·Włodzimierz Głodowski ,SlfJAJGi::_ · ..

Kom.unikowalli
. .I

interpei-sonaln
r1 1l
·.~ i1
.:j
.•
.
.
.

'.~ . . .
2 .
9
~ .
'J
.. l:i
I .

il .
1
1
l
I
li .
\ .

I l
~
I

·1&·
T'• communlaUoas

I
 ·Spis treści

\!

Wstęp 11
- • • • I

.· 1. Definicj~ i model. komunikowama interpersonalnego 15

1.1. Model i definicja syritetyczna ........... ; . . . . 24
1.2. Rozwojowa definicja komunikowania
interpersonalnego ....,-................ :. . . . . 46
1.3. Diadyczna definicja komunikowania
irtterpersonalnego ....................., . . . . 51
2. Główne cele komu:Q.ikowania interpersc:>nalnego . . . . 54
2 .1. Poznanie siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.2. Poznanie świata zewnętrznego . . . . . . . . . . .. . . . . 55
2.3. Nawiązanie i podtrzymanie bliskich związkóvy . . . 55
2.4. Przekonywanie i wpływanie na innych . . . . . . . . . 56
2.5. Przyjemność i zabawa .. ·. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2.6. Pomaganie innym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3. Rodzaje sytuacji komunikacyjnych .......... '·... 59
3.1. Sytuacja komunikowania intrapersonalnego •·... 59
3.2. Sytuacja komunikowania interpersonalnego 61
3.3. Sytuacja komunikowania interpersonalno-
-medialnego .......................... ,. . . . 63
 8 Konmnikowanie interpersonalne Spis treści 9

3.4. Sytuacja komunikowania publicznego ........ . 66 10.2. Kształtowanie się

obawy, nieśmiałości i braku
3.5. Sytuacje komunikowania masowego .......... . 67 pewności siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
4 ..Podstawowe zasady komunikowania 10.3. Niektóre przyczyny obaw .................. 171
interpersonalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : .· ... . 70 10.4. Kontrolowanie obawy przed komunikowaniem. 172
4}. Komunikowanie interpersonalne jest procesem 10.5. Pewność siebie ........................... 173
transakcyjnym .....· .... : .................. . 70 ll. Komunikowanie werbalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
4.2. Sześć zasad transakcyjnych , ..... ·....· ....... . 74 11.1. Natura języka ........ -. ................... 176
5. Słuchanie 83 11.2. Znaczenie i rozumienie ............... : .... 179
5.1. Dlaczego słuchamy? ........ ·............... . 83 11.3. Zdolność ukierunkowywaq.ia i sugerowania ..... 182
5.2. Co to jest słuchanie? ...................... . 87 11.4. Język denotywny i konotywny .............. 185
5.3. ~odzaje słuchania ......................... . 95 11.5. Język, subjęzyk i kultura ................... 189
5.4. Słuchanie nieskuteczne .................... . 101 11.6. Tabu językowe i eufemiŻm ................. 196.
5.5. Jak polepszyć słuchanie? ................... . 103 11.7. Pułapki w interakcji werbalnej .............. 205
11.8. Bariery w interakcji werbalnej .............. 215
6. Etyka w komunikowaniu interpersonalnym ...... . 104
6.1. Etyka interpersonalna w komunikowaniu ..... . 104 1i'2) Komunikowanie niewerbalne ........ : .. · ........ 224
V 12.l. Komunikowanie niewerbalne a werbalne
6.2. Etyka w wystąpieniach słownych ............. . 114
- różnice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
7. Skuteczność w komunikowaniu interpersonalnym .. 117 12.2. Podstawowe funkcje zachowań niewerbalnych .. 228
.7.1. Cechy kompetentnego komunikowania· .. : .... . 117 12.3. Determinant kulturowy w komunikowaniu ·
· 7 .2. Skuteczność - model hierarchiczny .... : ...... . 126 niewerbalnym .......... '. ................ 235
' 12.4. Aparycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
8. Własne „ja" w komunikowaniu interpersonalnym .. 134
8.1. Cztery ,Ja" - model „Okno Johari" ........ ·.. . 135 12.5. Kinezyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
8.2. Model czterech postaw życiowych ............ . 139 12.6. Proksemika ............................. 261
8.3. Trzy wymiary „ja" - trzy spojrzenia na siebie ... . 144 12.7. Dotyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
8.4. Kilka technik zdobycia informacji o sobie ..... . 148 12.8. Komunikowanie parawerbalne .............. 277
,~ 12.9. Chronemika - różnice kulturowe ............ 283
(~. bdsłanianie się ............................. . 151
9.1. Wymiary odsłaniania się ................... . 152 q_~laczego związki inteq}ersonalne rozwijają się? .... 292
9.2. Czynniki wpływające na odsłanianie się ....... . 153 13.1. Złagodzenie samotności .................... 293
9.3. Przyczyny zahamowań przed odsłanianiem się .. 158 13.2. Poszukiwanie źródeł pobudzania ............ 294
9.4. Korzyści płynące z odsłaniania się ........... . 160 13.3. Nawiązanie kontaktu. w celu poznania
..,. __ 9.5. Odsłaniać się czy nie odsłaniać - ocena ryzyka .. 163 samego siebie ............................ 295
13.4. Maksymalizowanie przyjemności i minimalizo-
· J:o~obawa i pewność siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 wanie stanów nieprzyjemnych .............. 296
10.1. Czym jest oba~a komunikacyjna? ........... . 165 13.5. Wymiana społeczna ....................... 297
 10 Kmnu:nikuwanie interpenonalne

. 14. J?ynam.ika związku interpersonalnego ............ 301

14.1. Etapy związków ............... · ........... 303
14.2. „Model penetracji społecznej" Altmana i Taylora
Wstęp
- szerokość i głębokość związku . ·: ...... : ..... 309
14.3. „Model schodów" Knappa ....... : ......... 315
.14.4. Inicjowanie związków -·pierwsze spotkanie· .... 318'
~ . „ . . .. . '
(!.:~Atrakcyjność w kom.unikowaniu.interpers(:malnyni . 32.0. i
:·15.1. Atra~cyjność fizyczna i osobo:wościowa .... ·.... 321 '
15.2. Bliskość fizyczna .......................... 324
. 15.3.. Wzmocnienia ............................ 326
l!J,4. Podobieństwo .. : ....... ; .' ...... ; ........ : 327
15.5. Komple_men.tarność ·.. ·. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
~-f~: Władza w związkach interpersonalnych ........... 332
·- 16.1. Kilka podstawowych zasad władzy ............ 333
16.2. Źródła władzy ........ , .................. 338 Zdanie, które jest mottem książki o komunikowani~1 się po-
16.3. Posługiwanie się władzą w sytuacji między ludźmi, wypowiedział Lars Ramqvist - szef finhy Erics-
interpersonalnej ................ ~ . . . . . . . . . 343 son. Zwraca ono uwagę swoją lapidarnością i trafnośćią. Moż­
I 7. Konflikt w związkach interpersonalnych . . . . . . . . . . 347 i . na bowiem biegle ·opanować technologię komputerową, posłu­
· ·1 7 .1. Co to jest konflikt? ..... , .. ~ ....... : ..... ·... 347 , . giwać się Internetem, wykorzystywać .w pracy bogactwo tech-
17.2. Negatywne i po.zytywne aspekty konfliktu ..... 349 , nik multimedialnych i informatycznych, a mimo to bez znajo-
17.3: Główne strategie postępowania w sytuacji mości elementarnych zasad komunikowa:µia interpe11sonalne-
konfliktu ........................ .' .. ·..... 352 go cała wyrafinowana technologia okazuje się bezużyteczna.
17.4. Skuteczne postępowanie w sytuacji konfliktowej 360 Zawsze bowiem ktoś musi mówić, słuchać, pisać, oglądać, for-
' mułować własne myśli i oceniać myśli innych. Technologia jest
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ·............ 365 tu tylko przedłużeniem podstawowych umiejętności komuni-
,. kacyjnych człoWieka~ . .
Ta książka Jest właśnie o komunikowaniu się - czynności sta-
nowiącej istotę tego wszystkiego, co robimy. Poświęcamy więcej.
czasu na przekazywanie i odbieranie informacji niż na jakąkol­
wiek inną czynność(... ) poza godzinami snu około 70% czasu, w tym
32% zajmuje nam mówienie i 42-57% słuchanie (Cooper, 1994, cit:
Grzesiuk i inni 1997, 83).
Ponieważ komunikowanie przenika każdy aspekt naszego
życia i jest tak naturalnym procesem jak jedzenie i oddychanie, 4
 12 Komunikowanie inte'fpin:~onalne
mamy skłonność do traktowania g0 jako czegoś, co zostało nam
podarow~ne. Ale umiejętności komunikacyjne nie kształtują się
samoistnie, a przynajmniej - nie tylko samoistnie. Nie jest to
zdolność, z którą się rodzimy, choć niektóre komunikacyjne za-
chowania niewerbalne mają niewątpliwie charakter wrodzony.
S<:tmbdzielnie lub/i przy pomocy 0toczenia poznajemy trudną
sztukę. porozuffiiewania się. Nal::)yv:vamy umiejętności zarówno
. poprzez praktykę - często metodą prób i błędów, jak i naśladu-:
jąc podziwian:ycli i szanowanych przez nas ludzi. Choć jesteśmy
. głęboko.przekonani, 'że o· tej ·ccynriośd:merr;iy absolutnie wszyst-
ko, w rzeczywistości nasza wiedza jest d?syć "ogr~iczona. Np.
P. Watzlawick-(cit.: Kunczik i Zipfel, 2QOO; 11) trafnie podkreśla,
że (... )posługiwanie.się Językiem i wiedzą o tyniJęzyku to dwie różne for-
my wiedzy. jesteśmy pogrążeni w komunikowaniu, a Jednak - czy może
dlatego - niemal 1}-ie potrafimy komunikować się w tych kwestiach.
Cennym uzupełnieniem umiejętnośc::i zdobytych w interak-
cjach z innymi są wyniki badań i'studiów nad procesem komu-
nikowania:
Praktyka i.teoria są, jak wiadomo,_od.siebie zależne. P.ołącze..:
nie t.eorii i praktyki daje znaczni~ lep.sz.e efekty; ~niżeli poprze-
stallie tylko najedhym ·ż dwóch=·składników. Sama ~yłko teoria
może być abstrak.tem oderwanym od konkretnych przypad-
ków, zaś praktyka pozbawiona ·teoretycznego wsparcia .:_ postę­
powaniem nieświadomym i przez 'io.niesku'teczriym. ·
W przeszłości sżtukę skutecz:nego ·komunikowania_ (rozu-
mianego jako zdolność do wyrażania poglądów· i opinii oraz
rozumienia poglądów i opinii innych ludzi) spro'o/adzano·
głównie do kwestii poprawności językowej. I dzisiaj zdarza się~
że niektórzy zachowawczo nastawieni nauczyciele akademiccy
rozumieją naukę o komunikowaniu w bardzo zawężony spo-
sób - jako sztukę poprawnego, logicznego wypowiada~ia się.
Tymczasem studia nad komunikowaniem poszły o wiele dalej,
obejmując - obok badań nad posługiwaniem się językiem (ko-
munikowanie werbalne) - również badania nad innymi forma-
mi komunikowania (niewerbalne, intrapersonalne, w ·rq.ałej
i. WstęjJ 13
grupie itp.). Badacze analizują wiele sytuacji komunikacyj-
nych: w małych. grupach, w obn~?ie -rodziny, wśród przyjaciół,
· w sytuacjad1 romantycznych, w środowisku zawodowym, zwią­
zanych z publicznymi wystąpieniami i kontaktami, np. z leka-
rzem. Wiele uczelni, szkół, tow~rzystw i organizacji podejmuje
działali:iość w zakresie różnych form naucza;nia trudnej sztuki
porozumiewania się. Wszystko po to; aby uczynić nas zdolny-
nii..do rozumienia innych ludzi i układania z nimi_póprawnych
stosunków.
· Ci, którzy komunikują się bardziej e.fektywnie od innych,
osiągają większe sukcesy i są bogatsi w k?_~.takty mię_dzY9sobo- .
we. Jednak każdy ma szanse doskonalić te umiejętności i roz-
wijać zdolność' rozumienia, czym jest skuteczne komunikowa-
nie. Możemy uczyć się, jak w spójny sposób, tzn. werbalnie
i niewerbalnie, wyr.ażać ·swoje myś.li i ęm9cj~ak nawią~y_wać_
··~ l..Rodi:i:~ymywać znajomości,jak_~ktywnie .słu<:J.iaći d:r-skutować,_ '"
> jak r:Qzw.ią~~ać k!.:mfli~~~i_j_~~-P_9stugiwać si_ę~łaą~ą.! jak do- \ . .
· stosowywać sposób komunikowania_ do ró~nyc!i sytuacji) r_ó_ż:_ '
nych_luQ..?:i,.__
Umiejętności komunikacyjne szczególnego znaczenia nabie-
rają w świecie profesjonalnym, Obecnie - bardziej niż kiedy-
- kolWiek przedtem - sukc::es w życiu zawodowym wymaga posia-
dania zdolności do skutecznego komunikowania. Duża kompe-
::, · tencja komunikacyjmi.jestpodstawą uzyskania Wysokiej pozycji
zawodowej, awansu .. Do ważnych umiejętnosci komunikacyj-
nych warunkujących sukces zawodowy należą: przekonl.tjące
mówienie, umiejętność zgodnego współdziałania zarówno
·· ·z jednostką, jak i grupą, sprawne porozumiewanie się w obrę­
bie org~izacji, umiejętność słuchania, znajomość technik kon-
·;~ · sultacyjnych i negocjacyjnych, re gul zarządzania i kierowania.
Przy. zatrudnianiu nowych pracowników ~anagerowie wie-
lu firm w pierwszej kolejności zwracają uwagę na sprawność
komunikacyjną kandydata, rozumianą ogólnie jako zdolność
do dobrego współżycia z ludźmi i do efektywnej autoekspresji
zarówno na poziomie słownym, jak i niewerbalnym.
 14 Komunikowanie ir.tmpersona.lne

Komunikowanie ma podstawowe znaczenie dla stosunków;·

międzyludzkich i stanowi jedną z najważniejszych umiejętne-'­
ści niezbędnych do osiągnięcia sukcesów i satysfakcji w życiu. · Definicje i model·
I jeszcze kilka uwag terminologicznych związanych z tytu- komunikowani.a
łeill książ:tQ. Mimo iż zakres znaczeniowy słowa „komunikacja" .
jest .szerszy niż termin -„komunikowanie'·' 'i określa całókształt : interpers.onaln.ego
· z~gadnień dotyczących hezpoś~edniej iiiterakcji, świadomie>·
p9sługuję się. tym drugim słowę~. O.kreślenie ,,koffi:unikatja" : ·.
w tyt:ule ksiąźki adresowanej do. szerokiego grona czyteińików
mogłoby bowiem brŻmieć. myłąco i nasuwać „transportowe" -
skojarzenia·..
. Jest jeszcze jeden powód. Termin- „komunikacja" ·Oznacza
pewien rozległy, inter-dyscyplinarny obszar badań. Tymczasem
w ksi<iżce kładę nacisk na praktykę - stąd określenie „komuni-
kowanie", które symbolizt.tje nie stan lub pole badań, lecz dzia..: :: . -
łanie i ludzką aktywność. - . - Niewiele jest słów, które posiadałyby więcej znaczeń niżf ter-
Dylemat „interpersonalne" czy „n;Liędzyosobowe" zdecydo- ·. min .„komunikowanie", a kilkaset historyczriych definicji ~.ko­
walem się rozwiązać na koi:-zyść pierwszego określenia, które - : munikowania", które do tej poty zaprezeńtowano, wskazuj e na
wbrew opinii purystów językowych - jest bardziej uniwersalne jakie trudności napotykamy, ilekroć usiłujemy stworzyć jedną,
1
4
· · i ·zrozumfa:łe. . uniwersalną definitję. Istnieją co :q.ajmniej trzy przyczyny
· ·Łektur·a książki ·na temat koi:n:u.nikąwania interpersonalne-.- o~ch tru~ności: · .·· . .
go nie ~oże zastąpić doświadczenia osobistego. Może jednak - . ·po pierwsze - większość z nas nie zastanawia się specjalnie
jak się spodziewam - przyczynić· się do lepszego poznania jego ·• nad swoim sposobem komunikowania. Skłaniamy się raczej do
zasad, a tym samym, do większej skuteczności w ~omunikowa- _c t~aktowania· tego zjawiska jako czegoś, co zostało nam· dane
niu międzyosobowym. . w spo~ób naturalny, i w związku z tym nie analizujerriy, czym
-- . ono właściwie jest i jak przebiega;
. po drugie - komunikowanie obejmuje.\viele form i ro:dza-
..•_ jów działalności, począwszy od reklamy w mediach aż p(l> in-
tymną rozmowę. Trudno jest stworzyć jedną, uniwersalną de-
finicję na określenie tak szerokiego zjawiska; . . .
· po trzecie - we współczesnej kulturze „komunikowanie': jest
słowem bardz9 chwytliwym, toteż znajduje o_no nieogranicżone
zastosowanie w wielu nowo pojawiających się dziedzinach: ko-
munikowaniu satelitarnym, międzynarodowym, międzyetnicz­
nym, międzykulturowym, międzykomputerowym, technicz-
 16 Kornunikowa.nie ·interpersonalne 1. Definicje i rnodel korminikowa.nia. intiirpersona.Znego. 17

nym itd. Termin ten może oznaczać niemal wszystko,. począw-' wań, jakie moi.na wysnitć na jego podstawie oraz z jego funkcji w ukie-
szy od przekazu na T-shircie do prezyden!=kiego przemówie-: runkowyr.uaniu badań i rozwijaniu teorii (Reber, 2000, 376). Modele
nia, od kodu komputerowego do zachowania szympansa. Ko- komunikowania są wizualnym, uproszczonym odzwierciedle-
munikowanie jest obiektem profesjonalnych· zainteresowań .. niem złożonych relacji w obrębie procesu komunikowania.
i badań nie tylko filozofów i uczonych (fizyków, psychologów, i w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat powstało wiele modeli,
socjologów, biologów, antropologów), ale także poetów,. polity- -~ które usiłują odpowiedzieć na podstawowe pytanie: co się dzie-
ków i ~udzi sho-_w-biinesu: . . . . .. , l je;; kiedy ludzie .komur:ikują..si~ ·z~ ·s.obą:? ·więk~zość d~finicji
Kazdego dma uczestmczymy w dziesiątkach sytuaqi, w kto- ·k i modeli komunikowama zawrera kilĘ.~ ·powtarzaJących się ele-
rych nawi_ązujemy kQntakt interpersonalny. Rozmowa i kqlegą; i: ~entów: nadawca koduje myśli i uczucia w forr,ni~ kilku rodza-
dyskusja :ia temat ~rzeczytanej książ~, h1:źria pog~wędk~_pod-t.jÓw przekazów-, które są transmitowane do ódhiorcy poprzez
czas rodzinnego obiadu, ustny .egzamm„ mform_aCJa udzielona j: kanały - foniczny, wizualny dotykowy, zapachowy, smakowy.
przypadkowo spotkanej osob_ie, prezentacja: swójego poglądu j :Następnie odbiorca dekoduje.przekazy.
wobec licznej publiczności - .wszystko to są sytuacje koriiuniko- :
wania interpersonalnego. Wiemy mniej więcej,- na czym ono 1 Mbdel Lasswella (1948)
polega, i w większości przypadków to intuicyjne rozumienie-~-
jest poprawne. Jednak gdy koncentrujen.1.y się na tej ·konkret.;(> J~dnyl'n z najbardziej popularnych modeli komunikowania jest
nej, podstawowej formie komunikowania, potrzebnajest bar- l,_ model aktu perswazyjnego stworzony przez amerykańskiego
f
dziej precyzyjna definicja. Musimy poznać komponenty tego politologa Harolda Lasswella (Goban-Klas, 1999, 56-57). Po-
procesu, prawidłowości jego rozwoju, modele komunikowania j_; strzeo-ał
· ·· I • 0
on komunlkowanie
.
jako proces linearny,
,
którego
i--właśnie odpowiednią definic;:ję. . . . .· · ·. ,::; struktura odpowiada pięciu podsfaw~wym pytąniorri: Kto mó-
. Czy każda forma kontaktów międzyosobowych lub pomię-.!J' wi?-'cj 0 ni.ówi? -·Za pośrednictwem jakiego kanału?.- Do ko-
.dzy ·urządzeniąmi technicznymi może być nazwana „koinuni- i: gó mówi? ...: z j~m skutkiem? ' .,
kowaniem''.? Prawdopodobnie nie ma jeó,nej, zadawalającej f · · -i,,:. > -~,,~, ·
wszystkich, uniwersalnej definicji, ale- ogólnie można powie- L KANAŁ
ODBIORCA
'
NADAWCA
dzieć, że ko:rnunikowanie to dynamiczny proces, polegający i NADAWCA KOMUNIKAT Za pośredni-
do kogo ~
Kto.mówi? ~ Co mówi?
f-ł> ~ Z jakim
ctwem jakie-
na wymianie; tz:ri. wysyłaniu i odbieraniu przekaZów w ra- ;: go kan~łu?_
mówi? skutkiem
mach określonej sytuacji lub kontekstu. '.

W konstruowaniu z poszczególnych elementów odpowied- Model Lasswella przedstawia komunikowanie jako sekwen-
niej defmicji komunikowania interpersonalnego przydatne bę­ cję zdarzeń· zaczynających się od jednej osoby, a kończących się
dą modele i definicje powtarzające się w wielu poświęconych pewnym efek,tem, którego doświadcza inna osoba. Autor wyod-
temu tematowi opracowaniach. rębnił' w· nim· pięć. kluczowych elementów komunikowania:
Pojęcie „model" kojarzy się ze schematycznym, na ogół nadawcę, komunikat (przekaz), kanał komunikacyjny, odbior-
uproszczonym odzwierciedleniem wzorca relacji występujących cę i wpływ przekazu w postaci określonego efektu. Największą
w realnie istniejących zjawiskach. Model jest( ... ) rodzajem minite- słabością: modelu Lasswella jest to, iż przedstawia on komuni-
. orii, opisem p.rocesu i stąd jego wartość i użytecznośc wynika z przewidy- kowanie jak~ proces linearny, jednostronny, a nie interakcyjny.
,r~ .... ~---,.,
( L3 tJ '·\
\
,„ / J
!,j',j
~~
 18 .Komunikowanie frtterj1ersonalne I. Definicje 'i model komunikowania ·interpersonalnego 19

Takie linearne postrzeganie komunikowania traci z pola widze-; dzy ludźmi.· Po drugie .zakłada, iż szum istnieje tylko wew:q.ątrz 4
nia jeg~ kolistą, okrężną naturę i nie bierze pod uwagę faktu,::. przekazu., podczas gdy- na prze:_bieg procesu komunikowania
że każdy uczestnik procesu komunikowania interpersonalnego:· oddziałyv\rają także zewnętn:ne zakłócenia. Po trzecie model
·nieuchronnie pełni podwójną rolę·- nadawcy i odbiorcy. ·.·ten ma charakter mechaniczny, co przejawia się choćby w za-,
: stosow.anej w: nim terminoiogii (nadajnil<., odbiornik). Nie jeśt
Model S.hannona i Weavera·(1948) {· ona odpowiednia dó opisywania .interakcj_i :mi,ędzyosobowych:'
. '::: Modele późniejsze uni1:<-ają już tych. Śłabości.~ _ · ,. · ·
Model zaproponowany przez: :Shannon<;!- i Weavera obejmuje f., -.•-_
Miriio swokh niedoskonałości, ·obydwa modele stworzyły r6-
F
pię.ć podstawowych komponentów: źródło informacjj, nadaj~ dzaj schematów b:ędących dobrym p1,1.nktem wyjścia .do syste.-
nik,: odbiornik,. adresata. i szum (Warner,.· 1999, 21). Został onf: rnatycznego· myślenia o··k.om(lnikowaniu i- do tworzenia ,lep-
stworzqny do opisania komunikowania za pośrednictwem tele- L. szycłi modeli. '
... fonu i z tego punktu widzenia dobrze spełnia swoją -funkcję. r. .
'c
Oso~a tele~o1:11:jąca_ do_ kogo~_jest źró~łe~ informacji, _sam tele- Model~ -Schręmma (19:54)-
fon-Jest·nosnilhem mformaCJl trans1Ultującyrri-przekaz w posta-:- .· - ·· - _ _
ci sygnału elektrycznego, drugi telefon jest odbiotnikiem i za:.. c• Zainteresowania Wilbura Schramma oscylowały pomiędzy
mienia sygnał. w przekaz, który słyszany jest przez inną osobę(: -wei~bainym i fizycznym sposobem.o.pisywania komunikowania
(adresata). Sygnały radiowe i inne niezamierzone sygnały poja-1~ (Dobek..:Ostrowska, - 1999, 80..:_82).. V.V rezultacie stworzył on
wiające się w przewodzie telefonicznym stanowią szum, .któryF-~ztery modele komunikowania międzyosobowego. _ :
zakłóca przekaz, w związku z czym sygnał odebrany nie jest do-;; ·
- kładnie tym· samym, który został wysłany. ;;; _ ~~~~
i"'.

·~
źródło 2·:.
.informacji . _ nadajnik adresat < I
.„.
. -. . .I
przekaz sygnał sygnał przekaz Pierwszy model Schramroa·{l}, przypominający kanoniczny
' - nadany odebrany schemat Lasswelfa., zalzłada, żeje~na osoba koduje i przesyła
;, informacj_ę do ·drugiej osoby. ·· · -
........__
źródło
zakłóceń
.:_:~:

Kiedy rozszerzymy model Shannona i Weavera na pozatele..:;fa

foniczne-formy komunikowania, będziemy mogli dostrzecjegoi!
trzy podstawowe niedoskonałości i ograniczenia. Po pierwsz~i;!,
przedstawia on komunikowanie bardziej jako linearną sekwen-Ji
cję transmisji i odbioru niż jako dynamiczną interakcję pomię~ /t' ·
20 Ko11mnikowa.n-ie ·inierpersonalne I. Definicje i model komu:nikowa.nia inte'rjJersonalnego 21

. W dr:ugim modelu (2) Schramm podkreśla znaczenie obsza- .· pierwszym, który uchwycił istotę procesu komunikowania mię­
rów doświadczeń komunikujących się osób i wskazuje, że komu-. dzyosobowego, bowiemjego poprzednicy- Lasswell, Shannon
nikowanie może zachodzić tylko wówczas, gdy 'istnieje pewien . i Weaver _:.opisywali komunikowanie jako następujące po sobie
wspólny obszar doś:wiadczeń pomiędzy porozumiewającymi się: sekwencje zdarzeń, a nie jako proces. ·
osobami, Ta ważna konstatacja posiada dużą w<irtość heury- ': Ostatni model Schramma jest bardziej wyrafinowany i prze-
styczną - sugestia Schramma, że zakres wspólnoty doświadczeńj~ myślany niż poprżednie.,Wartość jego czterech modeli polega
w decydującym stopniu wpływa na jakość komunikowania, po-!LJ?.rzęde wszy~~m~-~a P~c:II<:r~~~~-~'?' ·Ź<=;, F:()munikowa::i~ jest .za~.
ciągnęła ·za sobą wiele nowyc:h badań i refleksji teoretycznych. V równo :erocese!E..J::i,k i interakcją. Jednak i one pom.'ijaJą wazne
'}'.: c~'hy~y~te~Ów i„k'h-;'Z:"i°~J~~~ego wpływu.. Póź~iejsze modele
,. naprawiają tę wadę.

i Moqel Berio (1960) ·

·.David Berlo (Watson i Hill, 1989, 21) zaprojektował model,
który koncentruje ·się na czterech podstawowych elementach
procesu komunikowania międzyosobowego: nadawcy, przeka-
zie, .kanale i odbiorcy. Ze względu na te cechy model Berło zna-
ny jest w literaturze tematu jako model SMCR (Sender-Mess-
Trzeci model Schramma (3) pokażuje, że każdy z komuni- age-Cha;nef-Receiver}..
kujących - zarówno nadawca (kodujący - mówc;a), jak i odbior-
ca· (dekodujący""'."' słuchacz), zaangażowany jest wproces.,.,..,,.,..,"~­

c
NADAWCA PRZEKAZ KANAŁ ODBIORCA
·nalnej intęrpretagi. UMIEJĘTNOŚCI UMIEJĘINOŚCI
KOMUNIKACYJNE WZROK i KOMUNIKACYJNE

I POSTAWY I ~
I
.POSTAWY
·, ·:'.·/··f

·::
B ~B
[~
:-.

SYSTEM· SYSTEM
SPOŁECZNY SPOŁECZNY
·Czwarty model (4), uważany przez samego Schramma za
najdoskonalszy, podkreśla dynamizm komunikowania między­

~I
osobowego, przedstawiając je jako cykl stałych interakcji po-
·między ludźmi. Ten ostatni model Schramma jest jednocześnie
I KULTURA .1 KULTURA
22 Koumn·ikowanie interpersonalne 1. Definicje i model komivnikowa:nia inte1-personalnego 23

Model SMCR zakłada, że źródło (nadawca) i odbiorca pozo- ' tjo

stają po.cl wpływem swojej wiedzy, postaw i umiejętności komu- ·,
nikacyjnyeh. Ponadto Berło wyodrębnia Wf>ływ systemów,
w których komunikujący się funkcjonują, tj. systemu społecz-.
nego i kultury. Każc;ly przekaz zawiera określoną treść i sposo-'.
by tzarówno potraktowania jej prz.ez komunikujących się, jak;;
i zakod.owania. pięć zmysłów ~ wzrok; słuch; dotyk, węchF
i smak - tworzy kanały komunikowania, poprzez które roz-k,;
przestrzeniane są informacje. i.
Model Berlo ·nie odzwierciedla dynamizmu komunikowania]..
tak wyraźnie, jak czwarty. model Schrarnrna; w tym sensie jestk
on bardziej od niego ~tatyczny. Mimo to model Berło ·posiada{
przewagę nad poprzednimi, bowiem najlepiej udaje mu się},
przedstawić całą złożoność komunikowania. Berło uwzględnia:' ,
w nim wiele komponentów - w tym systemy społeczne i kultu..:):
rę. Z tego punktu widzenia model Berło ma duże znaczeniejY
heurystyczne. ~·, ,
Najpoważniejszą wadą wszystkich wymienionych wyżej me+ - Już pierwsze spojrzenie na model wyjaśnia, dlaczego o~Łre­
delijest zawarte w nich założenie, iż pr<?ces komunikowania za-{; ślany jest on jako „model spirali". Jest to jec;len z najbar~ziej
czyna się w jednym punkcie i - przebiegając pq niewidocznych{': abstrakcyjnych modeli, jakie kiedyko~wiek' stworzono, ponie-
odcinkach, kończy się na ostatnim. Analizując te modele, rnoż-ji:: waijego autor nie sil.il się na dokładne przedstawienie cechlko-
na sobie łatwo wyobrazić obraz informacji pokonującej prze-f' munikowania. W spirali nie zaznacza się nawet ich istniepia.
strzeń powietrzną, np. od strony lewej do prawej. ) Główna zaleta tego modelu polega ·na wyraźnym ukaz~niu
;·cykliczności procesu komunikowania. Jest t0 procesiza-
Model Dance'a (1967) ;,", wsze postępujący naprzód, choć jednocześnie zaznaqająl się
·.. · w riim fazy regresji. Model podkr~śla zatem dynamiczny aha-
Ostatni model, któremu warto się przyjrzeć bliżej, został zapro-;J;;; rak.ter komunikowania interpersonalnego. Pr~:>ees nieustannie
ponowany przez Franka E.X.Dance'a (Stankiewicz, 1998, 64). fi. się rozwija, postępuje naprzód-to, co w danym rnornencie1po-
'F! ~edzieliśrny, 'pozostaje pod wpływem tego, co wydarzyło/ się
\·; wcześniej. Spirala przedstawia komunikowanie jako pnj>ces
\j~ o określonej przeszłości i przyszłOści - każda interakcja wpł)rwa
:K~ na następne', podczas gdy ona sarna pozostaje pod wpływ-em
t;t ·minionych.
~ •
I I

~ I

24 Ko11mnikowanie interpersonalne
1.1. Model i definicja sy.ntetyczna
Ujawnione w pierwszych modelach postrzeganie komuni-:-
. kowania jako procesu linearnego ma jednak charakter wyraź­
nie ograniczony, ponieważ nie uwzględnia kolistej natury ko-
munikowania i nie bierze pod uwagę, że każdy uczestnik tego
procesu pełni nieuchronnie podwójną rolę - nadawcy i odbior-
cy informacji. Ten aspekt komunikowania wymaga wyjaśnienia
w każdym werbalnym lub graficznym opisie komunikowania,
a to oznacża konieczność skonstruowania zupełnie nowego
modelu i definicji.
Jednym ze sposopów definiowania ·komunikowania inter-
personalnego jest porównanie go. z innymi formami komuni-
kowania. Czyniąc to, moglibyśmy określić, ilu ludzi jest zaanga-
żowanych, jak fizycznie blisko pozostają wzajemnie wobec sie-
bie, ile zmysłowych kanałów jest wykorzystywanych, jaki rodzaj
sprzężenia zwrotnego jest dostarczany. Komunikowanie inter-
personalne różni się od innych form komunikowania tym, że
zaangażowanych tu jest mniej uczestników - uczestnicy inte-
rakcji znajdują się wobec siebie w bliższej odległości, wykorzy-
stywanych jest wiele zmysłowych kanałów, a. sprzężenie zwrot-
ne jest pełne i natychmiastowe.
Myers i Myers (1992, 15) proponują następującą definicję:
Interpersonalne komunikowanie jest wszechobecnym, ciągłym, przewi-
dywalnym, wielopoziomowym: dynamicznym procesem wymiany zna-
czeń w celu bardziej efektywnego kier.owania naszym życiem, a Hulett
(cit: Fesnak, 1983, 21) lapidarnie określa komunikowanie jako
( ... )rodzaj zachowania interpersonalnego.
Adler i .inni (1998, 14) podkreślają, że komunikowanie jest
wymianą przekazów: Komunikowanie może być określone jako rozwi-
jający się transakcyjny proces, w którym jednostki wymieniają przekazy,
których znaczenie pozostaje pod wpływem historii danego związkit i do-
świadczeń jego uczestników.
Lustig i Koester (1993, 34) definiują komunikowanie inter-
personalne jako formę komunikowania, obejmującą małą liczbę osób,
i·--·
I
I
\ ..
I. Definicje i model komii.nikowania interpersonalnego 25
które mogą wchodzić ze sobą wyłącznie we wzajemną i·nterakcję i które
na skutek tego posiadają zdolność z~równo dostosowania swoich prze-
kazów do. siebie, jak i natychmiastowego uzyskania od siebie obrazu in-
t~rpretacji tych przekaŻów.
Nęcki-i Awdiejew (Nęcki,1996, 109) zakładają, że głównym
motywem i celem komunikowania interpersonalnego jest ko-
ordynacja działań uczestników interakcji: Komunikowanie inter-
personalne to podejmowana w określanym kontekście wymiana werbal-
nych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów (symboli) w celu osiągnię­
.. \
cia lepszego poziomu współdziałania.
i
.Przeqstawiony poniżej model syntetyczny komunikowania
interpersonalnego jest nie tylko bardziej kompletny niż mode-
le .linearne, model Berło i spirali Dance' a, ale - co ważniejsze -
dokładnie określa,· czym jest ten podstawowy rodzaj komuni-
kowania. Pozwala przyjąć, że komunikowanie interpersonalne
jest procesem przekazywania i odbierania informacji pomię­
dzy dwiema osobami lub pomiędzy małą grupą osób, wyWO·
łującym określone skutki i rodzaje sprzężeń zwrotnych.
KONTEKST .KOMUNIKĄCYJNY
Szum Szum
Obszar doświadczeń
Efekt
Szum Szum
szum
I ·'
I Sprzężenie zwrotne
Model syntetyczny komunikowania interpersonalnego
26 Ko11twrdkowanie interpersonalne
Komunikator (nadawca-odbiorca)
Komunikowanie interpersonalne angażuje co najmniej
dwie osoby. Każda z nich. tworzy (koduje) i wysyła informacj_e
(pełni funkcję nadawcy), ale jednocześnie przyjmuje i dekodu..:
je informacje (pełni funkcje odbiorcy). Łączny termjn ·konrnni-
kator, oznaczający nadawcę i odbiorcę, wykorzystany jest tutaj
do podkreślenia, że te dwie funkcje pełnione są jednocześnie·
przez każdą osobę zaangażowaną w komunikowanie inte_rper-
sonalne. Kilka zwią,zanych z tym zagadnień wymaga dodatko-
we.go wyjaśnienia.
Po· pierwsze - kom.unikowanie interpersonalne nie może
mieć miejsca z samym sobą. Ten rodzaj porozumiewania okre-
śla się jako komunikowanie intrapersona.J.ne (wewnątrzos.obo­
we lub „wsobne"). Zrozumienie zasad ~omunikowania się z sa-
mym sobąjest sprawą podstawową, jeśli chcemy w pełni zrozu-
mieć proces komunikowania interpersonalnego. I chociaż te ·
dwie formy są ze sobą ściśle· powiązane, na razie, dla większej
jasności, potraktujemy je oddzielnie.
Po drugie - komunikowanie interpersonalne jest nie tr.lko
zgodne .z naturą człowieka, .ale też jest jedną z jego najważniej­
szych potrzeb. Komunikowanie się ze zwierzętami, maszynami~
ko1nputera1ni itp. nie jest, rzecz jasna, komunikowaniem inter-
personalnym.
Po trzecie - komunikbwanie interpersonalne zachodzi po-
między dwiema osobami lub małą ich grupą. Taka definicja wy-
klucza z naszych rozważań komunikowanie masowe.
Kodowanie - dekodowanie
W teorii komunikowania czynność tworze:p.ia informacji, np.
mówienia lub pisania, ~kreśla się terminem kodowania,, zaś
proces rozumienia informacji - dekodowania. Przesyłając my-
śli drogą fal dźwiękowych, wkładamy je w rodzaj kodu, co
określamy właśnie jako kodowanie. Odbieranie za pośrednie-
1. Definicje i model komunikowania interpersonalnego !! 27
twem fal dź~iękowych sygnałów ·i tłumaczenie ich jest wyjbo-
waniem ich z kodu - proces ten,określamy jako dekodowa!m.e.
Tak więc· czynności kodowania i dekodowania przebiekają
w świadomości uczestników procesu komunikowania ró~no­
cześnie i łączny termin kodowanie-dekodowanie stosovJany
jest tutaj dla wyrażenia tej ważnej i. nieuniknionej podwóJnej
funkcji.
Kompetencja i wykonanie
Kiedy· mówimy „kompetencja lingwistyczna", określ~my
w ten sposób znajomość języka i jego trzech podstawowychipo-
ziomów: fonologicznego, semantycznego i syntaktyczn?go.
Oznacza to znajomość dźwiękowego systemu języka;· rozu.rPie-
nie i umiejętność definiowania znaczenia poszczególnych słów;
znajomość sposobów, w jaki pojedyncze, indywidualne dźvJięki
są łączone; jak tworzyć ze słów formy mnogie, przypadki i oso-
by; znajomość tego, jak różne słowa mogą wiązać się w więl~sze
formy np. zdań pytających lub oznajmujących. Znajomość tych
elementów pozwala tworzyć i kompletqwać struktury zdaniowe.
· W ramach kompetencji komunikacyjnej kompetencja lingwi-
styczna stanowi podstawę, ale przy tym chodzi też o coś więcej.
Kompetencji językowej musi towarzyszyć kompetencja społecz­
na, czyli znajomość społecznych zasad interakcji komunikdcyj-
nej. Zasady te mogą obejmować znajomość odpowiednich do: da-
nej sytuacji fo~m zachowań i sposobów zwracania się do si~bie,
stosunek do kobiet i ludzi starszych, zachowanie się w relacjach
z przełożonym lub podwładnym itp. Problem zasad w korrł.pe­
tencji korimnikacyjnej obejmuje zatem takż.e znajomość tego; jak
dostosować komunikowanie do podstawo'Wych kontekstów sytu-
·acyjnych, osób, z którymi wchodzimy w interakcje, i wielu jesz-
cze innych elementów składowych (Korporowicz, 1993). I
Kompetencja k9munikacyjna to także znajomość niewerbal-
nych zasad interakcji, tzn. wiedza o tym, kiedy należy. milczeć,
a kiedy mówić, czyli w jakich sytuacjach milczenie jest niezr~cz-
28 K.ormmikowa:nie interpersonalne
ne i niestosowne, a _w jakich uważane za właściwą i pożądaną
formę zachowania; czy stosowne jest publiczne dotykanie ko-
goś i wyciąganie ręki na powitanie; jaka winna być intonatja,
barwa i ustawienie głosu; kiedy można się emocjonalnie odsło­
nić, a kiedy lepiej jest zachować rezerwę itp. Wykonanie odno.;
si się do aktualnie realizowanego sposobu nadawania i odbi~­
rania przekazu zarówno werbalnego, jak i niewerbalnego.
Podczas gdy kompetencja związana jest ze znajomością ele-
.rnentów i zasad wchodzących w skład języka i zachowania, to .
wykonanie i realizacja wiążą się z zastosowaniem tych elemen-
tów i zasad w aktualnie odbywającym się procesie wysyłania
i odbierania .tych informacji. Takie podejście do problemu
kompetencji prezentują np. Chomsky, 1965; McCroskey, 1982;
Phillips, 1984; Polyshyn, 1973 (cit.: K.napp i Miller, 1985, 173).
Odnoszą oni zatem termin kompetencja. tylko do kognitywne-
go aspektu działania. Dla nich oznacza to zdolność jednostki do
rozumienia lub/i prezentowania wiedzy na temat, jak dane ce-
le mogą być osiągnięte; zaś określenia w rodzaju zachowanie,
działanie lub umiejętności służą opisaniu procesu zastosowa:-
nia tej wiedzy w praktyce, czyli behawioralnego aspektu re.ali-
zacji celów.
Niez~leżnie· od powyŹsżego rozróżnienia wielu autorów _pi-
szących na temat skuteczności komunikowania posługuje się
terminem „kompetencja komunikacyjna" na określenie obu
zagadnień, tzn. znajomości zasad skuteczne·go komunikowania
(co nazwałem właśnie „kompetencją" lub „kompetencją w węż­
szym znaczeniu") oraz zręczności; wprawy lub zdolności do za-
stosowania tych teoretycznych zasad w konkretnych sytuacjach
interakcji międzyosobowej (o określiłem jako „wykonanie"
i „realizacja"). Odrzucają oni przedstawione powyżej rozdwoje-
nie, uznając, że „kompetencja'' jest pojęciem złożonym, ozna-
czającym zarówno kognitywny, jak i behawioralny wymiar ko-
munikowania (np. Allen i Brown, 1976; Rymes, 1974; Wie-
rnan, 1977; Wiernan i Backlund, 1980; cit.: Knapp i Miller,
1985, 174). Przy takim ujęciu terminy „kompetencja" i „wyko-
1.. Definicje i model komu:nikowania interjJersonalnego 29
nanie" są równorzędne, co oznacza, że każdy, kto posiada kom-
petencję, automatycznie jest kompetentnym uczestnikiem pro-
cesu ko'munikowania interpersonalnego.
Mimo że różnica pomiędzy wymiarem kognitywnym (kom-
petencją) a behawioralnym {Wykonaniem) nie zawsze bywa wy-
raźna i zasadnicza, to jednak rozróżnienie tych ·dwóch pojęć
po~wala lepiej zrozumieć, w czym tkwi tajemnica skutecznego
·porozumiewania się.
Po pierwsze - kompetencja jest. niezbędnym warunkiem
skutecznego wykonania. Oznacza to, że aby móc się skutecznie
komunikować, trzeba posiadać stosowną wiedzę, inaczej mó-
wiąc -.właśnie kompetencję.
Po drugie - kompetencja nie jest przenoszona bezpośrednio
lub automatycznie w wykonanie. N a poziomie języka można zi-
lustrować to w następujący sposób: mimo znajomości grama-
tycznych zasad języka i tak od czasu do czasu popełniamy błę­
dy - np. mówimy zbyt szybko, niepotrzebnie stosujemy po-
I •
dwójne przeczenie, co zmienia sens wypowiedzi, łamiemy re-
guły składni i gramatyki. W rzeczywistości wykonanie jest po-
łączeniem kompetencji i innych czynników: poziomu uwagi,
skupienia, poziomu motywacji i zmęczenia, zaangażowania, za-
interesowania, obawy, niepokoju itd. W konkretnej sytuacji,
nawet jeśli ·doskonale wierny, jak ńależy postąpić i co powinni-
.śrny zrobić (np. witając się z osobami starszymi i: kobietami czy
też zdając ustny egzamin), i gdy potrafimy wyobrazić sobie sie-
bie realizujących te zasady, nasze wykonanie tak dalece odbie-
ga od przyjętych wzor~ów, że postrzeganie samych siebie jako
ludzi kompetentnych w żaden sposób nie przystaje do rzeczy-
wistości. Dzieje się t~k dlatego, iż każdej sytuacji komunikacyj-
nej, podobnie jak w języku, towarzyszy ogrornha ilość czynni-
ków kształtujących ową kompetencję, np. czyjaś wstydliwość
lub nerwowość może powstrzymać go od zadania komuś pyta-
nia o przynależność etniczną, religijną lub o poglądy politycz-
ne; złe samopoczucie czy ból głowy nie pozwalają dokładnie
skoncentrować się na treści rozmowy itp.
30 Konmnikowanie interpersonalne
Po trzecie - kształtl!jemy
i rozwijamy kompetencję przez ca-
łe życie. Chociaż jejpodstawowych zasad uczymy się dość wcze-
śnie, bo pomiędzy 10. a 12. rokiem życia, to potem wciąż do-
skonalimy i precyzujemy znajomość reguł niezbędnych do ko-.
munikowania się z innymi ludźmi.
Po czwarte - i być może to jest najważniejsze - jeśli pragnie-
my udoskonalić nasze wykonanie, tzn. jeśli chcemy komunik.o-·
wać się skuteczniej, nasze starania powinny zmierzać w dwóch
kierunkach. Pierwszy to zdobywanie wiedzy, jak przebiega pro-
ces efektywnego komunikowania. Drugi polega na zastosowa-
niu tej wiedzy w TÓŻnych sytuacjach w praktyce. Okazji do wy-
próbowania ko1npetencji w działaniu dostarczają codzienne
kontakty z innymi osobami, różne sytuacje komunikacyjne. Nie
możemy uniknąć angażowania się w nie, ponieważ jako istoty
społeczne nie możemy istnieć bez komunikow~mia.
Kompetencja komunikacyjna to wiedza plus wykonanie,
tzn. znajomość werbalnych i niewerbalnych zasad interakcji
(wiedza) oraz umiejętność efektywnego zastosowania tych za-
sad w konkretnej interakcji i sytuacji (wykonanie), w roli
nadawcy i odbiorcy.
Przekazy
Po to, by mogło zaistnieć
komunikowanie, informacje - sy-
gnały będące dla odbiorcy bodźcem muszą być wcześniej wysła­
ne. Sygnały przybierają różne formy, w zależności od analizo-
wanego systemu komunikacyjnego. Informacje te mogą mieć
postać bodźców słuchowych, wizualnych, dotykowych, zapa-
chowych lub smakowych; najczę§ciej bywają kombinacją kilku
z nich. Komunikowanie interpersonalne nie ogranicza się jedy-
nie do komunikowania ustnego, może się ono także odbywać
za pośrednictwem gestów,' dotyku, zapachu, smaku. Ubranie,
które nosimy, sposób chodzenia, drże.nie rąk, uczesanie, nakry-
cie głowy, uśmiech i sposób siadania, marszczenie brwi, rodza-
je min - każdy z tych sygnałów może być dla odbiorcy cenną in-
I
.,I
{;,(
1. Definicje i model komunikowania. interpersonalnego 31
formacją. W~zystko, co dotyczy danej osoby, składa się na kbm-
plet informacji,. które w komunil~owaniu interpersonalnymi od-
grywają taką samą -jeśli nie większą - rolę jak przekazy wer-
balne. Informacje te nie mu·szą być przekazywane intencjo~al­
nie. ··Poprzez mimowolne wysuwanie języka, drapanie się;"C:ha­
iakterystyczny zapach ciała lub J;].erw~:n~re tiki także przekaz:uje-
. my otoczeniu sygnały. ·
Kanał
Kanał komunikow~ia spełnia funkcję mostu łączącego ~ró­
dło informacji (nadawcę) z odbiorcą. Każdy przekaz niosący syknał
wymaga swojej własnej drogi, poprzez którą transmitowany jesf od
nadawcy do od~iorcy ( ... ). Kanały mogą być fizyczne (nasze głosi,, lub
· · ciała), techniczne (telefon) fob społeczne (nasze szkoły, media itd.)„ Po-
dobnie jak przepusty wodne,. kanały muszą być sprawne i drożne, a 'cza- 4
sem muszą być naprawiane. W środowisku biznesu lub instytucji kana-
ły mogą być wertykalne, hierarchiczne, formalne i głównie jednostbn-
I .. ne - od szefa w dół, lub horyzontalne, demokratyczne, nieformqlne,
;
dwzistronne, jak pomiędzy współpracowniką,mi i grupami wykonuj,ący-
,. rni wspólne zadania (Watson i Hill, 1'989, 32)..
1
Komunikowanie odbywa się zwjkle za pośrednictwem wię­
c<=:j niż jednego kanału - najczęściej dwóch, trzech lub czte~ech
jednocześnie ..w sytuacjiface-to-face kanałami są narządy zmy-
słów: jednocześnie mówimy i słuchamy (kanał wizualno-foriicz-
I ny), ale także gestykulujemy i odbieramy różne sygnały w~ro­
1.
I
kowe (kanał gestykulacyjna-wzrokowy); wydzielamy też zapach
i czujemy zapach drugiej osoby (kanał chemiczno-węchotvJ).
.Często dotykamy innych i w ten sposób również coś przeką.zu­
jemy (kanał skórno-dotykowy) .. Chociaż bodźce inoże odbi~rać
wszystkie pięć zmysłów, w procesie komunikowania najczęściej
I
zaangażowane są trzy z nich: słuchu, wzroku i dotyku.
Inny sposób kategoryzowania kanałów związanyjest z ppję­
ciem środków komunikowania. w ramach tej kategorii może­
my wyodrębnić ·kanały: face-to-face, telefoniczny, elektronic~ny,

32 Kornu:nikowanie inte1personalne
. ·.i
pocztowy, filmowy, tel~wizyjny, radiowy, sygnały dymne, telex,
telegraf, e-mail - żeby wymienić tylko najważniejsze.
Każdy kanał ma swoją ograniczoną, górną przepustowość
lub pojemność· kanałową, która określa, jaką ilość informacji.·
dany system komunikacyjny może transmitować w określonym
czasie. Przepustowość kanału mierzy się, porównując informa-
cję „na wyjściu" z informacją „na wejściu". W teorii informacji'
pojemność kanałowa nie jest liczbą symboli, które kanał trans-
mituje, ale raczej informacją, którą kanał może transmitować
(Weaver, 1949; s. 106). Oczywiście wszystkie kanały - elektro-
niczny, mechaniczny lub osobowy posiadają swoją górną, ogra-
niczoną pojemność. Np. 9czy człowieka w
danym czasie mogą
rozpoznać i transmitować o wiele więcej informacji, niż mózg
jest zdolny przetworzyć, zachować i przekazać. W przypadku
komunikowania masowego pojemność kanałowa jest także
ograniczona przez przestrzeń lub czas dostępny nadawcy.
. __
Szum informacyjny
Szum lub interferencja występuje we wszystkich systema<;:h
komunikowania, niezależnie od tego, jak zostały zaprojektowa-
ne i jakie mają parametry techniczne. Szum jest każdą formą
zakłócenia lub/i zniekształcenia przekazu, utrudniającą pro-
ces odbierania lub przekazywania informacji. Szum informa-
cyjny definiowany jest jako coś dodanego do sygnału, co nie
jest zamierzone przez nadawcę lub źródło informacji. Pojęcie
to wprowadzili do nauki o komunikowaniu C. Shannon i W.
Weawer. W teorii komunikowania „interferencja" i „szum" są
terminami synonimicznymi, przy czym „interferencja" jest po-
jęciem bardziej precyzyjnym, ale określenie „szum" jest bar-
dziej rozpowszechnione, ponieważ jako pierwsze zostało zasto-
sowane w badaniach nad telekomunikacją.
Szum może być do takiego stopnia obecny w danym syste-
mie komunikowania, że informacja odebrana zasadniczo różni
się od informacji nadanej. Może on powstawać na każdym eta-
''i ..
. ~·
'i'
_J .•
1. Definicje i rnodel kormi~nikowania interpersonalnego 33
pie procesu iwmunikowania, np, ·u nadawcy - jako niewyraźny
sposób mówienia, w kanale - ja,~o rodzaj zakłócenia atmosfe-
rycznego,' które zniekształca przesyłane fale radiowe, u odbior-
cy - jako przytępiony słuch, a w komunikowaniu pisanym - ja-
ko niewyraźny druk. Szum może także przybierać formę roz-
praszania uwagi słuchaczy na skutek_jakiejś maniery językowej
mówcy- jest zakłóceniem dodanym do sygnału, ale niezamie-
rzonym przez nadawcę informacji.
Szum jest zawsze obecny w każdym systemie komunikowa-
nia, a jego skutki mogą być ograniczone (ale nigdy całkowicie
_ wyeliminowane), np. poprzez wzmocnienie siły sygnału lub
ograniczenie wpływu redundancji (czyli nadmiaru informacji)
na przekaz.
Istnieją co najmniej cztęry rodzaje szumu:
·,, a) szum :fizyczny (zewnętrzny. lub mechaniczny) fizycznie
.i zakłóca przesyłanie lub odbieranie sygnałów. Warkot włączone­
:,·
.. go s_ilnika samochodowego, szl,lm pracującego wentylatora lub
l komputera, seplenienie spikera lub słoneczne okulary na nosie
.j
rozmówcy - wszystko. to może być potraktowane jako rodzaJ
Ii· szumu· fizycznego w tym sensie, że czy:p.niki te zawsze współwy­
stępują w procesie przekazywan,ia sygnałów od jednej osoby do
drugiej. ·
Pamiętajmy np., że zbyt duże _stężenie dymu papierosowego
II w· zatłoczonym pomieszczeniu może sprawić, że słuchający ma
trudności ze skoncentrowaniem swajej uwagi na wypowiedzi.
i
Podobnie rodzajem szumu fizycznego piogą być także przy-
r
ciernniom:! okulary. Zauważmy, że kontakt z osobą skrywającą
I! .
t
... oczy za szkłami okularów jest utrudniony. Okulary uniemożli­
wiają bowiem odbieranie i przekazywanie niewerbalnych, mi-
I micznych reakcji, wśród których ruchy i wyraz oczu oraz partii
I
I mięśni twarzy otaczających oczy odgrywają bardzo ważną rolę
i w nadawaniu całościowego znaczenia i uwiarygodniania prze-
kazów werbalnych.
Szum fizyczny jest także obecny w komunikowaniu pisem-
nym, a składają się nań np. kleksy i plamy na tekście, druk

34 Ko1mmikowanie inlerpe1-sonalne
przebijający z odw-_r.otnej strony i Utrudniający odczytanie tek-
stu, zmarszczki na papierze i wszystko to, co przeszkadza czyta-
jącemu w odebraniu informacji wysłań.ej przez piszącego ..
Nowoczesne technologie, w tym np. lepsza akustyka, poma-
gają zmniejszyć wpływ ·tego rodzaju szumu;
b) szum psychiczny (lub szum wewnętrzny) ma swoje źró-
. dło w psychice komunik.;_tora i zakłóca jego z~olność do precy-
zyjnego wyrażania lub rozumienia przekazu. Obejmuje różne
formy zakłóceń psychicznych wywołanych określonym nasta-
wieniem: od negatywnego (uprzedzenie i nieprzychylność) po
skrajnie pozytywne (całkowity brak krytycyzmu i uwielbienie).
Z~wiera się w nim także krytyczna ocena drugiej osoby, poczu-
cie wyższości lub kompleks niższości. Fiske (19.99, 2~?) twierdzi,
że szumem są także myśli, bardziej interesujące niż przekaz wysyłany
przez nadawcę. Do szumu psychicznego zalicza się także ograni-
czoność intelektualną lub brak spostrzegawczości, które to ce-·
chy nierzadko uniemożliwiają tworzenie bądź odebranie infor_-
macji w całości lub „gubią"· najistotniejsze jej elementy.
c) szum semantyczny definiowany jest jako ( .. .) każde nieza-
mierzone przez nadawcę komunikatu, ale wpływające na jego o.dbiór,
zaburzenie znaczenia (Fiske, 1999, 24). Powoduje on, że odbior-
ca pozbawiony jest możliwości zrozumienia lub uchwycenia za-
mierzonego przez nadawcę znaczenia. Skrajny przypadek to·
sytuacja, gdy uczestnicy interakcji komunikacyjnej mówią róż­
nyrnijęzykami. Zwyklejednak szum semantyczny powstaje na
skutek posługiwania się złożorią lub wysoce wyspecjalizowaną
terminologią, np. techniczną lub naukową, bądź też żargonem
środowiskowym, np. Ferszlus trzeba roztrajbować ( ... ) Bo droserkla-
pa tandentnie blindowana i ryszksztosuje. ( ... )A teraz pufer trzeba Za-
chować, czyli dać mu szprajc, żeby śtender udychtować (Tuwim J. cit.:·
Rospond S. i Wieczorkiewicz B., 1969, 80-81). Formy te spra-
wiają, że słuchający albo w ogóle nie rozumieją znaczenia pr?:e-
kazu, albo są w stanie zrozumieć tylko nieznaczną jego część,
mogą mu też nadawać całkowicie sprzeczne z intencjami
nadawcy znaczenie.
4.
1. Definicje i model ko'llmnikowania interpersonalnego 35
d) s~m fizjologiczny odn·osi się do stanu organizmh i obej-
muje czynniki biologiczne u JJ.adawcy lub odbiorcy, któ:rle zakłó­
cają dokładną recepcję lub ekspresję, np. choroby, zmęczenie,
problemy z artykulacją, uszkodzenie narządu słuchu hib wzro- ·
· ku lub złe są.mopoczucie mówcy (nie jest zdolny do dclkładne- 1
go przekazania informacji) itp.
Ważną.sprawąjest uświadomienie sobie, że szum w ~omun.i­
kowaniu jest nieuniknioną przeszkodą i że wszystkie ~ytuacje
komunik~cyjne zawierają kilka jego rodzajów. Jeśli za;tem nie
można szumu całkowicie wyeliminować, to przynajmniej nale-
ży dążyć do zredukowania go, a przez to do zrninima~owania
jego negatywnych. skutków. Dbając o precyzję języka, doskona-
ląc umiejętność przesyłania i odbierania przekazów nięwerbal­
nych, pogłębiając zdolności percepcyjne, w tym także :idolność
empatii, możemy skutecznie minimalizować niepożąd:ane ne-
i gatywne efekty szumu występującego w każdym przypadku ko-
I
.1 munikowania interpersonalnego. '.
·1 Je:dną z powstałych na skutek szumu informacyjnęgp barier
I
I jest(utrata części inforinacji, czyli entropia przekaz~ 1 Pojęcie
I
i „entropii" JJ.awiązuje do drugiej ząsady termodynamikf i ozna-
cza tendencję systemu do stawania się coraz bardziej chaotycz-
1
nym i niezorgan.izowanym. Zastosowanie termodynamiki w teorii
informacji wynika z niezbitego faktu: generowanie, prze!Jztałcenie
i otrzymanie informacji wymaga zawsze strat energii. Trzeba rozhodo-
waćjakąś energię, aby napisać zdanie albo je wygłosić, przesłać na od-
ległość przewodami czy przez radio i wreszcie informacje poz'tłać w ja-
kiejś formie - pisze Kowalczyk (1981, 21). W przypadku komu-
nikowania entropia przekazu oznacza, że pokonując drogę od
nadawcy do odbiorcy, sygnał wykazuje skłonność do roŻprasza­
nia się i ulatniania, utraty energii- załamuje się i staje się coraz
słabszy, np. im więcej osób uczestniczy w zabawie w „głiichy te-
! lefon", tym bardziej informacja odebrana na końcu różilii się od
tej nadanej na początku. Ogólnie entropia jest tendencją prze-
II kazu do tracenia wartości (energii) informacyjnej w I trakcie
!
I
procesu jego transmitowania od nadawcy do odbiorcy.
l
I'
i
.;
,j~I.·-
36 Kormmikowanie intmpersonalne
Entropia mierzon;:i. jest stopniem niepewności odbiorcy co
do przekazów komunikowanych przez nadawcę - jest wysoka,
kiedy liczba możliwych przekazów i zawartych w nich znaczeń
jest duża, a niska, gdy liczba możliwych przekazów i znaczeń.
jest mała.
Jak twierdzi Weaver, termin „informacja" wykorzystywany
jest często w mylny sposób. Najważniejsze, by nie mylić infor~
macji ze znaczeniem. Każdy z nas przydaje swoje własne zna-
czenie do odbieranej informacji. „Znaczenie" jest pojęciem
kluczowym w komunikowaniu interpersonalnym, ponieważ
jest ono dla odbiorców ekstraktem przekazu. Zgodnie z tezą
Weavera (1949, 100), informacja w znaczeniu matematycznej
teorii komunikowania lub teorii informacji odnosi się tylko
w niewielkim stopniu do tego, co powiedziałeś - bardziej do te-
go, co mogłeś powiedzieć. Informacja staje się miarą naszej
wolności wyboru w selekcjonowaniu transferowanego przeka-
zu. Informacja, w znaczeniu teorii informacji, jest bardzo po-
dobna do entropii w fizyce -jest ona miarą stopnia przypadko-
wości. Entropia jest niepewnością lub dezorganizacją sytuagi:
W teorii informacji jest ona kojarzona ze skalą czyjejś wolności
wyboru, gdy ktoś konstruuje przekaz.
Wysoce zorganizowany przekaz nie posiada wysokiego po-
ziomu przypadkowości, niepewności lub możliwości wyboru.
W takim przypadku poziom entropii lub informacji jest niski,
ponieważ istnieje prawdopodobieństwo, że w trakcie .recepcji
wszystkie zagubione części przekazu zostaną uzupełnione
przez odbiorcę. Np. z powodu wysokiego poziomu zorganizo-
wania języka (entropia) odbiorca znający jego zasady jest w sta-
nie skorygować popełniane błędy gramatyc.zne. Osoba zapo-
znana z danym tematem ·może dostrzec zagubione elementy
w kanale informacyjnym. Warto wziąć pod uwagę zastosowanie
tej zasady do mierzenia czytelności kanałowej.
Jak można się domyślić, ta część przekazu? która nie jest en-
tropią lub informacją, nazywana jest redundancją. Redundan-
cja jest definiowana jako część przekazu, która jest określana
·i'I
1. Definicje i .model ko11i1.1.nikowania interpersonalnego 37
przez wolny wybór nadawcy. W teorii" informacji redundancja
to ilość przekraczająca wymagane- do rozwiązania problemu .
minirnm:h. Bardziej formalnie - ilość w wiadomości minus ilość
bitów faktycznej informacji. Obecnie nadmiarowość jest cechą
kaźdego systemu informacyjnego przesyłającego jakieś dane .
·cyfrowe. U suwanie nieprzydatnej redundancji to kompresja
danych. Zarówno mowa, jak pismo zawierają nadmiarowe in-
formacje. Człowiek jest dzięki temu w stanie zrozumieć częścio­
wo zniszczone napisy oraz niewyraźną mowę. Dodatkowo nad-
miarowość bywa stosowana do podkreślenia znaczenia. Niecelo-
wa nadmiarowość,jal<. dzień dzisiejszy, okres czasu czy miesiąc lipiec,
jest uważana za niezręczność językową. Celowa redundancja
danych jest stosowana w celu ułatwienia odtworzenia ich po
częściowej utracie czy uszkodzeniu lub też do wykrycia takiego
uszkodzenia. Redundancja jest niezbędna w tym sensie, że jeśli
pewna część przekazu zostanie zagubiona, będzie on mógł być
uzupełniony (Weaver, 1949, s. 104). Kiedy posługujemy się ję­
zykiem polskim, około połowa naszych wyborów kontrolowana
jest przez naturę języka i wpisana w jego reguły gramatyczne,
w zasady posługiwania się nimi. Redt;mdancja może być wyko-
rzystywana do zrównoważenia szumu w kanale komunikacyj-
nym. Fakt, że przekaz jest w około 50 % redundantny, umożli­
wia skorygowanie błędów w przekazie, który został odebrany
Ża pośrednictwem wypełnionego szumem kanału. Jednak za-
gadnienia kluczowe, ważne podczas transmitowania przez za-
szumiony kanał, często są powtarzane (forma redundancji)
w celu zapewnienia dokładnej ich recepcji (np. „przylatujemy
w piątek, powtarzam - przylatl.tjemy w piątek!"). Redundancja
jest miarą pewności lub przewidywalności. Im bardziej redun-
dantny jest przekaz, tym mniej informacji w sobie zawiera.
Czasem jednak wzrastająca redundancja może zwiększać
I
sprawność i wydajność systemu komunikacyjnego.
I
1
Szum zwiększa niepewność i, paradoksalnie - zwiększa in-
formację. Zgodnie z tezą Weavera (1949, s.109), informacja
może posiadać dobrą lub złą konotację. Szum jest fałszywą lub
t
t
.i
38 Ko1minikowa.nie intmpersonalne
nieautentyczną inforn.iacją. Dla nadawcy wysoki poziom nie-
pewności lub wolności wyboru (entropia) jest czymś pożąda-
nym, ale z punktu widzenia odbiorcy niepewność z powodu
błędów lub zakłóceń jest czymś niepożądanym. Aby zdobyć
użyteczną informację, odbiorca musi od~zielić fałszywą infor-
mację (szum) od 6debranego przekazu.
Z punktu wi(!zenia odbiorcy szum może być tak~e konku..:
rencyjnym bodźcem istniejącym na zewnątrz kanału. Oczywi-
stymi przykładami są nisko lecące samoloty, zakłócające dźwięk
transmisji radiowej, płaczące dziecko, szczekający pies lub kłó­
cące się głośno osoby.
Szum może także przybierać formę szeleszczenia papierka-
mi w kinie lub zachowania wykładowcy, która - ubrana w prze-
świtującą bluzkę i krótką spódniczkę - systematycznie spóźnia
się na zajęcia. Kobieta oczywiście przekazuje informację, ale
z jej punktu widzenia nie jest to informacja zamierzona. Ko-
munikator musi zatem zwiększyć poziom redundancji w wykła­
dzie (zwykle przez podkreślenie pewnych punktów), by ograni-
czyć szum przynoszony przez zakłócające źródło.
Uczestnicy komunikacji zwykle usiłują zredukować, na jle
jest to możliwe, poziom szumu w swoim przekazie. Ten szum
może być ograniczony poprzez zwiększenie redundancji. Sztu-
ka utrzymania właściwej równowagi pomiędzy entropią a re-
dundancją jest tym, co decyduje o kompetencjach dobrego
nadawcy, gdyż w istocie prowadzi do zapewnienia równowagi
pomiędzy przewidywamością i nieprzewidywalnością. To z ko-
lei zaczyna być funkcją tego, jak nadawca definiuje, czego ocze-
kują odbiorcy, co mogą odebrać i czego oczekuje nadawca.
Wszystkie te elementy winny być - oczywiście w ramach ogra-
niczeń lub cech danego środka - wykorzystane do usprawnie-
nia komunikowania.
Kiedy tempo transmisji jest mniejsze niż pojemność kanało­
wa, szum może być zredukowany do każdego pożądanego po-
ziomu poprzez doskonalenie kodowania przekazu. Jednakjeślj
tempo transmitowania informacji przekracza pojemność kana-
1. Definicje i model komu'nikowania interpersoncdnego i 39
!
łową, szum ~ie może być zredukowany poniżej wartości wy~na­
&
·.i czonej przez to .tempo. W większ?ści sytuacji komunikacyj~ych
pojemność informacyjna jednostki i zdolność do przetwarzania
informacji jest czynnikiem ograniczonym. Jeśli kanał jest pi·ze-
ł~dowany, błędy rosną radykalnie. Główną decyzją każdego
nadawcy, gdy zaczyna kodować przekaz, staje się wówczas ~na-
lezienie optymalnego poziomu redundancji. '
!
i
J Sprzężenie źWrotne
\
Innym źródłem informacji w komunikowaniu interpetso-
lI nalnym jest sprzężenie iwrotne określane też jako informacja
\ zwrotna. Koncepcję sprzężenia zwrotnego (feedbacku) jako
pierwszy wprowadził Norbert Wiener z MIT w książce pt.• ~Ćy­
I. bernetics" (1948). Istnieją dwajego rodzaje: tzw. sprzężenie sa-
fI mozwrotne.i właściwe sprzężenie zwrotne.
Kiedy przekazujemy drugiej osobie jakieś słowne lub pbza-
słowne informacje, równocześnie słyszymy sami siebie, widtimy
I ruch własnej ręki. Powstaje rodzaj sprzężenia zwrotnego i na-
szych własnych informacji - słyszymy t?, co powiedzieliśmy,! wy-
f czuwamy sposób, w jaki się poruszamy, widzimy to, co piszFmy
I itd. Opierając się na uzyskanych w ten sposób informacjach
! możemy skorygować sami siebie, poprawić coś lub nh.oże
u'smiechnąć się z powodu zabawnie przekręconego wyrazu.
f
( Jest to właśnie tzw. sprzężenie samozwrotne~ '
W czasie rozmowy z drugą osobą nie tylko nieustannie! wy-
II syłamy informacje, ale także stale je odbieramy. Obydwie c\zyn-
r
t ności - wysyłania i odbierania informacji - przebiegają równo-
I
cześnie. Dostrzegalna reakcja odbiorcy na wysłany p;rzez
I
: nadawcę przekaz określana jest jako właściwe sprzężbnie
i zwrotne. Luft (1969; 116) określa sprzężenie zwrotnejakoiode-
I
brane zachowanie, które ty wygenerowałeś. Sprzężenie zwrotneimo-
I że mieć postać niewerbalną i/lub werbalną. Może przejawi# się
t
r
w różnych formach, np. słuchowej, dotykowej, wizualnej. Gry-
... ,( mas twarzy lub uśmiech, słowa: „ tak" lub „nie", klepnięcie po
·.{ . t.
 '·;
·'
40 · Komu.nikowanie interpersonalne
plecach lub pocałune~ w usta - wszystkie te zachowania są wła­
śnie przejawem sprzężenia zwrotnego. Można podzielić je na,;
dwie formy:· sprzężenie zwrotne bezpośrednie (np. słowne
„tak" lub „nie") i pośrednie (zachowanie zgodne z intencjami·
nadawcy) (Dobek-Ostrowska (Red.), 1997, 15).
Początkowo tetmin ten był stosowany w literaturze technicz-
nej na określenie doprowadzenia informacji do maszyny tak;
aby mogła dostosować się do zmienionych warunków pracy.
Przykładem urządzenia wykorzystującego zasadę sprzężenia
zwrotnego jest termostat. Termostat lub urządzenie sterowni-
cze dostarcza sprzężenia zwrotnego, które pozwala systemowi
dokonać korekty na swojej własnej operacji. Kiedy informacja
(np. wysoka temperatura) będąca efektem wyjściowego sygna-
łu powraca do maszyny, stanowi ona ro·dzaj fizycznego bodźca,
który umożliwia maszynie dostosowanie się do warunków oto-
czenia - wyłączenie ogrzewania, kiedy powietrze jest gorące,
a włączenie - kiedy jest zimne. Źródło (nadawca informacji) do-
stosowało się, ponieważ informacja zwrotna została odebrana.
Sprzężenie zwrotne dostarcza komunikatorowi podstawo-
wej informacji dotyczącej jego skuteczności w osiąganiu 2!a-
mierzonych celów. Tym samym wpływa ono na przyszłe prze-
kazy. Mówca, niezależnie od tego, czy mówi .do jednej, czy do
stu osób, ma przed sobą dwa zintegrowane zadania: obserwo-
wanie i interpretowanie reakcji odbiorców oraz dostosowanie
do nich kolejnego przekazu poprzez uwzględnienie wniosków
wynikających z obserwacji i interpretacji.
Sprzężenie zwrotne może kształtować lub korygować sposób
ekspresji i interpretacji zachowań uczestników interakcji oraz
ich przekazów w obrębie danej sytuacji komunikacyjnej. To
właśnie dzięki sprzężeniu zwrotnemu odbiorca ujawnia rozu-
mienie, zmieszanie lub zakłopotanie, przyjemność lub irytację
i wiele innych sygnałów będących reakcją na odebrany wcze-
śniej od nadawcy przekaz. Uważny nadawca tego przekazu de-
koduje i interpretuje te reakcje, i jednocześnie przekazuje do-
datkowe uszczegóławiające przekazy.
1. Definicje i model komil:nikowa.nia. int'erj1ersonalvego 41
N a zajęciach akademickich śprzężenie zwrotne przybiera
wiele form, włączając rodzaj zakłopotanego spojrzenia lub sy-
gnały znudzenia, które informują prowadzącego zajęcia, że je-
go studenci oczekują wyjaśnienia jakiejś trudniejszej kwestii
lub ·że po prostu nadszedł moment, by przejść do innego tema-
tu. Np. wykładowca matematyki, który dostrzega u odbiorców
brak zrozumienia przedstawianej teórii, może spróbować inne-
go podejścia do tej trudnej koncepcji, zanim przejdzie do oma-
wiania kolejnej partii materiału. Może zacząć zadawać pytania
dotyczące materiału w celu potwierdzenia swojego sposobu po-
strzegania lub interpretowania sprzężenia zwrotnego.
Czas trwania i liczba sprzężeń zwrotnych, pozytywne lub ne-
gatywne cechy, jakie zawierają, oraz interpretacja dokonywana
na ich podstawie - wszystko to wpływa na stopień zrozumienia
osiągany w efekcie komunikowania. Dane te wskazt.tją, że kie-
dy odbiorcy zachęcani są do reagowania pytaniami, komenta-
rzami; korektami lub nawet kontrargumentami, zwiększa się
prawdopodobieństwo, że efektem będzie większe zrozumienie
i wzajemny szacunek komunikujących się.
Podsumujmy: świadomość istnienfa sprzężenia zwrotnego
i umiejętne wykorzystywanie go zwiększa efektywność komuni-
kacyjną w każdej sytuacji.] eśli chcemy być rozumiani przez od-
biorców naszych komunikatów i sami ich dobrze rozumieć,
musimy rozwijać i doskonalić umiejętność obserwowania reak-
cji innych.
Kontekst komunikacyjny (sytuacyjny)
Komunikowanie interpersonalne obejmuje zawsze pewien
obszar wewnątrz jakiegoś kontekstu. Grzesiuk (1994, 56) defi-
niuje kontekst sytuacyjny jako( ... ) okoliczności, w jakich przebiega
porozumiewanie się. jeśli obiektem badań są nadawca i odbiorca, to do
kontekstu sytuacyjnego zalicza się miejsce i czas, w jakim się komiiniku-
ją itp. Gdy przedmiotem analizy są zachowania komunikacyjne jedne-
go uczestnika interakcji, kontekstem sytuacyjnym dla niego są właściwa-
42 Kmnunikowa:nie interpersonalne
ści partnera, a zwłas!-cza przekazywane przez niego komunikaty, rela!
cJe ról społecznych osób biorących udział w komunikowaniu się itd.
Zwykle ów kontekst wydaje się czymś tak naturalnym, że je-
go obecność nie jest dostrzegana, podobnie jak to się ma .ze
sprzężeniem zwrotnym. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy kon-
tekst tak wyraźnie rzuca się w oczy, że w sposób oczywisty ogra-
nicza lub wzmacnia zdolność skutecznego komunikowania, Wy-
starczy np. porównać sposób komunikowania się w domu po-
grzebowym, na stadionie piłkarskim, w cichej restauracji, na
wykładzie uniwersyteckim lub na koncercie rockowym.
Znajomość kontekstu sytuacyjnego pełni ważną rolę w pro-
cesie kodowania i dekodowania werbalnych -i niewerbalnych
informacji. Ludzie posługują się znajomością kontekstu sytu-
acyjnego jako swoistym szablonem, pozwalającym im ocenić in-
nych uczestników interakcji. Biorą przy tym pod uwagę zarów-
no wiedzę na temat tego, co jest cechą normatywną postrzega-
nego kontekstu i osoby, jak i to, co jest ich cechą prototypową.
Ponieyvaż przetwarzanie informacji zawartych w otoczeniu
jest procesem dość powolq.ym., a możliwości percepcyjne po-
strzegających nie są nieograniczone, ludzie w sposób naturalny
tworzą psychiczne schematy poznawcze służące ułatwianiu po-
strzegania jednostek i sytuacji. Poprzednie doświadczenia i ob-
serwacje, wnioski płynące z modelowania sytuacji pozwalają
jednostkom uzyskać wiedzę niezbędną do konstruowania sche- .
matów umożliwiających i ułatwiających:
1) postrzeganie i ocenę 'kontekstów sytuacyjnych;
2) wnioskowanie na temat, czym jeden rodzaj sytuacji różni się
od innego;
3) poznawanie zasad kulturowych;
4) rozpoznawanie tego, co jest „stosowne" i „niestosowne"
w zachowaniu jednostek;
5) .rozpoznawanie, czy .konkretny przypadek jest „modelowy"
dla pewnego ogólnego typu sytuacji;
6) przechowywanie postrzeganych obrazów sytuacji (w abs-
trakcyjnej lub syntetycznej formie) w celu późniejszego ich
wykorzystania.
1. Definicje i model komu:nikowania ·interj1ersonal:nego 43
Inna korzyść płynąca ze znajomości
kontekstu sytuac~jnego
polega na potraktowaniu go jako wskazówki, jak zachować się
w konkretnej sytuacji. Wiedza-na temat kontekstu służy wy- ao
boru spośród różnych możliwych strategii takich zacliowań,
które z punktu widzenia celów i zadań, jakie stawia soHie jed- .
nostka, mają największą szansę być funkcjonalnymi.
Kontekst komunikacyjny posiada co najmniej cztery podsta-
wowe wymiary: fizyczny, społeczno-emocjonalny, czasowy,
kulturowy.
Wymiar fizyczny. Liczba miejsc, w których komuniRujemy
się z innymi, jest nieograniczona - autobusy, mieszkania, re-
stauracje, biura, parki, hotele, stadiony, biblioteki, kina,f teatry,
muzea itd. Pokój w mieszkaniu, korytarz, ławka w par;ku lub
gabinet wysokiego urzędnika, w którym akt komunikbwania
ma miejsce, wybrane . świadomie lub przypadkowe otoczenie
tworzą właśnie fizyczny wymiar kontekstu. Ten fizyczny wy-
miar wywiera pewien wpływ zarówno na treść, jak i na1 formę
naszych przekazów.
Społeczno-emocjonalny wymiar. kontekstu obejmuj~ m.in.
charakter więzi pomiędzy uczestnik.ami interakcji, postan, sta-
tus i role, które poszczególne osoby odgrywają, systerr:i- norm
społeczeństwa, w którym się komunikują, życzliwość lU:b brak
życzliwości, powagę lub wesołość, formalność lub bezpośred-
niość sytuacji. i
Czasowy wymiar kontekstu - w uzupełnieniu takich podsta-
wowych elementów, jak pora dnia i okres historyczny 9kreśla,
czy poszczególne informacje dostosowane są do określonych
przez normy społeczno-kulturowe kolejności sekwencji !komu-
nikacyjnych. Np. żart na temat choroby opowiedziany [tuż po
tym, jak ujawniona została groźna c~oroba przyjaciela, będzie
1
przyjęty inaczej i wywoła zupełnie inny skutek niż ten s~ żart
opowiedziany w innym kontekście czasowym. ' 'i
· Kulturowy wymiar kontekstu - obejmuje wszystkie .&uczo-
ne zachowania i zasady wpływające na przebieg interaktji. Od-
nosi się do zasad, norm, reguł i wzorów komunikowanic:i, które
 t.
44 Komunikowanie interpersonalne
są typowe i właś~iwe dla. konkretnej kultury. Kultury zawsze
wpływają na komunikowanie pomiędzy ludźmi. Jeśli uczestni-
cy interakcji pochodzą ze znacznie odmiennych kultur .(z zu.:.
pełnie innych krajów lub róznych kultur istniejących w obi:ębie
jednego kraju)-, znaczenia, jakie przypisują do tych samych~­
syłanych i o'dbieranych sygnałów, mogą ·się znacznie rqżnić.
Np. bezpośredni kontakt wzrokowy jednego z uczestników in-
terakcji może być odczytany jako przejaw braku uprzejmości
a nawet arogancji, bowiem dla odbiorcy normą kulturową je~t
należące do dobrego ·wychowania unikanie bezpośredniego
kontaktu wzrokowego. ·w niektórych kulturach - takich jak
hinduska, kładzie się nacisk na zakaz inicjowania bezpośred­
niego kontaktu wzrokowego przez kobiety i dzieci. Jeśli zatenl.
dana osoba pochodzi z kultury, gdzie długi bezpośredni kon-
takt wzrokowy sygnalizuje prawdomówność, otwartość i szcze-
rość intencji, interakcja dokonuje się w kontekście kulturowym
stanowiącym podstawę d<;> nieporozumienia.
Te cztery wymiary kontekstu komunikacyjnego zachodzą na
siebie - każdy z nich jest pod wpływem pozostałych. Jeśli np.
temperatura w po1nieszczeniu bardzo wzrośnie (zmiana ·fizycz-
na), spowoduje ona zmiany w wymiarze społeczno-emocjona­
.i lnym, gdyż ludzie zaczną być zmęczeni lub poirytowani.i będą
i: okazywać wobec siebie agresję. Ogólnie - dyskomfort czyni lu-
li dzi bardziej gadatliwymi, zrzędzącymi i pobudliwymi.
li
1:
11
11 Obszar doświadczeń
:I
!i Widoczna w modelu elipsa tworzy to, co określa się jako
„obszar doświadczeń". Istnieje założenie, że skuteczne komuni-
kowanie dokonuje się we wspólnym obszarze dotychczasowych
doświadczeń uczestników procesu komunikowania - nadawcy
i odbiorcy. Komunikowanie polega na dzieleniii się znaczeniami, a je-
go warunkiem jest ustanowienie wspólnoty doświadczeń (Łęcki i Szo-
stak, 1999, 1 7).
1. Definicje i modelkorm.1.nikowani.a. interpersonalnego 45
Komunikowanie jest nieskuteczne wówczas, gdy uczestni-
czące w nim osoby nie posiadają tych samych doświadczeń, np.
rodzice mają trudności w porozumiewaniu się ze swoimi dzieć­
~i, ponieważ dzieci nie są w stanie objąć swoim skromnym do-
świadczeniem zakresu doświadczeń rodziców - a ci ostatni za-
pomnieli już, co to znaczy być dzieckiem. Kiedy pracodawca
nie wie lub zapomina o problemach związanych z charakterem
pracy zatrudnianego pracownika - a ten ostatni nie ma żad­
nych wspólnych doświadczeń z pracodawcą - komunikowanie
pomiędzy nimi staje się utrudnione. Różnice między ludźmi
utrudniają komunikowanie - im są większe, tym komunikowa-
nie jest mniej skuteczne. W .przypadku, gdy większości różnic
nie można wyeliminować, komunikowanie staje się niemożliwe.
Ponieważ nie zawsze jesteśmy w stanie objąć naszym do-
świadczeniem nawet niewielkiego obszaru doświadczeń in-
nych, musimy nauczyć się empatycznego wczuwania się w sytu-
ację i w sposób myślenia odmiennych od nas osób. Starając się
odczuwać i myśleć tak jak oni, rozciągamy tym samym nasz
własny obszar doświadczeń na hipotetyczny obszar doświad­
czeń innych.
Efekt
Komunikowanie może wywoływać różne. efekty: widoczny
skutek dla jednej tylko osoby, dwa różne rodzaje skutków dla
dwóch uczestników interakcji lub wspólny skutek dla wszyst-
kich.
Efekty komunikowania dotyczą głównie ludzi i zawsze mają
charakter personalny. Nawet wówczas, gdy nie jesteśmy w sta-
nie zaobserwować żadnego skutku (a tak się dzieje w wielu
przypadkach), zakładamy, że każdy przypadek komunikowa-
nia interpersonalnego przynosi efekt - co jest zgodne z regułą,
iż „każda akcja wywołuje reakcję".
46 Komunikowanie inte1personalne
:1.2. Rozwojową definicja komunikowania
interpersonalnego
W celu dodatkowego odróżnienia komunikowania interper.,.
sonalnego od np. masowego lub intrapersonalnego powinni- ·
śmy także odróż1'lić komunikowanie interpersonalne (między­
osobowe) od im.personalnego (bezosobowego). Komunikowa-
nie interpersonalne jest odrębną formą komunikowania nie
tylko ze względu na swoje komponenty, ale także w tym sensie,
że jest ono bardziej formą osobową (lub nawet osobistą) niż im-
personalną, tzn. bezosobową.
Aby odróżnić komunikowanie interpersonalne lub perso-
nalne od bezosobowego, musimy skorzystać z definicji rozwo-
jowej, której autorem jest Gerald Miller (1978).
Najczęstszym sposobem definiowania komunikowania in-
terpersonalnego jest przyjęcie kryterium kontekstu, czyli liczby
osób zaangażowanych w daną sytuację. vV tym sensie możemy
powiedzieć, że wszystkie diadyczne sytuacje komunikacyjne -
wszystkie interakcje dwuosobowe - są interpersonalne. Ale bez-
osobowa natura pewnych diadycznych interakcji skłoniła nj.e-
których l:>adaczy (np. Miller i Steinberg, 1975; Stewart i Logan,
1993) do wniosku, że jakość (a nie ilość) jest głównym czynni-
kiem definiującym komunikowanie interpersonalne. Zgodnie
z definicją jakościową komunikowanie interpersonalne zacho-
dzi wówczas, kiedy ludzie' traktują siebie wzajem.nie jako jed-
nostki niepowtarzalne, niezależnie od kontekstu, w którym. za-
chodzi interakcja, lub niezależnie od liczby zaangażowanych
w nią osób. Kiedy przyjmiemy kryterium jakości interakcji,
przeciwieństwem komunikowania interpersonalnego (osobo-
wego) jest interakcja impersonalna (bezosobowa), a nie komu-
nikowanie w grupie, publiczne lub masowe.
Wchodzimy w wiele różnych związków z różnymi osobami.
Niektórzy badacze twierdzą, że nasza definicja komunikowania
interpersonalnego musi uwzględniać te różnice. Interakcja ze
sprzedawcą w sklepie różni się od związku, jaki tworzymy z na-
1. Definicje i model kormtnikowania interpersonalnego i 47
szymi pr~yj~ciółmi i członkami rodziny. Dlatego niektórz~ ba-
dacze zaproponowali alternatyvv71y sposób definiowania koµm-
nikowania interpersonalnego. Jest on określany jako rozwjojo-
wy punkt widzenia. Z tej perspektywy komunikowanie inter-
personalne jest definiowane jako komunikowanie zachod~ące
pomiędzy ludźmi, którzy od pewnego czasu znają się. Ważne
jest, że ludzie ci postrzegają siebie· wzajemnie jako unikalne
jednostki, a nie jako osoby funkcjonujące poza sytuacjami to-
warzyskimi. ,
Kilka podstawowych cech pozwala odróżnić komunikÓwa-
nie jakościowo interpersonalne od mniej osobistych interaj<.cji.
Pierwsząjest unikatowość. O ile interakcje impersonalrte są
regulowane i kierowane przez rodzaj zasad społecznych, :któ-
rych uczymy się od najbliższego otoczenia - o tyle sposób,_'f ja- 4
ki komunikujemy się w prawdziwie osobistych związkach,jest
unikatowy i niepodobny do znanych relacji z kimś innym.'
Drugą cechą związków jakościowo interpersonalnych jest
niezastępowalność. Ponieważ są one unikatowe, nie mag~ być
zastąpione przez inne. To tłumaczy, dlaczego zwykle czujemy
się tak przygnębieni, kiedy bliski zwią'.?ek interpersonalny zała­
muje się i rozpada. Niezależnie od tego, ile związków interper-
sonalnych nawiążemy w przyszłości, żaden z nich nie zastąpi te-
go, który się zakończył. ,
· Wzajem.na zależność jest trzecią cechą związków jakościowo
interpersonalnych. Z tego punktu widzenia wspólnym celem
zaangażowanych stron jest utrzymanie związku. Czase.di · ta
wzajemna zależność jest czymś przyjemnym, innym razem od-
czuwanajestjako ciężar. Zawsze jednak stanowi ona ów chaJrak-
terystyczny czynnik odróżniający ten typ związków od innych.
Czwartym kryterium jakościowym związków interpers~nal­
nych jest znaczna liczba i duża częstotliwość wzajemnie ujaw-
nianych sobie informacji osobistych. W związkach bezosbbo-
I
wych nie mówimy za dużo na swój temat, ale w większośei sy-
t tuacji interpersonalnych uczestnicy interakcji czują się lepiej,
·.I jeśli wymieniają swoje myśli i odcżucia. Nie oznacza to wcale, że
I
.i
 48 Knrnu.nikowa:nie interpersonalne
wszystkie związki int~rpersonalne są czułe i ciepłe lub że odsła­
nianie jest zawsze pozytywne; możliwe jest także wysyłanie ne-
gatywnych informacji osobistych, np. „Jestem na ciebie zły" lub
„Mam do ciebie głęboki żal".
W komunikowaniu bezosobowym strony poszukują okre-
ślonych korzyści) które mają niewiele wspólnego z zaangażowa­
niem. Dążą do osiągnięcia swoich własnych, indywidualnych
celów, a i:o na ogół eliminqje angażowanie się i powstanie bar-
dziej osobistego związku. W związkach jakościowo interperso-
nalnych przeciwnie, strony poszukują wspólnych, wewnętrz­
nych korzyści, które czerpią z komunikowania się. Nie jest
ważne o czym mówią - to rozwój związku jest tutaj najważniej­
szym czynnikiem.
Inny sposób de:fmiowania komunikowania interpersonalne-
go związany jest z terminem „stosunki face-to-face", charakte-
ryzującym ( ... ) bezpośrednie kontakty występujące między jednostkami
głównie w obrębie małych g;rup społecznych.Jednostki uczestniczą w za-
chodzących stosunkach społecznych jako osoby, a nie tylko reprezentari-
ci określonych ról społecznych (Pacholski i Słaboń, 1997, 178).
Przeciwieństwem tak rozumianej relacji face-to-face jest Ę.on­
takt. przelotny, oparty na powiązaniach rzeczowych.
Pamiętać należy, że komunikowanie interpersonalne, które
w wymiarze jakościowym charakteryzuje unikatowość, nieza-
stępowalność, wzajemna zależność obu stron, ujawnianie osobi-
stych informacji („odsłanianie się") oraz poszukiwanie wspól-
nych, wewnętrznych korzyści, stanowi jedynie niewielką część
· wszystkich naszych interakcji. Większość naszego komuniko-
wania ma relatywnie bezosobowy charakter.
W definicji rozwojowej, opartej na kryterium jakościowym,
komunikowanie postrzeganejestjako kontinuum od imperso-
naln.ego (bezosobowego) do wzrastającego interpersonalnego
(osobowego) lub personainego (osobistego).
I. Definicje i model kornu:nikowania interj1ersonalnego 49
komunikowanie . komu:i;iikowanie komunikowanie
impersonalne ---------- interpersonalne ---------- personalne
BEZOSOBOWE OSOBOWE OSOBISTE
Model definicji rozwoj9wej komunikowania interpersonalnego - typy lub ja-
kości komunikowania
Oprócz wyżej wymienionych kryteriów, komunikowanie in-
terpersonalne określają i odróżniają od bezosobowego dodat-
kowo co najmniej trzy omówione poniżej zasady:
1. Przewidyw~ia opiE~rają się na danych psychologicz-
nych
Interakcje interpersonalne są określane przez hipotetyczną
wzajemną charakterystykę uczestników komunikowania, opar-
tą na danych psychologicznych, czerpanych z elementów od-
biegających od standardowych zachowań grupy, do której na-
leży dana osoba. W sytuacjach bezosobowych zawsze zwracamy
się do innych zgodnie z zasadami ob9wiązującymi w konkret-
nych grupach lub klasach społecznych, np. początkowo zwra-
camy się do konkretnego profesora w taki sam sposób, w jaki
P.rzyjęło się zwracać do wszystkich profesorów. Podobnie pro-
fesor zwraca się do· konkretnego studenta w taki· sam sposób,
w jaki zwykle profesorowie zwracają się do studentów. ] eśli
wzajemne stosunki pomiędzy profesorem a studentem stają się
bardziej personalne (osobiste), obydwaj przekraczają obowią­
zujące konwencje: zaczynają traktować siebie w sposób bardziej
indywidualny i bezpośredni; każdy zaczyna traktować tę drugą
osobę jako istotę niepowtarzalną. Innymi słowy, można powie-
dzieć, że o ile w kontaktach bezosobowych role społeczne lub
kulturowe, pełnione przez daną osobę, podpowiadają nam, jak
do niej się zwracać, o tyle w kontaktach personalnych lub inter-
personalnych sposób zwracania się do danej osoby podsuwa
nam charakterystyka psychologiczna jej cech.
50 Ko·mu:nikowanie interpersonalne
2. Interakcje opie~ają się na zdobytej wiedzy
Interakcje interpersonalne opierają się na interpretowaniu
wiedzy zdobytej na temat drugiej -osoby. Łatwiej będzie nam
przewidzieć zachowanie się w różnych sytuacjach kogoś, kogQ
dobrze znamy. W sytuacjach interpersonalnych jesteśmy w sta- ·
nie nie tylko prZJewidzieć, jak dana osoba będzie się zachowy-
wała, ale także wyjaśnić przyczyny takiego zachowania. Np".
profesor uniwersytetu może w kontaktach bezosobowych wie-
dzieć, że student N owak w każdy piątek przyjdzie na wykład
z komunikowania z półgodzinnym opóźnieniem - oznacza to,
że profesor jest w stanie przewidzieć zachowanie Nowaka. Jed-
nak w sytuacji interpersonalnej profesor nie tylko jest w stani~
przewidzieć zachowanie N owaka, ale często dojść do niezbitych
wniosków na temat przyczyn takiego. zachowania.
3. Interakcje opierają się na osobiście ustalonych zasadach
W sytuacjach bezosobowych (impersonalnych) zasady inte-
rakcyjnych zachowań są określane przez normy społeczne. Stu-
denci i profesorowie odnoszą się wówczas do siebie z uwzględ­
nienie1n zasad i nonn społecznych wyznaczonych przez kultu-
rę lub subkulturę uniwersytecką, w której obie strony funkcjo-
nują. Jeślijednak stosunki pomiędzy studentem a· profesorem
zaczynają być interpersonalne, czyli osobiste, to zasady określo­
ne przez owe normy nie są już jedynyffii i najważniejszymi.
Przestają w sposób całościowy regulować ich interakcje; w ta-
kiej sytuacji konkretne osoby same określają między sobą spe-
cyficzne zasady wzajemnych stosunków i interakcji. Od chwili,
gdy jednostki określiły własne reguły interakcji, sytuacja zaczy-
na być interpersonalną.
Trzy omówione powyżej cechy różnią się etapami. W pierw-
szym etapie zwracamy się do siebie, bazując na danych psycho-
logicznych; w drugim etapie opieramy nasze wzajemne przewi-
dywania na temat zachowań na podstawie zdobytej przez nas
wiedzy, i w końcu wchodzimy w interakcję, bazując bardziej na
obustronnie ustalonych zasadach niż na społecznie ustanowio-
nych normach.
1. Definicje i model komu:nikowania interpersonalnego i 51
] ak już ~spomniano, podejście rozwojowe do· komunikdwa-
nia zakłada linearne uszeregowa_nie wzajemnego stosunku! ko-
munikujących się osób od wysoce bezosobowego do wyŚOce
o.sobistego_. „Komunikowanie interpersonalne" jest pewną tzę­
ścią· tego uszeregowania. Każda osoba w zależności od ten.\.pe-
i-amentu, wyznawanych zasad i norm moralnych, potrzeb to-
warzyskich, wieku i statusu społeczńo-ekonomicznego - o gól-
1
nie rzecz ujmując - cech określających, jak szybko i w jalkim
stopniu przechodzi od słowa „pan" do „mój kochany" - nioże
I
indywidualnie i odmiennie wytyczyć granice poszczególnych
e.tapów, decydując, kiedy etap bezosobowy przechodzi w pe'.rso-
rialny, a personalny zmienia się w intymny. Aczkolwiek to 'roz-
wojowe podejście nie dostarcza nam uniwersalnych rozstrzy-
gnięć, w jakim momencie wzajemna relacja staje się lub Pirze-
staje być interpersonalna, to jednak te trzy wymienione cechy
ułatwiają nam wgląd w proces komunikowania interpersdnal-
nego i pomagają odróżnić je od komunikowania forma.lriego
lub bezosobowego.
Dość częstym nieporozumieniem jest przekonanie, że z~ą­
zek interpersonalny implikuje obopqlnie pozytywne ucztltcia:
sympatię, miłość, życzliwość itp.Jest to błędne założenie - ipoż­
na wszak znajdować się w fazie związku interpersonalnego i an-
gażować · się w komunikowanie interpersonalne zarówno
z ludźmi nielubianymi, jak i kochanymi. Interakcje mogą być
interpersonalne tak w sytuacji konfliktu, jak porozumienia, we
współzawodnictwie i rywalizacji, ale i we współpracy; poja.Jriają
się równie często w relacjach, które „rozkwitają", jak i w tlkła­
dach, które się rozpadają.
1.3. Diadyczna definicja komunikowania
! interpersonalnego
I
1.
I
I Socjologowie określają interakcję dwóch osób jako ~iadę
II i często korzystają z przymiotnika diadyczny na opisanie tego
1
I
f
______
I----- -
 52 Kmmvrdkowa:nie interpersonalne
typu komunikowanią. Tak więc w sensie ilościowym terminy
„komunikowanie diadyczne" i „komunikowanie interpersonal-
ne" mogą być stosowane zamiennie. W definicji diadycznej to
ostatnie określane jest jako zajmujące obszar między dwiema·
·osobami, pomiędzy którymi zachodzą jakieś określone rela-
cje. Osoby te są w pewien sposób „połączone". Tak więc komu~
nikowanie interpersonalne może obejmować obszar istniejący
pomiędzy sprzedawcą i klientem, synem i jego ojcem, dwiema
siostrami, nauczycielem i uczniem, kochankami, przyjaciółmi,
lekarzem i pacjentem, sędzią i podsądnym, dyrektorem i se-
kretarką itp.
Zauważmy, że przy takiej definicji niemożliwe jest istnienie
diadycznego (dwuosobowego) komunikowania, które nie było­
by interpersonalnym i nic dziwnego, że podejście to jest często
określane jako diadyczna definicja komunikowania interper-
sonalnego. N a dobrą sprawę przecież dwie osoby wchodzące ze
\., sobą w interakcję zawsze łączy jakiś związek. Nawet obcy, pyta-
jący miejscowego o drogę, w chwili, gdy został przesłany pierw-
szy sygnał, nawiązuje dający się określić związek z tą osobą.
Komunikowanie diadyczne różni się od interakcji zachodzą­
cych w większych grupach (Wilmot 1995), np. wymiana komu-
nikatów przez dwie osoby jest najwcześniejszą formą interakcji,
jakiej doświadczamy w naszym życiu, a potem w czasie całego
jego trwania; jest to najczęstszy typ komunikowania. W odróż­
nieniu od grup złożonych 'z trzech i więcej uczestników, diady
tworzą kompletną całość i są niezastępowalne. Wilmot twier-
dzi, że utrata jednej osoby oznacza tutaj utratę całości.
Te trzy definicje komunikowania interpersonalnego nie róż­
nią się tak bardzo, jak mogłoby się początkowo wydawać -
wszystkie one są użyteczne w wyjaśnieniu, czym ta interakcja
jest, choć każda prezentuje nieco odmienne spojrzenie na tę
ważną formę zachowania człowieka. Definicja rozwojowa służy
podkreśl~niu tych typów interakcji, które są dla ludzi najważ­
niejsze - rodzajów związków, które wypełniają ich życie istotną
treścią. Definicja ta wyraźnie określa najbardziej osobiste ro-
1. Definicje i model k01minikowania interpersonalnego 53
dzaje interakcji interpersonalnych. Definicja syntetyczna służy
do wyeksponowania szeregu ele~entów i zjawisk niezbędnych
do zrozumienia, jak rozwija się proces komunikowania inter-
p.ersonalnego,. pozwala określić i poznać naturę każdej jego
części.
Definicja diadyczna proponuje widzenie komunikowania
interpersonalnego w dość szerokiej perspektywie, uznając, że
każda interakE:ja ma co najmniej kilka punktów odniesienia,
np. społecznie określone (bardziej niż ustalone osobiście) zasa-
dy stosownego i niestosownego zachowania, obustronne ocze-
kiwania co do ról (oparte w dużym stopniu na danych społecz­
nych) i wzajemnego koncentrowania na sobie uwagi.
Warto raz jeszcze przyjrzeć się, czym - z punktu widzenia
każdej z trzech definicji - jest komunikowanie interpersonalne:
e procesem przekazywania i odbierania informacji pomię­
dzy dwiema osobami lub małą grupą osób, za pośrednic­
twem jednego lub więcej kanałów, zakłócanym przez szum,
wywołującym pewne skiltki i kilka natychmiastowych
sprzężeń zwrotnych - definicja syntetyczna;
o komunikowanie postrzegane jest j~o ciąg interakcji usze-
regowanych od impersonalnych (bezosobowych) na po'-
czątku, poprzez wzrastające interpersonalne do personal-
nych; jest to komunikowanie pomiędzy co najmniej dwie-
ma osobami, w którym interakcje opierają się .na psycholo-
gicznych danych, zdobytej wiedzy, osobiście ustalonych
zasadach - definicja rozwojowa;
• wymianą komunikatów pomiędzy dwiema związanymi ze
sobą osobami - definicja diadyczna.

.;
Główne
cele komunikowania
interpersonalnego
Komunikowanie interpersonalne może zaspokajać różne po-
trzeby i wynikać z chęci osiągnięcia różnych celów. Nie zawsze
je sobie uświadamiamy - dążenie do nich może mieć charakter
intencjonalny bądź nieintencjonalny. Poniżej przedstawiono
najważniejsze jego cele.
2.1. Poznanie siebie
Jednym z głównych c~lów komunikowania interpersonalne-
go jest pragnienie poznania samego siebie .. Wielu badaczy zaj-
ml.tjących się komunikowaniem wyraża pogląd, że każdy z nas
jest dla samego siebie najważniejszym tematem. Kiedy angażu­
jemy się w kontakt z drugą osobą, zdobywamy wiele cennych
informacji zarówno na temat innych ludzi, jak i samych siebie.
Świadomość własnego „ja" oraz samopostrzeganie są bowiem
w znacznej mierze rezÓltatem tego, czego podczas interakcji
możemy nauczyć się o nas od innych. Interakcje pozwalają
uświadomić sobie i upewnić się, że nasze odczucia dotyczące
nas samych, innych osób i otaczającego świata nie różnią się ll
J.
r 2. Główne cele komu.nikowania interpenonalnego 55
'
zbytnio od odczuć innych osób - są naturalne i illieszcbą się
w normie. Ten rodzaj. „pozytywnego wzmocn1erua • . " I •
up!=wnia
nas, że jesteśmy „normalnymi'; ludźmi. Poprzez komuni~wwa­
. nie interpersonalne dowiadujemy się także, jak inni nas po-
strzegają, co uznają za nasze dziwactwa i słabości, dlaczeg;o jed-
ni nas lubią, a inni nie itd. :
2.2. Poznanie świata zewnętrznego
Komunikowanie interpersonalne pozwala nam nie ty~o po-
znać samych siebie i osoby, z którymi się kontaktl.tjemy, ale tak-
że umożliwia lepsze zrozumienie otaczającego nas świata) ludzi
i ich poglądów, mikro- i makrostruktur społecznych. Większość
posiadanej przez nas wiedzy pochodzi z naszych inte:i:akcji mię­
dzyosobowych. Chociaż ogromna ilość informacji dociera do
nas za pośrednictwem mass mediów, są one zaledwie pfretek-
stem do dyskusji; proces uczenia się i internalizowania wartości
odbywa się głównie za pośrednictwem interakcji międzyÓsobo­
wych. Wszystko wskazuje na to, że nfl. naszą postawę, wyzhanie,
poglądy i wartości, które uznajemy, większy wpływ mają kon-
takty interpersonalne niż mass media lub nawet formalne ucze-
. nie się. 1
2.3. Nawiązywanie i podtrzymywanie bliskie~
związków ·
( i
Jednym z największych pragnień (niektórzy powied:zlieliby:
I
!
\
I potrzeb) ludzi jest nawiązanie i podtrzymywanie bliskiclh sto-
sunków z innymi osobami. Pragniemy czuć się kochany:rhi i lu-
! bianymi, a zarazem pragniemy kochać i darzyć sympatią in-
I nych. Większość czasu, jaki poświęcamy na komunikowanie,
wykorzystujemy na nawiązanie i podtn;ymywanie kontaktów
towarzyskich. Są one źródłem zadowolenia, zapewniają nam
 .:w~-
···
-,
) ·.-.ft
-.,,_r.-
56 Komunikowanie interpersonalne_
,.„ II.
poczucie bezpieczeństwa _- ogólnie wprawiają nas w lepsze sa-
mopoczucie, a fakt bycia akceptowanym przez otoczenie zwięk­
sza naszą samoakceptację.
2.4. Przekonywanie i wpływanie na· innych
Podczas interakcji często próbujemy zmieniać postawy i po-
glądy naszych partnerów - uważamy się bowiem w wielu dzie-
dzinach za autorytety i pragniemy naszym sposobem postrze-
gania świata „zarazić" innych. Każdy z nas uważa się za powo-
łanego do spełnienia jakiejś misji posłanniczej - pragniemy,
aby inni głosowali na określonego polityka, wypróbowali nowy
rodzaj diety odchudzającej, kupili określony samochód, obej-
rzeli polecany przez nas film, przeczytali jakąś książkę, zaczęli
uczęszczać na jakiś wykład, uwierzyli, że coś jest prawdą lub
kłamstwem, cenili określone ideały itp. Poświęcamy dużą część
naszego interakcyjnego czasu na angażowanie się w interperso-
nalną perswazję.
Ciekawe, że z badań nad skutecznością wpływu mass me-
diów na. zmianę postaw i zachowań w porównaniu ze skutecz-
nością kontaktów interpersonalnych wynika, że znacznie efek-
tywniej perswadujemy poprzez interakcje międzyosobowe.
2.5. Przyjemność i zabawa
Kiedy żartujemy w towarzystwie innych osób, możemy
wpływać na nasze relacje, mimo iż naszym celem jest po prostu
zabawa i rozrywka. Udziałw koncertach, wyjście do kina lub do
!
klubu studenckiego mogą służyć zaspokojeniu różnych po- I go" można potraktować na dwa sposoby:
trzeb, jedną z którychjest chęć zaangażowania się w mniej po- I 1) jako motywy lub przyczyny wyjaśniające, dlaczego w ogóle
!
ważne komunikowanie. Jest to rodzaj przerywnika od tego, co I angażujemy się w ten proces. Możemy zatem powiedzieć, że
stresujące lub męczące, i choć może kojarzyć się z beztroską,
-1
niefrasobliwością i brakiem powagi, należy do ·szczególnie waż- I nia innym pomocy, zmiany czyiś zachowań lub postaw itd.;
2. Główne cele komu.nikowan·ia interpersonalnego 57
nych. Zabawa i rozrywka pełnią funkcję terapeutyczną i przy-
wracają niezbędną do normalne_go funkcjonowania równowa-
gę psychiczną. W każdym z nas, niezależnie od wieku, ukrywa
się dziecko i od czasu do czasu musimy pozwolić, aby ono tak-
~e znalazło okazję i czas na pr~jemność.
2.6. Pomaganie innym
Mimo iż na ogół koncentrujemy się na sobie i swoich jednost-
kowych potrzebach, celem i posłannictwem wielu ludzi określo­
nych zawodów jest dzielenie się z innymi doświadczeniem, wie-
dzą, radą i umiejętnościami. Nauczyciele, pielęgniarki, lekarze,
prawnicy, pracownicy służb publicznych i setki innych profesjo-
nalistów poświęcają swój czas na komunikowanie dla dobra
klientów, pacjentów, interesantów, studentów, jak również na
bardziej konkretne cele związane z zaspokajaniem ich potrzeb
materialnych. Zadaniem psychiatrów, psychologów klinicznych,
psychoanalityków, psychoterapeutów i duchownych jest udzie-
lanie innym profesjonalnej pomocy dt;ichowej. Poprzez interak-
tje międzyosobowe udzielają oni rad potrzebującym. Ale my
wszyscy także pełnimy tę rolę w naszych codziennych interak-
cjach: pocieszamy przyjaciela; radzimy, jak przygotować się do
egzaminu; oferujemy pomoc w znalezieniu pracy. Niezależnie
od tego, czy mamy do czynienia z profesjonalistą, czy nieprofe-
sjonalistą, skuteczność pomocy zależy od jeg@ umiejętności
i wiedzy na temat komunikowania interpersonalnego.
* * *
Wymienione powyżejcele komunikowania interpersonalne-
komunikujemy się w celu doznania przyjemności, udziele-
58 Ko1nwnikowanie interpersonaln_e

2) jako rezultaty l~b główne efekty interakcji międzyosobo­

wych. Możemy więc stwierdzić, że w rezultacie komuniko-
wania interpersonalnego poznajemy siebie i otoczenie. ze-
Rodzaje sytuacji
wnętrzne, nawiązujemy i podtrzyml.tj.emy bliskie relacje, komunikacyjnych
przekonujemy innych i wpływamy na nich, czerpiemy przy-
jemność, ba\.vimy się i pomagamy. ·
Warto uświadomić sobie, że każdy przypadek komunikowa-
nia motywowany jest nie jedną, lecz kilkoma przyczynami
i zwykle wywołuje różne skutki. W odniesieniu do konkretnej
osoby jest to zawsze połączenie indywidualnych przyczyn
i efektów.

i
Sytuacjami są <kon_teksry:, wszystkich zachowań czło~eka,
włączając w to komunikowanie. Tworzone są przez jednostki
w trakcie selekcjonowania, porządkowania i interpretÓwania
różnych zewnętrznych środowisk, w celu kreowania w~orów,
które są dla tych jednostek znacząc;:e i które tworzą połlstawy
ich własnych zachowań. '
Sytuacje komunikacyjne mogą być bardzo różnie określane.
N aj częściej stosowaną metodą jest klasyfikowanie ich w oparciu
. o dwa kryteria: ilościowe- ile osób jest jednocześnie zaaP.gażo­
wanych w daną sytuację komunikacyjną oraz jakościowb - jak
bliskie i bezpośrednie są relacje pomiędzy komunikującfmi się.
N a tej podstawie można wyodrębnić pięć głównych sytu:icji ko-
munikacyjnych: intrapersonalną, interpersonalną, interper-
sonalno-medialną, publiczną i masową. 1
'i

3.1. Sytuacja komunikowania intrapersonalaiego

Ii
] est to jedyna sytuacja, w którą zaangażowana jest tylko jed-
na osoba - komunikująca się sama ze sobą. Rozmyślająd poro-:.

I
J.
 .:,~·
§ '·;r
:.1 61
60 Knrnu.nikowanie interpersonal-ne . I 3. Rodzaje sytu.acji konm:nika.cyjnych
'!
zumiewamy się ze ~obą. Sami stawiamy sobie pytania i sami na nariusze tego, co mogłoby się w'ydarzyć, wypróbowujemy różne
nie odpowiadamy. Oczywiście na przebieg komunikowania się sposoby zaprezentowania siebi_e. Najpierw oceniamy, który ze
ze sobą mają wpływ również inni ludzie i zdarzenia, ale w ana- sposobów autoprezentacji może wywrze~ najko~z~stniejsze wra-
lizowanej sytuacji uczestniczy tylko jedna osoba. Angażujemy i
I .żanie, a później go realizujemy. Komumkowame mtrapersonal-
I
się w komunikowanie intrapersonalne, ilekroć o czymś myśli­ I n~ jest rodzajem „suchej zaprawy", pozwalającej tak zaplanować
my, kiedy krytykujemy różne zjawiska (włączając w to ta~że kontakty interpersonalne, aby były_ one bardziej efektywne.
r
własną osobę), kiedy zastanawiamy się nad możliwym biegiem Komunikowanie intrapersonalne jest jedną ze stałych
wypadków. Poprzez wewnętrzny dialog usiłujemy uporządko- ·
wać myśli, przewidzieć różne alternatywne warianty jakiegoś
zachowania, wyciągnąć wnioski z własnych doświadczeń. Poro-
I form aktywności ludzi. Niezależnie od tego, czy przebywamy
sami, czy w towarzystwie innych osób, nieustannie jesteśmy za-
ano-ażowani w komunikowanie się ze sobą. Nie jest to proces
zumiewanie się z samym sobą odbywa się nieustannie, niezależ­ słu'iący wyłącznie do porządkowania własnych doświadczeń, al-
nie od tego, czy jesteśmy sami, czy też przebywamy w towarzy- bowiem to właśnie on stanowi osnowę wszystkich form komu-
stwie innych osób. O ile komunikowanie intrapersonalne mo- nikowania pomiędzy nami a innymi ludźmi. ·
że mieć miejsce również wtedy, ·gdy inne osoby są nieobecne, Wg Shedletsky'ego (1989) wewnętrzne procesy zachodzące
to porozumiewanie się z innym.i osobami nie może dokony- w komunikowaniu intrapersonalnym obejmują: spostrzeżenia,
wać się bez komunikowania intrapersonalnego. pamięć, doświadczenia, odczucia, interpretacje, konkluzje,
Za każdym razem, gdy wchodzimy w interakcję z innymi, oceny, postawy, opinie, poglądy, strategie, wyobrażenia, stany
równocześnie komunikujemy się ze sobą. Podczas rozmowy ze świadomości.
swoim przyjacielem interpretujesz jego słowa, jednocześnie py- Zagadnienie - w jaki sposób myślimy i rozmawiamy ze sobą,
tasz samego siebie, co te słowa naprawdę znaczą dla ciebie i dla tzn. czy werbaliz"Ltjemy nasze myśli,, czy posługujemy się obra-
twojeg9 przyjaciela; decydujesz o tym, jak powinieneś odpo- zami - wymaga dalszych badań. W odróżnieniu od człowieka,
wiadać; namyślasz się, jak przekazać własne myśli, aby przyja- zwierzęta posługują się tzw. „myśleniem nienazwanym", czyli
ciel zrozumiał twoją intencję. Tutaj więc, oprócz zaangażowania . pozbawionym abstrakcyjnych pojęć i słów. Ludzie, używając języ­
się w interakcję z przyjacielem, uwikłany jesteś także w uzupeł­ ka, odznaczają się jedyną w swoim rodzaju zdolnością polegającą na
niający ją złożony proce~ komunikowania intrapersonalnego. tym, że mówią sami do siebie. Każdy z nas czyni to nieustannie ( ... )każ­
Ten rodzaj komunikowania zachodzi także wówczas, gdy in- dy prowadzi dialog wewnętrzny i znaczna jego część obleczona jest
ne osoby nie są fizycznie obecne. Ktoś analizuje wydarzenia mi- w słowa (Bronowski, 1984, 46).
nionego dnia - co nowego zaszło, kogo spotkał, jaką znaczącą
rozmowę przeprowadził? Retrospektywna analiza minionego
dnia jest właśnie procesem myślenia intrapersonalnego, pod- 3.2. Sytuacja komunikowania interpersonalnego
czas którego jednostka selekcjonuje minione doświadczenia
i decyduje, które z nich są dla niej najważniejsze oraz jak nale- Jak sugeruje nazwa, sytuacja komunikowania interpersonal-
ży je interpretować. Często ·wykorzystujemy zdolność porozu- neo-o zachodzi pomiędzy co najmniej dwiema osobami. Termin
miewania się ze sobą w celu planowania przebiegu interakcji „in~erpersonalne" odnosi się do relacji zachodzących pomiędzy ludźmi
z innymi osobami. Konstruujemy w naszym umyśle różne sce- w przeciwieństwie do relacji, w których co najmniej jedna ze stron jest

:'
I
T
- ' 1"' '"'••" > ~ ••• '- ,[• -,.;f' :J;r,.,,... •... - _,...__: ;;-._•, .„ -' -,,
.
fT "" 0 ,-. __:;::, ,
0

.
0
;;
!
62 Komunikowa:nie interpersona.lne
/I
nieożywiona. Sytuacja interpersonalna obejmuje co najmniej dwie (lub
więcej) osób, w której te osoby z różnych powodów biorą siebie wzajem-
nie pod uwagę - twierdzi Schutz (1966, 14). Terminem ,,inter-
personalne" określić można szeroki zakres sytuacji: rozmowę
między bliskimi sobie osobami, wywiad kwalifikacyjny, dysl~usję
w grupie, nkradę ekonomiczną, obiad rodzinny, rozmow:ę po-
między osobami reprezentującymi różne kultury. Kategoria ta
służy zwykle do opisania sytuacji typu face-to-face.
Sytuacje komunikowania interpersonalnego mogą mieć
charakter formalny (np .. wywiad, egzamin, zeznania składane
w sądzie, przesłuchanie na policji) lub nieformalny (np. poga-
wędka sąsiedzka, przypadkowa sprzeczka); mogą obejmować ·
tematy życia towarzyskiego (co kto robił i z kim w czasie minio-
nego weekendu) lub tematy służbowe wcześniej zaplanowane
(poprawa skuteczności nauczania, planowanie kolejnego nu-
:, ·i·
meru tygodnika); dotyczyć dwojga rozmówców (sytuacja dia-
:J .;
dyczna, tzn. wywiad, intymna rozmowa kochanków) lub wielu
komunikujących się. (dyskusja grupowa, kontakty rodzinne).
Wyróżniającą cechą sytuacji komunikowania interpersonalne-
go jest bezpośredniość interakcji. Każda osoba jest w. stan.ie
przesłać _informację i odebrać ją w sposób bezzwłoczny, bez-
pośredni i osobisty.
Ponieważ sytuacje interpersonalne obejmują ograniczońą
liczbę uczestników zaangażowanych w bezpośrednią interakcję,
komunikujący się mogą dostosować do siebie indywidualne sty-
le i w ten sposób zwiększyć prawdopodobieństwo, że ich wza-
jemne oczekiwania zostaną spełnione, a niejasności i wątpliwo­
ści będą zredukowane do minimum. Np. podczas dyskusji
z udziałem czterech osób bez trudu możemy dostrzec, która
z nich jest zakłopotana lub poruszona tym, co powiedziano. Ta
bezpośrednia reakcja skłania wówczas do zatrzymania się, cof-
nięcia i do wyjaśnienia przedstawionego poglądu lub zapytanie
zakłopotanej osoby o przyczyny takiej reakcji. Ponieważ inte-
rakcja ma charakter bezpośredni, możliwa jest reakcja natych-
miastowego dostrojenia się do partnera rozmowy.
3. Rodzaje sytuacji ko11mnikacyJ11:ych 63
'
W sytuacjach komunikacyjnych z udziałem wielu ~sób bar-
dzo trudno jest nawiązać bardziej osobisty, indywidu~ny kon-
takt. Trudno jest także skorelować lub wzajemnie dortosować
do siebie oczekiwania i style komunikacyjne wszystkich osób.
Sytuacje komunikowania interpersonalnego są je dynymi,
1
w których ludzie reagują na siebie w sposób tak bardzo bezpo-
średni. '
3.3. Sytuacja komunikowania interperson~lno-
-medialnego l
i
Specyficzną formą komunikowania interpersonabj1ego jest
komunikowanie interpersonalno-medialne, łączące cechy ko-
munikowania międzyosobowego z niektórymi cechaifi komu-
nikowania masowego. Tutaj(... ) uczestnicy są pozbawieni możliwo­
ści bezpośredniego kontaktu fizycznego. Ten sposób korn:unikotvania po-
wstał i rozwija się wraz z konstrukcją kolejnych środków ko~unikowa-
nia na odległość (Dobek-Ostrowska, 1999, 22). ·
W tym przypadku osoba lub qsoby porozumiewają się z in-
nymi osobami przy użyciu urządzeń technicznych. :Mogą być
nimi systemy telefoniczne, urządzenia nagłaśniające, sprzęt ra-
diowy, np. policyjna krótkofalówka lub CB. Przekaz może być
utrwalony na taśmie magnetofonowej, w układzie scalbnym au-
tomatycznej sekretarki czy po prostu zapisany na papierze.
Dzięki temu taka sytuacja komunikacyjna nie wymaga jedno-
czesnej obecności nadawcy i odbiorcy w tym samym: miejscu.
Mogą ich dzielić i miejsce, i czas. Zdarza się, że odbiorcy komu-
nikują się nie z samym nadawcą, ale z jego wytworem. Takjest
np., kiedy korzysta się z bankowej usługi wydawan'ia zleceń
i odbierania informacji przez telefon (tzw. teleserwis) czy in-
nych telefonicznych „półautomatów" w rodzaju linii, 0-700 ... ,
oferujących różne formy rozrywki. W tym przypadku' nadawcą
jest człowiek, który zaprojektował i zaprogramował system.
Dzwoniący nie ma jednak do czynienia z twórcą systemu; ma
tr
l !
~ i
I 64 Kornu:nikowanie -inte1persona.lne
też pewną swob<?dę. wyboru komunikatów - oczywiście spośród
skończonej, na ogół niewielkiej liczby opcji. Używanie takich
urządzeń stanowi właśnie przeniesienie pewnych cech komuni- .
kowania masowego do sytuacji interpersonalnej. Pojawia się­
anonimowość nadawcy i odbiorcy. Urządzenia są kanałanii łą­
czącymi nadawcę i odbiorcę, którzy nic o sobie nawzajem nie
wiedzą. Kodowanie staje się procesem wieloetapowym. Oprócz
ubierania myśli w słowa i formułowania zdań, pojawiają się no-
we czynności dostosowujące przekaz do specyfiki kanału. Może
to być pisanie ręczne lub na maszynie czy mówienie do mikro-
fonu - w przypadku łączności radiowej, telefonicznej czy uży­
wania systemów nagłośnieniowych. Może oho być o wiele bar- ·
dziej złożone - jak w przypadku pisania programu komputero-
; l wego. Przekaz jest dostosowany do wymagań transmitującego
go urządzenia. Może on się zmieniać i dostosowywać do od-
i•,.; biorcy - np. w rozmowie telefonicznej. Może też btć ograniczo-
ny do pewnej liczby komunikatów uprzednio zaprogramowa-
nych i odpowiadających ograniczonej funkcji urządzenia - tak
jal{. w przypadku teleserwisu bankowego. Pojawiają się nowe
źródła szumów - szumy techniczne mogą przybrać nowe for-
my. Może to być błąd w kodowaniu powodujący złą pracę sys-
temów czy literówki w piśmie maszynowym. Mogą to być zakłó­
cenia elektromagnetyczne i zaniki transmisji - komunikacja
odbywa się czasem na znaczną odległość. Pojawia się problem
kosztów - zarówno llrządzeń kodujących, jak i transmitują­
cych. Mogą być one stosunkowo niewielkie - w przypadku listu
potrzebne będą: długopis, kartka papieru, koperta oraz opłata
w postaci znaczka pocztowego za dostarczenie go odbiorcy.
W p~zypadku bardziej skomplikowanych systemów koszty ro-
sną; istotne są zwłaszcza cena sprzętu i opłata za jego instalację.
Tak jak w przypadku komunikowania interpersonalnego fa-
ce-to-face przekaz moze mieć charakter prywatny lub publiczny.
Prywatna może być rozmowa telefoniczna czy korespondencja;
rozdawanie ulotek na ulicy, koncert czy przemówienie mają
charakter publiczny. Różny jest także stopień trudności prze-
'l
I
I
3. Rodzaje sytuacji komu.:nikacyjnych 65
rwania komunikacji. Łatwo· jest odłożyć słuchawkę telefonu,
wyrzucić ulotkę czy nie odpowiedzieć na list. !rochę. tn~dn~e~
wyjść z pomieszczenia, w którym ktoś prze~awia do mewi:llueJ
1rrupy osób. Ogólnie rzecz biorąc, pośredmctwo w procesie ko-
. ~unikowania tworzy dystans psychiczny pomiędzy nadawcą
i odbiorcą, czyniąc zakończeni('! procesu łatwiejszym dla od-
biorcy, niż to ma miejsce w przypadku bezpośredniego komu-
nikowania interpersonalnego. W przypadku komunikowania
interpersonalno-medialnego sprzężenie zwrotne może przy-
bierać wiele postaci. Ze względu na oddalenie uczestników pro-
cesu komunikacyjnego w przestrzeni oraz w sensie psychicz-
nym, odbiorca ma ograniczoną liczbę środków :kspresji .. Rea~­
cja może być natychmiastowa, jak w rozmowie telefomczneJ,
lub opóźniona - jak w korespondencji lub w przypadku pozo-
stawienia wiadomości na automatycznej sekretarce. Przykła­
dem sytuacji interpersonalne-medialnej są kontakty za pośred­
nictwem Internetu.
z powodu braku bezpośredniego kontaktu fizycznego
i możliwości wzajemnego zmysłowego zweryfikowania infor-
macji, internetowe przekazy wzb9gacane są zwykle o elementy
swobodnej kreacji i wyobraźni uczestników rozmów. Może to
i prowadzić do rozwoju tzw. interakcji hiperpersonalnych.
.! Chociaż użytkownicy korespondencji internetowych są fizycz-
nie oddaleni od siebie, rozwijają poprzez Internet relacje inter-
personalne. W niektórych przypadkach poziomy sympatii
i emocji, które kształtują się w relacjach za pośrednictwem In-
ternetu, mogą dorównywać poziomom charakteryzującym
relacje twarzą w twarz, a nawet je przewyższać. Zjawis~o ~o
określa się jako komunikacja hiperpersonalna. Komunikac~a
hiperpersonalna za pośrednictwem komputera zdarza się
wówczas, kiedy „ .. jest ona społecznie bardziej pożądaną formą ko-
munikacji niż ta, którą doświadczamy w równoległej interakcji typu
twarzą w twarz" (Walther, 1996, 17).
N a przebieg komunikacji hiperpersonalnej z~ pośrednic­
twem komputera wpływają cztery różne, ale powiązane ze so-
66 Komunikowanie interpersonalne _
bą, elementy procesµ komunikowania. Obejmują one odbior-
cę, nadawcę, kanały komunikacyjne i sprzężenie zwrotne.
Czasem odbiorcy informacji przekazywanych za pośrednic­
twem- Internetu tworzą skrajnie subiektywne ramy interpreta-
cyjne cech swoich partnerów online. Brak sygnałów niewerbal-·
nych występująćych w sytuacji twarzą w twarz powoduje, że o~­
biorcy często wyolbrzymiają subtelne sygnały - społeczne lub
osobowościowe - wymieniane w przekazach. W rezultacie
kreują stereotypowe i wyidealizowane wyobrażenia na temat
partnerów interakcji Wyidealizowana interpretacja cech in-
nych osób jest czymś typowym dla zjawiska komunikacji hiper-
personalnej.
Ponadto nadawcy przekazów internetowych mogą angażo­
wać się w selektywną autoprezentację. vVyelirninowanie sygna-
łów związanych z wyglądem fizycznym i cechami głosu powo-
dl.tje, że uczestnicy komunikacji poprzez Internet mają możli­
wość dowolnego kreowania i selekcjonowania informacji i sy-
gnałów transmitowanych do·odbiorców. W efekcie komunika-
torzy mogą przedstawiać siebie ostrożnie i z namysłem.
3.4. Sytuacja komunikowania publicznego
Zakłada ona obecność indywidualnego mówcy, który kon-
taktuje się z pewnym audytorium. Zachodzi wówczas, gdy gru-
pa osób staje się zbyt liczna, aby umożliwić wszystkim. jedno-
czesny, aktywny udział w rozmowie. Charakteryzuje się mniej
bezpośrednimi, mniej osobistymi interakcjami. Chociaż grupa,
tłum lub audytorium składać się mogą z kilkunastu osób, to nie
jest możliwe dokładne poznanie każdej z nich tak, jak to ma
miejsce w sytuacji małej _grupy lub w sytuacjach diadycznych.
Nie ma tutaj warunków na traktowanie tworzących audyto-
rium odbiorców jako niepowtarzalnych osobowości, na skutek
czego komunikowanie musi być znacznie mniej spersonalizo-
wane.
3: Rodzaje sytuacji komunikacyjnych 67
i
Sytuacje komunikowania publicznego dodatkowo okre~lane
są prŻez wyraźny podział ról po!Uiędzy zaan_gażowanymi vy- nie
osobaµri. ·Polega on na tym, że jedna osoba jest odpowiedzialna
' za przygotowanie i przedstawienie informacji, podczas gdy !inne
i osoby tworzące audytorium odpowiadają za skoncentrowan~e się
. I
( 'na słuchaniu tych informacji. Przestrzeganie owego podziału jest
warunkiem skuteczności komuniko~ania w sytuacji public:z;riej.
-[.
I Następstwem tego podziału ról jest rodzaj nierównowagi
. \
związanej z czasem mówienia. Jeden mówca lub kilku przema-
wia do pozostałych osób, które zachowują się jak audytor,iu~.
To z kolei prowadzi do innej cechy sytuacji publicznej: o~am-
czonego werbalnego sprzężenia zwrotnego. :
Audytorium może mówiącemu zadawać pytania, przeP,sta-
wiać propozycje, komentarze, wyrażać sprzeciw lub apr<j>batę
i tym samym skłonić mówcę do dostosowania treści lub stylu
komunikowania do oczekiwań słuchających. Nie jest to jetlnak
natychmiastowa i częsta reakcja, typowa dla dwustronnej wy-
miany zdań, charakteryzującej sytuację diadyczną lub konjmni-
kację niewielkiej grupy osób. Sytuacje komunikowania publicz-
nego nie pozwalają na natychmiastową interakcję zwrotną,
charakteryzującą sytuacje interpersonalne. Mówca dostospwu-
je się do audytorium, biorąc pod uwagę raczej jego reakcję
'.?biorową aniżeli reakcje poszczególnych słuchaczy.
3.5. Sytuacje komunikowania masowego
W odróżnieniu od poprzednich, sytuacje komunikotania
masowego mają charakter pośredni w tym sensie, że nadfiwcy
i odbiorcy nie spotykają się bezpośrednio ze sobą (są bezstycz-
nościowe). Zakładają istnienie nadawcy i pewnego audytorium,
z którym nadawca kontaktuje się za pośrednictwem pe"'\nych
środków. Nie nawiązują oni kontaktu typu face-to-face. Osoby
przekazujące informacje i odbierające je kontaktują się po~red-
nio~ przy pomocy określonych środków technicznych. ·

;r
68 Komunikowanie inte1personalne
Sytuacje kornuni).zowania masowego obejmują programy te-
lewizyjne, przekazy radiowe, książki, magazyny, gazety, ulotki
i afisze. Nie rnożerny w sposób bezpośredni zareagować. na
treść reportażu telewizyjnego. Widzimy raczej fragrnerity zJ<1;-
wiska, ·wybrane przez operatora kam.ery obrazy - podporząd­
kowane tezom. autora i odpowiednio spreparbwane przez rea.Ji-
zatorów program.u. Mim.o iż oglądany program. rnoże wzbu-
dzać oburzenie widzów swoją tendencyjnością, brakiem. rzetel-
ności autorskiej, a czasem. zwykłego profesjonalizmu, nie rnają
__ oni możliwości bezpośredniego wyrażenia swojej opinii. Reak-
cja zwrotna w sytuacjach komunikowania masowego ograni-
(
czana jest przez niemożność bezpośredniej odpowiedzi, brak
lkontaktu z nadawcą. Radiowiec, profesjonalista zajmujący się
reklamą lub jakikolwiek.inny nadawca korzystający.z masowe-
,S"~Fr~<:kazu, ni~Cly..sponaje_żadnyrn sposobc;;m ~ą.cych­
.giias_~(J_>Y,..ęj_ko:ą~roli reakcji _a:µ_dytorium.. Możliwa jest tylko reak-
c~ ~óźn5 przesun:lęta w czasie - w formie napływając~
redakgiJforespondencji, telefonów od słuchaczy i widzów lub
- jak w przypadku reklamy - efektu w postaci sprzedaży towa-
rów. Tylko w taki pośredni sposób można określić wpływ dane-
go przekazu na odbiorców. Media interaktywne„ oparte .na
sprzężeniu sieci telewizyjnej, radiowej, komputerowej i telefo-
nicznej, pozwalają na wzbogacenie komunikowania masowego
\ o niektóre zalety bezpośredniej interakcji typu face-to-face. No-
\1 we media niosą ze sobą wię'kszy potencjał interaktywności,
poprzez co
zmuszają odbiorcędo większej aktywności. Publiczność z biernej masy
, audytorium heterogenicznego pod względem składu, ale homogeniczne-
go w gustach, staje się bardziej wyspecjalizowana, zmttszona do więk­
szej aktywności, nawetjeśli oznacza to tylko częstą zmianę programu te-
lewizyjnego .lub radiowego (Dobek-Ostrowska, 1999, 151).
* * *
Pięć dotychczas omówionych sytuacji komunikacyjnych czę­
sto się wzajem.nie przenika, np. w niektórych przypadkach sy-
tuacja interpersonalna z udziałem. dużej liczby osób zaczyna
·"'i'
I
3. Rodzaje sytu.acji kD'lmmikacyjnych 69
i
być komunikowaniem. publicznym. Czasem znamy drugą oso-
bę tak dobrze,. że zaczynamy dq niej przemawiać w naszej świa­
domości'. Istnieje wiele powiązań pomiędzy komunikowaniem
I
I
interp.ersonalnym i masowym. Nawet jeśli usuniemy mecha-
l niczne i technologiczne bariery w komunikowaniu, czynnikiem
.f
I ·zakłócającym pozostaną ciągle bariery ludzkie - różne rozu-
mienie znaczeń u różnych ludzi łąćzy się z różnymi potrzeba-
! mi, pragnieniami i poziomami kompetencji komunikacyjnej.
I
! Systemy interaktywne stają się ostatnio coraz częściej obecne
!I
w mediach masowych: kornpute:fy połączone w sieć poprzez
modemy,.systemy informowania poprzez teletekst, korzystanie
z usług bankowych i z zakupów za pośrednictwem urządzeń
sprzężonych z siecią telewizyjną, faksy, publiczny udział w do-
stępie do telewizji kablowej i różne formy, za pomocą których
ludzie mogą odpowiedzieć nadawcy lub odbiorcy.
~je int_rap_ersonalne są najbardziej osobiste i bezpo-
średnie, choć cechy te w znacznej mierze mają również sytuacje
interpersonalne. Sy~ę_rpersonalno-medialne są mniej
osobiste i raczej pośrednie (w tym sensie, że odbiorca i nadaw-
ca nie spotykają się ze sobą). Sytuacje masowe są ogólnie bez-
osobowe, mogą być formalne lub nieformalne i zwykle mają
charakter przekazu pośredniego. Oczywiście istnieją wyjątki od
tych ogólnych kryteriów klasyfikacyjnych.
. W obrębie wszystkich sytuacji komunikacyjnych interakcje
rnogą ł:>yć werbalne, niewerbalne lub mieszane, a zaangażowa­
ni w nie ludzie mogą wywodzić się z jednej lub być przedstawi-
cielami różnych kultur.
Przedstawione powyżej rodzaje sytuacji komunikacyjnych
mają w zasadzie charakter modelowy i służą ich klasyfikowa-
niu. Obok licznych różnic pomiędzy nimi, łączy je też wiele
cech wspólnych, co skłania do myślenia o komunikowaniu
(a o komunikowaniu interpersonalnym w szczególności) jako
o pewnej mającej własną tożsamość całości.

Podstawowe zasady
komunikowania
. I
interp~rsonalnego
. i
·~:
4.1.. Komunikowanie interpersonalne jest
procesem transakcyjnym
Komunikowanie interpersonalne jest procesem transakcyj-
nyin, co oznacza, że:
1) jest ono procesem,
2) jego składniki są od siebie wzajemnie zależne,
3) jest czynnością złożoną,
4) uczestnicy zachowl.tją się i reagl.tjąjak istoty niepodziel-
ne (całościowo).
1) Komunikowanie interpersonalne jest procesem
Nie jest to zatem zjawisko statyczne, ale stale rozwijające się.
Wszystkie jego składniki znajdują się w stanie nieustannej
transformacji - zmieniamy się my sami i ludzie, z którymi się
komunikujeiny, przekształca się całe nasze otoczenie. Czasem
owe zmiany są nieuchwytne, czasem zaznaczają się w bardzo
wyraźny sposób, ale owa ciągłość zmian jest zawsze zjawiskiem
normalnym i nieuniknionym.
Komunikowanie interpersonalne najlepiej przedstawić
można jako proces kolisty i ciągły. Jeśli określoną formę komu-
i
4. Pod.stawowe zasady komunikowania interpersonalnego · 71
!
. I
nikowania definiujemy jako tr~~~~i.Sję_~acji od mówiącer
go do ·słuchającea-0, tym samym daJ~my do zrozumienia; ze Z~'­
ćżynas~'iilówiącym, a kończy na_ słu~~~jącyrn. Jest t?
i
tzw. linearny punkt widzenia. W rzeczywistosci Jednak komu-
\ nikowa:nie interpersonalne jest proces~_!colistym, w którym
(
I
i
\
l
każda z zaangarowarrych _?SC% pełm ~w?Jric!.furikcję - jest za-
'J:·-6wno mówcą, jak-i słuch~
Komunikowanie iiiterpersonalne nie ma początku ani koń!- ~
1)
ca, nie da się w nim także wyodrębnić stałych i niezrniennyc~
sekwencji zdarzeń. Dla większej przejrzystości możemy co
prawda proces ten przedstawić w stanie zamrożenia i sprób~­
wać określić, kiedy poszczególne czynności komunikacyjne się
zaczęły, w rzeczywistości jednak nie istnieją w nim takie martwe
punkty, a początku nigdy nie da się ustalić, np. w cza~ie sło~­
nego sporu pomiędzy pracownikiem a pracodawcą obie osoby
wnoszą równocześnie do rozinowy coraz to nowe elementr,
a każdy z nich wpływa na kolejne. Pracownik sądz~, że jest n~­
gatywnie oceniany przez pracodawcę, a strofow~nie go u:i_iac-
nia w nim to przekonanie. Jego gwałtowna reakCJa stanowi Jed-
nocześnie wyzwanie dla autorytetu szefą., a ewentualna obe~­
ność innych pracowników dodatkowo wzmacnia determinację
pracodawcy i _chęć podkreślenia swojej dominującej pozycji. '
:Ola większej jasności można powiedzieć, że powyższa inte-
rakcja zaczęła się od pierwszych słów pracodawcy skierowanycf
do podle2łego mu pracownika. Takie ujęcie jest jednak uprosz-
czeniem, ponieważ to, co każdy z uczestników powiedział i jatk
0
się zachował podczas interakcji, zależy w dużym stopniu okl
czynników, które pojawiły się i zaczęły wywierać wpływ du~o
wcześniej, w nieokreślonym bliżej czasie. Trudno np. było9y
jednoznacznie ustalić, kiedy dokładnie pracownik uznał, ż~ p~~­
codawca ocenia go negatywnie, co wywołało to przekoname,Jak
pod jego wpływem zmieniła się postawa pracownika itd. ;
Podsumowując, można stwierdzić: komunikowanie jest pro-
cesem, a to oznacza, iż jego składniki wchodzą ze sobą w int~­
rakcję, co wywołuje określone skutki.
 ·-~::.·~
. f.
~··.1
.. , .
72 Konmnikowanie inteipersonalne
2) Składniki są Qd siebie wzajemnie zależne
Wszystkie składniki komunikowania interpersonalnego są
ze sobą powiązane i wzajemnie od siebie zależne. Każdy z nich
pozostaje w jakimś związku z innym i z całością, np. nie moż~
być źródła informacji (nadawcy) bez odbiorcy, nie może być in-
formacji bez nadawcy, nie może istnieć sprzężenie zwrotne ~ez
ódbioru. Każdy aspekt procesu komunikowania interpersonal-
nego jest ściśle powiązany ze wszystkimi innymi aspek.tami i ze
względu na ową nierozłączność, zmiana w jednym składniku
pociąga za sobą zmiany w innych. Przyjrzyjmy się takiej oto sy-
tuacji: do grupy studentów rozmawiających przed salą wykła­
dową podchodzi profesor. Ta zmiana sytuacji powoduje u jej
uczestnik,ów kolejne zmiany dotyczące zarówno formy, jak
i treści wypowiedzi, a także ich zachowania niewerbalnego.
Studenci zaczną kontrolować swoje opinie, a ich język stanie się
bardziej oficjalny. Otóż bez względu na to, jakie pojawią się
zmiany, każda następna będzie skutkiem zmiany poprzedniej.
To z powodu owej niepodzielności i ciągłości nie istnieją ta-
kie akcje lub reakcje, które mogłyby być dokładnie powtórzo-
ne. Nikt nie jest w stanie powtórzyć określonej czynności. do-
kładnie. w ten sam sposób, a to dlatego, że człowiek, jak wszyst-
ko dookoła, ulega nieustannym przeobrażeniom. Zmiany nie
ustają ani na chwilę - występują zawsze.
Można zatem określić, że komunikowanie interpersonalne
posiada cechę niepowtarzalności w tym sensie, że wszystkie in-
terakcje międzyosobowe stanowią dla ich uczestników nowe
\
doświadczenie.
(
3) Komunikowanie jest czynnością złożoną
Złożoność komunikowania określają dwie ważne zasa.dy.
Pierwsza - komunikowanie jako proces w niczym nie przypo-
mina prostej i jednostronnej czynności.
Po drugie - komunikowanie jest czynnością złożoną, ponie-
waż zawiera w sobie wiele składników i zmiennych pośredni­
czących. Zwróćmy uwagę, jak wiele zmiennych pojawia się
. '
4. Podstawowe zasady komnnikowa:n·ia interpersonalnego 73
w zwykłej rozmowie. Jest ona czymś bardziej złożonym aniżeli
tylko zwykłą wymianą poglądów, bowiem kiedykolwiek tylko
i pojawia· się zjawisko komunikowania diadycznego, zaangażo­
i wanych w nim jest co najmniej sześć „osób": 1) osoba, o której
! myślisz, że jest tobą samym, 2) osoba, o której twój rozmówca
I
·myśli, że jest tobą, 3) osoba, co do _której ty jesteś przekonany,
.l! że twój partner tak właśnie myśli o tobie, plus trzy e~wiwalent­
.•.·1 ne osoby na drugim końcu oł;iwodu. Do tych sześciu „osób"
i musimy jeszcze dodać temat rozmowy, kontekst komunikacyj-
ny, cel komunikowania, kompetencje komunikacyjne jego
uczestników, rodzaje występującego szumu, zali;.res obszaru
wspólnoty doświadczeń i wiele innych zmiennych, które wpły­
wają na przebieg każdego zdarzenia komunikacyjnego. Ponad-
to każdy uczestnik posiada niepowtarzalną osobowość, określo­
ne potrzeby, przeszłość, ważne, bliskie związki i indywidualny
sposób postrzegania świata.
4) Zachowania i reakcje uczestników tworzą całość
W procesie transakcyjnym każda osoba zachowuje się i re-
aguje jako całość.Jesteśmy tak skons.truowani, że zacho wujemy
się jak istoty całościowo i wszechstronnie przystosowane do ko-
munikowania, np. nikt nie może reagować wyłącznie na pozio-
.mie intelektualnym lub jedynie na poziomie emocjonalnym.
Jesteśmy istotami niepodzielnymi i reagujemy ·raczej emocjo-
nalnie i intelektualnie (chociaż proporcje tutaj mogą być róż­
ne), angażując w to całe nasze fizyczne, duchowe i intelektual-
ne ,Ja". Tak więc nasze reakcje w komunikowaniu interperso-
nalnym nie opierają się jedynie na tym, co zwykle określamy ja-
ko język ciała, ale na całym naszym wnętrzu: doświadczeniach,
aktualnych emocjach, wiedzy, zdrowiu fizycznym i psychicz-
iI
nym oraz wielu innych czynnikach.
74 Konmnikowanie -interpersonalne
4.2. Zasady transakcyjne
W pierwszej części rozdziału zaprezentowano kilka definicji
komunikowania interpersonalnego w celu określenia jego .
szczególnego charakteru. Teraz warto poświęcić uwagę omó-
wieniu sześciu ogólnych zasad, które pozwolą lepiej wyjaśni~,
czym jest ten proces. Zasady te w większości zostały sformuło­
wane przez tzw. psychologów transakcyjnych: Paula Watzlawic-
ka, Janet Helrnich Beavin i Dona D.Jacksona w ich często cyto-
wanej pracy pt. „Pragmatics of Human Communication" (1967).
Łącznie z poprzednio przedstawionymi definicjami zasady te
powinny dopełnić charakterystyki komunikowania interperso-
nalnego.
. I
1. Komunikowanie jest nieuchronne
. I
Często myślimy o komunikowaniu jako o czymś, co jest in-
tencjonalne, świadome i wynika z określonych motywacji. Jest
tak w wielu przypadkach. Często jednak przekazujemy coś nie-
świadomie, nawet jeśli nie pragniemy się z nikim porozumie-
wać. Dobrze określa to zdanie zaczerpnięte ze wspomnianej
munikować (One cannot not communicate). .. ----------------
pracy Watzlawicka, Beavin i Jacksona: Nikt nie może nie ko-
.
„ we:fa:ri:_y„jako przykład siedzącego na końcu sali studenta
o twarzy bez wyrazu, patrzącego bezmyślnie przed siebie, mo-
że obserwującego, co dzieje się za oknem. Mimo iż on sarn
mógłby powiedzieć, że nie komunikuje się ani z profesorem,
ani z pozostałym kolegami, to niewątpliwie przez cały czas
p_rzekazuj~ otoczeniu różne sy_gp_9.lY:_ Zdradza brak zaintereso-
wania tematem zajęć, znudzenie, zmęczenie lub zaabsorbowa-
nie własnymi problemami. Być może jest to sygnał, że student
oczekiwał, iż wykład będzie ciekawszy, a teraz pragnie, aby za-
kończył się on jak najszybciej.
W każdym razie, niezależnie od sw9jego życzenia, student
ten komunikuje, bowiem nie możemy nie komunikować. Co
więcej, na zachowanie studenta też można zareagować na kilka
4. Podstawowe zasa.dy komunikowania. inte1personalnego I 75
sposobów. Ńawetjeśli np. wykła<!9-wca nie zare~guje otwak.cie,
to ~~q,k:_~ji.teżJ:st ~~rn~t~m,,t~zekazuje. . :
~~~ac]i_o~~!!l~;-JeSli tylko Jest pr~~z„.lllliycn__postrzega-
~~' posiada ~łaściwo§Ci-p_oteii~jfil~~-g4?.„~.1:".~~~~ J~J;:, _zn~cze-
:!1-Yomunika~E-e.„Oznacza to, że ludzie przypisują zacliowa::c·
niu lub brakowi zachowania ip.nyc.h osób określone znaczenie.
;. Tym s~y~li kazaeźa~howanie może ~c~
Ii • nikatu, jest rzeczą niemożliwą nie komunikować, podobni~ jak
niemożliwością jest nieustannie trwać w bezruchu. WszyŚtko,
I
co robimy lub czego nie robimy, może mieć znaczenie dlł ko-
goś, kto to dostrzega. :
Zapytajmy kogoś przebywającego z nami w jednym pok.oju,
czy istnieje jakaś czynność, którą mógłby on wykonać, a która
nie miałaby dla nas żadnego znaczenia. Co będzie oznaczało,
I
jeśli ów ktoś zignoruje nasze pytanie? Albo odpowie narnf sar-
I
. kastycznie? Ajeśli po prostu wyjdzie z pokoju? Niezależni~ od
tego, co uczyni, jego zachowanie można zinterpretować Jjako
zawierające jakiś przekaz. 1
Inną formą nieintencjonalnego przekazywania infortjiacji
jest tzw. odzwierciedlanie. Podczas ią~erajs,cji często mimo:Wo}-
nie odwż~erny-~erbalne ząchowanie dru~y,
!
!
I
naśladując jej- mimikę lub gesty:· Badacze -sugerują, że ogólnie
od'Zwrerciedlanfo >o-zna~za porozumienie, za~.teresow,~ie
i':~ko:Q.!Y-;!luow~iai;nterakcji.-Wbrew potocznej 1opi-
I
I ńii, ogromrraczęść~-zegó·zi'chowania niewerbalhego jest nie-
I kontrolowana, dokonuje się bez świadomego udziału. Za jego
I
I pośrednictwem przekazywane są różne informacje: wstyd,
I agresja, zaufanie, atrakcyjność seksualna, strach i obawa, za-
skoczenie, chęć dominacji oraz wiele innych. '
Zasada, że nikt nie może nie komunikować, winna z~ięk­
szyć naszą odpowiedzialność, bowiem wszystko, co mówimy
i czynimy wywiera wpływ na innych ludzi. i
2. Komunikowanie jest nieodwracalne .
Przebieg niektórych procesów, zwłaszcza fizycznych, m?żna
odwrócić, np. można wodę zmienić w lód, a potem przywtócić
76 Ko1J1.u.nikowanie inte1personalne
ją do stanu ciekłego
i. powtarzać tę czynność wielokrotnie. Ist-
nieją jednak pewne procesy, które mają charakter nieodwracal-
ny, tzn. mogą przebiegać tylko w jednym kierunku.
Komunikowanie interpersonalne jest przykładem takiego ·
nieodwracalnego procesu. Nie można odwrócić tego, co już się
stało - informacja przesłana tworzy nową, zupełnie inną od do-
tychczasowej sytuację. Skoro nie ma powrotu do poprzedniej
sytuacji, możemy spróbować dokładniej określić to, co povvie-
dzieliśmy, zaprzeczyć lub zmienić nasze słowa, a nawet je odwo-
łać, zmniejszając w ten sposób skutki wcześniejszego przekazu.
Ale informacja jako taka została już wysłana, odebrana i wywo-
łała określone skutki, które pociągną za sobą kolejne - faktu te-
go nie można cofnąć. Ową zasadę nieodwracalności komuniko-
wania dobrze ilustruje malajskie przysłowie: Łódź, gdy popłynie za
daleko, może zawrócić; słowa, gdy poszły za daleko, jiiż nie zawrócą.
3. Komunikowanie ma dwa aspekty: treści i relacji
Badacze komunikowania interpersonalnego skupieni
w Grupie Palo Alto-: Gregory Bateson, Paul Watzlawick, Janet
Beavin i Don Jackson (od założonego przez nich Mental Res~­
arch Institute w Palo Alto w Kalifornii) - twierdzą, że kiedy
dwie osoby komunikują się ze sobą, niezależnie od przekazywa-
nia określonych treści, definiują tal<.Że swoje wzajemne relacje
poprzez ąpgsób, w jaki .~IDieP:i~Ją rnięazy-sobą iI~lo~ffiąge.
Kiedy rozmawiamy z przyj~cielem, wsp-ółpfac6Wriikiem, człon­
kiem rodziny lub profesorem, zawsze kreujemy rodzaj oczeki-
wania co do zachowania własnego i zachowania drugiej osoby.
Czasem wzmacniamy istniejące już oczekiwania, a innym ra-
zem - angażujemy się w tworzenie nowych wzorów interakcji,
które mogą określić kolejne oczekiwania dla przyszłych inte-
rakcji.
Komunikujący opisują ·realny świat, który zarówno dla słu­
chającego, jak i mówcy jest rzeczywistością zewnętrzną. Jedno-
cześnie podczas tej samej interakcji opisują charakter istnieją­
cych między nllni zależności, np. nauczyciel może powiedzieć
4. Pod~ta:wowe zasady komu.nikowa:n-ia. interpm:mnalnego 77
do ucznia: „Zgłoś .się do mnie pó lekcjach". To proste zdanie
posiada aspekt .treści (nauczyciel oczekuje, że uczeń przyjdzie
do niego po lekcjach) i aspekt relacji (różnica statusu nakazu-
je. uczniowi zastosować się do życzenia nauczyciela). Aspekt re-
lag{ staje się bardziej zrozumiały, gdy wyobrazimy sobie, że to
uczeń wydaje polecenie nauczycielowi. Brzmiałoby to aroganc-
I
i ko i naruszało zwyczajowe relacje istniejące pomiędzy nauczy-
I • cielem a uczniem.
I
Watzlawick (cit: Eicher, 1995, 68) tak przedstawia znaczenie
porozumiewania się i wzajemnych relacji: Jedno z podstawowych
praw komunikacji głosi, iż każde zachowanie w obecności drugiej oso-
by ma wartość infqrmacyjną w tym sensie, że określa i modyfikuje wza-
I
i jemne relacje pomiędzy tymi osobami. Każde zachowanie coś znaczy, np.
I z całkowitej ciszy lub braku reakcji wynika następujący przekaz: Nie
I chcę mieć z tobą nic wspólnego. Przy powyższym założeniu widać,
jak wiele miejsca pozostaje na niedopowiedzenia będące źró­
dłem nieporozumień.
4. Komunikowanie wymaga wzajemnego dostosowania się
stron ,
Proces komunikowania obejmować może pewną przestrzeń
tylko w takim stopniu, w jakim. wszystkie komunikujące się
s~rony posługują się tym samym systemem symboli. Wydaje się
to bardziej oczywiste, kiedy weźmiemy pod uwagę.osoby posłu­
gujące się dwoma różnymi językami - nie będą w stanie poro-
zumieć się dopóty, dopóki systemy ich symboli językowych bę­
dą różne.
Zasada ta wyda się bardziej słuszna, jeśli weźmiemy pod
uwagę fakt, że nie ma dwóch osób wykorzystujących identycz-
ne systemy znaków, np. pacjenci i lekarze nie tylko mają dwa
różne słowniki, ale - co może ważniejsze - odmiennie rozumie-
ją terminy, którymi się posługują. Różne kultury i subkultury,
nawet kiedy używają wspólnego języka, często posiadają od-
mienne systemy komunikowania niewerbalnego. Dopóki syste-
my te będą się różniły, o skutecznym porozumieniu się nie mo-
78 Komunikowanie inte·1personalne .
że być mowy. Domachowski (1998, 33) pisząc o komunikowa-
niu niewerbalnym, nazywa zasadę dostosowywania się stron
uzgadnianiem: Ukształtowanie komunikatu niewerbalnego w taki
sposób, by partnerzy interakcji, którzy się nim posługują, mogli kodo..:..
wać i odkodowywać informację tak, by nie zmieniało się jej znaczenie,
zostało nazwane ,,!uzgadnianiem".
· Trudności w porozumiewaniu się rodzi również dystans ge-
neracyjny. Różnice doświadczeń, postaw i oczekiwań, różnice
w słownictwie, poglądach na obyczaje i konwenanse, różnice
stroju i moralności powodują, że komunikowanie pomiędzy
osobami odmiennych generacji jest trudne, ale możliwe.
Częścią sztuki komunikowania jest I1~-~~C1_Q~~zytywania. sy-
gnałów przekazywanych przez inny!=h, ich specyficŻnego języ­
ka;· tego, co oznaczają charakterystyczne dla nich zwroty lub za-
chowania. Doświadczenie osób pozostających w bliskich związ­
kach z innymi - niezależnie od tego, czy jest to związek głębo­
kiej przyjaźni czy romantycznej miłości - potwierdza, że ucze-
nie się rozpoznawania znaków stosowanych przez partnera
zwykle zajmuje wiele czasu i wymaga ogromnej cierpliwości.
5. Interakcje określane są przez interpunkcję
Różne przypadki komunikacyjne składają się na ciągi trans-
akcji, które dzielone sąjedynie dla wygody. Kiedy jednak ana-
lizujemy komunikowanie całościowo jako proces ciągły, a także
w chwili, gdy sami jesteśmy jego uczestnikami, nie jest łatwo
o1:<reślić, co jest przyczyną, a co jest skutkiem jakiegoś wydarze-
nia.
Mamy skłonność do postrzegania wszystkich naszych do-
świadczeń i interakcji w kategoriach pewnego „początku"
i „końca" sekwencji. Jesteśmy nauczeni, aby we wszystkim do-
strzegać przyczynę i skutęk, bodziec i reakcję. Warto jednak za-
uważyć, że traktowanie ko1nunikowania w sposób linearny mo-
że być mylące.
Ta tendencja do dzielenia różnych sytuacji komunikacyJ-:
nych na sekwencje przyczyn i skutków określona została przez
4. Podstawowe zasady ko11iunikowania ititerpe1:mnalnego ! 79
Watzlawick~, Beavin i Jacksona (1967) jalw wyznaczanie ~rzy
pomocy znaków interpunkcyjnych sekwencji zdarzeń. !
Twoje· komunikowanie zaczęło się w pewnym mie~scu
w przeszłości - wyznaczyłeś precyzyjnie jego początek. Ten 1
schemat postępowania jest podobny do rozpoczynania nowego
. tdania w nagłówku listu i właśnie d~atego praktyka wyzndcza-
1·
I nia początku i końca naszych sekwencji komunikacyj1Tych
I •
i określana jest terminem „interpunkcji". 1
Doktor, który powiedział, że podcŻas egzaminu pisem1Tego
stawał za plecami swoich studentów, aby sprawdzić, czy ni~ po-
pełniają błędów, stawia znaki interpunkcyjne inaczej niż ~ego
studenci; ci osta'tni twierdzili, że popełniali błędy właśnie dłate-
go, że doktor stał za ich plecami. I
Student powiedział swojej dziewczynie, że spóźnił się na
I
spotkanie, ponieważ ona nigdy nie jest punktualna; dzievyczy-
na z kolei stwierd~iła, że ona nie przychodzi o umówionym: cza-
sie, ponieważ jej chłopak zawsze się spóźnia. 1
R.D. Laing w wierszu pt. Węzły (Knots) (Griffin 1994, 1189)
opisuje „chore" relacje w obrębie systemu rodziny:
On nie może· być szczęśliwy
kiedy na świecie istnieje tak wiele cierpienia
Ona nie może być szczęśliwa
jeśli on nie jest szczęśliwy
ale ona pragnie być szczęśliwa
On nie znajduje powodu, by czuć się szczęśliwymi
Ale ona pragnie dla niego szczęścia !
i on pragnie dla niej szczęścia I
On odczuwa winę, kiedy jest szczęśliwy
i winę, kiedy ona jest nieszczęśliwa
I
I Ona pragnie dla obojga szczęścia
i On pragnie szczęścia dla niej
·ii Z czego wynika, że oboje są nieszczęśliwi.
(tłumaczenie autora - W.G.):
. .·!
J~
 80 Kom.unikowa.nie interpersonalne
Dla obserwatora z .zewnątrz wzorzec wzajemnych relacji po-
między małżonkami zdaje się nie mieć ani początku, ani końca.
Ale kobieta zaplątana w węzeł małżeński posługuje się w spo-
\., sób subiektywny znakami interpunkcyjnymi. Jej zdaniem, po..,
czątkiem i przyczyną małżeńskich problemów jest jego poczu-
cie winy, zaś jej brak szczęścia to skutek. On- z kolei traktuje
swoje poczucie winy jako·rezultatjej depresji i braku poczucia
szczęścia. Gdyby postawić małżonkom pytanie: - Od czego
wszystko się zaczęło? - można by doprowadzić do zaostrzenia
konfliktu, gdyż każde z nich subiektywnie posługuje się syste-
mem znaków interpunkcyjnych, inaczej oznaczając przyczynę
(początek) i skutek interakcji.
Owe różnice w sposobie postrzegania sekwencji zdarzeń za-
leżą od tego, kiedy zdaniem danej osoby rozpoczął się proces,
w jaki sposób posługuje się ona znakami interpunkcyjnymi
określającymi przyczynę i skutek, początek i koniec interakcji.
Każdy uczestnik interakcji subiektywnie postrzega własne
zachowanie jako rodzaj sekwencji o precyzyjnie dającym się
określić początku lub końcu. Stawiane przez niego „znaki in-
terpunkcyjne" służą wyodrębnieniu zachowania, za które bie-
rze odpowiedzialność i które, jego zdaniem, są następstwem
lub bodźcem do czyjegoś działania. Zjawisko interpunkcji
~o~acza więc arbitralne przypisywanie końca i początku do
i\...formy
_. całościowego przekazu.
Stawianie interpunkgi :die jest czymś niewłaściwym; z pewno-
ścią jest to bardzo przydatna metoda porządkowania naszego
myślenia i mówienia na temat transakcji komunikacyjnych. J ed-
nocześnie, w związku z różnym postrzeganiem zdarzeń, każdy
z nas stawia znaki interpunkcyjne w różnych miejscach. Jeśli róż­
nice te są znaczące, istnieje niebezpieczeństwo, że staną się one
powodem przerwania pro.cesu obopólnego porozumiewania.
6. Interakcje mogą być symetryczne lub/i komplementarne
Ponad 40 lat temu antropolog Gregory Bateson (1972) ba-
dając przebieg interakcji pomiędzy ludami Sepik i Fly River na
4. Podstawowe zasady ko11i11:nikowan-ia iriterpersonalnego 81
Nowej Gwinei, sformułował konćepcję interakgi, które są albo
symetryczne, albo komplementarne. Bateson i inni uświadomi­
li sobie wkrótce, że koncepcje te przystają do wszystkich form
relacji interpersonalnych.
Zgodnie z komunikacyjnym· punktem widzenia, każde zda-
rzenie komunikacyjne jest albo symetryczne, albo komplemen-
1· tarne, a jego symetryczność lub komplementarność wynika
I
J
'
z kreatywnej siły wyobrażeń powstających w naszych głowach.
Aby lepiej zrozumieć tę zasadę, musimy posłużyć się kilkoma
definicjami.
.l!nterakcja symetryczna oparta jest na zasadzie równości.
Zadna osoba nie jest ani na górze, ani na dole. Każdajednost­
ka zakłada, że druga osoba jest „OK", podobnie jak ona, tzn.
zakłada jednocześnie, że ona sama także jest w porządku. Tak
więcjednostka szanuje drugąjako wartościową, godną szacun-
ku istotę. W interakcji symetrycznej dwie osoby wzajemnie od-
zwierciedlają swoje zachowania - postępowanie jednej odbija
się w zachowaniu drugiej. Jeśli jedna z nich zrzędzi, druga od-
powiada tym samym, gdy jedna przejawia zazdrość lub jest pa-
sywna, druga postępuje podobnie. Par;tnerzy odzwierciedlają wła­
sne zachowania i ich interakcja jest symetryczna. Słabość lub siła, do-
broć lub zło nie są tu istotne, ponieważ ważna jest równość (Watzla-
wick i inni; cit.: Eicher, 1995, 68-69). Relacja taka jest rodza-
jem równości - z akcentem na minimalizowanie różmc po-
~~i. ---
( Interakcja komplementarna opiera się na zupełnie przeciw-
nym-;ałożeniu - jedna osoba przyjmuje postawę dominacji,
i druga zaś postawę podporządkowania lub zależności. Takie
ustawienie musi być oczywiście negogowane, a negocjage te są
zdeterminowane pewnym bilansem siły i władzy. W interakcji
komplementarnej dwie osoby są zaangażowane w zachowania
różnego typu, z tym że zachowanie jednej z nich stanowi im-
. puls dla komplementarnego zachowania drugiej.
W interakcji komplementarnej r~nice po~ stronami
------
są maksymalizowane. Jest rzeczą nie~by obie strony
82 Koni·unikowanie ·i.nte1personalne

przyjmowały różne_ postawy: jedna dominującą, druga podpo-

rządkowaną, jedna pasywną - druga aktywną, jedna - osoby
silnej, druga - słabej. Takie interakcje są także określane przez Słuchan-ie
obowiązujące normy społeczno-kulturowe i zwyczajowe, np·. in-
Kto mówi - sieje, kto słucha zbiera.
terak<::ja komplementarna istnieje pomiędzy profesorem i stu-
(przysłowii ludowe)
dentem, pracodawcą i zatrudnionym, lekarzem i pacjentem.
:w relacji komplementarnej występują dwie różne pozycje.Jeden z part- i
nerów zajmuje pozycję określaną jako wyższa, nadrzędna lub „stopień
wyżej", podczas gdy drugi - niższą, podrzędną lub „stopień niżej". Na-
zwy te są przydatne pod warunkiem nieutożsamiania ich z pojęciem
„dobry" lub „zły" czy „mocny" lub „słaby". Relacja komplementarna po-
wstaje w społecznym lub kulturowym kontekście (w przypadku matki
i dziecka, lekarza i pacjenta, nauczyciela i ucznia), ale może też wyni-
kać ze szczególnego układ'u pomiędzy dwiema osobami. W każdym przy-
padku należy podkreślić silne połączenie różnych, lecz dopasowanych do
siebie zachowań. Partnerzy nie narzucają sobie zachowania komple- N ie ulega wątpliwości, że wnikliwe słuchanie jest Ijedną
mentarnego, raczej ich zachowanie wyzwala określony typ relacji z ważniejszych, a zarazem najsłabiej opanowanych umięjętno­
(Watzlawick i inni, cit.: Eicher, 1995, 68-69). ści komunikacyjnych. A przecież sygnały dźwiękowe o<jlbiera-
my nieustannie. W ciągu całego dnia więcej czasu poświęcamy
na słuchanie niż na jakąkolwiek in.q.ą formę komunikowania.

5.:1. Dlaczego słuchamy?

Badanie z 1926 roku wykazało, że 70% tzw. aktywneJo dnia

poświęcamy na komunikowanie, tzn. na czytanie, pisanie, mó-
wienie i słuchanie. Dokładniejsze badania pozwoliły sptecyzo-
wać, że aż 42% tego czasu poświęcamy właśnie na słuchanie,
32% - na mówienie, 15% - na czytanie i 11 % - na pisanie
(Tubbs i Moss, 1991, 174). !
W nowszym badaniu Barker i inni (1981) wykazali, ~e stu-
denci na słuchanie poświęcają 53% aktywnego czasu. !Biorąc
pod uwagę, że studenci dużo czasu poświęcają również :ha czy-
tanie i mówienie, wydaje się wielce prawdopodobne, że procent
czasu przeznaczonego na słuchanie w przypadku osób n:lebędą-
 I,.
84 Kormmikowa:nie interpersonalne
cych studentami jest nawet wyższy. Badania przeprowadzone
przez Hargiego i innych (1987) potwierdziły wcześniejsze wnio-
ski, iż(poświęcamy więcej czasu na słuchanie niż na mówienie.)
Fakt, że słuchamy przez większą cżęść aktywnego dnia, nie
oznacza jednak, że zawsze słuchamy efektywnie. Większa część
czasu poświęcanego na słuchanie to czas zmarnowany, gdyż do-
bre; wnikliwe i myślące słuchanie wymaga pewnego wysiłku.
Zabiera słuchaczowi więcej czasu i energii niż słuchanie pasyw-
ne. Jedno z badań wykazało, że spośród czterech czynności ko-
munikacyjnych - mówienia, pisania, słuchania i czytania, słu­
chanie było drugą po czytaniu czynnością najmniej aktywizują­
cą. Najbardziej aktywizujące było mówienie, a następnie pisa-
nie, słuchanie i czytanie (Crane i inni, 1970).
Inne badanie wykazało, że ci, którzy w dyskusji w małej gru-
pie zabierali głos najczęściej, byli z niej bardziej zadowoleni niż
ci, którzy zabierali głos najrzadziej (Bostrom, 1970). Przykłady
te dowodzą m.in., że mówienie daje więcej zadowolenia niż s.łu­
chanie. Problem ze słuchaniem przypomina męczący obowią­
zek zapinania pasów bezpieczeństwa podczas jazdy samocho-
dem - każdy wie, że jest to konieczne, ale trudno jest o tym za-
wsze pamiętać. Wiele osób zajmujących się zawodowo psycho-
1.r terapią twierdzi, że po zajęciach z pacjentami odczuwają silne
wyczerpanie. Przyznają, że stan ten jest wynikiem intensywne-
go słuchania. Aktywne słuchanie wymaga zatem wydatkowania
dużej ilości energii i jest cięzką pracą.
'.
Powyższe dane, dotyczące znaczenia słuchania, mogą okazać
się nawet ważniejsze w odniesieniu do innych (niż edukacyjne)
obszarów, np. większość pasażerów samolotu zwykle ignoruje
prezentowany przez stewardessę na początku lotu instruktaż
na temat bezpieczeństwa. Dopiero jakieś nieprzewidziane wy-
darzenie uświadamia, jak niezbędne jest uważne wysłuchanie
i zrozumienie tych informacji.
Chociaż teza o ważności słuchania może się wydać truiz-
mem, warto na różne sposoby udokumentować, w czym umie-
jętność słuchania. może okazać się pomocna.
5. Słu.cha:nie 85
Floyd (1985) wyodrębnił trzy 'obszary ważnosc1 słuchania:
sukces zawodowy, ·poczucie własnego bezpieczeństwa (przykład
z ir:rstrukcj'ą lotniczą) oraz inne korzyści wynikające z uważne­
go słuchania kogoś lub czegoś~
Acland (2000, 19) wymienia następujące zalety aktywnego
sfochania:
• Słuchanie łagodzi nieporozu~ienla: niezgadzanie się z kimś,
zanim poznamy jego punkt widzenia, jest całkowitym nonsensem.
e Słuchanie umożliwia współpracę: gdy ludzie stwierdzą, że są
dla ciebie ważni, zyskasz podobny szacunek i chęć współpracy.
• Słucl:ianie pomaga przy podejmowaniu decyzji: gdy otwie-
rasz się na doświadczenia i koncepcje innych, ułatwiasz sobie wyro-
bienie własnego osądu.
• Słuchanie podbudowuje pewność siebie: im lepiej rozumiesz
innych, tym większe prawdopodobieństwo, że twoje słowa i czyny zy-
skają ich aprobatę.
Nasza postawa słuchającego może także decydować o sukce-
sie towarzyskim i zawodowym. Ktoś, komu się wydaje, że wy-
głasza oryginalną opinię, podczas gdy jest ona jedynie powtó-
rzeniem tego, co kilka minut wcześniej wypowiedziała inna
osoba (a czego on nie wysłuchał), wywiera na otoczeniu nega-
tywne wrażenie. Podobnie dzieje się w miejscu pracy - wiele
błędów i pomyłek jest wynikiem nieprzywiązywania przez pra-
cownik.ów wagi do poleceń i instrukcji przełożonyc::h.
Umiejętność słuchania może wywierać wpływ nawet na na-
sze autopostrzeganie. Wiele osób ma wręcz kompleks niższości
i poczucie winy, kiedy np. uczestnicząc w wykładzie, słyszą, jak
ich koledzy dyskutują o ważnych tematach, które oni przeoczy-
li na skutek nieuważnego słuchania.
Niezależnie od tego, czy cel słuchania jest związany ze sferą
zawodową, towarzyską czy osobistą, obowiązuje zasada, że im
sprawa jest ważniejsza, tym większego znaczenia nabiera po-
trzeba skutecznego słuchania.
Hunt i Cusella (1983) dokonali analizy opinii specjalistów
ds. szkolenia w 106 przedsiębiorstwach. Stwierdzili oni, że nie-
86 Komu.nikowanie inte1personalne
efektywne słuchanie jęst jednym z najpoważniejszych proble-
mów w pracy. Prowadzi do spadku wydajności i efektywności.
Co ciekawe, zauważyli oni przy tej okazj;i., że wielu pracowni-:
ków ich przedsiębiorstw wzbraniało się przed doskonaleniem
umiejętności słuchania, gdyż byli przekonani, iż są znakomity-
mi słuchaczami.
1
Pasywne słuchanie jest tym, co studenci określają często ja-
ko uczenie się na pamięć, rejestrację przekazów innej osoby.
Aktywne słuchanie wymaga zarówno większego, bardziej inten-
sywnego wysiłku, jak i uświadamiania sobie znaczenia przeka-
zywanych przez innych sygnałów niewerbalnych; rozumienie
niemych przekazów też jest ważnym elementem· procesu ak-
tywnego słuchania.
Umiejętność uważnego słuchania doceniają też ludzie zaj-
mujący się handlem i biznesem. Joe Girard (1977) tak wyraża
się o jego przydatności w handlu:
Najczęstszyrn powodern straty klientów, którzy rzeczywiście wydawa-
li się być poważnie zainteresowani zakupem, jest nieodpowiednie słu­
chanie. Jeśli nie poświęcisz ternu wystarczająco dużo czasu i uwagi, to
jesteś na dobrej drodze do pominięcia czegoś ważnego, co mówi ci kii-
pujący . .!v!ożesz się nauczyć o wiele więcej poprzez patrzenie i słuchanie
niż poprzez rnówienie.
Jedną z cech skutecznego przedsiębiorstwa jest „trzymanie
się blisko klienta", a trzyma.nie się poprzez słuchanie jest jed-
nym z podstawowych warunków sukcesu w biznesie. Świetnie
prosperujące przedsiębiorstwa są nie tylko lepsze pod względem obsługi,
jakości, rzetelności oraz znajdywania luk rynkowych. Ich pracownicy są
także lepszymi słuchaczami. To jest właśnie ów drugi wymiar ważności
bycia blisko klienta. Fakt zajmowania przez te firmy wysokiej pozycji
takźe pod względem jakości prodiiktów, obsługi i w innych dziedzinach
wynika z ogromnego znaczenia, jakie przywiązitje się w nich do wnikli-.
wego i uważnego wsłuchiwania się w oczekiwania i życzenia klientów.
Klient jest autentycznym partnerem efektywnie działających firm i vice
versa (Peters i Waterman, 1982, 196).
5. Słucha.nie : 87
I
Umiejętn~ść uważnego słuchania jest podstawowym krhe-
rium sprawności zawodowej dz;iennikarzy radiowo-telewizy-
jnych. Najlepsi z nich - specjaliści od wywiadów i rozmó~ na
,. żywo - rozmawiając z politykami, biznesmenami czy gwiatda-
mi show-biznesu, zdają się usuwać w cień, starając się zachować
rownowagę pomiędzy uważnym słi.Ichaniem i wnikliwymi pyta-
niami. Nie tylko słyszą, co ich rozmówcy mówią, ale także iny-
ślą o tym, co słyszą. W ten sposób wywiad przybiera natur~ną
formę żywej, .opartej na dialogu wymiany zdań. Przeciwną !po-
stawę prezentują dziennikarze, którzy w ogóle nie słucJ1iają
swojego rozmówcy (raczej markują słuchanie poprzez pot~ki­
wanie głową), koncentrując swoją uwagę na znalezieniu ,do-
godnego momentu do zadania mu kolejnego - z przygotdwa-
nej wcześniej listy - pytania. i
5.2. Co to jest słuchanie?
Słuchanie jest aktywnym procesem odbierania sygnałów
dźwiękowych. Wbrew temu, co zwykłq się sądzić, jest to prbces
bardziej aktyw.ny niż pasywny, co oznacza, że słuchanie I nie
zdarza się samo przez się - to my musimy spowodować, laby
ID:iało miejsce. ,
Słuchanie będące świadomym odbieraniem t>odźców ljest
czymś innym niż słyszenie jako proces fizjologiczny. Istota odróż­
nienia słyszenia od słuchania polega na tym, że nie potrzebujemy! tre-
ningu, by dobrze słyszeć, natomiast potrzebujemy go, by dobrze słuchać
(Stewart (Red.), 2000, 219). Użyte tutaj określenie „odbiera-
nie" zakłada, że bodźce te, przenoszone przez fale dźwiękÓwe,
są wchłaniane przez organizm, a następnie w określony spÓsób
przetwarzane lub wykorzystywane. Przynajmniej przez pewien
czas odebrane sygnały są zatrzymywane. 1
Słuchanie nie ogranicza się do odbioru jedynie sygnałów
werbalnych; obejmuje wszystkie sygnały dźwiękowe krą~ące
w powietrzu - słowa, muzykę, szumy i hałasy.
88 Komunikowanie interj1ersonalne
Proces ten można opisać na trzech poziomach. Pozwoli to
zrozumieć, co jest, a co nie jest słuchaniem:
9 poziom niesłuchania - odbiorca w ogóle nie słucha, choć.
patrzy na mówiącego; może nawet przekazywać sygnały
markujące, że słucha w rodzaju „tak", „uhmm", „aha".
1
W rzeczywistości nie jest to słuchanie, bowiem do świado­
mości tej osoby nie dociera nic albo niewiele z tego, co mó-
wi rozmówca;
e ?oziom słyszenia - odbiorca słyszy, co zostało powiedziane
1 nawet to zapamiętuje, ale nie dopuszcza, aby jakaś całośeio­
~a idea lub pogląd wniknęły w głębsze obszary jego pamię­
ci;
0 poziom myślenia - odbiorca nie tylko słyszy, co do niego
się mówi, ale także myśli o tym, o czym się mówi. Słucha­
jący na tym poziomie ocenia i analizuje to, co zostało powie-
dziane. Jest to poziom słuchania myślącego, które definiuje-
my właśnie jako słuchanie rzeczywiste. · z opanowaniem umiejętności odróżniania tych dźwięków, ko-
. Jedna z przyczyn nieporozumień na temat „słuchania" wy-
mka z dwuznaczności terminu. Słuchanie jest w istocie proce-
~em złożonym, obejmującym cztery elementy: słyszenie, uwa-
zanie, rozumienie i zapamiętywanie. Tak więc stosowna defi-
nicja słuchania brzmi: jest to proces selektywnej uwagi, obej-
mujący słyszenie, uważanie, rozumienie i zapamiętywanie
symboli dźwiękowych.
Słyszenie
Pierwszym elementem w procesie słuchania jest słyszenie,
które jest automatycznym, fizjologicznym procesem odbierania
bodźców dźwiękowych. Dokonuje się na tym etapie, na którym
fizyczn~ ~szkodzen~e aparatu słuchowego spowodować może
trudnosc1 w procesie słyszenia. Fale dźwiękowe odbierane są
przez ucho, skąd impulsy nerwowe przesyłają sygnał do mó-
z~. Każdy rodzaj fizycznego uszkodzenia bądź upośledzenia,
ktore przerywa ten naturalny łańcuch reakcji, może spowodo-
5. Sl:iichan·ie 89
wać zakłócenia i trudności w słyszeniu. Niektóre badania wska-
zują, że zarówno okresowe, jak i stałe problemy ze słyszeniem
mogą być Wyw-oływane prze~ np. bardzo głośne dźwięki (mie-
rzone w decybelach). Stwierdzono m.in., że długotrwałe słu­
chanie głośnej muzyki (np. z walkmana) może spowodować
utratę słuchu (Lindsay i Norman, 1984, 234-282). Ucho czło­
\. wieka może poradzić sobie z sygnałem o głośności od 55 do 85
decybeli, dlatego np. koncerty rockowe mogą być niebezpiecz-
ne, ponieważ poziom panującego na nieh hałasu - ok. 100 de-
cybeli - zbliżony jest do dźwięku startującego odrzutowca.
Słyszenie odgrywa ważną rolę w słuchaniu. Jeśli słyszenie
przebiega właściwie, oznacza to, że w procesie tym współwystę­
pują trzy zjawiska.
Po pierwsze, odbiorca właściwie wyizolował dźwięki. Tak
więc już jako dzieci uczymy się odróżniać dźwięk t od d lub
w od f i p od b. W przypadku dzieci, które mają trudności
nieczna może być pomoc logopedy, który skorygi.tje słyszenie
i mówienie. Nawet te dzieci, które nie wymagają terapii, często
mylą wymawiane dźwięki i mieszają pądobnie brzmiące głoski,
np. bat~pat, dom-tom.
Po drugie, odbiorca połączył te dźwięki w określony wzór
lub sekwencje tak, że mogą być rozpoznawane jako słowa.
Po trzecie, rozpoznał znaczenie słów niosących określony
przekaz od nadawcy do odbiorcy.
Innym czynnikiem istotnym w słyszeniu jest tempo mówie-
nia. Szybkość, z jaką mówi przeciętny człowiek, to 100-150
słów na minutę. Badania wykazały (Goss,1982, 91), że więk­
szość z nas jest w stanie ogarnąć i zrozumieć przemówienia wy-
głaszane w tempie od 400 do 500 słów na minutę (dane doty-
czą języka angielskiego, w Polsce nie prowadzono podobnych
badań - przyp. W.G.).
Chociaż zdolność do czterokrotnie szybszego przetwarzania
informacji, w porównaniu z przeciętną szybkością mówienia,
może się wydawać zjawiskiem korzystnym, rodzi także pewne
 90 Komunikowanie interpersonalne
I.
problemy. Oznacza to, że trzy czwarte czasu naszego słuchania
to czas zaoszczędzony. Jesteśmy w stanie znacznie szybciej po-
jąć i zrozumieć to, co słyszymy, niż mówiący zwykle artykułują.
swoje myśli. Nic dziwnego, że słuchając osób wolno mówiących,
jesteśmy ćzęsto zdekoncentrowani i tracimy zainteresowanie .
tematem. Fakt ten 1 potwierdza tezę, że mówienie jest bardziej
interesujące niż słuchanie.
Uważanie
O ile słyszenie jest procesem fizjologicznym, o tyle uważanie
należy do zjawisk psychologicznych. Jak to się dzieje, że kon-
centrujemy naszą świadomą uwagę na pewnych konkretnych,
wybranych bodźcach, a inne pomijamy? Otóż nasze receptory
(zmysły) są tak intensywnie i nieustannie „bombardowane"
różnorodnymi bodźcami z otoczenia, że nie jesteśmy w stanie
zareagować na wszystkie jednocześnie. Dlatego określone ko-
mórki naszego systemu nerwowego (tzw. neurony hamujące)
służą filtrowaniu napływających bodźców i niedopuszczaniu ich
do naszej świadomości. Badacze utrzymują, że gdyby nie zba-.
wienne działanie owych hamujących neuronów, za kazdym ra-
zem po otwarciu oczu doświadczalibyśmy szokowego uczucia
przypominającego atak epilepsji (Kern,1971, 48).
Pomimo istnienia tych neurologicznych barier, nie jesteśmy
w stanie koncentrować się na pojedynczych zdarzeniach przez
czas dłuższy niż kilka sekund, ponieważ w tym samym czasie in-
ny bodziec rywalizuje z poprzednim i zabiega o naszą uwagę.
~..--------· Zjawisko odbierania tylko pewnych bodźców i jednoczesnego
1
odfiltrowywania ihnych określane jest jako uwaga selektywna.
l Z zagadnieniem uwagi selektywnej związane jest tzw. prawo
najmniejszego wysiłku w słuchaniu. Ogólnie ujmując, oznacza
ono, iż/~pośród docierających do nas różnych bodźców dźwię­
kowych~"Wybieramy te, których słuchanie wiąże się z; najmniej-
szym wysiłkiem, i jednocześnie unikamy słuchania przekazów
wiążących się z dużym wysiłkiem i stratą energii)Prawdopo-:
' ~
)
5. Stu.chanie 91
dobnie najłat:.Viej przyswajalnymi informacjami są te czerpJne
z· telewizji, gdzi~ dźwięk wspierap.y jest wizualnym komenlta-
rzem. Być może jest to jeden z powodów tak ogromnej popu-
larności telewizji. !
Przekazy, które są skomplikowane, w związku z czym ich <jle-
kodowanie pochłania wiele energii, cieszą się mniejszą popu-
larnością niż przekazy, których interp~etacja wymaga mniejs~e-
go wysiłku i wydatkowania niewielkiej energii. .
· Występl..tjąc w charakterze mówcy, powinniśmy pamiętać
o tej skłonności i pomagać naszym słuchaczom poprzez uc~y­
nienie przekazów możliwie interesującymi i zrozumiałyffii.
Z kolei jako słuchacze wystrzegajmy się skłonności do mininia-
lizowania wysiłku, aby nie pominąć wysłuchania złożonych, ~le
bardzo wartościowych informacji. .
Z procesem uwagi selektywnej wiąże się tzw. problem co~k­
tail-party (Bostrom, 1988). Określa się w ten sposób trudndści
w odbieraniu przekazu pojedynczej osoby, kiedy jednocześnie
mówi kilka osób. Mimo trudności ze skoncentrowaniem 1się
w danym momencie na jednym tylko głosie, zdecydowa'.na
większość uczestników zwykle słucha ;wtedy jednego móvJcy,
zamiast przerzucać uwagę od jednej osoby do drugiej (Bro~d­
bent, 1958). Prawdopodobnie dzieje się tak dlatego, że wyka~u­
jemy naturalną skłonność do koncentrowania się na pojedyn-
czym przekazie ciągłym niż na kilku przerywanych: Inny wnio-
sek sugeruje, że o wiele łatwiej jest nam wyizolować pojedynczy
głos, kiedy wpada on do jednego ucha, a rywalizujący z Jim
głos do drugiego, niż gdy oba przekazy są słyszane jednoc:ze-
śnie przez to samo ucho. Badania z użyciem słuchawek wyka-
zały, że wskaźnik uwagi selektywnej w warunkach, gdy je~en
przekaz dociera do jednego ucha, a drugi do drugiego, był
wyższy, niż wtedy, gdy oba przekazy docierały do tego sarnc!go
ucha (Moray, 1969, 17). Autor badań podsumował je następu-
. jącyrn wnioskiem: Widać wyraźnie, że słuchacz jest w stanie w zndcz-
nej mierze wyćwiczyć w sobie umiejętność sprawowania kontroli nad
tym, czego będzie słuchał (Moray, 1969, 88).
'
, :~~~~ ·~~"';~
 92 Ko11mnikowa:nie interpersonalne
Zagadnieniem związą.nym z uważaniem jest problem progu
słyszalności. Jest on definiowany jako minimalny poziom in-
tensywności bodźców, powyżej którego jesteśmy w stanie je .
zarejestrować. Próg słyszalności jest właściwością osobniczą
i zależy od kilku czynników, będących parametrami samych
bodźców, takich jal<: intensywność, częstotliwość; czas trwania,
głośność i tein.po, ale także od cech i predyspozycji ich odbior-
cy: jego motywacji, zmęczenia, zainteresowania, wieku, zdro-
wia i zdolności adaptacyjnych.
Ostatnim elementem wpływającym na uwagę jest poziom
pobudzenia i zainteresowania danej osoby. Jest on bezpośred­
nio związany z progiem słyszalności. Naturalną rzeczą jest, że
nie słyszymy dobrze, gdy przysypiamy lub gdy jesteśmy bardzo
zmęczeni. Stan pobudzenia natomiast sprzyja odbieraniu bodź­
ców słuchowych i bardziej efektywnemu słuchaniu_. N a nasze
„zachowanie słuchowe" ma wpływ nie tylko ogólne pobudze-
nie, ale także konkretne pobudzenie emocjonalne. Zmęczona
matka może spać głęboko, mimó panującego wokół hałasu, ale
obudzi się natychmiast, gdy zapłacze jej dziecko. Mężczyzna
w hałaśliwej restauracji nastawia uszu, kiedy słyszy swoje imię,.
a dziecko, które obejrzało w telewizji film o duchach, słyszy
w domu znacznie więcej niezidentyfikowanych skrzypień
i zgrzytów niż zwykle. Tak więc stan określonego pobudzenia
może stymulować zmiany indywidualnego progu słyszalności,
powodując, że „usłyszymy" dzwięki, których do tej pory nie re-
jestrowaliśmy.
Zrozumienie
Trzecim a zarazem najbardziej złożonym elementem w słu­
-·-chaniu jest zrozumienie. Termin ten określa proces przypisywa-
nia usłyszanym słowom określonych znaczeń, ściśle odpowiada-
jących znaczeniom zamierzonym przez nadawcę przekazu.
Ponieważ z definicji wynika, że proces zrozumienia wymaga
skojarzenia przekazu z posiadanymi już doświadczeniami,
. I
5. Słuchanie 93
w miarę słuchania i rozumienia skłonni jesteśmy zaakceptować
lub odrzucić (ewentualnie zakwestionować) treść przekazu.
Carl Rogers (1961, 330) napisał, ·że ( ... ) najpoważniejszą barierą
dwustronnego komunikowania interpersonalnego jest nasza bardzo na-
tural?ia skłonność do aprobaty lub dezaprobaty, oceny liib osądzania
wypowiedzi innej osoby lub grupy osób. Jeśli więc skoncentrujemy
nasz słuchowy wysiłek na zrozumieniu treści, które mówca za-
mierza przekazać, a jednocześnie uda nam się opanować dość
·powszechną skłonność do ferowania przedwczesnych wyroków,
prawdopodobnie znacząco w ten sposób poprawimy naszą
umiejętność efektywnego słuchania. ·
~~!.~E_~~~a~i~~~zu jest i;i~~a~~m..~~C:~:enia.
Opiera się na, co nąimnrer,odczytamu gramatyki Języka,·roz-
poznaniu i odczytaniu intencji nadawcy (sarkazmu, żartu, po-
wagi itp.), dostrzeżeniu implikacji sytuacji (włączając otoczenie
fizyczne, relacje nawiązane z inną osobą, atmosferę sytuacji)
oraz zrozumieniu zaprezentowanych postaw wobec rzeczywi-
stości i tego, jak się one (realistycznie czy nierealistycznie) prze-
jawiają.
Zapamiętanie
Większość testów dotyczących słuchania sprawdza, jak wiele
z tego, co usłyszeliśmy, zapamiętaliśmy i zrozumieliśmy. Pamię­
tanie jest przechowywaniem informacji w celu późniejszego jej
wykorzystania. Jeśli ktoś wyjaśnił ci, w jakim kierunku należy
iść, aby trafić do określonego miejsca, i ty zrozumiałeś, ale za-
pomniałeś szczegóły, zanim zdążyłeś je zanotować - twoje słu­
chanie nie było skuteczne.
Istnieją dwa typy pamięci: krótkotrwała i długotrwała. Pa-
mięć krótkotrwała pozwala np. zapamiętać numer telefonu wy-
starczająco długo, aby go wybrać, ale nie dość długo, aby nawet
w pięć minut później wybrać go ponownie. Pamięć krótkotrwa-
ła umożliwia jednorazowe zatrzymanie na krótki czas pięcioele­
i
mentowej informacji. Można przekonać się o tym ogranicze-
!
\
\ .·
94 Ko11iwnikowa:nie interpersonalne
;;
niu, próbując zapami~tać kilka nazwisk, kiedy na jakimś przy-
jęciu przedstawiono nam dużą grupę osób.
Materiał werbalny przechowywany w pamięci krótkotrwałej
jest dekodowany bardziej poprzez skojarzenie dźwięku niż sy~.
gnał wizualny. Np. jeśli zobaczyliśmy zapisaną literę „Q", ale
później odtworzyliśmy ją mylnie, jest bardziej ·prawdopodob-
ne, że zapamięta~y ją jako „U" (która brzmi podobnie do·
„Q") niż jako „O" (które przypomina „Q" wizualnie). Tak
więc kodowanie informacji i mechanizm jej dekodowania, czy-
li wydobywania z pamięci, wydaje się po części opierać na
dźwięku słowa. Jest to prawdopodobnie wynikiem sposobu,
w jaki uczymy się nazywać rzeczy.
Pamięć długotrwała przechowuje te informacje, które zwy-
kle celowo i świadomie staramy się powierzyć „bankowi" pa-
mięci, np. nasz adres domowy, iiniona rodziców, datę urodze-
nia itp. Podstawowa różnica pomiędzy „zawartością" pamięci
krótkotrwałej a długotrwałej sprowadza się do liczby powtó-
rzeń i odtwarzanych szczegółów, dotyczących pojedynczej in-
formacji oraz łatwości, z jaką te nowe informacje dostosowuje
się do tych, które są tam już przechowywane.
Aktywne słuchanie, jako technika służąca uszczegółowieniu
materiału zawartego w pamięci krótkotrwałej, pomaga dłużej
zapamiętać materiał - jest zatem bardzo podobne do zaprogra-
mowanego uczenia się. Najbardziej efektywne bywa wówczas,
gdy uczący się systematycznie kontroluje, jaką część przeczyta-
nego materiału pamięta, i co jakiś czas dokonuje przeglądu te-
go, czego już się nauczył.
Badanie Barkera (1971) wykazało, że zaraz po usłyszeniuja­
kiejś informacji pamiętamy z niej tylko połowę. Osiem godzin
późnie} pamiętamy jedynie 35%, a dwa miesiące później - zale-
dwie 25%. Wyniki takie uzyskano przy podstawowym założe­
niu, że do przekazu przywiązywaliśmy wagę, a on sarn był krót-
ki i stosunkowo nieskomplikowany. Owe 25% w dolnej granicy
zapamiętanych szczegółów tworzy tzw. informację szczątkową
albo osadową, czyli jej sedno zapamiętane przez słuchacza.
5. słucha.nie 95
I
5.3. Rodzaje słuchania
Istnieją co najmniej cztery typowe powody, będące zara~em
rodzajami słuchania: słuchanie dla przyjemności, uw~ne,
wnikliwe słuchanie, słuchanie krytyczne i słuchanie ettJ.pa-
. I
tyczne. _ i 4
Słuchanie dla przyjemności absorbuje znaczną część czasu
poświęconego w ogóle na tę czynność. Słuchamy muzyki,
transmisji sportowej, komedii telewizyjnej lub spektaklu i ~obi­
my to głównie dla przyjemności. Dzieci często dziwią się doro-
słym, którzy na spotkaniach towarzyskich mogą mówić do, sie-
bie godzinami. Kiedy wyrastają z wieku dziecięcego, potr'.Zeba
uspołecznienia i życia towarzyskiego zaczyna objawiać się ina-
czej - już nie w uczestniczeniu w grach zespołowych, ale
1
w skłonności do rozmowy i dyskutowania. Pewne rodzaje do-
znań słuchowych mogą być oczywiście przyjemniejsze lub bar-
dziej zabawne niż inne, mogą obejmować filmy, sztuki teatral-
ne, muzykę telewizyjną i wiele innych form rozrywki. Mimo iż
z tego typu słuchania wynosić możemy korzyści intelektualne
lub profesjonalne, to owe zyski są jakby sprawą wtórną, w '.każ-
dym razie nie planowaną. i
Uważne, wnikliwe słuchanie. Studenci podczas wykła~ów
i .ćwiczeń koncentrują swoją uwagę, aby zapamiętać możliwie
dużo informacji. Włączywszy radio, kręcimy gałką, aby zmp.eźć
najnowszy serwis informacyjny. Skupiamy się, aby niczeg~ 1:1ie
uronić z instrukcji i poleceń przekazywanych przez przefozo-
nego. W każdym z tych przypadków słuchamy, ale jest t~ po-
ważniejszy rodzaj słuchania, wykorzystywany głównie z myślą
o zrozumieniu i zapamiętaniu. Obowiązuje tutaj zasada, że irn
ważniejsza jest sytuacja (np. słuchanie instrukcji na temat,, jak
zachować się w razie zagrożenia), tym większego znaczenia na-
biera zastosowanie tego typu słuchania. . '
W bezpośredniej interakcji warunkiem wnikliwego sh~cha­
niajest przyzwolenie na partnerską, symetryczną komiinikację (Op-
perman i Weber, 2000, 87). Oznacza to, że strony powinny wza-
i
\
 ;.
96 Komi1.nilwwanie interpersonalne
jemnie zaakceptować :z;asadę równorzędności i proporcjonal-
ności w mówieniu i słuchaniu.
Słuchanie dla przyjemności i uważne słuchanie w celu.
zdobycia i zapamiętania ważnych informacji są ze sobą powią­
zane. Rzadko bowiem nie wynosimy, choćby tylko niewielkiej,
korzyści poznawcz'ej z rozrywki, jak również nasze słuchanie
,,informacyjne" byłoby męczące bez odrobiny humoru i lżejsze­
go tonu. Właśnie mass media wykazują szczególne zrozumienie
dla potrzeby włączenia rozrywki do programów informacyjno-
-edukacyjnych, stąd zauważalne ostatnio zmiany programowe.
Uśmiechnięta prezenterka, ciekawostki, zabawne „newsy"
i atrakcyjna ilustracja muzyczna zachęcają do skoncentrowania
uwagi również na treściach poważniejszych. Właściwie trudno
jest dzisiaj znaleźć program informacyjny, w którym nie dałoby
się zauważyć mariażu informacji z rozrywką.
Słuchanie krytyczne jest niezbędne zazwyczaj wtedy, gdy
podejrzewamy, że mamy do czynienia z tendencyjnym i jedno-
stronnym źródłem informacji. Jeśli np. poprosimy sprzedawcę
o przedstawienie zalet i wad oferowanego towaru, nie mamy
pewności, czy udzieli nam zgodnej z prawdą, obiektywnej od„
powiedzi. Słuchanie krytyczne wymaga zatem zdolności do
rozpoznawania różnych form propagandy i manipulacji, szcze-
gólnie chętnie stosowanych przez niektórych nadawców.
Istnieje kilka podstawowych technik wykorzystywanych do
zaprezentowania informacji wtendencyjny lub zniekształcający
ją sposób. Można je zauważyć zarówno w codziennych sytu-
acjach komunikowania interpersonalnego, jak również w bar-
dziej formalnym kontekście komunikowania masowego.
W tym miejscu pomijam kryteria wartościujące owe techniki:
czy są słuszne i moralne, czy odwrotnie: złe i niemoralne. Tech-
niki propagandowe same w. sobie nie mogą być traktowane ja-
ko całkowicie złe i niemoralne - to sposób wykorzystania okre-
śla ich wartość i stanowi rodzaj wyzwania dla krytycznego słu­
chacza.
5. Sł-u.cha.nie 97
Poniżej zaprezentowano kilka technik przydatnych do
wspierania głoszonych poglądów i opinii (nazywa się je też cza-
sem środkami wspierającymi lub metodami pomocniczymi).
Cztery najważniejsze z nich to: analogia, przykład, statystyka
i do~ód lub cytat.
· Analogia jest najbardziej zwięzłyr.r;i., obrazowym sposobem
zaprezentowania złożonej idei lub punktu widzenia. Sprowa-
dza się do nakreślenia paraleli pomiędzy dwiema rzeczami lub
· sytuacjami. Podobieństw nie szuka się we wszystkich aspektach
porównywanych sytuacji - zwykle tylko w jednym lub najwyżej
kilku. Jeśli jednak porównywane obiekty różnią się zasadniczo,
analogia okazuje się metodą nieskuteczną. W słuchaniu kry-
tycznym winniśmy najpierw stwierdzić, czy przywoływana
przez mówcę analogia przystaje do głównego obiektu, a na-
stępnie ocenić wszystkie jej słabości.
W pewnej dyskusji mówca porównał nową politykę rządu
do zainstalowania nowego tłumika w zepsutym samochodzie.
„Jedyny efekt tego jest taki, że silnik pracuje ciszej, ale to nie
rozwiązuje problemu" - skomentował. Jego oponentowi taka
analogia wydała się chybioną i w związ.ku z tym odpowiedział:
„Bez nowego tłumika właściciel samochodu ogłuchłby w ciągu
minuty. Tak więc niezbędna jest nowa polityka".
,Krytycznie słuchający odbiorca stara się ocenić, jak trafne
jest zastosowane porównanie. Analogie są próbą ·wyjaśnienia
poglądów przez odwołanie się do metafory, przybliżenia słucha­
czom jakiejś tezy poprzez sprowadzenie wniosków do materii
dobrze im znanej, zwykle potocznej, nierzadko wręcz oczywi-
stej. Test dla krytycznego słuchacza polega w tym przypadku na
określeniu, jak trafne lub skuteczne są oba powyższe porówna-
nia, bowiem każda analogia ma swoje słabe strony. Inaczej mó-
wiąc - porównywane sytuacje zwykle zawierają w sobie pewne
słabości, które są na tyle ważne, że mogą zdezawuować dokona-
ną analogię. Warto jednak pamiętać, że analogie mogą być bar-
dzo użyteczną i usprawiedliwioną metodą ułatwiającą przedsta-
wienie jakiejś idei w sposób przekonywający i zrozumiały.

98 Ko11Lu.nikowanie interpersonalne
Słuchacze często przywołują przykłady lub analogie wyko-
rzystywane przez mówcę i gubią lub błędnie odczytują główną
tezę, którą mówca pragnął zilustrować. Przy analizowaniu
wszystkich technik wspierających W-ystąpienie słowne, głównym
celem poWinno być zidentyfikowanie punktu widzenia mówcy,
a następnie ocen~ wykor.zystanej do jego zaprezentowania .
techniJ,ti wsparcia. Pamiętajmy, że materiał wspierający sam
w sobie nie stanowi żadnego argumentu.
Kolejną techniką wspierania poglądów jest ·wykorzystanie
!„
'' przykładów. Mogą mieć one bardzo zwięzłą lub rozbudowaną
formę, być trafne i uzasadnione, ale także, podobnie jak an,alo-
gie, zdarzają się chybione i nieskuteczne. Krytyczny słuchacz,
dokonawszy subiektywnej ich oceny, jest stanie określić, czy
nadawca do przedstawienia swojego poglądu użył właściwych
przykładów. W technice propagandowej, polegającej na wyko-
rzystaniu nieuprawnionego uogólnienia, jeden lub dwa przy-
kłady mają zwykle służyć jako dowód słuszności całej tezy. Ten
propagandowy chwyt polega na tym, że opierając się na bardzo
ograniczonym, nierzadko pojedynczym dowodzie, mówca
przechodzi szybko do konkluzji o charakterze ogólnym. To
oznacza, że odbiorca sam musi rozstrzygnąć, czy przykład wła­
ściwie ilustruje prezentowany przez mówcę pogląd i czy nie zo-
stał on wykorzystany w zastępstwie jakiegoś rzeczowego argu-
mentu. Przykłady mogą być trafne i uzasadnione, ale mogą
mieć także manipulacyjny, propagandowy charakter.
Statystyka jest metodą numeryczną, polegającą na opisywa-
niu konkretnych przypadków lub poglądów w kontekście da-
nych liczbowych. Stosowana oddzielnie może być dla słuchają­
cych raczej trudną do przyjęcia i zrozumienia, ale w połączeniu
z innymi metodami wspierającymi może pomóc w wyjaśnieniu
prezentowanych poglądów, ilustrując je przemawiającymi do
wyobraźni liczbami. Załóżmy, że w dyskusji na temat małżeństw
pomiędzy nastolatkami ktoś posłużył się przykładem młodych
ludzi, których związek właśnie się rozpadł, a następnie zacyto-
wał dane świadczące, iż liczba rozwodów wśród nastolatków jest
I
5. Słitclia:nie II 99
dwukrotnie .;iększa niż wśród starszych grup wiekowych, choć
i tam liczba rozw.odów jest niepokojąco wysoka. Umiejętniei za-
stosowany kontekst statystyczny p-okazał, że wniosek wynikhją­
cy .z przytoczonego przykładu jest przemyślanym i uprawiiio-
nym uogólnieniem. I
· ··Statystyka bywa także nadużywana. Producenci reklamhją­
cy swój towar często zachęcają swoich potencjalnych klientów
sloganami w rodzaju: „Nasz środek przeciwbólowy dwukrotnie
· szybciej redukt.tje ból głowy". Z deklaracji tej wynika, że środek
działa dwukrotnie szybciej niż inne (należy mniemać - ko:dku-
rencyjne) produkty. "JYmczasem niewykluczone, że chÓdzi
·/ o dwukrotnie szybsze działanie - w porównaniu ·z poprzednimi
tabletkami tej samej firmy, a nie i produktami innej marki. Te-
1
go jednak z reklamy się nie dowiadujemy. vV takiej sytuacji'na-
. leżałoby zapytać: Dwukrotnie szybciej niż co? Do czego odh.osi
się to porównanie? Czy produkt ten porównywany jest zl sa-
mym sobą w wersji wcześniejszej czy z czymś innym? W i:ym
przypadku użycie statystyki jest typowym chwyte:rn: propagan-
dowym, operującym półprawdą. Zabieg ten wprmyadza od- 1
biorcę w błąd w tym sensie, że dostarq:ając informacji, właści­
wie jej ... nie dostarcza, zdając się na domysły i grę pierwszych,
korzystnych dfa siebie skojarzeń. 1
Innym 'Środkiem propagandowym wykorzystującym stki.ty-
stykę jest tzw. naciągany argument. Przeprowadzona ad koh na
jednym z wydziałów kontrola wykazała, że podczas egzaminów
pisemnych znaczna część studentów oszukiwała. Liczbę ściąga­
jących zestawiono statystycznie i na podstawie takiego pobież­
nego przeglądu wysnuto wniosek, że ściąga większość polskich
studentów. Jak więc widzimy, statystyka może być wykorzysty-
wana właściwie lub niewłaściwie, w zależności od sytuacji i wy-
korzystującej ją osoby. Zasadę tę dobrze ilustruje powiedzenie:
Statystyka nie kłamie, ale kłamcy mogą posługiwać się staty-
styką.·
Dowód lub cytat to elementy czwartej techniki wspierania
poglądu.Jakpokazuje praktyka, określony pogląd jest chętniej
100 Komu.nikoruanie interpersonalne
akceptowany przez słuc.haczy, jeśli wiedzą oni, że wcześniej zo-
stał on zaakceptowany przez innych, szczególnie jeśli ci „inni"
to osoby o wysokim prestiżu lub - szeroko rozumiani - eksper-
ci. Np. w pogadance na temat zgubnych skutków palenia pa-
pierosów mówca może podeprzeć się wypowiedziami autoryte-
tów medycznych, :ile może też powołać się na doświadczenie
osoby, której w zeszłym tygodniu usunięto płuco. Ona też jest
ekspertem, a zarazem żywym dowodem prawdziwości tezy
o szkodliwości palenia. Tę technikę często wykorzystują praw-
nicy, powołując przed oblicze sądu nie tylko świadków, ale i bie-
głych.
Również w rozmowach nieformalnych.cytujemy opinie god-
nych zaufania lub powszechnie szanowanych osób, których
wsparcie dla naszego poglądu sprawia, że staje się on bardziej
wiarygodny. Jednak dowód lub cytat, podobnie jak inne tech-
niki wsparcia, mogą okazać się zawodne. Często osoby, które są
ekspertami w jednej dziedzinie, prezentują zdecydowaną opi-
nię na temat dziedzin, na których w ogóle się nie znają. Kry-
tyczny słuchacz dość łatwo może to uchwycić i stwierdzić, że
wykorzystany dowód jest niewiele wart. Opinia wybitnego on-:
kologa na temat szkodliwości palenia papierosów będzie trak-
towana jako opinia eksperta o uznanym autorytecie, ale opinia
tej samej osoby na temat walorów technicznych nowego mode-
lu fiata nie będzie miała tej samej wartości.
Najważniejszy wniosek dotyczący krytycznego słuchania za-
leca, aby najpierw słuchać, dążąc do zidentyfikowania punktu
widzenia, który próbuje przekazać mówca. Następnie wciąż
słuchając, dokonać oceny zastosowanej przez niego techniki
wsparcia. Często niestety kolejność jest odwrotna: słuchający
swoją uwagę koncentrują głównie na przywoływanych przez
mówcę przykładach, pomijając główną tezę, którą miały one je-
dynie zilustrować.
Słuchanie empatyczne ma miejsce wtedy, gdy słuchacz sta-
ra się wczuć w sytuację mówiącego i jego słowa odbiera przez
pryzmat doświadczeń mówcy. Wszyscy lubimy odczuwać, że
5. Shtcfw.nie 101
rozmówca jest nam życzliwy, współczujący - zwłaszcza w okre-
sie niepowodzeń. Empatia jest postrzeganiem i komunikowa-
niem poprzez żywy oddźwięk, identyfikowanie się, doświadcza­
nie w sobie pewnej refleksji, emocji, atmosfery, która jest udzia-
łem innej osoby (Rembowski, 1989; Pacholski i Słaboń, 1997,
44-45). Empatię rozwijamy przez cał~ życie jako podstawową
formę znaczącego, rzeczywistego komunikowania pomiędzy
dojrzałymi ludźmi.
5.4. Słuchanie nieskuteczne
Ustaliwszy, że mamy do czynienia ze słuchaniem nieskutecz-
nym, warto zastanowić się, z czego ono ·wynika. Przyczyn może
być kilka.
Problemy ze słuchem", choć dotyczą dość ograniczonej licz-
by osób, mogą· poważnie zakłócać słyszenie, osłabiając lub
wręcz uniemożliwiając odbiór wielu dźwięków. Ma to szczegól-
ne znaczenie, jeśli uwzględnimy fakt, że słyszenie jest pierw-
szym etapem w procesie słuchania. Bez dokładnej rejestracji
dźwięków nie możemy przejść do ich interpretacji.
Przeciążenie bywa skutkiem słuchania w tym samym czasie
zbyt wielu informacji. W sytuacji, gdy odbiorca musi jednocze-
śnie odebrać wiele różnych bodźców, efektem takiego skumu-
lowania komunikatów może być stres, niezdolność do skupie-
nia się, w końcu „wyłączenie się".
Dekoncentracja: słuchacz myśli o czymś innym i nie potrafi
_skoncentrować się na treści przekazu.
\( ~-~,~zumłes~ terminem ogólny~, okr:ślającym :vs~ys~kie czyn-
~ mki zakłocające proces komun1kowama. W odn1es1emu do słu-
\\ chania możemy zidentyfikować szum związany z otoczeniem fi-
zycznym, kanałem komunikacyjnym oraz środowiskiem psy-
chologicznym (czynnikami tkwiącymi w świadomości słucha­
cza, rozpraszającymi jego uwagę i uniemożliwiającymi zdolność
koncentracji).
 102 Komnnikowanie interj1enonalne
Niewłaściwe podejście do słuchania jest pojęciem ogólnym,
określającym różne rodzaje niewłaściwych zachowań słucho­
wych. Najbardziej niewłaściwe jest .słuchanie podstępne (cza-.
tujące, z zasadzki). Jest to słuchanie wybiórcze, poszukujące tyl-
ko niewielkiego fragmentu wypowiedzi, który może być wyko-
rzystany jako pods tawa ataku na mówcę. Słuchanie niewrażli- „
1
we jest powierzchownym i jedynie pozornym akceptowaniem
słów mówcy, bez wnikania w szczegóły poruszanych spraw. Słu­
chanie emocjonalne jest poszukiwaniem przez słuchacza tylko
tych treści, które mogą go emocjonalnie pobudzić. Pseudosłu­
chanie jest formą słuchania na pokaz i co jakiś czas przytrafia
się każdemu z nas. Z grzeczności albo z wyrachowania udaje-
my, że słuchamy, staramy się robić wrażenie uważnych słucha­
czy, mimo iż niewiele pamiętamy z tego, co powiedziano.
A oto inne przyczyny powodujące, że nie słuchamy właści- ·
wie:
Osądzanie - skłonność do oceny tego, co słyszymy, zanim
wysłuchamy wszystkiego dokładnie i do końca.
Zaabsorbowanie sobą - nasze własne zajęcia są dla nas waż­
niejsze niż słuchanie innej osoby. Przekonanijesteśmy, że to, co
my sądzimy, jest ważniejsze niż to, co ktoś inny mówi.
Szum semantyczny - specyficzna tylko · dla określonych
dziedzin lub grup społecznych terminologia może wpływać na
niezrozumienie przekazu, zwłaszcza gdy odbiorcy krępują się
poprosić o ich wyjaśnienie fob powtórzenie.
~l
Gadatliwość - wolimy raczej mówić niż słuchać innej osoby.
i•;_
' Słuchamy tylko w krótkich przerwach własnego monologu
i wciąż przerywamy innym, wierząc, że to, co my mamy do po-
wiedzenia, jest ważniejsze.
Obawa - czasami unikamy słuchania, ponieważ obawiamy
się tego, co druga osoba może powiedzieć.
5. Stu.chanie 103
I
5.5. Jak polepszyć słuchanie? I
Większosć spe~jalistów jest zgodna, że pierwszym krokijm
.r
do tego, aby zostać lepszym słuchaczem, jest uświadomien'ie
sobie problemu. Kolejny krok to rozwinięcie w sobie potrzeby
zmiany dotychczasowego zachowania słuchowego. Trzedm
jest wykształcenie nowego sposobu sbichania.
A oto kilka praktycznych wskazówek mogących pomóc na!m
polepszyć swoje słuchanie:
1. Bądź cierpliwy - unikaj pokusy ponaglania mówcy. Miriio
że przeciętne tempo mówienia wynosi ok. 120 słów na illi-
. ;
nutę, a słuchanie jest od trzech do czterech razy szybsie,
warto uzbroić się w cierpliwość i pozwolić mówcy skończy;ć.
2. Zrób przerwę - jeśli nie masz czasu czegoś wysłuchać do
końca, poprzestań na już zdobytych informacjach, zamiast
słuchać połowicznie lub ponaglać mówcę.
·.I
3. Bądź uważny i uprzejmy - skoncentruj swoją uwagę na te-
macie i mówcy. Pamiętaj o zasadzie sprzężenia zwrotnego
i korzyściach płynących z aktywnego słuchania.
4. Bądź gotowy do uczenia się - nie mai;Ufestuj z góry określo­
nego stanowiska ani tym bardziej niechęci do zmiany swoje-
go dotychczasowego punktu widzenia. Bądź otwarty na opi-
nie innych.
5. Nie reaguj przesadnie na przekaz - likwiduj bariery prie-
szkadzające ci w słuchaniu, wysłuchaj pełnej informacji i po-
znaj punkt widzenia mówcy.
6. Nie reaguj przesadnie na nadawcę - jeśli nawet mówca cię
denerwuje lub rozprasza, skoncentruj się na treści przeka-
zu, nie na osobie.
7. Nie udawaj - nie staraj się sprawiać wrażenia, że słuchasz,
nie prezentuj pseudosłuchania.
8. Nie bądź zaabsorbowany innymi sprawami - odłóż konku-
rujące myśli na bok, skoncentruj się na mówcy i jego prze-
kazie.

Etyka w kemunikowaniu
interpersonalnym
Wszystkie interakcje w komunikowaniu interpersonalnym
mają aspekt etyczny, co oznacza, że winny być oceniane nie tyl-
ko według kryterium skuteczności lub zadowolenia, ale także
w wymiarze etycznym. Zasadne są zatem pytania o to, jakie one
są: prawe czy nieuczciwe, sprawiedliwe czy niesprawiedliwe.,
moralne czy niemoralne. Aspekt etyczny jest bowiem integral-
nym składnikiem wszystkich interakcji międzyosobowych.
Etyka jest zbiorem zasad (lub wartości) dotyczących dobra
i zła, słusznego lub błędnego postępowania, którymi kierujemy
się w życiu. Okazji do podejmowania etycznie odpowiedzial-
nych decyzji dostarczają różne codzie:qne sytuacje. Każdego
dnia stajemy przed ważną próbą.
6.1. Etyka interpersonalna w kemunikowaniu
Etyczne systemy komunikowania
W ciagu 2.500 lat istnienia zachodniej filozofii moralności
wykształciło się pięć podstawowych systemów etycznych. Są to:
6. Etyka w kornwnikoiuanin interpersonalnym. 105
imperatyw k.ategoryczny, utylitaryzm, hedonizm, złoty środek
i swobodny wybór. Te systemy etyczne są znane wszystkim, któ-
rzy wycho'wywali się w kulturach Zachodu. Tworzą one jedno-
cześnie kilka sposobów wartościowania zachowań uczestników
komunikowania interpersonalnego.
I) Imperatyw kategoryczny
System zwany imperatywem kategorycznym stworzył
XVIII-wieczny pruski filozof Immanuel Kant. Kategoryczny
oznacza bezwarunkowy, bez uwzględniania żadnych okoliczno-
ści łagodzących, bez żadnych wyjątków. Prawo jest prawem
i musi być przestrzegane nawet w najbardziej skrajnych warun-
kach. Powinniśmy postępować zgodnie z prawem moralnym,
niezależnie od skutków, jakie miałyby nastąpić. Niektóre zacho-
wania są w związku z tym nieetyczne: oszustwo, kradzież, nie-
uczciwość. Kluczem do filozofii imperatywu kategorycznego
jest konsekwencja. Jeżeli raz pewne zasady zostały przyjęte dla
planowanych działań lub poglądów, musi istnieć konsekwencja
i zawsze należy postępować zgodnie z nimi. System ten zakłada
konieczność przestrzegania przez je~nostki kilku niezmien-
nych zasad moralnych. Wskazuje, że powinniśmy zachowywać
się tak, jakbyśmy sami mieli być przykładem dla innych. Ile-
kroć podejmujemy decyzje moralne, stawiamy sobie następują­
ce kluczowe pytanie: Co by się stało, gdyby wszyscy postępowa­
li w taki sposób? Z tego wynika, że nie powinniśmy czynić ni-
czego, co mogłoby być niedobre dla wszystkich. Co więcej,
Kant był przekonany, że skutki jakiegoś zachowania są nieistot-
ne - najważniejsze są zasady etyczne motywujące i towarzyszą­
ce tym zachowaniom.
2) Utylitaryzm
Brytyjscy filozofowie Jeremy Bentham (1748-1832) i John
Stuart Mill (1806-1873) stworzyli filozofię utylitatryzmu, której
istotą jest wiara „w największe szczęście największej liczby lu-
dzi". Zgodnie z tym systemem, etyczne jest to, co niesie poży-

106 Komunikowanie inte1personalne
tek dla społeczeństwa .i
co jest największym dobrem dla naj-
większej liczby osób. W przeciwieństwie do Kanta, Mill jest
przekonany, że konsekwencje postępowania moralnego są bar-:
dzo ważne. Maksymalizowanie satysfakcji i szczęścia ogółu jest ·
najważniejszym kryterium pozwalającym odróżnić czyny mo-
ralne od niemorah1ych. Tak więc przewidując ·różne możliwe,,.
skutki jakiegoś działania, należy przede wszystkim brać pod
uwagę to, co w określonych warunkach może być korzystne nie
tyle dla jednostek, co dla ogółu. Wprawdzie moralne i skodyfi-
kowane prawa przysługujące jednostkom są bardzo ważne -
twierdzi Mill - ale ważniejsza od nich jest utylitarna kalkulacja.
Bywa często tak, że decyzja niezbyt korzystna dla kilku osób,
może w efekcie pomóc wielu ludziom. I wówczas jest ona mo-
ralna.
3) Hedonizm
Termin ten pochodzi od greckiego słowa oznaczającego
przyjemność, rozkosz i jest blisko związany z filozofią narcy-
zmu i nihilizmu. Tę filozofię etyki stworzył uczeń Sokratesa,
Arystyp z Cyreny (zmarł w Atenach w 366 r, p.n.e.). Zakładał
on, że. głównym motywem i celem postępowania ludzi winno
być dążenie do przyjemności. Był przekonany, że ludzie po-
winni „postępować w kierunku maksymalizowania doraźnej
przyjemność tu i teraz i nie myśleć o przyszłości". „Zabiegamy
zawsze i tylko o przyjemność, a unikamy przykrości. Więc
przyjemność jest jedynym dobrem, a przykrość jedynym
złem" (Tatarkiewicz, 1970, 69). Wierzył, że ludzie powinni
spędzać czas na intelektualnych rozważaniach, zachowywać się
powściągliwie i posługiwać wyważonymi ocenami w rela-
cjach osobistych. Podsumowanie jego filozofii hedonistycznej
zawiera się w słynnym haśl~ „Carpe diem". Niestety, współcze­
sna jej interpretacja pomija pierwotne intencje autora. Frazy
takie jak „J edzmy, pijmy i bawmy, się bo jutro już nas nie
będzie", „Żyjmy dniem dzisiejszym", „Nie przejmuj się, bądź
szczęśliwy" wyrażają obecne rozumienie filozofii hedonistycz-
'(
I
.i 6. Etyka w komwnikowanin interjHrrsonalny1n 107
nej. Innymi słowy, jeśli jakaś opinia albo działanie jest owarte
na czysto osobistej motywacji -.~pieniądzach, sławie, zależno­
. i ściach, układach - jest to zgodne ze współczesną interpretacją
filozofii hedonistycznej. Klasyczna interpretacja hedonizmu
·~ pol~ga jednak na doświadczaniu czystego wewnętrznego za-
,•
I
cl:owolenia, a nie na zadowoleniu wt<?rnym, płynącym z osiąga­
nia wymiernych korzyści materialnych.
4) Złoty środek
Złoty środek jest kolejnym systemem etycznym zakładają­
, " cym, że powinniśmy w życiu dążyć do harmonii i równowagi.
. 1
Wyartykułowana 2500 lat temu przez Arystotelesa zasada
.!
•i wskazuje, że zalety moralne danej osoby ulokowane są pomię­
dzy dwiema skrajnościami, oznaczającymi błędne postawy. Po-
średnie rozwiązanie jest najbardziej etyczne i tworzy podstawę
organizacji społeczeństwa racjonalnego. Ta filozofia, sformuło­
wana około IV wieku p.n.e., polega na poszukiwaniu złotego
środka. Nie zakłada poszukiwania precyzyjnej, matematycznej
średniej ale jest pewnym działaniem, które w przybliżeniu od-
powiada danej sytuacji w danym czasiie. Kompromis i negocja-
cje są metodami pomocnymi w znajdowaniu jakiegoś pośred­ 4
niego rozwiązania w sytuacji przeciwnych punktów widżenia
n~ tę samą sprawę lub istnienia sprzecznych ze sobą interesów
stron.
5) Swobodny wybór
Jednym z głównych kryteriów oceny etyczności lub nieetycz-
ności komunikowania jest respektowanie prawa do swobodne-
go wyboru. Jest ono podstawą systemu etycznego stworzonego
przez Thomasa Nilsena (1966). Dowodzi on, że komunikowa-
nie jest etyczne do takiego stopnia, do jakiego maksymalizuje
zdolność człowieka do swobodnego, niczym nieskrępowanego
wyboru. Informacja powinna być przekazana w nieprzymuszo-
ny sposób tak, aby ludzie mogli podjąć swobodną, indywidual-
ną i najkorzystniejszą dla siebie decyzję.
108 Kornnnikowa:nie interpersona[„;,e
System etyczny, zwany „prawem do swobodnego 1.vyboru",
dobrze przystaje do zasad funkcjonowania demokratycznych
społeczeństw obywatelskich, w których każda osoba codziennie
staje wobec konieczności dokonywania różnych roz~trzygnię,ć
i ""Ybórów. Aby były one racjonalne i korzystne dla jednostki,
muszą opierać ~ię na rzetelnych informacjach. Warto zatem bJi-
zej przedstawić zasady „prawa do swobodnego ""Yboru".
Tradycyjne podejście do etyki w komunikowaniu koncen-
truje się głównie na przekazie (message). Analizuje się przy tej
okazji np. problem fałszowania dowodów, kłamania, zniekształ­
cania faktów i ""YPowiedzi innych osób, skrajnie emocjonalnej
lub demagogicznej argumentacji itp. Te ważne aspekty przeka-
zu nie są jednak jedynymi czynnikami mogącymi mieć wpływ
na poprawę etyki komunikowania. Istotne znaczenie mają wza-
jemne postawy, relacje i reakcje mówcy i słuchacza. Komuni-
kowanie jest etyczne (lub dokładniej - komunikujący są etycz-
ni),jeśli istnieje wzajemna akceptacja wypowiedzi i postaw.
Załóżmy np., że słuchający nie zgadza się z czymś, do czego
go przekonujesz. Mimo że argumenty, które przedstawiasz, są
według ciebie niepodważalne, słuchający pozostaje nieugięty
i trwa w swoich odmiennych przekonaniach. Jeśli akceptujesz
prawo słuchacza do niezgadzania się z prezentowanym punk-
tem widzenia, twój sposób komunikowania jest etyczny.
Ludzie najpełniej uświadamiają sobie swoje możliwości, kie-
dy są wolni w sensie psychicznym, nie obawiają się wyrazić swo-
jego sprzeciwu lub braku zgody, kiedy ich przekonania, opinie
i wartości są akceptowane, a nie a priori odrzucane. Decydują­
ce znaczenie mają następujące zagadnienia: „J ak mówca reagu-
je na słuchacza?", „Jak słuchacz reaguje na odpowiedzi mów-
cy?". Mówcy komunikują etycznie, jeśli akceptują u swoich od-
biorców wolną wolę i prawo do samookreślenia, a nieetycznie,
jeśli to prawo hamują i ograniczają.
Zgodnie z tym systemem, nieetyczny jest asystent prowadzą­
cy ćwiczenia, który ""Ykazuje brak tolerancji i bagatelizuje ""Y-
powiedzi studentów. Również studenci postępują nieetycznie,
6. Etyka. w kormtnikowanitt inteipersona.Z.nym: 109
.•
.\
i
ilekroć obrażają się i jawnie okazują niezadowolenie z powodu
dokonanej przez asystenta krytyki merytorycznej ich poglą­
dów. Zarówno asystent, jak i studenci są odpowiedzialni za nie-
',/
e.tyczne zachowanie, ponieważ ich postępowanie bardziej ogra-
nicza niż sprzyja ujawnianiu i umacnianiu się u innych własne­
go zdania. W sumie osoba pragną~a komunikować się etycznie
winna każdorazowo uwzględniać następujące pytania: „Do ja-
kiego stopnia brak zgody (werbalny lub niewerbalny) ograni-
cza czyjąś mdywidualną wolność?"' ,-;vv jaki sposób traktl.tjemy
osobę, która czuje się wolna i nie obawia się zaprezentowania
posta""Y braku zgody, sprzeciwu lub nieakceptacji?", „Czy nie
zgadzając się z kimś stosujemy się do przedstawionych ""YŻej
zasad etyki interpersonalnej?".
Przedstawiony system etyczny sprzyja kształtowaniu się
u jednostki poczucia własnej wartości i tożsamości.
Prawo do swobodnego ""Yboru opiera się na założeniu, że
każda jednostka posiada prawo dokonywania własnego, niczym
nieskrępowanego ""Yboru. vV tym sensie komunikowanie inter-
personalne jest etyczne do takiego stopnia, do jakiego umożli­
wia i ułatwia jednostce dokonanie swobodnego ""Yboru, co uwa-
runkowane jest udostępnieniem jej wszystkich możli""Ych infor-
macji. Komunikowanie jest nieetyczne wówczas, gdy jest
sprzeczne z prawem jednostki do swobodnego ""Yboru, tzn. gdy
uniemożliwia się jej lub utrudnia dostęp do informacji, spośród
których właśnie mogłaby tego ""Yboru dokonać. Nieetyczne by-
łoby zatem takie komunikowanie, które zmusza jednostkę do:
dokonania ""Yboru, którego w normalnych warunkach by
nie dokonała;
rezygnacji z dokonania ""Yboru, którego dokonałaby w nor-
malnych warunkach lub do obu posunięć jednocześnie.
Dialog kontra monolog
Obok przekonania, że każda osoba posiada prawo do doko-
nania własnego ""Yboru, etyka interpersonalna zakłada rów-
 j!
;1··
J:
'~ llO Koin·unikowanie interpersonalne
'
nież, że komunikowanie interpersonalne jest bardziej dialo-
giem niż monologiem. Kiedy jedna osoba mówi, a druga tylko
słucha, nie ma interakcji. Punkt ciężkości spoczywa tutaj wy-
.„l raźnie na jednej osobie - mówcy. Określenie komunikowanie
i
monologowe oznacza w tym przypadku komunikowanie,
·/1
w którym nie istdieje autentyczna interakcja. Jest to rodzaj ko-~
munikowania asymetrycznego i jednokierunkowego, w którym
mówca nie wykazuje zainteresowania odczuciami i postawami
innych osób. Koncentruje się on wyłącznie na osiąganiu swoich
własnych celów, a drugą osobą zainteresowany jest tylko w ta-
kim stopniu, w jakim może być ona mu pomocna. Zjawisko
skupiania się na sobie określa się w psychologii jako narcyzm
a oznacza samouwielbienie.
Dostosowując ten termin do obszaru komunikowaniu, Anita
L. Vangelisti, Mark L.Knapp i Jon A.Dały (1990) ·wyodrębnili ce-
chę komunikacyjną, którą określili jako narcyzm konwersacyj-
ny, tzn. skłonność do koncentrowania się w rozmowie na sobie.
Osoba prezentująca tę cechę ·ma skłonność do eksponowania
własnej osoby poprzez takie zachowania jak wywyższanie się
i przechwalanie. Pragnie kontrolować przebieg rozmowy, szcze-
gólnie pod kątem poszukiwania okazji do mówienia o sobie.
Przejawia przy tym takie niewerbalne ekshibicjonistyczne zacho-
wania jak zwiększone, obszerne gestykulowanie, mające zapew-
nić jej zdolność kontrolowania konwersacji - wydaje się przy tym
nie zwracać uwagi na innych. Intensywność zaznaczania się tej
cechy można uszeregować na skali od wysokiej aż po niską.
W dialogu zachodzi interakcja dwustronna: każda z zaanga-
żowanych weń osób jest zarówno słuchaczem, jak i mówcą,
nad4wcą i odbiorcą. W komunikowaniu dialogowym istnieje
głębokie zainteresowanie drugą osobą i wzajemnymi z nią rela-
cjami. Obiektywna i zrównoważona dialogowa forma komuni-
kowania jest rodzajem obopólnego porozumienia, zrozumienia
i empatii, a szacunek dla drugiej osoby nie jest spowodowany
chęciąjej wykorzystania, ale wynika z traktowania jej w sposób
partnerski, uważny, poważny i uczciwy.
·'\ ...
;.'{
.( 6. Etyka w ko11mnikowa.niu interpersonalnym lll
vV interakcji monologowej ktoś wyraźnie komunikuje :dru-
giej osobi.e, że chce zrealizować :Swoje własne cele, które jemu
tylko przyniosą korzyść. W interakcji dialogowej jednostka sza-
nuję drugą osobę do tego stopnia, że przyznaje jej prawo do-
.„
'~'
konama swobodnego wyboru. Komunikator dialogowy szanu-
j«~ innych tak, że wierzą oni, iż mogą_podjąć samodzielną i nie-
zależną decyzję; daje im odczuć - pośrednio lub bezpośrednio
- że jakiekolwiek decyzje podejmą, niezmiennie będą szanowa-
ni. Postępuje on tak niezależnie od tego, czy zgadza się z ich
wyborami, czy też nie. Kiedy odnosi wrażenie, że dokonane
przez innych wybory są nielogiczne lub nietrafne, może per-
swadować ich zmianę. Utrzymuje jednak pozytywne nastawie-
nie do partnerów, uznając, że mają oni naturalne prawo do do-
konania własnego wyboru i ponoszenia wszelkich wynikających
z niego konsekwencji.
Z przedstawionego podejścia wynikają trzy zasady etyki in-
terpersonalnej:
1) komunikowanie etyczne zakłada szacunek dla drugiej! oso-
bn .
2) komunikowanie etyczne zakłada poszanowanie poglądów
drugiej osoby;
3) komunikowanie etyczne zachęca innych do dokonywania
wyboru, popiera w tym i umacnia (lub przynajmniej nie
ogranicza).
Kilka zastrzeżeń
Komunikator etyczny zapoznaje innych z tymi rodzajami in-
formacji, które będą im pomocne w dokonaniu własneg0 ~­
boru. W tej postawie istnieje jednak kilka wyjątków, które mo-
gą ograniczyć czyjąś wolność wyboru.
Wolność wyboru nieuchronnie wiąże się z pełną świadomo­
ścią i ·odpowiedzialnością za własne decyzje. Dokonujący wybo-
ru winni być zatem osobami dorosłymi, dojrzałymi intelektual-
nie i psychicznie. Chodzi o to, aby ich wybór miał charakt~r ra-

112 Knrmmikowa:nie interpersonalne.
cjonalny i nie wiązał- się z pozbawianiem innych możliwości do-
konania takiego samego wyboru. Pięcio- czy sześcioletnie dziec-
ko nie jest zdolne do dokonania takiego wyboru - musi to zro-
bić za nie osoba dorosła. Również niedojrzałość psychiczna nie-;-
których osób wymaga od innych podjęcia za nie decyzji. Szcze-
gólne okoliczności także mogą .ograniczyć swobodny wybó-t.
Dotyczy to na przykład odsiadujących kary więzienia i pozba-
wionych praw obywatelskich. Również osoby należące do ściśle
sformalizowanych struktur lub organizacji - wojska, policji lub
straży pożarnej - mają częściowo ograniczone prawo dokony-
wania wyboru. Żołnierz zmuszony jest do konsumowania kotle-
ta mielonego zamiast schabowego, noszenia munduru, a nie
skórzanej kurtki, maszerowania, a nie wylegiwania się w łóżku.
Przynależność do każdej organizacji nieuchronnie wiąże się
z częściowym zrzeczeniem się prawa do dokonywania wyboru.
Z przedstawionych powyżej zasad wynikają trzy konkretne
postulaty:
1) szacunek dla drugiej osoby ijej poglądów sugeruje, że kłam­
stwa i oszustwa, manipulowanie faktami i osobami nie są za-
chowaniami etycznymi;
2) szacunek dla innych wymaga także, abyśmy postępowali
w taki sposób, aby druga osoba mogła nieskrępowanie wy-
rażać swoje stanowisko, nawet jeśli jest ono przeciwne do
naszego. Innych winniśmy traktować w sposób partnerski,
jak równych sobie, dąiąc do redukowania różnic pod wzglę­
dem zdolności, statusu, władzy i możliwości intelektualnych;
3) zapewnienie innym możliwości dokonywania swobodnego
wyboru wymaga powstrzymania się od używania skrajnie
emocjonalnych opinii i argumentów. Jeśli posługujemy się
taktyką wywołującą stres, zastraszając oponentów albo gro-
żąc szantażem emocjonalnym, nie zachowujemy się etycznie.
Bezpośredni negatywny skutek posługiwania się strategiami
manipulacyjnymi sprowadza się do ograniczenia innej osobie
możliwości wyboru. Tego rodzaju presja jest również przeja-
wem nieetycznego zachowania.
„j.
. ;
6. Etyka w kornnnikowa:niii interpersonalnym. · 113
. ,
Kłamstwo
Kłamstwo (lub inna forma ukrywania prawdy) jest nieetycz-
_ne, ponieważ pozbawia kogoś pełnej informacji pozwalającej
mu dokonać swobodnego wyboru.
Rozważmy sytuację, w której pacjentowi pozostało najwyżej
sześć miesięcy życia. Czy lekarz, który wbrew faktom poinfor-
mowałby go, że wszystl<le wyniki badań wykluczają chorobę no-
wotworową, postąpiłby etycznie? Zgodnie z przedstawionym
wcześniej rozumieniem prawa do swobodnego wyboru należy
odpowiedzieć, że byłoby to nieetyczne - nie mówiąc pacjento-
wi prawdy, lekarz dokonał wyboru za niego.
Podobnie nieetycznym postępowaniem jest kłamstwo zwią­
zane z niewiernością czy nielojalnością. Osoba, która wiedziała­
by, że jej partner jest niewierny, mogłaby dokonać zupełnie in-
nego wyboru, niż ten, którego dokonuje w złudnym poczuciu,
że ma do czynienia z osobą lojalną i wierną. Fałszywa deklara-
cja uczuć zapewnieniami w rodzaju „kocham cię", kłamliwe
prezentowanie siebie podczas wywiadu kwalifikacyjnego lub
rozmijanie się z prawdą w reklamie proszku do prania - to tyl-
ko kilka przykładów uniemożliwiania ludziom dokonania ra-
cjonalnych wyborów, których mogliby dokonać, gdyby znali
_prawdę.
Przekazy zaprojektowane z myślą o wpływaniu na opinie,
postawy i zachowania odbiorców - niezależnie od tego, czy cho-
dzi o 2-godzinną rozmowę z przedstawicielem firmy ubezpie-
czeniowej, czy o 30-sekundową reklamę telewizyjną, mającą za-
chęcić do kupna samochodu - zwykle prezentują argumenty
jednostronne. Tymczasem prawem odbiorcy jest również do-
stęp do argumentów przeciwnych, staranne· ich porównanie,
a następnie podjęcie decyzji.
114 Komunikowanie inter-personalne
6.2. Etyka w wystąpieniach słownych
Siłę i znaczenie przygotowanej i zaprezentowanej mowy
trudno przecenić, warto jednak pamiętać, że równie ważne .
jest, czy ·powstał'\ ona z poszanowaniem norm etycznych. Oto
kilka najważniejszych postulatów etycznych, które winien„
uwzględniać mówca.
1. Bądź szczery i otwarty podczas prezentowania swoich
sądów i odczuć.
Uczciwość jest twoją największą zaletą. Stanowi źródło two-
jej siły jako osoby etycznej i jako mówcy argumentującego na
rzecz swojej racji. Nieuczciwość, która może spowodować kwe-
stionowanie twoich poglądów, jest po prostu postępowaniem
nieetycznym.
2. Nie przedstawiaj poglądów i argumentów, których nie
potrafisz obronić. · czej. Zamiast tego na poparcie swojej tezy wykorzystaj opinie
Ponosisz odpowiedzialność za uzasadnienie odpowiednimi
argumentami swoich poglądów, za znalezienie dowodów ·na
poparcie· twoich tez. Prezentując swoje poglądy i argumenty,
staraj się przedstawiać je rzetelnie i bez niedomówień, aby nie
wprowadzać w błąd słuchaczy, wykorzystując ich niedoinfor-
mowanie.
3. Unikaj nadmiernego upraszczania złożonych spraw.
Czasem kwestia, którą poruszasz, jest złożona, a nadmierne
jej upraszczanie, choć pewnie ułatwi prezentację, może znie-
kształcić istotę problemu. Jeśli twój przekaz jest bardzo skom-
plikowany, postaraj się znaleźć sposób dopomożenia słuchaczo­
wi w zrozumieniu jego znaczenia, bez spłycania samego zagad-
nienia lub pomijania informacji zbyt skomplikowanych. Sięgnij
po „środki wizualne": mapy, wykresu lub diagramy - pomogą
wskazać zależności między poszczególnymi elementami. Odwo-
łaj się do precedensów lub innych faktów znanych słuchaczowi
6. Etyka w koiminikowa:niii inteipeisonalnym 115
- będzie im łatwiej pojąć skomplikowaną materię, która: jest
przedmio.tem twojego wystąpieni-a.
4. Nie posługuj się argumentami emocjonalnymi, które
nie brzmią rozsądnie i których nie możesz poprzeć kon-
kr~tnymi dowodami.
Tezy oparte na religijnych, etnicznych lub kulturowych
przekonaniach - będących często stereotypami - mogą! być
trudne do udowodnienia, a bywają obraźliwe - jal<. choćby po-
gląd o mniejszych predyspozycjach intelektualnych kobiet czy
Murzynów. Nie sposób tego udowodnić, podpierając się argu-
mentami typu „mówi się" lub „panuje powszechne przekona-
nie". Rzeczowych dowodów raczej nie znajdziesz, a łatwo się
ośmieszyć. Nie posługuj się tego rodzaju argumentami, są one
nieetyczne.
5. Nie próbuj udawać kogoś, kim nie jesteś.
Jeśli nie jesteś znawcą lub ekspertem, nie udawaj, że jes( ina-
i ekspertyzy uznanych autorytetów. Jeśli nie zbadałeś proble-
mu dogłębnie, nie twierdź, że go znas~ - pierwsze pytanie z sa-
li może zdemaskować twoją ignorancję.
!
6. Pozwól innym na zachowanie własnego zdania, nie !ma-
nipuluj nimi, nie wywieraj na nich presji i nie wprowa-
dzaj w błąd. ·
Szacunek dla odbiorców wymaga, abyś nie narzucał im Iswo-
ich poglądów za pomocą propagandowych, manipulator~kich
technik. Jeśli chcesz przekonać kogoś, kto na pewno myśli ina-
czej niż ty, zastosuj metodę perswazji, zamiast narzucać mu
swój pogląd, wmawiając, żejestjedynie słuszny. Perswaduj, nie
indoktrynuj!
7. Pamiętaj, że czasem utrzymanie harmonii i zgody j~st
ważniejsze niż mówienie tego, co się myśli.
Bywa, że spór dotyczy sprawy mało ważnej, a różnica zdań
a twoim interlokutorem jest relatywnie niewielka.
116 Karn.wnikawanie interpersonalne

Miej to na uwad?e, zanim zaczniesz kruszyć kopie o drobiazgi.

Czasem mądrzej i korzystniej jest powstrzymać się od wyraża­
nia opinii; zysk w postaci dobrej atmosfery jest większy niż wy- Skuteczność
artykułowanie swojej „niezgody" za wszelką cenę.
w komunikowaniu
8. Nie zapominaj o
ować rzeczywistość.
wyjątkowej sile sł~wa mogącego kre-... interpersonalnym
Kiedy mówisz, na użytek drugiej osoby tworzysz rzeczywi-
stość. Uważaj, aby nie nadużyć tej kreatywnej mocy języka. Do- i'.
bieraj słowa precyzyjnie, aby dokładnie oddawały twoją wersję '
prawdy; nie wykorzystuj ich wieloznaczności, bo nietrudno
w ten sposób zafałszować rzeczywistość i wprowadzić słuchacza . . .!
w błąd, samemu wycofując się na „bezpieczną" pozycję.

7 .:L. Cechy kompetentnego komunikowania

i
·i Wprawdzie komunikowanie wymaga różnych cech w zależ-
i ności od konkretnej sytuacji, ale badacze wyodrębniają kilka
wspólnych mianowników określających jego efektywność
w większości kontekstów. Są to: bogaty repertmu: u.i.n:iejętności,
stosowność, efe~~ść, el~s.fy'~~~<_>~Ć,. :.Z~gażowanie, e1!1--
patla, zdolności pozna..;czo-interpretacyjne i __s._ąIJ:IokontroJ~..
a..-Bogatyreper~~-:Ui:iiłejęti;"~ś-~i~p~awi~, że dobrzy komu-
nikatorzy mogą doń sięgać zależnie od tego,· czego wymaga sy-
tuacja. Wiedzą, że czasem dobrze jest być otwartym~afo-k.ie-dy
indziej lepiej pozostać taktownym i _Qy_s~:i:_ę_~?:Y.1!1· że-w pewnych
sytuacjach trzeba być rOZilJ.QW.ll-.Yp::l._, w innych lepiej zachować
milczenie. Rozumieją, że.niekiedy wskazana jest powaga, pod-
c"Zas gdy zdarzają się sytuacje, że można rozluźnić sięj__~ska~
~QITm.. Szanse na kompetentne zaciio~~i;-~~s~ą wraz
z liczbą różnych dostępnych nam opcji komunikacyjnych, np.
jeśli ktoś pragnie zainicjować rozmowę z osobą nieznajomą, je-
go szanse na sukces są tym większe, im więcej poznał i opano-
wał strategii komunikacyjnych (Kelly i Watson, 1986,
•· \ 136-137).
\J '
llS
Aby zrozumieć znac:z:enie posiadania dużego repertuaru umie-
jętności, wyobraźsobie sytuację, w której twój znajomy stale opo-
wiada dowcipy, które ty interpretujesz jako niestosowne i wulgar-
ne. Możesz zareagować na nie na kilka sposobów. Możesz:
W ogÓle nie ZfireagowaĆ, zakładając, że Tzzyko zwrócenia
uwagi znajomemu będzie większe niż wynikające z tego ko-:-
rzyści;
poprosić jakąś osobę trzecią o powiedzenie czegoś osobie
opowiadającej dowcipy;
ukryć. swoją irytację w nadziei, że twój znajomy wyczerpał
zapas znanych mu dowcipów;
zażartować ze skłonności znajomego do opowiadania niesto-
sownych dowcipów, prezentując swój krytycyzm w humory-
stycznej formie;
bezpośrednio wyrazić swoje niezadowolenie, prosząc znajo-
mego o zaprzestanie opowiadania dowcipów, przynajmniej
w twoim towarzystwie;
w kategorycznej formie zażądać, aby znajomy zaprzestał
opowiadania dowcipów.
Wybierając jedną opcję z obszernego. repertuaru umiejętno­
ści, masz większe szanse na dostosowanie swojego zachowania
do sytuacji i cech interakcyjnego partnera, niż gdybyś wybierał
spośród kilku tylko możliwości.
2. Stosowność angażowania się w interakcję wymaga pQsza-
nowania wszystkich przyjętych norm oraz zasad uznawanych
przez- inne osoby. Oznacza to konieczność do~stósowania zacho-
wania -da-·k0::aj(:retg.e:g9 ko_gg::ks_tu. Niektóre sytuacje są dla
uczestników interakcji nowe - nie określają ich ustalone zasady
i role. Są sytuacje, które wiążą się z potrzebą wynegocjowania
pewnych reguł, a inne wymagają pominięcia obowiązujących
zasad. W niektórych okolicznościach pożądana jest otwartość
i wyrazistość, w innych stosownym zachowaniem może być da-
leko posunięta powściągliwość i dyskrecja. Dotyczy to np. ma-
skowania, kiedy to lepiej nie manifestować swpich prawą~i-.
wych odczuć, aby nie ranić drugiej osoby.
7. Skuteczność w komunikowa:niu interpersoualnym 119
3. Efektywnoś_ć związana jest Że stosownością w tym se'nsie,
że okreśi~,-.f~k. najskuteczniej osiągać pożąc!..ane lub preferpwa~
ne cele. Zdarza się, że sukcesem jest osiągnięcie tego, co przy-
iiosfn~}mniejszą szkodę. Przejawem niskiej kompetencji lub jej
qraku jest taki sposób porozui:niewania się, który w efekcie
p·rzynosi danej osobie straty i porażk,i w postaci złego samopo-
czucia, poczucia klęski, niedowartościowania, braku sukcesu,
niezdolności do dokonania nawet najprostszego przedsięwzię­
cia towarzyskiego w rodzaju przyjaźni czy intymnej znajomości
itd. Możemy chyba zgodzić się także, że gwałtowne i niestosow-
ne zachowanie - zwykle niepożądane i odbierane przez otocze-
nie negatywnie - także jest objawem niskiej kompetencji perso-
nalnej. ,
Analiza kompetencji komunikacyjnej konkretnej osoby bbej-
muje różne poziomy efektywności i stosowności podejmowa-
nych prźei-riią działań. Układ:optymalny ma miejsce wtedy, gdy
są-one zarÓWnO efektywne, jal<. i odpowiednie. Nie są rzadkością
sytuacje, gdy ktoś skutecznie coś zrealizował, ale jego działanie
zostało ocenione przez otoczenie jako nieodpowiednie. X był
poirytowany upomnieniem, jakiego szef firmy udzielił jego ko-
ledze. Wysłał do szefa list i wyraził w nim swoje oburzenie· z te-
go powodu. X okażał się skuteczny w przygotowaniu i wysłaniu
listu, ale niektórzy uznali, że pełne irytacji oskarżenia pod adre-
sem szefa były zachowaniem nieodpowiednim. Czy była to kom-
petentna interakcja? Odpowiedź nie jest prosta, ponieważ kom-
petencja często jest oceniana tylko według pozytywnych kryte-
riów - jasności i zrozumienia. Tymczasem komunikowanie in-
~er§_Q_nal!le nie jest takie emocjonalnie jednoznaczne - poja-
wiają się w nim często rywalizacja i wzajemne animozje, oTufitu-
je w podejrzliwość, kłamstwo, ńiestosowność itd. Tak czy ina-
) czej~-badacze ni~chętllie zaliczają te różne tal<.tyki do zakresu
,I
1koncepcji kompetencji, ponieważ nie są one ze społecznego
V i moralnego punktu widzenia akceptowane.
4. Elastyczność. Posiadanie dużego repertuaru możfr},vych
zachowań jest jednym ze składników kompetentnego kornuni-
120 Komwnikowanie inte1personalne
kowania, ale badacze twierdzą, że .niezbędna jest także elastycz-
ność. Elastyczność lub adaptacyjność behawioralna jest trakto-
wana jako najważniejszy wymiar kompetencji, o czym świadcży.
fakt, że pojęcia tego często używa się jako synonimu komp~ten­
cji (Spitzberg i Cupach, 1989). Podkreśla się, że za kompetent-
nych uzna~ani są ludzie, którzy znajdując się w obliczµ roż­
nych sytuacji, funkcjonując w różnych związkach partnerskich
i układacl). towarzyskich, są zdolni dostosować repertuar swo-
ich zachowań do specyfiki danych sytuacji, do konkretnych
związków i partnerów. Elastyczność oznacza tutaj zdolność do
wyboru spośród szerokiego repertuaru możliwych zachowań
tego najwłaściwszego w konkretnej sytuacji (Bochner i Kelly;
1974; Spitzberg i Hurt, 1987), bowiem zachowanie, które
sprawdza się w jednej sytuacji, może być nieskuteczne w innej.
Rod Hart i inni (1972, 1980) określili tę zdolność jako retorycz-
ną wrażliwość (rhetorical sensitivity). Umiejętność bycia ela-
stycznym_ nie uwalnia wszelako uczestników interakcji od dyle-
matu: czy w określonej sytuacji zachować się w oczekiwany,
spójny, a zatem nieco sztywny sposób, czy dostosować się do
konkretnych okoliczności.
5. Zaangażowanie. Efektywne komunikowanie zachodzi
wówczas, kiedy ludzie troszczą się o siebie oraz o wspólne cele.
Zaangażowanie ma kilka wymiarów. Składa się nań poczucie ist-
nienia związku z drugą osobą, obustronne zainteresowanie te-
matami poruszanyml w rozmowie oraz dążenie, aby te wzajem-
ne relacje jednej i drugiej stronie przynosiły określone korzyści.
W sumie cechy te obejmują dwa zagadnienia. Pierwszym
jest związanie się. Dobrzy komunikatorzy troszczą się o drugą
osobę, o tematy rozmów i o to, aby być zrozumianym. Drugim
zagadnieniem jest funkcjonalność. Najbardziej skuteczne ko-
munikowanie przynosi dobre efekty każdej zaangażowanej
osobie.
6. Empatia. Być może najtrudniejszą do przyswojenia zale-
tą komunikacyjną jest rozwój zdolności doświadczania empatii
w stosunku do drugiej osoby. Słowo empatia posiada grecki ro-
7. Skuteczność w kormmikowa:n'iu. intl'1jJe1:m-na.lnym 121
dowód (empatheia) i oznacza „współodczuwanie". Empatia to
emocjonaln"e iitożsamianie się z inną osobą, wywoływanie u siebie emo-
cji, którą przeżywa druga osoba; przypisywanie innej osobie emocji, któ-
rą by ktoś przeżywał, będąc w sytuacji tej osoby (Szewczuk, 1985,
.1 76-77). Tak więc empatia jest zdolnością do emocjonalnego
i intelektualnego rozumienia tego, co doświadcza druga osoba.
Jeślijesteśmy zdolni do empatycznego odczuwania, znajdu-
jemy się na lepszej pozycji wyjściowej do zrozumienia motywa-
cji ludzi, ich minionych doświadczeń, obecnych odczuć i po-
staw, ich nadziei i oczekiwań. Dzięki empatii jesteśmy zdolni do
lepszego dostosowania naszego sposobu komunikowania do in-
nych osób - lepiej rozumiemy, co się mówi, w jaki sposób to zo-
stało powiedziane, co zostało ukryte, czy i kiedy pożądane jest
milczenie, czy powinniśmy się odsłonić i w jakim stopniu itp.
v\llaściwie rozumiana empatia obejml.tje dwa rodzaje wrażli­
wości: zdolność rozumienia najbardziej typowych reakcji
emocjonalnych oraz umiejętność opisywania ich za pomocą
takiego języka, który byłby zrozumiały dla drugiej osoby.
Znacznie trudniejsze od definicji empatii jest opisanie lub
wymyślenie sposobu na rozwój zdolności jej doświadczania.
Być może pierwszym krokiem winno być unikanie ocenia-
nia zachowań innych osób. ] eśli oceniamy je jako dobre lub
złe, właściwe lub niewłaściwe, to najczęściej jest to podporząd­
kowane mechanizmowi etykietowania lub śtereotypizowania.
Tym samym tracimy z pola widzenia wiele cech, które wcale nie
muszą się mieścić w owym stereotypie. Dlatego właśnie powin-
niśmy unikać oceniania, osądzania, krytykowania i powierz-
chownych interpretacji. I głównie nie dlatego, że oceny te mo-
gą być fałszywe, mogą mijać się z faktami, ale dlatego, że stają
się one przeszkodą na drodze do zrozumienia drugiej osoby.
Winniśmy położyć nacisk na zrozumienie.
Po drugie - im więcej wiemy na temat danej osoby - jej od-
.czuć, pragnień, doświadczeń, predyspozycji, obaw itd., tym
bardziej zdolni jesteśmy do dostrzegania, co ta osoba i w jaki
sposób myśli i czuje.
122 Komwnikowanie interpersonalne ·
Spróbujmy zrozumieć przyczyny i motywacje odczuć i opi-
nii drugiej osoby. N a wet jeśli mogą się nam one wydać nielo-
giczne lub autodestrukcyjne, musimy spróbowaćje zrozumieć,
jeśli pragniemy w znaczący sposób rozwinąć naszą zdolność
wczuwania się w sytuacje drugiej osoby. Jeśli napotkamy na
trudności w zrozumieniu innych osób, powinniśmy zadawać ~
pytania, poszukiwać odpowiedzi, nakłaniać innych do wyja-
śnienia i mówienia. Ułatwia to zrozumienie i prowadzi do po-
zytywnego rezultatu, w przeciwieństwie do· skutków wywoła­
nych formułowaniem natychmiastoW-ych i powierzchownych
ocen.
Po trzecie - spróbujmy doświadczać tego, co czuje druga
osoba, przyjmując jej punkt widzenia. Wczuwanie się w jei ro-
lę pomoże nam dostrzec świat takim, jakim ona go postrzega.
Ludzie mają największe szanse zaprezentowania skuteczne-
go przekazu, kiedy rozumieją punkt widzenia innej osoby. Po-
nieważ inni ludzie nie zaw~ze posiadają umiejętność jasnego
wyrażania swoich myśli i odczuć, zdolność wyobrażenia sobie,
jak dana sprawa może wyglądać z innego punktu widzenia, jest
pośrednią odpowiedzią na pytanie, dlaczego słuchanie jest tak
ważną ·ómiejętnością komunikacyjną. Nie tylko pozwala zrozu-
mieć innych, ale także dostarcza niezbędnych informacji do
rozwinięcia strategii skutecznego wpływania na innych.
7. Zdolności poznaw.czo-interpretacyjne umożliwiają kon-
struowanie różnych całościowych modeli lub ram ułatwiających
postrzeganie określonego problemu. Są ważnym składnikiem
kompetentnego komunikowania, ponieważ pozwalają odnaj-
dywać sens w różnych zachowaniach i wypowiedziach otaczają­
cych nas ludzi.
Np. wyobraź sobie, że twój dobry przyjaciel ·wydaje się być
na ciebie zły. Jedno z możliwych wyjaśnień zakłada, że jest on
zagniewany z powodu twojego postępowania. Inna możliwość
podpowiada, że coś denerwującego wydarzyło się w innej sfe-
rze życia twojego przyjaciela. Lub że nie wydarzyło się nic złe­
go, tylko ty jesteś przewrażliwiony.
7. Skuteczność w koumnikowa.niu. interpersonalny 11~ 123
Im.wiJk~za liczba konstrukcji·służących do interpretovyania
zachowan mny':h, tym większa_ „wrażliwość konwersacyjna",
a ty1:1 sa11;ym więk~za szansa na wybór talcich metod posi:ępo­
wama, ktore przymosą satysfakcjom.tjące efekty.
. 8. S~o~ontrola. Termin ten służy do opisania procesu do-
strzegama i poddawania samoocenie własnego zachowania
oraz wykorzystywania pochodzących z tych obserwacji wnio-
sków ~~ kształtowania swojego postępowania. Efektem, a jed-
n~czesme wyrazem s~okontroli są zwroty w rodzaju: „Popeł­
młem błąd w rozmowie, wycofuję się z tej tezy" lub „Ta inter-
pretacja okazała się trafna, będę ją nadal wykorzystywał". Nic
dziwnego zatem, że człowiek sprawujący nad sobą samokontro-
lę jest skuteczniejszy jako komunikator. Gotowość do zmiany
własn~go zach?wai:iia, jeśli sam zainteresowany uzna, że jest
ono :i1eodp~w1edme, bardzo korzystnie wpływa na proces ko-
munikowania.
Samo~ontrola to zdolność lcierowania wyobrażeniem, które
pre~ent~jemy podczas kontaktów interpersonalnych. Ludzie
pos1adaj~cy_ wysoką _umiejętność samokontroli, sprawnie wy-
korzystują mformage zwrotne napływające do nich od roz-
mówcy i ostrożnie dostosowują do innych swoje zachowania.
W ten sposób zwykle osiągają pożądany przez siebie skutek.
2'.ręcznie_kieru}ą interak~jami, w które wchodzą z myślą 0 wy-
kreowanm najlepszego i najkorzystniejszego wizerunku wła­
snej osoby.
Inaczej z~chowują się_ osoby posiadające niską umieję~ność
samokontroli. Z ~eguły me zwracają one uwagi na to, jak są po-
strzegane p_rzez :~?-ych. Ich interakcje charal<.teryzują się pew-
ną spontamcznosc1ą w prezentowaniu myśli i odczuć przy jed-
n~czesnym br~ku tr~ski_ o ~miejętne kierowanie wywoływany­
mi na otoczenm wrazeniarm. Zachowania większości z nas ulo-
kować można gdzieś pomiędzy tymi dwiema skrajnościami.
Porównanie osób o wysokiej samokontroli z osobami, któ-
rych sa_rnokontrola jest niska, pozwala dostrzec między nimi
szereg mteresujących różnic. Np. ci pierwsi lepiej panują nad.
124 Komu:nikowaniP. inte?pP.·1-sonalne
sytuacją, są sprawniejsi i precyzyjniejsi w odc~yty~_aniu nie-
szczerych słów i gestów; skuteczniej też odkryw~ją rozne met~­
dy manipulowania stosowane wobec nich _r_rzez mnych. Ludzie
ci przedkładają życie w relatywnie usta:b:lizow:mym: opa:ty~
na trwałych zasadach świecie, w otoczemu osob, ktore nie są
w stanie, a w khdym razie nie starają się wykryć stoso:vanl'.ch t
przez nich metod samokontroli. Poprzez utrzymywame ~on­
taktów rrłównie z ludźmi o niskiej' zdolności samokontroli, lu-
dzie ko~trolujący siebie w wysokim stopniu mają ~ększą s~an­
sę osiągnięcia znaczącej, wpływowej pozycji opartej na domma-
cji nad innymi. . . , . . wiadanego przez siebie słowa, jest równie nierozsądna i należy
Reguła ta sprawdza się na przykładzie wielu oso~ piastują-
cych kierownicze stanowiska. Chociaż ich kompete:icje meryto-
ryczne w wielu przypadkach budzić mogą uz~sadmon~ za~trze­
żenia, to ludzie kont;rolujący siebie w wysokim stopmu me za-
wsze i nie wobec każdego ujawniają rzeczywiste p~~lądy,_ pla~y
i opinie. Cecha ta, określana potoc_znie_jako sk~ytosc, moze wi~­
zać się z podmiotowym traktowamem mnych i czę~t? zapew::ia
posiadającej ją o sobie wysoką pozycję w ~lie~archi: :nstytucji.
Ludzie o wysokiej samokontroli wydają się lepi~j ~r~zęnto­
wać (lepiej „sprzedawać") własne ,Ja" niż ludz~e o ,~iskiej samo-
kontroli, np. osoby dobrze się „samokontrolujące przyi:ia.dko-
wo zamieszane w przestępstwo będą w stanie skuteczi~iej ~o-·
wodzić swojej niewinności niż osoby nieposiadające tej urme-
. ~ . '
jętnosci. . . , ko akto~a:~-życie jako rodzaj sceny teatralnej. Głównym pro-
To oczywiście bardzo uproszczony podział na ~wie wy:az:ie
i odrębne kategorie osób - silnie i słabo kontrolujących siebie;
w gruncie rzeczy ludzie uwikłani są w różne sytuacje wymaga-
jące, w zależności od konkretnych osób i kontekstó':" sel~~tyw­
nego traktowania tych dwóch form: samokontroli. Jesli np.
udajemy się na rozmowę wstępną z przyszłym p:acod_awcą,
prawdopodobnie będziemy uważniej kont~olow~i s_';oje za-
chowanie. Inaczej zaś na spotkaniu w grome przyjac10ł - tam
możemy sobie pozwolić na pewne rozluźnienie; jesteśmy wów~
czas bardziej skłonni do otwartego wyrażania naszych uczuc
7. Sknteczność w kornu.nikowaniu. inteipersona.lnyrn · 125
i myśli, nie mając przy tym zamiaru manipulować wrażeniami
otoczenia.
Istniej~ zależność między naszą _efektywnością komunika-
crl~' a u~h~jętnością samoko?_trolow~ia ~ię w k!?~etnych
;ytuacj~~:!!:.~ . Całkowita otwartosc, odsłamame wszystkiego v:o-
beC wszystklch, ignorowanie sygnałów pochodzących od m-
nych i rezygnacja z jakiejkolwiek fon~1y
samokontroli jest z r~­
Q"Uły postępowaniem nierozsądnym i ryzykownym. Podobnie
;ostawa przedwna: całkowite zamknięcie się, ukrywanie
wszystkiego przed wszystkimi i kontrolowanie każdego wypo-
się jej wystrzegać. ·
Niełatwo jest· dać jednoznaczną odpowiedź na pytania: .„Do
jakiego stopnia P?winniśmy być otwarci?", „vV jakim stopniu
·i-wobec k:ogo powinniśmy się odsłaniać?", „Do jakiego stopnia
powinniśmy kontrolować własne zachowanie komunikacyj-
ne?". Na szczęście jednak stale rozwijamy kompetencję komu-
nikacyjną, która doradza nam i pozwala być bardziej skutecz-
nymi w kontaktach z innymi ludźmi. Proces rozwoju tych
umiejętności jest bezpośrednio związany z poznawanien1 zasad
komunikowania interpersonalnego.
Interesującą koncepcję rozwinął I_rving Goffman ( 1981;
Krzemiński 1999, 123-158) prezentujący dramaturgiczny mo-
del podejścia do zagadnienia. Goffman postrzega·człowiekaja­
blemem w życiu jest sprawowanie odpowiedniej kontroli nad
właściwym, tzn. zgodnym z naszymi inscenizacyjno-reżysersk-
imi planami, przebiegiem „spektaklu". Dążymy do takiej insce-
nizacji i takiego podziału ról oraz prowadzenia aktorów na sce-
. nie, aby zrealizować własny „artystyczny" zamysł. Te skompli-
. : .kowane przedstawienia są rozpisane na role z myślą o realiza-
·•. cji osobistych celów.i potrzeb. Panowanie nad spektaklem i grą
i'.J:Jest -·wedle Goffmana - podstawowym celem, a jednocześnie
''·;ik,l)'terium oceny kompetencji komunikacyjnej aktorów.
:-<;:'
 Kormmikowanie inte1personalne
126
* * *
Chociaż prżedstawione powyżej cechy odgrywają ważną _ro-
lę w kompetencji komunikacyjnej, mogą okazać się nieskutecz-
ne, gdy traktowane są z przesadą lub kiedy się ich nadu~ywa,
np. zbyt liYo-orystyczna samokontrola r_noże skłaniać do prze-:
sadnego ko ncentrowania się na sobie i ograniczać zdolność
0
wczuwania się w sytuację partnera, czyli empatię. Zarówno nie-
docenianie, jak i przecenianie tych cech prowadzić może do
niekompetentnego komunikowania. ·
W rozumieniu komunikowania interpersonalnego k...Q_r:npe-::
tencja nie jest pojedynczą cechą czy zdolnością. To raczej sze-
re~ umiejętności przejawiających się w stosownych z_ac:._11.-owa:::. .
~i~~h, l~tÓrych szeroki repertuar pozwala wybrać te najtrafniej-
sze, najlepsze w określonej sytuacji. Kompetencja odnajdywa-
na jest we wzajemnej relacji pomiędzy sferą interperso.~alną
i intrapersonalną._
7 .2. Skuteczność - model hierarchiczny
· Jednym ze sposobów konceptualizacji ~ut~c!_no~c~, roz~­
mianej jako zdolność do o_siągania osobistych celo~, Jest anali-
za całego procesu pod względem hierarchii działań, począwszy
od zrozumienia przekazu~ aż po wywołanie określonego skut-
ku lub działania.
Uproszczona definicja mówi, iż ze skutecznym komuni~o­
waniem mamy_dq_ czynienia_ ~ó-vvczą.s, kiedy. dana osoba.Jest
w stanie dokładnie p:r::?eka:i;_ać _swój_ p_u_g_ł;t_wiCl.z.~ri.i~, __ Ujmując
precy~yjniej - komunikow~~e jest skuteczne wów_czas, kiedy
sygnały ś~a9-9jp.lę__i ~elc_>"7_0 _zaplanowane i przesłane przez
nadawcę odpowiadają sygnałom odebranylll i odczy_!:an_y.IQ, - ..
prżez odbiorcę ..·. .
Jeśli założymy, że „N" oznacza nadawcę, a „O". o~biorc~
przekazów, to komunikowanie ma charakter całkowity_ 1 kom-
pletny, kiedy zamierzone i nadane przez „N" znaczeme prze-
·1',
7. Sku.tecz:ność w koumnikowa:nin inte1pe1:rn·iia.lny11t 127
. . db . . d '
kazu oraz znaczenie o e rane 1 o czytane przez „Oi'' są iden-
'i
/tycz~e (Goyer, 1970, 107) ..
O znaczenie odebrane
N znaczenie nadane - l
Wartość 1 odnosi się do sytuacji idealnej i oznaq;a, że ma-
my do .czynienia z perfekcyjnym komunikowaniem się.
W praktyce jednak nigdy nie osiągamy wartości l, a jedynie
:erz-y:"?!iż~!O:_y_się do_ ~ej. Im większa jest zgodność pomiędzy
intencją~~ą__vy:_c;y,__ .a. sygnałem, jaki odebraliśmy, tym .skutecz-
rii"Effsze}est nasze komunikowanie. Czasem uzyskiwany efekt
jeśt bliski zeru, co oznacza, że związek pomiędzy reakcją, jaką
pragnęlibyśmy wywołać, a tą, która rzeczywiście miała miejsce,
był minimalny.
W jaki sposób możemy zmierzyć własną efektywność? Nie
możemy ocenić naszej efektywności, jeśli nasze intencje nie są
sprecyzowane; najpierw musimy wiedzieć, do czego dążymy.
Rozważmy najważniejsze cele brane pod uwagę w różnych sy-
tuacjach komunikacyjnych: zrozumienie, tworzenie przyjem-
nego klimatu, wpływanie na posu~.wy, pop~awa związku i dzia-
ł~e. -Cele te, ułożone w podanej kolejności, tworzą tzw. hie-
rarchiczne podejście do efektywności komunikacyjnej.
---zrozumienie oznacza dokładne odebranie zamierzonych
i przesłanych przez kogoś sygnałów. W tym sensie komuniko-
wanie jest efektywne wówczas, gdy odbiorca dokładnie zrozu-
~-a~- inf~rmacje, którą nadawca zarrilerŻał przekazać (oczywi-
ście ~Cl-c:la~Cł czasem przekazuje_informacje nieintencjonalnie,
a mimo to są one dla odbiorcy jasne i zrozumiałe).
Do podstawowych przeszkÓd .. w skutecznym komunikowa-
niu należy całkowite, niedokładne lub niepełne zrci)Zumienie
treści zawartych w przekazie. Większość tego rodzaju nieporo-
zumień jest stosunkowo łatwo usunąć - poprzez poriowne wy-
jaśnienie, wyraźniejsze określenie, uproszczenie prz(:!kazu lub
powtórzenie komunikatu.
 7. Sku.tecznofć w korm1.nikowaniu interpersonalnym 129
128 Komnnikowanie interpersonalne

W miarę jak w kontekście komu1c1ikacyjnym pojawia się co- Tworzenie przyjemnego klimatu
raz więcej osób, określenie stopnia zrozumienia przekazów sta- Nie w l~ażdej sytuacji komunikacyjnej głównym celem jest
je się coraz trudniejsze. Jednym z powodów tego jest fakt, iż· przekazame konkretnej informacji. Musimy sobie uświadomić
. ż~·c:lem poznan~a zasa~ analizy transakcyjnej jest wykorzysta~
dyskusja w grupie osób z czasem przekształca się w rozmów~
każdego z ka:iidym, a to prowadzi do chaotY.cznej wymiany opi-
~e ich w kom1:n~owanm się z innymi w sposób, który. zapew-
nii. Wypowiadane zdania i uwagi zaczynają mieć ze sobą nie-
ma wytworzeme się nastroju wzajemnej akceptacji i dobrecro
wielki związek i nawet grupa o wyraźnie określonej strukturze . o
samopoczucia. Czasem określa się to mianem komunikowania
i wewnętrznym ładzie może mieć trudności z przybliżeniem się
fa.ty~znego. ~iele spośród naszych skrótowych form pozdro-
do rozwiązania zawartych w porządku obrad problemów. W ta-
Wien w rodzaju: „Cześć, jak się masz!" ma taki właśnie cel. Przy-
kiej sytuacji zachodzi konieczność dokładniejszego wyjaśnienia,
padkowe spotkanie na ulicy, cocktail-party lub zabawa tanecz-
podsumowania efektów dotychczasowej dyskusji, wyraźniejsze­
na s~ ~pow~mi sytu~cjami, podczas których wzajemnie cieszy-
go ukierunkowania uwagi całej grupy, przywrócenia formalnej
dyscypliny grupowej i wzmocnienia.roli osoby moderującej.
m! się i bawimy sw01m towarzystwem i rozmową. To, jak trak-
tujemy daną sytuację komunikacyjną, zależy od naszego sto-
W sytuacji komunikowania publicznego często mamy do
sunku do osoby, z którą wchodzimy w interakcję.
czynienia z przekazem o charakterze informacyjnym. W tym
Doznanie przyjemności może być także jednym z celów ko-
przypadku głównym celem nadawcy jest takie przekazanie tre-
muni~~wani~ publicznego. Okolicznościowa przemowa pod-
ści, by była ona zrozumiała dla odbiorcy. Mówca powinien jed-
czas .smadama lub zabawne wystąpienie, potraktowane z po-
nak pamiętać, że sygnały odbierane przez niego w wyniku
czuciem humoru, także zaliczają się do tej kategorii. Okazją do
sprzężenia zwrotnego są tutaj bardzo skąpe. W związku z tym
przekazów informacyjnych w różnych instytucjach są często
musi skoncentrować swój wysiłek na jak najbardziej efektyw-
lunch, przerwa na kawę, piknik towarzyski czy potańcówka.
nym 1precyzyjnym wyjaśnieniu tematu. Sprzyja temu posługi­
wanie się technikami pomocniczymi - ilustrującymi przekaz
przykładami, analogiami, cytatami;itp. .Wpływanie na postawy - perswadowanie
Również w obrębie, każdej organizacji o określonej struktu-
~yobraźmy sobie sytuację, w której spotyka się pięciu poli-
rze wewnętrznej zrozumienie przekazu jest jednym z najważ­
tyko:V w celu ~rzedyskutowania najlepszego sposobu ograni-
niejśzych celów komunikowania. Nie może ona sprawnie i sku-
czema wydatkow na cele wojskowe. Rozmowa zatrzymuje się
tecznie funkcjonować, dopóki zat;rudnione w niej osoby nie
zrozumieją, czego w pracy się od nich oczekuje. Wymaga to
V:ma~twym punkcie. Pat. Takie sytuacje są często błędnie okre-
slane jako „załamanie komunikacyjne". Jeśli spierające się stro~
zrozumienia zarówno werbalnych poleceń prz'ełożonych, jak
i wszelkich informacji-instrukcji, przepisów prawnych, regula- ny wykażą się wolą wzajemnego zrozumienia, można zakładać
minów, planów, kosztorysów itd.
Że różnice między nimi będą stopniowo eliminowane a oni sa~
mi są w stanie osiągnąć końcowe porozumienie. Ale ~rozumie­
nie } pc;m~zumienie nie są wcale pojęciami synonimicznymi.
Kto.s usil~~e przek~mywa~y, ~to doskonale zrozumiał przekaz,
moze dQJSC do wniosku, ze nie zgadza się z zawartą w nim ar-

" \
'\~
130 Konmnikowanie interpe1"Sonalne
gumentacją i zająć jeszcze bardz~~j _niep~zejednan~ stanowisko.
Konflikt przypomina stale rozwJJającą się· grę. Kaz~y z uczest-
ników pragnie mieć wpływ na dotyczące go d~cyzje, ale tylko .
nięliczni gotowi są zaakceptować decyzje pode~m~wane W?b:c
nich przez ip.ne osoby. Wynika z tego, że pragmeme wpływama
na innych jest podstawą codziennego życia. . ..
Ogólnie rzecz biorąc, jesteśmy zainteresowam o~d~iaływa­
niem na postawy innych i ·pragniemy, aby ~rozumie~, ~o do
nich mówimy. Chęć zmieniania i korygowama ~as~awiema lll:!J
wywierania wpływu towarzyszy nam przez ca~e zycie .. ·„ . i ·prze~yślanym przekazie pojawia się szereg trudności :n posta-
· · W sytuacjach diadycznych postawa „oddziaływama 1_1a n~­
nych związana jest z „wpływem społecznym"., W wyw1ad:ie
0 charakterze poradniczym postawa taka _okres~ana jest mia-
nem „łaaodnej perswazji". Jest ona rówme wazna w małych
arupach i w obrębie organizacji, np. osiągnięcie prz:z człon­
0
ków małej grupy k_onsensusu w jakiejś ważnej sprawie często
jest poprzedzane burzliwą dyskusją. R~wnież ~oncer,ny prze-
mysłowe - przede wszystkim za pośredmct':e~ sro~k-~w m~so­
wego przekazu - usiłują wpływać na nastawieme _opi.:111 publicz-
nej do wielkiego biznesu poprzez prezent~•:ame si;bie w ko-
rzystnym świetle. Np. reklamy firm „Exon i „Sh~ll , kształi:_u­
jące ich wizerunek z perspektywy przestrzegama ':'ym~g~w
ekologicznych, sugerują, iż jednym z głównych_ ki~ruf!kow
działań przemysłu paliwowego jest koncentrow~me się na ~a­
gadnieniach ekologicznych, tzn. na rozwiąz~anm problemow
zanieczyszczania środowiska przez rafinene ropy, platformy
wiertnicze i tankowce.
Oceniając własne komunikowanie, pamiętaj.~y, że nawet je-
śli nie jesteśmy w stanie zmienić postawy drugiej osoby, to mo-
żemy przynajmniej spowodować, że zrozumie on_a nasz p_unk~
widzenia. Inaczej mówiąc - nieudana próba zmia';1y ,czyjeg_os
przekonania nie musi oznaczać niepowodz:ni~ wysiłkow zmie-
rzających do lepszego wzajemnego zrozunnema.
7. Skiitecz:nolć w lwmu:nikowanfa inte-1t1ersonalnym 131
Dążenie @f@ poprawy stosunków
.
Dość rozpowszechnione jest przekonanie, że wystardy umie-
jętnie dobrać właściwe słowa, starannie przygotować wystąpie­
nie i dobrze się zaprezentować, aby komunikowanie Nznać za
perfekcyjne. Tymczasem maksy.IT.l:alna efektywność wymaga po-
zytywnego, opartego na wzajemnym zaufania klimatu psychicz-
nego. Kie9:y s~OSl.lJ:lki międzyludzkie są zmącone na skutek bra-
ku zau:fafjjaJ .w. nawet najbardziej precyzyjnie skonstruowanym
cf"wzajemnego ·-oskarżania, zniekształcania, dyskredytowania,
nied·q~e:i::.?:~ri!~~~-Wyborcy zastanawiający się, czy ponownie od-
dać swój głos na polityka, który obiecywał wywiązywanie się
z danych obietnic, ale słowa nie dotrzymał, będą wobec niego
nieufni. Młody człowiek zacznie prawdopodobnie powątpiewać
w zapewnienia swojej dziewczyny, że jest nim autentycznie zain-
teresowana, jeśli po raz piąty z kolei odwołała spotkanie. Profe-
sor może zacząć powątpiewać w prawdziwość usprawiedliwień
studenta, iż nie zgłosił się na egzamin z powodu""-choroby, gdy
w godzinę po egzaminie spotkał go w kawiarni uriiweFsyteckiej
pijącego drinka w gronie rozbawionych kolegów.
Jak już wspomniano, główna przyczyna niepowodzei'i w ko-
munikowaniu tkwi '"'illo..J).iedokładnym zrozumieniu przekazu.
Inna przeszkoda polega-na zakłóceniach w stdsunkach między­
ludzkich, których źródłem jest właśnie ów b!"ąk zrOZl..lmienia.
Zakłócenia te rodzą się z frustracji, gniewu, zakłopotania": lub
z~artwień (czasem przyczyny-te występują jednocześnie). Po-
nie:W~f te negatywne zjawiska powodują polaryzację stanowisk
osób zaangażowanych w komunikowanie, są one trudne do ·wy-
eliminowania.
Uznawszy, iż chwilowe nieporozumienia są normalnym zja-
::_viskiem w codziennym komunikowaniu, znajdziemy się na do-
b"i-ej drodze do lepszego ich zrozumienia, a w przyszł0ści unik-
nięcia lub przynajmniej zminimalizowania ich wpływu na nasze
związki interpersonalne.
 Komu.nikowanie interpersonalne
132
Inny rodzaj zrozumienia - zrozumienie motywac~i d:ugiej
osoby - może także mieć głęboki wpływ na st~su~k1 .między~
ludzkie. Od czasu do czasu każdy z nas komumkuje me ·po to,
aby przekazać pewne informacje lub zmie~ić czyj~ś nastawie-
nie, ale by być „zrozumianym" w tym dru,gim sensie.
Działanie
Niektórzy mogliby argumentować, iz komunikowa~1ie j:st
nieskuteczne, jeśli nie prowadzi do pożądanego działama.
Wszystkie wymienione wcześniej warunki skuteczności - z.~ozu-.
. mienie, przyjemność, postawa wpływania, poprawa rel~CJl :- są
ważne w różnych sytuacjach. I~tnit':!ją jednak przypadki, kie~~
właśnie działanie jest podstawowym warunkiem skuteczno~c;1
komunikowania. w czasie rozmowy z klientem dealer samo-
~hodowr nie tylko zmierza do przekonania klienta, iż ofero~a­
ny przez niego model opla spełnia wszystkie jego ocze~iwam~:
ale przede wszystkim namawia go, aby zdecydował się kupie
samochód. Podstawowym celem dealera ~~~je~~ zatem_ ?:miana.
nastawienia klienta, ale nakłonienie go do działania. ·
. Wykładowca matematyki daleki jest od zadowolenia, jeśli je-
go student stwierdził, iż zrozumiał, w jaki sposób rozwiązać za-
danie, ale jednocześnie nie jest w stanie potwierdzić tego zro-
zumienia pozytywną oceną egzaminacyjną.
Również jako obywatele państwa możemy kwestionować
działania rządu, który osiągnął wewnętrzny konsensus w kwe-
stii zrównoważenia budżetu, ale jednocześnie nie jest w stanie
urzeczywistnić swojej decyzji.
Skłonienie drugiej osoby do pożądanego działania j«:_~
_p_!"aW'd.oP:?d:~ł>Die najt:rll~ejszym do osiągni~ci3: _celem. _Ła-
. twiejsze wydaje się· doprowadzenie do zrozurmema przez ko-
goś naszego przekazu, niż uzyskanie akceptacji tej osoby _dla
naszego stanowiska. Co więcej - wydaje się rzeczą łatwiejszą .
wywołanie u niej aprobaty naszej postawy, niż osi_ągnięcie. osta-
tecznego celu, jakim jest skłonienie jej do działama. Dodajmy -
7. Skuteczność w komwnikowaniu. interpersonn.liiym 133
działanie, które jest efektem perswazji, a nie wynikiem przy-
musu c;.zy presji lub ·wyznaczenia określonych zadań do wyko-
nania. Przy działaniu pod naciskiem nie dokonuje się zarazem
zmiana nastawienia, tak jak to ma miejsce w przypadku działa­
~i.~_c:J:ół?!"()_~óI.nigo, choć i wtedy Ówa zmiana raczej towarzyszy
działaniu, niż je poprzedza. Starania nadawcy przekazu, aby
wywołać pożądaną reakcję i działanie, mają większe szanse po-
__wodzenia, jeśli wcześniej jest on w stanie:
„ I. ułatwić odbi6rcy~zuriiienieprzekazu;
./ 2. zaaranżować_przyjemną afinoŚferę interakcji;
,1 3. przekonać odbforcę;-'izskierowane pod jego adresem ocze-
11
. kiwania są uzasadnione i logiczne;
\ 4. nawiązać z nirąc!obry kontakt, oparty na sympatii i obopól-
\ nym zaufaniu. ;- „ .. · '~
~Trudności w wywołaniu u niektórY.~ odbiorców pożądane­
go działania są bardziej złożone w sytuacji komunikowania
w obrębie organizacji lub komunikowania masowego, np. za-
miar kierownika zakładu, by zwiększyć wydajność pracy przy
jednoczesnym utrzymaniu płac na dotychczasowym poziomie,
może wywołać protest załogi. Środki komunikowania masowe-
go często starają się wpłynąć na swoich odbiorców: zachęcają
do kupowania określonego rodzaju detergentu, nakłaniają
matki do zaszczepienia dziecka przeciwko różyczce lub przeko-
nują wyborców do oddania głosu na określbnego polityka.
Część badaczy kwestionuje jednak skuteczność komunikowania
masowego; gdy chodzi o zmianę zachowania odbiorców.
J Stwierdzono ńp., że kampanie polityczne prowadzone za po-
, / średnictwem mass mediów mają niewielki wpływ na zmianę za-
\jchowania głosujących (McQuire 1986; Felson 1996).
 8. Własne „ja" w k01m.mikowanhi interpersona.lnyin 135

r
$' 8.1. Cztery „ja" - model „Okno Johari"

Własne ,,ja" ()
·c-~ Problem komunikowania intrapersonalnego (wewnątrzoso-
w komunikowaniu c:\_ .~owego) najlepiej wyjaśnić za pomocą trzech modeli. Pierwszym
',Jest tzw. model „Okno Johari" (Johari window) (Stankiewicz,
interpersonalnym - 1998, 149), który zakłada istnienie ~blkturze osobowości
czterech własnych ,Ja". Drugim jest ~odel ~zterech głównych
postaw człowieka wobec życia i innych osóo, tzn. cztery główne
opinie, jakie posiadamy na temat nas samych i innych. Trzeci
model oparty jest na analizie trzech wymiarów własnego „ja".
Podstawowym dla zrozumienia obydwu ty.pów ko:rnuniko-
wania - intrapersonalnego i interpersonalnego - jest model
„Okno Johari" (nazywany modelem czterech własnych „ja").
Zakłada on, że osbbowość człowieka dzieli się ogólnie na cztery
części, cztery rodzaje własnego ,Ja".

Każdy z nas zapewne pragnąłby lepiej poznać samego siebie.

Przyczyna tego jest logiczna: jesteśmy w stanie kontrolować na- OTWARTE JA ŚLEPE JA
sze myślenie i zachowanie tylko do takiego stopnia, do jakiego to, co znane dla to, co nieznane dla
siebie i dla innych siebie, a znane
rozumiemy siebie, do jakiego jesteśmy świadomi naszych moż-
dla innych
liwości, słabości, pragnień i potrzeb. ·
Nasz plan samodoskonalenia jest uzależniony od możliwo­ UKRYTE JA NIEZNANE JA
To, co znane dla to, co nieznane dla
ści., jakimi dysponujemy. Dobrze byłoby więc określić, w jal,<.im
siebie a nieznane siebie i dla innych
punkcie aktualnie jesteśmy: co do tej pory osiągnęliśmy i co dla innych
chcielibyśmy osiągnąć w przyszłości. To pozwoli nam właściwie
sformułować swoje plany, efektywniej wykorzystać zdolności Model czterech „ja" Josepha Lufta i Harringtona Ingrama, zwany od imion
jego twórców „Johari Window". Źródło: StewartJ. (Red., 2000) Mosty zamiast
w ich realizacji.
11mrów. O ko11mnikowaniit się między ludźmi, ·wydawnictwo Naukowe PWN, War-
-- Osiągnięcie samoświadomości, zrozumienie samego siebie
szawa, 269.
\ jest podstawowym warunkiem skutecznego porozumiewania
się z innymi ludźmi. Trudno jest efektywnie komunikować się.
Otwarte własne „ja" zawiera wszystkie informacj~, zacho-
na poziomie interpersonalnym komuś, kto nie potrafi poro-
wania, postawy, uczucia, motywacje i poglądy, któr~ są nam
zumieć się z samym sobą. To jeden z powodów, dla których
.J znane jako nasze własne, a także znane innym jako przynależ­
. warto temu zagadnieniu poświęcić więcej uwagi.
~. .J
ne do nas. Mogą tutaj zawierać się różne informacje: od imie-
nia, koloru skóry i płci, aż do wieku, przynależności politycznej 'i
i religijnej.
136 Kornu:nikowanie interpersonalne
Każda jednostka jest zdolna do otwarcia siebie i 1:1świad~~
mienia sobie własnego „ja" w zależności od konkretnej sy:ua~Ji
i od cech indywidualnych. Np. niektórzy lu~z~e po';o~ują, ze
w ich towarzystwie czujemy się lepiej i pewmeJ. :i'7łasme w?~­
powiedzi na t<i>, niejako w rewanżu, otwier~y się wo?ec mch ..
. Wobec innych osób, którym nie ufamy lub których me znamy
dostatecznie dobrze, wolimy większą część naszego otwartego
.a" pozostawić zamkniętą. . .
"J Im mniejszy jest obszar otwartego „Ja · " , ~ g?rz~J s1.ę ko-
munikujemy. Skuteczność naszego porozumiewania _si~ z ~y­
mi ludźmi zależy od poziomu, do jakiego gotowi _J~s~esmy
otworzyć się wobec samych siebie i wobec innych. Jesh me po-
zwolimy innym poznać nas (dzieje się tali;., gdy n~sze ot':ar:e
,Ja" redukl.tjemy do niewielkiego obszaru), k~m1:mikowan:e się
z otaczającymi nas osobami i samym ~obą s~aJ~ się utrudi:10ne,
a często niemożliwe. Możemy komumkowac się efek~i:ie tyl-
ko wówczas·, gdy znamy innych ijednocześn.ie ~namy si~~ie. Ab?'
udoskonalić naszą zdolność porozumiewarua się, wmrusmy ~~r
pierw popracować nad powi.ększeni:m obszaru otwartego ,Jacr
Należy zaznaczyć, że kazda zrmana w obszarz_e ot":~rte 0 0
„ja" fob w jakimkolwiek z trzech pozostałych „okienek auto~
matycznie pociąga za sobą zmianę w inr:ych obszara~h naszej
osobowości. Wyobraźmy sobie przedstaw10ny m~del Jako s~ła­
dający się z czterech (:zęści o tych samych rozm:a~~ch. Kaz~a
z nich odpowiada różnym elementom o~o~owo_sci i ~k.azuJe
skłonność do powiększania się lub zmmejsza:iia. J esh ,Jedi;~
w sposób wyraźny się zwiększa, inne muszą się_ ~urczyc. Jesli
np. poszerzymy otwartość własne~o ,~a", to zm°:1~~sza się nasza
nieufność, skrytość, czyli zredukuje się ukryte ,Ja · ...
Odsłonięcie się wobec innych musi w ~onsek:W~ncp prowa-
dzić do zmniejszeniaTozmiarów ślepego ,Ja". Dzieje się tak po-
przez ujawnienie nam tego, co inni wiedzą na nasz temat,
a czego we własnym ,Ja" nie zdołaliśmy dostrzec.. ,
Model „Okna Johari" pokazuje, iż kilka wymiar?w wł:~ne~
go ,Ja" nie jest od siebie odizolowanych, ale stanowią częsci tej
8. Własne „ja" w komunikowart'iu. interpersonalnyni.. 137
samej całości. Części te wchodzą ze sobą w rodzaj wzajemnej za-
leżności, przez ··co model cztere'ch ,Ja" możemy. o,kreślić jako
\
transakcyjny. Model „OknaJohari" może zatem wy~ądać róż-
nie,. w zależności od szczególnej sytuacji interpersonal:µej. Kie-
dy jesteśmy z kimś głęboko zaprzyjaźnieni, otwieramy się sze-
roko -jesteśmy szczerzy i serdeczni. Nasze otwarte ,Ja" jest du-
że, zaś ukryte -·małe. .
Ślepe własne „ja" zawiera wszystkie informacje na temat
nas samych,· które inni znają, o których inni wiedzą, a które
jednocześnie my sami ignorujemy. Mogą to być najróżniejsze
informage - począwszy od niewiele znaczącego sposobu wyma-
wiania niektórych wyrazów, charakterystycznego sposobu po-
cierania nosa, posiadania osobliwego zapachu ciała, a na stra-
tegii walki i stopniu bezinteresowności skończywszy.
Niektórzy ludzie mają bardzo rozbudowane tzw. ślepe wła­
sne ,Ja". Wydają się całkowicie nieświadomi własnych błędów,
a także (to raczej rzadziej) własnych zalet. Inni wydają się nad-
miernie koncentrować na poszukiwaniu owego ślepego ,Ja"
lub są zaniepokojeni posiadaniem zbyt małego ślepego ,Ja".
Poszukują sposobów na ujawnienie tej części osobowości i cie-
szą się z powodu każdej okazji, w której mogą dowiedzieć się
od innych czegoś więcej o sobie. Są także tacy, którzy czerpią
zadowolenie z subiektywnego przeświadczenia, że wiedzą
wszystko, co jest do poznania na temat siebie i że zredukowali
ślepe ,Ja" do zera. Większość z nas znajduje się pomiędzy tymi
dwiema skrajnymi postawami.
Ukryte własne „ja" zawiera wszystko to, co wiemy o sobie,
o innych i od innych o sobie, ale wszystkie te informacje trzy-
mamy dla siebie. Obszar ten obejmuje wszystkie nasze skrzęt­
nie przechowywane sekrety na temat nas samych i innych.
Z różnych powodów pragniemy zachować dla siebie różne fak-
ty i kontaktując się z otaczającymi nas osobami, staramy się ich
nie ujawniać.
W skrajnych sytuacjach mamy do czynienia z ludźmi prze-
sadnie odsłaniającymi się lub nadmiernie skrytymi.
138 Ko11iunikowanie interpersonalne
Przesadnie odsłaniający się mówią o wszystkim. Nie potrafią
utrzymać żadnego sekretu, ciągle mówią o sobie i o innych.
Opowiadają historie własnej rodziny, zwierzają się ze swoich
problemów seksualnych, kłopotów w małżeństwie, trctdności
wychowawczych, własnego statusu majątkowego i własnych
sukcesów. Dla nich obszar ukrytego ,Ja" jest bardzo mały.
Ludzie przesadnie skryci nie mówią prawie wcale o sobie,
chętnie natomiast poruszają temat innych osób. W zależności
od stosunków z taką skrytą osobą możemy zorientować się, dla-
czego obawia się ona poWiedzieć cokolwiek o sobie. N ajczęst­
szym powodem jest po prostu obawa, że za swoją szczerość zo-
stanie ukarana, wykpiona lub ośmieszona. Osoba skryta boi się,
że otoczenie może ją odrzucić lub odmówić chęci okazania po-
mocy, cierpliwości i zaufania. Ludzie tacy zdają się mówić: -
Nie ufam ci wystarczająco, aby się przed tobą odsłonić psy-
chicznie! Otoczenie, identyfikując osobę, która nie chce lub nie
potrafi odpowiadać s·zczerością na szczerość, szybko ogranicza
zakres przekazywanych jej informacji. W ten sposób osoba
przesadnie skryta sama doprowadza do sytuacji, w której kon-
takty interpersonalne stają się utrudnione.
Olbrzymia większość nas znajduje się między tymi dwiema
skrajnymi postawami. Odsłaniamy się wobec niektórych ludzi,
zaś wobec innych, pozostajemy zamknięci. W rzeczywistości je-
steśmy osobami, które ujawniają swoje prawdziwe ,Ja" bardzo
selektywnie.
Nieznane własne „ja" obejmuje tę część naszej osobowości,
która istnieje, ale nikt, tzn. ani my sami, ani inni, nic o niej nie
wie. Ktoś mógłby w tym miejscu argumentować, że skoro nikt
nie może doszukać się w nas jakiegoś ukrytego ,Ja" ani tym
bardziej sami go·nie znajdujemy w obszarze naszego działania,
to w ogóle nie jesteśmy w stanie dowiedzieć się, czy to ukryte
,Ja" istnieje. Argument ten jest o tyle uzasadniony, że o naszy~
nieznanym ,Ja" możemy wnioskować jedynie na podstawie po-
średnich przesłanek.
8. Własne „ja" w ko1mmikowanin inte·1pers01ia.lnyui . 139
. Czasem obszar ten ujawnia się nam poprzez ~1'1."*ilowe wy-
wołanie go na skutek zażycia narkotyku, wypicia, alkoholu lub
poprzez sŻczególne doświadczenia w rodzaju transu Jiiipnotycz-
. nego, w wyniku utraty zmysłów, a właściwie utraty kontroli nad
:ci.mi. Zdarza się, że obszar ten odsłania się nam w wyniku róż­
nych testów projekcyjnych lub. marzeń sennych, np .. o treści
erotycznej. Wymienione tutaj okoliczności, w których mamy
jednak jakąś możliwość dowiedzenia się czegoś na temat nasze-
go nieznanego ,Ja", uzasadniają włączenie tego obszaru do mo-
delu czterech własnych ,Ja". Warto dodać, że w odróżnieniu od
otwartego, ukrytego i ślepego ,Ja", nie możemy łatwo kontro-
lować ani dokonywać zależnych tylko od naszej woli korekt
w obrębie owego nieznanego ,Ja". Dla psychologów,i zwłaszcza
tych pozostających pod wpływem teorii psychoanalizy (Fromm,
1977), a także dla wielu artystów, istnienie w człowieku niezna-
nego „ja" było i jest źródłem inspiracji i twórczych poszukiwań. 4
Np. bohater sensacyjno-groteskowej powieści R.L. s:tevensona
„Dziwna historia dr. Jekylla i Mr Hyde'a" pod wpły~em wyna-
lezionej przez siebie mikstury odkrywa, że posiada także mniej
chwalebną część osobowości.
8.2. Model czterech postaw życnowych
Jednym z podstawowych warunków skutecznegq przepro-
wadzenia samoanalizy jest uświadomienie sobie, że ryalizujemy
nasze życie zgodnie z określonym scenariuszem. Jcrst on po-
dobny do scenariusza dramaturgicznego, wyposażonego w ze-
staw charakterów i ról, wskazówek reżyserskich i dialogów, fa-
bułę wymyśloną przez auto.ra. Jeden scenariusz przrgotowuje
dla nas kultura, w obrębie której istniejemy. Ten scenariusz
kulturowy wyposaża nas we wskazówki na temat właściwego
ubioru, zasad zachowania seksualnego i moralnego prowadze-
nia się, roli kobiety i mężczyzny w społeczeństwie, systemu war-
tości i zasad doboru małżonków, sposobu wychowahia dzieci,
 ·i

8. Własne „ja" w korm.1.nikowa·hht interpersonalnym 141

140 Komitnikowa:nie interpersonalne

. O~ólni,e możemy ~twierdzić, że ludzie podążają za wskaza-

postępowania·z pieniędzmi, zdobywania ·wykształcenia, mode-
m~IDI, ktor~ w okresie wc~esnego dzieciństwa rodzice wpisali
lu robienia kariery itd. Rodzina z kolei wyposaża nas w inny w ich psychikę. Ale dzieje się i tak, że te wskazania.źyciowe mo-
scenariusz; ten zawiera więcej specyficznych instrukcji, ac\reso-
gą _być prze~ nas s~ych, świadomie lub nie, łamane - nie pra-
wanych indywidualnie do każdego spośród członków rodziny. ·gmemy realizowac modelu życia rodziców i stosować się do ich
Chłopcy powinni dążyć do zdobycia ko.nkretnego zawodu, po-:-
rad., J~dnym z. głó~ych cel~w dokonania samoanalizy jest
znania reguł polityki i uprawiania sportu. Dziewczęta winny własn1e zdefiniowanie owego scenariusza i skorygowanie go
zajmować się domem, jakąś działalnością społeczną; uczyć się
w tJ:ch fra~e~tach, w kt~rych ma on destruktywny, negatyw-
roli matki i troskliwej, ogniskującej życie rodzinne żony. Taka ny i ogran1cz~ący rozwoJ człowieka charakter. Człowiek wi-
rodzina, w naszych, polskich warunkach, winna uczęszczać
ni~n uświad~:n~ić sobie istnienie determinujących jego psy-
w niedzielę do kościoła, a w ciągu tygodnia zajmować się inten- c~ę czynnikow po to, aby zabezpieczyć się przed powiele-
sywną pracą zawodową i prowadzeniem domu. Wszystko z my-
mem błędnych lub destruktywnych informacji.
ślą o stworzeniu dzieciom .lepszej przyszłości.
_s~~nariusze, ,k~óre wszyscy posiadamy wewnątrz naszej psy-
Począwszy od najwcześniejszych doświadczeń, od momentu
chiki i o~obowo~CI, ~wor~ą podstawę, na której rozwijamy to, co
odebrania od rodziców pierwszych - werbalnych i niewerbal-
P?~o~~rue okresl:1 się mianem postawy życiowej. Możemy wy-
nych - sygnałów, zaczynamy realizować nasz psychologiczny rozmc cztery ogolne postawy życiowe (Rogoll, 1989, 43-49):
scenariusz. Podążamy naprzód według jego wskazań przez ca- I. ja nie jestem OK - ty jesteś OK;
łe życie~ 2. ja nie jestem OK - ty nie jesteś OK;
Indywidualny scenariusz na ogół wpisywany jest w naszą 3. ja jestem OK - ty nie jesteś OK;
psychikę do trzeciego roku życia. Wyposaża nas w specyficzne
4. ja jestem OK - ty jesteś OK
zasady, wskazówki dotyczące funkcjonowania wewnątrz więk­
Łęcki i Szostak (1999, 53) piszą, że trzy pierwsze postawy są cha-
sżego, kulturowo zdeterminowanego świata. Określa także, czy
rakt~rystyczne dla dzieci i zwykle są przyjmowane w sposób nieuświa­
w życiu powinniśmy grać rolę zwycięzców czy przegranych,
~on:zony.. Czw~rt~, cha~~kte?styczr:a dla dorosłego, jest wynikiem
podporządkowanych czy dominujących, klownów czy intelek-
swzadomze pod;ętey decyzyz, opiera szę na racjonalnym wnioskowaniu
tualistów. wierze i działaniu. '
Niektóre dzieci np. często opowiadają (i czynią to pod wpły­
Ja ~ie j~s~em .OK, ty jesteś OK. Osoba taka postrzega in-
wem wskazówek rodziców), że w dorosłym życiu dokonają cze-
nyc~ ja~o swietme. przystosowanych i działających efektywnie
goś wielkiego i będą bardzo szczęśliwe. W zachowaniach nie-
(ty jes~es OK), ale jednocześnie widzi siebie jako nieprzystÓso-
werbalnych przejawiają afektację i uczuciowość, głośno i wobec
waną i mało efektywną (nie jestem OK). Zgodnie z poglądem
wszystkich chwalą się, gdy coś uda im się zrobić.
Thoma~a A. Harrisa (1969) jest to pierwsza postawa, którą
Spotyka się również inne dzieci - które mówią, że nigdy im
kształtuje.my w sobie jako bardzo małe dzieci.Jest to zatem po-
się nic nie uda. Kierowane do nich słowa rodziców w rodzaju:
sta':~ dziecka, które widzi siebie jako istotę bezradną, nie
- Cokolwiek robisz, zawsze robisz to źle! Tobie się nigdy nic nie
umiejącą opanować czynności fizjologicznych i zdaną na in-
udaje! Ty nigdy niczego nie osiągniesz! - wywierają decydują:
ny:h. Pos~rzega jedz:ocześnie dojrzałość i pełnoletność jako
cy wpływ na kształt scenariusza, które dziecko realizować bę­
cos, co kojarzy mu się z wszechmocą i wszechwiedzą. Osoba
dzie w późniejszym życiu.
142 Komunikowanie interpersonalne
~ 1.
8. Własne ,Ja" w koinu:niko.waniu inteijiersona:lnjrn I 143

prezentująca taką postawę czuje się bezradna i bez~~onn_a

się czerpać pewną satysfakcję z. samoanalizy, z kor:iu-?~k9"'."ania
w porównaniu z innymi. Nigdy nie dąży do ko,n~ontaCJl, u:n:1-
się z s~mym· sobą. Dialog wewnęt:zny zastępuje i_m !d1al~g
ka jej tak samo jak wszystkich innych trudnosa. Tacy ludzie
z kimś innym. Odrzucają kontakty mterpersonalne i wikłarue
często się izolują, kierowani motywem eskapistycznym opusz-
. się w jakieś układy towarzyskie. Ludzie o podobnej postąwi:
czają partnerów życiowych~ popadają w depr_esje i rozpa~zają.
odczuwają szczególną potrzebę posiadania dużej przestrzem
Ja nie jestem OK, ty nie jesteś OK. Ludzie prezentują~y tę
·życiowej - dużego domu, mieszkąnia, ogrodu. Czują odrazę,
postawę są złego zdania zarówno o sobie, jak i ~ inn-y:c~. ~ rz~­
gdy przebywają wśród ludzi, których o~r~ślają ja~~ z!ych i :na-
czywistości nie są akceptowani przez innych aru sann siebie i:ie
ło wartościowych. Z grupy tej wywodzi się zadziwiająco wielu
akceptują. Jest to katastroficzna postawa absolutnego „przegrywa;ą-
kryminalistów oraz paranoików, którzy czują się prześladowani
cego" (Rogoll, 1989, 48) . .
i obwiniają innych o swoje problemy i kłopoty życiowe. Jest to
Nie potrafią udzielić wsparcia sobie samemu (rue jes~eU:
postawa zaburzona, paranoidalna, ~tóra prowadzi do izo~acjii lub do
OK, nie warto) ani nie udzielają wsparcia innym (wszyscy mru
rozwodii w małżeftstwie, zaś w sytuac;ach ekstremalnych moze doprowa-
ludzie są źli). W ich pojęciu nic nie wydaje się być warte zacho-
dzić do zabójstwa (Rogoll, 1989, 48). •
du i trudno się dziwić, że inni ludzie także niezbyt chętnie im
Ja jestem OK, ty jesteś OK. Jest to zdrowa, właściwai posta-
poniagają. Jeśli spotkają się dwie_ osoby o. f'.odobnej ?ostawi~,
wa życiowa. Jest to postawa ludzi sukcesu. Ich podejście. do in-
komunikowanie interpersonalne jest skrajrue utrudruone. Ni~
nych, do rozwiązywania problemów jest konstrukty:Vn~ : pełne
czerpią one satysfakcji z przebywania ': towarzy:twie. iimy.ch
dobrej woli. Stawiają duże wymagania samym sobie i m.nym,
osób; wolą samotność od życia towarzyskiego. U dzielerue takun
akceptują siebie i innych jako wartościowe ~ znac~~ce isto~
ludziom pomocy staje się niemożliwe, bo zawsze jest ona przez
ludzkie. Ludzie ci czują się otwarci na postęp i rozwoj, <I:hętrue
nich odrzucana.
przyjmują nowości. Angażują się z ufnością i bez za.hamo:wań
Wydaje się, że ta kategoria ludzi całkowicie straciła zain~ere­
w trwałe kontakty z innymi ludźmi. Nie czują się aru dommu-
sowanie własną osobą, innymi i w ogóle całym światem. Zycie
jącymi, ani podporządkowanymi innym. Mają poczucie wła­
wydaje się im wlec w nieskończoność. W ekstremaln!ch .sytu-
. snej godności i sądzą, że poczucie godności innych także nale-
acjach osoby o podobnej post~wi: życi~wej decyd.ują. s:ę na
ży uszanować. Jest to postawa zdobywców nagtód, laureató:V,
krok samobójczy lub dopuszczają się zabojstwa, przejawiają po-
ludzi ambitnych i pracowitych. Ludzie ci potrafią się skuteczme
stawy patologiczne lub autystyczne.
komunikować, pozytywnie traktują siebie i innych jako rów-
Ja jestem OK, ty nie jesteś OK. Ludzie przyjmując?' taką
nych sobie, godnych wsparcia i pomocy. Potrafią '."'czuć si~
postawę postrzegają siebie jako bardzo efektyw.ny.ch ~estem
w położenie ludzi skrzywdzonych lub bezradnych, są otwarci
OK), ale innych widzą jako nieefektywnych (ty me jestes OK).
emocjonalnie i intelektualnie. .· .
- Jestem jednostką pozytywną, to ty jesteś :iosobieniem zła,­
Osoba prezentująca opisywaną postawę porozumiewa się
zdają się mówić. Mają niewiele szacunku dla mnych lub w ogo-
z zachowaniem dyskrecji, wyczuciem stosownej granicy i do-
le o-o nie mają, łatwo i z upodobaniem znajdują błędy zarówno
brego obyczaju, w pełni wykorzystując werbalne i niewerbalne
u ;woich przyjaciół, jak i wrogów. Potrafią pomagać .sobie sa-
elementy komunikowania.
mym, są bardzo samodzielni i zaradni życio"':'o, al~ ~i~ akce~­
Trudno jest określić, jak wielu ludzi prezentuje każ~ą z ~~
tują zasady pomocy od innych. Są wysoce mezalezm i wydają
mienionych postaw życiowych. Wielu z nas przełamało r ma jUZ

144 Kornwnikowanie interpersonalne
za sobą postawę„·Ja nie jestem OK, ty jesteś OK". Niektórzy
osiągnęli postawę „Jajestem OK, ty jesteś OK" i ci słusznie mo-
gą się uważać za zwycięzców. Jest bardzo prawdopodobne, Ż!=
znakomita większość ludzi należy do kategorii „ Ja jestem OK,
ty jesteś OK",lub „Jajestem OK, ty niejes_teś OK", Kategorie
te winny być traktowane w życiu każdego człowieka w sp0sób
dynamiczny - niezmiernie rzadko którakolwiek z tych czterech
form ma charakter statyczny.
8.3. Trzy wymiary „ja" - trzy spojrzenia na siebie
Innym sposobem odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?" jest
zbadanie komponentów lub wymiarów własnego „ja". Mają
one ważne znaczenie w próbie zdefiniowania samego siebie
i określeniu wewnętrznego ,Ja" zarówno poprzez analizę swo-
jej osoby, jak i kontaktów ze światem zewnętrznym. Te trzy wy-
miary to:
• fizyczne „ja"
• społeczne „ja"
• duchowe „ja"
William James (1892; Aronson i inni, 1997, 216-217) twier:-
dzi, że samopostrzeganie jest kompozycją ocen i opinii innych
na nasz temat oraz a14topercepcji dokonywanej w trzech wy-
mienionych wymiarach. Każdy indywidualny pogląd na same-
go siebie stanowi połączenie elementów odnoszących się wła­
śnie do fizycznego, społecznego i duchowego ,Ja".
Fizyczne „ja"
Nasz głos, poczucie siły i słabości, ruchliwość, percepcja wła­
snej aparycji - wszystko to przyczynia się do zrozumienia, kim
właściwie jesteśmy. Niektórzy są zadowoleni ze swoich umiejęt­
ności wokalnych, swojej sprawności fizycznej osiągniętej w wy-
niku codziennej gimnastyki, koloru włosów i kształtu fryzury,
~.
.. I 8. Własne „ja." w kormmikowaniu. interpersonalnym 145
„. I
ogólnego wyglądu zewnętrznego. Inni życzyliby sobie m1ec
więcej 'Yłosów na głowie lub zmienić
ich kolor. Chcielibyśmy
być szczuplejsi, wyżsi lub niżsi, niż jesteśmy lub wyglądać nieco
inaczej, niż to widzimy na co dzień w lustrze. Jednym ze sposo-
. bów, w jaki określamy nasze fizyczne ,Ja", jest autopercepcja
·dokonywana poprzez analizę naszęj aparycji.
James twierdzi, że fizyczne ,Ja" jest także definiowane po-
przez przedmioty, które posiadamy (lub które pragnęlibyśmy
posiadać). Nasze mieszkanie, samochód, ubranie, rzeczy, z któ-
rymi jesteśmy związani i z którymi inni nas kojarzą, przyczynia-
ją się do określania naszej tożsamości. Dla niektórych fizyczne
,Ja" jest wysoce domim.tjącym aspektem samopostrzegania.
Osoba posiadająca jakieś fizyczne ułomności, która nie mo-
że spojrzeć na siebie w żaden inny sposób niż poprzez swoją
ułomność, przydaje ponadprzeciętne znaczenie właśnie fizycz-
nemu wymiarowi własnego ,Ja". Koncentruje się na nim nie-
ustannie i od niego uzależnia swoją życiową aktywność. Podob-
nie osoba, która pragnie być rozpoznawalna bardziej poprzez
posiadanie jakiegoś znaczącego czy cennego obiektu material-
nego niż poprzez swoją działalność, .wypowiedzi, cechy charak-
teru, przywiązuje ogromne znaczenie do materialnego aspektu
własnego ,Ja". Wielu ludzi rozwiedzionych, w średnim wieku
. kupuje nowe ubrania i nowe samochody, aby zmienić swój wi-
zerunek. Często taka odmiana rzeczywiście pozwala im czuć się
młodszymi. Przykład ten potwierdza, że wielu z nas poszukuje
istoty własnej tożsamości w posiadanych i charakteryzujących
nas obiektach materialnych.
Społeczne „ja"
Społeczne ,Ja" jest rezultatem naszych interakcji z innymi.
Obszar ten obejmuje nasze wrażenia na temat, jak inni nas po-
strzegają, jaką rolę nam przypisują, jaką opinię mają i powie-
lają na nasz temat. Poprzez interakcje komunikacyjne stale
gromadzimy dane na temat, jak inni nas widzą. Gdy inni przy-
146 Knrnu:nikowanie interj1ersonalne
chodzą do nas po poradę dotyczącą ich osobistych problemów,
odnosimy wrażenie, że uważają nas za osoby wrażliwe, godne
zaufania i mądre życiowo. Te opinie innych na nasz temat _do~
d~jemy do naszego własnego poglądu na temat swojego spo-
łecznego „ja".
W sytuacjach komunikacyjnych inne osoby nieustannie oce-
niają nasze kompetencje, charakter, opanowanie, towarzy-
skość, otwartość. Nasze wrażenie dotyczące tego, jak inni nas
oceniają, przyczynia się do pogłębienia wiedzy dotyczącej spo-
łecznego „ja" własnej osoby. Czasami dokonujemy wielkich wy-
siłków, aby zapewnić sobie możliwość posłuchania jakiejś ulu:-
bionej, przyjemnej informacji o nas samych. Prowokujemy in-
nych do powiedzenia nam czegoś miłego, ale także kupujemy
magnetowid, nowe radio stereo, telewizor, samochód albo szy-
kowne futro, na które nas nie stać. Wszystko to czynimy z my-
ślą o wywołaniu korzystnej reakcji tych, których opinie szanu-
jemy lub o których podziw i zaufanie zabiegamy. Ciągle odkry-
wamy, iż pragniemy a to być prezesem dochodowej spółki, a to
nieformalnym przywódcąjakiejś grupy, a wszystkie te.pragnie-
nia pojawiły się w momencie, gdy zaczęliśmy myśleć o sobie ja-
ko o liderze. To postrzeganie staje się częścią naszego społecz­
nego ,ja". Z drugiej strony możemy być jedynymi wyraziciela-
mi takiej opinii, gdyż inni sądzą zupełnie inaczej. Dzieje się tak
często, gdy zbyt gorliwie podporządkowujemy się większości
i rezygnujemy z własnego ,ja" w celu zyskania przychylnej opi-
nii otoczenia. Ktoś np. wie, że w jego otoczeniu jest dobrze wi-
dziane uczestniczenie we wspólnych przyjęciach. Uznaje za-
tem, że przyjęcie bez niego nie może być udane. Doprowadza
to do tego, iż inni zaczynają postrzegać go jako lekkoducha,
playboya itp.
Niezależnie od tego, jak korzystne lub niekorzystne jest po-
strzeganie własnej osoby, nasze wrażenie na temat, jak widzą .
nas inni, stanowi część naszej samowiedzy. Staje się częścią owe-
go społecznego ,ja".
8. Własne „ja." w komunilwwaniu inte1persorialnyin 147
Duchowe „Ja"
„
Trzeci wymiar naszego ,',ja" określa się jako ducp.owe lub
. psychiczne „ja". Nasza emocjonalna i intelektualna a'.ktywność
tworzy koncepcję duchowego ,ja". Komunikuje ono nam sa-
mym, a także innym, kim właściwie jesteśmy. vV obrębie tej
płaszczyzny osobowości określali:iy nasz system wartości moral-
nych, nasze potrzeby i aspiracje. Wyciągamy wnioski na przy-
szłość, podejmujemy decyzje i oceniamy przesłanki. To właśnie
duchowe ,ja" sprawia, że odczuwamy emocje - szczęście,
gniew, zadowolenie, miłość. Jest bardzo prawdopoclobne, że
nadmierna aktywność w obszarze owego duchowego ;,ja" może
rodzić różne schorzenia psychosomatyczne, czego przykładem
są wybitni twórcy - Marcel Proust, Franz Kafka czy Vincent van
Gogh.
Większość z nas definiuje siebie, mając na uwadze :Właśnie te
trzy opisane wymiary własnego ,ja". Przywiązujemy większe
znaczenie do tego lub innego wymiaru, gdy formułujemy kon-
cepcję naszego . ,ja". Niektórzy postrzegają siebie przede
wszystkim na poziomie materialµym, definiując własną .osobę
poprzez percepcję otaczającej ich fizycznej rzeczywistości, po-
przez ·przedmioty, obiekty materialne, które zdołali zgroma-
dzić. Dla części pogląd na temat własnego ,ja" jest funkcją ich
zaufania do prawdziwości ocen innych na ich temat. I w końcu
ostatnia grupa utożsamia się głównie z duchowym ,j~" - ta po-
strzega siebie przede wszystkim jako wrażliwe i myślące istoty
;
r ludzkie. Ta interesująca koncepcja Jamesa - trzech Wymiarów
' własnego ,ja" - stanowi jeden z możliwych sposobów tworzenia
obrazu samego siebie. Mówi jednocześnie, że nasza zdolność
do komunikowania się z samym sobą jest funkcją :zdolności
do zintegrowanego rozumienia każdego z trzech •aspektów
własnego „ja" - fizycznego, społecznego i duchowego.
148 Komu:nikoiua:nie inte1j1ersonalne
8.4. Kilka technik zdobycia informacji o sobie ·
Istnieje kilka praktycznych sposobów na zdobycie informa-
cji o samym sobie. Są to proste techniki, z którymi stykamy się
wprawdzie, często, ale do których nie :z;awsze przywiązujemy
znaczenie.
1. Zapytaj siebie samego o siebie
Nikt nie zna nas lepiej niż my sami. Trudność polega jednak
na tym, że nawet jeśli pytamy siebie o własną osobę, czynimy to
niezwykle rzadko. Może to być jednak zajęcie frapt.tjące, a na~
wet zaskakujące. Pytanie takie można postawić na kilka sposo-
bów.
Jeden z nich polega na wypełnieniu testu pt. „Kim jesteś?".
Weź kartkę papieru, zatytułuj ją na górze KIM JESTEM? i na-
pisz 10,15 lub 20 zdań zaczynających się od zwrotu JE-
STEM........... Następnie spróbuj szybko uzupełnić tak rozpo-
częte zdanie. Rzecz w tym, abyś dawał nie tyle pozytywne lub
społecznie akceptowalne odpowiedzi ale takie, które właśnie
w tej chwili, od razu przychodzą Ci na myśl.
Wykonaj teraz następną czynność: weź inny arkusz papieru
i podziel go na dwie kolumny-jedną zatytułuj ZALETY, d;ru-
gą - WADY. Postaraj się zapełnić każdą z tych kolumn tak szyb-
ko, jak to tylko moiliwe.
Wykorzystując wyniki dwóch testów jako podstawę, weź
·trzecią kartkę i napisz na górze: PLAN SAMODOSKONALE-
NIA. Następnie uzupełnij wyrażenie: Pragnę poprawić i ulep-
szyć mój ........ tyle razy, ile zdążysz w ciągu 5 minut.
W ćwiczeniu tym nie tyle sam wynik czy użyteczność meto-
dy są ważne co fakt, iż w ten sposób rozpoczniesz dialog z sa-
mym sobą. Pamiętać musisz także, że zmieniamy się nieustan-
nie, w następstwie czego przeobrażeniu, często bardzo grun-
townemu, ulega także nasz własny wizerunek.
.·j 8. Własne „ja" w komu.nikowaniir. interj1ersonalny1ll 149
. 2. Słuchaj~ co inni o tobie mówią
) .
M?Żemy nauczyć się wiek o nas samych poprzez samoana-
lizę, ale równie pomocnym źródłem informacji mogą być cpi-
.nie innych osób. Jest to o tyle wygodne, że inni nieustannie
mówią na nasz temat. Komentują to, co robimy, co powiedzie-
liśmy, nasz strój i towarzystwo, .którym się otaczamy. Rzadko
tylko komentarze te mają c.harakter otwarty, najczęściej mówi
się o nas za naszymi plecami, wobec osób trzecich. Jeśli pra-
. ~- gniemy lepiej poznać siebie, nie możemy całkowicie ignorować
tych informacji. Kolista natura komunilwwania interpersonal-
nego powoduje, że prędzej czy później docierają one do nas.
Często za pośrednictwem tzw. życzliwych osób.
3. Aktywne poszukiwanie informacji o sobie
Staranie, by dowiedzieć się czegoś więcej o sobie samym, re-
dukuje nasze ślepe „ja". Ludzie przejawiają tendencję do
t.tjawniania swoich prawdziwych opinii i większej szczerości,
kiedy są do tego zachęcani. Nie musimy tego robić w sposób
natarczywy i obcesowy. Unikać należy np. pytań w rodzaju „Co
o mnie myślisz?". Możemy nate>miast wykorzystać niektóre
okazje pojawiające się każdego dnia, aby zdobyć informacje na
temat swojej osoby. Mogą to być naturalne, stosowne do oko-
liczności pytania: „Czy nie wydaje ci się, że w czasie swojego wy-
stąpienia byłem zbyt zdenerwowany?" lub „Czy nie sądzisz, że
potraktowałem go niebyt uprzejmie?" czy też „J ak ci się podo-
ba moja nowa marynarka?". Nie możemy oczywiście pytać
o siebie nieustannie, gdyż nasi znajomi i przyjaciele, zniecier-
pliwieni ciągłymi indagacjami, poszukają sobie zapewne inne-
go towarzystwa. Możemy natomiast wykorzystać niektóre sytu-
acje, aby potwierdzić swoje przypuszczenie albo zabezpieczyć
się przed popełnieniem błędu, uzyskać radę, co robić lub cze-
go nie robić. Wszystko po to, aby ograniczyć nasze ślepe „ja",
a rozszerzyć otwarte „ja", co - jak wspomniano wcześniej - jest
podstawowym warunkiem skutecznego komunikowania się
z innymi ludźmi.
 -i I·.

150 Konmnikowanie interpersonalne

4. Spójrz na siebie z innej perspektywy

Każdy z nas postrzegany jest odmiennie przez przyjaciół, - ~. . Odsłanianie się
krewnych czy znajomych. Dla każdego z nich jesteśmy nieco in-
ną, osobą. W rzeczywistości jesteśmy wypadkową tych ws.zyst-
kich opinii. 1 Spróbujmy zatem spojrzeć na siebie tak, jak to czy-
nią ludzie, z którymi wchodzimy w kontakty. Najpierw .przyj-
rzyjmy się, jak postrzegają nas matka, ojciec, nasz profesor, naj-
lepszy przyjaciel. Potem postarajmy się przyjąć optykę obcego
człowieka spotkanego przypadkiem na ulicy, dzieci naszego są­
siada, sprzedawczyni w kiosku, u której codziennie kupujemy
prasę. Każda z tych osób widzi nas inaczej~ Ponieważ w istocie
jesteśmy kompozycją różnych wizerunków, jest bardzo ważne;
abyśmy spróbowali przez chwilę spojrzeć na siebie oczami in-
nych ludzi. Eksperyment ten z pewnością dostarczy nam no-
wej, bardzo wartościowej perspektywy, która ułatwi lepsze po- Do najważniejszych form komunikowania interpersqnalnego
znanie samego siebie. należy odsłanianie się (Krzemionka-Brózda (w): Nęcili (red.),
1989, 67-75). Samoodsłanianie się (lub wg Argyle'~ „samo-
ujawnianie", 1999,87) wskazir,je na zaufanie i jest podstawą do ko-
,_.lejnych przyjaźni. Przebiega stopniowo i powinno być odwzajemniane.
&Jest ro~~~-~--~c:>m~!?~~3:•„~_!:'t~i:~m sJ.rr.ywane zWykle in-
f~_rma~j.e_na-ten.ii!!_~l!tsnego „ja" przekazywane są innej oso-
_!>ie./N a podkreślenie zasługuje kilka ·a.spek.t6w tejpodstawowe]
definicji.
Odsłanianie się jest rodzajem komunikowania, dlatego !

mieszczą się w tej kategorii wszystkie typowe dla da~ej osoby

jawne wypowiedzi w formie pisanej i ustnej, publiczne oświad­
czenia, popełniane przypadkowo i nieświadomie błędy języko­
we czy mimowolne zachowania niewerbalne. Naprawdę liczy
się jednak tylko nowa wiedza. Przekazanie o sobie takich infor-
macji, które inni już znają, nie może być traktowane jako od-
słanianie się. Co więcej-informacja spełniająca warun.ki odsła­
niania się musi zawierać treści trzymane zwykle w ukryciu. 'i
Udzielanie informacji na temat swojego wieku, wyznania reli-
gijrtego czy przynależności politycznej będzie odsłonięciem się
tylko wówczas, jeśli dane te zwykle utrzymywane są w .sekrecie.

„ l
152 Kormt:nikorva.nie interpers.ona.lne
. j
Odsłanianie się wymaga obecności przynajmniej drugiej
osoby; nie może być ono czynnością komunikowania intrape:-
sonalnego. Odsłanianiem się nie może być także prze~az, kto:-
ry dla innych osób nie jest zrozumiały. Nie są nim :ówn~eż in-
formacje w formie osobistych zapisków - nikt obcy ich me czy-.
ta, przed ~ikim się więc w ten sposób nie odsłaniamy. I:ąforma­
cja będąca elementem „odsłonięcia się" powinna być odebra-
na i zrozumiana przez inne osoby.
Istotę odsłaniania się dobrze ilustruje różnica pomiędzy ofi-
cjalnym urzędowym życiorysem a relacją osobistą. ""!1 ~yciorys~e
wymienia się tylko kilka faktów na temat swojego zyoa,. ale me
umożliwia ·się czytającemu głębszego wglądu we wszystkie deta-
le. z relacji osobistej możemy poznać nie tylko najważniejsze
etapy życia danej osoby, ale wiele istotnych informacji dotyczą­
cych jej cech indywidualnych. Nadawca przekazując tutaj infor-
macje na temat swojego wewnętrznego ,Ja", oczekuj:_ od słuch~­
cza bardziej osobistej, a nie tylko formalnej, reakcji zwrotnej.
Mówca przecież podjął ryzyko i ujawnił coś znaczącego na temat
tego, kim jest naprawdę, a nie tylko tego, czego dokonał.
9.1. Wymiary odsłaniania się
Odsłanianie się w różnych sytuacjach może przybierać wiele
form, sklasyfi.kowa~ych wedle pięciu jego podstawowych cech:
1. Najbardziej wyrazistą jest liczba i czas odsłonięć, mierzona
częstotliwością czyjegoś odsłaniania się i długością czasu
trwania tego rodzaju wypowiedzi.
2. Cechą następną jest wartość, czyli pozytywny lub negatyw-
ny charakter ujawnianych informacji. Możemy odsłaniać
fakty korzystne i pochlebne dla siebie, jak również informa-
cje niepochlebne i wstydliwe. W obu przypadkach efekt od-
słaniania się - zarówno dla odsłaniającego się, jak i odbior-
cy - będzie zasadniczo różny. Cecha wartości wpływa także·
na naturę, charakter oraz poziom odsłaniania się.
,·
9. Odsłania.nie się 153
3, Kolejną właściwością jest. dokładnoś~, uczciw~sc_ i ~ze~el­
ność odsłaniającego się. Owa precyzja odsłamania się jest
uzależniona od stopnia poznania samego siebie. Niektórzy
znają siebie dość dokładnie i mogą ods~a:iia~ s~ę _niez~kle
precyzyjnie. Inni wydają się być całkowicie meswiadomi t~­
o-o, co dokonuje się w ich wnętrzu, a wtedy szanse na to, ze
~dsłanianie się będzie dokładne, są niewielkie. Co więcej,
odsłanianie może różnić się w zależności od indywidualnej
uczciwości. Odsłaniający się mogą być albo całkowicie uczci-
wi i rzetelni, albo wyolbrzymiać, pomniejszać bądź pomijać
pewne fakty lub po prostu kłamać. .
4. Czwartą cechę stanowi intencja, czyli stopień gotowości od-
słonięcia się wobec innych. Zdarza się, że ludzie ujawniają
bardzo dużo, ale czynią to bez świadomego zamiaru odsło­
nięcia się. Inni odwrotnie: chcieliby odsłonić i ujaw:-iić wie-
le, ale ich wypowiedzi - z różnych powodów - są mezrozu-
miałe bądź trudne do zinterpretowania.
5. Ostatnia właściwość to poziom intymności. Możemy ujaw-
niać najbardziej intymne szczegóły życia osobistego, zagad-
nienia, które traktt.tjemy jalw marginalne i dotyczące na:
tylko pośrednio lub takie, które znajdują się pomiędzy tymi
skrajnościami.
9.2. Czynniki wpływające na odsłanianie się
Odsłanianie się przebiega szybciej i łatwiej w określonych
warunkach. Jakie najważniejsze czynniki wpływają na odsłania­
nie się?
Odsłanianie się innych: efekt diadyczny
Odsłanianie się ma na ogół charakter ~~ajemnego_ d~i~i~~
nia. Istnieje większe prawdopodobieństwo odsł~nięci~ się pod-
.czas określonej interakcji, jeśli wcześniej uczymła to mna oso-

154 Konmnikowanie interpersonalne
' ba.Jedno odsłonięcie się pociąga za sobą reakcję w postaci in-
i/1. nego odsłonięcia się. Jest to efekt diadyczny - to, co uczyniła
,-:;-, ' jedna osoba, druga odwzajemnia. Wywoh.tje to z kolei rodzaj
·::5 :~;)· efektu spiralnego, w którym osoba odsłaniająca się dostarcz.a
·\, kolejnych bod~ców do dalszego odpłacania tym samym przez
.drugą osobę. To z kolei stanowi bodziec do aalszecro
o odsłania-
nia się itd.
Kiedy odbiorca nastawiony jest pozytywnie i wzmacniająco,
prawdopodobieństwo odsłonięcia się jest większe niż wówczas,
gdy prezentuje on postawę niechęci i nieżyczliwości. Ogólnie
rzecz biorąc, ludzie wykazują skłonność do darzenia sympatią
tych, którzy gotowi są odwzajemnić się im takim samym pozio-
mem odsłonięcia się. Jeśli ktoś odsłania się w stopniu znacznie
większym lub wyraźnie mniejszym, niż czyni to osoba, z którą
pozostaje w interal<.<ji, nieuchronnie sprowokuje negatywną
ocenę na swój temat.
Rozmiary audytorium
.. QQ..awy sp_ra.:wiają, że częściej i chętniej odsłaniamy się
wobec
(~~1~.--~!:.~5.Lfillpy osób. Najczęściej spotykany kontekst,
w którym dokonlijesię odsłanianie, tworzą diady. Kontekst ten
wydaje się najbardziej odpowiedni, ponieważ odsłaniającemu
się łatwiej jest podzielić się swoimi odczuciami, wrażeniami
i opiniami z drugą osobą niż z grupą. W sytuacji diadycznej
osoba odsłaniająca się może brać pod uwagę i dokładnie anali-
zować reakcje partnera, na tej podstawie regulując zakres swo-
jego odsłaniania się. Kontynuuje je i rozszerza, jeśli sytuacja
jest sprzyjająca i życzliwa, lub wstrzymuje i ogranicza, jeśli taka
nie jest. W przypadku większej liczby słuchających takie kon-
trolowanie sposobu odbioru nie jest możliwe, ponieważ słucha­
jący różnią się pod względem sposobu reagowania.
Inna przyczyna chętniejszego odsłaniania się w sytuacji dia-
dycznej polega na tym, że jeśli grupa liczy więcej niż dwie oso-
by, odsłanianie się przybiera formę ekshibicjonizmu lub publicz-
9. Odsłanianie się 155
nego występu. Przestaje być sprawą poufną i prywatną, a staje
się publiczną. Istnieje jeszcze p1;aktyczna przeszkoda - bardzo
trudno jest zgromadzić jednocześnie w jednym miejscu tylko ta-
l.tj.eh ludzi, wobec których gotowi bylibyśmy się odsłonić.
Temat
Temat wpływa na intensywność i charakter odsłaniania się.
Pewne obszary własnego „ja" ujawniane są chętniej niż inne.
Prędzej przekażemy informacje dotyczące pracy lub hobby niż
życia seksualnego czy sytuacji finansowej. Odsłanianie się na te-
mat pieniędzy, osobowości i ciała jest rzadsze niż odsłanianie
gustów i zainteresowań, postaw i opinii. Pierwsze trzy tematy są
najbardziej związane z koncepcją własnego ,ja", dlatego ujaw-
nianie ich jest potencjalnie bardziej niebezpieczne niż ujawnia-
nie swoich poglądów na religię czy dyscyplinę pracy.
Wartość
Ważnym czynnikiem jest także wartość (pozytywna lun ne-
gatywna) odsłaniania się. Pozytywne odsłonięcie się jest :bar-
dziej prawdopodobne niż negatywne i może być prezentowane
z~równo wobec osób bliskich, jak i obcych. Z drugiej jednak
strony negatywne odsłonięcie dokonuje się najczęściej wobec
ąąób najbliższych i zwykle po dłuższym czasie trwania związku.
'-9~~ł:i!P-iąni~_ s!ę i_~~f~je są ze sobą pozytywn~e_związan~
Stajemy się bardziej atrakcyjm clia'iudzCjeśli odsłaiiiani.y się
wobec nich raczej pozytywnie niż negatywie. Jest to szczególnie
ważne na wczesnych etapach związku. Negatywne odsłanianie
się wobec obcych lub przypadkowych znajomych postrzegane
jest jako niestosowne, ponieważ pozostaje w sprzeczności z obo-
wiązującymi normami zachowań. Zawierają one m.in. rodzaj
ostrzeżenia: jeśli zależy ci, aby być postrzeganym jako osoba
atrakcyjna, powinieneś wystrzegać się negatywnego odsłaniania
się, przynajmniej wobec ludzi, których nie znasz zbyt długo.
156 Knmu.nikowanie interpersonalne
Płeć
Większość bada.ń wskazuje, że kol::>tety ogólnie odsłaniają się
w większym stopniu niż mężczyf~i {Krzemionka-Brózda (w): ·
Nęcki (red.), 1989, 68-69; Nęcki, 1990, 227-229). W zakres
społecznej r'oli mężczyzn wchodzi właśnie· powściągliwość. i nie-
mówienie o sobie, co w efekcie może wzmacniać poziom do-
świadczanego przez nich stresu i przyczyniać się do przedwcze-
snej umieralności. Chociaż wniosek taki może być uznany za
zbyt daleko idący, to wydaje się dość oczywiste, że potrzeba we-
wnętrzna lub presja zewnętrzna, aby powstrzymywać się przed
odsłanianiem, mogą wywołyW-ać silne poczucie stresu i dys- ·
komfortu psychicznego.
Kobiety i mężczyźni podają różne powody unikania odsła­
niania się. Jednak główna przyczyna jest wspólna: „Jeśli się od-
słonię, mogę wykreować jakiś niechciany i niekorzystny wize-
runek". W społeczeństwie, w którym obraz własny odgrywa tak
wielką rolę i traktowany jest jako warunek sukcesu lub niepo-
wodzenia, ta przyczyna unikania odsłaniania się należy do naj-
częstszych i najbardziej typowych.
są pewne przyczyny charakterystyczne i typowe albo dla ko-
biet, albo dla mężczyzn. Mężczyźni najczęściej wymieniają na-
stępujące powody: „Jeśli się odsłonię, może to wywołać wraże­
nie, że jestem zbyt miękki i nielogiczny'', „Jeśli się odsłonię,
mogę stracić kontrolę nad drugą osobą" i „Samo odsłonięcie
się moze stanowić zagrożenie dla moich związków z osobami
innymi niż te z najbliższego otoczenia".
Jednym z powodów, dla których mężczyźni unikają odsła­
niania się, jest następująca motywacja: „Jeśli odsłonię się wobec
ciebie, mogę stworzyć rodzaj wrażenia, którego nie zamierza-
łem wywołać, a które może przedstawić mnie w złym świetle
i spowodować, że utracę nad tobą kontrolę. Może to pociągnąć
za sobą dalsze skutki, ·wpływające na moje związki z innymi niż
·ty osobami".
9. Odsła:nianie się 157
Kobiety z kolei, oprócz obawy przed kreowaniem niepożą­
daneg~ wizerunku, wymieniają następujące powody: „Odsło­
nięcie się mogłoby dostarczyć innej osobie informacji, którą
kiedyś może ona wykorzystać przeciwko mnie", „Odsłonięcie
się jest oznaką pewnego braku równowagi psychicznej", „Od-
słonięcie się może zniszczyć nasz, związek". Ogólna przyczyna
unikania prżez kobiety odsłaniania się sprowadza się do nastę­
pującej motywatji: „Jeśli odsłonię się wobec ciebie, mogę stwo-
rzyć niechciane przeze mnie wrażenie, iż jestem osobą niezrów-
noważoną emocjonalnie, co w rezultacie możesz wykorzystać
przeciwko mnie i co może doprowadzić do kryzysu naszego
związku". ·
Stereotypowy wizerunek mężczyzny - niezależnego, przebo-
jowego i nastawionego rywalizacyjnie, szorstkiego i twardego -
oraz stereotypowy wizerunek kobiety - zależnej, nieagresywnej
i nastawionej towarzysko - okazują się być wyjaśnieniem pod-
stawowych powodów niechęci do odsłaniania się. Zabiegając
o różne korzyści ze swoich związków interpersonalnych, wiele
kobiet i mężczyzn odsłania się celowo, mając na myśli zrobienie
jakiegoś interesu, a unika odsłaniania, w wyniku którego mo-
gliby coś stracić.
Wiek
:i W różnych grupach wiekowych różna jest częstotliwość sa-
moodsłaniania. Wydaje się, że odsłanianie się wobec małżon­
ków lub przyjaciół płci przeciwnej wzrasta w wieku od 1 7 do
około 50 lat, a następnie wyraźnie spada.
Związek z odbiorcą
Również cechy partnera _interakcyjnego yvpływają
na praw-
dopodobieństwa.I częstotliwość odsłaniania się wobec niego.
Czę§ciej odsłaniamy się wobec ludzi, z którymi jesteśmy z~iąza-
.ni bliżej - tzn. wobec małżonków, roazmy;'biiskich przyjaciół. .
158 Kornwnikowa.nie inte1personalne
Najbardziej odsłaniamy się wobec osób, które lubimy,_ a nie od-
słaniamy wobec nielubianych, bez względu na to, jak blisko są
z nami związane. Tak więc możemy odsłaniać się przed bardzo
lubianym profesorem mimo, iż nie jesteśmy z nim szczególnie
blisko związani, a jednocześnie nie odsłaniać się przed bratem
I -
i siostrą, którzy są blisko z nami związani, ale których zbytnio
nie lubimy.
Im dłużej trwa związek interpersonalny, tym zwiększa się
prawdopodobieństwo odsfonięcia się. Jednocześnie odsłonię­
ciu się sprzyjają krótkotrwałe związki, np. pomiędE-
?sob~~ ~--iio_ciąg:ti: · · -- '-
9.3. Przyczyny zahamowań przed odsłanianiem się
Nieprzychylne nastawienie społeczne
Być może najbardziej. oczywistą przyczyną niechęci do od-
słaniania się jestto, iż w procesie wychowania zinternalizowali-
śmy nieprzychylne nastawienie społeczne do niego. Społeczeń­
stwo·, w którym żyjemy, uwarunkowało nas przeciwko odsłania­
niu się. Ludowy bohater jest silny, ale i milczący; samotnie
dźwiga brzemię odpowiedzialności i liczne problemy, nie ze-
zwalając innym nawet na uświadomienie sobie ich istnienia.Ja-
ko człowiek niezależny, polega on wyłącznie na sobie i nie po-
trzebuje niczyjej pomocy. Mężczyźni zinternalizowali te wszyst-
kie cechy bohatera ludowego.
Kobiety pod tym względem są nieco bardziej szczęśliwe. Ko-
rzystając z luksusu odsłaniania się, mogą sobie pozwolić na
opowiadanie innym o swoich problemach, na wylewność
w uczuciach, na mówienie o sobie. Kobiety cieszą się większą
swobodą, gdy chodzi o wyrażanie swoich emocji, werbalizowa-
nie uczuć i afektację. Mężczyźni są w tym zakresie bardziej
ograniczeni i ukierunkowani na unikanie ekspresji emocji. Nic
więc dziwnego, że objawianie uczuć skłonni są traktować jako
9. Odsłanianie się 159
przejaw słabości, a nie siły. Nieprzychylne nastawienie ppołecz­
ne od~wierćiedla się również_ w ocenach odsłaniającycfu się ko-
biet i mężczyzn. Kobiety, nawet te odsłaniające się w znacznym
stopniu, ogólnie oceniane są pozytywnie (czasem jest to nawet
traktowane jako synonim i dowód kobiecości), ale odsłaniający
się w znacznym stopniu mężczy..zna, niezależnie od ujawnia-
nych problemów, zawsze oceniany jest negatywnie.
Obawa przed karą
obcymi
- --- ·· ·wiele osób unika odsłaniania się z powodu strachu przed
karą, która najczęściej przybiera formę odrzucenia. Możemy
wówczas wyobrazić sobie, że jeśli odsłonimy się, otoczenie wy-
śmieje nas, po cichu „obgada" lub ostro potępi. Ta wizja prze-
konuje nas, że odsłonięcie się nie jest najlepszym sposobem po-
stępowania.
Możemy także obawiać się kary w formie wyraźnych i kon-
kretnych manifestacji zachowań, takich jak odsunięcie się od
nas przyjaciół lub zwolnienie z pracy. Od czasu do czasu to wła­
śnie się zdarza. Były skazany, który odsłonił swoją przeszłość,
może pozostać bez pracy lub utracić funkgę społeczną. N a ogół
jednak podobne obawy są przesadzone.
Obawa przed poznaniem samego siebie
Inny możliwy powód powstrzymywania się przed odsłania­
niem to lęk przed poznaniem prawdy o sobie. Może być tak, że
skonstruowaliśmy piękny, wyidealizowany obraz samego siebie,
eksponując w nim pozytywy, a eliminując lub minimalizując
negatywy. Odsłonięcie się często zmusza nas do· zracjonalizowa-
nego postrzegania. Pozytywne i negatywne aspekty naszej oso-
bowości widzimy wówczas w całym realistycznym wymiarze.
 :1.„
160 Kornu:nikowanie interpersonalne
9.4. Korzyści płynące z odsłaniania się
Oczywiste pytanie, nasuwające się przy okazji poruszania te-
go t~matu, brzmi: Dlaczego ktoś powinien odsłaniać się wobec
kogoś innegq? Jakie są korzyści płynące z t~j formy .komuniko-
wania?
Poznanie samego siebie
Podstawowy argument przemawiający na rzecz odsłaniania
się wynika z faktu, że nie jesteśmy w stanie dokładnie poznać
siebie, jeśli nie odsłonimy się wobec przynajmniej jednej osoby.
W ten sposób zdobywamy nowe spojrzenie na siebie samego
oraz głębsze rozumienie własnego zachowania. Np. postawie-
nie właściwej diagnozy w psychoterapii często nie jest zasługą
terapeuty, lecz samego pacjenta, który odsłaniając się, poznał
pewne aspekty własnego zachowania lub związki pomiędzy fak-
tami, których wcześniej nie dostrzegał. Poprzez samoodsłania­
nie możemy zatem osiągnąć lepsze zrozumienia samych $iebie.
Odsłanianie jest ważnym czynnikiem w poradnictwie
i psychoterapii
Ludzie mogą odczuwać potrzebę takiej pomocy, ponieważ
nie byli w stanie odsłonić się w dostatecznym stopniu wobec in-
nych osób. Związek pomiędzy odsłanianiem się i zdrowiem
psychicznym jest wyraźny. Osoby o dobrym zdrowiu psychicz-
nym charakteryzuje wysoki stopień odsłaniania się wobec kilku
ważnych dla nich osób; one same też pełnią taką funkcję wobec
innych. Jednostki, które są słabo przystosowane, charakteryzu-
ją się albo wysokim, albo niskim poziomem odsłaniania się wo-
bec każdego potencjalnego środowiska. Można zatem stwier-
dzić, żeLdobrze przystosowane osoby cechuje zdolność do selek-
~o lub umiarkowanego odsłaniania się. / czynia się do powstania chorej osobowości, wywołuje, także po-
9. Odslania:nie się · 161
Zdolność do pokonywania trudności
Zwiększona zdolność do 'radzenia sobie z problemami,
szczególnie z wewnętrznym poczucie1n winy, wynika właśnie
·z ·odsłaniania się. Jedna z poważniejszych obaw, wyrażanych
przez wiele osób, dotyczy braku akceptacji z powodu głęboko
skrywanych tajemnic, popełnionych czynów, pewnych odczuć
· lub postaw. Ponieważ sprawy te uznajemy za potencjalne przy-
czyny odrzucenia, tłamsimy je w sobie. Poprzez odsłanianie się
jesteśmy lepiej przygotowani do radzenia sobie z poczuciem
winy i być może nawet zredukujemy je lub wyeliminujemy. Na-
wet pozytywny stosunek do samego siebie jest rzeczą trudną
bez odsłonięcia się. Akceptujemy siebie w znacznym stopniu
poprzez spojrzenie na nas samych oczami innych osób, wobec
których się odsłoniliśmy. Jeśli czujemy, że te osoby odrzucają
nas, my również jesteśmy skłonni do odrzucenia samych siebie;
jeśli nas akceptują, znajdujemy się w lepszej pozycji do popra-
wienia własnego wizerunku.
Wyzwolenie energii
Utrzymanie naszych sekretów w tajemnicy i nieujawnianie
innym, kim naprawdę jesteśmy, kosztuje nas wiele energii. Tym
·samym pozostajejej mniej na inne rzeczy. M.usimy np. nie-
ustannie czuwać, abyśmy nie zapomnieli ukryć czegoś przed
kimś i w ten sposób zapobiec czyjemuś wglądowi w nasze za-
chowanie. Osoba nieprzystosowana nie ujawnia siebie wobec
innych, w konsekwencji więc nie zna samej siebie. Nie jest tak-
że w stanie być sobą. Co więcej, aktywnie walczy o to, aby nie
być rozpoznaną przez inne osoby. Pracuje nad tym bez przerwy
przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, i to jest ogromny
wysiłek. W tym nieustannyr.p. staraniu, aby uniknąć rozpozna-
nia, sama sobie stwarza rodzaj kancerogennego stresu, który -
aczkolwiek ledwo uchwytny i rozpoznawalny - skutecznie przy-

162 Km1w.nikowanie inte·1personalne·
czątkowo przytłumione, .choroby fizyczne o podłożu
nym.
Sprawność komunikacyjna
I
Odsłonięcie się pomaga także doskonalić naszą sprawność
komunikacyjną. Rozumienie przekazów innej_os?by jś!~t. tym
lepsze, im_ lepiej ją zn_amy. Z dużym prawdopodobieństwem
możemy wówczas określić, co oznaczają pewne niuanse zacho-
wań - kiedy jest poważna, kiedy żartuje, kiedy jest sarkastycz-
na, ironiczna itp.
Odsłonięcie jest podstawowym warunkiem
umożliwiającym poznanie drugiej osoby
Można obserwować czyjeś zachowanie przez dłuższy czas lub
nawet mieszkać z nim wiele lat, ale jeśli on nigdy się nie odsła­
nia, uniemożliwia tym samym zrozumienie siebie jako złożonej
osobowości.
Zrozumienie w związku
Odsłonięcie się
jest nieodzowne, aby nawiązał się bliższy
związek pomiędzy dw~ema osobami. W ten sposób dajemy in-
nym znak, że im ufamy, szanujemy ich, troszczymy się o nich
i o stan naszych wzajemnych stosunków. To z kolei skłania in-
nych do rewanżowania się takim samym zaufaniem i w efekcie
odsłanianiem się. Jest to podstawowy warunek kształtowania
się bliskiego, uczciwego i otwartego związku, wykraczającego
poza powierzchowne frazesy.
Zdrowie fizyczne
Wydaje się, że ludzie, którzy potrafią się odsłonić wobec in-
nych, są mniej podatni na choroby. Nie zawsze uświadamiamy
sobie, że wiele chorób i dolegliwości fizjologicznych ma swoją
·i
i
.... „
9. Od.słanianie się 163
psychicz-
praprzyczynę w sferze psychiki. Odsłanianie się wydaje się 1za-
bezpieczać. nasz organizm przed i:Iestrukcyjnymi i rujnującymi
go stresami, tak typowymi dla osób skrytych i nieufnych. Po-
czucie bolesnej straty po śmierci kogoś bardzo bliskiego u oso-
by dźwigającej ciężar bólu w milczeniu i samotności wywołuje
coś w rodzaju choroby fizycznej. Natomiast osoby, które dzielą
się tym żalem z innymi, rzadko odczuwają w tym czasie dolegli-
wości natury fizjologicznej. Organizmy tych, którzy nigdy się
nie odsłaniają, zdają się mieć znacznie słabszy system odpO!rno-
ściowy niż organizmy osób otwartych. Wysiłek fizyczny związa­
ny z samotnym dźwiganiem brzemienia cierpienia może być
podobny do cierpienia z powodu doznanego gwałtu. Łącznie
wywołuje on stres prowadzący do różnych schorzeń i nawraca-
jących bólów fizjologicznych.
9.5. Odsłaniać się czy nie - ocena ryzyka
Nie ulega wątpliwości, że z odsłanianiem się związanycch jest
wiele korzyści. Nie powinno to jednak przysłaniać faktu, ż.e czę­
sto wiąże się ono z bardzo realnym ryzykiem. Ilustracją tego za-
grożenia może być analogia do inwestycji kapitału. Kiedy suma
. ulokowana w przedsięwzięciu jest niewielka, małe jest też ryzy-
ko. To samo dotyczy odsłaniania się. Istniejące zawsze pewne ry-
zyko wymaga, aby dokonać przedtem ostrożnego oszacowania
wynikających z niego ewentualnych korzyści oraz strat. Ryzyko
może być różnego rodzaju i wiązać się z negatywnym skutkiem
dla czyjejś pracy, dorobku zawodowego, układów towarzyskich
i rodzinnych, słowem - dla różnych aspektów życia. Politycy,
którzy ujawnią schorzenie, które ewentualnie stwierdzili u nich
psychiatrzy, narażają się na niebezpieczeństwo utraty członko­
stwa w swojej partii lub znacznego odsetka głosów wyporców.
. Kobiety i mężczyźni, którzy ujawnią, że są homoseksualistami,
mogą być oskarżeni o dewiację i czyny niemoralne, a w konse-
kwencji stracić pracę, rodzinę lub/i przyjaciół.
 164 Ko11Lu:nikowa:nie interpersonalne

N a wet w bliskich i długotrwałych związkach odsłanianie się

może być przyczyną kłopotów. Niekontrolowana szczerość jest Obawa i pewność siebie
złym pomysłem, np. w sytuacji, gdy pragniemy rozpocząć no-
wy związek, całkowite odsłonięcie się może spowodować
zmniejszenie atrakcyjności, zaufania lub więzi podtrzymują­
cych wzajemne' zainteresowanie. Nietrudno ·np. wyobrazić so-
bie, jakim szokiem może być odsłonięcie się poprzez wyznanie
np. niewierności małżeńskiej lub narzeczeńskiej, kompromitu-
jących postępków lub przestępstw z przeszłości, fantazji seksu-
alnych, ukrytych kłamstw, a nawet własnych słabości i obaw.
Całe k.omunikowanie koncentruje się na zagadnieniu wypo-
i:u. vv przypadku odsłaniania się wybór jest szczególnie trudny
ze względu na konieczność dokonania - często błyskawicznie -
bilansu ewentualnych korzyści i strat, które nie są przecież ła­
twe do przewidzenia. To, co jednej osobie może przynieść same
korzyści; w przypadku innej spowoduje wyłącznie straty. Po- · I Do najważniejszych umiejętnościkomunikacyjnych należą
przez odsłonięcie się jeden może zdobyć profity i uzyskać ro- te, które wiążą się
z redukowaniem obaw i niepewności oraz
dzaj pozytywnego wzmocnienia, podczas gdy drugi zostanie zwiększaniem pewności siebie. vVielu z nas w różnych sytu-
zganiony za niestosowne zachowanie. Warto też pamiętać, że acjach komunil<.acyjnych i w różnym stopniu wstydzi się lub
odsłanianie się pozorne lub nieudolne, podobnie jak unikanie wykazuje pasywność, niechętnie mówi o sobie, na temat wła­
go w ogóle, może być jedną z przyczyn niskiej efektywności in- snych praw, doznanej krzywdy, skrywanych uprzedzeń, ma-
terpersonalnej. Jednym z podstawowych błędów ludzi, którzy twier- rzeń itp.
dzą, że są samotni, jest nawiązywanie rozmów o sporCie, polityce czy
o innych bezosobowych, słabo ujawniających siebie tematach (Ellis
i Beattie, cit.: Argyle, 1999, 87). 10.1. Czym jest obawa komunikacyjna?
'7 Przy podejmowaniu decyzji w tej• materii należy pamiętać
·., o wspomnianej już w części pierwszej nieodwracalnej naturze Chociaż istnieje wiele alternatywnych określeń: wstydliwość,
komunikowania. Niezależnie od tego, ile razy będziemy próbo- bojaźliwość, unikanie mówienia, małomówność, powściągli­
wali coś zmienić, wycofać się lub zaprzeczyć czemuś, to, co raz wość, nieśmiałość, pasywność - wszystkie one, przynajmniej
zostało powiedziane, nie może być odwołane. Nie możemy ska- ogólnie, .odnoszą się do stanu obawy związanego z interakcją
sować konkluzji i wniosków, których dokonali słuchacze na komunikacyjną. Ludzie pozwalają, by zawładnęły nimi nega-
podstawie naszych ujawnionych wypowiedzi. Nie oznacza to, tywne odczucia i przewidują, że ich zaangażowanie się w inte-
że należy całkowicie unikać odsłaniania się - po prostu przy do- rakcje komunikacyjne przyniesie niekorzystne skutki.
konywaniu wyboru każdorazowo trzeba brać pod uwagę nie- Obawa i niepewność przejawiają się w dwóch formach: sy-
odwracalną naturę komunikowania. tuacyjnej i ogólnej. Niepewność sytuacyjna odnosi się do bra-
ir:il
!·
166 Korm.inikowa:nie inte1personabtą
ku pewność siebie tylko w pewnych sytuacjach, np. w obecno-
ści kogoś, kto jest autorytetem lub przełożonym. Przejawia się
w relacjach dwuosobowych, w małej grupie, podczas wystąpień
publicznych lub w sytuacjach komunikowania masowego. Zda.-
rza się' też, że stan obawy pojawia się tylko w konkretnej sytu-
acji komunikacyjnej, np. mówca może odczuwać strach przęd
wystąpieniem publicznym, ale nie ma żadnych problemów
z komunikowaniem się w sytuacji diadycznej albo może oba-
wiać się wywiadu kwalifikacyjnego, choć doskonale sobie radzi
w wystąpieniach publicznych. Poczucie obawy jest bardzo roz-
powszechnione; doświadcza go niemal każdy, choć większość
osób tylko w pewnych sytuacjach.
Niepewność ogólna jest typowym zachowaniem danej oso-
by i ogólnie oznacza lęk przed jakimkolwiek komunikowa-
niem, niezależnie od tego, w jakiej sytuacji się ono odbywa.
Ludzie niepewni są nieśmiali, bojaźliwi i pełni rezerwy, a to
oznacza, że - niezależnie od sytuacji - nie są w stanie wyegze-
kwować swoich praw. Bez zadawania dodatkowych pytań i bez
wnikania, co DLA NICH byłoby najlepsze, wykonują polece-
nia rodziców, przełożonych, pracodawców itp. Kiedy narusza-
ne są ich prawa, zazwyczaj nie reagują, a czasem nawet sami
siebie obwiniają o to, że nie są akceptowani. Osoby o ogólnej
nieśmiałości często proszą innych o pozwolenie zrobienia cze-
goś, co jest ich niezbywalnym prawem. Sytuacje towarzyskie
kojarzą się im z zagrożeniem, a ich ogólna samoocena jest ni-
ska. W skrajnych przypadkach osoby zdominowane przez nie-
ustanne obawy uważane są za nieprzystosowane, pełne zaha-
mowań i pozbawione zdolności normalnego emocjonalnego
reagowania.
Różnice w poziomie obaw
Obawa podczas wygłaszania mowy publicznej jest czymś po-
wszechnym. Nie ma ludzi całkowicie i stale owładniętych stra-
chem przed komunikowaniem ani takich, którym jest on zu-
10. Obawa. i pewno:ić siebie '167
pełnie nieznany; wszyscy doświadczamy w pewnym stopniu
obawy komunikacyjnej. Niektórz_y, bard.ziej od innych bojaźli­
wi, stają się wręcz nieporadni w sytuacjach komunikacyjnych.
Inni odczuwają obawę w nieznacznym stopniu, aktywnie wy-
chodzą naprzeciw wyzwaniom komunikacyjnym, doświadcza­
jąc jedynie niewielkiej tremy. vViększ?ŚĆ z nas znajduje się po-
~ędzy tymi dwiema skrajnościami: odczuwamy obawy tylko
w pewnych sytuacjach. Dla jednych są one paraliżujące i utrud-
niają efektywność personalną; innych mobilizują, czynią bar-
dziej sprawnymi, żywo reagującymi i pomagają w osiągnięciu
celów (McKenzie, 1999).
Niechęć do komunikowania manifestl.tje się w różnych' for-
mach. W niewielkiej grupie obawiający się będą nie tyllmmó-
wili mniej, ale także unikali siadari.ia w pobliżu innych osób
(np. naprzeciwko lidera grupy). . .
Kontakt wzrokowy, który nawiążą z prowadzącym naradę,
będzie przelotny i chwilowy, szczególnie kiedy będą się obawia-
li, że może on zadać imjakieś pytanie. Uczniowie odczuwający
strach ~anifestują bardziej negatywne postawy wobec sz1wły,
osiągają niższe oceny i traktowani są ;gorzej przez nauczycieli
i kolegów.
Obawiający się rzadko przejawiają skłonność do rywaliza-
cji i unikają sytuacji wymagających dużej aktywności komuni-
kacyjnej (np. prelekcji, dyskusji itp.). Wykazują mniejsze zain-
teresowanie awansowaniem - w ogromnej mierze dlatego, że
awans bezpośrednio wiąże się z rosnącą koniecznością komuni-
kowania.
Co ciekawe, związki tej grupy osób okazują się trwalsze niż
innych. Jedną z najtrudniejszych sytuacji komunikacyjnych
jest nawiązanie znajomości, umówienie się na spotkanie itp. Je-
śli już kontakt został nawiązany, obawiający się stara się nie do-
puśCić do zerwania go, powodowany obawą przed trudami ko-
lejnego pierwszego spotkania i niechęcią do wchodzenia po raz
kolejny w kłopotliwą sytuację związaną z okresem nawiązywa­
nia znajomości.
168 K01nu:nikowa:nie interpersonalne
!
.!
Wszystko to nie upoważnia jeszcze do stwierdzenia, że lu-
dzie obawiający się są w sytuacjach interpersonalnych całkowi­
cie nieskuteczni i nieszczęśliwi. Większość osób z zahamowania-
mi nauczyło się lub może się nauczyć, jak radzić sobie ze str:a-
cherri przed komunikowaniem.
I
10.2. Kształtowanie się obawy, nieśmiałości
i braku pewności siebie
Istnieje kilka teorii wyjaśniających przyczyny obaw, nieśmia..,
łości i bralrn pewności siebie. P. Zimbardo („Polityka'', 2000/ 43,
80-81), który nazwał nieśmiałość cichym psychologicznym więzie­
niem twierdzi, że nieśmiałośćjest częściowo wrodzona, a częściowo wy-
uczona, wytworzona przez lmlturę. Wiele problemów tych ludzi wynika
z odrzucenia i upokorzenia w dzieciństwie.
Trzy najbardziej popularne teorie to: teoria cech wrodzo-
nych, teoria indywidualnego nieprzystosowania i teoria wy-
uczonego zachowania.
I. ·Cechy wrodzone. Teoria cech wrodzonych utrzymuje, że
niektórzy rodzą się już jako osoby pełne obaw lub pozbawione
pewności siebie. To owa wrodzona cecha determinuje i określa,
czy dana osoba będzie nieśmiała czy też pewna siebie i odważ-·
·na. Jeśli, jak się wydaje, ludzie rodzą się np. z różnym pozio-
mem wrażliwości na d~więk i ból, to jest prawdopodobne, że
rodzą się również z różnym wyczuleniem na obcych, nowe sy-
tuacje i wydarzenia.
2. Indywidualne nieprzystosowanie. Teoria indywidualne-
go nieprzystosowania opiera się na pewnych założeniach z psy-
chiatrii i psychologii klinicznej. Zakłada ona, że skłonność do
ulegania obawom, str:achowi oraz brak pewności siebie są
symptomami indywidualnego braku przystosowania, proble-
mu lub wewnętrznego konfliktu. Objawy te mogą być rezulta-
tem pewnych doznanych wcześniej urazów (np. odrzucenia
przez matkę) lub późniejszych problemów w rodzaju powtarza-
10. Obawa i pewność siebie 169
jących się niepowodzeń w sporcie, nauce lub pracy zawodowej.
Przyjmując bardziej freudowską interpretację, obawa i nie-
śmiałość ~ogą być postrzegane jako przejawy niespełnionych
(clownie seksualnych) pragnień. Istnieją prawdopodobnie set-
i.zi różnych poglądów na ten temat, ale wszystkie zdają się po-
t'wierdzać tezę, że nieśmiałe, pełne Qbaw zachowania są symp-
tomami pewnych problemów lub braku przystosowania.
Wszystkie te podejścia zgodne są także co do tego, że przyczy-
ny takiego zachowania można odnaleźć we wczesnych doświad­
czeniach. To one generują nieśmiałość i zahamowania.
!,,,§~ o~ą!!~-P2jS~~~JÓŻ~12z.sh~~~~~~~~ji ,sp9łe~.zny~h,.c:>.l~~eśla­
na jęst jaf_o::J.i[„<1y~~.P!>~EYJ!!X (Leary, 1999, 204). Jesli lęk dys-
pozy~yJ:O'.y.}est.tak duży, że uniemożliwia prowadzenie normal-
nego życia towarzyskiego, wówczas mamy do czynienia z tzw.
fobią społeczną. Jest to kategoria psychiatryczna, dotycząca
pacjenta, który przejawia uporczywy lęk przed jedną (lub więcej) sy-
tuacją społeczną (.„), w której może być oceniany przez innych i obawia
się, że zachowa się w sposób, który przyniesie mu upokorzenie lub wstyd
(American Psychiatrie Association, 1987, 241, cit: Leary, 1999,
204). vV takich przypadkach zredukowanie obaw, a zarazem
zwiększenie pewności siebie, wymaga poddania się intensywnej
terapii.
. 3. Zachowanie wyuczone. Bardziej przekonywające jest wy-
jaśnienie, że obawa i brak obawy, pewność siebie i jej brak są za-
chowaniami wyuczonymi, które przyswoiliśmy sobie w jakimś
momencie naszego życia. Niektórzy ludzie pod wpływem oso-
bistych doświadczeń wyuczyli się zachowań niezdecydowanych
i niepewnych. Wszyscy jednak, niezależnie od naszych do-
świadczeń, uczyliśmy się zachowań zasadniczo w ten sam spo-
sób. To uczenie odbywało się głównie poprzez wzmacnianie
i etykietowanie.
Zwolennicy poglądu o wpływie wzmocnienia lub uwarunko-
wania uzasadniają, że uczenie się zachowań bojaźliwych lub
pewnych siebie dokonuje się poprzez system nagród lub pozy-
tywnych wzmocnień, przy jednoczesnym unikaniu uczenia się
rr
i;
170 Komunikowa-rde interpm:~onalne
zachowań (a jeśli zóstały już określone zachowania wyuczone -
oduczamy się ich), po których następowały kary. Jeśli zatem na-
sza postawa pełna obaw była nagradzana, uczyliśmy się powta-
rzać z.achowania bojaźliwe. Podobnie jeśli nasze odważne, pt:\y-
ne siebie postę;powanie spotykało się z różnymi karami i sank-
cjami towarzyskimi, uczyliśmy się w przyszłości nie angażować
się .w tego rodzaju zachowania, co oznaczało, że uczyliśmy się
zachowań nieśmiałych.
Inny rodzaj koncepcji uczenia się, określany często mianem
teorii etykietowania, zakłada, że nauczyliśmy się obaw i nie-
śmiałości, ponieważ byliśmy etykietowani (określani) właśnie
jako „nieśmiali i wstydliwi"; po prostu dostosowaliśmy się do
oceny, którą ludzie nam przypisywali. Osoba krępująca się i ła­
two wpadająca w zakłopotanie często „spychana" jest do posta-
wy nieśmiałości przez rodzinę i przyjaciół, którzy kiedyś utrwa-
lili sobie taki właśnie jej obraz.
I tak np. zgodnie z nie;którymi teoriami, osoby jąkające się
rozwinęły swój nawyk lub wykreowane zostały na ,jąkały"
przez otoczenie. Wcześniej mówiły normalnie, prezentując
zwykłą, nieodbiegającą od przeciętnej liczbę zacięć, wahań i po-
wtórzeń. Dopiero zaetykietowanie ich przez rodziców jako ,Ją­
kały" wytworzyło u nich trwały nawykjąkania się.
Teorie wzmocnienia i etykietowania lub inne warianty teo-'
rii uczenia się wyraźn\e dowodzą, że takie zachowania są bar-
dziej wyuczone niż wrodzone lub że są symptomami pewnego
psychicznego urazu lub konfliktu. Ważną implikacją koncepcji
uczenia się jest stwierdzenie, że jeśli określone zachowania
mogły być wyuczone, mogą być także oduczone. Można sko-
rygować niektóre negatywne następstwa wzmacniania lub ety-
kietowania i w ten sposób zwiększyć odwagę i pewność siebie.
Można również skoncentrować uwagę na etykietach i zastąpić
je bardziej trafnymi, a mniej destrukcyjnymi.
10. Obawa i' pewność siebie· 171
1.0.3. Niektóre przyczyny ·obaw
James McCroskey (1977), czołowy badacz zagadnienia oba-
wy (strachu), wyodrębnił szereg czynników prowadzących do
obaw komunikacyjnych. Pięć głównych przyczyn to:
·. l. Brak doświadczenia i umiejętności komunikacyjnych.
Jeśli nie opanowaliśmy umiejętności pisania na maszynie lub
komputerze, z niepokojem przystępujemy do tworzenia doku-
mentu pisanego. Mimo to rzadko bierzemy pod uwagę, że brak
umiejętności i doświadczenia spowodować może trudności
w porozumiewaniu się i rodzić obawy. Jeśli nigdy nie mówili-
śmy do dużej grupy osób i nie wiemy, jall;. konstruować w)rpo-
wiedź publiczną, jest zrozumiałe, że będziemy odczuwali przed
tym obawy.
2. Poziom oceny. Im bardziej daną sytuację postrzegamy ja-
ko tę, w której będziemy oceniani, tym większa jest nasza ,oba-
w~. Np. wywiady selekcyjne przed przyjęciem do pracy wywo-
łują ogromne obawy z uwagi na ich wysoce oceniający i warto-
ściujący charakter.
3. P_oziom z~naczania się. Im bardziej jesteśmy wyekspo-
nowani, tym większe prawdopodobieństwo, że będziemy od-
czuwali strach i obawę. To wyjaśnia, dlaczego przemówienia
p.ubliczne wobec dużego audytorium stymulują większe obawy
niż mówienie do małej grupy: jesteśmy bowiem b~rdziej wysta-
wien~ na :-"idok, publiczny i ocenę, a cała uwaga dużej gr-upy
skupiona jest wowczas na nas. W małej grupie uwacra jest roz-
łożona na kilka osób; tym samym czas koncentracji n: pojedyn-
czej osobie jest znacznie krótszy.
. 4. Poz~om nieprzewidywalności. Im bardziej sytuacja jest
meprzewidywalna, tym większa nasza obawa. Nieprzewidywal-
ne są sytuacje nowe i dwuznaczne, nie wiemy, jaki będzie roz-
wój wydarzeń - w rezultacie zaczynamy przejawiać niepokój
i zdenerwowanie. ·
5. Wcześniejsze sukcesy i niepowodzenia. Nasze poprzed-
nie doświadczenia w podobnych sytuacjach w ogromnym stop-

172 Kornunikorvanie int1!1personalne
niu wpływają na tp, jak reagujemy na nowe doświadczenia.
Ogólnie (chociaż nie zawsze) poprzednie sukcesy redukują
obawy, podczas gdy wcześniejsze niepowodzenia zwykle (cho-
ciaż też nie zawsze) je zwiększają. Wcześniejsze sukcesy podp<;>-
wiadają nam, że i tym razem wszystko się uda; wcześniejsze nie-
powodzenia ostrzegają nas, że ponownie możemy ponieść J?O-
Tażkę.
1:
:L0.4. Kontrolowanie obawy przed
. !
komunikowaniem
Całkowite wyeliminowanie obawy komunikacyjnej nie jest
możliwe, jesteśmy w stanie jednak tak skutecznie ją kontrolo-
wać, że nie ograniczy ona naszego komunikowania się w. róż­
nych sytuacjach.
Zdobycie umiejętności komunikacyjnych i doświadczenia.
Jak już wspomniano, jedną z głównych przyczyn obawy jest
brak umiejętności i doświadczeń w komunikowaniu. Nie pozo-
staje nic innego, jak zdobyć niezbędną wiedzę do skutecznych
interak,cji interpersonalnych, choćby poprzez lekturę; na ryn-
ku nie brakuje publikacji poświęconych temu tematowi. Roz-
szerzenie wiedzy pozwoli nam dokonać głębokiej samoanalizy,
być może w ten sposób uda się określić przyczyny naszych
obaw, uświadomić sobie ich skutki, a następnie ustalić rodzaj
niezbędnej „terapii". Potem wystarczy już tylko zastosować ją
w praktyce. Im większa praktyka .i lepsze przygotowanie, tym
bardziej komfortowo się czujemy, a obawa, która nam jeszcze
towarzyszy, z paraliżującej zmienia się w mobilizującą.
Koncentrowanie się na sukcesie. Myśl pozytywnie. W każ­
dej sytuacji, w jakiej się znajdujesz, koncentruj swoją energię
na wykonywaniu pracy tak dobrze, jak tylko potrafisz. Wyrzuć
z siebie pesymistyczne myśli. Jeśli wyobrażasz sobie siebie jako
osobę doznającą nieustannych niepowodzeń, istnieje duże
prawdopodobieństwo, że spotkają cię one ponownie. Na
·~
1 O. Obawa i pewność siebie 173
i.
szczęście praktyka pokazuje, że ta zależność sprawdza się tak-
że w drugą stronę: jeśli wierzysz w siebie, los też zaczyna ci
sprzyjać. . . ,
) . Zapoznaj się bliżej z sytuacją. Im lepiej poznałes dan~ sy-
µiację, tym większą będziesz miał nad ni~ kontro~ę- J e~li. bę­
I
·t
dziesz się dobrze orientował we wszystkich okohcznoscrach
i aspektach, pótrafisz przewidzieć, co się może wydarzyć. To
pozwoli ci uniknąć dwuznaczności i ukryć brak_ d_oświ~dcz:ń.
r
Rozluźnienie fizyczne pomaga. Strach zmmejsza się, kiedy
jesteś rozluźniony :fizycznie. Oddychając gł_ębiej, an_gażując się
w jakiś rodzaj aktywności fizycznej (spacerując lub pisząc kredą
na tablicy), zredukujesz napięcie i zmniejszysz odczuwane za-
hamowania.
Miej dystans do własnej obawy. Angahtjąc się w )a~ieś l~o­
I munikowanie, pamiętaj, że świat się nie zawali, jeśh me os1ą­
fmiesz powodzenia. Pamiętaj także, że inni ludzie nie dostrze-
f
l ~ają twojej obawy w taki sposób, jak ty ją odczu:wasz. r..:r~sz su-
cho w gardle i gwałtownie bije ci serce, ale inm przec1ez tego
nie widzą, a współodczuwać z tobą nie mogą.
II
t
:L0.5. Pewność siebie
Śmiałe, odważne i pewne siebie zachowanie jest pożądaną
alternatywą nieśmiałości i obaw jako jeden z podstawo:;vr~h
warunków efektywności interpersonalnej. Nasza własna smia-
łość lub nieśmiałość, pewność siebie bądź jej brak w ogromnym
stopniu wpływają na nasze komunikowanie i interakcje ~ inny-
mi ludźmi. Pewne siebie osoby dążą do wyegzekwowama swo-
ich praw, ale robią to bez agresji, starając się nie zrazić pr~y tej
okazji innych. Śmiałe osoby mówią to, co myślą i oczeku~ą od
1 innych tego samego. Za pewne siebie zachowanie uznajemy
j takie, które czyni daną osobę zdolną do działania we własnym
interesie, zachowania własnego zdania bez niepokoju i obawy,
wyrażania w sposób nieskrępowany swoich prawdziwych od-
\..__.·
 ·:-![

;·1 '·
. \
.I .
I
174 Ko11iimikowanie interpersonalne I
,·f.

czuć i egzekwowania swoich praw bez uszczuplania praw in-

nych. Co więcej, jednostka pewna siebie jest samokrytyczna,
.I
ale ogólnie ocenia siebie pozytywnie, w związkach interperso-
nalnych czuje się spokojna i bezpieczna; świadoma własnej
wartÓści, nie P,Osuwa się do zarozumiałości czy wrogości. Spon-
1 •
taniczna w wyrażaniu swoich uczuć i emocji, nie traci nad nimi
.kontroli, szanowana i podziwiana również przez adwersarzy~
Jest to obraz osoby komunikującej się skutecznie.
Pewne siebie osoby są otwarte. Uczciwie angażują się
w otwartą wymianę uczuć i emocji z otaczającymi je ludźmi,
szczególnie tymi, wobec których przejawiają pewne zaintereso-
wania. Nie przejawiają niepokoju i podenerwowania, gotowe
są zawsze dobrowolnie wyrazić swoje opinie i przekonania.
vV sytuacjach komunikowania interpersonalnego, które mogą
być stresujące, postępują w sposób bezpośredni, bez obaw
i strachu. Ich sposób komunikowania można określić jako do-
minujący, częsty i bardzo intensywny. Pozytywnie oceniają
własne zachowania komunikacyjne i opinię tę zdają się podzie-
lać ci, z którymi się komunikują.
I wreszcie: pewni siebie komunikatorzy mają wyraźne po-
glądy,- których potrafią odważnie bronić. Konsekwentnie je
podtrzymują i umieją strzec swoich racji. Nie bywają onieśmie-.
leni czy zastraszeni, niełatwo ich przekonać, a jeszcze trudniej
zbyć mało znaczącymi argumentami.
'
Komunikowanie werbalne
To be or not to ibe
(HANILET)
To be is to do
(SARTRE)
Do-be-do-be-dooo ...
(FRANK SINATRA)
napis na murze
Istnieją <:lwie formy komunikowania werbalnego: ustna (oral-
na) i pisana. W niektórych grupach formalnych komunikowa-
nie pisane jest formą zdecydowanie dominującą. Członkowie
grupy sporządzają raporty, piszą i wysyłają listy, opracowują
ankiety personalne, proponują na piśmie nowe rozwiązania
itp. Jednak w większości sytuacji interpersonalnych znacznie
większą rolę odgrY'wa komunikowanie ust:Ile. Pisana forma ko-
munikowania werbalnego ma zarówno swoje korzystne, jak
i mniej korzystne strony. Korzyści dotyczą możliwości dokład­
nego rozważenia, starannego przemyślenia i przygotowania
treści przekazu pisanego, dzięki czemu jest on dokładny, zawie-
ra konkretne dane, jest staranny i precyzyjny, jeśli chodzi o do-
bór słownictwa. Dodatkową zaletą przekazu pisanego jest jego
trwałość. Odbiorca może wrócić do pisma czy listu i jeszcie raz
dokładnie odtworzyć sobie zawartą w nich treść (Leigh i iMay-
nard, 1999, 50-63).
Ale przekaz pisany ma też swoje wady. Tą najbardziej ioczy-
wistą jest brak bezpośredniości - nadawca 1 odbiorca nie' kon-
taktują się bezpośrednio, nie kontrolują i nie wpływają wzajem-
nie na swoje reakcje. Prowadzi to do kolejnej poważnej 'Wady
174 Konmnikowanie interpersonalne
czuć i egzekwowania swoich praw bez uszczuplania praw in-
nych. Co więcej, jednostka pewna siebie jest samokrytyczna,
ale ogólnie ocenia siebie pozytywnie, w związkach interperso-
nalnych czuje się spokojna i bezpieczna; świadoma własnej
wartości, ni~ posuwa się do zarozumiałośc~ czy wrogości. Spon-
taniczna w wyrażaniu swoich uczuć i emocji, nie traci nad nimi
kontroli, szanowana i podziwiana również przez adwersarzy.
Jest to obraz osoby komunikującej się skutecznie.
Pewne siebie osoby są otwarte. Uczciwie angażują się
w otwartą wymianę uczuć i emocji z otaczającymi je ludźmi,
szczególnie tymi, wobec których przejawiają pewne zaintereso-
wania. Nie przejawiają niepokoju i podenerwowania, gotowe ·
są zawsze dobrowolnie wyrazić. swoje opinie i przekonania.
W sytuacjach komunikowania interpersonaln~go, które mogą
być stresujące, postępują w sposób bezpośredni, bez obaw
i strachu. Ich sposób komunikowania można określić jako do-
minujący, częsty i bardzo intensywny. Pozytywnie oceniają
własne zachowania komunikacyjne i opinię tę zdają się podzie-
lać ci, z którymi się komunikują.
I wreszcie: pewni siebie komunikatorzy mają wyraźne po-
glądy, których potrafią odważnie bronić. Konsekwentnie je
podtrzymują i umieją strzec swoich racji. Nie bywają onieśmie­
leni czy zastraszeni, niełatwo ich przekonać, a jeszcze trudniej
zbyć mało znaczącymi argumentami.
' nego rozważenia, starannego przemyślenia i przygotowania
Komunikowanie werbalne
To be or not to be
(HA1VILET)
To be is to do
(SARTRE)
Do-be-do-be-dooo ...
(FRANK SINATRA)
napis na murze
Istnieją dwie formy komunikowania werbalnego: ustna (oral-
na) i pisana. W niektórych grupach formalnych komunikowa-
nie pisane jest formą zdecydowanie dominującą. Członkowie
grupy sporządzają raporty, piszą i wysyłają listy, opracowują
ankiety personalne, proponują na piśmie nowe rozwiązania
itp. Jednak w większości sytuacji interpersonalnych znacznie
większą rolę odgrywa komunik()wanie ust:i;ie. Pisana forma ko-
munikowania werbalnego ma zarówno swoje korzystne, jak
i mniej korzystne strony. Korzyści dotyczą moZliwości dokład­
treści przekazu pisanego, dzięki czemu jest on dokładny, zawie-
ra konkretne dane, jest staranny i precyzyjny, jeśli chodzi o do-
bór słownictwa. Dodatkową zaletą przekazu pisanego jest jego
trwałość. Odbiorca może wrócić do pisma czy listu i jeszcze raz
dokładnie odtworzyć sobie zawartą w nich treść (Leigh i May-
nard, 1999, 50-63).
Ale przekaz pisany ma też swoje wady. Tą najbardziej oczy-
wistą jest brak bezpośredniości - nadawca i odbiorca nie kon-
taktują się bezpośrednio, nie kontrolują i nie wpływają wzajem-
nie na swoje reakcje. Prowadzi to do kolejnej poważnej wady
176 Koinu:nikowanie -i:nterpersonalne
przekazów pisanych - nie są one otwarte na zmodyfikowanie
ich w wyniku informacji pochodzących ze sprzężenia zwrotne-
go. Nie m~żna skorygować tego, co już napisano. vV ten typ
przekazu wbudowane jest wysokie ryzyko nieporozumienia
wynik'ającego z dwuznaczności, niejasności tekstu lub jego
I ~
• ~
błędnej interpretacji. Zaleta,jakąjest niewątpliwie elastycznosc
przekazu ustnego, nie dotyczy zatem formy pisanej. Dobrze
ujął to· e::·K-Shaw (1975, 19): Istnieje na przykład pięćdziesiąt sposo-
bów wypowiedzenia słowa „tak" i pięćset sposobów wypowiedzenia
„ nie", lecz jest tylko jeden sposób ich napisania.
Napoleon Bonaparte miał zwyczaj wygłaszania złośliwych
uwag pod adresem swojego otoczenia'. Do kręgu najbliższych
doradców włączał zwykle jakiegoś niezbyt rozgarniętego ofice-
ra, po czym odczytywał na głos pisemne rozkazy, zanim zostały
wysłane do napoleońskich marszałków ·i generałów. Napoleon
sądził, że jeśli pisany przekaz jest tak czytelny, że zrozumie go
nawet idiota, to istnieje duża szansa, że również jego generało­
wie będą zdolni do odebrania informacji w sposób zgodny z in-
tencjami nadawcy. Zwróćmy jednak uwagę, że mimo tych za-
biegów kariera Napoleona zakończyła się klęską pod Waterloo,
co najdobitniej świadczy o niedoskonałości przekazów pisem-
nych.
Jaki stąd płynie wniosek? Otóż komunikowaniem ustnym
należy posługiwać się w~zędzie, gdzie jest to możliwe. Umożli­
wia ono bowiem nawiązanie natychmiastowego i bezpośrednie­
go kontaktu działającego na zasadzie sprzężenia zwrotnego. To
pomaga ocenić stopień zrozumienia przekazu przez odbiorcę
oraz upewnia, czy potrzebne jest dalsze wyjaśnienie.
1:1.:1. Natura języka
System przekazów werbalnych jest niezwykle złożony. Być
może najlepszym sposobem zrozumienia systemu języka i za-
wartych· w nim znaczeń jest skoncentrowanie się na tych jego
11. Komnnikowanie werbalne
cechach, które obecne są we wszystkich przekazach werbal-
\!.-· nych.Język jest wyspecjalizowanym, wydajnym systemem ko-
(/ munikowania, zdolnym do tworzenia i transmitowania ulot-
__11.ych, arbitralnych symboli ku_lturowych. W powyższej defini~
~ji zawartych jest sześć uniwersalnych cech systemu języka
„„
hidzkiego:jego wyspecjalizowanie, wydajność, ulotność, arbi-
tralność, zdolność do transmitowania, transmisja kulturowa.
I. Wyspecjalizowanie. Kiedy ludzie mówią, proces mówie-
nia nie spełnia żadnych biologicznych funkcji; mowa jest tutaj
wyspecjalizowanym systemem stworzonym wyłącznie w celu
porozumiewania się.
2. Wydajność. Przekazy we_rbalne cha:rakteryzują się dużą
wydajnością. Pojęcie to wiąże się z pewną otwartością, pÓjem-
nością lub kreatywnością języka. Język nie jest bowiem narzę­
dziem statycznym - on nieustannie się rozwija. Często nasze
przekazy zawierają nowe, .oryginalne zwroty, z których każdy
generuje kolejne wyrażenia. Również rozumienie przekazów
werbalnych ma charakter kreatywny w tym sensie, że zawsze
interpretujemy je w nasz własny, indywidualny sposób. Zdol-
ność do rozumienia przekazów werbalnych nie ogranicza się
zatem tylko do rozumienia wcześniej zasłyszanych i wyuczo-
nych wyrażef1. i zwrotów.
. Inny wymiar tej kreatywności polega na tym, iż system prze-
kazów słownych umożliwia wprowadzanie do obiegu nowych
słów i wyrażeń. Kiedy coś wynajdujemy, gdy pojawiają się no-
we poglądy lub nowa koncepcja teoretyczna, w ślad za nimi
rozwijają się kolejne słowa służące ich opisaniu. Niektóre z.nich
są zupełnie nowe, inne powstają z połączenia ze słowami już ist-
niejącymi lub ich częścią. Wszystkie one świadczą, że system ję­
zykowy jest otwarty na rozwój, gotowy do przeobrażania się, że
jest ekspansywny i kreatywny. To cecha, która wydaje się nie-
obecna we wszystkich poznanych dotąd systemach komuniko-
wania się - np. zwierząt.
3. Ulotność. Wypowiadane słowa i dźwięki pojawiają się
i natychmiast znikają - są czymś efemerycznym. Muszą być
178 Kornu:nikowa.nie interj1ersona.lne
usłyszane niezwłocznie po tym, jak zostały przekazane, w prze-
ciwnym razie w ogóle nie zostaną odebrane.
Chociaż współczesne urządzenia elektroniczne są w stanie ·
zako.nserwować dźwięk, podobnie jak może być zakonserwowa-
ne pismo, nię ulega wątpliwości, że immanentną cechą języka
ludzkiego jest jego ulotność. Można raczej powiedzieć, że urzą­
dzenia elektroniczne są środkami pozajęzykowymi w tym sen-
sie, że gromadzą informacje i wzmacniają pamięć. Wszystkie sy- ·
gnały mogą mieć charakter ulotny - symbole pisane, rysowane,
a nawet wyryte w kamieniu nie są całkowicie trwałe ani wiecz-
ne, gdyż nawet kamień z czasem ulega erozji pod wpływem
czynników atmosferycznych. Jednak stosując miarę czasową,
należy stwierdzić, że sygnały mówione są prawdopodobnie naj-
mniej trwałymi ze wszystkich środków komunikowania.
4. Arbitralność. Sygnały językowe są arbitralne, co oznacza,
że nie posiadają żadnych właściwości fizycznych ani cech cha-
rakterystycznych, określających rzeczy, na oznaczenie których
zostały wypowiedziane. Słowo „wino" nie jest bardziej smako-
wite niż słowo „piasek" ani pierwsze z tych słów nie jest bardziej
wilgotne niż drugie.
Przeciwieństwem arbitralności jest ikoniczność. Sygnały
ikoniczne wzmacniają podobieństwo do obiektów, które repre~
zentują. Znak jest tym bardziej ikoniczny i tym mniej arbitralny, im
bardziej jest podobny do, swojego desygnatu. Fotografia jest znakiem
ikonicznym, zaś arbitralne są znaki językowe, tzn. nie ma naturalnego
lub umotywowanego związku między dźwiękiem wyrazii a jego znacze-
niem (Kurcz, 1992, 36-37). Parajęzykowe cechy, takie jak tem-
po mówienia, wysokość, intonacja, szybkość itp., są 1:\ardziej
ikoniczne niż cechy zwyczajowo klasyfikowane jako przynależ­
ne do języka. Proporcje tych cech względem siebie mogą się
zmieniać np. w zależności od pobudzenia emocjonalnego, ale
sam dźwięk wypowiadanego słowa „szybko" w rzeczywistości
nie jest czymś szybkim.
5. Zdolność do transmitowania. Język człowieka może być
zastosowany w celu mówienia o rzeczach, zjawiskach, osobach,
11. Kornwnikowa.nie werb~lne 179
które są odległe zarówno w czasie, jak i przestrzeni. Ktoś może
mówić t.ak o przeszłości, przyszłości, jak i o stanie teraźniej­
szym. Można równie dobrze mówić o czymś nierealnym, jak
i o czymś realnie istniejącym, o luźnych wyobrażeniach albo
. o czymś aktualnym. Ta cecha· języka określana jest jako zdol-
ność do transmisji i odnosi się do f~ktu, że przekazy mogą wy-
woływać skutki lub następstwa niezależne od kontekstu, w któ-
rym zostały przekazane. Tak więc słowa wypowiedziane dzisiaj,
w określonym miejscu, mogą wywołać efekt jutro, w innym zu-
pełnie miejscu lub po prostu wszędzie. Oznacza to, że zarówno
powiązania, jak i skutki przekazów mogą być przenoszone
w czasie i przestrzeni.
6. Transmisja kulturowa. Kształt każdego spośród wielu ty-
sięcy języków ludzkich jest jednocześnie formą transmisji kultu-
ry lub tradycji. Przyswajając sobie poszczególne słowa, uczymy
się jednocześnie, co one oznaczają, poznając tym samym zjawi-
ska, osoby, pojęcia właściwe dla kultury, w której wzrastamy.
Każdy, kto opanował dany język, nie tylko przyswoił sobie zdol-
ność poprawnego wypowiadania właściwych dla niego słów, lecz
także, a może przede wszystkim, poznając ich semantykę, stał
się nosicielem związanych z nim elementów tradycji i kultury.
1.1.2. Znaczenie i rozumienie
Rozumienie znaczeń zawartych w wypowiadanych słowach
jest aktywnym procesem dokonującym się przy współudziale
nadawcy (źródła) i odbiorcy: mówiącego i słuchającego, piszą­
cego i czytającego. Z tą zasadą związanych jest kilka implikacji
mających duże znaczenie dla efektywnego przebiegu interakcji
interpersonalnej.
1. Znaczenia tkwią w ludziach
Znaczenie jest funkcją nie tylko danego przekazu (werbal-
nego, niewerbalnego lub obydwu jednocześnie), ale także wza-
180 Kmm.mikowanie interper.~onalne
jemnych relacji pomiędzy przekazem a doświadczeniami, my-
ślami i odczuciami odbiorcy. Nie „odbieramy" znaczenia, sensu
przekazu w gotowej formie; raczej samodzielnie „tworzymy"
jego treść i nadajemy mu znaczenie. Słowa właściwie rtj.c nie
0Żnaczają, 1 to ludzie nadają im sens. Następstwem tej konstata-.
cji jest kolejna teza, iż odnalezienie znaczenia konkr~tnych
słów wymaga dokładnej analizy i wniknięcia w człowieka,
a nie jedynie w słowa.
Paul vVatzlawick (1977) analizuje przykład nieporozumienia
będącego rezultatem faktu nieuwzględniania prostej zasady, iż
znaczenie wypowiadanych słów tkwi w ludziach, a nie w sa-
mych słowach. Pewna niedawno poślubiona para kolejny wie·-
czór swojego miodowego miesiąca spędzała w hotelowym ba-
rze. Kobieta nawiązała rozmowę z parą ludzi siedzących obok
niej, podczas gdy jej mąż powstrzymywał się od rozmowy
z przypadkowo spotkaną parą i zaczął przybierać postawę an-
tagonistyczną zarówno. wobec własnej żony, jak i poznanej pa-
ry. Żona w odpowiedzi na to zaczęła objawiać złość, ponieważ
jej mąż stwarzał swoim pełnym rezerwy zachowaniem niezręcz­
ną i nieprzyjemną sytuację. Każdy z uczestników sytuacji zaczy-
nał być coraz bardziej poirytowany i wieczór zakończył się nie-
przyjemnym rozstaniem, gdyż każdy posądzał drugiego o brak
taktu i uprzejmości. Osiem lat później ci sami uczestnicy fatal-
nego wieczoru analizowali wspólnie stawiane sobie wówczas za-
rzuty. Z ich wyjaśni'eń wynikało, że dla każdego z nich termin
„miodowy miesiąc" oznaczał coś zupełnie innego. Dla męża
oznaczał „cudowną okazję do ignorowania .całego świata i po
prostu dokładnego wzajemnego poznania siebie w swobodnej
sytuacji sam na sam". Kontakty jego żony z inną parą ludzi da-
ły mu odczuć i nasunęły wniosek, że czegoś mu brakuje i ten
właśnie brak kazał. jej zwrócić swoje zainteresowanie w stronę
innych ludzi. Ale dla jego żony miodowy miesiąc i podróż po-
ślubna oznaczały próbę sprawdzenia siebie w nowej roli - roli .
żony. „Nigdy do tej pory nie rozmawiałam z inną parą ludzi ja-
ko mężatka" - tłumaczyła. „Poprzednio w takich sytuacjach wy-
11. Kormmikowa.nie werbalne 181
stępowałam zawsze jako czyjaś dziewczyna, narzeczoha, córka
lub siostra"'.
I
J
2. Znaczenia są czymś więcej niż tylko słowami
Kiedy doświadczamy jakiegoś uczucia lub mamy jakiś po-
r mysł i pragniemy przekazać go innej osobie, czynimy to za po-
I średnictwem kilku słów, które wyrażają niewielką zaledwie
część naszych myśli i odczuć. Poza myślami ujętymi w słowa ist-
J nieje jeszcze duży obszar myśli i emocji, które pozostały nie wy-
powiedziane. Dzieje się tak dlatego, że nasza zdolność ekspre-
sji słownej jest znacznie uboższa aniżeli nasze duchowe i inte-
lektualne życie wewnętrzne. Jeśli spróbowalibyśmy opisać każ­
de uczucie w szczegółach, moglibyśmy - podobnie jak Marcel
Proust - wypełnić tym zajęciem całe swoje życie. Rzeczywista
wartość znaczeniowa myśli i emocji, które usiłujemy przekazać,
jest większa, aniżeli wynika to z wypowiadanych słów. Znacze-
nia, które nadajemy słowom i które usiłujemy przekazać, są
czymś więcej niż tylko słowami i te dwa pojęcia - słowo i zna-
czenie - nigdy nie powinny być mieszane.
W rezultacie nigdy nie wiemy· dokładnie, co inna osoba na-
prawdę myśli i czuje; możemy jedynie domniemywać, opierając
się na odczytanych przez nas znaczeniach (które - jeśli w ogóle
zostały już odebrane - pozostają w ogromnym stopniu pod
wpływem tego, kim my sami jesteśmy i co my odczuwamy).
Zależność ta działa w obie strony - nikt nie jest w stanie do-
wiedzieć się o nas wszystkiego - także inni ludzie mogą jedynie 4
snuć doniysły na temat naszych odczuć. Niemożność dokładne­
go zrozumienia innych czy bycia samemu zrozumianym nie
jest sytuacją nienormalną ani nieprawidłową, lecz raczej nie-
uniknioną. Ma nam ona uświadomić, że zawsze powinniśmy
nieco bardziej niż do tej pory starać się zrozumieć innych.
3. Znaczenia mają charakter unikatowy
Ponieważ znaczenia tworzone są zarówno przez przekazywa-
ne informacje, jak przez indywidualne myśli i odczucia odbior-
i \
!
 ··!

11. Kmnwnikowa:nie werbalrie 183

182 Konmnikowanie interpersonalne

cym „te" i zaimkiem nieokreślortym „jakieś". Podczas pewne-

cy, nie istnieją dwie· osoby, które w jednakowo brzmiących sło­
go eksperymentu pokazano studentom film o wypadku samo-
wach odnajdywałyby te same znaczenia. W związku z tym, że
chodowyl'n. Po pokazie zadano im serię pytań na temat obej-
ludzie zmieniają się nieustannie, żadna osoba nie nadaje tych I
rzanego filmu. Pierwszej grupie zadano pytanie: „Czy widzia-
samych znaczeń analogicznym słowom wypowiedzianym
łeś te potłuczone przednie światła?". Drugą grupę zapytano:
w dwóch różny(:h sytuacjach. To, kim jesteśmy, nigdy nie może
być oddzielone od tego, jakie znaczenia przydajemy wypowia-
danym słowom. W rezultacie tej zasady zmuszeni jesteśmy do
I
r!
,;Czy widziałeś jakieś potłuczcme przednie światła?". Trzeba za-
znaczyć, że w filmie w ogóle nie pokazano żadnych rozbitych
świateł. W przypadku pytania pierwszego aż 22 studentów za-
kontrolowania naszego sposobu percepcji znaczeń nadawanych
uważyło stłuczone światła, w przypadku pytania drugiego do-
słowom przez inne osoby. Zwykle czynimy to poprzez zadawa-
strzegło je tylko IO studentów. Zwróćmy uwagę na tę znamien-
nie zwyczajowych pytań potwierdzających, czy to, co postrzega-
ną różnicę. Zaimek wskazujący „te" w pytaniu pierwszym za-
my, zostało faktycznie odczuwane i pomyślane przez drugą oso-
kłada a priori istnienie rozbitych świateł; pytanie samo w sobie
bę. Szukamy u partnera wskazówek i pomocniczych sygnałów,
mówi nam, że były tam rozbite światła i sprawdza, czy je zauwa-
mających przybliżyć nas do zamierzonych przez niego rzeczywi-
żyliśmy. Ale zdanie z użyciem zaimka nieokreślonego „jakieś"
stych znaczeń zawartych w przekazie. Te ważne umiejętności in-
pyta, czy widzieliście „jakieś" rozbite światła bez sucrerowania
o
terpretacyjne powinniśmy stale doskonalić, a jednym ze sposo-
czegokolwiek. Zaimek wskazujący „te" ukierunkowuje naszą
bów jest wnikliwe, empatyczne słuchanie innych.
u:vagę i _naszą odpowiedź. Zaimek nieokreślony „jakieś" tego
Musimy pamiętać także, .że w miarę jak my sami zmieniamy
me czym; w tym przypadku „jakieś" nie ma charakteru ukie-
się, zmieniają się także znaczenia, które nadajemy odebranym
runkowującego.
w przeszłości przekazom. Tak więc chociaż przekazy minione
W podobny sposób forma pytań ~tawianych przez lekarzy
i1 obecne mogą mieć taką samą postać, to znaczenia przypisywa-
wpływa na odpowiedzi ich pacjentów. Istnieje większe prawdo-
ne im w przeszłości i obecnie mogą się znacznie różnić. Wczo-
podobieństwo udzielenia wiarygodnych odpowiedzi, gdy le-
raj, kiedy ktoś bliski powiedział nam: „Kocham cię", nadaliśmy
k'.'1-rz zapyta: „Gdzie panią boli?", a nie: „Czy boli panią kola-
tym słowom określone znaczenie, ale dzisiaj, kiedy dowiedzie-
no?".
liśmy się, że te same słqwa „Kocham cię" powiedziane zostały
. Gdy w pewnym eksperymencie lekarze pytali: „Czy często
przez niego trzem innym osobom, lub kiedy skończyło się na-
miewa pani bóle głowy?", pacjentki wskazywały, że średnio 2,2
sze uczucie wobec tej osoby, szybko i radykalnie zmieniamy
ra~y w tygodniu. Ale kiedy to samo pytanie postawiono w for-
znaczenie, które nadaliśmy kiedyś dwóm tak samo brzmiącym
mie: „Czy miewa pani bóle głowy?'', uzyskane odpowiedzi
słowom „Kocham cię".
wskazywały, że średnio 0,7 raza w tygodniu.
Wszystkie powyższe przykłady, opierające się na badaniach
amerykańskiej psycholog Elizabeth Loftus (1979; także: Malim
11.3. Zdolność ukierunkowywania i sugerowania
i inni, 1994, 42), ilustrują niezwykle silną sugestywność języka
i ~pełnianie przez.niego funkcji ukierunkoWLtjącej nasze myśle­
Jednym z najważniejszych wymiarów języka jest jego właści­
me. Język „wmawiał" uczestnikom doświadczeń nie tylko, na co
wość ukierunkowywania i sugerowania. Rozważmy np. pozor-
winni zwrócić uwagę, ale także jak powinni odpowiadać.
nie niewiele znaczącą różnicę pomiędzy zaimkiem wskazują-
184 Ko'/lm-nikowanie interpersonalne.
Sytuacje przedstawione powyżej nie ograniczają się oczyw_i-
ście tylko do laboratoryjnego eksperymentu, ale występują
w naszych codziennych kontaktach interpersonalnych. Roz-
,j
ważmy np. przypadek studenta, który po niezaliczonych ćwi~
czeniach zjawia się ponownie u asystenta, aby zaliczyć przeczy-
tanie zadanej llteratury. Asystent może zapytać: „Oczywiś'7ie
przeczytał pan książki, które poleciłem, czy tak?". Może ró~­
nież nieco inaczej sformułować pytanie: „Czy znalazł pan w bi-
bliotece zalecane przeze mnie książki?".
Pytanie pierwsze wpływa na odpowiedź studenta i powodu-
je, że jest mu trudno odpowiedzieć cokolwiek innego, niż „Tak,
oczywiście". Pytanie drugie podsuwa mu możliwość odpowie-
dzenia „tak" albo „nie" i tym samym otwiera drogę do uczciwe-
go, równoprawnego komunikowania.
Pytania podobne do pierwszego, kiedy zadawane są np.
· w relacjach przełożony-podwładny, nauczyciel-uczeń, rodzice-
-dziecko, zachęcają do kłamstwa, podstępu lub w najlepszym
wypadku nieszczerej, wymijającej odpowiedzi. Należy zatem
unikać pytań w rodzaju: „Czy piłeś alkohol, zanim usiadłeś za
kierownicą?", „Czy próbowałeś telefonować do mnie, aby za-
prosić mnie na party?" (między dwoma kolegami), „Z pewno-
ścią chciałbyś, abym z tobą pojechała na tę wycieczkę?" (między
zakochaną parą). Jeśli oczekujemy uczciwej odpowiedzi, sta- ·
wiajmy pytania, które nie naprowadzają i nie sugerują, ale da-
ją drugiej osobie możli~ość udzielenia szczerej odpowiedzi.
Jako słuchacze lub respondenci winniśmy być szczególnie
ostrożni, kiedy staniemy w obliczu pytania sugerującego. Ist-
nieje wówczas kilka sposobów zareagowania na nie, np. ,;wyda-
je mi się, że oczekujesz ode mnie odpowiedzi twierdzącej, czy
tak?" lub ,;Twoje pytanie nie bardzo daje mi możliwość odpo-
wiedzenia zgodnie z moją prawdziwą opinią". Możemy rów-
nież poprosić osobę pytającą o sprecyzowanie pytania: „Nie je-
stem pewien, co masz na myśli, zadając mi to pytanie".
Najważniejszy wniosek wynikający z powyższych przykła­
dów sprowadza się do tezy, że język może nas oszukać, wy-
11. Komimilwwanie werbal·ne 185
strychnąć na dudka. Może spowodować, że będziemy przeko-
nani, iż widzieliśmy potłuczone śyviatła. Może też prowadzić do
demoraliŻującego wniosku, iż oczekiwanymi i przynoszącymi
korzyści są kłamliwe i nieszczere odpowiedzi. Tymczasem język
I
I
j~st precyzyjnym i delikatnym instrumentem, służącym do sku-
tecznego i pozytywnego porozumie~ania się. Uczmy się zatem
kontrolować go-i nie dopuszczać do tego, aby to on zaczął kon-
f
trolować nas.
l
1.:1.4. Język denotywny i konotywny
f W celu wyjaśnienia pojęcia konotywnego i denotywnego
I
i znaczenia w języku, posłużmy się przykładem słowa „śmierć".
Dla lekarza słowo to może oznaczać po prostu moment, w któ-
rym przestaje bić serce człowieka i ustaje praca mózgu, Jest
więc ono dla niego pewnym obiektywnym określeniem kon-
kretnego przypadku. Z drugiej jednak strony dla matki, która
straciła właśnie syna, słowo „śmierć" oznacza coś znacznie wię­
cej. Przywołuje ona na pamięć młodo,ść syna, jego ambicje, dą­
żenia, jego znajomych, historię jego długiej nieuleczalnej cho-
roby itd. Dla niej słowo „śmierć" jest wysoce emocjonalnym, su-
biektywnym i osobistym słowem. Te ,emocjonalne, subiektywne
i osobiste reakcje wynilrnją "".łaśnie z~ znaczenia
konkretnego słowa „śmierć" .{DenotacTh słowa jest jego obiek- _,. '·,„- „
_ty.:F.ną de:finicjg.;! konotaqa,?słowa jest jego subiektyV'[nym lub
r
l o"Qiektywnym znaczeniem. Niektóre słowa są przede wszyst-
--kim, a być może nawet całkowicie, denotywne. Słowa takie jak
zaimki „ten", ,Jakiś", „te" itp. są być może najmniej denotyw-
ne; nie wydaje się, aby mogły one wywołać jakąś reakcję emo-
cjonalną. Inne słowa są przede wszystkim i głównie denotywne
- słowa takie jak „pionowy", „prostopadły", „poziomy", „rów-
noległy", „cosinus", „sinus", „przyległa", „styczna" itp. nie wy-
;· wołują raczej skojarzeń emocjonalnych. Ale nawet takie słowa
w pewnych szczególnych sytuacjach mogą nabierać silnie kono-
186 Komwnikowanie interpersonahie
tywnego znaczenia. Słowa takie jak „geometria", „północ", „po-
łudnie", „dół i góra", „wschód i zachód'', oznaczające konkret-
ne kierunki lub obszary, mogą wywoływać u niektórych osób
silne reakcje emocjonalne. Np. student, który oblał egz~
z geometrii, może reagować silnie emocjonalnie na to słowo,
mimo że dla większości ludzi wydaje. się mieć ono raczej n~u­
i:ralne, obiektywne znaczenie. Inne słowa, takie jak określenia
poniżające ludzi innej rasy czy przekleństwa są przede wszyst-
kim słowami konotywnymi i często posiadają tylko niewielkie
znaczenie denotywne. Najprościej ujmując, można stwierdzić,
że słowa mogą mieć różny charal<:ter - od bardzo denotywnych
do wysoce konotywnych.
Dobrym sposobem na określenie konotywnego znaczenia
słowa jest postawienie pytania o to, gdzie mogłoby się ono zna-
leźć na skali wyznaczonej dwoma skrajnymi określeniami „do-
bre-złe". Jeśli określenia „dobry" lub „zły" nie wydają się przy-
stawać do tego słowa, oznacza to, że posiada ono niewielkie -
o ile w ogóle jakiekolwiek ..:.. znaczenie konotywne. Jednak je-
śli termin ten 1 może być umiejscowiony na skali „dobry - zły"
w pobliżu skrajnych punktów, oznacza to, iż posiada on jakieś
konotywne znaczenie. Denotywne znaczenie słowa jest bar-
dziej ogólne lub uniwersalne, tzn. większość ludzi zgadza się
co do denotywnego znaczenia tych słów i byłaby w stanie po-
dać ich zbliżone do siebie definicje. W przypadku słów o cha-
rakterze konotywnym, ~ozumianych - jak już wspomniano -
w sposób bardzo subiektywny, tylko niewiele osób mogłoby
precyzyjnie i jednoznacznie określić ich znaczenie. Jeśli teza ta
wyda się komuś wątpliwa, niech spróbuje zebrać grupę ludzi,
którzy całkowicie zgadzają się co do konotywnego znaczenia
takich słów jak „religia", „Bóg", „wolność", „zdrowie",
„szczęście" itp. Prawdopodobieństwo, że uzyska się pełną
zgodność sposobów rozumienia tych słów, jest niewielkie. De-
notywne. znaczenie terminu może być określone przy pomocy
dowolnego słownika języka polskiego. Podpowie nam on np.,
że „południe" to: 1) moment, gdy Słońce znajduje się najwyżej nad
11. K01nu:nikowanie werbalne 187
horyzontem, 2) strona świata przeciwstawna do północy liib ... 3) teren,
kraj leżący.w przeciwnej do północy stronie świata (Szymczak (Red.),
I 1979, 791). W słowniku nie można znaleźć konotywnego zna-
'"i czenia słowa. Można się odwołać do doświadczenia językowe­
go poszczególnych osób i poprosić je o skojarzenia związane
z. tym słowem.
Dla niektórych ludzi „południe" może oznaczać „ubóstwo,
brak, niedostatek"; innym ludziom termin ten kojarzy się z bo-
gactwem, dobrobytem i wymarzonym obszarem dla korzyst-
nych inwestycji i lokaty kapitału, wakacjami w Tunezji, Grecji
czy Hiszpanii. Niektórym mieszkańcom USA może przypomi-
nać Wojnę Secesyjną, uprzedzenia rasowe, monokulturę rolni-
czą lub leniwą atmosferę sennych, gorących miasteczek Luizja-
ny, Alabamy czy Teksasu. Jest rzeczą oczywistą, że nie ma słow­
ników, które zawierałyby kompilację tych wszystkich konotyw-
nych znaczeń i skojarzeń choćby dlatego, że konotywne znacze-
nie słowa jest różnie interpretowane i rozu,miane przez różne
osoby.
Denotywne znaczenie słowa różni ~ię od konotywnego jesz-
cze w innych sposób: to pierwsze jest relatywnie stabilne i sta-
tyczne. Mimo że definicje wszystkich słów zmieniają się z cza-
sem, to znaczenia denotywne zmieniają się względnie powoli,
np. słowo „południe" w sensie denotywnym 100 lat temu ozna-
czało mniej więcej to samo co teraz. Natomiast znaczenie kono-
tywne zmienia się bardzo szybko. Indywidualne, bardzo osobi-
ste doświadczenia wyniesione przez kogoś z pobytu w jednym
z krajów Południa, mogą całkowicie zmienić czyjeś konotywne
rozumienie tego słowa.
Kilka praktycznych implikacji
Rozróżnienie pomiędzy znaczeniami denotywnym i kono-
tywnym posiada kilka ważnych, praktycznych implikacji dla
komunikowania interpersonalnego.
188 Koniunikowanie inte1persona.Z:ne
1. Znaczenia zmieniają się
Znaczenia, szczególnie konotywne, różnią się w czasie i - co .
jest może najważniejsze - są one różne u poszczególnych osób.
Nie zakładajmy zatem, że znaczenia, które przypisujemy jakie-
m~ś słowu, są takie same jak znaczenia, które słowu temu przy-
( . wanych przez subkultury lub subgrupy do komunikowania sięf
pi~uje inna osoba, mimo że obie posługują się tymi samymi sło­
wami. Zanim się zgodzisz lub nie zgodzisz z tymi, co mówi inna
osoba, zatrzymaj się. na moment, aby upewnić się, że wzajem-
nie zrozumieliście swoje intencje. Słowom takim jak „miłość",
„zdrowie", „szczęście", podobnie jak tysiącom innych słów, róż­
ni ludzie nadają diametralnie różne znaczenia. Zasada ta doty-
czy także jednej i tej samej .osoby, ale w różnym czasie i w róż­
nych sytuacjach.
2. Znaczenia są rodzajem połączenia
Znaczenia są kombinacją lub zbitką myśli i odczuć. Symbole
słowne, którymi się posługujemy, nie określają rzeczy w sposób
obiektywny, jedynie pośrednio - poprzez nasze myśli i uczucia.
Wynika z tego, że zawsze mówimy o sobie. Każda odpowiedź
dotyczy zarówno rzeczy, o których rozmawiamy, jak i· odczuć
mówcy, które nieuchronnie odzwierciedlają się w przekazach
werbalnych.
3. Znaczenia są wielowymiarowe
·"' . Zrozumiawszy, że znaczenia konotywne mogą być szczegóło­
wo analizowane, łatwiej zapamiętamy, że indywidualne znacze-
nie jakiegoś słowa w konkretnym wycinku czasu posiada roz-
maite oblicza. Efektywność komunikowania zależy bowiem od
zrozumienia, co inna osoba ma na myśli, a nie tylko, co dane
słowo oznacza zgodnie z definicją słownikową lub" co oznacza
dla nas. Słuchajmy zatem nie tylko tego, co zostało powiedzia-
ne, ale także spróbujmy sobie wyobrazić, co to oznacza dla kon-
kretnej osoby, która słowa te wypowiedziała.
11. Komunikowanie werbalne 189
11..5. Język, subjęzyk, kultura
/ Jedną z charakterystycznych cech każdego języka jest. istnie-
1
·nie w jego obrębie tzw. subjęzyków, czyli języków wykorzysty-
"'ich członków pomiędzy sobą. _ -'
·' Język jest· instytucją społeczną, istniejącą, modyfikowaną
i doskonaloną (puryści językowi mówią nawet, że „wypaczaną")
po to, by zaspokoić i obsłużyć stale zmieniające się potrzeby
kultury lub subkultury. Konkretny język różni się znacznie od
języka in~_~j kultury i - co jest może mniej óczywiste - język jed-
~kulhi--~.i ~6zni się znacznie od języka innej subkultury: ·
ć~~!>~_!_~..,są to kultury istniejące wewnątrz większej kultu-
ry, tworzące się w oparcfo o poczucie wspólnoty w ramach tej
samej religii, zawodu, upodoba:fi. muzycznych, trybu i filozofii
życia, orientacji emocjonalnej, rasy, narodowości, standardu
życ1owego;-żairiferes6wa6., ·potrzeb itd.
Cyganie, protestanci, żydzi, mieszkańcy Podhala, Kaszubi,
obywatele polscy pochodzenia białoruskiego, więźniowie,
mieszkańcy przedmieść, narkomańi i sprzedawcy narl~otyków,
diabetycy i niewidomi, prostytutki i dozorcy więzienni, prawni-
cy, lekarze, wojskowi i policjanci - wszyscy mogą być postrzega-
ni jalw członkowie określonych subkultur, zal~żnie od kontek-
stu, w którym się ich rozpatruje (w Polsce np. katolicy nie two-
rzą subkultury, choć tworząją prawosławni i ewangelicy). Ogól-
nie można stwierdzić, że większość tworzy kulturę, zaś mniej-
szość subkulturę, wciąż jednak nie jest to zbyt precyzyjna defi-
nicja: Przykładem owego braku precyzji mogą być kobiety. Po-
mimo iż w naszej kulturze są one większością, postrzegane są
jako subkultura, ponieważ społeczeństwo jako całość ukierun-
kowane jest na mężczyzn. To czy dana grupa jest traktowana
jako subkultura czy jako kultura, zależy od rozważanego kon-
tekstu i od orientacji społeczeństwa, którego te grupy są czę­
ściami składowymi.
190 Kornu:rdkowa.nie interpersonalne.
Każda jednostka przynależy jednoqeśni!': ~:lg . kilkunastu.
subkultur. Znaczenie przynależności do określonej subkultury
jest uwarunkowane różnymi czynnikami: typem OS()bowości,
, I
kontekstem, czasem i okolicznościami. Dla niektórych osob„
w
np. pewnych 1kontekstach, wyznawanie określonej religii mo-
że być czymś mało znaczącym, więc „przypis;fwanie" ich do da-
I w
nej subkultury mogłoby być przez nie same poważnie kwestio-
nowane. Z drugiej jednak strony - gdyby taka osoba chciała
związać się z konkretną grupą, jej przynależność do tej grupy
(subkultury) nabrałaby dla niej ogromnego znaczenia.
W związku z tym, że wspólnota zainteresowań i interesów,
potrzeb lub sytuacjijednostek konstytuuje subkulturę,jejjęzyk
staje się tutaj czymś szczególnie znaczącym. Subjęzyki istnieją
po to, aby umożliwić członkom danej podkultury· porożuinie·.:··
wanie· się ze sobą, ale spełniają także inne funkcje 1..lzasadnia:Ją=-··
ce ich istnienie. Gdyby nie one, większość z nich z pewnością
wkrótce by zaginęła.
Rodzaje subjęzyków
Pojęcie „subjęzyk'' jest tu zastosowane w celu odróżnienia
go od języka standardowego (literackiego) jako ogólne określe­
nie języka używanego przez konkretną grupę lub subkulturę
istniejącą wewnątrz sze;szej, bardziej ogólnej kultury. Wyod-
rębniono cztery główne typy subjęzyków.
Żargon czyli argot (r. jargon, argot) to słownictwo i ZW!c_Jty jęzJ­
kowe~--ClwiakteryŚtyczne. dla różnych grup i kategorii społecznych (czę­
sto zawodowych, hobbystycznych, pokoleniowych, ale także przestęp­
czych, miejskich czy środowiska narkomanów), które wyodrębniają się
w ramach zbiorowości narodowej w wyniku posiadania swoistej subkul-
tiiry (Pacholski i Słaboń„ 1997, 14). Jego geneza sięga średnio­
wiecznej Francji, gdzie powstał swoisty język służący izolacji
społecznej i tajnemu porozumiewaniu się grup przestępczych.
K. Czarnecka i H. Zgółkowa (1991, 246-247) przytaczają przy-
kłady określeń nauczycieli, funkcjonujące w gwarze uczniow-
11. Komwnikowanie werbalne 191
skiej: ,,belf", „belfegor", „ciemiężca'', „doświadczalski", „kat'', „ka-
pral'', „kapo", „papuga", „pierdoła!'., „piernik'', „wapniak", „zgaga".
i W swojej 'prawdziwej, czystej formie argot nie jest zrozumiały
dla .ludzi z zewnątrz, jednakże dzisiaj, za sprawą telewizji i fil-
~;s;;·jak.równ!eż dużej części z powodu przemian obyczajo-
wych, trudno jest pewnym grupom, prowadzącym nielegalną
działalność ukryć swój wyspecjalizowany język. W rezultacie
niektóre żargonowe wyrażenia stały się dość powszechnie zna-
ne. Przykładem riowopowstałego i stale rozwijającego się argo-
tu jest żargon „hackerów", czyli włamywaczy komputerowych
(Cyran, 1995).
, Gwara środowiskowa - służy wyrażaniu stosunku emocjonalne-
go ·do r6żno±ifi,.~!.0.JG,_11)_is.IJ.rze.c;zywistosci,. a także podtrzymywaniu wię­
zzemocjonalnych między członkami grupy (Markowski, 1992, 91).
Oznacza wysp~~Jali~owany słownik każdej ~ieprofesjonalnej
(zwykle niekryminalnej) grupy i może na przykład obejmować
wyspecjalizowany subjęzyk taksówkarzy, kierowców ciężaró­
wek, żołnierzy, operatorów kamer itp. Określenie „gwara śro­
dowiskowa" używane jest też często na określenie języka takich
grup jal<. sprzedawcy i włóczędzy. Podobnie jak w przypadku
argotu, słownictwo .to nie jest zrozumiałe dla osób nienależą­
cyi::h _do i:Ych subkultur, o ile wcześniej nie pojawiło się w tele-
wizji lub w filmie. Wyrażenia takie jak „pies", „łaps" (oznacza-
jące policjanta) czy „zdjąć" (zrobić ujęcie filmowe) stanowią
właśnie przykład gwary środowiskowej.
.~wara zawodowa (profesjonalizmy)'- to typ gwary środowi­
skowej, którafimkcjonuje w grupie społecznej ze względii na łączące
jej członków więzi zawodowe (Dubisz i inni, 1995, 54). Jest ona
te.i::hnicznym językiem grup profesjonalnych, np. profesorów
uniwersyteckich, pisarzy, lekarzy czy prawników. Terminy takie
jak „wdrukowanie", „reprezentacja ikoniczna", „spirala inflacyj-
na" i inne są przykładami profesjonalnego żargonu uniwersy-
teckiego. To samo dotyczy terminów technicznych używanych
przez korektorów, redaktorów technicznych i edytorów, lekarzy
zajmujących się wąską dziedziną medycyny czy prawników.
192 Ko11tunikowanie interpersonalne
Slang - to potoczna odmiana języka mówionego, s.łużąca ..d_o_poro~
zumiewania się w określonej grupie społecznej (Dubisz i inni, 1995,
123). Jest najbardziej ogólnym rozpowszechnionym subjęzy­
kiem, obejmującym terminy pochodzące szczególnie z gwar śr(?­
dowiskowych i argotu,. które wprawdzie są zrozumiał<::_ ~l~-~~!{k­
szości osób, ale które niekoniecznie wykorzystyw:ąr_ię _są px:z_ez ~u­
1
w
dzi kulturalnych, tzw. dobrym towarzystwie; nie stosuje się ich
też w oficjalnych pisanych formach.przekazu (w pisanym języku
literackim), chyba że uzasadnia to specyfika tekstu. Wyrażenia
takie jak „spływać", „spódniczka", „man~ona", „ulotnić się",
„gryzipiórek", „dać czadu", „tankować" - są przykładami okre-
śleń slangowych. Slang ma zwykle krótką żywotność.
Niektóre wyrażenia pojawiają się w określonym czasie; uży­
wane później zdają się nieco anachroniczne, wywołują wraże­
nie pewnej staroświeckości, a posługujące się nimi osoby -
chcąc nie chcąc - zaznaczają w ten sposób swoją pokoleniową
przynależność. Są oczywiście wyjątki - niektóre terminy slango-
we pozostają w obiegu przez dziesięciolecia i na skutek rosną­
cej częstotliwości użycia, wchodzą z czasem w skład języka stan-
dardowego jako wyrażenia społecznie akceptowalne. Pewne
terminy odrywają się zatem od subjęzyków, jeśli nie spefoiają
już funkcji, dla której pierwotnie powstały. Jest to tylko jeden
z wielu sposobów wzbogacania i poszerzania zasobów słowo­
twórczych języka standardowego.
Funkcje subjęzyków
W zależności od konkretnej subkultury, kontekstu komuni-
kacyjnego i wielu językowych i pozajęzykowych zmiennych,
subjęzyki spełniają różne funkcje. Przyjrzyjmy się kilku podsta-
wowym.
Ułatwianie komunikowania międzykulturowego
Jeden z najbardziej oczywistych faktów dotyczących języka
i jego związków-z kulturą polega na tym, że pojęcia bardzo waż-
11. Koni1.milwwanie werbalne 193
ne lub zasadnicze dla danej kultury przybierają postać dużej
liczby ok~-eśleń:, wyrażeń i terminów, np. ponieważ w naszej
kulturze czymś niezmiernie ważnym są pieniądze, tak wiele jest
pojęć odnoszących się do tej sfery ludzkiej aktywności: „szmal",
,,sałata", „kasa", „mamona", „forsa", „grosze", „kieszonkowe",
„konto", „gotówka", „suma", „kwota" i wiele innych. Podobnie
przenoszone są·i wymieniane inne pojęcia, mające w naszym ję­
zyku wiele określeń. Bez posiadania wiedzy na temat danej kul-
tury stracilibyśmy prawdopodobnie wiele energii na domysły
dotyczące ważności pewnych funkcjonujących w niej pojęć,
a wątpliwości rozstrzygalibyśmy, szukając wyjaśnień w którymś
z jej słowników. W subjęzykach istnieje ta sama zasada. Pojęcia,
które są szczegóh~ie ważne dla konkretnej kultury, wyrażane są
na wiele sposobów. Tak więc jedną z funkcji subjęzyków jest do-
starczanie subkulturze wygodnych synonimów na określenie
w
pojęĆ-szczególnie·--w;;.f"D.ycfi. i zwiążku z tym będących w czę­
stym··u:życfo, np. „heroina" w subkulturze narkomanów może
byc okreśf~~ jako „hera", „ziele", „trawa", „Harry", „smak",
I „danie", „wesoły puder", „gówno" itd.
I
l
Subjęzyki dostarczają subkulturze· wygodnych rozróżnień,
które są ważne właśnie dla niej, ale nie dla kultury jako całości
- w ten sposób podkreśla się różnice, których nie odzwierciedla
język standardowy. Funkcja ta jest szczególnie widoczna w żar­
gonie technicznym i języku, jakim posługują się środowiska
akademickie. Np. słowo „uczenie się" może być wystarczającym
określeniem dla ogólnej populacji, podczas gdy psychologowie
wprowadzili rozróżnienia pomiędzy „klasycznym, uczeniem się'',
[ „stymiilowanym uczeniem'', „ uczeniem reaktywnym'', „ uczeniem
wzmacnianym", „ uczeniem się incydentalnym", „ uczeniem się lateral-
I nym'', „uczeniem się poprzez obserwacje'', „uczeniem się poprzez naśla­
dowanie" (Reber, 2000, 785). W obszarze komunikowania po-
sługujemy się wieloma terminami na określenie słowa „infor-
macja": „przekaz", „przekaz werbalny i niewerbalny'', „meta-
przekaz", „przekaz zależnościowy i treściowy", „przekaz <l;nalo-
gowy i digitalny" itd. Te wszystkie rozróżnienia są poniocne
194 Ko111.nnikowanie interpersonalne
w konceptualizacji i wymianie danych, informacji i teorii w ob-
rębie danej dyscypliny. .
'\
Pełnienie funkcji znaku identyfikacyjnego
I .
Poprzez użycie konkretnego subjęzyka mówiący ()k:r:eśla sie-
bie wobec słuchających jako n,;,ieżącego d.o danej subk~ltury
(zakładając oczywiście, że słuchający znają język, którego..
używa). Osoby należące do różnych narodowościowych lub et-
on
nicznych subkultur często w trakcie konwersacji .YJ:tr.:ąc_ają_ obce
słowa lub całe frazy ze swojego języka w·_celu samoidentyfik~cji
, wobec obcych audytori_?w. Podobnie homoseksualiści i byli
więźniowie od czasu 'd.0 czasu identyfikują siebie poprzez ko-
rzystanie z subjęzyków swoich subkultur. W przypadku przyna-
leżności do subkultury o wstydliwym obliczu, funkcjonującej
niejako w ukryciu - np. homoseksualistów, recydyW'istów lub
prostytutek - sygnały samoi_dentyfikacyjne są trudno uchwytne
i bardzo subtelne. Zazwyczaj przekazywane są one dopiero wte-
dy, gdy osoby te same odbiorą jakieś sygnały świadczące. o po-
zytywnym sprzężeniu zwrotnym, pozwalające im przypuszczać,
że słuchający należą do danej subkultury lub przynajmniej są
jej sympatykami. vV podobny sposób subjęzyki pełnią także
funkcję ekspresji czyjegoś pragnienia identyfikowania się z da-
ną subkulturą. , prawnych stanowi tu dobry przykład. Można podejrzewać, że
Subjęzyki pozwalają zatem członkom konkretnej grupy na
pewną samoidentyfikację, przybierającą w pewnym sensie for-
mę poufałość i familiarnego tonu wobec siebie. Choćby.gwara
więzienna - ponieważ wszyscy byli i aktualni więźniowie na te-
renie całego kraju znają ten sam subjęzyk, za jego pośrednic­
twem są oni niejako ze sobą powiązani. Im więcej wspólnych
połączeń wymaga dana subkultura, tym większego znaczenia
nabiera wyspecjalizowany język.
11. Kornnnikowa:nie werbalne 195
Zapewnianie komunikującym poczucia prywatności
Subjęzyki czynią członków danej subkultury zdolnymi do po-
rc,)Zumiewarua: się, podczas gdy osoby do niej nienależące nie są
! wstrulie z]~~;-i·oŻmowy.zrozuinieć'żadnego lub wielu elementów..
. ~iście w pewnych sytuacjach, gdy użycie subjęzyka mo-
1 głoby ujawnić i zdemaskować osobę jako członka określonej
l
i
subkultury, będzie się ona przed tym powstrzymywała. Bywa
tak często w. przypadku kryminalistów przebywających wśród
niekryminalnego otoczenia. Jednak w innych sytuacjach, gdy
posługiwanie się subjęzykiem, prowadzące do zidentyfikowa-
nia danej osoby jako członka subkultury, nie jest niczym wsty-
dliwym ani kompromitującym - subjęzyk służy bardziej utyli-
tarnemu celowi, jakim jest uznanie tego kogoś za „swojego",
a zarazem wykluczenie osoby nienależącej do danej subkultury
z gru:f>faekoderów, dla ·któ_rych ów subjęzyk jest zrozumiały.
Napiętnowanie i wprowadzenie w stan zakłopotania
Jedną z mniej szlachetnych funkcji subjęzyków, wykorzysty-
waną przez wielu profesjonalistów, jest napiętnowanie z jedno-
czesnym wprawieniem outsiderów w stan zakłopotania i zaze·-
n.owaiiia:-i>ostę·powańłe w przypadku ubezpieczeń i zagadnień
w wielu instytucjach ten specjalistyczny język wykorzystywany
jest z myślą o napiętnowaniu i wprawieniu ludzi - tzn. klientów
- w stan zakłopotania. Gdy pojawiają się wątpliwości na temat
jakiegoś zagadnienia, agent ubezpieczeniowy i prawnik znaj-
dują się w korzystniejszej sytuacji wyjściowej. Oni - w przeci-
wieństwie do klienta - doskonale rozumieją swój język. Gdy
np. dochodzi do oszacowania szkód, przygotowywania opinii,
podpisywania konkretnych dokumentów, nie jest on w stanie
zadać rozsądnych i uzasadnionych pytań, ponieważ - choćby
na poziomie języka - istnieje zbyt wiele różnych sformułowań,
których on po prostu nie rozumie.
196 Ko11mnikowanie interpersonalne
W grupie, o której mowa, znajdują się - obok prawników
i agentów ubezpieczeniowych - także lekarze, ekonomiści i wie-
lu naukowców. Zachwycamy się, z jaką łatwością i swobodą le-
karze posługują się skomplikowaną terminologią medycz~ą.
J esteś:i:ny bardziej skłonni płacić za usługi tym, którzy - jak
w przypadku 'szamanów w prymitywnych ·społeczeństwac~ -
·znają specyficzny język zaklęć. Słuchacz niewiele z niego rozu-
mie, przez co proces efektywnego komunikowania nie zacho-
dzi, ale magia działa.
Ta swoista „medykomowa" służy pewnej mistyfikagi mającej
przekonać publiczność do potrzeby szacunku dla wysoce spe-
cjalistycznej i ezoterycznej natury wiedzy i działalności lekarzy:
także po to, aby wykreować pewną aurę ekskluzywności wokół
ich profesji.
11.6. Tabu językowe i eufemizm
Jednym z najlepszych sposobów zbadania języka w ogóle,
a społecznego wymiaru języka w szczególności, jest analiza zja-
wiska tabu i eufemizmu. Pojęcie tabu jęz}'kmyego odnosi s·ię do
takiego zachowania werbalnego, które jeit przez społeczeństwo
zakazane i zabronione, ponieważ. nie zawsze jesto!lo- cŻyste-.
i uczciwe. Często mamy wrażenie, że tabu językowe funkcjonu-
je z jakiegoś bliżej nieQkreślonego i pozornie irracjonalnego
powodu, odwoh.~emy się przy tym do społeczeństw prymityw-
nych, które wypracowały szeroką gamę językowych środków
ostrożności, służących omijaniu niepożądanych zwrotów i fraz,
łącznie z precyzyjnym kodeksem kar za nieprzestrzeganie re-
guł zakazu. Wspólną cechą tego typu społeczeństw, współcze­
śnie coraz rzadszych, jest płynące z animistycznych wierzeń
przekonanie, iż raz wypowiedziane słowa zaczynają żyć wła­
snym życiem i mogą wywoływać określone negatywne skutki.
Wszelkimi tabu językowymi zdaje się kierować zasada Dopóki
czegoś nie nazywamy po imieniu, dopóty owo coś nie istnieje (Hołów-
ka (1986, 152). · określeniami.
11. Komu.nikowanie werba:Zne
I 197
I
Językowe
I
tabu jest obecnie zjawiskiem uniwersalnym, tzn.
i
posiadają je wszystkie języki i wszystkie społeczeństwa, 'które
l
przyzwalają, aby zostało ono wbudowane w społeczną st11uktu-
\
rę,. tradycję, obyczajowość i kulturę.
!
I Geneza tabu
Istnieją trzy główne źródła tabu językowego. Pierwszymjest
tabu zakorzeriione w strachu i __ ~l!ą.wie. Możemy na przykład
bać się kary ze strony Boga, ~aś obawy te uzasadnia przykaza-
nie: „Nie będziesz wzywał imienia Pana Boga swego nadarem-
no". Unikamy także wymawiania słowa „śmierć" lub „szatan";
tu także przyczyną jest wynikająca z tradycji religijnej obawa
przed śmiercią i karą za grzechy.
Drugim źródłem tabu jest delikatność. Nakazuje ona unikać
nieprzyjemnych tematów, a dokładniej krępujących skutków,
jakie mogą one wywołać. Stąd staramy się nie rozmawiać na te-
mat śmierci lub ciężkiej choroby bliskiej osoby, kataklizmów
i nieszczęść. Tego rodzaju tabu ujawnia się np. w sytuacji, gdy
opowiadamy komuś, kto posiada w rodzinie osobę psychicznie
niedorozwiniętą, o ludziach dotkniętych podobną chorobą. 'Wy-
strzegamy się wówczas korzystania z takich określeń jak „idio-
ta", „kretyn", „imbecyl", „debil", „przygłup", używając zamiast
nich wyrażeń typu: „chory psychicznie" lub „sprawny inaczej".
Trzecim źródłem tabu jest s.tosowność i respektowanie za-
sad dobrego wychowania. Prowadzi nas ono do unikania pew-
nych seksualnych aluzji i zwrotów, używania dosadnych i nie-
wybrednych słów, nazywania pewnych części i funkcji ciała. Ist-
nieje wiele części ciała, których wystrzegamy się określać za po-
mocą terminów potocznych lub slangowych w rodzaju: „balo-
ny'', „bufory'', „bufet", „mleczarnia" (określenia kobiecego biu-
stu); „łepetyna", „globus", „kiepeła", „bahiak", „arbuz", „czaj-
nik" (określenia głowy) itp. Zamiast tego rodzaju terminów po-
sługujemy się innymi, bardziej akceptowanymi społecznie
 ,
. I
l
·1
198 Kornwnikowanie interpersonalne
Odmiany tabu
Mimo iż tabu występuje w każdym języku, jego formy róż­
nią się znacznie. Różne są też tabu w poszczególnych kulturacl,i
lub subkulturach. Tak więc określenia wchodzące w skład tabu
w jednej kulturlze, mogą nie być tabu w innej: Nawet w obręl::!ie
jednej kultury lub subkultury mogą występować znaczące róż­
nice co do kwalifikowania określonych wyrażeń do grupy tabu.
Różnice te mogę wynikać z kilku czynników. ] ednym z nich
jest\wiek Ludzie młodzi posługują się językiem uboższym niż
dorośli, stąd nie znajdując odpowiednich terminów na określe­
nie czegoś, wyrażą się dosadniej. Dorośli natomiast zabraniają
dzieciom poruszania okre§lonych tematów w formie, za którą
mogłyby zostać ukarane; ich zdaniem zastrzeżona jest ona wy-
łącznie dla nich.
Tabu różni się także w zależności od'płci. W przeważającej
liczbie społeczeństw pozwala się mężczyznom na większą swo-
bodę wypowiedzi niż kobietom. Istnienie owej międzypłciowej
różnicy w odniesieniu do tabu staje się widoczne wówczas, kie-
dy poddamy analizie wypowiedź mężczyzny i kobiety na ·ten
sam temat - okaże się, że męskie opisy zawierają daleko więcej
wyrażeń tabu niż wypowiedzi kobiet.
Tabu różni się także w zależności od poziomu edukacyjne-
go i intelektuą.lnego. Osoba niewykształcona demonstruje na
ogół dużą swobodę w doborze wyrażeń i określeń tabu, po czę­
ści dlatego, iż nie znajduje ona żadnych alternatywnych wobec
nich wyrażeń. Ludzie wykształceni wiedzą, że taka alternatywa
istnieje, ale - przynajmniej w tzw. kulturalnym towarzystwie -
posługują się raczej zwrotami społecznie akceptowalnymi niż
określeniami tabu.
,Na częstotliwość, dosadność i siłę wyrażeń tabu wpływa tak-
że kontekst komunikacyjny. Ogólnie mówiąc, formalność i ofi-
cjalność sytuacji powoduje wzrost ograniczeń językowych, stąd
np. o wiele więcej ograniczeń językowych obowiązuje na tere-
nie uniwersytetu niż w kawiarni. · obrzydliwe, ordynarne lub brutalne.
11. K01m.1.r1.ikownnie werbnfrw 199
Być może najważniejszym czyrtnikiem wpływającym na tabu
jest wzajemna r.elacja pomiędzy.mówiącym i słuchającym.Je­
śli osoby przekazująca i odbierająca informacje posiadają rów-
norzędny status, zwykle mniej kontrolują swoje wypowiedzi niż
w· sytuacji, gdy istnieją pomiędzy nimi znaczne różnice. To po-
woduje, że mniej ograniczeń jest pomiędzy dwoma profesora-
mi niż pomiędzy jednym z nich a ·studentem lub pomiędzy
profesorem a rektorem uniwersytetu. Każdy z własnego do-
świadczenia wie, że stara się kontrolować swoją wypowiedź, kie-
dy mówi do osoby, która zajmuje wyższą od niego pozycję, ma
wyższy status, której usiłuje zaimponować, wywrzeć na niej po-
zytywne wrażenie - takjak człowiek poszukujący pracy na po-
tencjalnym pracodawcy. Podczas rozmów z ludźmi o równo-
rzędnej pozycji kontrolujemy siebie w mniejszym stopniu
i mniej uważnie cenzuntjemy nasze wypowiedzi.
Skutki tabu
Niektórzy ludzie korzystają z wyrażeń tabu, ponieważ jest to
ich naturalny sposób porozumiewania się. Nie kontrolują lub
nie cenzurują niczego. Mówią po prostu tak, jal<. myślą i widzą.
Dla nich wyrażenia, o których mowa, są raczej potocznymi,
. zwyczajowymi, a nie zaliczanymi do tabu językowego. Inni ko-
rzystają z nich, ponieważ nie uświadamiają sobie, iż są one nie-
dozwolone lub niestosowne. Nie są wyczuleni na·kontekst ko-
munikacyjny ani na różnicę wynikającą z odmiennego statusu
m§:wiącego i słuchającego.
· Kiedy jedna z rozmawiających osób łamie zasady tabu ję­
/ zykowego, wówczas druga przesuwa swoją uwagę z treści
\ przekazu na jego formę. Nierzadko z tego powodu efektywne
·-dotychczas komunikowanie ulega załamaniu. Dość często zda-
rza się np., że podczas posiłku ludzie rozmawiają o wymiotowa-
niu, czynnościach fizjologicznych tub krwawych wypadkach al-
bo też jedna z osób, nie znając dobrze drugiej, używa wyrażeń,
które w opinii słuchacza uchodzą za ohydne, odpychające,
 200 Komunikowmiie inte1personalne
' ~ 11. Komunikowa:nie werba.lne 201
I

Niektórzy ludz:ie posługują się wyrażeniami tabu z zamia-

zarobków nauczycieli - „poszukiwaniem rezerw budżetowych;
rem szokowania otoczenia. Pragną zbulwersować innych lub
gdy pr;:tcowriicy wyższej uczelni z tytułem magistra nazywają
stworzyć pewne szczególne wyobrażenie na swój temat, czemu
siebie „kadrą profesorską"; gdy „optymalizator ilm'ninacji
wyrażenia tabu doskonale służą. ·
· optycznych" to człowiek myjący okna, „asystent sanitarny" to
Kiedy tabu językowe jest łamane, sprawcę mogą spotkać
szaletowa, a „obserwator stada" to po prostu pastuch.
różne sankcje. Chociaż w większości sytuacji nie stosuje się żad­
nych prawnych czy choćby zinstytucjonalizowanych form kary,
to jednak wyrażenia tabu, wypowiadane na przykład w sądzie, ·Językowy rasizm i seksizm
często karane są grzywną. Także wykorzystywanie takich sfor-
Problem istnienia subjęzyków nie zostałby przedst,awiony
mułowań w druku może w niektórych przypadkach być ukara-
w sposób kompletny, gdybyśmy nie wzięli pod uwagę tei-:minów
ne grzywną, choć zazwyczaj takie kary są uchylane lub wydawa-
i określeń istniejących po to, aby oczerniać, obwiniać i dyskre-
ne w zawieszeniu. Niemniej jednak są one przykładami funk-
dytować różne subkultury. Terminy te nie tworzą subjęzyków,
cjonowania sankcji mających charakter administracyjny. Oso-
ale wykorzystywane są często w celu przedstawienia różnych
ba, która często posługuje się wyrażeniami tabu, mimo iż wy-
subkultur w negatywnym świetle.
wołuje śmiech towarzystwa zgromadzonego np. w kawiarni,
nie jest zapra~zana na przyjęcia ani nie powierza się jej bardziej
reprezentacyjnych funkcji. Nawet jeśli cieszy się ona dużą po- Rasizm
pularnością, potencjalni pracodawcy starają się jej unikać.
Chyba najbardziej wyraźnymi przykładami są te, które
w specyficzny sposób określają rasę danej osoby. Wszyscy sły­
Alternatywa wobec tabu: eufemizm szymy je nader często i przytaczanie ich tutaj nie ma sensu.
Można podejrzewać, że jedną z kilku przyczyn upartego utrzy-
_we wszystkich językach istnieją alternatywne wyrażenia,
mywania się tych terminów jest demonstracyjny liberalizm śro-
ktore stosowane są zamiast wyrażeń tabu: określane są mianem
. dowisk naukowo-akademickich i dziennikarskich, które posłu­
(;!~femizmów (Thomson, 1998, 148).
gują się takimi wyrazami w celu zilustrowania własnej toleran-
Te neutralnie, a niekiedy wręcz przyjemnie brzmiące słowa,
cyjności i napiętnowania uprzedzeń innych. Postępując tak, nie
mają zastępować wyrażenia tabu i łagodzić tematy, które mo-
tylko nie ograniczają ani nie likwidują tych uprzedzeń, lecz
gą ok~~ć s.ię nieprzyj~llllle ~ub kontrowersyjne. w·ten spnsób
przeciwnie - podtrzymują ich żywotność. Nie ma przecież po-
np. mówimy „właściciel zakładu pogrzebowego" zamiast „kara-
trzeby opowiadać antysemickich dowcipów w celu zilustrowa-
waniarz'', „grabarz" lub „kopió.ół"; „puszysty" zainiast „otyły"
nia tezy, jak takie żarty sprzyjają rasistowskim uprzedzeniom.
lub „gruby". W języku polskim istnieją setki takich eufemi-
Te uchybiające godności określenia funkcjonujące w jednej
zmów będących substytutami wyrażeń tabu.
kulturze służą zdyskredytowaniu i poniżeniu członkóiw innej
· Mimo pewnych korzystnych stron, wiele eufemizmów nale-
kultury, zakwestionowaniu jej sukcesów i dokonań.
ży ocenić negatywnie - są pretensjonalne, kłamliwe i służą ce-
Każda subgrupa open.tje takimi negatywnymi określeniami,
lom man~pulacyjnym. Tak jest, gdy polityk określa miejskie
których główną funkcją jest oddzielenie większości od grup
slumsy nnanem „budownictwa niskoczynszowego", a redukcję
mniejszościowych oraz kreowanie społecznej i językowej hie-
 202 Kornu.nikowanie interpersonalne
rarchii z osobami przynależącymi do większości na szczycie,
a przedstawicielami mniejszość na dole. Społeczne konsekwen-
'_i
·'.•
cje istnienia takiej hierarchii w dziedzinie zatrudnienia, warun-
ków pracy i płacy, edukacji i wykształcenia, warunków życia.
-,; i zamieszkania, Ipodobnie jak ogólnie stopień .
akceptacji ich
przez społeczeństwo, są dobrze znane.
Warto w tym miejscu poczynić pewne zastrzeżenie. Otóż do-
puszczalne jest przypisywanie tych negatywnych określeń· sa-
mym sobie przez członków danej subgrupy, o ile nie wynikają
z tego dla nich żadne uboczne, negatywne skutki. Oznacza to,
iż np. Włosi mogą posługiwać się negatywnymi określeniami
dotyczącymi Włochów, zaś Polacy mogą korzystać z pejoratyw-
nych zwrotów dotyczących Polaków. Każda grupa lub subgru-
pa pozwala sobie bowiem na pewną dozę autoironii i samokry-
tycyzmu. Oczywiście zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że sa-
mokrytyka czy autoironia mogą okazać się dla subgrupy bar-
dziej szkodliwe, niż to się pozornie wydaje. Negatywne samo-
określenia mogą przecież wywoływać negatywne konotacje,
wzmacniając istniejące już wcześniej zewnętrzne uprzedzenia
do członków danej mniejszości. Uprzedzenia te - na zasadzie
sprzężenia zwrotnego - powracają do osób zainteresowanych,
wywołując u nich przekonanie, że ich subkulturowa przynależ­
ność nie jest czymś tak pozytfwnym jak przynależność do kul-
tury większości. Jest to wxraźnie widoczne w sytuacji, gdy ho-
moseksualiści i lesbijki, w celu skonsolidowania swoich środo­
wisk, korzystają z negatywnych określeń zwykle używanych wo-
bec nich przez heteroseksualną większość. w efekcie, poprzez
posługiwanie się nimi, wydają się oni w pewnym sensie po-
twierdzać konotacje, które kultura heteroseksualna wiąże z ty-
mi określeniami.
Seksizm
Seksizm, czyli szowinizm płci,. to uprzedzenie i dyskrymi-
nacja stosowane jedynie ze względu na płeć danej osoby.
·i 11. Ko11mnikowanie werbalne 203
I
Spróbujmy dokonać analizy kilku aspektów językowych od-
noszących ~ię do· kobiet. Kobieta wychodząc za mąż, traci swo-
. I je nazwisko i w pewnym sensie traci także swoje imię. Anię Ma-
\•
( linowską zamienia się w panią Kowalską. Zwykliśmy mówić, że
I kqbieta „wyszła za mąż", że „weszła do rodziny męża", że „ród
·1
wrmiera, kiedy nie posiada męskiego. potomka". Nie spotyka-
I my raczej określef1., że to mężczyzna wszedł do rodziny kobie-
, ty, a ród może być konsekwentnie uznawany za bezpotomnie
I wymarły nawet wówczas, gdy posiada 10 potomków płci żeń­
II skiej. Tę dziwną regułę najlepiej zresztą ilustruje fal~t, iż wyraz
„potomek" nie ma swojego żeńskiego odpowiednika.
I Seksizm odzwierciedla się także w braku żeńskich odpo-
I wiedników na określenie wielu profesji, nawet takich, które
obecnie uchodzą za bardzo sfeminizowane. Dziennikarka na
I wizytówce określa swój zawód jako redaktor. Rodowód sporów
o to, jak określić kobiety wykonujące pewne zawody, sięga
I okresu międzywojennego; ostatnio dyskusje na ten temat zno-
wu odżyły. Jak określać kobiety wykonujące zawód inżyniera,
architekta, lekarza? Lekarz czy lekarka, filolog czy fi.lolożka (fi-
lologini?), psycholog czy psycholożka?· Mamy też panie „dok-
tor", „profesor", „dyrektor"; „pani premier''. nie udało się za-
stąpić „panią premierką", a „pani docent" - „panią docentką".
Oficjalny tytuł nadawany aktorom płci obojga to „artysta dra-
matyczny". Mimo że można być „panią dyrektor"; to w żaden
sposób nie można być „biznesmenem" (biznesmen - mężczy­
zna, bizneswomen czy biznesmenka?).
Tworzenie wspólnoty fatycznej
Analizując problemy języka, nie sposób pominąć zagadnie-
nia ~omunikowanią _fatycznego. Określenie „fatyczny" (od
greckiego ;;phatós = powiea.zrany) dotyczy mowy porozumie-
wawczej, wymiany wrażeń i tworzenia atmosfery towarzyskiej.
l-
i Przybiera ono postać krótkiej, konwencjonalnej i pozornie
mało istotnej rozmowy poprzedzającej rozmowę właściwą.
204 Komwrdliowanie interpersonalne
Często określana jako krótka pogawędka (aug, __ _,,s.m_ąll__ J_g.lk~.'..)_,
przyczynia się do otwarcia i poszerzenia kaną!§~_l~o_m"!-lniko­
wania. Mimo niepozornej formy jest to bardzo.w.ażny etap dla
przebiegu i ostatecznych rezultatów całej interakcji (Głodow.:..
ski, 1999b, 37). I • .,I
Jak wspomniano, treść komunikowania fatycznego z reguły
jest mało znacząca, może nawet wydawać się banalna. „Cześć,
jak się masz!", „Paskudną mamy dzisiaj pogodę!", „Te ceny są
coraz wyższe!" i temu podobne wyrażenia są typowymi przykła­
dami mowy fatycznej. Mimo błahej treści mają one jednak
ogromne znaczenie dla nawiązania i podtrzymania kontaktu
oraz tworzenia dobrej atmosfery towarzyskiej wspólnoty.
Już przy pierwszym spotkaniu komunikowanie fatyczne
umożliwia nam ujawnienie pozostałym czegoś z naszej osobo-
wości - jednocześnie zyskujemy dzięki niemu kilka wstępnych
danych na temat innej osoby. Nawet jeśli jest to tylko ledwie
wyczuwalny ton lub intonacja głosu, to i tak zyskujemy w ten
sposób j akie ś informacje. Czasem istotna korzyść polega na
tym, że mowa fatyczna daje nam czas na wzajemne przyjrzenie
się sobie, zastanowienie się i podjęcie decyzji na temat kolejne-
go ruchu. Komunikowanie fatyczne pokazuje nam też, że dru-
ga osoba jest nastawiona na kontakt, że kanały komunikacyjne
zostały otwarte i istnieje obopólne życzenie kontynuowania in-
terakcji. , r
Poruszane tutaj tematy nie wymagają specjalnego zaangażo­
wania intelektualnego ani osobistego. W rozmowie fatycznej
partnerzy unikają przyjmowania skrajnych postaw; starają się
raczej wzajemnie wywrzeć na sobie korzystne wrażenie, być
uprzejmymi i miłymi. Jednak to, co na zewnątrz wydaje się po-
wierzchowne i płytkie, w rzeczywistości jest podstawą do póź­
niejszego, bardziej znaczącego komunikowania. Można w ten
sposób rozmawiać na każdy niekontrowersyjny temat, który
nie wywołuje sporów i nie niesie ze sobą ryzyka urażenia kogoś.
Bezpieczne tematy to z reguły: praca zawodowa, hobby
i sport, podróż, urlop, pogoda, szczególne wydarzenie, intere-
11. Kormmikowanie werbaćne 205
sujące spotkanie. Równie dobrze gawędzi się o sprawach ogól-
nych, takic.hjak:"kultura, moda, sport, ulubione potrawy i na-
1
i
! poje, podróże itd.
\'
l Tematy, które na pewno wywołają nieporozumienia i zdecy-
dowanie lepiej je omijać, to: polityka, partie, politycy, kontro-
I wersyjne wydarzenia, wiara, Kościół i religia, cierpienie, cho-
l roby, szpital, pieniądze i wszystko, co z nimi związane, śmierć
. (Incze, 1999, 49-50).
I
I
I
I
11. 7. Pułapki w interakcji werbalnej
I Wpływ i wrażenie, jakie ludzie na nas wywierają i jalcie my
wywieramy na nich, należy w dużym stopniu przypisać wysyła­
I nym i odbieranym przekazom werbalnym - sposobowi, w jaki
rozmawiamy, wyrażamy nasze myśli i uczucia, oraz formie,
Ii w jakiej określamy nasze związki z innymi osobami.
I
Zasada równorzędności
I. Komunikowanie „z dołu do góry" i „z góry na dół"'
II W teorii komunikowania, szczególnie w obszarze komuniko-
wania w obrębie organizacji, duże znaczenie ma tzw. komuni-
kowanie hierarchiczne, tzn. „ z dołu do góry" lul:i „z góry na
dół". Komunikowanie „z góry na dół" określa przekazy po-
wstające na wysokim poziomie hierarchii (np. menadżera,. do-
I wódcy lub dyrektora) i ukierunkowane na odbiorcę niższego
Ir szczebla (np. sekretarkę, żołnierza lub robotnika przy taśmie).
Komunikowanie „ z dołu do góry" jest odwrotnością tamtego:
•· przekaz powstały na niskim poziomie hierarchii organizacyjnej
II
· zostaje skierowany do kogoś znajdującego się na wyższych po-
i
ziomach.
„ O ile komunikowanie „ z dołu do góry" i „z góry na dół"
składają się na nieodzowne i ogólnie przyjęte reguły porozu-
miewania się w każdej zhierarchizowanej organizacji, o · tyle

206 Kmnu:nikowanie interpersonalne
w życiu towarzyskim przybiera ono negatywną postać, jaką jest
mowa poniżająca i wywyższająca. .
2 .. Mowa poniżająca i wywyższająca
. ~ ty::U prz~padku odczuwamy, że mówiąca osoba z jakiegoś
bhzej meokreslonego powodu stara się zawsze mieć „ostatnie
sło~wo''., że nieustannie wyprzedza nasze odpowiedzi i wtrąca
cos rmmochodem. Tak postępuje nauczyciel, który rriówi: „To
może być poza zasięgiem twoich możliwości, ale mimo wszyst-
ko spróbuj to zrozumieć", kolega: „Mam świadomość, że film
był trudny i chyba z tego powodu nie mógł ci_się podobać" lub
przyjaciel, który mówiąc: „Ty prawdopodobnie sobie teo-o nie
u~wia~amia~z,_ ale ... " daje dowód, iż wyżej od innych ce~i sie-
bie. N1ezalezme od tego, kto jest tutaj mówiącym, wyraźnie od-
czuwamy, że z różnych powodów stawia on siebie ponad nami.
Być r:ioże uw~ża, że je~t bardziej inteligentny, doświadczony,
ma ';1ę~s~ą wi~edzę, wyzszą pozycję, jest bogatszy itp. My sami
stawian~ jest~s:ny ":" pozycji uczących się, słabszych, mniej
atrakcyjnych 1 mtehgentnych, biedniejszych itp.
Odmiennym sposobem poniżania innych jest mówienie im,
co powinni czuć i myśleć, co i jak robić i mówić - słowem nie-
ustanne i drobiazgowe instruowanie.
Często w og?le nie bierzemy pod uwagę i nie respektujemy.
cudzych odcz~c. Tymcz.asem o wiele lepiej jest uszanować pra-
w_o do samo~z1e~ego ~boru i przyjąć, że każdy może i powi-
men samodz1elme podejmować własną decyzję. Chyba, że ktoś
wyraźnie potrzebuje pewnej zachęty, aby się rozluźnić lub coś
zrobić.
. Zdarza się, że poniżenie towarzyszy różnym grom siłowym.
Niektórzy w obliczu nadciągającej porażki partnera nie szczę­
dzą mu kąśliwości typu: „Nie bądź taki poważny, to przecież
tylk? g~a", ,~Kiepski jesteś, musisz jeszcze trochę poćwiczyć",
„Daj m1 znac, gdy to opanujesz".
.. !.
1
11. Kornwriikowanie werbalne 207
1 •
·'
3. Oświadczenie
Często spotykanym rodzaj~m pomzenia jest wypowiedź,
którą można określić jako „komunikat" lub „oświadczenie".
Jest ona szczególnie popularna u osób cieszących się formal-
, ( nym autorytetem: nauczycieli~ przywódców religijnych, polity-
i
. ków, przełożonych lub wyższych stopniem, lekarzy lub rodzi-
I ców. Ponieważ ich pozycja wyposażOna jest w formalny autory-
-! tet, łatwo im jest przybierać postawę wywyższoną i nadrzędną.
I Ludzie ci skłonni są rozwiązywać powstające trudności raczej
poprzez arbitralne oświadczenie niż autentyczne, rzeczywiste
I i partnerskie komunikowanie. Różnice opinii lub brak zgody
I rozstrzygają częściej przy pomocy kar i „mandatów" niż kom-
f promisu i współpracy.
Zauważmy, że oświadczenia nie tylko z góry zakładają, że
[
mówiący jest superautorytetem, ale także stawiają słuchającego
I w roli kogoś podobnego do dziecka, któremu trzeba jedno-
I znacznie powiedzieć, co ijak należy zrobić. Skutkami komuni-
kowania się za pośrednictwem oświadczeń są złość i uraza, po-
stawa obronna i ogólnie - załamanie się równorzędnej, znaczą­
I cej interakcji.
4. Wywyższanie się poprzez pozorne komplementowanie
Czasem dana osoba mówi w sposób wywyższający z zamia-
rem manipulowania, kierowania nami, aby nam pochlebić, co
prowadzi do tego, iż zgadzamy się ze wszystkim, co zostało wy-
powiedziane w uprzejmej dla nas formie. W wielu przypad-
kach ludzie ci zaczynają swoje komunikowanie od tego, co
można określić jako „_taktyczną nieudolność". Przybiera ona
formę zwrotów w rodzaju „Nie jestem tego pewien, ale ... " lub
„Prawdopodobnie się mylę, ale byłbym zdziwiony, gdyby było
inaczej", lub „Ty z pewnością znasz się na tym lepiej niż ja ... ",
„Nie jestem takim dobrym specjalistą jak ty, ąle ... " itp. Zwroty
tego rodzaju zmierzają do ulokowania się mówcy na pozycji
~ższej przy jednoczesnym „podniesieniu" osoby słuchającej na
pozycję wyższą. Jeśli deklaracje o „nieudolności" w sposób za-
208 Kom.u.nikowanie interpersonalne
mierzony, ale aµtentyczny wyrażają jej wątpliwości i niepew-
ność, wówczas nie rodzą żadnych problemów. Często jednak są
tylko rodzajem manipulacji werbalnej, realizowanej przez
osobę pragnącą sprawiać wrażenie, że jest całkowicie bezsilna
i pozbawiona·władzy. Nieustanne stawianie siebie w roli kogoś
niższego mbże też świadczyć o niskiej samoocenie takiego czło­
wieka, jego kompleksach i ogólnym poczuciu niższości. ·
Alternatywa: Zasada równorzędności
Zarówno mowa wywyższająca, jak i poniżająca, stosowane
w sposób nieczysty i nieuczciwy lub w celu manipulowania, mo-
gą rodzić problemy dla wszystkich stron zaangażowanych w da-
ną sytuację. N a szczęście jest kilka sposobów postępowania wo-
bec takich nieuczciwych prób, z których najbardziej pomocne
może się okazać odwołanie się do zasady równorzędności.
Jeśli zatem kiedykolwiek znajdziemy się w sytuacji odbior-
ców, do których mówi się w sposób pomniejszający lub z zaJ.nia-
rem narzucenia nam czegoś siłą, pamiętajmy, że wszystkie stro-
ny aktu ko:r;nunikacyjnego są równoprawne w tym sensie, że
przekazy pochodzące od każdej osoby warte są zachodu i każ­
da osoba coś wnosi do interakcji. Nie pozwalajmy innym prze-
rywać naszej wypowiedzi ani uznawać ją za mniej ważną.
Być może uwzględnienie tej zasady pomoże zapobiec po-
dobnej negatywnej sytuacji w przyszłości. Jako odbiorcy musi-
my w takich momentach uświadomić sobie, że tylko my sami
ponosimy odpowiedzialność za to, że inni traktują nas z góry.
Kłamstwo
Kłamstwo może być jawne (otwarte) lub zamaskowane
(ukryte), świadome bądź mimowolne. Chociaż większość
kłamstw ma charakter werbalny, jednak każde zawiera pewne
elementy niewerbalne: ruchy rąk, grymasy itp. Niewinny wy-
raz twarzy służący zamaskowaniu nagannego czynu, pewne
i zdecydowane skinienia głową zamiast wyrazu wahania i nie-
11. Kornu.nikowanie werbalne 209
.,
zdecydowania - to przykłady zachowań niewerbalnych, mogą­
cych .świadczyć o kłamstwie;~
Kłamać można na dwa sposoby: ( ... ) ukrywając i fałszując.
. Ukrywanie polega na tym, że kłamca wstrzymuje się od przekazania ja-
I
kiejś inf~ąs;ji__i.f_alł_tycznie nie rnówi nic_zego nieprawdziwego. Fałszo­
I
·i wa;,ie ;;ymaga czegoś więcej. Kłamca nie tylko ukrywa prawdziwą in-
l formac/ę~---0,[eprze?iazii:je także informację fałszywą, tak jak gdyby była
prawdzi~~(~!zman, 1997, 29).
I· · Klam.stwo ma dwa wymiary - etyczny i skuteczności. Wy-
-
I miar etyczny dotyczy tego, co jest właściwe, a co niewłaściwe,
I dobre lub złe. ~amstwo jest nieetyczne po prostu dlatego, że
f odbiera innej osobie niezbywalne prawo do bycia jak najlepiej
żoiie-iitoW:~ną w oparci_u o_ wszystkie możliwe i dostępne infor-
!. inacje. N a;ze kłamstwo sprawia, że ukrywamy przed nią co naj-
I 1nniej części informacji, co może spowodować, że podejmie ona
I decyzje opierające się na niewłaściwych lub niepełnych prze-
I słankach.
Wymiar skuteczności zależy od tego, czy kłamstwo powodo-
wane chęcią osiągnięcia korzyści Jub uniknięcia kary.powiodło
się. Wiele kłamstw jest skutecznych i ludzie dzięki nim osiągają
szczyiy karier i oszałamiające fortuny. Często jednak ostateczny
rezultat sprowadza się do tego, że kłamstwo okazuje się darem-
ne i bezcelowe. Reputacja kłamcy może ucierpieć przy jedno-
czesnym braku jakiejkolwiek korzyści lub przy nieskutecznych
st-araniach o uniknięcie kary. Być może główna wada kłamstwa
polega na tym, iż z czasem wpływa ono na nas samych - zmie-
niamy się, przeobrażając jednocześnie opinię o sonie. Kiedy
podzielamy wpojone nam w drodze wychowania przekonanie,
że kłamstwo jest czymś złym i niewłaściwym, a mimo to kłamie­
my, tym samym kreujemy rodzaj psychicznej nierównowagi
i wewnątrzosobowego, destrukcyjnego dla naszej psychiki,
konfliktu. Wydaje się, że psychika człowieka nie bez powodu
funkcjonuje jako całość, w której myślenie i zachowanie są nie-
rozłączne i wzajemnie się wspierają.

210 Ko1mmikowanie interpersonalne-
Im intensywniej i częściej kłamiemy i im bardziej złożone
jest kłamstwo, tym więcej energii r,nusimy przeznaczyć na
utrzymanie wewnętrznej zgodności c~łej wersji i uprawdopo-
.1
dobnienie kłamstwa. Wydatkowanie tej energii powoduje, z~
pozostaje nam jej niewiele na inne sprawy. Mechanizm ten
:przypomina nieco schemat nieujawniania c:iegoś - im więcej
sekretów utrzymujemy, tym więcej energii musimy zużywać na
ich ukrycie.
Być może najbardziej oczywistą wadą kłamstwa zdaje się to, że
kiedy zostaje ujawnione, sprawca spotyka się.z potępieniem to-
warzyskim i dezaprO:batą społeczną. W rezulta_cie skuteczność
koniuni1żowania ·opartego na kłamstwie jest drastycznie ograni-
czona. Osobę, która kłamie lub kłamała w przę?złości, rzadko
kiedy obdarza się zaufaniem, nawet wówczas, kiedy wszyStk:o··.
wskazuje na t~, że _Il1ó_~p_r_a.:"'.cię. Nie tylko nie wierzymy w to
co mówi; szkoda nam nawet wysiłku, aby rozważyć jej argu-
mentację, bo ·często po prostu z góiy.ocenfaniy]ąjak'Okłamcę-.
Niektóre kłamstwa mogą przynosić krótkotr~ałe ko~:iy°§~i,
natomiast w dalszej perspektywie (nawet gdy są one drobne
i pozornie nieszkodliwe) wpływają na sposób, w jaki kłamca jest
postrzegany i oceniany. Osoba, o której upowszechniła się opi-
nia łgarza, niemal zawsze przystaje być skuteczna, a zarazem
traci jakiekolWiek rriozliwości manewru w obliczu różnych
trudności komunikacyjnxch.
Zasada włączali'Ui~
_-Wykluczanie
··] ednym z najbardziej przykrych i zarazem destrukcyjnych
nawyków werbalnych jest posługiwanie się środowiskową, we-
wnątrzgrupową mową w obecności kogoś, kto nie j~~t człon­
kiem tej grupy. Tę niezręczność popełnia niestety wielu profe-
sjonalistów - nauczyciele rozprawiają .z rodzicami o metodyce
nauczania i dydaktyce, prawnicy toczą w gronie laików dysku-
sję z użyciem skomplikowanych, im tylko znanych terminów
__ :··-.,.\
~ .: '
/~? 11; Komu:nikowanie werbalne
prawniczych. Kiedy osoby spoza grupy są włączane do tego to-
warzystw~ i oka-Zl.tje się, że z wyżej wymienionego powodu roz-
mowy komunikowanie między nimi a profesjonalistami staje
się nieskuteczne, obie grupy czują się urażone i pełne wzajem-
:ą.ych pretensji. Korzystanie ze specjalistycznych wyrażeń nie
pomaga w porozumieniu i nie ułatwia komunikowania, rzadko
też służy innym· celom niż podkreślaniu, że towarzystwo dzieli
się na „swoich" - zorientowanych w temacie członków grupy
i „nie swoich" - osoby spoza grupy traktowane jako audyto-
rium, które nię musi wszystkiego rozumieć.
(~lternatywa: zasada włączania
lJPostępowaniem alternatywnym do przedstawionego powy-·
żej jest stosowanie zasady włączania. Bez względu na rodzaj sy-
tuacji komunikacyjnej, w jakiej się znajdujemy, wszyscy odczu-
wamy potrzebę aktywnego, a nie tylko biernego uczestniczenia
w interakcji. Nawet jeśli przedmiotem dyskusji są sprawy zwią­
zane z konkretną profesją, obecna przy niej osoba, choć nie na-
leży formalnie do grupy, może włączyć się lub być włączona do
rozmowy na kilka sposobów, np. poprzez zaprezentowanie
omawianego problemu z punktu widzenia osoby, która nie jest
członkiem danej struktury lub wnioskując przez analogię do
dziedziny przez siebie reprezentowanej.
Innym sposobem praktykowania zasady włączania jest przy-
bliżenie pewnych szczegółów sprawy dyskutowanej przez gru-
pę tym, którzy ich nie znają albo nie rozumieją, np. mówiąc
o osobach, miejscach lub zdarzeniach, należy zapoznać z nimi
tych, którym pewne fakty nie są znane i mogą brzmieć obco.
Wystarczą krótkie wyjaśnienia wtrącane do rozmowy, np. „Jan
Nowak - dyrektor firmy, od lat zajmujący się promowaniem
polskiej żywności na rynku wschodnim - zaproponował podpi-
sanie kontraktu z przedsiębiorstwem handlowym w Sankt Pe-
tersburgu".
Zapytani lub poproszeni o wyjaśnienie jakiejś sprawy, musi-
my być zawsze gotowi do udzielenia odpowiedzi. N a wet jeśli
212 Ko11mnikowanie interpe1-sonalne
w tej chwili rozmawiamy z kimś innym lub jesteśmy zajęci dru-
gą sprawą, nasza odpowiedź, jakakolwiek by była - werbalna
lub niewerbalna, ze skinieniem głową lub uśmiechem - wska-
zuje, że traktujemy innych w sposób równorzędny.
'.
·1
Zasada równowagi
Mówienie o sobie i o innych
Wiele osób - w tym niektórzy z naszych przyjaciół i znajo-
mych, zachowuje się i postępuje tak, jakby uważali siebie za
centrum wszechświata. Nieustannie i niezmiennie mówią o so-
bie - o pracy, dokonaniach, planach, rodzinie, życiu emocjo-
nalnym, problemach, sukcesach, a czasem - rzadziej! - o poraż­
kach.
Są też tacy, którzy popadają w drugą skrajność: nigdy nie
mówią o sobie. Nie chcą ujawniać niczego, co mogłoby pokazać
ich słabymi i uczynić odkrytymi na ataki innych. Przyczyny ta-
kiego postępowania są różi-ie, ale otoczenie zazwyczaj nie za-
prząta sobie głowy wnikaniem w nie i unika kontaktów z taki-
mi osobami, przypuszczając, że ich powściągliwość jest podyk-
towana brakiem sympatii lub zaufania. Tak czy inaczej uważa
się, że mają oni coś do ukrycia.
Alternatywa: zasada 1:Ównowagi
Nie jest łatwo zachować równowagę pomiędzy zbyt częstym
i zbyt rzadkim mówieniem o sobie i starannie wypośrodkować
te dwie skrajności. Powinniśmy w naszych interakcjach kiero-
wać się zasadą równowagi - nieco mówienia o sobie i nieco mó-
wienia o innych, nigdy tylko o sobie i nigdy tylko o innych. Ko-
munikowanie jest wszakże procesem dwukierunkowym; każda
z zaangażowanych w nie stron pragnęłaby funkcjonować jed-
nocześnie jako nadawca i odbiorca.
11. Koimmikowanie werbalne 213
! Zasada uczciwej oceny
1.·
i
( Krytykowanie i chwalenie
(
W zachowaniu komunikacyjnym nieustannie doświadczamy
(
pochwał lub nagan, sami· też wyrażamy własne opinie na temat
·innych. Szczególnie w niektórych ~w. profesjach usługowych,
I jak np. nauczyciela, lekarza lub adwokata, krytycyzm staje się
I ważną i często wykorzystywaną zaletą. Niekiedy jednak stoso-
wany jest w sposób nieodpowiedni lub przesadny, czasami
można by rzec - okrutny.
Musimy rozwijać zdolność empatii i wrażliwość, aby odróż­
nić, kiedy ktoś pyta nas o opinię, prosi o szczerą, życzliwą i kry-
tyczną radę, a kiedy tylko doprasza się o komplement. Jeśli za-
tem znajomy pyta, jak ci się podoba jego nowe mieszkanie,
prawdopodobnie w ten sposób zabiega o uznanie i komple-
menty na temat jej gustu, a nie oczekuje wyszczególnienia
wszystkich rzeczy, które twoim zdą.niem nie pasują do wnętrza,
psująjego styl itp.
Czasem powodujące nami pragnienie zdobycia sympatii in-
nych jest tak silne, że popadamy w drugą skrajność i opisuje-
my wszystko w superlatywach, rozpływamy się w pochwałach.
Należy pamiętać, że nadużywanie pochlebstw, komplementów
i pochwał nieuchronnie spowoduje spadek ich wartości.
Alternatywa: Zasada uczciwej oceny
Alternatywą dla tego, co powiedziano na temat krytykowa-
nia i chwalenia, jest zasada uczciwej oceny. Powiedz po prostu
prawdę. Zauważ jednak, że mówienie prawdy jest pewnego ro-
dzaju sztuką, podobnie jak sztuką jest posługiwanie się wszyst-
kimi innymi formami skutecznego komunikowania.
Po pierwsze - należy dokonać rozróżnienia pomiędzy przy-
padkami, gdy jesteśmy proszeni o dokonanie uczciwej, rzetelnej
oceny, a sytuacjami, w których oczekuje się, że będziemy prawi-
li komplementy. Nasza reakcja winna być tutaj uzależniona od
rzeczywistych motywów i rzeczywistego znaczenia pytania.
214 Komwnikowa:nie inte1persona.lne
Po drugie, jeśli pożądana jest szczera, uczciwa opinia, a two-
ja prawdziwa ocena ma negatywny, krytyczny charakter, musisz
rozważyć, w jaki sposób wyrazić swój krytycyzm. Zaczynaj za-
wsze pozytywnie, dopiero później z wyczuciem przechodź do
krytyki, zawszeI mając na uwadze zarówno dobro .
drugiej osoby,
jak i dobro twoich stosunków z nią.
Zasada bezstronności
Mowa obraźliwa
Żadna grupa nie jest odporna na. obraźliwe określenia pod
swoim adresem. Rozliczne żarty i poniżenia dotykają niemal
każdą rasę, religię, grupę etniczną i narodowościową, ludzi
w podeszłym wieku i mniejszości seksualne. W taki czy inny
sposób wszyscy jesteśmy ich ofiarami.
Najbardziej oczywistymi przypadkami są ataki werbalne na
przynależność rasową danej osoby. Uwłaczające określenia na
temat innej rasy powodowane są chęcią poniżenia, napiętno­
wania i obrażenia jej przedstawicieli. Podobnie posługiwanie
się rozpowszechnionymi stereotypami na temat kobiet, ·przy
jednoczesnym nierównoprawnym traktowaniu ich w języku,
jest niczym innym jak właśnie obrażaniem ich. . 11.8. Bariery w interakcji werbalnej
Zakładanie w słownictwie i zwrotach, że wszyscy lekarze są
mężczyznami (co wyra~a się w autorytatywnym powoływaniu
się na „doktora" jako ,Jego" lub w użyciu takich wyróżników
jak „kobieta doktor") lub że wszystkie sekretarki są kobietami
tylko unieśmiertelnia istniejące stereotypy i powoduje, że
utrudniają one bardziej równorzędną interakcję pomiędzy ko-
bietą a mężczyzną. Mimo że kobiety w wielu dziedzinach nie
cieszą się jeszcze równoprawnym statusem, zaczyna być czymś
modnym werbalizowanie pewnej równorzędności i to jest, jak
się wydaje, krok we właściwym kierunku.
Publiczny krytycyzm skierowany przeciwko kobietom, po.:
dobnie jak krytycyzm skierowany przeciwko wielu innym gru- '
pom, często jest zawzięcie zwalczany przez społeczeństwo i w je-
11. Komwnikowanie werbalne 215
go interesie. W niektórych przypadkach podejmowane są dzia-
łania prawne ·w obronie czci i dobrego imienia jednostek, ras
oraz grup etnicznych.
Alternatywa: Zasada bezstronności
Przeciwieństwem mowy napastliwej jest stosowanie zasady
bezstronności. Traktujmy każdą osobę tak, jakbyśmy sami
chcieli być traktowani - jest to jedna ze starych, lecz niestety
często zaniedbywanych zasad. Dobrym sposobem na nauczenie
się jej może być wyobrażenie sobie, iż osoba, o której mówisz
lekceważąco lub źle, może być tą, od której będzie zależało
przyjęcie cię na dobrze płatne i od dawna poszukiwane stano-
wisko.
Przedstawione powyżej zasady, nawet konsekwentnie prze-
strzegane, nie są w stanie zapobiec wszystkim trudnościom
i pułapkom związanym z komunikowaniem werbalnym, jed-
nak świadomie stosowane na pewno przyczynią się do ograni-
czenia destrukcyjnych nawyków i uczynią interakcję werbalną
bardziej przyjemną, korzystną i konstruktywną.
W poprzednich rozdziałach wskazywano na złożoność pro-
cesu komunikowania interpersonalnego. Przyjmijmy, że wystę­
pujące w nim główne trudności określane będą mianem barier.
Termin ten oznacza, że ęfektywne komunikowanie interperso-
nalne może utracić część-~wojej skuteczności i znaczenia, kie-
dy obecne są w nim pewne niekorzystne czynniki lub kiedy
komunikujący się myślą lub zachowują się w sposób niepożą­
dany. Zauważmy, że bariery te powstały i rozwinęły ·się na sku-
tek działań osób komunikujących się.
Wyodrębniono sześć takich barier: polaryzacja, etykietowa-
nie, pomieszanie faktów i wniosków, przesadna pewność sie-
bie, statyczna opinia i ocena, klasyfikowanie i nieodróżnia-
 216 Komunikowanie interpersonalne
nie. Wszystkie one prowadzą do widzenia świata w nielogiczny,
nieuporządkowany i chaotyczny sposób.
Można dopatrzyć się pewnej analogii pomiędzy przekazami
werbalnymi i mapami geograficznymi. Podróżny przemieszcża­
jący się z miejsfa na miejsce posługuje się mapą przedstawiają­
cą określony obszar. Ale mapy niezbyt dokładnie uwzględniają­
ce szczegóły obszaru uniemożliwiają podróżnemu swobodne
poruszanie się. Nasze werbalne przekazy przypominają owe
mapy. Są one pomocne i nadają komunikowaniu większą sku-
teczność pod warunkiem, że dokładnie odzwierciedlają rzeczy-
wistość. Jeśli ją zniekształcają- są przeszkodą uniemożliwiającą
skuteczne komunikowanie.
Polaryzacja
\ _;::,),
-
Terminem polaryzacja określa się skłonność do patrzenia
1.- ':
- :,na świat i opisywania go za pomocą ekstremalnych, przeciw-
stawnych określeń: dobry ~ zły, pozytywny - negatywny, zdro-
wy - chory, inteligentny - głupi, biedny - bogaty, uczciwy - łaj­
dak itp. Skłonność taką określa się też mianem „czarno-b~ałej
wizji świata" lub postawą „tak-nie".
Chociaż prawdą jest, że istnieją dwa przeciwstawne bieguny
magnetyczne - dodatni i ujemny i że pewni ludzie są niezwykle
bogaci, a inni bardzo biedni, to znakomita większość spraw
i przypadków - zwłaszcza tych niewymiernych lub trudnych do
jednoznacznego oszacowania - znajduje się pomiędzy dwiema
skrajnościami.
Postawa większości ludzi plasuje się właśnie gdzieś pomiędzy
dwoma biegunami: dobrem i złem, zdrowiem i chorobą, inteli-
gencją i głupotą, bogactwem i biedą. Tymczasem wciąż wielu
z nas przejawia silną tendencję do dostrzegania tylko skrajno-
ści i do klasyfikowania ludzi, zdarzeń i przypadków w krańco­
wych kategoriach.
Tendencję tę dobrze zilustruje poniższy test. Przedstawione
p~zymiotniki należy uzupełnić określeniami im przeciwstawny-
mi:
11. Komu:nikowa:nie werbalne 217
wysoki-
-·+ ciężki-:
I
I silny - 4
:' '! szczęśliwy -
,.' 1 legalny -
.f Dopisanie przymiotników o znaczeniu przeciwstawnym jest
., I
stosunkowo łatwe i szybkie, określenia powinny być krótkie, jed-
· i· nowyrazowe. Co więcej, nawetjeśli test ten wypełni kilka osób,
I dostrzeżemy-zapewne wysoki stopień zgodności między nimi.
I Spróbujmy teraz uzupełnić powyższe słowa określeniami
pośrednimi, np. terminem pośrednim pomiędzy skrajnymi
i
I
wysoki i niski; te będzie nam prawdopodobnie trudniej wpisać,
I a sama czynność zajmie nam więcej czasu. Co ważniejsze, za-
I uważymy niewątpliwie niewielki stopień zgodności pomiędzy
różnymi odpowiedziami.
II Trudności powstają, gdy stosujemy metodę polaryzacji w sy-
I tuacjach, kiedy jest ona nieodpowiednia. Przyjrzyjmy się np.
I
I zdaniu: „Polityk ten ani nie jest z nami, ani przeciwko nam".
Zwróćmy uwagę, że te dwie skrajności pomijają, tzn. w ogóle
nie uwzględniają wielu innych możlłwóści: polityk może być
bowiem razem z nami, gdy chodzi o pewne sprawy i przeciwko
nam w przypadku innych spraw; może też pozostawać neutral-
ny. Niektórzy komentatorzy polityczni wykazują skłonność do
kategoryzowania polityków jako „jastrzębi" lub „gołębi", pomi-
jając fakt istnienia również wielu innych postaw, których nie
sposób zaliczyć do żadnej ze skrajnych: ci sami politycy raz są
„jastrzębiami", a kiedy indziej okazują się „gołębiami".
Musimy wystrzegać się przekonania, że dwie skrajne kate-
gorie wyczerpują wszystkie możliwości, że każde zjawisko, ce-
cha lub postawa da się zaliczyć do jednej z nich, co oznacza, że
każdy z nas jest albo ,Jastrzębiem", albo „gołębiem". „Życie jest
albo fascynującą przygodą, albo nicością" - twierdzą niektórzy,
ale dla większości ludzi jest ono raczej czymś pomiędzy tymi
dwiema skrajnościami, od czasu do czasu oscylując w stronę to
jednego, to drugiego bieguna.
218 Kornwnikowanie interpersonalne
Etyk,ietowanie
-·. ";'"
W literaturze przedmiotu przyjęło się nazywanie w ten spo-
. sób skłonności do postrzegania ludzi, przedmiotów, zdarze~
zgodnie z tym, jak się o nich mówi i jak się je ocenia, a nie. we-
dług ich rzecz:Ywistego stanu.
·-· Postawa neutralna, przeciwna do etykietującej, oznacza ten-
dencję do patrzenia najpierw na rzeczywiste (realne) osoby,
przedmioty lub zdarzenia i tylko pod tym warunkiem dokony-
wania ich oceny. Jest to skłonność do kierowania się raczej tym,
co widzimy niż do wstępnego etykietowania obiektu, zanim go
zobaczymy.
Etykietowanie dostrzegamy wówczas, kiedy postępujemy
tak, jakby słowa i określenia (etykiety) były ważniejsze niż rze-
czy, które reprezentują, jakby mapa była ważniejsza niż odwzo-
rowywane przez nią rzeczywiste terytorium (Grzesiuk i inni,
1997, 47-49).
Postawa etykietowania może być łatwo zrozumiana w świetle
szeregu badań na temat siły sugestii autorytetów. Ogólnie ba-
dania te wskazują, że jesteśmy bardziej podatni na oddziaływa­
nie informacji pochodzących od osób o pewnym autorytecie
i prestiżu niż od zwykłych ludzi. Badania te wykazały na przy-
kład, że obraz oceniany jest wyżej, jeśli wiadomo o nim, że na-
malowany został przez słynnego artystę; ten sam obraz uzyska
znacznie niższą ocenę,jesli nie wiadomo, kto jest jego autorem
bądź jest to twórca mało znany. Wyniki tych i podobnych badań
rzucają pewne światło na naszą skłonność do ulegania stereoty-
pom - akceptowanie dogmatycznych poglądów i określeń,
kształtowanie literackich i ogólnie artystycznych gustów nie
w oparciu o wrażenie, jakie robi na nas dzieło, ale poprzez za-
wierzenie opiniom innych. Specjaliści od reklamy od dawna
znają wartość tego argumentu i skwapliwie wykorzystują go
w reklamie handlowej.
11. Kormmikowanie werbafrie 219
Pomieszanie faktów i wniosków
I .
'.: .Wy~oWiadamy się zarówno na temat świata rzeczywistego,
jak .i fikcyjnego, którego ni~dy nie wi~zi~liśmy. ·W sv:oj:j f~:­
mie i strukturze wypowiedzi te są do siebie podobne i me roz-
tiią się z punktu widzenia gramatyki„ Możemy np. powiedzieć:
„Ona jest ubrana w niebieską marynarkę", podobnie jak: „On
żywi zupełnie irracjonalną nienawiść". Jeśli zapiszemy te z~a~
nia, przekonamy się, że są one podobnie zbudowane, chociaz
widzimy wyraźnie, że ich treść różni się zasadniczo. W pierw-
szym mówca zauważył rzec z: marynarkę i kolor niebieski. Ale
w jaki sposób dostrzegł „irracjonalną nienawiść"? Oczywiście
nie jest to zdanie opisowe, ale twierdzenie abstrakcyjne,
oparte na dedukcji. Nie opisl.tjemy w nim tego, co widzimy, ale
dajemy wyraz swoim przypuszczeniom w oparciu o obserwację
i domysły, które prowadzą nas do określonych konkluzji.
To, że w formułowaniu opinii wykorzystujemy własne do-
mysły i interpretacje, jest rzeczą naturalną i zrozumiałą. Pro-
blem pojawia się wówczas, gdy reifikujemy abstrakcję, tzn. za-
pominamy, że te dedukcyjne stwierdzenia nie opisują fak-
tów, aleje interpretują.
Przesadna pewność siebie
Świat jest tworem nieskończenie złożonym i skomplikowa-
nym, dlatego nigdy nie jesteśmy w stanie powiedzieć, że wiemy
o nim absolutnie wszystko.
Ta zasada sprawdza się też w postępowaniu z ludźmi. N a wet
kiedy wydaje się nam, że poznaliśmy kogoś tak, że lepiej już nie
można, to ... tylko nam się tak wydaje. Nigdy nie jest nam dane
poznać wszystkich przyczyn czyjegoś postępowania, aczkolwie~
często sądzimy, że pobudkijego działania nie kryją przed nami
żadnych tajemnic, że znamy wszystkie powody, dla których na-
si rodzice, przyjaciele lub wrogowie coś zrobili. I właśnie dlate-
go, że jesteśmy tak bardzo pewni, często pochopnie oceniamy
220 Knrnimikou1anie i:nterpersona.lne
i osądzamy postępowanie innych, w dodatku absolutnie prze-
konani, że jest to całkowicie usprawiedliwione.
Uznawszy, że pierwszy rozdział przeczytanej książki był nud-
ny, zakładamy, że taka jest cała książka. Oczywiście czasami się,
to potWierdza, bywa jednak i tak, że reszta książki okazuje się
pasjonująca, jeśli jest czytana z zainteresowaniem i uwagą. Gdy
wmówimy w siebie, że książka jest nudna, prawdopodobnie bę­
dzie się nam wydawało, że taka jest w istocie.
Doskonałym. przykładem postawy absolutnej pewności sie-
bie jest wierszowana przypowieść o sześciu ślepcach z Hindu-
stan u i słoniu Johna Godfreya Saxe'a (Myers i Myers,
1992, 40). Postanowili oni obejrzeć i zbadać słonia - zwierzę,
o którym dotąd jedynie słyszeli. Pierwszy ślepiec dotknął boku
słonia i stwierdził, że jest on podobny do ściany. Drugi ślepiec
dotknął kła i powiedział, że słoń musi być podobny o dzidy lub
włóczni; trzeci wymacał trąbę i powiedział, że słoń musi być
bardzo podobny do węża; czwarty dotknął kolana i stwierdził,
że słoń podobny jest do drzewa; piąty wyczuł ucho i skomento-
wał, że słoń jest jak wachlarze, a szósty chwycił ogon i podsu-
mował, że słoń jest podobny do sznura lub liny. Każdy z tych
uczonych ślepców dochodził do własnej konkluzji, biorąc pod
uwagę to, do czego słoń jem u wydawał się być podobny. Każ­
dy dowodził, że on ma rację, a inni się mylą. Każdy oczywiście
miał rację, ale jednocześnie każdy się mylił. Pointa tej przypo-
wieści ilustruje tezę, że my wszyscy jesteśmy w sytuacji tych sze-
ściu ślepych mędrców. Nigdy nie widzimy żadnego obiektu we
wszystkich wymiarach, w całości - nigdy nie doświadczamy cze-
goś całkowicie i do końca. Dostrzegamy jedynie część rzeczy,
zdarzenia, osoby i - opierając się na tej kruchej, ograniczonej
i niewystarczającej podstawie - stwierdzamy, do czego jest po-
dobna całość. Takie postępowanie ma charakter powszechny-
zmuszeni jesteśmy tak czynić, ponieważ ogarnięcie wzrokiem
wszystkiego nie jest możliwe. Musimy jednak pamiętać, żeby
odróżniać, kiedy opierając się tylko na części, osądzamy i oce-
niamy całość, dokonując przy tym określonego założenia, któ-
11. Koninnikowanie werbalne 221
re później poprzez błędne rozumowanie doprowadzi nas do
fałszywyc}:i.
wniosków.
Benjamin Disraeli (brytyjski premier w latach 1868
i 18.74-80) powiedział, że( ... ) uświadomienie sobie własnej ignoran-
cji oznacza wielki krok naprzód ku rzeczywistej wiedzy. Jeśli dopusz-
czamy myśl, że nie wiemy wszystkiego, jeśli zakładamy, że ist-
nieje coś więcej~ co należy poznać, czego warto się nauczyć, co
trzeba jeszcze zobaczyć i usłyszeć, tym samym czynimy siebie
otwartymi na te dodatkowe informacje; jesteśmy lepiej przygo-
towani na przyswojenie ich sobie i uwzględnienie w naszych
dotychczasowych wyobrażeniach.
; r·?J-'
·;Statyczna opinia i ocena
Czas w języku polskim jest pewną kategorią obligatoryjną,
co oznacza, że każde zdanie zawiera bezpośrednio lub pośred­
nio sformułowaną informację, czy akcja, stan lub czynność
dzieją się w czasie teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym. Jest
to specyficzna cecha, która nie występuje we wszystkich języ­
kach.
Zgadzamy się, że świat nieustannie się zmienia, pytanie jed-
nak, czy rzeczywiście fakt tych ciągłych przemian akceptujemy.
Czy uświadamiamy sobie na przykład, że popełnionych błędów
nie warto powtarzać? Czy zdajemy sobie sprawę; że jeśli ktoś
zrobił coś szczególnie złego lub wyjątkowo dobrego, to on znaj-
duje się także w stanie ciągłych przemian?
Nasze cechy, a zatem i sądy, opinie, przekonania powinny do-
stosować się do dynamicznych przeobrażeń w otaczającym nas
świecie, w przeciwnym wypadku pomknie on dalej, a my pozo-
staniemy w tym samym miejscu, naiwnie wierząc w rzeczywi-
stość, która już nie istnieje, której w takiril kształcie jal<:. niegdyś
po prostu już nie ma. Dziś możemy powiedzieć: „Mamy rok
2001;'; cztery lata temu byłoby to stwierdzenie nieprawdziwe.
Aby obronić się przed skłonnością do statycznych ocen i są­
dów, spróbujmy datować, tzn. umiejscawiać w określonym cza-
 •I

222 Kmnwnikowa:nie interyersonalne

11. K01n1.1:niko~oa.nie werbalne 223
sie nasze wypowiedzi, a szczególnie oceny i opinie. Pamiętajmy,
lub przestępcze, ale możemy je także uważać za inteligentne,
że Jan N owak z 2001 roku nie jest już tym samy~ Jane~ N o- postępo~e, uczciwe, ciężko pracujące itd. Jednak niezależnie
wakiem z roku 1984; a nasza obecna wiedza me jest wiedzą
od tego, czy są to stereotypy pozytywne, czy negatywne - trud-
sprzed 16, 10, 5 czy nawet 2 laL To, co - jak i:am się wy~aje·-:­ ności, jakie stwarzają, są takie same. Umożliwiają nam dokony-
wiemy na temaf danych osób, jest tyllz? zapa~ętaną chw~ą, s~­ . wanie uproszczeń, które nie zawsze odpowiadają prawdzie lub
tuacją, w której ich poznaliśmy, a kazdorazowo spotykając ~nę
właściwie nie są prawdziwe w odniesieniu do wszystkich poje-
Ż nimi, mamy do czynienia z innymi ludźmi.
dynczych przypadków, rzeczy i osób objętych stereotypem.
Zdarza się, że poznając kogoś nowego, nie jesteśmy w stanie
Klasyfikowanie i nieodróżnianie skoncentrowac uwagi na jego niepowtarzalnych cechach, trak-
tując go od razu jako przynależnego do pewnej uprzednio ze-
Natura zdaje się nie tolerować zjawiska identyczności tak sa- stereotypizowanej kategorii osób.
mo jak zjawiska próżni - mówimy, że nie ma w przyrodzie
Trzeba pokreślić, że w klasyfikowaniu jako takim nie ma nic
próżni i nie ma dwóch identycznych rzeczy lub istot. Wszystko
złego czy niewłaściwego. Przeciwnie - w gruncie rzeczy jest ono
jest unikalne, szczególne, niepodobne do czegoś i:r:n~go. !Y_m- niezwykle pożyteczną metodą zapamiętywania bardzo złożo­
czasem nasz język podsuwa nam wspólne rzeczowmki, takie Jak
nych spraw; porządkuje nasze myślenie i zapamiętany mate-
„nauczyciel", „student", „przyjaciel", „wróg", „wojna", „libera-
riał. Trudność nie polega na klasyfikowaniu samym w sobie, ale
lizm", „polityka" itp., które pozwalają nam skupić uwagę na
tkwi w naszym sposobie klasyfikowania, polegającym na przy-
podobieństwach. Takie rzeczowniki umożliwiają pogrupowa-
pisywaniu określonych cech i wartościowaniu poszczególnych
nie razem wszystkich nauczycieli, wszystkich studentów, wszyst-
klas oraz wykorzyst:yWaniu pewnych etykiet i określeń jako wła­
kich przyjaciół i mogą odwrócić uwagę .od niepowtarzalności,
ściwych i trafnych w odniesieniu do 'każdej jednostki przyna-
unikatowości każdej jednostki, przedmiotu, zdarzenia.
leżnej do danej grupy czy klasy. Nieodróżnianie jest zaprzecze-
Nieporozumienie związane z nieodróżnianiem pojawia się niem uznania czyjejś niepowtarzalności.
wówczas, gdy skupiając uwagę na określonej klasie przedmio-
tów czy grupie osób, J?rzypadków, rzeczy, przestajemy do-
strzegać, że każda jest unikatowa, każda jest różna i każda wy-
maga indywidualnego potraktowania. Nieodróżnianie jest
osnową pewnej powszechnej praktyki stereotypizowania poglą­
dów na naród, rasę, grupę religijną i kulturę.
Stereotyp jest względnie stałym, niezmiennym obrazem
myślowym pewnych grup, w którym każdą jednostkę przyna-
leżną do grupy traktuje się bez uwzględnienia jej cech unika-
towych. Choć·zdecydowana większość stereotypów traktowana
jest jako negatywne, zdarzają się także stereotypy pozytywne.
Możemy na przykład uznawać niektóre grupy narodm"'."oś~iowe
za leniwe lub przesądne i zabobonne, zachłanne na piemądze

,Komunikowanie niewerbalne
Niektórzy powiedzieli wszystk~,
zanim jeszcże otworzyli usta .
Elias Ca:netti
Komuni_kowanie nie ogranicza.się do słów; Wyraźne przeka-
zy przesyłane S?J: ciszą, ekspresją twarzy, ruchani.i- ciała i tonem
głosu. Słowa towarzyszą tylko niewielkiej części znaczeń w ko-
munikow~ interpersonalnym. Wyważone oceny zakładają,
że ok.oło\f~?..% komunikowania ma charakter niewerbalny,' pod-
czas gdy na przekaz werbalny przypada tylko 35% (Birdwhi-
stell, I 955).
·,·,., Komunikowanie niewerbalne obejmuje sygnały pozbawione
słów lub uzupełniające'słowa. Znaczenia nie tkwią w samych sy-
gnałach - są one przypisywane im przez osoby je dekodujące.
Co więcej - przypisywania im określonych znaczeń powinni-
śmy zawsze dokonywać z uwzględnieniem kulturowych i indy-
widualnych kontekstów, w których występują, jak również
przekazów werbalnych, które im często towarzyszą.
Przekazami niewerbalnymi są wszystkie sygnały występują­
ce w interakcji międzyosobowej, które nie mają ani formy mó-
wionego słowa, ani pisanego wyrazu i obejmują wszystkie in-
ne przekazy, które wjrwierają pewien wpływ na jej uczestników.
Większość badaczy uznaje następujące kategorie zachowa-
nia niewerbalnego:
· 1·
.. ,
12. Kmnunikowa:nie niewerbalne
1. aparycja - zmienne i kierowane cechy, tak.ie jak ubranie,
u.cze~a°:ie, -makijaż, przybrq_nie i ozdoby; cechy tak.iejak fi-
I .· ZJOnonna, waga, tusza i wzrost są tyllw częściowo zmienne;
r _,....2 •. kinezyka - widoczne ruchy ciała: gestykulatja, mimika twa-
I r~y, _ruchy tułowia i kończyn, pozy, postawy, wzrok i spojrze-
ma itp.;
., / 3. proksemika - wykorzystanie dystansu interpersonalnego
i relacji przestrzennych;
4. dotyk (haptyka) - przekazywanie sygnałów poprzez różne
formy bezpośredniego kontaktu fizycznego;
5. parajęzyk - przekazywanie sygnałów głosowych innych niż
artykułowane słowa same w sobie, włączając w to takie cechy,
\
t jak wysokość, głośność, tempo, przerwy wokalne, modula-
cja;
f
6. chronemika - wykorzystanie czasu jako swoistego systemu
l
. i
I
przekazów; włączając w to takie zagadnienia jak czas oczeki-
wania, czas trwanfa i ilość spędzanego z kimś czasu .
II
12.1. Komunikowanie niewerbalne a werbalne -
różnice ·
i
. Sygnałyniewerbalne nie są ekwiwalentem werbalnych. Cho-
ciażoba przekazy zazwyczaj prezentowane są łącznie, to istnie-
ją między nimi różnice. Przekazy niewerbalne są:
• bardziej nieustrukturyzowane niż posiadające własną
_strukturę, podczas gdy koID:unikowanie werbalne jest pro-
cesem ustrukturyzowanym i posiada formalne reguły gra-
matyczne. W komunikowaniu niewerbalnym brak.uje for-
malnej struktury, która jednoznacznie określałaby reguły te-
go rodzaju przekazów; jeśli jest, to bardzo niewyraźna;
• bardziej nielingwistyczne niż lingwistyczne - brak• określo­
nej struktury sprawia; że w systemie komunikowania niewer-
balnego zidentyfikować możemy jedynie kilka arbitralnych
symboli. W niektórych kulturach potakiwanie głową oznacza
'i
226 Koinu:nikowanie inte1j1ersonalne
12 • .Ko1nu:nikowanie niewerbalne 227

zgodę, podczas gdy w innych wskazuje na jej brak. W odróż­

si:, blednięcie lub rumienie~ie się ze wstydu, drżenie rąk czy
nieniu od tego komunikowanie werbalne jest systemem sym-
nog .lub cechy fizyczne. Inne sygnały, takie jak napięcie cia-
boli, którym w sposób arbitralny przypisujemy znaczenia;
ła, ton,. kont~kt v:zrokowy poddają się tylko nieznacznej
o J:>ru::cłziej _analogowe niż digitalne - sygnały werbalne mają kontroli. Pomewaz mamy_ mniejszą kontrolę nad zachowa-
charakter digitalny, podczas gdy niewerbalne - analogowy. niami niewerbalnymi, są one traktowane jako bardziej wia-
W przekazie digitalnym nie istnieje naturalny związek po-
rygodne niż sygnały werbalne; .
między formą i treścią. Dostrzegany przez nas związek po-
• ?ar~z_iej. wr_oc:łząn~ _njż wyuczone - chociaż poszerzamy swo-
między słowem „drzewo" a wysokim liściastym obiektem ma
ją wiedzę na temat komunikowania niewerbalnego poprzez
charakter arbitralny. Forma przekazu (w tym przypadku
obserwacje i pozytywne wzmocnienia, to rzadko uczymy się
słowo „drzewo") nie jest związana wewnętrznie z konkretną
w sposób formalny, jak komunikować się na poziomie poza-
treścią (rzeczywistym drzewem). W przekazach analogo-
słownym. Nikt nie uczy dziecka śmiać się i uśmiechać, a mi-
wych ·forma i treść są podobne i wzajemnie się przenikają.
mo to, kiedy niemowlę czuje się dobrze i jest szczęśliwe, ob-
Np. kiedy ktoś mówi ,jestem zmęczony'', to zarówno ton
jawia śmiechem swoje zadowolenie. Wszystko wskazuje na
głosu, jak i ułożenie ciała, wyraz twarzy (forma) wskazują na
t~, że ludzie rodzą się już wyposażeni w podstawy instynktu
wyrażany słownie stan zmęczenia (treść). Sygnały niewerbal-
mewerbalnego, tak jak jest oczywiste, że komunikowanie
ne są analogią do treści przekazów, a ciało człowieka jest
werbalne jest wyuczone;
analogią do stanu jego umysłu;
e bodźce niewerbalne tworzone i przetwarzane są bardziej
• bardziej ciągłe niż nieciągłe - komunikowanie werbalne
przez prawą półkulę mózgową niż przez lewą - istnieje wy-
jest nieciągłe, rwane i abstrakcyjne. Słowa są tylko określo­
~aźna sp~cjalizacja półkul mózgowych w procesie percepcji
nymi jednostkami wypowiedzi - nagle zaczynają się i _koń­
I tworzema bodźców werbalnych·i niewerbalnych. Lewa pół­
czą .. W przeciwieństwie do nich sygnały niewerbalne są cią­
kula zwykle dominuje w odniesieniu do sygnałów werbal-
głe - płyną nieustannie, bez dającego się wyraźnie określić
nych, a prawa - do niewerbalnych. Ostatnio wzrasta jednak
początku lub końca. Układają się w ciągły, nieprzerwany ·
przekonanie, że obydwie półkule mózgowe w procesie two-
strumień informacji - wyraz twarzy danej osoby w sposób
rzeni~ i prz:tw~rzania informacji są od sienie w znacznym
płynny stopniowo z1trienia się i łączy z innym, nieznacznie
stopmu zalezne 1 uzupełniają się (Moir iJessel, 1993; Budo-
różniącym się od poprzedniego, ajeden ton wokalny niepo-
hoska i Grabowska, 1994).
strzeżenie przechodzi w inny;
Wymienione różnice nie wyczerpują zao-adnienia, ale umoż­
• b~dziej ~e:iti_t~ncj<>nalne.niż intencjonalne - kolejna róż­
nica- polega na możliwości sprawowania większej kontroli
liwiają dokonanie rozróżnienia pomiędzy ~echami werbalnych
i niewerbalnych Żachowań.
nad werbalnym niż nad niewerbalnym zachowaniem. To my
decydujemy - mó~ć czy milczeć. Podejmujemy decyzje na
temat słów, których pragniemy użyć lub uniknąć. Jednocze- Komunikowanie niewerbalne zachodzi w określonym
śnie posiadamy znacznie mniejszą zdolność kontrolowania kontekście
naszego niewerbalnego zachowania. Nie możemy kierować
. Podobnie jak komunikowanie werbalne, również przekazy
takimi niewerbalnymi sygnałami, jak podstawowe cechy gło-
mewerbalne pojawiają się w kontekście, który w dużym stopniu
 i
1.
228 Ko11mnikowanie interpersonalne
determim.tje znaczenie każdego sygnału pozasłownego. Tak
więc taki sam przypadek zachowania niewerbalnego może mieć
zupełnie inne znaczenie, jeśli ma miejsce w zupełnie innyrri
kontekście. Mrugnięcie okiem do młodej, atrakcyjnej osoby na
przystanku autobusowym oznacza coś zupełnie innego niż
mrugnięcie okiem sygnalizujące porozumienie, przybranie
1
pewnej pozy lub kłamstwo. Nierenberg i Calero (1999, 26.:-27)
twierdzą, że niemożliwa jest jednoznaczna interpretacja poje-
dynczego gesfu,-bez u~~ględnieni.;;_·kontekStUKomumkacyjne­
gó: Musimy jednak pamiętal, ze pojedynczygestjiśfiylkocząstkąin"'
formacji, a nas interesuje całkowity i spójny obraz tego, co ktoś nam ko-
munikuje. Nie wolno podejmować decyzji na podstawie jednego sygna-
łii. Trzeba wziąć pod uwagę cały zespół gestów oraz ruchy poprzedza-
jące i następujące po tym, który usiłuJemy zinterpretować. Tylko wów~
czas, gdy interpretacja zachowania wspierana jest sygnałami
parajęzykowymi lub oddziaływaniem kontekstu, np. prze-
strzennego, istnieje jasno~ć co do zawartych w nim znaczeń.
Zachowania niewerbalne zwykle występują łącznie
Zachowania niewerbalne, niezależnie od tego, czy zaangażo­
wane są w nie ręce, oczy, czy napięte mięśnie ciała, zwykle po-
jawiają się łącznie lub, jak to określa literatura tematu, wystę­
pują w ,Jednym opa~owaniu". W ten sposób różne s~gnały
werbalne i niewerbalne oraz.różne kategorie sygnałów mewer-
balnych wzajemrue się wzmacniają i uzupełniają, a warunkiem
tego jest właśriie wzajemne powiązanie.
1.2.2. Podstawowe funkcje komunikacyjne
zachowań niewerbalnych
Prezentowane przez różnych autorów typologie pozwalają
w sumie wyodrębnić pięć głównych funkcji· komunikowania
niewerbalnego: informacyjną, definio:w:ania_L_wspi.eJ:ania
12. Kormmikowa:nie niewerbalne 229
przekazów werbalnych, wyrażania postaw i emocji, definiowa-
nia r~lacji; kształtowania i kierowania wrażeniami. Nie wyklu-
czają się one wzajemnie, ponieważ pojedynczy sygnał niewer-
_balny może pełnić kilka funkcjijednocześnie.
Funkcja informacyjna
Funkcja informacyjna sygnałów niewerbalnych jest najbar-
dziej podstawową, ponieważ w każdej sytuacji komunikacyjnej
wszystkie niewerbalne sygnały mają potencjalnie informacyjne
znaczenie zarówno dla kodera, jak i dekodera: ·Należy tutaj od-
rozillf zachciwania, które informują, ale nie są komunikacyjne,
od zachowań, które informują i są komunikacyjne; same tylko
zachowania informacyjne nie tworzą jeszcze komunikowania,
ale zachowania komunikacyjne wyraźnie mogą je tworzyć.
Sygnały niewerbalne mogą dostarczać specyficznych rodza-
jów informacji, których zwykle nie można przekazać ani ode-
brać z przeka~ów werbalnych. 4
Kiedy kodujący nie kontroluje i nie monitoruje świadomie
własnych sygnałów niewerbalnych, dekodujący czerpie z nich
najbardziej wartościowe informacje. W przeciwnym razie ich
wartość informacyjna dla odbiorcy jest minimalna.
Funkcja definiowania i wspierania przekazów
werbalnych
Zrozumienie funkcjonowania przekazów niewerbalnych wy-
maga rozważenia ich związków z przekazami słownymi, bo-
wiem znaczenie przekazywane przez sygnały niewerbalne wy-
daje się być w dużym stopniu funkcją roli, jaką odgrywają one
w relacji do przekazu mówionego.
. Analiza owych związków pozwala dodatkowo wyodrębnić
( sz'eść subfunkcji komunikowania niewerbalnego w relacji do
( przekazu słownego: powtarzania, zaprzeczania, zastępowania,
\ uzupełniania, akcentowania i regulowania.
 i .
.i
230 Kornu:nikowa:nie inter·persona.ln11
Niektórzy autorzy, np. Leathers (1976), określają tę funkcję
jako !1.1:.'!.!.akomunikowanie. Metaprzekazy w formie sygnałów
niewerbalnych pomagają komunikatorom oszacować intencje
i motywacje nadawcy oraz precyzyjnie. określić znaczenia prze.:..
kazów werbalnych. • kie jak ton głosu, mimika twarzy, gesty lub dystans pomiędzy
·Powtarzanie.'.,Niewerbalne zachowania mogą po prostu pq-
wtarza~ .I po~erdzać treść przekazów werbalnych. Funkcja ta
jest najbardziej widoczna, kiedy np. jedna osoba przekazuje
drugiej informacje słowne dotyczące poszukiwanej ulicy i mó-
wiąc: „pro~zę iść prosto, a potem skręcić w pr<:tW()'~,j~4_!!:_~~-<:_­
śnie pokazuje ręką- kierunek drogi. Powtarzanie funkcjonuje
także na znacznie mniej widocznym poziomie, np. wyI"aJ:e:aja.._
mimiczne powtarzają zwykle stany emocjomiln._e_ opisywane
słownie. . ·
Powtarzanie różni się od dwóch kolejnych subfunkcji, tzn.
zaprzeczania i uzupełniania, tym, że te dwie ostatnie mog31 wy-
stępować samodzielnie, niezależnie od werbalnego przekazu,
zaś powtórzenie stosowane jest z myślą o podkreśleniu lub wy-
jaśnieniu przekazu werbalnego.
Zaprzeczanie. Sygnały niewerbalne mogą zaprzeczać_ko_1pu­
nikatom werbalnym. Niektórzy, gdy są źli lub zdenerwowani,
mówią: „Nie jestem zdenerwowany", „Nic złego się nie stało"
lub „Nie gniewam się", a jednocześnie tonem głosu zaprzecza-
ją tym stwierdzeniom. Sposób wypowiadania tych zdań może
pozostawać w sprzeczności z dosłownym znaczeniem przekazu
werbalnego. Sprzeczność pomiędzy werbalnymi i niewerbalny-
mi komunikatami często wskazuje, że nadawca stara się coś
ukryć.
Kiedy zachowania werbalne i niewerbalne pozostają wobec
siebie w sprzeczności, w efekcie powstaje przekaz rni,ęs?,:<!JW: Je-
go interpretacja skłania do okazania zaufania tylko jednej jego
części, a zakwestionowania drugiej. Wielu badaczy uzasadnia,
że sygnały niewerbalne są bardziej wiarygodne, ponieważ są
bardziej naturalne, spontaniczne, biologiczne, odruchowe,
trudniejsze.do ukrycia i zafałszowania (Brooks, 1974, 179).
12. Konmnikowa:nie niewerba.lne 231
Uzupełnianie. Sygnały niewerbalne mogą także uzupełniać
lub precyzować przekazy werbą.lne. Wyciągnięte przed siebie,
rozstawione na pół metra dłonie mogą być uzupełnieniem
słów: „Złowiłem dzisiaj taaaką rybę!". Sygnały niewerbalne, ta-
·ludźmi są uzupełnieniem przekazu .werbalnego. Termin „uzu-
pełnianie" wskazuje, że bez tych sygnałów niewerbalnych sam
tylko przekaz słowny byłbf !iit:dokłal:lny, niezbyt sugestywny,
sfabo. zrozumiały. lub :ńieprzekonywający.
.--Zaśtępow~~ie~- ··Przekazy niewerbalne wykorzystywane
w miejsce werbalnych funkcjonują jako substytut kanału wer-
balnego. Stosowane są wówczas, kiedy ów kan-;_'f zos-taf zabfoko-
wany lub kiedy ludzie decydl.tją się nie korzystać z niego. Ski-
nienie głową, gesty rąk, mimika, ruchy ciała i różne formy kon-
taktu fizycznego często są wykorzystywane jako substytut prze-
kazu werbalnego. Znak pokoju, gest oznaczający „OK", a tal~że
różne gesty obsceniczne zastępują słowa.
Akcentowanie. W języku mówionym pewne partie wypo-
wiedzi uwypukla się poprzez parajęzyk i kinezykę, uzyskując
w ten sposób efekt akcentowariia. Przekazy niewerbalne mogą
być wykorzystane do zaakcentowania przekazu werbalnego po-
przez podkreślanie konkretnego słowa lub frazy w taki sam
~posób,jak italiki podkreślają określony fragment przekazu pi-
sanego. Np. zdanie „On to zrobił" przybiera różne znaczenia
w zależności od tego, czy podkreślany jest podmiot „On to zro-
bił'', dopełnienie „On to zrobił" czy orzeczenie „On to zrobił".
Przekazy parajęzykowe wskazują tutaj, które części przekazu
zostały podkreślone. Wykładowcy wyodrębniają poszczególne
części i podl<:reslają główne tezy wykładu poprzez zmianę usta-
wienia i tempa głosu, poprzez przerwy lub powtarzanie. Każda
z tych form sygnalizuje słuchaczowi: „To jest ważne - uważaj
i zapamiętaj!".
Regulowanie. Ta funkcja sygnałów niewerbalnych jest zwią­
zana z pytaniem, jak zachowanie niewerbalne modeluje prze-
bieg konwersacji i jak na nią wpływa?
 ! .
232 Ko1minikowanie interpersonalne.
Podczas każdej interakcji ludzie posługują się różnymi sy-
gnałami niewerbalnymi w celu jej regulowania. Wykonują pew-
ne gesty, aby wskazać, iż właśnie chcą coś powiedzieć albosąl;:Jli­
scy zakończenia swojej wypowiedzi lub pragną, aby. .kto.ś. filgY,
zabrał· teraz głos: Np. pochylona do przodu sylwetka może
wskazywać, że ~hcielibyśmy coś powiedzieć; bezpośrednie p;:t-
trzenie na kogoś w momencie, gdy jesteśmy bliscy zakończenia
wystąpienia, może sugerować, że kończymy i oczekujemy od-
powiedzi; odwracając wzrok od kogoś, kto właśnie zaczyna mó-
wić, dajemy do zrozumienia, że to co ma do powiedzenia raczej
nas nie interesuje. Regulowanie może przybierać formę skinie-
nia głową i zmiany intonacji głosu, co komunikuje zakończenie
myśli. Dotknięcie ramienia drugiej osoby może oznaczać, że
mamy coś do powiedzenia i teraz chcemy zabrać głos.
Funkcja regulacyjna rozbudowuje się w odniesieniu do sytu-
acji oficjalnych, jakimi są wystąpienia i przemówienia publicz-
ne. W sumie należy stwierdzić, że zachowania niewerbalne two-
rzą pewien zawiły, rzadko dostrzegany system regulowania in-
terakcji.
Funkcja wyrażania postaw i emocji
Komunikowanie niewerbalne pełni funkcję podstawowego
środka wyrażania emocji w interakcji międzyoso_boyyęj. Komu-
nikowanie werbalne jest najbardziej użyteczne z pu.I;1.ktu wi~
dzenia przekazywania informacji, faktów i danych, podczas
gdy sygnały niewerbalne mają zdolność przekazywania. -~-d<:_zuć
i emocji. NiektcSrzy autorzy prezentują tradycyjne stanowisko,
ze zachowanie niewerbalne może być wyłącznie emocjonalne,
naturalne i spontaniczne. Dotyk, kinezyka, parajęzyk i prokse-
mika są podstawowymi .sposobami przejawiania emocji. Złość
i gniew demonstrowane są przez napięcie ciała, gesty, intona-
cję i natężenie głosu. Deklarowanie uczuć sympatii i miłości
staje się wiarygodne i bardziej przekonujące, gdy towarzyszą
temu miękki głos, dotyk i dystans intymny. Niewerbalnesy-
12. Koumnikowa.nie niewerbalne 233
gnały nie tylko przekazują emÓcje, ale także wskazują na ich
intens~ność. ·
Funkcja definiowania relacji
Ta funkcja komunikowania nie"ferbalnego polega na defi-
niowaniu relacji interpe;rsonalnych, tzn. kodowaniu i dekodo-
waniu przez uczestillków interakcji przekazów określających
ich wzajemne stosunki. Informacje na temat wzajernnych
iWiązków i naszej roli wewnątrz nich w przeważającym stopniu
czerpiemy z niewerbalnych wymiarów interakcji. Np. komuni-
kowanie wzajemnej atrakcyjności (tzn. zaufania, sympatii, bli-
skości i podobieństwa) zwykle przybiera postać kilku jednocze-
snych zachowań: zmniejszenia dystansu, pochylenia ciała
w kierunku partnera, bezpośredniego ustawienia się w jego
stronę, częstszego i dłuższego kontaktu wzrokowego, częstszej
i bardziej ożywionej gestykulacji, zrelaksowanego układu ciała,
częstszego dotykania (w tym dotykania bardziej „intymnych"
obszarów ciała), bardziej miękkiego głosu, podobnego sposobu
ubierania się i posługiwania się podobnymi znakami i symbola-
mi identyfikacji, większej punktualności wobec siebie, większej
ilości wspólnie spędzanego czasu, posługiwania się kategorią
czasu monochronemicznego oraz wspólnego, proporcjonalne-
go dzielenia się terytorium i nieruchomościami. ·
Sygnały proksemiczne dostarczają wskazówek na temat
stopnia intymności pomiędzy ludźmi. Zwykle im bliższe i bar-
dziej bezpośrednie relacje z innymi osobami, tym bardziej je-
steśmy w stanie dzielić z nimi naszą prywatną przestrzeń i po-
zwalamy, aby osoby te swobodnie wkraczały w obręb naszej
prywatnej sfery. Powiększanie obszaru dzielonej wspólnie
i udostępnianej drugiej stronie przestrzeni oraz częstotliwość
przebywania na wspólnym terytorium wzmacniają i eskalują
intymność i bezpośredniość związku. Prowadzi to jednocześnie
do powiększania, oznaczenia i intensywniejszego korzystania ze
wspólnej przestrzeni.
234 Kornunikowa:nie interperson11.l:1ie
Sygnały potwierdzone jako wskazówki wysokiego statusu
i dominacji obejmują posiadanie lub stosowanie większej, bar-
dziej prywatnej i luksusowej, wytyczonej i odgrodzonej prze-·
strzeni, łatwiejszy dostęp do przestrzeni należącej do innych)u-
dzi, do ich czasu, ich posiadłości i przedmiotów będących ich
własnością; ~icjowanie i określanie dystansu konwersacyjn,ego
oraz narzucanie wzorów zachowania dotykowego; asymetrycz-
ne posługiwanie się dotykiem i narzucanie się, wkraczanie
w czyjąś sferę prywatności; rzadszy i bardziej bezpośredni kon-
takt wzrokowy; mniej uśmiechów i przyjemnych, miłych wyra-
zów twarzy; bardziej zrelaksowaną postawę, układ ciała i asy-
metrię pod tym względem; niższą i bardziej zróżnicowana to-
nację głosu; stosowanie przerw wokalnych, szybsze i bardziej
gwałtowne tempo mówienia, kontrolowanie ciszy.
Funkcja kształtowania i kierowania wrażeniami
Inna ważna rola, jaką w komunikowaniu interpersonalnym
pełnią sygnały niewerbalne, polega na kształtowaniu i kierowa-
niu wrażeniami. Kiedy ludzie po raz pierwszy spotykają się lub
rozmawiają, szybko usiłują wzajemnie się zdefinig~~~ i okre-
ślić. Biorą przy tym pod uwagę takie kryteria, jak wiek, status
społeczno-ekonomiczny, miejsce zamieszkania, pochodzenie:
Jednocześnie zaczynają konstruować wzajemną,·· społeczną
i osobowościową charakterystykę, uwzględniającą takie ele-
rnenty, jak postawa polityczna i społeczna, preferowane warto-
ści i cechy osobowościowe.
Elementami, które zwracają największą uwagę odbiorców,
są: wygląd fizyczny (aparycja) i zachowanie wokalne, typ syl-
wetki, czyli postura i uroda, atrakcyjność twarzy, zarost, ucze-
sanie, formalizm, konwencja i stosowność ubioru orazjego ja-
kość i kolor, przybrania i ozdoby, dodatki - takie jak okulary
i biżuteria, rodzaj makijażu, cechy głosu, dialekt, tempo mó-
wienia, głośność, intonacja, ogólny styl wysławiania się i dykcja
oraz ogólny wzór głosu.
12. Kornu.nikowanie nieiuerbalne 235
Funkcja kierowania wrażeniami jest niezwykle ważna dla
ogromnej liczby ludzi w niemal nieograniczonej liczbie real-
nych sytuacji. Adwokat, psychiatra, nauczyciel, polityk, dzien-
?ikarz, akt9r, specjalista od reklamy, marketingu, public rela-
tions i wykonujący wiele innych zawodów, jeśli pragną być sku-
teczni w swoich profesjach, musz_ą mieć szczegółową wiedzę na
temat procesu 'kształtowania wrażeń i kierowania nimi.
Ogólnie rzecz ujmując, sygnały niewerbalne spełniają sze-
reg funkcji komunikacyjnych, które mają żywotne znaczenie.
dla osiągania sukcesów w różnych sytuacjach i kontekstach ko-
munikacyjnych.
12.3. Determinant kulturowy w komunikowaniu
niewerbalnym
Chociaż styl komunikacyjny danej kultury pozostaje pod
wyraźnym wpływem jej języka (wpływ języka na kulturę najwy-
raźniej i najbardz1ej syntetycznie przedstawiony jest w hipote-
zie Sapira-Whorfa (Sapir, 1978; Whorf, 1982; Condon i Yousef,
1975), to znajomość i opanowanie języka danej kultury nie wy-
starczają, ahy-osiągriąć sukces w komunikowaniu międzykultu­
rowym. :Almariey i AL~~:r;_ (i9S2, 18) twierdzą, że antropologowie
kulturowi 'Uznają, iż umiejętności niewerbalne są dale~e ważniejszymi
d~terminantami sukceS'U komunikacyjnego za granicą niż umiejętności
werbalne.
·· -zróżnicowanie kulturowe ekspresji niewerbalnej i jego po-
tencjalny wpływ na percepcję społeczną i komunikowanie mię-
__dzykulturowe dobrze oddaje stwierdzenie Sitarama (1972, 19):
To, co jest wyraźnym komunikacyjnym symbolem w jednej kulturze mo-
że być obscenicznym, zakazanym gestem w innej. Technika kormmiko-
wania, która pozwala danej osobie osiągnąć sukcesy w N owym Jorku,
· może pogrążyćją w New Delhi.
Kultury różnią się pod względem tzw. zachowania norma-
tywnego, a ponadto obserwuje się poważne zróżnicowanie we-
 t .
. I.
236 Komu:nikowanie inte·1personalne
wnątrzkulturowe, będące funkcją istnienia licznych tak we-
wnątrzgrupowych, jak i kontekstualnych norm. Zróżnicowa­
nie powodują w szczególności takie czynniki, jak płeć, wiek, s.ta-
tus socjoekonomiczny, rasa i osobowość. Równie istotne są
czynniki kontekstualne: wykonywany zawód i miejsce. zatrud-
nienia, skrępo~anie i .presja środowiska, formalność lub ni~­
formalność sytuacji (Dobek-Ostrowska (Red), 1999, 24-41).
Jedną z właściwości kodów niewerbalnych j~st obecność
w nich pewnych uń.iwersab:nr5=h_form_i_z;n~s;zeń. Niektóre za-
chowania nievyerb:ilne, zawierające np. sygnały groźby i emo-
cji, okazują się być cząstką dziedzictwa biologicznego. Mają. uni-
wersalnie rozpoznawalne formy i znaczenia, a przez to posiada-
j'l zdoln_()ŚĆ do tworzenia ponadłrn:~tur?wego sys_ten:u_jęz.r_ko­
wego, który dominuje nad konwencjami kulturowynn. Z pow~­
du swojej zdolności do pokonywania różnic kulturowych, takie
niewerbalne zachowania mają dużą zdolność i pojemność ko-
munikacyjną, czego z kolei brakuje ograniczonym i zamknię-
tym kulturowo językom werbalnym. . . . ka powinna być szybkość i czas trwania ruchów i gestów, kie-
Argyle (1988, 95) wymienia kilka cech komunikov.i:~ia me-
werbalnego, które są·'UiiiWersalne we-wsZY-stkidLkultur.aGh-;-1)
te same części ciała wykorzystyvvane są do przesyłania znaczeń
niewerbalnych; 2) kanały niewerbalne wykorzyst'Y""ane są do
przekazywania· podobnych informacji, uczuć,_ wartości, norm
i samoodsłaniających przekazów; 3) przekazy niewerbalne to-
warzyszą komunikowaniu werbalnemu i wykorzystywane są
w sztuce i rytuale; 4) motywy wykorzystania kanału niewerbal-
nego, np. w sytuacji, gdy mówienie jest niemożliwe, podobne
są we wszystkich kulturach i 5) przekazy niewerbalne wykorzy-
stywane są do koordynowania i kontrolowania szeregu kontek-
stów i relacji.
Mimo tej uniwersalności, większość form komunikowania
niewerbalnego można jednoznacznie interpretować tylko
·..w obrębie kultury, w której występują. Zasadnicze różnice
w wykorzystaniu wielu kodów niewerbalnych są funkcją ~ultu­
rowych różnic w postrzeganiu świata, religijnych wartości, spo-
12. Komunikowanie niewerbalne 237
sobów wychowywania dzieci, poziomu industrializacji oraz in-
nych wzorów i norm społecznej organizacji.
Zach~wania niewerbalne w poszczególnych kulturach róż­
nią się na trzy sposoby:
_l) pod względem określonego repertuaru dozwolonych i ak-
ceptowanych zachowań- ruchy,_ułożenie i pozycja ciała, za-
chowanie wokalne, intonacja, gesty, wymagania co do prze-
strzeni, a nawet tańce i zrytualizowane działania są charak-
terystyczne dla konkretnej kultury;
2) wszystkie kultury mają określone zasady prezentacji, .które
decydują, jakie warunki muszą być spełnione, aby różne
przekazy niewerbalne były pożądane, preferowane, dozwa-
lane lub zabraniane. Dzieci uczą się, jak komunikować wer-
balnie oraz jak właściwie posługiwać się zasadami rządzący­
mi ich zachowaniami niewerbalnymi. Zasady prezentacji
wskazują np., w jakiej odległości od siebie ludzie powinni
stawać podczas rozmowy, kogo dotykać i w jakie miejsca, ja-
dy patrzeć na innych bezpośrednio podczas rozmowy, a kie-
dy należy odwracać wzrok, kiedy wolno mówić głośno i wy-
konywać ekspansywne gesty, a kiedy trzeba zachować mil-
czenie i ograniczyć gestykulację do zwartych, kontrolowa-
nych ruchów, kiedy uśmiechać się, a kiedy zachować powa-
gę, jakie poWinno być ogólne tempo komuni.Jfowania itp.;
3) kultury różnią się pod względem interpretowania znaczeń,
które są przypisywane konkretnym zachowaniom niewer-
balnym. Każdy przypadek zachowania niewerbalnego może
być interpretowany na trzy możliwe sposoby jako: zachowa-
nie przypadkowe, zachowanie idiosynkratyczne, zachowa-
nie powszechne (Ruhly 1982, 23-26). ( /
Interpretacja, że zachowanie jest przypadkowe, oznacza, że
, ;dla nikogo nie posiada ono konkretnego znaczenia.
·',_ Interpretacja idiosynkratyczna sugeruje, że zachowania te są
, charakterystyczne i typowe dla konkretnych jednostek lub kon-
.„kretnych relacji interpersonalnych i że na skutek tego posiadają
 Ko1m1:nikowanie interpersonalne
238
konkretne znaczenia ·tylko dla konkretnych osób. Np. członko­
wie rodziny zwykle łatwo rozpoznają, że pewne nietyp~we za-
chowania jednego z nich oznaczają konkretny ~tan emoCJon_alnY:
Trzecia interpretacja zakłada, że zachowama mogą zav-:1er_ac.
powszechnie zrozumiały przekaz i wspólne jego rozurmeme.
w· tym przypadku konkretnemu zachowaniu niewerbalnemµ
ludzie zgodnie przypisują to samo znaczenie. . .
Kultury różnią się tym, co traktują jako przypadko':e, 1~0-
synkratyczne i rozpowszechnio~e. Ta:{. więc zachowama, ~tore
są uznawane za przypadkowe w jednej kul:urze'. mo?ą byc.:oz-
powszechnione i mieć oczywiste znacz:me w mn<~j· Pomzszy
przykład wyraźnie ilustruje, jak ~łędne mterpr~taCje zachowa-
nia niewerbalneo-o w sytuacji międzykulturowej mogą prowa-
dzić do konflik~. W roku 1952 pewien brytyjski visiting profes-
sor swoim zachowaniem wywołał demonstracje i rozruchy stu-
dentów na Uniwersytecie Aim Shams w Kairze. Podczas prowa-
dzenia wykładu rozparł się w fotelu i położył no~ na biurhi..
Jego niezamierzone zachowanie wywołało o burze me słu~h~czy,
gdyż nie zdawał on sobie sprawy, że w kultu:ach Bliskiego
Wschodu pokazanie komuś siedzącemu naprzeciwko podeszwy
butów jest gestem skrajnie obraźliwym (Porter, 1979, 100).
12.4. Aparycja
Typ, kształt i wymiary ciała
Nie istnieje bardziej spersonalizowana forma kom"'.-1nikow~­
nia niż sygnały kreowane przez aparycję, W komunikowai:m
interpersonalnym aparycja uczestnil{.ÓW interakcji, określ~ ich
społeczną tożsam,ość :--- kim są i do.czego mogą _byc .zd.olm. Sy-
o-nały wynikające z wyglądu zewnętrznego przekazują mform~­
~je dotyczące ich własnej_ to~s~~()Ś_C:i, któ~ej nie, mogliby i me
chcieliby przekazywać jedyme za pomocą srodkow werbalnych
(Kaiser, 1990). Zwykle nikt nie werbalizuje pragnienia wywar-
12. Knrmmikowwnie niewerbalne 239
cia na otoczeniu pozytywnego wrażenia, lecz ta chęć przybiera
formę sy,gnałów wizualnych, n:p. poprzez dobór stroju odpo-
wiedniego do sytuacji i profilu partnerów interakcyjnych.
Tworzenie tożsamości spo~ecznej za pośrednictwem wyglą­
.c:Iu zewnętrzn~gc? zakłada także ponoszenie wewnętrznej odpo-
wiedzialności za taki pr2:ebieg komunikowania, aby spełniało
ono oczekiwania tych, dla których owa tożsamość ma znacze-
nie. Kiedy oczekiwania te są pomijane, komunikowanie staje
się mało efektjrwne.
N a sygnały komunikowane przez aparycję składają się trzy
elementy: cechy stałe i niezmienne (np. wzrost); cechy
względnie zmierine_(np ..waga ciała, kolor włosów); cechy ła­
two . zmienialne (np. ubran!e, przedmioty osobistego użytku,
zarost, fryzura).
· · Jedriym z ·:najwyraźniejszych sposobów komunikowania cia-
łem są przekazy ~n~ające z poziomu atrakcyjności danej jed-
nostki. Wyniki badań dotyczących atrakcyjności fizycznej wska-
zują, że piękno tworzy silny stereotyp polegający na przeświad­
czeniu, że uroda--1.dzie w parze z pozytywnymi cechami.
Gfówn~ d-;;terminantem atrakcyjności fizycznej jest twarz,
odpowiadająca społecznemu stereotypowi piękna. :K-;;biety
o dużych oczach i rozszerzonych źrenicach, mniejszych nosach,
wysokich kościach policzkowych i szerokim uśmięchu postrze-
gane są jako bardziej inteligentne, bardziej towarzyskie i bar-
dziej asertywne niż kobiety o mniej atrakcyjnych twarzach
(Cunningham, 1986).
W większości społeczeństw kobiety o atrakcyjnych twarzach
(przy zastrzeżeniu, iż kultury różnią się co do ideału piękna)
znajdują się na zdecydowanie korzystniejszej pozycji w sensie
wrażenia, jakie pragną i mogą wywierać na osobach, z którymi
się komunikują.
Drugim pod względem ważności obszarem determinującym
atrakcyjność fizycznąjest typ sylwetki i ogólny. kształt ciała.
Z badań Maiera i Lavrakasa (1984) wynika, ~e pożądany~­
gląd fizyczny mężczyzny to kształt litery V, tzn. szerokie ramio-
240 Ko11mnikowanie interpersonalne
na, zwężający się ku dołowi tułów, szczupłe nogi. Najbardziej
niepożądany .i nieakceptowany wygląd to „kształt gruszki", ze
zwężeniem powyżej pasa i wielkim, wiszącym brzuchem. Ideal-
ny typ męskiego ciała cechują umiarkowanie szerokie ramiona .
i muskuiarna klatka piersiowa (Horvath, 1981).
Analiza atrakcyjności fizycznej z perspekty-Wy zarówno męż-:
czyzny,jak i kobiety wskazuje, że kobieca fizyczność o znacznych
odchyleniach od tzw. średniej (np. bardzo duży i bardzo mały
biust lub bardzo szerokie biodra) jest postrzegana jako mniej
atrakcyjna niż ta o umiarkowanym odstępstwie od średniej.
Informacje, których źrc)dJę_ipj~st ciało, komunikowane są
prz~z jego kształt,_ w.zrost, ~ągę, mtg9_ś~; _k~)q~~S:kóry f_'Y.ł6sów.
vV 1925 r. E.Kretschmer dokonał pierwszej wszechstronnej
próby opisania różnic pomiędzy podstawowymi typami sylwe-
tek i ciała. Stwierdził, że jednostki, które łączy morfologiczne
podobieństwo, mogą być sklasyfikowane w cztery grupy:
1) astenicy - szczupła i koścista sylwetka, długie kończyny
i smukły tułów; · zachowanie partnerów interakcyjnych, ale także na charakter
2) atletycy - atletyczna lub muskularna sylwetka, rozbudowa-
na klatka piersiowa i duża masa ciała;
3) pyknicy - sylwetka gruba, o okrągłych kształtach;
4) dysplastycy - patologiczny typ sylwetki, tworzący czwartą
grupę.
Trzem pierwszym typom anatomicznym odpowiadają okre-
ślone typy psychiczne: ' nych wydaje się - przynajmniej w części - zależeć od zdolności
schizotynik - zwrócony do wewnątrz, delikatny i nadwrażli­
wy, w skrajnych przypadkach bywa oschły i sztywny;
wiskozytnik - cechuje go skłonność do tłumienia emocji,
nieśmiałość i mała wrażliwość, na ogół bywa spokojny, sumien-
ny, a w codziennych sprawach - drobiazgowy;
cyklotynik - typ osoby .towarzyskiej, realistycznie podchodzi
do życia, ma skłonność do zmian nastrojów.
Wysocy ludzie postrzegani są p~zytywaj~J ~-~~~i. Dowo-
dzą tego badania Lestera i Sheehana (1980). W jaki sposób
wzrost wpływa na .zachowanie komunikacyjne? Gillis i Avis
12. Knmwnikowa.nie niewerbalne 241
(1980) udowadniają, że kobiety w przytłaczającej większości do-
. l
bierają sqbie "Wyższych od siebie partnerów. Ponadto istnieją
dowody potwierdzające, że wysocy mężczyźni zawierają związ­
ki z.bardziej atrakcyjnymi kobietami niż niscy (Feingold, 1982).
Krótko mówiąc, zarówno wysoki status, jak i władza częściej
stają się udziałem ludzi o wyższym wzroście. .
··.-·Atrakcyjność fizyczna jest ściśle. powiązana z samozadowo-
leniem, z poczuciem własnej god.n~ści, odrębności i satysfak-
( cji; ze zdolnośeią do tworzenia i nawiązania związku interper-
'·'-.....§Pnalnego. Pierwsze, wstępne wrażenia dotyczące innych osób
opierają się w dużym stopniu na stereotypach zbudowanych
wokół charakterystycznych cech fizycznych.
Prawdopodobnie największy potencjał komunikacyjny tl'wi
nie w samej atrakcyjności, ale w tym, jak jest ona postrzegana
przez innych. Np. atrakcyjne osoby są łatwo stereotypizowane
Żarówria·w spoŚób negatywny, jak i pozytywny. Poziom fizycz-
nej atrakcyjności (bądź nieatrakcyjności) nie tylko wpływa na
i przebieg ich związków interpersonalnych. Os9by atrakcyjne
postrzegane są_~~~J:".C:9_ty:P2~Qj<J.ls.9. pgsj.adające równi('!Ż sp()łecz­
riieoarazie}-pożądane cechy, np. są wyżej oceniane pod wzglt;-
dem ·popularności, towarzyskości, seksualności, powodzenia,
perśwazyjnosCi ri.iż osoby inniej atrakcyjne ..
Sukces "w''il.awiązywaniu i podtrzymywaniu związków intym-
znalezienia partnera płci przeciwnej, który będzie dorównywał
poziomowi naszej własnej atrakcyjności fizycznej. Stąd osoby,
które mają realistyczne samowyobrażenie, poszukują partne-
rów wśród tych, których poziom atrakcyjności fizycznej jest
zbliżony do ich własnego.
Ubiór
Aparycja jest wyraźnym i skutecznym środkiem komup.iko-
wania. Jednak sygnały wyglądu osobistego obejmują nie tylko
 .„
'.
242 Kornnnikowa.rde interpersonalne
ogólny poziom atrakcyjności danej osoby, ale także ubiór i in-
ne przedmioty osobistego użytku, wykorzystywane z _myślą
o kontrolowaniu tego wyglądu.
Styl ubrania wpływa bezpośrednio na spo~ób po~trzeg@i~ ·
daneJ osoby. Ub!ianie jest przede wszystkim formą a~_t<?~~_I~
sji - dostarcża informacji na temat noszącej je .~.?9_QY:._ę~:ój mo~
że być nośnikiem informacji o sytuacji ekon~micznej, ~­
kształceniu, statusie społecznym, norma~h mol'.'a.Inych,
sprawność :fizycznej,.· wierzeniach i przekoli~iach, potr.ze-
bach estetycznych, doświadczeniach itp. noszącej go osoby.
Ubranie jest; tak sugestywną formą komunikowania niewerbal-
nego, że często staje się podstawą tworzenia sE_~_i:-~9tyPów nie
tylko na temat cech społeczno-demograficznych noszącej je
osoby, ale także jej cech osobowościowych.
Takie z!l.aki; jak np. -preferowany rpdzaj biżuterii, palenie
fajki, noszenie brody, przedmioty osobistego użytku pozwalają
obserwatorowi uzupełnić poi;;iadane już informacje na temat
danej osoby. Niektóre przedmioty osobistego 1.1.Żytku mogą
przekazywać otoczeniu wiele informacji intencjonalnych i nie-
in~ęncjQ_JJ.a}JJ,ych.
· ·· Badania antropologiczne wykazują, że każda kultura ma wła­
sne rytuały dbałości o wygląd zewnętrzny, ozdabiania i upiększa­
nia ciała. Wiele spośród strukturalnych elementów tych rytu-
ałów jest takich samych luQ podobnych w różnych kulturach (np.
fryzura, eksponowanie pewnych części ciała, kosmetyki i maki-
jaż, ubiór, symbolika koloru), ale różnicują je standardy upięk­
szeniowe i praktyka stosowania, np. różne sposoby ubierania się,
uczesania, wygląd osobisty, kosmetyki itp. Elementy te symboli-
zują takie cechy danej osoby, jak status, siła, zakres władzy, płeć
i przynależność społeczna. Gordon, Tengler i Infante (1982) tak
podsumowali spełniane współcześnie przez strój funkcje:
1. Strój pełni funkcję instrumentalną w utrwalaniu tradycji
i ceremonii religijnych.
2. Wykorzystywany jest do samoupiększania - obiektywnego
~ lub tylko subiektywnego.
"
12. Kom.u.nikowanie niewerb~lne
243
3. Związany z konkretną kultu.rą kod stroju zawiera znaki
identyfikujące płeć. .
4. Strój służy różnicowaniu autorytetu i pełnionych ról.
\ 5.. 1:-Jbiór służy do eksponowania określonego statusu bądź
\ / aspirowania do niego. ·
:./ · Osoba nosząca określony strój jest źródłem informacji. Sta-
nowi punkt wyjściowy, w którym powstaje przekaz. vV tym
przyp~dku bo.~źc~~ ni_ewerbalnymi są te elementy stroju, któ-
re mają prze!zazać ()dbi9rcy określone komunikaty. Środkiem
przekazu, będącym nośnikiem informacji przekazywanej od
nadawcy do odbiorcy, jest ~ł9-.~r:i:ie„.s~r§j._W bezpośredniej inte-
:akcji typu f_~~:~~~/:ic~ ~anał ma_ c:harakter ~z~-~hJ.y. Odbiorcą
jest osoba znajdująca się na drugim końcu obwodu komunika-
cyjnego, która odbiera wysyłane przez źródło przekazy, czyli
~bserwator. Cały proces wydawałby się dość prosty, gdyby nie
jego dwa istotne składniki - kodowanie i dekodowanie.
Nadawca powinien być niezwykle uważny, jeśli pragnie właści­
wie zakodować przekaz. W związku z tym, że wszyscy uczestni-
cy procesu komunikowania mają mniej lub bardziej różniące
się doświadczenia własne, nie mogą sobie wzajemnie przekazy-
wać gotowych, ukształtowanych znaczeń; mogą tylko tra~smi­
tować przekazy, które powinny być odkodowane przez odbior-
cę. Efektywne komunikowanie zależy od właściwego zakodo-
wania.Jeśli stworzony przekaz nie reprezentuje znaczenia, któ-
re nadawca zamierzał weń włożyć, lub jeśli jest zupełnie od-
miennie rozumiany przez odbiorcę, wymiana informacji nie
wywoła zamierzonego przez nadawcę skutku.
Proces dekodowania odbywa się w podobny sposób: odbior-
c~ ~usi odebrać przekaz od nadawcy, porównać go z poprzed-
mrm przekazami i swoimi wcześniejszymi doświadczeniami,
aby określić, co nadawca ma na myśli. W tym konkretnym
przypadku musi zwrócić uwagę na strój. Jeśli doświadczenia
i przeszłość odbiorcy znacznie różnią się od przeszłości i do-
świadczeń nadawcy lub jeśli w momencie dekodowania będzie
kierował się różnymi subiektywnymi kryteriami i uprzedzenia-
244 Kornu:nikowa.nie interpersona.lne
mi, to wymiana informacji między nimi nie wywoła pożądane-
go z punktu widzenia nadawcy skutku. . . .
Końcowym składnikiem procesu komumko~am~ j~S~ spr~ę-:
żen.ie zwrotne. Upraszczając nieco, można powie~zie~, z~ dzię­
ki sprzęzeniu zwrotnemu źródło (nadawca) dowiaduj~ się,_ czy
odbiorca odebrał i właściwie zrozumiał zawartą ·intencję w jego.
przekazie. Jeśli np. odbiorca powiedział: „Ma pani bardz? ład­
ną sukienkę" oznacza to, że nadawca (źródł~) otrzym~ł mfor-
mację zwrotną w postaci zainteres~~ania o~biorcy_swoją osobą
(znacznie trudniej jest zbadać, jaki jest udz~ał ~troju w tw?rze-
niu na odbiorcy ogólnie pozytywnego wrazema,. skoro "".ia?o-
mo, że na wrażenie to złożyło się również kilka innych waznych
cech). . .
Ubiór odgrywa decydującą rolę w postrze_gamu ~~.~~ł_os?~Y
prz~z otoczenie. Skrupulatność, z jaką l_udzie oc~mają mnych
ria podstawie ubioru zależy od tego, ~o jest ocemane. Ogrom-
na wnikliwość potwierdzana jest kazdorazowo w przypa~ku
oceny płci, wieku, narodowośCi, statusu społeczno-ekonomicz­
nea-o, identyfikowania się z konkretną grupą, statusu zawodo-
we:ot>
i statusu urzędowego. Mniejsza dokładność dotyczy
,,. . .
oce-
ny osobowości, usposobienia, preferow~ny~h. wartosci i po_sta:V.
W wielu środowiskach zawodowych istnieje przekoname, ze
to, jak pracownik jest ubrany, wpływa na jego rela~j,e z intere-
santami i zewnętrzny wizerunek firmy. Stąd dbałosc o wyglą~
zewnętrzny jest zwykle w-Jmogiem nierzadko_ d~ść restrykcyt
nie egzekwowanym, jako obowiązek stosowa~a się do szczego-
łowo określonych przepisów dotyczących stroju.
Przedmioty osobistego użytku
Funkcję komunikacyjną pełnią też przedmioty oso~istego
użytku, zwane także rekwizytami osobisty~i. To ostatm: okr:-
ślenie koreluje z goffrnanowską koncepcją „teat~ologiczną '
w której uczestnicy interakcji - „aktorzy" ?dS:yw~~ący ~a sce-
nie interpersonalnej swoje role- posługują się roznynn „sce-
12. Ko1mmikowanie niewerbalne 245
nicznymi rekwizytami" (Goffman, 1981). Dodatkami albd, oso-
bistymi r~kwizytami wpływającymi na autoprezentację i prze-
bieg interakcji są okulary, pe:ruki, biżuteria, kosmetyki, wody
toaletowe i fajki, torebki, kasetki, saszetki, teczki, poi-tmoiietKi~
~łi.igopisyi irine prżedmioty osobistego użytku, które nosimy
zesohą-lrioktóre posiadamy. Rek.Wizyty osobiste obejmują każ-·.
dyródfaj obiekt6w fizycznych, począwszy od ubrania, które
""
I nosimy, po żywność, którą podajemy na obiad gościom. Prze-
kazujemy 4?.formacje o sobie poprzez. dobó:r S,<JJ,TIO{:hodu, do::-
mu, mebli, kolorowych in:~gazynów i wielu innych rzeczy. Na-
wet sposób trzymani<!. i .zapa1aI1i<l_ papi~r.~-~_<t,__ ,c:yga_i::ą.__ l_~lJ.Jajki
jest rodzajem przeka~u. Np. kobieta, która pali cygara lub męi­
czyźli-;·'iio~~ą'Cy-;:Jiałą- to~ebkę na ramieniu postrzegani są jako
naruszający oczekiwania co do ich ról.
·· Mehrabian (1976, 67-68) twierdzi, że ubrania, kosmetyki
i biżuteria wywołują u postrzegających silne emocje: Im bardziej
są zauważalne, kolorowe i niezwykłe, tym mogą pobudzać większe zain-
1 teresowanie. Biżuteria, szaliki, przepaski i inne akcesoria, które są
'\ w swoich kształtach klasyczne i niezwykle drogie, służą głównie do wy-
1 wołania skojarzenia o statiisie i kondycji społecznej a tym samym zwięk­
/ szenia poczucia dominacji. Osoba, która zakłada na siebie tony biżute­
\ rii - wisi01y, pierścionki, bransolety, klipsy i nauszniki, arnitlety, naszyj-
i\ niki itd., a co więcej ozdabia swoje ciało rnakijażem, tatuażem - usiłu-
je wywrzeć szczególnie silne wrażenie. Przedmioty te mają być bardzo
\) pobudzającym bodźcem towarzyskim. l\llają wywołać skojarzenie: „je-
1
\/ stem niekonwencjonalna i jestem otwarta na wszelkie nowe przygody".
Ludzie wyrażają siebie i mówią o sobie właśnie m.in. poprzez
przedmioty osobistego użytku. Dokładniej - poprzez ich q9bór
i sposoby pos~11.gi.~~~ ~i_ę n.irrll· .Często dobierane są bardzo
świadomie, z myślą o podkreśleniu lub zmianie własnego wize-
1:1:!1!~1!:_ Drogie naszyjniki i. pierścienie. mają dowodzić bogact:Wa
lub dobrego pochodzenia, chociaż osoba nosząca je nie zawsze
osiąga swój cel, a nawet nierzadko naraża się otoczeniu.
Ludzie noszący okulary oceniani są jako bardziej prac0wici
i inteligentni niż ci bez okularów. Może to wynikać z dość po-
246 Ko111unikowanie inte1persona.lne
wszechnego przeświadczenia, że jeśli ktoś zepsuł sobie wzrok
i zmuszony jest używać szkieł, musi być to wynikiem intensyw-
nego czytania książek lub innej żmudnej i wytrwałej pracy. Ko-.
bieta ancrażująca
o.
się coraz bardziej w karierę zawodową staran-
. kinezyka. Zachowania kinezyczne obejmują gesty i ruchy gło­
nie dobiera kosmetyki, makijaż i inne dodatki, które mają su-
crerować profesjon'.alizm i poważny stosunek do zawodu. Do-
datki mogą być także wykorzystane do zmiany wizerunku. Po-
sługujemy się nimi, by wyrazić coś z siebie lub zaprezentować
jakąś lepszą część naszej osobowości. .
. Kaiser (1990) prezentuje pogłębioną analizę charaktery-
stycznych cech komunikacyjnych przedmiotów osobistego
użytku jako wyspecjalizowanego kodu. Twierdzi, że siła przeka-
zu zawartego w tych przedmiotach zdeterminowana jest pozio-
mem jego dostosowania do ukrytych zasad estetyki lub stan-
dardów; oznacza to, że trafność doboru ubrania w danym cza-
sie i kontekście zależy w znacznej mierze od poziomu pokrywa-
nia się konkretnego ubioru z oczekiwaniami i wyobrażeniami
co do stroju partnerów interakcyjnych.
Ogólnie rzecz biorąc, rekwizyty osobiste Jub .. przedmioty
osobistego użytku to rzeczy, l(tóre ludzie wkładają :ia swoje cia-
ła, ozdabiają je nimi i które. wykorzystują jako pr.zedłużenie
możliwości ~łasnego ciała w celu świadomego kontrolowania
własnej „aparycji. Główną rolę wśród tej kategorii przekazów
odgryWa__u.P.ió.r. (dlatego po\raktowany został odrębnie).
Wraz ze zmieniającą się modą zmieniają się wrażenia i prze-
kazy transmitowane przez różne style ubioru i przedmioty oso~
bistego użytku. Znaczenie tych komunikatów nie jest zatem am
ponadczasowe, ani ponadkulturowe. Jeszcze 100 lat temu ko-
biety noszące spodnie nie były traktowane jak damy, podczas
gdy obecnie spodnie uznawane są za niemal podstawowy ele-
ment kobiecego stroju. To oznacza, że wnioski wynikające z ba-
dań tego obszaru muszą być systematycznie uaktualniane,
z uwzględnieniem stale zmieniającej się mody.
12. Knmunikowanie niewerbalne 247
12.5. Kinezyka
Badanie ruchów lub ,Języka" ciała określane jest terminem
ff,ekspi-esję mimic~ną, zachowanie wzrokowe i inne rodzaje
prezentacji fizycznej, wykorzystywane jako komunikaty.
Gestykulacja
Niektórzy badacze (Morris, 1977) miast używać terminu „ki-
nezyka", posługują się (mającym szersze znaczenie) pojęciem
„gesty" na określenie wszystkich ruchów ciała. Ciało człowieka
tworzy złożoną konstrukcję, która generuje niemal nieograni-
czoną liczbę ruchów. Niektóre obszary mają większe znaczenie
funktjonalne niż inne, np. ruchy rąk są ważniejsze niż ruchy
stóp, po części z powodu ich większej widoczności i wyrazisto-
ści. Elastyczne, zręczne ręce czynią ludzi zdolnymi do wykorzy-
· stywania różnych narzędzi, ale i do wykonywania licznych ge-
stów o funkcji komunikacyjnej. Nic zatem dziwnego, że jako
forma komunikowania niewerbalnega, ruchy rąk zajmują dru-
gie miejsce pod względem wartości komunikacyjnej, ustępując
tylko twarzy.
. N a tle wielu proponowanych kryteriów podziału gestów,
szczególną trafnością wyróżnia się tzw. podejście funkcjonalne
Ekmana i Friesena ( 1969). Opierając się na kryterium pocho-
dzenia i pełnionej funkcji, wyodrębnili oni pięć rodzajów ge-
stów: emblematory~ ilustratory' regulatory;. 'aiefuatolj "i ada-
p~~?~f n4l:!)liąnipl.ilatorrr·--- --· -- · · - · ·· ·· ·
EJAhlei:aia~()r.Y są zachowaniami niewerbalnymi, które w spo-
sób pełny ~--bezp~~!:~.c!~~.z~~t_ęp_~ją wypowiadane słowa. Szero-
ko ro:Zpowszechnione, przejawiają się w takich gestach, jak
utworzony z dwóch palców symbol pokoju oraz machanie ręką
oznaczające „cześć" lub „do widzenia". Należą do nich znak
„OK'', znak „podejdź do mnie'', znak „autostopu" itp. To nie-
werbalne substytuty konkretnych słów lub wyrażeń. Przyswaja-
248 Kornwnikowanie interpersonalne
ne są tak samo, jak owe· konkretne słowa lub wyrażenia, tzn.
w sposób nieuświadomiony, bez formalnego uczenia się, po-
przez naśladowanie zachowań innych osób. Mimo iż emblema-
tory wydają się być raczej zachowaniami naturalnymi, prawie .
wrodzo~ymi, to, w rzeczywistości są tak sam? arbitralne, jak
każde słowo w każdym języku. Wynika z tego, że obecne dziś
w naszej kulturze emblematory niekoniecznie są takie. same,
jak te istniejące 300 lat temu; mogą też różnić się od emblema-
torów innych kultur.
Emblematory, podobnie jak języki werbalne, są symbolami,
które zostały dobrane arbitralnie przez członków danej kultu-
ry, by transmitowały zainierzone przez nich znaczenia. Wszyst-
kie kultury·posł~1gują się symbolami w tych samych celach (ta-
kichjak interpersonalna bezpośredniość, życzenia i pozdrowie-
nia, pożegnania, znieważanie i obrażanie), ale poszczególne
kultury różnią się pod względem liczby tych symboli i form, ja-
kie one przybierają. To samo .zachowanie może mieć całkowicie
odmienne znaczenie w różnych kulturach; z kolei różne zacho-
wania mogą oznaczać to samo w wielu kulturach, a zachowa~ia,
które są .ważne w jednej kulturze, mogą nic nie znaczyć w in-
nej. VV USA i w wielu państwach Zachodu gest OK wykonany
przy pomocy kciuka i wskazującego palca oznacza „wszystko
w porządku", „świetnie" lub po prostu „OK". Ten sam gest mo-
że oznaczać „nic" lub „zerb" we Francji, „pieniądze" w Japonii,
a w Portugalii i innych krajach południowoeuropejskich po-
traktowany zostanie jako nieobyczajny i wulgarny.
Ilustratory to zachowania niewerbalne, które bezpośrednio
towarzyszą przekazom w~rbiln)Trn lub są z ni1ni zi11t~grn:wane
i dosłownie je ilustrują. WykorzyŚtywane są do podk_reśle.nia,
wyjaś~ienia i wspierania słowa lub frazy. W przeciwieństwie do
emblematorów, żaden gest ilustrujący nie zawiera przekazu
sam w sobie. Wszystkie ilustratory podkreślają słowa i zależą ra-
czej od języka werbalnego, pomagają nadawcy lepiej zakodo-
wać informację, a odbiorcy lepiej ją odkodować.
12. Ko11tu.nikowanie niewerbalne 249
Ilustratory są bardziej natur~ne i mniej arbitralne niż em-
blematory, co sprawia, że istnieje większe prawdopodobiel1stwo
ich powszechnej czytelnośd, są też bardziej, niż emblematory,
uni.wersalne i rozpowszechnione w świecie oraz bardziej od
;nich ponadczasowe. Wynika z tego, że istnieje prawdopodob-
nie kilka wrodzonych, naturalnych i.biologicznie uwarunkowa-
.nych składników ilustratorów.
Po części ilustratory są efektem uczenia się, po części mają
charakter wrodzony. Warto pamiętać, że różnice, zarówno
w zasadach ich stosowania, jak interpretowania, mogą być źró­
dłem nieporozumień międzykulturowych, np. w kulturach
azjatyckich przywoływanie kogoś czy przyzywanie taksówki po-
przez kiwanie palcem wskazującym jest gestem wysoce niesto-
+
.. :"··f
i
sownym; tak można przywoływać psa. Podobnie uderzenie pię­
f
ścią w otwartą dłoń, będące w kulturze europejskiej prezenta-
l.
~: ..~ cją siły, w wielu azjatyckich kulturach może być błędnie inter-
~
J pretowane jako rodzaj obscenicznego gestu.
)
Regulatory są zachowaniami niewerbalnymi, które pomaga-
I·1 ją zsynchronizować interakcyjny charakter i przebieg konwer-
',. sacji .. Bez wykorzystania gestów rąk iub sygnałó~ paralingwi-
i.
) sfycznych (ustawienia i tempa głosu, intonacji, barwy itp.) kon-
wersacja szybko musiałaby być przerwana. Te niewerbalne za-
chowania towarzyszą konwersacji i regulują, kontrolują, umoż­
liwiają monitorowanie, popierają, zaprzeczają, przerywają, sy-
gnalizują chęć włączenia się do rozmowy. Obejmują skinienia
głową~·gesty rąk, zmiany ułożenia ciała, zaciskanie ust i inne ru-
chy mimiczne, zmiany koncentracji wzroku, dźwięki parajęzy­
kowe w rodzaju „Uhmuu", „Ahaa!", „Ooo!", tzw. wokalizowa-
ne wypełniacze ciszy i wiele innych ruchów ciała służących za-
sygnalizowaniu początku i końca interakcji jak również chęci
włączenia się do rozmowy lub zmiany jej tematu. System tych
sygnałów, który można określić jako system zwrotnych sygna-
ł§~ 'Y interakcji, odg-ryWa decydującą rolę w wy'~anie przeka-
zów pomiędzy :mówcą a słuchaczem.
 ,.
~
łi.

250 Kormi:nikowanie inte1j1ersonalne i,

12. Komu.nikowa:nie nfewerbalne 251

Efektywne komunikowanie interpersonalne wymaga wyso- ~

kiej koordynacji wszystkich sekwencji rozmowy. Regulatory są
tymi subtelnymi sygnałami, które pozwalają uczestnikom inte- ·
rakcji określić wysoki poziom koordynacji zachowań konwer~a­
cyjnych. Przekazują także informacje na temat preferowanego
tempa lub szybkości rozmowy i stopnia, do jakiego słowa i:r:mej
osoby są zrozumiałe i wiarogodne.
Afektatory są zachowaniami odzwierciedlający@__ rgcl,;z:aj
i ini:ensy~ność odczuwanych emocji. Mogą to być sygnały mi-
Iliicżne i>ołączone z dostrzegalnym napięciem ciała i ruchami
niektórych jego części. Ujaw:ajają takie emocje, jak ~t1:~~1:~.
o-niew, szczęście, zaskoczeme: przygnębienie, radość,.. a:tąls,~e_
o .
stany wewnętrznego samopoczucia, hp. świeżość lub zmęczęw.e.:
Należą do nich także sygnały mimiczne zdradzające..~ti_ę_ć._3~­
prezentowania fałszywego, sprzecznego z rzeczywisty:rµ_~_t~1.1:~
wewnętrznym wrażenia. Zachowanie mimiczne i inne objawy
emocji można jednak świadomie kontrolować, podobnie jak to
czynią zawodowi aktorzy wcielający się w określone role. Wiele
zachowań emocjonalnych posiada uniwersalne znaczenie.
Afektatory mogą być nieświadome i nieintencjona_!g:~\jak
np. reakcja na wstrząsający, zaskakujący widok, rumienienie się
ze wstydu, zakłopotanie lub rozszerzone źrenice z powodu
przyjemności i zainteresowania; wówczas zdradzają rzeczywiscy
stan emocji. Mogą one jednak mieć także charakter świadomy
i intencjonalny, kiedy celowo śmiejemy się i patrzymy na inną
osobę, okazując jej ciepło i życzliwość. Stany emocjonalne od-
zwierciedlane są nie tylko poprzez sygnały mimiczne, ale także
ruchy i gesty innych części ciała. Zmiany postawy ciała, skrzy-
żowanie lub rozłożenie rąk, kręcenie stopą lub szybkie ruchy
nogą także ujawniają odczuwanie intensywnych emocji,
,Adaptatory (lub manipulatory) są rucha1_:~:Lcia!'!:J:>ędącymi
reakcją ;a-fizyczny lub psychiczny stan, w jakim znajd:gję się
osoba. Drapanie się po głowie, gryzienie ołówka, obgryzanie
paznokci, nerwowe poprawianie fryzury czy krawata, kręcenie
się na krześle - to zachowania odzwierciedlające indywidualne
'
f,.
'i
stany emocjonalne. Związane są z negatywnymi odczuciami
L wvstępującymi szczególnie 1_ podczas emocjonujących sytuacji
f'
'(
i .:n połączeniu z uczuciem depresji, obawy, strachu. Zwykle nie
1· . są uzewnętrzniane w sposób świadomy i intencjonalny. Obja-
7 Wiają się najczęściej w sytuacjach prywatnych i wówczas mają
f)
l,i postać zachowań kompletnych. i niczym nie ograniczonych.
W sytuacjach publicznych przybierają ograniczoną, jakby wsty-
r
··.~ dliwą postać. Np. kiedy ludzie na nas patrzą, możemy przyło­
-l
-·l' żyć palce do głowy i poruszać nimi nieco, ale nie będziemy dra-
"t
i
pać się w głowę z taką samą energią, jak zrobiliśmy to w sytu-
.;:}
acji prywatnej .
.::1
Jl
> Ekspresja mimiczna
Twarz dostarcza bogatych informacji - pozwala określić ra-
sę, narodowość, wiek, płeć i status. Różnice w wyglądzie twarzy
są nieograniczone i pozwalają ludziom wzajemnie siebi.e rozpo-
znawać. N a podstawie cech charakterystycznych twarzy czyni-
my także przewidywania co do typu osobowości lub charakte-
ru danej osoby. Niektóre obszary·twarzy przekazują więcej sy-
gnałów na temat kontekstu sytuacyjnego i cech osobowościo.:
wycli-Cfa:rlejje-dnostklTiiz-ihne:Twarz Je-st tak Yuchoma,·zrn:Ien:-
na-il>ra:styczmr,--ze-w<::ią-gu-kilku sekund z łatwością zarejestro-
wać może następujące po sobie stany znudzenia, zaskoczenia,
podniecenia, dezaprobaty itp.
Ogólnie rola komunikacyjna twarzy polega na czynnym po-
średńzczeriiu w . oznaczaniu . i -budowaniit tożsamofci (Gazal, 1996,
205=-206). Leathers (1976, 33-34), podsumowując przegląd ba-
dań na temat sygnałów mimicznych, podkreśla niezwykłą siłę
komunikacyjną twarzy:
1. Poprzez ekspresję zadowolenia i niezadowolenia twarz przekazuje
sygnały oceniające, które wskazują, czy komunikator postrzega
obiekt swojego zainteresowania jako dobry czy jako zły.
2. Twarz komimikuje zainteresowanie lub brak zainteresowania inny-
mi osobami, lub ogólnie otoczeniem.
252 Konm:nikowanie interpersonah~e
3. Twarz komimikuje intensywność doświadczanych emocji, a w związ­
ku z tym poziom zaangażowania jednostki w daną sytuację.
4. Twarz komunikuje skalę panowania i kontroli jednostki nad jej wła-
sną ekspresją mimiczną. ·.
5. Twarz komunikuje prawdopodobny poziom roziimienia intelektual-
1 •
nego liib jego brak.
Badania wykazują, że ogólnie ludzie reagują na twarz w spo-
sób oceniający, traktując ocenę w dwóch głównych, przeciw-
nych wymiarach: twarz dobra lub zła, tzn. piękna - ?rzydka,
sympatyczna - niesympatyczna, przyjazna - wroga itd. oraz
w wymiarze dynamizmu, tzn. aktywna lub pasywna, apatyczna
lub ożywiona, zainteresowana lub znudzona (Williams i Tolch,
1965). Wymienione dwa wymiary oceny są ze sobą ściśle powią­
zane, gdyżjeśli lubimy pewne twarze, oceniamy je jako stosun-
kowo ożywione, jeśli nie lubimy - jako nieruchome i bez wyra-
zu. Badania dowodzą wyraźnie, że niektórzy ludzie są o wiele
sprawniejsi niż inni w interpretowaniu oraz w imitowaniu sy-
gnałów mimicznych. ' '
Cechy twarzy wpływają także na związki interpersonalne
i oceny w interakcjach. Chociaż wrażenia na temat innych ·Osób
kształtują się w dużym stopniu pod wpływem ubioru, kształtu
ciała itd., większość z nas dokonuje ocen przede wszystkim na
podstawie cech twarzy. Ludzie odnoszą się przychylniej_ i żr..cz~ ·
liwiej do tych, których ~arze oceniająjako atrakcyjne;_skłQ..:Q.Ill
są nawet ich faworyzować.
Jednak proces socjalizacji, przygotowujący do efektywnego
udziału w interakcjach społecznych, powoduje, iż w miarę na-
bierania wprawy podświadomie zwalczamy pokusę natychmi~­
stowego akceptowania lub odrzucania innych wyłączme
w oparciu o cechy ich twarzy. Jednocześnie, w miarę intelektu-
alnego i emocjonalnego dojrzewania, rozszerza si_ę liczba czyn~
ników. niewerbalnych uwzględnianych przy oceme konkretnej
osoby. Np. wielu posiada bliskich przyjaciół wśród osób, któ-
rych na początku nie lubili ze względu na ich niesympatyczną
twarz.
12. Kom.unikowanie niewerbalne 253
1.
f Mimo że pierwsze wrażenie kształtowane jest na ppdstawie
''
cech i::warzy; to uważne wpatrywanie się w twarz przynosi także
inne informacje na temat sytuacji komunikacyjnej i cech danej
jednostki. Twarz jest podstawowym niewerbalnym komunikato-
rem uczuć i emocji. Zgodnie z Ekmanem i Friesene1n (1967),
ekSpresj~-:-.~arzy z:w:y.:klę, _komunikt,ije rodzaj emo~ji, po4c:,zas
gdy-Śygnały ciała mówią więcej na tein.at intensywności emocji.
~iektóie zachowania Iliewerbalne są silnie zdeterminowane'
kulturowo,· ale większość wyrażeń mimicznych powszechnie
- , kojarzona jest z konkretnymi emocjami. Istnieją jednak rów-
j
nież wyraźne różnice międzykulturowe w ekspresji mimicznej.
Klineberg (1954, 174) pisał: Stwierdziliśmy, że kultury różnią się
znacznie pod względem liczby emocjonalnych wyrażeń, które są dozwo-
i lone. Nlówirny np. o niewzruszonym spokoju amerykańskich Indian,
o tajemniczości i nieprzeniknieniu ludzi Orientu, o rezerwie Anglików
i o innych skrajnych formach ekspresji Murzynów lub mieszkańców Sy-
cylii. Afimo iż istnieje zawsze trochę przesady w takich frazesach, dowo-
dzą one jednak, iż mamy do czynienia z pewnymi rozpowszechnionymi,
idealnymi wzorcami.
Sześć podstawowych emocji wyrażanych twarzą to: radość,
smutek, Żaskoćzelli~, gniew, wstręt i strach. Kategorie te po-
Wtarzają się w setkachbadań nad komunikowaniem niewerbal-
nym jako wyraźnie różniące się od siebie, wyraźnie identyfiko-
walne nawet przez niezbyt wytrawnych obserwatorów (Wagner,
MacDonald i Manstead, 1986, 737-743). Zgodna identyfiko-
walność tych sześciu rodzajów ekspresji mimicznej nie ograni-
cza się tylko do osób należących do kultury zachodniej; są to
podstawowe emocje wyrażane powszechnie przez wszystkich
należących do rasy ludzkiej niezależnie od· tego, gdzie dorasta-
li i jakie nabyli doświadczenie.
Wyrażenia mimiczne komunilmją wiele emocji spontanicz-
nie; jednak obserwatorzy muszą być ostrożni, ponieważ na ich
interpretację może wpływać wiele czynników.
Funkcje i typy wyrażeń mimicznych są podobne w przypad-
ku kobiet i mężczyzn, ale istnieją różnice w ich zachowaniach

Ko11m:nikowanie interpersonalne
254
interakcyjnych. Społeczna presja często powstrzymuje męż­
czyzn od zdradzania prawdziwych emocji. Stąd kobiety ujaw-
niają uczucia znacznie częściej i spontaniczniej niż mężczyźni,
którzy .mogą intensywnie odczuwać szczęście lub smutek bez.
ujawniania emocji na twarzy. Ponadto mężc:qźni częściej niż
kobiety internalizują swoje emocje. · krzyków i używania zwrotów językowych, na które mógłby so-
Zachowania mimiczne w odpowiedzi na nagłą, zaskakującą
sytuację sugerują, że wyraz twarzy jest odr.uchową, _l?ezwiedną
reakcją, która może bys . trakJ9wana jako dobra wskazóWka
przy odczytywaniu stanów emocjonalnych. Jednak badania
uja~niły, że sygnały mimiczne są tylko po części. naturalne i au-
tentyczne. Nauczyliśmy się zabezpieczać siebie poprzez ukry-
wanie prawdziwych uczuć (Zuckerman, Larrance, Spiegel
i Klorman, 1981). Kontrolując mięśnie twarzy i panując nad
nimi, ukrywamy niestosowne lub nieakceptowane przez oto-
czenie reakcje; takie manipulowanie wyrazem twarzy określa­
ne jest jako tec~ !tl~ro~an.ia_,:nimiką. Zgodnie z Ekmanem,
Friesenem C:Eii~worth (1982a, 17), w większości sytuacji spo-
łecznych pojawiają się cztery techniki kierowania mimiką: in-
tensyfikowanie emocji, minimalizowanie. emocji, .neutralizo-
wanie emocji, maskowanie emocji.
I~tensyfikowanie emocji. Często presja społeczna zmusza
nas do zareagowania w sposób zgodny z oczekiwaniami in-
nych. vV takich sytuacjach zwykle intensyfikujemy nasze za-
chowania mimiczne, aby sprostać tym oczekiwaniom. Szcze-
aólne okazje, jak Boże Narodzenie lub urodziny, skłaniają do
o .
intensywnego odczuwania i okazywania emocji. Przyjęło się,
że rozpakowując prezent w obecności wręczającego, osoba ob-
darowana wyraża zadowolenie i radość, zaskoczenie i ekscyta-
cję, nawet jeśli prezent jej nie cieszy, bo nie ma pojęcia, do cze-
go może się jej przydać'.
Minimalizowanie emocji. Dość wcześnie zaczynamy uczyć
się, ie bywają takie sytuacje społeczne, kiedy należy szczególnie
panować nad swoimi emocjami, a ich okazywanie maksymalnie
ograniczać. Ta kontrola nad własnymi reakcjami emocjonalny-
}.
12. Koinu:nikowanie niewerbalne 255
mi pozwala nam nawiązywać i podtrzymywać związki interper-
sonalne-. Staramy się więc opanować poczucie triumfu z racji
odniesionego zwycięstwa, nie nadużywać irytacji, rozdrażnie­
"
-! nia, niechęci lub złości. Pracownik, który jest zły na swojego
. I . szefa, nawet jeśli okaże złość czy niezadowolenie, to zwykle bez
bie pozwolić wobec kogoś niewyposażonego w tego rodzaju
władzę.
Neutralizowanie emocj~. W pewnych sytuacjach ludzie uni-
kają oK:aiywania-eillocJCN"(;rmy kulturowe sprawiają, że kobie-
ta i mężczyzna różnią się w prezentowaniu swoich uczuć, które
') neutralizują. Np. od mężczyzn w USA i Europie oczekuje się,
że będą silni, twardzi i odważni. Ponieważ mimiczne sygnały
strachu, zakłopotania lub smutku traktowane są jako objaw
zniewieściałości, mężczyzna usiłuje je neutralizować, nawet jeśli
rzeczywiście doświadcza tych emocji. Jednak czasem nadmier-
ne albo długotrwałe neutralizowanie rzeczywistych emocji mo-
że być szkodliwe i prowadzić do schorzeń psychosomatycznych.
Introwertycy częściej niż ekstrawertycy doznają zawału serca,
gdyż hamt.tjąc emocje, żyją w stanie stałego stresu.
Również wtedy, kiedy nie jesteśmy pewni rezultatów jakie-
goś zachowania, neutralizujemy - jakby na wszelki wypadek -
·swoje emocje.
~s~o'Y~~e ~yJ.Q.<::j;i._.J"ak nazwano zastępowanie rzeczywi-
ście doznawanych emocji takimi, które wydają się lepiej odpo-
wiadać wymogom konkretnych osób lub sytuacji. Poprzez ma-
skowanie próbujemy ukrywać takie uczucia, jak zazdrość i roz-
czarowanie. Podczas konkursu o tytuł ,;Miss Piękności" kandy-
datki z niecierpliwością oczekują werdyktu jury: gdy przewod-
niczący jury odczytuje nazwisko nowej królowej, inne dziew-
częta, aczkolwiek gorzko rozczarowane, prezentują szeroki
uśmiech aprobaty dla tej decyzji.
W sumie twarz wydaje się odgrywać centralną rolę wśród
wszystkich kanałów wizualnych. Wśród hipotez próbujących
wyjaśnić wizualny prymat twarzy jest i ta o wrodzonym zaufa-

256 Komunikowarl'ie inte1pę1:sonalne
.t
niu i poleganiu na informacjach wizualnych, o naturalnej
skłonności do traktowania twarzy jako odzwierciedlającej te
prawdziwsze i bardziej intencjonalne informacje, o dużej wyra-
zistości emocjonalnej, elastyczności i sugestywności twarzy..
I
Zachowania wzrokowe
Oczy i zachowania wzrokowe są obiektem silnej fascynacji -
tak było od najdawniejszych czasów. Oczy są jedną z pierw-
szych cech fizycznych odnotowywanych zarówno przez męż­
czyzn, jak i kobiety. Mogą one odbierać i przesyłać sygnały
o szerokim zakresie znaczeń. Za pośrednictwem oczu odbiera- ·
my aż 80% informacji o otaczającym nas świecie (Morris 1993,
49). Ulokowane w twarzy, stanowiącej ogniskowy punkt ludz-
kiego ciała, są najbardziej czytelną i dostępną częścią naszego fi-
zycznego ,Ja". Ponieważ oczy są głównym ośrodkiem uwagi wi-
zualnej i zainteresowania, zachowania wzrokowe mają ogromne
znaczenie komunikacyjne. Badania Janika i innych (1978) wy-
kazały, że zwykle najwięcej czasu, tzw. przeglądu wzrokowego,
poświęcamy na przyglądanie się okolicom oczu niż jakiejkol-
wiek innej części ciała. Uwaga koncentruje się na oczach przez
43,4% czasu interakcyjnego; drugim z kolei obszarem uwagi wi-
zualnej są usta, których obserwowanie zajmuje 12,6% czasu. ·
Podstawową funkfją kontaktu wzrokowego jest p.r~~~y­
wanie komunikatów relacyjnych. W codziennych interakcjach
ten rodzaj kontaktu zachodzi w różnych sytuacjach i przybiera
wiele form: obopólnej wymiany spojrzeń, spojrzeń pośpiesz­
nych, ukradkowych, przeciągłych, badawczych, rzucanych od
niechcenia czy wreszcie spojrzeń przypadkowych.
Ludzie patrzą na inne osoby i oczekują tego samego - pra-
gną uzyskać informację zwrotną, niezależnie od tego, czy spoj-
rzenie jest negatywne czy pozytywne. Kontakt wzrokowy jest
czymś w rodzaju wsparcia w interakcji społecznej, zazwyczaj sy-
gnalizuje, że patrzący jest zainteresowany dalszym rozwojem
kontaktu Gellison i Ickes, 1974).
~!
12. Komunikowanie 1·;iewerbalne 257
~
{. Istnieją trzy podstawowe· formy kontal<.tu wzroko>:vego: spo-
glą~anie i_pr:o/g~ą~e się, wzajemne_ spoglądanie i bezpo-
śreoiif'kontakt wzrokowy (Collier, 1985).
-·Tei.min···5poglądaiii;; ·(;z;;_-a~~a po prostu patrzenie na inną
'osobę lµb obiekt. ·
'Y~~j~1J.1I1.ę przygląd,~ie. to .zachowania, kiedy ktoś spoglą­
da, ale niekoniecznie nawiązuje bezpośredni kontakt wzroko-
wy. Dwie osoby mogą przyglądać się sobie bez nawiązania bez-
pośredniego kontaktu wzrokowego - np. kiedy „taksują" sie-
bie, omiatają wzrokiem.
Termin bezpośredni kontakt wzrokowy określa sytuacje,
w kt&ycfi ·awfo .osoby patrzą__~g!=>ię__bezp_o.§..r~9-P.i9...vv: ..oczy: Jak
dowodzi Collier (1985, 92), w tym przypadku czas poświęcony
na kontakt wzrokowy jest zawsze identyczny dla każdej zaanga-
żowanej weń osoby.
i Analiza badań nad funkcjami komunikacyjny1ni wzroku
f wskazuje, że oczy:
, ! 1. mogą wskazywać na stopień uwagi i skupienia, ~aintereso­
\ \ / wania i pobudzenia;
V2. pomagają zainicjować i podtrzymać intymne relacje;
3. wpływają na zmianę postaw i perswazję;
4. regulują interakcje;
5: komunikują emocje;
6. definiują relacje oparte na władzy i statusie;
7. pełnią główną rolę w kierowaniu wrażeniami.
Łącząc wymienione funkcje w ogólniejsze kategorie, Ken-.
don (1967) oraz Knapp i Hall (2000) wyodrębnili cztery głów­
ne funkcje kontaktu wzrokowego: r~gulacja przebiegu inte-
rakcji, m~nit()r_C?~anie informacji moiiiyd:i, .odZW:i.erciedla-
rii~ p!o_<:_e~_?w:._p_ą_ZJJ~:w.~~y~b„Lwyraż~e~emocji.
Ogólnie rzecz ujmując, patrzenie na inną osobę jest przeja-
wem zainteresowania, a jednocześnie sygnałem pozytywnej lub
4
negatywnej odpowiedzi na to zainteresowanie.
Argyle (1988) wymienia kilka najważniejszych zasad doty-
czących zawartej w sygnale wzrokowym funkcji relacyjnej:
258 Komwnikowa:nie interpersonalne
a) . osoba wpatrująca się może zachęcać i zapraszać do interak-
cji właśnie poprzez wyraźne, zaczepne wpatrywanie się w in-
nych. Odwzajemnienie spojrzenia ogólnie interpretowane .
jest jako przyjęcie zaproszenia, podczas gdy odwróc.enie
·'
.wzroku jpt znakiem, że zaproszenia z?stało odrzucone;
b) istnieje więcej kontaktów wzrokowych pomiędzy przyjaciół­
mi niż innymi osobami, a szczere spojrzenie osoby patrzącej
jest powszechnie interpretowane jako wyraz pozytywnego
nastawienia;
c) . osoby, które podczas mówienia poszukują kontaktu wzroko-.
·· wego, uważane są przez słuchających nie tylko za wyjątkowo.
dobrze usposobione, ale także za bardziej wiarygodne
i szczere;
d) jeśli występujące zwykle podczas rozmowy krótkie, spora-
dyczne, przerywane spojrzenia zastępowane są trwającymi
dłużej spojrzeniami, ich obiekt interpretuje to jako oznakę,
że treść jest mniej ważna niż osobiste relacje pomiędzy nim
a jego rozmówcą.
Kontakt wzrokowy często determinuje typ interakcji, która
będzie miała miejsce. Ludzie spoglądają na zegarel~, kiedy
spóźnili się na spotkanie, spuszczają oczy lub unikają spojrze-
nia, kiedy są zakłopotani, a spoglądają złym wzrokiem na ko-
goś, kto postępuje nie po ich myśli. Zachowania te przekazują
innym informacje i kontrolują kanały komunikacyjne podczas
interakcji. Typowymi metodami kontrolowania kanału komu-
nikacyjnego są sygnały interakcji zwrotnej, prezentacji władzy
i siły oraz niechęci do wpatrywania się.
Istnieją sytuacje~ w których wszyscy chcą mówić jednocze-
śnie - jedna osoba mówi, podczas gdy inne bez przerwy wtrą­
cają się. Interakcje ~akie mogą być frustrujące. Wypracowany
system zachowania wzrokowego sygnalizuje, kiedy należy mó-
wić, a kiedy milczeć - służy on eliminowaniu takich nieporozu-
mień. Ten rodzaj zachowania wzrokowego określany jest jako
sygnały zmiany roli w interakcji.
12. Komu:nikownnie niewerbnlne 259
Kanały komunikowania są także wykorzystywane jako pre-
zent;acja siły. Gdy ktoś pa-trzy surowym, przenikliwym wzro-
kiem lub -zdaje się przeszywać rozmówcę spojrzeniem, więk­
szość osób zaczyna czuć się nieswojo i pragnie. uniknąć in ten-
' .sywnych bezpośrednich spojrzeń. Są one demonstracją siły
i władzy, które z kolei wywołują u odbiorców reakcje w postaci
utraty pewności siebie, gubienia wątku, zakłopotania lub też
odwzajemnionej niechęci i awersji do osoby przyglądającej się
w ten sposób. Nieprzerwane natarczywe wpatrywanie się jest
zwykle interpretowane jako sygnał asertywności lub chęci do-
minacji (Mazur i inni, 1980).
Goffman (1967) zauważa, że oczy są „wielkim intruzem".
Unikanie kontaktu wzrokowego sygnalizuje chęć respektowa-
nia czyjejś prywatności_. l\if ()Żę ta.lzże. oznaczać brak zainteresowa-
rilaOsobą, -~o~·~~;ą l~b innymi prz~kazarlli wizualnymi: -Od-
w.raaijąc-wzrok: Iiidzie" ć:;ięstO wyostrzają słuch. Unikanie takie-
golfontild:upomaga 'rowriiez 'zachować odrębność w grupie ob-
cych sobie ludzi zmuszonych przebywać blisko siebie. Ilustracją
jest zatłoczona winda, gdzie ludzie zmuszeni do przebywania
w towarzystwie obcych sobie osób usiłują odwrócić się od nich,
unikają bezpośredniego kontaktu wzrokowego i w milczeniu
patrzą na wskaźnik pięter lub studiują instrukcję obsługi windy.
Unikanie kontaktu wzrokowego może zatem pełnić funkcję
kompensacyjną - wytwarza dystans psychicźny w sytuacji nie-
możności utrzymania odpowiedniego dystansu fizycznego.
Przekaz _wzrokowy jest jednym z czynników, który może
zv.rJ.ększać s~ę·}ąb~ ~_rnn:J.eJsiać ~~r~ z rÓs~ącym lub. maleją~ym
dystansem po to, aby utn:y_ip.ać_._dogodny__poziom_j;n..tyrą9gf<.:i
inter.:_~gcyj;i:i.~J(Patterson, 1976). Najważniejsze wnioski na te-
mat kontaktu wzrokowego jako formy przekazu emocji to (Bo-
wers i inni, 1985, 524):
.1) Kontakt wzrokowy zmniejsza się w miarę rosnącej antypatii i zwięk­
sza w ślad za postępującą sympatią.
2) Rosnący kontakt wzrokowy zwiększa pozytywny lub negatywny
wpływ wyrażany w semantycznym składniku przekam.

260 Koniu.nikowanie inte1j1ersonalne
3) Zakończenie lub przerwanie kontakt'U wzrokowego jest w danej re-
lacji sygnałem odrzucenia.
4) Stałe wpatrywanie się z bliskiej odległości (około 60 cm) wzbudza
niepokój.
5) Brak kontakt'fl' wzrokowego sygnalizuje wysoki niepokój i obawę.
6) Unikanie przyglądania się może oznaczać chęt załagodzenia i wy-
hamowania agresji,
7) Przyglądanie się, obejmujące także mruganie powiekami, wyraża
różne stany emocjonalne sygnalizowane przez różne rodzaje spoj-
rzeń: dramatyczne, nieobecne, czujne czy wymowne. l\!Ioże być sy-
gnałem złego samopoczucia (słabnące spojrzenia, nasilone mruga-
nie powiekami, brak kontakt'u wzrokowego) i przekazem kodowym
(jak np. perskie oko puszczone przez prostytutkę).
Oczy zatem nie tylko przekazują informacje na temat we-
wnętrznych stanów i emocji; w niektórych sytuacjach mogą
pełnić funkcję bariery utrudniającej efektywne komunikowa-
nie. Redukowanie rozproszenia jest ważną funkcją wzroku,
gdyż nadmierne jego bodźcowanie podczas interakcji może być
czynnikiem rozpraszającym uwagę.
Oczy pomagają przekazywać informacje o roli społecznej,
indywidualnych życzeniach, intencjach i o spontanicznych re-
akcjach. Ujawniają informacje na temat struktury osobowości.
To właśnie cechy osobowości wpływają na poziom odwzajem-
niania spojrzeń - ludzię bowiem w przybliżeniu dzielą się na
wykazujących skłonność do bezpośredniego patrzenia innym
w oczy i na tych, którzy stale takich zachowań ·starają się uni-
kać. Ekstrawertycy zwykle nawiązują bliższy kontakt wzrokowy
i patrzą na rozmówcę częściej niż introwertycy.
Osoby skłonne do utrzymywania bardziej i.F.ttensywnego
kontaktu wzrokowego postrzegane są jako atrakcyjniejsze,
przypisuje się im także· a priori pozytywne cechy, określając je
jako przyjacielskie, godne zaufania, uczciwe i rozsądne, pod-
czas gdy osoby, które wykazują nikłą skłonność do nawiązywa­
nia takiego kontaktu, opisywane sąjako zimne, pesymistyczne,
niedojrzałe, o postawie defensywnej.
12. Komu.nikowanie niewerbalne 261
Mimo~ ~e wzr~kowy ~ont_ak~ nie zawsze wskazl.tje na cechy
osobow~sc1, nalezy pam1ętac, ~ze osoby przejawiające częstszy
kontakt wzrokowy postrzegane są pozytywniej, niezależnie od
. te.go czy przekazują życzliwe, pozytywne czy nieżyczliwe i nie-
pozytywne słowa i informacje (Argyle. Lebebure i Cook 1974
126). , '
Różnice ~ędzykulturowe w zachowaniu wzrokowym two-
rzą potencjalne trudności podczas społecznych interakcji.
W na~z~m k~ęgu ~ulturowym zdolność do bezpośredniego pa-
trzerua mnej osobie w oczy tradycyjnie interpretowana jest ·a-
ko oznak~ prawdomówności, uczciwości i szczerości inten~ji.
! odwro~rue - oso?a o~wracająca lub ukrywająca oczy uważana
jest za meszczerą i mającą coś do ukrycia.
"\
. Ludz~e wychodzą z założenia, że są to reguły uniwersalne
I dla kazdego człowieka kontakt wzrokowy oznacza to samo.
Tymczasem kultury różnią się m.in. tym, że różne zachowania
spo:eczne t~aktowane są w nich zupełnie inaczej. Dotyczy to
~akze tego, j~ cz~sto ludzie patrzą na siebie, jakie są ich wza-
je~°:e .oczeki":,a~ia odnośnie rodzaju, czasu trwania, częstotli­
wosc1 I .długosc~ u~rzymywania ko.q.taktu wzrokowego, jakie
znacze1:11e i:rzyp1~ują chęci bądź niechęci do podtrzymywania
lub u~k~1.ma _takiego kontaktu. Np. spuszczony wzrok w jed-
_nyr:1 miejscu jest oznaką szacunku, a w innym sygnałem braku
. takiego szacu~ku. NaJ_eży zatem poznać wcześniej kulturowe
normy stanowiące tło I podstawę do dokonywania oceny zna-
czenia konkretnego przekazu wzrokowego.
12.6. Proksemika '"~-.s-JoN
za_chowania prokse~czne lub przestrzenne pozostają pod
wyraz1;->:m wp_ły':em dwo~h sprzecznych potrzeb: afiliacji i pry-
wa~osc1. O~o~~e sy~nalizujemy życzenie utrzymywania kon-
taktow : 1:1dzm1 I n~w1ązywania bezpośrednich relacji w bliskiej
odległosc1 fizycznej. E. Hall, pionier badań nad aspektem ko-
262 Kornu:nikowa.nie interpersonalne
12. Kormi:ni.kowanie niewerbalne 263

munikacyjnym r~lacji przestrzennych, który stworzył termin

.Otoczenie wywiera znaczny wpływ na zachowanie ludzi.
proksemika, uznał, że bliskość lub jej brak są ważnymi czynni-
Także .ich uczucia, samopoczucie oraz przebieg interakcji pozo-
kami w interakcji międzyosobowej. Hall (1968) definiuje prok-.
stają pod wpływem wielu czynników środowiskowych, z któ-
semikę jako badanie sposobu strukturyzowania i wykorżysta­
rych zaledwie kilka można. skutecznie kontrolować. Winston
nia prżez ludzi. mikroprzestrzeni. Burgoon, Butler i Woodall
Churchill powiedział, że najpierw my kształtujemy nasze oto-
(r9ff9). definihJą proksemikę jako postrzeganie,.:wy:lmrzystanie
czenie, ale później ono kształtuje.nas.
i konstniowanie przestrzeni dla celów _koID.u_:aj.lca~yj!!y~h.'. ·
Czynniki środowiskowe są elementem otoczenia, mającym
ZaróW'no -ml.kro-~ jak i makrośrodowisko funkcjonują jako
również wpływ na definiowanie sytuacji. Zalicza się do nich me-
skuteczny środek komunikowania. Urbaniści twierdzą, że
ble, dekoracje, oświetlenie, kolory, zapachy, temperaturę
znaczna część naszej percepcji otoczenia pozostaje pod silnym
i dźwięki. Cechy otoczenia wpływają na odczucia i sposób po-
wpływem takich cech makrośrodowiska, jak fizyczne rozmiary
rozumiewania się ludzi ze sobą. Te same osoby w niektórych
ulic, placów, dzielnic (Lynch, 1960; Leathers, 1976). Podobnie
miejscach czują się szczególnie dobrze, w innych zaś odczuwa-
badacze komunikowania dowodzą, że relacje przesfrzenne cha-
ją psychofizyczny dyskomfort.
rakteryzujące otoczenie fizyczne mogą wpływać na liczbę i ja-
Budynki projektowane są z myślą o tworzeniu konkretnecro
kość interakcji komunikacyjnych (Burgoon, 1978; Sundstrom,
wizerunku, ale też z uwzględnieniem sposobu postrzegania i~h
1989).
przez użytkowników, bo to z kolei wpływa na ich zachowanie.
Przestrzeń ijej skala są także wykorzystywane jako wskaźnik
Style architektury są czymś więcej niż tylko odzwierciedleniem
i wyznacznik statusu i władzy wewnątrz danej organizacji. Hen-
kreacyjnych zdolności projektantów i artystycznych gustów ich
ley (1977), Mehrabian (1981), Riess i Schlenker (1977) (cit.
klientów. Są wyraźnymi przekazami zawartymi w wybranych
Hanna i Wilson, 1991) dowodzą, że przestrzeń uprzywil~jowu­
celowo projektach. Do najwyraźniejszych przykładów należy
jąca, lztórą zajmuje wyposażona we władzę osoba, obejmuje:
styl budynków bankowych projektowanych z myślą o tworze-
l. większą przestrzeń osobistą (np. w biurach i domach);
niu wizerunku konserwatyzmu, tradycjonalizmu, solidności,
2. większą swobodę poruszania się w jej obrębie i kontrolowa-
pewności i bezpieczeństwa. Z większością budynków banko-
nia przestrzeni innych osób;
wy~h koja~zą się marmurowe kolumny, ozdobne elementy ze
3. zajmowanie takiegb miejsca siedzącego, które daje lepszą
stali, wyłozone marmurowymi płytami podłogi, szare, typowe
pozycję do kontrolowania innych i podkreślania własnego
.dla solidnych instytucji wnętrza i wykładane kamiennymi pły­
znaczenia.
tami ściany. Klienci postrzegają je jako instytucje zimne i bez-
Schlenker ( 1980, 247) twierdzi, że związek pomiędzy władzą
osobowe, ale także solidne, bezpieczne i trwałe.
i przestrzenią jest wyraźny i powszechny: Bogaci żyją w pałaca'ch;
Rządy i parlamenty większości państw, pragnąc podkreślić
biedni tłoczą się w slumsach. Główna idica w mieście określona jest ja-
swoją stabilność i odporność na różne kryzysy, wzorują projek-
ko najlepszy i największy „salon wystawowy". Liidzie o wyższym statu-
ty rządowych budynków na stylach klasycznego Rzymu i Grecji.
sie, w porównaniu z tymi o niższym, zajmują więcej miejsca nawet swo-
.·Nawet kościoły przyjęły poważny, solidny i symbolizujący
im odręcznym podpisem na papierze. Związek między przestrzenią
wieczne trwanie styl imitujący gotycką architekturę średnio­
i władzą jest dostrzegalny nawet w przypadku małych dzieci, które bu-
wiecza, kiedy to Kościół dominował na politycznej scenie Euro-
dują forty i namioty, broniąc ich przed inwazją obcych.
py. Również wnętrza konkretnych instytucji projektuje się
264 Komunikowanie interpersonalne
z myślą o tworzeniu atmosfery odpowiadającej jej celom. Po-
strzeganie otoczenia wpływa bowiem na komunikowane prze-
kazy i, ostatecznie, na nasze zachowanie.
Sty~ budynku i jego wnętrza może mieć formalny lub nie„
formalny charąkter. Banki, budynki rządowe_ i kościoły prezen-
tują styl. wysoce formalny. Ten rodzaj komunikacyjnego kon-
tekstu fizycznego jest bardzo oficjalny, wystylizowany oraz bez-
osobowy w sposobie traktowania klientów.
Dystans dzielący uczestników interakcji wpływa na jej prze-
bieg;-dótycZy Ł0--iiró~0- Ciysra:ii8~_:P~Y.~ł:ti~:.Z.~ęg;2_,j~k:1nzyc·ż:iYe=­
.go. Dyrektor oddzielający sl.ę od-interesantów potężnymoiur­
kiem i poczekalnią tworzy oba rodzaje dystansów. N a ogół za-
kres władzy urzędnika zmniejsza się wraz z rosnącym oddale-
niem jego pokoju od gabinetu dyrektora. Stąd wielu interesan-
tów jest przekonanych, że od sekretarki, pracującej tuż obok
gabinetu szefa i mają<;:ej z nim bezpośredni kontakt, zależy
znacznie więcej, niż wynikałoby to z jej funkcji.
Osobowość jednostki od dzieciństwa żyjącej w mieszkaniu
pozbawionym charakterystycznych przedmiotów, kolorów lub
ruchu jest nieco inna niż osoby wzrastającej w otoczeniu wypeł­
nionym wymienionymi elementami.
Badania dotyczące wpływu otoczenia na postawy i zachowa-
nia dowodzą istnienia związku pomiędzy otoczeniem i wyrnie-
nionymi czynnikami. Lvdzie prantjący w brzydkim, nieeste-
tycznie i niefunkcjonalnie urządzonym pomieszczeniu odczu-
wają zmęczenie, senność, irytację, przejawiają niechętne nasta-
wienie do siebie i agresję wobec interesantów. Pomieszczenia
urządzone estetycznie i funkcjonalnie wyzwalają uczucie zado-
wolenia, komfortu psychicznego, tworzą atmosferę gotowości
do współpracy i wzajemnej życzliwości (Maslow i Mintz, 1956).
Uczucia wywołane przez otoczenie mogą być przenoszone
na ludzi, którzy są tam także obecni. Jeśli urządzenie pokoju
powoduje, że obecne w nim osoby czują się dobrze, skłaniają
się one do życzliwego traktowania innych ludzi; jeśli pomiesz-
czenie sprawia, że odczuwają rodzaj dyskomfortu, pozytywne
12. Ko11mnikowanie niewerbalne 265
traktowanie innych przychodzi im z trudnością. Stworzenie za-
tem takie;go pomieszczenia, któr:e byłoby atrakcyjne dla wszyst-
kich pracowników wydaje się być jednym z ważniejszych za-
biegów prowadzących do umocnienia wewnętrznej spoistości,
.budowania atmosfery życzliwości sprzyjającej efektywnej i wy-
dajnej pracy.
Aranżacja przestrzeni i zachowanie „siedzące"
Władza jest tam, gdzie siedzisz - twierdzą Korda ( 197 5), Re-
snick iJaffe (1983). Świadomie lub nieświadomie ludzie wybie-
rają sobie określone miejsca, aby potwierdzić swoje role w gru-
pach. Układ miejsc siedzących podczas interakcji pełni ważną
funkcję komunikacyjną. Wiąże się ona także z komunikatami
proksemicznymi zawartymi w kształtach i rozmiarach stołów.
Umeblowanie i aranżacja wnętrza także przekazują informacje
na temat pragnienia komunikowania. Ludzie, którzy chcą
zniechęcić innych do kontaktu ze sobą, często wykorzystują
biurka jako rodzaj bariery.
Kształty stołów przekazują informacje na temat natury inte-
rakcji, podziału władzy i statusu siedzących przy nim osób. Stół
okrągły, bez zaznaczonych rogów i prostych boków, wyraża jed-
ność i równość wszystkich stron. Koło samo w sobie stało się
w całym świecie symbolem jedności i siły.
Kwadratowy stół z czterema równymi bokami stwarza wa-·
runki do odseparowania się od siebie siedzącym przy nim oso-
bom. W przypadku negocjacji lub rozmów oznacza on równość
każdego partnera siedzącego przy jednakowej długości boku.
Nie niesie jednak jedności, z powodu wyodrębnienia czterech
stron.
Kształt stołu prostokątnego dostosowany jest do pomiesz-
czeń dyrekcji lub zarządu, służy także naradom oraz rodzin-
nym uroczystościom. Oczywistą różnicą w porównaniu do sto-
łu kwadratowego jest fakt, że stół prostokątny posiada dwa bo-
ki dłuższe i dwa krótsze. Krótsza strona tradycyjnie postrzega-
266 Kornu.nikowanie interpersonalne
-.•
na jest jako miejsce czołowe, szczególnie wtedy, kiedy zajmowa-
ny jest tylko jeden krótszy kraniec stołu. Jest to miejsce prze-
znaczone dla osoby dominującej.
Pewne sposoby doboru miejsc siedzących mogą być postrze~.
gane jako wyznflczanie pozycji przywódczych. Badania wyka-
zują ponadto, że np. niektórzy ludzie o osobowości dominują­
cej zwykle świadomie ·wybierają sobie konkretne miejsce przy
stole i traktują to jako element strategii, która zapewni im kon-
trolowanie otoczenia. Russo (1967) stwierdził na podstawie te-
stów, że układ, gdy jedna osoba siedzi na czołowym miejscu
(krótszy bok prostokątnego stołu), a druga z boku stołu (dluż­
szy bok prostokątnego stołu), oceniany jest jako odzwierciedle-
nie nierównorzędnego statusu siedzących, podczas gdy równo-
rzędny status kojarzono z zajmowaniem przez obie osoby tzw.
czołowych miejsc (dwa krótsze boki prostokątnego stołu). Takie
postrzeganie dominacji lub statusu w odniesieniu do zajmowa-
nych przy stole miejsc zdaje się być powszechne.
Shaw (1981) twierdzi, że aranżacja miejsc przy stole wpływa
na częstotliwość komunikowania i liczbę przekazów - kto mó-
wi, do kogo, jak długo wypowiada się każda osoba i kto domi-
nuje w grupie. Ci, którzy zajmują centralne miejsca, wydają się
dominujący, podczas gdy ci siedzący po bokach często są igno-
rowani, pozostawiani samym sobie lub traktowani jako przy-
padkowi uczestnicy. , dzi, że czynniki niewerbalne determinują i tworzą·w społeczeń­
Obserwację tę potwierdza Sommer (1969), który połączył
aranżację miejsc „twarzą w twarz" z konfrontacją, a aranżację
„ramię w ramię" ze współpracą. Rozmowy są często kojarzone
z aranżacją „miejsca narożne" lub „po drugiej stronie stołu".
Istnieje więc pewna możliwość kierowania komunikowaniem
poprzez pozwolenie danej osobie na swobodny wybór miejsca
i zajęcie takiego, które będzie odpowiadało zaplanowanemu
celowi.
12. Komunikowa.nie niewerb;,lne 267
Terytorium, przestrzeń indyWidualna i zatłoczenie
Terytorium, przestrzeń ind~dualna i zatłoczenie to trzy
,i
1
formy komunikowania niewerbalnego.
\ Zvv-ierzęta i ludzie oznaczają swoje terytoria i ich bronią. Lu-
\_j dzie wywieszają flagi, stawiają płoty i napisy „Nie wchodzić", „Te-
ren prywatny" w celu oznakowania swojej własności. Podejmują
talcie walkę lub wzywają policję, by odpędzić intruzów. W każ­
dym z tych prżypadków opisane zachowania są przejawem tery-
torializmu będącego, jak się sądzi, wrodzoną cechą tak zwierząt,
jak i ludzi. Chociaż terytorium jest czymś ważnym zarówno dla
zWierząt, jak i dla ludzi, istnieją pewne różnice w sposobie mani-
festowania terytorializmu. Ludzie rzadko zmuszeni są przyjmo-
wać postawy obronne, aby zabezpieczyć swoje terytoria, co wyni-
ka głównie z przyjętych norm społecznych. Terytorium człowie­
ka zwykle nie wymaga obrony· i to różni je od terytorium zwie-
rzęcego. Terytorializm człowieka można zdefiniować jako stałe
przywiązanie osoby lub grupy osób do określonych miejsc (Ed-
ney, 1976). Miejsce może być przez właściciela bronione, ale czę­
ściej jest ono po prostu omijane przez innych, którzy respektują
roszczenia pierwszych osób do danego miejsca.
Rozmiar przestrzeni, którą dana osoba kontroluje, skorelo-
w:any jest z poziomem statusu tej osoby. Henley (1977) dowo-
stwie strukturę władzy, a terytorium jest jednym z jej ważnych,
niewerbalnych wymiarów. Ludzie mają więcej szacunku do
właściciela kilku domów i samochodów niż do posiadacza jed-
nopokojowego mieszkania.
Terytoria są także klasyfikowane według kryterium znacze-
nia, jakie mają one dla ludzi, którzy je zajmują. Altman (1975)
zidentyfikował terytoria: podstawowe~ drugoplanowe i pub-
liczne.
. 1. Podstawowe są tymi, nad którymi dana osoba sprawuje wy-
łączną kontrolę, np. dom, mieszkanie, ogrodzona posia-
dłość.
\

268 Komwnikowanie interperso·r~alne
2. Drugoplanow:e terytoria nie są wyłączną własnością zajmu-
jącej je osoby, ale ogólnie są z nią kojarzone, np. ławka, któ-
rą zwykle zajmt.tje student, ulubiony stolik w kawiarni czy
ławka w kościele. . cej ambasady lub porwanie .samolotu.
3. Publiczne terytoria to obszary otwarte i dostępne dla każde­
go. Są niini takie miejsca, jak parking przy lotnisku, b~blio­
teka lub plaża. Chociaż obszary te są „publiczne", dana oso-
ba może sobie zastrzec lub domagać się prawa do czasowe-
go zajmowania części tego terytorium. To zastrzeżenie sy-
gnalizuje się przez położenie np. koca na plaży, zostawienie
gazety lub książki na stole w bibliotece. Przedmioty wyko-
rzystywane do definiowania miejsca jako terytorium w śro­
dowisku publicznym określane są jako „markery". Zastrze-
żenie przez kogoś fragmentu terytorium publicznego do
czasowego, wyłącznego użytku nie jest działaniem zalegali- ·
zowanym i trwa tak długo, jak długo inni gotowi są respek-
tować te oznaczenia.
Inna kategoria to terytorium wokół ciała, obejmujące czło­
wiek.a oraz obszar_go__o.taczający. Ten-towarzyszący ciału zakres
przestrzeni jest przez niektórych określany jako przestrzeń
„personalna" lub „osobista". Ciało jest najbardziej chronionym
terytorium i dostęp do niego jest wyraźnie i rygorystycznie
kontrolowany przez jego właściciela oraz przez bariery towa-
rzyskie i konwenanse, np. normy towarzyskie dyktują, iż bez
wyraźnego przyzwolenia nie powinno się dotykać pewnych
części ciała drugiej osoby.
Różnice kulturowe wpływają na odmienne sposoby definio-
wania tego, czym jest odpowiedni dystans interakcyjny. Cho-
ciaż zakaz wkraczania na zastrzeżone terytoria jest na ogół re-
spektowany, zdarzają się jednak różne przypadki przekracza-
nia wyznaczonych gr;;i.nic. Podstawowe formy naruszania tery-
torium to: pogwałcenie, inwazja oraz skalanie (Lyman i Scott,
1967) .
. .· Pogwałcenie zachodzi wówczas, kiedy należące do kogoś te-
rytorium wykorzystywane jest bez jego przyzwolenia, np. kiedy
. i
12. Konmnikowanie niewerbalne 269
, I·
ktoś pożycza czyjeś przedmioty bez wcześniejszej zgody właści­
--~-- ciela. :µtwazja ma miejsce wtedy, gdy zostają przekroczone gra-
./~-tlce i zajęte zostało terytorium innej osoby, np. zajęcie siłą ob-
, Do trzeciego rodzaju naruszenia terytorium dochodzi, gdy
':--.'Zostaje ono skalane lub zniszczone przez wkroczenie na nie lub
. ·--wykorzystanie go przez innych, np. przez palenie lub słuchanie
głośnej muzyki w miejscach publicznych.
Ludzie, których przestrzeń została naruszona, prezentują re-
akcje unikania i wycofywania się, poirytowania, a czasem aktyw-
nej obrony lub agresji. Zdarza się, że niektóre rodzaje takich na-
ruszeń nie wywołują protestów, a wręcz mogą mieć pozytywne
skutki, np. niespodziewane wkroczenie do pokoju atrakcyjnej
osoby może wzmocnić poczucie atrakcyjności jego użytkownika.
: '~
i'
. '~.' Przestrzeń indywidualna
Indywidualna lub osobista przestrzeń jest trójwymiarowym
obszarem otaczającym ciało, czymś w rodzaju szklanej bańki
prywatności. To mobilne i niewidzialne terytorium z niewi-
docznymi barierami w zależności od sytuacji może poszerzać
się lub kurczyć. Ludzie wciąż nosząje wokół siebie, a podczas
rozmowy ustawiają się w sposób, który będzie. podkreślał jego
istnienie i zasięg.
Sommer (1969, 26) określa indywidualną przestrzeń jako
rod~aj mobiln~gQ. terytoriµ:rtJ,,. które każda j(.;!d.;1l~s&t, za~sze
ńosiźesob~ Wyraźnie odróżnia on swój sposób rozumienia in-
dyw!CI~-;tlń"~fprźestrzeni od stosowanego przez Halla terminu
„terytorium": Najważniejsze różnice polegają na ~m, że indywidu-
alna przestrzeń nieszona }eifufokoł}_~eb:ź.e~'pódcżas gdy terytorium jest
staC}oiiarne:-·z:wzeri.ęlub' 'cztowzek pozostawia znaki zakreślające jego
terytorium tak, że jest ono dla innych widoczne, ale granice jego indy-
.widualnej przestrzeni są niewidoczne. Indywidualna przestrzeń posia-
da ciało zlokalizowane w jej centralnym pimkcie, podczas gdy teryto-
rium nie (Sommer 1969, 248).
270 Kornwnikowanie interjJersonalne
Najważniejszą być może cechą indywidualnej przestrzeni
jest jej zmienność. Niektórzy potrzebują większej przestrzeni
prywatnej niż inni. Co więcej - jest ona zróżnicowana w zależ­
ności .od wieku, płci, pochodzenia kulturowego i stosunku do
ludzi, z który:nµ się kontaktujemy.
Mężczyźni wykorzystują tę przestrzeń jako środek wyraża­
nia i potwierdzania swojej dominacji ,nad kobietami:
1. potrzebują większej przestrzeni osobistej niż kobiety;
2. bardziej aktywnie bronią przed intruzami swoich teryto-
riów, które z reguły są większe niż terytoria kobiet;
3. w warunkach wysokiego zagęszczenia stają się agresywni
w dążeniach do odzyskania pożądanej sfery prywatności.
We wszystkich kulturach sposób wykorzystania przestrzeni
indywidualnej staje się ważnym elementem systemu komuni-
kowania. Kultury zorganizowane są w przestrzenne wzory, któ-
re z kolei mogą ujawniać cechy należących do nich osób.
Obserwowanie dystansu pomiędzy ludźmi pomaga w oce-
nianiu ich wzajemnych relacji. E.T. Hall wyodrębnił cztery ka-
tegorie przestrzeni nieformalnej, skojarzone z czterema typami
relacji p:iiędzyosobowych. Obserwacje jego opierały się na ba-
daniu Amerykanów z klasy średniej, mieszkańców północno­
wschodnich stanów USA. Odległości charakteryzujące poszcze-
gólne dystanse typowe dla Europejczyków (w tym Polaków)
mogą.być zatem inne. '
Zidentyfikowane przez Halla kategorie to dystans intym-
ny, dystans indywidualny, dystans towarzyski i dystans pu-
:l)Iiczny.
Dystans intymny - (od O do 45 cm) wykorzystywany jest
·przez ludzi, których łączą bardzo osobiste więzy.Jest to dystans,
w którym kochamy się i mocujemy, pocieszamy i chronimy (Hall, 1978,
160).
Dystans indywidualny (osobniczy) - (od 45 cm do 1,2 m)
jest stosowany w sytuacjach osobistych, takich jak rozmowa po-
między przyjaciółmi i krewnymi.
'! 12. Konmnikowa:nie niewerbalne 271
Dystans towarzyski- (od 1,2 m do 3,6 m) służy do utrzyma-
nia rela«i;:ji tov\rarzysko-służbowych w sprawach o charakterze
bezosobowym.
.Dystans publiczny (od 3,6 m do granicy widzenia lub sły-
<< . szenia). Charakteryzuje np. relacje pomiędzy wykładowcą
\ ·a studentami, zawodnikami a kibicami na stadionie piłkarskim;
\ nie zakłada ori bezpośredniego zaangażowania.
\ Te strefy proksemiczne definiowane są przez różnice w spo-
\obach wzajemnego odnoszenia się do siebie i przez rodzaj do-
konujących się w ich obrębie zachowań.
Inną cechą wpływającą na sposób wykorzystania przestrzeni
personalnej jest status. Ludzie o wyższej pozycji władają więk­
szą przestrzenią niż ci o niższej.
Także skala sympatii w związku wpływa na to, najaką odle-
głość wzajemnie się „dopuszczamy" (Mehrabian, 1969). Lu-
dzie, którzy lubią się nawzajem, stają bliżej siebie niż osoby
obojętne czy odczuwające wzajemną antypatię.
: ~
.,.
Zatłoczenie
Zatłoczenie jest pojęciem o podstawowym znaczeniu w ba-
daniu komunikowania proksemicznego i powinno być wyraź­
·nie odróżniane od zagęszczenia. To ostatnie jest terminem sto-
sowanym wyłącznie w kategoriach fizycznych i" odnosi się do
liczby osób przypadających na jednostkę powierzchni. Zatło­
czenie jest pojęciem ze sfery psychologii, a określa się nim stan,
kiedy próby osiągnięcia przez jednostkę pożądanego poziomu
prywatności okazują się nieskuteczne w tym sensie, że w sto-
sunku do swoich oczekiwań stale doświadcza ona zbyt wielu
kontaktów społecznych oraz zaczyna uświadamiać sobie ist-
nienie wokół siebie ograniczeń przestrzennych (Altman,
1975). Wiąże się ono także z przeciążeniem percepcji nadmier-
ną ilością bodźców. Jeśli wokół rozgrywa się wiele zdarzeń, lu-
dzie nie są w stanie poradzić sobie z przyswajaniem, przetwa-
rzaniem i selekcjonowaniem wszystkich napływających bodź-
272 Knrnu.nikowanie i·1iterpersonalne
ców. W efekcie zaczynają odczuwać zmęczenie, tracą orientację
i reagują ucieczką od trudnej sytuacji.
Mieszkańcy centrów dużych miast radzą sobie z natłokiem
bodźców przyjmując postawę zobojętnienia na nie i izolowartia
się od. otaczających
1
ich ludzi. Skala przestępstw
•
w miastach skła-
nia badaczy do analizowania zależności pomiędzy gęstością po-
pulacji a zachowaniami dewiacyjnymi. Duże zagęszczenie pro-
wadzi do zatłoczenia, które z kolei skutkuje problemami spo-
łecznymi, takimi jak depersonalizacja relacji międzyosobowych,
znieczulica społeczna, wzrost agresywności i przestępczości.
12. 7. Dotyk (haptyka)
Dotyk jest podstawowym składnikiem komunikowania mię­
dzyosobowego, a skóra pełni równocześnie funkcje przekaźni­
ka i odbiornika przekazów.. Doświadczany na długo wcześniej,
zanim osiągniemy zdolność mówienia i widzenia, dotyk staje
się pierwszym przejawem zachowań społecznych, a zarazem
środkiem komunikowania w sytuacjach bezpośredniego; bli-
skiego kontaktu.
Terminem dotyk umownie określam każdą formę bezpo-
średniego kontaktu fizycznego: poklepywanie, przytulanie,
całowanie, obejmowanie~, macanie, głaskanie, drapanie itp. Do-
tykanie jest wkroczeniem w obszar czyjejś prywatnej strefy
i doprowadzeniem do bezpośredniego kontaktu fizycznego.
Społeczeństwo narzuciło pewne normy dotykania. W zależ­
ności od typu związku interpersonalnego, istnieje pewien ak-
ceptowalny obszar i liczba dotyków, które można przekazać
i otrzymać od innych.
Dotyk jest jednym z najważniejszych środków k9munikowa-
nia niewerbalnego. W najszerszym znaczeniu funkcjonuje jako
ekspresja postaw interpersonalnych (Argyle, 1991). Z perspek-
tywy dotykającego postawy te można uszeregować od ekspresji
matczynego uczucia do dziecka do agresji poirytowanej osoby.
12. Ko11mnikowanie niewerbalne 273
Heslin iAlper (1983) twierdzą, że obok funkcji przekazywa-
nia wska;zóweK. wychowawczych~ i sygnałów troski, dotyk wyko-
rzystywany jest także do oznaczania relacji profesjonalnych
{np. dotykanie przez fryzjera), relacji.sp-oleczno:-towarzyskich
.(uścisk dłoni na powitanie), przyjaci~lskicnXni;: objęcie r~~1e~
niem) i pobudzenia seksualnego (np._ pewne rodzaje pocałun.,.
i
/1 ków). W każdym przypadku dotyk jest gestem umownym, za-
wierającym komunikat o funkcji relacyjnej.
Trzy najważniejsze funkcje komunikacyjne dotyku to: funk-
cja wspierania i pocieszania, funkcja władzy oraz funkcja afi-
liacyjna.
Komunikowanie dotykowe ma podstawowe znaczenie dla
podkreślenia uczucia ciepła, zaufania i pocieszenia; dotyk
zdaje się spełniać funkcję terapeutyczną lepiej niż jakikolwiek
inny środek komunikowania. Jourard (1966) jest przekonany,
że terapeutyczna funkcja dotyku jest najważniejszą ze wszyst-
kich spefoianych przezeń funkcji. Osoby wykonujące zawód le-
karza (zwłaszcza pediatry, geriatry) czy pielęgniarki itp. po-
twierdzają, że w niektórych sytuacjach dotyk jest najbardziej
efektywnym środkiem komunikowania emocjonalnego i przy-
nosi czasem zaskakl.tjące korzyści medyczne. Znana jest rów-
nież rola dotyku w dostarczaniu wsparcia i poczucia bezpie-
czeństwa w relacjach rodzice-dzieci. Potrzeba dotykania i od-
bierania dotyku przekazującego wsparcie utrzy1ńuje się też sil-
nie u wielu dorosłych. Wspierający dotyk ze strony innych osób
jest ważny w podtrzymywaniu dobrej kondycji fizycznej i psy-
chicznej.
Prawdopodobnie najbardziej efektywnie funkcjonuje jako
wskaźnik relacji władzy, c!~_l!l}.t:t!:lcji i s_tatusu. Henley (1977,
1D4)ustaliła „wyraźnie: z~- częstotliwość: z jaką dotykamy i jeste-
śmy dotykani przez innych, jest wyraźnym wskaźnikiem naszej
władzy. Wyniki jej badań wykazały, że ludzie potwierdzają większe
prawdopodobieństwo dotykania podwładnych i współpracowników niż
przełożonych; dotykania młodszych lub osób w tym samym wieku niż
starszych; dotykania sprzedawców niż policjantów. Podobnie ich oczeki-
274 Kornu:nikowanie interpersonalne.
wania związane z dotykaniem także odzwierciedlają istnienie relacji
hierarchicznych: stwierdzają np. większe prawdopodobieństwo dotyka-
nia ich przez szefa lub współpracowników niż przez podwładnych.
Oznacza to, że większe jest prawdopodobieństwo, iż silna
osoba będzie d?tykała, a osoba słaba będzie _dotykana niż od-
wrotnie. WJ;adza dotykania jest przywilejem~zarezęrwow3:1!ym
dla osób silnych} ~J:~!J:~2:ych. . .
Dotyk odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu bliskich
związków interpersonalnych. Liczba dotyków, jakie przekazują
i odbierają od siebie dwie osoby, jest wyraźnym wskaźnikiem
ich wzajemnej sympatii (Collier, 1985).
Dotyk jest ważny w zalotach i umizgach, zaczynających się
od objawów zainteresowania seksualnego, a kończących się ak-
tem seksualnym. Zalecanie się obejmuje sekwencje etapów do-
tykowych, definiowanych przez części ciała, które dotykają i są
dotykane. Np. angażowanie się w kontakt usta-piersijuż pod-
czas drugiego. spotkania mogłoby być oceniane jako „szybkie",
zaś kontakt typu ręka-ręka po roku znajomości mógłby być
oceniany jako „powolny". W związku intymnym fizyczne prze-
kazy komunikowane przez skórę par:tnera mogą być najlep-
szym przewodnikiem podpowiadającym, kiedy można sobie
pozwolić na bardziej intymne dotykanie. Zimna i napięta skó-
ra jest sygnałem, że dalej nie należy się posuwać.
Funkcjonalne znaczenie dotyku nie ogranicza się wyłącznie
do pocieszania, władzy i 'afiliacji - pełni on też ważną funkcję
jako interakcyjny sygnał w powitaniach i pożegnaniach, w ży­
czeniach i ceremoniach. Dotyk jest wyraźnym symbolem i two-
rzy system sygnalizacyjny, dlatego też jest silnie powiązany
z uczuciami.
Akceptowalność dotyku w konkretnych sytuacjach komuni-
kacyjnych wynika z istniejących w danej kulturze norm dotyko-
wych. Posługiwanie się dotykiem regulowane jest przez ukryte,
nieformalne, umowne, a czasem przez wyraźne, formalne
i konkretne zasady określające, kto może kogo dotykać, gdzie,
jak często i w jakich sytuacjach.
12. Kormmikowanie niewerb~.lne 275
· 1
Ogólnie kobiety przekazują i odbierają więcej dotyków oraz
objawiają skłonność do poszukiwania fizycznego kontaktu
w większym stopniu niż mężczyźni. Jednocześnie mężczyźni
wy~orzystują swój przywilej inicjowania dotyku, dotykając ko-
~iet o wiele częściej, niż sami są przez nie dotykani. Kobiety do-
tykają innych częściej niż mężczyźn~ tylko wówczas, gdy w grę
wchodzi interakcja z dziećmi. Nie zaskakuje to, jeśli uwzględnić
stereotypowy pogląd, że mężczyźni w sensie emocjonalnym są
mało ekspresyjni, że mają trudności w zapewnieniu kobiecie
poczucia bezpieczeństwa i zadowolenia oraz że kobiety prze-
wyższają ich w opiekuńczej, prorodzinnej roli.
Zgodnie. z tezami Haslina i Alpera (1983, 50), o znaczeniu
przekazów zawartych w dotyku decydują następt.tjące elemen-
ty:
1) część ciała osoby dotykanej,
2) część ciała osoby inicjującej dotyk, bezpośrednio zaangażowana
w dotykanie drugiej osoby,
3) czas trwania dotyku,
4) skala wywieranej presji na dotykanie określonego miejsce (siła doty-
ku),
5) liczba odruchów i charakter reakcji po dotykowym kontakcie,
6) obecność liib nieobecność osoby trzeciej, .
7) znaczenie drugiej osoby,
8) sytuacja, w której zachodzi dotyk,
9) nastrój i atmosfera wytwarzane przez sytuację,
10) relacje istniejące pomiędzy ludźmi zaangażowanymi w tę sytuację.
Znaczenie dotyku uwarunkowane jest ro.in. kontekstem. He-
slin sklasyfikował różne formy dotyku według kryterium intym-
ności: od bardzo formalnego, bezosobowego, poprzez intymny,
aż po pełny kontakt seksualny. Podział Heslina zakłada istnienie
pięciu kategorii i funkgi dotyku: funkcjonalno-profesjonalny,
grzecznościowo-rytualny, przyjacielsko-koleżeński, miłosno­
-intymny, seksualno-podniecający (Heslin i Alper, 1983).
1. Dotyk funkcjonalno-profesjonalny oznacza dotykanie z kon-
kretnych, uzasadnionych powodów, takich jak badania lekar-
276 Ko·1nunikowanie interpersonalnę
'~
skie. Służy wyłącznie zawodowym lub funkcjonalnym celom,
jest zimny i bezosobowy. Na ogół osoba doświadczająca doty-
ku profesjonalnego traktowana jest jako obiekt, tzn. w sposób
bezosobowy. Dotykający uważa, aby na dotyk nie nakładał si,ę
żaden przekaz o zabarwieniu intymna-seksualnym.
2. Dotyk grze~znościowo-rytualny ma na celu potraktowar;iie
drugiej osoby zgodnie z określonymi zasadami towarzysko-
-kulturowymi. W naszym kręgu kulturowym najbardziej ty-
powym przykładem jest uścisk dłoni na powitanie, podczas
gdy w niektórych kulturach naszego regionu, np. na Sycylii,
dowodem szacunku jest pocałunek.
3. Dotyk przyjacielsko-koleżeński stwarza największe ryzyko
nieporozumień i pomyłek. Stosuje się go, aby przekonać in-
nych, że dostrzegamy i szanujemy ich niepowtarzalność i ce-
chy indywidualne.
4. Dotyk m.iłosno-intymny obejmuje rozne rodzaje bezpo-
średniego kontaktu fizycznego, takie jak głaskanie twarzy,
przytulanie, obejmowanie, całowanie, pieszczenie. Jest bar-
dzo zindywidualizowany, dostosowany do konkretnej osoby
i na skutek tego trudniej jest określić jego typowe, uniwer-
salne formy. Ten rodzaj dotyku jest ekspresją uczucia miło­
ści, oddania, przywiązania, czułości, serdeczności i ciepła.
5. Dotyk seksualno-podniecający oznacza najwyższy poziom
kontaktu dotykowego. Często idzie w parze z dotykiem mi-
łosna-intymnym, aczkolwiek obie te funkcje mogą występo­
wać oddzielnie. Osoba dotykana traktowana jest tutaj jako
obiekt erotyczny, służący zaspokojeniu seksualnemu. Kon-
takt seksualny koncentruje się na sferach erogennych, będą­
cych najbardzic::_j chronionymi i zasłoniętymi częściami ciała.
Zastrzeżony jest dla partnera intymnego.
Jones i Yarbrough (1985) wyodrębnili siedem różnych ty-
pów dotyku:
1. dotyk pozytywnych uczuć, sygnalizujący wsparcie i pocie-
szenie, uznanie i zrozumienie, wtrącenie i włączenie się, do-
. tyki seksualne i czułe;
12. Komu:nikowanie niewerbalne 277
.
2. dotykwesoły i żartobliwy- obejmujący dotyk sygnalizujący
uczuci.a wesołości i żartu;
3. dotyk kontroli - obejmujący dotyk zastosowania się do ży­
czenia, prośbę o uwagę i skupienie oraz sygnalizujący odpo-
. wiedź;
4. dotyk rytualny - obejmujący dotyk życzeń, powitań i poże­
gnań;
5. dotyk mieszany- obejmujący sygnały powitaniowo-uczucio-
we i pożegnalna-uczuciowe;
6. dotyk związany z konkretnym zadaniem, np. doty~anie
ubrania danej osoby przez krawca lub włosów przez fryzjera;
7. dotyk podporządkowania instrumentalnego - taki, który
w rzeczywistości nie jest konieczny do zrealizowania zadania
(np. dotykanie rąk przy przekazywaniu komuś telefonu lub
poklepywanie po ramieniu podwładnego przy przekazywa-
niu mu ustnego polecenia).
Ważnym determinantem częstotliwości i rodzaju przekazy-
wanych i odbieranych dotyków jest kultura, z jakiej wywodzą
się komunikatorzy, a kultury jak wiadomo dzielą się na dotyko-
we i bezdotykowe. vV miarę przesuwania się z północy Europy
w kierunku południa liczba kontaktów dotykowych wzrasta.
Dotykanie jest znacznie częstsze wśród Arabów, Latynosów
i- mieszkańców krajów południowoeuropejskich niż w kultu-
rach „bezdotykowych", takichjak amerykańska cży krajów pół­
nocnoeuropejskich ( Collier, 1985).
12.8. Komunikowanie parawerbalne
~araję?,y_k lub sygnały parawerbalne oznaczają system
dźwięków, które nie są sł2w:_arni, lecz .ich cechami wokalnymi.
Badanie ;;j~wiska wokalnego, zwanego paralingwistyką lub pa-
r!J.języ_~~!!?-.,_clotyczy tylko wokalnego aspe:Ktu komunikcrwan~a,
a więc .nie samych słów, tylko sygnałów znajdujących się pormę­
dzy nimi lub do nich dodanych.
 278 Kormmikowanie interpersonalne
__ Parajęzyk ma dwa składnik.i:
· '1} cechy głosu lub właściwości głosowe, takie jak ustawienie
· głosu (od wysokiego do niskiego), tempo mówienia .(od
szybkiego do wolnego), rytm rozmowy (płynny/gładki dp
staccato) i głośność (głośny lub miękki/cichy), akcent, intona-
cja, rezona~s, kontrola nad artykulacją. Ta grupa elemęn­
tów parajęzykowych determinowana jest przez indywidualne
warunki anatomiczne (tu: organy wytwarzające i modidujące głos)
i stan psychiczny jednostki, lecz stanowią także podstawę do społecz­
nej kategoryzacji ze względu na płeć, wiek, kondycję fizyczną, status
, i pozycję w grupie itp. (Dul, 1995, 55);
2). wokalizatory lub dźwięki bez struktury językowej? takie jak
płacz, śmiech, okrzyk.i, lament, jęczenie, chrząkanie, mru-
czenie, czkanie i samodzielne wyrażenia wokalne w rodzaju
„wypełniaczy", takich jak „Uhmm", „Eeh", „Aha!·", „Ho ho
ho!", „Oj!'', ,;wow!" itp. (Trager, 1958).
Ponieważ język mówiony na stałe wyposażony jest w pewne
elementy wokalne, trudno jest odseparować transmitowane
przezeń znaczenia od znaczeń niesionych przez składniki wo-
kalne. Przekazy niewerbalne często akcentqją (podkre~lają)
przekaz werbalny poprzez wzmacnianie poszczególnych słów
lub fraz. W uzupełnieniu do przekazu zawartego w znaczeniu
słów, cechy głosu jako takie tworzą wokalny, niewerbalny sys-
tem komunikowania.
Knapp (1978) twierd.;zi, że parajęzyk bardziej odnosi się do
sposobu, w jaki coś powiedziano niż do wypowiedzianych tre-
ści. Precyzyjniej można zdefiniować parajęzyk jako wokalny
(ale nie werbalny) wymiar mowy.
Różnica pomiędzy wokalnym i werbalnym przekazem spro-
wadza się do różnicy pomiędzy tym, co jest mówione, a tym,
jak to jest mówione. Dobrze ujął to Mehrabian (1968, 53) pi-
sząc, że wokalna iriformar:ja jest tym, co traci się, kiedy przemówienie
. przedstawione jest w formie pisemnej relacji.
Istnieje pięć głównych parametrów głosu: siła głosu (gło­
śność), tempo mówienia, płynność, ustawienie lub poziom
głosu i jakość głosu.
12. Korn'Unikowanie niewerbalne 279
Siła głosu/głośność. Siła - głośność lub donośność ludzkie-
go głosu jest jego podstawowymi.atrybutem, ponieważ jeśli głos
nie jest siyszany, żadna inna jego cecha nie ma zastosowania
w transmitowaniu przekazów. Jeśli głos jest zbyt cichy, ledwo
~łyszalny, odbiorców zaczyna nużyć wsłuchiwanie się w niego;
często nawet nie słysząc, krępują się poprosić o powtórzenie ja-
kiegoś zdania. Większość ludzi wiąże głośność z pewnymi ce-
chami osobowościowymi, stąd potoczna opinia, że osoby agre-
sywne mówią głośniej niż ktoś wstydliwy i skromny.Jednak gło­
śność nie zawsze musi być funkcją osobowości. Oprócz cech
osobowościowych, na poziom głośności danej osoby mogą
wpływać model wychowania dziecka oraz zinternalizowany
sposób zwracania się do siebie domowników.
Tempo mówienia. Tempo lub szybkość mówienia mierzone
jest liczbą słów wypowiadanych w konkretnym czasie. N ajczę­
ściej stosowanąjednostką miary tego parametru mowy jest licz-
ba słów wypowiadanych w ciągu minuty, przy czym przeciętna
szybkość mówienia (w jęz. angielskim) wynosi od 125 do 150
słów na minutę (DeVito, 1986, 232).
Szybkość mówienia jest wysoce trwałą, indywidualną cechą.
Z tego właśnie powodu większa szybko.ść Uak również krótsze
wypowiedzi, krótsze zdania i częste przerwy) wydają się być
związane z obawą, wyraźnym zainteresowaniem, podniece-
niem, złością i agresją, podczas gdy wolniejsze tempo wypowie-
dzi - ze smutkiem, depresją, zmęczeniem i znudzeniem (Barn-
lund, 1968, 529).
Badania prowadzone nad tempem języka wykazują, że w sy-
tuacjach komunikowania jednostronnego (gdzie mówi prawie
wyłącznie jedna osoba lub to ona wypowiada większość słów)
osoby mówiące szybko są bardziej przekonujące i wyżej ocenia-
ne, niż osoby, które mówią z normalną lub mniejszą niż prze-
ciętna szybkością. Ta większa perswazyjność i wyższa ocena na
skali wiarygodności są postrzegane bez względu na to, czy szyb-
kie mówienie jest cechą naturalną danej osoby, zostało przez
nią celowo przyśpieszone, czy też jest wynikiem efektu elektro-
280 Kom-unikowanie interpersonafoe
nicznego. Osoby wolno mówiące, niezależnie od semantyczne-
go składnika ich wypowiedzi, często postrzegane są jako nie-
atrakcyjne, nudne i mało perswazyjne.
Płynność lub ciągłość mówienia jest ściśle związana z terp.-
pem 'wypowiedzi oraz ze stosowanymi w jej trakcie przerwami
i wokalizatoraffii. Osoba prezentująca podczas mówienia nie-
ustanne przerwy w postaci wokalizatorów, takich jal<. „um",
„eee", „ahh" może drastycznie obniżyć swoją wartość jako
nadawca. Przerwy, które są częste, długie, pełne wokalizatorów
i pojawiają się w środku wątku wypowiedzi, zwykle .są czynni-
kiem zakłócającym i podważającym umiejętności nadawcy. Jed-
nak kiedy te same przerwy, umiejętnie dozowane, są stosowane
w celu zróżnicowania i podkreślenia fragmentu wypowiedzi,
często podnoszą znaczenie i poziom zrozumienia przekazu wer-
balnego, szczególnie jeśli nie są zbyt częste, trwają krótko, nie są
wokalizowane i stosowane są po zakończeniu wątku myślowego.
Ustawienie lub poziom głosu. Wysokie lub niskie ustawie-
nie głosu jest wynikiem częstotliwości drgania strun głosowych.
Skala ustawienia zdeterminowana jest rozmiarem i kształtem
strun głosowych lub budową aparatu głosowego. Określa się, iż
optymalny poziom ustawienia powinien przekraczać o jedną
trzecią najniższy poziom głosu danej osoby (Eisenson i Ogilvie,
1977). Większość niewytrenowanych mówców posługuje się
głosem nieco wyższym, niż przewid1..tje optymalne ustawienie,
tymczasem badania potwierdzają, że dla słuchających przyjem-
niejszy jest niższy ton. Jest to jeden z ważniejszych elementów
wpływających na dokonywane przez słuchaczy· oceny mówcy.
Głos o niezmienianym ustawieniu wydaje się im monotonny
i zwykle nie jest lubiany. Głos naturalnie ekspresyjny posiada
zróżnicowane poziomy ustawienia, które zmieniają się sponta-
nicznie i w sposób niewymuszony.
Jakość głosu. Ta sama nuta grana na altówce, skrzypcach
i wiolonczeli - instrumentach smyczkowych o różnym kształcie
i rozmiarach, wywołuje różny rezonans, czyli dźwięk o charak-
terystycznej, rozpoznawalnej jakości. Również każda osoba ma
12. Ko11m.nikowa:nie niewerbalne 281
swoją własną, wyróżniającąjąjakość głosu, ponieważ rezonans,
który w z;nacznym stopniu dete:Fminuje jego jakość, jest funk-
cją rozmiaru i kształtu ciała oraz_ strun głosowych. .
· Głosy mogą być ostre, szorstkie, chropowate lub p~zyjemne,
aksamitne, ciepłe, dźwięczne albo matowe. VV naszej kulturze
kilka cech głosu traktowanych jest jako szczególnie nieprzyjem-
ne: mówienie przez nos, chrypka i głos chropowaty, piskliwy.
Irytująca bywa także zadyszka (spowodowa:ia br~kie~ po~~e~
trza), głos matowy lub ochrypły - zdarzający się najczęsci:J
u kobiet, palaczy lub osób nadużywających alkoholu (Van Ri-
per, 1984). .
Sygnały wokalne pełnią wiele funkcji. Brzmienie głosu mo-
że sygnalizować ekstrawersję lub introwersję, skłonność do do-
minacji lub podporządkowania, sympatię lub antypatię, chęć
zmiany roli podczas konwersacji; może dostarczać informacji
na temat płci, wieku, pochodzenia społecznego mówcy (Sche-
rer, 1982).
Głos może służyć do informowania innych o postawacch in-
terpersonalnych i przynależności do określonej klasy ~po~ec~­
nej. Dialekt i akcent pojawiający się w wypowiedzi moze silme
wpływać na ocenę prestiżu mówcy (Argyle, 1988). . . ,
Opierając się na tych wokalnych cechach wypowiedzi, ktore
określamy mianem „sygnałów paralingwistycznych", formułu­
jemy opinie na temat ludzi Gak również na temat ich stanów
emocjonalnych oraz innych cech), na temat przebiegu konwer-
sacji (np. kiedy mówić, a kiedy lepiej zachować milczenie) oraz_
na temat stopnia wiarygodności mówcy.
Chociaż sygnały wokalne pełnią wiele funkcji komunikacyj-
nych, ich szczególnie ważna rola zaznacza się w odniesieniu do
trzech funkcji:
I. funkcji emocjonalnej
2. funkcji kształtowania i kierowania wrażeniami
3. funkcji regulacyjnej. ·
\ ; 1. Funkcja emocjonalna. W literaturze tematu istnieje zgod-
. \\/ność co do metod identyfikowania stanów emocjonalnych na
282 Kornu:nikowanie interpersonalne
podstawie cech wokalnych głosu (Frick, 1985). Np. A. Mehra-
bian (1981) ocenia, że 38% informacji na temat emocji zawar-
tych w przekazie można przypisać sygnałom wokalnym. Wyra-·
żenia mimiczne, będące najważniejszym środkiem komuniko-
wania emocji, zawierają około 55% informacji, a w słowach za-
' .
wartych jest ich tylko 7%. Fakt, że głos ludzki może być wyko-
rzystywany jako znaczący środek komunikowania emocji nie
oznacza jeszcze, że każdy posługuje się nim w tym celu jedna-
kowo skutecznie. Wiadomo, że istnieją znaczne indywidualne
różnice w zdolności kodowania i dekodowania informacji emo-
cjonalnych zawartych w sygnałach wokalnych.
2. Komunikowanie wokalne odgrywa główną rolę w kształ­
towaniu i kierowaniu wrażeniami. Ludzie nastawieni są wobec
siebie diagnostycznie i szybko dokonują wzajemnych ocen oso-
bowości, opierając się często tylko na paralingwistycznych sy-
gnałach. Mówca, który mówi tak słabo, cicho i niewyraźnie, że
jest ledwie słyszany, ma zapewne jakieś kłopoty osobiste. Być
może trawi go kompleks· niższości i będąc przekonanym, że
nikt nie chce go słuchać i że cokolwiek powie, nie ma to więk­
szego znaczenia, mówi cicho i nieśmiało. Inni z kolei mówią
bardzo głośno. Być może dlatego, iż są pewni siebie i przeko-
nani, że wszyscy pragną ich słuchać. . Badania na temat, d9Js_!u~~ie wykorzystują, strukturyzują,
·Wydaje się, że określone cechy wokalne są szczególnie symp-
tomatyczne dla pewnych typów osobowości i pewnych proble-
mów, tym bardziej, że ;ozwój osobowości związany jest z kształ­
towaniem się pewnych cech głosu. Niezależnie od treści wypo-
wiadanych słów, na podstawie parajęzyka kształtujemy wraże­
nia i określamy, jaką kategorię ludzi reprezentują mówcy. Ode-
brane sygnały wokalne mogą składać się na całościową ocenę,
obejmującą: wrażenia dotyczące wyglądu fizycznego (związane
z typem budowy ciała„ płcią, wiekiem), wrażenia związane z ce-
chami osobowościowymi (osoba agresywna, dynamiczna, spo-
kojna, flegmatyczna, refleksyjna, zagubiona) i wrażenia warto-
ściująco-oceniające (ludzie porządni, groźni, niebezpieczni,
o miłymi głosie, o wyuzdanym, rozpustnym śmiechu itp.).
12. Kormmikowanie niewerbalne 283
3. Funkcja regulacyjna. Sygnały wokalne odgrywają główną
rolę w r:egulowaniu interakcji 'komunikacyjnych w komuniko-
waniu interpersonalnym; to one sygnalizują zmianę ról pod-
·czas konwersacji. One wchodzą też w interakcje z szeregiem ki-
. nezycznych zachowań, szczególnie gestów i zachowań wzroko-
wych. W ten sposób partnerzy interal'-cyjni sygnalizują .sobie
pragnienie zai:nieniania się rol.ami. Knapp (~9'.8) t~erdzi, ~e
mówcy posługują się sygnałarrn przekazywama i przeJmowama
roli mówcy, natomiast słuchacze - sygnałami prośby o głos
i braku chęci zabrania głosu.
1.2.9. Chronemika - różnice kulturowe
Czas może być traktowany jako:
1. jedna z niekwestionowanych kategorii komunikowania nie-
werbalnego;
2. jeden z wymiarów kontekstu sytuacyjnego (wszystkie inte-
rakcje odbywają się w wymiarze czasowym);
3. jeden z.głównych czynników różnic kulturowych w komuni-
kowaniu niewerbalnym.
. interE!_e°:lj_~j_r_oz:µmieją µpłrw:-~.z.asu~ okieśiii.ń.e. ,są jako .chr.Q,-
nemika. Główne aspekty analizy chronemiki to postawa wobec
-=--·
czasu i systemy czasowe.
W rozwiniętych społeczeństwach czas jest nie tylko „pienią­
dzem", ale także cennym artykułem pierwszej potrzeby. Sprze-
daje się go, kupuje, oszczędza, tworzy, wypracowuje, porcjuje,
obdarza nim innych i ogólnie traktuje jako coś namacalnego
i podzielnego. Czas uważa się zatem za rodzaj nieodtwarzalne-
go dobra, a wynagrodzenie za godzinę pracy jest powszechnie
stosowanym kryterium oceny kompetencji, kwalifikacji i warto-
ści pracownika na rynku pracy. Niemniej jednak taki sposób
segmentowania czasu nie jest uniwersalny. Arabowie, Latynosi,
Afrykanie na ogół mają tradycyjnie pasywny stosunek do czasu
284 Kormmikowanie inte1personalne
dane zdarzenie zachodzi tylko wówczas, kiedy jest ku temu
odpowiednia pora.
Każda z kultur i każde społeczeństwo ma typowe dla nich
nastawienie do czasu, tzn. ich członkowie przywiązują różną
wagę· do problemu upływu czasu. Komunikowanie jest proce-
sem, co oznad:a, że zachowania ludzi winny być rozumiane.ja-
.ko elementy składowe płynącego i nieustannie zmieniającego
się strumienia zdarzeń. Jednostki należące do tej samej kultu-
ry podzielają wspólny punkt widzenia na temat natury czasu.
Różnice międzykulturowe w sposobie traktowania czasu wy-
nikają z istnienia trzech poziomów postrzegania czasu: psycho-
logicznego, biologicznego i kulturowego.
Psychologiczny poziom postrzegania czasu
Różne kultury wypracowują różne koncepcje właściwych
i akceptowanych sposobów porównywania i mierzenia poszcze-
gólnych zdarzeń i doświadczeń. Pod tym względem kultury
dzielą się na: zorientowane na przeszłość, zorientowane na te-
raźniejszość i zorientowane na przyszłość.
Społeczeństwo lub kultura nastawiona na przeszłość kładzie
silny n·acisk na przeżywanie dawnych czasów, przypominanie
historii i pielęgnowanie tradycji. Społeczeństwa .tych kultur ·
okaZl.tją ogromny szacunek rodzicom i osobom starszym. Np.
Brytyjczycy, pomimo iż kulturowo bliscy Amerykanom, większy
nacisk kładą na tradycje i na przeszłość niż na przyszłość. Kul-
tura starożytnych Chin, w której szacunek dla przodków i ro-
dzinnej tradycji odgrywają ogromną rolę, tworzy inny przy-
kład nastawienia na przeszłość niż np. kultury indiańskie, któ-
re postrzegają zdarzenia jako koliste ciągi pojedynczych przy-
padków. Zakreślają one krąg, łącząc trzy wymiary: przeszłość
z teraźniejszością i z przyszłością.
Jak zauważyli Burgoon i Saine (1978), społeczeństwa nasta-
wione na przeszłość w teraźniejszości nieustannie odwołują się
do minionych zdarzeń, na skutek czego utrzymują więź zarów-
no z minionymi, jak i nowymi sytuacjami.
12. Komimikowa:nie niewerbalne 285
Kultury nastawione na teraźniejszość uznają za najważniej­
sze bieżące do.świadczenia. Kładą duży nacisk na spontanicz-
ność, bezpośredniość i na przeżywanie każdej chwili w sposób
tak pełny, jak to jest tylko możliwe. W efekcie ludzie tych kul-
.tur niechętnie uczestniczą w zdarzeniach lub sytuacjach związa­
nych z potencjalnie przyszłościowym celami. Kierują się raczej
chęcią natychnliastowego doznania przyjemności. Kultury zo-
rientowane na teraźniejszość przejawiają głębokie przekona-
nie, że ich życiem kierują i kontrolująje niewidzialne zewnętrz­
ne siły, takie jak przeznaczenie, przypadek, traf lub tzw. ślepy
los, np. w kulturze Filipin czy krajów Środkowej i Południowej
Ameryki można dostrzec wyraźne nastawienie na teraźniej­
szość, stąd tak wiele stosowanych przez nie form ogromnego
uznania, doceniania i akceptowania prostych, zmysłowych
przyjemności towarzyszących codziennym czynnościom.
Społeczeństwa nastawione na teraźniejszość czerpią przy-
jemność z dziejących się aktualnie zdarzeń. Najbardziej cenią
spontaniczność, zmysłowość i natychmiastowość.Jak trafnie za-
uważył Prosser (1978, 18), formuła „Żyj dniem dzisiejszym; pij,
jedz i bądź szczęśliwy, bo jutro możesz juź nie żyć" być może najlepiej
wyraża postawę afirmacji teraźniejszości.
Kultury nastawione na przyszłość wychodzą z założenia, że
najważniejsze jest jutro. Bieżące czynności nie są wykonywane
dla doraźnej, natychmiastowej korzyści, ale dla potencjalnych
celów, możliwych do osiągnięcia dopiero w przyszłości. Ludzie
z kultur zorientowanych na przyszłość, do których należy np.
wielu mieszkańców Europy Północnej i USA, przekonani są, że
ich los, p;zynajmniej częściowo, spoczywa w ich rękach i że
w związku z tym mogą wpływać na skutki swoich działań.
vV społeczeństwie nastawionym na przyszłość nacisk położony
jeŚt na „jutro" - jutro jest czymś lepszym i jaśniejszym tylko
wówczas, gdy ktoś intensywnie pracuje i przeżywa każdy mija-
jący dzień z myślą o zabezpieczeniu sobie przyszłości.
Skoro więc różne społeczeństwa odmiennie postrzegają
czas, w następstwie ujawniają też różne zachowania komunika-
286 Knrmmikowanie interpersonalne
.,.
cyjne, np. dwie kultury mogą mieć zupełnie rozne kryteria
spóźniania się - to, co jest „spóźnione" w jednej kulturze, mo-
że być „bardzo wczesne" w innej.
Biologiczny poziom postrzegania czasu
Podobnie jak różne kultury przejawiają różne psychologicz-
ne nastawienie do czasu, również organizm każdego człowieka
posiada swoją własną orientację czasową. Ogólnie opiera się
ona na naturalnych rytmach. Potoczny podział wewnętrznych
rytmów zakłada istnienie „ludzi-sów" i „ludzi-skowronków".
„Sowy" mają najlepsze samopoczucie późnym popołudniem
i wieczorem, podczas gdy „skowronki" prezentują najlepszą
kondycję rankiem. Wiele elementów codziennych zachowań -
od nawyku spania, przez temperaturę ciała, aż do szybkości
metabolizmu, zależy w pewnym stopniu od naturalnych ryt-
mów. Są to zatem te rodzaje wewnętrznych rytmów, które wy-
jaśniają różnice pomiędzy ludźmi lepiej funkcjonującymi wie-
czorem i w nocy, a tymi, którzy lepiej pracują rano.
Klasyfikacja rytmów człowieka zakłada istnienie rytmów go-
dzinnych, dobowych lub ponaddobowych. Opisane przez
Sharpa (1981-1982) rytmy godzinne, które określają i spinają.
okresy krótsze niż dzień, dostrzegane są w zmianach oddechu
człowieka, gwałtownych, ruchach oczu podczas snu, aktywności
mózgu i serca.
Kulturowy poziom postrzegania czasu
Trzecim rodzajem postawy wobec czasu jest nastawienie
kulturowe. Koncentruje się ono na sposobie, w jaki jednostki
w różnych kulturach postrzegają czas i/lub na wzorach wyko-
rzystania czasu ustalonych w danej kulturze. Zrozumienie
norm czasowych w różnych kulturach nie jest zadaniem ła­
twym, nawet dla bardzo doświadczonych międzynarodowych
podróżników lub osób zajmujących się biznesem. Przyczyna
12. Knrmm-ikowanie niewerbalne 287
tych trudności tkwi w istnieniu· trzech różnych kulturowych
systemó'Y czasu: czasu technicznego, czasu formalnego i cza-
su nieformalnego.
. ';fechniczny system czasu jest precyzyjnym naukowym od-
liczaniem czasu, który mierzony jest w takich jednostkach, jak
.godziny, minuty, sekundy, ułamki sel~1.md lub pulsowanie. atomo-
we. Czas techniczny ma największe zastosowanie w wyspecjalizo-
wanych środowiskach, takich jak laboratoria badawcze, w związ­
ku z czym niewiele ma wspólnego z powszechnymi doświadcze­
niami członków danej kultury. Ponieważ czas techniczny jest
„bezuczuciowy" (nieemocjonalny) i „logiczny", ma on niewielki
tylko związek z procesem interpersonahiego lub kulturowego
komunikowania. Przykładem tego systemu czasu może być trak-
towanie czasu w programie kosmicznym NASA.
Formalne systemy czasu odnoszą się do sposobów opisywa-
nia i porównywania jednostek czasu przez członków określonej
kultury. Jednostki czasu mogą się znacznie różnić w różnych
kulturach. Czas formalny nie ma naukowego charakteru - jest
tradycyjny i powszechny, a w związku z tym nie wpływa na po-
strzeganie jednostek, które komunikują się ponad granicami
różnych kultur. Jest tradycyjnym sposobem jego postrzegania
przez konkretne kultury.
Formalny system czasu opiera się na rodzaju umowy pomię­
dzy członkami danej kultury, określającej m.in. stopień, do ja-
kiego czas jest traktowany jako coś wartościowego i konkretne-
go. Amerykanie pochodzenia europejskiego i mieszkańcy więk­
szości państw Europy Zachodniej zwykle traktują czas jako ro-
dzaj wartościowego, konkretnego towaru, który w większym
lub mniejszym stopniu jest wykorzystywany, dzielony, sprzeda-
wany lub konsumowany. To sprawia, że ludzie Zachodu, nawią­
zując interakcje z innymi osobami, których kultury nie podkre-
ślają tego przymiotu czasu, często odczuwają trudności w ko-
munikowaniu.
Nieformalny system czasu. Najtrudniejszym do zrozumie-
nia i przyswojenia jest nieformalny system czasu. Z powodu je-
288 Komwnikowanie interpersonalne
go nieprecyzyjnej. definicji i opierających się na codziennej
praktyce podstaw, nieformalny system czasu jest słabo uświada­
miany i może być zrozumiany tylko wewnątrz konkretnego
kontekstu sytuacyjnego. W efekcie ten system czasu jest naj-
trudniej pojąć osobom spoza danej kultury.
System ten' odnosi się do kształtowanych przez kulturę po-
. staw na temat właściwych sposobów wykorzystywania lub do-
świadczania czasu. Jak długo powinno się czekać na kogoś, kto
twierdzi, że „wkrótce będzie gotowy"? Co to znaczy „wkrótce"?
Minutę, chwilę, „pewien czas"? Jaki jest umowny, nieformalny
i stosowny czas przybycia na przyjęcie: o godz. 9.00 przed po-
łudniem czy około 18.00 po południu? Kiedy od chwili przyby-
cia na proszony obiad można oczekiwać od gospodarzy, że za-
kończą zwyczajową wstępną konwersację i podadzą na stół
pierwszy posiłek? Jak długo po zakończeniu obiadu powinni-
śmy przebywać w domu gospodarzy?
W nieformalnym systemie czasu istnieje osiem kategorii: na-
tychmiast (niezwłocznie), bardzo krótko, krótko, średnio (ani
krótko, ani długo), długo, bardzo długo i nieskończenie dłu­
go. Tego ostatniego zwykle nie odróżnia się od zawsze. ·
Pojęcie tego, co jest „późno" lub „wcześnie", w każdej kultu-
rze oznacza co innego. Amerykanie i Europejczycy są ludźmi ·
bardzo „zajętymi". Przez cały dzień kierują się wskazaniami ze-
gara. Lubią harmonogramy i uporządkowany dzień. Cenią wy-
konywanie rzeczy „na czas". Mistyczny niemal kult sekund i mi-
nut jest miernikiem ich pragmatyzmu i komercyjnego nasta-
wienia. Pozostaje w wyraźnym kontraście do postawy np. Laty-
nosów, sprowadzającej się do zasady „mniej więcej".
Najważniejszym być może aspektem kulturowego poziomu
czasu nieformalnego jest stopień jego monochronemiczności
lub polichronemiczności (Hall, 1987). R.D. Lewis (1998, 36)
określa ten poziom czasu jako typowy dla kultur linearnoczynno-
ściowych (linear-active cultures) i kultur wieloczynnościowych (multi-
active cultures).
12. Komwnikowanie niewerbalne 289
Monochronemiczny system czasu (typowy dla kultur linear-
noczynn~ściowych) oznacza, że jednostka w danym czasie po-
winna koncentrować się na wykonywaniu tylko jednej czynno-
ści, a czas segmentowany jest na małe, precyzyjne jednostki.
. Monochronemizm, który dominuje w kulturze północnoame­
rykańskiej i północnoeuropejskiej,. zaprojektowany jest tylko
dla jednej czynności w określonym czasie, jest to więc linearne
postrzeganie czasu.
Polichronemiczny system czasu (typowy dla kultur wielo-
czynnościowych) oznacza, że wykonuje się jednocześnie kilka
czynności. Np. w Hiszpanii i w wielu hiszpańskojęzycznych kul-
turach Ameryki Środkowej i Południowej wzajemne relacje in-
terpersonalne są dalece ważniejsze niż ustalone wcześniej ter-
mil;i.y. Kiedy członkowie rodziny lub przyjaciele wymagają po-
święcenia im uwagi, wyznaczone spotkania i uzgodnione termi-
ny są łamane lub pośpiesznie zmieniane, szybko przerywane,
a ustalony wcześniej harmonogram odsuwany na bok bez prze-
proszenia i poczucia winy. Ci, którzy stosują systemy polichro-
nemiczne, często w tym samym czasie umawiają się na kilka
spotkań, tak więc rzadko kiedy moż·liwe jest zrealizowanie za-
planowanego wcześniej harmonogramu. Łącznie sprawia to, że
cel tak naprawdę nigdy do końca nie zostaje osiągnięty. Jest to
więc mozaikowe pojmowanie czasu, w którym przerwy, zerwa-
nie, spóźnianie się lub naruszanie terminów są standardami.
Ludzie Zachodu i Euroamerykanie są poirytowani, gdy zmusza
się ich do przedłużającego się oczekiwania na umówione wcze- 'i .
śniej spotkanie, szczególnie jeśli stwierdzą, że na tę samą godzi-
nę umówionych zostało jeszcze kilka innych osób, co automa-
tycznie, choć nieoczekiwanie zmusza każdą z nich do wydłuże­
nia oczekiwania na swoją kolej.
Obie te koncepcje czasu nie są jednak wolne od wewnętrz­
nych problemów. Osoby z kultur monochronemicznych często
. koncentrują się wyłącznie na realizacji planu i są niewrażliwe
· na indywidualne potrzeby tych, z którymi pozostają w interak-
cji. Słabością czasu polichronemicznego z kolei jest zależność
 I
I
290 Komwn-ikowanie interjJersonalne ! 12. Komuniltowo:nie niewerbalne

od osoby pełniącej kierowniczą funkcję i oczekiwanie na jej de- dziej różnicują miniony czas, nie traktując go jako powtarzają­
cyzje. Podwładni nie podejmą samodzielnie żadnej decyzji, ce się, stą.le te same czynności.
gdyż oczekują na polecenia „z góry". Planowanie spotkań, pra- Odwrotnie traktują czas ludzie znajdujący się na niższych
ca z wieloma osobami jednocześnie oraz równoległe nadzoro- poziomach społeczno - ekonomicznej drabiny. Ich system cza-
wanie i kierowanie najważniejszymi sprawami, podejmowanie .su ma na ogół bardzo luźną konstrukcję.
rozstrzygają~ych decyzji - wszystkie te czynności należą do
przywileju przełożonego. Stąd osoby o różnej orientacji czaso-
wej, nieświadome lub słabo wyczulone na wpływ determinantu
czasowego, często doświadczają trudności lub mają poczucie
nieskuteczności komunikacyjnej.
Obie scharakteryzowane powyż~j kultury mogą ze sobą ko-
lidować, a pomiędzy ludźmi mającymi różne nastawienie do
czasu może dochodzić do indywidualnych nieporozumień. Np.
ktoś z kultury zorientowanej na teraźniejszość może postrzegać
ludzi z kultur zorientowanych na przeszłość jako zbyt przywią­
zanych i uzależnionych od tradycji, podczas gdy ludzie z kultur
zorientowanych na przyszłość mogą być traktowani jako pozba-
wieni pasji i zainteresowań, niewolnicy skuteczności i pragma-
tyzmu, materialiści. Równocześnie ktoś z kultury nastawionej
na przyszłość postrzegać może tych z kultury nastawionej na te-
raźniejszość jako samolubnych egocentryków, hedonistów, nie-
udolnych, nieskutecznych i głupich (Gonzales i Zimbard~,
1985).
Wyraźne różnice w sposobie pojmowania czasu zaznaczają
się także wewnątrz kaidej konkretn,ej kultury. Większość publi-
kacji na temat chronemicznych różnic koncentruje się na za-
gadnieniach statusu.
Osoby z wyższym wykształceniem, dochodami i/lub wyższą
pozycją społeczną mają mniej wolnego czasu, są bardziej zaję­
te. Uważają za rzecz dozwoloną i naturalną, by inni na nich
oczekiwali, tzn. by oczekiwali na rozmowę, wizytę, spotkanie
z nimi; przejawiają większą skłonność do planowania czasu,
określania oraz .narzucania innym. kolejności zdarzeń. Osoby
takie precyzyjniej planują swój czas, dzieląc go na segmenty
według subiektywnych, dogodnych dla nich kryteriów. Bar-

D:laczego
związki interpersonalne
rozwijają się?
D1a większości ludzi nie ma sprawy ważniejszej niż kontakty
z innymi ludźmi. Są one tak ważne, że kiedy przez dłuższy czas
odczuwają oni brak kontaktu z innym człowiekiem, popadają
w depresję i pojawia się u nich coś w rodzaju głębokiego zwąt­
pienia w siebie. Stany te mogą prowadzić do poważnych trud-
„.. ··-.
ności w codziennym życiu. Jednym z najważniejszych elemen-
'· tów składowych szczęścia, oprócz pieniędzy, ciekawej pracy
\ i seksu, jest bliska więź z drugą osobą.
\ .. Dowody uzyskane przez badaczy zajmujących się medycyną
(np. Ruberman 1992) i badaczy społecznych (np. Duck 1991)
wykazały, że dla większości ludzi satysfakcjonujące związki mo-
gą być dosłownie kwestią życia lub śmierci. Oto b0wiem.:
• w przypadku ludzi pozbawionych bliskich, silnych związków
2-3-krotnie rośnie ryzyko przedwczesnej śmierci, niezależ­
nie od tego, czy palą papierosy, piją alkohol i jak często
uprawiają ćwiczenia;
• śmierć spowodowana nowotworem dotyka ludzi społecznie
odizolowanych dużo częściej niż tych, którzy nawiązują bli-
skie związki;
13. Dlaczego zwirfzki interpersonalne rozwijają się 293
@ ludzie rozwiedzeni, żyjący w izolacji albo wdowcy są 5-10-
-krotnie bardziej narażeni :ą.a schorzenia psychiczne Riż oso-
by pozostające w związkach małżeńskich;
. "· kobiety w ciąży, przeżywające stres i niepozostające w stałym
partnerskim związku, są trzy razy częściej narażone na kom-
plikacje niż te kobiety, które pi:zeżywają podobny stres, ale
mają silne oparcie w bliskiej osobie; ·
e samotność jest głównym czynnikiem ryzyka w przypadku
osób cierpiących na choroby wieńcowe, porównywalnym
z takimi czynnikami fizjologicŻnym, jak niewłaściwe odży­
wianie się, palenie papierosów, otyłość i brak aktywności fi-
zycznej.
Dlaczego więzi międzyosobowe rozwijają się?
Każda osoba nawiązuje kontakty z innymi, kierując się nie-
powtarzalnymi, indywidualnymi przesłankami. Nie istnieją
dwa związki, które byłyby wynikiem dokładnie tej samej przy-
czyny, a to oznacza, iż miliony przyczyn powodują nawiązywa­
nie wzajemnych kontaktów interpe:i;sonalnych. Przyjrzyjmy się
tylko czterem z nich, za to najważniejszym i najczęściej spoty-
kanym.
-113.1. Złagodzenie samotności
...,,
Kontakt z inną ludzką istotą pozwala złagodzić stan naszej
samotności. Czasami doświadczamy uczucia osamotnienia, po-
nieważ czujemy się opuszczeni w sensie fizycznym i psychicz-
nym. Bycie samotnym w sensie dosłownym niekoniecznie jed-
nak musi rodzić poczucie osamotnienia, które trzeba od razu
nazwać dojmującym. Wiele osób bowiem, mimo że od bliskich
dzieli ich ogromna przestrzeń, może doświadczać bliskości,
a nawet prowadzić dialog z kimś nieobecnym. Innym razem
czujemy się osamotnieni, ponieważ odczuwamy pragnienie bli-
 294 Komunikowanie 1:nterpersonalne
skiego kontaktu - .czasami fizycznego, czasami emocjonalnego, ·
a najczęściej obu rodzajów jednocześnie. Nierzadko jest to pra-
gnienie bardzo trudne do spełnienia.
C~ester Bennett (1969, 31-34) twierdzi, że psychologiczne
studia nad samotnymi żeglarzami lub rozbitkami i więźniami
odsiadującymi wyroki w pojedynczych celach, a także ekspery-
mentalne badania nad ludźmi, którzy pozostawali w zamknię­
ciu przez określony, relatywnie krótki czas, pokazują, jak trud-
no jest większości z nas znosić izolację. Lubimy samotność tyl-
ko w niewielkich dawkach - jeśli tylko potrafimy znaleźć okazję
do samotności w dzisiejszym świecie. Ale przede wszystkim po-
szukujemy towarzystwa. Pragniemy podzielić się z kimś naszy-
mi doświadczeniami, nawet tymi prywatnymi. Chcemy czuć, że
ktoś myśli i troszczy się o nas, że ktoś nas lubi, będzie nas bro-
nił, że ktoś nas bezwarunkowo i bezinteresownie kocha.
Niektórzy ludzie w swoich usiłowaniach złao-odzenia samot-
o
ności otaczają się licznymi znajomymi i kolegami. Czasami to
pomaga, częściej jednak uświadamia, iż nasza samotność jest
faktem bardzo realnym i bezpośrednio nas dotykającym.Jeden
bliski związek zwykle lepiej wpływa na nasze samopoczuc;ie niż
wiele powierzchownych znajomości.
·~
~13.2. Poszukiwanie źródeł pobudzania
' .
Istoty ludzkie potrzebują podniety, pobudzenia i zachęty: je-
śli nie są pobudzane, usuwają się w cień, a czasem nawet umie-
rają.
Davis (1973) dowodzi, że ludzie są istotami „stymulotro-
picznymi". Podobnie jal{. rośliny są heliotropiczne i wszystkie
kierują się w stronę światła, ludzie również nakierowują się na
źródła pobudzania i podniety. Składamy się z różnych wymia-
rów i wszystkie one muszą być bodźcowane. Rozmawiamy
z l:Xdźmi na temat różnych poglądów, dyskutujemy na temat
róznych sposobów interpretacji filmu lub powieści, na temat
13. Dlaczego związki interpersonalne rozwijają. się· 295
przynależności do różnych klas i grup społecznych. W ten spo-
sób ćwicz.ymy nasze analityczne i interpretacyjne zdolności,
stale je poszerzając i wyostrzając.
· Z drugiej strony jednak jesteśmy także istotami fizycznymi
i potrzebujemy fizycznego bodźcowania. Pragniemy być doty-
kani i sami dotykać, pragniemy obejmować i być obejmowani,
pragniemy patrzeć na ludzi i chcemy, by ludzie patrzyli na nas
- nie na wskroś, nie na naszą nową marynarkę, ale właśnie N A
NAS.
Dzieje się tak być może dlatego, iż pragniemy upewnić się,
że jesteśmy istotami fizycznymi, że istnienie nasze ma realny,
rzeczywisty wymiar.
Jesteśmy także istotami obdarzonymi zdolnością odczuwa.:.
nia emocji i stąd niezbędne są nam bodźce emocjonalne. Pra-
gniemy śmiać się i płakać, odczuwać nadzieję i zaskoczenie, do-
świadczać serdeczności i podniecenia. Pragniemy tak samo ćwi­
czyć naszą zdolność emocjonalnego przeżywania, jak dążymy
do poszerzenia naszych możliwości intelektualnych. Mężczyzna
uczy się, że w naszej kulturze czymś niewłaściwym jest okazy-
wanie przez niego strachu lub płaczu: Kobiety z kolei przyswa-
jają sobie zasadę, iż niewłaściwą rzeczą jest przejawianie agresji
lub inicjatywy seksualnej.
---::::)1.3.3. Nawiązanie kontaktu w celu poznania
samego siebie
Odczuwamy potrzebę kontaktu i innymi ludźmi, ponieważ
poprzez nich dowiadujemy się wiele na temat nas samych.
Oznacza to, iż podstawową wiedzę na temat własnej osoby zdo-
bywamy w przeważającej mierze poprzez związki z innymi.
„ ,Częścią naszego samopostrzegania jest patrzenie na siebie
'{ioczami innych osób. Jeśli np. przyjaciele uważają cię za osobę
·_ciepłą i wspaniałomyślną, prawdopodobnie ty sam będziesz tak
j~iebie postrzegał. Nasza autopercepcja pozostaje pod ogrom-
296 Komu:nikowanie interpersonal:ne
nym wpływem ocen naszej osoby dokonywanych przez innych.
Kontakt z drugą osobą czyni nas zatem zdolnymi do postrzega-
nia siebie z nieco odmiennej perspektywy.
Np. teoria społecznego porównania zakłada, że oceniamy
siebie - nasze predyspozycje, uzdolnienia, ":artość, dokonania,
możliwości - głównie poprzez porównywanie siebie z innymi.
Porównań tych dokonujemy przede wszystkim za pośrednic­
twem naszych związków interpersonalnych i interakcji.
'·:13.4. Maksymalizowanie przyjemności
,- i minimalizowanie stanów nieprzyjemnych
Jest to główna, najważniejsza przyczyna nawiązywania kon-
taktów i jedyna, która może obejmować wszystkie wymienione
wcześniej. Wiąże się ona z dążeniem do jak najczęstszego i naj-
bardziej intensywnego doznawania różnych przyjemnych sta-
nów i jednoczesnego redukowania naszego bólu i cierpienia.
Odczuwamy pragnienie podzielenia się naszą radością z sukce-
sów z innymi ludźmi - być może czynimy tak dlatego, że ·pra-
gniemy zasłużyć na ich pochwałę; chcemy, by zapewnili nas,
utwierdzili w przekonaniu, że jesteśmy N AP RA WDĘ uta-
lentowani, pracowici itd. Chcemy, aby razem z nami cieszyli się
z otrzymanego przez na~ wyróżnienia.
Potrzebę nawiązania kontaktów odczuwamy także wówczas,
kiedy doświadczamy emocjonalnego lub fizycznego bólu. Być
może wtedy nasza psychika jakby „cofa się" w czasie do okresu,
kiedy byliśmy dziećmi i biegaliśmy do matki, aby pocałowała
nasz skaleczony palec czy zranioną nogę lub powiedziała nam,
że wszystko jest dobrze i nie powinniśmy się martwić. Teraz
trudno jest nam pobiec .do matki, w związku z czym zwracamy
się do innych, głównie do przyjaciół, którzy dostarczają nam te-
go samego rodzaju pocieszenia.
Istotne komplikacje zaczynają się wówczas, gdy uświadamia­
my sobie, że zaspokajając pewne własne potrzeby, możemy ·spo-
13. Dlaczego związki interpersonalne rozwijają się 297
wodować, iż potrzeby innego rodzaju lub też potrzeby innych
osób pozostaną; niezrealizowane~ Rozważmy np. postawę osoby,
która nawiązuje bliski, intymny związek z partnerem. powodo-
wana potrzebą zapewnienia sobie poczucia , bezpieczeńs:w~,
społecznego i ekonomicznego statusu, ale ktora Je.dnocze.sme
· ragnie być niezależna i utrzymywać kontakty osobiste z wielo-
~a innym.i ludźmi. Te dwa rodzaje p~trzeb są z~ sob~ sprzecz-
ne. Jeżeli jedna grupa potrzeb zostame zaspokojona; ':11na mu-
si na tym ucierpieć - być zrealizowana ty~o .częscio::'~ h~b
w orróle. Bywa też i tak, że pewne potrzeby silme rozw~aJą się
i p;dtrzym.ują związek, zaś jego ~rwałość zale~y od tego, jak
mocne okażą się wszystkie inne n ie z as pok o J o n e potrzeby.
Np. niektórzy z nas posiadają silną potrz~bę p~zyi:~eżności ,do
innych, inni zaś równie silną potrzebę mez~l~zn?sci. To, kto~a
z tych potrzeb zwycięży i czy związek rozwmie się, czy zaczme
obumierać, będzie zależało od relatywnej siły tych potrzeb. T?,
że nasze potrzeby tak często są wewnętrznie i zewnętrzme
sprzeczne, jest jedną z przyczyn, że tak niewielu z nas odczuwa
pełną satysfakcję ze swoich bliskich związków z innymi. C~ęsto
ów brak satysfakcji nie wynika z wad naszego partnera ani na-
szych własnych niedoskonałości, ale po prostu z natury na-
szych skomplikowanych i nierzadko sprzecznych potrzeb.
~~13.5. Wymiana społeczna
. Jedna z najpopularniejszych koncepcji w socjopsychologicz-
nej tradycji badań komunikowania interpe.rsonalr_iego p~lega
na podejściu ekonomicznym.. Zakłada ~no, .z~ lu~~ie po~ejm.U­
ją decyzje, porównując własne koszty i m.ozliwosci zyskow. Za-
stosowanie tej zasady do badań interakcji międzyosobowych
przybrało formę teorii wymiany społecznej. Teoria :isiłułe v:r-
jaśnić przyczyny rozwoju, utrzymania i rozpadu związkow m-
terpersonalnych. Główny nacisk kładzie n~ analizę st~nu rów-
nowagi pomiędzy korzyściami i nagrodann płynącynn z dane-
298 Kornwnikowanie inter-personalne
go związku, a kosztami własnymi ponoszonymi przez poszcze-
gólne zaangażowane weń osoby w trakcie dobierania sobie
partnerów i podtrzymywania z nimi kontaktu. Istnieje kilk.a
(różniących się nieco) wersji teorii wymiany społecznej (Nęcki,
1990, 31-71).
Ogólnie teo~ia ta zakłada, iż rozwijamy takie związki, w któ-
rych nasze zyski i korzyści własne będą większe niż nasze wła­
sne koszty. Angażujemy się w związki, które dostarczają nam
różnego rodzaju profitów lub co najmniej stwarzają szansę na
ich osiągnięcie w przyszłości. Te „profity" zaspokajają nasze
rozliczne potrzeby: pewności siebie, bezpieczeństwa, seksu,
aprobaty społecznej i przynależności, ale także korzyści w po-
staci zysku finansowego, wysokiego standardu materialnego,
statusu społecznego itd.
Osiąganie zysków wymaga wszelako ponoszenia pewnych
kosztów własnych lub odpłacania innym tą samą lub podobną
monetą. Np. w następstwie osiągnięcia zysków finansowych lub
wysokiego statusu będziemy musieli zrezygnować z pewnej czę­
ści swojej niezależności i wolności. Kosztem zyskania aprobaty
rodzicielskiej może być niechciane małżeństwo z niekochaną,
ale odpowiadającą rodzicom osobą lub rezygnacja ze związków,
które dostarczają nam innego rodzaju korzyści lub zysków.
Teoria wymiany społecznej tworzy jednocześnie model wy-
jaśniający główne przyczyny i mechanizmy tworzenia się związ­
ków. Zakłada ona, że pro~es nawiązywania i podtrzymywania
związków przypomina rodzaj transakcji handlowej, w której
za możliwie najniższą cenę staramy się „kupić" cenione i po-
żądane przez nas „dobra". To „ekonomiczne" podejście uka-
zuje wyraźnie, że nasze dążenia do poszukiwania profitów (zy-
sków finansowych lub innych nagród) połączone są z pragnie-
niem ograniczenia ryzyka naszych wydatków własnych do jak
najniższego poziomu (kary lub pozbawienia się czegoś). Jeśli
przeanalizujemy nasze aktualne lub minione związki interper-
sonalne, zauważymy, Że wszystkie one dostarczały nam w sumie
większych profitów i w większym stopniu uzupełniały nasze po-
13. Dlaczego związki interjJm:rnnalne rozwijają si.ę 299
trzeby, aniżeli :-ryhosiły nasze k~szty własne, j~kie ponieś~iśmy
w związku z ich nawiązaniem I podtrzymamem. Te związ~i,
które się nie rozwinęły lub te, które stosunkowo szybko zakon-
\ . li'smy, należały prawdopodobnie do takich,
czy . . których utrzy-,
f manie wymagało w sumie wydatkowama większyc~ ~osztow
! i poniesienia większych strat, ani~eli _wynos~yby zyski i p:~fity
l
I
r z nich osiągane. Były to zatem związki, w ktorych ~yło :nm~J sa-
i tysfal<.cji i zadowoleni~ ~~ż goryc~y i roz~zaro~ania, więcej ldo-
'
potów niż przyjemnosci i poczucia bezp1ecze~stwa. .
Autorzy teorii bilansu interakcji (będącej pewną odrm~ną
teorii wymiany społecznej) - Thibaut i Kelley (195~) twier-
dzą, że każda osoba, uczestnicząc w określonym z;vi~zk1:1, oce-
niając wydatki własne, przyjmuje jako punkt odmesiema dwa
rodzaje standardów: .
1. poziom odniesienia lub porównania wewnątrzpsych1czne-
p; , ·~
2. porównawczy poziom odniesienia (okres :my te~ J do po-
ziom porównania zewnętrznego lub porownan1a ostęp-
nych alternatyw). . .
Poziom odniesienia oznacza pdrównanie pom1ę~zy . we-
wnętrznym standardem jednostki a konkretnym związluem,
w który jest ona zaangażowana. . . .
· Jakby w kontraście do tego, por~wnawczy P?~1om 0~1~s1e­
nia jest porównaniem własnego związku z tymi .wszystk:m1 ~o­
stępnymi jednostce związkami alternatywnymi, w ktor': Jest
ona w stanie się zaangażować plus alternatywa pozosta:iia s~­
motnym. Wysuwając swoją koncepcję me:od~ r:oróv:nan, Thi-
baut i Kelley zamierzali wyjaśnić i odpowiedziec s~bi': 1:1-a pyt~­
nie: dlaczego pewne osoby, pozostając ze sobą ": b~skieJ relaCJi,
przejawiają wobec siebie skrajne. niezadowoleme i tym samym
brak satysfakcji z istniejącego związku? . ,
Otóż dana osoba może oceniać konkretny związek, w ~~ory
jest zaangażowana, całkowici~ nega~~n~~· ale. dostępne Jej al~
ternatywy, włączając w to takze mozhwosc byc1~ sa:no~ą, mo
gą być dla niej o wiele bardziej nieprzyjemne i mepoządane.
 300 Kornu:nikowanie interpersonalne

A zatem również te „niedobre" związki będą trwałe i utrzyma-

ją się do tego momentu, gdy osobiste doświadczenie zaangażo­
wanych w nie osób nie skłoni ich do porównań na poziomie po- .
·Dynamika związku
równawczego poziomu odniesienia. · interpersonalnego
o·znacza t?, że poziom odniesienia je~t decydl.tjący przy
określaniu atrakcyjności związku dla danej osoby, podczas gdy
·porównawczy poziom odniesienia jest ważnym determinan-
tem czyjegoś poczucia przynależności do związku.
Thibaut i Kelley (1959) argumentują, że jeśli efekty stają się
bardziej korzystne, tzn. jeśli dana osoba odbiera więcej korzy-
ści, niż wynoszą jej koszty własne, to rezultaty zaczynają jakby
przysłaniać i odsuwać na dalszy plan poziom porównania alter-
natyw i jednostka zaczyna być bardziej zainteresowana i zaan-
gażowana w podtrzymanie związku. Poziom poczucia przyna-
leżności do związku, stopień utożsamiania się z nim w celu
czerpania z niego satysfakcji i korzyści jest także bezpośred­ Niniejszy rozdział jest poświęcony roz:wojowi więz~ między­
nio związany z zakresem władzy, jaki dana jednostka w tym osobowych i przyczynom ich powsta"."ama, poszczeg~ln~m_f~­
związku posiada. Im większe poczucie przynależności do zom rozwoju więzi oraz ich rozp~~o.wi, a takz,: ~ag~dm:mu im-
związku, im bardziej komuś na nim zależy, tym mniejszy zakres cjowania związków oraz szerokosci i głębokosci zw:ą_zkow.
władzy tej osoby w danym związku. I odwrotnie. Im mniejsza Większość związków interpersonalnych, a mozli:We r:av:et'.
jest czyjaś zależność od związku,. im mniejsza szansa osiągnięcia że wszystkie, rozwija się stopni~wo. Ni: staje1:1y _się b~skirm
za jego pośrednictwem korzystnych rezultatów, tym osoba ta . przyjaciółmi wkrótce po spotk~mu ko?os: do bliskie_go, mty_m-
posiada większy zakres władzy wewnątrz związku (Aronson, . neo-o związku zmierzamy raczej stopmowo, pokonując kolejne
Wilson i Akert, 1997, 426-429).
'
eta~y. Dzieje się tak prawdopodobnie rów~i~z '."' przypadku
większości innych form związków - kolezenskich, ~artner­
skich małżeńskich, sąsiedzkich itp. Prezentowany tutaj model
„pięciu etapów" wydaje się być odpowiedni do opisania, jak
z reguły rozwijają się związki interpersona~ne. Warto _za~na­
czyć, że w odniesieniu do konkretnego z;viązk1:1. moghbysmy
skorygować ten podstawowy model na kilk~ roznych s~o~o­
bów, ale przy ogólnym opisie procesu rozwoju wyszczeg?l_ma-
ne. w nim etapy wydają się w sposób całościowy oddawac Jego
przebieg. . . . . .
A zatem spotykają się dwie osoby i odczu':aJ~ d~ siebie
sympatię. Każda ze stron przeczuwa, że oto pojawia się szan-

302 Koniunikowa.nie interj1ersonalne
sa na cośnowego, co może odmienić jej dotychczasowe życie.
Rozpoczynają się badawcze kroki, które oznaczają wzajemne
poddawanie siebie próbie. Te wstępne kroki lub „okres prób-·
ny" pozwalają przetestować towarzystwo drugiej osoby i od-
powiedzieć sobie na pytanie, czy możn~ przejść do bardziej
zaawansow~nego etapu związku. Próba ta może zakończyć się
') również zanegowaniem lub osłabieniem początkowej atrak-
cyjności ijedna lub obie strony zdecydują się na opuszczenie
związku, co mogą łatwo- uczynić. Po tym pierwszym etapie
związek może podążać różnymi drogami - może umacniać się
lub stawać się coraz słabszy, a nawet zupełnie się rozpaść. Róż­
ne modele związku ukazują fazy jego rozwoju w wymiarze
czasowym.
Zaznaczmy, że omawiamy tylko te związki, które są łatwo
rozpoznawalne oraz te pogłębione i dla danej osoby najważ­
niejsze - nie związki przypadkowe, powierzchowne, nie chwilo-
we, przejściowe lub przemijające relacje. Analizujemy zatem
związki, które są:
1. relatywnie długotrwałe, tzn. zaangażowane osoby postrze-
gają siebie jako uczestników teJ samej interakcji przez dłuż­
szy czas;
2. osoby tworzące związek wspólnie spędzają czas i wie.le
czynności wykonują razem. Takie „spędzanie czasu" musi
być wzajemnie po~zielane i dwustronnie uznawane za celo-
we bycie razem - nie może być tylko oczekiwaniem na tym
samym przystanku autobusowym lub staniem za kimś w ko-
lejce do kasy w supermarkecie. Chociaż takie przypadkowe
spotkania niektórzy uważają za romantyczne, mogą one być
zaledwie wstępem do związku; rzeczywistym związkiem nie
będą, dopóki nie rozwiną się pewne celowe, dwustronne
działania;
3. osoby w związkach są osadzone w tym samym ważnym oto-
czeniu lub środowisku. W domu studenckim może być to
wspólny pokój; małżeństwo, rodzina lub para dzielą wspól-
ne mieszkanie. W środowisku zawodowym związki mogą
14. Dyna:mika. związku interpersonalnego. 303
rozwijać się wśród ludzi, których praca sprawia, że często
muszą rązem przebywać lub przez dłuższy czas praci..tją ra-
zem na konferencjach, spotkaniach lub przy wspólnym
biurku;
4. związki umacmaJą się, · wymiemaJą osobiste informacje
i osobiste uczucia. Poziomy odsłaniania się są wysokie,
a członkowie związków chętnie angażują się w konwersacje,
zarówno na temat pracy, jak i zagadnień bardziej osobistych.
Wymagana jest tutaj różnorodność rozmów - od różnych te-
matów osobistych aż po wymianę informacji biznesowych;
5. zaangażowane strony same siebie postrzegają „jako jed-
ność", a zarazem w ten sam sposób postrzegane są przez in-
nych. Tym samym związki umacniają się, kiedy ich uczestni-
cy, mniej lub bardziej otwarcie, uświadamiają sobie, że two-
rzą wspólnotę i zachowują się w sposób, który pozwala oto-
czeniu tę wspólnotę identyfikować.
14.:L. Etapy związków
Jak wiadomo, niektóre związki Śą bardzo nietrwałe, podczas
gdy inne przez relatywnie długi czas charakteryzują się wyso-
kim poziomem zaangażowania. Autorzy różnie określają po-
szczególne etapy związków. Zdaniem niektórych związek zaczy-
na się od punktu zerowego, inni za początek uznają pierwszy
znaczący kontakt. Badacze umiejscawiają poszczególne etapy
na krzywej, zaczynającej się od przypadkowego kontaktu, po-
przez fazę intymności, aż do całkowitego załamania się i rozpa-
du związku. Zdaniem Argyle'a (1999, 81) większość „spotkań
społecznych" składa się z pięciu epizodów: powitania, nawią­
zania relacji, zadania centralnego, ponownego nawiązania re-
lacji, rozstania. Ruben (1984, 258-262) wyodrębnia sześć faz
ewolucji związku interpersonalnego: inicjowanie, badanie, in-
tensyfikowanie, formalizowanie, rede:finiowanie, rozwiązanie.
(1973) dzieli rozwój związku interpersonalnego na
304 Komu:nikowanie inte·1personalne
cztery etapy: testo.wanie, układanie się, zażyłość i instytucjona-
lizacja. Altman i Taylor (1973) również wyodrębniają cztery fa-
zy rozwoju związku: orientacja, badawcza wymiana emocji, "vy- .
miana emocji i stabilna wymiana. . chanie" lub „okrążanie". Widzimy druga osobę, słyszy1ny ją,
Trzeba jednak sobie uświadomić, że istnieją trzy problemy,
które dotyczą każdej próby opisania tego dynamicznego pro-
cesu.
Pierwszy - z;wiązki zawsze zmieniają się i wymieniona lista
etapów może stwarzać mylne wrażenie, że kiedy osiągnięty zo-
stał jeden etap, związek jest ustabiliZówany. W konkretnym
przypadku komunikacyjnym pojawiają się kolejne, nieoczeki-
wane zjawiska, na które strony reagują w nowy, czasami zaska-
kujący i niespodziewany nawet dla siebie sposób. Mimo iż stro-
ny oczekują od siebie, że będą reagowały w takim samym, nie-
zmiennym stylu przez cały czas, doświadczenie wskazuje, że
każdy z uczestników związku nieustannie się zmienia.
Drugi - etapy te mogą nie następować po sobie w opisanym
porządku lub kolejnych sekwencjach. Zwykle nie ujawniają się
w czystej postaci - strony poświęcają trochę energii kom1;mika-
cyjnej na wycofanie się do poprzedniego stadium w celu
wzmocriienia typowego dla tego etapu zachowania lub mogą
od czasu do czasu chcieć przeskoczyć do etapu następnego:
Chodzi o to, że związek nie musi być st a 1e progresywny lub
progresja nie musi dotyczyć obu stron jednocześnie - może być
on również regresywny lub rozwijać się w różnych pożądanych
dla obu stron kierunkach. Związek może się także ustabilizować
na określonym etapie.
Po trzecie - przedstawiona kolejność nie jest rodzajem prze-
pisu, jak powinien rozwijać się związek. Nie należy przywiązy­
wać szczególnego znaczenia do linearnego, uporządkowanego
przemieszczania się od etapu pierwszego do ostatniego. Związ­
ki mogą rozwijać się w odrębny sposób, w różnych kierunkach
i w różnym czasie.
14. Dynamika związku. inter·persona.Znego 305
d!a~_}::; ko:i;itakt. J~ko o~~e~-ający,_ ~stępny eta~ ~~iązku
okreśfciny Jest czasem Jako „rmeJOWante , „testowanie , „słu­
czujemy jej zapach. Angażujemy się w „zapraszające komuni-
·lwwanie'', np. „Mogę zaprosić cię na kawę?". Na tym etapie
aparycja, najbardziej otwarta i dostępnacecha własnego ,Ja",
jest nieZ"\T)'kle ważna. Strony analizują werbalne i niewerbalne
zachowania i zwracają uwagę na takie cechy, jak otwartość,
życzliwość, sy~patyczność. N a tym etapie najpierw zaczynasz
decydować, czy pragniesz, czy też nie bardziej zaawansowane-
go związku. Czy druga osoba wydaje się posiadać cechy, zainte-
resowania, poglądy, wartości, zalety, osobowość lub trwałe do-
bra (tym także takie, jak nowy model mercedesa lub najwyższe
oceny z egzaminów), które odpowiadają twoim potrzebom lub
cenionym wartościom? Czy druga osoba wydaje się być zainte-
resowana dalszą wymianą z tobą - czy każda ze stron w rów-
nym stopniu docenia ten związek, zanim zaangażuje się głę­
biej? Na tym etapie odbywa się komunikowanie fatyczne, będą­
ce przygotowaniem do poważniejszej rozmowy, niezależnie od
tego, czy jest to bar, sala "\T)'kładowa czy miejsce pracy. Ta krót-
ka rozmowa, tak charakterystyczna dla tego etapu „kontakto-
wego", w rzeczywistości ma ogromne znaczenie, gdyż pozwala
·upewnić się, czy istnieje obopólne pragnienie wejścia na „głę­
boką wodę" i umożliwia przejście do wymiany hardziej osobi-
stych danych. Jeśli na tym etapie strony postrzegają siebie jako.
gotowe do kontynuowania znajomości, związek będzie się roz-
wijał. Jeżeli nie - mogą go szybko opuścić z niewielką szkodą
dla siebie.
Ci;~~_ii_.:ocenianie. Na tym etapie strony eksperymentują
i usiłują dowiedzieć się czegoś więcej o drugiej osobie. Ocenia-
ją bilans własnych kosztów i korzyści związanych z nawiąza­
niem i podtrzymaniem związku. Decydl.tją, ile własnych „dóbr"
warto zainwestować. Np. w pracy strony związku pragną widy-
wać się częściej i nie tylko po to, by wymieniać zwykłe informa-
cje, ale także by przekazywać sobie emocje. Jeśli jest to związek

306 Komunikowanie inte1j1ersonalne
romantyczy, na: tym etapie umawiamy się na randkę. Etap ten
często określany jest jako „targowanie się", „transakcja", „ba-
danie", „angażowanie się", „testowanie" lub „wzajemnośĆ";
Spotkania z Ćlrugą osobą wiążą się z kosztami ekonomic:z:nymi
(bilety, obi</-d, koszty podróży lub hotelu)_ i kosztami emocjonal- .
nymi. Obie strony muszą ocenić ich „opłacalność" i zdecydo-
wać, czy istnieje dostateczna szansa na kontynuowanie związku.
Należy pamiętać, że przejście do tego etapu nie musi oznaczać,
że etap· „kontaktu" jest zakończony - aby pomóc sobie w ocenie
nowego związku, strony w dalszym ciągu będą poddawały się
wzajemnej próbie, tak jak to czyniły na początku wchodzenia
w nowy obszar znajomości i zainteresowań.
-~angażowanie się. Etap ten cechuje intensyfikowanie
związku, często prowadzące do podpisania pewnego rodzaju
kontralztu - handlowego lub małżeńskiego, np. podjęcia decy-
zji o studiowaniu na tej samej uczelni, wstąpieniu do tego sa-
mego klubu, otworzeni~ wspólnego konta, dokonaniu wspól-
nego dużego zakupu lub inwestycji. Strony upewniają się wza-
jemnie, czy chcą potraktować ten związek jako wyjątkowy, inny
niż dotychczasowe i podstawowy. Etap ten określany jest często
jako „intensyfikowanie", „łączenie", „dostosowywanie się",
„główna interakcja", „wiązanie się", „instytucjonalizacją",
„intymność", „stabilna wymiana" lub „zespolenie".
W czasie trwania ~ego etapu strony minimalizują krytyczne
oceny pod swoim adresem. Zanika ich zainteresowanie innymi
osobami - strony ograniczają swoje interakcje z innymi i przed-
kładają nad nie obecny związek. Koncentrują się na przyjem-
ności bycia razem. „Postępujące umacnianie" jest wczesnym
symptomem tego etapu, a określenie „promienne, błyszczące
spojrzenie" często jest wykorzystywane do opisania zachowań
na tym etapie. Nawet w związkach nie identyfikowanych tak
blisko z uczuciem lub intymnością, jak np. w środowisku pracy
lub w grupie studenckiej, może rozwinąć się rodzaj „bezpo-
średniego, intymnego wtajemniczenia", ponieważ osobisty ję­
zyk (idiolekt), którego specyficzne znaczenia znane są tylko
-~~r
. •\
{
14. Dyna.mika związku inte1j1ersonalnego 307
wtajemniczonym, nie jest dostępny innym. Tym samymjest on
kolejną oznaką pragnienia; wykluczenia postronnych osób
z udziału w tym związku. Najbardziej identyfikowalną i po-
wszechną formą poufałości w związku męsko-damskim jest
oczywiście małżeństwo lub „bycie razem". Etap intymności jest
zarezerwowany w danym czasie. dla niewielu osób - jednej,
dwóch, trzech, czasem czterech. Z wyjątkiem sytuacji rodzin-
nych, rzadko posiadamy więcej niż cztery bardzo bliskie osoby
(„Ętg ma wielu przyjaciół, nie ma ani jednego"). .
/-Etap4:"yrątpienie. Podczas gdy etap poprzedm koncentro-
~-· wał ~ię--~~ pozytywnych wartościach (cechach) drugiej osoby,
. \; teraz obie strony zaczynają dostrzegać u siebie przewagę nega- .
tywnych, niekorzystnych cech. Niektórzy autorzy określają ten
etap jako „n1eto· I erancję · " , „zanikanie
· " , „rozn1cowanie
,· · · " , „ sta-
gnację" lub „rozwój konfliktu". .
Poglądy i postawy do niedawna akceptowane, podzielane,
a nawet uwielbiane są teraz źródłem przykrości, irytacji i zmar-
twień. Partnerzy zaczynają mieć ze sobą coraz mniej wspólne-
o-o i czynią mniejsże wysiłki, aby sprawić sobie wzajemnie przy-
Jemność. Czasem postawa „al'-ceptuj mnie takim, jakim jestem"
skłania drugą osobę do żądania usunięcia odnalezionych wad.
Strony coraz częściej poruszają sprawy, których nigdy wcze-
śniej nie brały pod uwagę - tematy tabu. Osoby wspólnie
mieszkające żądają wydzielenia własnej przestrzeni i używają
do jej oznaczenia różnych markerów. W pracy nagle odkrywa-
ją powody, aby krytykować wzajemne działania - wątpią, czy
„ta osoba" w ogóle jest przydatna firmie, zapominają informo-
wać się ·nawzajem o odebranych telefonach, są zbyt zajęte, aby
wyjść z drugą osobą na kawę lub lunch. W małżeństwie może
przybrać formę ograniczenia rozmów do krótkiej wymiany
· zdań na temat pracy, dzieci, zakupów i spraw do załatwienia:
;,jak minął dzień?", „W porządku, a twój?". Strony nie chcą inicj~­
. wać konwersacji, szczególnie o sprawach intymnych lub osobi-
stych, tak chętnie, jak to bywało wcześniej. Podejmują pierwsze
; kroki w celu oddzielenia się od siebie - podczas wspólnego
 308
Knmu:nikowa:nie interpersonalne
przebywania koncentrują się na tematach neutralnych, nie do-
tyczą_:=yc~ związku, np. telewizji, psie, innych osobach. Etap teµ
okresla się czasem „powrotem do pierwszej osoby liczby poje-·
dyncze·"
•. :.J • Słowa „my " , „nasz" , „razem" zaczynają
· zanikać„ wy-
·-·· _p1~~-= prz~z ,Ja", „mój", „mnie". .
: ·(Etap_:_~; rozdzielenie. Etap „unikania", milczenia"· za-
.
. " " lub „rozpadu" ''jest przerwaniem
'~--·~ .„, „rozw1ązama ' "
.k onczema
"".'~ęzi łączących. os.oby. W małżeństwie przybiera formę separa-
CJI, osobnego zycia lub rozwodu. Wzajemne unikanie siebie,
powrót do poczucia odrębności i samotności to najczęstsze ob-
jawy tego e.tapu. Może być on gwałtowny lub powolny. Przykła- .
dem szybkiego rozdzielenia jest gwałtowne zerwanie ze sobą,
nagłe wyprowadzenie się ze wspólnego mieszkania lub zmiana
pracy. Rozwód, najpowszechniejsza forma zakończenia mał­
żeństwa, może przebiegać bardzo opieszale.
Rozdzielenie może być całkowite (rozwód, śmierć, całkowi­
ty rozpad, powrót do etapu przed poznaniem się) lub niekom-
pletne. Nawet gdy separacja fizyczna jest niemożliwa, może
zaistnieć separacja psychiczna lub emocjonalna. Rozdzielenie
~ary m_ałżeńs.kiej może mieć miejsce, kiedy strony zachowują
się Jak 11:1.dyw1dualne, niezależne persony, chociaż z powodów
ekonon_:1cznych, przez wzgląd na dzieci, wygodę lub z innych
pow~do~ formalne rozwiązanie małżeństwa nie nastąpiło.
W. mekt?rych p:zypądkach byli partnerzy redefiniują swój
zw1~zek 1 ~P· byli kochankowie stają się przyjaciółmi lub tylko
znajomymi.
Współpracownicy przeżywają trudny okres, jeśli kontynuują
pracę w tej samej firmie, ponieważ mimo rozpadu związku wie-
1,e sytua:ji zawodowych zmusza ich do formalnej współpracy.
Srod~"".'1sko zawodo~e t_radycyjnie należy do miejsc najbardziej
sprzyjających rozwojowi związków wielopłaszczyznowych (per-
~onalnyc~ lu~ zawo.dowych), ajednocześnie najmniej akceptu-
jących zw1ązk1 osobiste lub emocjonalne.
Niektóre osoby szczególnie boleśnie przeżywające ten etap,
nadal mentalnie żyją w związku, który już się rozpadł. Odwie-
'
14. Dyna.mika z.wiąz.Im interpersonalnego 309
d zaJ.1.1a mie1sca dawnych spotkań, przeglądają miłosne listy
:.i hwil .
t zymane ocf partnera, wspominają dobre c e 1 w ten spo-
osób r nie mogą uwolnić się od związku, ktory , jUZ· · o dd awna ist-
·
i:iieje tylko w ich wyobraźni.
14.2. Model penetracji społecznej Al~mana
i Taylora - szerokość i głębokość związku
interpersonalnego
Irvin Altman i Dalmas Taylor (1973) wprowadzili model in-
terakcji, który nazwali.,;.,_teo!_ią._~~~-~-~~cji ~J?~ł~~~~t!f ~,(so_cial P_e-
netration ). Przedstawia ona wgląd w sposób odsłamarua się oso~
zaangaiowanych w związek, co łączy się z r~zwoj~m ~bopólnej
bezpośredniości i sympatii. Wszystkie rodzaje związkow - zwt
kła znajomość, przyjaźń, związek typu roma~tycznego, relacj~
rodzinne - moo-ą być trafnie opisane właśme za pomocą tej
koncepcji dwóch wymiarów: szerokości i głęboko~.ci związ~:
Są to pojęcia odgr-yWające zasadniczą rolę w teoru penetracji
społecznej. . · .. .
Samoodsłanianie się było waznym tematem w teoru komum-
kowania w latach 60. i 70. Teoria penetracji społecznej, będąca
rodzajem nowatorskiej koncepcji w badaniu dynamiki z~ąz­
ków interpersonalnych, określa przebieg procesu p~stępujące­
go odsłaniania się i rozwoju ~tym.ności wewną?"z związku. Teo-
ria ta, zainspirowana pracann Irvma .Altm~a i J?alma~a Taylo-
ra, należy do długiej tradycji badań rozwoju związku mte~pe:­
sonalnego. Większość spośród pierwszych b~dacz~ zagadmema
penetracji społecznej koncentrowało się na mdywi.dualnych za-
chowaniach i motywacjach, tworząc mocne p~dwaliny :"'e':nątrz
socjopsychologicznej tradycji. Dziś u~wiadam1am! sob~e, ze roz-
wc~>j związku jest kierowany przez złozony ~kład sił, ktore strony
związku muszą przez cały czas kontrolowac. .,
Aby zrozumieć teorię penetracji społecznej, :'arto wy~brazi~
sobie uczestriika związku jako cebulę, która moze symbolizowac
 ;~-:'"'·

.,
"f
l
14. Dynamika. związlm interpersonalnego 311
310 Komunikowanie intmpersonalne ·.··1
·l
wielowarstwową· strukturę osobowości. Wewnątrz zawiera ona iI B c
A
wszystko, co może być znane na temat danej osoby - jej do-
świadczenia, wiedzę, postawy, poglądy, myśli i czyny.Jednak in~
~ormacje, które zawiera „cebula", nie są chaosem, lecz pozosta-
ją wysoce l,lporządkowane wokół jej śr9dka (Griffin, 2003, D
154-163).
r· Cechy znajdujące się w środku „cebuli" są dla otoczenia ze-
wn~t:znego najmniej dostępne. Najtrudniej dostrzec je i wy- PRZYJACIEL BARDZO BLISKA
ZNAJOMY OSOBA
kryc mnym. Są one najbardziej prywatnym aspektem własneo-o
,Ja". W miarę jak przesuwamy się od środka w kierunku ze-
0
Model teorii penetracji społecznej. Źródło: Adler R.B. & Rod~an G. (2000)
wnętrznych warstw „cebuli", informacje stają się bliższe temu, Understandfrtg Hu:ma:n Co11mmnication, Harcourt College Pubhshers, Forth
co inni ludzie mogą widzieć i bardziej oddalone od najmniej . Worth, 191-192
dostępnego dla innych centralnego punktu, czyli wewnętrz­
W modelu ilustrującym te dwa wymiary związkt~ koła ~ym­
ny~h cech osobowości. Wierzchnie warstwy cebuli są tym, co lu-
dzie mogą łatwo zobaczyć, tzn. cechy fizyczne, ubiór, zachowa-
bolizują poszczególne zaangażowane weń j~dn~stk1. Podzielo-
ne zostały na różne części, odpowiadające liczbie porusz.anych
nie zewnętrzne itp. Wszystkie te cechy są dostępne dla każde­
tematów. Zgodnie z przyjętą przez nas nomenklaturą 3est to
go, kto je dostrzega.
Zgodnie z tą teorią, zdobywamy wiedzę o danej osobie po- szerokość związku interpersonalnego. . .
Wewnętrzne kręgi ilustrują różne poziomy komunikowama,
-?rzez „pene~rowanie" różnych jej sfer. „Cebula" ilustruje tak-
czyli głębokość związku. Trzy przę~sta":io~e na rysunku koła
z~ dwa ,;:ymiar_r relacji: szerokość i głębokośćLJY-rożemy zdo''2yć
. }:YJ_ele X.9_?:.P.-_y.ch mformacji na tematj_:i;mej_QS_gQ:y_Jszerqkość) lub
charakteryzują trzy różne typy związkow mteri:iersonalny~h,
trzy rodzaje interakcji. Koła podzielone są na osiem. ob.sz~row
_:e_?zn~ć _y~czegół.owo jedn~ · hJ.h d~ie.._kj cechy (głębokość):)
tematycznych (zaznaczonych literami od A do H) .i pi~c we-
W miarę 3ak związek pomiędzy dwiema osobami rozwija się,
pa~tnerzy ~wymieniaj~ więcej aspektów własnego ja, powięk­
wnętrznych kręgów, czyli poziomów intymności związku.
Zwróćmy uwagę, że w przypadku A poruszane są tylko trzy ob-
sz.a3ąc z~r~wno. wymiar szerokości, jak i głębokości. Do puli
szary tematyczne. Dwa z nich anali.zowane są tylk~ na. pierw-.
wiedzy JUZ posiadanej na swój temat dodają coraz to nowe
szczegóły.
szym poziomie bezpośredniości, zaś jeden n~ ~o~iomi~ dru-
gim; w tym rodzaju interakcji dwie osoby analizująje~yme ~zy
Wspomniane dwa wymiary dotyczą liczby poruszanych
w rozmowach i dyskusjach tematów oraz poziomu „intymno- obszary tematyczne i dokonują tego na bardzo ?~~t~im poz:o-
mie intymności. Ten typ związku możemy okreshc 3ako znaJO·
ści" i bezp~średniości, z jaką się o nich mówi. Zakres porusza-
nych ponnędzy porozumiewającymi się stronami tematów mość powierzchowna.
Koło B przedstawia związek bardziej zaawansowany. Jes~ on
~~reśla si~ ~ak~ szerokość związku. Poziom bezpośredniości
szerszy (dyskutowane sąjuż cztery tematy), zaś głęb~zy ~oz1om
i ~:1.tymnosci, z 3aką mówi się o tych tematach podczas interak-
analizy owych tematów oznacza również głębszy poziom mtym-
CJi mterpersonalnej, określany jest mianem głębokości związ­
ku. ności. Ten typ związku określamy jako przyjaźń.
j
 312 Komwnikowanie interpe1:1·onalne
Koło C to także bardzo intensywny związek. Cechl.tje go
znaczna szerokość (przedmiotem rozmowy jest aż siedem spo-
śród ośmiu tematów) i głębokość (zwróćmy uwagę, że strony
penetrują większość tematów - az do najgłębszych poziomów).
· Jest to typ związku, który łączy nas z najbliższą, ukochaną o~o-
bą - kochankiem, mężem, żoną lub rodzicami. .
N a wstępnym etapie .charakter związku określać będą strzał­
ki szerokości (dyskutowanychjest niewiele tematów na bardzo
płytkim poziom.ie intymności). Jeśli na tym etapie, odpowiada-
jącym związkowi typu „wstępna znajomość", jedna ze stron
próbuje poruszać tematy o głębokim poziom.ie intymności,
druga odbiera to negatywnie, tzn. odczuwa zmieszanie, zaże­
nowanie, a nawet zniecierpliwienie i irytację. Jak to już zazna-
czono w rozdziale· dotyczącym odsłaniania się, przedwczesne,
zbyt obcesowe odsłanianie się odbieramy jako objaw niewłaści­
wego zachowania. Kiedy związek rozszerza się pod względem
intensywności tematycznej i pogłębia pod względem intymno-
ści, tzn. jeśli obydwa.wymiary - szerokość i głębokość - rosną
w sposób proporcjonalny, postęp ten traktujemy jako normal-
ne i pożądane zjawisko.
Kurczenie się
Kiedy związki zaczynają się pogarszać i rozpadać, oba wy-
miary - szerokość i głębokość - zaczynają się kurczyć (depe·
netracja). Podczas rozpadu związku jedna lub obie strony rów-
nocześnie stopniowo eliminują z rozmów pewne tematy, a po-
zostałe, coraz mniej liczne, omawiają na coraz płytszym pozio-
m.ie intymności. Obie strony ograniczają zakres odsłaniania się
i dążą do maskowania, nieujawniania wobec siebie osobistych
uczuć i emocji.
Od tej reguły istnieją wszakże wyjątki. Czasem proces kur-
czenia się z.ostaje zahamowany, odwrócony, a nawet następuje_
powrót do ponownego, coraz pełniejszego odsłaniania się.
Przypadki takie należą jednak do rzadkich wyjątków potwier-
14. Dyna.mika zwiq.z.kn inte1persona.lnego 313
dzających zasadę, iż wraz z rozpadem związku następuje ogra-
niczenie jego szerokości i głębokości.
początkowo teoria Altmana i Taylora opierała się na jednej
. z najpopularniejszych t~qrii w tr~dy~ji socjopsycholo?icznej .-
koncepcji zorientowanej ekonormczme. Zakłada ona, ze ludzie
.r odejmują decyzję, opierając.się głównie na analizie kosztów
zysków. tnnymi słowy, jeśli coś bę~zie ba~d~~ kosztowne, po-
myślą dwukrotnie, zanim to uczy~ią: Ale jes_ll re~ultaty mogą
b ć bardzo zyskowne, będą podązali naprzod, me bacząc na
k:szty. Każda decyzja jest wyrazem dą~~nia do ~ac~owania
równowagi pomiędzy kosztami własnymi i zyska~. Kiedy za-
stosl.tjemy tę zasadę do interakcji międzyosobowej, proces ten
określimy mianem wymiany społecznej.
Wewnątrz teorii wymiany społecznej interakcje międzyoso­
bowe są podobne do transakcji ekonomicznej: dążymy do mak-
symalizowania na~ód i min~alizowani.a kosz~ów wł~sny~h:
Stosownie do teorn penetracji społecznej, będziemy Ujawmac
informacje na temat siebie, kiedy stosunek kosztów do zysków
jest dla nas do zaakceptowania. Zatem. zgodni~ z teorią Alti:n~­
na i Taylora, partnerzy w danym związku me tylk~ oceniają
koszty i zyski płynące ze związku .w dany~. momencie.' ~e ;a~­
że korzystają ze zgromadzonych mformaCJi, by .przewidziec bi-
lans na!!ród i kosztów w przyszłości. Tak długo, jak nagrody
przewaiają nad kosztami, para będzie in~eńsyfikowa~a osobiste,
a potem intymne relacje poprzez wzajemną wymianę coraz
bardziej spersonalizowanych informacji. . ..
Altman i Taylor wymieniają cztery etapy rozwoju relacji:
orientacja, badawcza wymiana emocji, wymiana emocji i sta-
bilna wymiana.
Orientacja obejmuje komunikowanie imperson~e (b~z­
osobowe), w którym każdy ujawnia tylko bardzo publiczn~ i_n-
formacje. Jeśli ten etap okazuje się korzystny dla uczestn:-kow
przesuwają się do kolejnego etapu - bada':cz~J wy-·
emocji, w którym zachodzi głębsze odsłanrnme si~.
etap - wymiana emocji, koncentruje się na wym.iame
314 Kmmtnikowanie interpersonalne
oceniających i krytycznych uczuć na głębszym poziomie. Ten
etap nie będzie osiągnięty, jeśli partnerzy na wcześniejszych.
etapach nie postrzegają przewagi nagród i zysków nad koszta-
mi ":'łasnymi. I w końcu, stabilna wymiana jest wysoce intym-
na i pozwala partnerom bardzo dobrze pq:ewidzieć wzajemne
działania i reakcje.
Posłużmy się przykładem romantycznej pary. Pierwsze
randki mogą ilustrować etap orientacji, późniejsze randki - ba-
dawczą wymianę, pełna wymiana emocji może zaistnieć wtedy,
gdy para zaczyna być wyłącznie dla siebie i planuje wspólną
przyszłość, a małżeństwo - jest etapem wymiany stabilnej.
Początkowo teoria penetracji społecznej była ważna w kon-
centrowaniu naszej uwagi na rozwoju związku jako procesu ko-
munikowania; jednak nie przystawała ona zbyt dobrze i nie wy-
jaśniała rzeczywistych doświadczeń związku w realnym, co-
dziennym życiu. Pogląd, że stale przechodzimy od sfery pu-
blicznej do prywatnej w sposób linearny, teraz wydaje się nieco
naiwny. Wiemy z doświadczenia, że związki rozwijają się na róż­
ne sposoby, często na przemian cofając się i postępując na-
przód, Dzisiejsza teoria jest bardziej spójna z doświadczeniem,
że penetracja społeczna jest procesem cyklicznym i dialektycz-
nym. Jest ona cykliczna, ponieważ rozwija się w cyklach obej- ·
mujących fazy cofania się i progresji. Jest zarazem dialektycz-
na, ponieważ obejmuje zarządzanie nigdy nie kończącym się
napięciem pomiędzy sferą publiczną i prywatną.
W swoich późniejszych pracach Altman i jego koledzy roz-
poznali te ograniczenia i zmodernizowali teorię penetracji
społecznej, prezentując bardziej rozbudowany pogląd na roz-
wój relacji. Rozwój związku zaczął być postrzegany nie tyle ja-
ko linearny proces przechodzenia od prywatności do otwarto-
ści, lecz bardziej jako proces cykliczny, obejmujący fazy stabil-
ności i zmian, w miarę jak para osób kierująca się wzajemną
przewidywalnością i elastycznością uzgadnia swoje sprzeczne
potrzeby.
14. Dyna.mika związku interpersonalnego 315
Istniejące pomiędzy parą osób cykle otwartości i zamknięcia
posiadają pewną regularność lub przewi~ywaln~ rytn_i:
w związkach bardziej zaawansowanych cykl jest dłuzszy niz
w mniej zaawansowanych. Dzieje się tak dlatego, że zgodnie
;z; podstawowymi założeniami teorii penetracji społecznej, roz-
~ęte, zaawansowane związki posiadają statystycznie więcej
odsłonięć niż te mniej zaawansowane. Ponadto w miarę jak re-
lacje się rozwij_ają, par~er~y s.tają się. ~ard~iej zdolni do koor-
dynowania cyklu odsłan~a~a się: IstmeJe w~ęk~ze ~rawdopodo­
bieństwo, że czas trwania i poz10m odsłamama się będą teraz
zsynchronizowane.
14.3. „Model schodów" M. Knappa
Knapp (1984) twierdzi, że związki interpersonalne ro_:wija-
ją się w sposób paralelny. Jego model jest pochodną teorn ,sp~­
łecznego przenikania Altmana i Taylora. Partnerzy wspolnie
„wchodzą" do stale ewoluującego związku, po czym. osob:io
z niego „wychodzą". Każdy etap wspólnego wchodze~a posia-
da swój odpowiednik po stronie osobnego wychodzema. Rysu-
nek ilustruje ten paralelny rozwój związku interpersonalnego
w formie równoległych schodów, które pokazują, jak związek
przechodzi poprzez etapy inicjowania, eksperymentow~ia,
intensyfikowania, integrowania i łączenia (~ązania); ~ miarę
jak związek traci na znaczeniu lub :oz~ada się na częsci, ,rro~~s
ewolucyjny jest odwracany w forrme rownoległych etapow roz-
nicowania się, oddziel_ania, stagnacji, unikania i rozpadu. Ry-
sunek pokazuje,jak każdy etap „wspólnego wchodzenia" ?~sia­
da równoległy etap w procesie „osobnego wychodzema ze
związku .. Oznacza to, że inicjowanie jest wspólnym wchodze-
niem, które ma odpowiednik w rozpadzie, czyli procesie osob-
nego wychodzenia ze związku; eksperymentowanie jest proce-
sem wspólnego wchodzenia, podczas gdy unikanie - osobnego
schodzenia itd.
 316 Kautunikawanie interpersonalne 14. Dyna.mika związkit interpers~nalnega 317

ZWIĄZEK
Proces Etap Typowy dialog
- Cześć, jak się masz?
Inicjowanie
- Świetnie, a. ty?
- Niesamowite, ty jeździsz na nartach?
Eksperymentowanie ·-Ja leż uwielbiarn na:rly. Dokąd się teraz
wybierasz?

Wspólne Intensyfikowanie - ja ... cwję; że cię kocham.

Inicjowanie
Rozpad ~chodzenie - ja też cię kocham.
- Czuję, że jestem cząstką ciebie.
Etapy „wspólnego wchodzenia" i „osobnego wychodzenia" w „Modelu scho- Integrowanie - Tak, jesteśmy jednością. To, ca się stanie
dów" związku interpersonalnego M. Knappa. Źródło: Knapp M. (1984) In- z labą, stanie się również ze inną.
terpersonal Communication and Human Relationships, Boston: Allyn and
Bacon. - Chcę być na zawsze z labą.
Łączenie
- To jmbierzmy się.
- Nie lubię dużych towarzyskich imprez.
„Model schodów" Knappa wykorzystuje zarówno koncepcję - Czasem cię nie rozumiem. To jestjedyny
Różnicowanie
głębokości i szerokości interakcji, jak również koncepcję na- absza:1; w kló1y1n mi całlwwicie nie ad-po-
gród i kosztów w celu wyjaśnienia ruchów po schodach. Wkła­ wiadasz.
dem indywidualnym autora było skoncentrowanie się na szcze- Oddzielanie
- Czy 1nialeś przyjeumą podróż?
gółach jakościowego aspektu rozmowy partnerów na każdym - O której gadzinie będzie obiad?
z tych etapów. Knapp twierdzi, że każdy etap definiowany jest - O czym tu w ogóle można mówić?
prze~ dialog, który określa indywidualną strategię na danym - Słusz:nie, wiein, ca zamierzasz powie-
etapie. -~tapy te mogą tal,że posłużyć do zidentyfikowania listy
Osobne
wychodzenie
Stagnacja
a
dzieć, i ty wiesz ca ja za.rttierzam.. powie-
dzieć.
strategu wykorzystywanych przez uczestników na etapach.
- jestem bardzo zajęty. Nie wiem, kiedy bę­
„wspólnego wchodzenia" i „osobnego schodzenia". Zestawie- dę mógł się z tobą spotkać.
Unikanie
nie obok ilustruje zaproponowaną przez Knappa koncepcję - j e§li nie będę adbierata telefanu; powi-
rozwoju etapów związku . nieneś ta zraz.umieć.

. ,~odel etapów ~terakcyjnych Knappa (1984, 33) jest oczy- - Odchodzę„. i nie próbuj kontaktować się

wiscie teoretyczny i ma za zadanie - jak twierdzi jego autor - Rozpad ze mną.

„~pr~ścić zło~oiiy _proces". Z pewnością związki w realnym ży­
cm nie są ani tak jednoznacznie definiowalne i proste, ani tak
uporządkowane, a etap rozpadu związku niekoniecznie musi
być dokładnym odwróceniem etapu łączenia w ramach wspól-
nego wchodzenia. Niemniej jednak model Knappa pokazuje,
jak związki w miarę upływu czasu ewoluują, a obie strony po-
większają wzajemne doświadczenia będące efektem komuniko-
wania interpersonalnego. Model także ·podkreśla, że każdy
- Nie ma:rlw się a ta.
Źródlo: Knapp M.L. (1984) Interpersonal communication and human rela-
tionships. Allyn and Bacon, Boston, 33.
etap związku (lub zmiana przy przejściu od jednego etapu do
drugiego) określany jest przez wzory interakcyjne (dialogi),
które uczestnicy związku tworzą w trakcie negocjowania wza-
jemnych relacji.
 318 Korrmnikowanie interpersonalne
14.4. Inicjowanie związków: pierwsze spotkanie
Być może najtrudniejszym, a jednocześnie najważniejszym·
aspektem rozwoju danego związku jest proces jego inicjowa:i;iia
- spótkanie drugiej osoby, przedstawienie się i płynne przejście
do kolejnego'etapu. Davis (1973) odnotow·ał, że pierwsze spo-
·I. tkanie obejmuje sześć podstawowych kroków: badanie ·cech,
określenie statusu formalnego, otwarcie spotkania, wybrallie
i zastosowanie tematu integracr.jnego, kreowanie korzystnego
wrażenia, umówienie się na kolejne spotkanie.
1. Badanie cech. Pierwszym krokiem jest zbadanie cech po-
znawanej osoby. Niektóre z nich są świadomie manifestowa-
ne, oczywiste lub łatwe do zbadania, np. uroda, sposób ubie-
rania się, biżuteria itd. Inne cechy są ukryte i niełatwe do
zbadania. Należą do nich np. cechy osobowościowe, zdro-
wie, status materialny, talent, inteligencja itd. Wszystkie ce-
chy podpowiadają nam, kim jest dana osoba i pomagają
podjąć decyzję, czy należy podążać dalej.
2. Określenie statusu formalnego. Krok następny to próba
określenia, czy osoba ta jest gotowa spotkać się z nami. 'A za-
tem: Czy nosi na palcu obrączkę ślubną? Czy nie wydaje się
czekać na kogoś innego? Czy związanajest z jakąś inną gru-.
pą formalną czy nieformalną?
3. Otwarcie spotkania. Otwarcie spotkania następuje w sposób
werbalny i niewerbalny. Davis (1973) twierdzi, że zwracamy
uwagę na dwie sprawy: 1) temat, który będzie interesował
drugą osobę (a także nas samych) i który mógłby być konty-
nuowany, 2) sygnały ze strony drugiej osoby, wskazujące na
jej gotowość do zaangażowania się w dłuższą znajomość.Je­
śli reakcją na nasze pytania są odpowiedzi w rodzaju „tak"
i „nie" lub jeśli unika ona nawiązywania z nami bezpośred­
niego kontaktu wzrokowego, wówczas otrzymujemy bardzo
wyraźną wskazówkę, że osoba ta nie jest gotowa ani otwarta
na kontynuowanie znajomości. Natomiast jeśli osoba ta od-
powiada dłuższymi zdaniami i w sposób wyczerpujący lub
14. Dyna.mika związku. inter·personalnego 319
zadaje nam pytania zwrotne,. wówczas mamy do czyni~nia
z pozytywnym sprzężeniem •zwrotnym, które podpowiada
nam, że możemy wykonać następny krok. .
4. Wybranie i zastosowanie ten_iatu integracrjn~go. ~em.at ii;--
teirracyjny jest jednym z głownych czynmkow, dzięki kto-
ry':n możemy zainteresować so~ą inną osobę: moż~ nas ,ł~-
. czyć i pogłębiać wzajemną chęc podtrzymama znaJOmosci.
Tematy takie można znaleźć, analizując różne przypadkowe
informacje, pytania i udzielane na nie odpowiedzi. Przyj-
rzr.jmy się zatem dokładniej r?żnym J?Oz~rnie. oderwanym
informacjom i zdaniom. Czy me wyłama się z mch obraz za-
interesowań. naszego rozmówcy i jego ulubionych tematów?
Czy pozornie przypadkowe wypowiedzi nie oscylują wokół
pewnych zagadnień, nie układają się mi~o wszystko w_ pe-
wien logiczny ciąg? Np. marynarka kolegi, fryzura kolezan-
ki, najnowszy film, wybory lokalne lub zmiana zasad ruchu
drocrowecro mocrą podpowiedzieć nam z dużym prawdopo-
0 o o db .
dobieństwem integrujący temat rozmowy. Po o me zro 10-
b"
ne mimochodem uwagi mogą dotyczyć sportu, literatury
czy innego zagadnienia, będącego. przedmio.t;m osobistych
zainteresowań. Można też dodatkowo skłomc drugą osobę
do współudziału w poszukiwaniu tematu integracyjnego, za-
dając jej dyskretne i taktowne pytania.
5. Kreowanie korzystnego wrażenia. Chodzi o z_aprezentowa-
nie siebie z jak najlepszej strony i stworzenie korzystnego
wizerunku, dzięki czemu możemy być obiektem zaintere,so-
wania innej osoby. W takiej sytuacji warto zaprezentowac tę
najlepszą i najciekawszą część. własnego ,ja", dzięki której
druga osoba będzie chciała kontynu?wać_znajom_ość :.nami.
6. Umówienie się na kolejne spotkanie. Kiedy ty i tWOJ part-
ner poczyniliście postępy we wzajemnych stos'-:nkach: po-
winno dojść do wyznaczenia kolejnego spotkama. M_oze to
być bardzo niezobowiązująca i luźna for~~. sp~tkama, np.
„Czy zawsze o tej porze bywasz w czytelm? , az po,.~a:dzo
konkretną formę „Co sądzisz na temat wspolnego pOJSCia na
koncert w przyszłą sobotę?"

:Atrakcyjność
w komunikowaniu
interpersonalnym
Wszyscy jesteśmy atrakcyjni dla jednych, a nieatrakcyjni dla
innych, podobnie jak nam tylko niektórzy ludzie wydają się
atrakcyjni. V\T relacjach międzyosobowych zasada ta wydaje się
uniwersalna (Nęcki, 1990).
Jeśli przyjrzymy się uważniej ludziom, dla których myjeste-
śmy a.trakcyjni i ludziom, dla których atrakcyjni nie jesteśmy,
prawdopodobnie dostrzeżemy pewne schematy dokonywa-.
nych ocen, mimo iż. wiele z nich wydaje się mieć charakter nie-
uświadomiony.
Zwykle bywa tak, że'jesteśmy atrakcyjni dla pewnej katego-
rii lub określonego typu ludzi. Ten idealny typ (który jest róż­
ny u każdej osoby) może być mniej lub bardziej precyzyjnie
określony u każdej osoby, dla której my jesteśmy atrakcyjni
i u każdej osoby, dla której my nie jesteśmy atrakcyjni.
Oceniając daną osobę jako atrakcyjną, większość osób kieru-
je się pięcioma głównymi kryteriami: atrakcyjnością fizyczną
i osobowościową, bliskością fizyczną, wzmocnieniem, podo-
bieństwem i komplementarnością.
15. Atrakcyjność w kornwnik9waniit inte1personalnym 321
1.5.1.. Atra~cyjność fizyczna i osobowościowa
Kiedy mówimy: „Uważam tę osobę za atrakcyjną", to prav-:-
dopo~obnie mamy na myśli, że: '?'w~3:°':Y tę osobę, ~a atrakcYJ-
n,ą :fizycznie lub robi na nas. wraze~e Jej ~s?bowosc pod~­ lu?
ba nam sięjej postępowame. vV większosc1 przypadkow lub1-
iny ludzi raczej' atrakcyjnych fizycz.nie niż fizycznie, ~rzydkich,
wolimy ludzi posiadających przyjemną os?bowosc ~d 7c.h
0 osobowości nieprzyjemnej. Niektórzy mogli~y doszuk~w~c się
pewnej przesady w.tych _uog~ln~eniach, kie~y J,e~~ak ~sih.:Je~y
precyzyjnie zdefimowac pojęcie „atrakcyJnosc1 , pojawia się
spora trudność.
Co to jest „atrakcyjność"?
Dobrym sposobem na zilustrowanie trudności w z~efiniow~­
niu pojęcia „atrakcyjności" w odniesieniu do urody Jest przyj-
rzenie się niektórym starym filmom, gazetom lub magazynom
i porównanie lansowaneg? tam, kar:o?u ur~dy i .~i~kna : obo:
wiązującym obecnie. Mozna rowmeż przesledz1c i por.ownac
koncepcje piękna w różnych kulturach. W pewnyc~ r:Jonacl:
świata i w pewnych kulturach za atrakcyjnych ~wa~a się lu~zi
grubych, którzy w innych kulturach traktowam ~ą Jako wyjąt­
kowo nieatrakcyjni. W przeszłości - pisze D. Morris (1993, 181)
- mężczyźni z durną obnosili wielki brzuch - na dowód sukcesu,. do~ro­
bytu i tego, że się mogli najadać. do woli. Dzisiaj, kied~ w kr~;ach
uprzemysłowionych znika widmo głodu, brzuszysko straciło ma;estat,
stając się symbolem niezdrowego folgowania uciecho~i stołu. W l~tach
60. ideałem modelki była rachityczna Twiggy (wymiary:
79-56~81 cm, 40 kg), podczas gdy obecnie preferuje się mo-
delki o nieco krąglejszych kształtach. Podobne kłopoty napoty-
.kamy, gdy usiiujemy zdefiniować „przyjemną osobowo~ć". Dla
niektórych może ona oznaczać silną, agresywną, nastawioną ry~
i przebojową; dla innych osobę skromną, bezpre-
•"··~·~·"'!; i wyciszoną.
322 K01nu:nikowa.nie interpersonalne 15. Atrakcyjność w komu:nikowanin interj1ersonaZ:nyrn 323

Cechy fizyczne i osobowościowe innych oceniamy w zależno­ Wiele badań wydaje się dowodzić, że atrakcyjność należy do
ści od sytuacji, w jakiej się znajdujemy. W przypadku ucznia wysoko cenionych wartoś;i ~aró~o przez k~biety, jal~ i _męż­
lub studenta ważne może być siadanie na zajęciach obok kogoś, czyzn, ale jest ona szczegolme wazna dla kobiet. Wyrazme za-
k.to zna odpowiedzi na wszystkie pytania. Bez w~ględu na swój znacza się fakt, że atrakcyjność jest zjawiskiem kulturowym -
wygląd fizyczny, taki „automat do pod:rowiadania" postrzega-. w naszej kulturze jesteśmy nastawieni na traktowanie kobiet
ny jest - ale tylko w czasie kolokwium lub egzaminu - jako ktoś w kategoriach atrakcyjności, a mężczyzn w kategoriach uzdol-
„atrakcyjny". Ten sam student jednak, umawiając się na rand- . nień, predyspozycji, zajmowanej pozycji i talentów. ~óż1:1ice ~e
kę na basenie, z pewnością wybierze kogoś o pięknej, harmo- znakomicie ilustrują wyniki badania, w którym kobiety i męz­
nijnej budowie ciała, zaś możliwości intelektualne tej osoby czyźni prószeni byli o wymienienie najważniejszych cech płci
w tym przypadku z pewnością pozostaną cechą drugoplanową. przeciwnej (tabela).
Kiedy zapraszamy kogoś do gry w koszykówkę, zdecydowanie
najatrakcyjniejsze będą osoby silne, skoczne i wysokie. · Zalety oceniane jako najważniejsze u potencjalnych partne-
Mimo że pojęcie atrakcyjności, zarówno fizycznej, jak i oso- rów:
bowościowej, trudno jest zdefiniować w sposób uniwersalny, to· U mężczyzn U kobiet
Lp.
możliwe jest podanie takiej definicji w odniesieniu do każdej atrakcyjność fizyczna
1. osiągnięcia
jednostki i w konkretnych sytuacjach. Tak więc osoba zaintere- sex-appeal
2. przewodzenie
sowana umówieniem si.ę z kimś wybierze sobie kogoś, kto po- emocjonalność
3. zalety zawodowe
siada pewne konkretne cechy. W tym przypadku konkretna towarzyskość
4. oszczędność
osoba i w konkretnej sytuacji definiuje swój własny kanon troska o dom
5. umiejętność bawienia się
atrakcyjności. Prawdopodobnie ta sama osoba w innej, ale po-
zdolności intelektualne umiejętność ubierania się
dobnej sytuacji będzie znowu poszukiwała kogoś, kto posiada 6.
wyrozumiałość
takie same cechy. Gdy chodzi o cechy uznawane przez nas. za 7. spostrzegawczość
8. zdrowy rozsądek dobry gust
atrakcyjne, jesteśmy relatywnie stali.
9. usportowienie moralne i duchowe ~rozumienie
10. zdolności teoretyczne zdolności artystyczne i twórcze
Kształtowanie wrażeń
·Źródło: R.Centers, The Completion and Cornpensat01y Dynamie in lntersexual
Mamy ogólną skłonność do przypisywania cech pozytyw- Attractian and Love, „Journal of Psychology" 82 (1972); 111-126.
nych ludziom, których uważamy za atrakcyjnych, a negatyw-
nych tym, których uważamy za nieatrakcyjnych. Ludzie popro- Wydaje się, że tego rodzaju wyniki mają charakter dyna-
szeni o określenie cech osobowościowych nieznanej im wcze- ' miczny. Jesteśmy świadkami występujących w ich obrębie
śniej osoby, skłonni są przypisać jej pozytywne cechy, jeśli uzna- .·zmian, które w kolejnych dekadach mogą nawet przybrać szyb-
jąją za atrakcyjną fizycznie, a negatywne - jeśli uznająją za nie- •. sze tempo. Kobiety zaczynają być coraz części oceniane według
atrakcyjną. Wiele badań potwierdza tę prawidłowość. Być mo- . kryteriów zdolności, a mężczyźni według atrakcyjności fizycz-
że prezentowane jest tutaj tzw. myślenie życzeniowe, które roz- \nej. Wydaje się wielce prawdopodobne, że tendencje te będą
wija się i przybiera postać samospełniającego się proroctwa. "~się nasilały.
324 Ko1nwnikowanie interpe1'Sona.lne
15.2. Bliskość fizyczna
. Jeśliprzyjrzymy się otaczającym nas ludziom, których uwa:-
z~my ~a.atrakcyjnych, stwierdzimy z pewnością, że mieszkają,
pracują I przebywają razem z nami lub blisko nas. ·wniosek ten·
pojaw_ia si~ najczęściej w badaniach atrakcyjności interperso-
nalnej. W jednym z najbardziej znanych badań Leon Festin-
ger i inni (1950) analizowali rozwój przyjaźni wśród studen-
~ó;" _rriieszkającyc~ w akademiku. Stwierdzili, że rozwój przy-
j~Zm po_zost~':ał w dużym stopniu pod wpływem dystansu, ja-
ki dz~ehł miejsca ~amieszkania ludzi, i pod wpływem usytu-
ow~ma_ ty~h ponneszczeń względem siebie. Im bliżej siebie
zn_ajdl.~ą się pokoje studentów, tym większe są szanse, że ich
mieszka_ńcy z_apr~yjaźnią się ze sobą. Ludzie zaprzyjaźnieni są
osobami posiadającymi większą możliwość częstych wzajem-
nych interakcji.
W domach akademickich i komunalnych, w wielorodzin-
ny:h,. wielop_iętrowych budynkach większość przyjaźni zawią­
Zl.~e się ponn~d~y osobami mieszkającymi na tych samych pię­
trąch; tylko meliczne łączą ludzi mieszkających na różnych pię­
trach.
Blis~ość ·wpływa nie tylko na to, kto staje się przyjacielem,
al~ takze na t~: jak ~liskim przyjacielem. Im bliżej siebie miesz-
kają, tym blizsza jest ich przyjaźń. Należy odnotować, że
ogr~~na ~ększ~ść małżeństw zawieranych jest pomiędzy
ludzm1, ktorzy nneszkali bardzo blisko siebie.
Dysta:is fizyczny odgrywa najważniejszą rolę na wczesgyf_h
e~aJ?ach mterakcji. Np. bliskość jest szczególnie waz!lym"-ć~y;_
n~em dla dalszego trwania znajomości podczas pierwszych
dm w szkole. W miarę wzrostu częstotliwości interakcji dystans
fizyczny pomiędzy osobami stale się zmniejsza.
Znaczenie dystansu fizycznego różni się i zmienia w zależ­
ności ~d typu sytuacji. Np. w sytuacjach, którym towarzyszą
strach I obawa, wydajemy się odczuwać większą potrzebę po-
15. Atmkcyjność w ko1m~:nikowa:niu inte1personalny1n 325
siadania towarzystwa i stąd bardziej kien.tjemy się ku; innym,
niż w sytuacjach, które nie wywołują obaw. Dobre samopoczu-
cie i przyjemna atmosfera powstają wówczas, gdy przebywamy 4
z ludźmi, którzy doświadczyli podobnych do nas sytuacji
i przeżyć, np. wspólnie służyli w wojsku albo w tym samym
czasie studiowali. Do tych ludzi zdajemy się lgnąć szczególnie
w momentach i sytuacjach stresowych. Bardziej odczuwamy
także potrzebę towarzystwa kogoś innego, jeśli poprzednio
pozbawierti byliśmy tego typu interakcji. Jeśli np. przebywali-
śmy przez dłuższy czas w więzieniu lub szpitalu bez żadnego
kontaktu z innymi ludźmi, będziemy prawdopodobnie poszu-
kiwali towarzystwa kogokolwiek.Jakakolwiek osoba wydaje się
wówczas lepsza niż samotność. Jesteśmy także bardziej skłon-
ni poszukiwać towarzystwa, kiedy jesteśmy w depresj~, odczu-
wamy przygnębienie lub .kiedy poziom naszej samooceny jest
szczególnie niski.
Dlaczego funkcjonuje bliskość?
Istnieją różne przyczyny wpływu bliskości fizycznej na inte-
rakcje interpersonalne. Mamy pozytywne oczekiwania wobec
ludzi i konsekwentnie zmierzamy do ich realizacji poprzez by-
cie sympatycznymi lub atrakcyjnymi dla tych, którzy znajdują
się w pobliżu nas. Bliskość stwarza nam także·okazję do pozna-
nia innej osoby i dowiedzenia się o niej czegoś. Zaczynamy lu-
bić ludzi, których znamy, ponieważ łatwiej możemy przewi-
dzieć ich zachowanie i może dlatego mniej obawiamy się ich niż
ludzi całkowicie obcych.
Im bardziej intensywny jest kontakt pomiędzy ludźmi, tym
mniejsze są ich wzajemne uprzedzenia. Np. biali i czarni miesz-
. kający w tym samym domu mają wobec siebie mniej uprze-
dzeń, bo mieszkając blisko siebie i często kontaktując się ze so-
bą, mają więcej okazji, by się poznać i polubić.

326 Kormmikowanie interpersonalne
15.3. Wzmocnienia
Jesteśmy skłonni obdarzyć sympatią ludzi, którzy1~agradza­
. ją nas lub wspierają. Te różne rodzaje nagród lub wspierania
mogą rµieć charakter towarzyskiego. uznania, komplementów
lub pochwał czy dosłownie korzyści materialnych.
Nagrody mająjednak także odwrotną stronę. Kiedy nagro-
da jest przesadnie duża lub zbyt częsta, traci swoją efektywność
i może nawet prowadzić do negatywnych reakcji. Ludzie nie-
ustannie nas nagradzający stają się wkrótce zbyt słodkimi i za-
czynamy traktować ich lekceważąco, cokolwiek by powiedzieli.
Jeśli więc nagroda ma spełniać swoje zadanie, musi być po-
strzegana jako prawdziwa i szczera, a nie motywowana ego-
istycznym celem. Sprzedawca ubrań, który prawi komplemen-
ty na temat dobrego gustu kupl.tjącego, jego sylwetki itp. dąży
d.o korzystnego dla siebie celu, którym jest podjęcie przez
klienta decyzji o zakupie oferowanego towaru. Stąd ten rodzaj
~zmocnienia nie zawsze prowadzi do traktowania słów sprze-
_dawcy jako szczerych i bezinteresownych.
\ neo-o. Wydaje się, że w ten spósób staramy się uzasadmc nasz
Teoria zysków i strat
\ ba warta jest nagrody, a co za tym idzie - jest prze_z nas lubiana.
Aronson (1980) zaproponował wyjaśnienie powyższych spo-
strzeżeń przy po\I).ocy teorii zysków i strat. Ogólnie teoria ta za-
kłada, że stopniowo rosnące nagradzanie ma większy wpływ
niż nagrody ustalone na jednym, niezmiennym poziomie. Bar-
dziej lubimy daną osobę, jeśli jej sympatia wobec nas stale
wzrasta, niż wówczas, gdy ślepo darzy nas ona tym samym,
utrzymanym na jednakowym poziomie uczuciem. Zasada ta
sprawdza się nawet wówczas, gdy wartość i ilość nagród dawa-
nych nam przez osobę, która zawsze nas niezmiennie lubiła,
jest większa, od nagród dawanych nam przez osobę, której
sympatia do nas z czasem się zwiększa. I na odwrót - zmniej-
szanie się nagród ma większy wpływ niż stałe, utrzymane na
tym samym poziomie kary i nagany; mniej lubimy osobę, któ-
15. Atrakcyjność w kom·wnikowaniu int1<1j1enona.lnym. 32'7
rej nagrody z czasem z_mnieJszają ~ię niż osobę: która zawsze
karze i o.
o-ani nas lub ktora' nigdy me ma nam me dobrego do
powiedzenia. · . . . .
Już na pierwszy rzut oka zasad~ :a wydaj~ s1~ l~giczn~ ~ prze-
. konywająca. Jesteśmy pFzychylmej nastawien~ 1 łatwii:!J i:am
uznać za osobę atrakcyjną kogoś, kto stopmowo zm1ema -
w kierunku . coraz bardziej pozytywnym - opinię
. na nasz. temat.
Osoba, która najpierw ocenia nas pozytywme, a następme neg~-
cywnie, może być postrzegana jako sojusznik, ~t~ry nas opl.:ścił,
po prostu zdrajca, i jako taki jest przez nas ~mej nawet lubiany
niż osoba, która stale traktowała nas w sposob negatywny.
Nagradzanie innych
Nagradzając innych stajemy si~ dla ?ich, atra~cyj1:1i~jsi, ale
i my zaczynamy lubić ludzi, dla ktorych jestesm~ zyczhw1, ~rzt
chylnie nastawieni i uprzejmi. ?ho~ i:nogłob~ się wydawac, ze
dajemy ludziom nagrody, pome"'."az ich lubrmy, _to zasa~a. ta
funkcjonuje tal<.Że w odwrotnym kierunku: dawame nagrod m-
nym zwiększa również sympatię nagradzając:go do na~adza-
sp~sób postępowania: przekonuje~y ~ieb~e, że nagrodzona_ oso-
Po kupieniu i wręczeniu komuś jakiego~ drogiego ~rezeni:u
\ zvviększymy prawdopodobnie swoją do niego sympatię._ Swo~e
\ zachowanie (kupienie prezentu) tłumaczymy p_rzekonamem, ze
\ \ o.seba ta warta jest naszego wysiłku; w przeciwn~m wypadku
V
fuusielibyśmy uznać, że źle oceniamy charaktery mnych, m~r­
nujemy pieniądze i wysiłek na ludzi, którzy na to nie zasługują.
15.4. Podobieństwo
Ważnym czynnikiem decydującym o wzajemnej atrakcyjn?-
ści jest podobieństwo. ~ubimy ludzi podobnych do nas samych, nie-
-„----~- -...---·-·~-~-~·----~--~-··

328 Ko·munikowanie interpersonalne
zależnie od tego, czy podobieństwo dotyczy wyznawanych przekonań,
cech osobowości i charakteru, stylii życia czy doświadczeń życiowych.
Stąd też ci, którzy chcą, abyśmy ich polubili (tak, byśmy łatwiej im ule-
gli), mogą to osiągnąć poprzez przedstawienie siebie jako ludzi podob-
nych do nas - twierdzi R. Cialdini (1999, 161). Fakt bycia atrak-
cyjnym dla ludzi podobnych do nas dowartościowuje nas: mó-
wimy sobie, że zasługujemy na to, aby obdarzać nas· sympatią,
skoro zostaliśmy uznani za osoby atrakcyjne. Chociaż istnieją
od tego wyjątki, ogólnie lubimy ludzi, którzy są podobni do nas
pod względem narodowości, rasy, zdolności, poglądów poli-
tycznych, cech charakteru, inteligencji, postaw itd. Pociągają
nas po prostu nasze własne lustrzane odbicia.
Często słyszymy, że zwierzęta domqwe z czasem zaczynają
upodabniać się fizycznie do swoich właścicieli i zachowywać tak
jak oni. Ta potoczna uwaga nieco zaciemnia naszą koncepcję
i jest rodzajem nieporozumienia. W rzeczywistości bowiem
zwierzęta nie zmieniają się. To raczej właściciele od początku
tak dobierają sobie domowe zwierzątko, aby wyglądało i zacho-
wywało się tak jak oni. Rozejrzyjmy się dookoła i spróbujmy
przyjrzeć się właścicielom psów i kotów - czy widzimy dowody
potwierdzające opisaną wyżej zasadę?
Hipoteza dopasowywania się
Jeśli spytalibyśmy grupę swoich przyjaciół „Kto wydaje się
wam atrakcyjny?", każdy z nich prawdopodobnie wymieniłby
kilka nazwisk, prawdopodobnie osób publicznych, sławnych
i niekoniecznie znanych im osobiście. Ale gdybyśmy zadali so-
bie trud przyjrzenia się ludziom, którymi otaczają się nasi przy-
jaciele, moglibyśmy stwierdzić, że dążą oni do nawiązania
i podtrzymania związków z tymi, którzy są do nich jak najbar-
dziej podobni pod względem atrakcyjności fizycznej. W zrozu-
mieniu tego mechanizmu może pomóc hip~t.~~~-~opasowywa­
nia się. Ok,reśl<!_Qna, że .c;lJ,,qciaż pociągają n~_osobY:najoii:._Cl_z_iej
atrakcyjne fizycznie, to umawiamfsię ita -spotkania i wiążemy .
I
-I
.i
i
15. Atrakcyjność w komunikowaniu interpersono.lnyiii 329
I
I z l_:!J.dźmi,
którzy pod względem atrakcyjności fizycznej są po-
~obni do.nas (Domachowski, 1999, 87.:..:.88).. ... -. . . ··- -·
II 'i'!ltmcyjrue-wydaje Śię; że jest to uzasadnione.Jednak w nie-
których przypadkach odnotowujemy pewne niezgodności, np.
I zdarzają się starsi mężczyźni umawiający się na spotkania
z atrakcyjną partnerką lub nieatrakcyjne kobiety spotykające
się z przystojnymi partnerami. W takich przypadkach stwier-
dzimy prawdopodobnie, że mniej atrakcyjny partner musi po-
siadać jakieś cechy, które kompensują jego brak atrakcyjności
fizycznej. Prestiż, pieniądze, władza, inteligencja i różne zalety
osobowościowe są oczywistymi przykładami takich cech, które
mogą skompensować fakt bycia mniej atrakcyjnym w sensie fi-
zycznym.
Podobieństwo postaw
Podobieństwo jest szczególnie ważne, kiedy dotyczy posta-
wy. Pociągają nas szczególnie ludzie, którzy prezentują postawy
podobp,e do naszej \!Vłasnej, kió.r:lyJri.ł?JąJ<?~~C:o my luhiiriy i któ-
· rzy nieJu~ią tego, czego my__!1ie lubimy. Im.bara-ziej znacząca
sfera postawy, tym ważniejszejestpoaooieństwo. Np. nie robi-
łaby na nas wrażenia sytuacja, w której nastawienie dwóch osób
różniłoby się wobec pożywienia lub umeblowania mieszkania
(nawet jeśli różnice te są znaczne), ale owe różnice miałyby
wielkie znaczenie, jeśli dotyczyłby odmiennego nastawienia do
wychowywania dzieci, religii lub polityki. Małżeństwo pomię­
dzy osobami o znacznych ukrytych różnicach prawdopodobnie
szybciej zakończy się rozwodem, niż związek dwóch osób cha-
rakteryzujących się dużym podobieństwem postaw.
Ogólnie utrzymujemy równowagę wewnętrzną poprzez ob-
darzanie sympatią ludzi, którzy są podobni do nas i którzy lu-
bią to, co my lubimy. Jest rzeczą niezbyt wygodną psychicznie
i dość trudną darzyć sympatią ludzi bardzo innych od nas sa-
mych, podobnie jak nie okazywać sympatii ludziom, którzy lu-
bią to, co my lubimy, o bardzo podobnych do naszych zapatry-

330 Koinu.nikowanie int111personalne
waniach i gustach. Nasza skłonność do poszukiwania podo-
bieństwa umożliwia nam osiąganie równowagi psychicznej lub
komfortu ducho"'.ego. . . ·
\f\'.ewnętrzna zgoda z samym sobą zawsze je~t<:::.~Y:r:rl~. p()~~ze­
piającym. Osqba, która lubi to samo, co my jest jakby potwier-
. dzenierri, że postępujemy słusznie,. a nasze Wybory--s·ą racjonal-
ne. To dlatego po egzaminie pisemnym staramy-pok.rzepie się
przebywaniem w towarzystwie tych, którzy w podobny sposób
odpowiedzieli na zadane pytania. Utwierdza nas to w przeko-
naniu, że. nasze odpowiedzi były prawidłowe albo że fakt, iż eg-
zamin poszedł nam źle, nie kompromituje na~ ostatecznie, sko-
ro innym też się nie powiodło.
Inna przyczyna sprawiająca, że lgniemy do ludzi myślących
podobnie, polega na tym, że od chwili, gdy stwierdziliśmy, że
rozumują oni tak jak my, możemy przewidzieć, że będą rów-
nież darzyli nas sympatią. Lubimy ich, ponieważ sądzimy, że
oni lubią nas.
15.5. Komplementarność
Chociaż niektórzy sądzą, że takie same p1ora łączą ptaki.
w stado, inni mogliby dowodzić, że przeciwieństwo pociąga. To
ostatnie twierdzenie jeąt podstawą zasadY-.kompl.ęmęti~.c;>śc~;;;
Weźmy np. pod uwagę osobę, która jest skrajnie dogmatycz-
na. Czy byłaby. ona atrakcyjna dla kogoś równie jak ona do-
gmatycznego, czy raczej dla osoby całkoWicie pozbawionej
skłonności dogmatycznych? Zasada podobieństwa wskazuje, że
osoba ta będzie nastawiona na poszukiwanie towarzystwa tych,
którzy są podobni do niej (tzn. mają duże skłonności do do-
gmatyzmu), podczas gdy zasada komplementarności zakłada,
że będzie lgnęła do takich osób, które nie są do niej podobne
(tzn. prezentują niski poziom dogmatyzmu).
Można także dostrzec, że ludzie kierują swoją uwagę na
tych, którzy są odmiemu}ijjko-:w~.pe:wiiych.::..ir-tuącj~~- Np. po-
·'
I·
I
I·
I 15. Atrakcyjność w kom.u:nikowaniu. interpersonaln:vin 331
I.
I
I słuszny i uległy może dobrze współpracować z do-
pracownik
I minującym przełożonym, ale niespecjalnie dobrze współżyć
z domim.tjącą małżonką. Dominująca żona może dobrze ukła­
l dać sobie relacje z ustępliwym mężem, ale mogą drażnić ją
I .ustępliwi koledzy w pracy.
I Istnieje intuicyjna zgoda zarówno na zasadę komplementar-
ności, jak i zasadę podobieństwa. Choć z pewnością nie można
wykluczyć znaczącego wpływu każdej z nich na atrakcyjność in-
terpersonalną, jednak wyniki eksperymentów wydają się f~~<?­
ryw.wą~_pr.ymąt_ zas.ctdy podobi~fi~.~~~· Wiele dowodów wska-
zuje, że podobfolistwo.j)ostaw~ atrakcyjności fizycznej, samo-
oceny, rasy, religii, wieku i przynależności klasowej zwiększa
wzajemną atrakcyjność partnerów i stanowi potwierdzenie
słuszności teorii podobieństwa.
Komplementarność znajduje mniejsze potwierdzenie. N aj-
bardziej oczywistym przypadkiem komplementarności jest
fakt, że większość osób ma orientację heteroseksualną i lgnie
do płci przeciwnej. Zasadę komplementarności potwierdza naj-
częstsza obserwatja, że kiedy jedna osoba w związku jest aktyw-
na i pełna energii, druga jest pasywna i spokojna. Wydaje się,
że o wiele łatwiej jest osobie dowcipnej i żywej przebywać ze
spokojnym słuchaczem niż z kimś równie dowcipnym i żywym
~ coś, czego prawdopodobnie wszyscy doświadczamy i co ob-
serwujemy w naszych związkach.
 j
I
Władza w związkach
interpersonalnych
Na tym świecie istnieje
tylko jedna alternatywa:
rozkazywać albo słuchać
Napoleon
Spośród wszystkich typów zależności występujących pomię­
dzy ludźmi, ten opierający się na władzy jestjednym z ważniej­
szych. Władza przenika wszystkie nasze związki interpersonal-
ne i interakcje. ·wpływa na to, co robimy, kiedy i z kim. Rzutu-
je na postrzeganie naszego miejsca pracy, pracodawcy i pra-
cowników oraz na, charakter wykonywanej pracy. Decyduje
o tym, jakich sobie dobieramy przyjaciół, a jakich unikamy, ja-
cy ludzie dobierają sobie nas, ajacy nas unikają. Oddziałuje na
nasze romantyczne, rodzinne i zawodowe związki; na ich po-
wodzenie, załamanie, nasz poziom satysfakcji z tych związków
lub jej brak.
Władza interpersonalna jest takim rodzajem zależności po-
między ludźmi, że. ten, kto ma władzę, posiada równocześnie
zdolność kontrolowania zachowań innych. Tak więc jeśli
A ma władzę nad B i C, to A, poprzez cechy i właściwości tej
władzy i poprzez jej egzekwowanie lub zagrożenie nią, może
kontrolować zachowania B i C.
16. Władza w związkach inteipersonalnyi:h 333
16.:1.. Kilka podstawowych zasad władzy
Władza w związkach interpersonalnych może być opisana
. poprzez zidentyfikowanie kilku jej najważniejszych zasad:
~::.-Niektórzy_ ludzie dysponują większą władzą niż inni
Wszyscy ludzie są równi wobec prawa - także w zakresie
ochrony prawnej, wolności wypowiedzi itp. Kiedy jednak w grę
wchodzą inne, pozakonstytucyjne obszary równości, zaczyna
się sfera zróżnicowania.
Najważniejszy z punktu widzenia naszych rozważań na te-
mat władzy jest fakt, że niektórzy ludzie rodzą się ze skłon­
nościami do rządzenia, zaś inni nie odczuwają takiej potrze-
by. Krótko mówiąc, niektórzy ludzie kontrolują, zaś inni są
kontrolowani. Oczywiście realny świat nie jest aż tak uprosz-
czony i dwubiegunowy. vV rzeczywistości jedni ludzie zwięk­
szają władzę w pewnych obszarach, a inni w innych. Niektó-
rzy dysponują zwierzchnictwem w bardzo wielu dziedzinach,
podczas gdy inni tylko w jednej czy dwóch. Przedstawiciele
niektórych profesji, np. nauczyciele i psychiatrzy rozciągają
swoją władzę na ograniczone, wąskie obszary i specjalizacje -
w klasie i w gabinecie przyjęć. Niektórzy ludzie dobrze wie-
dzą, co zrobić z władzą i jak się nią posługiwać, aby czerpać
z niej korzyści, jakich pragną, podczas gdy inni nie znają na-
wet podstawowych reguł dotyczących posługiwania się władzą
- kiedy ją już zdobędą, w sposób lekkomyślny szafują nią
i trwonią.
....:s,.Władza
_,.. może być powiększana
.
lub ograniczana
Chociaż różnimy się
bardzo pod względem zakresu władzy,
zjakiej w danym czasie i miejscu korzystamy, każdy z nas na
swój sposób może swoją władzę powiększyć, np. zrzucić kilka
kilogramów i zwiększyć tym samym fizyczną władzę nad sa-

334
:·.,' !
Kom.unikowa.nie interpersonalne
mym sobą; moze nauczyć się technik negocjowania i rozszerzyć
1·
w ten sposób władzę w sytuacji grupowej; może opanować
~ .
technikę komputerową i spotęgować władzę w zakresie pasł~-·
gi:wania się danymi statystycznymi; może nauczyć się zasad ko-
munikowa:p.ia i zwiększyć władzę w zakręsie perswazji.
Władza może hyc także ograniczana. Być może najczęstszą
okazją do ograniczania władzy lub jej całkowitej utraty są nie-
skuteczne próby poddania kontroli czxjegoś zachowania. Np.
osoba grożąca nam jakąś karą, a następnie nie potrafiąca tej
groźby wyegzekwować nieuchronnie traci władzę. Podobnie
ktoś usiłujący posłużyć się zalegitymizowaną władzą (np. wła­
dzą, którą przypisujemy mu z tytułu autorytetu, określonycl~
zalet lub postaw) poza obszarem swojej kompetencji lub auto- ·
rytetu często na skutek tego traci władzę. Tak więc np. poli-
cjant, który usiłuje określać moralne zasady postępowania,
oraz lekarz, który próbuje dyktować religijne pryncypia, traci
władzę właśnie na skutek tych nieefektywnych prób kontrolo-
wania zachowań innych.
Można się nauczyć ogólnych zasad władzy interpersonalnej
i w ten sposób zwiększyć zakres swojej władzy osobistej. Micha-
el Korda (1975) propom.tje przestrzegać pięciu zasad co - jak
dowodzi - pomoże zwiększyć zakres indywidualnej władzy..
1. Działaj bezbłędnie. Każda czynność, w jaką się angażu­
jesz, wszystko, co robisz, winno być wykonane tak, jakby to by-
ła najważniejsza rzecz na świecie,
2. Nigdy nie odsłaniaj się całkowicie wobec innych. Im
bardziej odsłaniamy się wobec innych, tym bardziej możemy
być z tego powodu atakowani; im więcej inni o nas wiedzą, tym
większe jest ryzyko, że tę wiedzę wykorzystają przeciwko nam.
Co więcej, gdy inni wiedzą dużo na nasz temat, mogą ze znacz-
ną dokładnością przewidzieć nasze zachowanie; w wyniku tego
tracimy atut zaskoczenia, a także stwarzamy innym możliwość
wyprzedzenia nas. Przede wszystkim jednak, jeśli są oni w sta-
nie przewidzieć, gdzie lub co zamierzamy zrobić, mogą łatwo
tam dotrzeć i uprzedzić nas, robiąc to przed nami. Zgodnie z tą
16. Wlad:z:a w związkach interjJe17ionalnych 335
zasadą, należy wnikliwie rozwaźyć wszystkie argumenty prze-
roawiają<;:e za ódsłanianiem się i przeciw niemu.
3. Nie trac czasu. Czas jest najbardzit:>j drogocennym do-
brem, jakie posiadamy.Jeśli go roztrwo:r:imy h~b .bezpo~r~tni~
. stracimy, będzie to oznaczało utratę naJbardzi~J wart~sc:oweJ
·rzeczy. Ucz się wykorzystywać czas_": c~lu po.W:ększ::r:1a 1 ro~­
winięcia swoich możliwości, pogłębiema um1ejętnosc1, zreal.1-
zowania zadań, które powinny być wykonane. Tylko ludz:e
wykonujący niezbyt ważne prace i z.adania (s~~d są to ludzie
0
niezbyt wielkiej władzy) mogą sobie pon':olic na rr:-arnow~­
nie czasu. Ludzie posiadający ważną pracę 1 wykom1JąCY waz-
ne zadania, których zakres odpowiedzialności jest bardzo zna-
czący i którzy mają do czynienia ze sprawarr:-i dużej wag~ i waż­
n mi ludźmi, zmuszeni są liczyć każdą mmutę. Ludzie tacy
~ają przez cały czas przed oczami listę czynności, które nale-
ży wykonać. . .
4. Przyznawaj się do swoich błędów. Tylko ludzie o me-
wielkim zakresie władzy obawiają się zaakceptować swoje błę­
dy i przyznać się do nich. Kiedy popełn.ią b.łą~, ~e~lizują do-
brze sprawdzony scenariusz jego u?prawiedhwrnma 1 postępo­
wania w taki sposób, aby wydawało się, że błąd albo w ogóle
nie został popełniony, albo nie wynikał z ich winy. Kiedy. dla
innych staje się oczywiste, że błąd jednak został popełmony
i że był on faktycznie zawiniony, wiarygodność tych osób d~a-.
stycznie spada. Co więcej, tylko ludzie mający wła~zę w .m~­
wielkim zakresie lub w ogóle jej pozbawieni będą us1łowah me
przyznawać się do swoich błędów. Tak postęp1:1}e n~wo z~tru~­
niony pracownik o niskim statusie w hierarchu słuzbo':eJ, kto-
< rv martwi się, aby nie popełnić błędu. Dyrektor oddziału lub
·;:prezes firmy w każdej chwili jest w stanie przyznać się do błę-
't;.du. I ogólnie, w wyniku tego przyznania się, jego autorytet,
:;?.a tym samym władza nie tylko nie zmniejsza się, ale nawet ro-
\śnie.
.. 5. Nie szafuj władzą. Budowanie i umacnianie wład~y z re-
.•· ły odbywa się powoli, bez zakłócania i naruszama tego

336 Kn11twnikowanie interpers.onalne
wszystkiego, co dzieje się dookoła. Logiczną zasadą jest, że im
bardziej dana osoba eksponuje i szafuje swoją władzą, tym
większe jest prawdopodobieństwo, że napotka opór otoczenia,
będzie negatywnie oceniana, a władzę powoli zacznie prżęjmo­
wać ktoś silniejszy. Ludzie posiadający rzeczywistą władzę wal-
czą o daną sprawę tylko wówczas, gdy rria ona duże znai:zenie.
Większość drobnych spraw nie jest zatem warta zabiecrów oso-
by sprawującej faktycznie dużą władzę. Tylko Osoby słabe,
o niewielkiej władzy i autorytecie, koncentrują się na błahost­
kach.
Władza jest funkcją transakcji sił wewnętrznych
i zewnętrznych
Władza po części zawarta jest w cechach jednostki - w jej
zdolności do samokontroli, do zachowania dobrej kondycji fi-
zycznej i psychicznej, utrzymania zajmowanego stanowiska
i pozycji, w liczbie jej zwolenników. Jest ona jednak także za-
warta w sposobie postrzegania danej 'osoby przez otoczenie.Je-
śli ktoś sądzi, że posiadasz dużą władzę, oznacza to, że·w wielu
sytuacjach i z. wielu konkretnych powodów rzeczywiście tę wła­
dzę posi~dasz. Np. jeśli otoczenie uznaje kogoś za eksperta
w zakresie wyceny rzeczywistej wartości inwestycji, z tego po-
wodu posiada on władzę wpływania na postawy innych osób
zainteresowanych korzystnym dla siebie inwestowaniem.
Po części władza jest funkcją zależności pomiędzy dwiema
osobami, chociaż nie zawsze jest to takie proste. Np. osoba
A może mieć władzę nad osobą B, a osoba B może posiadać
władzę nad osobą C, ale to jeszcze nie musi oznaczać, że osoba
A ma władzę nad osobą C. Władza, którą mają A, B i C może
tk~ć w szczególnym. związku, istniejącym pomiędzy każdą pa-
rą, 1 trudno jest ją zdefiniować na podstawie znajomości relacji
władzy w innych parach.
Warto odnotować, że władza jest po części przypisywana
·przez osobę słabszą (posiadającą mniejszą władzę) osobie
16. JiVładza w związkach interpersonalnych 337
0
większej władzy. Jest to sytuacja, która na pierwszy rzut oka
rnoże wydawać się paradoksalna. Weźmy pod uwagę pracowni-
ka,. któ~y desperacko pragnie otrzymać awans. Pracownik ten
. przypisuje i przyznaje władzę pracodawcy ze względu na pra-
gnienie otrzymania awansu. Gdyby nie zabiegał o awans, pra-
. codawca nie posiadałby takiej włagzy.
Pewne źródła władzy są silniejsze niż inne
Ogólnie siła jakiejkolwiek cechy i właściwości lub wartości
zależą od kontekstu: to, co jest postrzegane jako pełne władzy
w jednym kontekście, nie jest tak widziane w innym. Np. siła fi-
zyczna jest czymś ogromnie ważnym wśród nastolatków
i w związku z tym władza kojarzona jest w tej grupie w znacz-
nej mierze z posiadaniem siły fizycznej. VV środowisku człon­
ków klubu brydżowego, zespole chirurgów, grupie pracowni-
ków biurowych lub nauczycieli siła fizyczna może być czymś
nieistotnym, bowiem w tych środowiskach właśnie umiejętność 'i
gry w brydża, talenty chirurgiczne, pedagogiczne itp. mogą być
znaczącymi determinantami władzy.
A jednak wbrew temu relatywizmowi źródeł władzy, niektó-
re z nich są powszechnie uznawane za bardziej znaczące niż in-
ne. Np. różne formy nagród ogólnie mają zµacznie większy
wpływ i silniej oddziałują na zachowanie niż kary. Nagradzanie
ustępliwości i posłuszeństwa przynosi lepsze efekty niż karanie
nieposłuszeństwa. W naszej kulturze właśnie nagrody są po-
strzegane przez większość osób jako źródło władzy. Pieniądze,
awans, pozycja społeczna, stanowisko, miłość, przywiązanie -
należą do najsilniej oddziaływających na wyobraźnię nagród.
Jeśli sprawujesz kontrolę nad tymi źródłami władzy i możesz
udostępniać je innym W formie premii lub nagrody (lub odma-
wiać ich za karę), tym samym masz nad nimi władzę. Jeśli
z drugiej strony oczekujesz i poszukujesz tych nagród u innych
osób, tym samym to one mają władzę nad tobą.
 . '·"f
338 Ko11m.nikowanie -interpe7-sanalne
Władza związana jest z zasadą mniejszego
zainteresowania
W danym związku interpersonalnym osoba
dzę - tzn. zdolna do kontrolowania zachowania innych osób -
sprawująca wła­
jest jednocżeśnie mniej zależna od nagród i kar kontr~lowa­
nych przez inne osoby. Weźmy pod uwagę następującą relację
- Anna i Adam zaangażowani są w związek interpersonalny
i każda ze stron oczekuje czegoś od drugiej. Kto sprawuje wła­
dzę? Kto.jest zdolny do kontrolowania zachowania drugiej oso-
by? Odpowiedź jest oczywista - władza należy do tej strony,
która jest mniej zależna od kar i nagród kontrolowanych przez·
drugą stronę. Np. jeśli Adam może się obejść bez nagród kon-
trolowanych przez Annę lub jest w stanie uniknąć kar, które
mogłaby zastosować Anna, to Adam kontroluje związek. Jeśli
z drugiej strony Anna potrzebuje nagród i korzyści, które kon-
troluje Adam, lub nie jest w stanie uniknąć kar, którymi on mo-
że się posłużyć, to Adam narzuca swoją władzę i kontroluje
związek.
Im bardziej dana osoba jest zainteresowana utrzymaniem
związku, tym mniejszą ma w nim władzę. Jednocześnie im
mniej ktoś jest zainteresowany związkiem, im mniej go po-
trzebuje, tym większa.jest władza, jaką w nim sprawuje. Np.
w związku opartym na miłości erotycznej większą władzę posia-
da osoba, która łatwiej zniesie rozstanie, zerwanie związku, roz-
wód lub separację. Osoba, która nie jest zdolna do odejścia, ma
niewielką władzę, ponieważ będąc nastawiona na uzyskiwanie
nagród i korzyści dostarczanych przez drugą stronę, jest w wy-
sokim stopniu uzależniona od związku.
16.2. Źródła władzy
Władza istnieje we wszystkich związkach i we wszystkich in-
terakcjach komunikacyjnych. Ale typy i zakres władzy - jej
II
II 16. Władza w związkach interpe1wnalnych · 339
I
I zmniejszanie lub powiększanie. - mogą, w zależności od sytuacji
i osób, znacznie się różnić. Tutaj wyodrębnimy kilka jej źródeł:
I
I · Władza wynikająca z pragnienia utożsamienia się
I Osoba A sprawuje władzę nac;l osobą B, kiedy B pragnie
być podobnym do A lub identyfikować się z nią. Np. starszy
brat może mieć władzę nad młodszym, ponieważ ten chciałby
być do niego podobny. Zdobycie władzy w ogromnym stopniu
zależy od własnej atrakcyjności lub prestiżu; wraz ze wzrostem
tych dwóch wartości rośnie również gotowość do utożsamiania
się z posiadającą je osobą, a w rezultacie powiększa się zakres
jej władzy.
Proces podporządkowywania się władzy zaznacza się także
w skłonności danej osoby do naśladowania niż przeciwstawia-
nia się innym, czyli w większej skłonności do zachowań konfor-
mistycznych niż nonkonformistycznych. Ludzie na ogół wyka-
zują większą skłonność do utożsamiania się z grupą niż do dy-
stansowania się wobec niej. Np. prawdopodobieństwo, że bę­
dziemy łamać przepisy ruchu drogowego lub zakazy parkowa-
nia jest większe wówczas, kiedy zauważymy, że inni postępują
tak samo. Wpływ takiego zachowania naśladowczego będzie
szczególnie silny, jeśli osoba stanowiąca wzór lub model jest lu-
biana lub szanowana. Co więcej, szanse na zdobycie tego rodza-
ju władzy są największe wówczas, gdy osoba będąca wzorem
jest podobna pod względem płci, postaw lub doświadczeń do
osoby pragnącej się z nią utożsamić.
Władza z mocy prawa
Osoba A sprawuje legalną władzę nad osobą B, kiedy B
przekonana jest, że A na mocy sprawowanej przez siebie funk-
cji ma prawo wpływać i kontrolować B ..
Jeślijestem przekonany, że ktoś jest uprawniony do kontro-
lowania mnie, to uznaję władzę tej osoby nade mną. W prakty-
 ··I
340 Komu.nikowanie interpersonalne
„
..
ce legitymizacja tej władzy wynika z naszego przekonania, że
pewni ludzie powinni mieć nad nami władzę, że mają prawo
nadzorować nas ze względu na swój status i sprawowaną.funk.:.
cję, choć formalnie rzecz biorąc ich władzę i nadzór nad np.mi
leg!tymizuje I rola (funkcja, stanowisko). Np. nauczyciele ze
względu na swoją rolę wychowawczo-dydaktyczną postrzegani
są jako osoby posiadające władzę. Zasada ta okazuje się po-
dwójnie prawdziwa w odniesieniu do nauczycieli religii lub ety-
ki. Rodzice, właśnie poprzez fakt bycia rodzicami, postrzegani
sąjako posiadający zalegalizowaną władzę nad swoimi dziećmi.
Również władza pracodawcy nad pracownikami jest władzą
uzasadnioną i legalną.
Istnieje kilka sposobów uzasadniania i legitymizacji władzy.
Jednym z jej oczywistych źródeł są wartości i normy kulturowe,
np. w naszej kulturze osoby starsze i bardziej inteligentne lub
dysponujące rozleglejszą wiedzą często w sposób uzasadniony
nagradzane są prawem do posiadania z tego tytułu władzy.
Drugie poważne źródło władzy zawiera się w akceptacji spo-
łecznej struktury „urzędu" sprawowanego przez danąjednost­
kę. Z tego tytułu sędziowie, przywódcy religijni, osoby na sta-
nowiskach kierowniczych, wyżsi stopniem dowódcy i menadże­
rowie wywyższani są przyznaniem im należnej i uzasadnionej
władzy. Uznajemy istnienie określonej hierarchii. społecznej
i związanej z nią pozy:cji lub funkcji pełnionej przez daną jed-
nostkę. Zauważmy, że 'mimo uznawania autorytetu i władzy gó-
rującej nad nami osoby, nie zawsze zgadzamy się z jej decyzją,
innymi słowy, choć często nie akceptujemy poglądów określo­
nego polityka, to jednak nadal uznajemy jego prawo do spra-
wowania nad nami władzy, tym bardziej, że została ona zalegi-
tymizowana w wyniku uznawanej przez nas za demokratyczną
procedury wyborów .powszechnych. Jeśli np. właściciel firmy
wyznaczył pana Nowaka na stanowisko dyrektora, my akceptu-
jemy władzę pana Nowaka. Została mu ona bowiem przypisa-
na przez uznawany autorytet, którego władzę zaakceptowali-
śmy jako legalną.
i
·i
II 16. Władza w związkach inte1j1ersonalnych 341
I Władza nagradzania
I .
Osoba A posiada nad osobą B władzę, jeśli A posiad~ moż-
I .liwość nagradzania B. Nagrody mogą mieć formę materialną
(np~ pieniądze, biżuteria, intratna posada, awans, zwiększenie
uposażenia) lub prestiżowo-towarz:yską (np. miłość, sympatia,
przyjaźń, szacunek). Jeśli znajduję się w pozycji osoby mogącej
przyznać ci jakiś rodzaj premii lub nagrody, to tym samym po-
siadam nad tobą kontrolę do takiego.stopnia, do jakiego jestem
w stanie zaspokoić twoje potrzeby. Zakres władzy sprawowanej
przez A związany jest bezpośrednio z tym, jak nagrodę - jej
skalę, znaczenie, zalety i wartości - postrzega B. Nauczyciele
dysponują władzą nagradzania uczniów, ponieważ decydl.tją
m.in. o ocenach i opiniach polecających. Również rodzice ma-
ją władzę płynącą z możliwości nagradzania dzieci: decydują
o wysokości kieszonkowego, możliwości pożyczenia samocho-
du, obowiązku powrotu do domu na określoną godzinę itp.
Władza przymusu
Osoba A ma nad osobą B władzę przymusu, jeśli A może
zdecydować o wymierzaniu kary lub cofnięciu nagrody B.
. Sprawuję nad tobą władzę przymusu, jeśli mogę wymierzyć ci
karę lub odebrać rzecz, którą cenisz lub która ma dla ciebie du-
żą wartość. Zwykle osoby wyposażone we władzę przyznawania
nagród dysponują także władzą pozbawiania ich. Nauczyciele
mogą nie tylko nagradzać wysokimi ocenami, listami polecają­
cymi, zawierającymi bardzo dobre opinie, ale mogą także karać
niskimi ocenami i krytycznymi opiniami. Rodzice mogą równie
dobrze odmówić rozszerzenia przywileju powrotu do domu na
godziny późniejsze czy zmniejszyć kieszonkowe, co oznacza, że
mają władzę zarówno przymuszania, jak i nagradzania.
Siła władzy zależy od dwóch czynników: prawdopodobień­
stwa, że w wyniku niesubordynacji kara zostanie wymierzona
oraz jej wielkości.
342 Kornu:nikowanie interpersonalne
Władza eksperta
Osoba A sprawuje władzę eksperta nad osobą B,jeśli A jest
darzona szacunkiem i uznawana przez B za kogoś, kto ma d~­
świadczenie, wiedzę i odpowiednie umiejętności; wiedza,
1 .
rą dysponuje A, daje mu władzę eksperta. ·osoby obdarzo.ne
któ-
władzą eksperta wpływają na nas na różne sposoby, których lu-
dzie bez takiej władzy zastosować nie potrafią. Co więcej, wła­
dza ta jest zwykle bardzo konkretnie. ukierunkowana, np. jeśli
zachorujemy, wchodzimy w zakres władzy eksperta od naszej
choroby, w tym przypadku lekarza konkreąiej specjalności.
Nie zgodzimy się jednak na bycie zależnym od kogoś, komu nie
przypisujemy władzy eksperta - powiedzmy listonosza lub hy-
draulika.
Władza eksperta rośnie, kiedy czujemy, że stara się on być
bezstronny, tzn. nie jest osobiście zainteresowany wpływaniem
na nas. Maleje, jeśli widzimy, że ekspert jest stronniczy i po-
przez doradzanie nam zmierza do osiągnięcia jakiegoś swojego
celu.
Władza informowania lub perswazji
Osoba A posiada władzę informowania lub perswazji nad
osobą B, kiedy B przYRisuje A zdolność logicznego i przeko-
nującego komunikowania perswazyjnego. Jesteśmy gotowi
przyznać władzę z tytułu informowania innej osobie, jeśli
upewnimy się, że jest ona w stanie nas przekonać. Ogólnie
przypisujemy ten typ władzy komuś, kogo postrzegamy jako
dysponującego ważnymi informacjami i zdolnego do ich wyko-
rzystania w przedstawieniu dobrże uzasadnionego i przemyśla­
nego argumentu.
* * *
W przypadku pierwszych pięciu podstaw władzy ważne są
wszystkie cechy posiadającej je osoby. We władzy informowania
I 16. Władza w zwiq.Zkadi interpe1:<;onalnych 343
I
i.
i
I tym ważnym elementem jest treść" komunikatu, a cechy indywi-
I dualne osoby sprawującej władz_ę nie mają na nią większego
I
wpływu, tak więc mówca prezentujący przekonujący wywód
.i lub nauczyciel wyjaśniający w logiczny sposób jakiś problem bę­
.I dą powiększali swój wpływ na· słuchacza niezależnie od wła­
snych cech osobowościowych.
Zaprezentowane wyżej podstawy 'władzy mają, rzecz jasna,
charakter modelowy. W prak.tyce bardzo rzadko mamy do czy-
nienia z władzą opartą wyłącznie na jednym z wymienionych
fundamentów; zazwyczaj sprawowana nad nami władza ma
równolegle kilka podstaw. Ktoś, kto sprawuje władzę eksper-
ta, prawdopodobnie ma także władzę wynikającą z posiadania
informacji, zdolności perswazji, a przy tym jest to również wła­
dza zalegitymizowana. Jeśli ktoś chce kontrolować czyjeś za-
chowanie, to najprawdopodobniej wykorzysta wszystkie do-
stępne mu podstawy władzy, a nie będzie opierał się tylko na
jednej z nich.
Jak wspomniano, niektóre osoby dysponują kilkoma pod-
stawami władzy, podczas gdy inne wydają się nie posiadać żad­
nej. Konstatacja ta skłania do wnioskq, że są ludzie, którzy ma-
ją większy zakres władzy i większe do niej predyspozycje niż
mn1.
16.3. Posługiwanie się władzą w sytuacji
interpersonalnej
Jeśli władza jest integralną częścią komunikowania interper-
sonalnego i jeśli uczymy się, w jaki sposób postępować, aby sku-
tecznie się porozumiewać, to winniśmy poznać zasady posługi­
wania się władzą - zarówno jako osoby ją posiadające, jak i do-
świadczające jej na sobie. Prezentowanych tutaj pięć zasad uzu-
pełnia wcześniejsze uwagi na temat pięciu podstawowych źró­
deł władzy i łączy się z tezą, iż władza może być ograniczana
lub rozszerzana.
344 Ko1mmikowa:nie inte·1personalne
Zdobycie wiedzy.i umiejętności w zakresie władzy
Nie jest możliwe sprawowanie władzy, przynajmniej we
względnie szerokim zakresie, bez znajomości tego, czym ·o.na
jest, świadomości, z jak różnych źródeł i podstaw może pocho-
dzić, oraz umiejętności jej wykorzystania w różnych sytuacjach.
Jedna z głównych zasad dotyczących sprawowania władzy po-
lega na uświadomieniu sobie, iż jest ona integralnym składni­
kiem ogólnych zachowań i postaw. Władza jest sposobem życia
- władczy, silni ludzie działają i postępują autorytatywnie; pew-
nie, zdecydowanie i dynamicznie we wszystkich sferach swojej
aktywności, we wszystkim, co robią i myślą.
Sygnalizowanie władzy
Ustaliliśmy już, że komunikowanie jest nieuchronne, co
oznacza, że nikt nie może nie komunikować. Zasada ta jest
szczególnie ważna w odniesieniu do władzy.
Wszystko, co. robisz, przekazuje informacje. na temat twojej
władzy, powiększając ją lub pomniejszając. vV związku z tym
w konkretnej sytuacji interakcyjnej najważniejszą sprawą jest
uwzględnienie faktu, iż ocena twojej władzy dokonana będzie
łącznie z oceną twojej kompetencji, prawdomówności, uczciwo- ·
ści, otwartości itp.
Ludzie, którzy są mocni i silni, swoją władzę sygnalizują
werbalnie w wypowiedziach o charakterze oświadczeń - mają
one formę stanowczą, kategoryczną i ostateczną. Unikają zdań
sygnalizujących słabość i wątpliwości (,'YY tej sytuacji jestem cał­
kowicie bezradny... ", „Nie bardzo wiem, co teraz należy ro-
bić ... ") lub niezdecydowanie („Nie jestem tego pewien, ale ... ",
„Mogę się mylić, ale ... ".), a także zwrotów oznaczających prośbę
o zgodę lub pozwolenie („Czy nie masz nic przeciwko temu,
że ... ", „Czy nie pogniewasz się, jeśli ... "). Ludzie obdarzeni rze-
czywistą siłą i władzą nigdy nie krzyczą, nawet wówczas, gdy są
zdenerwowani lub zagniewani. Takie postępowanie świadczyło-
16. Władza w związkach inteipeisonalnych 345
by bowiem o niewielkiej władzy·nad sobą samym, a w związku
z tym stawiałoby pod znakiem zapytania władzę nad innymi.
- '
O naszej władzy lub jej braku informujemy także niewerbal-
nie. Modny (tzn. sezonm.vy), tani, standardowy i niegustowny
ubiór jest oznaką niewielkiego prestiżu. Klasyczne, uszyte z do-
'brego materiału, skrojone na miarę ubranie może być jednym
z synonimów władzy. Ów klasyczny styl nie jest bynajmniej nie-
porozumieniem - ludzie rzeczywiście posiadający władzę nie
mają czasu r;i.a analizowanie nowych trendów mody, które poja-
wiają się i ustępują miejsca innym co kilka miesięcy. Co więcej,
nie wkładają żadnych tanich, standardowych rzeczy, bo stać ich
na zakup drogiego, ale wykonanego solidnie, z dobrego mate-
rialu ubioru. Tani, modny zegarek elektroniczny z 27 różnymi
funkcjami świadczy, że jego właściciel ma raczej niewielką wła­
dzę. Silne, znaczące osoby prawdopodobnie noszą zegarek ana-
logowy znakomitej firmy, który ma jedną funkcję ... pokazuje
czas. Z reguły prosty, bez zbędnych ozdób, wykonany z dosko-
nałych materiałów ·zawiera w sobie komunil<.at: „Stać miiie na
to, bo mam władzę. Nie potrzebuję budzika, kalendarza, kalku-
latora i pogodynki, bo od tego mam ~ekretarkę i całe biuro".
Nasze zachowanie niewerbalne zdradza również często brak
władzy. Tak dzieje się, kiedy denerwujemy się podczas spotka-
nia, gdy zachowujemy niezdecydowanie, objawiamy jakiś ro-
dzaj dyskomfortu psychofizycznego. Silna i władcza osoba mo-
że być kimś nudnym i nieciekawym, ale nigdy niecierpliwym
i pełnym wahań (Głodowski, 1999a).
Zajmowane terytorium także odzwierciedla zakres sprawo-
wanej przez kogoś władzy. Ktoś o dużej władzy zajmuje rozle-
głą, dobrze umeblowaną przestrzeń. N a drugim biegunie znaj-
dują się ci, którym przyszło dzielić ciasne pomieszczenie z kil-
koma innymi pracownikami.
Najważniejszym być może aspektem komunikowania wła­
dzy jest udowodnienie otoczeniu, że ma się gruntowną wiedzę,
wszechstronne przygotowanie, zdolność panowania nad sobą
i podwładnymi, umiejętność kierowania ludźmi i sprawami, za-
 .i
346 Kornwnikowanie interj1ersonalne
·I
I

rządzania finansą.mi. Jeśli ktośpotrafi kontrolować sprawy, za

które odpowiada osobiście, jest to powszechnie interpretowane
jako dowód, że może on również kontrolować innych i sprawo~ . Ko·nflikt w żwiązkach
wać nad nimi władzę. „ interperson.alnych
Umacniaj swoją władzę
Jeśli władza jest już zdobyta, musi być systematycznie po-
twierdzana i umacniana. Władza, jak to zaznaczono wcześniej,
w dużym stopniu tkwi w świadomości tych, z którymi się kon-
taktujemy: jeśli nie postrzegają oni władzy jako wykonywanej
i sprawowanej przez nas skutecznie, najprawdopodobniej szyb-
ko dojdą do wniosku, że jej w ogóle nie mamy, bo ją po prostu
utraciliśmy albo też nigdy jej nie mieliśmy. Niezależnie od rze-
czywistych powodów i podstaw, ich postrzeganie sprowadza się
do wniosku, że nie posiadamy już władzy. Teoretycy skłaniają się do traktowania konfliktów jako natu-
ralnej części składowej wzajemnych stosunków międzyludz­
kich, przy czym niektóre z nich niekoniecznie muszą mieć cha-
rakter destrukcyjny. Ferguson (1999, 67) określa to lapidarnie:
Konflikty są nieuniknione; walka jest natomiast kwestią wyboru.
W pewnych sytuacjach konflikty przebiegają w sposób ukryty
i niezauważalny; choć nie ujawniają się na zewnątrz (a może
. właśnie dlatego) są trudniejsze do rozwiązania, bywają przy
tym długotrwałe i bardzo intensywne (Grzesiuk i inni, 1997,
157-166).

17 .i. Co to jest konflikt?

Konflikt jest jednym z najbardziej złożonych spośród

wszystkich procesów interpersonalnych. W swojej najbardziej
podstawowej formie oznacza nieporozumienie pomiędzy po-
wiązanymi ze sobąjednostkanii, najczęściej osobami, które łą­
czą dające się wyraźnie określić więzi i zależności: bliskimi
przyjaciółmi, kochankami, członkami rodziny, udziałowcami
 - Ii'.
\
Komunikowa:nie inte1personabne
tej samej spółki itp. Konflikty interpersonalne zdarzają się też
pomiędzy nauczycielem i uczniem, pracodawcą i pracowni-
kiem, sąsiadami i innymi osobami kontaktującymi się ze sobą
w obrębie tej samej przestrzeni i pozostającymi pod wzajem-
nym ~pływe9 swoich zachowań i postaw. _
Dla Rockera i Wilmota (1985, 6) konflikt jest naturalnym pro-
cesem dokonującym się w obrębie i tkwiącym w naturze wszystkich waż­
nych związków i podlegającym konstruktywnej regulacji poprzez komu-
nikowanie. Jak wynika z definicji, konflikt jest objawianą na ze-
wnątrz walką pomiędzy co najmniej dwiema, wzajemnie od siebie zależ­
nymi stronami mającymi wzajemnie sprzeczne cele, poglądy i dążenia,
przy czym strony te wzajemnie utrudniają sobie osiągnięcie swoich ce-
lów (23).
Warto pamiętać, że osoba skutecznie komunikująca się po-
trafi:
fil:! przewidzieć konflikt,
{fj) przygotować się na niego, ·
·l@j) zaradzić mit (Leigh i My~ard, 1999, 87).
Konflikt zależności i treści
Należy do o nać rozróżnienia pomiędzy konfliktem treści
i zależności Konflikt treśc(}dotyczy przedmiotów, zdarzeń ·
i osób, które zwykle (choć nie zawsze) są czymś zewn~trznY!!J.
dla zaangażowanych ~ konflikt stron. Obejmu}e on miliony
zagadnień, będących niemal codziennie powodem sporów
i dyskusji: wartość konkretnego filmu, zasadność niskiej oceny
otrzymanej z pracy semestralnej, ocena postępowania polity-
ków, zaniżone wynagrodzenie, bezstronność egzaminatora,
roztrwonienie powierzonych pieniędzy itd .
. Konflikty zależności są równie liczne i obejmują np. kon-
flikt pomiędzy dwoma braćmi, który rozwija się na skutek nie-
posłuszeństwa okazywanego starszemu bratu przez młodszego,
konflikt pomiędzy mężem i żoną o to, czyje piany wakacyjne
winny być zrealizowane, konflikty między matką a dorastającą
17. Konflikt w związkach interpe·~onalnych 349
córką, podczas których zwykle spór dotyczy prawa do decydo-
wania o ~obie, ·konflikt pomięd:z;y szefem firmy a jego zastępcą
na tle sporu kompetencyjnego. Konflikty zależności:.#i~-doty­
czą w zbyt. dużym stopniu świata zewnętrznego lub jakichś ze-
wnętrznych obiektów. Mimo ze stronom tego typu konfliktów
ż reguły wydaje się, że toczą spór męrytoryczny, _icJ:i...1::?,ę_~:?.y_wistą ____ _
P.~~S~Y..Qę stanowi walka o zakres s.piawowanej władzy, o to,
kto powinien decydować, a kto słuchać, kto j~niejszy
i z kim w pierwszej kolejności należy się liczyć. Zdolność rozpo-
znawania, które rodzaje konfliktów należy przypisać treści,
a które zależności, okazuje się bardzo przydatną w rozwiązywa­
niu sporów w sposób konstruktywny i w odpowiednim lokali-
zowaniu ich zasięgu.
17&. Negatywne i pozytywne aspekty konflikt.u
Konflikt interpersonalny rozgrywa się pomiędzy bliskimi
osobami: mężem i żoną, kochankami, najlepszymi przyjaciół­
mi, rodzeństwem, pomiędzy rodzicami i dziećmi. Bez pewnego
stopnia wzajemnej zależności nie byłoby żadnego konfliktu,
a obie strony mogłyby robić dokładnie to, na co mają ochotę,
bez zwracania uwagi na drugą osobę.
Konflikt interpersonalny przysparza najwięcej problemów,
ponieważ w odróżnieniu od innych spornych sytuacji, tutaj
jednocześnie troszczymy się i zabiegamy o sympatię, a nawet
o miłość osób, z którymi jesteśmy w konflikcie. Jako że konflik-
ty takie mają zarówno negatywne, jak i pozytywne aspekty,
przyjrzyjmy się każdemu z nich.
Aspekty negatywne
Konflikt prowadzi często do wzrostu negatywnego nasta-
wienia do oponenta Kiedy jest nim ktoś bliski, kogo koehamy
lub o kogo troszczymy się, może to być źródłem poważnych
 i
I
350 Ko1minikowanie interpersonalne
problemów w związku interpersonalnym. Ponieważ wiele kon-
fliktów sprowadza się do walki nie fair i opiera się na chęci zra-
nienia drugiej osoby - następstwem jest zwykle nieunikniony
wzrost wzajemnych negatywnych emocji. Nawet najsilniejs~y
związek staje wówczas wobec bardzo poważnego zagrożenia.
Konflikt najczęściej prowadzi do wyczerpania energii, k,tó-
ra mogłaby być wykorzystana o wiele pożyteczniej w innych,
być może bardziej produktywnych obszarach. Teza ta wydaje
się szczególnie prawdziwa w odniesieniu do destrukcyjnych
strategii konfliktu.
Czasem konflikt prowadzi nas do odgrodzenia się od in-
nych osób - czyli do wyboru rozpowszechnionej (niekoniecznie
konstruktywnej) strategii. Chociaż odsłonięcie wobec „wroga"
naszych słabych stron nie byłoby korzystne, to ukrywając praw-
dziwe ,ja" przed naszymi bliskimi, uniemożliwiamy tym sa-
mym znaczące i konstruktywne komunikowanie. Skutkiem te-
go może być poszukiwanie przez jedną stronę lub obie blisko-
ści i intymności gdzie indŻiej, poza związkiem, ponieważ po-
trzeba bliskich, bezpośrednich interakcji międzyosobowych jest
jedną z najsilniejszych, jakie odczuwa człowieka. To z kolei, jak
można łatwo wywnioskować, prowadzi do pogłębienia konflik-
tu, obustronnej urazy, złości i wymiany ciosów, które dodatko-
wo zwiększają negatywne koszty ponoszone przez obie strony ·
związku. W miarę jak te ostatnie rosną, zaczynają przewyższać
i przesłaniać wszystkie, do niedawna jeszcze odczuwane korzy-
ści płynące z istnienia związku. Często ów ujemny bilans pro-
wadzi do obumierania związku ijego rozpadu.
Aspekty pozytywne
Wydaje się, że największą zaletą konfliktu interpersonalne-
go jest to, że zmusza on do przeanalizowania problemów
i wspólnego wypracowania rozwiązania. Jeśli zostaną zastoso-
wane konstruktywne strategie konfliktu, być może uda się oca-
lić związek przed rozpadem i znaleźć pozytywne wyjście z im-
17. Konflikt w związkach interpersonn.lnyc:h 351
pasu. Istnieje tym samym szansa:, że dzięki takiej konstruktY"''-
nej strategii związek okaże się zdrowszy i bardziej niż poprzed-
nio satysfakcjonujący obie strony.
A. oto cztery główne zalety konfliktu (Filley, 1975):
l. Wiele sytuacji konfliktowych zapobiega powstaniu poważ­
niejszych sporów. Ma to miejsce s_zczególnie wtedy, gdy kon-
flikt (być może lepiej określić go wymianą przeciwstawnych
lub rywalizujących ze sobą opinii) ogranicza się do aspektu
zależności. Wyjaśnienie tych nieporozumień często reduku-
je niebezpieczeństwo pojawienia się poważniejszego rozła­
mu.
2. Sytuacje konfliktowe prowadzą nas do zdobywania nowych
informacji, pozwalają z innej strony spojrzeć na sprawy;
uaktywniają naszą inwencję twórczą i zmuszają do dokona-
nia analizy nowych koncepcji i nowych sposobów postępo­
wania.
3. Kiedy konflikt ma charakter międzygrupowy, często prowa-
dzi do zwiększenia grupowej spoistości. Jednym z najsku-
teczniejszych sposobów zachęcenia członków danej zbioro-
wości do kooperatywnego działania jest uwikłanie tej grupy
w konflikt z inną grupą.
4. Konflikt stwarza jednostkom lub grupom okazję do oszaco-
wania swojej siły, zakresu władzy i możliwości, ponieważ
zwykle w sytuacji konfliktowej właśnie te cechy są mobilizo-
wane i ujawniają się bardzo intensywnie.
Brent Ruben (1978) twierdzi, że chociaż konflilzt kojarzony
bywa ze stresem i bólem, warto także potraktować go jako wa-
runek sine qua non uczenia się, rozwoju zdolności kreatywnych,
biologicznego oraz psychicznego dojrzewania i różnicowania
cech indywidualnych. Nawet konflikt społeczny, zwykle po-
przedzający wojnę, polityczne lub ekonomiczne zmagania, jest
uważany za ważny składnik przemian społecznych, dążeń, po-
szukiwań i zbiorowej rewolucji.
Próbując rozwiązać konflikt istniejący wewnątrz związku in-
terpersonalnego, ujawniamy przekonanie, że związek ten wart
352· Komunikowanie inteipersonal:ne
jest takiego wysiłku· i że jest to dla nas sygnał, iż musimy się
o niego zatroszczyć bardziej niż dotychczas, jeśli nie chcemy
się rozstać. Chociaż zdarzają się wyjątki- np. wówczas, gdy an-
gażujemy się w konflikt, by ocalić twarz lub obronić własne po:
czucie godnośc'- ogólnie prawdąjest także, że znalezienie się
w sytuacji konfliktowej zmusza do zastanowienia się, zaangp.-
żowania, skupienia na jej przyczynach, do poszukiwania spo-
sobów rozwiązania konfliktu i obrony związku przed rozpa-
dem.
17.3. Główne strategie postępowania w sytuacji
konfliktu
Należy pamiętać o następującej regule: każdy konflikt
o wiele łatwiej jest wywołać niż go rozwiązać. Ta prosta regu-
ła zawiera w sobie złożone wnioski. Np. czas potrzebny na
stworzenie konfliktu interpersonalnego zawsze jest krótszy niż
czas wymagany na jego rozwiązanie. Także energia potrzebna
do wywołania konfliktu z reguły jest o wiele mniejsza niż suma
wysiłku niezbędnego do jego rozwiązania.
Analizując konflikt należy pamiętać, iż jest on stałym ele-
mentem społecznej rzeczywistości. Stanowi pewną ograniczo-
ną wartość, zapobiegają~ stagnacji, bezmyślnej akceptacji, ugo-
dowości i konformizmowi; kiedy stymuluje tworzenie nowych
rozwiązań, nowych relacji i zdrową akceptację oraz przyzwole-
nie na zmiany. Konflikt, któremu na ogół towarzyszy przegląd
istniejących pomiędzy jego stronami różnic, pozwala na ujaw-
nienie, przeanalizowanie, a wreszcie - rozwiązanie narosłych
problemów.·
Sztywne zachowania i struktury, które tłumią lub nie do-
strzegają prawidłowości powstawania i narastania konfliktu,
poprzez ignorowanie go mogą sprowokować jeszcze gwałtow­
niejszą sytuację konfliktową. Elastyczność i otwartość, pozwala-
nie na ujawnianie różnic pomagają zapobiec jego eskalacji.
17. Konflikt w zwiąikach inteipersónalnych 353
Konflikt odpowiednio potraktowany może, jak wspomnia-
no, przynieść pewne korzyści. w;arto zatem wiedzieć, jak nale-
ży żachować się w sytuacji konfliktowej, czyli poznać możliwe
strategie postępowania w konflikcie.
IStnieją trzy główne strategie (Adler i Rodman, 2000,
2'27-232; Adler, Rosenfeld, Towne i Proctor II, 1998,
407-415): unikanie, przeczekanie i konfrontacja.
UNIKANIE. Wiele osób czuje się bardzo źle w konflikcie,
dlatego na ws_zelkie sposoby stara się go uniknąć. Gdy to się nie
uda i konflikt jednak zaistnieje, próbują go ignorować w złud­
nej nadziei, że problem, na który się nie zwraca uwagi, sam
zniknie. Ludzie wydają się wierzyć w cudowne efekty magicz-
nego myślenia, że jak się bardzo chce, żeby czegoś nie było, to
tego nie będzie ... Postawa niedostrzegania problemu rzadko
sprawia, że konflikt rozwiąże się samoistnie. Honey (1997, 47)
twierdzi, że unikanie konfliktu na ogół oznacza I) zaprzeczanie,
że istnieje, 2) podejście/przechytrzenie osoby/ludzi, z któryrni jest się
w konflikcie, 3) decyzję o nieujawnieniu go lub zgaszeniu w zarodku.
Techniki stosowane w celu uniknięcia konfliktu obejmują:
odmowę udziału w nim lub zaprzeczenie jego istnienia, wyco-
fanie się, minimalizowanie, rozładow}rwanie, załagodzenie.
Unikanie może przybrać formę ucieczki fizycznej (czyli
OJ?Uszczenia przez jednostkę sceny konfliktu), okazywania cał­
kowitej obojętności lub psychicznego wycofania się. Może przy-
brać także formę duchowego lub intelektualnego uniku - jed-
nostka w ten sposób unika konfliktu w sensie psychicznym po-
przez niepodejmowanie sporu z argumentami strony przeciw-
nej.
Unikanie często przybiera formę zmiany tematu rozmowy
lub mówienia o problemie w sposób tak abstrakcyjny i językiem
tak niezrozumiałym, że niemożliwe jest obustronne por:ozu-
mienie. Podobną metodą jest redefiniowanie konfliktu tak, że
przestaje być on w ogóle konfliktem lub zaczyna być czymś cał­
kowicie obcym danej osobie i na skutek tego uznaje ona, że zaj-
mowanie się nim niejestjuż konieczne.·

354 Komunikowanie interpersonalne
.1
Można wycofac; się z sytuacji konfliktowej, np. poprzez wyj-
ście z pokoju, wybiegnięcie z domu, zaabsorbowanie piłowaniem
paznokci, uporczywe wpatrywanie się w okno, rysowanie figur·
na kartce lub po prostu drzemanie. Kiedy pojawią się pierw~ze
oznaki nadciągającej burzy, zawsze można zmienić temat, pod
warunkiem, ż'e będzie to coś frapującego. Aby zniwelować n~pię­
cie, móżna opowiedzieć dowcip, rozbroić nastawionego bojowo
partnera komplementem lub zaskakującym pytaniem „nie na te-
mat". Można też starać się odwrócić uwagę od zapalnego tema-
tu, skupiając ją na innym zapalnym temacie Gest duża szansa, że
do tego innego nie jest na razie „przygotowany").
Inną destrukcyjną strategią podejścia do konfliktu jest mi-
nimalizowanie jego znaczenia poprzez założenie, że jego przy-
czyny i skutki w rzeczywistości nie są ważne. Zakładamy, że je-
śli zdamy się na upływ czasu, pozwolimy na swobodny bieg wy-
padków lub przejdziemy nad konfliktem do porządku dzien-
nego, to z czasem sam się rozwiąże. Czas niczego nie uczyni;
my sami możemy coś zrobić w określonym czasie, ale czas sam
w sobie nigdy nie działa w taki czy w inny sposób.
Formą bagatelizowania konfliktu jest rozładowywanie, po-
przez potraktowanie go z humorem, sarkazmem i ironią lub
wyśmiewanie drugiej strony. Ta metoda nie rozwiązuje jednak
problemu; wykorzystuje się w niej sytuację konfliktową do
ośmieszenia drugiej osoby. Kiedy śmie.eh ustaje, konflikt trwa
nadal, najprawdopodobniej dodatkowo ożywiony tymi perso-
nalnymi atakami. Humor może być jednak konstruktywny, kie-
dy jest odpowiednio wykorzystany. Kiedy użyty jest z myślą
o osłabieniu napięcia i stworzeniu chwilowego zawieszenia bro-
ni oraz jako rodzaj przerywnika w napiętej sytuacji, może rze-
czywiście przyczynić się do rozwiązania konfliktu lub przynaj-
mniej skłonić stronę przeciwną do zastanowienia się.
Załagodzenie problemu także jest traktowane jako strategia
na unikanie konfliktu lub niedopuszczanie do jego rozwoju.
Strategie unikania stosowane są wtedy, gdy ludzie odczuwa-
ją zagrożenie i strach przed potencjalnym konfliktem i obawia-
Yf
·1
r 17. Konflilll w związkach inte1personalnych 355
I
I ją się, że mogą ok~zać s~ę z~pełriie ni:~~u~ecznij~ko ~tr~ny sy-
tuacji ko~fliktowej. Umkame „z,warc:a., m~ ro::-w1ą:~J: jednak
I samecro konfliktu, który może powrocie - I najczęscieJ powra-
I ca-:-;:;. innej, czasem bardziej „nabrzmiałej", dojrzałej do wybu-
chu postaci.
· PRZECZEKANIE. Jest to takty~a wymijająca, pozwalająca
przeczekać, aż temperatura emocji opadnie. Można pró~owa~
uzyskać zgodę w mniej znaczących sprawa.eh ~ub wynegoCJOW~c
porozumienie co do części całego zagadmen~a, kons~k:V:ntme
unikając lub uchylając się od podejmowama powazmejszych
problemów. Przeczekanie, aż sprawa się wyciszy, pozwala. zd~­
być więcej informacji o racjach i kontrargumentach przec1wm-
ka. Strategia ta umożliwia osiągnięcie minimalnego porozu-
mienia w mniej istotnych sprawach, ale sprawa naprawdę po-
ważna pozostaje nierozwiązana. .
KONFRONTACJA. vV obrębie tej strategii mieszczą się tr~y
substrategie. Różni autorzy podkreślają, że angażując się
w konfrontację, można osiągnąć trzy główne cele (postrzegane
także jako trzy główne efekty): . . . .
1) z klasycznego założenia, że konflikt jest walką, wynika, ze jej
skutkiem będzie zwycięstwo jednej strony i przegrana dru-
giej. Najczęściej spotykana strategia zakłada, że ktoś zwycię­
. ży, a ktoś inny przegra;
2) rzadziej spotykane rozwiązanie istnieje wtedy, gdy na wz~­
jemnych zabiegach, aby przeciwnik nie wygrał, tracą obie
strony lub tracą więcej niż pierwotnie :akładały; . . .
3) trzecia substrategia pojawia się, gdy obie strony zwyc1ęzaJ~
co powinno być celem wszystkich osób uwikłanych w powaz-
niejszy konflikt.
Wygrany - przegrany: strategia walki
Jest to najpowszechniejsza strategia podejścia do ~onfliktu.
Opiera się na podstawowym założ~niu, ~,~ aby. konflikt ~ostał
rozwiązany, tylko jedna osoba moze wyjsC z mego zwycięsko

356 Komunikowanie interpersa1wlne
(Łęcki i Szostak, 1999, 133). Co więcej - zwycięstwo nie jest
możliwe dopóty, dopóki druga strona nie przegra. Istnieje wie-
le sytuacji, w których zwycięstwo i przegrana są głównymi ele-.
mentami współzawodnictwa, np. mecz piłkarski, poker, wyścigi
konne, wybory polityczne. Osoby ubiegające się w konkursie
o atrakcyjn'.ą, wysoko płatną posadę mają nadzieję na pokona-
nie innych kandydatów.
· W strategii walki najczęściej stosowanymi destrukcyjnymi
metodami rozwiązywania konfliktu są: argument siły, obwinia-
nie, strategia na wyciszenie przeciwnika, kumulowanie pre-
tensji i ciosy poniżej pasa. Ich zrozumienie umożliwi bardziej
skuteczne radzenie sobie z nimi, gdy pojawią się w zachowaniu
innych, oraz wyeliminowanie ich z naszego własnego arsenału
sposobów rozwiązywania konfliktu.
Argument siły. W sytuacji konfliktowej wiele osób unika tru-
dów rozwiązywania problemu, ale po prostu siłą fizyczną lub
groźbą użycia takiej siły wymusza na drugiej stronie akceptację
swojego sposobu myślenia lub postępowania. Tutaj siła argu-
mentów zastępowaną jest argumentem siły. Czasem zastosowa-
na presja ma bardziej charakter psychiczny niż fizyczny. Jednak
w każdym przypadku unika się dyskusji merytorycznej, a „zwy-
cięzcą" jest ten, kto najbardziej zwiększa swoją siłę i rozszerza
władzę. Jest to· metoda wojowniczych plemion, dzieci, a nawet
niektórych wydawałoby się rozsądnych i dojrzałych dorosłych.
Obwinianie. Cza~em konflikt wywołany jest postępowaniem
jednej osoby, a czasem wywołują go dające się wyraźnie okre-
ślić siły zewnętrzne. Najczęściejjednakjest spowodowany przez
tak różne czynniki, że próba wyodrębnienia pojedynczej, głów­
nej przyczyny z góry skazana jest na niepowodzenie. Często
stosowana strategia walki polega na unikaniu angażowania się
w konflikt poprzez. oskarżanie o wywołanie go jakiejś trzeciej
osoby. W pewnych sytuacjach strony konfliktu obwiniają same
siebie. Może to być wynikiem realistycznego podejścia do sytu-
acji lub próbą wzbudzenia sympatii i pozyskania dla siebie
współczucia. Najczęściej jednak strony wzajemnie się obwinia-
.'i
17. Konflikt w związkach inte1personalnyc/i 357
ją. Jeśli w małżeństwie wybucha konflikt na tle zatargów dora-
stającego syna z policją, rodz;jce zamiast zająć się analizą przy-
czyn konfliktu, wzajemnie oskarżają się o problemy syna. Ła­
two jest zauważyć (zwłaszcza komuś, kto nie jest stroną konflik-
tu), że poza czasowym, doraźnym obniżeniem poziomu poczu-
cia wewnętrznej winy, obwinianie:: kogoś nie wywołuje żadnych
pozytywnych skutków.
Strategia na wyciszenie. Jedną z najbardziej nieuczciwych,
a zarazem najczęstszych strategii walki jest posługiwanie się ar-
gumentami nie do odparcia, czyli szeroką gamą technik, które
dosłownie odbierają drugiej stronie głos. Bywa tak, że dana
osoba, nie mogąc sobie poradzić z konfliktem lub kiedy czuje,
że przegrywa, wybucha płaczem. W ten sposób zmusza drugą
stronę do milczenia.
Argumentem pokrewnym jest symulowanie skrajnego na-
pięcia emocjonalnego, co przejawia się w przeraźliwych wrza-
skach, krzykach i jękach, mających pozorować utratę kontroli
nad sobą. Innym sposobem jest udawanie niedyspozycji fizycz-
nej, przy czym najczęściej spotykanymi formami jest symulo-
wanie bólu głowy lub serca oraz trudności z oddychaniem. N aj-
poważniejszy problem w przypadku tego rodzaju strategii po-
lega na tym, że nigdy nie możemy być pewni, czy są to tylko ob-
liczone na odniesienie zwycięstwa manifestacje, czy też praw-
dziwe reakcje, które naprawdę wymagają pomocy. Niezależnie
od tego, co zrobi druga strona, w ten sposób na pewno nie uda
się rozwiązać konfliktu.
Kumulowanie pretensji. Strategia ta polega na skrupulat-
nym wrzucaniu do ,jednego worka". wszystkich żalów, uprze-
dzeń i pretensji po to, aby później zarzucić nimi osobę, z którą
pozostajemy w konflikcie. Miast zajmować się na bieżąco roz-
wiązywaniem spornych kwestii, właściciel „worka" gromadzi je
w celu późniejszego wykorzystania ich w dogodnym momen-
cie. Kiedy pojawi się konflikt, „worek" jest opróżniany. Stawia-
jąc drugiej stronie zarzuty skrzętnie zbierane w przeszłości, od-
dalamy się jednocześnie coraz bardziej od aktualnej przyczyny
358 Kmmtnikowanie interpersonalne
konfliktu. Rozdrapujemy stare rany, unikając zmierzenia się
z trwającym i palącym konfliktem, co nigdy nie przyczynia się
do zniwelowania różnic i osiągnięcia porozumienia.
Ciosy „poniżej pasa". Każdy z nas ma własną „linię granicz.-
ną" oddzielającą to, co jest w stanie znieść, od ~ego, czego tolero-
wać nie chce. Strony konkretnego związku interpersonalnego
wiedzą, gdzie znajduje się ta nieprzekraczalna linia, ponieważ
dobrze się znają. Problem polega na tym, aby również w sytuacji
konfliktowej jej nie przekraczać, bo odwrót może być trudny,
a czasem wręcz niemożliwy. Kiedy wymierzamy ciosy „poniżej
pasa" - koncentrując się na czyjejś łysinie, impotencji, nietypo-
wych preferencjach seksualnych, doznanych niepowodzeniach,
niskich zarobkach, przebiegu choroby psychicznej lub alkoholi-
zmie rodziców - eskalujemy konflikt i coraz bardziej oddalamy
się od jakiegokolwiek rozwiązania. Ciosy poniżej pasa stosowane
są przez osoby, które nie tylko pragną zwyciężyć w walce, ale tak-
że poniżyć i wykończyć oponentów. Jest to strategia szybkiego
i skutecznego niszczenia związku interpersonalnego.
* * *
Traktowanie wszystkich konfliktów w kategorii wygrany-
-przegrany oznacza utratę okazji do dokonania kompromisu.
i pobudzenia dobrej woli. Jedną z cech tej strategii opartej na
sile jest zasada, że pokonani nigdy nie zapominają swojej po-
rażki i na ogół, nawet przez wiele lat, czekają na okazję do ze-
msty lub rewanżu. Przykładem strategii „wygrany-przegrany",
prowadzącej do pogłębienia się konfliktów, są zwykle wybory
parlamentarne i prezydenckie. Nie jest to zatem efektywna me-
toda ich rozwiązywania.
Przegrany-prżegrany: strategia ustępstwa
Przegrana każdej ze stron konfliktu nie wydaje się szczegól-
nie korzystnym sposobem jego rozwiązywania. Strategia ta po-
jawia się zwłaszcza wtedy, kiedy w konflikt zaangażowane są
17. Konflikt w zwiąŻkach interpersonalnych 359
niewys.tarczające siły. Możesz ustąpić
i wyrazić zgodę, aby kole-
ga palił papierosy we wspólnym .pokoju, ale za cenę otwartego
okna i co ·się z tym wiąże - odoru spalin i głośnego hałasu do-
biegającego z ruchliwej ulicy. Ustępstwa mają na ogół wartość
tymczasową i rzadko tworzą stabilną platformę rozwiązywania
konfliktu. W dodatku jeśli wypracowywane są ciągle nowe.
ustępstwa, w każdej ze stron zaczyna rosnąć przekonanie, że
zgodziła się już na tak wiele ustępstw na rzecz oponenta, iż to
on ma wobec niej stale powiększający się „dług wdzięczności".
Wygrany-wygrany: strategia integracji
Ta stosunkowo rzadko dotąd stosowana strategia coraz czę­
ściej staje się akceptowana i zalecana. Wymaga niewątpliwie
więcej czasu i wysiłku niż inne strategie, a opiera się na podwój-
nym założeniu:
1) konflikt jest bardziej symptomem istnienia problemu, który
powinien być rozwiązany, niż walką o zwycięstwo;
2) konflikt może być tak rozwiązany, że nikt nie będzie całko-
wicie przegrany i pokonany. ,
Ten sposób niwelowania. różnic i sprzeczności oznacza, że
obie strony raczej poszukują wspólnych podstaw, niż prowadzą
agresywną wymianę ciosów i twardo stoją na wrogich pozy-
cjach. Oznacza to spojrzenie na konflikt bardziej w kategoriach
„dotyczy on nas wszystkich" niż „ja w opozycji do ciebie", ale
wymaga uczciwych, otwartych negocjacji typu face-to-Jace po to,
by rozwiązać problem, a nie zwyciężyć i pognębić przegranego.
Osoby posługujące się strategią wygrany-wygrany osiągają
lepsze i obopólnie korzystne rozwiązanie problemu, niż każda
ze stron mogłaby osiągnąć osobno i tworzą wspólnie atmosferę
większego zrozumienia, zaufania i szacunku. Rozwiązanie kon-
fliktu przy pomocy tej metody wymaga czasu i nie warto ada-
ptować jej do konfliktów małostkowych i nielogicznych. Osoby,
które często posługują się tą strategią, potwierdzają, że przyno-
si ·ona duże korzyści, ponieważ strony zaczynają bardziej myśleć
360 Koni-u.nikowanie interpersonalne
o znalezieniu rozwiązania problemu niż o prowadzeniu ·wynisz-
czającej batalii. Zamiast walczyć z wyimaginowanym wrogiem,
uruchamiają pokłady kreatywnej energii.
Kluczem do zastosowania strategii· wygrany-wygrany jest
postawa lub n 1astawienie stron, które:
po pierwsze - powinny mieć świadomość, że konflikt jest
·normalną częścią związku interpersonalnego, a nie budzącym
grozę zagrożeniem osobistego szczęścia lub bezpieczeństwa;
po drugie - powinny ustalić, które aspekty konfliktu tworzą
potencjalny obszar zgody, a które są przedmiotem kontrower-
sji, oceniając to również z punktu widzenia strony przeciwnej.
·ważne jest nie tylko uwzględnienie meritum sprawy, ale rów-
nież perspektywy drugiej strony;
po trzecie - powinny wziąć pod uwagę, że posługiwanie się
strategią wygrany-wygrany wymaga czasu i wysiłku i że są kon-
flikty, których nie da się rozwiązać od razu, ale poprzez ostroż­
rie, wieloetapowe zabiegi;
po czwarte - powinny być otwarte i elastyczne przy wypró-
bowywaniu nowych opcji i testowaniu nowych podejść, korzyst-
niej jest spojrzeć na problem w nowatorski sposób, niż trwać
sztywno na raz zajętych pozycjach.
Takie podejście do konfliktu ufatwia osiąganie celów, które
- przynajmniej do pewnego stopnia - mogą zadowalać wszyst-·
kie zaangażowane weń strony. Dobra wola, odrobina kreatyw-
ności, rezygnacja z wą;kiego partykularymu, cierpliwość, em-
patia i respektowanie praw drugiej strony sprawiają, że nawet
w najpoważniejszych konfliktach możliwe staje się negocjowa-
nie i osiąganie kompromisu.
17.4. Skuteczne postępowanie w sytuacji
konfliktowej
N a zakończenie warto zapoznać się z kilkunastoma. zasada-
mi postępowania w sytuacji konfliktowej. Ich zastosowanie po-
17„ Konflikt wzwiązkach interpe;-sonalnydi 361
zwala na prowadzenie bardziej skutecznej, konstruktywnej
walki, w której zmniejsza się ryz;yko odniesienia „ran", a zwięk­
sza szansa na zniwelowanie różnic i nieporozumief1..
I~ Przedstaw swoje stanowisko, uczucia i myśli w sposób
otwarty, bezpośredni i ucżciwy, nie starając się ukryć lub
zamaskować rzeczywistego powodu konfliktu. Tylko
otwarta rozmowa o konflikcie stwarza szansę na pozytywne
rozwiązanie.
2. Reaguj na przekazy przeciwnika w sposób otwarty. Choć
będzie to trudne szczególnie wówczas, gdy przekazy są wro-
gie, znieważające i ubliżające ci - ważne jest, abyś je wysłu­
chał, reagując spokojnie i taktownie na jego zarzuty.
3. Czuj się odpowiedzialny za własne sądy i emocje. Nie
przypisuj swoich negatywnych wypowiedzi na temat twoich
przeciwników innym („Każdy twierdzi, że jesteś nieszczery,
nawet twoja matka powiedziała, że jesteś skryty"). Bierz od-
powiedzialność za to, co czujesz i mówisz. Korzystaj ze
zwrotów: „sadzę", „pragnę", „wydaje mi się" itp.
4. Nazwij rzeczywiste powody, które są przyczyną trudności,
przynajmniej na tyle, na ile możesz je zidentyfikować
i opisać. Nie rozpalaj konfliktu do skali niebezpiecznego
pożaru. Koncentruj swoją uwagę na teraźniejszości; nie się­
gaj głęboko wstecz i nie wyciągaj pretensji z przeszłości,
przywołując na pamięć doznane krzywdy i niecne postępki
twojego oponenta. Jeśli istnieje konkretna przyczyna kon-
fliktu, określ ją i bezpośrednio nazwij.
5. Prezentuj empatyczne zrozumienie. Spróbuj odczuwać to
samo, co czuje twój antagonista, mimo iż jego odczucia mo-
gą radykalnie różnić się od twoich. Spróbuj spojrzeć na sy-
tuację z punktu widzenia innej osoby tak wyraźnie i tak
uczciwie, jak tylko potrafisz.
6. Jeśli już udało ci się empatycznie zrozumieć uczucia two-
jego oponenta, spróbuj we właściwym momencie uze-
wnętrznić te odczucia. Jeśli twój partner czuje się zły lub
urażony, a ty czujesz, że takie uczucia (z jego punktu widze-
362 Kornwrl'ikowanie interpersonalne
nia) są uzasadnione i usprawiedliwione, powiedz mu:
„Masz prawo być zły, nie powinienem tak określać twojego
postępowar.iia. Przepraszam, ale nadal nie godzę się, ąby­
śmy realizowali ten błędny plan". Zwróć uwagę, że wyrażą.­
ją~ zrozuro.ienie dla przyczyny złości dr':1giej osoby, nieko-
niecznie musisz ustępować co do najważniejszej przyczy.ny
konfliktu. W ten sposób stwierdzisz jedynie, że twój prze-
ciwnik okazuje odczucia, które są usprawiedliwione, a ty
uznajesz jego prawo do demonstrowania ich.
7. Koncentruj się bardziej na opisywaniu zachowań drugiej
strony, a unikaj ich oceniania.
8. Wyrażaj swoje odczucia raczej sppntanicznie niż za pomo-
cą jaldejś strategii. Pamiętaj, że w sytuacji konfliktu inter-
personalnego celem nie jest zwycięstwo i triumf, ale obu-
stronne porozumienie i wypracowanie decyzji, którą obie
strony zgodzą się zaakceptować.
9. Twoja postawa nie powinna być dogmatyczna i niezłomna,
bądź raczej gotowy na zmianę swojego stanowiska. Wyka-
zuj elastyczność i gotowość do zmiany postawy, opinii lub
zajmowanego stanowiska, jeśli przedstawione zostan·ą ku
temu uzasadnione powody. Istnieje wówczas - niewielka
wprawdzie - szansa na osiągnięcie ugody, podczas gdy ·
prawdopodobieństwo eskalacji konfliktu, jeśli będziesz do
niego _podchodził kategorycznie i rygorystycznie, jest sto-
sunkowo duże.
1 O. W każdej sytuacji konfliktowej istnieją talde obszary te-
matyczne, które nie wzbudzają przeciwstawnych opinii -
tworzą one tzw. strefę zgody. Obszary te potraktuj jako
szansę na wyjście z impasu. Poprzez podkreślanie sprzecz-
ności i minimalizo:wanie zgodności niewiele można osią­
gnąć. Nie oznacza to, że masz przymykać oczy na różnicę,
ale najpierw upewnij się, czy nie przeoczyłeś jakichś waż­
nych podobieństw i obszarów zgody mogącyc::h utorować
drogę do wzajemnego zrozumienia.
17. Konflikt w związkach int11rpe1"-sona.lnych 363
11. Potraktuj doświadczenie koDfliktowe - choćby w :p.iewiel-
kim zakresie - w pozytywnych kategoriach. Spróbl.tj spoj-
rzeć na konflikt nie jak na sposobność do wzajemnego za-
. dania sobie ciosu czy odwet wobec kogoś, kto wcześniej cie-
bie zranił. Spróbuj raczej dostrzec w konflikcie jakieś pozy-
tywne strony, a zwłaszcza miej . na uwadze ostateczny cel
l konfliktu, którym zawsze winno być porozumienie.
. I
12. Przedstaw wobec drugiej osoby i istniejącego między wa-
mi związku jaldeś pozytywne odczucia. Podczas każdego
konfliktu pada wiele gorzkich, często nieprzemyślanych
słów, które później są odwoływane. Nie oznacza to, że nale-
ży w ogóle powstrzymywać się od wypowiedzi- jeślijuż pa-
dły gorzkie lub ostre słowa należy je - przynajmniej częścio­
wo - zneutralizować poprzez jakieś pozytywne stwierdze-
nia.Jeśli uwikłany jesteś w walkę z kimś, kogo kochasz, pa-
miętaj, że walczysz z osobą sobie bliską i spróbuj te uczucia
bliskości wyrazić: „Bardzo cię lubię, ale nadal nie zgadzam
się z twoim poglądem".
13. Niezależnie od tego, za jak porządnego i dobrego człowie­
ka uważasz sam siebie i za jak złego swojego partnera, pa-
miętaj o zasadzie równości - nawet w sytuacjach walki
traktuj inną osobę jak kogoś równego sobie. Ten ktoś ma
uczucia, nad którymi trzeba się zastanowić i postarać się je
zrozumieć. Muszą być one potraktowane z takim samym
szacunkiem, jakiego ty oczekujesz od innych w reakcji na
twoje uczucia.
14. Zaangażuj się po obu stronach wymiany komunikacyjnej.
Bądź aktywnym uczestnikiem jako mówca i jako słuchacz.
Prezentuj swoje własne odczucia i sądy, ale też uważnie słu­
chaj wypowiedzi twojego oponenta na temat jego odczuć
i myśli. Nie oznacza to, że nie są pomocne okresowe mora-
toria. Jednak ty sam musisz chcieć komunikować się zarów-
no jako odbiorca, jak i nadawca - mówić to, co masz na my-
śli, ale i słuchać tego, co mówi druga osoba.
 Bibliografia

• Acland AF. (2000) Doslwnałe umiejętności interpersonalne, Re-

bis, Poznań.
• Adler R.B., Rodman G. (2000) Understanding Human Com-
miinication, Harcourt College Publishers, Fort vVorth.
• Adler R.B., Rosenfeld L.B., Towne N., Proctor II R.F.
( 1998) Interplay. The process of interpersonal communicatio, Har-
court Brace College Publishers, Fort Worth.
ta Almaney AJ. & Alwan AJ. (1982) Communicating with the
Arabs: A handbook for the business executive, Waveland Press,
Prospect Heights, Ili.
• Altman I. (1975) The environment and social behavior, Brooks/
Cole, Monterey, Calif.
e Altman I. & Taylor D.A. (1973) Social Penetration, The Deve-
lopment of Interpersonal Relationships, New York: Holt, Rine-
hart & Winston.
• Anderson D. (March 1977) Whatever happened to the corporate
dress code?, „TWA Ambassador'\ 43-45.
e Argyle M. (1988) Bodily communication (2nd ed.), Methuen,
London.
• Argyle M. (1991) Psychologia stosunków międzyludzkich, PVVN,
Warszawa.
 ,.
'.
366 Koinu:nikowa.nie frtterpersona.lne
e Argyle M„ Lebebure L. & Cook H. (1974) The meanings offi-
ve patterns of gaze, „European Journal of Social Psychology"
4 (2), 125-136.
o Aronson E. (1980) The Social Animal, Freeman, San Francisco.
e Aronson E.,1Wilson T.D. i Akert R.M. (19~7) Psychologia spo-
łeczna. Serce i umysł, Zysk i S-ka, Poznań.
• Barker L. (1971) Listening Behavior; Prentice-Hall, Englewo-
od Cliffs, NJ.
• Barker L. i inni (1981) An Investigation of Proportional Time
Spent in Various Commiinication Activities by College Students,
„Journal of Applied Communication Research" 8, 101-109.
e Barnlund D.C. (1968) Interpersonal commiinication: Survey and
studies, Haughton Mifflin, Boston.
e Bennett Ch. (1969) Secrets Are for Sharing. „Psychology To-
day" 2. February, 31-34.
• Bateson G. (1972) Steps to an Ecology of Mind, Ballantine
Books, New York.
e Birdwhistell R. (1955). Background to kinesics, „ETC'', 13, pp.
249-258.
e Bol:irykJ. (1995)Jak tworzyć rozmawiając. Rozmowy, Państwo­
we Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Bochner AP. i Kelly C.W. (1974) Interpersonal Competence:_
Rationale, Philosophy and Implementation of a Conceptual Frame-
work, „Speech Teach.er" 23, 270-301.
o Bostrom R. (1970) Patterns of Commiinicative Interaction in
Small Groiips. „Speech Monographs", 37, 257-263.
e Bostrom R. i Waldehart E. (1988) Memory Models and the
l\!Ieasiirement of Listening, „Communication Education" 37,
1-13.
e Bowers J.W., Metts S.M. i Duncanson W.T. (1985) Emotion
and interpersonal communication, (In:) Knapp M.L. & Miller
G.L. (Eds.) Handbook ofinterpersonal communication, Sage, Be-
verly Hills, 500-550.
e Broadbent D. (1958) Perception and Communication, Per-
gamon, Elmsford, NY.
Bililiografia 367
s Bronowski]. (1984) Źródła wiedzy i wyobraini, PIW, Warsza-
wa.
e Brooks W. (1974) Speech commiinication, v\Tm. C. Brown, Du-
l:mque, IA.
e Budohoska W.I., Grabowska A. (1994) Dwie półkiile - jeden
mózg, Wiedza Powszechna, Warszawa.
• BurgoonJ.K., Buller D,B. & Wciodall (1989) Nonverbal com-
munication. The unspoken dialogue, Harper and Row, N ew
York.
o BurgoonJ.C. & Saine T. (1978) The iinspoken dialogue: An in-
troduction to nonverbal commiinication, Houghton-Mifflin, Bo-
ston.
o Gazal D. (1996) Twarz, komiinikacja międzykulturowa i etyka:
przykład Korei, 205-218, (w:) A. Kapciak, L. Korporowicz
i A.Tyszka (red.), Komunikacja międzykiiltitrowa. Zderzenia i spo-
tkania, Instytut Kultury, Warszawa.
e Chomsky N. (1965) Aspects of the the01y of syntax, MIT Press,
Cambridge, MA, Ill.
e Cialdini R. ( 1999) Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i prakty-
ka, Gdańskie Wydawnictwo Psycł?-ologiczne, Gdańsk.
e Collier G. (1985) Emotional expression~ Lawrence Erlbaum,
Hillsdale, N].
e Condon J.C. i Yousef F. (1975) An introdiiction to intercultural
commiinication, Bobbs, Indianapolis.
• Crane L. i inni (1970) The Psychological Response to the Com-
munication Modes: Reaching, Listening, Writing, Speaking, and
Evaliiatiing, „Journal of Communication" 20, 231-240.
e Cunningham M.R. (1986) Measuring the physical in physical
attractiveness: Quasi-experiments on the sociobiology of female fa-
cial beaiity, „J ournal of Personality and Social Psychology",
59, 925-935.
e Cyran J. (1995) Żargon komputerowych maniaków, „Fantasty-
ka'', 12 (159).
e Czarnecka K. i Zgółkowa H. (1991) Słownik gwary uczniow-
skiej, SAWW, Poznań.
368 Kornunikowa.nie inte'lpersona.lne
e Davis M. (1973) Intimate Relations, Free Press, New York.
• DeVito J.A. (1986) The interpersonal communication book, Har-
per & Row, New York.
• Dobęk-Ostrowska B. (1999) Podstawy komunikowania społecz-.
nego, Astru1n" Wrocław. _ • EisensonJ.& Ogilvie M. (1977) Speech correction in the schools,
e. Dobek-Ostrowska B. (Red., 1997) Współczesne systemy komuni-
kowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wro-
cław.
e Dobek-Ostrowska B.(Red., 1999) Studia z teorii komunikowa-
nia masowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław.
e Domachowski vV. (1993) Psychologia społeczna komunikacji nie-
werbalnej, Edytor, Toruń.
e Domachowski W. (1999) Przewodnik po psychologii społecznej,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Dubisz S., Karaś H. I Kolis N. (1995) Dialekty i gwary polskie,
Wiedza Powszechna, Warszawa.
o Duck S. (1991) Staying Healthy ... With a Little Help from
Friends?, (in:) Human Relationships: An Introduction to So.cial
Psychology, Sage, Newbury Park, CA.
e Dul R.A. (1995). Komiinikacja niewerbalna w teorii i badaniach,
(w:) A. Kapciak, L. Korporowicz i A. Tyszka (red.) Komunika-
cja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje, Instytut Kultury, War-
szawa, s. 43-69.
o Edney ].]. (1976) Hiirnan territories: Comment on functional
properties, „Environment and Behavior" 8, 31-47.
e Ekman P. (1997) Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polity-
ce, małżeństwie, PVVN, Warszawa.
• Ekman P.& Friesen W.V. (1967) Head and body cuesin the jiid-
gements of emotion: A. reformulation, „Perceptual and Motor
Skills", 24, 713-716.
• Ekman P. & Friesen W.V. (1969) The repertoire on nonverbal
behavior: categories, origins, iisage, and coding, „Semiotica" 1,
pp. 49-98.
Bibliografia. 369
3 Ekman P., Friesen W.V. & Ellsworth P. (1982) Researchfoun-
dations, (in:) P. Ekman (Ed.) Epiotions in the Imman face, 2nd
ed. Cambridge, Cambridge UP, pp. 1-6.
8 Eicher ] . ( 1995) Sztuka komiinikowania się, Ravi, Łódź.
· 4th.ed., Macmillan, New York.
• Feingold A. (1982) Do taller men have prettier girlfriends?, „Psy-
chological Reports" 50, 810.
• Felson R. (1996) Mass media effects on violent behawior, „Annu-
al Review of Sociology" 22.
• Ferguson]. (1999) Asertywność doskonała, Rebis, Poznań.
" Fesnak A. (1983) K. Mertena analiza pojęcia i procesu komuni-
kowania, „Przekazy i Opinie", 3-4, 27-53.
o Filley A. (1975) Interpersonal Conflict Resoliition, Scott, Fore-
sman, Glenview, Ili.
• Fisher B.A. & Adams L.K. (1994) Interpersonal Comrnunica-
I
! tion. Pragmatic of Hunzan Relationship, McGraw-Hill, INC.
I New York.
• Festinger L., Schachter S. & Back K. (1950) Social Pressure in
I Informal Groups: A Study of Human Fq,ctors in Housing, Harper
& Row. New York.
• Fiske J. (1999) -wprowadzenie do badań nad komiinikowaniem,
. Astrum, Wrocław.
• Floyd].]. (1985) Listening: A Practical Approach. Scott, Fore-
sman, Glenview, ILL.
• Frick R.W. (1985) Communicating emotion: The rule of prosodic
features, „Psychological Bulletin" 97, 412-429.
• Fromm E. (1977) Zapomniany język, PIW, Warszawa.
• Gillis J.S. i Avis W.E. (1980) The male-taller norm in mate selec-
tion, „Personality and Social Psychology Bulletin" 6,
396-401.
• Girard J. (1982) How To Sell Anything to Anybody, Warner,
New York.
• Głodowski W. (1994) Komunikowanie interpersonalne, Biuro
Prasy i Informacji MON, Warszawa.
370 Kormt:nikowanie imlerpersona.lnc .
e Głodowski W. (1999a) Bez słowa. Komiinikacyjne funkcje zacho-
wań niewerbalnych, Hansa Communication, Warszawa.
e Głodowski W. ( l 999b) Wywiad czyli rozmowa na temat, Hansa
Communication, Warszawa.
o Gob.an-Klas T. 1
(1999) Media i komunikowanie
. •
masowe, "Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, vVarszawa-Kraków.
• Goffmna E. (1967) Interactional ritual. Essays in face-to-face be-
havior, Aldine, Chicago Ill.
o 'Gonzales A. & Zimbardo P.G. (March 1985) Time in perspec-
tive, „Psychology Today" 19, 20-26.
• Gordon W.I., Tengler C.D. & Infante D.A. (1982) Women's
clothing predispositions as predictors of dress at work, job satis/ac-
tion, and career advancement, „Southern Speech Communica-
tion Journal" 4 7, 422-434.
• Goss B~ (1982) Processing Information, Wadsworth, Belmont
CA.
e Grzesiuk L., Doroszewicz.K.I., Stojanowska E. (1997) Umie-
jętności menadżera. Psychologia stosowana dla menadżerów, Wyż­
sza Szkoła Handlowa, Warszawa.
o Goffman E. (1981) Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW,
Warszawa.
• Goyer R.S. (1970) Communications, Communicative Process,
Meaning: Toward a Unified Theory, „J ournal of Communica-
tion" 20, 4-16
• Griffin E. (2003) Podstawy komunikacji społecznej. Gdań­
skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk (1994) A First
Look at Communication Theory, McGraw-Hill, New York.
o Hall E.T. (1968) Proxemics, „Current Anthropology" 9, 83.
• Hall E.T. (1978) Ukryty wymiar, PIW, Warszawa.
e Hall E.T. (1987) Bezgłośny język, PIW, Warszawa.
o Hanna S.M. & Wilson G.I. (1991) Communicating in business
and professional settings, McGraw-Hill, Inc., New York.
• Hart·R. i inni (1972) Rhetorical Sensitivity and Social Intera-
cion, „Speech Monographs" 39, 75-91.
Bibliografia 371
e Henley N.M. (1977) Body politics: pover, sex, and nonverbal
communication, Prentice Hall, .:Englewood Cliffs, N.Y.
e Hargie O., Saunders C. i Dickson D. (1987) Social Skills inln-
terpersonal Communication, Brookline Books, Cambridge,
MA.
o Heslin R. i Alper T. (1983) Tou~h: A bonding gesture, (in:)
J.M.Wierriann & R.P. Harrison (Eds.) Nonverbal interaction
(pp. 47-75) Sage, Beverly Hills, CA.
e Rocker J.L. & Wilmat W.W. (1985) Interpersonal Conjlict,
Brown, Dubuque IA.
• Hołówka T. (1986) Myślenie potoczne, PIW, Warszawa.
• Honey P. (1997)jak radzić sobie lepiej z ludźmi, Petit, vVarsza-
wa.
• Horvath T. ( 1981) Physical attractiveness: The influence of selec-
. ted torso parameters, „Archives of Sexual Behavior" 10, 21-24.
• Hunt G. & Cusella L. (1983) A Field Study of Listetning Needs
in Organizations, „Communication Education" 32, 393-401.
e Incze G. (1999) O kulturalnym zachowaniu, Bartelsmann Me-
dia, Warszawa.
• James W. (1892) Priciples of Psycholągy, Holt, New York.
• Janik S.W., Wellens A.R., Goldberg J.L. & Dell'Osso L.F.
( 197 8) Eyes as the center offorms in the visual examination of hu-
man faces, „ Perceptual and Motor Skills" 4(3), 857-858.
• JellisonJ.M. & Ickers W.J. (1974) The power of·the glance: de-
sire to see and to be seen in cooperation and competitive situations,
„Journal of Experimental Social Psychology'' 10, 444-450.
• Jones S.E. & Yarbrouhg A.E. (1985) A naturalistic study of the
meanings oftouch, „Communication Monographs" 52, 19-56.
• Jourard S.M. (1966) En exploratory stiidy of body accessibility,
„British Journal of Social and Clinical · Psychology", pp.
221-231.
• Kaiser S.B. (1990) The social psychology of clothing: Symbolic ap-
pearances in context, (2nd ed.) Macmillan, New York.
• Kelly L. & Watson A.K. (1986) Speaking with Confidence and
Skill, MD: Univeristy Press of America, Laugham.
372 Koinu:nikowanie interpersonalne
• Kendon A. (1967.) Some functions of gaze direction in social in-
teraction, „Acta Psychologica" 26, 34-35.
e Kern E. (1971) The Brain: Part II: The Neuron, „Life" Oc.to-
ber 22.
• Klirieberg O. (1954) Social psychology, Holt, Rinehart & Win-
'
ston, New York.
. formacji u człowieka, PWN, Warszawa.
e Knapp M.L. (1978) Nonverbal _communication in human inte-
raction, Holt, Rinehart & Winston, New York.
• Knapp M. (1984) Interpersonal communication and human rela-
tionships, Allyn and Bacon, Boston.
• Knap M.L. i HallJ.A. (2000) Komunikacja niewerbalna w inte-
rakcjach międzyludzkich, Astrum, Wrocław.
e Knapp M.L. i Miller G.R. (Eds) (1985) Handbook of Interper-
sonal Commmiication, Sage, Beverly Hills.
• Korda M. (1975) Power! How to Get It, How to Use It, New
York, Ballantine.
• Korporowicz L. (1993) Tworzenie sensu.język-kultiira-komuni­
kacja, Oficyna Naukowa, Warszawa.
• Kowalczyk E. (1981). O istocie informacji, Wydawnictwo Ko-
munikacji i Łączności, Warszawa. · sonality rigidity, and idealized physiqice preferences in males, „Sex
t» Kretschmer E. (1925) Physique and character, Cooper Square,
New York.
• Krzemiński I. (1998) Co się dzieje między ludźmi? Open, War-
szawa.
• Kunczik M. i Zipfel A. (2000) Wprowadzenie do nauki o dzien-
nikarstwie i komunikowaniu, Scholar, Warszawa.
e Kurcz i. (1992) język a psychologia, Wydawnictwo Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa.
·e Leary M. (1999) Wywieranie wrażenia na innych, Gdańskie
Wydawnictwo Psycho_logiczne, Gdańsk.
o Leigh A. i Maynard M. (1999) Komunikacja doskonała, Rebis,
Poznań.
• Leathers D.G. (1976) Nonverbal communication systems, Allyn
& Bacon, Boston.
Bibliografia 373
o Lester D. i Shechan D. (1980) Attit'udes of supervision toward
short police officers, „Psychological Reports" 47, 462.
8 Lewis'R.D. (1998) When cidtures collide. Managing successfully
across cultures, Nicholas Brealey Publishing, London.
o Lindsay P.H. i Norman D.A. (1984) Procesy przetwarzania in-
• Loftus E. (1979) Eyewitness Testimony, Harvard University
Press, Cambridge, Mass.
• Luft (1969) Of Human Interaction, National Press, Palo Alto,
CA.
e Lustig M.W. & Koester J. (1993) Intercultural Competence. In-
terpersonal Commimication Across Ciiltures, HarperCollins Col-
lege Publishers, New York
• Lynch K. (1960) The image of the city, Massachusetts Institute
of Technology Press, Cambridge MA.
e Lyman S.M. & Scott M.B. (1967) Territoriality: A neglected so-
ciological dirnension, „Social Problems" 15, 236-249.
• Łęcki K. I Szustak A. (1999) Komimikacja interpersonalna
w pracy socjalnej, Śląsk, Katowice.
• Maier R.A. & Lavrakas P.J. (1984)Attitudes toward womanper-
Roles" II, 425-433.
e Malim T., Birch A. i Wadeley A. (1994) Wprowadzenie do psy-
chologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
e Markowski A. (1992) Polszczyzna XX wieku; Wiedza Po-
wszechna, Warszawa.
s Maslow A.H. i Mintz N.W. (1956) Effects of aesthetic surroun-
dings, (in:) Initial effects of three aesthetic conditions upon perce-
iving energy and well-being in faces, „J ournal of Psychology''
41, 247-254.
• Mazur A. Rosa E., Faupel M., Heller J. Leen R. & Thurman
B. (1980) Physiological aspects of communication via mutiial ga-
ze, „American Journal of Sociology" 86 (1), 50-74.
• McCroskey J. (1977) Oral Communication Apprehension:
A Summary of Recent Theory and Research, „Human Commu-
nication Research" 4 (Fall), 79-96.
 ;·
374 Komu:nikowanie interpersonalne
• McKenzie C. (1999) Doskonała kontrola stresu, Rebis, Poznań.
• McQuire W. (1986) The myth of massive media impact, (in:)
Comstock G. (Ed.) Public communication and behavior, vol. L
Orlando, FL: Academia Press.
• Mehrabian A (1969) Significance of posture and position in the
communica#on' of attitude and status relationshzp, „Psychologie,µ
Bulletin" 71, 359-373.
• Mehrabian A (1976) Public process, private spaces, Basic
Books, New York
e Mehrabian A (1981) Silent messages: Implicit communication of
emotions and attitudes, Wadsworth, Belmont, Calif.
o Miller G.R. (1978) The Current Status of Theory and Research
in Interpersonal Commiinication, „Human Communication Re-
search" 4 (Winter) 164:168.
• Miller G.R. & Steinberg M. (1975) Beetwen People: A New
Analysis of Interpersonal Commiinication, SRA, Chicago.
• Moir A. ijessel D. (1993) Płeć mózgu, PIW, Warszawa.
e Moray N. ( 1969) Listening and Attention, Penguin, Baltimore.
• Morris D. (1977) Manwatching: A field guide to hiiman beha-
viour, Cape, London.
o Morris D. (1993) Magia ciała, Split Trading, Warszawa.
e Myers G.E. i Myers M.T. (1992) The dynamics of human com-
munication. A laboratory approach, McGraw-Hill, New York.
o Nęcki Z. (Red. 1989) Z zagadnień komunikowania interperso-
nalnego. Materiały z I Ogólnopol,skiej Konferencji „Komunikowa-
nie interpersonalne" Mogilany, maj 1985, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
• Nęcki Z. (1990) Wzajemna atrakcyjność, Wiedza Powszechna,
Warszawa.
• Nęcki Z. (1992) Komunikowanie interpersonalne, Ossolineum,
Wrocław.
• NęckiZ. (1996) Komunikacja międzyludzka, Wydawnictwo
Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków.
• Nilsen T. (1966) Ethics of speech communication. Indianapolis,
IN: Bobbs-Merill.
Bibliografia. 375
• Nierenberg G.I. i Calero H.H: (1999) Czytając w człow-iekiijak
w otwartej książce, Rebis, Pozn~ń.
s Opper'mann K. i Weber E. (2000) język kobiet, język mężczyzn,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
e Pacholski M. i Słabok A (1997) Słownik pojęć socjologicznych,
Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków.
e Patterson M.L. (1976) An arousal model of interpersonal intima-
cy, „Psychological Review" 83, 235-245.
e Peters T.J. & Waterman R.H. (1982) In Search of Excellence:
Lessons from America's Best Run Companies, Harper and Row,
New York.
e „Polityka" 2000/43, Epidemia nieśmiałości. Rozmowa z prof
Phillipem G. Zimbardo, 80-81.
• Porter R.E. (1979) Intercultiiral small group commimication,
95-109, (in:) R.S. Cathart i L.A.Samovar: Small group com-
munication. A reader, vVm.C.Brown Company Publishers,
Dubuque, Iowa.
• Prosser M.H. (1978) The cultural dialogue: An introduction to
intercultural communication, Houghton Mifflin, Boston.
e Reber AS. (2000) Słownik psycholog~i, Scholar, Warszawa.
• Rembowski J. (1989) Empatia. Studium psychologiczne, PVVN,
Warszawa.
• Resnick H. i Jaffe B. (1982) The physical environment and so-
cial welfare, „Social Relations" 2, 37-44.
e Rogers C. (1961) On Becoming a Person, Houghton Miffin,
Boston.
e Rogoll R. (1989) Aby być sobą. Wprowadzenie do analizy trans-
akcyjnej, PVVN. Warszawa.
• Rospond S. i Wieczorkiewicz B. (1969) język pol,ski dla klasy
III liceum ogólnokształcącego, techników i liceów zawodowych,
PZWS, Warszawa.
• Ruben B. (1978) Communication and Conflict: A System Theore-
tic Perspective, „Quarterly Journal of Speech", 64: 202-210.
• Ruben B.D. (1984) Communication and human behavior, Mac-
millan Publishing Company, New York.
376 Kornunikowanie interpersonalne
e Ruberman R. (1992) Psychological Influences on Mortality of
Patients with Coronmy Heart Disease, „The Journal of the Ame-
rican Medical Association", 267, January 22/29, 559-5ęo.
• Ruhly S. (1982) Intercultural communication, 2nd ed. Scienc~
Research Associates, Chicago.
1
• Russo N. (19 67) Connotation of seating arrangement, „Corn<:;ll
Journal of Social Relations" 2, 37-44.
e Sapir E. (1978) Kultura, język, osobowość, PIW, Warszawa.
• Schlenker B.R. (1980)Jmpression management, Brooks/Cole,
Monterey, Calif.
s Schutz vV.C. (1966) The Interpersonal Underworld, Science and
Behawior Books, Palo Alto, CA.
e Sharp S.A. (1981-1982) Biological rhytrns and the timing of de-
ath, „Omega" 12 (1), 15-23.
• Shaw G.B. (1975) Aforyzmy, PIW, Warszawa.
• Shaw M.E. ( 1981) Groiip dynamics: The psychology of small gro-
iip behavior, McGraw-Hill, New York.
e Shedletsky L. (1989) Meaning and the Mind, Indiana Univer-
sity/Speech Cornrnunication Association, Bloomington, IN).
• Sitaram K.S. (1972) What is intercultiiral commiinication?, (in:)
L. Samovar and R. Porter (Eds.) Intercultural communication:
A reader, Wadsworth, Belmont CA.
o Sommer R. (1969) Personal space. Prentice Hall, Englewood
Cliffs.
e Spitzberg B.H. i Cupach W.R. (1989) Handbook of Interperso-
nal Competence Research, Springer Verlag, New York.
• Spitzberg B.H. i Hurt H.T. (1987) The Measurement of Inter-
personal Skills in Instructional Contexts, „Communication Edu-
cation" 36, 28-45.
e Stankiewicz J. (1998) Komunikowanie się w organizacji,
Astrum, Wrocław.
e Stewart]. (Red.) (2000)Mostyzamiastmitrów. O komunikowaniu
się między liidźmi, Wydawnictwo Naukowe PVVN, Warszawa.
• Stewart J. & Logan C. (1993) Together: Commiinicating Jnter-
personally, McGraw-Hill, New York.
Bibliografia
377
" Sundstrom E. (1989) Work places: The psychology of enr;iron-
ment in_ offices and factories,_ Cambridge University Press,
Camb'ndge MA.
® Swensen C.H. (1973) Introduction to Interpersonal Relations
Scott, Foresman, Glenview, Ili. '
·e Szewczuk W. (red) (1985) Słownik psychologiczny, Wiedza Po-
·j
wszechna, Warszawa. ·
I • Szymczak M. (red) (1979 Słownik języka polskiego, tom drugi
I
L-P, PWN, Warszawa. ·
e Tatarkiewicz vV. (1970) Historia filozofii, PVVN, Warszawa.
• Thibaut J.W. & Kelley H.H. (1959) The Social Psychology of
Groups, John vViley, New York.
• Thomson P. (1998) Sposoby komunikacji interpersonalnej, Zysk
i S-ka, Poznań.
o Trager G.L. (1958). Paralanguage: A first approxiination, „Stu-
dies in Linguistics", no. 4, 1-12.
• Tubbs S.L. & Moss S. (1991) Hmnan commiinication, McGraw-
Hill, New York.
• Van Riper Ch. (1984) Speech correcting, 4th. ed. Prentice-
-Hall, Englewood Cliffs, N.J.
• VangelistiA.L., M.L. Knapp andJ.A. Daly, (1990) „Cc>nver-
sational Narcissism'', Cornrnunication Monographs 57, pp.
251-274.
• Walther J.B. (1996, February). Computer-mediated comnmnica-
tion: Impersonal, interpersonal, and hyperpersonal interaction.
„Cornrnunication Research'', 23(1) 3-43.
• Warner T. (1999) Umiejętności w komunikowaniu się. Na przy-
kładzie firmy, Astrum, Wrocław.
• Watson J. & Hill A. (1989) A dictionary of communication and
media studies, Edward Arnold, London.
o Weaver W. (1949). Recent contributions to the mathemati-
cal theory of communication. In C.E. Shannon and W. 'Wea-
ver, The Mathematical Theory of Commiinication, ss. 95'-ll 7.
·urbana: University of Illinois Press.
o Whorf B.L. (1982)język, myśl i rzeczywistość, PIW, Warszawa.
 _t
~·
378 Kormmikowa:nie interpersona.l:ne
l
e Williams F. & Tolch J. ( 1965) Communication by f acial expres- l Praktyczna Szkoła
1
sion, „Journal ofCommunication", 15, 20.
e Wilmot W. (1995), Relational Communication, 5'1i ed.,
McGraw-Hill, New York. 'ł
Dzienn'ikarstwa
I
• Watzlawick P. (1977) How Real is Real? Confusion, Disinforma-
tion, Communi~ation, Random House (Vintage Books), Ne~ j
York. i
.,
!
• Watzlawick P., BeavinJ.H. &Jackson D.D. (1967) Pragmatics
of Human Communication: A Stitdy of Interactional Patterns, Pa- )
thologies, and Paradoxes, Norton, New York.
• Wagner H.L., MacDonald C.J. & Manstead A.S.R. (1986)
I.
l
Communication of individual emotions by spontaneous f acial 1·
expressions, „J ournal of Personality and Social Psychology"
50, 737-743.
fundacja
o ·wiener N. (1948) Cybernetics. New York: John Wiley.
e Zuckerman M. Klorman R., Larrance D.T. & Spiegel N.H.
optimi elaturi
( 1981) Facial autonomie, and subjective components of emotion:
The f acial feedback hypothesis versus the externalizer-internalizer
distinction, „Journal of Personality and Social Psychology"
zaprasza studentów na:
41, 929-944.
warsztaty dziennikarskie
staże redakcyjne

obozy naukowe
Wszystkie osoby zainteresowane zdobyciem praktycznych
umiejętności z zakresu dziennikarstwa prasowego prosimy
o kontakt pod adres: warsztaty@studencka.pl

Fundacja Optimi Elaturi

ul. Karkowskie Przedmieście 24, pak. 30
(wejście ad Małego Dziedzińca UW)
tel.: (022) 82 80 997, 82 80 998, 55 20 547