci.τωvα. για: τον ύπερουρά.νιο
τόπο , ή θεωρία. των ίδεων στο βαθμο που γίνεται προκληΤΙΚ1) γι«
τις ου σίες του φιχινομενικου κόσμου, κιχ1 κ υρί ω ς ή ΟιΟα.σκαλΙιχ του
170 Η ΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΣΑΝ τεΧΝΗ

σχετικο, με τ~ μετοιθοινάτιοι ζω~ κοι! τΙς μετενσωμοιτώσε ις, χρεω­

στουν τ~ν άμφισβήτησή τους στ~ν έπίδροιση πού ιΧσχησε π άνω το υ
ή γο-ητεί« του μυΟιχου .
• Ωστόσο, ιiπo τ~ν ιiλλη μερι« , χάρη στ ο μuθ ο ό στ οχοι σμό ς τ ο υ
"
εμεινε
.
ανΟΙΧ.ΤΟζ.
1"0 σο χΙΧΙ
" να. ,
φCΙινετcιι πιστε υ το
1. '
το
Ι' θ
ιχντι ετο ,
.
τι

•
01.
δ
ιχσχ«
λ'
ιιχ του
\
ποτε
t"
σε\l
,
κιχτα.ντησε στο
. ,
συστημα. - με
••
TYjv

νεώτερη σημοισίΙΧ της εννοιοις - οίίτε εκλεισε τΙ ς δυνά μεις τη ς

ιiνθρώπιvης φύσης στο, όποιοι σύ νοροι ~μ.πoρεί νο, χαρά ξει ~ φιλ6-
δοξη βούληση ενος πνευ μοιτικο υ κοσμ.ο"ράτοριχ. Α ύτ ουνου πού
σήμ.εροι με δικαιολΟΥ-ημένη ιiπoστρoφ~ χιχροιχτηρίζου μ.ε οιύθεντ ίοι .
Έκεί .πού χιχθω ς ό .Ρωμύλος φαίνε τ α.ι ό η χα.ραχώνει τά νοητΟ:
τείχη της ιΧνθρώπινης φόση ς, στ·~ν ού σ ίοι περιγ ράφ ει τούς φυ σικούς
όρους - Όροι εΙνοιι κοι! ό τίτλος ενος εργο υ το υ - πού περιχω­
ρουν νευμ«τιχα χα.Ι όδοοειχτικιΧ , π ο τ ε έ ξανιχγχα.στιχά.
- ό ίδιος
τ~ν Πολιτείοι του τ~ν χοιροικτηρίζει σχέδιο κα! ού τοπία - μ.έσοι σε
μιο, γενναιόδωρη καΙ αύτάρκη όιπλωσιο, ό λα το, οιανοήμοιτα καΙ τ ο,
βουλήμ.οιτοι, τ« όρμήμ.ατοι κιχ! το, ένεργήμ.οι τα του ιiνθρώπoυ πού
δεν υπερβοιίνει το, μέτρα της φύσης:
Δεν γινετιχι δηλα.δη οϋτε υπά.νθρωΠΟ ζ, οϋ τε ά.πά.νθρωπος, οϋτε
μι.σάνθρωΠΟζl ούτε παλιάνθρωπος, ι:iλλ& οϋ τε χα.Ι ύπεprχνθρωπoς.
Μένει όιπλο" ιΧνθρωπος. Με τ~ν ϊδιοι ιiκριβως εννοιιχ πού κοι! ~
ιiττικ~ τροιγωδία κ",τόρθωσε, σε μιο, υπέρτιχτη στιγμή της, νο,
όνομ«τίσει. με τό όνομα. ταστα τον οι Α γνωστο , λύνονΤΙΧζ στ&: περί­
χωροι της Θήβοις το σχοτεινο αϊνιγμοι της Σφίγγοις . (Μίοι ιiκόμη
cXrto αλλη σκοπι,χ σuvαπάντηση του πλιχτωνιχου οι«λόΥου και του
ά:ττικου δράμοιτος).
Έό:ν ό Πλάτων ορισε τα μέτρ« του ocvθρώποu - πρά.Υμιχ πού
κυρίως έμφοινίζετοιι εμμονοι στο, σχεδιάσμοιτα της πολιτικης του
συνείοησης - με τΟν τρόπο πού ό Ρωμ.ύλος όρισε το, τείχη της
Ρώμης χα! στο Ονομ.οι του όρισμου εσφοιξε τΟν ιiδελφό του, στ~ν
ούσΙοι περιέγροιψε ενοι σχέοιο τά:ξης κοι! πειθαρχίοις, που έφόσον ό
α,νθρωποι; Υvωρtζει να το σ~βεται . ciνcιπτύσσΕΙ μέσι:ι σε ΣUνθ:ηχEς
ιiσφάλειoις το φυσικο ά:νάστημοι πού χρόβει ~ δυνοιμικη των κοιτα­
βολων του.
Ό 8ιάλογος 171

Έν" μπό, δηλ"δή, που ρίχνει τ-ή σχι« του σε "σύ νορ" δρια..
Όπω ς ιixpιβώς χ«Ι ό πολίτης τ'ίjς Ρώμης, πέρ" ιiπl> τόι τείχη τ'ίjς
πόλης το;; Ρωμύλου , άπλωσε την π"ρουσΙ" του στόι σύνορ" τ'ίjς
τoτιν'ίjς ΟΙχουμένης «πΙ> τη ουμ,δίσι, τη ν'ίjσo Θούλη κσιΙ τους
μ"χρυνους ΑΙθίοπε ς, 'Εσα.με τους Ίστρο χ"Ι Τίγρητα. ποτα.μούς.
Μέσ" «πι, τόι «νοίγμ«τ" μ,ttζ τέτοι"ς ερμηνευτικ'ίjς προσέγ ­
γι.σης τ ο υ πλ«τωνιχου στoχa.σ~oυ πρέπει νιi xpίνoυντιx~ του λ&.χι­
στον aa.v 'π ροοιιχτ εΤΙΧΥμένε ς' όλε ς οί ,*ποnμήσει.ς πού στο ονομιχ
των f Χλειστων όρίων' ερΧ,ουντιχι σήμερα: να: 'ξεντερολΟLσΟ1JV' την
πολ,ηκη τ«χ" «μβλύτητ" χσιΙ στενοκεφ"λια το;:; Πλ«των".
Δεν εΙν«ι μόνο ~ σωκρατική είρωνείΙΧ πού ύποδ1jλώvει τήν
πεποίθYjση του Πλιχτω να: στ~ν ά.σάφει.ιχ της υπόστασΥΙζ )(α.~ στην
ουδενί" τ'ίjς μοίρ"ς το;:; «νθρώπου μέσ" στήν κοσμ,κη του δι«τ"ξη.
Ένα. γενικότερο νευμ" ευτρ"πελί"ς κσιΙ κωμικ'ίjς δ ι«χυσης που
«φήνετιχΙ. νιi ύποτυπωθει, περισσότερο σuyχ ιxλυπτιxα xCtt λιγότερο
ιiπoκ"λυπηκ.x, εΙν" , η φυσικη τ«ση να έξισορροπηθεί Ι> έπίσης
σιγ"λέος απόχηος τ'ίjς τρ"γιχ'ίjς γνώσης, που διαπνέει τΟ πλατω ­
νικό χείμενο.
Άς μή λησμονουμε ση η τραγωδί α 1)ταν το μισό τ'ίjς ιiΡXαΙ"ς
σχην'ίjς . Τό ιiλλo μισό , πέρ" ιiπl> τό σ"τυρικο δρ.χμα, 1)τ"ν η
χωμωΟ(ΙΧ.
Δεν εΙ"",· τυχ"ίο στι ό Πλ.χτ ων δι"λέγει εναν χωμικο κι εναν
τρ"γικl> ποιητη χ"Ι τους β«ζει να συζητήσουν με το Σωκριiτη το
πρόβλημα. της σχέση ς τρα.γωδί"ς χαΙ κωμωδία.ς , για να χ"ταλή­
ξουν στο συμπέρα.σμα. ση ό τρ"γ ιχός εΙνα.ι χα. τ ' «ν.χγκην κ"Ι
χωμιχος ποιητής , κ"Ι «ντίστροφα .
Τ Ι> σχ'ίjμα, η δι"λεχτικη 8ηλα8η σύζευξη τραγικου χαΙ
χωμιχου , πρtv «πο τον Πλάτ ωνcι καΙ πρΙν <Χπο το θέΙΧτρο l είχε
κιόλ"ς έμφ"νισθεί OTou, Προσωκρα.τικους με το Δημόκριτο 'γ ελα.-
-Ι χa.ι'
σινο .ι'Η'λ
τον ΡΙΧΚ ειτο 'λ' ,
χ «ιοντιχ.
 ΣΧΟΛ Ι Α

'Ο πρώτος ιχριθμοι; δείχνΕΙ το ... ιiριθμO της αελίδιχ.ι; ' ό 3εύτερος τδν άριθμό του
σ τί χου' ή λέξη 8ηλώ'llι.ι τή λέξη στήν όποία. άναφέρετιχι το σχόλιο.

10,22 Δ""'ης : Jnferl\o 11 . 140:

'Εσύ όδη γ6ς μου, Ισύ κύριος κα; διδάχος.
11,12 χ ορ όι δ ο : Nτoaτoyιίβαχι Φ ' ο • Ο . Ηλίθιος, Δ '. 65 . (Μετιίφρ .. Α .
. Αλεξάνδρου , έχδ. Γχοβ6σΤΥ)<;) .
11 ,16 t Υώ : ΑΙσχύλ., Προμηθ ., 966-7.
11,20 πυρ ί : Πλ"τ ., ΠρωταΥ' 321 d.
14,12 άαβ Ι ατη : 'Ελύτη 'Ο ., ΜαρΙα Νεφέλη, σ . 93 έχδ. "Ιχ.ρος 1978.
15,7 Μύ λε ς : Π ολυβίου • . lστορίΙΧΙ 1, 23.
16,5 μCΙ ΡΥα.ίvο\.lοιν : Diels- Kranz, Δ'rjμ6χριτο ι;, Β 147.
17,28 β α: σιλ ι:υ ς : Diels-KrILn't .. Ηρcix>"cιτοι;. Β 53.
18,17 ΥυρΙζει : Έλύ,ης 'Ο., ΜαρΙα Νεφέλη, σ. 55.
20 ,13 Scorpi o ni s : Σεφέρη Γ ., Π oι~ματα, σ . 228 (Εχδ. " Ι .. ρος 1979":
'Η ιι.:αρδιά τού Σκορ πιού βασίλεψε,
6 τυρa\ψος μέσα dπ ' ro\' t!"Ορωπο Εχε ι φιj,lΙΙ.
21 ,27 ό:βoυΛιιiν : ΑΙσχύλ., . Ε πτ. έπ ! Θ~βα ς, 750.
23,26 μ Ιν~ : CoeIhe. ΥΒυ" t. 5 11-5 12:
- \νίε nah rah l'ich mi ch dir!
- DII gIeichsl dem Gei sl. den du begreifsl. Nichl mi r.
24,3 6 μΙχλ η : Σεφ<ρη Γ ., Μέρες Ε', σ . 1ΟΟ (Ίχαρος 1977) .
25 ,6 Ιφη με ρΙδ~ : K ιxρυωτιiχη κ. , . Απι;ιντα τ';' Εύ ρισχόμ.ε:ΥΙΧ . Φ~),o), .

έπιμ . Γ . Π . ΣαββΙδη, Άθήν« 1979, τομ. . Β', σ. 16.

25,18 θ άν~τo : "Ε.ιοτ Θ.Σ. , .Η " Ε ρημη Χώρα, M tτάφρ. r. Σ,φ<ρη,
''Ixcιιρoς 19731 σ . 112.
27 ,25 α ΟπΑ ο ν : Πλάτ . , Π ρωταΥ.32 1 c.
29 ,32 χ τυπήσει : Όβι3ίου , Μετιχμορφώσcις [11 , 325.
30 ,1 7 παιδι«ς : ΠΜτ. , . Επιστ . ΣΤ ', 3 23 d.
31,11 θcιu μcια't'ci : ΠΜτ ., Σ υμπ . 216 e.
32 ,20 «π οΧλίν ει : .Η ιiπoχ),ιση 4ΠΟ τΤιν όρθΤι yριxμμ~ οχετΙζετιχι 6χl μόνο

μί τή βΟU),1j τιχή ά.·ιεΠ«ΡKειι:r. του ιiνθρ~π~ΙJ , ';'),).0: xcιιι μί:

τ ό axοπο ποο θέτει ή ιiyωyη σε x<iet έπ ox.~ .
32 ,32 μο ρφ ή του : Σημιxδιι:r.xή ΥΙι:Χ τή μορφ ιχΤι άμφισημEιa: του Περιxλ~
ητιχν xι:r.ί ή φυσική χιχτιχσχ.ε υή το υ . .Η 6ψ-η ΤΟΙJ ητcιν ίνιι:

xριίμcι μεΥα:),οπρέπεια:ς χιχί χ«Χοσχ1jμ[α.ι:;: όλιJμπ l Oζ. δει­

νός γλώσσΥ. κεραυνός. χι:r.ί κεραιός. σχι νοκίφαλος, Ινδε·
174 ΣΧΟΛΙΑ

κάκλrνο, κιφαλη χλπ . Βλ . Π λοIJΤ«ΡΧΟU, Βίοι Πα.ριίλλ .,

Π,ρι><λης 3 ....ι 8.
35,21 .. φιιΙρα.; : Δ«νι:ιαση·· Aφε:ντCΊχη .Α. ι Θεματική TijI; Πιχι8ΙΧΥω ­
Υ..ης Ι",στηιtης , σ . 81. 'Αθη ... , 1980.
38 ,22 «"οκρ Ι θηκ. : ΠΜ, ., φ ..ίδρ . 274 •.
~Ω τεχll / κ ώrarε θεύΟ. d'λλο, μ έ I' (,κείν δυναrό.ς ιά
τέχνης, άλ λοι; δΙ κρίναι, τ;'ι' Ιχει μοίρa ν βλάβη ς τε κα,
ώφελ ίας τοίς μ Ι!.λοlX1 Ι χρήσΟαι.
39,27
, Πλιίτωνιι : Τή θεωρ{« της «προσ8ιοριστία.ς ό Χ&ϊζεν μπ ερΥχ
ΣVΣXετΙζει μΙ ΤΙζ ρ(ζες τω" ΤΡΙΥωνων ατόν πλcr.τωνιχb
Τ{μιιιο .
iO,12 δμοιες : Hei degger Μ . ι Είnfϋhrung ίη di e ~'eIaph ysik . σ. 34,
Tίibingen 1966:
Europa Iiegt ίη de r ZaIlge zwischen Russland und Amc·
ΓίΧΒ. di e metaph ysisch dasselbe sil1d.
i1,15 lβδομη μΙριι : X αρ«xτηρισ-rιχή ΥΙιΣ τό ILvGTijpto της σννεί8Υϊσης, χOtl
τη yέννησ~ 'Τ'1] Ι; , clvCtt ή cίχ6λοu6η έ:Ρμ1jvεu nχ.η νυστερι«
του Νίτσε (11 , 1142, ίΧ&. Κ . SchIcchra): Α ύτός πού στό
τtλoς τής δημιουΡ Υ ίαι; ξάπλωσε μl:. τή μορφή τού φιδΙΟύ
κάτω dπό τό δl. ΗΡΟ τής Υ ι'ώσης ήτα ν ό ίδ,~ ό Οε&;: [τσι
dvάΡΡωσι: άπό τού "ά ε {,ιQΙ Οr.ός... Τά llάιιτa tΠQίησε καλ ώς
λίαν.... Ό δ ι άβολος εΙνar άllλ ώς ιί άνάπα υση του Or.ofi
!,κι;,'η τή" ίβδομ'l μl'ρ a.
41 ,21 Ηνε : ΑΙσχύλ ., Άy.. ιt . 160-2:
•
Ζι:ύς. 6στις ποτ' Ιστίν. εΙ τόδ ' άι}..
τφ φο.οιι ΚΙΧλ ημl'\Ilμ.
τοϋτό νιν 1lΡοοιlιvlπω.

i2,28 "Ιλα.; : : DieJs·Kranz. ΓΟΡΥ(ιις. Β 3 .

43,20 νοϋν : Σoφo ..λ~, ΟΙδ. τUp. , 37 1.
i3,22 ώτιι : Μ .. ,θ . ΙΓ Ί 9.
45 ,22 ζωης : r ,vt ... Β ' 1,-17 χ.. Ι r ' 1-2 •.
i7 ,29 ,,6λ.ως ; ΠΜ,. , ΠρωΤ"Υ . 320 «- 322 d:
Λοιπό ... , ή-τ-« ... χ«ποτε έ'οιιις χa:ιρbς πού οί θεοί

ύ'Π~ρχ« ...' τα θνητά όμ.ως Υέ "Τ) 8έ" ύ πηρχο:ν . "O Ta:v ήρθε ό
χο:ιροι:; που [Τχε όρ(οτεί "ιi ytvOUVc χι έχείνιχ , οί 6εο1 τά.
OXTJ\LOΙTl.tou 'oι σ.ά. βιίθη της γης «πο φωnά. χοιΙ χωμ.ιχ· χι
«π' ό,τι Υίνετ«ι μ.ε τΥ) φωτιά χιιί με τό χώμιχ . Σάο σίμωσε
ή ώρ« '01« τά. φέρουν στο φως, φώ'οια.ξιχν τον Π ρομηθέΙΧ Kιxl
τον Έπιμηθέ:ι:ι , Υιά 'ιΙιχ τά. στολίσο υ ν με τιΧ όπλο: της
φύσης, μο ιριίζοντιιι; στο χιχθένιι έχιei\ιο πού χρειι:ιζδ,ιχν .
'Ο 'ΕΠΨ'-ljθέιχς ,,!ιτιe πιχριχχ«).ι:Ί: ΤΟ 'οι Ωρομηθέιι '01« χιίμει
ΣΧΟΛΙΑ
175

ρησεις" 'Έτσι ~όν Επεισε. κ«ί OCρχίζει V,x μο,ρά.ζε ι..

Σε ιiλλ« λοιπόν 8ίνει 1'1) 8U Υ ιχμ"l'). ~:x.~ όι.ι.ω:; τη ΎρηΥΟ ­
ρά:81Χ' «'1τΙθετα., στ~ ciδιivι:ιμα. ΠΡόσ6ίτε~ τ-Υ) γΡ'ΥΙΥορ«Βιχ .
.. Αλλα τα όπλιζει με ~uνΙΧΤd δπλα: ' σε όσα. πά.λι t8tvE
ιΧ:οπλ1} φύση. εύρισκε ιiλλo "ρόπο σωτηρΙα.ς. Σε χιί\ιιχ,
δηλιχ8ή, που το φυσαό ,,:,ουι:; ~oc όρισε μιχρ6σωμι;ι, έ8ινε
τη φτιρωτ-η ιpuyyι χιχί τη ... \.ι τ:όγει« κιχτοιχξιχ .. Εvω οσα:
8uν«μ.ωνε με το μεΥεΟΟζ. με -:-0 18ιο ~ O μ.έγεθος τ« 'σωζc.
Και με: πα:ρόμοιο τρόπο αuνίχιζε: ..,a μοιρά:ζει προσέ­
χοντα:ς 1'1)\1 Εaορρο'ΠίΙΧ. Κ σ.ί όλα: αύτιΧ τ;;ί σοφιζόταν ιiπo
εΥνΟΙΙ:Ι. μ'ή χαί κιχνέν« εΙδΟζ έξ:Χ9ανιστεί'.
" ΟΤΙΧ" λοιπο'll εσωοε: να ξεφυγει τόν κίν8υνο \1« έξο\!·
τώvοuv ΤΟ ! ... ιχ το &.λ),ο. πιιΚσ-nϊκε ν& βολέψει τη ζωη Τ QUζ
. . .,
α:πο τις εΠόχεζ
, )(ι!
. ι
τ ς
ο .
εομ''ι',ιιιες .
-Ε
'7σ~
• •'JTIJvt
τι:ι με
,
τρΙχωμ« πυχνο ij με σχΙ "Ij~ά. δέρμοι:τ« ' χιχί γιιΧ νιχ
π«λεύ ουν τό χρόο, χαι γιιχ voc ιiντέ-;ιoυν στο υς χ.α.όσωνες.
Κιχί άχ6μη σάν 'It7jYa.~vouv στ-fι\ι χ οίτη TO'JC; v« τους
βρίσχετιχι Τι ί8 ιιχ στολη χΙΧλόβοl.ο κιχΙ φvσιχο χρεβά-:ι.
Κα ί. τα. πόδια ,,:,ov ~ ,,:,Cr. προσ":'tt,,:,εΨε μί: όπλές, χα.ί. 8έρμα.
σκληρό , )(cι\ με νυχι« . " Τ σ τερα 8ιάλεγε :-ίς ,,:,ροφέ:ς.

8ιιχφορετι>ιη για. τό χαθένοι: ~ . .ι .χλλ« τό xoρτCΊρ~ . γι«

ι:ίλλΙΧ κ«ρπο υ, α.πό τά: 8έντρlχ . Υιά:"':'ιΧ ύπόλοιπιχ ρΙζες . Σι
μεριχιΧ δρισε νιχ γίνουν σιχρχ οβόριχ . Κ«ί σ' «ίιτιχ ίδωχc

την ιiν«πo:ριxyωyη Βόσχολη, ένω σε κείνοι. πο':' σπ«ρ«·

ζουντα.ν ιiπδ τα. σοιρχοβ6ρ« τ~ν εδωχε tUxoA"J). 'Έτσι
σΙΥοΙΙρε::ψε Τ1) OWT7Jp(ιx των γεvων .
. Επε:ι8η δμωζ ~τoιν χομμ«τι άπερίσχεΠΤΟζ ό • Επι·
μηθί«ς, ξεχάστηκε χιχι ξόδεψε Ολα. τόt δώρα Τ~ζ φύΟ1)ζ
ο,,:,ιΧ άλογι:ι. "Ε,σι ~π6μεινlt ά,ιr:-6λιστo το γένος των
άνθρώπων ' xa:i δεν ήξερε. τί να κ&.μει . Στην «μηχανί«
,;,ου ι:iπCΊνω ερχεται νιi έπι Οεωρήσει ό n ρομηθέ«ς )(<<1. τα.
βρίσκει δλ« σ't''ήv έντέλιια. . Μονάχα b άνΟρω:-:Οζ στίχο ·
τα.ν «πό8ετος κα.ί -yuμν6 ς. χωρίς δυνάμεις χιχl. :χ.ωρΙς
τρίχωμα: . Kat ή μέριχ Τι όρισμέ·ιη νι.Χ βΥεί άπό τ ά. εΥΧ«ΤΙΧ
στδ φώς ήτα.ν }(οντιχ. Στεν t:μένος τότε b Προμ.ηΟΙιχς ν«
βρεΙ μι&: σωτηρt« γι« --:ό., ιiνOpωπo, χλέ:βει ιίπό τδν
~Hφιxισ.o 7'fι φωηά. )',ι «πδ την • AO ΗV« Τ1)ν τεχνιχή

yvώση - γιιχ τ ί πως θιΧ μπορουαε χιχνεlc; χωρίς τη φωτιά:

νιi ιXπoχτ~O"ει τ~ν τι:χν ιχή γ ... ώση , 1ι 1,10: την μετ«xιιρι~ι:ί
- κιχΙ τά χ«ρίζει aτούς άvθρώΠΟUζ .
.. t:"_ .... ')"' .... λ..... ~.. ":'"",,,,νΤΤΙ'Η' λ tt ...Οοwποc τ-ί)" πρttΥΤΙ -
Π6 ΣΧΟΛΙΑ

βρΙσχοτιχ\l xovTιX στό ΔΙα:. ΚΙΧί ό Προμηθέα., 8ε.., μποροU­

σε νά. μπεί στ"ήν «κρόποΛη . στά. δώμ.«ται: τοσ Δία. -
ά.φ~νω πα,) χιχΙ οΙ φρο uρες ixtt" ~σo:ν φοβερές - ένω στ~ν
Y.1:t."':'OLX(oX του . Ηφ«ίστου καΙ τΥιζ . Αθη\ι«ς , όπαu δο υ ­
λεύανε Ο' υ"τροφικό: τΥιν -rέΧV"1j του ς, πέρασε λιχθρa.ioc. Κ L
ιiφoίi εχλεΦε τήν τέχνη της φωτtιXζ άπό τό." "Ηφιχισ"':'ο
xo:t ... ήν άλλη ι:ί:πο τη" Άθην«, τΟ: χcφΙζει OΤOU'i ιiνθρώ ­
ΠΟUζ . Χάρη σ' ι::ιυτ&' εΥι\lε 'φόπο ς κιχΙ πορεύτηχε: δ
&.νθρωΠΟ ζ στΥι ζω~. Ό Προμ.'1jθίιΧζ όμως , ίξ ΙΧίτί«ζ του
Έπtμ.Yιθέσ. , &.ΡΥότεριχ διχιiσίηχε ΎΙά. χλoi't"'tι . -Ετσι λένε .
• Επει8-η λοιπόν ό άνθρωπο ς ελιχβε μ.ο'ριχ ιiπό τ-η
θεϊχη φΥση , πρωτα; πρώτα:, i;ξα.ιτ(α:ς της σ\JΎyένειo: ς το υ
μέ: το θεό , μόνο ... αύτοι:; r.Xπό TCc ζώα πΙστε ψε σε Οιοό ς , χιΧΙ
πιιiστ't'jχε "ά; το υ ς «φιερώvει βωμους χα.Ι «γάλματα .
.. τ στερα. χ6.Ρ7) στη" τέχν7] ,ου προχώρησε στ~ν &:ρθρωση
τη ς γλώσΟαζ κα.ί των λέξεων , κο:.Ι ιχ.ν(Χ)(,χλυΨε τήν
' το" "τυσιμο,
Χ(ι:ΤΟΙΚΙ(ι, τ ~~ '
'I'V ποοεμη ΚιΊ. Ι'
Τ Ι<; "δ
τροφες!Χ.π '
~η

γη • • Αφου πιιΧ όPΎoXνώθ ~ oXν (~σι οί &.v6plU':rot I κοι.τοι­

κουσαν στην ιipχ-η αχόρπιοι, ένω οι πολιnίε ς δίν
ύπ7jρχαν. ΤoιJς έξολόθρευιχ" δμ.ως τα. θ-ηρι.χ, έπει8ή
άπέ"ο:"τΙ τους ιJστερoυσcιν σε 5).0:. Κιχί 'V] χιχτιχσκευα.­
στtKι1 τους τεχνη πού εφτcινε να. τούς θρέφει, δεν iΙPTιx\lιt
' _ou;
νOt.' "
προο-:ετευει α.π δ '
τιχ ' Ι' ιcι:.τ !"
θ ηΡΗI:. οε ,
κOtτεχα.ν

«κόμη την πΟλιτική τέχνη, που ή πολεμική ιΤνιιι μέρος

• τη ς. Γιά νιΧ σωθου" , «ρχ.ισα.ν τότε νό: ό:Οροίζουντιχι καί. 'Vc.:

χτίζουν πολιτεrες . Κ&.θε φορά δμω ς πού άθροΙζουντα.ν ,

ά8ιχ,ονaιχν ό ε"ΙΧζ τον ά.λλο. με ά.ποτέλεσμ,cr; νOt σχορπΙ­
ζουντotΙ ξotνιi. xcr;t 1,10:1 χι:ί.νοuντιχι.
Ό Δίtt.ς τότε, «πό φόβο γιά: το γένΟζ μtt.ζ μ'ijπωι,
ξεχλ'J)ριστεί , στέλνει τον' Ερμη στούς άνθρώπους κα.Ι
τούς φέρνει την αtδοσUνη xoc, το νόμο . Τότε έπιχράΤTjσε
στc.ς πολιn:ις ή τάξη' )(CΙ' της έμπιστοσu νη ς (Ιί. σv"l!:)(τιχ,oΙ
8εσμQί. Ρωτα. λQtπον ό 'Eρμ~ το ΔEcι. , πως "ά, 8ώσει
οτοvς ιiνθρώπoυζ ~ην tt.ί~οαUν'rj Kot! τό νόμο . · Θά. τ.2. δώσω
μέ τόν τρόπο πού ΤΟUζ δόθηXCΙ\l )(otί αί τίχνες; 3ηλο:3-ή.
έκεί\lο ς πο ύ ελιχβε την τέχνη -rou γιατροu ({"!ΧΙ ιiρχ.(τo ζ
γιιχ ίνα. σωρο πολίτις το 'l8ιο γ~νετ«ι και με ,,;,ου ς χάτο­
χους των «λλω" έΠΙΧΠf;).μι);των. Μέ ~a.ρόμοι ο '!'ρόπο θά.
έγxcι:τα.στήσω τήν «ίδοσUν'rj )(ΙΧί το \ιόμο , Τι 0« τά μQιριiσω
σε όλQuς;' ' Σε όλοuς " ά,ποχρίθηΚΕ Ο Δ(ΙΧζ, ' χα.ί όλο ι ."ά.
μετέ-χουν σ' <Χύτες . rtΙXTt 3ε" στεριώνο υ ν οί. πολιτε:ίε ς ,
ΣΧΟΛΙΑ 177

τίχ.'"εζ. K«t "'tι συστησω; ν6μο «πό μί ν« πώς, 6ποιος &i:"

μπορ!:ί "α μετέχμ ατή", «ίδoΣUνY) χ.σ.Ι στο νόμο να: τον
aχoτώ"oυy. Σά νά, ·τιχ" χcίOo.ρμ« τΥί,:; πολιnΙ«(',

51,11 θεός : Dicls·Kran2 •. Η ρά,χ).,ειτος. Β 79,82,83.

52,29 ΥέΥονα : Πρβλ . χα!. Άριστοτ ., Μ ετά: τό. Φυσ . 982 b 18.
53 ,13 TtGp : ΓltvScίp . Όλυμπ. 1,1 .
53,18 Εύφ ράτην : r,vIo. Β 11-14.
53,20 βα θuδΙvηv : ' Ησιόδ., ΘεΟΥ . 338.
54,4 ίιλμάτων : Σπε:τσttρ't] Κ ., ΌντολΟΥίο: χι:ιΙ tptAoooφt« της' Υπάρ­
ξεως , σ. 13. Άοην", 1956.
54,24 cXπ ομuθε:UΤΙΧός : 'Η έρμ"l/vείι:ι του μuΟοv τής πτώσης ΥΙνετι:ι:ι με βιΧση τ.ην
έξηΥ1']τιχή θέση του ΚιχντΙο υ. Βλ . Kal1l Ι "
Mu ImassIichcr
Anfang der MenscI,engeschich It, 1786 (VII , 155).
56,22 ξεπερcι aτεί : NicI"lscht: r .. ιι
279: Der Mensch 1st eI ....'3s. das ίfbe r·
""u r1dcr1 werden 8011.
56,28 Υής : Θεoφριkστoυ, Φυo~xων 8'οξων, ~" Γ . 2. <Diels Η .. Do:co·
graphi Graeci. σ. 4ί5, θεΓοlίηί 19654.
59,2 ζώο : 'Ο Π λ«"!"ων 'Πo::ρ~στιiν.ι:ι τό ... x6a!-LG σιi ... ζώο, Τ (!-L. 92 c:
όδε ό ι.;ι>σμος ούτω. (φαν όρaτό,ι,
61 ,1 χα:λου: : Πλιiτ. , Σ υμπ . 21 Ο d.
61,12 θεού : . Αριστοτ . ι Φυσιχ. ά.χρoιiσ. Jνι 6.
62,2 ά,πεΙρφ : Di eis Η ., Doxognιphi Craec i. Bcrolini 1965, σ. 292.
64 ,1 μέγας : . Ελύτη 'Ο., Το ά.ξιον tστί, • Η rt ...(O'~.
64.13 σι γ ιλλι:ί:ρια : MCΊρχoυ Α ύΡΥιλίου, Τά. εί, ί:οιυτόν, Ζ,3.
64,21 y νώσεσeαι : D;el,·Krnn,. Θ.λης. ΑΙ, 34 .
64,26 AiYETClt : Πλάτ ., Θειχ(,. 174 a.
65,26 χcιθηyήσατo : Diels· Kranz. Θιxλ~ ι; , Α1 , 27 .
66,26 Νότο\) : .Ο 'Ηρι&aνΟζ ε.Ινι:ιι 1tοτιχμοtt&ής ά.στερισμός «νά:μι:σcι
στ« σuμπλέγμcι,,:,a ':"ou Λcιγωοu ΚΙΧ[ Tou Φoί νΙKCΙ σ":"ο
νίΙτιο ήμισ,σ.ίριο .

68,3 βαθuτ έ ρα : Βλ Μ ουτσοποόλου Ε ., . Η -:-:ροσωχρι:ιτιχή διιχνόηΟΙζ

(' Α 1':0 ":'OU μόθου εΙς τον λόγ ον), 'Αθηνσ.ι 1978, σ. 46
69 ,27 Αϊτvctς : • Αναφορά. στον τρόπο 1tOU πίθα.νιχν b • Η ράχλειτος, b
Ζήνων, χσ.ί ο . Εμπεδοχλη ι; άντ'οτοιχα .
70,28 Ήρcιχλ εΙτoυ : ΈΜτη 'Ο., ΤΟ φωτό8εντρο, ο. 27.
71 ,1 Πόππ ερ : Τ ό πρόβλ'l'jμα. της παρα:χ«ρotξΥις ':"Ου στοχotσμοίi τοσ
. ΗΡ«Χλειτο υ «πό τόν Κάρλ ΠόΤοπερ πρέπει νά. έ:ξιτιχ­
σθεί σέ: ε ίοιχή μt),έτηι γ~a.τΙ Etva.L πο).v πλa.τό. 'Εδώ
Ltva.t ιiρχι'!'o ν« ίΠΙΟΥιμotνθεϊ δη τό ιiνotποδΟyUρ~ομ~ της
7ιpιxχλείτειcιι; 8~lXλεχτιχηι; ιiπo τόν Πόπ:τερ ξεχινιi «πό
τό ί:ξijς σημείο:
'Ενώ ό . Η ρά.χλειτος ιi\lTAci τ1<; πιxρα:τηρ~σεις του
178 ΣΧΟΛΙΑ

άπό τή φυση χιχί. έν <JUνιι:χε(α: τΙ:; μετι:ιφέρει cτό"

«"θρωπο, τόσο έρμ')'jνεuτιχιχ. - μέ TYιv Ι ... \ιοιιχ δηλαδή Tij t;
προιrnιiθειa.ς 'ΙΙΙΧ. προσαρμόσουμ.ε "t'ΟVζ νόμους της χοινω­
νίιχς σ τοuς νόμους της φυατ,ι; - ι όσο χ«ί χριτιχoi - μι

την ι""οιιχ δηλιχ8η του ",;. Κ-Gtτcx"οήσοuμ.ε -:-.600 δύσχολο,

a,.., δχι ά:.8,jνιιτο, εΤv«ι νό:. hELToupyf,oouv οί \ιόμοι της
xotvwv(<<t; σά.ν μψ-ήσιι, τών vόμων '!'.ης φvσης - ι ό

Πόππ ερ θέλει τον ' Η ρ«χλειτο "ΙΣ ';'ν-:-λεί τΙς πιχριχτηρή­

σεις του ά:πο την χοινωνειχ ~Yις έποχ'jjς του - την χρ[ση
δτιλο:δή των ιipιστoχ.pιxnχων ποΛιτευμ.ά-:-ων, τΙς χοινω ­
"ιχες τ ιxρcιχει; χa.t '!'-ην έπιχρ«τηση τoϊ;i δ~μ.oυ - χιΧί
έχείθ ε νιΧ τίς μετα.φέρει ατή ... )(οινωνίΙΧ Χ.20ε έποχijς, χιιί,
το Xtιp6npo. στ1jν ίliιιχ τή φύστι. Στή σιλ{B~ 63 του Α .
't'όμ.οu της ' Ανοιχτης K o~νω'lΙx ~ ( Μετιχφρ. Etp. Π ι.χπα.­
δά.){'1), ί){δ. Δωδών'1) t 980) γιχφε:ι ; ι( Ό Ή ρ&.κ),e-ιτοι:;. εΙχε
γε νΙΚΕ ύσει ΤΙζ έμπειρίε ς του «πα ~ην κoινων ι){~ ρo~

έπεχτε'νοντάι:;. ης στό" κόσμο' όλων τω", πρα.Υμάτω'll·IJ .

. Α λλό. ιχύτο θα. σ'ήμ«Ι'ΙΕ ;τώ ς ό • Hpά.){)'(ι'~ OΙ; πίστευε ότι

τ« γιχρuφ«λλα: «",θί ζου", χ«ί μlΧ?2ίvο u\lτtXι, t:r.E~8~ ~βιX ­

σ){ουν χα;' Υερνανε οί «..,θρ ω- ποι . Κα Ι ιΧνιΧπο 8«, δτι , «ν οί
«νΟρωποι δεν εΙ;ι:.αν χιΧποια: :τολιτεύματα. πού τιί. λένε
όλΙΥα-ρχ(a. καί S7jfJoo, 8έν 0« εφεUΎlχν τρoμcιyμέ\lι.x.ά. ζώα,
Ooa.v βΥι:ιί\lει το λιο".ά.ρι ... &. ;(u"''''I,(YιotL, ούτε θά. ιiπoOή ­
χε υι:ι ... οί μέλισσες τδ μέλι στή.., χυψέλη .
• • Ο • Η ριχΧλεΙ Τ Οζ Οεωρώντα.ς τή φύση χα.τα..'ΙΙόησε -
όπως 8,... χa.τot... 6 ησε ό Π 6 ππερ οϋτε τή φύση Οεωρώ'lτα:ς
oUTt τΟ..., . Η ριΧ.κλι.ι-: ο σποuδά.ζD'I.a.ς - οτ ι «'Ι το ).10,1-

τιίρι ιΙνα.ι πιό δv'l ι:ι.τΟ άπο τήν άντιλ6πτι, ι:ι.ύτό όί...,
oηfLa.t,ItL οη ή φύσ7j το εύ ν όησε &.διχι:ι. ιXniva.vn στό
ΘVμι:ι. του .... Αν σuvέβ«ινt.: ι:ιύτό. τ6τι ατή" ξηρά. Οά
όπήρχα.ν μόνο λιovτιJ.ρια. χaί. aτόν άΙρ« μόνο ... ά,ετοΙ
: Β λ. Windclband·Hei msoeIh . Lehrbu ch dcr Geschich Ie
der PhiIosophie, T Ubi ngen. 19571$. α. 34 1. Βλ. ά,κόμα.,
π >"«τ. , Είιθύφρων, ΕίαΙΧΥωΥή. μ.ετά,φρQ.crtj χιχι έρμ.ΗVευ­
τ ικ ι2: σημε:ιώμa.Τt1 «ΠΟ 'rGV Ν . Μ . Σχο υτερ όπο υλο, 'ΑΟ'ή­

'" 1982. σ. 43 .
71,20011 : Μ«τθ .• Ε. 37 .
71 ,24 χcινέvcις : Όμ.~p . ,366-7
Qύr,ς Ιμο;}' . ό\'ομα ' Ο ύr l\ ' δέ με λ:lκλ ήσΚΟlJσι
μι;r'1Ρ ι;δέ nαrήρ ήδ' ω.λ οl πιl,.τες έraίρOl.
72,1 xunap{oatct : Dicl s· K Γ3IlΙ •• Ορφέα.ς l Β 1 7.
ΣΧ Ο ΛΙ Α 179

παρ' δ . αύτΥ λι:ιικιίν έστηκυίaν κυπάρισσοll.

72,19lcnLV : DieIs·Kranz. Π ιχρμενί8ηζ, Β 6.
72,27 "ολvφημον : όππ . , Β 1,2.
72,31 Νu,,<6ς : Οππ . Β 1,9.
73,9 δl:v : RiIke. Ouineser EIegien. 8,7:
Und niemals Nirgends ohne Nichl .
73,12 tTOUTOU : 'EλιJT1"j 'Ο' ι Τό φωτό4εντρo~ σελ. 49.
74 ,33 Ι"οΙη". : rι\lέσεως Α . 1.
75,3 Υένετ' : Ήσ< 6δ., ΘεΟΎΟ' . t 16.
76 ,6 ώ ρ~ : DieI$· Kranz. Π vθor.γόρο:ς;; 7,
76 ,25 "Χημσι : Άριστοτ. , Μ.τ , Φ ., 986 a 24 .
78,18 λόΥΟ : Βλ . τιΧ ιiπoσπ«σμιxτα 50 χαί 72.
79 ,1 am o : C. Valerii Catulli. Cαrn1ina. 85, 1, )(α1 Nτoστoyιέβσ)(~ ,
Διχιμο",ισμέν ο ι , Β , 174 .
80,10 ιiλλttΥή : Σεφέρη r., Ποιήματα (" ΙκαΡΟζ 1979" ) a. 46.
80,16 ιi,",cιπCl.U.:ηlι : DieIs- Kranz. 'Ηράχλειτοι; , Β 84 {ι .
81,15 'Π(σννος : Diels- Kranz, . Εμπε80Χλη:;, Β 115,
82,1 Φ ..νερωμίνης : Π Ρ βλ. το ίστοριχό τρα.γο ύ δι γ~« το θιi",lXτO το\) Kapιx't'­
σx&X"l (Συλλογή Passow. 'Αθτι\ιιχι 1860, σελ. 197):
Τρείς ιιφδικoύί.aις κάΟου nαι ατόl' καμπ ο rt;c ΆOtjιιας.
Efχcιl ' τα ι'ύχια "όκκtI'α καί τα φ τερά ,1ρaμμέI!α,
ΕΙχαl' κα; τά κεφάλια τους σ τό α ίμα βoυ rισμ6'a.
( ................ . .... , ............ , . , ......... .
"Τώρ α Οά πάω στήl' Κούλουρ ι κα; σ ι,; ΦαΙ'εΡωμέ ιιη
Πoύ"uι βασιλικός γ ιατρ ός, πάιι καΙ μί; γιατρiψ rl.·
82,~ Ρώμης : Κ aβά:φ"l'j Κ ., Πoι~ι-uιτα: , Α . σ. 31 ( ' Η δuσι;r.ρtσχ~ι« το υ
ΣΙλευΧίδου).

83,1 θ.οίο : Diels·K ΓΔη Ζ . 'Εμπε80Χλης, Β 3 t.

85,1 ΙΙ:πόλοιτο : Όμήρ., Σ 107.
86,1~ 4λμσι ; Δ ί", πρόχ.ειτιχι γι&. ciλμ.cr.το: Χ-ΡΟ\lΙΧi)ς άxo).oυθίcις , άλλα.
γι« ερμ."Ι",ευnχες ιΧν«βαθμtδ ε ι;, γι&. πoιxιλίcι O'TOv τρόπο
χcx τ cxvόYjοιΤης του χοσμιχου προτσέζ.

88,13 ώρσιΙσι : CoeI he. FausI Ι. 1700:

Verwe il e doch! du bisr so !ichon!
88,22 φθονερόν : Ή ροδ. 3,40. Πρβλ. «xδμ~ τδ 1,32 του Ήρόδοτου:
Τό θείο\' πά\/ Ιόι ι φθΟIΙεΡόl' τε κα; ταραχώδες !ιr.ΙιΡωΙQ.ς
d"ΟΡωπηίων llρη)'ματων π έρι
κ ιχοω ς X(At τον' Αρ ιστοτέλη, Μ .τ. Φ . 982 b. ποv μιλ«
γι&. τ~ δυστuχ(o: τ&ν φιλοσόφων:
Κα; ιι Ιφυκε φθονείl' ιό θείον,
90,12 «ίξιν : Diels-Kranl. • . Α vιχξίμο:νορος, Β 1.
90,26 Μυρτώ : ΈλlJτη "Ο.Ι ~Eξ'l) xιxt Ilta. τlJψεις ... σελ . 24.
180 ΣΧΟΛ Ι Α

91,25 άΥάπη : Όππ_, σ_ 22 _

92 ,13 πά.ντων : ΟίοΙ. fI .. Οοχ_ G,_, σελ_ 32 1_
92,23 Πηλέας : Κ «β"φη Κ _, Π O'~ΙΙ«ΤO Α, 102_
93,6 φuσης : . Η μή-:-ρος παι.. yivvYJOt τον K υρtλωφ - το σημotνnχό­
τερο 'ίσως πρόσωπο όλου του [pyov ,QU ΝτοστΟΥιεβσχι

- εΤναι το 'Πρόβλημα. του r.ι.ύτεξoυσί-o υ τοσ ι%\ιθρώποu .

Βλ. Δa.ιμονισμέ"οι Α, 115 (Mετιiφρ .. Α . . Αλεξάνορο υ,
έκδ , rκοβ6οτη):
'Όποιος Επιζητεί nl" ύπέρτ ατη tλευθερ ;α. αύrός πρέπr.ι vά
'xf.( τι;\' τ6λμη ι ' ά σκοτώσει ιόν έaυ τό του... -Οποως

τολμάει ,ιιi σκοτώσει τόν έαυτό του εΛιαι Οεός... Μά

κaν6'αι; δέ,ι τό 'καμ ε dKdJla ούτε μιά φορά.
93 ,19 θεοΙ : ΑΙσχύλ., ΠΡofL- 105_
95 ,6 έΥώ τοσΤΟΥιίβσχι, ΔlΣψ.ονισμενοι , r 156.
95 ,21 θεό ς : ΕΤνα.ι ο ί ΤΡ«Υωδίε ς Μή8ει« • . Ελένη , BάX"..{αtι, 'Άλκη­
στις, 'Αv8ρομιiχ.η .
98 115 άπατεώνες : Oosι oje w s ki f _M., 4, 1,34 (Ρίρ., VerI,g, Μϋ n chen 1977 ,
Μετιίφρ. Ε . Κ . Rahsin ), Βλ. ιiκόμη κ~ι την ελληνική με­
,,:, ιXφριxcrη τοσ 'ΤπογεΙοιι ά.πό την Κ ορ. Μ ιr.χρη, έχ8 .
rκοβόστη , σ _ 6,
99,17 χ ολή : Στοβιιίο ς: . 'Ά \IΟρωπός ΙσΓΙ dσΟενt ίας ύπόδε Ι Υμα. καιρού
λdφuΡΟI'. Γύχης πa;γΝΟ\Ι, μετ αΠΓ ώσεως ε[κώl', φθό l 'ου κα;
συμφοράς πλάσΓΙi'ζ' Γά δt λο ι πά φλέγμα κα; χολ,;'. Ό
πι:i~α.ς Ί "νοΧέντιος ό r' μά.λ ισ-:ιχ τΥ)ν ιχμε,,:,ιχβλ''1τοτητιχ
•
όρισμένων γvωρισμιXτων t"oij «νθρώποΙ) τήν εσ,,:,τ;σε στή

Υ"ωστή κι.ινιχή βOCCΓlj:

,. Ο til'ΟΡωnος r.r,'QI δυσωδία. σάλια. ούρα κα; κοπριά'.
(scheusslic: her CesIank , Absonder ung \'0" Speichel. υτίrι
und Κ οι). Βλ . σχεηχ« χιιί ieI'tsc he 11. 809.
99 ,31 θάλασσας : Σεφέρη r_, Π ο ιήιιοτ,,-, 0 _266_Βλ. K«l Lcsky Α ., Gesehi-
chI e der gr iechisc hen LiIeraI ur. MGnchen. 1963 • σ. 396. Ζ

100,16 ά Υή ρω : Εν ρ,πΙδης , Β λ, Κ λ-ήιι_ 'Αλεξ _, Στρωματείς, ι ν, 25,

157_
103 ,2 βuζ'ώ aou : Σεφέρη r_, Μ έρες Ε ', σ_ 206_
103 ,26 β,βλΙοu τοu : Βλ . n 6ππερ Κ ., . Η ά.νοιχτή κοινωνία χα;ι ot έχθρο( ΤΥιζ.
Τόμ.. Ι : • Η γοητεία. του Π λάτωvα., M~&.φρ . Είρ. Πcxπα. ­
δ"K~, έκδ_ Δωδώνη, Άθήνιχ 1980_
104,18 · ί s mιι li : Πcι:ρ",Oέ τ ω πρόχειρα: μιρ,χο ί.ις t"(t"οιοuς -ismils. πο ύ
διίχvο υv. πέρα. ά.πλ TYιv τ«ση ν« τυ'Ποποιείτιχι ό π λουτος
xcιl Τι 8uvιχμιχη τ ης γλώσσας στίς όμοτΙΧξίες TWV έχφρα­
σηχων γενικεύσεων. τή οχηματοποεηση χuρtως τΥϊι;
ΣΧΟΛ Ι Α 181

Τ ά πα:ρ«θέμ«τιχ πιχΙρνω ciπό τή yι:ρμιr.νιχY) εxδoaη του

βιβλΙου του Π όππερ: Der Zauber Pla Ions, F rancke "erJag.
Bern 1957, μετ«φρ. Ρ. Κ . Feyerabend, οπου μ.ετα. τόν
-ismU5 ιΧΥΙΧΥρά,φω χα.Ι τή αελt8cx οτή" όπo{t:ι «Π<ί\lΤa.:
ManageriaIismus 25. Historizismu s 27. ReIativismu s 42.
Εsscnιί:ιlίsιηu" 59. NominaIismus 59. Konventio nali smu 5
94. Τabuis rηus ΙΟΙ. Na turalismu5 109. SkcpIizismus 109.
Nihilismus 109. PosiIivismus 108. Myslizis mu s 124, Ind i·
viduaIiSmIJ5 143. KoIIek tivismus 143. Altruismu5 143.
Egoi smus 144, UtiIitari smus 153. HoIismus 119. Prolekti·
Ollis nlU S 159. PcrsonaIismtIs 177 . UIop ismus 213 , P rofe-
kIionismus 213. Asthetil.ismus 2 13. Radi kaIism us 223.
IrnperialisnluS 244. Uni versoIismus 245. Ratiol1aIiSnlus
270. Platonismus 297, RomanIi2i smu5 297. F'uturisnlu s
309. PsychoIogismus 3 15. Protagoreisnlus 317. Κ θρ ί ιιΙί.
smus 319. Monoth eisnlUs 375. zicrlIismtIS 389. Να ι ίοη;ι·
Iismus 393.
Στήν έλλην~Kή μετιχ.φριχση (όππ.) ΙΧύτή ή (1\)\Ι(ιΙΡΕ­
ΤΙΧ1] 8Ι&.ΤΙΧξ'fj της σχiΦηι:; σί. τύπους όπως φυλετισμός
574, ίξισωτισμός 564, ίΠΙΧΥωΥισμόι; 564, ένορι:ιτισμόι;
564. ζωολογ ισμΟζ 565 :κλπ . δημιουργεί Τ1]ν έντυπωση
μι!iς ίΧιΡριχσηχηζ άπεμπόλησηζ, ένοι; γε" ιχ οί) πλειστη­
ριιχσμοί) της γ),ώσaας.

104,32 πρωτότυπο : Faust Ι.

1222: Das hei Iige Original.
105 ,7 ξα_αΥρό.φει : Μ"χρυγ., Άπομvημ., σσ. 87, 91, χαί 518.
106,22 αύτοπρcr.Υμcr.τω-
crης : Μ ία τέτοια ώρα.ία. έξαΙρεcrη, όλυμπιιχχή πριχγμ,ιχτιχ«
όσο κιχ!. ή K α:λ).~πιiτειρα .-ης πιν80φιχης ώ8iX, ιΧποτελιί
ή 'Apxc8ix)} των Π ιιαιστρα.τιδ'ων πού τ7ι" «ποθιχν«-ησι
το έπιruμβιο του Σιμ.ωv(δη (85 D):
Ά νδρός dΡισrεύσα\l τος t" .Ελλάδι rιί)1 1 tφ . έσυτού
Ίππίου Άρχεδίκην 'lδε κ!:κευΟ.. κ6ι ι ι ς'
ι'ί πσrρός ΓΙ; κα; d1 ι δρός άδελφώl' r . oύaα Γυρόι ι ι'ω1 Ι
ιιαίδωι l r . ούκ 'ίρΟη 1 1 0ύ,' ές draaOaλi'l".
106,24 λωποδύτης : Στο 39 χιφιiλ«ιo του Dok Ior Fausιus.
108 ,6 ιΧπερa:ντοcruνYjς : Πρβλ. τό γνωστό GτtIO ιiπό TO"'"J)' Πυθιό"ιχο:
tπάμl:βΟΙ' Γ; δέ τις; ri δ' ού Γις; Oκlaς όναρ ό.lιΟρωπος.
108,24 ρίζα : Βλ. NieIzsch.11. 776.
109 ,8 Πράξις : Go.Ihc. ΙΌυ" Ι , 12 3ί.
109,18 σώμα : . Ελύτη' ο ., - Εξ"J) χιχί μία. τύψεις ... , σ. 16.
11n.22 Ιστοοίιι : Ήοο8 ότουΑ. 1 99.
182 ΣΧΟΛ Ι Α

112,19 ιiναστυλωσε : Ni.,zsch. 11 , 1148.

113,29 "i\AIou : DieIs·Kranz . . Η ρά.χλε ιτ οι;, Β 94.
114 ,16 ιjιωμΙ : 'KC(t ιp&.y~μι: ΨωμΙ'. Π ροσφιλήι; ϊχφρα.ιτη το\) Μ ιχχρυ­
Υιά:wη: _ -Or, [χω ενα σύστημα' Οέλω [ι'α,' φίλο ε/ς ιό
σπlll μου ι'ά rρώμc ψωμί μαζ ί. σ.418.
- .Ε,Ιώ είχα δανείσΥ rραKόσισ Ίρόσ ,α το ι' Γιωρ γάκη
Μπ εζα "τ έ μέσο. εΙς τΙ;Ι' χάψη 1 1 ό φα.'ι: ψωμι: σ . 318.
- Τότε έκατζε ό Γκούρα ς και οί άλλοι κα; φάγαμε" ψωμΙ
0.263.
114 ,17 ιjιΙxαλo : ΓΙ ρβλ. τό έΠ(Υρcxμμα του Σολωμου 'Τό Ψίχαλο':
Σέ βλίπω πάντα πού κυλάς
Γιά πΙ..; μου, ψ;Χaλo. πού πιiς:
nou πάς όμllρδς dπ.iσω;
- Τόν κόσμο \·ά φωτ ίσω.

Λέμε Φωμι χc:ιι Φtχι:tλο με τή ... 'Κα.θ(Χ:Υιιχστιχή OιιiθEσ'1)

που οί Π ροσωχριχτιχοί - ό ' Ανιχ ξα.Υόριχς έ:ν προχειμένω

- ελΕΥΕ 'ιJημι;rρ ιol' άρτο,",

115,22 ΣωΜρciτ-ης : Βλ . nλά τ., Σιιμ.π . 220 d: Ε Π ΕΙΤΙΧ ψχετ' dlll(ι,;lι TιPQar.rJ­
ςάμε l'ος τφ ιίλίφ.
116 ,4 πεθαμ ένη : ΟΙ τελευτιχίοι στ(χοt τοΌ Κ ΡΥιτιχου.
117,4 χρόνο της : Ήροδότ., Η, 162.
118,7 Χ'ιΡοπ'δες : . Hpa86 •.• Θ. 109: r dJr. Ύάρ ούκ ι;με ίς κaτι;ργασάμεΟα,
dλλά Οι;.ο; τε καί 'ϊρωες. οϊ l,φΟόl''lσαl l αl·δρα .. , ος Kai Tfil'
06J.ασσω' (jnεμασ-r;,ωaε nf:Jat; τε ~·arιίl\ι.
118 ,11 Υ",,,Cιιχών ' : Ήροδό , ., Η , 142.
118 ,15 εστΙ : Αίσχύλ. , ΓΙ έρσ., 447 .
118,30 rΜρcxνσινιόρης : M~χρυγ .• Άπομν. , οσ. 404 χ~Ι 516.
119 ,31 ΈπΙζ-ηλο : 'Ηροδότ .. Ζ, 117 .
120,20: <χουοιν : . Oμ~ρ., χ 39.
121 ,24 πρoO'cιρμoγών : K αβ~φη Κ ., ΓΙ oιήμoιτ~ Β, 89.
121 ,29 πέμτη ούοΙa. : Βλ. Dox. Gr .. α. 451: Ικ πέμτης άρα ιl\'ός λ'α; διαφι.
ρούσης Γου πυρός ούσ;ας rdl' τε ούραl ' ό,' ύπάρχεll' καί τά tl.
αύτφ πά,ι τα.

122,4 ε μμενcxι : ΓιΜ, ., Γιρωτο:γ. 339 c.

122,6 γενέσθαι : όππ., 339 b.
122,13 γέρcxς : δππ., 3/ίι 1 e.
123 ,18 vομοθεαίας : Πρβλ. Γιλουτ., Λυχουργ. 13:
Τό γάρ όλο,' κα; rruv τ'ίς νομοΟε.σίας lpyo\1 εΙς τι;,' παtδιίω'
ά",ίψε.
ΚαΙ χεφ. 14:
ΣΧΟΛ ΙΑ 183

124,15 < χο"οα : ΟΠΠ" 30.

124,19 Xαράiς : MannT .. Doktor Fauslιι s, fiscll er Verlag. Fr311k(urt a. Μ.
1982, σ. 477.
124 ,22 Γέλωτα : Π λουτ .• Λ υχουΡΥ., 25.
125,6 μlJρομένοισιν ; Όμ.ήρ . , Ρ . 437-8.
125,9 γήρας ; K«β"φ~ Κ ., Π οιήμ«τ« Α, 11 3.
125,17 )(OαμέoV"ι'«Ι : . Η -ροδότ. , Η , 209 .
126,7 ΤαυΥέτο" ; Σεφέp~ Γ ., Μέρος Ε ' , ο. 236.
126,29 ΣΙΥαλιοβισ μ ός : Ντοστογιέβσχι . Διχιμονισμέvοι , Β, 209.
126 ,32 ΛuχούΡΥΟU : Βέβο:tot , ύπ«ρχμ xat μένει εό'ώ ιΧνοικτ ο τ ό μεγάλο
πρόβλημ.α. της χιχτα:πίεσ1jζ iCιxt -:Υιι:; σχ λοχβι.χς όρισμενης
τάξl'}ζ ιiνOρώπων - o~ μεσσ-ί;'JΙ(ΙΙ Υ-aί. κυρίω ς οί εΊλωτες
- χωρίς τΥιν Or:OLtt. δέν Et\lΙX L "'Ο"l'jτή ή όρισμένη tστοριχή
έμΠΡΙΧΥμr.i:τωση τΤι ι:; πολιτεία ς της Σπ~ρτηςι οπως 1'ή'll
yvωρΙζοuμε. 'Η όρθΟ).ΟΥι)l;Υ; θεώΙ:-'ι)ι1η ":QV προ βλήμα το:;,
χιiτω ιΧπό όποιιχοήποτε ~Pf.r)T:":'lX~, δέν -ήμπορεί πor.ρΙ:Ι "Ο:
ciVCtΥνωρίσει ατό δεδομένο ocυτό 'τη φuσιχ-η διαμ αρτία'
του πολιτεύματος της Σ πάρττις.
Νομίζω όμως ότι r: οJ.,Ι7ειο),ογι κf; ς άνο:ζ1jτήσεtς
περισσότερο άνΟρωπισnκέ::. μετρ ιότερε ς δΊJ λ <x8~ συγ­
χΡΙΗκό: μέ τη δριμύτητιχ κι.t! ,:,';'1 Mν cιμη ':'";'ou Ζα.ΡCΙΚΤ"Ι'Jρ(ζt~
xocOE άΡXCΙϊKrι χιJ:τάσ-ΤΙXσ1j. οσ. μπ οροίί σιχν ·ια δώσουν μι&.
Mσ1j σ' IXUTO το ιiνα.γκαίo κ ι:ι>~ό .
. Απ ό τη... ι:iπoψη Ι:Χ ότη 7-ι τriξη των 'τεχτ6~ωνχιχt τώ~
δημιουργω·;, τω~ οποίων την ιiξtο λογική ύctτέ Ρ7)στι
ι:ivιχπληρώ ... ει ~ οιχονομική προνομtιχ, ;:ou είσηγείτα.ι
+r
πλCtτωνLΚΥ] πο).ιτεΙα, άποτε). εί i'Jet" b3ooeiXT'l') δ"ιεξόδο υ .
.. Αλι,ωστε οεν πρέπει να. λησμο\lοvμε ότι ό ρόλος των
ιίλώτω\l στη Σπιi.pτη οεν έΟερά.πευε τήν κtίλuφη τώ'Ι
«νetΥχωv της oίχoνOμtκης πτυ χ.ης μια ς τιχξιχijς κοινω­

ν(.:χς . (Λέγοντας τιχξ',χ.'1) ,έννοω τ-ή μ.ορφη Ti1c; χοινωνιχης

άνιχ.βάθμισης πο υ την οί.κοδομεί το κριτήριο της πνευμα. ­
τικης κιχ! 6;(ι τη:;; ΟΙΚΟΥομαης διαφοροποίησ'ης). .Η
είλωτεία δεν ηταν τ:ρ ο ), εταριάτο μέ τη σύγχρονη ενΥΟΙΟΙ .
' Η βιοηχή 8ίαιτ(Χ των πολιτών τη ς ΣπιΧρτης ήταΥ πολύ
πιο τραχειΟ: Ka:t πολύ ί!ιό Λιτή «πό τ.η ζωη των κιχτιχπιε ­
σμ,ΙΥωΥ χ α;' των φτωχών στΙς σ""2μ.ερ~νες κοtvωv[ες .
Τδ πολίτευμoc της Σπά.ρτηι; , όταΥ ά,v7tΥ.ρυσf}ξ;t ιΧπο
τ~ ... πλε υρ .i 6χι τΥι ι; ύ ΑΙΥ.ης χα't'απίεσης των είλώτων
ά.λλα. τijς πνευ ματιχης Clu τοπειθClρχίocς των πολιτών, θά
μιΧ ι; πεtσει ότι ~ Ψυχαή Cίνεση το υ 80ύλου εΤΥα.ι πολΙΙ
184 ΣΧΟΛ ΙΑ

•Η ταξική χοινωνία. )«ιΤΙ:ΙV'« μ«οηΥΙΧ χα.ί λύμΥ) γιΟ:

τό λ0:6, οτ«ν ό 1.8ρώτα.ς κcιί.ό ).ιιχocνιασμα των χΙΧΤOCΠΙΕ_
αμΙ:ι,ιων μ.ετατρέ:tετlχι σέ ιΧρώμα:το: xotl «v(<< των κατα:τn­
taTWV , . Α λλα. xao'Jivιxc; . ΕΡΡ(ΧΟ ζ Η'. )(ιχ1 χ«'/έν«ς Νέ­

ρω\lαζ κιχί χανένιχς ΡaσποLtτtν δε" εΙδε το φως στή

LπιίΡΤTj ·
127,4 δία.ιτα\! : Π ),οvτ., Λ υχουΡΥ" 10.
127 ,9 πλοΟτο : Πρ βλ, τό χλ«σσιχό χωρίο του ' ΗροδόΤΟ\J ( Η , 102): ι ιί
Έλί.(ίδ, πινίη μειτ aίεί κοτε σύΙΙ Tρoφ(Jς turl. dρεrιί δΙ
Ι:πακτός ι'στι, dJ1.d τε σοφί", καΤι;Ρ γασμ inι /'ία; ιι(jμου
Iaxv('oiJ .
127,11 Λυδί"ς • ι-ι ρο8ότ. , Λ,
30-33.
128 ,28 δήμο : Π λουτ ., Σόλ. , 29.
128,33 άδελφές : Μotχρυγ ., 'Απομν., σ . 390. Κ αί. στΥι συνέχεια: Υρ«φει:
Κα; ιό παιδιά όΠQU τό στέλ ι'ουι ' ι'ά φωι /σ τούι' Ίριίμμaτα
κι' dpt H; .. , φωίΙζoυ ,' ιul rι;\1 rραί'o UΔΙλ"ί λ' α; 'ίΟ/κι; τού
Ocdrρou' κω π ουλο ύ ιιε τά βιβλία τους οί μaΟ"τaί Ι'ά πάιιε
\' ' άκούσοuvι; rιjv ΡίΠ{1 Β(ίσσω, τιί ν τρα ,ουδίστρα του
Οι:άτρου .. , 10 ,1έρ() ΛόΙΙ ΓΟ. όπου δέI ' έχει ούτε ;;I'u δό,'Γι. Γόν
παλάβωσε tί Ρ/τιι ΑΙπάσσω του Οιάτρου λ'αί τ(ί" άφάνισε
τόσα ίάλλαρα.
129,13 μερονuχτ" : . Η ροδ., Η , 56.
129 ,22 TtUell : . Ι-Ι ροδ., 1-1 , '102.
130,8 ζωή <ou
•
: Δεν ξέρω , «", το ιτημεiο ιχύτο δέ", εγΙ"'Ε cir.ο":"ε),εσμ«τικη
rtIXyL8cr. χιι( γιιΣ τό", '(δια τον lΊ λιί::-ω",ιχ, «ν αυμπεΡιi\lΙt
χανιΙ ς άπο τα γραφόμΕνά του τα. σχετικά μέ τίς μετεν·
σωμιχτώσεΙζ χcι:ί. τη-.ι άθcι:",ασίΙX τηζ Ψυχης.
132 ,11 φωτΙζεις : NieI'Z5che 11 , 278:
Ου grosses CesIirnl Wa!i ware dein CIίiclc, wenn du nic.h t
dic haIIest. weichen dII leuehIesI!
134,3 βοuλΕ:Vμ.aτcι : Αίσχυλ., . ε,,, .. έπΙ Θήβ .. 593-4:
καρπ ολογώι l Γας Γ6 βαΟΙ; τού νοι) αύί,άκ ι
dn . όπου ο; rp ισι:ύγr.ι'r.ς σκέψε ις βλασTαjι'oυl'.
135,23 Φεβροuάριος : febrl1Il = χαθιχρμοί.
136,33 Μαλο : Goethe. f.usι Ι . 1335-6:
Είη TeiI \'οη jener KrarI .
Die sleIs das Bose wiII und s Iets das Cute 5cha(ft ,
138,22 αλλ ο : MarIn Τ .. Doktor Fau s ιu s . α . 496:
Und η,υ55 heur e einer den Teurel Ιυ Huld nehme\). ""eil
mal1 ΙΙ! grossem r ίirIIchmen und Werk IIiemand SO ll sIen
kann brauchen denn ih II.
.. '20 Οι •• :. •• _
2:ΧΟΛΙΑ 185

139,31 άνθρώπινο : Men sc hlich cs . Allzumenschli chps. K4t μι το 1διο ΠΥεv­

μιχ e{VΙX( ό μόνος φιλόσοφΟζ πού σε ενα !iχ.6μη βιβλίο του
Οά. δώσει τόν τίτλο Ecce I\omo.
141,16 ά\ιθρωπΙνων : Ί εζιχ~~λ ΛΖ , Ι .
141,18 pouOoUVLcr. μου : Ι\ϊ e l :ιsc hc F., 11. 'ι 152 (SchlechIa): M ei n Cenie ίςι ιη
ιη εί n ε ιι NiisIern.
142,4' Ανηaλεξάνδρων : όππ., σ. 1112.
142,25 Βέδες : όππ., σ. 1134.
143,40uδέν : I)iels Η ., Doxographi Gr3eci. σ. 558.
143,11 βίο. : όππ. ο. 558.
144,4 τρaΥψ δοτι:οιώ.... : Πλ&:τ" Π οΛιτ. 607 a..
144,31 έλεόθερ ος : n"UI,ov, ΠΡ Οζ r"ι,.χτ. , r. 28.
146,2 πεπατημέ ν ες : Οίclς · Κ ranz . 58, c 6: 'τάς ΤΙ λεωφόρους μιί βαδίζεινΌ δι .
ού Ι<1ίς rώll ποί.λώ " έπεσΟο.ι γ ιι ώμαις [κ ώλυεl'.
146,11 Υ"πες : δππ., 82, Β 5 ιχ: Υύπα ς ζώντας ΓάιΡους.
146,12 μήδε" : Οππ., 31, Β 13/. : ού π6δει;, ού 000. γoιJ"ά. ού μιίδεα
λαχl"'ι: ι-τa.
147,5 ίΙΙ. : Petro Ilius. aΙ Υr ί c οn 48.
147,25 λο ιμός : Λοιμός, μην~ ς: iι Επιγραφή πο ύ εδωσιχ", aτό Α της
·1 λ~άδας οΙ c:ί).ε:ξcινδΡt ... οt φ ιλόλογοι .
147,27 κ"θ"ρμο[ : ΚιχΟαρμο ί: τ{τλo~ β~βλ(οv TOU . ΕμπεδΟΧλη. Για το
μαινόμενο ",εί)(o ~ βλ. F'rg. 115.
148,3 διζήσιος : Diels·Kran1., 28. Β 2.
148,5 όμοία : 'Ησ ιόδ., ΘεΟΥον. , 27.
14 8 ,1 3 ποιητιχω ς : DίeΙ s·Κran-ι. 22. Α 1 ΙΧ.
148,20 nume res : όππ.,31 , Α 24.
149,70υρει : Οππ. 58, c 6 ΙΕ"
149,10 προσχuνει : 01<Π., 58, C 6 ζ '.
149,21 ιχΙΙτη : Κ«β<iψη Κ . , Π οιήμ"τ« Α', 99.
149,29 βΟΥΥάει : Σ ολωμ,ο\'j Δ. , ~ Α πιχντιχ, τομ. Α . ι 160 (εκδ. " Ι χιχρος).

150,12 διεφθcxρμέvη : Diels·Kranz, 68, Α 1 (42).

151,13 Υιορτή : 'Ε λύτη Ό., Ta 'ΕτεροΟ"λη, σ. 27.
153,2 δδό. : ΟίΟIS · ΚΓβΟΖ, 22 Β, 45.
153,7 έξεuρήσει : Οππ. 22 Β, 18.
154,3 μάθημα : Πλιiτ .. Π oλ~τ. 505 α..
154,29 ώλλuσαν : Σοφο<λ., 0[8. έπί Κ .. 394.
155,21 χρω : Diels·KraIll.. 10,38,9 και 18.
155,27 διινά:στα.ς : Αίσχύλ ., . ΑΥιχμ. 4 -6.
1 57 ,26 πα.ίδευσιν : Θoωι.uδ'., Β , 41 ι t .
157,32 ερεισμcι : Πι ...8., Fragmenta. 64 (εχδ. C. I\1 . 80 \,\-r3).
160,17 χωρις ~πιτυxίa: : 'Εξαιτ (α.ς ποv μπ~)(ιxν aT-l) μέση ό πατέριχ.ς του' Αχι λ-
186 ΣΧΟΛΙΑ

lpyo τ7jς φωτιάς. Τ Ο μοτί βο (lνcι ι τ6σο μ,υθιΧ6, 6σο ι:lνι:r.ι

ό.π(στι,1JΤΟ - σνμβιχΙνε ι 8ηλa8η σπ«νια - vr πάει ενας
έθελοντης στην oι.ύΤO)(IXΤotστρoφ~ του.
161,24 θεψ : Πλιiτ . , Π ολιτ. 327 ιχ .
161,26 cι.φΙΧδμεθαι : Π λ~τ., Π αρμεν . 126 α.
161 ,30 oiypo\i : Π λάτ., Θεαίτ. 142 ΙΧ .
161,32 Μενέξενος : Π λάτ., Μενέ ξ . 234 cr..
162,3 ΥΙΥctντομa.χ{α : Π λιίτ., Σ οφ ιατ . 246 αι. .
162,5 ο"λοις : Π Μτ., Λ~χ~ς 178 ιι..
162,8 μετcιλαγχά.νειν : Π λάτ., Γοργ . 447 α. .
162, 11 στρατοπέδΟΥ : Πλ~τ., Χιι.ρμ . 153 α.
162 ,16 ωραιν : Π λιΧτ., ΠρωΤIΧΥ' 309 οι.
162 ,19 δεαμω<ηρΙ,!, : Π λ«τ., Φ αίδ. 57 α..
162,26 μαιθ,l,αιΙ : Π Μτ., Πρ",ταΥ. 343 •.
163,16 ό,)(οντιοτής : ΠΜτ. , Π ρωταΥ' 342 •.
163,29 «nowP{VEoBcι.L· : Π λάτ. , Π ρωτιι.Υ' 333 e.
163,31 πληΥείς : Π λά , ., Π ρωταΥ. 339 •.
164,4 ιiyριώτερoν : ΠΜτ., Συμπ . 218 ιι. .
164:,7 έπάΥεις : Πλ ιίτ .. Π ολιτ.472α.
164,25 συκοφάντη : Βλ Π λιiτ. , Π ολιτ. 338 d, 340 d. 343 ιι., 343 d.
164 ,28 βΥαιΙνω : Π Μτ., Πολιτ . 341 c.
165,2 λόΥων : Π Μτ., Π ρωΤ.Υ . 338 a·b.
167,18 Σuρccκοuσων : Θου.υδ., Ζ 80-87.
170 , 150ύτοπΙοι : Στ ο τίλος του εvα.τοu βιβλίου iYjς Π ολιτείας (592 a·b)
• οί σuζητητες ιXyotyνwpLCOUY ότι ή πόλη τους θιμ.ξολιώ­
Υιτα:ι aTovt; λόΥου(, δ!ν ι:f.πcι"τιέται κ«που στη γης, )(.«1
βρΙσχετotι σάν πρότυπο aτόν ούρaν6 :

6' 11 ι'ύ ., δ ιιίλθομcν ο!κίζοντες πόλε ι, λέγεις τπ t,· λό,/οlς

κεψέ\'(I. Ιπι;ί 'Υιίς γ, ούδαμού ο/μα ι αύιήl' είl'ιιι. -Αλ). '. ,ί,ι
δ' ΙΎώ. 6 ' ούραl'φ Τσως παράδει γμα dl 'άκειra ι .
171 ,9 όρΙων : Τέτοιος λ . χ. ό Popper.
171,23 πoιη <~ : Τ ΟΥ ι Α ριστοφάΥη χι:ιί τόΥ . Α ΥάΟων«. Βλ . Π λάτ . ι Συμ.π .

223 ιί: καί ιόι' τέχl'!! ιρα)ψδοπο/ον όl' Γα κα; κωμ(μδο­

πOlόl' ι;ίl'αΙ.
' ΠΙΝΑΚΑΣ 187

ΠΙΝΑΚΑΣ
ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΚΑΙ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

· Αβραάμ 93 .. Ανθρώπι\lο πολu . Ανθρ,' 139

· Α Υ'ισίλ"ος 158 Ά νδpoχλ~ς 35
· Αγία' Ελέ",1 (νηc.) 89 · Ανδρομέδα 63
'Αγχίσης 89 'Ανδ ρ ομάχη 151
'Αδόιμ 43, 41',150 · Αννίβας 37,83
Άδη ς 26, 11 6 · Α ντι«λέξοΧν8'ροι t 42
'Aθηνiί46,47 Άντάρης 137
'Αθήνα 63, 66, 97,100, 101 , 121, 'Αντίνοος 120
125.128,157,166 'Αουστερλιτ ς 89
Αlας 18,94,110, 151 , Α ποχάλυΨ"116
Αίγα,ο 99, 128 'Α:τ ομνημ.οvευμα.τα:Σ.1 1 9
ΑΙθίοπες Ι 71 · ΑΡΥο"α.ϋτε ς 80
Αίνείιχς 152 • Αρει ος Π άγος 166
Άι-..ιοτιΧιν 61,92 Άρης 99
Α ίσχύλος 17, 21, 41, 92, 93, 117, 'Αρ,στοτέλης 51 , 52, 76, 91, 142,
11 8,120,123, 134, 155, 158, 148, 155,160
159, 160 · Αριστ οφά:νης 1 58
Αίσωπος 141 Άρχτος 146
A\τvα 68, 69,85 Άρχτουρος 17

, Ακα8τ,μΙ" σου,,8. 100 • Αρτφ,ς 62

· Ακροκόρινθος 24, 1 16 Άσί" 73, 115, 11 8
'Ακρόπολη 33,97 , 125 · Ασχ&.νΙόζ 152
'Αλέξανδρος 20, Ι 06. 142 '''Άσμα ιiσμά.τιuv 11 0
'Αλέξανδρος (τσ«ρ.) 140 · Ασπρόπυργος 79
'Αλκ,β,ό,8ης 31, 37, 162, t 66, 167 Άσσίνα.ροι; t 67
" Αλκηστις 1 16 Άστροπο:λι« 149
· Αλφειός 53 · Ατλαντίδα 55, 166
, Αμάλθεια 111 · Ατλανηχος 72 , 89
'Aμεp,x~ 15, 36, 37, 39, 40, 72 Άττιx~ 128
Άμλε< 151 'Αφρ<Χή 66
· Αν«λc;nο 7 1 Άφροδίτη 17, 123
'Αναξίμανδρος 68, 85 εξ., 11 3, 155 · Αχ,λλέας 52, 83, 92,125
Άναξιμέν7)ζ 56, 68 Βαβη 26
188 ΠΙΝΑΚΑΣ

Β .βυλών.110 Δημοφων92
Bιi" r κόγχ67 Δι«γόρ«ς 79
Bα.σ~λίσxoς 137 Δί«ς4 6,47,49,50,51,53,55 ,93
Bά.σσε~ 1Ο Διδω 1 5 2
ΒέΥ.ς 137 ' Δlχη' 89
Βέδε ς 142 Δι oγέν~ς Λαέρτιος 65, 150
Bενέζ~ς 132 Δι oμήδ~ς 102
Βενιζέλοι:; 115 ΔιονUσι<ι. 144, 151
Βεργ,λιος 152, 160 Δ ι ονuσΙΟζ 128, 158
Βερολίνο 16, 19 Διόνυ σος 156 Εξ.

Βα"Γ 153 Δίων 158 ·

Boνoπάpτ~ς 18,62,99, 140 Δόκτω ρ Φ"ου .τ ους 124 , 138
Bopυσθέν~ς 102 Δον Κ ι;ιώτ~ ς 130
'Bovxol txti' 102 Δρ ,σχο ς 11 6
Βουλγιχρία 15 Δω8εχι:i δελτoι 90
Boώτ~ς 62
"Εβδομη Έπιστολή 167
r"λ"ξ'.ς 60, 6 1 " Εβδομο Βιβ λΙο 167
rέλων 11 7 Έδoυιipδoι 152
rέλως 124 "Εζε 104
rtvt"') 43,48,50,75,93 Έχ.β~ 151
Γερμ-2:νΙιχ 16 "Εκ τω ρ 83
rεων 53 Έ λ .<p~βoλι ων 151
rεώΡγιος 153 Έλέ.72
rι«;ιβέ55 • Έλέν~ 25, 151
Γκ«ίτε 105, 109, 114, 136, 137, 142 .. Eλέν~' 152
Γxρ~\ισινιόΡ'ι)ς 11 8 "Ελη 72
ΓλαύΚ{ιJν 161 'E λλιiδ" 15, 21 , 25, 33, 48, 97,100,
Clap,rede 96 101, 102,107, 111 , 117 , 121 ,
Γρ.μμος 74 122, 143
, Ελλήσποντος 118, 123
Διιψ.ονι αμ.έ νο ι 95 "Ελι οτ 25
Δ"vτ~ ς 10, 92, 124, 135, 142, 144 , · Ελ" της 73, 91 , 99
152 Έμμ.ο ύς 138
Δ«ρβ ,νος 1Ι Ο Έμπεδοχλης 68, 8 1 Εξ., 89, 135,
Deborin 53, 54 146, 147,148, 157,159
Δ 'λφοί 133 · ΕνιΧτη Σ ι.ι μφωνί« 124
Δ ~μ"p.τoς 129 Έπlδ« υρ ος 75
Δήμ~τp. 160 Έπίζ~λoς 11 9
Δ~μόxpιτ oς 16, 75, 90, 149, 150, · Επιχο υ ριος . Α πδλλων 1 Ο
158, 171 Έπίκουρος 61,102,144, 160
ΠΙΝΑΚΑΣ 189

Έ"ιμ~θι"ς 45, 46, 47 Θέογνις107

.. Επιτ«φιος' 118 'ΘεΟΎονl. 75, 147
Έριννες 16, 11 3, 164 Θι6χριτος 102
Έρμης 47 Θεόφιλος 24
, ΕρυΟρ<ς Τ "ξι"ρχlες 22 Θερμοπύλες 125
Ε".γΥΙλ ,ο 109 Θεpσίτ~ς 105
E"ρυπίδ~ς 95, 97, 99, 116, 152, 158, Θίαπις 128
159, 167 Θίτιι;'160
Ε"ρώπη 25, 37, 39, 40, 11 6,118 Θεύθ 38
E"φρ~τ ης 53, 102 Θ~β" 170
Θ~σέ.ς 23
rata Morgaua 77 Thordike 36
Θoυxυδίδ~ς 97,99, 157,160, 167
Ζάμ. 117 Θoύλ~ 171
Ζocρα.τούστρot 1 t9 Θρ",,~ 64
Ζήνων 72 Θρ"ούμ"χος 164
Ζούχωφ 19 'Θυσl" 'Αβρ"όψ' 93
Zωρo"στρ~ς 119
'1"Ύος 136
Ή λέχΤΡa.151 '1cζεχιήλ 55,141
. Ηλια.(ιχ 89 '1~αoϋς 91,137
" Η), ιδ.100 "Ι."ρος 99
' Ηνί οχ ο ς (άστ,) 60 'Ιλιάδ" 39, 84
'Ηνί οχος (πλ,) 133, 158 ' Ioρδ"y~ς 18
. ΗριΧχλεΙΤΟζ 17 . 51 ι 56, 68, 70, 71, . Ιππόλ υ τος 151
78 έξ" 89 , 92, 113, 137, 142, "Ιαις 133
143,148,152,153, 158, 171 , lσπoιvΙoι 89
' Η ρ.κλης 116, 148 "ΙατρΌς 102,171
Ήρ,δ"νος 53, 57, 66 Ίτ"λί" 144
Ή σίοδος 75, 102, 147, 148 '1ω~vν~ς 19,33, 109
'Ηρ όδοτος 102, 110, 114 , 117 'ξ"
123,125 K"β6.~ς 82, 92,121 , 125, 149
" Η φ"ιστος 46, 47 κ"ο"ρτηριο 135
Κ",όφ"ς 89
Hahn 13, 55 Κ«ιν i6
Κ"ία"ρ 20, 89, 136
Θ.λη ς 64, 65, 68, 92, 115 ΚΙΧΧύπιχρις 167
Θ.μο",38 Κόλβος 11 5
Θέμις 86 Kcιπιτώλιo 89
Θεμιστοχλης 97, 118 Kcιπ o8ίατρ ια.ς 107
190 ΠΙΝΑΚΑΣ

κορο.βι." 116 Λ.β"ρι..οος 101

Kopotσx<ixηI; 71 , 78 , 81 Λciιμπvιτς 71
K«ρ«μ~ζω'P Ί βά. 138 Λ αχε8α.ιμδνιοι t 26
Kα ρπεν~ σι 71 Λcxχτιiντιος 148
K «ρριiρ« 135 Λοικωνι.χή t 22

Καρτέσι ος 92 ΛιχμπΙΧ8ί«( 137

Καρ υωτά.κης 24 ΛΙΙΟΧ6ων 19

Κιχσσά.νδριχ 151 Λcισχαρ άτoς 109

K ιίσσ ~ o<; 136 Λέβ.ρχυ. 138
Κ ιίτουλλοι; 79 Λεύκιππο ς 68
Κ.'Ρ'« 89 Λ~θη 71, 88
Κέ-.τ«υ ρος (ό,,",.) 36 A'ηλ«vτιoν πεδίο 67
K ιyχιννιiτoς t 15 Λ ο"θηρο ς 11 2
Κ ΙΧίρων 126 Λουχια.νός 53
Κ lρ.εΥχωρ 92 Λ.51.127
'Κlχλη' 164 Λιίxcιο 52
Κλ«ζομ.ι:να:ί 16 1 Λυχoίipyoς 85, 12 1,123,124,126
Κλ, • ..οης
102
Κλεισθέ.ης 122 MngntI s Ι nqιai si I or 89, 138
K λcoπιίτρc:ι 133 Mιi.β.O 136
Κ ο(!1ι.
37 M.χρ.y ιιiνν~ς 92. 99, 105,1 14, 11 8,
Kohler 37 128, 129
Κ όχλης 74 Μ ... 106, 138
Κόλ.ιπι 135 Μ.ρ.οω. 66, 11 9,121,133
Κολοκοτρώνης 99 • Μοι ρχο μπό τσιχρηι; 7t
Κ ολόμβος 72 Μ"ρχος Aνρ~λιoς 64,92, 144
Κοπίρν ιχοι; 126 Μάρξ 11, 50, 92, 160
Κ ουτο"ζω'Ρ140 Μι:ιυρομιχι:ι λ«ίοι 1 07
Κου'ΡΟΥόρ«ς 119 Μ'Υ"λη Έλλόδ.72
Κρ .χ οβl.87 Μέ Υ.ς β.σι λέ.ς 11 8
Κροίσ ος l' 4 Μ .. έξ ..Οζ 16 1
Κ ρlnος 121 Mε τιiνιιρ cι 92
Κ ρδτω.76 Μιτιχπ6ντιον 76
' K upoftat&ttιx' t 19 Μ''ΡισΤΟ'Ρ.λης136
Κ "προς 110. 135 Μηδι.ά 96, Ι 16 Εξ. , 157 Εξ.
Κ υρ lλω'Ρ 93 Ιξ., 137 Μητ ρδδωρΟζ 61, 62
Κωμ.ωΒΙα t 44 ΜΙδ", 142
Κω\lοτcιντ(vΟζ Π αΛιχιολ6Υος 81 Μ lλω.79
Μ ινώταυρος t Ol
Μ ισολδπ, 14 Ο
ΠΙΝΑΚΑΣ 191

Mlχιx~" 'ΆΥΥελοι 135 Όρίσn:ιαι 155

Μόζ"ρτ 11 Ο Όp!στη~ 95, 151,164,166
Μ ο\:ισε, 148 ΌρντΕνωφ 137

Μπ,χρμ,α: rιιχ.vvιbς 82 'Όροι' 170

Μ πεζιχντε ς t 07 ΟίιΥχ,ό 115

Μπετόβεν 124 Οίιρ<iνης 125

M ,;λ,~ 'ι 5 Ό,?~λι.1 36
Μ ύλι ττα t 10
Μ υρτώ90 ncι:λ«μ«ς 11 5
M u σxt\l 137 Π <Σνδέκnί ζ 96
Μ υιπρα:.;: 8 1 82
Π ιχπΙΧ8ιιχμά-ντη:;

Mωυ ιrij~ 90 Π "p«δεισo~ 36, 135

Π .ρμενΙδης 72. 78, 80, 89, 136, 147,
Νιχστ«σια. ΦιλΙπ ποβνιχ. 137 148, 159
Ί:ίλος 53. 66, t02 Π α.σχά.λ 169
'tu Tιoιv61,1tO ηάψας 19
Νίκ.ιχιιι 104 nάτροκΛος 125
Νικίας 37 () ανI0\' 36
Νίτσε 1 Ι , 56, 70, 92, 1ΟΙ, 103, 104, ΓΙ αuσcxνίο:.ς 23
112, 119, 124, 138 'ξ., 169 Π εφο:ιόι, 161
' Νόμοι' 166 nΕLσιστ ρ::t τί8rς 122
Νορμα.ν8ία. 99 nεισίστρατος 39
Nότo~ 66 Πέλλοι 16,
Ν οιψ.ι8Ιι:ι Ι 71 Π.ντέ>. η 33
ΝτοσΤΟΥι<βσχι 11, 79, 81, 93, 98, ηEp,χλ~ ς 32,101,105, 167

126, 137 , 138 'Π <ρσ"ι' 17 , '166

Ν \ι)(τιχ 72 Πετρώνιος 1lι6 ,147
Πηλέοις 92
Ξινο φιiVTjς 147 ΠΙνδ"ρο ς53. 91 , 107,108, 109, 122 ,
Ξενο φων119 1,7
Ξέρξη; 129,130,151 , 166 η ι ττοιχός122
ΠλΟΙΤ'ι' ς 121 , 158
Όδυ σσέ,,~ 72 , 8 1, 119, 120, 166, ηλ«των 13, 30, 38, 39. 40, 41, 42,
167 43, 45, 1,8, 55 , 61,68, 81,91,
Όδύσσει. 36, 39, 119 97, 103, 104, 142, 144 , 145,
ΟΙδίπους 81 Εξ .. 164, 166 1,8 ,ξ .
Όχτοβι"νός 14, 89, 92 Πλημμοριον 101
ΌλυμπΙ02. 100 Πλoότrιρχoς 23, 124 , 167
'Ομτ,ρος 39,7 1,84,102, 119 , 120, ηόλη81
125,144,147,160 Π ολικός 129
192 ΠΙΝΑΚΑΣ

' Π ολιτιί.χ'81. 166 Σ,στωβ 81

Πo).ύκλΣ~ '!Oζ 135 Σ,φ<ρη, 80, 126, 16~
ΓΙ otUKp&'T1jC; 11 4 ΣΙβυλλο 146, 147

Π ολώ"ο, 136, 151 Σ,χελΙ033,IΟI,117 , 1 67

Π ό ,,~,ρ71 , 103,104 ΣΙλλ,ρ 106
Ι Ι ορ,,:,aρ ιιΧ 24 Σ~μωνί8-ηι; Ι 22
Πο-:-ί80nιχ 162 Σιou,?ο,26
π o~λ ιιι:1 30 Σxcιρcφιxyxσ.ς 79
. ΓΙ ρέβεζ, 2~ SkίnηeΓ 36
11 ,οβηγκΙ, Ι O~ Sco TiJion 20
Jl ρόδΙΥ'fJC; J02 Σχιπίω . . 83
Ι Ι ροκρούστης 23 Σολωμό, 11~, 116, 145
"ρομ"ΟΙ., 11 , ~3. 105, ~7 , ~8 , 93 ΣΟλωμώ ... 89
rιρ tjσΜΙ:ΡOCΤΟΙΟi. 65 έξ . , 137 Εξ., 141, Σ6λων 50. 90. 92, 121 , 127 εξ .
1~2 , 1~ 5 εξ. , 155, 156 Σοίι&ιχ 148
" Ρ"''"Υδρ., ~5 , 49, 50, 55,163 ΣούΥΙΟ 7!), 100
ΓΙ τoλεμ«~oς 82 ΣoφσKλ~ ς 97. 152, 153, 15~ , 158
π τωο'\/ 121 Σπό.ρτη 97, 121, 123 Εξ.
ΓΙ " 00Υ6ρ«ο, 61, 76, 78, 130, 145, Σπερχιιοι; 67
1~ 8 'SIra.ssmann 13.55
11 " 0.Υ6ρο, 76 ΣταιυρόΥχιν 95, 137
[l uO.y6,., Ρ'ιΥ ' 133 ΣτωιχοΙ 102
n u ptιpttytew ... I64. Συκου τρής 24
Συμπόσιο 167
•
Ρ«Υχόζιν Ι 37 Συρ«χοίίσσcι; t 67
Ρaσχδλνιχωφ 137 ΣφΙΥγΟ 170
Hilkc 73 ΣωKpό.τη,31. 11 5. 14 7.1~9,154 ίξ.
Ι">ουσσώ 9, t Ι , 96
Ρ ογκερ
62 τ «)(ι",:,ος ι 60
Ρωμ.ίος 136
Τ ••γετο, 116. 125, 126
Ρώμη82,1Ο7,112,170Εξ.
' Τ«90ς' 115
Ρωμύ λος Ι 70 έξ.
Τ ιιρεσίιις 29
ΡωσΙ. 36, 37 , 39,40. 100
ΤΙλλο, 102
τιυχρος 152
Σ.ΙξΠ")ρ 126,135,1 36, 142, 152,160
Τ,ρΨ,ω, 161
Σ.>'ώμη 11 5
Τζ,.1Ο2
Σαλαμ'" 17.118.123, 158
ηγρ~ς 53 , 171
Σocχι;ςρot 53 , 87
ΤΙχινος t 17
Σ,βΙλλη 138
ΤΙμα,ος 166
Σελ~νη 62
ΠΙΝΑΚΑΣ 193

'Τέλη 72 Φλδριντ~ 100

.. Υπόγε ιο ' 8 1 Φριίντμαν 6 Ι

Φ~β'Oζ Μοίξψ.Οζ 37 Χa:tζέ:\ιμ.πεΡΥΧ 39

Φ ~ίδων 162 Xιiντε yy ερ 40
Φ~ίδΡOζ 166 Xιio; 75
Φοίληρο 122 Χερουβί μ 45, 49
Ψα.νερωμένη 82 Χ ιροσίμ,ιχ 18
Φιio'>oτ 23, 88,136 Χ Ιτλερ 16, 19
Φιχ ριχw 38 Χριστός 69, 71 , 160
ΦίλΙΠΠΟζ 106
Φ ιλοχ,ήτη ς 151
Φ ~σών 53 ' 'Ωδές'! 15