Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός

Ελπίδα Κ.
Βόγλη
Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης & Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας
Τι πρέπει να γνωρίζει
ο ιστορικός για την επιστήμη και το
επάγγελμά του;
ΔΛΠΗΓΑ Κ. ΒΟΓΛΖ
Δπίθνπξε Καζεγήηξηα Νεφηεξεο θαη ΢χγρξνλεο Διιεληθήο Ηζηνξίαο, ΣΗΔ, ΓΠΘ
Τι πρέπει να γνωρίζει
ο ιζηορικός για ηην επιζηήμη και ηο
επάγγελμά ηοσ;
EBOOK 2015 Σελίδα 2

Ση πξέπεη λα γλσξίδεη
ν ηζηνξηθόο γηα ηελ επηζηήκε θαη ην επάγγεικά ηνπ;
Σσγγραθή
Διπίδα Κ. Βφγιε, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα, ΓΠΘ
Κριηικός αναγνώζηης
Γηάλλεο ΢αθθάο, Καζεγεηήο, Παλεπηζηήκην Αηγαίνπ
Σσνηελεζηές έκδοζης
ΓΛΧ΢΢ΗΚΖ ΔΠΗΜΔΛΔΗΑ: ΢νθία Σξνκάξα, Φηιφινγνο, Γξ. Παηδαγσγηθήο
ISBN: 978-960-603-292-9
Copyright © ΢ΔΑΒ, 2015
Σν παξφλ έξγν αδεηνδνηείηαη ππφ ηνπο φξνπο ηεο άδεηαο Creative Commons Αλαθνξά Γεκηνπξγνχ - Με Δκπνξηθή Υξή-
ζε - ΋ρη Παξάγσγα Έξγα 3.0. Γηα λα δείηε έλα αληίγξαθν ηεο άδεηαο απηήο επηζθεθηείηε ηνλ ηζηφηνπν
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/
΢ΤΝΓΔ΢ΜΟ΢ ΔΛΛΖΝΗΚΧΝ ΑΚΑΓΖΜΑΨΚΧΝ ΒΗΒΛΗΟΘΖΚΧΝ

Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν
Ζξψσλ Πνιπηερλείνπ 9, 15780 Εσγξάθνπ
www.kallipos.gr

Στη μνήμη της μητέρας μου, Ελευθερίας,
και του πατέρα μου, Κωνσταντίνου.

Πίλαθαο πεξηερνκέλσλ
Πίλαθαο πεξηερνκέλσλ ................................................................................. 5

Πίλαθαο ζπληνκεύζεσλ-αθξσλύκηα ........................................................... 8
Δηζαγσγή ...................................................................................................... 9
Βηβιηνγξαθία .............................................................................................. 13
Κεθάιαην 1: Ση είλαη (ή ηη δελ είλαη) ε ηζηνξία; ..................................... 14
1.1. Γηα ηε ζεκαζία ησλ όξσλ ......................................................................................................................................... 15
1.1.1 Ζ ηζηνξία σο ζρνιηθό κάζεκα ................................................................................................................................ 17
1.1.2 Ζ ηζηνξία σο ςπραγσγία ......................................................................................................................................... 19
1.2 Ζ ηζηνξία είλαη κία επηζηήκε ..................................................................................................................................... 20
1.2.1 Γηα ηε ρξεζηκόηεηα ηεο επηζηεκνληθήο γλώζεο θαη ηνλ νξηζκό ηεο νεόηερης επιζηήμης................................. 21
1.2.2 Ζ αλαγλώξηζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ................................................................................................................ 25
1.2.3. Ζ ακθηζβήηεζε θαη ε ππεξάζπηζε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο ........................................................................ 30
Βηβιηνγξαθία .............................................................................................. 41
Κεθάιαην 2: Οη πεγέο θαη ηα «εξγαιεία» ηνπ ηζηνξηθνύ ....................... 44
2.1 Οη πεγέο ηνπ ηζηνξηθνύ............................................................................................................................................... 44
2.1.1 Μειεηώληαο ηηο γξαπηέο πεγέο ............................................................................................................................... 45
2.1.2 Ζ γνεηεία … αιιά θαη νη δπζθνιίεο ησλ κε γξαπηώλ πεγώλ .............................................................................. 51
2.1.3 Έλα δηαθνξεηηθό είδνο κε γξαπηώλ πεγώλ: Οη πξνθνξηθέο καξηπξίεο.............................................................. 54
2.1.4 Σν νπηηθν-αθνπζηηθό πιηθό θαη ε έξεπλα ηνπ ηζηνξηθνύ ζηε ζύγρξνλε επνρή ................................................. 58
2.1.5 Άιιεο ζεκαληηθέο θαηεγνξηνπνηήζεηο ησλ πεγώλ ................................................................................................ 62
2.2 Ζ πεξηνδνιόγεζε: έλα πνιύηηκν εξγαιείν ηνπ ηζηνξηθνύ........................................................................................ 65
Παξάξηεκα 2.1: Αξρεία θαη νξγάλσζε εηδηθώλ ππεξεζηώλ γηα ηε θύιαμή ηνπο ζηελ Διιάδα................................. 69
Παξάξηεκα 2.2: ΢πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Παιαηνγξαθία ........... 71
Παξάξηεκα 2.3: ΢πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Κξππηνγξαθία ........... 74
Παξάξηεκα 2.4: ΢πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Γηπισκαηηθή ............. 75
Παξάξηεκα 2.5: ΢πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Δξαιδηθή ................... 76
Βηβιηνγξαθία .............................................................................................. 77
Κεθάιαην 3: Σν παξειζόλ είλαη κηα «άγλσζηε ρώξα» ........................... 79
3.1 Ζ αξραία επνρή παξακέλεη … έλα αίληγκα................................................................................................................ 79
3.2 Δθεί πνπ ε γλώζε ηνπ ηζηνξηθνύ ζπλαληά ηελ άγλνηά ηνπ ...................................................................................... 83
3.3 Πόζν ηπρεξόο είλαη ν ηζηνξηθόο ηεο λεόηεξεο ή ζύγρξνλεο επνρήο; ....................................................................... 86

Βηβιηνγξαθία .............................................................................................. 96
Κεθάιαην 4: Πώο γξάθεηαη ε ηζηνξία; Ζ έξεπλα, ην αληηθείκελν θαη ε
ζεσξία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο .............................................................. 98
4.1 Ζ επηινγή ηνπ ππό εμέηαζε ζέκαηνο.......................................................................................................................... 98
4.2 Από ηελ έξεπλα θαη ηελ «αλαθάιπςε» ησλ γεγνλόησλ ζηελ ηζηνξηθή ζπγγξαθή............................................... 100
4.3 Σερληθέο θαη θαλόλεο ζηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο ................................................................................................. 104
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 110

Κεθάιαην 5: ... θαη γηα ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο: Μηα ηζηνξία ηεο
ηζηνξίαο από ηνλ Ζξόδνην ζην Γηαθσηηζκό ......................................... 111
5.1 Ζ «γέλεζε» ηεο ηζηνξίαο, ζπλέρεηεο, αζπλέρεηεο θαη ζηαζκνί ............................................................................... 111
5.1.1 Γηαηί νη άλζξσπνη γξάθνπλ ηζηνξία; .................................................................................................................... 112
5.1.2 ΢ύγρξνλε ηζηνξία ή κπζηζηνξία; Ζ ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνύ κε ηηο πεγέο ηνπ ...................................................... 117
5.1.3 Αμηόινγνη θαη ιηγόηεξν αμηόινγνη ηζηνξηθνί;...................................................................................................... 119
5.1.4 Οη παγθόζκηεο θαη νη άιιεο ηζηνξίεο ηεο ξσκατθήο επνρήο ............................................................................... 121
5.1.5 Ζ πεξίνδνο ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνύ ζθόηνπο; ......................................................................................................... 125
5.1.6 Γηα ηελ ηζηνξία κηαο ηζηνξίαο ή ηεο αιεζηλήο ηζηνξίαο; .................................................................................... 129
5.2 Αλαδεηώληαο ηελ αλαγέλλεζε ηεο ηζηνξίαο … ...................................................................................................... 131
5.2.1 ΢ηελ επνρή ηεο Αλαγέλλεζεο ................................................................................................................................ 132
5.2.2 Ζ ηζηνξία ζηα ρξόληα ηεο Δπηζηεκνληθήο Δπαλάζηαζεο θαη ηνπ Γηαθσηηζκνύ .............................................. 138
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 146

Κεθάιαην 6: Γηαηί ζα πξέπεη λα γλσξίδεη ν ζεκεξηλόο ηζηνξηθόο ηηο
ζεσξίεο ηνπ Λένπνιλη θνλ Ράλθε ή ηηο ηδέεο ηνπ Μαξμ; ..................... 148
6.1 Οη επαλαζηάζεηο ηνπ 18νπ αηώλα θαη ε ηζηνξία ...................................................................................................... 149
6.2 Γηαηί ε επανάζηαζη ηεο ηζηνξίαο έγηλε ζηε Γεξκαλία ηνπ αξρόκελνπ 19νπ αηώλα; Γηαηί είλαη ηόζν ζεκαληηθή ε
«ζρνιή» ηνπ Ράλθε; ........................................................................................................................................................ 157
6.3 Ση είλαη «ηζηνξηθή ζρνιή»; ....................................................................................................................................... 164
6.4 Πνηνο ήηαλ ν Μαξμ θαη ηη είλαη ε καξμηζηηθή ηζηνξηνγξαθία; ............................................................................. 171
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 175

Κεθάιαην 7: Δίλαη πξάγκαηη ηόζν ζεκαληηθή ε ηζηνξία ηεο «ζρνιήο»
ησλ Annales; ............................................................................................. 178
7.1 Ζ ίδξπζε ηνπ πεξηνδηθνύ θαη ε γέλεζε κηαο λέαο «ζρνιήο» ................................................................................. 178
7.2 Ζ κεηαπνιεκηθή πεξίνδνο: Από ηελ επνρή ηνπ Μπξνληέι ζηελ ηξίηε γεληά ....................................................... 185
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 194

Κεθάιαην 8: Ζ ηζηνξία θαη νη άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ
αλζξώπνπ .................................................................................................. 196
8.1 Μειεηώληαο ην παξειζόλ: Ζ ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ αξραηνινγία ................................................................. 198
8.2 ΢ην ηαμίδη από ην παξόλ ζην παξειζόλ: Ζ ηζηνξία θαη ε θνηλσληνινγία, ε αλζξσπνινγία θαη άιιεο επηζηήκεο
.......................................................................................................................................................................................... 203
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 211

Κεθάιαην 9: Ζ θνηλσληθή, ε πνιηηηθή, ε νηθνλνκηθή θαη νη … άιιεο
ηζηνξίεο ...................................................................................................... 213
9.1 Ζ πνιηηηθή ηζηνξία ζε θξίζε; .................................................................................................................................. 215
9.2 Ζ «βαζίιηζζα» θνηλσληθή ηζηνξία, νη πνιιέο θνηλσληθέο «ηζηνξίεο» θαη νη κεηαζηξνθέο ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνύ
ελδηαθέξνληνο από ην γενικό ζην ειδικό ........................................................................................................................ 221
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 235

Κεθάιαην 10: Μπνξεί ε ηζηνξία λα ζπγθξίλεη, λα πξνβιέςεη ... θαη
γηαηί ρξεηαδόκαζηε ηελ ηζηνξία; ............................................................. 238
10.1 Ζ ζύγθξηζε ζηελ ηζηνξία θαη ε ζπγθξηηηθή ηζηνξία ........................................................................................... 239
10.2 Δίλαη δπλαηό ε ηζηνξία λα πξνβιέπεη; Μεξηθέο ζθέςεηο γηα ηε ρξεζηκόηεηα ηεο ηζηνξίαο ............................ 244
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 248

Κεθάιαην 11: Γηα πνηα … αληηθεηκεληθόηεηα; Ζ δπηηθνπνίεζε, ε
εζληθνπνίεζε ή ε ηδενινγηθνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο ............................... 249
11.1 Ζ «ηπξαλλία» ηεο αληηθεηκεληθόηεηαο: Οη ηζηνξηνγξαθίεο είλαη «εζληθέο» ...................................................... 251
11.2 Όινη νη ιανί έρνπλ ηζηνξία ..................................................................................................................................... 261
11. 3 Μηα ζύληνκε πεξηήγεζε ζηε κε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία ..................................................................................... 264
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 270

Κεθάιαην 12: Ζ ηζηνξηθή επηζηήκε ζηελ Διιάδα ............................... 273
12.1 Όηαλ έλα λέν θξάηνο γελληέηαη θαη γξάθεη ηελ ηζηνξία ηνπ ............................................................................... 273
12.2 Ζ ειιεληθή επηζηεκνληθή ηζηνξία θαη νη θπξηόηεξνη ζηαζκνί ηεο ..................................................................... 279
Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 288

ΔΤΡΔΣΖΡΗΟ ΟΝΟΜΑΣΧΝ ΚΑΗ ΟΡΧΝ ............................................. 290
΢ύληνκν βηνγξαθηθό ζεκείσκα .............................................................. 297

Πίλαθαο ζπληνκεύζεσλ-αθξσλύκηα
βι. βιέπε
έθδ. έθδνζε
εθδ. Δθδφζεηο/εθδνηηθφο νίθνο
ΓΑΚ Γεληθά Αξρεία ηνπ Κξάηνπο
ΔΛΗΑ Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν
θ.ά. θαη άιια
θ.εμ. θαη εμήο
ΚΝΔ/ΔΗΔ Κέληξν Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ/Δζληθφ Ίδξπκα Δξεπλψλ
ΜΗΔΣ Μνξθσηηθφ Ίδξπκα Δζληθήο Σξάπεδαο
κηθξ. κεηάθξαζε
π.ρ. παξαδείγκαηνο ράξηλ
ζ. ζειίδα
ζζ. ζειίδεο

Δηζαγσγή
Ζ γλσξηκία ηνπ ηζηνξηθνχ κε ηελ επηζηήκε ηνπ κνηάδεη κε έλα ηαμίδη ζην παξειζφλ ‒θαη είλαη ην πξψην απφ
ηα πνιιά πνπ ζα απνηνικήζεη, αθνχ έρεη επηιέμεη απηφ ην επάγγεικα. Ο ιφγνο, θπζηθά, δελ είλαη απηφο πνπ
έξρεηαη ακέζσο ζην κπαιφ καο, φηη δειαδή ε ηζηνξία είλαη κία επηζηήκε ηνπ παξειζφληνο. Αλ κάιηζηα δελ
εμεγήζνπκε εμαξρήο φηη, φηαλ ηεο απνδίδνπκε απηφλ ηνλ ηίηιν, δελ ελλννχκε φηη αλήθεη ζην παξειζφλ αιιά
κφλνλ φηη κειεηά ην παξειζφλ, ηελ έρνπκε αθπξώζεη πξηλ θαιά θαιά ηε γλσξίζνπκε. Ση αμία ζα είρε γηα καο,
πνπ δνχκε ζην ζήκεξα, κηα επηζηήκε ηνπ παξειζφληνο; Βέβαηα, κε ηελ παξαπάλσ εξψηεζε δελ απαληνχκε
ζην θεληξηθφ εξψηεκά καο, πνπ δελ είλαη άιιν απφ ην ηη είλαη ε ηζηνξία. Δπηπρψο, φκσο, ζήκεξα, αξθεί κηα
αλαδήηεζε κε ηνλ φξν ηζηνξηνγξαθία ή ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο ζηνλ ειεθηξνληθφ θαηάινγν θάπνηαο παλεπηζηε-
κηαθήο βηβιηνζήθεο, γηα λα έρνπκε ζηε δηάζεζή καο κηα ζεηξά βηβιίσλ, φπνπ ινγηθά ζα βξνχκε ‒ή έζησ ειπί-
δνπκε φηη ζα βξνχκε‒ απαληήζεηο.
Δίλαη αιήζεηα φηη ηψξα έρνπκε πνιιέο επηινγέο, αληίζεηα απφ ηνλ άηπρν ηζηνξηθφ ησλ αξρψλ ηεο δε-
θαεηίαο ηνπ 1990, ν νπνίνο κεηά απφ θνπηαζηηθή αλαδήηεζε ζηηο δειηηνζήθεο ηεο ίδηαο βηβιηνζήθεο ζα ήηαλ
ηθαλνπνηεκέλνο, αλ έβξηζθε ηελ πξφζθαηα ηφηε κεηαθξαζκέλε κειέηε ηνπ Γθένξγθ Ίγθεξο (Georg G. Iggers,
1938-) γηα ηε ζχγρξνλε επξσπατθή ηζηνξηνγξαθία (1991) δίπια ζην πνιπζέιηδν, ηξίηνκν Έξγν ηεο Ηζηνξίαο
(Le Goff & Nora, 1981-88) ‒ην πξψην ίζσο έξγν απηήο ηεο κνξθήο πνπ κεηαθξάζηεθε ζηα ειιεληθά. Αλ ή-
ηαλ κάιηζηα ιίγν ηπρεξφο κπνξεί λα έβξηζθε θαη θάπνηεο απφ ηηο νιηγνζέιηδεο ζπιινγέο νκηιηψλ ή άξζξσλ,
πνπ επίζεο είραλ κεηαθξαζηεί απφ ηε γαιιηθή ή ηελ αγγιηθή γιψζζα ηε δεθαεηία ηνπ 1980. Γίπια ηνπο κάι-
ινλ ζα ήηαλ ηνπνζεηεκέλα ηα πνιιά αληίηππα ησλ εγρεηξηδίσλ εηζαγσγήο ζηελ ηζηνξηθή επηζηήκε ηεο Αηθα-
ηεξίλεο Υξηζηνθηινπνχινπ (1917-2012) θαη ηνπ Ησάλλε Καξαγηαλλφπνπινπ (1922-2000). Άξαγε πνηνο ζα
μεθχιιηδε ζήκεξα ην ηειεπηαίν εγρεηξίδην θαη δελ ζα ην έθιεηλε κφιηο έθηαλε ζηελ πξνηεηλφκελε ηερληθή ρεη-
ξφγξαθεο απνδειηίσζεο ησλ πεγψλ ζε θαξηέιεο (1984: 35-49); Γηα λα δηεπθνιχλεη κάιηζηα ηνπο θνηηεηέο
ηνπ, ν Καξαγηαλλφπνπινο είρε θξνληίζεη λα παξαζέζεη ζην εγρεηξίδηφ ηνπ θαη έλα ζρέδην (φρη θσηνγξαθία!)
κηαο ηππηθήο δειηηνζήθεο (1984: 49). Αληίζεηα, ε Υξηζηνθηινπνχινπ, ε πξψηε ηαθηηθή θαζεγήηξηα ζην Πα-
λεπηζηήκην Αζελψλ, ην 1972, κάιινλ ήηαλ πην δηνξαηηθή, ψζηε αλαθεξφηαλ αθφκε θαη ζηελ πξννδεπηηθή
εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο (1978: 117-118). Δμάιινπ, ε ίδηα αζθνχζε ‒ζίγνπξα κε κεγάιε επγέλεηα‒ θξηηηθή
ζηνπο δηθνχο ηεο θαζεγεηέο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, ηηο εξεπλεηηθέο ηδέεο ησλ
νπνίσλ ζεσξνχζε πηα «μεπεξαζκέλεο» (1994). 1
Αληίζεηα, ζήκεξα, ν λένο ηζηνξηθφο, αλ δερζνχκε φηη είλαη πξνεηνηκαζκέλνο λα κειεηήζεη πνιιέο θαη
ελδηαθέξνπζεο ζθέςεηο αιιά θαη ρξήζηκνπο πξνβιεκαηηζκνχο ‒θαη φηη δελ αλαδεηά δειαδή νξηζηηθέο, θαηα-
ζθεπαζκέλεο απαληήζεηο‒ ε πξνζπάζεηά ηνπ είλαη βέβαην φηη ζα έρεη αίζηα απνηειέζκαηα, αξθεί λα θαηαθέξεη
λα δηαρεηξηζηεί ηελ ηεξάζηηα ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία. Πξάγκαηη, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ‒ίζσο θαη απφ
ηελ πξνεγνχκελε‒ ε μελφγισζζε βηβιηνγξαθία πνπ εζηηάδεηαη ζηελ επηζηεκνινγηθή ηαπηφηεηα ηεο ηζηνξίαο,
απμάλεηαη εληππσζηαθά. ΢ήκεξα παξνπζηάδεηαη αλεμάληιεηε. Αιιά θαη ε ειιελφγισζζε βηβιηνγξαθία έρεη
εκπινπηηζηεί ηδηαίηεξα, πεξηιακβάλνληαο αμηφινγεο κειέηεο Διιήλσλ ηζηνξηθψλ θαη πνιχ πεξηζζφηεξεο κε-
ηαθξάζεηο ζεκαληηθψλ πνλεκάησλ. Ζ ηζηνξία εμειίζζεηαη, φπσο εμειίζζεηαη θάζε επηζηήκε. Αιιά ε εμέιημε
φισλ αλεμαηξέησο ησλ επηζηεκψλ δελ νθείιεηαη κφλν ζηελ πξφνδν ηεο ηερλνινγίαο. Απηφ πνπ γεληθά απνθα-
ινχκε επηζηήκε ‒θαη έρεη ελδηαθέξνλ λα αλαινγηζηνχκε πνην είλαη ην πεξηερφκελν πνπ απνδίδνπκε ζε έλαλ
φξν πνπ ρξεζηκνπνηνχκε ηφζν ζπρλά‒ απνηειεί νξγαληθφ θαη αλαπφζπαζην κέξνο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κηαο
επνρήο θαη ε ηζηνξία ηεο απνθηά κεγάιν ελδηαθέξνλ φρη κφλν δηφηη καο πιεξνθνξεί γηα ηνπο πξσηνπφξνπο
1
Ζ Υξηζηνθηινπνχινπ έγξαςε απηφ ην άξζξν ηεο ζηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, κε ζθνπφ λα πεξηιεθζεί
ζηνλ ηηκεηηθφ ηφκν ελφο ζπκθνηηεηή ηεο θαη θαζεγεηή Βπδαληηλήο Σέρλεο, πνπ ζπληαμηνδνηήζεθε ην 1982. Σειηθά, ν
ηφκνο δελ εθδφζεθε.

ζεκειησηέο θάζε θιάδνπ, ηηο επηλνήζεηο θαη ηα επηηεχγκαηά ηνπο, αιιά θπξίσο δηφηη καο απνθαιχπηεη γεληθφ-
ηεξα ηε ζρέζε θαη ηελ «επηθνηλσλία» ηεο κε ηνλ θφζκν ηεο επνρήο ηεο. Ζ επηζηεκνληθή γλψζε παξάγεηαη ζην
πιαίζην κηαο θνηλσλίαο αλάινγα κε ηηο αλάγθεο, ηηο πξνηεξαηφηεηεο ή θαη ηηο επαηζζεζίεο ηεο θαη κεηαδίδεηαη
ζε απηήλ ηελ θνηλσλία (Bowler & Morus, 2014: 2-3), ή ζσζηφηεξα ζε θάπνηεο νκάδεο απηήο ηεο θνηλσλίαο κε
γλψκνλα ην είδνο ηεο επηζηεκνληθήο δεκνζίεπζεο (π.ρ. επηζηεκνληθέο δεκνζηεχζεηο, φπσο δηδαθηνξηθέο δηα-
ηξηβέο ή επηζηεκνληθέο κειέηεο, άξζξα γηα ην επξχηεξν θνηλφ, εγρεηξίδηα γηα καζεηέο ή θνηηεηέο θ.ά.)
(Noiriel, 2005: 15). Δπνκέλσο, ζε θάζε βηβιίν ην ζχλνιν ησλ γλψζεσλ πνπ απνθαζίδεη λα καο πξνζθέξεη ν
ζπγγξαθέαο ηνπ, εμαξηάηαη απφ ηα εξσηήκαηα πνπ ν ίδηνο ζέηεη, θαη ηα εξσηήκαηα απηά αληηθαηνπηξίδνπλ ηα
ελδηαθέξνληά ηνπ ή γεληθφηεξα ηε δηθή ηνπ νπηηθή γηα ην ζέκα πνπ έρεη επηιέμεη λα πξαγκαηεπηεί. Δπηπιένλ,
θαλεξψλνπλ ηηο επηινγέο ηνπ ζε φ,ηη αθνξά ην θνηλφ ζην νπνίν απεπζχλεηαη. Με άιια ιφγηα νη δεκνζηεχζεηο
ησλ ηζηνξηθψλ πνπ πξσηαγσληζηνύλ ζε απηφ ην βηβιίν ‒θαη θπζηθά φρη κφλν ησλ ηζηνξηθψλ‒ κπνξνχλ λα κε-
ιεηεζνχλ απφ φινπο, αιιά δελ ζρεδηάδνληαη γηα λα απεπζπλζνχλ ζε φινπο.
Με δεδνκέλν ην γεγνλφο φηη ην παξφλ βηβιίν μεθίλεζε κε ζθνπφ λα δηεπθνιχλεη ηελ εμνηθείσζε ησλ
λέσλ ηζηνξηθψλ κε ηελ επηζηήκε θαη ην έξγν ηνπο ‒θαη απεπζπλφκελν πξσηίζησο ζε απηνχο ινγηθά θαηαηάζ-
ζεηαη ζηελ θαηεγνξία ησλ εγρεηξηδίσλ‒ ν ζρεδηαζκφο θαη ε δνκή ηεο ζεκαηηθήο ηνπ αλάπηπμεο βαζίδνληαη
ζηα εξσηήκαηα πνπ νη ίδηνη ζέηνπλ ή ζα ήζειαλ λα ζέζνπλ, αθφκε θη αλ δελ ηνικνχλ, θαηά ηελ πξψηε ζπλά-
ληεζή ηνπο κε ηελ ηζηνξία. Έηζη, θάζε θεθάιαην δηαηεξεί, θαηά θάπνην ηξφπν, ηελ απηνλνκία ηνπ, θαη απνθηά
ηε κνξθή ηεο παξνπζίαζεο ελφο ζέκαηνο ‒ή ζσζηφηεξα κηαο ελφηεηαο ζεκάησλ. Παξάιιεια, φκσο, ε παξνπ-
ζίαζε πνπ επηρεηξείηαη ζε θάζε θεθάιαην, δελ έρεη κνλαδηθφ ζηφρν λα πξνζθέξεη έλα ζχλνιν γλψζεσλ. Απψ-
ηεξε επηδίσμε είλαη λα ελζαξξχλεη ηηο ακθηζβεηήζεηο θαη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ησλ λέσλ ηζηνξηθψλ θαη φ-
πνησλ άιισλ θηιηζηφξσλ αλαγλσζηψλ ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα ηνπο πξνεηνηκάζεη λα ππνδερζνχλ ηηο παξερφκε-
λεο γλψζεηο θαη λα θαηαλνήζνπλ γηα πνηνπο ιφγνπο ζα πξέπεη λα ηηο απνθηήζνπλ. Αμίδεη, σζηφζν, λα ηνλί-
ζνπκε φηη ε επηινγή ηεο ελφηεηαο ησλ ζεκάησλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζην πξψην (θαη εηζαγσγηθφ) θεθάιαην,
απνδείρζεθε εμαηξεηηθά δχζθνιε. Ο ιφγνο είλαη ν εμήο: γηα λα θαηαλνήζνπλ νη αλαγλψζηεο καο ηελ ηδηαίηεξε
ζέζε πνπ θαηέρεη ε ηζηνξία κεηαμχ ησλ άιισλ επηζηεκψλ, δελ ζα αξθνχζε νχηε κηα ζπδήηεζε γχξσ απφ ην
πεξηερφκελν πνπ πξνζιακβάλεη ν φξνο επηζηήκε ζε θάζε επνρή ‒αθφκε θη αλ εκπινπηίδεηαη κε πνιιά παξα-
δείγκαηα. Αληίζεηα, φζνη επηζπκνχλ λα θαηαλνήζνπλ ηη είλαη ε ηζηνξία ζα πξέπεη λα μεθηλήζνπλ απφ ην παξφλ
θαη λα εμεηάζνπλ νη ίδηνη εκβξηζψο ην ηη πηζηεχνπλ γηα ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, θαη επίζεο λα ειέγμνπλ
αιιά θαη λα ακθηζβεηήζνπλ ηηο αμησκαηηθέο ζέζεηο ή ηα ζηεξεφηππα, πνπ έρνπλ ήδε απνδερζεί σο καζεηέο
ηεο ππνηηζέκελα «αιεζηλήο» εζληθήο ηζηνξίαο ηνπ ζρνιείνπ αιιά θαη σο πνιίηεο θαη απνδέθηεο ησλ ηδεψλ γηα
ηελ ηζηνξία, πνπ δηαδίδνληαη ή θαη επηβάιινληαη ζην δεκφζην δηάινγν ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο, θπξίσο απφ
ηα ΜΜΔ. Με άιια ιφγηα, είλαη απαξαίηεην λα απνδερζνχλ εθ ησλ πξνηέξσλ φηη ε ηζηνξία δελ έρεη απνθιεη-
ζηηθφ ζηφρν ηελ απνκλεκφλεπζε γεγνλφησλ, νλνκάησλ θαη εκεξνκεληψλ νχηε επηδηψθεη λα αλαζχξεη απφ ην
παξειζφλ ηνπο «θαινχο» θαη ηνπο «θαθνχο», ηνπο «πνιηηηζκέλνπο» θαη ηνπο «απνιίηηζηνπο». Δπίζεο, ζα πξέ-
πεη λα πξνεηνηκαζηνχλ λα αλαζεσξήζνπλ πνιιέο άιιεο ζθέςεηο ηνπο γηα ην ηη είλαη ηζηνξία θαη λα ππνδε-
ρζνχλ κηα επξεία πνηθηιία νξηζκψλ ζρεηηθά κε ην επηζηεκνινγηθφ πεξηερφκελν ηεο, ε νπνία έρεη δηακνξθσζεί
παξάιιεια κε ηελ παξαγσγή ηεο ηζηνξηνγξαθίαο. Αλ κάιηζηα αλαινγηζηνχκε σο πξφζζεηε ζπληζηψζα ηελ
πνιηηηθή θαη ηδενινγηθή ρξεζηκνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηηο αληερήζεηο ηεο ζηελ εηθφλα ηεο ή θαη ζην έξγν
ησλ εθάζηνηε ηζηνξηθψλ, ν πξνβιεκαηηζκφο καο πεξηπιέθεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν. Δίλαη βέβαην ινηπφλ φηη ε
ζεκαληηθφηεξε απάληεζε πνπ κπνξνχκε λα πξνζθέξνπκε ζην πξψην θεθάιαην ζην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία,
δελ θαιχπηεη φια ηα εξσηήκαηα ησλ αλαγλσζηψλ καο. Απνηειεί, φκσο, έλαλ «νδεγφ» πνπ ζα ηνπο δηεπθνιχ-
λεη λα κειεηήζνπλ ηα επφκελα θεθάιαηα. Ζ ηζηνξία, ινηπφλ, είλαη κηα επηζηήκε, νη κεηαβνιέο θαη αλακνξθψ-
ζεηο ηεο νπνίαο επεξεάζηεθαλ απφ ηηο αιιαγέο ησλ αλά ηνλ θφζκν εζληθψλ θνηλσληψλ θαηά ηελ ηδενινγηθή,
πνιηηηθή, νηθνλνκηθή, πνιηηηζκηθή θαη ζεζκηθή εμέιημή ηνπο, ε νπνία ζε θάζε επνρή εγγξάθεηαη ζην επξχηεξν
πιαίζην ησλ επηδξάζεσλ ελφο δηεζλνχο πεξηβάιινληνο ‒ελψ θαη ν ηειεπηαίνο φξνο πξνζιακβάλεη ην πεξηερφ-

κελν ηνπ κε βάζε ηα δεδνκέλα θάζε επνρήο. Δπνκέλσο, ε ηζηνξία δελ είλαη νξηζηηθή αιιά αιιάδεη, παξά ην
γεγνλφο φηη ην ππφ εμέηαζε παξειζφλ παξακέλεη ακεηάβιεην.
΢ηα θεθάιαηα 2, 3 θαη 4 πξνζπαζνχκε λα πξνεηνηκάζνπκε ηνλ αλαγλψζηε καο λα θαηαλνήζεη γηαηί ε
ηζηνξία αιιάδεη θαη ηη αθξηβψο ελλννχκε, φηαλ ππνζηεξίδνπκε φηη νη αιιαγέο απνξξένπλ απφ ην παξφλ ηνπ
ηζηνξηθνχ θαη ηα λέα εξσηήκαηα πνπ ζέηεη ν ίδηνο. Έηζη, παξνπζηάδνπκε ηηο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ θαη πξνζπα-
ζνχκε λα εμεγήζνπκε πνην ηκήκα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ παξειζφληνο θαη πνηεο «αιήζεηεο» είλαη πηζαλφ
λα ηνπ απνθαιχπηνπλ. ΢ηε ζπλέρεηα απαληνχκε ζε κηα ζεηξά απφ εξσηήκαηα, φπσο: κε πνηνπο ηξφπνπο επη-
ιέγεη ν ηζηνξηθφο ην εξεπλεηηθφ αληηθείκελφ ηνπ· πψο νξγαλψλεη ηελ έξεπλά ηνπ· πψο ζπγγξάθεη κηα ηζηνξηθή
κειέηε· πνηεο είλαη νη ππνρξεψζεηο κε ηηο νπνίεο ηνλ επηθνξηίδεη ην επάγγεικά ηνπ· θαη πνηα είλαη ηα ζεκα-
ληηθφηεξα πξνβιήκαηα, πνπ ν ίδηνο ζα θιεζεί λα αληηκεησπίζεη. Φπζηθά, ζηα θεθάιαηα απηά ν αλαγλψζηεο
καο δελ ζα κειεηήζεη «θαλφλεο» ή θάπνηα «καγηθή ζπληαγή» πνπ ζα ηνπ απνθαιχπηεη πψο εξγάδεηαη ν «θα-
ιφο» ηζηνξηθφο. ΢ηελ ηζηνξία, φπσο θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο επηζηήκεο πνπ κειεηνχλ ηελ θνηλσλία θαη ηνλ άλ-
ζξσπν, δελ ππάξρνπλ ηέηνηνη θαλφλεο, ελψ είλαη κάιινλ αλψθειν λα επηλννχκε ή θαη λα απνζηεζίδνπκε «ν-
ξηζκνχο», αθνχ δελ ζα ηνπο εθαξκφζνπκε πνηέ ζηελ πξάμε. Ο ηξφπνο, ινηπφλ, κε ηνλ νπνίν πξνζπαζνχκε λα
απαληήζνπκε ζηα παξαπάλσ εξσηήκαηα, βαζίδεηαη ζηελ παξάζεζε θαη αλάιπζε δηάθνξσλ παξαδεηγκάησλ.
Σα θεθάιαηα 5, 6 θαη 7 αθηεξψλνληαη ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ηνλ
20φ αηψλα. ΢ηφρνο καο δελ είλαη ε εμαληιεηηθή αλάιπζε φισλ ησλ εμειίμεσλ θαη ε παξάζεζε φισλ ησλ ζε-
καληηθψλ ηζηνξηθψλ, ησλ ηζηνξηθψλ «ζρνιψλ» θαη ησλ ζπνπδαηφηεξσλ ηζηνξηθψλ πνλεκάησλ. Αληίζεηα, με-
θηλνχκε πξνηξέπνληαο ηνλ αλαγλψζηε καο λα αλαξσηεζεί, αλ νη άλζξσπνη θάζε επνρήο ελδηαθέξνληαλ γηα
ηελ ηζηνξία, φπσο εκείο ζήκεξα, θαη γηαηί επηζπκνχζαλ λα γλσξίδνπλ ηη είρε ζπκβεί παιηφηεξα. Πνηα ήηαλ
δειαδή ηα εξσηήκαηά ηνπο θαη ππφ ηελ επίδξαζε πνησλ παξαγφλησλ είλαη πηζαλφ λα δηακνξθψλνληαη απηά
ηα εξσηήκαηα; Γηαηί άξαγε θάπνηνη άλζξσπνη ζε θάζε θνηλσλία ηνπ παξειζφληνο ζέιεζαλ λα γίλνπλ ηζηνξη-
θνί θαη πψο απαληνχζαλ νη ίδηνη ζην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία θαη ηη είδνπο ηζηνξία επηδίσμαλ ή θαηάθεξαλ λα
γξάςνπλ; Πξνθαλψο, ε γλψζε γηα ην παξειζφλ δελ απνηειεί έλα απηνλφεην, ακεηάβιεην θαη δηαρξνληθφ θνη-
λσληθφ αίηεκα θαη, θπζηθά, δελ ζα πεξηκέλακε φηη νη απαληήζεηο ησλ ηζηνξηθψλ κηαο επνρήο ζα ηαπηίδνληαλ ή
φηη ζα έκνηαδαλ κε εθείλεο πνπ ζα καο πξνζέθεξαλ θάπνηνη άιινη κεξηθνχο αηψλεο αξγφηεξα. Έηζη, επηδηψθν-
ληαο κηα θαληαζηηθή «ζπλνκηιία» κε ηνπο πξνγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο, δελ πξνζπαζνχκε κφλν λα πξνζθέ-
ξνπκε ζηνλ αλαγλψζηε καο έλα ηεξάζηην ζχλνιν γλψζεσλ γηα ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο, ηηο επηζηεκνληθέο
πεξηπέηεηέο ηεο θαη ηνπο θπξηφηεξνπο ζηαζκνχο ηεο εμέιημήο ηεο αιιά απψηεξνο ζηφρνο καο είλαη λα ηνπ εμε-
γήζνπκε γηαηί ζα πξέπεη λα γλσξίζεη ηνπο πξνγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο θαη ηηο επηζηεκνληθέο αξρέο πνπ εθεί-
λνη πξφηεηλαλ ‒θαη νη νπνίεο ζήκεξα είλαη μεπεξαζκέλεο.
΢πλερίδνληαο ηε θαληαζηηθή «ζπλνκηιία» καο κε ηνπο πξνγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο ζηα θεθάιαηα 8
θαη 9 εμεηάδνπκε ηε ζρέζε θαη ηε ζπλεξγαζία ηεο ηζηνξίαο κε ηηο άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλ-
ζξψπνπ θαη επίζεο ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηεο ζε πνιιέο επηκέξνπο ηζηνξίεο ‒π.ρ. πνιηηηθή, νηθνλνκηθή, θνηλσ-
ληθή ηζηνξία θ.ά. Παξάιιεια κε ηελ πξνζπάζεηά καο λα ζρεδηάζνπκε έλαλ γεληθφ «ράξηε» ησλ επηζηεκψλ
πνπ κειεηνχλ ηελ θνηλσλία θαη ηνλ άλζξσπν, θαη έλαλ εηδηθφηεξν πνπ αθνξά απνθιεηζηηθά ηελ ηζηνξηθή επη-
ζηήκε, αθελφο εμεγνχκε ηελ ηδηαίηεξε ζεκαζία ηεο δηεπηζηεκνληθήο ζπλεξγαζίαο θαη αθεηέξνπ παξνπζηά-
δνπκε ζηνλ αλαγλψζηε καο ηηο αληηπαξαζέζεηο θαη δηαθσλίεο ησλ ηζηνξηθψλ ζηνλ αηέξκνλν δηεπηζηεκνληθφ
δηάινγφ ηνπο ‒κε άιια ιφγηα, ηνπο «πνιέκνπο» κεηαμχ ησλ ηζηνξηθψλ, θαζψο θαη ηνπο «πνιέκνπο» κεηαμχ
ησλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ. Αιιά γηαηί νη ηζηνξηθνί θαη νη άιινη θνηλσληθνί επηζηήκνλεο
δηαθσλνχλ ή θαη ζπγθξνχνληαη; ΋ζν παξάδνμν θη αλ αθνχγεηαη, φκσο, απηνί νη «πφιεκνη» ππήξμαλ (θαη θα-
ζψο ζπλερίδνληαη, εμαθνινπζνχλ λα είλαη) εμαηξεηηθά ζεκαληηθνί γηα ηελ εμέιημε ελ γέλεη ησλ επηζηεκψλ θαη,
θπζηθά, ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ζηελ νπνία εζηηάδνπκε ηελ πξνζνρή καο ζην βηβιίν απηφ. Δλ θαηαθιείδη,
αμίδεη λα επηζεκάλνπκε φηη ηνλ θεληξηθφ άμνλα ηεο ζεκαηηθήο αλάιπζεο απηψλ ησλ δχν θεθαιαίσλ πξνζθέ-
ξεη ην εξψηεκα αλ ηειηθά είλαη εθηθηφο ν δηαρσξηζκφο ησλ επηζηεκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ ή α-
θφκε θαη ησλ πνιιψλ ηζηνξηψλ.

΢ηα θεθάιαηα 10 θαη 11 επαλαθέξνπκε κεξηθά απφ ηα θεληξηθά εξσηήκαηα, πνπ ζέζακε ζηα πξψηα
ζηάδηα ηεο «πεξηήγεζήο» καο ζηελ ηζηνξηθή επηζηήκε θαη ηελ ηζηνξία ηεο ηδίσο ζε φ,ηη αθνξά ηα φξηα ηνπ
επηζηεκνινγηθνχ ηεο πεδίνπ. Μπνξεί ε ηζηνξία λα πξνβιέςεη ή λα ζπγθξίλεη; Σειηθά, γηαηί ρξεηαδφκαζηε ηελ
ηζηνξία θαη θαηά πφζν καο απνθαιχπηεη «αιήζεηεο»; Άξαγε ν «θαιφο» ηζηνξηθφο ζα πξέπεη λα είλαη αληηθεη-
κεληθφο θαη ακεξφιεπηνο; Με εθαιηήξην κάιηζηα ηα δχν ηειεπηαία εξσηήκαηα, παξνπζηάδνπκε ζπλνπηηθά
αθελφο ηε κε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία, πνπ πεξίπνπ κέρξη ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν απνηεινχζε άιιε
κηα «απνηθία» ησλ δπηηθψλ, θαη αθεηέξνπ ηηο εζληθέο ηζηνξηνγξαθίεο σο κηα γεληθή θαηεγνξία ηζηνξηθήο γξα-
θήο, πνπ ζίγνπξα δελ δηεθδηθεί ηνλ «ηίηιν» ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο ακεξνιεςίαο. Με ηηο απαληήζεηο
ή ηνπο επξχηεξνπο πξνβιεκαηηζκνχο καο ‒αθνχ, φπσο ήδε αλαθέξακε, φια ηα εξσηήκαηα δελ έρνπλ απαληή-
ζεηο, ή ηνπιάρηζηνλ φρη απφιπηεο θαη νξηζηηθέο‒ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα μεθηλνχκε ηνλ «επίινγν» απηνχ ηνπ
βηβιίνπ, ηνλ νπνίν ζπλερίδνπκε ζην θεθάιαην 12, φπνπ παξνπζηάδνπκε σο ππφ εμέηαζε πεξίπησζε ηελ ειιε-
ληθή ηζηνξηνγξαθία θαη ηελ αλάπηπμε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ζην ειιεληθφ θξάηνο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ
19νπ θαη ηνπ 20νχ αηψλα. Θα πξέπεη, φκσο, λα ηνλίζνπκε φηη ζε απηφ ην βηβιίν δελ ππάξρεη θάπνηνο ηππηθφο
«επίινγνο», δηφηη δελ ππάξρεη «επίινγνο» ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ε νπνία ζπλερίδεηαη, θαζψο
νη ηζηνξηθνί αλαηξνχλ, αλαζεσξνχλ θαη αλαλεψλνπλ ηηο εξκελείεο ηνπο γηα ην παξειζφλ, ζέηνληαο λέα εξσηή-
καηα, ηα νπνία δηακνξθψλνπλ κε βάζε ηα εξεζίζκαηα πνπ ηνπο πξνζθέξεη ην παξφλ ηνπο.
Ηζρπξφ θίλεηξν γηα ηελ απφθαζή κνπ λα πξαγκαηνπνηήζσ ηε ζπγγξαθή απηνχ ηνπ βηβιίνπ, πνπ πα-
ξέκελε σο ηδέα ζην κπαιφ κνπ απφ ην 2008 πνπ αλέιαβα γηα πξψηε θνξά ηε δηδαζθαιία ηνπ εηζαγσγηθνχ
καζήκαηνο γηα ηε ζεσξία θαη ηε κεζνδνινγία ηεο ηζηνξίαο, ππήξμε ε πξνθήξπμε ηνπ «Κάιιηπνπ» γηα ηελ
πξνεηνηκαζία ειεθηξνληθψλ βηβιίσλ. Οθείισ λα νκνινγήζσ φηη ζηελ αξρή ήκνπλ επηθπιαθηηθή ζηε ζθέςε
λα «εθδψζσ» έλα ειεθηξνληθφ βηβιίν. Αιιά ε ηζηνξία εμειίζζεηαη παξάιιεια κε ηελ αλάπηπμε ηεο ηερλνιν-
γίαο θαη ην λεσηεξηθφ πλεχκα ηεο επνρήο, ζηελ νπνία παξάγεηαη ε ίδηα. Χο ηζηνξηθφο, επνκέλσο, νθείισ φρη
απιά λα παξαθνινπζψ ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο αιιά λα πξνζπεξλψ ηνπο δηζηαγκνχο κνπ θαη λα αλαζεσξψ
ηηο παιηφηεξεο ηδέεο κνπ, ψζηε λα «εμειίζζνκαη» καδί ηεο. Γηαθνξεηηθά δελ κπνξψ λα αλαλεψλσ ηε ζρέζε
κνπ κε ηελ επηζηήκε κνπ θαη ην επάγγεικά κνπ. Γηα ην ηειηθφ απνηέιεζκα, βέβαηα, ηφζν ηεο ζεκαηηθήο κνπ
αλάπηπμεο φζν θαη ηεο «εηθφλαο» ηνπ ειεθηξνληθνχ βηβιίνπ κνπ (ηελ νπνία δεκηνχξγεζα ε ίδηα) ε επζχλε
βαξχλεη απνθιεηζηηθά εκέλα.
Υσξίο ακθηβνιία, ζα πξέπεη λα επραξηζηήζσ πξψηα απ‟ φια ηνπο θνηηεηέο κνπ, πνπ φια απηά ηα
ρξφληα κε βνήζεζαλ κε ηηο εξσηήζεηο ηνπο θαη κνπ επέηξεςαλ λα θαληαζηψ ηηο εξσηήζεηο πνπ δελ ηνικνχζαλ
λα ππνβάιινπλ, δσληαλεχνληαο ζηε ζθέςε κνπ αιιά θαη δίλνληαο ζαθέζηεξε κνξθή ζηα εξσηήκαηα πνπ θη
εγψ είρα, φηαλ μεθίλεζα ην πξψην κνπ «ηαμίδη» ζηελ ηζηνξία ‒έλα «ηαμίδη» πνπ δελ έρεη ηέινο. Οη εξσηήζεηο
ηνπο κνπ πξνζέθεξαλ ηνλ βαζηθφ ηζηφ ηεο ζεκαηηθήο αλάπηπμεο απηνχ ηνπ βηβιίνπ. Φπζηθά, δελ ζα κπνξνχ-
ζα λα νινθιεξψζσ απηφ ην έξγν, εάλ δελ είρα ηελ ππνζηήξημε θαη ηε ζπκπαξάζηαζε ησλ ζπλαδέιθσλ θαη
ησλ θίισλ κνπ. Οθείισ λα επραξηζηήζσ ηηο ζπλαδέιθνπο θαη θίιεο, Αζαλαζία Μπάιηα, Αλαπιεξψηξηα Κα-
ζεγήηξηα, γηα ηηο αηέξκνλεο ζπδεηήζεηο καο ζηα ζέκαηα πνπ κε απαζρφιεζαλ φιν απηφ ην δηάζηεκα, θαη Νφ-
ξα Ναμίδνπ, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα, γηα ηελ πνιχηηκε εζηθή ζηήξημή ηεο. Πνιιέο επραξηζηίεο νθείισ ζηνλ
Καζεγεηή Ησάλλε ΢αθθά γηα ηηο πνιχηηκεο ππνδείμεηο ηνπ, πνπ κε βνήζεζαλ λα μεπεξάζσ αξθεηά πξνβιήκα-
ηα ζηα δηάθνξα ζηάδηα απηήο ηεο κειέηεο. Δπίζεο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηε θηιφινγν Γξ. ΢νθία Σξνκά-
ξα, πνπ επηκειήζεθε κε αμηνζεκείσην δήιν ην θείκελν. Χζηφζν, απέξαληε επγλσκνζχλε νθείισ ζηελ νηθν-
γέλεηά κνπ, ηνλ αδειθφ κνπ Γεκήηξε Βφγιε, πνπ βξίζθεηαη πάληνηε δίπια κνπ θαη ζηεξίδεη θάζε πξνζπάζεηά
κνπ, ηνλ Υάξε, πνπ είλαη ζηαζεξά θνληά κνπ, θαη, θπζηθά, ηνλ γην κνπ Κσλζηαληίλν Σζηξθηλίδε, πνπ δίλεη
λφεκα ζε θάζε ζηηγκή ηεο δσήο κνπ θαη ζε θάζε εξεπλεηηθή πεξηπέηεηά κνπ. Αθηεξψλσ ην βηβιίν απηφ ζηε
κλήκε ηεο κεηέξαο κνπ, Διεπζεξίαο, θαη ηνπ παηέξα κνπ, Κσλζηαληίλνπ, ζηνπο νπνίνπο νθείισ ηα πάληα.

Βηβιηνγξαθία
Bowler, Peter J. & Iwan Rhys Morus. (2014). Ζ ηζηνξία ηεο λεόηεξεο επηζηήκεο, κηθξ. Βαξβάξα ΢ππξνπνχ-
ινπ. Ζξάθιεην: Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο.
Iggers, Georg G. (1991). Νέεο θαηεπζύλζεηο ζηελ επξσπατθή ηζηνξηνγξαθία, κηθξ. Βαζίιεο Οηθνλνκίδεο, Α-
ζήλα, Γλψζε, 1991.
Καξαγηαλλφπνπινο, Ησάλλεο. (1984). Δηζαγσγή ζηελ ηερληθή ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξηθήο εξγαζίαο. Θεζζαιν-
λίθε: Βάληαο [αλαηχπσζε 1988]
Le Goff, Jacques & Pierre Nora (Δπηκ.) (1981-88), Σν έξγν ηεο Ηζηνξίαο, κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε. Αζήλα,
Δθδφζεηο Ράππα/Κέξδνο
Noiriel, Gérald. (2005). Ση είλαη ε ζύγρξνλε ηζηνξία; κηθξ. Μαξία Κνξαζίδνπ. Αζήλα: Gutenberg.
Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε. (1978). Δηζαγσγή ζηηο ηζηνξηθέο ζπνπδέο. Αζήλα [θσηνκεραληθή επαλέθδν-
ζε ηεο πξψηεο έθδνζεο, 2005].
Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε. (1994). Οη βπδαληηλέο ζπνπδέο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ θαηά ηε δηάξθεηα
ηνπ Μεζνπνιέκνπ. Νέα Δζηία 136 (1610), 983-990.

Κεθάιαην 1: Ση είλαη (ή ηη δελ είλαη) ε ηζηνξία;
Ζ ηζηνξία αλαγλσξίζηεθε σο επηζηήκε ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα. Απηφ, βέβαηα, δελ ζεκαίλεη φηη λσξίηεξα νη
άλζξσπνη δελ ελδηαθέξνληαλ γηα ην παξειζφλ ή φηη δελ ππήξραλ ηζηνξηθνί πξηλ ηδξπζνχλ ηζηνξηθά ηκήκαηα
ζηα δηάθνξα παλεπηζηήκηα ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ. Άιισζηε, σο «παηέξεο» ηεο ηζηνξίαο
αλαθέξνληαη ζπλήζσο ν Ζξφδνηνο θαη ν Θνπθπδίδεο, νη ηζηνξίεο ησλ νπνίσλ ζεσξνχληαη, θαηά θνηλή νκνιν-
γία, ηα θιαζηθά πξφηππα ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, ελψ θαη νη κε δπηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο αληινχλ ηα δηθά
ηνπο πξφηππα απφ ηελ αξραηφηεηα. Πψο κπνξνχκε, ινηπφλ, λα δηαθξίλνπκε ηελ επηζηεκνληθή ηζηνξία απφ ηηο
εξαζηηερληθέο κνξθέο ηεο –πνπ ζίγνπξα δελ εγθαηαιείθζεθαλ κεηά ηνλ 19ν αηψλα; Ση αθξηβψο ζεξαπεχεη ε
ηζηνξία σο επηζηήκε, πψο εξγάδεηαη ν ηζηνξηθφο, πνηνη είλαη νη ζηφρνη, αιιά θαη πνηα είλαη ε ρξεζηκφηεηα ηεο
ηζηνξίαο; Δλ νιίγνηο, πψο ζα απαληνχζακε ζηα εξσηήκαηα ηη είλαη ή ηη δελ είλαη ε ηζηνξία; Σν παξάδνμν κά-
ιηζηα είλαη φηη αθφκε θαη νη κε ηζηνξηθνί –νη θηιίζηνξεο ή αθφκε θαη απηνί πνπ ζεσξνχλ ηηο ηζηνξηθέο κειέ-
ηεο βαξεηέο– είλαη πεπεηζκέλνη φηη γλσξίδνπλ «ηελ ηζηνξία» θαη θπζηθά ην «ηη είλαη ηζηνξία». Αλ αλαινγη-
ζηνχκε επίζεο φηη ζηελ ειιεληθή γιψζζα ρξεζηκνπνηνχκε ζρεδφλ θαζεκεξηλά ηνλ φξν «ηζηνξία» κε δηάθνξεο
ζεκαζίεο, ηφηε θαηαλννχκε φρη κφλν φηη δελ ηαπηίδεηαη κε ην φλνκα κίαο επηζηήκεο, αιιά επίζεο φηη είλαη
αξθεηά δχζθνιν λα πεξηγξάςνπκε ηε ζεκαζία ηνπ ζε ιίγεο κφλν γξακκέο. Με εθαιηήξην ηηο παξαπάλσ ζθέ-
ςεηο, ην θεθάιαην απηφ απνηειεί κηα γεληθή εηζαγσγή ηνπ βηβιίνπ θαη έρεη ζηφρν λα πξνβιεκαηίζεη ηδίσο
ηνπο λεαξνχο απφθνηηνπο ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο πνπ επηζπκνχλ λα γίλνπλ ηζηνξηθνί, ζρεηηθά κε ηηο
έσο ηψξα γλψζεηο ηνπο γηα ηελ επηζηήκε πνπ έρνπλ επηιέμεη.
΢πγθεθξηκέλα, ζηελ πξψηε ελφηεηα ζα παξνπζηάζνπκε ηηο ελλνηνινγηθέο πεξηπέηεηεο ηνπ φξνπ «ηζην-
ξία» πξηλ επηθεληξψζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηελ ηζηνξία σο ζεσξεηηθφ θαη επηζηεκνληθφ θιάδν ή, κε α-
πινχζηεξα ιφγηα, σο νξγαλσκέλε «απφπεηξα αλαζχλζεζεο ηνπ παξειζφληνο απφ ηνλ ηζηνξηθφ» (Marwick,
1985: 12) ‒δειαδή ηνλ επηζηήκνλα θαη επαγγεικαηία ηζηνξηθφ. Δμάιινπ, ηφζν ε επηζηήκε φζν θαη εηδηθφηεξα
ε ηζηνξηθή επηζηήκε είλαη φξνη κε ζαθέο πεξηερφκελν θαη ε εκπεηξία απνδεηθλχεη φηη, φηαλ αδηαθνξνχκε γηα
ηε ζεκαζία ησλ φξσλ, ζπλήζσο πξνζπαζνχκε λα θαιχςνπκε ηε ζχγρπζή ή ηελ αδπλακία καο λα απαληήζνπ-
κε επαθξηβψο ζε έλα εξψηεκα. Φπζηθά, είλαη αδχλαην ν αλαγλψζηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ λα ιχζεη φιεο ηηο
απνξίεο ηνπ ζρεηηθά κε ην ηη είλαη (ή δελ είλαη) ε ηζηνξία. Αιιά κεηά ηε κειέηε ηεο πξψηεο ελφηεηαο ζα θα-
ηαλνήζεη γηαηί είλαη δχζθνιν λα δνζεί ζε ιίγεο γξακκέο ή ζειίδεο έλαο νξηζκφο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη
επίζεο φηη θαη ν ίδηνο αθφκε έρεη απνδερζεί αξθεηέο ζπρλά επαλαιακβαλφκελεο απφςεηο ζρεηηθά κε ην ηη ππν-
ηίζεηαη πσο είλαη ε ηζηνξία. Δπίζεο, ζα αλαξσηεζεί γηαηί ζε δηαθνξεηηθέο επνρέο θαη δηαθνξεηηθέο θνηλσλίεο
απνδίδεηαη δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν ζηνλ φξν «ηζηνξία».
Ζ πην ζχληνκε απάληεζε πάλησο ζην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία είλαη φηη πξφθεηηαη γηα κηα επηζηήκε ‒
αθφκε θη αλ ε επηζηεκνληθή ηαπηφηεηά ηεο ακθηζβεηήζεθε θαηά θαηξνχο θαη εμαθνινπζεί λα ακθηζβεηείηαη
αθφκε θαη ζήκεξα. ΢ηε δεχηεξε ελφηεηα ζα μεθηλήζνπκε ην «ηαμίδη» καο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηή-
κεο απφ ηα ηέιε πεξίπνπ ηνπ 19νπ αηψλα –φηαλ δειαδή νη ηζηνξηθνί ήηαλ πηα επαγγεικαηίεο (κε ηελ έλλνηα φηη
αζθψληαο ην επάγγεικά ηνπο κπνξνχζαλ λα εμαζθαιίδνπλ ηα πξνο ην δελ) θαη αλαγλσξίδνληαλ σο επηζηήκν-
λεο, αθνχ αξθεηνί δηέζεηαλ πηα ηίηινπο ζπνπδψλ κε εηδίθεπζε ζηελ ηζηνξία, θαη θάπνηνη θαηείραλ έδξεο ζε
ηζηνξηθά ηκήκαηα δηάθνξσλ παλεπηζηεκίσλ ηνπ θφζκνπ, ζηα νπνία εγγξάθνληαλ φιν θαη πεξηζζφηεξνη θνη-
ηεηέο. Με άιια ιφγηα, ε αθεηεξία ηεο αλάιπζήο καο ζπκπίπηεη κε ηελ πξψηε αθκαία θάζε ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο, θαη, φπσο θάζε αλάιπζε πνπ μεθηλά in media res, έρεη ζηφρν λα καο πξνζθέξεη ηα απαξαίηεηα εθφδηα
γηα λα παξαθνινπζήζνπκε κε κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ, αιιά θαη λα θαηαλνήζνπκε ζε βάζνο ηηο πξνεγνχκε-
λεο θάζεηο ηεο εμέιημεο ηεο επηζηήκεο καο. Οη απαληήζεηο ζηα εξσηήκαηα πνπ ηίζεληαη ζην θεθάιαην απηφ,
ζα δνζνχλ ζηαδηαθά ζηα επφκελα θεθάιαηα, πνπ ζηελ νπζία ζα αλαιχνπλ ζε βάζνο ηηο δηάθνξεο εμειίμεηο
πνπ πεξηγξάθνληαη ζπλνπηηθά (γηα λα πξνζθέξνπλ έλαλ «νδεγφ» πξνβιεκαηηζκνχ θαη κειέηεο) ζηελ ελφηεηα
πνπ εζηηάδεη ζηελ ακθηζβήηεζε θαη ηελ αλαγλψξηζε ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο.

1.1. Γηα ηε ζεκαζία ησλ όξσλ
Δίηε ην έρνπκε πξνζέμεη είηε φρη, ρξεζηκνπνηνχκε πνιχ ζπρλά ηνλ φξν ηζηνξία κε πνιιέο ζεκαζίεο, εηδηθά
κάιηζηα ζε κηα ζεηξά ζπρλά επαλαιακβαλφκελσλ θξάζεσλ, κε ηηο νπνίεο είκαζηε ηφζν εμνηθεησκέλνη, ψζηε
ζπλήζσο εζηηάδνπκε ηελ πξνζνρή καο ζην επξχηεξν λφεκα πνπ απνθηνχλ απηέο νη θξάζεηο, παξά ζηελ εξκε-
λεία ηνπ φξνπ ηζηνξία. Αθνχκε, γηα παξάδεηγκα, ηδίσο ζε πεξηφδνπο θξίζεο, απφ δεκνζηνγξάθνπο, πνιηηηθνχο,
αλζξψπνπο ηνπ ζεάκαηνο ή άιινπο επηθαλείο, πνπ απνθηνχλ βήκα ιφγνπ ζηα παξάζπξα ησλ θαζεκεξηλψλ
ηειενπηηθψλ εθπνκπψλ θαη δειηίσλ εηδήζεσλ, φηη ε ηζηνξία επαλαιακβάλεηαη. ΢ηε θξάζε απηή ν φξνο ηζηνξία
ηαπηίδεηαη κε ην παξειζφλ θαη φρη κε ηελ θαηαγξαθή ή ηελ απφπεηξα αλαζχλζεζεο θαη κειέηεο ηνπ παξειζφ-
ληνο απφ ηνλ επηζηήκνλα ηζηνξηθφ. Ζ ηζηνξία (αθφκε θαη κε ηελ έλλνηα ελφο αδηάξξεθηνπ ζπλφινπ γεγνλφ-
ησλ) δελ επαλαιακβάλεηαη. Γηα παξάδεηγκα, πφιεκνη γίλνληαλ ζε φιεο ηηο επνρέο. Αιιά έλαο ζπγθεθξηκέλνο
πφιεκνο ‒ν Κξηκατθφο ή ν γαιινπξσζηθφο, ν Πξψηνο ή ν Γεχηεξνο Παγθφζκηνο‒ είλαη αδχλαην λα επαλα-
ιεθζεί. Δίλαη πηζαλφ φηη κηα ηφζν απινπζηεπηηθή θξάζε, φπσο ην όηη ε ηζηνξία επαλαιακβάλεηαη, ρξεζηκν-
πνηείηαη πξνθεηκέλνπ λα ζηεξίμεη ζθέςεηο, αληηιήςεηο ή αθφκε θαη απνγνεηεχζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην πα-
ξφλ κηαο θνηλσλίαο, ε νπνία ζηξέθεηαη γηα ηνπο δηθνχο ηεο ιφγνπο ζηε κειέηε ηνπ παξειζφληνο. Ίζσο, φκσο,
ε ίδηα θξάζε απνηππψλεη θαη ηηο αληηιήςεηο ησλ θνηλσληψλ γηα ην παξειζφλ ηνπο ή απηφ πνπ νη ίδηεο νξίδνπλ
ή πξνζδνθνχλ σο ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο: π.ρ. ηε δηδαρή, ηε λνπζεζία, ηνλ παξαδεηγκαηηζκφ ή αθφκε θαη
ηελ εμεχξεζε κηαο «καγηθήο ιχζεο» γηα ζχγρξνλα πξνβιήκαηα. Δίλαη πξάγκαηη ε ηζηνξία κηα «δεμακελή πα-
ξαδεηγκάησλ» θαη ζπλάκα κηα επηζηήκε πνπ έρεη ηε καγηθή ηθαλφηεηα ζπλερφκελσλ θαη πνιιαπιψλ κεηα-
κνξθψζεσλ; Πξνθαλψο, φρη (Noiriel , 2005: 20-22).
Πνιχ ζπρλά αλαθέξεηαη επίζεο ζηηο θαζεκεξηλέο ζπδεηήζεηο καο φηη ν θάζε άλζξσπνο έρεη ηελ ηζην-
ξία ηνπ. Αιιά θαη ζηελ πεξίπησζε απηή, ε ηζηνξία ηαπηίδεηαη κε ην παξειζφλ θαη θαίλεηαη κάιηζηα πσο ζπλ-
δέεηαη ζηελά κε ηα πξνζσπηθά βηψκαηα ή ηε κλήκε ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ νκάδσλ, παξά κε ηελ επηζηήκε
ηεο ηζηνξίαο. Μπνξεί πάιη λα ππνζηεξηρζεί φηη ε ίδηα θξάζε απερεί θαη ηελ αλάγθε ή ζσζηφηεξα ηνλ δηαθαή
πφζν ηνπ αλζξψπνπ λα θαηαλνήζεη ηελ αμία ηνπ παξειζφληνο, γηα λα πξνζδηνξίζεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ ρξφ-
λν, εηδηθά φηαλ αλαινγίδεηαη φηη ν θχθινο ηεο αλζξψπηλεο δσήο είλαη πεξηνξηζκέλνο θαη αζχγθξηηα κηθξφηε-
ξνο απφ ηε δηάξθεηα ηεο «δσήο» ησλ εζλψλ, ησλ ιαψλ, ησλ θνηλσληψλ θαη ησλ θξαηψλ ‒φισλ απηψλ ησλ
ζπιινγηθψλ νπζηαζηηθψλ πνπ απαξηίδνληαη κελ απφ πνιιά κέιε, αιιά είλαη αδχλαην λα δηαηξεζνχλ ζηα ζπ-
ζηαηηθά ηνπο (ζηα κέιε ηνπο) θαη ρξεζηκνπνηνχληαη ηφζν ζπρλά ζηνλ πξνθνξηθφ αιιά θαη ζηνλ γξαπηφ ιφγν,
γηα λα παξαγάγνπλ ή λα επηβεβαηψζνπλ ππνηηζέκελεο, γεληθέο θαη αδηακθηζβήηεηεο αιήζεηεο. Κάζε απφπεηξα
ηνπ αλζξψπνπ λα εξκελεχζεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ ρξφλν κνηάδεη κε κηα δηαλνεηηθή πεξηπέηεηα, πνπ αλαπφ-
θεπθηα ηνλ ζηξέθεη θαη πξνο ηελ ηζηνξία, ζαλ λα ηνλ σζεί λα νξίζεη θαη λα θαηαλνήζεη ηε ζρέζε ηνπ θαη κε
απηήλ ‒ίζσο γηαηί θη ν ίδηνο επηζπκεί λα κε ιεζκνλεζεί ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ. Μηα απφ ηηο πην απνθαιπ-
πηηθέο απνηππψζεηο απηήο ηεο δηαλνεηηθήο πεξηπέηεηαο, κπνξεί λα αλαδεηεζεί ζηνπο ζηίρνπο γλσζηνχ ειιε-
ληθνχ ηξαγνπδηνχ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970: «κε καο πεξηθξνλάο, γξάςε βξε ηζηνξία δπν ιφγηα θαη γηα καο»,
ζεκείσλε ε ζηηρνπξγφο, αμηψλνληαο απφ ηελ ηζηνξία ‒δειαδή απφ ηνπο ηζηνξηθνχο‒ λα κε ιεζκνλνχλ «ηνπο
ηαπεηλνχο θαη ηνπο αλψλπκνπο ηεο πιάζεο», νη νπνίνη ζπλήζσο απνηεινχλ «ζθαιί […] γηα ηνπο ηξαλνχο» θαη
παξακέλνπλ απινί «ζεαηέο» ‒θαη φρη πξσηαγσληζηέο‒ «ζηηο παξειάζεηο». Ο πξνβιεκαηηζκφο ηεο ζηηρνπξγνχ
θνξπθψλεηαη κε ηε δηαλνκή ησλ ξφισλ θαηά ηε ζηαδηαθή κεηακφξθσζε ηνπ αλζξψπηλνπ παξφληνο ‒πνπ εδψ
ηαπηίδεηαη κε ηε δηάξθεηα ηεο αλζξψπηλεο δσήο‒ ζε ηζηνξηθφ παξειζφλ: «Αλ δελ ππήξρακε εκείο, πψο ζα
μερψξηδαλ νη άιινη; Αλ δελ ππήξραλ νη κηθξνί, πψο ζα ππήξραλ νη κεγάινη; […] Γηα καο δελ λνηάδεηαη θαλείο
[…] καο μέξνπλ πέληε ζπγγελείο, ε κάλα καο θαη νη γεηηφλνη».2 Οη ζηίρνη ελφο ηξαγνπδηνχ, ε πνίεζε θαη γελη-
2
Οη ζηίρνη πξνέξρνληαη απφ ην ηξαγνχδη ηνπ Κψζηα Υαηδή, «Δκείο νη ηαπεηλνί», απφ ηνλ δίζθν «Θπκεζείηε καδί κνπ»,
πνπ ερνγξαθήζεθε ζηε κπνπάη «΢θνξπηφο», ζηελ παξάζηαζε ηεο 16 εο Γεθεκβξίνπ 1978, θαη αλήθνπλ ζηελ πνηήηξηα θαη
ζηηρνπξγφ ΢ψηηα Σζψηνπ (1942-2011).

θφηεξα ε ηέρλε πξνζθέξνπλ ζηνλ ηζηνξηθφ έλαλ θαζξέθηε ζηνλ νπνίν κπνξεί λα δεη αξθεηά θαζαξά ‒θαη κε
ιίγεο κφλν παξακνξθψζεηο‒ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν έρνπλ αθνκνησζεί απφ ηνπο πνιινύο νη θξαηνχζεο αληη-
ιήςεηο. Ζ ηαχηηζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ πεξηγξαθή ηεο δξάζεο ησλ ιίγσλ, ηζρπξώλ θαη κεγάισλ θαη ε θαηαιπ-
ηηθή επηξξνή ησλ απνθάζεψλ ηνπο ζηε δσή ησλ πνιιψλ, αζήκαλησλ, κηθξώλ θαη ηαπεηλώλ, ζπγθαηαιέγνληαη
ζηηο ειθπζηηθφηεξεο αληηιήςεηο πνπ αλαπαξάγνληαη κε επηηπρία θαη ζπλδένληαη κάιηζηα ζηελά κε ηελ εμέιημε
ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο.
Υσξίο ακθηβνιία, ζηφρνο θαη ππνρξέσζε ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο δελ είλαη λα αθηεξψλε-
ηαη ζηνπο ιίγνπο επηιεγκέλνπο ήξσεο ή θαη λα ηνπο εμπκλεί, πεξηθξνλψληαο ηνπο πνιινύο θαη αζήκαληνπο·
αιιά αο κε βηαζηνχκε λα ηεθκεξηψζνπκε απηήλ ηελ άπνςε. Σα επηρεηξήκαηά καο ζα αλαδεηθλχνληαη ζηαδηα-
θά, θαζψο ζα εμεηάδνπκε ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζηα επφκελα θεθάιαηα ηνπ βηβιίνπ. ΢ην ζεκείν
απηφ είλαη ρξήζηκν λα ζέζνπκε εξσηήκαηα θαη λα εκπινπηίζνπκε ην πεδίν ησλ πξνβιεκαηηζκψλ καο ζρεηηθά
κε κηα επηζηήκε, ηεο νπνίαο ε επηζηεκνληθή ηαπηφηεηα θαίλεηαη ηφζν πεξίπινθε, ψζηε ζεσξείηαη κε πξνζδη-
νξίζηκε (ή θαη ακθηζβεηήζηκε), πξψηα απ‟ φια, εμαηηίαο ηεο επίδξαζεο πνπ αζθεί ζε θάζε θνηλσλία θαη θάζε
επνρή, θαη θαηά δεχηεξν ιφγν, εμαηηίαο ησλ αμηψζεσλ θαη απαηηήζεσλ πνπ ηξνθνδνηεί ε αιιειέλδεηε ζρέζε
ηνπ ππφ εμέηαζε ππνθεηκέλνπ ηεο (δειαδή ηνπ αλζξψπνπ θαη ησλ θνηλσληψλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ) θαη
ηεο θάζε θνηλσλίαο πνπ παξάγεη θαη παξάιιεια θαζίζηαηαη απνδέθηεο ησλ εξεπλεηηθψλ πνξηζκάησλ ηνπ ε-
πηζηήκνλα ηζηνξηθνχ.
΢ηε βάζε απηήο ηεο πεξίπινθεο ζρέζεο έρνπλ δηαηππσζεί θαηά θαηξνχο θαη πνιιέο άιιεο «θξάζεηο»,
πνπ επίζεο έρνπλ απνθηήζεη ηελ ηζρχ αμηψκαηνο, ζαλ λα εθθξάδνπλ δειαδή γεληθέο αιήζεηεο, ηηο νπνίεο φινη
ζρεδφλ απνδέρνληαη, αιιά ρσξίο λα ηηο ειέγρνπλ. ΢ηνλ πίλαθα 1 ζεκεηψλνληαη αξθεηέο ηέηνηεο «αμησκαηηθέο
αιήζεηεο», ζηηο νπνίεο πξσηαγσληζηεί ν φξνο «ηζηνξία», θαη επηρεηξείηαη ε εμήγεζε ηεο ζεκαζίαο πνπ πξνζ-
ιακβάλεη ζε έθαζηε εμ απηψλ. Θα ήηαλ ζίγνπξα θαιή άζθεζε λα κειεηήζεη θαλείο απηφλ ηνλ πίλαθα, λα
πξνβιεκαηηζηεί θαη, ελδερνκέλσο, λα πξνζπαζήζεη λα ηνλ ζπκπιεξψζεη. ΢ηηο δχν παξαθάησ ελφηεηεο ζα
εμεγήζνπκε γηαηί, πξηλ μεθηλήζνπκε ηελ πεξηήγεζή καο ζηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, είλαη απαξαίηεην λα ιε-
ζκνλήζνπκε ηηο «ηζηνξίεο» κε ηηο νπνίεο είκαζηε εμνηθεησκέλνη απφ ηα παηδηθά καο ρξφληα, ηελ ηζηνξία δεια-
δή σο κάζεκα ησλ θξαηηθψλ εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ θαη ηελ ςπραγσγηθή ηζηνξία πνπ αλαπαξάγνπλ ν
θηλεκαηνγξάθνο, ηα ληνθηκαληέξ θαη ε ινγνηερλία.
... ζπρλά επαλαιακβαλόκελεο θξάζεηο ... όπνπ ν όξνο ηζηνξία ζεκαίλεη

1. αλ ζέιεηο λα κάζεηο ηζηνξία, παξαθνινχζεζε αθήγεζε θαη παξνπζίαζε ησλ γεγνλφησλ ηνπ παξειζφληνο.
ηηο εθπνκπέο [ηα ληνθηκαληέξ] ηνπ Υ θαλαιηνχ ΢ην (1) ε ηζηνξία θαίλεηαη λα ηαπηίδεηαη κε έλα ζχλνιν
2. ηελ ηζηνξία γξάθνπλ πάληα νη ληθεηέο γεγνλφησλ· ζην (2) κε ηελ θαζηεξσκέλε, ηελ επίζεκε ή θαη
3. ηνπ αξέζεη ε ηζηνξία, ηελ πξνηηκά αθφκε θαη ζηξαηεπκέλε αθήγεζε· ζην (3) κε ηε κε-επηζηεκνληθή ή
απφ ην πνδφζθαηξν εθιατθεπκέλε ηζηνξία, αθφκε θαη κε ην ηζηνξηθφ κπζηζηφ-
4. ε ηζηνξία έρεη ήξσεο, γεγνλφηα θ.ά. θαη πνι- ξεκα· ελψ ζην (4) κπνξεί λα ηαπηίδεηαη θαη κε ην ζρνιηθφ
ιέο εκεξνκελίεο κάζεκα, φπσο θαη ζην (5). Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηηο
5. έρνπκε ηζηνξία θάζε Σξίηε θαη θάζε Παξα- αξρηθέο ηάμεηο ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ζην κάζεκα
ζθεπή ηεο ηζηνξίαο δηδάζθεηαη κπζνινγία.
6. ηη ζπνπδάδεη ν γηνο/ε θφξε ζνπ ζην παλεπη- (6) κάζεκα ηνπ ζρνιείνπ. Ο ηζηνξηθφο είλαη απνθιεηζηηθά
ζηήκην; Ααα ηζηνξία, πφηε ζα δηνξηζηεί; δάζθαινο.
7. ην έζλνο καο έρεη ηζηνξία (7) παξειζφλ. Δδψ κπνξεί λα ελλνείηαη θαη ζπνπδαία ηζην-
8. πξέπεη λα κάζνπκε ηελ ηζηνξία καο ξία [ή αμηνκλεκφλεπηεο ξίδεο]
9. πξέπεη λα δηδαζθφκαζηε ηελ ηζηνξία (8) παξειζφλ: ζχλνιν γεγνλφησλ αιιά θαη θαηαγεγξακκέ-
10. πξέπεη λα δηδαζθφκαζηε απφ ηελ ηζηνξία λε ηζηνξία, ζπλήζσο κε ζπγθεθξηκέλν ηξφπν
11. ε ηζηνξία δελ είλαη έξγν κφλνλ ησλ κεγά- (9) παξειζφλ: πεξηγξαθή θαη αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο

ισλ αλδξψλ (ελδερνκέλσο απφ ηελ αξρή ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ θφζκνπ)
12. πνηεο εμειίμεηο θαζνξίδνπλ ηελ πνξεία ηεο (10) παξειζφλ αιιά δεμακελή παξαδεηγκάησλ, ρξήζηκσλ
ηζηνξίαο, νη νηθνλνκηθέο ή νη πνιηηηθέο; γηα ην παξφλ
13. αλ κάζεηο ηελ ηζηνξία απηνχ ηνπ αλζξψπνπ, (11)-(15) παξειζφλ, γεγνλφηα, πεξηπέηεηεο
ζα εληππσζηαζηείο!
14. εγψ ηελ έδεζα ηελ ηζηνξία, ηη κνπ ιέλε ηψ-
ξα!
15. λα ζνπ πσ ηη έκαζα, κεγάιε ηζηνξία!
16. ε γηαγηά θαη ν παππνχο πάληα καο έιεγαλ (16) αθήγεζε εκπεηξηψλ, γεγνλφησλ, κχζσλ θ.ά.
ηζηνξίεο απφ ηνλ ηφπν ηνπο
Πίλαθαο 1.1. Γηα ηε ζεκαζία ηνπ όξνπ «ηζηνξία».
Ζ ηδέα γηα ηε δεκηνπξγία απηνύ ηνπ πίλαθα πξνέξρεηαη από ην βηβιίν ηνπ Marwick (1985: 11-13), όπνπ πξνηείλεηαη κία
άζθεζε γηα ηελ εμήγεζε ηνπ όξνπ «ηζηνξία» ζε δηάθνξεο θξάζεηο ηνπ θαζεκεξηλνύ ιόγνπ. ΢ηνλ πίλαθα απηό, σζηόζν, δελ
πεξηνξηδόκαζηε, όπσο ν Μάξγνπηθ, ζηε δηάθξηζε ηεο ηζηνξίαο σο «παξειζόλ», «γεληθόηεξε πξνζπάζεηα ηνπ αλζξώπνπ λα
αλαζπλζέζεη/εμεγήζεη ην παξειζόλ» ή σο «επηζηεκνληθό θιάδν», αιιά επηρεηξνύκε λα ζθηαγξαθήζνπκε ηηο πεξαηηέξσ ζε-
καζίεο πνπ είλαη πηζαλό λα απνθηά ν όξνο.
1.1.1 Ζ ηζηνξία σο ζρνιηθό κάζεκα
Αο μεθηλήζνπκε απηήλ ηελ ελφηεηα αλαιχνληαο ηελ ηαχηηζε ηεο ηζηνξίαο κε ην ζρνιηθφ κάζεκα, ζην πιαίζην
ηνπ νπνίνπ καζαίλνπκε ηελ ηζηνξία κε ζαθή θαη απφιπην ηξφπν. Απφ παηδηά δειαδή απνκλεκνλεχνπκε εθηφο
απφ εκεξνκελίεο θαη νλφκαηα, ηα αίηηα ηνπ ηάδε θαηλνκέλνπ ή ηηο ζπλέπεηεο ηνπ άιινπ, ζαλ λα δηαρσξίδνληαη
ηα αίηηα θαη νη ζπλέπεηεο απφ ηα επξχηεξα ζπκθξαδφκελά ηνπο, ζαλ λα μεθηλνχλ ζρεδφλ μεθάζαξα ηελ ηάδε
ζηηγκή θαη λα νινθιεξψλνληαη ζε θάπνηα άιιε, θαη ζαλ λα «θαιχπηνπλ» κε ηνλ ίδην αθξηβψο ηξφπν φιεο ηηο
θνηλσλίεο, φια ηα θξάηε, αιιά θαη φιεο αλεμαηξέησο ηηο νκάδεο ή ηνπο αλζξψπνπο κηαο θνηλσλίαο ζε κηα δε-
δνκέλε επνρή. ΢πλήζσο κάιηζηα ζπγθξαηνχκε ζην κπαιφ καο θαη ηελ εξκελεία πνπ πξνβάιιεηαη ζηα εγρεη-
ξίδηά καο: π.ρ. ην ηάδε θαζεζηψο ππήξμε θηιειεχζεξν θαη ην άιιν ζπληεξεηηθφ. Οχηε θαλ αλαινγηδφκαζηε φηη
ηα αίηηα ή νη ζπλέπεηεο ελφο θαηλνκέλνπ δελ εγείξνπλ ηείρνπο ζην ηζηνξηθφ γίγλεζζαη ή φηη ην πεξηερφκελν
ησλ φξσλ θηιειεχζεξνο θαη ζπληεξεηηθφο απνθηά θαηαθαλψο δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν ζηηο θνηλσλίεο ηνπ
19νπ θαη ζε απηέο ηνπ 20νχ ή ηνπ 21νπ αηψλα, κε απνηέιεζκα θαη ν πξνζδηνξηζκφο ηνπο λα απαηηεί ηελ ελδειε-
ρή εμέηαζε ησλ παξάιιεισλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ ζηελ Δπξψπε θαη ηνλ επξχηεξν πξνεγκέλν (ή κε πξνεγκέ-
λν) θφζκν κηαο δεδνκέλεο επνρήο.
Αιιά απηέο νη παξαηεξήζεηο δελ είλαη απαξαίηεηα ζεκαληηθέο ζην πιαίζην ηνπ ζρνιηθνχ καζήκαηνο
πνπ κάιινλ έρεη ζηφρν λα καο κάζεη λα απνδερφκαζηε ‒ρσξίο λα ακθηζβεηνχκε‒ ηνπο ραξαθηεξηζκνχο θαη
ηηο δηαπηζηψζεηο ηεο ηζηνξίαο ή ζσζηφηεξα θάπνησλ ηζηνξηθψλ ‒ζαλ λα είλαη δειαδή ε ηζηνξία ε επηζηήκε
πνπ θξίλεη ηα πξφζσπα ηνπ παξειζφληνο θαη ν ηζηνξηθφο λα αλαδεηθλχεηαη ζε θξηηή ή δηθαζηή. Ο «θαιφο»
καζεηήο κάιηζηα ‒πνπ ιακβάλεη δειαδή ηνλ βαζκφ «άξηζηα»‒ είλαη απηφο πνπ κπνξεί λα «θαηαρσξεί» θσ-
ηνγξαθηθά (θαη θπζηθά πξνζσξηλά) ζηε κλήκε ηνπ ηηο ζειίδεο ηνπ εγρεηξηδίνπ ηνπ. Φπζηθά, απηή ε ζρέζε ηνπ
καζεηή κε ην ζρνιηθφ κάζεκα ηεο ηζηνξίαο ‒αλ θαη δελ ζα καο απαζρνιήζεη πεξηζζφηεξν ζην βηβιίν απηφ3‒
δελ αλαπηχζζεηαη κφλν ζην ειιεληθφ ζρνιείν θαη δελ απνηειεί δήηεκα πνπ αθνξά απνθιεηζηηθά έλα κφλν
εζληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Γηα παξάδεηγκα, ζηνλ ζπιινγηθφ ηφκν πνπ εθδφζεθε ην 1998 απφ ηνπο θαζε-
γεηέο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Sussex πνπ ζπκκεηείραλ ζηε δηδαζθαιία ηνπ καζήκαηνο «νη δηελέμεηο ησλ η-
3
Σα ηειεπηαία ρξφληα έρεη αλαπηπρζεί κηα ηδηαίηεξα πινχζηα βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κε ηνπο ζηφρνπο ηνπ καζήκαηνο ηεο
ηζηνξίαο θαη ηε δηδαζθαιία ηνπ ζηελ πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε δηάθνξσλ ρσξψλ. Βι. ελδεηθηηθά
Barton & Levstik, 2008 (φπνπ παξαηίζεηαη αλαιπηηθφηεξε βηβιηνγξαθία).

ζηνξηθψλ», παξνπζηάδνληαη πνιινί παξφκνηνη πξνβιεκαηηζκνί γηα ηηο απφςεηο ησλ πξσηνεηψλ θνηηεηψλ
ζρεηηθά κε ηελ ηζηνξία (Lamont, 1998). Με άιια ιφγηα ε ζρέζε πνπ απνθηνχκε ζηα παηδηθά καο ρξφληα κε ην
ζρνιηθφ κάζεκα ηεο ηζηνξίαο, απνηειεί κηα «θαθή» θιεξνλνκηά: είλαη ε πξψηε επαθή καο κε ηελ επηζηήκε
καο, ε νπνία ραξάζζεη ζην κπαιφ καο κηα ζπγθεθξηκέλε αληίιεςε γηα ηελ ηζηνξία. Καλείο ελήιηθνο δειαδή
δελ ηζρπξίδεηαη φηη γλσξίδεη καζεκαηηθά, επεηδή έρεη κάζεη ηελ πξνπαίδεηα, αιιά νη πεξηζζφηεξνη κεηά απφ
ηελ επαθή ηνπο κε ηελ «απφιπηε» θαη «ζαθή» ηζηνξία ηνπ ζρνιείνπ, έρνπλ ηελ πεπνίζεζε φηη γλσξίδνπλ «η-
ζηνξία»: πξνθαλψο ην ηη έγηλε ζην παξειζόλ. Πνιιέο θνξέο κάιηζηα ππνζηεξίδνπλ επζαξζψο φηη γλσξίδνπλ
ηελ απόιπηε αιήζεηα γηα ην ηάδε γεγνλφο ή γηα θάπνηνλ πφιεκν. ΢ε πνηνλ βαζκφ, φκσο, κπνξνχκε λα πιεζηά-
ζνπκε ηελ «αιήζεηα» ηνπ παξειζφληνο; ΋πσο ζα δνχκε ζηα θεθάιαηα 2 θαη 3, κε βάζε ηα ζηνηρεία πνπ κπν-
ξνχκε λα αληιήζνπκε απφ ηηο ηζηνξηθέο πεγέο, ε «θαηάθηεζε» απηήο ηεο πνιππφζεηεο «αιήζεηαο» είλαη αλα-
ληίξξεηα ζηφρνο νπηνπηθφο.
Απφ ην ζρνιηθφ κάζεκα επίζεο θιεξνλνκνχκε κηα πξφζζεηε «βεβαηφηεηα»: πηζηεχνπκε φηη ν ξφινο
ηεο ηζηνξίαο είλαη λα δηδάζθεη ηνπο ιανχο ηα επηηεχγκαηα θαη ηα «ιάζε» ηνπ παξειζφληνο. Ηδίσο εάλ απηφο ν
ιαφο δηαζέηεη «ζπνπδαία ηζηνξία» (φ,ηη θη αλ ζεκαίλεη απηφ) ε γλψζε απηήο ηεο ηζηνξίαο ηνπ εγγξάθεηαη α-
λαπφδξαζηα ζηηο ππνρξεψζεηο ηνπ: θάζε ιαφο δειαδή νθείιεη λα γλσξίδεη ηελ εζληθή ηζηνξία ηνπ, αθνχ κέζσ
απηήο ηεο γλψζεο απνθηά αζθαιέο πιενλέθηεκα, φηαλ ζπγθξίλεηαη κε άιινπο ιανχο, ε ηζηνξία ησλ νπνίσλ
είλαη κηθξφηεξεο δηάξθεηαο ή ιηγφηεξν ζεκαληηθή. Γελ έρεη ζεκαζία ηη είδνπο πιενλέθηεκα απνθηά έλαο ιαφο
ή έλα θξάηνο πνπ δηαζέηεη «ζπνπδαία» θαη «ζπλερή» ηζηνξία. Απηφ πνπ έρεη ζεκαζία είλαη φηη ηα κέιε ηνπ
αηζζάλνληαη ππεξεθάλεηα γηα ηνπο πξνγφλνπο ηνπο, ηηο επηηπρίεο ηνπο θαη γεληθφηεξα ηε «ζπνπδαία» ή θαη
«ζπλερή» ηζηνξία ηνπο ‒επνκέλσο, δελ είλαη απαξαίηεην λα αλαξσηηνχληαη ηη αθξηβψο γλσξίδνπλ θαη ηη α-
γλννχλ γηα ηελ ηζηνξία ηνπο. Δλίνηε κάιηζηα ε άγλνηα απνδεηθλχεηαη επεξγεηηθή.
Δίλαη απηνλφεην, άιισζηε, φηη ζην πιαίζην ηεο «δηδαθηηθήο ηζηνξίαο» ηνπ ζρνιείνπ επηιέγνληαη πξνο
εμηζηφξεζε ηα γεγνλφηα πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ θαιιηέξγεηα ηεο εζληθήο ζπιινγηθήο κλήκεο θαη ζπλείδεζεο.
Χο απνηέιεζκα, ην ίδην ην γεγνλφο ‒γηα παξάδεηγκα έλαο πφιεκνο κεηαμχ δχν γεηηνληθψλ θξαηψλ‒ εκθαλίδε-
ηαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζηηο «δηδαθηηθέο ηζηνξίεο» ησλ δχν θξαηψλ. Απηή αθξηβψο ε «εηδηθή» παξνπζίαζε
ηνπ παξειζφληνο, ζην πιαίζην ηεο «δηδαθηηθήο ηζηνξίαο» ησλ ζρνιείσλ, αλαηξεί ηελ «αιήζεηα» πνπ ππνηίζε-
ηαη φηη θαηαθηνχκε σο καζεηέο· αιιά θη απηφ δηαθεχγεη ηελ πξνζνρή καο. Αλ ππνζέζνπκε πάιη φηη θάπνηα
ζηηγκή ζπλαληηνχληαη κεξηθνί ελήιηθεο πνπ απνθνίηεζαλ απφ ηα ζρνιεία δχν ερζξηθψλ θξαηψλ ζην παξειζφλ
‒ηνπ θξάηνπο Α θαη ηνπ θξάηνπο Β‒ θαη ζπδεηνχλ γηα ηηο ηζηνξηθέο ζρέζεηο ησλ παηξίδσλ ηνπο, πνηνο άξαγε
γλσξίδεη ηελ «αιεζηλή ηζηνξία» θαη πνην απφ ηα δχν θξάηε δηέδσζε ζηνπο πνιίηεο ηνπ ηελ «ςεχηηθε» (ή «πα-
ξαραξαγκέλε») ηζηνξία; Οη πξσηαγσληζηέο απηήο ηεο θαληαζηηθήο ζπλνκηιίαο ζα έρνπλ ιεζκνλήζεη εμαξρήο
ηνπο ηζηνξηθνχο. Σειηθά, είλαη ηα θξάηε ή νη ηζηνξηθνί πνπ αλαζπλζέηνπλ ηελ ηζηνξία; Απφ ηελ άιιε πιεπξά,
νη ηζηνξηθνί πνπ πξνζεγγίδνπλ ην ηζηνξηθφ παξειζφλ κε ζθνπφ λα επηηειέζνπλ ην έξγν ηνπο σο επηζηήκνλεο,
ζα πξέπεη λα μεθηλνχλ κε εθαιηήξην ηελ παξαδνρή φηη αλήθνπλ ζην Α ή ην Β θξάηνο ή φηη έρνπλ ρξένο λα
ζηεξίδνληαη ζηηο αξρέο θαη ηηο κεζφδνπο ηεο επηζηήκεο ηνπο; Αο ππνζέζνπκε επίζεο φηη ζην θξάηνο Α θαηνη-
θεί κηα κεγάιε νκάδα αλζξψπσλ πνπ αλήθεη θαη δηαηεξεί εζληθνχο ή άιινπο δεζκνχο κε ην θξάηνο Β (κηα
νκάδα πνπ ζήκεξα ηελ πεξηγξάθνπκε κε ηνλ φξν «κεηνλφηεηα»). Πνην απνηέιεζκα ζα έρεη άξαγε ζηε δηα-
κφξθσζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ κειψλ ηεο ε εθκάζεζε ηεο ζρνιηθήο ηζηνξίαο ηνπ θξάηνπο Α; ΢ην ζεκείν απ-
ηφ δελ ζα απαληήζνπκε ζηα παξαπάλσ εξσηήκαηα· νη απαληήζεηο καο ζα δνζνχλ ζηαδηαθά ζηε ζπλέρεηα ηνπ
βηβιίνπ. Δδψ είλαη ζθφπηκν λα ζέζνπκε απηά ηα εξσηήκαηα θαη λα αλαινγηζηνχκε αλ ε ζπγγξαθή ηεο ζρνιη-
θήο ηζηνξίαο ή γεληθφηεξα κηαο ηζηνξηθήο κειέηεο κπνξεί λα επεξεάδεηαη ζνβαξά απφ ηνπο ζηφρνπο πνπ πξφ-
θεηηαη λα εμππεξεηήζεη.
Σειηθά, ε γλψζε ηεο ηζηνξίαο έρεη δηδαθηηθή αμία; Ζ ηζηνξία κνηάδεη λα πξνζθέξεη ζηνπο αλζξψπνπο
έλαλ πνιχηηκν «νδεγφ» πνιηηηθήο, θνηλσληθήο θαη επξχηεξα πνιηηηζκηθήο δξάζεο, κε βάζε ηνλ νπνίν κπν-
ξνχλ νη ίδηνη λα απνθσδηθνπνηνχλ ηηο εμειίμεηο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ θαη λα εμεηάδνπλ ή λα εξκελεχνπλ ηηο
παξαηεξνχκελεο αιιαγέο. Απφ απηήλ ηελ άπνςε, ε ηζηνξία πξάγκαηη καο δηδάζθεη. Αιιά έλαο ηέηνηνο «νδε-

γφο» δελ είλαη απαξαίηεην λα απεπζχλεηαη απνθιεηζηηθά ζηνπο πνιίηεο ελφο κφλν θξάηνπο ή ζηα κέιε ελφο
κφλν έζλνπο. Ήδε θάλεθε κάιηζηα φηη ζην ζρνιείν ηνπ δηθνχ καο θξάηνπο δηδαζθφκαζηε κφλν ηε δηθή καο
εζληθή ηζηνξία. Έηζη, απνθηνχκε θαη ηελ εληχπσζε φηη εγείξνληαη «ηείρε» θαη αλάκεζα ζηηο ηζηνξίεο ησλ ε-
ζληθψλ θξαηψλ, θαη φηη θάζε κηα εμειίζζεηαη ζρεδφλ αλεμάξηεηα, παξά ην γεγνλφο φηη δέρεηαη ζεηηθέο επη-
δξάζεηο κέζσ κεκνλσκέλσλ «ππιψλ» (π.ρ. κέζσ ηνπ εκπνξίνπ) ή αξλεηηθέο επηδξάζεηο κέζσ ησλ απξνζηά-
ηεπησλ ζεκείσλ απηψλ ησλ «ηεηρψλ» (π.ρ. κέζσ ησλ εμσηεξηθψλ πνιηηηθψλ παξεκβάζεσλ).
΋ζνη απνθαζίδνπκε, ινηπφλ, λα ζπνπδάζνπκε ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, θαηά ηε κεηάβαζή καο απφ
ην ζρνιείν ζην παλεπηζηήκην, αλαγθαδφκαζηε λα εμνηθεησζνχκε κε κηα δηαθνξεηηθή θαη θάζε άιιν παξά «α-
πφιπηε» ηζηνξία θαη έηζη λα μεθηλήζνπκε ηελ πξνζσπηθή καο κεηάβαζε απφ ηε κία «ηζηνξία» ζηελ άιιε, ζηε
βάζε κηαο ζεηξάο αλαπφδξαζησλ παξαδνρψλ, φπσο:
 φηη ε ηζηνξία είλαη ε ιηγφηεξε απφιπηε απφ ηηο επηζηήκεο·
 φηη νη ηζηνξηθνί δηαθσλνχλ θαη είλαη ζεκηηφ λα δηαθσλνχλ κεηαμχ ηνπο·
 φηη είλαη αηέξκνλνο ν δηάινγνο γηα ηελ ηζηνξία θαη φηη φιεο νη απφςεηο πνπ δηαηππψλνληαη
ζην πιαίζην απηνχ ηνπ δηαιφγνπ επηδέρνληαη ακθηζβήηεζε, ελψ ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ εμά-
γνληαη είλαη κφλν πξνζσξηλά·
 φηη ε αληαιιαγή ή θαη ε ζχγθξνπζε ησλ απφςεσλ ησλ ηζηνξηθψλ αλαδεηθλχεηαη ζε θηλεηήξην
δχλακε γηα ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη φηη θάζε κεηαγελέζηεξνο ηζηνξηθφο είλαη
αλαγθαζκέλνο ‒πεξηζζφηεξν ίζσο απφ άιινπο επηζηήκνλεο‒ λα εληξπθήζεη ζηελ ηζηνξία ηεο
επηζηήκεο ηνπ πξηλ πξνζεγγίζεη ην ηζηνξηθφ παξειζφλ·
 φηη ε αλαζχλζεζε ησλ εμειίμεσλ ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο πξνυπνζέηεη εθηφο ησλ άιισλ
ηελ θαηαλφεζε ελφο επξχηεξνπ πιαηζίνπ πνπ μεπεξλά ηα εζληθά ζχλνξα θαη απνθηά, αλ είλαη
εθηθηφ, αθφκε θαη παγθφζκηεο δηαζηάζεηο·
 θαη, ηέινο, (κε εθαιηήξην ηελ πξνζσπηθή καο κεηάβαζε απφ ηελ ηζηνξία πνπ λνκίδακε φηη
γλσξίδακε, ζηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο) φηη φιεο νη επνρέο είλαη επνρέο κεηαβάζεσλ.
1.1.2 Ζ ηζηνξία σο ςπραγσγία
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα νη παξαδνρέο θαη νη πξνβιεκαηηζκνί πνπ καο απαζρφιεζαλ ζηελ παξαπάλσ ελφηεηα,
ζθηαγξαθνχλ κφλν ηελ εηζαγσγηθή κχεζε ηνπ λεαξνχ ηζηνξηθνχ ζηελ επηζηήκε ηνπ. Δμάιινπ, πέξα απφ ηελ
θιεξνλνκηά ηνπ ζρνιείνπ, φινη ζρεδφλ νη πνιίηεο είκαζηε εμνηθεησκέλνη θαη κε ηηο «ηζηνξίεο» πνπ πξνβάι-
ινπλ ν θηλεκαηνγξάθνο θαη νη ηειενπηηθέο ζεηξέο ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ, ηα ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα, αθφ-
κε θαη ηα ληνθηκαληέξ. Δίλαη αιήζεηα κάιηζηα φηη απηέο νη «ηζηνξίεο», πνπ είλαη θαηά θαλφλα επηιεθηηθέο
(δειαδή απνκνλψλνπλ θάπνηα πξφζσπα, παξνπζηάδνπλ ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο «ζθελέο» θαη απνζησπνχλ
πνιιέο άιιεο), είλαη εμαηξεηηθά εληππσζηαθέο, ελψ ηαπηφρξνλα κέζσ ηεο εηθφλαο θαη ηεο κνπζηθήο ή ηεο ιν-
γνηερληθήο γνεηείαο (ζηελ πεξίπησζε ησλ ηζηνξηθψλ κπζηζηνξεκάησλ) θαζίζηαληαη δεκνθηιέζηεξεο θαη πα-
ξνπζηάδνληαη πεηζηηθφηεξεο απφ ηε «βαξεηή» θαη «πεξίπινθε» ηζηνξία ησλ επηζηεκφλσλ ηζηνξηθψλ.
Ζ ηζηνξηθή αθήγεζε κηαο θηλεκαηνγξαθηθήο ή ηειενπηηθήο ηαηλίαο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα κεηαθέξεη
ζηνπο ζεαηέο ηεο πιεξνθνξίεο πνπ δελ κπνξνχλ λα δηαςεπζηνχλ, επεηδή νη ηζηνξηθέο πεγέο δελ πξνζθέξνπλ
επαξθείο πιεξνθνξίεο γηα ηελ επηβεβαίσζή ηνπο. Δμάιινπ, ν δεκηνπξγφο κηαο ηαηλίαο, φπσο θαη ν ζπγγξαθέ-
αο ελφο ινγνηερληθνχ έξγνπ, δελ δεζκεχνληαη απφ ηηο ηζηνξηθέο πεγέο. ΢πλήζσο μεθηλνχλ ην έξγν ηνπο επηιέ-
γνληαο γλσζηά ηζηνξηθά γεγνλφηα, αιιά κπνξνχλ λα παξεκβάινπλ, φζν ζπρλά επηζπκνχλ, θαληαζηηθέο ζθε-
λέο πνπ αθνξνχλ, γηα παξάδεηγκα, ηελ πξνζσπηθή δσή θάπνησλ εξψσλ ηνπο. Έηζη, αθελφο θαιχπηνπλ πεξί-
ηερλα ηα «θελά» ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο (ζηα νπνία ζα αλαθεξζνχκε αλαιπηηθά ζηα θεθάιαηα 2 θαη 3),
ρσξίο λα παξαβηάδνπλ ζνβαξά ηηο ππνδείμεηο ηνπ επαγγεικαηία ηζηνξηθνχ πνπ κπνξεί λα έρνπλ πξνζιάβεη σο

ζχκβνπιν ή αθφκε θαη σο ζελαξηνγξάθν ηνπο θαη αθεηέξνπ εκπινπηίδνπλ, έζησ θαη θαληαζηηθά, ηηο εηθφλεο
αιιά θαη ηηο απφςεηο ηνπ ζεαηή ή αλαγλψζηε ηνπο ζρεηηθά κε έλα πξνβαιιφκελν θνκκάηη ηνπ ηζηνξηθνχ πα-
ξειζφληνο. Χο απνηέιεζκα, έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα πείζνπλ ηνλ ζεαηή ή αλαγλψζηε ηνπο φηη έρεη γλσξίζεη
θαη θαηαλνήζεη ηα «ηζηνξηθά γεγνλφηα» θαη ίζσο φηη έρεη αλαθαιχςεη ηελ «αληηθεηκεληθή ηζηνξηθή αιήζεηα».
Σα ληνθηκαληέξ πξνβάινπλ θαη πάιη επηιεγκέλεο ζθελέο ηνπ παξειζφληνο· απηέο πνπ επέιεμε λα απνζαλαηί-
ζεη ππφ δεδνκέλεο ζπλζήθεο ή αθνινπζψληαο εληνιέο ν άλζξσπνο ηνπ παξειζφληνο πνπ βξηζθφηαλ πίζσ απφ
ηνλ θαθφ. Με ηνλ ζπλδπαζκφ ηεο εηθφλαο, ηεο κνπζηθήο θαη ηεο αθήγεζεο ηα ληνθηκαληέξ είλαη πηζαλφ λα
εληππσζηάδνπλ ηνλ ζεαηή ηνπο. Αλ θαη δελ βαζίδνληαη απνθιεηζηηθά ζηε θαληαζία ησλ παξαγσγψλ ηνπο, αι-
ιά θπξίσο ζηηο επηινγέο ηνπο, ζπλήζσο «θαηαζθεπάδνπλ» έλα εμίζνπ «δσληαλφ» θαη ειθπζηηθφ είδνο ηζηνξί-
αο ‒φπσο νη ζθελνζέηεο θαη νη ινγνηέρλεο‒ θαη εληζρχνπλ ηελ πεπνίζεζή καο φηη καζαίλνπκε ηζηνξία. Αμίδεη
λα κλεκνλεχζνπκε εδψ θαη ηελ «ηζηνξία» ησλ δεκνζηνγξάθσλ ‒ηελ ηζηνξία πνπ θαηά θχξην ιφγν επηθαηξν-
πνηεί ή θαη ηδενινγηθνπνηεί ην παξειζφλ, πξνθεηκέλνπ λα εμππεξεηεζνχλ ζηφρνη ηνπ παξφληνο.
Πψο κπνξνχκε, ινηπφλ, λα γεθπξψζνπκε ην θελφ θαηά ηε κεηάβαζή καο απφ ηελ ηζηνξία κε ηελ ν-
πνία είκαζηε εμνηθεησκέλνη κέζσ ηνπ δεκφζηνπ δηάινγνπ, ηνπ ζρνιείνπ, ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ηεο ηειεφξα-
ζεο ή ηεο ινγνηερλίαο ζηελ επηζηεκνληθή ηζηνξία; Ζ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ είλαη δχζθνιε. Απαξαίηεηεο
πξνυπνζέζεηο είλαη λα παξαδερζνχκε ηελ άγλνηά καο θαη λα θαηαλνήζνπκε φηη νχηε ν δεκφζηνο δηάινγνο νχ-
ηε ε ηέρλε παξάγνπλ επηζηεκνληθή ηζηνξία· αληίζεηα, ρξεζηκνπνηνχλ ηα πνξίζκαηά ηεο γηα ηνπο δηθνχο ηνπο
ζηφρνπο. ΢ηε ζπλέρεηα, ζα πξέπεη λα απαληήζνπκε πνιιά άιια πεξίπινθα εξσηήκαηα, ηα νπνία ζα πξνζπα-
ζήζνπκε λα βάινπκε ζε κηα ινγηθή ζεηξά ζην επφκελν θεθάιαην.
1.2 Ζ ηζηνξία είλαη κία επηζηήκε
Πνην πεξηερφκελν απνδίδνπκε ζπλήζσο ζηνλ φξν επηζηήκε; Ζ επηζηήκε νξίδεηαη κε έλα θαη κνλαδηθφ ηξφπν
ζε φιεο ηηο επνρέο; Τπάξρνπλ ζαθή θξηηήξηα κε βάζε ηα νπνία θάπνηνη γλσζηηθνί θιάδνη θαηαηάζζνληαη
ζηελ θαηεγνξία ησλ επηζηεκψλ θαη άιινη ζε δηαθνξεηηθή θαηεγνξία θαη πνηνη είλαη ηειηθά νη αξκφδηνη γηα
κηα ηέηνηα ηαμηλφκεζε; Υξεζηκνπνηνχληαλ δειαδή ζηνλ 16ν ή ζηνλ 17ν αηψλα ή θαη λσξίηεξα νη φξνη επηζηή-
κε θαη επηζηήκνλαο κε ηε ζεκαζία πνπ απνθηνχλ ζηε ζχγρξνλε επνρή; Ήηαλ άξαγε ηφηε νη επηζηήκεο ηφζεο
φζεο είλαη ζήκεξα θαη ηη ελλννχκε, φηαλ ππνζηεξίδνπκε φηη ε ηζηνξία κηαο ζπγθεθξηκέλεο επηζηήκεο μεθηλά
ζηνλ ηάδε αηψλα; Αιήζεηα πψο ζα κπνξνχζακε λα εμεγήζνπκε ην γλσζηφ επεηζφδην ηεο δίθεο ηνπ Γαιηιαίνπ
απφ ηελ Ηεξά Δμέηαζε, ελφο επηζηήκνλα δειαδή πνπ αλαθνίλσζε ηελ επηζηεκνληθή αλαθάιπςή ηνπ ‒φηη ε γε
θηλείηαη γχξσ απφ ηνλ ήιην; Απφ ηελ άιιε πιεπξά ηη ζήκαηλε ε αλαγλψξηζε ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο; Μέ-
ζσ πνησλ δηεξγαζηψλ ή ζπλζεθψλ ζπληειέζηεθε θαη ηη αθξηβψο ζπλεπαγφηαλ;
΋πνηνο επηζπκεί λα θαηαλνήζεη ηελ ηζηνξία κηαο ζπγθεθξηκέλεο επηζηήκεο, είλαη κάιινλ απαξαίηεην
λα μεθηλήζεη ηε κειέηε ηνπ απφ ηελ ηζηνξία γεληθά ηεο επηζηήκεο: απφ ηε ζηαδηαθή αλακφξθσζε δειαδή ηνπ
πνιηηηθνχ, θνηλσληθνχ θαη ηδενινγηθνχ πεξηβάιινληνο, πνπ νδήγεζε ή έζησ επέηξεςε ηνλ πνιιαπιαζηαζκφ
ησλ αλαγλσξηζκέλσλ (θαη ζεζκνζεηεκέλσλ) επηζηεκψλ. Θα πξέπεη επίζεο λα ιάβεη ππφςε ηνπ φηη απηφ πνπ
νξίδεηαη ζε θάζε επνρή σο «επηζηεκνληζκφο» αληηθαηνπηξίδεη ηηο θξαηνχζεο αληηιήςεηο ηεο, φζνλ αθνξά ηελ
ηθαλφηεηα ηνπ επηζηεκνληθνχ ιφγνπ λα ζεκειηψλεη ηε γλψζε ή απφ κηα δηαθνξεηηθή νπηηθή γσλία, απνθαιχ-
πηεη ηνλ εθάζηνηε επηθξαηέζηεξν θψδηθα αξρψλ αιιά θαη ηηο πξαθηηθέο αλάγθεο, πνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ζπ-
γθεθξηκέλεο πνιηηηθέο επηδηψμεηο επέηξεςαλ ππφ δεδνκέλεο ζπλζήθεο λα γίλεη απνδεθηή θάπνηα ζηηγκή ε σ-
θειηκφηεηα ηεο γλψζεο, ηελ νπνία παξάγεη ν θιάδνο πνπ ηνλ ελδηαθέξεη.

1.2.1 Γηα ηε ρξεζηκόηεηα ηεο επηζηεκνληθήο γλώζεο θαη ηνλ νξηζκό ηεο νεόηερης επι-
ζηήμης
Απηφ πνπ ζπλήζσο απνθαινχκε επηζηήκε, καο εμεγεί ν γλσζηφο αλζξσπνιφγνο ησλ επηζηεκψλ Μπξπλφ Λα-
ηνχξ (Bruno Latour, 1947-) (1988: 214), είλαη έλα ζχλνιν θαηλνκέλσλ ή θαη δξαζηεξηνηήησλ πνπ επηιέγεηαη
απφ έλα ηεξάζηην θαη εηεξφθιεην πιήζνο αληίζηνηρσλ ζπλφισλ. Μηα επηζηήκε δειαδή ππάξρεη, φπσο ππάξ-
ρνπλ νη εζληθέο γιψζζεο θαη ν ζχγρξνλνο θφζκνο, πξηλ απφ ηελ παξέκβαζε απηψλ πνπ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα
λα θάλνπλ ηελ επηινγή, φπσο πξνζέζεηε ν ίδηνο. Αιιά πνηνη έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα πξνβνχλ ζε απηήλ ηελ
επηινγή; Καηά ηελ εμέιημε ησλ επηζηεκψλ κεηά ηνλ 17ν αηψλα θαη ηε ιεγφκελε Δπηζηεκνληθή Δπαλάζηαζε,
παξαηεξνχκε φηη απηνί πνπ αλέιαβαλ πξσηαγσληζηηθνχο ξφινπο ζηελ ελ ιφγσ δηαδηθαζία ήηαλ νη θνηλσληθά
επηθαλείο θαη πνιηηηθά ηζρπξνί.
Ο Μπξπλφ Λαηνχξ, πνιπγξαθφηαηνο θηιφζνθνο θαη αλζξσπνιφγνο, θαζεγεηήο ζην Παξίζη θαη πεξηζηαζηαθά
ζην Λνλδίλν, γελλήζεθε ην 1947 θαη εηδηθεχεηαη ζηε Φηινζνθία, ηελ Ηζηνξία, ηελ Κνηλσληνινγία θαη ηελ Αλ-
ζξσπνινγία ηεο Δπηζηήκεο. Αλάκεζα ζηηο γλσζηφηεξεο κειέηεο ηνπ μερσξίδνπλ ε πξαγκαηεία ηνπ We have
never Been Modern (Harvard University Press, 1993), ηα δνθίκηα ηνπ ζην βηβιίν Pandora’s Hope: Essays in
the Reality of Science Studies (Harvard University Press, 1999), φπνπ δηεξεπλά ηηο ζπλέπεηεο ησλ «επηζηεκν-
ληθψλ πνιέκσλ», θαζψο επίζεο νη πξψηεο κειέηεο ηνπ Laboratory Live: The Construction of Scientific Facts
(Princeton University Press, 1986), Science in Action (Harvard University Press, 1988) θαη The Pasteurization
of France (Harvard University Press, 1988).
Αξρηθά επξφθεηην γηα δνχθεο ή βαξφλνπο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ζπγθαηαιεγφηαλ, γηα παξάδεηγκα, ν κεγάινο
δνχθαο ηεο Σνζθάλεο Κφδηκν Β´ ησλ Μεδίθσλ, πνπ θνιαθεχηεθε απφ ηηο αθηεξψζεηο ησλ έξγσλ ηνπ Γαιη-
ιαίνπ (1564-1662) ζηελ νηθνγέλεηά ηνπ θαη ην 1610 ηνλ πξνζέιαβε ζηελ απιή ηνπ, θξνληίδνληαο παξάιιεια
γηα ηνλ δηνξηζκφ ηνπ ζε έδξα θαζεγεηή ηεο θηινζνθίαο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Πίδαο. Αξθεηνί άιινη εχπνξνη
θαη δηαθεθξηκέλνη άλδξεο ζηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο ηνπο ελδηαθέξνληαλ επίζεο γηα ηηο λέεο γλψζεηο ή απιψο επη-
ζπκνχζαλ λα εληζρχζνπλ ην θχξνο ηνπο, πξνζθαιψληαο δηάζεκνπο κνξθσκέλνπο ζηηο απιέο ή ηα ζπίηηα ηνπο.
Φπζηθά, ηε κεγαιχηεξε δχλακε θαηείραλ νη βαζηιηάδεο, ζπλήζσο νη θσηηζκέλνη θαη πξννδεπηηθνί, ελψ ζηε
ζπλέρεηα ηνπ 19νπ αηψλα ηε ζθπηάιε ζηε δηαδηθαζία απηήο ηεο επηινγήο έιαβαλ νη αηξεηνί θπβεξλψληεο, αξ-
ρηθά ησλ πξνεγκέλσλ θαη επεκεξνχλησλ θξαηψλ θαη θαηφπηλ ησλ ιηγφηεξν αλαπηπγκέλσλ. Ζ παξέκβαζή
ηνπο ήηαλ ν θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο γηα ηε ρξεκαηνδφηεζε ησλ γλσζηηθψλ θιάδσλ πνπ πεηχραηλαλ ηψξα
ηελ «αλάξξεζή» ηνπο ζε λένπο «ζξφλνπο», δίπια ζε εθείλνπο πνπ θαηείραλ νη παιηέο επηζηήκεο. Απφ ηε ζηηγ-
κή ηεο «ελζξφληζήο» ηνπο, φπσο ηφληδε ν Λαηνχξ (1988: 214), φζνη ζπλήζηδαλ λα «απηναπνθαινχληαη “επη-
ζηήκνλεο”» ‒φξνο πνπ επηλνήζεθε απφ έλαλ βξεηαλφ πνιπκαζή επηζηήκνλα θαη θηιφζνθν ην 1837 (Bowler &
Morus, 2014: 4-5)4‒ ήηαλ ινγηθφ λα «ηζρπξίδνληαη φηη ηα εξγαζηήξηα, νη βηβιηνζήθεο, νη ζπλαληήζεηο, νη πα-
ξαηεξήζεηο πεδίνπ, ηα φξγαλα θαη ηα θείκελα είλαη κφλν νη ηξφπνη θαη ηα κέζα πνπ δηαζέηνπλ γηα λα θέξνπλ
ζηελ επηθάλεηα ηελ αιήζεηα». Απηφ φκσο πνπ έρεη αθφκε κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ είλαη φηη έθηνηε νη ίδηνη δελ
ζηακαηνχζαλ «λα θαηαζθεπάδνπλ εξγαζηήξηα, βηβιηνζήθεο θαη φξγαλα». Δίλαη θαλεξφ φηη γλψξηδαλ πσο ρσ-
4
Ο Βξεηαλφο πνπ επηλφεζε ηνλ φξν επηζηήκνλαο ήηαλ ν Οπίιηακ Υηνχει (William Whewell, 1794-1866), ζηε κειέηε ηνπ
History of the Inductive Sciences (Ηζηνξία ησλ Δπαγσγηθώλ Δπηζηεκώλ). Ο Υηνχει, πνπ ζπλέγξαςε κειέηεο γηα έλα επξχ
θάζκα αληηθεηκέλσλ, φπσο ηε γεσινγία, ηελ νξπθηνινγία, ηε κεραληθή θαη ηελ αζηξνλνκία αιιά θαη ηελ πνιηηηθή επη-
ζηήκε, ηε ζενινγία, ην δηεζλέο δίθαην ή ηελ αξρηηεθηνληθή, ηε θηινζνθία θαη ηελ ηζηνξία ηεο επηζηήκεο θαη ηελ εζηθή
θηινζνθία, ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο ζεκαληηθφηεξεο πξνζσπηθφηεηεο ηεο Βξεηαλίαο ηνπ 19νπ αηψλα. Αλαθέξεηαη κάιηζηα
φηη νη δηαπξεπέζηεξνη επηζηήκνλεο ηεο επνρήο δεηνχζαλ απφ ηνλ Υηνχει επηζηεκνληθέο θαη θηινζνθηθέο ζπκβνπιέο,
αθφκε θαη γηα δεηήκαηα νξνινγίαο. Νσξίηεξα ζηε ζέζε ηνπ φξνπ επηζηήκνλαο ρξεζηκνπνηνχληαλ νη φξνη θπζηθόο θηιό-
ζνθνο ή άλζξσπνο ηεο επηζηήκεο.

ξίο απηφλ ηνλ ππνδεέζηεξν, κε ζεσξεηηθνχο φξνπο, πιηθφ εμνπιηζκφ ήηαλ εχθνιν λα βξεζνχλ θαη πάιη ζηελ
αθάλεηα· ήηαλ δειαδή ζαλ λα «πξνζέρνπλ λα κε ζθνηψζνπλ ηε ρήλα πνπ θάλεη ηα ρξπζά απγά», θαηά ην
ζρφιην ηνπ Λαηνχξ (1988: 214).
Με απιά ιφγηα, απηή ήηαλ ε ηζηνξηθή δηαδξνκή πνπ αθνινχζεζαλ ηφζν νη θνηλσληθέο θαη αλζξσπη-
ζηηθέο επηζηήκεο φζν θαη νη θπζηθέο θαη, νη ιεγφκελεο ζήκεξα, ζεηηθέο επηζηήκεο, αθνχ θαη ε δηθή ηνπο εμέ-
ιημε νξίζηεθε απφ ηελ πξνζπκία θαη ηε βνχιεζε ησλ εθάζηνηε πνιηηηθψλ θαη θπβεξλεηηθψλ ειίη, πνπ είραλ
ηε δπλαηφηεηα λα επηιέγνπλ θαη λα ζηεξίδνπλ ηελ αλάπηπμε κεκνλσκέλσλ επηζηεκψλ ζηηο ηνπηθέο πεξηθέξεη-
εο ηεο δηθαηνδνζίαο ηνπο ή γεληθφηεξα ζηηο επηθξάηεηεο ησλ θξαηψλ ηνπο. Χζηφζν, γηα φιεο ζρεδφλ ηηο επη-
ζηήκεο ε δηαδηθαζία απηή ππήξμε αξγή θαη ίζσο δχζθνιε, δηφηη νη αληηιήςεηο γηα ηε ζεκαζία ηεο επηζηήκεο
δελ γελλψληαη νχηε κεηαβάιινληαη δηά καγείαο κεηά απφ κηα επηζηεκνληθή αλαθάιπςε ή ηε ιήςε ηεο απφ-
θαζεο ελφο άξρνληα. Μέρξη ηνλ 18ν αηψλα, φπσο επηζεκαίλνπλ νη επηκειεηέο ηνπ ηφκνπ ηεο Ηζηνξίαο ησλ Δ-
πηζηεκώλ ηνπ Κέηκπξηηδ γηα ηελ Πξώηκε Νεόηεξε Δπνρή (ηελ πεξίνδν δειαδή 1490-1730), κπνξνχκε λα ρξε-
ζηκνπνηνχκε ηνλ φξν «επηζηήκε» κφλν ζπκβαηηθά· ζπλήζσο γηα λα πεξηγξάθνπκε κε θαηαλνεηφ ηξφπν ηνπο
γλσζηηθνχο ηνκείο πνπ αλαδείρζεθαλ ηφηε θαη ζεσξνχληαη ζήκεξα επηζηήκεο. Με άιια ιφγηα, ε ζχγρξνλε
θαηεγνξία ησλ επηζηεκψλ δελ είρε ηελ αληίζηνηρή ηεο πξηλ απφ ηνλ 18ν αηψλα θαη, αλ ζα ζέιακε λα αλαδεηή-
ζνπκε ηε «βαζίιηζζα ησλ επηζηεκψλ» (κε απηή ηε ζπκβαηηθή ζεκαζία ηνπ φξνπ), πξνθαλψο ζα έπξεπε λα
ζηξαθνχκε ζηε ζενινγία. Αληίζεηα, φινη νη γλσζηηθνί θιάδνη πνπ ζηεξίδνληαλ ζηελ εκπεηξηθή παξαηήξεζε,
αθφκε θαη ε ζεξαπεπηηθή ηαηξηθή, απνθιείνληαλ απφ ηηο επηζηήκεο. ΢ηε θπζηθή θηινζνθία, γηα παξάδεηγκα,
εληαζζφηαλ ε κειέηε αθφκε θαη ηεο θηλεηηθήο, ηεο κεηεσξνινγίαο, ηεο νξπθηνινγίαο, ηεο εμέιημεο ησλ θπ-
ηψλ θαη ησλ δψσλ αθφκε θαη ησλ αλζξψπσλ, ελψ ζηηο ζεκαληηθφηεξεο βηβιηνζήθεο ηεο επνρήο, ζηελ θαηεγν-
ξία «ηαηξηθή» κπνξνχζε θαλείο λα βξεη βηβιία αλαηνκίαο, ρεηξνπξγηθήο, θαξκαθεπηηθήο θαη ρεκείαο θαη ζηελ
θαηεγνξία «καζεκαηηθά» κειέηεο αζηξνλνκίαο, αζηξνινγίαο, αξρηηεθηνληθήο θαη άιιεο (Park & Daston,
2006: 1-3).
Γελ πξέπεη, ινηπφλ, λα καο πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη νη άλζξσπνη ησλ επηζηεκψλ ηνλ 16ν
αηψλα ή απηνί πνπ πξσηαγσλίζηεζαλ ζηε ιεγφκελε Δπηζηεκνληθή Δπαλάζηαζε (βι. θεθάιαην 5) θαη ζεσξνχ-
ληαη ζήκεξα «παηέξεο» ηεο λεφηεξεο επηζηήκεο, είραλ πνηθίιεο δξαζηεξηφηεηεο θαη πνιινί απφ απηνχο είραλ
εηδηθεπηεί ζηα παλεπηζηήκηα ηεο Δπξψπεο ζε αληηθείκελα πνπ δελ είραλ ζρέζε κε ηα κεηαγελέζηεξα ελδηαθέ-
ξνληά ηνπο θαη ηηο αλαθαιχςεηο ηνπο γηα ηηο νπνίεο έκεηλαλ γλσζηνί. Ο Οπίιηακ Γθίικπεξη (William Gilbert,
1544-1603), ζπγγξαθέαο ηεο πξψηεο αλαιπηηθήο κειέηεο ηνπ καγλεηηζκνχ (1600), είρε ζπνπδάζεη ηαηξηθή
θαη ν αζηξνλφκνο Γηφραλ Κέπιεξ (Johannes Kepler, 1571-1630) ζενινγία. Ο Κνπέξληθνο πάιη είρε ζπνπδάζεη
ηαηξηθή θαη δίθαην, ελψ ν Νεχησλαο (Isaac Newton, 1642-1727), πέξα απφ ην έξγν ηνπ πνπ ηνλ ζπλδέεη κε ηε
λεφηεξε επηζηήκε, κειεηνχζε κε πάζνο ηα ηεξά θείκελα. Γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο άλδξεο, αθνχ νη γπλαίθεο
απνθιείνληαλ απφ ηελ επηζηήκε, νη παλεπηζηεκηαθέο ζπνπδέο ήηαλ έλα ζηάδην πξνεηνηκαζίαο γηα ηελ αλάιε-
ςε ξφισλ ζηελ θνηλσληθή δσή (Shapin, 2006: 183). Έηζη, έλαο απφ ηνπο καζεκαηηθνχο πνπ ζήκεξα ζεσξείηαη
θνξπθαίνο εθπξφζσπνο ηεο επηζηήκεο ηνπ, κπνξεί λα είρε πηπρίν ζενινγίαο (φπσο ν John Wallis, 1616-1703)
ή λνκηθήο (φπσο ν Pierre de Fermat, 1601-1665)· ήηαλ πηζαλφ νη κειέηεο ηνπ λα εζηηάδνληαη φρη κφλν ζηελ
άιγεβξα αιιά ζε έλα επξχ θάζκα γλσζηηθψλ αληηθεηκέλσλ, π.ρ. ζηελ αζηξνλνκία, ηελ ηαηξηθή, ηε θηινζνθία
(φπσο ην έξγν ηνπ Girolamo Cardano, 1501-1576) ή αθφκε θαη ζε ζενινγηθά δεηήκαηα (φπσο ην έξγν ηνπ
John Napier, 1550-1617)· θαη ήηαλ επίζεο πηζαλφ ν ίδηνο λα πξνηηκήζεη κηα θαιχηεξα ακεηβφκελε έδξα ηαηξη-
θήο, εγθαηαιείπνληαο κηα έδξα καζεκαηηθψλ (φπσο δειαδή έπξαμε ν Dane Erasmus Bartholin, 1625-1698)
(Andersen & Bos, 2006: 696-723). Παξνκνίσο, πξηλ απφ ηνλ 18ν αηψλα, ιίγνη κφλν απφ ηνπο καζεκαηηθνχο
πνπ ζεσξνχληαη ζήκεξα πξσηνπφξνη θέξδηδαλ ηα πξνο ην δελ δηδάζθνληαο καζεκαηηθά, ελψ νη πξψηεο έδξεο
καζεκαηηθψλ ηδξχζεθαλ ζε νξηζκέλα βξεηαληθά παλεπηζηήκηα ζηα ηέιε κφιηο ηνπ 17νπ αηψλα. Οξηζκέλνη κά-
ιηζηα δελ είραλ παξαθνινπζήζεη ζπζηεκαηηθά θάπνην πξφγξακκα παλεπηζηεκίνπ θαη δελ είραλ εξγαζηεί ζε
παλεπηζηεκηαθά ή εξεπλεηηθά θέληξα, ελψ άιινη εγθαηέιεηςαλ πξφζπκα ηηο παλεπηζηεκηαθέο έδξεο ηνπο, γηα
λα αλαδεηήζνπλ ηελ νηθνλνκηθή πξνζηαζία ελφο πάηξσλα. Δμάιινπ, ε επαγγεικαηηθή ζρέζε κε ηα ηδξχκαηα

ηεο αλψηεξεο εθπαίδεπζεο ζπλήζσο είρε ζηφρν ηε δεκηνπξγία δεζκψλ κε ηνπο θνξείο ηεο ζξεζθείαο θαη ηνπο
αλζξψπνπο ησλ ζεκαληηθψλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ θαη, έηζη, ε απφθηεζε κηαο παλεπηζηεκηαθήο έδξαο ήηαλ γηα
ηνπο πεξηζζφηεξνπο άλδξεο ηεο επηζηήκεο πεξηζηαζηαθή θαη πξνζσξηλή· θαη απηφ ζπλέβαηλε γηα δηάθνξνπο
ιφγνπο (Shapin, 2006: 183-4). Ο Γαιηιαίνο, γηα παξάδεηγκα, πξνηίκεζε λα πξνζιεθζεί ζηελ απιή ηνπ Κφδη-
κν Β´, δηφηη σο θαζεγεηήο καζεκαηηθψλ ιάκβαλε κφιηο ην έλα ηέηαξην ηνπ κηζζνχ ελφο θαζεγεηή θηινζνθί-
αο, αθνχ ηε δεδνκέλε επνρή νη καζεκαηηθνί ζεσξνχληαλ θαηψηεξνη ηφζν σο πξνο ην δηαλνεηηθφ ηνπο επίπεδν
φζν θαη σο πξνο ην θνηλσληθφ θχξνο ηνπο (Shea & Artigas, 2003: 20-26· Bowler & Morus, 2014: 25-33, 304-
305).
Αθφκε θαη ε αζηξνλνκία είρε δεπηεξεχνπζα ζέζε ζηα πξνγξάκκαηα ησλ επξσπατθψλ παλεπηζηεκί-
σλ. Σνλ 17ν αηψλα νχηε θαλ εληαζζφηαλ ζηε θπζηθή θηινζνθία, πνπ, θαηά ηηο θξαηνχζεο αληηιήςεηο, κειε-
ηνχζε ηα αιεζηλά αίηηα ησλ πξαγκάησλ. Αληίζεηα, νη άλδξεο ηεο επνρήο, ηνπο νπνίνπο ραξαθηεξίδνπκε ζήκε-
ξα ζεκαληηθνχο αζηξνλφκνπο, ζεσξνχληαλ –φπσο δειαδή θαη νη καζεκαηηθνί– «θαηψηεξεο δηαλνεηηθήο αιιά
θαη θνηλσληθήο ζηάζκεο» (Bowler & Morus, 2014: 25). ΢ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα, νη πεξηζζφηεξνη αζηξνλφ-
κνη θαηείραλ έδξεο καζεκαηηθψλ, ελψ ηα παλεπηζηεκηαθά αζηεξνζθνπεία, πνπ ήηαλ απαξαίηεηα γηα ηηο έξεπ-
λέο ηνπο, είραλ αξρίζεη λα θαηαζθεπάδνληαη κε ειάρηζηα θνλδχιηα ιίγν πξηλ απφ ηα κέζα ηνπ 17 νπ αηψλα, κε
απψηεξν ζηφρν ζπλήζσο λα εληζρχζνπλ ην δηεζλέο θχξνο ελφο παλεπηζηεκίνπ ή λα πξνβάιινπλ ηνλ λεσηεξη-
θφ ραξαθηήξα ηνπ –θαη φρη γηα λα δηεπθνιχλνπλ ηελ έξεπλα θαη ηελ πξφνδν ηεο αζηξνλνκίαο (Donahue,
2006: 564-595). Σα βαζηιηθά αζηεξνζθνπεία [ηα πξψηα ηδξχζεθαλ ζην Παξίζη (1668) θαη ζην Γθξίλγνπηηο
(1675)] ιεηηνπξγνχζαλ αλεμάξηεηα απφ ηα παλεπηζηήκηα θαη πξνζέθεξαλ ηηο ππεξεζίεο ηνπο ζηηο θπβεξλή-
ζεηο, δηφηη ππήξρε ε πξνζδνθία φηη ε αζηξνλνκία ζα ζπλέβαιε ζηε βειηίσζε ησλ ηερληθψλ λαπζηπινΐαο θαη
έηζη ζα επλννχζε ην εκπφξηφ ηνπο.5 Χζηφζν, παξά ην γεγνλφο φηη νη επξσπατθέο θπβεξλήζεηο είραλ ήδε ζηξέ-
ςεη ηελ πξνζνρή ηνπο ζηε ζηήξημε θαη ρξεκαηνδφηεζε ησλ γλσζηηθψλ θιάδσλ πνπ ζεσξνχζαλ πξαθηηθά
ρξήζηκνπο, πξνηηκνχζαλ λα δνθηκάδνπλ ηα πεξηζψξηα ηεο αλάπηπμήο ηνπο ζε ρψξνπο πνπ δεκηνπξγνχζαλ
δίπια ζηα παξαδνζηαθά παλεπηζηήκηα, πνπ ζεσξνχληαλ θνηηίδεο ηεο έσο ηφηε απνδεθηήο επηζηεκνληθήο γλψ-
ζεο. Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ην Κνιέγην Γθξίζακ, πνπ ηδξχζεθε ην 1597 ζην Λνλδίλν σο θιεξνδφ-
ηεκα ηνπ εκπφξνπ Σφκαο Γθξίζακ (Sir Thomas Gresham, 1519-1579) θαη ην νπνίν δηέζεηε εμαξρήο έδξεο α-
ζηξνλνκίαο, γεσκεηξίαο θαη ηαηξηθήο. ΢ηα επαξρηαθά θνιέγηα πνπ δεκηνπξγήζεθαλ κεηαμχ άιισλ θαη γηα
ηέηνηνπο πεηξακαηηζκνχο, δηδάζθνληαλ ηα καζεκαηηθά θαη, ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο, νη θπζηθέο επηζηήκεο,
πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε εμήγεζε ησλ παξαηεξνχκελσλ θπζηθψλ θαηλνκέλσλ «κε φξνπο αδηάζεηζησλ
ζεκειησδψλ αξρψλ γηα ηε θχζε ησλ πξαγκάησλ κέζσ ηεο θαηαζθεπήο αθιφλεησλ αηηηαθψλ αιπζίδσλ»
(Brockliss, 2003: 44-45).
Σνλ Ννέκβξην ηνπ 1660, ε ζπλάληεζε ζην Λνλδίλν 115 Βξεηαλψλ δηαλννπκέλσλ θαη αξηζηνθξαηψλ
είρε σο απνηέιεζκα ηε κεηαηξνπή δχν ρξφληα αξγφηεξα ηεο (αλεπίζεκεο) Φηινζνθηθήο Δηαηξείαο ηεο Ομ-
θφξδεο ζε Βαζηιηθή Δηαηξεία ηεο βξεηαληθήο πξσηεχνπζαο ‒πξφθεηηαη γηα ην πξψην δεκφζην ίδξπκα πνπ
ήηαλ αθηεξσκέλν ζηελ πξνψζεζε ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο, ζε κηα επνρή πνπ ην Κνιέγην Γθξίζακ βξηζθφηαλ
ζε παξαθκή ιφγσ ηνπ βξεηαληθνχ εκθπιίνπ πνιέκνπ. Πάηξσλάο ηεο ήηαλ ν αλψηαηνο πνιηηηθφο άξρνληαο, ν
βαζηιηάο Κάξνινο Β´ (1630-1685), παξά ην γεγνλφο φηη ν ίδηνο δελ εκπηζηεπφηαλ ηηο λέεο επηζηήκεο. Αιιά
ππφ ηηο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζηε ρψξα ηνπ κεηά ηνλ πφιεκν, είρε πνιινχο ιφγνπο λα ελδηαθέξεηαη γηα
ηελ θνηλσληθή πξφνδν πνπ ήηαλ πηζαλφ λα θέξεη ε επηζηεκνληθή αλάπηπμε. Πξάγκαηη, ηα κέιε ηεο Βαζηιηθήο
Δηαηξείαο πνπ, ράξε ζηηο πνιηηηθέο δηαζπλδέζεηο ηνπο, εμαζθάιηζαλ ηελ εχλνηα ηνπ βαζηιηά (αιιά φρη θαη ηε
ρξεκαηνδφηεζή ηνπ), δηεμήγαγαλ κε δηθνχο ηνπο πφξνπο έξεπλεο γηα ηε θχζε θαη ηελ ηερλνινγία, απνβιέπν-
ληαο ζηε βειηίσζε ησλ γεσξγηθψλ, ησλ εμνξπθηηθψλ θαη πνιιψλ άιισλ ηερληθψλ πνπ ζα σθεινχζαλ άκεζα
5
Αζηεξνζθνπεία απέθηεζαλ ηα παλεπηζηήκηα ηνπ Λέηληελ ην 1632, ηεο Κνπεγράγεο ην 1641, ηεο Οπηξέρηεο ην 1642,
ηεο Οπςάιαο ην 1741, ηνπ Γθέηηγθελ θαη ηεο Πξάγαο ην 1751, ηεο Ομθφξδεο ην 1773 (πνπ δηέζεηε θαη ηνλ αθξηβφηεξν
εμνπιηζκφ), ηνπ Γνπβιίλνπ ην 1783 θαη ηεο Κφηκπξα ην 1792. Μέρξη ηα ηέιε ηνπ 18 νπ αηψλα, ν αξηζκφο ησλ παλεπηζηε-
κηαθψλ αζηεξνζθνπείσλ έθηαζε θαη ίζσο μεπέξαζε ηα δψδεθα.

ην θνηλσληθφ ζχλνιν. Υάξε ζηα βαζηιηθά πξνλφκηα πνπ απέθηεζε ε Δηαηξεία, νη εθδφζεηο ηεο δελ ππφθεηλην
ζε ινγνθξηζία, ηα κέιε ηεο κπνξνχζαλ λα επηθνηλσλνχλ ειεχζεξα κε πνιίηεο άιισλ ρσξψλ θαη, κέζσ ηνπ
πεξηνδηθνχ πνπ εμέδηδαλ απφ ην 1675, είραλ ηε δπλαηφηεηα λα θνηλνπνηνχλ ηα εξεπλεηηθά πνξίζκαηα θαη ηηο
αλαθαιχςεηο ηνπο ζηε δηεζλή επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ηεο επνρήο. Χο απνηέιεζκα, ε Βαζηιηθή Δηαηξεία ηνπ
Λνλδίλνπ αλαδείρζεθε ζε παγθφζκην πξφηππν νξγάλσζεο ηεο επηζηεκνληθήο δξαζηεξηφηεηαο. Σν 1664 ηδξχ-
ζεθε ε Βαζηιηθή Αθαδεκία Δπηζηεκψλ ζην Παξίζη, ε νπνία κάιηζηα εμαζθάιηζε άκεζα ηελ νηθνλνκηθή ππν-
ζηήξημε ηνπ ππνπξγνχ ηνπ Λνπδνβίθνπ ΗΔ´, Κνικπέξ (Jean-Baptiste Colbert, 1619-1683) (Bowler & Morus,
2014: 305-308· Stimson, 1993: 15 θ.εμ.). Tα επφκελα ρξφληα απμήζεθε εληππσζηαθά ν αξηζκφο ησλ αθαδε-
κηψλ θαη ησλ επηζηεκνληθψλ νξγαλψζεσλ πνπ πξνζέθεξαλ ηα πνξίζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπο ζηηο επξσπατθέο
θπβεξλήζεηο, εηζπξάηηνληαο ζε αληάιιαγκα θχξνο θαη ρξεκαηνδνηήζεηο.
Με ηελ έκκεζε ή άκεζε ζηήξημε ησλ θξαηψλ άξρηζαλ λα νξγαλψλνληαη δηεζλή επηζηεκνληθά πξν-
γξάκκαηα κε πςεινχο ζηφρνπο ‒π.ρ. γηα ηελ παξαηήξεζε ηεο θίλεζεο ησλ νπξάλησλ ζσκάησλ θαη ηνλ ππν-
ινγηζκφ ηεο απφζηαζεο κεηαμχ ηεο γεο θαη ηνπ ήιηνπ (πξνγξάκκαηα πνπ δηεμήρζεζαλ ην 1791 θαη ην 1796) ή
γηα ηε κειέηε ησλ θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ (πξφγξακκα ησλ εηψλ 1780-1795). ΋ζν πεξλνχζε ν ρξφλνο, νη επη-
ζηήκεο απνδεηθλχνληαλ πνιχηηκεο γηα ηελ απνηθηαθή εμάπισζε ησλ επξσπατθψλ δπλάκεσλ, αιιά θαη γηα ηελ
πνιηηηθή επηθξάηεζε έθαζηεο εμ απηψλ ζηηο απνηθίεο ηνπο. Οη ηζπαληθέο απνηθηαθέο αξρέο ίδξπζαλ, γηα παξά-
δεηγκα, κηα κεηαιιεπηηθή ζρνιή ζην Μεμηθφ, ελψ ζηηο βξεηαληθέο απνηθίεο ηεο βφξεηαο Ακεξηθήο έθαλαλ ηελ
εκθάληζή ηνπο παηδαγσγηθά ηδξχκαηα θαη θνιέγηα (π.ρ. ην Κνιέγην ηνπ Υάξβαξλη ην 1663, ηνπ Γηέηι ην 1701,
ηνπ Πξίλζηνλ ην 1746, ε Ακεξηθαληθή Δηαηξία γηα ηελ πξνψζεζε ησλ σθέιηκσλ γλψζεσλ ζηε Φηιαδέιθηα ην
1768 θ. ά). Ζ Ηζπαλία, ε Γαιιία, ε Βξεηαλία θαη ε Οιιαλδία ελέηαμαλ ζηνλ γξαθεηνθξαηηθφ κεραληζκφ ηνπο
ηνπο βνηαληθνχο θήπνπο πνπ δεκηνχξγεζαλ ζηηο απνηθίεο ηνπο, ππφ ηελ αηγίδα ησλ αληίζηνηρσλ εζληθψλ επη-
ζηεκνληθψλ θέληξσλ ηνπο. ΢ηελ απγή ηνπ 19νπ αηψλα νη βνηαληθνί θήπνη ησλ πεξηζζφηεξσλ απνηθηνθξαηηθψλ
δπλάκεσλ εμειίρζεθαλ ζε ρψξνπο νηθνλνκηθνχ πεηξακαηηζκνχ. Με άιια ιφγηα, απηφ πνπ ελδηέθεξε ηψξα ηηο
επξσπατθέο θπβεξλήζεηο δελ ήηαλ ηφζν ε επηζηεκνληθή παξαηήξεζε ηνπ θπζηθνχ θφζκνπ, αιιά θπξίσο ε
δηεξεχλεζε ησλ πξνυπνζέζεσλ γηα ηελ νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε ησλ πξντφλησλ πνπ παξάγνληαλ ζηηο απνη-
θίεο ηνπο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη νη γαιιηθνί θήπνη ιάκβαλαλ πηα νδεγίεο απφ ην ππνπξγείν Ναπηηθψλ,
παξά απφ ηελ επηζηεκνληθή αθαδεκία ηνπ Παξηζηνχ. Με παξφκνην ηξφπν ιεηηνπξγνχζε απφ ηελ ίδξπζή ηνπ,
ην 1786, ν βαζηιηθφο βνηαληθφο θήπνο ηεο Ηζπαλίαο ζην Μεμηθφ. Ζ Βαζηιηθή Δηαηξεία Δπηζηεκψλ θαη Σε-
ρλψλ, πνπ ίδξπζε ην 1784 ε Γαιιία ζηελ πινπζηφηεξε απνηθία ηεο, ηελ Ατηή, είρε ζηφρν ηε κειέηε ησλ ηξφ-
πσλ πνπ ζα δηεπθφιπλαλ ηελ απνηθηαθή ηεο εμάπισζε (McClellan III, 2003: 92-93 θαη 99-102).
Καζψο ν 18νο αηψλαο πιεζίαδε ζην ηέινο ηνπ, νη θξαηηθέο εγεζίεο ελδηαθέξνληαλ φιν θαη πεξηζζφηε-
ξν γηα ηε ζεζκνζέηεζε λέσλ επηζηεκψλ. Ζ αζηξνλνκία, ε βνηαλνινγία θαη ε αλάπηπμε δηά απηήο θιάδσλ,
φπσο ε θαξκαθεπηηθή, θαη επίζεο ε εμέιημε άιισλ, φπσο ε γεσινγία, ε νξπθηνινγία, ε αλαηνκία, ε δσνινγία
αιιά θαη ηα καζεκαηηθά θαη νη νηθνλνκηθέο ζπνπδέο, θέξδηδαλ επηζηεκνληθφ θχξνο θαη αλαγλσξηζηκφηεηα
εμαηηίαο ηεο θνηλσληθήο ρξεζηκφηεηάο ηνπο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1760 ιεηηνπξγνχζε ζην Μπέξκηγρακ ε Δ-
ηαηξεία ηεο ΢ειήλεο (Lunar Society), πνπ είρε ζηφρν ηελ εθαξκνγή ηεο επηζηήκεο ζηε βηνκεραληθή ηερλνιν-
γία. ΢ηα κέιε ηεο ζπγθαηαιέγνληαλ ν ΢θσηζέδνο κεραλνπξγφο θαη εθεπξέηεο, Σδέεκο Βαη (James Watt,
1736-1819), ν ζπλεξγάηεο ηνπ ζηελ θαηαζθεπή αηκνκεραλψλ, επηρεηξεκαηίαο Μάζηνπ Μπνχιηνλ (Mathew
Boulton, 1728-1809), o ρεκηθφο, θιεξηθφο, θπζηθφο θηιφζνθνο θαη πνιηηηθφο ξηδνζπάζηεο Σδφδεθ Πξίζηιετ
(Joseph Priestley, 1733-1804), πνπ αλαθάιπςε ην πξσηνμείδην ηνπ αδψηνπ θαη ην νμπγφλν, θαη πνιινί άιινη.
Τπφ ηηο ζπλζήθεο πνπ είρε δεκηνπξγήζεη ε πξψηε Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε, ν φξνο «επηζηήκε» θα-
ζηεξψζεθε ζην αγγιηθφ ιεμηιφγην, γηα λα πεξηγξάςεη ζπγθεθξηκέλνπο θιάδνπο νξγαλσκέλεο παξαγσγήο ηεο
γλψζεο, θαη ήηαλ επδηάθξηηε ε ηάζε ηεο αμηνπνίεζεο ηεο επηζηεκνληθήο αλάπηπμεο γηα πξαθηηθνχο θαη θεξ-
δνζθνπηθνχο ζηφρνπο. Χζηφζν, αληίζεηα απφ ηελ Αγγιία ή θαη ηε Γαιιία πνπ ζπληεξνχζαλ ηνλ παξαδνζηαθφ
ραξαθηήξα ησλ παλεπηζηεκίσλ ηνπο, κεξηθέο επξσπατθέο ρψξεο είραλ κεηαηξέςεη απφ ηνλ 18 ν αηψλα ηα παλε-
πηζηήκηά ηνπο ζε ζπνπδαία εξεπλεηηθά θέληξα ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ: ην Παλεπηζηήκην ηνπ Λέηληελ, γηα

παξάδεηγκα, ήηαλ γλσζηφ γηα ηηο κειέηεο ηνπ ειεθηξηζκνχ, ηα παλεπηζηήκηα ηεο ΢θσηίαο θεκίδνληαλ γηα ηηο
ηαηξηθέο ζπνπδέο ηνπο, ελψ ζε νξηζκέλα γεξκαληθά θξαηίδηα έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο κεηαιιεπηηθέο αθα-
δεκίεο, πνπ εμαζθάιηδαλ ρξεκαηνδνηήζεηο απφ ηηο εμνξχμεηο πνπ βξίζθνληαλ ζε εμέιημε. Ο 18νο αηψλαο έθεξε
επίζεο ζην επίθεληξν ηνπ επηζηεκνληθνχ θαη πνιηηηθνχ ελδηαθέξνληνο ηε ρεκεία σο θιάδν πνπ αλακελφηαλ
λα ζπκβάιιεη πνιιαπιψο ζηελ θνηλσληθή πξφνδν (Bowler & Morus, 2014: 59-64 θαη 308-10). ΢ηνπο επλνε-
κέλνπο γλσζηηθνχο θιάδνπο, ιφγσ ησλ ζπλζεθψλ πνπ επηθξαηνχζαλ, ζπγθαηαιέγνληαλ θαη νη θνηλσληθέο θαη
αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο, νη νπνίεο φκσο ήηαλ απαξαίηεην λα αλακέλνπλ κέρξη ηελ αλάδπζε ηνπ εζληθνχ
θξάηνπο θαη ηελ ελίζρπζε ησλ εζληθηζκψλ γηα ηελ νξηζηηθή ελζξφληζή ηνπο κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ.
1.2.2 Ζ αλαγλώξηζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο
Ο φξνο «θνηλσληθέο επηζηήκεο» εκθαλίζηεθε ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα ζηνλ εληθφ αξηζκφ σο ζπλψλπκν ηεο
θνηλσληνινγίαο. Απφ ηα ηέιε ηνπ ίδηνπ αηψλα, ρξεζηκνπνηήζεθε επξχηαηα ζηνλ πιεζπληηθφ αξηζκφ ‒θπξίσο
ζηηο Ζ.Π.Α. ‒γηα λα πεξηγξάςεη φρη κφλν ηελ θνηλσληνινγία αιιά θαη ηελ αλζξσπνινγία. ΋πσο αλαθέξνπλ νη
Οθθελζηάλη (Nicolas Offenstadt), Νηπθψ (Grégory Dufaud) θαη Μαδνπξέι (Hervé Mazurel) ζην αληίζηνηρν
ιήκκα ηνπ ιεμηθνχ ηνπο, ζηελ θαηεγνξία ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ εληάζζνληαη γεληθφηεξα νη γλσζηηθνί
θιάδνη πνπ «κειεηνχλ ηνλ άλζξσπν κέζα ζε θνηλσλίεο» (π.ρ. ε πνιηηηθή επηζηήκε, ε ςπρνινγία θ.ά.). Ζ η-
ζηνξία, παξά ην γεγνλφο φηη κειεηά ηνλ άλζξσπν σο θνηλσληθφ νλ, εληάζζεηαη ζπλήζσο ζηηο αλζξσπηζηηθέο
ζπνπδέο (ή «επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ») ‒φξνο πνπ βξηζθφηαλ ζε ρξήζε ζην γαιιηθφ ιεμηιφγην ήδε απφ ηνλ
17ν αηψλα, αιιά θαηέζηε δεκνθηιήο θαη επηθξάηεζε θαη ζην αγγιηθφ ιεμηιφγην κεηά ηα κέζα ηνπ 20 νχ αηψλα.
Χζηφζν, ε δηαθνξά κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ θαη ησλ αλζξσπηζηηθψλ ζπνπδψλ «δελ είλαη νχηε ζαθήο νχηε
απαξαίηεηα ιεηηνπξγηθή», θαη ν αξηζκφο ησλ επηζηεκψλ πνπ εληάζζνληαη ζηηο δπν θαηεγνξίεο «πνηθίιιεη α-
λάινγα κε ηνπο νξηζκνχο πνπ πξνθξίλνληαη θαη κε ηηο ζεζκηθέο ινγηθέο πνπ επηθξαηνχλ ζηα παλεπηζηήκηα»
θάζε ρψξαο (Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 77). Δίλαη γεγνλφο, φκσο, φηη νη επηζηήκεο θαη ησλ δχν
θαηεγνξηψλ βξέζεθαλ ζην επίθεληξν ηνπ επηζηεκνληθνχ θαη πνιηηηθνχ ελδηαθέξνληνο εμαηηίαο ησλ ξηδηθψλ
κεηαβνιψλ πνπ επέθεξε ε δηάδνζε ηεο Βηνκεραληθήο Δπαλάζηαζεο θαη ησλ πνηθίισλ αλαηξνπψλ πνπ αθν-
ινχζεζαλ ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη ηνπο Ναπνιεφληεηνπο πνιέκνπο. Ση είρε αιιάμεη;
Θεζκνί κε καθξαίσλε παξάδνζε είραλ θαηαξξεχζεη. Πιήζνο ζεκαληηθψλ κέρξη πξφηηλνο αμηψλ είραλ
ππνρσξήζεη κπξνζηά ζηε δπλακηθή επηξξνή λεσηεξηθψλ ξηδνζπαζηηθψλ ηδεψλ πνπ αθνξνχζαλ ηφζν ηελ πν-
ιηηεηαθή φζν θαη ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε ηνπ πξνβαιιφκελνπ ηψξα ηδεαηνχ εζληθνχ θξάηνπο. Απφ ηελ άιιε
πιεπξά, ε εληππσζηαθή απήρεζε ηεο αξρήο ηεο εζληθήο απηνδηάζεζεο, πνπ έζεζε ηηο βάζεηο γηα ηε δηάδνζε
ηνπ εζληθηζκνχ, θαη ν θφβνο γηα ηελ εκθάληζε λέσλ επαλαζηαηηθψλ θπκάησλ σζνχζαλ ηνπο θξαηαηνχο εγέηεο
θαη ηηο θπβεξλήζεηο ηνπο λα αλαπξνζαξκφδνπλ ηελ πνιηηηθή ηνπο (Feldner, 2003: 3-22). Πξνθαλψο, ζηφρνο
ηνπο ήηαλ λα θαηαλνήζνπλ κέζσ πνησλ δηεξγαζηψλ ή κεραληζκψλ είλαη πηζαλή ε καδηθνπνίεζε ησλ θνηλσλη-
θψλ αληηδξάζεσλ θαη, έηζη, λα επηλνήζνπλ ηνπο κεραληζκνχο κέζσ ησλ νπνίσλ ζα κπνξνχζαλ λα απνηξέ-
ςνπλ πηζαλέο ιατθέο θηλεηνπνηήζεηο. Αθφκε φκσο θη αλ ελδηαθέξνληαλ λα αλαπαξάγνπλ ηνλ έιεγρφ ηνπο ζηηο
κάδεο, δηαζθαιίδνληαο ηελ ππαθνή ηνπο, είλαη γεγνλφο φηη ε ζησπεξή παξαδνρή ηεο δπλεηηθήο ρξεζηκφηεηαο
ησλ θιάδσλ πνπ κειεηνχζαλ ηνλ άλζξσπν σο κέινο κηαο θνηλσλίαο, πξνεηνίκαδε ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ
αλάδπζε θαη αλάπηπμε λέσλ επηζηεκψλ. Σν γεγνλφο φηη δελ απνζνβήζεθε ε εθδήισζε λέσλ επαλαζηαηηθψλ
θπκάησλ ζηελ Δπξψπε ηνπ 19νπ αηψλα, κπνξεί λα ζεσξεζεί σο πξφζζεηνο επλντθφο παξάγνληαο γηα ηε γέλεζε
ησλ πεξηζζφηεξσλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ. ΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1820 επαλαζηά-
ζεηο μέζπαζαλ ζηελ ηηαιηθή, ηελ ηβεξηθή ρεξζφλεζν θαη ηελ Διιάδα, ην 1830, κε επίθεληξν ηελ Ηνπιηαλή
Γαιιία, νη εμεγέξζεηο επεθηάζεθαλ ζε αξθεηά κεγάιν κέξνο ηεο Δπξψπεο θαη ην 1848 ζε αθφκε κεγαιχηεξν.
Ζ ςπρνινγία άξρηζε λα ειθχεη ην ελδηαθέξνλ ησλ πνιηηηθψλ αξρφλησλ απφ ηα ηέιε ηνπ 18 νπ αηψλα, θαη απν-

γεηψζεθε κεηά ην 1879, πνπ ν Βίιρεικ Βνπλη (Wilhelm Wundt, 1832-1920) ίδξπζε ζηε Λεηςία εξγαζηήξην
ςπρνινγίαο, ζην νπνίν κειεηνχζε, κε ηε βνήζεηα κεραληθνχ εμνπιηζκνχ, ηηο λνεηηθέο δηαδηθαζίεο ηνπ αλ-
ζξψπνπ. Ο ίδηνο ππνζηήξηδε φηη επηηέινπο ε ςπρνινγία είρε αλαδεηρζεί ζε απηφλνκε επηζηήκε, ε νπνία ιίγεο
δεθαεηίεο αξγφηεξα επξφθεηην λα απνθηήζεη ηα επηζηεκνληθά πεξηνδηθά, ηηο εηαηξείεο θαη ηα παλεπηζηεκηαθά
ηκήκαηά ηεο. Ο επνλνκαδφκελνο «παηέξαο» ηεο πνιηηηζκηθήο αλζξσπνινγίαο Έληνπαξλη Μπάξλεη Σάηινξ
(Edward Barnett Tylor, 1832-1917) θαηέιαβε ηελ πξψηε έδξα ζην Παλεπηζηήκην ηεο Ομθφξδεο ην 1896, θαη
ε θνηλσληνινγία, πνπ ην φλνκά ηεο ήηαλ ζε ρξήζε απφ ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα, φπσο αλαθέξζεθε παξαπά-
λσ, ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ απέθηεζε θαη απηή ηα επηζηεκνληθά πεξηνδηθά, ηηο εηαηξείεο θαη ηε ζέζε ηεο
ζηα επξσπατθά παλεπηζηήκηα (Bowler θαη Morus, 2014: 281-297).
Παξφκνηα ήηαλ θαη ε πνξεία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. Νσξίηεξα ίζσο απφ ηηο άιιεο θνηλσληθέο θαη
αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο δηείζδπζε ζην παλεπηζηεκηαθφ θαηεζηεκέλν, αιιά κε έδξεο πνπ εζηηάδνληαλ απν-
θιεηζηηθά ζηελ αξραία επνρή ‒ζηελ Ομθφξδε, γηα παξάδεηγκα, ππήξρε έδξα αξραίαο ηζηνξίαο απφ ην 16226‒
θαη κε θαζεγεηέο ησλ νπνίσλ ηα εξεπλεηηθά ελδηαθέξνληα θηλνχληαλ αλάκεζα ζηε θηινινγία θαη ηελ αξραην-
γλσζία. Αμηνκλεκφλεπηε επίζεο είλαη ε πξσηνβνπιία ην 1724 ηνπ βαζηιηά ηεο Βξεηαλίαο Γεσξγίνπ Α´ λα
πξνζζέζεη ζηηο «βαζηιηθέο» έδξεο (Regius Professorship) ζενινγίαο, ηαηξηθήο θαη άιισλ παξαδνζηαθψλ θιά-
δσλ πνπ ππήξραλ ζηα παλεπηζηήκηα ηνπ Κέηκπξηηδ θαη ηεο Ομθφξδεο, απφ ηα ηέιε ηνπ 16νπ θαη ηηο αξρέο ηνπ
17νπ αηψλα, δχν έδξεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο κε έκθαζε ζηε κειέηε ησλ γισζζψλ ηεο επνρήο. Βέβαηα, ζηφρνο
απηήο ηεο ηφζν πξψηκεο βαζηιηθήο παξέκβαζεο δελ ήηαλ ε εμέιημε ηεο ηζηνξίαο ζε απηφλνκε επηζηήκε, αιιά
θπξίσο ε εθπαηδεπηηθή θαηάξηηζε ησλ Βξεηαλψλ δηπισκαηψλ θαη θξαηηθψλ ππαιιήισλ, ν εκπινπηηζκφο ησλ
γλψζεσλ ηνπο γηα ην παξειζφλ, ηελ θνηλσλία, ηελ πνιηηηθή, ηελ νηθνλνκία θαη ηνλ πνιηηηζκφ θαη επηπιένλ ε
γισζζνκάζεηά ηνπο, ψζηε λα είλαη ηθαλνί λα ιακβάλνπλ θαίξηεο απνθάζεηο γηα ηελ αλάπηπμε, γηα παξάδεηγ-
κα, ησλ θαιιηεξγεηψλ ηεο Ηλδίαο, αλ κηινχζαλ ηελ ηλδηθή γιψζζα ή γηα ηηο αγγινγεξκαληθέο ζρέζεηο, αλ κη-
ινχζαλ ηε γεξκαληθή. Αλ ιάβνπκε φκσο ππφςε καο ηα δεδνκέλα ηνπ αξρφκελνπ 18νπ αηψλα, εχινγα θαηαιή-
γνπκε ζην ζπκπέξαζκα φηη επξφθεηην γηα κηα αξθεηά ζεκαληηθή πξσηνβνπιία πνπ θαλέξσλε κεηαμχ άιισλ
φηη νη Δπξσπαίνη εγεκφλεο είραλ αξρίζεη λα πξνβιεκαηίδνληαη ζρεηηθά κε ην πψο ζα κπνξνχζαλ λα αμηνπνηή-
ζνπλ ζηελ πνιηηηθή ηνπο ηελ ηζηνξία ‒θαη κάιηζηα ηε ζχγρξνλε ηζηνξία. Χζηφζν, ε Βξεηαλία δελ δηεθδίθεζε
ηνλ πξσηαγσληζηηθφ ξφιν ζηελ αλάπηπμε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο. Οη «βαζηιηθέο» έδξεο ηεο δελ νδήγε-
ζαλ ζηε δεκηνπξγία εξεπλεηηθψλ θέληξσλ (φπσο είρε νξακαηηζηεί ν Γεψξγηνο Α´) ή ηζηνξηθψλ ηκεκάησλ, θαη
ε δηαθαηλφκελε επηζηεκνληθή πνξεία ηεο ηζηνξίαο αλαθφπεθε γηα κεξηθέο δεθαεηίεο. Πξνθαλψο, ν ζεζκφο
ησλ «βαζηιηθψλ» εδξψλ δελ επλννχζε κηα επηζηεκνληθή «επαλάζηαζε» ζηνλ γλσζηηθφ θιάδν ηεο ηζηνξίαο.
Αληίζεηα, ζπλδπάζηεθε κε ηνλ δηνξηζκφ επλννπκέλσλ ηνπ ζηέκκαηνο ή ηεο βξεηαληθήο αξηζηνθξαηίαο: πξάγ-
καηη, κεηά απφ ηνπο δχν θιεξηθνχο «βαζηιηθνχο» θαζεγεηέο ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο πνπ δηφξηζε ν Γεψξγηνο Α´,7
ν κεγάινο θαηάινγνο ησλ νλνκάησλ ησλ αλδξψλ πνπ θαηέιαβαλ ζηε ζπλέρεηα ηηο δχν έδξεο απαξηίδεηαη απφ
δηαλννχκελνπο θαη πνιπκαζείο, πνπ δελ ήηαλ απαξαίηεηα ηζηνξηθνί, αιιά θαη φζνη ήηαλ, δελ δηαθξίλνληαλ γηα
ηηο επηζηεκνληθέο δεκνζηεχζεηο ηνπο (Clark, 1904: 183-193· Searby, 1997: 233 θ.εμ.). Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα
ππνζέζνπκε φηη νη πνιηηηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζηε Βξεηαλία, δελ πξνζθέξνληαλ γηα εληππσζηα-
θνχο λεσηεξηζκνχο ζηνλ ρψξν ηεο ηζηνξίαο, φπσο ζα ζπλέβαηλε δειαδή ιίγν αξγφηεξα ζηελ Πξσζία (βι. θε-
θάιαην 6).
΢ην κεηαμχ, ε κειέηε ηνπ παξειζφληνο εμαθνινπζνχζε λα πξνζειθχεη ην ελδηαθέξνλ ησλ πνιηηηθψλ
ειίη. Καηά ηελ αθκαηφηεξε θάζε ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, θαζψο νη εζληθέο επέηεηνη θαη νη ενξηέο πνιια-
6
Ζ έδξα απηή ηδξχζεθε κε ην θιεξνδφηεκα ηνπ ηζηνξηνδίθε, ηνπνγξάθνπ θαη αξραηνδίθε, Οπίιηακ Κάκληελ (William
Camden, 1551-1623). Γηα ηα αληηθείκελα κειέηεο, ηνπο θαζεγεηέο, ηα δεκνζηεχκαηα θαη γεληθφηεξα ηελ ηζηνξία ηνπ
Παλεπηζηεκίνπ ηεο Ομθφξδεο κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα, βι. The Oxford University Calendar: 1827.
7
Σνλ ΢επηέκβξην ηνπ 1724, ν Γεψξγηνο Α´ δηφξηζε πξψην θαζεγεηή ζηελ έδξα ηνπ Κέηκπξηηδ ηνλ θιεξηθφ ΢άκηνπει
Υάξξηο (Samuel Harris, 1688-1733) θαη ζηελ έδξα ηεο Ομθφξδεο ηνλ Νηέηβηλη Γθξέγθνξη (David Gregory, 1696-1767),
γην ελφο καζεκαηηθνχ θαη επίζεο θιεξηθφ.

πιαζηάδνληαλ κε εληππσζηαθνχο ξπζκνχο ζε δηάθνξεο ρψξεο, ε αλαγλψξηζε ηεο αμίαο ηεο ηζηνξηθήο κλήκεο
σο ζπλεθηηθνχ δεζκνχ ησλ θνηλσληψλ αλαδείθλπε ηε γλψζε ηνπ παξειζφληνο ζε αζηείξεπην νπινζηάζην
ζπκβφισλ θαη ηδεψλ. Δπξφθεηην ίζσο γηα ηελ ακεζφηεξε ζχλδεζε ηνπ παξειζφληνο κε ην πνιηηηθφ παξφλ ησλ
ίδησλ ησλ ηζηνξηθψλ. ΢ηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο Ακεξηθήο ηζηνξηθέο εηαηξείεο έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο
απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1790, εληάζζνληαο ζην έξγν ηνπο ηελ έθδνζε ακεξηθαληθψλ ηζηνξηψλ θαη βηνγξαθηψλ
ζεκαληηθψλ Ακεξηθαλψλ πνιηηηθψλ. Καηά ηελ πξνεηνηκαζία ηνπ παλεγπξηζκνχ ηεο επεηείνπ ησλ πελήληα
ρξφλσλ απφ ηε Γηαθήξπμε ηεο Ακεξηθαληθήο Αλεμαξηεζίαο, νη ηζηνξηθέο εθδφζεηο πνιιαπιαζηάζηεθαλ, θαη
δίπια ζηηο ηζηνξηθέο εηαηξείεο πνπ ήδε ιεηηνπξγνχζαλ ζηε Μαζζαρνπζέηε, ηε Νέα Τφξθε θαη αιινχ, ηνλ
Γεθέκβξην ηνπ 1824 πξνζηέζεθε αθφκε κία ζηελ Πελζπιβαλία ‒ε έβδνκε θαηά ζεηξά. ΢ην θαηαζηαηηθφ ηεο
αλαθεξφηαλ μεθάζαξα φηη ζηφρνο θαη ππνρξέσζε κηαο ηζηνξηθήο εηαηξείαο, φπσο θαη θάζε επεκεξνχζαο, α-
θφκε θαη νηθνλνκηθά ππαλάπηπθηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο, ήηαλ ε ζπγθέληξσζε θαη δηάζσζε ηνπ ηεθκεξησηη-
θνχ πιηθνχ ηνπ παξειζφληνο ηεο, ζην νπνίν ζα έπξεπε λα έρνπλ ειεχζεξε πξφζβαζε νη ηζηνξηθνί ηεο, γηα λα
ζηεξίδνπλ ηε ζπγγξαθή ηνπ έξγνπ ηνπο (Carson, 1940).
Σελ ίδηα επνρή ην ελδηαθέξνλ ησλ θπβεξλψλησλ γηα ηα ληνθνπκέληα (πεγέο) ηνπ παξειζφληνο ‒αιιά
φρη αθφκε γηα ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο‒ ήηαλ επδηάθξηην θαη ζηνλ επξσπατθφ ρψξν. Ζ Πξσζία επηζηξάηεπ-
ζε άκεζα ηελ ηζηνξία θαη ηελ ηζηνξηθή κλήκε ζηνλ εζληθφ αγψλα ηεο ελνπνίεζήο ηεο, ρξεκαηνδνηψληαο ζηηο
αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1820 ηελ έθδνζε ζεκαληηθψλ αξρεηαθψλ ζπιινγψλ ηεο (κε ηίηιν Monumenta
Germaniae Historica). Ζ απάληεζε ηεο Γαιιίαο ήξζε ην 1834, φηαλ ππνπξγφο Παηδείαο ήηαλ ν Φξαλζνπά
Γθηδφ (Francois Guizot, 1787-1874), θαζεγεηήο ζην Παξίζη θαη ζπγγξαθέαο ηεο Ηζηνξίαο ηνπ Πνιηηηζκνύ ηεο
Γαιιίαο (1829-1832), κε ηε γελλαηφδσξε ρξεκαηνδφηεζε ελφο πξνγξάκκαηνο αξρεηαθψλ εξεπλψλ θαη κηαο
έθδνζεο αληίζηνηρεο κε απηήλ ησλ Πξψζσλ (Stern, 1972: 19-20). Μέρξη ηα ηέιε ηνπ αηψλα αθφκε θαη ην Βα-
ηηθαλφ επέηξεςε ηε κειέηε ηκήκαηνο ησλ αξρείσλ ηνπ, ελψ νη ηφκνη δεκνζηεπκέλσλ αξρείσλ πνιιαπιαζηά-
δνληαλ κε εληππσζηαθνχο ξπζκνχο ζε πνιιέο ρψξεο ηεο Δπξψπεο.8 Ζ δηαδηθαζία ηεο αλάδεημεο ηνπ ηζηνξηθνχ
ζε επαγγεικαηία είρε μεθηλήζεη κε ζεκείν εζηίαζεο ηε δηάζσζε θαη αλάδεημε ηνπ πξσηνγελνχο πιηθνχ ηεο
ηζηνξίαο παξά ηελ έξεπλα θαη αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο. ΢ηαδηαθά ε κεηαζηξνθή ησλ πνιηηηθψλ αληηιή-
ςεσλ, ζε φ,ηη αθνξά ηε δηαρείξηζε ηνπ παξειζφληνο, θαη ε αλαγλψξηζε ηεο ρξεζηκφηεηαο ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο απφ νινέλα θαη πεξηζζφηεξα θξάηε ηνπ 19νπ αηψλα άλνημαλ ηνλ δξφκν γηα ηελ ίδξπζε θαη ρξεκαηνδφ-
ηεζε ηζηνξηθψλ εδξψλ θαη ηκεκάησλ ζηα παιηφηεξα παλεπηζηήκηα, φπσο θαη ζε απηά πνπ ζπζηήλνληαλ ηψξα.
Μεηά απφ ην πξψηκν παξάδεηγκα ηνπ λενζχζηαηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Γθέηηγθελ, ε ίδξπζε ηνπ Παλεπηζηε-
κίνπ ηνπ Βεξνιίλνπ ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα (ακθφηεξα ζα καο απαζρνιήζνπλ δηεμνδηθφηεξα ζην θεθάιαην
6), κπνξεί λα ζεσξεζνχλ ελδεηθηηθέο πξνζπάζεηεο γηα ηνλ ζπλδπαζηηθφ εζληθηζηηθφ θαη πνιηηηθφ πξνζαλαην-
ιηζκφ, πνπ θαζφξηδε ηε λεσηεξηθή ζεψξεζε ησλ θξαηψλ φζνλ αθνξά ηελ ηζηνξία ζηα πξψηα βήκαηα ηεο επη-
ζηεκνληθήο ηεο εμέιημεο.
Σε ζθπηάιε ζηελ αλάπηπμε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο έιαβαλ ζηε ζπλέρεηα δηάθνξα άιια λέα παλεπη-
ζηήκηα πνπ απφ ηε ζχζηαζή ηνπο ζρεδφλ δηέζεηαλ έδξεο ηζηνξίαο ‒φπσο ηνπ Λνλδίλνπ πνπ ηδξχζεθε ην 1828
ή ην Κνιέγην ηνπ Μάληζεζηεξ, φπνπ αλαπηχρζεθε λσξίο ηδηαίηεξν ηζηνξηθφ ηκήκα. Σηο δεθαεηίεο ηνπ 1860
θαη 1870 ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Δπξψπεο είρε θαζηεξσζεί ην επάγγεικα ηνπ ηζηνξηθνχ, ελψ ζηηο ΖΠΑ
νη κφιηο έληεθα παλεπηζηεκηαθνί θαζεγεηέο ηζηνξίαο ην 1880, ιίγν πξηλ ηα ηέιε ηνπ αηψλα εηθνζαπιαζηάζηε-
θαλ (Harrison, Jones & Lambert, 2004: 19-20). ΢ηε κεηαβνιή απηή θαίλεηαη φηη ζπλαηλνχζαλ θαη νη ίδηνη νη
ηζηνξηθνί ή ηνπιάρηζηνλ πνιινί απφ απηνχο, δηφηη, ράξε ζηελ επηξξνή πνπ κπνξνχζαλ ηψξα λα αζθνχλ σο
κειεηεηέο ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο ησλ θξαηψλ ηνπο, ζπλδένληαλ φιν θαη ζηελφηεξα κε ηελ πνιηηηθή. Θα κπν-
ξνχζε θαλείο λα ππνζηεξίμεη φηη νη ηζηνξηθνί επηθνξηίζηεθαλ ηψξα κε βαξχηαηεο ππνρξεψζεηο απέλαληη ζηηο
θνηλσλίεο, ηνπο πνιηηηθνχο εγέηεο θαη ηηο θπβεξλήζεηο ηνπο, θαη φηη απιψο θαηάθεξαλ λα αληηθαηαζηήζνπλ
8
Βι. ηηο επηζηνιέο ηνπ Σδνλ Άθηνλ πξνο ηελ επηηξνπή έθδνζεο, θπξίσο ηελ επηζηνιή ηνπ ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1896 (ρσξίο
αθξηβή εκεξνκελία), ζην The Cambridge Modern History: An Account of Its Origins, Authorship and Production, 1907:
8-9, 11 θ.εμ.

ηηο εξκελεπηηθέο θαηεπζχλζεηο, πνπ ηνπο επέβαιιε έσο ηφηε ε ζξεζθεία, κε απηέο πνπ απαηηνχζε ηψξα ν αλα-
δπφκελνο εζληθηζκφο. Απηή φκσο ήηαλ κφλν ε κία φςε ηνπ λνκίζκαηνο. Αθφκε θη αλ ε άκεζε ζπζρέηηζε ηεο
ηζηνξίαο κε ηνλ εζληθηζκφ είρε νδεγήζεη θπξίσο ζηελ «θαηαζθεπή» ησλ εζληθψλ ηζηνξηψλ αιιά θαη ησλ εζλη-
θψλ κχζσλ, πνπ ρξεηάδνληαλ νη εγέηεο ησλ πξφζθαηα ελνπνηεκέλσλ ή ησλ παιαηφηεξσλ θξαηψλ, γηα λα ελη-
ζρχζνπλ ηελ εζληθή πξνζήισζε θαη ηελ ππεξεθάλεηα ησλ ιαψλ ηνπο, απηέο νη θξαηηθέο παξεκβάζεηο ππήξ-
μαλ πνιχηηκεο γηα ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο κειέηεο θαη έξεπλαο. Άιισζηε, αθφκε θαη ζηα ηέιε ηνπ 19 νπ ή
ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα, νη εζληθέο ηζηνξίεο ‒παξφηη κπνξνχλ ζα ζεσξεζνχλ ζηξαηεπκέλεο θαη ελδερνκέλσο
παξαπιαλεηηθέο κειέηεο (βι. θεθάιαην 11)‒ πξνζείιθπαλ ην ελδηαθέξνλ θαη ησλ ηζηνξηθψλ, νη νπνίνη, αλα-
παξηζηψληαο ην έλδνμν παξειζφλ ηνπ έζλνπο ηνπο, είραλ ηελ επθαηξία λα γίλνπλ δεκνθηιείο ή θαη λα απνθηή-
ζνπλ πνιηηηθνχο ξφινπο (Soffer, 1994: 33). Οη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί ηεο επνρήο πάλησο απνδέρνληαλ φηη
ηελ επλντθφηεξε ζπγθπξία γηα ηελ ηζηνξηθή επηζηήκε πξνζέθεξαλ ν γαιινπξσζηθφο πφιεκνο θαη πξσηίζησο
ε ελνπνίεζε ηεο Γεξκαλίαο.
΢ηελ εηηεκέλε Γαιιία, ε λέα γεληά ησλ επηζηεκφλσλ ηζηνξηθψλ κεηά ην 1870 ζηξάθεθε ζηε κειέηε
ηεο ζχγρξνλεο επνρήο, πνπ σο ηφηε ήηαλ κνλνπψιην ησλ ηδενινγηθά θνξηηζκέλσλ θαη εξαζηηερλψλ ηζηνξη-
θψλ, νη νπνίνη αλαδεηνχζαλ ηζηνξηθά επηρεηξήκαηα γηα ηελ ππεξάζπηζε ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο. ΢ηφρνο
ηνπο ήηαλ λα εθπιεξψζνπλ ηελ εζληθή απνζηνιή ηνπο ζην πιαίζην ηνπ εληεηλφκελνπ αληαγσληζκνχ ησλ επ-
ξσπατθψλ εζληθηζκψλ: λα ζπλδξάκνπλ δειαδή ζηελ «πξνψζεζε κηαο εζληθήο κλήκεο ζχκθσλεο κε ηα ζπκ-
θέξνληα ηνπ λένπ θαζεζηψηνο». Απφ ην 1884 κέρξη ην 1891 ηδξχζεθαλ ζηε ΢νξβφλλε νη ηξεηο πξψηεο έδξεο
λεφηεξεο θαη ζχγρξνλεο ηζηνξίαο, εθ ησλ νπνίσλ ε ηξίηε επηθεληξσλφηαλ ζηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε, θαη ηελ
ίδηα πεξίπνπ επνρή ε ζχγρξνλε ηζηνξία εηζήρζε ζηα πξνγξάκκαηα ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Χο απν-
ηέιεζκα, νη ηξεηο θαζεγεηέο ηεο ΢νξβφλλεο απέθηεζαλ, θαηά κηα εξκελεία, «εγεκνληθή ζέζε ζηελ αγνξά ηεο
εθιαΐθεπζεο ηεο γλψζεο». Οη δχν εμ απηψλ επηκειήζεθαλ κεηά ην 1893 ηελ έθδνζε κηαο δσδεθάηνκεο Γελη-
θήο Ηζηνξίαο, πνπ μεθηλνχζε απφ ηνλ 6ν αηψλα θαη ζηνλ ηειεπηαίν ηφκν ηεο επηθεληξσλφηαλ ζηε ζχγρξνλε
επνρή. Λίγν αξγφηεξα αθνινχζεζε ε δεθάηνκε Ηζηνξία ηεο ΢ύγρξνλεο Γαιιίαο από ηελ Δπαλάζηαζε κέρξη ην
1919.9 Απηέο νη εθδνηηθέο πξσηνβνπιίεο ησλ Γάιισλ, αιιά θαη νη αληίζηνηρεο επηζηεκνληθέο πξφνδνη ησλ
Γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ, παξαθίλεζαλ ην Παλεπηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ λα απνηνικήζεη ην 1896 ηελ πξνεηνηκα-
ζία κηαο «θαιχηεξεο» (φ,ηη θη αλ ζήκαηλε απηφ) θαη επίζεο πνιχηνκεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο, ππφ ηελ επηκέιεηα
ηνπ ηφηε «βαζηιηθνχ» θαζεγεηή ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο Σδνλ Άθηνλ (John Dalberg Acton, 1834-1902), ελφο εχ-
πνξνπ αξηζηνθξάηε κε πνιηηηθή ζηαδηνδξνκία θαη ζεκαληηθέο δηαζπλδέζεηο. Ζ βξεηαληθή ηζηνξία μεθηλνχζε
απφ ηελ πεξίνδν ηεο Αλαγέλλεζεο ‒απηή ήηαλ, άιισζηε, ε αθεηεξία ηεο ζχγρξνλεο επνρήο πνπ απνδερφηαλ
ν αγγινζαμνληθφο θφζκνο (Noiriel, 2005: 23).
Ο ιφξδνο Άθηνλ, εχπνξνο αξηζηνθξάηεο θαη θνζκνπνιίηεο κε πνιηηηθή δξάζε, γελλήζεθε ζηε Νάπνιε ηεο
Ηηαιίαο ηηο πξψηεο κέξεο ηνπ 1834. Μεηά ηνλ ζάλαην ηνπ παηέξα ηνπ θαη ην γάκν ηεο κεηέξαο ηνπ κε ηνλ
ιφξδν Σδνξηδ Λέβεζνλ ή θφκε ηνπ Γθξάλβηι [ππνπξγφ Δμσηεξηθψλ ζηηο θπβεξλήζεηο ηνπ Γθιάληζηννπλ
(1870-74 θαη 1880-85)] αθνινχζεζε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ ζηελ Αγγιία. Πέξα απφ ηελ αγγιηθή, κηινχζε άξηζηα
ηε γεξκαληθή, ηε γαιιηθή θαη ηελ ηηαιηθή γιψζζα. ΢πνχδαζε ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Μνλάρνπ θαη ζηε ζπλέ-
ρεηα αθνινχζεζε πνιηηηθή θαξηέξα. Σν 1895 αλέιαβε κε ηελ έγθξηζε ηνπ θπβέξλεζεο ηνπ ιφξδνπ Rosebery
ηε «βαζηιηθή» παλεπηζηεκηαθή έδξα ηνπ Κέηκπξηηδ. Ζ έλαξμε ηεο «ζχγρξνλεο επνρήο» απνηέιεζε έλα απφ ηα
ζέκαηα πνπ πξαγκαηεχηεθε ζηελ ελαξθηήξηα νκηιία ηνπ ‒ηε ζπνπδαηφηεξε ίζσο δηάιεμε ελφο «βαζηιηθνχ»
θαζεγεηή, πνπ, θαηά παξάδνζε, ζπγθέληξσλε πνιππιεζή αθξναηήξηα. Ο Άθηνλ ππνζηήξημε φηη ε ξήμε ηεο
ζπλέρεηαο πνπ ζεκαηνδνηεί ην ηέινο ηνπ Μεζαίσλα θαη ηελ έλαξμε ηεο ΢χγρξνλεο Δπνρήο εληνπίδεηαη ζηε
9
Σηο ηξεηο πξψηεο έδξεο λεφηεξεο θαη ζχγρξνλεο ηζηνξίαο ζηε ΢νξβφλλε θαηέιαβαλ νη Αιθξέλη Ρακπψ (Alfred Ram-
baud, 1842-1905), Δξλέζη Λαβίο (Ernest Lavisse, 1842-1922) θαη Αιθφλο Χιάξ (Alphonse Aulard, 1849-1928). Βι.
Noiriel, 2005: 31-32.

δηάξθεηα ηνπ 15νπ αηψλα. Ζ κειέηε ηεο ηζηνξίαο, φπσο ηφληζε ζηελ ίδηα νκηιία ηνπ, ζπκβάιιεη ζηελ θαηαλφε-
ζε φισλ φζα έρνπλ πξνεγεζεί θαη, έηζη, ζηελ πξφνδν, κέζσ ηεο νπνίαο νη άλζξσπνη κπνξνχλ λα θέξνπλ ζε
πέξαο ην ζρέδην ηνπ Θενχ γηα ηελ αλζξσπφηεηα. Παξά ην γεγνλφο φηη ν Άθηνλ δελ δηαθξηλφηαλ γηα ην επη-
ζηεκνληθφ έξγν ηνπ, ήηαλ, θαηά κηα αξθεηά πεηζηηθή εθδνρή, ν ηδαληθφο επηκειεηήο ηεο ΢ύγρξνλεο Ηζηνξίαο
ηνπ Κέηκπξηηδ: ήηαλ πνιπκαζήο, θνζκνπνιίηεο θαη δηέζεηε πνιιέο θαη ζεκαληηθέο γλσξηκίεο. Ζ αιιεινγξαθία
ηνπ κε ηελ αξκφδηα επηηξνπή ηεο έθδνζεο απνδεηθλχεη κάιηζηα φηη είρε ηηο ηθαλφηεηεο λα θαηαζηεί ν θαιχηε-
ξνο δηαθεκηζηήο ηεο: ην δηαθεκηζηηθφ θπιιάδην ηεο έθδνζεο πξνθάιεζε κεγάιε εληχπσζε ζην αλαγλσζηηθφ
θνηλφ, θπξίσο ράξε ζηελ επηινγή ηνπ Άθηνλ λα δψζεη έκθαζε ζηε ζπλεξγαζία επηθαλψλ ηζηνξηθψλ ‒ζε κηα
επνρή πνπ νη ζπλεξγαζίεο ζπγθαηαιέγνληαλ ζηηο αμηνπξφζεθηεο αξεηέο θάζε επηζηήκεο. Ο πξψηνο ηφκνο ηεο
δσδεθάηνκεο ΢ύγρξνλεο Ηζηνξίαο πνπ επηκειήζεθε ‒ρσξίο φκσο λα ζπκβάιιεη κε θάπνην άξζξν‒ δεκνζηεχ-
ηεθε ην 1902 (ην έηνο δειαδή ηνπ ζαλάηνπ ηνπ) θαη νινθιεξψζεθε κε ηελ έθδνζε ελφο παξαξηήκαηνο θαη
ελφο πξσηνπνξηαθνχ γηα ηα δεδνκέλα ηεο επνρήο ηζηνξηθνχ άηιαληα δχν πεξίπνπ ρξφληα πξηλ ηελ έλαξμε ηνπ
Πξψηνπ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ (1912). Πξφθεηηαη γηα έλα έξγν πνπ θαηέζηε γηα έλαλ πεξίπνπ αηψλα πξφηππν
ησλ ζπιινγηθψλ εθδφζεσλ ηνπ Κέηκπξηηδ. ΢ηα ελδηαθέξνληα ηνπ Άθηνλ ζρεηηθά κε ηελ ηζηνξία ζπγθαηαιέ-
γνληαλ ν ξφινο ηεο ειεπζεξίαο θαη ε ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπνπ λα πξνσζήζεη ηελ ειεπζεξία θαη ηελ πξφνδν
ζηελ εθθιεζία θαη ην θξάηνο. Ζ πην δηάζεκε άπνςή ηνπ, ηελ νπνία δηαηχπσζε ζε κηα επηζηνιή ηνπ ην 1887,
ήηαλ ε εμήο: «ε εμνπζία έρεη ηελ ηάζε λα δηαθζείξεη θαη ε απφιπηε εμνπζία νπσζδήπνηε δηαθζείξεη».
(Fitzsimons, 1983: 188-206· The Oxford Companion to British History, 1997: 3).
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε ξηδηθή αλαδηακφξθσζε ηνπ πνιηηηθνχ ράξηε ηεο γεξαηάο επείξνπ εγθαηλίαζε ηε λέα
θνξχθσζε ηνπ αδπζψπεηνπ αληαγσληζκνχ ησλ επξσπατθψλ δπλάκεσλ ζε φια ηα πεδία ηεο δξάζεο ηνπο: ηελ
νηθνλνκία θαη ηε βηνκεραλία, ηελ ηερλνινγηθή θαη επηζηεκνληθή πξφνδν, ηελ πνιηηεηαθή θαη θνηλσληθή νξγά-
λσζε, ηελ πνιηηηζηηθή παξαγσγή αιιά θαη ηνπο ζηξαηησηηθνχο εμνπιηζκνχο ή αθφκε θαη ηνλ αζιεηηζκφ. Ζ
θαηάιεμε ήηαλ ην μέζπαζκα ηνπ Πξψηνπ Παγθφζκηνπ Πφιεκνπ, πνπ ηεξκάηηζε ηνλ αηψλα ηεο επξσπατθήο
εηξήλεο κεηά απφ ην ζπλέδξην ηεο Βηέλλεο (1815). Σελ ίδηα επνρή φκσο ε εμνηθείσζε ησλ κνξθσκέλσλ ζηα
πεξηζζφηεξα αλαπηπγκέλα ή ππφ αλάπηπμε θξάηε κε ην ζρνιηθφ κάζεκα ηεο ηζηνξίαο είρε νδεγήζεη ζηελ αχ-
μεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αλαγλσζηψλ ησλ ηζηνξηθψλ βηβιίσλ. Αμίδεη λα επαλαιάβνπκε ζην ζεκείν απηφ φηη νη
πνιηηηθέο θαη θπβεξλεηηθέο ειίη ήηαλ νη αδηακθηζβήηεηνη πξσηαγσληζηέο ζηε δηαδηθαζία ηεο «ελζξφληζεο»
ηεο ηζηνξίαο κεηαμχ ησλ θαηαμησκέλσλ επηζηεκψλ, φρη κφλν επεηδή κπνξνχζαλ λα ηδξχζνπλ θαη λα ρξεκαην-
δνηήζνπλ παλεπηζηεκηαθέο έδξεο θαη ηκήκαηα, θνιέγηα, αθαδεκίεο ή επηζηεκνληθέο ελψζεηο θαη εξεπλεηηθά
θέληξα, αιιά θπξίσο γηα ηνλ ιφγν φηη, φζν πεξλνχζε ν ρξφλνο, είραλ φιν θαη πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο (κέζσ
ησλ ζρνιείσλ, φπσο θαη ησλ άιισλ θαζηεξσκέλσλ κεραληζκψλ δηάδνζεο ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο θαη ηνπ
παηξησηηζκνχ) λα ζηξέςνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ πνιηηψλ ηνπο πξνο ζπγθεθξηκέλεο επηζηήκεο ‒ηψξα θαη ζηελ
ηζηνξία. Με άιια ιφγηα, νη ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο ηνπ 19νπ αηψλα βνήζεζαλ λα δηαιπζεί ην «ζχλλεθν» ηεο αζά-
θεηαο πνπ επηζθίαδε έσο ηφηε ηελ ηζηνξηθή επηζηήκε εμαηηίαο ηεο ηδηαίηεξεο «επηξξνήο πνπ κπνξνχζε λα α-
ζθεί». Έηζη, νη εγέηεο φιν θαη πεξηζζφηεξσλ θξαηψλ κπνξνχζαλ πηα λα «βιέπνπλ» θαζαξά, θαη λα απνηηκνχλ
ηε ρξεζηκφηεηα θαη ηελ πξαθηηθή αμία ηεο επηζηήκεο ηεο ηζηνξίαο γηα ηα έζλε ηνπο ‒θάπνηα ζηηγκή ζα θαηα-
λννχζαλ ίζσο θαη ηε ζεκαζία πνπ είρε ε επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο γηα ην ζχλνιν ηνπ θφζκνπ (Bury, 1903: 9).
Σελ άπνςε απηή εμέθξαζε ην 1903 ζηε δηθή ηνπ ελαξθηήξηα δηάιεμε ν δηάδνρνο ηνπ Άθηνλ ζηελ έδξα ηνπ
«βαζηιηθνχ» θαζεγεηή ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ: ν Ηξιαλδφο ηζηνξηθφο Σδνλ
Μπέξη (John Bagnall Bury, 1861-1927).
Ο Σδνλ Μπέξη (John Bagnall Bury, 1861-1927), γλσζηφο σο θηιφινγνο θαη ηζηνξηθφο, ζπγθαηαιέγεηαη ζηνπο
ζεκειησηέο ησλ βπδαληηλψλ ζπνπδψλ ηεο Βξεηαλίαο. Πξηλ δηνξηζηεί «βαζηιηθφο» θαζεγεηήο ΢χγρξνλεο Ηζην-
ξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ (1902-1927) ήηαλ γλσζηφο γηα ηηο κειέηεο ηνπ πνπ αθνξνχλ ηε ξσκατ-

θή επνρή: π.ρ. A History of the Later Roman Empire, from Arcadius to Irene (2 η., 1889) θ.ά. Σν βηβιίν ηνπ A
History of Greece to the Death of Alexander the Great (1900) απνηππψλεη ηνλ ζαπκαζκφ ηνπ γηα ηελ Διιάδα,
ηελ νπνία επηζθέθζεθε καδί κε ηε ζχδπγφ ηνπ ην 1895. Απφ ηηο κειέηεο ηνπ γηα ηε ζεσξία ηεο ηζηνξίαο μερσ-
ξίδνπλ νη εμήο: A History of Freedom of Thought (1914) θαη The Idea of Progress (1920).
Λίγνπο κήλεο φκσο πξηλ απφ ηε δηάιεμή ηνπ (ηελ νπνία ζα ζρνιηάζνπκε εθηελέζηεξα ζηελ επφκελε ελφηεηα),
έλαο Κηλέδνο ηζηνξηθφο θαη πξνζεθηηθφο παξαηεξεηήο ησλ επξσπατθψλ εμειίμεσλ ππνζηήξημε φηη ε ηζηνξηθή
επηζηήκε είρε αλαπηπρζεί ηφζν εληππσζηαθά ζηελ Δπξψπε, φρη σο απνηέιεζκα ηνπ εληεηλφκελνπ εζληθηζκνχ,
αιιά επεηδή νη εγέηεο δηάθνξσλ επξσπατθψλ θξαηψλ αληηιήθζεθαλ λσξίο ηε ρξεζηκφηεηά ηεο, επέλδπζαλ
ζηε δηδαζθαιία ηεο θαη ηε δεκηνπξγία ηζηνξηθψλ παλεπηζηεκηαθψλ ηκεκάησλ θαη, ελζαξξχλνληαο ηε κειέηε
θαη δηάδνζε ηεο εζληθήο ηζηνξίαο ηνπο, θαηάθεξαλ λα εληζρχζνπλ ηελ εζληθηζηηθή πξνζήισζε, ζπλεηδεην-
πνίεζε θαη απηνγλσζία ησλ ιαψλ ηνπο. Αλ ιάβνπκε ππφςε καο φηη ν ζπγθεθξηκέλνο ηζηνξηθφο πξνζπαζνχζε
κε απηφ ην επηρείξεκα λα θηλήζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ ηζπλφλησλ ηνπ δηθνχ ηνπ θξάηνπο γηα ηελ ηζηνξηθή επη-
ζηήκε θαη λα εμαζθαιίζεη ρξεκαηνδνηήζεηο, ζα πξέπεη πξάγκαηη λα ηνλ ζπκπεξηιάβνπκε ζηνπο θαιχηεξνπο
ίζσο «δηαθεκηζηέο» ηεο δπλακηθήο επηξξνήο πνπ κπνξνχζε λα αζθεί ε ηζηνξία ζηε ζπγθξφηεζε αιιά θαη ηελ
αλάπηπμε ησλ θξαηψλ ηεο επνρήο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, φκσο, ε άπνςή ηνπ θαλεξψλεη φηη απφ ηηο αξρέο ηνπ
20νχ αηψλα νη ηζηνξηθνί δηάθνξσλ ‒φρη κφλν δπηηθψλ αιιά θαη κε δπηηθψλ‒ θξαηψλ πξνβιεκαηίδνληαλ γηα
ηελ εμέιημε ηεο εζληθήο ηζηνξηνγξαθίαο ηνπο, ήηαλ πξφζπκνη λα πξνβνχλ ζε ζπγθξίζεηο, λα αλαδεηήζνπλ ζπ-
λεξγαζίεο, αιιά θαη λα ζπκκεηάζρνπλ ζε ζπδεηήζεηο γηα ηηο κεζφδνπο θαη ηηο αξρέο ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο
(Lambert, 2003: 47). Απηφ είλαη ίζσο ην πξψην ζηάδην ηεο δηεζλνπνίεζεο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ζην νπνίν
κπνξεί θαλείο λα δηαθξίλεη ηνλ ιαλζάλνληα αληαγσληζκφ ησλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ, πνπ ζα κπνξνχζε λα
ζεσξεζεί σο ε άιιε φςε ηνπ πνιχπιεπξνπ αληαγσληζκνχ ηεο ιεγφκελεο belle époque ‒ηεο επνρήο πνπ επη-
θφξηηζε θαη ηε λεαξή ηζηνξηθή επηζηήκε κε ηελ ππνρξέσζε λα απνθαηαζηήζεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζην παξει-
ζφλ θαη ην κέιινλ ησλ εζληθψλ θξαηψλ.
1.2.3. Ζ ακθηζβήηεζε θαη ε ππεξάζπηζε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο
«Ζ ηζηνξία είλαη κηα επηζηήκε, ηίπνηα πεξηζζφηεξν θαη ηίπνηα ιηγφηεξν», δηαθήξπηηε αξθεηά πξνθιεηηθά ν
Μπέξη (1903: 7) ελψπηνλ ησλ θνηηεηψλ θαη ησλ θαζεγεηψλ ηνπ Κέηκπξηηδ, πνπ έζπεπζαλ λα αθνχζνπλ ηελ
ελαξθηήξηα νκηιία ηνπ ην 1903. Έλα ρξφλν αξγφηεξα, ν άιινο «βαζηιηθφο» θαζεγεηήο ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο
ηεο Βξεηαλίαο, ν Σζαξιο Φεξζ (Charles Harding Firth, 1857-1936) ηνχ απάληεζε ζηε δηθή ηνπ ελαξθηήξηα
δηάιεμε ζην Παλεπηζηήκην ηεο Ομθφξδεο, ζρνιηάδνληαο φηη, αλ θαη δελ είλαη εχθνιν, είλαη απαξαίηεην λα
δνζεί έλαο νξηζκφο ηεο ηζηνξίαο, πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηρζεί ε αμία ηεο· λα απνδεηρζεί δειαδή γηαηί ε ηζηνξία
είλαη «έλα είδνο γλψζεο ρξήζηκεο γηα ηνπο αλζξψπνπο ζηελ θαζεκεξηλή δσή ηνπο». Ο νξηζκφο πνπ ηθαλνπνη-
νχζε ηνλ ίδην, πεξηέγξαθε ηελ ηζηνξία σο «θαηαγξαθή ηεο δσήο ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ, ησλ αιιαγψλ
πνπ είραλ ππνζηεί απηέο νη θνηλσλίεο, ησλ ηδεψλ πνπ είραλ θαζνξίζεη ηε δξάζε ηνπο θαη ησλ πιηθψλ ζπλζε-
θψλ πνπ είραλ επλνήζεη ή απνηξέςεη ηελ εμέιημή ηνπο». (Firth, 1905: 7-8). Αιιά ζην εξψηεκα αλ ε ηζηνξία
είλαη ή δελ είλαη επηζηήκε, ν Φεξζ, πνπ ζην κεηαμχ είρε κειεηήζεη ηε δεκνζηεπκέλε δηάιεμε ηνπ Μπέξη, δελ
ζπκθσλνχζε καδί ηνπ.
Ο Φεξζ (Charles Harding Firth, 1857-1936) δηεηέιεζε «βαζηιηθφο» θαζεγεηήο ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην
ηεο Ομθφξδεο απφ ην 1904 κέρξη ην 1925. ΢ηηο ζεκαληηθφηεξεο δεκνζηεχζεηο ηνπ πεξηιακβάλνληαη νη κειέηεο Oliver
Cromwell and the Rule of the Puritans in England (1900) θαη Cromwell‟s Army (1905). Τπήξμε πξσηεξγάηεο ζηελ έθ-
δνζε ηνπ πεξηνδηθνχ English Historical Review ην 1886, πξφεδξνο ηεο Royal Historical Society (1913-1917) θαη ηεο
Historical Association (1906-1910 θαη 1918-1920).

Ξεθηλνχζε κάιηζηα ηελ νκηιία ηνπ, παξαθξάδνληαο ηελ θεληξηθή παξαδνρή ηνπ ζπλαδέιθνπ ηνπ: «ε ηζηνξία
είλαη επηζηήκε ή ηέρλε;», ξσηνχζε ηνπο αθξναηέο ηνπ. ΢ηελ απάληεζή ηνπ πεξηέγξαθε ηξεηο δηαγξαθφκελεο
ηάζεηο κεηαμχ ησλ ηζηνξηθψλ ηεο επνρήο. Κάπνηνη ζπλάδειθνί ηνπ, φπσο εμεγνχζε, ζα ππεξζεκάηηδαλ ηελ
άπνςε ηνπ Μπέξη φηη είλαη κφλν επηζηήκε. Άιινη ζα ηζρπξίδνληαλ φηη είλαη κφλν ηέρλε θαη φηη ν ηζηνξηθφο
δηαθξίλεηαη γηα ην έξγν ηνπ απνθιεηζηηθά θαη κφλν ράξε ζηε θαληαζία ηνπ. Καηά ηελ άπνςε ηνπ Άθηνλ, σ-
ζηφζν, ε αιήζεηα βξίζθεηαη θάπνπ ζηε κέζε: ε ηζηνξία δειαδή δελ είλαη νχηε κφλν επηζηήκε νχηε κφλν ηέ-
ρλε, αιιά αληιεί ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο απφ ηε θχζε θαη ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηέρλεο. Χο απνηέιεζκα:
ην επάγγεικα [ηνπ ηζηνξηθνχ] είλαη θαηά ην έλα κηζό ηνπ ε αλαθάιπςε ηεο αιήζεηαο θαη θαηά
ην άιιν ε αλαπαξάζηαζή ηεο. […] Ζ αλαθάιπςε ηεο αιήζεηαο είλαη επηζηεκνληθή δηεξγαζία
θαη ν ηζηνξηθόο αλαθαιύπηεη πώο ήηαλ ε δσή κηαο δεδνκέλεο θνηλσλίαο κέζσ ησλ ληνθνπκέ-
λησλ πνπ απηή έρεη αθήζεη πίζσ ηεο. […] Αθνύ αλαθαιύςεη ηελ αιήζεηα μεθηλά ην δεύηεξν
ζηάδην ηνπ έξγνπ ηνπ. […] Όπσο ζπλεζίδνπκε λα ιέκε, “ηνπνζεηεί ηηο ηδέεο ηνπ ζην ραξηί”·
δειαδή αγσλίδεηαη λα ελζσκαηώζεη ζε θάπνηα πιηθή κνξθή ηηο αληηιήςεηο γηα ην παξειζόλ
πνπ πιαλώληαη ζην κπαιό ηνπ. Απηή ε εξγαζία ζπλδπαζκνύ, θαηαζθεπήο θαη αλα-δεκηνπξγίαο
είλαη νπζηαζηηθά θαιιηηερληθή παξά επηζηεκνληθή σο πξνο ηε θύζε ηεο (Firth, 1905: 8-9).
΢ηελ νπζία απηή ήηαλ ε κνλαδηθή ζπλεηζθνξά ηνπ Φεξζ ζηε ζεσξεηηθή ζπδήηεζε γχξσ απφ ηελ ηζηνξία θαη,
φπσο θαίλεηαη, απηφ πνπ επεδίσθε, ππεξαζπηδφκελνο ηελ θαιιηηερληθή ηεο ππφζηαζε, ήηαλ λα δηαθνξνπνηε-
ζεί απφ ηνλ Μπέξη θαη έηζη λα απνζνβήζεη ηε ζχγθξηζε ησλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ ζηα δχν παλεπηζηήκηα, απφ
θφβν κήπσο ην πξφγξακκα ζπνπδψλ ζηε ΢ρνιή ηνπ παλεπηζηεκίνπ πνπ εθπξνζσπνχζε, απνδεηθλπφηαλ θα-
ηψηεξν. Σελ εληχπσζε απηή εληζρχεη ην γεγνλφο φηη επέιεμε λα αθηεξψζεη νιφθιεξε ηε δηάιεμή ηνπ ζε πξν-
ηάζεηο γηα ηε ζπζηεκαηηθφηεξε εθπαίδεπζε ησλ ηζηνξηθψλ ηεο Ομθφξδεο, παξά ην γεγνλφο φηη ν θπξίαξρνο
άηππνο θαλφλαο ήζειε ηηο ελαξθηήξηεο νκηιίεο ησλ «βαζηιηθψλ» θαζεγεηψλ λα επηθεληξψλνληαη ζε έλα εηδη-
θφ ζέκα, θαηά πξνηίκεζε ζεσξεηηθφ, θαη λα απνηεινχλ ηξφπνλ ηηλά ζπκβνιή ζηελ εμέιημε ηεο επηζηεκνληθήο
ζπδήηεζεο. Απφ ηελ άπνςε απηή ε δηάιεμε ηνπ Φεξζ πζηεξνχζε απφ ηηο νκηιίεο πνιιψλ άιισλ θαηφρσλ ηεο
ίδηαο έδξαο ελψ ε ζεκαληηθφηεξε ίζσο ζπκβνιή ηεο εζηηαδφηαλ ζηελ νξγάλσζε ησλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ. ΢π-
γθεθξηκέλα, ν Φεξζ πξνζπάζεζε λα αλαηξέςεη ηελ παξαδνζηαθή ηαθηηθή ησλ ηζηνξηθψλ παλεπηζηεκηαθψλ
ηκεκάησλ πνπ επηδίσθαλ ηελ απνθνίηεζε απιά κνξθσκέλσλ αλδξψλ. ΢ηφρνο ηνπ ήηαλ ε φζν ην δπλαηφ θα-
ιχηεξε θαηάξηηζε επαγγεικαηηψλ ηζηνξηθψλ θαη πξνθαλψο ε απψηεξε θηινδνμία ηνπ λα ζπλδέζεη ην φλνκά
ηνπ κε ηελ αλαδηνξγάλσζε ησλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ ηεο Ομθφξδεο. Αιιά ηφζν ν ίδηνο φζν θαη ν Μπέξη γλψ-
ξηδαλ θαιά φηη νη εξκελείεο ηεο ηζηνξίαο πνπ ζα απνηνικνχζαλ σο «βαζηιηθνί» θαζεγεηέο ησλ δχν ζεκαληη-
θφηεξσλ βξεηαληθψλ παλεπηζηεκίσλ, ζα αζθνχζαλ κεγάιε επίδξαζε ηνπιάρηζηνλ ζηε βξεηαληθή ηζηνξηθή
θνηλφηεηα (Soffer, 1994: 78). Χζηφζν, δελ είλαη βέβαην αλ επηζπκνχζαλ λα δψζνπλ ην έλαπζκα γηα επηζηεκν-
ληθέο αληηπαξαζέζεηο –ν Φεξζ δειαδή, φηαλ ακθηζβεηνχζε ηνλ νξηζκφ ηνπ Μπέξη γηα ηελ ηζηνξία, θαη ν
Μπέξη, φηαλ αλαθνίλσλε ηνλ νξηζκφ ηνπ, έρνληαο απφιπηε επίγλσζε φηη ήηαλ «επαλαζηαηηθφο» κε γλψκνλα
ηα έσο ηφηε δεδνκέλα ηεο βξεηαληθήο ηζηνξηνγξαθηθήο παξαγσγήο. Δίλαη αιήζεηα πάλησο φηη ακθφηεξνη απέ-
θηεζαλ πεξηζζφηεξνπο ερζξνχο παξά νπαδνχο ή νκντδεάηεο κεηά ηηο ελαξθηήξηεο δηαιέμεηο ηνπο.
΢πγθεθξηκέλα ν Φεξζ, επεηδή παξφηξπλε ηνπο απνθνίηνπο ηεο ζρνιήο ηνπ λα πξνβνχλ ζε επηζηεκν-
ληθέο δεκνζηεχζεηο, ζεσξήζεθε ηδηαίηεξα πξνθιεηηθφο απφ ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ, πνπ δηέζεηαλ ειάρηζην
έξγν. Ο Μπέξη, επεηδή ζηε δηθή ηνπ νκηιία θαηέζεηε ηελ εκπεηξία ηνπ επαγγεικαηία/επηζηήκνλα ηζηνξηθνχ ζε
φ,ηη αθνξά ηηο πεξηπέηεηεο ηεο αλαγλψξηζεο ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο, ηνλίδνληαο κάιηζηα φηη ε επηζηεκνλη-
θή ηεο ηαπηφηεηα είρε ακθηζβεηεζεί εμαηηίαο ηεο ινγνηερληθήο αθήγεζεο πνιιψλ θαηαμησκέλσλ ζπλαδέι-
θσλ ηνπ, ζεσξήζεθε φηη ‒έκκεζα ηνπιάρηζηνλ‒ εμαπέιπε επίζεζε ελαληίνλ ησλ παιηφηεξσλ Βξεηαλψλ ηζην-
ξηθψλ. Έηζη θαίλεηαη πσο εμέιαβε ηελ νκηιία ηνπ ν Σδνξηδ Μαθφιευ Σξεβέιηαλ (George Macaulay

Trevelyan, 1876-1962), ζπγγελήο ηνπ γλσζηνχ ηζηνξηθνχ ιφξδνπ Σφκαο Μπάκπηλγθηνλ Μαθφιευ (Thomas
Babington Macaulay, 1800-1859), ηνπ νπνίνπ ην έξγν Ηζηνξία ηεο Αγγιίαο ζπγθαηαιεγφηαλ ζηηο ζεκαληηθφηε-
ξεο ινγνηερληθέο ηζηνξηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ 19νπ αηψλα (βι. θεθάιαην 6). Αξγφηεξα, βέβαηα, ν ίδηνο εμήγεζε
φηη ε αληηπαξάζεζή ηνπ κε ηνλ Μπέξη ήηαλ θαζαξά επηζηεκνληθή θαη φρη πξνζσπηθή ‒αιιά κάιινλ δελ ήηαλ
αξθεηά πεηζηηθφο.
Ο Σδνξηδ Μαθφιευ Σξεβέιηαλ (1876-1962) νινθιήξσζε ηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ ην 1898 θαη μεθίλεζε
αθαδεκατθή ζηαδηνδξνκία, ηελ νπνία φκσο δηέθνςε πξνζσξηλά ην 1903, γηα λα αθηεξσζεί ζηελ ηζηνξηθή
ζπγγξαθή. Γηαδέρζεθε ηνλ Μπέξη ζηελ έδξα ηνπ «βαζηιηθνχ» θαζεγεηή ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηή-
κην ηνπ Κέηκπξηηδ θαη θαηαμηψζεθε σο ηδηαίηεξα δεκνθηιήο ηζηνξηθφο. ΢ηηο ζεκαληηθφηεξεο κειέηεο ηνπ πε-
ξηιακβάλνληαη: England under the Stuarts (1904) θαη Garibaldi’s Defense of the Roman Republic (1906), πνπ
απνηέιεζε ην έλαπζκα γηα ηε ζπγγξαθή άιισλ δχν βηβιίσλ ηνπ: Garibaldi and the Thousand (1910), Gari-
baldi and the Making of Italy (1911). Με θίλεηξν ηελ πψιεζε ρηιηάδσλ αληηηχπσλ ηεο κειέηεο ηνπ History of
England (1926), μεθίλεζε κεηά ην δηνξηζκφ ηνπ ζην Κέηκπξηηδ ηε ζπγγξαθή ηεο ηξίηνκεο ηζηνξίαο ηεο Αγγιί-
αο, πξνζδνθψληαο λα εθπιεξψζεη ην φλεηξν ηεο δσήο ηνπ: λα γξάςεη δειαδή κηα κειέηε πνπ ζα έκνηαδε κε
δξάκα ζε πέληε πξάμεηο. Σν ηειεπηαίν ζεκαληηθφ βηβιίν ηνπ, English Social History (1944), απνδείρζεθε ε
κεγαιχηεξε εκπνξηθή επηηπρία ηνπ.
Ο Σξεβέιηαλ ζαχκαδε απφ παηδί ηνλ καθξηλφ ζπγγελή ηνπ θαη, φπσο απνδείρζεθε, αθνινχζεζε ζε φιε ηε
ζηαδηνδξνκία ηνπ ηε ινγνηερληθή ηαθηηθή πξνζέγγηζεο ηνπ παξειζφληνο πνπ είρε θάλεη εθείλνλ δηάζεκν. Σν
φλεηξφ ηνπ ήηαλ λα γξάθεη ηζηνξηθέο κειέηεο έμσ απφ ην παλεπηζηεκηαθφ θαηεζηεκέλν, απαιιαγκέλνο απφ ηε
ζρνιαζηηθφηεηα θαη απζηεξφηεηά ηνπ, αιιά θαη ρσξίο λα εμαξηάηαη απφ ηνλ κηζζφ ηνπ θαζεγεηή. Ήηαλ αξ-
θεηά εχπνξνο θαη θαηάθεξε λα πξαγκαηνπνηήζεη απηφ ην φλεηξφ ηνπ. Σν 1903 απνκαθξχλζεθε απφ ην Παλε-
πηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ θαη δελ επέζηξεςε παξά κφλν ην 1927: φηαλ κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Μπέξη ηνλ δηαδέ-
ρζεθε ζηελ ηηκεηηθή έδξα ηνπ «βαζηιηθνχ» θαζεγεηή, απνθηψληαο έηζη θαη ηε δπλαηφηεηα λα αλαθαιέζεη
αξθεηέο απφ ηηο πξσηνβνπιίεο ηνπ ζε φ,ηη αθνξά ηελ επηζηεκνληθή θαηάξηηζε ησλ απνθνίησλ ηνπ ηζηνξηθνχ
πξνγξάκκαηνο ηνπ Κέηκπξηηδ. Γηα ηνλ Σξεβέιηαλ, άιισζηε, ε ηζηνξία δελ ήηαλ απαξαίηεην λα ζπλδέεηαη κε
θάπνην επάγγεικα. Καηά ηελ άπνςή ηνπ, ζπλδεφηαλ κε ηελ πξφνδν ηεο θνηλσλίαο ‒απνθιεηζηηθά κάιινλ ηεο
βξεηαληθήο θνηλσλίαο‒ πξνζέθεξε ζηνπο αλαγλψζηεο ηεο ηελ ππέξηαηε δηαλνεηηθή επραξίζηεζε θαη ζηνλ
ηζηνξηθφ «κηα κφληκε πεγή επραξίζηεζεο», ζαγελεχνληάο ηνλ αθφκε θαη κε ηελ «πνηεηηθή δηάζηαζή ηεο»
(Bloch, 1994: 40). Με άιια ιφγηα, ν Σξεβέιηαλ πίζηεπε φηη ε ηζηνξία ήηαλ κηα αθεγεκαηηθή ηέρλε θαη φηη ν
ηζηνξηθφο ήηαλ ν δάζθαινο πνπ ζα πξνεηνίκαδε ηνλ Βξεηαλφ πνιίηε λα δηαηππψλεη ηελ θξηηηθή ηνπ γηα ηελ
θνηλσλία ηνπ θαη ηα πνιηηηθά πξνβιήκαηά ηεο, ρσξίο πξνθαηαιήςεηο θαη έρνληαο γλψζε ηνπ ηη ζπλέβε.
Απηφο ν ηζηνξηθφο, ινηπφλ, δελ είρε ππνρξέσζε λα θνπηάδεη, φπσο ν θπζηθφο επηζηήκνλαο, γηα λα α-
λαθαιχπηεη αηηηαθνχο λφκνπο ή λα αληρλεχεη ηα δηάθνξα ζηάδηα ζηελ πνξεία ηεο θνηλσληθήο εμέιημεο. Αληί-
ζεηα, απηφ πνπ ζα έπξεπε λα θάλεη, ήηαλ λα αθηεξσζεί ζηε ζπγγξαθή ηζηνξηθψλ βηβιίσλ πνπ ζα πξνθαινχ-
ζαλ απαξάκηιιν «ελζνπζηαζκφ» ζηνπο αλαγλψζηεο ηνπο θαη ζα ηνπο βνεζνχζαλ λα θαηαξξίςνπλ φιεο ηηο
πξνθαηαιήςεηο ηνπο. Γηα ηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ νη κειέηεο ηνπ ήηαλ απαξαίηεην λα πξνβάιινπλ
ηνπο ήξσεο θαη ηα ηδαληθά άιισλ επνρψλ, ψζηε λα θηλνχλ ην «δηαλνεηηθφ πάζνο» ησλ αλαγλσζηψλ ηνπο. ΢ε
απηφ αθξηβψο ην ζεκείν παξαηεξνχκε θαη ηελ πξψηε αληίθαζε ηνπ ζπιινγηζκνχ ηνπ: απφ ηε κηα πιεπξά π-
πνβίβαδε ζπλεηδεηά ηηο επηζηεκνληθέο κεζφδνπο ηεο ηζηνξίαο, παξνπζηάδνληαο ηνλ ηζηνξηθφ λα ςπραγσγεί θαη
λα εθπαηδεχεη ζχκθσλα κε ηα εζληθά ηδεψδε ην θνηλφ ηνπ ή απιψο λα «παίδεη» κε ην πιηθφ ηνπ –επηρεηξψληαο
ηαμηλνκήζεηο, επηινγέο, ππνζέζεηο ή αθφκε θαη γεληθεχζεηο πνπ νχησο ή άιισο είλαη απνξξηπηέεο ζηελ ηζην-
ξηθή επηζηήκε. Απφ ηελ άιιε, φκσο, ηφληδε κε θάζε επθαηξία φηη ε ηζηνξία δηαζέηεη ηελ επηζηεκνληθή κεζν-
δνινγία ηεο θαη ν ίδηνο εμεγνχζε αλαιπηηθά ηηο κεζφδνπο πνπ αθνινπζνχζε. Αξθεηά ζπρλά φκσο πεξηέγξαθε
ζηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ αιιά θαη ζηνπο αλαγλψζηεο ηνπ έξγνπ ηνπ πφζν ελζνπζηαδφηαλ, φηαλ βάδηδε ζηα πε-

δία ησλ καρψλ ηνπ Γαξηβάιδη ή φηαλ δηάβαδε ηδησηηθέο επηζηνιέο ηνπ παξειζφληνο ζηηο νηθίεο ησλ ζπληαθηψλ
ή παξαιεπηψλ ηνπο θαη κε ηε ζπληξνθηά ησλ απνγφλσλ ηνπο. Άιινηε πάιη παξαδερφηαλ φηη δηαζθέδαδε λα
γξάθεη ηζηνξηθέο κειέηεο κε επράξηζην ηέινο. Πψο είλαη δπλαηφ ν ηζηνξηθφο λα επηιέγεη έλα επράξηζην ηέινο
ζηε ζέζε ηνπ επηιφγνπ ή ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηεο επηζηεκνληθήο κειέηεο ηνπ; Απηφ ην ζεκείν απνηειεί ηε
δεχηεξε αληίθαζε ηεο ζηάζεο ηνπ απέλαληη ζηελ ηζηνξία, ε νπνία φκσο απνθαιχπηεη θαη ηα θίλεηξά ηνπ: ε
επράξηζηε εμηζηφξεζε θαη ην φκνξθν ηέινο κηαο ηζηνξηθήο κειέηεο ππαγνξεχνληαλ απφ ηελ εζληθή θνπιηνχ-
ξα, κε ηελ νπνία ν ίδηνο ηαπηηδφηαλ θαη ηελ νπνία ππεξεηνχζε. Με απινχζηεξα ιφγηα, δίλνληαο έκθαζε ζηελ
θαιιηηερληθή ππφζηαζε ηεο ηζηνξίαο, ν Σξεβέιηαλ πξνζπαζνχζε λα θαιχςεη ηηο εζληθηζηηθέο πξνζειψζεηο
ηνπ. Παξάιιεια, φκσο, θηινδνμνχζε λα γίλεη δηάζεκνο, φπσο ήηαλ δειαδή θαη ν καθξηλφο ζείνο ηνπ (Soffer,
1994: 123-7· Kenyon, 1984: 175-8 θαη 227 θ.εμ.· Evans, 2009: 47).
Αμίδεη φκσο λα αλαξσηεζεί θαλείο γηαηί έλαο ηζηνξηθφο ζα ηνικνχζε ζηηο αξρέο ηνπ 20 νχ αηψλα λα
παξνκνηάδεη ηελ επηζηήκε ηνπ κε παηρλίδη θαη λα ηαπηίδεη ην ηειηθφ πξντφλ ηεο κε κηα ραξηησκέλε ινγνηερλη-
θή αθήγεζε, πνπ ζα είρε απαξαηηήησο επράξηζην ηέινο γηα λα ηθαλνπνηεί ηνπο αλαγλψζηεο ηεο. Δίλαη αιήζεηα
φηη ηε δεδνκέλε επνρή ν ηζηνξηθφο ‒αθφκε θη αλ δελ είρε ηελ νηθνλνκηθή άλεζε ηνπ Σξεβέιηαλ‒ δελ αλεζπ-
ρνχζε φηη, δηαηππψλνληαο ηηο ακθηζβεηήζεηο ηνπ γηα ηελ επηζηήκε ηνπ, ζα ππνλφκεπε ν ίδηνο ην επάγγεικά
ηνπ, ηηο παλεπηζηεκηαθέο έδξεο, ηα ηζηνξηθά ηκήκαηα θαη ηηο ρξεκαηνδνηήζεηο ηνπ. Φαίλεηαη φηη ήηαλ απφ
ηνπο ιίγνπο επαγγεικαηίεο επηζηήκνλεο ηεο επνρήο, πνπ ήηαλ βέβαηνη φηη δελ ζα έραλαλ ηε «ρήλα πνπ θάλεη
ηα ρξπζά απγά» ‒γηα λα ζπκεζνχκε ην ζθσπηηθφ ζρφιην ηνπ Λαηνχξ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ήδε θάλεθε φηη ε
ηζηνξία δελ είρε θηλήζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ εγεκφλσλ θαη ησλ θπβεξλήζεσλ ράξε ζηελ επηζηεκνληθή ηεο κε-
ζνδνινγία, αιιά δηφηη ε εμηζηφξεζε ηνπ έλδνμνπ παξειζφληνο ησλ εζλψλ πνπ εθπξνζσπνχζαλ θαη δηνηθνχ-
ζαλ, εμππεξεηνχζε ηηο πνιηηηθέο επηδηψμεηο ηνπο. Με άιια ιφγηα απηφ πνπ απαηηνχζαλ νη ηζχλνληεο ησλ θξα-
ηψλ ηεο επνρήο απφ ηνλ επαγγεικαηία ηζηνξηθφ, ήηαλ ε ζπγγξαθή θαη «κεηάδνζε» ζηελ θνηλσλία κηαο εζλη-
θήο ηζηνξίαο πνπ ζα ηθαλνπνηνχζε ηηο «εζληθέο αλάγθεο» (κε ην πεξηερφκελν πνπ πξνζέδηδαλ νη ίδηνη ζηνλ
φξν). Απφ ηελ άπνςε απηή ν Σξεβέιηαλ κπνξνχζε λα είλαη πεξηζζφηεξν δεκνθηιήο απφ ηνλ Μπέξη, ηνλ Φεξζ
θαη πνιινχο άιινπο ζπλαδέιθνπο ηνπ. Ήηαλ επίζεο πηζαλφ λα πξνζειθχεη ζηηο νκηιίεο ηνπ κεγαιχηεξν α-
θξναηήξην ‒φπσο πξάγκαηη ζπλέβαηλε‒ θαη ίζσο ζα ήηαλ αθφκε πην επηηπρεκέλνο, αλ είρε ηε δπλαηφηεηα λα
αλαιάβεη ηελ επηκέιεηα ελφο ηειενπηηθνχ ηζηνξηθνχ πξνγξάκκαηνο ή κηαο ζεηξάο ηζηνξηθψλ ληνθηκαληέξ.
Δπνκέλσο, νη επηζέζεηο ηνπ Σξεβέιηαλ θαηά ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο καο νδεγνχλ ζε κηα επξχηεξε ζπδή-
ηεζε γχξσ απφ ηηο πξνζέζεηο θαη ηα θίλεηξα ελφο ηζηνξηθνχ θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο επηινγήο ησλ ζεσξηψλ
πνπ απνδέρεηαη θαη ππεξαζπίδεηαη. Παξάιιεια, φκσο, καο σζνχλ ζε έλαλ επξχηεξν πξνβιεκαηηζκφ ζρεηηθά
κε ηελ ππνηηζέκελε αζθάιεηα πνπ κπνξεί λα αηζζαλφηαλ έλαο ηζηνξηθφο ησλ αξρψλ ηνπ 20νχ αηψλα, εάλ ζηε-
ξηδφηαλ ζηε ιαλζαζκέλε εθηίκεζε φηη ν επηζηεκνληθφο δηάινγνο γηα ηελ ηζηνξία απεπζχλεηαη θαη αθνξά απν-
θιεηζηηθά θαη κφλν ηνπο ηζηνξηθνχο.
΢ε θάζε επνρή ν ηζηνξηθφο ειέγρεηαη θαη θξίλεηαη γηα ην έξγν θαη ηηο επηζηεκνληθέο ζεσξίεο ηνπ ηφζν
απφ ηελ θνηλσλία ζηελ νπνία «κεηαδίδεη» ηα πνξίζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπ φζν θαη απφ ηα κέιε ηεο επξχηεξεο
επηζηεκνληθήο θνηλφηεηαο ‒πνπ εηδηθά ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα αλαγλψξηδε έλαλ γλσζηηθφ θιάδν σο επη-
ζηήκε κε θπξηφηεξν θξηηήξην ηε ζπγγέλεηα ηεο κεζνδνινγίαο ηνπ κε εθείλε ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ. Δίλαη
αιήζεηα φηη ε έκθαζε ζε απηή ηε ζπγγέλεηα ηξνθνδφηεζε ηηο αηέξκνλεο δηεπηζηεκνληθέο ζπδεηήζεηο ζρεηηθά
κε ηελ επηζηεκνληθή ηαπηφηεηα φρη κφλν ηεο ηζηνξίαο αιιά γεληθφηεξα ησλ θιάδσλ πνπ κειεηνχλ ηελ θνηλσ-
λία θαη ηνλ άλζξσπν ‒θαη φιεο ζρεδφλ νη θνηλσληθέο θαη αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο βξέζεθαλ, φπσο ήδε αλα-
θέξζεθε, γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ζην πεξηζψξην ησλ επηζηεκψλ, δηφηη ε κεζνδνινγία ηνπο δηαθέξεη ζε-
καληηθά απφ εθείλε ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ (Porter & Ross, 2003: 1-10). Βέβαηα, ε δηαθνξά απηή δελ ζεκαί-
λεη φηη ε ηζηνξία ή νη άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ δελ δηαζέηνπλ κηα νξγαλσκέλε κεζν-
δνινγία. ΢ηα ηξία επφκελα θεθάιαηα ηνπ βηβιίνπ ζα εμεγήζνπκε φηη ν ηζηνξηθφο ρξεζηκνπνηεί ζπγθεθξηκέ-
λνπο ηξφπνπο γηα ηε ζπγθέληξσζε, ηνλ έιεγρν θαη ηε κειέηε ησλ πεγψλ ηνπ. Οξίδεη δειαδή κε βάζε ηηο αξ-
ρέο θαη ηε δενληνινγία ηεο επηζηήκεο ηνπ ην ππφ εμέηαζε αληηθείκελν θαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηά ηνπ,

πξνζεγγίδεη, ζπκβνπιεχεηαη θαη αμηνπνηεί κε επηζηεκνληθή ζπλέπεηα ηελ ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία θαη ελ ηέ-
ιεη ρξεζηκνπνηεί έλαλ αδηακθηζβήηεηα «επηζηεκνληθφ ράξηε» γηα ηελ πινήγεζή ηνπ ζηελ άγλσζηε ρψξα ηνπ
παξειζφληνο. Αληίζεηα, φκσο, απφ άιινπο επηζηήκνλεο, έρεη ηε δπλαηφηεηα λα επηιέγεη κε κεγαιχηεξε ειεπ-
ζεξία ηηο κεζφδνπο ηνπ ‒ηδίσο ζην ζηάδην ηεο ζπγγξαθήο ηεο κειέηεο ηνπ‒ θαζψο θαη ηνπο ηξφπνπο κέζσ ησλ
νπνίσλ κπνξεί λα κεηαδίδεη ζην επξχηεξν θνηλφ ηα πνξίζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπ. Απηή αθξηβψο ε ειεπζεξία
έδσζε θαηά θαηξνχο ηελ επθαηξία ζε δηάθνξνπο επηζηήκνλεο αιιά αθφκε θαη ζε κεξηθνχο ηζηνξηθνχο λα ακ-
θηζβεηήζνπλ ηελ επηζηεκνληθφηεηα ηεο ηζηνξίαο. Χο απνηέιεζκα, ν επηζηεκνληθφο θαη δηεπηζηεκνληθφο δηά-
ινγνο πξνζέιαβε αξθεηέο θνξέο ηηο δηαζηάζεηο ελφο «αληαγσληζκνχ» γχξσ απφ εξσηήκαηα φπσο: πνηα είλαη
ε «θαιχηεξε» επηζηήκε ή πνηα είλαη ε «θαιχηεξε» ηζηνξηθή κεζνδνινγία θαη πνηνο ν «θαιχηεξνο» ηζηνξηθφο.
Ζ ηζηνξία πξάγκαηη δηαθέξεη θαηαθαλψο απφ ηε ινγνηερλία, αιιά ζπρλά νη ίδηνη νη ηζηνξηθνί αλαθέ-
ξνληαη ζηελ «ηέρλε» ηνπο, αθνχ αλαπφδξαζηα ν ιφγνο είλαη ην κέζν γηα ηελ θαηαγξαθή ησλ απνηειεζκάησλ
ηεο έξεπλαο ηνπο. Δπνκέλσο, ην εάλ θάπνηεο ηζηνξηθέο κειέηεο είλαη πεξηζζφηεξν επαλάγλσζηεο απφ άιιεο,
δελ απνηειεί θξηηήξην νχηε γηα ηνλ έιεγρν ηεο επηζηεκνληθήο θαηάξηηζεο ηνπ ηζηνξηθνχ νχηε γηα ηελ επηζηε-
κνληθή ππφζηαζε ηεο ηζηνξίαο. Θα απνηεινχζε, ίζσο, εάλ δερφκαζηαλ σο θξηηήξην κε αληίζηνηρε αμία, ηελ
επράξηζηε θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ελφο γηαηξνχ, γηα παξάδεηγκα, ράξε ζηελ νπνία ζα ηνλ ζπκπαζνχζαλ νη
αζζελείο ηνπ θαη ζα εκπηζηεχνληαλ πεξηζζφηεξν ηελ επηζηήκε θαη ηελ εηδηθφηεηά ηνπ. Ο ηζηνξηθφο, είηε δεκη-
νπξγεί επαλάγλσζηα θείκελα είηε φρη, δελ γξάθεη ηηο κειέηεο ηνπ κε βάζε ηε θαληαζία ηνπ. Αληίζεηα απφ ηνλ
ινγνηέρλε, ν ηζηνξηθφο δελ επηλνεί πεξηζηαηηθά, δξάζηεο θαη πξσηαγσληζηέο ή αλζξψπηλεο ζρέζεηο αιιά βα-
ζίδεηαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζην πιηθφ ηνπ. Ζ θαληαζία είλαη ρξήζηκε θαη γηα ηνλ ηζηνξηθφ αιιά κάιινλ
ηαπηίδεηαη κε ηε δηαλνεηηθή επξεκαηηθφηεηα θαη επειημία πνπ ηνπ επηηξέπνπλ λα θαηαζθεπάζεη ηνπο ζεκαηη-
θνχο άμνλεο κέζσ ησλ νπνίσλ ζα απνθαηαζηήζεη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ εμηζηνξνχκελσλ γεγνλφησλ, πξν-
θεηκέλνπ λα θαηαιήμεη ζηελ άκεζε απάληεζε ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ πνπ έζεζε εμαξρήο. Ο ηζηνξηθφο
δειαδή έρεη ηελ αλάγθε «λα θαηαλνήζεη πψο ζθέθηνληαλ νη άλζξσπνη πνπ ηνλ απαζρνινχλ» (Carr, 1999: 38).
Αο παξαζέζνπκε ζην ζεκείν απηφ έλα απιφ παξάδεηγκα, γηα λα θαηαλνήζνπκε ζε έλα πξψην ζηάδην
πψο εξγάδεηαη ν ηζηνξηθφο, πφζν ρξήζηκε είλαη ε θαληαζία θαη ε επξεκαηηθφηεηά ηνπ θαη γηαηί ε ειεπζεξία
ηνπ είλαη ηφζν κεγάιε, πνπ ηξνκάδεη άιινπο επηζηήκνλεο ή κε εηδηθνχο. Αο ππνζέζνπκε, ινηπφλ, φηη έλαο
ηζηνξηθφο κειεηά ηνπο ιφγνπο πνπ νδήγεζαλ ζε κηα ιατθή εμέγεξζε θαη ζηελ εθδίσμε ελφο βαζηιηά πνπ κέρξη
πξφηηλνο ήηαλ αγαπεηφο ζηνπο ππεθφνπο ηνπο. Αλ πεξηνξηζηεί ζηελ εμέηαζε απνθιεηζηηθά ησλ εμειίμεσλ ηεο
εζσηεξηθήο πνιηηηθήο ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ ηεο βαζηιείαο ηνπ, κπνξεί ίζσο λα θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα
φηη ν ζπγθεθξηκέλνο βαζηιηάο ζηαδηαθά έγηλε ζθιεξφο θαη απνιπηαξρηθφο ‒θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ εθδηψρζε-
θε. Αλ φκσο εμεηάζεη ζε βάζνο ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ιατθήο εμέγεξζεο, είλαη πηζαλφ λα αλαθαιχ-
ςεη φηη θάπνηνη απφ ηνπο εγέηεο ηεο εθπξνζσπνχζαλ ίζσο ζπκθέξνληα δεδνκέλσλ ηζρπξψλ νκάδσλ εληφο ηνπ
βαζηιείνπ ή φηη ζπλδένληαλ κε μέλεο δπλάκεηο, νη νπνίεο είραλ ιφγνπο λα αζθνχλ επηξξνή ζην ελ ιφγσ βαζί-
ιεην. Αλ πάιη εκβαζχλεη ζηε δηεξεχλεζε ησλ θηλήηξσλ ησλ αλδξψλ πνπ επηρείξεζαλ λα νξγαλψζνπλ ηελ εμέ-
γεξζε, ελδερνκέλσο λα αλαγθαζηεί λα εμεηάζεη θαη ηε ζρέζε (ή ηε κεηαζηξνθή ηεο ζρέζεο) απηνχ ηνπ βαζη-
ιηά κε ηηο νκάδεο πίεζεο ή ηηο εμσηεξηθέο δπλάκεηο πνπ κπνξεί λα παξελέβεζαλ. Τπφ ην πξίζκα απηφ ε ίδηα
εζσηεξηθή πνιηηηθή ηνπ βαζηιηά είλαη ινγηθφ λα αλαιπζεί κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Αλ ζηε ζπλέρεηα ν ηζηνξη-
θφο εμεηάζεη ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηνπ βαζηιείνπ ή αλαδεηήζεη ηελ επηξξνή ησλ πηζαλψλ ζπκβνχισλ
ηνπ βαζηιηά ή παξαθνινπζήζεη ηηο ζπλέπεηεο ελφο ή πεξηζζφηεξσλ πνιέκσλ ζηνπο νπνίνπο ελδερνκέλσο ελε-
πιάθε απηφ ην βαζίιεην ιίγν λσξίηεξα, πξνζζέηεη ζηε «ζπλάξηεζή» ηνπ (αλ είλαη ζεκηηφ λα δαλεηζηνχκε εδψ
έλαλ φξν ηεο καζεκαηηθήο επηζηήκεο) πξφζζεηεο θαη θαηά θαλφλα άγλσζηεο παξακέηξνπο, πνπ αλαπφδξαζηα
επεξεάδνπλ θαη επίζεο αιιάδνπλ ην απνηέιεζκα, ζην νπνίν ζα θαηαιήμεη. Απηφ ην απιντθφ παξάδεηγκα εμε-
γεί αξθεηά πεηζηηθά γηαηί νη ηζηνξηθνί δηαθσλνχλ κεηαμχ ηνπο, αιιά θαη γηαηί δχν ή πεξηζζφηεξεο ηζηνξηθέο
κειέηεο πνπ πξαγκαηεχνληαη ην ίδην ζέκα, είλαη πνιχ πηζαλφ λα δηαθέξνπλ ηφζν σο πξνο ηε δνκή θαη ηνλ α-
θεγεκαηηθφ ηζηφ ηνπο φζν θαη σο πξνο ηα ππφ δηεξεχλεζε εξσηήκαηα, κε ηα νπνία μεθηλνχλ θαη ηηο ηειηθέο
απαληήζεηο ζηηο νπνίεο θαηαιήγνπλ. Αλ εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηα δηάθνξα ζηάδηα ηεο εξγαζίαο ηνπ

ηζηνξηθνχ, ζηελ επηινγή ηνπ ππφ εμέηαζε ζέκαηνο ή θαη ηνπ ηίηινπ ηεο κνλνγξαθίαο, ζηελ νπνία θαηαζέηεη ν
ηζηνξηθφο ηα πνξίζκαηα ηεο έξεπλαο θαη ηηο πξνηεηλφκελεο εξκελείεο ηνπ, είλαη αξθεηά εχθνιν λα θαηαλνή-
ζνπκε ηε ρξεζηκφηεηα θαη ηεο θαληαζίαο ηνπ.
Δίλαη θαλεξφ δειαδή φηη ε θαληαζία ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη έλαο απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ ζπλέβαιε
ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο ζεκαηνινγίαο ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ (Kellner, 2013: 154-5). Δ-
μάιινπ, φπσο ζα εμεγήζνπκε θαη παξαθάησ, είλαη απαξραησκέλε ε άπνςε πνπ ζέιεη ηελ ηζηνξία λα ηαπηίδε-
ηαη κε ηε «βηνγξαθία ησλ κεγάισλ αλδξψλ»10 (βι. ζρεηηθά θεθάιαην 5). Σα θξάηε θαη νη πξνζσπηθφηεηεο
έπαςαλ πξν πνιινχ λα απνηεινχλ ην βαζηθφηεξν ζέκα ησλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ, ελψ ην ελδηαθέξνλ ησλ ηζην-
ξηθψλ έρεη ζηξαθεί ζε έλα εμαηξεηηθά επξχ θάζκα θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ, πνιηηηζηηθψλ αθφκε θαη αθε-
ξεκέλσλ δεηεκάησλ γηα ηε κειέηε ησλ νπνίσλ αθφκε θαη ε αλαδήηεζε πεγψλ απαηηεί, φπσο ζα θαλεί θαη
παξαθάησ, ηελ επηζηξάηεπζε ηεο επξεκαηηθφηεηάο ηνπο. Απηφ δελ ζεκαίλεη φηη νη ηζηνξηθνί επηλννχλ ηηο πε-
γέο ηνπο θαη ην παξειζφλ πνπ εμεηάδνπλ, αιιά κε ηε βνήζεηα ηεο θαληαζίαο θαη ηεο ζθέςεο ηνπο αλαθαιχ-
πηνπλ ηξφπνπο, γηα λα αμηνπνηήζνπλ θαηεγνξίεο πεγψλ, ηηο νπνίεο απέθεπγαλ απφ ακεραλία ή αγλννχζαλ ζην
παξειζφλ νη ζπλάδειθνί ηνπο.11 Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα ππνζηεξίμνπκε φηη έλαο ηζηνξηθφο πνπ ζπλέδεε ζηελά
ηελ ηζηνξία κε ηε ινγνηερλία θαη δελ έθξπβε ηελ πξνηίκεζή ηνπ γηα ειθπζηηθά ζέκαηα (π.ρ. βηνγξαθίεο ζπνπ-
δαίσλ αλδξψλ θαη ζπληαξαθηηθά γεγνλφηα), φπσο ν Σξεβέιηαλ, νχηε ήηαλ αθειήο νχηε αγλννχζε ηηο κεζφ-
δνπο ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο. Απηφ, γηα παξάδεηγκα, πνπ δηαθνξνπνηνχζε ηνλ Σξεβέιηαλ απφ πνιινχο άιινπο
νκντδεάηεο ηζηνξηθνχο ηεο γεληάο ηνπ, ήηαλ φηη έγξαθε ηηο κειέηεο ηνπ κε θπξηφηεξε επηδίσμε λα γίλεη απνδε-
θηφο απφ ην επξχηεξν θνηλφ (πνπ απαξηίδεηαη απφ ηνπο ηζηνξηθνχο, ηνπο άιινπο επηζηήκνλεο, ηνπο κε εηδη-
θνχο θηιίζηνξεο αλαγλψζηεο αιιά ηηο πνιηηηθέο ειίη πνπ ζπλήζσο ρξεζηκνπνηνχλ ηελ ηζηνξία γηα ηηο επηδηψ-
μεηο ηνπο). Χο απνηέιεζκα, νη απφςεηο ηνπ δελ επεξέαζαλ ζνβαξά ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. ΢ηα
ηειεπηαία ζηάδηα ηεο ζηαδηνδξνκίαο ηνπ νη εζληθηζηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη νη πκλεηηθέο βηνγξαθίεο ηνπ παξέ-
πεκπαλ ζε κηα μεπεξαζκέλε επνρή ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη ν ίδηνο ήηαλ πηα εθηφο κφδαο γηα ηνπο επαγ-
γεικαηίεο ηζηνξηθνχο. Καηά ζχκπησζε ππήξμε ν ηζηνξηθφο πνπ ηνπο πξψηνπο κήλεο ηνπ 1961 έδσζε ηελ α-
θνξκή γηα ηελ έλαξμε ελφο λένπ θαη ηδηαίηεξα έληνλνπ θχθινπ ζπδεηήζεσλ γχξσ απφ ηε κεζνδνινγία, ηε
θηινζνθία θαη ηε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο: ε απνρψξεζε δειαδή απφ ην παλεπηζηήκην απηνχ ηνπ «κεγάινπ
γέξνληα» ηεο βξεηαληθήο ηζηνξίαο, φπσο ηνλ απνθαινχζαλ, ηνπ ηειεπηαίνπ Οπίγθνπ ηζηνξηθνχ πνπ εθπξνζσ-
πνχζε κηα άιιε επνρή, ήηαλ ε αθνξκή γηα ηε δηνξγάλσζε κηαο ζεηξάο δηαιέμεσλ ζην Κέηκπξηηδ. ΢ε απηέο ηηο
ζπδεηήζεηο ζα κπνξνχζε θαλείο λα αλαδεηήζεη ηηο απαξρέο ησλ «επαλαζηαηηθψλ» εμειίμεσλ πνπ επξφθεηην
λα γλσξίζεη ε ηζηνξηθή επηζηήκε ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 20νχ αηψλα
Ο δηαθεθξηκέλνο ηζηνξηθφο θαη λσξίηεξα δηπισκάηεο Έληνπαξλη Καξ (Edward H. Carr, 1892-1982)
ήηαλ ν πξνζθεθιεκέλνο νκηιεηήο πνπ επξφθεηην λα πξσηαγσληζηήζεη ζε απηφλ ηνλ λέν θχθιν ζπδεηήζεσλ
ζρεηηθά κε ηελ ηαπηφηεηα θαη ηε γεληθφηεξε ζεκαζία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. Οη δηαιέμεηο ηνπ εζηηάζηεθαλ
ζην θαζφια πξνθιεηηθφ εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία, κεηαδφζεθαλ απφ ην BBC, θαη ν ίδηνο θξφληηζε λα δηαβα-
ζηνχλ άκεζα απφ επξχηεξν θνηλφ. Δληφο ηνπ έηνπο, πξνρψξεζε ζηε δεκνζίεπζή ηνπο ζε βηβιίν, ην νπνίν
πνχιεζε ρηιηάδεο αληίηππα, κεηαθξάζηεθε ζε πνιιέο γιψζζεο, εγθσκηάζηεθε, αιιά πξνθάιεζε θαη πνηθίιεο
αληηδξάζεηο. Αμίδεη, γηα παξάδεηγκα, λα ζεκεησζεί φηη ηνλ Ννέκβξην ηνπ 2001 ην Ηλζηηηνχην Ηζηνξηθήο Έξεπ-
λαο ηνπ Λνλδίλνπ, κε αθνξκή ηε ζαξαθνζηή επέηεην απφ ηελ αξρηθή έθδνζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ Καξ, δηνξγάλσ-
ζε δηήκεξν ζπκπφζην, ηα πξαθηηθά ηνπ νπνίνπ δεκνζηεχζεθαλ κε ηίηιν Ση είλαη ηζηνξία ζήκεξα, ελψ παξάι-
10
Ο Καξ ζεσξνχζε φηη κηα «αηπρήο δηαηχπσζε» ηνπ Σφκαο Καξιάπι (Thomas Carlyle, 1795-1881), δηαθεθξηκέλνπ η-
ζηνξηθνχ θαη ζπγγξαθέα ζεκαληηθψλ έξγσλ [φπσο The French Revolution (1837), On Heroes, Hero-Worship, and the
Heroic in History, Past and Present (1843), θαη History of Friedrich II of Prussia: Called Frederick the Great (6 η.,
1858-1865)] ήηαλ ε αηηία πνπ αθφκε θαη πνιινί ζχγρξνλνί ηνπ ηαχηηδαλ θαηαρξεζηηθά ηελ ηζηνξία κε ηε βηνγξαθία ησλ
κεγάισλ αλδξψλ
11
Δλδεηθηηθφ παξάδεηγκα απνηεινχλ νη πξνθνξηθέο καξηπξίεο, ηε ζεκαζία θαη ηε ρξήζε ησλ νπνίσλ ζα παξνπζηάζνπκε
αλαιπηηθά ζην επφκελν θεθάιαην.

ιεια επαλεθδφζεθε ην βηβιίν ηνπ Καξ κε λέα εηζαγσγή.12 Αιιά θαη ην ζπκπφζην απηφ ήηαλ κηα επεηεηαθή
εθδήισζε ή απνηεινχζε ηελ αθεηεξία ελφο αθφκε θχθινπ ζπδεηήζεσλ ζηελ απγή ηνπ 21 νχ αηψλα; Μάιινλ ν
δηάινγνο γχξσ απφ ην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία δελ ζηακάηεζε πνηέ. Μνηάδεη αηέξκνλνο θαη, αλάινγα κε ηηο
εμειίμεηο θάζε επνρήο, γλσξίδεη λέεο θνξπθψζεηο.
Ο Καξ (1892-1982), γφλνο ζπληεξεηηθψλ κεγαιναζηψλ, κεηά ηελ πεξάησζε ησλ ζπνπδψλ ηνπ ζηε ΢ρνιή
Σξίληηη ηνπ Κέηκπξηηδ πξνζέθεξε ηηο ππεξεζίεο ηνπ ζην Foreign Office, ζέζε απφ ηελ νπνία παξαθνινχζεζε
ηελ εμέιημε ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ θαη ηε Ρσζηθή Δπαλάζηαζε αιιά θαη ηε δεκηνπξγία ηεο Κνη-
λσλίαο ησλ Δζλψλ, επειπηζηψληαο γηα ηελ επάλνδν ηνπ επξσπατθνχ θφζκνπ ζηελ πξνπνιεκηθή ηνπ θαηάζηα-
ζε. Σα επφκελα ρξφληα ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ηνπ επηθεληξψζεθε ζηε Ρσζία. Σν 1925 κεηαηέζεθε ζηε
Ρίγα, ηελ πξσηεχνπζα ηεο Λεηνλίαο, έκαζε ηε ξσζηθή γιψζζα, κειέηεζε ελδειερψο ηα έξγα ηνπ Νηνζην-
γηέθζθη θαη εληππσζηάζηεθε απφ ηε ξσζηθή θηινζνθία θαη ηηο πνιηηηθέο ηδέεο Ρψζσλ εμφξηζησλ, φπσο ηνπ
αλαξρηθνχ θαη εθπξνζψπνπ ηνπ κεδεληζκνχ Μηραήι Μπαθνχληλ. Σν 1931 δεκνζίεπζε ηε βηνγξαθία ηνπ
Νηνζηνγηέθζθη (Dostoevsky (1821-1881): A New Biography), ην 1933 ηε κειέηε ηνπ The Romantic Exiles, ην
1934 ηε βηνγξαθία ηνπ Μαξμ (Karl Marx: A Study in Fanaticism) θαη ην 1937 (ην έηνο πνπ επηζθέθηεθε ηε
΢νβηεηηθή Έλσζε θαη ηε λαδηζηηθή Γεξκαλία) μεθίλεζε ηε κειέηε Ζ εηθνζαεηήο θξίζε 1919-1939: Δηζαγσγή
ζηε κειέηε ησλ δηεζλώλ ζρέζεσλ (ε νπνία δεκνζηεχζεθε ην 1939, ιίγνπο κήλεο πξηλ ηε γεξκαληθή θαηάιεςε
ηεο Πνισλίαο· ην βηβιίν απηφ κεηαθξάζηεθε ζηα ειιεληθά ην 2000 απφ ηηο εθδφζεηο Πνηφηεηα). ΢ην ζπγγξα-
θηθφ έξγν ηνπ ζπγθαηαιέγνληαη πνιιέο άιιεο κειέηεο κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε 14ηνκε ηζηνξία ηεο ΢νβηεηη-
θήο Έλσζεο, πνπ νινθιεξψζεθε ζε δηάζηεκα 25 εηψλ (ν πξψηνο ηφκνο ηεο δεκνζηεχζεθε ην 1950). Χζηφζν,
ην γλσζηφηεξν βηβιίν ηνπ είλαη ην What is History? (α´ έθδ. Macmillan 1961).
Οη εμειίμεηο ησλ πξψησλ ςπρξνπνιεκηθψλ ρξφλσλ απνηέιεζαλ ην ηζρπξφηεξν θίλεηξν γηα ηνλ Καξ θαη ηνπο
άιινπο ηζηνξηθνχο πνπ παξαθίλεζαλ κε ηνλ δηθφ ηνπο ηξφπν ή απιψο ζπκκεηείραλ ζε απηφλ ηνλ επηζηεκνληθφ
δηάινγν ζρεηηθά κε ηε ζρέζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο κε ην ηζηνξηθφ γίγλεζζαη, ηελ αμία ησλ εξεπλεηηθψλ
πνξηζκάησλ θαη γεληθφηεξα ηε ρξεζηκφηεηά ηεο. ΢πγθεθξηκέλα, φπσο εμεγνχζε ν Καξ κεξηθέο δεθαεηίεο αξ-
γφηεξα, ηελ επνρή πνπ εηνίκαδε ηελ πξψηε έθδνζή ηνπ:13
Ο Γπηηθόο θόζκνο δνύζε αθόκα ηνλ απόερν ησλ δύν παγθνζκίσλ πνιέκσλ θαη ησλ δύν κεγά-
ισλ επαλαζηάζεσλ ηνπ 20νύ αηώλα, ηεο Ρσζηθήο θαη ηεο Κηλέδηθεο. Ζ αζώα απηνπεπνίζεζε
θαη ε πίζηε ζηε δηαξθή πξόνδν ηεο αλζξσπόηεηαο, πνπ ραξαθηήξηδαλ ηε Βηθηνξηαλή επνρή,
απνηεινύζαλ πηα καθξηλό παξειζόλ. Ζ πξαγκαηηθόηεηα πξόβαιιε αλεζπρεηηθή, αλ όρη απεη-
ιεηηθή. Μνιαηαύηα, ππήξραλ ήδε ελδείμεηο όηη νξηζκέλνη από ηνπο θηλδύλνπο πνπ απεηινύζαλ
ηελ αλζξσπόηεηα ζα κπνξνύζαλ λα απνηξαπνύλ. Ζ δηεζλήο νηθνλνκηθή θξίζε, πνπ νξηζκέλνη
ζεσξνύζαλ βέβαην όηη ζα αθνινπζήζεη ηνλ Β´ Παγθόζκην Πόιεκν, δελ είρε μεζπάζεη. Ζ Βξε-
ηαληθή Απηνθξαηνξία είρε δηαιπζεί ρσξίο ηδηαίηεξνπο θιπδσληζκνύο. Ζ απνζηαιηλνπνίεζε
ζηε ΢νβηεηηθή Έλσζε θαη ε “απνκαθαξζνπνίεζε” ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο πξνρσξνύζαλ κε
ηθαλνπνηεηηθνύο ξπζκνύο. Ζ Γεξκαλία θαη ε Ηαπσλία είραλ ζπλέιζεη από ηε ζπληξηπηηθή ήηηα
ηνπ 1945 θαη ε νηθνλνκία ηνπο αλέθακπηε κε ηαρείο ξπζκνύο, ελώ ε Γαιιία γηλόηαλ ζηγά ζηγά
12
Ζ αγγιηθή έθδνζε έγηλε ην 2002. Βι. Cannadine, 2007: 10-11.
13
Σν βηβιίν ηνπ Καξ πνπ ζα αλαθεξζεί ζε αξθεηά θεθάιαηα απηνχ ηνπ βηβιίνπ, εθδφζεθε γηα πξψηε θνξά ζηελ αγγιηθή
γιψζζα ην 1961 απφ ηηο εθδφζεηο Macmillan. Πεξηιακβάλεη, φπσο αλαθέξζεθε, ηηο έμη δηαιέμεηο πνπ έδσζε ν Καξ ζηε
΢ρνιή Σξίληηπ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Κέηκπξηηδ απφ ηνλ Ηαλνπάξην έσο ην Μάξηην ηνπ 1961. Ζ κεηάθξαζή ηνπ ζηελ ειιε-
ληθή γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη εδψ, είλαη ε δεχηεξε πνπ επηρεηξήζεθε, θαη ζηεξίδεηαη ζηε δεχηεξε έθδνζε ηνπ βηβιί-
νπ ηνπ Καξ, ηελ νπνία πξνεηνίκαδε ν ίδηνο επί δεθαεηίεο αιιά δελ πξφιαβε λα νινθιεξψζεη. Γεκνζηεχζεθε κηα πεληαε-
ηία κεηά ην ζάλαηφ ηνπ κε επηκέιεηα ηνπ Νηέηβηο (R.W. Davis, 1925-), ν νπνίνο ζπλέγξαθε θαη ην επηινγηθφ θείκελν.

θαη πάιη κεγάιε δύλακε. ΢ηηο ΖΠΑ άξρηδε ε πεξίνδνο ηνπ Κέλεληπ, θαη ζηα ρξεκαηηζηήξηα α-
μηώλ όινπ ηνπ θόζκνπ ε άλζεζε ήηαλ γεγνλόο. (…) Σα επόκελα είθνζη ρξόληα, πνιιέο από ηηο
ειπίδεο κνπ, αιιά θη ε γεληθόηεξε καθαξηόηεηα πνπ αληαλαθινύζαλ ηα θείκελά κνπ, δηαςεύ-
ζηεθαλ (Carr, 1999: 11-12).
Πξνθαλψο είρε εμαξρήο θαηά λνπ λα επηρεηξήζεη κηα δεχηεξε αλαζεσξεκέλε έθδνζε απηνχ ηνπ βηβιίνπ ηνπ.
Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ, ζπγθέληξσζε «έλα κεγάιν θνπηί κε θξηηηθέο θαη επηζηνιέο ζρεηηθά κε ηελ πξψηε έθδν-
ζε». Ήηαλ κάιηζηα αξθεηά ηπρεξφο, δηφηη επηχρεζε λα δήζεη ελελήληα ρξφληα θαη λα παξαηεξήζεη σο απηφ-
πηεο κάξηπξαο ηηο ζπληαξαθηηθέο εμειίμεηο ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηνπ 20νχ αηψλα ,πνπ αλέηξεςαλ ηηο ζπλέ-
ρεηεο θαη φπνηεο βεβαηφηεηεο κπνξνχζε λα απνδέρεηαη κέρξη ηφηε ν ηζηνξηθφο θαη ε ζχγρξνλε θνηλσλία ηνπ.
΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, παξαηεξψληαο ηηο αλαηξνπέο πνπ είραλ επηθέξεη νη παγθφζκηνη πφιεκνη
θαη νη επαλαζηάζεηο ηνπ 20νχ αηψλα, αληηιακβαλφηαλ θαη ν ίδηνο κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ηε ζεκαζία ηνπο απφ
φ,ηη ζηελ αξρή ηεο «αλεζπρεηηθήο επνρήο» ηνπ Κέλεληπ. Ζ αηηία ήηαλ «φηη ε ζρεηηθφηεηα ηεο επηζηεκνληθήο
γλψζεο είλαη πνιχ κεγαιχηεξε απφ φ,ηη πίζηεπε λσξίηεξα», θαη επίζεο ε δηαπίζησζή ηνπ φηη ν ρξφλνο θαη ν
ηφπνο σο αθεηεξίεο ηεο έξεπλαο επεξεάδνπλ επίζεο ζεκαληηθά «ηε ζεσξία θαη ηελ πξαθηηθή» ηνπ ηζηνξηθνχ
(Carr, 1999: 203). ΢ρεδίαδε, ινηπφλ, λα πεξηιάβεη ζηε δεχηεξε έθδνζε δεηήκαηα πνπ είρε αγλνήζεη ή είρε θα-
ιχςεη αλεπαξθψο ην 1961 θαη επίζεο λα πξνζζέζεη θαη άιια δεηήκαηα πξνθεηκέλνπ λα εληζρχζεη ή θαη λα
αλαζεσξήζεη θάπνηα απφ ηα αξρηθά επηρεηξήκαηά ηνπ θαη ηηο παιηφηεξεο απφςεηο ηνπ. Δλδερνκέλσο ζα μα-
λαέγξαθε «ζρεδφλ απφ ηελ αξρή» θάπνηεο απφ ηηο νκηιίεο ηνπ, αιιά ηειηθά πξφιαβε λα εηνηκάζεη κφλν ηνλ
πξφινγν ηεο δεχηεξεο έθδνζεο (Carr, 1999: 197).
Οη δηαιέμεηο ηνπ Καξ κε ηνλ γεληθφ ηίηιν Ση είλαη Ηζηνξία απνδεηθλχνπλ πεξίηξαλα φηη ε ηζηνξία αι-
ιάδεη θαη εμειίζζεηαη παξάιιεια κε ηελ θνηλσλία ηνπ ηζηνξηθνχ ‒ε δηαπίζησζε απηή ζα απαζρνιήζεη ζε
αξθεηά απφ ηα ζεκεία απηνχ ηνπ βηβιίνπ. Ο ηζηνξηθφο απφ ηελ πιεπξά ηνπ, έρνληαο γλψζε απηήο ηεο αδηάθν-
πεο αιιαγήο, είλαη κάιινλ αλαγθαίν λα ηελ απνδέρεηαη, φπσο αθξηβψο ζα πξέπεη λα απνδέρεηαη θαη ηελ θξη-
ηηθή ηνπ έξγνπ ηνπ απφ ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ. ΢χκθσλα κε ηε ζεκαληηθφηεξε δηαπίζησζή καο κέρξη ην ζε-
κείν απηφ, ε ηζηνξία είλαη ρσξίο ακθηβνιία κηα επηζηήκε. Δίλαη φκσο πηζαλφ κηα επηζηήκε λα κελ θαηαιήγεη
ζε «νξηζηηθά» πνξίζκαηα; Δίλαη γεγνλφο φηη ην ηειεπηαίν εξψηεκα πξνζηέζεθε αξθεηά λσξίο ζηε κεγάιε
ιίζηα ησλ δεηεκάησλ πνπ ηξνθνδφηεζαλ ηηο ζπδεηήζεηο θαη θπζηθά ηηο αληηπαξαζέζεηο ησλ ηζηνξηθψλ. ΋ζν
θη αλ καο πξνθαιεί έθπιεμε, ν πξψηνο πνπ εμέθξαζε ηελ αλεζπρία φηη είλαη αδχλαην λα παξαρζεί «νξηζηηθή
ηζηνξία», ήηαλ ν αξθεηά πξννδεπηηθφο θαη έλζεξκνο ππνζηεξηθηήο ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο, Σδνλ Άθηνλ,
ν επηκειεηήο, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, ηεο πξψηεο ΢ύγρξνλεο Ηζηνξίαο ηνπ Κέηκπξηηδ. Βέβαηα, ν ίδηνο
πεξηφξηζε απηφ ην ππνηηζέκελν πξφβιεκα ζηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 19νπ αηψλα πνπ ζα θάιππηε ε ΢ύγ-
ρξνλε Ηζηνξία, θαη ππαηληζζφηαλ επίζεο φηη επξφθεηην γηα πξφβιεκα απνθιεηζηηθά ηεο δηθήο ηνπ γεληάο –ίζσο
επεηδή ζεσξνχζε πσο ήηαλ ε πξψηε γεληά πνπ απνηφικεζε λα κειεηήζεη ζε βάζνο ηελ ηφζν ζχγρξνλε ηζηνξία
ηεο.14 ΢ην ζεκείν απηφ ζα αθνινπζήζνπκε ηελ παξφηξπλζε ηνπ Καξ θαη ζα πξνζπαζήζνπκε λα «θαηαλνή-
ζνπκε» πξψηα ηνλ ηζηνξηθφ –ζηελ πεξίπησζε απηή ηνλ Άθηνλ– θαη έπεηηα ζα κειεηήζνπκε ηηο απφςεηο ηνπ.
Έηζη, ζα έρνπκε ηελ επθαηξία λα πξνζεγγίζνπκε ζε βάζνο ηηο αλεζπρίεο θαη ηηο αλαζθάιεηεο πνπ είλαη πηζαλφ
λα έρνπλ θιεξνλνκήζεη απφ ην παξφλ ηνπο νη θαηά θαηξνχο πξσηαγσληζηέο ηνπ επηζηεκνληθνχ δηαιφγνπ γηα
ηε ζεσξία θαη ηελ πξαθηηθή ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη επίζεο ζα παξνπζηάζνπκε έλαλ απφ ηνπο κεγαιχηε-
ξνπο «θφβνπο» ηνπ ηζηνξηθνχ: ηε κειέηε ηεο ζχγρξνλεο επνρήο ηνπ.
Δίλαη πξνθαλέο φηη ν Άθηνλ δελ ζπκθσλνχζε κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο ηζηνξηθνχο ηεο γεληάο ηνπ πνπ
ζεσξνχζαλ αζθαιέζηεξα εξεπλεηηθά πεδία ηελ αξραία θαη ηε κεζαησληθή επνρή, εμαηηίαο ηεο ρξνληθήο απφ-
ζηαζεο πνπ ρψξηδε απηέο ηηο επνρέο απφ ην παξφλ ηνπο. Καηά ηε γλψκε ηνπ, άιισζηε, ην πξφβιεκα δελ ήηαλ
14
Βι. ηελ επηζηνιή ηνπ Άθηνλ (Οθηψβξηνο 1896), ζην The Cambridge Modern History: An Account of Its Origins, Au-
thorship and Production, 1907: 12.

ζεσξεηηθφ αιιά κφλν πξαθηηθφ: γηα ηα ηφζν πξφζθαηα γεγνλφηα ήηαλ αθφκε ειάρηζην θαη απνιχησο αλε-
παξθέο ην ηεθκεξησηηθφ πιηθφ ζην νπνίν είραλ πξφζβαζε νη ηζηνξηθνί. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ην πξφ-
βιεκα πνπ έζηγε, παξαπέκπεη ζε έλα ζνβαξφ ζεσξεηηθφ δήηεκα ηεο ηζηνξίαο, πνπ δελ απαζρφιεζε κφλν ηε
γεληά ηνπ: πνηα είλαη δειαδή ηα φξηα ηεο γλψζεο καο γηα ην παξειζφλ ή κε απινχζηεξα ιφγηα πνην ηκήκα ηνπ
παξειζφληνο καο απνθαιχπηνπλ νη πεγέο, ψζηε λα παξάγνπκε κηα «νξηζηηθή» ηζηνξία; Δίλαη γλσζηφ φηη ν
Άθηνλ είρε κειεηήζεη ηε ζχγρξνλε επνρή ηνπ. Ξεθίλεζε απφ ηελ θαζνξηζηηθή, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, ηνκή ηνπ
15νπ αηψλα θαη ζηελ ηξίηε ζεηξά ησλ δηαιέμεσλ ηνπ ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ –πνπ πξνθάιεζαλ εμαη-
ξεηηθά ζεηηθέο εληππψζεηο– έθηαζε κέρξη ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη ηνπο Ναπνιεφληεηνπο πνιέκνπο. ΢ε
απηέο ηηο δηαιέμεηο, εμήγεζε ζηνπο αθξναηέο ηνπ πφζν επεξέαζαλ ην μέζπαζκα ηεο Δπαλάζηαζεο νη θαηα-
ρξήζεηο θαη ε ρξεσθνπία ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο, θαη θαηέιεμε κάιηζηα ζην ζπκπέξαζκα φηη αξθεηά απφ ηα
αηηήκαηα ησλ επαλαζηαηψλ ήηαλ λφκηκα. Αλέιπζε επίζεο ηηο νκνηφηεηεο πνπ παξαηεξνχζε ζηελ άζθεζε ηεο
εμνπζίαο ησλ επαλαζηαηψλ θαη ησλ ηζπλφλησλ ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο: ακθφηεξνη είραλ ρξεζηκνπνηήζεη, ηα
ίδηα κέζα γηα ηελ επηβνιή ηνπο, φπσο ζρνιίαδε, μεθηλψληαο απφ ηνλ ζπγθεληξσηηζκφ θαη θαηαιήγνληαο ζηηο
δνινθνλίεο ησλ αληηπάισλ ηνπο ή θαη ζηελ ηξνκνθξαηία (Dalberg-Acton, 1910). Ο Άθηνλ, επνκέλσο, δελ
ζπγθαηαιεγφηαλ ζηνπο θαηά παξάδνζε ζπληεξεηηθνχο ηεο επνρήο ηνπ. Αληίζεηα, ήηαλ ππέξκαρνο ηεο ειεπ-
ζεξίαο, κε ην εηδηθά πεξηερφκελν πνπ πξνζέδηδε ν ίδηνο ζηνλ φξν, θαη, παξφηη μεθίλεζε ηελ παλεπηζηεκηαθή
ηνπ θαξηέξα ζηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη κε ην έξγν ηνπ ζπλέβαιε ζηνλ
εκπινπηηζκφ ηεο ηζηνξηθήο ζεσξίαο. ΢ηηο νδεγίεο ηνπ, γηα παξάδεηγκα, πξνο ηνπο ζπγγξαθείο ηνπ ηφκνπ ηεο
΢ύγρξνλεο Ηζηνξίαο πνπ εζηηαδφηαλ ζηελ Γαιιηθή Δπαλάζηαζε, επεζήκαλε ηελ αλάγθε λα απνζησπεζνχλ
ηπρφλ εζληθηζηηθέο ή άιιεο πξνζειψζεηο, ψζηε ε αλάιπζε, γηα παξάδεηγκα, ηεο κάρεο ηνπ Βαηεξιψ λα ηθα-
λνπνηεί Γάιινπο, Γεξκαλνχο, Γαλνχο, Άγγινπο θαη θάζε άιιεο εζληθφηεηαο ηζηνξηθνχο. Πψο κπνξνχκε λα
εμεγήζνπκε, ινηπφλ, ην γεγνλφο φηη ν ίδηνο άλδξαο επέκελε πσο ε «νινθιεξσκέλε» ηζηνξία είλαη «νξηζηηθή»
θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ «βεβαηφηεηεο». Ση κπνξεί λα ζεκαίλεη ηειηθά ν φξνο «νξηζηηθή ηζηνξία» ή γεληθφηεξα
«νξηζηηθή επηζηήκε»;
Αο κε ιεζκνλνχκε επίζεο φηη ν Άθηνλ ήηαλ έλαο ηζηνξηθφο πνπ αγσλίζηεθε πξηλ απφ ηνλ Μπέξη γηα
λα θαηαδείμεη ηελ επηζηεκνληθή ππφζηαζε ηεο ηζηνξίαο. ΋πσο ήδε θάλεθε, ηφικεζε λα πξαγκαηεπηεί πεξί-
πινθα, επαίζζεηα θαη δπζεξκήλεπηα ζέκαηα αιιά κάιινλ πξνβιεκαηίζηεθε, φηαλ ζπλεηδεηνπνίεζε φηη δελ
θαηέιεμε ζε βεβαηφηεηεο θαη αθιφλεηα ζπκπεξάζκαηα, φπσο πξνθαλψο πξνζδνθνχζε –αληίζεηα, βξέζεθε
ελψπηνλ ελφο κεγάινπ πιήζνπο αλαπάληεησλ εξσηεκάησλ. Δπηπιένλ, σο ηζηνξηθφο ηεο επνρήο ηνπ, δελ έθξπ-
βε ηνλ ελζνπζηαζκφ ηνπ γηα ηελ αμηνζεκείσηε κεηαβνιή ηεο πνιηηηθήο αξθεηψλ επξσπατθψλ θπβεξλήζεσλ
απέλαληη ζηελ ηζηνξία θαη ην έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ: ηφληδε, γηα παξάδεηγκα, κε ελζνπζηαζκφ φηη δηάθνξεο θπ-
βεξλήζεηο ελζάξξπλαλ θαη ρξεκαηνδνηνχζαλ ηε δεκνζίεπζε αξρείσλ. Παξάιιεια, φκσο, εμέθξαδε ηελ αηζη-
νδνμία ηνπ φηη, ράξε ζηελ εληππσζηαθή αχμεζε ησλ ειεχζεξα πξνζβάζηκσλ πηα ηζηνξηθψλ πεγψλ, ζα πνιια-
πιαζηάδνληαλ θαη νη βεβαηφηεηεο ηεο ηζηνξηθήο γλψζεο. ΢ε θάπνηα επηζηνιή ηνπ κάιηζηα πξνο ηελ εθδνηηθή
επηηξνπή ηεο ΢ύγρξνλεο Ηζηνξίαο ηνπ Κέηκπξηηδ αλέθεξε φηη, αθνχ «φιεο» ζρεδφλ νη δηαζέζηκεο πιεξνθνξίεο
ηνπ παξειζφληνο ήηαλ πηα πξνζηηέο, ν ηζηνξηθφο ζα κπνξνχζε λα δψζεη ιχζεηο ζε φια ηα πξνβιήκαηα θαη
απαληήζεηο ζε φια ηα εξσηήκαηα.15 Απηή ήηαλ άξαγε κηα ξνκαληηθή ή αθφκε θαη νπηνπηθή παξαδνρή ελφο
ηζηνξηθνχ πνπ πξνζδνθνχζε ηα φξηα ηεο αλάπηπμεο ηεο επηζηήκεο ηνπ λα είλαη απεξηφξηζηα; Αλ απαληήζνπ-
κε θαηαθαηηθά, ηφηε ζα πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη απηή ε παξαδνρή ζπλδέεη ζηελά ηνλ Άθηνλ κε πνιινχο πξν-
γελέζηεξνπο απφ απηφλ θαη κε εμίζνπ πνιινχο κεηαγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο. Παξά ηηο ζεκαληηθέο εμειίμεηο
ζηε ζεσξία θαη θηινζνθία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο πνπ ζα παξνπζηάζνπκε ζηα επφκελα θεθάιαηα, αθφκε
θαη ζηα κέζα ηνπ 20νχ αηψλα –ίζσο θαη αξγφηεξα– πνιινί δηαθεθξηκέλνη ηζηνξηθνί θαη παλεπηζηεκηαθνί δά-
ζθαινη ζε δηάθνξα θξάηε ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ πξνζπαζνχζαλ λα αλαθαιχςνπλ «νξηζηη-
15
Γηα κηα αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ απφςεψλ ηνπ κεηά ην δηνξηζκφ ηνπ ζηελ έδξα ηνπ «βαζηιηθνχ» θαζεγεηή, βι.
Fitzsimons, 1983: 201-206. Βι. επίζεο Mathew, 1946· Himmelfarb, 1952· Mathew, 1968· Schuettinger, 1976.

θέο» εξκελείεο, γηαηί πξνθαλψο αηζζάλνληαλ επηζηεκνληθά αλαζθαιείο –φπσο θαη ν Άθηνλ– θαζψο αλαινγί-
δνληαλ φηη νη πεγέο ηνπο πξνζθέξνπλ ειάρηζηεο γλψζεηο γηα ην παξειζφλ πνπ πξνζπαζνχλ λα εξκελεχζνπλ.
Γηα λα θαιχςνπλ απηήλ αθξηβψο ηελ αλαζθάιεηά ηνπο, αλαδεηνχζαλ λέεο πεγέο θαη ζεσξνχζαλ ηζρπξφ θίλε-
ηξν γηα ηελ έλαξμε κηαο έξεπλαο θαη ηε ζπγγξαθή κηαο κνλνγξαθίαο ηελ «αλαθάιπςε» ελφο άγλσζηνπ ή κέ-
ρξη ηφηε ρακέλνπ αξρείνπ. Αιιά ν ηζηνξηθφο δελ είλαη αξραηνιφγνο πνπ επηδηψθεη λα θέξεη ζην θσο θάπνην
ηκήκα ηνπ ζακκέλνπ παξειζφληνο νχηε ηα φξηα ηεο αλάπηπμεο ηεο επηζηήκεο ηνπ κπνξνχλ λα δηεπξπλζνχλ
απφ λέα επξήκαηα (βι. ζρεηηθά θεθάιαηα 2-5).
΢ε απηήλ ηελ αλεζπρία ή ηεο πξνζδνθία ηνπο λα δεκηνπξγήζνπλ ηελ «νξηζηηθή» θαη κε αλαηξέςηκε
ηζηνξία, ζα απαληνχζακε ζήκεξα φηη πνιιέο επηζηήκεο ‒κάιινλ νη πεξηζζφηεξεο‒ εμειίζζνληαη θαζψο αλαη-
ξνχλ παιηφηεξεο δηαπηζηψζεηο ηνπο. ΢ε κεγάιν βαζκφ δειαδή απηφ-αλαζεσξνχληαη ρσξίο λα απεηιείηαη ε ε-
πηζηεκνληθή αμία ηνπο.16 Απηφ αθξηβψο ηζρχεη θαη γηα ηελ ηζηνξία, απαληνχζε κε απζηεξφηεηα πελήληα πέληε
ρξφληα πεξίπνπ κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Άθηνλ, ν θαζεγεηήο Ηζηνξίαο Σδνξηδ Κιαξθ (George Clark, 1870-1979),
πνπ ηνλ δηαδέρζεθε ζηελ επηκέιεηα ηεο έθδνζεο ηεο Νέαο ΢ύγρξνλεο Ηζηνξίαο ηνπ Κέηκπξηηδ. ΋ρη κφλν δελ
ππάξρεη «νξηζηηθή ηζηνξία», εμεγνχζε ν Κιαξθ. Οη ηζηνξηθνί, ή ηνπιάρηζηνλ πνιινί εμ απηψλ, γλσξίδνπλ φηη
«νιφθιεξε ε ηζηνξία είλαη ζχγρξνλε», θαη επεηδή «ζεσξνχλ αλακελφκελν φηη ην έξγν ηνπο ζα μεπεξαζηεί
μαλά θαη μαλά», δελ πεξηκέλνπλ ηε ιχηξσζή ηνπο απφ ηηο πεγέο ‒πνπ νχησο ή άιισο δελ ζα κπνξνχζαλ λα
ηνπο ιπηξψζνπλ (Clark, 1957: xix θαη xxiv). Δίλαη εθ ησλ πξνηέξσλ βέβαην φηη νη πεγέο δελ ζα απνθαιχςνπλ
ζηνλ ηζηνξηθφ ηελ «αιεζηλή ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα» πνπ νλεηξεχεηαη, αθελφο, γηαηί ε έλλνηα ηνπ «αιεζη-
λνχ» ηαπηίδεηαη κε απηή ηεο «πξαγκαηηθφηεηαο» θαη αθεηέξνπ, δηφηη νη νξηζκνί ακθφηεξσλ ζηα εξκελεπηηθά
ιεμηθά φισλ ησλ εζληθψλ γισζζψλ δελ είλαη εθαξκφζηκνη ζηελ θαζεκεξηλή πξάμε. Ζ «αιήζεηα» είλαη ε
«πξαγκαηηθφηεηα», δειαδή «ην ζχλνιν ησλ ππαξθηψλ πξαγκάησλ, θαηαζηάζεσλ ή ζπλζεθψλ» ή κε άιια
ιφγηα «ν αληηθεηκεληθφο θφζκνο φπσο ππάξρεη θαη γίλεηαη αληηιεπηφο» απφ αλζξψπνπο πνπ δελ ρξεζηκνπνη-
νχλ ηε θαληαζία ηνπο θαη πξνθαλψο νχηε ηε ινγηθή ηνπο ‒αθνχ θαη απηή ζα ηνπο νδεγήζεη ζε πξνζσπηθέο
αληηιήςεηο πεξί ηεο αιήζεηαο ή πξαγκαηηθφηεηαο.
Ο Σδνξηδ Κιαξθ μεθίλεζε ηελ αθαδεκατθή θαξηέξα ηνπ ζηελ Ομθφξδε ην 1919 θαη ην 1931 εθιέρζεθε θαζεγεηήο νηθν-
λνκηθήο ηζηνξίαο. Σν 1943 δηνξίζηεθε «βαζηιηθφο» θαζεγεηήο ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ θαη
ην 1947 επέζηξεςε ζηελ Ομθφξδε. Αλέιαβε ηελ επηκέιεηα ησλ ζεηξψλ ηεο Ηζηνξίαο ηεο Αγγιίαο ηεο Ομθόξδεο, ζηελ ν-
πνία ζπλέβαιε κε ην γλσζηφ άξζξν ηνπ «The Late Stuarts» (1934), θαη ηεο Νέαο ΢ύγρξνλεο Ηζηνξίαο ηνπ Κέηκπξηηδ. ΢ην
ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν ζπγθαηαιέγνληαη πνιιέο ζεκαληηθέο κειέηεο φπσο: Science and Social Welfare in the Age of
Newton (1937), Guide to English Commercial Statistics, 1696-1782 (1937), The Wealth of England (1946), Early
Modern Europe (1957), War and Society in the Seventeenth Century (1958) θ. ά. Τπήξμε επίζεο δχν θνξέο editor ηνπ
πεξηνδηθνχ English Historical Review θαη ηηκήζεθε κε πνιινχο ηίηινπο θαη βξαβεία θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζηαδηνδξνκίαο
ηνπ.
Ζ ηζηνξία, ινηπφλ, κπνξεί λα νξηζηεί, φπσο πξφηεηλε άιινο δηαπξεπήο ηζηνξηθφο, σο κηα «αλαπαξάζηαζε ζηνλ
λνπ ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπ ζπζηήκαηνο ζθέςεο ηνπ νπνίνπ ηελ ηζηνξία κειεηά» (Collingwood, 1946). Δίλαη δε-
ιαδή ην απνηέιεζκα ηεο δηαλνεηηθήο δηεξγαζίαο, κέζσ ηεο νπνίαο κπνξεί ν ηζηνξηθφο λα θαληαζηεί αθελφο
ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζθέθηνληαλ νη άλζξσπνη ηεο επνρήο πνπ εμεηάδεη θαη αθεηέξνπ ηνλ ηξφπν ηεο ζθέςεο
ησλ ιίγσλ πνπ δεκηνχξγεζαλ ηηο πεγέο ηνπ (βι. ζρεηηθά θεθάιαην 2) ‒ελ θαηαθιείδη, ίζσο είλαη ην απνηέιε-
ζκα ηεο επηηπρίαο ηνπ λα δηαρσξίζεη απηνχο ηνπο ηξφπνπο. Δπνκέλσο, «ε έξεπλα δείρλεη λα είλαη αηέξκνλε»,
θαλέλα ζέκα δελ εμαληιείηαη κεηά ηελ νινθιήξσζε ελφο ή πεξηζζφηεξσλ ηζηνξηθψλ έξγσλ θαη θάζε έξεπλα
μεθηλά απφ ην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ, θαη έηζη ζηεξίδεηαη ζε εξσηήκαηα πνπ αλαλεψλνληαη θαη εκπινπηίδνληαη
16
Δληππσζηαθή είλαη ε παξαδνρή ηνπ δηάζεκνπ αζηξνθπζηθνχ ΢ηίβελ Υφθηλγθ (Stephen Hawking, 1942-) κέζσ ηνπ
εζνπνηνχ πνπ ηνλ ππνδχεηαη ζηελ πξφζθαηε θηλεκαηνγξαθηθή ηαηλία Ζ ζεσξία ησλ πάλησλ (The Theory of Everything,
2014) φηη ν ίδηνο πέηπρε κηα λέα επηζηεκνληθή αλαθάιπςε, επεηδή δηέςεπζε ηελ πξνεγνχκελε.

δηαξθψο. Αλ ηειηθά «ν ηζηνξηθφο πνπ δεη, φπσο νθείιεη, ζην παξφλ, δελ κπνξεί λα ελζσκαηψζεη ην παξειζφλ
ζην δηθφ ηνπ παξφλ, ηφηε δελ κπνξεί λα γλσξίδεη ην παξειζφλ νχηε κπνξεί λα γξάςεη ζρεηηθά κε απηφ θάηη
πνπ λα είλαη αιεζηλφ ή θαηαλνεηφ απφ ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ» (Clark, 1957). Με απινχζηεξα ιφγηα ε απνπζία
«νξηζηηθήο» θαη «ακεηάβιεηεο» ηζηνξίαο δελ νθείιεηαη ζην ηζηνξηθφ παξειζφλ ‒ην νπνίν νχησο ή άιισο δελ
αιιάδεη‒ νχηε φκσο ζηηο πεγέο πνπ νχησο ή άιισο απνθαιχπηνπλ ηε δηθή ηνπο αιήζεηα. Οθείιεηαη ζην γεγν-
λφο φηη νη ηζηνξηθνί θάζε γεληάο εξεπλνχλ ην παξειζφλ ζχκθσλα κε ηηο αληηιήςεηο πνπ επηθξαηνχλ ζην παξφλ
ηνπο. ΋πσο πξνζέζεηε ν Καξ, ε απάληεζε ζην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία, «ζπλεηδεηά ή αζχλεηδα, αληηθαην-
πηξίδεη ηε ζέζε καο ζηνλ ρξφλν θαη απνηειεί κέξνο ηεο απάληεζήο καο ζην γεληθφηεξν εξψηεκα πψο βιέπνπ-
κε ηελ θνηλσλία ζηελ νπνία δνχκε» (Carr, 1999: 17).
Ο ηζηνξηθφο, φπσο δελ είλαη δηθαζηήο (Knowles 1955: 19), δελ είλαη ινγνηέρλεο νχηε πνηεηήο, παξά
ην γεγνλφο φηη ε ηζηνξία «είλαη ε κφλε επηζηήκε πνπ έρεη ηελ πεξίεξγε ηχρε λα απαηηνχλ απφ απηήλ λα είλαη
ηαπηφρξνλα θαη ηέρλε»,17 θαζψο επίζεο λα είλαη αληηθεηκεληθή, αιεζηλή, πεηζηηθή, νξηζηηθή, δηδαθηηθή, ίζσο
θαη δηαζθεδαζηηθή, αιιά γηαηί φρη θαη καγηθή. Σειηθά, ιφγσ ηνπ εηδηθνχ αληηθεηκέλνπ πνπ ζεξαπεχεη ε ηζην-
ξία φζν θαη εμαηηίαο ηεο παξαγσγήο ηεο αλάκεζα ζην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ, ζην αληίζηνηρν παξφλ ησλ πξνγε-
λέζηεξσλ ηζηνξηθψλ θαη ζην ηζηνξηθφ παξειζφλ, απνθηά κηα ηδηαίηεξε ζέζε κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ. Γηα πνι-
ινχο, θπξίσο κε εηδηθνχο θαη θηιίζηνξεο, παξακέλεη αθφκε θαη ζήκεξα κηα άγλσζηε θαη ακθηζβεηήζηκε επη-
ζηήκε σο πξνο ηελ επηζηεκνληθή δενληνινγία ηεο, ηε ρξεζηκφηεηα θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο. Δίλαη βέβαην φηη νη
ζπδεηήζεηο γηα ηελ επηζηεκνληθή ππφζηαζή ηεο δελ μεθίλεζαλ νχηε νινθιεξψζεθαλ ζηελ απγή ηνπ 20 νχ αηψ-
λα: φηαλ δειαδή ν Μπέξη αηζζαλφηαλ ηπρεξφο πνπ παξαθνινπζνχζε ηελ πξννδεπηηθή σξίκαλζε ηεο επαλα-
ζηαηηθήο κεηακφξθσζεο ηεο ηδέαο γηα ηελ ηζηνξία, πνπ, θαηά ηε γλψκε ηνπ, δελ είρε αθφκε νινθιεξσζεί
(1903: 23-25), ν Φεξζ πάζρηδε λα νξγαλψζεη κε επηζηεκνληθφ ηξφπν ηηο ηζηνξηθέο ζπνπδέο ηεο Ομθφξδεο, ν
Σξεβέιηαλ αζθνχζε θξηηηθή ζε φινπο γηα ηνπο δηθνχο ηνπ ιφγνπο. Ήδε θάλεθε φηη ν επηζηεκνληθφο δηάινγνο
γηα ηελ ηζηνξία δελ έρεη ηέινο· θαη πξνθαλψο δελ ππάξρεη «νξηζηηθή ηζηνξία», φπσο δελ ππάξρνπλ νξηζηηθέο
απαληήζεηο πνπ λα ηθαλνπνηνχλ φινπο ηνπο αλζξψπνπο ζε φιεο ηηο θνηλσλίεο θαη φιεο ηηο επνρέο.
17
Γηα ηελ άπνςε απηή, ηελ νπνία εμέθξαζε ν Πξψζνο ηζηνξηθφο Γηφραλ Γθνχζηαβ Νηξφπδελ (Johann Gustav Droysen,
1808-1884), βι. Evans, 2009: 49· Shouthard, 1995.

Acton, John Emerich Edward Dalberg. (1910). Lectures on the French Revolution, Δπηκ. John Neville Figgis
& Reginald Vere Laurence. London: Macmillan.
Andersen, Kirsti & Henk J. M. Bos. (2006). Pure Mathematics. ΢ην Katharine Park & Lorraine Daston
(Δπηκ.), The Cambridge History of Science, η. 3: Early Modern Science (ζζ. 696-723). Cambridge:
Cambridge University Press.
Atkinson, Dwight. (1993). Scientific Discourse in Sociohistorical Context: The Philosophical Transactions of
the Royal Society of London, 1675-1975. Mahwah, NJ.: Lawrence Erlbaum Associates.
Barton, Keith C. & Linda S. Levstik. (2008). Γηδάζθνληαο ηζηνξία γηα ην ζπιινγηθό αγαζό, κηθξ. Αθξνδίηε
Θενδσξαθάθνπ. Αζήλα: Μεηαίρκην.
Bloch, Marc. (1994). Απνινγία γηα ηελ ηζηνξία. Σν επάγγεικα ηνπ ηζηνξηθνύ, κηθξ. Κψζηαο Γαγαλάθεο. Αζή-
λα: Δλαιιαθηηθέο Δθδφζεηο.
Brockliss, Laurence. (2003). Science, the Universities and Other Public Spaces. Teaching Science in Europe
and in the Americas. ΢ην Roy Porter (Δπηκ.), The Cambridge History of Science, η. 4: Eighteenth-
century Science (ζζ. 44-86). Cambridge, Cambridge University Press.
Bury, J. B.. (1903). An Inaugural Lecture delivered in the Divinity School Cambridge on January 26, 1903.
Cambridge: University Press of Cambridge.
Cannadine, David. (2007). Δηζαγσγή. ΢ην David Cannadine (Δπηκ.), Ση είλαη ηζηνξία ζήκεξα; κηθξ. Κψζηαο
Αζαλαζίνπ (ζζ. 9-22). Αζήλα: εθδ. Νήζνο.
Carr, E. H. (1999). Ση είλαη ηζηνξία; ΢θέςεηο γηα ηε ζεσξία ηεο ηζηνξίαο θαη ην ξόιν ηνπ ηζηνξηθνύ, κηθξ. Α-
ληξέαο Παππάο. Αζήλα: Γλψζε.
Carson, Hampton. (1940). A History of the Historical Society of Pennsylvania, 2 η. Philadelphia: Historical
Society of Pennsylvania.
Clark, George (1957). General Introduction: History and the Modern Historian. ΢ην The New Cambridge
Modern History, η. 1: The Rennaissance, 1493-1520 (ζζ. xiii-xxxvi). Cambridge: Cambridge Univer-
sity Press.
Clark, John Willis. (1904). Endowments of the University of Cambridge. Cambridge: Cambridge University
Press.
Collingwood, R. G.. (1946). The Idea of History, New York: Oxford University Press.
Donahue, William (2006). Astronomy. ΢ην Katharine Park & Lorraine Daston (Δπηκ.), The Cambridge Histo-
ry of Science, η. 3: Early Modern Science (ζζ. 564-595). Cambridge: Cambridge University Press.
Evans, Richard. (2009). Γηα ηελ ππεξάζπηζε ηεο ηζηνξίαο, κηθξ. Λπδία Παπαδάθε. Αζήλα, ΢αββάιαο.
Feldner, Heiko. (2003). The New Scientificity in Historical Writing around 1800. ΢ην Stefan Berger, Heiko
Feldner & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing History: Theory and Practice (ζζ. 3-22). London: Ar-
nold.
Firth, Charles H.. (1905). A Plea for the Historical Teaching of History. An Inaugural Lecture delivered on
November 9, 1904, 2ε Έθδνζε. Oxford: Clarendon Press.
Fitzsimons, M.A., (1993). The Past Recaptured. Notre Dame & London: University of Notre Dame Press.

Ελπίδα Κ. Βόγλη, Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιζηορικός για ηην επιζηήμη και ηο επάγγελμά ηοσ
Harrison, Robert, Aled Jones & Peter Lambert. (2004). The Institutionalisation and Organisation of History.
΢ην Peter Lambert & Phillipp Schofield (Δπηκ.), Making History. An Introduction to the History and
Practices of a Discipline (ζζ. 9-25). London & New York: Routledge.
Himmelfarb, Gertrude. (1962). Lord Acton: A Study in Conscience and Politics. Chicago: Chicago University
Press.
Kellner, Hans. (2013). The Return of Rhetoric. ΢ην Nancy Partner & Sarah Foot (Δπηκ.), The Sage Handbook
of Historical Theory (ζζ. 148-162). London: Sage.
Kenyon, John (1984). The History Men: The Historical Profession in England since the Renaissance. Pitts-
burg: University of Pittsburg Press.
Knowles, David. (1963). The Historian and Character and Other Essays. Cambridge: University of Cam-
bridge.
Lambert, Peter. (2003). The Professionalization and Institutionalization of History. ΢ην Stefan Berger, Heiko
Feldner & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing History: Theory and Practice (ζζ. 42-60). London: Ar-
nold.
Lamont, William (επηκ.). (1998). Historical Controversies and Historians. London: UCL Press.
Latour, Bryno. (1998). The Pasteurization of France, κηθξ. ζηελ αγγιηθή γιψζζα Alan Sheridan & John
Law. Cambridge MA: Harvard University Press.
Marwick, Arthur. (1985). Δηζαγσγή ζηελ ηζηνξία, κηθξ. Κξίζηε Σξίγθνπ. Αζήλα: εθδ. Π. Κνπηζχκπνο (Αλνη-
θηφ Παλεπηζηήκην ηεο Αγγιίαο).
Mathew, David. (1946). Acton: The Formative Years. London: Eyre and Spottiswoode
Mathew, David. (1968). Lord Acton and His Times. London: Eyre and Spottiswoode.
McClellan III, James. (2003). Scientific Institutions and the Organization of Science. ΢ην Roy Porter (Δπηκ.),
The Cambridge History of Science, η. 4: Eighteenth-century Science (ζζ. 87-106). Cambridge: Cam-
bridge University Press.
Noiriel, Gérald. (2005). Ση είλαη ε ζύγρξνλε ηζηνξία; κηθξ. Μαξία Κνξαζίδνπ. Αζήλα: Gutenberg,
Offenstadt, Nicolas, Grégory Dufaud & Hervé Mazurel. (2007). Οη ιέμεηο ηνπ ηζηνξηθνύ. Έλλνηεο-θιεηδηά ζηε
κειέηε ηεο ηζηνξίαο, κηθξ. Κσζηήο Γθφηζηλαο. Αζήλα: Κέδξνο.
Park, Katharine & Lorraine Daston. (2006). Introduction: The Age of the New. ΢ην Katharine Park & Lor-
raine Daston (Δπηκ.), The Cambridge History of Science, η. 3: Early Modern Science (ζζ. 1-20).
Cambridge: Cambridge University Press.
Porter, Roy (Δπηκ.). (2003). The Cambridge History of Science, η. 4: Eighteenth-century Science. Cambridge:
Porter, Theodore M. & Dorothy Ross. (2003). Introduction: Writing the History of Social Science. ΢ην Theo-
dore M. Porter θαη Dorothy Ross (Δπηκ.), The Cambridge History of Science, η. 7: The Modern Social
Sciences (ζζ. 1-10). Cambridge: Cambridge University Press.
Schuettinger, Robert L. (1976). Lord Acton: Historian of Liberty. La Salle: Illinois, Open Court Publishing
Co.
Searby, Peter. (1997). A History of the University of Cambridge. Cambridge: Cambridge University Press,
1997, 3 η.
Shapin, Steven. (2006). Σhe Man of Science. ΢ην Katharine Park & Lorraine Daston (Δπηκ.), The Cambridge
History of Science, η. 3: Early Modern Science (ζζ. 179-191). Cambridge: Cambridge University
Press.
Shea, William R. & Mariano Artigas. (2003). Galileo in Rome: The Rise and Fall of a Troublesome Genius.
New York: Oxford University Press.

Shouthard, Robert (1995). Droysan and the Prussian School of History. Lexington, Kentucky: The University
Press of Kentucky.
Soffer, Reba N. (1994). Discipline and Power: The University, History and the Making of an English Elite,
1870-1930. Stanford CA.: Stanford University Press.
Stern, Fritz. (1972). Introduction. ΢ην Fritz Stern (Δπηκ.), The Varieties of History: From Voltaire to the Pre-
sent (ζζ. 11-34). New York: Vintage Books eds.
Stimson, Dorothy. (1948). Scientists and Amateurs: A History of the Royal Society. New York: H. Schuman
ed.
The Cambridge Modern History: An Account of Its Origins, Authorship and Production. (1907). Cambridge:
The Oxford University Calendar. (1827). London: Oxford.

Κεθάιαην 2: Οη πεγέο θαη ηα «εξγαιεία» ηνπ ηζηνξηθνύ
΢ην θεθάιαην απηφ ζα εμεηάζνπκε πνηεο είλαη νη πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ, πψο θαηεγνξηνπνηνχληαη θαη γηα πνηνπο
ιφγνπο, πψο παξήρζεζαλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ, κε πνην ηξφπν κπνξεί θαη πξέπεη λα ηηο δηαρεηξηζηεί, λα ηηο
αμηνινγήζεη θαη λα ηηο αμηνπνηήζεη, αιιά θαη πνχ ζα πξέπεη λα αλαδεηήζεη ηηο πεγέο ηνπ. Ηδηαίηεξε έκθαζε
δίλεηαη ζηε κεηαβαιιφκελε ελλνηνιφγεζε ηεο ηζηνξηθήο πεγήο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ, αιιά θαη ζηνπο ηξφ-
πνπο κε ηνπο νπνίνπο ε αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο έρεη επεξεάζεη ηε δηάζσζε ησλ πεγψλ θαη, θαη‟ επέθηαζε,
ηε δηαδηθαζία ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο. Δηδηθφηεξα, ζηελ ελφηεηα φπνπ παξνπζηάδεηαη ε εμέιημε, ε κεζνδνιν-
γία θαη ε ρξεζηκφηεηα ηεο ιεγφκελεο «πξνθνξηθήο ηζηνξίαο», εμεηάδνληαη κεηαμχ άιισλ θαη νη επηζηεκνλη-
θέο ηερληθέο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί γηα ηε ζπγθέληξσζε ησλ πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ. Ζ αλάιπζε φισλ ησλ
ελνηήησλ εκπινπηίδεηαη κε παξαδείγκαηα, ψζηε ν αλαγλψζηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ λα πξνβιεκαηηζηεί ζρε-
ηηθά κε ηηο πιεξνθνξίεο ηνπ παξειζφληνο, πνπ είλαη πηζαλφ λα ηνπ απνθαιχςεη ε θάζε θαηεγνξία ή νκάδα
πεγψλ. ΢ην ηειεπηαίν ππνθεθάιαην, ζα κειεηήζνπκε σο άιιν απαξαίηεην «εξγαιείν» ηεο ηζηνξηθήο επηζηή-
κεο ηελ πεξηνδνιφγεζε, θαη ζα εμεγήζνπκε ηελ αλάγθε αιιά θαη ηε ρξεζηκφηεηα ηεο θαηάηκεζεο ηεο ελφηε-
ηαο ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ.
Πξφζζεηεο πιεξνθνξίεο, πνπ δηεπξχλνπλ ηελ θαηαλφεζε ηνπ αλαγλψζηε απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ζε
φ,ηη αθνξά ηηο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ, αιιά θαη ζηηο ιεγφκελεο «βνεζεηηθέο επηζηήκεο» ηεο ηζηνξίαο (πνπ απν-
θαινχληαη «βνεζεηηθέο», δηφηη επεμεξγάδνληαη ηηο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ θαη, έηζη, δηεπθνιχλνπλ ηε κειέηε
ηνπ), παξνπζηάδνληαη ζηα παξαξηήκαηα απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ. ΢πγθεθξηκέλα, ζην παξάξηεκα 2.1 πεξηγξάθε-
ηαη ζπλνπηηθά ην ειιεληθφ λνκνζεηηθφ πιαίζην πνπ αθνξά ηε δηαηήξεζε ησλ ηζηνξηθψλ πεγψλ, ζηελ ίδξπζε
θαη ζηελ νξγάλσζε ησλ θνξέσλ πνπ είλαη αξκφδηνη γηα ηε θχιαμή ηνπο. ΢ηα παξαξηήκαηα 2.2 κέρξη θαη 2.5
παξνπζηάδεηαη ην αληηθείκελν κειέηεο θαη ε ηζηνξηθή εμέιημε κεξηθψλ απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο βνεζεηηθέο
πεγέο, ζπγθεθξηκέλα ηεο παιαηνγξαθίαο, ηεο θξππηνγξαθίαο, ηεο δηπισκαηηθήο θαη ηεο εξαιδηθήο, ψζηε, ζε
ζπλδπαζκφ κε ηε κειέηε ηνπ θπξίσο θεηκέλνπ, ν αλαγλψζηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ λα θαηαλνήζεη ζε βάζνο
αθελφο ηνλ ξφιν ησλ άιισλ επηζηεκψλ ζηελ αλάπηπμε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη αθεηέξνπ ηελ αλαγθαηφ-
ηεηα ηεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ.
2.1 Οη πεγέο ηνπ ηζηνξηθνύ
Ήδε αλαθέξζεθε φηη ν ηζηνξηθφο δελ γξάθεη ηελ ηζηνξία απφ ηε θαληαζία ηνπ, αιιά κε βάζε ηηο πεγέο ηνπ.
Καη ηη είλαη νη πεγέο; ΢χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ πνπ πεξηιακβάλνπλ ζην ιεμηθφ ηνπο νη Οθθελζηάλη, Νηπθψ
θαη Μαδνπξέι, πεγέο είλαη «ην ζχλνιν ησλ ηρλψλ πνπ έρνπλ αθήζεη νη θνξείο ηεο δξάζεο ζην παξειζφλ θαη
πάλσ ζηα νπνία ν εξεπλεηήο ζηεξίδεη ηε δνπιεηά ηνπ» (Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 162-163). Οη
πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ κπνξεί λα είλαη έγγξαθα, θείκελα, επηγξαθέο, εηθφλεο, δηαηξνθηθά θαηάινηπα, ηνπσλχκη-
α, ράξηεο, εθεκεξίδεο, κλεκεία, λνκίζκαηα, πξνθνξηθέο καξηπξίεο, καγλεηνθσλεκέλα ληνθνπκέληα, αιιά θαη
θάζε είδνπο γξαπηφ ή κε γξαπηφ ληνθνπκέλην πνπ κπνξεί λα πξνζθέξεη πιεξνθνξίεο γηα ηελ νξγάλσζε θαη
ηε ιεηηνπξγία κηαο θνηλσλίαο, γηα ηηο ζπλήζεηεο, ηηο ηδέεο θαη ηηο λννηξνπίεο ησλ αλζξψπσλ, ηελ νηθνλνκία,
ηελ πνιηηηθή εμέιημε θ.ά.
΋πσο είλαη πξνθαλέο, νη πεγέο ηνπ είραλ ζπγθεθξηκέλε ρξεζηκφηεηα ζηελ επνρή ηνπο, αιιά δελ «θα-
ηαζθεπάζηεθαλ» νχηε κε ηνπο ίδηνπο ηξφπνπο νχηε γηα λα εμππεξεηήζνπλ ηηο ίδηεο αλάγθεο· επνκέλσο, είλαη
απφ ηε θχζε ηνπο δηαθνξεηηθέο, θαη ε κειέηε θάζε πεγήο απαηηεί δηαθνξεηηθνχο ρεηξηζκνχο. Ο ηζηνξηθφο,
ινηπφλ, αλαγθάδεηαη λα επηλνεί εηδηθέο κεζφδνπο, ψζηε λα δεκηνπξγεί ηηο απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο γηα ην
έξγν ηνπ, έρνληαο πάληνηε θαηά λνπ φηη νη πεγέο δελ ηαπηίδνληαη κε ηελ ηζηνξία, αιιά απνηεινχλ ην πιηθφ

ηεο θαη επίζεο φηη δελ ππάξρνπλ «θαιέο» ή «θαθέο» πεγέο. Λνγηθά, ην πξψην ζηάδην ηεο έξεπλάο ηνπ είλαη ε
νξγάλσζε ησλ πεγψλ ηνπ: ε δεκηνπξγία δειαδή κεγάισλ θαηεγνξηψλ ή ελνηήησλ (γηα λα απνθχγνπκε εδψ
ηνλ πην πεξίπινθν φξν «ηππνινγίεο», πνπ πεξηιακβάλνπλ ζηνλ νξηζκφ ηνπο νη Οθθελζηάλη, Νηπθψ θαη Μα-
δνπξέι), θάζε κία απφ ηηο νπνίεο πεξηιακβάλεη δηάθνξεο επηκέξνπο θαηεγνξίεο, αλάινγα κε ηελ πξνέιεπζε
ηεο θάζε πεγήο θαη κε ηνπο ηδηαίηεξνπο θαλφλεο θξηηηθήο, ζρνιηαζκνχ, αλάιπζεο θαη εξκελείαο πνπ απαηηνχ-
ληαη, ζχκθσλα κε ηε δενληνινγία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, γηα ηελ αμηνιφγεζε θαη αμηνπνίεζή ηεο. Δίλαη
ζεκηηφ λα μεθηλήζεη ηελ ηαμηλφκεζε ηνπ κε ηελ θιαζηθή δηάθξηζε ησλ γξαπηψλ απφ ηηο κε γξαπηέο πεγέο θαη
λα πξνζζέζεη, φπσο εμεγεί ε Αηθαηεξίλε Υξηζηνθηινπνχινπ (1917-2012) ζε έλα απφ ηα πξψηα εγρεηξίδηα πνπ
δεκνζηεχηεθαλ ζηελ Διιάδα γηα ηελ έξεπλα θαη ηε κειέηε ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο, ηηο εμήο ηξεηο ελφηε-
ηεο: α´) πξνθνξηθή παξάδνζε, β´) κλεκεία θαη αξραηνινγηθφ πιηθφ, θαη γ´) νπηηθφ θαη αθνπζηηθφ πιηθφ. Ζ
απνπζία ηνπ δηαδηθηχνπ απφ ηηο παξαπάλσ πξνηεηλφκελεο θαηεγνξίεο νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ε Υξηζηνθη-
ινπνχινπ έγξαςε ην βηβιίν ηεο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970. Σνλίδεη φκσο θαη ε ίδηα φηη θάζε επνρή
κπνξεί λα «παξάγεη» λέεο πεγέο, αλάινγα κε ηελ ηερλνινγηθή ηεο αλάπηπμε. ΢ρνιηάδεη κάιηζηα φηη κεξηθέο
απφ ηηο ελφηεηεο πεγψλ πνπ ζεκεηψλεη ‒π.ρ. ηα γξαπηά θείκελα ή ηα κλεκεία‒ κπνξεί λα απαληνχλ ζε φιεο ή
ζηηο πεξηζζφηεξεο ηζηνξηθέο επνρέο, ελψ θάπνηεο άιιεο κπνξεί λα «είλαη ζπλπθαζκέλεο κε ηελ πνιηηηζκηθή
δσή σξηζκέλσλ (sic) ιαψλ θαη επνρψλ». ΢πγθεθξηκέλα:
γηα ηελ ειιεληθή θαη ξσκατθή αξραηνγλσζία πξσηεύνπζα ζέζε έρνπλ νη επηγξαθέο· γηα ηνπο
ειιεληζηηθνύο, ξσκατθνύο θαη βπδαληηλνύο ρξόλνπο θαη ηδηαίηεξα γηα ηελ Αίγππην μερσξίδνπλ
νη πάππξνη· ζην Βπδάληην εκθαλίδνληαη λέεο πεγέο, νη βίνη θαη ηα καξηύξηα αγίσλ θαη ε εθ-
θιεζηαζηηθή ηζηνξηνγξαθία· ηνλ ΗΕ´ αηώλα ζηε Γπηηθή Δπξώπε αξρίδεη ε έθδνζε εθεκεξίδσλ
πνπ ζα εμειηρζνύλ ζε κία από ηηο ζεκαληηθέο πεγέο ησλ ηειεπηαίσλ αηώλσλ (Υξηζηνθηινπνχ-
ινπ, 1978: 51).
Γελ πξέπεη φκσο λα καο πξνθαιεί έθπιεμε φηη φιεο νη θαηεγνξίεο πεγψλ, πνπ αλαθέξνληαη ζην ζρφιην ηεο,
εληάζζνληαη ζηελ επξεία θαηεγνξία ησλ γξαπηψλ πεγψλ. Δίλαη ινγηθφ νη γξαπηέο πεγέο λα ειθχνπλ, ράξε
ζηνλ πινχην ησλ πιεξνθνξηψλ ηνπο, ηελ πξνζνρή θαη ην ελδηαθέξνλ ηνπ ηζηνξηθνχ. Μπνξνχκε, κάιηζηα, λα
θαηαλνήζνπκε εχθνια γηαηί επηθξαηεί ε εληχπσζε (ή ζσζηφηεξα ε ςεπδαίζζεζε) φηη κέζσ ησλ γξαπηψλ θεη-
κέλσλ ηνπ παξειζφληνο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα γλσξίδεη κε αξθεηή αζθάιεηα ηηο δνκέο, ηηο ιεηηνπξγίεο, ηηο
ζπλήζεηεο θαη πνιιά απφ ηα ηδηαίηεξα γλσξίζκαηα κηαο δεδνκέλεο θνηλσλίαο ζηα ζπκθξαδφκελα ηεο επνρήο
ηεο. Ζ αλαπφδξαζηε γνεηεία ησλ γξαπηψλ πεγψλ αιιά θαη ε ππνηηζέκελε αζθάιεηα πνπ παξέρνπλ ζηνλ ηζην-
ξηθφ, ζα καο απαζρνιήζνπλ ζηηο επφκελεο ελφηεηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ, ζηηο νπνίεο ζα κειεηήζνπκε εθηε-
λέζηεξα ηε «ζπλάληεζε» ηνπ ηζηνξηθνχ κε θάζε κία θαηεγνξία πεγψλ.
2.1.1 Μειεηώληαο ηηο γξαπηέο πεγέο
Σν πξψην βήκα ηεο επαθήο ηνπ ηζηνξηθνχ κε ηηο γξαπηέο πεγέο αλακθίβνια είλαη ε γισζζηθή θαηαλφεζε.
Γηα παξάδεηγκα, αλ δελ είρε επηηεπρζεί ε αλάγλσζε ηεο ηεξνγιπθηθήο γξαθήο, ν ηζηνξηθφο δελ ζα κπνξνχζε
λα κειεηήζεη θαη λα αμηνπνηήζεη σο πεγή ηνλ πεξίθεκν «ιίζν ηεο Ρνζέηεο» (κηα επηγξαθή πνπ βξέζεθε θαηά
ηε δηάξθεηα ηεο λαπνιεφληεηαο εθζηξαηείαο ζηελ Αίγππην). Αλ πάιη ν Μάηθι Βέληξηο (Michael Ventris, 1922-
1956) δελ είρε απνθξππηνγξαθήζεη κε ηε βνήζεηα ηνπ Σδνλ Σζάληγνπηθ (John Chadwick, 1920-1998) ηελ
ειιεληθή γξαθή ηεο κπθελατθήο επνρήο, ηε ιεγφκελε «γξακκηθή Β´», ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο πνπ κειεηά ηελ
αξραία επνρή, δελ ζα είρε ηε δπλαηφηεηα αλάγλσζεο θαη πξνζέγγηζεο πνιιψλ απφ ηηο πεγέο ηνπ.

Φπζηθά, ε απιή αλάγλσζε κηαο πεγήο δελ αξθεί. Δίλαη ζεκηηφ θαη ζθφπηκν ν ηζηνξηθφο λα επεθηείλεη
ηελ «θαηαλφεζή» ηνπ, ψζηε λα «κεηαρεηξίδεηαη ηηο γξαπηέο πεγέο σο καξηπξίεο πνπ επηηξέπνπλ λα εμαγάγεη
κηα πξαγκαηηθφηεηα ε νπνία ηηο μεπεξλά». Δίλαη απηνλφεην φηη ε βαζχηεξε θαηαλφεζε πξνυπνζέηεη ηε ρξν-
λνιφγεζε ηεο πεγήο ‒έζησ κε ηε κεγαιχηεξε δπλαηή πξνζέγγηζε. Πψο ζα κπνξνχζακε άιισζηε λα αμην-
πνηήζνπκε έλαλ λφκν πνπ καο πξνζθέξεη κηα επηγξαθή ή έλα έγγξαθν, αλ ήηαλ αδχλαην λα ηνλ ρξνλνινγή-
ζνπκε θαη λα ηνλ ζπζρεηίζνπκε κε ηα ηζηνξηθά ηνπ ζπκθξαδφκελα; Αλαπφθεπθηα, ινηπφλ, ην πξψην βαζηθφ
κέιεκα ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη λα εληάμεη ζηνλ ρξφλν θαη ηνλ ρψξν ηα γεγνλφηα πνπ ηνπ πξνζθέξνπλ νη πεγέο
ηνπ. Με άιια ιφγηα, ε γισζζηθή θαηαλφεζε ησλ πεγψλ καδί κε ηε ρξνλνιφγεζή ηνπο αλνίγνπλ ηνλ δξφκν γηα
ην ζηάδην ηεο εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο,18 ζην νπνίν ν ηζηνξηθφο ζα ρξεηαζηεί ηε βνήζεηα θαη άιισλ επηζηε-
κψλ.
Γηα παξάδεηγκα, αλ δελ είραλ αλαπηπρζεί ε επηγξαθηθή ή ε παππξνινγία, ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο δελ
ζα είρε ζηε δηάζεζή ηνπ επεμεξγαζκέλεο ηηο πεγέο ηνπ, γηα λα ηηο δηαβάζεη θαη λα αληιήζεη απφ απηέο ηηο
πιεξνθνξίεο ηνπ. Πψο ζα κπνξνχζε δειαδή λα δηαβάζεη ηα θείκελα ησλ επηγξαθψλ, ηηο νπνίεο ε ζθαπάλε
ησλ αξραηνιφγσλ θέξλεη ζην θσο αθξσηεξηαζκέλεο ή ζε ζξαχζκαηα (θαη είλαη αιήζεηα φηη νη πεξηζζφηεξεο
επηγξαθέο θηάλνπλ ζηα ρέξηα καο ζε ζξαχζκαηα); Ή πάιη πφζν εχθνια ζα κπνξνχζε λα δηαβάζεη ηα θείκελα
ησλ ηφζν δχζρξεζησλ παπχξσλ, πνπ σο γλσζηφ είραλ ηε κνξθή θπιίλδξνπ, ν νπνίνο μεηπιηγφηαλ γηα λα δηα-
βαζηεί θαη έπεηηα μαλαηπιηγφηαλ ‒θαη έλαο θχιηλδξνο κέζνπ κεγέζνπο είρε κήθνο έμη ή επηά κέηξα θαη πεξη-
ιάκβαλε θείκελν εμήληα πεξίπνπ ζεκεξηλψλ ηππσκέλσλ ζειίδσλ;
΢ην ζεκείν απηφ ζα εμεηάζνπκε ηε βνήζεηα πνπ πξνζθέξνπλ ζηνλ ηζηνξηθφ άιιεο επηζηήκεο, αλαιχ-
νληαο ελδεηθηηθά ηε ζπκβνιή ηεο επηγξαθηθήο θαη ηεο παππξνινγίαο. Χζηφζν, ζηφρνο καο δελ είλαη λα πα-
ξνπζηάζνπκε εμαληιεηηθά ηηο ιεγφκελεο «βνεζεηηθέο επηζηήκεο» ηεο ηζηνξίαο (βι. ζχληνκεο παξνπζηάζεηο
βνεζεηηθψλ επηζηεκψλ ζηα παξαξηήκαηα 2.2-2.5). Δμάιινπ, είλαη αδχλαην λα δεκηνπξγήζνπκε έλαλ πιήξε
θαηάινγν απηψλ ησλ επηζηεκψλ ‒αθνχ ραξαθηεξίδνληαη σο «βνεζεηηθέο» απφ ηε ζθνπηά ηεο ηζηνξίαο, θαη
απηφο ν νξηζκφο ηνπο είλαη αζαθήο θαη γεληθφο (ίζσο θαη ππνηηκεηηθφο αιιά θαη «ηκπεξηαιηζηηθφο», φπσο
ζεκεηψλνπλ ζην αληίζηνηρν ιήκκα ηνπ ιεμηθνχ ηνπο νη Οθθελζηάλη, Νηπθψ θαη Μαδνπξέι). Δπίζεο, ηίπνηα
δελ εκπνδίδεη ηνπο ηζηνξηθνχο λα πξνζζέζνπλ ζήκεξα ή ζην κέιινλ θαη άιιεο επηζηήκεο ζηνλ ίδην θαηάινγν.
Αο θξαηήζνπκε πάλησο θαηά λνπ φηη κε ηνλ φξν «βνεζεηηθέο επηζηήκεο» (ρσξίο ν πξνζδηνξηζκφο «βνεζεηη-
θέο» λα απνθηά εδψ ππνηηκεηηθφ πεξηερφκελν) πεξηγξάθνπκε φινπο ηνπο εμεηδηθεπκέλνπο γλσζηηθνχο θιά-
δνπο πνπ θαηαξηίδνπλ, κε βάζε ηνπο δηθνχο ηνπο θαλφλεο θαη θπξίσο κέζσ ηεο ζχγθξηζεο, «ζεηξέο» (corpus)
πιηθνχ, πνπ κειεηά ν ηζηνξηθφο, θαη έηζη ζπκβάιινπλ ζεκαληηθά ζην έξγν ηνπ (Offenstadt, Dufaud &
Mazurel, 2007: 45).
Ση αθξηβψο πξνζθέξεη, ινηπφλ, έλαο επηγξαθνιφγνο ζηνλ ηζηνξηθφ θαη πψο ηνλ βνεζά ζηε κειέηε ησλ
επηγξαθψλ; Ο επηγξαθνιφγνο αζρνιείηαη κε φισλ ησλ εηδψλ ηα αξραία θείκελα πνπ είραλ ραξαρζεί ζε ζθιε-
ξή επηθάλεηα (πέηξα, κέηαιιν ή θεξακηθά) θαη ζπγθξνηεί ζεηξέο επηγξαθψλ (ηα ιεγφκελα corpus/corpora),
απνθαζηζηψληαο ηνπο δεζκνχο κεηαμχ ησλ επηγξαθψλ πνπ εληάζζεη ζην ίδην corpus. Ζ ηδέα ηεο δεκηνπξγίαο
ηέηνησλ επηγξαθηθψλ ζεηξψλ δεκηνπξγήζεθε αξθεηά λσξίο, ήδε ζηνλ 16ν αηψλα, κε αθνξκή ηελ αλαθάιπςε
θάπνηα ζηηγκή αξθεηψλ επηγξαθψλ ζηελ ίδηα πφιε. Αιιά πψο δεκηνπξγνχληαη απηέο νη «ζεηξέο» θαη πνηα εί-
λαη ε αμία ηνπο γηα ηνλ ηζηνξηθφ; Μία κεκνλσκέλε επηγξαθή πεξηιακβάλεη κφλν έλα ηκήκα ελφο κελχκαηνο,
δηφηη ζηελ επνρή πνπ θαηαζθεπάζηεθε, εληαζζφηαλ ζε κηα ζεηξά επηγξαθψλ ελφο ηφπνπ. Ο επηγξαθνιφγνο
18
΢ην ιήκκα «εξκελεπηηθή» ηνπ ιεμηθνχ ησλ Offenstadt, Dufaud & Mazurel (2007: 80-81) ζεκεηψλεηαη: «Ζ εξκελεπηη-
θή ελδηαθέξεη ηελ ηζηνξία δηπιά. Καη‟ αξράο, επεηδή ε ηζηνξία είλαη γλψζε απφ ηεθκήξηα θαη δελ αξθείηαη λα είλαη έλαο
θηινινγηθφο θιάδνο. Πξάγκαηη, ε ηζηνξία ηνπνζεηείηαη εθεί φπνπ πξαγκαηνπνηείηαη ην πέξαζκα απφ ηε ζεκαζηνινγία
ζηελ εξκελεπηηθή, ζηε δηαζηαχξσζε κεηαμχ ηεο ζεκαζίαο, πνπ πεγάδεη απφ ηελ εζσηεξηθή νξγάλσζε ηνπ ιφγνπ, θαη
ηνπ ζεκείνπ αλαθνξάο, πνπ παξαπέκπεη ζε κηα εμσηεξηθή σο πξνο ηε γιψζζα πξαγκαηηθφηεηα. [...] Απφ ηελ άιιε, ε
ηζηνξία ελδηαθέξεηαη εμίζνπ γηα ηελ εξκελεπηηθή, επεηδή είλαη δπλαηφλ λα επηρεηξήζεη κία εξκελεπηηθή ηεο ηζηνξηθήο
θαηάζηαζεο θαη λα εηζάγεη έλα ζηνραζκφ ζε δεχηεξν βαζκφ επί ησλ ζπλζεθψλ πνπ θαζηζηνχλ δπλαηφ ηνλ ίδην ηνλ ηζην-
ξηθφ ιφγν [...]».

εζηηάδεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζε έλα ζχλνιν επηγξαθψλ· πεξηγξάθεη θαη κεηξάεη ηνπο ελεπίγξαθνπο ιίζνπο, ηνπο
θσηνγξαθίδεη θαη ηνπο απνηππψλεη γηα ηελ επαιήζεπζε θαη ηε δεκνζίεπζε. ΢ηε ζπλέρεηα, κε κεγάιε πξνζν-
ρή θαη επηκέιεηα, θαη θπξίσο κε βάζε ηελ πείξα ηνπ, πξνρσξεί ζηελ αληηγξαθή ηνπο. Ζ απνθαηάζηαζε εηδηθά
ησλ αθξσηεξηαζκέλσλ επηγξαθψλ είλαη αξθεηά ζνβαξφ πξφβιεκα· νη επηγξαθνιφγνη νθείινπλ λα θαληα-
ζηνχλ θαη λα καληέςνπλ ηη ήηαλ ραξαγκέλν ζην θνκκάηη ηεο επηγξαθήο πνπ ιείπεη, έρνληαο κειεηήζεη πξνε-
γνπκέλσο φζεο πεξηζζφηεξεο ή αθφκε θαιχηεξα φιεο ηηο καξηπξίεο ηεο ίδηαο θαηεγνξίαο, ψζηε λα γλσξίδνπλ
άξηζηα ηε γιψζζα ηεο επνρήο θαη ηηο δηαηππψζεηο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ π.ρ. ζε έλαλ λφκν ή ζε έλα ςήθη-
ζκα. Γηα απηφ ην δχζθνιν κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπο νη επηγξαθνιφγνη έρνπλ αλαπηχμεη απφ ηνλ 19 ν αηψλα εηδηθέο
κεζφδνπο κε αζθαιή απνηειέζκαηα. Οη κέζνδνη απηνί επηβάιινπλ ηηο αξρέο ηεο «εμαθξίβσζεο», ηνπ «πεξην-
ξηζκνχ» αιιά θαη ηεο «άγλνηαο», ηελ νπνία νθείιεη λα παξαδέρεηαη ν επηγξαθνιφγνο. Δκπεξηέρνπλ επίζεο ηε
ζχγθξηζε θαη ηε δηαδηθαζία ηεο αμηνπνίεζεο άιισλ επηγξαθψλ πνπ είλαη πιήξεηο ή πιεξέζηεξεο, δειαδή ηε
ιεγφκελε «κέζνδν ησλ παξαιιήισλ». Με απιά ιφγηα, ν επηγξαθνιφγνο κεξηθέο θνξέο είλαη ζε ζέζε λα κα-
ληέςεη κε κεγάιε βεβαηφηεηα ηη ήηαλ ραξαγκέλν ζην θνκκάηη κηαο επηγξαθήο πνπ ιείπεη (Robert, 2003: 52-
63). Έηζη, ε επηγξαθηθή ζπκβάιεη θαζνξηζηηθά ζην έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ, πξνζθέξνληάο ηνπ:
 λφκνπο θαη δηαηάγκαηα (πνπ απνθαιχπηνπλ ζεκαληηθέο πηπρέο ηεο δηνηθεηηθήο νξγάλσζεο)·
 ζπλζήθεο εηξήλεο (πνπ κπνξεί λα πεξηγξάθνπλ αθφκε θαη κε ιεπηνκέξεηεο ηα αίηηα κηαο πν-
ιεκηθήο ζχγθξνπζεο)·
 ζπλζήθεο ζπκκαρίαο (πνπ είλαη πηζαλφ λα πεξηιακβάλνπλ πιήζνο πιεξνθνξηψλ, αθφκε θαη
ζρεηηθά κε ηνπο κηζζνχο επηθνπξηθψλ ζσκάησλ ή ηε κνηξαζηά ηεο ιείαο)·
 ζπλζήθεο ζπγρψλεπζεο δχν θνηλνηήησλ (πνπ αλαδεηθλχνπλ ζεκαληηθέο πηπρέο ηεο δηακφξ-
θσζεο νκνζπνλδηψλ πφιεσλ θαη ίζσο απνθαιχπηνπλ ιεπηνκεξή ζηνηρεία γηα ηελ πνιηηηθή,
θνηλσληθή, νηθνλνκηθή δσή κηαο επνρήο)·
 δηαηηεζίεο αλάκεζα ζε δχν πφιεηο, θαη αλαθνξέο ζε ζπλνξηαθνχο δηαθαλνληζκνχο·
 βαζηιηθέο θαη απηνθξαηνξηθέο ή ζξηακβεπηηθέο επηζηνιέο·
 δηάθνξα άιια ρξήζηκα ληνθνπκέληα, φπσο, παξαδείγκαηνο ράξηλ, ην ηηκνιφγην ηνπ Γηνθιεηη-
αλνχ πνπ νξίδεη ηελ αλψηαηε ηηκή θάζε θαηαλαισηηθνχ πξντφληνο θαη ην εκεξνκίζζην ησλ
εξγαηψλ·
 αιιά θαη αλαζήκαηα (πνπ ζπρλά ζπλνδεχνληαη απφ αλάγιπθα θαη πξνέξρνληαη απφ ηδηψηεο,
εηαηξίεο ή πφιεηο)·
 ζξεζθεπηηθνχο θαλνληζκνχο, ζχληνκνπο ή εθηεηακέλνπο, θαη εκεξνιφγηα ζπζηψλ, θαζψο επί-
ζεο ληνθνπκέληα ζρεηηθά κε ηελ θαζηέξσζε λέσλ ενξηψλ, χκλνπο θαη ιηηαλείεο ή θαη αθεγή-
ζεηο ησλ ζαπκαηνπξγψλ ηάζεσλ, ιφγνπ ράξηλ ηνπ Αζθιεπηνχ θ.ά.
Με άιια ιφγηα, ν επηγξαθνιφγνο παξέρεη ζηνλ ηζηνξηθφ πνιχηηκεο εηθφλεο ησλ αξραίσλ πφιεσλ, πνπ ήηαλ
πξάγκαηη γεκάηεο κε επηγξαθέο, θαη ηνπ επηηξέπεη λα ηαμηδέςεη κέζσ ηεο θαληαζίαο ηνπ ζηηο πιαηείεο θαη ηηο
ιεσθφξνπο ηεο Αζήλαο, ηεο Δθέζνπ ή ηεο Πεξγάκνπ θαη άιισλ πφιεσλ, φπνπ ζηξηκψρλνληαλ ζηήιεο θαη
θπξίσο βάζξα αγαικάησλ ην έλα δίπια ζην άιιν, ζε αηειείσηεο ζεηξέο. Με ηνλ ίδην ηξφπν, κπνξεί λα επηζθε-
θηεί ηηο απιέο δηάθνξσλ λαψλ, πνπ πξνθαλψο ήηαλ θη απηέο γεκάηεο κε αλαζεκαηηθέο ζηήιεο, ιίζηλα αληί-
γξαθα δεκφζησλ εγγξάθσλ θαη ηηκεηηθά αγάικαηα, είηε ηα αξραία ζέαηξα, φπνπ βξίζθνληαλ νη πξνζθνξέο
ζηνλ Γηφλπζν, ηα αγάικαηα ησλ κνπζηθψλ θαη νη επηγξαθέο πνπ απαξηζκνχζαλ ηηο δσξεέο πνιηηψλ ππέξ ησλ
ζεακάησλ. Έηζη, ν ηζηνξηθφο κπνξεί λα πξνζπαζήζεη λα εμεγήζεη απηήλ ηελ εληππσζηαθή δηάζεζε ηνπ αλ-
ζξψπνπ ηεο αξραίαο επνρήο λα ραξάζζεη παληνχ επηγξαθέο θαη λα δηεηζδχζεη βαζχηεξα ζηηο θνηλσλίεο πνπ
κειεηά. Αιιά δελ ζα πξέπεη λα ιεζκνλεί φηη νη επηγξαθέο ηνπ απνθαιχπηνπλ κφλν έλα ηκήκα ηνπ ζπλφινπ
ηεο αξραίαο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ ζα επρφηαλ λα γλσξίδεη. ΋πσο εμεγεί ν Louis Robert ζηελ ηδηαίηεξα αλα-

ιπηηθή θαη θαηαηνπηζηηθή κειέηε ηνπ, απφ ηελ νπνία αληιεί πνιιά ζηνηρεία ε ζχληνκε παξνπζίαζε ηεο επη-
γξαθηθήο ζην ζεκείν απηφ, νη επηγξαθέο ζπλήζσο απνθαιχπηνπλ πξάμεηο, γεγνλφηα ή εμειίμεηο θάπνησλ
ζηηγκψλ θαη νξηζκέλσλ ηφπσλ ηεο αξραηφηεηαο. ΢παληφηεξα νη πιεξνθνξίεο ηνπο καο επηηξέπνπλ λα παξαθν-
ινπζήζνπκε κηα «ζπλέρεηα»· θαη αλ ζπκβαίλεη απηφ, ε «ζπλέρεηα» δελ είλαη απαξαίηεηα κεγάιε.
Δπνκέλσο, ζα πξέπεη λα έρνπκε ζην κπαιφ καο φηη ηα ζσδφκελα θαηάινηπα πνπ απνθαιχπηνπλ δηά-
θνξεο φςεηο, γηα παξάδεηγκα, ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο ηεο αξραηφηεηαο είλαη απνζπαζκαηηθά: θαη καο απνθα-
ιχπηνπλ κηα ηζηνξία ηνπηθήο εκβέιεηαο, ε νπνία φκσο απνθηά κεγάιε ζεκαζία γηα έλα ζπγθεθξηκέλν ηφπν.
Δίλαη επίζεο πηζαλφ λα καο πξνζθέξεη ρξήζηκα ζηνηρεία θαη γηα άιιεο ηνπηθέο θνηλσλίεο, γεηηνληθέο ή θαη
καθξηλέο. Απηή ε ηνπηθή ηζηνξία απνηειεί ην πιαίζην γηα ην νπνίν έρνπκε γλψζε. Αθφκε θαη ην απάλζηζκα
ησλ ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ πνπ απνθαιχπηνπλ νη επηγξαθέο, ζα πξέπεη, φπσο ηνλίδεη θαη πάιη ν Robert, λα αμη-
νινγεζεί κε γλψκνλα ηε θχζε θαη ηε κνξθή ησλ επηγξαθψλ σο πεγψλ. Έλα ςήθηζκα ηεο ΢χξνπ, ιφγνπ ράξε,
επαηλεί θάπνηνλ πνιίηε γηα ηε βνήζεηα πνπ πξνζέθεξε ζηελ θαηαζηνιή ηεο πεηξαηείαο ζε θάπνηα ζπγθεθξηκέ-
λε ππφζεζε, ελψ άιιν ςήθηζκα πξνζζέηεη πεξαηηέξσ πιεξνθνξίεο γηα άιιε ππφζεζε πεηξαηείαο. Έηζη, ζθηα-
γξαθνχκε ηε ζεκαζία ηεο πεηξαηείαο γηα ηα λεζηά ηνπ Αηγαίνπ πειάγνπο. Γηα αληίζηνηρεο ππνζέζεηο θαη γε-
γνλφηα κπνξεί λα έρνπκε ζηε δηάζεζή καο άιια ηξηάληα ή ζαξάληα ςεθίζκαηα απφ κηα επξχηεξε πεξηνρή. Οη
πιεξνθνξίεο απηέο ζπγθξνηνχλ ηνλ ππξήλα ηνπ ηζηνξηθνχ πιαηζίνπ πνπ επηηξέπνπλ ηελ ηζηνξηθή αλάιπζε
θαη εξκελεία, παξφηη ζπληζηνχλ κφλν ηα γεγνλφηα πνπ γλσξίδνπκε, δειαδή κέξνο ησλ γεγνλφησλ ηεο επνρήο
(Robert, 2003: 17-66· Υξηζηνθηινπνχινπ, 1978: 63-8· Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 75).
Χο έλα βαζκφ έρνπκε ήδε επηρεηξήζεη θαη ηνλ έιεγρν ηεο αμηνπηζηίαο ησλ επηγξαθψλ σο ηζηνξηθψλ
πεγψλ θαη παξάιιεια ηελ θξηηηθή θαη ηελ αμηνιφγεζή ηνπο. Δίκαζηε κάιηζηα ηπρεξνί πνπ μεθηλήζακε ηε ζπ-
δήηεζε γηα ηνπο «θαλφλεο» ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο κε βάζε ηα θείκελα ησλ επηγξαθψλ· δηφηη πξφθεηηαη γηα
πξσηνγελή θείκελα, πνπ έρνπλ θηάζεη ζε καο ρσξίο κεζάδνληα (ζε αληίζεζε π.ρ. κε ηα αξραία έγγξαθα πνπ
κεηαθέξζεθαλ ζε ρεηξφγξαθα θαη ζηε δηάξθεηα πνιιψλ αηψλσλ αληηγξάθεθαλ ιίγεο ή πεξηζζφηεξεο θνξέο ην
έλα απφ ην άιιν). Αληίζεηα, νη επηγξαθέο ραξάρζεθαλ κφλν κία θνξά: δειαδή απφ ηνλ ραξάθηε ζηνλ νπνίν
παξέδσζε ην πξσηφηππν έλαο ηδηψηεο ή θάπνηνο άξρνληαο. Μπνξεί ν ραξάθηεο λα έθαλε θάπνην ιάζνο· αιιά
αθφκε θαη αλ ζπλέβε απηφ, ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο δηαβάδεη ζηελ επηγξαθή φ,ηη αθξηβψο δηάβαδαλ νη αξραίνη,
θαη, κάιηζηα, κπνξεί λα δεη ην θείκελν πάλσ ζηνλ ίδην πέηξηλν φγθν, ηνλ νπνίν είρε επεμεξγαζηεί θάπνηνο ιη-
ζνμφνο, αλάινγα κε ηηο επηηαγέο, ηηο πξνηηκήζεηο θαη ηνλ ζπξκφ εθείλεο ηεο επνρήο, κε ηνπο ίδηνπο γξαθηθνχο
ραξαθηήξεο πνπ ήηαλ ηφηε ζε ρξήζε θαη κε ην ζχζηεκα γξαθήο πνπ καξηπξά άκεζα ηελ θαηάζηαζε ηεο
γιψζζαο θαη ηηο γλψζεηο ηνπ γξαθέα.
Αο ζηξαθνχκε ηψξα ζηελ παππξνινγία, γηα λα πεξηγξάςνπκε επίζεο ζπλνπηηθά ηε δηθή ηεο ζπκβνιή
ζην έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ. Χζηφζν, ζηελ πεξίπησζε απηή αμίδεη λα μεθηλήζνπκε κε κηα ζχληνκε πεξηγξαθή ησλ
πεξηπεηεηψλ θαη ηεο ηζηνξίαο απηήο ηεο επηζηήκεο. Ο πάππξνο, γλσζηφ θπηφ ηεο θνηιάδαο ηνπ Νείινπ, ζηελ
Αίγππην βξηζθφηαλ ζε ρξήζε απφ ηηο αξρέο ηεο 3εο ρηιηεηίαο, θαη φηαλ άξρηζε λα πξνζθέξεη επηθάλεηεο γηα
γξαθή, ην γξάςηκν γηλφηαλ ζπλήζσο κε θαιάκη. ΢ηε Ρψκε ε ρξήζε ηνπ μεθηλά απφ ηνλ 3 ν αηψλα π.Υ., ππνρψ-
ξεζε κεηά ηνλ 3ν αηψλα κ. Υ. πνπ δηαδφζεθε ε ρξήζε ηεο πεξγακελήο, αιιά εμαθνινχζεζε λα ρξεζηκνπνηεί-
ηαη πεξηζηαζηαθά θαη αξγφηεξα ‒αθφκε θαη ζηνλ 13ν αηψλα ζε δηπιψκαηα θαη ελίνηε ζε ιεηηνπξγηθά ρεηξφ-
γξαθα (Barbier, 2002: 33-34). Οη πξψηνη ζσδφκελνη πάππξνη βξέζεθαλ ην 1752 απαλζξαθσκέλνη απφ ιάβα
ζε κηα έπαπιε ζην Δξθνιάλν πνπ αλήθε ζε θάπνηνλ θίιν ηνπ Κηθέξσλα (107-44 π.Υ.). Ήηαλ πξάγκαηη πνι-
ινί, πεξηζζφηεξνη απφ ρίιηα νθηαθφζηα «volumina» (δειαδή θχιηλδξνη ‒κνξθή πνπ πξνθαλψο επηιέρζεθε,
γηαηί ν πάππξνο δηπιψλεηαη δχζθνια). Πεξηιάκβαλαλ, φπσο δηαπηζηψζεθε, ινγνηερληθά θείκελα, κεγάιν κέ-
ξνο ησλ νπνίσλ είρε ζπγγξαθεί απφ ηνλ επηθνχξεην θηιφζνθν Φηιφδεκν, θίιν θαη πξνζηαηεπφκελν ηνπ ηδην-
θηήηε ηεο έπαπιεο. Ζ αλαθάιπςε απηή πξνθάιεζε κεγάιε εληχπσζε ζε κία επνρή πνπ νη δηαλννχκελνί ηεο
ελδηαθέξνληαλ γηα ηελ αξραηνινγία. Αιιά νη πεξηζζφηεξνη πάππξνη απηήο ηεο ζπιινγήο θαηαζηξάθεθαλ. Ο
έλαο πνπ ζψζεθε, είρε ηε δηθή ηνπ πεξηπέηεηα: αγνξάζηεθε απφ θάπνηνλ Ηηαιφ έκπνξν, εληάρζεθε ζηε ζπιιν-
γή ηνπ θαξδηλάιηνπ Stefano Borgia, ν νπνίνο ηνλ παξέδσζε ζε έλα Γαλφ ειιεληζηή, πεξαζηηθφ απφ ηελ Ηηα-

ιία ‒ηνλ Niels Schow. Ο θχιηλδξνο απηφο (πνπ νλνκάδεηαη «Charta Borgiana») δηαζψδεη έλαλ θαηάινγν αλ-
ζξψπσλ απφ ηελ Πηνιεκαΐδα ΋ξκνπ (ζηελ είζνδν ηνπ Φαγηνχκ), νη νπνίνη επηζθεχαζαλ αλαρψκαηα θαη δηψ-
ξπγεο ζηα 192-193 κ.Υ. Ζ δεκνζίεπζή ηνπ ην 1788 ζηε Ρψκε απνηέιεζε ην πξψην βήκα γηα ηελ αλάπηπμε
ηεο παππξνινγίαο, γεγνλφο πνπ πξνθαλψο δελ ππνςηάδνληαλ νχηε ν άλζξσπνο πνπ θαηέγξαςε απηέο ηηο πιε-
ξνθνξίεο ζηνλ θχιηλδξν νχηε εθείλνη πνπ ηηο δηάβαδαλ.
Δίλαη γλσζηφ φηη νη πεξηζζφηεξνη πάππξνη βξέζεθαλ ζε πφιεηο θαη ρσξηά ηεο Μέζεο θαη ηεο Άλσ Αη-
γχπηνπ, ζε ηνπνζεζίεο πνπ ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο είραλ θαιπθζεί ήδε ζηελ χζηεξε αξραηφηεηα ή ζε κεηαγε-
λέζηεξε επνρή απφ ηελ έξεκν ‒γεγνλφο πνπ ζπλεηέιεζε ζηε δηάζσζή ηνπο. Έλα πξψην ζεκαληηθφ βήκα γηα
ηελ αλαθάιπςε παπχξσλ ζηελ Αίγππην έγηλε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθζηξαηείαο ηνπ Ναπνιένληα Βνλαπάξηε.
Λίγν αξγφηεξα ‒ην 1818‒ αλαθέξεηαη φηη έλαο θξαγθηζθαλφο ηεξαπφζηνινο πξνζέθεξε ζηνλ Πάπα Πίν Ε´
ζαξάληα έμη θνκκάηηα αγνξαζκέλα απφ ην Λνχμνξ (ηελ πφιε ζηελ αλαηνιηθή φρζε ηνπ Νείινπ πνπ ζήκεξα
πνιχ ζπρλά απνθαιείηαη «ην κεγαιχηεξν ππαίζξην κνπζείν ηνπ θφζκνπ»). Δίλαη αιήζεηα φηη ηα πξψηα επξή-
καηα πξνέξρνληαλ απφ ηπραίεο αλαθαιχςεηο Αηγππηίσλ ρσξηθψλ, νη νπνίνη ζηαδηαθά ζπλεηδεηνπνηνχζαλ ηελ
αμία ησλ επξεκάησλ ηνπο, ιφγσ ηνπ ελδηαθέξνληνο πνπ επηδείθλπαλ νη Δπξσπαίνη αγνξαζηέο ηνπο. Έηζη, με-
θίλεζε ε πξαθηηθή ησλ παξάλνκσλ αλαζθαθψλ, ζηελ νπνία νθείιεηαη ε απψιεηα θαη ν αθξσηεξηαζκφο ηφζν
εχζξαπζησλ θεηκέλσλ, αιιά θαη ε δηαζπνξά θνκκαηηψλ ηνπο ζε δηάθνξεο ζπιινγέο. Πξηλ απφ ηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1820, δεκνζηεχζεθαλ νη πάππξνη ηνπ Σνπξίλν, ζηηο αξρέο ηεο επφκελεο δεθαεηίαο νη πάππξνη
ηνπ Βαηηθαλνχ θαη ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1860 νη πάππξνη ηνπ Λνχβξνπ θαη ηεο Απηνθξαηνξηθήο Βη-
βιηνζήθεο ηνπ Παξηζηνχ. Ζ επαθή κε ηνπο πξψηνπο παπχξνπο έδσζε ην έλαπζκα γηα ηε δηελέξγεηα κηαο ζεη-
ξάο ζπζηεκαηηθψλ αλαζθαθψλ ζηελ Αίγππην απφ επξσπατθέο θαη ακεξηθαληθέο αξραηνινγηθέο απνζηνιέο.
Απηή ήηαλ ε αθεηεξία ηεο δεχηεξεο επνρήο ζηελ ηζηνξία ηεο παππξνινγίαο. Έθηνηε, νη παππξνιφγνη αλαδεί-
ρζεθαλ ζε πνιχηηκνπο αξσγνχο ηνπ ηζηνξηθνχ (Bataille, 2003: 67-73).
Χζηφζν, ε κειέηε ησλ παπχξσλ έρεη πνιιέο δπζθνιίεο. Μφιηο μεηπιηρζεί θαη θαζαξηζηεί έλαο πάππ-
ξνο θαη αθνχ γίλνπλ φιεο νη απαξαίηεηεο δηεξγαζίεο γηα ηε ρξήζε ηνπ, αλαδεηθλχεηαη έλα θείκελν κε πνιινχο
αθξσηεξηαζκνχο, θελά, ζθηζίκαηα πνπ ζπρλά ηνλ θάλνπλ λα κνηάδεη κε «δαληέια» (Bataille, 2003: 82). Σφηε
αξρίδνπλ νη παππξνιφγνη πνπ, φπσο θαη νη επηγξαθνιφγνη, έρνπλ αλαπηχμεη ηηο δηθέο ηνπο κεζφδνπο, ην έξγν
ηεο απνθξππηνγξάθεζεο, απνθαηάζηαζεο, αλάγλσζεο, κεηάθξαζεο, ζρνιηαζκνχ θαη έθδνζεο (Bataille,
2003: 93-98). Διάρηζηνη παππξνιφγνη κεηά απφ απηά ηα θνπηαζηηθά ζηάδηα ηεο δνπιεηάο ηνπο έρνπλ ην θνπ-
ξάγην λα αζρνιεζνχλ κε ηελ αμηνπνίεζε ησλ θεηκέλσλ πνπ απνθαιχπηνπλ νη πάππξνη ‒ θαηά κία εθδνρή, απ-
ηφο είλαη ν ιφγνο πνπ θαζηζηά ηελ παππξνινγία εζσζηξεθή αιιά θαη «βνεζεηηθή» επηζηήκε (Bagnal, 1995:
1-2). Δίλαη ζεκαληηθφ φκσο φηη κέζσ ηεο επηζηήκεο ηνπο νη παππξνιφγνη επηηξέπνπλ ζηνλ ηζηνξηθφ λα απν-
θηά πξφζβαζε ζην πεξηερφκελν ησλ παπχξσλ: ησλ θηινινγηθψλ παπχξσλ, πνπ δηαζψδνπλ ινγνηερληθά θείκε-
λα ηεο θιαζηθήο θαη κεηαθιαζηθήο πεξηφδνπ, θαη ησλ παπχξσλ πνπ αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία ησλ εγγξάθσλ
θαη πεξηέρνπλ πνηθίια θείκελα ηεο θαζεκεξηλήο δσήο (π.ρ. ζπκβφιαηα, θνξνινγηθέο απνδείμεηο, ππεξεζηαθή
αιιεινγξαθία, δηαηαθηηθέο πιεξσκήο θ.ά.). Χο απνηέιεζκα, «έλαο νιφθιεξνο κηθξφθνζκνο απφ έιιελεο α-
γξφηεο, δηνηθεηηθνχο ππαιιήινπο θαη ηζαγελείο ρσξηθνχο αλαδχεηαη απφ ην ζθνηάδη, ράξε ζε εθαηνληάδεο
θείκελα πνπ αλαηέκλνπλ κπξνο ζηα κάηηα καο ηελ θαζεκεξηλή δσή ηνπο», φπσο εμεγνχλ ε Κισλη Μνζέ θαη ε
Άλη ΢λαπ-Γθνπξκπεγηφλ (2005: 27-28). Οη θηινινγηθνί πάππξνη πάιη καο απνθαιχπηνπλ έξγα, φπσο ηνπο Η-
ρλεπηέο ηνπ ΢νθνθιή, κία ηζηνξία πνπ θαιχπηεη ηα ηειεπηαία ρξφληα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ (ηνλ
Αλώλπκν ηεο Ομπξύγρνπ), ηελ Πνιηηεία ηνπ Αξηζηνηέιε, ηηο Χδέο ηνπ Βαθρπιίδε, έλα ζρεδφλ άξηην έξγν ηνπ
Μελάλδξνπ, ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ 16.000 ζηίρσλ ηεο Ηιηάδαο ηνπ Οκήξνπ, έξγα ηνπ Αιθαίνπ, ηνπ Καιιίκα-
ρνπ, ηνπ Αηζρχινπ, ηνπ Δπξηπίδε, ηνπ Ζζίνδνπ, ηνπ Τπεξείδε, ηνπ Μέλαλδξνπ θαη πνιιψλ άιισλ (Bataille,
2003: 67-102). ΢ήκεξα νη παππξνιφγνη παξέρνπλ ζηνπο ηζηνξηθνχο θαη ηνπο άιινπο επηζηήκνλεο ζεκαληηθέο
δηεπθνιχλζεηο: απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ρξεζηκνπνηνχλ επξχηαηα ζηελ επηζηήκε ηνπο ειεθηξνλη-
θέο βάζεηο δεδνκέλσλ ζε κνξθή CD-Rom, ελψ απφ ην 1994 ην δηαδίθηπν απνηειεί απαξαίηεην εξγαιείν πα-

ππξνινγηθήο έξεπλαο, αθνχ κεηαμχ άιισλ πξνζθέξεη πξφζβαζε ζε αδεκνζίεπην πιηθφ πνιιψλ αλά ηνλ θφ-
ζκν παππξηθψλ ζπιινγψλ.
Ο ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο, ινηπφλ, ζα πξέπεη λα θαηαιήμεη θαη ζε κηα δεχηεξε δηαπίζησζε: ε εμέιημε ηεο
επηζηήκεο ηνπ επεξεάζηεθε ζεκαληηθά απφ ηελ αλάπηπμε ησλ «βνεζεηηθψλ επηζηεκψλ», πνπ πξνεηνίκαζαλ
ηελ επαθή ηνπ κε πνιιέο απφ ηηο γξαπηέο πεγέο ηνπ. ΋πσο δειαδή ν ηζηνξηθφο πνπ κειεηά ηελ αξραία ηζην-
ξία, δελ ζα ήζειε λα θαληαζηεί ην έξγν ηνπ ρσξίο ηε ζπλδξνκή ηεο επηγξαθηθήο, ηεο παππξνινγίαο θαη ησλ
άιισλ βνεζεηηθψλ επηζηεκψλ, έηζη θαη ν ηζηνξηθφο πνπ εηδηθεχεηαη ζήκεξα ζηε λεφηεξε θαη ζχγρξνλε επνρή,
δελ ζα ηνικνχζε νχηε θαλ λα ζθεθηεί ηελ έξεπλά ηνπ ζε κηα αηαμηλφκεηε αξρεηαθή ζπιινγή (γηα ηελ νξγά-
λσζε ησλ αξρείσλ ζηελ Διιάδα βι. παξάξηεκα 2.1). Ση κπνξεί λα βξεη ζε κηα ηέηνηα ζπιινγή έλαο ηζηνξη-
θφο; Κξαηηθά έγγξαθα (δηαηάγκαηα, λφκνπο, ππεξεζηαθή αιιεινγξαθία θ.ά.)· έγγξαθα ηνπηθψλ αξρψλ (θηε-
καηνιφγηα, ιεμηαξρηθά βηβιία, επηζηνιέο, απνθάζεηο, εγθπθιίνπο, αλαθνξέο θ.ά.)· ηδησηηθέο νηθνγελεηαθέο
ζπιινγέο (πνπ κπνξεί λα πεξηιακβάλνπλ θάζε ινγήο έγγξαθα, απφ επηζηνιέο, δηαζήθεο, πξνηθνδνηηθά ζχκ-
θσλα, εκεξνιφγηα, ράξηεο θαη καζεηηθά ηεηξάδηα κέρξη δηαβαηήξηα, απνθφκκαηα ή θχιια εθεκεξίδσλ θαη
θσηνγξαθίεο), αξρεία επηρεηξήζεσλ (εκπνξηθή αιιεινγξαθία, ηηκνιφγηα, απνδείμεηο, ζπκβφιαηα, δηαζήθεο,
ζεκεηψζεηο, θαηάζηηρα, ινγηζηηθά βηβιία θ.ά.). Αλ απηά ηα ακέηξεηα ραξηηά είλαη κπεξδεκέλα θαη ζηνηβαγκέ-
λα κε ηπραίν ηξφπν ζε έλα δσκάηην, είλαη αδχλαην λα αμηνπνηεζνχλ απφ ηνλ ηζηνξηθφ. ΢ε ηέηνηα πεξίπησζε,
ζα πξέπεη λα θάλεη ν ίδηνο απηφ πνπ ζήκεξα ζεσξνχκε έξγν ηνπ αξρεηνλφκνπ: λα μεδηπιψζεη, λα δηαβάζεη θαη
λα θαηαηάμεη βήκα πξνο βήκα ην ζχλνιν φισλ απηψλ ησλ ραξηηψλ ηνπ παξειζφληνο ζε ελφηεηεο κε ζεκαηηθή
ζπλνρή ή ρξνλνινγηθή ζεηξά ή θαη ηα δχν (αλάινγα κε ηε κνξθή θάζε αξρείνπ), λα ηα ηαθηνπνηήζεη ζε θαθέ-
ινπο θαη ππνθαθέινπο (ζηνπο νπνίνπο ζα παξαπέκπεη) θαη, ηέινο, λα δεκηνπξγήζεη ηελ πεξηγξαθή θαη ηνλ
αλαιπηηθφ νδεγφ έθαζηνπ αξρείνπ [φπσο, γηα παξάδεηγκα, απηψλ πνπ ππάξρνπλ ζηελ ηζηνζειίδα ηνπ ΔΛΗΑ
(www.elia.org.gr)]. Σν ηειεπηαίν ζηάδην απαηηεί επίζεο έξεπλα θαη γλψζεηο ζρεηηθά κε ηελ ηαπηφηεηα ησλ
θπξηφηεξσλ πξνζψπσλ πνπ έρνπλ παξαγάγεη ην αξρείν κε ηα ζεκαληηθφηεξα γεγνλφηα ζηα νπνία κπνξεί λα
αθηεξψλνληαη κεγάια ηκήκαηά ηνπ.
Κξηηηθή αλάιπζε θαη αμηνιόγεζε ησλ γξαπηώλ πεγώλ
Δμσηεξηθή θξηηηθή (ή έιεγρνο αμηνπηζηίαο ησλ πεγώλ) Δζσηεξηθή θξηηηθή

 κπνξψ λα εμαθξηβψζσ φηη φλησο είλαη ζπληά-  Δίδνο εγγξάθνπ (λφκνο, εγθχθιηνο, επηζηνιή θ.ά.)
θηεο ηεο πεγήο απηφο πνπ ππνγξάθεη ή αλαθέξε-  Σαπηφηεηα ηνπ ζπληάθηε ηεο πεγήο
ηαη σο ζπληάθηεο ηεο (κέζσ άιισλ πεγψλ ή άι-  ΢ηφρνη ηνπ ζπληάθηε ηεο πεγήο (ελεκέξσζε, απ-
ισλ δηθψλ ηνπ θεηκέλσλ θηι.); ηνπξνβνιή, απάληεζε θ.ά.)
 Έληαμε ηεο πεγήο ζηνλ ρξφλν (πφηε θαη ππφ πνηεο
ζπλζήθεο ζπληάρζεθε)
 Πνηεο είλαη νη πεγέο ηνπ ζπληάθηε (ήηαλ απηφπηεο
κάξηπξαο, ζηεξίδεηαη ζε θήκεο, πξφθεηηαη γηα π-
πεξεζηαθή αλαθνξά θ.ά.);
 Πφζν ρξφλν κεηά ηα γεγνλφηα ζπληάρζεθε απηή ε
γξαπηή πεγή
 Άιια ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πεγήο (χθνο,
γιψζζα ... παξαηεξνχληαη θάπνηεο αιιαγέο ζηελ
πεγή θ.ά.)
 Δίλαη αθέξαηα πεγή ή ζψδεηαη απνζπαζκαηηθά;
Έρεη ηξνπνπνηεζεί θ.ά.;
Πίλαθαο 2.1. Δλδεηθηηθόο νδεγόο θξηηηθήο αλάιπζεο θαη αμηνιόγεζεο ησλ γξαπηώλ πεγώλ. Γηα ηε δεκηνπξγία απηνύ ηνπ
πίλαθα ρξεζηκνπνηήζεθαλ: Marwick, 1985:114-116· Bell, 2005· Calgano, Arndt θαη Hyser, 2008: 57-62.

Δπνκέλσο, ην ηξίην ζπκπέξαζκα ζην νπνίν θαηαιήγεη ν ηζηνξηθφο θαηά ηελ πξψηε ζπλάληεζή ηνπ κε ηηο πε-
γέο, είλαη φηη ζηελ νπζία ν δηαρσξηζκφο ηνπο ζε γξαπηέο ή κε-γξαπηέο πεγέο ηνλ βνεζά κφλν γηα λα εμνηθεη-
σζεί βήκα πξνο βήκα κε ηνπο ηδηαίηεξνπο θαλφλεο πνπ επηβάιιεη ε πξνζέγγηζε ηεο θάζε θαηεγνξίαο. Καηά
ηελ έξεπλά ηνπ, δελ απνθιείεη ηε κία ή ηελ άιιε θαηεγνξία πεγψλ κε γλψκνλα θάπνηα ηαμηλφκεζε ή ηππνιν-
γία· αληίζεηα, ζα πξέπεη λα κειεηήζεη φιεο ηηο δηαζέζηκεο πεγέο θαη επίζεο ηελ ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία ζρε-
ηηθά κε ην ζέκα πνπ έρεη επηιέμεη λα εξεπλήζεη. Απηνί νη θαλφλεο κειέηεο ησλ πεγψλ δελ είλαη απαξαίηεηα
δηαθνξεηηθνί γηα θάζε θαηεγνξία πεγψλ· κπνξεί θάπνηνο λα ηζρπξηζηεί φηη ζηεξίδνληαη ζηηο ίδηεο ινγηθέο βά-
ζεηο, αιιά πξνζαξκφδνληαη θαη εκπινπηίδνληαη γηα θάζε εηδηθή θαηεγνξία κε γλψκνλα ηελ ηθαλφηεηα, ηελ
επξεκαηηθφηεηα θαη ηελ εκπεηξία πνπ απνθηά ζηαδηαθά ν ηζηνξηθφο. ΢ήκεξα, βέβαηα, ν ηζηνξηθφο έρεη ζηε
δηάζεζή ηνπ πνιπάξηζκα θαη πνιχηηκα εγρεηξίδηα πνπ ηνπ δίλνπλ ρξήζηκεο ζπκβνπιέο γηα ηα δηάθνξα ζηάδηα
ηεο έξεπλάο ηνπ (π.ρ. Lester, 1987· Bell, 2005· Calgano, Arndt & Hyser, 2008). Αιιά θαη νη ζπκβνπιέο απηέο
δελ είλαη αξθεηέο. Έλαο γεληθφο θαηάινγνο εξσηεκάησλ γηα ηελ θξηηηθή αμηνιφγεζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ,
φπσο απηφο πνπ παξνπζηάδεηαη ζηνλ πίλαθα 2.1, είλαη πνιχ πηζαλφ λα κελ αξθεί γηα ηελ πξνζέγγηζε θάζε
γξαπηήο πεγήο· ζίγνπξα δελ είλαη πιήξεο.
Δίλαη πηζαλφ επίζεο θάπνηα απφ ηα εξσηήκαηα απηνχ ηνπ πίλαθα λα κελ απαληψληαη γηα θάζε έγγξα-
θν ή θείκελν. Ο ηζηνξηθφο θάπνηεο θνξέο είλαη αδχλαην λα βξεη ζηνηρεία γηα ηελ ηαπηφηεηα ηνπ ζπληάθηε κη-
αο επηζηνιήο ή ελφο εγγξάθνπ, αιιά δελ είλαη απαξαίηεην φηη πξέπεη λα ζεσξήζεη κε αμηνπνηήζηκε ηελ πεγή
ηνπ. Αληίζεηα, ζα πξέπεη λα απνδερηεί ηελ άγλνηά ηνπ, ελδερνκέλσο λα ηελ επηζεκάλεη ζηε κειέηε ηνπ, θαη λα
επηλνήζεη άιινπο ηξφπνπο γηα λα αμηνπνηήζεη κηα πιεξνθνξία αγλψζηνπ ζπληάθηε. Δμάιινπ, αθφκε θαη κηα
άγλσζηε «θσλή» ηνπ παξειζφληνο ή νη ειάρηζηεο γλψζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ γηα ηνλ ζπληάθηε κηαο γξαπηήο πε-
γήο απνηεινχλ ζεκαληηθφ παξάγνληα ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηηο πεγέο θαη ην αληηθείκελν πνπ εμεηάδεη.
2.1.2 Ζ γνεηεία … αιιά θαη νη δπζθνιίεο ησλ κε γξαπηώλ πεγώλ
Ο ηζηνξηθφο φρη κφλν δελ κπνξεί λα πεξηνξίδεη ηελ έξεπλά ηνπ ζηηο γξαπηέο πεγέο ηεο επνρήο πνπ κειεηά,
αιιά νχηε ζα πξέπεη λα εζηηάδεη ηελ πξνζνρή ηνπ απνθιεηζηηθά ζηνλ ζηφρν ηνπ λα γξάςεη έλα άξζξν ή βηβιίν
ζην εηδηθφ ζέκα πνπ έρεη επηιέμεη. ΋πσο παξαηεξεί ν Άξζνπξ Μάξγνπηθ (Arthur Marwick), ζα πξέπεη λα α-
πνβιέπεη ζηνλ εκπινπηηζκφ ησλ γλψζεψλ ηνπ γεληθφηεξα γηα ηελ θνηλσλία πνπ εμεηάδεη, γηα ην δηεζλέο πιαί-
ζην ζην νπνίν απηή εληάζζεηαη, γηα ηνλ πνιηηηζκφ ηεο θαη φ,ηη άιιν ζρεηίδεηαη κε απηή. Έηζη, κπνξεί λα ζθηα-
γξαθεί κε ιεπηνκέξεηεο ζην κπαιφ ηνπ ην «πεδίν», ζην νπνίν πξφθεηηαη λα εζηηάζεη ηε κειέηε θαη ηε ζπγ-
γξαθηθή ηνπ πξνζπάζεηα. Σφηε κφλν ζα είλαη άξηηα θαηαξηηζκέλνο θαη ζα έρεη πξνεηνηκάζεη ηηο πξνυπνζέ-
ζεηο, γηα λα πξαγκαηεπηεί ζε βάζνο ην εηδηθφηεξν ζέκα πνπ έρεη επηιέμεη (Marwick, 1985: 84). Απηφ ζεκαίλεη
φηη νθείιεη λα κειεηά φια ηα είδε ησλ πεγψλ. Αο μεθηλήζνπκε εδψ απφ ηε γεληθή θαηεγνξία, ηελ νπνία ε
Υξηζηνθηινπνχινπ απνθαιεί «κλεκεία θαη αξραηνινγηθφ πιηθφ», κε πξφζεζε λα παξαπέκςεη ζηνλ επξχηεξν
ρψξν δξάζεο ησλ αλζξψπσλ ζηελ αξραία, ηε ξσκατθή, ηε βπδαληηλή θαη επίζεο ηε λεφηεξε θαη ζχγρξνλε ε-
πνρή.
Αλ έλαο ηζηνξηθφο επηιέμεη, γηα παξάδεηγκα, λα κειεηήζεη ηε ζέζε ηεο γπλαίθαο ζηελ αξραία Αζήλα,
εμεηάδεη αθφκε θαη ηα αγάικαηα, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζεη πψο παξνπζηάδνληαλ νη γπλαίθεο ηε δεδνκέλε
επνρή. Μπνξεί επίζεο λα ζπγθξίλεη ην ηη ζπλέβαηλε λσξίηεξα θαη ηη ζπκβαίλεη ζηελ επνρή πνπ ηνλ ελδηαθέξεη
ή αθφκε θαη ην πψο απεηθνλίδεηαη ε γπλαίθα ζηελ Αζήλα θαη κε πνην ηξφπν ζε άιιεο πφιεηο. Χο απνηέιεζκα
ηεο αλάπηπμεο ηεο αξραηνινγηθήο επηζηήκεο, έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηηο ζπλήζεηεο δηαηξν-
θήο ησλ αξραίσλ θνηλσληψλ ή ηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ησλ αξραίσλ πιεζπζκψλ. Μπνξεί επίζεο λα ζηξέςεη
ηελ πξνζνρή ηνπ ζηα ληνθνπκέληα πνπ κέρξη πξφηηλνο ζεσξνχζε απξφζηηα, αιιά ηψξα βξίζθνληαη ζηε δηά-
ζεζή ηνπ, ράξε ζηελ αλάπηπμε ησλ ππνβξχρησλ αξραηνινγηθψλ εξεπλψλ. ΢εκαληηθή βνήζεηα γηα ηελ απφ-

θηεζε κηαο ζαθέζηεξεο εηθφλαο ηνπ ρξφλνπ ηεο αξραηφηεηαο ηνπ πξνζθέξνπλ νη βειηησκέλεο κέζνδνη ρξνλν-
ιφγεζεο ησλ θεξακηθψλ θαηάινηπσλ ηνπ παξειζφληνο. ΢ήκεξα, ινηπφλ, ν ηζηνξηθφο κπνξεί λα εμεηάζεη κε ηε
βνήζεηα ηεο αξραηνινγίαο αθφκε θαη πξαθηηθέο κεηαζαλάηηαο ζξεζθεπηηθήο πξαθηηθήο· λα επηρεηξήζεη δηεμν-
δηθέο αλαιχζεηο ησλ θνηλσληθψλ δηαζηξσκαηψζεσλ ζε δεδνκέλεο επνρέο· λα ζπλάγεη ζπκπεξάζκαηα κέζσ
ηεο κειέηεο ησλ απεηθνλίζεσλ ησλ λνκηζκάησλ, ηνπ βάξνπο θαη ηεο πεξηεθηηθφηεηάο ηνπο ζε κέηαιιν θαιήο
πνηφηεηαο θαη έηζη λα παξαθνινπζήζεη ηελ νξγάλσζε θαη ιεηηνπξγία νηθνλνκηθψλ ζπζηεκάησλ. Παξάιιεια,
έρεη ηε δπλαηφηεηα λα κειεηά κεγάιν αξηζκφ κλεκείσλ θαη θηηξίσλ πνπ ζψδνληαη ζηελ αξρηθή ηνπο ζέζε,
αθφκε θαη σο ζεκέιηα, θαη πιήζνο αξραηνινγηθνχ πιηθνχ (θεξακηθά, λνκίζκαηα, πνιεκηθφ νπιηζκφ, ζηέκκα-
ηα, ζθήπηξα, ζηαπξνχο, ιεηςαλνζήθεο, δηάθνξα άιια αληηθείκελα απφ πνιχηηκα κέηαιια, θ.ά.), ψζηε, θαηα-
λνψληαο ηε «ιεηηνπξγηθφηεηά ηνπο» ζην πιαίζην ηεο θνηλσλίαο πνπ ηα θαηαζθεχαζε, λα αληιεί ζηνηρεία γηα
ην ζέκα ηνπ.
Ζ ζθαπάλε ηνπ αξραηνιφγνπ είλαη πηζαλφ λα έρεη αλαθαιχςεη, γηα παξάδεηγκα, έλαλ ηφπν πνπ γηα
θάπνην ιφγν εξεκψζεθε εζπεπζκέλα ‒φπσο ε πφιε ηεο Αζίλεο, πνπ θαηαζηξάθεθε ζηα ηέιε ηνπ 8 νπ αηψλα
π.Υ. απφ ηνπο Αξγείνπο θαη δελ αλνηθνδνκήζεθε πνηέ ή ηα εξείπηα ηεο Θήξαο, ελφο ζπλνηθηζκνχ πνπ θαηα-
ζηξάθεθε απφ ηελ έθξεμε ηνπ εθαηζηείνπ ηεο ΢αληνξίλεο, ζηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 16 νπ αηψλα π.Υ., είηε ηα
ζεκέιηα ελφο βπδαληηλνχ λανχ ή κηαο νηθίαο ηνπ 18νπ αηψλα. ΢ε απηήλ ηελ πεξίπησζε, φπσο ζρνιηάδνπλ νη
Μνζέ θαη ΢λαπ-Γθνπξκπεγηφλ, ν ηζηνξηθφο απνθηά «κηα αλαπάληερε “θσηνγξαθία”, απνηππσκέλε ζηα εξεί-
πηα πνπ θαζαξίδνληαη ππνκνλεηηθά – [θαη ηελ] εηθφλα ελφο θαηνηθεκέλνπ ηφπνπ ζηελ θαηάζηαζε αθξηβψο ηεο
θαζεκεξηλήο ιεηηνπξγίαο ηνπ» (2005: 15). ΢ηε ζπλέρεηα, ζα πξέπεη λα επηιέμεη πνηα εξσηήκαηα ζα ππνβάιιεη
ζηνλ εαπηφ ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα δηεηζδχζεη ζε απηήλ ηελ θαζεκεξηλφηεηα. ΋πσο κειεηά ηα πνιενδνκηθά ζπ-
ζηήκαηα ησλ αξραίσλ ή βπδαληηλψλ πφιεσλ (ή ηα ζρέδηα ηνπο), εμεηάδεη επίζεο ηνλ ρψξν αζηηθήο ή πξνζθπ-
γηθήο εγθαηάζηαζεο ησλ λεφηεξσλ θαη ζχγρξνλσλ πνιενδνκηθψλ θάζεσλ, αθφκε θαη ηα δεκφζηα ή ηδησηηθά
θηίξηα πνπ ζψδνληαη αθέξαηα θαη έρνπλ αλαπαιαησζεί.
Ζ πνιενδνκηθή εμέιημε κηαο ζχγρξνλεο πφιεο, φπσο ε Θεζζαινλίθε, κπνξεί λα καο παξνπζηάζεη,
φπσο ππνζηεξίδεη ε αξρηηέθηνλαο Αιέθα Καξαδήκνπ-Γεξφιπκπνπ, ηε «ζπλέρεη[ά]» ηεο απφ ηνπο αξραίνπο
ζηνπο λεφηεξνπο ρξφλνπο, ζαλ λα «θπιάγεη ζην πιέγκα ησλ δξφκσλ ηεο επθξηλψο απνηππσκέλεο ηηο κλήκεο
ηνπ παξειζφληνο πνπ ηε δεκηνχξγεζε θαη ηελ έζξεςε». Ζ πφιε παξνπζηάδεηαη ζηνλ ζχγρξνλν κειεηεηή ηεο
«ζθηρηά θιεηζκέλε γηα είθνζη δχν αηψλεο ζηνλ ίδην ρψξν πνπ νξίδνπλ ηα ηείρε ηεο, ππθλψλεη θαη αξαηψλεη
αλάινγα κε ηηο επνρέο, εμαθαλίδεη θαη μαλαγελλά ηα θειχθε πνπ ζηέγαζαλ θαη έζξεςαλ θνηλσληθέο κνξθέο
θαη ηξφπνπο δσήο νιφηεια δηαθνξεηηθνχο». Δπηπιένλ, φπσο πξνζζέηεη ε ίδηα, «νη πνιενδνκηθνί θαλνληζκνί
θαη [νη] θνξείο ειέγρνπ ηεο νηθνδφκεζεο» καο απνθαιχπηνπλ ηηο εθζπγρξνληζηηθέο πξνζπάζεηεο αξρηθά ηνπ
νζσκαληθνχ θξάηνπο θαη θαηφπηλ ηηο αληίζηνηρεο πξνζπάζεηεο ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, ηδίσο θαηά ηελ αλνη-
θνδφκεζή ηεο κεηά ηελ ππξθαγηά ηνπ 1917. Δπνκέλσο, ν ρψξνο ηεο πφιεο δελ είλαη πεγή κφλν ηνπ αξρηηέ-
θηνλα, αιιά είλαη εμίζνπ πνιχηηκε πεγή γηα φπνηνλ επηζπκεί λα ζπγγξάςεη «δνθίκην πνιηηηθήο ηζηνξίαο, θνη-
λσληνινγηθή έξεπλα, κειέηε ησλ νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ ή ηεο εμέιημεο ηεο λνκνζεζίαο», ζπλδπάδνληαο πάληα
ηε κειέηε ησλ αλαδπφκελσλ εηθφλσλ ηεο κε ηελ έξεπλα ησλ γξαπηψλ πεγψλ. Ζ Καξαδήκνπ-Γεξφιπκπνπ, γηα
παξάδεηγκα, ρξεζηκνπνηεί σο πεγέο ηεο κειέηεο ηεο: πνιενδνκηθά ζρέδηα θαη κειέηεο, θείκελα, άξζξα ή άιια
δεκνζηεχκαηα ησλ θχξησλ ζπληειεζηψλ ηνπ επαλαζρεδηαζκνχ ηεο πφιεο· ηνπο λφκνπο πνπ εθδφζεθαλ γηα
ηελ αλνηθνδφκεζή ηεο θαη ηηο ζρεηηθέο ζπδεηήζεηο πνπ έιαβαλ ρψξα ζηελ ειιεληθή βνπιή· ηα αξρεία ηεο
πνιενδνκίαο ή ησλ αξκφδησλ επηηξνπψλ θαη θνξέσλ, ηα δεκνζηεχκαηα ησλ εθεκεξίδσλ ηεο επνρήο θαη ηα
θπιιάδηα ή ηηο κειέηεο πνπ εθδφζεθαλ ζρεηηθά, θαη θπζηθά ηελ ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κε ηελ η-
ζηνξία ηεο πφιεο (Καξαδήκνπ-Γεξφιπκπνπ, 1995: 8-9).
Γηα λα κειεηήζεη ν ηζηνξηθφο απηέο ηηο πεγέο, νθείιεη λα πξνζαξκφδεη ηνπο γεληθνχο θαλφλεο εμέηα-
ζεο ησλ γξαπηψλ πεγψλ ηνπ ζηελ ηδηαίηεξε κνξθή ηνπο. ΋ηαλ αληηθξίδεη ηα εξείπηα κηαο νηθίαο κε ηα δνκηθά
ζηνηρεία ηεο (καγεηξεία, απνζεθεπηηθνχο ρψξνπο, ρψξνπο ππνδνρήο θ.ά.) ή έλα δεκφζην θηίξην, έλα αλάθηνξν
ή έλαλ λαφ (κε ηηο ηνηρνγξαθίεο θαη ηα ςεθηδσηά πνπ κπνξεί λα πεξηθιείνπλ), είηε έλα ζχλνιν νηθηψλ ή ζπ-

λνηθηψλ, ηνπο ρψξνπο ηνπ εκπνξίνπ θαη ησλ απνζεθψλ πνπ ζπγθξνηνχλ έλαλ αζηηθφ ρψξν ή έλα πξνζθπγηθφ
ρψξν, ζα πξέπεη λα δηακνξθψλεη ηα εηδηθά «εξσηεκαηνιφγηα» ηνπ, αθνινπζψληαο ηνπο θαλφλεο θαη ηηο κεζφ-
δνπο πνπ αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ. Ξεθηλά δειαδή απφ ηελ «θαηαλφεζε» (εδψ κε ηε γεληθφηεξε ζεκαζία ηνπ
φξνπ), ειέγρεη θαη ζπδεηά ηε ρξνλνιφγεζε πνπ ηνπ πξνζθέξνπλ νη αξραηνιφγνη ή νη αξρηηέθηνλεο, γηα λα ε-
ληάμεη ηελ πεγή ηνπ ζηνλ ρξφλν, αλαδεηά ηελ ηαπηφηεηα ησλ πξνζψπσλ (ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε φρη ησλ
ζπγγξαθέσλ ησλ πεγψλ, αιιά ησλ αξρηηεθηφλσλ ή ησλ θαιιηηερλψλ θ.ά.) θαη ζπλερίδεη ηε «ζπλάληεζή» ηνπ
κε ηελ πεγή ηνπ γηα λα ηελ αμηνπνηήζεη κε απνηειεζκαηηθφ ηξφπν. ΢ηφρνο ηνπ είλαη λα πνιιαπιαζηάζεη ηηο
εηθφλεο ηνπ γηα ηνλ πνιηηηζκφ, ηηο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο ζρέζεηο, ηελ ηέρλε θαη ηελ ηερλνηξνπία, ηηο ζπ-
λήζεηεο, ηα ήζε θαη ηα έζηκα ή αθφκε θαη ηηο λννηξνπίεο κηαο θνηλσλίαο ζε κηα δεδνκέλε επνρή είηε ζηελ εμέ-
ιημή ηεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ.
Ζ θαηεδάθηζε, γηα παξάδεηγκα, κεγάινπ κέξνπο ηνπ Παξηζηνχ θαη ε θαηαζθεπή πιαηηψλ ιεσθφξσλ
κε επξείεο πξννπηηθέο, απφ ηνλ λνκάξρε ηεο πφιεο ζηα ρξφληα ηνπ Ναπνιένληα Γ´ [ηνλ βαξφλν Οζκάλ
(George Eugème Haussmann, 1809-1891)] απνθαιχπηεη, θαηά ηνλ ηζηνξηθφ Σδέηκο Σδνι (James Joll, 1918-
1994), έλα ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ θεθάιαην ηεο πνιηηηθήο, θνηλσληθήο θαη δηνηθεηηθήο ηζηνξίαο ηεο Γαιιίαο·
πξψηα απ‟ φια, δηφηη απηή ε πνιενδνκηθή παξέκβαζε ζπλδπάζηεθε κε ηε βειηίσζε ησλ πδξνδνηηθψλ θαη
απνρεηεπηηθψλ ζπζηεκάησλ θαη, έηζη, κε ηελ «εμφλησζε» ζνβαξψλ κεηαδνηηθψλ αζζελεηψλ, φπσο ε ρνιέξα.
Παξάιιεια, φκσο, φπσο εμεγεί ν Σδνι (2006: 50):
απηόο ν [λένο] πνιενδνκηθόο ζρεδηαζκόο είρε σο απνηέιεζκα λα θαηαζηήζεη δπζθνιόηεξε ηε

ρξήζε ηεο παιηάο παξαδνζηαθήο επαλαζηαηηθήο ηαθηηθήο ησλ εκπινθώλ ζε ζηελά δξνκάθηα
πίζσ από νδνθξάγκαηα ‒θάηη πνπ είραλ θαηά λνπ θαη ν Οζκάλ θαη ν Ναπνιέσλ Γ´. Παξάι-
ιεια, ε αλάπηπμε λέσλ νηθνδνκηθώλ ηεηξαγώλσλ απνθιεηζηηθά γηα ηνπο πινπζηόηεξνπο θα-
ηνίθνπο ηεο πόιεο ηόληζε αθόκε πην έληνλα ηηο αληηζέζεηο ησλ θνηλσληθώλ ηάμεσλ. Ζ ζηαδηα-
θή κεηαηόπηζε ηεο πιεηνςεθίαο ησλ εξγαηώλ ζηα εζσηεξηθά πξνάζηηα, πνπ ζρεκάηηδαλ πιένλ
κηα “θόθθηλε δώλε” γύξσ από ην θέληξν ηνπ Παξηζηνύ, ήηαλ εμέιημε πνπ επεξέαζε γηα αξθε-
ηέο γελεέο ηνλ ραξαθηήξα ηεο παξηζηλήο πνιηηηθήο. Σν έξγν ηνπ Οζκάλ επλνήζεθε από ην απ-
ζηεξά ζπγθεληξσηηθό δηνηθεηηθό ζύζηεκα κε ην νπνίν είρε εθνδηάζεη ηε Γαιιία ν Ναπνιέσλ
Γ´.
Αλ εζηηάζνπκε αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ πξνζνρή καο ζηηο πνιιαπιέο θαη πνιχζεκεο εηθφλεο πνπ κπνξεί λα
αλαδεηθλχεη ν ρψξνο, φπνπ αλαπηχζζνληαη νη θνηλσλίεο ηνπ παξειζφληνο, νδεγνχκαζηε ζε κηα άιιε ελδηαθέ-
ξνπζα πεγή: ζηνπο ράξηεο, πνπ καο απνθαιχπηνπλ κε εληππσζηαθέο ιεπηνκέξεηεο ηελ «απξφζθνπηε ιεηηνπξ-
γηθή ζρέζε θξάηνπο-γεσρψξνπ-θνηλσλίαο». Ζ ζρέζε απηή απνηειεί «έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ζηνηρεία ε-
μέιημεο θαη πξνφδνπ θαη ραξαθηεξίδεη ην επίπεδν αλάπηπμεο κηαο ρψξαο» (Ληβηεξάηνο, 2009: 7). Ο ηζηνξηθφο,
φπσο δελ είλαη επηγξαθνιφγνο ή παππξνιφγνο, δελ εηδηθεχεηαη ζηελ αξραηνινγία, ηελ αξρηηεθηνληθή ή ηε
ραξηνγξαθία. Αιιά ην εξεπλεηηθφ αληηθείκελφ ηνπ επεθηείλεηαη ζε φιεο ηηο πηπρέο ηεο θνηλσληθήο θαη αλ-
ζξψπηλεο δξάζεο, φπσο απνθαιχπηεηαη θαη απφ ην εχξνο ησλ πεγψλ ηνπ. Ο ηζηνξηθφο, επνκέλσο, νθείιεη λα
κειεηήζεη φιεο ηηο δηαζέζηκεο πεγέο, αθφκε θη αλ δελ είλαη εμνηθεησκέλνο κε ηε κνξθή ηνπο ή αθφκε θη αλ ε
πξνζέγγηζή ηνπο ηνπ πξνθαιεί ακεραλία.
Δίλαη αιήζεηα φηη κεξηθέο δεθαεηίεο λσξίηεξα θάπνηεο θαηεγνξίεο πεγψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη κε
κεγάιε άλεζε ζήκεξα, πξνθαινχζαλ κεγάιε ακεραλία ζηνπο ηζηνξηθνχο. Ζ ελφηεηα, γηα παξάδεηγκα, ηεο
«πξνθνξηθήο παξάδνζεο» παξνπζηάδεηαη αξθεηά δηζηαθηηθά θαη ζε ειάρηζηεο ζειίδεο ηεο ζχληνκεο κειέηεο
ηεο Υξηζηνθηινπνχινπ: ζπγθεθξηκέλα, θαηαιακβάλεη κφιηο ην 6,5% ησλ ζπλνιηθψλ ζειίδσλ πνπ αθηεξψλν-
ληαη ζηελ παξνπζίαζε ησλ ηζηνξηθψλ πεγψλ (αληίζεηα, ηα δηάθνξα είδε ησλ γξαπηψλ πεγψλ θαηαιακβάλνπλ
ην 80%). Γηα λα εμεγήζνπκε ηελ ακεραλία πνπ πξνθαινχλ ζε κία ηζηνξηθφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 νη πξνθν-
ξηθέο καξηπξίεο, αξθεί λα ιάβνπκε ππφςε καο ηελ εμήο ζεκαληηθή δηαθνξά ηνπο απφ ηηο γξαπηέο πεγέο (πνπ

ζεσξνχληαλ ηφηε ε «ηππηθή» ή παξαδνζηαθή πεγή ηνπ ηζηνξηθνχ): νη πξνθνξηθέο καξηπξίεο «παξάγνληαη» κε
ηε κεζνιάβεζε ησλ ίδησλ ησλ ηζηνξηθψλ, νη νπνίνη πξνεγνπκέλσο έρνπλ επηιέμεη ην αληηθείκελν ηεο κειέηεο
ηνπο θαη έρνπλ κειεηήζεη εμαληιεηηθά ηηο ππάξρνπζεο «δεπηεξνγελείο» αιιά θαη «πξσηνγελείο» πεγέο (ζηε
δηάθξηζε κεηαμχ «πξσηνγελψλ» θαη «δεπηεξνγελψλ» πεγψλ ζα αλαθεξζνχκε αλαιπηηθά παξαθάησ ζηελ ελφ-
ηεηα ε´). Γελ πξφθεηηαη δειαδή γηα πεγέο πνπ παξάγνληαη απφ ηνπο θνξείο ηεο δξάζεο κηαο δεδνκέλεο επν-
ρήο. Αληίζεηα, «θαηαηίζεληαη» αξθεηέο δεθαεηίεο αξγφηεξα, θαη κάιηζηα κε ηελ ππνθίλεζε ηνπ ηζηνξηθνχ. Σε
δεθαεηία ηνπ 1970, ε κνλαδηθή γλσζηή ζπιινγή πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ πνπ ππήξρε ζηελ Διιάδα θαη ηελ
νπνία πξνθαλψο γλψξηδε ε Υξηζηνθηινπνχινπ, ήηαλ απηή πνπ είρε ζπγθεληξσζεί ζην Κέληξν Μηθξαζηαηηθψλ
΢πνπδψλ, κε πξσηνβνπιία ηεο Μέιπσο Λνγνζέηε-Μεξιηέ (Ξάλζε 1890-Αζήλα 1979), θαη πεξηιάκβαλε ηηο
καξηπξίεο ησλ πξνζθχγσλ ηεο Μηθξαζηαηηθήο Καηαζηξνθήο (βι. http://www.kms.org.gr.). Σελ επνρή απηή,
άιισζηε, νη πξνθνξηθέο καξηπξίεο δελ ρξεζηκνπνηνχληαλ ζε επηζηεκνληθέο κειέηεο θαη δελ είραλ απαζρνιή-
ζεη σο πεγή ηελ θνηλφηεηα ησλ Διιήλσλ ηζηνξηθψλ ‒εηδηθά ζηα παλεπηζηήκηα ηεο ρψξαο. Βέβαηα, δελ είραλ
αλαπηπρζεί αθφκε νη επηζηεκνληθέο κέζνδνη γηα ηε ζπγθέληξσζε απηνχ ηνπ πιηθνχ θαη ηελ νξγάλσζε ησλ
ζπιινγψλ ηεο ιεγφκελεο «πξνθνξηθήο ηζηνξίαο», ηηο νπνίεο ζα παξνπζηάζνπκε ζηελ παξαθάησ ελφηεηα. Αλ
θαη ζε άιιεο ρψξεο, φπσο, γηα παξάδεηγκα, ζηηο ΖΠΑ, κέρξη ην 1970 είραλ πξαγκαηνπνηεζεί 230 πξνγξάκκα-
ηα ζπγθέληξσζεο πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ (Shumway, 1970), ην 1979 ε θαζεγήηξηα ζην Δπξσπατθφ Παλεπη-
ζηήκην ηεο Φισξεληίαο, Λνπίδα Παζεξίλη (Luisa Passerini, 1941-) (1998: 53) δηθαηνινγνχζε απφιπηα ηελ
ακεραλία ηεο Υξηζηνθηινπνχινπ θαη πνιιψλ άιισλ ηζηνξηθψλ: απηφ ην είδνο πεγψλ, ππνζηήξηδε, δελ ήηαλ
αθφκε βέβαην φηη είρε ίζε αμία κε ηηο γξαπηέο πεγέο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, φκσο, γηλφηαλ φιν θαη δεκνθηιέ-
ζηεξν, δηφηη ηελ ίδηα επνρή ππήξρε κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ηε δηεχξπλζε ηνπ νξίδνληα ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο
ζε ηνκείο, φπσο ε θαζεκεξηλή δσή θαη νη εκπεηξίεο ησλ θαηαπηεζκέλσλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ (βι. θεθά-
ιαην 9).
2.1.3 Έλα δηαθνξεηηθό είδνο κε γξαπηώλ πεγώλ: Οη πξνθνξηθέο καξηπξίεο
΋πσο είλαη πξνθαλέο, ε ζπγθέληξσζε πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ ζπλδέεηαη κε ηε κειέηε θπξίσο ηεο ζχγρξνλεο
ηζηνξίαο, θαη ζπγθεθξηκέλα ησλ πξφζθαησλ ρξφλσλ, ηηο εμειίμεηο ησλ νπνίσλ κπνξνχλ λα πεξηγξάςνπλ σο
πξνζσπηθά βηψκαηα ζηνλ ηζηνξηθφ ή ηελ εξεπλεηηθή νκάδα ηνπ νη «κάξηπξεο». ΢ήκεξα γηα ηε ζπγθέληξσζε
ηέηνησλ ζπιινγψλ νξγαλψλνληαη ζπλήζσο εξεπλεηηθέο νκάδεο θαη ην έξγν ηνπο εληάζζεηαη ζην πιαίζην ε-
ξεπλεηηθψλ πξνγξακκάησλ κε επαξθή ρξεκαηνδφηεζε, πνπ επηηξέπεη ηελ πξνκήζεηα ηνπ ηερλνινγηθνχ εμν-
πιηζκνχ πνπ απαηηείηαη γηα ηελ θαηαγξαθή ησλ καξηπξηψλ, ηε θχιαμε, ηελ αξρεηνζέηεζε θαη ηελ αμηνπνίεζή
ηνπο. Με άιια ιφγηα, απηφ ην είδνο πεγψλ, πνπ ζήκεξα αλαθέξεηαη ζπρλφηεξα σο «πξνθνξηθή ηζηνξία»,
ζπλδέεηαη θαη κε ηελ αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο. Πψο ζα κπνξνχζακε λα νξίζνπκε, φκσο, ηελ «πξνθνξηθή
ηζηνξία» ‒έλαλ φξν πνπ κάιινλ καο κπεξδεχεη; ΢χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ πνπ πξνηείλεηαη ζηελ αξθεηά πινχ-
ζηα ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, ε πξνθνξηθή ηζηνξία είλαη κηα πξσηνγελήο πεγή πνπ δεκηνπξγείηαη θαηά ηε ζπλέ-
ληεπμε πνπ ιακβάλεη ν ηζηνξηθφο απφ θάπνηνλ άλζξσπν, ν νπνίνο ππήξμε κάξηπξαο ή ζπκκεηείρε ζε έλα γε-
γνλφο, είηε απιά έρεη ηελ εκπεηξία ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ηξφπνπ δσήο. ΢ηφρνο είλαη λα δηαζσζεί ε πιεξνθνξία
θαη λα θαηαζηεί πξνζβάζηκε ζε άιινπο. Αλαιπηηθφηεξα, ε πξνθνξηθή ηζηνξία ‒φξνο πνπ εηζήγαγε, θαηά ηελ
πηζαλφηεξε εθδνρή, ν Άιελ Νέβηλο (Allen Nevins, 1890-1971) ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940, φηαλ μεθίλε-
ζε ηε ζπγθέληξσζε κηαο ζπιινγήο πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ γηα ην Παλεπηζηήκην Κνινχκπηα‒ πεξηγξάθεη ηφ-
ζν ηε δηαδηθαζία ηεο ζπλέληεπμεο φζν θαη ηελ ίδηα ηε καξηπξία. Αιιά θαζψο ζπλδπάδεηαη κε κηα ζπζηεκαηη-
θά νξγαλσκέλε θαη ζρεδηαζκέλε δηαδηθαζία δηεμνδηθήο θαη εκβξηζνχο έξεπλαο πνπ δίλεη έκθαζε ζηε ζπγθέ-
ληξσζε ιεπηνκεξψλ πιεξνθνξηψλ κε εηδηθέο ηερληθέο, κπνξεί επίζεο λα νξηζηεί σο κηα εξεπλεηηθή κεζνδν-
ινγία, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ε ζπλέληεπμε απνηειεί αλαπφδξαζηα ην δπλακηθφ ζηάδην (Sommer & Quinlan,

2009: 1-3). ΋πσο εμεγεί ν Πσι Σφκπζνλ (Paul Thompson, 1935-) (2000: 23-24), ν θνηλσληνιφγνο θαη ηζηνξη-
θφο πνπ δεκνζίεπζε κία απφ ηηο γλσζηφηεξεο κειέηεο γηα ηελ πξνθνξηθή ηζηνξία θαη ζπλέβαιε θαζνξηζηηθά
ζηελ αλάπηπμή ηεο, πξφθεηηαη γηα κηα ηζηνξία πνπ θηίδεηαη γχξσ απφ ηνπο αλζξψπνπο, πνπ αλαδεηθλχεη ήξσεο
φρη κφλν απφ ηηο εγεηηθέο ηάμεηο, αιιά θαη απφ ηνπο θχθινπο ησλ πνιιψλ θαη απιψλ αλζξψπσλ, ε νπνία ζπλ-
δέεη άκεζα ην παξειζφλ κε ηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη επίζεο πνιιαπιαζηάδεη ηηο δπλαηφηεηεο «επηθνηλσλί-
αο» κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ θαη δηαθνξεηηθψλ γελεψλ. Δπνκέλσο, ε πξνθνξηθή καξηπξία
ζπκβάιιεη ζηελ ακθηζβήηεζε πνιιψλ απφ ηνπο θνηλψο απνδεθηνχο κχζνπο γηα ηελ ηζηνξία θαη ζπλάκα πξν-
ζθέξεη έλα κέζν ξηδηθήο κεηακφξθσζεο ηεο θνηλσληθήο ζεκαζίαο ηεο.
Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα ππνζηεξίμνπκε φηη πξφθεηηαη γηα έλα λέν είδνο πεγψλ, πνπ «επηλνήζεθε» απφ
ηνπο ηζηνξηθνχο ηνπ 20νχ αηψλα θαη αλαπηχρζεθε ζηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ; Αζθαιψο, ε απάληεζε είλαη
αξλεηηθή. Απηφ ην είδνο πεγψλ ρξεζηκνπνηήζεθε πξψηα απ‟ φια απφ ηνπο άλδξεο ζηνπο νπνίνπο απνδίδεηαη
ε ζπγγξαθή ησλ πξψησλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ. ΋πσο ζα θαλεί αλαιπηηθφηεξα ζηα θεθάιαηα 3 θαη 5, ν Ζξφδν-
ηνο θαη ν Θνπθπδίδεο, πξηλ απφ απηνχο νη Ίσλεο ινγνγξάθνη, θαη αξγφηεξα νη άιινη ηζηνξηθνί ηεο ειιελν-
ξσκατθήο αξραηφηεηαο, ζηήξημαλ ηηο κειέηεο ηνπο θαηά θχξην ιφγν ζε καξηπξίεο απηφπησλ καξηχξσλ, θπξίσο
γηα ηνλ ιφγν φηη είραλ ειάρηζηεο γξαπηέο ή άιιεο πεγέο ζηε δηάζεζή ηνπο. ΢πλνκηινχζαλ νη ίδηνη κε ηνπο
κάξηπξέο ηνπο θαη, επεηδή δελ δηέζεηαλ θαζεηφθσλα ή άιια κέζα θαηαγξαθήο ηνπ ήρνπ, κεξηθέο θνξέο θξα-
ηνχζαλ ζεκεηψζεηο κε ηα πιηθά κε ηα νπνία έγξαθαλ ζηελ επνρή ηνπο, ελψ παξάιιεια πξνζπαζνχζαλ λα
ζπγθξαηήζνπλ ζηε κλήκε ηνπο ηηο πεξηζζφηεξεο απφ ηηο πιεξνθνξίεο πνπ άθνπγαλ ή έζησ απηέο πνπ νη ίδηνη
ζεσξνχζαλ ζεκαληηθφηεξεο ή ίζσο εθείλεο πνπ άθνπγαλ απφ πεξηζζφηεξνπο κάξηπξεο. Γελ ελδηαθέξνληαλ,
βέβαηα, γηα ηε δεκηνπξγία ζπιινγψλ ή γηα ηελ θαηάζεζε ησλ ζεκεηψζεψλ ηνπο ζε θάπνηνλ θνξέα πνπ ζα
κπνξνχζε λα ζπγθξηζεί κε ηα ζεκεξηλά ηζηνξηθά αξρεία (βι. παξάξηεκα 1.1), ψζηε λα δεκηνπξγήζνπλ πεγέο
πξνζηηέο θαη ζε άιινπο ηζηνξηθνχο. ΢ηελ επνρή ηνπο, άιισζηε, δελ ζα κπνξνχζαλ λα πξάμνπλ δηαθνξεηηθά.
Οη έλλνηεο ηεο ηζηνξηθήο πεγήο, ηεο αμηνπηζηίαο κηαο ηζηνξηθήο εξγαζίαο αιιά θαη γεληθφηεξα ηεο ηζηνξίαο
απνθηνχλ ην εηδηθφ πεξηερφκελφ ηνπο, κε γλψκνλα ηα πνιηηηθά θαη θνηλσληθά δεδνκέλα έθαζηεο επνρήο.
Θα κπνξνχζακε λα ππνζέζνπκε φηη νη πξνθνξηθέο πεγέο είλαη κηα θαηεγνξία πεγψλ πνπ ζρεδφλ κν-
λνπψιεζε ην ελδηαθέξνλ ησλ ηζηνξηθψλ ηεο αξραηφηεηαο, αιιά έπεηηα ιεζκνλήζεθε θαη παξήθκαζε, αλακέ-
λνληαο ηελ αλαγέλλεζή ηεο ζηα ηέιε ηνπ 20νχ αηψλα; Μάιινλ ζα είρε κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ λα αλαξσηε-
ζνχκε γηαηί ε πξνθνξηθή καξηπξία απνθιείζηεθε απφ ηηο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ θαη γηα πνηνπο ιφγνπο ηξφκαδε
ηνπο επαγγεικαηίεο θαη επηζηήκνλεο ηζηνξηθνχο, ηδίσο ηνλ 19ν κέρξη θαη θαηά ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ 20νχ
αηψλα ‒θαη ίζσο ηξνκάδεη αξθεηνχο αθφκε θαη ζήκεξα. Με βάζε ηα φζα αλαθέξακε ζην θεθάιαην 1, ε πην
απιή εμήγεζε είλαη φηη νη επηζηήκνλεο ηζηνξηθνί ζηξάθεθαλ ζηε κειέηε ηεο ζχγρξνλεο επνρήο κεηά ηα ηέιε
ηνπ 19νπ αηψλα. Ήδε ηνλίζακε θάπνηνπο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ε ζχγρξνλε επν-
ρή ηνπο θφβηδε. Σν εξψηεκά καο, ινηπφλ, κπνξεί λα αλαδηαηππσζεί σο εμήο: γηαηί ηφζν ε ζχγρξνλε ηζηνξία
φζν θαη νη πξνθνξηθέο πεγέο πξνθαινχζαλ ακεραλία θαη αλεζπρίεο ζε πνιινχο ηζηνξηθνχο ηνπ 19 νπ αιιά θαη
ησλ πεξηζζφηεξσλ δεθαεηηψλ ηνπ 20νχ αηψλα; Σελ πεηζηηθφηεξε αηηία επηζεκαίλεη ν Σφκπζνλ. Ζ ζεκαζία πνπ
πξνζιακβάλεη ε ηζηνξία εμαξηάηαη, φπσο ππνζηεξίδεη, απφ ηηο θνηλσληθέο επηδηψμεηο κε ηηο νπνίεο ζπλδέεηαη
ζε θάζε επνρή (Thompson, 2000: 1-3). Απηφ ην ζρφιηφ ηνπ καο ζπκίδεη αξθεηέο απφ ηηο απφςεηο πνπ ήδε α-
λαιχζακε. Γηα παξάδεηγκα, ε ηζηνξία σο ζρνιηθφ κάζεκα έρεη ζηφρν λα βνεζήζεη ηα παηδηά θαη κειινληηθνχο
πνιίηεο ελφο θξάηνπο λα θαηαλνήζνπλ κε πνηνλ ηξφπν δεκηνπξγήζεθε ην θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ πεξηβάιινλ
ζην νπνίν δνπλ ‒ή ζσζηφηεξα λα απνδερζνχλ ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν πνπ πξνβάιιεηαη κέζσ ηεο εζληθήο
παηδείαο ηνπο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ε ηζηνξία, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, απέθηεζε ηνλ ζξφλν ηεο αλά-
κεζα ζηηο άιιεο επηζηήκεο, απφ ηε ζηηγκή πνπ ζεσξήζεθε φηη κπνξεί λα εμππεξεηήζεη ηνπο θνηλσληθνχο θαη
πνιηηηθνχο ζηφρνπο ησλ εθάζηνηε θπβεξλεηηθψλ θαη πνιηηηθψλ ειίη. Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα ππνζέζνπκε κε
αξθεηή αζθάιεηα φηη νη πξνθνξηθέο καξηπξίεο πξνθαινχζαλ ακεραλία θαη ηξφκν ζηνπο ηζηνξηθνχο γηα κεγά-
ιν δηάζηεκα, θπξίσο γηα ηνλ ιφγν φηη ζπλήζσο πεξηιακβάλνπλ απξνθάιππηεο απνηππψζεηο απηήο αθξηβψο
ηεο ζχλδεζεο ηνπ παξειζφληνο κε ηελ εθάζηνηε θνηλσλία θαη ηηο πνιηηηθέο εμειίμεηο ή αλάγθεο ηεο ‒θαη κά-

ιηζηα ζηνλ ρξφλν πνπ έρεη κεζνιαβήζεη απφ ηα γεγνλφηα κέρξη ηελ αθήγεζε ηνπ κάξηπξα θαη ηελ έξεπλα ηνπ
ηζηνξηθνχ, γεγνλφο πνπ θαζηζηά αθφκε πην πεξίπινθε ηε ρξήζε θαη αμηνπνίεζε ηεο πεγήο.
Ο κάξηπξαο δειαδή αθεγείηαη ζηνλ ηζηνξηθφ ηελ εκπεηξία ηνπ απφ γεγνλφηα, θαηαζηάζεηο θαη ηξφ-
πνπο δσήο ηνπ παξειζφληνο (Portelli, 1991: 50-51· Portelli, 1998: 67-68). Αλ, γηα παξάδεηγκα, ζηα ρξφληα ηεο
λεφηεηάο ηνπ ήηαλ επαλαζηάηεο αιιά έπεηηα εγθαηέιεηςε ηηο επαλαζηαηηθέο ηνπ ηδέεο θαη ζπλεξγάζηεθε κε
εθείλνπο ελαληίνλ ησλ νπνίσλ είρε πνιεκήζεη, ε κεηέπεηηα πνξεία ηνπ είλαη ινγηθφ λα επεξεάδεη ηηο πιεξν-
θνξίεο πνπ ζα θαηαζέζεη ζηνλ ηζηνξηθφ. Πξέπεη ηειηθά λα «πηζηεχνπκε» θαη λα ζηεξηδφκαζηε ζηηο πξνθνξη-
θέο καξηπξίεο; Αιήζεηα πφζν δηαθέξεη ε πξνθνξηθή καξηπξία ελφο άλδξα απφ ηα απνκλεκνλεχκαηα πνπ ζα
κπνξνχζε λα έρεη γξάςεη ν ίδηνο αξθεηέο δεθαεηίεο κεηά ηα γεγνλφηα, πξνζθέξνληαο έηζη κηα γξαπηή πεγή
ζηνλ ηζηνξηθφ; Ζ ζεκαληηθφηεξε ίζσο δηαθνξά απηψλ ησλ δχν πεγψλ αθνξά ηνλ ηξφπν ηεο παξαγσγήο ηνπο:
ζηελ πεξίπησζε πνπ ν κάξηπξαο θαηαγξάθεη ηα απνκλεκνλεχκαηά ηνπ, έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ πεξηζζφηεξν
ρξφλν, γηα λα επεμεξγαζηεί ηε καξηπξία ηνπ θαη ελδερνκέλσο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα θαιέζεη θάπνην ηξίην
πξφζσπν σο θξηηηθφ αλαγλψζηε ή βνεζφ ηνπ ζπγγξαθηθνχ έξγνπ ηνπ. Απηφ ζεκαίλεη φηη είλαη πηζαλφ λα
πξνβεί ζε αιιαγέο πνπ ηνπ ππαγνξεχεη άιινο. Παξά ην γεγνλφο απηφ, ηα απνκλεκνλεχκαηα ζπγθαηαιέγνληαη
ζηηο γξαπηέο πεγέο θαη δελ δηαθέξνπλ απφ ηηο άιιεο παξαδνζηαθέο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ. Απφ ηελ άιιε πιεπ-
ξά, πφζν δηαθνξεηηθή αμία ζα απνθηνχζε σο πεγή κηα πξνθνξηθή καξηπξία, εάλ ν κάξηπξαο ηελ δεκνζίεπε
ππφ ηε κνξθή άξζξνπ ζε θάπνηα εθεκεξίδα ιίγα ρξφληα ή κεξηθέο δεθαεηίεο κεηά ηα γεγνλφηα; ΢ηελ πεξί-
πησζε απηή, ε καξηπξία ηνπ ζα ήηαλ ίζσο ζπληνκφηεξε, αλάινγα κε ηνλ αξηζκφ ησλ ιέμεσλ πνπ ζα ηνπ είρε
παξαρσξήζεη ν ζπληάθηεο ηνπ ελ ιφγσ θχιινπ. Δπνκέλσο, ν κάξηπξαο ζα παξέιεηπε αξθεηά γεγνλφηα θαη ζα
ηφληδε θάπνηα άιια. Δίζηζηαη, φκσο, θαη νη εθεκεξίδεο λα ζπγθαηαιέγνληαη ζηηο παξαδνζηαθέο πεγέο ηνπ η-
ζηνξηθνχ. Πνηα απφ ηηο παξαπάλσ πεγέο, ινηπφλ, κπνξεί λα ζεσξεί αζθαιέζηεξε ν ηζηνξηθφο; Ο θίλδπλνο λα
εμαπαηεζεί ή λα παξαζπξζεί απφ ηελ πεγή ηνπ δελ εμαξηάηαη απφ ηε κνξθή ηεο, αιιά απφ ηηο κεζφδνπο πνπ ν
ίδηνο ζα ρξεζηκνπνηήζεη γηα ηελ αμηνπνίεζή ηεο (βι. παξαπάλσ πίλαθαο 2.1 θαη ελφηεηα 2β´). Ζ ππνθεηκελη-
θφηεηα κηαο καξηπξίαο παξακέλεη βαζηθφ γλψξηζκά ηεο, είηε απηή πξνζθέξεηαη γξαπηά είηε πξνθνξηθά ζηνλ
ηζηνξηθφ. Φπζηθά, θάζε πεγή είλαη δηαθνξεηηθή, αιιά δελ ππάξρνπλ «θαιέο» ή «θαθέο» πεγέο, αζθαιείο, ε-
πηζθαιείο ή επηθίλδπλεο. ΋πσο ήδε ηνλίζακε, θαζψο ν ηζηνξηθφο «ζπλνκηιεί» κε ηηο γξαπηέο πεγέο ηνπ θαη
δηαβάδεη φ,ηη πεξηέγξαςαλ νη κάξηπξεο ηνπ παξειζφληνο, ηνπο ππνβάιιεη δηαξθψο εξσηήκαηα, είηε πξφθεηηαη
λα ιάβεη απαληήζεηο είηε φρη. Απηφ αθξηβψο θάλεη φηαλ πξνρσξεί ζηελ αμηνιφγεζε ησλ πξνθνξηθψλ πεγψλ,
ζηελ παξαγσγή ησλ νπνίσλ έρεη κεζνιαβήζεη ν ίδηνο. Δίλαη αιήζεηα άιισζηε φηη νη εξαζηηέρλεο ή επαγγει-
καηίεο ηζηνξηθνί φισλ ησλ επνρψλ πνηέ δελ απέξξηςαλ ηελ αμία ησλ πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ σο πεγψλ γηα
ηελ αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο (Thompson, 2000: θεθ. 2).
Υσξίο ακθηβνιία, ε κνξθή ησλ πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ σο ηζηνξηθψλ πεγψλ ζπλδέεηαη ζηελά κε ηηο
επηζηεκνληθέο κεζφδνπο θαη ηερληθέο πνπ εθαξκφδεη ν εξεπλεηήο θαηά ηε ζπγθέληξσζή ηνπο. Αμίδεη λα ηηο
πεξηγξάςνπκε. Αλ έρεη εμαζθαιηζηεί εθ ησλ πξνηέξσλ ν απαξαίηεηνο πιηθφο εμνπιηζκφο, ην πξψην βήκα εί-
λαη ν ζρεδηαζκφο ηνπ πξνγξάκκαηνο ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ νξίδνληαη νη εξεπλεηηθέο ζηξαηεγηθέο, νη ζηφρνη,
νη ππνρξεψζεηο έθαζηνπ κέινπο, αλ πξφθεηηαη γηα νκάδα, θαη ην ρξνλνδηάγξακκα εξγαζίαο. Δίλαη απαξαίηεην
ηα κέιε ηεο νκάδαο λα είλαη θάηνρνη δηδαθηνξηθνχ θαη, έηζη, άξηηα θαηαξηηζκέλνη ζηελ ηζηνξηθή επηζηήκε;
Δίλαη επίζεο αλαγθαίν λα είλαη ηζηνξηθνί; Ίζσο απηφ ζα ήηαλ ην ηδαληθφ, αιιά κάιινλ δελ είλαη απαξαίηεην.
Θα πξέπεη, φκσο, λα έρνπλ απφιπηα επαξθείο γλψζεηο γηα ην ζέκα ηεο έξεπλαο, λα θαηαλννχλ άξηζηα θαη ζε
βάζνο ηνπο ζηφρνπο ηεο ηζηνξίαο φζν θαη ηεο πξνθνξηθήο ηζηνξίαο θαη επίζεο λα κελ είλαη ηδενινγηθά, εζηθά,
πνιηηηθά ή κε άιιν ηξφπν θνξηηζκέλνη απέλαληη είηε ζηνπο κάξηπξεο είηε ζην ππφ εμέηαζε αληηθείκελν. Αθνχ
νινθιεξσζεί ε κειέηε φισλ ησλ ζρεηηθψλ δεπηεξνγελψλ θαη πξσηνγελψλ πεγψλ (απηή ε δηάθξηζε ησλ πε-
γψλ ζα αλαιπζεί ζηελ ελφηεηα 2ε´), ην επφκελν βήκα αθνξά ηελ πξνεηνηκαζία ηεο ζπλέληεπμεο: ηε δεκηνπξ-
γία ελφο πίλαθα ζεκάησλ θαη γεγνλφησλ, ηεο νκάδαο ησλ καξηχξσλ πνπ ζα θιεζνχλ λα θαηαζέζνπλ ηηο καξ-
ηπξίεο ηνπο, θαζψο επίζεο θαη ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, πνπ ζηελ νπζία θαζνξίδεη ην πεξηερφκελν ηεο καξηπξίαο
θαη αλαδεηθλχεη ηελ επηζηεκνληθφηεηα ηεο έξεπλαο. Έπεηηα, αθνινπζεί ν νξηζκφο ηεο κέξαο θαη ψξαο θαη ηνπ

ηφπνπ ηεο ζπλάληεζεο κε ηνλ κάξηπξα. Καηά ηε δηαδηθαζία ηεο ζπλέληεπμεο, πνπ εχινγα απνηειεί θαζνξη-
ζηηθφ ζηάδην, ν ηζηνξηθφο είλαη αλαγθαζκέλνο λα πξνεηνηκαζηεί, ψζηε λα εμαζθαιίζεη ηελ εκπηζηνζχλε ηνπ
κάξηπξα θαη λα δεκηνπξγήζεη ην θαηάιιειν θιίκα, πξνθεηκέλνπ λα απνθνκίζεη φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξεο
πιεξνθνξίεο. Χζηφζν, γηα ηελ αμηνπνίεζε ησλ καξηπξηψλ είλαη απαξαίηεην λα πξνζθέξνληαη ζηνπο εξεπλε-
ηέο πνπ ζα αλαδεηήζνπλ θάπνηα ζηηγκή πιεξνθνξίεο ζηε δηακνξθνχκελε ηζηνξηθή πεγή, ηφζν ηα εξσηεκα-
ηνιφγηα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ φζν θαη ηα θπξηφηεξα ηνπιάρηζηνλ ζηξαηεγηθά βήκαηα ηεο νξγάλσζεο ηνπ ελ
ιφγσ πξνγξάκκαηνο πξνθνξηθήο ηζηνξίαο. Αλαπφθεπθηα ε εκβάζπλζε ζηε κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο πεδίνπ
θαζίζηαηαη ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηεο ηαπηφηεηαο ηεο παξαγφκελεο πεγήο.
Μεξηθέο θνξέο ε ζπγθέληξσζε πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ είλαη πηζαλφ λα έρεη ζηφρν ηε ζπγγξαθή κηαο
ή πεξηζζφηεξσλ κειεηψλ. Δίλαη, φκσο, εμίζνπ πηζαλφ λα απνβιέπεη γεληθφηεξα ζηε δηάζσζε πιεξνθνξηψλ
ζρεηηθά κε ην παξειζφλ θαη άιινηε ζηελ αμηνπνίεζή ηνπο απφ ηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο: ηελ παξνπζίαζή ηνπο
δειαδή ζε κνπζεία, είηε ζε ξαδηνθσληθέο ή ηειενπηηθέο εθπνκπέο. ΢ηα ηέιε ηεο δεθαεηίεο ηνπ 1970, γηα πα-
ξάδεηγκα, κηα νκάδα ηζηνξηθψλ θαη θνηηεηψλ ζηε Βαιηηκφξε θαη ηε Μηλεζφηα έιαβαλ πεξηζζφηεξεο απφ 200
ζπλεληεχμεηο γηα δηάθνξα δεηήκαηα ηεο ηνπηθήο ηζηνξίαο. Σαμηλφκεζαλ θαηά ζέκα ηε ζπιινγή πνπ πξνέθπ-
ςε θαη έπεηηα δεκηνχξγεζαλ κηα ζεαηξηθή νκάδα, ε νπνία ην 1981 παξνπζίαζε ηξία ζεαηξηθά έξγα, βαζηζκέ-
λα ζηηο πξνθνξηθέο καξηπξίεο πνπ ζπγθεληξψζεθαλ. Σν 1997 ζηελ Αηιάληα, κηα νξγάλσζε γηα ηελ ππεξά-
ζπηζε ησλ πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ νξγάλσζε έλα πξφγξακκα ζπιινγήο καξηπξηψλ, παξνπζηάδνληαο ζε 26
εκίσξεο ξαδηνθσληθέο εθπνκπέο ηηο καξηπξίεο δηάθνξσλ αλζξψπσλ. ΋πσο αλαθέξεηαη, ην απνηέιεζκα πξν-
θάιεζε εμαηξεηηθά ζεηηθή εληχπσζε ζην θνηλφ. ΢ήκεξα, είλαη ειεχζεξα πξνζβάζηκεο ζην δηαδίθηπν νη ζπλε-
ληεχμεηο 1.600 κεηαλαζηψλ θαη ππαιιήισλ ηνπ Ellis Island, ελψ ζην κνπζείν πνπ δεκηνπξγήζεθε ηα ηειεπ-
ηαία ρξφληα ζηνλ ρψξν ππνδνρήο ησλ κεηαλαζηψλ παξνπζηάδνληαη ππφ ηε κνξθή εθζέκαηνο απνζπάζκαηα
απφ ζπλεληεχμεηο, κηα ηαηλία θαη κηα ζεαηξηθή παξάζηαζε πνπ ζηεξίδνληαη ζηηο ίδηεο καξηπξίεο. Παξάιιεια,
φπνηνο επηζθέπηεο επηζπκεί, κπνξεί λα αθνχζεη ζε κηα εηδηθά δηακνξθσκέλε αίζνπζα ηε ζπλέληεπμε πνπ επη-
ιέγεη κε βάζε ην φλνκα ηνπ κεηαλάζηε/κάξηπξα, ηνλ ηφπν ηεο πξνέιεπζήο ηνπ, ην φλνκα ηνπ πινίνπ πνπ ηνλ
κεηέθεξε ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ή ην έηνο ηεο άθημήο ηνπ. Ζ ειεχζεξε πξφζβαζε πηα ζε αξθεηέο ζπιινγέο
πξνθνξηθήο ηζηνξίαο κέζσ ηνπ δηαδηθηχνπ έρεη θαηά θαλφλα εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο, ελψ άιιεο ζπιινγέο
παξακέλνπλ πξνζηηέο (ζπλήζσο ζε κνξθή CD-Rom) θαηά ηελ επίζθεςε ησλ εξεπλεηψλ ζηηο βηβιηνζήθεο ή
ζηα αξρεία φπνπ απηέο θπιάζζνληαη (Richie, 2003: 237 θ.εμ.).
Ση είδνπο πιεξνθνξίεο ζα κπνξνχζε λα αληιήζεη ν εξεπλεηήο απφ ζπιινγέο πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ;
Δλ κέξεη ην εξψηεκα απηφ έρεη απαληεζεί. Γειαδή, κηα θαηεγνξία καξηπξηψλ αθνξνχλ γεληθφηεξα εκπεηξίεο
θξηζηαθψλ δηαδηθαζηψλ, φπσο είλαη ε ειιεληθή πξνζθπγηθή απνθαηάζηαζε ζηε ζπιινγή ηεο Λνγνζέηε-
Μεξιηέ ή ην θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηε ζπιινγή ηνπ Ellis Island. ΢ηελ ίδηα θαηεγνξία εληάζζνληαη
θαη πνιιέο ζπιινγέο καξηπξηψλ πνπ εζηηάδνληαη ζηνλ ειιεληθφ εκθχιην πφιεκν (αλ θαη πνιιέο απφ απηέο δε
έρνπλ παξαρζεί ζην πιαίζην ζπζηεκαηηθά νξγαλσκέλσλ πξνγξακκάησλ), ζηνλ ηζπαληθφ εκθχιην, ζηελ πεξί-
νδν ηεο Καηνρήο ή ζην νινθαχησκα. Υσξίο ακθηβνιία, έλαο εκθχιηνο ή δηαθξαηηθφο πφιεκνο, έλα πνιηηηθφ
θίλεκα, φπσο ε επίζεζε θαη νη θαηαζηξνθέο ηεο 11εο ΢επηεκβξίνπ 2011 θαη γεληθφηεξα νη «δχζθνιεο επνρέο»,
αθφκε θαη νη νηθνλνκηθέο θξίζεηο, απνηεινχλ πξνζθηιή ζέκαηα ηεο πξνθνξηθήο ηζηνξίαο. Ήδε αλαθέξζεθε
φηη ζηα ππφ εμέηαζε αληηθείκελά ηεο πξνζηέζεθε ηα ηειεπηαία ρξφληα θαη ε θαηαπάηεζε πνιηηηθψλ θαη αλ-
ζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, θαη είλαη αιήζεηα φηη ε ζεκαηνινγία ηεο δηεπξχλεηαη ζπλερψο, εληππσζηάδνληαο α-
θφκε θαη ηνλ ίδην ηνλ ηζηνξηθφ. Ζ πξνθνξηθή ηζηνξία, ζπλεπψο, θαζίζηαηαη πεγή ηδηαίηεξα πινχζηα ζε πιε-
ξνθνξίεο, πνπ, φπσο θάζε άιιε, απαηηεί ηε ρξήζε θαηάιιεια επηιεγκέλσλ ηερληθψλ πξνζέγγηζεο θαη εμέηα-
ζεο.
Μεξηθέο θνξέο ν ηζηνξηθφο είλαη αξθεηά εχθνιν λα δηαρσξίζεη ηηο αμηνπνηήζηκεο απφ ηηο κε αμην-
πνηήζηκεο πιεξνθνξίεο ηνπ. ΋ηαλ, γηα παξάδεηγκα, ν κάξηπξαο θαηαζέηεη φηη ζε κηα κάρε ζηελ νπνία ζπκκε-
ηείρε ν ίδηνο, ζθνηψζεθαλ ρίιηνη ή πεληαθφζηνη άλζξσπνη, είλαη πξνθαλέο φηη δελ ηνπο έρεη κεηξήζεη ν ίδηνο.
Ίζσο ππεξβάιιεη ή πεξηνξίδεη ηνλ αξηζκφ ησλ ζπκάησλ, πξνθεηκέλνπ λα ηνλίζεη ή λα ππνηηκήζεη ην ζπγθε-

θξηκέλν πεξηζηαηηθφ. Ίζσο πάιη κεηαθέξεη ζηνλ ηζηνξηθφ ηνλ αξηζκφ ησλ ζπκάησλ πνπ ν ίδηνο έρεη αθνχζεη
εθ ησλ πζηέξσλ ή έρεη δηαβάζεη ζε θάπνηα εθεκεξίδα ή βηβιίν. Ο ηζηνξηθφο, έρνληαο γλψζε γηα ηε ζπγθεθξη-
κέλε κάρε απφ ηηο δεπηεξνγελείο θαη ηηο άιιεο πξσηνγελείο πεγέο ηνπ, έρεη ηε δπλαηφηεηα λα εμεηάζεη απηήλ
ηελ πιεξνθνξία θαη λα πξνβιεκαηηζηεί. Άιινηε πάιη, ν κάξηπξαο είλαη πνιηηηθφ πξφζσπν πνπ έδξαζε ζηελ
επνρή πνπ εμεηάζεη ν ηζηνξηθφο ‒έιαβε δειαδή απνθάζεηο θαη πξσηνβνπιίεο ή απιψο εθηέιεζε εληνιέο ζε
θξίζηκεο ζηηγκέο. Ο ηζηνξηθφο πνπ επίζεο γλσξίδεη θαιά ηελ ηαπηφηεηα θαη ηε δξάζε ηνπ κάξηπξα, ππνβάιιεη
θαη πάιη ηα εξσηήκαηά ηνπ ζε δχν επίπεδα: αθελφο ξσηά ηνλ ίδην ηνλ κάξηπξα, γηα λα ιάβεη απαληήζεηο, θαη
αθεηέξνπ «ζπλνκηιεί» κέζσ ηεο θαληαζίαο ηνπ κε ηε καξηπξία πνπ έρεη ιάβεη, φπσο αθξηβψο πξάηηεη θαηά
ηελ αμηνπνίεζε θάζε άιιεο πεγήο, αθφκε θαη γξαπηήο. Σν δπζθνιφηεξν ίζσο έξγν ηνπ θαηά ηε ρξήζε ηεο
πξνθνξηθήο ηζηνξίαο αθνξά ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα «απαιιάμεη» ηηο πιεξνθνξίεο ηνπ απφ ηηο ηδενινγηθέο,
θνηλσληθέο ή άιιεο πεπνηζήζεηο θαη πξνθαηαιήςεηο ηνπ κάξηπξα θαη, επηπιένλ, απφ ηηο πνιιαπιέο επηδξάζεηο
πνπ έρνπλ αζθήζεη ζηε ζθέςε ηνπ νη εμειίμεηο ησλ ρξφλσλ, πνπ κεζνιάβεζαλ απφ ηα γεγνλφηα κέρξη ηε ρξν-
ληθή ζηηγκή ηεο ζπλέληεπμεο –θαη έηζη παξαγσγήο ηεο πεγήο. Απηή ίζσο είλαη ε ζπνπδαηφηεξε δηαθνξά, αιιά
ζπλάκα θαη ε γνεηεία ηεο πξνθνξηθήο ηζηνξίαο: φηη ην «ηαμίδη» ηνπ ηζηνξηθνχ απφ ην παξφλ ζην παξειζφλ
ιακβάλεη ρψξα θαηά ηε ζπλάληεζή ηνπ κε ηνλ κάξηπξα, ηνλ νπνίν ν ίδηνο νδεγεί ζε έλα παξφκνην ηαμίδη. Α-
ληί άιιεο δηαπίζησζεο ζην ζεκείν απηφ, αμίδεη λα ζεκεηψζνπκε ηελ άπνςε πνπ κεηαμχ άιισλ απνηειεί ε-
θαιηήξην ηεο αλάιπζεο ηνπ θεθαιαίνπ 3: ε πεγή δελ ηαπηίδεηαη κε ηελ ηζηνξία, αιιά είλαη ν ηζηνξηθφο πνπ
ζα αλαζπλζέζεη ην παξειζφλ θαη ζα δεκηνπξγήζεη κηα ηζηνξηθή κειέηε κε βάζε ηηο πεγέο, ζηελ παξαγσγή
ησλ νπνίσλ φκσο έρεη ιάβεη ηψξα ν ίδηνο ελεξγφ ξφιν.
2.1.4 Σν νπηηθν-αθνπζηηθό πιηθό θαη ε έξεπλα ηνπ ηζηνξηθνύ ζηε ζύγρξνλε επνρή
Ζ ζχγρξνλε ηερλνινγία πξνζθέξεη ζηνλ ηζηνξηθφ έλα πξφζζεην ζχλνιν πινχζησλ πεγψλ: ην «νπηηθν-
αθνπζηηθφ πιηθφ», ην νπνίν ε Υξηζηνθηινπνχινπ (1978: 117-118) παξνπζηάδεη ζηε κειέηε ηεο θαη πάιη πνιχ
ζχληνκα θαη δηζηαθηηθά ‒θαη κάιηζηα αλαθέξεηαη κφλν ζηα θηλεκαηνγξαθηθά επίθαηξα ή ηα άιια καγλεην-
ζθνπεκέλα ληνθνπκέληα πνπ ζπλδένληαη κε πνιεκηθά, πνιηηηθά ή «θνζκντζηνξηθά» γεγνλφηα ηεο ζχγρξνλεο
ηζηνξίαο. Δίλαη γεγνλφο φηη ζηα αξρηθά βήκαηα ηεο εμέιημήο ηνπ ν θηλεκαηνγξάθνο έδεημε κεγάιν ελδηαθέξνλ
γηα ηα εληππσζηαθά θαη ζεκαληηθά γεγνλφηα, ζαλ λα ζπγθαηαιεγφηαλ ζηηο πξνζέζεηο ηνπ ε απαζαλάηηζε
ζηηγκψλ ηνπ παξφληνο. Πξάγκαηη, ήηαλ θαη απηή κηα απφ ηηο επηδηψμεηο ησλ αλδξψλ πνπ βξέζεθαλ πίζσ απφ
ηηο πξψηεο θάκεξεο, θαη είραλ ηε δπλαηφηεηα λα αληηκεησπίδνπλ κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ηηο εηθφλεο θαη ηα γε-
γνλφηα ηνπ παξφληνο ηνπο. Σα επίθαηξα απνηέιεζαλ πξνζθηιέο ζέκα ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ γηα αξθεηέο δεθαε-
ηίεο, πξνζθέξνληαο ζηνλ κεηαγελέζηεξν ηζηνξηθφ κηα ζεκαληηθή πεγή, ηελ αμία ηεο νπνίαο δελ ζα κπνξνχζε
λα ακθηζβεηήζεη: κπνξεί δειαδή ν ίδηνο λα παξαθνινπζήζεη ζθελέο, γηα παξάδεηγκα, απφ παξειάζεηο θαη
εζληθέο ενξηέο, απφ ηελ απφβαζε ζηε Ννξκαλδία ή ηε βφκβα ζηε Υηξνζίκα (Sadoul, 1988: 16-24).
Φπζηθά, ν θηλεκαηνγξάθνο δελ εκθαλίζηεθε παξάιιεια ζε φιεο ηηο ρψξεο νχηε είρε ηελ ίδηα αλάπηπ-
με. ΢ηελ Διιάδα ζπγθεθξηκέλα κηα πξψηε θνξπθαία θάζε ηνπ ηνπνζεηείηαη ζηε ζεηεία ηεο ηειεπηαίαο θπ-
βέξλεζεο Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ ζηα 1928-1932. Σφηε ηδξχζεθαλ πνιιέο θηλεκαηνγξαθηθέο εηαηξείεο, νη πε-
ξηζζφηεξεο κε έδξα ηε Θεζζαινλίθε. Λεηηνπξγνχζαλ ήδε πεξηζζφηεξεο απφ εβδνκήληα θηλεκαηνγξαθηθέο
αίζνπζεο, φπνπ νη άλζξσπνη ηεο επνρήο εμνηθεηψλνληαλ κε ην λέν είδνο ςπραγσγίαο. Ο ηζηνξηθφο γλσξίδεη
επίζεο ηε δεκηνπξγία ζηα 1916-1917 ηνπ πξψηνπ επίθαηξνπ, κε ηίηιν ην Αλάζεκα ηνπ Διεπζεξίνπ Βεληδέινπ
απφ ηελ εηαηξεία «Άζηπ Φηικ». Σν ζέκα ηνπ ήηαλ ν ζπκβνιηθφο ιηζνβνιηζκφο ηνπ πξσηαγσληζηή-πνιηηηθνχ,
αιιά επεηδή ήηαλ ηδηαίηεξα πξνθιεηηθφ, ακέζσο κεηά ηελ πξψηε πξνβνιή ηνπ θαηαζρέζεθε κε παξέκβαζε
εηζαγγειέα θαη ν ζθελνζέηεο ηεο, ν Οχγγξνο θηλεκαηνγξαθηζηήο Γηφδεθ Υεπ, εμνξίζηεθε. Δπηπιένλ, ν ηζην-
ξηθφο γλσξίδεη ην δεχηεξν επίθαηξν ηνπ 1920 πνπ αθηεξψζεθε ζηνλ βαζηιηά κε ηίηιν Ζ επάλνδνο ηνπ βαζηιέ-

σο Κσλζηαληίλνπ, ηελ παξαγσγή ηνπ 1920-1921 Ζ Μηθξαζηαηηθή Δθζηξαηεία θαη ην θηικ Σν ειιεληθό ζαύκα
ηνπ 1922, πνπ γπξίζηεθε ππφ ηελ επίβιεςε ηνπ Τπνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ, αιιά νχηε νινθιεξψζεθε νχηε
πξνβιήζεθε, αθνχ δελ επηηεχρζεθε ε ειιεληθή θαηάθηεζε ηεο Μηθξάο Αζίαο, πνπ ήηαλ ην ζέκα ηνπ. Σα επί-
θαηξα απηά ήηαλ ηα πξψηα δείγκαηα ηεο ειιεληθήο θηλεκαηνγξαθηθήο παξαγσγήο πνπ απνηππψλνπλ ηα πνιη-
ηηθά πάζε κηαο δεδνκέλεο επνρήο θαη κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ πξνπαγαλδηζηηθά ληνθνπκέληα. Χζηφζν, ε θν-
ξπθαία θάζε ηεο ειιεληθήο θηλεκαηνγξαθηθήο πξνπαγάλδαο ζπκπίπηεη κε ηε δηθηαηνξία ηνπ Ησάλλε Μεηαμά
(Πεηξάθε, 2006: 112-5). Σν γεγνλφο άιισζηε φηη ν θηλεκαηνγξάθνο πξνζέιθπζε ζρεδφλ εμαξρήο ην ελδηαθέ-
ξνλ ησλ θπβεξλψλησλ, ηφζν ζηελ Διιάδα φζν θαη ζε άιια θξάηε ‒θαη ελίνηε πξνθάιεζε θαη ηηο παξεκβάζεηο
ηνπο‒ θαζηζηά απηήλ ηελ πεγή αξθεηά πεξίπινθε σο πξνο ηελ αμηνπνίεζή ηεο: θαη απηή ε πεγή δελ απαξηίδε-
ηαη κφλν απφ επίθαηξα, αιιά θαη απφ ηαηλίεο πνπ άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχληαη αξρηθά ζηε Γαιιία, ηελ Αγγιία
θαη ηηο ΖΠΑ θαη θαηφπηλ ηε Γαλία, ηελ Ηηαιία, ηε Γεξκαλία θαη ηε Ρσζία. Αξρηθά αλαπηχρζεθε ν «βσβφο»
θηλεκαηνγξάθνο, ε θνξπθαία πεξίνδνο ηνπ νπνίνπ ήηαλ ε δεθαεηία ηνπ 1920 θαη ε θπξηφηεξε ρψξα παξαγσ-
γήο νη ΖΠΑ, φπνπ δεκηνπξγνχληαλ πεξίπνπ 700-800 ηαηλίεο ην έηνο, ελψ αμηνζεκείσηε ήηαλ ηελ ίδηα πεξίνδν
ε αλάπηπμε ηφζν ηνπ ηαπσληθνχ φζν θαη ηνπ ηλδηθνχ θηλεκαηνγξάθνπ (Sadoul, 1988: 23). Χζηφζν, νη ηαηλίεο,
φπσο είλαη γλσζηφ, βαζίδνληαη ζε ζελάξηα θαη ζηελ άπνςε ελφο ζθελνζέηε θαη επίζεο ρξεζηκνπνηνχλ εζν-
πνηνχο σο πξσηαγσληζηέο θαη ζθεληθά: καο πξνζθέξνπλ δειαδή ζχγρξνλεο θαιιηηερληθέο αλαπαξαζηάζεηο
επηιεγκέλσλ ζηηγκψλ ηνπ παξειζφληνο.
Πψο κπνξεί, ινηπφλ, λα αληηκεησπίζεη ν ηζηνξηθφο απηήλ ηελ ηφζν γεκάηε απφ εηθφλεο, ζθελέο θαη
πξφζσπα πεγή ηνπ; Αο εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηα ιεγφκελα επίθαηξα ή ληνθνπκέληα, αθνινπζψληαο
ηελ αλάιπζε πνπ επηρεηξεί ν Μαξθ Φεξξφ (Marc Ferro, 1924-), κε παξάδεηγκα ηηο πνξείεο ησλ δηαδεισηψλ
ζηνπο δξφκνπο ηεο Πεηξνχπνιεο ην 1917. Οη Ρψζνη, Άγγινη ή Γάιινη εηθνλνιήπηεο ηεο επνρήο, φπσο καο
εμεγεί ν ίδηνο, δηεπθνιχλζεθαλ ζεκαληηθά απφ ην γεγνλφο φηη νη δηαδεισηέο αθνινπζνχζαλ ζπλήζσο ην ίδην
δξνκνιφγην. Έηζη θαηάθεξαλ λα εληνπίζνπλ ηηο θαιχηεξεο «γσλίεο ιήςεο» θαη είραλ ηνλ ρξφλν λα ζηήζνπλ
εθεί ηηο θάκεξέο ηνπο. Ο ηζηνξηθφο απφ ηελ πιεπξά ηνπ ρξνλνινγεί αξθεηά εχθνια απηά ηα ληνθνπκέληα, κε
βάζε ηα ζπλζήκαηα ησλ παλφ πνπ θξαηνχζαλ νη δηαδεισηέο. Έηζη, παξαθνινπζεί ζηελ πεγή ηνπ, πνπ ζηελ
πεξίπησζε απηή απνηειεί κηα θαλνληθή ζεηξά θηλεκαηνγξαθηθψλ ηεθκεξίσλ, ηηο παξαθάησ εηθφλεο:
Καζ’ νδόλ, θαζώο πξνρσξεί ε θεθαιή ηεο πνξείαο, νη θαηαζηεκαηάξρεο θαη νη πεξίεξγνη από
ηηο κηθξναζηηθέο ζπλνηθίεο ζην θέληξν ηεο πόιεο ρεηξνθξνηνύλ θαη ύζηεξα από ιίγν δελ μερσ-
ξίδνπλ πηα από ηνπο δηαδεισηέο, αιιά έρνπλ ζπγρσλεπηεί κε ηελ πνξεία. Οη γπλαίθεο είλαη
πνιπάξηζκεο. Σνλ Απξίιην θαη ηνλ Μάην νη πνξείεο πξνρσξνύλ πην πεηζαξρεκέλα, κε ιάβαξα
θαη παλό. Πεξίεξγνη, θαηαζηεκαηάξρεο θαη πεξαζηηθνί θνηηνύλ ή ζπλνδεύνπλ ηνπο δηαδεισ-
ηέο, ρσξίο όκσο λα εγθαηαιείπνπλ ην πεδνδξόκηνˑ δελ ελώλνληαη πηα καδί ηνπο. Σνλ Ηνύλην
θαη ζηε δηάξθεηα ηνπ θαινθαηξηνύ ην πιήζνο ησλ δηαδεισηώλ αξαηώλεη, ην θνηλό κέλεη πξν-
ζεισκέλν ζηε δνπιεηά ηνπ θαη πξνζέρεη ειάρηζηα ηηο παξειάζεηο ησλ εηξεληζηώλˑ ε δηπιή ν-
κάδα ηεο πεξηθξνύξεζεο δηαθπιάζζεη κε αιπζίδεο ηελ αζθάιεηα ηεο δηαδήισζεο (Ferro,
2002: 58-59).
Πνηεο πιεξνθνξίεο κπνξεί λα αληιήζεη ν ηζηνξηθφο απφ απηήλ ηελ πεγή; Πξψηα απ‟ φια κπνξεί λα θαηαλνή-
ζεη, θαηά ηνλ Φεξξφ, κε πνην ηξφπν εμειίζζνληαη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ δηαδεισηψλ
θαη ηνπ θφζκνπ, ησλ κηθξναζηψλ ηνπ θέληξνπ ηεο πξσηεχνπζαο (π.ρ. αιιειεγγχε, ζπκπάζεηα, αδηαθνξία,
θφβνο ή ερζξφηεηα). Έπεηηα παξαηεξεί φηη αλάκεζα ζηνπο δηαδεισηέο δελ ππάξρνπλ εξγάηεο. Πνηνη απνηε-
ινχλ ηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα; Πέξα απφ ηνπο ζηξαηηψηεο, ππάξρνπλ πνιιέο γπλαίθεο πνπ θαη πάιη δελ
πξνέξρνληαη απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε. Πνιπάξηζκεο είλαη θαη νη αληηπξνζσπείεο ησλ εζλνηήησλ. «Οξίζηε ινη-
πφλ πνπ ε εηθφλα ακθηζβεηεί μαλά ηε βαζηά ξηδσκέλε παξάδνζε, ε νπνία γλψξηδε κφλν ηηο “καδηθέο δηαδε-
ιψζεηο, εξγαηψλ θαη αγξνηψλ”», επηζεκαίλεη ν Φεξξφ. Μέζσ απηήο ηεο πεγήο ν ηζηνξηθφο έρεη ηε δπλαηφηε-

ηα λα εκπινπηίζεη ηε γλψζε ηνπ γηα ην ππφ εμέηαζε αληηθείκελφ ηνπ θαη λα αληιήζεη πιεξνθνξίεο πνπ ζπά-
ληα εκθαλίδνληαη ζηηο πεγέο ηνπ. Με βάζε ηα ίδηα θηλεκαηνγξαθηθά ηεθκήξηα κπνξεί επίζεο λα δηεξεπλήζεη
θαη ηε δεκνηηθφηεηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ μεζεθσκνχ. Παξαηεξεί «φηη νπνηαδήπνηε ηαηλία θαηαθιχδεηαη απφ
ην πεξηερφκελφ ηεο» θαη είλαη πηζαλφ λα αλαπαξηζηά «κηα ηζηνξηθή πεξηνρή πνπ έκελε κέρξη ηφηε αζχιιεπηε,
αζέαηε, αθαλήο». Οη ηαηλίεο, επνκέλσο, ηδίσο αλ εμεηαζηνχλ ζην ζχλνιφ ηνπο, απνηεινχλ κηα ζεκαληηθή πε-
γή γηα ηελ ηζηνξηθή αλάιπζε θαη βνεζνχλ «λα κελ ηεο δηαθχγεη ε κηθξή ιεπηνκέξεηα», αθνχ ππνρξέσζή ηεο
είλαη «λα κελ επλνεί πξνλνκηαθά κία κφλν πξνζέγγηζε, θαηαιήγνληαο ζηνλ νινθιεξσηηζκφ», φπσο ζπκπε-
ξαίλεη ν Φεξξφ (2002: 59-61). Απηφ είλαη έλα πξψην πξνηεηλφκελν επίπεδν ηεο αμηνπνίεζεο ησλ θηλεκαην-
γξαθηθψλ επίθαηξσλ θαη ληνθνπκέλησλ, ην νπνίν ελζσκαηψλεη νξγαληθά ζηελ έξεπλά ηνπ ν ηζηνξηθφο.
Αμίδεη λα αλαθεξζεί εδψ έλα αθφκε παξάδεηγκα. ΢ηε κειέηε ηεο γηα ηελ πξνπαγάλδα ηνπ δηθηάηνξα
Μεηαμά, ε Μαξίλα Πεηξάθε ρξεζηκνπνηεί ζπλδπαζηηθά ηελ πεγή ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ κε ηα ερεηηθά λην-
θνπκέληα θαη ην κεγάιν εχξνο ησλ γξαπηψλ πεγψλ, θαη αλαγθαζηηθά εμεηάδεη ην λνκνζεηηθφ πιαίζην ηεο απ-
ζηεξήο ινγνθξηζίαο ηνπ θαζεζηψηνο. Πξνζπαζεί λα αληρλεχζεη, ζηνλ βαζκφ πνπ είλαη εθηθηφ, ηηο πξνηηκήζεηο
ησλ ζεαηψλ, αλά θνηλσληθή ηάμε, θχιν θαη ειηθία. Θέηεη επίζεο εξσηήκαηα ζε ζρέζε κε ηνπο ηξφπνπο κε
ηνπο νπνίνπο είλαη δπλαηή αμηνπνίεζε ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ γηα ηελ ελίζρπζε ηνπ εζληθηζκνχ ή ηελ εμππεξέ-
ηεζε ησλ θνηλσληθψλ, πνιηηηθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη ηδενινγηθψλ επηδηψμεσλ ηεο δηθηαηνξίαο. Παξάιιεια,
εμεηάδεη ηελ πηζαλή επηξξνή πνπ αζθνχλ ζηελ ειιεληθή πεξίπησζε ηα επξσπατθά δηθηαηνξηθά θαζεζηψηα ηεο
επνρήο. Γηα λα επηηχρεη ηνπο ζηφρνπο ηεο, πξηλ αθφκε εμεηάζεη ηνλ θηλεκαηνγξάθν σο πεγή θαη αλαπαξαζηή-
ζεη ζην κπαιφ ηεο ην θνηλφ πνπ γεκίδεη ηηο θηλεκαηνγξαθηθέο αίζνπζεο ηεο επνρήο, επεθηείλεη ηελ έξεπλά ηεο,
ζην ζχλνιν ησλ δεπηεξνγελψλ θαη ησλ άιισλ πξσηνγελψλ πεγψλ: ηε λνκνζεζία, ηελ ππεξεζηαθή θαη ηδησηη-
θή αιιεινγξαθία ηνπ δηθηάηνξα θαη ησλ ππνπξγψλ ηνπ, ηηο εθεκεξίδεο, ηα πεξηνδηθά, ηα δεκνζηεπκέλα ή
αδεκνζίεπηα εκεξνιφγηα θαη απνκλεκνλεχκαηα, θαζψο επίζεο ηηο ζεαηξηθέο παξαζηάζεηο πνπ αλεβαίλνπλ
ηελ ίδηα επνρή θαη ηα ινγνηερληθά έξγα πνπ δεκνζηεχνληαη, ηηο εθδφζεηο ηνπ θαζεζηψηνο, ηηο θσηνγξαθίεο
θαη ηα πξνζσπηθά αληηθείκελα ηνπ Μεηαμά, ηε ζπιινγή αλακλεζηηθψλ δψξσλ θαη επηζηνιψλ πνπ ζηάιζεθαλ
θαηά θαηξνχο ζηνλ δηθηάηνξα (Πεηξάθε, 2006: 20-1). Μπνξεί ινηπφλ λα ππνζηεξηρζεί φηη ν θηλεκαηνγξάθνο,
φπσο αθξηβψο θαη ε ηειεφξαζε, «δελ ζπκπιεξψλνπλ απιψο ηηο πεγέο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γεληθφηεξα γηα
ηε κειέηε ησλ αλαπαξαζηάζεσλ: κε ηελ παξέκβαζή ηνπο θηλδπλεχεη λα ηξνπνπνηεζεί ε ηζηνξηθή πξνζέγγηζε
ζηνλ ηνκέα απηφλ» (Sorlin, 2006: 43). Με άιια ιφγηα, ε πξψηε δηαπίζησζε ηνπ ηζηνξηθνχ, θαηά ηε ζπλάληε-
ζή ηνπ κε απηήλ ηελ θαηεγνξία πεγψλ, απνηππψλεηαη μεθάζαξα ζηελ παξαθάησ άπνςε:
ην ζύλνιν ηνπ θηλεκαηνγξαθεκέλνπ κεηά ηηο αξρέο ηνπ εηθνζηνύ αηώλα πιηθνύ (είηε από κα-
θξντζηνξηθή είηε από κηθξντζηνξηθή ζθνπηά, κε γεγνλνηνινγηθή ή κε ηζηνξηθή αληίιεςε, είηε
πξόθεηηαη γηα ηεθκήξην είηε γηα κπζνπιαζία) εθ ησλ πξαγκάησλ ζπληζηά ζήκεξα έλα ζεκαληη-
θό αξρείν, ελαπνζεθεπκέλν ζηα ππόγεηα ησλ ηαηληνζεθώλ, ησλ ηειενπηηθώλ θαλαιηώλ, ησλ
ηδησηηθώλ ζπιινγώλ, αιιά θαη ζηε κλήκε ησλ αλζξώπσλ (Ferro, 2002: 65).
΢ην πιηθφ απηφ ν ηζηνξηθφο ππνβάιιεη θαη πάιη ηα εξσηήκαηά ηνπ. ΋πσο ζηα επίθαηξα, έηζη θαη ζηηο ηαηλίεο,
αλαδεηά ηηο ηζηνξηθέο φςεηο ηεο πεγήο ηνπ. Γηα πνηνλ ιφγν έλαο ζθελνζέηεο ή παξαγσγφο επέιεμε ην ζπγθε-
θξηκέλν ζέκα γηα ηελ ηαηλία ηνπ (π.ρ.: κηα ζεκαληηθή απεξγία, έλα θίλεκα, κηα γλσζηή δνινθνλία θ.ά.); Πψο
παξνπζηάδεη ν ίδηνο ην ζέκα ηνπ, αιιά θαη πψο απηφ παξνπζηάδεηαη γεληθφηεξα ζηνλ θηλεκαηνγξάθν (ηεο ζπ-
γθεθξηκέλεο ρψξαο, ίζσο θαη ζηνλ αληίζηνηρν ησλ άιισλ ρσξψλ); Δκθαλίδνληαη ζηελ ηαηλία ηνπ θαη άιινη
πξνβιεκαηηζκνί ή επηκέξνπο ζέκαηα θαη πψο εμεγείηαη ε παξνπζία ηνπο; Απηφ είλαη έλα παξάδεηγκα εξσηε-
κάησλ θαηά ηελ έξεπλα ηεο θηλεκαηνγξαθηθήο πεγήο, ε νπνία κπνξεί λα πξνζθέξεη πιήζνο πιεξνθνξηψλ πνπ
δελ ζρνιηάζακε ζην ζεκείν απηφ (π.ρ. ζρεηηθά κε ηηο ελδπκαζίεο, ζπλήζεηεο, λννηξνπίεο, ήζε, έζηκα κηαο επν-
ρήο θ.ά.).

Μεξηθέο θνξέο πάιη ε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηνλ ηζηνξηθφ θαη ηελ θηλεκαηνγξαθηθή πε-
γή είλαη ακθίδξνκε. Γηα παξάδεηγκα, ν γλσζηφο ηζηνξηθφο Φεξλάλ Μπξνληέι (Fernand Braudel, 1902-1985),
ζηνλ νπνίν ζα αλαθεξζνχκε αλαιπηηθά ζην θεθάιαην 7 (θαζψο θαη ζε άιια θεθάιαηα), παξαθνινπζψληαο
θάπνηα ζηηγκή κηα ηαηλία ηνπ 1961 (ηελ ηαηλία Οη ιεζηέο ηνπ Οξγθόδνιν ηνπ Vittorio de Seta), ζπλεηδεηνπνί-
εζε κε έθπιεμε ηελ αιιεινζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο ηζηνξηθήο πξνζέγγηζεο πνπ ν ίδηνο είρε πηνζεηήζεη θαη ηεο
ζθελνζεηηθήο αλαπαξάζηαζεο κηαο νξεηλήο θνηλσλίαο (Κηκνπξηδήο, 2013: 39-40). Άιινη ηζηνξηθνί επηζηήκν-
λεο έρνπλ ρξεζηκνπνηήζεη ακεζφηεξα ηνλ θηλεκαηνγξάθν, φρη κφλν γηα ηε κεηάδνζε ηεο ηζηνξίαο ζηηο ζχγ-
ρξνλεο θνηλσλίεο ηνπο, αιιά γεληθφηεξα γηα ηνλ εκπινπηηζκφ ηνπ εξεπλεηηθνχ πεδίνπ ηεο επηζηήκεο. Ζ ηε-
ιεπηαία δηαδηθαζία, φπσο εμεγεί ν Φεξξφ, πνπ ήηαλ ππεχζπλνο γηα ηελ παξαγσγή ησλ ηξηψλ ηαηληψλ ηεο ζεη-
ξάο «Δηθφλεο Ηζηνξίαο» (ηνπ νκίινπ Hachette-Pathè), ζπλδπάδεηαη κε ηελ επηινγή πεξηνξηζκέλσλ εξσηεκά-
ησλ θαηά ηε ζθελνζεζία κηαο ηαηλίαο. Ζ επηινγή απηή κε ηε ζεηξά ηεο αλαδηακνξθψλεη ηε θαληαζηαθή ζθηα-
γξάθεζε ηνπ ηζηνξηθνχ πεδίνπ θαη ζηε βάζε απηή ηψξα ν ηζηνξηθφο πξνζπαζεί λα απνηππψζεη ηηο εξκελείεο
ηνπ γηα ην παξειζφλ, φρη πιένλ κε ιφγηα, αιιά κε εηθφλεο ή θαη κέζσ ηεο κνπζηθήο (Ferro, 2002: 70).
Χζηφζν, αθνινπζψληαο ηελ παξνπζίαζε ηεο Υξηζηνθηινπνχινπ ζηελ εηζαγσγηθή κειέηε ηεο γηα ηηο
πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ, κε ηελ νπνία μεθηλήζακε ηελ αλάιπζε απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ, αλαθεξζήθακε πξψηα ζηηο
θηλνχκελεο «βσβέο» θαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1930 «νκηινχζεο» εηθφλεο ηνπ παξειζφληνο πνπ καο δηαζψδνπλ
ηα θηλεκαηνγξαθηθά ληνθνπκέληα, θαη πεξηέξγσο φρη ζηηο ζηαηηθέο εηθφλεο ηνπ θσηνγξαθηθνχ πιηθνχ. Ζ θσ-
ηνγξαθία, φκσο, ήηαλ ε πξψηε πνπ εκπινχηηζε κε εηθφλεο ηηο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ. Μήπσο πξφθεηηαη γηα κηα
αθφκε νκάδα πεγψλ πνπ πξνθαιεί ακεραλία ζηνλ ηζηνξηθφ, επεηδή δελ εληάζζεηαη ζηηο παξαδνζηαθέο πεγέο
ηνπ; Ζ απάληεζε είλαη ζίγνπξα θαηαθαηηθή.
Ζ ζχγρξνλε επνρή ηεο θσηνγξαθίαο μεθίλεζε απφ ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα θαη ζπλδέζεθε ζηελά κε
ηηο πνηθίιεο αλακνξθψζεηο ηνπ επξσπατθνχ θνηλσληθνχ ηνπίνπ κεηά ηε Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε θαη ηηο
πνηθίιεο πνιηηηθέο αλαθαηαηάμεηο ηνπ εμειηζζφκελνπ εζληθνχ επαλαζηαηηζκνχ. Ζ πξψηε θσηνγξαθία (Σν
ζηξσκέλν ηξαπέδη) ρξνλνινγείηαη ζηα 1822 θαη κάιηζηα ζψδεηαη ε πιεξνθνξία φηη ν Γάιινο εθεπξέηεο ηεο
πξψηεο κεραλήο, Ενδέθ Νηέπο (Joseph-Nicèphore Niépce, 1765-1833), θαη θσηνγξάθνο ζηελ πξνθεηκέλε
πεξίπησζε ρξεηάζηεθε 12 νιφθιεξεο ψξεο γηα απηφ ην έξγν ηνπ (Sadoul, 1988: 11). Έθηνηε, ν απαηηνχκελνο
ρξφλνο γηα ηε ιήςε κηαο θσηνγξαθίαο πεξηνξίζηεθε θαη απφ ην 1839, πνπ ν Γάιινο δσγξάθνο θαη θπζηθφο
Λνπί Νηαγθέξ (Louis-Jacques-Mandè Daguerre, 1787-1851) παξνπζίαζε ζην θνηλφ ηε δηθή ηνπ κέζνδν, ε
θσηνγξαθία άιιαμε ξηδηθά ηελ αληίιεςε ησλ θνηλσληψλ γηα ην παξφλ ηνπο. Σν 1839 θαη πάιη –ην έηνο πνπ
ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε ν φξνο θσηνγξαθία– κηα νκάδα Δπξσπαίσλ επηζθέθζεθε ην ειιεληθφ βαζίιεην,
γηα λα θσηνγξαθήζνπλ ηελ Αθξφπνιε, ηνλ Παξζελψλα, ηα Πξνπχιαηα θαη άιια αξραία κλεκεία. Έθηνηε,
νξγαλψζεθαλ αξθεηά παξφκνηα ηαμίδηα, ελψ ην ηξίην ηέηαξην ηνπ αηψλα κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο ε ρξπζή
επνρή ησλ μέλσλ θσηνγξάθσλ-επηζθεπηψλ ζηελ Διιάδα. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ηα πξψηα δείγκαηα ηεο δνπ-
ιεηάο ελφο Έιιελα θσηνγξάθνπ, ηνπ δσγξάθνπ Φίιηππνπ Μαξγαξίηε (1810-1892) απφ ηε ΢κχξλε, ρξνλνιν-
γνχληαη ιίγν κεηά ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1840 (κεηαμχ απηψλ πεξηιακβάλνληαη πνξηξέηα αγσληζηψλ ηνπ
1821, ηνπ βαζηιηά ΋ζσλα θαη άιισλ). ΢ηα κέζα ηνπ αηψλα ν Μαξγαξίηεο, πνπ κεηαμχ άιισλ δίδαζθε ηελ
ηέρλε ηεο θσηνγξαθίαο, ίδξπζε ην πξψην ειιεληθφ θσηνγξαθείν, ην νπνίν επηζθέπηνληαλ φιν θαη ζπρλφηεξα
πνιηηηθνί, θιεξηθνί θαη κέιε ησλ αλψηεξσλ ηάμεσλ ηεο αζελατθήο θνηλσλίαο, γηα λα θσηνγξαθεζνχλ κφλνη ή
καδί κε ηηο νηθνγέλεηέο ηνπο (Xanthakis, 1988: 21-37). Ζ θσηνγξαθία απνηειεί κηα ζησπειή πεγή ηνπ ηζηνξη-
θνχ πνπ, φπσο είλαη πηζαλφ λα ηνπ απνθαιχπηεη θνηλσληθέο ηάζεηο θαη αλαδηακνξθνχκελεο ζρέζεηο, αξλείηαη
ζζελαξά λα «απαληήζεη» ζε πνιιά απφ ηα εξσηήκαηά ηνπ. Γελ είλαη αθεγεκαηηθή ή γεγνλνηνινγηθή θαη
πνιιέο θνξέο «θαηαζθεπάδεη» έληερλα ην ηνπίν, ζην νπνίν παξνπζηάδεη ηηο πιεξνθνξίεο νη νπνίεο κπνξνχλ
λα βνεζήζνπλ ηνλ ηζηνξηθφ ζηηο εξκελείεο ηνπ. Δπνκέλσο, αλ ζπλδπαζηεί κε ην επξχ θάζκα ησλ άιισλ δηα-
ζέζηκσλ πεγψλ, είλαη δπλαηφ λα εκπινπηίζεη ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ζε ζρέζε κε ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθν-
ξά θαη ηηο λννηξνπίεο ησλ αλζξψπσλ κηαο επνρήο.

΢ε κεξηθά ζχλνια θσηνγξαθηψλ ν ηζηνξηθφο κπνξεί επίζεο λα αλαδεηήζεη φρη κφλν δηάζπαξηεο πιε-
ξνθνξίεο, αιιά θαη «ζπλέρεηεο». Μηα θσηνγξαθία, γηα παξάδεηγκα, απφ κία εθδήισζε ελφο ζπιιφγνπ Διιή-
λσλ κεηαλαζηψλ ζηηο ΖΠΑ θάπνηα ρξνληά ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1910 ή ηνπ 1920 είλαη πηζαλφ λα απνθαιχςεη
ζηνλ εξεπλεηή ηελ χπαξμε ηνπ ελ ιφγσ ζπιιφγνπ, ηελ νπνία ελδερνκέλσο ν ίδηνο αγλνεί ή ηνπνζεηεί ζε κε-
ηαγελέζηεξε πεξίνδν κε βάζε άιιεο πεγέο ηνπ. Ζ ίδηα θσηνγξαθία κπνξεί λα πξνβιεκαηίζεη ηνλ ηζηνξηθφ
ζρεηηθά κε ηνλ αξηζκφ ησλ κειψλ απηνχ ηνπ ζπιιφγνπ ή κε ηε ζεκαζία ηεο ζπγθεθξηκέλεο εθδήισζεο. Χο
απνηέιεζκα, κε εθαιηήξην κηα εηθφλα ν ηζηνξηθφο είλαη πηζαλφ λα ζηξέςεη ηελ έξεπλά ηνπ ζην κεγάιν πιήζνο
άιισλ πεγψλ, πνπ ελδερνκέλσο ζα ηνλ νδεγήζνπλ ζε αζέαηεο φςεηο ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο, ηηο νπνίεο
ππήξρε θίλδπλνο λα αγλνήζεη. Μπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε, επνκέλσο, φηη νη εηθφλεο ηνπ παξειζφληνο αλα-
παξηζηνχλ κε έλαλ ηδηφκνξθν ξεαιηζκφ ην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ ηνπίν ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ ιακβάλνπλ
ρψξα νη ηζηνξηθέο αιιαγέο, θαη απηή ε αλαπαξάζηαζε πξνζθέξεη ην ππφβαζξν ηεο εμνηθείσζεο ηνπ ηζηνξη-
θνχ κε ην ππφ εμέηαζε αληηθείκελφ ηνπ.
Φπζηθά, ε θσηνγξαθία δελ κπνξεί λα απνηειέζεη ηε κνλαδηθή πεγή ηεο ηζηνξηθήο κειέηεο, φπσο θα-
κία πεγή δελ κπνξεί έρεη ηέηνην ξφιν. Σα θσηνγξαθηθά αξρεία πνπ ιεηηνπξγνχλ ζήκεξα ζε δηάθνξνπο θν-
ξείο, φπσο αθξηβψο θαη νη ζπιινγέο ησλ ερεηηθψλ ληνθνπκέλησλ, παξέρνπλ ζηνλ εξεπλεηή εηθφλεο θαη θσλέο
ηνπ παξειζφληνο, δηεπθνιχλνληαο πνηθηινηξφπσο ην «ηαμίδη» ηνπ ζην παξειζφλ. Ζ εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο
έρεη ζπκβάιιεη θαζνξηζηηθά ζηε δηαηήξεζε ησλ θσηνγξαθηθψλ πεγψλ θαη επίζεο ηηο θαζηζηά επθνιφηεξα
πξνζηηέο ζην επξχηεξν θνηλφ. Πξάγκαηη, ηκήκαηα κεξηθψλ ζπιινγψλ δηαηίζεληαη ειεχζεξα πηα ζην δηαδίθηπν
θαη ρξεζηκνπνηνχληαη πξσηίζησο γηα εθπαηδεπηηθνχο ιφγνπο, ελψ παξάιιεια θάπνηεο ζπιινγέο ζπγθαηαιέ-
γνληαη ζηα εθζέκαηα ηζηνξηθψλ κνπζείσλ. Δίλαη γεγνλφο φηη ε ςεθηνπνίεζε θαη ε δηάζεζε κέζσ ηνπ δηαδη-
θηχνπ πνιιψλ ηζηνξηθψλ πεγψλ θαη βηβιίσλ επεθηείλεη ηα φξηα ηεο γλψζεο θαη ηεο έξεπλαο. Παξάιιεια, φ-
κσο, ε δηαξθψο αλαπηπζζφκελε ηερλνινγία δεκηνπξγεί λέεο πεγέο. ΢ε απηέο ήδε ζπγθαηαιέγεηαη θαη ην δηα-
δίθηπν: έλαο ηεξάζηηνο «ρψξνο», φπνπ αλαξηψληαη θξαηηθέο θαη πνιιέο άιιεο αλαθνηλψζεηο, κε ζθνπφ ηελ
ελεκέξσζε αιιά θαη ηελ θάιπςε ζπγθεθξηκέλσλ αλαγθψλ ηεο ζχγρξνλεο επνρήο.
2.1.5 Άιιεο ζεκαληηθέο θαηεγνξηνπνηήζεηο ησλ πεγώλ
Πξσηνγελείο θαη δεπηεξνγελείο πεγέο
Ήδε αλαθέξζεθε φηη νη πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ ρσξίδνληαη ζε «πξσηνγελείο» θαη «δεπηεξνγελείο». ΢ηελ πξαγ-
καηηθφηεηα απηή ε θαηεγνξηνπνίεζε αθνξά απνθιεηζηηθά ηα γξαπηά θείκελα. ΢πγθεθξηκέλα, σο πξσηνγελείο
ραξαθηεξίδνπκε ηηο πεγέο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν ηνπ παξειζφληνο πνπ εμεηάδνπκε
θάζε θνξά, θαη νη νπνίεο ηαπηίδνληαη κε «ηελ πξψηε χιε ηεο ηζηνξίαο» (Marwick, 1985, ζ. 84-5). Αλ γηα πα-
ξάδεηγκα έλαο ηζηνξηθφο εζηηάδεη ηε κειέηε ηνπ ζηελ πεξίνδν ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο, ζηηο πξσηνγελείο
πεγέο ηνπ ζπγθαηαιέγνληαη ηα 100.000 πεξίπνπ έγγξαθα ηνπ Αξρείνπ ησλ Αγσληζηψλ, πνπ θπιάζζεηαη ζηελ
Δζληθή Βηβιηνζήθε, θαη ην ηεξάζηην πιήζνο εγγξάθσλ πνπ απαξηίδνπλ ηα αξρεία ηνπ Τπνπξγείνπ Δμσηεξη-
θψλ, ησλ Γεληθψλ Αξρείσλ ηνπ Κξάηνπο ή νη ηνπηθέο ζπιινγέο ΢πεηζψλ, ηεο Όδξαο, ηεο ΢άκνπ θαη ηεο Υί-
νπ· επίζεο, ε αιιεινγξαθία κεηαμχ πνιηηηθψλ αλδξψλ, νπιαξρεγψλ, θίισλ ή θαη ζπγγελψλ, ηα πηζηνπνηεηηθά
ησλ αγσληζηψλ, νη δηαζήθεο, ηα πξνηθνζχκθσλα, νη ινγαξηαζκνί, ηα εκεξνιφγηα, νη πξνζσπηθέο ζεκεηψζεηο
θαη φπνηαο άιιεο κνξθήο έγγξαθα πεξηιακβάλνληαη ζηνλ κεγάιν αξηζκφ ησλ ζσδφκελσλ ηδησηηθψλ αξρείσλ
ηεο επνρήο (γηα παξάδεηγκα ησλ αξρείσλ ηνπ Γηαλλάθε Ράγθνπ, ηνπ Γεσξγίνπ ΢ηζίλε, ηνπ Υξηζηφθνξνπ
Πεξξαηβνχ, ηνπ ΢ππξίδσλα Σξηθνχπε θαη πνιιψλ άιισλ), ηα νπνία θπιάζζνληαη ζηελ Ηζηνξηθή Δζλνινγηθή
Δηαηξεία, ζηε Γελλάδεην Βηβιηνζήθε, ην Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν ηνπ Μνξθσηηθνχ Ηδξχ-
καηνο ηεο Δζληθήο Σξάπεδαο (ΔΛΗΑ/ΜΗΔΣ) είηε ζην Ηζηνξηθφ Αξρείν ηνπ Μνπζείνπ Μπελάθε θαη ζε άιινπο

θνξείο. ΢ηηο πξσηνγελείο πεγέο εληάζζνληαη επίζεο νη εθζέζεηο, νη αλαθνξέο ή νη επηζηνιέο ησλ μέλσλ πξε-
ζβεπηψλ πνπ αθνξνχζαλ ηελ Διιεληθή Δπαλάζηαζε θαη νη νπνίεο εληάζζνληαη ζηηο αληίζηνηρεο ζπιινγέο
ησλ θξαηψλ ηνπο.
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη πνιιέο ζπιινγέο εγγξάθσλ έρνπλ δεκνζηεπζεί νιφθιεξεο ή ηκεκαηηθά ζε
ηφκνπο ή βηβιία, ζπλήζσο κε ζρφιηα ησλ επηκειεηψλ ηνπο: π.ρ. ην αξρείν ησλ Φαξψλ· ηα έγγξαθα απφ ην
αξρείν ηνπ Βαηηθαλνχ θαη απφ εθείλν ηεο Υάγεο ζρεηηθά κε ην ειιεληθφ θίλεκα· ηα αξρεία ηνπ Μεηξνπνιίηε
Οπγγξνβιαρίαο Ηγλάηηνπ, ηνπ Αιέμαλδξνπ Μαπξνθνξδάηνπ θαη πνιιψλ άιισλ. Απηά ηα δεκνζηεπκέλα αξ-
ρεία αιιά θαη ηα δηάθνξα θπιιάδηα ή ηα απνκλεκνλεχκαηα ησλ πνιηηηθψλ θαη νπιαξρεγψλ ηνπ Αγψλα, αθφ-
κε θαη αλ δεκνζηεχζεθαλ πνιιά ρξφληα κεηά απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1820, εληάζζνληαη επίζεο ζηηο πξσηνγελείο
πεγέο, αθνχ απνηεινχλ καξηπξίεο αλζξψπσλ πνπ ππήξμαλ απηφπηεο κάξηπξεο ή ζπκκεηείραλ ζηα ππφ εμέηα-
ζε γεγνλφηα. ΢ηελ ίδηα θαηεγνξία αλήθνπλ θπζηθά θαη νη εθεκεξίδεο πνπ εθδίδνληαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ
Αγψλα ή ηα πξαθηηθά ησλ εζλνζπλειεχζεσλ, ε αιιεινγξαθία ηνπ εθηειεζηηθνχ θαη ηνπ βνπιεπηηθνχ ζψκα-
ηνο, ηα ζπληάγκαηα θαη νη λφκνη, πνπ επίζεο έρνπλ δεκνζηεπηεί ζε ηφκνπο. Φπζηθά, ζην ζεκείν απηφ δελ επη-
δηψθνπκε λα θαηαγξάςνπκε φιεο ηηο ππάξρνπζεο πεγέο γηα ηε δεδνκέλε πεξίνδν, αιιά λα θαηαλνήζνπκε ζε
ηη δηαθέξνπλ νη πξσηνγελείο απφ ηηο δεπηεξνγελείο πεγέο θαη γηαηί απηή ε δηάθξηζή ηνπο είλαη εμαηξεηηθά ζε-
καληηθή γηα ηελ ηζηνξηθή έξεπλα. Δίλαη ζθφπηκν, επνκέλσο, λα επηρεηξήζνπκε εδψ έλαλ νξηζκφ θαη ησλ δεπ-
ηεξνγελψλ πεγψλ.
Αθνινπζψληαο θαη πάιη ηηο ππνδείμεηο ηνπ Μάξγνπηθ, δεπηεξνγελήο πεγή είλαη θάζε πξνζέγγηζε θαη
εξκελεία ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο πνπ επηρεηξείηαη απφ έλαλ κεηαγελέζηεξν ηζηνξηθφ. Με απινχζηεξα ιφ-
γηα, νη δεπηεξνγελείο πεγέο ηαπηίδνληαη κε ην «ηειηθφ πξντφλ» ηνπ έξγνπ ηνπ ηζηνξηθνχ, ν νπνίνο αλαπφθεπ-
θηα ζηεξίδεηαη ζηηο πξσηνγελείο πεγέο, ηηο νπνίεο κειεηά, εξκελεχεη θαη αμηνπνηεί ζηα δηάθνξα ζηάδηα ηεο
έξεπλαο ηνπ. ΢ηηο δεπηεξνγελείο πεγέο εληάζζνληαη νη δηδαθηνξηθέο δηαηξηβέο, νη κνλνγξαθίεο, ηα βηβιία θαη
ηα άξζξα πνπ δεκνζηεχεη έλαο ηζηνξηθφο ζε επηζηεκνληθά πεξηνδηθά, πξαθηηθά ζπλέδξησλ θαη ζπκπνζίσλ ή
ζπιινγηθνχο ηφκνπο θαη ηζηνξηθέο εγθπθινπαίδεηεο, θαη ηα νπνία απνηεινχλ κε ηε ζεηξά ηνπο πιηθφ κειέηεο
γηα ηνπο ππφινηπνπο ηζηνξηθνχο, αιιά θαη φινπο φζνπο ελδηαθέξνληαη γηα ηελ ηζηνξία (Marwick, 1985: 85).
Φπζηθά, ζηελ ίδηα θαηεγνξία (πνπ ζεκεηψλεηαη ζπλήζσο ζην ηέινο ελφο ηζηνξηθνχ βηβιίνπ ή άξζξνπ ππφ ηνλ
φξν «βηβιηνγξαθία»),19 εληάζζνληαη κειέηεο φρη κφλν κεηαγελέζηεξσλ ηζηνξηθψλ αιιά θαη θνηλσληνιφγσλ,
αλζξσπνιφγσλ, πνιηηηθψλ επηζηεκφλσλ, λνκηθψλ, νηθνλνκνιφγσλ, αξρηηεθηφλσλ ή άιισλ, αθφκε θαη δεκν-
ζηνγξάθσλ, ζηηο νπνίεο νδεγεί ηνλ ηζηνξηθφ ην εηδηθφ ζέκα ηνπ. Απφ ηηο ηειεπηαίεο κειέηεο είλαη πηζαλφ λα
αληιεί ηδέεο, εξκελείεο, δηαπηζηψζεηο θαη ελδερφκελα ζπκπεξάζκαηα πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ θαηαλφεζή ηνπ
θαηά ηελ πξαγκάηεπζε ηνπ ζέκαηφο ηνπ.
Χζηφζν, κηα κειέηε πνπ αθνξά ηελ εμέιημε ησλ πνιηηεπκάησλ θαη ησλ θξαηηθψλ ζεζκψλ ζηηο αξρέο
ηνπ 19νπ αηψλα θαη ε νπνία δεκνζηεχηεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο ή αξθεηέο δεθαεηίεο
αξγφηεξα, απνηειεί θαη πάιη πξσηνγελή πεγή. Άζρεηα απφ ην έηνο ηεο έθδνζήο ηεο, ε κειέηε απηή παξνπζηά-
δεη αθελφο ηηο ζπλήζεηο πξαθηηθέο ή ηηο ελδερφκελεο αλάγθεο θαη αληηιήςεηο πνπ ζθηαγξαθνχλ ην γεληθφηεξν
πιαίζην ηεο πνιηηεηαθήο νξγάλσζεο πνιιψλ επξσπατθψλ ρσξψλ κεηά ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε, σο ζηνηρεία
ελφο πνιηηηθνχ πνιηηηζκνχ κε νκνηφκνξθα γλσξίζκαηα, θαη αθεηέξνπ ηηο ηπρφλ θαίξηεο αιιαγέο ηνπο ζηε
δηάξθεηα ηνπ ίδηνπ αηψλα. Δίλαη αλαγθαίν, επνκέλσο, ν ζχγρξνλνο ηζηνξηθφο λα θαηαηάζζεη έλα ηέηνην βηβιίν
ζηηο πξσηνγελείο πεγέο ηνπ, άζρεηα απφ ην αλ ν ζπγγξαθέαο ηνπ γελλήζεθε π.ρ. θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ειιε-
ληθνχ Αγψλα. ΢ηελ ίδηα θαηεγνξία ζπγθαηαιέγεη, άιισζηε, θαη ηα αθνχζκαηα θαη ηηο ιηγνζηέο αλακλήζεηο
απφ ην ειιεληθφ θίλεκα πνπ πεξηγξάθεη ζηα απνκλεκνλεχκαηά ηνπ ν Αιέμαλδξνο Ραγθαβήο, έλαο άλδξαο
πνπ ήηαλ κφιηο 12 εηψλ ην 1821 θαη ν νπνίνο εγθαηαζηάζεθε ζηελ ήδε απειεπζεξσκέλε ρψξα, φηαλ ηελ θπ-
19
΢ηηο ηειεπηαίεο ζειίδεο κηαο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο, κνλνγξαθίαο ή άξζξνπ ππφ ην γεληθφ ηίηιν «βηβιηνγξαθία» ζε-
κεηψλνληαη αξρηθά νη πξσηνγελείο πεγέο (πνπ ζπλήζσο παξαηίζεληαη ζε κηα πξψηε ππνελφηεηα κε εηδηθφ ηίηιν «πεγέο»)
θαη ζηε ζπλέρεηα νη κεηαγελέζηεξεο κειέηεο πνπ κειεηήζεθαλ, πξνζέθεξαλ πιηθφ γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ ηζηνξηθνχ θαη
πεξηιήθζεθαλ ζηηο ππνζεκεηψζεηο ηνπ.

βεξλνχζε ν Ησάλλεο Καπνδίζηξηαο. Αλ, ινηπφλ, ζεσξήζνπκε ηε ρξνληθή απφζηαζε ηεο δεκνζίεπζεο κηαο
πξαγκαηείαο, κηαο απηνβηνγξαθίαο, κηαο λνκηθήο, νηθνλνκηθήο, ηζηνξηθήο κειέηεο ή άιιεο πξνζέγγηζεο απφ
ηα ππφ εμέηαζε γεγνλφηα σο απνθιεηζηηθφ θξηηήξην γηα ηελ έληαμή ηεο ζηελ θαηεγνξία ησλ πξσηνγελψλ ή
απηή ησλ δεπηεξνγελψλ πεγψλ, είλαη κάιινλ βέβαην φηη ζα πξνβιεκαηηζηνχκε πνιιέο θνξέο. Γηα παξάδεηγ-
κα, ζε πνηα θαηεγνξία ζα πξέπεη λα εληάμνπκε ην ηεηξάηνκν ηζηνξηθφ Γνθίκηνλ ηνπ Ησάλλε Φηιήκνλα ή ηελ
επίζεο ηεηξάηνκε Ηζηνξία ηνπ ΢ππξίδσλα Σξηθνχπε γηα ηελ Διιεληθή Δπαλάζηαζε, πνπ εθδφζεθαλ κεηά ηα
κέζα ηνπ 19νπ αηψλα; ΋πσο αθξηβψο ηα απνκλεκνλεχκαηα, φιεο απηέο νη ηζηνξίεο θαη ηα δνθίκηα απνηεινχλ
επίζεο πξσηνγελείο πεγέο. Αληίζεηα, ε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή, γηα παξάδεηγκα, ηνπ Απφζηνινπ Βαθαιφπνπ-
ινπ Πξόζθπγεο θαη πξνζθπγηθόλ δήηεκα θαηά ηελ Δπαλάζηαζηλ ηνπ 1821, πνπ νινθιεξψζεθε ην 1939, ζπγθα-
ηαιέγεηαη ζηηο δεπηεξνγελείο πεγέο.
΋πσο ήδε θάλεθε, ν ηζηνξηθφο δελ είλαη απαξαίηεην λα έρεη απνζηεζίζεη ηνλ νξηζκφ ηεο κίαο ή ηεο
άιιεο θαηεγνξίαο πεγψλ, πξνθεηκέλνπ λα μεθηλήζεη ηελ έξεπλά ηνπ. Δίλαη απηνλφεην, φκσο, φηη ζα πξέπεη λα
έρεη αληηιεθζεί ηε ινγηθή ζεηξά πνπ επηβάιιεη ζηελ έξεπλά ηνπ ε νπζηαζηηθή δηαθνξνπνίεζε ηεο πξαγκαην-
ινγηθήο κνξθήο ησλ ηρλψλ ηνπ παξειζφληνο, πνπ εληάζζνληαη ζηε κία ή ηελ άιιε θαηεγνξία. Με άιια ιφγηα,
ην πξψην βήκα ηνπ είλαη λα κειεηήζεη εμαληιεηηθά ηηο ιεγφκελεο δεπηεξνγελείο πεγέο, πξνθεηκέλνπ λα εκβα-
ζχλεη ζηελ θαηαλφεζή ηνπ γηα ηελ θνηλσλία ηνπ παξειζφληνο πνπ επηζπκεί λα κειεηήζεη, θαη παξάιιεια λα
γλσξίζεη θαη λα εμνηθεησζεί κε ηηο πξνζεγγίζεηο πνπ πξφηεηλαλ πξηλ απφ απηφλ νη κεηαγελέζηεξνη ηζηνξηθνί ‒
νη επαγγεικαηίεο ή αθφκε θαη νη εξαζηηέρλεο‒ ή αθφκε θαη νη επηζηήκνλεο ζπγγεληθψλ θιάδσλ.
Άκεζεο θαη έκκεζεο πεγέο
Οη πξσηνγελείο (γξαπηέο) πεγέο κε ηε ζεηξά ηνπο ρσξίδνληαη ζε άκεζεο θαη έκκεζεο θαη ν ηζηνξηθφο νθείιεη
λα θαηαλνεί, φπσο επηζεκαίλεη ε Υξηζηνθηινπνχινπ (1978: 54), φηη ζηηο πξψηεο εληάζζνληαη φια ηα ληνθνπ-
κέληα πνπ θαηαγξάθεθαλ ζην παξειζφλ, γηα λα ππεξεηήζνπλ ζπγθεθξηκέλνπο πξαθηηθνχο ζηφρνπο, ελψ ζηηο
δεχηεξεο φια φζα «απνβιέπνπλ λα δψζνπλ εηδήζεηο» γηα ηελ επνρή ηνπο. Ζ θαηαλφεζή ηνπ απηή είλαη απν-
ιχησο απαξαίηεηε γηα ηε κειέηε ησλ πεγψλ ηνπ: δειαδή, κφλν αλ θαηαλνήζεη ηε ρξεζηηθή αμία πνπ είραλ
ζην δεδνκέλν πιαίζην κηαο επνρήο απηέο νη «θσλέο» ηνπ παξειζφληνο πνπ ν ίδηνο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα «α-
θνχεη», ζα κπνξέζεη λα ζρεδηάζεη ηα εξσηεκαηνιφγηά ηνπ ππφ ηε κνξθή ησλ εξσηεκάησλ ηνπ πίλαθα 2.1.,
πξνθεηκέλνπ λα πξνρσξήζεη ζηα επφκελα ζηάδηα ηεο έξεπλάο ηνπ.
Οη λφκνη, γηα παξάδεηγκα, θαηαγξάθνληαη ζε θάζε επνρή, γηα λα δεκνζηνπνηήζνπλ ηα φξηα ηεο πθη-
ζηάκελεο λνκηκφηεηαο, λα δηεπθνιχλνπλ ηελ απνλνκή ηεο θαη λα επηιχζνπλ ζπγθεθξηκέλα πξνβιήκαηα κηαο
δεδνκέλεο επνρήο. Αληίζηνηρα, νη δηεζλείο ζπκβάζεηο θαηαγξάθνληαη γηα λα θαηνρπξψζνπλ ή θαη λα θνηλν-
πνηήζνπλ ζηνπο αλζξψπνπο ηεο δεδνκέλεο επνρήο ζπγθεθξηκέλνπο φξνπο θαη δηαθξαηηθέο ζρέζεηο κε ηε ζπ-
λαίλεζε φισλ ησλ ρσξψλ πνπ ηηο ππνγξάθνπλ θαη ηηο επηθπξψλνπλ. Παξνκνίσο, ηα πξαθηηθά ησλ δηεζλψλ
δηαζθέςεσλ ή ησλ εζληθψλ θνηλνβνπιίσλ, φπσο θαη ε αιιεινγξαθία κεηαμχ ππνπξγψλ ή νη πξεζβεπηηθέο
αλαθνξέο έρνπλ ζπγθεθξηκέλε ιεηηνπξγηθή αμία ζε κηα δεδνκέλε επνρή. Πξνθαλψο, θαλέλαο λνκνζέηεο δελ
ζπλέηαμε έλα λφκν, θαλέλαο ππνπξγφο δελ ζρεδίαζε ηελ νκηιία πνπ εθθψλεζε ζε θάπνηα ζπλεδξίαζε ηεο
βνπιήο θαη θαλέλαο πξεζβεπηήο δελ ζπλέηαμε ην θείκελν πνπ απέζηεηιε ζην ππνπξγείν Δμσηεξηθψλ ηεο ρψ-
ξαο ηελ νπνία ππεξεηνχζε, κε πξφζεζε λα πεξηιάβεη ζηνηρεία πνπ ν ίδηνο ίζσο ζα ήζειε λα αλαγλψζεη ν η-
ζηνξηθφο κεηά απφ έλαλ, δχν ή πεξηζζφηεξνπο αηψλεο. Παξνκνίσο, θαλέλαο άλδξαο, φπνην επάγγεικα θη αλ
αζθνχζε, δελ έγξαθε επηζηνιέο πξνο ηε ζχδπγφ ηνπ γηα λα βνεζήζεη ηνλ κεηαγελέζηεξν ηζηνξηθφ λα ζπλζέζεη
ην ηζηνξηθφ έξγν ηνπ. Δίλαη πξνθαλέο πσο φια ηα παξαπάλσ γξαπηά ληνθνπκέληα παξήρζεζαλ ζε κηα επνρή,
γηα λα εμππεξεηήζνπλ ηηο αλάγθεο ησλ ζπληαθηψλ ηνπο· πξνζθέξνπλ δειαδή κε «άκεζν» ηξφπν πιεξνθνξίεο
γηα ηελ θνηλσλία ηνπο θαη έηζη θαηαηάζζνληαη ζηηο «άκεζεο» πεγέο. Δπνκέλσο, ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο κειεηά
απηά ηα θείκελα, δηεξεπλψληαο ηηο πξνζέζεηο ησλ ζπληαθηψλ ηνπο, ιακβάλνληαο ππφςε ηελ πξνζσπηθφηεηά

ηνπο, ηηο ζπλζήθεο ππφ ηηο νπνίεο θαηέγξαθαλ ηηο παξαηεξήζεηο, ηηο εθηηκήζεηο ή ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο, θαη
πξνζπαζψληαο λα θαηαλνήζεη ηα θίλεηξα ή θαη ηηο απψηεξεο επηδηψμεηο ηνπο.
Δίλαη απηνλφεην, φηη πέξα απφ ηα γξαπηά ληνθνπκέληα απηήο ηεο κνξθήο, ζηηο άκεζεο πεγέο αλήθνπλ
φιεο αλεμαηξέησο νη κε γξαπηέο πεγέο: ηα κλεκεία, ηα λνκίζκαηα, νη επηγξαθέο θαη φ,ηη άιιν αλαζθάπηνπλ νη
αξραηνιφγνη, θαζψο επίζεο νη ηαηλίεο ή ηα επίθαηξα ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη ην ιεγφκελν «αθνπζηηθφ (…)
θαη ηειενπηηθφ πιηθφ». Έλαο λαφο, γηα παξάδεηγκα, θαηαζθεπάζηεθε γηα λα θαιχςεη ηηο αλάγθεο κηαο θνηλσ-
λίαο θαη ην κέγεζφο ηνπ επηιέρηεθε κε βάζε ηα δεκνγξαθηθά δεδνκέλα ηεο θαη φρη γηα λα παξαπιαλήζεη ηνλ
κεηαγελέζηεξν ηζηνξηθφ. Αλ είραλ δαπαλεζεί ηεξάζηηα θνλδχιηα γηα ηελ θαηαζθεπή θαη ηνλ δηάθνζκφ ηνπ θη
αλ είρε απνθαζηζηεί λα είλαη κεγαινπξεπήο θαη επηβιεηηθφο, ζηφρνο ήηαλ κάιινλ λα εληππσζηαζηνχλ ‒γηα
θάπνηνπο ιφγνπο‒ νη ζχκκαρνη ή νη ερζξνί ηνπ ελ ιφγσ θξάηνπο, παξά λα πεηζηνχλ νη ηζηνξηθνί κεηά απφ έ-
λαλ ή πνιινχο αηψλεο γηα ην κεγαιείν ή ηελ νηθνλνκηθή επεκεξία ηνπ.
Αληίζεηα, έλαο πεξηεγεηήο αιιά θαη ν ζπγγξαθέαο ηεο ηζηνξίαο ηεο επνρήο ηνπ (π.ρ. ν Σξηθνχπεο ή ν
Φηιήκσλ πνπ αλαθέξζεθαλ ζηα πξνεγνχκελα παξαδείγκαηα) θαηαγξάθνπλ ηηο εληππψζεηο θαη ηηο εξκελείεο
ηνπο, γηα λα κεηαθέξνπλ ζπγθεθξηκέλεο εηθφλεο ζηνπο αλαγλψζηεο ηνπο, είηε απηνί είλαη ζχγρξνλνί ηνπο είηε
κεηαγελέζηεξνη ‒φπσο πεξίπνπ θαη έλαο ινγνηέρλεο, έλαο πνηεηήο, έλαο ζεαηξηθφο ζπγγξαθέαο ή έλαο ζπληά-
θηεο εκεξνινγίνπ. Μπνξεί λα ππνηεζεί κάιηζηα φηη νη ζπληάθηεο ηέηνησλ θεηκέλσλ έρνπλ ηε θηινδνμία ηα
έξγα ηνπο λα δηαβάδνληαη αθφκε θαη κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπο. Γελ είλαη απαξαίηεην φηη νη ίδηνη ζπγθαηαιέγνπλ
πάληα θαη ηνπο ηζηνξηθνχο αλάκεζα ζηνπο πηζαλνχο αλαγλψζηεο ηνπο, αιιά έλαο ηζηνξηθφο κπνξεί λα απν-
θηήζεη «έκκεζα» απφ ην έξγν ηνπο κηα αξθεηά ηθαλνπνηεηηθή εηθφλα ηεο θνηλσληθήο, ηεο πλεπκαηηθήο ή θαη
ηεο πνιηηηθήο δσήο κηαο θνηλσλίαο ζε κηα δεδνκέλε επνρή. Με άιια ιφγηα, απηέο είλαη έκκεζεο θαη πξσηνγε-
λείο πεγέο ηεο ηζηνξίαο.
2.2 Ζ πεξηνδνιόγεζε: έλα πνιύηηκν εξγαιείν ηνπ ηζηνξηθνύ
΋πσο ζα εμεγήζνπκε θπξίσο ζην θεθάιαην 5, ε δηαίξεζε ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ ζε πεξηφδνπο θαη ππν-
πεξηφδνπο επεξέαζε ζεκαληηθά ηελ επηζηεκνληθή εμέιημε ηεο ηζηνξίαο. Τπήξμε πξάγκαηη επεξγεηηθή γηα ηελ
έξεπλα θαη ζχλζεζε ησλ έξγσλ ηνπ ηζηνξηθνχ, αιιά θαη γηα ηε «κεηάδνζε» ηεο ηζηνξίαο ζηελ θνηλσλία ηνπ –
δειαδή ηε δηδαζθαιία ηεο. Έηζη, εμεγνχληαη κε απιά ιφγηα ζηνπο επηθξαηέζηεξνπο ζήκεξα νξηζκνχο ηεο πε-
ξηνδνιφγεζεο ε αλαγθαηφηεηα θαη ε ρξεζηκφηεηά ηεο. Με άιια ιφγηα, φινη νη ηζηνξηθνί, αλ θαη αλαγλσξί-
δνπλ φηη πξφθεηηαη γηα έλα «θαηαζθεπαζκέλν» εξγαιείν, απνδέρνληαη φηη ηνπο είλαη απαξαίηεην. Οη ίδηνη εηδη-
θεχνληαη απφ ηα θνηηεηηθά ηνπο ρξφληα ζηελ αξραία, ηε ξσκατθή, ηε κεζαησληθή ή βπδαληηλή θαη ηε λεφηεξε
ή θαη ζχγρξνλε επνρή θαη πξνζθέξνπλ ζηνπο καζεηέο ή θνηηεηέο ηνπο, θαη γεληθφηεξα ζηνπο αλαγλψζηεο
ηνπο, κειέηεο ελφο θνκκαηηαζκέλνπ παξειζφληνο, γλσξίδνληαο φηη κε ηνλ ηεκαρηζκφ ηνπ δηεπθνιχλνπλ ηε
δηάδνζε ηεο γλψζεο. Απηέο είλαη νη πξψηεο ζεκαληηθέο δηαπηζηψζεηο καο γηα ηελ πεξηνδνιφγεζε, κε ηελ ν-
πνία φινη είκαζηε ηφζν εμνηθεησκέλνη, ψζηε ζπάληα ζθεθηφκαζηε φηη ε αξραία επνρή, γηα παξάδεηγκα, δελ
έρεη απαξαίηεηα ζαθή φξηα θαη φηη νη άλζξσπνη πνπ δνχζαλ ηφηε δελ ζα απαληνχζαλ φηη ήηαλ «αξραίνη», αλ
θάπνηνο ηνπο ξσηνχζε: αληίζεηα, ήηαλ έλαο ή πεξηζζφηεξνη κεηαγελέζηεξνη ηζηνξηθνί πνπ φξηζαλ θάπνηα
ζηηγκή ηελ επνρή απφ ην έηνο Α έσο ην έηνο Β σο «αξραία». ΢παληφηεξα κάιηζηα αλαξσηηφκαζηε γηαηί κηα
πεξίνδνο ηεκαρίδεηαη ζε αθφκε πεξηζζφηεξα θνκκάηηα –δειαδή ππνπεξηφδνπο– κε ζεκεία αλαθνξάο επηιεγ-
κέλα νξφζεκα πνπ πξνβάιινληαη σο ζηαζκνί ζηελ ηζηνξηθή εμέιημε (΢ππξηδσλάθεο, 2007).
Καηά ηελ θξαηνχζα αληίιεςε, φια μεθηλνχλ κεηά απφ ηελ επηλφεζε ηεο γξαθήο. ΋,ηη πξνεγείηαη ε-
ληάζζεηαη ζηελ πξντζηνξία. Μαζαίλνπκε επίζεο φηη ε αξρατθή πεξίνδνο εγθαηληάδεηαη πεξίπνπ ην 700 π.Υ
απφ ηνλ Λειάληην Πφιεκν (κεηαμχ ηεο Υαιθίδαο θαη ηεο Δξέηξηαο), ελψ ην ηέινο ηεο ζπκπίπηεη κάιινλ κε ην
480 π.Υ., ην έηνο ηεο κάρεο ησλ Θεξκνππιψλ, ησλ λαπκαρηψλ ηνπ Αξηεκηζίνπ θαη ηεο ΢αιακίλαο αιιά θαη

ηεο κάρεο ηεο Ηκέξαο. Ζ δηάδνρε πεξίνδνο, ε πεξίθεκε θιαζηθή πεξίνδνο, θηάλεη κέρξη ην 323 π.Υ., ην έηνο
πνπ πεζαίλεη ν Μέγαο Αιέμαλδξνο. Αθνινπζεί ε ειιεληζηηθή πεξίνδνο πνπ εθηείλεηαη κέρξη ηε λαπκαρία ζην
Άθηην θαη ηε λίθε ηνπ Οθηαβηαλνχ επί ηνπ Αλησλίνπ ην 31 π.Υ. Μηα πεξίνδνο έρεη ην φλνκά ηεο θαη είλαη
πξνθαλέο φηη απηνί πνπ ηεο ην ράξηζαλ είραλ πξφζεζε λα θαηαζηήζνπλ εμαξρήο ζαθή ηε δηαδνρή ησλ δηαθν-
ξεηηθψλ θάζεσλ ζηε ζπλέρεηα ηεο εμέιημεο. Ζ δηάξθεηά ηεο πάιη δελ είλαη θξηηήξηνˑ κηα πεξίνδνο είλαη πηζαλφ
λα δηαξθεί έλαλ, ηξεηο ή πεξηζζφηεξνπο αηψλεο. Άιισζηε, θάζε πεξίνδνο κπνξεί θαη πάιη λα ζπλερίζεη λα ηε-
καρίδεηαη, αθφκε θη αλ δελ απνδέρνληαη φινη νη ηζηνξηθνί ηελ ίδηα αξρή ή ην ίδην ηέινο γηα ηα επηκέξνπο θνκ-
κάηηα ηεο. Κάπνηνη ηζηνξηθνί, γηα παξάδεηγκα, ππνζηεξίδνπλ φηη ε Ρσκατθή επνρή μεθηλά ην 146 π.Υ., φηαλ νη
Ρσκαίνη επηθξαηνχλ ζηελ Κφξηλζν, ελψ άιινη πξνηείλνπλ σο αξρή ηεο ην έηνο 86 π.Υ., φηαλ ν ΢χιιαο θαηα-
ιακβάλεη ηελ Αζήλα. Σν ηέινο ηεο ξσκατθήο επνρήο πξνθαιεί, φπσο θαίλεηαη, πεξηζζφηεξεο δηαθσλίεο. Πξψ-
ηα απ‟ φια έξρεηαη ζηαδηαθά, επηθέξνληαο ηε ξηδηθή αλαδηακφξθσζε ηνπ ηφηε πνιηηηθνχ ράξηε θαη έηζη ηνλ
ηεκαρηζκφ ηνπ ζε λέεο πνιηηηθέο ελφηεηεο. Με άιια ιφγηα, κε ην ηέινο ηνπ ξσκατθνχ θφζκνπ ζεκαηνδνηείηαη
θαη ην ηέινο ηεο εληαίαο ηζηνξίαο ησλ ιαψλ ηεο κεζνγεηαθήο ιεθάλεο, παξφηη είλαη ακθίβνιν αλ ήηαλ πνηέ
απνιχησο εληαία.
Έθηνηε, φκσο, είλαη γεληθψο απνδεθηφ φηη μεθηλά κηα λέα επνρή πνπ δηαηξείηαη ζε δχν ηνπιάρηζηνλ
κεγάιεο ελφηεηεο: ηνλ Μεζαίσλα ζηε Γχζε θαη ηε βπδαληηλή επνρή ζηελ Αλαηνιή. Έλα πξφβιεκα δεχηεξνπ
επηπέδνπ αθνξά ηελ ηαπηφηεηα απηήο ηεο λέαο επνρήο κε ηα δχν «πξφζσπα». Ο Μεζαίσλαο ηαπηίζηεθε κε ηα
«ζθνηεηλά ρξφληα» ηεο πάιαη πνηέ έλδνμεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο ζην δπηηθφ θνκκάηη ηεο, θαη έηζη κε ηε
ζηαδηαθή παξαθκή ησλ αμηψλ, ησλ ζεζκψλ θαη ησλ θιαζηθψλ πξνηχπσλ πνπ αλάγνληαη ζηνλ ειιελν-ξσκατθφ
πνιηηηζκφ. Αληίζεηα, ζηελ πνξεία ηνπ αλαηνιηθνχ ηκήκαηφο ηεο δελ ππάξρνπλ ελδείμεηο πνπ λα δηθαηνινγνχλ
κηα παξάιιειε πεξηφδνπ ζθφηνπο. Κάπνηνη απφ ηνπο ηζηνξηθνχο πνπ επέιεμαλ λα εζηηάζνπλ ηελ πξνζνρή
ηνπο ζηε Γχζε, έθξηλαλ ζθφπηκν λα παξεκβάινπλ κηα κεηαβαηηθή πεξίνδν: απηήλ ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηαο.
Άιινη απφ απηνχο πξνβάινπλ σο αθεηεξία ηεο ηνλ 3ν αηψλα κ.Υ. ή ηα ηέιε ηνπ 2νπ αηψλα θαη άιινη ηνλ 4ν
αηψλα, ελψ κεξηθνί ηελ επεθηείλνπλ κέρξη θαη ηνλ 8ν αηψλα κ.Υ.. Ήδε είλαη θαλεξφ φηη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο
αξρήο ή ηνπ ηέινπο κηαο ηζηνξηθήο πεξηφδνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ αληίιεςε ησλ ηζηνξηθψλ γηα ηνλ ηδηαίηεξν ρα-
ξαθηήξα ηεο, δειαδή γηα ηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ηεο, θαη νη κεηαβαηηθέο πεξίνδνη επηλννχληαη ζπλήζσο γηα
λα παξνπζηάζνπλ νκαιφηεξα ηε δηαδνρή –θαη έηζη ίζσο λα ηθαλνπνηήζνπλ θάπνηνπο απφ ηνπο ηζηνξηθνχο πνπ
δηαθσλνχλ (΢ππξηδσλάθεο, 2007: 97). Ζ Όζηεξε Αξραηφηεηα, πνπ παξνπζηάδεηαη λα πξνεθηείλεη ηνλ αξραίν
πνιηηηζκφ ζην πξψην ζηάδην ηεο αλάκεημήο ηνπ κε ηνλ ρξηζηηαληζκφ, θαηέζηε κηα ζρεηηθά απνδεθηή κεηαβα-
ηηθή πεξίνδνο θαη έλαο «παλεπηζηεκηαθφο θιάδνο κε ηηο έδξεο ηνπ, ηα πεξηνδηθά ηνπ, ηα ζπλέδξηά ηνπ»
(Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 35-37). Γίπια ζε απηνχο πνπ κειεηνχλ ηνλ δπηηθφ Μεζαίσλα κε ηηο
ππνπεξηφδνπο ηνπ, βξίζθνληαη εθείλνη πνπ εμεηάδνπλ ηε βπδαληηλή επνρή κε ηηο δηθέο ηεο ππνπεξηφδνπο θαη νη
νπνίνη ρξεζηκνπνηνχλ κφλν ζπάληα ηνλ φξν «βπδαληηλφο κεζαίσλαο» –ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο φηαλ επηρεη-
ξνχλ ζπγθξίζεηο ησλ παξάιιεισλ εμειίμεσλ ζηε Γχζε θαη ηελ Αλαηνιή. Απφ κηα άπνςε, φκσο, είλαη πην
ηπρεξνί. Ζ αθεηεξία πνπ ζεκαηνδνηεί ην αληίζηνηρν πέξαζκα ζηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν ηεο Αλαηνιηθήο Απηνθξα-
ηνξίαο, κνηάδεη ζαθέζηεξε θαη δελ έρεη πξνθαιέζεη ηφζεο δηαθσλίεο: ζηηο 11 Μαΐνπ 330 κ.Υ. γίλνληαη ηα επί-
ζεκα εγθαίληα ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ηεο λέαο πξσηεχνπζαο, θαη έηζη μεθηλά ε Βπδαληηλή επνρή, πνπ δελ
ρξεηάδεηαη ηελ επηλφεζε αληίζηνηρσλ κεηαβαηηθψλ πεξηφδσλ.
Αο ζπλνςίζνπκε, ινηπφλ, ηα θέξδε ηνπ ζεκεξηλνχ ηζηνξηθνχ απφ ηα θαζηεξσκέλα ζρήκαηα ηεο πεξη-
νδνιφγεζεο. Ζ θαηάηκεζε ηνπ παξειζφληνο ζε ρξνλνινγηθέο ελφηεηεο, πνπ είλαη ζπλάκα θαη ζεκαηηθέο, θα-
ζίζηαηαη «εξγαιείν» πνπ δηεπθνιχλεη, ηφζν ηνλ ίδην φζν θαη ηνλ αλαγλψζηε ηνπ έξγνπ ηνπ λα θαηαηάμνπλ ηα
γεγνλφηα ζηνλ ρξφλν θαη λα θαηαλνήζνπλ ζε βάζνο ηε δηαδηθαζία ηεο ηζηνξηθήο αιιαγήο. Καη‟ επέθηαζε ν
ηζηνξηθφο κπνξεί λα ηζρπξίδεηαη φηη ηα φξηα έθαζηεο πεξηφδνπ δελ είλαη λνεηέο γξακκέο ρσξίο ζεκαζία ζηνλ
ράξηε ηνπ ρξφλνπ, αθνχ νη ελφηεηεο πνπ πεξηθιείνπλ, αλαδεηθλχνληαη ζε νξγαληθά ζχλνια ηζηνξηθψλ δεδν-
κέλσλ, πνπ δηαηεξνχλ ηελ εζσηεξηθή δνκή ηνπο, θαζνξίδνληαη απφ ηελ αιιεινπρία, ηε ζπλέπεηα ή θαη ηηο
αζπλέπεηεο ησλ ζπζηαηηθψλ ηνπο ζηνηρείσλ θαη παξάιιεια δηαθνξνπνηνχληαη, ηφζν απφ ηελ πξνεγνχκελε

φζν θαη απφ ηελ επφκελε αληίζηνηρε ελφηεηα. Με άιια ιφγηα, θάζε πεξίνδνο ή ππνπεξίνδνο έρεη ηα βαζηθά
ραξαθηεξηζηηθά ηεο, ελψ ε αξρή θαη ην ηέινο ηεο πξνζδηνξίδνπλ ηελ ηδηαίηεξε ηαπηφηεηά ηεο θαη παξάιιεια
ζεκαηνδνηνχλ έλαλ «δείθηε» ησλ κεηαβνιψλ θαη εμειίμεσλ, πνπ παξαηεξνχληαη ζηελ ηζηνξηθή πνξεία ελφο
πνιηηηζκνχ ζε έλα ζπγθεθξηκέλν θνκκάηη ηνπ ρξφλνπ. Φπζηθά ν ηζηνξηθφο δελ κπνξεί λα αγλνεί θαη ηα πξν-
βιήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε απηφ ην «εξγαιείν» ηεο επηζηήκεο ηνπ. Σα φξηα θάζε πεξηφδνπ ή ππνπεξηφδνπ
είλαη «ζπκβαηηθέο», «απζαίξεηεο» ή θαη «θαηαρξεζηηθέο» ηνκέο πνπ δελ έρνπλ απαξαίηεηα αμία γηα φια ηα
θξάηε κηαο επείξνπ ή νιφθιεξνπ ηνπ πιαλήηε, αιιά νχηε θαη γηα ηηο πφιεηο ή ηηο επαξρίεο ηεο ζεκεξηλήο επη-
θξάηεηαο ελφο θξάηνπο. Ήδε θάλεθε φηη είλαη δχζθνιε θαη ελίνηε αλέθηθηε ε απάληεζε ηνπ εξσηήκαηνο, πφ-
ηε αξρίδεη ή πφηε ηειεηψλεη κηα πεξίνδνο. Αο μεπεξάζνπκε, φκσο, ηε δηαθαηλφκελε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηηο
έλλνηεο ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο θαη ηεο δηαίξεζεο πνπ επηβάιιεη ε πεξηνδνιφγεζε, θαη αο απνδερηνχκε φηη
δελ πξφθεηηαη γηα αληηθαηηθέο αιιά γηα αιιεινεμαξηψκελεο έλλνηεο, πνπ αληηπξνηείλνπλ κηα λέα αιπζίδα
δηαδνρήο θαη ζπλέρεηαο (Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 59) θαη αο ζέζνπκε έλα λέν εξψηεκα: πφηε ηε-
ιεηψλεη ν καθξάο δηάξθεηαο δπηηθν-επξσπατθφο Μεζαίσλαο, γηα λα παξαρσξήζεη ηε ζέζε ηνπ ζηε Νεφηεξε
επνρή (ηνπο Νένπο Υξφλνπο);
Ζ επηλφεζε κηαο αθφκε κεηαβαηηθήο πεξηφδνπ, απηή ηε θνξά ηεο Αλαγέλλεζεο πνπ ζπλήζσο ηνπνζε-
ηείηαη απφ ηα κέζα ηνπ 14νπ κέρξη ηνλ 16ν αηψλα, ζεσξείηαη φηη σο έλα βαζκφ ιχλεη θαη απηφ ην πξφβιεκα.
Βέβαηα, ε Αλαγέλλεζε έιαβε ρψξα ζηελ Ηηαιία. Έπεηηα, φκσο, επεθηάζεθε θαη ζε άιιεο πεξηνρέο ηνπ δπηη-
θνχ θφζκνπ ελψ νη αιιαγέο πνπ επέθεξε, επεξέαζαλ ζεκαληηθά ηελ εμέιημε ηνπ επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ, ζε
ζεκείν κάιηζηα πνπ αθφκε θαη ζήκεξα εθπξφζσπνη ηεο εζληθήο ηζηνξηνγξαθίαο άιισλ εζλψλ, φπσο, γηα πα-
ξάδεηγκα, ηεο ειιεληθήο ηζηνξηνγξαθίαο, «ζπκπνλνχλ» ηηο θνηλσλίεο ηνπο, επεηδή απνπζηάδεη απφ ηε ρξνληθή
αιπζίδα ηνπο ν θξίθνο ηεο Αλαγέλλεζεο θαη ηνπ Οπκαληζκνχ κε ηα επηηεχγκαηα ηνπο, πνπ έδσζαλ ψζεζε
ζηελ εμέιημε ησλ άιισλ. Πξνθαλψο ε έλλνηα ηεο εμέιημεο ζε ζπιινγηζκφ ηαπηίδεηαη κε ηελ αλάπηπμε ηνπ
επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ. Με βάζε φκσο απηφ ην παξάδεηγκα πνπ παξνπζηάδεη ηελ Αλαγέλλεζε σο κία εμαη-
ξεηηθά ζεκαληηθή κεηαβαηηθή πεξίνδν, κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε φηη γηα ηελ εξγαιεηαθή ελζσκάησζή ηεο
πεξηνδνιφγεζεο ζηε ζεσξία θαη ηε θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο είλαη απαξαίηεηε λα αληηκεησπίδνπκε ηελ ηζηνξία
σο «ηζηνξία ησλ πνιηηηζκψλ». Απηφ αθξηβψο εμεγνχζε ζηνπο θνηηεηέο ηνπ ζην Παλεπηζηήκην ηεο Βαζηιείαο
ιίγν κεηά ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα ν Διβεηφο θηιφζνθνο ηεο ηζηνξίαο Γηάθνκπ Μπνχξθραξη (Jacob
Burckhardt, 1818-1897), επηιέγνληαο κάιηζηα λα επεθηείλεη ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ ζηε ζεκαζία φισλ ηηο ηζην-
ξηθψλ επνρψλ. Ζ έλλνηα ηεο αξραηφηεηαο, φπσο θαη θάζε άιιεο απφ ηηο ιεγφκελεο επνρέο ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο, ππνζηήξηδε, απνθηνχλ ην εηδηθφ πεξηερφκελφ ηνπο ζηελ ηζηνξηνγξαθία κεξηθψλ κφλν ιαψλ –αο πνχκε
ελφο ζπλφινπ ιαψλ– κε γλψκνλα ηελ θνηλή αληίιεςή ηνπο γηα ηε δηθή ηνπο πνξεία ζηνλ ρξφλν ή ηηο απαηηή-
ζεηο ηνπο απφ ην παξειζφλ. Ο Μπνχξθραξη (2007: 1-4) θπζηθά εζηίαδε ηελ πξνζνρή ηνπ ζηελ επνρή ηνπ, ηνλ
19ν αηψλα, θαη επίζεο ζηνλ θφζκν ζηνλ νπνίν αλήθε, δειαδή ζηνπο «πνιηηηζκέλνπο» ιανχο ηεο Δπξψπεο, ν
πνιηηηζκφο θαη ν ηζηνξηθφο ρξφλνο ησλ νπνίσλ πξφβαιιαλ ππφ ηε κνξθή δηαδνρηθψλ θαληαζηαθψλ ελνηήησλ,
φπσο ζρνιίαδε, κέζσ ηνπ απνθιεηζκνχ ησλ αληίζηνηρσλ ελνηήησλ ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ θαη ιαψλ
(φπσο ησλ Ηαπψλσλ ή ησλ Κηλέδσλ) ή θαη ηεο ελζσκάησζεο κεκνλσκέλσλ ελνηήησλ απφ ηνλ ρξνλνράξηε
άιισλ ιαψλ (φπσο ησλ Ηλδψλ), πνπ θαη πάιη είραλ επηιερζεί κε θξηηήξην ηε ζπγγέλεηά ηνπο κε ηνλ επξσπατθφ
πνιηηηζκφ. Καηέιεγε, έηζη, ζε κηα ζεηξά πξνθιεηηθψλ ζθέςεσλ γηα ηα δεδνκέλα ηνπ 19 νπ αηψλα, πνπ ελ κέξεη
εμεγνχλ γηαηί ην έξγν ηνπ δελ αλαγλσξίζηεθε απφ ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ, αιιά απφ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο η-
ζηνξηθνχο. ΢πγθεθξηκέλα, ππνζηήξηδε:
Μνηάδνπλ άξαγε νη ηξεηο κεγάιεο επνρέο ηνπ θόζκνπ κε ηνπο ηξεηο ρξόλνπο ηεο εκέξαο ζην αί-
ληγκα ηεο ΢θίγγαο; Μάιινλ ζπλζέηνπλ από θνηλνύ θαη κέζσ ακέηξεησλ ελζαξθώζεσλ ηελ
αέλαε δηαδηθαζία κεηεκςύρσζεο ηνπ δξαζηήξηνπ θαη βαζαληζκέλνπ αλζξώπνπ. Μηα εηιηθξη-
λήο έξεπλα ζα ζέιεη λα αλαγλσξίζεη όιεο απηέο ηηο κεηαιιάμεηο θαη λα εγθαηαιείςεη νπνηαδή-
πνηε κεξνιεςία γηα ηδηαίηεξεο επνρέο (δελ είλαη θαθό λα ππάξρνπλ ηδηαίηεξεο πξνηηκήζεηο,

αθνύ πξόθεηηαη γηα δήηεκα γνύζηνπ) θαη ζα ην πεηύρεη απηό κόιηο γίλεη δσληαλή ε αίζζεζε
ηεο γεληθόηεξεο αλζξώπηλεο αλεπάξθεηαο. Μόιηο γίλεη αληηιεπηό όηη πνηέ δελ ππήξραλ, νύηε
πνηέ ζα ππάξμνπλ, επηπρηζκέλεο, ρξπζέο επνρέο κε ηε θαληαζηηθή ηνπο έλλνηα, ν άλζξσπνο ζα
απειεπζεξσζεί από ηελ αλόεηε ππεξεθηίκεζε θάπνηνπ ηκήκαηνο ηνπ παξειζόληνο, από ηελ
παξάινγε απόγλσζή ηνπ γηα ην παξόλ θαη από ηε βιαθώδε πξνζδνθία ηνπ γηα ην κέιινλ, αι-
ιά ζα αλαγλσξίζεη έλα από ηα επγελέζηεξα έξγα ζηε δηαλνεηηθή πξνζέγγηζε ησλ ηζηνξηθώλ
επνρώλ. Απηή είλαη ε ηζηνξία ηεο δσήο θαη ησλ βαζάλσλ ηεο αλζξσπόηεηαο, αλ εηδσζεί σο
ζύλνιν. Ήδε όκσο ε αξραηόηεηα έρεη κεγάιε θαη ηδηαίηεξε ζεκαζία γηα καο [εδώ ελλνεί θπ-
ζηθά ηνπο αλζξώπνπο ηνπ 19νπ αηώλα]ˑ ε αληίιεςή καο γηα ην θξάηνο πξνέξρεηαη από απηήˑ ε
αξραηόηεηα είλαη ν ηόπνο όπνπ γελλήζεθαλ νη ζξεζθείεο καο θαη ην θπξίαξρν θνκκάηη ηνπ πν-
ιηηηζκνύ καο. Μεγάιν κέξνο ησλ ζεζκηθώλ θαη ζπγγξαθηθώλ επηηεπγκάησλ ηεο αξραηόηεηαο
πξνβάιινπλ σο ππνδεηγκαηηθά θαη αλππέξβιεηα.[…] Αο αληηκεησπίζνπκε όκσο ηελ αξραηό-
ηεηα απιά, ζαλ ηελ πξώηε πξάμε ζην δξάκα ηνπ αλζξώπνπ, ζαλ κηα ηξαγσδία κε αθαηακέ-
ηξεηεο πξνζπάζεηεο, ελνρέο θαη νδύλεο. Αθόκε θαη αλ θαηαγόκαζηε από ιανύο πνπ παξέκελαλ
ζε λεπηαθή θαηάζηαζε ζε ζύγθξηζε κε ηνπο έλδνμνπο πνιηηηζκέλνπο ιανύο ηεο αξραηόηεηαο,
πάιη ζεσξνύκε ηνπο εαπηνύο καο σο γλήζηνπο απνγόλνπο ησλ ηειεπηαίσλ, δηόηη ε ςπρή ηνπο
έρεη πεξάζεη κέζα καο, ην έξγν ηνπο, νη απνζηνιέο ηνπο θαη ην πεπξσκέλν ηνπο αλαβηώλεη ζε
καο (Burckhardt, 2007: 3-4).20
Ο Μπνχξθραξη είρε εθαξκφζεη ηηο παξαπάλσ ζθέςεηο ηνπ ζηα βηβιία ηνπ Ζ επνρή ηνπ Μεγάινπ Κσλζηαληί-
λνπ (1852) θαη Ο Κηθέξσλ (1855), ηα νπνία έκκεζα ελέηαζζε ζηε ζεηξά ηεο «πνιηηηζκηθήο βηβιηνζήθεο» ‒ηελ
νπνία νλεηξεπφηαλ, αιιά ηειηθά δελ θαηάθεξε λα δεκηνπξγήζεη. Ζ δπζθνιία ηεο «ηνπνζέηεζεο» κηαο πεξηφ-
δνπ ζηνλ γεσγξαθηθφ θαη πνιηηηθφ ράξηε αλαδεηθλχεηαη ζηελ πξψηε θαη απινχζηεξε ίζσο φςε ηνπ πξνβιή-
καηνο, ελψ πεξηζζφηεξν πεξίπινθε παξνπζηάδεηαη ε δεχηεξε: δειαδή, ε εξγαιεηαθή «θαηαζθεπή» ησλ πε-
ξηφδσλ κε γλψκνλα ην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ. Ζ Αλαγέλλεζε ηνπ αξραίνπ κεγαιείνπ, επεζήκαηλε ν Μπνχξ-
θραξη, ήηαλ απνηέιεζκα ηεο επθπΐαο ησλ Ηηαιψλ, αιιά νη ζπνπδαίνη Φισξεληίλνη έγξαςαλ ηα έξγα ηνπο ζηελ
ηηαιηθή γιψζζα, αθνχ κφλν ζηε δσληαλή γιψζζα ηνπο ήηαλ δπλαηφ λα απνηππψζνπλ ηα «δσληαλά» απνηειέ-
ζκαηα ηεο άκεζεο παξαηήξεζεο ηνπ παξειζφληνο πνπ επηρείξεζαλ σο κέιε ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο επνρήο
ηνπο.21 Γηα λα θαηαλνήζνπκε επθνιφηεξα ηε ζπιινγηζηηθή ησλ «ηάμεσλ ηνπ ρξφλνπ» θαη ησλ «θαζεζηψησλ
ηζηνξηθφηεηαο» πνπ ππαηληζζφηαλ ν Μπνχξθραξη, αο ζέζνπκε αθφκε κηα ζεηξά απφ εξσηήκαηα γηα ηελ πεξη-
νδνιφγεζε: είλαη θνηλέο νη απαξρέο ηεο λεφηεξεο επνρήο γηα ηηο ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο θαη γηα ηα θξάηε
ηεο λνηηναλαηνιηθήο επείξνπ, πνπ κεηά ηελ θαηάξξεπζή ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο ελζσκαηψζεθαλ
ζηελ πνιπεζληθή Οζσκαληθή Απηνθξαηνξία, θαη γηα πνηεο επνρέο κπνξνχκε λα θάλνπκε ιφγν φζνλ αθνξά
ηνλ ππφινηπν θφζκν; Πνην είλαη ηειηθά ην πεξηερφκελν, ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά απηήο ηεο Νεφηεξεο ε-
πνρήο; Δπίζεο, πφηε παξαδίδεη ε Νεφηεξε επνρή ηε ζθπηάιε ζηε ΢χγρξνλε; Ήδε εμεγήζακε φηη νη έλλνηεο
ηεο Νεφηεξεο ή ΢χγρξνλεο επνρήο πξνζιακβάλνπλ ην εηδηθφ πεξηερφκελφ ηνπο ζηηο εζληθέο ηζηνξηνγξαθίεο
ησλ δηάθνξσλ θξαηψλ κε γλψκνλα ηηο ηδηαίηεξεο πνιηηηθέο εμειίμεηο ηνπο, νη νπνίεο ζπλήζσο ζεκαηνδνηνχλ
ην πέξαζκα απφ έλα πνιηηεηαθφ θαζεζηψο ζε άιιν. Αιιά απηφ ζπλέβαηλε θαη ζηελ Αξραηφηεηα ηεο νπνίαο νη
ηζηνξηθνί δνχζαλ, παξαηεξνχζαλ θαη κειεηνχζαλ ηε ζχγρξνλε ηζηνξία ηνπο. Οη αθεηεξίεο, επνκέλσο, ηεο
20
Απηέο ηηο απφςεηο ηνπ θνηλνπνίεζε ν Μπνχξθραξη ζηηο δηαιέμεηο ηνπ ζην Παλεπηζηήκην ηεο Βαζηιείαο ζηα 1865-
1885. Ζ πξψηε έθδνζε απηψλ ησλ δηαιέμεσλ ηνπ (κε ηίηιν Historische Fragmente) πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1929 σο έ-
βδνκνο ηφκνο ηνπ έξγνπ ηνπ. Δδψ ρξεζηκνπνηείηαη ε αλαηχπσζε ηεο αγγιηθήο έθδνζεο (London, George Allen and Un-
win 1959) πνπ κεηαθξάζηεθε απφ ηε γεξκαληθή έθδνζε ηνπ 1942.
21
Γηα απηήλ ηελ άπνςή ηνπ, βι. Fitzsimons, 1983: 169-187.

ζπγρξνληθφηεηαο (ή ηνπ ιεγφκελνπ «παξνληηζκνχ») είλαη ινγηθφ λα αιιάδνπλ αλάινγα κε ηνλ ρξφλν θαη ην
ηζηνξηθφ ηνπίν απφ ην νπνίν επηρεηξείηαη ε ζέαζε ηνπ παξειζφληνο.22
Με ηελ αιιαγή ηνπο αλαπξνζαξκφδνληαη παξάιιεια νη πξνεγνχκελεο «ηάμεηο ηνπ ρξφλνπ» θαη ηα
πξνβαιιφκελα «θαζεζηψηα ηζηνξηθφηεηαο». Οη «ηάμεηο ηνπ ρξφλνπ» πξνθαλψο ππάξρνπλ ζε θάζε θνηλσλία,
αιιά «πνηθίιινπλ ζε δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο θαη ρξφλνπο». Χζηφζν, θαλείο δελ ακθηζβεηεί ηελ χπαξμή ηνπο.
Αληίζεηα, νη άλζξσπνη «ππνηάζζνληαη ζε απηέο δίρσο θαλ λα ην αληηιακβάλνληαη: πέξα απφ ή θαη παξά ηε
ζέιεζή ηνπο, ελ γλψζεη ή ελ αγλνία ηνπο, ηφζν απηνλφεηεο είλαη». Με άιια ιφγηα, απνξξένπλ ή απνηππψλνπλ
ηηο αδηαπξαγκάηεπηεο ζρέζεηο κηαο θνηλσλίαο κε ηνλ ρξφλν, είλαη απηφ «πνπ ζέινπλ ή δελ ζέινπλ» νη «θαη-
ξνί», γηαηί εμππεξεηεί ηηο ππέξηαηεο επηδηψμεηο ηνπο (ηελ εθδίθεζε, ηελ απνθαηάζηαζε κηαο ηάμεο πνπ δηαηα-
ξάρζεθε, ή ηελ απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο). Με απιά ιφγηα:
Έλα θαζεζηώο ηζηνξηθόηεηαο δελ είλαη παξά έλαο ηξόπνο λα ζπλαξκόδνληαη ην παξειζόλ, ην
παξόλ θαη ην κέιινλ ή λα ζπληίζεηαη έλα κείγκα ησλ ηξηώλ θαηεγνξηώλ, αθξηβώο όπσο ζηελ
αξραηνειιεληθή πνιηηηθή ζεσξία γηλόηαλ ιόγνο γηα κεηθηό είδνο πνιηηείαο (όπνπ αλακεηγλπό-
ηαλ αξηζηνθξαηία, νιηγαξρία θαη δεκνθξαηία κε ηε κηα από ηηο ηξεηο ζπληζηώζεο λα είλαη ζηελ
πξάμε δεζπόδνπζα) (Hartog, 2014: 11-12, 17).
΢ηελ αξρή απηήο ηεο ελφηεηαο, ινηπφλ, παξνπζηάζακε ηηο επηθξαηνχζεο απφςεηο γηα ηελ πεξηνδνιφγεζε. Ζ
αλαγθαηφηεηα θαη ε ρξεζηκφηεηά ηεο είλαη, φπσο ήδε ηνλίζηεθε, θνηλψο απνδεθηέο, παξά ηνλ απζαίξεην θαη
ππνθεηκεληθφ ραξαθηήξα ηεο. Πξνθαλψο, κία ηζηνξηθή πεξίνδνο δελ αθνξά φινπο ηνπο ιανχο θαη φια ηα θξά-
ηε, δελ αξρίδεη δηά καγείαο θαη δελ εμαληιείηαη απνιχησο ζε έλα ζπγθεθξηκέλν ζεκείν ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ,
αιιά απνηειεί αλαπφζπαζην ηκήκα κηαο εληαίαο αιπζίδαο, φπσο αθξηβψο θαη ηα γεγνλφηα πνπ πεξηθιείεη.
΢ίγνπξα φκσο πξφθεηηαη γηα έλα πνιχηηκν εξγαιείν ηνπ ηζηνξηθνχ, ν νπνίνο νθείιεη λα θαηαλνεί θαη ηηο αδπ-
λακίεο ηνπ θαη λα πξνζδηνξίδεη ηε ζεκαζία θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ ππφ ην πξίζκα ηεο επξχηεξεο ζπιινγηζηη-
θήο, πνπ αλαιχεηαη ζηε ζχγρξνλε επηζηεκνληθή ζπδήηεζε γχξσ απφ ηηο ηάμεηο ηνπ ρξφλνπ θαη ηα θαζεζηψηα
ηζηνξηθφηεηαο.
Παξάξηεκα 2.1: Αξρεία θαη νξγάλσζε εηδηθώλ ππεξεζηώλ γηα ηε θύιαμή ηνπο ζηελ
Διιάδα
΋ηαλ αλαθεξφκαζηε ζήκεξα ζε αξρεία, είζηζηαη λα ελλννχκε ηηο γξαπηέο ζσδφκελεο πεγέο, ηηο νπνίεο έρνπλ
ηαμηλνκήζεη αξρεηνλφκνη, κε ζθνπφ λα δηεπθνιχλνπλ ηελ έξεπλα ηνπ ηζηνξηθνχ. Οη ζπιινγέο απηέο βξίζθν-
ληαη ζηα δεκφζηα αξρεία ‒δειαδή ηηο εηδηθέο ππεξεζίεο πνπ έρεη νξγαλψζεη θάζε θξάηνο γηα ηε δηάζσζε θαη
θχιαμε ησλ εγγξάθσλ πνπ αλαθέξνληαη ζηηο δηεζλείο ζρέζεηο ή ζηηο εζσηεξηθέο ππνζέζεηο ηνπο‒ θαη ζε ηδησ-
ηηθά αξρεία. Σα δεκφζηα αξρεία ζπγθεληξψλνπλ ηνπο θαξπνχο ηεο δηνηθεηηθήο θαη πνιηηηθήο εξγαζίαο ησλ
θνξέσλ (π.ρ. ππνπξγείσλ) απφ φπνπ πξνέξρνληαη ηα αξρεία θαη ν ηξφπνο ζπγθέληξσζεο ηέηνησλ ζπιινγψλ
πνηθίιεη αλάινγα κε ηε ρψξα. ΢ήκεξα, πάλησο, ε αξρή ηεο δεκνζηφηεηαο θαη πξφζβαζεο ζηα αξρεία είλαη
θνηλψο απνδεθηή.
Ζ ειιεληθή λνκνζεζία γηα ηε δηαηήξεζε θαη θχιαμε ησλ δηπισκαηηθψλ εγγξάθσλ ηνπ θξάηνπο μεθη-
λά κε ηελ έλαξμε ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο. Αξρηθά, ην «Πξνζσξηλφ Πνιίηεπκα», γλσζηφ σο ζχληαγκα
ηεο Δπηδαχξνπ (1822), αλέζεζε ηελ επζχλε απηνχ ηνπ έξγνπ ζηνλ Αξρηγξακκαηέα ηεο Δπηθξάηεηαο. Σν 1829
22
΢ην θεθάιαην 1 αλαθέξακε ην εμήο ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα: ζηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 19 νπ αηψλα ε αθεηεξία
ηεο «ζπγρξνλίαο» ήηαλ ινγηθφ λα ζπκπίπηεη γηα ηνπο Γάιινπο ηζηνξηθνχο κε ην έηνο 1789. Σν έηνο απηφ φκσο δελ απν-
ηεινχζε ζεκείν έλαξμεο ηεο βξεηαληθήο, γεξκαληθήο, θαη ειιεληθήο, θηλέδηθεο ή ηαπσληθήο ΢χγρξνλεο επνρήο. Άξαγε,
ζηα κέζα ηνπ 20νχ αηψλα ή ζηηο αξρέο ηνπ 21νπ αηψλα νη Γάιινη ηζηνξηθνί ζεσξνχζαλ ην 1789 αθεηεξία ηεο ΢χγρξνλεο ή
ηεο Νεφηεξεο γαιιηθήο επνρήο;

ηδξχζεθε γηα ηνλ ίδην ζθνπφ ην «Αξρεηνθπιάθεηνλ ηεο Δπηθξαηείαο», πνπ πξνβιεπφηαλ λα δέρεηαη ηα αξρεία
φισλ ησλ «Γξακκαηεηψλ» (δειαδή ππνπξγείσλ). Αιιά ην 1833 κε δηάηαγκα ηνπ ΋ζσλα δηαιχζεθε ην Αξρεη-
νθπιάθεην θαη θάζε Γξακκαηεία παξέιαβε ηα αξρεία πνπ είρε θαηαζέζεη έσο ηφηε. Με ην ίδην δηάηαγκα ηδξχ-
ζεθε Σκήκα Αξρείσλ ζηε «Γξακκαηεία επί ησλ Δμσηεξηθψλ». Ζ επίζεκε, φκσο, ίδξπζε ηκήκαηνο αξρείσλ κε
ζπγθεθξηκέλεο αξκνδηφηεηεο εληφο ηνπ ππνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ (φπσο κεηνλνκάζηεθε, ην 1863, ε «Γξακκα-
ηεία επί ησλ Δμσηεξηθψλ» κε απφθαζε ηεο Β´ Δζλνζπλέιεπζεο) έγηλε κφιηο ην 1910. ΢ην κεηαμχ, ην 1846,
ζπγθεληξψζεθαλ ζηε Βνπιή ησλ Διιήλσλ ηα αξρεία ησλ Δζλνζπλειεχζεσλ.
Σν 1855 αλαθνηλψζεθε ε έθδνζε ησλ Αξρείσλ ηεο Δζληθήο Παιηγγελεζίαο πνπ απνηεινχλ ζήκεξα εχ-
θνια πξνζβάζηκε θαη πνιχηηκε πεγή γηα ηελ ηζηνξία ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο. (Αμίδεη κάιηζηα λα ζε-
κεησζεί φηη, ράξε ζηε λέα ηερλνινγία, ε πξφζβαζε ζήκεξα ζηνπο ηφκνπο ησλ Αξρείσλ ηεο Παιηγγελεζίαο
πξνζθέξεηαη ειεχζεξα ζην δηαδίθηπν απφ ηελ ηζηνζειίδα ηεο Βνπιήο ησλ Διιήλσλ). Σν 1864, κε ηελ πξν-
ζάξηεζε ζηελ Διιάδα ησλ Ηνλίσλ Νήζσλ, ηα «Αξρεηνθπιάθεηα» Κέξθπξαο, Παμψλ, Λεπθάδαο, Κεθαιιελί-
αο, Ηζάθεο, Εαθχλζνπ θαη Κπζήξσλ πεξηήιζαλ ζην ππνπξγείν Δζσηεξηθψλ θαη αξγφηεξα ζηα Γεληθά Αξρεία
ηνπ Κξάηνπο (ΓΑΚ) πνπ ηδξχζεθαλ ην 1914 (Ν. 380/1914: «Πεξί ηεο ηδξχζεσο ππεξεζίαο ησλ αξρείσλ ηνπ
θξάηνπο»), ράξε ζηηο πξνζπάζεηεο ηνπ θαζεγεηή ΢ππξίδσλα Λάκπξνπ (1851-1919) θαη ηνπ ηζηνξηθνχ εξεπ-
λεηή Γηάλλε Βιαρνγηάλλε (1867-1945), πνπ δηεηέιεζε πξψηνο δηεπζπληήο ησλ ΓΑΚ (θαη ν νπνίνο δψξηζε ζηα
ΓΑΚ ηελ πνιχηηκε ζπιινγή ηνπ).
Απφ ην 1910 πνπ, φπσο αλαθέξζεθε, νξγαλψζεθε ζπζηεκαηηθφηεξα ε ππεξεζία αξρείσλ ηνπ ππνπξ-
γείνπ Δμσηεξηθψλ θαη κέρξη ην 1920 ζπληειέζηεθε κηα ζεκαληηθή πξνζπάζεηα ηαμηλφκεζεο ηνπ αξρείνπ, ψ-
ζηε λα θαηαζηεί ιεηηνπξγηθφ θαη πξνζβάζηκν ζηελ ηζηνξηθή έξεπλα. Χζηφζν, πξφζβαζε ζηα δηπισκαηηθά
έγγξαθα ηνπ αξρείνπ απνθηνχζαλ αθφκε κφλν νη επηζηήκνλεο πνπ είραλ θαηαθέξεη λα εμαζθαιίζνπλ ηελ ά-
δεηα ηνπ ππνπξγείνπ. Με εληνιή ηνπ πξσζππνπξγνχ Διεπζέξηνπ Βεληδέινπ, γηα παξάδεηγκα, παξαρσξήζεθε
άδεηα κειέηεο ησλ θαθέισλ ηνπ αξρείνπ ζε δχν Γάιινπο ηζηνξηθνχο, ηνπο Edouard Driault θαη Michel
Lheritier, νη νπνίνη εμέδσζαλ ηελ πξψηε δηπισκαηηθή ηζηνξία ηεο Διιάδαο.
Καηά ηε δηάξθεηα ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο (1941-1944) ην Τπνπξγείν Δμσηεξηθψλ θαη φιεο νη Τπε-
ξεζίεο ηνπ αλέζηεηιαλ ηε ιεηηνπξγία ηνπο, ελψ απαγνξεχζεθε θάζε πξνζέγγηζε ζηα αξρεία ηνπ ππνπξγείνπ.
Μεηά ηελ απειεπζέξσζε ηεο ρψξαο, ε εηθφλα πνπ παξνπζίαδαλ ηα αξρεία ήηαλ ηξαγηθή: ε ζπιινγή είρε ελ
κέξεη ιεειαηεζεί, θάπνηα ηκήκαηά ηεο είραλ θαηαζηξαθεί θαη άιια είραλ κεηαθεξζεί θαηά ηελ ππνρψξεζε
ησλ ζηξαηεπκάησλ θαηνρήο ζηε Γεξκαλία. Παξ‟ φια απηά, ην 1945 μεθίλεζε ε επαλαηαμηλφκεζε ηεο ζπιιν-
γήο, πνπ νινθιεξψζεθε πέληε ρξφληα αξγφηεξα.
Πξφζβαζε ζην αξρείν ηνπ Τπνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ, πνπ απνηειεί ζήκεξα έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα
δεκφζηα αξρεία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, άξρηζαλ λα απνθηνχλ νη εξεπλεηέο κεηά ην 1959 ‒ην έηνο πνπ εθδφ-
ζεθε ην βαζηιηθφ δηάηαγκα (426/30.11.1959) κε ην νπνίν νξίζηεθε ν ηξφπνο πξνζέγγηζεο ηδησηψλ θαη ηζηνξη-
θψλ εξεπλεηψλ ζην αξρείν. Σν ίδην δηάηαγκα πξνέβιεπε φηη ηα αξρεία δηαηίζεληαη πξνο έξεπλα κεηά ηελ πα-
ξέιεπζε πελήληα εηψλ. Αληίζηνηρα, ε αλαδηνξγάλσζε ησλ ΓΑΚ πξαγκαηνπνηήζεθε αξρηθά κε λφκν ηνπ 1939
(Ν. 2027/1939) θαη θαηφπηλ ην 1986 (Ν. 1599/1986) θαη ην 1991 (Ν. 1946/1991). Αμίδεη κάιηζηα λα αλαθεξ-
ζεί φηη, ζχκθσλα κε ηνλ λφκν ηνπ 1986, ηα αξρεία ηεο αξκνδηφηεηαο ησλ ΓΑΚ ζε φιε ηελ Διιάδα είλαη πξν-
ζηηά ζηνπο εξεπλεηέο κεηά ηελ παξέιεπζε ηξηάληα εηψλ. Ο λφκνο κάιηζηα ηνπ 1991, εθηφο απφ ηνπο νξη-
ζκνχο ησλ δεκνζίσλ θαη ηδησηηθψλ αξρείσλ, πεξηιάκβαλε θαη ηνλ εμήο νξηζκφ ησλ νπηηθναθνπζηηθψλ αξρεί-
σλ: «Οπηηθναθνπζηηθά αξρεία ραξαθηεξίδνληαη νη καξηπξίεο ζε ερεηηθέο θαη ζε θηλνχκελεο ή ζηαηηθέο νπηη-
θέο απνηππψζεηο» (θεθ. Α´, άξζξν 5). Αλακθίβνια, ε πξφνδνο ηεο ηερλνινγίαο απνηέιεζε βαζηθφ ζπληειε-
ζηή γηα ηελ αλαβάζκηζε ηεο νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο, ηφζν ησλ δεκνζίσλ φζν θαη ησλ ηδησηηθψλ αξρεηα-
θψλ ζπιινγψλ ζηελ Διιάδα θαη ζε φιν ηνλ θφζκν.
Κάπνηεο απφ ηηο ιεγφκελεο ηδησηηθέο αξρεηαθέο ζπιινγέο θπιάζζνληαη ζε δεκφζηα αξρεία αιιά πνι-
ιέο άιιεο ζε ηδησηηθνχο θνξείο, πνπ νξγαλψζεθαλ ζηελ Διιάδα θπξίσο κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1980. Οη ηδησ-
ηηθέο αξρεηαθέο ζπιινγέο δελ ραξαθηεξίδνληαη νχηε απφ πιεξφηεηα νχηε απφ νκνηνγέλεηα σο πξνο ην πιηθφ

ηνπο. Παξήρζεζαλ ζηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ απφ κεκνλσκέλνπο αλζξψπνπο πνπ ζπληεξνχζαλ έγγξαθα ζρε-
ηηθά κε ηε δξάζε ηνπο (σο ππνπξγνί, δηπισκάηεο, σο κέιε ζπιιφγσλ αιιά θαη σο έκπνξνη, καγαδάηνξεο
θ.ά.), ηελ νηθνγελεηαθή, πξνζσπηθή ή εηαηξηθή αιιεινγξαθία ηνπο θ.ά.. ΋ρη ζπάληα ζηα ηδησηηθά αξρεία πε-
ξηιακβάλνληαη έγγξαθα φισλ ησλ παξαπάλσ θαηεγνξηψλ ή θαη άιισλ. [Σν θείκελν απηνχ ηνπ παξαξηήκαηνο
ζηεξίδεηαη ζηηο πιεξνθνξίεο ησλ ηζηνζειίδσλ ηεο Τπεξεζίαο Γηπισκαηηθνχ θαη Ηζηνξηθνχ Αξρείνπ ηνπ Τ-
πνπξγείνπ Δμσηεξηθψλ (http://www.mfa.gr/diplomatiko-kai-istoriko-arheio/) θαη ησλ ΓΑΚ (http://gak.gr).
Παξάξηεκα 2.2: ΢πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηε-

κώλ»: Παιαηνγξαθία
Ο φξνο «παιαηνγξαθία» πεξηγξάθεη γεληθά ηνπο παιαηνχο ηξφπνπο γξαθήο. Πεξηθιείεη δειαδή έλα επξχ θά-
ζκα ελλνηψλ πνπ αλαθέξνληαη ζηηο έξεπλεο, ηφζν ηεο εμέιημεο ηεο γξαθήο φζν θαη ηεο πιηθήο βάζεο ηεο, δε-
ιαδή ηεο χιεο κε ηελ νπνία γξάθνπκε. Με ηελ επξχηεξε έλλνηά ηνπ ν φξνο αθνξά θαη ηε κειέηε ησλ γξα-
πηψλ κλεκείσλ, π.ρ. ησλ ρεηξνγξάθσλ πνπ θπιάζζνληαη ζηηο βηβιηνζήθεο. Δίλαη θαλεξφ, ινηπφλ, φηη ην πεδίν
ησλ εξεπλψλ ηεο παιαηνγξαθίαο είλαη απεξηφξηζην, ηφζν απφ ηελ άπνςε ηεο γεσγξαθίαο (κεμηθαληθή ή ειιε-
ληθή παιαηνγξαθία) φζν θαη σο πξνο ην είδνο ησλ ππφ εμέηαζε θεηκέλσλ (ππάξρεη, γηα παξάδεηγκα, θαη κνπ-
ζηθή παιαηνγξαθία). Παξνκνίσο απεξηφξηζηα παξνπζηάδνληαη θαη ηα ρξνληθά φξηα ηεο παιαηνγξαθηθήο επη-
ζηήκεο. Φπζηθά, ν παιαηνγξάθνο ζα κπνξνχζε λα εμεηάδεη θαη ηε ρεηξφγξαθε αιιά θαη ηε κεραληθά απνηπ-
πσκέλε γξαθή, εζηηάδνληαο ζηηο δηαθνξέο πνπ παξαηεξνχληαη ζηε κία ή ηελ άιιε γξαθηθή εθδνρή. Δίζηζηαη,
φκσο, λα ζεσξνχκε σο παιαηνγξάθν ηνλ επηζηήκνλα πνπ κειεηά ηα ρεηξφγξαθα βηβιία θαη ηα γξαπηά κλε-
κεία πνπ θηινμελνχληαη ζηηο κεγάιεο βηβιηνζήθεο θαη ηα αξρεία. Με άιια ιφγηα, δελ ραξαθηεξίδνπκε παιαη-
νγξάθν ηνλ επηζηήκνλα πνπ αζρνιείηαη κε ηνπο ζνπκεξηαλνχο θπιίλδξνπο ελψ ζπλεζίδνπκε λα αλαγλσξίδνπ-
κε δηάθνξνπο επηκέξνπο ηνκείο ηεο παιαηνγξαθίαο, φπσο, γηα παξάδεηγκα, ηελ θσδηθνινγία. Ο επηθξαηέζηε-
ξνο νξηζκφο ηεο παιαηνγξαθίαο είλαη ν εμήο: πξφθεηηαη γηα ηελ επηζηήκε πνπ αζρνιείηαη κε ηελ απνθξππην-
γξάθεζε, ηελ αλάιπζε θαη ηε ρξνλνιφγεζε ησλ παιαηψλ γξαθψλ θαη απαξηίδεηαη απφ ηνλ ειιεληθφ ηνκέα,
ηνλ ξσκατθφ θαη ιαηηληθφ, θαη ηνλ ηνκέα ηεο κεζαησληθήο Γχζεο θαη ηεο Αλαγέλλεζεο.
Ζ ειιεληθή παιαηνγξαθία έγηλε επηζηήκε ζηε Γχζε ηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο βαζηιείαο ηνπ Λνπδν-
βίθνπ ΗΓ´, ηνπ κνλάξρε κηαο απφ ηηο ιακπξφηεξεο θάζεο ηεο γαιιηθήο ηζηνξίαο πνπ παξέκεηλε ζηνλ ζξφλν
ηνπ επί 72 ζπλαπηά έηε (απφ ην 1643 κέρξη ην 1714), αθνχ δηαδέρζεθε ηνλ πξνθάηνρφ ηνπ ζε ειηθία κφιηο
ηεζζάξσλ εηψλ κε αληηβαζίιηζζα ηε κεηέξα ηνπ, Άλλα ηεο Απζηξίαο. Ήηαλ ν βαζηιηάο Ήιηνο, ν νπνίνο αχ-
μεζε ζεκαληηθά ηελ παγθφζκηα επηξξνή θαη ηελ ηζρχ ηεο Γαιιίαο, νδήγεζε ηε ρψξα ηνπ ζε νηθνλνκηθή αλά-
πηπμε θαη πνιιαπιαζίαζε ηηο απνηθίεο ηεο. Ο ίδηνο επίζεο έθηηζε ην πεξίθεκν παιάηη ησλ Βεξζαιιηψλ ζην
νπνίν θηινμελήζεθε ην κεγαιείν ηνπ επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ, θαη θαηέζηεζε ηε Γαιιία πξσηεχνπζά ηνπ. Σν
θιίκα επεκεξίαο θαη πνιηηηζκηθήο αλάπηπμεο πνπ επηθξάηεζε θαηά ηε βαζηιεία ηνπ ζηε Γαιιία, επλφεζε ηελ
αλάπηπμε ηεο παιαηνγξαθηθήο επηζηήκεο. Δίλαη γλσζηφ φηη ν Λνπδνβίθνο ΗΓ´ έζεζε ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ
πην ρξπζή επνρή ηνπ γαιιηθνχ πνιηηηζκνχ: ίδξπζε εζληθέο αθαδεκίεο γηα λα αλαγλσξίζεη θαη λα ηηκήζεη ζπ-
γθεθξηκέλνπο ζπγγξαθείο, επηζηήκνλεο θαη αξρηηέθηνλεο, ρξεκαηνδφηεζε ην ζέαηξν θαη ηελ φπεξα (ήηαλ κά-
ιηζηα πάηξσλαο ηνπ Μνιηέξνπ). ΢ηελ πξσηεχνπζα, ινηπφλ, ηνπ Λνπδνβίθνπ ΗΓ´, ν βελεδηθηίλνο ιφγηνο Μν-
ληθαθφλ (Bernard de Montfaucon, 1655-1741) δεκνζίεπζε, ην 1708, ην βηβιίν πνπ ηνλ θαηέζηεζε «παηέξα»
ηεο παιαηνγξαθίαο ‒ηελ Διιεληθή παιαηνγξαθία (Palaeographia graeca). Με ηα επφκελα ζπγγξάκκαηα πνπ
εμέδσζε κέρξη ηνλ ζάλαηφ ηνπ, ζπγθέληξσζε θαη νκαδνπνίεζε κεζνδηθά φια ηα αξραία κλεκεία πνπ κπνξνχ-
ζαλ λα ζπκβάινπλ ζηε κειέηε ηεο ζξεζθείαο, ησλ ηνπηθψλ εζίκσλ, ηεο πιηθήο δσήο, ησλ ζηξαηησηηθψλ ζε-
ζκψλ, θαζψο θαη ησλ ηαθηθψλ εζίκσλ ησλ αξραίσλ. Μηα δεθαεηία πξηλ απφ ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ εμέδσζε ηε
κειέηε ηνπ Μλεκεία ηεο γαιιηθήο Μνλαξρίαο, πνπ εζηηάδεηαη ζηελ ηζηνξία φπσο απηή θαηαδεηθλχεηαη ζηα

κλεκεία ησλ δηαδνρηθψλ κνλαξρηψλ ‒ηελ νπνία αθηέξσζε ζηνλ Λνπδνβίθν ΗΓ´. Έηζη, γελλήζεθε κηα ζπνπ-
δαία «βνεζεηηθή» επηζηήκε πξνζέγγηζεο ηζηνξηθψλ πεγψλ, παξφηη, φπσο ήδε θάλεθε, ν Μνληθαθφλ ‒
αλαγθαζηηθά ιφγσ ησλ ζπλζεθψλ ηεο επνρήο ζηελ νπνία έγξαθε ηηο κειέηεο ηνπ‒ δελ αθηέξσζε κεγάιν κέ-
ξνο ηνπ έξγνπ ηνπ ζηα παιαηνγξαθηθά θείκελα.
Ζ κειέηε ησλ ειιεληθψλ ρεηξνγξάθσλ θαζπζηέξεζε αξθεηά. Οη ζπιινγέο πνπ ζρεκαηίζηεθαλ κεηά
ηελ Αλαγέλλεζε, κε πξσηνβνπιία θσηηζκέλσλ εξαζηηερλψλ ηεο Γχζεο, ελψζεθαλ θαη θαηέιεμαλ ζηηο κεγά-
ιεο παξαθαηαζήθεο πνπ απνηεινχλ ζήκεξα νη εζληθέο, βαζηιηθέο θαη παπηθέο βηβιηνζήθεο. Ο Πξψηνο Παγθφ-
ζκηνο Πφιεκνο πξνθάιεζε κεγάιεο απψιεηεο θαη κεηαθνξέο θάζε είδνπο ηεθκεξίσλ απφ ηφπν ζε ηφπν. Χο
απνηέιεζκα, ζήκεξα δελ γλσξίδνπκε πνχ βξίζθνληαη πνιιέο ζπιινγέο ειιεληθψλ ρεηξνγξάθσλ πνπ πξνέξρν-
ληαλ απφ ηελ Διιάδα, ηελ Σνπξθία, ηηο βαιθαληθέο ρψξεο, ηε Ρσζία ή θαη ηελ Δγγχο Αλαηνιή. Τπάξρεη, άι-
ισζηε, εκπφξην ειιεληθψλ ρεηξνγξάθσλ κέζσ ηνπ νπνίνπ, απφ ηα ρξφληα ηνπ Μεζνπνιέκνπ κέρξη απηά ηνπ
Φπρξνχ Πνιέκνπ, πσιήζεθαλ πεξίπνπ δχν ρηιηάδεο ηφκνη. Χζηφζν, ζχκθσλα κε ηνπο ππνινγηζκνχο ησλ θσ-
δηθνιφγσλ, ζψδνληαη πεξηζζφηεξα απφ πελήληα ρηιηάδεο ειιεληθψλ ρεηξνγξάθσλ.
΢ηνλ 20φ αηψλα ν ηνκέαο ηεο ειιεληθήο παιαηνγξαθίαο, εηδηθά ησλ κειεηψλ ηεο ειιεληθήο γξαθήο,
γλψξηζε αμηνζεκείσηε αλάπηπμε. Σν 1952, έλαο λεαξφο Άγγινο, ν Μάηθι Βέληξηο (Michael Ventris, 1922-
1956), απνθξππηνγξάθεζε κε ηε βνήζεηα ελφο ζπκπαηξηψηε ηνπ, ηνπ Σδνλ Σζάληγνπηθ (John Chadwick,
1920-;), ηελ ειιεληθή γξαθή ηεο κπθελατθήο επνρήο, ηε ιεγφκελε Γξακκηθή Β´. Ο Βέληξηο εθάξκνζε ζηηο
πηλαθίδεο ηηο ηερληθέο πνπ είραλ ρξεζηκνπνηεζεί ζηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν γηα ηελ απνθξππηνγξάθε-
ζε ησλ γεξκαληθψλ κελπκάησλ, παίξλνληαο ζαλ ππφζεζε εξγαζίαο ηελ ειιεληθή γιψζζα. Έηζη, θαηφξζσζε
λα δηαβάζεη ηα θείκελα κε θαηαλνεηφ ηξφπν. Αλ θαη ε επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ήηαλ επηθπιαθηηθή ζηελ αξρή,
ζηε ζπλέρεηα παξαδέρζεθε ην πξνθαλέο: ε Γξακκηθή Β´ ήηαλ κηα αξρατθή κνξθή ηεο αξραίαο ειιεληθήο
γιψζζαο. Ζ επηβεβαίσζε ηνπ Βέληξηο ήξζε φηαλ ν κπθελατθφο φξνο ti-ri-po-de (=ηξίπνδεο) επαιεζεχηεθε ζην
ηδεφγξακκα κηαο πηλαθίδαο πνπ παξίζηαλε έλαλ ηξίπνδα. Ζ γιψζζα πνπ απνθξππηνγξάθεζε ήηαλ ε γιψζζα
ηεο δηνίθεζεο θαη ηεο γξαθεηνθξαηίαο (φπσο ήηαλ δειαδή θαη ε Γξακκηθή Α´, πνπ δελ έρεη απνθξππηνγξαθε-
ζεί θαη ε νπνία απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηε δεκηνπξγία ηεο Γξακκηθήο Β´) θαη ήηαλ ε ζεκαληηθφηεξε γξαθή ζε
ρξήζε πξηλ απφ ηελ αλαθάιπςε ηεο αιθαβεηηθήο κνξθήο. ΋πσο είλαη γλσζηφ, ε παξάδνζε απνδίδεη ηελ ε-
θεχξεζε ηνπ αιθάβεηνπ ζηνλ Κάδκν. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ε αιθαβεηηθή γξαθή πξνήιζε απφ ην
θνηληθηθφ αιθάβεην κε ηελ ηξνπνπνίεζε κεξηθψλ γξακκάησλ, ψζηε λα δειψλνληαη ηα θσλήεληα.
Αλ θαη ην αληηθείκελν ηεο παιαηνγξαθηθήο επηζηήκεο δελ ηαπηίδεηαη κε ηελ ηζηνξία ηεο γξαθήο, γηα
λα θαηαλνήζνπκε ηε ζεκαζία ηεο είλαη απαξαίηεην λα γλσξίδνπκε ζπλνπηηθά ηελ ηζηνξία ηεο γξαθήο. Ζ δηά-
δνζε δειαδή ζε φιεο ηηο αξραίεο ειιεληθέο πφιεο ηεο αιθαβεηηθήο ηχπνπ γξαθήο πνπ ρξεζηκνπνηνχκε αθφ-
κε θαη ζήκεξα (24 γξάκκαηα, 7 θσλήεληα θαη 17 ζχκθσλα) επηηεχρζεθε γχξσ ζηνλ 5 ν θαη 4ν αηψλα π.Υ. Γελ
έρνπκε φκσο δείγκαηα γξαθήο ζε πάππξνπο ή πηλαθίδεο απφ ηελ πεξίνδν απηή. Οη επηγξαθέο πνπ ζψδνληαη
είλαη κε ηε κεγαινγξάκκαηε γξαθή. Δπνκέλσο, ε γλψζε καο γηα ηελ ειιεληθή γξαθή ηεο θιαζηθήο επνρήο
ζηεξίδεηαη θπξίσο ζηε κλεκεηαθή γξαθή θαη ελ κέξεη ζηηο πνιπάξηζκεο επηγξαθέο ησλ δσγξαθηζκέλσλ αγ-
γείσλ. Δίλαη αιήζεηα φηη νη ηδηψηεο δελ είραλ γξαθηθή χιε. Υξεζηκνπνηνχζαλ φπνην πιηθφ είραλ ζηε δηάζεζή
ηνπο, π.ρ. έλα φζηξαθν, φπσο απηφ ζην νπνίν δηαβάδνπκε ηελ ςήθν πνπ θαηαδίθαζε ηνλ Θεκηζηνθιή ζε εμν-
ξία. ΢ηελ επνρή ηνπ βηβιίνπ θηάλνπκε ζηελ ειιεληζηηθή επνρή. ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε, ν Πηνιεκαίνο Α´ (ν
΢σηήξ) ίδξπζε ζηελ Αιεμάλδξεηα γχξσ ζηα 285 π.Υ. ηελ πξψηε κεγάιε επίζεκε βηβιηνζήθε ειιεληθψλ θεη-
κέλσλ, ην Μνπζείν πνπ θαηέζηε ακέζσο ην πξψην κεγάιν παλεπηζηεκηαθφ θέληξν. Παξά ηηο δηρφλνηέο ηνπο,
νη δπλάζηεο πνπ κνηξάζηεθαλ ηελ απηνθξαηνξία ηνπ Μεγάινπ Αιεμάλδξνπ, πξνψζεζαλ κηα ζρεδφλ εληαία
ειιεληθή παηδεία ζε νιφθιεξε ηε ιεθάλε ηεο Μεζνγείνπ. ΢ηε ζπλέρεηα νη Ρσκαίνη επηβεβαίσζαλ απηήλ ηελ
ελφηεηα θαη ηελ ππεξνρή ηεο ειιεληθήο παηδείαο.
Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ 8νπ αηψλα κ. Υ., ζπληειέζηεθε κηα κεγάιε παιαηνγξαθηθή επαλάζηαζε: ηε
ζηηγκή πνπ ν ιαηηληθφο θφζκνο αλέπηπζζε ηε ιεγφκελε θαξνιίλεηα γξαθή, ν ειιεληθφο θφζκνο εγθαηέιεηπε
ηε ζηξνγγπινγξάκκαηε γξαθή ζηε βηνκεραλία ηνπ βηβιίνπ. Έηζη, έκειιε λα γελλεζεί ε κηθξνγξάκκαηε ειιε-

ληθή γξαθή. ΢ηνλ 13ν αηψλα, ηέινο, εηδηθφηεξα ζηα ρξφληα 1260-1280, εληνπίδνπκε έλαλ άιιν θαίξην ζηαζκφ
ηεο παιαηνγξαθηθήο επηζηήκεο: ε βηνκεραλία ηνπ βηβιίνπ γλψξηζε λέα αλάπηπμε πνπ ζπλδπάζηεθε κε άιιεο
εμειίμεηο ζε φ,ηη αθνξά ηε θηινινγηθή πξφνδν: ηφηε μεθίλεζε ε ρξήζε ηνπ ραξηηνχ. Σν ραξηί, αξρηθά αλαην-
ιηθήο πξνέιεπζεο ‒ν ιεγφκελνο «βνκβχθηλνο ράξηεο»‒ επέηξεςε, ιφγσ ηεο ρακειήο ηνπ ηηκήο, ηε κεγάιε
παξαγσγή βηβιίσλ. Φπζηθά, ε ρξήζε ηνπ ραξηηνχ δελ άιιαμε κνλνκηάο ηα δεδνκέλα. Αθφκε θαη θαηά ηνπο
ηειεπηαίνπο αηψλεο ηνπ Βπδαληίνπ αλαπηχζζνληαλ θέληξα αληηγξαθέσλ, αιιά ζηγά ζηγά άξρηζε λα ρξεζηκν-
πνηείηαη θαη ην ραξηί πνπ θαηαζθεπαδφηαλ ζηε Γχζε. Σν 1453 δελ απνηειεί ζηαζκφ ζηελ εμέιημε ηεο παιαην-
γξαθίαο, αιιά είλαη φλησο ζηαζκφο ζηελ εμέιημε ηνπ ειιεληθνχ βηβιίνπ. Οη Έιιελεο ιφγηνη, πνπ εγθαηαζηά-
ζεθαλ ζηε Γχζε, κεηέθεξαλ ην ειιεληθφ βηβιίν ζηηο δπηηθέο ρψξεο. ΢ην κεηαμχ ε εθεχξεζε ηεο ηππνγξαθίαο
δεκηνχξγεζε λέα δεδνκέλα ζηελ παξαγσγή ησλ βηβιίσλ, παξά ην γεγνλφο φηη ρξεηάζηεθαλ πνιιέο πξνζπά-
ζεηεο θαη πεξηζζφηεξα απφ δηαθφζηα πελήληα ρξφληα γηα λα θηάζεη ε ηππνγξαθία ζηε ζεκεξηλή εμέιημή ηεο.
΢ηηο αλαγλσξηζκέλεο επηζηήκεο πξνζηέζεθε απφ ηνλ 17ν αηψλα ‒κεηά ηηο εξγαζίεο ηνπ Εαλ Μακπη-
γηφλ (Jean Mabillon, 1632-1707)‒ ε ιαηηληθή παιαηνγξαθία, πνπ αλαπηχρζεθε ζηγά ζηγά ζηα αξρεία θαη ηηο
βηβιηνζήθεο ηεο Γχζεο, φπνπ βξίζθνληαλ ηα ρεηξφγξαθα ησλ εθθιεζηαζηηθψλ, δηθαζηηθψλ, δηνηθεηηθψλ θαη
πνιηηηθψλ θνξέσλ ηνπ παξειζφληνο. Πξφθεηηαη δειαδή γηα δηπισκαηηθά έγγξαθα θαη βηβιία, έξγα γξακκαηη-
θψλ πνπ είραλ εξγαζηεί ζε γξακκαηείεο ή εξγαζηήξηα αληηγξαθψλ. Οη παιαηνγξάθνη ηψξα δελ ελδηαθέξνληαλ
γηα ηηο αλαζθαθέο θαη ηα επξήκαηά ηνπο. Έηζη, πέξα απφ ηελ ειιεληθή παιαηνγξαθία εκθαλίζηεθε ε ιαηηληθή
θαη ε ξσκατθή παιαηνγξαθία, ελψ ν ηξίηνο ηνκέαο ηεο επηζηήκεο, είλαη ε κεζαησληθή παιαηνγξαθία. Πψο
θαηάθεξαλ νη Οπκαληζηέο θαη νη ιφγηνη ηνπ 16νπ θαη ηνπ 17νπ αηψλα λα πξνρσξήζνπλ ζε εθδφζεηο θηινινγη-
θψλ θεηκέλσλ, νη νπνίεο βνήζεζαλ ζηε δηάδνζε ηεο αξραίαο θαη ελ κέξεη ηεο κεζαησληθήο ζθέςεο; Πψο θα-
ηάθεξαλ νη εξαζηηέρλεο αθφκε ηζηνξηθνί ηεο επνρήο λα δηαβάζνπλ θαη κάιηζηα λα δεκνζηεχζνπλ αξθεηά ζσ-
ζηά ηα έγγξαθα πνπ ηνπο ήηαλ απαξαίηεηα γηα λα ζηεξίμνπλ ηηο απφςεηο ηνπο ζε φ,ηη αθνξά κηα εθθιεζία,
έλα κνλαζηήξη, κηα νηθνγέλεηα ή έλα πξφζσπν; Πνιχηηκνη βνεζνί ηνπο ππήξμαλ νη παιαηνγξάθνη, παξά ην
γεγνλφο φηη θαη απηνί δελ ζεσξνχληαλ αθφκε επαγγεικαηίεο ή επηζηήκνλεο. Ζ παιαηνγξαθία ηνπο ήηαλ κελ
εκπεηξηθή, αιιά ήηαλ ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ην μεθίλεκα ηεο επηζηήκεο πνπ γλσξίδνπκε ζήκεξα. Μηα ζν-
βαξή δπζθνιία ζηελ αλάγλσζε ησλ κεζαησληθψλ θεηκέλσλ ήηαλ ε απνθξππηνγξάθεζε ησλ ζπληνκνγξαθηψλ,
ζηηο νπνίεο θαηέθεπγαλ νη γξακκαηηθνί, γηα λα δνπιεχνπλ πην γξήγνξα ή γηα λα θάλνπλ νηθνλνκία ζηνλ πά-
ππξν, ηελ πεξγακελή ή ην ραξηί φπνπ έγξαθαλ. Ήδε απφ ηνλ Μεζαίσλα ππήξραλ ζπιινγέο ζπληνκνγξαθηψλ
‒αθφκε θη αλ ήηαλ κηθξέο ζπιινγέο θαη ππήξρε ε πξννπηηθή λα ρξεζηκεχζνπλ ζηελ επηζηήκε ηνπ κέιινληνο.
Ζ παιαηνγξαθία έγηλε αληηθείκελν δηδαζθαιίαο ζηε Μπνιφληα ην 1765. ΢ην Παξίζη ε École des
Chartes πνπ ηδξχζεθε ην 1821 θαη αλαδηνξγαλψζεθε ην 1829 ζπλέρηζε ην έξγν ησλ παιηψλ βελεδηθηίλσλ πα-
ιαηνγξάθσλ θαη ην 1846 δεκηνπξγήζεθε έδξα δηπισκαηηθήο θαη παιαηνγξαθίαο. Σν 1889 έλαο θαζεγεηήο ηεο
ίδηαο ζρνιήο πξνέβε κε κεγάιε επηηπρία ζηε δεκνζίεπζε ηεο κειέηεο ηνπ, δηεπξχλνληαο ηνπο νξίδνληεο ηεο
επηζηήκεο. ΢ηνλ ίδην δξφκν θηλήζεθαλ θαη άιινη κε αθφκε κεγαιχηεξε επηηπρία. Παξφκνηεο εμειίμεηο παξα-
ηεξνχληαη θαη εθηφο Γαιιίαο: ζηε Γεξκαλία, ηελ Αγγιία θαη ηελ Ηηαιία. Αξγφηεξα, ε αλαθάιπςε ηεο θσην-
γξαθίαο θαη θαηφπηλ ησλ κηθξνθίικ έδσζαλ κεγάιε ψζεζε ζηελ επηζηήκε ηεο παιαηνγξαθίαο. Αμίδεη λα ζε-
κεησζεί φηη ιίγν πξηλ ην 1939 βηβιηνγξάθνη, ηππνγξάθνη θαη ζηνηρεηνρχηεο ελδηαθέξζεθαλ φρη κφλν γηα ην
έληππν βηβιίν αιιά θαη γηα ην ρεηξφγξαθν. ΢ηε Γαιιία θαη ηελ Αγγιία δεκηνπξγήζεθαλ επηζηεκνληθά πεξην-
δηθά, γηα λα δεκηνπξγήζνπλ κέζσ ηεο δεκνζίεπζεο ζρεηηθψλ κειεηψλ κηα γέθπξα αλάκεζα ζηνπο δχν ηνκείο.
Χο απνηέιεζκα, ε πξνζνρή ησλ παιαηνγξάθσλ ζηξάθεθε ζε γεγνλφηα θαη ηερληθέο πνπ σο ηφηε ηνπο άθελαλ
αδηάθνξνπο. [Ζ ζχληνκε παξνπζίαζε ζε απηφ ην παξάξηεκα ηεο επηζηήκεο ηεο παιαηνγξαθίαο βαζίδεηαη
ζηα: Dain, 2003: 103-129· Mallon, 2003: 131-165· Perrat, 2003: 167-197].


κώλ»: Κξππηνγξαθία
Ήδε αλαθέξζεθε φηη ν παιαηνγξάθνο, φπσο θαη ν επηγξαθνιφγνο ή ν παππξνιφγνο, αλαιακβάλνπλ ηελ αλά-
γλσζε ησλ θεηκέλσλ ηνπο πξνρσξψληαο ζηελ απνθξππηνγξάθεζή ηνπο. Δίλαη αιήζεηα φηη ε πηνζέηεζε ζπλ-
ζεκαηηθήο γιψζζαο πνπ εκπνδίδεη ηνπο πνιινχο λα απνθαιχπηνπλ ηα κπζηηθά ησλ θεηκέλσλ πνπ δελ απεπζχ-
λνληαλ ζε απηνχο, αλάγεηαη ζηε καθξηλή αξραηφηεηα. ΢ηελ αξραηφηεηα γλσξίδνπκε ηε «ζθπηάιε» πνπ ρξεζη-
κνπνηνχζαλ νη Λαθεδαηκφληνη θαη ν Πινχηαξρνο ζηνλ Βίν ηνπ Λπζάλδξνπ, πεξηγξάθεη ηε ρξήζε ηεο. ΢ε κία
δεξκάηηλε ηαηλία δειαδή ππήξραλ γξάκκαηα, πνπ έδηλαλ ηελ εληχπσζε φηη δελ είραλ ζπλνρή. ΋ηαλ φκσο θά-
πνηνο ηχιηγε ηελ ηαηλία γχξσ απφ έλα ξαβδί κε ζπγθεθξηκέλε δηάκεηξν, ηφηε ηα γξάκκαηα έξρνληαλ ην έλα
δίπια ζην άιιν θαη ζρεκάηηδαλ ιέμεηο θαη θξάζεηο. Δπξφθεηην γηα κηα απφ ηηο «κεζφδνπο κεηάζεζεο», ζχκ-
θσλα κε ηε ζεκεξηλή νξνινγία ησλ θξππηνγξάθσλ. Απηφ ην κπζηηθφ κήλπκα ήηαλ αξθεηά εχθνιν λα απν-
θξππηνγξαθεζεί, αθνχ ν θαλφλαο ήηαλ γλσζηφο: κε άιια ιφγηα κπνξνχζε θαλείο λα δνθηκάζεη δηάθνξα δηα-
ζηήκαηα κεηαμχ ησλ ιέμεσλ, γηα λα απνθαιχςεη ηε δηάκεηξν ηνπ θαηάιιεινπ ξαβδηνχ.
Απφ ηε ξσκατθή αξραηφηεηα κέρξη ηε ζχγρξνλε επνρή, ε θξππηνγξάθεζε ζηεξίδεηαη ζηε «κέζνδν
ηεο ππνθαηάζηαζεο». Οη ιέμεηο δειαδή θαη ηα γξάκκαηα παξακέλνπλ ζηελ θαλνληθή ηνπο ζεηξά, αιιά ππν-
θαζίζηαληαη απφ έλα ζχκβνιν πνπ ππάξρεη ζε έλαλ πίλαθα αληηζηνηρίαο, ν νπνίνο έρεη θαηαξηηζηεί απφ πξηλ
γηα θάζε ζηνηρείν· ή απφ έλαλ πίλαθα ηαμηλνκεκέλν κε θάπνην ηξφπν, ψζηε ην ίδην ζεκείν λα κπνξεί λα αληη-
πξνζσπεχεη δηαδνρηθά πνιιά γξάκκαηα ή ιέμεηο ηνπ θαλνληθνχ θεηκέλνπ. Ο Ηνχιηνο Καίζαξαο, γηα παξάδεηγ-
κα, ρξεζηκνπνηνχζε ζηελ αιιεινγξαθία ηνπ έλα θσδηθφ αιθάβεην κε ραξαθηήξεο ηνπ ιαηηληθνχ αιθαβήηνπ,
ζην νπνίν αληηθαζηζηνχζε θάζε γξάκκα ηνπ θαλνληθνχ θεηκέλνπ κε ην γξάκκα πνπ βξηζθφηαλ 4 ζέζεηο πην
πάλσ ζην αιθάβεην. Αιιά απηή ε κέζνδνο δελ ήηαλ πξσηφηππε. Δίρε ρξεζηκνπνηεζεί λσξίηεξα απφ Ηλδνχο
θαη Έιιελεο.
΢ηνλ πξψηκν Μεζαίσλα πάιη παξαηεξνχκε ηε ζπλήζεηα ησλ «κπζηηθψλ γξαθψλ». Οη γξακκαηείο δε-
ιαδή ζεκείσλαλ ζρφιηα ζηα θείκελα κε έλαλ εηδηθφ ηξφπν πνπ ήηαλ θαηαλνεηφο κφλν απφ ηνπο ζπλαδέιθνπο
ηνπο ζε έλα γξαθείν ή θνξέα. Ζ γξακκαηεία ησλ Καξνιηδψλ, γηα παξάδεηγκα, πξνζέζεηε ζηα βαζηιηθά έγ-
γξαθα ππεξεζηαθέο ζεκεηψζεηο πνπ γξάθνληαλ κε ζχκβνια ηεο παιαηάο ηαρπγξαθίαο. ΢ηελ Ηξιαλδία νη γξα-
θείο πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ην ιαηηληθφ αιθάβεην, πξνζέζεηαλ γηα ηνλ παξαπάλσ ζηφρν ηα ζρφιηα ηνπο ζηελ
παιηά εζληθή γξαθή ―ην νγακηθφ αιθάβεην.
Χζηφζν, ε πην ζπλεζηζκέλε θξππηνγξαθία ρξεζηκνπνηήζεθε ζε αιιεινγξαθίεο πνπ ππήξρε θίλδπλνο
λα βξεζνχλ ζε ρέξηα ηξίησλ. Ήδε απφ ηνλ 9ν αηψλα εληνπίδνληαη ίρλε απφ θξππηνγξαθηθά ζπζηήκαηα πνπ
ζηεξίδνληαη ζε κεζφδνπο ππνθαηάζηαζεο. Αιιά ε απνθαζηζηηθή πξφνδνο ζπληειέζηεθε ηνλ 14 ν αηψλα, θπ-
ξίσο ζηελ Ηηαιία. Σφηε, ινηπφλ, ζπλαληνχκε θείκελα, ζηα νπνία παξεκβάιινληαη θξππηνγξαθεκέλα απνζπά-
ζκαηα ζε κε θξππηνγξαθεκέλεο θξάζεηο, γηα λα θαζίζηαηαη αθφκε πην πεξίπινθε ε δηαδηθαζία ηεο αλάγλσ-
ζήο ηνπο απφ ηξίηνπο. Απφ ην 1400 ρξεζηκνπνηνχληαη φιν θαη ζπρλφηεξα αιθάβεηα ππνθαηάζηαζεο. Άιινηε
ην θάζε ζχκθσλν αληηθαζίζηαηαη απφ ην επφκελν θαη άιινηε ρξεζηκνπνηνχληαη πεξηηηά γξάκκαηα, γεγνλφο
πνπ θαηαδεηθλχεη ηελ απμαλφκελε επηδεμηφηεηα ησλ απνθξππηνγξάθσλ ‒φζν δειαδή απμάλνληαη νη επηηπρίεο
ησλ απνθξππηνγξάθσλ ηφζν πην πεξίπινθα ζπζηήκαηα αλαθαιχπηνληαη, πξνθεηκέλνπ λα πξνζθέξνπλ εγγπή-
ζεηο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο κπζηηθφηεηαο ησλ θεηκέλσλ.
Δλ θαηαθιείδη, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε εμέιημε ηεο θξππηνγξαθίαο πνπ ζε κεγάιν βαζκφ ζπλδπάδε-
ηαη κε ηελ πξφνδν ησλ κεζφδσλ απνθξππηνγξάθεζεο, θαηαδεηθλχεη ηε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζε θάπνηνπο βα-
ζηιηάδεο θαη άξρνληεο πνπ πξνζπαζνχζαλ λα δηαηεξήζνπλ ην απφξξεην ησλ εγγξάθσλ θαη ηεο αιιεινγξαθί-
αο ηνπο, θαη ζε εθείλνπο πνπ απαζρνινχζαλ απνθξππηνγξάθνπο, γηα λα δηαβάδνπλ ηα απφξξεηα έγγξαθα ησλ
αληηπάισλ ηνπο. Έηζη, ηνλ 16ν αηψλα νη Βελεηζηάλνη είραλ ζηελ ππεξεζία ηνπο πξνηθηζκέλνπο απνθξππην-
γξάθνπο, φπσο θαη ε Απιή ηεο Ρψκεο ή ε Διηζάβεη Α´ ηεο Αγγιίαο (1533-1603), πνπ θαηάθεξε λα αλαγλψ-
ζεη ηελ αιιεινγξαθία ησλ νπαδψλ ηεο Μαξίαο ΢ηηνχαξη (1542-1587). Ο Δξξίθνο Γ´ ηεο Γαιιίαο (1533-

1610) είρε πξνζιάβεη ζηελ ππεξεζία ηνπ έλαλ καζεκαηηθφ πνπ θαηφξζσζε λα αλαθαιχςεη ην κπζηηθφ ηνπ
θψδηθα πνπ ρξεζηκνπνηνχζε ν πξεζβεπηήο ηεο Βελεηίαο, αιιά θαη ηνλ θσδηθφ πνπ εκθαληδφηαλ ζηελ αιιειν-
γξαθία ηνπ βαζηιηά ηεο Ηζπαλίαο κε ζπκκάρνπο ηνπ. Σν ζεκαληηθφηεξν είλαη φηη νη κέζνδνη ηεο θξππηνγξα-
θίαο θαη σο εθ ηνχηνπ ηεο απνθξππηνγξάθεζεο έρνπλ ρξήζεηο πνπ μεπεξλνχλ ηηο αλάγθεο αλάγλσζεο κηαο
απφξξεηεο αιιεινγξαθίαο απφ αλζξψπνπο ελφο βαζηιηά, πνπ ίζσο επηδίσθε λα πιεξνθνξεζεί γηα ηηο επηδηψ-
μεηο θάπνηνπ αληαγσληζηή ή αληηπάινπ ηνπ. Ζ απνθξππηνγξάθεζε ηεο ζθελνεηδνχο γξαθήο θαη ε ζεκαζία
ηεο γηα ηελ ηζηνξηθή επηζηήκε απνηειεί έλα ρξήζηκν παξάδεηγκα ‒θαη δελ είλαη ην κνλαδηθφ. [Σν θείκελν απ-
ηνχ ηνπ παξαξηήκαηνο αληιεί πιεξνθνξίεο απφ Richard, Jean, 2003: 199-217].

κώλ»: Γηπισκαηηθή
Ζ δηπισκαηηθή είλαη ε επηζηήκε πνπ κειεηά ηε δηακφξθσζε θαη ηε κνξθή (ηελ απζεληηθφηεηα, ηελ πξνέιεπ-
ζε, ηε ρξνλνιφγεζε θ.ά.) γξαπηψλ πξάμεσλ κε λνκηθή δηάζηαζε. Αθεηεξία ηεο ήηαλ ε κειέηε ησλ ιεγφκε-
λσλ «δηπισκάησλ», δειαδή ησλ απηνθξαηνξηθψλ θαη βαζηιηθψλ πξάμεσλ ηνπ Μεζαίσλα, εηδηθά έλαλ ηχπν
επίζεκεο πξάμεο ησλ Καπεηηδψλ βαζηιέσλ (ηεο ηξίηεο δπλαζηείαο ησλ βαζηιέσλ ηεο Γαιιίαο, πνπ ίδξπζε ν
Οχγνο Α´ ν «Καπέηνο» θαη ε νπνία βαζίιεπε απφ ηα ηέιε ηνπ 10νπ αηψλα κέρξη ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε).
Δπξφθεηην γηα κηα θαηεγνξία εγγξάθσλ πνπ θαίλνληαλ αμηφπηζηα, αιιά ν έιεγρνο ηεο αμηνπηζηίαο ηνπο ήηαλ
ην ηζρπξφηεξν θίλεηξν πνπ νδήγεζε ζηε γέλλεζε ηεο δηπισκαηηθήο σο απηφλνκεο επηζηήκεο.
Πνιιέο θνξέο δειαδή νη ηίηινη, ηα πξνλφκηα θαη ηα θιεξνλνκηθά δηθαηψκαηα πνπ θαηνρπξψλνληαλ
ζε ηέηνηνπο ράξηεο, παξνπζηάδνληαλ ζηνπο δηθαζηέο, νη νπνίνη θαινχληαλ λα απνθαλζνχλ γηα ηε γλεζηφηεηά
ηνπο. Με πνηα θξηηήξηα, φκσο, ζα ιάκβαλαλ ηηο απνθάζεηο ηνπο; ΋ηαλ επξφθεηην γηα ζχγρξνλα έγγξαθα είραλ
ζηε δηάζεζή ηνπο λφκνπο θαη, ζπλεπψο, θάπνηνπο ζαθείο ηξφπνπο ειέγρνπ. Αιιά γηα ηα παιηά έγγξαθα ε α-
πφθαζή ηνπο ήηαλ αδχλαην λα ζηεξηρζεί ζε ζαθή ηεθκήξηα. ΢ηε Γεξκαλία ηνπ 17 νπ αηψλα ηέηνηεο αληηδηθίεο
πεξηγξάθνληαη σο «δηπισκαηηθφο πφιεκνο». Γηα παξάδεηγκα, θάπνηνο εθθιεζηαζηηθφο άξρνληαο κπνξνχζε λα
αλαζχξεη παιηά δηπιψκαηα, γηα λα απνθχγεη ηελ επηθπξηαξρία πνπ απεηινχζε ηε δεζπνηεία ηνπ, θαη απαηηνχ-
ζε λα εμαξηάηαη απεπζείαο απφ ηνλ απηνθξάηνξα, ρσξίο κεζάδνληεο. Άιινηε πάιη κία πφιε, ζέινληαο λα ρεη-
ξαθεηεζεί απφ ηε δηθαηνδνζία ελφο κνλαζηεξηνχ ηεο πεξηνρήο ηεο, απεπζπλφηαλ ζε εηδηθνχο γηα λα θαηαξξί-
ςεη ηελ εγθπξφηεηα ηνπ θαξνιίλεηνπ δηπιψκαηνο πνπ πξφβαιε απηφ ην κνλαζηήξη.
Ζ δηπισκαηία έγηλε επηζηεκνληθφο θιάδνο, φηαλ νη θξηηηθνί άξρηζαλ λα αμηνινγνχλ ηα αξρεηαθά έγ-
γξαθα, αληηκεησπίδνληάο ηα φρη σο θείκελα-ζπκβφιαηα αιιά σο ηζηνξηθέο καξηπξίεο. ΢ηαζκφο γηα ηελ εμέιη-
με απηή ππήξμε ν 17νο αηψλαο θαη ην έξγν ηνπ Μακπηγηφλ, ηνπ παηέξα ηφζν ηεο παιαηνγξαθίαο φζν θαη ηεο
δηπισκαηηθήο. Μνλαρφο θαη ν Μακπηγηφλ, φπσο νη πεξηζζφηεξνη ρξνλνγξάθνη/ηζηνξηνδίθεο ηνπ κεζαίσλα,
δεκνζίεπζε ην 1681 ην έξγν ηνπ πνπ αθφκε θαη ήκεξα ζεσξείηαη κλεκεηψδεο: De re diplomatica. ΢ηελ νπζία
ν Μακπηγηφλ πξφηεηλε έλαλ επηζηεκνληθφ ηξφπν ειέγρνπ ηεο αμηνπηζηίαο ησλ πεγψλ. Έηζη, ζπλέβαιε ζηελ
πξνεηνηκαζία ηεο δηαδηθαζίαο αμηνιφγεζεο θαη θξηηηθήο ησλ πεγψλ θαη κε ηνλ ηξφπν απηφ άλνημε ηνλ δξφκν
γηα ηελ απνκάθξπλζε ηεο ηζηνξίαο απφ ηε ινγηθή ηεο ηζηνξηνδηθηθήο εξγαζίαο, απφ ηηο βηνγξαθίεο ησλ βαζη-
ιηάδσλ θαη ησλ αλζξψπσλ ηεο ειίη θαη γεληθά απφ ηε ινγηθή ηεο κεζαησληθήο ρξνλνγξαθίαο, πνπ ήδε απν-
γνήηεπε φζνπο ελδηαθέξνληαλ γηα ηελ ηζηνξία. Με ην έξγν ηνπ επεξέαζε ηηο έξεπλεο φρη κφλν ζηε Γαιιία
αιιά θαη ζηελ Ηηαιία, ηε Γεξκαλία θ.ά. [Αλαιπηηθφηεξα γηα ηελ επηζηήκε ηεο δηπισκαηηθήο: Tessier, 1998:
219-276)].


κώλ»: Δξαιδηθή
Αλ αλαηξέμνπκε ζην ιεμηθφ ησλ Νηπθψ, Μαδνπξέι θαη Οθθελζηάλη (2007: 79-80), ζα δηαβάζνπκε φηη ε ε-
ξαιδηθή κειεηά ηνπο ζπξενχο πνπ εκθαλίζηεθαλ ηνλ 12ν αηψλα, δειαδή «ηα έγρξσκα εκβιήκαηα πνπ πξνζη-
δηάδνπλ ζε έλα άηνκν, κία νηθνγέλεηα ή κία θνηλφηεηα θαη ε ζχλζεζε ησλ νπνίσλ ππνβάιιεηαη ζε ηδηαίηεξνπο
θαλφλεο, πνπ είλαη απηνί ηνπ νηθνζήκνπ». Ο ζπξεφο πξνζδίδεη ζε έλα αληηθείκελν κηα ηδηφηεηα θαη κηα ηαπηφ-
ηεηα θαη ράξε ζ‟ απηφλ κπνξνχκε λα ηαπηίζνπκε ηνλ ηδηνθηήηε κηαο άκαμαο, ελφο δαθηπιηδηνχ, ελφο μίθνπο
θ.ά.. Κάπνηνη πνιεκηζηέο πνπ ζθνηψζεθαλ, γηα παξάδεηγκα, ζηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, αλαγλσξίζηε-
θαλ απφ ην δαθηπιίδη ηνπο. Υάξε ζηνλ ζπξεφ, ν ηζηνξηθφο είλαη πηζαλφ λα δηαθξίλεη δχν ζπλψλπκεο νηθνγέ-
λεηεο θαη λα απνθχγεη ην ζθάικα λα απνδψζεη δξαζηεξηφηεηεο κειψλ ηεο κηαο ζε κέιε ηεο άιιεο. Ζ παξνπ-
ζία ηνπ ζπξενχ ζηνλ ζφιν κηαο εθθιεζίαο επηηξέπεη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο επνρήο θαηαζθεπήο ηνπ θηηξίνπ,
ελψ ζε έλα πίλαθα καο βνεζά λα αληρλεχζνπκε ην πξφζσπν πνπ ηνλ είρε παξαγγείιεη θαη ελδερνκέλσο θαη ην
φλνκα ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ. Πξφθεηηαη, ινηπφλ, γηα κηα επηζηήκε πνπ πξνζθέξεη ζεκαληηθή βνήζεηα ζηελ η-
ζηνξία (De Tupigny, 2003: 361-380).

Bagnal, Roger S. (1995). Reading Papyri, Writing Ancient History. London θαη New York: Routledge, 1995
Bataille, André. (2003). Παππξνινγία. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε ησλ καξηπ-
ξηώλ –Παξαδνζηαθέο βνεζεηηθέο επηζηήκεο, γξαπηέο καξηπξίεο, κηθξ. Διέλε ΢ηεθαλάθε (ζζ. 67-102).
Αζήλα: ΜΗΔΣ/ζεηξά Encyclopédie de la Pléiade.
Barbier, Frédéric. (2002). Ηζηνξία ηνπ βηβιίνπ, κηθξ. Μαξία Παπαειηάδε. Αζήλα: Μεηαίρκην.
Bell, Judith (Δπηκ.). (2005). Πώο λα ζπληάμεηε κηα επηζηεκνληθή εξγαζία. Οδεγόο εξεπλεηηθήο κεζνδνινγίαο,
κηθξ. Διεάλα Παλάγνπ. Αζήλα: Μεηαίρκην.
Burckhardt, Jacob. (2007). Jugments on History and Historians, κηθξ. & πξφινγνο Hugh Trevor-Roper. New
York: Routledge.
Calgano, Michael J., J. Chris Arndt & Raymond M. Hyser. (2008). Doing History. Research and Writing in
the Digital Age. Boston: Thomson, Wadsworth.
Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε. (1978). Δηζαγσγή ζηηο ηζηνξηθέο ζπνπδέο. Αζήλα [θσηνκεραληθή επαλέθδ.
ηεο πξψηεο έθδνζεο, 2005].
Dain, Alphonse. (2003). Διιεληθή παιαηνγξαθία. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε
ησλ καξηπξηώλ –Παξαδνζηαθέο βνεζεηηθέο επηζηήκεο, γξαπηέο καξηπξίεο, κηθξ. Διέλε ΢ηεθαλάθε
(ζζ. 107-29). Αζήλα: ΜΗΔΣ/ζεηξά Encyclopédie de la Pléiade.
De Tupigny, Jacque Meurgey. (2003). Γηπισκαηηθή. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε
Ferro, Marc. (2002). Κηλεκαηνγξάθνο θαη ηζηνξία, κηθξ. Πειαγία Μαξθέηνπ. Αζήλα: Μεηαίρκην.
Fitzsimons, M.A. (1983). The Past Recaptured, Notre Dame θαη London: University of Notre Dame Press.
Hartog, François. (2014). Καζεζηώηα ηζηνξηθόηεηαο. Παξνληηζκόο θαη εκπεηξίεο ηνπ ρξόλνπ, κηθξ. Γεκήηξεο
Κνπζνπξήο. Αζήλα: Αιεμάλδξεηα.
Joll, James. (2006). Ζ Δπξώπε, 1870-1970, κηθξ. Διπίδα Κ. Βφγιε. Θεζζαινλίθε: εθδ. Βάληαο/ζεηξά Ίζησξ.
Καξαδήκνπ-Γεξφιπκπνπ, Αιέθα. (1995). Ζ αλνηθνδόκεζε ηεο Θεζζαινλίθεο κεηά ηελ ππξθαγηά ηνπ 1917.
Έλα νξόζεκν ζηελ ηζηνξία ηεο πόιεο θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο πνιενδνκίαο, Θεζζαινλίθε:
University Studio Press (α´έθδνζε: Γήκνο Θεζζαινλίθεο 1985-1986).
Κηκνπξηδήο, Παλαγηψηεο Γ. (2013). Δηζαγσγή. Δπηζηήκε, εθπαίδεπζε, θηλεκαηνγξάθνο. ΢ην Παλαγηψηεο Γ.
Κηκνπξηδήο (Δπηκ.), CineScience. Ο θηλεκαηνγξάθνο ζηνλ θαθό ηεο επηζηήκεο (ζζ. 21-42). Αζήλα:
Gutenberg.
Lester, James D. (1987). Writing Research Papers. A Complete Guide, 5ε Έθδνζε. Glenview, Illinois: Scott,
Foresman and Co.
Ληβηεξάηνο, Δπάγγεινο. (2009). Υαξηνγξαθηθέο πεξηπέηεηεο ηεο Διιάδαο, 1821-1919. Αζήλα: ΔΛΗΑ.
Mallon, Jean (2003). Ρσκατθή παιαηνγξαθία. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε ησλ
καξηπξηώλ –Παξαδνζηαθέο βνεζεηηθέο επηζηήκεο, γξαπηέο καξηπξίεο, κηθξ. Διέλε ΢ηεθαλάθε (ζζ.
131-65). Αζήλα: ΜΗΔΣ/ζεηξά Encyclopédie de la Pléiade.
Marwick, Arthur. (1985). Δηζαγσγή ζηελ ηζηνξία, κηθξ. Κξίζηε Σξίγθνπ. Αζήλα: Δθδφζεηο Π. Κνπηζνχκπνο
(Αλνηθηφ Παλεπηζηήκην ηεο Αγγιίαο).
Mossé, Claude & Annie Schnapp-Gourbeillon. (2005). Δπίηνκε ηζηνξία ηεο Αξραίαο Διιάδαο (2.000-31 π.Υ.),
6ε Έθδνζε, κηθξ. Λχληηα ΢ηεθάλνπ,. Αζήλα: Παπαδήζεο.
κειέηε ηεο ηζηνξίαο, κηθξ. Κσζηήο Γθνηζίλαο. Αζήλα: Κέδξνο.

Passerini, Luisa. (1998). Work ideology and consensus under Italian Fascism. ΢ην Robert Perks θαη Alistair
Tomson (Δπηκ.), The Oral History Reader (ζζ. 53-62). London θαη New York: Routledge.
Perrat, Charles. (2003). Μεζαησληθή παιαηνγξαθία. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε
Πεηξάθε, Μαξίλα. (2006). Ο κύζνο ηνπ Μεηαμά. Γηθηαηνξία θαη πξνπαγάλδα ζηελ Διιάδα. Αζήλα: Χθεαλίδα.
Portelli, Alessandro. (1991). The Death of Luigi Trastulli and Other Stories: Form and Meaning in Oral His-
tory. Albany: State University of New York Press.
Portelli, Alessandro. (1998). What Makes Oral History Different? ΢ην Robert Perks θαη Alistair Tomson (Δ-
πηκ.), The Oral History Reader (ζζ. 63-74). London θαη New York: Routledge.
Richard, Jean. (2003). Κξππηνγξαθία. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε ησλ καξηπ-
ξηώλ –Παξαδνζηαθέο βνεζεηηθέο επηζηήκεο, γξαπηέο καξηπξίεο, κηθξ. Διέλε ΢ηεθαλάθε (ζζ. 199-217-
102). Αζήλα: ΜΗΔΣ/ζεηξά Encyclopédie de la Pléiade.
Richie, Donald A. (2003). Doing Oral History. A Practical Guide, 2ε Έθδνζε. New York: Oxford University
Press.
Sadoul, Georges. (1988). Φσηνγξαθία θαη θηλεκαηνγξάθνο. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β3: Μεζνδηθή
αλαδήηεζε ησλ καξηπξηώλ, ηρ. 3, κηθξ. Διέλε ΢ηεθαλάθε (ζζ. 11-26). Αζήλα: ΜΗΔΣ/ζεηξά
Encyclopédie de la Pléiade.
Shumway, G. (1970). Oral History in the United States: A Directory. New York: Columbia University Press.
Sorlin, Pierre. (2006). Κνηλσληνινγία ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, κηθξ. Πειαγία Μαξθέηνπ. Αζήλα, Μεηαίρκην.
Sommer, Barbara W. & Mary Kay Quinlan. (2009). The Oral History Manual. Lanham: Altamira Press.
΢ππξηδσλάθεο, Β. (2007). Πεξηνδνιόγεζε ηεο ηζηνξίαο ηνπ δπηηθνύ θόζκνπ. Θεζζαινλίθε: Βάληαο.
Tessier, George. (2003). Γηπισκαηηθή. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε ησλ καξηπ-
Thompson, Paul. (2000). Voice of the Past. Oral History, 2ε Έθδνζε. Oxford θαη New York: Oxford Universi-
ty Press.
Xanthakis, Alkis X. (1988). History of Greek Photography, 1839-1960. Αζήλα: ΔΛΗΑ.

Κεθάιαην 3: Σν παξειζόλ είλαη κηα «άγλσζηε ρώξα»
΋πσο ήδε θάλεθε, νη πεγέο ηνπ παξειζφληνο καο πξνζθέξνπλ κηα κεξηθή θαη απνζπαζκαηηθή εηθφλα ηνπ
παξειζφληνο. Αθφκε θη αλ κειεηήζνπκε, φπσο νθείινπκε, φιεο ηηο ζσδφκελεο γξαπηέο θαη κε γξαπηέο πεγέο
ηνπ, ην παξειζφλ παξακέλεη γηα καο κηα άγλσζηε ρψξα, ή ζσζηφηεξα έλα ζχλνιν άγλσζησλ ρσξψλ πνπ δηα-
ζέηνπλ ηηο δηθέο ηνπο ηζηνξίεο θαη πξνζσπηθφηεηεο (Lowenthal, 2009: xvi). ΋πσο καο ζπκίδεη, άιισζηε, ν
Καξ (1999: 23), ε ηζηνξία παξνκνηάδεηαη ζπρλά κε έλα «ηεξάζηην παδι απφ ην νπνίν ιείπνπλ πνιιά θνκκάηη-
α». Απηφ νθείιεηαη, ελ κέξεη, ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο παξάγνληαη νη πεγέο θαη, ελ κέξεη, ζηελ απψιεηα πνιιψλ
πεγψλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ, κέρξη λα θηάζνπλ ζηα ρέξηα ηνπ ζεκεξηλνχ ηζηνξηθνχ. Σν πξψην δήηεκα πνπ
ζα εμεηάζνπκε ζε απηφ ην θεθάιαην αθνξά απηήλ αθξηβψο ηελ ηχρε ησλ πεγψλ ζηελ πνξεία ηνπο, απφ ην πα-
ξειζφλ ζην νπνίν παξήρζεζαλ, κέρξη ην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ πνπ ηηο κειεηά. Θα πξέπεη, φκσο, λα ηνλίζνπκε
εμαξρήο φηη ην ζνβαξφηεξν πξφβιεκα ηνπ ηζηνξηθνχ δελ είλαη ε επηλφεζε κεζφδσλ κε ηε βνήζεηα ησλ νπνίσλ
ζα κπνξέζεη λα αληηκεησπίζεη ηελ άγλνηά ηνπ, αιιά ε αλαδήηεζε ηξφπσλ πνπ ζα ηνπ επηηξέςνπλ λα δηαρεηξη-
ζηεί ηε γλψζε ηνπ: δειαδή λα αμηνπνηήζεη ηα «θνκκάηηα» ηνπ παδι, πνπ έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ.
΢ηε δεχηεξε ελφηεηα ζα παξνπζηάζνπκε ηηο κεηαβνιέο πνπ πθίζηαηαη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ ε ζρέ-
ζε ηνπ ηζηνξηθνχ κε ηηο πεγέο ηνπ, αιιά θαη κε ην παξειζφλ πνπ επηδηψθεη λα αλαζπλζέζεη, θαη ζα εμεγήζνπ-
κε φηη απηή αθξηβψο ε κεηαβαιιφκελε ζρέζε ηνπ απνηειεί αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο αλάπηπμεο ηεο ηζηνξηθήο
επηζηήκεο ‒κε ηνλ ηξφπν ηνπιάρηζηνλ πνπ κπνξεί λα ηε βηψλεη έλαο ηζηνξηθφο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηθήο
ηνπ εμέιημεο σο επηζηήκνλαο ηζηνξηθφο. Θα εμεηάζνπκε επίζεο ζε πνην βαζκφ ε ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνχ κε ην
παξειζφλ εμαξηάηαη απφ ηηο ζσδφκελεο πεγέο φισλ ησλ θαηεγνξηψλ πνπ αλαιχζακε ζην πξνεγνχκελν θεθά-
ιαην θαη νη νπνίεο πξνζθέξνπλ θαη ηε κνλαδηθή αζθαιή «γέθπξα» αλάκεζα ζηνλ παξφλ θαη ην παξειζφλ θαη
ζα απαληήζνπκε ζε εξσηήκαηα φπσο: πνηεο δηαδηθαζίεο ή ζπκπηψζεηο κπνξεί λα εκπνδίζνπλ ηελ πξνζέγγηζε
ηνπ παξειζφληνο θαη ζε ηη δηαθέξεη ε ηζηνξηθή πξνζέγγηζε ηεο αξραίαο απφ απηή ηεο κεζαησληθήο ή λεφηεξεο
θαη ζχγρξνλεο επνρήο;
3.1 Ζ αξραία επνρή παξακέλεη … έλα αίληγκα
Αλ θαη ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο γλσξίδεη, ή ζσζηφηεξα λνκίδεη φηη γλσξίδεη ηνλ ΋κεξν, ηνλ Πιάησλα, ηνλ Αξη-
ζηνηέιε θαη πνιινχο άιινπο άλδξεο πνπ κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν πεξηέγξαςαλ ηελ επνρή ηνπο, ε αξραία
Διιάδα εμαθνινπζεί λα «απνηειεί έλα αίληγκα απφ πνιιέο απφςεηο» (Mossé & Schnapp-Gourbeillon, 2005:
9). Πνιινί ηζηνξηθνί ζπκκεξίδνληαη ηελ άπνςε φηη ε αξραία επνρή παξακέλεη έλα αίληγκα, φηαλ, αλαινγηδφ-
κελνη ηελ απφζηαζε πνπ ηνπο ρσξίδεη απφ ηηο πεγέο ηνπο, αληηιακβάλνληαη πφζν κηθξφο είλαη ν αξηζκφο ησλ
γεγνλφησλ ηεο αξραηφηεηαο πνπ γλσξίδνπλ θαη πφζν κεγάιν ηκήκα ηεο πξαγκαηηθφηεηάο ηεο έρνπλ απνιέζεη
(θαη είλαη αδχλαηνλ λα αλαθηήζνπλ). Γηα λα ηνλίζεη ηε ζεκαζία απηήο ηεο ζρέζεο πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκε-
ζα ζηνλ ηζηνξηθφ θαη ην πιηθφ ηνπ, ν Καξ θαηαζέηεη απφ ηελ εκπεηξία ηνπ ηελ έθπιεμε πνπ ν ίδηνο αηζζάλζε-
θε, φηαλ ιίγν πξηλ απφ ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, φληαο θνηηεηήο αθφκε, μεθίλεζε κία κειέηε γηα ηελ
Διιάδα ησλ Πεξζηθψλ πνιέκσλ. Ήηαλ πεπεηζκέλνο φηη ζηνπο 15-20 ηφκνπο πνπ είρε ζπγθεληξψζεη ζηε βη-
βιηνζήθε ηνπ, ζα έβξηζθε φια ηα γεγνλφηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ζέκα ηνπ. Οχηε θαλ είρε πεξάζεη απφ ην
κπαιφ ηνπ, φπσο παξαδερφηαλ ν ίδηνο αξθεηέο δεθαεηίεο αξγφηεξα, πφζν απνζπαζκαηηθή ήηαλ ε εηθφλα πνπ
ζα κπνξνχζε λα απνθηήζεη, αθφκε θη αλ κειεηνχζε κε πξνζνρή θάζε ζειίδα απηψλ ησλ ηφκσλ πνπ απνηε-
ινχζαλ ηφηε ην ζχλνιν ησλ δηαζέζηκσλ πεγψλ γηα ην ζέκα ηνπ (1999: 22-23). Αθφκε θαη ζήκεξα ε αξραία
επνρή, φπσο θαη ε κεζαησληθή, αληίζεηα απφ ηε ζχγρξνλε, δίλνπλ ηελ εληχπσζε, ηδίσο ζε έλαλ λεαξφ θαη ά-

πεηξν ηζηνξηθφ, φηη είλαη αζθαιέζηεξα πεδία έξεπλαο, αθνχ ηα γεγνλφηα ηνπο δελ έρνπλ πεξαηηέξσ ζπλέπεηεο
ή ζπλέρεηεο ‒θη έηζη κνηάδνπλ νινθιεξσκέλα.
Μπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη ζηνπο ηφκνπο ηεο βηβιηνζήθεο ηνπ Καξ πεξηιακβαλφηαλ πιήζνο θεη-
κέλσλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ επηγξαθέο ραξαγκέλεο ζε πέηξα ή ραιθφ ή ήηαλ δσγξαθηζκέλα ζε αγγεία πνπ
ζψζεθαλ, αλαθαιχθζεθαλ απφ ηνπο αξραηνιφγνπο θαη κεηαγξάθεθαλ ζε ηφκνπο θαη ζεηξέο απφ ηνπο επηγξα-
θνιφγνπο. Φπζηθά, απνπζίαδε ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα ησλ θεηκέλσλ πνπ είραλ γξαθεί ζε μχιηλεο πηλαθί-
δεο θαη ράζεθαλ εμαηηίαο ηνπ πιηθνχ ηνπο. Δπνκέλσο, κηα πξψηε θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζθηα-
γξαθνχλ ηε ζσδφκελε εηθφλα ηνπ παξειζφληνο, ζην νπνίν είρε πξφζβαζε ν Καξ θαη θάζε άιινο ηζηνξηθφο,
νξίδεηαη απφ ην πιηθφ ζην νπνίν νη άλζξσπνη θάζε επνρήο απνθάζηδαλ λα θαηαγξάθνπλ ηα θείκελα ή ηηο εη-
δήζεηο ηνπο (λφκνπο, ζπλζήθεο ή φ,ηη άιιν). Καηά κηα εθδνρή, νη πνιηηηθέο εγεζίεο ηεο αξραηφηεηαο επέιεγαλ
λα θαηαγξάςνπλ ζε μχιηλεο ή πήιηλεο πηλαθίδεο φ,ηη επηζπκνχζαλ λα εθζέζνπλ ζηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπο γηα
πεξηνξηζκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα, ελψ επέιεγαλ ηελ πέηξα σο πιηθφ ράξαμεο γηα άιινπο ιφγνπο θαη πξνθαλψο
κε δηαθνξεηηθά θίλεηξα (Bagnal, 2003: 8· Robert, 2003: 25). Χζηφζν, απηή είλαη κηα εμήγεζε πνπ πξνηείλε-
ηαη εθ ησλ πζηέξσλ· είλαη δειαδή κηα ππφζεζε ηνπ επηγξαθνιφγνπ ή ηνπ ηζηνξηθνχ αλάκεζα ζηηο πνιιέο άι-
ιεο ινγηθέο ππνζέζεηο, ζηηο νπνίεο κπνξνχλ ακθφηεξνη λα θαηαιήγνπλ ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα αλαζπλζέ-
ζνπλ ηηο αξραίεο θνηλσλίεο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα γλσξίδνπκε ειάρηζηα γηα ην ηη ζεσξνχζαλ νη άλζξσπνη ηεο
αξραίαο επνρήο πξνζσξηλφ ή κε πνηα θξηηήξηα ην δηαθνξνπνηνχζαλ απφ απηφ ζην νπνίν απέδηδαλ κφληκν ή
έζησ κνληκφηεξν ραξαθηήξα.
Δίλαη ζρεδφλ βέβαην επίζεο φηη αλάκεζα ζηνπο ηφκνπο ηεο βηβιηνζήθεο ηνπ Καξ ζα ππήξρε θαη ε αγ-
γιηθή κεηάθξαζε ηνπ έξγνπ ηνπ Ζξφδνηνπ (495 ή 480-425 π.Υ.) ‒πνπ, φπσο καο πιεξνθνξεί ν Finley (1959:
21), νινθιεξψζεθε ζηα 1858-1860 απφ ηνλ George Rawlinson. Πνηεο γλψζεηο είρε γηα απηήλ ηελ πεγή ηνπ ν
Καξ; Αθφκε θαη ζήκεξα ν ηζηνξηθφο γλσξίδεη ειάρηζηα ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπ ζπγγξαθέα απφ ηελ Αιη-
θαξλαζζφ, αιιά ζα είλαη αθφκε πεξηζζφηεξεο νη απνξίεο ηνπ, αλ έζεηε ζηνλ εαπηφ ηνπ εξσηήκαηα φπσο: πψο
είρε γξάςεη ηελ ηζηνξία ηνπ ν Ζξφδνηνο; Σελ είρε γξάςεη ν ίδηνο θνκκάηη-θνκκάηη ή ζην ζχλνιφ ηεο κε βάζε
θάπνηεο ελδερφκελεο ζεκεηψζεηο ηνπ ή κήπσο απφ κλήκεο; Μήπσο πάιη ηελ είρε ππαγνξεχζεη ζε θάπνηνλ
γξαθέα; Πψο δεκνζηεχζεθε ην έξγν ηνπ ‒πνπ, θαηά κηα εθδνρή, δεκνζηεχζεθε ιίγν κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ
(Finley 1959: 28)‒ αιιά θαη ηη ζήκαηλε ε δεκνζίεπζε ελφο βηβιίνπ ζηε δεθαεηία ηνπ 420 π.Υ.; Πνηνη άξαγε
ζπλήζηδαλ ηφηε λα δηαβάδνπλ βηβιία θαη πφζνη κπνξεί λα ήηαλ; Πξνθεηκέλνπ λα αμηνπνηήζεη απηήλ ηελ πεγή
ηνπ θαη λα θαηαξηίζεη ην εξσηεκαηνιφγην ηεο έξεπλάο ηνπ, φπσο αλαιχζακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ν
κεηαγελέζηεξνο ηζηνξηθφο είλαη απαξαίηεην λα απαληήζεη ζε φια απηά ηα εξσηήκαηα.
Αο επηρεηξήζνπκε εδψ ηελ απάληεζε απηψλ ησλ εξσηεκάησλ, μεθηλψληαο απφ ηελ πεξηγξαθή ηνπ βη-
βιίνπ ησλ θιαζηθψλ ρξφλσλ. Σελ πεξίνδν απηή είρε ηε κνξθή θπιίλδξνπ θαηαζθεπαζκέλνπ, φπσο ήδε αλα-
θέξζεθε, απφ θινχδεο παπχξνπ, ζηνλ νπνίν ήηαλ δεκέλε απφ ηε κηα πιεπξά κηα ξάβδνο απφ μχιν ή έβελν ή
άιιν πιηθφ (γηα λα ζπγθξαηεί ην ξνιφ), ελψ γηα ηελ πξνζηαζία ηνπ ήηαλ θνιιεκέλν απφ ηελ άιιε πιεπξά έλα
θνκκάηη κεκβξάλεο. Δπνκέλσο, ε αλάγλσζή ηνπ δελ ήηαλ ηφζν εχθνιε: δειαδή ν θχιηλδξνο έπξεπε λα μεηπ-
ιίγεηαη απφ ηε κία θαη παξάιιεια λα ηπιίγεηαη απφ ηελ άιιε πιεπξά. Γηα ηνλ ηξφπν πάιη κε ηνλ νπνίν γξα-
θφηαλ ή εθδηδφηαλ έλα βηβιίν νη πξψηεο γλψζεηο καο πξνέξρνληαη απφ ηε Ρψκε ηνπ 3νπ αηψλα π.Υ. Μπνξνχκε
λα ππνζέζνπκε φηη, φπσο αξθεηνί άιινη, θαη ν Ζξφδνηνο ζα είρε γξάςεη πξφρεηξα κε θαιάκη ην θείκελφ ηνπ
ζε πιαθέηεο θεξηνχ θαη έπεηηα ζα ην είρε ππαγνξεχζεη ζε θάπνηνλ γξακκαηέα (Barbier, 2002: 33-35). Δπνκέ-
λσο, ζα είρε ηε δπλαηφηεηα λα πξνβεί ζε δηνξζψζεηο πξηλ απφ ηελ ηειηθή δεκνζίεπζε. Άξαγε ζα δηάβαδε κε
πξνζνρή ηη απφ απηά πνπ ππαγφξεπε, έγξαθε ηειηθά ν γξακκαηέαο ηνπ; Γελ κπνξνχκε λα απαληήζνπκε ζε
απηφ ην εξψηεκα. Δλδέρεηαη, φκσο, ην βηβιίν ηνπ λα κε δεκνζηεχηεθε κε ηνλ παξαπάλσ ηξφπν, αλ ηζρχεη ε
πιεξνθνξία φηη ε δηαδηθαζία μεθίλεζε ή νινθιεξψζεθε κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ. ΢ε απηήλ ηελ πεξίπησζε ν Ζ-
ξφδνηνο δελ ζα είρε ηελ επθαηξία λα παξαθνινπζήζεη ηελ παξάδνζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ ζηελ θπθινθνξία θαη λα
ην παξνπζηάζεη ν ίδηνο ζην θνηλφ ηνπ.

΋ζνλ αθνξά ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ, ππάξρνπλ καξηπξίεο φηη νη κνξθσκέλνη ηεο επνρήο δηάβαδαλ βη-
βιία. Γηα παξάδεηγκα, ν Αξηζηνθάλεο πνπ άξρηζε λα γξάθεη ηηο θσκσδίεο ηνπ ιίγν πξηλ ηνλ ζάλαην ηνπ Ζξφ-
δνηνπ, βάδεη ηνλ ζεφ Γηφλπζν ζηνπο Βάηξαρνπο (έξγν πνπ δηδάρζεθε γηα πξψηε θνξά ζηα Λήλαηα ηνλ ρεηκψ-
λα ηνπ 405 π.Υ.) λα ιέεη φηη, ελφζσ ηαμίδεπε κε ην πινίν, δηάβαδε κηα απφ ηηο ηξαγσδίεο ηνπ Δπξηπίδε ‒ηελ
νπνία ζήκεξα γλσξίδνπκε απνζπαζκαηηθά (πξφθεηηαη γηα ηελ ηξαγσδία Αλδξνκέδα πνπ παξνπζηάζηεθε ην
413 π.Υ.). Δπίζεο, ν Δπξηπίδεο πνπ ήηαλ δέθα ή είθνζη ρξφληα λεφηεξνο απφ ηνλ Ζξφδνην, γλσξίδνπκε φηη
δηέζεηε κηα κεγάιε ζπιινγή βηβιίσλ (Cavallo & Chartier, 2006: 24), ηα νπνία ίζσο δηάβαδαλ θαη νη θίινη ηνπ.
Αθφκε θη αλ δελ κπνξνχκε λα εμαθξηβψζνπκε πφζνη ήηαλ νη αλαγλψζηεο ηνπ βηβιίνπ ηνπ Ζξφδνηνπ, ην
ζπνπδαηφηεξν εξψηεκα, πνπ ζα ήζειε λα απαληήζεη έλαο ηζηνξηθφο ησλ αξρψλ ηνπ 20 νπ αηψλα, φπσο ν Καξ ‒
ή αθφκε θαη ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο‒ είλαη αλ είραλ γξαθεί θαη άιια έξγα ζηελ επνρή ηνπ Ζξφδνηνπ ή ιίγν
αξγφηεξα, ηα νπνία ζα ήηαλ πηζαλφ λα ηνπ πξνζθέξνπλ εμίζνπ πνιχηηκν πιηθφ, ζε πεξίπησζε πνπ ηα είρε ζηε
δηάζεζή ηνπ (Carr, 1999: 22-23). Πφζνη είλαη άξαγε νη ζπγγξαθείο ηεο αξραηφηεηαο ηνπο νπνίνπο γλσξίδνπκε
θαη κέζσ πνηαο δηεξγαζίαο έρνπλ ζσζεί ηα έξγα ηνπο;
Γηα λα απαληήζνπκε ζε απηφ ην εξψηεκα ζα πξέπεη λα ζθεθηνχκε κε πνην ηξφπν δεκνζηεπφηαλ έλα
βηβιίν θαη πνηνη παξάγνληεο θαζφξηζαλ ηελ ηχρε ηνπ ζηε «δηαδξνκή» ηνπ, κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα ή
ηε ζεκεξηλή επνρή. Δθφζνλ ζηελ επνρή πνπ καο ελδηαθέξεη ηα βηβιία ήηαλ ρεηξφγξαθα, ην πξψην δήηεκα
πνπ είλαη ινγηθφ λα εμεηάζνπκε, ζηνλ βαζκφ πνπ είλαη εθηθηφ, αθνξά ηνλ αξηζκφ ησλ αληηηχπσλ ηνπο. Σα
αληίηππα αληηγξάθνληαλ. Αιιά πνηνο ιάκβαλε ηελ απφθαζε γηα ηελ αληηγξαθή ηνπο; Έρνπκε ήδε αλαθέξεη
φηη νη θηινινγηθνί πάππξνη ‒πνπ ραξαθηεξίδνληαη σο «ηα αξραηφηεξα ρεηξφγξαθα ησλ θιαζηθψλ ζπγγξαθέ-
σλ» (Robert, 2003: 85)‒ καο απνθαιχπηνπλ κεγάιν αξηζκφ απνζπαζκάησλ ηεο Ηιηάδαο θαη ηεο Οδύζζεηαο.
Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα ππνζέζνπκε φηη ν ΋κεξνο ήηαλ ν δεκνθηιέζηεξνο ζπγγξαθέαο ζηηο κεηαγελέζηεξεο
γεληέο, αθνχ εθείλεο νη γεληέο απνθάζηζαλ ηελ αληηγξαθή ησλ έξγσλ ηνπ. Κάπνηνη εγγξάκκαηνη, δειαδή θαη
δηαλννχκελνη, πξνθαλψο ησλ αλψηεξσλ ηάμεσλ ηεο ειιεληζηηθήο ή ηεο ξσκατθήο επνρήο, είηε αληέγξαςαλ νη
ίδηνη είηε έδσζαλ παξαγγειία ζε θάπνηνλ επαγγεικαηία γξαθέα λα παξαγάγεη έλα αληίηππν ηνπ ζπγθεθξηκέ-
λνπ έξγνπ γηα ηε βηβιηνζήθε, πνπ ήδε πνιινί απφ απηνχο δηαηεξνχζαλ ζηηο επαχιεηο ηνπο. Με γλψκνλα ην
ίδην θξηηήξην ζηελ ηεξαξρία ησλ δεκνθηιέζηεξσλ ζπγγξαθέσλ αθνινπζνχζαλ ν Γεκνζζέλεο, ν Δπξηπίδεο, ν
Πιάησλ, ν Θνπθπδίδεο θαη άιινη (βι. ζρεηηθά παξάξηεκα 2.2.). Δπνκέλσο, νη πξνηηκήζεηο ηνπ κεηαγελέζηε-
ξνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ ζπληζηνχλ έλαλ πξψην ζεκαληηθφ παξάγνληα πνπ επέηξεςε ή δηεπθφιπλε ηε δηά-
ζσζε θάπνησλ έξγσλ.
Γλσξίδνπκε επίζεο φηη απφ ηα θιαζηθά ρξφληα ιεηηνπξγνχζαλ θαη αξθεηέο δεκφζηεο βηβιηνζήθεο, πνπ
πνιιαπιαζηάζηεθαλ ζηα ειιεληζηηθά ρξφληα. Τπήξραλ αξθεηέο ζηελ Αζήλα θαη ζε άιιεο ειιεληθέο πφιεηο,
ζηελ Πέξγακν, ηελ Αληηφρεηα θαη αιινχ, ελψ ε ζπνπδαηφηεξε ήηαλ απηή πνπ είρε ηδξχζεη ζηελ Αιεμάλδξεηα
ν Πηνιεκαίνο Α´ (323-280 π.Υ.), κε ζηφρν «ηε δηαηήξεζε ησλ βηβιίσλ φισλ ησλ επνρψλ θαη φινπ ηνπ ηφηε
γλσζηνχ θφζκνπ». Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ νη γξακκαηηθνί πνπ εξγάζηεθαλ ζηελ Αιεμάλδξεηα ζπγθέληξσλαλ,
θαηαινγνγξαθνχζαλ, δηφξζσλαλ, απνθαζηζηνχζαλ θαη «εμέδηδαλ» παιηφηεξα έξγα. ΢ε δηάζηεκα ιίγσλ κφλν
ρξφλσλ ν αξηζκφο ησλ θπιίλδξσλ ησλ ζπιινγψλ ηνπο μεπέξαζε ηηο πεληαθφζηεο ρηιηάδεο (Barbier, 2002: 40-
43· Cavallo & Chartier, 2006: 26-27).23 Φπζηθά, ηα αληίηππα θάζε βηβιίνπ ήηαλ ειάρηζηα· αιιά αλ θάπνηα
ζηηγκή ελδηαθέξνληαλ αξθεηνί αλαγλψζηεο γηα ην ζπγθεθξηκέλν έξγν, πξνθαλψο ζα μεθηλνχζε ε δηαδηθαζία
ηεο παξαγσγήο πξφζζεησλ αληηηχπσλ ηνπ. ΢ηα ξσκατθά ρξφληα απμήζεθαλ εληππσζηαθά θαη νη ηδησηηθέο βη-
βιηνζήθεο, ζαλ λα επξφθεηην γηα κηα λέα κφδα, ηελ νπνία αθνινπζνχζαλ πηζηά νη αλψηεξεο θνηλσληθέο ηάμεηο
23
Γηα ηε ζπκβνιή ησλ αιεμαλδξηλψλ γξακκαηηθψλ ζηε δηάζσζε ησλ έξγσλ ηεο αξραηφηεηαο, βι. Καθξηδήο, 2005. ΢ρε-
ηηθά κε ηελ ηαμηλφκεζε ησλ βηβιίσλ ζηηο αξραίεο βηβιηνζήθεο ν Barbier (2002: 35) ζεκεηψλεη: «Σα volumina ζπλήζσο
ηπιίγνληαη ζε θεξακηθά πηζάξηα […] ή ζε θαιάζηα, κεξηθέο θνξέο ηνπνζεηνχληαη ζε ξάθηα ή θαζέιεο (archa), ή αλ πξφ-
θεηηαη γηα πην ζεκαληηθέο βηβιηνζήθεο, ηαθηνπνηνχληαη ζε ζπξηάξηα θαη εξκάξηα (ermarium). Ο ηίηινο βξίζθεηαη ζε κηα
εηηθέηα δεκέλε ζηελ άθξε ηνπ θπιίλδξνπ». Απφ ην 2002 ιεηηνπξγεί ε Νέα Βηβιηνζήθε ηεο Αιεμάλδξεηαο
(http://www.bibalex.org) πνπ δεκηνπξγήζεθε ππφ ηελ αηγίδα ηεο UNESCO, κε ηε ζπλεξγαζία ηεο Αηγππηηαθήο Κπβέξ-
λεζεο.

(κία απφ απηέο ηηο βηβιηνζήθεο έρεη ζσζεί, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, ζηελ έπαπιε ηνπ Δξθνιάλν, ηε ιεγφκελε
«βίιια ησλ παπχξσλ»). Σνλ 1ν αηψλα π.Υ. κάιηζηα ν ιπξηθφο πνηεηήο Κάηνπιινο (84-54 π.Υ.) θαη ν Κηθέξσλ
αλαθέξνληαη θαη ζηε ιεηηνπξγία βηβιηνπσιείσλ (πνπ ηφηε νλνκάδνληαλ «taberna libraria»), κεξηθά απφ ηα
νπνία πεξηιάκβαλαλ θαη εξγαζηήξηα αληηγξαθέσλ (Barbier, 2002: 38-40· Cavallo, 2006: 85-87).
΋πσο είλαη ινγηθφ, φζν πεξηζζφηεξα ήηαλ ηα αληίγξαθα ελφο βηβιίνπ, ηφζν πεξηζζφηεξεο ήηαλ θαη νη
πηζαλφηεηεο λα δηαζσζεί· αιιά ε ηχρε ηνπ δελ επεξεάδεηαη κφλν απφ απηφλ ηνλ παξάγνληα. Με ηε δηάδνζε
ηεο ρξήζεο ηεο πεξγακελήο εγθαηληάζηεθε κηα λέα θάζε επηινγψλ. Μεηά ηνλ 3ν θαη 4ν αηψλα κ.Υ., ε αληηθα-
ηάζηαζε ησλ βηβιίσλ ζε θχιηλδξν απφ δεκέλα βηβιία πεξγακελήο (ηνπο ιεγφκελνπο «θψδηθεο») επέθεξε κε
ηε ζεηξά ηεο πνιιέο λέεο απψιεηεο. Σα λέα βηβιία πνπ ηαπηίζηεθαλ κε ηνλ ρξηζηηαληθφ πνιηηηζκφ, κνηάδνπλ
πνιχ κε ηα ζεκεξηλά, αιιά ε ηηκή ηεο πεξγακελήο ήηαλ πςειή.24 Έηζη, ηα έξγα πνπ θαη πάιη ζεσξήζεθαλ
«δεπηεξεχνληα», παξακεξίζηεθαλ· θαη επεηδή ε πεξγακελή ήηαλ πιηθφ ηδηαίηεξα αλζεθηηθφ, ζηελ πνξεία ηνπ
ρξφλνπ αληηγξαθείο πνπ επηζπκνχζαλ λα εμνηθνλνκήζνπλ δηαζέζηκεο επηθάλεηεο, δελ δίζηαδαλ λα μχλνπλ ηα
εηδσινιαηξηθά έξγα πνπ ήηαλ ήδε γξακκέλα, γηα λα γξάςνπλ ζηε ζέζε ηνπο π.ρ. ηεξέο γξαθέο (πξφθεηηαη γηα
ηα ιεγφκελα «παιίκςεζηα», ησλ νπνίσλ ην αξρηθφ θείκελν κεξηθέο θνξέο απνθαζίζηαηαη ζήκεξα, ράξε ζηελ
αλάπηπμε εηδηθψλ κεζφδσλ). Απφ ηνλ 6ν αηψλα ε Δθθιεζία θαηέζηε ν θπξηφηεξνο κεζνιαβεηήο «γηα λα θηά-
ζνπλ έσο εκάο ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ηεο αξραίαο ινγνηερλίαο» (Barbier, 2002: 51). ΢ηνλ Μεζαίσλα πάιη
άξρηζαλ λα εθδίδνληαη παλεπηζηεκηαθά εγρεηξίδηα θαη αλζνιφγηα γηα εθπαηδεπηηθή ρξήζε, κέζσ ησλ νπνίσλ
ζηηο παξαπάλσ δηαδηθαζίεο επηινγήο πξνζηέζεθαλ θαη νη πξνηηκήζεηο ησλ ιεγφκελσλ αλζνιφγσλ, νη πεξηζ-
ζφηεξνη απφ ηνπο νπνίνπο παξακέλνπλ αλψλπκνη (Hamesse, 2006: 143, 146-148). Μέρξη ηελ εθεχξεζε, ινη-
πφλ, ηεο ηππνγξαθίαο πνπ επέηξεςε ηελ έθδνζε ελφο βηβιίνπ ζε πνιπάξηζκα αληίηππα, ε ηζηνξία ηεο αλάγλσ-
ζεο θαη ηνπ βηβιίνπ θαζνξίδνπλ ζε κεγάιν βαζκφ θαη ηελ ηζηνξία ηεο δηάζσζεο ησλ γλσζηψλ ζήκεξα έξγσλ
ηεο αξραηφηεηαο.
Ζ γλψζε καο, επνκέλσο, γηα ηε ζπγγξαθηθή παξαγσγή ηνπ παξειζφληνο νξίδεηαη φρη κφλν απφ ηηο ε-
πελέξγεηεο ηπραίσλ παξαγφλησλ, φπσο είλαη νη πφιεκνη, νη ππξθαγηέο, ε πγξαζία ή θαη ε αλζεθηηθφηεηα ζηνλ
ρξφλν ηνπ πιηθνχ ζην νπνίν ήηαλ γξακκέλα ηα θείκελα ηεο αξραηφηεηαο, αιιά θαη απφ ηελ επηιεθηηθφηεηα
ησλ κεηαγελέζηεξσλ αλαγλσζηψλ θαη αληηγξαθέσλ, πνπ αθφκε θαη αλ καο απνθαιχπηεη ηα φξηα ηεο ινγνθξη-
ζίαο ή ηα αηζζεηηθά θξηηήξηα ηεο επνρήο ηνπο, απνηειεί αδηακθηζβήηεηε παξέκβαζε (Mossé & Schnapp-
Gourbeillon, 2005: 19-25). Έηζη, φπσο ζπκπεξαίλεη γλσζηφο παππξνιφγνο, νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο «ειάζ-
ζνλεο ζπγγξαθείο ηεο επνρήο ηνπ ΢νθνθιή, ηνπ Θνπθπδίδε, ηνπ Πιάησλα, ηνπ Γεκνζζέλε έρνπλ εμαθαλη-
ζηεί» (Bataille, 2003: 88). Δίλαη βέβαην, φκσο, φηη θαη ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο ζα ηνπο ζεσξνχζε «ειάζζνλεο»;
Γηαηί απφ ηηο ελελήληα πεξίπνπ ηξαγσδίεο πνπ έγξαςε έθαζηνο απφ ηνπο ηξεηο ηξαγηθνχο πνηεηέο, ζψζεθαλ
κφλνλ ειάρηζηεο, αθνχ νχηε ν Αηζρχινο, νχηε ν ΢νθνθιήο, νχηε ν Δπξηπίδεο ζπγθαηαιέγνληαλ ζηνπο «ειάζ-
ζνλεο»; ΢πγθεθξηκέλα, γλσξίδνπκε κφλνλ ηα δεθανθηψ έξγα ηνπ Δπξηπίδε θαη θάπνηα απνζπάζκαηα απφ έλα
αθφκε, ελψ ν Αηζρχινο θαη ν ΢νθνθιήο ήηαλ αθφκε ιηγφηεξν ηπρεξνί σο πξνο ηε δηάζσζε ησλ δηθψλ ηνπο
έξγσλ. Μέζσ πνηαο δηεξγαζίαο θαη ππφ πνηεο ζπλζήθεο έρεη θηάζεη ζηα ρέξηα καο ε Γεσγξαθία ηνπ ΢ηξάβσ-
λα, αιιά φρη νη ηζηνξίεο ηνπ; Γηαηί έρνπλ ραζεί, κε εμαίξεζε ίζσο θάπνηα απνζπάζκαηά ηνπο, ηα έξγα ηζηνξη-
θψλ, φπσο ηνπ Θεφπνκπνπ ηνπ Υίνπ (πνπ γελλήζεθε γχξσ ζην 380 π.Υ.), ηνπ Έθνξνπ (4 νο αηψλαο π.Υ.) θαη
άιισλ;
Έλα αξθεηά απνθαιππηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε ηχρε ηνπ Αλώλπκνπ ηεο Ομπξύγρνπ (έξγν πνπ, φπσο
αλαθέξζεθε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ηνπνζεηείηαη ζηηο αξρέο ηνπ 4νπ αηψλα π.Υ. θαη αθνξά ηα ηειεπηαία
ρξφληα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ). Δίθνζη πεξίπνπ ζειίδεο ηνπ έξγνπ απηνχ βξέζεθαλ ζην πίζσ κέξνο
ελφο δηνηθεηηθνχ εγγξάθνπ ηνπ 2νπ αηψλα κ.Υ., ελψ αξγφηεξα βξέζεθαλ δηάζπαξηα θαη άιια απνζπάζκαηά
24
΋πσο εμεγεί ν Barbier (2002: 51), «ην θαηλφκελν ησλ απσιεηψλ πνπ παξαηεξνχκε ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ζπ-
λαληάηαη ζε θάζε ηερληθή κεηαβνιή, φηαλ ην θπξίαξρν κέζν εγθαηαιείπεηαη γηα έλα θαηλνχξγην κέζν: ην ίδην ζπλέβε κε
ηελ αλαθάιπςε ηεο ηππνγξαθίαο κε θηλεηά ζηνηρεία (έλαο κεγάινο αξηζκφο ρεηξνγξάθσλ δελ ηππψζεθαλ) ή κε ηηο κεζφ-
δνπο αλαπαξαγσγήο ήρνπ».

ηνπ. ΋πσο εθηηκνχλ νη Μνζέ θαη ΢λαπ-Γθνπξκπεγηφλ, πξφθεηηαη γηα έξγν «πνιχ αλψηεξν νπσζδήπνηε απφ
εθείλν ηνπ Ξελνθψληα», αιιά παξά ην γεγνλφο απηφ δελ ζψζεθε νιφθιεξν θαη δελ γλσξίδνπκε κε βεβαηφηε-
ηα νχηε ην φλνκα ηνπ ζπγγξαθέα ηνπ: ίζσο ήηαλ θάπνηνο Κξάηηππνο, πνπ είλαη θαλεξφ φηη είρε επεξεαζηεί
ζεκαληηθά απφ ηνλ Θνπθπδίδε (2005: 37-40). ΢ε κηα πξνζπάζεηα θαηαγξαθήο ησλ νλνκάησλ ησλ ηζηνξηθψλ
απφ ηνλ 5ν κέρξη ηνλ 2ν αηψλα π.Υ., κε ηε βνήζεηα ησλ ζσδφκελσλ απνζπαζκάησλ θαη άιισλ δηάζπαξησλ
πιεξνθνξηψλ, δηακνξθψλεηαη ν εμήο θαηάινγνο, πνπ ζίγνπξα δελ είλαη πιήξεο: Ζξφδνηνο, Θνπθπδίδεο, Ξε-
λνθψλ, Φίιηζηνο, Θεφπνκπνο, Έθνξνο, Αλαμηκέλεο, Καιιηζζέλεο, Διάληθνο θαη Πνιχβηνο ν Μεγαινπνιίηεο.
Απφ απηνχο έρνπλ επηβηψζεη ζηνλ ρξφλν νη ηξεηο πξψηνη θαη ελ κέξεη ν ηειεπηαίνο. Θα κπνξνχζε ζηνλ θαηά-
ινγν απηφ λα πξνζηεζεί θαη ν πνιπκαζήο Σηκαίνο ν Σαπξνκέληνο (πεξίπνπ 350-250 π.Υ.), πνπ ζπλέγξαςε,
φπσο γλσξίδνπκε απφ πιεξνθνξίεο κεηαγελέζηεξσλ ηζηνξηθψλ, κία ηζηνξία ηεο ΢ηθειίαο θαη ηεο δπηηθήο Με-
ζνγείνπ (Luce, 1997: 74). Ζ εληχπσζε, επνκέλσο, ηνπ λεαξνχ Καξ, ζρεηηθά κε ην ηη γλψξηδε απφ ην παξει-
ζφλ, φηαλ μεθηλνχζε ηε κειέηε ηνπ, ήηαλ απνιχησο εζθαικέλε. Αληίζεηα, ν κεηαγελέζηεξνο ηζηνξηθφο είλαη
αλαγθαζκέλνο λα παξαδερζεί ηελ αδπλακία ηνπ λα απαληήζεη ζε πνιιά εξσηήκαηα θαη επίζεο λα εμνηθεησζεί
κε ηελ απψιεηα ησλ πεγψλ ηνπ, είηε απηή νθείιεηαη ζε ηπραίνπο ή κε ηπραίνπο παξάγνληεο. Παξάιιεια, φ-
κσο, νθείιεη λα πξνζαξκνζηεί ζηελ άγλνηα πνπ απνθνκίδεη καδί κε ηε γλψζε ηνπ, πνπ απνθνκίδεη θαηά ηε
δηάξθεηα ηεο κειέηεο ησλ έξγσλ ηεο αξραηφηεηαο, πνπ έρεη ηειηθά ζηε δηάζεζή ηνπ.
3.2 Δθεί πνπ ε γλώζε ηνπ ηζηνξηθνύ ζπλαληά ηελ άγλνηά ηνπ
Αξθεηέο δεθαεηίεο κεηά ηελ πξψηε εξεπλεηηθή εκπεηξία ηνπ, ην ζπκπέξαζκα ζην νπνίν θαηέιεγε ν Καξ ήηαλ
ην εμήο: «Αλ ε εηθφλα πνπ έρνπκε γηα ηελ Διιάδα ηνπ 5νπ αηψλα π.Υ. είλαη ειιηπήο, απηφ δελ νθείιεηαη θπξί-
σο ζην φηη θάπνηα απφ ηα θνκκάηηα ηεο έρνπλ ραζεί». ΋ζν θαη αλ καο πξνθαιεί έθπιεμε, ε ζεκαληηθφηεξε
αηηία γηα ηελ άγλνηα ηνπ ηζηνξηθνχ δελ είλαη νη «ζησπέο» ησλ πεγψλ ηνπ, αιιά νη ζσδφκελεο «θσλέο» ηνπ· ην
γεγνλφο δειαδή φηη απηά πνπ γλσξίδεη, απνηεινχλ κηα «εηθφλα δηακνξθσκέλε απφ κηα πνιχ κηθξή νκάδα αλ-
ζξψπσλ» ‒ζηελ πεξίπησζε ηεο κειέηεο ηνπ Καξ– ησλ αλζξψπσλ «πνπ δνχζαλ ζηελ Αζήλα ηεο επνρήο εθεί-
λεο». ΋πσο εμεγεί ν ίδηνο (1999: 23-25):
Γλσξίδνπκε πνιιά γηα ην πώο έβιεπε ηελ Διιάδα ηνπ 5νπ αηώλα έλαο Αζελαίνο πνιίηεο, αιιά
ζρεδόλ ηίπνηε γηα ην πώο ηελ έβιεπε έλαο ΢παξηηάηεο, έλαο Θεβαίνο, έλαο Κνξίλζηνο ‒θαη
πόζν κάιινλ έλαο Πέξζεο, έλαο δνύινο ή έλαο κέηνηθνο πνπ θαηνηθνύζε ζηελ Αζήλα. Ζ εηθό-
λα πνπ έρνπκε είλαη πξνεπηιεγκέλε θαη πξνθαζνξηζκέλε, όρη ηόζν από ζπκπηώζεηο, όζν από
αλζξώπνπο ζπλεηδεηά ή αζύλεηδα δηαπνηηζκέλνπο κε ζπγθεθξηκέλεο απόςεηο, νη νπνίνη ζεσ-
ξνύζαλ αμηνκλεκόλεπηα εθείλα ηα γεγνλόηα πνπ ζα κπνξνύζαλ λα ζηεξίμνπλ ηηο απόςεηο
ηνπο.
Ο ζχγρξνλνο ηζηνξηθφο νθείιεη φρη κφλν λα ζπλεηδεηνπνηήζεη ηελ απνζπαζκαηηθή δηαζέζηκε γλψζε γηα ην
ζέκα ηνπ, αιιά επίζεο λα απνηηκήζεη ηελ αμία ηεο. Ζ Μνζέ, γηα παξάδεηγκα, ζηε κειέηε ηεο Ο πνιίηεο ζηελ
αξραία Διιάδα επηρεηξεί λα εμεγήζεη εμαξρήο ζηνπο αλαγλψζηεο ηεο (ίζσο θαη ιφγσ ηεο ηδηαηηεξφηεηαο ηνπ
ζέκαηνο πνπ έρεη επηιέμεη) γηα πνηνπο ιφγνπο ε αλάιπζε πνπ ζα δηαβάζνπλ πεξηιακβάλεη ηφζα πνιιά εξσηή-
καηα θαη ππνζέζεηο θαη φρη ζαθείο απαληήζεηο ή ζπκπεξάζκαηα θαη επίζεο γηαηί ε έξεπλά ηεο εζηηάδεηαη ζρε-
δφλ απνθιεηζηηθά ζηνλ Αζελαίν πνιίηε. Οη πεγέο απφ ηηο νπνίεο άληιεζε ην πιηθφ ηεο, φπσο ζρνιηάδεη ε ίδηα,
δελ ηεο απνθαιχπηνπλ φζα ζα ήζειε λα κάζεη γηα ηε ιεηηνπξγία απηνχ ηνπ ζεζκνχ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά,
αθνξνχλ ηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηά ηνπο ηελ Αζήλα. Ζ ηζηνξηθφο παξαδέρεηαη δειαδή ηελ αλαπφδξαζηε
αληίθαζε πνπ παξαηεξείηαη αλάκεζα ζηνλ ηίηιν θαη ηελ αλάιπζε ηνπ βηβιίνπ ηεο, θαη πξνζπαζεί λα ηελ εξ-

κελεχζεη: ε Αζήλα, ιφγσ ηεο εγεκνλίαο ηεο κεηά ην ηέινο ησλ Μεδηθψλ πνιέκσλ, ππήξμε πξνθαλψο ην πξν-
ζθηιέζηεξν πξφηππν γηα ηηο άιιεο πφιεηο θξάηε, αιιά επίζεο ‒φπσο θαλεξψλνπλ θαη νη ζσδφκελεο πεγέο‒
κεξίκλεζε ε ίδηα γηα ηε δηάδνζε ηνπ πνιηηεχκαηφο ηεο, άξα θαη γηα ηε γελίθεπζε ηεο ηδηφηεηαο ηνπ πνιίηε, κε
απψηεξε πξφζεζε ηε δηακφξθσζε ελφο πνιηηηθνχ πνιηηηζκνχ κε νκνηφκνξθα ραξαθηεξηζηηθά (Mossé, 1996:
17, 137). Αλακθίβνια, ην επηρείξεκα ηεο Μνζέ είλαη πεηζηηθφ. Αιιά επίζεο ζηεξίδεηαη ζε κηα αθφκε ινγηθή
ππφζεζε θαη κηα εμίζνπ ινγηθή γελίθεπζε, κέζσ ησλ νπνίσλ επηρεηξεί ε ηζηνξηθφο, φπσο πξνθαλψο θαη ν α-
λαγλψζηεο ηεο, λα αλαπιάζνπλ ην επξχηεξν πνιηηηθφ πεξηβάιινλ ηεο αξραίαο Διιάδαο ‒παξά ην γεγνλφο φηη
ακθφηεξνη ζπλεηδεηνπνηνχλ φηη ην γλσζηφ θνκκάηη απφ ην ηεξάζηην παδι ηνπ παξειζφληνο αθνξά πξσηίζησο
ηελ Αζήλα, ελψ ηα ππφινηπα θνκκάηηα ηνπ παξακέλνπλ άγλσζηα θαη «ζησπειά».
Αο αλαθέξνπκε κεξηθά αθφκε παξαδείγκαηα, γηα λα θαηαλνήζνπκε θαιχηεξα πφζε είλαη ε άγλνηα
ηνπ ηζηνξηθνχ θαη κε πνηνπο ηξφπνπο είλαη πηζαλφ λα ηε δηαρεηξηζηεί, θαζψο κειεηά ηηο πεγέο ηεο αξραίαο ε-
πνρήο. ΢ε κία άιιε ελδηαθέξνπζα κειέηε, ν ζπγγξαθέαο ηεο αλαξσηηέηαη αλ ζα πξέπεη λα πηζηέςεη ηνλ Θνπ-
θπδίδε φηη ν Πεξηθιήο είρε εμαξρήο απφιπηε επνπηεία ηεο ζηξαηεγηθήο ηθαλφηεηαο ηεο Αζήλαο, επεηδή ζηα
πξψηα ζηάδηα ηεο θξίζεο ελζάξξπλε ηνπο Αζελαίνπο λα κελ ππνρσξήζνπλ ζηηο απαηηήζεηο ησλ ΢παξηηαηψλ,
κε ην επηρείξεκα φηη κπνξνχλ λα αληαπεμέιζνπλ ζε έλαλ πφιεκν ελαληίνλ ηνπο. Άξαγε, ε παξφηξπλζε ηνπ
Πεξηθιή ζηελ νκηιία πνπ ν Θνπθπδίδεο ηνλ βάδεη λα εθθσλεί ελψπηνλ ησλ Αζελαίσλ, απνδεηθλχεη πξάγκαηη
φηη ν πφιεκνο επηβεβαίσζε ηελ άξηζηε ζηξαηεγηθή εθηίκεζε ηνπ Αζελαίνπ πνιηηηθνχ; Απηφ, άιισζηε, είλαη
ην ζπκπέξαζκα ζην νπνίν θαηαιήγεη ν Θνπθπδίδεο θαη ην νπνίν έρεη επηθξαηήζεη ζηε κεηαγελέζηεξε ηζηνξη-
νγξαθία. Ση γλσξίδνπκε, φκσο, γηα ηνλ ζηξαηεγηθφ ζρεδηαζκφ ηνπ Πεξηθιή; Πεγέο πνπ λα καο πξνζθέξνπλ
άκεζεο απαληήζεηο ζρεηηθά κε ην ηη ζθεθηφηαλ, δελ ππάξρνπλ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, δελ ζα ήηαλ ινγηθφ λα
ζεσξήζνπκε ππεξβνιηθά αηζηφδνμν ηνλ Αζελαίν πνιηηηθφ, εηδηθά, αλ ιάβνπκε ππφςε καο φηη γλψξηδε ηελ
νηθνλνκηθή αδπλακία ηεο Αζήλαο λα αληαπεμέιζεη ζην ηεξάζηην θφζηνο ησλ λαπηηθψλ επηρεηξήζεσλ ελφο ηφ-
ζν κεγάινπ πνιέκνπ γηα ηα δεδνκέλα ηεο επνρήο, ρσξίο λα επηβάιεη ν ίδηνο ζηνπο πνιίηεο ηεο έθηαθηεο θαη
«βίαηεο εηζθνξέο»; Μήπσο απηφ πνπ επεδίσθε ν Πεξηθιήο, φηαλ απεχζπλε απηήλ ηελ παξφηξπλζε ζηνπο Α-
ζελαίνπο, ήηαλ λα απνζνβήζεη ηνλ θίλδπλν ηεο ππνηαγήο ηνπο παξά λα παξνπζηάζεη θάπνηα κειέηε ζηξαηε-
γηθήο κνξθήο; Ζ ηειηθή απάληεζε πνπ δίλεη ν ηζηνξηθφο ηνπ 20νχ αηψλα ζε απηά ηα εξσηήκαηα, βαζίδεηαη θαη
πάιη ζε κηα ζεηξά ινγηθψλ ππνζέζεσλ. Πξνρσξεί δειαδή ζε κηα άξηηα κειέηε ησλ ζηξαηεγηθψλ ζρεδηαζκψλ
ηεο ΢πάξηεο θαη ηεο Αζήλαο, φπσο απηέο αλαδεηθλχνληαη εθ ηνπ απνηειέζκαηνο κεηά απφ ηνπο Πεξζηθνχο
πνιέκνπο θαη θαηαιήγεη ζηε ινγηθή ππφζεζε φηη πξνθαλψο ν νμπδεξθήο Πεξηθιήο κπνξνχζε λα πξνβιέςεη
κε ζηξαηεγηθνχο πιένλ φξνπο ηελ αίζηα έθβαζε ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ πνιέκνπ, εθφζνλ θαίλεηαη ινγηθφ φηη
ζα είρε κειεηήζεη ζε βάζνο ρξφλνπ ηε ζηξαηεγηθή πνιηηηθή ηνπ αληηπάινπ. Αιιά δελ ππάξρεη θάπνηα πεγή
ηεο αξραηφηεηαο πνπ λα απνθαιχπηεη ζηνλ ηζηνξηθφ απηήλ ηελ «αιήζεηα» θαη έηζη λα επηβεβαηψλεη θαη ην ζπ-
κπέξαζκα ηνπ Θνπθπδίδε. Άιισζηε, πψο είκαζηε βέβαηνη φηη ε νκηιία πνπ βάδεη ζην ζηφκα ηνπ Πεξηθιή ν
Θνπθπδίδεο είλαη πξάγκαηη απηή πνπ εθθψλεζε ν Αζελαίνο πνιηηηθφο; Μπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη ν Θνπ-
θπδίδεο είρε θξαηήζεη θάπνηεο ζεκεηψζεηο, φηαλ άθνπγε καδί κε ηνπο ππφινηπνπο Αζελαίνπο, ηελ νκηιία ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ πνιηηηθνχ άλδξα (Cawkwell, 1975: 53-70).
Λφγσ ηεο απνδεδεηγκέλεο άγλνηάο καο γηα ην ηη αθξηβψο εηπψζεθε ή ζπλέβε εθείλε ηε κέξα, αλαγθα-
ζηηθά νδεγνχκαζηε ζε άιιε κηα ινγηθή ππφζεζε: απνδερφκαζηε σο αμηφπηζηε πεγή απηήλ ηελ πεγή πνπ έ-
θξηλε αμηφπηζηε θαη ν Θνπθπδίδεο, γηα λα ζηεξίμεη ζε απηήλ ην παξαπάλσ ζπκπέξαζκά ηνπ. Δίλαη ζπλεηή ή
παξαθηλδπλεπκέλε ε ππφζεζή καο; Σειηθά, ζηηο δεκεγνξίεο πνπ παξαζέηεη ν Θνπθπδίδεο ζηελ ηζηνξία ηνπ,
θαηαγξάθεη πξάγκαηη ηα επηρεηξήκαηα πνπ επηθαιέζηεθαλ νη άλδξεο πνπ ηηο εθθψλεζαλ ζε θάζε πεξίζηαζε ή
έρεη ηελ ειεπζεξία λα επηλνεί επηρεηξήκαηα, ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηεο αθήγεζήο ηνπ; Σν εξψηεκα απηφ
απαζρφιεζε πνιινχο ηζηνξηθνχο ηνπ 20νχ αηψλα πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ ηζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε σο πεγή.
Κάπνηνη απφ απηνχο ππνζηήξημαλ φηη ν Θνπθπδίδεο επηλφεζε νκηιίεο, ηηο νπνίεο έβαδε λα εθθσλνχλ δηάθνξα
ζεκαληηθά πξφζσπα. Έηζη, πξνθάιεζαλ κηα έληνλε ζπδήηεζε κεηαμχ ησλ ηζηνξηθψλ ηεο αξραίαο επνρήο, ε
νπνία ηνπο δίραζε ζε ππεξαζπηζηέο/ζαπκαζηέο θαη επηθξηηέο/αξλεηέο ηνπ αξραίνπ ηζηνξηθνχ. Δίλαη αιήζεηα,

φκσο, φηη ν έιεγρνο ηεο απζεληηθφηεηαο ησλ δεκεγνξηψλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζηελ ηζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε,
είλαη εθηθηφο κφλν κε βάζε ηηο δηεπθξηλίζεηο πνπ καο πξνζθέξεη ν ίδηνο, ζρεηηθά κε ηνπο ηξφπνπο κέζσ ησλ
νπνίσλ ζπγθέληξσζε ηηο πεγέο ηνπ, θαη εμαθξίβσζε ηελ αμηνπηζηία φζσλ επέιεμε ηειηθά λα παξαζέζεη ζην
έξγν ηνπ. Με άιια ιφγηα, νη απαληήζεηο ελφο κεηαγελέζηεξνπ ηζηνξηθνχ εμαξηψληαη απφ ην πφζν ζα πηζηέςεη
ηνπο ηζρπξηζκνχο ηνπ Θνπθπδίδε ‒δειαδή ηνπ ζπληάθηε ηεο πεγήο ηνπ‒ πξνρσξψληαο ζε κηα δηαδηθαζία αι-
ιειέλδεησλ ινγηθψλ ππνζέζεσλ θαη φζν ην δπλαηφ αζθαιέζηεξσλ, αιιά πάληνηε ππνζεηηθψλ ζπκπεξαζκά-
ησλ. Δίλαη πηζαλφ άξαγε ν Θνπθπδίδεο λα επηλφεζε έζησ κεξηθέο απφ ηηο νκηιίεο πνπ παξνπζηάδεη σο πεγέο
ηνπ; Γελ κπνξνχκε λα απαληήζνπκε ζε θαλέλα εξψηεκα κε απφιπηε αζθάιεηα (Kagan, 1975: 71-94).
Σειηθά, ην ζνβαξφηεξν πξφβιεκα ηνπ ζεκεξηλνχ ηζηνξηθνχ πνπ κειεηά ηα έξγα ησλ ηζηνξηθψλ ηεο
αξραηφηεηαο, γηα λα εκπινπηίζεη ηελ θαηαλφεζή ηνπ ζρεηηθά κε ηνλ θφζκν πνπ αλαπαξηζηνχλ, είλαη φηη ν ίδη-
νο δελ έρεη πξφζβαζε ζηηο πεγέο πνπ εθείλνη είραλ ζηε δηάζεζή ηνπο, αιιά νχηε κπνξεί λα ειέγμεη πψο απν-
θάζηζαλ λα ηηο ρξεζηκνπνηήζνπλ. Ζ αβεβαηφηεηά ηνπ δειαδή δελ νθείιεηαη κφλν ζην γεγνλφο φηη νη αξραίνη
ηζηνξηθνί δελ ζπλήζηδαλ, φπσο νη ζχγρξνλνη ηζηνξηθνί, λα παξαπέκπνπλ ζηηο πεγέο ηνπο (αλαιπηηθφηεξα γηα
ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ρξεζηκνπνηνχζαλ ηηο πεγέο ηνπο βι. θεθάιαην 5). Δμάιινπ, αθφκε θη αλ ρξεζηκνπνη-
νχζαλ ζπρλέο θαη ζαθείο ππνζεκεηψζεηο, ζήκεξα είλαη αδχλαην λα αζθήζνπκε έιεγρν. Υσξίο ακθηβνιία,
ινηπφλ, ε εμέηαζε ηεο αξραίαο επνρήο είλαη κηα δηαδηθαζία επηινγψλ θαη απνθάζεσλ ηνπ κεηαγελέζηεξνπ
ηζηνξηθνχ θαη σο αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο ίδηαο δηαδηθαζίαο παξνπζηάδεηαη ε εμέηαζε ησλ απνθάζεσλ, ζηηο
νπνίεο είραλ πξνβεί νη ίδηνη νη αξραίνη ηζηνξηθνί θαηά ηε ρξεζηκνπνίεζε θαη αμηνπνίεζε ησλ ληνθνπκέλησλ
ηνπο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζα ήηαλ κεζνδνινγηθά εζθαικέλε ε ηαθηηθή καο, ηφζν αλ ζεσξνχζακε εθ ησλ
πξνηέξσλ βέβαην φηη νη αξραίνη ηζηνξηθνί επηδίσθαλ λα καο παξαπιαλήζνπλ φζν θη αλ δερφκαζηε άθξηηα θαη
ρσξίο ακθηζβήηεζε ηηο δειψζεηο ηνπο ζρεηηθά κε ηνλ άξηζην ηξφπν ρξήζεο ησλ πεγψλ ηνπο. Παξνκνίσο κε-
ζνδνινγηθφ ζθάικα ζα ήηαλ λα πξνβνχκε ζηελ παξαθηλδπλεπκέλε γελίθεπζε φηη, αθνχ έλαο ηζηνξηθφο αθν-
ινπζεί ηνλ ηάδε ηξφπν ζην έξγν ηνπ, θάζε ηζηνξηθφο ηεο ίδηαο επνρήο ή φπνηνο άιινο επεξεάζηεθε αξγφηεξα
απφ ην έξγν ηνπ πξψηνπ, πηνζεηεί αθξηβψο ηηο ίδηεο πξαθηηθέο (Pitcher, 2009: 68, 94).
Δπνκέλσο, ν ηζηνξηθφο πνπ εηδηθεχεηαη ζηελ αξραία επνρή είλαη πηζαλφ, αιιά θαη επίζεο αλαγθαίν λα
ζηεξίδεηαη ζε ινγηθέο ππνζέζεηο ή θαη ινγηθέο γεληθεχζεηο κε κεγαιχηεξε ειεπζεξία απφ φ,ηη έλαο ζπλάδει-
θφο ηνπ, πνπ επηθεληξψλεηαη ζε κεηαγελέζηεξεο πεξηφδνπο ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο· ρσξίο απηφ λα ζεκαί-
λεη φηη θαη ν ηειεπηαίνο δελ ρξεηάδεηαη λα θαηαθεχγεη ζηελ ηερληθή ησλ ππνζέζεσλ. Δίκαζηε βέβαηνη, άιισ-
ζηε, «φηη νη άλζξσπνη ηνπ Μεζαίσλα ήηαλ βαζηά ζξεζθεπφκελνη»; Σν εξψηεκα απηφ έζεηε ν Καξ θαη εμε-
γνχζε ηνπο ιφγνπο (1999: 23-25):
Απηά πνπ γλσξίδνπκε σο γεγνλόηα ηεο Μεζαησληθήο ηζηνξίαο έρνπλ ζρεδόλ όια επηιεγεί από
γελεέο ρξνληθνγξάθσλ πνπ αζρνινύληαλ επαγγεικαηηθά κε ηε ζξεζθεπηηθή ζεσξία θαη πξάμε,
θαη επνκέλσο ήηαλ θπζηθό λα ζεσξνύλ εμαηξεηηθά ζεκαληηθό θαη λα θαηαγξάθνπλ θπξίσο ό,ηη
είρε ζρέζε κε ηε ζξεζθεία. Ζ εηθόλα ηνπ Ρώζνπ ρσξηθνύ σο βαζηά ζξεζθεπόκελνπ άιιαμε κε
ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1917. Ζ αληίζηνηρε εηθόλα ηνπ κεζαησληθνύ αλζξώπνπ, είηε είλαη αιεζη-
λή είηε όρη, παξακέλεη αθιόλεηε, επεηδή όια ζρεδόλ ηα γλσζηά γεγνλόηα πνπ ζπγθξνηνύλ απηή
ηελ εηθόλα έρνπλ πξνεπηιεγεί από αλζξώπνπο πνπ πίζηεπαλ ‒θαη ήζειαλ λα πείζνπλ θαη ηνπο
άιινπο‒ όηη απηά ήηαλ θαη ηα ζεκαληηθά. Αληηζέησο, πνιιά άιια γεγνλόηα, ηα νπνία ζα απν-
δείθλπαλ ίζσο ην αληίζεην, έρνπλ νξηζηηθά θαηαδηθαζηεί ζηε ιήζε. Σν ρέξη ησλ ηζηνξηθώλ,
ησλ αληηγξαθέσλ ρεηξνγξάθσλ θαη ησλ ρξνληθνγξάθσλ ηνπ παξειζόληνο έρεη θαζνξίζεη ακε-
ηάθιεηα ηελ εηθόλα καο γηα ην παξειζόλ.
Με άιια ιφγηα, ε δηαδηθαζία ηεο επηινγήο κηαο θνηλσλίαο, ζε φ,ηη αθνξά ην παξειζφλ θαη ηελ ηζηνξία ηεο,
απνηειεί πξφζζεην δνκηθφ γλψξηζκα ηνπ πιηθνχ πνπ έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ ν κεηαγελέζηεξνο ‒ν ζεκεξηλφο
ηζηνξηθφο‒ ν νπνίνο νθείιεη λα εθηηκήζεη θαη λα αμηνινγήζεη, φπσο αθξηβψο ηα γεγνλφηα πνπ ηνχ απνθαιχ-

πηεη ην πιηθφ ηνπ, αθφκε θαη ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξέαζαλ ή θαζφξηζαλ ηελ «ηζηνξία» ηεο δηάζσζεο ηεο
πεγήο θαη ηνλ πινχην ηνπ ζσδφκελνπ πιηθνχ ηνπ ‒άξα θαη ηε δηθή ηνπ γλψζε γηα ην ππφ εμέηαζε παξειζφλ.
Υσξίο ακθηβνιία, ε χπαξμε θελψλ ζηε γλψζε καο γηα δεδνκέλεο θάζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο απνηειεί
πξφβιεκα ‒ην νπνίν κάιηζηα έρεη ηξνθνδνηήζεη θαηά θαηξνχο απζηεξέο επηζέζεηο θαηά ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο. Ήδε θάλεθε φκσο φηη ν ηζηνξηθφο αλαδεηά ηξφπνπο, γηα λα αμηνινγεί θαη λα αμηνπνηεί αθφκε θαη ηα
πιενλεθηήκαηα ηεο άγλνηάο ηνπ. Οχησο ή άιισο δελ έρεη άιιε επηινγή.
Αληί άιινπ επηιφγνπ, αμίδεη λα παξαζέζνπκε ζην ζεκείν απηφ κηα αθφκε απφ ηηο απφςεηο ηνπ Καξ
πνπ εζηηάδεηαη ζηε ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνχ κε ηηο πεγέο ηνπ ‒ηνπ ηζηνξηθνχ δειαδή πνπ είλαη ζπλεπήο ζηνπο
θαλφλεο ηεο επηζηήκεο ηνπ θαη αμηνπνηεί κε εληηκφηεηα ηα κεζνδνινγηθά εξγαιεία ηεο. Αιιά ην θαζήθνλ θαη
απηνχ ηνπ ηφζν ζπλεπή ηζηνξηθνχ, θαηά ηνλ Καξ, «δελ εμαληιείηαη ζηελ ππνρξέσζε λα βεβαηψλεηαη γηα ηελ
αθξίβεηά ηνπο». Καηά ηελ έξεπλά ηνπ νθείιεη λα αθηεξψλεη άθζνλν ρξφλν ζηε δηεξεχλεζε ησλ ληνθνπκέλησλ
ηνπ θαη, κειεηψληαο φιεο αλεμαηξέησο ηηο ππάξρνπζεο πεγέο, λα αλαθαιχπηεη φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξα
γεγνλφηα, πνπ είλαη πηζαλφ λα ζρεηίδνληαη κε ην ζέκα ηνπ· θαη φηαλ πηα είλαη αδχλαην λα θέξεη ζηελ επηθά-
λεηα άιιεο «θσλέο» ηνπ παξειζφληνο θαη άιια γεγνλφηα ζρεηηθά κε ην ζέκα ηνπ; Σφηε επέξρεηαη «ην ζηνηρείν
ηεο εξκελείαο, ε νπνία είλαη ν δσνδφηεο ηεο ηζηνξίαο» (1999: 43-44). Ζ εξκελεία απηή κπνξεί λα ζπλδπάδε-
ηαη κε ηελ παξαδνρή ηεο άγλνηαο θαη ελδερνκέλσο ηελ παξάζεζε κηαο ή πεξηζζφηεξσλ ινγηθψλ θαη ηεθκεξη-
σκέλσλ εμεγήζεσλ, αθφκε θαη αλ απηέο νη εμεγήζεηο ζηεξίδνληαη ελ κέξεη ζε ππνζέζεηο.
3.3 Πόζν ηπρεξόο είλαη ν ηζηνξηθόο ηεο λεόηεξεο ή ζύγρξνλεο επνρήο;
Δίλαη άξαγε πην ηπρεξφο ν ηζηνξηθφο πνπ εηδηθεχεηαη ζηε λεφηεξε θαη ζχγρξνλε επνρή ζπγθξηηηθά κε ηνλ ζπ-
λάδειθφ ηνπ πνπ εζηηάδεη ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ηνπ ζην καθξηλφ παξειζφλ; Αλ θάπνηνο αλαινγηζηεί ην
ηεξάζηην δηαζέζηκν πιήζνο ησλ πεγψλ ηεο λεφηεξεο επνρήο, αλ επίζεο ζθεθηεί φηη ν ηζηνξηθφο πνπ κειεηά
απηήλ ηελ επνρή κπνξεί λα γλσξίδεη ηελ εκέξα ή αθφκε θαη ηελ ψξα πνπ ιακβάλεη ρψξα έλα «γεγνλφο» θαη
επίζεο φηη έρεη ηε δπλαηφηεηα λα εληνπίδεη ηελ ηαπηφηεηα πνιιψλ αηφκσλ πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε απηφ, ίζσο
απαληήζεη φηη πξάγκαηη είλαη πεξηζζφηεξν ηπρεξφο. Ο Καξ είρε δηαθνξεηηθή άπνςε. Ο ηζηνξηθφο ηεο λεφηε-
ξεο επνρήο βξίζθεηαη, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, ζε δπζθνιφηεξε ζέζε: δηφηη φρη κφλν αληηκεησπίδεη παξφκνηα
πξνβιήκαηα άγλνηαο κε ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ πνπ κειεηνχλ ηελ αξραία ή ηε κεζαησληθή επνρή, αιιά επίζεο
«δελ απνιακβάλεη θαλέλα απφ ηα πιενλεθηήκαηα απηήο ηεο εγγελνχο άγλνηαο» (1999: 25). Με άιια ιφγηα,
είλαη ζαλ λα εγθισβίδεηαη αλάκεζα ζηε γλψζε θαη ηελ άγλνηά ηνπ θαη, πξνθαλψο, δηζηάδεη λα παξαδερζεί ηελ
ηειεπηαία.
Ση κπνξεί λα αλαθαιχςεη δειαδή ζηηο πεγέο ηνπ ν ηζηνξηθφο πνπ επηζπκεί λα εμεηάζεη, γηα παξάδεηγ-
κα, ηελ πνιηηηθή ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο ή θαη ηε ζηάζε ησλ Διιήλσλ πνιεκηζηψλ ηεο Δπαλάζηαζεο ηνπ
1821 απέλαληη ζηνπο κνπζνπικάλνπο, νη νπνίνη είραλ γελλεζεί θαη θαηνηθνχζαλ ζηηο επαλαζηαηεκέλεο επαξ-
ρίεο; ΢ηα πνιηηεχκαηα ηνπ αγψλα ζα εληνπίζεη ηνλ νξηζκφ ηνπ Έιιελα πνιίηε πνπ ζπλεπάγεηαη απξνθάιππηα
ηνλ απνθιεηζκφ ησλ κνπζνπικάλσλ. Αιιά δελ ζα βξεη ζηηο πεγέο ηνπ θακία αλαθνξά, έθζεζε ή ζεκείσκα
πνπ λα εμεγεί ηα θίλεηξα ή ηηο επηδηψμεηο πνπ νδήγεζαλ ζε απηφλ ηνλ απνθιεηζκφ. Σν ελδερφκελν ζπκπέξα-
ζκά ηνπ φηη ην θίλεηξν ησλ λνκνζεηψλ ηεο «ππφ ηα φπια» Διιάδαο ήηαλ ε καδηθή θαη νξηζηηθή εθδίσμε ησλ
κνπζνπικάλσλ απφ ηελ επηθξάηεηα ηνπ εζληθνχ θξάηνπο πνπ ζα ηδξπφηαλ, αλ ήηαλ αίζηα ε έθβαζε ηνπ πνιέ-
κνπ, είλαη απνιχησο ππνζεηηθφ, εμαηξεηηθά παξαθηλδπλεπκέλν θαη κάιηζηα εζθαικέλν, γηα ηνλ πξφζζεην ιφ-
γν φηη βαζίδεηαη θπξίσο ζηε ζεκεξηλή θπξίαξρε εληχπσζε φηη κεηά ην 1821 νη Έιιελεο δελ ήζειαλ λα ζπκ-
βηψλνπλ ζηηο ίδηεο πεξηνρέο κε ηνπο Οζσκαλνχο. Έρνπκε πεγέο πνπ λα επηβεβαηψλνπλ ηελ ηειεπηαία εληχπσ-
ζε; Αζθαιψο φρη. Αλ κάιηζηα ν ηζηνξηθφο ζπγθεληξψζεη απφ ηηο πεγέο ηνπ φια ηα πεξηζηαηηθά πνπ αθνξνχλ
ηε ζρέζε ησλ κνπζνπικάλσλ κε ην ππφ ζχζηαζε ειιεληθφ θξάηνο θαη ηνπο πνιεκηζηέο/πνιίηεο ηνπ, ζα αλα-

θαιχςεη φηη ηνπο πξψηνπο κήλεο ηεο Δπαλάζηαζεο πνιινί κνπζνπικάλνη εθρξηζηηαλίζηεθαλ κε ηε ζπλαίλεζε
θπζηθά ησλ ρξηζηηαλψλ πνιεκηζηψλ, πξνθεηκέλνπ λα ζεσξεζνχλ θαη απηνί Έιιελεο πνιίηεο. Θα βξεη, γηα πα-
ξάδεηγκα, ηηο ζπδεηήζεηο πνπ έιαβαλ ρψξα ιίγνπο κήλεο κεηά ηελ ςήθηζε ηνπ πξψηνπ Πνιηηεχκαηνο ‒
ζπγθεθξηκέλα ηνλ Ηνχλην ηνπ 1822‒ κεηαμχ ηνπ Βνπιεπηηθνχ θαη ηνπ Δθηειεζηηθνχ ΢ψκαηνο, κε αθνξκή απ-
ηνχο ηνπο εθρξηζηηαληζκνχο, θαη ζα θαηαλνήζεη φηη ε ηφηε ειιεληθή πνιηηηθή εγεζία ήηαλ δηραζκέλε σο πξνο
ηηο πξνζέζεηο ηεο απέλαληη ζηε ζπγθεθξηκέλε νκάδα. Απφ απηέο ηηο ζπδεηήζεηο ζα πιεξνθνξεζεί επίζεο φηη
πνιινί κνπζνπικάλνη δελ άιιαδαλ ζξήζθεπκα, γηα λα ελζσκαησζνχλ ζην ππφ ζχζηαζε θξάηνο, αιιά κάιινλ
γηα λα θεξδίζνπλ ρξφλν, πεξηκέλνληαο, είηε ηελ αληεπίζεζε ηεο Πχιεο είηε ηελ έθβαζε ηνπ πνιέκνπ. Τπήξρε
άξαγε πνιεκηζηήο ζην έλα ή ζην άιιν ζηξαηφπεδν πνπ γλψξηδε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 1821 ή ηνπ 1822 πνην
ζα ήηαλ ην απνηέιεζκα ηνπ πνιέκνπ; ΢ίγνπξα φρη. Δμάιινπ, θαη νη επαλαζηάηεο εγθαηέιεηπαλ εχθνια ην
ζηξαηφπεδφ ηνπο κεηά απφ κηα ζνβαξή ήηηα θαη εηδηθά, φηαλ ζθνησλφηαλ ν αξρεγφο ηνπο ‒πνιιά ηέηνηα πε-
ξηζηαηηθά είλαη γλσζηά.
Ο ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο, επνκέλσο, ζα πξέπεη λα ζπλερίζεη ηελ έξεπλά ηνπ ζηα απνκλεκνλεχκαηα ησλ
αγσληζηψλ, γηα λα εληνπίζεη δηάζπαξηεο ‒θαη ζπρλά δηθνξνχκελεο‒ απφςεηο γηα ηηο ζρέζεηο ηνπο κε ηνπο
κνπζνπικάλνπο, πξηλ ή ακέζσο κεηά ην 1821. Έπεηηα, ζα πξνρσξήζεη ζηα θείκελα μέλσλ παξαηεξεηψλ. Θα
δηαβάζεη, γηα παξάδεηγκα, ηε ιαθσληθή καξηπξία πνπ βάδεη ζηα ρείιε ελφο κνπζνπικάλνπ ν γλσζηφο Φηιέι-
ιελαο Φξέληεξηθ Σηξο (Friedrich Thiersch, 1784-1860) ζην πφλεκά ηνπ γηα ηελ Διιάδα: ν «κάξηπξάο» ηνπ
παξνπζηάδεηαη ζρεδφλ σο εθπξφζσπνο ησλ κνπζνπικάλσλ θαη δειψλεη φηη νη ζρέζεηο ηνπο κε ηνπο ρξηζηηα-
λνχο ήηαλ αγαζηέο θαη δελ επεξεάζηεθαλ ζνβαξά θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ. Τπήξμε πξάγκαηη ν άλδξαο
πνπ θαηέζεζε απηήλ ηελ άπνςε ζηνλ Σηξο ή ηνλ επηλφεζε ν γλσζηφο Φηιέιιελαο θαη δάζθαινο ηνπ ΋ζσλα;
Αλ πάιη ππήξμε, δελ γλσξίδνπκε ηίπνηε γηα ηελ ηαπηφηεηά ηνπ, ην επάγγεικά ηνπ ή ηελ θνηλσληθή ηνπ ζέζε.
Απφ ηελ άιιε, είκαζηε βέβαηνη φηη ν Σηξο παξαζέηεη αθξηβψο απηά πνπ ηνπ είπε ν ζπγθεθξηκέλνο άλδξαο;
Αιιά θαη πφζν αληηπξνζσπεπηηθή ησλ απφςεσλ κνπζνπικάλσλ θαη ρξηζηηαλψλ κπνξεί λα ζεσξεζεί ηειηθά ε
άπνςε ελφο κεκνλσκέλνπ θαη άγλσζηνπ άλδξα; Δπνκέλσο, ν ηζηνξηθφο πνπ κειεηά έλα πφλεκα πνπ δεκν-
ζηεχζεθε ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1830, αληηκεησπίδεη ηφζα ή θαη πεξηζζφηεξα πξνβιήκαηα απφ ηνλ ζπ-
λάδειθφ ηνπ πνπ εμεηάδεη ηνπο νκηιεηέο ή ηνπο κάξηπξεο πνπ δσληαλεχεη ζηελ ηζηνξία ηνπ ν Θνπθπδίδεο.
Πέξα απφ ηηο παξαπάλσ αιιά θαη ηηο πνιιέο πξφζζεηεο αλαδεηήζεηο ηνπ, ν ηζηνξηθφο ηεο λεφηεξεο θαη ζχγ-
ρξνλεο επνρήο ζα πξέπεη λα κειεηήζεη δηεμνδηθά ζηηο πεγέο ηνπ ηηο πνιπδηάζηαηεο πηπρέο ηεο αμίαο πνπ απν-
θηά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Δπαλάζηαζεο ν ζεζκφο ηεο ηζαγέλεηαο, λα ζπγθξίλεη ηε ιεηηνπξγία ηνπ ζε άιιεο
ρψξεο ηεο επνρήο θαη ζε άιιεο ζχγρξνλεο επαλαζηάζεηο, λα δνθηκάζεη ηηο πξψηεο ζθέςεηο ηνπ κε γλψκνλα ηηο
επηηαθηηθέο αλάγθεο αθελφο ηνπ πνιέκνπ, θαη αθεηέξνπ ηεο επαλαζηαηηθήο δηπισκαηίαο, θαη λα πξνβεί ζε
πνιινχο αθφκε ζπιινγηζκνχο θαη δηαλνεηηθέο δηεξγαζίεο, πξνθεηκέλνπ λα απαληήζεη ζην εξψηεκα πνπ έζε-
ζε. Αιιά θαη πάιη δελ ζα θαηαιήμεη ζε κηα νξηζηηθή απάληεζε, φπσο ίζσο ζα επηζπκνχζε. Αληίζεηα, ζα νδε-
γεζεί ζε έλα ζχλνιν ινγηθψλ ζθέςεσλ θαη ππνζέζεσλ πνπ ζα αλαπηχζζνληαη γχξσ απφ ην θεληξηθφ δεδνκέ-
λν: ηελ άγλνηά ηνπ, ε νπνία πξνθχπηεη αθελφο απφ ηηο «ζησπέο», θαη αθεηέξνπ απφ ηηο πιεξνθνξίεο ησλ πε-
γψλ ηνπ γηα ην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα, αθνχ θαη νη ηειεπηαίεο απνηππψλνπλ απηά πνπ πίζηεπαλ ή επηδίσθαλ ή
ίζσο ζπκπέξαηλαλ, θαηά ηελ θξίζε ηνπο, νη άλζξσπνη πνπ ηηο θαηέζεζαλ (Βφγιε, 2007).
Μπνξνχκε επίζεο λα αλαινγηζηνχκε πφζα γλσξίδνπκε γεληθφηεξα γηα ηελ εμέιημε ηεο Διιεληθήο
Δπαλάζηαζεο απφ ηηο εθεκεξίδεο ηεο επνρήο ή ηηο άιιεο ζσδφκελεο αξρεηαθέο πεγέο (αιιεινγξαθίεο, πξα-
θηηθά ζπλειεχζεσλ θ.ά.), απφ ηηο πεξηγξαθέο Διιήλσλ απνκλεκνλεπκαηνγξάθσλ θαη ηζηνξηνγξάθσλ, απφ
ηηο καξηπξίεο θαη εληππψζεηο Δπξσπαίσλ, πνπ ζπκκεηείραλ ζηα γεγνλφηα, ζπκπαξαζηεθφκελνη ζηνπο Έιιε-
λεο αγσληζηέο, είηε, ηέινο, απφ ηηο εθζέζεηο ησλ μέλσλ δηπισκαηψλ. Δίλαη αιήζεηα, φκσο, φηη γλσξίδνπκε ε-
ιάρηζηα ή ζρεδφλ ηίπνηα γηα ην πψο έβιεπαλ ηηο ίδηεο εμειίμεηο νη κνπζνπικάλνη θάηνηθνη ησλ επαλαζηαηεκέ-
λσλ πεξηνρψλ. Γλσξίδνπκε επίζεο πνιιά γηα ηνπο επηθαλείο ζηξαηησηηθνχο θαη πνιηηηθνχο εγέηεο ηεο Δπαλά-
ζηαζεο (θαη νη απνκλεκνλεπκαηνγξάθνη ήηαλ ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηά ηνπο «επηθαλείο» θαηά ηε δηάξ-
θεηα ηνπ πνιέκνπ), αιιά γλσξίδνπκε ειάρηζηα ή ηίπνηα γηα ηνπο αθαλείο, ηνπο απινχο ζηξαηηψηεο, πνπ επάλ-

δξσλαλ ηα ειιεληθά ζηξαηφπεδα. Ση πίζηεπε άξαγε ν γεσξγφο πνπ εγθαηέιεηςε ζην ρσξηφ ηνπ ηε ζχδπγν, ηα
παηδηά θαη ην ζπίηη ηνπ, γηαηί ηνλ έπεηζε ή ηνλ ππνρξέσζε λα πνιεκήζεη ππφ ηηο εληνιέο ηνπ π.ρ. ν Θεφδσξνο
Κνινθνηξψλεο;
Ο ηζηνξηθφο ζα πξέπεη, φπσο εμεγνχζε ν Καξ, λα έρεη δηαξθψο θαηά λνπ φηη «θαλέλα ληνθνπκέλην
δελ κπνξεί λα καο πεη θάηη παξαπάλσ απ‟ φ,ηη ζθεθηφηαλ ν ζπληάθηεο ηνπ: ηη πίζηεπε πσο είρε ζπκβεί, ηη ζε-
σξνχζε φηη ζα έπξεπε λα ζπκβεί ή ζα ζπλέβαηλε, ίζσο ηη ήζειε λα πηζηεχνπλ νη άιινη φηη πηζηεχεη ή αθφκε
θαη ηη λφκηδε ν ίδηνο φηη πίζηεπε». ΋ια ηα ζηνηρεία απηά «δελ ζεκαίλνπλ ηίπνηε σο ηε ζηηγκή πνπ ν ηζηνξηθφο
ζα αζρνιεζεί καδί ηνπο θαη ζα ηα απνθξππηνγξαθήζεη». Με άιια ιφγηα, νη πεγέο δελ ηαπηίδνληαη κε ην πξν-
τφλ ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, αιιά «ν ηζηνξηθφο πξέπεη λα επεμεξγαζηεί ηα γεγνλφηα, είηε απηά είλαη θαηαγε-
γξακκέλα ζε ληνθνπκέληα είηε φρη, πξηλ κπνξέζεη λα ηα επηθαιεζηεί θαη λα ηα αμηνπνηήζεη» (1999: 27). Αιιά
πξηλ ηα επηθαιεζηεί θαη ηα αμηνπνηήζεη, ζα πξέπεη πξνεγνπκέλσο λα ζπλνκηιήζεη θαληαζηαθά κε ηηο θσλέο
ηνπ παξειζφληνο πνπ αλαδεηθλχνπλ νη πεγέο ηνπ· λα ππνβάιιεη ζηνπο κάξηπξέο ηνπ, φπσο αλαθέξζεθε ζην
πξνεγνχκελν θεθάιαην, εξσηήκαηα, αθφκε θη αλ γλσξίδεη εθ ησλ πξνηέξσλ φηη είλαη αδχλαην λα ιάβεη πε-
ξηζζφηεξεο ή αλαιπηηθφηεξεο απαληήζεηο απφ ηα φζα έρνπλ ήδε θαηαρσξεζεί ζηηο πεγέο ηνπ. ΋πσο ζεκεηψ-
λεη ζηελ εηζαγσγή ηεο κειέηεο ηνπ γηα ηε ζχγρξνλε επνρή ν Σδνι, ν ηζηνξηθφο ζηα δηάθνξα ζηάδηα ηεο έξεπ-
λάο ηνπ κνηάδεη αθφκε θαη κε ηνλ ςπραλαιπηή, πνπ «καο βνεζά λα αληηκεησπίζνπκε ηνλ θφζκν, δείρλνληάο
καο πψο λα αληηκεησπίζνπκε ηελ αιήζεηα γηα ηα θίλεηξά καο θαη ην πξνζσπηθφ καο παξειζφλ». Πξάγκαηη, κε
παξφκνην ηξφπν ζπλνκηιεί ν ηζηνξηθφο κε ηνπο κάξηπξέο ηνπ απφ ην παξειζφλ, πξνθεηκέλνπ λα βνεζήζεη ε-
κάο ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ έξγνπ ηνπ «λα αληηκεησπίζνπκε ην παξφλ θαη ην κέιινλ, επηηξέπνληάο καο λα θα-
ηαλνήζνπκε ηηο δπλάκεηο, φζν ζπγθινληζηηθέο θαη αλ είλαη απηέο, πνπ έρνπλ θαηαζηήζεη ηνλ θφζκν θαη ηελ
θνηλσλία καο απηφ πνπ είλαη ζήκεξα» (2006: 11).
Μήπσο φκσο ν ηζηνξηθφο πνπ εηδηθεχεηαη ζηε λεφηεξε θαη ζχγρξνλε επνρή είλαη πην ηπρεξφο απφ
ηνπο άιινπο ζπλαδέιθνπο ηνπ ηνπιάρηζηνλ ζε φ,ηη αθνξά ηηο πεξηπέηεηεο δηάζσζεο ή παξαπνίεζεο ησλ πε-
γψλ ηνπ, απφ ηελ παξαγσγή ησλ νπνίσλ, πξάγκαηη, δελ ηνλ ρσξίδεη ηφζν κεγάιε ρξνληθή απφζηαζε; Αιιά
θαη ζε απηφ ην εξψηεκα ζα απαληήζνπκε αξλεηηθά. Πξψηα απ‟ φια, ν ηζηνξηθφο έξρεηαη θαη πάιη αληηκέησ-
πνο κε πνιιέο απψιεηεο. Πνιχηηκεο πεγέο ηνπ 19νπ αηψλα ή θαη ηνπ 20νχ αηψλα θαηαζηξάθεθαλ, είηε ηπραία
(π.ρ. απφ ηελ πγξαζία, απφ πιεκκχξεο ή ππξθαγηέο) είηε απφ ηελ αδηαθνξία ηνπ θξάηνπο θαη ησλ κεηαγελέ-
ζηεξσλ γελεψλ. Γηα παξάδεηγκα, πνιιέο ζπιινγέο επίζεκεο ή ηδησηηθήο αιιεινγξαθίαο εληνπίζηεθαλ δεθαε-
ηίεο κεηά απφ ηνλ ζάλαην ησλ ζπληαθηψλ ή παξαιεπηψλ ησλ επηζηνιψλ πνπ πεξηιάκβαλαλ, ζε ππφγεηα πα-
ιηψλ αξρνληηθψλ απφ θιεξνλφκνπο ησλ επφκελσλ γελεψλ. Οξηζκέλνη θιεξνλφκνη έζπεπζαλ λα ηηο κεηαθέ-
ξνπλ θαη λα ηηο δσξίζνπλ απηνχζηεο ζε θάπνην αξρεηαθφ θνξέα (βι. θείκελν 2.1). Άιινη πξνζπάζεζαλ λα ηηο
πσιήζνπλ, κε απνηέιεζκα ε ελφηεηα απηψλ ησλ ζπιινγψλ λα δηαζπαζηεί θαη λα κνηξαζηεί ζε θνξείο θαη
ζπιιέθηεο. Μεξηθνί κάιηζηα επηρείξεζαλ πξνεγνπκέλσο θάπνηα «επηινγή», πξνθεηκέλνπ λα «πξνζηαηεχ-
ζνπλ» ηε θήκε ησλ πξνγφλσλ ηνπο, θαηαζηξέθνληαο ελδερνκέλσο ηκήκα ηεο αιιεινγξαθίαο ή ηεο επξχηεξεο
ζπιινγήο (πνπ δελ απνθιείεηαη λα πεξηείρε θαη επίζεκα έγγξαθα, αλάινγα κε ην επάγγεικα ηνπ παξαγσγνχ
ηεο). Άιινη, ηέινο, απιψο πέηαμαλ ζηνλ θάδν ησλ απνξξηκκάησλ ηα πάληα, αθφκε θαη ηηο θσηνγξαθίεο ησλ
πξνγφλσλ ηνπο. Κάπνηεο απφ ηηο ηειεπηαίεο ζπιινγέο πεξηζπιιέρζεθαλ νιφθιεξεο ή ηκεκαηηθά απφ ηζηνξη-
θνχο, ηζηνξηνδίθεο, ζπιιέθηεο ή παιαηνπψιεο, πνπ ζπλεζίδνπλ λα ειέγρνπλ αθφκε θαη ηνπο θάδνπο απνξξηκ-
κάησλ, ηδίσο φηαλ παξαηεξνχλ φηη έλα παιηφ αξρνληηθφ θαηεδαθίδεηαη ή αλαπαιαηψλεηαη. Δίλαη ελδεηθηηθφ ην
παξάδεηγκα ηεο ζπιινγήο πνπ ζπγθέληξσζε έλαο επθαηάζηαηνο θαη κνξθσκέλνο Αζελαίνο θηιίζηνξαο (ν
Κσλζηαληίλνο Σξίπνο, 1880-1977), ν νπνίνο επί κηζφ πεξίπνπ αηψλα επηζθεπηφηαλ ζρεδφλ θάζε Κπξηαθή ηα
παιαηνπσιεία ηεο Αζήλαο (ζην Μνλαζηεξάθη) θαη αγφξαδε πιηθφ.25 Πνιιέο άιιεο ζπιινγέο ζψζεθαλ ή ρά-
ζεθαλ γηα πάληα κε παξφκνην ηξφπν.
25
Πξφθεηηαη γηα ηε «Νενειιεληθή Ηζηνξηθή ΢πιινγή Κσλζηαληίλνπ Σξίπνπ», ηελ νπνία νη θιεξνλφκνη ηνπ δψξηζαλ
κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ ζην Μνπζείν Μπελάθεˑ βι. Σξίπνο, 2009: 22.

Αιιά πέξα απφ ηηο ηπραίεο παξεκβάζεηο ζηε δηάζσζε ηνπ ηεθκεξησηηθνχ πιηθνχ ηεο λεφηεξεο θαη
ζχγρξνλεο επνρήο, γλσξίδνπκε θαη πνιιέο εζθεκκέλεο. Σν πην απνθαιππηηθφ παξάδεηγκα ησλ πεξηπεηεηψλ
δηάζσζεο κηαο αξρεηαθήο ζπιινγήο είλαη απηφ πνπ επέιεμε λα παξνπζηάζεη ν Καξ (1999: 27-31): πξφθεηηαη
γηα ηελ ηχρε ηνπ αξρείνπ ηνπ Γθνχζηαθ ΢ηξέδεκαλ (Gustav Stresemann, 1878-1929), ππνπξγνχ Δμσηεξηθψλ
ηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Βατκάξεο. Μεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ, βξέζεθαλ ηξηαθφζηεο πεξίπνπ θνχηεο ηεο επίζεκεο,
εκηεπίζεκεο θαη ηδησηηθήο αιιεινγξαθίαο ηνπ, πνπ δηαηεξνχζε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εμαεηνχο ζεηείαο ηνπ
σο επηθεθαιήο ηεο γεξκαληθήο δηπισκαηίαο. Ζ απφθαζε ησλ ζπγγελψλ ηνπ λα αλαζέζνπλ ζηνλ έκπηζην
γξακκαηέα ηνπ ηελ επεμεξγαζία θαη έθδνζε ηνπ πιηθνχ είρε σο απνηέιεζκα ηε δεκνζίεπζε, ην 1932, ηξηψλ
πνιπζέιηδσλ ηφκσλ (κε ηνλ ηίηιν Stresemann Vermächtnis, δειαδή Ζ θιεξνλνκηά ηνπ ΢ηξέδεκαλ). Έηζη νιν-
θιεξψζεθε κηα πξψηε δηαδηθαζία επηινγψλ, αιιά ζχληνκα αθνινχζεζε θαη δεχηεξε. Μεηά ηελ άλνδν ηνπ
Αδφιθνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία ε ηξίηνκε Κιεξνλνκηά ηνπ ΢ηξέδεκαλ εμαθαλίζηεθε απφ ηα βηβιηνπσιεία θαη
ηηο βηβιηνζήθεο θαη ηα πεξηζζφηεξα αληίηππά ηεο πξνθαλψο θαηαζηξάθεθαλ. Με ηελ αθνξκή απηή έλαο
Bξεηαλφο (ν Eric Sutton) κεηέθξαζε ην 1935 θαη επαλαδεκνζίεπζε ζπληνκεπκέλε ηελ Κιεξνλνκηά ηνπ Γεξ-
καλνχ ππνπξγνχ. Δπξφθεηην δειαδή γηα «κηα επηινγή» ηνπ Βξεηαλνχ εθδφηε ‒ν νπνίνο ζεκείσλε φηη παξέ-
ιεηςε «ην κέξνο εθείλν πνπ ν ίδηνο ζεσξνχζε φηη “είρε κάιινλ εθήκεξε αμία […] θαη παξνπζίαδε πεξηνξη-
ζκέλν ελδηαθέξνλ γηα ηνπο άγγινπο αλαγλψζηεο θαη ζπνπδαζηέο”»‒ απφ ηελ επηινγή «πνπ είρε ήδε θάκεη
[sic] ν γξακκαηέαο, ζηελ νπνία πεξηιακβάλνληαλ ηα 2/3 πεξίπνπ ηνπ πξσηφηππνπ πιηθνχ», φπσο εμεγνχζε ν
Καξ (1999: 29).
Απηφ φκσο πνπ θαζηζηά ηελ ηχρε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ αξρείνπ εμαηξεηηθά απνθαιππηηθή γηα ηνλ ηζην-
ξηθφ πνπ ζα ήζειε λα θαηαλνήζεη ζε βάζνο ηελ πεξηπινθφηεηα ησλ κεηαγελέζηεξσλ παξεκβάζεσλ, αιιά θαη
ηηο πνιιέο άιιεο εθπιήμεηο πνπ κπνξεί λα ηνπ επηθπιάζζνπλ νη πεγέο ηνπ ζηε κνξθή κε ηελ νπνία ζψδνληαη,
είλαη ην γεγνλφο φηη ην αδεκνζίεπην αξρείν ηνπ ππνπξγνχ ηειηθά δηαζψζεθε. Σν 1945, θσηνγξαθήζεθε απφ
άλδξεο ηνπ αγγιηθνχ θαη ακεξηθαληθνχ ζηξαηνχ θαη εληάρζεθε ζηηο ζπιινγέο ηνπ Public Record Office ζην
Λνλδίλν θαη ησλ National Archives ζηελ Οπάζηλγθηνλ. Έθηνηε, ν ηζηνξηθφο έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ ηφζν ην
πξσηφηππν αξρείν φζν θαη ηηο δχν δεκνζηεπκέλεο εθδνρέο ηνπ, ψζηε λα κπνξεί λα παξαθνινπζήζεη κε άλεζε
ηα θξηηήξηα, ηηο επηδηψμεηο θαη φινπο ηνπο άιινπο παξάγνληεο πνπ θαζφξηζαλ ηηο επηινγέο ησλ δχν εθδνηψλ ‒
γηα απηήλ ηελ ηχρε ηνπ νη ζπλάδειθνί ηνπ πνπ εηδηθεχνληαη ζηελ αξραία ή ηε κεζαησληθή επνρή, είλαη πξάγ-
καηη πνιχ πηζαλφ φηη ηνλ θζνλνχλ. Χζηφζν, ε ηχρε ηνπ αξρείνπ δελ ζηακαηά εδψ· θαη αμίδεη πξάγκαηη λα πα-
ξαθνινπζήζνπκε ηε ζπλέρεηα ηεο εξκελεπηηθήο ζπιινγηζηηθήο ηνπ Καξ, φζνλ αθνξά ηηο πεξηπεηεηψδεηο δηεξ-
γαζίεο πνπ καο απνθαιχπηεη απηφ ην κνλαδηθφ, ίζσο, παξάδεηγκα ηεο ηζηνξίαο ελφο αξρείνπ.
«Αλ έρεη θαλείο ηελ απαηηνχκελε ππνκνλή θαη πεξηέξγεηα» θαη ηειηθά απνηνικήζεη ηελ θνπηαζηηθή
ζχγθξηζε ησλ επηζηνιψλ πνπ ζψζεθαλ ζην αξρείν κε εθείλεο πνπ εληάρζεθαλ αξρηθά ζηελ πξψηε έθδνζε, ζα
δηαπηζηψζεη, φπσο ζεκεηψλεη ν Καξ, «φηη ν γξακκαηέαο ηνπ ΢ηξέδεκαλ είρε θάκεη θάηη νχηε ηδηαίηεξα αζπλή-
ζηζην, νχηε ηφζν ζθαλδαιψδεο φζν θαίλεηαη απφ πξψηε καηηά». Μεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ δειαδή ν ΢ηξέδεκαλ
ζεσξήζεθε επηηπρεκέλνο σο πξνο ηε «δπηηθή ηνπ πνιηηηθή» ‒ν Καξ κλεκνλεχεη ελδεηθηηθά σο επηηπρίεο ηνπ
ην ΢χκθσλν ηνπ Λνθάξλν, ηελ έληαμε ηεο Γεξκαλίαο ζηελ Κνηλσλία ησλ Δζλψλ, ην ΢ρέδην Dawes θαη ην
΢ρέδην Young, θαζψο θαη ηελ απνρψξεζε ησλ ζπκκαρηθψλ ζηξαηεπκάησλ θαηνρήο απφ ηε Ρελαλία. Δπνκέ-
λσο, «δελ ήηαλ αθχζηθν» ην γεγνλφο φηη ν γξακκαηέαο ηνπ ππνπξγνχ πξνθαλψο ήζειε λα ηνλίζεη ηηο επηηπρίεο
ηνπ. Απηφ επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ην γεγνλφο φηη ηα έγγξαθα πνπ αθνξνχζαλ ηηο επηηπρίεο «ππεξαληηπξνζσ-
πεχνληαλ ζηε ζπιινγή ληνθνπκέλησλ» ηεο γεξκαληθήο έθδνζεο. Πνηα ήηαλ, φκσο, ε ηχρε ησλ εγγξάθσλ πνπ
αθνξνχζαλ ηελ «αλαηνιηθή πνιηηηθή» ηνπ ππνπξγνχ θαη θπξίσο ηηο ζρέζεηο ηεο Γεξκαλίαο κε ηε ΢νβηεηηθή
Έλσζε; Δίλαη ινγηθφ, φπσο ππνζέηεη ν Καξ, «ε επηινγή ησλ ζρεηηθψλ ληνθνπκέλησλ λα έρεη γίλεη κε πην απ-
ζηεξά θξηηήξηα, αθνχ πνιιά απφ απηά αθνξνχζαλ δηαπξαγκαηεχζεηο πνπ νδήγεζαλ ζε πεληρξά απνηειέζκα-
ηα» (Carr, 1999: 28-29). Πξάγκαηη, αλ επηζπκνχκε λα αληρλεχζνπκε ηηο πξνζέζεηο θαη ηα θίλεηξα ηνπ γξακ-
καηέα ηνπ ΢ηξέδεκαλ, σο πξψηνπ εθδφηε ηνπ αξρείνπ, κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε κε κεγάιε αζθάιεηα φηη δελ

παξέιεηςε θάπνηα έγγξαθα κε ηελ απιή ζθέςε φηη παξνπζίαδαλ κηθξφηεξν ελδηαθέξνλ. Πξνθαλψο, ε αηηία
ήηαλ φηη, θαηά ηελ θξίζε ηνπ, «δελ πξνζέζεηαλ θάηη ζηε θήκε ηνπ ΢ηξέδεκαλ».
Ήηαλ φκσο νξζή απηή ε εθηίκεζε ηνπ γξακκαηέα ηνπ; Δίλαη δπλαηφλ ν ξφινο ελφο ππνπξγνχ ζηελ
πνιηηηθή ηεο ρψξαο ηνπ θαη γεληθφηεξα ζηε δηεζλή πνιηηηθή ηεο επνρήο ηνπ λα εμεηάδεηαη κε γλψκνλα κφλν
ηηο επηηπρίεο ηνπ; Πξνθαλψο φρη. ΋πσο εμεγεί ν Καξ, αληίζεηα «απ‟ φ,ηη ζα κπνξνχζε λα ππνζέζεη ν αλππν-
ςίαζηνο αλαγλψζηεο ηεο ζπιινγήο πνπ εμέδσζε ν γξακκαηέαο ηνπ», ζηε βηβιηνγξαθία ησλ αξρψλ ηεο δεθαε-
ηίαο ηνπ 1960 αλαθέξεηαη «φηη ν ΢ηξέδεκαλ ελδηαθεξφηαλ κε κεγαιχηεξε έληαζε θαη ζηαζεξφηεηα γηα ηηο
ζρέζεηο ηεο ρψξαο ηνπ κε ηε ΢νβηεηηθή Έλσζε, νη νπνίεο έπαηδαλ πνιχ ζεκαληηθφηεξν ξφιν ζηε ζπλνιηθφηε-
ξε εμσηεξηθή πνιηηηθή πνπ αζθνχζε» (1999: 29). Ση ππέζεζε άξαγε ζε φ,ηη αθνξά ηελ αλαηνιηθή πνιηηηθή
ηνπ ΢ηξέδεκαλ ν Βξεηαλφο εθδφηεο, φηαλ δηάβαδε ηελ ηξίηνκε γεξκαληθή έθδνζε ηνπ αξρείνπ ηνπ θαη επέιεγε
πνηα έγγξαθα ζα κεηαθξάζεη θαη ζα πεξηιάβεη ζηε ζπληνκεπκέλε επαλέθδνζή ηνπ; Πείζηεθε πξάγκαηη γηα
ηελ ππνδεέζηεξε ζεκαζία ησλ εγγξάθσλ, πνπ αθνξνχζαλ ηελ αλαηνιηθή πνιηηηθή ηνπ ππνπξγνχ ή κήπσο
έζεζε άιια θξηηήξηα πνπ δελ καο απνθαιχπηεη, θαη απνθάζηζε λα πεξηνξίζεη αθφκε πεξηζζφηεξν ηνλ αξηζκφ
απηψλ ησλ εγγξάθσλ, γηα λα θάλεη ειθπζηηθφηεξε ζην αγγιφθσλν θνηλφ ηε δηθή ηνπ έθδνζε; Γελ κπνξνχκε
λα απαληήζνπκε κε βεβαηφηεηα ζε απηά ηα εξσηήκαηα, αιιά κπνξνχκε λα ζρνιηάζνπκε ην απνηέιεζκα ηεο
επηινγήο ηνπ. ΢ηελ αγγιηθή έθδνζε, φπσο παξαηεξεί ν Καξ, ε αλαηνιηθή πνιηηηθή ηνπ ππνπξγνχ ζρεδφλ «ρά-
λεηαη […] απφ ην νπηηθφ πεδίν ηνπ αλαγλψζηε» θαη ε ΢νβηεηηθή Έλσζε «εκθαλίδεηαη σο επθαηξηαθφο κφλν ‒
θαη κάιινλ αλεπηζχκεηνο‒ παξείζαθηνο ζηελ πξνζαλαηνιηζκέλε βαζηθά πξνο ηε Γχζε πνιηηηθή ηνπ ΢ηξέδε-
καλ» (1999: 30). Χο απνηέιεζκα, νη ηζηνξηθνί θαη νη θηιίζηνξεο πνπ ελδηαθέξνληαλ λα κειεηήζνπλ ηα έγγξα-
θα ηνπ Γεξκαλνχ ππνπξγνχ, κεηά απφ ηελ άλνδν ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία θαη κέρξη λα θαηαζηεί πξνζηηφ ην
θσηνγξαθεκέλν αξρείν, είραλ πξφζβαζε ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ζηελ αγγιηθή έθδνζε. Δχινγα ν Καξ πξνζζέ-
ηεη ην εμήο εξψηεκα: ηη ζα ζπλέβαηλε άξαγε, αλ ηειηθά «ηα έγγξαθα ηνπ ΢ηξέδεκαλ είραλ θαηαζηξαθεί θαηά
ηνπο βνκβαξδηζκνχο ηνπ 1945 θαη αλ ηα ιηγνζηά αληίηππα ηεο γεξκαληθήο έθδνζεο είραλ εμαθαληζηεί»; ΢ε
απηήλ ηελ πεξίπησζε «θαλείο δελ ζα ακθηζβεηνχζε πνηέ ηελ απζεληηθφηεηα θαη ηελ απζεληία ηεο αγγιηθήο
έθδνζεο», θαηαιήγεη ν ίδηνο (1999: 30).
Δπνκέλσο, πνηα είλαη ηα ζπκπεξάζκαηα ή δηδάγκαηα ζηα νπνία θαηαιήγνπκε, παξαθνινπζψληαο ηελ
ηχρε απηνχ ηνπ αξρείνπ; Πξψηα απ‟ φια, θαηαλννχκε φηη νη ηζηνξηθνί ηεο λεφηεξεο θαη ζχγρξνλεο επνρήο φρη
κφλνλ δελ είλαη πην ηπρεξνί απφ ηνπο άιινπο ζπλαδέιθνπο ηνπο, αιιά πξέπεη λα είλαη αθφκε πεξηζζφηεξν
επηθπιαθηηθνί φζνλ αθνξά ην επίπεδν ηεο γλψζεο πνπ είλαη πηζαλφ λα απνθηήζνπλ γηα ην παξειζφλ κέζα απφ
ηνλ πινχην ηνπ πιηθνχ κηαο δεκνζηεπκέλεο ζπιινγήο, αθνχ «πνιιέο δεκνζηεπκέλεο ζπιινγέο ληνθνπκέλησλ
[…] δελ έρνπλ αζθαιέζηεξεο βάζεηο» απφ εθείλεο ηνπ αξρείνπ ηνπ ΢ηξέδεκαλ (Carr, 1999: 30). Δπίζεο, ζπ-
λεηδεηνπνηνχκε πφζν επηζθαιέο είλαη ην επηρείξεκα πνπ κπνξεί ίζσο λα επηθαιεζηεί έλαο ηζηνξηθφο, φηη δε-
ιαδή αλαγθαζηηθά βαζίδεηαη ζε κηα δεκνζηεπκέλε ζπιινγή, ηελ νπνία είλαη πηζαλφ λα έρεη ζηε δηάζεζή ηνπ,
επεηδή δελ ηνπ επηηξέπεηαη ε πξφζβαζε ζηηο πξσηφηππεο ζπιινγέο ή δηφηη απηέο έρνπλ ραζεί. Αιιά γηαηί απηά
είλαη κφλνλ ηα πξψηα δηδάγκαηά καο απφ ηηο πεξηπέηεηεο ηνπ ελ ιφγσ αξρείνπ; Γηα ηνλ απιφ ιφγν φηη μεθηλή-
ζακε ηελ πεξηγξαθή ηεο ηζηνξίαο δηάζσζεο ηνπ ελ ιφγσ αξρείνπ in media res. Με άιια ιφγηα νη επηκειεηέο
ηεο γεξκαληθήο θαη αγγιηθήο έθδνζεο δελ ήηαλ νη πξψηνη πνπ πξνέβεζαλ ζε επηινγέο ησλ εηθφλσλ ηνπ πα-
ξειζφληνο πνπ αλαδείθλπε απηφ ην αξρείν. «Ζ δηαδηθαζία επηινγήο είρε αξρίζεη απφ ηνλ ίδην ηνλ ΢ηξέδεκαλ»,
ηνλίδεη ν Καξ. Δίλαη βέβαην φηη ν ίδηνο επέιεμε πνηα έγγξαθα ζα θξαηήζεη· θαη έηζη εμεγείηαη φηη ζε εθείλα
πνπ ηειηθά ζπγθέληξσζε ζην αξρείν ηνπ ‒γηα παξάδεηγκα, ζηηο θαηαγεγξακκέλεο ζπλνκηιίεο ηνπ κε ηνλ πξε-
ζβεπηή ηεο ΢νβηεηηθήο Έλσζεο ζην Βεξνιίλν ή κε ηνλ ζνβηεηηθφ νκφινγφ ηνπ‒ παξνπζίαδε ηνλ εαπηφ ηνπ
«λα δεζπφδεη, δηαηππψλνληαο ηα επηρεηξήκαηά ηνπ κε εχγισηην θαη πεηζηηθφ ηξφπν, ελψ εθείλα ηνπ ζπλνκηιε-
ηή ηνπ είλαη θαηά θαλφλα αλεπαξθή, λεθειψδε, κε πεηζηηθά». Δπνκέλσο, είλαη ινγηθφ λα ζθεθηνχκε φηη ν
΢ηξέδεκαλ ή θάζε πνιηηηθφο πνπ ζα δεκηνπξγνχζε ην αξρείν ηνπ (θαη ίζσο φρη κφλν πνιηηηθφο) επηζπκνχζε λα
πξνζθέξεη ζηνλ κεηαγελέζηεξν αλαγλψζηε ησλ εγγξάθσλ ηνπ, θαη θπξίσο ζηνλ ηζηνξηθφ, κφλνλ απηφ πνπ
λφκηδε ν ίδηνο «φηη ζπλέβε» ή εθείλν πνπ «ήζειε λα πηζηεχνπλ νη άιινη φηη ζπλέβε», είηε ίζσο απηφ πνπ «ν

ίδηνο ήζειε λα πηζηεχεη φηη ζπλέβε». Κάζε ηζηνξηθφο ζα επρφηαλ, ππέζεηε ν Καξ, λα είρε ζηα ρέξηα θαη απφ
ηελ πιεπξά ησλ ζπλνκηιεηψλ ηνπ ΢ηξέδεκαλ αληίζηνηρεο θαηαγξαθέο ησλ ζπδεηήζεψλ ηνπο, ψζηε λα κπνξεί
λα γλσξίζεη θαη λα θαηαλνήζεη θαη ηηο δηθέο ηνπο εθηηκήζεηο ζε ζρέζε κε απηά πνπ ζπλέβεζαλ (1999: 30-31).
Αιιά αθφκε θη αλ απηή ε επρή ήηαλ πνηέ δπλαηφ λα πξαγκαηνπνηεζεί, ν ηζηνξηθφο θαη πάιη δελ ζα κπνξνχζε
λα ιχζεη κε καγηθφ ηξφπν ην ζεκαληηθφηεξν πξφβιεκα πνπ απνξξέεη απφ ηε θχζε ηεο επηζηήκεο ηνπ: ην γε-
γνλφο δειαδή φηη παξαηεξεί ην παξειζφλ κέζα απφ ηηο πιεξνθνξίεο θαη ηηο αθεγήζεηο κεκνλσκέλσλ καξηχ-
ξσλ.
Απηφ αθξηβψο παξαδερφηαλ ζηελ Απνινγία ηνπ ν Μαξθ Μπινρ, έλαο άιινο ζεκαληηθφο ηζηνξηθφο
ηνπ 20νχ αηψλα (ζηνλ νπνίν ζα αλαθεξζνχκε αλαιπηηθά θπξίσο ζην θεθάιαην 7): «ζε αληίζεζε κε ηε γλψζε
ηνπ παξφληνο, απηή ηνπ παξειζφληνο είλαη αλαγθαζηηθά “έκκεζε”», φπσο εμεγνχζε. Με απιά ιφγηα, θαηά
ηελ έξεπλά ηνπ ν ηζηνξηθφο κάο ζπκίδεη έλαλ θπζηθφ, «ν νπνίνο θαζεισκέλνο ζην θξεβάηη ηνπ ιφγσ γξίπεο
καζαίλεη ηα απνηειέζκαηα ησλ πεηξακάησλ ηνπ κφλν κέζα απφ ηηο αλαθνξέο ηνπ βνεζνχ ηνπ εξγαζηεξίνπ
ηνπ». Αθφκε θαιχηεξα, καο ζπκίδεη έλαλ αλαθξηηή, «ν νπνίνο παζρίδεη λα αλαζπλζέζεη έλα έγθιεκα πνπ δελ
έρεη ν ίδηνο δεη» (Bloch, 1994: 75). Σν παξειζφλ, επνκέλσο, παξακέλεη ζε φιν ην απέξαλην θάζκα ηνπ κηα
άγλσζηε ρψξα θαη, φπσο ήδε θάλεθε, νη απψιεηεο θαη νη ζησπέο ησλ πεγψλ δελ είλαη ε κνλαδηθή αηηία. Σν
ζπνπδαηφηεξν πξφβιεκα ηνπ ηζηνξηθνχ δελ βξίζθεηαη ζηα θελά ηεο γλψζεο ηνπ γηα ην παξειζφλ, αιιά ζηε
ζρέζε πνπ αλαπηχζζεη κε ηηο «θσλέο» ηνπ παξειζφληνο, πνπ δσληαλεχνπλ κέζα απφ ην ζσδφκελν ηεθκεξησ-
ηηθφ πιηθφ ηνπ θαη ππνβάιινληαη ζηηο εξσηήζεηο ηνπ. Γηα λα θαηαλνήζνπκε ζε βάζνο ηε ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνχ
κε ηηο πεγέο ηνπ, είλαη ζεκηηφ λα ππνβάινπκε θη εκείο ζηε «θσλή» ηνπ Μπινρ, πνπ δσληαλεχεη θη ν ίδηνο κέ-
ζα απφ ηελ Απνινγία ηνπ γηα ηελ ηζηνξία, ην εμήο εξψηεκα: εθφζνλ ε παξαηήξεζε ηνπ παξειζφληνο απφ ηνλ
ηζηνξηθφ είλαη έκκεζε, ζα έπξεπε λα δεη ν ίδηνο ζηελ επνρή πνπ κειεηά, γηα λα γλσξίδεη ηη αθξηβψο είρε ζπκ-
βεί; Ζ παξαηήξεζε δειαδή ηνπ παξφληνο είλαη πάληα άκεζε, ελψ ε παξαηήξεζε ηνπ παξειζφληνο είλαη πά-
ληνηε έκκεζε; Με άιια ιφγηα ηη πξέπεη λα ζθέθηεηαη ν ηζηνξηθφο θαηά ηελ πεξηπεηεηψδε, φπσο απνδεηθλχε-
ηαη, έξεπλα ηνπ παξειζφληνο; Μπνξνχκε λα ππνζέζνπκε κάιηζηα φηη ν ίδηνο ν Μπινρ επηζπκνχζε λα πξνθα-
ιέζεη απηά ηα εξσηήκαηα, φηαλ, γλσξίδνληαο πσο ε δσή ηνπ βξηζθφηαλ ζε θίλδπλν, έγξαθε ηελ Απνινγία γηα
ηελ ηζηνξία, ζαλ λα βηαδφηαλ λα θαηαζέζεη ηηο εκπεηξίεο ηνπ σο ηζηνξηθφο ζε έλα θείκελν, πνπ ίζσο λα ήηαλ
ην ηειεπηαίν ηνπ (φπσο θαη ήηαλ).
Οχηε ε παξαηήξεζε ηνπ παξφληνο είλαη πάληνηε άκεζε, ζα καο απαληνχζε ν ίδηνο· θαη δελ κπνξνχκε
λα είκαζηε βέβαηνη φηη ππάξρνπλ ιίγεο έζησ θνξέο πνπ είλαη πηζαλφ λα είλαη άκεζε. Δίλαη ρξήζηκν λα αλαθέ-
ξνπκε εδψ ην παξάδεηγκα πνπ επέιεμε ν Μπινρ, γηα λα ηεθκεξηψζεη ηελ άπνςή ηνπ. Αο ππνζέζνπκε φηη θά-
πνηνο απνθαζίδεη λα θαηαζηεί κειεηεηήο «ηεο ησξηλήο ζηηγκήο», λα εμεηάζεη δειαδή ην πψο αληηιακβάλεηαη
ε θνηλσλία ηνπ κηα θξίζε, κηα πνιηηηθή αιιαγή, κηα εμσηεξηθή απεηιή ή φ,ηη άιιν. Δίλαη βέβαην φηη δελ ηνπ
αξθνχλ νη δηθέο ηνπ παξαηεξήζεηο. Λνγηθά, ζα πξέπεη λα αθνζησζεί «ζηε βνιηδνζθφπεζε ηεο θνηλήο γλψκεο,
ζρεηηθά κε ηα θπξίαξρα δεηήκαηα ηεο επνρήο». Θα έβγαηλε, ινηπφλ, ζηνπο δξφκνπο θαη ζα ππέβαιε εξσηήκα-
ηα ζηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ, ζα θξαηνχζε ζεκεηψζεηο θαη έπεηηα ζα απαξηζκνχζε, ίζσο ζα ηαμηλνκνχζε θαη, ελ
ηέιεη, ζα ζπλέθξηλε ηηο απαληήζεηο πνπ έιαβε. Αιιά ηη ζα δηαπίζησλε φηη πεξηέρνπλ απηέο νη απαληήζεηο;
«Δθθξαζκέλεο ζθέςεηο ησλ ζπλνκηιεηψλ [ηνπ] ζρεηηθά κε ην ηη ζεσξνχλ φηη νη ίδηνη πηζηεχνπλ ή ην ηη επηζπ-
κνχλ νη ίδηνη λα [ηνπ] απνθαιχςνπλ απφ ηηο ζθέςεηο ηνπο», απαληνχζε ν Μπινρ. Με άιια ιφγηα, ν ηζηνξηθφο
ζα αλαθάιππηε θάπνηα δείγκαηα ηεο δηάζεζεο «“ηνπ αλζξψπνπ ηνπ δξφκνπ” κφλν κέζα απφ ηελ εηθφλα πνπ ν
ίδηνο επηζπκεί λα [ηνπ] δψζεη». Αλαπφθεπθηα θάζε άλζξσπνο, απηφπηεο αιιά θαη απηήθννο παξαηεξεηήο ησλ
εμειίμεσλ βιέπεη θαη γλσξίδεη έλα κέξνο κφλν «απφ ην ηεξάζηην εχξνο ησλ γεγνλφησλ, ιφγσλ θαη έξγσλ πνπ
δηακνξθψλνπλ ην πεπξσκέλν κηαο νκάδαο». Δπηπιένλ, ν ίδηνο παξαηεξεηήο είλαη θπζηθφ λα θαηαλνεί θαη λα
εξκελεχεη έζησ απηά πνπ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα παξαηεξεί, κε βάζε ηε δηθή ηνπ ινγηθή. Δπνκέλσο, ν παξα-
ηεξεηήο ηνπ παξφληνο ζηεξίδεηαη, φπσο αθξηβψο θαη εθείλνο ηνπ παξειζφληνο, ζε παξαηεξήζεηο άιισλ. Έηζη,
θαη ν κειεηεηήο πνπ παξαηεξεί θαη εμεηάδεη ηηο ζεκεξηλέο εμειίμεηο, ηηο νπνίεο ν ίδηνο βηψλεη, δελ δηαθέξεη
ζεκαληηθά απφ εθείλνλ πνπ έξεπλά ην παξειζφλ, θαηέιεγε ν Μπινρ (1994: 76-77). Ζ δηαπίζησζε πνπ αμίδεη

λα πξνζηεζεί ζην ζεκείν απηφ, είλαη φηη ε ηφζν δεκνθηιήο άπνςε ‒ηελ νπνία πξάγκαηη αθνχκε γχξσ καο πν-
ιχ ζπρλά θαη ίζσο ζα άμηδε λα ηελ πξνζζέζνπκε ζηηο αμησκαηηθέο ζέζεηο γηα ηελ ηζηνξία ηνπ πίλαθα 1.1.‒ φηη
δειαδή ν ηζηνξηθφο ζα είρε ηελ ηχρε λα παξαηεξεί άκεζα θαη λα γλσξίδεη ηελ αιήζεηα, αλ δνχζε ν ίδηνο ζηελ
επνρή πνπ εξεπλά, είλαη ηειείσο αβάζηκε.
Ίζσο φκσο θάπνηνο θαη πάιη ζα δηαθσλνχζε, αληηηάζζνληαο ην επηρείξεκα φηη απηφο πνπ παξαηεξεί
ηελ εμέιημε ελφο γεγνλφηνο, π.ρ. κηαο ππξθαγηάο, απνθηά ηελ άκεζε εηθφλα ηεο· πνπ ζεκαίλεη φηη, εθφζνλ δεη
ηε ζηηγκή απηήο ηεο ππξθαγηάο, κπνξεί λα ηελ πεξηγξάςεη αζχγθξηηα θαιχηεξα απφ έλαλ ηζηνξηθφ πνπ ζα
πξνζπαζήζεη λα ηελ εμηζηνξήζεη κε βάζε ηηο πεγέο ηνπ. Αο παξαζέζνπκε έλα ηειεπηαίν παξάδεηγκα, γηα λα
ειέγμνπκε πφζν βάζηκε κπνξεί λα είλαη απηή ε έλζηαζε: ηελ ππξθαγηά ηεο 5 εο Απγνχζηνπ 1917 πνπ, φπσο
είλαη γλσζηφ, θαηέζηξεςε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ ηζηνξηθνχ αζηηθνχ ππξήλα ηεο Θεζζαινλίθεο, ηζνπέδσζε
9.500 θηίζκαηα, άθεζε άζηεγνπο πεξίπνπ 73.000 αλζξψπνπο ‒απφ ηνπο νπνίνπο, θαηά ηελ επίζεκε ειιεληθή
εθδνρή, 52.000 ήηαλ Δβξαίνη θαη 11. 000 κνπζνπικάλνη‒ θαη, ζαλ λα δηέγξαθε ζε κηα ζηηγκή πνιιέο ζπλνηθί-
εο πνπ είραλ δηακνξθσζεί ζηε καθξά πνξεία ηνπ ρξφλνπ, επέηξεςε πνιιέο απαιινηξηψζεηο θαη ηνλ ζρεδηαζκφ
ελφο λένπ πνιενδνκηθνχ ζπζηήκαηνο, ην νπνίν κεηακφξθσζε ξηδηθά ηελ εηθφλα ηεο πνιππνιηηηζκηθήο Θεζ-
ζαινλίθεο. Απηή ε ππξθαγηά, ινηπφλ, πξνθάιεζε πιείζηεο νηθνλνκηθέο αλαθαηαηάμεηο θαη ζπλέβαιε δξαζηηθά
ζηε δηακφξθσζε κηαο ηειείσο δηαθνξεηηθήο θαη θαηά βάζε ειιεληθήο νηθηζηηθήο εηθφλαο ηεο πφιεο ‒κηαο
εηθφλαο πνπ θπζηθά ηθαλνπνηνχζε κε ηνλ θαιχηεξν ηξφπν ηνπο ηζχλνληεο ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, κία πεληαε-
ηία κεηά ηελ πξνζάξηεζή ηεο ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα. Με άιια ιφγηα, ε ππξθαγηά απηή εμππεξέηεζε κε
ηνλ θαιχηεξν ηξφπν πνιιά θαίξηα ζπκθέξνληα. Αιιά πψο είρε μεθηλήζεη; Ο Ναπηηθφο επηζεσξεηήο ηνπ Γαι-
ιηθνχ ΢ηφινπ, πνπ βξηζθφηαλ εθείλε ηε κέξα ζηε Θεζζαινλίθε, καο πεξηγξάθεη ηη αθξηβψο γλσξίδεη (ή πη-
ζηεχεη πσο γλσξίδεη) φηη ζπλέβε:26
Δίδα λα θαίγνληαη ηα δύν ηξίηα ηεο παιηάο Θεζζαινλίθεο […] ήηαλ έλα απόγεπκα ΢αββάηνπ
θαη βξηζθόκνπλ ζηα γξαθεία ηνπ Ναπηηθνύ, ζηελ νδό ΢αιακίλαο, απέλαληη από ην Γεληθό Δπη-
ηειείν ηεο ΢πκκαρηθήο ΢ηξαηηάο, όηαλ έκαζα πσο είρε πηάζεη θσηηά έλα ζπίηη ζηα δπηηθά ηεο
πόιεο θνληά ζηα ηείρε. Μηα ππξθαγηά είλαη κηα “εηδεζνύια”, έλα αζήκαλην γεγνλόο ζηελ Α-
λαηνιή, ιόγσ ηεο ζπρλόηεηαο κε ηελ νπνία ζπκβαίλεη. Άιιε κηα ιηγόηεξν ρσκαηέληα θαιύβα,
έλα άζιην λνηθνθπξηό από ειάρηζηα πξάγκαηα, κία ή πεξηζζόηεξεο θησρέο νηθνγέλεηεο πνπ
θαηεβαίλνπλ έλα ζθαιί παξαθάησ ζηελ αζιηόηεηα· ηίπνηα πνπ λα κπνξεί λα ηαξάμεη ηελ αλα-
ηνιηθή κνηξνιαηξία. Μόιηο θαη κεηά βίαο πξνζπαζνύλ λα ζβήζνπλ ηελ θσηηά! Όκσο ηε θνξά
απηή ε θήκε απισλόηαλ όηη έλα κεγάιν ζπγθξόηεκα ζπηηηώλ θαηγόηαλ θαη πσο ε θαηαζηξνθή
απεηινύζε λα απισζεί, γηαηί έιιεηπε ην λεξό πνπ ζα ηελ πνιεκνύζε. ΢αλ πεξίεξγνο Δπξσπαί-
νο, μεθίλεζα πξνο ηα θεη, δηαπηζηώλνληαο κε αλεζπρία πσο ν βαξδάξεο θπζνύζε βίαηα […]
Μνηάδεη λα πξνκελύεηαη θαηαζηξνθή… Όπσο πιεζίαδα, βιέπσ κηα ζεηξά από ζπίηηα λ’ αξ-
πάδνπλ θσηηά κε απειπηζηηθή ηαρύηεηα. Ο θόζκνο κεηαθηλείηαη ππξεησδώο, παίξλνληαο καδί
ηνπ ό,ηη βξεη κπξνζηά ηνπ, ζθεπάζκαηα, έπηπια, κέζα ζε κηα ραώδε θαηάζηαζε. […] Θέακα
δπζηπρίαο, αμηνζξήλεηε θαη ζπαξαθηηθή έμνδνο ησλ θησρώλ, ζε ιίγν θαη ησλ πινπζίσλ· άλ-
δξεο, γπλαίθεο, παηδηά, γέξνη πνπ ηξέρνπλ κέζα ζηνλ ζπλσζηηζκό ζε δξνκάθηα γεκάηα· αληη-
θείκελα καδεκέλα αιινπξόζαιια, ελώ αξρίδεη θηόιαο ε ιεειαζία … Κακηά πεξηθξνύξεζε,
θαζόινπ λεξό ή αληιίεο, θακία παξνπζία ηεο εμνπζίαο. […] ΢ηηο επηά ην απόγεπκα, ηξηαθόζηα
ζπίηηα είραλ ήδε θαεί […] ΢ηηο νθηώ, ε κηζή πόιε ήηαλ ηπιηγκέλε ζηηο θιόγεο […] Ζ αδπλα-
κία θαη ε αδξάλεηα ησλ ηνπηθώλ αξρώλ εμαλαγθάδνπλ ηνπο ζπκκάρνπο λα δξάζνπλ ζηε ζέζε
ηνπο. Αγγιηθά θαη γαιιηθά ζώκαηα ηνπ κεραληθνύ αλαηηλάδνπλ ό,ηη κπνξνύλ γηα λα αλαθό-
ςνπλ ηελ θσηηά πνπ θαηαβξνρζίδεη ηα πάληα. Σίπνηα όκσο δελ κπνξεί πηα λα γίλεη. […] Ζ
26
Βι. ηε καξηπξία ηνπ Γάιινπ λαπηηθνχ επηζεσξεηή R. Dufour de la Thuillerie, Καξαδήκνπ-Γεξφιπκπνπ, 1995: 76.

παξαιία ηεο Νίθεο αληίθξπ ζηνλ κόιν, κε όκνξθα θαη πινύζηα θηίζκαηα, άλαςε μαθληθά θαη
ηαπηόρξνλα ζε όιν ηεο ζρεδόλ ην κήθνο: ε θσηηά κεηαθεξκέλε κ’ έλα ξπάθη από αιθνόι,
θάιπαδε θπξηνιεθηηθά από ην έλα θηίξην ζην άιιν […] ε θάησ πόιε, νιόθιεξν ην πινύζην θη
εκπνξηθό ηεο ηκήκα, ζε όιν ζρεδόλ ην κήθνο ηεο θαη ζ’ έλα βάζνο 800-1.200 κ. είρε αλεπί-
ζηξεπηα θαηαζηξαθεί.
Ο Γάιινο παξαηεξεηήο, ινηπφλ, βξηζθφηαλ κεξηθά ρηιηφκεηξα καθξηά απφ ην ζεκείν πνπ μέζπαζε ε ππξθα-
γηά. Γελ είδε ν ίδηνο πψο μεθίλεζε ε θσηηά, αιιά έκαζε απφ θάπνηνλ άιιν, ν νπνίνο κε ηε ζεηξά ηνπ πιεξν-
θνξήζεθε απφ άιινλ φηη ε θσηηά μεθίλεζε απφ έλα ζπίηη θνληά ζηα ηείρε. Γελ δηεπθξηλίδεη αλ ελεκεξψζεθε
επίζεκα ιφγσ ηεο ζέζεο ηνπ γηα ην πεξηζηαηηθφ θαη απφ πνηνλ. Γλψξηδε ν ίδηνο αλ ήηαλ αιήζεηα πσο επξφθεη-
ην γηα ηπραίν γεγνλφο ή αλ θάπνηνο είρε βάιεη επίηεδεο ηε θσηηά; Πξνθαλψο, απηφ ζα κπνξνχζε λα ην γλσξί-
δεη κφλνλ φπνηνο βξηζθφηαλ εθείλε ηε ζηηγκή ζε απηφ ην ζπίηη ή πνιχ θνληά· θαη απηφ πάιη δελ είλαη απνιχ-
ησο βέβαην. Ο Γάιινο λαπηηθφο επηζεσξεηήο, επεηδή γλψξηδε φηη ππξθαγηέο μεζπνχζαλ ζπρλά ζηα θησρά ζπί-
ηηα ηεο «Αλαηνιήο», θαη φηη θαη ζηε Θεζζαινλίθε ήηαλ ζπρλφηαηεο, ηειηθά πείζηεθε ή ήζειε λα πεηζηεί, φ-
πσο πξνθαλψο νη πεξηζζφηεξνη, πσο ήηαλ ηπραίν γεγνλφο. Αιιά αθφκε θη αλ δελ είρε πεηζηεί, ζα ην θαηέζεηε
ζηελ πεξηγξαθή ηνπ; Πξνθαλψο φρη. ΢ηελ νπζία ν ίδηνο αλαπαξήγαγε ηελ επίζεκε άπνςε πνπ επηθξάηεζε σο
αηηία ηεο θαηαζηξνθήο. Γχν πεξίπνπ κήλεο αξγφηεξα δχν λνηθνθπξέο δηθάζηεθαλ κε ηελ θαηεγνξία ηνπ ε-
κπξεζκνχ θαη αζσψζεθαλ. Ζ ππφζεζε έθιεηζε: επξφθεηην γηα κηα ηπραία ππξθαγηά, πνπ θαηά ζχκπησζε μέ-
ζπαζε κηα κέξα ηνπ θαινθαηξηνχ, κεηά απφ αξθεηέο κέξεο αλνκβξίαο, θαη ελψ θπζνχζε δπλαηά ν Βαξδάξεο
θαη ηα απνζέκαηα λεξνχ κεηά βίαο θάιππηαλ ηηο αλάγθεο ησλ θαηνίθσλ ηεο πφιεο ‒αθνχ ζηνπο 150.000 θα-
ηνίθνπο ηεο, ζχκθσλα κε ηελ απνγξαθή ηνπ 1913, είραλ πξνζηεζεί άγλσζην πφζνη πξφζθπγεο θαη νη πεξίπνπ
200.000 ζηξαηηψηεο ηνπ ζπκκαρηθνχ ζηξαηνχ.
Πψο εμεγείηαη, φκσο, ην γεγνλφο φηη θαλείο δελ έθαλε ηίπνηα, φηη νη ειιεληθέο αξρέο αδηαθφξεζαλ,
παξφηη ν Γάιινο παξαηεξεηήο καο πιεξνθνξεί φηη φινη θαηάιαβαλ εμαξρήο πσο «πξνκελχεηαη θαηαζηξνθή»;
Πνηεο είλαη νη εξκελείεο καο, φηαλ δηαβάδνπκε πσο θαη ν ίδηνο πήγε σο πεξίεξγνο Δπξσπαίνο λα δεη πψο εμα-
πιψλεηαη ε θσηηά θαη πψο αληηδξνχλ νη άλζξσπνη πνπ έβιεπαλ ηα ζπίηηα ηνπο λα θαίγνληαη; Μαο ιέεη, επίζεο
φηη, φηαλ ήηαλ πηα αξγά, ν ζπκκαρηθφο ζηξαηφο πήξε κφλνο ηνπ ηελ πξσηνβνπιία λα επέκβεη αλαηηλάδνληαο
νηθνδνκηθά ηεηξάγσλα, γηα λα δεκηνπξγήζεη αληηππξηθέο δψλεο. Αιιά ν κάξηπξάο καο δελ ζρνιηάδεη, γηαηί ε
απφθαζε απηή δελ ιήθζεθε λσξίηεξα· νχηε πάιη ζεκεηψλεη φηη ε παξέκβαζε απηή απέηπρε παηαγσδψο θαη
κάιινλ βνήζεζε ζηελ αθφκε κεγαιχηεξε εμάπισζε ηεο θσηηάο, πνπ ηειηθά έθαηγε ηξηάληα δχν ψξεο. Γελ
καο ιέεη επίζεο φηη, φπσο ν ίδηνο ηφληδε ηελ αδξάλεηα ησλ ειιεληθψλ αξρψλ, ζηηο επίζεκεο αλαθνξέο ηεο ει-
ιεληθήο δηνίθεζεο, ακέζσο κεηά ηελ ππξθαγηά, δηλφηαλ έκθαζε ζηελ αδηαθνξία ηνπ ζπκκαρηθνχ ζηξαηνχ.
Οχηε καο ελεκεξψλεη γηα ηηο ζπδεηήζεηο ηεο επνρήο, ζρεηηθά κε ην αλ ήηαλ ηπραία ππξθαγηά ή αλ είρε πξν-
θιεζεί εζθεκκέλα. Δίλαη θαλεξφ, ινηπφλ, φηη καο πξνζθέξεη ηελ εηθφλα πνπ ζέιεη λα καο δψζεη.
Γηαπηζηψλνπκε επίζεο φηη σο παξαηεξεηήο πνπ έδεζε ηα γεγνλφηα, απνδέρεηαη ππνζεηηθά φηη επξφ-
θεηην γηα ηπραίν γεγνλφο, φπσο αθξηβψο κέζσ ππνζέζεσλ θαηαιήγεη ζε κηα απάληεζε ν παξαηεξεηήο πνπ
εμεηάδεη ζήκεξα ηελ εηθφλα ηεο Θεζζαινλίθεο εθείλν ην απγνπζηηάηηθν ΢αββαηνθχξηαθν ηνπ 1917. Δπνκέ-
λσο, θαη ν άλζξσπνο πνπ έδεζε ην γεγνλφο, αθφκε θαη αλ πξνέβαηλε ζε δηεμνδηθφηεξε έξεπλα, κάιινλ δελ ζα
θαηέιεγε ζε έλα ζπκπέξαζκα κε αζθάιεηα. Αθφκε θη αλ θάπνηνο είρε ιάβεη εληνιή λα βάιεη ηε θσηηά, ε ε-
ληνιή απηή πξνθαλψο ζα ήηαλ πξνθνξηθή. Θα απνηνικνχζε άξαγε λα νκνινγήζεη ν ίδηνο κεξηθνχο κήλεο ή
ρξφληα αξγφηεξα φηη έθεξε ηελ επζχλε ηνπ εκπξεζκνχ θαη φηη είρε ιάβεη ‒ή θαη απφ πνηνπο είρε ιάβεη‒ κηα
ηέηνηα εληνιή; Αζθαιψο, φρη. Αιιά αθφκε θη αλ ν πηζαλφο δξάζηεο απνθάζηδε λα πξνβεί ζε απηήλ ηελ νκν-
ινγία, ηη ζηνηρεία ζα είρε ζηα ρέξηα ηνπ, γηα λα πείζεη φηη πξάγκαηη έιαβε εληνιή; Λνγηθά θαλέλα ζηνηρείν.
Αλ πάιη ππνζέζνπκε φηη ήηαλ ηπραία ε ππξθαγηά, ζα κπνξνχζακε λα γλσξίδνπκε αλ θάπνηνη πνπ είραλ ζπκ-
θέξνλ λα θαηαζηξαθεί ν αζηηθφο ηζηφο ηεο πφιεο, απνθάζηζαλ, φηαλ είδαλ ηηο θιφγεο λα θαηαθαίνπλ ηα πξψ-
ηα ζπίηηα, λα ηελ αθήζνπλ αλεμέιεγθηε ‒ρσξίο θπζηθά λα κπνξνχλ λα πξνβιέςνπλ ην κέγεζνο ηεο θαηα-

ζηξνθήο πνπ ζα επέθεξε; Ζ απάληεζε είλαη θαη πάιη φηη δελ γλσξίδνπκε. Δίλαη ζρεδφλ βέβαην, άιισζηε, φηη,
αλ θάπνηνη ιάκβαλαλ κηα ηέηνηα απφθαζε, δελ ζα ηελ θαηέγξαθαλ θάπνπ, νχηε ζα έζηειλαλ ζε άιινπο γξα-
πηέο νδεγίεο, πνπ ζα ήηαλ δπλαηφ λα εληνπηζηνχλ ιίγεο ή πνιιέο κέξεο κεηά ηελ ππξθαγηά. Δπνκέλσο, ν πα-
ξαηεξεηήο πνπ βξηζθφηαλ ζηε Θεζζαινλίθε ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1917 είρε κηα κεξηθή θαη απνζπαζκαηηθή εη-
θφλα ησλ γεγνλφησλ, πνπ εμαξηψηαλ, φπσο αθξηβψο θαη νη εξκελείεο ηνπ, απφ ην ζεκείν απφ φπνπ παξαθν-
ινχζεζε ην γεγνλφο, φπσο επίζεο θαη απφ ην αμίσκά ηνπ. Πξνθαλψο, απηά πνπ έβιεπε έλαο «πεξίεξγνο» Δπ-
ξσπαίνο λαπηηθφο επηζεσξεηήο ήηαλ δηαθνξεηηθά απφ ηηο εηθφλεο ελφο δαραξνπιάζηε ή μελνδφρνπ, πνπ βξη-
ζθφηαλ ην ίδην απφγεπκα ζηνλ ρψξν ηεο εξγαζίαο ηνπ, ιίγνπο δξφκνπο πην θάησ απφ ηελ εζηία ηεο θσηηάο.
Χζηφζν, ακθφηεξνη, παξφηη είραλ κπξίζεη ηε θσηηά, είραλ αηζζαλζεί γχξσ ηνπο ηε ζεξκνθξαζία ηεο θαη είραλ
δεη νη ίδηνη ηελ θαηαζηξεπηηθφηεηά ηεο, δελ ζα κπνξνχζαλ λα απαληήζνπλ ζε πνιιά εξσηήκαηα, φπσο αθξη-
βψο δελ κπνξεί θαη ν ζεκεξηλφο παξαηεξεηήο, ν νπνίνο παξαηεξεί ηελ ππξθαγηά ζε θσηνγξαθίεο ή κέζα απφ
ηηο αθεγήζεηο ησλ απηφπησλ καξηχξσλ. Δπνκέλσο, ε ακεζφηεηα ηεο παξαηήξεζεο ηνπ πιηθνχ, ησλ θαηα-
ζηξακκέλσλ θηηξίσλ δειαδή δελ δηαθνξνπνηείηαη ζεκαληηθά ζηε κία θαη ηελ άιιε πεξίπησζε.
Ο Μπινρ, κάιηζηα, πξνεθηείλνληαο ζηνλ ρξφλν ηελ ηειεπηαία δηαπίζησζε, ππνζηήξηδε φηη «ε δηαθν-
ξά αλάκεζα ζηε κειέηε ηνπ απψηεξνπ θαη απηή ηνπ πξφζθαηνπ παξειζφληνο είλαη […] κηα δηαθνξά θιίκα-
θαο», πνπ «δελ πεξηθιείεη ην ζεκειηψδεο δήηεκα ηεο κεζφδνπ». Γηαηεξεί, βέβαηα, ηε ζεκαζία ηεο· δελ κπν-
ξνχκε δειαδή λα δηεηζδχζνπκε ζην κπαιφ ησλ Δπξσπαίσλ ηνπ 11νπ αηψλα ηφζν θαιά φζν κπνξνχκε λα θα-
ηαλνήζνπκε εθείλνπο ηνπ 18νπ ή ηνπ 19νπ αηψλα, πνπ καο έρνπλ αθήζεη ηηο επηζηνιέο, ηα θείκελα ή ηηο απην-
βηνγξαθίεο ηνπο, φπσο πξνζζέηεη ν ίδηνο ‒θαη νινθιεξψλεη απηφλ ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ κε ηνλ παξαθάησ ηξφ-
πν (1994:83-85):
Δίλαη πάληα δπζάξεζην λα ιέκε: “Γελ μέξσ, δελ κπνξώ λα μέξσ”. Κάηη ηέηνην δελ πξέπεη λα
εηπσζεί παξά κόλνλ έπεηηα από κηα δπλακηθή, αθόκε θαη κηα απέιπηδα αλαδήηεζε. Δίλαη ό-
κσο ζηηγκέο πνπ απζηεξό θαζήθνλ ηνπ ζνθνύ είλαη, αθνύ δνθίκαζε ηα πάληα, λα απνδερζεί
θαη λα παξαδερζεί έληηκα ηελ άγλνηά ηνπ.
Ζ παξαδνρή ηεο άγλνηαο κπνξεί επίζεο λα ζεσξεζεί αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο πξνφδνπ ηεο ηζηνξηθήο επηζηή-
κεο, φπσο θαη ηεο δηαδηθαζίαο «ζπλερνχο κεηακφξθσζεο θαη ηειεηνπνίεζεο» ηεο γλψζεο καο γηα ην παξει-
ζφλ· γηαηί ην παξειζφλ δελ αιιάδεη ‒φ,ηη έρεη ζπκβεί, έρεη ζπκβεί θαη φ,ηη γλσξίδνπκε πσο έρεη ζπκβεί, απηφ
γλσξίδνπκε. ΢πάληα δηεπξχλεηαη ε γλψζε καο κέζσ θάπνηαο ηπραίαο αλαθάιπςεο, π.ρ. ελφο κλεκείνπ ή αξ-
ρείνπ (Bloch, 1994: 83), ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ αλαθέξακε παξαπάλσ δελ επηιχνληαη. Δπν-
κέλσο, δελ έρνπκε πνιιέο ειπίδεο λα αλαθαιχςνπκε «θσλέο» ηνπ παξειζφληνο, πνπ λα καο δηαθσηίζνπλ γηα
ην πψο μεθίλεζε ε ππξθαγηά, γηα παξάδεηγκα, ηνπ 1917 ή πψο ιήθζεθαλ νη απνθάζεηο γηα ηελ θαηάζβεζή ηεο.
Απηφ ζεκαίλεη φηη δελ ζα πξέπεη λα έρνπκε απεξηφξηζηεο ειπίδεο γηα ηελ επέθηαζε ηεο γλψζεο καο γηα ην πα-
ξειζφλ. Δμάιινπ, φπνηνο νξίδεη ηελ πξφνδν ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο κε κνλαδηθφ θξηηήξην ηελ πηζαλφηεηα λα
βξεζνχλ ζην κέιινλ πεξηζζφηεξα θνκκάηηα ηνπ ηεξάζηηνπ παδι ηνπ παξειζφληνο ή, πην ζπγθεθξηκέλα, φ-
πνηνο αληηιακβάλεηαη ηελ ηζηνξία σο «απάλζηζκα ηνπ κεγαιχηεξνπ δπλαηνχ αξηζκνχ αδηακθηζβήηεησλ θαη
αληηθεηκεληθψλ γεγνλφησλ», είλαη πξνηηκφηεξν, φπσο πξνηείλεη ν Καξ, «λα εγθαηαιείςεη ην επάγγεικα ηνπ
ηζηνξηθνχ θαη λα επηδνζεί ζηε ζπιινγή γξακκαηνζήκσλ ή ζε θάπνηα άιιε ζπιιεθηηθή δξαζηεξηφηεηα»
(1999: 25-26). Φπζηθά, κε απηήλ ηελ πξφηαζή ηνπ ν Καξ απεπζπλφηαλ ζε αξθεηνχο ζπλαδέιθνπο ηνπ πνπ
αθφκε θαη ηε δεθαεηία ηνπ 1960 γνεηεχνληαλ απφ ηηο απαξραησκέλεο πηα ζεσξίεο ηνπ Λένπνιλη θνλ Ράλθε
θαη πνιιψλ ηζηνξηθψλ ηνπ 19νπ αηψλα, ηηο νπνίεο ζα αλαιχζνπκε θαη ζα εληάμνπκε ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξην-
γξαθίαο ζην θεθάιαην 6. Αιιά ζην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ηνλίζνπκε ηε ζεκαληηθφηεξε δηαπίζησζή καο,
πνπ ζα καο πξνεηνηκάζεη λα παξαθνινπζήζνπκε επθνιφηεξα ηελ αλάιπζε ηνπ επφκελνπ θεθαιαίνπ: ε γλψζε
καο γηα ην παξειζφλ δελ απμάλεηαη επεηδή εκπινπηίδεηαη ην πιηθφ ζην νπνίν έρνπκε πξφζβαζε, αιιά δηεπξχ-
λεηαη πξννδεπηηθά, δηφηη εκπινπηίδνληαη ηα εξσηήκαηα πνπ εκείο νη ίδηνη ζέηνπκε ζηηο «θσλέο» πνπ δσληα-

λεχνπλ κέζα απφ ηηο πεγέο καο. Με ηε δηαπίζησζε απηή ζπκθσλνχζαλ ηφζν ν Καξ φζν θαη ν Μπινρ ‒νη δχν
ηζηνξηθνί πνπ κε ηελ παξάζεζε ησλ εκπεηξηψλ θαη ησλ ζπιινγηζκψλ ηνπο πξσηαγσλίζηεζαλ ζην θεθάιαην
απηφ, παξά ην γεγνλφο φηη εθπξνζσπνχζαλ δηαθνξεηηθέο «ηζηνξηθέο ζρνιέο» (βι. θεθάιαην 6) θαη ελδερνκέ-
λσο δηαθσλνχζαλ ζε αξθεηά δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ ηζηνξία.

Bagnal, Roger S. (1995). Reading Papyri, Writing Ancient History. London & New York: Routledge.
Barbier, Frédéric. (2002). Ηζηνξία ηνπ βηβιίνπ, κηθξ. Μαξία Παπαειηάδε, Αζήλα, Μεηαίρκην.
Bataille, André. (2003). Παππξνινγία. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε ησλ καξηπ-
Cavallo, Guglielmo & Roger Chartier. (2006). Δηζαγσγή, κηθξ. Μαξία Οηθνλνκίδνπ. ΢ην Guglielmo, Cavallo
& Roger, Chartier (Δπηκ.), Ηζηνξία ηεο αλάγλσζεο ζηνλ δπηηθό θόζκν, κηθξ. Μαξία Οηθνλνκίδνπ (ζζ.
17-52). Αζήλα: Μεηαίρκην.
Cavallo, Guglielmo. (2006). Μεηαμχ εηιεηάξηνπ θαη θψδηθα. Ζ αλάγλσζε ζηνλ ξσκατθφ θφζκν. ΢ην
Guglielmo, Cavallo & Roger, Chartier (Δπηκ.), Ηζηνξία ηεο αλάγλσζεο ζηνλ δπηηθό θόζκν κηθξ. Μα-
ξία Οηθνλνκίδνπ (ζζ. 83-112). Αζήλα: Μεηαίρκην.
Cawkwell, George. (1975). Thukydides‟ Judgment of Periclean Strategy. ΢ην Donald Kagan (Δπηκ.), Studies
in the Greek Historians (ζζ. 53-70). Cambridge: Cambridge University Press.
Finley, M. I. (1959). The Greek Historians, The Essence of Herodotus, Thucydides, Xenophon, Polybius. New
York, The Viking Press.
Hamesse, Jacqueline. (2006). Σν πξφηππν ηεο αλάγλσζεο ηελ επνρή ηνπ ζρνιαζηηθηζκνχ. ΢ην Guglielmo,
Cavallo & Roger, Chartier (Δπηκ.), Ηζηνξία ηεο αλάγλσζεο ζηνλ δπηηθό θόζκν, κηθξ. Δπγελία Σζειέ-
ληε (ζζ. 29-150). Αζήλα: Μεηαίρκην.
Joll, James. (2006). Ζ Δπξώπε, 1870-1970, κηθξ. Διπίδα Κ. Βφγιε. Θεζζαινλίθε: εθδ. Βάληαο/ζεηξά Ίζησξ.
Kagan, Donald. (1975). The Speeches in Thucydides and the Mytilene Debate. ΢ην Donald Kagan (Δπηκ.),
Studies in the Greek Historians (ζζ. 71-94). Cambridge: Cambridge University Press.
Καθξηδήο, Φάλεο. (2015). «Αξραία ειιεληθή γξακκαηνινγία». Αλαθηήζεθε ζηηο 18 Ηαλνπαξίνπ 2015 απφ
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/grammatologia/page_069.html.
Καξαδήκνπ-Γεξφιπκπνπ, Αιέθα. (1995). Ζ αλνηθνδόκεζε ηεο Θεζζαινλίθεο κεηά ηελ ππξθαγηά ηνπ 1917.
Έλα νξόζεκν ζηελ ηζηνξία ηεο πόιεο θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο πνιενδνκίαο, Θεζζαινλίθε:
University Studio Press (α´έθδνζε: Γήκνο Θεζζαινλίθεο 1985-1986).
Lowenthal, David. (2009). The Past is a Foreign Country. Cambridge: Cambridge University Press.
Luce, T. J. (1997). The Greek Historians. London: Routledge.
Mossé, Claude. (1996). Ο πνιίηεο ζηελ αξραία Διιάδα. Γέλεζε θαη εμέιημε ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο θαη πξάμεο,
κηθξ. Ησάλλα Παπαθσλζηαληίλνπ. Αζήλα: ΢αββάιαο.
Έθηε έθδνζε, κηθξ. Λχληηα ΢ηεθάλνπ. Αζήλα: εθδ. Παπαδήζε.
Pitcher, Luke. (2009). Writing Ancient History. An Introduction to Classical Historiography. London & New
York: I. B. Tauris.
Robert, Louis. (2003). Δπηγξαθηθή. ΢ην Ηζηνξία θαη κέζνδνί ηεο, η. Β2, Μεζνδηθή αλαδήηεζε ησλ καξηπξηώλ –
Παξαδνζηαθέο βνεζεηηθέο επηζηήκεο, γξαπηέο καξηπξίεο, κηθξ. Διέλε ΢ηεθαλάθε (ζζ. 17-66). Αζήλα:
ΜΗΔΣ/ζεηξά Encyclopédie de la Pléiade.

Σξίπνο, Κσλζηαληίλνο ΢ηακ.. (2009). Αξρείνλ. Ηζηνξηθαί ΢εκεηώζεηο πεξί Οηθνγελείαο Σξίπνπ (Δπηκ. Αηθαηε-
ξίλε Κνπκαξηαλνχ, ζρφιηα θαη ζεκεηψζεηο Κιεηψ Σξίπνπ-Μπνζηαληδφγινπ). Αζήλα: Μνπζείν Μπε-
λάθε & ΔΛΗΑ.
Βφγιε, Διπίδα Κ. (2007). “Έιιελεο ην γέλνο”. Ζ ηζαγέλεηα θαη ε ηαπηόηεηα ζην εζληθό θξάηνο ησλ Διιήλσλ.
Ζξάθιεην: Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο.

Κεθάιαην 4: Πώο γξάθεηαη ε ηζηνξία; Ζ έξεπλα, ην αληηθείκελν θαη ε

ζεσξία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο
Ζ ζπγγξαθή θάζε ηζηνξηθήο κειέηεο απνηππψλεη έλαλ ζπλερψο αλαηξνθνδνηνχκελν δηάινγν κεηαμχ ζεσξίαο
θαη εξεπλεηηθήο πξάμεο, αιιά επίζεο κνηάδεη κε έλαλ αηέξκνλν δηάινγν αλάκεζα ζηνλ εθάζηνηε ζχγρξνλν
ηζηνξηθφ θαη ηνπο πξνγελέζηεξνχο ηνπ. Γηα λα αμηνπνηήζεη ην πιηθφ ηνπ, ν ηζηνξηθφο εθαξκφδεη φιν θαη πην
εθιεπηπζκέλεο κεζφδνπο, βαζίδεηαη ζηα εξγαιεία πνπ ηνπ έρνπλ θιεξνδνηήζεη νη πξνεγνχκελνη ηζηνξηθνί θαη
ηαπηφρξνλα θξνληίδεη ηφζν γηα ηελ αλαλέσζή ηνπο φζν θαη γηα ηνλ ζπλδπαζκφ ηνπο κε ην ελλνηνινγηθφ ν-
πινζηάζην ηεο επηζηήκεο ηνπ, πνπ επίζεο αλαλεψλεηαη πξννδεπηηθά. Με άιια ιφγηα, ε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξί-
αο κνηάδεη κε έλα δεχηεξν παξάιιειν «ηαμίδη» ζην παξειζφλ, απηήλ ηε θνξά ζην παξειζφλ ηεο ηζηνξηθήο
επηζηήκεο, φπνπ νη ζπλνκηιεηέο αληαιιάζζνπλ απφςεηο, ζρεηηθά κε ηνπο θαλφλεο ή λφκνπο έξεπλαο θαη επη-
ινγήο ηνπ ππφ εμέηαζε αληηθεηκέλνπ ζηελ ηζηνξία θαη γεληθφηεξα ζηηο επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνη-
λσλίαο. ΢ην θεθάιαην απηφ αλαιχεηαη ε ππφζηαζε ησλ πξνηεηλφκελσλ θαλφλσλ ή λφκσλ θαη ε δπλαηφηεηα
ηεο εθαξκνγήο ηνπο, αιιά θαη ε ίδηα ε έλλνηα ηεο κεζφδνπ ζην πιαίζην ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. Μεξηθά απφ
ηα θπξηφηεξα δεηήκαηα πνπ εμεηάδνληαη ζην θεθάιαην απηφ είλαη ηα εμήο: πνηα είλαη ηα βαζηθά ζηνηρεία κνξ-
θήο θαη δνκήο ηεο ηζηνξηθήο γξαθήο; Πψο κπνξεί λα ρξεζηκνπνηήζεη ν ηζηνξηθφο ηελ αθήγεζε, ηελ αλάιπζε
θαη ηελ πεξηγξαθή, ηα παξαζέκαηα, ηηο ππνζεκεηψζεηο θαη ηε βηβιηνγξαθία, αθφκε θαη ηηο αληηθξνπφκελεο
απφςεηο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί γχξσ απφ έλα δήηεκα; Ζ αλάιπζε εκπινπηίδεηαη κε αξθεηά παξαδείγκαηα,
πξνθεηκέλνπ λα γίλεη θαηαλνεηή ε πνιπζχλζεηε θαη απαηηεηηθή δηαδηθαζία ηεο ζπγγξαθήο κηαο ηζηνξηθήο
κειέηεο.
4.1 Ζ επηινγή ηνπ ππό εμέηαζε ζέκαηνο
Πψο επηιέγεη ν ηζηνξηθφο ην αληηθείκελν ηεο κειέηεο ηνπ; Φπζηθά, δελ ππάξρεη θάπνηνο θνηλψο απνδεθηφο
κεραληζκφο νχηε είλαη δπλαηφ λα πξνηαζεί κηα ζπλάξηεζε ζπγθεθξηκέλσλ παξαγφλησλ, πνπ νδεγνχλ απεπ-
ζείαο ζηελ επηινγή ηνπ θαιχηεξνπ ππφ εμέηαζε αληηθεηκέλνπ. Πψο ζα κπνξνχζακε, άιισζηε, λα μερσξίζνπ-
κε ην θαιχηεξν αληηθείκελν κειέηεο; Ο κνλαδηθφο ηξφπνο γηα λα απαληήζνπκε ζε απηφ ην εξψηεκα, είλαη λα
αλαινγηζηνχκε ηη επηδηψθεη ν ηζηνξηθφο, φηαλ ιακβάλεη ηελ απφθαζε λα εθπνλήζεη κηα έξεπλα θαη λα ζπγ-
γξάςεη κηα κειέηε. ΢ηφρνο ηνπ είλαη λα κεηαδψζεη ζηελ θνηλσλία ζηελ νπνία αλήθεη κηα λέα ζέαζε ζπγθε-
θξηκέλσλ φςεσλ θαη εμειίμεσλ ηνπ παξειζφληνο θαη ζπγθεθξηκέλα ηεο πεξηφδνπ ζηελ νπνία εηδηθεχεηαη.
Ο ζεκεξηλφο επαγγεικαηίαο ηζηνξηθφο απνθαζίδεη αξθεηά λσξίο (ελδερνκέλσο, πξηλ αθφκε ιάβεη ην
πηπρίν ηνπ) αλ ζα εηδηθεπζεί ζηελ αξραία, ηε κεζαησληθή (ή βπδαληηλή) ή ζηε λεφηεξε θαη ζχγρξνλε επνρή. Ζ
εηδίθεπζε απηή είλαη επηβεβιεκέλε εθ ησλ πξαγκάησλ, γηα ηνλ απιφ ιφγν φηη απαηηείηαη ε εμνηθείσζή ηνπ κε
ηελ ηεξάζηηα ππάξρνπζα ζρεηηθή ηζηνξηνγξαθία. Ο φξνο «ηζηνξηνγξαθία» ζην ζεκείν απηφ πεξηγξάθεη ηηο
ηζηνξηθέο κειέηεο πνπ αθνξνχλ κηα πεξίνδν ή έλα ζέκα (αλαθεξφκαζηε π.ρ. ζηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο Διιελη-
θήο Δπαλάζηαζεο, ηνπ Δκθπιίνπ πνιέκνπ θ.ά.). Βέβαηα, πνιιέο θνξέο ηαπηίδνπκε ηελ ηζηνξηνγξαθία κε ην
ζχλνιν ησλ κειεηψλ πνπ εθπνλνχλ θαη ζπλήζσο εθδίδνπλ νη ηζηνξηθνί κηαο πεξηφδνπ (π.ρ. ε ηζηνξηνγξαθία
ηνπ 19νπ αηψλα). Κάπνηνη κάιηζηα ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν «ηζηνξηνγξαθία» σο ζπλψλπκν γεληθά ηεο ηζηνξίαο
ή ηνπ έξγνπ ηνπ ηζηνξηθνχ, κε απνηέιεζκα ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε ν ηζηνξηνγξάθνο λα ηαπηίδεηαη κε ηνλ
ηζηνξηθφ ‒αιιά απηή ε ζεκαζία ηνπ φξνπ θαίλεηαη αξθεηά απαξραησκέλε. Έλαο πιεξέζηεξνο νξηζκφο ηεο

ηζηνξηνγξαθίαο, πνπ εκπεξηέρεη θαη ηε ζεκαζία ηεο σο ζπλφινπ ηζηνξηθψλ κειεηψλ πνπ παξάγνληαη ζε κηα
επνρή ή αθνξνχλ έλα ζπγθεθξηκέλν ζέκα, είλαη ν εμήο: ηζηνξηνγξαθία είλαη «ε ηζηνξία ηνπ ιφγνπ πνπ νη άλ-
ζξσπνη εμέθεξαλ γηα ην παξειζφλ» ή, αλαιπηηθφηεξα, «ε εμέηαζε ησλ δηαθνξεηηθψλ ιφγσλ ηεο ηζηνξηθήο
κεζφδνπ θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ ηξφπσλ γξαθήο ηεο ηζηνξίαο» (Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 104).
Ζ δηαδηθαζία, επνκέλσο, ηεο επηινγήο ελφο ππφ εμέηαζε αληηθεηκέλνπ εμειίζζεηαη παξάιιεια κε ηε
κειέηε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, κε απηήλ ηελ ηειεπηαία ζεκαζία ηνπ φξνπ. ΢ηαδηαθά, ν ηζηνξηθφο αλαπηχζζεη κηα
ηθαλφηεηα αμηνιφγεζεο ησλ δηάθνξσλ αληηθεηκέλσλ πνπ έρνπλ ήδε κειεηεζεί, αιιά θαη θξηηηθήο δηεξεχλεζεο
ησλ κεζνδνινγηθψλ θαη ζεσξεηηθψλ ηερληθψλ ζηε βάζε ησλ νπνίσλ έρνπλ δνκεζεί απηέο νη κειέηεο (ηελ αμία
απηήο ηεο θξηηηθήο ηθαλφηεηαο ζα επαλαιάβνπκε θαη ζηελ ελφηεηα 3 απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ). Αλ ζα ήηαλ ζεκη-
ηφ πάλησο λα θαηαξηηζηεί εδψ έλαο ηξφπνλ ηηλά θαηάινγνο ησλ πηζαλψλ θξηηεξίσλ πνπ επεξεάδνπλ ή νξίδνπλ
ηελ επηινγή ηνπ αληηθεηκέλνπ κειέηεο ηνπ ηζηνξηθνχ, ηα δχν πξψηα θξηηήξηα ζα ζρεηίδνληαλ αλαπφδξαζηα κε
ηηο δεπηεξνγελείο θαη πξσηνγελείο πεγέο ηνπ. Καζψο κειεηά δειαδή ηηο εξγαζίεο ζχγρξνλσλ ή πξνγελέζηε-
ξσλ ζπλαδέιθσλ ηνπ (δεπηεξνγελείο πεγέο), είλαη πηζαλφ λα εληνπίζεη εξσηήκαηα πνπ ελδερνκέλσο δελ απα-
ληψληαη επαξθψο, θαηά ηελ θξίζε ηνπ, ή παξακέλνπλ αλαπάληεηα. Δίλαη πηζαλφ λα κειεηήζεη ηδέεο ή θαη δηα-
πηζηψζεηο ειάρηζηα πεηζηηθέο, δηφηη ζηεξίδνληαη ζε παξαθηλδπλεπκέλεο γεληθεχζεηο ή απφιπηα ζπκπεξάζκα-
ηα, είηε ζπλδπάδνληαη κε πξνβνιέο ηνπ θξνλεκαηηθνχ ξφινπ ηεο ηζηνξίαο ή άιινηε απνηεινχλ πξνεθηάζεηο
κηαο αλαδξνκηθήο πξνζπάζεηαο ηδενινγηθνπνίεζεο ηεο ηζηνξίαο (γηα ιφγνπο πνιηηηθήο, εζληθήο, ζξεζθεπηη-
θήο, θπιεηηθήο, ηαμηθήο ή φπνηαο άιιεο ζθνπηκφηεηαο). Γελ απνθιείεηαη πάιη ν ηζηνξηθφο λα ζπλαληήζεη α-
λαιπηηθέο θαη ζπλζεηηθέο απφπεηξεο, νη νπνίεο ζηεξνχληαη αθεγεκαηηθήο ή θαη ινγηθήο ζπλνρήο, κεζνδνινγη-
θνχ πινπξαιηζκνχ, δηεπξπκέλσλ εξκελεπηηθψλ ή θαη ζπγθξηηηθψλ πξννπηηθψλ θαη άιισλ αξεηψλ κηαο επη-
ζηεκνληθήο εξγαζίαο (Κφθθηλνο, 1989: 53-66).
Με άιια ιφγηα, ινηπφλ, ειέγρεη θαη αμηνινγεί θξηηηθά ην έξγν ησλ ζπλαδέιθσλ ηνπ, αλαθαιχπηνληαο
έηζη λέα πεδία έξεπλαο (βι. θεθάιαην 8). Δμάιινπ, θαζήθνλ ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη λα ζπκβάιιεη ζηνλ εκπινπ-
ηηζκφ θαη ηε ζεκαηηθή αλαλέσζε ηνπ επηζηεκνληθνχ δηαιφγνπ, πνπ απνηππψλεηαη ζηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο
επνρήο ηνπ· θη απηφ απνηειεί έλα εμαηξεηηθά ηζρπξφ θίλεηξν θαηά ηελ αλαδήηεζε ηνπ εξεπλεηηθνχ αληηθεηκέ-
λνπ ηνπ. Μεηά απφ ηηο πξψηεο αλαθαιχςεηο ηνπ δνθηκάδεη ηηο ηδέεο ηνπ, εμεηάδνληαο ηνλ ελδερφκελν πινχην
ηεθκεξησηηθνχ πιηθνχ, πνπ είλαη πηζαλφ λα ηνπ πξνζθέξνπλ νη ζσδφκελεο πξσηνγελείο πεγέο (γξαπηέο ή κε,
άκεζεο ή θαη έκκεζεο) θαη ηηο νπνίεο ρξεηάδεηαη, γηα λα πξνρσξήζεη ηελ ππφ ζθέςε κειέηε ηνπ. ΢ε πεξίπησζε
πνπ νη αλαδεηήζεηο ηνπ απηέο απνβνχλ άθαξπεο θαη, αλ είλαη αδχλαην λα ζηξαθεί ζε ελαιιαθηηθέο πεγέο ή αλ
ην ζέκα πνπ ζθνπεχεη λα εμεηάζεη δελ ηνπ επηηξέπεη νχηε ηνλ ζρεδηαζκφ, π.ρ. ελφο πξνγξάκκαηνο ζπγθέ-
ληξσζεο πξνθνξηθψλ καξηπξηψλ, ηφηε αλαγθάδεηαη λα εγθαηαιείςεη ηελ εξεπλεηηθή ηδέα ηνπ (Eco, 1994·
Lester, 1997· Bell, 2005· Calgano, Arndt & Hyser, 2008).
Ήδε θάλεθε φηη ηα πξψηα ελδερφκελα θίλεηξα ηνπ ηζηνξηθνχ, θαηά ηελ επηινγή ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο
κειέηεο ηνπ, αληινχληαη απφ ηε κειέηε ηεο ππάξρνπζαο ηζηνξηνγξαθίαο θαη δηά ηεο παξαηήξεζεο ησλ ηξφ-
πσλ κε ηνπο νπνίνπο εξγάδνληαη νη άιινη ηζηνξηθνί (ίζσο θαη άιινη επηζηήκνλεο) ζθηαγξαθείηαη ν εκβξπαθφο
θεληξηθφο ππξήλαο κηαο εξεπλεηηθήο ηδέαο. Παξάιιεια, φκσο, ν ηζηνξηθφο είλαη κέινο ηεο θνηλσλίαο ηνπ,
ψζηε, φπσο ππνζηεξίδεη ν Γηψξγνο Κφθθηλνο, ε επηινγή ηνπ ζπλαξηάηαη άκεζα κε απηφ πνπ ζα νλνκάδακε ζε
θάζε επνρή «θπξίαξρν επηζηεκνινγηθφ παξάδεηγκα»: δειαδή ην ζχλνιν «ησλ πεπνηζήζεσλ, ησλ αλαγλσξη-
ζκέλσλ αμηψλ θαη ησλ ηερληθψλ» ή γεληθφηεξα ηεο θξαηνχζαο «“θνζκνζεσξίαο”, δηακέζνπ ηεο νπνίαο κία
επηζηεκνληθή ή δηαλνεηηθή θνηλφηεηα [ζηελ πξνθεηκέλε ε θνηλφηεηα ησλ ηζηνξηθψλ] ζεάηαη θαη απνθσδηθν-
πνηεί ην ζχκπαλ, ηε θχζε, ηελ ηζηνξία, ηα ζπιινγηθά ζψκαηα, ηα άηνκα, ηηο δπλάκεηο θνηλσληθήο ζπληήξεζεο
θαη κεηαβνιήο, αιιά θαη ηνλ ίδην ηνλ εαπηφ ηεο» (1989: 23).
Με άιια ιφγηα, ε επηινγή ηνπ αληηθεηκέλνπ κηαο κειέηεο αληηθαηνπηξίδεη ‒είηε ην ζπλεηδεηνπνηεί ν
ηζηνξηθφο είηε φρη‒ ηελ αιιεινζχλδεζε αλάκεζα ζην παξφλ ηνπ θαη ην παξειζφλ πνπ ειθχεη ην ελδηαθέξνλ
ηνπ. Ζ επηινγή ηνπ αλαπφδξαζηα επεξεάδεηαη ή θαη εμαξηάηαη: α´) απφ ηα θνηλσληθά θαη πνιηηηθά ελδηαθέξν-
ληα ηεο θνηλσλίαο ηνπ (ηα νπνία ζπκκεξίδεηαη θαη ν ίδηνο)· θαη, β´) απφ ηηο θξαηνχζεο αμηνινγηθέο ή εξκελεπ-

ηηθέο νπηηθέο, κε βάζε ηηο νπνίεο παξαηεξεί ηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν σο ηζηνξηθφο αιιά θαη άλζξσπνο ηεο επνρήο
ηνπ. Καηαιαβαίλνπκε, επνκέλσο, γηαηί ε θνηλσληθή ζέζε θαη ηα πνιηηηθά δηθαηψκαηα ηεο γπλαίθαο, ε επέ-
θηαζε ησλ εθινγηθψλ δηθαησκάησλ θαη πνιιά άιια ζέκαηα ήηαλ ζρεδφλ απίζαλν λα απνηειέζνπλ αληηθείκε-
λν ηζηνξηθήο κειέηεο ηνλ 18ν ή ηνλ 19ν αηψλα. Παξνκνίσο, ην θάζκα ησλ επηινγψλ ελφο εξεπλεηηθνχ αληη-
θεηκέλνπ δηεπξχλεηαη κε γλψκνλα ηα δηαζέζηκα ζε θάζε επνρή κεζνδνινγηθά εξγαιεία ηεο ηζηνξηθήο επηζηή-
κεο. Με άιια ιφγηα, ν ηζηνξηθφο ηνπ 21νπ αηψλα είλαη πηζαλφ λα απνηνικήζεη ηελ εμέηαζε εξεπλεηηθψλ αληη-
θεηκέλσλ πνπ θάπνηνο ζπλάδειθφο ηνπ έλαλ αηψλα λσξίηεξα νχηε θαλ ζα θαληαδφηαλ πσο είλαη δπλαηφ λα
κειεηεζνχλ απφ ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο. Αιιά ζήκεξα ν ηζηνξηθφο κπνξεί λα βαζηζηεί α´) ζηα κεζνδνιν-
γηθά θαη αλαιπηηθά εξγαιεία πνπ έρεη ηελ πνιπηέιεηα λα δηαζέηεη απφ ηνπο πξνγελέζηεξνπο ζπλαδέιθνπο
ηνπ· β´) ζε εθζπγρξνληζκέλεο ηερληθέο αθεγεκαηηθήο αλαπαξάζηαζεο ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο· θαη
έηζη λα επηιέμεη ην ζέκα ηνπ κε γλψκνλα γ´) ηνλ ξφιν, ηηο ειεπζεξίεο θαη γεληθφηεξα ηηο ηδενινγηθέο ιεηηνπξ-
γίεο πνπ επηηειεί ε ηζηνξηθή επηζηήκε ζην πιαίζην ηεο ζεκεξηλήο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο
(Κφθθηλνο, 1989: 23).
΋ια ηα παξαπάλσ εξεζίζκαηα αιιά θαη ηα εξγαιεία πνπ πξνζθέξεη θάζε επνρή ζηνλ ηζηνξηθφ είλαη
ζεκηηφ λα πξνζηεζνχλ σο ηξφπνλ ηηλά θξηηήξηα ζηνλ θαηάινγν πνπ επηρεηξήζακε λα θαηαξηίζνπκε εδψ, κε
ζθνπφ ηε ζθηαγξάθεζε ησλ ζπλεζέζηεξσλ ηξφπσλ αλαδήηεζεο ηνπ αληηθεηκέλνπ κηαο ηζηνξηθήο κειέηεο. Με
άιια ιφγηα, ν παξαπάλσ θαηάινγνο δελ απνηειεί ηε κνλαδηθή «ζπληαγή» γηα ηελ ελ ιφγσ επηινγή ηνπ ηζην-
ξηθνχ. Ίζσο είλαη κία αξθεηά ζπλεζηζκέλε «ζπληαγή», ηελ νπνία φκσο θάζε ηζηνξηθφο κπνξεί λα ηξνπνπνηή-
ζεη, πξνζζέηνληαο ή αθαηξψληαο «ζπζηαηηθά» θαη επηλνψληαο πξφζζεηεο πξαθηηθέο ηερληθέο.
4.2 Από ηελ έξεπλα θαη ηελ «αλαθάιπςε» ησλ γεγνλόησλ ζηελ ηζηνξηθή ζπγγξα-
θή
Αιιά πψο αθξηβψο εξγάδεηαη ν ηζηνξηθφο; Ζ πξνζσπηθή καξηπξία ηνπ πνιπγξαθφηαηνπ θαη έκπεηξνπ Καξ ζε
κηα απφ ηηο δηαιέμεηο ηνπ ην 1961, απνηειεί ηε κνλαδηθή ίζσο δηεμνδηθή απάληεζε πνπ καο πξνζθέξεη ε π-
πάξρνπζα ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ζε απηφ ην εξψηεκα ‒θαη γη‟ απηφλ ηνλ ιφγν αμίδεη λα απνηειέζεη ηνλ θε-
ληξηθφ άμνλα ηεο αλάιπζεο ζε απηήλ ηελ ελφηεηα. ΢ην ηέινο ηεο, φκσο, ζα επηδηψμνπκε λα δηεξεπλήζνπκε ηα
θίλεηξα πνπ ψζεζαλ ηνλ Καξ λα πξνβεί ζε κηα ηέηνηα πεξηγξαθή ηνπ έξγνπ ηνπ ηζηνξηθνχ, θαη απνθεχγνληαο
λα εκπνηίζεη ηελ αθήγεζή ηνπ κε ζεσξεηηθνχο ή άιινπο θηινζνθηθνχο ζπιινγηζκνχο ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο
ηζηνξηθήο επηζηήκεο, λα εμεγήζεη κε απιφ θαη εχιεπην ηξφπν πψο αθξηβψο γξάθεηαη κηα ηζηνξηθή κειέηε.
΢αλ λα επηζπκνχζε λα πξνιάβεη ηηο εξσηήζεηο ησλ θνηηεηψλ ηνπ Κέηκπξηηδ πνπ άθνπγαλ εθείλε ηε
κέξα ηε δηάιεμή ηνπ ‒είηε θαη ησλ αλαγλσζηψλ ηεο, αθνχ ν ίδηνο θξφληηζε, φπσο αλαθέξζεθε, γηα ηελ άκεζε
δεκνζίεπζε νιφθιεξεο ηεο ζεηξάο απηψλ ησλ δηαιέμεψλ ηνπ‒ ν Καξ εηζήγαγε ην ζέκα ηνπ σο εμήο: «Μεξη-
θέο θνξέο, κε εηδηθνί κε ξσηάλε πψο δνπιεχεη ν ηζηνξηθφο, φηαλ γξάθεη ηζηνξία» (1994: 43). Δίλαη αιήζεηα
φηη ην ίδην εξψηεκα θαινχληαη λα απαληήζνπλ ζε θάζε επνρή νη ηζηνξηθνί θαη κάιηζηα πνιιέο θνξέο είλαη
αλαγθαζκέλνη λα δψζνπλ κηα πεηζηηθή απάληεζε, γηα λα κε δεκηνπξγήζνπλ ηελ εληχπσζε φηη δελ ππάξρεη
έλαο θνηλφο ή ππνδεηγκαηηθφο ηξφπνο έξεπλαο θαη ζπγγξαθήο κηαο ηζηνξηθήο κειέηεο. Οη κε εηδηθνί, άιισζηε,
είλαη νη πην απαηηεηηθνί θαη δχζπηζηνη ζπλνκηιεηέο ηνπ ηζηνξηθνχ, αθφκε θαη φηαλ είλαη θαινπξναίξεηνη ‒
φηαλ δειαδή δελ έρνπλ πξφζεζε λα ακθηζβεηήζνπλ ηελ αμία ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο, ηαπηίδνληάο ηελ π-
πνηηκεηηθά ίζσο κε ηε ινγνηερληθή αθήγεζε. ΢ηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηά ηνπο, φκσο, ζεσξνχλ εθ ησλ πξν-
ηέξσλ βέβαην φηη ζε φιεο ηηο επηζηήκεο ‒επνκέλσο θαη ζηελ ηζηνξία, αθνχ ζπγθαηαιέγεηαη κεηαμχ ησλ επη-
ζηεκψλ‒ ηα ζηάδηα έξεπλαο, κειέηεο θαη θαηάζεζεο πνξηζκάησλ ή ζπγγξαθήο ρσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο κε
ζαθήλεηα. Γειαδή «νη πεξηζζφηεξνη λνκίδνπλ», φπσο εμεγνχζε θαη ν Καξ, φηη ζηε δνπιεηά ηνπ ηζηνξηθνχ
ππάξρνπλ «δχν ζαθψο δηαθξηηέο κεηαμχ ηνπο θάζεηο»: «ζ‟ έλα πξψην, καθξάο δηάξθεηαο, ζηάδην» ν ηζηνξηθφο

δηαβάδεη ηηο πεγέο ηνπ (πξσηνγελείο, άκεζεο θαη έκκεζεο θαη δεπηεξνγελείο) θαη θαηαγξάθεη δηαξθψο ζηα ζε-
κεησκαηάξηά ηνπ ‒ζήκεξα ζηα αξρεία ηνπ ππνινγηζηή ηνπ‒ ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα πνπ έρεη «αλαθαιχςεη»·
ζην δεχηεξν ζηάδην «παχεη λα αζρνιείηαη κε ηηο πεγέο ηνπ θαη, κε βάζε ηηο ζεκεηψζεηο πνπ έρεη θξαηήζεη,
αξρίδεη λα γξάθεη» (1994: 43-44).
Με απηήλ ηε ζαθή δηαθνξνπνίεζε ηνπ πξψηνπ απφ ην δεχηεξν ζηάδην ηεο εξγαζίαο ηνπ ηζηνξηθνχ,
ππνδειψλεηαη έκκεζα φηη ην αξρηθφ εξψηεκα έξεπλαο είλαη εθ ησλ πξνηέξσλ παγησκέλν θαη απνθξπζηαιισ-
κέλν ζην κπαιφ ηνπ, φπσο είλαη ζην κπαιφ ελφο ζεηζκνιφγνπ, γηα παξάδεηγκα, ην εξψηεκα γηαηί γίλνληαη
ζεηζκνί. Χο απνηέιεζκα, ζεσξείηαη απηνλφεην φηη αξθεί ζηε ζπλέρεηα ε εκπεηξηθή ή θαη πεηξακαηηθή παξα-
ηήξεζε ηνπ ππφ εμέηαζε αληηθεηκέλνπ, γηα λα αλαδπζνχλ ηα απαξαίηεηα ζηνηρεία θαη λα θαηαζηεί εθηθηή ε
ζχλζεζε θαη νινθιήξσζε ηεο κειέηεο ηνπ. Παξακέλεη φκσο απαξάιιαθηε θαη γηα ηνλ ηζηνξηθφ ε ζέαζε ηνπ
αξρηθνχ εξσηήκαηνο κε ην νπνίν μεθηλά ηε δηεξεχλεζε κηαο θνηλσλίαο ηνπ παξειζφληνο ‒φπνηνπ παξειζφ-
ληνο θη αλ έρεη επηιέμεη λα εμεηάζεη; Πξνθαλψο φρη. Ο Καξ πξνζέζεηε φηη ηα ζηάδηα ηεο δνπιεηάο ηνπ ηζηνξη-
θνχ δελ ρσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο ηφζν μεθάζαξα. Ο ίδηνο, γηα παξάδεηγκα, αληίζεηα ίζσο απφ άιινπο ζπλα-
δέιθνπο ηνπ, μεθηλνχζε απφ ηα πξψηα ζηάδηα ηεο έξεπλαο ησλ πεγψλ θαη ηε ζπγγξαθή, «φρη απαξαηηήησο ηνπ
πξψηνπ θεθαιαίνπ», αιιά ηελ θαηαγξαθή δηάθνξσλ ζθέςεσλ θαη παξάιιεια, ίζσο, ηελ πξψηε ζπγγξαθή
θάπνησλ ηκεκάησλ ηεο κειέηεο ηνπ. Καζψο ζπλέρηδε ηελ έξεπλά ηνπ, παξαηεξνχζε φηη «δηάβαζκα θαη γξά-
ςηκν πξνρσξνχλ παξάιιεια». Καηά ηε δηάξθεηα δειαδή ηνπ δηαβάζκαηνο «γίλνληαη πξνζζαθαηξέζεηο, δηα-
γξαθέο ή αλαδηαηππψζεηο» ζην θείκελν πνπ έρεη ήδε γξαθεί, δηφηη, φπσο ζπκπέξαηλε κε βάζε ηελ εκπεηξία
ηνπ, θαη ην «δηάβαζκα» ηνπ ηζηνξηθνχ «θαηεπζχλεηαη θαη γνληκνπνηείηαη απφ ην γξάςηκν»· είλαη γεγνλφο φηη
θαζψο θαηαγξάθεη θαλείο ηηο ζθέςεηο ηνπ, θαηαλνεί ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηη αθξηβψο αλαδεηά θη έηζη αμηνιν-
γεί θαιχηεξα «ηε ζεκαζία ησλ λέσλ ζηνηρείσλ» πνπ έρεη εληνπίζεη θαηά ηελ έξεπλά ηνπ (1994: 44).
Ο Καξ, κάιηζηα, παξνκνίαδε ηελ εξγαζία ηνπ ηζηνξηθνχ κε κηα παξηίδα ζθάθη. Έηζη, ζπλέδεε θαη ηα
δχν παξαπάλσ ππνηηζέκελα μερσξηζηά ζηάδηα ηεο δνπιεηάο ηνπ αθελφο κε ηνλ ζηξαηεγηθφ ζρεδηαζκφ ζην
κπαιφ ηνπ παίθηε, αθεηέξνπ κε ηελ θίλεζε θάζε πηνληνχ πάλσ ζηε ζθαθηέξα. Σν παξάδεηγκά ηνπ απνδεηθλχ-
εηαη ρξήζηκν, γηαηί ηνπ επηηξέπεη λα εμεγήζεη παξαζηαηηθά ηελ αιιεινζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο έξεπλαο θαη ηνπ
παξαγφκελνπ έξγνπ ηνπ ηζηνξηθνχ. ΋πσο δειαδή είλαη απίζαλν λα παίμεη θάπνηνο ζθάθη θαη λα ζρεδηάζεη ζην
κπαιφ ηνπ ηε ζηξαηεγηθή πνπ ζα αθνινπζήζεη ρσξίο λα έρεη απέλαληί ηνπ ηα πηφληα, ην ζθάθη αιιά θαη ηνλ
αληίπαιφ ηνπ, ν νπνίνο κε ηηο δηθέο ηνπ θηλήζεηο ηνλ αλαγθάδεη λα αλαπξνζαξκφδεη ην αξρηθφ ηνπ ζρέδην, έηζη
θαη «γηα ηνλ ηζηνξηθφ πνπ είλαη άμηνο ηνπ ηίηινπ ηνπ», ηα δχν ζηάδηα ηεο έξεπλάο ηνπ «δελ είλαη παξά ηκήκα-
ηα κηαο εληαίαο δηαδηθαζίαο». Καηά ηε δηάξθεηα δειαδή ηεο δνπιεηάο, ζρνιίαδε ν Καξ, «δελ κπνξείο νχηε λα
ηα μερσξίζεηο νχηε λα δψζεηο πξνηεξαηφηεηα ζην έλα απφ ηα δχν» ζηάδηα: «δηαθνξεηηθά, ή ζα γξάθεηο ηζην-
ξία πνπ ζα είλαη ζπξξαθή γεγνλφησλ ρσξίο λφεκα, ή ζα γξάςεηο ηζηνξία-πξνπαγάλδα, ή ζα γξάςεηο ηζηνξηθή
κπζνπιαζία, ζηελ νπνία ηα γεγνλφηα ζα ρξεζηκνπνηνχληαη γηα δηαθνζκεηηθνχο κφλν ζθνπνχο» (1994: 43-44).
Με άιια ιφγηα, ε αιιειέλδεηε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζην πξψην θαη ην δεχηεξν ζηάδην
ηνπ έξγνπ ηνπ ηζηνξηθνχ, δηαθέξεη ειάρηζηα απφ ηελ ίδηα ηε ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνχ κε ηα γεγνλφηα ηνπ· θαζψο
δειαδή ε έξεπλα θέξλεη ζηα κάηηα ηνπ λέα γεγνλφηα, ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα αλαδηακνξθψλεηαη θαη ν αξρη-
θφο ζπιινγηζκφο ηνπ γηα ην ζέκα ηνπ, εκπινπηίδνληαη ηα εξσηήκαηά ηνπ θαη δηεπξχλεηαη ζπλερψο ην εξκε-
λεπηηθφ πεδίν ηνπ. Σν ζηάδην ηεο έξεπλαο, ζπλεπψο, κνηάδεη κε κηα δηαδηθαζία πξνζσξηλήο επηινγήο γεγνλφ-
ησλ θαη πξνζσξηλήο επίζεο εξκελείαο θαη, θαζψο πξνζηίζεληαη γεγνλφηα, αλαπξνζαξκφδνληαη νη αξρηθέο
ζθέςεηο θαη ζηγά ζηγά δηακνξθψλνληαη ζην κπαιφ ηνπ ηζηνξηθνχ νη απαληήζεηο ζηα θεληξηθά εξσηήκαηα ηεο
κειέηεο ηνπ. Δίρε δίθην ν Καξ φηη, αλ δελ γίλνπλ πξννδεπηηθά απηέο νη ζπλδπαζηηθέο αιιαγέο, ην θείκελν πνπ
ζα παξαρζεί, είηε ζα είλαη κηα απιή παξάζεζε γεγνλφησλ (πνπ κάιινλ ζα κνηάδεη κε ρξνληθφ, φπσο ηα κε-
ζαησληθά ρξνληθά πνπ ζα εμεηάζνπκε ζην θεθάιαην 5) είηε ηειηθά ζα είλαη έλα πξνπαγαλδηζηηθφ ή κπζηθφ
θείκελν ‒ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε ν ηζηνξηθφο έρεη εθ ησλ πξνηέξσλ έηνηκεο απαληήζεηο ζηα εξσηήκαηά ηνπ
θαη κέζσ ηεο έξεπλάο ηνπ επηζπκεί λα εληνπίζεη ηα γεγνλφηα πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηήζεη γηα ηε ζηήξημή

ηνπο. Αιιά γηα λα θαηαλνήζνπκε ζε βάζνο ηηο δπζθνιίεο ηνπ ηζηνξηθνχ, είλαη ζθφπηκν λα εμεγήζνπκε ηη είλαη
απηφ πνπ απνθαινχκε «ηζηνξηθφ γεγνλφο».
Δίλαη αιήζεηα φηη πνιινί ηζηνξηθνί ζα απέθεπγαλ έλα γεληθφ νξηζκφ, πξνθαλψο δηφηη είλαη δπλαηφ λα
πξνηαζνχλ πνιινί θαη δηαθνξεηηθνί νξηζκνί, θαη επίζεο γηαηί, φπσο ηνλίδνπλ ζην αληίζηνηρν ιήκκα ηνπ ιεμη-
θνχ ηνπο νη Οθθελζηάλη, Νηπθψ θαη Μαδνπξέι, ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο, απφ ηελ αξραηφηεηα ζηνλ Με-
ζαίσλα θαη ηνπο Νεφηεξνπο ρξφλνπο, αλαδχνληαη πνιινί θαη πνηθίινη νξηζκνί. Με άιια ιφγηα, έλα γεγνλφο ‒
αο ην νξίζνπκε γεληθά σο θάζε «ζεκαληηθφ θαη λέν ηζηνξηθφ επεηζφδην, ε ρξνληθή έθηαζε ηνπ νπνίνπ νξίδεηαη
απφ κία αθεηεξία θαη έλα ηειηθφ ζεκείν»‒ κπνξεί λα πξνζιακβάλεηαη θαη λα γίλεηαη δεθηφ κε ηξφπνπο πνπ
«πνηθίιινπλ αλάινγα κε ηελ απφζηαζε πνπ έρνπλ νη θνξείο ηεο δξάζεο απφ απηφ, αλάινγα κε ηα γεσγξαθη-
θά, θνηλσληθά ή αθφκε πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο: [δηφηη] ην “γεγνλφο” ‒ζηνλ εληθφ αξηζκφ‒ δελ παχεη
λα ζέηεη πξνβιήκαηα» (2007: 46-48). Οη κε εηδηθνί ‒κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν Καξ πεξηιάκβαλε ίζσο θαη πνι-
ινχο απφ ηνπο λεαξνχο θαη άπεηξνπο θνηηεηέο πνπ είρε απέλαληί ηνπ‒ πνπ ηνλ ξσηνχζαλ πψο εξγάδεηαη ν η-
ζηνξηθφο, ζα θαληάδνληαλ ίζσο φηη ππάξρεη θάηη ηξφπνλ ηηλά καγηθφ ζηηο πεγέο, ίζσο θάπνηα έλδεημε ή κηα
ηακπέια, πνπ ηνλίδεη πνηα είλαη ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα πνπ πξέπεη αλαγθαζηηθά λα απνκνλψζεη ν ηζηνξηθφο
θαη πνηα είλαη ηα άιια γεγνλφηα. Χζηφζν, νη γξαπηέο πεγέο (αθνχ, θαηά ηελ θξαηνχζα άπνςε, νη γξαπηέο
πεγέο απνθαιχπηνπλ ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα) πξνζθέξνπλ ζηνλ ηζηνξηθφ ζπλνπηηθά ή καθξνζθειή θείκελα
θάζε κνξθήο, αιιά δελ έρνπλ ελδείμεηο ή ηακπέιεο. Καη φηαλ ππάξρνπλ ππνγξακκίζεηο ή άιια ηπρφλ δείγκαηα
έκθαζεο απφ ηνλ παξαγσγφ ηεο πεγήο ή θάπνην κεηαγελέζηεξν αλαγλψζηε, ζίγνπξα απηά πνπ επηζεκαίλν-
ληαη δελ είλαη ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα, κε ηελ έλλνηα πνπ ζα έδηλαλ ζηνλ φξν φινη νη ηζηνξηθνί θάζε θνηλσλίαο
θαη θάζε επνρήο, νη νπνίνη ζα εμέηαδαλ ελδερνκέλσο ηελ ίδηα πεγή ζην πιαίζην ηεο έξεπλάο ηνπο.
Ζ Υξηζηνθηινπνχινπ κε ηε ζεηξά ηεο, ζην εηζαγσγηθφ εγρεηξίδηφ ηεο γηα ηηο ηζηνξηθέο ζπνπδέο, ην
νπνίν παξνπζηάζακε αξθεηά αλαιπηηθά ζην θεθάιαην 2, πξνζπαζεί επίζεο κάηαηα λα θαηαιήμεη ζε έλαλ νξη-
ζκφ. «Κάζε κεηαβνιή απνηειεί γεγνλφο», καο εμεγεί, αιιά δελ είλαη απαξαηηήησο φιεο νη κεηαβνιέο ‒γηα
παξάδεηγκα ηα θπζηθά θαηλφκελα‒ ηζηνξηθά γεγνλφηα. Καηά ηελ άπνςή ηεο, δειαδή:
ην ηζηνξηθό γεγνλόο έρεη σο επίθεληξν ηνλ άλζξσπν· ηε δσή ηνπ, όπσο δηακνξθώλεηαη ππό
ηελ επίδξαζε θπζηθώλ θαηλνκέλσλ (π.ρ. ελόο ζεηζκνύ, εθξήμεσο εθαηζηείνπ) ή θαζώο κεηα-
βάιινληαη νη πιηθέο ζπλζήθεο δηαβηώζεσο· ελππάξρεη αθόκε θαη ε εθδήισζε ηεο ζειήζεσο
θαη ησλ επηδηώμεσλ ηνπ αηόκνπ θαζώο θαη σξηζκέλεο [sic] ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο. Σν
ηζηνξηθό γεγνλόο έρεη κνλαδηθόηεηα· ην ίδην είλαη αλεπαλάιεπην. Δίλαη δειαδή πξάμε αλ-
ζξώπηλε αηόκσλ ή νκάδσλ, πνπ έρεη θάηη ην αμηνκλεκόλεπην θαη αζθεί επίδξαζε ζηνλ αθν-
ινπζνύληα ρξόλν. Καζεκεξηλά ζπκβαίλνπλ πνιιά γεγνλόηα. Άιια εμαξρήο επηζεκαίλνληαη σο
ζπνπδαία, πνιιά πεξλνύλ απαξαηήξεηα θαη κεξηθά εκθαλίδνληαη ζεκαληηθά κε ηελ πάξνδν
ηνπ ρξόλνπ. Ο ηζηνξηθόο επηιέγεη απ’ απηέο ηηο πξάμεηο ό,ηη θαηά ηελ θξίζε ηνπ είλαη ζεκαληη-
θό. Κη εδώ κπαίλεη ην ππνθεηκεληθό ζηνηρείν ζηελ εθηίκεζε ησλ γεγνλόησλ […] Έηζη ε ηζην-
ξηθή πξαγκαηηθόηεηα απνηειεί ζύλνιν γεγνλόησλ, πνπ εμειίζζνληαη ζηνλ ρξόλν, θαίλνληαη
ζεκαληηθά γηα ηελ νκαδηθή εθδήισζε αλζξσπίλεο δξαζηεξηόηεηνο θαη κε ηελ ζπλερή ηνπο
ξνή εμαθνινπζνύλ λα επηδξνύλ θαζνξηζηηθά ζην κέιινλ ηεο θνηλσληθήο δσήο (1978: 10-11).
Φπζηθά ε Υξηζηνθηινπνχινπ γλψξηδε εθ ησλ πξνηέξσλ φηη δελ πξνζέθεξε έλαλ ζαθή νξηζκφ ηνπ ηζηνξηθνχ
γεγνλφηνο. Δμεγνχζε, κάιηζηα, φηη ν νξηζκφο πνπ πξφηεηλε ήηαλ ε αξρή κηαο ζρεηηθήο ζπδήηεζεο θαη φρη ην
ηέινο ηεο. Δμάιινπ, ε ίδηα αλέθεξε φηη θάζε ηζηνξηθφο επηιέγεη πνηα απφ ηα πνιιά γεγνλφηα ηνπ παξειζφ-
ληνο, είλαη, θαηά ηελ θξίζε ηνπ, ζεκαληηθά γηα λα αλαδεηρζνχλ ζε ηζηνξηθά γεγνλφηα, ηα νπνία αλακθίβνια
είλαη κνλαδηθά θαη αλεπαλάιεπηα. Σα ππφινηπα, πνπ ζεσξνχληαη αζήκαληα, είηε ζα πεξηκέλνπλ θάπνηνλ άιιν
ηζηνξηθφ, γηα λα ηνλίζεη ζην έξγν ηνπ ηε ζεκαζία ηνπο είηε ζα θαηαδηθαζηνχλ ζηε ιήζε θαη ηελ αθάλεηα. Ά-
ξαγε είλαη θαη απηά κνλαδηθά θαη αλεπαλάιεπηα; Πξνθαλψο είλαη. Δπνκέλσο, ν νξηζκφο ηεο ηζηνξηθήο πξαγ-

καηηθφηεηαο, πνπ επηρεηξεί ε Υξηζηνθηινπνχινπ, θαίλεηαη λα δηακνξθψλεηαη σο εμήο: είλαη έλα ζχλνιν κεξη-
θψλ κφλν γεγνλφησλ πνπ ζηεξίδνπλ ηα επηρεηξήκαηα θαη ηηο ζέζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ, ν νπνίνο ηα επηιέγεη. Έηζη
εμεγείηαη γηαηί ν Καξ καο παξνηξχλεη, πξηλ κειεηήζνπκε ηα γεγνλφηα, λα κειεηήζνπκε ηνλ ίδην ηνλ ηζηνξηθφ:
λα θαηαλνήζνπκε δειαδή ηη αθξηβψο επηδηψθεη θαη πψο ζθέθηεηαη. Δμάιινπ, φπσο πξνζζέηεη ν ίδηνο, «ηα γε-
γνλφηα δελ είλαη ζαλ ηα ςάξηα ζηνλ πάγθν ηνπ ςαξά, αιιά ζαλ ςάξηα πνπ θνιπκπνχλ ζε απέξαληε, θαη θα-
κηά θνξά δπζπξφζηηε ζάιαζζα»· πνπ ζεκαίλεη φηη «ην ηη ζα “πηάζεη” ν ηζηνξηθφο εμαξηάηαη θπξίσο απφ ην
ζεκείν πνπ επηιέγεη γηα λα ςαξέςεη θαη απφ ηα ζχλεξγα πνπ ρξεζηκνπνηεί ‒ζε ζπλάξηεζε πάληνηε κε ην εί-
δνο ςαξηνχ πνπ ζέιεη λα πηάζεη» (1999: 37).
Με άιια ιφγηα, θαη ηα ιεγφκελα ηζηνξηθά γεγνλφηα, φπσο αθξηβψο θαη νη πεγέο, δελ έρνπλ λφεκα,
πξηλ ηελ αλαθάιπςή ηνπο απφ ηνλ ηζηνξηθφ, αιιά αλακέλνπλ απφ απηφλ ηελ επηινγή θαη αλάδεημή ηνπο. Ο
Καξ αλαιχεη θαη απηήλ ηε ζθέςε κε ην εμήο απιφ θαη θαηαλνεηφ παξάδεηγκα, πνπ απνκνλψλεη απφ ηε δηαδη-
θαζία κεηαηξνπήο ελφο ζπκβάληνο ηνπ παξειζφληνο ζε ηζηνξηθφ γεγνλφο. Σν 1850 ζε κηα κηθξή αγγιηθή θσ-
κφπνιε έλαο αξηνπνηφο «πνδνπαηήζεθε ζπλεηδεηά κέρξη ζαλάηνπ απφ ην εμαγξησκέλν πιήζνο» θαηά ηε δηάξ-
θεηα ελφο θαβγά. Απηφ είλαη ηζηνξηθφ γεγνλφο; Σν πεξηζηαηηθφ αλαθεξφηαλ ζηα απνκλεκνλεχκαηα ελφο απ-
ηφπηε κάξηπξα θαη δελ είρε πξνζειθχζεη ηελ πξνζνρή ηζηνξηθψλ. Αιιά έλα έηνο πξηλ απφ ηε δηάιεμε ηνπ
Καξ, έλαο επηθαλήο ηζηνξηθφο θαη θαζεγεηήο ζηελ Ομθφξδε ην «αλαθάιπςε» θαη κάιηζηα ην κλεκφλεπζε ζε
κηα δηάιεμή ηνπ (ιίγν αξγφηεξα ην πεξηέιαβε θαη ζηε ζρεηηθή κειέηε πνπ δεκνζίεπζε). «Απηφ κεηαηξέπεη
απηφκαηα ην ζπγθεθξηκέλν ζπκβάλ ζε ηζηνξηθφ γεγνλφο», αλαξσηηφηαλ ν Καξ; Πξνθαλψο φρη. Αιιά θαηά ηε
γλψκε ηνπ, ην ζπγθεθξηκέλν επεηζφδην είρε ήδε «πξνηαζεί λα γίλεη κέινο ηεο “εθιεθηήο ιέζρεο” ησλ ηζηνξη-
θψλ γεγνλφησλ»· θαη πξάγκαηη ζα γηλφηαλ, αλ ηα επφκελα ρξφληα εκθαληδφηαλ «πξψηα ζε ππνζεκεηψζεηο,
κεηά ζην θπξίσο θείκελν, θαη ηέινο ζε άξζξα θαη βηβιία γηα ηελ Αγγιία ηνπ 19νπ αηψλα». Μεηά απφ κεξηθέο
δεθαεηίεο ζα είρε ίζσο «απνθηήζεη ηελ ηδηφηεηα ηνπ αδηαθηινλίθεηνπ ηζηνξηθνχ γεγνλφηνο». Αιιά ήηαλ επί-
ζεο πηζαλφ λα κελ είρε απηή ηε ηχρε. Θα κπνξνχζε δειαδή λα «παξακείλεη μεραζκέλν ζηα ηάξηαξα ησλ κε
ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ ηνπ παξειζφληνο», απφ ηα νπνία ν θαζεγεηήο ηεο Ομθφξδεο είρε πξνζπαζήζεη «εξσηθά
λα ην ειεπζεξψζεη». Δπνκέλσο, πψο κεηαηξέπεηαη έλα ζπκβάλ ζε ηζηνξηθφ γεγνλφο; «Ζ ηδηφηεηα ηνπ ηζηνξη-
θνχ γεγνλφηνο είλαη ηειηθά δήηεκα εξκελείαο», θαη ε κνίξα ελφο ζπκβάληνο εμαξηάηαη απφ αλ ην επηρείξεκα
γηα ηελ ππνζηήξημε ηνπ νπνίνπ ην επηθαιείηαη έλαο ηζηνξηθφο, «ζα γίλεη δεθηή σο έγθπξε θαη ζεκαληηθή θαη
απφ άιινπο ηζηνξηθνχο» (1999: 21-22).
Ο Καξ επέιεμε λα πεξηγξάςεη κε απηφλ ηνλ ηξφπν ην έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ, ζην πιαίζην κάιηζηα κηαο
θαληαζηηθήο ζπδήηεζεο ελφο έκπεηξνπ ηζηνξηθνχ κε κε εηδηθνχο, πξνθαλψο, γηα λα ηνλίζεη ηελ ππνθεηκεληθφ-
ηεηα έλαληη ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο, πνπ πξσηίζησο νη κε εηδηθνί ‒αιιά κεηαμχ απηψλ θαη πνιινί ηζηνξηθνί‒
απαηηνχλ απφ ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο. Ζ έλλνηα ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο εδψ δελ πξνζιακβάλεη αξλεηηθφ
πεξηερφκελν νχηε απνδίδεη ηελ ηδηφηεηα ηνπ ιηγφηεξν επηζηεκνληθνχ ζε κηα έξεπλα θαη ζηα πνξίζκαηά ηεο.
Αληίζεηα, παξαπέκπεη ζηνλ ηδηαίηεξν ηξφπν ζθέςεο, αληίιεςεο, επηινγήο θαη νξγάλσζεο ηνπ πιηθνχ, ησλ
παξαηεξήζεσλ θαη ησλ επηρεηξεκάησλ έθαζηνπ αλζξψπνπ/ηζηνξηθνχ. Παξάιιεια, κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε
φηη κέζσ απηήο ηεο αλάιπζήο ηνπ ν Καξ επηδηψθεη λα ηνλίζεη ηελ ηφζν ζπρλά επαλαιακβαλφκελε, απφ ηνλ
ίδην, άπνςε πσο ην έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ ζπληειείηαη ζην παξφλ θαη αλαδεηθλχεη κεηαμχ άιισλ ηνλ ξφιν ηνπ
αλάκεζα ζην παξφλ θαη ην παξειζφλ ή, φπσο πξνζζέηεη ν Μπινρ, θαλεξψλεη πψο ε θαηαλφεζή ηνπ γηα ην
παξφλ γνληκνπνηείηαη κέζσ ηεο επαθήο ηνπ κε ην παξειζφλ θαη ην αληίζηξνθν (1994: 64-74). ΢ην δήηεκα ηεο
αληηθεηκεληθφηεηαο ηεο ηζηνξίαο ζα επαλέιζνπκε ζην θεθάιαην 11, φπνπ κεηά ηελ «πεξηήγεζή» καο ζηελ η-
ζηνξία ηεο ηζηνξίαο, ζα εμεηάζνπκε πφζν αληηθεηκεληθνί ήηαλ νη ηζηνξηθνί πνπ έγξαςαλ ηελ εζληθή ηζηνξία
ηνπ ή εθείλνη πνπ εθπξνζσπψληαο ηνλ δπηηθφ θφζκν παξνπζίαζαλ ζην θνηλφ ηνπο ηνπο κε-δπηηθνχο πνιηηη-
ζκνχο θαη ηηο ηζηνξηνγξαθηθέο παξαδφζεηο ηνπο.

4.3 Σερληθέο θαη θαλόλεο ζηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο
Σα πην θαινγξακκέλα ίζσο θεθάιαηα ζρεηηθά κε ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο κπνξεί ν ηζηνξηθφο λα ρξεζη-
κνπνηεί ηελ αθήγεζε, ηελ αλάιπζε θαη ηελ πεξηγξαθή ζηηο κειέηεο ηνπ, είλαη απηά πνπ πεξηιακβάλεη ζην
εηζαγσγηθφ εγρεηξίδην ηεο ηζηνξίαο ηνπ ν Μάξγνπηθ. Δίλαη πεξηηηφ λα ηνλίζνπκε ηε ζθέςε ηνπ φηη ε απαξαί-
ηεηε αθεηεξία ηεο ζπγγξαθήο είλαη ε ζπζηεκαηηθή νξγάλσζε ησλ πιεξνθνξηψλ, κε ηηο νπνίεο θάζε ηζηνξη-
θφο επηζπκεί λα εκπινπηίζεη ηα δηάθνξα ηκήκαηα ελφο δνκεκέλνπ θεηκέλνπ. Ο ίδηνο θαλφλαο ηζρχεη γηα φινπο
ηνπο επηζηήκνλεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ ιφγν, γηα λα κεηαδψζνπλ ηα πνξίζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπο ζηελ θνη-
λσλία ηνπο, φπσο αθξηβψο ηζρχεη γηα ηνπο δεκνζηνγξάθνπο, ηνπο απνκλεκνλεπκαηνγξάθνπο, ηνπο ινγνηέ-
ρλεο, ηνπο ζελαξηνγξάθνπο, ηνπο δνθηκηνγξάθνπο αιιά θαη φινπο ηνπο αλζξψπνπο, φηαλ ζπληάζζνπλ αθφκε
θαη κηα επηζηνιή.
Χζηφζν, «ε αθήγεζε είλαη νπζηψδεο», καο εμεγεί ν Μάξγνπηθ, «γηαηί εθθξάδεη ηελ αιιαγή δηακέζνπ
ηνπ ρξφλνπ πνπ απνηειεί ηνλ ππξήλα θάζε ηζηνξηθήο γξαθήο». ΢ίγνπξα φκσο δελ απνηειεί ην κνλαδηθφ «ζπ-
ζηαηηθφ» ηεο θαηάιιειεο «ζπληαγήο» γηα ηελ ηζηνξηθή γξαθή, δηφηη, αλ δελ ζπλδπάδεηαη κε άιια «ζπζηαηη-
θά», ζα νδεγεί ηνλ ηζηνξηθφ ζηελ απιή παξάζεζε κηαο αθνινπζίαο γεγνλφησλ ‒θαη δελ είλαη απηφο ν ζηφρνο
ηνπ. Πξάγκαηη, ζπλδπάδεηαη κε ηελ πεξηγξαθή, πνπ είλαη ιηγφηεξν ζεκαληηθή, αιιά είλαη επίζεο ρξήζηκε,
δηφηη επηηξέπεη ζηνλ ηζηνξηθφ λα πξνζζέηεη θαη λα αμηνπνηεί ηηο πιεξνθνξίεο ηνπ. Αιιά ηφζν ε αθήγεζε φζν
θαη ε πεξηγξαθή ζπλππάξρνπλ κε ηελ αλάιπζε, δηφηη «ελψ ε αθήγεζε αζρνιείηαη κε ηελ αιιαγή δηακέζνπ
ηνπ ρξφλνπ, ηφζν ε αλάιπζε φζν θαη ε πεξηγξαθή απνζπνχλ έλα ζέκα απφ ηε ξνή ηνπ ρξφλνπ θαη ην εμεηά-
δνπλ, ζαλ λα ήηαλ ζηαηηθφ». Σν ζπκπέξαζκα, επνκέλσο, ζην νπνίν θαηαιήγνπκε είλαη φηη ν θάζε ηζηνξηθφο
είλαη ππεχζπλνο λα επηιέγεη ηα φξηα ηεο εκβάζπλζεο ζην θείκελφ ηνπ, φπσο αθξηβψο θαη ηα φξηα ηεο ζπλδπα-
ζηηθήο ρξήζεο αθήγεζεο, πεξηγξαθήο θαη αλάιπζεο ‒κε άιια ιφγηα, ηελ θαηά ρξνληθή ζεηξά ή θαηά ζεκαηη-
θή ελφηεηα επεμεξγαζία ησλ δηάθνξσλ θεθαιαίσλ ή ππνθεθαιαίσλ ηνπ θεηκέλνπ ηνπ. Ζ δηαπίζησζή καο κέ-
ρξη ην ζεκείν απηφ είλαη φηη δελ ππάξρνπλ ζαθείο θαη απαξάβαηνη θαλφλεο θαη φηη νη παξαπάλσ θαινδηαηπ-
πσκέλεο εμεγήζεηο ηνπ Μάξγνπηθ ζηελ πξάμε δελ ιχλνπλ θαλέλα απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη ν
ηζηνξηθφο ζηα δηάθνξα ζηάδηα ηεο ζπγγξαθήο ηνπ έξγνπ ηνπ. Αιιά θαίλεηαη φηη απηή είλαη θαη ε απψηεξε
επηδίσμε ηνπ ίδηνπ: λα εμεγήζεη δειαδή ζηνπο θνηηεηέο ηνπ φηη ζηελ ηζηνξηθή γξαθή δελ ππάξρνπλ καγηθέο
ιχζεηο, παξά κφλν ίζσο θάπνηεο γεληθέο ηερληθέο. Γηα παξάδεηγκα, φηη ζα πξέπεη 1) λα μεθηλνχλ κε ηελ νκα-
δνπνίεζε ησλ πιεξνθνξηψλ ηνπο θαηά ζεκαηηθέο ελφηεηεο ζε ρξνληθή αθνινπζία· 2) λα ελαιιάζζνπλ, θαηά
ηελ επηινγή ηνπο, ηελ αθήγεζε κε ηελ πεξηγξαθή θαη ηελ αλάιπζε, αθνχ πιένλ γλσξίδνπλ ηε ρξεζηκφηεηά
ηνπο· 3) λα ρσξίδνπλ ην πιηθφ ηνπο ζε επηκέξνπο ρξνληθέο ππνελφηεηεο ή ππνπεξηφδνπο κε ζεκαηηθή ζπλνρή·
θαη 4) λα αλαδεηνχλ απαξαηηήησο ηνλ ζπλεθηηθφ ηζηφ ηνπ θεηκέλνπ ηνπο, ελδερνκέλσο κέζσ ηεο αθήγεζεο
(δειαδή ηεο ρξνληθήο αθνινπζίαο πνπ θαίλεηαη σο αζθαιέζηεξε ιχζε), αιιά ρσξίο λα δηζηάδνπλ, φπνηε θξί-
λνπλ αλαγθαίν, λα παξεκβάινπλ ηελ πεξηγξαθή θαη αλάιπζε (Marwick, 1985: 178-181). Δμάιινπ, ν ιφγνο
είλαη έλα εμαηξεηηθά δχζθνιν θαη απαηηεηηθφ «εξγαιείν», εηδηθά, φηαλ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ θαηάζεζε ζε
έλα εληαίν θαη ζπλεθηηθφ θείκελν ησλ πνξηζκάησλ κηαο έξεπλαο.
Δπνκέλσο, ν θπξηφηεξνο ίζσο θαλφλαο ‒αλ κπνξνχκε λα ηνλ ραξαθηεξίζνπκε σο θαλφλα‒ ηνλ νπνίν
ζα πξέπεη λα έρεη θαηά λνπ ν ηζηνξηθφο, αθνξά ηε ζέζε ηνπ αλάκεζα ζην ζηάδην ηεο έξεπλαο θαη ζε απηφ ηεο
ζπγγξαθήο, θαη απαηηεί απφ απηφλ λα γλσξίδεη εθ ησλ πξνηέξσλ φηη απφ ην ηεξάζηην πιήζνο ησλ ζηνηρείσλ
πνπ ζπλήζσο ζπγθεληξψλεη, δηαβάδνληαο πξσηνγελείο θαη δεπηεξνγελείο πεγέο, ζα αμηνπνηήζεη ζην ηειηθφ
έξγν ηνπ κφλν έλα κέξνο. Σα ππφινηπα ζηνηρεία ζα ηνλ βνεζήζνπλ «ζησπειά» λα θαηαλνήζεη ζε βάζνο ην
αληηθείκελν πνπ έρεη επηιέμεη λα κειεηήζεη. Γειαδή ε ηζηνξηθή γξαθή αξζξψλεηαη γχξσ απφ έλα ζχλνιν ζέ-
ζεσλ, επηρεηξεκάησλ θαη εξκελεηψλ ηνπ ηζηνξηθνχ, πνπ απνηππψλνληαη ζηνλ θεληξηθφ ηζηφ ηεο δνκήο ηνπ
θεηκέλνπ ηνπ (ζηα θεθάιαηα ή θαη ππνθεθάιαηα ζηα νπνία επηιέγεη λα ην ρσξίζεη θαηά ηε ζεηξά πνπ ν ίδηνο
θξίλεη θαηάιιειε θαη ηελ νπνία παξνπζηάδεη ζηα πεξηερφκελά ηνπ)· θαη ε ζπλδπαζηηθή ρξήζε ηεο αθεγεκα-

ηηθήο, πεξηγξαθηθήο ή αλαιπηηθήο απνηχπσζεο γεγνλφησλ ζε θάζε θεθάιαην ή ππνθεθάιαην απνζθνπεί ζηελ
ηεθκεξίσζε θαη ηνλ εκπινπηηζκφ απηψλ ησλ επηρεηξεκάησλ ή εξκελεηψλ ηνπ. Θα πξέπεη επίζεο λα έρεη ππφ-
ςε ηνπ φηη θαζψο απηά ηα επηρεηξήκαηα θαη νη εξκελείεο ηνπ απνθηνχλ ππφζηαζε, θπξίσο κέζσ ηνπ ιφγνπ
ηνπ, πνιιέο θνξέο ν ίδηνο ζα αλαγθαζηεί λα μαλαγξάςεη θαη κάιηζηα αξθεηέο θνξέο ην ίδην θνκκάηη ηνπ θεη-
κέλνπ ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα πξνρσξήζεη ζην επφκελν, ην νπνίν επίζεο είλαη πηζαλφ λα ρξεηαζηεί λα ην μαλα-
γξάςεη θαη πάιη αξθεηέο θνξέο, γηα λα κεηαβεί ζην επφκελν θαη νχησ θαζ‟ εμήο.
Δπίζεο, δελ ζα πξέπεη λα ιεζκνλεί φηη φιεο νη επηινγέο ηνπ πξνζαξκφδνληαη ζην είδνο ηνπ θεηκέλνπ
πνπ απνθαζίδεη λα γξάςεη: κνλνγξαθία, θεθάιαην πνπ πξφθεηηαη λα εθδνζεί ζε ζπιινγηθφ ηφκν, δηδαθηηθφ
εγρεηξίδην, άξζξν πξνο δεκνζίεπζε ζε επηζηεκνληθφ πεξηνδηθφ ή θείκελν πνπ ζα αλαγλψζεη ζε επηζηεκνληθφ
ζπλέδξην. Κάζε είδνο ηζηνξηθήο γξαθήο κνηάδεη λα ζέηεη ζηνλ ηζηνξηθφ ηνπο δηθνχο ηνπ φξνπο:
 ζε κηα κνλνγξαθία ν κνλαδηθφο πξσηαγσληζηήο πνπ ιακβάλεη απνθάζεηο, είλαη ν ίδηνο ν η-

ζηνξηθφο, αιιά ε επηινγή ηφζν ηεο νξγάλσζεο ηεο ζπλνιηθήο δνκήο φζν θαη ηνπ επηπέδνπ
εκβάζπλζεο ζε θάζε επηιεγκέλν επηκέξνπο δήηεκα είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν εγρείξεκα, πνπ
απαηηεί ηελ απφιπηε πξνζήισζή ηνπ ζηε καθξά δηάξθεηα ηεο ζπγγξαθηθήο δηαδηθαζίαο. Γη‟
απηφλ ηνλ ιφγν, ν ηζηνξηθφο γξάθεη ζπλήζσο ηελ νξηζηηθή κνξθή ηεο εηζαγσγήο ηνπ ζην ηέ-
ινο· κεηά ηελ νινθιήξσζε δειαδή θαη ηνπ επηιφγνπ ή ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηνπ, πξνθεηκέ-
λνπ λα είλαη ζε ζέζε λα πεξηγξάςεη κε ζαθήλεηα πνηα αθξηβψο απφ ηα εξσηήκαηα, πνπ ίζσο
θηινδνμνχζε λα απαληήζεη ή έζησ λα ζέζεη, παξνπζηάδνληαη ελ ηέιεη ζην θείκελφ ηνπ.
 θαηά ηε ζπγγξαθή ελφο θεθαιαίνπ πνπ πξφθεηηαη λα εληαρζεί ζε ζπιινγηθφ έξγν, ν ηζηνξηθφο
νθείιεη λα πξνζαξκφζεη ην ζπγγξαθηθφ εγρείξεκά ηνπ ζηηο ππνδείμεηο θαη νδεγίεο ησλ επηκε-
ιεηψλ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηφκνπ, πνπ έρνπλ νξίζεη θαη ηηο θεληξηθέο επηδηψμεηο ηνπ ζπλνιη-
θνχ έξγνπ· θαη ζα πξέπεη επίζεο λα αθνινπζεί ηηο δηνξζψζεηο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα απνζν-
βείηαη, γηα παξάδεηγκα, ν θίλδπλνο επαλαιήςεσλ θαη επηθαιχςεσλ ηνπ ίδηνπ επηκέξνπο δεηή-
καηνο ζηα δηάθνξα θεθάιαηα ηνπ ίδηνπ ηφκνπ.
 αθφκε πην δεζκεπηηθή απνδεηθλχεηαη γηα ηνλ ηζηνξηθφ ε δηαδηθαζία ηεο ζπγγξαθήο ελφο δη-
δαθηηθνχ εγρεηξηδίνπ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ηα θπξηφηεξα θξηηήξηα πνπ ηνλ δεζκεχνπλ α-
πνξξένπλ αθελφο απφ ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ζην νπνίν απεπζχλεηαη ην έξγν ηνπ (π.ρ. πνηα εί-
λαη ε ειηθία, άξα θαη ην επίπεδν ησλ γλψζεσλ, ησλ καζεηψλ γηα ηνπο νπνίνπο πξννξίδεηαη ην
ζπγθεθξηκέλν εγρεηξίδην), αθεηέξνπ απφ ηνπο ζηφρνπο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, νη εθ-
πξφζσπνη ηνπ νπνίνπ ηνπ έρνπλ αλαζέζεη απηφ ην έξγν. Βέβαηα, θαηά ηελ πξνεηνηκαζία ελφο
παλεπηζηεκηαθνχ εγρεηξηδίνπ πνπ απεπζχλεηαη ζε ηζηνξηθνχο, φπσο ην αλά ρείξαο βηβιίν, ν
ηζηνξηθφο αλαθηά ηα πεξηζψξηα ηεο επηζηεκνληθήο επηινγήο· αιιά δελ ηζρχεη ην ίδην, αλ ην
ππφ επεμεξγαζία παλεπηζηεκηαθφ εγρεηξίδην απεπζχλεηαη ζε άιινπο επηζηήκνλεο ‒
θνηλσληνιφγνπο, πνιηηηθνχο επηζηήκνλεο ή άιινπο.
 θαηά ηελ πξνεηνηκαζία ελφο άξζξνπ πνπ πξφθεηηαη λα πεξηιεθζεί ζε επηζηεκνληθφ πεξηνδηθφ,
ν ηζηνξηθφο ζα πξέπεη θαη πάιη λα έρεη θαηά λνπ πνην είλαη ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ζην νπνίν
απεπζχλεηαη απηφ ην πεξηνδηθφ: αλ απεπζχλεηαη πξσηίζησο ζε ηζηνξηθνχο ή γεληθφηεξα ζε ε-
πηζηήκνλεο ησλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ ζπνπδψλ ή αλ εληάζζεηαη ζην εηδηθφηεξν πε-
δίν, φπνπ εζηηάδεηαη ε έξεπλά ηνπ. Αλ, γηα παξάδεηγκα, ην ζέκα ηνπ άξζξνπ ηνπ επηθεληξψ-
λεηαη ζηελ ειιεληθή ηζηνξία, αιιά ην πεξηνδηθφ απεπζχλεηαη ζηε δηεζλή θνηλφηεηα ησλ ηζην-
ξηθψλ, πξνθαλψο ζα αλαγθαζηεί λα ζπζηάζεη έλα κέξνο ηεο εκβάζπλζεο ζηα δεηήκαηα πνπ
επηιέγεη, πξνθεηκέλνπ λα εθνδηάζεη ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ κε ηα γεληθφηεξα ζηνηρεία πνπ ζα
θξίλεη πσο είλαη απαξαίηεηα, γηα λα ηνπο βνεζήζνπλ λα θαηαλνήζνπλ ηα επηρεηξήκαηα θαη ηηο
εξκελείεο ηνπ. Αο παξαζέζνπκε εδψ έλα παξάδεηγκα, γηα λα γίλνπλ αληηιεπηέο απηνχ ηνπ εί-

δνπο νη δεζκεχζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ. Αλ ππνζέζνπκε φηη ην άξζξν ηνπ εζηηάδεηαη ζηηο επξχηε-
ξεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο κεηαβνιέο πνπ επέθεξε ην θίλεκα ηεο 3εο ΢επηεκβξίνπ 1843 θαη
φηη δελ απεπζχλεηαη ζε ηζηνξηθνχο πνπ εηδηθεχνληαη ζηελ ειιεληθή ηζηνξία, αλαγθαζηηθά ηφ-
ηε ζα επηιέμεη λα δψζεη κεγαιχηεξε έκθαζε, π.ρ. ζηηο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ πξηλ απφ
ην θίλεκα, ψζηε λα αλαδείμεη ζε ζπλαδέιθνπο πνπ δελ γλσξίδνπλ ηελ ειιεληθή ηζηνξηθή
πξαγκαηηθφηεηα, ηηο νπζηψδεηο κεηαβνιέο πνπ επήιζαλ κεηά ην θίλεκα, φπσο έρεη αλαθαιχ-
ςεη ζηελ έξεπλά ηνπ. Πξφζζεηα θξηηήξηα πνπ ζα πξέπεη λα ιακβάλεη ππφςε ηνπ ν ηζηνξηθφο
θαηά ηε ζπγγξαθή ελφο επηζηεκνληθνχ άξζξνπ, είλαη ε έθηαζε ηνπ, ηελ νπνία νξίδεη θαηά
θαλφλα ην πεξηνδηθφ (ζέηνληαο πεξηνξηζκφ ζηνλ αξηζκφ ησλ ιέμεσλ έθαζηνπ άξζξνπ), αιιά
θαη ν ηξφπνο παξάζεζεο ησλ ππνζεκεηψζεσλ θαη ηεο βηβιηνγξαθίαο (δεηήκαηα πνπ ζα καο
απαζρνιήζνπλ παξαθάησ).
 ηέινο, ν ζεκαληηθφηεξνο πεξηνξηζκφο ηνπ ηζηνξηθνχ πνπ ζπγγξάθεη κηα αλαθνίλσζε ηελ ν-
πνία ζα αλαγλψζεη ζε ζπλέδξην είλαη αθελφο ε έθηαζή ηεο (ν ρξφλνο πνπ έρεη ζηε δηάζεζή
ηνπ έθαζηνο νκηιεηήο θπκαίλεηαη αλάκεζα ζηα 15 θαη 20 ιεπηά), αθεηέξνπ ε κεηάδνζε ησλ
πνξηζκάησλ ηεο έξεπλάο ηνπ δηά ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ, θαη ζπλήζσο κε ηε δπλαηφηεηα ζπλ-
δπαζηηθήο πξνβνιήο εηθφλσλ, ραξηψλ, ζρεκάησλ ή φ,ηη άιιν θξίλεη ρξήζηκν ν ίδηνο. Με α-
πινχζηεξα ιφγηα, ζηελ πεξίπησζε απηή ν ηζηνξηθφο νθείιεη λα επηιέμεη πνηεο απφ ηηο βαζηθφ-
ηεξεο ζέζεηο θαη εξκελείεο ηνπ ζα παξνπζηάζεη ζηνπο αθξναηέο ηνπ, ψζηε λα αλαδείμεη ηελ
πξσηνηππία θαη ηελ αμία ηεο έξεπλάο ηνπ, θξνληίδνληαο παξάιιεια λα απαιιάμεη ην θείκελφ
ηνπ απφ ηηο ιεπηνκέξεηεο πνπ δελ κπνξεί λα παξαθνινπζήζεη εχθνια έλαο αθξναηήο ‒φπσο
κπνξεί ν αλαγλψζηεο ελφο θεηκέλνπ.
Άιινη θαλφλεο πνπ κπνξεί ίζσο λα εληνπίζεη ν ηζηνξηθφο ζηα δηάθνξα εγρεηξίδηα πνπ θπθινθνξνχλ ζήκεξα,
γηα λα δηεπθνιχλνπλ ηε ζπγγξαθή εξεπλεηηθψλ εξγαζηψλ ‒θαη ηα νπνία άξρηζαλ λα πνιιαπιαζηάδνληαη απφ
ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, φηαλ απμήζεθε ζεκαληηθά ν αξηζκφο ησλ πξνπηπρηαθψλ θαη κεηαπηπρηαθψλ
θνηηεηψλ θαη ππνςήθησλ δηδαθηφξσλ‒ απνηεινχλ ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο ρξήζηκεο ζπκβνπιέο, παξά ιεη-
ηνπξγνχλ σο θαλφλεο κε ηελ νπζηαζηηθή ζεκαζία ηνπ φξνπ. ΢πλήζσο, νη ζπγγξαθείο ηέηνησλ εγρεηξηδίσλ ζπ-
ληζηνχλ ζηνπο εξεπλεηέο: λα απνθεχγνπλ ηε ρξήζε ηνπ πξψηνπ πξνζψπνπ ζηα θείκελά ηνπο· λα δίλνπλ κη-
θξνχο ηίηινπο ζηα θεθάιαηα θαη ππνθεθάιαηά ηνπο· λα απνθεχγνπλ ηε δήισζε ζηφρσλ πνπ είλαη αβέβαην αλ
κπνξνχλ λα επηηεπρζνχλ, θαη επίζεο ηελ ελαιιαγή ησλ ρξφλσλ ζηελ αθήγεζή ηνπο, φηαλ δελ ήηαλ απαξαίηε-
ην· λα πξνζέρνπλ ηε ζηίμε· λα παξεκβάινπλ ηηο απφςεηο άιισλ επηζηεκφλσλ, αλαθέξνληαο ελίνηε θαη ην φ-
λνκά ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα κεηαθέξνπλ θαη ζην θείκελφ ηνπο κηα δσληαλή εηθφλα ηεο επηζηεκνληθήο ζπδήηε-
ζεο· φηαλ κλεκνλεχνπλ κηα άπνςε ή πιεξνθνξία πνπ θαηέζεζε θάπνηνο ζε πξνθνξηθή ηνπο ζπλνκηιία, είηε
ζε ηειενπηηθή εθπνκπή ή ζε θάπνηα νκηιία ηνπ, λα αλαθέξνπλ απαξαηηήησο ην φλνκά ηνπ (αθνχ είλαη αδχλα-
ην λα παξαπέκςνπλ ζηε ζπγθεθξηκέλε ζειίδα κηαο γξαπηήο πεγήο)· θαη, ηέινο, (ην απηνλφεην) λα δηαβάδνπλ
μαλά κε πξνζνρή ην θείκελφ ηνπο κεηά ηελ νινθιήξσζή ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα δηνξζψλνπλ ελδερφκελα εθ-
θξαζηηθά θαη ζπληαθηηθά ζθάικαηα ή λα βειηηψλνπλ ηελ εηθφλα, γεληθφηεξα, ηνπ θεηκέλνπ ηνπο (Lester,
1997· Bell, 2005· Calgano, Arndt & Hyser, 2008). Ο Οπκπέξην Έθν ζην δηθφ ηνπ αληίζηνηρν εγρεηξίδην παξν-
ηξχλεη ηνπο εξεπλεηέο λα κε ράλνπλ πνιχηηκν ρξφλν, πξνζπαζψληαο λα μεθηλνχλ ην έξγν ηεο ζπγγξαθήο απφ
ην πξψην θεθάιαην, λα απνθεχγνπλ ηνλ καθξνπεξίνδν ιφγν, λα δεκηνπξγνχλ αξθεηά ζπρλά λέεο παξαγξά-
θνπο θαη λα εμεγνχλ πάληνηε ηνπο φξνπο πνπ εηζάγνπλ ζην θείκελφ ηνπο θαηά ηελ πξψηε ρξήζε ηνπο (Eco,
1994). Θα ήηαλ ρξήζηκν ζην ζεκείν απηφ λα ηνλίζνπκε κεξηθέο αθφκε ζπκβνπιέο, πνπ ελδερνκέλσο ζεκεηψ-
λνληαη ζε θάπνηα απφ ηα ζρεηηθά εγρεηξίδηα: λα απνθεχγεηαη ν ραξαθηεξηζκφο πξνζψπσλ (π.ρ. ν απηαξρηθφο
θπβεξλήηεο, ν δίθαηνο βαζηιηάο θ.ά.) ή γεγνλφησλ (π.ρ. ην απνηξφπαην έγθιεκα, ε απάλζξσπε ηαθηηθή θ.ά.)
θαη επίζεο ε ρξήζε φξσλ πνπ αλαδεηθλχνπλ ηδενινγηθή ή άιιε θφξηηζε (π.ρ. νη ηαιαίπσξνη ζθιαβσκέλνη
ζπκπαηξηψηεο καο)· ελψ, ζε κειέηεο πνπ εζηηάδνπλ π.ρ. ζηνλ 18ν ή 19ν αηψλα, λα γίλεηαη πξνζεθηηθή ρξήζε

φξσλ ην πεξηερφκελν ησλ νπνίσλ θαζηεξψζεθε αξγφηεξα ζην εζληθφ ή δηεζλέο ιεμηιφγην (φπσο: ησλ φξσλ
«πξφζθπγαο» ή «κεηνλφηεηεο»), θαη λα δηεπθξηλίδεηαη ε ζεκαζία πνπ ηνπο πξνζδίδεηαη.
Δίλαη αιήζεηα φηη θάζε εξεπλεηήο θαη θάζε ηζηνξηθφο ζα κπνξνχζε λα πξνζζέζεη απφ ηελ εκπεηξία
ηνπ πνιιέο άιιεο ζπκβνπιέο θαη ππνδείμεηο. Χζηφζν, ζην ζεκείν απηφ δελ έρνπκε ζθνπφ λα θαηαξηίζνπκε
έλαλ γεληθφ θαηάινγν θαλφλσλ/ππνδείμεσλ, αιιά νχηε λα ππνθαηαζηήζνπκε ηα πνιιά ρξήζηκα θαη ελδηαθέ-
ξνληα εγρεηξίδηα πνπ ήδε έρνπλ δεκνζηεπηεί. Αληίζεηα, αμίδεη λα ζέζνπκε ην εμήο εξψηεκα: Δίλαη πηζαλφ έ-
λαο ηζηνξηθφο λα απνθηήζεη ηα θαηάιιεια εθφδηα γηα ηε ζπγγξαθή ελφο ηζηνξηθνχ έξγνπ, κειεηψληαο ζε ζε-
σξεηηθφ επίπεδν φιεο ηηο ζπκβνπιέο πνπ έρνπλ θαηά θαηξνχο δηαηππσζεί, θαη φια ηα ζρεηηθά εγρεηξίδηα; «Α,
ε πξαθηηθή δελ δηδάζθεηαη, καζαίλεηαη», ζα απαληνχζε ζε απηφ ην εξψηεκα ν Αιέμεο Πνιίηεο, δηφηη «ν θα-
ζέλαο θξίλεη θάπνηεο ιχζεηο πξνηηκφηεξεο απφ θάπνηεο άιιεο ‒φκσο θάηη ηέηνηεο πξνηηκήζεηο ζπάληα κπνξνχλ
λα αλαρζνχλ ζε γεληθνχο θαλφλεο». Αιιά αθφκε θαη αλ έρνπλ ήδε αλαρζεί ζε θαλφλεο, είλαη απνιχησο πεη-
ζηηθή ε άπνςή ηνπ φηη «νη θαλφλεο αμίδνπλ κνλάρα φηαλ έρνπλ εζσηεξηθεπζεί» (1989: 172-176).
΋ηαλ, ινηπφλ, έλαο λεαξφο ηζηνξηθφο απνηνικά ζηα πξψηα βήκαηα ηεο ζηαδηνδξνκίαο ηνπ ηε ζπγ-
γξαθή ελφο έξγνπ, ν θαιχηεξνο «νδεγφο» πνπ κπνξεί λα έρεη ζην κπαιφ ηνπ, είλαη ε παξαηήξεζε ησλ ηξφπσλ
πνπ ρξεζηκνπνηνχλ γηα ηελ επίιπζε ηέηνησλ ή παξφκνησλ πξνβιεκάησλ νη άιινη ηζηνξηθνί, ηα έξγα ησλ ν-
πνίσλ έρεη κειεηήζεη. Πψο κπνξεί, γηα παξάδεηγκα, λα παξαζέζεη ζην θείκελφ ηνπ δχν ή πεξηζζφηεξεο αληί-
ζεηεο εξκελείεο γηα ην ίδην δήηεκα, ηηο νπνίεο εληνπίδεη ζε κειέηεο πνπ έρνπλ γξάςεη άιινη, πξηλ απφ απηφλ;
Θα κπνξνχζε ίζσο λα ηηο παξαζέζεη φιεο, αθφκε θαη φπσο αθξηβψο ηηο έρνπλ δηαηππψζεη νη εηζεγεηέο ηνπο,
αιιά πάληνηε εληφο εηζαγσγηθψλ. Σα παξαζέκαηα είλαη κηα πνιχηηκε ηερληθή ηνπ ηζηνξηθνχ, αξθεί λα ρξεζη-
κνπνηνχληαη κε ζχλεζε θαη θεηδψ (θαη φρη θαηάρξεζε) θαη λα ελζσκαηψλνληαη νξγαληθά ζην θείκελφ ηνπ: αλ,
γηα παξάδεηγκα, απφ ην απφζπαζκα πνπ ν ηζηνξηθφο επηιέγεη λα παξαζέζεη απηνιεμεί εληφο εηζαγσγηθψλ θαη
κε ηελ απαξαίηεηε ππνζεκείσζε, κία ή νη πεξηζζφηεξεο θξάζεηο δελ ρξεηάδνληαη ζηελ αλάιπζε ή ηεθκεξίσ-
ζε ηεο δηθήο ηνπ ζέζεο, κπνξεί λα ηηο παξαιείςεη, ζεκεηψλνληαο ζηε ζέζε ηνπο εληφο παξέλζεζεο κεξηθέο
ηειείεο. ΋ηαλ πάιη παξαηεξεί ηε ρξήζε ελφο απαξραησκέλνπ φξνπ, είηε θάπνηαο παιηάο ή αθφκε θαη ιαλζα-
ζκέλεο γξαθήο, ζα πξέπεη λα ζεκεηψζεη δίπια θαη πάιη εληφο παξέλζεζεο ηελ έλδεημε «sic». Σέινο, αλ θάπνην
ππνθείκελν ή αληηθείκελν ελφο ξήκαηνο είηε άιινο απαξαίηεηνο φξνο κηαο πξφηαζεο δελ δειψλεηαη ζηηο
γξακκέο ηνπ απνζπάζκαηνο πνπ απηφο έρεη επηιέμεη λα κεηαθέξεη ζην θείκελφ ηνπ, ηφηε κπνξεί λα ηνλ πξν-
ζζέζεη κέζα ζε αγθχιεο, πξνθεηκέλνπ λα αλαδείμεη ην πεξηερφκελν ηνπ παξαζέκαηφο ηνπ. Αλ, ινηπφλ, παξα-
ζέζεη ηηο αληίζεηεο εμεγήζεηο ηνπ δεηήκαηνο πνπ ηνλ απαζρνιεί, έπεηηα έρεη ηε δπλαηφηεηα λα δηαηππψζεη ηε
δηθή ηνπ άπνςε ‒απηή είλαη κηα αξθεηά ζπλεζηζκέλε ιχζε ζην πξφβιεκά ηνπ. Θα κπνξνχζε φκσο λα απνθχ-
γεη ή λα δψζεη ιηγφηεξε έκθαζε ζηελ πξνζσπηθή ηνπνζέηεζή ηνπ, θαη ζηε ζέζε απηήο λα εμεγήζεη γηα πνηνπο
ιφγνπο, θαηά ηελ θξίζε ηνπ, έρνπλ δηαηππσζεί ηφζεο ζπγθξνπφκελεο απφςεηο γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα. Δί-
λαη ρξήζηκν ν ηζηνξηθφο λα ξσηάεη πάληνηε «γηαηί», φπσο καο εμεγεί ν Μπινρ (1994: 197-203)· ηφζν φηαλ
επηρεηξεί ην «ηαμίδη» ηνπ ζηνλ ηζηνξηθφ παξειζφλ κέζσ ησλ πξσηνγελψλ πεγψλ φζν θαη φηαλ απνηνικά ην
παξάιιειν «ηαμίδη» ηνπ ζην παξειζφλ ηεο επηζηήκεο ηνπ. Ο ηξφπνο πνπ ζα επηιέμεη ηειηθά ν ηζηνξηθφο, ε-
μαξηάηαη απφ ηνπο ζηφρνπο πνπ ν ίδηνο ζέηεη.
Δίλαη γεγνλφο, φκσο, φηη ηδίσο ζην αξρηθφ ζηάδην ηεο επηζηεκνληθήο πνξείαο ηνπ ε επξεκαηηθφηεηά
ηνπ αλαπηχζζεηαη θπξίσο κέζσ ηεο πξνζεθηηθήο παξαηήξεζεο ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ κειεηά. Γηα ηνλ ιφγν
απηφ αμίδεη λα εμεηάδεη πάληνηε πξνζεθηηθά ηηο κνλνγξαθίεο, ηα άξζξα θαη φπνηαο άιιεο κνξθήο ηζηνξηθά
θείκελα βξεζνχλ ζηα ρέξηα ηνπ, φρη κφλν σο πξνο ην πεξηερφκελν ηεο ζεκαηηθήο ηνπο αλάπηπμεο, αιιά θαη σο
πξνο ηηο ιχζεηο πνπ δίλνπλ γηα ηελ επίιπζε αθφκε θαη ηέηνησλ ηερληθψλ πξνβιεκάησλ θαη επηπιένλ σο πξνο
ηηο «αδπλακίεο» ηνπο ‒απηφ απαηηεί, άιισζηε, ε θξηηηθή κειέηε ηεο βηβιηνγξαθίαο. ΋ηαλ, γηα παξάδεηγκα,
παξαηεξεί ζε δηάθνξεο κειέηεο ηελ εκθάληζε ππνθεηκέλσλ, φπσο ν γεξαηφο ιφγηνο, ή νη λεαξνί αζηνί, είλαη
ρξήζηκν λα αλαξσηεζεί απφ πνηα ειηθία ζεσξείηαη θάπνηνο γεξαηφο ή κέρξη πνηα ειηθία εληάζζεηαη ζηνπο
λεαξνχο. Ηζρχνπλ άξαγε ζε θάζε επνρή ηα ίδηα φξηα γηα ηελ πεξηγξαθή κηαο ειηθηαθήο νκάδαο; Αλ ζπκεζνχκε
ηνλ γλσζηφ ζηελ ειιεληθή ηζηνξία «γέξν ηνπ Μνξηά», δειαδή ηνλ πελεληάρξνλν Κνινθνηξψλε, φηαλ μεθί-

λεζε ν ειιεληθφο Αγψλαο, ζα ηνλ ραξαθηήξηδαλ άξαγε θαη ζήκεξα γέξν νη ζηξαηηψηεο ηνπ ζε παξφκνηα επα-
λαζηαηηθά ζηξαηφπεδα, ε ζηειέρσζε ησλ νπνίσλ ηφηε ζίγνπξα δελ ζηεξίρζεθε (αιιά ππφ παξφκνηεο ζπλζή-
θεο νχηε θαη ζήκεξα ζα ζηεξηδφηαλ) ζηελ θαηάηαμε κφλν ησλ αλδξψλ πνπ ζεσξνχληαλ ζηξαηεχζηκεο ειηθί-
αο; ΢ίγνπξα, ν κέζνο φξνο δσήο εθείλε ηελ επνρή ήηαλ ρακειφηεξνο απφ φ,ηη ζήκεξα. Αμίδεη, φκσο, λα αλα-
ξσηεζεί θαλείο αλ άιινη πελεληάρξνλνη έιαβαλ ην 1821 ηα φπια ή πψο ζπλέρηδαλ ηνλ βίν ηνπο ζηα ρξφληα
πξηλ ην 1821, νη αξκαησινί θαη νη θιέθηεο πνπ ζπκπιήξσλαλ ην πεληεθνζηφ έηνο ηεο ειηθίαο ηνπο.
΋ηαλ πάιη έλαο ηζηνξηθφο δηαβάδεη ζε κηα κειέηε φηη νη πεξηζζφηεξνη πνιίηεο επηζπκνχζαλ θάπνηα
δεδνκέλε ζηηγκή ηελ παξαρψξεζε ζπληάγκαηνο, απηφ ζεκαίλεη φηη ν ζπγγξαθέαο ηεο είρε ζηε δηάζεζή ηνπ ηα
απνηειέζκαηα, γηα παξάδεηγκα, ελφο δεκνςεθίζκαηνο, ψζηε ήηαλ ζε ζέζε λα θαηαιήμεη πσο ήηαλ πξάγκαηη
νη πεξηζζφηεξνη πνπ είραλ απηήλ ηελ επηζπκία; Αιιά αθφκε θαη ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε νη πεξηζζφηεξνη ζπ-
ληζηνχζαλ ην 55% ή ην 95% ηνπ ζπλνιηθνχ αξηζκνχ ησλ πνιηηψλ απηνχ ηνπ θξάηνπο; Απνδεηθλχεηαη κάιηζηα
φηη ε ρξήζε ησλ ζπγθξηηηθψλ «νη πεξηζζφηεξνη» ή «νη ιηγφηεξνη» δελ ζηεξίδεηαη πάληα ζε αξηζκεηηθά ζηνη-
ρεία πνπ αληιεί ν ηζηνξηθφο απφ ηηο πεγέο ηνπ. Αληίζεηα, ζπρλά πξφθεηηαη γηα δηαηππψζεηο αξθεηά γεληθεπηη-
θέο, πνπ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ θαη εζειεκέλα παξαπιαλεηηθέο, αθνχ επηιέγνληαη (αθφκε θαη αζπλείδεηα),
γηα λα εληζρχζνπλ ηα επηρεηξήκαηα ηνπ ηζηνξηθνχ. Απηφ ην παξάδεηγκα πξνζθέξεη εθηφο ησλ άιισλ έλα δί-
δαγκα ζηνπο άιινπο ηζηνξηθνχο: φηη είλαη αζέκηην λα ρξεζηκνπνηνχλ δηαηππψζεηο πνπ δελ βαζίδνληαη ζε α-
ζθαιείο πιεξνθνξίεο ησλ πεγψλ ηνπο (θαη ηηο νπνίεο νη ίδηνη ζεσξνχλ αζθαιείο κεηά απφ ελδειερή θξηηηθή
αμηνιφγεζε). Ζ πξνζνρή πνπ απαηηείηαη ηφζν θαηά ηελ αλάγλσζε φζν θαη θαηά ηε ρξήζε ηέηνησλ δηαηππψ-
ζεσλ, καο ζπκίδεη θαη πάιη κηα άπνςε ηνπ Μπινρ: φηη δειαδή ε αληίιεςή καο γηα ηελ αλζξψπηλε δξάζε ζην
πιαίζην κηαο θνηλσλίαο θαη ελφο πνιηηηζκνχ «είλαη δηαπνηηζκέλε απφ ηα καζεκαηηθά» (1994: 123).
Αλ ζα επηζπκνχζακε λα αλαδεηήζνπκε ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο «λφκνπο» ηνπο νπνίνπο νθείινπκε λα
ζεβφκαζηε θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο ηζηνξηθήο γξαθήο, έλαο απφ απηνχο είλαη ε απνθπγή παξαπιαλεηηθψλ
θξάζεσλ θαη θάζε γελίθεπζεο. Αιιά ρσξίο ακθηβνιία αθφκε ζεκαληηθφηεξνο «λφκνο», πνπ θπζηθά αθνξά
φινπο ηνπο επηζηήκνλεο, είλαη ε εξεπλεηηθή εληηκφηεηα: είλαη απνιχησο αζέκηην θαη αλέληηκν λα δαλεηδφκα-
ζηε ή λα πηνζεηνχκε απφςεηο, επηρεηξήκαηα, ζπκπεξάζκαηα, ζθέςεηο ή θαη πξνβιεκαηηζκνχο άιισλ πξνγε-
λέζηεξσλ ή ζχγρξνλσλ επηζηεκφλσλ, ρσξίο λα παξαπέκπνπκε ζηα έξγα ηνπο. Απηφ κπνξεί λα ζεσξεζεί ιν-
γνθινπή, αθφκε θαη φηαλ ε κεηαθνξά ηνπο ζηα θείκελά καο δελ γίλεηαη απηνιεμεί. ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε, ν
ζεκηηφο θαη λφκηκνο ηξφπνο επηβάιιεη ηε ρξήζε ππνζεκείσζεο, φπνπ θαηαγξάθνπκε ηελ πιήξε ηαπηφηεηα
ηεο κειέηεο (δειαδή ην φλνκα ηνπ ζπγγξαθέα, ηνλ ηίηιν, ηνλ ηφπν θαη ρξφλν έθδνζεο, ζπλήζσο θαη ηνλ εθδν-
ηηθφ νίθν ή ην ηεχρνο θαη ηνλ ηφκν ηνπ επηζηεκνληθνχ πεξηνδηθνχ, φηαλ πξφθεηηαη γηα άξζξν) θαη επίζεο ηνλ
αξηζκφ ηεο ζειίδαο, φπνπ αλαπηχζζεηαη ε άπνςε ή ην επηρείξεκα πνπ ζηελ νπζία δαλεηδφκαζηε θαη ελδερν-
κέλσο επεθηείλνπκε ζην δηθφ καο έξγν.
Οη ππνζεκεηψζεηο είλαη ε ζεκαληηθφηεξε ίζσο ηερληθή ηνπ ηζηνξηθνχ, πνπ, φπσο ηνλίδεη ν Αιέμεο
Πνιίηεο, ραξαθηεξίδεη θάζε επηζηεκνληθφ ηζηνξηθφ έξγν. ΢ηηο ππνζεκεηψζεηο αλαθέξνπκε ηηο πξσηνγελείο ή
δεπηεξνγελείο πεγέο απφ ηηο νπνίεο αληινχκε ηηο πιεξνθνξίεο καο, ψζηε, πέξα απφ ηνλ ζεβαζκφ ζην έξγν
ησλ άιισλ επηζηεκφλσλ, λα δψζνπκε ζηνλ αλαγλψζηε καο ηε δπλαηφηεηα λα ειέγμεη ηελ αμηνπηζηία ηνπ έξ-
γνπ καο. ΢ηηο ππνζεκεηψζεηο κπνξνχκε επίζεο λα παξαπέκςνπκε ζε άιιεο ελδηαθέξνπζεο πξνζεγγίζεηο πνπ
εζηηάδνληαη ζε θάπνην απφ ηα δεηήκαηα πνπ εκείο ζίγνπκε ζπλνπηηθά, αιιά κέζσ ηεο κειέηεο απηψλ ησλ
πξνζεγγίζεσλ έρνπκε θαηαλνήζεη πνηα είλαη ε αμία ηνπο γηα ηε ζηήξημε ελφο επηρεηξήκαηφο καο. Γεκηνπξ-
γνχκε έηζη θαη έλαλ βηβιηνγξαθηθφ νδεγφ γηα άιινπο εξεπλεηέο, πνπ ζα επηδηψμνπλ κεηά απφ εκάο ηε δηεμν-
δηθφηεξε αλάιπζε δεηεκάησλ, ηα νπνία ρξεζηκνπνηνχκε γηα ηελ ηεθκεξίσζε ησλ απαληήζεσλ ζηα θεληξηθά
εξσηήκαηα ηνπ ππφ εμέηαζε αληηθεηκέλνπ πνπ έρνπκε επηιέμεη. Γειαδή νη ππνζεκεηψζεηο είλαη κεηαμχ άι-
ισλ έλαο ρψξνο πξφζζεηεο επηζηεκνληθήο ζπδήηεζεο θαη ζρνιηαζκνχ· φπσο εμεγεί ν Πνιίηεο, «ν ηφλνο ηεο
νκηιίαο αιιάδεη· ν ζπγγξαθέαο, είηε επεμεγεί ην δηθφ ηνπ θείκελν, είηε παξνπζηάδεη ην πιηθφ πνπ νδήγεζε ηε
ζθέςε ηνπ, είηε, αθφκα, πξνζζέηεη θάπνηνπ άιινπ ηχπνπ πιεξνθνξία πνπ θξίλεη πσο δελ ζα έπξεπε λα ηε
ζηεξεζεί ν αλαγλψζηεο». Απηή αθξηβψο ε αιιαγή ηνπ ηφλνπ ηεο νκηιίαο είλαη εθ πξνηέξσλ θαλεξή, δηφηη

ζηηο ππνζεκεηψζεηο ρξεζηκνπνηνχληαη πάληνηε κηθξφηεξα γξάκκαηα· πξφθεηηαη γηα «κηα ηερληθή δπλαηφηεηα
λα απνδνζεί νπηηθά ην ρακήισκα ηεο θσλήο, είλαη κηα κηθξή ζθελνζεζία», πνπ θάπνηεο θνξέο επηηξέπεη ζηνλ
ηζηνξηθφ «θαη πην πξνζσπηθνχο ηφλνπο» (1989: 172-183). Σέινο, θάζε επηζηεκνληθή ηζηνξηθή κειέηε νιν-
θιεξψλεηαη κε ηελ παξάζεζε ησλ πεγψλ θαη ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ θαη εκθαλίδνληαη ζηηο
ππνζεκεηψζεηο ηεο.

Bell, Judith (Δπηκ.). (2005). Πώο λα ζπληάμεηε κηα επηζηεκνληθή εξγαζία. Οδεγόο εξεπλεηηθήο κεζνδνινγίαο,
κηθξ. Διεάλα Παλάγνπ. Αζήλα: Μεηαίρκην.
Calgano, Michael J., J. Chris Arndt & Raymond M. Hyser. (2008). Doing History. Research and Writing in
the Digital Age. Boston: Thomson, Wadsworth.
Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε. (1978). Δηζαγσγή ζηηο ηζηνξηθέο ζπνπδέο. Αζήλα [θσηνκεραληθή επαλέθδ.
ηεο πξψηεο έθδνζεο, 2005].
Eco, Umberto. (1994). Πώο γίλεηαη µηα δηπισµαηηθή εξγαζία, µηθξ.-εηζαγσγή Μαξηάλλα Κνλδχιε. Αζήλα:
Nήζνο.
Κφθθηλνο, Γηψξγνο. (1989). Από ηελ ηζηνξία ζηηο ηζηνξίεο. Πξνζεγγίζεηο ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, ηελ
επηζηεκνινγία θαη ηε δηδαθηηθή ηεο ηζηνξίαο, 3ε Έθδνζε. Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Lester, James D. (1987). Writing Research Papers. A Complete Guide, 5ε Έθδνζε. Glenview, Illinois: Scott,
Foresman & Co.
Πνιίηεο, Αιέμεο. (1989). Τπνζεκεηψζεηο θαη παξαπνκπέο. Μλήκσλ 12, 172-183.

Κεθάιαην 5: ... θαη γηα ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο: Μηα ηζηνξία ηεο ηζην-
ξίαο από ηνλ Ζξόδνην ζην Γηαθσηηζκό
΢ην θεθάιαην απηφ, πνπ είλαη θαη ην εθηελέζηεξν ηνπ βηβιίνπ, ζα πεξηγξάςνπκε ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξα-
θίαο απφ ηελ επνρή ηνπ Ζξφδνηνπ κέρξη ηνλ 18ν αηψλα θαη ζα αλαιχζνπκε ζπλδπαζηηθά ηε ρξήζε ηεο ηζην-
ξίαο θαη ηελ αλάγθε ηεο γλψζεο ηνπ παξειζφληνο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ, εζηηάδνληαο ζηηο θαηλνηφκεο ηδέεο
θαη αξρέο, κε ηηο νπνίεο εθνδίαζαλ ε Αλαγέλλεζε θαη ν Γηαθσηηζκφο ηηο θνηλσλίεο, ηηο επηζηήκεο θαη θπξίσο
ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο. ΢ηφρνο καο, φκσο, είλαη λα απνθχγνπκε κηα θαηά ρξνλνινγηθή ζεηξά παξάζεζε
νλνκάησλ θαη λενεκθαληδφκελσλ κεζνδνινγηθψλ ηερληθψλ θαη επίζεο λα θαηαλνήζνπκε φηη ε εμέιημε ηεο
ηζηνξηθήο επηζηήκεο ζα πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζηε ζηαδηαθή ηδενινγηθή σξίκαλζε ησλ πνιηηηθψλ θνηλσληψλ,
ηελ πξφνδν ησλ επηζηεκψλ, ηε δηάδνζε ησλ βηβιίσλ θαη ηεο παηδείαο θαη ζηε κνξθή ησλ εθάζηνηε πνιηηηθψλ
θαζεζηψησλ· ελ θαηαθιείδη, φηη ε ηζηνξηθή γλψζε δελ απνηεινχζε απαξαίηεηα θνηλσληθφ αίηεκα πξνγελέ-
ζηεξσλ επνρψλ, φπσο αληηιακβαλφκαζηε έλα ηέηνην αίηεκα ζήκεξα.
΢ηελ πξψηε ελφηεηα ζα παξνπζηάζνπκε ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηζηνξηθνχο ηεο ειιελνξσκατθήο αξ-
ραηφηεηαο, σο κέιε ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο επνρήο ηνπο, λα καο εμεγνχλ νη ίδηνη κέζα απφ ην έξγν ηνπο, γηα
πνηνπο ιφγνπο αθνζηψζεθαλ ζηελ θνπηαζηηθή εξγαζία ηεο αλαζχλζεζεο ηνπ παξειζφληνο θαη πψο αληηιακ-
βάλνληαλ ηνλ ξφιν ηνπ ηζηνξηθνχ· πψο επέιεμαλ ην αληηθείκελν ηεο κειέηεο ηνπο, ηηο πεγέο, ηηο αθεγεκαηη-
θέο ηερληθέο θαη ηε κεζνδνινγία ηνπο θαη ελ ηέιεη πνηα ήηαλ ηα εξσηήκαηα πνπ ππέβαιαλ ζηα δξψληα πξφ-
ζσπα ηνπ ππφ εμέηαζε παξειζφληνο ηνπο· αιιά θαη γηαηί ζεψξεζαλ φηη ε γλψζε γηα ην παξειζφλ ζα σθεινχ-
ζε ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπο. Αλαγθαζηηθά, ζηηο παξαθάησ ζειίδεο ζα παξνπζηαζηνχλ νη απφςεηο ιίγσλ κφλν
ηζηνξηθψλ ηνπ παξειζφληνο, απηψλ πνπ έκεηλαλ γλσζηνί γηα ην έξγν ηνπο ζηε καθξάο δηάξθεηαο δηαδηθαζία
επηινγψλ πνπ ρσξίδεη ηε δηθή ηνπο απφ ηε δηθή καο επνρή. Με άιια ιφγηα, ζα πξσηαγσληζηήζνπλ απηνί πνπ
κε ηηο ηδέεο θαη ην έξγν ηνπο ζα καο βνεζήζνπλ, φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξν λα θαηαλνήζνπκε ηελ εμέιημε
ηεο ηζηνξίαο θαη ζα απνπζηάδνπλ πνιινί άιινη, δειαδή νη πεξηζζφηεξνη, ηδίσο ζηε δεχηεξε ελφηεηα, φπνπ
εμεηάδεηαη ε ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή απφ ην ηέινο ηεο ξσκατθήο επνρήο κέρξη ηνλ 18ν αηψλα. Γηα πξαθηη-
θνχο ιφγνπο επίζεο ζα απνπζηάζνπλ απφ απηφ ην θεθάιαην νη κε δπηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο θαη νη κε δπηηθνί
ηζηνξηθνί. Θα ήηαλ αδχλαην, άιισζηε, λα ζπκππθλσζνχλ ζε έλα κφλν θεθάιαην, έζησ θαη νη θπξηφηεξεο εμε-
ιίμεηο, νη ζπνπδαηφηεξνη εθπξφζσπνη θαη νη ζεκαληηθφηεξεο ηδέεο θαη θαηλνηνκίεο ζηελ παγθφζκηα ηζηνξία
ηεο ηζηνξηνγξαθίαο: νη κε δπηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο ζα καο απαζρνιήζνπλ ‒ζπλνπηηθά κφλν‒ ζην θεθάιαην 11.
Έηζη, ηνλ επίινγν απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ζα πξνζθέξνπλ νη ηδενινγηθνί λεσηεξηζκνί ηνπ Γηαθσηηζκνχ, γηα λα
καο επηηξέςνπλ λα παξαθνινπζήζνπκε ζηε ζπλέρεηα ηνπ βηβιίνπ ‒αθνινπζψληαο ηελ ππφδεημε ηνπ Μαμ Βέ-
κπεξ (Max Weber, 1864-1920)‒ κε πνηνπο ηξφπνπο θαη γηα πνηνπο ιφγνπο ηα ζηάδηα ηεο ηζηνξηθήο ζθέςεο,
αιιά θαη ηα θίλεηξα ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο κεηαβάιινληαη παξάιιεια κε ηελ ίδηα ηελ ηζηνξία.
5.1 Ζ «γέλεζε» ηεο ηζηνξίαο, ζπλέρεηεο, αζπλέρεηεο θαη ζηαζκνί
H πξψηε παξαδνρή πνπ πξνζθέξεη ηε ινγηθή αθεηεξία κηαο απφπεηξαο πεξηγξαθήο ηεο ηζηνξίαο ηεο ηζηνξη-
θήο επηζηήκεο, είλαη ε δηαπίζησζε φηη ηζηνξηθνί ππήξραλ ζε θάζε επνρή θαη «ζα ήηαλ ζθάικα λα ζεσξήζνπ-
κε ηνπο ηζηνξηθνχο απηνχο ζηεξεκέλνπο επηζηεκνληθφηεηαο» (Marwick, 1985: 51-53), επεηδή έδεζαλ θαη έ-
δξαζαλ, πξηλ απφ ηνλ 19ν αηψλα θαη ηε κεηαηξνπή ηεο ηζηνξίαο ζε επάγγεικα ή επεηδή δελ ζπγθαηαιέγνληαη
ζηνπο επηζηήκνλεο, κε ηελ έλλνηα φηη δελ ήηαλ απφθνηηνη θάπνηνπ παλεπηζηεκίνπ θαη θάηνρνη ηζηνξηθνχ ζρε-

ηηθνχ ηίηινπ ζπνπδψλ. Αξθεί άιισζηε λα αλαινγηζηνχκε φηη ν πξψηνο γλσζηφο ηζηνξηθφο θαη επνλνκαδφκε-
λνο «παηέξαο» ηεο ηζηνξίαο έδεζε ζηνλ 5ν αηψλα π.Υ., θαη ν αθνζησκέλνο κειεηεηήο ηεο ηζηνξίαο πνπ ηνπ
απέδσζε απηφλ ηνλ ηίηιν ηέζζεξηο πεξίπνπ αηψλεο αξγφηεξα ‒ήηαλ ν Κηθέξσλαο, (Luce, 1997: 26-42) θαη είρε
δηαθξίλεη ζην έξγν ηνπ ηνικεξέο απφπεηξεο έξεπλαο πεδίνπ, δηάζπαξηνπο πεηξακαηηζκνχο, πνπ απνζθνπνχ-
ζαλ ζηε δεκηνπξγία ελφο κεζνδηθά νξγαλσκέλνπ ζπζηήκαηνο παξαηήξεζεο, ζχγθξηζεο θαη ηζηνξηθήο εξκε-
λείαο θαη ελδερνκέλσο θάπνηεο αθαηέξγαζηεο σο πξνο ηηο ζεσξεηηθέο βάζεηο ηνπο θηινζνθηθέο επηδηψμεηο.
5.1.1 Γηαηί νη άλζξσπνη γξάθνπλ ηζηνξία;
Φπζηθά, δελ κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη ν Ζξφδνηνο ν Αιηθαξλαζζεχο μεθίλεζε ηελ θνπηαζηηθή εξεπλεηηθή
πεξηπέηεηά ηνπ, γηα λα ηθαλνπνηήζεη ηηο απαηηήζεηο ησλ αλαγλσζηψλ ηνπ κεξηθνχο ή πνιινχο αηψλεο κεηά ηνλ
ζάλαηφ ηνπ. Θα πξέπεη κάιινλ λα ζπκθσλήζνπκε κε φζνπο ηνλ παξνκνηάδνπλ κε πνηεηή, αθνχ νη πνηεηέο
είραλ θχξνο ζηελ επνρή ηνπ. Αιιά ήηαλ έλαο πνηεηήο πνπ απνπεηξάζεθε λα μεπεξάζεη ηνπο άιινπο θαη λα
επεμεξγαζηεί ζε πεδφ ιφγν κηα δηαθνξεηηθή αθεγεκαηηθή ηερληθή παξνπζίαζεο ησλ πξάμεσλ ηνπ παξειζφ-
ληνο, επεξεαζκέλνο πξνθαλψο απφ ηνπο Ίσλεο ρξνληθνγξάθνπο θαη γεσγξάθνπο (φπσο ηνλ Δθαηαίν ηνλ Μη-
ιήζην, ηνλ νπνίν αλαθέξεη αξθεηέο θνξέο ζην έξγν ηνπ). Θα κπνξνχζακε κάιηζηα λα ηνλ θαληαζηνχκε λα
απαγγέιιεη ν ίδηνο ηα θαιχηεξα θνκκάηηα ηνπ έξγνπ ηνπ, κε ηε θηινδνμία λα εληππσζηάζεη ηνπο αθξναηέο ηνπ
(Mossé & Schnapp-Gourbeillon, 2005: 30· Burrow, 2014: 39) θαη παξάιιεια ίζσο λα ηνπο πείζεη λα πξνζεγ-
γίζνπλ πην ξεαιηζηηθά ην παξειζφλ ηνπο. Αιιά είλαη ιάζνο λα ππνζέηνπκε φηη, πξηλ απφ είθνζη ή είθνζη πέληε
αηψλεο, νη άλζξσπνη θαη νη θνηλσλίεο αλαδεηνχζαλ ζηελ ηζηνξία ηνπο ξεαιηζηηθέο απνηηκήζεηο ησλ πεξαζκέ-
λσλ πξάμεσλ, κε ηελ έλλνηα πνπ απνδίδνπκε ζήκεξα ζηνλ φξν ξεαιηζκφ.
Αο κε ιεζκνλνχκε φηη θαηά ηε κεηάβαζε απφ ηελ αξρατθή ζηελ θιαζηθή επνρή, νη άλζξσπνη ήηαλ
απφιπηα εμνηθεησκέλνη κε ηνλ κχζν. ΢ηηο κεγάιεο γηνξηέο ηνπο ή ζηα θαζεκεξηλά ζπκπφζηά ηνπο άθνπγαλ κε
ζαπκαζκφ ηνπο επαγγεικαηίεο πηα ξαςσδνχο λα εμηζηνξνχλ κέζα απφ κχζνπο κεγαιεηψδεηο πξάμεηο, πξνγε-
λέζηεξεο πνιεκηθέο πεξηπέηεηεο θαη άζινπο εξψσλ. Γηαηί λα ππνζέζνπκε φηη δελ ηνπο αξθνχζε ν κχζνο; Δ-
μάιινπ, ν κχζνο κπνξεί λα ηθαλνπνηήζεη κε ζαπκάζην ηξφπν ηελ αλάγθε ησλ αλζξψπσλ λα απνθαηαζηήζνπλ
θαληαζηαθά ηε «ζπλέρεηα» ηεο δσήο, ζπλδένληαο ην παξφλ κε ην παξειζφλ ηνπο, αιιά θαη ην αλζξψπηλν πε-
ξηβάιινλ ηνπο κε ηελ αδάκαζηε θχζε ή θαη ηηο αλψηεξεο δπλάκεηο ησλ ζεψλ. Αξθεηά εχθνια ν κχζνο εληπ-
πσζηάδεη κε ηε δσληάληα ηνπ, αιιά θαη ράξε ζηνλ πινχην ησλ ζηνηρείσλ πνπ πεξηιακβάλεη. Σηο πεξηζζφηεξεο
θνξέο κάιηζηα κνηάδεη αμηνζεκείσηα ξεαιηζηηθφο θαη πξαγκαηηθφο, ζαθήο θαη εχθνια θαηαλνεηφο θαη επη-
πιένλ δηδαθηηθφο, ελψ παξάιιεια βξίζεη ζπκβνιηθψλ κελπκάησλ, πνπ δηεπθνιχλνπλ ηνπο αλζξψπνπο λα δψ-
ζνπλ απαληήζεηο ζε φια ζρεδφλ ηα εξσηήκαηα πνπ είλαη πηζαλφ λα ηνπο απαζρνινχλ: φζνλ αθνξά, γηα παξά-
δεηγκα, ηε κνξθή θαη ιεηηνπξγία ησλ ζεζκψλ ηνπο, ηα αίηηα ελφο πνιέκνπ ή θάπνηαο θαηαζηξνθήο ή αθφκε
θαη ην ζχλνιν ησλ αηζζεκάησλ ή ησλ ηδεψλ πνπ ηνπο ελψλνπλ θαη ηνπο δηαθνξνπνηνχλ απφ ηηο μέλεο θνηλσλί-
εο ‒απηφ πνπ ζα πεξηγξάθακε ζήκεξα κε ηνπο φξνπο «θνηλσληθή λννηξνπία» ή «εζληθή ηδενινγία» (Finley,
1959: 3).
Αθφκε θη αλ ν Ζξφδνηνο ζέιεζε λα απνκαθξπλζεί απφ ηελ άθξηηε απνδνρή ηνπ κχζνπ, ήηαλ απίζαλν
λα απνξξίςεη ηειείσο ηελ αμία ηνπ. Γελ ζα ήηαλ θπζηθφ, άιισζηε, λα επηδηψθεη ηελ αμηνπνίεζε ησλ θπξίαξ-
ρσλ κχζσλ ηεο επνρήο ηνπ θαη, αλαδεηθλχνληαο ηελ ειθπζηηθή θαληαζηηθή δηάζηαζή ηνπο, λα πξνζπαζεί λα
πεξηγξάςεη ηηο δηαθνξέο θαη αληηζέζεηο, γηα παξάδεηγκα, Διιήλσλ θαη βαξβάξσλ; Ή λα ζέιεη λα εμεγήζεη ζηε
βάζε κχζσλ ή θαη ζηεξενηχπσλ, πφζν ινγηθή ή θαη αλακελφκελε ήηαλ ε ειιεληθή λίθε ελαληίσλ ησλ Πεξζψλ
θαη, ελ ηέιεη, ε αλσηεξφηεηα ηεο πφιεο θξάηνπο ζπγθξηηηθά κε ηα άιια ζπζηήκαηα δηαθπβέξλεζεο; Πψο ζα
κπνξνχζε λα κελ πηζηεχεη ν ίδηνο ζηνπο νησλνχο, ηνπο ρξεζκνχο, ηηο ζετθέο παξεκβάζεηο θαη ηα πξνθεηηθά
φλεηξα, αθνχ ήηαλ άλζξσπνο ηεο επνρήο ηνπ (Mossé & Schnapp-Gourbeillon, 2005: 32· Αξψλε-Σζίριε,

2008: 26· θαη Burrow, 2014: 43-44); Δίλαη αιήζεηα φκσο φηη ν Ζξφδνηνο, παξά ηε ζχγρπζε πνπ θαίλεηαη λα
δηέπεη ηε ζθέςε ηνπ ζε φ,ηη αθνξά ηε ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηηο απνθάζεηο ησλ αλζξψπσλ, ηε κνίξα ηνπο θαη
ηηο επηζπκίεο ησλ ζεψλ, θαηαιήγεη λα απνδέρεηαη φηη νη ίδηνη νη άλζξσπνη θαζνξίδνπλ ηε δσή ηνπο, φηη νη αδπ-
λακίεο ηνπο είλαη ε βαζηθή αηηία πνπ εμεγεί ηελ πηψζε θαη ηελ παξαθκή ηνπο ‒παξά ην γεγνλφο φηη ζηα έξγα
ησλ πξνγελεζηέξσλ ηνπ φια απνδίδνληαλ ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ζηε βνχιεζε ησλ ζεψλ‒ θαη φηη, ελ ηέιεη, εί-
λαη νη ηθαλφηεηεο ησλ ίδησλ ησλ αλζξψπσλ, παξά νη επεξγεζίεο ησλ ζεψλ, πνπ νδεγνχλ ζηνπο ζξηάκβνπο ηνπο
(Breisach, 1994: 14).
Γπν πεξίπνπ γεληέο αξγφηεξα, αιιά θαη κεηά απφ ζπληαξαθηηθέο εμειίμεηο πνπ είραλ αιιάμεη εληππσ-
ζηαθά ηνλ ηφηε θφζκν, ν Ξελνθψλ (428- πεξίπνπ 350 π.Υ.) επαλαθέξεη ζηα έξγα ηνπ ηελ εμεγεηηθή δπλακηθή
ηεο επίδξαζεο ηνπ ζετθνχ παξάγνληα, ηδίσο ζε φ,ηη αθνξά ην ηπραίν θαη ην απξφζκελν, απηφ δειαδή πνπ ν
ηζηνξηθφο αδπλαηνχζε λα εξκελεχζεη. Παξάιιεια, φκσο, θαη ν Ξελνθψλ επεζήκαηλε ηελ άγλνηά ηνπ, αθν-
ινπζψληαο ζην ζεκείν απηφ ην παξάδεηγκα ηνπ Θνπθπδίδε (460- ίζσο 398 π.Υ.) (Dillery, 1995: 36-37). Ζ
ηχρε απνθηά ζεκαληηθή ζέζε σο εξκελεπηηθφο ζπληειεζηήο ηεο εμέιημεο ζηελ ηζηνξία ηεο Ρψκεο ηνπ Πνιχ-
βηνπ (πεξίπνπ 210-125 π.Υ.), ηνπ πην έλζεξκνπ ίζσο νπαδνχ ησλ κεζνδνινγηθψλ αξρψλ ηνπ Θνπθπδίδε θαη
ζπλάκα ηνπ ηζηνξηθνχ πνπ, φπσο ζα θαλεί παξαθάησ, ηνπνζεηείηαη ζηε κεηάβαζε απφ ηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο
αξραηφηεηαο ζε εθείλε ησλ ξσκατθψλ ρξφλσλ. ΢ην έξγν ηνπ ε ηχρε ζρεδφλ πξνζσπνπνηείηαη θαη άιινηε ηαπ-
ηίδεηαη κε ηε ζπγθπξία, πξνζθέξνληαο ηελ εμήγεζε πνπ είλαη αδχλαηνλ λα επηηεπρζεί κε ηελ αλζξψπηλε ινγη-
θή (Burrow, 2014: 99-100).
Άξαγε ήηαλ κφλν ν Θνπθπδίδεο πνπ απέξξηπηε εμ νινθιήξνπ ηνλ κχζν θαη ηηο ζετθέο παξεκβάζεηο; Ζ
απάληεζε πνπ αλαδεηθλχεη ην έξγν ηνπ είλαη φηη απηφο απέθεπγε ζπζηεκαηηθά νηηδήπνηε δελ κπνξνχζε λα
εμεγήζεη κε βάζε ηε ινγηθή. Γελ θαηαπηάζηεθε, γηα παξάδεηγκα, κε ηε κάηαηε πξνζπάζεηα λα εμεγήζεη γηαηί
εθδειψζεθε ην 430 π.Υ. ε παλψιε ζηελ Αζήλα. Αληίζεηα, θαίλεηαη πσο ζεψξεζε ηπραίν δήηεκα πνπ δελ επη-
δερφηαλ εξκελείαο, αθφκε θαη ην γεγνλφο φηη θαη ν ίδηνο πξνζβιήζεθε απφ ηελ αζζέλεηα αιιά, αληίζεηα απφ
πνιινχο, άιινπο επέδεζε. Δλδερφκελεο εμεγήζεηο ή θαη ζπλαηζζεκαηηζκνί ζα ελδηέθεξαλ ηνλ ζπγγξαθέα κη-
αο ηζηνξίαο πνπ ζα απνζθνπνχζε ζηελ ςπραγσγία ησλ αλαγλσζηψλ ηνπ. Ο Θνπθπδίδεο, φκσο, εζηίαδε ηελ
πξνζνρή ηνπ ζηελ πξαθηηθή ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο θαη ζηνλ δηδαθηηθφ ραξαθηήξα ηεο. Ζ ηζηνξία, θαηά ηε
γλψκε ηνπ, ήηαλ κηα αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο πνπ απνζθνπνχζε ζηελ απνζφβεζε ηνπ θηλδχλνπ λα επα-
λαιεθζεί κε ηνλ ίδην ηξφπν ζην κέιινλ φ,ηη είρε ζπκβεί ζην παξειζφλ. ΋ζνλ αθνξά, ινηπφλ, ηε ξαγδαία εμά-
πισζε ηεο παλψιεο, απηφ πνπ έθξηλε πσο έπξεπε λα αλαιχζεη, ήηαλ φηη νη άλζξσπνη δελ κπνξνχζαλ λα θα-
ηαπνιεκήζνπλ ηελ αζζέλεηα, φηη νη εθθιήζεηο ηνπο ζηνπο ζενχο ή ε πξνζθπγή ηνπο ζηα καληεία δελ βνήζε-
ζαλ ζηελ αληηκεηψπηζή ηεο θαη επίζεο φηη ζηα ζχκαηά ηεο πεξηιακβάλνληαλ θαη «θαινί» θαη «θαθνί» (είλαη
γλσζηφ, άιισζηε, φηη αλάκεζα ζηα ζχκαηα ήηαλ θαη ν Πεξηθιήο).
΢ηε βάζε απηήο ηεο ζπιινγηζηηθήο, νη ρξήζηκεο δηαπηζηψζεηο ή ηα δηδάγκαηα πνπ απέξξεαλ θαη ήηαλ
αμηνκλεκφλεπηα ζρεηίδνληαλ κε ηηο επξχηεξεο επηπηψζεηο ηεο επηδεκίαο ζηελ αζελατθή θνηλσλία. Απφ ηελ
άιιε, φκσο, ν Θνπθπδίδεο πξνρσξνχζε έλα βήκα πεξηζζφηεξν θαη πεξηέγξαθε αλαιπηηθά ηα ζπκπηψκαηα θαη
ηελ εμέιημή ηεο αζζέλεηαο, κε ζθνπφ, φπσο ηφληδε, αλ θάπνηα ζηηγκή εθδεισζεί θαη πάιη, λα είλαη εχθνια α-
λαγλσξίζηκε. Δπίζεο, ζε φιν ην έξγν ηνπ επέιεγε κε απζηεξά θξηηήξηα ηα γεγνλφηα πνπ πεξηέγξαθε, θαη επη-
ρεηξνχζε κε νμπδέξθεηα θαη ξεαιηζκφ εκβξηζείο αλαιχζεηο, κε απψηεξν ζηφρν λα εκπινπηίζεη ηηο εκπεηξίεο
ησλ αλαγλσζηψλ ηνπ ζε ζρέζε κε ηηο πξσηνβνπιίεο, ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηηο αληηδξάζεηο ησλ αλζξψπσλ ζηηο
θξίζηκεο θαη πεξίπινθεο ζπλζήθεο ηνπ ππφ εμέηαζε πνιέκνπ (Mossé & Schnapp-Gourbeillon, 2005: 33-35·
Burrow, 2014: 66-68). ΢ίγνπξα, ππάξρνπλ αμηνζεκείσηεο δηαθνξέο ζηα έξγα ησλ δηάθνξσλ ηζηνξηθψλ θαη
απηέο νθείινληαη, ηφζν ζηνπο ζηφρνπο πνπ έζεζε ν θαζέλαο ηνπο θαηά ηε ζπγγξαθή ηνπ έξγνπ ηνπ φζν θαη
ζηηο ηδηαίηεξεο θνηλσληθέο, πνιηηηθέο θαη ηδενινγηθέο εμειίμεηο ηεο επνρήο ζηελ νπνία έδεζε.
Ο Ζξφδνηνο αλήθε ζηε γεληά πνπ επεξεάζηεθε θαζνξηζηηθά απφ ηνπο Μεδηθνχο πνιέκνπο, πνπ απν-
ηέιεζαλ θαη ην αληηθείκελν ηεο κειέηεο ηνπ. Καηά κηα εθδνρή, γελλήζεθε ιίγν, πξηλ απφ ηε λαπκαρία ηεο
Λάδεο (494 π.Υ.), ε νπνία ζήκαλε ην άδνμν ηέινο ηεο Ησληθήο Δπαλάζηαζεο θαη απνηέιεζε ηελ αθνξκή γηα

ηε κεηαθνξά ηεο ειιελνπεξζηθήο ζχγθξνπζεο απφ ηηο κηθξαζηαηηθέο απνηθίεο ζηηο κεηξνπφιεηο ηνπ ειιαδη-
θνχ ρψξνπ. ΢χκθσλα κε άιιε εθδνρή, γελλήζεθε ζηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο πνπ μεθίλεζε κε ηε ζρεδφλ
απνθιεηζηηθά αζελν-πεξζηθή αλακέηξεζε ζηνλ Μαξαζψλα (490 π.Υ.) θαη νινθιεξψζεθε κε ηε γεληθεπκέλε
ζχγθξνπζε ησλ ζπκκαρηθψλ πηα πφιεσλ θξαηψλ ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ζηηο Θεξκνπχ-
ιεο θαη ηε ΢αιακίλα (480 π.Υ.). ΋πνηα εθδνρή θη αλ είλαη ζσζηή, νη Μεδηθνί πφιεκνη ήηαλ ην ζεκαληηθφηεξν
γεγνλφο ηεο επνρήο ηνπ θαη πξνπάλησλ ηεο γελέηεηξάο ηνπ, πνπ καδί κε ηηο άιιεο κηθξαζηαηηθέο απνηθίεο απν-
ηέιεζαλ ηνλ ρψξν φπνπ ζπλαληήζεθαλ θαη ζπγθξνχζηεθαλ δχν δηαθνξεηηθνί θφζκνη. Με άιια ιφγηα, ε ζχ-
γθξνπζε απηή ζα κπνξνχζε λα εηδσζεί σο ε ζνβαξφηεξε πξφθιεζε ζηε ζρέζε κεηαμχ ησλ κεηξνπφιεσλ θαη
ησλ απνηθηψλ απφ ηελ επνρή ησλ απνηθηζκψλ. Πνηνο ζα ήηαλ ζην εμήο ν ξφινο ηεο εζλνηηθήο δηαθνξεηηθφηε-
ηαο ζην κεηαβαιιφκελν πιέγκα ησλ εμσηεξηθψλ ζρέζεσλ ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ κε ηνπο «άιινπο»;
Γελ κπνξνχκε λα γλσξίδνπκε, αλ απηφ ην εξψηεκα απαζρφιεζε έληνλα ηνλ Ζξφδνην. Δίλαη θαλεξφ,
φκσο, φηη ν ίδηνο δελ πεξηνξίζηεθε ζηελ πεξηγξαθή θαη εμήγεζε ησλ αηηηψλ ηνπ πνιέκνπ. Αληίζεηα, επηδίσμε
λα δηεξεπλήζεη ηε δηαθνξεηηθφηεηα Διιήλσλ θαη βαξβάξσλ, παξαθηλνχκελνο ίζσο θαη απφ ηελ ππεξεθάλεηά
ηνπ γηα ηελ επηθξάηεζε ησλ πξψησλ, αιιά πξνθαλψο θαη απφ ηελ επηζπκία ηνπ σο εθπξφζσπνο ηεο ηφηε δηα-
ζπνξάο λα πεξηνξίζεη ηελ άγλνηα ησλ νκνγελψλ ηνπ, φζνλ αθνξά ηνλ πνιηηηθφ πνιηηηζκφ ησλ εηηεκέλσλ. Οη
εηθφλεο, άιισζηε, ησλ εμσηηθψλ πνιηηηζκψλ θαη ησλ καθξηλψλ ηφπσλ είλαη άθζνλεο θαη ζηα νκεξηθά έπε,
ελψ ζηα έξγα ησλ Ηψλσλ ινγνγξάθσλ (π.ρ. ζηελ Πεξηήγεζηλ ηνπ Δθαηαίνπ ηνπ Μηιήζηνπ) απνηεινχλ θνηλφ
ηφπν ηεο ηζηνξηνγξαθίαο πνπ άξρηζε λα παξάγεηαη κεηά ηνλ Ζξφδνην. Σέηνηεο εηθφλεο δελ ιείπνπλ απφ ηα
έξγα ηνπ Θνπθπδίδε θαη αξγφηεξα ηνπ Πνιχβηνπ. ΢ηελ ηζηνξία φκσο ηνπ Ζξφδνηνπ εκθαλίδνληαη φρη απιά,
γηα λα θαιχςνπλ ηελ πεξηέξγεηα ησλ αλζξψπσλ ηεο επνρήο γηα ηνπο «άιινπο» θαη ηε γεσγξαθία, αιιά θαίλε-
ηαη πσο εμππεξεηνχλ θαη έλαλ ζαθή πνιηηηθφ ζηφρν: λα ηνλίζνπλ δειαδή ηνπο θνηλνχο δεζκνχο κεηαμχ ησλ
Διιήλσλ θαη, έηζη, λα εληζρχζνπλ ηελ ελφηεηά ηνπο (Luce, 1997: 2). ΢ην πιαίζην ηνπ δηεζλνχο πεξηβάιινληνο
πνπ είρε δηακνξθσζεί κεηά ηνπο Μεδηθνχο πνιέκνπο, ε επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ ζα ήηαλ ινγηθφ λα απα-
ζρνιεί εληνλφηεξα έλαλ απηφρζνλα κηαο κηθξαζηαηηθήο απνηθίαο απφ φ,ηη ηνπο γεγελείο ησλ ειιαδηθψλ κε-
ηξνπφιεσλ. Παξάιιεια, ε ζθέςε απηή καο επηηξέπεη λα ζεσξήζνπκε ηνλ Ζξφδνην σο ηνλ ζπγγξαθέα πνπ
απνηφικεζε πξψηνο λα ζέζεη ζε κηα ηξφπνλ ηηλά εληαία ρξνλνινγηθή βάζε ηελ εμέιημε ησλ δηαθνξεηηθψλ ηφ-
πσλ θαη πνιηηηζκψλ ‒αλ θαη ην πεηπραίλεη θπξίσο ζηα ρξφληα κεηά ηελ Ησληθή επαλάζηαζε. Ζ ηζηνξία ηνπ,
πνπ κπνξεί λα πεξηγξαθεί σο έλα είδνο πνιηηηζκηθήο ηζηνξίαο, πινχζηαο ζε πεξηγξαθέο εζψλ, εζίκσλ θαη πν-
ιηηηθψλ ζπζηεκάησλ δηαθνξεηηθψλ ιαψλ, πφιεσλ ή επξχηεξσλ πεξηνρψλ, θαηαιήγεη ζηνλ παλεγπξηζκφ ηεο
λίθεο ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ-θξαηψλ (θπξίσο ηεο Αζήλαο) ζηνπο πνιέκνπο ηνπο ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ. Έ-
θηνηε, ε αληίιεςε ησλ Διιήλσλ ζρεηηθά κε ην παξειζφλ επηθεληξψλεηαη ζηελ ηχρε απηψλ ησλ πφιεσλ θξα-
ηψλ, ζαλ λα αλαπξνζδηνξίδεηαη θαη ην ελδηαθέξνλ ηνπο γηα ηελ ηζηνξία: έηζη νη πξφζθαηνη ειιεληθνί πφιεκνη
αλαδεηθλχνληαη ηψξα ζηε ζπνπδαηφηεξε ζπιινγηθή εκπεηξία θαη ζπλάκα ζην θξίζηκν γεγνλφο πνπ θαζνξίδεη
ην ειιεληθφ κέιινλ (Breisach, 1994: 12).
Πξάγκαηη, ε έθβαζε ησλ πνιέκσλ πνπ εμηζηφξεζε ν Ζξφδνηνο, έδσζε ην έλαπζκα γηα ηε δεκηνπξγία
ηεο πξψηεο ειιεληθήο κεγάιεο δχλακεο ή ζσζηφηεξα ππεξδχλακεο, κε ηε ζεκαζία πνπ απνθηά ν φξνο ζην
ζεκεξηλφ ιεμηιφγην· κηαο αζελατθήο απηνθξαηνξίαο, ε νπνία ήιεγρε ην επξχηεξν θάζκα ησλ νηθνλνκηθψλ,
θνηλσληθψλ, πνιηηηζκηθψλ θαη πνιηηηθψλ εμειίμεσλ ησλ πφιεσλ θξαηψλ πνπ απνηέιεζαλ ηκήκα ηεο. Σελ α-
πνδπλάκσζε απηήο ηεο απηνθξαηνξίαο ζηα πεδία ησλ καρψλ ηνπ ιεγφκελνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ αλέ-
ιαβε λα εμηζηνξήζεη ν Θνπθπδίδεο, πνπ γελλήζεθε κηα γεληά πεξίπνπ κεηά απφ ηνλ Ζξφδνην ζηελ ηζρπξφηεξε
δχλακε ηνπ ηφηε θφζκνπ, ηελ Αζήλα. Ο Θνπθπδίδεο είρε ηελ επθαηξία λα παξαηεξήζεη ηδίνηο φκκαζη ηα πνιη-
ηηζκηθά επηηεχγκαηα ηεο αθκάδνπζαο νηθνλνκίαο ηεο θαη ηεο αιιειέλδεηεο πνιηηηθήο θαη ηδενινγηθήο αλά-
πηπμήο ηεο θαη επίζεο λα ζαπκάζεη ηελ επίδξαζε πνπ αζθνχζε ε δεκνθξαηία θαη ε ελεξγεηηθή ζπκκεηνρή ηνπ
πνιίηε ζηα θνηλά, ηφζν ζηε δηακφξθσζε ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ λννηξνπηψλ ησλ Αζελαίσλ φζν θαη
ζηελ ηζφξξνπε ζπζρέηηζε ηνπ ηδησηηθνχ θαη ηνπ δεκφζηνπ βίνπ ηνπο· φια απηά ηα ζηνηρεία ηα κεηαθέξεη κε
δηάθνξα ηερλάζκαηα ζηελ ηζηνξία ηνπ, θπξίσο κέζα απφ ηηο δεκεγνξίεο, κε ζθνπφ λα θαηαδείμεη ηηο ζπληα-

ξαθηηθέο ηζηνξηθέο κεηαβνιέο πνπ επέθεξε ν πφιεκνο, ηνλ νπνίν επέιεμε λα εμηζηνξήζεη. Αμίδεη, γηα παξά-
δεηγκα, λα ζπκεζνχκε ηνλ πεξίθεκν επηηάθην ιφγν ηνπ Πεξηθιή, κέζσ ηνπ νπνίνπ ν Θνπθπδίδεο αλαζέηεη ην
πξψην έηνο ηνπ πνιέκνπ ζηνλ Αζελαίν πνιηηηθφ ‒ν νπνίνο δελ πξφιαβε λα δεη ηελ ήηηα θαη ηελ παξαθκή ηεο
Αζήλαο‒ λα πεξηγξάςεη θαη λα εμπκλήζεη ηελ αθκαηφηεξε θάζε ηεο δεκνθξαηίαο, δειαδή ηελ έλδνμε αζελα-
τθή επνρή πνπ δελ είρε παξέιζεη αθφκε –φπσο δειαδή φηαλ ν Θνπθπδίδεο έγξαθε ην έξγν ηνπ. Με ηνλ ηξφπν
απηφ πξνζέθεξε ζηνλ αλαγλψζηε ηνπ κηα ζαθή εηθφλα ηνπ πξνπνιεκηθνχ κεγαιείνπ θαη ηεο επηξξνήο ηεο
Αζήλαο ζην δηεζλέο ζχζηεκα ηεο επνρήο θαη ηνλ πξνεηνίκαζε λα θαηαλνήζεη γηαηί ν Πεινπνλλεζηαθφο πφιε-
κνο ήηαλ ε ζεκαληηθφηεξε θξίζε ηεο έσο ηφηε ηζηνξίαο. Γη‟ απηφλ αθξηβψο ηνλ ιφγν ν Θνπθπδίδεο επέιεμε ην
ζπγθεθξηκέλν πφιεκν σο αληηθείκελν ηνπ έξγνπ ηνπ, θαη φρη απιά επεηδή ήηαλ ην θξίζηκν γεγνλφο ησλ εκε-
ξψλ ηνπ, ζην νπνίν, φπσο είλαη γλσζηφ, ζπκκεηείρε θαη ν ίδηνο ‒ήηαλ ζηξαηεγφο κέρξη ηελ απνηπρία ηνπ ζηε
κάρε ηεο Ακθίπνιεο (424 π.Υ.) θαη ηελ εμνξία ηνπ.
Με άιια ιφγηα, ν Θνπθπδίδεο δελ απνπεηξάζεθε λα θαηαγξάςεη απιά ηε ζχγρξνλε ηζηνξία ηνπ, αιιά
επεδίσμε λα εξκελεχζεη ηνπο βαζηθνχο κεραληζκνχο, ηηο θηλεηήξηεο δπλάκεηο θαη ηα δνκηθά ραξαθηεξηζηηθά
ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ ησλ δχν ηζρπξφηεξσλ δπλάκεσλ, πνπ ζπλάκα εθπξνζσπνχζαλ
ηηο δχν δηαθνξεηηθέο πνιηηεηαθέο θνζκνζεσξίεο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ κεηά ηα Μεδηθά. Δπίζεο, είλαη ν πξψ-
ηνο ηζηνξηθφο πνπ καο εμεγεί ηη είλαη, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ε ηζηνξία: δελ είλαη απιψο κηα θαηαγξαθή γεγνλφ-
ησλ, πνπ ηθαλνπνηεί ηελ πεξηέξγεηα ηνπ αλαγλψζηε θαη μεπεξλά θαηά πνιχ ηε ζηείξα γλψζε ησλ γεγνλφησλ.
Δίλαη κηα εκπεξηζηαησκέλε αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο, πνπ αλαδεηθλχεη ηε δξάζε ηνπ αλζξψπνπ ζε πεξί-
πινθεο ζπλζήθεο θαη επηηξέπεη ηελ θαηαλφεζε πίζσ θαη πέξα απφ ηα γεγνλφηα ηεο αθνξκήο θαη ηεο αηηίαο
πνπ ηα πξνθάιεζαλ, αιιά θαη ησλ ζπλεπεηψλ ηνπο, θαζψο επίζεο ηνπ επξχηεξνπ θάζκαηνο ησλ δπλακηθψλ
παξακέηξσλ ηεο αιιαγήο. Ο Θνπθπδίδεο, άιισζηε, δελ ζεσξνχζε πσο ε ηζηνξία θαη, ζπλεπψο, ην δηθφ ηνπ
ηζηνξηθφ έξγν απεπζχλνληαλ απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζε φζνπο ελδηαθέξνληαλ γηα ηνπο αληηπάινπο ηνπ Πειν-
πνλλεζηαθνχ πνιέκνπ ή γηα ηελ πνξεία ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζχξξαμεο, αιιά πίζηεπε φηη ε ηζηνξία είρε δηαρξν-
ληθή αμία (Mossé & Schnapp-Gourbeillon, 2005: 34-35· Luce, 1997: 57-69· Burrow, 2014: ζ. 48-50).
Αληίζεηα, ν ηξίηνο θαηά ρξνληθή ζεηξά ζεκαληηθφο ηζηνξηθφο ηεο επνρήο, ν Ξελνθψλ, δελ καο εμεγεί
πψο φξηδε ν ίδηνο ηελ ηζηνξία ή γηαηί θαηαπηάζηεθε κε ηε ζπγγξαθή ηεο. Γηα λα θαηαλνήζνπκε ηηο απφςεηο
ηνπ, ζα πξέπεη λα εμεηάζνπκε ην έξγν θαη ηα φζα γλσξίδνπκε γηα ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπ. ΢πγθεθξηκέλα,
γλσξίδνπκε φηη γελλήζεθε ηα πξψηα ρξφληα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ, φηη ήηαλ έλαο αξηζηνθξάηεο πνπ
δελ ζπγθαηαιεγφηαλ ζηνπο ζαπκαζηέο ησλ δεκνθξαηηθψλ ηδεσδψλ θαη φηη ήηαλ απηφπηεο κάξηπξαο ηεο αζε-
λατθήο παξαθκήο θαη ηεο αλάδπζεο λέσλ δπλάκεσλ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν. Καηά ηε κεηάβαζε απφ ηνλ 5 ν ζηνλ
4ν αηψλα π.Υ. πνιέκεζε ζην πιεπξφ ηνπ Κχξνπ, πνπ είρε εμεγεξζεί ελαληίνλ ηνπ αδειθνχ ηνπ, ηνπ Αξηαμέξ-
με, θαη έπεηηα εμνξίζηεθε απφ ηελ Αζήλα. Πξηλ επηζηξέςεη θαη εληαρζεί ζηνλ θχθιν ησλ καζεηψλ ηνπ ΢σ-
θξάηε, έδεζε πνιιά ρξφληα ζε έλα θηήκα πνπ ηνπ είρε παξαρσξήζεη ε ΢πάξηε, ηελ νπνία ζαχκαδε. Τπήξμε
επίζεο πνιπγξαθφηαηνο, αξθεηά δεκνθηιήο, ηφζν σο θηιφζνθνο φζν θαη σο ηζηνξηθφο θαη ζηα έξγα ηνπ πε-
ξηέγξαςε ηελ επνρή ηνπ. Έγξαςε δειαδή κηα ηζηνξία ηεο Διιάδαο απφ ην έηνο 411 π.Υ., πνπ ζηακαηά ε ηζην-
ξία ηνπ Θνπθπδίδε, κέρξη ηε κάρε ηεο Μαληηλείαο (362 π.Υ.), δίλνληαο έκθαζε θπξίσο ζηα γεγνλφηα πνπ πα-
ξαθνινχζεζε σο απηφπηεο κάξηπξαο ή ζε εθείλα πνπ ζπκκεηείρε ν ίδηνο, θαη παξαιείπνληαο πνιιά άιια πνπ
κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ζεκαληηθά. Μαο δίλεη, ινηπφλ, ηελ εληχπσζε φηη, αληίζεηα απφ ηνλ Ζξφδνην θαη ηνλ
Θνπθπδίδε, αληηιακβαλφηαλ ηελ ηζηνξία κάιινλ σο έλα είδνο απνκλεκνλεπκαηνγξαθηθήο αθήγεζεο. Δμάι-
ινπ, θαίλεηαη πσο δελ ηνλ ελδηέθεξε λα ζπγθξηζεί καδί ηνπο, αθνχ ζην έξγν ηνπ νχηε θαλ αλαθέξζεθε ζηηο
ηζηνξίεο ηνπο. ΢ηελ Κύξνπ Αλάβαζε, πνπ ήηαλ απφ ηα δεκνθηιέζηεξα έξγα ηνπ, πεξηέγξαςε κε θέληξν ηνλ
εαπηφ ηνπ, αλ θαη ζην ηξίην πξφζσπν, ηελ εθζηξαηεία ηνπ Κχξνπ θαη ηηο πεξηπέηεηεο ηεο επηζηξνθήο ησλ Δι-
ιήλσλ κηζζνθφξσλ ζηελ παηξίδα ‒γεγνλφηα δειαδή ζηα νπνία ζπκκεηείρε. Μπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη ε
ηζηνξία απνηεινχζε γηα ηνλ Ξελνθψληα κηα πεγή άληιεζεο παξαδεηγκάησλ θαη είρε ζηφρν, αθελφο λα ζπγθη-
λήζεη ηνλ αλαγλψζηε ηεο κε ηελ πεξίηερλε πεξηγξαθή αμηνκλεκφλεπησλ γεγνλφησλ θαη ηελ αλάδεημε ζεκα-
ληηθψλ πξνζσπηθνηήησλ, αθεηέξνπ λα απνθηήζεη εζηθφ θαη δηδαθηηθφ πεξηερφκελν, φπσο πξνθαλψο απαηηνχ-

ζε ε επνρή ηνπ ‒κηα επνρή έληνλσλ κεηαβάζεσλ, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπνίαο νη πνιηηηθνί αληαγσληζκνί θαη
ε παξνδηθή επηθξάηεζε ησλ εγεκνληψλ ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ θαζηζηνχζαλ, φζν πνηέ άιινηε, επηηαθηηθή ηελ
αλάγθε ηεο ελφηεηαο ησλ Διιήλσλ (Mossé & Schnapp-Gourbeillon, 2005: 36-37· Burrow, 2014: 71-76·
Dillery, 1995: 249-254).27
Χζηφζν, απηφο πνπ καο εμεγεί αλαιπηηθφηεξα απφ φινπο ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο αξραηφηεηαο πψο αληη-
ιακβάλνληαλ ν ίδηνο ηελ ηζηνξία, είλαη ν Πνιχβηνο ‒έλαο Αραηφο αξηζηνθξάηεο απφ ηε Μεγαιφπνιε ηεο Πε-
ινπνλλήζνπ, πνπ γελλήζεθε πεξίπνπ εθαηφλ ηξηάληα ρξφληα κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Ξελνθψληα, ζηα ρξφληα ηνπ
πξψηνπ ή ηνπ δεχηεξνπ πνιέκνπ ηεο Ρψκεο ελαληίνλ ηνπ Φηιίππνπ Δ´ ηεο Μαθεδνλίαο (211-205 π.Υ. θαη
200-197 π.Υ., αληίζηνηρα) θαη ν νπνίνο κεηά ηελ ηξίηε αλακέηξεζή ηνπο (172-168 π.Υ.) κεηαθέξζεθε σο φ-
κεξνο καδί κε πνιινχο άιινπο Αραηνχο ζηε Ρψκε. Δθεί φκσο είρε ηελ ηχρε λα ζπλδεζεί κε ηελ νηθνγέλεηα
ηνπ ληθεηή ζηνλ ηξίην Μαθεδνληθφ Πφιεκν, ζηξαηεγνχ Αηκίιηνπ Παχινπ (229-160 π.Υ.) θαη λα απνθηήζεη
κέζσ απηήο ηεο γλσξηκίαο ηνπ ηελ επθαηξία λα εληξπθήζεη ζηε ινγηθή ηεο ξσκατθήο πνιηηηθήο. Γελ καο πξν-
θαιεί έθπιεμε, νχηε ην γεγνλφο φηη θαη ν Πνιχβηνο επέιεμε λα εμηζηνξήζεη ηε ζπληαξαθηηθή επνρή ηνπ (θηά-
λνληαο κέρξη ηελ θαηαζηξνθή ηεο Καξρεδφλαο θαη ηεο Κνξίλζνπ ην 146 π.Υ.) νχηε ην φηη απνηφικεζε λα
ζπγγξάςεη κηα «θαζνιηθή», δειαδή «παγθφζκηα» ηζηνξία, ηέηνηα πνπ πξνθαλψο επηδεηνχζε ν θφζκνο ηνπ ‒
έλαο θφζκνο πνπ ζρεδφλ είρε ελνπνηεζεί κε θέληξν ηε Ρψκε. Σα εξσηήκαηα πψο θαη γηαηί ε Ρψκε θαηάθεξε
λα επεθηείλεη ηελ θπξηαξρία ηεο ζε φια ζρεδφλ ηα κέξε ηνπ ηφηε γλσζηνχ θφζκνπ, απνηέιεζαλ ηνπο θεληξη-
θνχο άμνλεο ηεο κειέηεο ηνπ. Λεηηνπξγψληαο κάιηζηα σο ηξφπνλ ηηλά επαγγεικαηίαο ηζηνξηθφο ζε κηα ηφζν
πξψηκε επνρή, μεθίλεζε ην εγρείξεκά ηνπ σο πξνζεθηηθφο κειεηεηήο ηεο εμέιημεο ηεο έσο ηφηε ηζηνξηνγξα-
θίαο: εμέηαζε ζε βάζνο ηηο εξεπλεηηθέο, κεζνδνινγηθέο θαη αθεγεκαηηθέο ηερληθέο πνπ εθάξκνζαλ νη πξνγε-
λέζηεξνί ηνπ, αμηνιφγεζε ηε ζεκαηνινγία ησλ έξγσλ ηνπο ζε ζπλάξηεζε κε ηηο ηδέεο θαη ηηο επηδηψμεηο ηνπο
ζε φ,ηη αθνξά ηε ζεκαζία θαη ηε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο θαη δηαθήξπμε εμαξρήο ηελ πξφζεζή ηνπ λα δηνξ-
ζψζεη ηα ζθάικαηά ηνπο θαη λα ηνπο μεπεξάζεη, γηαηί απηφ απαηηνχζε, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ε εμέιημε ηεο η-
ζηνξίαο.
Δμάιινπ, ήηαλ πεπεηζκέλνο φηη ε ηζηνξία πνπ απαηηνχζε ε επνρή ηνπ, ζα έπξεπε λα είλαη ρξήζηκε θαη
φρη απιά επαλάγλσζηε ή ζπλαξπαζηηθή ‒απηφ ήηαλ έλα κάιινλ απνηπρεκέλν θαη μεπεξαζκέλν είδνο· επνκέ-
λσο, ήηαλ απαξαίηεην λα είλαη πνιηηηθή θαη ζηξαηησηηθή ηζηνξία θαη ν ηζηνξηθφο ζα έπξεπε λα έρεη πξαθηηθή
εκπεηξία, ηφζν ζηα πνιηηηθά φζν θαη ζηα ζηξαηησηηθά ζέκαηα, έηζη ψζηε λα κπνξεί λα πεξηγξάςεη πεηζηηθά
θαη κε αθξίβεηα ηα γεγνλφηα ηνπ παξειζφληνο, αιιά θαη λα πξνζθέξεη ζηνλ αλαγλψζηε ηνπ έλα πξψην ζηάδην
εθπαίδεπζεο γηα ηε ζηαδηνδξνκία ηνπ πνιηηηθνχ. Πψο ζα κπνξνχζε άιισζηε λα πεξηγξάςεη κηα κάρε ζηηο
αιεζηλέο ηεο δηαζηάζεηο, αλ δελ ήηαλ εμνηθεησκέλνο αθφκε θαη κε ηε ζρεηηθή ηνπνγξαθία θαη ην έξγν ηνπ
ζηξαηησηηθνχ, γηα λα κπνξεί λα εμαθξηβψζεη ηνπο κεραληζκνχο ιήςεο ησλ απνθάζεσλ ζηελ θαίξηα ζηηγκή ή
ηα θίλεηξα ησλ δξψλησλ πξνζψπσλ θαη δπλάκεσλ, θαη ζηε ζπλέρεηα λα δηαθξίλεη ηα αίηηα θαη ηηο ζπλέπεηεο
ησλ γεγνλφησλ; Πψο επίζεο ζα κπνξνχζε λα θαηαζηήζεη ρξήζηκε ηελ ηζηνξία ζε κηα επνρή πνπ νη θαιιηεξ-
γεκέλνη θηινκαζείο θαη θηιίζηνξεο ζπλήζηδαλ λα επηδεηνχλ πνιηηηθά θαη δεκφζηα αμηψκαηα ή ελδηαθέξνληαλ
λα θαηαλνήζνπλ ηνπο πνιχπινθνπο κεραληζκνχο ηεο πνιηηηθήο; Απηνχο ηνπο ζηφρνπο επξφθεηην λα εμππεξε-
ηήζεη ην είδνο ηεο «πξαγκαηηθήο» ηζηνξίαο πνπ ν Πνιχβηνο ηζρπξηδφηαλ φηη εθπξνζσπνχζε, αλαπηχζζνληαο
ηε βαζχηεξε ζπιινγηζηηθή ηνπ γηα ηνλ ηζηνξηθφ κε κηα ζεηξά εληππσζηαθψλ, γηα ηα δεδνκέλα ηεο επνρήο, πα-
ξαδνρψλ. Παξαδερφηαλ δειαδή φηη ν ηζηνξηθφο ήηαλ αδχλαηνλ λα είλαη απηφπηεο κάξηπξαο φισλ ησλ εμειί-
27
Παξφκνηνη πξνβιεκαηηζκνί θαίλεηαη φηη επεξέαδαλ ηηο αληηιήςεηο θαη άιισλ ηζηνξηθψλ ηνπ 4 νπ αηψλα π.Υ. ζρεηηθά κε
ηε ζεκαζία ηεο ηζηνξίαο. Χζηφζν, γλσξίδνληαο ηα έξγα ηνπο κφλν απνζπαζκαηηθά, δελ κπνξνχκε λα δηεξεπλήζνπκε ηηο
απψηεξεο πξνζέζεηο ή ηα θίλεηξά ηνπο. Δίλαη ινγηθφ ινηπφλ λα πεξηνξηζηνχκε ζηνλ παλειιήλην ραξαθηήξα πνπ πξφβαι-
ιε σο αλάγθε ηεο επνρήο, γηα παξάδεηγκα, ε ηζηνξία ηνπ Έθνξνπ, πνπ, θαηά ην πξφηππν ηνπ Ζξφδνηνπ, μεπεξλνχζε
ζηελ αθήγεζή ηνπ ηα φξηα ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ, γηα λα θαηαδείμεη ηε ζεκαζία ηεο ελφηεηάο ηνπ (ζηελ παγθόζκηα η-
ζηνξία ηνπ πνπ μεθηλνχζε απφ ηελ „θάζνδν ησλ Ζξαθιεηδψλ‟), είηε ηνπ Θεφπνκπνπ ηνπ Υίνπ πνπ ζην έλα έξγν ηνπ (ηα
Φηιηππηθά) ελαπέζεηε ηηο ειπίδεο ηνπ γηα ηελ έλσζε ησλ Διιήλσλ ζηελ επηβνιή ελφο λένπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο ππφ ην
Φίιηππν Β´ ηεο Μαθεδνλίαο (359-336 π.Υ.).

μεσλ πνπ εμηζηνξνχζε· γη‟ απηφ ήηαλ αλαγθαζκέλνο λα ζηεξηρζεί ζε αμηφπηζηεο καξηπξίεο, ρξεζηκνπνηψληαο
ηελ θξηηηθή ηθαλφηεηά ηνπ. Σφληδε φηη ν ηζηνξηθφο φθεηιε λα κελ είλαη επλντθφο νχηε θαλ απέλαληη ζηελ πα-
ηξίδα ηνπ, αλ δελ ηνπ ην επέηξεπαλ ηα γεγνλφηα. Δπίζεο, επεζήκαλε φηη ν ζξεζθεπηηθφο θαλαηηζκφο δελ είρε
ζέζε ζηελ ηζηνξία, αιιά εμππεξεηνχζε κφλν ηνπο πνιηηηθνχο άξρνληεο πνπ επηζπκνχζαλ λα ειέγρνπλ απεί-
ζαξρεο κάδεο. Ζ άκεζε ζπζρέηηζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ πνιηηηθή έβξηζθε ηελ θαιχηεξε ίζσο απνηχπσζή ηεο
αθελφο ζηε ζεσξία ηνπ γηα ηελ θπθιηθή πνξεία ησλ πνιηηεπκάησλ θαη ηελ αλάδπζε ηνπ κεηθηνχ πνιηηεχκαηνο
ηεο Ρψκεο (πνπ ζπλέλσλε ζηνηρεία απφ φια ηα πνιηηεχκαηα)28 θαη αθεηέξνπ ζηελ άπνςή ηνπ φηη ν πνιηηηθφο
κπνξνχζε λα αλαδεηρζεί ζε εμαίζην ηζηνξηθφ (Luce, 1997: 87-99· Burrow, 2014: 85-100). Μπνξνχκε, ινηπφλ,
λα ππνζέζνπκε φηη ν Πνιχβηνο πεξηέγξαθε κε ηνλ ηξφπν απηφ θαη ηελ πξαθηηθή ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο σο
γλσζηηθνχ θιάδνπ πνπ πξνζέθεξε γλψζεηο ζηνπο πνιηηηθνχο θαη δεκφζηνπο ιεηηνπξγνχο, νη νπνίνη κπνξνχ-
ζαλ κεηά ηε ζηαδηνδξνκία ηνπο λα γίλνπλ «θαινί» ηζηνξηθνί. Πξάγκαηη, φπσο ζα θαλεί θαη παξαθάησ, νη πε-
ξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί ηεο Ρψκεο ήηαλ πνιηηηθνί ή θαηείραλ ζε θάπνην ζηάδην ηνπ βίνπ ηνπο δεκφζηα ή ζηξα-
ηησηηθά αμηψκαηα.
Ζ επφκελε δηαπίζησζε ζηελ νπνία νδεγνχκαζηε, θαζψο κειεηάκε ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηή-
κεο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ, είλαη φηη νη άλζξσπνη ελδηαθέξνληαλ κελ ζε θάζε ηζηνξηθή πεξίνδν γηα ην πα-
ξειζφλ, αιιά επηζπκνχζαλ, φπσο είλαη ινγηθφ, λα απαληήζνπλ ζηα εξσηήκαηα πνπ εθείλνη έζεηαλ θαη, θπζη-
θά, κε ηνπο εμεγεηηθνχο ηξφπνπο πνπ νη ίδηνη απνδέρνληαλ σο κέιε ησλ θνηλσληψλ ηνπο. Δπνκέλσο, κφλν ζην
πιαίζην ηεο εθάζηνηε επνρήο κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε γηαηί έλαο άλζξσπνο απνηνικά λα θαηαγξάςεη ηα
γεγνλφηα ηνπ παξειζφληνο, πνην παξειζφλ θαη πνην ζέκα ηνλ ειθχεη, αιιά θαη γηαηί ε αλαζχλζεζε ηνπ πα-
ξειζφληνο ήηαλ πάληνηε ην πεδίν πνπ πξνζθεξφηαλ γηα ηε δηαλνεηηθή δηεξγαζία, πνπ ζήκεξα απνθαινχκε
ηζηνξηθή επηζηήκε.
5.1.2 ΢ύγρξνλε ηζηνξία ή κπζηζηνξία; Ζ ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνύ κε ηηο πεγέο ηνπ
Οη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί απφ ηνλ 5ν αηψλα π.Υ. κέρξη ηα ρξφληα πεξίπνπ ηνπ Πνιχβηνπ πεξηέγξαςαλ, φπσο
ήδε θάλεθε, ηελ επνρή ηνπο ή ην πξφζθαην παξειζφλ. Γηαηί άιισζηε λα ηνπο ελδηαθέξεη ην καθξηλφ παξει-
ζφλ, πνπ ήηαλ «θνκκέλν θαη ξακκέλν ζηα κέηξα ησλ αξηζηνθξαηψλ, πξννξηζκέλν λα δνμάζεη ηα γέλε ηνπο
θαη ηνπο ίδηνπο σο απνγφλνπο ησλ εξψσλ» (Ληάθνο, 2007: 32-33, 54-57); Αθφκε θαη ηα ιίγα ηζηνξηθά έξγα
απηήο ηεο πεξηφδνπ πνπ μεθηλνχζαλ απφ ην καθξηλφ παξειζφλ, φπσο θαη νη ηνπηθέο ηζηνξίεο πνπ αλαπηχρζε-
θαλ απφ ηα ηέιε ηνπ 5νπ αηψλα π.Υ., αλακεηγλχνληαο κχζνπο, γελεαινγίεο θαη πεξηζηαηηθά απφ ην παξειζφλ
ηεο Αηηηθήο (νη ιεγφκελεο «Αηζίδεο») θαη δηάθνξσλ άιισλ ειιεληθψλ πφιεσλ, θαηέιεγαλ θαηά θαλφλα ζην
παξφλ ηνπ ζπγγξαθέα ηνπο. Ζ ηζηνξηνγξαθία άιιαδε πξννδεπηηθά, αθνινπζψληαο ηηο πνιηηηθέο, θνηλσληθέο
θαη ηδενινγηθέο αιιαγέο ηνπ ηφηε θφζκνπ κεηά ηελ θαηάξγεζε ηεο βαζηιείαο, ηελ επηθξάηεζε ηνπ ζπζηήκα-
ηνο ησλ πφιεσλ θξαηψλ θαη ηελ πξννδεπηηθή αλάδπζε ηεο δεκνθξαηίαο, θαη νη ηζηνξηθνί είραλ πξφζζεηα θί-
λεηξα γηα λα πξαγκαηεπηνχλ ηελ επνρή ηνπο.
Τπήξρε, σζηφζν, θαη έλαο πξαθηηθφο ιφγνο πνπ παξνπζίαδε ηε ζχγρξνλε ηζηνξία σο ην αληίζεην ηεο
κπζηζηνξίαο. Σν παξειζφλ πνπ ζα κπνξνχζαλ λα αλαζπλζέζνπλ νη ζπγγξαθείο απηήο ηεο επνρήο, ήηαλ αλα-
γθαζηηθά πξφζθαην, αθνχ φζα είραλ πξνεγεζεί ζην καθξηλφ παξειζφλ ήηαλ αδχλαην λα επαιεζεπηνχλ. ΋ηαλ
ν Θνπθπδίδεο ππνζηήξηδε φηη «ηα φξηα ηεο γλψζεο ζέηνπλ θαη ηα φξηα ηεο ηζηνξίαο» (Mossé & Schnapp-
Gourbeillon, 2005: 33), ελλννχζε πσο ε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηνλ ηζηνξηθφ θαη ηα ίρλε ηνπ πα-
28
Ζ κνλαξρία δειαδή κεηαηξέπεηαη ζε ηπξαλλία, φηαλ νη δηάδνρνη ηνπ βαζηιηά ζεσξνχλ ηνπο εαπηνχο ηνπο αλψηεξα φ-
ληα, αζθνχλ βία θαη πξνθαινχλ αληηδξάζεηο· αθνινπζεί ην πνιίηεπκα ηεο αξηζηνθξαηίαο, φπνπ ηελ εμνπζία αζθνχλ απ-
ηνί πνπ αληέδξαζαλ (ή θαη επαλαζηάηεζαλ), αιιά κεξηθέο γεληέο αξγφηεξα δηαθζείξνληαη θαη, έηζη, νδεγνχκαζηε ζηελ
νιηγαξρία, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο αληηθαζίζηαηαη απφ ηε δεκνθξαηία θαη απηή απφ ηελ νρινθξαηία.

ξειζφληνο (ηηο πεγέο ηνπ), επεξεάδεη ζνβαξά θαη ηελ επηινγή ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο κειέηεο ηνπ. Ο πξψηνο
κάιηζηα, πνπ είρε ηνλίζεη ηελ αλεζπρία ηνπ, κήπσο πεξηπέζνπλ ζε ιήζε ηα ζαπκαζηά έξγα θαη νη εξσηθέο
πξάμεηο ηνπ πξφζθαηνπ παξειζφληνο ηνπ, ήηαλ ν Ζξφδνηνο. Γηα λα απνηξέςεη έλαλ ηέηνην θίλδπλν, ν Ζξφδν-
ηνο επηλφεζε, επεμεξγάζηεθε θαη εθάξκνζε ζπζηεκαηηθέο κεζφδνπο ζπιινγήο ηνπ ηεθκεξησηηθνχ πιηθνχ ηνπ.
Σαμίδεςε ζε πνιινχο απφ ηνπο ηφπνπο, φπνπ έδξαζαλ νη ιανί ηνπο νπνίνπο κειεηνχζε· παξαηήξεζε ηελ νξ-
γάλσζε ηνπ ηδησηηθνχ θαη δεκφζηνπ βίνπ ηνπο, ηα έζηκα, ηηο ζπλήζεηεο θαη ηηο λννηξνπίεο ηνπο· δηάβαζε ηηο
επηγξαθέο ηνπο θαη ζπδήηεζε κε πνιινχο αλζξψπνπο, κάιινλ κε ηε βνήζεηα κεηαθξαζηή, θαη έηζη θαηέγξαςε
ηηο καξηπξίεο ηνπο· επηπιένλ, κειέηεζε ην επίπεδν ηεο πνιηηηζηηθήο, νηθνλνκηθήο θαη ηερλνινγηθήο αλάπηπμή
ηνπο. Με άιια ιφγηα, ν Ζξφδνηνο απνηφικεζε κηα επηηφπηα έξεπλα θαη ζπγθέληξσζε επίζεο πξνθνξηθέο καξ-
ηπξίεο. Αιιά απηή ε επηινγή ηνπ, ηνλ ελέπιεμε ζε κηα πεξίπινθε ζχδεπμε παξφληνο θαη πξφζθαηνπ παξειζφ-
ληνο, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο απαηηνχζε κηα απζηεξά πεηζαξρεκέλε θαη ζπζηεκαηηθή αλαζχλζεζε ησλ ππφ
παξαηήξεζε θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ ζηελ ηζηνξηθή ηνπο δηάζηαζε. Σν εγρείξεκά ηνπ ήηαλ εμαηξεηηθά θηιφ-
δνμν. Πξνθαλψο, φκσο, εληππσζηάζηεθε απφ φζα είδε θη άθνπζε θαη ηειηθά πξνζπάζεζε λα πεξηιάβεη ζην
έξγν ηνπ φζα πεξηζζφηεξα ήηαλ δπλαηφ, παξαθάκπηνληαο πνιιέο θνξέο αθφκε θαη ηελ ηερληθή ηεο θξηηηθήο
αμηνιφγεζεο ησλ πεγψλ ηνπ ‒δειαδή ηε βαζηθή αξρή, φπσο δηαθήξπηηε ν ίδηνο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, δελ
δίζηαζε λα επηζεκάλεη ηελ αληηθαηηθφηεηα ησλ πεγψλ ηνπ ή θαη ηε δπζθνιία ηνπ λα νξίζεη ηα θαηάιιεια
θξηηήξηα γηα ηελ επηινγή ησλ πην αμηφινγσλ, ελψ παξάιιεια έδεημε κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ηε δηάζσζε ηζην-
ξηθψλ ιεπηνκεξεηψλ ‒γηα παξάδεηγκα, πξνζπάζεζε λα θαηαγξάςεη αθφκε θαη ηα νλφκαηα ησλ 300 αλδξψλ
ηνπ Λεσλίδα ζηηο Θεξκνπχιεο ή θάπνησλ έζησ λεθξψλ Πεξζψλ (Burrow, 2014).
Αλ θαη ν Θνπθπδίδεο απέξξηπηε ηηο κεζφδνπο ηνπ Ζξφδνηνπ, ην ζεκείν ζην νπνίν πξνθαλψο ζπκθσ-
λνχζε καδί ηνπ, ήηαλ ν κεγάινο θίλδπλνο ηεο ιήζεο ηνπ παξειζφληνο θαη ζπλεπψο ηεο επηθξάηεζεο κηαο απφ-
ιπηα κπζηθήο αλαζχλζεζήο ηνπ. Παξαδερφηαλ κάιηζηα φηη αλ έλαο ηζηνξηθφο, πνπ απνηνικνχζε, φπσο ν ίδηνο,
λα γξάςεη ηελ ηζηνξία ελφο πνιέκνπ ηνλ νπνίν έδεζε, πεξίκελε ην ηέινο ηνπ, γηα λα μεθηλήζεη ηε ζπγγξαθή, ε
κηθξή ρξνληθή απφζηαζε πνπ ζα ηνλ ρψξηδε απφ ηα γεγνλφηα, ζα είρε εμαθαλίζεη ηελ πιεηνλφηεηα ησλ πεγψλ
ηνπ. Σα ίρλε ηνπ παξειζφληνο ήηαλ ινγηθφ θαη αλακελφκελν λα ράλνληαη κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ζε κηα
επνρή πνπ ε ζπλδπαζηηθή ρξήζε ηνπ πξνθνξηθνχ θαη ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ, απνηεινχζε ζεκαληηθφ γλψξηζκα
ηνπ πνιηηηθνχ πνιηηηζκνχ φισλ ησλ ηφηε αλεπηπγκέλσλ θξαηψλ ‒θαη νη πνιηηηθνί άξρνληεο ηνπο ήηαλ κάιινλ
απίζαλν λα θαληαζηνχλ φηη αηψλεο αξγφηεξα νη δηάδνρνί ηνπο ζα παξελέβαηλαλ κε ζθνπφ ηε δηάζσζή ηνπο. Ζ
ιχζε, ινηπφλ, πνπ πξφηεηλε ν Θνπθπδίδεο γηα ηνλ ηζηνξηθφ πνπ ζα πξαγκαηεπφηαλ έλαλ πφιεκν ηεο επνρήο
ηνπ, ήηαλ ε ηήξεζε ελφο είδνπο εκεξνινγίνπ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ γεγνλφησλ· κε άιια ιφγηα, ε δεκηνπξγία
απφ ηνλ ίδην ηνλ ηζηνξηθφ κηαο αμηφπηζηεο πεγήο, απφ ηελ νπνία, είηε ζα κεηέθεξε ζην βηβιίν ηνπ ηα γεγνλφηα
θαηά ζεηξά είηε, αλ απνθάζηδε λα επεμεξγαζηεί εθ λένπ ηηο αξρηθέο ζεκεηψζεηο ηνπ, ζα αμηνινγνχζε ηε ζεηξά
ή θαη ηε ζεκαζία ηνπο, κε γλψκνλα ηνπο θχξηνπο άμνλεο ηεο ηειηθήο αθήγεζεο θαη εξκελεπηηθήο πξνζέγγη-
ζεο ηνπ θεηκέλνπ ηνπ (Dillery, 1995: 12-13). Σελ ηειεπηαία ηαθηηθή αθνινχζεζε θαη ν ίδηνο, πξνζπαζψληαο
παξάιιεια λα αλαθαιέζεη ζηε κλήκε ηνπ ην αθξηβέο πεξηερφκελν ησλ δεκεγνξηψλ πνπ παξέζεηε (βι. θεθά-
ιαην 3), θαη ρξεζηκνπνηψληαο, φπσο εμεγνχζε ν ίδηνο, κε κεγαιχηεξε πξνζνρή απφ φ,ηη ν Ζξφδνηνο ηηο πξν-
θνξηθέο καξηπξίεο πνπ είρε ζπγθεληξψζεη. Παξφκνηεο ηαθηηθέο αθνινχζεζε αξγφηεξα θαη ν Πνιχβηνο, πνπ
επίζεο έδηλε έκθαζε ζηελ «αιήζεηα» ησλ εμηζηνξνχκελσλ γεγνλφησλ. Δπνκέλσο, ηφζν γηα ηνλ Θνπθπδίδε
φζν θαη γηα ηνλ Πνιχβην, αιιά φρη ιηγφηεξν θαη γηα ηνλ Ζξφδνην, ε «αιήζεηα» ηεο ηζηνξηθήο αθήγεζεο εμαξ-
ηψηαλ απφ ηελ ππνδεηγκαηηθή αμηνιφγεζε, εμαθξίβσζε θαη δηαζηαχξσζε ηεο αμηνπηζηίαο ησλ πεγψλ ηνπο· κε
άιια ιφγηα, απφ ηηο κεζφδνπο πνπ νη ίδηνη εθάξκνζαλ θαηά ηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο ηνπο.
Φαίλεηαη κάιηζηα φηη φινη ζρεδφλ νη ηζηνξηνγξάθνη ηφληδαλ ηελ αμία ηεο δηθήο ηνπο κεζνδνινγίαο (ε-
μαίξεζε απνηειεί ν Ξελνθψλ) θαη ζπκθσλνχζαλ φηη ην ζνβαξφηεξν πξφβιεκα πνπ ζα αληηκεηψπηδε ν ηζηνξη-
θφο, αλ επηρεηξνχζε ηελ αλαζχλζεζε ησλ γεγνλφησλ ελφο καθξηλνχ παξειζφληνο, ήηαλ ε κεζνιάβεζε ησλ
άιισλ ηζηνξηθψλ ‒εθείλσλ δειαδή πνπ έδεζαλ ηα εμηζηνξνχκελα γεγνλφηα θαη ινγηθά είραλ άκεζε πξφζβα-
ζε ζηηο αμηφπηζηεο πεγέο πνπ ράζεθαλ θαη ήηαλ αδχλαηνλ λα αμηνινγεζνχλ. ΢ε απηήλ ηελ πεξίπησζε, ην έξγν

ηνπ κεηαγελέζηεξνπ ηζηνξηθνχ ζα ήηαλ απιά λα επαλαιάβεη κε δηαθνξεηηθά ιφγηα, φπσο εμεγνχζε ν Πνιχβη-
νο, απηά πνπ είραλ πεξηγξάςεη ή θαη εξκελεχζεη νη πξνγελέζηεξνί ηνπ. Με βάζε απηφ ην ζθεπηηθφ κπνξεί λα
εμεγεζεί γηαηί ζηνλ 5ν ή θαη ζηνλ 4ν αηψλα π.Υ., ελ κέξεη θαη ζηελ επνρή ηνπ Πνιχβηνπ, επηθξαηνχζε ε εληχ-
πσζε φηη ε εμηζηφξεζε κηαο επνρήο απφ θάπνηνλ ζπγγξαθέα ζχγρξνλν ησλ γεγνλφησλ ήηαλ νινθιεξσκέλε.
Γειαδή, αθφκε θη αλ θάπνηνο κεηαγελέζηεξνο επηζπκνχζε λα δηνξζψζεη ελδερφκελα ζθάικαηα ηεο αθήγεζεο
ή ηεο εξκελείαο ηνπ, δελ ζα ην απνηνικνχζε ιφγσ ηεο αδπλακίαο ηνπ λα ζηεξηρζεί ζε αμηφπηζηα ληνθνπκέ-
ληα. Πξνθαλψο γη‟ ιφγν νη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί κέρξη ηελ επνρή ηνπ Πνιχβηνπ, αθφκε θαη αλ άζθεζαλ
θξηηηθή ζην έξγν θαη ηηο κεζφδνπο πνπ είραλ εθαξκφζεη νη πξνγελέζηεξνί ηνπο, μεθίλεζαλ ηε δηθή ηνπο κειέ-
ηε απφ ην ζεκείν πνπ είραλ ζηακαηήζεη θάπνηνη άιινη (Luce, 1997: 100-101): φπσο ήδε αλαθέξζεθε, αθφκε
θαη ν Ξελνθψλ πνπ δελ ελδηαθεξφηαλ λα απνδείμεη ηελ αθξίβεηα ησλ κεζφδσλ ηνπ, αιιά θαη δχν αθφκε απφ
ηνπο ηζηνξηθνχο ην έξγν ησλ νπνίσλ έρεη ραζεί ή ζψδεηαη κφλν απνζπαζκαηηθά (δειαδή ν Αλψλπκνο ηνπ Ο-
μπξχγρνπ θαη ν Θεφπνκπνο ν Υίνο), μεθίλεζαλ ηηο δηθέο ηνπο ηζηνξίεο απφ ην έηνο 411 π.Υ. πνπ ζηακαηά ε
ηζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε, ελψ ν Πνιχβηνο κε ηε ζεηξά ηνπ μεθηλά απφ ην ζεκείν πνπ ζηακαηνχζε ηε ρακέλε
ζήκεξα ηζηνξία ηνπ ν Σηκαίνο ν Σαπξνκέληνο (πεξίπνπ 350-250 π.Υ.) (Mossé & Schnapp-Gourbeillon, 2005:
37-40).
5.1.3 Αμηόινγνη θαη ιηγόηεξν αμηόινγνη ηζηνξηθνί;
΋πσο ήδε θάλεθε, ε ηζηνξία πνπ ελδηέθεξε ηνπο αξραίνπο ζπγγξαθείο πξνζιάκβαλε ην εηδηθφ πεξηερφκελφ
ηεο, ζχκθσλα κε ηα δεδνκέλα ηεο θάζε θνηλσλίαο θαη ηεο θάζε επνρήο, ζε ζεκείν κάιηζηα πνπ απηή ε ηζην-
ξία δελ απερνχζε κφλν ηελ θνπιηνχξα ηεο ελ ιφγσ θνηλσλίαο ζε κηα ζπγθεθξηκέλε εμειηθηηθή θάζε ηεο, αι-
ιά πξνθαλψο απνηεινχζε ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο. Ίζσο ε ζπλεηδεηνπνίεζε απηήο ηεο ηειεπηαίαο ζθέςεο
ήηαλ πνπ είρε παξαθηλήζεη ηνλ Μεγάιν Αιέμαλδξν λα επηιέμεη ηνλ επίζεκν ηζηνξηνγξάθν ηνπ, ν νπνίνο ηνλ
ζπλφδεπζε ζηελ εθζηξαηεία ηνπ: ηνλ δηαζεκφηεξν ηφηε ηζηνξηθφ, ηνλ Καιιηζζέλε, ζπγγελή ηνπ δαζθάινπ
ηνπ, Αξηζηνηέιε, θαη ζπγγξαθέα κηαο δεθάηνκεο ηζηνξίαο ηεο Διιάδαο απφ ην 387 κέρξη ην 357 π.Υ.. Δπξφ-
θεηην γηα ηελ πξψηε γλσζηή παξέκβαζε ελφο εγεκφλα ζηελ ηζηνξία;
Απηφ πνπ γλσξίδνπκε κε βεβαηφηεηα είλαη φηη ην ζρέδην ηνπ Αιέμαλδξνπ λαπάγεζε. Λίγν αξγφηεξα
θαηεγφξεζε ηνλ Καιιηζζέλε γηα ζπλσκνζία θαη δηέηαμε ηελ εθηέιεζή ηνπ. Έηζη, ηα γεγνλφηα ηεο εθζηξαηεί-
αο θαηέγξαςαλ έλαο ζηξαηεγφο, ν Πηνιεκαίνο, έλαο κεραληθφο, ν Αξηζηφβνπινο, ελδερνκέλσο θαη άιινη άλ-
δξεο πνπ ζπλφδεπαλ ηνλ Αιέμαλδξν, ελψ ηε ζεκαληηθφηεξε ηζηνξία ζπλέγξαςε, φπσο αλαθέξεηαη ζε κεηαγε-
λέζηεξα έξγα, ν ηζηνξηθφο Κιείηαξρνο, πνπ δελ ήηαλ απηφπηεο κάξηπξαο, αιιά αμηνπνίεζε ηηο καξηπξίεο αλ-
δξψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ εθζηξαηεία. Αιιά κεηαγελέζηεξνη ζπγγξαθείο, φπσο ν Πινχηαξρνο (45-120
κ.Υ.) θαη ν Αξξηαλφο (92-175 κ.Υ.), ππνζηήξημαλ φηη ν Αιέμαλδξνο ήηαλ «άηπρνο», δηφηη δελ είρε δίπια ηνπ
αμηφινγνπο ηζηνξηθνχο, γηα λα θαηαγξάςνπλ ηηο πξάμεηο ηνπ (Burrow, 2014: 76-77). Θα κπνξνχζακε λα ζηε-
ξηρζνχκε ζε απηφ ην ζρφιηφ ηνπο, ψζηε λα ππνζηεξίμνπκε πσο ππήξμε θάπνηα παξαθκή ζηελ εμέιημε ηεο η-
ζηνξηνγξαθίαο ηελ επνρή ηνπ Αιέμαλδξνπ; Ζ απάληεζε ζε έλα ηέηνην εξψηεκα δελ είλαη εχθνιε.
Πξψηα απ‟ φια, γηαηί δελ γλσξίδνπκε ζεκαληηθνχο ηζηνξηθνχο ζην δηάζηεκα πνπ κεζνιάβεζε απφ
ηνλ Ξελνθψληα κέρξη ηνλ Πνιχβην; Χο πξψηε απάληεζε ζα κπνξνχζακε ίζσο λα επαλαιάβνπκε ηα νλφκαηα
πνιιψλ ηζηνξηθψλ, ηα έξγα ησλ νπνίσλ δελ επηβίσζαλ ζηνλ ρξφλν, φπσο αλαθέξζεθε ζην θεθάιαην 3. Θα
ήηαλ φκσο εμίζνπ ρξήζηκν λα αλαδεηήζνπκε πξφζζεηεο απαληήζεηο γηα ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζην
κεηαβαιιφκελν πνιηηηθφ θαη ηδενινγηθφ πεξηβάιινλ ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ ζηηο δεθαεηίεο πνπ κεζνιάβεζαλ
απφ ην ηέινο ηνπ Πεινπνλλεζηαθνχ Πνιέκνπ κέρξη ηελ εθζηξαηεία ηνπ Αιέμαλδξνπ. Απφ ηα ηέιε αθφκε ηνπ
5νπ αηψλα π.Υ. νη πνιπκαζείο ζνθηζηέο πνπ δίδαζθαλ επί πιεξσκή έλα επξχ θάζκα αληηθεηκέλσλ, κπνχζαλ
ηνπο καζεηέο ηνπο ζηε ξεηνξηθή, κε ζθνπφ λα ηνπο εθνδηάζνπλ κε ηα απαξαίηεηα πξνζφληα γηα ηε δηεθδίθε-

ζε πνιηηηθψλ ξφισλ θαη ηελ άζθεζε επηξξνήο ζηα θνηλά. Καζψο πεξλνχζε ν ρξφλνο, νη θαλφλεο ηεο ξεηνξη-
θήο δηείζδπζαλ ζηελ ηζηνξηνγξαθία, δεκηνπξγψληαο λέεο αθεγεκαηηθέο ηάζεηο, πνπ είραλ ζηφρν λα εληππσ-
ζηάζνπλ ηνλ αλαγλψζηε (Αξψλε-Σζίριε, 2008: 36-38). Αιιά θαη πάιη, δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί πεηζηηθφο ν
ηζρπξηζκφο φηη νη ηζηνξηθνί ηεο επνρήο ηνπ Αιέμαλδξνπ δελ είραλ ηηο ηθαλφηεηεο λα αληηιεθζνχλ ηε δηακνξ-
θνχκελε πξαγκαηηθφηεηα θαη, έηζη, λα δεκηνπξγήζνπλ αμηφινγα ηζηνξηθά έξγα, πνπ ζα ηθαλνπνηνχζαλ ηηο
απαηηήζεηο ησλ κεηαγελέζηεξσλ ζπλαδέιθσλ ηνπο.
Δίλαη κάιινλ πεηζηηθφηεξε ε εθδνρή φηη δελ ήηαλ αξθεηά εχθνιν γηα ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο επνρήο ηνπ
Αιέμαλδξνπ λα εληάμνπλ ζηηο ηζηνξίεο ηνπο ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηε δξάζε ηνπ. Μπνξνχκε δειαδή λα π-
πνζέζνπκε φηη θάπνηνη απφ απηνχο είραλ ελζνπζηαζηεί, φηαλ αλέιαβε λα θαηαξξίςεη ηε δχλακε ησλ Πεξζψλ.
Αιιά είλαη πνιχ πηζαλφ φηη πνιινί απνγνεηεχηεθαλ, φηαλ ε εθζηξαηεία ηνπ έιαβε ηε κνξθή εθπνιηηηζηηθήο
απνζηνιήο, πνπ είρε ζηφρν ηε δεκηνπξγία κηαο ηεξάζηηαο απηνθξαηνξίαο. Απφ ηε κηα πιεπξά, ινηπφλ, ε εθ-
ζηξαηεία θαη ηα θαηνξζψκαηά ηνπ ζηξαηειάηε δελ πξνζείιθπζαλ ην ελδηαθέξνλ κηαο αξθεηά κεγάιεο νκάδαο
ηζηνξηθψλ. Απφ ηελ άιιε, ε βξαρχβηα απηνθξαηνξία ηνπ επεθηάζεθε ζε πνιιέο άγλσζηεο πεξηνρέο «βαξβά-
ξσλ», νη νπνίεο ήηαλ δχζθνιν λα εληαρζνχλ ζηελ έσο ηφηε θξαηνχζα πξαθηηθή ηζηνξηθήο αθήγεζεο, πνπ
ζπαλίσο παξήγαγε «παγθφζκηεο ηζηνξίεο». Δπηπιένλ, ν Αιέμαλδξνο παξνπζηαδφηαλ ζηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ σο
έλαο ήξσαο ‒θαη έλαο ήξσαο ζπλήζσο απνηειεί ην θεληξηθφ πξφζσπν ηζηνξηθψλ έξγσλ. Απφ ηελ άπνςε απ-
ηή, ν Αιέμαλδξνο ζα ρξεηαδφηαλ έλαλ ΋κεξν, ν νπνίνο ζα ζπλέγξαθε ζε πεδφ ιφγν κηα ηζηνξηθή κειέηε γηα
ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπ. ΢ηε βάζε απηήο ηεο ινγηθήο κπνξεί ίζσο λα εμεγεζεί γηαηί αθφκε θαη νη γξακκαηη-
θνί πνπ εξγάζηεθαλ ζηε βηβιηνζήθε ηεο Αιεμάλδξεηαο έζηξεςαλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζην καθξηλφ παξειζφλ
θαη ηε δηάζσζε ησλ παιηψλ πεγψλ ‒θπξίσο ησλ νκεξηθψλ πνηεκάησλ‒ αιιά δελ ελδηαθέξζεθαλ γηα ηελ επν-
ρή ηνπο ή ην πξφζθαην παξειζφλ. Μεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ ιίγνη ηζηνξηθνί ελδηαθέξζεθαλ γηα ηα πξφζθαηα γε-
γνλφηα, δειαδή ηελ επηθξάηεζε ηνπ παηέξα ηνπ Φηιίππνπ B´ θαη ηνπ ίδηνπ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν (θαη ζήκεξα
γλσξίδνπκε ηα έξγα ηνπο κφλν απνζπαζκαηηθά). Αληίζεηα, νη πεξηζζφηεξνη αζρνιήζεθαλ κε ηνπηθέο ηζηνξίεο
θαη αξγφηεξα ν Πνιχβηνο ηνπο θαηέθξηλε, ηφζν γηα ηελ απιντθφηεηα ησλ ζεκάησλ πνπ επέιεγαλ φζν θαη γηα
ηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα ςπραγσγήζνπλ θαη λα ζπγθηλήζνπλ ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ηνπο (Breisach, 1994: 29-
36).
Γλσξίδνπκε επίζεο ηα έξγα δχν ηεξέσλ ηνπ 3νπ αηψλα π.Υ. ‒ηνπ πξψηνπ απφ ηε Βαβπιψλα θαη ηνπ
δεχηεξνπ απφ ηελ Αίγππην‒ πνπ αθεγήζεθαλ ζηελ ειιεληθή γιψζζα ηελ ηζηνξία ησλ ιαψλ ηεο Μεζνπνηακί-
αο θαη ηεο Αηγχπηνπ. Αιιά επηδίσμε ακθφηεξσλ ήηαλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ εμνηθείσζε ησλ λέσλ εγεηψλ ηνπο
κε ην παξειζφλ ησλ δηθψλ ηνπο ιαψλ, παξά λα εμπκλήζνπλ ηνλ Αιέμαλδξν.29 Έηζη, νη ηζηνξηθνί αζρνιήζε-
θαλ κε ηε βξαρχβηα απηνθξαηνξία ηνπ Αιέμαλδξνπ ηεηξαθφζηα ή θαη πεξηζζφηεξα ρξφληα αξγφηεξα. Ζ βην-
γξαθία ηνπ απφ ηνλ Πινχηαξρν (Mossman, 1992: 90-108) θαη ηα ζσδφκελα ηκήκαηα ησλ έξγσλ ηνπ Αξξηα-
λνχ θαη ηνπ Κνπίληνπ Κνχξηηνπ Ρνχθνπ (Burrow, 2014: 77-82), επηβεβαηψλνπλ κεηαμχ άιισλ ηελ πξνζπκία
ησλ ζπγγξαθέσλ απηήο ηεο επνρήο λα επηρεηξήζνπλ κηα εξσηθή παξνπζίαζε ηνπ Αιέμαλδξνπ, φπσο πεξίπνπ
ζα ηελ θαληαδφηαλ ν ίδηνο. Ο Αξξηαλφο ζηελ Αλάβαζε ηνπ Αιεμάλδξνπ, αθνινπζψληαο ην πξφηππν ησλ έξγσλ
ηνπ Ξελνθψληα, φπσο θαλεξψλεη θαη ν ηίηινο πνπ επέιεμε, πεξηέγξαςε ηνλ ήξσα-Αιέμαλδξν πνπ θαηαγφηαλ
απφ κπζηθνχο ήξσεο (ηνλ Ζξαθιή θαη ηνλ Πεξζέα) θαη ν νπνίνο απφ ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα επηζπκνχζε λα
κηκεζεί ηνλ Αρηιιέα ‒πξνο ηηκή ηνπ νπνίνπ επηζθέθηεθε ηελ Σξνία θαη θαηέζεζε ζηεθάλη ζηνλ ηάθν ηνπ.
Παξφκνηεο πεξηγξαθέο πεξηέιαβε ζην έξγν ηνπ θαη ν Κνχξηηνο, πνπ είρε σο πξφηππφ ηνπ κάιινλ ην έξγν ηνπ
Ζξφδνηνπ.
29
Πξφθεηηαη γηα ηνλ Μπελφζνπο θαη ηνλ Μαλέζσλα πνπ ζπλέγξαςαλ ηα έξγα ηνπο (Βαβπισληαθά θαη Αηγππηηαθά, αληί-
ζηνηρα), κάιινλ ηε δεθαεηία ηνπ 280 π.Υ.. ΢ηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 1νπ αηψλα π.Υ., ν Δβξαίνο ηζηνξηθφο Ηψζεπνο θαηέθξη-
λε ηελ ηζηνξία ηνπ Μαλέζσλα, ζηνλ νπνίν κάιηζηα απνδίδεηαη, θαηά κηα εθδνρή, ε δηαίξεζε ηεο αηγππηηαθήο ηζηνξίαο ζε
δπλαζηείεο· βι. Burrow, 2014: 70. Πξνθαλψο, νη πξψηνη ρξηζηηαλνί ζπγγξαθείο θαη θπξίσο ν Δπζέβηνο, επίζθνπνο Καη-
ζαξείαο, ζπκβνπιεχηεθαλ ηα Βαβπισληαθά, γηα λα ρξνλνινγήζνπλ ηε δεκηνπξγία ηνπ θφζκνπ θαη ηελ επνρή ηνπ Αδάκ·
βι. Breisach, 1994: 35.

Ζ δηαπίζησζε, ινηπφλ, ζηελ νπνία νδεγνχκαζηε ζην ζεκείν απηφ, είλαη φηη, φπσο αθξηβψο ε επηινγή
ηνπ ππφ εμέηαζε αληηθεηκέλνπ θαη ησλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ ηεο έξεπλαο ησλ εθάζηνηε ηζηνξηθψλ ζπλ-
δεφηαλ ζηελά κε ην επξχηεξν πνιηηηθφ θαη ηδενινγηθφ πεξηβάιινλ ζην νπνίν νη ίδηνη εληάζζνληαλ, έηζη θαη ηα
θξηηήξηα ζηα νπνία ζηεξίρζεθε ε θξηηηθή ηεο ηζηνξηνγξαθίαο απφ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο, απερνχ-
ζε ηηο επξχηεξεο πξνηηκήζεηο ή ηάζεηο ηεο δηθήο ηνπο επνρήο. Απηφ άιισζηε παξαδερφηαλ επζαξζψο ζηα ηέιε
ηνπ 1νπ αηψλα π.Υ. ν Γηνλχζηνο ν Αιηθαξλαζζεχο, φηαλ ζπλέθξηλε ηνπο δχν ζπνπδαηφηεξνπο ηζηνξηθνχο ηνπ
5νπ αηψλα π.Υ. ‒ηνλ Ζξφδνην θαη ηνλ Θνπθπδίδε‒ γηα λα δηδάμεη ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ πψο ζα έπξεπε λα γξά-
θνπλ ηηο ηζηνξηθέο κειέηεο ηνπο. Αμίδεη λα ζεκεηψζνπκε φηη ν Γηνλχζηνο πνπ ήηαλ θαη ν ίδηνο ηζηνξηνγξάθνο,
αλ θαη φρη ηφζν δεκνθηιήο ζην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ηεο επνρήο, ήηαλ γλσζηφο θπξίσο σο ξεηνξνδηδάζθαινο
πνπ δηαηεξνχζε ηε ζρνιή ηνπ ζηε Ρψκε. Πξνθαλψο, ππεξζεκαηίδνληαο ηελ άπνςε πνπ είρε δηαηππψζεη, πξηλ
απφ απηφλ, ν θαηά κεξηθέο δεθαεηίεο κεγαιχηεξνο ηνπ, δηάζεκνο λνκηθφο, πνιηηηθφο, θηιφζνθνο θαη ξήηνξαο
Κηθέξσλ, ζρεηηθά κε ηελ αλάγθε κηαο ξηδηθήο αλαλέσζεο ηεο ξσκατθήο ηζηνξηνγξαθίαο θαηά ην πξφηππν ηεο
αξραηνειιεληθήο, απνθάζηζε λα ζπγθξίλεη ηνπο δχν ηζηνξηθνχο, γηα λα απνδείμεη ηελ ππεξνρή ηνπ είδνπο ηεο
ηζηνξίαο πνπ ν ίδηνο ελέθξηλε. Σν ζπνπδαηφηεξν θξηηήξην γηα ηε ζχγθξηζε ησλ δχν ηζηνξηθψλ ήηαλ ε επηινγή
ηνπ ζέκαηνο ησλ έξγσλ ηνπο. Ο ηζηνξηθφο δειαδή ζα έπξεπε, θαηά ηνλ Γηνλχζην, λα επηιέγεη ην ζέκα πνπ ζα
ςπραγσγνχζε ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ θαη ζπλάκα ζα ελίζρπε ηελ παηξησηηθή ππεξεθάλεηα ηνπο. Με βάζε ζηφ-
ρν ζα πξνζδηφξηδε ζηε ζπλέρεηα πνηα γεγνλφηα ζα πεξηέγξαθε θαη πνηα ζα παξέιεηπε, αιιά θαη πνηα ζα ήηαλ
γεληθφηεξα ε ζηάζε ηνπ απέλαληη ζην ζέκα ηνπ. ΢ηα πεξηζζφηεξα ζεκεία, ζπλεπψο, απηήο ηεο ζχγθξηζεο
«θαιχηεξνο» ηζηνξηθφο απνδεηθλπφηαλ ν Ζξφδνηνο. Αληίζεηα, ν Θνπθπδίδεο, πνπ κεηαμχ άιισλ ραξαθηεξη-
δφηαλ βαξεηφο, αθνχ πεξηέγξαθε ηε κία κάρε κεηά ηελ άιιε, μεθηλνχζε απφ έλα ζεκείν θξίζεο θαη παξαθκήο
ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ, απφ κηα θαθή ζηηγκή δειαδή πνπ ζα ήηαλ θαιχηεξν λα είρε ιεζκνλεζεί (Luce, 1997:
85-86).
Αμίδεη κάιηζηα λα αλαθεξζεί φηη ν Γηνλχζηνο αθηέξσζε έλα βηβιίν ηνπ ζηελ θξηηηθή ηεο ηζηνξίαο ηνπ
Θνπθπδίδε, μαλαγξάθνληαο νιφθιεξα θνκκάηηα ηνπ αξρηθνχ θεηκέλνπ, γηα λα δείμεη πψο ζα έπξεπε λα είρε
ζπλζέζεη ηελ ηζηνξία ηνπ ν Θνπθπδίδεο. Αθφκε θαη ν Κηθέξσλ, πνπ ζεσξείηαη ν ζεκαληηθφηεξνο ζεσξεηηθφο
ηεο ηζηνξίαο ζηε Ρψκε, απνδερφηαλ ηνλ Ζξφδνην σο πξφηππν θαη επρφηαλ νη Ρσκαίνη ηζηνξηθνί λα γίλνπλ
εθπιεθηηθνί ξήηνξεο θαη λα δηαβάδνπλ ηκήκαηα ησλ έξγσλ ζηα ζαιφληα ηεο Ρψκεο, εληππσζηάδνληαο ην θνη-
λφ ηνπο, φπσο ν Ζξφδνηνο (Breisach, 1994: 58· Mellor, 1999: 27). Αιιά απηή, φπσο θαη θάζε άιιε κεηαγελέ-
ζηεξε ζχγθξηζε ησλ ηζηνξηθψλ ηεο αξραηφηεηαο, έρεη ελδηαθέξνλ θπξίσο γηα ηα θξηηήξηα πνπ απνηεινχλ ηε
βάζε ηεο. Απηφ ην δήηεκα ζα καο απαζρνιήζεη θαη ζηελ παξαθάησ ελφηεηα.
5.1.4 Οη παγθόζκηεο θαη νη άιιεο ηζηνξίεο ηεο ξσκατθήο επνρήο
Ζ επηβνιή απζηεξήο ινγνθξηζίαο, ηδίσο ζηε ιεγφκελε απηνθξαηνξηθή πεξίνδν ηεο Ρψκεο (πνπ μεθηλά ην 31
π.Υ. θαη ηε λίθε ηνπ Οθηαβηαλνχ επί ηνπ Μάξθνπ Αληψληνπ ζηε λαπκαρία ηνπ Αθηίνπ), επεξέαζε ζνβαξά ηε
ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο. Αθφκε θαη ζηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δεκνθξαηίαο, ν ίδηνο ν Κηθέξσλ (πνπ, φπσο εί-
λαη γλσζηφ, δνινθνλήζεθε ην 43 π.Υ.) είρε επηιέμεη λα κελ αζρνιεζεί κε ηελ επνρή ηνπ θαη ηελ πνιηηηθή η-
ζηνξία απφ θφβν κήπσο δεκηνπξγήζεη ερζξνχο. Έηζη, ζηξάθεθε ζηε ζπγγξαθή θηινζνθηθψλ θεηκέλσλ
(Mellor, 1999: 10). Οη Ρσκαίνη αμησκαηνχρνη παξαθνινπζνχζαλ κε πξνζνρή ην έξγν ησλ ηζηνξηθψλ, αλαδε-
ηψληαο ζηελ αθήγεζή ηνπο γηα ην παξειζφλ θαη ζηα ζρφιηά ηνπο γηα ην παξφλ ηνπο, ηηο πξνζδνθίεο πνπ ζπ-
λήζσο δηαηχπσλαλ γηα ην κέιινλ.
Ζ κειινληηθή εμέιημε ηνπ θξάηνπο, ην ελδερφκελν λα απνθαηαζηαζεί ην κεγαιείν ηεο παιηάο Ρψκεο,
είηε ε ξεαιηζηηθή απνηίκεζε φηη ε απνθαηάζηαζε ήηαλ νλεηξηθφο θαη αλέθηθηνο ζηφρνο, απφ ηηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο ηνπ 1νπ αηψλα π.Υ., πξνβιεκάηηδαλ φινπο ζρεδφλ ηνπο ζπγγξαθείο ηεο ξσκατθήο ηζηνξίαο, πνπ α-
λάινγα κε ηε ζηάζε ηνπο κπνξνχκε λα ηνπο ραξαθηεξίζνπκε ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν απαηζηφδνμνπο. Γηα λα

θαηαλνήζνπκε φκσο πψο αληηιακβάλνληαλ ηνλ ξφιν ηνπο σο ηζηνξηθνί θαη πψο εξγάδνληαλ, ζα πξέπεη λα ε-
παλαιάβνπκε φηη, ήδε απφ ηα ρξφληα ηνπ Πνιχβηνπ, νη πεξηζζφηεξνη πνπ απνηφικεζαλ θάπνηα αθεγεκαηηθή
αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο, είραλ ζηαδηνδξνκήζεη πξνεγνπκέλσο σο πνιηηηθνί ή θαη δεκφζηνη ιεηηνπξγνί.
Φαίλεηαη κάιηζηα φηη ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηά ηνπο δελ ελδηαθέξνληαλ λα εμεγήζνπλ ηηο κεζφδνπο ηεο
έξεπλαο ηνπο ή λα απνδείμνπλ ηελ αμηνπηζηία ηνπο, ηελ νπνία κάιινλ ζεσξνχζαλ απηαπφδεηθηε ράξε ζην
θχξνο ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο ή θαη ησλ δεκφζησλ αμησκάησλ ηνπο. Αθφκε θαη ν ΢αιινχζηηνο (86-35 π.Υ.),
έλαο απφ ηνπο έκπηζηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ Ηνχιηνπ Καίζαξα πνπ εθδηψρζεθε απφ ηελ πνιηηηθή, επεηδή θαηεγν-
ξήζεθε γηα αλεζηθφηεηα, ρξεκαηηζκφ θαη δηαθζνξά, ζπλέγξαςε ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ ηηο ηζηνξη-
θέο κνλνγξαθίεο ηνπ κε επδηάθξηηε απηνπεπνίζεζε θαη φληαο βέβαηνο, φπσο δήισλε, φηη ε ζπγγξαθή ηεο η-
ζηνξίαο θαη ε δηδαζθαιία κέζσ απηήο ησλ εζηθψλ αξρψλ ήηαλ ην ηειεπηαίν ζηάδην ηεο πνιηηηθήο ζηαδηνδξν-
κίαο. Απηή ήηαλ ε κνλαδηθή πξνζπάζεηά ηνπ λα εμεγήζεη ηηο απφςεηο ηνπ γηα ηηο ππνρξεψζεηο θαη ηε κεζνδν-
ινγία ηνπ ηζηνξηθνχ. ΢ηηο κνλνγξαθίεο ηνπ ‒πξνθαλψο εμαηηίαο ηεο απνγνήηεπζεο ή θαη ηνπ ζπκνχ ηνπ γηα
ηελ εθδίσμή ηνπ απφ ηελ πνιηηηθή‒ πεξηγξάθεη ηελ επνρή ηνπ θαη εζηηάδεη ζηελ πνιηηηθή δηαθζνξά ηεο Ρψ-
κεο: πξαγκαηεχεηαη ηνλ Ηνπγνχξζεην Πφιεκν (ηέιε 2νπ αηψλα π.Υ.) θαη ηε ζπλσκνζία ηνπ Καηηιίλα, ελψ ζπ-
λέγξαςε θαη κηα γεληθή ηζηνξία γηα ηε δεθαεηία 70-60 π.Υ. ‒απφ ηελ νπνία ζψδνληαη κεξηθά απνζπάζκαηα
(Burrow, 2014: 101-101· Mellor, 1999: 30-47). Δπνκέλσο, νη κειέηεο ηνπ δηαθέξνπλ απφ ηηο βηνγξαθίεο θαη
απηνβηνγξαθίεο, φπσο θαη απφ ηηο δεκνθηιέζηεξεο ‒ήδε απφ ηα ρξφληα ηνπ Πνιχβηνπ‒ «παγθφζκηεο ηζηνξίεο»
ηεο ξσκατθήο επνρήο. Απφ ηελ άιιε, φκσο, ε δηάδνζε πνιηηηθψλ κελπκάησλ απνηειεί ηνλ θνηλφ ζηφρν πνπ
ζπλδέεη κεηαμχ ηνπο φια ηα είδε ηεο ξσκατθήο ηζηνξηνγξαθίαο.
Αλάκεζα ζηνπο ζπγγξαθείο πνπ εξγάζηεθαλ κε ηε ζπλείδεζε ηνπ ηζηνξηθνχ, μερσξίδεη ν Σίηνο Λίβη-
νο (πεξίπνπ 59 π.Υ.-17 κ.Υ.), έλαο άλδξαο πνπ μεθίλεζε λα ζπγγξάθεη ηελ ηζηνξία ηεο Ρψκεο απφ ηε ζχζηα-
ζή ηεο κηα πεληαεηία πεξίπνπ κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ ΢αιινχζηηνπ, θαη ν νπνίνο ζπγθαηαιέγεηαη ζηνπο ζπνπ-
δαηφηεξνπο ηζηνξηθνχο ησλ πξψησλ ρξφλσλ ηεο απηνθξαηνξηθήο επνρήο. Ο Λίβηνο δελ ήηαλ πνιηηηθφο θαη,
ζχκθσλα κε ηα φζα γλσξίδνπκε γηα ηε δσή ηνπ, δελ θαηέιαβε πνηέ δεκφζην ή ζηξαηησηηθφ αμίσκα. Έηζη, ην
έξγν ηνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί αληηπξνζσπεπηηθφ ησλ κεηξηνπαζψλ ζπληεξεηηθψλ απφςεσλ θαη ησλ ηδεσδψλ
πνπ ζπκκεξίδνληαλ νη κε πνιηηηθέο ηάμεηο ηεο απηνθξαηνξίαο. Φπζηθά, ε ζθέςε απηή είλαη κηα ινγηθή ππφζε-
ζε. Δμίζνπ πεηζηηθή θαίλεηαη θαη ε εηθαζία καο φηη ην θίλεηξν πνπ ηνλ νδήγεζε ζηε ζπγγξαθή κηαο ηεξάζηηαο
ηζηνξηθήο κειέηεο –πνπ πεξηιάκβαλε 142 βηβιία θαη έθηαλε, φπσο ππνινγίδεηαη, ηηο 8.000 πεξίπνπ ζεκεξηλέο
ζειίδεο (ζήκεξα ζψδεηαη πεξίπνπ ην έλα ηέηαξην)– ήηαλ ν παηξησηηζκφο ηνπ θαη ε πίζηε ζηελ αηψληα Ρψκε,
παξφηη ήηαλ αξθεηά απαηζηφδνμνο ζε φ,ηη αθνξά ην κέιινλ ηεο. «Σν παξειζφλ», εμεγνχζε ν ίδηνο, «δελ ζέηεη
επδηάθξηην φξην αλάκεζα ζην αλζξψπηλν θαη ην ππεξθπζηθφ· απηφ πξνζζέηεη αμηνπξέπεηα ζην παξειζφλ, αλ
θάπνην έζλνο είλαη άμην ηνπ πξνλνκίνπ λα επηθαιείηαη ζετθή θαηαγσγή» –θπζηθά, απηφ ήηαλ ην έζλνο ησλ
Ρσκαίσλ. Με απηφ ην επηρείξεκα δηθαηνινγνχζε θαη ηελ πξφζεζή ηνπ λα δηαζψζεη παξά λα απνξξίςεη ηνπο
ηδξπηηθνχο κχζνπο ηεο Ρψκεο θαη ηνπο ζξχινπο πνπ ζπλδένληαλ κε απηή. Παξάιιεια, φκσο, θξφληηζε λα
πξνζθέξεη ζηνλ αλαγλψζηε ηνπ δηαθσηηζηηθέο δηεπθξηλίζεηο γηα ηε ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνχ ηεο επνρήο ηνπ κε ην
ππφ εμέηαζε παξειζφλ θαη λα πεξηγξάςεη αλαιπηηθά ηηο πεγέο ηνπ, αθφκε θη εθείλεο πνπ ζεσξνχζε αλεπαξ-
θείο ή επηζθαιείο. ΢εκείσλε, γηα παξάδεηγκα, φηη ζην πξψην κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ –δειαδή πεξίπνπ κέρξη ηνλ
5ν αηψλα π.Υ.– ήηαλ αλαγθαζκέλνο λα ζηεξίδεηαη απνθιεηζηηθά ζε ραξηησκέλεο θαη αξθεηά πνηεηηθέο αθεγή-
ζεηο πξνγελέζηεξσλ ηζηνξηθψλ, δηφηη ηα αξρεία ηεο Ρψκεο είραλ θαηαζηξαθεί απφ ππξθαγηά θαηά ηελ θαηά-
ιεςή ηεο απφ ηνπο Γαιάηεο ην 386 π.Υ., φπσο είρε πιεξνθνξεζεί. Αιιά δελ ήηαλ ην ίδην αλαιπηηθέο νη πιε-
ξνθνξίεο ηνπ ζρεηηθά κε ηε κεζνδνινγία πνπ αθνινχζεζε, γεγνλφο πνπ ίζσο νθείιεηαη ζηελ επίδξαζε πνπ
αζθνχζε ζηνλ Λίβην, φπσο θαη ζηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ, ε δπλακηθή ηεο ξεηνξηθήο (Breisach, 1994: 63-65·
Mellor, 1999: 48-75· Burrow, 2014: 119). Δίλαη γεγνλφο φηη αθφκε θαη ε πξνζπάζεηα ηνπ λα εθινγηθεχζεη ηε
ζρέζε κεηαμχ ηνπ παξφληνο θαη ηνπ παξειζφληνο θαη λα εμεγήζεη κε πνηνπο ηξφπνπο ην παξειζφλ κπνξεί λα
δηακνξθψλεη ην παξφλ κηαο θνηλσλίαο, απνθαιχπηεη κε αξθεηή αζθάιεηα φηη είρε ζπλεηδεηνπνηήζεη ηνλ ξφιν
ηνπ ηζηνξηθνχ θαη αλαδεηθλχεη επίζεο ηε ζπκβνιή ηνπ ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο.

Σν έξγν ηνπ Λίβηνπ επεξέαζε ηνλ Κιαχδην (11-54 κ.Υ.), έλαλ απφ ηνπο ιίγνπο απηνθξάηνξεο ηεο
Ρψκεο πνπ αζρνιήζεθαλ κε ηελ ηζηνξηθή ζπγγξαθή. Γπζηπρψο, δελ έρνπκε ζήκεξα ζηε δηάζεζή καο ηελ η-
ζηνξία ηνπ γηα ηε Ρψκε απφ ηελ επνρή ηνπ Καίζαξα ή ηηο ηζηνξίεο ηνπ γηα ηνπο Δηξνχζθνπο θαη ηνπο Καξρε-
δφληνπο, γηα λα εμεηάζνπκε πφζν επεξεάζηεθε. Γλσξίδνπκε επίζεο φηη ν Λίβηνο πξνζείιθπζε εμαξρήο ην ελ-
δηαθέξνλ ησλ θηιηζηφξσλ αλαγλσζηψλ ηεο επνρήο ηνπ. Θα πξέπεη φκσο λα έρνπκε δηαξθψο θαηά λνπ φηη κεηά
ηηο κεηαξξπζκίζεηο ησλ απηνθξαηνξηθψλ ρξφλσλ κεηαβιήζεθαλ θαη νη αληηιήςεηο ηεο ξσκατθήο θνηλσλίαο
ζρεηηθά κε ηε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο. ΢ην εμήο, νη αλαγλψζηεο ηζηνξηθψλ βηβιίσλ δελ ήηαλ νη ππνςήθηνη
πνιηηηθνί πνπ επηδίσθαλ λα πξνεηνηκαζηνχλ γηα ηε ζηαδηνδξνκία ηνπο κέζσ ηεο κειέηεο ηνπ παξειζφληνο,
αιιά ήηαλ νη κνξθσκέλνη ππήθννη, πνπ πξνθαλψο επηζπκνχζαλ λα ζπλδπάζνπλ ηε γλψζε κε ηε ςπραγσγία –
ζε κηα επνρή κάιηζηα πνπ νη επηινγέο ησλ ηζηνξηθψλ θαη ηα έξγα ηνπο πεξηνξίδνληαλ απφ ηε ινγνθξηζία. Σα
ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ Λίβηνπ, έλα ηζηνξηθφ βηβιίν θαηαζηξάθεθε ζηελ ππξά εμαηηίαο ησλ «θαθψλ»
πξνηηκήζεσλ ηνπ ζπγγξαθέα ηνπ, θαη ην 25 κ.Υ. παξαπέκθζεθε γηα πξψηε θνξά ελψπηνλ ηεο ΢πγθιήηνπ έλαο
ηζηνξηθφο κε ηελ θαηεγνξία ηεο πξνδνζίαο –θαηεγνξία πνπ ζηεξίρζεθε ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν είρε γξάςεη
ηελ κειέηε ηνπ. Καηά κηα εξκελεία, «νη ιέμεηο έκνηαδαλ ηψξα ηφζν επηθίλδπλεο φζν θαη νη πξάμεηο», παξά ην
γεγνλφο φηη ε ινγνθξηζία δελ ήηαλ πάληα ην ίδην απζηεξή. Σν έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ πνπ θαηαδηθάζηεθε απφ ηε
΢χγθιεην καδί κε ηα απαγνξεπκέλα έξγα άιισλ ηζηνξηθψλ, επαλεθδφζεθαλ απφ ηνλ Καιηγνχια (12-41 κ.Υ.),
πνπ ππνζηήξηδε φηη νη επφκελεο γεληέο ζα έπξεπε λα έρνπλ πξφζβαζε ζε φια ηα ηζηνξηθά γεγνλφηα, παξφηη ν
ίδηνο ζρεδίαδε λα θαηαζηξέςεη ην έξγν ηνπ Λίβηνπ, γηαηί ηνπ θαηλφηαλ εμαηξεηηθά νγθψδεο. ΢ηα ρξφληα φκσο
ηνπ Νέξσλα (54-68 κ.Υ.) ή ηνπ Γνκηηηαλνχ (81-96 κ.Υ.) ιίγνη κφλν ηζηνξηθνί ππήξμαλ ηφικεζαλ λα δεκν-
ζηεχζνπλ ηα έξγα ηνπο. Σελ πεξίνδν απηή δηψρζεθαλ φρη κφλν ηζηνξηθνί αιιά θαη θηιφζνθνη ή θαη αζηξνιφ-
γνη, ελψ ν Ηψζεπνο αλαγθάζηεθε λα δεηήζεη άδεηα απφ δηθαζηήξην γηα ηελ έθδνζε ηνπ βηβιίνπ. Αιιά ζηα
ρξφληα ηνπ Γνκηηηαλνχ, ην γλσζηφηεξν πεξηζηαηηθφ είλαη ε απνηξφπαηα δνινθνλία ηνπ Δξκνγέλε απφ ηελ
Σαξζφ γηα θάπνηεο «απξφζεθηεο» αλαθνξέο πνπ πεξηέιαβε ζηελ ηζηνξία ηνπ (Breisach, 1994: 65-66· Mellor,
1999: 194-196).
Ίζσο ήηαλ ε ινγνθξηζία πνπ απέηξεςε ηνλ χπαην, ζπγθιεηηθφ θαη θπβεξλήηε ηεο επαξρίαο ηεο Αζίαο,
Κνξλήιην Σάθηην (κάιινλ 55-117 κ.Υ.), πνπ ζεσξείηαη ν ζπνπδαηφηεξνο Ρσκαίνο ηζηνξηθφο, λα ζπγγξάςεη ην
έξγν ηνπ, πξηλ απφ ηηο αξρέο ηνπ 2νπ αηψλα κ.Υ. Αλ ιάβνπκε ππφςε ηελ πεξίγξαθή ηνπ γηα ηελ επνρή ηνπ
Γνκηηηαλνχ, είλαη θαλεξφ φηη δελ είρε άιιε επηινγή: «Μαο έθιεςαλ δεθαπέληε νιφθιεξα ρξφληα –φρη θαη ιίγα
ρξφληα απφ ηε δσή ελφο αλζξψπνπ», αλαθέξεη ζηε βηνγξαθία ηνπ πεζεξνχ ηνπ, ηνπ θπβεξλήηε ηεο Βξεηαλίαο,
Αγθξίθνια· «πνιινί πέζαλαλ απφ ηπραία γεγνλφηα πνπ επηθχιαμε ε κνίξα· νη πην δπλακηθνί έπεζαλ ζχκαηα
ηεο σκφηεηαο ηνπ απηνθξάηνξα. Καη εκείο νη ιίγνη πνπ επηδνχκε, δελ είκαζηε πηα απηφ πνπ ήκαζηαλ θάπνηε,
αθνχ καο έθιεςαλ ηα θαιχηεξα καο ρξφληα» (Burrow, 2014: 166). Αθφκε θαη ν Σάθηηνο, φκσο, πνπ είρε ηελ
ηχρε λα δήζεη θαη λα γξάςεη ην έξγν ηνπ ζηα ρξφληα ησλ αλεθηηθφηεξσλ Αλησλίλσλ Απηνθξαηφξσλ, αληηκε-
ηψπηζε πξνβιήκαηα ιφγσ ηεο απφθξπςεο ησλ πεγψλ θαη ηεο ινγνθξηζίαο. Ο ίδηνο εμεγεί αλαιπηηθά ηελ θν-
πηαζηηθή πξνζπάζεηα πνπ θαηέβαιε, γηα λα αλαθαιχςεη φζν ην δπλαηφ αζθαιείο πεγέο ζρεηηθά κε ηνλ εκθχ-
ιην πφιεκν πνπ μεθίλεζε, φηαλ ν ίδηνο ήηαλ παηδί. ΢πγθέληξσζε κε κπζηηθφηεηα πξνθνξηθέο καξηπξίεο, κειέ-
ηεζε επηζηνιέο, απνκλεκνλεχκαηα, βηνγξαθίεο θαη απηνβηνγξαθίεο δηάζεκσλ αλδξψλ, θαη επίζεο ηα πξαθηη-
θά ηεο ΢πγθιήηνπ, ζηα νπνία κάιινλ είρε εχθνιε πξφζβαζε, αθνχ ήηαλ ζπγθιεηηθφο. Δπηβεβαηψλνληαο ηνλ
Πνιχβην, ην δπλαηφ ζεκείν ηνπ, είλαη ε αλάιπζε ηεο ξσκατθήο πνιηηηθήο ζηα ρξφληα κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ
Νέξσλα, πνπ απνηειεί ηελ αθεηεξία ηνπ έξγνπ ηνπ. Αληίζεηα απφ ηνλ Πνιχβην, θαη παξά ην γεγνλφο φηη σο
πνιίηεο δελ κπνξνχζε λα ζπκβηβαζηεί κε ηελ ηδέα ηεο παξαθκήο, ν Σάθηηνο σο ηζηνξηθφο αηέληδε κε απαηζην-
δνμία ην κέιινλ. Δμάιινπ, φπσο δηεπθξίληδε ν ίδηνο, ε απψηεξε επηδίσμε ηεο ηζηνξίαο, πέξα απφ ηε δηάδνζε
ησλ εζηθψλ αξρψλ, πνπ απνηειεί θνηλφ ζηφρν ζηε ζθέςε ησλ ζπγγξαθέσλ ηεο ειιελνξσκατθήο ηζηνξηνγξα-
θίαο, δελ ήηαλ ε παξνπζίαζε ησλ γεγνλφησλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηνπο, αιιά ε αλάδεημε πίζσ απφ φια
απηά ηεο ινγηθήο θαη ησλ θηλήηξσλ, πνπ είραλ ππαγνξεχζεη ηηο απνθάζεηο θαη ηηο επηινγέο ησλ δξψλησλ πξν-
ζψπσλ ‒θαη‟ επέθηαζε, επνκέλσο, ηελ ηζηνξηθή αιιαγή (Breisach, 1994: 66-69· Burrow, 2014: 147-167).

Απαληήζεηο ζην εξψηεκα «πψο δεη ηζηνξίαλ ζπγγξάθεηλ» βξίζθνληαη δηάζπαξηεο ζηνπο πξνιφγνπο
θαη ζε δηάθνξα ζεκεία ησλ ξσκατθψλ ηζηνξηψλ, αιιά πνιιαπιαζηάδνληαη, θαζψο πξνρσξεί ν 2 νο αηψλα κ.Υ.
θαη εληείλεηαη ε απνγνήηεπζε ηεο πξντνχζαο ξσκατθήο παξαθκήο. Μηζφ αηψλα πεξίπνπ κεηά απφ ηνλ ζάλαην
ηνπ Σάθηηνπ, παξαηεξείηαη κηα πξψηε θιηκάθσζε ηεο ζεσξεηηθήο ζπδήηεζεο κε πξσηεξγάηεο αθελφο ηνλ
Αχιν Γέιιην (πεξίπνπ 125-180 κ.Υ.), ηνλ καζεηή ηεο Πιαησληθήο αθαδεκίαο ησλ Αζελψλ θαη δηθαζηή ζηε
Ρψκε, ν νπνίνο ζρνιηάδεη ζηηο Αηηηθέο Νύρηεο ηνπ ‒πεξηζζφηεξν σο ινγνηέρλεο παξά σο ηζηνξηθφο‒ ηηο λεσ-
ηεξηθέο ζπγγξαθηθέο ηάζεηο ηνπ αηψλα ηνπ θαη αθεηέξνπ ηνλ πνιπγξαθφηαην Λνπθηαλφ απφ ηα ΢ακφζαηα
(πεξίπνπ 120-180 κ.Υ.), πνπ αθηεξψλεη κηα απφ ηηο πξαγκαηείεο ηνπ ζην πψο πξέπεη λα γξάθεηαη ε ηζηνξία.
Πξφθεηηαη γηα ηε κνλαδηθή κειέηε ηεο επνρήο πνπ επηθεληξψλεηαη ζηελ ηζηνξηνγξαθία θαη ηνλ ξφιν ηνπ η-
ζηνξηθνχ. Χο θίλεηξν ηεο ζπγγξαθήο ηεο αλαθέξεηαη ε δεκνζίεπζε πιήζνπο ηζηνξηθψλ έξγσλ πνπ εγθσκία-
δαλ ηε λίθε ηνπ απηνθξάηνξα Βήξνπ ζηνλ πφιεκν θαηά ησλ Πάξζσλ (162-166 κ.Υ.). Με πνην ηξφπν επέιεγε
ν ηζηνξηθφο ηελ αθεηεξία ηεο ηζηνξίαο ηνπ; Με βάζε πνηα θξηηήξηα ηαμηλνκνχζε ην πιηθφ ηνπ, πψο απνθάζηδε
θαη πψο επέιεγε ηη λα παξαιείςεη θαη ηη λα πεξηγξάςεη θαη πφζν ζα εκβαζχλεη ζε θάζε δήηεκα; Δλ ηέιεη, πψο
κεηέηξεπε ηα γεγνλφηα ζε ιφγηα, επηλνψληαο ηνπο ηξφπνπο πνπ ήηαλ απαξαίηεηνη γηα ηε ζπζρέηηζή ηνπο
(Breisach, 1994: 72-73); Ο Λνπθηαλφο πξνζπαζνχζε λα απαληήζεη ζηα εξσηήκαηα απηά, αθηεξψλνληαο ην
πξψην κέξνο ηεο κειέηεο ηνπ ζηα ιάζε ησλ ηζηνξηθψλ ηεο επνρήο ηνπ, ελψ ζην δεχηεξν έδηλε ζπκβνπιέο
ζηνπο επίδνμνπο ηζηνξηθνχο, δηφηη, φπσο εμεγνχζε, δελ είλαη απιφ θαη εχθνιν λα γξάςεη θαλείο ηζηνξία θαη νη
«πξαγκαηηθνί» ηζηνξηθνί, πνπ δηαθξίλνληαλ γηα ηελ πνιηηηθή θαηαλφεζή ηνπο θαη παξάιιεια ηελ εθθξαζηηθή
ηνπο ηθαλφηεηα, ήηαλ ειάρηζηνη. Οη απφςεηο ηνπ κπνξνχλ, πξάγκαηη, λα ζεσξεζνχλ θαηλνηφκεο γηα ηα δεδν-
κέλα ηεο επνρήο. Τπνζηήξηδε, παξαδείγκαηνο ράξηλ:
Σέηνηνο ινηπόλ πξέπεη θαηά ηε γλώκε κνπ λα είλαη ν ηζηνξηθόο: άθνβνο, αδέθαζηνο, ειεύζε-
ξνο, θίινο ηεο παξξεζίαο θαη ηεο αιήζεηαο, λα νλνκάδεη “ηα ζύθα ζύθα θαη ηε ζθάθε ζθά-
θε”, όπσο ιέεη θαη ν θσκηθόο πνηεηήο, ρσξίο λα ηθαλνπνηεί ην κίζνο ή ηε θηιία, ρσξίο λα ιπ-
πάηαη ή λα αηζζάλεηαη νίθην ή ληξνπή ή λα πηνείηαη. Να είλαη δίθαηνο δηθαζηήο, επλντθά δηα-
ηεζεηκέλνο πξνο όινπο έσο ην ζεκείν λα κελ παξαρσξεί πεξηζζόηεξν από όζν πξέπεη, μέλνο
θαη ρσξίο παηξίδα ζηα βηβιία ηνπ, αλεμάξηεηνο, ρσξίο λα ππαθνύεη ζε θαλέλα βαζηιηά, νύηε
λα ππνινγίδεη ηη εληύπσζε ζα ζρεκαηίζεη ν έλαο ή ν άιινο αιιά λα γξάθεη ό,ηη έγηλε.30
Με βάζε ηα ιίγα παξαδείγκαηα ησλ ζεκαληηθφηεξσλ ηζηνξηθψλ ηεο Ρψκεο πνπ επηιέμακε λα παξνπζηάζνπκε
παξαπάλσ, αιιά θαη γεληθφηεξα κε βάζε ηα ηζηνξηθά έξγα πνπ έρνπλ ζσζεί θαη βξίζθνληαη ζηε δηάζεζή καο,
κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ην ηέινο ηεο θιαζηθήο ή θαη ηεο ειιεληζηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο ζεκαηνδνηεί
ηελ απνκάθξπλζε ηνπ ηζηνξηθνχ απφ ηελ απζηεξφηεηα ηεο κεζνδνινγίαο ελφο Θνπθπδίδε ή ελφο έλζεξκνπ
νπαδνχ ηνπ, φπσο ν Πνιχβηνο ‒πνπ, φπσο είλαη γλσζηφ, επεξέαζε ζεκαληηθά ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο Ρψκεο;
΢ίγνπξα έλα ηέηνην ζπκπέξαζκα ζα ήηαλ παξαθηλδπλεπκέλν. Δμάιινπ, έρνπκε ιίγεο πιεξνθνξίεο γηα ηηο πε-
γέο ηνπο θαη ηνλ ηξφπν πνπ ηηο αμηνιφγεζαλ, αιιά επίζεο δελ έρνπκε ζηε δηάζεζε καο ηηο πεγέο ησλ «ζπνπ-
δαηφηεξσλ» πξνγελέζηεξσλ ηζηνξηθψλ, γηα λα εμαθξηβψζνπκε αλ θαη εθείλνη εθάξκνζαλ κε ζπλέπεηα ηηο αξ-
ρέο θαη ηηο κεζφδνπο πνπ δηαθήξπηηαλ. Ο ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο ζα πξέπεη λα είλαη ηδηαίηεξα πξνζεθηηθφο
κπξνζηά ζηνλ θίλδπλν λα επηρεηξήζεη αηπρείο ζπγθξίζεηο θαη λα νδεγεζεί ζε γεληθεπηηθά ζπκπεξάζκαηα ζρε-
ηηθά κε ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, γηα ηνλ πξφζζεην ιφγν πνπ ήδε ηνλίζακε επαλεηιεκκέλα: δηφηη γλσ-
ξίδεη απνζπαζκαηηθά κφλν ηελ ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή ηνπ καθξηλνχ ειιελνξσκατθνχ παξειζφληνο. Δπη-
πιένλ, ζα πξέπεη λα έρεη δηαξθψο θαηά λνπ φηη αθφκε θαη νη αμηνινγήζεηο ηνπ γηα ηελ πνηφηεηα ή ηε κεζνδν-
30
Σν παξάζεκα απφ http://www.greek-language.gr/Resources/ ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=
541, ζε κεηάθξαζε ηνπ Β. Σζαθαηίθα. Αλαθηήζεθε 12 Φεβξνπαξίνπ 2015.

ινγηθή ζπλέπεηα ησλ ηζηνξηθψλ έξγσλ πνπ γλσξίδεη είλαη αλαρξνληζηηθέο, αλ ζηεξίδνληαη ζηα ζχγρξνλα θξη-
ηήξηα ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο, θαη ζπλεπψο αζέκηηεο.
Καζψο εκβαζχλνπκε ζηελ παξαδνρή φηη ε άγλνηά καο γηα ηελ ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή ηεο ειιελν-
ξσκατθήο αξραηφηεηαο είλαη αζχγθξηηα κεγαιχηεξε απφ ηε γλψζε καο, αληηιακβαλφκαζηε γηαηί είλαη αδχλα-
ηνλ λα αληρλεχζνπκε ηζηνξηνγξαθηθέο ηάζεηο, αιιά αλαγθαδφκαζηε λα πεξηνξηζηνχκε ζηε κειέηε ησλ απφ-
ςεσλ γηα ηελ ηζηνξία νξηζκέλσλ κφλν ηζηνξηθψλ. Παξαηεξνχκε πξάγκαηη κηα ζηξνθή απφ ηε ζχγρξνλε ηζην-
ξία πξνο άιιεο κεγαιχηεξεο δηάξθεηαο πξνζεγγίζεηο, πνπ κπνξεί κελ λα μεθηλνχλ απφ ην απψηαην έλδνμν πα-
ξειζφλ, αιιά ζπλήζσο θαηαιήγνπλ ζηηο κέξεο ηνπ ζπγγξαθέα ηνπο, αλαβηψλνληαο κεηαμχ άιισλ ην ζξπιηθφ
θαη ην κπζηθφ ζηνηρείν. Αιιά, φπσο ήδε θάλεθε, δελ πξφθεηηαη γηα κηα ηφζν ζπνπδαία κεηαβνιή, αθνχ νη
πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί ηεο επνρήο εθείλεο φρη κφλν δελ ιεζκνλνχζαλ, αιιά κάιινλ έδηλαλ έκθαζε ζηελ ε-
πνρή ηνπο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε ζεκαηνινγία ηεο θιαζηθήο, ειιεληζηηθήο θαη ξσκατθήο ηζηνξηνγξαθίαο
θαίλεηαη λα παξνπζηάδεη πεξηζζφηεξεο νκνηφηεηεο παξά δηαθνξέο: ζε γεληθέο γξακκέο, είλαη πνιηηηθή θαη
ζηξαηησηηθή/πνιεκηθή ηζηνξία, κέζα απφ ηελ νπνία αλαδεηθλχνληαη πνηθίιεο φςεηο ηεο θνηλσληθήο, νηθνλνκη-
θήο θαη πνιηηηζηηθήο δξάζεο, φπσο επίζεο θαη ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ ησλ αλζξψπσλ ηεο.
Θα ήηαλ επίζεο κάηαηε ε ελδερφκελε πξνζπάζεηά καο λα αλαδείμνπκε ηελ πξφζιεςε ηεο ηζηνξηθήο
κεηαβνιήο ζε θπξίαξρν αμηνινγηθφ θξηηήξην ησλ έξγσλ απηήο ηεο πεξηφδνπ. Οη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί ηεο,
φζνη ηνπιάρηζηνλ καο εμεγνχλ κε πνηα θξηηήξηα επέιεμαλ ην αληηθείκελν ηεο κειέηεο ηνπο, θαηαβάιινπλ θη-
ιφηηκεο πξνζπάζεηεο λα καο πείζνπλ γηαηί απηφ ήηαλ ην ζπνπδαηφηεξν γεγνλφο ηνπ θαηξνχ ηνπο· ε αλάδεημε
ηνπ ζπνπδαίνπ ζέκαηνο κηαο επνρήο ελέρεη αλαπφδξαζηα ηε δηάζηαζε ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο θαη απηφ ζα
θαλεί ζηελ παξαθάησ ελφηεηα, πνπ ζην πξψην κέξνο ηεο επηθεληξψλεηαη ζηα ιεγφκελα «ζθνηεηλά ρξφληα»
ηεο πλεπκαηηθήο θαη πνιηηηζκηθήο εμέιημεο ηνπ γλσζηνχ θφζκνπ, άξα θαη ηεο ηζηνξηνγξαθίαο. Σν θπξηφηεξν
ζπκπέξαζκά καο, επνκέλσο, είλαη φηη ε ηζηνξία είλαη κηα επηζηήκε πνπ ζπλδέεηαη ζηελά κε ηνλ ρξφλν θαη ηηο
κεηαβνιέο πνπ θαηά ηε δηάξθεηά ηνπ επηζπκβαίλνπλ ζηηο αλζξψπηλεο θνηλσλίεο· αιιά απηφ ζην νπνίν ζα πξέ-
πεη λα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο είλαη φηη, ελψ ν δεζκφο ηεο απηφο είλαη πξνθαλήο, δελ είλαη απαξαίηεηα
επδηάθξηηνο θαη ν αληίθηππφο ηνπ ζηνλ ραξαθηήξα ηεο ζηαδηαθά αλαπηπζζφκελεο επηζηήκεο ηεο ηζηνξίαο.
5.1.5 Ζ πεξίνδνο ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνύ ζθόηνπο;
Μεηά ην έξγν ηνπ Σάθηηνπ θαη γηα έλα δηάζηεκα ηξηψλ πεξίπνπ αηψλσλ, «εθηείλεηαη θάηη ζαλ ηζηνξηνγξαθηθή
έξεκνο», ζεκεηψλνπλ θάπνηνη εξεπλεηέο ηεο ηζηνξίαο ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, παξαηεξψληαο φηη νη επηινγέο ησλ
αληηγξαθέσλ θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ νη επελέξγεηεο ηπραίσλ παξαγφλησλ, καο έρνπλ ζηεξήζεη πνιιέο ζεκα-
ληηθέο «ηζηνξίεο πξψηεο θαηεγνξίαο», φπσο ηε ξσκατθή ηζηνξία ηνπ Κάζηνπ Γίνλα (3νο αηψλαο) ή ην κηζφ
πεξίπνπ έξγν ηνπ Ακκηαλνχ Μαξθειίλνπ (4νο αηψλαο) θαη ελδερνκέλσο αξθεηψλ άιισλ (Burrow, 2014: 177).
Φαίλεηαη φκσο αξθεηά πεηζηηθή θαη ε ππφζεζε φηη απηνχο ηνπο ηξεηο αηψλεο ν αξηζκφο ησλ ηζηνξηθψλ έξγσλ
κεηψλεηαη αηζζεηά, φπσο πξνθαλψο κεηψλεηαη θαη ην ελδηαθέξνλ ησλ αλζξψπσλ ηεο απηνθξαηνξηθήο Ρψκεο
γηα ην δεκνθξαηηθφ παξειζφλ ηεο (Breisach, 1994: 73). Μεξηθά απφ ηα έξγα απηήο ηεο πεξηφδνπ ζψδνληαη
απνζπαζκαηηθά ή πεξηιεπηηθά ζηηο επηηνκέο πνπ πνιιαπιαζηάζηεθαλ ηνλ 4ν αηψλα κ.Υ.· ηνλ αηψλα θαηά ηε
δηάξθεηα ηνπ νπνίνπ, απφ ηε κηα νη ηειεπηαίνη εηδσινιάηξεο θιαζηθίδνληεο θαη απφ ηελ άιιε νη νινέλα θαη
πεξηζζφηεξνη ρξηζηηαλνί, εθθιεζηαζηηθνί θαη απνινγεηέο ηζηνξηθνί, πξνεηνηκάδνληαλ λα παξαδψζνπλ ηε
ζθπηάιε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζηνπο δπηηθνχο θαη βπδαληηλνχο ρξνληθνγξάθνπο ηνπ ιεγφκελνπ Μεζαίσλα ‒ηεο
ρηιηεηνχο πεξίπνπ πεξηφδνπ ησλ ζθνηεηλψλ ρξφλσλ.
Ζ κεηάβαζε απηή μεθηλά κε ηε δηάδνζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ θαη ηε ζηαδηαθή επηθξάηεζε ηεο επξχηε-
ξεο θνζκνζεσξίαο ηνπ ζε φιν ην θάζκα ηεο δσήο ησλ αλζξψπσλ, κε ηελ ίδξπζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο,
ηελ αλάδεημή ηεο ζε πξσηεχνπζα ηεο Αλαηνιηθήο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο θαη, έηζη, ηε δηαίξεζε ηεο πάιαη

πνηέ εληαίαο απηνθξαηνξίαο ζε δχν ηκήκαηα· θαη ζπλδπάδεηαη κε ηε δηακφξθσζε κηαο θαηαθαλψο δηαθνξεηη-
θήο αληίιεςεο ησλ αλζξψπσλ γηα ην παξειζφλ θαη, θαη‟ επέθηαζε, γηα ηελ αμία θαη ηε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζην-
ξίαο. Με βάζε ηηο αξρέο θαη ηα ηδεψδε ηεο ρξηζηηαληθήο θνζκνζεσξίαο, ε λέα αληίιεςε έρεη ζηφρν ηελ νξγα-
ληθή ελζσκάησζε ηνπ ρξηζηηαληθνχ ηψξα θφζκνπ ζηα δηάθνξα πξνηεηλφκελα έσο ηφηε κνληέια θαηαλφεζεο
ηεο ζχλδεζεο ηνπ παξφληνο κε ην παξειζφλ. Φπζηθά, ε πεξίπνπ ρηιηεηήο ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή πνπ ζα
παξνπζηαζηεί ζηηο επφκελεο ζειίδεο, δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί νκνηφκνξθε. Οη ηξφπνη, άιισζηε, κέζσ ησλ
νπνίσλ απνηππψλνληαη ζην ηεξάζηην πιήζνο ησλ έξγσλ ηεο, νη πνιηηηθέο κεηαβνιέο θαη νη θνηλσληθέο, ηδεν-
ινγηθέο ή άιιεο αλάγθεο ελφο θφζκνπ, πνπ ζε θακία πεξίπησζε δελ είλαη εληαίνο, είλαη ινγηθφ λα αλαδεηθλχ-
νπλ δηαθνξέο θαη ηδηαηηεξφηεηεο παξά νκνηνκνξθίεο. ΋πσο αλαθέξζεθε ζηε ζρεηηθή ελφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ
2, ν «Μεζαίσλαο», φξνο πνπ επηλνήζεθε απφ ηνπο ιφγηνπο ηεο Αλαγέλλεζεο, ζηε Γχζε μεθηλά κε ην ηέινο
ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο ην 476 θαη ηελ ίδξπζε λέσλ βαζηιείσλ ζηα άιινηε ξσκατθά εδάθε, ελψ, ζχκ-
θσλα κε άιιε εθδνρή, κεζνιαβεί ε κεηαβαηηθή πεξίνδνο ηεο χζηεξεο αξραηφηεηαο (απφ ηα ηέιε ηνπ 2 νπ ή ηηο
αξρέο ηνπ 3νπ αηψλα, κέρξη ηνλ 6ν ή θαη ηνλ 8ν αηψλα). ΢ην αλαηνιηθφ θξάηνο έρεη σο αθεηεξία ηνπ ηελ ίδξπζε
ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο θαη ραξαθηεξίδεηαη σο Βπδαληηλή πεξίνδνο. ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε, ειάρηζηεο θνξέο
ζα ζπλαληήζνπκε ζηα ηζηνξηθά έξγα γηα ηε βπδαληηλή απηνθξαηνξία, ηνλ φξν «Μεζαίσλαο», θαη ζε απηέο ηηο
ιίγεο πεξηπηψζεηο ε ρξήζε ηνπ κάιινλ ππαγνξεχεηαη απφ ηελ αλάγθε ηεο ηνπνζέηεζεο ζε κηα θνηλή ή θαη
ζπγθξηηηθή βάζε ησλ παξάιιεισλ εμειίμεσλ Γχζεο θαη Αλαηνιήο ζηε δηάξθεηα κηαο νιφθιεξεο ρηιηεηίαο.
Δηδηθφηεξα, φζνλ αθνξά ηελ ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή απηψλ ησλ αηψλσλ, νη ζπγγξαθείο ηεο Γχζεο
κάιινλ αγλννχζαλ ή θαη αδηαθνξνχζαλ γηα ηα έξγα ησλ νκνιφγσλ ηνπο ζηελ Αλαηνιή, φπσο δειαδή θαη νη
ηειεπηαίνη δελ ελδηαθέξνληαλ γηα ηα έξγα ησλ πξψησλ (Αξψλε-Σζίριε, 2008: 50). Χζηφζν, αθεηεξία φισλ
ήηαλ νη θπξηφηεξνη εθπξφζσπνη ηεο ειιελνξσκατθήο ηζηνξηνγξαθίαο, ηα έξγα ησλ νπνίσλ ππνδείθλπαλ ηηο
θπξηφηεξεο αξρέο ηεο αθεγεκαηηθήο αλαζχλζεζεο ηνπ παξειζφληνο. Γελ πξνθαιεί έθπιεμε, ινηπφλ, ε ζπλή-
ζεηα ησλ πεξηζζφηεξσλ ζπγγξαθέσλ, ηφζν ηεο Γχζεο φζν θαη ηεο Αλαηνιήο κέρξη ηνλ 13 ν ή θαη 14ν αηψλα λα
πξνζπαζνχλ λα πείζνπλ ηνπο αλαγλψζηεο ηνπο γηα ηελ αμία ηνπ ζέκαηνο ηεο δηθήο ηνπο κειέηεο. Βέβαηα, θνη-
λφο ηφπνο ζηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπο ήηαλ ηψξα ε εζηθή δηαπαηδαγψγεζε, ζχκθσλα κε ηε ρξηζηηαληθή ζε-
σξία, θαη πξσηίζησο ε βνήζεηα πνπ κπνξνχζε λα πξνζθέξεη ε γλψζε ηνπ παξειζφληνο γηα ηελ θαηαλφεζε
ησλ ζθαικάησλ, πνπ είραλ νδεγήζεη ζηελ θαηάξξεπζε ησλ ηζρπξψλ δπλάκεσλ ηνπ πξν-ρξηζηηαληθνχ θφζκνπ.
΢ην επίπεδν ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, ε ηζηνξία έηεηλε λα πξνζθέξεη έλαλ απαξαίηεην νδεγφ γηα ηελ αληηκεηψ-
πηζε ηνπ θφβνπ απέλαληη ηνπο θηλδχλνπο πνπ απεηινχλ ηελ αλζξψπηλε δσή. Δηζάγνληαο ηε δηάζηαζε ηνπ πξν-
ρξηζηηαληθνχ ζθάικαηνο θαη ηεο ακαξηίαο, νη ζπγγξαθείο ηεο επνρήο ππνθαζηζηνχζαλ ηελ ειιελνξσκατθή
ζέαζε ηεο ηζηνξίαο σο δεμακελήο παξαδεηγκάησλ, ηα νπνία παξνπζηάδνληαλ ζηηο ππνηηζέκελα «αιεζηλέο»
ηνπο δηαζηάζεηο θαη παξάιιεια ζε κηα θπθιηθή πνξεία, κε ηελ ηδέα κηαο ηζηνξίαο πνπ θαη πάιη απνηεινχζε
πεγή άληιεζεο θαιψλ ή θαθψλ παξαδεηγκάησλ, ηα νπνία φκσο παξνπζηάδνληαλ ζε κηα γξακκηθή αθνινπζία
απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ θφζκνπ, κε θεληξηθφ ζεκείν αλαθνξάο ηε γέλλεζε ηνπ Υξηζηνχ θαη κε ππέξηαην πξν-
νξηζκφ, ηελ έιεπζε κηαο θαιχηεξε επνρήο, πνπ ζα ζπλέπηπηε κε ηελ νινθιήξσζε ηνπ ρξηζηηαληθνχ ζρεδίνπ.
΢ην πιαίζην απηφ, ε λέα ζεκαζία ηεο ηζηνξίαο, αιιά θαη ηεο αμίαο ηεο δηδαζθαιίαο ηεο γεληθά ζηνλ ρξηζηηα-
ληθφ θφζκν, θαζηζηνχζε ηε δηαηήξεζε ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο ηνπ παξειζφληνο πνιχηηκν κέζν γηα ηελ επη-
βεβαίσζε ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο (Le Goff, 1992: 12-13).
Ζ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ ζπλδπάζηεθε κε ηε κέηξεζε ηνπ ρξφλνπ απφ ηελ επνρή ηνπ Αδάκ κέρξη
ηηο κέξεο ηνπο, αιιά θαη ηελ θαηάηκεζή ηνπ κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο, απφ ηνπο έσο ηφηε πξνηεηλφκελνπο:
ζηηο επνρέο δειαδή ησλ ηεζζάξσλ βαζηιείσλ ή απηνθξαηνξηψλ, ηε δηαίξεζε πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ πεξη-
γξαθή ηνπ νλείξνπ ζην Βηβιίν ηνπ πξνθήηε Γαληήι, είηε ζηηο έμη επνρέο ηνπ αλζξψπνπ, πνπ παξαπέκπνπλ
ζηηο έμη κέξεο ηεο ρξηζηηαληθήο εβδνκάδαο, πξηλ απφ ηελ έιεπζε ηνπ ΢αββάηνπ. Απηά ήηαλ ηα θπξηφηεξα
ζρήκαηα πεξηνδνιφγεζεο, κε βάζε ηε ρξηζηηαληθή θνζκνζεσξία, πνπ επαλαιακβάλνληαλ, ηφζν ζηελ Αλαην-
ιή φζν θαη ζηε Γχζε ζε δηάθνξεο παξαιιαγέο ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηνλ 13 ν αηψλα (Breisach, 1994: 80-88). Χο

απνηέιεζκα, ην παξφλ θαηλφηαλ λα εγθισβίδεηαη ζηε ζρέζε ηνπ, αθελφο κε ην παξειζφλ πνπ ζπλδεφηαλ ζηε-
λά κε ηε κπζηθή επνρή ηνπ παξαδείζνπ, αθεηέξνπ κε ην κέιινλ πνπ παξέπεκπε ζηε ζσηεξία θαη ηε ιχηξσζε.
Ζ πξνζσπηθή καξηπξία ηνπ ζπγγξαθέα απνηειεί θνηλφ ηφπν ησλ αθεγεκαηηθψλ εηδψλ αλαζχλζεζεο
ηνπ παξειζφλησλ ζηε καθξά δηάξθεηα απηήο ηεο πεξηφδνπ. ΢ην ρξηζηηαληθφ καξηπξνιφγην ηνπ επηζθφπνπ Δπ-
ζέβηνπ ηεο Καηζαξείαο (πεξίπνπ 260-340 κ.Υ.), ηνπ ζπγγξαθέα πνπ ραξαθηεξίζηεθε σο ν «ρξηζηηαλφο Ζξφ-
δνηνο» θαη ν νπνίνο επεξέαζε θαζνξηζηηθά ηελ εμέιημε ηεο ρξνλνγξαθίαο, νη κάξηπξεο ηνπ κεγάινπ δησγκνχ
ζηελ παηξίδα ηνπ αλέβαηλαλ ακέζσο κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπο ζηνλ νπξαλφ ‒ν ίδηνο ηζρπξηδφηαλ φηη είρε δεη κε
ηα κάηηα ηνπ ηηο ζπλέπεηεο ηεο νξγήο ηνπ Θενχ γηα ηελ αιαδνλεία θάπνησλ εθθιεζηαζηηθψλ εγεηψλ. Γηα ηνλ
Άγην Απγνπζηίλν (354-430), ηνλ πξψην αξρηεπίζθνπν ηνπ Καληέξκπνπξη θαη ζπγγξαθέα δηάζεκσλ έξγσλ,
πνπ επίζεο ζεσξείηαη φηη άλνημαλ ηνλ δξφκν γηα ηελ αλάπηπμε ηεο δπηηθήο ρξνλνγξαθίαο, ε πεηζηηθή απάληε-
ζε ζην θπξηφηεξν εξψηεκα πνπ απαζρνινχζε ηνπο αλζξψπνπο ηεο επνρήο ηνπ (ζην εξψηεκα δειαδή πνηα
ήηαλ ε ζρέζε αλάκεζα ζην εηδσινιαηξηθφ θαη ην ρξηζηηαληθφ παξειζφλ ηεο Ρψκεο) ζηεξηδφηαλ ζηελ πξνζσ-
πηθή καξηπξία ηνπ: ήηαλ ε εθδνρή ηεο «αιήζεηαο», πνπ πξνζέθεξε ην παξειζφλ, γηα λα απαιιάμεη ηνπο ρξη-
ζηηαλνχο απφ επζχλεο γηα ηηο θαηαζηξνθηθέο επηδξνκέο ησλ βαξβάξσλ θαη ηελ πξντνχζα παξαθκή ηεο Ρψκεο,
ηηο νπνίεο ηνπο απέδηδαλ νη εηδσινιάηξεο ηεο επνρήο. Γηα ηελ πεξάησζε ηεο απνζηνιήο ηνπ ν Άγηνο Απγνπ-
ζηίλνο βξήθε ζην εμεθνζηφ πεξίπνπ έηνο ηεο ειηθίαο ηνπ ηνλ θαηάιιειν βνεζφ: ηνλ θέξειπη ηξηαληάρξνλν
ηφηε θιεξηθφ Παχιν Οξφζην (κάιινλ 375-418) θαη ζαπκαζηή ησλ ηδεψλ ηνπ, ζηνλ νπνίν αλέζεζε ηε ζπγγξα-
θή κηαο λέαο ηζηνξηθήο κειέηεο. Έηζη, ν Οξφζηνο ζπλέηαμε, φπσο εμεγνχζε, ηελ Ηζηνξία θαηά ησλ Παγαλη-
ζηώλ, κέζσ ηεο νπνίαο θαη κε ηε ζπλεξγαζία ηνπ Απγνπζηίλνπ πξνζπάζεζε λα πείζεη ηνπο ρξηζηηαλνχο φηη νη
βαξβαξηθέο επηδξνκέο ήηαλ ζέιεκα Θενχ, φπσο θαη ε ίδηα ε Ρσκατθή Απηνθξαηνξία ήηαλ δεκηνπξγία ηνπ
Θενχ, θαηά ηνλ Δπζέβην, θαη είρε αλαπηπρζεί, γηα λα δηεπθνιχλεη ηε δηάδνζε ηνπ Δπαγγειίνπ. Σνλ 6 ν αηψλα
ζηελ ηζηνξία ηνπ Γξεγφξηνπ, επηζθφπνπ ηεο Σνπξ (538-594) ή έλαλ αηψλα αξγφηεξα ζηελ ηζηνξία ηνπ κνλα-
ρνχ Βέδα (673-735), πνπ ζεσξείηαη ν πξψηνο Άγγινο ηζηνξηθφο, ζεκείν εζηίαζεο ήηαλ ηα ζαχκαηα, πνπ επί-
ζεο παξνπζηάδνληαλ σο «αιεζηλά», αθνχ ε «αιήζεηά» ηνπο επηβεβαησλφηαλ απφ ην ππέξηαην ζξεζθεπηηθφ
κήλπκά ηνπο: δειαδή ηνλ ζξίακβν ηνπ ρξηζηηαληζκνχ επί ηνπ εηδσινιαηξηζκνχ (Burrow, 2014: 208-46). Κα-
ηά παξφκνην ηξφπν θαηέζηε εθηθηή ε ηζηνξηνγξαθηθή ζπκθηιίσζε ησλ ρξηζηηαλψλ ηεο δπηηθήο ή αλαηνιηθήο
εθθιεζίαο κε ηνπο εθάζηνηε ερζξνχο ησλ απηνθξαηνξηψλ ηνπο, θαη θάζε θνξά πνπ ήηαλ αλαγθαίν κέρξη ηελ
Αλαγέλλεζε ή ηελ Άισζε ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο, ην παξειζφλ ησλ ερζξηθψλ ιαψλ έβξηζθε ηε ζέζε ηνπ
ζην θπξίαξρν ηζηνξηνγξαθηθφ κνληέιν ηνπ επξχηεξνπ ρξηζηηαληθνχ θφζκνπ.
Βέβαηα, ε έκθαζε ζηελ πξνζσπηθή καξηπξία δελ ζεκαίλεη φηη νη ηζηνξηθνί θαη ρξνληθνγξάθνη απφ
ηνλ 4 θαη 5ν αηψλα κέρξη ηνλ 15ν αηψλα δελ ρξεζηκνπνηνχζαλ άιιεο πεγέο. Κάπνηνη καο εμεγνχλ φηη ζπγθέ-
ν
ληξσλαλ θαη αμηνπνηνχζαλ ηηο καξηπξίεο αμηφπηζησλ αηφκσλ, πνπ είραλ παξαηεξήζεη ή ζπκκεηάζρεη ζηα γε-
γνλφηα, θαη αθφκε πεξηζζφηεξνη πξνζζέηνπλ φηη ζπκβνπιεχνληαλ ηηο γξαπηέο πεγέο πνπ είραλ ζηε δηάζεζή
ηνπο· δειαδή ηα ηζηνξηθά έξγα πξνεγνχκελσλ ηζηνξηθψλ θαη επίζεο ηελ αιιεινγξαθία δηαθφξσλ πξνζψπσλ,
ηνπο λφκνπο, ηα πξαθηηθά ζπλφδσλ ή άιισλ ζπλεδξηάζεσλ θαη δηάθνξα εθθιεζηαζηηθά έγγξαθα ‒φπσο, γηα
παξάδεηγκα, ηα αληίγξαθα πνπ αληέγξαςε απφ ηα παπηθά αξρεία ηεο Ρψκεο θαη έζεζε ζηε δηάζεζε ηνπ Βέδα
ν πνιπηαμηδεκέλνο ηεξέαο ηεο εθθιεζίαο ηνπ Λνλδίλνπ (Burrow, 2014: 238). ΋ζν πεξλά ν ρξφλνο, παξαηε-
ξνχκε ηε ζηαδηαθή εγθαηάιεηςε ηεο πξνζθηινχο ηαθηηθήο ζηελ ειιελνξσκατθή ηζηνξηνγξαθία λα παξαηίζε-
ληαη εθηελείο νκηιίεο θαη αγνξεχζεηο. ΢ηε ζέζε ηνπο εκθαλίδνληαη πξννδεπηηθά απηνχζηα απνζπάζκαηα απφ
γξαπηέο πεγέο ‒ζπλήζσο απφ επηζηνιέο‒ ηα νπνία ελίνηε ήηαλ ηφζν εθηεηακέλα, ψζηε ην ζπλνιηθφ θείκελν
έδηλε ηελ εληχπσζε ελφο είδνπο δεκνζίεπζεο αξρεηαθνχ πιηθνχ.31 Με άιια ιφγηα, νη ηζηνξηθνί θαη ρξνληθν-
γξάθνη απηψλ ησλ αηψλσλ δελ αγλννχζαλ νχηε ππνηηκνχζαλ ηε ζρέζε ηνπο κε ηηο πεγέο ηνπ παξειζφληνο,
αιιά επέιεγαλ ηα γεγνλφηα θαη ηνλ ηξφπν ηεο παξνπζίαζήο ηνπο κε βάζε ηηο εξκελείεο πνπ ήζειαλ λα δηα-
31
Γηα ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο χζηεξεο αξραηφηεηαο, απφ ηνλ εηδσινιάηξε Ακκηαλφ Μαξθειίλν (πνπ θαηά ηελ πηζαλφηεξε
εθδνρή γελλήζεθε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 320 ή ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 330 θαη πέζαλε ιίγν κεηά ην 391) κέ-
ρξη ηνλ Οξφζην (κάιινλ 375-418), ην έξγν, ηηο πεγέο ηνπο θαη ηε κεζνδνινγία πνπ αθνινχζεζαλ, βι. Rochbacher, 2000.

δψζνπλ, γηα λα εληζρχζνπλ κέζσ ηνπ έξγνπ ηνπο ηηο αξρέο θαη ηα ηδεψδε ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο ‒θαη φρη
κε βάζε ηνπο θαλφλεο κηαο επηζηήκεο, φπσο ζα ζπλέβαηλε κεηά απφ ηνλ 19ν αηψλα. Δίλαη γεγνλφο, άιισζηε,
φηη «ν ηζηνξηθφο βιέπεη πάληνηε ηελ ηζηνξηθή πεξίνδν πνπ κειεηά κε ηα κάηηα ηεο επνρήο ηνπ θαη κειεηά ηα
πξνβιήκαηα ηνπ παξειζφληνο σο θιεηδί γηα ηα ηξέρνληα πξνβιήκαηα». 32 Χζηφζν, απφ ηνλ 5ν αηψλα, φπνπ
ηνπνζεηνχκε ηε «γέλεζε» ηεο ηζηνξίαο θαη κέρξη ηελ «ελζξφληζε» ηεο κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ, ην θξίζηκν ε-
ξψηεκα πνπ ζα πξέπεη λα ηεζεί αθνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν «ζπκπεξηθέξνληαη» νη εθάζηνηε ηζηνξηθνί ζηα
γεγνλφηα ηνπο: αλ δειαδή ζέβνληαη ηηο πεγέο ηνπο ή ηηο παξαπνηνχλ, ζπζηάδνληαο έηζη ην παξειζφλ ζηνλ βσ-
κφ ησλ ζηφρσλ πνπ επηζπκνχλ λα εμππεξεηήζνπλ κε ηηο εξκελείεο ηνπο. ΢ήκεξα ν ζεβαζκφο απηφο ζεσξείηαη
σο ην ππέξηαην θαζήθνλ ηνπ ηζηνξηθνχ. Αιιά κε βάζε ηελ εμνηθείσζή καο κε ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθί-
αο κέρξη ην ζεκείν απηφ, κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε φηη δελ απνηεινχζε θαλφλα κεζνδνινγηθήο πξνζέγγη-
ζεο ζηελ ειιελνξσκατθή επνρή θαη, θπζηθά, δελ δέζκεπε ηνπο ζπγγξαθείο ή ηνπο ρξνλνγξάθνπο ηνπ Μεζαί-
σλα θαη ηνπ Βπδαληίνπ.
Αλ επηρεηξήζνπκε, ινηπφλ, έλαλ θνηλφ νξηζκφ ηεο κεζαησληθήο θαη βπδαληηλήο ηζηνξηνγξαθηθήο πα-
ξαγσγήο, δηαπηζηψλνπκε φηη ζα πξέπεη λα αλαθεξζνχκε θπξίσο ζηηο κεγάιεο θαηεγνξίεο ησλ έξγσλ πνπ ακ-
θφηεξεο πεξηιακβάλνπλ: δειαδή ζηηο ηζηνξίεο, πνπ είλαη πεξηζζφηεξν ξεηνξηθέο θαη ε ζεκαηνινγία ηνπο απν-
ηππψλεη ηηο επηδξάζεηο ησλ ηδηαίηεξσλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ ζηα θξάηε ηεο Γχζεο ή ζην Βπδάληην –φπνπ θαη
πάιη απηφπηεο κάξηπξεο ελφο κέξνπο ηνπιάρηζηνλ ησλ εμηζηνξνχκελσλ γεγνλφησλ πεξηγξάθνπλ, άιινηε ηελ
πξνζσπηθφηεηα ζεκαληηθψλ βπδαληηλψλ απηνθξαηφξσλ θαη άιινηε δηάθνξεο πηπρέο ηεο εζσηεξηθήο πνιηηη-
θήο θαη ησλ αγψλσλ ηνπο ελαληίνλ εμσηεξηθψλ ερζξψλ –φπσο, γηα παξάδεηγκα, ζηα Αλέθδνηα θαη ην Πεξί
θηηζκάησλ ηνπ Πξνθφπηνπ απφ ηελ Καηζαξεία (500-562), πνπ εζηηάδνληαη ζηε δσή θαη ην νηθνδνκηθφ έξγν
ηνπ Ηνπζηηληαλνχ ή ην έξγν ηνπ θιεξηθνχ Ησάλλε Κακεληάηε, γηα ηελ άισζε ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο Ά-
ξαβεο ην 904, είηε ε Αιεμηάο πνπ αθηεξψλεη ε Άλλα Κνκλελή (1083-1153/1154) ζηνλ παηέξα ηεο, ηελ πνιηηη-
θή ηνπ θαη ηνπο αγψλεο πνπ δηεμήγαγε ελαληίνλ ησλ Ννξκαλδψλ θαη ησλ Σνχξθσλ (Αξψλε-Σζίριε, 2008: 67-
68, 71, 73-74). Μηα δεχηεξε θαηεγνξία έξγσλ ηεο ηζηνξηνγξαθηθήο παξαγσγήο απηψλ ησλ ρξφλσλ απνηεινχλ
νη ρξνλνγξαθίεο, δειαδή νη ζχληνκεο αθεγήζεηο ‒ζρεδφλ ζεκεηψζεηο‒ ησλ γεγνλφησλ αλά έηνο, θαη κηα ηξίηε
ζπληζηνχλ ηα ρξνληθά, πνπ ζπληάζζνληαλ θπξίσο ζηα κνλαζηήξηα θαη ησλ νπνίσλ νη ζπγγξαθείο, «αθνινπ-
ζψληαο θαη πξνεθηείλνληαο ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Δπζέβηνπ ηεο Καηζαξείαο», πξνζπαζνχζαλ λα αλαθαηα-
ζθεπάζνπλ «ηε ρξνλνινγία ηνπ παξειζφληνο».33 Ο δηαρσξηζκφο απηψλ ησλ θαηεγνξηψλ θαη ησλ ππν-
δηαηξέζεσλ ηνπο δελ είλαη πάληα εχθνινο. Ο Μηραήι Φειιφο (1018-δεθαεηία 1080), γηα παξάδεηγκα, έδσζε
ζην έξγν ηνπ ηνλ ηίηιν Υξνλνγξαθία, παξφηη ν ίδηνο ην ραξαθηήξηδε ηζηνξία, ελψ ην πεξηερφκελφ ηνπ απαξηη-
δφηαλ απφ κηα ζεηξά απηνθξαηνξηθψλ βηνγξαθηψλ. Παξνκνίσο, ε Υξνλνγξαθία ηνπ Ησάλλε ΢θπιίηδε (1018-
1079) ηνλ θαηαηάζζεη, θαηά ηελ θξίζε θάπνησλ ηζηνξηθψλ, ζηνπο ρξνλνγξάθνπο θαη θαηά ηε γλψκε άιισλ
ζηνπο ηζηνξηθνχο (Αξψλε-Σζίριε, 2008: 72, 89). Αμίδεη επίζεο λα ζεκεησζεί φηη απφ ηνλ 12ν θαη ηνλ 13ν αηψ-
λα κε ηνλ φξν «ρξνληθφ» πεξηγξαθφηαλ θάζε κνξθήο ηζηνξηθή αθήγεζε. Σν θπξηφηεξν γλψξηζκα πάλησο ησλ
πεξηζζφηεξσλ έξγσλ απηήο ηεο καθξάο πεξηφδνπ είλαη φηη ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο δελ έδηλαλ έκθαζε ζηα γε-
γνλφηα, ηε ρξνληθή αιιεινπρία θαη ηελ αλαδήηεζε ηεο αηηηφηεηαο, αιιά παξαρσξνχζαλ ηνλ πξσηαγσληζηηθφ
ξφιν ζην «ρξηζηηαληθφ θνζκνείδσιν θαη ηε ζενινγηθή απζεληία», πνπ ηειηθά αλαδεηθλχνληαλ ζε κεραληζκφ
απνθάιπςεο ηεο εζραηνινγηθήο αιήζεηαο. Με απινχζηεξα ιφγηα, ε θνζκηθή ηζηνξία θαίλεηαη λα ελζσκαηψ-
λεηαη ζε έλα «γξακκηθφ θαη επίπεδν ζρήκα εμέιημεο, πνπ ζπλέρεη ην ζχλνιν ηεο αλζξσπφηεηαο», θαη νη εμέ-
32
Σν παξάζεκα απφ θείκελν ηνπ Βξεηαλνχ θηιφζνθνπ, αξραηνιφγνπ θαη ηζηνξηθνχ, θαζεγεηή ζηελ Ομθφξδε, Ρφκπηλ
Σδνξηδ Κφιηλγθγνπλη (Robin George Collingwood, 1889-1943) θαη παξαηίζεηαη ζην Carr, 1999: 42-43.
33
΢πλήζσο αλαθεξφκαζηε ζηα «κνλαζηεξηαθά ρξνληθά», αιιά ζηε δηάξθεηα απηψλ ησλ αηψλσλ αλαπηχρζεθαλ θαη ηα
«ηππνηηθά ρξνληθά» (πνπ ηνλίδνπλ ηε ζεκαζία ησλ πνιεκηθψλ ζπγθξνχζεσλ θαη ησλ δηπισκαηηθψλ ζρέζεσλ), θαζψο
επίζεο ηα «ρξνληθά ησλ πφιεσλ» (πνπ πεξηγξάθνπλ ηα επηηεχγκαηα ησλ ηηαιηθψλ θξαηηδίσλ) θαη ηα «γελεαινγηθά ρξν-
ληθά», ηα αθεγεκαηηθά έξγα, δειαδή, πνπ ππφ ηε κνξθή βηνγξαθηψλ ηεθκεξηψλνπλ ηελ αξρή ηεο θιεξνλνκηθήο δηαδν-
ρήο θαη πνιιέο θνξέο απνηππψλνπλ ηηο κεηαβνιέο πνπ παξαηεξνχληαη ζην άηππν θιεξνλνκηθφ δίθαην, φζνλ αθνξά ηε
κεηαβίβαζε γαηψλ ζηνπο θφιπνπο ηεο αξηζηνθξαηίαο.

ρνληεο ρξνλνγξάθνη επηδηψθνπλ λα θαηαδείμνπλ ηνλ παξεκβαηηθφ ξφιν ηεο ζεφηεηαο ζηελ ηζηνξία, αλαθαηα-
ζθεπάδνληαο ην παξειζφλ φινπ ηνπ θφζκνπ, απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ κέρξη ηελ επνρή ηνπο, θαη εζηηάδνληαο
ηελ πξνζνρή ηνπο ζηε ρξνλνινγηθή παξάζεζε θαη ηελ απιή δηαδνρή ησλ γεγνλφησλ (Κφθθηλνο, 1989: 85-86·
Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 197-199).
Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε ρηιηεηία ηνπ δπηηθνχ Μεζαίσλα θαη ηεο Βπδαληηλήο επν-
ρήο απνηειεί πεξίνδν θαηψηεξεο ηζηνξηνγξαθηθήο παξαγσγήο –κηα γεληθφηεξα «ζθνηεηλή» επνρή πνπ δελ
αλέδεημε αμηνζαχκαζηνπο ηζηνξηθνχο θαη αμηνκλεκφλεπηα ηζηνξηθά έξγα; Ήδε αλαθέξακε, φηη είλαη κάηαην
λα αλαδεηνχκε ζηάδηα αθκήο ή παξαθκήο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, ραξαθηεξίδνληαο ηα έξγα κηαο
ηζηνξηθήο πεξηφδνπ σο ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν ζεκαληηθά ή επηρεηξψληαο αμηνινγήζεηο θαη ζπγθξίζεηο κε
θξηηήξηα πνπ ζπλήζσο αληινχκε απφ ηε ζχγρξνλε αληίιεςή καο γηα ηελ επηζηεκνληθή ηζηνξία. Ήδε αλαθέξ-
ζεθε, άιισζηε, φηη ην Βπδάληην δελ επηβαξχλεηαη κε ηελ παξαθκηαθή πνξεία πνπ παξαηεξείηαη θαηά ηελ α-
θεγεκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο Μεζαησληθήο Γχζεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε ππνρψξεζε ηεο κεζαησληθήο ρξν-
λνγξαθίαο θαη γεληθφηεξα ηεο ζετθά ππαγνξεπφκελεο ηζηνξηνγξαθηθήο ινγηθήο πνπ πεξηγξάςακε, μεθηλά,
πξηλ απφ ην ζπκβαηηθφ ηέινο ηνπ Μεζαίσλα, ήδε δειαδή απφ ηνλ 11ν αηψλα. Ζ δηαπίζησζε απηή φρη κφλν
απνθιείεη ην ελδερφκελν λα απαληήζνπκε θαηαθαηηθά ζην παξαπάλσ εξψηεκα, αιιά επίζεο δείρλεη φηη νη
πεξίνδνη εμέιημεο πνπ κπνξνχκε ίζσο λα δηαθξίλνπκε ζηελ ηζηνξηνγξαθία, δελ ηαπηίδνληαη απαξαίηεηα κε ηηο
επξχηεξεο ηζηνξηθέο πεξηφδνπο, ζηηο νπνίεο ζπλήζσο αλαθεξφκαζηε –π.ρ. Μεζαίσλαο, Αλαγέλλεζε, ε κεηα-
βαηηθή πεξίνδνο δειαδή ηεο εληππσζηαθήο πνιηηηζκηθήο θαη δηαλνεηηθήο εμέιημεο πνπ ζεκαηνδνηεί ηελ αθε-
ηεξία ηεο λεφηεξεο επνρήο.
5.1.6 Γηα ηελ ηζηνξία κηαο ηζηνξίαο ή ηεο αιεζηλήο ηζηνξίαο;
Γηα πνηνπο ιφγνπο είλαη απαξαίηεην λα κειεηνχκε ηελ εμέιημε ηεο επηζηήκεο καο απφ ηελ πξψηε αθκαία θά-
ζε ηεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 5νπ αηψλα π.Υ.; Φπζηθά, ζηφρνο καο δελ είλαη, νχηε λα απνκλεκνλεχζνπκε ηα
νλφκαηα ησλ ζπνπδαίσλ ή ιηγφηεξν ζεκαληηθψλ ζπγγξαθέσλ θαη ηνπο ηίηινπο ησλ έξγσλ ηνπο νχηε λα απν-
ζηεζίζνπκε ηηο κεζνδνινγηθέο ηερληθέο ή θαηλνηνκίεο ηνπο θαηά ρξνληθή ζεηξά· θαη ζα ήηαλ επίζεο κάηαην
θαη αλψθειν λα ζρεδηάζνπκε απιά έλα δηάγξακκα θάζεσλ αθκήο θαη παξαθκήο ηεο ηζηνξηνγξαθηθήο παξα-
γσγήο, γηα λα ην παξνπζηάζνπκε σο πξψην θεθάιαην ζηελ ηζηνξία ηεο επηζηήκεο καο. ΋πσο ήδε θάλεθε,
απψηεξε επηδίσμή καο είλαη ε βαζχηεξε θαηαλφεζε: α´) ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξέαζαλ ηελ επηινγή ηνπ
αληηθεηκέλνπ κειέηεο ησλ ζπγγξαθέσλ εθείλσλ ησλ ρξφλσλ, δηφηη έηζη κπνξνχκε λα παξαθνινπζήζνπκε ηελ
πξννδεπηηθή εμέιημε ηνπ γλσζηηθνχ θιάδνπ ηεο ηζηνξίαο ζην πιαίζην ηεο θνηλσλίαο φπνπ αλαπηχζζεηαη· β´)
ησλ επηλνήζεψλ ηνπο ζε φ,ηη αθνξά ηελ αλαδήηεζε ησλ πεγψλ ηνπο, αθνχ άιισζηε ηα έξγα ηνπο είλαη ζήκε-
ξα πεγέο γηα καο, θαη νη ίδηνη, επνκέλσο, καο παξνπζηάδνληαη σο νη άλζξσπνη πνπ επεμεξγάζηεθαλ, θαηά ηελ
θξίζε ηνπο, απηέο ηηο πεγέο καο· γ´) ηεο αληίιεςεο ηνπο ζρεηηθά κε ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο πηνζέηε-
ζεο, ζπκπιήξσζεο ή δηφξζσζεο θαη απνθπγήο ελδερφκελσλ ζθαικάησλ ή κε απνηειεζκαηηθψλ ηερληθψλ ησλ
πξνγελέζηεξσλ έξγσλ· δ´) ησλ αληηιήςεψλ ηνπο γηα ηνλ ρξφλν θαη θαη‟ επέθηαζε γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ηνπ
παξφληνο θαη ηνπ παξειζφληνο· θαη, ηέινο, ε´) ηεο ζεκαζίαο πνπ νη ίδηνη απέδηδαλ ζηνλ κχζν, ηε ζξεζθεπηηθή
πίζηε ή ηελ επηδησθφκελε αιιά θαη ηφζν πεξίπινθε θαη πνιπδηάζηαηε «αιήζεηα» ηνπ παξειζφληνο.
Ο ηειεπηαίνο ζηφρνο απνηειεί ην ζέκα πνπ δελ αλαιχζεθε κέρξη ην ζεκείν απηφ. Πνηα ζεκαζία
πξνζιάκβαλε ν φξνο «ηζηνξηθή αιήζεηα» ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο πνπ εμεηάζακε κέρξη εδψ, ηη αθξηβψο
ελλννχζαλ, αιιά θαη ηη πέηπραλ νη πην έλζεξκνη ηνπιάρηζηνλ ππνζηεξηθηέο ηεο; ΋πσο ήδε θάλεθε, ζην ιεμη-
ιφγην ησλ ηζηνξηθψλ ηεο ειιελνξσκατθήο αξραηφηεηαο ε έλλνηα ηεο αιήζεηαο απνθηνχζε ην εηδηθφ πεξηερφ-
κελφ ηεο ζην πιαίζην ηεο πξνζπάζεηαο εθάζηνπ εμ απηψλ λα δηαθνξνπνηεζεί απφ ηνπο πξνγελεζηέξνπο ηνπ: ν
Ζξφδνηνο απφ ηνλ ΋κεξν θαη ηνπο Ίσλεο ινγνγξάθνπο, ν Θνπθπδίδεο θπξίσο απφ ηνλ Ζξφδνην θαη ν Πνιχ-

βηνο πξσηίζησο απφ ηνλ Σηκαίν. ΋ηαλ ππνζρφηαλ δειαδή έλαο ηζηνξηθφο φηη ζθνπεχεη λα θαηαγξάςεη ηελ α-
ιήζεηα θαη ηα αιεζηλά γεγνλφηα, δελ ήηαλ απαξαίηεην φηη ακθηζβεηνχζε ηελ αιήζεηα φισλ ησλ πξνγελεζηέ-
ξσλ ηνπ, αιιά ζίγνπξα δηαβεβαίσλε ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ φηη άμηδε λα δηαβάζνπλ ην δηθφ ηνπ έξγν, δηφηη είρε
αθεγεκαηηθή ζαθήλεηα θαη δηαθξηλφηαλ γηα ηελ ακεξνιεςία ηνπ θαη ηνλ εξεπλεηηθφ θαη κεζνδνινγηθφ πινπ-
ξαιηζκφ ηνπ. Ζ ζπλήζεηα, άιισζηε, ησλ πεξηζζφηεξσλ ζπγγξαθέσλ ηεο ειιελνξσκατθήο αξραηφηεηαο, φπσο
θαη θάπνησλ ησλ κεζαησληθψλ ρξφλσλ –θπξίσο ζην Βπδάληην– λα μεθηλνχλ ηα έξγα ηνπο απφ ην ρξνληθφ ζε-
κείν ζην νπνίν νινθιεξψλνληαλ νη ηζηνξίεο ησλ πξνγελεζηέξσλ ηνπο, καο επηηξέπεη λα ππνζέζνπκε φηη δελ
αλεζπρνχζαλ κήπσο θαηεγνξεζνχλ σο κηκεηέο ηνπ πεξηερνκέλνπ άιισλ αθεγήζεσλ. Αλ πξάγκαηη ζεσξνχ-
ζαλ φηη θηλδχλεπαλ λα θαηεγνξεζνχλ γηα κίκεζε, απηή ε κίκεζε ινγηθά αθνξνχζε ηελ πηνζέηεζε ή θαη επα-
λάιεςε ηεο εξεπλεηηθήο θαη κεζνδνινγηθήο πξαθηηθήο ή θαη ηεο ζπγγξαθηθήο ηερληθήο πνπ είραλ επηλνήζεη
άιινη πξηλ απφ απηνχο. Έηζη, ε ππφζρεζε ηεο εμηζηφξεζεο ηνπ αιεζηλνχ παξειζφληνο πξφβαιε σο θξηηήξην
πξνφδνπ ηεο ηζηνξηθήο αθήγεζεο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ ‒ζηφρνο πνπ πξνθαλψο ελδηέθεξε ηελ πιεηνλφηεηα
ησλ ηζηνξηθψλ, φρη κφλν ηεο ειιελνξσκατθήο αξραηφηεηαο αιιά θαη ησλ κεηαγελέζηεξσλ ρξφλσλ. Γελ απν-
θιείεηαη φκσο ν ζηφρνο ηεο απνθάιπςεο ηεο αιήζεηαο ‒πνπ απνηειεί θνηλφ ηφπν ζηα εηζαγσγηθά ζεκεηψκαηα
ησλ πεξηζζφηεξσλ θαηά θαηξνχο ηζηνξηθψλ έξγσλ‒ λα καξηπξνχζε ηελ αλαζθάιεηα ελφο ζπγγξαθέα, πνπ
απνηνικνχζε ηε δηαλνεηηθή πεξηδηάβαζή ηνπ ζην άγλσζην παξειζφλ, κε ζθνπφ λα αλαζπλζέζεη ηελ εμέιημή
ηνπ θαη έηζη λα κεηαθέξεη ζηε δηθή ηνπ θνηλσλία ηα κελχκαηά ηνπ, φπσο ηα απνθσδηθνπνηνχζε ν ίδηνο.
Ο Ζξφδνηνο, ινηπφλ, απνπεηξάζεθε λα βξεη ηνπο ηξφπνπο ρξνλνιφγεζεο, γηα λα αθεγεζεί ηελ αιή-
ζεηα ηνπ παξειζφληνο πνπ δελ θαηάθεξαλ ή δελ ελδηαθέξζεθαλ λα πεξηγξάςνπλ πξηλ απφ απηφλ νη επηθνί
πνηεηέο, κνινλφηη θαη εθείλνη είραλ αλαπηχμεη κε επηηπρία ηηο αθεγεκαηηθέο ηνπ ηερληθέο. Ο Θνπθπδίδεο αθη-
εξψζεθε ζε κηα ελδειερέζηεξε έξεπλα ησλ πεξαζκέλσλ γεγνλφησλ θαη, δηαζηαπξψλνληαο κε απζηεξφηεξν
θαη ζπζηεκαηηθφηεξν ηξφπν ηηο ζπιιεγφκελεο πιεξνθνξίεο ηνπ, ζέιεζε λα απνηππψζεη ηελ αιήζεηα πνπ ζα
ηθαλνπνηνχζε ηε δηθή ηνπ ζχγρξνλε θνηλσλία. Με παξφκνην ηξφπν, κπνξεί λα ελζσκαησζεί ε επηδησθφκελε
αιήζεηα ζηε ζρέζε πνπ αλέπηπμαλ νη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί κε ην παξειζφλ θαη ην παξφλ ηνπο. Δμάιινπ, ε
αμίσζε πνπ πξνβάιιεη θάζε θνξά ην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ γηα ην αιεζηλφ θαη ην πξαγκαηηθφ, θαλεξψλεη ην
εθάζηνηε θπξίαξρν «θαζεζηψο ηζηνξηθφηεηαο» (Hartog, 2014: 217). Δζηηάδνληαο ζην ζεκείν απηφ ζηνπο η-
ζηνξηθνχο ηεο αξραίαο θαη ξσκατθήο επνρήο, κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη, απνξξίπηνληαο ζπλεηδεηά ηηο
ππεξβνιέο ηεο πνηεηηθήο κπζηζηνξίαο, πέηπραλ ηε γέλεζε κηαο ηζηνξίαο πνπ δελ είρε ζηφρν γεληθά ηελ εμε-
ξεχλεζε ηνπ θφζκνπ, αιιά ηελ εμέηαζε ηνπ παξειζφληνο κε βάζε ηα θαηάινηπά ηνπ (πεγέο) θαη κε κεζφδνπο
πνπ βξίζθνληαλ ζε ζπλερή αλαζεψξεζε θαη εμέιημε. Δμάιινπ, ε αιήζεηα, φπσο θαη ε πξαγκαηηθφηεηα, απν-
θηνχλ σο έλλνηεο ζρεηηθά ζαθέο πεξηερφκελν, κφλν φηαλ αθνξνχλ ηελ απιή πεξηγξαθή ηνπ θπζηθνχ θφζκνπ ή
ησλ αληηθεηκέλσλ πνπ καο πεξηβάιινπλ.
΢ην πιαίζην απηήο ηεο ινγηθήο δελ καο εθπιήζζεη ην γεγνλφο φηη αθφκε θαη ν εμαίξεηνο ξήηνξαο-
ηζηνξηθφο ζηε θαληαζία ηνπ Κηθέξσλα ή ηνπ Γηνλχζηνπ είρε ππνρξέσζε λα αλαδεηθλχεη ηελ αιήζεηα ηνπ πα-
ξειζφληνο. ΋πσο εμεγνχζε δειαδή ν Κηθέξσλ, ν ηζηνξηθφο, ζαλ λα ήηαλ δηθεγφξνο πνπ πξνζπαζνχζε λα πεί-
ζεη ην θνηλφ ηνπ, έπξεπε λα παξνπζηάδεη κηα αιεζνθαλή αθήγεζε ηνπ παξειζφληνο. Αλ πάιη θαληαζηνχκε
ηνλ ηζηνξηθφ, ζαλ έλαλ ηθαλφ δάζθαιν πνπ ζα ελδηαθεξφηαλ θαη γηα ηελ επηζηεκνληθφηεηα ησλ κεζφδσλ ηνπ,
ζα έπξεπε λα εζηηάδεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζηελ θαηαγξαθή ηεο ρξήζηκεο κλήκεο ηνπ παξειζφληνο, γηα λα νδε-
γεί ηνπο αλαγλψζηεο ή αθξναηέο ηνπ ζηελ πηνζέηεζε ηεο «ζσζηήο» ζπκπεξηθνξάο ηνπ πνιίηε ηνπ ξσκατθνχ
θξάηνπο, ην νπνίν είρε θπξηαξρήζεη ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο νηθνπκέλεο θαη ήηαλ ινγηθφ λα ηαπηίδεη ηελ
ηζηνξία κε ηελ άλνδφ ηνπ ζε απηήλ ηελ εγεκνληθή ζέζε. Με απιά ιφγηα, ε ηζηνξηθή αιήζεηα, θαηά ηελ εξκε-
λεία ηνπ Κηθέξσλα, δελ ήηαλ απαξαίηεην λα ζηεξίδεηαη ζηελ αθξηβή αλαζχλζεζε ησλ γεγνλφησλ ηνπ παξει-
ζφληνο. Αληίζεηα, απηφ πνπ είρε ζεκαζία είλαη λα εμππεξεηεί ηνλ απψηεξν ζηφρν ηεο. ΢ε απηφ ην ζεκείν
ζπκθσλνχζε θαη ν Γηνλχζηνο, πνπ επίζεο επηθφξηηδε ηνλ ηζηνξηθφ κε ηελ ππνρξέσζε λα απνδείμεη ηελ «αιή-
ζεηα» ηεο παληνδχλακεο Ρψκεο (Breisach, 1994: 58· Mellor, 1999: 27).

Γελ καο πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη θαη νη ρξηζηηαλνί ρξνλνγξάθνη ηνπ Μεζαίσλα ππνζηήξηδαλ
φηη ζηφρνο ηνπο ήηαλ λα παξνπζηάζνπλ ηελ αιήζεηα ηνπ παξειζφληνο, πνπ επίζεο πξνζιάκβαλε ην εηδηθφ πε-
ξηερφκελφ ηεο, κε γλψκνλα ηηο αλάγθεο θαη ηηο απαηηήζεηο θάζε επξσπατθήο θνηλσλίαο ζηε ρηιηεηία πεξίπνπ
πνπ κεζνιαβεί κέρξη ηελ Αλαγέλλεζε ηεο Γχζεο θαη ηελ νινθιήξσζε ηεο νζσκαληθήο θαηάθηεζεο ηεο Αλα-
ηνιήο. Σελ πεξίνδν απηή ε θξαηνχζα ηζηνξηνγξαθηθή εληχπσζε ήηαλ φηη ε αιήζεηα κπνξεί λα επηηπγράλεηαη
κέζσ ηεο πξνζσπηθήο καξηπξίαο ελφο ζπγγξαθέα. Έηζη, νη πεξηζζφηεξνη ρξνλνγξάθνη δηαβεβαίσλαλ ηνπο
αλαγλψζηεο ηνπο φηη είδαλ, γηα παξάδεηγκα, κε ηα κάηηα ηνπο έλα θαξβέιη ςσκί λα κεηαηξέπεηαη ζε βξάρν
απφ ζαχκα ή φηη παξαθνινχζεζαλ ηηο δεήζεηο, ράξε ζηηο νπνίεο απνζνβήζεθαλ, κε ηε βνήζεηα ηνπ ζενχ, νη
θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο ελφο ηζρπξνχ ζεηζκνχ, πνπ ζην ξσκατθφ παξειζφλ ζα είρε ηζνπεδψζεη νιφθιεξεο
πφιεηο. Αλ αλαινγηζηνχκε φηη επηρεηξήκαηα απηήο ηεο κνξθήο επαλαιακβάλνληαλ ζε αθεγεκαηηθέο αλαζπλ-
ζέζεηο ηνπ παξειζφληνο θαηά ηε δηάξθεηα πνιιψλ αηψλσλ, κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη ‒ηνπιάρηζηνλζε θά-
πνην βαζκφ‒ ζεσξνχληαλ πεηζηηθά απφ ην θνηλφ ηνπο.
Γηα λα θαηαλνήζνπκε, επνκέλσο, ηη αθξηβψο ελλννχζαλ κε ηελ επίθιεζε ηεο αιήζεηαο νη εθάζηνηε
ηζηνξηθνί, δελ ζα πξέπεη λα αλαηξέμνπκε ζην ζρεηηθφ ιήκκα ελφο ιεμηθνχ ηεο ειιεληθήο ή θάπνηαο άιιεο
γιψζζαο (ζα επαλέιζνπκε ζην δήηεκα ηεο ηζηνξηθήο αιήζεηαο κεηά ηελ νινθιήξσζε ηεο πεξηήγεζήο καο
ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζην θεθάιαην 11). Αληίζεηα, ζα πξέπεη λα δηεξεπλήζνπκε ηηο θξαηνχζεο πε-
πνηζήζεηο θαη λννηξνπίεο κηαο δεδνκέλεο θνηλσλίαο, ηελ νπνία πξνζπαζνχζαλ λα πείζνπλ νη ηζηνξηνγξάθνη ή
ρξνλνγξάθνη ηεο γηα ηελ αθξίβεηα ηεο αλαζχλζεζεο ησλ γεγνλφησλ ηνπ παξειζφληνο πνπ επηρεηξνχζαλ. Με
άιια ιφγηα, ε δηαπίζησζε, ζηελ νπνία θαηαιήγνπκε κεηά απφ ηε ζπλνπηηθή εμέηαζε ηεο ειιελνξσκατθήο
ηζηνξηνγξαθηθήο παξάδνζεο, είλαη πσο ε «αιήζεηα» δηά ηεο πεξηγξαθήο ησλ γεγνλφησλ, φπσο αθξηβψο έγη-
λαλ, είλαη ζηφρνο νπηνπηθφο: πξψηα απ‟ φια, εμαηηίαο ηεο απνζπαζκαηηθήο γλψζεο ηνπ παξειζφληνο πνπ α-
πνθαιχπηνπλ ζηνλ ηζηνξηθφ νη πεγέο ηνπ (φπσο θάλεθε δειαδή θαη ζηα θεθάιαηα 2 θαη 3)· θαη θαηά δεχηεξν
ιφγν, δηφηη ε αιήζεηα είλαη κηα έλλνηα κε εχπιαζην πεξηερφκελν πνπ κπνξεί λα αλαπξνζαξκφδεηαη αλαιφγσο
ησλ πεξηζηάζεσλ θαη ησλ εθάζηνηε απαηηήζεσλ ηνπ ηζηνξηθνχ θαη ηεο επνρήο ηνπ. Έηζη, εμεγείηαη φηη νη πε-
ξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί ζε φιεο ηηο επνρέο θαη φιεο ηηο εμειηθηηθέο θάζεηο ηεο ηζηνξηνγξαθηθήο παξαγσγήο η-
ζρπξίδνληαλ, φπσο ζα δνχκε θαη ζην θεθάιαην 11, φηη επηδίσθαλ ζηα έξγα ηνπο ηελ ηζηνξηθή αιήζεηα.
5.2 Αλαδεηώληαο ηελ αλαγέλλεζε ηεο ηζηνξίαο …
Ζ Αλαγέλλεζε δελ εθδειψζεθε μαθληθά, νχηε νη ιφγηνη θαη νη δηαλννχκελνη ηεο ήηαλ νη πξψηνη πνπ κεηά απφ
αηψλεο κειέηεζαλ ηα θείκελα ηεο παγαληζηηθήο ειιελνξσκατθήο αξραηφηεηαο. ΢ε φιε ηε δηάξθεηα ηνπ Με-
ζαίσλα νη ιφγηνη γλψξηδαλ ηα έξγα πνιιψλ Ρσκαίσλ ζπγγξαθέσλ, φπσο ηνπ Βηξγηιίνπ, ηνπ Κηθέξσλα θαη
άιισλ. ΢ηελ Αλαγέλλεζε φκσο αλαθάιπςαλ αθφκε πεξηζζφηεξα, θαη απφ ηνλ 12ν αηψλα πνιιέο ειιεληθέο
θηινζνθηθέο θαη επηζηεκνληθέο πξαγκαηείεο κεηαθξάζηεθαλ ζηα ιαηηληθά (Burns, 2006: 96-103). Θα ήηαλ
ιάζνο επίζεο λα ππνζηεξίμνπκε φηη ην ελδηαθέξνλ θαη ν ζαπκαζκφο ησλ ζπγγξαθέσλ θαη ηζηνξηνγξάθσλ ηεο
Αλαγέλλεζεο θαη ηνπ Οπκαληζκνχ γηα ηελ παγαληζηηθή ειιελνξσκατθή αξραηφηεηα ππνδήισλαλ ηελ ακθη-
ζβήηεζε ηεο ρξηζηηαληθήο ζξεζθείαο. Αληίζεηα, ζηα κέζα ηνπ 14νπ αηψλα αιιά θαη αξγφηεξα, νη πεξηζζφηεξνη
ζπγγξαθείο, ιφγηνη θαη θαιιηηέρλεο παξέκελαλ βαζχηαηα πξνζεισκέλνη ζηε ζξεζθεία. Ζ Δθθιεζία ζπλέρηζε
λα δηαηεξεί ηελ ηζρχ ηεο θαη αξθεηνί πάπεο, φπσο ν Νηθφιανο Δ´ (1447-1455), ν ηδξπηήο ηεο Βηβιηνζήθεο ηνπ
Βαηηθαλνχ, πνπ είζηζηαη λα απνθαιείηαη «νπκαληζηήο Πάπαο», ππνζηήξημαλ ηα γξάκκαηα θαη ηηο ηέρλεο. Δίλαη
εμαηξεηηθά δχζθνιν λα πεξηγξάςνπκε ηε κεηάβαζε απφ ηε κία επνρή ζηελ άιιε. Αθφκε δπζθνιφηεξν είλαη
λα ζθηαγξαθήζνπκε ηε κεηάβαζε απφ ην έλα ηζηνξηθφ είδνο ζε θάπνην άιιν. Αληίζεηα, είλαη πξνηηκφηεξν λα

έρνπκε δηαξθψο θαηά λνπ ηελ εμήο ζθέςε: φηη ε ηζηνξία «είλαη κεηαβνιή θαη κλήκε, κλήκε ελφο παξειζφληνο
πνπ δελ ζηακαηά λα δεη θαη λα αιιάδεη ππφ ην βιέκκα δηαδνρηθψλ θνηλσληψλ».34
5.2.1 ΢ηελ επνρή ηεο Αλαγέλλεζεο
Απφ ηνλ 10ν αηψλα ε εκπνξηθή αλάθακςε ηνπ ρξηζηηαληθνχ θφζκνπ ηεο Γχζεο, ε αλάδεημε επθαηάζηαησλ
νκάδσλ πνπ ελδηαθέξνληαλ γηα ηελ θνηλσληθή ηνπο άλνδν, θαζψο θαη δηάθνξνη ζηξαηεγηθνί ιφγνη πνπ ζπλδέ-
νληαλ κε ηηο απνθάζεηο ησλ θαηά ηφπνπο εγεκφλσλ θαη πξηγθίπσλ, επλφεζαλ ηελ επέθηαζε ηνπ επξσπατθνχ
αζηηθνχ ρψξνπ θαη ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ θαηνίθσλ ηνπ. Φπζηθά, αθφκε θαη ζηηο δψλεο έληνλεο νηθν-
λνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο, φπσο ζηε Φιάλδξα θαη ηελ Ηηαιία, ηε βφξεηα Γεξκαλία, ηε Ννξκαλδία, ηελ Ηζπαλία
θαη ηε λφηηα Γαιιία, ε αλάπηπμε ησλ πφιεσλ δελ κεηέβαιε δηά κηαο ηηο ηππηθέο δνκέο ηνπ κεζαησληθνχ θενπ-
δαξρηθνχ ζπζηήκαηνο, νχηε επεξέαζε απφ ηε κηα κέξα ζηελ άιιε ηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ αλζξψπσλ πνπ
δνχζαλ ζηελ χπαηζξν (Berstein & Milza, 1997: 151-156). Αιιά κέρξη ηνλ 13ν αηψλα, πνπ ζπλήζσο ζεσξείηαη
ην απφγεην ηνπ Μεζαίσλα, παξαηεξνχληαη ηφζν ζεκαληηθέο πνιηηηζηηθέο θαη πλεπκαηηθέο εμειίμεηο, ψζηε ζή-
κεξα θάπνηνη ηζηνξηθνί αλαξσηηνχληαη αλ είλαη ζεκηηφ λα θάλνπλ ιφγν γηα κηα «πξψηκε αλαγέλλεζε» ζηνλ
12ν αηψλα.
Σφηε πεξίπνπ εκθαλίδνληαη θαη ηα πξψηα παλεπηζηήκηα. ΢ηελ αξρηθή ηνπο κνξθή ηα παλεπηζηήκηα
ήηαλ ελψζεηο ή ζσκαηεία ζπνπδαζηψλ πνπ θνηηνχζαλ ζηηο επηζθνπηθέο ζρνιέο, θαη επηζπκνχζαλ λα απαιια-
γνχλ απφ ηελ θεδεκνλία ησλ επηζθφπσλ θαη ηελ απζαηξεζία ησλ ηνπηθψλ αξρψλ. Πνιιέο θνξέο ππνζηεξίδν-
ληαλ θαη απφ ηελ παπνζχλε, πνπ επεδίσθε λα εμαζθαιίζεη έλα πξφζζεην κέζν γηα ηελ επηβνιή ηεο εμνπζίαο
ηεο. Σν 1194, ν πάπαο Καηιεζηίλνο Γ´ παξαρψξεζε ηα πξψηα πξνλφκηα ζην ζσκαηείν ησλ ζπνπδαζηψλ ηνπ
Παξηζηνχ θαη ην 1200 ν βαζηιηάο Φίιηππνο Β´ Αχγνπζηνο, κεηά απφ κηα αηκαηεξή ζπκπινθή κεηαμχ θνηηε-
ηψλ θαη αζηψλ, αλαγθάζηεθε λα απαηηήζεη απφ ηνλ επίηξνπν λα δεηήζεη ζπγγλψκε απφ ην παλεπηζηήκην, ην
νπνίν ελλέα ρξφληα αξγφηεξα αλαγλσξίζηεθε επίζεκα απφ ηνλ πάπα, ζηε ζπλέρεηα απέθηεζε ην πξψην θαηα-
ζηαηηθφ ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ (1215) θαη ελ ηέιεη απαιιάρζεθε νξηζηηθά απφ ηνλ επίζθνπν, δηαηεξψληαο ην
κνλνπσιηαθφ δηθαίσκα ζηελ απνλνκή ησλ ηίηισλ ζπνπδψλ (1231). Αξθεηά παλεπηζηήκηα δεκηνπξγήζεθαλ
κεηά απφ παξφκνηεο δηακάρεο (π.ρ. ζηε Μπνιφληα ην 1219, θαη ζηελ Ομθφξδε ηε δεθαεηία ηνπ 1230), ελψ
άιια ηδξχζεθαλ κε πξσηνβνπιία θάπνησλ εγεκφλσλ ή ηεο Δθθιεζίαο. Αιιά, φπσο ήδε αλαθέξζεθε (βι. θε-
θάιαην 1), ε ζενινγία παξέκεηλε γηα αξθεηνχο αηψλεο αθφκε ε «βαζίιηζζα» ησλ επηζηεκψλ, ελψ ε θηινζνθία
παξνπζηαδφηαλ ζαλ κηα απιή άζθεζε γηα ηελ επειημία ηνπ κπαινχ. ΢ην πιαίζην απηφ, ε ζεκαληηθφηεξε αι-
ιαγή πνπ παξαηεξείηαη ζηαδηαθά κεηά ηνλ 11ν αηψλα είλαη ε πξνζπάζεηα ηεο εθινγίθεπζεο ηεο ρξηζηηαληθήο
θνζκνζεσξίαο. ΢ηελ εμέιημε απηή ζπλέβαιε ε κειέηε ηεο παγαληζηηθήο θηινζνθίαο, θπξίσο ησλ έξγσλ ηνπ
Αξηζηνηέιε ‒είηε ζηηο κεηαθξάζεηο ηνπ Βνήζηνπ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ ζηηο πιαησληθέο επηζθνπηθέο ζρνιέο
ήδε απφ ηνλ 6ν αηψλα είηε ζηηο κεηαγελέζηεξεο ζρνιηαζκέλεο κεηαθξάζεηο ησλ Αξάβσλ θηινζφθσλ, πνπ δηα-
δφζεθαλ ζηε Γχζε κεηά ηελ ηζπαληθή ζηαπξνθνξία.35 Απηή ήηαλ ε αθεηεξία ηνπ «ζρνιαζηηθηζκνχ», πνπ ε-
πεξέαζε ζνβαξά ηε ζενινγηθή ζθέςε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 13νπ αηψλα. Χζηφζν, ε επηζηξνθή ζην επίθεληξν
ηνπ εξεπλεηηθνχ ελδηαθέξνληνο αξθεηψλ πξαγκαηεηψλ ηεο αξραηφηεηαο (π.ρ. γηα ηα καζεκαηηθά, ηε θπζηθή
θαη ηελ αζηξνλνκία) ράξε ζηηο ιαηηληθέο κεηαθξάζεηο Αξάβσλ θαη Δβξαίσλ, θαζηζηνχλ ηνλ 13 ν αηψλα κηα
ηδηαίηεξα ζεκαληηθή πεξίνδν γηα ηε κεηάβαζε πξνο ηε λεφηεξε επηζηήκε. Αξθεί κφλν λα κλεκνλεχζνπκε ηνλ
34
Σελ άπνςε απηή δηαηχπσζε ν Εαθ Λε Γθνθ θαη παξαηίζεηαη ζην Αξψλε-Σζίριε, 2008: 51.
35
Σα θείκελα ηνπ Αξηζηνηέιε άξρηζαλ λα κεηαθξάδνληαη ζηνλ αξαβηθφ θφζκν απφ ηνλ 8ν αηψλα. ΢ηνπο θπξηφηεξνπο
κεηαθξαζηέο ηνπ ζπγθαηαιέγεηαη ν επξπκαζήο θαη πνιπγξαθφηαηνο γηαηξφο θαη θηιφζνθνο Ηκπλ ΢ίλα ή ΢ηλά, γλσζηφο
κε ην εθιαηηληζκέλν φλνκα Αβηθέλλαο (980-1037). ΢εκαληηθφηεξεο φκσο ζεσξνχληαη νη ζρνιηαζκέλεο κεηαθξάζεηο ησλ
αξηζηνηειηθψλ θεηκέλσλ απφ ηνλ Άξαβα θηιφζνθν Ηκπλ Ρνπζλη, γλσζηφ ζηνλ ιαηηληθφ θφζκν σο Αβεξξφε (1126-1198),
ζηνλ νπνίν κάιηζηα απνδίδεηαη ε δηάδνζε ησλ ηδεψλ ηνπ ΢ηαγεηξίηε θηινζφθνπ ζηελ Δπξψπε.

Ρφηδεξ Μπέηθνλ (Roger Bacon, 1214-1294), ηνλ ζπνπδαζηή ηεο ζενινγίαο θαη ηεο θηινζνθίαο ζηελ Ομθφξδε
θαη ην Παξίζη, έλαλ ζαπκαζηή ηνπ Αξηζηνηέιε, ν νπνίνο, ιίγν κεηά ηα κέζα ηνπ 13 νπ αηψλα, δηαηχπσζε ηνπο
λφκνπο ηεο αληαλάθιαζεο, κειέηεζε ην θαηλφκελν ηεο δηάζιαζεο θαη απνθάιπςε ηα ιάζε ηνπ ηνπιηαλνχ ε-
κεξνινγίνπ (Berstein & Milza, 1997: 202-210).
Ζ επίδξαζε ησλ εμειίμεσλ απηψλ ήηαλ κελ αηζζεηή ζηελ ηζηνξηνγξαθία, αιιά δελ νδήγεζε αθφκε
ζηελ εληππσζηαθή κεηακφξθσζή ηεο. Σν θπξίαξρν αθεγεκαηηθφ κνληέιν ηεο κεζαησληθήο ρξνλνγξαθίαο δελ
εγθαηαιείθζεθε ηφζν λσξίο. Σα ρξνληθά εμαθνινπζνχζαλ λα απνηεινχλ ην πξνζθηιέζηεξν είδνο αθεγεκαηη-
θήο αλαζχλζεζεο ηνπ παξειζφληνο ζηε Γαιιία, ηελ Αγγιία θαη άιιεο πεξηνρέο ηεο Δπξψπεο, αθφκε θαη ηνλ
15ν αηψλα, πνπ ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο γεξαηάο επείξνπ βξηζθφηαλ ππφ ηελ επίδξαζε ηεο ηηαιηθήο αλαγέλ-
λεζεο. Παξάιιεια, κεγάιε άλζεζε γλψξηδαλ νη βηνγξαθίεο ησλ βαζηιηθψλ νηθνγελεηψλ θαη ηα εκεξνιφγηα
πνπ παξνπζίαδαλ θαηά απζηεξή ρξνλνινγηθή ζεηξά ηηο πξάμεηο θαη ηα θαηνξζψκαηα ησλ εγεκφλσλ ‒ηηο πε-
ξηζζφηεξεο θνξέο ππφ ηηο εληνιέο ησλ ίδησλ. Δίλαη αιήζεηα φηη νη θπβεξλψληεο ηεο Δπξψπεο ‒κηαο Δπξψπεο
πνπ ηαιαληδφηαλ ζπρλά απφ πνιέκνπο θαη ζπγθξνχζεηο‒ είραλ αξρίζεη λα ελδηαθέξνληαη γηα ηελ ηζηνξία. Σν
αμίσκα ηνπ ηζηνξηνγξάθνπ ηεο απιήο θαζηεξψζεθε ζηε Γαιιία ην 1437 θαη ζηελ Αγγιία ην 1661. Γελ ζα
πξέπεη επίζεο λα ιεζκνλνχκε φηη νη θαηλνηνκίεο θαη νη λεσηεξηζκνί πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ πξφνδν ηεο αλα-
γελλεζηαθήο ηζηνξηνγξαθίαο, παξνπζηάζηεθαλ ζε κεκνλσκέλεο κειέηεο, νη νπνίεο εθπνλήζεθαλ θαη δεκν-
ζηεχηεθαλ ζηε δηάξθεηα αξθεηψλ αηψλσλ, αιιά δελ δεκηνχξγεζαλ απεπζείαο γεληθεπκέλεο θαη αλαζεσξεηηθέο
δηαλνεηηθέο ή ζηνραζηηθέο ηάζεηο. Ζ ζπκβνιή ηνπο αλαδείρζεθε καθξνπξφζεζκα, θαζψο νη κεζαησληθέο θνη-
λσλίεο άιιαδαλ θαη ε κεηαβνιή απηή απνηππσλφηαλ ζηελ ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή ηνπο.
Ζ αθεηεξία πάλησο εληνπίδεηαη ζηα ηηαιηθά θξαηίδηα, φπνπ μεθίλεζε ε Αλαγέλλεζε. Κάπνηνη ιφγηνη
πνπ κειεηνχζαλ ηα έξγα ηεο αξραηφηεηαο (ησλ ιεγφκελσλ «antiquarii») πξνζπάζεζαλ λα πξνζθχγνπλ ζηελ
θξηηηθή ησλ πεγψλ. ΢ηε ζπλέρεηα, ακθηζβήηεζαλ ηελ θπξηαξρία ηεο πξνλνηαθήο εθδνρήο ηεο ηζηνξίαο θαη
άζθεζαλ απζηεξή θξηηηθή ζηελ επνρή ηνπο. Απηνί νη Οπκαληζηέο ιφγηνη, κε θπξηφηεξν εθπξφζσπφ ηνπο ηνλ
Φξαγθίζθν Πεηξάξρε (Francesco Petrarcha, 1304-1374), επηδίσμαλ λα ηνλίζνπλ ηελ αμία ηνπ αλζξψπνπ θαη
ηεο αμηνπξέπεηάο ηνπ θαη λα πιάζνπλ έλαλ εθιεθηφ άλζξσπν ηεο γλψζεο θαη ηεο δξάζεο. Έηζη, έζηξεςαλ ηελ
πξνζνρή ηνπο ζηελ αξραηφηεηα, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπνίαο φινη ζπκθσλνχζαλ φηη είρε επηηεπρζεί ν ηδεψδεο
ηξφπνο δσήο, ζηνλ νπνίν ν Υξηζηφο έδσζε αξγφηεξα ην ζείν ρξίζκα. Με άιια ιφγηα, αληηκεηψπηζαλ ηελ αξ-
ραηφηεηα σο πεγή έκπλεπζεο, πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιχλνπλ ηελ θαηαλφεζε ηεο ζχγρξνλεο πξαγκαηηθφηεηάο
ηνπο. ΋πσο είλαη θαλεξφ, ε ηζηνξία δελ είρε αλαδεηρζεί αθφκε ζε απηφλνκε δηαλνεηηθή πξαθηηθή θαη ε παη-
δεπηηθή αμία ηεο ηαπηηδφηαλ κε ηνλ ζρνιηαζκφ ησλ έξγσλ ησλ ηζηνξηθψλ ηεο ειιεληθήο θαη ξσκατθήο αξραηφ-
ηεηαο, απφ ηα νπνία ήηαλ δπλαηφ λα αληιεζνχλ ζεηηθά ή αξλεηηθά πξφηππα. ΢ην πιαίζην απηφ ε γλψζε ηνπ
παξειζφληνο παξνπζηαδφηαλ ρξήζηκε γηα ηνλ αλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηνλ άλζξσπν θαη ηνλ
Θεφ, πνπ παξέκελε ην θαίξην εξψηεκα. Αιιά νη πξνηεηλφκελεο εμεγεηηθέο κεηαβιεηέο ησλ γεγνλφησλ θαη
εμειίμεσλ εζηηάδνληαλ πιένλ ζηνλ άλζξσπν, ηε ινγηθή, ηα πάζε θαη ηε βνχιεζή ηνπ θαη νη Οπκαληζηέο (πνπ
ζίγνπξα δελ απνηεινχζαλ εληαία ή νκνηνγελή νκάδα νχηε εληφο ησλ ζπλφξσλ ελφο θξάηνπο νχηε θπζηθά ζε
νιφθιεξε ηελ Δπξψπε) έδηλαλ ηελ εληχπσζε φηη είραλ θαηαζηξψζεη έλα πνιηηηθφ ζρέδην γηα ηε ζπγθξφηεζε
ηεο ηδεαηήο πνιηηείαο (Berstein & Milza, 1997: 314-323). Έηζη, ελδηαθέξζεθαλ γηα ηελ επηζηήκε, ηελ ηέρλε
θαη ηε ζξεζθεία, αιιά φρη θαη ηελ πνιηηηθή.
Πξνθαλψο δελ εξγάδνληαλ σο ηζηνξηθνί θαη δελ δηεθδηθνχζαλ ηνλ ηίηιν ηνπ ηζηνξηθνχ ‒γηαηί άιισ-
ζηε λα ηνπο ελδηαθέξεη θάηη ηέηνην; Ζ κέζνδφο ηνπο ήηαλ πεξηζζφηεξν θηινινγηθή παξά ηζηνξηθή θαη ην ελδη-
αθέξνλ ηνπο επηθεληξσλφηαλ γεληθά ζηα έξγα ηεο αξραηφηεηαο. Αλάκεζα ζε απηά αλαθάιπςαλ, κειέηεζαλ
θαη ζρνιίαζαλ πνιιά ιεζκνλεκέλα ηζηνξηθά έξγα. Ο Πεηξάξρεο, γηα παξάδεηγκα, μεθίλεζε ηε ζηαδηνδξνκία
ηνπ, δηνξζψλνληαο ηα ζσδφκελα θείκελα ηνπ Λίβηνπ, πνπ κέρξη ηνλ 16ν αηψλα απνηεινχζε ην ηζηνξηνγξαθηθφ
πξφηππν ηνπ Οπκαληζκνχ (έθηνηε ην πξνζθηιέζηεξν πξφηππν πξνζέθεξε ην έξγν ηνπ Σάθηηνπ). Ο Πεηξάξρεο
εμεγνχζε φηη επηρεηξνχζε έλα θαληαζηαθφ ηαμίδη ζην παξειζφλ, κηα λνεηηθή πεξηδηάβαζε ζηα εξείπηα ηεο αξ-
ραίαο Ρψκεο θαη ζηελ πνξεία ηεο πφιεο, απφ ηελ ίδξπζή ηεο κέρξη ηελ επηθξάηεζε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ, γηαηί

απηφο ήηαλ ν θαηάιιεινο ηξφπνο δηαθπγήο απφ ηε κεηξηφηεηα αιιά θαη απφ ηε θπιαθή ηνπ παξφληνο· θαη
απηφ πνπ επηζπκνχζε λα πξνζθέξεη ζηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ, κεηά απφ έλα ηέηνην ηαμίδη, ήηαλ ε ζπκθηιίσζε
ηνπ κεγαιείνπ ηνπ ξσκατθνχ παγαληζηηθνχ πνιηηηζκνχ κε ην ρξηζηηαληθφ παξφλ ηεο Ηηαιίαο. Δμάιινπ, ήηαλ
έλαο αθνζησκέλνο ρξηζηηαλφο πνπ δελ δίζηαδε λα δηαθεξχμεη φηη αθφκε θαη ν Κηθέξσλαο, ηνλ νπνίν ζαχκαδε,
αλ είρε γλσξίζεη ην θήξπγκα ηνπ Υξηζηνχ, ζίγνπξα ζα γηλφηαλ ρξηζηηαλφο. Μέζα απφ ηηο επηζηνιέο πνπ α-
πεχζπλε ζε δηάθνξνπο ζπγρξφλνπο ηνπ, καο επηηξέπεη λα θαηαλνήζνπκε ζε βάζνο πνηεο ήηαλ νη πξνζέζεηο
ηνπ θαη πψο αληηιακβαλφηαλ ν ίδηνο ηνλ ξφιν ηνπ. Παξαδερφηαλ δειαδή φηη ην ξεηνξηθφ χθνο ηνπ Κηθέξσλα
θαη άιισλ αξραίσλ ζπγγξαθέσλ είρε κεηαθπηεπηεί ζηε κλήκε θαη ηελ ςπρή ηνπ, αιιά δελ επηζπκνχζε λα α-
ληηγξάςεη ην έξγν ηνπο· φπσο εμεγνχζε, θάζε θνξά πνπ δαλεηδφηαλ θάπνηεο θξάζεηο απφ έλαλ ζπγγξαθέα,
είηε παξέπεκπε ζηελ πεγή ηνπ είηε ηηο ηξνπνπνηνχζε, γηα λα ηηο θαηαζηήζεη αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο δηθήο
ηνπ αθήγεζεο. Ζ απψηεξε επηδίσμή ηνπ δειαδή ήηαλ λα δηακνξθψζεη ην δηθφ ηνπ χθνο, αθφκε θη αλ απηφ
ήηαλ ιηγφηεξν εθιεπηπζκέλν απφ εθείλν ησλ αξραίσλ, δηφηη ην χθνο, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, αληηθαηνπηξίδεη
ηελ πξνζσπηθφηεηα ελφο ζπγγξαθέα· θαη ν ζπγγξαθέαο πνπ απιά κηκείηαη ην χθνο θάπνηνπ άιινπ, πξνδίδεη
ηνλ εαπηφ ηνπ θαη είλαη πνιχ εχθνιν λα γεινηνπνηεζεί. Οη παξαδνρέο ηνπ, αθφκε θη αλ αληηπξνζσπεχνπλ ηηο
αληηιήςεηο ελφο κφλν ζεκαληηθνχ εθπξνζψπνπ ηνπ Οπκαληζκνχ, είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκεο, γηα λα απνθχγνπ-
κε κηα ππνηηκεηηθή ζεψξεζε ηεο νπκαληζηηθήο ηζηνξηθήο αθήγεζεο σο αζήκαληεο ινγνηερληθήο απφπεηξαο,
πνπ αθνινπζνχζε ηελ απιή «ζπληαγή» ηεο κίκεζεο ησλ αξραίσλ ηζηνξηθψλ πξνηχπσλ ‒ή ζσζηφηεξα ηε κε-
ηαθνξά ηνπο, κε ηα ιφγηα ελφο Οπκαληζηή ζπγγξαθέα.
Ζ γνεηεία ηεο ξεηνξηθήο θαη γεληθφηεξα ησλ αξραίσλ θεηκέλσλ απνηέιεζαλ ην ηζρπξφηεξν θίλεηξν
γηα ηνπο δηαλννχκελνπο ηνπ Οπκαληζκνχ, αιιά είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθέο νη κεηακνξθψζεηο ηεο ηζηνξην-
γξαθίαο πνπ νη ίδηνη πέηπραλ, επηδεηψληαο κηα πξνζέγγηζε ηνπ παξειζφληνο πνπ ζα μεπεξλνχζε ηηο αλακλή-
ζεηο θαη ηηο αληηιήςεηο ελφο πξνγελέζηεξνπ ηζηνξηθνχ θαη ζα παξνπζίαδε απφ ηε ζθνπηά ηεο επνρήο ηνπο ηελ
εμέιημε ηνπ αλζξψπνπ θαη ησλ θνηλσληψλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ. Ο Πεηξάξρεο, ζπγθεθξηκέλα, δελ ππνζηή-
ξημε φηη ν Λίβηνο ή νη άιινη ηζηνξηθνί ηεο ξσκατθήο αξραηφηεηαο δελ ήηαλ επηξξεπείο ζε ζθάικαηα θαη ζε
ιαλζαζκέλεο εθηηκήζεηο ή φηη δελ επεξεάζηεθαλ απφ ηηο αληηιήςεηο ηνπο. Αληίζεηα, πίζηεπε θαη δηαθήξπηηε
φηη νη ηζηνξηθνί ηεο δηθήο ηνπ επνρήο κπνξνχζαλ λα μεπεξάζνπλ ηνπο πξνθαηφρνπο ηνπο, παξά ην γεγνλφο φηη
ηνπο αλαγλψξηδαλ σο πξφηππν: αιιά ήηαλ ζθφπηκν λα μεθηλνχλ απφ ηα φζα εθείλνη είραλ παξαιείςεη θαη γηα
ηε ζπκπιήξσζε ηνπ ηεθκεξησηηθνχ πιηθνχ ηνπο λα ρξεζηκνπνηνχλ σο πεγέο ηνπο ρξνληθνγξάθνπο.36 Απηφ
κπνξνχζαλ λα ην πεηχρνπλ κέζσ ηεο έξεπλαο.
Πξάγκαηη, ν Οπκαληζκφο πξνηείλεη κηα δηαθνξεηηθή αληίιεςε γηα ηελ αξρεηαθή έξεπλα παξφηη, φπσο
είλαη ινγηθφ, νη εθπξφζσπνί ηνπ δελ εξγάζηεθαλ, αθνινπζψληαο ηνπο θαλφλεο ηνπ ζεκεξηλνχ εξεπλεηή.
Μπνξεί λα ππνηεζεί κάιηζηα φηη αθφκε θαη ζηνλ 16ν ή ηνλ 17ν αηψλα φζνη ελδηαθέξνληαλ γηα ηελ ηζηνξία ή
απιά γηα ηα θείκελα ηνπ παξειζφληνο, ζπλήζσο αλαθάιππηαλ ηπραία ηηο πεγέο ηνπο, ηηο νπνίεο επεμεξγάδν-
ληαλ θαηά ηελ θξίζε ηνπο θαη ρσξίο λα δεζκεχνληαη απφ θάπνηεο ηξφπνλ ηηλά παγησκέλεο κεζνδνινγηθέο αξ-
ρέο. Δμάιινπ, ηα δεκφζηα αξρεία ησλ δηάθνξσλ ρσξψλ παξέκελαλ απφξξεηα. Αθφκε θαη ηα γαιιηθά αξρεία,
πνπ άξρηζαλ λα νξγαλψλνληαη ζπζηεκαηηθά κεηά ηε ζχληνκε βαζηιεία ηνπ Φξαγθίζθνπ Β´ (1544-1560), ήηαλ
πξνζηηά κφλν ζε ιίγνπο ιφγηνπο ‒ζπλήζσο εθείλνπο πνπ ππεξεηνχζαλ θαηά θαηξνχο ζε απηά. Οη Γάιινη βα-
ζηιείο ζεσξνχζαλ πσο ην παξειζφλ κπνξνχζε λα θαηαζηεί νπινζηάζην πξνπαγάλδαο θαη ήηαλ πεπεηζκέλνη
πσο ήηαλ απνιχησο αλαγθαίν λα παξέρνπλ κε θεηδψ ηε δπλαηφηεηα πξφζβαζεο ζηα αξρεία (Burrow, 2014:
324). Παξάιιεια, φκσο, κε ην δήηεκα ηεο πνιηηηθήο ρξήζεο ηεο ηζηνξηθήο αθήγεζεο, ηέζεθαλ αξθεηά λσξίο
θαη πνιινί πξνβιεκαηηζκνί ζρεηηθά κε ηε θχζε, ηνπο ζθνπνχο, ηε ιεηηνπξγία θαη ηα φξηα ηεο ηζηνξηθήο γλψ-
ζεο. Δπξφθεηην γηα κία επξχηεξε ζπδήηεζε πνπ κε εθαιηήξην ηνλ ηζηνξηθφ ιφγν θαη ηε ξεηνξηθή ηνπ δηάζηα-
ζε, επεθηεηλφηαλ ζε κηα ζεηξά δηιήκκαηα φπσο: Ση είλαη ε ηζηνξία ‒είλαη ηέρλε ή επηζηήκε; Αθνξά ην αιεζέο
36
Αλαιπηηθφηεξα γηα ηνλ Οπκαληζκφ, ηηο ηδέεο θαη ηε ζπκβνιή ηνπ Πεηξάξρε θαη άιισλ Οπκαληζηψλ ζηελ εμέιημε ηεο
ηζηνξηνγξαθίαο, βι. Witt, 2001: 230-291.

ή ην αιεζνθαλέο; Απνζθνπεί ζηελ άζθεζε πεηζνχο ή ζηελ ηζηνξηθή αηηηνθξαηία, ζηελ αληηθεηκεληθή γλψζε ή
ηε δηάπιαζε ήζνπο (Κφθθηλνο, 1989: 92-93);
΋πσο ήδε θάλεθε ζην θεθάιαην 1, νξηζηηθέο απαληήζεηο δελ δφζεθαλ, νχηε απφ ηνπο δηαλννπκέλνπο
ηεο Αλαγέλλεζεο θαη ηνπ Γηαθσηηζκνχ νχηε απφ ηνπο επαγγεικαηίεο ηζηνξηθνχο, πνπ ζα ζπλαληήζνπκε ζηα
επφκελα θεθάιαηα απηνχ ηνπ βηβιίνπ. Αιιά ε απφξξηςε απφ ηνπο Οπκαληζηέο πνπ ελδηαθέξζεθαλ γηα ηελ
αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο, θάζε πηζαλήο ζπζρέηηζήο ηεο επνρήο ηνπο κε ηνλ κεζαησληθφ θφζκν, νδήγεζε
ζε κηα λέα αληίιεςε γηα ηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν θαη παξήγαγε ην γλσζηφ ζήκεξα ζρήκα πεξηνδνιφγεζεο, πνπ
μεθηλά απφ ηελ αξραία επνρή, δηαθφπηεηαη απφ ηνπο αηψλεο ηνπ ζθφηνπο, δειαδή ηνλ Μεζαίσλα, θαη αλαθά-
κπηεη ζηελ πεξίνδν ηεο Αλαγέλλεζεο, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο ζεκαηνδνηεί ηελ αλαβίσζε ηεο αξραηφηεηαο
(Breisach, 1994: 159-162). Ήδε ν Πεηξάξρεο αλαθεξφηαλ ην 1341 ζηε «storia antica» θαη ηε «storia nova».
΢ηαδηαθά ε αλάδεημε ηεο ειιελνξσκατθήο αξραηφηεηαο ζε πξφηππν επέθεξε ηε δηαίξεζε ηεο ηζηνξίαο ζε αξ-
ραία, κεζαησληθή θαη λεφηεξε. Ζ εμέιημε απηή κε ηε ζεηξά ηεο νδήγεζε ζηελ εθθνζκίθεπζε ηνπ ηζηνξηθνχ
ιφγνπ, ηελ επαλαζχλδεζε ηεο λεφηεξεο επνρήο απνθιεηζηηθά κε ηελ επνρή ηεο αξραηφηεηαο θαη ηελ ππνβάζ-
κηζε ηνπ ζξεζθεπηηθνχ θνζκνεηδψινπ, παξφηη ρξεηάζηεθε ε παξέιεπζε αξθεηψλ αθφκε ρξφλσλ γηα ηελ πιή-
ξε ρεηξαθέηεζε ηεο ηζηνξηθήο αθήγεζεο απφ ηε ζξεζθεπηηθή πξσηνθαζεδξία (Κφθθηλνο, 1989: 86-88).
΢ην ζεκείν απηφ, φκσο, ζα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζε κηα ακεζφηεξε αιιαγή πνπ επέθεξε ε
λέα αληίιεςε γηα ηελ πεξηνδνιφγεζε θαη ε νπνία απνηππψλεηαη ζηελ αλαλέσζε ηεο ζεκαηνινγίαο ηεο νπκα-
ληζηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο ‒ή ζσζηφηεξα κεκνλσκέλσλ έξγσλ ηεο, ηα νπνία ζπγθξνηνχλ θαη πξνζζέηνπλ έλαλ
ζεκαληηθφ θξίθν ζηελ αιπζίδα ηεο εμειηθηηθήο πνξείαο ηεο. Απηνί, ινηπφλ, νη ιίγνη Οπκαληζηέο πνπ ζα πα-
ξνπζηάζνπκε ζηηο παξαθάησ ζειίδεο, απέξξηςαλ ηελ θαζηεξσκέλε ηαθηηθή ησλ ρξνληθνγξάθσλ ηνπ Μεζαίσ-
λα λα κλεκνλεχνπλ ηα γεγνλφηα ηεο επνρήο πνπ ήηαλ εχθνιν, θαηά ηελ θξίζε ηνπο, λα πξνζειθχζνπλ ην ελ-
δηαθέξνλ ησλ ζπγρξφλσλ ηνπο, αληηγξάθνληαο απιά θαη πεξηιεπηηθά ηα γεγνλφηα ηνπ καθξηλνχ παξειζφληνο
απφ παιηφηεξνπο ζπγγξαθείο (ζπγθεθξηκέλα απηνχο πνπ νη ίδηνη απνδέρνληαλ). Αληίζεηα, κία απφ ηηο ζπνπ-
δαηφηεξεο θαηλνηνκίεο ησλ ηζηνξηθψλ ηεο Αλαγέλλεζεο ήηαλ ε πξνζπάζεηά ηνπο λα μαλαγξάςνπλ ηηο εμειί-
μεηο ηνπ καθξηλνχ παξειζφληνο, εξεπλψληαο θαη αζθψληαο θξηηηθή ζηηο πεγέο ηνπο, αθφκε θη αλ δελ ήηαλ α-
θεγεκαηηθέο ‒γηα παξάδεηγκα, θάπνηνη αζρνιήζεθαλ κε ηελ ίδηα ηε γε, ηα ηζηνξηθά ηεθκήξηα πνπ παξαηε-
ξνχζαλ πάλσ ηεο, αθφκε θαη κε ηνπο ηίηινπο γαηνθηεζίαο, ζπγγξάθνληαο ραξηνγξαθηθέο θαη ηνπνγξαθηθέο
κειέηεο ‒φπσο ε Βξεηαλία (1586) ηνπ Οπίιηακ Κάκπηελ (William Camben, 1551-1663). ΢ην πιαίζην απηήο
ηεο αλαδηακνξθνχκελεο αληίιεςεο, ε νινθιήξσζε ζηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 15νπ αηψλα ηεο δσδεθάηνκεο Ηζην-
ξίαο ηνπ Φισξεληηλνύ ιανύ ηνπ Λενλάξλην Μπξνχλη (Leonardo Bruni, 1370-1444), εγθαηλίαζε, φπσο ππν-
ζηεξίδνπλ πνιινί ηζηνξηθνί ζήκεξα, κία «επαλάζηαζε» ζηελ ηζηνξηθή επηζηήκε. Απηφ ήηαλ ην ζεκαληηθφηε-
ξν έξγν ηνπ πνιπγξαθφηαηνπ Μπξνχλη, ελφο ζαπκαζηή ηνπ Κηθέξσλα (φπσο ήηαλ θαη ν Πεηξάξρεο), ν νπνίνο
γλψξηδε ηελ ειιεληθή γιψζζα θαη μεθίλεζε ηε ζηαδηνδξνκία ηνπ σο κεηαθξαζηήο ησλ έξγσλ ηνπ Πινχηαξ-
ρνπ, ηνπ Ξελνθψληα, ηνπ Γεκνζζέλε θαη άιισλ. Ο Μπξνχλη παξαδερφηαλ κάιηζηα φηη ην θίλεηξφ ηνπ λα α-
ζρνιεζεί κε ηελ ηζηνξηθή ζπγγξαθή ήηαλ ε εμνηθείσζή ηνπ κε ην έξγν ηνπ κεηαθξαζηή: ε πξνζπάζεηα δεια-
δή λα κεηαθέξεη κε ηα δηθά ηνπ ιφγηα φζα πεξηέγξαθε ζε δηαθνξεηηθή γιψζζα θάπνηνο άιινο ζπγγξαθέαο.
Φπζηθά, σο ηζηνξηθφο ζα είρε ηελ επθαηξία λα κελ πεξηνξίδεηαη ζε κία κφλν πεγή θαη δελ ζα δεζκεπφηαλ απφ
ηνπο ζηφρνπο πνπ θάπνηνο άιινο είρε ζέζεη πξηλ απφ απηφλ. Με άιια ιφγηα, πξφηππν γηα ηελ Ηζηνξία ηνπ α-
πνηέιεζε ην έξγν ηνπ Λίβηνπ, αιιά είλαη θαλεξέο νη επηξξνέο θαη άιισλ Ρσκαίσλ ηζηνξηθψλ. Ο πξφινγνο ηεο
Ηζηνξίαο ηνπ ζχκηδε ηνλ πξφινγν ηνπ Πνιχβηνπ, αιιά ζηηο πξψηεο γξακκέο ηνπ, φπσο θαη γεληθφηεξα ζηελ
αληίιεςή ηνπ γηα ηε δηαθζνξά ηεο ξσκατθήο δεκνθξαηίαο, δίλεη ηελ εληχπσζε φηη εκπλεχζηεθε απφ ηε ζπ-
λσκνζία ηνπ Καηηιίλα, πνπ είρε γξάςεη ν ΢αιινχζηηνο, ελψ άιια ζεκεία ηνπ έξγνπ ηνπ αθνινπζνχζαλ ηελ
ηζηνξηθή αθήγεζε ηνπ Σάθηηνπ.
Σν ζεκαληηθφηεξν, φκσο, είλαη φηη ν Μπξνχλη, πνπ γλψξηδε ηελ ειιεληθή γιψζζα, ήηαλ απφ ηνπο
πξψηνπο πνπ κειέηεζαλ κεηά απφ αηψλεο ηελ ηζηνξία ηνπ Θνπθπδίδε θαη άιισλ Διιήλσλ ηζηνξηθψλ. Πφζν
άξαγε επεξέαζε ε αλαθάιπςε ελφο άιινπ αξραίνπ πνιηηηζκνχ ηνπο Οπκαληζηέο ηζηνξηνγξάθνπο, νη νπνίνη

ζην αξρηθφ ζηάδην επηδίσθαλ λα πξνηείλνπλ έλαλ θαιχηεξν ηξφπν θαηαλφεζεο ηνπ ιαηηληθνχ θφζκνπ; Ζ δηε-
μνδηθή απάληεζε απηνχ ηνπ εξσηήκαηνο δελ πεξηιακβάλεηαη ζηνπο ζηφρνπο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ. Αξθεί
κφλν λα ηνλίζνπκε εδψ φηη ν Μπξνχλη μαλαέγξαθε ζηα ιαηηληθά ηελ ηζηνξία ηεο Φισξεληίαο, έρνληαο απν-
θηήζεη κηα πιεξέζηεξε ζέαζε ησλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ θαη εξεπλεηηθψλ ηερληθψλ πνπ είραλ πξνηαζεί
κέρξη ηηο κέξεο ηνπ, ψζηε λα κπνξεί λα θαηαλνεί ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηε δηαδηθαζία ηεο ηζηνξηθήο αιιαγήο.
Αλ φκσο ζέινπκε λα εμεγήζνπκε γηαηί ην έξγν ηνπ Μπξνχλη επεξέαζε πνιινχο απφ ηνπο ηζηνξηνγξάθνπο ησλ
άιισλ ηηαιηθψλ θξαηηδίσλ ηνπ 15νπ θαη 16νπ αηψλα θαη γηαηί αλαγλσξίδεηαη ζήκεξα σο πξφηππν ηεο νπκαλη-
ζηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, ζα πξέπεη λα ηνλίζνπκε ηελ πξσηνβνπιία ηνπ λα αλαγάγεη ζε δξάζηε ηεο ηζηνξηθήο
αθήγεζεο ηνπ ην ζπιινγηθφ ππνθείκελν ‒ηνλ ιαφ ηεο Φισξεληίαο‒ θαη έηζη λα αλαδείμεη ην παξειζφλ ζε πε-
γή άληιεζεο δηδαγκάησλ γηα ηε ζρέζε ησλ αλζξψπσλ φρη πηα κε ηνλ ζεφ αιιά κε ην θξάηνο θαη ηε δεκφζηα
δσή. Αλ κάιηζηα ιάβνπκε ππφςε καο φηη, φηαλ ζπλέγξαθε ηελ ηζηνξία ηνπ, δελ ήηαλ απιφο πνιίηεο, αιιά
δηνηθεηηθφο ιεηηνπξγφο ηεο Φισξεληίαο κε αξκνδηφηεηα ηελ ππεξάζπηζε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηεο, είλαη
εχθνιν λα θαηαλνήζνπκε γηαηί επέιεμε λα εζηηάζεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζηα ζηξαηησηηθά θαη πνιηηηθά γεγνλφηα
ηεο Φισξεληίαο. Με άιια ιφγηα, ε παξνπζίαζε ηνπ ζέκαηφο ηνπ είλαη θαλεξφ φηη επεξεάζηεθε απφ ηνλ ξφιν
ηνπ. Αιιά ζα ήηαλ εμαηξεηηθά απινπζηεπηηθφ λα ππνζηεξίμνπκε φηη εμχκλεζε ην ζηξαηησηηθφ θαη πνιηηηθφ
κεγαιείν ηεο Φισξεληίαο, απνθιεηζηηθά γηα ιφγνπο πξνπαγάλδαο (Cochrane, 1981· Ianziti, 2012· Burrow,
2014: 305-308).
Γηαηέιεζε κάιηζηα δηεπζπληήο ηνπ δεκφζηνπ αξρείνπ ηεο Φισξεληίαο, ζέζε ηελ νπνία θαηέιαβε αξ-
γφηεξα ν ζπκπνιίηεο ηνπ Νηθνιφ Μαθηαβέιη (Niccolo Machiavelli, 1469-1527), ν ζεκειησηήο ηεο λεφηεξεο
πνιηηηθήο θηινζνθίαο θαη ςπρνινγίαο πνπ, αλ θαη ζηε δηαηξηβή ηνπ (Λόγνη γηα ηα δέθα πξώηα βηβιία ηνπ Λίβη-
νπ, 1519) εγθσκίαζε σο πνιηηηθφ πξφηππν ηε ξσκατθή δεκνθξαηία θαη αθηέξσζε ηε Φισξεληηλή ηζηνξία ηνπ
ζηνλ Ηνχιην ησλ Μεδίθσλ θαη έπεηηα πάπα Κιήκε Ε´, έκεηλε γλσζηφο γηα ηηο πξνθιεηηθέο πξνηάζεηο πνπ
πξνψζεζε κέζσ ησλ έξγσλ ηνπ θαη θπξίσο γηα ηε ζεσξία ηνπ, πνπ αλήγαγε ηελ πνιηηηθή ζε θηλεηήξηα δχλακε
ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο. ΢πγθεθξηκέλα, γηα λα εμεγήζεη ηα γεγνλφηα κε βάζε ηηο πξάμεηο αηφκσλ θαη ζπιινγη-
θψλ ππνθεηκέλσλ (δειαδή ηνλ ιαφ ηεο Φισξεληίαο), ν Μαθηαβέιη αλαδήηεζε ζηελ ηζηνξία ηνπο λφκνπο πνπ
είλαη πηζαλφ λα θαζνξίδνπλ ηηο ζπλερείο αιιαγέο ζηηο αλζξψπηλεο ζρέζεηο. ΢ηνλ Ζγεκόλα εζηίαζε ηελ πξνζν-
ρή ηνπ ζηηο δνκέο ηεο πνιηηηθήο, θπξίσο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, θαη εμεγνχζε φηη ηα δηαδνρηθά θχκαηα ησλ
επηδξνκέσλ ηεο Ηηαιίαο ζηα ηέιε ηνπ 15νπ αηψλα απνδείρζεθαλ επηηπρεκέλα εμαηηίαο ηεο δηαθζνξάο ησλ ηηα-
ιηθψλ θξαηηδίσλ, πνπ νδήγεζε θαη ζηελ απνδπλάκσζή ηνπο. ΢ηε ζπλέρεηα, αλαδείθλπε ηνλ κεραληζκφ ηεο
αιιεινζπζρέηηζεο πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηελ αλζξψπηλε δξάζε θαη ηελ αλάγθε. Με άιια ιφγηα, αλέ-
ιπζε ηελ ππνηαγή ηνπ αηφκνπ ζε αλεμέιεγθηεο δπλάκεηο θαη επίζεο ηελ αλαπφδξαζηε ζχγθξνπζε αλάκεζα
ζηελ απεξηφξηζηε πιενλεμία ηνπ αλζξψπνπ θαη ηηο πεξηνξηζκέλεο πηζαλφηεηεο πνπ ππάξρνπλ γηα ηελ ηθαλν-
πνίεζή ηνπ. Αλαγλσξίδνληαο φηη ε βία απνηειεί αλαπφζπαζην ζηνηρείν ηεο πνιηηηθήο πξάμεο, έζεζε ην δήηε-
κα ηεο αιιεινζχλδεζεο κεηαμχ ησλ ζηφρσλ θαη ησλ κέζσλ ηεο πνιηηηθήο, θαηαιήγνληαο ζηελ απφξξηςε ηεο
ζχδεπμεο πνιηηηθήο θαη ζξεζθείαο. Δπίζεο, απέξξηπηε ηελ εκπινθή ηεο ζείαο βνχιεζεο ζηελ ηζηνξία θαη εη-
ζήγαγε κηα ‒ζε θάπνην βαζκφ‒ εθθνζκηθεπηηθή ηάζε ζηελ αέλαε δηαδηθαζία ηεο εμέιημεο ‒κηα ηάζε πνπ
πξνρσξεί αθφκε πεξηζζφηεξν θαη ζπλδπάδεηαη κε ηελ εθθνζκίθεπζε ηεο πνιηηηθήο εμνπζίαο θαη ηελ απνζχλ-
δεζή ηεο απφ ηε ζξεζθεία. Αλάκεζα ζηνπο λεσηεξηζκνχο ηνπ μερσξίδεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ φρη γηα ην εμηδαλη-
θεπκέλν θαη παξαδεηγκαηηθφ παξειζφλ, αιιά γηα ην πξφζθαην πξνο ηελ επνρή ηνπ παξειζφλ φζν θαη γηα ην
παξφλ ‒ε ηειεπηαία άπνςή ηνπ θνξπθψλεηαη ζηελ εκκνλή ηνπ γηα ηε δπλαηφηεηα ηζηνξηθήο πξφβιεςεο κέζσ
ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ παξειζφληνο (Κφθθηλνο, 1989: 96-98· Breisach, 1994: 157-158).
Δίλαη νξζή ε εθηίκεζε φηη ν Μαθηαβέιη ελδηαθέξζεθε ζπζηεκαηηθά γηα ηε δηπισκαηηθή ηζηνξία, φ-
πσο θαη ν ζπκπνιίηεο ηνπ Φξαληδέζθν Γθνπηηζαξληίλη (Francesco Guicciardini, 1483-1540), ζπγγξαθέαο ηεο
Ηζηνξίαο ηεο Ηηαιίαο θαη κηαο αλνινθιήξσηεο Ηζηνξίαο ηεο Φισξεληίαο. Σν έξγν ηνπ Γθνπηηζαξληίλη ζεσξεί-
ηαη απφ πνιινχο ζεκεξηλνχο ηζηνξηθνχο πξσηφηππν. Δμαηξεηηθά πξσηφηππε, φκσο, ππήξμε ε θξηηηθή ηνπ πνπ
άζθεζε πξψηα απ‟ φια ζηνλ εαπηφ ηνπ ‒θπξίσο ζηε ζηαδηνδξνκία ηνπ σο θξαηηθνχ αμησκαηνχρνπ, πξηλ α-

ζρνιεζεί κε ηελ ηζηνξηθή ζπγγξαθή‒ θαη θαηφπηλ ζηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ. Παξαδερφηαλ δειαδή φηη είρε πα-
ξαζπξζεί απφ ηε δχλακε πνπ είρε θαη έηζη πεξηθξφλεζε ηελ άζιηα θαηάζηαζε ηνπ παπηζκνχ θαη ηεο εθθιεζί-
αο. Ζ ηζηνξία ηνπ γηα ηελ Ηηαιία θαιχπηεη 44 ρξφληα (1490-1534) θαη είλαη ε πξψηε κειέηε πνπ εζηηάδεηαη
απνθιεηζηηθά ζηηο δηαθξαηηθέο ζρέζεηο. Αμίδεη λα ηνληζηεί ε εηθφλα ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο πνπ κεηέθεξε
ζηα έξγα ηνπ: πίζηεπε δειαδή φηη ηα θξάηε επηδηψθνπλ ηελ ηζνξξνπία δπλάκεσλ, δηφηη κέζσ απηήο κπνξεί
θάζε θξάηνο λα δηαηεξεί ηελ αλεμαξηεζία ηνπ, αθνχ θαλέλα δελ ζα κπνξνχζε λα θαηαζηεί εμαηξεηηθά ηζρπξφ
θαη, επνκέλσο, απεηιεηηθφ γηα ηα άιια. Μηα αθφκε ελδηαθέξνπζα πξφηαζή ηνπ αθνξά ηε κνλαδηθφηεηα, αιιά
θαη ηελ πνιππινθφηεηα έθαζηεο ηζηνξηθήο ζηηγκήο ‒ηδηφηεηεο πνπ απαηηνχλ πνιιαπιέο εμεγήζεηο θαη επη-
πιένλ ηε δηεξεχλεζε ελφο επξχηαηνπ θάζκαηνο θηλήηξσλ, πξνζέζεσλ, ππνινγηζκψλ, παξεμεγήζεσλ ή πα-
ξνξκεηηθψλ επηινγψλ ησλ πξνζψπσλ πνπ δξνπλ ή πξσηαγσληζηνχλ ζηελ ηζηνξία (Breisach, 1994: 159-160·
Burrow, 2014: 314-315).
Υσξίο ακθηβνιία, ν άλδξαο πνπ ζπλέβαιε θαζνξηζηηθά ζηε κειέηε ηνπ θξάηνπο, ησλ ζεζκψλ θαη ηνπ
δεκνζίνπ δηθαίνπ θαη επίζεο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο πξνο ηε λεφηεξε επηζηεκνληθή κνξθή ηεο ήηαλ ν
Γάιινο λνκηθφο, θηιφζνθνο ηεο ηζηνξίαο, πνιηηηθφο θηιφζνθνο θαη ζεσξεηηθφο ηεο απφιπηεο κνλαξρίαο Εαλ
Μπνληέλ (Jean Bodin, 1530-1596). ΢ην έξγν ηνπ Μέζνδνο γηα ηελ εύθνιε θαηαλόεζε ηεο ηζηνξίαο (1566) φξη-
ζε ηελ ηζηνξία σο «αιεζή αθήγεζε ησλ πξαγκάησλ», πξνζπαζψληαο λα εληνπίζεη ηνπο φξνπο ηεο εμειηθηηθήο
πνξείαο ζηελ ηζηνξία. ΢ε άιιν έξγν ηνπ κηα δεθαεηία αξγφηεξα (ην έξγν ηνπ Έμη βηβιία πεξί πνιηηείαο) απν-
πεηξάζεθε λα ζπλδέζεη ηα ζπζηήκαηα πνιηηηθήο δηαθπβέξλεζεο κε ηηο γεσθπζηθέο, θιηκαηνινγηθέο θαη πνιη-
ηηζκηθέο ηδηνκνξθίεο θάζε θξαηηθνχ ζρεκαηηζκνχ. Άζθεζε επίζεο θξηηηθή ζηνλ κχζν ηεο πξντνχζαο παξαθ-
κήο ηεο αλζξσπφηεηαο θαη εμέθξαζε ηελ άπνςε φηη ε κειινληηθή ελνπνίεζε ηεο αλζξσπφηεηαο ζα πξνθχςεη
απφ ηε δπλακηθή ηνπ εκπνξίνπ θαη ηε ζέζπηζε θαλφλσλ δηεζλνχο δηθαίνπ, πνπ ζα απνζθνπνχλ ζηελ επεκεξία
φισλ ησλ εζλψλ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, απηή ήηαλ ε πξφηαζε ηνπ Μπνληέλ γηα ηελ αλάθηεζε ηεο ρακέλεο
νηθνπκεληθφηεηαο θαη, φπσο ήηαλ θαλεξφ, ελζσκάησλε κε λεσηεξηθφ ηξφπν ηα κελχκαηα ησλ ζεκαληηθφηε-
ξσλ εμειίμεσλ πνπ είραλ ζπληειεζηεί κέρξη ηηο κέξεο ηνπ. ΢ε απηή κάιηζηα ηελ πξφηαζε ηνπ Μπνληέλ κπν-
ξεί, θαηά κηα εθδνρή, λα αληρλεπηεί «κηα δηάζηαζε πξσην-εζληθηζηηθήο ηδενινγίαο, πίζηεο ζηε δεκηνπξγία
κηαο ηζρπξήο θαη θπξίαξρεο Γαιιίαο, πνπ θαηαδεηθλχεη ηελ αξρφκελε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο ζπλχθαλζεο ησλ
ηζηνξηθψλ εμεγεηηθψλ ζρεκάησλ κε ηηο θξηηηθέο ζθνπηκφηεηεο θαη ηνλ θπξίαξρν ηδενινγηθφ-πνιηηηθφ ιφγν»
(Κφθθηλνο, 1989: 98-100).
Μεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ Μπνληέλ ε Γαιιία δηράζηεθε επί κηζφ πεξίπνπ αηψλα απφ εκθπιίνπο πνιέκνπο.
Σν ηέινο ηνπο ζπλδπάζηεθε κε ηελ αλαλέσζε ησλ αλαδεηήζεσλ γηα ην ηδαληθφ εζληθφ παξειζφλ, νη νπνίεο
βξήθαλ ηηο θαιχηεξεο ίζσο απνηππψζεηο ηνπο ζην πάληνηε ζρεδφλ αγαπεκέλν είδνο ηζηνξηθήο γξαθήο: ηελ
πνιηηηθήο θαη ζηξαηησηηθή ηζηνξία. Πξάγκαηη, ζηε δηάξθεηα ηνπ 16νπ αηψλα ε αλάδεημε ησλ παηξησηηθψλ θαη
εζληθψλ πνιηηηθψλ ηδεσδψλ απνηέιεζε ην ζπνπδαηφηεξν δηαθχβεπκα ηεο γαιιηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, πνπ ππφ
ηελ επίδξαζε ηνπ λνκηθνχ νπκαληζκνχ θαη ηνπ θπξηφηεξνπ εθπξνζψπνπ ηνπ, ηνπ Φξαλζνπά Οηκάλ (Francois
Hotman, 1524-1590), νδήγεζε ζε απηφ πνπ επξφθεηην λα ραξαθηεξηζηεί σο «γαιιηθαληζκφο»· ηελ αληίιεςε
δειαδή φηη ε Γαιιία είρε έλαλ ηδηαίηεξν ηζηνξηθφ ραξαθηήξα, αλεμάξηεην απφ ηνλ παπηζκφ θαη ηε Ρσκατθή
Απηνθξαηνξία, θαη φηη ην ξσκατθφ δίθαην ‒φπσο ζπλήζηδε λα ηνλίδεη ν Οηκάλ‒ δελ είρε θακία αμία γηα ηε
γαιιηθή θηινζνθία ηνπ δηθαίνπ, αιιά αλήθε ζε άιιε επνρή θαη ζε άιιν ηφπν. Δμίζνπ επδηάθξηηε είλαη ηελ
ίδηα επνρή ε επηξξνή ηνπ παηξησηηθνχ ελζνπζηαζκνχ ζηελ αγγιηθή ηζηνξηνγξαθία. Αιιά θαηά ηε δηακάρε
κεηαμχ ΢ηέκκαηνο θαη Κνηλνβνπιίνπ ζηηο αξρέο ηνπ 17νπ αηψλα, απηφο ν ελζνπζηαζκφο επξφθεηην λα παξα-
ρσξήζεη ηε ζέζε ηνπ ζε επίπνλεο αλαδεηήζεηο ηνπ ηδεαηνχ εζληθνχ παξειζφληνο (Burrow, 2014: 331-341).
Θα κπνξνχζε κάιηζηα λα ππνζηεξηρζεί φηη ζηα ηέιε ηνπ 16νπ θαη ζηηο αξρέο ηνπ 17νπ αηψλα ήηαλ επδηάθξηηε
ζηελ Αγγιία ε δηάθξηζε αλάκεζα ζηνπο ξεαιηζηέο ζπγγξαθείο πνιηηηθήο ηζηνξίαο, πνπ, αθνινπζψληαο ηνλ
Πνιχβην, ηνλ Σάθηην είηε ηνλ Μαθηαβέιη θαη ηνλ Γθνπαξληαηζίλη, πξνζέγγηδαλ ην παξειζφλ, ηνλίδνληαο ηηο
παξαηεξνχκελεο αζπλέρεηεο θαη ζπγθξνχζεηο, θαη ζηνπο αθνζησκέλνπο ζην εζηκηθφ δίθαην, πνπ επηδίσθαλ λα
δηαηεξήζνπλ απαξάιιαθηεο ηηο αξρέο, νη νπνίεο, θαηά ηε γλψκε ηνπο, ηφληδαλ ηελ ηδηαηηεξφηεηα ηεο ηαπηφηε-

ηαο ησλ Άγγισλ. Ζ επηινγή κεζνδνινγηθψλ θαλφλσλ θαη εξεπλεηηθψλ ηερληθψλ δεκηνπξγνχζε έλαλ πξφζζεην
δηαρσξηζκφ ησλ Άγγισλ ηζηνξηθψλ ηεο επνρήο· απφ ηε κηα πιεπξά, βξίζθνληαλ νη αξραηνδίθεο, νη νπνίνη γν-
εηεχνληαλ απφ ηα αζχλδεηα ληνθνπκέληα ηνπ καθξηλνχ παξειζφληνο πνπ αλαθάιππηαλ θαηά ηχρε, θαη απφ
ηελ άιιε, νη εξεπλεηέο πνπ ππνγξάκκηδαλ ηελ αλάγθε κηαο ζπλεθηηθήο θαη ζπζηεκαηηθήο ηζηνξηθήο αθήγε-
ζεο, ζπλδπαζκέλεο κε εκβξηζείο αλαιχζεηο ηεο ηζηνξηθήο κεηαβνιήο (Salmon, 1997: 17).
Σελ πεξίνδν, ινηπφλ, ηεο Αλαγέλλεζεο θαη ηνπ Οπκαληζκνχ δηαηππψζεθαλ θαίξηεο ζθέςεηο θαη πξν-
ηάζεηο γηα ηε ρξεζηκφηεηα, ηε ζεκαζία θαη ηε κεζνδνινγία ηεο ηζηνξίαο. Αληίζεηα απφ ηνπο πξνθαηφρνπο
ηνπο ζηε δηάξθεηα ηνπ Μεζαίσλα, νη ηζχλνληεο ησλ θξαηψλ ηνπ αλαγελλεζηαθνχ θφζκνπ ζπλεηδεηνπνίεζαλ
φηη ήηαλ δπλαηφ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηνπο ηζηνξηθνχο σο εμαηξεηηθνχο πξνπαγαλδηζηέο, αιιά θαη φηη νη ηζην-
ξηθνί ζα κπνξνχζαλ λα αλαδεηρζνχλ ζηνπο πην απεηιεηηθνχο ερζξνχο ηνπο ‒αθνχ νη κειέηεο ηνπο ηψξα, εμαη-
ηίαο ηνπ πεξηνξηζκνχ ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ αιιά θαη ηεο δηάδνζεο ηεο ηππνγξαθίαο, απεπζχλνληαλ ηψξα θαη
αζθνχζαλ επηξξνή ζε επξχηεξν θνηλφ (Fryde, 1983: 1-31). Σνπο ηειεπηαίνπο ελδνηαζκνχο ζπκκεξίδνληαλ
θπζηθά θαη νη εθθιεζηαζηηθνί εγέηεο. Ηδηαίηεξα απνθαιππηηθή κπνξεί λα ζεσξεζεί ε άπνςε πνπ εμέθξαζε
ζηηο αξρέο ηνπ 17νπ αηψλα έλαο δηαθεθξηκέλνο Άγγινο πνιηηηθφο κε αθνξκή ηηο ζπδεηήζεηο ζηελ Ομθφξδε γηα
ηελ επηινγή ηνπ πξψηνπ θαζεγεηή ζηελ έδξα ηεο Ρσκατθήο Ηζηνξίαο. «Καηά ηελ ηαπεηλή κνπ άπνςε», έγξα-
θε ην 1615, «ζηηο κέξεο καο είλαη ηφζν αλαγθαίν λα έρνπκε εξγαηηθνχο ηζηνξηθνχο φζν απαξαίηεην είλαη λα
έρνπκε πνιπκαζείο ζενχο». Πξνζέζεηε επίζεο φηη θάζε ηζηνξηθφο «ζα πξέπεη λα δηαζέηεη ζετθέο αξεηέο, ψζηε
λα είλαη ηθαλφο λα ελψζεη ηελ εθθιεζία κε ηελ θνηλνπνιηηεία, ησλ νπνίσλ ν δηαρσξηζκφο ηζνδπλακεί κε πξν-
δνζία».37 Παξά ηηο αληηδξάζεηο απηέο, είρε αξρίζεη λα πξνεηνηκάδεηαη ην θιίκα γηα ηελ επηζηεκνληθνπνίεζε
ηεο ηζηνξίαο, πνπ ππφ ηελ επίδξαζε ησλ επαλαζηαηηθψλ πξνθιήζεσλ ηνπ 18νπ αηψλα επξφθεηην λα πξαγκαην-
πνηεζεί ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα (φπσο αλαθέξζεθε ζην θεθάιαην 1 θαη ζα αλαιπζεί ζην θεθάιαην 6).
5.2.2 Ζ ηζηνξία ζηα ρξόληα ηεο Δπηζηεκνληθήο Δπαλάζηαζεο θαη ηνπ Γηαθσηηζκνύ
Σν επφκελν θαη ζπνπδαηφηεξν ίζσο βήκα γηα ηελ απνκάθξπλζε ηεο ηζηνξίαο απφ ηηο θξαηνχζεο αληηιήςεηο
ηνπ Μεζαίσλα ζπληειέζηεθε ηελ πεξίνδν ηνπ Γηαθσηηζκνχ ‒ηνπ θηινζνθηθνχ θαη επξχηεξα πνιηηηζηηθνχ
θηλήκαηνο, πνπ ηνπνζεηείηαη ζπκβαηηθά ζηνλ ηειεπηαίν αηψλα, πξηλ απφ ηελ έλαξμε ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηα-
ζεο, ζεσξείηαη απφηνθνο ηεο Δπηζηεκνληθήο Δπαλάζηαζεο ηνπ 17νπ αηψλα θαη πηνζεηεί σο πξνδξνκηθνχο εθ-
πξνζψπνπο ηνπ θάπνηνπο απφ ηνπο ιεγφκελνπο «παηέξεο» ηεο λεφηεξεο επηζηήκεο. Αλάκεζα ηνπο βξίζθνληαη
π.ρ. ν Φξάλζηο Βαθψλ (Francis Bacon, 1561-1626), ν Καξηέζηνο (1596-1650) ‒ν νπνίνο δηαηχπσζε ηελ παζί-
γλσζηε αξρή «cogito ergo sum» (δειαδή «ζθέθηνκαη, άξα ππάξρσ») ‒ θαη ν Νεχησλαο (1642-1727) ‒πνπ
ζην πφλεκά Μαζεκαηηθέο αξρέο ηεο θπζηθήο θηινζνθίαο (1687) ελζσκάησζε φιεο ηηο θαηαθηήζεηο ηεο επη-
ζηήκεο απφ ηελ επνρή ηνπ Γαιηιαίνπ θαη θαηέιεγε, πξνηείλνληαο ηνλ λφκν ηεο παγθφζκηαο έιμεο. Φπζηθά, νη
δηαρσξηζηηθέο γξακκέο αλάκεζα ζηα επηηεχγκαηα ησλ δηάθνξσλ ηδενινγηθψλ θηλεκάησλ θαη ησλ ιεγφκελσλ
«πλεπκαηηθψλ επαλαζηάζεσλ» ζπαλίσο είλαη ζαθείο. Με άιια ιφγηα, ε Δπηζηεκνληθή Δπαλάζηαζε εγθαηλία-
ζε ηελ επηζηεκνληθή κέζνδν πνπ κπνξεί λα πξνζθέξεη βέβαηε θαη αμηφπηζηε γλψζε γηα ηνλ θφζκν γχξσ καο
(Bowler & Morus, 2014: 1-51), θαη νη δηαλννχκελνη ηνπ Γηαθσηηζκνχ επηρείξεζαλ ηελ εθαξκνγή ηεο ζην επ-
ξχηεξν θάζκα ησλ θνηλσληθψλ, ηδενινγηθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ εμειίμεσλ.
Σελ θνηλή αθεηεξία ηνπο πξνζέθεξαλ ηα θπξηφηεξα επηηεχγκαηα ηεο λέαο επνρήο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ
μερσξίδνπλ ν ζξίακβνο ηνπ νξζνχ ιφγνπ θαη ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ, ε ζεψξεζε ηνπ αλζξψπνπ σο ζθεπηφ-
κελνπ ππνθεηκέλνπ θαη σο νξγαληθνχ ζηνηρείνπ ηεο θχζεο (φρη πιένλ αληίζεηνπ πξνο ηε θχζε) θαη ε γεληθφ-
ηεξε πίζηε ζηελ πξφνδν ηνπ αλζξψπνπ, ηεο θνηλσλίαο θαη ησλ εζλψλ. Δλζνπζηαζκέλνη απφ ηηο αλαζεσξεηη-
37
Σελ άπνςε απηή εμέθξαζε ν Sir John Coke (1563-1644)· ην απφζπαζκα ηεο επηζηνιήο ηνπ παξαηίζεηαη απφ Salmon,
1997: 19.

θέο ηάζεηο ζε φ,ηη αθνξά ηελ θαηάθηεζε ηεο αιήζεηαο θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ηεο επηζηεκνληθήο αιήζεηαο,
θάπνηνη θηιφζνθνη ηνπ Γηαθσηηζκνχ ζεψξεζαλ πσο ν κνλαδηθφο δξφκνο ήηαλ ε πηνζέηεζε κεζφδσλ πνπ βα-
ζίδνληαλ ζηελ επνπηεία ηνπ Λφγνπ (rational insights), κε θαηαιιειφηεξν παξάδεηγκα ηε καζεκαηηθή ζθέςε.
Οξηζκέλνη άιινη, ρσξίο λα απνκαθξχλνληαη πνιχ απφ ηελ παξαπάλσ ζεψξεζε, ηάρζεθαλ ππέξ ηεο άπνςεο
φηη κφλν νη ππνζέζεηο πνπ επηβεβαηψλνληαη ή δηαςεχδνληαη κέζσ ηεο παξαηήξεζεο θαη ηνπ πεηξάκαηνο, είλαη
πηζαλφ λα νδεγήζνπλ ζηελ επηδεηνχκελε αιήζεηα. ΋πσο είλαη πξνθαλέο, νη ηζρπξηζκνί ησλ δχν παξαπάλσ
νκάδσλ άλνημαλ ηνλ δξφκν γηα ηελ άκεζε ζχγθξηζε ησλ επηζηεκψλ κε ηηο αλζξσπηζηηθέο ζπνπδέο, πνπ ζεσ-
ξήζεθαλ θαηψηεξεο, θαη νδήγεζαλ ιίγν αξγφηεξα ζην «δηαδχγηφ» ηνπο. ΢ε γεληθέο γξακκέο, φκσο, ε ηζηνξία
επεξγεηήζεθε απφ ηελ επηθξάηεζε ησλ ηδεψλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ ‒π.ρ. ηελ απφξξηςε ηεο απζεληίαο, ηεο δεηζη-
δαηκνλίαο, ηεο ζξεζθεπηηθήο θαη δπλαζηηθν-πνιηηηθήο απζεληίαο, ηελ θάζαξζε απφ ηνλ δνγκαηηζκφ, ηελ πξν-
θαηάιεςε θαη ηελ ππνθξηηηθή εζηθνινγία (Berlin, 2003: 203-220).38
Σν απνηέιεζκα ήηαλ λα επέιζεη ζηγά-ζηγά ε ξηδηθή αλαλέσζε θαη ηνπ ηζηνξηθνχ ιφγνπ, πνπ ζπλδπά-
ζηεθε κε ηε ζηξνθή πξνο ηνλ εκπεηξηζκφ θαη ηνλ νξζνινγηζκφ. Ζ εκπεηξηθή παξαηήξεζε δειαδή ηφληδε εκ-
θαληηθά ηελ πνιπκνξθία ησλ πνιηηηζκψλ, παξνπζηάδνληαο κεηαμχ άιισλ θαη ηελ ηζηνξία σο κηα εμειηθηηθή
δηαδηθαζία ησλ δηάθνξσλ επηκέξνπο κνξθψλ ηεο εληαίαο αλζξψπηλεο θχζεο. Ζ ζπζρέηηζε ησλ ηζηνξηθψλ
θαηλνκέλσλ κε ηηο ηδηαίηεξεο θαηά ηφπνπο πιηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ζπλζήθεο, ελίζρπε ηελ εληχπσζε φηη ε η-
ζηνξηθή εμέιημε ήηαλ απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο αλάκεζα ζηελ αλζξψπηλε θχζε θαη ηηο πνηθίιεο ηδην-
κνξθίεο ηεο, πνπ νθείινληαη ζε αληηθεηκεληθνχο παξάγνληεο –φπσο νη θπιεηηθέο παξαιιαγέο, νη θιηκαηνινγη-
θέο θαη γεσθπζηθέο ζπλζήθεο είηε ην πνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ. ΢ηηο εθπαηδεπηηθέο εηαηξείεο, πνπ εμαπιψζε-
θαλ κεηά ηα κέζα ηνπ 17νπ αηψλα ζε νιφθιεξε ζρεδφλ ηελ Δπξψπε, νη ηζηνξηθνί πξνσζνχζαλ ηνλ ελζνπζηα-
ζκφ γηα ηε κάζεζε, αιιά παξάιιεια ηφληδαλ ηελ σθειηκηζηηθή δηάζηαζε ηεο γλψζεο, ηδίσο ηεο ηζηνξηθήο
γλψζεο, ε νπνία κπνξνχζε λα πξνζθέξεη πνιχηηκε βνήζεηα γηα ηε δηαρείξηζε ησλ δεκφζησλ θαη πνιηηηθψλ
ππνζέζεσλ (Breisach, 1994: 202).
Ο Βνιηαίξνο (François-Marie Arouet, 1694-1778) πξνζέζεηε φηη ε γλψζε ηνπ παξειζφληνο, θαη πνιχ
πεξηζζφηεξν ησλ ελδνμφηεξσλ ζηηγκψλ ηεο αλζξσπφηεηαο, κπνξεί λα θάλεη ηνπο αλζξψπνπο θαιχηεξνπο,
ζπλεηνχο, νξζνινγηθνχο, αλεθηηθνχο θαη ιηγφηεξν ζθιεξνχο θαη επίζεο λα ζηξέςεη ηνπο θπβεξλψληεο ηνπο ζε
ζηφρνπο, φπσο ε πξναγσγή ηεο δηθαηνζχλεο, ηεο ειεπζεξίαο, ηεο επηπρίαο, αιιά θαη ηεο πεξηζηνιήο ηνπ θα-
λαηηζκνχ, ηεο βαλαπζφηεηαο θαη ηεο θαηαπίεζεο. ΋,ηη πην αμηφινγν είρε λα επηδείμεη ε ηζηνξία ηεο αλζξσπφ-
ηεηαο, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, ήηαλ νη παξαθάησ ηέζζεξηο θαιέο επνρέο: ε επνρή ηνπ Φηιίππνπ θαη ηνπ Αιέμαλ-
δξνπ, ζηελ νπνία ζπκπεξηιάκβαλε θαη ηνπο θιαζηθνχο ρξφλνπο, ε επνρή ηνπ Καίζαξα θαη ηνπ Απγνχζηνπ θαη
γεληθφηεξα ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο ζηηο θαιχηεξεο ζηηγκέο ηεο, ε Φισξεληία ησλ Μεδίθσλ θαη ηεο Α-
λαγέλλεζεο θαη ε Γαιιία ηνπ Λνπδνβίθνπ ηνπ ΗΓ´. Ο Βνιηαίξνο δελ έθξπβε ηελ πεπνίζεζή ηνπ φηη νη ελέξ-
γεηεο έμνρσλ αλδξψλ κπνξνχλ λα ζέζνπλ ζε θίλεζε αιιαγέο ‒θαη κε απηφ ην ζθεπηηθφ ίζσο δέρζεθε λα ζπλ-
δεζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ κε «εμέρνληεο» άλδξεο. Έλα απφ ηα θαιχηεξα παξαδείγκαηα πνπ ηφληδε,
ήηαλ απηφ ηνπ Μεγάινπ Πέηξνπ, ν νπνίνο είρε βγάιεη ηε Ρσζία απφ ηε «βαξβαξφηεηα» θαη είρε ζηξέςεη ηνπο
ππεθφνπο ηεο ζηνλ επξσπατθφ πνιηηηζκφ, θνξνινγψληαο ηα καθξηά ελδχκαηα θαη ηε ζπλήζεηα ηεο γελεηάδαο,
πξνθεηκέλνπ κε ηελ πξνψζεζε ηεο ελδπκαηνινγηθήο κεηαξξχζκηζεο λα δεκηνπξγήζεη ηηο πξνυπνζέζεηο γηα
ηελ ππνδνρή ησλ ηδεψλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ απφ ηνλ ιαφ ηνπ. Γηα φινπο απηνχο ηνπο ιφγνπο ζα άμηδε θαλείο λα
γλσξίδεη ην παξειζφλ, απαληνχζε ν Βνιηαίξνο ζηε ζχληξνθφ ηνπ, θηιφζνθν θαη επηζηεκφληζζα Μαληάκ ληπ
΢αηειέ (Madame du Châtelet, 1706-1749), φηαλ εθείλε ηνλ ξσηνχζε ηη λφεκα είρε γηα κηα Γαιιίδα λα γλσξί-
δεη πφηε ν ηάδε βαζηιηάο ή αμηνκλεκφλεπηνο εγεκφλαο δηαδέρζεθε ηνλ ηάδε ζηνλ έλαλ ή ηνλ άιιν ηφπν. Απηφ
δειαδή πνπ ν Βνιηαίξνο επηδίσθε κε ην ηζηνξηνγξαθηθφ ηνπ έξγν ήηαλ, φπσο εμεγνχζε, λα δείμεη «κε πνηνλ
ηξφπν νη αλζξψπηλεο θνηλσλίεο απνθηνχλ χπαξμε, πψο δνχζαλ ηελ νηθηαθή ηνπο δσή, ηη ηέρλεο θαιιηεξγνχ-
38
Πξφθεηηαη γηα ηε δηάιεμε ηνπ Ατδάηα Μπεξιίλ (1909-1997) πνπ αλαθνηλψζεθε ζηνλ Κχθιν Γηαιέμεσλ εηο κλήκελ
Σατθνζίλεξ κε ηίηιν «Σν δηαδχγην κεηαμχ Δπηζηεκψλ θαη Αλζξσπηζηηθψλ ΢πνπδψλ» θαη δεκνζηεχζεθε γηα πξψηε θνξά
απφ ην Παλεπηζηήκην ηνπ Ηιηλφηο ην 1978.

ζαλ» θαη λα πεξηγξάςεη ηηο ιεπηνκέξεηεο ηνπ «αλζξσπίλνπ [sic] πλεχκαηνο ζηηο πην θσηηζκέλεο ηνπ επνρέο»,
νη νπνίεο αμίδεη λα έρνπλ ζπλέρεηα (Berlin, 2003: 216).
΋πσο γηα ηνλ Μνληεζθηέ θαη ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζηνραζηέο ηνπ 18νπ αηψλα, έηζη θαη γηα ηνλ Βνιηαί-
ξν, ε ηζηνξία ήηαλ θηινζνθηθή θαη ζπλδεφηαλ ζηελά κε ην παξφλ –φρη κε ην παξειζφλ. ΢πγθεθξηκέλα, ν
΢αξι-Λνπί ληε ΢εθνληά, Βαξφλνο ηεο Μπξελη θαη ηνπ Μνληεζθηέ (Charles Louis de Secondat, baron de
Montesquieu, 1689-1755), έλαο γλήζηνο εκπεηξηζηήο ηεο επνρήο ηνπ, μεθίλεζε ην ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν κε κηα
αξθεηά ηνικεξή θαη θαινγξακκέλε ζάηηξα ηεο γαιιηθήο θνηλσλίαο θαη ηεο εθθιεζίαο ηεο Ρψκεο (ην έξγν
δειαδή Πεξζηθέο Δπηζηνιέο –Lettres persanes). ΢ηε ζπλέρεηα αθνινχζεζε ηνλ ζπξκφ ηεο επνρήο, ηε ζθεπηηθή
γξακκαηεία πνπ επηθξάηεζε ζηε Γαιιία κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Λνπδνβίθνπ ΗΓ´, ζέιεζε λα επηλνήζεη κηα νξ-
ζνινγηθή επηζηήκε πνπ ζα εζηηαδφηαλ ζηνλ άλζξσπν θαη ηηο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο θαη, εηδηθφηεξα, ζηηο ζπ-
κπεξηθνξέο θπβεξλψλησλ θαη θπβεξλσκέλσλ. ΢ηε κειέηε ηνπ γηα ην κεγαιείν θαη ηελ πηψζε ησλ Ρσκαίσλ
(έξγν πνπ επεξέαζε ζεκαληηθά ηηο αλαδεηήζεηο ηνπ Βνιηαίξνπ θαη δεκνζηεχζεθε αλψλπκα ην 1735 κε ηίηιν
΢θέςεηο γύξσ από ηα αίηηα ηνπ κεγαιείνπ θαη ηεο παξαθκήο ησλ Ρσκαίσλ –Considérations sur les causes de la
grandeur des Romains et de leur decadence), ζηφρνο ηνπ ήηαλ λα αληιήζεη απφ ηελ αξραηφηεηα ηδέεο θαη επη-
ρεηξήκαηα γηα Σν Πλεύκα ησλ λόκσλ (Esprit des lois) ‒ην πεξίθεκν έξγν ηνπ, ην νπνίν ηφηε ζρεδίαδε. Πξν-
θαλψο ζα ζπκθσλνχζε κε ηνλ Βνιηαίξν φηη ε ηζηνξία ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο ήηαλ ινγηθφ λα ειθχεη
ηελ πξνζνρή ησλ Γάιισλ ζηνραζηψλ ηνπ 18νπ αηψλα, νη νπνίνη πξνβιεκαηίδνληαλ γηα ηελ πξφνδν ηεο ζχγ-
ρξνλεο θνηλσλίαο ηνπο, αθνχ νη Ρσκαίνη ήηαλ νη λνκνζέηεο ηνπο θαη νη λφκνη ηνπο βξίζθνληαλ αθφκε ζε ηζρχ
ζε δηάθνξεο γαιιηθέο επαξρίεο (Bourgault, 2013: 438).39 Απηφ πνπ επηδίσθε ν Μνληεζθηέ ήηαλ λα αλαθαιχ-
ςεη ηνπο ηξφπνπο γηα ηελ «ζεξαπεία» ηεο αλζξψπηλεο δπζηπρίαο ή, κε άιια ιφγηα, ηνπο «λφκνπο» πνπ ζα άι-
ιαδαλ ηελ «ηέρλε» ηεο δηαθπβέξλεζεο, ψζηε λα δεκηνπξγνχληαη θνηλσλίεο πνπ λα επηηξέπνπλ ζηνπο αλζξψ-
πνπο λα νξίδνπλ νη ίδηνη ηε κνίξα ηνπο. Γηα απηφλ ηνλ ιφγν έγξαςε ην Πλεύκα ησλ λόκσλ, φπσο εμεγνχζε ν
ίδηνο: δειαδή ζην φλνκα ησλ λφκσλ πνπ ζα έπξεπε λα πξνζαξκφδνληαη ζηνπο ιανχο γηα ηνπο νπνίνπο παξά-
γνληαη, λα ηαηξηάδνπλ:
ζηηο θπζηθέο ζπλζήθεο κηαο ρώξαο, ζην θιίκα ηεο […] ζηε θύζε ηνπ εδάθνπο ηεο, ζηε ζέζε
θαη ηελ έθηαζή ηνπ, θαη ζηνλ ηξόπν δσήο ηνπ ιανύ ηεο […] ζην βαζκό ειεπζεξίαο πνπ ην ζύ-
ληαγκα κπνξεί λα αληέμεη, ζηε ζξεζθεία ησλ θαηνίθσλ ηνπ, ζηηο ηάζεηο ηνπο, ηνλ πινύην ηνπο,
ηνλ πιεζπζκό ηνπο, ην εκπόξηό ηνπο, θαη ζηηο ζπλήζεηεο θαη ηνπο ηξόπνπο ηνπο (Berlin, 2003:
286-287).40
Αλ ν Μνληεζθηέ ζέιεζε λα εμεγήζεη ηα πάληα θαη πίζηεπε πσο κπνξνχζε δηά ηεο παξαηήξεζεο θαη ηεο επα-
ιήζεπζεο ησλ ππνζέζεψλ ηνπ λα θαηαλνήζεη αηνκηθέο θαη ζπιινγηθέο ζπκπεξηθνξέο, θαη αλ ν Βίθν
(Giambattista Vico, 1688-1744), πνπ μεθίλεζε κε ηελ πίζηε φηη ε επηζηήκε ησλ καζεκαηηθψλ ήηαλ ε «βαζί-
ιηζζα» ησλ επηζηεκψλ, θαηέιεμε ζε κία λέα επηζηήκε ηεο θηινζνθίαο ηεο ηζηνξίαο πνπ εμειηζζφηαλ φπσο
αθξηβψο ε γεσκεηξία ‒αιιά ήηαλ πην πξαγκαηηθή, αθνχ νη αλζξψπηλεο ζρέζεηο είλαη πην πξαγκαηηθέο απφ ηηο
γξακκέο θαη ηηο επηθάλεηεο‒ γηα ηνλ Βνιηαίξν, επίζεο γλήζην ηέθλν ηεο επνρήο ηνπ, ε ηζηνξία ήηαλ ην πεδίν
φπνπ κπνξνχζε θαλείο λα αλαδεηήζεη ηα θίλεηξα θαη ηα πάζε, πνπ ππεξθαζνξίδνπλ ηηο αλζξψπηλεο πξάμεηο
θαη, έηζη, λα θαηαλνήζεη νιφθιεξεο επνρέο. Ο Βνιηαίξνο, άιισζηε, μεθίλεζε ην πινχζην ηζηνξηνγξαθηθφ έξ-
γν ηνπ πξνηείλνληαο κεζφδνπο ηζηνξηθήο γξαθήο (Remarques sur l‟historie, 1742 θαη Nouvelles
considérations sur l‟historie, 1744) θαη ήηαλ ίζσο απφ ηνπο πξψηνπο πνπ εμήγεζε ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο επί-
ζεκεο ηζηνξηνγξαθίαο θαη ηνπ βαζηιηθνχ ηζηνξηνγξάθνπ, αμίσκα πνπ είρε αλαηεζεί ζηνλ ίδην ην 1745, αιιά
ηνπ αθαηξέζεθε, φηαλ βξέζεθε γηα έλα δηάζηεκα ζην Πφζηληακ, αθνινπζψληαο ηελ πεπνίζεζή ηνπ φηη, γηα λα
39
Απηήλ ηελ άπνςε εμέθξαζε ν Βνιηαίξνο ζην άξζξν ηνπ «Ηζηνξία» ζηελ Δγθπθινπαίδεηα.
40
Σν παξάζεκα πξνέξρεηαη απφ ην δνθίκην ηνπ Μπεξιίλ κε ηίηιν «Μνληεζθηέ», πνπ δεκνζηεχζεθε γηα πξψηε θνξά ζην
Proceedings of the British Academy 41 (1955).

γξάςεη έλαο ηζηνξηθφο ηελ ηζηνξία ηεο ρψξαο ηνπ, είλαη απαξαίηεην λα δήζεη έλα δηάζηεκα καθξηά απφ απηήλ
(Pierse, 2013: 166). Αλακθίβνια, ήηαλ έλαο άλζξσπνο ηεο επνρήο ηνπ θαη πξνβιεκαηηδφηαλ κε ζεκείν αλα-
θνξάο ηελ θνηλσλία ηνπ. Γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπ ελζσκάησλε ζηελ ηζηνξηθή αθήγεζή ηνπ ηελ επί-
δξαζε ησλ πνιηηηζηηθψλ γεγνλφησλ, αλαδεηνχζε ηα ειαηηψκαηα ησλ βαζηιηάδσλ θαη ηηο αξεηέο ηνπ «έζλνπο»,
θαη πξνζκεηξνχζε ηνλ εκπνξηθφ πινχην σο παξάγνληα ηζηνξηθήο εμέιημεο. ΋ηαλ έγξαθε ην έξγν ηνπ Ο αηώ-
λαο ηνπ Λνπδνβίθνπ ΗΓ´ (πνπ δεκνζηεχζεθε ην 1751), ήζειε λα ελζνπζηάζεη ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ κε ηηο ηθα-
λφηεηεο ηνπ επνλνκαδφκελνπ Βαζηιηά Ήιηνπ, ν νπνίνο αχμεζε ηελ παγθφζκηα επηξξνή θαη ηζρχ ηεο Γαιιίαο,
πνιιαπιαζίαζε ηηο απνηθίεο ηεο θαη ηελ αλέδεημε ζε πξσηεχνπζα ηνπ επξσπατθνχ πνιηηηζκνχ. Με απηφλ ηνλ
ηξφπν θηινδνμνχζε λα απνδείμεη, κεηαμχ ησλ άιισλ, πφζν ιηγφηεξν «θσηηζκέλνο» ήηαλ ν εγγνλφο ηνπ, Λνπ-
δνβίθνο ΗΔ´ (1710-1774) (Thuillier & Tulard, 1993: 23).
΢ε άιια ζεκεία ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνχ έξγνπ ηνπ ηφληδε φηη ν ππέξηαηνο ζηφρνο ηεο «λέαο ηζηνξίαο»
πνπ δελ εμαξηψηαλ πηα απφ ηηο επεκβάζεηο ηεο ζείαο πξφλνηαο, ήηαλ ε δηεξεχλεζε ηεο αιιαγήο ησλ εζψλ θαη
ησλ λφκσλ θαη ππνζηήξηδε φηη νη άλζξσπνη ζα έπξεπε λα έρνπλ θάπνηαο κνξθήο πίζηε. Ζ πίζηε ηεο κάδαο
ήηαλ αλαγθαία γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο δεκφζηαο ηάμεο θαη γη‟ απηφ ν Βνιηαίξνο επαλαιάκβαλε ζπρλά φηη «αλ
δελ ππάξρεη Θεφο, ζα πξέπεη λα ηνλ επηλνήζνπκε». Φπζηθά, ζπλέδεε ζηελά ηε ζεκαζία ηεο ακθηζβήηεζεο κε
ηε γεληθή επηζηεκνληθή θίλεζε ηεο επνρήο ηνπ ‒ηνπιάρηζην ζην εμήο ζεκείν: ζην φηη ε πξνηεηλφκελε αθχ-
πληζε ηνπ θξηηηθνχ πλεχκαηνο θαηαιήγεη ζηε δηάιπζε πνιιψλ κχζσλ θαη εθνδηάδεη ηε θηινζνθία ηεο ηζηνξί-
αο κε ηελ πξνζκνλή «εθπιήμεσλ». Ζ «έθπιεμε» κε ηε ζεηξά ηεο ηαπηίδεηαη κε ην ηπραίν, ην κε πξνβιέςηκν,
ην νπνίν θαζηζηά ηελ ηζηνξία δηαξθψο κεηαβαιιφκελε. Με άιια ιφγηα, απφ ηελ άπνςε ηεο ηζηνξηθήο κεζν-
δνινγίαο, ν Βνιηαίξνο πξνάζπηζε ζην έξγν ηνπ ηελ αληηθεηκεληθφηεηα ηνπ ηζηνξηθνχ ιφγνπ, νξίδνληαο ηελ
έγθπξε ηζηνξηθή γλψζε σο απνηέιεζκα ηεο απνκπζνπνίεζεο, πνπ επηηπγράλεηαη κέζσ ηνπ ειέγρνπ θαη ηεο
αλαθαηαζθεπήο ησλ εξκελεηψλ ηεο Δθθιεζίαο θαη ησλ εγεκνληθψλ θχθισλ, θαζψο επίζεο ηεο θξηηηθήο πξν-
ζέγγηζεο ησλ πεγψλ. Γελ έρεη απαξαίηεηα κεγάιε ζεκαζία λα εμεηάζνπκε πνηεο πεγέο ζεψξεζε αμηφπηζηεο ν
Βνιηαίξνο ή λα απνθαλζνχκε αλ ν ίδηνο ή νη άιινη δηαλννχκελνη ηνπ Γηαθσηηζκνχ ππήξμαλ «θαινί» ηζηνξη-
θνί (Pierse, 2013: 153). Οχηε νη ίδηνη δηεθδηθνχζαλ έλαλ ηέηνην ηίηιν, αιιά νχηε ζπλέβαιιαλ ζηελ εμέιημε ηεο
ηζηνξηθήο επηζηήκεο ράξε ζηελ «πνηφηεηα» ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνχ έξγνπ ηνπο.
Γηα ηνπο ιφγνπο πνπ ήδε ηνλίζακε παξαπάλσ, δελ έρεη θαλέλα λφεκα λα επηδηψθνπκε πνηνηηθέο ηαμη-
λνκήζεηο ησλ ηζηνξηψλ θαη ησλ ηζηνξηθψλ ηεο αξραηφηεηαο, ηνπ Μεζαίσλα, ηεο Αλαγέλλεζεο ή ηνπ Γηαθσηη-
ζκνχ. Αληίζεηα, απηφ πνπ έρεη ελδηαθέξνλ ζε φ,ηη αθνξά ηελ ηζηνξηνγξαθία ηνπ Γηαθσηηζκνχ, είλαη θπξίσο
ην φηη νη ζηφρνη πνπ έζεζαλ νη θηιφζνθνη θαη παξαγσγνί ηεο ζρεηίδνληαλ κε ηηο ηδενινγηθέο αλάγθεο θαη αλα-
δεηήζεηο ηνπ 18νπ αηψλα, εληάζζνληαλ ζηηο αληηπαξαζέζεηο ηεο επνρήο ηνπο, αθφκε θαη αλ απηφ ζήκαηλε φηη
δελ εκβάζπλαλ ζηελ θαηαλφεζε ησλ πνιηηηζκψλ ηνπ παξειζφληνο, αιιά φηη ρξεζηκνπνηνχζαλ ηελ ηζηνξία,
γηα λα ζηεξίμνπλ ηηο αληηιήςεηο ηνπο θαη ηηο «αλαθαιχςεηο» ηνπο. Δλ νιίγνηο, απηφ πνπ ηνλίδνπκε εδψ σο
ζπκβνιή ηνπο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, είλαη ην φηη δηεχξπλαλ ηηο ζπδεηήζεηο γηα ηελ πξνζέγγη-
ζε θαη ηελ αμία ηεο γλψζεο ηνπ παξειζφληνο θαη πξνβιεκαηίζηεθαλ κε ηνλ νξζνινγηζκφ θαη ηνλ εκπεηξηζκφ
ηνπο γχξσ απφ ηηο βαζηθφηεξεο ηζηνξηθέο έλλνηεο, αιιά θαη ηηο κεζφδνπο, ηηο πξαθηηθέο θαη ηηο επηδηψμεηο ηεο
ηζηνξίαο (Bourgault & Sparling, 2013: 1-22). Μηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ζπκβνιέο ηνπ ηζηνξηθνχ έξγνπ ηνπ
Βνιηαίξνπ, είλαη ε απάληεζή ηνπ ζην θεληξηθφ εξψηεκα γηα ηελ ηζηνξηθή αιήζεηα (βι. θαη παξαπάλσ). Ο
Βνιηαίξνο δελ επηδίσθε ηελ αλαθάιπςε ηεο απφιπηεο αιήζεηαο πνπ κπνξεί ίζσο λα παξαρζεί ζηα καζεκαηη-
θά, αιιά θαηαλννχζε θαη ηφληδε φηη πξφθεηηαη γηα αλέθηθηνο ζηφρνο ζηε κειέηε ηνπ αλζξψπνπ σο θνηλσληθνχ
φληνο. Αληίζεηα, ζηφρνο ηνπ ήηαλ λα αλαδείμεη έζησ θάπνην βαζκφ πηζαλφηεηαο, πνπ είλαη πξάγκαηη ηθαλν-
πνηεηηθή επηηπρία θαηά ηελ εμέηαζε ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ, ηνπ ηδησηηθνχ θαη ηνπ δεκφζηνπ βίνπ
(Berlin, 2003: 215).
Πξνθαλψο γηα λα αλαθαιχςεη ηελ πηζαλφηεηα ή θαη γηα λα δνθηκάζεη ηελ σθειηκφηεηα ηεο ηζηνξηθήο
γλψζεο, απνπεηξάζεθε θάπνηα ζηηγκή λα πεηξακαηηζηεί ζην θηήκα ηνπ ζην Ferney: ην 1758 αγφξαζε θαη ε-
γθαηαζηάζεθε ζην θηήκα, αλέιαβε ηελ επζχλε γηα ηε δσή ησλ ρσξηθψλ πνπ θαηνηθνχζαλ εθεί θαη δεζκεχηε-

θε λα αλαβαζκίζεη κηα νηθνλνκηθά παξεθκαζκέλε πεξηνρή ζε επεκεξνχζα θνηλφηεηα (Durant, 1965: 710-
726). Ίζσο ε πξσηνβνπιία ηνπ είρε επεξεαζηεί απφ ηελ εληχπσζε πνπ ηνπ πξνθάιεζε ν θαηαζηξνθηθφο ζεη-
ζκφο, ηελ 1ε Ννεκβξίνπ 1755, ζηε Ληζαβφλα θαη νη πνιιέο ρηιηάδεο λεθξνί ηνπ. Μεηά ην ηξαγηθφ ζπκβάλ,
είρε δηαηππψζεη ηελ άπνςε φηη δελ αξθεί νη δηαλννχκελνη θαη θηιφζνθνη λα αλαδεηνχλ ηνπο λφκνπο ηεο θίλε-
ζεο θαη κεηαβνιήο πξνο ηελ πξφνδν θαη ηε βειηίσζε ηνπ θφζκνπ. Αληίζεηα, ζα πξέπεη λα δηδαρζνχλ γηαηί δελ
πξέπεη λα ππνβάινπλ ηνπο αλζξψπνπο ζε δησγκφ ή, θαη‟ επέθηαζε, κε πνηνχο ηξφπνπο κπνξνχλ λα ζπλδξά-
κνπλ ζηελ πεξηζηνιή ησλ δηψμεσλ. ΢ε δηάζηεκα δπν δεθαεηηψλ νη πξνζπάζεηέο ηνπ ζην θηήκα ηνπ ζην
Ferney απνδείρζεθαλ ηφζν απνηειεζκαηηθέο γηα ηελ αλαβάζκηζε ηεο πεξηνρήο, ψζηε θάπνηνη κεηαγελέζηεξνη
κειεηεηέο θηάλνπλ ζην ζεκείν λα ππνζέζνπλ πσο αλ ππήξραλ αξθεηνί Γάιινη γαηνθηήκνλεο πξφζπκνη λα α-
θνινπζήζνπλ ην παξάδεηγκα ηνπ Βνιηαίξνπ, ίζσο ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε δελ ζα είρε μεθηλήζεη. Πέξα απφ
ηηο άιιεο απφςεηο ηνπ, ηδίσο ηε δπζπηζηία ηνπ γηα ηα αηεθκεξίσηα ζηνηρεία, ηελ έκθαζε ζην ηπραίν θαη ζε
άιιεο λεσηεξηθέο παξακέηξνπο ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο, ν Βνιηαίξνο απνθήξπζζε ηνλ επξσπνθεληξηζκφ, πα-
ξά ην γεγνλφο φηη ν Γηαθσηηζκφο ήηαλ θαηεμνρήλ επξσπνθεληξηθφ θίλεκα. Ζ πνιηηηζκηθή εξκελεία ηεο ηζην-
ξίαο πνπ επεμεξγάζηεθε κειεηψληαο ηνλ θηλέδηθν, ηνλ ηλδηθφ, ηνλ πεξζηθφ θαη ηνλ ηζιακηθφ πνιηηηζκφ ζην
έξγν ηνπ Γνθίκην πεξί ησλ εζώλ θαη ηνπ πλεύκαηνο ησλ εζλώλ (Essai sur le moeurs et l’esprit des nations, πνπ
εθδφζεθε ηκεκαηηθά ζηα έηε 1745-1778) πξνέηαζζε ηελ ππεξνρή ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ απνθιεηζηηθά ζηνλ
θχθιν ηεο εμέιημεο ησλ εζλψλ, θαη κε θξηηήξην ηελ πξφνδν πνπ κπνξνχζαλ λα ζεκεηψζνπλ ππφ ηελ επηξξνή
θαη θπξηαξρία ησλ λφκσλ θαη ησλ θπβεξλήζεσλ ηνπο (Κφθθηλνο, 1989: 114-120, Berlin, 2003: 214-222 θαη
Breisach, 1994: 205-207, 209).
Αξθεηνί άιινη ζηνραζηέο ηνπ Γηαθσηηζκνχ έδσζαλ έκθαζε ζηελ ηδέα φηη θάζε έζλνο ραξαθηεξίδεηαη
απφ κία ηδηαίηεξε ινγηθή εμέιημεο, κε βάζε ηελ νπνία είλαη δπλαηφ λα δηθαηνινγεζεί, ηφζν ε πνιηηηζκηθή πν-
ιπκνξθία φζν θαη ε χπαξμε «πνιιαπιψλ ηαρπηήησλ» ηζηνξηθήο εμέιημεο. Ο φξνο «πνιηηηζκφο» θαηά ηελ επη-
θξαηέζηεξε ελλνηνιφγεζή ηνπ ζην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 18νπ αηψλα, πεξηέγξαθε έλαλ γεληθφ ηξφπν δσήο
πνπ παξάγεηαη απφ ηελ επηθξάηεζε ηνπ νξζνχ ιφγνπ θαη βειηηψλεη ηηο πξνηηκήζεηο θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ
θνηλσληψλ. ΢ηε βάζε ηεο λέαο ηζηνξίαο πνπ δελ επηθεληξσλφηαλ ζηνπο ρξηζηηαληθνχο πνιηηηζκνχο ή ζην ει-
ιελνξσκατθφ πξφηππφ ηνπο, αιιά πξνζιάκβαλε νηθνπκεληθέο δηαζηάζεηο θαη επεθηεηλφηαλ ζηνπο αξραίνπο
πνιηηηζκνχο ηεο Αζίαο, ηεο Αθξηθήο ή ηεο Ακεξηθήο, αλαδχζεθε ε «ηζηνξία ηνπ πνιηηηζκνχ» (πξφθεηηαη γηα
ην γλσζηηθφ πεδίν πνπ ηνλ 19ν αηψλα, πνπ, φπσο ζα αλαθεξζεί παξαθάησ, νλνκάζηεθε «Kulturgeschichte»).
Χζηφζν, είρε ήδε πξνηαζεί απφ ηνλ Φνληελέι (Bernard le Bovier de Fontenelle, πνπ ζπρλά αλαθέξεηαη σο
Bernard le Bouyer de Fontenelle, 1657–1757) ε κεηαθνξηθή αληίιεςε ησλ εζλψλ σο βηνινγηθψλ νξγαληζκψλ,
ηελ νπνία ζπλέρηζε ν Υέξληεξ (Johann Gottfried von Herder, 1744-1803) –ν θπξηφηεξνο εηζεγεηήο ηεο ηζην-
ξηθήο ζεσξίαο πνπ, αθνινπζψληαο ην πξφηππν ηνπ θχθινπ ηεο αλζξψπηλεο δσήο, εξκελεχεη ηε ζρέζε κεηαμχ
παξειζφληνο, παξφληνο θαη κέιινληνο. Πψο είλαη δπλαηφ, ινηπφλ, νη άλζξσπνη ηνπ παξφληνο λα θαηαλνήζνπλ
«ηη είδνπο δσή δεκηνχξγεζαλ ζην παξειζφλ θνηλσλίεο δηαθνξεηηθέο απφ ηε δηθή ηνπο»; ΢ην εξψηεκα απηφ ν
Σδηακπαηηίζηα Βίθν απαληνχζε φηη «θαζήθνλ [ηνπο] […] είλαη λα θαηαλνήζνπλ ηνπο θφζκνπο ησλ θνηλσληψλ
απηψλ· πνπ ζεκαίλεη, λα ζπιιάβνπλ ηη είδνπο θνζκναληίιεςε ζα πξέπεη λα είραλ άλζξσπνη πνπ ρξεζηκνπνη-
νχζαλ κηα ζπγθεθξηκέλε γιψζζα, ψζηε λα είλαη κηα ηέηνηα γιψζζα ε θπζηθή ηεο έθθξαζε». Καη πξνζέζεηε
φηη ζα πξέπεη λα αλαξσηεζνχλ «ηη είδνπο εκπεηξία πξνυπνζέηεη, θαη θαζηζηά θαηαλνεηή, κηα ηδηαίηεξε ρξήζε
ζπκβφισλ […] πνηα ηδηαίηεξε θνζκναληίιεςε ελζαξθψλεηαη ζηνπο κχζνπο, ζην ζξεζθεπηηθφ ηππηθφ, ζηηο
επηγξαθέο, ζηα κλεκεία ηνπ παξειζφληνο». Με ηξφπν ζα θαηαθέξνπλ, φπσο ππνζηήξηδε, λα εηζρσξήζνπλ
ζην κπαιφ ησλ αλζξψπσλ ηνπ παξειζφληνο θαη, έηζη, ζηνλ θφζκν πνπ εθείλνη είραλ δεκηνπξγήζεη (Berlin,
2003: 230, 232).41
41
Γηα ηελ αλάιπζε ησλ ηδεψλ ηνπ Βίθν κε ζεκείν εζηίαζεο ηελ ηζηνξία θαη ηελ ηζηνξηθή γλψζε ηδηαίηεξα ρξήζηκα είλαη
ηα δνθίκηα ηνπ Μπεξιίλ «Ζ έλλνηα ηεο γλψζεσο ζηνλ Βίθν» θαη «Ο Βίθν θαη ην ηδεψδεο ηνπ Γηαθσηηζκνχ». Βι. Berlin,
2003: ζ. 250-278· Breisach, 1994: 210-213.

Με άιια ιφγηα, ε ηζηνξία απνηεινχζε ηε δηαλνεηηθή πξαθηηθή πνπ απνζθνπνχζε ζηελ θαηάδεημε ηεο
πξνφδνπ θαη θπξίσο ζηε ρεηξαθέηεζε ηεο αλζξσπφηεηαο, ελψ κέζσ ηεο ηζηνξίαο νη δηαλννχκελνη ηνπ 18νπ
αηψλα πξνζπάζεζαλ λα θαηαλνήζνπλ ηελ απφζηαζε πνπ ρψξηδε ηελ επνρή ηνπο απφ ηνπο πξνεγνχκελνπο
θξίθνπο ηεο ηζηνξηθήο αιπζίδαο. ΋πσο είλαη θπζηθφ, νη απαληήζεηο ηνπο δηέθεξαλ θαη πνιιέο θνξέο νξίδν-
ληαλ κε γλψκνλα ηηο ηδηαηηεξφηεηεο θαη ηηο αλάγθεο ηεο δηθήο ηνπ θνηλσλίαο. Αλ πξάγκαηη νη ηδέεο ηνπ Γηαθσ-
ηηζκνχ θιφληζαλ ηα ζεκέιηα ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο ζηε Γαιιία, νη Βξεηαλνί ηζηνξηθνί ηνπ 18νπ αηψλα θα-
ηάθεξαλ λα ελζσκαηψζνπλ κε κεγαιχηεξε πξνζνρή ην λέν ζρήκα ηεο πξνφδνπ ζηε θηινζνθία ηνπο γηα ηελ
ηζηνξία, πξνθεηκέλνπ λα ελαξκνλίδεηαη κε ηελ πξνηίκεζή ηνπο γηα ηε ζηαδηαθή, παξά ηε ξηδνζπαζηηθή, αιια-
γή ησλ ζεζκψλ. Σππηθφ δείγκα απηήο ηεο ηάζεο πνπ, φπσο είλαη θαλεξφ, ππαγνξεπφηαλ απφ ην αγγιηθφ πξφ-
ηππν ειεπζεξίαο, δειαδή ηε ζπληαγκαηηθή ιχζε ηεο Έλδνμεο Δπαλάζηαζεο ηνπ 1688, απνηειεί ε εμάηνκε
Ηζηνξία ηεο Αγγιίαο (1754-1762), ηνπ ΢θσηζέδνπ Νηέηβηλη Υηνπκ (David Hume, 1711-1776), ηνλ νπνίν γλσ-
ξίδνπκε ζήκεξα θπξίσο σο θηιφζνθν ή θηιφζνθν ηεο ηζηνξίαο παξά σο ηζηνξηθφ.
Ο αγγιηθφο ηξφπνο δσήο γηα ηνλ Υηνπκ είρε δηακνξθσζεί ππφ ηελ επίδξαζε δηάθνξσλ παξαγφλησλ,
αξθεηά ζπρλά ηπραία θαη ζρεδφλ πνηέ αθνινπζψληαο θάπνην ζρέδην, ψζηε θαη ε ηζηνξία πεξηγξάθεη, φπσο
ζπκπέξαηλε ν ίδηνο, κε πνηνπο ηξφπνπο ε ζηαζεξή θαη απαξάιιαθηε αλζξψπηλε θχζε κπνξεί λα κεηαβάιιεηαη
ζε ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο. Ηζρπξηδφηαλ επίζεο φηη ήηαλ ακεξφιεπηνο, παξφηη δελ έθξπβε ηνλ ζπλαηζζεκαηηζκφ
ηνπ, ηδίσο ζηα ζεκεία πνπ αλαθεξφηαλ ζηελ εθηέιεζε ηεο βαζίιηζζαο Μαξίαο ηεο ΢θσηίαο –είλαη αιήζεηα φηη
ε «ζπλαηζζεκαηηθή» ηζηνξία γλψξηζε κεγάιε άλζεζε ζηα ηέιε ηνπ 18 νπ αηψλα. Απψηεξνο ζηφρνο γηα ηνλ Υη-
νπκ, ν νπνίνο αλεζπρνχζε κήπσο θάπνηα ζηηγκή επηθξαηήζεη ζηε Βξεηαλία ε αλαξρία, ήηαλ λα πεξηνξηζηεί ην
βίαην πλεχκα ηνπ θαηξηαζκνχ θαη λα παξαρσξήζεη ηε ζέζε ηνπ ζηε ινγηθή θαη ηελ εηξήλε. Με απηνχο ηνπο
ηζρπξηζκνχο έλαο έλζεξκνο νπαδφο ηνπ θνηλσληθνχ ζπκβνιαίνπ θαη ησλ θαιψλ θαη ζπλεηψλ θπβεξλήζεσλ
θαη επίζεο έλαο ΢θσηζέδνο πνπ επηζπκνχζε λα εληζρχζεη ηελ θνηλή αγγιηθή ηαπηφηεηα, κεηά ηελ έλσζε Αγ-
γιίαο θαη ΢θσηίαο (1707), θαηέιεγε φηη ην δπλακηθφηεξν θαη πην θηιειεχζεξν έζλνο ηεο επνρήο ηνπ ήηαλ α-
λακθίβνια ην αγγιηθφ ‒αιιά δελ είρε θαηέθηεζε απηή ηε ζέζε ζε κηα ζηαζεξή θαη ζηαδηαθή γξακκηθή εμέιη-
με. Ζ ηζηνξία ηνπ ζα κπνξνχζε λα πεξηγξαθεί σο κηα δηαδνρή πνιηηηζκψλ ζηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ. Δλ νιί-
γνηο, ε πνιηηηθή επηδίσμή ηνπ έξγνπ ηνπ ήηαλ ε θαηαλφεζε θαη ε εξκελεία ηεο αγγιηθήο ηζηνξίαο κε βάζε ηα
γεγνλφηα θαη ηηο αλάγθεο ηεο επνρήο ηνπ. Γη‟ ιφγν, άιισζηε, ην 1754 μεθίλεζε λα εθδίδεη ηνπο ηειεπηαίνπο
ηφκνπο ηεο Ηζηνξίαο ηνπ: πξψηνο δειαδή δεκνζηεχηεθε ν πέκπηνο ηφκνο ηνπ πνλήκαηφο ηνπ (Breisach, 1994:
215-6· Kow, 2013: 61-99· Allan, 2013: 308-341· Burrow, 2014: 354-62). ΢ηα δεκνθηιή αλαγλψζκαηα ησλ
Άγγισλ θηιηζηφξσλ ηνπ ηέινπο ηνπ 18νπ αηψλα ζπγθαηαιέγνληαλ επίζεο νη πξσηφηππεο θαη λεσηεξηθέο ηζην-
ξίεο ελφο άιινπ ΢θσηζέδνπ, ηνπ πνιηηηθνχ Οπίιηακ Ρφκπεξηζνλ (William Robertson, 1721-1793). Με ηηο ε-
πηινγέο ησλ ππφ εμέηαζε ζεκάησλ ηνπ ν Ρφκπεξηζνλ είρε ηξνκάμεη ηνλ Υηνπκ (αλαθέξεηαη κάιηζηα φηη θά-
πνηα ζηηγκή ν Υηνπκ ηνλ ζπκβνχιεπε λα απνθχγεη θάπνην απφ ηα ζέκαηά ηνπ, γηαηί ήηαλ ειάρηζηα γνεηεπηη-
θφ) (Smitten, 2013: 101-131). Αιιά ήηαλ ηειηθά ν Ρφκπεξηζνλ πνπ δηαθξίζεθε γηα ηελ επξεκαηηθφηεηά ηνπ
ζηελ επηινγή ησλ αληηθεηκέλσλ ηεο ηζηνξηθήο κειέηεο ηνπ (βι. θεθάιαην 6). Χζηφζν, ην δηαζεκφηεξν έξγν
ηεο επνρήο, φπσο απνδείρζεθε εθ ησλ πζηέξσλ, ήηαλ ε εμάηνκε Παξαθκή θαη πηώζε ηεο Ρσκατθήο Απηνθξα-
ηνξίαο (Decline and Fall of the Roman Empire) ηνπ Έληνπαξλη Γθίκπνλ (Edward Gibbon, 1734-1794), πνπ
δεκνζηεχζεθε ζηα ρξφληα αλάκεζα ζηελ Ακεξηθαληθή θαη ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε: επξφθεηην γηα έλα έξγν
ηνπ πνπ εζηηαδφηαλ ζηε δηαδηθαζία ηεο παξαθκήο θαη επαλέθεξε ζην ηζηνξηνγξαθηθφ πξνζθήλην ηε ξσκατθή
αξραηφηεηα, πνπ δελ ήηαλ πιένλ ηνπ ζπξκνχ (Manki, 2013: 25-59· Burrow, 2014: 375-89).
Απφ ηελ άιιε πιεπξά έλαο Πξψζνο, φπσο ν Καλη (Immanuel Kant, 1724-1804), ν αληηπξνζσπεπηη-
θφο θηιφζνθνο ηνπ γεξκαληθνχ Γηαθσηηζκνχ, πξνζέδσζε ζηε θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο κηα ηειενινγηθή ζεψ-
ξεζε πνπ ζπλδχαδε ηε ρξηζηηαληθή παξάδνζε κε ηνλ νξζνινγηθά εζηθφ ζπιινγηζκφ. ΢ε φια ηα αλζξψπηλα
έξγα θαη ζην ηεξάζηην πιήζνο ησλ γεγνλφησλ, φπσο εμεγνχζε, ππάξρεη πάληα έλαο ζθνπφο (ηέινο), πνπ κπν-
ξεί λα κελ έρεη επηλνεζεί ‒αιιά λα είλαη απνηέιεζκα ελφο «ζρεδίνπ ηεο θχζεο» ‒ ελψ ν άλζξσπνο πνπ ζα
πεηχρεη ζθνπφ, θαη ν νπνίνο είλαη πξνηθηζκέλνο κε ηε ινγηθή, είλαη θη απηφο κέξνο ηνπ ππέξηαηνπ ζρεδίνπ

ηεο θχζεο. Τπφ ηηο ζπληεξεηηθέο πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζηα γεξκαληθά θξαηί-
δηα ηνλ 18ν αηψλα, νη απφςεηο απηέο, αθφκε θη αλ ζχκηδαλ ηηο αληίζηνηρεο ηδέεο ησλ Γάιισλ ή θαη ησλ Άγγισλ
θηινζφθσλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ, απνθηνχζαλ δηαθνξεηηθή ζεκαζία. Δίλαη δπλαηφ λα γίλεη ιφγνο αθφκε θαη γηα
έλαλ γεξκαληθφ «αληηνξζνινγηζκφ», πνπ πξνθαλψο εθπνξεπφηαλ απφ ηηο αληηνξζνινγηζηηθέο ηάζεηο ηεο Λνπ-
ζεξαληθήο Μεηαξξχζκηζεο, ελδερνκέλσο θαη απφ ηελ θαηψηεξε (νηθνλνκηθά θαη πνιηηηζκηθά) θαηάζηαζε ησλ
γεξκαληθψλ θξαηηδίσλ ζηνλ αηψλα κεηά ηελ εμέγεξζε ηνπ Λνχζεξνπ ζε ζχγθξηζε πξνο ηελ πνιηηηζηηθή αθκή
ηεο Ηηαιίαο, ηεο Γαιιίαο θαη Αγγιίαο, ηεο Ηζπαλίαο θαη ησλ Κάησ Υσξψλ (Berlin, 2003: 332).42 Με άιια ιφ-
γηα, απηφ πνπ θπξίσο σζνχζε ηνλ Καλη ζηε δηθή ηνπ θηινζνθία πεξί ηζηνξίαο αθνξνχζε ηα πξνβιήκαηα ε-
μνπζίαο θαη δηαθξαηηθψλ ζρέζεσλ, ηνλ ξφιν ηνπ δίθαηνπ άξρνληα θαη κηαο θνηλσλίαο ησλ εζλψλ πνπ ζα εγ-
γπάηαη ηελ αζθάιεηα ησλ θξαηψλ. Αληίζηνηρα, ην ηειενινγηθφ θηινζνθηθφ ζχζηεκα ηνπ Υέγθει (Georg
Wilhelm Friedrich Hegel, 1770-1831), αθνινπζεί ηηο απφςεηο ηνπ Καλη, ζην επίπεδν πνπ ε ηζηνξία ζεσξείηαη
φηη ξπζκίδεηαη απφ κεγάιεο ζπιινγηθφηεηεο, δειαδή έζλε, θαη φηη θάζε έζλνο έρεη ηνλ ηζηνξηθφ πξννξηζκφ λα
αλαιάβεη ηνλ ηδηαίηεξν ξφιν ηνπ ζηελ ηζηνξία ηνπ θφζκνπ. Ζ απήρεζε ησλ παξαπάλσ απφςεσλ ζηνλ γεξκα-
ληθφ θφζκν είλαη επεμήγεηε. Άιισζηε, κε γλψκνλα ηηο ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο θαη αλάγθεο θάζε ηφπνπ, πξνζ-
ιακβάλνπλ ην εηδηθφ πεξηερφκελφ ηνπο νη φξνη «πξφνδνο» θαη «ρεηξαθέηεζε».
΢πγθεθξηκέλα, ν Υέγθει, πνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί ζπλερηζηήο ηνπ Βνιηαίξνπ, ηνπιάρηζηνλ ζην έξγν
ηεο ρεηξαθέηεζεο ηνπ κε-επξσπατθνχ θφζκνπ απφ ην ηζηνξηνγξαθηθφ πεξηζψξην, κεηέθεξε ηε δπλακηθή ηεο
πξνφδνπ ζηελ ίδηα ηελ ηζηνξία, απνδίδνληαο ζε θάζε ηζηνξηθή πεξίνδν ζαθή εηδνπνηά γλσξίζκαηα, ηα νπνία
απνηππψλνληαη ζηηο ηδέεο θαη αληηιήςεηο ηεο θαη θαηαιήγνπλ ζηελ εμήο θαηεγνξηνπνίεζε ηνπ ηζηνξηθνχ ιφ-
γνπ: α´) ηελ «αξρηθή-βαζηθή-αξρέγνλε» ηζηνξία: πνπ αλαζπγθξνηεί ηα γεγνλφηα ηνπ παξειζφληνο· β´) ηελ
«αλαζηνραζηηθή» ηζηνξία: πνπ επηρεηξεί λα ζπιιάβεη ηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία σο νιφηεηα, εληνπίδνληαο ζρή-
καηα ζπλέρεηαο· θαη, γ´) ηε «θηινζνθηθή» ηζηνξία: πνπ ζπληζηά ην αλψηαην ζηάδην ηεο ηζηνξηθήο θαηαλφεζεο
(Αξψλε-Σζίριε, 2008: 128-134). ΢χκθσλα κε ηηο θηινζνθίεο ηεο ηζηνξίαο, πνπ έιαβαλ κεγάιε έθηαζε θαηά
ηε δηάξθεηα ηνπ Γηαθσηηζκνχ, ε ηζηνξία δελ απνηειεί έλα ραψδεο άζξνηζκα γεγνλφησλ, πξάμεσλ ή ζπγθξνχ-
ζεσλ, αιιά έλα νξγαλσκέλν ζχλνιν ην νπνίν ηείλεη ζηελ πξαγκάησζε ζηφρσλ. Ζ νπζηαζηηθή ζπκβνιή ηεο
θηινζνθίαο ηεο ηζηνξίαο ζηελ πξναγσγή ηεο ηζηνξηθήο γλψζεο έγθεηηαη ζην εμήο ζεκείν: ζην φηη ε ηζηνξία ζα
πξέπεη λα απαιιάζζεηαη απφ κχζνπο θαη γεγνλφηα, πνπ δελ έρνπλ αμία γηα ην θαιφ θαη ηελ επηπρία ηεο αλ-
ζξσπφηεηαο, ψζηε λα ηθαλνπνηνχληαη νη ηξεηο απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο ηεο ‒ε αιήζεηα, ε ακεξνιεςία θαη ε
σθειηκφηεηα. Ο φξνο «θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο» ρξεζηκνπνηήζεθε εθηελψο απφ ηνπο θηινζφθνπο ηνπ Γηαθσ-
ηηζκνχ, γηα λα ηνλίζεη κεηαμχ άιισλ ηελ επηζηεκνινγηθή αλεπάξθεηα ηεο «απιήο» ηζηνξίαο, πνπ κέρξη ηφηε
πξνζδηνξηδφηαλ σο παξάζεζε γεγνλφησλ (φπσο π.ρ. ζηα ρξνληθά) ή ηαπηηδφηαλ κε ηηο δπλαζηηθέο θαη ζηξαηη-
σηηθέο ηζηνξίεο, πνπ απέθιεηαλ φια ηα ζηνηρεία πνπ είραλ δηακνξθψζεη ηνλ ζχγρξνλν θφζκν: ην εκπφξην, ηηο
ηέρλεο, ηηο επηζηήκεο θαη ηνλ λφκν. ΢ην πιαίζην απηφ, ν θηιφζνθνο απνηνικνχζε λα αθνζησζεί ζηε δηαλνεηη-
θή πεξηπέηεηα ηεο ηζηνξηθήο ζπγγξαθήο θαη λα απνθαζίζεη κε πνην ηξφπν ζα ηνπνζεηήζεη ηα γεγνλφηα θαη
πνηα απφ απηά ζα αλαιχζεη ‒ζαλ λα απαληνχζε δηαξθψο ζην εξψηεκα «πψο πξέπεη λα ζπλζέηεη θάπνηνο κε
θηινζνθηθφ ηξφπν ηελ παγθφζκηα ηζηνξία» θαη επίζεο ζαλ λα επηδίσθε λα πξνζζέζεη ηε δηθή ηνπ θηινζνθία
ηεο ηζηνξίαο, φπσο πξφηεηλε, γηα παξάδεηγκα, ν Υέξληεξ ζην έξγν ηνπ γηα ηελ εμήγεζε ηεο παξαθκήο, ηεο
αθκήο θαη αλάπηπμεο ησλ πνιηηηζκψλ (Binoche, 2013: 189-216).
Απηφ πνπ αλαδεηνχζαλ ηψξα απφ ηελ ηζηνξία νη θηιφζνθνη, νη ππέξκαρνη ή νη «αληηδξαζηηθνί» επη-
θξηηέο ηνπ Γηαθσηηζκνχ, ήηαλ ε πεηζηηθή εμήγεζε ησλ ζπλερεηψλ θαη αζπλερεηψλ, ησλ βίαησλ θαη αηθλίδησλ
κεηαβνιψλ, ηνπ γεγνλφηνο φηη ε πνξεία ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο δελ ήηαλ ζηάζηκε, απνθαξδησηηθή, ρανηηθή
ή απιά πεξίπινθε θαη δπζλφεηε, αιιά φηη είρε έλα ζηφρν: ηε βειηίσζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο αλζξψπηλεο
δσήο. Ζ έλλνηα ηεο πξνφδνπ, ινηπφλ, ελζσκαησλφηαλ ζε αθεγήζεηο πνπ αθνξνχζαλ πνιηηηθνχο αγψλεο, φπσο
θαη θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο, ηερλνινγηθέο ή θαη επηζηεκνληθέο εμειίμεηο, εληζρχνληαο ηελ εληχπσζε φηη ε
42
Δδψ ε παξαπνκπή αθνξά ην δνθίκην ηνπ Μπεξιίλ «Ο Υηνπκ θαη ν γεξκαληθφο αληηνξζνινγηζκφο».

πξφνδνο είλαη δπλαηφ λα αληρλεπζεί ζε φινπο ηνπο ηνκείο, αιιά θαη ζε φιεο ηηο επνρέο (Boucher, 2013: 398-
399).

Allan, David. (2013). Identity and Innovation: Historiography in the Scottish Enlightenment. ΢ην Sophie
Bourgault & Robert Sparling (Δπηκ.), A Companion to Enlightenment History (ζζ. 307-342). Leiden
& Boston: Brill.
Αξψλε-Σζίριε, Καίηε. (2008). Ηζηνξηθέο ζρνιέο θαη κέζνδνη. Δηζαγσγή ζηελ επξσπατθή ηζηνξηνγξαθία, Αζή-
λα, Παπαδήζεο.
Berlin, Isaiah. (2003). Κόληξα ζην ξεύκα. Γνθίκηα γηα ηελ ηζηνξία ησλ ηδεώλ, κηξθ. Μαξία Β. Καζηαλάξα.
Αζήλα: Scripta.
Berstein, Serge & Pierre Milza. (1997). Ηζηνξία ηεο Δπξώπεο, η. 1: Από ηε Ρσκατθή Απηνθξαηνξία ζηα επξσ-
πατθά θξάηε, 5νο-18νο αηώλαο, κηθξ. Αλαζηάζηνο Κ. Γεκεηξαθφπνπινο. Αζήλα: Αιεμάλδξεηα.
Binoche, Bertrand. (2013). Herder in 1774: An Incomplete Philosophy of History. ΢ην Sophie Bourgault &
Robert Sparling (Δπηκ.), A Companion to Enlightenment History (ζζ. 189-216). Leiden & Boston:
Brill.
Boucher, François-Emmanuël. (2013). „Philosophes‟, Anticlericalism, Reactionaries and Progress in French
Enlightenment Historiography. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Sparling (Δπηκ.), A Companion to En-
lightenment History (ζζ. 373-400). Leiden & Boston: Brill.
Bourgault, Sophie. (2013). Philhellenism among the Philosophes: Ancient Greece in French Enlightenment
Historiography. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Sparling (Δπηκ.), A Companion to Enlightenment
History (ζζ. 437-468). Leiden & Boston: Brill.
Bourgault, Sophie & Robert Sparling. (2013). Introduction. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Sparling (Δπηκ.),
A Companion to Enlightenment History (ζζ.1-22). Leiden & Boston: Brill.
Breisach, Ernst. (1994). Historiography. Ancient, Medieval, and Modern, 2ε Έθδνζε. Chicago θαη London:
The University of Chicago Press.
Burrow, John. (2014), Μηα ηζηνξία ησλ ηζηνξηώλ. Έπε, ρξνληθά, κπζηζηνξίεο θαη δηεξεπλήζεηο από ηνλ Ζξόδνην
θαη ηνλ Θνπθπδίδε κέρξη ηνλ 20ό αηώλα, κηθξ. Άζπα Γνιέκε. Αζήλα: Σφπνο.
Burns, E. M. (2006). Δπξσπατθή ηζηνξία. Ο δπηηθόο πνιηηηζκόο: νη λεόηεξνη ρξόλνη, 4ε Έθδνζε, κηθξ. Σάζνο
Cochrane, Eric. (1981). Historians and Historiography in the Italian Renaissance. Chicago & London: The
Chicago University Press.
Dillery, John. (1995). Xenophon and the History of his Time. London θαη New York: Routledge.
Durant, Will & Ariel. (1965). The Age of Voltaire. A History of Civilization in Western Europe from 1715 to
1756, with Special Emphasis on the Conflict between Religion and Philosophy. New York: Simon &
Schuster.
Finley, M. I. (1959). The Greek Historians, The Essence of Herodotus, Thucydides, Xenophon, Polybius. New
York, The Viking Press.
Fryde, E. B. (1983). Humanism and Renaissance Historiography. London: The Hambledon Press.
Hartog, François. (2014). Καζεζηώληα ηζηνξηθόηεηαο. Παξνληηζκόο θαη εκπεηξίεο ηνπ ρξόλνπ, κηθξ. Γεκήηξεο
Κνπζνπξήο. Αζήλα: Αιεμάλδξεηα.

Ianziti, Gary. (2012). Writing History in Renaissance Italy. Leonardo Bruni and the Uses of the Past.
Cambridge MA: Harvard University Press.
Kow, Simon. (2013). Politics and Culture in Hume‟s History of England». ΢ην Sophie Bourgault & Robert
Sparling (Δπηκ.), A Companion to Enlightenment History (ζζ. 61-99). Leiden & Boston: Brill.
Ληάθνο, Αληψλεο. (2007). Πώο ην παξειζόλ γίλεηαη ηζηνξία; Αζήλα: Πφιηο.
Le Goff, Jacque. (1992). History and Memory, κηθξ. Steven Rendall & Elizabeth Claman. New Yokr: Co-
lumbia University Press.
Luce, T. J. (1997). The Greek Historians. London: Routledge.
Manki, Robert. (2013). Edward Gibbon: Historian in Space. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Sparling (Δπηκ.),
A Companion to Enlightenment History (ζζ. 25-59). Leiden & Boston: Brill.
Mellor, Ronald. (1999). The Roman Historians. London θαη New York: Routledge.
Έθηε έθδνζε, κηθξ. Λχληηα ΢ηεθάλνπ. Αζήλα: εθδ. Παπαδήζε.
Mossman, J. M. (1992). Plutarch, Pyrrhus and Alexander. ΢ην Philip A. Stadter (Δπηκ.), Plutarch and the His-
torical Tradition (ζζ. 90-108). London & New York: Routledge.
Pierse, Síofra. (2013). Voltaire: Polemical Possibilities of History. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Sparling
(Δπηκ.), A Companion to Enlightenment History (ζζ. 153-188). Leiden & Boston: Brill.
Rochbacher, David. (2000). The Historians of Late Antiquity. London & New York: Routledge.
Salmon, J. H. (1997). Precept, Example and Truth: Degory Wheare and the ars historica. ΢ην Donald R. Kel-
ley & David Harris Sacks (Δπηκ.), The Historical Imagination in Early Modern Britain. History,
Rhetoric and Fiction, 1500-1800 (ζζ. 11-36). Cambridge: Cambridge University Press.
Smitten, Jeffrey. (2013). William Robertson: The Minister as Historian. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Spar-
ling (Δπηκ.), A Companion to Enlightenment History (ζζ. 101-31). Leiden & Boston: Brill.
Thuillier, G. & J. Tulard. (1993). Οη ηζηνξηθέο ζρνιέο, κηθξ. Κηθή Καςακπέιε. Αζήλα: Καξδακίηζα.
Witt, Ronald G. (2001). “In the Footsteps of the Ancients”: The Origins of Humanism from Lovato to Bruni.
Leiden, Boston & Koln: Brill.

Κεθάιαην 6: Γηαηί ζα πξέπεη λα γλσξίδεη ν ζεκεξηλόο ηζηνξηθόο ηηο ζε-

σξίεο ηνπ Λένπνιλη θνλ Ράλθε ή ηηο ηδέεο ηνπ Μαξμ;
΋πσο ήδε θάλεθε, πξηλ απφ ηελ Δπηζηεκνληθή Δπαλάζηαζε, ηνλ Γηαθσηηζκφ θαη θπξίσο πξηλ απφ ηελ Ακε-
ξηθαληθή θαη ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε, θαλείο δελ ζα απνδερφηαλ φηη ππήξραλ ή ρξεηάδνληαλ επηζηήκεο πνπ
κε ηηο εηδηθέο κεζφδνπο θαη ζεσξίεο ηνπο ζα επηθεληξψλνληαλ ζηε κειέηε ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο.
Γηα επλφεηνπο ιφγνπο, ην θεθάιαην απηφ μεθηλά απφ ην ζεκείν φπνπ ζηακάηεζε ην πξνεγνχκελν: απφ ηνλ 18ν
αηψλα, ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη ηηο ξηδηθέο κεηαβνιέο πνπ απηή πξνθάιεζε ζηελ πξννδεπηηθή σξίκαλζε
ησλ επξσπατθψλ θνηλσληψλ, ηδίσο ζε φ,ηη αθνξά ηελ αλάγθε ηνπο λα γλσξίδνπλ ηη είρε ζπκβεί, πξηλ απφ ηελ
επνρή ηνπο, ηηο λέεο αληηιήςεηο γηα ηε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξηθήο γλψζεο, ηε δηακφξθσζε ελφο ελνπνηεκέλνπ
θφζκνπ κε νκνηνγελή πνιηηηθά γλσξίζκαηα, θαη, ελ θαηαθιείδη, ηελ επηζηεκνληθνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηελ
αλάδεημή ηεο ζε επάγγεικα. Με αθεηεξία ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1789, ζα επεθηείλνπκε ην ππφ εμέηαζε ζρήκα
ηεο ηζηνξηθήο πξφζιεςεο ησλ λεσηεξηθψλ επαλαζηάζεσλ σο πεδίνπ πνιηηηθψλ επηξξνψλ θαη αληαιιαγψλ ηεο
δηαξθψο εμειηζζφκελεο ηζηνξηθήο ζθέςεο κεξηθέο δεθαεηίεο λσξίηεξα: κέρξη ηελ ιίγν πξνγελέζηεξε Ακεξη-
θαληθή Δπαλάζηαζε, ηελ νπνία εζθεκκέλα δελ αλαιχζακε ζην εμαηξεηηθά πινχζην θεθάιαην 5.
Καζψο εζηηάδνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηηο πνιιαπιέο θαη πνιχζεκεο πεξηπέηεηεο ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηψλα, αμίδεη λα ζπκεζνχκε φηη ηα «γεγνλφηα» είζηζηαη λα «θηάλνπλ» ζηα
ρέξηα ησλ ηζηνξηθψλ, λα αλαδεηθλχνληαη ζε ζέκαηα ηζηνξηθήο έξεπλαο θαη αλάιπζεο θαη λα επεξεάδνπλ ηελ
ηζηνξηθή γξαθή θαη ζθέςε κε θάπνηα ρξνληθή θαζπζηέξεζε. Αθφκε θαη ζήκεξα απηή είλαη ε θξαηνχζα αληί-
ιεςε αληιεί ηελ ηεθκεξίσζή ηεο απφ ηε θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο ησλ ρξφλσλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ θαη ηελ αιιε-
ινζπζρέηηζή ηεο κε ηελ έλλνηα ‒αιιά θαη ηελ ηδηάδνπζα ζεκαζία‒ ηεο ηζηνξηθήο πξννπηηθήο, πνπ εηζάγεηαη
εδψ ζηε ζπδήηεζή καο, σο κηα πξφζζεηε δηάζηαζε ησλ πξνβιεκάησλ ή ησλ ππνρξεψζεσλ ηνπ ηζηνξηθνχ.
΋πσο ζα θαλεί θαη ζηα θεθάιαηα 8 θαη 9, κε εθαιηήξην ηελ έλλνηα ηεο ηζηνξηθήο πξννπηηθήο, ζα θαηαλνή-
ζνπκε ζε κεγαιχηεξν βάζνο φρη κφλν ηα πνηθίια πξνβιήκαηα πνπ θαζνξίδνπλ ηε ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηηο
άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ, αιιά θπξίσο ηα βαζηθφηεξα εξσηήκαηα πνπ εκπινπηίδνπλ
ηνλ δηεπηζηεκνληθφ δηάινγν, ζε ζρέζε κε ηε ρξεζηκφηεηά ηεο ηζηνξίαο.
Σν θεθάιαην απηφ, ην πξνεγνχκελν αιιά θαη ην επφκελν παξνπζηάδνπλ ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξα-
θίαο. Φπζηθά, ε αλάιπζή καο είλαη αλαγθαζηηθά κεξηθή θαη επηιεθηηθή. Δίλαη αδχλαην λα πεξηιάβνπκε ζε
κεξηθέο ζειίδεο φιεο ηηο ζεκαληηθέο απφςεηο πνπ δηαηχπσζαλ γηα ηελ ηζηνξία νη θαηά θαηξνχο ηζηνξηθνί, θαη
φια ηα γεγνλφηα ή ηηο εμειίμεηο πνπ είλαη πηζαλφ λα ζπλέδξακαλ, έζησ ζε θάπνην βαζκφ, ζηελ αλάπηπμε κηαο
ηφζν ηδηαίηεξεο επηζηήκεο, ε νπνία, φπσο ηνλίζακε αξθεηέο θνξέο κέρξη ην ζεκείν απηφ, αλαπηχρζεθε (θαη
εμαθνινπζεί λα αλαπηχζζεηαη) παξάιιεια κε ηηο δηάζπαξηεο αλά ηνλ θφζκν θνηλσλίεο θαη ηνλ άλζξσπν σο
θνηλσληθφ νλ. ΋πσο αλέθεξε ζε θάπνηα απφ ηηο ηειεπηαίεο νκηιίεο ηεο δσήο ηνπ ν Φεξλάλ Μπξνληέι (Fernard
Braudel, 1902-1985) ‒ν ηζηνξηθφο πνπ ζα γλσξίζνπκε σο εμέρνπζα πξνζσπηθφηεηα ησλ Αλλάι ζην επφκελν
θεθάιαην‒ «ε ηζηνξία, αληηθείκελν αθαηάπαπζηεο δηεξεύλεζεο, είλαη θαηαδηθαζκέλε ζηνλ λεσηεξηζκό, ζε δηα-
δνρηθέο θαη αλαπόθεπθηεο αλαλεώζεηο». Απφ ηε ζηηγκή πνπ ην ππφ δηεξεχλεζε παξειζφλ δελ αιιάδεη, ε πα-
ξαηήξεζε ηνπ Μπξνληέι καο νδεγεί ζηε ζθέςε φηη απηφ πνπ κπνξεί λα κεηαβάιιεηαη θαη λα αλαλεψλεηαη
ζηελ ηζηνξία, είλαη νη εξεπλεηηθέο ηερληθέο, νη πξαθηηθέο πνπ εθαξκφδνληαη θαηά ηε ζπγγξαθή ηεο, νη εξκε-
λεπηηθέο απφπεηξεο θαη νη ζηφρνη ηεο. Πξάγκαηη, θάπνηνη ηζηνξηθνί ζεσξνχλ σο πξψηε ζεκαληηθή επαλάζηαζε
ζηνλ ηνκέα ηεο ηζηνξίαο ‒κηα επαλάζηαζε παξφκνηαο ζεκαζίαο κε εθείλε πνπ πξνθάιεζαλ νη αλαθαιχςεηο
ηνπ Γαιηιαίνπ‒ ηε δεκνζίεπζε, ην 1681, ηεο κειέηεο De re diplomatica ηνπ Μακπηγηφλ, ηνπ επνλνκαδφκελνπ
«παηέξα» ηεο δηπισκαηηθήο θαη ηεο παιαηνγξαθίαο (βι. παξάξηεκα 2.4). Απφ ηηο πνιιέο επαλαζηάζεηο ηεο
ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ζην θεθάιαην απηφ ζα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζε εθείλε ηνπ αξρφκελνπ 19 νπ αηψ-
λα, πνπ ζπλήζσο ζπλδέεηαη κε ηνλ Γεξκαλφ ηζηνξηθφ Λένπνιλη θνλ Ράλθε (Leopold von Ranke, 1795-1886)

–ηνλ νπνίν θάπνηνη απνθάιεζαλ «παηέξα» ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. ΢ην πξψην κηζφ δειαδή ηνπ
19νπ αηψλα, ε ηζηνξία, εθηφο απφ έλαλ αθφκε «παηέξα», απέθηεζε θαη κηα «παηξίδα», ηελ Πξσζία, πνπ ζεσ-
ξήζεθε ν ηφπνο απφ φπνπ μεθίλεζε ε εμέιημή ηεο ζηε ζχγρξνλε επνρή θαη φπνπ θαηέζηε δπλαηφ λα αλαδεη-
ρζεί ζε αθαδεκατθφ θιάδν θαη επηζηήκε κε ηε ζεκαζία πνπ απνθηνχζε ηφηε ν φξνο «επηζηήκε» (βι. θεθά-
ιαην 1). Έθηνηε, ζπλέρηζε ηελ πεξηπέηεηα ηεο αθαηάπαπζηεο θαη αλαπφδξαζηεο αλαλέσζήο ηεο, γλσξίδνληαο
άιιεο κηθξέο ή κεγάιεο επαλαζηάζεηο. ΢ηελ νκηιία ηνπ ν Μπξνληέι κλεκφλεπε αξθεηέο απφ ηηο κηθξέο επαλα-
ζηάζεηο πνπ έθεξαλ ζπνπδαίνπο λεσηεξηζκνχο: γηα παξάδεηγκα, ηε δεκνζίεπζε ησλ έξγσλ ηνπ Γθηδφ θαη ησλ
άιισλ Γάιισλ ηζηνξηθψλ ηνπ 19νπ, πνπ ζα καο απαζρνιήζνπλ ζηηο παξαθάησ ζειίδεο. Σφληδε, φκσο, φηη ε
ζπνπδαηφηεξε επαλάζηαζε ήηαλ απηή πνπ πξνθάιεζαλ ηα έξγα ηνπ Μαξθ Μπινρ (Marc Bloch, 1886-1944)
θαη ηνπ Λπζηέλ Φεβξ (Lucien Febvre, 1878-1956) θαη ε ίδξπζε ηεο «ηζηνξηθήο ζρνιήο» ηνπο, ηεο «ζρνιήο»
ησλ Αλλάι, κε ηελ νπνία ήδε αλαθέξακε φηη ζπλδέζεθε ζηελά θαη ν ίδηνο. Έθηνηε, φπσο ζρνιίαδε ν Μπξν-
ληέι, «ν λεσηεξηζκφο πξνζέιαβε ηηο δηαζηάζεηο κηαο βίαηεο επαλάζηαζεο ηνπ πλεχκαηνο [...], επεηδή απηνί [ν
Μπινρ θαη ν Φεβξ] άλνημαλ ην πεδίν ηνπ ηζηνξηθνχ ζηηο πνηθίιεο, λεαξέο θαη θαηαθηεηηθέο αλζξσπηζηηθέο
επηζηήκεο». Γελ παξέιεηςε, κάιηζηα, λα πξνεηδνπνηήζεη ηνπο αθξναηέο ηνπ –αιιά θαη ζήκεξα εκάο ηνπο αλα-
γλψζηεο ηνπ– φηη πνιιέο «άιιεο επαλαζηάζεηο βξίζθνληαη ζε εμέιημε».43
Αλ ιάβνπκε ππφςε καο ηελ θαινδηαηππσκέλε εξκελεία ηνπ Μπξνληέι γηα ηελ ηζηνξηθή επηζηήκε θαη
ηηο επαλαζηάζεηο ηεο, είλαη αξθεηά εχθνιν λα νξίζνπκε ηνλ ζηφρν ελφο βηβιίνπ ή ελφο παλεπηζηεκηαθνχ κα-
ζήκαηνο γηα ηε ζεσξία, ηε κεζνδνινγία θαη ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο: ζηφρνο καο δελ είλαη λα παξνπζηάζνπκε
εμαληιεηηθά φιεο ηηο εμειίμεηο, αιιά λα εμεγήζνπκε ζηνλ ηζηνξηθφ ηνπ 21νπ αηψλα γηαηί ζα πξέπεη λα γλσξίδεη
ζε βάζνο ην ρζεο ηεο επηζηήκεο ηνπ, γηαηί είλαη ππνρξεσκέλνο λα καζαίλεη ηηο απαξραησκέλεο θαη μεπεξαζκέ-
λεο απφςεηο πνπ δηαηχπσζαλ, πξηλ απφ έλαλ ή δχν αηψλεο θάπνηεο «ηζηνξηθέο ζρνιέο», έλαο Ράλθε ή έλαο
Μαξμ, θαη ηη ζα θεξδίζεη κειεηψληαο ηηο δηαδνρηθέο αλαλεψζεηο ησλ κεζνδνινγηθψλ, ζεσξεηηθψλ θαη θηιν-
ζνθηθψλ εξγαιείσλ, κε ηα νπνία θαη ν ίδηνο ζα πξνζεγγίδεη ην παξειζφλ ‒πνπ νχησο ή άιισο απνηειεί ην
κνλαδηθφ ζηαζεξφ θαη ακεηάβιεην δεδνκέλν ηεο επηζηήκεο ηνπ.
6.1 Οη επαλαζηάζεηο ηνπ 18νπ αηώλα θαη ε ηζηνξία
Σν 1776 μεθίλεζε ε Δπαλάζηαζε ζηελ Ακεξηθή, ηνλ λέν θφζκν, φπσο ηνλ απνθάιεζαλ νη δηαλννχκελνη ηνπ
παιηνύ θφζκνπ, νη νπνίνη ηνλ «αλαθάιπςαλ». Παξαθηλεκέλνη ίζσο απφ ηελ πεξηέξγεηά ηνπο γηα ην δηαθνξεηη-
θφ ή αθφκε θαη απφ ηελ επηζπκία ηνπο λα επηβεβαηψζνπλ δηά ηεο ζχγθξηζεο ηελ αλσηεξφηεηά ηνπο, ελδηαθέξ-
ζεθαλ λα ελζσκαηψζνπλ απηφλ ηνλ λέν θφζκν ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπο γηα ηνλ ρξφλν, ηελ εμέιημε, ηελ
πξφνδν θαη ηελ ηζηνξία. Ο επξσπνθεληξηζκφο ηνπο, πξνθαλψο, εληζρχζεθε θαη απφ ην κεγάιν επίηεπγκα ηεο
«αλαθάιπςεο». Γη‟ απηφ, άιισζηε, θαη ν θφζκνο πνπ ηψξα αλαθαιππηφηαλ ήηαλ λένο, αιιά επίζεο ήηαλ έλαο
παξζέλνο ηφπνο πνπ πξνζθεξφηαλ γηα ηελ εθκεηάιιεπζή ηνπ απφ ην παιηό. Με ηέηνηεο επηδηψμεηο νη Δπξσ-
παίνη άξρηζαλ λα κεηαλαζηεχνπλ ζηελ Ακεξηθή, θαη νη κεηαθηλήζεηο απηέο πξνζέθεξαλ ην ηζρπξφηεξν ίζσο
θίλεηξν γηα ηελ ελζσκάησζε ηνπ λένπ θφζκνπ ζην επξσπατθφ πεδίν δηαλφεζεο.
Απφ ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 16νπ αηψλα, φηαλ εθαηνληάδεο πινία δηέζρηδαλ θάζε έηνο ηνλ Αηιαληηθφ κε-
ηαθέξνληαο αλζξψπνπο θαη πξντφληα αλάκεζα ζηνπο δχν θφζκνπο, νη ζπγγξαθείο δηάθνξσλ εηθνλνγξαθεκέ-
λσλ βηβιίσλ πξνζπαζνχζαλ λα απεηθνλίζνπλ ηηο ελδπκαζίεο θαη δηά απηψλ ηηο ζπλήζεηεο, αθφκε θαη ηα ήζε
θαη ηελ ηζηνξία ησλ «άιισλ». Υάξε ζηελ πεξηέξγεηα γηα απηνχο ηνπο «άιινπο» θαη ζην πάζνο ηεο εμεξεχλε-
ζεο, θάπνηνη απφ ηνπο πξψηνπο πνιπκαζείο εμεξεπλεηέο ή ηαμηδηψηεο αλαδείρζεθαλ ζε ζπιιέθηεο αληηθεηκέ-
λσλ απφ ηνπο δηαθνξεηηθνχο πνιηηηζκνχο θαη άξρηζαλ λα παξνπζηάδνπλ κε πεξεθάληα ηηο ζπιινγέο ηνπο ζην
επξχηεξν θνηλφ. Οη εθζέζεηο ηνπο, πνπ ελζσκαηψζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 17νπ αηψλα ζηηο πξνδξνκηθέο
43
Σν παξαπάλσ απνζπάζκαηα απφ Thuillier & J. Tulard, 1993: 9-10.

κνξθέο ησλ ζεκεξηλψλ κνπζείσλ, απέβιεπαλ ζηελ ςπραγσγία ησλ Δπξσπαίσλ επηζθεπηψλ ηνπο. Παξάιιεια,
φκσο, ελίζρπαλ ην θχξνο θαη ηε θήκε ησλ ζπιιεθηψλ θαη πνιιέο θνξέο νδεγνχζαλ ζηελ έθδνζε θαηαιφγσλ.
Πξννδεπηηθά, νη επξσπατθέο επηζηεκνληθέο αλαδεηήζεηο επεξέαζαλ ηελ νξγάλσζε απηψλ ησλ εθζέζεσλ θαη
αλαλέσζαλ ηνπο ζηφρνπο θαη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ησλ δηνξγαλσηψλ ηνπο ζε φ,ηη αθνξά ηνλ πιηθφ θαη άπιν
πνιηηηζκφ ησλ «άιισλ».44 Καζψο πεξλνχζε ν ρξφλνο, νη Δπξσπαίνη κεηαλάζηεο άξρηζαλ λα δεκηνπξγνχλ ζε
απηνχο ηνπο καθξηλνχο ηφπνπο κηα λέα, θαιχηεξε Δπξψπε, απαιιαγκέλε απφ ηηο δεζκεχζεηο ηεο παιηάο, απφ
ηελ νπνία ζηγά-ζηγά απνκαθξχλνληαλ, κε απνηέιεζκα λα αλαδεηθλχνληαη ζηνλ απζηεξφηεξν θξηηή ηεο. Σελ
αιιαγή απηή θαηαδεηθλχεη πεξίηξαλα ην γεγνλφο φηη ν φξνο «Ακεξηθάλνη», πνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 16νπ
αηψλα πεξηέγξαθε ππνηηκεηηθά ηνπο απηφρζνλεο Ηλδηάλνπο, νη νπνίνη θαηά ηελ επξσπνθεληξηθή αληίιεςε δελ
είραλ ηζηνξία θαη πνιηηηζκφ (φπσο δειαδή θαη νη Ηλδνί, πξηλ θαηαζηεί ν ηφπνο ηνπο απνηθία ησλ Βξεηαλψλ),
ζηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 18νπ αηψλα δήισλε ηνπο απνγφλνπο ηνπ παιηνύ θφζκνπ, πνπ είραλ δεκηνπξγήζεη ηηο
επξσπν-ακεξηθαληθέο θνηλσλίεο ηνπο ζηνλ λέν θφζκν. Ζ απφζηαζε πνπ ρψξηδε ηψξα ηνπο δχν θφζκνπο, δελ
ήηαλ κφλν γεσγξαθηθή, ελψ ην ζνβαξφηεξν πξφβιεκα ησλ Δπξσπαίσλ ήηαλ λα θαηαλνήζνπλ θαη λα εμεγή-
ζνπλ πψο έλαο κέξνο ηεο επξσπατθήο ηζρχνο είρε κεηαθεξζεί ζε έλα κε επξσπατθφ πεξηβάιινλ (Kupperman,
1995· Wright, 2008).
Οη παξαδνζηαθέο παγθφζκηεο ηζηνξίεο, πνπ είραλ απψηεξν ζηφρν λα παξνπζηάζνπλ ζην επξσπατθφ
αλαγλσζηηθφ θνηλφ ηνπο «άιινπο», δελ βνεζνχζαλ ζηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ. ΢ηα ηέιε, άιισζηε, ηνπ
18νπ αηψλα δελ ήηαλ ηφζν ηνπ ζπξκνχ, θαη νη ιίγεο ζρεηηθέο εθδφζεηο ήηαλ κάιινλ απνγνεηεπηηθέο. Υαξα-
θηεξηζηηθφ είλαη ην παξάδεηγκα κηαο απφ ηηο εκπνξηθά επηηπρεκέλεο πνιχηνκεο ζεηξέο απηήο ηεο κνξθήο, πνπ
κεηαθξάζηεθε ζε δηάθνξεο γιψζζεο, θπξίσο γηα ηνλ ιφγν φηη απνζθνπνχζε ζηελ ςπραγσγία ησλ αλαγλσ-
ζηψλ ‒πξφθεηηαη γηα ηελ Παγθόζκηα Ηζηνξία (A Universal History from the Earliest Account of Time to the
Present), πνπ δεκνζίεπζε ζηα 1736-1765 κηα νκάδα Άγγισλ εξαζηηερλψλ ηζηνξηθψλ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα,
ήηαλ κηα απιή αθήγεζε πνπ παξέζεηε πιήζνο πιεξνθνξηψλ, ρσξίο λα πξνζθέξεη εμεγήζεηο ησλ ηζηνξηθψλ
γεγνλφησλ ή ηεο πνιηηηζκηθήο πνιπκνξθίαο, φπσο απαηηνχζαλ νη πξνβαιιφκελνη απφ ηνλ 16 ν αηψλα θαλφλεο
ζπγγξαθήο ησλ παγθφζκησλ ηζηνξηψλ, αιιά θαη νη ηδενινγηθέο θαη θηινζνθηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ 18νπ αηψλα
(Iggers & Wang, 2013: 29-32). Γηα παξάδεηγκα, ν Εαλ Μπνληέλ (Jean Bodin, 1530-1596), ζην δνθίκηφ ηνπ
Μέζνδνο γηα ηελ εύθνιε θαηαλόεζε ηεο ηζηνξίαο (1566) θαη, ιίγν αξγφηεξα, ν Εαθ Μπελίλ Μπνζηέ (Jacques
Benigne Bossuet, 1627-1704), ζηελ Πξαγκαηεία γηα ηελ Παγθόζκηα Ηζηνξία (1681), ππνζηήξημαλ φηη ε ινγηθή
νξγάλσζε ηεο δνκήο κηαο παγθφζκηαο ηζηνξίαο είλαη αλαπφδξαζηα ρξνλνινγηθή, αιιά ζα πξέπεη λα μεθηλά
απφ ην γεληθφ, γηα λα θαηαιήγεη ζην κεξηθφ θαη παξάιιεια, κε ζεκείν αλαθνξάο ηνλ επξσπατθφ θφζκν, λα
νδεγείηαη αβίαζηα ζηνπο πνιινχο άιινπο άγλσζηνπο θφζκνπο (Bossuet, 1976: 1-6· Salmon, 1997: 14). Έπεη-
ηα, ν Γεξκαλφο θηιφζνθνο Λάηκπληηο (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646-1716) θαη ιίγν αξγφηεξα ν Βνιηαίξνο
(ηδίσο κε ηελ πξαγκαηεία ηνπ Essai sur le moeurs et l’esprit des nations, 1745-1778) άλνημαλ ηνλ δξφκν γηα
κία επξχηεξε πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε, πνπ ζα κειεηνχζε ηνπο άιινπο θφζκνπο, ππφ ην πξίζκα ηεο αλζξψπη-
λεο θαη θνηλσληθήο εμέιημεο θαη πξνφδνπ. Ζ αιιειέλδεηε αληίιεςε ηνπ θφζκνπ θαη ηεο ηζηνξίαο πξνζέιαβε
δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο ζηελ επξσπνθεληξηθή ζθέςε ηνπ Γεξκαλνχ θηιφζνθνπ Καλη (2009: 9-23), ν νπνίνο,
ην 1784, πξνέβιεπε (ζην άξζξν ηνπ Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht) ηε δε-
κηνπξγία κηαο παγθνζκηνπνηεκέλεο θνηλσλίαο νκνζπνλδηαθψλ δεκνθξαηηψλ, ζην πιαίζην ησλ νπνίσλ δελ ζα
γίλνληαλ πφιεκνη, αθνχ ε θηλεηήξηνο δχλακε ζα ήηαλ ε Δπξψπε. Παξνκνίσο, ηα αλαπηπμηαθά ζηάδηα ηνπ
εκπνξίνπ πνπ αλέιπζαλ ζηα έξγα ηνπο ν Άληακ Φέξγθηνπζνλ (Adam Ferguson, 1723-1816), ν Άληακ ΢κηζ
(Adam Smith, 1723-1790) θαη αξθεηνί άιινη αλαδείθλπαλ ηελ πξφνδν ηεο Δπξψπεο, ε νπνία είρε ηε δχλακε,
αιιά θαη ηελ ηζηνξηθή ππνρξέσζε λα δηαδψζεη ηνλ πνιηηηζκφ ηνπο ζηνλ ππφινηπν θφζκν.45
44
Βι. Doggett, Hulvey & Ainsworth (Δπηκ.), 1992. Ο ηφκνο απηφο δεκνζηεχζεθε κε αθνξκή ηελ Έθζεζε πνπ δηνξγαλψ-
ζεθε ζηελ Οπάζηλγθηνλ θαη δηήξθεζε απφ ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1992 κέρξη ην Μάξηην ηνπ 1993.
45
Γηα ηελ εμέιημε ηεο ζπγγξαθήο παγθφζκησλ ηζηνξηψλ, βι. επίζεο ην ιήκκα «Writing of World Histories», ζην
McNeill, Bentley, Christian θ. ά. (Δπηκ.), 2010: η. 5, 2.847-2.856.

΋πσο δίδαζθε ζηνπο θνηηεηέο ηνπ ν Σζαξιο Μέηθη (Charles Mackie, 1688-1772), ν πξψηνο θαζεγε-
ηήο Παγθφζκηαο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Δδηκβνχξγνπ, αλ ε κεηαλάζηεπζε θαη ε απνηθηαθή εμάπισ-
ζε ηνπ επξσπατθνχ θφζκνπ κειεηνχληαλ σο επηκέξνπο εθθάλζεηο ηεο επέθηαζεο ηεο «θαληαζηαθήο» απην-
θξαηνξίαο ησλ δπηηθψλ, αλακθίβνια ζα ραξαθηεξίδνληαλ «επαλαζηάζεηο» (Sharp, 1962: 23-45).46 Απηέο ηηο
«επαλαζηάζεηο» απνπεηξάζεθε λα ελζσκαηψζεη ζηνλ επξσπατθφ ηζηνξηθφ ιφγν έλαο απφ ηνπο θνηηεηέο ηνπ
Μέηθη, ν Οπίιηακ Ρφκπεξηζνλ, ν πνιπγξαθφηαηνο ΢θσηζέδνο ηζηνξηθφο, ζηνλ νπνίν αλαθεξζήθακε ζην ηέινο
ηνπ θεθαιαίνπ 5. Πξνθαλψο, ν Ρφκπεξηζνλ ήηαλ ζαπκαζηήο ηνπ Μνληεζθηέ παξά ηνπ Λάηκπληηο ή ηνπ Βνι-
ηαίξνπ. Απηφ επηβεβαηψλεηαη, ηφζν απφ ην γεγνλφο φηη ζηελ αθήγεζή ηνπ θπξηαξρεί ε έλλνηα ηεο πξνφδνπ
ζηελ αιιεινζχλδεζή ηεο κε ηελ εμέιημε ησλ πιηθψλ κέζσλ φζν θαη απφ ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα εμεγήζεη
γηαηί ε ζεκαληηθφηεξε ππνρξέσζε ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη ε νινθιήξσζε ηεο ηζηνξίαο ηεο δηαλφεζεο, κέζσ ηεο
εμέηαζεο ηνπ αλζξψπηλνπ ππνθεηκέλνπ ζηελ επξεία πνηθηιία ησλ θαηαζηάζεσλ εληφο ησλ νπνίσλ αλαιακβά-
λεη θάζε θνξά θαίξηνπο ξφινπο (Phillispon, 1997: 55-73). Απηνί πεξίπνπ ήηαλ νη ζηφρνη ηνπ θαη ζηε δίηνκε
Ηζηνξία ηεο Ακεξηθήο (History of America, 1777): ην πξνηειεπηαίν έξγν πνπ πεξηέιαβε ζην ζπγγξαθηθφ πξφ-
γξακκα, πνπ ζρεδίαζε ιίγν κεηά ηελ πεξάησζε ησλ ζπνπδψλ ηνπ. ΢ηελ ηειεπηαία ζέζε ηνπ πξνγξάκκαηφο
ηνπ είρε ηνπνζεηήζεη κηα κειέηε γηα ηελ Ηλδία –πξάγκαηη, ε Πξαγκαηεία γηα ηελ Ηλδία (Disquisition
Concerning the Knowledge the Ancients Had on India, 1791) ήηαλ ην ηειεπηαίν έξγν ηεο δσήο ηνπ (Smitten,
1994: 121-125). Με απιά ιφγηα, ν Ρφκπεξηζνλ ήζειε πξψηα λα γξάςεη ηελ ηζηνξία ηεο Δπξψπεο θαη έπεηηα
λα παξνπζηάζεη ζηνπο Δπξσπαίνπο ηνπο «άιινπο» θφζκνπο, πνπ βξίζθνληαλ ππφ ηελ άκεζε επηξξνή ηνπο.
Δηδηθά ζε φ,ηη αθνξά ηνπο Ακεξηθαλνχο, απηφ πνπ είρε πξνζειθχζεη ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ηνπ, ήηαλ ε
παξαηήξεζε ηνπ πνιηηηζκηθνχ ράζκαηνο, πνπ ηνπο ρψξηδε απφ ηνπο Δπξσπαίνπο. ΢ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα
πξνζθέξεη εκπεξηζηαησκέλεο εμεγήζεηο, νδεγήζεθε ζηε κειέηε ηεο ηζπαληθήο απνηθηνθξαηηθήο πνιηηηθήο,
ησλ ζεζκψλ θαη ησλ πνιηηεηαθψλ κνξθψλ πνπ εθείλνη επέβαιαλ ζηνλ λέν θφζκν, πξνβάιινληαο σο θεληξηθφ
πεδίν ηεο εξκελεπηηθήο πξννπηηθήο ηνπ ην θνηλσληθφ πεξηβάιινλ θαη ηελ θαηαιπηηθή επηξξνή ηνπ ζηνπο
δξάζηεο ηεο ηζηνξίαο. Ο Ρφκπεξηζνλ φκσο ππήξμε άηπρνο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο έξεπλάο ηνπ, μέζπαζε ε Α-
κεξηθαληθή Δπαλάζηαζε θαη αλέηξεςε ηα ζρέδηά ηνπ. ΢ηνλ πξφινγν ηεο δίηνκεο Ηζηνξίαο ηνπ, ν ίδηνο εμεγνχ-
ζε ηνπο ιφγνπο κε ηξφπν πνπ ρξήδεη δηεμνδηθφηεξεο αλάιπζεο:
Γηα ηελ εθπιήξσζε ηεο ππνρξέσζεο πνπ αλέιαβα απέλαληη ζην Κνηλό, όζνλ αθνξά ζηελ Η-
ζηνξία ηεο Ακεξηθήο, πξόζεζή κνπ ήηαλ λα κε δεκνζηεύζσ θαλέλα ηκήκα ηεο, πξηλ από ηελ
νινθιήξσζε ηεο ζπγγξαθήο νιόθιεξνπ ηνπ πνλήκαηνο. Ζ παξνύζα θαηάζηαζε ησλ Βξεηαλη-
θώλ απνηθηώλ κε ώζεζε λα αιιάμσ απηήλ ηελ απόθαζε. Από ηε ζηηγκή πνπ ελεπιάθεζαλ ζε
εκθύιην πόιεκν κε ηε Μεγάιε Βξεηαλία, δελ κπνξεί λα έρνπλ ελδηαθέξνλ έξεπλεο θαη εηθαζίεο
ζρεηηθά κε ηελ αξραία κνξθή ηεο πνιηηηθήο θαη ησλ λόκσλ ηνπο, πνπ δελ ηζρύνπλ πηα. Ζ πξν-
ζνρή θαη ε πξνζδνθία ηεο αλζξσπόηεηαο έρνπλ ζηξαθεί ηώξα ζηε κειινληηθή ηνπο θαηάζηα-
ζε. Με όπνηνλ ηξόπν θη αλ ηειεηώζεη απηή ε δπζάξεζηε πάιε, ζα πξέπεη λα δηακνξθσζεί κηα
λέα ηάμε πξαγκάησλ ζηε Βόξεηα Ακεξηθή θαη νη ππνζέζεηο ηεο ζα ιάβνπλ άιιε όςε. Με ηε
ζύλεζε ηνπ θαινύ πνιίηε, ζα πεξηκέλσ κέρξη λα ππνρσξήζεη ν αλαβξαζκόο θαη λα ζπγθξνηε-
ζεί μαλά κηα θαλνληθή θπβέξλεζε θαη ηόηε ζα επηζηξέςσ ζε απηό ην ηκήκα ηνπ έξγνπ κνπ, ζην
νπνίν ζεκείσζα θάπνηα πξόνδν. Σν έξγν απηό καδί κε ηελ ηζηνξία ηεο Πνξηνγαιηθήο Ακεξη-
θήο θαη ηηο απνηθίεο δηάθνξσλ επξσπατθώλ εζλώλ ζηα λεζηά ηεο Γπηηθήο Ηλδίαο ζα νινθιε-
ξώζεη ην ζρέδηό κνπ (Robertson, 1777: v-vi).
46
Ο Charles Mackie (1688-1772). ΢πνχδαζε ζην Γθέηηγθελ (1707-1708) θαη έπεηηα ζην Λέηληελ. Σν 1719, αλέιαβε ηελ
πξψηε έδξα Παγθφζκηαο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Δδηκβνχξγνπ, ηελ νπνία δηαηήξεζε κέρξη ην 1753, πνπ ηνλ
δηαδέρζεθε ν Οπίιηακ Οπάιαο (William Wallace).

Ο Ρφκπεξηζνλ, ινηπφλ, καο απνθαιχπηεη πξψηα απ‟ φια πψο αληηιακβαλφηαλ ηνλ ξφιν ηνπ ηζηνξηθνχ: ήηαλ
κέινο ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο ηνπ θαη επέιεγε ηα ζέκαηά ηνπ, γηα λα πξνζειθχζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ αλα-
γλσζηψλ ηνπ, λα ηνπο εληππσζηάζεη θαη λα ηνπο δηαθσηίζεη. Πξνθαλψο, ν ίδηνο πίζηεπε φηη ε απφθαζή ηνπ λα
εληάμεη ζηελ θπξίαξρε επξσπατθή πνιηηηθή ηζηνξηνγξαθία ηηο έλδνμεο ζηηγκέο ηεο ηζηνξίαο ησλ επξσπατθψλ
απνηθηψλ ‒ζηφρνο απφιπηα ζεκηηφο ηε δεδνκέλε επνρή, αθνχ νη απνηθίεο απνηεινχζαλ, θαηά θνηλή παξαδνρή,
πξνέθηαζε ηνπ επξσπατθνχ θφζκνπ‒ ζα ήηαλ ε δηθή ηνπ ζπλεηζθνξά ζηελ πξφνδν ηεο ηζηνξηθήο κεζφδνπ,
αιιά θαη ζηε γεσγξαθηθή θαη πνιηηηζκηθή «εμάπισζε» ησλ γλσζηνινγηθψλ θαη εξεπλεηηθψλ πεδίσλ ηεο επ-
ξσπατθήο δηαλφεζεο. Γελ έθξπβε, άιισζηε, ην ελδηαθέξνλ ηνπ γηα ηα πξσηφηππα ζέκαηα, νχηε φκσο θαη ηελ
αηζηνδνμία ηνπ γηα ην απεξηφξηζην θάζκα ησλ ππφ δηεξεχλεζε ζεκάησλ ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ‒πνπ ζηελ επνρή
ηνπ, ράξε ζηελ πνιχηηκε βνήζεηα ηεο ηππνγξαθίαο θαη ησλ πξννδεπηηθά αλαπηπζζφκελσλ κεηαθνξηθψλ κέ-
ζσλ, ήηαλ επξχηεξν απφ πνηέ. Αμίδεη λα αλαθέξνπκε, άιισζηε, φηη ν Ρφκπεξηζνλ δελ ήηαλ ηαμηδηψηεο ‒φπσο
θαη πνιινί άιινη ηζηνξηθνί ηεο επνρήο ηνπ. ΢πλήζσο, ζπγθέληξσλε ηηο πεγέο ηνπ απφ ην Δδηκβνχξγν, ζην πα-
λεπηζηήκην ηνπ νπνίνπ ήηαλ πξχηαλεο επί ηξηάληα ζρεδφλ ρξφληα: δεηνχζε δειαδή απφ άιινπο λα ηνπ ζηέι-
λνπλ βηβιία θαη δεκνζηεπκέλεο πεγέο (Burrow, 2014: 363). Πξάγκαηη, ζηνλ πξφινγν θαη ησλ δχν κε επξσπα-
τθψλ ηζηνξηψλ ηνπ παξαηεξνχκε φηη κλεκνλεχεη θαη επραξηζηεί φινπο εθείλνπο πνπ ηνλ βνήζεζαλ ζε απηφ ην
ζηάδην ηεο έξεπλάο ηνπ. Σα γεγνλφηα, φκσο, ηνπ 1776 δηέθνςαλ ηελ επηθνηλσλία ηνπ κε ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ
ζηελ Ακεξηθή. Χζηφζν, απηή ήηαλ ε ιηγφηεξν ζεκαληηθή αλαηξνπή. ΋πσο παξαδερφηαλ θαη ν ίδηνο, ε ζπνπ-
δαηφηεξε ήηαλ φηη ε έξεπλά ηνπ δελ είρε πηα ελδηαθέξνλ θαη νη «ελδνμφηεξεο» ζηηγκέο ηεο Ακεξηθήο πνπ πε-
ξηέγξαθε, δελ ζα γίλνληαλ δεθηέο απφ ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ κε ηνλ ηξφπν πνπ επηζπκνχζε ν ίδηνο. Γη‟ απηφλ
ηνλ ιφγν βηάζηεθε λα δεκνζηεχζεη ηνπο δχν πξψηνπο ηφκνπο ηεο Ηζηνξίαο ηνπ ‒ζηελ νπνία δελ επέζηξεςε πν-
ηέ, αθνχ ηα εξσηήκαηα θαη νη ππνζέζεηο ηεο έξεπλάο ηνπ αθνξνχζαλ έλα παξειζφλ, πνπ είρε παξέιζεη αλεπη-
ζηξεπηί θαη κάιινλ εθπξνζσπνχζαλ κηα ηζηνξηθή ηάζε πνπ είρε νινθιεξψζεη απφηνκα ηνλ θχθιν ηεο, ην
1776.
Με απηήλ ηελ «αηπρία» ηνπ, βέβαηα, καο δίλεη ηελ επθαηξία λα επηζεκάλνπκε εδψ φηη φινη νη ηζηνξη-
θνί, ησλ νπνίσλ νη απφςεηο θαη ζεσξίεο παξνπζηάζηεθαλ κέρξη ην ζεκείν απηφ ‒φπσο θαη εθείλσλ πνπ ζα
παξνπζηαζηνχλ παξαθάησ‒ δελ απνηεινχλ απιά θαη κφλν «θσλέο» εηδηθψλ απφ ην καθξηλφ ή πξφζθαην πα-
ξειζφλ ηεο επηζηήκεο, ηηο νπνίεο νθείιεη λα «αθνχζεη» έλαο λεφηεξνο ηζηνξηθφο, γηα λα ελεκεξσζεί θαη ίζσο
λα απνκλεκνλεχζεη εμειίμεηο, νλφκαηα θαη ηδέεο. Οη πξνηάζεηο θαη νη εξεπλεηηθέο ηδέεο θάζε ηζηνξηθνχ αλα-
παξηζηνχλ γεληθεπκέλεο ηάζεηο θαη ζεσξίεο κηαο νιφθιεξεο επνρήο ή έζησ κηαο ηδηαίηεξεο θάζεο ηεο. Δπεηδή
φκσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρφκπεξηζνλ ηα πάληα ηέζεθαλ μαθληθά ππφ ακθηζβήηεζε, ε πεξηπέηεηά ηνπ καο
απνθαιχπηεη κηα ηδηαίηεξα ελδηαθέξνπζα ζηηγκή απφ ηελ αλαπηπμηαθή δηαδξνκή ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο,
πνπ ζίγνπξα δελ είλαη κηα νκαιή θαη ζπλερήο δηαδηθαζία. ΢ηε καθξά δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ, παξαηεξνχκε
πνιιέο παξφκνηεο «αλαηξνπέο», πνπ δελ ζπλδένληαλ πάληα κε επηζηεκνληθέο εμειίμεηο ή δηαλνεηηθέο θαη ηδε-
νινγηθέο αιιαγέο ζηελ θνηλσλία, φπνπ ζπληειείηαη ην έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ. Οη «αλαηξνπέο» κπνξεί λα νθεί-
ινληαη ζε επξχηεξεο πνιηηηθέο, θνηλσληθέο ή άιιεο εμειίμεηο, ζε έλαλ πφιεκν ή κηα επαλάζηαζε, φπσο απηή
ηνπ 1776 ‒θαη ζηηο ηειεπηαίεο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα είλαη απφηνκεο. Πξάγκαηη, ηελ επνκέλε ησλ ζπληαξα-
θηηθψλ γεγνλφησλ φια έδεηρλαλ φηη ην έσο ηφηε θνηλψο απνδεθηφ «παξάδεηγκα» (paradigm), πνπ απνηεινχζε
κέρξη ηφηε θαη ηνλ ζεκέιην ιίζν ηεο εθπαίδεπζεο ησλ ηζηνξηθψλ ηεο γεληάο ηνπ Ρφκπεξηζνλ, εκπινπηηδφηαλ
κε λένπο «γξίθνπο», ε ιχζε ησλ νπνίσλ πξνυπέζεηε αλαδηακνξθσκέλνπο θαλφλεο θαη λέεο απνδεθηέο απα-
ληήζεηο. Με απινχζηεξα ιφγηα, απηφ πνπ ζπλήζσο πεξηγξάθνπλ νη ηζηνξηθνί κε ηνλ φξν «παξάδεηγκα» –ηνλ
νπνίν εηζήγαγε ζην γεληθφηεξν επηζηεκνληθφ ιεμηιφγην ν Σφκαο Κνπλ (Thomas Kuhn, 1922-1996)– παξνπ-
ζηάδεηαη, ζαλ έλα αδηάξξεθην ζχλνιν θεληξηθψλ παξαδνρψλ ή «θαλφλσλ», πνπ αλαπαξηζηνχλ ηα πξνγελέ-
ζηεξα «επηηεχγκαηα» ηεο ηζηνξηθήο αθήγεζεο, ηφζν σο πξνο ηελ ηαμηλφκεζε ησλ γεγνλφησλ θαη ηελ επηινγή
εθείλσλ πνπ είλαη ζθφπηκν λα πεξηιακβάλνληαη ή λα απνθιείνληαη φζν θαη σο πξνο ηε ζπζρέηηζε ησλ θαίξησλ
παξακέηξσλ εμηζηφξεζεο θαη ηελ απνηίκεζε ηεο ζπνπδαηφηεηαο εθάζηεο, θαη, γεληθφηεξα, ηε δηακφξθσζε
απηνχ πνπ κπνξνχκε λα απνθαινχκε «ηζηνξηθή εηθφλα» ελφο ζπλφινπ (Kuhn, 1996). Έηζη, εμεγείηαη ε ζιίςε

ηνπ Ρφκπεξηζνλ, φηαλ παξαηεξνχζε φηη «ε πξνζνρή θαη ε πξνζδνθία ηεο αλζξσπφηεηαο» είραλ ζηξαθεί πηα
αιινχ. Σν «παξάδεηγκα», φιεο απηέο νη «θαζηεξσκέλεο ζπιινγηθέο πξννπηηθέο» ησλ ηζηνξηθψλ θαη ησλ δηά-
θνξσλ ηζηνξηθψλ νκάδσλ ηεο επνρήο ηνπ –πνπ ζα κπνξνχζαλ λα πεξηγξαθνχλ σο θνζκνζεσξίεο– είραλ αι-
ιάμεη, θαη είραλ ήδε μεθηλήζεη νη δηεξγαζίεο, κέζσ ησλ νπνίσλ κπνξνχζαλ λα επεξεάζνπλ ηε «ζεσξεηηθή
θαηαζθεπή ησλ ηξφπσλ δφκεζεο θαη έξεπλαο ηνπ παξειζφληνο» (Fulbrook, 2002: 33). Μπνξεί, ινηπφλ, λα
ππνζέζεη θαλείο φηη ν κεγαιχηεξνο ίζσο θφβνο ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη λα κε βξεζεί ηελ θξίζηκε ζηηγκή ηεο κε-
ηαβνιήο, ζε ηφζν δχζθνιε ζέζε φζν ήηαλ ε ζέζε ζηελ νπνία βξέζεθε ν Ρφκπεξηζνλ.
Αιιά ηη είλαη πηζαλφ λα ζπκβεί κεηά απφ κία επαλάζηαζε; Αλ πξάγκαηη ε αιήζεηα ησλ πεγψλ ηαπηί-
δεηαη κε ηηο ππνθεηκεληθέο αιήζεηεο ησλ παξαγσγψλ ηνπο, φπσο αλαθέξακε ζηα θεθάιαηα 2 θαη 3, ηα επαλα-
ζηαηηθά γεγνλφηα ηεο πξνζζέηνπλ κηα επηπιένλ δηάζηαζε, ε νπνία απνξξέεη απφ ην θιίκα ησλ θαηξψλ. Οη
πξψηεο απφπεηξεο εμηζηφξεζεο ησλ γεγνλφησλ, ακέζσο κεηά απφ κία επαλάζηαζε, ππαγνξεχνληαη θαηά θα-
λφλα ζρεδφλ απφ πνιηηηθά θίλεηξα, πνιηηηθέο πξνζειψζεηο θαη έληνλα πάζε. Σα γεγνλφηα δειαδή ηνπ 1776
απαζρφιεζαλ αξρηθά κφλν ηνπο άκεζα ελδηαθεξφκελνπο: ηνπο Ακεξηθαλνχο θαη Άγγινπο ηζηνξηνδίθεο θαη
ηζηνξηθνχο ηεο επνρήο, πνπ ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηά ηνπο ήηαλ αμησκαηνχρνη θαη πνιηηηθνί, «παηξηψηεο»
ή εμφξηζηνη, πνπ εμέδηδαλ ηζηνξίεο, γηα λα εμσξαΐζνπλ ή λα θαηαδηθάζνπλ ηελ Δπαλάζηαζε. Σν 1789, γηα πα-
ξάδεηγκα, εμέδσζε ηελ ηζηνξία ηνπ γηα ηελ Ακεξηθαληθή Δπαλάζηαζε έλαο αμησκαηνχρνο ηεο Νφηηαο Καξν-
ιίλαο ‒ν Νηέηβηλη Ράκζατ (David Ramsay, 1749-1815), πνπ είρε ζπιιεθζεί θαηά ηε δηάξθεηα ησλ γεγνλφησλ.
Λίγα ρξφληα αξγφηεξα, αθνινχζεζε ε έθδνζε κηαο εζληθήο ακεξηθαληθήο ηζηνξίαο κε ζεκείν εζηίαζεο ηελ
Δπαλάζηαζε απφ ηελ πνηήηξηα θαη ηζηνξηθφ Μέξζη Γνπφξελ (Mercy Ottis Warren, 1728-1814), ηεο νπνίαο ν
αδειθφο ππήξμε πξσηεξγάηεο ηεο θηλεηνπνίεζεο (Bender, 2009: 369-389). Με αθνξκή ηνπο παλεγπξηθνχο
ενξηαζκνχο ηεο αλεμαξηεζίαο, ηα επφκελα ρξφληα νη Δπξσπαίνη-Ακεξηθαλνί πνπ πξνζπαζνχζαλ λα ηεθκε-
ξηψζνπλ ηε λέα ηαπηφηεηά ηνπο δηά ηεο πξφζθαηεο ηζηνξίαο ηνπο, ίδξπζαλ, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, ηζηνξηθέο
εηαηξείεο, πνπ πεξηέιαβαλ ζηνπο ζηφρνπο ηνπο ηε δεκνζίεπζε ακεξηθαληθψλ ηζηνξηψλ θαη πνιηηηθψλ βηνγξα-
θηψλ θαη, γεληθφηεξα, ηε δηάζσζε ησλ πεγψλ ηεο πξφζθαηεο επνρήο, ζηε βάζε ησλ νπνίσλ ζα ζπλέζεηαλ νη
κεηαγελέζηεξνη ηελ ακεξηθαληθή ηζηνξία. Ζ Ακεξηθαληθή Δπαλάζηαζε είρε πιεγώζεη, βέβαηα, ηελ απηνθξα-
ηνξηθή ππεξεθάλεηα ησλ Άγγισλ, αιιά δελ επεξέαζε ζνβαξά ηελ ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή ηνπο. Ο θπξηφ-
ηεξνο ιφγνο ήηαλ φηη κεηά ηελ ππνγξαθή ηεο ζπλζήθεο ηνπ Παξηζηνχ ην 1783 θαη ηελ αλαγλψξηζε ηνπ ακεξη-
θαληθνχ έζλνπο, ε Δπαλάζηαζε δελ παξνπζηαδφηαλ απεηιεηηθή γηα ηε βξεηαληθή θνηλσληθή ηάμε πξαγκάησλ
(Breisach, 1994: 255-261). Έλαο άιινο ζεκαληηθφο ιφγνο ήηαλ ην μέζπαζκα ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, πνπ
ζεσξήζεθε πνιχ πεξηζζφηεξν απεηιεηηθή απφ ηνπο Βξεηαλνχο ηζηνξηθνχο.
Ήδε ην 1790, ν Έληκνπλη Μπεξθ (Edmund Burke, 1729-1797) δεκνζίεπζε ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο
ηνπ (ή ζσζηφηεξα ηηο αλεζπρίεο ηνπ) γηα ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε. Ζ κειέηε ηνπ (κε ηίηιν Reflection on the
Revolution in France) εγθαηλίαζε κηα ζεκαηηθή ελφηεηα ηεο βξεηαληθήο ηζηνξηνγξαθίαο, πνπ δελ εγθαηαιείθ-
ζεθε κεηά ην 1815, αιιά αλαζεσξήζεθε, φηαλ έγηλε πηα απνδεθηφ φηη ηα γεγνλφηα ηνπ 1789 δελ είραλ επηθέ-
ξεη ηελ νξηζηηθή ξήμε κε ην παξειζφλ. Ζ ηζηνξία, θαηά ηελ άπνςε ηνπ Μπεξθ, ήηαλ ν ζπνπδαηφηεξνο νδεγφο
ησλ ιαψλ, θπξίσο επεηδή ηνπο βνεζνχζε λα απνζνβήζνπλ ηνλ θίλδπλν ηεο αλαξρίαο. Παξάιιεια, ε εμέιημε
ηεο Δπαλάζηαζεο ησλ Γάιισλ (π.ρ. ε επηθξάηεζε ηεο Σξνκνθξαηίαο) απνδείθλπε πφζν ζεκαληηθφ ήηαλ ε
ηζηνξηθή αθήγεζε λα δηαηεξεί θάπνηα ρξνληθή απφζηαζε απφ ηα γεγνλφηα. Δμάιινπ, θαηά ηελ πξαγκάηεπζε
ησλ ζχγρξνλσλ ζεκάησλ, απνπζηάδεη ε δηάζηαζε ηεο πξννπηηθήο, πνπ αλαδεηθλχεη ηηο κεηαιιάμεηο ησλ αληη-
θεηκεληθψλ δεδνκέλσλ ‒ηελ άπνςε απηή είρε ππεξαζπηζηεί, γηα παξάδεηγκα, ν Βνιηαίξνο (Pierse, 2013: 157).
΋πσο παξαηεξνχζε θάπνηα ζηηγκή θαη ν Ναπνιέσλ Βνλαπάξηεο, πνπ ζίγνπξα ελδηαθεξφηαλ γηα ηε ζέζε ηνπ
ζηελ ηζηνξία, «θαλέλαο ηζηνξηθφο δελ θηάλεη σο ηηο κέξεο καο»· δειαδή «γηα έλαλ άλζξσπν 25 εηψλ», ππάξ-
ρεη «έλα δηάζηεκα πελήληα εηψλ πνπ πξνεγνχληαη ηεο γελλήζεψο ηνπ θαη γηα ηα νπνία δελ ππάξρεη ηζηνξία»,
πξνθαλψο, γηαηί «απηή ε ηζηνξία δεκηνπξγεί δπζθνιίεο» (Thuillier & Tulard, 1993: 25).
Βέβαηα, νη επαλαζηάζεηο είλαη πνιχ πηζαλφ λα επεξεάζνπλ ζνβαξά ην ελδηαθέξνλ ησλ αλζξψπσλ γηα
ην παξειζφλ ηνπο. ΢πλήζσο πξνθαινχλ «θάηη, ζαλ πάζνο γηα ηελ ηζηνξία, πνπ εμαπιψλεηαη ζε φιεο ηηο θνη-

λσληθέο ηάμεηο». Έρεη ελδηαθέξνλ, κάιηζηα, φηη απηφ ην πάζνο ηνπο εζηηάδεηαη θαηά θχξην ιφγν ζηελ πξφζθα-
ηε επνρή. Θα έιεγε θαλείο φηη κεηά απφ ηα ζπληαξαθηηθά γεγνλφηα κηαο επαλάζηαζεο νη άλζξσπνη αιιάδνπλ
ηελ αληίιεςή ηνπο γηα ηνλ ρξφλν θαη πηζηεχνπλ φηη θπιά ηφζν γξήγνξα, ψζηε, φ,ηη ζεσξνχζαλ έσο ηφηε βέ-
βαην ή ζηαζεξφ, θαίλεηαη πηα εχζξαπζην θαη επάισην. Αλ κάιηζηα παξαηεξήζνπκε ηελ εμέιημε απηνχ ηνπ
ηζηνξηθνχ πάζνπο κεηά ην 1789, δηαπηζηψλνπκε φηη ε αθεηεξία ηνπ ππήξμε κάιινλ θαηαζηξνθηθή γηα ηελ
ηζηνξία: αξθεηά δεκφζηα θαη ηδησηηθά αξρεία ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο ιεειαηήζεθαλ, ε ιεηηνπξγία ησλ η-
δξπκάησλ πνπ πξνήγαγαλ έσο ηφηε ηελ κειέηε ηνπ παξειζφληνο αλεζηάιε θαη θάπνηα απφ απηά δηαιχζεθαλ.
΢ην πξψην ζηάδην ήηαλ δηάρπηε ε εληχπσζε φηη νη επαλαζηάηεο επηζπκνχζαλ λα εμαθαλίζνπλ φ,ηη ηνπο ζπλέ-
δεε κε ην πξν-επαλαζηαηηθφ παξειζφλ ηνπο θαη λα πξνεηνηκάζνπλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα έλα θαιχηεξν κέιινλ
κε πνιηηηθνχο θαη θνηλσληθνχο φξνπο. Έηζη, έδσζαλ έκθαζε ζηελ αμηνπνίεζε αιιά θαη ηελ αλάπηπμε γεληθά
ηεο επηζηήκεο: έλαο γεσκέηξεο θαη κεραληθφο ηέζεθε επηθεθαιήο ηεο ηαθσβηληθήο πνιεκηθήο πξνζπάζεηαο,
κηα νκάδα καζεκαηηθψλ θαη ρεκηθψλ αλέιαβαλ ηελ νξγάλσζε ηεο πνιεκηθήο παξαγσγήο θαη έλαο καζεκαηη-
θφο θαη θπζηθφο δηαηέιεζε γηα κηα δηεηία ππνπξγφο Ναπηηιίαο. Βέβαηα, φπσο είλαη θπζηθφ θαηά ηε δηάξθεηα
κηαο επαλάζηαζεο, ππήξμαλ θαη αληηθάζεηο. Χο παξάδεηγκα αμίδεη λα ζεκεησζεί ε θαηαδίθε θαη εθηέιεζε,
ηνλ Μάην ηνπ 1794, ηνπ Αληνπάλ Λνξάλ ληε Λαβνπαδηέ (Antoine Laurent de Lavouisier, 1743-1794), κε ηελ
εηπκεγνξία φηη ε επαλάζηαζε δελ ρξεηαδφηαλ επηζηήκνλεο. Βέβαηα, ν ρεκηθφο θαη νηθνλνκνιφγνο Λαβνπαδηέ,
πνπ ήηαλ ν πξψηνο επηζηήκνλαο ζηελ ηζηνξία πνπ είρε ζπκκεηάζρεη ζε θπβέξλεζε κηαο ρψξαο, είρε ηελ αηπ-
ρία λα ζπλδεζεί κε θπβέξλεζε ηνπ πξνθάηνρνπ θαζεζηψηνο, ιίγν πξηλ απφ ην μέζπαζκα ηεο Δπαλάζηαζεο:
ζπγθεθξηκέλα, είρε πξσηνζηαηήζεη ζηνλ ζρεδηαζκφ ησλ θνξνινγηθψλ κεηαξξπζκίζεσλ θαη ηεο γαιιηθήο νη-
θνλνκηθήο ζηξαηεγηθήο, κε θχξην έξγν ηελ πξνεηνηκαζία ηνπ πξνυπνινγηζκνχ ηνπ εζληθνχ εηζνδήκαηνο ‒γη‟
απηφ θαηεγνξήζεθε σο πξνδφηεο θαη θνξνεηζπξάθηνξαο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ε Δπαλάζηαζε δελ
αδηαθνξνχζε γηα ηελ επηζηήκε. Σν 1794, ν Βνλαπάξηεο ίδξπζε ην Δζληθφ Μνπζείν Φπζηθήο Ηζηνξίαο ‒ην
πξψην εξεπλεηηθφ θέληξν ηεο επαλαζηαηεκέλεο Γαιιίαο‒ θαη επηρείξεζε κηα γεληθφηεξε εθπαηδεπηηθή κε-
ηαξξχζκηζε, ζπζηήλνληαο ηελ École Normale Supérieure, δίπια ζηελ νπνία πξνζηέζεθε ην επφκελν έηνο ε
Πνιπηερληθή ΢ρνιή ηεο Γαιιίαο.
Ζ Δπαλάζηαζε, πνπ αλαζηάησζε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Δπξψπεο, παξαθίλεζε πνιιέο άιιεο ρψ-
ξεο (θπξίσο ηελ Πξσζία, φπσο ζα θαλεί ζηελ επφκελε ελφηεηα) λα απνηνικήζνπλ εθπαηδεπηηθέο κεηαξξπζ-
κίζεηο θαη λα ελζαξξχλνπλ ηελ αλάπηπμε ησλ επηζηεκψλ. ΢ηηο εμειίμεηο απηέο εληάζζεηαη ε θνξχθσζε ηνπ
ελδηαθέξνληνο ησλ Δπξσπαίσλ γηα ηελ ηζηνξία θαη γεληθφηεξα ηηο επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο
(π.ρ. ηελ πνιηηηθή νηθνλνκία θαη ηελ θνηλσληνινγία). Σελ ίδηα πεξίνδν ε ηζηνξία ζπλδέζεθε ζηελά κε άιιεο
επηζηήκεο. Σν 1815, γηα παξάδεηγκα, ν δηάζεκνο Γεξκαλφο λνκηθφο Φξήληξηρ Καξι θνλ ΢αβηλί (Friedrich
Karl von Savigny, 1779-1861), θαζεγεηήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Βεξνιίλνπ θαη έλζεξκνο νπαδφο ηεο ηζην-
ξηθήο ζπλέρεηαο ησλ εζληθψλ δηθαίσλ, ν νπνίνο άζθεζε ζεκαληηθή επηξξνή ζηελ επξσπατθή λνκνζεζία ηνπ
19νπ αηψλα, ίδξπζε ηελ ηζηνξηθή ζρνιή λνκνινγίαο θαη, καδί κε ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ, ην Πεξηνδηθό ηεο Ηζην-
ξηθήο Δπηζηήκεο ηνπ Γηθαίνπ (Zeitschrift für geschichtliche Rechtswissenschaft). Ζ ηζηνξία επεξέαζε επίζεο
ηε ζενινγία θαη ζπλδέζεθε ζηελά κε ηε λεφηεπθηε ηψξα θηινινγία, ηελ επηζηήκε πνπ ιίγν αξγφηεξα ζα πξν-
ζκεηξνχζε αλάκεζα ζηα επηηεχγκαηά ηεο ηελ αλάγλσζε ησλ ηεξνγιπθηθψλ (1824) θαη ηελ επεμήγεζε ηεο
ζθελνεηδνχο γξαθήο (1835). Μέρξη ην 1848 δεκνζηεχζεθαλ πνιινί ηφκνη ζηαηηζηηθψλ ζηνηρείσλ, θξαηηθέο
απνγξαθέο θαη επίζεκεο ζρεηηθέο έξεπλεο, ε ραξηνγξάθεζε γλψξηζε ηελ πξψηε αθκαία θάζε ηεο θαη εθηφο
απφ ηελ εληππσζηαθή αχμεζε ησλ εθδηδφκελσλ βηβιίσλ, πνιιαπιαζηάζηεθαλ παληνχ νη εθεκεξίδεο
(Hobsbawm, 2002: 334-336, 344-345, 390-417), πνπ πξνζέθεξαλ ην πνιχηηκν κέζν γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ
ηζηνξηθνχ ελδηαθέξνληνο ησλ θνηλσληψλ ηεο επνρήο, ζπκβάιινληαο επίζεο ζηε δηακφξθσζε ηεο αληίιεςήο
ηνπο γηα ηελ άκεζε ζχλδεζε ηνπ παξειζφληνο κε ην παξφλ θαη ην κέιινλ.
Καηά ηελ εμέιημε ηνπ επαλαζηαηηθνχ πάζνπο γηα ηελ ηζηνξία, παξαηεξνχκε θαη άιιεο αμηνζεκείσηεο
εθπιήμεηο. Γηα παξάδεηγκα, κεηά ηελ εθζηξαηεία ηνπ Βνλαπάξηε ζηελ Αίγππην, κεηαθέξζεθαλ ζηελ Δπξψπε
αξθεηέο ζπιινγέο παπχξσλ, πνπ επξφθεηην κεξηθέο δεθαεηίεο αξγφηεξα λα απνηειέζνπλ αληηθείκελν ζπζηε-

καηηθήο κειέηεο. Χζηφζν, ε μαθληθή εκθάληζή ηνπο ζηηο δεκνπξαζίεο θαη ηα κνπζεία ηεο Δπξψπεο ησλ αξ-
ρψλ ηνπ 19νπ αηψλα, ήηαλ έλα ηζρπξφ θίλεηξν γηα ηηο πξψηεο αλαδεηήζεηο ηνπ θιάδνπ ηεο παππξνινγίαο (βι.
θεθάιαην 2). Μεηά ην ηέινο ησλ Ναπνιεφληεησλ Πνιέκσλ θαη θπξίσο κεηά ηηο ηξεηο κέξεο ηεο Ηνπιηαλήο Δ-
παλάζηαζεο (1830), απνγεηψζεθε ην ελδηαθέξνλ γηα ηε δηακφξθσζε κηαο λέαο γαιιηθήο ηαπηφηεηαο, πνπ ζα
βαζηδφηαλ ζηε κλήκε ησλ πξφζθαησλ γεγνλφησλ. Απφ ηηο ζέζεηο ηνπ πξσζππνπξγνχ, ηνπ ππνπξγνχ Παηδείαο
θαη ζηε ζπλέρεηα Δζσηεξηθψλ θαη Δμσηεξηθψλ, ν θαζεγεηήο ηεο ΢νξβφλλεο Φξαλζνπά Γθηδφ, ήδε ζπγγξα-
θέαο πνιιψλ ζεκαληηθψλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ, ζπλέδξακε θαζνξηζηηθά ζηελ ηζηνξηθή λνκηκνπνίεζε ησλ γε-
γνλφησλ ηνπ 1830, ζηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ γαιιηθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο αιιά θαη ζηελ θαζηέξσζε
κηαο ζπζηεκαηηθφηεξεο πνιηηηθήο γηα ηε δηαρείξηζε ηεο κλήκεο. ΢ην έξγν ηνπ ζπγθαηαιέγνληαη ε ίδξπζε ηεο
Δπηηξνπήο Ηζηνξηθψλ Μειεηψλ θαη ηεο Δπηηξνπήο Ηζηνξηθψλ Μλεκείσλ θαη, ην 1846, ηεο Γαιιηθήο ΢ρνιήο
Αζελψλ. Σελ πεξίνδν απηή ν αξηζκφο ησλ ηζηνξηθψλ πνπ αλαιάκβαλαλ πνιηηηθά θαη δεκφζηα αμηψκαηα απ-
μαλφηαλ, γεγνλφο πνπ έδηλε ηελ εληχπσζε φηη ην ίδην ην θξάηνο αλαδεηθλπφηαλ πξννδεπηηθά ζε έλαλ «ηζηνξη-
θφ» (Dosse, 1993: 36-37), πνπ ελζάξξπλε κε θάζε ηξφπν ηελ αλαγέλλεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηε ζπγθέ-
ληξσζε θαη δεκνζίεπζε ησλ πεγψλ θαη ηεθκεξίσλ ηεο ζχγρξνλεο επνρήο. Αμίδεη κφλν λα ζεκεηψζνπκε φηη ζε
κηα πεξίπνπ πεληαεηία (δειαδή απφ ην 1834 κέρξη ην 1838) εθδφζεθαλ ζηε Γαιιία ζαξάληα ηφκνη θνηλνβνπ-
ιεπηηθψλ εγγξάθσλ. ΢ηε ζπλέρεηα, αθνινχζεζαλ δεκνζηεχζεηο θαηαιφγσλ δηάθνξσλ εληχπσλ (π.ρ. Ο θαηά-
ινγνο Ηζηνξίαο ηεο Γαιιίαο ηεο Δζληθήο Βηβιηνζήθεο, ζηα έηε 1855-1870 θ.ά.) θαη βηβιηνγξαθηψλ (π.ρ. γηα ηε
Ννξκαλδία, ηελ Αιζαηία θ.ά.). Ζ λέα κφδα δεκνζίεπζεο ηεθκεξίσλ ηνπ παξειζφληνο θαη αμηνπνίεζεο ησλ
βηβιηνζεθψλ δελ μεθίλεζε νχηε πεξηνξίζηεθε ζηε Γαιιία: φπσο ήδε αλαθέξζεθε, νη Γεξκαλνί μεθίλεζαλ ηελ
έθδνζε ησλ Monumenta Germaniae Historiae (1826), νη Άγγινη ίδξπζαλ ην Public Record Office (1838),
πνιινί γισζζνιφγνη θαη ιανγξάθνη ζε δηάθνξεο επξσπατθέο ρψξεο εξγάδνληαλ γηα ηελ πξνεηνηκαζία ζπιιν-
γψλ πξνθνξηθψλ παξαδφζεσλ θαη ιεμηθψλ ησλ γισζζψλ ησλ ιαψλ ηνπο θαη θάπνηνη απφ απηνχο (π.ρ. νη Ρψ-
ζνη, νη Βνεκνί θαη νη ΢νπεδνί) έβξηζθαλ ηψξα ηνπο «παηέξεο» ηεο ηζηνξίαο ηνπο. Ζ λέα κφδα θαηαδείθλπε
κεηαμχ άιισλ ηε δηακφξθσζε ελφο αξθεηά θηιειεχζεξνπ εξεπλεηηθνχ πεξηβάιινληνο, πνπ ελίζρπε πιένλ ηελ
αηζηνδνμία πνιιψλ επαγγεικαηηψλ θαη παλεπηζηεκηαθψλ ηζηνξηθψλ ηνπ 19νπ αηψλα γηα ηελ παξαγσγή επη-
ζηεκνληθψλ ηζηνξηψλ (Thuillier & Tulard, 1993: 24-30).
Φπζηθά, δελ έιεηςαλ νη αθνξκέο γηα λέεο δεκνζηεχζεηο πεγψλ. Καηά ηηο πξνεηνηκαζίεο γηα ηελ Δθα-
ηνληαεηεξίδα ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, καδί κε ην πεξηνδηθφ Révolution française πνπ είραλ ηδξχζεη ην
1881 θάπνηνη ξηδνζπάζηεο δεκνθξάηεο ‒θπξίσο εξαζηηέρλεο ηζηνξηθνί, πνιηηηθνί θαη δεκνζηνγξάθνη‒ δεκη-
νπξγήζεθε θαη κηα επηηξνπή, ζηελ νπνία αλαηέζεθε ε ζπιινγή ηεθκεξίσλ γηα ηελ πξφνδν ηεο δεκφζηαο εθ-
παίδεπζεο ζηα ρξφληα ηεο Δπαλάζηαζεο (θαη εηδηθφηεξα ησλ ρξφλσλ κέρξη ην 1808). ΢ηα πξψηα ηνπ βήκαηα,
θαη κέρξη λα πεξάζεη ζηα ρέξηα ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ηζηνξηθψλ, ην πεξηνδηθφ ρξεζίκεπζε γηα ηε δεκνζίεπζε
αλέθδνησλ ηεθκεξίσλ ηεο Δπαλάζηαζεο. Πνιχ ζχληνκα φκσο νη αξκνδηφηεηεο ηεο επηηξνπήο ηνπ 1881 κεηα-
βηβάζηεθαλ ζηελ Δπηηξνπή Ηζηνξηθψλ θαη Δπηζηεκνληθψλ Μειεηψλ ηνπ ππνπξγείνπ Παηδείαο. Έηζη, ηα επφ-
κελα ρξφληα πξαγκαηνπνηήζεθε ε δεκνζίεπζε πεξηζζφηεξσλ απφ εβδνκήληα ηφκσλ ηεθκεξίσλ (νη ζαξάληα
πξψηνη πεξίπνπ απνηεινχλ ηε ζπιινγή Recueil des Actes du Comité de salut public). Παξάιιεια, απμήζεθε
εληππσζηαθά ν αξηζκφο ησλ επηηξνπψλ ηεο Δθαηνληαεηεξίδαο ζε νιφθιεξε ζρεδφλ ηε γαιιηθή επηθξάηεηα θαη
ην 1888 ηδξχζεθε ε Δηαηξεία Ηζηνξίαο ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, πνπ αλάκεζα ζηνπο άιινπο ζηφρνπο ηεο
πεξηιάκβαλε θαη ηε δεκνζίεπζε αλέθδνησλ ηεθκεξίσλ (Noiriel, 2005: 61-62). Αιιά ήδε απφ ηελ πξψηε πε-
ληαεηία κεηά ην ηέινο ησλ Ναπνιεφληεησλ πνιέκσλ, απμάλνληαλ ζηαζεξά θαη νη δεκνζηεχζεηο ησλ έκκεζσλ
πξσηνγελψλ πεγψλ: δειαδή απνκλεκνλεπκάησλ θαη δηάθνξσλ ηζηνξηψλ ‒αλαπφδξαζηα ζηξαηεπκέλσλ πνιη-
ηηθψλ ηζηνξηψλ, φπσο ήηαλ θαη απηέο πνπ αθνινχζεζαλ ηελ Ακεξηθαληθή Δπαλάζηαζε‒ νη νπνίεο εληάζζν-
ληαλ ηψξα ζε κηα «Νέα Ηζηνξία», πνπ δηέθεξε απφ απηή πνπ δηδαζθφηαλ ζηα ζρνιεία ηεο Παιηλφξζσζεο. Γελ
επξφθεηην, άιισζηε, γηα ηππηθέο πνιηηηθέο ηζηνξίεο, αιιά γηα πνλήκαηα, πνπ, αθφκε θη αλ ήηαλ εξαζηηερληθά
θαη κεξνιεπηηθά, έκνηαδαλ πεξηζζφηεξν κε «ηζηνξίεο ηνπ πνιηηηζκνχ» θαη ήηαλ εκπινπηηζκέλα κε ηεξάζηην
πιήζνο νηθνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ, ηδενινγηθψλ θαη άιισλ πιεξνθνξηψλ (Thuillier θαη Tulard, 1993: 24-30).

Απηή, φκσο, είλαη ε κία φςε ηνπ λνκίζκαηνο. Ζ άιιε αθνξά ηελ επηζηεκνληθή εμηζηφξεζε ησλ γεγν-
λφησλ. Με πνην ηξφπν ήηαλ δπλαηφ λα αλαπηπρζεί ε επηζηεκνληθή ηζηνξία ηεο Δπαλάζηαζεο; Μηα ιχζε ζα
ήηαλ ε έξεπλα λα επηθεληξσζεί ζηνλ ξφιν ησλ ζεκαληηθψλ αλδξψλ, πνπ είραλ ιάβεη πξσηνβνπιίεο θαη θαίξη-
εο απνθάζεηο ζηα γεγνλφηα. Ο Βνλαπάξηεο απνηέιεζε αλαπφθεπθηα ην πξψην πξφζσπν πνπ πξνζείιθπζε ηελ
πξνζνρή ησλ Γάιισλ ηζηνξηνγξάθσλ κεηά ηελ Παιηλφξζσζε. Αιιά ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ ηζηνξηθή εξκελεία
ηνπ ξφινπ ηνπ θνξπθψζεθε κεηά ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1848 θαη θπξίσο κεηά ηε δεκνζίεπζε απφ ηνλ αληςηφ
ηνπ, Λνπδνβίθν Βνλαπάξηε θαη κεηέπεηηα απηνθξάηνξα Ναπνιένληα Γ´ ησλ Γάιισλ, ηνπ βηβιίνπ Οη Ηδέεο
ηνπ Ναπνιένληα (Breisach, 1994: 245-246). Άιινη ζεκαληηθνί άλδξεο πνπ πξνζέιθπζαλ ην ελδηαθέξνλ ησλ
ηζηνξηθψλ ήηαλ ν Γαληψλ θαη ν Ρνβεζπηέξνο. ΢ηηο αξρέο κάιηζηα ηνπ 20νχ αηψλα, ππήξμαλ νη πξσηαγσληζηέο
ηεο ηζηνξηνγξαθηθήο δηακάρεο κεηαμχ ηνπ θαζεγεηή ηεο ΢νξβφλλεο, Αιθφλο Χιάξ, θαη ηνπ θνηηεηή ηνπ, Αι-
κπέξ Μαηηέδ (Albert Mathiez, 1874-1932). Ο Χιάξ, δηεπζπληήο θαη αξρηζπληάθηεο απφ ην 1887 ηνπ πεξηνδη-
θνχ Révolution française, ήηαλ ν ηζηνξηθφο πνπ ην πξνεγνχκελν έηνο είρε δηδάμεη ζηε γαιιηθή πξσηεχνπζα,
ζην πιαίζην κηαο δηνξγάλσζεο, πνπ έιαβε ρψξα κε πξσηνβνπιία ηνπ Γήκνπ ηνπ Παξηζηνχ, έλα πξψην αλνη-
θηφ κάζεκα γηα ηελ Δπαλάζηαζε. Αλάκεζα ζηνπο αθξναηέο ηνπ ήηαλ θαη ν Κιεκαλζψ (Georges Benjamin
Clemenceau, 1841-1929). Έηζη, γελλήζεθε ε ηδέα γηα ηε δεκηνπξγία, ην 1891, ηεο πξψηεο έδξαο γηα ηε Γαι-
ιηθή Δπαλάζηαζε ζηε ΢νξβφλλε, πνπ νδήγεζε ζηνλ πνιιαπιαζηαζκφ ησλ δηδαθηνξηθψλ δηαηξηβψλ θαη πνι-
ιψλ άιισλ δεκνζηεχζεσλ κε ζέκα ηα γεγνλφηα ηνπ 1789. Υσξίο ακθηβνιία, ε ζχγθξνπζε αλάκεζα ζηνλ Χ-
ιάξ θαη ηνλ Μαηηέδ μεπέξαζε ην εηδηθφ ζέκα ηεο. Χο ζηξαηεπκέλνη πκλεηέο ηνπ Γαληψλ ή ηνπ Ρνβεζπηέξνπ,
νη δχν ηζηνξηθνί ζπλδέζεθαλ κε κηα απνθαζηζηηθή ηνκή ζηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο Δπαλάζηαζεο θαη ελίζρπζαλ
ηελ ηδενινγηθνπνίεζή ηεο –θαη ν Μαηηέδ, πνπ απφ ην 1900 ζπκκεηείρε ζηελ Δηαηξεία κειεηψλ ηεο Δπαλάζηα-
ζεο (Société de la Révolution), ήηαλ ηδξπηηθφ κέινο κηαο δεχηεξεο Δηαηξείαο γηα ηε κειέηε ηεο ΢χγρξνλεο
Ηζηνξίαο (Société d’histoire moderne) θαη ην 1907 ίδξπζε κηα αθφκε εηαηξεία, ηελ Δηαηξεία Μειεηψλ γηα ηνλ
Ρνβεζπηέξν, ε νπνία εμέδσζε κε ηε ζεηξά ηεο ην πεξηνδηθφ ηεο (Annales d’histoire de la Révolution
française), ζπγθαηαιέγνληαο ζηνπο ζηφρνπο ηεο ηε δεκνζίεπζε ηεο δηθήο ηεο ζπιινγήο ληνθνπκέλησλ
(Noiriel, 2005: 63-75).
Μηα δεχηεξε ιχζε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξηνγξαθίαο ηεο Δπαλάζηαζεο ζα κπν-
ξνχζε λα έρεη σο θέληξν βάξνπο ηεο αθήγεζήο ηεο ηε δηακνξθνχκελε ζρέζε ή θαη ηηο ζπγθξνχζεηο αλάκεζα
ζηηο θνηλσληθέο ηάμεηο, ζε ζπλάξηεζε, ίζσο, θαη κε ηε λεσηεξηθή ζεκαζία ησλ πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ θαη
ησλ επαλαζηαηηθψλ ζεζκψλ. ΢ηνλ αληίπνδα, ινηπφλ, ησλ ΢ηνραζκώλ ηνπ Μπεξθ ή ηνπ δνθηκίνπ Καηά ηεο
Γαιιηθήο Δπαλαζηάζεσο (Ecrits sur la Révolution, 1793) ηνπ Ενδέθ ληε Μεζηξ (Joseph de Maistre, 1753-
1821), αμίδεη λα κλεκνλεπζνχλ ελδεηθηηθά: ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε (1837) ηνπ ΢θσηδέδνπ Σφκαο Καξιάηι
(1795-1881), πνπ παξνπζίαδε ην έηνο 1789 σο αξρή ηεο έιεπζεο ηεο δεκνθξαηίαο ζηνλ ζχγρξνλν θφζκν, ή νη
κειέηεο ηνπ Φξαλζνπά Γθηδφ θαη ηνπ επίζεο πνιηηηθνχ Λνπί Μπιαλ (Louis Blanc, 1811-1882), θαζψο θαη ηνπ
Επι Μηζειέ (Jules Michelet, 1798-1874 –ηνπ κεηαθξαζηή, ην 1827, ηεο Νέαο Δπηζηήκεο ηνπ Βίθν) είηε, ηέ-
ινο, ηνπ Ηππνιχη Σαηλ (Hippolyte Taine, 1828-1893) (Burrow, 2014: 400-29, 430-48· Breisach, 1994: 242-5).
Απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα ε αλάδεημε ηνπ ξφινπ ηεο αζηηθήο ηάμεο θαη ηνπ ιανχ ζπλδπάζηεθαλ κε ηε
ζηξνθή ηνπ ελδηαθέξνληνο ζηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ηζηνξία ηεο Δπαλάζηαζεο –ζηηο δηδαθηνξηθέο δηα-
ηξηβέο π.ρ. ηνπ Εαλ Εσξέο (Jean Jaurès, 1859-1914), ηδξπηηθνχ κέινπο, ην 1903, ηεο Δπηηξνπήο γηα ηελ έξεπ-
λα θαη δεκνζίεπζε ληνθνπκέλησλ γηα ηελ νηθνλνκηθή δσή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Δπαλάζηαζεο (πνπ κεηνλν-
κάζηεθε ζε Δπηηξνπή Οηθνλνκηθήο θαη Κνηλσληθήο Ηζηνξίαο ηεο Δπαλάζηαζεο) ή ηνπ Εσξδ Λεθέβξ (George
Lefèbvre, 1874-1959). Μηα ηξίηε ιχζε γηα ηελ επηζηεκνληθή ηζηνξία ηεο Δπαλάζηαζε ήηαλ ε ζπγθξηηηθή
πξννπηηθή θαη θαη‟ επέθηαζε ε δηεξεχλεζε ηεο δηπισκαηίαο θαη ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ –ζέκαηα πνπ ελζάξξπ-
λε ν Γθηδφ. Ζ πεξίνδνο ηεο αθκήο ηνπο μεθίλεζε κεηά ηνλ πφιεκν ηνπ 1870, κε πξσηνπφξνπο ηνλ θαζεγεηή
ηεο Διεχζεξεο ΢ρνιήο Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ, Αικπέξ ΢νξέι (Albert Sorel, 1842-1906) θαη ηνλ Πηέξ Ρελνπ-
βέ (Pierre Renouvin, 1893-1974), θαη ζπλδπάζηεθε κε ηελ ίδξπζε λέσλ εηαηξεηψλ θαη πεξηνδηθψλ θαη ηε ζχ-
γθιεζε ζπλεδξίσλ (Noiriel, 2005: 76 θ.εμ.).

Δίλαη θαλεξφ, επνκέλσο, φηη ε επηινγή ηνπ ηζηνξηθνχ ζρεηηθά κε ην πψο ζα ηαμηλνκήζεη ηα γεγνλφηα
θαη ζα κεηακνξθώζεη ην πιηθφ πνπ ζπγθέληξσζε ζε αξρεία θαη βηβιηνζήθεο, ζε ηζηνξηθφ θείκελν, ην νπνίν
πξνζθέξεη δπλακηθέο απαληήζεηο ζε θαίξηα εξσηήκαηα (π.ρ. γηαηί θαη πψο έγηλε ε Δπαλάζηαζε θαη πψο εμε-
γείηαη ην ηάδε ή ην άιιν πεξηζηαηηθφ), είλαη επηινγέο ζεσξίαο ‒είηε ν ίδηνο ην απνδέρεηαη είηε φρη (Solé, 1997:
498-514). Με άιια ιφγηα, αθφκε θαη νη ηζηνξηθνί πνπ ελαληηψλνληαη ζηε ζεσξία ηεο ηζηνξίαο, μεθηλνχλ απφ
ηελ παξαδνρή θάπνηαο ζεσξίαο (ή αληη-ζεσξίαο). Ζ ζεσξία δελ είλαη ην αληίζεην ηεο έξεπλαο θαη δελ δεζκεχ-
εη νχηε «ππνδνπιψλεη» ηνλ ηζηνξηθφ. Φπζηθά, θάζε επηζηήκε αλαπηχζζεηαη ζην πιαίζην κηαο θνηλφηεηαο επη-
ζηεκφλσλ πνπ ζπδεηνχλ, δηαθσλνχλ ή νξίδνπλ απφ θνηλνχ ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ, επηιέγνληαο
θαη ηηο θαηάιιειεο κεζφδνπο γηα ηελ επίιπζή ηνπο. Αιιά ε επηζηεκνληθή ή αθφκε θαη δηεπηζηεκνληθή ζπδή-
ηεζε (βι. παξαθάησ ηελ ελφηεηα γηα ηηο ηζηνξηθέο ζρνιέο) δελ απνθιείεη νχηε αλαηξεί ηελ αηνκηθφηεηα ηνπ
επηζηήκνλα ηζηνξηθνχ. Αιιά παξά ην γεγνλφο φηη ν ηζηνξηθφο είλαη αδχλαην λα απνθχγεη ηε ζεσξία ηεο επη-
ζηήκεο ηνπ, κάιινλ δελ ζα πξέπεη λα αθνζηψλεηαη απνθιεηζηηθά ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο ζεσξίαο, ιεζκνλψ-
ληαο ή εγθαηαιείπνληαο ηελ έξεπλά ηνπ, ζαλ λα επηδηψθεη λα πξνζθέξεη κφλν εξκελεπηηθέο ζεσξεηηθέο εθδν-
ρέο. Υσξίο ακθηβνιία, ζα πξέπεη λα ζέηεη εξσηήκαηα γηα ηηο θνηλσλίεο πνπ εμεηάδεη θαη λα πξνζπαζεί λα βξεη
ιχζεηο θαη απαληήζεηο, ηηο νπνίεο ζα παξνπζηάζεη κε εχιεπην ηξφπν ζηνπο αλαγλψζηεο ηνπ. Αλ ν ίδηνο θαηα-
θέξεη λα θαηαλνήζεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηηο θνηλσλίεο ηνπ παξειζφληνο πνπ κειεηά, θαη ηελ θνηλσλία ζηελ ν-
πνία δεη, ηφηε ην έξγν ηνπ ζα αλαδεηθλχεη θαη ηα «θξηηήξηα» ηνπ επαγγέικαηφο ηνπ (Fulbrook, 2002: 33). Χ-
ζηφζν, ζηαζκφο ησλ ζπδεηήζεσλ γχξσ απφ ηε ζεσξία πνπ, φπσο θάλεθε, γλψξηζαλ κηα καθξάο δηάξθεηαο
θνξχθσζε κε αθνξκή ηελ ππνδνρή ζηελ ηζηνξηνγξαθία ησλ επαλαζηάζεσλ ηνπ 18νπ αηψλα, ππήξμε αλακθί-
βνια ε «επαλάζηαζε» ηεο ηζηνξίαο πνπ έιαβε ρψξα ζηελ Πξσζία, ιίγα ρξφληα κεηά ην 1789.
6.2 Γηαηί ε επανάζηαζη ηεο ηζηνξίαο έγηλε ζηε Γεξκαλία ηνπ αξρόκελνπ 19νπ αηώ-
λα; Γηαηί είλαη ηόζν ζεκαληηθή ε «ζρνιή» ηνπ Ράλθε;
Σν εξψηεκα γηαηί ε «επαλάζηαζε» ηεο ηζηνξίαο μεθίλεζε ζηε Γεξκαλία, καο νδεγεί αλαπφδξαζηα
ζηε δηεξεχλεζε ησλ ζπλζεθψλ πνπ επηθξαηνχζαλ ζηνλ γεξκαληθφ θφζκν ηεο δεδνκέλεο επνρήο. Μέρξη ην
1870 ε Γεξκαλία δελ απνηεινχζε εληαίν θξάηνο, αιιά απαξηηδφηαλ απφ θξαηίδηα ελσκέλα ζην πιαίζην κηαο
απηνθξαηνξίαο. Γηα έλα έζλνο, επνκέλσο, πνπ δελ είρε ην δηθφ ηνπ θξάηνο, ε ηζηνξηθή ηεθκεξίσζε ηεο γεξκα-
ληθήο ηαπηφηεηαο θαη γεληθφηεξα ε ζεκαζία ηνπ παξειζφληνο ήηαλ ινγηθφ λα πξνζιακβάλνπλ δηαθνξεηηθή
ζεκαζία. ΋πσο αλαθέξακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, νη ηζηνξηθνί θαη θηιφζνθνη ηνπ γεξκαληθνχ Γηαθσηη-
ζκνχ δελ επηζπκνχζαλ λα απαιιάμνπλ ηνλ θφζκν απφ ηηο δεζκεχζεηο ηεο ζξεζθείαο, φπσο ήζειε, γηα παξά-
δεηγκα, ν Βνιηαίξνο. Κάπνηνη ζέιεζαλ λα δηαρσξίζνπλ ην παξνπζηαδφκελν σο δηαρξνληθά απαξάιιαθην ρξη-
ζηηαληθφ πλεχκα απφ ηηο πξνθαλείο πιένλ θνηλσληθέο απνηππψζεηο ηνπ, νη νπνίεο κεηαβάιινληαλ θαηά ηε
δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ ‒επνκέλσο, ήηαλ «ηζηνξηθέο». ΋πσο θαη νη Γάιινη, ππνζηήξηδαλ ηελ πλεπκαηηθή ειεπ-
ζεξία, ηελ απαιιαγή απφ ηα κεζαησληθά θαηάινηπα θαη απφ θάζε είδνπο πεξηνξηζκφ, θαζψο επίζεο ηελ αλά-
γθε λα αλαδεηήζνπλ ζην παξειζφλ ηελ νπζία ηνπ θνζκηθνχ ζπζηήκαηνο, πνπ δελ εμαξηψηαλ απφ ηνλ Θεφ.
Απέξξηπηαλ φκσο ηελ ηζηνξία σο απζηεξά νξζνινγηθή αθήγεζε ηεο ζηαδηαθήο πνξείαο πξνο ηελ ηειεηφηεηα.
΢ην πιαίζην απηφ, θάζε πεξαζκέλε πεξίνδνο ήηαλ γηα ηνπο Γεξκαλνχο ηζηνξηθνχο ηνπ 18 νπ αηψλα έλα κνλαδη-
θφ θαη αλεπαλάιεπην θαηλφκελν, δηαηεξνχζε ηε βαξχηεηά ηεο θαη θακία δελ ήηαλ αλψηεξε απφ θάπνηα άιιε.
΢χκθσλα κε ηηο αληηιήςεηο ηνπο, νη θνηλσλίεο πξηλ απφ ηελ επηλφεζε ηεο γξαθήο είραλ ηελ «νκεξηθή επνρή
ηνπο», θαη, φπσο ηα νκεξηθά έπε, απνηχπσλαλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη άλζξσπνη θαηαλννχζαλ ην παξει-
ζφλ ηνπο, έηζη θάζε πνιηηηζκφο κπνξνχζε λα ζπληεξεί κέζσ ηεο πνίεζεο θαη ηεο πξνθνξηθήο ηνπ παξάδνζεο
ηε κλήκε ησλ ζεκαληηθψλ γεγνλφησλ (Breisach, 1994: 218- 222).

Οη ηδενινγηθέο εμειίμεηο ζηε Γεξκαλία ηνπ 18νπ αηψλα κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ ελδηαθέξνλ δείγκα ησλ
παξαιιαζζφκελσλ εξκελεηψλ ησλ αξρψλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ γηα ηελ ηζηνξία θαη ησλ, αληίζηνηρα πνιιψλ θαη
δηαθνξεηηθψλ, πξνζιήςεσλ ηεο ρξεζηκφηεηαο, πνπ απνθηνχζε πιένλ ε ηζηνξία γηα ηα πεξηζζφηεξα έζλε ή
θξάηε, σο γέθπξα αλάκεζα ζην παξειζφλ θαη ην παξφλ. Βέβαηα, ε απνκάθξπλζε απφ ηε βηνγξαθηθή ηζηνξία,
πνπ εζηίαδε ζηα έξγα θαη ηηο εκέξεο ησλ βαζηιηάδσλ, θαη απφ ηηο κεζαησληθνχ ηχπνπ ρξνλνγξαθίεο ή ηηο εμη-
ζηνξήζεηο πνιέκσλ, ζπκκαρηψλ θαη επαλαζηάζεσλ, ήηαλ, φπσο θάλεθε, εμέιημε πνπ δελ πεξηνξίζηεθε ζηε
Γεξκαλία, αιιά ζπγθαηαιεγφηαλ ζηηο γεληθφηεξεο πξνφδνπο ηεο επξσπατθήο ηζηνξηνγξαθίαο ηνπ 18 νπ αηψλα.
Αιιά ζηα γεξκαληθά θξαηίδηα παξαηεξήζεθε ηελ ίδηα επνρή ε ζεκαληηθφηεξε εμέιημε γηα ηελ πξφνδν ηεο
ηζηνξίαο: ε ζχλδεζή ηεο κε ηα λέα παλεπηζηήκηα, πνπ πξνζηέζεθαλ δίπια ζηα παιηφηεξα ηνπ 14νπ θαη 15νπ
αηψλα (Overfield, 1984), ζην πιαίζην ηεο εθπαηδεπηηθήο κεηαξξχζκηζεο ηεο «θσηηζκέλεο απνιπηαξρίαο».
Απηφ ήηαλ ην πξψην βήκα γηα ηελ αλάδεημε ηεο ηζηνξίαο ζε αθαδεκατθφ θιάδν. Οη πξψηεο έδξεο, βέβαηα,
αθνξνχζαλ ηηο ιεγφκελεο «βνεζεηηθέο επηζηήκεο» (π.ρ. ηε δηπισκαηηθή, ηε κειέηε ησλ εγγξάθσλ, ηελ παιαη-
νγξαθία, ή ηε λνκηζκαηηθή θαη θπξίσο ηε θηινινγία), αιιά ήηαλ θαλεξφ φηη ππήξρε κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα
ηελ αλάπηπμε ησλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ. Δίλαη ελδεηθηηθφ φηη ζηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 18 νπ αηψλα ηα ακθηζέαηξα,
φπνπ νη Γεξκαλνί ηζηνξηθνί έδηλαλ ηηο δηαιέμεηο ηνπο, ήηαλ θαηάκεζηα. Φπζηθά, νη πεξηζζφηεξνη απνδέρνληαλ
πξφζπκα ην πθηζηάκελν πνιηηηθφ ζχζηεκα. Δκπηζηεχνληαλ ηνπο «θσηηζκέλνπο» κνλάξρεο, θπξίσο ηνλ Μεγά-
ιν Φξεηδεξίθν ηεο Πξσζίαο (1712-1786), θαη δελ έθξπβαλ ηελ πξνηίκεζή ηνπο ζε άλσζελ κεηαξξπζκίζεηο,
πνπ ζα πξνήγαγαλ ηελ πλεπκαηηθή απειεπζέξσζε ησλ αλζξψπσλ. Δηδηθά νη ηζηνξηθνί πνπ εθπαηδεχηεθαλ ζην
Παλεπηζηήκην ηνπ Γθέηηγθελ, κεηά ηελ ίδξπζή ηνπ ην 1734, μερψξηδαλ ράξε ζε δχν ηνπιάρηζηνλ αξεηέο ηνπο:
δηέζεηαλ κηα επξεία νπηηθή θηινζφθσλ-ηζηνξηθψλ, φπσο ν Μνληεζθηέ θαη ν Βνιηαίξνο, θαη παξάιιεια ηηο
ηερληθέο δεμηφηεηεο ελφο άξηζηα θαηαξηηζκέλνπ εξεπλεηή, πνπ κπνξνχζε λα δίλεη έκθαζε ζηε ιεπηνκεξή κε-
ιέηε ησλ πεγψλ ή ελφο λνκνκαζνχο, πνπ επηδίσθε λα αλαβαζκίζεη ηνλ ξφιν ηεο ηζηνξίαο ζηηο λνκηθέο ζπνπ-
δέο. Λίγν αξγφηεξα, νη ίδηνη απνπεηξάζεθαλ λα απνκαθξπλζνχλ, ηφζν απφ ηελ απζηεξή θξηηηθή ησλ θεηκέλσλ
φζν θαη απφ ηε λνκηθή. Απηφ ήηαλ ην επφκελν θαίξην βήκα γηα ηελ αλάπηπμε ηεο γεξκαληθήο ηζηνξίαο. Αμίδεη
επίζεο λα ζεκεησζεί φηη ιίγν κεηά ην γχξηζκα ηνπ αηψλα, νη απφθνηηνη ηνπ Γθέηηγθελ, απνξξίπηνληαο ηελ επ-
ράξηζηε, ςπραγσγηθή θαη πεξίηερλε ηζηνξηθή αθήγεζε ηνπ ζπξκνχ ηεο επνρήο, θαηάθεξαλ λα πξσηνζηαηή-
ζνπλ ζηελ σξηκφηεξε αιιά θαη πην δηεηζδπηηθή ηζηνξηθή εξκελεία ησλ λφκσλ, ε νπνία ηνπο νδήγεζε ζηελ
πξνζπάζεηα λα πξνζδψζνπλ κηα εκθαλψο ηζηνξηθή δηάζηαζε αθφκε θαη ζηε γεληθφηεξε κειέηε ηεο πνιηηη-
θήο.
Ζ πξνηθνδφηεζε ηεο ηζηνξίαο κε ζαθείο κεζνδνινγηθέο αξρέο απνηειεί ηε δεχηεξε νπζηαζηηθή ζπλεη-
ζθνξά ηνπο. ΢ηηο πξνηεξαηφηεηέο ηνπο πεξηέιαβαλ ηελ πξνζέγγηζε ησλ θξαηψλ, φρη πηα σο αθεξεκέλσλ ελ-
λνηψλ, αιιά ζηελ πξαγκαηηθή ηνπο κνξθή θαη, επηπιένλ, σο κνλαδηθψλ θαη δηαξθψο αλαπηπζζφκελσλ νλην-
ηήησλ απαξηηδφκελσλ απφ δπλάκεηο, φπσο ν ιαόο (Volk) ‒έλλνηα πνπ επξφθεηην αξγφηεξα λα παίμεη θαζνξη-
ζηηθφ ξφιν ζηελ επξσπατθή ζθέςε, ηδίσο ζην πιαίζην ηνπ Ρνκαληηζκνχ. Δάλ ήηαλ ζθφπηκν ηα θξάηε λα απν-
ηειέζνπλ αληηθείκελν κειέηεο, νη θαζεγεηέο ηνπ Γθέηηγθελ ήηαλ απφ λσξίο πεπεηζκέλνη πσο ε εμέηαζή ηνπο
ήηαλ έξγν ηεο ηζηνξίαο. ΢ε φιεο ζρεδφλ ηηο κειέηεο ηνπο ρξεζηκνπνηνχζαλ κε πάζνο ηηο πεγέο θαη παξέθα-
κπηαλ ηηο ζεσξίεο, ζε ζεκείν πνπ πνιιέο απφ ηηο πξαγκαηείεο ηνπο ήηαλ εμαληιεηηθά ιεπηνκεξείο θαη έκνηα-
δαλ κε επηηνκέο ησλ γεγνλφησλ κηαο δεδνκέλεο επνρήο. Οη ίδηνη απνθαινχζαλ ην ηειεπηαίν είδνο γξαθήο
«πεξηγξαθέο ηνπ θξάηνπο» (Statistik). Μεηά ηα κέζα ηνπ 18νπ αηψλα, πνπ απμήζεθε ην θχξνο ησλ αξηζκψλ
ζηελ ηζηνξηθή επηζηήκε, απηέο νη πεξηγξαθέο ζπλδέζεθαλ κε ηε «ζηαηηζηηθή», ζηνλ βαζκφ ηνπιάρηζηνλ πνπ
επηδίσμή ηνπο ήηαλ ε ζχλδεζε ηεο ηζηνξίαο κε ηε ζηέξεε βάζε ησλ πξαγκαηηθψλ δεδνκέλσλ ‒δειαδή ησλ
ζηνηρείσλ γηα ηνλ πιεζπζκφ, ηελ πνιηηηθή θαη δηνηθεηηθή νξγάλσζε, ην δίθαην, ηελ εκπνξηθή δξαζηεξηφηεηα
θ.ά.. Έηζη, ν φξνο «ζηαηηζηηθή» άξρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη επξχηαηα ζην Γθέηηγθελ, ηδίσο απφ ηνλ θαζεγεηή
Γθφηθξηλη Άρελβαι (Gottfried Achenwall, 1719-1772). Βέβαηα, ε ζεκαζία ηεο ζηαηηζηηθήο δηέθεξε απφ απ-
ηήλ πνπ επξφθεηην λα πξνζιάβεη αξγφηεξα: αθνξνχζε ηηο πεξηγξαθέο κε πνζνηηθνχο αιιά θαη αθεγεκαηηθνχο
ηξφπνπο (θαη φρη πάληα κε αξηζκνχο) ησλ παγησκέλσλ ζεζκψλ θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ κηαο θνηλσλίαο. Δπί-

ζεο, θαζεγεηέο ηνπ Γθέηηγθελ, φπσο ν Γηφραλ Γθάηεξεξ (Johann Christoph Gatterer, 1727-1799), αθηέξσζαλ
ζηα έξγα ηνπο αξθεηέο ζειίδεο ζηε κεζνδνινγία ηεο ηζηνξίαο, ππεξαζπηδφκελνη ηελ νξζνινγηθή έξεπλα ησλ
πεγψλ, θαη δειψλνληαο πεξίηξαλα ηελ πεπνίζεζή ηνπο φηη ηα γεγνλφηα είλαη κελ ην αληηθείκελν ηεο ηζηνξίαο,
αιιά δελ απνηεινχλ απφ κφλα ηνπο ηελ ηζηνξία. ΢ην Παλεπηζηήκην ηνπ Γθέηηγθελ, άιισζηε, δεκηνπξγήζεθαλ
νη πξψηεο έδξεο ηζηνξίαο (θαη φρη ζπλδπαζηηθά ηζηνξίαο θαη δηθαίνπ) θαη νη άλδξεο πνπ ηηο θαηέιαβαλ κπν-
ξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ ζηαζψηεο κηαο επξχηεξα θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο ηζηνξίαο, πνπ ζηήξηδε ηελ ελφ-
ηεηα θαη ηε ζπλέρεηά ηεο ζε δεδνκέλνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο (πξσηίζησο ζηνλ ζεζκφ ηνπ θξάηνπο), έδηλε
έκθαζε ζηελ νξζνινγηθή ζθέςε ηνπ εκπεηξηζκνχ θαη ηεο επαγσγήο θαη επλννχζε ηελ θαηαλφεζε ηεο εζσηε-
ξηθήο ζρέζεο ησλ γεγνλφησλ. Σν πεξηνδηθφ κε ηίηιν Γεληθή Ηζηνξηθή Βηβιηνζήθε (Allgemeine Historische
Bibliothek) ‒ζηελ έθδνζε ηνπ νπνίνπ πξσηνζηάηεζε ν Γθάηεξεξ‒ απνηέιεζε ην κέζν ηεο επηζηεκνληθήο ζπ-
δήηεζήο ηνπο γχξσ απφ ηα ζέκαηα ηεο ηφηε ηζηνξηνγξαθηθήο παξαγσγήο (Harrison, Jones & Lambert, 2004:
11).
Καζψο ν 18νο αηψλα πιεζίαδε ζην ηέινο ηνπ, ε ηζηνξία θαηλφηαλ λα δηεθδηθεί ηελ αλαγλψξηζή ηεο σο
επηζηήκε θαη θάπνηνη απφ ηνπο Γεξκαλνχο ηζηνξηθνχο είραλ ήδε δείμεη ηελ πξνζπκία ηνπο λα ηελ ραξαθηεξί-
ζνπλ «επηζηήκε». Σα πξψηα ρξφληα ηνπ 19νπ αηψλα, νη ππεξαζπηζηέο ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο ηελ ελέηαζ-
ζαλ κεηαμχ ησλ αλζξσπηζηηθψλ ζπνπδψλ θαη φρη κφλν απέξξηπηαλ ηε ζχγθξηζή ηεο κε ηηο θπζηθέο επηζηήκεο,
αιιά άλνηγαλ ηνλ δξφκν γηα ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ αλζξσπηζηηθψλ απφ ηηο θπζηθέο επηζηήκεο (Feldner, 2003:
3-22). Γηθαηνινγεκέλα, ινηπφλ, έρεη επηθξαηήζεη ε άπνςε φηη ην πξεινχδην ηεο ηδηαίηεξα ζεκαληηθήο γεξκα-
ληθήο ηζηνξηθήο «επαλάζηαζεο» εληνπίδεηαη ζηα ρξφληα ηεο εθπαηδεπηηθήο κεηαξξχζκηζεο, πνπ πξνψζεζε ε
«θσηηζκέλε» πξσζηθή κνλαξρία θαη έιαβε ρψξα ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Γθέηηγθελ. Ζ επφκελε θαη ζπνπδαηφ-
ηεξε θάζε απηήο ηεο επαλάζηαζεο είζηζηαη λα παξνπζηάδεηαη σο κηα κνξθή αληίδξαζεο ελάληηα ζην θίλεκα
ηνπ Γηαθσηηζκνχ, ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη ηνπο Ναπνιεφληεηνπο Πνιέκνπο. Γειαδή νη κνξθσκέλνη
Γεξκαλνί, πνπ είραλ ππνδερζεί κε ελζνπζηαζκφ ηηο ζπληαξαθηηθέο εμειίμεηο ηνπ 1789, απνγνεηεχηεθαλ βαζχ-
ηαηα κεηά ηελ επηθξάηεζε ηεο Σξνκνθξαηίαο. Με εθαιηήξην ηε ζθέςε φηη ήηαλ ν Γηαθσηηζκφο πνπ είρε νδε-
γήζεη ζηελ Δπαλάζηαζε, θαη θαη‟ επέθηαζε ζηνπο πνιέκνπο ηεο, ε γεξκαληθή αληίδξαζε ελάληηα ζηελ γαιιη-
θή επαλαζηαηηθή ηδενινγία θνξπθψζεθε κεηά ηελ ήηηα απφ ηνλ Ναπνιένληα (1806-1807). ΢πγθεθξηκέλα,
θαηά ηνλ αγψλα ελάληηα ζηνπο Γάιινπο, έλαλ αγψλα πνπ ελέηεηλε ηηο αληη-δηαθσηηζηηθέο πξνθαηαιήςεηο ηεο
γεξκαληθήο πνιηηηθήο ζθέςεο, αλαδχζεθε ν γεξκαληθφο «πνιηηηθφο εζληθηζκφο», ε θνηλψο απνδεθηή αθεηεξία
ηνπ νπνίνπ ήηαλ έλαο λένο θαη ζαθήο νξηζκφο ηνπ θξάηνπο, πνπ δελ επεξεαδφηαλ απφ ηηο ξηδνζπαζηηθέο α-
παηηήζεηο ησλ Γάιισλ γηα ηζφηεηα (Iggers, 1983: 7). Χο απνηέιεζκα, δηαηππψζεθε ην γεξκαληθφ αίηεκα γηα
ηελ εθαξκνγή ελφο εθηεηακέλνπ κεηαξξπζκηζηηθνχ πξνγξάκκαηνο, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ εληάρζεθε θαη ε
κεηαξξχζκηζε ησλ πξσζηθψλ παλεπηζηεκίσλ. Έηζη, εμεγείηαη γηαηί νη Πξψζνη κεηαξξπζκηζηέο αθνζηψζεθαλ
ζηνλ άλσζελ εθζπγρξνληζκφ ηεο κνλαξρίαο θαη έδσζαλ έκθαζε ζηηο γεξκαληθέο πνιηηηθέο παξαδφζεηο θαη ηε
δηδαθηηθή πιεπξά ηεο ηζηνξίαο, πξνθεηκέλνπ κεηαμχ άιισλ λα δεκηνπξγήζνπλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αμην-
πνίεζε ησλ αλζξψπηλσλ απνζεκάησλ ηνπ γεξκαληθνχ έζλνπο. ΢ηηο ζεκαληηθφηεξεο κεηαβνιέο ηεο κεηαξξχζ-
κηζεο ζπγθαηαιέγνληαη ν δξαζηηθφο πεξηνξηζκφο ησλ παξεκβάζεσλ ησλ θαηά ηφπνπο ζξεζθεπηηθψλ θαη πνιη-
ηηθψλ θνξέσλ ζηελ αθαδεκατθή δηδαζθαιία θαη έξεπλα θαη επίζεο ε θαζηέξσζε ηεο απηνλνκίαο ησλ αθαδε-
κατθψλ εληφο έθαζηνπ παλεπηζηεκίνπ (ε αξρή ηεο «αθαδεκατθήο ειεπζεξίαο»). Αιιά αθφκε θαη νη ηζηνξηθνί
πνπ δελ παξαδέρνληαη φηη ήηαλ εθηθηή ε εθαξκνγή απηήο ηεο αξρήο ζε έλα ηφζν πξψηκν ζηάδην, ηνλίδνπλ φηη
ε έιμε πνπ αζθνχζε πηα ζηνπο Γεξκαλνχο ε αθαδεκατθή ζηαδηνδξνκία, ππήξμε ηδηαίηεξα ζεκαληηθή θαη ζπ-
λέβαιε θαζνξηζηηθά ζηελ εμέιημε ησλ επηζηεκψλ (Harrison, Jones & Lambert, 2004: 11-12).
Αλαληίξξεηα, ινηπφλ, ε κεηα-λαπνιεφληεηα πεξίνδνο απνηειεί ηελ αθεηεξία γηα ηελ πην ξηδνζπαζηηθή
αιιαγή ζηελ ηζηνξία ζε νιφθιεξν ζρεδφλ ηνλ δπηηθφ θφζκν. Καζψο νη Δπξσπαίνη βαζηιηάδεο θαη νη θπβεξ-
λήζεηο ηνπο αληηιακβάλνληαλ πφζν ζεκαληηθή ήηαλ ε βνήζεηα πνπ κπνξνχζαλ λα αλαδεηήζνπλ ζηελ ηζηνξία
γηα ηε ζηήξημε ηεο πνιηηηθήο ηνπο θαη ηελ αλαλέσζε ηεο ζρέζεο ηνπο κε ηνπο ιανχο ηνπο, νη Γεξκαλνί θαηά-
θεξαλ λα πξσηνζηαηήζνπλ. ΢πγθεθξηκέλα, αλαγλψξηζαλ φηη ε ηζηνξία ήηαλ ην απνηειεζκαηηθφηεξν κέζν γηα

ηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ εζληθψλ ζηφρσλ ηνπο, αθνχ κέζσ απηήο ήηαλ δπλαηφ λα δηακνξθσζεί ε ζπλείδεζε
θαη ηαπηφηεηα ελφο έζλνπο, θαη φηη ην επάγγεικα ηνπ ηζηνξηθνχ ππεξεηνχζε άκεζα πιένλ δεκφζηεο αλάγθεο
θαη πνιηηηθέο ζθνπηκφηεηεο. Δίλαη θαλεξφ φηη απηή ε λέα αληίιεςε γηα ηελ ηζηνξία δελ ζπκβάδηδε κε ηνπο
θαλφλεο γηα ηελ έξεπλα θαη ζπγγξαθή ηεο, θπξίσο απηνχο πνπ είραλ πξνηαζεί απφ ζηνραζηέο ηνπ Γηαθσηη-
ζκνχ. Αληίζεηα, είρε σο απψηεξν ζηφρν ηελ αλάδεημε ηνπ επαγγέικαηνο ηνπ ηζηνξηθνχ ζε πνιηηηθφ ιεηηνχξ-
γεκα. Ζ αληίθαζε απηή έγηλε θαλεξή ηδίσο ζην πξφηππν Παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ πνπ ηδξχζεθε ην 1810,
γηα λα ζπκβάιεη ζηε δηακφξθσζε ησλ ζχγρξνλσλ νηθνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη λνκηθψλ βάζεσλ ηνπ θξά-
ηνπο, αιιά κε ηξφπνπο ζπκβαηνχο πξνο ηηο γξαθεηνθξαηηθέο, ζηξαηνθξαηηθέο, κνλαξρηθέο θαη αξηζηνθξαηηθέο
παξαδνζηαθέο δνκέο ηνπ. Δμάιινπ, ε πξσζηθή κεηαξξχζκηζε δελ πεξηνξίζηεθε ζηελ αλαδηνξγάλσζε ησλ
παλεπηζηεκίσλ. Δπεθηάζεθε θαη ζηελ αιιαγή ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ησλ γπκλαζίσλ, ψζηε λα
πξνάγεη κηα ζπλνιηθή πλεπκαηηθή θαη αηζζεηηθή παηδεία (ν ππξήλαο ηεο νπνίαο έκεηλε γλσζηφο σο Bildung),
λα δεκηνπξγήζεη κηα θνηλσλία κνξθσκέλσλ θαη λνκνηαγψλ πνιηηψλ θαη ζπλάκα κηα ηάμε αλψηεξσλ δεκφζη-
σλ ππαιιήισλ. Γηα λα ππεξεηήζεη απηέο ηηο επηδηψμεηο, δηνξίζηεθε, ην 1825, θαζεγεηήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ
ηνπ Βεξνιίλνπ ν Λένπνιλη θνλ Ράλθε, έλαο δάζθαινο γπκλαζίνπ, ν νπνίνο ζηελ πξψηε κειέηε ηνπ, έλαλ
ρξφλν λσξίηεξα (κε ηίηιν Geschichten der romantischen und germanischen Völker von 1494 bis 1514), είρε
δηαθεξχμεη ηελ πξφζεζή ηνπ λα θαηαζηήζεη ηελ ηζηνξία κηα απζηεξή επηζηήκε, επαγγεικαηηθά θαηαξηηζκέ-
λσλ ηζηνξηθψλ, νη νπνίνη ζα εθπνλνχζαλ ηα έξγα ηνπο απνθιεηζηηθά κε βάζε ηηο πξσηνγελείο πεγέο θαη ρσξίο
λα παξεκβάιινπλ αμηνινγηθέο θξίζεηο θαη ζηνραζκνχο (Iggers, 1999: 39-41).
Ζ αληηθαηηθφηεηα πνπ δηείπε ηελ ηζηνξηθή κεζνδνινγία ηνπ πνιπγξαθφηαηνπ Ράλθε, ηνπ επνλνκαδφ-
κελνπ «παηέξα ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο», πνπ κέρξη ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ εμέδσζε ηνπιάρηζηνλ 54 ηφκνπο
ηζηνξηθψλ θαη πνιηηηθψλ έξγσλ, απνηππψλεηαη μεθάζαξα ζηελ άπνςή ηνπ φηη ζα «εμαιείςεη» ηνλ εαπηφ ηνπ
θαη ζα αθήζεη ην παξειζφλ λα «κηιήζεη» ζηα θείκελά ηνπ (Warren, 2003: 26). Με άιια ιφγηα, δηαθήξπηηε ηελ
επηζπκία ηνπ λα απνζησπήζεη ηηο επηδξάζεηο ηεο θνηλσλίαο, ζηελ νπνία εληαζζφηαλ θαη απεχζπλε ην έξγν
ηνπ, θαη λα παξαθάκςεη ηηο πνιηηηθέο θαη θηινζνθηθέο παξαδνρέο ηνπ, πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαζφξηδαλ
ηελ έξεπλά ηνπ. Χζηφζν, ε γλσζηφηεξε –θαη εμίζνπ αληηθαηηθή– αληίιεςή ηνπ αθνξά ηελ πξφζεζή ηνπ λα
πεξηγξάςεη κε βάζε ηηο πεγέο, θαη παξά ηηο πνιιέο «ζησπέο» ηνπο θαη ηε κεξνιεπηηθφηεηα ησλ παξαγσγψλ
ηνπο (βι. θεθάιαηα 2 θαη 3), «πψο αθξηβψο έγηλαλ ηα πξάγκαηα» («wie es eigentlich gewesen») –ζηφρνο εθ
ησλ πξαγκάησλ νπηνπηθφο (Breisach, 1994: 232-233). Γηα λα εμεγήζνπκε ηηο παξαπάλσ αληηθάζεηο ηνπ, ζα
ήηαλ άξαγε αξθεηφ λα αλαινγηζηνχκε φηη ν Ράλθε ήηαλ έλαο ζηξαηεπκέλνο ηζηνξηθφο, πνπ –πξνθαλψο ςεπ-
δψο– δηαθήξπηηε φηη επηδίσθε λα «δεκηνπξγήζεη» κηα απζηεξά επηζηεκνληθή θαη αληηθεηκεληθή ηζηνξία;
Πξνθαλψο, φρη (βι. ζρεηηθά θαη ην θεθάιαην 11). Αληίζεηα, είλαη απνιχησο νξζή ε πξφηαζε ηνπ Ίγθεξο, φηη
γηα λα θαηαλνήζνπκε ηηο αληηθαηηθέο ηδέεο ηνπ Ράλθε, ζα πξέπεη λα εμεηάζνπκε ην ηζηνξηθφ θαη θνηλσληθφ
πιαίζην εληφο ηνπ νπνίνπ δηακνξθψζεθαλ θαη δηαηππψζεθαλ (Iggers, 1999: 45).
Ήδε αλαθέξζεθε φηη ε θπξίαξρε ηάζε ζε νιφθιεξν ζρεδφλ ηνλ κεηα-λαπνιεφληεην δπηηθφ θφζκν,
ήηαλ ε εζηίαζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ζηηο ηζηνξηθέο πεγέο (ηε δηάζσζε, ηε δεκνζίεπζε θαη ηε κειέηε ηνπο), κε
ηελ πξνζδνθία φηη ζε απηέο βξηζθφηαλ ε αιήζεηα ηνπ εζληθνχ παξειζφληνο θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ηνπ πξφ-
ζθαηνπ παξειζφληνο. Αθφκε θαη ζηε Γαιιία, φπνπ ε ηζηνξία έραηξε κεγάιεο εθηίκεζεο γηα ηνπο ιφγνπο πνπ
εμεγήζακε, ήηαλ αξθεηά γεληθεπκέλν ην αίηεκα νη λέεο ηζηνξηθέο κειέηεο λα «γίλνληαη κε ην κέιεκα λα δν-
ζνχλ αλαθνξέο θαη αθξηβή θείκελα». Πνιινί ζπγγξαθείο, ινηπφλ, ζπλήζηδαλ λα «ππεξθνξηψλνπλ» ηηο ζε-
κεηψζεηο ηνπο θαη λα πνιιαπιαζηάδνπλ ηα παξαζέκαηα πνπ αληινχζαλ απφ «δηθαηνινγεηηθά έγγξαθα»
(Thuillier & J. Tulard, 1993: 30-31). Χο πξνο ηνπο απψηεξνπο ζηφρνπο ηεο ηζηνξηθήο γξαθήο ηε δεδνκέλε ε-
πνρή, αμίδεη λα επαλαιάβνπκε φηη θαη ζηε Γαιιία ή ηε Βξεηαλία ηα ππφ εμέηαζε ζέκαηα επηιέγνληαλ κε θξη-
ηήξην ηελ αλάγθε λα δνζνχλ απαληήζεηο ζηα θαίξηα εξσηήκαηα ηεο ηφηε εζληθήο επηθαηξφηεηάο ηνπο. Γειαδή
ν Φξαλζνπά Γθηδφ, ν Επι Μηζειέ, ν Λνπί Μπιαλ, ν Ηππνιχη Σαηλ –πνπ, φπσο αλαθέξακε, αλέιαβαλ θαη πν-
ιηηηθνχο ξφινπο– έζπεπζαλ λα αλαδεηήζνπλ ζην παξειζφλ ηηο γαιιηθέο ξίδεο ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ θαη λα
πξνζθέξνπλ νκαιέο γέθπξεο «ζπκβηβαζκνχ» θαη «ζπλέρεηαο» κεηαμχ ηεο Δπαλάζηαζεο θαη ηνπ κεηεπαλα-

ζηαηηθνχ θαζεζηψηνο. Αληίζηνηρα, Βξεηαλνί ηζηνξηθνί, φπσο ν «βαζηιηθφο» θαζεγεηήο ηνπ Κέηκπξηηδ, Οπίιη-
ακ ΢κηζ (William Smyth, 1765-1849) –ν πξψηνο κεηά ηνλ Έληκνπλη Μπεξθ πνπ πξνζπάζεζε λα κειεηήζεη ηε
Γαιιηθή Δπαλάζηαζε– πξνζπάζεζαλ λα ππεξαζπηζηνχλ ηε ζπλέρεηα ηεο πξσηνθαζεδξίαο ηνπ βξεηαληθνχ
θηιειεχζεξνπ κνληέινπ, απνζνβψληαο ηνλ θίλδπλν ε πνιηηηθή αλαζηάησζε ηνπ 1789 θαη ε εληππσζηαθή δηά-
δνζε ησλ γαιιηθψλ ηδεψλ λα ζεσξεζεί ζνβαξή ξήμε (Smyth, 1842). Κνξπθαία ζηηγκή απηήο ηεο πξνζπάζεη-
αο ππήξμε ε δεκνζίεπζε, ιίγν κεηά ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα, ηεο Ηζηνξίαο ηεο Αγγιίαο (History of England
from the Accession of James II, 1849-1861) ηνπ ιφξδνπ Σφκαο Μπάκπηλγθηνλ Μαθφιευ, φπνπ ηνληδφηαλ ε
ηδέα πσο ε Αγγιία δελ ήηαλ ηπραίν δεκηνχξγεκα, αιιά απνηέιεζκα εμέιημεο πνιιψλ αηψλσλ (Breisach,
1994: 238-55· Burrow, 2014: 390-429). Αλ φκσο νη έλλνηεο ηνπ έζλνπο θαη ηνπ θξάηνπο ζπκπνξεχνληαλ θαη
αιιεινζπκπιεξψλνληαλ ζηε γαιιηθή θαη βξεηαληθή ηζηνξηθή πξφζιεςή ηνπο, δελ ίζρπε ην ίδην γηα ην γεξκα-
ληθφ έζλνο, ν νξηζκφο ηνπ νπνίνπ δελ κπνξνχζε λα ζηεξηρζεί ζηα πνιηηηθά ζχλνξα ελφο θξάηνπο. Αληίζεηα,
πεξηέγξαθε κηα «θαληαζηαθή θνηλφηεηα», πνπ επηδεηνχζε ηξφπνπο, γηα λα εθθξάζεη κε πνιηηηθνχο φξνπο ηνπο
δεζκνχο θαη ηηο κλήκεο ησλ κειψλ ηεο.
΢ηε βάζε απηήο ηεο αλάγθεο εδξάδεηαη ν ζξίακβνο ζηε ζθέςε ηνπ Υέξληεξ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο
ησλ αλζξψπηλσλ νκάδσλ, ε νπνία ηνλίδεη θαη ηε κνλαδηθφηεηα εθάζηεο –θαη‟ επέθηαζε θάζε ιανχ ή έζλνπο–
πνπ νθείιεηαη ζηελ θνηλή ηζηνξία πνπ ζπλδέεη ηα κέιε ηνπο θαη επηπιένλ ζην θνηλφ κέιινλ, πνπ ηνπο επηθπ-
ιάζζνπλ νη ηζηνξηθέο εκπεηξίεο ηνπο. Αιιά θαη ε ελαιιαθηηθή πξφηαζε ηνπ δαζθάινπ ηνπ, ηνπ Καλη, απέ-
βιεπε ζηελ επίηεπμε ησλ ίδησλ ζηφρσλ: ν Καλη δειαδή έδηλε έκθαζε ζηελ νκνηνκνξθία παξά ζηε δηαθνξεηη-
θφηεηα, γηα λα παξνπζηάζεη ηελ ηζηνξηθή πνξεία σο πξαγκαηνπνίεζε ηνπ κπζηηθνχ ζρεδίνπ ηεο θχζεο, κέζσ
ηνπ νπνίνπ νη ηθαλφηεηεο πνπ ε θχζε έρεη ραξίζεη ζηελ αλζξσπφηεηα, κπνξνχλ λα αλαπηπρζνχλ, ψζηε λα επη-
ηεπρζεί ν απψηεξνο ζθνπφο ηεο. Πξνρσξψληαο έλα βήκα πεξηζζφηεξν, ν Υέγθει εμεγνχζε φηη δηαθνξεηηθνί
άλζξσπνη ζε δηαθνξεηηθέο επνρέο θαη δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο έρνπλ δηαθνξεηηθή «θχζε», ψζηε νη ηζηνξηθνί
νθείινπλ λα κειεηνχλ ηηο πεξαζκέλεο επνρέο ζηα ηδηαίηεξα ζπκθξαδφκελά ηνπο (Gilderhus,1992: 40-43). ΢ηηο
ηδέεο απηέο ζηήξηδε ηηο πεπνηζήζεηο ηνπ γηα ηελ ηζηνξία, αιιά θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπ απφ ηελ ηζηνξία θαη ηνλ
ηζηνξηθφ ηνπ γεξκαληθνχ έζλνπο, ν Βίιxεικ θνλ Υνχκπνιλη (Wilhelm von Humbolt, 1767-1835), ν εκπλεπ-
ζηήο θαη πξσηεξγάηεο ηεο πξσζηθήο εθπαηδεπηηθήο κεηαξξχζκηζεο θαη ηεο ζχζηαζεο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ
Βεξνιίλνπ. Με άιια ιφγηα, ν Υνχκπνιλη ήηαλ ν πξψηνο πνπ επεμεξγάζηεθε θαη αλέιπζε ηε ζηελή ζρέζε
αλάκεζα ζηελ ηζηνξηνγξαθία θαη ηηο πνιηηηθέο αμίεο θαη πξνηεξαηφηεηεο ησλ θνηλσληψλ, θαζψο επίζεο θαη
άιιεο βαζηθέο αξρέο ηνπ γεξκαληθνχ «ηζηνξηζκνχ» (Historismus, θαηά ηνλ γεξκαληθφ φξν ή historicism θαηά
ηελ αγγιηθή ηνπ κεηάθξαζε), πνπ ζπλδέζεθε ζηελά κε ην φλνκα ηνπ Ράλθε (Iggers, 1983: 44-62).47 Μεηά απφ
ηηο παξαπάλσ επηζεκάλζεηο, ινηπφλ, ε πξνζήισζε ηνπ Ράλθε θαη ησλ Γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ, πνπ επεξεαζηή-
θαλ απφ απηφλ, ζηελ ππνηηζέκελα αληηθεηκεληθή ηζηνξία δελ θαίλεηαη ηφζν αληηθαηηθή. Οχηε είλαη αλεμήγεηε
ε ζηξάηεπζή ηνπο, πνπ ηνπο νδεγνχζε λα αλαδεηνχλ ζηηο πεγέο ηνπ παξειζφληνο επηρεηξήκαηα γηα ηε ζηήξημε
ησλ εζληθηζηηθψλ επηδηψμεψλ ηνπο. Δπίζεο, δελ καο πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη νη βαζηθέο αξρέο ηεο
«ζρνιήο» ηνπ Ράλθε, έγηλαλ παλεγπξηθά δεθηέο απφ ηε δηακνξθνχκελε αθφκε δηεζλή επηζηεκνληθή θνηλφηε-
ηα ησλ ηζηνξηθψλ.
Υσξίο ακθηβνιία, ζηε δηάδνζή ηνπο ζπλέβαιαλ ηα ζεκηλάξηα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Βεξνιίλνπ, πνπ
θαζηέξσζε ν Ράλθε ην 1833, αθνινπζψληαο ην παξάδεηγκα ηνπ ζεκηλαξίνπ πνπ είρε μεθηλήζεη ν Γθάηεξεξ ζην
Παλεπηζηήκην ηνπ Γθέηηγθελ, ηε δεθαεηία ηνπ 1770. ΢ηα ζεκηλάξηα απηά, ν Ράλθε δίδαζθε ηνπο λεαξνχο η-
ζηνξηθνχο πψο λα εθαξκφδνπλ ηηο κεζφδνπο ηνπ ζηελ εξεπλεηηθή πξάμε, επφπηεπε ηελ άζθεζή ηνπο ζηα αξ-
47
Ο Ίγθεξο επηζεκαίλεη φηη πξνηηκά ηνλ φξν «ηζηνξηζκφ» θαη απνθεχγεη ηνλ φξν «ηζηνξηθηζκφ», πνπ, θαηά ηελ εθηίκεζή
ηνπ, απνθηά αληηθαηηθέο ζεκαζίεο. Ο «ηζηνξηζκφο» δειαδή φξνο πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζηα ηέιε ηνπ 18 νπ αηψλα, «ρα-
ξαθηεξίδεη εηδηθφηεξα ηελ θνζκναληίιεςε θαη ηελ επηζηεκνληθή πξαθηηθή ησλ Γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ ηνπ δεθάηνπ ελάηνπ
αηψλα θαη ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ εηθνζηνχ αηψλα», ελψ ν «ηζηνξηθηζκφο» ζπλδέεηαη κε έλα είδνο επηζηεκνινγηθνχ ηδεα-
ιηζκνχ, πνπ παξαπέκπεη ζηηο κεηαγελέζηεξεο ζέζεηο ηνπ Μπελεηέην Κξφηζε ή ηνπ Κφιηλγνπλη φηη ε ηζηνξία πξαγκα-
ηεπφηαλ πάληα ηε ζθέςε θαη θπξίσο ηηο έλλνηεο πνπ είλαη απαξαίηεην λα γίλνπλ θαηαλνεηέο· βι. Iggers, 1995: 129-151·
1999: 46.

ρεία, πνπ ηφηε άξρηζαλ λα γίλνληαη πξνζβάζηκα ζηνπο εξεπλεηέο, θαη επίζεο ηνπο κπνχζε ζηηο ηερληθέο ειέγ-
ρνπ ηεο αμηνπηζηίαο θαη θξηηηθήο κειέηεο ησλ κεζαησληθψλ εγγξάθσλ (Gooch, 1913: 113-115). Μέρξη ην
1848 φια ηα γεξκαλφθσλα παλεπηζηήκηα είραλ εηζαγάγεη ζηα πξνγξάκκαηά ηνπο παξφκνηα ζεκηλάξηα θαη ν
Ράλθε είρε ηελ ηθαλνπνίεζε λα θακαξψλεη ηνπο θνηηεηέο ηνπο ηψξα πηα θαζεγεηέο ζε δηάθνξα γεξκαληθά
παλεπηζηήκηα. Σν 1868, ην ζεκηλάξην θαηά ην γεξκαληθφ πξφηππν «εκθπηεχζεθε» ζηε Γαιιία θαη, ζηε ζπλέ-
ρεηα, έγηλε επξχηεξα απνδεθηφ σο πξνζθηιέο κνληέιν γηα ηελ επαγγεικαηνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο ζηηο πεξηζζφ-
ηεξεο επξσπατθέο ρψξεο, ζηηο ΖΠΑ θαη ηελ Ηαπσλία. ΢ηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα απνδείμνπλ ηνλ επηζηεκνληθφ
ραξαθηήξα ηεο ηζηνξίαο αξθεηνί Ακεξηθαλνί ηζηνξηθνί πηνζέηεζαλ ηηο κεζφδνπο θαη ηηο ζεσξίεο ηνπ Ράλθε γηα
ηελ αιεζηλή ηζηνξία θαη, θαηά ηελ πεηζηηθφηεξε εθδνρή, ήηαλ ν δηαπξεπήο Ακεξηθαλφο θαζεγεηήο ζην Παλε-
πηζηήκην Johns Hopkins, Υέξκπεξη Άληακο (Herbert Baxter Adams, 1850-1901), απηφο πνπ πξψηνο απνθά-
ιεζε ηνλ Ράλθε «παηέξα» ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο. Δπίζεο, ν θαζεγεηήο Έκεξηνλ (Ephraim Emerton,
1851-1935) ηνλ αλαθήξπμε ζε «ηδξπηή» ηεο «αιεζηλήο ηζηνξηθήο κεζφδνπ», ελψ ε Ακεξηθαληθή Ηζηνξηθή Δ-
ηαηξεία, πνπ ζπζηάζεθε ην 1884, ηνλ αλαγφξεπζε πξψην επίηηκν κέινο ηεο (Iggers, 1983: 63-89· Iggers,
1999: 43-46· Warren, 2003: 23-41). Δπνκέλσο, ην πξψην εξψηεκα κε ην νπνίν μεθηλήζακε ηελ ελφηεηα απηή,
έρεη ήδε απαληεζεί. Ζ επαλάζηαζε ηεο ηζηνξίαο πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε Γεξκαλία –κε ηελ επξεία έλλνηα ηνπ
φξνπ, αθνχ αθφκε δελ ππήξρε ην γεξκαληθφ θξάηνο– δηφηη νη πνιηηηθέο ζπλζήθεο θαη αλάγθεο νδήγεζαλ ζηε
δεκηνπξγία ησλ ζεζκψλ πνπ επλφεζαλ ηελ επηζηεκνληθνπνίεζε θαη επαγγεικαηνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο.
΋πσο αλαθέξακε θαη ζην θεθάιαην 1, ζε φιεο ηηο ρψξεο πνπ αθνινχζεζαλ ηε γεξκαληθή επαλάζηαζε,
ε αλάπηπμή ηεο ηζηνξίαο ζπλδέζεθε ζηελά κε ηηο πθηζηάκελεο πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο δνκέο ηνπο. Οη επαγ-
γεικαηίεο ηζηνξηθνί ηνπο ζηξαηεχζεθαλ αξθεηά πξφζπκα, παξακειψληαο ζπλεηδεηά πνιιέο θνξέο ηηο κεζνδν-
ινγηθέο θαη ζεσξεηηθέο αξρέο ηεο επηζηήκεο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα επσθειεζνχλ απφ ηε «ρήλα πνπ θάλεη ηα
ρξπζά απγά» –γηα λα ζπκεζνχκε ηνλ αξθεηά πξνθιεηηθφ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ν Λαηνχξ πεξηέγξαθε ην θξάηνο
σο βαζηθφηεξν θνξέα ρξεκαηνδφηεζεο ησλ ηζηνξηθψλ εξεπλψλ θαη ζπνπδψλ. Πέξα απφ ηε ζέζε ηνπ ζην Πα-
λεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ, απφ ην 1832 κέρξη ην 1836, ν Ράλθε εμέδηδε θαη ην πεξηνδηθφ ηεο «ζρνιήο» ηνπ,
ην Historisch-Politische Zeitscrhift, πνπ ρξεκαηνδνηνχζε ν ηφηε ππνπξγφο Δμσηεξηθψλ ηεο Πξσζίαο, ν ν-
πνίνο ελδηαθεξφηαλ λα πξνζθέξεη ζηε «θσηηζκέλε» πξσζηθή κνλαξρία έλα κέζν γηα ηε δηαθήξπμε ησλ ηδεψλ
ηεο θαη ηελ ππεξάζπηζε ηεο πνιηηηθήο ηεο απέλαληη ζηνπο επηθξηηέο ηεο –δειαδή ηνπο ππνζηεξηθηέο ησλ θε-
νπδαιηθψλ ζπκθεξφλησλ αιιά θαη ησλ θηιειεχζεξσλ ηδεψλ (Iggers, 1983: 70). Δπίζεο, ν Ράλθε ήηαλ πξφε-
δξνο ηεο Ηζηνξηθήο Δηαηξείαο ηεο Βαπαξηθήο Αθαδεκίαο, ηελ νπνία ίδξπζε γηα ράξε ηνπ ζην Μφλαρν ν πξί-
γθηπαο Μαμηκηιηαλφο, καζεηήο ηνπ ζην παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ θαη έλζεξκνο νπαδφο ηεο ηζηνξηθήο κε-
ζφδνπ ηνπ, θαη κάιηζηα ήηαλ απηφο πνπ επέιεγε ηα κέιε ηεο Δηαηξείαο –πνπ θαηέζηε έλα απφ ηα ζεκαληηθφ-
ηεξα ηζηνξηθά ηλζηηηνχηα νιφθιεξνπ ηνπ γεξκαλφθσλνπ θφζκνπ θαη πεξηέιαβε ζηηο εθδφζεηο ηεο ζεκαληηθά
έξγα γεξκαληθήο ηζηνξίαο (Gooch, 1913: 116-117).
Αιιά γηαηί ζπδεηάκε αθφκε θαη ζήκεξα γηα ηηο κεζνδνινγηθέο αξρέο ηεο «ζρνιήο» ηνπ Ράλθε θαη ηνπ
ηζηνξηζκνχ, αθνχ είλαη μεπεξαζκέλεο; Φπζηθά, κηα ηζηνξηθή «ζρνιή» ηνπ 19νπ αηψλα δελ είλαη ζεκαληηθή γηα
ηα κεζνδνινγηθά πξφηππα ή αληη-πξφηππα, πνπ κπνξεί λα πξνζθέξεη ζηνλ ζχγρξνλν ηζηνξηθφ. Δίλαη αδηαλφε-
ην ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο λα αλαδεηά ζε ηφζν παιηέο επνρέο ηεο επηζηήκεο ηνπ κεζνδνινγηθά ή ζεσξεηηθά
εξγαιεία. Αιιά είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ λα κπνξεί λα θαηαλνήζεη ππφ πνηεο ζπλζήθεο αλαδχζεθαλ δεδνκέ-
λεο κεζνδνινγηθέο ηάζεηο, πνπ επεξέαζαλ ηελ ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή, παξαθίλεζαλ ζπδεηήζεηο θαη πξν-
θάιεζαλ δηαθσλίεο θαη ζπγθξνχζεηο ζηελ επξεία επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ησλ ηζηνξηθψλ θαη ππφ πνηεο ζπ-
γθπξίεο ηειηθά μεπεξάζηεθαλ. Θα ήηαλ αθειέο λα απνδέρεηαη ηελ εηθφλα πνπ ν ίδηνο ν Ράλθε παξνπζίαδε γηα
ηνλ εαπηφ ηνπ, επεηδή ηελ απνδέρζεθαλ ιίγνη ή πνιινί ηζηνξηθνί ηνπ 19νπ αηψλα (ν θαζέλαο θπζηθά γηα ηνπο
δηθνχο ηνπ ιφγνπο): φηη δειαδή είρε επηλνήζεη κηα επηζηεκνληθή θαη αληηθεηκεληθή ηζηνξηθή ηερληθή ρσξίο
θηινζνθία θαη ρσξίο ζεσξία, πνπ εζηηαδφηαλ πξσηίζησο ζηελ πνιηηηθή, ηε δηπισκαηία θαη ηνπο πνιέκνπο θαη
ε νπνία, παξά ηελ θαηεμνρήλ πεξηνξηζηηθή ηεο νπηηθή, απέθιεηε ηελ θνηλσλία θαη ηνπο αλζξψπνπο σο ππν-
θείκελα ηεο ηζηνξίαο θαη αλαδείθλπε ηελ αιήζεηα ηνπ παξειζφληνο. Δμάιινπ, αλ νη εθηφο Γεξκαλίαο ηζηνξηθνί

ηνπ 19νπ αηψλα πνπ απνδέρζεθαλ ηηο κεζνδνινγηθέο αξρέο ηνπ Ράλθε θαη ηνπ γεξκαληθνχ ηζηνξηζκνχ (ή έζησ
θάπνηεο απφ απηέο), δελ ελδηαθέξζεθαλ λα θαηαλνήζνπλ κε πνηεο θηινζνθηθέο, ζεσξεηηθέο θαη πνιηηηθέο πε-
πνηζήζεηο ζπλδένληαλ απηέο νη αξρέο, ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο είλαη αδχλαην λα δείμεη παξφκνηα αδηαθνξία.
Αληίζεηα, ζα πξέπεη λα εμεγήζεη γηαηί επέιεμε απηέο ηηο αξρέο ν Ράλθε θαη επίζεο γηαηί ην επηζηεκνληθφ κν-
ληέιν ηνπ άζθεζε ηφζν κεγάιε επηξξνή, παξά ην γεγνλφο φηη είρε θαη ην «ηίκεκά» ηνπ: πεξηφξηζε δξαζηηθά
ην κεγάιν εχξνο ησλ ελδηαθεξφλησλ ηεο ζρνιήο ηνπ Γθέηηγθελ θαη πεξηζσξηνπνίεζε εθ λένπ ηελ θνηλσληθή
θαη πνιηηηζκηθή ηζηνξία.
Ίζσο, βέβαηα, απηφ δελ ήηαλ απνθιεηζηηθά πξνζσπηθφ «επίηεπγκα» ηνπ Ράλθε. Δίλαη γλσζηφ φηη ν ί-
δηνο επηθέληξσζε ηηο έξεπλέο ηνπ ζηε Μεηαξξχζκηζε θαη ηελ Αληη-κεηαξξχζκηζε, αιιά δελ απέξξηςε ηελ η-
ζηνξία ηεο θνηλσλίαο ή αθφκε θαη ηεο ηέρλεο θαη ηεο επηζηήκεο. Χζηφζν, πνιινί απφ ηνπο νπαδνχο ηνπ εληφο
ή θαη εθηφο ηεο Γεξκαλίαο ελζνπζηάζηεθαλ, πεξηζζφηεξν ίζσο θη απφ ηνλ ίδην, απφ ηα επαγγεικαηηθά πιενλε-
θηήκαηα ηνπ αθαδεκατθνχ ηζηνξηθνχ θαη πξνθαλψο ζεψξεζαλ ηελ πνιηηηθή ηζηνξία σο ηνλ αζθαιέζηεξν
δξφκν γηα ηελ θαηνρχξσζε ηεο ζέζεο ηνπο ζην παλεπηζηεκηαθφ θαηεζηεκέλν. Πξάγκαηη, ε πνιηηηθή ηζηνξία
απνηέιεζε ην πξνζθηιέζηεξν ζέκα πνιιψλ πεξηνδηθψλ, πνπ εθδφζεθαλ κεηά απφ ηα κέζα ηνπ αηψλα ‒π.ρ. ζην
γεξκαληθφ Ηζηνξηθό Πεξηνδηθό (Historische Zeitscrhift), πνπ ηδξχζεθε ην 1856, ζηε γαιιηθή Ηζηνξηθή Δπηζεώ-
ξεζε (Revue Historique), πνπ έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο ην 1876 θαη ζηελ Αγγιηθή Ηζηνξηθή Δπηζεώξεζε
(English Historical Review), πνπ εμέδσζε ην πξψην ηεχρνο ηεο ην 1886. Σελ ίδηα πεξίνδν, νη ηζηνξηθνί πνπ,
φπσο ν Μηζειέ θαη ν Μπνχξθραξη, έγξαςαλ ηηο ηζηνξίεο ηνπο γηα ηελ Αλαγέλλεζε κε επξχηεξε ζεκαηηθή
πξννπηηθή, απνηεινχζαλ ηηο εμαηξέζεηο. Ο πξψηνο δειαδή ζηελ ηζηνξία πνπ εμέδσζε ην 1855, πξνζπάζεζε
λα αλαδείμεη ηελ «ηζηνξία απφ θάησ» ‒ηελ ηζηνξία ησλ αλζξψπσλ πνπ ππέθεξαλ, εξγάζηεθαλ ζθιεξά θαη
πέζαλαλ ρσξίο λα έρνπλ ηελ επθαηξία λα πεξηγξάςνπλ ηηο ηαιαηπσξίεο ηνπο‒ ελψ ν δεχηεξνο έζεζε σο ζηφρν
ηεο δηθήο ηνπ ηζηνξίαο, ην 1860, ηε δηαθνξεηηθή νπηηθή κηαο ζπλδπαζηηθήο πξνζέγγηζεο ηνπ θξάηνπο, ηεο
ζξεζθείαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ. Αμίδεη επίζεο λα ζεκεηψζνπκε φηη νη ηζηνξηθνί ηεο νηθνλνκίαο κάιινλ ήηαλ
θαιχηεξα νξγαλσκέλνη, ηφζν ζηε Γαιιία θαη ηελ Αγγιία, φπνπ απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1880 εκθαλίζηεθαλ ελ-
δηαθέξνπζεο κειέηεο νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο, φζν θαη ζηε Γεξκαλία, φπνπ ην 1893 ηδξχζεθε ην πεξηνδηθφ θνη-
λσληθήο θαη νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο (Vierteljahrsschrift für Sozial und Wirtschaftsgeschichte). Αιιά ε πνιηηηθή
ηζηνξία παξέκελε «βαζίιηζζα». ΢ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα, γηα παξάδεηγκα, ν Γθνχζηαβ ΢κφιεξ (Gustav
Schmoller, 1838-1917), ηδξπηήο απφ ην 1872 κηαο αξθεηά ζεκαληηθήο ηζηνξηθήο «ζρνιήο», παξαδερφηαλ κε
αγαλάθηεζε θαη ζπκφ ηε ζρεδφλ ηκπεξηαιηζηηθή θπξηαξρία ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο (Burke, 1990: 8-9). Δπξφ-
θεηην άξαγε γηα επηηπρία ηνπ Ράλθε; Φπζηθά, ν Ράλθε δελ ήηαλ ν κνλαδηθφο ή ν θπξηφηεξνο εθπξφζσπνο ηεο
πνιηηηθήο ηζηνξίαο, φπσο δελ ήηαλ θαη ν πξψηνο πνπ έδσζε κεγάιε έκθαζε ζηηο πξσηνγελείο πεγέο θαη πα-
ξαθίλεζε ηνπο ηζηνξηθνχο λα κειεηήζνπλ κε ζρνιαζηηθφηεηα ην ζχλνιν ησλ πεγψλ ηνπο.
Αιιά ε «γεγνλνηνινγηθή» (ή «ζπκβαληνινγηθή») ηζηνξία πνπ ππεξέηεζε κε ηφζν δήιν ν Ράλθε, απν-
ηεινχζε, αθφκε θαη κεηά ην ηέινο ηεο «ρξπζήο» επνρήο ηνπ, ηε βνιηθή ιχζε γηα πνιινχο ηζηνξηθνχο. ΋ηαλ,
γηα παξάδεηγκα, ν Σδνλ Άθηνλ (βι. θεθάιαην 1) απνθάζηζε λα αθηεξψζεη ην πξψην άξζξν ηνπ πεξηνδηθνχ
English Historical Review ζηηο «Γεξκαληθέο Ηζηνξηθέο ΢ρνιέο», ζηελ πξαγκαηηθφηεηα επηδίσθε ‒θπζηθά, γηα
ηνπο δηθνχο ηνπ ιφγνπο‒ λα απινπνηήζεη θαη ζε θάπνην βαζκφ ίζσο λα κεγαινπνηήζεη ηηο θαηλνηνκίεο, πνπ
είρε επηθέξεη ν Ράλθε θαη ε ηζηνξηνγξαθηθή επαλάζηαζε ηνπ. Ο Άθηνλ δειαδή έβξηζθε κε ηε βνήζεηα ηνπ κν-
ληέινπ ηνπ Ράλθε ηξφπνπο λα απαληήζεη ζε θάπνηα απφ ηα δπζθνιφηεξα εξσηήκαηα πνπ ηνλ απαζρνινχζαλ.
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε εθαξκνγή ησλ αξρψλ ηνπ Ράλθε ζηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο, ηδίσο ηεο λεφηεξεο ε-
πνρήο, πξνζέθεξε ζηνλ ηζηνξηθφ θάπνηα αζθάιεηα ‒πξνθαλψο, κηα ςεχηηθε αζθάιεηα, αιιά αξθεηά ρξήζηκε.
Δπίζεο, ε κέζνδνο δηαρείξηζεο ησλ πεγψλ πνπ είρε πξνηείλεη ν Ράλθε ήηαλ κηα απιή, εχθνια θαηαλνεηή θαη
κπνξνχζε λα εθαξκνζηεί ζε φια ηα είδε ησλ πεγψλ. Βέβαηα, ν ίδηνο ήηαλ θαρχπνπηνο απέλαληη ζηα έξγα πνπ
πξνζέθεξαλ ζηνλ ηζηνξηθφ νη ρξνληθνγξάθνη ή νη πξνεγνχκελνη ηζηνξηθνί, θπξίσο γηα ηνλ ιφγν φηη ήηαλ δχ-
ζθνιν, θαη ίζσο αλέθηθην, λα ειέγμεη ηελ πξφζεζή ηνπο λα θαηαγξάςνπλ θαη λα δηαζψζνπλ ηελ αιήζεηα. Αι-
ιά θαη πάιη δελ ήηαλ ν κφλνο ηζηνξηθφο πνπ είρε ηέηνηνπο θφβνπο. Ο Άθηνλ, γηα παξάδεηγκα, ζρνιίαδε θάπνηα

ζηηγκή φηη ηα ρξνληθά θαηαζθεπάδνληαλ κε βάζε ηε θαληαζία θαη ηε κλήκε, ελψ αληίζεηα νη πξσηνγελείο
πεγέο, π.ρ. έλαο θαηαζηαηηθφο ράξηεο, ήηαλ «ε ίδηα ε πξαγκαηηθφηεηα». (Burrow, 2014: 488-93).
Παξά ηνλ ζαπκαζκφ, φκσο, πνπ πξνθάιεζε ην επηζηεκνληθφ κνληέιν ηνπ Ράλθε, φζν πεξλνχζε ν
ρξφλνο ε κεζνδνινγία ηνπ δέρηεθε έληνλε θξηηηθή. Πψο εμεγείηαη απηφ; Πξηλ απφ ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα, ν
πνιπγξαθφηαηνο Γηφραλ Γθνχζηαβ Νηξφπδελ (Johann Gustav Droysen, 1808-1884), απφ ηνπο γλσζηφηεξνπο
εθπξνζψπνπο ηεο «Πξσζηθήο ηζηνξηθήο ΢ρνιήο», δελ δίζηαδε λα ηνλ ραξαθηεξίζεη «ζπιιέθηε» ηζηνξηθψλ
γεγνλφησλ, αθνχ, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ε απιή παξάζεζε ησλ γεγνλφησλ δελ νδεγνχζε ζηελ άκεζε γλψζε ηνπ
παξειζφληνο. Δηδηθφηεξα, ν Νηξφπδελ, πνπ ζηα λεαληθά ηνπ ρξφληα έγηλε δηάζεκνο σο κεηαθξαζηήο ηνπ Αη-
ζρχινπ θαη ζπγγξαθέαο κηαο βηνγξαθίαο ηνπ Μεγάινπ Αιέμαλδξνπ, δηαθσλνχζε κε ηνλ Ράλθε σο πξνο ηνλ
ξφιν ηνπ ηζηνξηθνχ θαηά ηε «ζπλνκηιία» ηνπ κε ηηο ηζηνξηθέο πεγέο θαη παξάιιεια απέξξηπηε ηελ εκκνλή
ηνπ ζπλαδέιθνπ ηνπ ζηε δηπισκαηηθή θαη πνιηηηθή ηζηνξία. Ο ίδηνο έδεηρλε κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ηελ θνη-
λσληθή θαη νηθνλνκηθή ηζηνξία (Κφθθηλνο, 1989: 152· Iggers, 1983: 104· Iggers, 2011: 50-51), φπσο ιίγν αξ-
γφηεξα θαη ν Καξι Λάκπξερη (Karl Lamprecth, 1865-1915), ν νπνίνο κε ηελ πνιηηηζηηθή, θνηλσληθή θαη πνιη-
ηηθή δσδεθάηνκε Γεξκαληθή Ηζηνξία ηνπ (Deutsche Geschichte, 1891-1909) πξνθάιεζε ηελ πξψηε ζνβαξή
«δηακάρε» ζηελ θνηλφηεηα ησλ Γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ (Iggers, 1999: 50-51). ΢ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα, νη
πξννδεπηηθά πνιιαπιαζηαδφκελεο επηζέζεηο θαηά ηεο ηζηνξίαο ηνπ Ράλθε θαη ε «θξίζε ηνπ ηζηνξηθηζκνχ»
ζπλδένληαλ ζηελά κε ηηο πλεπκαηηθέο εμειίμεηο ηεο επνρήο, ηδίσο ηεο λέαο επνρήο πνπ εγθαηλίαζε ν Πξψηνο
Παγθφζκηνο Πφιεκνο, θαη θαη‟ επέθηαζε κε ηελ αλαδηακνξθνχκελε ζρέζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηνπ ηζηνξηθνχ κε
ηε δεκφζηα δσή (βι. θεθάιαην 7).
6.3 Ση είλαη «ηζηνξηθή ζρνιή»;
Αλαηξέρνληαο ζην ιήκκα «ηζηνξηθή ζρνιή» ηνπ ιεμηθνχ ησλ Οθθελζηάλη, Νηπθψ θαη Μαδνπξέι, δηαβάδνπ-
κε: Ο φξνο έρεη «αθεξεκέλν λφεκα». Μηα ηζηνξηθή ζρνιή δειαδή «ζπγθεληξψλεη ηζηνξηθνχο νη νπνίνη, ζηε-
ξηδφκελνη ελ γέλεη ζε ζεζκνχο», δειαδή παλεπηζηήκηα ή εξεπλεηηθά θέληξα ή θαη πεξηνδηθά, έρνπλ θνηλφ ζηφ-
ρν «λα αλαπηχμνπλ κηα ζπλνιηθή νπηηθή ηνπ γλσζηηθνχ ηνπο θιάδνπ θαη έλα αλαιπηηθφ πιαίζην πνπ λα πξν-
ζηδηάδεη ζηνπο εξεπλεηηθνχο ηνκείο ηνπο». Ση ζεκαίλνπλ, φκσο, νη φξνη κηα ζπλνιηθή νπηηθή ελφο θιάδνπ είηε
έλα αλαιπηηθό πιαίζην, πνπ ηαηξηάδεη ζε θάπνηνπο εξεπλεηηθνχο ηνκείο; Οη Οθθελζηάλη, Νηπθψ θαη Μαδνπ-
ξέι δελ καο εμεγνχλ. Αληίζεηα, πξνηηκνχλ λα νινθιεξψζνπλ ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ ηνπο κε ηελ παξαδνρή
φηη «ηα φξηα κηαο ηζηνξηθήο ζρνιήο δελ είλαη πάληνηε πνιχ μεθάζαξα θαη ην πνχ αλήθεη ν θάζε ηζηνξηθφο εί-
λαη ελίνηε αζαθέο» (2007: 101). Δπνκέλσο, ηη είλαη «ζρνιή»; Μπνξνχκε λα θαηαιήμνπκε ζε έλαλ γεληθφ νξη-
ζκφ; Κάπνηνη ηζηνξηθνί κάιηζηα αλαξσηηνχληαη αθφκε θαη αλ αμίδεη λα γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ χπαξμε «ζρν-
ιψλ», θαη κεξηθνί ππεξζεκαηίδνπλ ηελ άπνςε φηη πξφθεηηαη κάιινλ γηα κηα γεληθή έλλνηα, πνπ πεξηγξάθεη
θπξίσο ηηο ζρέζεηο κεηαμχ δαζθάισλ θαη καζεηψλ, είηε ίζσο ηα δηάθνξα δίθηπα ζπλεξγαηψλ ή θίισλ θαη
νκντδεαηψλ. Ίζσο πάιη ε «ηζηνξηθή ζρνιή» παξαπέκπεη ζε κηα νκάδα ηζηνξηθψλ, πνπ απνδέρνληαη ηελ ίδηα ή
θάπνηα παξφκνηα θηινζνθία ζρεηηθά κε ην επάγγεικά ηνπο ή θαη ηνλ ξφιν ηνπο ζηελ θνηλσλία. Πξνθαλψο,
απηφ είλαη ην ππέξηαην φξην ηεο ζπιινγηθφηεηαο, πνπ κπνξεί λα ζπλεπάγεηαη ε ζχλδεζε ή ε έληαμε ζε κηα
«ζρνιή». Με άιια ιφγηα, ε «ζρνιή» είλαη πηζαλφ λα ηαπηίδεηαη κε κηα νκάδα ηζηνξηθψλ πνπ «αληαπνθξίλεηαη
ζε έλα πξνυπάξρνλ αίηεκα», ή ζηηο πξνζδνθίεο κηαο θνηλσλίαο είηε ίζσο ζηηο ειπίδεο ησλ ίδησλ ησλ κειψλ
ηεο. Καη ηη κπνξεί λα είλαη απηφ ην «αίηεκα» γηα ηελ ηζηνξία; Πνηνη ην δηαηππψλνπλ θαη πνηνη έρνπλ ηε δχλα-
κε λα ην επεξεάδνπλ ή θαη λα ην κεηαβάιινπλ (π.ρ. νη εθδφηεο, ηα ΜΜΔ ή νη πνιηηηθέο εγεζίεο);
Δίλαη πνιχ πηζαλφ φηη ηα θνηλσληθά αηηήκαηα ή νη πξνζδνθίεο, πνπ ελδερνκέλσο παξάγνπλ «ζρνιέο»,
δηακνξθψλνληαη θαη δηαηππψλνληαη κεηά απφ ηδενινγηθέο, εζληθέο ή άιιεο απνγνεηεχζεηο (π.ρ. κεηά απφ θά-
πνηα πνιηηηθή, νηθνλνκηθή ή άιιεο κνξθήο θξίζε). Μπνξεί, ινηπφλ, νη «ζρνιέο» λα ζρεηίδνληαη κε θξηζηαθέο

ή άιιεο δηαδηθαζίεο, πνπ δεκηνπξγνχλ κε ηε ζεηξά ηνπο κφδεο ζηελ ηζηνξηθή παξαγσγή. Αμίδεη, φκσο, λα πα-
ξαηεξήζνπκε φηη νη κφδεο ή νη εζληθέο θαη άιιεο θξίζεηο δελ δεκηνπξγνχλ πάληα «ζρνιέο». Γηα παξάδεηγκα,
ην ελδηαθέξνλ πνπ εθδήισζαλ, κεηά ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, πνιινί Έιιελεο ηζηνξηθνί αιιά θαη
θνηλσληθνί αλζξσπνιφγνη, πνιηηηθνί επηζηήκνλεο θαη άιινη γηα ηε κειέηε ηεο Καηνρήο θαη ηνπ ειιεληθνχ
Δκθπιίνπ Πνιέκνπ, δεκηνχξγεζε κηα ηξφπνλ ηηλά κφδα: νξγαλψζεθαλ άηππα νκάδεο έξεπλαο θαη δίθηπα α-
ληαιιαγήο απφςεσλ, ηδξχζεθαλ πεξηνδηθά, πξαγκαηνπνηήζεθαλ επηζηεκνληθά ζπλέδξηα, ζεκηλάξηα θαη δηα-
ιέμεηο. Αιιά δελ εκθαλίζηεθε θάπνηα λέα «ζρνιή». Οκνίσο, ζπλέδξηα, δηαιέμεηο, πεξηνδηθά ή θαη νκάδεο
ζπλεξγαηψλ αλαδείρζεθαλ κεηά απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1990, σο απφξξνηα ηνπ πξννδεπηηθά απμαλφκελνπ ελδη-
αθέξνληνο ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο ηζηνξηθψλ θαη άιισλ επηζηεκφλσλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ γηα
ηε κειέηε ηνπ εβξατθνχ νινθαπηψκαηνο, ή ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ησλ δηθαησκάησλ ηνπ πνιίηε, θαη ιίγν λσ-
ξίηεξα (απφ ηε δεθαεηία δειαδή ηνπ 1970) ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο δηαζπνξάο θαη ηεο εμέιημεο ησλ δηάθνξσλ
εζληθψλ δηαζπνξψλ. Αιιά θαη πάιη δελ δεκηνπξγήζεθαλ «ζρνιέο» ‒ή ηνπιάρηζηνλ φρη «ζρνιέο», ην φλνκα
ησλ νπνίσλ ζα ζπλαληήζνπκε ζε θάπνην ιεμηθφ ή ζηελ ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία. Έηζη, θαηαιήγνπκε ζε δχν
πξψηεο δηαπηζηψζεηο: πξψηνλ, φηη ζηα ηέιε ηνπ 20νχ αηψλα, νη «ζρνιέο» κάιινλ δελ είλαη πηα ηεο κφδαο θαη,
πξνθαλψο, θαλείο δελ ελδηαθέξεηαη γηα ηε δεκηνπξγία θάπνηαο «ζρνιήο» ή δελ επηζπκεί λα «βαπηίζεη» κηα
νκάδα σο «ζρνιή». Σν γηαηί ζπκβαίλεη απηφ, μεπεξλά ηνπο ζηφρνπο ηεο αλάιπζήο καο ζε απηφ ην θεθάιαην.
Θα επηθεληξψζνπκε, ινηπφλ, ην ελδηαθέξνλ καο ζηελ εμέηαζε ησλ «ζρνιψλ» πνπ ζπλαληάκε ζηε βηβιηνγξα-
θία, θαη ‒ζην βαζκφ πνπ είλαη εθηθηφ‒ ζα αλαξσηεζνχκε πψο δεκηνπξγήζεθαλ θαη πνηνη ηηο δεκηνχξγεζαλ.
Γεχηεξνλ, δηαπηζηψλνπκε φηη ζε έλαλ επηζηεκνληθφ δηάινγν ή ζε κηα νκάδα ζπλεξγαηψλ δελ είλαη απαξαίηε-
ην λα ζπκκεηέρνπλ απνθιεηζηηθά θαη κφλν ηζηνξηθνί. Ζ δηεπηζηεκνληθή ζπλεξγαζία απνηειεί, φπσο ζα επα-
λαιάβνπκε αξθεηέο θνξέο παξαθάησ, βαζηθφ γλψξηζκα ησλ γλσζηφηεξσλ «ζρνιψλ».
Βέβαηα, νη κφδεο απνδεηθλχνληαη ζπλήζσο εθήκεξεο. Άξαγε είλαη θαη νη «ζρνιέο» εμίζνπ εθήκεξεο;
Ζ αιήζεηα είλαη φηη θάπνηεο απφ ηηο «ζρνιέο» πνπ έρνπλ απνθηήζεη ηε ζέζε ηνπο ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξην-
γξαθίαο, απνδείρζεθαλ αλζεθηηθέο ζηνλ ρξφλν, αθφκε θη αλ κεηαβάιινληαλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ ηα «αη-
ηήκαηα», ηα νπνία ηηο αλαπαξήγαγαλ θαη πξνζέθεξαλ ηνπο δεζκνχο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ γεληψλ ησλ
επηζηεκφλσλ ηνπο. Αληηιακβαλφκελνη ηελ αζάθεηα ηνπ φξνπ, κεξηθνί ηζηνξηθνί πξνηείλνπλ φηη ηειηθά είλαη
θαιχηεξν λα αλαθέξεηαη θαλείο ζε γεληέο ηζηνξηθψλ παξά ζε «ζρνιέο» (Thuillier & J. Tulard, 1993: 11-13).
Κάπνηνη άιινη εμαθνινπζνχλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν «ζρνιή» γηα ηηο ζεκαληηθφηεξεο νκάδεο πνπ έρνπλ
θαηνρπξψζεη απηφλ ηνλ «ηίηιν», ελψ παξάιιεια επηζεκαίλνπλ ηελ αζάθεηα ηνπ φξνπ. ΢ηε κειέηε, γηα παξά-
δεηγκα, πνπ αθηεξψλεη ζηε «ζρνιή» ησλ Αλλάι (ηελ νπνία ζα παξνπζηάζνπκε ζην θεθάιαην 7), ν θαζεγεηήο
Πίηεξ Μπεξθ (Peter Burke, 1937-) ζεκεηψλεη φηη, φπνηνο κειεηά ηε ζπγθεθξηκέλε «ζρνιή», ζηελ νπζία εμε-
ηάδεη ην έξγν, ηηο ηδέεο θαη ηε ζπκβνιή ζηελ επηζηήκε ηξηψλ δηαδνρηθψλ γεληψλ επηζηεκφλσλ ή γεληθφηεξα
έλα δηαλνεηηθφ θίλεκα ζην πιαίζην ησλ αλζξσπηζηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη ελδερνκέλσο θαη άιισλ επηζηεκψλ
(1990: 3). Έηζη, δηθαηνινγεί θαη ηε δηθή ηνπ απφθαζε λα ρξεζηκνπνηήζεη ζηε κειέηε ηνπ ‒αθφκε θαη ζηνλ
ηίηιν ηεο‒ ηνλ φξν «ζρνιή», πνπ είλαη αξθεηά βνιηθό, γηα λα πεξηγξάςεη, ηφζν ηνπο δεζκνχο κεηαμχ ησλ η-
ζηνξηθψλ πνπ ζπλδέζεθαλ θαηά θαηξνχο κε απηήλ φζν θαη ηε ζπλεξγαζία ηνπο κε άιινπο επηζηήκνλεο ηεο
θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ, ρσξίο φκσο λα απνζησπά ηελ αζάθεηα ηνπ φξνπ.
Αιιά απφ ηε ζηηγκή πνπ ε «ζρνιή» έρεη εμαζθαιίζεη ηε ζέζε ηεο ζην ιεμηιφγην ηεο επηζηήκεο καο,
είλαη ζθφπηκν ζην ζεκείν απηφ λα εμεηάζνπκε δηάθνξα παξαδείγκαηα, γηα λα εληνπίζνπκε ηα βαζηθά γλσξί-
ζκαηα κηαο «ζρνιήο» ή, κε άιια ιφγηα, ηηο απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο, πνπ επηηξέπνπλ ζηνπο ηζηνξηθνχο θαη
ηνπο άιινπο επηζηήκνλεο λα πεξηγξάθνπλ κηα νκάδα σο «ζρνιή». Ζ πξψηε πξνυπφζεζε, ινηπφλ, είλαη ε ζπ-
λεξγαζία ηζηνξηθψλ ή θαη άιισλ επηζηεκφλσλ γχξσ απφ θάπνηνλ ζεζκφ: έλα παλεπηζηήκην, έλα εξεπλεηηθφ
ίδξπκα, έλα ηλζηηηνχην ή εξγαζηήξην, πνπ κπνξεί λα ηνπο εμαζθαιίζεη δηαχινπο επηθνηλσλίαο θαη δπλαηφηε-
ηεο κεηάδνζεο ησλ πνξηζκάησλ ησλ εξεπλψλ ηνπο (π.ρ. κέζσ ηεο δηδαζθαιίαο ή ζεκηλαξίσλ, ζπλεδξίσλ θαη
θπξίσο πεξηνδηθψλ), επίζεο ηα απαξαίηεηα «εξγαιεία» (π.ρ. πινχζηεο βηβιηνζήθεο, πξνζηηέο αξρεηαθέο ζπι-
ινγέο, εξεπλεηηθά θνλδχιηα) θαη θπζηθά νηθνλνκηθή ζηήξημε. Παξαηεξνχκε κάιηζηα φηη φιεο νη «ζρνιέο»

δηέζεηαλ ην πεξηνδηθφ ηνπο, κέζσ ηνπ νπνίνπ παξνπζίαδαλ ην ζρεηηθά νκνηνγελέο ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπο,
κία θνηλψο απνδεθηή κεζνδνινγηθή θαη εξεπλεηηθή πξαθηηθή ή θαη ηνπο επηζηεκνληθνχο ζηφρνπο ηνπο. Γλσ-
ξίδνπκε, φκσο, φηη αξθεηά ζπρλά νη καζεηέο απνκαθξχλνληαη απφ ηνπο δαζθάινπο ηνπο ή θηλνχληαη αθφκε
θαη αληίζεηα απφ ηηο επηζηεκνληθέο αξρέο πνπ έρνπλ δηδαρζεί απφ απηνχο. Φπζηθά, απηφ κπνξεί λα ζπκβεί θαη
ζην πιαίζην κηαο «ζρνιήο». Αμίδεη λα αλαθέξνπκε εδψ ην παξάδεηγκα ηνπ Μπνχξθραξη. Αξρηθά, ν λεαξφο
Διβεηφο θηιφζνθνο ηεο ηζηνξίαο ελζνπζηάζηεθε απφ ηηο ηδέεο ηνπ δαζθάινπ ηνπ, ηνπ Ράλθε, αιιά επαλεμεηά-
δνληαο ζηε ζπλέρεηα ηελ απνηχπσζή ηνπο ζηελ ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή, ζπλεηδεηνπνίεζε ηη είδνπο ηζηνξη-
θφο δελ ήζειε λα γίλεη (Fitzsimons, 1983: 175). Δμίζνπ δχζθνιν είλαη λα ζπκθσλήζνπκε ζηνλ ηξφπν κε ηνλ
νπνίν κπνξεί λα δεκηνπξγεζεί κηα «ζρνιή». Αλ ζθεθηνχκε, γηα παξάδεηγκα, φηη νη επηζηήκνλεο πνπ ζεσξή-
ζεθαλ θάπνηα ζηηγκή κέιε ηεο «ζρνιήο» ησλ Αλλάι, νπδέπνηε απνδέρζεθαλ απηήλ ηελ ηδηφηεηά ηνπο, κπν-
ξνχκε ίζσο λα ππνζέζνπκε φηη ηειηθά ν φξνο «ζρνιή» κπνξεί λα είλαη απιά έλαο «ηίηινο», πνπ θάπνηνη άιινη
επηζηήκνλεο απνδίδνπλ ‒ίζσο σο παξαηεξεηέο‒ ζε νκάδεο ζπλαδέιθσλ ηνπο, νη νπνίνη ζπλεξγάζηεθαλ κεηα-
μχ ηνπο γχξσ απφ έλαλ ζεζκφ θαη ελδερνκέλσο ζπκθψλεζαλ ζε κεξηθά ζεσξεηηθά, ηδενινγηθά ή θαη κεζνδν-
ινγηθά δεηήκαηα. Άζρεηα φκσο απφ ηε ζεκαζία πνπ κπνξεί λα απνθηνχζε (αλ απνθηνχζε) ν ηίηινο «ζρνιή»,
ηελ πεξίνδν πνπ ηα κέιε ηεο επεμεξγάδνληαλ ηηο ζεσξίεο ηνπο θαη εθπνλνχζαλ ηηο κειέηεο ηνπο, κπνξνχκε λα
ηζρπξηζηνχκε φηη θεξδίδνπκε θάηη απφ ηε ρξήζε ηνπ φξνπ: κπνξνχκε δειαδή εκείο νη κεηαγελέζηεξνη ηζηνξη-
θνί, λα αληηκεησπίζνπκε ηηο «ζρνιέο» σο θαηεγνξηνπνηήζεηο, πνπ καο βνεζνχλ λα ηαμηλνκήζνπκε ηηο εμειί-
μεηο ηεο επηζηήκεο καο θαη λα ηηο βάινπκε ζε κηα ινγηθή ζεηξά, πνπ ζα καο βνεζήζεη ίζσο λα ηηο παξαθνινπ-
ζήζνπκε θαη ηηο θαηαλνήζνπκε επθνιφηεξα.
΢ηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα μεθηλήζακε απφ ηηο γεξκαληθέο «ζρνιέο» ηνπ Γθέηηγθελ θαη ηνπ Ράλθε (η-
ζηνξηζκνχ/ηζηνξηθηζκνχ), πνπ ζεσξνχληαη ηππηθά δείγκαηα «ζρνιψλ» θαη ηνπνζεηνχληαη ζην ζηάδην ηεο α-
λάδεημεο ηεο ηζηνξίαο ζε αθαδεκατθφ θιάδν. Ακθφηεξεο πιεξνχλ, άιισζηε, ηα θπξηφηεξα απφ ηα ραξαθηεξη-
ζηηθά ηεο «ζρνιήο». ΋πσο θάλεθε, αλαπηχρζεθαλ γχξσ απφ έλα παλεπηζηήκην, απέθηεζαλ ηνπο ζπλεξγάηεο
θαη ην θνηλφ ηνπο, πξνρψξεζαλ ζε δεκνζηεχζεηο θαη θάπνηα ζηηγκή ζπλδέζεθαλ κε θάπνηα πεξηνδηθά, ελψ νη
θνηλψο απνδεθηέο ζεσξίεο γηα ηελ ηζηνξία θαη ηνλ ξφιν ηνπ ηζηνξηθνχ, πνπ αζπάδνληαλ ηα κέιε ηνπο, δηα-
κνξθψζεθαλ, γηα λα ηθαλνπνηήζνπλ ην θπξίαξρν αίηεκα θαη ηηο πξνζδνθίεο ηεο γεξκαληθήο θνηλσλίαο ηνπ
18νπ θαη 19νπ αηψλα ‒ηελ εμεχξεζε ιχζεο ζην γεξκαληθφ εζληθφ πξφβιεκα. Με ηνπο ξφινπο πνπ αλέιαβαλ νη
ηζηνξηθνί ηνπ Βεξνιίλνπ θαη νη καζεηέο ηνπο ζηε γεξκαληθή ελνπνίεζε θαηάθεξαλ λα εληππσζηάζνπλ ηε δηε-
ζλή επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ηεο επνρήο.48 ΢ηε Γαιιία, πνπ κεηά ηελ ήηηα ηεο απφ ηελ Πξσζία, βίσζε δξακα-
ηηθά ηελ ελζσκάησζε ηεο Αιζαηίαο θαη ηεο Λνξαίλεο ζηελ ελσκέλε Γεξκαλία, ζπγθξνηήζεθε γχξσ απφ ην
πεξηνδηθφ Revue Historique ‒πνπ εμέδηδε απφ ην 1876 ν Γθακπξηέι Μνλφ (Gabriel Monod, 1844-1912) ‒ ε
γαιιηθή ζεηηθηζηηθή ζρνιή, ε ιεγφκελε «κεζνδηθή», ε νπνία ζπλδέζεθε κε ην θπξίαξρν ηφηε αίηεκα ηεο γαι-
ιηθήο θνηλσλίαο, ηελ αλάθηεζε δειαδή ησλ ρακέλσλ εδαθψλ. Ζ ηδενινγηθή ζπγγέλεηα ηεο λέαο «ζρνιήο» κε
ηνλ γεξκαληθφ ηζηνξηζκφ ήηαλ θαλεξή: ζηφρνο ηεο ήηαλ ε εδξαίσζε κηαο «ζεηηθήο επηζηήκεο», ζην πιαίζην
ηεο νπνίαο ν έιεγρνο ησλ ηζηνξηθψλ πεγψλ ζα επέηξεπε ηελ εμαθξίβσζε ηεο αιήζεηαο ησλ γεγνλφησλ, ρσξίο
λα επηρεηξείηαη ε εθαξκνγή θηινζνθηθψλ ζεσξηψλ. Γελ είλαη απαξαίηεην, βέβαηα, φηη ηα κέιε απηήο ηεο
«ζρνιήο» απηνπξνζδηνξίδνληαλ σο ζεηηθηζηέο ή κεζνδηζηέο. Απνδέρνληαλ, φκσο, θάπνηεο θνηλέο ζεσξεηηθέο
αξρέο θαη ζπλδένληαλ κεηαμχ ηνπο κε θνηλέο εζληθέο πξνζδνθίεο ‒ ήηαλ ππεξαζπηζηέο ηνπ γαιιηθνχ θαζε-
ζηψηνο, επηζπκνχζαλ λα ζπκβάινπλ ζηελ ελίζρπζε ηνπ παηξησηηζκνχ, ηεο ελφηεηαο θαη ηεο ζηαζεξφηεηαο
48
Σν 1900, ν καζεηήο ηνπ Γθακπξηέι Μνλφ, θαζεγεηήο Αληνπάλ Γθηιάλ (Antoine Guilland) θαηέθξηλε απηήλ ηε ρξήζε
ηεο γεξκαληθήο ηζηνξίαο θαη ηφληδε ηηο θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο πνπ κπνξεί λα έρεη ε ππνηαγή ηεο ηζηνξίαο ζην άξκα
ηνπ εζληθηζκνχ. Με βάζε απηέο ηηο απφςεηο ηνπ, πξνζέθεξε κηα ελδηαθέξνπζα κειέηε ηεο γεξκαληθήο ηζηνξηνγξαθίαο
ηνπ 19νπ αηψλα, εζηηάδνληαο πξσηίζησο ζηελ πξνζσπηθφηεηα ησλ Γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ θαη θαηφπηλ ζην έξγν ηνπο. Αμί-
δεη κάιηζηα λα ζεκεησζεί φηη ζηελ αγγιηθή κεηάθξαζε ηεο κειέηεο ηνπ, ην 1915, νχηε θαλ αλαθεξφηαλ φηη ην θείκελν
είρε γξαθηεί ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα. Αληίζεηα, δηλφηαλ ε εληχπσζε φηη επξφθεηην γηα κειέηε πνπ είρε γξαθεί ιίγν πξηλ
ή κεηά ην μέζπαζκα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, γηα λα πεξηγξάςεηο ηηο νιέζξηεο επηπηψζεηο ηεο ηδενινγηθήο θαη
εζληθηζηηθήο ρξήζεο ηεο ηζηνξίαο. Βι. Guilland, 1915.

ηνπ γαιιηθνχ θξάηνπο θαη ζεσξνχζαλ ερζξφ ηε Γεξκαλία. Έηζη, αλέιαβαλ πξφζπκα ζεκαληηθνχο ξφινπο,
ζπλέβαιαλ ζηε κεηαξξχζκηζε ηεο αλψηαηεο εθπαίδεπζεο θαη αξθεηνί απφ απηνχο θαηέιαβαλ παλεπηζηεκηα-
θέο έδξεο (Dosse, 1993: 37-39). Πξνθαλψο, απηνί νη δεζκνί ηεο νκάδαο ήηαλ αξθεηνί, γηα λα παξνπζηάδεηαη
σο «ζρνιή». Δμάιινπ, νχηε νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο παλεπηζηεκηαθνχο ηζηνξηθνχο ηεο ππφινηπεο Δπξψπεο
πνπ κεηά απφ ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα εζηίαδαλ ηηο κειέηεο ηνπο ζηελ επξσπατθή πνιηηηθή, ζηξαηησηηθή θαη
δηπισκαηηθή ηζηνξία θαη ελζηεξλίδνληαλ ζεηηθηζηηθέο, ληεηεξκηληζηηθέο ή εμειηθηηθηζηηθέο αληηιήςεηο, απέδη-
δαλ ζηνλ εαπηφ ηνπο ηίηινπο, φπσο απηφο ηνπ ζεηηθηζηή. Ο «ζεηηθηζκφο», φξνο πνπ ζπλδέζεθε ζηελά κε ην
θηινζνθηθφ θαη θνηλσληνινγηθφ έξγν ηνπ Χγθχζη Κνλη (August Comte, 1798-1857), ήηαλ έλα γεληθφ ξεχκα
ζθέςεο, πνπ είρε κεγάιε απήρεζε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηψλα, δηαδφζεθε ζε κεγάιν κέξνο ηεο Δπξψπεο
θαη απέθηεζε ζρεδφλ εμαξρήο δηάθνξεο παξαιιαγέο, ζην πιαίζην δηάθνξσλ νκάδσλ εξγαζίαο ή «ζρνιψλ».
Χζηφζν, άζθεζε κφλν πξνζσξηλή επηξξνή. Δίλαη αμηνζεκείσην, κάιηζηα, φηη νη Γάιινη κεζνδηζηέο/ζεηηθηζηέο
δελ επεξεάζηεθαλ απφ ηηο ηδέεο ηνπ ζπκπαηξηψηε ηνπο. ΢χληνκα, κάιηζηα, δηαζπάζηεθαλ θαη ηα κέιε ηεο,
πνπ ήηαλ αθξαίνη βαζηιφθξνλεο, εμέδσζαλ ην δηθφ ηνπο φξγαλν έθθξαζεο, ην πεξηνδηθφ Revue des questions
historiques.
΋ζν πιεζηάδνπκε ζην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα, ηα πεξηνδηθά θαη νη νκάδεο ζπλεξγαζίαο ηζηνξηθψλ θαη
θνηλσληθψλ επηζηεκφλσλ πνιιαπιαζηάδνληαλ, ζπκβάιινληαο ζηνπο πνηθίινπο κεηαζρεκαηηζκνχο ηεο ηζην-
ξίαο ‒ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κάιηζηα κε ηε ρξεκαηνδφηεζε ησλ θξαηψλ. Σα πεξηνδηθά θαη νη νκάδεο έκνηα-
δαλ πηα κε θαηξίεο, ζηηο νπνίεο αλήθαλ νη πνιηηηθνπνηεκέλνη ηζηνξηθνί. Σα ηειεπηαία ρξφληα ηνπ αηψλα, ε
επηξξνή ηεο θνηλσληνινγίαο αλαδείρζεθε ζηνλ δεχηεξν ζεκαληηθφ παξάγνληα πνπ επεξέαζε ηελ αλακφξθσ-
ζε ηεο ηζηνξίαο (Thuillier & J. Tulard, 1993: 33-35). Ο Δκίι Νηπξθέκ (Émile Durkheim, 1858-1917), ν γλσ-
ζηφο θνηλσληνιφγνο ζηνλ νπνίν είρε αλαηεζεί κηα δεθαεηία λσξίηεξα ε δηδαζθαιία ηνπ πξψηνπ καζήκαηνο
θνηλσληνινγίαο ζηε Φηινζνθηθή ΢ρνιή ηνπ Μπνξληψ ‒θαη ν νπνίνο ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο πξνδξφκνπο
ησλ Αλλάι‒ εξγάζηεθε ζπζηεκαηηθά γηα ηελ αλάδεημε ηεο θνηλσληνινγίαο ζε θπξίαξρε επηζηήκε κεηαμχ ησλ
αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ, ηηο νπνίεο ν ίδηνο νξακαηηδφηαλ σο έλα ελνπνηεκέλν ζχλνιν. Αλ θαη ε θνηλσλην-
ινγία είρε αθφκε λα δηαλχζεη αξθεηφ δξφκν κέρξη ηελ θαηάθηεζε ηνπ επηζηεκνληθνχ ζξφλνπ ηεο, ν Νηπξθέκ
θαη ε «ζρνιή» ηνπ δηέζεηαλ απφ ην 1897 ην δηθφ ηνπο πεξηνδηθφ (L’Année sociologique), κέζσ ηνπ νπνίνπ
δηαηχπσλαλ ηηο ζεσξίεο ηνπο. Αιιά θαη ην λέν πεξηνδηθφ (Revue de synthèse historique) πνπ εμέδσζε ιίγν
αξγφηεξα ν Αλξχ Μπεξ (Henri Berr, 1863-1954), θαη ην νπνίν θηινμέλεζε σο ζπλεξγάηεο ηνπ γηα έλα δηά-
ζηεκα ηνπο ηδξπηέο ησλ Αλλάι, εθπνξεχζεθε θαη πάιη απφ ηνπο θχθινπο ηεο θνηλσληνινγίαο, πνπ αζθνχζαλ
φιν θαη πην έληνλε θξηηηθή ζηελ έσο ηφηε εμέιημε ηεο ηζηνξίαο (Dosse, 1993: 26-28). Αληίζηνηρα, νη γεσγξά-
θνη ηεο νκάδαο ηνπ Πσι Βηληάι (Paul Vidal de la Blanche, 1845-1918) δηέζεηαλ απφ ην 1891 ηα δηθά ηνπο
Αλλάι (Annales de Géographie), ελψ ηνλ ηίηιν ησλ ζεκαληηθφηεξσλ θνξέσλ δηάδνζεο ζπληεξεηηθψλ απφςε-
σλ, ζε φ,ηη αθνξά ηελ ηζηνξία (θπξίσο ηε ζχγρξνλε ηζηνξία, πνπ ζπλέπηπηε κε ηε ζηξαηεπκέλε ηζηνξία ηεο
Σξίηεο Γεκνθξαηίαο), δηεθδηθνχζαλ, ηφζν ε Δηαηξεία ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο, πνπ ζπλδεφηαλ κε ηνπο βαζηιφ-
θξνλεο θαη ηελ Δπηζεώξεζή ηνπο (δειαδή ην πεξηνδηθφ Revue des questions historiques), φζν θαη ε Διεχζεξε
΢ρνιή ησλ Πνιηηηθψλ Δπηζηεκψλ, πνπ ηδξχζεθε ηελ επνκέλε ηνπ πνιέκνπ, ην 1870. Σν 1898, δεκηνπξγήζεθε
ε Δηαηξία Νεφηεξεο Ηζηνξίαο, πνπ κέζσ ηνπ δηθνχ ηεο νξγάλνπ, ηνπ πεξηνδηθνχ Revue d’Historie moderne et
contemporaine, εθπξνζσπνχζε ηε λέα γεληά ησλ κεζνδηζηψλ ηζηνξηθψλ, νη νπνίνη πξνζπαζνχζαλ λα απνδπ-
λακψζνπλ ηελ Δηαηξία ΢χγρξνλεο Ηζηνξίαο. Δίλαη πνιχ πηζαλφ φηη κε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε εηαηξείεο, νκάδεο
ζπλεξγαζίαο ή «ζρνιέο» θαη πεξηνδηθά νη ηζηνξηθνί αληηιακβάλνληαλ ακεζφηεξα ηνλ ξφιν ηνπο σο κέιε κηαο
επηζηεκνληθήο θνηλφηεηαο θαη εξγάδνληαλ γηα ηελ πξναγσγή ηεο επηζηήκεο ηνπο. Με ηνλ ηξφπν απηφ πέηπραλ
κηα αθφκε ζεκαληηθή θαηάθηεζε, πνπ άλνηγε λένπο νξίδνληεο ζηελ έξεπλα: ηε δηεπηζηεκνληθή ζπλεξγαζία.
Γηα λα θαηαλνήζνπκε φκσο ηε ζπκβνιή ησλ «ζρνιψλ» ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο θαη γεληθφηεξα ησλ
επηζηεκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ, ζα ήηαλ ρξήζηκν λα αλαθέξνπκε έλα αθφκε ‒θαη κάιηζηα αξθε-
ηά δηαθνξεηηθφ‒ παξάδεηγκα. Αο κεηαθεξζνχκε, ινηπφλ, ζηε Φξαγθθνχξηε ησλ πξψησλ κεζνπνιεκηθψλ ρξφ-
λσλ θαη ζην ηζφγεην ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηεο, φπνπ κε ηε γελλαία ρξεκαηνδφηεζε ελφο πινχζηνπ Δβξαίνπ επη-

ρεηξεκαηία, ηνπ Φέιημ Βέηι (Felix Weil, 1898-1975), ηνλ Ηνχλην ηνπ 1924, έγηλαλ ηα επίζεκα εγθαίληα ηνπ
Ηλζηηηνχηνπ Κνηλσληθήο Έξεπλαο. Γχξσ απφ ην Ηλζηηηνχην, πνπ παξά ηε ζνβαξή νηθνλνκηθή θξίζε ηεο επν-
ρήο πξνζέθεξε ζηνπο εξεπλεηέο κηα εμαηξεηηθά πινχζηα βηβιηνζήθε, έλα εληππσζηαθφ αξρείν, έλα άξηζηα
νξγαλσκέλν αλαγλσζηήξην θαη ππνηξνθίεο γηα ηελ εθπφλεζε δηδαθηνξηθψλ δηαηξηβψλ, αλαπηχρζεθε κηα ν-
κάδα θηινζφθσλ θαη θνηλσληνιφγσλ, πνπ απνδέρνληαλ ηηο ίδηεο πεξίπνπ απφςεηο, έζεηαλ παξφκνηα εξσηήκα-
ηα, ήηαλ επεξεαζκέλνη απφ ηε δηαιεθηηθή θηινζνθία ηνπ Υέγθει θαη ηνπ Καξι Μαξμ θαη ζχληνκα αλαδεί-
ρζεθαλ ζε κηα δηαλνεηηθή κεηνςεθία απέλαληη ζηελ θπξίαξρε επξσπατθή παξάδνζε ησλ λέν-θαληηαλψλ θαη
ηελ εμίζνπ ηζρπξή αγγιν-απζηξηαθή παξάδνζε ηνπ ινγηθνχ εκπεηξηζκνχ. Πέξα απφ ηελ χπαξμε ηνπ ζεζκνχ,
πνπ εμαζθάιηδε ζηα κέιε ηεο νκάδαο δπλαηφηεηεο έξεπλαο θαη ζπλεξγαζίαο, νη ζεκαληηθφηεξνη δεζκνί πνπ
ηνπο έλσλαλ ήηαλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο γηα ηελ θνηλσληθή ζεσξία θαη ε πξφζεζή ηνπο λα επηρεηξήζνπλ κηα θξη-
ηηθή πξνζέγγηζε ηεο ηφηε θνηλσλίαο. Απφ κηα άπνςε ε νκάδα απηή πιεξνί ηηο πεξηζζφηεξεο απφ ηηο απαξαί-
ηεηεο πξνυπνζέζεηο, γηα λα ραξαθηεξίδεηαη σο «ζρνιή». Σν 1931, κάιηζηα, ε δηάιεμε-καληθέζην ηεο «θξηηη-
θήο ζεσξίαο» ηνπ λένπ ηφηε δηεπζπληή ηνπ Ηλζηηηνχηνπ, Μαμ Υφξθρατκεξ (Max Horkheimer, 1895-1973),
ελφο πινχζηνπ Δβξαίνπ πνπ πξνηίκεζε λα αζρνιεζεί κε ηε θηινζνθία παξά κε ηηο επηρεηξήζεηο ηνπ παηέξα
ηνπ, απνηέιεζε ην ζεσξεηηθφ πξφγξακκα ηεο «ζρνιήο».
΢πγθεθξηκέλα, ν Υφξθρατκεξ παξνπζίαζε ζε απηήλ ηε δηάιεμή ηνπ ηελ ηφηε θαηάζηαζε ηεο θνηλσλη-
θήο θηινζνθίαο θαη επίζεο πεξηέγξαςε ηηο ππνρξεψζεηο ελφο ηλζηηηνχηνπ Κνηλσληθήο Έξεπλαο. Γηαθήξπμε
επίζεο φηη ε «θξηηηθή ζεσξία» ήηαλ κηα λέα δηεπηζηεκνληθή ζεσξεηηθή δηεξγαζία πνπ ζα ζπκπιήξσλε, αιιά
θαη ζα κεηακφξθσλε ηε δηαιεθηηθή θηινζνθία ηνπ Υέγθει θαη ηνπ Μαξμ κε ηελ εηζαγσγή ζηνηρείσλ ηεο ζρε-
ηηθά λέαο επηζηήκεο ηεο ςπραλάιπζεο, ηεο γεξκαληθήο θνηλσληνινγίαο, ηεο αλζξσπνινγίαο, θαζψο θαη ησλ
θηινζνθηψλ ηνπ Νίηζε (Friedrich Nietzsche, 1844-1900) θαη ηνπ ΢φπελρανπεξ (Arthrur Schopenhauer, 1788-
1860). Με άιια ιφγηα, απηφ πνπ πξφηεηλε ε «ζρνιή» ηεο Φξαγθθνχξηεο ήηαλ κηα δηεπηζηεκνληθή, ζηνραζηη-
θή, δηαιεθηηθή θαη θξηηηθή πξνζέγγηζε. Παξάιιεια, ήηαλ ε πξψηε «ζρνιή» πνπ έζεηε δεηήκαηα εζηθήο,
ζξεζθείαο θαη ινγηθήο απφ ηε ζθνπηά δηάθνξσλ επηζηεκψλ, ελψ αλάκεζα ζηα ζπνπδαηφηεξα επηρεηξήκαηα
πνπ εηζήγαγε, ήηαλ ε πξαθηηθή ρξεζηκφηεηα ηεο ζεσξίαο θαη ε έλλνηα ηεο πνιηηηθήο επζχλεο ηνπ θνηλσληθνχ
επηζηήκνλα: ν απψηεξνο ζηφρνο δελ ήηαλ απιψο ε θαηαλφεζε θαη ε ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ ζθαικάησλ ηεο
ζχγρξνλεο θνηλσλίαο, αιιά ε αλαγλψξηζε εληφο απηήο ησλ ελδερφκελσλ πξννδεπηηθψλ ηάζεσλ, πνπ ζα επέ-
ηξεπαλ ηε κεηακφξθσζε ηεο θνηλσλίαο πξνο ην θαιχηεξν. Ζ «ζρνιή», ινηπφλ, δηέζεηε έλα θνηλφ πξφγξακκα
θαη επίζεο ην πεξηνδηθφ ηεο γηα ηελ θνηλσληθή έξεπλα (Zeitscrhift für Sozialforschung), πνπ, φπσο εμεγνχζε
ζην πξψην ηεχρνο ηνπ ν Υφξθρατκεξ, δελ είρε ζηφρν λα αληαγσληζηεί ην παιηφηεξν πεξηνδηθφ ησλ Γεξκαλψλ
θνηλσληνιφγσλ, αιιά λα αλαδείμεη ηνλ δηεπηζηεκνληθφ ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ ηνπ Ηλζηηηνχηνπ θαη λα ηνλίζεη
ηνλ ξφιν ηεο θνηλσληθήο ςπρνινγίαο ζηε γεθχξσζε ηνπ θελνχ αλάκεζα ζην άηνκν θαη ηελ θνηλσλία. ΢ε άξ-
ζξν ηνπ (κε ηίηιν «Ηζηνξία θαη Φπρνινγία») ζην ίδην ηεχρνο εμεγνχζε αλαιπηηθά θαη ζε κεγαιχηεξν βάζνο
ηηο ςπρνινγηθέο δηαζηάζεηο ηεο θνηλσληθήο έξεπλαο. Δπνκέλσο, ππφ ηε δηεχζπλζε ηνπ Υφξθρατκεξ, ζηηο αξ-
ρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, ζθηαγξαθείηαη ην ζεσξεηηθφ πξφγξακκα ηνπ Ηλζηηηνχηνπ θαη ηεο «ζρνιήο», θαη
ην θπξηφηεξν επίηεπγκά ηεο είλαη ε γέλεζε ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο. Απφ ηα λέα κέιε πνπ έγηλαλ δεθηά ζην Ηλ-
ζηηηνχην απηήλ ηελ πεξίνδν, αμίδεη λα αλαθέξνπκε ηνλ Υέξκπεξη Μαξθνχδε (Herbert Marcuse, 1898-1979),
έλαλ αθφκε εχπνξν Δβξαίν, πνπ επξφθεηην ζηε ζπλέρεηα λα αλαδεηρζεί ζε έλαλ απφ ηνπο θπξηφηεξνπο «αξρη-
ηέθηνλεο» ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο.
Γηαπηζηψλνπκε, ζπλεπψο, φηη ε πξψηε γεληά ηεο «ζρνιήο» απαξηηδφηαλ θπξίσο απφ Δβξαίνπο ή απφ
άλδξεο, νη νπνίνη ππφ ηηο ζπλζήθεο ηεο επνρήο ελδηαθέξζεθαλ γηα ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεηψπηδαλ νη Δ-
βξαίνη ή έζησ δηαθξίλνληαλ γηα ηελ εμνηθείσζή ηνπο κε ηελ εκπεηξία ή θαη ηηο ζπλέπεηεο ηεο πεξηζσξηνπνίε-
ζεο ζην πιαίζην ηεο αζηηθήο θαη θαπηηαιηζηηθήο κεζνπνιεκηθήο θνηλσλίαο. Σν Ηλζηηηνχην θαη, ζπλεπψο, ε
«ζρνιή» ρξεκαηνδνηήζεθαλ επίζεο απφ έλαλ Δβξαίν επηρεηξεκαηία, πνπ πείζηεθε λα ζηεξίμεη ηε κειέηε ηνπ
αληηζεκηηηζκνχ ζηε Γεξκαλία (αιιά ηέηνηνπ είδνπο κειέηεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ηειηθά κεηά απφ ηε δεθαεηία
ηνπ 1940). Έηζη, θαηαλννχκε αξθεηά εχθνια γηαηί δφζεθε ηφζν κεγάιε έκθαζε απφ ηνπο πξσηεξγάηεο απηήο

ηεο «ζρνιήο» ζηελ θνηλσληθή επζχλε ηεο ηζηνξίαο θαη ηνπ ηζηνξηθνχ. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ηα εζλνηηθά θαη
ζξεζθεπηηθά δεηήκαηα ζεσξνχληαλ δεπηεξεχνληα ζπγθξηηηθά κε ηελ θνηλσληθή έξεπλα, γηα ηνλ πξφζζεην
ιφγν ίζσο φηη νη πεξηζζφηεξνη Δβξαίνη ηεο Γεξκαλίαο, φπσο θαη ηα κέιε ηεο «ζρνιήο», φληαο νξγαληθά ελ-
ζσκαησκέλνη ζηε γεξκαληθή θνηλσλία, ηελ νπνία δελ ζεσξνχζαλ ερζξηθή απέλαληί ηνπο κέρξη ηελ άλνδν
ζηελ εμνπζία ηνπ Υίηιεξ, μαθληάζηεθαλ κε ηελ πξνζπκία ηεο λα απνδερζεί ηα αληηζεκηηηθά κέηξα ηνπ λαδη-
ζηηθνχ θαζεζηψηνο. Καηά κηα άιιε εθδνρή, έλα πξφζζεην θνηλφ ηδενινγηθφ γλψξηζκα ησλ κειψλ ηεο «ζρν-
ιήο» ήηαλ ε απνρή ηνπο απφ ηελ πνιηηηθή δξάζε. Αμίδεη πάλησο λα ηνλίζνπκε θαη πάιη φηη φια απηά ηα πξφ-
ζζεηα γλσξίζκαηα ηεο «ζρνιήο» πεξηνξίδνληαη ζηε ζχληνκε πξνπνιεκηθή θάζε ηεο εμέιημήο ηεο, πνπ επίζεο
είλαη δπλαηφ λα ρσξηζηεί ζε επηκέξνπο πεξηφδνπο. Γελ ζα πξέπεη λα ιεζκνλνχκε άιισζηε φηη κεηά ηελ επη-
θξάηεζε ηνπ λαδηζκνχ ην Ηλζηηηνχην ήηαλ αδχλαην λα ιεηηνπξγεί ζηε Φξαγθθνχξηε.
΢ηηο αξρέο ηνπ 1933, πξηλ αθφκε δνζεί ε επίζεκε δηαηαγή γηα ηε δηαθνπή ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ, ηελ
θαηάζρεζε ηεο βηβιηνζήθεο ηνπ θαη ηελ εθδίσμε ηνπ Υφξθρατκεξ απφ ηε Φξαγθθνχξηε, ε έδξα ηνπ Ηλζηηηνχ-
ηνπ κεηαθέξζεθε ζηε Γελεχε, φπνπ κεηνλνκάζηεθε ζε Γηεζλή Κνηλσλία ηεο Κνηλσληθήο Έξεπλαο (Société
Internationale de Rechearches Sociales) θαη απέθηεζε δχν πξνέδξνπο: ηνλ Υφξθρατκεξ θαη ηνλ ζηελφ θίιν
ηνπ, Φξήληξηρ Πφινθ (Friedrich Pollock, 1894-1970), επίζεο εχπνξν Δβξαίν θαη θνξπθαίν νηθνλνκνιφγν ηνπ
Ηλζηηηνχηνπ. Έθηνηε ε «ζρνιή» ηεο Φξαγθθνχξηεο θαηέζηε επξσπατθή θαη κε ηε βνήζεηα θίισλ θαη νπαδψλ
ηνπ έξγνπ ηεο (π.ρ. ηνπ θνηλσληνιφγνπ Μσξίο Υαικπβάμ θαη ζπλεξγάηε ησλ Αλλάι, φπσο ζα δνχκε ζην επφ-
κελν θεθάιαην, ή ηνπ εθδφηε ηνπ πεξηνδηθνχ Sociological Review ζην Λνλδίλν) δεκηνπξγήζεθαλ νη επηκέ-
ξνπο θιάδνη ηεο ζην Παξίζη θαη ην Λνλδίλν. Φπζηθά, νχηε ην πεξηνδηθφ ηεο «ζρνιήο» ήηαλ δπλαηφ λα ζπλε-
ρίζεη ηελ έθδνζή ηνπ ζηε Λεηςία. Ζ έθδνζή ηνπ, απφ ηνλ ΢επηέκβξην ηνπ 1933, ζην Παξίζη ζήκαλε αληίζηνη-
ρα ην ηέινο ηεο γεξκαληθήο πεξηφδνπ ηνπ. Αιιά πνιχ ζχληνκα, ιφγσ ησλ εμειίμεσλ ηεο επνρήο, ην Ηλζηηηνχ-
ην πνπ δηαηεξνχζε ηελ αξρηθή επαλαζηαηηθή θαη καξμηζηηθή εηθφλα ηνπ, αλαγθάζηεθε λα αλαδεηήζεη λέα
έδξα έμσ απφ ηελ Δπξψπε. Απφ ην θαινθαίξη ηνπ 1934 μεθίλεζε ε κεηαθνξά ηνπ ζην Παλεπηζηήκην Κνινχ-
κπηα ηεο Νέαο Τφξθεο θαη ηα κέιε ηνπ ππήξμαλ απφ ηνπο πξψηνπο επηζηήκνλεο πξφζθπγεο πνπ θαηέθπγαλ
απφ ηηο ρψξεο ηεο Κεληξηθήο Δπξψπεο ζηηο ΖΠΑ, έρνληαο ηελ ηχρε, αληίζεηα απφ άιινπο, λα κελ αληηκεησ-
πίζνπλ ζηνλ λέν ηφπν νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο. Αλαπφθεπθηα, φκσο, ε πξνζαξκνγή ηνπ Ηλζηηηνχηνπ ζε έλα
δηαθνξεηηθφ θνηλσληθφ θαη επηζηεκνληθφ πεξηβάιινλ πξνθάιεζε κηα ζεηξά ζεκαληηθψλ αιιαγψλ, ηφζν ζηε
γεληθφηεξε εηθφλα ηνπ φζν θαη ζην πξφγξακκά ηνπ. Ζ εμνηθείσζε, γηα παξάδεηγκα, ησλ κειψλ ηνπ κε ηηο ε-
κπεηξηθέο ηερληθέο ησλ Ακεξηθαλψλ θνηλσληθψλ επηζηεκφλσλ ήηαλ έλα ζεκαληηθφ κάζεκα, πνπ ηνπο επεξέα-
ζε ζνβαξά. Παξά ην γεγνλφο φηη ην πεξηνδηθφ ηεο «ζρνιήο» ήηαλ κέρξη ην 1940 ην κνλαδηθφ πνπ ζπλέρηζε λα
εθδίδεηαη ζηε γιψζζα ηνπ Υίηιεξ ‒επεηδή ηα κέιε ηεο ζεσξνχζαλ φηη, ζπλερίδνληαο λα γξάθνπλ ζηε κεηξηθή
ηνπο γιψζζα, αληηζηέθνληαλ ζηελ ηαχηηζε ηεο Γεξκαλίαο κε ηνλ λαδηζκφ‒ ζηηο ζειίδεο ηνπ θηινμελνχληαλ
άξζξα θαη ζηελ αγγιηθή θαη ηε γαιιηθή γιψζζα, ελψ απηά πνπ δεκνζηεχνληαλ ζηε γεξκαληθή, ζπλνδεχνληαλ
απφ αγγιηθέο ή γαιιηθέο πεξηιήςεηο.
Ζ απνδνρή λέσλ κειψλ, θπξίσο πξνζθχγσλ πνπ αλαδεηνχζαλ θαηαθχγην ζηηο ΖΠΑ, θαη ε ζηξνθή
ηνπ εξεπλεηηθνχ ελδηαθέξνληνο ηεο «ζρνιήο» ζηε κειέηε ηνπ λαδηζκνχ θαη ηνπ αληηζεκηηηζκνχ απνηέιεζαλ
κεξηθά απφ ηα λέα γλσξίζκαηα ηεο αλαδηακνξθνχκελεο ηαπηφηεηάο ηεο, πνπ απερνχζαλ φρη κφλν ηελ πξνν-
δεπηηθή σξίκαλζε ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο αιιά θαη ηελ απνκάθξπλζε απφ ηηο αξρηθέο ηδέεο ηνπ Υφξθρατκεξ θαη
ησλ παιηφηεξσλ κειψλ ηεο. ΢ηηο ΖΠΑ επίζεο ε πξψηε γεληά ηεο «ζρνιήο» βξέζεθε ελψπηνλ ελφο λένπ ππφ
εμέηαζε αληηθεηκέλνπ: κηαο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο κε εληππσζηαθφηεξν γλψξηζκα ηφηε ηε βηνκεραλία ηνπ
Υφιπγνπλη –ηελ «πνιηηηζηηθή βηνκεραλία», φπσο απνθάιεζε ην λέν θαηλφκελν ν Σένληνξ Αληφξλν (Theodor
W. Adorno, 1903-1969), έλαο ζπλζέηεο, ζεσξεηηθφο ηεο κνπζηθήο θαη ηεο ινγνηερλίαο, θξηηηθφο, θηιφζνθνο,
θνηλσληθφο ςπρνιφγνο θαη ζπλάκα θνηλσληνιφγνο, πνπ ζπγθαηαιέγεηαη ζηνπο λεφηεξνπο ζπλεξγάηεο ηνπ
Υφξθρατκεξ. Νέα εξεζίζκαηα θαη λένη πξνβιεκαηηζκνί ηξνθνδφηεζαλ ηελ απαηζηνδνμία, ηφζν ηνπ Υφξθρατ-
κεξ φζν θαη ηνπ Αληφξλν, κεηά ηελ επηζηξνθή ηνπο ην 1949 ζηε Φξαγθθνχξηε. Ακθφηεξνη δελ πίζηεπαλ πηα
φηη ήηαλ πηζαλφ λα πξαγκαησζεί ν πξαθηηθφο ζηφρνο ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο, δειαδή ε ξηδηθή αλαδηακφξ-

θσζε ηεο θνηλσλίαο. ΢ε απηφλ αθξηβψο ηνλ πεζηκηζκφ ηνπο εδξάδεηαη ε θξηηηθή ζεψξεζε ηεο θνηλσληθήο η-
ζηνξίαο ηνπ Γηνχξγθελ Υάκπεξκαο (Jürgen Habermas, 1929-), πνπ είζηζηαη λα ζπγθαηαιέγεηαη ζηα κέιε ηεο
δεχηεξεο γεληάο ηεο «ζρνιήο». Με άιια ιφγηα, ν Υάκπεξκαο πξνζπάζεζε λα απνδνκήζεη κεξηθέο απφ ηηο
θεληξηθέο ζέζεηο ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο ηνπ Υφξθρατκεξ θαη ηνπ Αληφξλν, ψζηε ηίζεηαη ην δίιεκκα αλ κπν-
ξνχκε λα ηνλ ζεσξήζνπκε κέινο ηεο δεχηεξεο γεληάο ηεο «ζρνιήο» ή ηειηθά επηθξηηή ηεο. Οχησο ή άιισο
πάλησο, απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ην πεξηερφκελν ηνπ φξνπ «ζρνιή ηεο Φξαγθθνχξηεο» θαηέζηε
αθφκε πεξηζζφηεξν αζαθέο, γηα ηνλ πξφζζεην ιφγν φηη πεξηέγξαθε πνηθίιεο ζεσξεηηθέο ηάζεηο. Απφ ηελ άι-
ιε πιεπξά, ε θαθή θήκε πνπ απέθηεζε έλα απφ ηα κέιε ηεο, ν Υέξκπεξη Μαξθνχδε πνπ ζεσξήζεθε καδί κε
ηνλ Μαξμ, ηνλ Μάν Σζεηνχλγθ (Mao Zedong, 1893-1976) θαη ηνλ Υν Σζη Μηλ (Ho Chi Mihn, 1890-1969)
ίλδαικα ησλ εμεγεξκέλσλ θνηηεηψλ, πξνζέδσζαλ ζηε «ζρνιή» κηα θαηά θάπνην ηξφπν κπζηθή εηθφλα. ΢ηηο
αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ν Ακεξηθαλφο ηζηνξηθφο Μάξηηλ Σδέη (Martin Jay, 1944-) πξνζπάζεζε λα επα-
λαζπλδέζεη ηνλ κχζν ηεο «ζρνιήο» κε ηνλ πξαγκαηηθφ θφζκν, ηνλίδνληαο πφζν πνιχπιεπξε ήηαλ ε πξαγκα-
ηηθφηεηα πίζσ απφ ηνλ ηίηιν «ζρνιή ηεο Φξαγθθνχξηεο». Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα ππνζηεξίμνπκε φηη ν φξνο
«ζρνιή» απνθηνχζε ζηελ πεξίπησζε απηή θάπνηα ζεκαζία ζηηο πξψηεο θάζεηο ηεο εμέιημήο ηεο. Οη κειεηε-
ηέο, κάιηζηα, πνπ έρνπλ εμεηάζεη ηελ ηζηνξία ηεο «ζρνιήο», παξαδέρνληαη φηη είλαη κάιινλ ακθίβνιν αλ ηε-
ιηθά κπνξνχκε λα ρξεζηκνπνηνχκε ηνλ φξν «ζρνιή» κε ηελ απζηεξή έλλνηά ηνπ.49
Άιισζηε, ιίγα κφλν απφ ηα κέιε ηεο ρξεζηκνπνίεζαλ πξφζπκα ηνλ φξν «ζρνιή», γηα λα πεξηγξά-
ςνπλ ηελ νκάδα ηνπο. Θα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ν φξνο «ζρνιή ηεο Φξαγθθνχξηεο» ρξεζηκνπνηήζεθε γηα
πξψηε θνξά ηε δεθαεηία ηνπ 1960, παξά ην γεγνλφο φηη ε «γέλεζή» ηεο ηνπνζεηείηαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1930 ή θαη ιίγν λσξίηεξα. Κπξίσο ν Αληφξλν ρξεζηκνπνίεζε κε ππεξεθάλεηα απηφλ ηνλ φξν, αιιά γηα
ηνπο πεξηζζφηεξνπο εθπξνζψπνπο ηεο επξφθεηην κάιινλ γηα έλαλ αλνχζην ή θαη πεξηηηφ ηίηιν. Αμηνπξφζεθηε
είλαη ε απνπζία ηνπ φξνπ «ζρνιή» ζηνλ ζχληνκν πξφινγν ηεο πξψηεο κειέηεο γηα ηελ ηζηνξία ηεο, πνπ δέ-
ρζεθε λα γξάςεη ν Υφξθρατκεξ δχν ρξφληα πξηλ απφ ηνλ ζάλαηφ ηνπ, κεηά απφ παξάθιεζε ηνπ ζπγγξαθέα
ηεο. Σν παξάδεηγκα ηεο «ζρνιήο» πνπ πεξηγξάςακε ζπλνπηηθά ζηηο παξαπάλσ παξαγξάθνπο, απνδεηθλχεη
κεηαμχ άιισλ φηη, φπσο ε εμέιημε ελφο κεκνλσκέλνπ ηζηνξηθνχ, έηζη θαη ε εμέιημε κηαο νκάδαο επηζηεκφλσλ
θαη ε πνξεία ηεο ζπλεξγαζίαο ηνπο δηακνξθψλνληαη θαη κεηαβάιινληαη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ ππφ ηελ επί-
δξαζε πνιιψλ παξαγφλησλ θαη ζε άκεζε επηθνηλσλία κε ην θνηλσληθφ, πνιηηηθφ, ηδενινγηθφ θαη επηζηεκνλη-
θφ πεξηβάιινλ, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ αζθνχλ ην έξγν ηνπο. Απφ ηελ άπνςε απηή, ε ηζηνξία ηεο «ζρνιήο»
Φξαγθθνχξηεο κε ηνπο πνηθίινπο δηεπηζηεκνληθνχο αλαπξνζδηνξηζκνχο ηεο θαη ηηο πνιιέο κεηαλαζηεχζεηο
ηεο απνηειεί πξάγκαηη έλα πνιχ θαιφ παξάδεηγκα γηα ηνλ πξνβιεκαηηζκφ καο. Σν γεγνλφο πάιη φηη ζήκεξα ν
ηίηινο «ζρνιή ηεο Φξαγθθνχξηεο» ρξεζηκνπνηείηαη επξχηαηα, επαλαθέξεη ζηε ζθέςε καο ην εξψηεκα: πφζν
ρξήζηκνη, αιιά θαη πφζν πξνβιεκαηηθνί κπνξεί λα είλαη ηειηθά αξθεηνί απφ ηνπο φξνπο ηνπ ιεμηινγίνπ ηεο
επηζηήκεο καο;
Με άιια ιφγηα, γηαηί επηκέλνπκε λα αλαθεξφκαζηε ζε «ζρνιέο», ελψ παξάιιεια παξαδερφκαζηε θαη
ηνλίδνπκε φηη δελ ζπληζηνχλ «θιεηζηά», ζπκπαγή, νκνηνγελή ή εχθνια πξνζδηνξίζηκα ζχλνια ηζηνξηθψλ ή
επηζηεκφλσλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ; Δίλαη πξνθαλέο φηη απηέο νη αλαθνξέο καο δηαηεξνχλ κεγάιε
αμία, ηδίσο ζηα πξψηα ζηάδηα ηεο αλάδεημεο ηεο ηζηνξίαο ζε επηζηεκνληθφ θιάδν θαη ηεο γέλεζεο ηνπ επαγ-
γέικαηνο ηνπ ηζηνξηθνχ (Lloyd, 2009: 371-380). Με απιά ιφγηα, νη «ζρνιέο» παξνπζηάδνληαη σο θαληαζηα-
θνί «ζεζκνί ηεο γλψζεο», είηε σο «ζψκαηα» ή θαη «επηζηεκνληθνί ηφπνη», πνπ δεκηνπξγνχληαη εληφο κηαο
θνηλσλίαο θαη ζπλελψλνπλ επηζηήκνλεο ησλ νπνίσλ νη εηδηθφηεηεο ζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο –αιιά ε ζπλέλσ-
ζή ηνπο ζπλήζσο δελ ζπλεπάγεηαη αλππέξβιεηεο δεζκεχζεηο. ΢ηελ νπζία ε νκαδνπνίεζε πνπ ππνδειψλεη ν
φξνο «ζρνιή» έρεη ηε δηθή ηεο ηζηνξία θαη δηεθδηθεί ηνλ ηδηαίηεξν ξφιν ηεο ζηε δηαδξνκή ηεο ηζηνξίαο. Έιθεη
ηελ θαηαγσγή ηεο απφ ηηο ζπλαληήζεηο ησλ ινγίσλ ηνπ 17νπ αηψλα θαη ησλ δηάθνξσλ επηζηεκνληθψλ θχθισλ
49
Ζ ζχληνκε παξνπζίαζε εδψ ηεο «ζρνιήο» ηεο Φξαγθθνχξηεο ζηεξίρζεθε ζηελ πξψηε κειέηε ηεο ηζηνξίαο ηεο, ηελ
νπνία πξνιφγηζε κε κηα ζχληνκε επηζηνιή ηνπ ν Υφξθρατκεξ, εμαηηίαο ησλ πξνβιεκάησλ ηφηε ηεο πγείαο ηνπ (ζηελ επη-
ζηνιή ζεκεηψλεηαη φηη γξάθηεθε ηνλ Γεθέκβξην ηνπ 1971), βι. Jay, 1973. Βι. επίζεο Woggershaus, 1998.

ή ηηο ιεγφκελεο «αθαδεκίεο» ηνπ 18νπ αηψλα (π.ρ. ηηο «ζπγθεληξψζεηο» ηεο Σεηάξηεο ζηε βηβιηνζήθε
Colbertine απφ ην 1675 κέρξη ην 1751 ή ηηο παξηζηλέο θαη επαξρηαθέο «αθαδεκίεο», πνπ ζπλδέζεθαλ ζηελά κε
ηνπο «εγθπθινπαηδηζηέο» ηνπ Γηαθσηηζκνχ). Δίηε επηιέμνπκε, ινηπφλ, λα επηκείλνπκε ζηε ρξήζε φξσλ, φπσο
νη «ζρνιέο» είηε φρη, απηφ πνπ αμίδεη λα ηνληζηεί εδψ, είλαη φηη ε εξγαζία ηνπ ηζηνξηθνχ ζπλδέεηαη ζηελά κε
ηηο «νξγαλσκέλεο νκάδεο». Πξφθεηηαη γηα «έλα επάγγεικα πνπ έρεη ηε δηθή ηνπ ηεξαξρία, ηνπο δηθνχο ηνπ ζπ-
γθεληξσηηθνχο θαλφλεο, ηνλ δηθφ ηνπ ηχπν ςπρνθνηλσληθήο ζηξαηνιφγεζεο», θαη ην έξγν ηνπ κεηαβάιιεηαη
θαη αλαπξνζαξκφδεηαη θαηά θαηξνχο, φπσο αθξηβψο αιιάδεη θαη «ν ηχπνο ηνπ ιφγνπ», πνπ ρξεζηκνπνηεί ν
ηζηνξηθφο. Έηζη, φπσο ζα δνχκε ζην θεθάιαην 7, ζηα ρξφληα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο ηνπ 1929, «πεξλάκε απφ
ηελ “θνηλσληθή ηζηνξία” ζηελ “νηθνλνκηθή ηζηνξία”» θαη ζηε ζπλέρεηα «ε πνιηηηζηηθή ηζηνξία παίξλεη ηελ
επάλσ βφιηα ηε ζηηγκή πνπ καδί κε ηνλ ειεχζεξν ρξφλν θαη ηα καδηθά κέζα επηθνηλσλίαο επηβάιιεηαη παληνχ
ε θνηλσληθή, νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή ζεκαζία ηεο “θνπιηνχξαο”» (Certeau, 1981: 24, 30-31).
6.4 Πνηνο ήηαλ ν Μαξμ θαη ηη είλαη ε καξμηζηηθή ηζηνξηνγξαθία;
Ο Καξι Υάηλξηρ Μαξμ (1818-1883), απφγνλνο δχν γεληψλ ξαβίλσλ θαη γηνο ελφο Δβξαίνπ δηθεγφξνπ πνπ α-
λήθε «ζηελ πξψηε γεληά ρεηξαθεηεκέλσλ Δβξαίσλ», γελλήζεθε ζηελ Σξεξ ηεο Ρελαλίαο, ηξία ρξφληα κεηά
ηελ παξαρψξεζή ηεο απφ ην ΢πλέδξην ηεο Βηέλλεο ζην γνξγά αλαπηπζζφκελν πξσζηθφ βαζίιεην. ΢ε ειηθία
δεθαεπηά εηψλ απνθνίηεζε κε έπαηλν απφ ην ηνπηθφ Γπκλάζην θαη μεθίλεζε ηηο ζπνπδέο ηνπ ζην Παλεπηζηή-
κην ηεο Βφλλεο θαη θαηφπηλ ηνπ Βεξνιίλνπ, πξνθεηκέλνπ λα γίλεη δηθεγφξνο, φπσο πξνζδνθνχζε ν παηέξαο
ηνπ. Δμνηθεησκέλνο απφ ηα παηδηθά ηνπ ρξφληα κε ηε ξνκαληηθή ινγνηερλία θαη κειεηψληαο κέξα θαη λχρηα
δηεχξπλε ηηο γλψζεηο γηα ηελ ηζηνξία ηεο ινγνηερλίαο θαη ησλ ηερλψλ, ην δίθαην, ηε θηινζνθία θαη ηηο θπζηθέο
επηζηήκεο, έκαζε κφλνο ηελ ηηαιηθή θαη ηελ αγγιηθή γιψζζα, έθαλε θάπνηεο κεηαθξάζεηο απφ ηα ειιεληθά
θαη ηα ιαηηληθά θαη μεθίλεζε ηε ζπγγξαθή ησλ πξψησλ έξγσλ ηνπ, ηα νπνία θαηέζηξεςε αξγφηεξα ν ίδηνο,
δηφηη ηα ζεψξεζε αλεπαξθή. ΢ην Βεξνιίλν παξαθνινχζεζε ηηο δηαιέμεηο ηνπ θαζεγεηή ΢αβηλί θαη ηνπ αγαπε-
κέλνπ καζεηή ηνπ Υέγθει, θαζεγεηή πνηληθνχ δηθαίνπ θαη επίζεο Δβξαίνπ, Έληνπαξλη Γθαλο (Eduard Gans,
1797-1839), ν νπνίνο ηνλ κχεζε ζηε θηινζνθία θαη ηε κέζνδν ηεο ηζηνξίαο. Σελ πεξίνδν απηή κειεηνχζε κέ-
ξα θαη λχρηα ηα έξγα ηνπ Υέγθει, πνπ, φπσο είλαη γλσζηφ, άζθεζαλ θαηαιπηηθή επίδξαζε ζηε ζθέςε ηνπ.
Έηζη, απνθάζηζε λα εγθαηαιείςεη ηε λνκηθή. ΢πκκεηείρε ζε έλα ζχιινγν ειεπζεξνθξφλσλ δηαλννπκέλσλ ηνπ
παλεπηζηήκηνπ (ην ΢χιινγν Απνθνίησλ –«Doctorklub»), νη νπνίνη ζπλεδξίαδαλ ζε κππξαξίεο θαη ζπδεηνχζαλ
γηα ηελ εγειηαλή θηινζνθία. ΋ρη ζπάληα ζηξέθνληαλ θαηά ηνπ βαζηιηά, ηεο Δθθιεζίαο θαη ηεο κπνπξδνπαδί-
αο. Ο Μαξμ ζχρλαδε επίζεο ζε θνζκηθά θαη θηινινγηθά ζαιφληα, φπνπ γλσξίζηεθε κε ηελ θπξία Μπεηίλα θνλ
Άξληκ (1785-1859), ηε θίιε ηνπ Γθαίηε θαη ηνπ Μπεηφβελ. ΢ηε ζπλέρεηα ζπλέζεζε κηα εκηηειή ξνκαληηθή
ηξαγσδία θαη κεξηθά βηβιία κε ζηίρνπο πνπ αθηέξσζε ζηελ αξξαβσληαζηηθηά ηνπ.50
΢ε ειηθία είθνζη ηεζζάξσλ εηψλ ήηαλ έλαο επξπκαζήο θαη αμηνζέβαζηνο εξαζηηέρλεο θηιφζνθνο, πνπ
είρε αξρίζεη λα αξζξνγξαθεί ζε κηα ξηδνζπαζηηθή πνιηηηθν-νηθνλνκηθή εθεκεξίδα (ηε Rheinisch Zeitung) θαη
ιίγνπο κήλεο αξγφηεξα έγηλε βαζηθφο εθδφηεο ηεο. ΋ζνη έρνπλ κειεηήζεη ηε δσή, ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ην
έξγν ηνπ, ηνλίδνπλ φηη ν Μαξμ εξγαδφηαλ αθάκαηα. ΢ε απηφ ην ζηάδην ηεο θαξηέξαο ηνπ επηδφζεθε ζηε κειέ-
ηε ησλ έξγσλ ηνπ γαιιηθνχ ζνζηαιηζκνχ θαη έηζη έκαζε κφλνο ηνπ ηε γαιιηθή γιψζζα. Παξάιιεια, ζπλέρηδε
κε αθνζίσζε ηηο επξχηεξεο κειέηεο ηνπ, αλαδεηψληαο πεηζηηθέο απαληήζεηο ζηα θεληξηθά εξσηήκαηα πνπ ηνλ
απαζρνινχζαλ: γηα πνηνπο ιφγνπο απέηπρε ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε θαη, έηζη, ε πξνζπάζεηα ίδξπζεο κηαο ε-
ιεχζεξεο θαη δίθαηεο θνηλσλίαο. Έπεηηα, παληξεχηεθε θαη κεηαθφκηζε ζην Παξίζη, φπνπ εμέδηδε ηελ εθεκεξί-
50
΢ε φιεο ηηο εγθπθινπαίδεηεο γηα ηελ ηζηνξία ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, φπσο θαη ζε φιεο αλεμαηξέησο ηηο
ζρεηηθέο κειέηεο, αθηεξψλνληαη αξθεηέο ζειίδεο ζηνλ Μαξμ θαη ηνλ καξμηζκφ. Βι. ελδεηθηηθά εδψ κηα θιαζηθή ζεηξά
πνπ επαλεθδφζεθε θαη ελεκεξψζεθε ηξεηο θνξέο, Sills (Δπηκ.), 1968: η. 10, 34 θ.εμ.

δα ηνπ κε ηίηιν Deutsch-Französische Jahrbücher. ΢ηε γαιιηθή πξσηεχνπζα, ινηπφλ, γλψξηζε ην θζηλφπσξν
ηνπ 1844 ηνλ ζηελφ ζπλεξγάηε ηνπ ζην ππφινηπν κέξνο ηεο δσήο ηνπ, ηνλ Φξήληξηρ Έλγθειο (Frederick
Engels, 1820-1895), έλαλ επθαηάζηαην Γεξκαλφ ξηδνζπάζηε, γην εξγνζηαζηάξρε θαη εθείλε ηελ πεξίνδν δε-
κνζηνγξάθν. Σελ αθνξκή ηεο πξψηεο ζπλάληεζήο ηνπ έδσζε ην ελδηαθέξνλ ηνπ Έλγθειο λα δεκνζηεχζεη θά-
πνηα νηθνλνκηθά άξζξα ηνπ ζηελ εθεκεξίδα ηνπ Μαξμ. Αιιά ζηηο αξρέο ηνπ 1845 ε γαιιηθή θπβέξλεζε απέ-
ιαζε ηνλ Μαξμ, πνπ κεηέβε ζηηο Βξπμέιιεο, απφ φπνπ φκσο απειάζεθε θαη πάιη θαηά ηηο θξίζηκεο εμειίμεηο
ηνπ 1848. Μεηά απφ κηα πεξηήγεζε σο θπγάο θαη δησθφκελνο ζηε Γαιιία θαη ηε Γεξκαλία, επέιεμε ηειηθά λα
εγθαηαζηαζεί ζην Λνλδίλν. Ο Μαξμ είρε ήδε απνθαζίζεη λα εξγαζηεί γηα ηε δεκηνπξγία κηαο δηεζλνχο επα-
λαζηαηηθήο νξγάλσζεο θαη, κεηά απφ ηα γεγνλφηα ηνπ 1848, γηα ηελ ίδξπζε ελφο λφκηκνπ επαλαζηαηηθνχ
θφκκαηνο. Λίγεο εβδνκάδεο πξηλ απφ ην μέζπαζκα ηεο παξηζηλήο επαλάζηαζεο, δεκνζηεχζεθε ε έθζεζε πνπ
ηνπ είρε αλαζέζεη απφ ηελ Κνκκνπληζηηθή Λίγθα ηνπ Λνλδίλνπ κε ηνλ ηίηιν Μαληθέζην ηνπ Κνκκνπληζηηθνύ
Κόκκαηνο. Γχν πεξίπνπ δεθαεηίεο αξγφηεξα δεκνζηεχζεθε ν πξψηνο ηφκνο ηνπ Κεθαιαίνπ ηνπ (Capital,
1867), πνπ ζεσξείηαη ην ζπνπδαηφηεξν έξγν ηνπ. Χζηφζν, ν ίδηνο ζεσξνχζε ηνλ εαπηφ ηνπ επηζηήκνλα θαη ν
Έλγθειο ηνλ έβιεπε ζαλ ηνλ Γαξβίλν ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Καηά ηελ πεξηγξαθή ηνπ Ατδάηα Μπεξιίλ
(2003), ν πνιπγξαθφηαηνο Μαξμ δελ ήηαλ ιατθφο εγέηεο, δελ δηέζεηε ηελ εληππσζηαθή ξεηνξηθή δεηλφηεηα
ελφο Μπαθνχληλ (Mikhail Bakunin, 1814-1876)51 θαη ηα έξγα ηνπ δελ δηαβάζηεθαλ επξέσο ζην ζηάδην ηεο
δπλακηθφηεξεο δξάζεο ηνπ, αιιά άξρηζαλ λα πξνζειθχνπλ ην αλαγλσζηηθφ κεηά απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1870 ‒δειαδή ζηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ. ΢ην κεηαμχ είρε ήδε απνθηήζεη πνιινχο νκντδεάηεο
θίινπο θαη νπαδνχο. Δίλαη γλσζηφ επίζεο φηη επεξέαζε φζν θαλείο άιινο ζηνραζηήο ηνπ 19νπ αηψλα ηελ αλ-
ζξσπφηεηα, ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη θπξίσο ηελ ηζηνξία, πνπ καο ελδηαθέξεη εδψ ‒αιιά απηφ ζπλέβε
κεηά απφ ηνλ ζάλαηφ ηνπ (Mesheryakov, 1933· Althusser, 1970).
Έθηνηε, ν καξμηζκφο θαηέζηε κηα απφ ηηο γλσζηφηεξεο ηδενινγίεο πνπ, φπσο παξαηεξνχλ φινη νη κε-
ιεηεηέο ηνπ, μεθηλά απφ ηηο ηδέεο ηνπ Μαξμ, αιιά ηηο μεπεξλά θαηά πνιχ. ΢ην αληίζηνηρν ιήκκα ηνπ Νένπ
Λεμηθνύ ησλ Ηζηνξηθώλ Ηδεώλ δηαβάδνπκε φηη απφ ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ νη ηδέεο ηνπ απνηέιεζαλ
ην θεληξηθφ δφγκα ησλ δηάθνξσλ πνιηηηθψλ νξγαλψζεσλ ηεο επξσπατθήο εξγαηηθήο ηάμεο θαη επίζεο φηη ε
επηζηεκνληθφηεηά ηνπ πξνζαξκφζηεθε ζην πλεχκα ηεο επνρήο, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο επηβεβαηψζεθε θαη ε
πξφβιεςή ηνπ φηη ν θαπηηαιηζκφο ζα πξνθαιέζεη νηθνλνκηθή θξίζε. Ήηαλ ηα ρξφληα ηεο πξψηεο βηνκεραλη-
θήο θξίζεο, ηεο ιεγφκελεο Μεγάιεο Όθεζεο (1873-1895), πνπ μέζπαζε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Γηεζλνχο Έθ-
ζεζεο ηεο Βηέλλεο θαη νδήγεζε ζηελ θαηάξξεπζε ησλ επξσπατθψλ ρξεκαηηζηεξίσλ, έθηαζε κέρξη ηηο ΖΠΑ
θαη πξνθάιεζε πιήζνο πησρεχζεσλ, δξακαηηθή αχμεζε ηεο αλεξγίαο ζε κεξηθέο ρψξεο θαη γεληθεπκέλε άλν-
δν ηνπ πιεζσξηζκνχ θαη ησλ ηηκψλ ζηα είδε πξψηεο αλάγθεο, απνδεηθλχνληαο κεηαμχ άιισλ ηελ απεηιεηηθή
κεηαδνηηθφηεηα ησλ επηπηψζεσλ κηαο βηνκεραληθήο θξίζεο ζηηο θαηψηεξεο ηάμεηο νιφθιεξνπ θφζκνπ. Ο θα-
γθειάξηνο ΋ηην θνλ Μπίζκαξθ (Otto von Bismarck, 1815-1898), εγέηεο ηεο γεξκαληθήο ελνπνίεζεο ιίγν λσ-
ξίηεξα, επηδίσμε λα θαηαπνιεκήζεη ην εληζρπκέλν ΢νζηαιηζηηθφ Γεκνθξαηηθφ Κφκκα κε ηε ζέζπηζε αληηζν-
ζηαιηζηηθψλ λφκσλ (1878), πξνθαιψληαο έηζη σο αληίδξαζε ηελ πηνζέηεζε ηνπ καξμηζκνχ σο επίζεκεο ηδεν-
ινγίαο ηνπ θφκκαηνο κηζή πεληαεηία κφιηο κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Μαξμ. Ο δξφκνο είρε αλνίμεη: ζην γχξηζκα
ηνπ αηψλα, ν καξμηζκφο ήηαλ ε ειθπζηηθφηεξε αξηζηεξή ηδενινγία, παξφηη ε επίδξαζή ηνπ ζε θάζε ρψξα ήηαλ
δηαθνξεηηθή. Βέβαηα, ηε βαζηθή δηαλνεηηθή βάζε ηνπ δνγκαηηθνχ καξμηζκνχ πξνζέθεξε ν Έλγθειο πνπ εξ-
κήλεπε ηελ ηζηνξηθά ηεθκεξησκέλε θξηηηθή πνπ είρε αζθήζεη ν Μαξμ ζηνλ θαπηηαιηζκφ. Ο Έλγθειο ήηαλ πνπ
ηζρπξίζηεθε φηη ν Μαξμ είρε αλαθαιχςεη κηα γεληθή ηζηνξηθή ζεσξία, δειαδή ηελ πιηθή αληίιεςε ηεο ηζην-
ξίαο ή ηζηνξηθφ πιηζκφ, πνπ κε απιά ιφγηα ππνδειψλεη έλα γεληθφηεξν εμειηθηηθφ ζρήκα, απφ ηελ πξσηφγνλε
51
Αμίδεη λα ζεκεηψζνπκε εδψ φηη ν Μαξμ ζπλάληεζε ηνλ Μπαθνχληλ, ηνλ γλσζηφ ζεσξεηηθφ ηνπ αλαξρηζκνχ θαη θαηα-
πιεθηηθφ ξήηνξα, ζην Παξίζη, απφ φπνπ ακθφηεξνη απειάζεθαλ ην 1845. Ζ ηδενινγηθή δηακάρε ησλ δχν αλδξψλ ήηαλ ην
ηειεπηαίν δεκφζην επεηζφδην ηεο δσήο ηνπ Μαξμ.

θνηλνθηεκνζχλε κέρξη ηνλ θαπηηαιηζκφ. Ο καξμηζκφο σο επηζηεκνληθφο ζνζηαιηζκφο, θαηά ηε ζεψξεζε θαη
πάιη ηνπ Έλγθειο, γλψξηζε ηελ ρξπζή πεξίνδφ ηνπ κέρξη ηελ έλαξμε ηνπ Πξψηνπ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ.52
Δίλαη γεγνλφο, φκσο, φηη νη έλλνηεο κε ηηο νπνίεο ηαπηίζηεθε ν καξμηζκφο, δελ ρξεζηκνπνηήζεθαλ πν-
ηέ απφ ηνλ Μαξμ. ΋πσο επηζεκαίλεη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο καξμηζηέο ηζηνξηθνχο ηνπ 20 νχ αηψλα, ν
Έξηθ Υφκπζκπανπκ (Eric Hobsbawm, 1917-2012), ίζσο θαη ν ίδηνο ν Μαξμ ζα αξληφηαλ φηη ήηαλ ν πξψηνο
πνπ έδσζε έκθαζε ζηελ νηθνλνκηθή βάζε ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο ή εηζήγαγε έλλνηεο, φπσο ε θνηλσληθή ηάμε
θαη ε ηαμηθή πάιε. Θα ήηαλ πξνηηκφηεξν ζην ζεκείν απηφ λα αθήζνπκε ηνλ Υφκπζκπανπκ, ν νπνίνο ηφληδε
κε θάζε επθαηξία φηη αζρνιήζεθε κε ηελ ηζηνξία ράξε ζηνλ Μαξμ,53 λα καο εμεγήζεη αθελφο πψο επεξέαζαλ
νη ηδέεο ηνπ Μαξμ ηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο θαη αθεηέξνπ ηη ηνπ νθείιεη ν ηζηνξηθφο. Ο Μαξμ, άιισζηε, δελ
έγξαςε ηζηνξηθά έξγα, κε ηελ έλλνηα πνπ δίλνπλ νη ηζηνξηθνί ζηνλ φξν, θαη ζηνπο ηίηινπο ησλ έξγσλ ηνπ δελ
πεξηέιαβε ηνλ φξν «ηζηνξία» (κε κφλε εμαίξεζε ηε κειέηε ηνπ Ζ κπζηηθή δηπισκαηηθή ηζηνξία ηνπ 19νπ αηώ-
λα, πνπ κάιινλ ζπγθαηαιέγεηαη ζηα ιηγφηεξν αμηφινγα έξγα ηνπ). Με άιια ιφγηα, ε ηζηνξηθή ζεψξεζή ηνπ
εληνπίδεηαη ζε φια ηα πνιηηηθά θαη δεκνζηνγξαθηθά θείκελά ηνπ, ηα άξζξα ηνπ γηα ηελ Ηλδία θαη ηα κειεηή-
καηά ηνπ γηα ηνλ θαπηηαιηζκφ. Έηζη, απηφ πνπ ζπλήζσο πξνβάιιεηαη σο καξμηζηηθή επίδξαζε ζηελ ηζηνξην-
γξαθία, είλαη θαη πάιη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο θάπνηνη άιινη εξκήλεπζαλ ηηο αληηιήςεηο ηνπ. Πξφθεηηαη
δειαδή φπσο ζεκεηψλεη ν Υφκπζκπανπκ, γηα «κεξηθέο ζρεηηθά απιέο, αιιά παλίζρπξεο, ηδέεο, νη νπνίεο, κε
ηνλ έλα ή ηνλ άιινλ ηξφπν, έρνπλ ζπλδεζεί κε ηνλ Μαξμ θαη κε ηα θηλήκαηα πνπ εκπλεχζηεθαλ απφ ηε ζθέςε
ηνπ, νη νπνίεο φκσο κπνξεί λα κελ είλαη θαλ καξμηζηηθέο ή, πνπ ζηε κνξθή πνπ άζθεζαλ επίδξαζε, δελ αληη-
πξνζσπεχνπλ απαξαίηεηα ηελ ψξηκε ζθέςε ηνπ Μαξμ», γηα έλαλ «αγνξαίν καξμηζκφ», πνπ «ζπλίζηαηαη ζε
κηα γεληθή έκθαζε ζην ξφιν ησλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ παξαγφλησλ ζηελ ηζηνξία, ε νπνία έγηλε θπξί-
αξρε κεηά ην ηέινο ηνπ Β´ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ζε φιεο ηηο ρψξεο κε ηελ εμαίξεζε ιίγσλ» ‒θαη ε καξμηζηη-
θή ηζηνξηνγξαθία θάζε ρψξαο ππήξμε δηαθνξεηηθή (Hobsbawm, 1998: 180-181, 183).54
΢πλδένπκε, ινηπφλ, ηνλ Μαξμ κε κηα πιηζηηθή αληίιεςε γηα ηελ ηζηνξία, ε νπνία απνξξέεη απφ ηελ
θξηηηθή ηνπ θαηά ηεο γεξκαληθήο θηινζνθίαο θαη ησλ θπξίαξρσλ αληηιήςεψλ ηεο ζε φ,ηη αθνξά ηνλ θαζνξη-
ζηηθφ ξφιν ησλ ηδεψλ ζηε δσή ησλ αλζξψπσλ θαη ηε δηακφξθσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Με απινχζηεξα
ιφγηα, ζπλδέεηαη κε ηελ άπνςή ηνπ φηη ν νηθνλνκηθφο παξάγσλ είλαη ν ζπνπδαηφηεξνο θαη φηη απφ απηφλ ε-
μαξηψληαη φινη νη άιινη, αθφκε θαη ηα θαηλφκελα πνπ λσξίηεξα πηζηεχακε φηη δελ έρνπλ ζρέζε κε ηελ νηθν-
λνκία. Ζ αληίιεςε απηή απνδίδεηαη ζρεκαηηθά ζηελ ηζηνξία ησλ ηδεψλ σο ην κνληέιν ηεο βάζεο θαη ηνπ ε-
πνηθνδνκήκαηνο, πνπ πνιιέο θνξέο εξκελεχζεθε δηαθνξεηηθά απφ φ,ηη ζα ήζειε ν ίδηνο ν Μαξμ ή θαη ν Έλ-
γθειο. Παξά ηηο πξνεηδνπνηήζεηο, δειαδή ακθφηεξσλ, φπσο πξνζζέηεη ν Υφκπζκπανπκ, ην κνληέιν απηφ α-
ληηκεησπίζηεθε «ζαλ κηα απιή ζρέζε θπξηαξρίαο θαη εμάξηεζεο αλάκεζα ζηελ “νηθνλνκηθή βάζε” θαη ζην
“επνηθνδφκεκα”», πνπ ελίνηε ζρεηηδφηαλ κε ηα ηαμηθά ζπκθέξνληα θαη ηελ ηαμηθή πάιε, ζαλ λα κελ είραλ
δηαβάζεη δειαδή «πνιινί αγνξαίνη καξμηζηέο ηζηνξηθνί […] πνιχ παξαθάησ απ‟ ηελ πξψηε ζειίδα ηνπ Κνκ-
κνπληζηηθνχ Μαληθέζηνπ θαη ηε θξάζε πσο “ε [γξαπηή] ηζηνξία φισλ ησλ κέρξη ζήκεξα θνηλσληψλ είλαη ε
ηζηνξία ηεο ηαμηθήο πάιεο”». Μηα άιιε ζπρλά πξνβαιιφκελε καξμηζηηθή ζπκβνιή ζπλδέεηαη κε ηελ εκκνλή
ηνπ Μαξμ ζηνλ ζπζηεκαηηθφ ραξαθηήξα ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο ησλ θνηλσληψλ, πνπ θαζνξίδεηαη απφ αλάγθεο
θαη ειάρηζηα ή ζρεδφλ θαζφινπ απφ ηπραίνπο παξάγνληεο –ηνπιάρηζηνλ ην ηπραίν δελ κπνξεί λα ρξεζηκεχζεη
52
Βι. ην ιήκκα Μαξμ, Horowitz (Δπηκ.), 2005: η. 4, 1357-1363.
53
« (…) ν Μαξμ κνπ δεκηνχξγεζε ηελ επίγλσζε πσο ε ηζηνξία απνηειεί εξγαιείν ρσξίο ην νπνίν δελ κπνξνχκε λα θα-
ηαλνήζνπκε ηα φζα ζπκβαίλνπλ ζηνλ θφζκν», απαληνχζε ζην ζρεηηθφ εξψηεκα ηνπ Αληφλην Πνιίην, ζε ζπλέληεπμε πνπ
ηνπ παξαρψξεζε θαη ε νπνία δεκνζηεχζεθε ζηε ζπλέρεηα ππφ ηε κνξθή βηβιίνπ. Βι. Hobsbawm, 2000: 17-19. Χο γλσ-
ζηφ, Ζ επνρή ησλ άθξσλ. Ο ζύληνκνο εηθνζηόο αηώλαο, 1914-1991 (ζηελ ειιεληθή γιψζζα, Αζήλα: Θεκέιην, 1995) απν-
ηειεί έλα απφ ηα θπξηφηεξα βηβιία ηνπ Hobsbawm.
54
Σα θεληξηθά ζεκεία ηεο αθήγεζεο εδψ ηνπ Υφκπζκπανπκ (1998) πξνέξρνληαη απφ ηα δνθίκηά ηνπ, κε ηίηινπο «Ση
νθείινπλ νη ηζηνξηθνί ζηνλ Καξι Μαξμ» (δεκνζηεχζεθε γηα πξψηε θνξά ην 1969 θαη ε πξψηε έθδνζή ηνπ ζηα ειιεληθά
πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1981 ζε κεηάθξαζε ηνπ Αιέμε Πνιίηε) θαη «Ο Μαξμ θαη ε ηζηνξία» (πνπ δεκνζηεχζεθε γηα πξψ-
ηε θνξά ην 1984).

γηα ηελ εξκελεία ησλ καθξνπξφζεζκσλ αιιαγψλ. Χζηφζν, ε έκθαζε ηνπ Μαξμ ζηελ ηζηνξηθή αλαγθαηφηεηα
παξνπζηάζηεθε απφ πνιινχο άιινπο «ζαλ κηα δχζθακπηε θαη επηβεβιεκέλε θαλνληθφηεηα […], ζαλ έλαο
κεραληθφο ληεηεξκηληζκφο». Δπνκέλσο, φπσο θαηαιήγεη ν Υφκπζκπανπκ, «φιν απηφ δελ αληηπξνζψπεπε,
ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε, παξά κηα επηινγή απφ ηηο απφςεηο ηνπ Μαξμ γηα ηελ ηζηνξία, ελψ ζηε ρεηξφηεξε
[…] κηα ελζσκάησζε απφςεσλ ηνπ Μαξμ ζε κε καξμηζηηθέο […] απφςεηο πνπ θπθινθνξνχζαλ» απφ ηνπο
ιεγφκελνπο καξμηζηέο ηζηνξηθνχο. Φπζηθά, ε ζπνπδαηφηεξε ζπλεηζθνξά ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ είλαη φηη έθε-
ξε ηελ ηζηνξία θνληά ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη ηελ αλέδεημε ζε θνηλσληθή επηζηήκε, απνζνβψληαο ηνλ
θίλδπλν ησλ ζεηηθηζηηθψλ απινπζηεχζεσλ, ελψ παξάιιεια εμίζσλε ηε κειέηε ησλ θνηλσληθψλ θαη ησλ θπζη-
θψλ επηζηεκψλ. Ζ παξνπζίαζε ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ σο ζπζηεκάησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ, πνπ δηέ-
πνληαη απφ κηα ζηαζεξή θνηλσληθή δνκή, δηαηεξεί αλαληίξξεηα ηελ ηζηνξηθφηεηά ηεο αιιά θαη ηε κεγάιε
ζεκαζία ηεο γηα ηελ ηζηνξηθνπνίεζε, θπξίσο απφ ην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 20νχ αηψλα, ησλ ίδησλ ησλ θνη-
λσληθψλ επηζηεκψλ. Καηά ηελ εμειηθηηθή πνξεία ηεο επηζηήκεο ζηε δηάξθεηα απηνχ ηνπ ζχληνκνπ αηψλα, νη
ηζηνξηθνί θαη νη άιινη επηζηήκνλεο πνπ ζηηο αξρέο πεξηζσξηνπνηήζεθαλ εμαηηίαο ηεο ζχλδεζήο ηνπο κε ηνλ
καξμηζκφ, κεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν δεκνζίεπζαλ ζεκαληηθέο κειέηεο θαη θαηέιαβαλ ζέζεηο ζε
πνιιά επξσπατθά παλεπηζηήκηα (Hobsbawm, 1998: 180-194). Καηά κηα επξχηεξε νπηηθή, «ν καξμηζκφο δελ
παξνπζηάδεηαη σο έλα ζχλνιν πξνηάζεσλ πνπ κπνξνχλ λα αλαιπζνχλ, αιιά […] σο έλα είδνο θξηηηθήο θαη
πξνζδνθίαο απφ ηηο νπνίεο απνπζηάδνπλ φιεο ζρεδφλ νη αμηψζεηο ηνπ ίδηνπ ηνπ Μαξμ». Με απηφλ ηνλ ηξφπν,
ελ θαηαθιείδη, ν καξμηζκφο ζπλερίδεη λα επηβηψλεη ζηνλ 21ν αηψλα (Horowitz, 2005).

Althusser, Louis. (1970). For Marx, κηθξ. Ben Brewster. New York: Vintage.
Bender, Thomas. (2009). Writing American History, 1789-1945. ΢ην Aviezer Tucker (Δπηκ.). A Companion to
the Philosophy of History and Historiography (ζζ. 369-389). Sussex: Willey-Blackwell.
Berlin, Isaiah. (2003). Καξι Μαξμ. Ζ δσή θαη ε επνρή ηνπ, κηθξ. Γ. Ν. Μέξηηθαο. Αζήλα: Scripta (α´ έθδ. Μά-
ηνο 1939).
Bossuet, Jacques Benigne. (1976). Discourse on Universal History, κηθξ. Elborg Forster. Chicago & London:
University of Chicago Press. [πξψηε γαιιηθή έθδνζε: 1681].
Breisach, Ernst (1994). Historiography. Ancient, Medieval, and Modern, 2ε Έθδνζε. Chicago θαη London: The
University of Chicago Press. .
Burke, Peter. (1990). The French Historical Revolution. The Annales School, 1929-89. Cambridge: Polity
Press.
Burrow, John. (2014). Μηα ηζηνξία ησλ ηζηνξηώλ. Έπε, ρξνληθά, κπζηζηνξίεο θαη δηεξεπλήζεηο από ηνλ Ζξόδνην
θαη ηνλ Θνπθπδίδε κέρξη ηνλ 20ό αηώλα, κηθξ. Άζπα Γνιέκε. Αζήλα: Σφπνο.
Certeau, Michel de. (1981). Σν ηζηνξηνγξαθηθφ έξγν. ΢ην Jacques Le Goff & Pierre Nora (Δπηκ.), Σν έξγν ηεο
Ηζηνξίαο, κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε (η. 1, ζζ. 19-66). Αζήλα, Δθδφζεηο Ράππα.
Doggett, Rachel, Monique Hulvey θαη Julie Ainsworth (Δπηκ.), (1992). New World of Wonders: European
Images of the Americas, 1492-1700. Washington, DC., Seattle & London: The Folger Shakespeare
Library/University of Washington Press.
Dosse, François. (1993). Ζ ηζηνξία ζε ςίρνπια. Από ηα Annales ζηε “Νέα Ηζηνξία”, κηθξ. Αγγειηθή Βιαρν-
πνχινπ. Ζξάθιεην: Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο.
Fitzsimons, M.A. (1983). The Past Recaptured. Notre Dame & London: University of Notre Dame Press.
Fulbrook, Mary. (2002). Historical Theory. London &New York: Routledge.
Gilderhus, Mark T. (1992). History and Historians. A Historiographical Introduction, 2ε Έθδνζε. Englewood
Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall.
Gooch, George P. (1913). History and Historians in the 19th century. New York, Bombay & Calcutta: Long-
mans, Green and Co.
Guilland, Antoine. (1915). Modern Germany and her Historians, New York.
Harrison, Robert, Aled Jones & Peter Lambert. (2004). The Institutionalisation and Organisation of History.
΢ην Peter Lambert & Phillip Schofield (Δπηκ.), Making History. An Introduction to the History and
Practices of a Discipline (ζζ. 9-25). London & New York, Routledge.
Heiko Feldner. (2003). The New Scientificity in Historical Writing around 1800. ΢ην Stefan Berger, Heiko
Feldner & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing History. Theory and Practice (ζζ. 3-22). London: Arnold.
Hobsbawm, Eric. (1998). Γηα ηελ ηζηνξία, κηθξ. Παξαζθεπάο Μαηάιαο. Αζήλα: Θεκέιην.
Hobsbawm, Eric. (2000). ΢ηνπο νξίδνληεο ηνπ 21νπ αηώλα. Μεηά ηελ επνρή ησλ άθξσλ - ΢πλνκηιία κε ηνλ
Antonio Polito, κηθξ. ΢ηακαηίλα Μαλδειάξα. Αζήλα: Θεκέιην.
Hobsbawm, Eric. (2002). Ζ επνρή ησλ επαλαζηάζεσλ, 1789-1848, κηθξ. Μαξηέηα Οηθνλνκνπνχινπ. Αζήλα:
ΜΗΔΣ.
Horowitz, Maryanne (Δπηκ.). (2005). New Dictionary of the History of Ideas, Detroit, Thomas Gale..

Iggers, Georg G. (1983). The German Conception of History. The National Tradition of Historical Thought
from Herder to the Present. Middletown: Connecticut, Wesleyan University Press.
Iggers, Georg G. (1995). Historicism: The History and the Meaning of the Term. Journal of the History of
Ideas, 56, 129-151.
Iggers, Georg G. (1999) Ζ ηζηνξηνγξαθία ζηνλ 20ό αηώλα. Από ηελ επηζηεκνληθή αληηθεηκεληθόηεηα ζηελ πξό-
θιεζε ηνπ κεηακνληεξληζκνύ, κηθξ. Παξαζθεπάο Μαηάιαο. Αζήλα: Νεθέιε.
Iggers, Georg. (2011). The Intellectual Foundation of Nineteenth-Century “Scientific” History: The German
Model. ΢ην Stuart Macintyre, Juan Maiguascha & Attila Pòk (Δπηκ.), The Oxford History of Histori-
cal Writing (η. 4, ζζ. 41-58). Oxford: Oxford University Press.
Iggers, Georg G. & Q. Edward Wang (κε ηε ζπλεξγαζία ηεο Supriya Mukheriee). (2013). A Global History of
Modern Historiography. London & New York: Routledge.
Jay, Martin. (1973). The Dialectical Imagination: A History of the Frankfurt School and the Institute of Social
Research, 1923-1950. London: Heinemann.
Kant, Immanuel. (2009). Idea for a Universal History with a Cosmopolitan Aim. ΢ην Amélie Oksenberg Rorty
& James Schmidt (Δπηκ.), Kant's “Idea for a Universal History with a Cosmopolitan Aim”. A Critical
Guide, κηθξ. Allen Wood (ζζ. 9-23). Cambridge: Cambridge University Press.
Kuhn, Thomas S. (1996). The Structure of Scientific Revolutions, 3ε Έθδνζε. Chicago & London: The Univer-
sity of Chicago Press. (ε πξψηε έθδνζε ην 1962).
Kupperman, Karen Ordahl. Introduction. ΢ην Kupperman, Karen Ordahl (Δπηκ.), America in European Con-
sciousness, 1493-1750 (ζζ. 1-29). Chapel Hill & London: The University of North Carolina Press,
1995.
Lloyd, Christopher (2009). Historiographical Schools. ΢ην Aviezer Tucker (Δπηκ.), A Companion to the
Phisophy of History and Historiography (ζζ. 371-380). Sussex: Wiley-Blackwell.
McNeill, William H., Jerry Bentley, David Christian θ. ά. (επηκ.), Berkshire Encyclopedia of World History,
Massachusetts, Berkshire Publishing Group, 2 2010, η. 5, [ιήκκα: «Writing of World Histories», ζ.
2847-2856].
Mesheryakov, N. (1933). The Life and Work of Karl Marx, κηθξ. V. Lensbury. Moskow & Leningrand: The
International Press.
Overfield, James H. (1984). Humanism and Scholasticism in Late Medieval Germany. Princeton, New Jersey:
Princeton University Press.
Phillispon, Nicholas. (1997). Providence and Progress: An Introduction to the Historical Thought of William
Robertson. ΢ην Stewart J. Brown (Δπηκ.), William Robertson and the Expansion of Empire (ζζ. 55-
73). Cambridge: Cambridge University Press.
Pierse, Síofra. (2013). Voltaire: Polemical Possibilities of History. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Sparling
(Δπηκ.), A Companion to Enlightenment History (ζζ. 153-188). Leiden & Boston: Brill.
Robertson, William. (1777). The History of America, Dublin.
Salmon, J. H. Precept. (1997). Example and Truth: Degory Wheare and the ars historica. ΢ην Donald R. Kel-
ley & David Harris Sacks (Δπηκ.), The Historical Imagination in Early Modern Britain. History,
Rhetoric and Fiction, 1500-1800 (ζζ. 11-36). Cambridge: Cambridge University Press.

Sharp, L. W. (1962). Charles Mackie, the First Professor of History at Edinburgh University. Scottish Histori-
cal Review 41, 23-45.
Sills, David L. (Δπηκ.). (1968). International Encyclopedia of Social Sciences. New York: Mackmillan-Free
Press θαη London, Collier-Mackmillan.
Smitten, Jeffrey. (2013). William Robertson: The Minister as Historian. ΢ην Sophie Bourgault & Robert Spar-
ling (Δπηκ.), A Companion to Enlightenment History (ζζ. 101-31). Leiden & Boston: Brill.
Smyth, William. (1842). Lectures on the French Revolution, 3 η. London.
Soffer, Reba N., Discipline and Power: The University, History and the Making of an English Elite, 1870-
1930. Stanford CA.: Stanford University Press.
Solé, Jacques. (1997). The Historiography of the French Revolution. ΢ην Michael Bentley (Δπηκ.), Companion
to Historiography (ζζ. 498-514). London & New York: Routledge.
Pierse, Síofra, «Voltaire: Polemical Possibilities of History», ζην Sophie Bourgault θαη Robert Sparling
(επηκ.), A Companion to Enlightenment History, Leiden θαη Boston, Brill, 2013.
Warren, John. (2003) «The Rankean Tradition in British Historiography, 1840 to 1950. ΢ην Stefan Berger,
Heiko Feldner & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing History. Theory and Practice (ζζ. 23-41). London:
Arnold.
Woggershaus, Rolf. (1998). The Frankfurt School: Its History, Theories, and Political Significance Studies in
Contemporary German Social Thought, κηθξ. Michael Robertson. Cambridge MA: The MIT Press.
Wright, Ronald. What is America? A Short History of the New World Order, Philadelpheia, Da Capo Press,
2008.

Κεθάιαην 7: Δίλαη πξάγκαηη ηόζν ζεκαληηθή ε ηζηνξία ηεο «ζρνιήο»

ησλ Annales;
Απηφ ην θεθάιαην εζηηάδεηαη ζηε «ζρνιή» ησλ Αλλάι, ηε ζεκαληηθφηεξε ίζσο απφ ηηο ιεγφκελεο «ζρνιέο»
ησλ ηζηνξηθψλ, ε νπνία ζπλήζσο ζεσξείηαη πξσηαγσλίζηξηα ηεο γαιιηθήο ηζηνξηθήο επαλάζηαζεο. Γελ ζα
αζρνιεζνχκε άιιν κε ηνλ ηίηιν ηεο σο «ζρνιή», αιιά ζα επηθεληξψζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηα θπξηφηεξα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο. Σν πξψην γλψξηζκά ηεο, ινηπφλ, αθνξά ηε κεγάιε δηάξθεηά ηεο. Πξφθεηηαη γηα κηα
«ζρνιή» πνπ μεθηλά ην 1929 γχξσ απφ έλα πεξηνδηθφ, απφ ην νπνίν πήξε θαη ην φλνκά ηεο. ΢ηα πξψηα βήκα-
ηά ηεο γλψξηζε έληνλε θξηηηθή, αθφκε θαη ηελ πεξηζσξηνπνίεζε, θαηά θαηξνχο απεηιήζεθε απφ εζσηεξηθέο
δηακάρεο αθφκε θαη κεηαμχ ησλ εγεηηθψλ πξνζσπηθνηήησλ ηεο, αιιά απνδείρζεθε εμαηξεηηθά αλζεθηηθή ζην
ρξφλν. Σα Αλλάι εθδφζεθαλ, γηα λα πξνσζήζνπλ έλα λέν είδνο ηζηνξίαο θαη ζπλερίδνπλ κέρξη ζήκεξα ηελ
έθδνζή ηνπο, ελζαξξχλνληαο ηελ θαηλνηνκία ζηνλ ρψξν ηεο έξεπλαο. Σν δεχηεξν ζπνπδαίν γλψξηζκα ηεο
«ζρνιήο» ζρεηίδεηαη κε ηελ παγθφζκηα επηξξνή ηεο θαη ην ηξίην κε ηε δηεπηζηεκνληθή ζπλεξγαζία πνπ πξνψ-
ζεζε εμαξρήο. Πεξίηξαλε απφδεημε φηη ε «ζρνιή» απηή μεπέξαζε φια ηα φξηα (γεσγξαθηθά, πνιηηηζηηθά, ρξν-
ληθά ή θαη επηζηεκνληθά) απνηειεί ην γεγνλφο φηη είλαη ηδηαίηεξα πινχζηα ε βηβιηνγξαθία πνπ εμεηάδεη ηελ
πνξεία θαη ηε ζπκβνιή ηεο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο θαη ησλ άιισλ επηζηεκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλ-
ζξψπνπ. Αθφκε κεγαιχηεξε φκσο είλαη ε βηβιηνγξαθία πνπ έρεη παξαρζεί ζηε δηάξθεηα ηνπ ρξφλνπ απφ επη-
ζηήκνλεο, νη νπνίνη εληάρζεθαλ θάπνηα ζηηγκή ζηνπο θχθινπο ηεο. ΢ήκεξα, ε «ζρνιή» ησλ Αλλάι παξνπζηά-
δεηαη σο κηα εμαηξεηηθά πινχζηα επηζηεκνληθή θιεξνλνκηά, ε παξνπζίαζε ηεο νπνίαο ζα επηρεηξεζεί ζηηο πα-
ξαθάησ ζειίδεο θαηά ρξνλνινγηθή ζεηξά, αλά γεληά ή ζσζηφηεξα αλά επνρή ηεο «ζρνιήο».
Με ηε κειέηε απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ζα θαηαλνήζνπκε ζε αθφκε κεγαιχηεξν βάζνο φηη ε ηζηνξία ζπ-
λερίδεη λα εμειίζζεηαη παξάιιεια θαη ζε αιιειέλδεηε ζρέζε κε ηηο θνηλσλίεο, ηα θξάηε, ηνπο δηεζλείο ή εζλη-
θνχο ζεζκνχο, ηελ νηθνλνκία θαη ηελ θαζεκεξηλή δσή, επίζεο φηη ρξεηάδεηαη λα αλαλεψλεη δηαξθψο ηνλ επη-
ζηεκνληθφ «εμνπιηζκφ» ηεο θαη, ηέινο, φηη είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή ε ζπλεξγαζία ηεο κε άιιεο επηζηήκεο.
Παξάιιεια, ζην θεθάιαην απηφ ζα εμνηθεησζνχκε κε δηάθνξνπο φξνπο θαη έλλνηεο πνπ εηζήρζεζαλ απφ ηνπο
επηζηήκνλεο ησλ Αλλάι θαη έθηνηε επαλαιακβάλνληαη ζπρλά ζηηο αλζξσπηζηηθέο θαη θνηλσληθέο επηζηήκεο
(π.ρ. λννηξνπίεο, δνκέο θαη ππεξδνκέο, δηαθπκάλζεηο, καθξά δηάξθεηα, πνζνηηθή ή ζεηξατθή ηζηνξία, ηζηνξηθή
δεκνγξαθία θ.ά.).
7.1 Ζ ίδξπζε ηνπ πεξηνδηθνύ θαη ε γέλεζε κηαο λέαο «ζρνιήο»
Οη δχν ηδξπηέο ηνπ πεξηνδηθνχ θαη ηεο «ζρνιήο», νη εγέηεο δειαδή ηεο γαιιηθήο ηζηνξηθήο επαλάζηαζεο πνπ
αλέηξεςε ην παιηό θαζεζηώο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ήηαλ ν Λπζηέλ Φεβξ (Lucien Febvre, 1878-1956) θαη ν
Μαξθ Μπινρ (Marc Bloch, 1886-1944). Ακθφηεξνη ήηαλ καζεηέο, φηαλ ν θαζεγεηήο ηεο Λεηςίαο Καξι Λά-
κπξερη επηηέζεθε θαηά ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ κεκνλσκέλσλ αλδξψλ, εμπκλψληαο ηελ
πνιηηηζκηθή, θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή ηζηνξία ‒ηε «ζπλνιηθή» ηζηνξία, φπσο ππνζηήξηδε, ε νπνία εμέηαδε
ζπλδπαζηηθά φινπο ηνπο ηνκείο ηεο δξάζεο ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ ιαψλ (Iggers, 1999: 74 θ.εμ.). Σελ ίδηα
πεξίπνπ πεξίνδν ν θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Κνινχκπηα, Σδέηκο Ρφκπηλζνλ (James Harvey Robinson,
1863-1936), εγθαηλίαδε έλα άιιν θίλεκα Νέαο Ηζηνξίαο, δηαθεξχζζνληαο φηη, εθφζνλ ε ηζηνξία πεξηθιείεη ηα

ίρλε θαη ηα θαηάινηπα φισλ ησλ πξάμεσλ θαη ησλ ζθέςεσλ ηνπ αλζξψπνπ απφ ηελ πξψηε ζηηγκή ηεο εκθάλη-
ζήο ηνπ ζηνλ θφζκν, ε αλαλέσζε ηεο ζπγγξαθήο ηεο ‒δειαδή ε Νέα Ηζηνξία ηνπ‒ είλαη ζεκηηφ θαη ζθφπηκν
λα επσθειεζεί απφ ηηο αλαθαιχςεηο ησλ αλζξσπνιφγσλ, ησλ νηθνλνκνιφγσλ, ησλ ςπρνιφγσλ θαη ησλ θνη-
λσληνιφγσλ γηα ηελ αλζξσπφηεηα (Robinson, 1912).55 Σελ ίδηα επνρή, φκσο, ζηε Γαιιία θπξηαξρνχζε αθφκε
ην παηξησηηθφ ζεηηθηζηηθφ κνληέιν, θαη ηε ζεκαληηθφηεξε επίδξαζε αζθνχζαλ νη «νδεγίεο», πνπ κφιηο πξν-
ζθάησο είραλ ζπκπεξηιάβεη ζην «καληθέζην» ηεο κεζνδηθήο ζρνιήο ν ΢αξι Λαλγθινπά (Charles Langlois,
1863-1929) θαη ν ΢αξι ΢εληνκπφο (Charles Seignebos, 1854-1942), δειαδή ζην εγρεηξίδηφ ηνπο Δηζαγσγή ζηηο
ηζηνξηθέο ζπνπδέο (1898), πνπ παξνπζίαδε ηελ ηζηνξία ζαλ έλα κάζεκα αγσγήο ηνπ πνιίηε. ΢πγθεθξηκέλα, νη
Λαλγθινπά θαη ΢εληνκπφο ππνζηήξηδαλ φηη ν ηζηνξηθφο φθεηιε λα ζπγθεληξψλεη ηα ζηνηρεία ηνπ απφ ηηο πεγέο
θαη λα ηα ηαμηλνκεί, έπεηηα λα ηα επεμεξγάδεηαη, ζηε ζπλέρεηα λα ζπλδέεη ηα γεγνλφηα κεηαμχ ηνπο, απνθαζη-
ζηψληαο ηα ράζκαηα θαη, ηέινο, λα ηα νξγαλψλεη ζε κηα «ινγηθή θαηαζθεπή». Αθνινπζψληαο ζε γεληθέο
γξακκέο απηά ηα βήκαηα, ν απψηεξνο ζηφρνο ηνπ ηζηνξηθνχ δελ είλαη ε αλαδήηεζε ησλ αηηηαθψλ ζρέζεσλ,
πνπ ζπλδένπλ ηα ππφ εμέηαζε θαηλφκελα, αιιά κάιινλ ε δεκηνπξγία κηαο αιιεινπρίαο επεηζνδίσλ θαη γεγν-
λφησλ, θπξίσο πνιηηηθψλ θαη ζηξαηησηηθψλ. Αληίζεηα, ζχκθσλα κε ηελ νπηηθή ησλ Λαλγθινπά θαη ΢ελην-
κπφο, αθφκε θαη νη επαλαζηάζεηο ηνπ 19νπ αηψλα παξνπζηάδνληαλ σο ηπραία γεγνλφηα πνπ είραλ μεζπάζεη,
γηαηί ν βαζηιηάο Κάξνινο Η´, γηα παξάδεηγκα, ήηαλ άθξσλ θαη ν Λνπδνβίθνο Φίιηππνο ηζρπξνγλψκσλ (Dosse,
1993: 40-41).
΋ηαλ, ινηπφλ, ν Μπινρ μεθηλνχζε ηηο ζπνπδέο ηνπ, νη απμαλφκελεο επηζέζεηο πνπ δερφηαλ ν δηεπζπ-
ληήο ηφηε ηεο École Normale Supérieure,56 θαζεγεηήο Δξλέζη Λαβίο (Ernest Lavisse, 1842-1922) θαη θπξηφ-
ηεξνο εθπξφζσπνο ηεο αθεγεκαηηθήο ηζηνξίαο ησλ κεζνδηζηψλ, ή αθφκε θαη νη δηθέο ηνπ πξνζπάζεηεο λα α-
πνκαθξπλζεί –έζησ ζε θάπνην βαζκφ– απφ ηελ θαηεμνρήλ πνιηηηθή ηζηνξία, δίλνληαο ρψξν ζηελ ηέρλε θαη
ηελ πνιηηηθή ηνπ πνιηηηζκνχ, ήηαλ κελ αμηνπξφζεθηεο αιιά φρη ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο. Σα ηξία «είδσια ηεο
θπιήο ησλ ηζηνξηθψλ» δηαηεξνχζαλ αθφκε κεγάιν κέξνο ηεο επηξξνήο ηνπο, φπσο ζρνιίαδε ην 1903 ν θνηλσ-
ληνιφγνο Φξαλζνπά ΢ηκηάλ (François Simiand, 1873-1935), έλαο νπαδφο ηνπ Νηπξθέκ πνπ αξζξνγξαθψληαο
ζην πεξηνδηθφ ηνπ Αλξχ Μπεξ έιαβε ηνλ ηίηιν ηνπ δξηκχηεξνπ ίζσο θαηήγνξνπ ηεο ηζηνξίαο. Σα «είδσια»
απηά ήηαλ ην «πνιηηηθφ», δειαδή ε εκκνλή ζηελ πνιηηηθή ηζηνξία θαη ηνπο πνιέκνπο, ην «είδσιν ηεο αηνκη-
θφηεηαο», πνπ ήζειε ηελ ηζηνξία λα ηαπηίδεηαη κε ηελ ηζηνξία ησλ ζπνπδαίσλ αλδξψλ, θαη ην «ρξνλνινγηθφ
είδσιν», κε άιια ιφγηα: ε ζπλήζεηα λα ράλεη θαλείο ηελ νπζία ησλ θαηλνκέλσλ, γηα λα αλαδεηθλχεη ηελ αθε-
ηεξία, ηελ πξνέιεπζε θαη ηηο θαηαβνιέο ηνπο. Δίλαη γεγνλφο φηη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο κηζέο δηδαθηνξηθέο δηα-
ηξηβέο ησλ αξρψλ ηνπ 20νχ αηψλα αθηεξψλνληαλ ζηελ πνιηηηθή ηζηνξία, ελψ, ηε ζηηγκή πνπ δεκνζίεπε ν ΢η-
κηάλ απηέο ηηο απφςεηο ζην πεξηνδηθφ ηνπ Αλξχ Μπεξ, ην ππφινηπν 30% θαιππηφηαλ απφ βηνγξαθηθέο κειέ-
ηεο («αηνκηθφ είδσιν»). Με βάζε απηά ηα δεδνκέλα, ε αλαλέσζε ηεο ηζηνξίαο, ε εγθαηάιεηςε ησλ κνλαδη-
θψλ θαη αλεπαλάιεπησλ γεγνλφησλ θαη ε κεηάζεζε ηνπ ηζηνξηθνχ ελδηαθέξνληνο απφ ην αηνκηθφ ζην θνηλσ-
ληθφ παξνπζηάδνληαλ δηά ηεο γξαθίδαο ηνπ ΢ηκηάλ σο έλα λεσηεξηθφ επηζηεκνληθφ πξφγξακκα, ην νπνίν, φ-
πσο θαίλεηαη, αθνινχζεζαλ θαηά γξάκκα ιίγν αξγφηεξα νη ηδξπηέο ησλ Αλλάι. Ηδίσο ν Φεβξ, ζην πξψην άξ-
55
΢ε απηφ ην βηβιίν ηνπ δεκνζηεχνληαη παιηφηεξα άξζξα ηνπ, θαζψο θαη δηαιέμεηο, πνπ παξέδσζε ζην πιαίζην ηνπ κα-
ζήκαηφο ηνπ γηα ηελ ηζηνξία ηεο επξσπατθήο δηαλφεζεο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Κνινχκπηα.
56
Ο Μπινρ μεθίλεζε ηηο ζπνπδέο ηνπ ηνλ Ννέκβξην ηνπ 1904, ην έηνο πνπ ε Ecole Normale Supérieure ελψζεθε κε ην
Παλεπηζηήκην ηνπ Παξηζηνχ. ΢χκθσλα κε ην αξρηθφ ζρέδην απηήο ηεο κεηαξξχζκηζεο, πέξα απφ ην κάζεκα ηεο ηζηνξίαο
ηεο γαιιηθήο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο πνπ δίδαζθε ν Δκίι Νηπξθέκ, νη θνηηεηέο ζα παξαθνινπζνχζαλ ηα καζήκαηά
ηνπο ζηε ΢νξβφλλε. ΢χληνκα φκσο ε κεηαξξχζκηζε απνδείρζεθε ειάρηζηα απνηειεζκαηηθή, νη παξαδφζεηο ησλ καζεκά-
ησλ ζπλερίζηεθαλ ζην θηίξην, φπνπ γίλνληαλ παιηφηεξα, θαη ε Ecole Normale Supérieure εμαθνινχζεζε λα εθπαηδεχεη
δηπισκάηεο, πνιηηηθνχο, δεκνζηνγξάθνπο, λνκηθνχο θαη δαζθάινπο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηελ ελαξθηήξηα νκηιία
ηνπ, ζηηο 23 Ννεκβξίνπ 1904, ν δηεπζπληήο ηεο ζρνιήο Δξλέζη Λαβίο παξφηξπλε ηνπο θνηηεηέο λα ππεξεηήζνπλ ην έζλνο
θαη λα γίλνπλ άξηηα θαηαξηηζκέλνη δάζθαινη. Δλδεηθηηθφ ζηνηρείν ηεο παξάδνζεο ηνπ πνιηηηθνχ αθηηβηζκνχ πνπ πξνή-
γαγε ε ζρνιή, είλαη ην γεγνλφο φηη απφ ηνπο θνηηεηέο θαη απνθνίηνπο ηεο, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ
Πνιέκνπ, θηλεηνπνηήζεθαλ νη 800 θαη ζθνηψζεθαλ νη 239 (νη δέθα απφ απηνχο είραλ εηζαρζεί ζηε ζρνιή καδί κε ηνλ
Μπινρ, επξφθεηην δειαδή γηα ην ¼ ησλ ζπκθνηηεηψλ ηνπ). Βι. Fink, 1989: 25-26.

ζξν ηνπ, ην νπνίν δεκνζίεπζε ην 1905 επίζεο ζην πεξηνδηθφ ηνπ Αλξχ Μπεξ (ζηε ζπληαθηηθή επηηξνπή ηνπ
νπνίνπ έγηλε κέινο ιίγν αξγφηεξα), ηφληδε πφζν θαηαιπηηθή ήηαλ ε επηξξνή πνπ άζθεζε ζηε ζθέςε ηνπ ε
πξφζθιεζε ηνπ ΢ηκηάλ. Δίλαη αιήζεηα φηη ε επηζεψξεζε ηνπ Μπεξ (Revue de synthèse historique) –φπνπ με-
θίλεζαλ ηηο δεκνζηεχζεηο ηνπο φρη κφλν ν Φεξβ αιιά θαη ν Μπινρ– ππεξαζπηδφηαλ απφ ηα πξψηα βήκαηά ηεο
(δειαδή απφ ην 1900) κηα ζθαηξηθή ηζηνξία πνπ πεξηέθιεηε «ζηελ ίδηα επηζηεκνληθή πξννπηηθή φιεο ηηο φςεηο
ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, απφ ηελ νηθνλνκία σο ηηο λννηξνπίεο» θαη είρε ζηφρν λα απνθαηαζηήζεη ηε ζχλδεζε
αλάκεζα ζην παξειζφλ θαη ην παξφλ, αλαηξέπνληαο ηηο βαζηθέο ζέζεηο ηεο κεζνδηθήο ζρνιήο. Δίζηζηαη ν
Φεβξ λα ζεσξείηαη δηάδνρνο ηνπ Μπεξ θαη ηα Αλλάι ε ζπλέρεηα ηεο Revue de synthèse historique (Dosse,
1993: 28-29, 44-45).
Αλάκεζα ζηνπο άλδξεο πνπ επεξέαζαλ ζεκαληηθά ηηο ηδέεο ησλ δχν ηδξπηψλ ησλ Αλλάι, ζπγθαηαιέ-
γνληαη θαη άιινη εθπξφζσπνη ζπγγεληθψλ πξνο ηελ ηζηνξία επηζηεκψλ, πνπ ππφ ην θιίκα ησλ πξψησλ ρξφλσλ
ηνπ αηψλα κέρξη ηελ έλαξμε ηνπ Πξψηνπ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ, αλαζεψξεζαλ ηηο κεζφδνπο θαη ηνπο ζηφρνπο
ηνπο, αληηδξψληαο κε ηνλ ηξφπν ηνπο θαηά ηεο γεξκαληθήο θπξηαξρίαο. Ο Πσι Βηληάι, εθδφηεο, φπσο αλα-
θέξζεθε ησλ Αλλάι ηεο ζρνιήο ησλ γεσγξάθσλ (Annales de Géographie), επηδίσμε λα εξκελεχζεη ηε «θπζη-
θή πξνζσπηθφηεηα» ηεο Γαιιίαο, απνξξίπηνληαο ηελ ηππηθή εκκνλή ησλ Γεξκαλψλ ζηε γεσγξαθία, πνπ, θα-
ηά ηε γλψκε ηνπ, είρε απνθιεηζηηθφ ζηφρν ηε λνκηκνπνίεζε εδαθηθψλ δηεθδηθήζεσλ. Αληίζεηα, ν Βηληάι ε-
ζηίαζε ηελ πξνζνρή ηνπ ζηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο, πξνηείλνληαο κηα
λέα γεσγξαθία, ζηελά ζπλδεκέλε κε ηελ ηζηνξία θαη ηε δηεπηζηεκνληθή πξνζέγγηζε θαη ζχγθξηζε. Ζ ζχγθξη-
ζε απνηεινχζε ηνλ αθξνγσληαίν ιίζν θαη ησλ αλαζεσξεηηθψλ πξνηάζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ γισζζνιφγνπ Α-
ληνπάλ Μεγηέ (Antoine Meillet, 1866-1936), ν νπνίνο παξνπζίαδε ηε γιψζζα –απηήλ «ηελ απζφξκεηε δεκη-
νπξγία ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ», θαηά ηελ εξκελεία ηνπ– λα δηαδίδεηαη, λα αλαπηχζζεηαη θαη λα κεηακνξθψ-
λεηαη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ ζε άκεζε ζπλάξηεζε κε ηνπο βαζηθνχο παξάγνληεο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηη-
θφηεηαο. ΢ηε ζέζε κηαο ζπλνπηηθήο παξνπζίαζεο ηνπ αλαζεσξεηηθνχ θιίκαηνο ηεο επνρήο, αξθεί κφλν λα
ζεκεηψζνπκε φηη ν Μεγηέ ηφληδε ηηο ειάρηζηεο βεβαηφηεηεο ζηηο νπνίεο θαηέιεγε ε επηζηήκε ηνπ, ε νπνία,
ζχκθσλα κε ηελ παξαδνρή ηνπ, ήηαλ αδχλαην λα δψζεη επαξθείο απαληήζεηο ζε φια ηα εξσηήκαηα ζρεηηθά
κε ηα γισζζνινγηθά δάλεηα ή ηηο κεηαβνιέο ησλ εζληθψλ γισζζψλ, αθνχ ηα εξεπλεηηθά πνξίζκαηά ηεο βαζί-
δνληαλ θπξίσο ζε πηζαλφηεηεο θαη ινγηθέο ππνζέζεηο. Σελ ίδηα επνρή, ν θηιφζνθνο Αλξχ Μπεξγθζφλ (Henri
Bergson, 1859-1951) δίδαζθε ζηε γεληά ηνπ Μπινρ ηηο ζεσξίεο ηνπ γηα ηηο θαηεγνξίεο ηεο δηάξθεηαο θαη ηεο
θίλεζεο, ηεο κλήκεο θαη ηεο αληίιεςεο, θαη πξνζδίδνληαο κηα λέα δηάζηαζε ζηελ ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα,
ζπληζηνχζε λα απνθεχγεηαη ν απζηεξφο ηεκαρηζκφο ηνπ παξειζφληνο ζε ηερλεηέο ελφηεηεο ρξφλνπ θαη ρψξνπ
θαη λα κελ παξαγθσλίδνληαη ηα επξχηεξα φξηα ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, πνπ ζηελ νπζία απνηε-
ινχλ ηνπο απψηεξνπο ζηφρνπο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. Ήδε ηνλίζηεθε, σζηφζν, φηη απηφο πνπ άζθεζε θα-
ηαιπηηθή επίδξαζε ζηε ζθέςε ησλ δχν ηδξπηψλ ησλ Αλλάι, φπσο θαη πνιιψλ ζπγρξφλσλ ηνπο, ήηαλ ν Δκίι
Νηπξθέκ θαη ν δηάινγνο ή ζσζηφηεξα ε ζχγθξνπζε κεηαμχ ηεο θνηλσληνινγίαο θαη ηεο ηζηνξίαο, πνπ μέζπαζε
ην 1903, ηελ πεξίνδν δειαδή πνπ ν Φξαλζνπά ΢ηκηάλ εμέδηδε ην πεξίθεκν άξζξν ηνπ, επηηηζέκελνο θπξίσο
ζηνλ ΢εληνκπφο θαη ηελ πξφζθαηε ηφηε κειέηε ηνπ Ζ ηζηνξηθή κέζνδνο εθαξκνζκέλε ζηηο θνηλσληθέο επηζηή-
κεο (1901) (Fink, 1989: 31-35).
Τπφ ηελ επίδξαζε απηνχ ηνπ δηαλνεηηθνχ πεξηβάιινληνο, ν Φεβξ θαη ν Μπινρ, κεηά ηελ πξψηε ζπ-
λεξγαζία ηνπο ζην πεξηνδηθφ ηνπ Μπεξ, ζπλαληήζεθαλ ην 1920 θαη μεθίλεζαλ κία εθ λένπ ζηελή ζπλεξγαζία
ζην λενζχζηαην Παλεπηζηήκην ηνπ ΢ηξαζβνχξγνπ. ΢χκθσλα κε ηηο πξνζέζεηο ηεο γαιιηθήο θπβέξλεζεο, κε-
ηά ηελ αλάθηεζε ηεο Αιζαηίαο, ην λέν παλεπηζηήκην επξφθεηην λα αλαδεηρζεί ζε πξφηππν εξεπλεηηθφ θέληξν
θαη λα μεπεξάζεη ην γεξκαλφθσλν Παλεπηζηήκην Kaiser Wilhelm, πνπ ιεηηνπξγνχζε ζηε ζέζε ηνπ κέρξη ην
1918, απνδεηθλχνληαο ηελ αλσηεξφηεηα ησλ Γάιισλ εξεπλεηψλ απέλαληη ζηνπο Γεξκαλνχο νκνιφγνπο ηνπο.
Αλ ιάβνπκε ππφςε ηε δπζκελή νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο Γαιιίαο, φπσο θαη ησλ πεξηζζφηεξσλ επξσπατ-
θψλ κεηά ην ηέινο ηνπ Πξψηνπ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ, θαη επίζεο ηνλ πεξηνξηζκφ ηφζν ησλ θξαηηθψλ πηζηψ-
ζεσλ πνπ ρνξεγνχληαλ γηα ηζηνξηθέο δεκνζηεχζεηο φζν θαη ησλ παλεπηζηεκηαθψλ εδξψλ, ε ζπγθπξία ήηαλ

επηπρήο γηα ηνπο δχν ηδξπηέο ησλ Αλλάι. Ο Μπινρ θαηέιαβε ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1919 ηε ζέζε ηνπ βνεζνχ
ιέθηνξα ζηελ έδξα ηεο Μεζαησληθήο Ηζηνξίαο κε πξφηαζε ηνπ δαζθάινπ ηνπ, Κξηζηηάλ Πθίζηεξ (Christian
Pfister, 1857-1933), πνπ ζπκκεηείρε ζηελ εζληθή επηηξνπή δηνίθεζεο ηνπ λένπ παλεπηζηεκίνπ ηεο αιζαηηθήο
πξσηεχνπζαο, φπνπ ζπζηεγάδνληαλ νη αλζξσπηζηηθέο, νη θνηλσληθέο, νη πνιηηηθέο θαη νη λνκηθέο ζπνπδέο, θαη
ηνπ νπνίνπ νη θαζεγεηέο ελζαξξχλνληαλ λα ζπκκεηέρνπλ ζηηο παξαδφζεηο ησλ ζπλαδέιθσλ ηνπο, πξνθεηκέ-
λνπ λα δεκηνπξγεζεί κηα «πνιπζπιιεθηηθή [θαη] ζπκκεηνρηθή αηκφζθαηξα» (Γαγαλάθεο, 1991: 33-34· Bloch,
1994: 8-9). Σνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1920, μεθίλεζαλ νη πεξίθεκεο απνγεπκαηηλέο ζπλαληήζεηο θαη νη αηέξκνλεο
επηζηεκνληθέο ζπδεηήζεηο κεηαμχ ησλ θαζεγεηψλ ηνπ παλεπηζηεκίνπ. ΢πκκεηείραλ αλειιηπψο ν Φεβξ θαη ν
Μπινρ θαη άιινη ζπλάδειθνί ηνπο, φπσο ν θνηλσληθφο ςπρνιφγνο ΢αξι Μπινληέι (Charles Blondel, 1876-
1939), ηηο ηδέεο ηνπ νπνίνπ ζαχκαδε ν Φεβξ, θαη ν θνηλσληνιφγνο Μσξίο Υαικπβάμ (Maurice Halbwachs,
1877-1945), πνπ κε ηε κειέηε ηνπ γηα ην θνηλσληθφ πιαίζην ηεο κλήκεο θέξδηζε ηελ εθηίκεζε ηνπ Μπινρ.
΢ην ΢ηξαζβνχξγν πνπ ζηγά- ζηγά αλαδεηθλπφηαλ ζε «πινχζην ζεξκνθήπην ησλ ηδεψλ», νη ηδξπηέο ησλ Αλλάι
γλψξηζαλ θαη αξθεηνχο άιινπο απφ ηνπο κεηέπεηηα ζπλεξγάηεο ηνπο ζηε «ζρνιή». Αλάκεζά ηνπο μερσξίδνπλ
ν Εσξδ Λεθέβξ, ν ηζηνξηθφο ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο πνπ εζηίαδε ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηελ ηζηνξία ησλ
λννηξνπηψλ, ν Αλξχ Μπξεκφλ (Henri Bremond, 1865-1933), πνπ κε ηηο ηδέεο ηνπ γηα ηελ ηζηνξηθή ςπρνινγία
ελέπλεπζε ηνλ Φεβξ ζηε κειέηε ηνπ γηα ηε Μεηαξξχζκηζε, θαη ν ηζηνξηθφο ηεο αξραίαο επνρήο Αληξέ Πηγθα-
ληφι (André Piganiol, 1883-1968), πνπ έζηξεςε ηελ πξνζνρή ηνπ ζηελ αλζξσπνινγία, φπσο δειαδή θαη ν
Μπινρ ζηε κειέηε ηνπ Οη ζαπκαηνπξγνί βαζηιηάδεο (Les rois thaumaturges, 1924) (Burke, 1990: 16-17·
Dosse, 1993: 48-49).
Σν Παλεπηζηήκην δηέζεηε επίζεο κηα εμαηξεηηθά πινχζηα βηβιηνζήθε, θαζψο θαη κεγάια νηθνλνκηθά
θνλδχιηα. Σν εξψηεκα, φκσο, πνπ ηίζεηαη είλαη γηαηί ν Φεβξ θαη ν Μπινρ απνθάζηζαλ ηελ έθδνζε ελφο λένπ
πεξηνδηθνχ, αθνχ ήδε ζπλεξγάδνληαλ κε ην εμίζνπ λεσηεξηθφ πεξηνδηθφ ηνπ Μπεξ. Καηά κηα εθδνρή, ην η-
ζρπξφηεξν ίζσο θίλεηξφ ηνπο ήηαλ ε απξνζπκία ηνπ Μπεξ λα δεκηνπξγήζεη γχξσ ηνπ κηα «ζρνιή» –φπσο
είρε πξάμεη ιίγν λσξίηεξα ν Νηπξθέκ– γεγνλφο πνπ δελ βνεζνχζε ηνπο ζπλεξγάηεο θαη νκντδεάηεο ηνπ λα δη-
εθδηθήζνπλ παλεπηζηεκηαθέο έδξεο θαη πξσηαγσληζηηθνχο ξφινπο ζην αθαδεκατθφ θαη επηζηεκνληθφ θαηε-
ζηεκέλν ηεο επνρήο. Δπίζεο, νη ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ ηε δεδνκέλε επνρή, επλννχζαλ ηε δεκηνπξγία
ελφο θαηλνχξηνπ λεσηεξηθνχ πεξηνδηθνχ θαη ηελ αλάδπζε κηαο λέαο θαη δπλακηθήο δηεπηζηεκνληθήο νκάδαο. Ζ
νηθνλνκηθή επηζηήκε δηδαζθφηαλ απφ ην 1878 ζηηο λνκηθέο ζρνιέο θαη ε πξψηε έδξα Οηθνλνκηθήο Ηζηνξίαο
ζηε Φηινζνθηθή ΢ρνιή ηεο ΢νξβφλλεο –πνπ είρε ηδξπζεί κφιηο ην 1927– δελ είρε απνηξέςεη αθφκε ηελ απν-
κφλσζε ηεο νηθνλνκίαο απφ ηελ θνηλσληνινγία, ηελ θνηλσληθή ηζηνξία θαη ηελ αλζξσπνγεσγξαθία. Ζ γεσ-
γξαθηθή «ζρνιή» παξνπζηαδφηαλ αξθεηά απνδπλακσκέλε, αιιά θαη νη θνηλσληνιφγνη ηνπ Νηπξθέκ εκθαλί-
δνληαλ δηραζκέλνη αλάκεζα ζηε λνκηθή θαη ηε θηινζνθηθή. Δμάιινπ, αληίζεηα απφ ηνλ Μπεξ (πνπ είρε απν-
ηχρεη δχν θνξέο –ην 1905 θαη ην 1912– λα θαηαιάβεη κηα ζέζε ζην Κνιέγην ηεο Γαιιίαο), νη δχν ηδξπηέο ησλ
Αλλάι ήηαλ ήδε θαζεγεηέο ζην ΢ηξαζβνχξγν θαη δηέζεηαλ κεγάιε θήκε ράξε ζηηο δεκνζηεχζεηο ηνπο. Δηδηθά
ν Φεβξ, πνπ είρε ζεκαληηθέο πνιηηηθέο γλσξηκίεο, παξαδερφηαλ φηη είρε ζην κπαιφ ηνπ ηελ ηδέα ηεο έθδνζεο
ελφο λεσηεξηθνχ πεξηνδηθνχ απφ ηελ εκέξα πνπ ηειείσζε ν πφιεκνο θαη απνζηξαηεχηεθε ν ίδηνο. ΢ηνπο ζηφ-
ρνπο ηνπ κάιηζηα πεξηιάκβαλε ηελ αλάδεημε κηαο εληαίαο θνηλσληθήο επηζηήκεο, ηελ ελφηεηα ηεο νπνίαο ζα
θαζφξηδε ηψξα ε ηζηνξία, θαη ε νπνία ζα πξνζέθεξε απαληήζεηο ζηα θαίξηα εξσηήκαηα ηνπ παξφληνο. Δλ νιί-
γνηο, κέζσ ελφο λένπ πεξηνδηθνχ αιιά θαη ελφο επηζηεκνληθνχ θηλήκαηνο, ν Φεβξ νξακαηηδφηαλ ηελ επέθηα-
ζε ζε νιφθιεξε ηε Γαιιία ηεο δηεπηζηεκνληθήο ζπλεξγαζίαο, πνπ είρε δνθηκαζηεί ζην ΢ηξαζβνχξγν (Dosse,
1993: 46-52, 74). Δίλαη γλσζηφ φκσο φηη ν Φεβξ έδηλε κεγαιχηεξε έκθαζε ζηελ νηθνλνκία, ελψ ν Μπινρ
ζηνλ θνηλσληθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ πεξηνδηθνχ. Σειηθά, νη πξνηηκήζεηο ηνπο ζπλδπάζηεθαλ: ην πξψην ηεχ-
ρνο ησλ Annales d’histoire economique et sociale εκθαλίζηεθε ζηηο 15 Ηαλνπαξίνπ 1929 θαη νη εθδφηεο ηνπ
εμεγνχζαλ φηη ε ίδξπζή ηνπ απνζθνπνχζε ζηελ θαηάιπζε ησλ ζπλφξσλ, πνπ ρψξηδαλ ηνπο ηζηνξηθνχο απφ
ηνπο ζεξάπνληεο ησλ άιισλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, θαη επίζεο ζηελ θαιιηέξγεηα ελφο γφληκνπ θιίκαηνο δηα-
λνεηηθψλ αληαιιαγψλ. Σηο πξνζέζεηο ηνπο απνδείθλπε θαη ε ζχλζεζε ηεο ζπληαθηηθήο επηηξνπήο, ζηελ νπνία,

πέξα απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο αξραίαο θαη λεφηεξεο επνρήο, ζπκκεηείραλ ν θνηλσληνιφγνο Μσξίο Υαικπβάμ,
ν νηθνλνκνιφγνο ΢αξι Ρηζη (Charles Rist, 1874-1955), ν γεσγξάθνο Αικπέξ Νηεκαλδφλ (Albert Demangeon,
1872-1940) θαη o πνιηηηθφο επηζηήκνλαο Αληξέ Εήγθθξηλη (André Siegfried, 1875-1959) –επίζεο καζεηήο
ηνπ Βηληάι (Burke, 1990: 21-22).
Φπζηθά, δελ είλαη ηπραίν φηη ην λέν πεξηνδηθφ εκθαλίζηεθε ην 1929, ηε ρξνληά ηεο κεγάιεο νηθνλνκη-
θήο θξίζεο, αιιά κεξηθνχο κήλεο πξηλ απφ ηνλ δξακαηηθφ Οθηψβξην ηεο Γνπψι ΢ηξεη. Σν ιεγφκελν Κξαρ
ππήξμε ε αηηία ηεο επηηπρίαο ηνπ, ηδίσο ζηα πξψηα ηνπ βήκαηα. Ζ θαηάπησζε ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο,
πνπ επεξέαζε ηφζν ηελ Ακεξηθή φζν θαη ηελ Δπξψπε, έζεζε ζε ακθηζβήηεζε ηελ ηδέα ηεο δηαξθνχο πξνφδνπ
ηεο αλζξσπφηεηαο ζηελ πνξεία ηεο πξνο ηελ θαηάθηεζε πεξηζζφηεξσλ πιηθψλ αγαζψλ. Ζ θξίζε πξνθάιεζε
κηα ζεηξά λέσλ πξνβιεκαηηζκψλ ζε θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ επίπεδν. Σα Αλλάι, ηα Υξνληθά ηεο νηθνλνκη-
θήο θαη θνηλσληθήο ηζηνξίαο, βξήθαλ πξάγκαηη πξφζθνξν έδαθνο ζε απηήλ ηε ζπγθπξία. Οη θνηλσλίεο έζηξε-
θαλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο απφ ην πνιηηηθφ ζην νηθνλνκηθφ πεδίν θαη αηζζάλνληαλ ηελ αλάγθε λα γλσξίζνπλ κε
πνζνηηθά δεδνκέλα ηηο νηθνλνκηθέο αιιαγέο ή αθφκε θαη ηελ εμέιημε ησλ ηηκψλ, ελψ ε νηθνλνκία βξηζθφηαλ
ζηαζεξά, θαζ‟ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920, ζην επίθεληξν ηνπ πνιηηηθνχ ελδηαθέξνληνο θαη ησλ
δεκνζίσλ ζπδεηήζεσλ. ΢ηε βάζε ηνπ ηζηνξηθνχ ιφγνπ πνπ αλαπηχρζεθε κέζσ ησλ Αλλάι, θεληξηθή ζέζε
θαηέρνπλ ζχγρξνλα πξνβιήκαηα, φπσο ε ηξαπεδηθή θξίζε ζηε Γεξκαλία, ζηηο ρψξεο ηεο θεληξηθήο Δπξψπεο
αιιά θαη ζηηο ΖΠΑ, ε αγξνηηθή θνιεθηηβνπνίεζε θαη ην δεκνγξαθηθφ δήηεκα ζηελ Δ΢΢Γ, ε παγθφζκηα θξί-
ζε ηνπ ζηηαξηνχ θαη ε αγξνηηθή δπζαξέζθεηα ζηελ ακεξηθαληθή Γχζε. Ο Μπινρ απέξξηπηε ηελ πεξηνξηζηηθή
πξννπηηθή ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο ηνπ παξειζφληνο θαη αληηπξφηεηλε πσο ν ηζηνξηθφο κπνξεί λα μεθηλά κε
αθεηεξία ην παξφλ, πξνθεηκέλνπ λα «ελψλεη ην λήκα ηνπ ρξφλνπ κε ηηο θνηλσλίεο ηνπ παξειζφληνο». Ζ κειέ-
ηε ηνπ γηα ηελ αγξνηηθή ηζηνξία ηεο Γαιιίαο, ην 1931, έγηλε γλσζηή γηα ηε κεζνδνινγηθή πξσηνηππία ηεο,
πνπ αλαδείθλπε σο αθεηεξία ηεο ηζηνξηθήο πξνζέγγηζεο, ηνλ γλσζηφ θαη σο πξννξηζκφ ηεο, ην άγλσζην –ζαλ
λα ήηαλ κηα αλάγλσζε ηεο ηζηνξίαο πξνο ηα πίζσ. Πξφθεηηαη γηα ηελ «αλαδξνκηθή κέζνδν» («retrogressive
method»), ηελ νπνία εθάξκνζε κελ ν Μπινρ, αιιά δελ ηελ επηλφεζε ν ίδηνο. Δίλαη γλσζηφ φηη είρε εθαξκν-
ζηεί, ην 1897, απφ ηνλ θαζεγεηή ηνπ Κέηκπξηηδ, Φξέληεξηθ Μέηιαλη (Frederic William Maitland, 1850-1906),
ηνλ νπνίν ζαχκαδε ν Μπινρ, αιιά αθφκε θαη ν Μέηιαλη κλεκφλεπε άιινπο σο πξνγελέζηεξνπο εηζεγεηέο
ηεο θαη εκπλεπζηέο ηεο (1897: v-vi): φπσο ηνλ Φξέληεξηθ ΢ίκπνκ (Frederic Seebohm, 1833-1912), ηδίσο ζην
πξψην θεθάιαην ηεο νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο ηνπ γηα έλα ρσξηφ ηεο Αγγιίαο (1883:vii-xvi), ηνλ θαζεγεηή ηεο
Αξραίαο Ηζηνξίαο, Φπζηέι ληε Κνπιάλδ (Fustel de Coulanges, 1830-1889) –δάζθαιν ηνπ παηέξα ηνπ Μπινρ,
Γθνπζηάβ Μπινρ (Gustave Bloch, 1848-1923).
Αιιά ν Μπινρ αλέδεημε κε κεγαιχηεξε έκθαζε ηε δηάζηαζε ηνπ ρξφλνπ ζηελ ηζηνξία. Ο εξεπλεηήο,
φπσο εμεγνχζε, ζα πξέπεη λα εμεηάδεη πξψηα ην παξφλ ή φ,ηη κέρξη πξφηηλνο ήηαλ παξφλ, πξνθεηκέλνπ λα θα-
ηαλνεί ην παξειζφλ. ΋πσο θαη ν Μέηιαλη, μεθηλνχζε ηνλ ζρνιηαζκφ ηεο κεζνδνινγίαο πνπ αθνινπζνχζε ζε
απηή ηε κειέηε ηνπ, κλεκνλεχνληαο ηνπο άιινπο εξεπλεηέο πνπ είραλ αζρνιεζεί κε ην ζέκα ηνπ πξηλ απφ
απηφλ θαη ηνλίδνληαο φηη ε αμία ηνπ ελφο ηζηνξηθνχ έξγνπ είλαη κφλν πξνζσξηλή. Ζ ηζηνξία βξίζθεηαη πάλσ
απφ φιεο ηηο επηζηήκεο πνπ κειεηνχλ ηελ αιιαγή ησλ θνηλσληψλ, πξνζέζεηε ν ίδηνο, θαη «φηαλ έξζεη ε ψξα λα
μεπεξαζηεί ην έξγν κνπ απφ κειέηεο βαζχηεξεο πξνζέγγηζεο, ζα ληψζσ κεγάιε ηηκή αλ ε αληηπαξάζεζε κε ηηο
δηθέο κνπ ιαλζαζκέλεο εηθαζίεο βνήζεζε ηελ ηζηνξία λα κάζεη ηελ αιήζεηα γηα ηνλ εαπηφ ηεο». ΢ρεδίαδε κά-
ιηζηα λα πξνβεί ζε κηα αλαζεσξεκέλε δεχηεξε έθδνζε ηεο κειέηεο ηνπ κεηά απφ είθνζη ρξφληα, φπσο απνθά-
ιππηε ν Φεβξ, πνπ πξνιφγηζε ηε δεχηεξε έθδνζε κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ. Δίρε ζηφρν δειαδή λα μαλαγξάςεη
απηή ηε κειέηε ηνπ, γηαηί γλψξηδε φηη ν ρξφλνο δελ ζηακαηά γηα ηνλ ηζηνξηθφ θαη ήηαλ επίζεο πεπεηζκέλνο φηη
θάζε αμηφινγν δείγκα ηζηνξηθήο γξαθήο είλαη απαξαίηεην λα μαλαγξάθεηαη κεηά απφ είθνζη ρξφληα. Γηαθνξε-
ηηθά, ν ζπγγξαθέαο έρεη απνηχρεη ζηνλ ζηφρν ηνπ θαη δελ έρεη θαηαθέξεη λα παξαθηλήζεη άιινπο λα ειέγμνπλ
ηηο βαζηθέο ζέζεηο ηνπ θαη λα βειηηψζνπλ ηηο ηνικεξφηεξεο ππνζέζεηο ηνπ, ψζηε λα ηηο θαηαζηήζνπλ αθξηβέ-

ζηεξεο. Δμάιινπ, «φπνηνο πηζηεχεη φηη ηα βηβιία είλαη „νξηζηηθά‟ είλαη ην αληίζεην ηνπ ηζηνξηθνχ», φπσο ηφλη-
δε θαη ν Φεβξ ζηνλ πξφινγφ ηνπ (Bloch, 1966α: xvii, xx θαη xxiv- xxv).57
Σφζν ν Μπινρ φζν θαη ν Φεβξ, ππεξζεκαηίδνληαο ηελ αιιειέλδεηε ζρέζε αλάκεζα ζην παξφλ θαη ην
παξειζφλ, ζηφρεπαλ ζε κηα ηζηνξία πνπ ζα είλαη ρξήζηκε γηα ηνλ νηθνλνκνιφγν αιιά θαη γηα ηνπο ηζχλνληεο
ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ, ψζηε νη ηζηνξηθνί ζα παξνπζηάδνληαη σο θνξείο κηαο θαηεμνρήλ απνηειεζκαηηθήο
γλψζεο θαη ζα ζπλεξγάδνληαη ζηε δηαρείξηζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο αθφκε θαη κε άλδξεο ηεο δε-
κφζηαο δηνίθεζεο θαη ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ θφζκνπ ή κε φζνπο εηδηθεχνληαη ζε δηάθνξα νηθνλνκηθά θαη θνη-
λσληθά ζέκαηα. Πξάγκαηη, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ, ηξαπεδίηεο θαη επελδπηέο δεκνζίεπζαλ κειέ-
ηεο θαη απφςεηο ηνπο ζηα Αλλάι, ελψ ν Φεβξ θαη ν Μπινρ δήηεζαλ ηε ζπλεξγαζία αθφκε θαη δηεπζπληηθψλ
ζηειερψλ ηεο Γηεζλνχο Σξάπεδαο ηεο Επξίρεο, ηεο Γηεζλνχο Σξάπεδαο Δκπνξίνπ θαη Βηνκεραλίαο ή ηεο Σξά-
πεδαο ησλ Υσξψλ ηεο Κεληξηθήο Δπξψπεο θαζψο θαη άιισλ θνξέσλ, φπσο ε Κνηλσλία ησλ Δζλψλ θαη ην
Γηεζλέο Γξαθείν Δξγαζίαο. Κάπνηα ζηηγκή ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, ν Μπινρ αλαξσηηφηαλ αλ ζα
ήηαλ εθηθηφ θάπνηα ζηηγκή νη ηζηνξηθνί λα εξγάδνληαη ζε γξαθεία κειεηψλ ζηηο θπξηφηεξεο επηρεηξήζεηο ή θαη
δίπια ζηνπο επηθεθαιήο κηαο ζηαηηζηηθήο ππεξεζίαο. Οη ζπλεξγαζίεο απηέο θαλεξψλνπλ κεηαμχ άιισλ φηη ε
καξμηζηηθή επίδξαζε ζηνπο ηζχλνληεο ή γεληθφηεξα ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ πεξηνδηθνχ θαη ηνπ ζπλνιηθφηεξνπ
θηλήκαηνο ησλ Αλλάι ηνλίζηεθε πνιχ πεξηζζφηεξν απφ φζν ζα έπξεπε. Καηά κηα πεηζηηθή εξκελεία, ε νκάδα
ησλ Αλλάι ηνπνζεηήζεθε αλάκεζα ζηελ ηζηνξηθηζηηθή ζρνιή, ηελ νπνία απέξξηπηε, θαη ηνλ καξμηζκφ, απφ
ηνλ νπνίν αληινχζε ηελ ηδέα «ηεο ζθαηξηθήο ζχιιεςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο». Αιιά ζηελ νπζία πξφηεηλε έ-
λαλ ηξίην δξφκν, θαηαζθεχαζε έλα πξσηφηππν «παξάδεηγκα», θαη έηζη δηεθδηθνχζε ηελ εγεηηθή ζέζε ζηελ
ηζηνξία θαη ηελ θνηλσληθή επηζηήκε ή ζσζηφηεξα ζε κία ηζηνξηνγξαθηθή επαλάζηαζε, ζην πιαίζην ηεο ν-
πνίαο ν ηζηνξηθφο νθείιεη «λα μαλαγξάςεη ηελ ηζηνξία κε άμνλα ηα εξεζίζκαηα ηνπ παξφληνο» θαη ρσξίο λα
ζηεξεί ην έξγν ηνπ απφ ηελ επηζηεκνληθφηεηά ηνπ (Dosse, 1993: 67-73).
Ζ δεχηεξε θαη γλσζηφηεξε κειέηε ηνπ Μπινρ κεηά ηελ ίδξπζε ησλ Αλλάι, Ζ θενπδαιηθή θνηλσλία
(1939-1940), ζπκππθλψλεη ηηο κεζνδνινγηθέο πξνηάζεηο ηνπ, πξνζθέξνληαο κία επξεία ζχλζεζε, πνπ θαιχ-
πηεη ηέζζεξηο αηψλεο επξσπατθήο ηζηνξίαο (απφ ην 900 κέρξη ην 1300) θαη έλα επξχ θάζκα δεηεκάησλ (ηε
δνπιεία θαη ηελ ειεπζεξία, ηελ αιιειεγγχε ζην πιαίζην ηεο ίδηαο γεληάο θαη γεληθφηεξα ηνπο δεζκνχο κεηαμχ
ησλ αλζξψπσλ, ηηο πιηθέο ζπλζήθεο θαη ηελ νηθνλνκηθή ηνληθφηεηα θ.ά.). Ο Μπινρ δελ πεξηνξίζηεθε ζηελ
εμέηαζε ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο ηεο έγγεηαο πξνζφδνπ, ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο ηεξαξρίαο κεηά ηνλ πφ-
ιεκν, αιιά κειέηεζε ην ζχλνιν ηεο θενπδαιηθήο θνηλσλίαο θαη ηελ «θνπιηνχξα ηνπ θενπδαιηζκνχ». Αζρν-
ιήζεθε κε ηελ ηζηνξηθή ςπρνινγία, κε απηφ δειαδή πνπ ν ίδηνο απνθαινχζε «ηξφπνπο αηζζεκάησλ θαη ζθέ-
ςεο», επίζεο κε ηε κεζαησληθή αληίιεςε ηνπ ρξφλνπ ή, ζσζηφηεξα, ηελ αδηαθνξία ησλ αλζξψπσλ ηνπ Με-
ζαίσλα γηα ηνλ ρξφλν, αιιά θαη κε ηε ζπιινγηθή κλήκε –ζέκα πνπ ηνλ είρε ζπλεπάξεη, φπσο θαη ηνλ θνηλσλη-
νιφγν θαη νπαδφ ηνπ Νηπξθέκ, Μσξίο Υαικπβάμ. Δηδηθά ζε απηφ ην βηβιίν ηνπ ε επηξξνή ηνπ Νηπξθέκ είλαη
ηδηαίηεξα έληνλε, ηφζν θαηά ηελ πξαγκάηεπζε ηεο ζπιινγηθήο ζπλείδεζεο θαη κλήκεο φζν θαη ζηελ αλάιπζε
ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο. Δπίζεο, νη απφςεηο θαη ην ελδηαθέξνλ ηνπ Νηπξθέκ γηα ηε ζχγθξηζε, ηελ ηππνινγία
θαη ηελ θνηλσληθή εμέιημε είλαη θαλεξφ φηη επεξέαζαλ ζεκαληηθά ηελ ηειεπηαία ελφηεηα ηνπ βηβιίνπ –πνπ
ζηελ ειιεληθή κεηάθξαζή ηνπ (1987) έρεη ηίηιν «ν θενπδαιηζκφο σο θνηλσληθφο ηχπνο θαη ε δξάζε ηνπ»–
φπνπ ν Μπινρ δηαηππψλεη ην ζπκπέξαζκα φηη ν θενπδαιηζκφο δελ είλαη έλα κνλαδηθφ θαηλφκελν, αιιά κάι-
ινλ κηα επαλαιακβαλφκελε θάζε ηεο θνηλσληθήο εμέιημεο θαη επηρεηξεί ηε ζχγθξηζε ηεο κεζαησληθήο Γχζεο
κε ηελ Ηαπσλία. Οη κειέηεο πνπ έγξαςε ν Μπινρ ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζνπνιέκνπ, «απνπλένπλ ηελ ηδηαίηεξε
δηαλνεηηθή αηκφζθαηξα πνπ ρξσκάηηδε ηηο έληνλεο εκέξεο ηεο νκάδαο ηνπ ΢ηξαζβνχξγνπ», αιιά θπξίσο «α-
ληαλαθινχλ ην πλεχκα ηνπ ηδξπηηθνχ δηδχκνπ ησλ Annales», ηηο θνηλέο δηαπηζηψζεηο θαη ηνπο θνηλνχο ζηφ-
ρνπο ηνπο ζηελ εθζηξαηεία πνπ νη ίδηνη μεθίλεζαλ, κε ζθνπφ «ηνλ επαλαπξνζαλαηνιηζκφ ηεο ηζηνξίαο θαη ηελ
57
Γηα κηα ζχληνκε θαη πεξηεθηηθή πεξηγξαθή απηήο ηεο κειέηεο ηνπ Μπινρ, βι. ζηελ εηζαγσγή ηνπ Γαγαλάθε, Bloch,
1994: 15-17.

επξχηεξε δπλαηή ζχγθιηζε ησλ αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ» (Burke, 1990: 23-25· Bloch, 1987· Bloch, 1994:
17-18).
΢ηαδηαθά ην πεξηνδηθφ θαηέζηε ην θέληξν ηεο λέαο ηζηνξηθήο «ζρνιήο». Γηθαηνινγεκέλα, ε αλαλέσ-
ζε ηνπ ηζηνξηθνχ ιφγνπ κέζσ ηεο εγθαηάιεηςεο ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο πξνο φθεινο ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνη-
λσληθήο ηζηνξίαο πξνβάιιεηαη σο ε ζπνπδαηφηεξε επηηπρία ηεο «ζρνιήο» ζηελ πξψηε θάζε ηεο εμέιημήο ηεο
–δειαδή κέρξη ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν. ΢ηελ επηηπρία απηή ζπλέβαιαλ κάιηζηα δχν άλδξεο πνπ δελ
ήηαλ ηζηνξηθνί. Ο πξψηνο ήηαλ ν Αλξχ Χδέξ (Henri Hauser, 1866-1946), πνπ, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ,
πέηπρε ηελ ίδξπζε, ην 1927, ηεο πξψηεο έδξαο Οηθνλνκηθήο Ηζηνξίαο ζηε ΢νξβφλλε θαη ζηελ νπνία ηνλ δηα-
δέρζεθε ην 1936 ν Μπινρ. Ο δεχηεξνο ήηαλ ν θνηλσληνιφγνο θαη ζηηο αξρέο ηνπ αηψλα θαηήγνξνο ηεο παξα-
δνζηαθήο ηζηνξίαο, Φξαλζνπά ΢ηκηάλ, ηνπ νπνίνπ ηε ζεσξία γηα ηε «ζπλερή θαηλνκελνζθφπεζε» (δειαδή ηελ
παξαηήξεζε ηνπ ίδηνπ θαηλνκέλνπ κέζα ζηνλ ρξφλν) πηνζέηεζαλ ηα Αλλάι, αλνίγνληαο έηζη ηηο πχιεο ηνπο
ζηα εξεπλεηηθά πεδία ηεο ζηαηηζηηθήο θαη ηεο κειέηεο ησλ ηηκψλ. Αμίδεη κάιηζηα λα ζεκεησζεί φηη ην 1936,
πνπ ν Μπινρ έθηαζε ζηε ΢νξβφλλε, ίδξπζε καδί κε ηνλ Υαικπβάμ ην Ηλζηηηνχην Οηθνλνκηθήο θαη Κνηλσλη-
θήο Ηζηνξίαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηε κεηαηφπηζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ηνπ ηζην-
ξηθνχ απφ ην πνιηηηθφ ζην νηθνλνκηθφ είλαη ε δηεχξπλζε ησλ εμεηαδνκέλσλ πεγψλ. Γηα παξάδεηγκα, ζηε κε-
ιέηε ηνπ γηα ηε γαιιηθή αγξνηηθή ηζηνξία ν Μπινρ δελ πεξηνξίζηεθε ζηελ εμέηαζε ησλ ηίηισλ ηδηνθηεζηψλ,
αιιά άληιεζε ην πιηθφ ηνπ απφ κειέηεο ηνπ δηθαίνπ, γεσγξαθίαο, αγξνηηθήο νηθνλνκίαο, γισζζνινγίαο, αξ-
ραηνινγίαο θαη δεκνγξαθίαο, πξνθεηκέλνπ λα παξνπζηάζεη ζε δηαρξνληθή θιίκαθα ηε δπλακηθή αιιεινζχλ-
δεζε αλάκεζα ζηνλ άλζξσπν θαη ηε γε, εμεηάδνληαο παξάιιεια αθφκε θαη ηελ εμέιημε ησλ εξγαιείσλ ηεο
αγξνηηθήο εξγαζίαο, ηε ζχζηαζε ησλ εδαθψλ θαη ηηο κεηαβνιέο ηεο παξαγσγήο αιιά θαη ηνπο νηθνγελεηαθνχο
δεζκνχο ή ηε ρξήζε ηνπ λνκίζκαηνο. Δπνκέλσο, ζηελ ηζηνξία ηνπ αμηνπνίεζε ηφζν ηελ νηθνλνκία φζν θαη ηε
γεσγξαθία ή γεσηζηνξία, αιιά θαη ηελ ηζηνξηθή ςπρνινγία θαη γεληθφηεξα ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο. Με άι-
ια ιφγηα, ππέβαιε δηαξθψο εξσηήκαηα ζηηο πεγέο φισλ ησλ εηδψλ, αλαδεηθλχνληαο ηελ «ηζηνξία-πξφβιεκα»
ζηε ζέζε ηεο «ηζηνξίαο-αθήγεζεο» ησλ Λαλγθινπά θαη ΢εληνκπφο (Dosse, 1993: 73-98). Απηή ήηαλ κία πξφ-
ζζεηε θαηλνηνκία ηεο ζρνιήο ησλ Αλλάι, πνπ νδήγεζε ζηε «ζχλδεζε ηεο ηζηνξηθήο γξαθήο κε ηε κνληκφηεηα,
κε ηε καθξά δηάξθεηα», θαη, ελ ηέιεη, ζηελ «θαηάδεημε ησλ κεηαζρεκαηηζκψλ ηεο θχζεο θαηά ηελ ηζηνξηθή
ηνπο πνξεία» (Dosse, 1993: 83).
Δμαηξεηηθά ζεκαληηθφο είλαη επίζεο ν πξνζαλαηνιηζκφο ηεο «ζρνιήο» ησλ Αλλάι πξνο ηε ζπγθξηηηθή
ηζηνξία, ελψ ε θνξπθαία ίζσο πξφηαζή ηεο ζπλδέεηαη κε ηελ «ηζηνξία ησλ λννηξνπηψλ». Ζ λννηξνπία, έλλνηα
πνπ δαλείζηεθαλ ν Φεβξ θαη ν Μπινρ απφ ηνλ Λπζηέλ Λεβχ-Μπξχι (Lucien Lévy-Bryhl, 1857-1939) θαη ηε
κειέηε ηνπ La mentalité primitive, 1922, «δελ ζα κπνξνχζε λα αλαρζεί ζε έλαλ απζηεξφ νξηζκφ [αιιά] απαη-
ηεί ηελ εμέηαζε ησλ πνιιαπιψλ ρξήζεψλ ηεο», φπσο δηαβάδνπκε ζην αληίζηνηρν ιήκκα ηνπ ιεμηθνχ ησλ Οθ-
θελζηάλη, Νηπθψ θαη Μαδνπξέι. Χζηφζν, ε ηζηνξία ησλ λννηξνπηψλ γλψξηζε ηε κεγαιχηεξε αλάπηπμή ηεο
κεηά απφ ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν θαη «ζεκάδεςε […] κηα πξαγκαηηθή δηαζηνιή ηεο πεξηνρήο ησλ
ηζηνξηθψλ κέζσ ηεο κειέηεο λέσλ, κέρξη ηφηε παξακειεκέλσλ, ηζηνξηθψλ αληηθεηκέλσλ, φπσο ν θφβνο, ν ζά-
λαηνο, ην ζψκα, ε αηδψο, ε ζεμνπαιηθφηεηα, νη ζπγγεληθέο ζρέζεηο, ην αζπλείδεην, νη ζπιινγηθέο πεπνηζήζεηο
θαη ηειεηνπξγίεο». Δπηπιένλ, «απνδίδνληαο κεγαιχηεξε αμία ζηα ζπιινγηθά θαηλφκελα απ‟ φ,ηη ζηα άηνκα,
ήξζε ζε αληίζεζε κε ηελ παξαδνζηαθή ηζηνξία ησλ ηδεψλ», ελψ δίλνληαο έκθαζε ζηε ζπιινγηθή ςπρνινγία,
«αληρλεχνληαο αθαηάπαπζηα ηηο λνεηηθέο ζπλήζεηεο, ην ζπιινγηθφ αζπλείδεην θαη ηελ απζφξκεηε νκηιία»
θαη απνζθνπψληαο ζηελ «αλαζχζηαζε ησλ ζπκπεξηθνξψλ, ησλ εθθξάζεσλ, ησλ ζησπψλ πνπ κεηαθξάδνπλ
ηηο αληηιήςεηο ηνπ θφζκνπ θαη ηηο ζπιινγηθέο επαηζζεζίεο», αλαδεηθλπφηαλ ζε «κηα ηζηνξία ζε “ηξίην επίπε-
δν” πνπ κειεηνχζε ηηο αληηζηνηρίεο ηνπ “λνεηηθνχ” κε ην θνηλσληθφ θαη ην νηθνλνκηθφ» (Offenstadt, Dufaud
& Mazurel, 2007: 140-142).
΢ην κεηαμχ, ην πεξηνδηθφ απνηεινχζε ην βαζηθφ φξγαλν ησλ λέσλ πξνηεηλφκελσλ αληηιήςεσλ θαη νη
βηβιηνθξηζίεο ηνπ θαζίζηαλην δίαπινο πεξαηηέξσ ελίζρπζεο ηνπ δηεπηζηεκνληθνχ δηάινγνπ. Αιιά νη δχν δη-
επζπληέο ηνπ θαηάιαβαλ γξήγνξα φηη ε νξηζηηθή αλαηξνπή ηνπ θπξίαξρνπ ηξφπνπ γξαθήο θαη ε ηζηνξηνγξα-

θηθή επαλάζηαζε πνπ νξακαηίδνληαλ, ήηαλ αδχλαην λα επηηεπρζνχλ, εάλ δελ άιιαδαλ ξηδηθά ηα θξηηήξηα γηα
ηελ πξφζιεςε ησλ δηδαζθφλησλ ηεο ηζηνξίαο ζηελ αλψηεξε βαζκίδα ηεο Μέζεο Δθπαίδεπζεο. Σν 1932, ν
Φεβξ θαη ν Μπινρ ζπλππέγξαςαλ καδί κε άιινπο ζπλεξγάηεο ησλ Αλλάι κηα επηζηνιή δηακαξηπξίαο θαηά
ηνπ θαζηεξσκέλνπ ηξφπνπ εμεηάζεσλ ησλ ππνςεθίσλ. Γχν ρξφληα αξγφηεξα ν Φεβξ έζεζε θαη πάιη αλνηθηά
ην δήηεκα ηεο αλαγθαίαο αιιαγήο ησλ θαλνληζκψλ θαη ηεο πξαθηηθήο απηνχ ηνπ δηαγσληζκνχ, ελψ ην 1937
ζπλέηαμε καδί κε ηνλ Μπινρ έλα λέν θαηεγνξεηήξην. Αιιά ζε απηήλ ηελ πξνζπάζεηά ηνπο απέηπραλ. Καλείο
δελ ηνπο ππνζηήξημε, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη πφζν ηζρπξά ήηαλ αθφκε ηα εξείζκαηα ησλ εθπξνζψπσλ ηεο
παιηάο ηζηνξίαο ζην ζρνιηθφ θαη ην παλεπηζηεκηαθφ θαηεζηεκέλν. Χο απνηέιεζκα, επέιεμαλ λα κεηαηξέςνπλ
απηήλ ηελ απνηπρία ηνπο ζε «παξάγνληα θηλεηνπνίεζεο, θαιιηεξγψληαο γηα ηνλ εαπηφ ηνπο ηελ εηθφλα ηνπ
παξία, ηνπ απφθιεξνπ ησλ παλεπηζηεκίσλ» θαη πεηπραίλνληαο έηζη επθνιφηεξα «ηε ζπζπείξσζε ησλ θνηλσ-
ληθψλ επηζηεκψλ γχξσ απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ρσξίο ην θφβν ηεο απνξξφθεζεο ή ηεο δηεχζπλζεο απφ έλαλ πα-
λίζρπξν γείηνλα» (Dosse, 1993: 78-9). Σελ ίδηα πεξίνδν ε δηεζλήο αιιά θαη παγθφζκηα επηξξνή ηεο «ζρνιήο»
απμαλφηαλ. Σν γεγνλφο φηη ν Φεβξ απέθηεζε, ην 1933, ηελ έδξα ηνπ ζην Κνιέγην ηεο Γαιιίαο θαη ν δηνξηζκφο
ζηε ζέζε ηνπ πξνέδξνπ ηεο εθδνηηθήο επηηξνπήο ηεο πνιχηνκεο θαη δηεπηζηεκνληθήο Γαιιηθήο Δγθπθινπαί-
δεηαο πνπ μεθίλεζε ην 1935, φπσο θαη ε κεηαθίλεζε ηνπ Μπινρ, ην 1936, ζηε ΢νξβφλλε κπνξνχλ λα ζεσξε-
ζνχλ απνδείμεηο ηεο επηηπρίαο ηνπ θηλήκαηνο ησλ Αλλάι. Σν 1939, ν Φεβξ αλαθεξφηαλ κε ππεξεθάλεηα ζηελ
νκάδα ησλ ππνζηεξηθηψλ ηνπ «πλεχκαηνο ησλ Αλλάι», ελψ ν Μπινρ, πνπ ζπρλά ζπγθαηαιεγφηαλ ζηνπο πξν-
ζθεθιεκέλνπο νκηιεηέο γλσζηψλ επξσπατθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη εξεπλεηηθψλ ηλζηηηνχησλ, ζπλέβαιε κε έλα
θείκελφ ηνπ ζηνλ πξψην ηφκν ηεο Οηθνλνκηθήο Ηζηνξίαο ηνπ Κέηκπξηηδ (Bloch, 1966β: 235-290). Ζ εθηέιεζή
ηνπ απφ ηνπο Γεξκαλνχο ζηηο 16 Ηνπλίνπ 1944 πξνθάιεζε δηεζλή ζπγθίλεζε.
7.2 Ζ κεηαπνιεκηθή πεξίνδνο: Από ηελ επνρή ηνπ Μπξνληέι ζηελ ηξίηε γεληά
Μεηά ην ηέινο ηνπ Γεχηεξνπ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ, ν Φεβξ βξέζεθε ζε ζέζε ηζρχνο: νξίζηεθε εθπξφζσπνο
ηεο Γαιιίαο ζηελ Οπλέζθν, ζπκκεηείρε κε ηελ πξνεηνηκαζία ηεο εμάηνκεο Δπηζηεκνληθήο θαη Πνιηηηζηηθήο
Ηζηνξίαο ηεο Αλζξσπόηεηαο (Scientific and Cultural History of Mankind) (Petitjean, 2006) θαη πξνζθιήζεθε
λα ζπκβάιεη ζηελ αλαδηνξγάλσζε ηεο École Pratique des Hautes Études (Burke, 1990: 31). Σελ ίδηα επνρή,
φκσο, κεηαβιήζεθε θαη ν επξχηεξνο πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ πεξηνδηθνχ, πνπ κεηνλνκάζηεθε ζε Annales.
Economies, Societes, Civilisations. Ζ απνπζία ηνπ φξνπ ηζηνξία απφ ηνλ λέν ηίηιν θαλεξψλεη ηελ επηζπκία γηα
ηε ζηελφηεξε ζπλεξγαζία κε ηηο άιιεο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη κπνξεί λα ζεσξεζεί ζπλέπεηα ησλ επξχηεξσλ
κεηαπνιεκηθψλ εμειίμεσλ. «Σα Annales αιιάδνπλ, γηαηί φια αιιάδνπλ γχξσ ηνπο», εμεγνχζε ζηνλ πξψην
κεηαπνιεκηθφ ηφκν, ην 1946, ν Φεξβ: «νη άλζξσπνη, ηα πξάγκαηα –κε κηα ιέμε ν θφζκνο», δηφηη «ν θφζκνο
ηνπ ρζεο ηειείσζε … ράζεθε γηα πάληα» (Dosse, 1993: 108).
΋πσο είρε ζπκβεί ην 1918, ε αλάγθε ηεο επξχηεξεο αλαζπγθξφηεζεο ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θφζκνπ θαη
ν πνιηηηθφο αληαγσληζκφο κε έλαλ ερζξφ, απηήλ ηε θνξά ηε ΢νβηεηηθή Έλσζε, ελζάξξπλαλ ηελ αλάιεςε λέ-
σλ πξσηνβνπιηψλ, πνπ ηψξα ζηεξίρζεθαλ ζηε ρξεκαηνδφηεζε ηνπ Ηδξχκαηνο Rockefeller, ε νπνία εμαζθα-
ιίζηεθε ράξε ζηηο δηαζπλδέζεηο ηνπ ΢αξι Μνξαδέ (Charles Morazé, 1913-2003), γξακκαηέα ηεο Γηεζλνχο
Δπηηξνπήο Ηζηνξηθψλ Δξεπλψλ, κέινπο ηεο ζπληαθηηθήο επηηξνπήο ησλ Αλλάι αιιά θαη ηδξπηή ηνπ ΢πλδέ-
ζκνπ θίισλ ησλ Αλλάι (1947) –πνπ κεηαηξάπεθε αξγφηεξα ζε ΢χλδεζκν Μαξθ Μπινρ. ΋ια έδεηρλαλ φηη νη
θξαηνχζεο ζπλζήθεο απαηηνχζαλ ηελ ηαρχηαηε αλάπηπμε ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Οη ζεξάπνληεο ηνπο
ήδε ζπλέδξακαλ ηνπο θξαηηθνχο πξνγξακκαηηζκνχο αλαζπγθξφηεζεο, θαη ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950
απέθηεζαλ ηε ζεζκηθή αλαγλψξηζή ηνπο ζε πνιιά επξσπατθά παλεπηζηήκηα (Dosse, 1993: 107-117, 133·
Roberts, 2004: 83). Αιιά εμίζνπ θαλεξφ ήηαλ θαη ην γεγνλφο φηη ε ηζηνξία, φπσο θαη ν ηζηνξηθφο ιφγνο ησλ
Αλλάι, δέρνληαλ φιν θαη πεξηζζφηεξεο πηέζεηο απφ ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο. ΢ην αξρηθφ ζηάδην, ν απεηιεηη-

θφηεξνο ερζξφο ήηαλ ε θνηλσληνινγία θαη νη ζπλερηζηέο ηνπ Νηπξθέκ, έλαο εθ ησλ νπνίσλ, ν Εσξδ Γθπξβίηο
(Georges Gurvitch, 1894-1965), ίδξπζε ζην γαιιφθσλν Παλεπηζηήκην ηεο Νέαο Τφξθεο, φπνπ είρε θαηαθχγεη
θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ, ηελ Διεχζεξε ΢ρνιή Αλσηάησλ ΢πνπδψλ, θαη κεηά ηελ επηζηξνθή ηνπ ζηε
Γαιιία, ην Κέληξν Κνηλσληνινγηθψλ Μειεηψλ. Πξαγκαηνπνίεζε έηζη έλα παιηφ φλεηξν ησλ θνηλσληνιφγσλ,
ζέηνληαο ζηφρνπο παξφκνηνπο κε απηνχο ησλ Αλλάι: ηε ζπζπείξσζε δειαδή ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, αι-
ιά ζηελ πεξίπησζε απηή ππφ ηελ «εγεζία» ηεο θνηλσληνινγίαο. Σν 1945, ηδξχζεθε επίζεο ην Γαιιηθφ Ίδξπκα
Γεκνζθνπήζεσλ, ελψ ε Οπλέζθν αχμεζε εληππσζηαθά ηηο πξσηνβνπιίεο ηεο, ζηηο νπνίεο εγγξάθνληαη ε ζχ-
ζηαζε ησλ Γηεζλψλ Δλψζεσλ ΢πγθξηηηθήο Κνηλσληνινγίαο θαη Γηθαίνπ θαη ηεο Γαιιηθήο Έλσζεο Πνιηηηθήο
Δπηζηήκεο (1949). Αμηνζεκείσηε φκσο είλαη ε ίδξπζε, ην 1948, ελφο λένπ θέληξνπ δηεπηζηεκνληθήο έξεπλαο,
ηνπ Έθηνπ Σκήκαηνο ηεο École Pratique des Hautes Études, κε δηεπζπληή ηνλ Φεβξ θαη επηθεθαιήο ηνπ ηζην-
ξηθνχ ηκήκαηφο ηνπ ηνλ επλννχκελφ ηνπ, Φεξλάλ Μπξνληέι (Fernand Braudel, 1902-1987), ν νπνίνο ηνλ δηα-
δέρζεθε ηφζν ζηε δηεχζπλζε ησλ Αλλάι φζν θαη ζηελ έδξα ηεο Νεφηεξεο Ηζηνξίαο ζην Κνιέγην ηεο Γαιιίαο.
Ο Μπξνληέι είλαη ν ζπγγξαθέαο ηεο ηξίηνκεο Μεζνγείνπ (κηαο κειέηεο πεξίπνπ 1.500 ζειίδσλ), ηελ
νπνία πνιινί ηζηνξηθνί ηεο γεληάο ηνπ αιιά θαη ηεο επφκελεο γεληάο ηνπνζεηνχζαλ αλάκεζα ζηα ζεκαληηθφ-
ηεξα βηβιία ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ ηνπ 20νχ αηψλα. Αιιά δελ ζα ζπκθσλνχζαλ καδί ηνπο νη κεηαγελέζηεξνη η-
ζηνξηθνί, φπσο ζρνιίαδε ν Ρνπηδέξν Ρνκάλν (Ruggiero Romano, 1923-2003), ν ηζηνξηθφο πνπ αλέιαβε, ην
1955, ηε βηβιηνθξηηηθή ηεο Μεζνγείνπ, κε αθνξκή ηελ ηηαιηθή κεηάθξαζε ηφηε ηεο πξψηεο έθδνζήο ηεο θαη ν
νπνίνο έθηνηε κειέηεζε, φζν ιίγνη ζπλάδειθνί ηνπ, ην έξγν ησλ ηζηνξηθψλ ησλ Αλλάι θαη θπξίσο ηνπ Μπξν-
ληέι. Αλ δειαδή έλαο ηζηνξηθφο κειεηνχζε απηφ ην βηβιίν ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ηνπ 20νχ αηψλα, ζα έβξηζθε,
φπσο ππέζεηε ν Ρνκάλν, «κεξηθά απφ ηα φζα γξάθνληαη ζε απηφ […] θνηλφηνπα». Πξάγκαηη, ηψξα είλαη
«θνηλφηνπα», αιιά απηφ νθείιεηαη ζηνλ Μπξνληέι. Γελ ζα πξέπεη δειαδή λα ιεζκνλεί ν ζχγρξνλνο αλαγλψ-
ζηεο φηη ν Μπξνληέι έγξαςε θαη μαλαέγξαςε ην έξγν ηνπ αξθεηέο θνξέο απφ ην 1939 κέρξη ην 1944, ζε κηα
επνρή δειαδή πνπ απηά πνπ έγξαθε, δελ ήηαλ θαζφινπ «θνηλφηνπα». Γη‟ απηφ, ινηπφλ, ν Ρνκάλν ηνλ ζπκ-
βνχιεπε λα θαληαζηεί ηνλ Μπξνληέι λα ιακβάλεη ηνλ ιφγν, ην 1949, θαη λα δηαθεξχηηεη ζηνπο ηφηε ηζηνξη-
θνχο: «φρη, θχξηνη, αληίζεηα απφ φζα πηζηεχεηε φινη ζαο εδψ θαη πεξηζζφηεξν απφ δχν αηψλεο, ε Μεζφγεηνο
δελ πέζαλε ζηηο αξρέο ηνπ 16νπ αηψλα» (Romano, 2004: 62). Ζ Μεζόγεηνο ήηαλ ε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ
Μπξνληέι, ηελ νπνία νινθιήξσζε, φπσο εμεγνχζε ν ίδηνο, «ζην ηέινο ηεο πξψηεο ιακπεξήο ληφηεο ησλ
Annales ηνπ Marc Bloch θαη ηνπ Lycien Febvre» (Braudel, 2005: 16). ΢χκθσλα κε ην «πιάλν» ηεο εξγαζίαο
ηνπ, πνπ ηα επφκελα ρξφληα πξνθάιεζε κεγάιε εληχπσζε, ην βηβιίν δηαηξείηαη ζε ηξία ηκήκαηα, παξαθνινπ-
ζψληαο ηελ θίλεζε ηζάξηζκσλ «νκάδσλ ζηνηρείσλ». Σν πξψην εζηηάδεηαη ζην πεξηβάιινλ, «ην νπνίν ζέηεη ην
δήηεκα κηαο ηζηνξίαο ζρεδφλ αθίλεηεο, ζπρλά απνηεινχκελεο απφ επίκνλεο επαλαιήςεηο θαη θχθινπο πνπ
ηειεηψλνπλ θαη μαλαξρίδνπλ ζρεδφλ αθαηάπαπζηα», ζπληζηψληαο έλαλ ηξφπνλ ηηλά ηχπν «δνκηθήο» ηζηνξίαο.
΢ην δεχηεξν, παξνπζηάδεηαη «ε ηζηνξία ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, ησλ πνιηηηζκψλ θαη ησλ νηθνλνκηψλ» θαη ν
Μπξνληέι, πνπ δείρλεη φηη γλσξίδεη φιεο ηηο ηερληθέο πνπ πξέπεη λα ρξεζηκνπνηεί έλαο ηζηνξηθφο ηεο νηθνλν-
κίαο, αλαδεηθλχεη ηψξα κηα ηζηνξία «πνπ θηλείηαη κε αξγνχο αιιά θαη πην δσεξνχο ξπζκνχο». Δδψ, αλαδχεηαη
κηα ηζηνξία «πεξηνδηθή» –φξνο πνπ ζε απηή ηε ρξήζε δελ έρεη ζρέζε κε ηελ νηθνλνκηθή νξνινγία, φπσο η-
ζρπξηδφηαλ ν ίδηνο ν Μπξνληέι. Σέινο, αθνινπζεί «ε ηζηνξία ησλ πνιηηηθψλ θαη ζηξαηησηηθψλ γεγνλφησλ»,
κηα ηζηνξία ζπκβάλησλ δειαδή πνπ «παξαθνινπζεί ηηο πιένλ ζχληνκεο, γνξγέο θαη λεπξηθέο ηαιαληεχζεηο»
(Romano, 2004: 52-54). Έηζη, ζηε Μεζόγεην αλαδχνληαη ηξεηο δηαθνξεηηθνί ηζηνξηθνί ρξφλνη: έλαο ζηαηηθφο,
γεσινγηθφο ρξφλνο, ε καθξά δηάξθεηα ησλ θνηλσληθψλ ζεζκψλ πνπ ηφζν πνιχ απαζρφιεζε ηνλ Μπξνληέι
θαη, ηέινο, ν ζχληνκνο ρξφλνο, δειαδή ν ρξφλνο ησλ ζπκβάλησλ. Απφ ηελ άπνςε απηή ν Μπξνληέι πξνρψ-
ξεζε πεξηζζφηεξν ηφζν απφ ηνλ δάζθαιφ ηνπ, ηνλ Φεβξ, φζν θαη απφ ηνλ Μπινρ (Iggers, 1991: 84-85), πξν-
ζθέξνληαο κηα ζπλζεηηθή κειέηε, πνπ θπζηθά δελ είλαη «ηέιεηα», γηαηί δελ ππάξρεη ηέιεηα κειέηε, αιιά είλαη
κηα «κεηαβαηηθή» πξνζέγγηζε (αθνχ κπνξεί λα βειηησζεί), πνπ εγθαηληάδεη κηα θαηλνχξγηα ή ζσζηφηεξα κηα
«άιιε» ηζηνξία, ε νπνία παξάγεηαη απφ ηε δηαζηαχξσζε ζηνηρείσλ, θαηαζηάζεσλ θαη ηδεψλ (Romano, 2004:
63-64).

Χο ζπλερηζηήο ηνπ Φεβξ ζην επηζηεκνληθφ πξφγξακκα ησλ Αλλάι, ν Μπξνληέι εμαθνινχζεζε λα π-
πεξαζπίδεηαη ηελ εγεηηθή ζέζε ηεο ηζηνξίαο κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, ηελ επαλάζηαζε ησλ νπνίσλ
ζεσξνχζε ηδηαίηεξα ζεκαληηθή. ΢πρλά ραξαθηήξηδε ηηο θνηλσληθέο θαη αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο «ηκπεξηαιη-
ζηηθέο», αιιά, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ε ηζηνξία δελ είρε ιφγνπο λα θνβάηαη ηελ αληηπαξάζεζή ηεο καδί ηνπο.
Σελ πξψηε πεληαεηία ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950, σο πξφεδξνο ηεο επηηξνπήο εμεηάζεσλ γηα ηελ πξφζιεςε δηδα-
ζθφλησλ ηζηνξίαο, ζπλέρηζε ην έξγν ζην νπνίν είραλ απνηχρεη, πξηλ απφ ηνλ πφιεκν, ν Μπινρ θαη ν Φεβξ,
επαλαθέξνληαο ζην πξνζθήλην ηα θξηηήξηα, πνπ είραλ πξνηείλεη νη ηδξπηέο ησλ Αλλάι. Δηδηθά κεηά ηνλ ζάλα-
ην ηνπ Φεβξ, ην 1956, αλαδείρηεθε ζηελ εγεηηθή θπζηνγλσκία ηνπ πεξηνδηθφ θαη ηνπ γεληθφηεξνπ θηλήκαηνο,
αλ θαη νη απφςεηο ηνπ δηέθεξαλ θαηαθαλψο απφ εθείλεο ηνπ πξνθαηφρνπ ηνπ: αθφκε θαη ε ηζηνξία ησλ δνκψλ
πνπ ήηαλ ηφζν πξνζθηιήο ζηνλ Μπξνληέι, ήηαλ κηα έλλνηα ηελ νπνία αληηπαζνχζε ν Φεβξ. Δπσθεινχκελνο
φκσο απφ ηελ αχμεζε ησλ πηζηψζεσλ ηε δεδνκέλε επνρή θαη ράξε ζην «επηρεηξεκαηηθφ πλεχκα» ηνπ, ν
Μπξνληέι βνήζεζε ζηελ αλάπηπμε ηνπ Έθηνπ Σκήκαηνο αιιά θαη ζηελ πξφνδν ηεο δεχηεξεο γεληάο ησλ Αλ-
λάι. Μεηά ηελ επηζηξνθή ηνπ απφ ην ηαμίδη ηνπ ζηηο ΖΠΑ, εηζεγήζεθε ηελ νξγάλσζε ελφο εξεπλεηηθνχ πξν-
γξάκκαηνο γηα ηελ κειέηε πνιηηηζκηθψλ πεξηνρψλ (area studies), πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε γηα κηα δηεηία κε
γελλαία ρξεκαηνδφηεζε. Σν 1959, εμαζθάιηζε γηα ηνλ ηζηνξηθφ ηνκέα ηνπ Έθηνπ Σκήκαηνο θνλδχιηα απφ
ηνλ πξνυπνινγηζκφ ηνπ επφκελνπ έηνπο γηα ηελ ίδξπζε εμήληα ζέζεσλ βνεζψλ (Dosse, 1993: 135-8). ΢ηνπο
άκεζνπο ζηφρνπο ηνπ γηα ηελ πξνεηνηκαζία ηεο ηξίηεο γεληάο πεξηιάκβαλε ηε ζπλεξγαζία κε λεαξνχο ηζηνξη-
θνχο, φπσο ν Εαθ Λε Γθνθ (Jacques Le Goff, 1924-2014), έλαο απφ ηνπο θπξηφηεξνπο εθπξνζψπνπο αξγφηε-
ξα ηεο «Νέαο Ηζηνξίαο», θαη ν Μαξθ Φεξξφ. ΋ζν πεξλνχζε ν ρξφλνο, νη ηζηνξηθνί πνπ ζπλεξγάδνληαλ κε ηα
Αλλάι αλαιάκβαλαλ, πέξα απφ ηηο παλεπηζηεκηαθέο αξκνδηφηεηέο ηνπο, ηελ επζχλε ησλ εθδφζεσλ δηαθφξσλ
εθδνηηθψλ νίθσλ, ζπκκεηείραλ ζε εξεπλεηηθά πξνγξάκκαηα, ελψ θάπνηα κέιε ηεο έθηαζαλ ζε πςειέο ζέζεηο
ησλ κέζσλ καδηθήο ελεκέξσζεο, ζπλδξάκνληαο έηζη ζηελ παγθφζκηα θήκε ησλ Αλλάι θαη ηελ αλαγλψξηζή
ηνπο σο κνληέιν επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο απφ ηνπο ηζηνξηθνχο νιφθιεξνπ ηνπ θφζκνπ (Middell, 2003: 112).
Δίλαη απαξαίηεην λα δηεπθξηλίζνπκε εδψ φηη φιεο νη εμειίμεηο γχξσ απφ ην «θίλεκα ησλ Αλλάι» δελ
αθνξνχλ απνθιεηζηηθά ην πεξηνδηθφ θαη επίζεο φηη κε ηνλ φξν «ζρνιή ησλ Αλλάι» δελ πεξηγξάθεηαη ζε θακία
θάζε ηεο εμέιημή ηεο κηα απνιχησο νκνηνγελήο νκάδα σο πξνο ηηο ηδέεο ησλ κειψλ ηεο. Ήδε εμεγήζακε φηη
ηέηνηνη φξνη είλαη αζαθείο. Δμάιινπ, φπσο θαη νη ηδξπηέο ηνπ πεξηνδηθνχ δηαθσλνχζαλ ζε αξθεηά ζεκεία,
κπνξεί λα ππνηεζεί φηη θαη θάζε επηζηήκνλαο ηεο δεχηεξεο γεληάο «είρε κηα δηθή ηνπ ζεψξεζε ηεο ηζηνξίαο,
θαζέλαο πάζρηδε λα πεξάζεη έλα κήλπκα θαη θαζέλαο είρε ζπρλά άπηζηνπο καζεηέο». Χζηφζν, ηδίσο κεηά ην
1950, ην ζεκαληηθφηεξν επίηεπγκα ηεο «ζρνιήο» ήηαλ ην γεγνλφο «φηη έκκεζα αλάγθαζε φια φζα παξέκελαλ
εθηφο ηνπ πεδίνπ επηξξνήο ηεο […] λα αλαλεψζνπλ ηηο κεζφδνπο ηνπο, λα επαλαπξνζδηνξίζνπλ ηηο αξρέο θαη
ηνπο ζηφρνπο ηνπο, λα πξνζαξκνζηνχλ ζηελ επηζηεκνληθή ζπγθπξία, πξάγκα πνπ ππήξμε πνιχ επσθειέο γηα
νξηζκέλνπο θιάδνπο» (Thuillier & Tulard, 1993: 60-61). ΢ε απηνχο ηνπο θιάδνπο ζπγθαηαιέγεηαη, γηα παξά-
δεηγκα, ε ηζηνξία ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ, πνπ ζπλδπάδεη ηε κειέηε ησλ δηπισκαηηθψλ ζρέζεσλ κε ηελ εκβά-
ζπλζε ζηηο «βαζχηεξεο δπλάκεηο ηεο ηζηνξίαο», ηφζν ηηο πιηθέο φζν θαη ηηο πλεπκαηηθέο, θαζψο επίζεο ζηνπο
εζληθνχο ραξαθηήξεο θαη ηηο ζπιινγηθέο λννηξνπίεο, ελψ «ηδξπηήο-παηέξαο» ηεο ζεσξείηαη ν Πηέξ Ρελνπβέλ
(Pierre Renouvin, 1893-1974). «Οη λέεο ηάζεηο ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο, πνπ ηφληζαλ ηε κειέηε ηεο πιηθήο ή
πλεπκαηηθήο δσήο ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ», εμεγνχζε ν Ρελνπβέλ ζηελ εηζαγσγή ηεο νθηάηνκεο ζπιιν-
γηθήο Ηζηνξίαο ησλ Γηεζλώλ ΢ρέζεσλ (1953-1958), «ππέδεημαλ ζηνλ ηνκέα ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ έλαλ εληε-
ιψο δηαθνξεηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ». Με απηήλ ηελ νπηηθή ζην επίθεληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο βξίζθεηαη «ε
ηζηνξία ησλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηνπο ιανχο» θαη φρη «νη ζρέζεηο αλάκεζα ζηηο θπβεξλήζεηο»: ν ηξφπνο κε ηνλ
νπνίν αλαπηχζζνληαη ηα εζληθά αηζζήκαηα θαη γίλνληαη αληηιεπηά ηα εζληθά ζπκθέξνληα, ην πψο εμαζθαιί-
δεηαη ε εζηθή ζπλνρή ελφο ιανχ, πψο δηακνξθψλεηαη ε εηθφλα ηνπ γηα ηνπο γείηνλεο ηνπ θαη ε ζπκπεξηθνξά
ηνπ ζηελ ηδέα ελφο πνιέκνπ ή ζηελ πξννπηηθή ηεο δεκηνπξγίαο κηαο «δηεζλνχο θνηλσλίαο». Ζ έκθαζε πνπ
έδηλε ν Ρελνπβέλ ζηηο «βαζχηεξεο δπλάκεηο», επεξέαζε ηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή, ην 1962, ηνπ Ρελέ Ρεκφλ
(René Rémond, 1918-2007) γηα ηελ ηζηνξία ηεο γαιιηθήο θνηλήο γλψκεο, ε νπνία εγθαηλίαζε ηηο έξεπλεο γχ-

ξσ απφ απηφ ην ζέκα (Noiriel, 2005: 87-95, 100-101). ΢ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1950 θαη 1960 παξαηεξείηαη επίζεο
ε εληππσζηαθή αλάπηπμε ηεο πνζνηηθήο θαη ζεηξατθήο ηζηνξίαο, πνπ επίζεο επσθειήζεθαλ απφ ηνλ πνιια-
πιαζηαζκφ ησλ λέσλ ζέζεσλ ζηα παλεπηζηήκηα ηεο επνρήο. Οη ζηαηηζηηθέο κέζνδνη, πνπ είραλ πξνθαιέζεη
κεγάιν ελδηαθέξνλ αιιά θαη πνιιέο ζπδεηήζεηο απφ ηηο αξρέο ηνπ αηψλα, θαζψο επίζεο θαη ε αλάιπζε ηεο
«καθξάο δηάξθεηαο», επηβιήζεθαλ κε επηθεθαιήο αθελφο ηνλ Φεξλάλ Μπξνληέι, αθεηέξνπ ηνλ Δξλέζη Λα-
κπξνχο (Ernest Labrousse, 1895-1988), ν νπνίνο δηαδέρζεθε ζηελ έδξα ηεο ΢νξβφλλεο ηνλ εθιηπφληα Μαξθ
Μπινρ, αιιά θαη ηνλ Λπζηέλ Φεβξ ζηε ζέζε ηνπ δηεπζπληή εξεπλψλ ηνπ Έθηνπ Σκήκαηνο ηεο ΢ρνιήο Αλσ-
ηέξσλ ΢πνπδψλ ηνπ Παξηζηνχ.
Γχξσ απφ ηνλ δηαπξεπή θαζεγεηή Λακπξνχο ζπγθεληξψζεθαλ λεαξνί θνηηεηέο, ησλ νπνίσλ νη δηδα-
θηνξηθέο δηαηξηβέο θαηαδείθλπαλ ηελ επηξξνή ησλ λέσλ αληηιήςεσλ ζε φινπο ηνπο εξεπλεηηθνχο ηνκείο θαη
ζπλέδξακαλ ζηε κεηαηξνπή ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο ηζηνξίαο ζε εγεκνληθφ ξεχκα ηεο γαιιηθήο ηζην-
ξηνγξαθίαο (Burke, 1990: 32-53· Dosse, 1993: 117-65). Βέβαηα, γηα ηελ θαιή θήκε ηνπ ζηε λέα γεληά είρε
εξγαζηεί κεζνδηθά ν ίδηνο. Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ εθπφλεζε, ην 1944, ηε δεχηεξε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ ζηε
Φηινζνθηθή ΢ρνιή κε ζέκα ηελ θξίζε ηεο γαιιηθήο νηθνλνκίαο ζην ηέινο ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο θαη ηηο
αξρέο ηεο Δπαλάζηαζεο (ε πξψηε ηνπ δηαηξηβή είρε ππνζηεξηρζεί ην 1932 ζηε Ννκηθή ΢ρνιή). Απηφ πνπ έρεη
κεγάιν ελδηαθέξνλ είλαη φηη ζηελ εηζαγσγή απηήο ηεο δηαηξηβήο ηνπ ν Λακπξνχο έδσζε έκθαζε ζηελ εμήγε-
ζε ησλ νηθνλνκηθψλ ελλνηψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχζε, θαη νη νπνίεο ήηαλ μέλεο θαη άγλσζηεο ζηνπο ηζηνξηθνχο.
Δπηδίσμε δειαδή ηε δεκηνπξγία ελφο ζπκβαηνχ θψδηθα επηθνηλσλίαο κεηαμχ ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο ηζηνξίαο,
εξκελεχνληαο φξνπο θαη έλλνηεο, φπσο επνρηθέο ή εηήζηεο δηαθπκάλζεηο, δεθαεηήο θχθινο, θίλεζε καθξάο
δηάξθεηαο, ζχληνκνο ρξφλνο, χθεζε, δνκή θαη ζπγθπξία. Έηζη, βνήζεζε ηνπο ηζηνξηθνχο λα ελζσκαηψζνπλ
νξγαληθά ζην ιεμηιφγην ηνπο απηέο ηηο έλλνηεο θαη ηνπο παξαθίλεζε λα ζηξαθνχλ ζηε κειέηε ησλ νηθνλνκη-
θψλ ζπλζεθψλ. Ο δεχηεξνο ιφγνο, πνπ εμεγεί ηε κεγάιε επηξξνή ηεο δεχηεξεο δηαηξηβήο ηνπ, ζπλδέεηαη κε
ηελ πξσηνηππία ησλ εμεγήζεσλ πνπ πξφηεηλε, γηα ην ζέκα πνπ αλέθαζελ απαζρνινχζε ηνπο Γάιινπο ηζηνξη-
θνχο: ηα αίηηα ηεο Δπαλάζηαζεο. Ο Λακπξνχο ππνζηήξημε φηη ην 1789 μέζπαζε κηα επαλάζηαζε εμαζιησκέ-
λσλ. Δπηζήκαλε φηη απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηα επαλαζηαηηθά γεγνλφηα έπαημε ε νηθνλνκηθή θξίζε πνπ είρε επη-
δεηλσζεί απφ κηα θαθή ζνδεηά: δηφηη νδήγεζε ζηελ άλνδν ησλ ηηκψλ ησλ πξντφλησλ αξηνπνηίαο, πξνθαιψληαο
πείλα ζηηο ιατθέο κάδεο. Τηνζεηψληαο ηελ άπνςε φηη ε θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ φςεσλ ηεο
Δπαλάζηαζεο είλαη δπλαηή κφλν ζε ζπλάξηεζε κε ηηο νηθνλνκηθέο ηνπο αηηίεο, ζηεξίρζεθε ζε λέα εξγαιεία
αλάιπζεο. Ζ έξεπλά ηνπ βαζίζηεθε ζηε κειέηε ησλ ζηαηηζηηθψλ δεδνκέλσλ ηνπ 18 νπ αηψλα. Γεκηνχξγεζε
εζληθέο αξηζκεηηθέο ζεηξέο, γηα λα παξαθνινπζήζεη ηελ εμέιημε ησλ ηηκψλ, ησλ αγξνηηθψλ θαη βηνκεραληθψλ
πξντφλησλ θαη ηνπ εκπνξίνπ θαη γηα λα ειέγμεη ηελ αμηνπηζηία ησλ πεγψλ ηνπ, παξνπζίαζε ηνλ «λφκν ησλ
αληηζηαζκηζηηθψλ ζθαικάησλ» θαη ησλ ειέγρσλ ζπκθσλίαο ηεο ζηαηηζηηθήο. Μεηά απφ ηε δεθαεηία ηνπ
1950, ν Λακπξνχο ζηξάθεθε απφ ηελ νηθνλνκηθή ζηελ θνηλσληθή ηζηνξία –δελ ζα ήηαλ ππεξβνιή λα ηζρπξη-
ζηνχκε φηη ελδηαθέξζεθε γηα κηα νηθνλνκηθή ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο. Ο «κεραληζκφο» πνπ ππεξαζπίζηεθε
ζηελ ηζηνξία ηνπ –θαη ν νπνίνο ζπλέπηπηε κε ηνλ απνδεθηφ κεραληζκφ ησλ Αλλάι– απαξηίδεηαη απφ ηξία επί-
πεδα: μεθηλά πάληνηε απφ θάησ, απφ ηελ νηθνλνκηθή ππνδνκή, θαη νινθιεξψλεηαη πξνο ηα πάλσ, ζηηο ππεξ-
δνκέο, ηηο λννηξνπίεο θαη θνπιηνχξεο, θαηαιήγνληαο ζε κηα αληίιεςε γηα ηελ ηζηνξία κε φξνπο δνκήο θαη
ζπγθπξίαο. Πξάγκαηη, ε αληίιεςε ηνπ Λακπξνχο γηα ηελ ηζηνξία ηαηξηάδεη άξηζηα κε ηνλ κεηαπνιεκηθφ ππφ-
ηηηιν ηνπ πεξηνδηθνχ – «νηθνλνκίεο, θνηλσλίεο, πνιηηηζκνί» (Noiriel, 2005: 112-115).
Αιιά παξά ην γεγνλφο φηη ν Λακπξνχο δηέδσζε ηνλ φξν καθξά δηάξθεηα, ήηαλ ν Φεξλάλ Μπξνληέι
πνπ πξνζέθεξε ηελ αλαιπηηθφηεξε εμήγεζή ηνπ. ΢ε έλα άξζξν ηνπ ζηα Αλλάι ην 1958 ηνπνζεηνχζε ηε καθξά
δηάξθεηα ηεο ηζηνξίαο ζηνλ αησλφβην ρξφλν, πξνζδίδνληάο ηεο δνκηθή πξννπηηθή. Τπνζηήξηδε δειαδή φηη
ππάξρνπλ ππνιαλζάλνπζεο δπλάκεηο (νη δνκέο), πνπ θαζνξίδνπλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηηο ζθέςεηο θαη ηηο πξά-
μεηο ησλ αλζξψπσλ, αθφκε θαη αλ απηνί δελ ην ζπλεηδεηνπνηνχλ. Τπεξακπλφηαλ ηελ ηδέα φηη απηφ ην δηαρξν-
ληθφ αζπλείδεην ηεο θνηλσλίαο απνηειεί ηελ ηζηνξία ηεο, είλαη δειαδή ην ζακκέλν παξειζφλ ηεο, ην νπνίν ν
ηζηνξηθφο νθείιεη λα πξνζεγγίζεη θαη λα θαηαλνήζεη. Έηζη, ν Μπξνληέι άλνημε ην δξφκν γηα ηελ πνζνηηθή

ηζηνξία ησλ δεθαεηηψλ ηνπ 1960 θαη 1970 θαη, παξά ην γεγνλφο φηη ν ίδηνο δελ ρξεζηκνπνίεζε απνθιεηζηηθά
πνζνηηθέο κεζφδνπο (Iggers, 1999: 83-85), ζε απηήλ ηελ ηδέα ηνπ γηα ηε καθξά δηάξθεηα αλαπηχρζεθε ε ιε-
γφκελε «ζεηξατθή ηζηνξία» (Braudel, 1987, ζ. 15-64· Noiriel, 2005: 117-119). ΋πσο καο εμεγεί ν Φξαλζνπά
Φπξέ (François Furet, 1927-1997), ε ζηνηρεηψδεο θηινδνμία ηεο πνζνηηθήο ηζηνξίαο είλαη «λα ζπγθξνηήζεη ην
ηζηνξηθφ γεγνλφο ζε ρξνληθέο ζεηξέο νκνγελψλ θαη παξαβιεηψλ ελνηήησλ, θαη κ‟ ηξφπν λα κπνξέζεη λα κε-
ηξήζεη ηελ εμέιημή ηνπο κε δνζκέλεο δηαθνπέο ρξφλνπ, εηήζηεο θαηά θαλφλα». Απηή είλαη ε βάζε ηεο ζεηξατ-
θήο ηζηνξίαο, ε νπνία πξνζθέξεη «αθξηβείο κεζφδνπο γηα ηε κέηξεζε ηεο κεηαβνιήο». Με απινχζηεξα ιφγηα,
ε πνζνηηθή θαη ε ζεηξατθή ηζηνξία πνπ, παξά ηηο δηαθνξέο ηνπο, είλαη αιιειέλδεηεο, «αληηθαζηζηνχλ ην γεγν-
λφο κε ηε ζεηξά, θαηαζθεπάδνληαο ηα ηζηνξηθά δεδνκέλα κε ηε βνήζεηα κηαο αλάιπζεο βαζηζκέλεο ζηε ζεσ-
ξία ησλ πηζαλνηήησλ». Πνηεο είλαη νη πεγέο, φκσο, ηεο πνζνηηθήο θαη ηεο ζεηξατθήο ηζηνξίαο; Πξφθεηηαη γηα
έλα ηεξάζηην ζχλνιν αλεθκεηάιιεπησλ ζηνηρείσλ, πνπ ήξζαλ ζηελ επηθάλεηα, φηαλ νη εξεπλεηέο εθδήισζαλ
ελδηαθέξνλ γηα απηέο ή επηρείξεζαλ ηε δηαθνξεηηθή αλάγλσζή ηνπο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960, γηα παξά-
δεηγκα, ηα παξαγθσληζκέλα έσο ηφηε θαηάζηηρα ησλ εθθιεζηψλ, ζηήξημαλ κειέηεο γηα ηελ πξν-βηνκεραληθή
θνηλσλία. Οκνίσο, ηα δεκνγξαθηθά δεδνκέλα, φηαλ εμεηάζηεθαλ κε ζεκείν αλαθνξάο ηελ εμέιημε ησλ κεζφ-
δσλ αληηζχιιεςεο, θψηηζαλ δεηήκαηα λννηξνπίαο ή ζξεζθεπηηθήο πξαθηηθήο. Δμάιινπ, «πφζεο θαη πφζεο
άγξαθεο καξηπξίεο δελ πεξηκέλνπλ ηε ζπζηεκαηηθή θαηαγξαθή θαη πεξηγξαθή ηνπο»; Ο Φπξέ καο πξνζθέξεη
κεξηθά παξαδείγκαηα: «ν αγξνηηθφο ρψξνο δηακνλήο, ε δηάηαμε ησλ θαιιηεξγήζηκσλ ρσξαθηψλ, ε ζξεζθεπ-
ηηθή ή ε θνζκηθή εηθνλνγξαθία» θαζψο θαη «έλαο αηειείσηνο θαηάινγνο φισλ ησλ ζηνηρείσλ ηνπ πνιηηηζκνχ,
πνπ ε ιεπηνκεξήο θαηαγξαθή θαη πεξηγξαθή ηνπο ζα επέηξεπε ηε ζπγθξφηεζε λέσλ ρξνλνινγηθψλ ζεηξψλ
θαη ζα έζεηε ζηε δηάζεζε ηνπ ηζηνξηθνχ έλα πξσηνθαλέο πιηθφ» (Furet, 1981: 70-76).
Μηα ραξαθηεξηζηηθή κειέηε ζεηξατθήο ηζηνξίαο είλαη ε κειέηε ηνπ θιίκαηνο απφ ην έηνο 1000, ηελ
νπνία δεκνζίεπζε ην 1967 ν Δκκαλπέι Λε Ρνπά Λαληπξί (Emmanuel Le Roy Ladurie, 1929-), έλαο εθπξφ-
ζσπνο ηεο ηξίηεο γεληάο ησλ Αλλάι. Υάξε ζηελ πξφνδν ηεο ρεκείαο (ζπγθεθξηκέλα, ηε κειέηε ηνπ ηζφηνπνπ
ηνπ νμπγφλνπ 18) ήηαλ πιένλ εθηθηή ε εμέηαζε ησλ θιηκαηνινγηθψλ αιιαγψλ ζηε δηάξθεηα αηψλσλ. Έηζη, ν
ζπγγξαθέαο εληφπηζε θιηκαηηθνχο θχθινπο, κηθξήο, κέζεο θαη καθξάο δηάξθεηαο θαη παξαθνινχζεζε ηηο ζπ-
λέπεηεο ησλ θιηκαηηθψλ κεηαβνιψλ ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ αλζξψπσλ –π.ρ. ηνπο δεκνγξαθηθνχο ξπζκνχο,
ηελ αγξνηηθή παξαγσγή, ηηο κνξθέο θνηλσληθφηεηαο– δηεπθνιχλνληαο ηελ θαηαλφεζε ηεο ηζηνξίαο. Αιιά ε
πην ραξαθηεξηζηηθή ίζσο πνζνηηθή κειέηε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 είλαη ην άιιν έξγν ηνπ Λε Ρνπά Λαληπξί,
πνπ εθδφζεθε επίζεο ην 1967 κε ηίηιν νη Υσξηθνί ηνπ Languedoc: ζηφρνο ηνπ εδψ ήηαλ λα αλαδείμεη ηελ αι-
ιειεπίδξαζε αλάκεζα ζηνπο θχθινπο ηεο πιεζπζκηαθήο εμέιημεο θαη ησλ ηηκψλ ησλ εηδψλ δηαηξνθήο κέζα
απφ ζηαηηζηηθή αλάιπζε, ζαλ λα επξφθεηην γηα κηα «ηζηνξία ρσξίο αλζξψπνπο», πνπ θαίλεηαη λα εγθαηληάδεη
κηα λέα ηζηνξία ησλ ζπλεηδήζεσλ, φπσο ζρνιίαδε ζε κεηαγελέζηεξε κειέηε ηνπ ν ίδηνο (Iggers, 1999: 84-85).
Απφ ηα ηέιε πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ε ζεηξατθή ηζηνξία ζηξάθεθε ζηνλ ηνκέα ηεο ζξεζθεπ-
ηηθήο ηζηνξίαο, ζπκβάιινληαο θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο ηζηνξίαο ησλ λννηξνπηψλ, πνπ ζπκπιεξψλεη ηελ νηθν-
λνκηθή θαη θνηλσληθή ηζηνξία, πξνζεγγίδνληαο ην δηαλνεηηθφ επίπεδν ζηηο πξαγκαηηθφηεηεο ηνπ παξειζφληνο.
Αιιά ην κεγάιν ελδηαθέξνλ ησλ ηζηνξηθψλ γηα ηελ ηζηνξία ησλ λννηξνπηψλ εμεγείηαη απφ ηελ άκεζε ζχλδε-
ζε απηήο ηεο ηζηνξίαο κε έλαλ άιιν ηνκέα, πνπ επλνήζεθε απφ ηελ εληππσζηαθή πξφνδν ηεο πνζνηηθήο θαη
ζεηξαΐθήο ηζηνξίαο κε ηελ εκθάληζε ηνπ ειεθηξνληθνχ ππνινγηζηή (Dosse, 1993: 195-210): ηελ ηζηνξηθή δε-
κνγξαθία (Noiriel, 2005: 146-8), πνπ ακέζσο κεηά ηνλ πφιεκν απέθηεζε ην ηλζηηηνχην κειεηψλ ηεο –ην Δ-
ζληθφ Ηλζηηηνχην Γεκνγξαθηθψλ Μειεηψλ/Institut National Des Études Démographiques (INED)– ηε δηθή
ηεο εηαηξεία, ηελ Δηαηξεία Ηζηνξηθήο Γεκνγξαθίαο, θαη ιίγν αξγφηεξα ην πεξηνδηθφ ηεο (Annales de
démographie historique), κέζσ ηνπ νπνίνπ δηαδίδνληαλ ζηελ θνηλφηεηα ησλ ηζηνξηθψλ νη εηδηθνί φξνη, νη έλ-
λνηεο θαη νη κέζνδνί ηεο. Ζ ζπλάληεζε ηεο δεκνγξαθίαο θαη ηεο ηζηνξίαο άλνημε ηνλ δξφκν ζε κία θνηλσληθή
ηζηνξία, πνπ ελδηαθεξφηαλ γηα ην αλψλπκν πιήζνο θαη ηνπο ηαπεηλνχο. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, ζπζρεηίζηεθαλ
νη θξίζεηο ζηα είδε δηαηξνθήο κε ηηο δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο –ε αχμεζε ηεο ζλεζη-
κφηεηαο θαη ε κείσζε ησλ γάκσλ θαη γελλήζεσλ εμεγήζεθαλ σο ζπλέπεηεο κηαο θαθήο ζπγθνκηδήο πνπ ζπλε-

πηθέξεη άλνδν ησλ ηηκψλ ησλ δεκεηξηαθψλ θαη θαη‟ επέθηαζε ζηηνδεία ή ιηκφ. Σν κνληέιν κηαο ηέηνηαο ηπ-
πνπνηεκέλεο κεζφδνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηε κειέηε ηεο δεκνγξαθηθήο εμέιημεο ηνπ πιεζπζκνχ (γελλεηη-
θφηεηα, γνληκφηεηα, ζλεζηκφηεηα, νηθνγελεηαθέο δνκέο, γακειηφηεηα θ.ά.) θαη ηελ αλαζπγθξφηεζε ησλ νηθν-
γελεηψλ ηνπ παξειζφληνο. Με ηε βνήζεηα ησλ εξγαιείσλ θαη ησλ κεζφδσλ ηεο δεκνγξαθηθήο ηζηνξίαο κειε-
ηήζεθαλ θαη αμηνπνηήζεθαλ ηα ζηνηρεία ησλ ελνξηαθψλ θαηαιφγσλ πνπ θάιππηαλ ηε κεγάιε δηάξθεηα, νδε-
γψληαο ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο βηβιηνγξαθίαο κε κνλνγξαθίεο πνπ εζηηάδνληαλ ζε ρσξηά θαη δηάθνξεο κηθξέο
πεξηνρέο είηε ζηελ εμέιημε ηνπ πιεζπζκνχ ησλ πφιεσλ. Δπηπιένλ, επεηδή «νη δεκνγξαθηθέο ζηαηηζηηθέο κάο
δηαθσηίδνπλ ζρεηηθά κε ηνλ ηξφπν δσήο ησλ αλζξψπσλ, κε ηελ αληίιεςε πνπ έρνπλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο, γηα
ην ζψκα ηνπο, γηα ηε ζπλήζε δσή ηνπο», αλαδεηθλχνπλ κεηαμχ άιισλ θαη ηελ ηζηνξία ηεο ηαηξηθήο, ηηο δηάθν-
ξεο φςεηο ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο θαη ησλ αλζξσπίλσλ ζρέζεσλ, θαζψο επίζεο ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ αλζξψ-
πσλ απέλαληη ζηε δσή, ζηνλ ζάλαην θαη ηε γέλλεζε. Έηζη, απφ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20νχ αηψλα παξα-
ηεξείηαη ζηαδηαθά κία κεηαζηξνθή απφ ηελ αλάιπζε ησλ δεκνγξαθηθψλ κεραληζκψλ ζηελ αλάιπζε ησλ
ζπιινγηθψλ ζπκπεξηθνξψλ (Offenstadt, Dufaud & Mazurel, 2007: 54-55).
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν Λε Γθνθ θαη ν Εσξδ Νηηκπί (Georges Duby,1919-1996) επαλέθεξαλ ζην
πξνζθήλην ηελ εξκελεία ηνπ Μπινρ γηα ηνλ επξσπατθφ κεζαησληθφ πνιηηηζκφ θαη ζπκπιήξσζαλ ηελ θνηλσ-
ληθή θαη πνιηηηζηηθή πξνζέγγηζή ηνπ, ρξεζηκνπνηψληαο βηνγξαθηθέο κεζφδνπο. Ο Λε Γθνθ, γηα παξάδεηγκα,
επηρείξεζε λα ελζσκαηψζεη ηνλ θφζκν ησλ κεζαησληθψλ αλαπαξαζηάζεσλ ζηε βηνγξαθία ηνπ Λνπδνβίθνπ
ΗA´. Ο Φξαλζνπά Φπξέ κε ηε Μνλά Οδνχθ (Mona Ozouf, 1931-) πξνβιήζεθαλ ζηελ επηζηεκνληθή ζθελή κε
εληππσζηαθέο αλαιχζεηο θνηλσληθήο ηζηνξίαο γηα ηε Γαιιία ηνπ 18νπ αηψλα θαη ελέπλεπζαλ πνιινχο Γάιινπο
ηζηνξηθνχο, ελψ αξγφηεξα ν Φπξέ ζπλδέζεθε κε ηε λέα πνιηηηθή ηζηνξία ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο. Μεηά
απφ ηελ επνρή ησλ Φεβξ θαη Μπινρ, θαη θαηφπηλ ηνπ Μπξνληέι, σο αθεηεξία ηεο ηξίηεο γεληάο πξνβάιιεηαη
ζπλήζσο ην έηνο 1969: ηφηε ε δηεχζπλζε ηνπ πεξηνδηθνχ έγηλε ζπιινγηθή, ψζηε δίπια ζηνλ Μπξνληέι θαη ηνλ
΢αξι Μνξαδέ, ζηε δηεπζπληηθή επηηξνπή πξνζηέζεθαλ ν Εαθ Λε Γθνθ, ν Μαξθ Φεξξφ, ν Δκκαλπέι Λε Ρνπά
Λαληπξί θαη άιινη. Δπίζεο, ε ηξίηε γεληά ελδηαθέξζεθε πεξηζζφηεξν απφ ηνλ Μπινρ, ηνλ Φεβξ θαη ηνλ
Μπξνληέι γηα ηελ εζληθή ηζηνξία –ηε γαιιηθή ηζηνξία– θαη πξνζπάζεζε λα ελζσκαηψζεη ζηελ εζληθή θιε-
ξνλνκηά φ,ηη είρε απνιεζζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ θαη ηεο Καηνρήο. Καζψο ε λέα κεηα-αθεγεκαηηθή
εζληθή ηζηνξία απνηεινχζε απαίηεζε ησλ θαηξψλ, ε ηξίηε γεληά κεζνιάβεζε κε κεγάιε επηηπρία ζηελ επέ-
θηαζε ηεο επηξξνήο ησλ Αλλάι θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 (Middell, 2003: 113-114).
Αληί άιινπ επηιφγνπ, ινηπφλ, ζα κπνξνχζακε λα ρξεζηκνπνηήζνπκε ηνλ ηφζν δεκνθηιή φξν ηνπ
Μπξνληέι θαη λα πεξηγξάςνπκε ηελ ίδηα ηε «ζρνιή» ησλ Αλλάι σο έλα «θίλεκα καθξάο δηάξθεηαο». Αλαγθα-
ζηηθά ηφηε ζα θαηαιήγακε ζην ζπκπέξαζκα φηη ε εμέιημή ηνπ, φπσο θαη ε επηζηεκνληθή ζπκβνιή ηνπ, ραξα-
θηεξίδνληαη απφ ζπλέρεηεο αιιά θαη απφ αζπλέρεηεο. Ζ πνξεία ηεο «ζρνιήο» αθνινχζεζε ηηο επξχηεξεο θνη-
λσληθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο αιιαγέο θαη ζπλαθφινπζα ηηο ηδενινγηθέο αλαδεηήζεηο ησλ ρξφλσλ κεηά
ην 1929. Ζ επίδξαζή ηεο ππήξμε ζεκαληηθή ηδίσο ζηνπο ηζηνξηθνχο, πνπ «ήηαλ πνιχ δεθηηθνί ζηα εξεζίζκαηα
ηεο πεξηβάιινπζαο θνηλσλίαο θαη ζηηο επηηαγέο ηνπ ζπξκνχ». Αλ αλαδεηήζνπκε ζηαζκνχο κε βάζε ηηο γελη-
θφηεξεο εμειίμεηο ηνπ 20νχ αηψλα, κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε «ηξεηο ρξφλνπο» ζηελ εμέιημή ηεο: ν πξψηνο ε-
θηείλεηαη κέρξη ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, ν δεχηεξνο κέρξη ηα γεγνλφηα ίζσο ηνπ 1968 θαη ν ηξίηνο
θηάλεη έσο ηηο κέξεο καο. Αλ πάιη εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηηο θαίξηεο κεηαβνιέο πνπ παξαηεξνχκε
ζηνλ ρψξν ησλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ, ηφηε είλαη δπλαηφ λα αλαθεξφκαζηε κφλν ζε δχν
«ρξφλνπο»: Αξρηθά δειαδή ζε κηα «ζθαηξηθή αλζξσπηζηηθή πξννπηηθή ηεο πξψηεο θαη δεχηεξεο γεληάο», φ-
πνπ θπξηαξρεί ε πξνζπάζεηα «ζπγθξφηεζεο κηαο Κνηλήο Αγνξάο ησλ αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ […] γχξσ
απφ ηελ ηζηνξία», δειαδή «ηε δηεπηζηήκε πνπ επηζπκνχζε ν Μπξνληέι». Μεηά απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 θαη
ηε λέα επίζεζε ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ θαηά ηεο ηζηνξίαο, σο ζεκαληηθφηεξα γλσξίζκαηα εκθαλίδνληαη ε
απνθήξπμε ηεο ζθαηξηθήο νπηηθήο θαη ε επηθξάηεζε «ησλ πξνζσξηλψλ επηζηεκνληθψλ δηαρσξηζκψλ κε αθε-
ηεξία δηαθνξεηηθέο πξαθηηθέο θαη δηαθνξεηηθά ηζηνξηθά αληηθείκελα» (Dosse, 1993: 267-270, 272-280). Αιιά

ζε θακία πεξίπησζε ην πεξηνδηθφ ηνπ Φεβξ θαη ηνπ Μπινρ δελ είλαη παλνκνηφηππν κε ηα Αλλάι ηνπ Μπξν-
ληέι.
΢ηα ηεχρε ηεο πξψηεο επνρήο δφζεθε έκθαζε ζηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο επηζηήκεο θαη ησλ
λννηξνπηψλ, ζε κηα πνιχπιεπξε πξνζέγγηζε ησλ αγξνηηθψλ δνκψλ θαη ησλ πξψηκσλ θαπηηαιηζηηθψλ επηρεη-
ξεκαηηθψλ ζπζηεκάησλ, πνπ εμεηάζηεθαλ αθφκε θαη απφ ηε ζθνπηά ησλ ζπιινγηθψλ ζπλεηδήζεσλ. Δπίζεο,
πξνζείιθπζε ελδηαθέξνλ ε κεηαβνιή ησλ αξηζηνθξαηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ζηελ πνξεία απφ ηνλ Μεζαίσλα πξνο
ηα λεφηεξα ρξφληα, ελψ πνιχ πεξηζζφηεξνο ρψξνο αθηεξψζεθε ζηα νηθνλνκηθά θαη πνιηηηθά πξνβιήκαηα ηνπ
19νπ θαη θπξίσο ηνπ 20νχ αηψλα. Παξάιιεια, δεκνζηεχζεθαλ κειέηεο γηα ηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε,
ηνλ ζνζηαιηζκφ θαη ηνλ θαζηζκφ, θαζψο επίζεο ηελ αλάδπζε ησλ κεγάισλ αζηηθψλ θέληξσλ θαη ησλ αλα-
πηπζζφκελσλ ρσξψλ ηεο επνρήο. Χζηφζν, θεληξηθφ ζεκείν αλαθνξάο ήηαλ ε αιιεινζπζρέηηζε κεηαμχ ηεο
θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο θαη ηεο ηζηνξίαο ησλ λννηξνπηψλ. Ο Φεβξ κάιηζηα είρε θαζηεξψζεη ηελ
ελφηεηα «Λέμεηο θαη Πξάγκαηα» ζηηο ζηήιεο ηνπ πεξηνδηθνχ, θεληξηθφ ζέκα ηεο νπνίαο ήηαλ ε δηεξεχλεζε
ηεο ζρέζεο, πνπ ζπλδέεη ηα «“δηαλνεηηθά εξγαιεία” κε ηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή πξαγκαηηθφηεηα». Αμί-
δεη λα ζεκεησζεί φηη αθφκε ν ξφινο ηεο καγείαο ζηηο επξσπατθέο θνηλσλίεο ήηαλ έλα απφ ηα ζέκαηα πνπ εκ-
θαλίζηεθαλ ζηα Αλλάι ηε δεθαεηία ηνπ 1930. Τπφ ηε δηεχζπλζε ηνπ Μπξνληέι ηα Αλλάι αιιάδνπλ, ψζηε α-
θφκε θαη ν ίδηνο αξθεηά ζπρλά αλαπνινχζε ην παξειζφλ ηνπ πεξηνδηθνχ. Χζηφζν, ηε «ζπλέρεηά» ηνπ θαηα-
δεηθλχεη ην γεγνλφο φηη βαζηθφο θνξκφο ηνπ παξέκελε ε νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ηζηνξία (Iggers, 1991: 84·
Romano, 2004: 92-94).
Ζ ξήμε ζηνπο θφιπνπο ησλ Αλλάι επήιζε κε ηε Νέα Ηζηνξία, φξνο πνπ, φπσο θάλεθε, ρξεζηκνπνηή-
ζεθε πνιιέο θνξέο θαη ππήξμε ν απψηεξνο ζηφρνο πνιιψλ ηζηνξηθψλ ηάζεσλ θαη «ζρνιψλ» –ψζηε ε ρξήζε
ηνπ κάιινλ καο κπεξδεχεη (Burke, 1991: 1-23). Σν 1867, γηα παξάδεηγκα, έλαο Γαλφο ηζηνξηθφο δεκνζίεπζε
κηα κειέηε κε ηίηιν «Ζ λέα Ηζηνξηνγξαθία, ππεξάζπηζε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο ηνπ Ράλθε». ΢ηηο αξρέο
ηνπ 20νχ αηψλα, ν Σδέηκο Ρφκπηλζνλ, φπσο αλαθέξακε παξαπάλσ, εγθαηλίαζε ζηηο ΖΠΑ ην θίλεκα κηαο άιιεο
Νέαο Ηζηνξίαο, θαη ζην βηβιίν-καληθέζην πνπ δεκνζίεπζε κε ηίηιν Ζ Νέα Ηζηνξία ην 1912 ζπγθέληξσζε ηηο
ζεσξίεο ηνπ, δεκνζηεχνληαο θαη αλαδεκνζηεχνληαο άξζξα θαη δηαιέμεηο ηνπ απφ ηηο παξαδφζεηο ηνπ ζην Πα-
λεπηζηήκην ηεο Κνινχκπηα ησλ ηειεπηαίσλ δέθα ή δεθαπέληε ρξφλσλ. Λίγν αξγφηεξα, ν Ηηαιφο Μπελεηηέην
Κξφηζε νινθιήξσζε ηε κειέηε ηνπ γηα ηε ζεσξία θαη ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο κε ην θεθάιαην «Ζ
Νέα ηζηνξηνγξαθία», δειαδή ε ηζηνξία πνπ άξρηζε λα αλαπηχζζεηαη κε ηελ εθαξκνγή λέσλ κεζφδσλ θαη κε
ζηφρν ηελ αλαλέσζε ηνπ ξνκαληηθνχ ηδεαιηζκνχ θαη ηελ απνκάθξπλζε απφ ηνλ ρξεσθνπεκέλν ζεηηθηζκφ
(Croce, 1921: 309-314). ΢ε απηφ ην ζεκείν ηνπ επηιφγνπ απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ζα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή
καο ζηελ επηθξαηέζηεξε ζήκεξα ρξήζε ηνπ φξνπ «Νέα Ηζηνξία», πνπ εκθαλίδεηαη ζηνλ ηίηιν ηνπ ιεμηθνχ, ην
1978, ηνπ Λε Γθνθ, ε αλαιπηηθφηεξε εμήγεζε ηνπ νπνίνπ βξίζθεηαη ζηελ ηξίηνκε ζπιινγηθή κειέηε Σν έξγν
ηεο Ηζηνξίαο, πνπ είρε επηκειεζεί ν ίδηνο ηέζζεξα ρξφληα λσξίηεξα. ΢ηνλ ρψξν απηήο ηεο Νέαο Ηζηνξίαο εκ-
θαλίζηεθαλ ζεκαληηθνί ηζηνξηθνί, πνπ δηεχξπλαλ ηα παιηά πεδία αλαθνξάο θαη αλέπηπμαλ λέα, δηφηη ε Νέα
Ηζηνξία, φπσο πξνζέζεηε ν Πηέξ Ννξά (Pierre Nora, 1931-), ν δεχηεξνο επηκειεηήο ηεο ηεηξάηνκεο έθδνζεο
ηνπ 1974, ήηαλ ε κεηάβαζε απφ ηελ «ηζηνξία ζηηο ηζηνξίεο». Ζ εμέιημε απηή επεηεχρζε ράξε ζηελ αμηνπνίε-
ζε αθφκε κεγαιχηεξνπ πιήζνπο ληνθνπκέλησλ –θάζε είδνπο γξαπηψλ, ζπκβνιηθψλ ζηνηρείσλ, αλαζθαθηθψλ
επξεκάησλ θαη ληνθνπκέλησλ– πνπ κέρξη ηφηε πξνζείιθπαλ ίζσο ην ελδηαθέξνλ θάπνησλ δεκνζηνγξάθσλ ή
απιψο παξέκελαλ ζην αλεθδνηνινγηθφ πεξηζψξην. Οη δηεγήζεηο ησλ ενξηψλ θαη ησλ ηειεηψλ, νη ζρέζεηο ησλ
παξειάζεσλ θαη ησλ ιηηαλεηψλ απνηέιεζαλ ζηελ επνρή απηήο ηεο Νέαο Ηζηνξίαο αληηθείκελν εμέηαζεο, αθνχ
ην ηππηθφ ησλ ηειεηνπξγηψλ ζεσξήζεθε άξηζηνο κάξηπξαο ησλ βαζχηεξσλ ζρέζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηή-
καηνο. Σν ελδηαθέξνλ ησλ ηζηνξηθψλ θίλεζαλ αθφκε θαη νη θαηάινγνη ησλ θαγεηψλ ή ηα βηβιία καγεηξηθήο
ηνπ παξειζφληνο. Ζ ζεκαληηθφηεξε πξφηαζε, επνκέλσο, ηεο Νέαο Ηζηνξίαο ήηαλ ε εθ λένπ αλάγλσζε ησλ
πεγψλ. Αξθεηά κέιε ηεο ηξίηεο γεληάο ηεο ΢ρνιήο ησλ Αλλάι, πνπ ζπλήζσο απνθαιείηαη «Νέα Ηζηνξία», έ-
ρνπλ πηα απνζπξζεί. Δλδεηθηηθή ησλ αιιαγψλ ζηνλ ρψξν ηνπ πεξηνδηθνχ είλαη ε αληηθαηάζηαζε απφ ην 1994
ηνπ ππφηηηινπ Economies, Societes, Civilisations απφ ηνλ εμήο: Histoire, Sciences Sociales. Με ηνλ πξνεγνχ-

κελν ππφηηηιν ηνληδφηαλ, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, ε επξχηεηα ησλ ελδηαθεξφλησλ ησλ Αλλάι, επίζεο κηα πξν-
θαηάιεςε θαηά ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο, αιιά θαη κηα πξνηίκεζε γηα ηηο πξνλεσηεξηθέο θνηλσλίεο. Πξάγκαηη,
ηα Αλλάι είραλ θαηεγνξεζεί φηη δελ αζρνινχληαλ κε ηε ζχγρξνλε επνρή. Χζηφζν, ζε πνιιά έξγα κειψλ ησλ
Αλλάι δηαθξίλεηαη κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ηε ζπγρξνλία. Δίλαη αιήζεηα φηη πνιινί εζηίαζαλ ην ελδηαθέξνλ
ηνπο ζηνλ Μεζαίσλα θαη ην Παιαηφ Καζεζηψο, αιιά πνηέ δελ παξακέιεζαλ ηειείσο ηνλ ζχγρξνλν θφζκν.
Αληίζεηα, ηα θείκελα ησλ Αλλάι επηθεληξψζεθαλ ζηε ζχγρξνλε θνπιηνχξα, ηηο ηδέεο, ηελ πνιηηηθή θαη ηα
ζχκβνια, κε ζθνπφ λα θαηαζηήζνπλ θαηαλνεηέο ηηο ζχγρξνλεο πνιηηηθέο παξαδφζεηο.58
΢ηε ζέζε, ινηπφλ, ελφο «απνινγηζκνχ» ηεο επηζηεκνληθήο ζπκβνιήο ησλ Αλλάι κέρξη ηα ηέιε ηνπ
20νχ αηψλα, αμίδεη λα ζεκεηψζνπκε ηηο δχν παξαθάησ ζθέςεηο. Ζ επηηπρία ηεο «ζρνιήο» εμεγείηαη, φπσο θά-
λεθε, θπξίσο κε βάζε ηελ ηθαλφηεηά ηεο λα πξνζαξκφδεηαη ζηηο επξχηεξεο ζπλζήθεο ησλ δηάθνξσλ ζηηγκψλ
ηνπ 20νχ αηψλα θαη ελ κέξεη ζηε ζπλδξνκή ηεο ζηελ νηθνδφκεζε κηαο «γέθπξαο» κεηαμχ παξφληνο θαη παξει-
ζφληνο. Θα πξέπεη, φκσο, λα ζπζρεηηζηεί θαη κε ηελ ηθαλφηεηά ηεο λα «ζπλνκηιεί» κε ηηο άιιεο επηζηήκεο,
δειαδή κε ηε δηεπηζηεκνληθφηεηα πνπ θαιιηέξγεζε, αιιά θαη κε ηνπο αληαγσληζκνχο ζηνπο νπνίνπο ελεπιά-
θε. Αλακθίβνια, νη αληαγσληζκνί είλαη ην θίλεηξν ηεο επηζηεκνληθήο αλαπξνζαξκνγήο, ηεο πξνφδνπ θαη ηεο
απηνθξηηηθήο. Απηφ επηζεκαίλεηαη ζε αξθεηά άξζξα Σνπ έξγνπ ηεο ηζηνξίαο, πνπ επηκειήζεθαλ νη Λε Γθνθ
θαη Ννξά, θαη ην νπνίν ήδε αλαθέξακε σο «ζηαζκφ» γηα ηελ εμέιημε ηεο «ζρνιήο». Σν έξγν απηφ «ζπιινγηθφ
θαη πνιχηξνπν», φπσο εμεγνχζαλ νη επηκειεηέο ηνπ, είρε ζηφρν λα παξνπζηάζεη «έλαλ λέν ηχπν ηζηνξίαο»,
θαη φρη ηελ «ηζηνξία πνπ ζπγγξάθεη κηα νκάδα ή κηα ζρνιή». Σν «θαηλνχξγην», πξνζέζεηαλ νη ίδηνη, ζρεηίδε-
ηαη κε ηα θαηλνχξγηα πξνβιήκαηα, «πνπ απαηηνχλ αλαζεψξεζε ηεο ίδηαο ηεο ηζηνξίαο», κε ηνπο θαηλνχξγηνπο
ηξφπνπο πξνζέγγηζεο πνπ «πινπηίδνπλ, αλαηξέπνπλ, αιιάδνπλ ηνπο παξαδνζηαθνχο ηνκείο ηεο ηζηνξίαο»,
θαη, ηέινο, κε ηα θαηλνχξγηα αληηθείκελα έξεπλαο, «πνπ εκθαλίδνληαη ζηνλ επηζηεκνινγηθφ ρψξν ηεο ηζηνξί-
αο» (Le Goff & Pierre Nora, 1981: 9, 11). Απηφο ν νξηζκφο ηνπ «θαηλνχξγηνπ» ζηελ ηζηνξηθή γξαθή είλαη
εληππσζηαθφο κελ, αιιά κάιινλ αξθεηά γεληθφινγνο. Δίλαη πξνηηκφηεξν, φκσο, λα κελ επεθηαζνχκε ζηελ
θξηηηθή θαηά ηεο «Νέαο Ηζηνξίαο» ή θαη γεληθφηεξα θαηά ησλ Αλλάι. Δμάιινπ, ε ππφζρεζε ηνπ επηζηεκνιν-
γηθνχ λεσηεξηζκνχ κπνξεί λα εηδσζεί σο ε απαξαίηεηε «ζεκαία» ηεο αλαλεσηηθήο θάζεο ησλ Αλλάι, ζε κηα
επνρή πνπ ε αλαλέσζε ήηαλ απνιχησο αλαγθαία, γηα ηνπο ιφγνπο πνπ ζα εμεηάζνπκε ζην θεθάιαην 9. 59 Σα
Αλλάι πάλησο δηαηεξνχζαλ ηελ επνρή απηψλ ησλ δηαθεξχμεσλ ηελ εγεκνληθή ζέζε ηνπο ζηνλ ρψξν ηεο ηζην-
ξίαο –ε νπνία ηνπο αλαγλσξηδφηαλ ζηε Βξεηαλία, ζηηο ΖΠΑ θαη ζε πνιιέο άιιεο ρψξεο.
Σα επφκελα ρξφληα, φκσο, ε «ζρνιή» βξέζεθε ζε θαηάζηαζε «παληθνχ». «Ενχκε ζε κηα επνρή αβε-
βαηφηεηαο», αλαθνίλσλε ε ζπληαθηηθή νκάδα ηνπ πεξηνδηθνχ ζην εαξηλφ ηεχρνο ηνπ 1988, απεπζχλνληαο έθ-
θιεζε ζηε δηεζλή θνηλφηεηα ησλ ηζηνξηθψλ, πξνθεηκέλνπ λα ζπκβάιινπλ ζηελ «θξηηηθή ζηξνθή» ηψξα ηεο
επηζηήκεο. Τπφ ηε κνξθή ελφο ζχληνκνπ απνινγηζκνχ, ηνληδφηαλ φηη ε νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ηζηνξία,
πνπ απνηέιεζαλ ην πεδίν ηεο «ζρνιήο» ηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο, είραλ μεπεξαζηεί, πξνθαλψο γηα ηνλ ιφγν
φηη ε ηζηνξία δελ είλαη «αθίλεηε» θαη ελδερνκέλσο, δηφηη ε δνκηθή πξννπηηθή θαη ε καθξά δηάξθεηα ηνπ
Μπξνληέι δελ αξθνχζαλ πηα γηα ηελ αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Ζ ζπληαθηηθή νκάδα ηνπ πεξηνδηθνχ
επεζήκαλε επίζεο φηη ε δηάζπαζε ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο –απνηέιεζκα ελ κέξεη ησλ ζπκκαρηψλ πνπ είραλ
ζπλάςεη παιηφηεξα νη ππεχζπλνη ησλ Αλλάι– «απνδπλάκσζε ηελ ίδηα ηελ ηαπηφηεηα ηεο επηζηήκεο». ΢ηε βά-
ζε ηεο «θξηηηθήο ζηξνθήο» ηεο επηζηήκεο εμεγείηαη θαη ε αιιαγή ηνπ ππφηηηινπ ηνπ πεξηνδηθνχ ην 1994
(Noiriel, 2005: 211-214· Gildea & Simonin, 2008: xi-xxix). ΢ην δηάζηεκα πνπ κεζνιάβεζε απφ ηε «Νέα Η-
58
Βι. Noiriel, 2005: 211-215, 251-253 φπνπ παξαηίζεηαη κεηαθξαζκέλν απφζπαζκα ηεο κειέηεο ηνπ Bernard Lepetit κε
ηίηιν «Ηζηνξία: αιιαγέο θαη παξαδφζεηο» [«Histoire des pratiques, pratique de l‟histoire», Les formes de l’expérience.
Une autre histoire sociale, Albin Michel, 1995].
59
Γελ ζα επεθηαζνχκε, δειαδή ζηελ θξηηηθή θαηά ηεο «ζρνιήο» ησλ Αλλάι, γηαηί ηφηε ζα αλαγθαζηνχκε λα παξνπζηά-
ζνπκε πνιινχο θαη δηάθνξνπο θχθινπο ζπδεηήζεσλ, πνπ ζπλήζσο επαλαιακβάλνπλ παξφκνηεο ή ιίγν-πνιχ ηξνπνπνηε-
κέλεο αληηιήςεηο ζρεηηθά κε ηηο ζεσξεηηθέο αξρέο θαη ηα κεζνδνινγηθά εξγαιεία ηεο ηζηνξίαο. Ήδε ηνλίζακε, άιισζηε,
φηη είλαη αδχλαην λα παξνπζηάζνπκε αλαιπηηθά θαη ζε βάζνο φια ηα δεηήκαηα θαη ηηο θαηά θαηξνχο ζπδεηήζεηο πνπ α-
θνξνχλ ζηελ ηζηνξία θαη ηελ εμέιημή ηεο ζε έλα κφλν βηβιίν.

ζηνξία» ηνπ Λε Γθνθ κέρξη ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ηνπ 20νχ αηψλα αιιά θαη κέρξη ζήκεξα, έρνπλ αιιάμεη
πνιιά, θαη νη κεηαβνιέο απηέο απνηεινχλ πάληνηε πξνθιήζεηο γηα ηνλ ηζηνξηθφ.

Bloch, Marc. (1966α). French Rural History. An Essay on Its Basic Characteristics, κηθξ. Janet Sondheimer.
Berkeley & Los Angeles: University of California Press.
Bloch, Marc. (1966β). The Rise of Dependent Cultivation and Seignorial Institutions. ΢ην M. M. Postan
(Δπηκ.), The Cambridge Economic History of Europe from the Decline of the Roman Empire, η. 1:
Agrarian Life of the Middle Ages, 2ε Έθδνζε (ζζ. 235-290). Cambridge: Cambridge University Press
(ε πξψηε έθδνζε ηνπ ηφκνπ ζε επηκέιεηα J. H. Clapham & Eileen Power έγηλε ην 1941).
Bloch, Marc. (1987). Ζ θενπδαιηθή θνηλσλία. Ζ δηακόξθσζε ησλ ζρέζεσλ εμάξηεζεο, νη ηάμεηο θαη ε δηαθπ-
βέξλεζε ησλ αλζξώπσλ, κηθξ. Μπάκπεο Λπθνχδεο. Αζήλα: Κάιβνο.
Bloch, Mark. (1994). Απνινγία γηα ηελ ηζηνξία. Σν επάγγεικα ηνπ ηζηνξηθνύ, κηθξ. Κψζηαο Γαγαλάθεο. Αζή-
Braudel, Fernand. (1987). Μειέηεο γηα ηελ ηζηνξία, κηθξ. Οληέλ Βαξψλ, Αζήλα, ΔΜΝΔ –Μλήκσλ, 1987.
Braudel, Fernand. (2005). Ζ Μεζόγεηνο θαη ν κεζνγεηαθόο θόζκνο ηελ επνρή ηνπ Φηιίππνπ Β´ ηεο Ηζπαλίαο,
κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε, η. 1: Ο ξόινο ηνπ πεξίγπξνπ. Αζήλα: ΜΗΔΣ (ε πξψηε έθδνζε πξαγκαην-
πνηήζεθε ην 1949).
Burke, Peter. (1990). The French Historical Revolution. The Annales School, 1929-89. Cambridge: Polity
Press.
Burke, Peter. (1991). Overture: the New History, its Past and its Future. ΢ην Peter Burke (Δπηκ.), Historical
Writing (ζζ. 1-23). Cambridge: Polity Press.
Croce, Benedetto. (1921). Theory and History of Historiography, κηθξ. Douglas Ainslie. London: George
Harrap & CO Ltd, (ηηαιηθή έθδνζε: 1916).
Dosse, François. (1993). Ζ ηζηνξία ζε ςίρνπια. Από ηα Annales ζηε “Νέα Ηζηνξία”, κηθξ. Αγγειηθή Βιαρν-
πνχινπ. Ζξάθιεην: Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο.
Fink, Carole. (1989). Marc Bloch: Α Life in History. Cambridge: Cambridge University Press.
Furet, François. (1981). Ζ πνζνηηθή ηζηνξία. ΢ην Jacques Le Goff & Pierre Nora (Δπηκ.), Σν έξγν ηεο ηζηνξί-
αο, κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε & Νίθνο ΢αββάηεο (η. 1, ζζ. 67-89). Αζήλα. Δθδφζεηο Ράππα.
Γαγαλάθεο, Κψζηα. (1991). Σα Annales 1929-1990: ΢ρνιή ηζηνξίαο ή θίλεζε ηζηνξηθψλ. Θεσξία θαη Κνηλσ-
λία 5, 29-66.
Gildea, Robert & Anne Simonin (Δπηκ.). (2008). Writing Contemporary History. London: Hodder Education.
Iggers, Georg G. (1991). Νέεο θαηεπζύλζεηο ζηελ επξσπατθή ηζηνξηνγξαθία, κηθξ. Βαζίιεο Οηθνλνκίδεο, Α-
ζήλα, Γλψζε, 1991.
Iggers, Georg G. (1999). Ζ ηζηνξηνγξαθία ζηνλ 20ό αηώλα. Από ηελ επηζηεκνληθή αληηθεηκεληθόηεηα ζηελ πξό-
Le Goff , Jacques & Pierre Nora (1981). Παξνπζίαζε. ΢ην Jacques Le Goff & Pierre Nora (Δπηκ.), Σν έξγν
ηεο ηζηνξίαο, κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε & Νίθνο ΢αββάηεο (η. 1, ζζ. 9-15). Αζήλα. Δθδφζεηο Ράππα.
Maitland, F. W. (1897). Domesday Book and Beyond. Three Essays in the Early History of England. Boston
& Cambridge: Cambridge University Press.
Middell, Matthias. (2003). The Annales. ΢ην Stefan Berger, Heiko Feldner θαη Kevin Passmore (Δπηκ.), Writ-
ing History. Theory and Practice (ζζ. 104-117). London: Arnold.

Petitjean, Patrick. (2006). The Birth of the Scientific and Cultural History of Mankind Project. ΢ην P.
Petitjean, V. Zharov, G. Glaser, J. Richardson, B. de Paridac & G. Archibald (Δπηκ.), Sixty Years of
Sciences at Unesco, 1945-2005 (ζζ. 85-88) [halshs-00166673]. Αλαθηήζεθε 1 Απγνχζηνπ 2015 απφ
https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00166673/document.
Roberts, Michael. (2004). The Annales School and Historical Writing. ΢ην Peter Lambert & Phillip Schofield
(Δπηκ.), Making History. An Introduction to the History and Practices of a Discipline (ζζ. 78-92).
London & New York: Routledge.
Robinson, James Harvey. (1912). The New History. New York: Mackmillan.
Romano, Ruggiero. (2004). Ο Braudel θη εκείο. ΢θέςεηο πάλσ ζηελ ηζηνξηθή παηδεία ηεο επνρήο καο, κηθξ.
΢ηαχξνο Παπαζηαχξνπ. Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Seebohm, Frederic. (1883). The English Village Community. An Essay in Economic History. London: Long-
mans.

Κεθάιαην 8: Ζ ηζηνξία θαη νη άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ

αλζξώπνπ
΢ηφρνο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ δελ είλαη ε εμαληιεηηθή παξνπζίαζε ησλ άιισλ επηζηεκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη
ηνπ αλζξψπνπ, κε ηηο νπνίεο ζπλεξγάδεηαη ή αληαγσλίδεηαη ε ηζηνξία. Έλαο ηέηνηνο ζηφρνο είλαη αλέθηθηνο.
Δπίζεο, ε ζπδήηεζε ζηηο παξαθάησ ζειίδεο ζρεηηθά κε ηα πξνβιήκαηα πνπ παξνπζηάζηεθαλ θαηά θαηξνχο –ή
βξίζθνληαη αθφκε θαη ζήκεξα ζην πξνζθήλην ηεο δηεπηζηεκνληθήο ζπλεξγαζίαο ή αληηπαξάζεζεο– επηθε-
ληξψλεηαη επηιεθηηθά ζε κεξηθά κφλν ζεκαληηθά εξσηήκαηα, ρσξίο λα θηινδνμεί λα πξνζθέξεη ζηνπο αλα-
γλψζηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ «θαλφλεο» ή «νδεγίεο» αμηνπνίεζεο ησλ πνξηζκάησλ θαη ησλ πξνφδσλ ησλ
άιισλ επηζηεκψλ. Απηφ πνπ ζα επηρεηξήζνπκε εδψ είλαη λα δηεπξχλνπκε ηελ θαηαλφεζή καο ζε φ,ηη αθνξά
ηε ζέζε ηεο ηζηνξίαο ζηνλ θφζκν ησλ επηζηεκψλ θαη έηζη λα πξνζεγγίζνπκε ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηελ επη-
ζηεκνληθή θχζε θαη ηνλ ραξαθηήξα ηεο ηζηνξίαο, θαζψο απηή «πξνρσξάεη» θαη «πξνρσξάεη κε ηνλ εκπινπ-
ηηζκφ ηεο πξνβιεκαηηθήο». Γηα λα επαλαιάβνπκε κε ηα ιφγηα ηνπ Νίθνπ ΢βνξψλνπ (1911-1990) ηε δηαπί-
ζησζε, πνπ κεηά ηα φζα έρνπκε αλαθέξεη ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα είλαη εχθνια θαηαλνεηή: «εθείλν πνπ
θάλεη δηαθνξεηηθφ ηνλ ηζηνξηθφ ηνπ 20νχ αηψλα […] απφ ηνλ θαιφ ηζηνξηθφ ηνπ 19νπ αηψλα ή ηνπ Μεζνπνιέ-
κνπ, απφ ηνλ Κπξηαθίδε ή ηνλ Παπαξξεγφπνπιν ή άιινπο, είλαη φηη ζέηεη θαηλνχξγηα πξνβιήκαηα […], δηφηη
ηνπ ηα ππνβάιιεη ε επνρή ηνπ». Δπηρεηξψληαο, ινηπφλ, λα εηζάγνπκε ζηελ αλάιπζε απηνχ ηνπ βηβιίνπ θαη
ηελ ειιεληθή ηζηνξηνγξαθία, πνπ γλψξηζε ηε δηθή ηεο κηθξή επαλάζηαζε ζηα ρξφληα πνπ ε δεχηεξε γεληά ηεο
«ζρνιήο» ησλ Αλλάι παξέδηδε ηε ζθπηάιε ζηελ ηξίηε γεληά ηεο, θαη λα παξνπζηάζνπκε κε απηήλ ηελ επθαη-
ξία θάπνηνπο Έιιελεο ηζηνξηθνχο, πνπ, κε ζπνπδέο νη πεξηζζφηεξνη ζε γαιιηθά ή άιια παλεπηζηήκηα ηνπ ε-
μσηεξηθνχ θαη δηαζπλδέζεηο κε ηε δηεζλή επηζηεκνληθή θνηλφηεηα, πξσηνζηάηεζαλ ζε απηήλ ηελ ειιεληθή
επαλάζηαζε, αο δψζνπκε γηα ιίγν ζην ζεκείν απηφ ηνλ ιφγν ζηνλ ΢βνξψλν, ηνλ Κσλζηαληίλν Γεκαξά (1904-
1992) θαη ηνλ ΢πχξν Αζδξαρά (1931-), γηα λα παξνπζηάζνπλ απηνί ηα θπξηφηεξα δεηήκαηα, πνπ ζα πξαγκα-
ηεπηνχκε ζε απηφ ην θεθάιαην (Γεκαξάο & ΢βνξψλνο, 1995: 111, 135).
΢ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ιίγν πξηλ απφ ηνλ ζάλαηφ ηνπ –θαη έηζη ην νξηζηηθφ ηέινο ησλ πεξη-
πεηεηώλ ηνπ ζηελ ηζηνξία– ν ΢βνξψλνο, ππφηξνθνο ηεο γαιιηθήο θπβέξλεζεο ην 1945, θαη ζηε ζπλέρεηα θα-
ζεγεηήο ζην Παξίζη (ζηελ έδξα ηεο Ηζηνξίαο ησλ Θεζκψλ ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο ζηελ École
Pratique des Hautes Études) θαη κεηά ηε κεηαπνιίηεπζε ζηελ Αζήλα, πεξηέγξαθε ηε ζέζε ηεο ηζηνξίαο κεηαμχ
ησλ επηζηεκψλ σο εμήο: «Ζ ηζηνξηνγξαθία ζήκεξα είλαη έξγν δηεπηζηεκνληθφ, ν ξφινο φκσο ηνπ ηζηνξηθνχ
δελ είλαη λα πεξηζπιιέμεη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο θαη ηηο κεζνδνινγίεο ησλ επηζηεκψλ, αιιά λα θαηαθέξεη ζε
κία ππέξηαηε ζχλζεζε λα δεκηνπξγήζεη κηα ηδηαίηεξε κεζνδνινγία ηεο ηζηνξίαο». Σα δάλεηα ή ε κεζνδνινγη-
θή θαη ζεσξεηηθή απηνηέιεηα θαη απηάξθεηα ησλ επηζηεκψλ ζπλζέηνπλ ηνλ βαζηθφ ζεκαηηθφ άμνλα, πνπ δηα-
ηξέρεη φιεο ηηο ελφηεηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ. Τπάξρνπλ άξαγε δηαθξηηά φξηα αλάκεζα ζηηο επηζηήκεο πνπ
κειεηνχλ ηελ εμέιημε ηνπ αλζξψπνπ σο κέινπο κηαο θνηλσλίαο; Δίλαη απαξαίηεην λα εληνπίζνπκε ηέηνηα φξηα
ή ίζσο λα ραξάμνπκε ζχλνξα εθεί πνπ δελ ππάξρνπλ; Με άιια ιφγηα, απφ πνηεο θνηλσληθέο ή αλζξσπηζηηθέο
επηζηήκεο ππαηληζζφηαλ ν ΢βνξψλνο φηη θάπνηνη έζησ ηζηνξηθνί «πεξηζπλέιεμαλ» ή είραλ ηελ πξφζεζε λα
«πεξηζπιιέμνπλ» κεζνδνινγίεο θαη εξσηήκαηα;
Ο Γεκαξάο, έλαο άιινο ζαπκαζηήο ησλ Αλλάι θαη θπξίσο ησλ ηδεψλ ηνπ Λπζηέλ Φεβξ, ην έξγν ηνπ
νπνίνπ ζεσξνχζε «ζηαζκφ» γηα ηελ εμέιημε ησλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ, θαζεγεηήο θαη απηφο, θαηά ηε δηάξθεηα
ηεο δηθηαηνξίαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ, ζηε Γαιιία (ζηελ έδξα ηεο Νέαο Διιεληθήο Λνγνηερλίαο ηνπ Παλεπη-
ζηεκίνπ ηεο ΢νξβφλλεο) απαληνχζε θαη πάιη έκκεζα. Άθελε δειαδή λα ελλνεζεί φηη ε ηζηνξία ζρεηίδεηαη θαη
κε ηηο αλζξσπηζηηθέο φπσο θαη κε ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο. Αιιά, θαηά ηε γλψκε ηνπ, «ε ηζηνξία είλαη επη-
ζηήκε ηνπ αλζξψπνπ», είλαη κηα «θαη‟ εμνρήλ ζχλζεηε επηζηήκε […], κηα γλψζε ε νπνία ρξεζηκνπνηεί, εθ-
κεηαιιεχεηαη ηα πνξίζκαηα πνιιψλ άιισλ επηζηεκψλ» θαη εληάζζεηαη αλαπφδξαζηα ζηηο «“αλζξψπηλεο επη-

ζηήκεο”, “επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ”». Αληί άιινπ επηρεηξήκαηνο, πξφβαιε ην παξάδεηγκα ηεο «ζρνιήο» ησλ
Αλλάι: «΋ιε ε δηδαζθαιία ησλ Αλλάι […] είλαη ε έλσζε φισλ ησλ αλζξσπηζηηθψλ, φπσο ηηο ιέκε, επηζηε-
κψλ ζε κία, ε ζπλεξγαζία κεηαμχ ηνπο θαη ζπγθεθξηκέλα ζην ζέκα ηεο ςπρνινγίαο». Ήηαλ φκσο θαηεγνξε-
καηηθφο: ε ηζηνξία, φπσο ηφληδε, δελ αλήθεη «ζηηο “θνηλσληθέο επηζηήκεο”», θαη επεηδή ν φξνο απηφο «έρεη
πάξα πνιχ θνηλσληνινγία», ζα ήηαλ απαξαίηεην λα αιιάμεη, αλ ήηαλ ζθφπηκν λα πεξηιάβεη θαη ηελ ηζηνξία
(Γεκαξάο & ΢βνξψλνο, 1995: 17-9). Χζηφζν, πξηλ αθφκε επηζηξέςεη ν Γεκαξάο ζηελ Διιάδα, νη εγέηεο ηεο
ηξίηεο γεληάο ησλ Αλλάι θαη ηεο Νέαο Ηζηνξίαο δηαθήξπηηαλ φηη ε θπξηφηεξε επίζεζε πνπ δερφηαλ ε ηζηνξία
θαη ε νπνία ηελ αλάγθαδε λα αλαζεσξήζεη ηα «εξγαιεία» ηεο, πξνεξρφηαλ απφ ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο –γηα
παξάδεηγκα, απφ ηε δεκνγξαθία θαη ηελ νηθνλνκηθή επηζηήκε, νη νπνίεο ρξεζηκνπνηνχζαλ ηελ ηζηνξία σο
«εξγαζηήξην πεηξακαηηζκνχ ησλ ππνζέζε[ψ]λ» ηνπο (Le Goff & Nora, 1981: η. 1, 11). Αλ θαη νη θνηλσληνιφ-
γνη δελ ήηαλ πηα ηφζν απεηιεηηθνί φζν ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα ή κεηά απφ ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιε-
κν, αξθεηνί απφ ηνπο δηαπξεπέζηεξνπο εθπξνζψπνπο ηνπο παξαρσξνχζαλ γελλαηφδσξα ζηελ ηζηνξία κηα ζέ-
ζε κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Δλ ηέιεη, πφζν εχθνια κπνξνχκε λα ραξάμνπκε ζχλνξα αλάκεζα ζηηο
θνηλσληθέο θαη ηηο αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο;
Δίλαη πξνθαλέο φηη νη νξηζκνί ηνπο ζην ιεμηθφ, γηα παξάδεηγκα, ησλ Οθθελζηάλη, Νηπθψ θαη Μα-
δνπξέι, πνπ ζπκβνπιεπφκαζηε ζπρλά ζε απηφ ην βηβιίν, δελ καο βνεζνχλ (βι. θεθάιαην 1). Δηδηθφηεξα γηα
ηελ εξκελεία ηνπ φξνπ «αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο», αμίδεη λα κλεκνλεχζνπκε ηελ Δηζαγσγή ζηηο Αλζξσπηζηη-
θέο Δπηζηήκεο, ηνπ 1883, ηνπ Γεξκαλνχ θηιφζνθνπ Βίιρεικ Νηηιηάπ (Wilhelm Dilthey, 1833-1911), φπνπ
επηρεηξήζεθε ε αλάιπζε ησλ δηαθνξψλ ηφζν κεηαμχ ησλ αλζξσπηζηηθψλ θαη λεαξψλ ηφηε θνηλσληθψλ επη-
ζηεκψλ φζν θαη ησλ δηαθνξψλ ακθφηεξσλ απφ ηηο θπζηθέο επηζηήκεο.60 Αιιά, παξά ηηο απαληήζεηο ηνπ Νηηι-
ηάπ –ην έξγν ηνπ νπνίνπ ζπγθαηαιέγεηαη ζηελ πξνδξνκηθή θηινζνθία θαη ζεσξία ηεο θνηλσληθήο αλζξσπν-
ινγίαο– νη φξνη αλζξσπηζηηθέο θαη θνηλσληθέο επηζηήκεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηνλ 20φ αηψλα ζρεδφλ ελαιια-
θηηθά θαη ρσξίο θάπνηα ζαθή δηαθνξνπνίεζε. Απηή ήηαλ ε ρξήζε ηνπο, φπσο ζα θαλεί παξαθάησ, αθφκε θαη
ζην ιεμηιφγην ησλ Αλλάι.
Ίζσο πάιη κπνξνχκε λα αλαδεηήζνπκε κηα ζαθέζηεξε απάληεζε σο πξνο ηε δηάθξηζε ησλ δχν φξσλ,
κε βάζε ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο ζε ζρνιέο θαη ηκήκαηα ησλ επξσ-
πατθψλ παλεπηζηεκίσλ. Αο εζηηάζνπκε, ινηπφλ ηελ πξνζνρή καο ζηελ νξγάλσζε ηεο ειιεληθήο αλψηαηεο
εθπαίδεπζεο, ζήκεξα, ζηε δεχηεξε δεθαεηία ηνπ 21νπ αηψλα. ΢ηα πεξηζζφηεξα παλεπηζηήκηα ηεο ρψξαο ε η-
ζηνξία ζπγθαηνηθεί ζηα ίδηα ηκήκαηα κε ηελ αξραηνινγία, ηελ ηζηνξία ηεο ηέρλεο, ηελ θνηλσληθή αλζξσπνιν-
γία θαη ηε ιανγξαθία, ζε κηα κφλν πεξίπησζε κε ηελ εζλνινγία ελψ ζε κηα άιιε κέλεη κφλε ηεο. ΢πλήζσο,
εληάζζεηαη ζε θηινζνθηθέο ζρνιέο κε γείηνλεο ηεο ηελ ειιεληθή ή θαη μέλε θηινινγία, ηε θηινζνθία, ηελ ςπ-
ρνινγία ελίνηε θαη ηελ παηδαγσγηθή κε ηξεηο εμαηξέζεηο: ζηελ πξψηε ελζσκαηψλεηαη ζε ΢ρνιή Ηζηνξίαο θαη
Μεηάθξαζεο-Γηεξκελείαο, ζηε δεχηεξε ζε ΢ρνιή Κιαζηθψλ θαη Αλζξσπηζηηθψλ ΢πνπδψλ (καδί κε ηελ ειιε-
ληθή θηινινγία αιιά θαη έλα Σκήκα γιψζζαο, θηινινγίαο θαη πνιηηηζκνχ ησλ Παξεπμείλησλ ρσξψλ, πνπ εθ
πξψηεο φςεσο ζπκίδεη ηηο area studies, πνπ ηφζν είραλ γνεηεχζεη ηνλ Μπξνληέι ηε δεθαεηία ηνπ 1950) θαη
ζηελ ηειεπηαία κφλν ζε ΢ρνιή Αλζξσπηζηηθψλ θαη Κνηλσληθψλ ΢πνπδψλ δίπια ζηελ νηθνλνκηθή επηζηήκε.
Μπνξνχκε λα θαηαιήμνπκε ζε θάπνην ζπκπέξαζκα ζε φ,ηη αθνξά ηελ επίζεκε ειιεληθή πνιηηηθή δηάθξηζεο
ησλ αλζξσπηζηηθψλ απφ ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο; Δίλαη δπλαηφ ίζσο λα ππνζέζνπκε φηη ε έληαμε ηεο ηζηνξί-
αο ζε θηινζνθηθέο ζρνιέο ήηαλ ε ηάζε πνπ επηθξαηνχζε –θαη φρη κφλν ζηελ Διιάδα– ζην κεγαιχηεξν κέξνο
ηνπ 20νχ αηψλα, αιιά φρη ζηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ (αθνχ ηα λεφηεξα παλεπηζηήκηα δελ απέθηεζαλ Φηιν-
ζνθηθέο ΢ρνιέο). Δίλαη αδχλαην, φκσο, λα θαηαιήμνπκε ζε άιιεο δηαπηζηψζεηο, αθνχ δελ γλσξίδνπκε αλ ζε
θάζε πεξίπησζε ηα θξηηήξηα πνπ νδήγεζαλ ζηελ παξαπάλσ νξγάλσζε ηκεκάησλ θαη ζρνιψλ ήηαλ επηζηεκν-
60
Πξφθεηηαη γηα έλα ηδηαίηεξα ελδηαθέξνλ θείκελν πνπ κπνξεί θαλείο λα κειεηήζεη ζε δηάθνξεο γιψζζεο. Σν ζχλνιν ηνπ
έξγνπ ηνπ κάιηζηα δεκνζηεχζεθε κεηαθξαζκέλν ζηελ ηζπαληθή γιψζζα (ζε κηα νθηάηνκε ζεηξά), ακέζσο κεηά ην ηέινο
ηνπ Γεχηεξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ (1944-1945). Δδψ βι. εδψ ηελ αγγιηθή κεηάθξαζε Dilthey, 1989. Βι. επίζεο ηελ
ελδηαθέξνπζα αλάιπζε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Νηηιηάπ γηα ηηο «αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο», Rickman, 1979: 58-73.

ληθά ή απιψο «πξαθηηθά», κε ηελ έλλνηα φηη ζπλέλσλαλ ζε ΢ρνιέο ηα Σκήκαηα πνπ ήδε ιεηηνπξγνχζαλ, αμην-
πνηψληαο θάζε πηζαλή επηζηεκνληθή «ζπγγέλεηα».
Γελ ζα επηκείλνπκε άιιν ζηε δηάθξηζε ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο ή ζηελ έληα-
με ηεο ηζηνξίαο ζηε κία ή ηελ άιιε θαηεγνξία. ΢ηε ζπλέρεηα ηνπ θεθαιαίνπ ζα ρξεζηκνπνηνχκε καδί ηνπο
δχν φξνπο, κε ηελ «επειημία» ηνπ πεξηερνκέλνπ πνπ απνθηνχλ ζηα δηάθνξα θείκελα ή ηηο απφςεηο πνπ ζρν-
ιηάδνπκε, θαη ζηε βάζε ηεο παξαδνρήο φηη νη επηζηήκεο θαη ησλ δχν θαηεγνξηψλ, άζρεηα απφ ηηο δηαθνξέο
ηνπο, εμεηάδνπλ ηνλ άλζξσπν σο κέινο ηεο θνηλσλίαο θαη ηηο θνηλσλίεο σο αδηάξξεθηα ζχλνια αλζξψπσλ.
Δπηζηξέθνπκε, ινηπφλ, ζην εξψηεκα: πνηεο είλαη νη «ηκπεξηαιηζηηθέο» κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ θαη πνηα ηειηθά
είλαη ε ζεκαζία απηνχ ηνπ επηζηεκνληθνχ «ηκπεξηαιηζκνχ»; Αμίδεη λα κλεκνλεχζνπκε ζην ζεκείν απηφ ηελ
απάληεζε ηνπ Αζδξαρά –πνπ ζεσξείηαη φηη επεξεάζηεθε απφ ηε καξμηζηηθή ηζηνξηνγξαθία θαη επίζεο ππήξ-
με, φπσο θαη ν ΢βνξψλνο, θαζεγεηήο ζηελ École Pratique des Hautes Études. ΢ε κηα ζπδήηεζε γηα ηελ ηζην-
ξία, θπξίσο ηελ νηθνλνκηθή ηζηνξία, πνπ έιαβε ρψξα ζηελ Αζήλα, ηνλ Ννέκβξην ηνπ 1980, ηελ πεξίνδν δε-
ιαδή πνπ ε Διιάδα εληαζζφηαλ ζηελ ΔΟΚ, ν Αζδξαράο παξαηεξνχζε κε παξξεζία: «ε ηζηνξία είλαη ηκπεξη-
αιηζηηθή, γηαηί έρεη ππέξ ηεο ηνλ ρξφλν, δνπιεχεη κε ηνλ ρξφλν θαη κε ηνπο αλζξψπνπο, είηε ζηε ζπιινγηθή
ηνπο δξάζε, ζπκπεξηθνξά, είηε ζε έλαλ δπλακηθφηεξν νξηζκφ, ζηε δηαδηθαζία ηεο επηδίσμεο ησλ ζηφρσλ
ηνπο» (1983: 169).
Πνηνο ήηαλ (ή είλαη) ν ξφινο ηνπ επηζηεκνληθνχ «ηκπεξηαιηζκνχ» ζηελ εμέιημε ησλ επηζηεκψλ; Πνηεο
είλαη νη ζπλέπεηεο ησλ δηεπηζηεκνληθψλ ζπγθξνχζεσλ θαη ζε ηη ρξεηάδεηαη ηειηθά (αλ ρξεηάδεηαη) ηφζν ν δηα-
ρσξηζκφο ησλ αλζξσπηζηηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηζηεκψλ φζν θαη ε ζπλεξγαζία ηνπο; Γίλνληαο έκθαζε ζην
θεθάιαην απηφ ζηελ παξάκεηξν ηνπ ρξφλνπ ζε φ,ηη αθνξά ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ, ζηελ πξψηε ελφ-
ηεηα ζα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηε ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηηο επηζηήκεο ηνπ παξειζφληνο, θπξίσο δε-
ιαδή ηελ αξραηνινγία. ΢ηε δεχηεξε, ζα επηθεληξσζνχκε ζηηο επηζηήκεο ηνπ παξφληνο, ή ζσζηφηεξα ηνπ κέι-
ινληνο, αλ δερζνχκε φηη δελ ππάξρεη παξφλ –θαη απηέο νη επηζηήκεο ζηελ επνρή καο είλαη αξθεηέο: ε θνηλσλη-
νινγία, ε εζλνινγία, ε αλζξσπνινγία αιιά θαη δηάθνξνη επηκέξνπο θιάδνη ηνπο (π.ρ. ηζηνξηθή θνηλσληνινγία,
ηζηνξηθή αλζξσπνινγία). Δλ θαηαθιείδη, απψηεξνο ζηφρνο καο είλαη λα παξαθνινπζήζνπκε πνην δξφκν αθν-
ινπζεί ε ηζηνξία, πνχ πξνρψξεζε κέρξη ζήκεξα θαη πνχ νδεχεη ζηνλ θφζκν ησλ επηζηεκψλ.
8.1 Μειεηώληαο ην παξειζόλ: Ζ ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ αξραηνινγία
Σν έξγν ηνπ αξραηνιφγνπ ππήξμε πάληνηε ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ γηα ηελ έξεπλα θαη ηε κειέηε ηνπ ηζηνξηθνχ
(βι. θεθάιαην 2). ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε, ε αξραηνινγία πξνζθέξεη ζηνλ ηζηνξηθφ πνπ εηδηθεχεηαη ζηελ αξ-
ραία επνρή, έλα επξχ θάζκα πεγψλ, αιιά δελ ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο ππνηηκεηηθά απνθαινχκελεο «βνεζεηηθέο»
επηζηήκεο, ηνπιάρηζηνλ γηα ηνλ εμήο πξνθαλή ιφγν: δηφηη ηα πνξίζκαηα ηεο έξεπλάο ηεο απεπζχλνληαη ζε έλα
επξχηεξν θνηλφ θαη δελ παξάγνληαη κε απψηεξε επηδίσμε λα βνεζήζνπλ ηνλ ηζηνξηθφ. Απφ ηελ άπνςε απηή, ε
αξραηνινγία απνηειεί ηελ παιηφηεξε ίζσο απηφλνκε ζπλεξγάηηδα ηεο ηζηνξίαο. Αιιά δελ ήηαλ πάληνηε απηή
ε θξαηνχζα άπνςε νχηε είλαη θνηλψο απνδεθηή ζήκεξα. Σν 1973, γηα παξάδεηγκα, ν θαζεγεηήο ηεο θιαζηθήο
Αξραηνινγίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Παξηζηνχ, Αιαίλ ΢λαπ (Alain Schnapp, 1946-), μεθηλνχζε καδί κε ηνπο
ζπλεξγάηεο ηνπ έλα άξζξν γηα ηε κεζνδνινγηθή θαη ζεσξεηηθή αλαλέσζε ηεο αξραηνινγίαο πνπ δεκνζηεχζε-
θε ζηα Αλλάι, κε ην πξνθιεηηθφ εξψηεκα αλ ε αξραηνινγία είλαη επηζηήκε.61 Φπζηθά, πξφζεζή ηνπο δελ ήηαλ
λα ακθηζβεηήζνπλ ηελ επηζηεκνληθφηεηα ηεο αξραηνινγίαο, αιιά λα απνζαξξχλνπλ φζνπο ακθηζβεηνχζαλ,
θπξίσο απφ άγλνηα, ηελ επηζηεκνληθή ππφζηαζή ηεο. Δίλαη γεγνλφο, φκσο, φηη ζην Ηλζηηηνχην, γηα παξάδεηγ-
κα, Ηζηνξηθήο Έξεπλαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Λνλδίλνπ ε αξραηνινγία αθφκε θαη ζηα ηέιε ηνπ 20 νχ αηψλα
61
Σκήκα απηνχ ηνπ ζπιινγηθνχ άξζξνπ απνηειεί ηελ εηζαγσγή ζην Schnapp, 1983.

θαηαηαζζφηαλ ζηηο «βνεζεηηθέο επηζηήκεο» ηεο ηζηνξίαο (Halsall, 1997: 788-9). Πψο εμεγείηαη απηή ε παξά-
δνμε θαη ζπλάκα αληαγσληζηηθή ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν επηζηεκψλ;
Ηζηνξηθνί θαη αξραηνιφγνη παξαδέρνληαη ζήκεξα φηη νη επηζηήκεο ηνπο είλαη ηφζν ζπγγεληθέο, ψζηε
ζρεδφλ αλαπφδξαζηα θαζίζηαληαη αληαγσληζηηθέο. Απηφ νθείιεηαη ελ κέξεη ζηελ θνηλή αθεηεξία ηνπο, ηε
κειέηε ηνπ παξειζφληνο. ΢ε πνην ζεκείν δειαδή αξρίδνπλ θαη ζε πνην ηειεηψλνπλ νη «επηθξάηεηεο» ηεο ηζην-
ξίαο θαη ηεο αξραηνινγίαο; Ζ απάληεζε ζε απηφ ην εξψηεκα είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιε. Ζ απιή ζθέςε φηη ε
ηζηνξία επηθεληξψλεηαη ζηελ εμέηαζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ θαη ε αξραηνινγία ησλ κε γξαπηψλ θαηάινηπσλ
ηνπ παξειζφληνο, ίζσο δηαηεξνχζε ηε βαξχηεηά ηεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 18νπ ή ηνπ 19νπ αηψλα. Ήδε εμεγή-
ζακε φηη απηή ε άπνςε είλαη απαξραησκέλε θαη επίζεο παξαπιαλεηηθή. Ο ηζηνξηθφο νθείιεη λα κειεηά φια
ηα είδε ησλ ληνθνπκέλησλ, γξαπηψλ θαη κε, αλ είλαη πηζαλφ λα ηνπ παξνπζηάζνπλ θάπνηεο φςεηο ηεο δσήο,
ηεο δξάζεο θαη ηεο νξγάλσζεο ησλ θνηλσληψλ, πνπ κειεηά. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ν αξραηνιφγνο κειεηά λν-
κίζκαηα θαη επηγξαθέο, δειαδή κεξηθέο απφ ηηο θιαζηθέο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ, πνπ ζπγθαηαιέγνληαη, ηδίσο νη
ηειεπηαίεο, ζηελ θαηεγνξία ησλ γξαπηψλ. Πψο ζα κπνξνχζακε, άιισζηε, λα απνθιείζνπκε ηα ρεηξφγξαθα,
πνπ ζεσξεηηθά «αλήθνπλ» ζηνλ ηζηνξηθφ, απφ ηα «πιηθά θαηάινηπα» ηνπ παξειζφληνο, πνπ ζθηαγξαθνχλ ην
επηζηεκνληθφ πεδίν ηνπ αξραηνιφγνπ; Δίλαη θαλεξφ, επνκέλσο, φηη ν δηαρσξηζκφο ησλ πεγψλ ηνπ παξειζφ-
ληνο ζε ηζηνξηθφ θαη αξραηνινγηθφ πιηθφ δελ καο βνεζά λα εληνπίζνπκε ηε δηαθνξά κεηαμχ ησλ δχν επηζηε-
κψλ. Αληίζεηα, καο νδεγεί ζην εμήο εξψηεκα: κήπσο ηειηθά απηή ε ηφζν ζηελή ζπγγέλεηά ηνπο πξνθαιεί
ζηνπο ζεξάπνληέο ηνπο ηελ επηζπκία λα επηβιεζνχλ ν έλαο ζηνλ άιιν ή ίζσο λα δηαθφςνπλ ηνλ δεζκφ ηνπο,
πξνθεηκέλνπ έηζη λα ππεξαζπηζηνχλ ηελ απηφλνκε ππφζηαζε ηεο δηθήο ηνπο επηζηήκεο;
Πξάγκαηη, ε αληηπαξάζεζε ησλ δχν επηζηεκψλ έρεη ηε δηθή ηεο ηζηνξία, πνπ μεθηλά ηνπιάρηζηνλ ηνλ
ν
18 αηψλα, φηαλ νη ηζηνξηθνί, πνπ έρεη επηθξαηήζεη λα απνθαινχληαη antiquarians, κειεηνχζαλ θαη αληινχζαλ
πιεξνθνξίεο ηφζν απφ ηα γξαπηά φζν θαη απφ ηα κε γξαπηά θαηάινηπα ηνπ αξραίνπ πνιηηηζκνχ. Απφ ηηο δε-
θαεηίεο ηνπ 1870 θαη ηνπ 1880, φκσο, ν φξνο αξραηνιφγνο άξρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη επξχηεξα, πεξηγξάθν-
ληαο ηνπο εμεηδηθεπκέλνπο θαη επαγγεικαηίεο, πνπ δηαθνξνπνηνχληαλ πηα απφ ηνπο antiquarians. Χζηφζν, ν
δηαρσξηζκφο ησλ δχν επηζηεκψλ δελ είρε αθφκε επηηεπρζεί. Καηά ηε δηάξθεηα κάιηζηα ηνπ 19νπ αηψλα, ε ζρέ-
ζε ηνπο θαηέζηε πεξηζζφηεξν πεξίπινθε, γεγνλφο πνπ νθείιεηαη θπξίσο ζηελ ελίζρπζε ηνπ εζληθηζκνχ κεηά
απφ ην 1789. Αθφκε θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο ε αξραηνινγία πξνζείιθπζε ελδηαθέ-
ξνλ αιιά γηα πνιηηηθνχο θαη πξνπαγαλδηζηηθνχο ιφγνπο. Απμήζεθε δειαδή ην ελδηαθέξνλ γηα ηε ζχζηαζε
κνπζείσλ θαη ην 1792 ηδξχζεθε ην πεξίθεκν κνπζείν ηνπ Λνχβξνπ. Αιιά ηα κνπζεία ζεσξήζεθαλ ρψξνη πνπ
ζα δηεπθφιπλαλ ηελ εμνηθείσζε ησλ πνιηηψλ κε ην γαιιηθφ έζλνο παξά κε ηελ αξραηνινγία. Αθφκε θαη ζηα
εθζέκαηα ηνπ Λνχβξνπ ηα πξψηα ρξφληα, ε ζπνπδαηφηεξε ζέζε παξαρσξήζεθε ζηνπο πίλαθεο ηεο γθαιεξί
ηνπ Λνπμεκβνχξγνπ, πνπ κεηαθέξζεθαλ εθεί, γηαηί ην θηίξην ηεο κεηαηξάπεθε ζε ρψξν θξάηεζεο ελφο αδει-
θνχ ηνπ Λνπδνβίθνπ Η΢Σ´ θαη ην ζρέδην ησλ επαλαζηαηψλ ήηαλ λα θεξχμνπλ ηε ζπιινγή εζληθή πεξηνπζία.
Ζ ίδξπζε ηελ ίδηα πεξίνδν ηνπ Γαιιηθνχ Ηλζηηηνχηνπ ηεο Αηγχπηνπ ζην Κάηξν, πνπ ζα κπνξνχζε ίζσο λα
πξνσζήζεη ζεκαληηθά ηελ αλάπηπμε ηεο αξραηνινγηθήο επηζηήκεο, δελ είρε απνηέιεζκα, ιφγσ ησλ πνιεκη-
θψλ εμειίμεσλ. Δλ νιίγνηο, ε Δπαλάζηαζε έδεημε κελ ελδηαθέξνλ γηα ηελ αξραηνινγία, αιιά ηελ έζεζε ππφ ηηο
ππεξεζίεο ηνπ έζλνπο θαη ηεο πνιηηηθήο. Έθηνηε, ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα ζεσξνχληαλ ζε φια ζρεδφλ ηα
επξσπατθά θξάηε ηεθκήξηα ηνπ ζπνπδαίνπ εζληθνχ παξειζφληνο ηνπο θαη θαη‟ επέθηαζε ζχκβνια ηεο εζλη-
θήο ππεξεθάλεηάο ηνπο. ΢ην πιαίζην απηφ επλνήζεθαλ, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, ε ηζηνξία θαη ε θηινινγία θαη
εθδειψζεθε ελδηαθέξνλ γηα άιιεο επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο. Αιιά ζην ζηάδην απηφ ε αξ-
ραηνινγία σθειήζεθε ιηγφηεξν απφ φιεο θαη ήηαλ απαξαίηεην λα πεξηκέλεη αξθεηέο δεθαεηίεο αθφκε ηε δε-
κηνπξγία ησλ ζεζκψλ πνπ ζα ζπλέδξακαλ ζηελ επηζηεκνληθή ηεο θνξχθσζε. Πξάγκαηη, νη πεξηζζφηεξνη αξ-
ραηνιφγνη επηζεκαίλνπλ φηη απηφ πνπ θέξδηζε απφ ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1789 ήηαλ ην φηη βξέζεθε ζην πξν-
ζθήλην ηνπ πνιηηηθνχ ελδηαθέξνληνο, θαη ζπκθσλνχλ φηη ε επηζηεκνληθή αθεηεξία ηεο αξραηνινγίαο ηνπνζε-
ηείηαη ζην δεχηεξν κηζφ 19νπ αηψλα, πνπ επηρεηξήζεθαλ ζηαζεξέο ζεζκηθέο πξσηνβνπιίεο κε κεγάιε δηάξθεηα.
Μέρξη ηφηε ζπλέρηζαλ λα αλαπηχζζνληαη αθελφο κηα «θηινινγηθή αξραηνινγία», πνπ, παξακέλνληαο θνληά

ζηελ ηζηνξία, κειεηνχζε ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα ησλ θιαζηθψλ ρξφλσλ κε ηε βνήζεηα ησλ γξαπηψλ πε-
γψλ, αθεηέξνπ κηα «θπζηθή αξραηνινγία», πνπ εζηηαδφηαλ ζηελ πξντζηνξηθή επνρή θαη ε ηππνινγία ηεο βξη-
ζθφηαλ πιεζηέζηεξα πξνο εθείλεο ηεο γεσινγίαο θαη ηεο αλζξσπνινγίαο (Díaz-Andreu, 2007: 1-3, 60-78).
Αιιά θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 20νχ αηψλα, θπξίσο ζηα ρξφληα ηνπ Μεζνπνιέκνπ θαη πνιχ πεξηζζφηεξν κεηά ηνλ
Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, ε αξραηνινγία αλαπηχρζεθε εληππσζηαθά.
Έηζη, ε θιαζηθή αξραηνινγία κνηξάζηεθε εηξεληθά ηα ίδηα εξεπλεηηθά πεδία κε ηελ αξραία ηζηνξία,
θαη αληίζηνηρα ε κεζαησληθή θαη βπδαληηλή αξραηνινγία κε ηε κεζαησληθή θαη βπδαληηλή ηζηνξία. Καηά θαη-
ξνχο κάιηζηα επηρεηξήζεθαλ ζπλδπαζηηθέο δεκνζηεχζεηο ηζηνξηθψλ θαη αξραηνινγηθψλ ηεθκεξίσλ, πνπ ψζε-
ζαλ ζηε κειέηε ησλ πεγψλ (π.ρ. ησλ βξεηαληθψλ κεζαησληθψλ πεγψλ) κέζσ δηαθνξεηηθψλ ζεσξεηηθψλ πξν-
ζεγγίζεψλ ηνπο (Halsall, 1997: 803-804). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζηελ πξντζηνξηθή επνρή ε αξραηνινγία δηα-
ηεξεί δηθαησκαηηθά ην κνλνπψιην, ελψ κέρξη πξφηηλνο επηθξαηνχζε ε άπνςε φηη ε ηζηνξία κπνξεί λα κνλν-
πσιεί ηε λεφηεξε θαη ζχγρξνλε επνρή. Σε δεθαεηία ηνπ 1960, ε αλαίξεζε ηεο ηειεπηαίαο αληίιεςεο ππξνδφ-
ηεζε γηα άιιε κηα θνξά ηηο αληηπαξαζέζεηο κεηαμχ ησλ δχν επηζηεκψλ. Γελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη ε αξραην-
ινγία κπνξεί λα κειεηά θαη ηηο θνηλσλίεο ηνπ 18νπ ή ηνπ 19νπ αηψλα, αθνχ θαη απηέο νη θνηλσλίεο παξήγαγαλ
ηηο θάζε κνξθήο πεγέο ηνπο. ΋πσο απνδείρζεθε, φκσο, ηφζν νη ηζηνξηθνί φζν θαη νη αξραηνιφγνη βξέζεθαλ ζε
δχζθνιε ζέζε, φηαλ πξνζπάζεζαλ λα απαληήζνπλ ζην εξψηεκα εάλ απηή ε ηφζν ζχγρξνλε αξραηνινγία κπν-
ξεί λα ζεσξεζεί ε άιιε φςε ηεο λεφηεξεο ή ζχγρξνλεο ηζηνξίαο. Οη βξεηαλνί αξραηνιφγνη, γηα παξάδεηγκα,
δπζθνιεχηεθαλ αθφκε θαη λα βξνπλ ηνλ «φξν», πνπ ζα πεξηέγξαθε απηήλ ηε ζχγρξνλε αξραηνινγία. Σειηθά,
πξφηεηλαλ δηάθνξεο ιχζεηο –ε ζπδήηεζε απηή δελ αθνξνχζε, θπζηθά, ηνπο ηζηνξηθνχο. ΢χκθσλα, ινηπφλ, κε
ηελ πξψηε ιχζε απηή ε αξραηνινγία ζα κπνξνχζε λα ελζσκαησζεί ζηε «κεηα-κεζαησληθή αξραηνινγία», πνπ
κειεηά ηελ πεξίνδν κεηά ην 1450 θαη ε νπνία δηαζέηεη ηελ Δηαηξία εξεπλψλ ηεο θαη ην δηθφ ηεο πεξηνδηθφ.
Αιιά φηαλ δνθηκάζηεθε απηή ε ιχζε, ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα ησλ κειεηψλ ηεο κεηα-κεζαησληθήο αξραη-
νινγίαο παξέκελε επηθεληξσκέλε ζηελ αλάπηπμε ή ηηο αιιαγέο ηεο θεξακηθήο, θπξίσο ηεο πξψηκεο πεξηφδνπ
ησλ εηψλ 1450-1750, θαη ζπαλίσο γηλφηαλ ιφγνο κεηαμχ ησλ Βξεηαλψλ κεηα-κεζαησληθψλ αξραηνιφγσλ γηα
επξχηεξα ηζηνξηθά εξσηήκαηα, φπσο ε εμέηαζε ηεο ηνπηνγξαθίαο ή ηεο αξρηηεθηνληθήο. Ζ δεχηεξε ιχζε, πνπ
ζπδεηήζεθε, ήηαλ ε θαηάηαμε ηεο αξραηνινγίαο ηνπ 18νπ θαη 19νπ αη. ζηε «βηνκεραληθή αξραηνινγία», πνπ
αθνινπζεί, θαηά ηελ παξαδνζηαθή βξεηαληθή πεξηνδνιφγεζε, ηε «κεηα-κεζαησληθή αξραηνινγία». Αιιά θαη
πάιη ηα ππφ δηεξεχλεζε αληηθείκελά ηεο ζα ήηαλ πεξηνξηζκέλα. Οη «βηνκεραληθνί αξραηνιφγνη» εζηηάδνπλ ην
εξεπλεηηθφ ηνπο πξφγξακκα ζηα θαηάινηπα ηεο βηνκεραλίαο, παξά ην γεγνλφο φηη ν φξνο «βηνκεραληθή αξ-
ραηνινγία» πεξηγξάθεη ηε κειέηε κηαο πεξηφδνπ (ηεο βηνκεραληθήο πεξηφδνπ) παξά κηαο ζεκαηηθήο ελφηεηαο.
Δίλαη θαλεξφ, επνκέλσο, φηη θαη ην πξφβιεκα ηεο πεξηνδνιφγεζεο είλαη θνηλφ γηα ηηο δχν επηζηήκεο.
Αιιά δελ είλαη βέβαην φηη ακθφηεξεο ζπκθσλνχλ ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηεκαρίδνπλ ηνλ ρξφλν. Χζηφζν, ηα
πξνβιήκαηα έρνπλ πάληνηε ηηο ιχζεηο ηνπο θαη δελ ππάξρεη πιένλ ιφγνο λα ζξελνχκε γηα ηελ ππνηππψδε α-
λάπηπμε ηεο αξραηνινγίαο ησλ πξφζθαησλ θνηλσληψλ ζηε Βξεηαλία ή αιινχ, ηφληδε έλαο άιινο αξραηνιφγνο.
Πξάγκαηη, κε ηελ έλαξμε ηνπ 21νχ αηψλα πξαγκαηνπνηήζεθε πιήζνο λέσλ δεκνζηεχζεσλ, νξγαλψζεθαλ επη-
ζηεκνληθά ζπλεδξία, πξνθεξχρζεθαλ παλεπηζηεκηαθέο έδξεο θαη μεθίλεζαλ δηδαθηνξηθέο δηαηξηβέο. Σν 2003,
γηα παξάδεηγκα, δηνξγαλψζεθε ζηε Βξεηαλία έλα ζπλέδξην κε ηίηιν «΢χγρξνλε θαη Ηζηνξηθή Αξραηνινγία θαη
Θεσξία». Ζ κειέηε ηεο πξφζθαηεο επνρήο είζηζηαη εδψ θαη αξθεηέο δεθαεηίεο λα νξίδεηαη σο «ηζηνξηθή αξ-
ραηνινγία» θαη ζηηο ΖΠΑ δηαζέηεη ήδε απφ ην 1967 ην πξψην πεξηνδηθφ ηεο (Historical Archaeology Journal)
θαη ηελ Δηαηξεία ηεο (Society of Historical Archaeology), ε ίδξπζε ηεο νπνίαο γελλήζεθε ην 1958 ζην ζπκπφ-
ζην ησλ Ακεξηθαλψλ αλζξσπνιφγσλ, πνπ αθηεξψζεθε ζηνλ ξφιν ηεο αξραηνινγίαο ζηελ ηζηνξηθή έξεπλα (βι.
http://sha.org). Βέβαηα, ην πφηε μεθηλά ην αληηθείκελν κειέηεο ηεο ηζηνξηθήο αξραηνινγίαο είλαη έλα πξφβιε-
κα, πνπ αθνξά ηφζν ηελ ηζηνξία φζν θαη ηελ αξραηνινγία. Γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο Δπξσπαίνπο αξραηνιφ-
γνπο θαιχπηεη ηνπο ηειεπηαίνπο πέληε αηψλεο. Καηά άιιε εθδνρή, θαιχπηεη γεληθφηεξα ηηο πεξηφδνπο πνπ έ-
ρνπλ παξαγάγεη ηεθκήξηα θεηκέλσλ, ηα νπνία επηδέρνληαη απνθξππηνγξάθεζεο θαη ε κειέηε ηνπο απαηηεί ηε
δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ θεηκέλσλ θαη πιηθψλ ληνθνπκέλησλ. Γελ πξφθεηηαη, ινηπφλ, γηα έλαλ φξν πνπ

απνθηά ηελ ίδηα ζεκαζία γηα ηνπο αξραηνιφγνπο φινπ ηνπ θφζκνπ (Tarlow, 2007: 2). Αιιά θαη απηφ δελ καο
μαθληάδεη.
Ζ ηζηνξηθή αξραηνινγία, φπσο εμεγεί άιινο αξραηνιφγνο, εμεηάδεη φινπο ηνπο πνιηηηζκνχο ηνπ πα-
ξειζφληνο, πνπ αλέπηπμαλ γξαπηή παξάδνζε. Μπνξεί, επίζεο, λα ζεσξεζεί σο ν θιάδνο πνπ κειεηά ηνλ
«ζχγρξνλν θφζκν» θαη γεληθφηεξα ηηο ηζηνξηθέο θαη πνιηηηζηηθέο ζπλζήθεο, πνπ δηακφξθσζαλ ηνλ θφζκν καο
πεξίπνπ κεηά ην 1500 κ.Υ. Γελ πξέπεη, βέβαηα, λα ππνζέζνπκε φηη ε ρξήζε ηνπ φξνπ «ηζηνξηθή αξραηνινγία»
θαλεξψλεη φηη φινη νη αξραηνιφγνη παξαδέρνληαη πσο ε ηζηνξία επεξεάδεη ηελ επηζηήκε ηνπο. Οχηε θαη ε ά-
πνςε, πνπ ήηαλ κάιηζηα επξχηαηα δηαδεδνκέλε αθφκε θαη ζηνπο θχθινπο ησλ αξραηνιφγσλ ηε δεθαεηία ηνπ
1960, φηη δειαδή ε αξραηνινγία είλαη έλα είδνο ηζηνξίαο απνθαιχπηεη ηέηνηνπ είδνπο παξαδνρέο. ΢ηελ ςπ-
ρξνπνιεκηθή Βξεηαλία, γηα παξάδεηγκα, πνιινί αξραηνιφγνη, πνπ είραλ ζαγελεπηεί απφ ηηο ηδέεο ηνπ Κφιηλ-
γνπλη γηα ηελ ηζηνξία, ζπκθσλνχζαλ φηη θαη ηα δηθά ηνπο ζπκπεξάζκαηα είραλ ηζηνξηθή δηάζηαζε. Αιιά ζηε
ζπλέρεηα ηεο ζπδήηεζήο ηνπο αξθεηνί απφ απηνχο αλαδήηεζαλ θαη πάιη ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ηεο αξραηνινγίαο
θαη ηεο ηζηνξίαο, θαη θάπνηνη έθηαζαλ ζην αθξαίν ζεκείν λα επηδηψμνπλ ηελ απεμάξηεζή ηνπο απφ απηήλ ηελ
θαθή ζρέζε ηνπο κε ηελ ηζηνξία. Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, κηα ελδηαθέξνπζα εμήγεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο
ησλ δχν επηζηεκψλ ζπλδέζεθε κε ηνλ ηξφπν παξαγσγήο ησλ πεγψλ ηνπ παξειζφληνο: ππνζηεξίρζεθε δειαδή
φηη ηα ληνθνπκέληα ηεο αξραηνινγίαο δελ είραλ δεκηνπξγεζεί εζθεκκέλα απφ ηνπο δξάζηεο ησλ γεγνλφησλ,
φπσο π.ρ. νη γξαπηέο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ. Ζ δηάθξηζε απηή, πνπ καο ζπκίδεη εθείλε ησλ άκεζσλ θαη έκκεζσλ
πεγψλ ηνπ ηζηνξηθνχ (βι. θεθάιαην 2), απνθηνχζε θηινζνθηθέο ή θαη ζεσξεηηθέο δηαζηάζεηο θαη ζπλδπαδφ-
ηαλ κε επξχηεξα εξσηήκαηα φπσο: Πνηα είλαη ε ζρέζε ησλ ηζηνξηθψλ θαη ησλ αξραηνιφγσλ κε ην παξφλ θαη
ην παξειζφλ; Πνην είλαη ην ζεκείν ηεο εξεπλεηηθήο αθεηεξίαο ηνπο, ην παξφλ ή ην παξειζφλ; Πψο κειεηνχλ
νη αξραηνιφγνη ηνλ ζπκβνιηζκφ ζην παξειζφλ, πψο εθαξκφδνπλ ηελ επηζηήκε ηνπο γηα ηελ εξκελεία ηνπ πα-
ξειζφληνο θαη ηειηθά πψο κπνξνχλ λα ζπλδξάκνπλ ζηελ «θαηαζθεπή» ηνπ παξφληνο κέζσ ηεο κειέηεο ηνπ
παξειζφληνο (Hodder, 2002: 158-66); ΢ίγνπξα, ηα ηειεπηαία εξσηήκαηα απαζρνινχλ εμίζνπ έληνλα ηνπο η-
ζηνξηθνχο. Δίλαη αμηνζεκείσην, άιισζηε, φηη κε βάζε ηελ απάληεζή ηνπο αλαπηχρηεθαλ πνιιέο θαη δηάθνξεο
«αξραηνινγίεο», φπσο πνιιέο είλαη θαη νη ζεσξεηηθέο «ηζηνξίεο». Έηζη, αλαδχζεθαλ ε θαλνληζηηθή, ε ζηξνπ-
θηνπξαιηζηηθή, ε καξμηζηηθή, ε Νέα Αξραηνινγία, ε δηαδηθαζηηθή θαη ζηε ζπλέρεηα ε κεηαδηαδηθαζηηθή αξ-
ραηνινγία.
Φαίλεηαη, ηειηθά, φηη ν αληαγσληζκφο ή θαη ε αληηπαιφηεηα αλάκεζα ζηελ ηζηνξία θαη ηελ αξραηνιν-
γία ζπλδέζεθαλ ζηελά κε ηελ πξνζπάζεηα ηζηνξηθψλ θαη αξραηνιφγσλ λα ππεξαζπηζηνχλ ηελ επηζηεκνληθφ-
ηεηα ηνπ θιάδνπ ηνπο ζηνλ «αγψλα» κεηαμχ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ ζπνπδψλ, πνπ αλαβίσζε κεηά
ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν. Ζ ζπνπδαηφηεξε ίζσο δηαθνξά αλάκεζα ζηνλ παιηφηεξν «αγψλα» θαη ζε
απηφλ ηνλ πην πξφζθαην είλαη ε αλάδεημε ηεο ζεσξίαο ζε αλαπφδξαζην θξηηήξην γηα ηελ απφδεημε ηεο επη-
ζηεκνληθφηεηαο θάζε θιάδνπ (Lloyd, 2003: 83-84). Δίλαη γεγνλφο φηη ν δνκηζκφο, ν ζηξνπθηνπξαιηζκφο, ν
καξμηζκφο θαη άιιεο ζεσξίεο επεξέαζαλ θαηά θαηξνχο ηφζν ηελ ηζηνξία θαη ηελ αξραηνινγία φζν θαη ηηο άι-
ιεο επηζηήκεο πνπ κειεηνχλ ηνλ άλζξσπν θαη ηελ θνηλσλία. Ζ Νέα Ηζηνξία ηεο ηξίηεο γεληάο ησλ Αλλάι ήηαλ,
φπσο αλαθέξακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε απάληεζή ηνπο ζηηο επηζέζεηο πνπ δέρνληαλ σο ηζηνξηθνί απφ
ηνπο ζεξάπνληεο ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Σελ ίδηα πεξίπνπ πεξίνδν, έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο ε Νέα Αξ-
ραηνινγία, πνπ ζρεδφλ απνθήξπμε ηε ζρέζε ηεο κε ηελ ηζηνξία. Κάπνηνη εθπξφζσπνί ηεο κάιηζηα δηαθήξπμαλ
αθφκε θαη ηελ ηαχηηζή ηεο επηζηήκεο ηνπο κε ηελ αλζξσπνινγία. ΢ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950, έλαο
δηάζεκνο Ακεξηθαλφο αξραηνιφγνο, θαλεξά ελνριεκέλνο απφ ηνλ νξηζκφ, ην 1899, ηνπ θαζεγεηή Ηζηνξίαο
ζην Κέηκπξηηδ, Φξέληεξηθ Μέηιαλη, φηη «κηα αξραηνινγία πνπ δελ είλαη ηζηνξία είλαη πέξα γηα πέξα άρξε-
ζηε», δήισζε ζρεδφλ αγαλαθηηζκέλνο: «ε ακεξηθαληθή αξραηνινγία (δειαδή ηνπ Νένπ Κφζκνπ) ή είλαη αλ-
ζξσπνινγία ή δελ είλαη ηίπνηα» (Romano, 1988: 85-86). Αληίζεηα, πνιινί άιινη αξραηνιφγνη ηφληδαλ φηη «ε
αξραηνινγία δελ είλαη νχηε ηζηνξία νχηε αλζξσπνινγία», αιιά «είλαη αξραηνινγία θαη κφλν αξραηνινγία»
(Hodder, 2002: 284-285).

Σν 1968, ζην ιήκκα «αξραηνινγία» ηεο δεχηεξεο έθδνζεο ηεο Δγθπθινπαίδεηαο Κνηλσληθώλ Δπηζηε-
κώλ, αλαθεξφηαλ φηη «ε αξραηνινγία κπνξεί λα νξηζηεί σο ε αλζξσπνινγία ησλ πνιηηηζκψλ πνπ έρνπλ ε-
θιείςεη»· φηη ελδηαθέξεηαη, φπσο θαη ε αλζξσπνινγία θαη νη άιιεο θνηλσληθέο επηζηήκεο, γηα ηηο επαλαιακ-
βαλφκελεο φςεηο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη φρη γηα ηελ απνκφλσζε ηνπ κνλαδηθνχ· επίζεο φηη «είλαη
ηζηνξηθή κε ηελ έλλνηα φηη αζρνιείηαη κε ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά, φπσο απηή έγηλε αληηιεπηή ζηελ πν-
ξεία ηνπ ρξφλνπ, θαη ζπκπιεξψλεη ηηο γξαπηέο πεγέο κε επηρεηξήκαηα, πνπ αληινχληαη απφ ηα πιηθά ηεθκήξηα
ηνπ παξειζφληνο»· θαη, ηέινο, φηη είλαη ε επηζηήκε πνπ πξνζθέξεη πιεξνθνξίεο θαη δεδνκέλα ζηνπο ζεξάπν-
ληεο πνιιψλ άιισλ επηζηεκψλ, κέρξη θαη ζηνπο θξηηηθνχο ηέρλεο θαη ηνπο νηθνλνκνιφγνπο –θαη φρη κφλν
ζηνπο ηζηνξηθνχο θαη ηνπο αλζξσπνιφγνπο. ΢ην ιήκκα πάιη «αλζξσπνινγία» ηεο ίδηαο εγθπθινπαίδεηαο δηα-
βάδνπκε φηη πξφθεηηαη γηα κηα πνιχ-πεξηεθηηθή επηζηήκε, πνπ αλαδείρζεθε επίζεο ζηαδηαθά κεηά ηνλ 19ν
αηψλα θαη κειεηά γεληθά ηνλ άλζξσπν θαη ηελ αλζξσπφηεηα. Ζ ηεξάζηηα «επηθξάηεηά» ηεο θαίλεηαη λα θαιχ-
πηεη νιφθιεξν ην γεσγξαθηθφ θαη ρξνλνινγηθφ εχξνο ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ θαη ε ζεκαηνινγία ηεο πε-
ξηιακβάλεη πνιιά δηαθνξεηηθά αληηθείκελα, φπσο είλαη ε γιψζζα, νη θνηλσληθέο δνκέο, νη αηζζεηηθέο απνηπ-
πψζεηο θαη άιια. «΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, είλαη ε κνλαδηθή κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ πνπ ηνλ
πξνζεγγίδεη ηφζν ζηηο θπζηθέο φζν θαη ζηηο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθέο κνξθέο ηνπ», θαηαιήγεη ν ζπληάθηεο ηνπ
ιήκκαηνο. Έηζη, εμεγείηαη γηαηί δελ είλαη απαξαίηεηα κηα εληαία επηζηήκε, αιιά απαξηίδεηαη απφ έλα ζχλνιν
επηκέξνπο επηζηεκψλ, θάζε κία απφ ηηο νπνίεο αλαπηχζζεη, κε γλψκνλα ηα εηδηθά εξσηήκαηα πνπ ζέηεη, ηε
κεζνδνινγία ηεο, ε νπνία ηε δηαθνξνπνηεί απφ ηηο άιιεο –παξά ην γεγνλφο φηη ζίγνπξα ππάξρνπλ επηθαιχςεηο
κεηαμχ ηνπο. Χζηφζν, ε ζπνπδαηφηεξε δηρνηφκεζε ζηνπο θφιπνπο ηεο αλζξσπνινγηθήο επηζηήκεο, ζχκθσλα
κε απηφλ ηνλ νξηζκφ ηεο, είλαη ε δηάθξηζή ηεο ζε θπζηθή αλζξσπνινγία θαη θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή κειέηε
ηνπ αλζξψπνπ, πνπ πεξηθιείεη ηνπο άιινπο θιάδνπο ηεο (π.ρ. θνηλσληθή, πνιηηηζκηθή αλζξσπνινγία) –θαη
ζηηο ΖΠΑ αλαθέξεηαη κε ηνλ φξν «εζλνινγία» (Greenberg, 1968: η. 1, 304-311· Woodbury & Longacre,
1968: η. 1, 378).
Καηαιήγνπκε, ινηπφλ, ζηε δηαπίζησζε φηη είλαη κάιινλ αδχλαην λα δνζνχλ ζε ιίγεο γξακκέο νη πεξη-
εθηηθνί νξηζκνί ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο, γηα ηνλ απιφ ηνπιάρηζην ιφγν φηη έθαζηε εμ
απηψλ, αλαζεσξψληαο ηελ «ηαπηφηεηά» ηεο ζηα δηάθνξα ζηάδηα ηεο αλάπηπμήο ηεο, άλνηγε ηνλ δξφκν γηα ηελ
εμέιημε ησλ άιισλ, πξνθαιψληαο ζπλάκα αληίζηνηρεο αλαζεσξήζεηο ησλ δηθψλ ηνπο ηαπηνηήησλ. Δπνκέλσο,
νη επηζηεκνληθέο αληαιιαγέο, ηα δάλεηα αιιά θαη νη δηαθσλίεο ζπλζέηνπλ έλα επξχ θαληαζηαθφ πεδίν, ζην
πιαίζην ηνπ νπνίνπ παξήρζεζαλ νη ζεκεξηλέο πξφνδνη φισλ απηψλ ησλ επηζηήκσλ, πνπ, φπσο είλαη θπζηθφ,
εμαθνινπζνχλ λα εμειίζζνληαη θαη πάιη ζηελ αιιεινζπζρέηηζή ηνπο κε ηηο άιιεο. Υσξίο ακθηβνιία νη φξνη
δηεπηζηεκνληθή ζπλεξγαζία ή ζπκπφξεπζε απνθηνχλ ζεηηθφ πεξηερφκελν ζε αληίζεζε κε ηνπο φξνπο ηκπεξηα-
ιηζκφο, αληαγσληζκφο, δηακάρε ή επηζέζεηο κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ. Πξνθαλψο, θακία απφ ηηο επηζηήκεο ηνπ
αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο δελ ζα είρε πεηχρεη ηε ζεκεξηλή ηεο αλάπηπμε, αλ δελ είρε ζπληειεζηεί ε πξφν-
δνο ησλ άιισλ. Καλείο ηζηνξηθφο ή αλζξσπνιφγνο δελ ζα ππνζηήξηδε ζήκεξα φηη ν αξραηνιφγνο δηαθέξεη απφ
ηνπο ίδηνπο, κφλν θαη κφλν επεηδή γλσξίδεη θαιχηεξα κε πνηνπο ηξφπνπο ζα πξέπεη λα νξγαλψζεη θαη λα
πξαγκαηνπνηήζεη κηα αλαζθαθή ή κηα επηθαλεηαθή έξεπλα ή επεηδή είλαη εμνηθεησκέλνο κε ηηο κεζφδνπο ρξν-
λνιφγεζεο θαη κειέηεο ηεο θεξακηθήο.
Με αθεηεξία κηα θαινπξναίξεηε θαη φρη κηα πνιεκηθή δηάζεζε, ν αξραηνιφγνο Αιαίλ ΢λαπ απνηχπσ-
λε ελαξγψο ην 1973 ηελ παξάιιειε εμέιημε ησλ επηζηεκψλ: Ζ θξίζηκε ζηηγκή ζηε ζρέζε ηζηνξίαο θαη αξραη-
νινγίαο ήξζε, θαζψο ε ηζηνξία «εγθαηέιεηπε πξννδεπηηθά αιιά νξηζηηθά ηε ιαηξεία ηνπ γεγνλφηνο θαη ηνπ
μερσξηζηνχ ζπκβάληνο». Σφηε ήηαλ θπζηθφ «λα αλαδεηήζνπκε ζηελ αξραηνινγία ην ηειεπηαίν θαηαθχγην ησλ
αθαηέξγαζησλ γεγνλφησλ θαη ηνπ παξαδνζηαθνχ αλζξσπηζκνχ», ηελ νπνία «ζεσξνχζακε αξρηθά ζαλ έλα
είδνο ελζηηθηψδνπο θαη εκπλεπζκέλεο ηζηνξίαο ηεο ηέρλεο», αιιά έθηνηε «ζπκβφιηδε φιν θαη πεξηζζφηεξν
“απηή ηε κνξθή ηεο ηζηνξίαο πνπ νιφθιεξε αλαθεξφηαλ κπζηηθά ζηε ζπλζεηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ ππνθεη-
κέλνπ”». Υάξε ζηελ αξγή αιιά θαζνξηζηηθή θαη ζπλερφκελε αλαλέσζή ηεο, ε αξραηνινγία δίπια ζηελ επί-
ζεο δηαξθψο αλαπηπζζφκελε ηζηνξία «αλαθαιχπηεη κε ηε ζεηξά ηεο δνκέο θαη αζπλέρεηεο εθεί πνπ πεξίκελε

λα βξεη ζπγθπξίεο θαη ζπλέρεηεο», ψζηε «αλ “ν ηζηνξηθφο κνηάδεη κε ηνλ κχζν ηνπ δξάθνπ”, ν αξραηνιφγνο
δελ είλαη πηα, ζαλ ηνλ κπαισκαηή ηνπ παξακπζηνχ, ζηνηρεησκέλνο απφ ηνλ ζεζαπξφ ηνπ» (Schnapp, 1983:
92). Χο απνηέιεζκα, νη πξννπηηθέο ηεο αλάπηπμεο ηεο αξραηνινγίαο φρη κφλν δελ πεξηνξίδνληαη απφ ην γεγν-
λφο φηη κνηξάδεηαη ην ππφ εμέηαζε αληηθείκελφ ηεο κε άιιεο επηζηήκεο ή φηη επεξεάδεηαη απφ ηηο ζεσξίεο θαη
ηηο κεζφδνπο ηνπο, αιιά δηεξπλχλνληαη απφ ηνλ δηάινγφ ηεο κε ηελ ηζηνξία, φπσο θαη κε άιιεο επηζηήκεο.
Αληίζηνηρα, ηα πεξηζψξηα ηεο ζπλεξγαζίαο αλάκεζα ζηελ αξραηνινγία θαη ηελ ηζηνξία είλαη κάηαην λα επη-
ζθηάδνληαη απφ ηελ θιεξνλνκηθή πεξηπινθφηεηα ηεο ζρέζεο ηνπο ή απφ ην γεγνλφο φηη, εμαηηίαο ηεο απαξ-
ραησκέλεο πνιηηηθήο πνιιψλ επξσπατθψλ παλεπηζηεκίσλ, ε αξραηνινγία παξακέλεη αθφκε θαη ζήκεξα
«πλεπκαηηθά θαη δηνηθεηηθά […] ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηελ ηζηνξία», ζρεδφλ εμαξηψκελε απφ απηήλ (Hodder
2002: 46). Σν επφκελν βήκα, επνκέλσο, ηεο δηεπηζηεκνληθήο αλάγλσζεο ηνπ παξειζφληνο ζα κπνξνχζε λα
είλαη, θαηά ηελ πξφηαζε ηνπ θαζεγεηή ηεο Αξραηνινγίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ, Ίαλ Υφληεξ (Ian
Hodder, 1949-), ε εκβάζπλζε ηεο θαηαλφεζήο καο γηα ηα ιεηηνπξγηθά θαη ηδεαηά λνήκαηα ησλ θνηλσληψλ ηνπ
παξειζφληνο θαη κέζσ απηψλ ηνπ παξφληνο, αθφκε θη αλ ηα πνξίζκαηα ηεο αξραηνινγίαο δελ εμαξηψληαη α-
πνθιεηζηηθά απφ ην παξφλ (2002: 287-290).
8.2 ΢ην ηαμίδη από ην παξόλ ζην παξειζόλ: Ζ ηζηνξία θαη ε θνηλσληνινγία, ε αλ-
ζξσπνινγία θαη άιιεο επηζηήκεο
Μήπσο έρεη δίθην ν Ρνπηδέξν Ρνκάλν φηη νιφθιεξε ε ζπδήηεζε γηα ηε ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηηο άιιεο επη-
ζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο «δελ είλαη ηίπνηε άιιν παξά ε ζπδήηεζε γηα ηε δηεπηζηεκνληθφηε-
ηα»; Γειαδή γηα ηε δηεπηζηεκνληθφηεηα πνπ, φπσο εμεγνχζε ν ίδηνο, «απέηπρε», γηαηί φινη πίζηεςαλ «πσο
ήηαλ αξθεηφ λα μεξηδψζνπλ απφ θάπνηα επηζηήκε νξηζκέλεο ηερληθέο θαη νξηζκέλα πξνβιήκαηα, γηα λα κπν-
ξέζνπλ λα κεηακθηεζζνχλ κε ηηο πην παξάμελεο εηηθέηεο», ελψ ην νπζηαζηηθφ πξφβιεκα «είλαη λα θζάζεη θα-
λείο ζε κηα πξαγκαηηθή κεηεπηζηεκνληθφηεηα, δειαδή ζε κηα ζπγρψλεπζε ησλ ηξφπσλ δνπιεηάο, ησλ ινγηθψλ
πνπ ππνζηεξίδνπλ ηηο δχν (ή ηξεηο ή ηέζζεξηο) επηζηήκεο πνπ ζέιεη θαλείο λα θέξεη ζε επηθνηλσλία»
(Romano, 1988: 91). Μήπσο ηειηθά ζηελ πξνζπάζεηά καο λα πεξηγξάςνπκε πψο αλαπηχρζεθαλ ζηελ πνξεία
ηνπ ρξφλνπ επηζηήκεο, φπσο ε ηζηνξία, ε αξραηνινγία, ε αλζξσπνινγία είηε ε θνηλσληνινγία, ηειηθά αλαθε-
ξφκαζηε θαηά θχξην ιφγν ζηηο «δηακάρεο» ηνπο ή αθφκε θαη ζηηο εζσηεξηθέο «δηακάρεο» κεηαμχ ησλ ίδησλ
ησλ ζεξαπφλησλ ηνπο;
΢ε απηφ ην βηβιίν πάλησο ε δπλακηθή ηεο ελδν-επηζηεκνληθήο θαη δηεπηζηεκνληθήο «δηακάρεο» θαη
δηαθσλίαο λνκηκνπνηείηαη ζπλεηδεηά σο παξάγνληαο εμέιημεο θαη σο θίλεηξν λέσλ αλαδεηήζεσλ ζηα πεδία
ηεο έξεπλαο, ηνπ ζεσξεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ, ηεο κεζνδνινγηθήο πξαθηηθήο θαη ελ ηέιεη ηεο ζπλαγσγήο ησλ
πνξηζκάησλ ηνπ ηζηνξηθνχ. Γηαθνξεηηθά, πψο ζα κπνξνχζακε λα ελζσκαηψζνπκε νξγαληθά ζηελ ηζηνξία ηεο
ηζηνξίαο ηηο ηφζεο αληηπαξαζέζεηο αιιά θαη ηηο ηφζεο θαηά θαηξνχο ακθηζβεηήζεηο ηεο επηζηεκνληθήο θχζεο
ηεο, πνπ είλαη πηζαλφ λα πξνέξρνληαη αθφκε θαη απφ ηζηνξηθνχο; Αλακθίβνια, ε απνζηψπεζε ηεο αληίζεηεο
άπνςεο ζα ήηαλ κεκπηή, αθνχ ζα νδεγνχζε ζηελ απνζηψπεζε θαη ησλ ζπλεπεηψλ ηεο ή θαη ησλ αληηδξάζεσλ
πνπ ελδερνκέλσο πξνθάιεζε. Με άιια ιφγηα, ζα νδεγνχζε ζε κηα επηιεθηηθή, κάιινλ εμσξατζκέλε, θαη έηζη
παξαπιαλεηηθή παξνπζίαζε ηεο ηζηνξίαο. Δμάιινπ, πφζν πηζηεπηφ θαη πφζν σθέιηκν ζα ήηαλ λα «θαηα-
ζθεπάζνπκε» κηα ππνηηζέκελα νκφθσλε, παγθφζκηα θνηλφηεηα ηζηνξηθψλ –κηα θνηλφηεηα πνπ είλαη απίζαλν
λα ζπλαληήζνπκε ζε θάπνηα εμειηθηηθή θάζε ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ– ε νπνία παξαδίδεη ηε ζθπηάιε
ζηελ θάζε επφκελε λέα γεληά ηεο, γηα λα ζπλερίζεη ζηνλ ίδην δξφκν επηζηεκνληθήο πξνβιεκαηηθήο; Πψο ζα
δηθαηνινγνχζακε ηφηε ηηο ξηδηθέο αιιαγέο θαη ηηο επαλαζηάζεηο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο; Δίλαη πξνηηκφηεξν,
ινηπφλ, λα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηελ εμήγεζε θάζε είδνπο δηακάρεο θαη θάζε δηαθσλίαο ζην ηζηνξη-
θφ ηεο πιαίζην. Με απηφλ ηνλ ηξφπν, ζα θαηαθέξνπκε ηνπιάρηζηνλ λα πξνβιεκαηηζηνχκε γχξσ απφ ην εξψ-

ηεκα πψο δηαρσξίζηεθαλ θαη πψο κνηξάζηεθαλ ηα εξεπλεηηθά πεδία ηνπο φρη κφλν νη θνηλσληθέο θαη αλζξσ-
πηζηηθέο, αιιά φιεο γεληθά νη επηζηήκεο –αθνχ άιισζηε ζε θακία πεξίνδν δελ ήηαλ νη ίδηεο νη επηζηήκεο, πνπ
ράξαδαλ ηα ζχλνξά ηνπο (Serres, 1983: 93-125).
Γελ έρνπκε θαλέλαλ ιφγν λα ππνζηεξίμνπκε φηη ν θηιφζνθνο θαη ηζηνξηθφο Αλξχ Μπεξ –ην πεξηνδη-
θφ ηνπ νπνίνπ ππήξμε, φπσο αλαθέξζεθε, ν «πξφδξνκνο» ηνπ πεξηνδηθνχ θαη ηεο ηζηνξηθήο επαλάζηαζεο ησλ
Αλλάι– ήηαλ ιηγφηεξν «ηκπεξηαιηζηήο» απφ θνηλσληνιφγνπο, φπσο ν Χγθχζη Κνλη, πνπ επηλφεζε ηνλ φξν
«θνηλσληνινγία» θαη νξακαηίζηεθε ηε ζηέςε ηεο σο «βαζίιηζζα» ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ ζηηο πιεγσκέ-
λεο κεηεπαλαζηαηηθέο θνηλσλίεο ηνπ αξρφκελνπ 19νπ αηψλα, ή ν Δκίι Νηπξθέκ, ν έλαο απφ ηνπο επνλνκαδφ-
κελνπο «παηέξεο» ηεο θνηλσληνινγίαο θαη ηδξπηήο ηεο δηθήο ηνπ «ζρνιήο» ηνπ ζηα ηέιε ηνπ αηψλα. Σν φλεηξν
ηνπ Μπεξ ήηαλ λα εμεγήζεη ζε βάζνο ηελ εμέιημε ηεο αλζξψπηλεο θνηλσλίαο, εθδίδνληαο κηα ζεηξά εθαηφ ηφ-
κσλ ππφ ηνλ ηίηιν «Ζ εμέιημε ηεο αλζξσπφηεηαο» θαη, ζπλδπάδνληαο ζηελ ίδηα «ζχλζεζε», ηηο κεζφδνπο θαη
ζεσξίεο εξγαζίαο ηεο γεσγξαθίαο, ηεο νηθνλνκηθήο επηζηήκεο, ηεο θνηλσληνινγίαο θαη ηεο ηζηνξίαο –ηελ ν-
πνία ν ίδηνο ελέηαζζε ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο (Cambell, 2005: 190). Μπνξεί λα ζεσξεζεί φηη ην θηιφδνμν
ζρέδην ηνπ Μπεξ, φπσο θαη ην αληίζηνηρα θηιφδνμν ζρέδην ηνπ Μαμ Βεκπεξ (Max Weber, 1864-1920), ζπκ-
βνιίδνπλ ην ηέινο ηεο πξψηεο πεξηφδνπ ζηε ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ θνηλσληνινγία, πνπ ήηαλ θαη ε κεγα-
ιχηεξε ζηελ θνηλή ηζηνξία ηνπο. Δίρε μεθηλήζεη κε ηηο δηεθδηθήζεηο ηνπ Κνλη, θαη θαηά ηε δηάξθεηά ηεο ε η-
ζηνξία, πνπ παξέκελε αθεγεκαηηθή, ζπκβαληνινγηθή θαη πξνζεισκέλε ζην κνλαδηθφ θαη αλεπαλάιεπην γε-
γνλφο, δάλεηδε ζηελ θνηλσληνινγία ην πιηθφ πνπ εθείλε ρξεηαδφηαλ. Δθείλε δνκνχζε ζηε βάζε απηνχ ηνπ πιη-
θνχ ηα εμεγεηηθά ζρήκαηα, κέζσ ησλ νπνίσλ ζα αλαθάιππηε ηνπο λφκνπο ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο θαη ηνπο
κεραληζκνχο ηεο κεηάβαζεο απφ ηελ παξαδνζηαθή ζηε ζχγρξνλε θνηλσλία (Βαθέαο & Κνπκπνπξιήο, 2014:
9-12). ΢ε γεληθέο γξακκέο, ε πεξίνδνο απηή κπνξεί λα πεξηγξαθεί σο ήπηα ή θαη ξνκαληηθά «ηκπεξηαιηζηηθή»
θαη γηα ηηο δχν επηζηήκεο.
Πξνθαλψο, απηφ ζπλέθεξε ηελ ηζηνξία θαη ηνπο ηζηνξηθνχο, πνπ ήδε εμεγήζακε φηη βξίζθνληαλ ζε
ηζρπξφηεξε ζέζε απφ ηνπο θνηλσληνιφγνπο: εμάιινπ, πέξα απφ ηηο παλεπηζηεκηαθέο έδξεο θαη ηηο εξεπλεηηθέο
επηδνηήζεηο ηνπο, είραλ απνθηήζεη θαη πνιηηηθνχο ξφινπο ζε δηάθνξεο επξσπατθέο ρψξεο. Απφ ηελ άιιε, φ-
κσο, απηφο ν ξνκαληηθφο «ηκπεξηαιηζκφο» εμππεξεηνχζε αξθεηά ηθαλνπνηεηηθά θαη ηηο αλάγθεο ηεο λεαξήο
θνηλσληνινγίαο. Απηφ απνθαιχπηνπλ νη πξσηνβνπιίεο ηνπ Μαμ Βεκπεξ γηα ηε ζπζηεκαηηθφηεξε νξγάλσζή
ηεο, αιιά θαη νη ζεσξεηηθέο δηαθεξχμεηο ηνπ ζε φ,ηη αθνξά ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν επηζηεκψλ. Σν θηιφδνμν
ζρέδην ηνπ Βέκπεξ, ηνπ επξπκαζνχο Γεξκαλνχ δηαλννχκελνπ πνπ μεθίλεζε σο ηζηνξηθφο θαη θαηέιεμε θνηλσ-
ληνιφγνο, έκνηαδε αξθεηά κε απηφ ηνπ Αλξχ Μπεξ θαη ιίγν αξγφηεξα κε εθείλν ησλ ηδξπηψλ ησλ Αλλάι: επη-
ζπκνχζε λα νξγαλψζεη νκάδεο δηεπηζηεκνληθήο ζπλεξγαζίαο, ζπλαληήζεηο θαη ζπλέδξηα ζην πιαίζην ηεο Κνη-
λσλίαο ησλ Γεξκαλψλ Κνηλσληνιφγσλ, πνπ ν ίδηνο είρε δεκηνπξγήζεη. Δπηδφζεθε ζε ηέηνηεο πξνζπάζεηεο πε-
ξίπνπ απφ ην 1909, πνπ απνθήξπμε αλνηθηά ηνλ ηζηνξηζκφ θαη ηελ ππεξβνιηθή έκθαζε ζηελ ηζηνξηθή πξν-
ζέγγηζε πνπ απνβαίλεη ζε βάξνο ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ ( ιφγν επηθαιέζηεθε, φηαλ αξλήζεθε λα ζπκκε-
ηάζρεη ζηελ Αθαδεκία Δπηζηεκψλ ηνπ Μπάληελ). Σφληζε, επίζεο, ηε βαζηθή αξρή φηη νη κειέηεο ηνπ πνιηηη-
ζκνχ θαη ηεο ηζηνξίαο είλαη αδχλαην λα απνθεχγνπλ ηππνινγηθέο έλλνηεο, αιιά ρξεηάδνληαη ζαθείο εμεγήζεηο
ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ ελλνηψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ (Ringer, 2004). Σν ζρέδηφ ηνπ απέηπρε, αιιά ν ίδηνο ζπλέ-
ρηζε λα εξγάδεηαη ζπζηεκαηηθά. Με θάζε επθαηξία ζρνιίαδε φηη δελ θαηαλννχζε ηνπο ιφγνπο ησλ επηζέζεσλ
πνπ δερφηαλ ε θνηλσληνινγία απφ νηθνλνκνιφγνπο, φπσο ν Ρφκπεξη Λίθκαλ (Robert Liefmann, 1872-1941),
ν ζπλάδειθφο ηνπ ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Μνλάρνπ, πνπ κάιινλ ελνριήζεθε απφ ηε δεκηνπξγία κηαο απφ ηηο
πξψηεο έδξεο πνπ ζπλδχαδαλ ηελ νηθνλνκία θαη ηελ θνηλσληνινγία –ηελ έδξα δειαδή πνπ θαηέιαβε ν Βέκπεξ
ιίγν πξηλ ηνλ ζάλαηφ ηνπ θαη ελψ εηνίκαδε ηε δεκνζίεπζε ηεο γλσζηήο κειέηεο ηνπ Οηθνλνκία θαη Κνηλσλία.
Γηεπθξίληδε επίζεο φηη δελ ζεσξνχζε ηελ θνηλσληνινγία θαη ηελ ηζηνξία αληαγσλίζηξηεο επηζηήκεο. Καηά ηελ
εθηίκεζή ηνπ, ε νπζηαζηηθή δηαθνξνπνίεζή ηνπο αθνξά ηνλ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο ησλ ζεξαπφλησλ ηνπο.
Με απιά ιφγηα, ε θνηλσληνινγία ζρεκαηνπνηεί ηχπνπο θαη έλλνηεο θαη αλαδεηά λφκνπο ζηελ πνξεία ησλ γεγν-
λφησλ, αληίζεηα απφ ηελ ηζηνξία πνπ απνζθνπεί ζηελ αηηηαθή αλάιπζε θαη απφδνζε ησλ αηνκηθψλ πξάμεσλ,

ησλ δνκψλ θαη ησλ πξνζσπηθνηήησλ, πνπ δηαηεξνχλ πνιηηηζηηθή ζεκαζία. Γηα ηνλ Βέκπεξ, ε θνηλσληνινγία
αληιεί ην πιηθφ ηεο απφ ηελ ηζηνξία θαη ηεο πξνζθέξεη ηε κεζνδνινγία, εηδηθφηεξα ηε ζπγθξηηηθή θαη ηππν-
ινγηθή δηαδηθαζία πνπ απνηειεί ηε ινγηθή πξνυπφζεζε ηεο αηηηαθήο αλάιπζεο. Έηζη, ηζηνξηθνί θαη θνηλσλην-
ιφγνη ζπκθσλνχλ, φπσο εμεγνχζε ζε έλαλ ηζηνξηθφ θαη ζθνδξφ ερζξφ ηεο θνηλσληνινγίαο, φηη είλαη ε ηζηνξία
πνπ ζα αλαδείμεη ηα ηδηαίηεξα γλσξίζκαηα π.ρ. ηεο κεζαησληθήο πφιεο. Αιιά είλαη αδχλαην λα ην πεηχρεη, εάλ
δελ αλαδεηήζεη ηηο δηαθνξέο ηεο κε ηελ αξραία, ηελ ηζιακηθή ή ηελ θηλέδηθε θαη άιιεο πφιεηο. Έπεηηα ε ηζην-
ξία ζα ζπλερίζεη ην έξγν ηεο αλαδεηψληαο ηελ αηηηαθή εμήγεζε απηψλ ησλ ηδηαηηεξνηήησλ ηεο. Δπνκέλσο,
νχηε ε ζρέζε ησλ δχν επηζηεκψλ είλαη αληαγσληζηηθή αιιά νχηε ε κία είλαη ππνδεέζηεξε ηεο άιιεο (Roth,
1984α: 119-143· Roth, 1984β: 195-206).
Μηα δεχηεξε θάζε ζηε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν επηζηεκψλ μεθηλά «πνιεκηθά», κε ηηο «επηζέζεηο» πνπ
εμαπέιπζαλ θαηά ηεο ηζηνξίαο νη θνηλσληνιφγνη Νηπξθέκ θαη θπξίσο ν Φξαλζνπά ΢ηκηάλ (βι. θεθάιαην 7).
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ε αθεηεξία απηήο ηεο λέαο πνιεκηθήο δελ ήηαλ νη επηζέζεηο ησλ θνηλσληνιφγσλ,
νη νπνίνη, άιισζηε, ήηαλ αξθεηά απνδπλακσκέλνη αιιά νη «επηζέζεηο» νξηζκέλσλ ηζηνξηθψλ. Πξσηαγσληζηέο
ήηαλ, φπσο θάλεθε, ν Φεβξ θαη ν Μπινρ, πνπ επηηέζεθαλ ζηελ παξαδνζηαθή ηζηνξία, γηα λα πεηχρνπλ ηελ
αλαλέσζή ηεο κέζσ ηεο ζπλεξγαζίαο ηεο κε ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο. Γειαδή νη δχν ηδξπηέο ησλ Αλλάι π-
πήξμαλ πξνζσξηλά «αξλεηέο» θαη ακθηζβεηίεο ηεο ηζηνξίαο –ή, ζσζηφηεξα, ηνπ θπξίαξρνπ θαη θαζηεξσκέλνπ
ηφηε επηζηεκνινγηθνχ κνληέινπ ηεο– θαη έζπεπζαλ λα αμηνπνηήζνπλ ηα πην πξνθιεηηθά θαηεγνξεηήξηα ησλ
θνηλσληνιφγσλ, θπξίσο ηνπ Φξαλζνπά ΢ηκηάλ, γηα λα δηεπθνιχλνπλ ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπο. Απηφ,
βέβαηα, είρε ζνβαξέο ζπλέπεηεο ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ δχν επηζηεκψλ. Δίλαη αιήζεηα φηη φζεο πξνζπάζεηεο
θη αλ θαηέβαιαλ αξγφηεξα νη ίδηνη, γηα λα ζπκθηιηψζνπλ ηνπο ηζηνξηθνχο κε ηνλ Φξαλζνπά ΢ηκηάλ, δελ ηα
θαηάθεξαλ. Σν ράζκα έκνηαδε αγεθχξσην θαη ν δηάδνρφο ηνπο, ν Μπξνληέι, δελ είρε απηαπάηεο. Αιιά γηα
πνην ράζκα επξφθεηην;
΢ε άξζξν ηνπ γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο θνηλσληνινγίαο, πνπ δεκνζηεχζεθε ζηα ηέιε
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950, ν Μπξνληέι (1987: 84-104) εμεγνχζε φηη ν ΢ηκηάλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ ήζειε
λα «κνλνκαρήζεη» κε «αληίπαιν ηνπ δηθνχ ηνπ δηακεηξήκαηνο». Γηαθνξεηηθά, δελ ζα επέιεγε ηνλ πξνζθνι-
ιεκέλν ζηνλ κεζνδηζκφ θαη ηε γεγνλνηνινγία, ΢εληνκπφο, αιιά ηνλ Πσι Λαθφκπ (Paul Lacombe, 1834-
1919), έλαλ θαηλνηφκν ηζηνξηθφ, ν νπνίνο κε ηε κειέηε ηνπ, ην 1894, Θεώξεζε ηεο Ηζηνξίαο σο επηζηήκεο (De
l’histoire considerée comme science) εμέθξαδε απφςεηο πνπ ζχκηδαλ αξθεηά απηέο ηνπ ΢ηκηάλ. Με άιια ιφγη-
α, ν Λαθφκπ πξνζθαινχζε, κηα δεθαεηία πξηλ απφ ηνλ ΢ηκηάλ, ηνπο ηζηνξηθνχο λα απνκαθξπλζνχλ απφ ηα
γεγνλφηα θαη λα εγθαηληάζνπλ κηα ηζηνξία κε θνηλσληνινγηθή πξννπηηθή (Bentley, 2013: 10-22). Αιιά ηη α-
θξηβψο επηρεηξνχζε λα εμεγήζεη ζε ηζηνξηθνχο θαη θνηλσληνιφγνπο ν Μπξνληέι κε απηήλ ηελ «θξηηηθή», πνπ
αζθνχζε ζηνλ ΢ηκηάλ; Πξνθαλψο, ήζειε λα ηνλίζεη φηη ν αηψλαο αιιά θαη ην θίλεκα ησλ Αλλάι δελ μεθίλεζαλ
απφ κηα αλνηθηή ζχγθξνπζε κεηαμχ θνηλσληνινγίαο θαη ηζηνξίαο, ζηελ νπνία εηηήζεθε εμ νινθιήξνπ ε ηζην-
ξία. Αληίζεηα απφ ηνλ ΢εληνκπφο, πνπ ζηελ νπζία ήηαλ ν κφλνο εηηεκέλνο απηήο ηεο πξψηεο αληηπαξάζεζεο,
ν Λαθφκπ ζα κπνξνχζε «λα ζπλελλνεζεί κε ηνλ θνηλσληνιφγν» ή θαη λα ηνλ πείζεη, γηαηί, φπσο πίζηεπε ν
Μπξνληέι, «ππάξρεη πάληνηε κία ηζηνξία πνπ κπνξεί λα ηαηξηάμεη κε κία θνηλσληνινγία –ή αληίζεηα, πξνθα-
λψο, λ‟ αιιεινθαγσζνχλ κεηαμχ ηνπο». Απηφ ήηαλ ην ζεκείν ζχγθιηζεο θαη ζπκθσλίαο ησλ επηζηεκψλ, θαηά
ηελ αηζηφδνμε νπηηθή ηνπ. Αιιά θαη ν ΢ηκηάλ απφ ηελ πιεπξά ηνπ λφκηζε «φηη ζπλδηαιέγεηαη κε ηελ ηζηνξία».
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ζπλδηαιεγφηαλ «κε κίαλ νξηζκέλε ηζηνξία», ηελ «ηζηνξίδνπζα», ηελ νπνία δελ
απέξξηπηε κφλν ν θνηλσληνιφγνο αιιά θαη πνιινί ηζηνξηθνί. Έηζη, εμεγείηαη θαη ε δπλακηθή ηεο ζχγθξνπζεο
πνπ μέζπαζε ζηηο αξρέο ηνπ αηψλα. Δίλαη αιήζεηα, θαηά ηνλ Μπξνληέι, φηη νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ
είζηζηαη λα δηέπνληαη απφ ηε «ζπλέρηζε ηεο πνιεκηθήο, πνπ πάληα μαλαξρίδεη θαη πνηέ δελ είλαη ε ίδηα, αλά-
κεζα ζ‟ απηνχο ηνπο γείηνλεο, πνπ δελ κπνξνχλ νχηε λ‟ αγλνήζνπλ ν έλαο ηνλ άιινλ νχηε λα γλσξηζηνχλ
ζηελ εληέιεηα θαη πνπ ζηηο ινγνκαρίεο ηνπο, απηνπξνζδηνξίδνληαη, κνλνκεξψο», αθφκε θη αλ φινη θαηαλννχλ
φηη ζε ηειεπηαία αλάιπζε «ππάξρνπλ ςεπδείο πνιεκηθέο, θαζψο θαη ςεπδή πξνβιήκαηα». Φπζηθά, απηή ε
«πνιεκηθή» δελ αλαδεηθλχεη ληθήηξηεο ή εηηεκέλεο επηζηήκεο. Δμάιινπ, φπσο εμεγνχζε ν Μπξνληέι, «φιεο

νη θνηλσληθέο επηζηήκεο» –φξνο πνπ ν ίδηνο ρξεζηκνπνηνχζε ελαιιαθηηθά θαη ρσξίο δηαθνξά κε ηνλ φξν «αλ-
ζξσπηζηηθέο επηζηήκεο»– «κνιχλνπλ ε κία ηελ άιιε θαη ε ηζηνξία δελ γιπηψλεη απ‟ απηέο ηηο επηδεκίεο». Α-
ληίζεηα, ζε απηέο ηηο επηδεκίεο «νθείινληαη θαη νη αιιαγέο ηεο ηαπηφηεηάο ηεο, ησλ κεζφδσλ ηεο, ηνπ πξνζψ-
πνπ» ηεο ηζηνξίαο.
Δηδηθά ζε φ,ηη αθνξά ηε ζρέζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο θνηλσληνινγίαο ε γλψκε ηνπ ήηαλ φηη κεηαμχ
ηνπο «δελ ππάξρεη νχηε αληηδηθία νχηε ηέιεηα ζπλελλφεζε», φηη πξφθεηηαη γηα δχν ρψξνπο θαη δχν επαγγέικα-
ηα πνπ «ζην ζχλνιφ ηνπο, έρνπλ ηα ίδηα φξηα, ηελ ίδηα πεξηθέξεηα», έλα θνηλφ ιεμηιφγην κε ειάρηζηεο θαη α-
ζήκαληεο δηαθνξέο πνπ δελ δπζρεξαίλνπλ ηε ζπλνκηιία ηνπο, θαη, ελ ηέιεη, έρνπλ επξχηαηεο πξννπηηθέο «ζπ-
λαδέιθσζεο». Ζ κφλε πξνυπφζεζε είλαη λα μεπεξάζνπλ ην κνλαδηθφ ζνβαξφ πξφβιεκα ηεο ζρέζεο ηνπο: ην
κνίξαζκα ηνπ ρξφλνπ, απηήλ ηελ «ακθίβνιε αληηπαξάζεζε αλάκεζα ζην ρηεο θαη ην ζήκεξα». Δίλαη απαξαί-
ηεην δειαδή λα πάςεη ν θνηλσληνιφγνο λα απνξξίπηεη «ηελ εηζβνιή ηνπ ηζηνξηθνχ ζην επίθαηξν», αθνχ θαη ν
ίδηνο ζπλεζίδεη λα «εηζρσξεί ζην παξειζφλ πνπ, ζην θάησ-θάησ, δελ είλαη ν ηδηαίηεξνο ρψξνο ηνπ». Με ηελ
πξφηαζε απηή ν Μπξνληέι δελ ελλννχζε φηη είλαη εθηθηφ λα «κνηξαζηεί» ν ρξφλνο αλάκεζα ζε δχν ή πεξηζ-
ζφηεξεο θνηλσληθέο ή αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο. Γλψξηδε άξηζηα φηη νχηε ε δηάζηαζε ηνπ ρξφλνπ νχηε φκσο
θαη ε δηάζηαζε ηνπ ρψξνπ ήηαλ δπλαηφ λα δηαλεκεζνχλ κε θάπνην καγηθφ ηξφπν ζε ρσξηζηά πεδία επηζηεκν-
ληθήο έξεπλαο (Braudel, 1987: 84-85, 97). Αιιά ζην ζεκείν απηφ εληνπίδνπκε έλα αθφκε ζεκαληηθφ κήλπκά
ηνπ. Πξφζεζή ηνπ δελ ήηαλ λα θηλήζεη κηα αληεπίζεζε θαηά ηεο θνηλσληνινγίαο ή κίαο νξηζκέλεο θνηλσλην-
ινγίαο (ηεο εμειηθηηθήο, ηεο νιηζηηθήο, ηεο ηζηνξηθήο ή άιιεο), αιιά λα πεηχρεη ηελ ελνπνίεζε φισλ ησλ αλ-
ζξσπηζηηθψλ ζπνπδψλ. Απηή ε επηζπκία ηνπ δελ ζήκαηλε απαξαίηεηα φηη ν ίδηνο απνδερφηαλ ηελ ηαχηηζή
ηνπο ή ηε δπλαηφηεηά ηνπο λα απνθηήζνπλ κηα θνηλή ηαπηφηεηα κε ηελ έληαμή ηνπο «ζε κηα θνηλή αγνξά» –
φξνο πνπ ήηαλ ηεο κφδαο, φηαλ έγξαθε ην άξζξν ηνπ– αιιά απερνχζε ηε θηινδνμία ηνπ λα απειεπζεξψζεη ηηο
αλζξσπηζηηθέο θαη θνηλσληθέο επηζηήκεο απφ «ςεπδνπξνβιήκαηα», ψζηε λα ζέζεη ηηο βάζεηο γηα «κηα θαη-
λνχξγηα εθθίλεζ[ή]» ηνπο. ΋πσο πξνζέζεηε ιίγν αξγφηεξα ζε άιιν άξζξν ηνπ, ζην πιαίζην ηεο ελφηεηαο ησλ
θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ αλαδεηθλχνληαη –παξά απνζησπνχληαη– νη ηδηαηηεξφηεηεο θαζε-
κηάο. Θα δνχκε παξαθάησ φηη παξφκνην ζηφρν, δειαδή θάπνην είδνο «ελνπνίεζεο» ησλ επηζηεκψλ ηεο θνη-
λσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ, είραλ θαηά θαηξνχο ηφζν νη θνηλσληνιφγνη φζν θαη νη αλζξσπνιφγνη. Αιιά ζε
πξσηαγσληζηή ηεο εληαίαο επηζηήκεο αλαδεηθλπφηαλ θάζε θνξά ν θιάδνο, πνπ εθπξνζσπνχζε ν εηζεγεηήο
ηεο ζρεηηθήο πξφηαζεο. Φπζηθά, θαη ν Μπξνληέι ηελ ηζηνξία νξακαηηδφηαλ σο πξσηαγσλίζηξηα. Χζηφζν, ην
1960 είρε πηα απνγνεηεπηεί: ν ηκπεξηαιηζκφο φισλ ησλ ζπγγεληθψλ επηζηεκψλ ήηαλ ηφζν ηζρπξφο, ψζηε ήηαλ
πξνθαλέο φηη θάζε κηα «ηείλεη λα παξνπζηάζεη ηα ζπκπεξάζκαηά ηεο ζαλ ζθαηξηθή ζεψξεζε ηνπ αλζξψπνπ»,
ζεκείσλε κε πηθξία (Braudel, 1987: 67-79).
΢πκκεξηδφηαλ, φπσο θαη νη πξνθαηάηνρνί ηνπ αιιά θαη νη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί ησλ Αλλάι, ηελ ά-
πνςε φηη ε ηζηνξία είλαη ε ζπνπδαηφηεξε απφ ηηο «γεηηνληθέο» επηζηήκεο ηεο, γηαηί είλαη ε πην πεξίπινθε θαη
ε πην επέιηθηε, αθνχ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεί ηηο ηερληθέο φισλ ησλ άιισλ θαη επίζεο λα ζηνρεχεη ζηελ θαηα-
λφεζε θαη εξκελεία ηνπ φινπ ηεο θνηλσλίαο (Cambell, 2005: 197). Χζηφζν, ε ηζηνξία βξηζθφηαλ ζε αλίζρπξε
ζέζε ζε απηφ ην ζηάδην ηεο πξνζπάζεηαο ησλ επηζηεκψλ πνπ κειεηνχλ ηνλ άλζξσπν θαη ηελ θνηλσλία λα επη-
βιεζεί ε θαζεκηά ζηηο άιιεο θαη έηζη λα θηίζεη ηελ «απηνθξαηνξία» ηεο. Ο Μπξνληέι γλψξηδε θαιά φηη απφ
ηελ αξρή ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ νη θνηλσληνιφγνη, νη αλζξσπνιφγνη, νη εζλνιφγνη θαη νη νηθνλνκνιφγνη είραλ
ηε κεγάιε επθαηξία ηνπο, ζε αληίζεζε κε ηνπο ηζηνξηθνχο. Οη λέεο αλάγθεο θαη ηα εξσηήκαηα ησλ κεηαπνιε-
κηθψλ θνηλσληψλ, πνπ απαηηνχζαλ απαληήζεηο, επλννχζαλ ηψξα ηε δεκηνπξγία θαη ηελ αλάπηπμε ζεζκψλ,
παλεπηζηεκηαθψλ ηκεκάησλ θαη λέσλ εδξψλ γηα ηηο άιιεο επηζηήκεο. Ήδε θάλεθε φηη θαη ν ίδηνο σο εθπξφ-
ζσπνο ηεο ηζηνξίαο σθειήζεθε αξθεηά θαη φηη απέθηεζε πνιινχο ξφινπο. Αιιά ν δξφκνο δελ ήηαλ πηα ηφζν
εχθνινο γηα ηελ ηζηνξία. Αθφκε θαη νη ιεγφκελεο area studies, δειαδή νη ζπιινγηθέο έξεπλεο δηάθνξσλ πνιη-
ηηζκηθψλ πεξηνρψλ, φπσο ε Ηλδία, ε Κίλα, ε Ρσζία ή ε Λαηηληθή Ακεξηθή, απφ «κηα νκάδα social scientists»
ζηηο ΖΠΑ, πνπ ηφζν ηνλ είραλ γνεηεχζεη (ζπκίδνπκε φηη είρε εμαζθαιίζεη έλα παξφκνην δηεηέο πξφγξακκα
ζην Έθην Σκήκα), είραλ απνηχρεη, γηαηί δελ είραλ εηζαθνπζηεί νη ζπκβνπιέο ηνπ: δειαδή φηη «πξέπεη ε ζπλά-

ζξνηζε ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ λα είλαη πιήξεο, λα κελ ακεινχκε ηηο αξραηφηεξεο ζε φθεινο ησλ πην λέ-
σλ, πνπ κπνξνχλ λα ππνζρεζνχλ ηφζα, αλ φρη παληνηηλή δηάξθεηα». Σν 1958, ινηπφλ, παξαηεξνχζε φηη «ε
ζέζε πνπ παξαρσξείηαη ζηε γεσγξαθία ζ‟ απηέο ηηο ακεξηθαληθέο απφπεηξεο είλαη νπζηαζηηθά κεδακηλή»,
αιιά αθφκε πην κηθξή θαη αζήκαληε είλαη «ε ζέζε πνπ παξαρσξείηαη ζηελ ηζηνξία». Ο ιφγνο ήηαλ ε ηάζε
ησλ άιισλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ λα παξαγλσξίζνπλ ηε ζεκαζία, ηε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο θαη θπξίσο
ηελ αμίαο «ηεο δηάξθεηαο, φπσο ηελ απνδεζκεχεη ε επίκνλε, ε επαγγεικαηηθή παξαηεξεηηθφηεηα ηνπ ηζηνξη-
θνχ». Σν 1960, θαηέιεγε ζην ζπκπέξαζκα φηη ε απνηπρία ησλ area studies νθεηιφηαλ ζην γεγνλφο φηη «νη
ζπλάδειθνί καο απφ ην Harvard, απφ ην Columbia, απφ ηελ γελλαία νκάδα ηνπ Seattle […] ελψ μαλνίρηεθαλ
ζηε ζηελή επηθαηξφηεηα, δελ θάιεζαλ παξά αξαηά θαη πνπ θάπνηνπο ηζηνξηθνχο, πνηέ απφ φζν γλσξίδσ ηνπ-
ιάρηζηνλ θαλέλα γεσγξάθν, γηα λα κειεηήζνπλ ηελ Κίλα ή ηελ Ηλδία» (Braudel, 1987: 16-17, 78).
Οη ελζηάζεηο ηνπ Μπξνληέι επηβεβαίσλαλ ηελ άπνςε πνπ είρε θαηαζηεί αμίσκα ηηο δεθαεηίεο ηνπ
1950 θαη ηνπ 1960, φηη δειαδή είλαη αδχλαην λα επηλνήζνπκε θάπνηα εηδηθή παξάκεηξν, γηα λα απνκνλψζνπ-
κε έλα ζχλνιν «πξαγκάησλ» απφ ηελ ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο, κε ηξφπν πνπ λα καο επηηξέπεη λα πξνηείλνπκε
ηελ θαηαλφεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο, ρσξίο λα αλαγθαζηνχκε λα ελζσκαηψζνπκε ζην επηρείξεκά καο ην π-
πφινηπν ηκήκα ηεο θνηλσλίαο. Οη θνηλσληθέο θαη αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο παξνπζηάδνληαη ηαπηφρξνλα νιη-
ζηηθέο θαη επηκεξηζηηθέο: αλαπαξηζηνχλ κηα κεκνλσκέλε δηάζηαζε, πνπ απνηειεί δεδνκέλν πξφβιεκα ηεο
θνηλσλίαο (π.ρ. ε ειεπζεξία θαη ηα φξηα ηεο), ην νπνίν πξνθαιεί βαζχηεξνπο ζπιινγηζκνχο ηνπιάρηζηνλ ζε
νξηζκέλα απφ ηα κέιε ηεο. Δπνκέλσο, ηφζν ν ρξφλνο φζν θαη ν ρψξνο είλαη έλλνηεο πνπ κπνξνχλ λα αληηκε-
ησπίδνληαη σο θηινζνθηθέο θαηεγνξίεο, σο ηζηνξηθά πεδία θαη σο επηκέξνπο δηαζηάζεηο ηεο επξχηεξεο γλψ-
ζεο γηα ην «θνηλσληθφ». Αθφκε θαη θαηά ηε κεηάβαζε απφ ηελ παξνπζίαζε ησλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ, πνπ
απνηέιεζε ην «βαζίιεην» ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ηνπ 19νπ αηψλα, ζηελ αλαδήηεζε ηεο ζρέζεο πνπ αλαπηχζ-
ζεηαη κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ, ππεηζέξρνληαη νη κεξηθφηεξεο εμεγεηηθέο κεηαβιεηέο, πνπ επηβάιιεη ε έλλνηα
ηνπ ρψξνπ: π.ρ. ηα επίπεδα ηεο ηνπηθήο θαη ηεο πεξηθεξεηαθήο πνιηηηθήο. Ζ ρξήζε ηνπ φξνπ «επίπεδν» ζε φ-
ιεο ηηο θνηλσληθέο θαη αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο δειψλεη ηελ έθηαζε ή ην κέγεζνο ηνπ πεδίνπ, πνπ θαιχπηεη
κηα επηζηεκνληθή κειέηε. Ζ πνιπζεκία ησλ φξσλ ηνπ θαζεκεξηλνχ ιεμηινγίνπ καο (ζηελ πεξίπησζε απηή ηνπ
φξνπ «επίπεδν») δελ ζα πξέπεη λα καο νδεγήζεη ζηε ζθέςε φηη ηα ππφ εμέηαζε θαηλφκελα «κεηξψληαη» απφ
ηε ζηηγκή πνπ κε θάπνην ηξφπν ιακβάλνπλ κηα ζέζε ζε έλαλ πξαγκαηηθφ ή «θαληαζηαθφ» ράξηε, γηαηί ηφηε
έλαο γεσγξάθνο ή έλαο ραξηνγξάθνο ζα καο απαληνχζε φηη φια ηα επίπεδα ελφο θαηλνκέλνπ κπνξνχλ λα απν-
ηππσζνχλ ζε φιεο ηηο θιίκαθεο, πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηε δεκηνπξγία ελφο ράξηε (Lévy, 1995: 227-241).
Δμάιινπ, κε εθαιηήξην απηή ηε δηάζηαζε ηνπ ρψξνπ, κεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν ε εμέηαζε ηεο
πνιηηηθήο ήηαλ αληηθείκελν κειέηεο αθφκε θαη ηεο γεσγξαθίαο.
Ζ θαηεμνρήλ επηζηήκε ηνπ ρψξνπ, ε γεσγξαθία, είλαη κηα απφ ηηο αξραηφηεξεο επηζηήκεο, νη απαξρέο
ηεο νπνίαο αλάγνληαη, φπσο είλαη γλσζηφ, ζηα ρξφληα ηνπ Ζξφδνηνπ. Πξφθεηηαη γηα κηα άιιε ζχλζεηε επη-
ζηήκε, πνπ κφλν ζηα πξψηα βήκαηά ηεο αθνινχζεζε ηνλ «δξφκν» ηεο απιήο παξαηήξεζεο θαη εμέηαζεο ηνπ
ρψξνπ, γηα λα απεηθνλίζεη κε γεσκεηξηθά ζρήκαηα ηηο επείξνπο, ηηο ζάιαζζεο, ηα βνπλά ή ηηο επηθξάηεηεο
ησλ θξαηψλ ζε ράξηεο θαη, μεπεξλψληαο ζηε ζπλέρεηα ηελ ηαχηηζή ηεο κε ηε ραξηνγξαθία, λα επηρεηξήζεη ηελ
πεξηγξαθή ηεο επηθάλεηαο ηεο γεο θαη ησλ δηαθνξνπνηήζεσλ, πνπ παξαηεξνχληαη απφ ηφπν ζε ηφπν. Βέβαηα,
νη γεσγξάθνη μεπέξαζαλ ηηο πεξηγξαθέο ησλ πεξηεγεηψλ ,θαη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ επεθηάζεθαλ ζηα εξεπ-
λεηηθά πεδία ηεο δσνινγίαο, ηεο βνηαληθήο, ηεο γεσινγίαο, ηεο αζηξνλνκίαο, ηεο κεηεσξνινγίαο, ηεο δεκν-
γξαθίαο, αθφκε θαη ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο αλζξσπνινγίαο. Απφ ηα ηειεπηαία ρξφληα ηνπ 19νπ αηψ-
λα, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, νη γεσγξάθνη ηεο «ζρνιήο» ηνπ Πσι Βηληάι ζπλεξγάδνληαλ ζηελά κε ηνπο
ηζηνξηθνχο θαη ηνπο ζεξάπνληεο ησλ άιισλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ, επηρεηξψληαο ηελ ε-
μήγεζε ησλ ππφ παξαηήξεζε θαηλνκέλσλ. Ζ γεσγξαθία είρε απνθηήζεη πηα ηε ζέζε ηεο αλάκεζα ζηηο θνηλσ-
ληθέο επηζηήκεο, ρξεζηκνπνηνχζε επίζεο κεζφδνπο θαη εξγαιεία ηεο νηθνλνκηθήο επηζηήκεο θαη απνηνικνχζε
ηελ πξνζέγγηζε κηαο άιιεο δηάζηαζεο ηεο αλζξψπηλεο γεσγξαθίαο, κε επίθεληξν ηε δηαιεθηηθή ζρέζε ή ηελ
αληίζεζε, γηα παξάδεηγκα, αλάκεζα ζην θέληξν θαη ηελ πεξηθέξεηα (Claval, 2001: 6.188-6.194).

Μπνξεί ν Μπξνληέι, πνπ έδεηρλε κεγάιε ζπκπάζεηα ζηνπο γεσγξάθνπο, λα ηζρπξηδφηαλ φηη αζηεηεχε-
ηαη, φηαλ ζρνιίαδε πσο «φια είλαη ηζηνξία» (Braudel, 1987: 91), αιιά δελ είλαη βέβαην φηη ζεσξνχζε ην ίδην
επηηπρεκέλν «αζηείν» ηνλ νξηζκφ πνπ απνδέρνληαλ πνιινί θνηλσληνιφγνη, δειαδή φηη ε επηζηήκε ηνπο κειε-
ηά ηελ αλζξψπηλε θνηλσληθή δσή, ηηο νκάδεο, ηηο θνηλσλίεο θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ κειψλ ηνπο –κε άιια
ιφγηα, φιν ην εχξνο ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ ζηελ ηζηνξηθή ηνπο εμέιημε (Giddens, 1989: 7) θαη, ζπλεπψο,
φ,ηη αθξηβψο κειεηά θαη ε ηζηνξία. Δμάιινπ, νχηε νη ηζηνξηθνί νχηε νη θνηλσληνιφγνη δηαθήξπηηαλ ηελ ηαχηη-
ζε ησλ επηζηεκψλ ηνπο, αιιά κάιινλ ηφληδαλ ηελ αλσηεξφηεηα ηεο δηθήο ηνπο επηζηήκεο θαη, έηζη, ηελ ππν-
δεέζηεξε ζέζε ηεο άιιεο. Ζ πεξίνδνο 1945-1965 κπνξεί πξάγκαηη λα ζεσξεζεί «ε ρξπζή επνρή» ηεο θνηλσ-
ληνινγίαο. Καηά ηελ άπνςε ελφο ζεκαληηθνχ εθπξνζψπνπ ηεο, ζε απηά ηα ρξφληα «ηα επηζηεκνληθά ηεο θα-
ζήθνληα έκνηαδαλ μεθαζαξηζκέλα, ην κέιινλ ηεο εμαζθαιηζκέλν, θαη νη δηαλνεηηθνί ηεο εγέηεο ζίγνπξνη γηα
ηνπο εαπηνχο ηνπο». Αιιά δελ θξάηεζε γηα πνιχ: θάπνηνη θνηλσληνιφγνη ζηξάθεθαλ ελαληίνλ ηεο παξαδνζη-
αθήο θνηλσληνινγίαο θαη άξρηζαλ λα δηαζθνξπίδνληαη πξνο πνιιέο θαη δηάθνξεο, ζπρλά απνθιίλνπζεο, θα-
ηεπζχλζεηο (Wallerstein, 2014: ζ. 225), ηεκαρίδνληαο ηελ επηζηήκε ηνπο ζε θνκκάηηα, φπσο θαη νη ηζηνξηθνί.
΢ηελ πην «παξάδνμε» ίζσο ζηξνθή ηεο θνηλσληνινγίαο, ζηε κεηάβαζή ηεο δειαδή απφ ηε «ζχγρξνλε θνηλσ-
λία» θαη ηελ παιηά ηαπηφηεηά ηεο σο κηαο θαηεμνρήλ ζχγρξνλεο επηζηήκεο πνπ είλαη «βαζηά ξηδσκέλε ζηελ
θνηλσλία πνπ ηελ γέλλεζε», πξνο κηα λέα ηαπηφηεηα πνπ ηελ παξνπζηάδεη «σο επηζηήκε ηνπ γεληθνχ, ηνπ θνη-
λσληθνχ θαζνιηθνχ, ηνπ ππεξ-ηζηνξηθνχ εληέιεη», γλψξηζε ηε κεγαιχηεξε αλάπηπμή ηεο ε «ηζηνξηθή θνηλσ-
ληνινγία», νη εθπξφζσπνη ηεο νπνίαο κειεηνχλ ηζηνξηθά γεγνλφηα, γηα λα ειέγμνπλ θνηλσληνινγηθέο ζεσξίεο
θαη λα δεκηνπξγήζνπλ θνηλσληθά κνληέια (Βαθέαο & Κνπκπνπξιήο, 2014: 245).
Πνηα είλαη, φκσο, ε ζέζε απηήο ηεο θνηλσληνινγίαο –πνπ κνηάδεη λα αλαδεηά ηελ ηζηνξηθφηεηά ηεο,
εζσκαηψλνληαο κάιηζηα έλα παξάγσγν ηνπ φξνπ «ηζηνξία» ζην φλνκά ηεο– ζηνλ «θαληαζηαθφ ράξηε» ησλ
επηζηεκψλ, πνπ γλσξίδεη πνηθίιεο αλακνξθψζεηο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 θαη ηνπ 1970, φηαλ δειαδή μεθηλά
ε ηξίηε πεξίνδνο ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο θνηλσληνινγίαο; ΢ίγνπξα δελ ππάξρνπλ ζαθή ζχ-
λνξα. Παξφκνηα πξνβιήκαηα παξνπζίαδε θαη ν νξηζκφο λσξίηεξα ηεο «ηζηνξηθήο γεσγξαθίαο». Αμίδεη λα
ζεκεησζεί φηη ζην πξψην δηεζλέο ζπλέδξην ηεο ηζηνξηθήο γεσγξαθίαο, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηηο Βξπμέιιεο
ην 1930, έλαο απφ ηνπο ζπλέδξνπο απνηφικεζε ηνλ νξηζκφ ηεο σο «αλζξψπηλεο γεσγξαθίαο ηνπ παξειζφ-
ληνο», πξνθαιψληαο ηηο αληηδξάζεηο ησλ ππφινηπσλ εθπξνζψπσλ ηεο. Γχν ρξφληα αξγφηεξα, ην εξψηεκα ηη
είλαη ε ηζηνξηθή γεσγξαθία απνηέιεζε ην θεληξηθφ ζέκα ηεο ζπλάληεζεο ηζηνξηθψλ θαη γεσγξάθσλ. Αιιά
θαη πάιη ην πξφβιεκα δελ ιχζεθε. Ζ Ηζηνξηθή Γεσγξαθία ηεο Αγγιίαο πξηλ από ην 1800, πνπ δεκνζίεπζε ην
1936 έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εθπξνζψπνπο απηήο ηεο λέαο επηζηήκεο (ν Henry Darby, 1909-1992),
βαζίζηεθε, φπσο παξαδέρζεθε ην 1960 ν ίδηνο, ζε έλα κείγκα κεζνδνινγηθψλ ηερληθψλ θαη επίζεο ζηε ρξήζε
πξσηνγελψλ πεγψλ πνπ επηιέρζεθαλ, πξνθεηκέλνπ ε ζπγθεθξηκέλε κειέηε λα πιεξνί ηηο επηζηεκνληθέο πξν-
υπνζέζεηο ηεο ηζηνξίαο. Μεξηθά ρξφληα αξγφηεξα, ν ίδηνο ζπλέγξαςε κηα δηαθνξεηηθή Νέα Ηζηνξηθή Γεσγξα-
θία ηεο Αγγιίαο (1973) (Friedman, 2003:108-131). Δίλαη γεγνλφο φηη ε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηνλ πξνζδηνξηζκφ
ηεο ηδηαίηεξεο ηαπηφηεηαο ηεο ηζηνξηθήο γεσγξαθίαο ζπκίδεη αξθεηά ηνλ αληίζηνηρν δηάινγν ζρεηηθά κε ηνλ
νξηζκφ ηεο ηζηνξηθήο θνηλσληνινγίαο. Καζψο φιεο νη επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ δαλείδνληαλ
ε κία απφ ηελ άιιε, ην ζνβαξφηεξν πξφβιεκα, φπσο θαίλεηαη, δελ ήηαλ φηη ε ράξαμε λέσλ ζπλφξσλ θαζίζηα-
ην φιν θαη πην πεξίπινθε, αιιά ην γεγνλφο φηη φιεο απνθηνχζαλ πεξηζζφηεξεο νκνηφηεηεο θαη ιηγφηεξεο δηα-
θνξέο.
΋ηαλ, ινηπφλ, δαλείζηεθαλ θαη νη ηζηνξηθνί ηελ έλλνηα ηνπ «κνληέινπ» γηα ηηο εξκελείεο ηνπο, θαη
κεξηθνί κάιηζηα αλαδήηεζαλ ηνλ ηδεαηφ ηχπν «θαηαζθεπήο» ησλ αιεζνθαλψλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ ζηε
ζεσξία ηνπ Βέκπεξ, αθπξψζεθε εμ νινθιήξνπ θαη ε παξαδνζηαθή δηαθνξά ησλ δχν επηζηεκψλ, πνπ ήζειε
ηελ θνηλσληνινγία λα «γεληθεχεη» θαη ηελ ηζηνξία λα εζηηάδεηαη ζην «κεξηθφ». ΢ηελ νπζία, επξφθεηην γηα κηα
απνιχησο απιντθή δηαθνξά ρσξίο πξαθηηθή αμία. ΢πλάκα απνηεινχζε έλα ρξήζηκν «φπιν» θαη γηα ηηο δχν
επηζηήκεο, εθφζνλ ζηεξηδφηαλ ζηνπο δηαζεκφηεξνπο παξαδνζηαθνχο «ερζξνχο» ακθφηεξσλ: απφ ηε κηα
πιεπξά δειαδή ην «κεξηθφ», ην «αηνκηθφ», ην «εμεηδηθεπκέλν» ή ην κεκνλσκέλν γεγνλφο απεηινχζε ή θαη

εμνπδεηέξσλε ηηο ζεσξεηηθέο αξρέο ηεο θνηλσληνινγίαο, θαζηζηψληαο ηελ ειάρηζηα ρξήζηκε, θαη απφ ηελ άι-
ιε ε «γελίθεπζε» αθχξσλε ηελ ππφζηαζε ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο θαη είηε ηελ παξνπζίαδε σο κηα θιχαξε
αθήγεζε, αθφκε θαη σο έλα είδνο ηέρλεο, είηε ηελ νδεγνχζε πίζσ ζην απαξραησκέλν θαη απνξξηπηέν κνληέιν
ηνπ ηζηνξηζκνχ. Ο Βέκπεξ, πνπ ζπγθαηαιέγεηαη ζηνπο ηδξπηέο ηεο επηζηεκνληθήο θνηλσληνινγίαο θαη ζπλάκα
ζηνπο ζεσξεηηθνχο ηεο ηζηνξηθήο θνηλσληνινγίαο, επεηδή μεθίλεζε, κειεηψληαο ζηε Γεξκαλία ηνπ Μπίζκαξθ
ηζηνξία, δίθαην, θηινζνθία θαη ζενινγία, ζηξάθεθε έπεηηα ζηελ πνιηηηθή θαη ηελ νηθνλνκία, εθπφλεζε ηε δηα-
ηξηβή ηνπ κε ζέκα λνκηθήο ηζηνξίαο θαη θαηέιεμε ζηελ θνηλσληνινγία, κπνξνχζε λα θηλείηαη κε εληππσζηαθή
άλεζε αλάκεζα ζην γεληθφ θαη ην κεξηθφ, πξνβάιινληαο ηε κεζνδνινγία παξά ηε ζεσξία σο θεληξηθφ πεδίν
δηαθνξνπνίεζεο ησλ δχν επηζηεκψλ. ΢ηα ρξφληα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, φκσο, απηφ δελ ήηαλ αξθεηφ. Σφζν ε
ηζηνξία φζν θαη ε θνηλσληνινγία είραλ αιιάμεη ζεκαληηθά απφ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ αηψλα.
«Δίλαη αλνεζία λα ιέγεηαη φηη ε γελίθεπζε δελ ηαηξηάδεη ζηελ ηζηνξία», ππνζηήξηδε πξνθιεηηθά, ην
1961, ν Έληνπαξλη Καξ ελψπηνλ ηνπ κεγαιχηεξνπ ίζσο αθξναηεξίνπ πνπ είρε θαηαθέξεη πνηέ λα πξνζειθχ-
ζεη έλαο ηζηνξηθφο ζε ακθηζέαηξν. Αμίδεη λα ζπκίζνπκε φηη απηέο νη δηαιέμεηο ηνπ κεηαδφζεθαλ απφ ην BBC
θαη ιίγν αξγφηεξα δεκνζηεχζεθαλ ζε βηβιίν πνπ πνχιεζε ρηιηάδεο αληίηππα θαη κεηαθξάζηεθε ζε πνιιέο
γιψζζεο (βι. θεθάιαην 1). Με άιια ιφγηα, ν Καξ είρε ηε δεδνκέλε ζηηγκή ηε κεγάιε επθαηξία λα επηηεζεί
αλνηθηά θαηά ησλ παξαδνζηαθψλ αληηιήςεσλ γηα ηελ ηζηνξία, λα επηρεηξήζεη κηα αλαλεσκέλε αλάγλσζε ηεο
πξνφδνπ πνπ είρε πεηχρεη ε επηζηήκε ηνπ θαη θπζηθά λα ζπκκεηάζρεη ζηελ επξχηεξε δηεπηζηεκνληθή ζπδήηε-
ζε ζρεηηθά κε ηηο δηαθνξέο θαη ηηο νκνηφηεηέο ηεο κε ηηο άιιεο επηζηήκεο, εζηηάδνληαο ελ ηέιεη ζην θαίξην
δήηεκα ηεο ρξεζηκφηεηάο ηεο. ΋πσο ήηαλ αλακελφκελν, θάπνηα ζηηγκή επηρείξεζε κηα παξέλζεζε, πξνθεηκέ-
λνπ λα πξνρσξήζεη ζε «νξηζκέλεο επηζεκάλζεηο γηα ηε ζρέζε ηζηνξίαο θαη θνηλσληνινγίαο». Ζ θνηλσληνινγί-
α, φπσο ππνζηήξημε, θηλδπλεχεη «λα γίλεη ππεξβνιηθά ζεσξεηηθή θαη […] ππεξβνιηθά εκπεηξηθή», κε απνηέ-
ιεζκα λα ράλεηαη «ζε αθεξεκέλεο θαη ρσξίο λφεκα γεληθεχζεηο γηα ηελ θνηλσλία». Με ηνλ ηξφπν απηφ ν Καξ
έθεξλε ζην πξνζθήλην κία απφ ηηο ζνβαξφηεξεο απεηιέο πνπ πθίζηαην ηφηε ε θνηλσληνινγία θαη ε νπνία ήδε
δίραδε ηνπο ζεξάπνληέο ηεο. Γηαηξέρεη επίζεο έλαλ αθφκε θίλδπλν, ηφληδε ν Καξ –ηνλ νπνίν επίζεο γλψξηδαλ
θαιά νη θνηλσληνιφγνη: λα θαηαθεξκαηηζηεί «ζε κεκνλσκέλα ηερληθά πξνβιήκαηα θνηλσληθήο αλαπξνζαξκν-
γήο». Αλ είλαη κάηαην, ινηπφλ, λα αλαδεηνχκε ηηο δηαθξηηέο ηαπηφηεηεο ησλ επηζηεκψλ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο
θνηλσλίαο, πνηα είλαη ε ιχζε πνπ ζα πξφηεηλε έλαο ηζηνξηθφο, φπσο ν Καξ, γηα ηελ παξάιιειε πξφνδφ ηνπο;
«Αλ ε θνηλσληνινγία ζέιεη λα απνηειεί γφληκν πεδίν κειέηεο, πξέπεη, φπσο θαη ε ηζηνξία, λα αζρνιείηαη κε
ηε ζρέζε κεηαμχ κνλαδηθνχ θαη γεληθνχ […], λα έρεη θαη δπλακηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, κειεηψληαο ηηο θνηλσλη-
θέο αιιαγέο θαη εμειίμεηο, θαη φρη ζηαηηθά ηελ θνηλσλία (άιισζηε, δελ ππάξρνπλ νπζηαζηηθά ζηαηηθέο θνηλσ-
λίεο)». Καη νινθιήξσλε σο εμήο ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ: «φζν πην θνηλσληνινγηθή γίλεη ε ηζηνξία θαη φζν πην
ηζηνξηθή ε θνηλσληνινγία, ηφζν ην θαιχηεξν θαη γηα ηηο δχν». Δίλαη πξνηηκφηεξν λα αθήζνπκε ηελ «επηθνη-
λσλία ειεχζεξε» θαη ηα ζχλνξα κεηαμχ ησλ δχν επηζηεκψλ «αλνηθηά», κε ηελ έλλνηα κάιινλ απξνζδηφξηζηα,
ππνζηήξηδε ν Καξ, πνπ νχησο ή άιισο γλψξηδε φηη ν πξνζδηνξηζκφο ζπλφξσλ κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ είλαη
ζηφρνο αλέθηθηνο θαη κάιινλ νπηνπηθφο (Carr, 1999: 92-93).
Δίλαη απαξαίηεηα θαθφ λα παξαδερζνχκε φηη ηα ζχλνξα είλαη «αλνηθηά» ή φηη ηειηθά δελ ππάξρνπλ;
Σν «άλνηγκα» ησλ ζπλφξσλ κεηαμχ ηεο θνηλσληνινγίαο θαη ηεο ηζηνξίαο κεηά απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 έρεη
δηεπθνιχλεη ηε «δηπιήο θαηεχζπλζεο» επηθνηλσλία ηνπο. Έθηνηε, νδεγεί πξννδεπηηθά ζηελ αχμεζε ηεο παξα-
γσγηθφηεηαο θαη ησλ δχν επηζηεκψλ θαη γεληθφηεξα ζηε δηεχξπλζε ησλ γλψζεψλ καο γηα ηελ θνηλσλία θαη ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο. Με απινχζηεξα ιφγηα, νη ηζηνξηθνί (ή έζησ νη πεξηζζφηεξνη απφ απηνχο) επηζπκνχλ λα
δηαηεξνχλ έλαλ δεζκφ κε ηελ θνηλσληνινγία, αιιά φρη λα πεηχρνπλ έλαλ γάκν. Πξνθαλψο, ηελ ίδηα επηζπκία
ζπκκεξίδνληαη θαη νη πεξηζζφηεξνη θνηλσληνιφγνη, πνπ έρνπλ εγθαηαιείςεη πηα ηελ επηκνλή ηνπο γηα ηελ αλά-
πηπμε κηαο θπξίαξρεο θαη αλεμάξηεηεο θνηλσληνινγίαο (Λακπίξε-Γεκάθε, 1989: 190-202). Τπέξ ησλ αλνη-
θηψλ ζπλφξσλ κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ ζπλεγνξνχζε ιίγν πξηλ απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1980 θαη ν Ρνπηδέξν Ρνκάλν, φηαλ πεξηέγξαθε ηελ «επηηπρία» θάπνησλ αλζξσπνιφγσλ, «νη νπνίνη, μεθηλψ-
ληαο απφ ηελ αλζξσπνινγία, θαηεπζχλζεθαλ πξνο ηελ ηζηνξία» θαη δεκηνχξγεζαλ ηελ «εζλντζηνξία» –φξνο

πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά ζπζηεκαηηθά ζηηο ΖΠΑ, ηε δεθαεηία ηνπ 1940. Οη ζεξάπνληεο απηνχ
ηνπ θιάδνπ θηλνχληαη αλάκεζα ζηελ ηζηνξία θαη ηελ αλζξσπνινγία, ζπλδπάδνπλ ηε κειέηε ησλ ηππηθψλ η-
ζηνξηθψλ πεγψλ θαη ηεο έξεπλαο πεδίνπ ζηηο θνηλσλίεο, ην παξειζφλ ησλ νπνίσλ επηδηψθνπλ λα αλαζπλζέ-
ζνπλ, πξνθεηκέλνπ λα παξάγνπλ κηα ζθαηξηθή ηζηνξία ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ ζπζηεκάησλ απην-
ρζφλσλ ιαψλ, φπσο ησλ Ηλδηάλσλ ζηηο ΖΠΑ, ησλ εγθαηαζηάζεσλ θαη κεηαλαζηεχζεσλ, ησλ πνηθίισλ αλα-
πξνζαξκνγψλ ζην πεξηβάιινλ, ηε δεκνγξαθηθή εμέιημή ηνπο ή ηηο ζρέζεηο ησλ δηάθνξσλ θπιψλ ηνπο κε ηνπο
Δπξσπαίνπο (Cohn, 1968: 440-448). Ζ εζλντζηνξία είλαη πηα «κηα λέα επηζηήκε πνπ έρεη ήδε θαηαθηήζεη
ηνπο ηίηινπο επγελείαο ηεο», ππνζηήξηδε ν Ρνκάλν. Αιιά έρεη επίζεο απνθηήζεη ηνπο επηθξηηέο, ηνπο θαηήγν-
ξνχο ηεο θαη ηηο δηακάρεο ηεο, φπσο αθξηβψο θαη ε «ηζηνξηθή αλζξσπνινγία» πνπ, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, κνηά-
δεη πνιχ κε ηελ «ηζηνξηθή νηθνλνκία». Σειηθά, ην γεγνλφο φηη ηα ίδηα πξνβιήκαηα «θαηά θαηξνχο κνηάδνπλ λα
απνηεινχλ αληηθείκελν ηεο κηαο ή ηεο άιιεο επηζηήκεο, δελ ζεκαίλεη φηη πεηπραίλνπκε ην “θαηλνχξην” κε ην
λα πεγαίλνπκε λα ην παίξλνπκε απφ ηνλ θήπν ηνπ γείηνλά καο». Πνηα ήηαλ, ινηπφλ, ε πξφηαζε ηνπ Ρνκάλν;
«Σν θαηλνχξην κπνξεί λα έιζεη κφλν απφ κία φζκσζε ηξφπσλ εξγαζίαο, επηζηεκνληθψλ ινγηθψλ». Με άιια
ιφγηα, ε γλψκε ηνπ ήηαλ φηη «ήιζε ν θαηξφο λα αληηκεησπίζνπκε κε ζχλεζε (θαη κε πνιχ κφρζν) ηηο δπλαηφ-
ηεηεο θαη ηα φξηα κηαο πξαγκαηηθήο ζπλεξγαζίαο» (Romano, 1988: 88, 92, 94).

Αζδξαράο, ΢πχξνο Η. (1983). Εεηήκαηα ηζηνξίαο. Αζήλα: Θεκέιην.

Braudel, Fernand. (1987). Μειέηεο γηα ηελ ηζηνξία, κηθξ. Οληέλ Βαξψλ, Αζήλα, ΔΜΝΔ –Μλήκσλ.
Cambell, Peter R. (2005). The New History: The Annales School of History and the Modern Historiography.
΢ην William Lamont (Δπηκ.), Historical Controversies and Historians (ζζ. 119-198). London: Uni-
versity College London Press/ Taylor & Francis.
Claval, P. (2001). History of Geographical Thought. ΢ην Neil J. Smelster & Paul B. Baltes (Δπηκ.), Interna-
tional Encyclopedia of the Social and Behavioral Studies (ζζ. 6188-6194). Oxford: Elsevier.
Cohn, Bernard S. (1968). Ethnohistory. ΢ην David L. Sills (Δπηκ.), International Encyclopedia of Social Sci-
ences (η. 6, ζζ. 440-448). New York & London: Mackmillan-Free Press & Collier-Mackmillan.
Γεκαξάο, Κ. Θ. & Νίθνο ΢βνξψλνο. (1995). Ζ κέζνδνο ηεο ηζηνξίαο. Ηζηνξηνγξαθηθά θαη απηνβηνγξαθηθά ζρό-
ιηα (ζπλεληεύμεηο κε ηνπο ΢ηέθαλν Πεζκαηδόγινπ θαη Νίθν Αιηβηδάην). Αζήλα: Άγξα.
Díaz Andreu, Margarita. (2007). A World History of Nineteenth-Century Archaeology. Nationalism, Colonial-
ism, and the Past. Oxford: Oxford University Press.
Dilthey, Wilhelm. (1989). Selected Works, η. 1: Introduction to the Human Sciences, Rudolf A. Makkreel &
Frithjof Rodi (Δπηκ.). Princeton NJ: Princeton University Press.
Friedman, Susan W. (2003). Historical Geography and Historical Sociology: Our Honest Toil and the Spatial
Turn. ΢ην Gerald Delanty & Engin F. Isin (Δπηκ.), Handbook of Historical Sociology (ζζ. 108-131).
London, Sage.
Giddens, Anthony. (1989). Sociology. Cambridge: Cambridge University Press.
Greenberg, Joseph H. (1968). Anthropology: The Field. ΢ην David L. Sills (Δπηκ.), International Encyclope-
dia of Social Sciences (η. 1, ζζ. 304-313). New York & London: Mackmillan-Free Press & Collier-
Mackmillan.
Halsall, Guy. (1997). Archaeology and Historiography. ΢ην Michael Bentley (Δπηκ.), Companion to Histori-
ography (ζζ. 788-810). London θαη New York: Routledge.
Hodder, Ian. (2002). Γηαβάδνληαο ην παξειζόλ. Σξέρνπζεο εξκελεπηηθέο πξνζεγγίζεηο ζηελ αξραηνινγία, κηθξ.
Π. Μνπηδνπξίδεο, Κ. Νηθνιέληδνο & Μ. Σζνχιε. Αζήλα: Δθδφζεηο ηνπ Δηθνζηνχ Πξψηνπ.
Λακπίξε-Γεκάθε, Ησάλλα. (1989). Κνηλσληνινγία θαη ηζηνξία. Οκνηόηεηεο θαη δηαθνξέο. Αζήλα: Παπαδήζε.
Le Goff , Jacques & Pierre Nora (1981). Παξνπζίαζε. ΢ην Jacques Le Goff & Pierre Nora (Δπηκ.), Σν έξγν
ηεο ηζηνξίαο, κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε & Νίθνο ΢αββάηεο (η. 1, ζζ. 9-15). Αζήλα. Δθδφζεηο Ράππα.
Lévy, Jaques. (1995). The Spatial and the Political: Close Encounters. ΢ην George B. Benko & Ulf Strohmay-
er (Δπηκ.), Geography, History and Social Sciences (ζζ. 227-241). Dordrecht: Kluwer Academic Pub-
lishers.
Lloyd, Christopher (2003). History and the Social Sciences. ΢ην Stefan Berger, Heiko Feldner & Kevin Pass-
more (Δπηκ.), Writing History. Theory and Practice (ζζ. 83-103). London, Arnold, 2003.
Rickman, Hans Peter. (1979). Wilhelm Dilthey: Pioneer of the Human Studies, Berkley. Los Angeles θαη
London: University of California Press.

Ringer, Fritz. (2004). Max Weber. An Intellectual Biography. Chicago & London: The University of Chicago
Press.
Romano, Ruggiero. (1988). Ηζηνξία, Αλζξσπνινγία, Φνιθιφξ. ΢ην Ruggiero Romano, Πνύ νδεύεη ε ηζηνξία;
Αλαδεηήζεηο ηεο ζύγρξνλεο ηζηνξηνγξαθίαο, κηθξ. Μ. Σξαπεδαλιίδνπ (ζζ. 85-94). Αζήλα: ΔΜΝΔ-
Μλήκσλ (α´ παξνπζίαζε ηνπ άξζξνπ: 1983).
Roth, Guenther. (1984α). Charisma and Counterculture. ΢ην Guenther Roth & Wolfgang Schlucther (Δπηκ.),
Max Weber's Vision of History: Ethics and Methods (ζζ. 119-143). Berkley, Los Angeles & London:
University of California Press.
Roth, Guenther. (1984β). Epilogue: Weber‟s Vision on History, ΢ην Guenther Roth & Wolfgang Schlucther
(Δπηκ.), Max Weber's Vision of History: Ethics and Methods (ζζ. 195-206). Berkley, Los Angeles &
London: University of California Press.
Serres, Michel. (1983). Οη επηζηήκεο. ΢ην Jacques Le Goff & Pierre Nora (Δπηκ.), Σν έξγν ηεο ηζηνξίαο, κηθξ.
Κιαίξε Μηηζνηάθε & Νίθνο ΢αββάηεο (η. 3, ζζ. 93-125). Αζήλα: Δθδφζεηο Ράππα.
Schnapp, Alain (1983). Ζ Αξραηνινγία. ΢ην Jacques Le Goff & Pierre Nora (Δπηκ.), Σν έξγν ηεο ηζηνξίαο,
κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε & Νίθνο ΢αββάηεο (η. 2, ζζ. 71-94). Αζήλα: Δθδφζεηο Ράππα.
Tarlow, Sarah. (2007). The Archaeology of Improvement in Britain, 1750-1850. Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press.
Βαθέαο, Νίθνο & Γηάλλεο Κνπκπνπξιήο. (2014). Δηζαγσγή. ΢ην Νίθνο Βαθέαο & Γηάλλεο Κνπκπνπξιήο (Δ-
πηκ.), Ηζηνξηθή Κνηλσληνινγία: Αληηθείκελν θαη κέζνδνο, κηθξ. Θνδσξήο ΢πχξνο (ζζ. 9-40). Αζήλα:
΢αββάιαο/Ίδξπκα ΢άθε Καξάγησξγα.
Wallerstein, Immanuel. (2014). Απφ ηελ θνηλσληνινγία ζηελ ηζηνξηθή θνηλσληθή επηζηήκε: Πξννπηηθέο θαη
εκπφδηα». ΢ην Νίθνο Βαθέαο & Γηάλλεο Κνπκπνπξιήο (Δπηκ.), Ηζηνξηθή Κνηλσληνινγία: Αληηθείκελν
θαη κέζνδνο, κηθξ. Θνδσξήο ΢πχξνο (ζζ. 225-240). Αζήλα: ΢αββάιαο/Ίδξπκα ΢άθε Καξάγησξγα.
Woodbury, Richard B. & William A. Longacre. (1968). Archaeology. ΢ην David L. Sills (Δπηκ.), Internation-
al Encyclopedia of Social Sciences (η. 1, ζζ. 378-391). New York & London: Mackmillan-Free Press
& Collier-Mackmillan.

Κεθάιαην 9: Ζ θνηλσληθή, ε πνιηηηθή, ε νηθνλνκηθή θαη νη … άιιεο η-

ζηνξίεο
΢ην θεθάιαην απηφ ζα εμεηάζνπκε ηε «δεκηνπξγία» ηεο θνηλσληθήο, ηεο πνιηηηθήο, ηεο νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο,
ηεο ηζηνξίαο ησλ ηδεψλ, ησλ λννηξνπηψλ, ησλ επηζηεκψλ, ηνπ πνιηηηζκνχ ή θαη άιισλ επηκέξνπο «εηδηθψλ»
ηζηνξηψλ. Ο φξνο «δεκηνπξγία» εζθεκκέλα ηνπνζεηείηαη εδψ εληφο εηζαγσγηθψλ: φιεο απηέο νη ηζηνξίεο ζρε-
δφλ πάληα είραλ ηε ζέζε ηνπο εληφο ηεο εληαίαο ηζηνξίαο. Γελ κπνξνχκε, ινηπφλ, λα βξνχκε ηε ζηηγκή ηεο
δεκηνπξγίαο ή ηεο απηνλόκεζήο ηνπο. Μάιινλ είλαη πξνηηκφηεξν λα εμεηάζνπκε ηηο ζπλζήθεο ππφ ηηο νπνίεο
θαζεκηά απφ απηέο ηηο κηθξέο ηζηνξίεο βξέζεθε ζην επίθεληξν ηεο επξχηεξεο επηζηεκνληθήο ζπδήηεζεο. Δπί-
ζεο, ζπλαληήζακε παξαπάλσ θαη ελ κέξεη εμεγήζακε ηνπο φξνπο, νη νπνίνη απνηεινχλ ηνπο πξσηαγσληζηέο
ζηελ αλάιπζε απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ: πνιηηηθή, πνιηηηζκφο, λννηξνπίεο θ.ά.. Φπζηθά, είλαη πεξηηηφ λα επαλα-
ιάβνπκε φηη ζηφρνο καο δελ είλαη ε εμαληιεηηθή αλάιπζε θάζε επηκέξνπο ηζηνξίαο νχηε ε παξάζεζε ελφο
πιήζνπο νξηζκψλ ηεο κνξθήο πνιηηηθή ηζηνξία είλαη ... Σέηνηνη νξηζκνί ζα ήηαλ δπζλφεηνη θαη θνπξαζηηθνί
γηα ηνλ αλαγλψζηε, δηφηη ζηηο επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο νη νξηζκνί κνηάδνπλ άρξεζηνη. Α-
θφκε θη αλ ηνπο απνκλεκνλεχζεη κε επιάβεηα έλαο ηζηνξηθφο, δελ ζα κπνξέζεη πνηέ λα ηνπο εθαξκφζεη, γηα
λα εηδηθεπηεί, π.ρ. ζηε κία ή ηελ άιιε ηζηνξία, αιιά νχηε γηα λα θαηαηάμεη ηηο ππάξρνπζεο κειέηεο ζηελ θα-
ηεγνξία Α ή Β. ΢ηελ νπζία πξφθεηηαη γηα ηππνινγηθνχο θαηακεξηζκνχο θαη ν ζηφρνο πνπ εμππεξεηνχλ ζπλή-
ζσο δελ είλαη άιινο απφ ην λα νδεγήζνπλ ζηελ εθαξκνγή πξφζζεησλ ζεσξηψλ, πην πεξίπινθσλ θαη πην επη-
ζηεκνληθψλ. Απηή είλαη κηα απφ ηηο ζπλεζέζηεξεο πηπρέο ηνπ αγώλα ηεο επηζηεκνζχλεο. Φπζηθά, δελ είλαη
πξφζεζή καο λα αθπξψζνπκε ηε ζεκαζία ελφο αγώλα νχηε λα αζθήζνπκε θξηηηθή, αιιά νχηε επηζπκνχκε λα
δψζνπκε ζηηο ελφηεηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ηε κνξθή ή ηνπο ηίηινπο πνπ ζα ζχκηδαλ ιήκκαηα κηαο ηζηνξη-
θήο εγθπθινπαίδεηαο.
Χζηφζν, είλαη ζθφπηκν λα θαηαξξίςνπκε εδψ θαη έλαλ αθφκε κύζν: δελ ππάξρεη κφλν κία θνηλσληθή,
κία νηθνλνκηθή ή κία πνιηηηθή ηζηνξία. Ζ θνηλσληθή ή ε νηθνλνκηθή ηζηνξία, πνπ απνγεηώζεθαλ απφ ηα ρξφ-
ληα ηνπ Μεζνπνιέκνπ θαη γλψξηζαλ ηε ρξπζή επνρή ηνπο κεηά ην Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν ‒
παξαγθσλίδνληαο ηελ θπξίαξρε έσο ηφηε πνιηηηθή ηζηνξία‒ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απνηεινχλ θαηεγνξίεο, ζηηο
νπνίεο ζπλήζσο θαηαηάζζνπκε εηδηθόηεξεο θαηεγνξίεο ηζηνξηψλ. Γηα παξάδεηγκα, φπσο δηαβάδνπκε ζην ιήκ-
κα «θνηλσληθή ηζηνξία» ηεο Δγθπθινπαίδεηαο ηεο Κνηλσληθήο Ηζηνξίαο, ππάξρνπλ αξθεηνί νξηζκνί ηεο. Πξφ-
θεηηαη γηα νξηζκνχο πνπ «δελ είλαη πάληνηε ηφζν ζαθείο φζν ζα ήηαλ επηζπκεηφ», δηφηη ε θνηλσληθή ηζηνξία
είλαη έλαο επηκέξνπο εξεπλεηηθφο ηνκέαο ηεο ηζηνξίαο, «είλαη κάιινλ κηα ζπιινγή ηίηισλ θαη αλαιπηηθψλ
ηερλνηξνπηψλ, παξά ην απνηέιεζκα ζπγθεθξηκέλσλ κεζνδνινγηψλ». Χζηφζν, νη πεξηζζφηεξνη θνηλσληθνί
ηζηνξηθνί ‒φξνο κάιινλ αδφθηκνο ζηελ ειιεληθή γιψζζα, φπσο θαη νη φξνη νηθνλνκηθνί ή πνιηηηθνί ηζηνξηθνί‒
αληηιακβάλνληαη κε παξφκνην ηξφπν ηελ θνηλή εξεπλεηηθή απνζηνιή ηνπο θαη απνδέρνληαη φηη ε δνπιεηά
ηνπο δηαθέξεη απφ εθείλε ησλ ζπλαδέιθσλ ηνπο, πνπ εζηηάδνπλ ηα ελδηαθέξνληά ηνπο ζε άιινπο ηνκείο ηεο
ηζηνξίαο (Sterns, 1994: 890-894· Sterns, 2001: xix-xxii). Ο Ρνπηδέξν Ρνκάλν καο εμεγεί πάιη φηη ππάξρνπλ
ηνπιάρηζηνλ δύν νηθνλνκηθέο ηζηνξίεο: «ε –ρσξίο άιιν κεξηθή– ηζηνξία ησλ ηηκψλ, ησλ κηζζψλ, ηεο λνκηζκα-
ηνθνπίαο, ηνπ εκπνξίνπ, ησλ πιεζπζκψλ …, πνπ επηηξέπεη λα ζπζηαζνχλ νη βαζηθνί θάθεινη, απφ ηνπο νπνί-
νπο μεθηλψληαο κπνξεί ν θάζε ηζηνξηθφο –αλάινγα κε ηηο δπλάκεηο ηνπ– λα θζάζεη ζε ζπκπεξάζκαηα ζπλζε-
ηηθά»· ελψ ε άιιε είλαη «κηα νηθνλνκηθή ηζηνξία πνπ ζπληζηά ην άλνηγκα (ην κφλν εθηθηφ;) ζηε κεγάιε ηζην-
ξία» (2004: 93-94). Χο ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα ηεο ηειεπηαίαο, ν Ρνκάλν κλεκνλεχεη ην έξγν ηνπ Μπξνληέι
Τιηθόο πνιηηηζκόο, Οηθνλνκία θαη Καπηηαιηζκόο (1967), πνπ έρεη σο θεληξηθφ ζέκα ηε ζηαδηαθή απειεπζέξσ-

ζε ηνπ αλζξψπνπ απφ ηηο δεζκεχζεηο, πνπ επέβαιαλ ζηελ θαζεκεξηλή δσή ηνπ νη αλαπφδξαζηεο αλαγθαηφηε-
ηεο ηεο θχζεο, θαη αλαιχεη ηε ρεηξαθέηεζή ηνπ κεηά ην Μεζαίσλα ράξε ζηελ αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο θαη
ηεο επηζηήκεο θαη ηελ πξφνδν ηεο δηαλφεζεο. Δίλαη άιιεο νηθνλνκηθέο ηζηνξίεο νη κειέηεο πνπ εζηηάδνληαη
ζηελ ηερλνινγία, ηηο επηρεηξήζεηο θαη ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα, ηνλ θαηαλαισηηζκφ ή θαη ηελ θνηλσλία ηεο
δηαθήκηζεο; Μήπσο κπνξνχκε λα εληνπίζνπκε θαη δηαθνξεηηθέο ηάζεηο ζηηο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο ή πνιη-
ηηθέο ηζηνξίεο δηαθνξεηηθψλ ρσξψλ ζηελ Δπξψπε ή ηνλ ππφινηπν θφζκν; Απφ ηε ζηηγκή πνπ έρνπλ αλαπηπ-
ρζεί δηαθνξεηηθέο «ζρνιέο», κάιινλ ζα πξέπεη λα είκαζηε πξνεηνηκαζκέλνη λα ζπλαληήζνπκε θαη δηαθνξεηη-
θέο πξνζεγγίζεηο. Γηα λα πεξηνξίζνπκε, ινηπφλ, απηφλ ηνλ ηεξάζηην θαη πεξίπινθν θαηαθεξκαηηζκφ, ε θαιχ-
ηεξε ίζσο ιχζε είλαη λα ρξεζηκνπνηνχκε ηνπο φξνπο πνιηηηθή, θνηλσληθή ή άιιε ηζηνξία ζηνλ εληθφ αξηζκφ
σο ηίηινπο γεληθψλ θαηεγνξηψλ, πνπ πεξηιακβάλνπλ επηκέξνπο ελφηεηεο θαη πνηθίιεο ηάζεηο.
΢ηφρνο καο, άιισζηε, ζε απηφ ην θεθάιαην είλαη λα παξνπζηάζνπκε κε εχιεπην ηξφπν ηελ πξννδεπ-
ηηθή σξίκαλζε ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπκε πψο θαη πφζν σθειήζεθε ν ζεκε-
ξηλφο ηζηνξηθφο απφ ηηο αλαδεηήζεηο, ηηο επηηπρίεο, ηηο φρη ηφζν επηηπρεκέλεο απφπεηξεο, αιιά θαη ηηο αλαζεσ-
ξήζεηο πνπ απνηφικεζαλ ππφ δεδνκέλεο ζπλζήθεο θάπνηα ζηηγκή νη πξνθάηνρνί ηνπ. Παξάιιεια, ην ελδηα-
θέξνλ καο εζηηάδεηαη ζηε ζεσξία, ηηο κεζφδνπο, ηα εξγαιεία, ην πιηθφ (πεγέο) θαη ηα δηάθνξα ζηάδηα ηεο εξ-
γαζίαο ηνπ ηζηνξηθνχ. Ζ ζεσξία είλαη ίζσο ν πην πξνβιεκαηηθφο απφ ηνπο παξαπάλσ φξνπο. Αμίδεη λα επαλα-
ιάβνπκε φηη ζην πξψην κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα –θαη ππφ ηελ επίδξαζε θπξίσο ησλ ηδεψλ ηνπ Ράλθε– ε ζεσξία
έκνηαδε κε ηνλ «αλεπηζχκεην επηζθέπηε» ηεο ηζηνξίαο, ν νπνίνο έζεηε πάληνηε ηηο ιάζνο εξσηήζεηο ζηνλ ιά-
ζνο ηφπν θαη ρξφλν, θαη πξνο απνγνήηεπζε ησλ εκπεηξηθψλ ηζηνξηθψλ πξνζέθεξε πνιχ ζπρλά ηηο ρεηξφηεξεο
απαληήζεηο. Απηή ε θαθή ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηε ζεσξία είλαη κηα βαξηά θιεξνλνκηά. Αξθεί κφλν λα αλα-
ινγηζηεί θαλείο φηη θάζε θνξά (θαη είλαη πξάγκαηη πνιιέο νη θνξέο) απηήλ ηε ζρέζε επηθαινχληαη νη επηθξηηέο
ηεο ηζηνξίαο, γηα λα ακθηζβεηήζνπλ ηελ επηζηεκνληθή ηεο ππφζηαζε (Zammito, 2009: 63-84· Iggers, 2011).
΋πσο είδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε αμία θαη ε ρξεζηκφηεηα ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο πξνβιήζεθαλ,
πξηλ απφ ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα, γηα λα λνκηκνπνηήζνπλ ηελ επηζηεκνληθή ππφζηαζε γεληθά ησλ θιάδσλ,
πνπ κειεηνχλ ηνλ άλζξσπν θαη ηελ θνηλσλία θαηά ηε ζχγθξηζή ηνπο κε ηηο θπζηθέο επηζηήκεο, πνπ απφ λσξίο
κνλνπσινχζαλ ηνλ ηίηιν ηεο επηζηήκεο (αμίδεη λα κλεκνλεπηεί θαη πάιη ε ζπκβνιή ηνπ Βίιρεικ Νηηιηάπ ζηε
ζπδήηεζε απηή). ΢ηα ηειεπηαία ρξφληα ηνπ αηψλα ε θαθή ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηε ζεσξία έδσζε ηελ αθνξκή
γηα ηηο πξψηεο επηζέζεηο πνπ δέρζεθε ηφηε απφ ηηο άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο ηνπ αλζξψπνπ (Lorenz,
2012: 13-35). Έθηνηε, ην θπξηφηεξν ζεκείν δηαθσλίαο ζηηο θαηά θαηξνχο επαλαιακβαλφκελεο ζπγθξνχζεηο
αλάκεζα ζηηο επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο, αθνξά, φπσο είδακε, ηελ εθαξκνγή θαηλνχξγησλ
ζεσξηψλ θαη απηή ε δηαθνξά ηνπο ζπλήζσο παξνπζηάδεηαη ζεκαληηθφηεξε απφ ηηο πνιιέο νκνηφηεηεο ηνπο σο
πξνο ηε κεζνδνινγία πνπ εθαξκφδνπλ, θαη ην αληηθείκελν πνπ κειεηνχλ.
΢πλήζσο νη εθπξφζσπνη εθείλσλ ησλ θνηλσληθψλ ή αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ πνπ γηα δηάθνξνπο
ιφγνπο (φρη απαξαίηεηα επηζηεκνληθνχο, φπσο ζα θαλεί παξαθάησ) αλαιακβάλνπλ ζε κηα δεδνκέλε επνρή
εγεηηθφ ξφιν απέλαληη ζηηο άιιεο, επηδηψθνπλ λα λνκηκνπνηήζνπλ ηελ αλσηεξφηεηά ηνπο κε ην επηρείξεκα φηη
νη ππνηηζέκελα θαηψηεξεο είλαη παξαδνζηαθέο, απαξραησκέλεο θαη αθεγεκαηηθέο, επεηδή ζηεξνχληαη ζεσξε-
ηηθνχ πιαηζίνπ. Πνιιέο θνξέο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 20νχ θαη ησλ πξψησλ δεθαεηηψλ ηνπ 21νπ αηψλα, ε ηζηνξία
βξέζεθε ζε ζέζε άκπλαο, δηφηη θαηεγνξήζεθε φηη πζηεξεί ζην επίπεδν ηεο ζεσξίαο. ΋πσο θάλεθε επίζεο ζηα
δχν πξνεγνχκελα θεθάιαηα, ν πνιιαπιαζηαζκφο ησλ πξνβαιιφκελσλ ζεσξηψλ ζην εξεπλεηηθφ πεδίν θάζε
επηζηήκεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θνηλσλίαο νδήγεζε ζε δηαδνρηθέο δηαδηθαζίεο πνιπδηάζπαζεο εθάζηεο. Έ-
ηζη, αλαδείρζεθαλ πνιιέο θνηλσληνινγίεο, αλζξσπνινγίεο ή αξραηνινγίεο, φπσο αθξηβψο θαη πνιιέο ηζηνξίεο,
θαη θαηά θαηξνχο ζρεκαηίζηεθαλ αληίπαιεο νκάδεο ή «ζρνιέο» ζηνπο θφιπνπο θαζεκηάο επηζηήκεο. Απηφο ν
θαηαθεξκαηηζκφο ησλ επηζηεκψλ κπνξεί λα ζεσξεζεί αλαπφηξεπηε αιιά θαη ζεηηθή εμέιημε, δηφηη είλαη βέ-
βαην φηη επλφεζε ηελ αλάπηπμή ηνπο. Αμίδεη λα ηνληζηεί φηη ζην θεθάιαην απηφ (φπσο θαη ζηα πξνεγνχκελα),
ν θαηαθεξκαηηζκφο ηεο ηζηνξίαο αληηκεησπίδεηαη πξσηίζησο σο ζεηηθή εμέιημε. Χζηφζν, αλ θαη δειψζακε
ηελ πξφζεζή καο λα απνθεχγνπκε ηνπο ηππηθνχο νξηζκνχο, ζην ζεκείν απηφ κάιινλ ρξεηαδφκαζηε έλαλ νξη-

ζκφ, απηφλ ηεο ζεσξίαο. Γηαθνξεηηθά, είλαη ζρεδφλ αδχλαην λα θαηαλνήζνπκε πνηα είλαη απηή ε «δχλακε»,
πνπ ηεκαρίδεη κελ ηηο επηζηήκεο θαη πεξηπιέθεη ηηο ηαπηόηεηεο θαη ηνπο ράξηεο ηνπο, αιιά παξάιιεια παξαθη-
λεί ηνλ εξεπλεηηθφ εκπινπηηζκφ θαη ηε γεληθφηεξε αλάπηπμή ηνπο. Δμάιινπ, πξφθεηηαη γηα ηελ έλλνηα-θιεηδί,
πνπ καο είλαη απαξαίηεηε, γηα λα παξαθνινπζήζνπκε ηηο πεξίπινθεο εμειίμεηο αιιά θαη ηηο πνιπάξηζκεο δηα-
θσλίεο, πνπ πεξηγξάθνπκε ζηε ζπλέρεηα ηνπ θεθαιαίνπ.
Πξψηα απ‟ φια, ζα πξέπεη λα παξαδερηνχκε φηη είλαη αδχλαην λα δνζεί έλαο νξηζκφο ηεο ζεσξίαο πνπ
ζα εμαζθάιηδε ηε ζπλαίλεζε φισλ ησλ ηζηνξηθψλ θαη φισλ ησλ επηζηεκφλσλ, πνπ κειεηνχλ ηελ θνηλσλία θαη
ηνλ άλζξσπν. ΢ην ζεκείν απηφ, ινηπφλ, ζα παξαζέζνπκε ηε ζαθή θαη ηεθκεξησκέλε εμήγεζε ηνπ φξνπ, πνπ
επηρείξεζε πξφζθαηα έλαο θαζεγεηήο ηεο Οηθνλνκηθήο Ηζηνξίαο, ν Κξίζηνθεξ Λφηλη (Christopher Lloyd). Ζ
επηζηεκνληθή ζεσξία, φπσο ζεκεηψλεη, απνηειεί καδί κε γεληθέο ηδέεο θαη έλλνηεο (π.ρ. λεσηεξηζκφο), θαζψο
θαη πεξηγξαθηθέο θαη ζπρλά ζηαηηζηηθέο θαηεγνξηνπνηήζεηο δηάθνξσλ θαηλνκέλσλ (π.ρ. νηθνλνκηθά δεδνκέ-
λα) ηνπο ηξεηο ηχπνπο γελίθεπζεο, πνπ επηθξαηνχλ ζε φιεο αλεμαηξέησο ηηο επηζηήκεο. Μπνξνχκε, ζπλεπψο,
λα πεξηγξάςνπκε ηηο επηζηεκνληθέο ζεσξίεο σο «αθεξεκέλεο θαηαλνήζεηο θαη αθξηβείο θαηεγνξηνπνηήζεηο
ησλ εμνπζηψλ, ησλ ηθαλνηήησλ, ησλ δπλάκεσλ θαη ησλ ηδηνηήησλ πνπ ππάξρνπλ κέζα θαη αλάκεζα ζηα πξάγ-
καηα, γηα λα δεκηνπξγνχλ ηηο ππφ παξαηήξεζε πεξίπινθεο αθνινπζίεο θαη ηάμεηο» ελφο θφζκνπ, πνπ δελ δηέ-
πεηαη απφ θαλνληθφηεηεο. Γηα παξάδεηγκα, εληνπίδνληαη παληνχ δνκέο, κνληέια, ηάμεηο θαη κεηαβνιέο θαη
ζεσξείηαη αδηακθηζβήηεην φηη φια απηά απνηεινχζαλ ζηνηρεία ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ζε θάζε ηφπν θαη ζε
θάζε επνρή. Αξθνχλ, φκσο, νη ζεσξίεο γηα λα θαηαλνήζνπκε ηελ πξαγκαηηθή θχζε ηεο ηάμεο, ηελ πεξηπινθφ-
ηεηα ηνπ θφζκνπ θαη ηα αίηηα ηεο αιιαγήο; Ζ απάληεζε ηνπ Λφηλη ζε απηφ ην εξψηεκα είλαη ελδηαθέξνπζα.
Αλ ήηαλ ηφζν εχθνιν λα εμεγήζνπκε ηελ νξγάλσζε ηεο ηάμεο, δελ ζα ρξεηαδφκαζηαλ ηελ επηζηήκε, θαη ε
επηζηήκε, κε ηε γεληθή ζεκαζία ηνπ φξνπ, δελ ζα είρε ζηελ πνξεία ηεο εμέιημήο ηεο απνηπρίεο, επηηπρίεο θαη
πξνφδνπο, νχηε ζα αλαδηακφξθσλε ηηο ζεσξίεο ηεο ππφ ηελ επίδξαζε ηεο έξεπλαο θαη ησλ αλαθαιχςεσλ. Γηα
απηφλ, άιισζηε, ηνλ ιφγν, φπσο ζπκπεξαίλεη ν Λφηλη, ην έξγν φισλ ησλ επηζηεκψλ δελ ζεσξείηαη πνηέ νιν-
θιεξσκέλν ή απνθξπζηαιισκέλν, αιιά ζπλερίδεηαη (Lloyd, 2003: 96· Lloyd 2005: 128-138). Με εθαιηήξην
απηφλ ηνλ νξηζκφ ηεο ζεσξίαο, ζηε ζπλέρεηα ζα παξνπζηάζνπκε θάπνηα απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη –
νκνινγνπκέλσο ζπλνπηηθά– ηελ εμέιημε νξηζκέλσλ απφ ηηο πνιιέο ηζηνξίεο πνπ δηέξξεμαλ ηελ ελφηεηα ηνπ
πξνγελέζηεξνπ ηζηνξηνγξαθηθνχ κνληέινπ, θαη ζα πξνζπαζήζνπκε λα απαληήζνπκε ζε εξσηήκαηα φπσο:
είλαη δηαθξηηά ηα φξηα κεηαμχ ησλ δηάθνξσλ ηζηνξηψλ; Πψο ρσξίδεηαη, γηα παξάδεηγκα, ην πεδίν έξεπλαο ηεο
θνηλσληθήο απφ απηφ ηεο πνιηηηθήο ή νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο θαη πνηεο είλαη νη πξννπηηθέο ή ηα πεξηζψξηα ηεο
αλάπηπμεο ηεο θάζε κίαο; Πψο δηακνξθψλεηαη ν ηδηαίηεξνο ράξηεο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη ζε ηη ρξεζη-
κεχεη ηειηθά ε ράξαμε φιν θαη πεξηζζφηεξσλ θαληαζηαθώλ ζπλφξσλ θαη ν ζρεκαηηζκφο φιν θαη πεξηζζφηε-
ξσλ θαληαζηαθώλ επηθξαηεηώλ αλάκεζα ζε αξθεηνχο γείηνλεο θαη δηεθδηθεηέο ησλ ίδησλ εδαθώλ;
9.1 Ζ πνιηηηθή ηζηνξία ζε θξίζε;
Θα κπνξνχζακε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε θνηλσληθή ηζηνξία θέξδηζε έδαθνο ζηνλ «ράξηε» ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο θαη πξνζείιθπζε ην ελδηαθέξνλ πνιιψλ ηζηνξηθψλ, φηαλ θαηάθεξε λα θαηαξξίςεη ην κνλνπψιην ηεο
πνιηηηθήο ηζηνξίαο, πνπ είρε εδξαησζεί ζηα πξψηα βήκαηα ηεο επηζηεκνληθήο αλάπηπμεο ηεο ηζηνξίαο θαηά ηε
δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηψλα. Απηφ, φκσο, δελ ζεκαίλεη φηη απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα, θαη θπξίσο κεηά ηηο ζπ-
λέπεηεο ηνπ Πξψηνπ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ, ε πνιηηηθή θαη νη εθάζηνηε πξσηαγσληζηέο ηεο απνζχξζεθαλ ζη-
σπειά θαη κε ηε ζπλαίλεζε φισλ ησλ ηζηνξηθψλ απφ ηελ θεληξηθή ζθελή ηεο ηζηνξηθήο αλάιπζεο ζε παγθφ-
ζκην επίπεδν. Πψο ήηαλ δπλαηφ, άιισζηε, λα ρσξηζηεί ε ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο απφ ηελ ηζηνξία ηεο πνιηηη-
θήο; Αθφκε θαη ζηε Γαιιία, κεηά απφ ηελ επαλάζηαζε πνπ πξνθάιεζε ην πεξηνδηθφ Αλλάι θαη κέρξη ηα κέζα
πεξίπνπ ηνπ αηψλα, ε κειέηε ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, ηεο γαιιηθήο πνιηηηθήο, ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ θαη

θπξίσο ηεο πξνέιεπζεο ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ πξνζέθεξε ηελ θηλεηήξηα δχλακε γηα ηελ αλάπηπ-
με ηεο Νέαο Ηζηνξίαο εθείλσλ ησλ ρξφλσλ (ήδε αλαθέξακε, άιισζηε, φηη θαη ν φξνο «Νέα Ηζηνξία» πεξηγξά-
θεη πνιιέο λέεο ηζηνξίεο). Γηα παξάδεηγκα, ε Δξεπλεηηθή Δπηηξνπή πνπ ηδξχζεθε κε πξσηνβνπιία ηεο γαιιη-
θήο θπβέξλεζεο, ην 1919, γηα ηε κειέηε ησλ πνιεκηθψλ γεγνλφησλ, απαξηίζηεθε κελ απφ γεξνπζηαζηέο, αιιά
ν ηφηε ππνπξγφο Δμσηεξηθψλ απεπζχλζεθε θαη ζε αξθεηνχο ηζηνξηθνχο. Πνιινί απφ απηνχο αληαπνθξίζεθαλ
κε πξνζπκία ζε απηφ ην θάιεζκα. Έηζη, πξνέθπςε ε Δηαηξεία Ηζηνξίαο ηνπ Πνιέκνπ πνπ, ράξε ζηηο γελλαηφ-
δσξεο εηζθνξέο πνπ ζπγθέληξσζε, πνιχ ζχληνκα πξνψζεζε ηε δηδαζθαιία ελφο καζήκαηνο γηα ηνλ πφιεκν,
πξνζείιθπζε παλεπηζηεκηαθνχο ηζηνξηθνχο, εμέδσζε έλα πεξηνδηθφ γηα ηελ ηζηνξία ηνπ πνιέκνπ, νξγάλσζε
έξεπλεο θαη ρξεκαηνδφηεζε δεκνζηεχζεηο ληνθνπκέλησλ θαη πξσηφηππσλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ, πνπ είραλ σο
απψηεξν ζηφρν λα απνδείμνπλ επηζηεκνληθά ηελ επζχλε ηεο Γεξκαλίαο ζηνλ πφιεκν. Απηή ήηαλ ε αθεηεξία
γηα ηελ αλάπηπμε ζηε Γαιιία ηεο δηπισκαηηθήο ηζηνξίαο, πνπ ζηαδηαθά απνκαθξχλζεθε απφ ηνπο αξρηθνχο
πνιηηηθνχο ζηφρνπο ηεο Δηαηξείαο. ΢ην κεηαμχ, ε θξηηηθή ελαληίνλ ηεο πξνζήισζεο ησλ ηζηνξηθψλ απηνχ ηνπ
ηνκέα ζηα πνιηηηθά θαη πνιεκηθά γεγνλφηα ζπλέβαιε ζηε δηακφξθσζε απνηειεζκαηηθφηεξσλ εξγαιείσλ ε-
κπεηξηθήο έξεπλαο θαη παξαθίλεζε επηζηεκνληθέο ζπδεηήζεηο ζρεηηθά κε ηηο «βαζχηεξεο δπλάκεηο» ηεο δη-
πισκαηηθήο ηζηνξίαο –πνπ ζα κπνξνχζαλ λα παξνκνηαζηνχλ κε ηηο «ππνδνκέο» ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλν-
κηθήο ηζηνξίαο (Noiriel, 2005: 88-97).
Αιιά νχηε ε δηπισκαηηθή νχηε νη άιιεο ηζηνξίεο αλαπηχρζεθαλ ηελ ίδηα ζηηγκή θαη κε ηνλ ίδην ηξφπν
ζε φιεο ηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ. Δίλαη πξνθαλέο φηη θάζε εζληθή ηζηνξηνγξαθία
έρεη ηε δηθή ηεο ηζηνξία, ηηο θιεξνλνκηέο θαη ηηο ηδηαηηεξφηεηέο ηεο. Έηζη, φηαλ αλαθεξφκαζηε ζηηο αλαζεσ-
ξήζεηο ηνπ παξαδνζηαθνχ «παξαδείγκαηνο» ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο ζηνλ αξρφκελν 20ν αηψλα –αθφκε θαη αλ
πξφθεηηαη γηα αλαζεσξήζεηο πνπ κπνξνχλ λα ζπλδεζνχλ κε θάπνηα «ζρνιή» ή κηα ζπγθεθξηκέλε ηάζε– δελ
πεξηγξάθνπκε απιά γεληθεπκέλεο ή παγθφζκηεο κεηαβνιέο αιιά αιιαγέο, πνπ απνθηνχλ ην εηδηθφ πεξηερφκε-
λφ ηνπο αλάινγα κε ηελ πνξεία θαη ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζε θάπνηα ρψξα. Παξαηεξνχκε, γηα παξά-
δεηγκα, φηη ε θπξηαξρία ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο απνθεξχρζεθε κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο αιιά θαη πνιχ δπ-
ζθνιφηεξα ζηε Βξεηαλία απφ φ,ηη ζηε Γαιιία. Γηα λα θαηαλνήζνπκε, φκσο, ηνπο ιφγνπο είλαη απαξαίηεην λα
ζηξέςνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηα ηδηαίηεξα γλσξίζκαηα ηεο βξεηαληθήο ηζηνξηνγξαθίαο, πνπ πξάγκαηη ζα καο
βνεζήζεη λα θαηαλνήζνπκε ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηη αθξηβψο ελλννχκε, φηαλ ηζρπξηδφκαζηε φηη ε ηζηνξην-
γξαθηθή αλαλέσζε ησλ αξρψλ ηνπ 20νχ αηψλα ήηαλ απνηέιεζκα ηεο απνθήξπμεο ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο άιια
ζίγνπξα φρη ηεο εγθαηάιεηςήο ηεο. Αο ζπλαληήζνπκε, ινηπφλ, ηελ πξψηε γεληά ησλ Βξεηαλψλ ηζηνξηθψλ ηνπ
20νχ αηψλα, ηε ζηηγκή πνπ απνραηξεηνχζε ηνλ ρξπζό αηώλα ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο κε ηνλ πεξίθεκν νξηζκφ
ηεο ηζηνξίαο απφ ηνλ Σδνλ ΢ίιευ (John Seeley, 1834-1895), ηνλ «βαζηιηθφ» θαζεγεηή ηνπ Κέηκπξηηδ, πνπ
ζπλήζηδε λα δηδάζθεη ζηνπο θνηηεηέο ηνπ, πέξα απφ ηελ ηζηνξία, θαη ηε λεαξή ηφηε πνιηηηθή επηζηήκε. Χο
ηππηθφο εθπξφζσπνο ηεο επνρήο ηνπ, ν ΢ίιευ θξφληηζε λα πξνζθέξεη ηελ χζηαηε ππεξάζπηζή ηνπ ζηελ πνιη-
ηηθή ηζηνξία, ιίγν πξηλ παξαρσξήζεη ηελ έδξα ηνπ ζηνλ ιφξδν Άθηνλ: ε ηζηνξία, φπσο εμεγνχζε ζηνπο αθξν-
αηέο ηνπ, είλαη ε πνιηηηθή ηνπ παξειζφληνο θαη ε πνιηηηθή είλαη ε ηζηνξία ηνπ παξφληνο (Seeley, 1895· 1896).
Αλ ππνζέζνπκε φηη ν ΢ίιευ ήηαλ αξθεηά νμπδεξθήο, γηα λα αληηιακβάλεηαη φηη πξνεηνηκαδφηαλ ην θιίκα κηαο
ξηδηθήο αιιαγήο –θαη φλησο ήηαλ, φπσο θαλεξψλεη ην έξγν ηνπ– απηφο ν νξηζκφο ηνπ κάιινλ ζα πξέπεη λα
ζεσξεζεί σο ε ηειεπηαία ζπκβνπιή ηνπ πξνο ηνπο λεφηεξνπο Βξεηαλνχο ηζηνξηθνχο. Γελ ππάξρεη ακθηβνιία
φηη ε ζρέζε ηνπο κε ηελ θπξίαξρε αθφκε πνιηηηθή ηζηνξία επηβαξπλφηαλ αλππνιφγηζηα, απφ ηελ θιεξνλνκηά
ηεο «νπηγθηθήο» ηζηνξηνγξαθηθήο παξάδνζεο. Σν ηη αθξηβψο πεξηγξάθεη ν φξνο «νπηγθηθή» ηζηνξηνγξαθία,
είλαη αδχλαην λα παξνπζηαζηεί ζε ιίγεο γξακκέο. Με απιά ιφγηα ζα κπνξνχζε λα πεξηγξαθεί σο ε «ζπληαγή»
ηζηνξηθήο γξαθήο πνπ είραλ επηλνήζεη νη ηζηνξηθνί ηνπ θφκκαηνο ησλ Οπίγθσλ ή θηιέιεπζεξσλ, φηαλ μαλαέ-
γξαθαλ ηελ ηζηνξία ηνπ έζλνπο ηνπο κε ζθνπφ λα ηνλίζνπλ ηνλ ζξίακβν ησλ βξεηαληθψλ πνιηηηθψλ ηδεψλ. ΢ε
γεληθέο γξακκέο έκνηαδε κε κηα επράξηζηε θαη πεξίηερλε αθήγεζε πνπ αληηκεηψπηδε ην παξειζφλ ζαλ κηα
ζεηξά απφ ζθαινπάηηα πνπ νδεγνχλ ζην παξφλ, ην νπνίν θπζηθά ήηαλ αλψηεξν απφ ην παξειζφλ. Δπξφθεηην
φκσο γηα ην επηθξαηέζηεξν ηζηνξηνγξαθηθφ κνληέιν πνπ, εζηηάδνληαο ζε ζπγθεθξηκέλεο φςεηο ηεο βξεηαληθήο

πνιηηηθήο ηζηνξίαο, είρε πεηχρεη λα ελζσκαηψζεη ζηελ ίδηα αθεγεκαηηθή αλαζχλζεζε ηνπ εζληθνχ παξειζφ-
ληνο ηνπο ηέζζεξηο ιανχο θαη ηηο ηζάξηζκεο ρψξεο (ηελ Αγγιία, ηε ΢θσηία, ηελ Οπαιία θαη ηε Βφξεηα Ηξιαλ-
δία), πνπ ζπλαπνηεινχζαλ ην βξεηαληθφ έζλνο θαη θξάηνο (Bentley, 2011β: 204-224). Δπνκέλσο, ν φξνο «νπ-
ηγθηθή» ηζηνξηνγξαθία δελ πεξηγξάθεη κφλν έλα παξαδνζηαθφ «παξάδεηγκα», πνπ έδηλε έκθαζε ζηελ πνιηηη-
θή, παξαγθσλίδνληαο ίζσο ηελ θνηλσλία ή ηελ νηθνλνκία θαη άιιεο εθθάλζεηο ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο, αιιά
κηα ηζρπξή εζληθή παξάδνζε, πνπ ζηεξηδφηαλ ζηελ ηζηνξηθή ηεθκεξίσζε ηεο ζπληαγκαηηθήο ζπλέρεηαο κεηά
ηελ Έλδνμε Δπαλάζηαζε, ζπλδπαδφηαλ κε ηε ζξηακβνινγηθή θαη γξακκηθή εμήγεζε ηνπ βξεηαληθνχ κεγαιεί-
νπ θαη ηε δεκηνπξγία εζληθψλ εξψσλ, ψζηε, ηειηθά, λνκηκνπνηνχζε ην παξφλ κέζσ ηεο κειέηεο ηνπ παξειζφ-
ληνο.62 Δπξφθεηην δειαδή γηα ην θεληξηθφ δφγκα ηεο βξεηαληθήο εζληθήο ηδενινγίαο. Μπνξνχκε, ζπλεπψο, λα
θαηαλνήζνπκε γηαηί ε αλαηξνπή ηνπ δελ ήηαλ δπλαηφ λα ζηεξηρζεί ζε ακθηζβεηήζεηο, πνπ ζα βαζίδνληαλ ζηηο
πξνζδνθίεο θαη ηηο αμηψζεηο κηαο ηζηνξηνγξαθηθήο αλαλέσζεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, φκσο, αλαπφδξαζηε
πξνυπφζεζε γηα ηελ ηζηνξηνγξαθηθή αλαλέσζε ήηαλ ε ακθηζβήηεζή ηνπ: έηζη, εμεγείηαη γηαηί ζηα πξψηα α-
μηνζεκείσηα βήκαηα ηεο λέαο βξεηαληθήο ηζηνξίαο, ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1920 θαη ηνπ 1930, παξαηεξνχκε ηνλ
δηραζκφ ησλ Βξεηαλψλ ηζηνξηθψλ ζε δχν ζηξαηφπεδα: ηνπο ζπλερηζηέο ηεο «νπηγθηθήο» ηζηνξηνγξαθίαο, πνπ
ζπλέρηδαλ λα εθαξκφδνπλ ηηο κεζνδνινγηθέο ηερληθέο ηεο, θαη ηνπο «αληη-νπίγθνπο», πνπ επηδίσθαλ ηελ θα-
ηάξξηςε απηψλ ησλ κεζφδσλ θαη, έηζη, ηνικνχζαλ λα ακθηζβεηήζνπλ ηνπο θαηαμησκέλνπο θαη επηθαλείο
πξνθαηφρνπο ηνπο (Blaas, 1978). Ζ πξψηε δηαπίζησζή καο, ινηπφλ, είλαη φηη ην «θάληαζκα», πνπ πξνζπα-
ζνχζαλ λα δηψμνπλ νη εθζπγρξνληζηέο Βξεηαλνί ηζηνξηθνί, δελ ήηαλ ε πξνζήισζε ηεο ηζηνξηνγξαθηθήο ζεκα-
ηνινγίαο ηνπο ζηελ πνιηηηθή.
Δμάιινπ, ε ζηαδηαθή αλάδπζε ηνπ ζνζηαιηζκνχ, ην θαζνιηθφ δηθαίσκα ςήθνπ, ην θίλεκα γηα ηε ρεη-
ξαθέηεζε ησλ γπλαηθψλ, ν βηνκεραληθφο θαη κηιηηαξηζηηθφο αληαγσληζκφο ησλ Μεγάισλ Γπλάκεσλ θαη θπ-
ξίσο ε ζχλδεζε ηνπ ηκπεξηαιηζηηθνχ εζληθηζκνχ ηεο βξεηαληθήο απηνθξαηνξίαο πνπ δηαηεξνχζε, φπσο είλαη
γλσζηφ, θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ παγθφζκηα πνιηηηθή, κε ηε βηνκεραληθή αλάπηπμε θαη ηελ νηθνλνκία, είλαη
κεξηθνί απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ είραλ ζηξέςεη απφ ηα ηέιε αθφκε ηνπ 19νπ αηψλα ην ελδηαθέξνλ ησλ Βξεηα-
λψλ ηζηνξηθψλ θαη ζε άιινπο ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο πέξα απφ ηελ πνιηηηθή. Μηα ζπλνπηηθή πεξηγξα-
θή ηεο επίδξαζεο φισλ απηψλ ησλ αιιαγψλ ζηε ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνχ ηφζν κε ην παξειζφλ θαη ην παξφλ ηνπ
φζν θαη κε ηελ πνιηηηθή θαη ηελ θνηλσληθή ηζηνξία, απνηππψλεηαη ελαξγψο ζηνλ πξφινγν ηεο Πνιηηηθήο θαη
Κνηλσληθήο Ηζηνξίαο ηεο ΢ύγρξνλεο Δπξώπεο, πνπ εμέδσζε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέ-
κνπ ν θαζεγεηήο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Κνινχκπηα, Κάξιηνλ Υάηεο (Cartlon J. H. Hayes, 1882-
1964), έλαο νπαδφο ηεο Νέαο Ηζηνξίαο ηνπ Ρφκπηλζνλ (θαη ζηα ρξφληα 1942-1945 πξεζβεπηήο ησλ ΖΠΑ ζηελ
Ηζπαλία), ν νπνίνο απέξξηπηε θαηεγνξεκαηηθά ηελ άπνςε ηνπ ΢ίιευ φηη ε ηζηνξία ηαπηίδεηαη κε ηελ πνιηηηθή.
΋πσο εμεγνχζε, νη πνιηηηθέο ελέξγεηεο απνηππψλνπλ ηα θνηλσληθά έλζηηθηα ηνπ αλζξψπνπ θαη επεξεάδνπλ
ηελ αλζξσπφηεηα ζε παγθφζκην επίπεδν, ελψ είλαη πξνθαλέο φηη ππνθηλνχληαη απφ θνηλσληθέο θαη νηθνλνκη-
θέο αλάγθεο θαη θηινδνμίεο. Καηά ηελ άπνςή ηνπ, απηφ πνπ ρξεηάδνληαλ νη ηζηνξηθνί αιιά θαη νη θνηλσλίεο,
πνπ δνχζαλ ηα ζπληαξαθηηθά γεγνλφηα ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ, δελ ήηαλ λα δηαγξάςνπλ ηηο πνιηηηθέο ελέξ-
γεηεο ηνπ παξειζφληνο, αιιά λα αληρλεχζνπλ ηελ πξνέιεπζή ηνπο θαη λα εμεγήζνπλ ηε ζεκαζία πνπ απν-
θηνχζαλ θαηά ηελ αιιεινζχλδεζή ηνπο κε ην επξχ θάζκα ησλ θνηλσληθψλ εμειίμεσλ θαη ησλ επξχηεξσλ
θαηλνκέλσλ, πνπ κειεηνχληαλ κέρξη ηφηε απφ ηηο ηζηνξίεο ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ησλ ηδεψλ (Hayes, 1916: η. 1. v-
62
Σν εξψηεκα ηη αθξηβψο πεξηγξάθεη ν φξνο «νπηγθηθή ηζηνξηνγξαθία» έρεη νδεγήζεη ζηε ζπγγξαθή αξθεηψλ βηβιίσλ,
απνηέιεζε ην θχξην ζέκα ηεο βξεηαληθήο αλαλεσηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο ηνπ Μεζνπνιέκνπ θαη, θαηά κηα εθδνρή, ην επί-
ζεην «νπηγθηθφο» δηαηεξείηαη αθφκε θαη ζήκεξα ζην βξεηαληθφ ιεμηιφγην σο ππνηηκεηηθφο ραξαθηεξηζκφο κηαο κειέηεο
ή ελφο ηζηνξηθνχ (Mayr, 1990). Ζ απιή αλαθνξά ησλ εθπξνζψπσλ ηεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν δηαζεκφηεξνο ήηαλ ν Σφ-
καο Μαθφιετ, πνπ αλαγλσξηδφηαλ γηα δεθαεηίεο απφ ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ σο ν «ζπνπδαηφηεξνο» Βξεηαλφο ηζηνξηθφο
(βι. θεθάιαην 1), ζα ήηαλ κηα πηζαλή απάληεζε, ε νπνία φκσο δελ πεξηγξάθεη επαθξηβψο ηε κνξθή θαη ην θχξνο ηεο
ηζηνξηνγξαθίαο απηνχ ηνπ ηχπνπ. Δμάιινπ, αθφκε θαη ν Μαθφιετ δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί ν κνλαδηθφο εηζεγεηήο θαη
«εθεπξέηεο» φισλ ησλ κεζνδνινγηθψλ αξρψλ ηεο «νπηγθηθήο ηζηνξίαο», νχηε φκσο είλαη ππεχζπλνο γηα ηε δηάδνζή ηεο
κεηά απφ απηφλ. Βι. Louis, 1999: 1-42.

viii). Αθνινπζψληαο κε ζπλέπεηα απηέο ηηο αξρέο, ζηε ΢πλνπηηθή Ηζηνξία ηνπ, ην 1920, ν Υάηεο αλαδεηνχζε
ηα αίηηα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ αθελφο ζην παγθφζκην ζχζηεκα ησλ θξαηψλ –ρσξίο θπζηθά λα
ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν «δνκέο»– θαη αθεηέξνπ ζηηο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ
νκάδσλ, φπσο θαη ζηηο αηνκηθέο θαη ζπιινγηθέο ζπκπεξηθνξέο –παξά ην γεγνλφο φηη αθφκε ηνλ γνήηεπαλ ηα
γεγνλφηα θαη νη ζεκαληηθέο πξνζσπηθφηεηεο (Hayes, 1920). Ζ γεθχξσζε, επνκέλσο, ηνπ ράζκαηνο αλάκεζα
ζηελ πνιηηηθή θαη ηελ θνηλσληθή ηζηνξία έβξηζθε κηα απφ ηηο πξψηκεο, αξθεηά ζπληεξεηηθέο, αιιά κεζνδνιν-
γηθά πξννδεπηηθέο απνηππψζεηο ηεο ζε φιεο αλεμαηξέησο ηηο κειέηεο ηνπ Υάηεο, θαη θπξίσο ζηελ πξφηαζή ηνπ
γηα κηα θνηλσληθή πξαγκάηεπζε ηεο πνιηηηθήο –ή «θνηλσληθνπνίεζε ηεο πνιηηηθήο», φπσο ηελ απνθάιεζε ν
ίδηνο ην 1913– πνπ ζα αλαδείθλπε ηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα ηεο βηνκεραληθήο θνηλσλίαο, αθφκε θαη ηηο δηα-
δηθαζίεο ζπγθξφηεζεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο θαη ηηο δπλακηθέο απφθηεζεο δηθαησκάησλ θαηά ηελ πνξεία ηνπ
εθδεκνθξαηηζκνχ (Hayes, 1913: 1-19).
Οκνίσο, ε αξθεηά ζπληεξεηηθή θνηλφηεηα ησλ Βξεηαλψλ ηζηνξηθψλ, ππφ ηελ επίδξαζε ησλ νηθνλνκη-
θψλ θαη θνηλσληθψλ αλαηξνπψλ ηνπ Μεγάινπ Πνιέκνπ, ζηξάθεθε απφ ηελ πνιηηηθή ζηελ νηθνλνκηθή θαη
θαηά δεχηεξν ιφγν ζηελ θνηλσληθή ηζηνξία, πξηλ αθφκε ζπγθξνπζηεί κε ηελ «νπηγθηθή» παξάδνζή ηεο. Οη
πξνηεξαηφηεηέο νθείινληαη, βέβαηα, ζηελ ηζρπξή παξάδνζε ηεο βξεηαληθήο νηθνλνκηθήο ζθέςεο, αιιά θαη
ζηνλ ζαθέζηεξν νξηζκφ ηεο νηθνλνκηθήο επηζηήκεο ζπγθξηηηθά κε εθείλνλ ησλ λεαξψλ θνηλσληθψλ επηζηε-
κψλ. ΢ηνπο πξψηνπο ζεκαληηθνχο εθπξνζψπνπο απηήο ηεο ηάζεο ζπγθαηαιέγεηαη ν Σδνλ Κιάπρακ (John
Clapham, 1873-1946), πνπ ην 1919 αθηέξσζε ηξεηο δηαιέμεηο ηνπ ζηελ νηθνλνκηθή ηζηνξία θαη ην 1928 θαηέ-
ιαβε ηελ πξψηε έδξα Οηθνλνκηθήο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Κέηκπξηηδ. ΢ην κεηαμχ, είρε δεκνζηεχζεη
ηε κειέηε ηνπ γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Γεξκαλίαο (The Economic Development of
France and Germany, 1815-1914, Cambridge 1921), ιίγν πξηλ απφ ηελ έλαξμε ηνπ Γεχηεξνπ Παγθνζκίνπ
Πνιέκνπ πξνρψξεζε ζηε δεκνζίεπζε κηαο ηξίηνκεο κειέηεο γηα ηε βξεηαληθή νηθνλνκηθή ηζηνξία (An
Economic History of Modern Britain, Cambridge 1938) θαη πξηλ απφ ηνλ ζάλαηφ ηνπ αλέιαβε ηελ επηκέιεηα
ησλ δχν πξψησλ ηφκσλ ηεο πξψηεο Οηθνλνκηθήο Ηζηνξίαο ηνπ Κέηκπξηηδ. Δλδεηθηηθά, αμίδεη λα ζεκεησζεί εδψ
ε ίδξπζε, ην 1926, ηεο Οηθνλνκηθήο Ηζηνξηθήο Δηαηξείαο (Economic History Society), πνπ είρε ζηφρν, φπσο
αλαθεξφηαλ ζην πξψην θαηαζηαηηθφ ηεο, λα πξνσζήζεη ζπλδπαζηηθά ηε κειέηε ηεο νηθνλνκηθήο θαη ηεο θνη-
λσληθήο ηζηνξίαο, θαζψο θαη ηελ πεξαηηέξσ ζπλεξγαζία ηνπο κέζσ ελφο λένπ πεξηνδηθνχ (πξφθεηηαη γηα ην
πεξηνδηθφ The Economic History Review, ην πξψην ηεχρνο ηνπ νπνίνπ δεκνζηεχζεθε ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ
1927). Δίλαη αμηνπξφζεθηε, φκσο, ε απνπζία ηνπ φξνπ «θνηλσληθή ηζηνξία» απφ ην φλνκα ηεο βξεηαληθήο
Δηαηξείαο θαη ηνπ πεξηνδηθνχ ηεο. Έρεη ελδηαθέξνλ επίζεο λα επηζεκάλνπκε φηη ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα
ησλ άξζξσλ, πνπ δεκνζηεχνληαλ ζε απηφ, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ, εζηηάδνληαλ απνθιεηζηηθά
ζηελ νηθνλνκηθή ηζηνξία θαη ηελ αλάπηπμή ηεο ζηηο άιιεο επξσπατθέο ρψξεο θαη ηηο ΖΠΑ. Δπνκέλσο, αλ θαη
εθ πξψηεο φςεσο, νη ζηφρνη ησλ Βξεηαλψλ ηζηνξηθψλ ζπκίδνπλ ηηο θπξηφηεξεο επηδηψμεηο πνπ ελζσκάησζαλ
ιίγν αξγφηεξα ζηηο δηθέο ηνπο δηαθεξχμεηο νη ηδξπηέο ησλ Αλλάι, νη νκνηφηεηεο ήηαλ κάιινλ ζπγθπξηαθέο θαη
πξνθαλψο απνηχπσλαλ ηα επξχηεξα εξσηήκαηα φισλ ησλ ηζηνξηθψλ θαη φισλ ησλ επξσπατθψλ θνηλσληψλ ηα
πξψηα ρξφληα κεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, παξά θάπνηεο θνηλέο ηζηνξηνγξαθηθέο αλαδεηήζεηο.
Χζηφζν, φπσο παξαδερφηαλ, ην 1923, ν ζπγγξαθέαο κηαο ηζηνξίαο ηεο ζξεζθείαο (G. Coulton (1858-
1947) ζηελ ηεηξάηνκε κειέηε ηνπ Five Centuries of Religion), θαη νη Βξεηαλνί ηζηνξηθνί ηνπ Μεζνπνιέκνπ
ελδηαθέξνληαλ αλαγθαζηηθά γηα επξχηεξεο πξνζεγγίζεηο ηνπ παξειζφληνο, πνπ ζα μεπεξλνχζαλ ηελ πνιηηηθή,
αθνχ νη αλαγλψζηεο ηνπο ήηαλ πξφζπκνη λα αγνξάζνπλ θαη λα δηαβάζνπλ ηζηνξηθέο κειέηεο, πνπ ζα ηνπο
πξφζθεξαλ πινχζηεο αλαιχζεηο, φρη κφλνλ παξαζέηνληαο ηζηνξηθά ληνθνπκέληα, θαηά ηελ παξαδνζηαθή θαη
αθεγεκαηηθή ηζηνξηθή κέζνδν ησλ Οπίγθσλ, αιιά πξνηείλνληαο εξκελείεο θαη ρξεζηκνπνηψληαο ζεσξίεο
(Bentley, 2005: 119-128). Ζ βξεηαληθή ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή ησλ επφκελσλ κεζνπνιεκηθψλ ρξφλσλ
θαλεξψλεη φηη ε ζηξνθή πξνο ηελ εμέηαζε ηνπ παξειζφληνο ηεο θνηλσλίαο ζπλδπάζηεθε κε ηελ απνκάθξπλζε
απφ ηηο απαξραησκέλεο κεζνδνινγηθέο ηερληθέο θαη ηηο αλαρξνληζηηθέο εξκελείεο ηεο «νπηγθηθήο» παξάδνζεο,
παξά κε ηελ εμ νινθιήξνπ εγθαηάιεηςε ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο. Απηφ επηβεβαηψλεη, γηα παξάδεηγκα, ε επηηπ-

ρία, ην 1929, ηνπ Πνισλνχ ηζηνξηθνχ, Λίνπηο Νάκηεξ (Lewis Namier, 1888-1960 –απηφ είλαη ην «αγγινπνηε-
κέλν» φλνκα ηνπ Ludwik Bernstein Niemirowski, κεηά απφ ηελ πνιηηνγξάθεζή ηνπ) λα επηθέξεη κε κηα ηππη-
θή πνιηηηθή ηζηνξία ην ηζρπξφηεξν έσο ηφηε πιήγκα θαηά ηεο «νπηγθηθήο» παξάδνζεο. ΢πγθεθξηκέλα, ν Νά-
κηεξ έγξαςε κηα αλαλεσκέλε, απζηεξά επηζηεκνληθή θαη ζπλάκα ζεσξεηηθή ηζηνξία κε ηίηιν Γνκή ηεο πνιη-
ηηθήο (The Structure of Politics at the Accession of George III), ε νπνία επηθεληξψζεθε ζην πξνζθηιέζηεξν
ζέκα ησλ «Οπίγθσλ», αιιά πξφηεηλε ηε δηαθνξεηηθή αλάγλσζή ηνπ. ΢ηελ νπζία, ν Νάκηεξ, πνπ αξγφηεξα
δεκηνχξγεζε κηα λέα «ζρνιή» πνιηηηθήο ηζηνξίαο, απνηφικεζε λα μαλαγξάςεη ηελ πνιηηηθή ηζηνξία ηνπ 18 νπ
αηψλα. Αμίδεη λα ζεκεηψζνπκε ζπλνπηηθά κεξηθέο απφ ηηο θαηλνηνκίεο ηνπ. Γηεξεχλεζε ηε «δνκή» ηεο πνιηηη-
θήο ζε κηα πεξηνξηζκέλε θάζε ηεο εμέιημεο ηνπ βξεηαληθνχ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο, πξνθεηκέλνπ λα ειέγμεη
ηελ «νπηγθηθή» εξκελεία ηεο ζπλέρεηαο. Μειέηεζε ζρνιαζηηθά θαη ιεπηνκεξψο πεγέο πνπ παξαγθψληδε ε
«νπηγθηθή» πνιηηηθή ηζηνξία –π.ρ. ηελ ηδησηηθή αιιεινγξαθία ππνπξγψλ θαη κειψλ ηνπ θνηλνβνπιίνπ. Γηαπί-
ζησζε φηη απνπζίαδαλ νη ζπλέρεηεο πνπ εληφπηδαλ ζηνλ κεγάιν ρξνληθφ νξίδνληα νη «Οπίγθνη» ηζηνξηθνί, γηα
λα λνκηκνπνηήζνπλ κε ηε κειέηε ηνπ παξειζφληνο ην παξφλ θαη λα παξνπζηάζνπλ ηε βξεηαληθή πνιηηηθή η-
ζηνξία σο κηα αδηάθνπε εμέιημε ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ κε βάζε ηε ζεσξία ηεο εμέιημεο. Αληίζεηα, θαηά ηε
«κηθξνγξαθηθή» εμεγεηηθή ηερληθή πνπ πξφηεηλε, ν ίδηνο αθνινχζεζε ηα εμήο βήκαηα: επηθέληξσζε ζρνια-
ζηηθά θαη εμαληιεηηθά ηελ πξνζνρή ζηελ εμέηαζε ηεο απφθαζεο, ηεο πξσηνβνπιίαο θαη ησλ θηλήηξσλ κεκν-
λσκέλσλ πνιηηηθψλ πξνζψπσλ ζε κηα κηθξή ρξνληθή πεξίνδν. Μειέηεζε ηε δσή, ηελ πξνζσπηθφηεηα, ηηο πν-
ιηηηθέο, θνηλσληθέο θαη νηθνγελεηαθέο δηθηπψζεηο θαη δηαζπλδέζεηο ησλ πνιηηηθψλ πξνζψπσλ, ηηο πξνζέζεηο,
ηα θίλεηξα θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο θαη απνηφικεζε λα ζέζεη επξχηεξα εξσηήκαηα φπσο: Ση αλαδεηνχλ νη
άλζξσπνη ζηελ πνιηηηθή, γηαηί αζρνινχληαη κε απηήλ θαη, ελ θαηαθιείδη, ηη είλαη απηφ πνπ θαζνξίδεη ηε ζπ-
κπεξηθνξά ηνπ πνιηηηθνχ; Γηα λα απαληήζεη ζηα εξσηήκαηα απηά, ζθηαγξάθεζε κε εμαληιεηηθέο ιεπηνκέξεη-
εο «πξνζσπνγξαθίεο» –ηερληθή πνπ ζπκίδεη ηελ ηζηνξηθή ςπρνινγία θαη ε νπνία αξγφηεξα ρξεζηκνπνηήζεθε
επξχηαηα ζην είδνο πξνζέγγηζεο ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο, πνπ ζπλήζσο κλεκνλεχεηαη κε ην φλνκά ηνπ (Hall,
2009: 227-246).
Ζ κειέηε ηνπ πξνθάιεζε πνιχ ζεηηθά ζρφιηα ζηελ θνηλφηεηα ησλ Βξεηαλψλ ηζηνξηθψλ, θπξίσο γηα
ηνλ ιφγν φηη ν Νάκηεξ δελ επηηέζεθε γεληθά θαηά ηεο «νπηγθηθήο» ηζηνξηνγξαθίαο θαη δελ πξνζπάζεζε λα
θαηαξηίζεη θάπνηνλ θαηάινγν κε νλφκαηα «θαθψλ» Οπίγθσλ ηζηνξηθψλ. Αληίζεηα, απηφο ήηαλ έλαο απφ ηνπο
ζηφρνπο ηεο δεχηεξεο ζεκαληηθήο «επίζεζεο», πνπ εμαπέιπζε δχν ρξφληα αξγφηεξα ν Υέξκπεξη Μπάηεξ-
θηιλη (Herbert Butterfield, 1900-1979), κε ηε κειέηε ηνπ Οπηγθηθή εξκελεία ηεο ηζηνξίαο (The Whig
Interpretation of History). Απηήλ ηε θνξά δελ επξφθεηην γηα έλα πξφηππν έξγν πνιηηηθήο ηζηνξίαο αιιά γηα
κηα ηζηνξία ηεο πνιηηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο –ίζσο απφ ηηο πξψηεο ζην είδνο ηεο– πνπ ηαχηηδε ηελ «νπηγθηθή»
παξάδνζε κε ηελ εξγνγξαθία ησλ ηζηνξηθψλ, πνπ ν Μπάηεξθηιλη ζεσξνχζε εθπξνζψπνπο ηεο. Έηζη, πνιινί
ζπλάδειθνί ηνπ ηνλ θαηεγφξεζαλ φηη άθεζε πνιινχο ηππηθνχο εθπξνζψπνπο ηεο εθηφο ηεο ιίζηαο ηνπ θαη
επίζεο φηη πεξηέιαβε αξθεηνχο άιινπο, θπξίσο επεηδή δελ ηνπο ζπκπαζνχζε θαη ήζειε λα ηνπο επηηεζεί. Χο
απνηέιεζκα, ηα πξψηα ρξφληα κεηά απφ ηε δεκνζίεπζε ηνπ έξγνπ ηνπ, ειάρηζηνη έδσζαλ έκθαζε ζηηο εμαηξε-
ηηθά δχζβαηεο ζεσξεηηθέο αηξαπνχο ζηηο νπνίεο πξνρψξεζε, ζέηνληαο εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηελ ηερληθή ηεο
ηζηνξηθήο αθήγεζεο, ηελ αμία θαη ηε ρξεζηκφηεηά ηεο ζηελ πνιηηηθή ηζηνξία ή θαη γεληθφηεξα ζηελ ηζηνξία.
΢ηελ νπζία, ε κειέηε ηνπ Μπάηεξθηιλη απνηειεί κηα αμηνπξφζεθηε πξνζπάζεηα αλαλέσζεο ηεο ηζηνξίαο, πνπ
δελ ζηξεθφηαλ θαηά ηεο πνιηηηθήο ζεκαηνινγίαο, αιιά πξφηεηλε ηελ αλαζεψξεζε ησλ κεζνδνινγηθψλ θαη
ζεσξεηηθψλ ηερληθψλ, πνπ είρε θαζηεξψζεη ε βξεηαληθή πνιηηηθή θαη «νπηγθηθή» ηζηνξία ηνπ 19νπ αηψλα. Έλα
απφ ηα πην ελδηαθέξνληα ζεκεία κάιηζηα ηεο ηππνινγίαο, πνπ πξνζπάζεζε λα θαηαζθεπάζεη ν Μπάηεξθηιλη,
ήηαλ ε βαζηθή αξρή ηνπ φηη νη ηζηνξηθνί δελ πεηπραίλνπλ ηελ θαηαλφεζε ηνπ παξειζφληνο, αλ πξνζπαζoχλ λα
ππνηάμνπλ ην παξειζφλ ζην παξφλ, αιιά κφλνλ αλ θαηαθέξνπλ λα ηαμηδέςνπλ θαη λα δήζνπλ νη ίδηνη ζην πα-
ξειζφλ, ψζηε λα αληηιεθζνχλ ηε δσή κηαο άιιεο επνρήο κε ηα δηθά ηεο κάηηα. Δζηίαζε επίζεο ηελ πξνζνρή
ηνπ ζηε ζπγθξηηηθή αμηνιφγεζε ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο ζην πιαίζην ηεο επνρήο ζηελ νπνία παξάγεηαη, θαηα-
ιήγνληαο ζηελ εμίζνπ ελδηαθέξνπζα δηαπίζησζε φηη ε ηζηνξηνγξαθηθή αθήγεζε ζα πξέπεη ελ ηέιεη λα αληη-

κεησπίδεηαη σο έλα είδνο νξγάλσζεο ηεο θνηλσληθήο κλήκεο (Bentley, 1999: 63-71· Bentley 2011α· Sewell,
2005).
Αλ φκσο ε θνξπθαία θάζε απηήο ηεο δηαδηθαζίαο θαηαζθεπήο ηεο κλήκεο, είρε κηθξή δηάξθεηα ζε
άιιεο ρψξεο –π.ρ. ζηε Γεξκαλία ζπλέπηπηε κε ηηο ιίγεο δεθαεηίεο ηεο «ζρνιήο» ηνπ Ράλθε– ζηε βξεηαληθή
πεξίπησζε απνδείρζεθε κεγαιχηεξεο δηάξθεηαο θαη, φπσο θάλεθε, ε αλαηξνπή ηεο ππήξμε αξγή θαη ζηαδηα-
θή. Ο θπξηφηεξνο ιφγνο ήηαλ νη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ «Οπίγθσλ» θαη «αληη-νπίγθσλ» ηζηνξηθψλ ηνπ Με-
ζνπνιέκνπ. Έηζη, εμεγείηαη, άιισζηε, γηαηί ε κειέηε ηνπ Μπάηεξθηιλη δηαβάζηεθε θαη ζρνιηάζηεθε επξχηα-
ηα θαηά ηε δεχηεξε έθδνζή ηεο, ηε δεθαεηία ηνπ 1950. Δπίζεο, έηζη εμεγείηαη γηαηί ε λέα «ζρνιή» πνιηηηθήο
ηζηνξίαο ηνπ Νάκηεξ εδξαηψζεθε κεηά ην Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν –θαη ηφηε κφλν απέθηεζε ηε ζεζκηθή
ππφζηαζή ηεο, ζην πιαίζην ηνπ θξαηηθά ρξεκαηνδνηνχκελνπ πξνγξάκκαηνο «Ηζηνξία ηνπ Κνηλνβνπιίνπ».
Δμάιινπ, ζην έληνλα θνξηηζκέλν ηδενινγηθφ πεξηβάιινλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 δελ ππήξρε «ρψξνο» γηα κηα
ξηδηθά αλαλεσηηθή κεζνδνινγηθή πξνζέγγηζε, πνπ ζα ζπλδπαδφηαλ ίζσο θαη κε ηηο ζθνδξέο επηζέζεηο ησλ
λέσλ ηζηνξηθψλ ελαληίνλ ησλ παιηφηεξσλ θαη πην θαηαμησκέλσλ, νχηε φκσο γηα ηε δεκηνπξγία κηαο λέαο
«ζρνιήο», πνπ ζα πξφηεηλε κηα απφ-ηδενινγηθνπνηεηηθή δνκηθή πξνζέγγηζε, φπσο απηή ηνπ Νάκηεξ (Blaas,
1978: 4-5). Οη ζπλζήθεο άιιαμαλ κεηά απφ ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν θαη ηφηε νη βαζηθέο αξρέο ηεο
κηθξνγξαθηθήο αλάιπζεο ηνπ Νάκηεξ ελέπλεπζαλ κηα λέα πξνζέγγηζε: απηήλ ηεο «πςειήο πνιηηηθήο» («high
politics approach»), πνπ απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 ζπγθαηαιέγεηαη ζηα ζχγρξνλα ηζηνξηθά ξεχκαηα.
΢ε γεληθέο γξακκέο, νη εθπξφζσπνί απηήο ηεο ηάζεο αληηκεησπίδνπλ αθελφο ηελ πνιηηηθή σο έλα απ-
ηνηειέο «παηρλίδη», πνπ έρεη ηνπο δηθνχο ηνπ φξνπο θαη ηνπο δηθνχο ηνπ θαλφλεο, αθεηέξνπ ηνπο πνιηηηθνχο
πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε απηφ, σο «παίθηεο» πνπ επηδηψθνπλ κφλν λα θεξδίζνπλ θαη έηζη αληηκεησπίδνπλ ηηο πξσ-
ηνβνπιίεο πνπ νη ίδηνη αλαιακβάλνπλ, φπσο θαη ηηο ξεηνξηθέο ζηξαηεγηθέο πνπ αλαπηχζζνπλ, σο ειηγκνχο,
πνπ ζα ηνπο βνεζήζνπλ λα θηάζνπλ ζηνλ ζηφρν ηνπο. Φαίλεηαη κάιηζηα φηη νη πεξηζζφηεξνη απφ απηνχο ηνπο
ηζηνξηθνχο είλαη αξθεηά επηθπιαθηηθνί απέλαληη ζηηο «πξνζσπνγξαθίεο» θαη ηελ αηνκηθή ςπρνγξάθεζε, πνπ
γνήηεπαλ ηνλ Νάκηεξ. Αληίζεηα, αλαδεηνχλ έλαλ αζθαιέζηεξν αηηηαθφ κεραληζκφ, κειεηψληαο ηηο αλάγθεο
πνπ πξνθαινχληαη, γηα παξάδεηγκα, απφ ηελ θαρππνςία θαη ηνπο αληαγσληζκνχο ζηνπο θιεηζηνχο θχθινπο
κηαο κηθξήο πνιηηηθήο ειίη. Φπζηθά, φπσο ζε θάζε γεληθφ ηχπν πξνζέγγηζεο, ε εξεπλεηηθή ηδέα πνπ ζέηεη ν
θάζε ηζηνξηθφο είλαη πηζαλφ λα νδεγεί ζε κηθξέο ή κεγάιεο ηξνπνπνηήζεηο ησλ βαζηθψλ αξρψλ ηεο. Απφ ηελ
άιιε, φκσο, έλα πξφζζεην ελδηαθέξνλ θνηλφ γλψξηζκα ησλ κειεηεηψλ, πνπ επηρεηξνχλ λα μαλαγξάςνπλ ππφ
απηήλ ηελ νπηηθή ηελ πνιηηηθή ηζηνξία, είλαη ε πξνζπάζεηά ηνπο λα δηεπξχλνπλ ηελ θαηαλφεζή ηνπο γηα ην
δηαλνεηηθφ πεξηβάιινλ, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ έιαβαλ ρψξα νη πνιηηηθνί αγψλεο ηνπ παξειζφληνο. Πνιχηη-
κνο αξσγφο ηνπο ζηελ πξνζπάζεηα απηή είλαη ε ηζηνξία ησλ ηδεψλ, πνπ ζπρλά απνθαιείηαη θαη ηζηνξία ηεο
πνιηηηθήο ζθέςεο –ε αλάπηπμε ηεο νπνίαο μεθίλεζε ππφ ηηο επλντθέο εξεπλεηηθέο ζπλζήθεο, πνπ επηθξαηνχ-
ζαλ ζην Κέηκπξηηδ ηε δεθαεηία ηνπ 1950 (Tuck, 1991: 193-205· Southgate, 2003: 243-260). Γελ είλαη ππεξ-
βνιή, ινηπφλ, λα ηζρπξηζηνχκε φηη νη δηαθνξεηηθνί «ηχπνη» πνιηηηθήο ηζηνξίαο είλαη ηφζνη, φζνη πεξίπνπ είλαη
θαη νη ηζηνξηθνί πνπ εζηηάδνπλ ηηο κειέηεο ηνπο ζηελ πνιηηηθή. ΋πσο αλαθέξζεθε ζηελ εηζαγσγή απηνχ ηνπ
θεθαιαίνπ, ην ίδην αθξηβψο ζπκβαίλεη θαη ζηα πεδία ησλ άιισλ ηζηνξηψλ. Οη ζπγγέλεηεο θαη νη αιιειεπηδξά-
ζεηο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο θαη ηεο πνιηηηθήο επηζηήκεο ή θαη ηεο
εθινγνινγηθήο θνηλσληνινγίαο, φρη κφλν δελ είλαη ζπάληεο, αιιά πνιιέο θνξέο παξαθηλνχλ ηε γέλεζε πξφ-
ζζεησλ θαη ιίγν ή πνιχ απηφλνκσλ «ηχπσλ» ηζηνξίαο. Έηζη, ε ηζηνξία ησλ πνιηηηθψλ ηδεψλ, πνπ απφ ηε δε-
θαεηία ηνπ 1980 βξίζθεηαη ζε αθκή, νδεγεί ζηελ αλαζχλζεζε ηνπ επξχηεξνπ πνιηηηθνχ δηαιφγνπ κηαο ππφ
εμέηαζε επνρήο κέζσ ηεο ζπζηεκαηηθήο αλάιπζεο πνιηηηθψλ νκηιηψλ, δειψζεσλ ή δηαθεξχμεσλ: κε απινχ-
ζηεξα ιφγηα, ζηξέθεη ηελ πξνζνρή ηνπ ηζηνξηθνχ απφ ηηο απνθάζεηο ησλ πνιηηηθψλ ειίη ηνπ παξειζφληνο ζηηο
θνηλσλίεο ηνπο, θαη ηνλ πξνθαιεί λα θαηαλνήζεη κε πνηνπο ηξφπνπο αληηιακβάλνληαλ απηέο νη θνηλσλίεο ηη
είλαη πνιηηηθή θαη πνηεο είλαη νη πξαθηηθέο ηεο. Δίλαη θαλεξφ, ζπλεπψο, φηη δελ είλαη πάληα εχθνιν λα θαηα-
ηάμνπκε ηηο δηάθνξεο κειέηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο ζηνλ έλαλ ή ηνλ άιιν «ηχπν», θαη είλαη κάιινλ κάηαην λα
αλαδεηνχκε ζαθή φξηα αλάκεζα ζηα εξεπλεηηθά πεδία ηνπο (Lawrence, 2003: 183-202).

Σφζν ε πνιηηηθή ησλ ηδεψλ θαη ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο φζν θαη ε ηζηνξία ησλ εθινγψλ ή ε πνιηηηθή η-
ζηνξία «απφ ηα θάησ» –απηφ δειαδή πνπ απνθαινχκε ηζηνξία ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο– δηεξεπλνχλ ηελ θνη-
λσληθή αιιαγή ζηε ζπζρέηηζή ηεο κε ηελ αλαδηάξζξσζε ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ, ηελ εμέιημε θαη ηηο αλαδηα-
κνξθψζεηο ησλ πνιηηηθψλ θνκκάησλ θαη ηελ επηηπρία ησλ πνιηηηθψλ λα πξνζαξκνζηνχλ ζηηο θνηλσληθέο δπ-
λάκεηο, πνπ άιιαδαλ ξηδηθά ηνλ θφζκν ηνπο. Αιιά θαη πάιη είκαζηε αλαγθαζκέλνη λα ηνλίζνπκε φηη είλαη α-
δχλαην λα ηεκαρίζνπκε ην παξειζφλ ζε απηφλνκα ηκήκαηα ηνπ ηχπνπ θνηλσλία, πνιηηηθή, νηθνλνκία, πνιηηη-
ζκόο, δηαλόεζε ή άιια. ΢ε πνην βαζκφ, άξαγε, ζα ήηαλ δπλαηφ λα απνκνλψζεη θαλείο ηε «δεκφζηα πνιηηηθή
θνπιηνχξα» απφ ηελ «πςειή» πνιηηηθή ησλ ειίη; Αληί λα ζπαηαιάεη θαλείο ηνλ ρξφλν ηνπ ζε αλνχζηεο θαηα-
ηκήζεηο ηνπ εξεπλεηηθνχ πεδίνπ ηεο πνιηηηθήο ή άιιεο ηζηνξίαο, ίζσο ζα ήηαλ πξνηηκφηεξν λα αλαξσηεζεί:
κε πνηνπο ηξφπνπο εξγάδεηαη ν ζεξάπσλ ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο; Πνηεο λέεο ηερληθέο έρεη επεμεξγαζηεί θαη ζε
πνηεο πξφζζεηεο ηερληθέο κπνξεί ή ζα πξέπεη λα εζηηάζεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ; Σα ζέκαηα, άιισζηε, ηεο ηζηνξί-
αο δελ εμαληινχληαη. Οη ηζηνξηθέο έξεπλεο αιιά θαη νη δηαθσλίεο ζρεηηθά κε ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε ή ην
λαδηζηηθφ θαζεζηψο, πξνθαλψο, δελ ζα ζεσξεζνχλ πνηέ νξηζηηθά νινθιεξσκέλεο. Σέηνηεο ζθέςεηο νδεγνχλ
θαη πάιη ηελ πξνζνρή καο ζηελ αιιειεπίδξαζε αλάκεζα ζηελ ηζηνξία –ηελ πνιηηηθή ηζηνξία, φπσο θαη θάζε
άιιε– θαη ζην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ, είηε ζε γεληθφηεξα εξσηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηε ρξεζηκφηεηα ή ηηο πξνν-
πηηθέο εμέιημεο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. Πψο κπνξεί, γηα παξάδεηγκα, λα δηεξεπλήζεη ν ηζηνξηθφο άιια ζέ-
καηα –φπσο ε βίαηε πνιηηηθή αιιαγή ή ε πνιηηηθή βία; Πνηα είλαη ηα φξηα (αλ ππάξρνπλ ηέηνηα φξηα) πνπ
ζθηαγξαθνχλ ην εξεπλεηηθφ πεδίν ηνπ πνιηηηθνχ ηζηνξηθνχ ή ηνπ πνιηηηθνχ επηζηήκνλα (Andress &
Wahmich, 2008: 121-144);
Ζ ζθέςε φηη εηδηθά ε πνιηηηθή ηζηνξία «εηηήζεθε» ή πεξηζσξηνπνηήζεθε, θαηά ηε ζηξνθή πξνο ηε
λέα ηζηνξία θαη ηελ αλάδπζε ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο ζηηο δεθαεηίεο ηνπ 1960 θαη ηνπ 1970, είλαη βάζηκε
κφλν κε ηελ έλλνηα φηη έθηνηε νη πνιηηηθνί ηζηνξηθνί, φπσο θαη «νη απζηεξνί δηπισκαηηθνί ηζηνξηθνί θαη νη
ειηνθακέλνη απηνθξαηνξηθνί ηζηνξηθνί», απνθιείζηεθαλ απφ ηα κεγάια πξνγξάκκαηα θαη ηηο επηζηεκνληθέο
ζπλαληήζεηο, φπνπ πξσηαγσληζηνχζαλ νη εθπξφζσπνη ησλ άιισλ ηζηνξηψλ πνπ ήηαλ πηα ηνπ ζπξκνχ –θπξίσο
ε θνηλσληθή θαη ε πνιηηηζκηθή ηζηνξία. Δίλαη βέβαην φηη νη κφδεο ελαιιάζζνληαη θαη ζα ήηαλ ρξήζηκν ίζσο
λα παξαηεξνχκε αθφκε θαη απηήλ ηελ ελαιιαγή ηνπο, ζαλ κηα θπζηθή δηαδηθαζία ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ε
θεληξηθή ζθελή παξαρσξείηαη –έζησ γηα ιίγν– ζε έλαλ λέν πξσηαγσληζηή. Ζ «πνιηηηζκηθή ζηξνθή» αλέδεημε
κηα πνιηηηζκηθή ηζηνξία πνπ –θη απηή θαηαθεξκαηηζκέλε ζηνπο ππνηνκείο ηεο– «ζπκβάιιεη ζηελ εμήγεζε θαη
ηελ θαηαλφεζε ηεο εξγαζίαο, ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο πνιηηηθήο» ρσξίο λα απνθιείεη «θαλέλα πεδίν εκπεηξίαο
–πξνζσπηθήο θαη ζπιινγηθήο– […] απφ ηελ εκβέιεηά ηεο» (Roubin, 2007: 155-179). Μήπσο φκσο δελ ζα
μαθληαδφκαζηαλ, αλ ζηε ζέζε ηεο πνιηηηζκηθήο ηζηνξίαο ηνπνζεηνχζακε ζηνλ παξαπάλσ νξηζκφο ηελ θνηλσ-
ληθή ή πνιηηηθή ηζηνξία; Με άιια ιφγηα, έλαο ηέηνηνο νξηζκφο επηβεβαηψλεη ηελ απφθαζή καο –φπσο εμεγή-
ζακε θαη ζηελ εηζαγσγή απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ– λα απνθχγνπκε ηνπο νξηζκνχο, δηφηη δελ πξνζζέηνπλ θάηη
νπζηαζηηθφ ζηελ αλάιπζή καο. Δμάιινπ, εδψ δελ επηρεηξνχκε λα πιέμνπκε ην εγθψκην ηεο κίαο ή ηεο άιιεο
ηζηνξίαο. Απηφ πνπ καο ελδηαθέξεη είλαη λα παξαθνινπζήζνπκε ηελ πνξεία θαη ηελ εμέιημε γεληθά ηεο ηζην-
ξηθήο επηζηήκεο. Ζ πνιηηηθή ηζηνξία έραζε ηελ θπξηαξρηθή ζέζε ηεο, αιιά δελ εγθαηαιείθζεθε πνηέ, γηαηί
είλαη αδχλαην λα εγθαηαιεηθζεί ή θαη λα δηαρσξηζηεί απφ ηηο άιιεο ηζηνξίεο. Σν επφκελν βήκα, ινηπφλ, πνπ
πξνβιέπνπλ γηα ηελ πνιηηηθή ηζηνξία νη εμεηδηθεπκέλνη ζεξάπνληέο ηεο, είλαη ε ζηξνθή ηεο ζηε κειέηε ηεο
αιιειέλδεηεο ζρέζεο κεηαμχ ησλ εζληθψλ πνιηηηθψλ πνιηηηζκψλ θαη ηνπ παγθφζκηνπ ζπζηήκαηνο εμνπζίαο –
θαη απηή ε λέα δπλακηθή ζηξνθή ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο έρεη ήδε μεθηλήζεη (Pedersen, 2007: 81-114).
9.2 Ζ «βαζίιηζζα» θνηλσληθή ηζηνξία, νη πνιιέο θνηλσληθέο «ηζηνξίεο» θαη νη κε-

ηαζηξνθέο ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνύ ελδηαθέξνληνο από ην γενικό ζην ειδικό

Αο επηζηξέςνπκε ηψξα ζηε δεθαεηία ηνπ 1960, φηαλ πξαγκαηνπνηήζεθε ε ζηαδηαθή θαηά ηφπνπο αιιά, θαηά
θνηλή νκνινγία, ξεμηθέιεπζε κεηαζηξνθή ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνχ ελδηαθέξνληνο απφ ηηο πνιηηηθέο ειίη, ηε δη-
πισκαηία, ηνλ πφιεκν θαη ηνπο ζεκαληηθνχο άλδξεο ζηνπο απινχο θαη αθαλείο ήξσεο ησλ εθάζηνηε εμειίμε-
σλ, ζηνπο εξγάηεο θαη εξγαδφκελνπο, ζηνπο άζεκνπο νηθνγελεηάξρεο θαη απνδέθηεο ησλ κελπκάησλ ησλ αι-
ιεινζπγθξνπφκελσλ θξαηηθψλ εζληθηζκψλ –ε κεηαζηξνθή, ελ νιίγνηο, πνπ αλέδεημε ηελ θνηλσληθή ηζηνξία
ζε «βαζίιηζζα» ησλ επηκέξνπο πνιιψλ ηζηνξηψλ. Αλαπφθεπθηα, ην πξψην ζνβαξφ πξφβιεκα ηεο λέαο θνη-
λσληθήο ηζηνξίαο ήηαλ ν πξνζδηνξηζκφο ηεο ηδηαίηεξεο ηαπηφηεηάο ηεο. Ήδε θάλεθε φηη, φζνη ρξεζηκνπνίε-
ζαλ ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα ηνλ φξν «θνηλσληθή ηζηνξία», ζπλεηδεηνπνίεζαλ φηη ήηαλ εμαηξεηηθά δχζθνιν
λα θαηαιήμνπλ ζε έλαλ ζαθή νξηζκφ ηεο. Σν 1903, γηα παξάδεηγκα, ν Πάηξηθ Σδφηο (Patrick Weston Joyce,
1827-1914), έλαο ηζηνξηθφο πνπ εξγάζηεθε θαη σο ιανγξάθνο, ζπγθεληξψλνληαο ζπιινγέο κνπζηθψλ παξα-
δφζεσλ θαη εζίκσλ, δηθαηνινγνχζε ηελ απφθαζή ηνπ λα γξάςεη Μηα Κνηλσληθή ηζηνξία ηεο αξραίαο Ηξιαλδίαο
κε ηνλ εμήο απιφ ηξφπν:
Αλ ζέινπκε λα απνθηήζνπκε κηα ζαθή άπνςε ηεο γεληθήο θαηάζηαζεο κηαο δεδνκέλεο ρώξαο
ζην παξειζόλ, ζα ρξεηαζηεί λα γλσξίζνπκε θαιά ηνπο αλζξώπνπο, ηνπο αλώηεξνπο θαη ηνπο
θαηώηεξνπο, ηνπο θησρνύο θαη ηνπο πινύζηνπο, ηα δεδνκέλα ηνπ πνιηηηζκνύ, ηεο ζξεζθείαο
θαη ηεο παηδείαο ηνπο, ηηο αξεηέο θαη ηηο πζηεξήζεηο ηνπο, ηηο βηνκεραλίεο, ηα επαγγέικαηα θαη
ηηο δηαζθεδάζεηο ηνπο, ηνπο ηξόπνπο θαη ηα έζηκά ηνπο, θαη ην είδνο ηεο δσήο πνπ γλώξηδαλ
θάζε κέξα ζηα ζπίηηα ηνπο (Joyce, 1903: η. 1, vii).
Ζ θνηλσληθή ηζηνξία πεξηέθιεηε ηα πάληα, αθφκε θαη ηα ζηξαηησηηθά ζέκαηα, φπσο πξνζέζεηε ν ίδηνο ηξία
ρξφληα αξγφηεξα ζηελ έθδνζε κηαο εηθνλνγξαθεκέλεο ζχλνςεο ηεο παξαπάλσ ηζηνξίαο ηνπ (Joyce, 1906).
Απφ ηελ άπνςε απηή ν Σδφηο επαλαιάκβαλε ην παξαδνζηαθφ αμίσκα ηεο ηζηνξηθήο ζεσξίαο, δειαδή φηη είλαη
δπλαηφ λα παξαρζεί κηα «ζπλεθηηθή επηζηεκνληθή εμήγεζε ησλ αιιαγψλ πνπ έρνπλ ζπκβεί ζην παξειζφλ»
(Iggers, 1999: 129). Αθφκε θαη ν Μπινρ, ν Μπξνληέι ή ν Λεθέβξ, «δελ είλαη νλφκαηα πνπ κπνξνχλ λα ηαμη-
λνκεζνχλ σο θνηλσληθνί ηζηνξηθνί», παξαηεξνχζε ν Έξηθ Υφκπζκπανπκ, ην 1970, ζηε ζπλάληεζε ηνπ πεξην-
δηθνχ ηεο Ακεξηθαληθήο Αθαδεκίαο Σερλψλ θαη Δπηζηεκψλ Γαίδαινο. Θα ήηαλ ίζσο δπλαηφ λα ηνπο θαηαηά-
μνπκε ζηελ θαηεγνξία απηή, αλ κπνξνχζακε λα ππνζέζνπκε φηη απνδέρνληαλ ηελ παιηφηεξε άπνςε φηη «ε
ηζηνξία […] είλαη ε επηζηήκε ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ». Δίλαη θαλεξφ, σζηφζν, φηη έλαο ηέηνηνο νξηζκφο
γεληθεχεη παξά εμεηδηθεχεη ην αληηθείκελν ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο. ΋πσο ήδε θάλεθε ζην θεθάιαην 7, αθφκε
θαη νη πξσηνπφξνη ησλ Αλλάι επηζπκνχζαλ κηα ζθαηξηθή θνηλσληθή ηζηνξία, αιιά ζηε βάζε δηαθνξεηηθψλ
κεζνδνινγηθψλ πξνζεγγίζεσλ θαη λέσλ εξσηεκάησλ –ίζσο γηα απηφλ ηνλ ιφγν «αηζζάλνληαλ […] άβνια κε
ηνλ φξν απηφ θαζ‟ εαπηφ».63 Ο πνιπγξαθφηαηνο Υφκπζκπανπκ ππήξμε έλαο απφ ηνπο καξμηζηέο ηζηνξηθνχο
(βι. θεθάιαην 6), πνπ ζπλερίδνληαο ηελ πξνζπάζεηα ηεο «ζρνιήο» ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο, ηεο λεαξήο θνη-
λσληνινγίαο, ηεο ακεξηθαληθήο Νέαο Ηζηνξίαο θαη θπξίσο ησλ πξνπνιεκηθψλ Αλλάι, ζπλέβαιαλ θαζνξηζηηθά
απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 ζηελ «απνγείσζε» ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο. Οη απφςεηο ηνπ, ηδίσο απηή ε αλαθνί-
λσζή ηνπ ην 1970 –πνπ κεηά ηε δεκνζίεπζή ηεο, δχν ρξφληα αξγφηεξα, απνηέιεζε «ζηαζκφ» ζηε ζπδήηεζε
γηα ηελ θνηλσληθή ηζηνξία– έρνπλ αλαπφθεπθηα κεγάιε αμία γηα ηελ αλάιπζή καο ζε απηήλ ηελ ελφηεηα. Α-
θνινπζψληαο ηελ πξνηξνπή ηνπ Καξ λα θαηαλνήζνπκε ηνλ ηζηνξηθφ, πξηλ κειεηήζνπκε ηελ ηζηνξία πνπ καο
πξνζθέξεη (Carr, 1999: 37), ζα πξνζπαζήζνπκε ζην ζεκείν απηφ λα εμεηάζνπκε ηηο αληηιήςεηο ησλ πξσηνπφ-
ξσλ –ή εηδηθψλ– ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο γηα ηελ ηδηαηηεξφηεηα θαη ηα γλσξίζκαηά ηεο, πξνθεηκέλνπ λα πα-
63
Πξφθεηηαη γηα ην άξζξν ηνπ Υφκπζκπανπκ κε ηίηιν «Απφ ηελ θνηλσληθή ηζηνξία ζηελ ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο», ην ν-
πνίν αλαθνίλσζε γηα πξψηε θνξά ην 1970, ζηε ζπλάληεζε πνπ νξγάλσζε ζηε Ρψκε ην πεξηνδηθφ ηεο Ακεξηθαληθήο Α-
θαδεκίαο Σερλψλ θαη Δπηζηεκψλ Daedalus, θαη ην νπνίν δεκνζίεπζε δχν ρξφληα αξγφηεξα ζε ζπιινγηθφ ηφκν. Βι.
Hobsbawm,1998α: 93-119 (ηα παξαπάλσ παξαζέκαηα απφ ζ. 98).

ξαθνινπζήζνπκε ηελ εμέιημή ηεο –θαη ζα παξνπζηάζνπκε κε κεγάιε θεηδψ ηζηνξηθά έξγα, πνπ απνθαιχ-
πηνπλ ηηο θαηλνηνκίεο ηεο.
Αο μεθηλήζνπκε, ινηπφλ, κε ηελ παξαηήξεζε ηνπ Υφκπζκπανπκ φηη ην αληηθείκελν ηεο θνηλσληθήο
ηζηνξίαο «δελ είλαη δπλαηφλ λα απνκνλσζεί», δηφηη είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα δνζεί έλαο νξηζκφο ή έλα
κνληέιν «γηα ην ηη ελλννχκε σο θνηλσλία, ή […] ηη ζέινπκε λα κάζνπκε γηα ηελ ηζηνξία ηεο». Δμάιινπ, πφζν
ρξήζηκν ζα ήηαλ λα δεκηνπξγήζνπκε έλαλ θαηάινγν κε ηα ζέκαηα, πνπ εμεηάδεη (ή κπνξεί λα εμεηάζεη) ε
θνηλσληθή ηζηνξία; Ίζσο νη ηζηνξηθνί κπνξνχλ λα νξίζνπλ θάπνηεο δξαζηεξηφηεηεο σο νηθνλνκηθέο –παξφηη
θαη απηφ είλαη «ηερλεηφ ή αληηξξεαιηζηηθφ». Απηνί πνπ αζρνινχληαλ κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1960 κε ηε «δηα-
λνεηηθή ηζηνξία», είραλ πεηχρεη, φπσο πξνζέζεηε ν Υφκπζκπανπκ, λα απνκνλψζνπλ σο έλα βαζκφ ηηο θαηα-
γεγξακκέλεο ηδέεο απφ ην αλζξψπηλν πιαίζηφ ηνπο θαη έηζη κειεηνχζαλ ηε «γελεαινγία ηνπο απφ ηνλ έλα ζπγ-
γξαθέα ζηνλ άιιν». Καηά ηε γλψκε ηνπ, φκσο, «νη θνηλσληθέο φςεηο ηνπ αλζξψπνπ δελ κπνξνχλ λα δηαρσξη-
ζηνχλ απφ ηηο άιιεο φςεηο ηνπ είλαη ηνπ», επηπιένλ «απφ ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη άλζξσπνη θηηά-
ρλνπλ ηε δσή ηνπο θαη ην πιηθφ ηνπο πεξηβάιινλ», θαη, ελ ηέιεη, «απφ ηηο ηδέεο ηνπο, αθνχ νη κεηαμχ ηνπο
ζρέζεηο εθθξάδνληαη θαη δηαηππψλνληαη ζε γιψζζα, ε νπνία […] πεξηέρεη έλλνηεο». Χο απνηέιεζκα, αθφκε θη
αλ έλαο ηζηνξηθφο ησλ ηδεψλ κπνξεί λα επηιέγεη λα κε δίλεη πξνζνρή ζηελ νηθνλνκία ή έλαο νηθνλνκηθφο η-
ζηνξηθφο ζηνλ ΢αίμπεξ, ν θνηλσληθφο ηζηνξηθφο δελ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα αγλνήζεη θάηη. Σφηε ηη αθξηβψο
επεδίσθε λα εμεγήζεη, ην 1970, γηα ηελ θνηλσληθή ηζηνξία ν Υφκπζκπανπκ, θαη γηαηί επηζπκνχζε ηελ αλάδεη-
μή ηεο ζε λέα εηδίθεπζε; Πξνθαλψο, ν Υφκπζκπανπκ ζεσξνχζε ππνρξέσζή ηνπ λα ζθηαγξαθήζεη ηελ ηαπηφ-
ηεηα ηεο λέαο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, πνπ εθπξνζσπνχζε, αθφκε θη αλ ήηαλ αζαθήο, θαη ζηε ζπλέρεηα λα επη-
ζεκάλεη ηνπο θηλδχλνπο πνπ ειιφρεπαλ ζηηο ζρέζεηο ή ηηο αληηπαξαζέζεηο ηεο κε ηηο άιιεο ηζηνξίεο θαη ηηο
άιιεο επηζηήκεο. Γηαθνξεηηθά, άιισζηε, ζα ήηαλ αδχλαην λα ζρεδηάζεη έλα «ζχζηεκα» εξγαζίαο ηνπ θνηλσ-
ληθνχ ηζηνξηθνχ θαη λα απνδείμεη ηε δηαθνξεηηθφηεηα ηνπ «ηχπνπ» ηεο ελ ιφγσ ηζηνξίαο. Ξεθηλνχζε, ινηπφλ,
κε ηελ απφξξηςε ησλ εξεπλεηηθψλ κνληέισλ, πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη ζηε ζπλέ-
ρεηα, πεξηέγξαθε ηα ζηάδηα ηεο εξγαζίαο ηνπ θνηλσληθνχ ηζηνξηθνχ. Χο πξψην ζηάδην πξφβαιε ηε κειέηε ηνπ
πιηθνχ θαη ηζηνξηθνχ πεξηβάιινληνο, σο δεχηεξν ηελ εμέηαζε ησλ παξαγσγηθψλ δπλάκεσλ θαη ησλ νηθνλνκη-
θψλ δνκψλ, θαη σο επφκελν ηελ πνιχπιεπξε δηεξεχλεζε ηεο δηαδηθαζίαο θνηλσληθήο παξαγσγήο, πνπ επέ-
ηξεπε ηελ θαηαλφεζε ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ δνκψλ, θαη έηζη ησλ θαηλνκέλσλ πνπ θαηά παξάδνζε πξν-
ζειθχνπλ ην ελδηαθέξνλ ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο (π.ρ. ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ, ηεο ζπιινγηθήο ζπλείδε-
ζεο θαη ηεο θνηλσληθήο δηάζηαζεο ησλ δηαλνεηηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ αιιαγψλ). Απηφ πνπ θηινδνμνχζε λα
απνδείμεη ήηαλ αθελφο φηη «ε ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο είλαη ηζηνξία», αθεηέξνπ φηη ρξεηάδεηαη ηα δηθά ηεο αμηφ-
πηζηα κνληέια «θνηλσληθν-ηζηνξηθήο δπλακηθήο», πξνθεηκέλνπ λα αλαδεηρζεί ζε επηζηεκνληθή εηδίθεπζε θαη
θπξίσο ζε έλαλ ηδηαίηεξν ηξφπν εξεπλεηηθήο πξαθηηθήο θαη ηζηνξηνγξαθηθήο παξαγσγήο (Hobsbawm,1998α:
103 θ.εμ.). Δίλαη θαλεξφ φηη απηή ε επηηπρία ηνπ θάιππηε θαη κηα αδήξηηε «πνιηηηθή» αλάγθε ησλ ηζηνξηθψλ
ηεο επνρήο ηνπ. ΋πσο αλαθέξακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ηα «δάλεηα» κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ επηζηε-
κψλ πξνθαινχζαλ κεγάιε αλεζπρία ζε φινπο, αιιά ήηαλ ινγηθφ λα ηξνκάδνπλ αθφκε πεξηζζφηεξν ηνπο πην
ελζνπζηψδεηο εθπξνζψπνπο ηεο λέαο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, νη νπνίνη πξνθαλψο αηζζάλνληαλ άβνια θάζε θνξά
πνπ βξίζθνληαλ ζε ζέζε άκπλαο απέλαληη ζηνπο θνηλσληνιφγνπο.
Μέρξη ην ζεκείν απηφ, πάλησο, κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε ηελ θνηλσληθή ηζηνξία σο ηίηιν κηαο θα-
ηεγνξίαο, πνπ πεξηιάκβαλε ηηο ηζηνξίεο ησλ θησρψλ θαη θαηψηεξσλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ θαη θπξίσο ησλ θη-
λεκάησλ ηνπο (ησλ ιεγφκελσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ). Βέβαηα, ε ζηελή ζχλδεζή ηεο κε ηελ ηζηνξία ηεο θνη-
λσληθήο δηακαξηπξίαο, ησλ ζνζηαιηζηηθψλ θαη εξγαηηθψλ ηδεψλ θαη νξγαλψζεσλ ηεο είρε ήδε θιεξνδνηήζεη
έλα ζνβαξφ πξφβιεκα: παξνπζηαδφηαλ σο ε ηζηνξία, πνπ ελδηέθεξε πξσηίζησο ηνπο ξηδνζπάζηεο ή ηνπο ζν-
ζηαιηζηέο. Αιιά δελ ήηαλ απηφ ην ζνβαξφηεξν πξφβιεκά ηεο. Δμάιινπ, ζηελ θνηλσληθή ηζηνξία εληάζζνληαλ
πνιιέο άιιεο κειέηεο, πνπ επηθεληξψλνληαλ ζε έλα αζχγθξηηα επξχηεξν θάζκα αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ
(π.ρ.: ήζε, έζηκα, ηελ θαζεκεξηλή δσή) –ηα ζέκαηα δειαδή πνπ νη Γεξκαλνί ηαμηλνκνχζαλ ζηελ ηζηνξία ηεο
θνπιηνχξαο ή ησλ εζψλ. ΢πλήζσο, απηνχ ηνπ είδνπο νη κειέηεο δελ εζηίαδαλ ζηηο θαηψηεξεο ηάμεηο θαη κάι-

ινλ αλαδείθλπαλ κηα «κεξηθή» θνηλσληθή ηζηνξία, ν ζεκαληηθφηεξνο ζηφρνο ηεο νπνίαο ήηαλ λα απνζησπήζεη
ηελ πνιηηηθή ή, θαηά άιιε εθδνρή, λα ελζσκαηψζεη ηελ πνιηηηθή σο ηκήκα ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο
(Dovring, 1960). Αιιά, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, ππήξρε θη έλαο ηξίηνο νξηζκφο ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο,
πνπ ήηαλ κάιινλ ν επξχηεξα δηαδεδνκέλνο: ήηαλ ν ζπλδπαζκφο ηεο κε ηελ νηθνλνκηθή ηζηνξία. Ο Υφκπζ-
κπανπκ επηβεβαίσλε, ην 1970, ηελ παξαηήξεζε, ζηελ νπνία θαηαιήμακε παξαπάλσ: φηη δειαδή «ην νηθνλν-
κηθφ ήκηζπ απηνχ ηνπ ζπλδπαζκνχ ήηαλ ην θπξίαξρν» (Hobsbawm,1998α: 93-96). Απηφ απνδεηθλχνπλ, άι-
ισζηε, φρη κφλν ηα παξαδείγκαηα ηεο Economic History Society θαη ηνπ πεξηνδηθνχ ηεο, αιιά θαη ην ακεξη-
θαληθφ πεξηνδηθφ νηθνλνκηθήο θαη επηρεηξεκαηηθήο ηζηνξίαο, πνπ μεθίλεζε ηελ έθδνζή ηνπ ην 1928 (The
Journal of Economic and Business History), ε ίδξπζε, ην 1903, ζηε ΢ηνπηγάξδε ηνπ πεξηνδηθνχ θνηλσληθήο
θαη νηθνλνκηθήο ηζηνξίαο (Vierteljarhscrhift für Sozial- und Wirtschaftsgeschicte), πνπ δηεθδηθεί ηνλ ηίηιν ηνπ
πξψηνπ ζε απηφ ην είδνο, αιιά αθφκε θαη ηα γαιιηθά Αλλάι, πνπ απφ ην 1929 ζπλδχαδαλ ηνπο δχν φξνπο
ζηνλ ππφηηηιφ ηνπο.
΢ε απηφ ην πεξηβάιινλ καρφηαλ ηψξα ν Υφκπζκπανπκ, επηδηψθνληαο ηελ αλαγλψξηζε ηεο θνηλσλη-
θήο ηζηνξίαο σο εηδίθεπζεο ή άιιεο ηζηνξίαο, γηαηί κφλν κε απηφλ ηνλ ηξφπν ζα αλαγλσξηδφηαλ απφ ηελ επη-
ζηεκνληθή θνηλφηεηα ε αμία ηεο θαη ζα θαηνρπξσλφηαλ ε ζέζε ηεο ζηα παλεπηζηήκηα θαη ηηο εξεπλεηηθέο
δξαζηεξηφηεηεο ηεο επνρήο. Δλψ κέρξη ηφηε δελ ππήξρε «κεγάιε πίεζε» γηα ηνλ ζαθέζηεξν νξηζκφ θαη ηε
«ρεηξαθέηεζε» ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, «ηα ζεζκηθά θαη επαγγεικαηηθά εδξαησκέλα ζπκθέξνληα, ηα νπνία
επηκέλνπλ ζπλήζσο ζηηο αθξηβείο νξηνζεηήζεηο», είραλ αιιάμεη ξηδηθά ηελ θαηάζηαζε, φπσο παξαδερφηαλ ν
ίδηνο. Ζ θνηλσληνινγία, πνπ είλαη κάιινλ ν ζηελφηεξνο ζπγγελήο αιιά θαη ν ζθνδξφηεξνο αληίπαινο ηεο θνη-
λσληθήο ηζηνξίαο, αλαδείρζεθε ζε μερσξηζηφ αληηθείκελν ζπνπδψλ θαη επηπιένλ θαηέζηε κφδα. Χζηφζν, νη
θνηλσληνιφγνη, φπσο θαη νη ζεξάπνληεο ησλ άιισλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, έδεηρλαλ φιν θαη κεγαιχηεξν ελ-
δηαθέξνλ γηα ην παξειζφλ θαη ηηο ηζηνξηθέο πεγέο. Απηή ε γεληθεπκέλε ηάζε ηεο ηζηνξηθνπνίεζήο ηνπο, αλ
θαη δπζρέξαηλε αθφκε πεξηζζφηεξν ηνλ δηαρσξηζκφ ηνπο απφ ηελ ηζηνξία (βι. θεθάιαην 8), θαίλεηαη φηη ιεη-
ηνπξγνχζε θαη σο θίλεηξν γηα ηελ αλάπηπμε ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο. ΢ην πιαίζην απηήο ηεο πεξίπινθεο ζρέ-
ζεο, εκθαλίδνληαη ηα πξψηα δείγκαηα ρεηξαθέηεζεο ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο: ηα πεξηνδηθά Γηεζλήο Δπηζεώ-
ξεζε ηεο Κνηλσληθήο Ηζηνξίαο (International Review of Social History) θαη ΢πγθξηηηθέο Μειέηεο ζηελ Κνηλσ-
λία θαη ηελ Ηζηνξία (Comparative Studies in Society and History), πνπ πεξηιήθζεθαλ ζηηο εθδφζεηο ηνπ Κέη-
κπξηηδ, ην 1956 θαη ην 1958. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ηφηε κφιηο μεθηλνχζε ε δηαδξνκή ηεο θνηλσληθήο
ηζηνξίαο ζηνλ ρψξν ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη νη πξνβιεκαηηζκνί δελ ήηαλ ιίγνη. Παξαηεξψληαο κε πξν-
ζνρή ηε ξηδηθή αλαδηάξζξσζε ηνπ ράξηε ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, ν ΢νπεδφο θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηή-
κην ηνπ Ηιηλφηο, Φνιθ Νηφξβηλγθ (Folke Dovring, 1916-1998), αλαξσηηφηαλ, ην 1960, πνηεο «πεξηνρέο» ζα
κπνξνχζε λα δηεθδηθήζεη ε θνηλσληθή ηζηνξία, πνηεο πεγέο ζα κπνξνχζε λα αμηνπνηήζεη θαη πψο ζα έπξεπε λα
κεηακνξθψζεη ηηο κεζνδνινγηθέο ηερληθέο ηεο, ψζηε λα αληαπνθξηζεί ζηηο αλάγθεο ηεο λέαο επνρήο. Σν βηβιίν
ηνπ απνηέιεζε έλαλ πξψην «νδεγφ» ησλ ηξφπσλ, κε ηνπο νπνίνπο φθεηιε λα εξγάδεηαη ν ηζηνξηθφο σο θνηλσ-
ληθφο επηζηήκνλαο, αιιά πνιιά εξσηήκαηα παξέκελαλ αθφκε αλαπάληεηα (Dovring, 1960). Πξνθαλψο, ε
απάληεζή ηνπο δελ ελδηέθεξε άκεζα ηνλ Νηφξβηλγθ, ν νπνίνο ζεσξνχζε απαξαίηεην λα απαληήζεη ζηα παιηά
εξσηήκαηα ηεο γεληθφηεξεο ηζηνξηθήο ζπδήηεζεο –εθείλα πνπ είραλ ηεζεί ζηα ρξφληα ηνπ Μεζνπνιέκνπ– δηφ-
ηη, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ηδίσο ζηηο ΖΠΑ, φπνπ εξγαδφηαλ, ρξεηαδφηαλ λα δηακνξθσζεί επεηγφλησο ην ζηέξεν
επηζηεκνληθφ έδαθνο, ζην νπνίν ζα «παηνχζε» ην ηεξάζηην πιήζνο ησλ γνξγψλ εμειίμεσλ, πνπ κεηακφξθσ-
λαλ ηηο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ (Ross, 1991).
Πξάγκαηη, ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα λέα εξσηήκαηα πνπ αθνξνχζαλ ηελ θνηλσληθή ηζηνξία, απαληήζε-
θαλ κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ησλ δηαθνξεηηθψλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ –αλάινγα πά-
ληα κε ηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο, πνπ νη ίδηνη θαινχληαλ λα αληηκεησπίζνπλ. Ζ πεξηπεηεηψδεο πνξεία ηεο γεξκα-
ληθήο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, κεηά ηελ απνδέζκεπζή ηεο απφ ην κνληέιν ηνπ Ράλθε, ηελ ππαγσγή ηεο ζην λαδη-
ζηηθφ θαζεζηψο θαη έπεηηα ηελ απνηίλαμή ηνπ, καο πξνζθέξεη έλα ηδηαίηεξα ελδηαθέξνλ παξάδεηγκα. Μέρξη
ηελ άλνδν ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία, ζπλαληάκε ζηε Γεξκαλία κηα πξψηκε θνηλσληθή ηζηνξία, πνπ πξνζπα-

ζνχζε λα αληαγσληζηεί ηηο χζηεξεο απνηππψζεηο ηνπ ηζηνξηζκνχ θαη ηηο αλαρξνληζηηθέο εζηηάζεηο ηνπ ζηνπο
ζπνπδαίνπο άλδξεο θαη ηελ πνιηηηθή. Αξρηθά, εμειίρζεθε ζε έλα κε-καξμηζηηθφ ξεχκα, πνπ κεηαμχ άιισλ
θαηαπνιεκνχζε ηηο καξμηζηηθέο πηέξπγεο ηεο γεξκαληθήο δηαλφεζεο, κε θπξηφηεξν ίζσο παξάδεηγκα ηε δηεπη-
ζηεκνληθή «ζρνιή» ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο ηεο Φξαγθθνχξηεο (βι. θεθάιαην 6). Έπεηηα, έιαβε ηε κνξθή κηαο
ηζηνξίαο ησλ δνκψλ, ε νπνία αξγφηεξα ζα αλέζπξε απφ ηηο ηζηνξίεο ηεο εθβηνκεράληζεο ηνπο εξγάηεο, ηηο α-
ζηηθέο θνπιηνχξεο θαη ην θνηλσληθφ ιεμηιφγην, γηα λα απνθαιχςεη ζπλέρεηεο πέξα απφ ηηο ξήμεηο πνπ πξνθά-
ιεζε ε Βηνκεραληθή Δπαλάζηαζε θαη ν αξγνπνξεκέλνο εθδεκνθξαηηζκφο ηεο Γεξκαλίαο (Welskopp, 2003:
208-209). Σν ηέινο ηνπ Γεχηεξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ππήξμε νξφζεκν γηα ηε γεξκαληθή θνηλσληθή ηζην-
ξία γηα πνιινχο ιφγνπο, πξψηα απ‟ φια εμαηηίαο ησλ ζεζκηθψλ κεηαβνιψλ πνπ επέθεξε. Μεηά ηνλ ρσξηζκφ
ηεο Γεξκαλίαο ζε δχν θξάηε, ζην δπηηθφ ηκήκα ηεο ηδξχζεθε, ην 1957, ε Οκάδα Δξγαζίαο γηα ηελ Κνηλσληθή
Ηζηνξία (Arbeitskreis für Sozialgeschichte), πνπ απνηέιεζε ζεκαληηθφ ζεζκφ γηα ηελ πξψηε γεληά ησλ ηζηνξη-
θψλ, νη νπνίνη πξνζπαζνχζαλ λα ζπκθηιησζνχλ κε ηελ πξφζθαηε ηζηνξία ηνπο. Σελ ίδηα πεξίνδν, κεγάιε ε-
πηξξνή αζθνχζαλ νη Γεξκαλνί ηζηνξηθνί, πνπ είραλ θαηαθχγεη ζηα ρξφληα ηνπ λαδηζκνχ ζηηο ΖΠΑ θαη ηψξα
θαηείραλ έδξεο ζε ακεξηθαληθά παλεπηζηήκηα. Σελ ίδηα επνρή, ηα παλεπηζηήκηα ηεο Γπηηθήο Γεξκαλίαο πνι-
ιαπιαζηάδνληαλ, δεκηνπξγψληαο λέεο έδξεο θαη απμάλνληαο ηνλ αξηζκφ ησλ παλεπηζηεκηαθψλ θαζεγεηψλ. Σν
άκεζν απνηέιεζκα ήηαλ ν εκπινπηηζκφο ηνπ δηαιφγνπ ζρεηηθά κε ηηο κεζνδνινγηθέο ηερληθέο ηεο ηζηνξίαο
(Berger, 2012: 228-229). Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ην έληνλν ελδηαθέξνλ ηεο λέαο γεληάο ησλ Γπηηθν-
γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 γηα ηελ θνηλσληθή ηζηνξία ζπλδέζεθε κε ηελ επηζπκία ηνπο λα
πξνζθέξνπλ κηα θξηηηθή εμήγεζε ηνπ γεξκαληθνχ παξειζφληνο θαη λα απαληήζνπλ ζην εξψηεκα γηαηί θαηέ-
ζηε δπλαηή ε επηθξάηεζε ηεο βαξβαξφηεηαο ηεο λαδηζηηθήο δηθηαηνξίαο.
΋πσο απνδεηθλχεηαη, απηή ε γεληά ησλ Γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ ζπλέδεε ζηελά ηελ πνιηηηθή κε ηνλ εθ-
ζπγρξνληζκφ θαη ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο (ηνπο δχν βαζηθνχο φξνπο ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ) θαη ζε κε-
γάιν βαζκφ απνδερφηαλ ηηο βαζηθέο αξρέο ηεο πνιηηηθήο θνηλσληνινγίαο ηνπ Βέκπεξ θαη κέζσ απηνχ, ηνπ
Μαξμ. Σν 1961, ε κειέηε ηνπ Φξηηο Φίζεξ (Fritz Fischer, 1908-1999) Οη ζηόρνη ηεο Γεξκαλίαο θαηά ηνλ Πξώ-
ην Παγθόζκην Πόιεκν (Griff nach der Weltmacht), επέθεξε ηελ πξψηε ζεκαληηθή ξήμε κε ηελ θξαηνχζα έσο
ηφηε θαη ελ πνιινίο ζπκβαηηθή εμήγεζε ηεο πξφζθαηεο γεξκαληθήο ηζηνξίαο. Απφ ηελ άπνςε ηεο κεζνδνιν-
γίαο, ε κειέηε απηή εληάζζεηαη ζηνλ ρψξν ηεο παξαδνζηαθήο δηπισκαηηθήο ηζηνξίαο. Αιιά ε εξκελεία ηνπ
Φίζεξ φηη ε Γεξκαλία είρε ηελ επζχλε γηα ηελ έλαξμε ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ αλέηξεπε φ,ηη είραλ
πηζηέςεη θαη ππνζηεξίμεη νη Γεξκαλνί ηζηνξηθνί κεηά ηελ ππνγξαθή ηεο ΢πλζήθεο ησλ Βεξζαιιηψλ. Σν επη-
ρείξεκά ηνπ ήηαλ φηη νη ληθεηέο ηνπ πνιέκνπ είραλ απφιπην δίθην, φηαλ επέξξηςαλ ηελ απνθιεηζηηθή επζχλε
ζηελ Απηνθξαηνξηθή Γεξκαλία, θαη φηη ε γεξκαληθή θπβέξλεζε δηαθηλδχλεπζε ζπλεηδεηά έλαλ πξνιεπηηθφ
πφιεκν ην θαινθαίξη ηνπ 1914. ΢ε απηφ ην ζπκπέξαζκα θαηέιεμε κεηά απφ ηελ ελδειερή δηεξεχλεζε ηεο αι-
ιειεπίδξαζεο κεηαμχ ηεο πνιηηηθήο εγεζίαο θαη ησλ νηθνλνκηθψλ νκάδσλ πίεζεο, πνπ επηδεηνχζαλ ηελ επέ-
θηαζε ηεο γεξκαληθήο πνιηηηθήο θαη νηθνλνκηθήο εγεκνλίαο, εηδηθά ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε, θαη επίζεο ν-
ξακαηίδνληαλ ηε ρψξα ηνπο αλψηεξε θαη ηζρπξφηεξε απφ ηε Μεγάιε Βξεηαλία θαη ηε Γαιιία. ΢ηα ηερλάζκα-
ηά ηνπ ζπγθαηαιέγνληαη ε εμέηαζε ησλ δνκψλ, ζην πιαίζην ησλ νπνίσλ ιακβάλνληαη νη απνθάζεηο, θαη ε α-
λαδήηεζε ζπλερεηψλ ζε κηα ηππνινγία ηεο γεξκαληθήο επεθηαηηθήο πνιηηηθήο, ηελ νπνία θαηαζθεχαζε ν ίδηνο,
μεθηλψληαο απφ ηνλ 19ν αηψλα. Γελ έρεη ζεκαζία αλ ην επηρείξεκά ηνπ απνδείρζεθε πεηζηηθφ, αλ ε ηππνινγία
ηνπ ραξαθηεξίζηεθε επηηπρήο ή αλ πξνθιήζεθαλ αληηδξάζεηο ελαληίνλ ηνπ (πνπ φλησο πξνθιήζεθαλ). Απηφ
πνπ καο ελδηαθέξεη εδψ είλαη νη κεζνδνινγηθέο αλακνξθψζεηο ηεο γεξκαληθήο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, πνπ μεθί-
λεζαλ κε ηνλ Φίζεξ θαη θνξπθψζεθαλ ιίγν αξγφηεξα ζηελ «ηζηνξηθή θνηλσληθή ηζηνξία» ηνπ Υαλο Οχιξηρ
Βέιεξ (Hans Ulrich Wehler, 1931-2014).
Ο Βέιεξ, θαζεγεηήο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Μπίιεθειλη (Bielefeld) –πνπ ηδξχζεθε ην 1971,
κε ζθνπφ λα απνηειέζεη πξφηππν Κέληξν Γηεπηζηεκνληθήο Έξεπλαο– ζπγθέληξσζε γχξσ ηνπ κηα νκάδα ηζην-
ξηθψλ, πνπ ζπρλά αλαθέξεηαη σο «ζρνιή ηνπ Μπίιεθειλη» θαη έζεζε ηηο βάζεηο κηαο «ηζηνξηθήο θνηλσληθήο
επηζηήκεο», ζηελά ζπλδεδεκέλεο κε ηελ θξηηηθή ζεσξία ηεο «ζρνιήο» ηεο Φξαγθθνχξηεο. Χο ζπλερηζηήο ηεο

θξηηηθήο επαλεμέηαζεο ηεο πξφζθαηεο γεξκαληθήο ηζηνξίαο, πίζηεπε φηη ε θαηαζηξνθηθή πνξεία ηεο Γεξκαλί-
αο νθεηιφηαλ ζηνλ αλνινθιήξσην εθζπγρξνληζκφ ηεο. Καηά ηελ άπνςή ηνπ, ν εθζπγρξνληζκφο είλαη κηα ζε-
ηηθή θαη απνιχησο αλαγθαία δηαδηθαζία, αιιά ε πνξεία ηνπ δελ είλαη πάληνηε ίδηα: ν ηδηαίηεξνο γεξκαληθφο
«δξφκνο πξνο ηε λεσηεξηθφηεηα» ήηαλ ίζσο ε ηδέα ηνπ Βέιεξ, πνπ πξνθάιεζε ηηο κεγαιχηεξεο αληηδξάζεηο
θαη επηθξίζεηο. Αιιά ζηε βάζε απηήο ηεο ηδέαο, ν Βέιεξ ζηήξημε ηελ έλλνηα κηαο «ηδηαίηεξεο» εθζπγρξνληζηη-
θήο δηαδηθαζίαο, πνπ απνθηνχζε ζαθείο πνιηηηθέο δηαζηάζεηο –μεθηλνχζε δειαδή απφ ηελ απνθήξπμε ησλ
απνιπηαξρηθψλ γεξκαληθψλ παξαδφζεσλ θαη θαηέιεγε ζηνλ πξννδεπηηθφ εθδεκνθξαηηζκφ, πνπ ζα νδεγνχζε
ζε κηα θαιχηεξε θνηλσλία. Ζ ζπνπδαηφηεξε ίζσο ζπκβνιή ηνπ Βέιεξ θαη ησλ ηζηνξηθψλ ηεο νκάδαο ηνπ ζηελ
αλάπηπμε ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, ήηαλ ε ηδέα φηη ε ηζηνξία είλαη κηα θνηλσληθή επηζηήκε, ε νπνία ζα πξέπεη
λα πξνζαξκνζηεί ζε απηήλ ηελ ηαπηφηεηά ηεο θαη λα πξνζθέξεη επαξθείο θαη πεηζηηθέο εμεγήζεηο ησλ θνηλσ-
ληθψλ αιιαγψλ. Μηα δεχηεξε αμηνζεκείσηε ζπκβνιή ηνπο αθνξά ηελ παξνπζίαζε ηεο θνηλσλίαο σο αδηάξ-
ξεθηνπ ζπλφινπ πνιηηηθψλ, θνηλσληθψλ, πνιηηηζκηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ παξαγφλησλ –παξά ην γεγνλφο φηη ε
πνιηηηζκηθή δηάζηαζε πξνβιήζεθε δπλακηθά αξγφηεξα ηφζν απφ Γεξκαλνχο φζν θαη απφ Απζηξηαθνχο ηζην-
ξηθνχο ηεο θνηλσλίαο. Ζ ζχγρξνλε ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο ηνπ Βέιεξ, πνπ αλαδείρζεθε ζε ππν-ηνκέα ηεο η-
ζηνξίαο, πξνυπέζεηε ηελ αλάιπζε ηεζζάξσλ βαζηθψλ δηαζηάζεσλ ηεο θνηλσληθήο εμέιημεο, ζπγθεθξηκέλα:
ηεο νηθνλνκηθήο, ηεο πνιηηηθήο, ηεο θνηλσληθήο θαη ηεο πνιηηηζκηθήο ζθαίξαο ζηελ αιιεινζχλδεζή ηνπο κέ-
ζσ ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αληζφηεηαο. Απψηεξνο ζηφρνο ηεο ήηαλ ε εμήγεζε ηεο πνιηηηθήο δηαδηθαζί-
αο ζε έλα «κεηα-αθεγεκαηηθφ» κνληέιν ηνπ απνηπρεκέλνπ γεξκαληθνχ εθζπγρξνληζκνχ, ην νπνίν έγηλε αξ-
θεηά δεκνθηιέο, δηφηη κεηέηξεπε ηελ εθζπγρξνληζηηθή ζεσξία, ηνλ ζηξνπθηνπξαιηζκφ, ηελ ηδενινγηθή θξηηηθή
θαη κηα εκθαληηθά εζηθή εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε κηαο θξίζηκεο πεξηφδνπ ζε κηα «θξηηηθή» εζληθή ηζηνξία
(Iggers, 1999: 91-106· Welskopp, 2003: 208-212).
Αληίζεηα, ζηε Βξεηαλία, ε «απνγείσζε» ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο είρε σο πξψην ζηφρν ηελ εμήγεζε
ηεο Βηνκεραληθήο Δπαλάζηαζεο θαη ηεο αλφδνπ ηεο ηαμηθήο θνηλσλίαο θαη θπξίσο ηελ απάληεζε ζην εξψηε-
κα, γηαηί απηέο νη δηαδηθαζίεο πξνθάιεζαλ κελ ηε ζπγθξφηεζε ελφο νξγαλσκέλνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο αιιά
φρη θαη ηε δηακφξθσζε ηεο ηαμηθήο ζπλείδεζεο, πνπ πξνέβιεπε ε ζεσξία ηνπ Μαξμ. Ζ πξαγκάηεπζε απηψλ
ησλ δεηεκάησλ δελ ήηαλ εχθνιε, ηδίσο αλ ιάβνπκε ππφςε καο φηη θαηά παξάδνζε νη Βξεηαλνί ηζηνξηθνί,
αληίζεηα απφ ηνπο Γάιινπο, αληηκεηψπηδαλ κε επηθχιαμε ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη ηηο κεζφδνπο ηνπο.
Βέβαηα, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, ε θαηάζηαζε είρε αιιάμεη αξθεηά απφ ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζνπνιέκνπ, θαηά
ηε δηάξθεηα ηνπ νπνίνπ νη πεξηζζφηεξνη Βξεηαλνί ηζηνξηθνί ήηαλ πξφζπκνη λα ζπλεξγαζηνχλ κε ηνπο γεσ-
γξάθνπο θαη ηνπο αξραηνιφγνπο θαη ιηγφηεξν κε ηνπο θνηλσληνιφγνπο. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960, φκσο, ε
λέα θνηλσληθή ηζηνξία ζπλδέζεθε ζηελά κε καξμίδνληεο –θαη ίζσο φρη απαξαίηεηα καξμηζηέο– Βξεηαλνχο η-
ζηνξηθνχο, φπσο ν Υφκπζκπανπκ, νη νπνίνη έιαβαλ ελεξγφ ξφιν ζηηο θηινζνθηθέο ζπδεηήζεηο ηεο επνρήο γηα
ηελ ηζηνξία, μεθηλψληαο απφ ηε αηζηφδνμε πεπνίζεζε φηη ν ηζηνξηθφο πιηζκφο απνθαιχπηεη ηα κπζηηθά ησλ
«λφκσλ» ηεο ηζηνξίαο. Αξθεηνί πξνρψξεζαλ ζηελ αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ θαη ηεο πνιηηηθήο, ζε
ζπλάξηεζε κε ηηο λννηξνπίεο θαη ηνλ πνιηηηζκφ, θαη πνιινί επεξεάζηεθαλ άκεζα απφ ηηο έληνλεο δηαςεχζεηο
κεηά ηα ζπληαξαθηηθά γεγνλφηα ηεο ίδηαο δεθαεηίαο (π.ρ. ηελ θξηηηθή θαηά ηεο πνηφηεηαο ηεο δσήο θαη ησλ
θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπλζεθψλ κηαο εθβηνκεραληζκέλεο θαη αθκάδνπζαο θνηλσλίαο κεηά ηνλ πφιεκν
ηνπ Βηεηλάκ). Ζ ακθηζβήηεζε ηεο αμηνπηζηίαο ησλ ζπλεζηζκέλσλ ηζηνξηνγξαθηθψλ εμεγεηηθψλ κνληέισλ,
πνπ ζηεξίδνληαλ, φπσο θαη ε καξμηζηηθή ζεσξία, ζε καθξν-τζηνξηθά θαη καθξν-θνηλσληθά δεδνκέλα (π.ρ.
ηάμε, θξάηνο, αγνξά), κεηαηφπηζε ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζε άιιεο, βαζχηεξεο θαη δηαθνξεηηθέο φςεηο ηεο θνηλσ-
λίαο θαη ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, ζαλ λα παξαρσξνχζαλ ζπλεηδεηά ηψξα νη Βξεηαλνί ηζηνξηθνί ηε ζέζε πνπ
απέδηδαλ κέρξη ηφηε ζηνλ Μαξμ, ζε φ,ηη αθνξά ηελ αλάιπζε ηεο εμνπζίαο θαη ησλ ζρέζεψλ ηεο κε ηε γλψζε,
ζηνλ θηιφζνθν Μηζέι Φνπθψ (Michel Paul Foucault, 1926-1984) (Iggers, 1999: 129-132). ΢ε έλα ηέηνην θιί-
κα ζεσξεηηθψλ αλαθαηαηάμεσλ, ε κειέηε πνπ άλνημε λένπο δξφκνπο ζηε βξεηαληθή θνηλσληθή ηζηνξία, δε-
κνζηεχζεθε ην 1963 απφ ηνλ Έληνπαξλη Σφκπζνλ (E. P. Thompson, 1924-1993), κε ηίηιν Ζ δηακόξθσζε ηεο
Αγγιηθήο Δξγαηηθήο Σάμεο (The Making of the English Working Class).

Ο Σφκπζνλ, δηαηεξψληαο κελ ηελ έλλνηα ηεο ηάμεο θαη ηελ ηδέα φηη ε ηαμηθή εκπεηξία θαζνξίδεηαη
απφ ηηο παξαγσγηθέο ζρέζεηο ζην πιαίζην ησλ νπνίσλ γελλψληαη (ή αλαγθάδνληαη λα εληαρζνχλ) νη άλζξσπνη,
ηφληζε δε φηη ε ηάμε δελ κπνξεί λα αληηκεησπίδεηαη σο δνκή ή θαηεγνξία. Αληίζεηα, απνηειεί κηα αλαπφδξα-
ζηε θαη πξαγκαηηθή εμέιημε ησλ αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ, πνπ δελ είλαη απνηέιεζκα ησλ νηθνλνκηθψλ δπλάκε-
σλ, φπσο είρε ππνζηεξίμεη ν Μαξμ ή ε ζηξνπθηνπξαιηζηηθή θνηλσληνινγία. Έηζη, ν Σφκπζνλ ηνπνζέηεζε ηελ
αλάδπζε ηεο θνηλσληθήο ηάμεο ζην πιαίζην κηαο ηδηαίηεξεο πνιηηηζκηθήο παξάδνζεο. Δηδηθά γηα ηε δηακφξ-
θσζε ηεο αγγιηθήο εξγαηηθήο ηάμεο, ππνζηήξημε ηελ άκεζε ζπζρέηηζή ηεο κε ηηο πεξίπινθεο θαη αληηθαηηθέο
εκπεηξίεο ησλ εξγαηψλ αλάκεζα ζηα θξίζηκα έηε 1790 θαη 1832. Αλ ζηακαηήζνπκε ην ρξφλν ζε έλα δεδνκέλν
ζεκείν, ζεκείσλε ζην βηβιίν ηνπ, ηφηε ζα παξαηεξήζνπκε φηη δελ ππάξρνπλ ηάμεηο αιιά έλα πιήζνο αλζξψ-
πσλ, πνπ δηαζέηνπλ πιήζνο εκπεηξηψλ. Αλ παξαθνινπζήζνπκε απηνχο ηνπο αλζξψπνπο ζε κηα ρξνληθή δηάξ-
θεηα θνηλσληθήο αιιαγήο, ηφηε δηαθξίλνπκε ηα κνληέια πνπ δηέπνπλ ηηο ζρέζεηο, ηηο ηδέεο θαη ηνπο ζεζκνχο
ηνπο. Χο απνηέιεζκα, ε έλλνηα ηεο θνηλσληθήο ηάμεο απνθηά ηε δηάζηαζε ηζηνξηθήο ζρέζεο: νξίδεηαη απφ
ηνπο αλζξψπνπο κε βάζε ηνλ ηξφπν πνπ βηψλνπλ ηε δηθή ηνπο ηζηνξία, θαη, ελ ηέιεη, απηφο είλαη ν κνλαδηθφο
νξηζκφο ηεο. Οη άλζξσπνη κάιηζηα δηαηεξνχλ ελεξγφ ξφιν ηφζν ζηε δηαδηθαζία δηακφξθσζεο κηαο θνηλσλη-
θήο ηάμεο φζν θαη ζηελ ηαμηθή ζπλείδεζή ηνπο: δελ είλαη παζεηηθνί απνδέθηεο, αιιά έρνπλ αηζζήκαηα θαη
αληηιήςεηο γηα ηα θνηλά ζπκθέξνληα, πνπ ηνπο ζπλδένπλ κε θάπνηνπο αλζξψπνπο ή ηνπο θέξλνπλ ζε αληηπα-
ξάζεζε κε άιινπο. Δίλαη αιήζεηα φηη ε κειέηε ηνπ Σφκπζνλ (πνπ αμίδεη λα ηνληζηεί φηη δέρζεθε έληνλε θξηηη-
θή) επεξέαζε φζν ίζσο θακία άιιε θνηλσληθή ηζηνξία ηεο επνρήο ηνλ αλαπξνζαλαηνιηζκφ ηεο λέαο επηζηή-
κεο, ηδίσο ζηνλ αγγινζαμνληθφ θφζκν (Thompson, 1963· Sewell, 1990: 50-77). Βέβαηα, ζηηο ΖΠΑ, φπνπ ε
καξμηζηηθή ζεσξία αζθνχζε κηθξφηεξε επίδξαζε απφ ηνλ ζηξνπθηνπξαιηζηηθφ θνλμηνλαιηζκφ θαη ηε ζεσξία
ηνπ εθζπγρξνληζκνχ, ηα δεηήκαηα πνπ πξαγκαηεπφηαλ ε ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο ήηαλ αζχγθξηηα πεξηζζφηεξα
(π.ρ. απνηθηαθή θνηλσλία, Ακεξηθαληθή Δπαλάζηαζε, δνπιεία, Δκθχιηνο Πφιεκνο, εζληθή πνιπκνξθία, κε-
ηαμηθέο θνηλσληθέο δηαθνξέο θαη άιια ραξαθηεξηζηηθά ελφο έζλνπο κεηαλαζηψλ), ελψ ε επξχηαηε δηάδνζε
ησλ πνζνηηθψλ κεζφδσλ νδεγνχζε ζε λέεο ηάζεηο θαη ηξνθνδνηνχζε λέεο πξνζδνθίεο: ε ζηαηηζηηθή αλάιπζε
ησλ δεκνγξαθηθψλ δεδνκέλσλ, ηεο θνηλσληθήο θηλεηηθφηεηαο θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο αλαδεηθλπφηαλ ζε «γέ-
θπξα», πνπ ζπλέλσλε ηηο νηθνλνκηθέο, ηηο πνιηηηθέο θαη ηηο θνηλσληθέο φςεηο ηεο λέαο ακεξηθαληθήο θνηλσλη-
θήο ηζηνξίαο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη πεξηζζφηεξεο κνλνγξαθίεο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 ή θαη ηνπ 1960,
πνπ κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζηελ θαηεγνξία ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, ήηαλ εζηηαζκέλεο ζηε κειέηε θάπνηαο
πφιεο, έηζη ψζηε ζπλδχαδαλ ηε δεκνγξαθηθή, νηθνλνκηθή θαη εζλνηηθή ηζηνξία κε απηήλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο
θαη ζπλέδεαλ ηελ νηθνλνκηθή βάζε (δνκή) κε ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο δπλάκεηο, δίλνληαο έκθαζε ζηελ
εζλφηεηα σο βαζηθφ παξάγνληα ηεο πνιηηηθήο ζθαίξαο. Οη δπλαηφηεηεο, πνπ πξνζέθεξε ηψξα ε ρξήζε ηνπ
ειεθηξνληθνχ ππνινγηζηή, επέθηεηλαλ ην εξεπλεηηθφ πεδίν ζε λένπο ηνκείο, φπσο ε ηζηνξηθή δεκνγξαθία θαη
ε ηζηνξία ησλ νηθνγελεηψλ (Welskopp, 2003: 203-222).
Βέβαηα, απφ ηα ζεκαληηθφηεξα δηεπηζηεκνληθά πξνγξάκκαηα κειέηεο ηεο θνηλσλίαο, πνπ ιάκβαλαλ
ρψξα ζηηο ΖΠΑ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ε ηζηνξηθή επηζηήκε απνπζίαδε. Ζ απνγνήηεπζε ηνπ Μπξνληέι (βι.
θεθάιαην 8) ήηαλ δηθαηνινγεκέλε. Σε ζρέζε κεηαμχ ηζηνξίαο θαη θνηλσληνινγίαο θαζφξηδαλ ζρεδφλ απνθιεη-
ζηηθά νη θνηλσληνιφγνη, πνπ θαηαζθεχαδαλ κεγάιεο δηάξθεηαο κνληέια, ζηα νπνία ε ηζηνξηθή έξεπλα πξνζέ-
θεξε απιά ην πιηθφ γηα ηελ αλίρλεπζε ησλ δηαδνρηθψλ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθψλ ζηαδίσλ. Άιινη πάιη θηλνχ-
ληαλ αλάκεζα ζηελ παξαηήξεζε ηεο ζχγρξνλεο θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ηεο ηζηνξηθήο αλάιπζεο επη-
κέξνπο ζεκάησλ (π.ρ. ε δσή ζε έλα ρσξηφ ηνπ Μεζαίσλα). Μηα δηαθνξεηηθή νπηηθή πξνζέθεξε ε πξνζθπγή
ησλ θνηλσληνιφγσλ ζηε ζπγθξηηηθή ηζηνξία, κε ζθνπφ λα απαληήζνπλ ζε έλα επξχ θάζκα εξσηεκάησλ ζρε-
ηηθά κε ηηο πνιηηηθέο δηαδηθαζίεο –φπσο, γηα παξάδεηγκα, ηηο θνηλσληθέο απαξρέο ηεο δηθηαηνξίαο θαη ηεο δε-
κνθξαηίαο, ην ζέκα ηεο δηάζεκεο κειέηεο, ην 1966, ηνπ πνιηηηθνχ θνηλσληνιφγνπ Μπάξηλγθηνλ Μνπξ
(Barrington Moore, 1913-2005). Έηζη, είρε δηακνξθσζεί ε ζρέζε ηζηνξίαο θαη θνηλσληνινγίαο ζηελ επηζηε-
κνληθή θνηλφηεηα ησλ ΖΠΑ, θαη θπξίσο ζην Υάξβαξλη, φπνπ εθπφλεζε ηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ, ν γλσ-
ζηφο θνηλσληνιφγνο, Σζαξιο Σίιιπ (Charles Tilly, 1929-2008), έλαο απφ ηνπο ζεξκφηεξνπο νπαδνχο θαζ‟ φιε

ηε δηάξθεηα ηεο ζηαδηνδξνκίαο ηνπ ηεο ζηελήο θαη ηζφηηκεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ δχν επηζηεκψλ (Tilly,
2007). Χζηφζν, κέρξη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ε ζρέζε ηνπο είρε γίλεη ερζξηθή. Ζ θξηηηθή, γηα παξά-
δεηγκα, ηεο δηδαθηνξηθήο κειέηεο ηνπ Σίιιπ (The Vendée, Cambridge MA, Harvard University Press, 1964),
ζην πεξηνδηθφ History and Theory μεθηλνχζε σο εμήο:
Οη ηζηνξηθνί θαη νη θνηλσληνιόγνη είλαη θύζεη ερζξνί. Ο αγώλαο ηνπο λα θαηαδείμνπλ πνηνο
είλαη θαηαιιειόηεξνο λα επηβηώζεη, έρεη εηζαγάγεη έλα ήπην αληίγξαθν ηνπ λόκνπ ηεο δνύ-
γθιαο ζε πεξηζζόηεξα από έλα παλεπηζηήκηα» θαη, όπσο ζπλήζσο ζπκβαίλεη ζηε θύζε, ν α-
πώηεξνο ζηόρνο ήηαλ «ε πεξηραξάθσζε ηνπ ρώξνπ αλάκεζα ζηα δύν “είδε”, πξνθεηκέλνπ λα
απνηξαπεί ε αιιεινεμόλησζή ηνπο (Cobban, 1966: 198).
Λίγν πξηλ απνραηξεηήζνπλ ηε δεθαεηία ηνπ 1960, νη ηζηνξηθνί ηεο θνηλσλίαο δηάβαζαλ ζην άξζξν γηα ηελ
θνηλσληθή ηζηνξία ηεο αλαλεσκέλεο δεχηεξεο έθδνζεο ηεο ακεξηθαληθήο Γηεζλνύο Δγθπθινπαίδεηαο ησλ Κνη-
λσληθώλ Δπηζηεκώλ, κηα αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ αδπλακηψλ ηνπο. Δπίζεο, δηάβαζαλ ηε ζπκβνπιή ηνπ
ζπληάθηε ηνπ «λα ζέζνπλ ηνπο εαπηνχο ηνπο ππφ ηελ θαζνδήγεζε ησλ θνηλσληνιφγσλ, πξνθεηκέλνπ λα κεηα-
κνξθψζνπλ ηελ επηζηήκε ηνπο», ψζηε λα απνζνβήζνπλ ηνπο θηλδχλνπο πνπ ειιφρεπαλ γηα απηήλ, απφ έξγα
θνηλσληνιφγσλ, νη νπνίνη παξαθηλεκέλνη απφ ην ελδηαθέξνλ ηνπο γηα ηα ηζηνξηθά ηεθκήξηα, εθπνλνχζαλ κε-
ιέηεο «θνηλσληνινγηθήο ηζηνξίαο» (Hecht, 1968: 455-462) –φξνο πνπ θαηλφηαλ λα ππνθαζηζηά θαη λα αθπξψ-
λεη ηελ θνηλσληθή ηζηνξία. Σελ άλνημε επίζεο ηνπ 1968, νη ηζηνξηθνί ζπλαληήζεθαλ κε ηνπο θνηλσληνιφγνπο
ζε έλα ζπλέδξην ηνπ ακεξηθαληθνχ πεξηνδηθνχ Γαίδαινο θαη δηαθψλεζαλ καδί ηνπο γηα ην κέιινλ ηεο κειέηεο
ηνπ παξειζφληνο. ΢πκθψλεζαλ, φκσο, φηη ήηαλ θαηξφο πηα λα μεθηλήζνπλ ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο γηα ηελ επα-
λαπξνζέγγηζε θαη ζπκθηιίσζε ησλ επηζηεκψλ ηνπο θαη φξηζαλ ηελ επφκελε ζπλάληεζή ηνπο γηα ην 1970, απ-
ηήλ ηε θνξά ζηε Ρψκε. Δθεί, ν Υφκπζκπανπκ, εθπξνζσπψληαο ηνπο Βξεηαλνχο θνηλσληθνχο ηζηνξηθνχο, α-
λαθνίλσζε ηελ επεμεξγαζκέλε ζεσξία ηνπ γηα ην «ζχζηεκα» ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, κε ηελ νπνία μεθηλή-
ζακε ηελ αλάιπζε απηήο ηεο ελφηεηαο. Καηέιεγε κάιηζηα ζηελ εμήο αηζηφδνμε πξφβιεςε: ε δεθαεηία πνπ
μεθηλνχζε, αλήθε ζηνπο ηζηνξηθνχο ηεο θνηλσλίαο. Ζ θνηλσληθή ηζηνξία ήηαλ ήδε ηνπ ζπξκνχ θαη, παξά ην
γεγνλφο φηη ππήξραλ αθφκε πνιιά πξνβιήκαηα πνπ έπξεπε λα μεπεξαζηνχλ, ήηαλ ε θαιχηεξε πεξίνδνο, γηα
λα είλαη θαλείο θνηλσληθφο ηζηνξηθφο (Hobsbawm,1998α: 119).
Πνχ ζηήξηδε ηελ αηζηνδνμία ηνπ ν Υφκπζκπανπκ; Πξάγκαηη είραλ ζεκεησζεί ζεκαληηθέο εμειίμεηο
ζηνλ ρψξν ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο. Υάξε ζηηο έσο ηφηε θηιφηηκεο πξνζπάζεηεο ησλ ζεξαπφλησλ ηεο, δηεθδη-
θνχζε δπλακηθά ηνλ ξφιν ηεο ζε κνληέξλεο εξκελεπηηθέο δηαδηθαζίεο ζηε βάζε θνηλσληθψλ κνληέισλ θαη
ζπγθξίζεσλ κεηαμχ αηφκσλ, νκάδσλ, ηφπσλ θαη γεγνλφησλ εληφο ελφο βαζχηαηα ηζηνξηθνπνηεκέλνπ πιαηζί-
νπ. Δίρε απνκνλψζεη ηνπο παξαδνζηαθνχο θαη παξεμεγεκέλνπο θιάδνπο ηεο, φπσο ηελ πνιηηηθή θαη δηπισκα-
ηηθή ηζηνξία, πνπ είραλ πηα ραξάμεη κηα δηθή ηνπο εθζπγρξνληζηηθή πνξεία, θαη ήηαλ απηή πνπ έζεηε πηα ηνπο
φξνπο ηεο ζπλεξγαζίαο ηεο κε ηελ νηθνλνκηθή, ηε δεκνγξαθηθή ή άιιεο ηζηνξίεο. Πξηλ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1960 ηζηνξηθνί θαη δεκνγξάθνη ζπλεξγάδνληαλ ζην πιαίζην ηεο ίδηαο νκάδαο ηνπ Κέηκπξηηδ ζε έλα πξφ-
γξακκα, πνπ κε ηελ επξχηαηε ρξήζε πνζνηηθψλ κεζφδσλ, θαηέγξαθε ηελ ηζηνξία ηεο νηθνγέλεηαο ζηελ Βξε-
ηαλία ησλ ηειεπηαίσλ ηεζζάξσλ αηψλσλ. Σελ ίδηα πεξίνδν, ε Ακεξηθαληθή Ηζηνξηθή Δηαηξεία είρε ζπζηήζεη
κηα εηδηθή επηηξνπή γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ κεζφδσλ, πνπ ζα επέηξεπαλ ηελ εθαξκνγή ησλ πνζνηηθψλ δεδν-
κέλσλ ζηελ ηζηνξία, θαη νη θνηλσληθνί ηζηνξηθνί, πνπ είραλ ηψξα πξφζβαζε ζε πιήζνο λέσλ πεξηνδηθψλ θαη
βηβιίσλ ηεο λέαο εξεπλεηηθήο πξννπηηθήο, έδεηρλαλ φιν θαη κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ γηα κεηξήζεηο θαη ζηαηη-
ζηηθέο. ΢ε έλαλ ζπιινγηθφ ηφκν κε ζέκα ηελ εθαξκνγή ηεο πνζνηηθήο έξεπλαο ζηελ ηζηνξία, πνπ πεξηιήθζε-
θε ην 1972 ζηηο εθδφζεηο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Πξίλζηνλ, ν δηαθεθξηκέλνο Βξεηαλφο ηζηνξηθφο Λψξελο
΢ηφνπλ (Lawrence Stone, 1909-1999) απνηφικεζε κηα καδηθή βηνγξαθία ηεο αγγιηθήο αξηζηνθξαηίαο, ζηεξη-
δφκελνο ζηελ θαηλνηφκν έλλνηα ηεο «ζπιινγηθήο πξνζσπνγξαθίαο», ηελ νπνία θαηαζθεχαζε κε βάζε ζηαηη-
ζηηθέο αλαιχζεηο θαη άιιεο κεζφδνπο ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. ΢ηελ νπζία, ζπλέρηδε ηελ ηδέα πνπ είρε

πξνηείλεη ηε δεθαεηία ηνπ 1940 ν Νάκηεξ (βι. παξαπάλσ) αιιά, πξνρσξψληαο απφ ηελ «πξνζσπνγξάθεζε»
ησλ ειίη ζηε καδηθή βηνγξαθία ησλ απιψλ εξγαηψλ ή θαη νιφθιεξσλ θνηλσληψλ, πνιιαπιαζίαδε ηνπο αλ-
ζξψπνπο, πνπ κειεηνχζε ε ηζηνξία κε ηε βνήζεηα ησλ ζηαηηζηηθψλ πεξηγξαθψλ θαη ελίνηε ησλ ζηαηηζηηθψλ
κνληέισλ. Έηζη, θαηάθεξε λα δηαςεχζεη ηηο παξαδνζηαθέο ζεσξίεο γηα ηελ θνηλσληθή δνκή θαη θηλεηηθφηεηα
ηεο λεφηεξεο θαη ζχγρξνλεο Αγγιίαο θαη ήηαλ πηα αηζηφδνμνο φηη κε ηελ πξνζσπνγξαθία, ηε ζπιινγηθή βην-
γξαθία θαη ηε ζπλδπαζηηθή έξεπλα ζε επίπεδα δηάθνξσλ επαγγεικαηηθψλ ηάμεσλ, ε θνηλσληθή ηζηνξία ζα
απνθαζηζηνχζε ηε ζρέζε ηεο κε ηελ πνιηηηθή ηζηνξία, ζα πεηχραηλε ηε ζπκθηιίσζή ηεο κε ηελ θνηλσληνινγία
θαη ηελ ςπρνινγία θαη επηπιένλ ζα έθαλε έλα βήκα παξαπάλσ, γηα λα ζπλδέζεη ηηο εληππσζηαθέο εμειίμεηο
ηεο δηαλνεηηθήο θαη πνιηηηζκηθήο ηζηνξίαο κε ηα θνηλσληθά, πνιηηηθά θαη νηθνλνκηθά ζεκέιηα ηνπο (Stone &
Fawtier Stone, 1972: 56-123).
Σφζν ε ηζηνξία ησλ πφιεσλ, ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηεο εξγαηηθήο ηάμεο φζν θαη δηάθνξνη θιάδνη ηεο
πνιηηηθήο, ηεο νηθνλνκηθήο θαη ηεο δηαλνεηηθήο ηζηνξίαο δεκηνχξγεζαλ κε βάζε ηα δηθά ηνπο δεδνκέλα δηά-
θνξνπο ηχπνπο ζπιινγηθήο βηνγξαθίαο, ε νπνία επξφθεηην ζηε ζπλέρεηα λα εθαξκνζηεί ζηηο ηζηνξίεο ηεο νη-
θνγέλεηαο, ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ησλ κεηνλνηήησλ. Με άιια ιφγηα, νη ηζηνξηθνί πείζηεθαλ απφ ηελ άπνςε
πνπ εμέθξαζε ην 1972 ν ΢ηφνπλ φηη ε ζπιινγηθή βηνγξαθία απνθάιππηε ηελ «ηάμε» ησλ γεγνλφησλ θαη ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη παξάιιεια θψηηδε ηε δηάζηαζε ηεο αηνκηθήο εκπεηξίαο. Tν 1972 επίζεο εθδφζεθε ν
ζπιινγηθφο ηφκνο πνπ θηινμέλεζε ηα άξζξα ησλ ζπλέδξσλ ζηηο δχν ηειεπηαίεο ζπλαληήζεηο ηνπ πεξηνδηθνχ
Γαίδαινο (1968 θαη 1970), ζρεηηθά κε ηηο πξννδεπηηθέο λέεο ηζηνξίεο θαη ην κέιινλ ηνπο (Felix, 1972). Σν
ζεκαληηθφηεξν ίζσο ακεξηθαληθφ πεξηνδηθφ γηα ηελ θνηλσληθή ηζηνξία (Journal of Social History) ζπκπιή-
ξσλε ηελ πξψηε πεληαεηία απφ ηελ ίδξπζή ηνπ. Σν 1976, ην έηνο πνπ ν θαζεγεηήο Υάξνιλη Πέξθηλ (Harold
Perkin, 1926-2004) (ν ηζηνξηθφο πνπ ηε δεθαεηία ηνπ 1950 έθαλε ηηο πξψηεο δηαιέμεηο θνηλσληθήο ηζηνξίαο ζε
βξεηαληθφ παλεπηζηήκην) ίδξπζε ηε βξεηαληθή Δηαηξεία Κνηλσληθήο Ηζηνξίαο (Social History Society), μεθί-
λεζε ε έθδνζε ηνπ πεξηνδηθνχ Κνηλσληθή Ηζηνξία (Social History). ΢ην πξψην ηεχρνο ηνπ ε θνηλσληθή ηζην-
ξία ραξαθηεξηδφηαλ σο «λένο θιάδνο» ησλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ, σο «έλα λέν είδνο ηζηνξίαο», πνπ έρεη ζηφρν
λα εηζβάιεη ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο θαη ηεο ηζηνξηθήο αλάιπζεο, ρσξίο λα πεξηνξίδεη ηε
ζεκαηνινγία ηεο ζε ζπγθεθξηκέλεο πηπρέο ηεο θνηλσληθήο αλάπηπμεο, αιιά νχηε απνθιεηζηηθά ζηε δηακφξ-
θσζε ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Ζ ζπληαθηηθή επηηξνπή ηνπ πεξηνδηθνχ επηζήκαηλε ηα κεζνδνινγηθά θαη ζεσ-
ξεηηθά πξνβιήκαηα, πνπ δελ είραλ αθφκε ιπζεί. Παξάιιεια κλεκφλεπε ηνπο πξσηνπφξνπο ηεο λέαο θνηλσλη-
θήο ηζηνξίαο: ηνλ Μπινρ θαη ηνλ Μπξνληέι, απφ ηελ πιεπξά ηεο Γαιιίαο θαη ηεο «ζρνιήο» ησλ Αλλάι, θαη
ηνλ Σφκπζνλ θαη ηνλ Υφκπζκπανπκ απφ ηελ πιεπξά ηεο Βξεηαλίαο (Editorial: 1-3). Βέβαηα, ε βξεηαληθή ν-
κάδα δελ είρε δεκηνπξγήζεη θάπνηα «ζρνιή», αιιά είρε ζηε δηάζεζή ηεο φια ηα κέζα γηα ηελ πξνψζεζε θαη
ηε δηάδνζε ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο. Ο Σφκπζνλ, πνπ ζηα κέζα ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο είρε ηδξχζεη ην
Κέληξν Έξεπλαο ηεο Κνηλσληθήο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Warwick, ην 1976 ήηαλ ν εκπλεπζηήο ελφο
άιινπ ζεκαληηθνχ πεξηνδηθνχ γηα ηελ θνηλσλία (History Workshop Journal), ην νπνίν πξνζέζεηε εμαξρήο ζηα
ελδηαθέξνληά ηνπ κεξηθά φρη ηφζν ηνληζκέλα, αιιά ζεκειηψδε ζηνηρεία ηεο θνηλσληθήο δσήο: δειαδή πέξα
απφ ηνλ πιηθφ πνιηηηζκφ θαη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ηάμεσλ, ηε δηάθξηζε ησλ θχισλ θαη ηνλ γάκν, ηελ νηθν-
γέλεηα, αθφκε θαη ηνλ ρψξν ηνπ ζρνιείνπ θαη ηεο νηθίαο.
Έηζη, ζπκπιεξψλνληαλ φια ηα θελά ηνπ «ζπζηήκαηνο» ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, πνπ είρε επεμεξγα-
ζηεί ν Υφκπζκπανπκ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο. Αλακθίβνια, ε παληειήο απνπζία ηεο ηζηνξίαο ησλ γπλαηθψλ
ήηαλ ην ζπνπδαηφηεξν θελφ. Πψο ήηαλ δπλαηφ λα απνπζηάδνπλ νη γπλαίθεο απφ ηε «ζπλνιηθή ηζηνξία ηεο θνη-
λσλίαο», πνπ πξνζπάζεζε λα νηθνδνκήζεη ν Υφκπζκπανπκ; Κάπνηα ζηηγκή αλαγθάζηεθε λα απνινγεζεί γηα
απηήλ ηελ παξάβιεςή ηνπ, αιιά πξνθαλψο γλψξηδε εθ ησλ πξνηέξσλ φηη δελ ζα ήηαλ πεηζηηθέο νη δηθαηνινγί-
εο ηνπ. Ηζρπξίζηεθε δειαδή φηη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 δελ είρε έξζεη ε ψξα ηεο ηζηνξίαο ησλ γπ-
λαηθψλ θαη φηη κέρξη ηφηε δελ είρε πξνθαιέζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ ηζηνξηθψλ, πνπ ήηαλ ζηε ζπληξηπηηθή πιεη-
νλφηεηά ηνπο άλδξεο. Δίλαη αιήζεηα, βέβαηα, φηη θαη ζηελ νκάδα ησλ ηξηάληα πεξίπνπ ζπλεξγαηψλ ηνπ Έξγνπ
ηεο Ηζηνξίαο ησλ Λε Γθνθ θαη Ννξά, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ηελ ίδηα πεξίπνπ επνρή, ζπκκεηείρε κφλν κηα

γπλαίθα. Δίλαη επίζεο γεγνλφο φηη ε «ηζηνξία ησλ γπλαηθψλ» απνπζίαδε απφ ηα άξζξα ηεο Γηεζλνύο Δγθπθιν-
παίδεηαο ησλ Κνηλσληθώλ Δπηζηεκώλ, πνπ εθδφζεθε ην 1968. Αιιά ζηε ζεσξία θαη ηελ εξκελεπηηθή πξαθηη-
θή άιισλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ (ηεο ςπρνινγίαο, ηεο αλζξσπνινγίαο αθφκε θαη ηεο νηθνλνκηθήο επηζηή-
κεο) ππήξραλ αξθεηέο αλαθνξέο ζηελ επίδξαζε ηνπ θχινπ. Ζ Νέα Ηζηνξία θαη ε λέα θνηλσληθή ηζηνξία είραλ
θαζπζηεξήζεη λα «αλαθαιχςνπλ» ηηο γπλαίθεο; Πξνθαλψο, φρη. Οη γπλαηθείνη ξφινη εμεηάδνληαλ αθφκε θαη
ζε νξηζκέλεο παιηέο, πξνδξνκηθέο κειέηεο ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο ζηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα. Γελ ζα πξέπεη
επίζεο λα παξαβιέςνπκε φηη ηα πξψηα δεηιά βήκαηα ηεο αλάπηπμεο απηήο ηεο ηζηνξίαο, πνπ ζπρλά αλαθέξε-
ηαη σο θεκηληζηηθή ηζηνξία ή ηζηνξία ησλ θχισλ, εληνπίδνληαη επίζεο ζηε δεθαεηία ηνπ 1960. Δίλαη αμηνζε-
κείσην, φκσο, φηη ε αλάδεημή ηεο ζε απηφλνκν επηκέξνπο πεδίν ηεο ηζηνξίαο (ή λέν ηχπν ηζηνξίαο) κεηά ηε
δεθαεηία ηνπ 1970 ππήξμε ζηαδηαθή εμέιημε, γεγνλφο πνπ ζα πξέπεη κάιινλ λα απνδνζεί ζε πνιηηηθνχο ιφ-
γνπο. Ζ πξψηε αθκή ηεο δειαδή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ζπλέπηπηε κε ηελ θνξχθσζε ηνπ
θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο ζηε Γπηηθή Δπξψπε, ηηο ΖΠΑ, ηνλ Καλαδά θαη ηελ Απζηξαιία. Αιιά ε «his-(s)tory»
άξρηζε λα κεηαηξέπεηαη ζε «her-story», θαηά ην ινγνπαίγλην θάπνησλ εθπξνζψπσλ ηεο, φηαλ απμήζεθαλ ζε-
καληηθά νη γπλαίθεο πνπ θαηείραλ παλεπηζηεκηαθέο έδξεο θαη ζεκαληηθέο ζέζεηο ζε ηλζηηηνχηα θαη εξεπλεηηθά
ηδξχκαηα –θη απηφ ζπλέβε (παξά ηηο δηαθνξέο πνπ παξαηεξνχληαη απφ ρψξα ζε ρψξα) ηε δεθαεηία ηνπ 1980.
Χζηφζν, παξαηεξείηαη θαη έλα αθφκε παξάδνμν: απηή ε ζηαδηαθή «απηνλφκεζε» ηεο ηζηνξίαο ησλ γπλαηθψλ
θαίλεηαη φηη ζρεηίδεηαη ζηελά κε ηηο δχν «θξίζεηο» ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο –πνπ έιαβαλ ρψξα ζηηο αξρέο θαη
ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, αληίζηνηρα.
Σν 1980, ζην ηεχρνο ηνπ πεξηνδηθνχ Θεσξία θαη Κνηλσλία (Theory and Society, πνπ εθδίδεηαη απφ ην
1974), ην νπνίν αθηεξψζεθε ζηελ πξψηε θξίζε ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο, ν Σζαξιο Σίιιπ εμεγεί φηη αξθεηνί
θνηλσληθνί ηζηνξηθνί είραλ ράζεη ηνλ αξρηθφ ηνπο ελζνπζηαζκφ ηνπο, πξηλ αθφκε απνραηξεηήζνπλ ηε ρξπζή
δεθαεηία ηνπο. Έδηλαλ ηελ εληχπσζε φηη κάιινλ επαλαπαχηεθαλ ζηε ρξήζε ησλ κνληέισλ θαη ησλ κεζφδσλ
ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ θαη έηζη ιεζκφλεζαλ ηελ εθζηξαηεία ηνπ Υφκπζκπανπκ γηα ηελ νηθνδφκεζε ησλ
ηζηνξηθά ζεκειησκέλσλ ζεσξηψλ –πνπ ήηαλ ην ππέξηαην ρξένο ηνπο, θαηά ηελ θξίζε ελφο θνηλσληνιφγνπ,
φπσο ν Σίιιπ. Γελ είραλ ζέζεη δειαδή λέα εξσηήκαηα, φπσο: Πψο ζπγθξνηήζεθε ν θφζκνο ζηνλ νπνίν δνχκε;
Πψο επεξέαζε ηε δσή ησλ απιψλ αλζξψπσλ ε δηαδηθαζία ηεο δηακφξθσζήο ηνπ θαη ηη ζα κπνξνχζε λα έρεη
ζπκβεί ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο θαηά ηηο θξίζηκεο ηζηνξηθέο ζηηγκέο; Πψο θαη γηαηί επηθξάηεζαλ θάπνηεο
πηζαλφηεηεο θαη φρη άιιεο (Tilly, 1980: 679-681); Ο έιεγρνο ησλ πηζαλνηήησλ ζην παξειζφλ παξνπζηαδφηαλ
πηα σο ε απαίηεζε ησλ άιισλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ απφ ηελ ηζηνξία. Αληίζεηα, απφ ηελ πιεπξά ησλ ηζηνξη-
θψλ ήηαλ ν ίδηνο ν Λψξελο ΢ηφνπλ (Lawrence Stone, 1909-1999), πνπ φρη κφλνλ επηβεβαίσλε ηε «δηάγλσζε»
ηνπ Σίιιπ, αιιά ζε έλα άξζξν ηνπ, ηνλ Ννέκβξην ηνπ 1979, ζην ζεκαληηθφηεξν βξεηαληθφ ηζηνξηθφ πεξηνδηθφ
(ην Past and Present) δηαθήξπηηε ηελ επηζηξνθή ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο ζηε γνεηεία ηεο αθήγεζεο. Τπφ ηελ
επίδξαζε ησλ εμειίμεσλ ηεο δεθαεηίαο, νη ηδενινγηθέο ακθηζβεηήζεηο –θπξίσο ησλ θεληξηθψλ ζέζεσλ ηνπ
καξμηζκνχ– αιιά θαη ε επηβνιή ηνπ νηθνλνκηθνχ ληεηεξκηληζκνχ ζηελ ηζηνξία θαίλεηαη πσο είραλ απνγνε-
ηεχζεη ηνλ εβδνκεληάρξνλν πηα ΢ηφνπλ. Οη λέεο ζπλζήθεο θαινχζαλ ηελ ηζηνξία λα ζηξαθεί ζηηο πνιηηηθέο
θαη ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο –φπνπ, άιισζηε, δελ είρε λα αληηκεησπίζεη ηζρπξνχο αληαγσληζηέο. Δλ θαηαθιείδη,
νη εθαξκνγέο ησλ πνζνηηθψλ κεζφδσλ είραλ πξνρσξήζεη ηφζν, ψζηε είραλ μεθχγεη απφ ηνλ έιεγρν ησλ ηζην-
ξηθψλ, εθείλσλ ηνπιάρηζηνλ πνπ δελ είραλ εηδηθέο καζεκαηηθέο γλψζεηο. Ζ επηζηξνθή απηή ζα απάιιαζζε
επίζεο ηνπο ηζηνξηθνχο απφ κνληέια θαη καζεκαηηθέο, ζηαηηζηηθέο ή άιιεο κεηξήζεηο, πνπ γίλνληαλ πηα κε ηε
βνήζεηα ησλ ππνινγηζηψλ, φπσο ηζρπξηδφηαλ ν ΢ηφνπλ. Θα ηνπο άθελε δειαδή ειεχζεξνπο λα αλαδεηνχλ θαη
πάιη ηη είραλ ζην κπαιφ ηνπο νη άλζξσπνη ηνπ παξειζφληνο θαη λα δηεξεπλνχλ πψο ήηαλ ζε άιιεο επνρέο ε
δσή (Stone, 1979: 3-24). Βέβαηα, ν Υφκπζκπανπκ απάληεζε ζηνλ ΢ηφνπλ φηη νη θνηλσληθνί ηζηνξηθνί είραλ
ήδε πεηχρεη πνιιά θαη φηη είραλ αθφκε ην πεξηζψξην λα πεξηκέλνπλ ηα καθξνπξφζεζκα απνηειέζκαηα ηεο
εθζπγρξνληζηηθήο κεζνδνινγηθήο «κεηαξξχζκηζήο» ηνπο (Hobsbawm, 1980: 3-8). Αιιά νη ακθηζβεηήζεηο
ησλ κεηακνληέξσλ ζεσξηψλ γηα ηελ ηζηνξία μεπεξλνχζαλ ηηο απφςεηο ηνπ ΢ηφνπλ θαη θαηέιεγαλ ζηελ άξλεζε
ηνπ φηη ε ηζηνξηθή γξαθή αλαζπλζέηεη ην πξαγκαηηθφ ηζηνξηθφ παξειζφλ (Tilly, 1984: 363-406).

Καηά ζχκπησζε, ν 20φο αηψλαο είρε μεθηλήζεη κε ηηο δηαθεξχμεηο θάπνησλ ηζηνξηθψλ (φπσο ν Άθηνλ,
βι. θεθάιαην 1) φηη ε ηζηνξία είλαη επηζηήκε θαη θαηέιεγε κε ηηο ακθηζβεηήζεηο άιισλ ηζηνξηθψλ, πνπ ηνπν-
ζεηνχζαλ ηελ ηζηνξηθή γξαθή θαη πάιη πνιχ θνληά ζηελ αθήγεζε θαη ηε ινγνηερλία. Αληίζηνηρα, ν αγψλαο
ησλ πξψησλ δεθαεηηψλ ηνπ αηψλα γηα ηνλ επηζηεκνληθφ εθκνληεξληζκφ ηεο ηζηνξηθήο ζεσξίαο θαη κεζνδνιν-
γίαο, ζηα ηέιε ηνπ ίδηνπ αηψλα παξαρσξνχζε ηε ζέζε ηνπ ζηηο κεηακνληέξλεο αληεπηζέζεηο ηεο «πνιηηηζκη-
θήο» θαη «γισζζηθήο ζηξνθήο». Με άιια ιφγηα, ε αξρηθή ξήμε κε ηε κεγάιε θαη εληαία παιηά ηζηνξία νδή-
γεζε ζηε λέα πξνζπάζεηα ξήμεο κε ηνλ ληεηεξκηληζκφ ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ εξκελεπηηθψλ πξνζεγγί-
ζεσλ, πνπ είραλ νηθνδνκεζεί ζηε δηάξθεηα ηνπ αηψλα. Αλάκεζα ζηηο ζπλέπεηεο ηεο πνξείαο ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο μερσξίδεη αθελφο ε πνιπδηάζπαζή ηεο ζηελ πνιηηηθή, ηε δηπισκαηηθή, ηελ νηθνλνκηθή, ηελ θνηλσλη-
θή, ηελ πνιηηηζκηθή, ηελ απηνθξαηνξηθή, ηε ζξεζθεπηηθή, ηε δηαλνεηηθή ηζηνξία ή ηελ ηζηνξία ηνπ θνηλσλη-
θνχ θχινπ, ηεο επηζηήκεο θαη αθεηέξνπ ν θαηαθεξκαηηζκφο θάζε κηαο απφ απηέο ηηο ηζηνξίεο ζε πνιιέο άιιεο
(Kalifa & Kelly, 2008: 47-68· Hafton, 2007:115-153· Brett, 2007: 211-242· Colley, 2007: 243-270). Ζ γεληθή
δηαπίζησζε φηη, αληί λα δηεπξπλζεί θαηά ηελ εμέιημή ηεο ε «επηθξάηεηα» ηεο ηζηνξίαο, «ζηέλεπε», πεξηιήθζε-
θε ζηηο αηηηάζεηο ησλ επηθξηηψλ ηεο επηζηεκνληθφηεηάο ηεο. Απηφο ν πεξηνξηζκφο, εμάιινπ, ήηαλ αθφκε πην
έληνλνο, θαζψο απμάλνληαλ νη επηκέξνπο ηζηνξίεο πνπ δηεθδηθνχζαλ θαη απνθηνχζαλ ηελ απηνλνκία ηνπο σο
ππν-θιάδνη ηεο, γεγνλφο πνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί φρη κφλν ζπλέπεηα αιιά θαη αηηία ηεο «θξίζεο» ηεο γεληθήο
ηζηνξίαο φζν θαη θαζεκηάο ηζηνξίαο. Αλ αλαθέξνπκε σο παξάδεηγκα ηελ ηζηνξία ησλ γπλαηθψλ θαη πάιη, ε
απηνλφκεζή ηεο ζην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 20νχ αηψλα ήηαλ αθελφο ζπλέπεηα ηεο αδηαθνξίαο έσο ηφηε ησλ
θνηλσληθψλ ηζηνξηθψλ γηα ηηο γπλαίθεο, αθεηέξνπ ζηφρνο πνπ επηηεχρζεθε ράξε ζηηο ζπληνληζκέλεο επηζέζεηο
ησλ θηλεηνπνηεκέλσλ θεκηληζηξηψλ ελαληίνλ ηνπ πιηζηηθνχ ραξαθηήξα ησλ βαζηθψλ θαηεγνξηνπνηήζεψλ
ηνπο. Ο θεκηληζηηθφο αλαζεσξεηηζκφο δειαδή απνθήξπμε ηελ θπξίαξρε ηδέα φηη ζην πξνιεηαξηάην θπξηαξ-
ρνχλ θαηά θαλφλα άλδξεο, αληιψληαο ηελ έκπλεπζή ηνπ απφ ηηο ζεσξίεο ή ζσζηφηεξα ηηο «ελνξάζεηο» θαη ηε
κέζνδν, πνπ θιεξνδφηεζαλ ζηνπο ηζηνξηθνχο νη «γελεαινγίεο» ηνπ Φνπθψ. Καζψο ν θεκηληζκφο αιιά θαη ηα
θηλήκαηα γηα ηα δηθαηψκαηα ηνπ πνιίηε θαη νη αληηαπνηθηαθέο θακπάληεο θνξπθψλνληαλ ζηηο δεθαεηίεο ηνπ
1970 θαη 1980, παξνπζηαδφηαλ σο επηηαθηηθή αλάγθε ε εμηζηφξεζε ηεο «γελεαινγίαο» ηεο θαηαπίεζεο, πνπ
έκνηαδε κε πνιηηηζκηθή εμηζηφξεζε θαη πάληα ζπζρεηηδφηαλ κε πνιηηηζκηθέο αλαπαξαζηάζεηο ηεο βηνινγηθήο
δηαθνξάο. Ζ ηζηνξία δειαδή πνπ νηθνδνκνχζαλ νη θεκηλίζηξηεο παξέπεκπε ζηελ θαηαπίεζε κε βάζε ηηο δηα-
θνξέο θχινπ, ελψ ε ηζηνξία πνπ δεηνχζαλ, γηα παξάδεηγκα, νη Αθξνακεξηθαλνί θαζνξηδφηαλ απφ θπιεηηθά
ζηεξεφηππα (Roubin, 2007: 160-163). Υσξίο ακθηβνιία, νη ηζηνξηθνί ηνπ θεκηληζκνχ ζπλέδξακαλ ζηε γεληθφ-
ηεξε εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο: απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 δηεχξπλαλ ηελ θαηαλφεζε ησλ ηζηνξηθψλ
ζρεηηθά κε ην ηη ζπλζέηεη ηελ θνηλσλία θαη απφ ηελ επφκελε δεθαεηία κεηέβαιαλ ηελ αληίιεςή ηνπο γηα ην ηη
είλαη πνιηηηζκφο. Δπνκέλσο, δηαδξακάηηζαλ θαίξην ξφιν θαη ζηελ πξντνχζα δηαδηθαζία ηνπ θαηαθεξκαηηζκνχ
ηεο ζε ππν-πεδία. ΋πσο ήδε θάλεθε, ν ελεξγφο ξφινο ηνπο ήηαλ παξάιιεια απνηέιεζκα ησλ πνιηηηθψλ εμε-
ιίμεσλ ηεο επνρήο: ην δηθαίσκα ηεο γπλαηθείαο ςήθνπ, ε θαηνρχξσζε ηεο ηζφηεηαο ησλ δχν θχισλ ζηηο πε-
ξηζζφηεξεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ θαη ε άξζε ηνπ απνθιεηζκνχ ησλ γπλαηθψλ απφ ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα
θαη ηα παλεπηζηήκηα. Καηαιήγνπκε έηζη ζηελ εμήο πξφζζεηε δηαπίζησζε: φηη ε ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο θαη ησλ
πνιιψλ ηζηνξηψλ βξίζθεηαη ζε άκεζε ζπλάξηεζε κε ηελ ηζηνξία ησλ ηζηνξηθψλ.
Δίρε έξζεη, ινηπφλ, ην «ηέινο» ηεο πνιηηηθήο θαη δηπισκαηηθήο ηζηνξίαο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1970; Άξαγε, ε αλαβίσζε ηεο αθήγεζεο θαη ε «πνιηηηζκηθή ζηξνθή», ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο, έθεξαλ ην
«ηέινο» θαη ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο; Μήπσο είρε έξζεη γεληθά ην «ηέινο» ηεο ηζηνξίαο, ιίγν πξηλ απνραηξε-
ηήζεη ηνλ 20φ αηψλα, φπσο δειαδή αλαξσηήζεθαλ θάπνηνη ηζηνξηθνί; ΢ηνλ βαζκφ πνπ κπνξνχκε λα κεηξή-
ζνπκε πφζεο πνιηηηθέο ηζηνξίεο δεκνζηεχζεθαλ κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1970, ε απάληεζε είλαη αξλεηηθή: ε
πνιηηηθή ηζηνξία έιαβε λέεο κνξθέο θαη παξήγαγε λέεο κηθξφηεξεο πνιηηηθέο ηζηνξίεο, πνπ δπζθνιεχνπλ ηελ
πξνζπάζεηά καο λα δεκηνπξγήζνπκε έλαλ θαηάινγν έξγσλ. Αλ πάιη ιάβνπκε ππφςε καο φηη ε έζσζελ θαη
έμσζελ θξηηηθή θαηά ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο ζηηο αξρέο θαη ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαλέξσλε φηη
νη θνηλσληθέο θαηεγνξίεο κπνξνχλ λα γίλνληαη θαηαλνεηέο ππφ ηνπο φξνπο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο, αθνχ ε δη-

αθνξεηηθφηεηα είλαη πάλσ απφ φια κηα αηνκηθή ηδηφηεηα ησλ πξνζψπσλ πνπ δξνπλ ζην παξειζφλ, ηφηε δηα-
πηζηψλνπκε φηη νη θνηλσληθνί ηζηνξηθνί πεξηπιέθνπλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ ην έξγν ηνπο, θαη νδεγνχλ ζηε
ξηδηθή αλαζεψξεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ζπγθξνηνχλ ηηο ζπιινγηθφηεηεο. Δπνκέλσο, θαη πάιη δελ παξα-
ηεξνχκε θάπνην «ηέινο», αιιά κηα δηαδηθαζία πνπ ζπλερίδεηαη, εκπλέεηαη απφ ην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ θαη
παξάγεη λέεο εξκελείεο ηνπ παξειζφληνο –πξφθεηηαη δειαδή γηα κηα δηαδηθαζία πνπ δελ πξνβιέπεηαη λα νιν-
θιεξσζεί. Έηζη, εμεγείηαη, γηα παξάδεηγκα, γηαηί ε ηζηνξία ηεο εξγαηηθήο ηάμεο (ν ηξφπνο δειαδή κε ηνλ ν-
πνίν νη άλζξσπνη βίσζαλ ην παξειζφλ) ππήξμε ε πξψηε «πεξηνρή», πνπ επεδίσμε ηελ απηνλφκεζή ηεο ππφ
ηελ πξνζηαζία ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο ηνπ Σφκπζνλ, θαη επίζεο γηαηί απηή ε λέα ηζηνξία ζπλδέζεθε ζηελά
κε κηα λέα πξνζέγγηζε «ηζηνξίαο απφ ηα θάησ» –φξν πνπ εηζήγαγε θαη πάιη ν Έληνπαξλη Σφκπζνλ ζην ιεμη-
ιφγην ησλ ηζηνξηθψλ, ην 1966 (Welskopp, 2003: 215-217).
Ζ ηειεπηαία πξνζέγγηζε, πνπ ηαπηφρξνλα ελέπλεπζε ηελ ηζηνξία ηεο δεκφζηαο πνιηηηθήο (βι. παξα-
πάλσ), απνηειεί κηα αθφκε ππνθαηεγνξία ηεο κεγαιχηεξεο θαηεγνξίαο ηεο ηζηνξίαο ησλ απιψλ αλζξψπσλ
δίπια ζηελ ηηαιηθήο πξνέιεπζεο κηθξντζηνξία θαη ηε γεξκαληθή ηζηνξία ηεο θαζεκεξηλήο δσήο
(Alltagsgeschicte). Δίλαη πξνθαλέο, άιισζηε, φηη νχηε ν Σφκπζνλ είρε πξφζεζε λα εγθαηληάζεη κηα λέα «απ-
ηφλνκε» ηζηνξία. Απηφ πνπ ήζειε, φπσο εμεγνχζε, ήηαλ «λα δηαζψζεη ηνλ θησρφ θαιηζνπνηφ […], ηνλ “α-
παξραησκέλν” πθαληή ηνπ ρεηξνθίλεηνπ αξγαιεηνχ […] απφ ηελ πειψξηα ζπγθαηαβαηηθφηεηα ησλ κεηαγελέ-
ζηεξσλ» (Iggers, 1999: 136). Δπηδίσθε, ινηπφλ, λα ηνλίζεη ηελ αμία κηαο δηαθνξεηηθήο πξνζέγγηζεο, πνπ δελ
ήηαλ απαξαίηεηα άγλσζηε ζηνπο ηζηνξηθνχο ηεο επνρήο ηνπ, παξφηη ήηαλ βέβαην φηη ρξεηαδφηαλ επεμεξγαζία.
Γελ κπνξνχκε λα ακθηζβεηήζνπκε φηη νη δηάθνξεο φςεηο ηεο εκπεηξίαο ησλ απιψλ αλζξψπσλ είλαη αδχλαην
λα απνθνπνχλ απφ ηηο δνκέο θαη ηηο δπλάκεηο ηεο θνηλσλίαο ή απφ ηελ εμέηαζε ηεο πνιηηηθήο ή θαη ηεο νηθν-
λνκίαο (Sharpe, 1991: 24-41). Αληίζεηα, ε εμέηαζή ηνπο έρεη ζηφρν λα δηεπξχλεη ηηο πξννπηηθέο θαη ην πεδίν
έξεπλαο ηεο ηζηνξίαο, θέξλνληαο ζην πξνζθήλην ηνπο αγψλεο, ηηο εκπεηξίεο, ηηο πεπνηζήζεηο, ηηο αμίεο, ηηο θα-
ζεκεξηλέο πξννπηηθέο θαη ηηο λννηξνπίεο ησλ απιψλ αλζξψπσλ, πνπ ήηαλ θαηαδηθαζκέλνη απφ ηνπο παιηνχο
ηζηνξηθνχο λα παξακείλνπλ ζηελ αθάλεηα, ελδερνκέλσο, γηαηί είραλ ζεσξεζεί ιηγφηεξν ζεκαληηθνί, ίζσο γηαηί
ε αλάδεημή ηνπο ζην πξνζθήλην ηεο ηζηνξηθήο αλάιπζεο είλαη εθ ησλ πξαγκάησλ δχζθνιε θαη επίπνλε δηαδη-
θαζία, αθνχ νη ηζηνξηθέο πεγέο θαηαζθεπάζηεθαλ ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηά ηνπο απφ ηνπο ιίγνπο θαη
επηθαλείο, γηα λα αθήζνπλ ζηε ζθηά ηνχο αζήκαληνπο θαη αζχγθξηηα πεξηζζφηεξνπο. Αιιά ζχκθσλα κε απηή
ηε λέα πξνζέγγηζε, νη πνιινί δελ αληηκεησπίδνληαη σο ηκήκα ελφο πιήζνπο –ηνπ αλψλπκνπ πιήζνπο– αιιά
σο άηνκα, θαη νη ηζηνξίεο ηνπο είλαη δηεγήζεηο πνπ απαηηνχλ «κηα επηζηεκνινγία πξνζαξκνζκέλε ζηηο εκπεη-
ξίεο απηψλ ησλ πνιιψλ, πνπ λα επηηξέπεη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θαη φρη ηνπ αθεξεκέλνπ»
(Iggers, 1999: 136-137).
Ζ κηθξντζηνξία είλαη έλαο ζαγελεπηηθφο θιάδνο ή ζσζηφηεξα κηα πξνηεηλφκελε πξνζέγγηζε, πνπ δελ
είρε ηελ αλάγθε λα επεμεξγαζηεί ηα ζεσξεηηθά θείκελά ηεο θαη λα πξνβεί ζε αλαθνηλψζεηο ησλ καληθέζησλ
ηεο. Οη ζπλαιιαγέο ηεο κε ηελ θνηλσληθή ηζηνξία πάληνηε ήηαλ αδηάθνπεο, ψζηε νη εθπξφζσπνί ηεο δελ
ρξεηάζηεθε λα επηλνήζνπλ ην δηθφ ηνπο ηδηαίηεξν ζπλεθηηθφ ζχζηεκα ελλνηψλ θαη αξρψλ. Άιισζηε, νη πξνζ-
δνθίεο θαη νη κπζνινγίεο πνπ είραλ θαζνδεγήζεη έσο ηφηε ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πνιηηηζκηθνχ δηαιφγνπ,
ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνχ, είραλ απνδεηρζεί κηθξήο αμίαο θαη αθαηάιιειεο ελ φςεη ησλ
απξφβιεπησλ ζπλεπεηψλ ησλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ δεδνκέλσλ απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1960 –ζηηο εμειίμεηο πνπ ήδε αλαθέξακε, αμίδεη λα πξνζηεζεί ην θνηηεηηθφ θίλεκα ζην Μπέξθιευ, ην
Παξίζη, ην Βεξνιίλν θαη ηελ Πξάγα (ε ιεγφκελε «άλνημε ηεο Πξάγαο»). Χο πξαθηηθή ε κηθξντζηνξία βαζί-
ζηεθε ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ επηπέδνπ παξαηήξεζεο, ζηε κηθξνζθνπηθή αλάιπζε θαη ηελ εληαηηθή αλάιπζε
ηνπ αξρεηαθνχ πιηθνχ. Αιιά δελ κπνξεί λα νξηζηεί σο κηα δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε πνπ επηθεληξψλεηαη ζηηο
αηηίεο θαη επελέξγεηεο ηνπ αδηακθηζβήηεηνπ γεγνλφηνο φηη ζε θάζε θνηλσληθφ ζχζηεκα ζπλππάξρνπλ πνιιέο
θαη δηάθνξεο δηαζηάζεηο. Με απιά ιφγηα, ζην ζεκείν απηφ αλαθεξφκαζηε ζην πξφβιεκα πνπ αληηκεησπίδνπλ
νη ηζηνξηθνί, φηαλ πξνζπαζνχλ λα πεξηγξάςνπλ ην ηεξάζηην πιήζνο ησλ πεξίπινθσλ θνηλσληθψλ δνκψλ ρσ-
ξίο λα ράζνπλ ηελ αίζζεζε ηνπ επηπέδνπ ηνπ θνηλσληθνχ «ρψξνπ» θάζε αηφκνπ θαη, ζπλαθφινπζα, ησλ αλ-

ζξψπσλ θαη ηεο ζέζεο ηνπο ζηε δσή. Ζ κηθξντζηνξία, πνπ νκνινγνπκέλσο έρεη αξθεηά θνηλά γλσξίζκαηα κε
ηελ αλζξσπνινγία, κπνξεί λα ζεσξεζεί σο κηα απάληεζε ζηνπο πεξηνξηζκνχο ησλ εμεγήζεσλ ηεο θνηλσληθήο
ηζηνξίαο (Levi, 1991: 93-113). Σειηθά, δελ ππάξρεη θαλέλαο ιφγνο «λα κελ κπνξνχλ λα ζπλππάξρνπλ θαη λα
αιιεινζπκπιεξψλνληαη κηα ηζηνξία πνπ αζρνιείηαη κε επξείεο θνηλσληθέο αιιαγέο θαη κηα ηζηνξία πνπ επη-
θεληξψλεηαη ζε αηνκηθέο ππάξμεηο» (Iggers, 1999: 138). Με απιά ιφγηα, ν ηζηνξηθφο νθείιεη λα ζπλδπάζεη
απηά ηα δχν επίπεδα ηζηνξηθήο εκπεηξίαο. Βέβαηα, ηα ζεκαληηθφηεξα πξνβιήκαηά ηνπ είλαη ηερληθά: αο ζε-
κεηψζνπκε αθελφο ηνπιάρηζηνλ ηηο αλεπαξθείο πεγέο ηνπ, φπνπ νθείιεη λα αλαδεηήζεη ηηο ρακέλεο «θσλέο»
ησλ αλζξψπσλ πνπ δελ είραλ ηε δπλαηφηεηα ή πνηέ δελ ελδηαθέξζεθαλ λα δηαζψζνπλ ηε «θσλή» ηνπο, αθε-
ηέξνπ ηηο αδπλακίεο ηνπ κνληέινπ ηεο αλάιπζήο ηνπ –παξά ην γεγνλφο φηη σο ηζηνξηθφο ησλ θνηλψλ αλζξψ-
πσλ έρεη ην κεγάιν πιενλέθηεκα ζπγθξηηηθά κε ηνπο θνηλσληθνχο επηζηήκνλεο λα παξαδέρεηαη φηη γλσξίδεη
ειάρηζηα πξάγκαηα γηα ην παξειζφλ θαη φηη ζα πξέπεη λα θνπηάζεη ζθιεξά ζηνλ εηδηθεπκέλν θιάδν ηνπ
(Hobsbawm,1998β: 247-264).
Ζ γεξκαληθή ηζηνξία ηεο θαζεκεξηλφηεηαο δηαθνξνπνηήζεθε ζε αξθεηά ζεκεία, γηα λα κεηαηνπηζηεί
ζηηο παξπθέο, φπνπ είλαη δπλαηφ λα βξεζνχλ νη άλζξσπνη ηνπ παξειζφληνο, πνπ δελ απνδέρζεθαλ ηνπο θαλφ-
λεο, θαη λα απνδείμεη φηη ην κηθξό είλαη όκνξθν. Αιιά είλαη θαη πάιη πξνθαλέο φηη ε πξνζέγγηζε ηνπ κηθξνχ, ε
κηθξντζηνξία ή ε θαζεκεξηλή ηζηνξία πξνυπνζέηνπλ ηελ χπαξμε ηεο ζπλνιηθήο θνπιηνχξαο ηνπ ιανχ. Οη η-
ζηνξηθνί, ινηπφλ, παξάιιεια κε ηε λέα θνηλσληθή ηζηνξία, ελδηαθέξνληαη θαη γηα ην κηθξφ, ην εηδηθφ θαη ην-
πηθφ αιιά θαη ην κεγάιν ή παγθφζκην; ΢ε απηφ ην εξψηεκα είλαη πνιχ δχζθνιν λα δνζεί κηα απάληεζε. Σν
1981, ν Οπίιηακ Μαθ Νει (William McNeil, 1917-), έλαο αξθεηά κνλαρηθφο νπαδφο ηεο άπνςεο φηη ε πα-
γθφζκηα ηζηνξία δελ δηέθεξε σο πξνο ηνπο ζηφρνπο θαη ηηο κεζφδνπο ηεο απφ ηα άιια είδε ηζηνξίαο, ήηαλ ν
ηηκψκελνο πξνζθεθιεκέλνο ηεο Βαζηιηθήο Ηζηνξηθήο Δηαηξείαο ηνπ Λνλδίλνπ ζην θαηάκεζην ακθηζέαηξφ
ηεο. Ζ δηάιεμή ηνπ είρε ηίηιν «Γηα ηελ ππεξάζπηζε ηεο Παγθφζκηαο Ηζηνξίαο». Ίζσο ν κνλαδηθφο νκντδεάηεο
ηνπ ζηνλ αγγινζαμνληθφ θφζκν ήηαλ ν ηζηνξηθφο ηεο Ομθφξδεο, Σδνλ Ρφκπεξηο, κηα κειέηε ηνπ νπνίνπ είρε
ζεκεηψζεη ιίγν λσξίηεξα (ην 1976) κεγάιε εκπνξηθή επηηπρία –θαη κε ηελ νπνία είρε θεξδίζεη ηνλ ζεβαζκφ
ησλ ζπλαδέιθσλ ηνπ. Αιιά είλαη κάιινλ απίζαλν φηη ν Μαθ Νει ζα είρε ιάβεη κηα ηέηνηα πξφζθιεζε ιίγα
ρξφληα λσξίηεξα. Απηή κάιινλ ήηαλ ε ζηηγκή, πνπ ε παγθφζκηα ηζηνξία έβγαηλε απφ ην πεξηζψξην, γηα λα
βξεζεί θαη πάιη ζην επίθεληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ ηζηνξηθψλ, γηα λα πνιιαπιαζηάζεη ηηο δεκνζηεχζεηο
κειεηψλ ηεο, λα νξγαλψζεη παλεπηζηεκηαθά καζήκαηα θαη λα απνθηήζεη ιίγν αξγφηεξα (απφ ην 1990) ζηηο
εθδφζεηο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηεο Υαβάεο ην πεξηνδηθφ ηεο (Journal of World History) (Moore, 1997: 918-
933). Δπξφθεηην γηα κηα αθφκε «επηζηξνθή», γηα κηα δηάςεπζε ή απειεπζέξσζε; Ίζσο ε απάληεζε δελ είλαη
απαξαίηεηε. Απηφ πνπ καο ρξεηάδεηαη είλαη κηα πεξηεθηηθή επηζθφπεζε κεκνλσκέλσλ αιιά απνθαιππηηθψλ
εμειίμεσλ, πνπ ζα καο επηηξέςνπλ λα αληηιεθζνχκε ηε δπλακηθή ηεο εμειηθηηθήο πνξείαο ηεο ηζηνξηθήο επη-
ζηήκεο.
Πξάγκαηη, είκαζηε ζε ζέζε ηψξα λα θαηαλνήζνπκε ηελ αγσλία ηνπ Έληνπαξλη Καξ, ην 1961, λα α-
πνδεζκεχζεη ηελ ηζηνξία θαη ηνπο ηζηνξηθνχο απφ ηελ «ηπξαλλία» ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη ηνπ πξαγκαηη-
θνχ –φξσλ πνπ έρνπλ ηελ εξκελεία ηνπο ζε φιεο ηηο γιψζζεο ηνπ θφζκνπ, αιιά νη νξηζκνί ηνπο παξακέλνπλ
αζαθείο, φηαλ επηδηψθεηαη ε ζπζρέηηζή ηνπο κε ηελ θαζεκεξηλή πξάμε. Οη αλαθαιχςεηο ησλ αλζξψπσλ ηνπ
ςπρξνπνιεκηθνχ θφζκνπ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο θαη ηε ζέζε ηνπο ζηηο θνηλσλίεο ηνπο αιιά θαη ζηελ παγθφζκηα
θνηλσλία επηβεβαηψλνπλ πφζν εχπιαζηνη είλαη νη παξαπάλσ φξνη θαη φηη ηειηθά ε δηαδηθαζία ηεο ελλνηνιφ-
γεζήο ηνπο εμαξηάηαη θάζε θνξά απφ ηηο θεληξηθέο παξακέηξνπο, πνπ ηίζεληαη σο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θα-
ηαζθεπή ηνπ λνήκαηφο ηνπο. Μπνξνχκε επίζεο λα αληηιεθζνχκε γηαηί ν Λψξελο ΢ηφνπλ πξνζπάζεζε κεηά ην
1979 λα απειεπζεξψζεη ηελ ηζηνξία θαη ηνπο ηζηνξηθνχο απφ ηελ «ηπξαλλία» ησλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ
κέηξεζεο θαη ηππνινγηθήο θαηάηαμεο ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Δίρε δειαδή δίθην ηνπιάρηζηνλ ζηνλ ηζρπ-
ξηζκφ ηνπ φηη νη θνηλσλίεο δελ απαξηίδνληαη απφ αξηζκνχο θαη φκνηα ζηνηρεία, θαη νη «εηθφλεο» ηνπο, φπσο
αλαδχνληαη κέζα απφ ηηο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ, δελ είλαη πάληα εθηθηφ λα ηνπνζεηεζνχλ σο δεδνκέλα πξνο
επεμεξγαζία ζε έλαλ ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή. Μπνξνχκε, ηέινο, λα θαηαλνήζνπκε ηελ αλεζπρία ησλ ηζην-

ξηθψλ, πνπ ζρεηηθά πξφζθαηα αλαθίλεζαλ ηηο ζπδεηήζεηο ζρεηηθά κε ην «ηέινο» ηεο ηζηνξίαο θαη ηνλ αλνιν-
θιήξσην ή θαη αλαμηφπηζην ραξαθηήξα ηεο ηζηνξηθήο γξαθήο επεξεαζκέλνη απφ ηηο «ζηξνθέο» θαη ηηο ζπλα-
θφινπζεο ακθηζβεηήζεηο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ. Γελ ζα πξέπεη, φκσο, λα ιεζκνλνχκε φηη ε ηζηνξηθή επηζηή-
κε δελ εμαξηάηαη απνθιεηζηηθά απφ ηηο πξνβαιιφκελεο ζεσξίεο θαη επίζεο φηη ε απνηίκεζε ηνπ εηδηθνχ ξφ-
ινπ ηεο ζεσξίαο ζηελ πεξίπησζε ηεο ηζηνξίαο απαηηεί πξψηα απ‟ φια ηε γεθχξσζε ηεο ρξνληθήο απφζηαζεο:
νη ζεσξίεο παξάγνληαη ζην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ, ζπλαξηψληαη κε κεζνδνινγηθέο ηερληθέο πνπ επίζεο είλαη
πξντφληα ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ, θαη εθαξκφδνληαη ζην ππφ εμέηαζε παξειζφλ.
Σν παξειζφλ ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη ζεκηηφ ζην ζεκείν απηφ λα πεξηγξαθεί σο εμήο: κνηάδεη κε έλα ςε-
θηδσηφ κε ειάρηζηεο θσηηζκέλεο ςεθίδεο, ησλ νπνίσλ ν «θσηηζκφο» επεξεάδεη ζνβαξά ηελ πξψηε παξαγφ-
κελε εηθφλα ηνπο, θαη ζηαδηαθά αλαδεηθλχεηαη ζε θείκελν πνπ κπνξεί λα δηαβαζηεί κε πνηθίινπο ηξφπνπο.
Καηά ηε δηαδηθαζία απηήο ηεο αλάγλσζεο, θάζε αλαγλψζηεο/ηζηνξηθφο θαη νκάδα αλαγλσζηψλ/ηζηνξηθψλ
επηδηψθνπλ λα πξνρσξήζνπλ έλα βήκα πεξηζζφηεξν, γηα λα θηάζνπλ βαζχηεξα ζην «πξαγκαηηθφ» –απηή είλαη
πξάγκαηη κηα εκκνλή ησλ ηζηνξηθψλ, αθφκε θαη κεηά απφ ηελ ηππηθή «απειεπζέξσζή» ηνπο απφ ηα δεζκά
ηεο. Με ζθνπφ, ινηπφλ, εγθαηέιεηςαλ ηε καθξντζηνξία θαη ζηξάθεθαλ ζηε κηθξντζηνξία, «αγθαιηάδνληαο»
ηνπο κεκνλσκέλνπο κάξηπξεο απφ ηνπο νπνίνπο ήιπηδαλ φηη είλαη πηζαλφ λα κάζνπλ ηελ «αιήζεηα» –δειαδή
ηελ «αιήζεηα» πνπ εθείλνη αληηιήθζεθαλ ή ζέιεζαλ λα αληηιεθζνχλ. Απηή είλαη κηα δχζθνιε ζπληζηψζα
πνπ πξνθαιεί ζχγρπζε. Χζηφζν, αξθεηά ρξφληα κεηά ηνλ ΢ηφννλ, νη εθπξφζσπνη ηεο κηθξντζηνξίαο θαηάθε-
ξαλ λα αμηνπνηήζνπλ ηηο ηερληθέο ησλ ππνινγηζηψλ θαη λα αλαδείμνπλ ηηο εμαηξέζεηο ησλ γεληθεχζεσλ παξά
λα παξάγνπλ γεληθεχζεηο. Θα θαηαθέξνπλ πξάγκαηη νη ηζηνξηθνί λα θαηαξγήζνπλ κε απηφλ ηνλ ηξφπν ηηο α-
πνζηάζεηο αλάκεζα ζηνλ κχζν θαη ην γεγνλφο; Δίλαη ζθφπηκν ηειηθά λα επηθεληξψλνληαη ζε απηφλ ηνλ ζηφρν;
Ζ θαιχηεξε ίζσο ιχζε ζα ήηαλ λα ζεσξήζνπκε π.ρ. ηε κηθξντζηνξία σο ζπκπιήξσκα ή σο κηα πξφζζεηε ν-
πηηθή ηεο καθξντζηνξίαο, φρη φκσο σο θαηεγνξεκαηηθή απφξξηςε θαη αθχξσζε ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ
πιαηζίσλ (Iggers, 1999: 154-155). Αληίζηνηρα θαη νη πνιινί άιινη ηχπνη ηζηνξηψλ κπνξνχλ λα εηδσζνχλ σο
ζπλεξγάηεο θαη γείηνλεο ζε έλαλ ελσκέλν θαη εηξεληθφ επηζηεκνληθφ θφζκν, παξά σο ηκπεξηαιηζηέο αληίπαινη
πνπ δηεθδηθνχλ ν έλαο «πεξηνρέο» ηνπ άιινπ.

Andress, David & Sophie Wahmich. (2008). How Should Historians Deal with Extreme Political Change and
Political Violence. ΢ην Robert Gildea & Anne Simonin (Δπηκ.), Writing Contemporary History (ζζ.
121-144). London, Hodder Education.
Bentley, Michael. (1999). Modern Historiography, An Introduction. London & New York, Routledge.
Bentley, Michael. (2005). Modernizing England's Past: English Historiography in the Age of Modernism,
1870-1970. Cambridge: Cambridge University Press.
Bentley, Michael. (2011α). The Life and Though of Herbert Butterfield. Cambridge: Cambridge University
Press.
Bentley, Michael. (2011β). Shape and Pattern in British Historical Writing, 1815-1945. ΢ην Stuart Macintyre,
Juan Maiguascha & Attila Pòk (Δπηκ.), The Oxford History of Historical Writing (η. 4, ζ. 204-224).
Oxford: Oxford University Press.
Berger, Stephan. (2012) From the Search for Normality to the Search for Normality: German Historical Writ-
ing. ΢ην Axel Schneider & Daniel Woolf (Δπηκ.), The Oxford History of Historical Writing (η. 5, ζζ.
220-242). Oxford: Oxford University Press.
Blaas, P. B. M. (1978). Continuity and Anachronism: Parliamentary and Constitutional Development in Whig
Historiography and in the Anti-Whig Reaction between 1890 and 1930. The Hague, Boston & Lon-
don: Martinus Nijhoff.
Brett, Annabel. (2007). Ση είλαη δηαλνεηηθή ηζηνξία ζήκεξα. ΢ην David Cannadine (Δπηκ.), Ση είλαη ηζηνξία
ζήκεξα, κηθξ. Κψζηαο Αζαλαζίνπ (ζζ. 211-242). Αζήλα: Νήζνο.
Cobban, Alfred. (1966). Review: The Vendée by Charles Tilly. History and Theory, 5 (2), 198-201.
Colley, Linda «Ση είλαη απηνθξαηνξηθή ηζηνξία ζήκεξα. ΢ην David Cannadine (Δπηκ.), Ση είλαη ηζηνξία ζήκε-
ξα, κηθξ. Κψζηαο Αζαλαζίνπ (ζζ. 243-270). Αζήλα: Νήζνο.
Dovring, Folke. (1960). History as a Social Science. An Essay of the Nature and Purpose of Historical Stud-
ies. The Hague: Martinus Nijhoff.
Editorial (1976). Social History 1 (1), 1-3.
Felix, Gilbert. (Δπηκ.) (172). Historical Studies Today. New York: W. W. Norton, 1972.
Hafton, Olwen. (2007). Ση είλαη ζξεζθεπηηθή ηζηνξία ζήκεξα. ΢ην David Cannadine (Δπηκ.), Ση είλαη ηζηνξία
Hall, Ian. (2009). The Realist as Moralist: Sir Lewis Namier‟s International Thought. ΢ην Ian Hall & Lisa Hill
(Δπηκ.), British International Thinkers from Hobbes to Namier. New York: Palgrave Macmillan.
Hayes, Cartlon J. H. (1913). British Social Politics: Materials Illustrating Contemporary State Action for the
Solution of Social Problems. Boston, New York, Chicago & London: Ginn & CO.
Hayes, Cartlon J. H. (1916). A Political and Social History of Modern Europe, η. 1. New York: Macmillan.
Hayes, Cartlon J. H. (1920). A Brief History of the Great War. New York: Macmillan.
Hecht, J. Jean. (1968). Social History. ΢ην David L. Sills (Δπηκ.), International Encyclopedia of Social Sci-
ences (η. 6, ζζ. 455-462). New York: Mackmillan-Free Press θαη London, Collier-Mackmillan, 1968.
Hobsbawm, Eric. (1980). The Revival of Narrative: Some Comments. Past and Present 86, 3-8.

Hobsbawm, Eric. (1998α). Απφ ηελ θνηλσληθή ηζηνξία ζηελ ηζηνξία ηεο θνηλσλίαο. ΢ην Eric Hobsbawm, Γηα
ηελ ηζηνξία, κηθξ. Παξαζθεπάο Μαηάιαο (ζζ. 93-119). Αζήλα: Θεκέιην [α´ παξνπζίαζε: 1970].
Hobsbawm, Eric. (1998β). Γηα ηελ ηζηνξία απφ ηα θάησ. ΢ην Eric Hobsbawm, Γηα ηελ ηζηνξία, κηθξ. Παξα-
ζθεπάο Μαηάιαο (ζζ. 247-264). Αζήλα: Θεκέιην [α´ δεκνζίεπζε: 1988].
Iggers, Georg G. (1999). Ζ ηζηνξηνγξαθία ζηνλ 20ό αηώλα. Από ηελ επηζηεκνληθή αληηθεηκεληθόηεηα ζηελ πξό-
Iggers, Georg G. (2011). Intoduction. ΢ην Leopold von Ranke, Theory and Practice of History, New York:
Routledge, 2011.
Joyce, P. W. (1903). A Social History of Ancient Ireland. Dublin: M. H. Gill & Son Ltd..
Joyce, P. W. (1906). A smaller social history of ancient Ireland, treating of the government, military system,
and law; religion, learning, and art; trades, industries, and commerce; manners, customs, and domes-
tic life, of the ancient Irish people. London, New York & Bombay: Longmans, Green θαη Co.
Kalifa, Dominique & Michael Kelly. (2008) What is Cultural History now about? ΢ην Robert Gildea & Anne
Simonin (Δπηκ.), Writing Contemporary History (ζζ. 47-68). London, Hodder Education.
Lawrence, Jon. (2003). Political History. ΢ην Stefan Berger, Heiko Feldner & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writ-
ing History. Theory and Practice (ζζ. 183-202). London: Arnold.
Levi, Giovanni (1991). On Microhistory. ΢ην Peter Burke (Δπηκ.), New Perspectives on Historical Writing
(ζζ. 93-113). Cambridge: Polity Press. 93-113.
Lloyd, Christopher. (2003). History and the Social Sciences. ΢ην Stefan Berger, Heiko Feldner & Kevin
Passmore (Δπηκ.), Writing History. Theory and Practice (ζζ. 83-102). London, Arnold.
Lloyd, Christopher. (2005). Beyond Sciences in Historical Theory? Critical Commentary on the Histo-
ry/Science Distinction. Storia della Storiografia, 46, 128-138.
Lorenz, Chris. (2012). History and Theory. ΢ην Axel Schneider & Daniel Woolf (Δπηκ.), The Oxford History
of Historical Writing (η. 5, ζζ. 13-35). Oxford: Oxford University Press.
Louis, Wm Roger. Intoduction, ζην Robin W. Winks (Δπηκ.), The Oxford History of the British Empire, η. 5:
Historiography (ζζ. 1-42). Oxford, Oxford University Press, 1999.
Mayr, Ernst. (1990). When is Historiography Whiggish? Journal of the History of Ideas, 51 (2), 301-309.
Moore, R. I. (1997). World History. ΢ην Michael Bentley (Δπηκ.), Companion to Historiography (ζζ. 918-
933). London & New York: Routledge.
Pedersen, Susan. (2007). Ση είλαη πνιηηηθή ηζηνξία ζήκεξα. ΢ην David Cannadine (Δπηκ.), Ση είλαη ηζηνξία
Romano, Ruggiero. (2004). Ο Braudel θη εκείο. ΢θέςεηο πάλσ ζηελ ηζηνξηθή παηδεία ηεο επνρήο καο, κηθξ.
΢ηαχξνο Παπαζηαχξνπ. Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα.
Ross, Dorothy. (1991). The Origins of American Social Science. Cambridge: Cambridge University Press.
Roubin, Miri. (2007). Ση είλαη ε πνιηηηζκηθή ηζηνξία ζήκεξα. ΢ην David Cannadine (Δπηκ.), Ση είλαη ηζηνξία
Seeley, John. (1895). The Growth of British Policy. London: C. J. Lay & Sons, 2 η.
Seeley, John. (1896). Introduction to Political Science. Two Series of Lectures. London & New York. Mac-
millan & Co.
Sewell, Keith. (2005). Herbert Butterfield and the Interpretation of History. New York: Palgrave McMillan.

Sewell, William H. (1990). How Classes Are Made: Critical Reflections on E. P. Thompson‟s Theory of Class
Formation. ΢ην Harvey J. Kaye & Keith McClelland (Δπηκ.), E. P. Thompson: Critical Debates (ζζ.
50-77). Oxford: Basil Blackwell.
Sharpe, Jim, (1991). History from Below. ΢ην Peter Burke (Δπηκ.), New Perspectives on Historical Writing
(ζζ. 24-41). Cambridge: Polity Press.
Southgate, Beverley. (2003). Intellectual History/History of Ideas. ΢ην Stefan Berger, Heiko Feldner & Kevin
Passmore (Δπηκ.), Writing History. Theory and Practice (ζζ. 243-260). London: Arnold.
Sterns, Peter N. (1994). Social History. ΢ην Peter N. Sterns (Δπηκ.), Encyclopedia of Social History (ζζ. 890-
894). New York & London, Garland Publishing INC.
Sterns, Peter N. (2001). Introduction. ΢ην Peter N. Sterns (Δπηκ.), Encyclopedia of European Social Science
(ζζ. η. 1, ζ. xix-xxii). Detroit, New York θ.ά.: Charles Scribner‟s Sons.
Stone, Lawrence & Jeanne C. Fawtier Stone. (1972) Country Houses and their Owners in Hergfordshire,
1540-1879. ΢ην William O. Aydelotte, Allan G. Bogue & Robert William Fogel (Δπηκ.), The Dimen-
sions of Quantitative Research in History (ζζ. 56-123). Princeton: Princeton University Press.
Stone, Lawrence. (1979). The Revival of Narrative: Reflections on a New Old History. Past and Present, 85,
3-24.
Thompson, E. P. (1963). The Making of the English Working Class. London: Victor Colancz.
Tilly, Charles. (1980). Two Callings of Social History. Theory and Society, 9 (5), 679-681.
Tilly, Charles. (1984). The Old New Social History and the New Old Social History. Review 3, 363-406.
Tilly, Charles. (2007) History of and in Sociology: Introduction to the Didactic Seminar on Methodologies of
the History of Sociology [αλαθνίλσζε πνπ παξνπζηάζηεθε ζην American Sociological Association
Annual Meeting, Montréal]. Αλαθηήζεθε 24 Απγνχζηνπ 2015 απφ http://professor-
murmann.info/index.php/weblog/tilly.
Tuck, Richard. (1991). History of Political Thought. ΢ην Peter Burke (Δπηκ.), New Perspectives on Historical
Writing (ζζ. 193-205). Cambridge: Polity Press.
Welskopp, Thomas. (2003). Social History. ΢ην Stefan Berger, Heiko Feldner & Kevin Passmore (Δπηκ.),
Writing History. Theory and Practice (ζζ. 203-222). London: Arnold.
Zammito, John. (2009). Historians and Philosophy of Historiography. ΢ην Aviezer Tucker (Δπηκ.), A Com-
panion to the Philosophy of History and Historiography (ζζ. 63-84). Sussex: Willey-Blackwell.

Κεθάιαην 10: Μπνξεί ε ηζηνξία λα ζπγθξίλεη, λα πξνβιέςεη ... θαη γηα-

ηί ρξεηαδόκαζηε ηελ ηζηνξία;
Ση λφεκα έρεη κηα πιεξνθνξία πνπ είλαη πηζαλφ λα καο πξνζθέξεη ν ζπγγξαθέαο κηαο ηζηνξηθήο κειέηεο γηα
ηελ ειιεληθή θνηλσλία, ν νπνίνο εξγάζηεθε ζπζηεκαηηθά θαη κειέηεζε δηεμνδηθά ηηο πεγέο ηνπ, φηη ν Έιιε-
λαο ζηξαηεγφο ακεηβφηαλ, αο πνχκε ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1880, κε 500 δξαρκέο ηνλ κήλα, αλ δελ καο
εμεγήζεη θαηά πφζν ήηαλ πςειφηεξε ε ακνηβή ηνπ απφ εθείλε ηνπ απινχ εξγάηε, ελφο γηαηξνχ, ελφο δαζθά-
ινπ ή απφ ηα θέξδε ελφο επηηπρεκέλνπ επηρεηξεκαηία θαη πνηα ήηαλ ηειηθά ε αγνξαζηηθή δχλακε πνπ εμα-
ζθάιηδε κε απηφλ ηνλ κηζζφ; Θα ήηαλ κάιηζηα εμαηξεηηθά ρξήζηκν, αλ ν ίδηνο ηζηνξηθφο απνθάζηδε λα καο
εμεγήζεη πφζν θαιά ακεηβφηαλ ν Έιιελαο ζηξαηεγφο ζπγθξηηηθά κε ηνλ ζπλάδειθφ ηνπ ζε άιιεο ρψξεο ηεο
επνρήο, φπνπ ην αμίσκά ηνπ ήηαλ ή δελ ήηαλ ζεκαληηθφ σο πξνο ηε ζέζε πνπ ηνπ εμαζθάιηδε ζηελ θνηλσληθή
ηεξαξρία. Ο ηζηνξηθφο, ινηπφλ, πνπ δελ ζέιεη κφλνλ λα παξαζέζεη πιεξνθνξίεο ή λα ηνπνζεηήζεη ηα «γεγνλφ-
ηα» ηνπ παξειζφληνο ζε κηα ρξνλνινγηθή ζεηξά, πνιχ ζπρλά αλαγθάδεηαη λα θάλεη ζπγθξίζεηο. Δμάιινπ, αλ
έλαο ηζηνξηθφο πξνζπαζνχζε λα αθεγεζεί ή θαη λα εμεγήζεη ηελ επηβνιή ηεο δηθηαηνξίαο ζε κηα επξσπατθή
ρψξα ηνπ κεζνπνιέκνπ ρσξίο λα αλαξσηεζεί γηαηί ζε αξθεηέο άιιεο επξσπατθέο ρψξεο επηβιήζεθαλ ηελ ίδηα
πεξίνδν απνιπηαξρηθά θαζεζηψηα, πφζν ζα καο βνεζνχζε λα θαηαλνήζνπκε ηελ εζληθή πεξίπησζε πνπ επέ-
ιεμε λα εμεηάζεη; ΢ε ηη ζπκπεξάζκαηα ζα κπνξνχζακε λα νδεγεζνχκε αλ, γηα παξάδεηγκα, δηαβάδακε ζε κηα
κειέηε γηα ην γπλαηθείν θίλεκα ζηελ Διιάδα φηη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηψλα εθδφζεθαλ θάπνηεο εθεκε-
ξίδεο θαη πεξηνδηθά γηα ηηο γπλαίθεο ή φηη νη Διιελίδεο απέθηεζαλ δηθαίσκα ςήθνπ ην 1952, αλ δελ γλσξίδα-
κε πνηα ήηαλ ε πνξεία ηνπ γπλαηθείνπ θηλήκαηνο ζε άιιεο ρψξεο ή πφηε επεηεχρζε εθεί ε θαηνρχξσζε ηνπ
ίδηνπ γπλαηθείνπ δηθαηψκαηνο;
΋πσο θαίλεηαη, νη ζπγθξίζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ πνπ κειεηά κηα επξσπατθή θνηλσλία είλαη πηζαλφ λα πε-
ξηνξίδνληαη ζηνλ επξσπατθφ ρψξν ή ζε κηθξφηεξα ηκήκαηά ηνπ (π.ρ. ζηα Βαιθάληα) ή αθφκε θαη ζε δχν ή
ηξία επηιεγκέλα παξαδείγκαηα (π.ρ. ην γπλαηθείν θίλεκα ζηε Γαιιία, ηε Γεξκαλία θαη ηελ Αγγιία). Φπζηθά,
ην εχξνο θαη νη πηζαλέο εκβαζχλζεηο ηεο ζπγθξηηηθήο πξνζέγγηζεο εμαξηψληαη απφ ην ππφ εμέηαζε θάζε θνξά
αληηθείκελν αιιά θαη απφ ηα θεληξηθά εξσηήκαηα θαη ηηο επηδηψμεηο κηαο κειέηεο. Δπνκέλσο, ήδε παξαηε-
ξνχκε φηη ππάξρνπλ δηάθνξα είδε θαη πνιιά πηζαλά πεδία ζχγθξηζεο, αθνχ ζε κία ηζηνξηθή κειέηε πνπ επη-
ρεηξεί λα εμεγήζεη θαη λα εξκελεχζεη ηη ζπλέβαηλε ζε έλαλ ηφπν θαη ζε κία ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν, είλαη ινγη-
θφ λα καο ελδηαθέξεη ην ηη πξνυπήξρε ζηελ ίδηα θνηλσλία ή ην ηη ζπλέβαηλε ηελ ίδηα επνρή ζε άιινπο ηφπνπο.
Με άιια ιφγηα, ζην θεθάιαην απηφ μεθηλάκε κε ηελ παξαδνρή φηη ε ηζηνξία φρη κφλν είλαη δπλαηφ, αιιά είλαη
απαξαίηεην λα πξνρσξεί ζε ζπγθξίζεηο. Έπεηηα ζα απαληήζνπκε ζε εξσηήκαηα φπσο: Με πνηνπο ηξφπνπο θαη
ππφ πνηεο πξνυπνζέζεηο κπνξεί ν ηζηνξηθφο λα επηρεηξεί ζπγθξίζεηο; Πνηνη κπνξεί λα είλαη νη ζηφρνη ηνπ, αι-
ιά θαη πνηνη είλαη νη θίλδπλνη πνπ ειινρεχνπλ ζηηο ζπγθξίζεηο ηνπ; Αλαγθαζηηθά, φκσο, πέξα απφ ηελ έλλνηα
θαη ηελ αμία ηεο ζχγθξηζεο, εδψ ζα καο απαζρνιήζεη θαη ε ιεγφκελε «ζπγθξηηηθή ηζηνξία», πνπ ζπλήζσο
νξίδεηαη κε ηνλ εμήο γεληθφ ηξφπν: σο ε κέζνδνο πνπ κε εθαιηήξην κηα ζεηξά εξσηεκάησλ, ζπγθξίλεη δχν ή
πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο πξνεξρφκελεο απφ δηαθνξεηηθά πιαίζηα, κε ζθνπφ άιινηε λα αλαδείμεη νκνηφηεηεο
θαη δηαθνξέο, άιινηε λα νξίζεη ην πεδίν ησλ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο θνηλσλίαο θαη ζπαληφηεξα ίζσο
λα νδεγήζεη ζηνλ ζρεκαηηζκφ ζεσξηψλ (Haupt, 2001: 2397-403). Δηδηθά ν ξφινο ηεο ζχγθξηζεο ζηελ θαηα-
ζθεπή ζεσξηψλ, φπσο θαη νη γεληθεχζεηο ή ε εζηίαζε ζην «κεξηθφ» απνηεινχλ κεξηθά απφ ηα ζνβαξφηεξα
πξνβιήκαηα πνπ ζα καο απαζρνιήζνπλ παξαθάησ. Αθνχ φκσο ε ηζηνξία κπνξεί, αιιά θαη νθείιεη λα ζπ-
γθξίλεη, πξνθεηκέλνπ λα εμεγεί ηηο εμειίμεηο θαη ηηο αιιαγέο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ, ην επφκελν εξψηεκα
ζην νπνίν αλαπφδξαζηα νδεγνχκαζηε, είλαη ην εμήο: Μπνξνχκε κέζσ ηεο κειέηεο ηνπ παξειζφληνο λα θαηα-
ιήγνπκε θαη ζε πξνβιέςεηο; Ση αθξηβψο ελλννχκε φηη κέζσ ηνπ παξειζφληνο θαηαλννχκε θαιχηεξα ην παξφλ
καο; Δίλαη δπλαηφλ δειαδή ε ηζηνξία λα παξάγεη θάπνηνπο γεληθνχο «λφκνπο», φπσο άιιεο επηζηήκεο; Αλ

δειαδή έλαο ηζηνξηθφο κειεηά ηηο ζπλέπεηεο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκηθήο θξίζεο ηνπ 1929, εζηηάδνληαο ζε
κηα ή πεξηζζφηεξεο θνηλσλίεο, κπνξεί άξαγε λα πξνβιέςεη πνηεο ζα είλαη νη απψηεξεο ζπλέπεηεο ή θαη ε θα-
ηάιεμε ηεο ζεκεξηλήο νηθνλνκηθήο θξίζεο; Θα κπνξνχζε ίζσο λα θαηαξηίζεη έλαλ θαηάινγν παξαγφλησλ,
πνπ θαηά θαλφλα θαηαιήγνπλ ζε παξφκνηεο θξίζεηο ή, κειεηψληαο ζπγθξηηηθά δηάθνξεο νηθνλνκηθέο θξίζεηο
ηνπ παξειζφληνο, λα δεκηνπξγήζεη έλαλ «λφκν» κε βάζε ηνλ νπνίν ζα κπνξνχκε λα πξνβιέπνπκε πφηε ππάξ-
ρεη θίλδπλνο ηέηνηαο θξίζεο;
Ήδε ηνλίζακε φηη ε έλλνηα ηνπ «λφκνπ» απνπζηάδεη απφ ηηο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψ-
πνπ ή έζησ φηη, φηαλ θαηά θαηξνχο ρξεζηκνπνηήζεθε ζε θάπνηεο απφ απηέο, ε ζεκαζία ηεο ππήξμε θαηαθα-
λψο δηαθνξεηηθή. Δίλαη απηνλφεην φηη εηδηθά ν ηζηνξηθφο πνπ είλαη ν πξσηαγσληζηήο ηεο αλάιπζήο καο ζε
απηφ ην βηβιίν, δελ είλαη πξνθήηεο, φπσο δελ είλαη αλαθξηηήο, δηθαζηήο ή γεληθά ν θξηηήο πνπ πξνζπαζεί λα
αλαζχξεη απφ ην παξειζφλ ηνπο «θαινχο» θαη ηνπο «θαθνχο», ηνπο «πνιηηηζκέλνπο» θαη ηνπο «απνιίηη-
ζηνπο», ηνπο «αλψηεξνπο» θαη ηνπο «θαηψηεξνπο». Αληίζηνηρα ην παξειζφλ δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο
πεδίν «παξαγσγήο» πξνβιέςεσλ θαη λφκσλ θαη ν ξφινο ηεο ηζηνξίαο δελ είλαη λα πξνζθέξεη έλαλ νδεγφ γηα
ηελ απνζφβεζε ή ηελ επίιπζε ησλ κειινληηθψλ πξνβιεκάησλ. Γηαηί, ινηπφλ, ρξεηαδφκαζηε ηελ ηζηνξία; Ση
καο πξνζθέξεη ε ηζηνξία, ηη κπνξεί λα καο εμεγήζεη γηα ηε ζχγρξνλε θνηλσλία θαη ελ ηέιεη γηαηί απνηειεί έλα
κέζν ρσξίο ην νπνίν δελ είκαζηε ζε ζέζε λα θαηαλνήζνπκε ηα φζα ζπκβαίλνπλ ζηελ θνηλσλία καο θαη γελη-
θφηεξα ζηνλ θφζκν; ΢ηε ζπλέρεηα απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ζα απαληήζνπκε ζε απηά ηα εξσηήκαηα, πξνζθέξν-
ληαο κεηαμχ άιισλ ζηνλ αλαγλψζηε καο έλαλ πξψην επίινγν ηεο αλάιπζεο κεξηθψλ απφ ηνπο θεληξηθνχο
ζεκαηηθνχο άμνλεο πνπ ζέζακε ζην θεθάιαην 1. Δμάιινπ, κε απηφ θαη ην επφκελν θεθάιαην, νινθιεξψλεηαη
ε «πεξηήγεζή» καο ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, πξνθεηκέλνπ ζην θεθάιαην 12 λα «ηαμηδέςνπκε»
ζην ειιεληθφ θξάηνο ακέζσο κεηά ηε ζχζηαζή ηνπ, γηα λα παξαθνινπζήζνπκε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο, ηηο επηξ-
ξνέο ησλ επξσπατθψλ ηζηνξηνγξαθηθψλ εμειίμεσλ θαη γεληθφηεξα ηελ αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο ηζηνξηνγξαθί-
αο.
10.1 Ζ ζύγθξηζε ζηελ ηζηνξία θαη ε ζπγθξηηηθή ηζηνξία
Ζ ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε παξνπζηάζηεθε σο εξεπλεηηθφ εξγαιείν ηεο ηζηνξηθήο κεζνδνινγίαο ζην πξψην
κηζφ ηνπ 20νχ αηψλα. Αλ θαη ε ρξήζε ηεο παξαηεξείηαη αθφκε θαη ζε έξγα ησλ ηζηνξηθψλ ηεο αξραηφηεηαο,
απηή ε αθεηεξία πξνηείλεηαη ζε εγθπθινπαίδεηεο θαη ιεμηθά θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, αιιά θαη ζε πνιιέο ζχγ-
ρξνλεο κειέηεο πνπ εζηηάδνληαη ζε απηήλ ηελ εηδηθή ηζηνξηθή κέζνδν. Θα κπνξνχζακε λα ππνζέζνπκε φηη,
πξνβάιινληαο ηνλ αξρφκελν 20φ αηψλα σο αθεηεξία θαη ηεο ζπγθξηηηθήο πξνζέγγηζεο, ηνλίδνπκε αθφκε κηα
θαηλνηνκία ηεο Νέαο Ηζηνξίαο, ε νπνία θαηαδίθαδε κεηαμχ άιισλ ηνλ αζχκκεηξν ραξαθηήξα θαη ηνπο πεξην-
ξηζηηθνχο ζηφρνπο ησλ έκκεζσλ ή άκεζσλ ζπγθξίζεσλ, πνπ επηρεηξήζεθαλ ζε πνιιέο εζληθέο ηζηνξίεο ηνπ
19νπ αηψλα. Αμίδεη λα ζπκίζνπκε φηη ν θπξηφηεξνο ζηφρνο ησλ ζπγθξίζεσλ ηεο παιηάο ηζηνξίαο ήηαλ ε αλάδεη-
με ησλ ππνηηζέκελα κνλαδηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ θάπνησλ εζληθψλ θξαηψλ θαη ηεο δηαθνξνπνίεζήο ηνπο απφ
ηα άιια. Σα παξαδείγκαηα απηήο ηεο κνξθήο είλαη αλαξίζκεηα. Ήδε ηνλίζακε, φκσο, φηη νη πεξηζζφηεξεο
ηερληθέο ηεο ηζηνξηθήο γξαθήο δνθηκάζηεθαλ ζε δηάθνξεο πεξηφδνπο πξηλ ή θαη κεηά ηελ «ελζξφληζε» ηεο
ηζηνξίαο κεηαμχ ησλ επηζηεκψλ θαη φηη θάζε θνξά πξνζαξκφδνληαλ ζηνπο ζηφρνπο πνπ έζεηαλ νη ζπγγξαθείο,
νη νπνίνη απνηνικνχζαλ ηε ρξήζε ηνπο. Απηφ σζηφζν πνπ ζα εμεγήζνπκε ζηελ ελφηεηα απηή, είλαη φηη ε η-
ζηνξηθή αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο είλαη θαηά βάζε ζπγθξηηηθή, είηε κηα κειέηε ραξαθηεξίδεηαη ζπγθξηηη-
θή είηε φρη.
Με απιά ιφγηα, φηαλ ν ηζηνξηθφο επηιέγεη λα κειεηήζεη ζε βάζνο κηα δεδνκέλε εζληθή ή ηνπηθή θνη-
λσλία ή νκάδα ζε θάπνην ηκήκα ηνπ παξειζφληνο ηεο, δελ κπνξεί λα ηελ απνκνλψζεη απφ ην επξχηεξν πεξη-
βάιινλ ηεο: είλαη αδχλαην δειαδή λα ιεζκνλήζεη ηη ζπλέβαηλε γχξσ ηεο ‒ζηηο γεηηνληθέο ή καθξηλέο θνηλσ-

λίεο ηεο θαη πέξα απφ ηα «ηερλεηά» φξηα πνπ ζθηαγξαθνχλ ηελ ελφηεηα έθαζηεο θνηλσλίαο. Σα ζχλνξα ελφο
θξάηνπο είλαη ζρεδφλ αδχλαην λα εκπνδίζνπλ ηελ αληαιιαγή ηδεψλ θαη γλψζεσλ θαη ηηο επηδξάζεηο ησλ επξχ-
ηεξσλ εμειίμεσλ κηαο επνρήο, ψζηε ε «δσή» θαη ε «δξάζε» κηαο θνηλσλίαο δελ μεθηλνχλ απφ ηε κία γξακκή
ηνπ πνιηηηθνχ ή γεσγξαθηθνχ ράξηε θαη θαηαιήγνπλ ζε θάπνηα άιιε. Δπνκέλσο, αθφκε θαη ηηο δηαθνξέο πνπ
εληνπίδνπκε ζηελ πξνζπάζεηά καο λα εμεγήζνπκε ηελ πεξίπησζε πνπ εμεηάδνπκε, ηηο ζεσξνχκε δηαθνξέο κε
βάζε ηα γεληθφηεξα θξηηήξηα κηαο επνρήο. Ζ δεκνθξαηία, γηα παξάδεηγκα, ηεο αξραίαο Αζήλαο είλαη εληππσ-
ζηαθή, γηαηί έκκεζα ή άκεζα ηε ζπγθξίλνπκε κε ηα πνιηηηθά ζπζηήκαηα ηεο ΢πάξηεο ή ησλ άιισλ πφιεσλ-
θξαηψλ ηεο ίδηαο επνρήο, ηα νπνία γλσξίδνπκε. Αθφκε θαη ν ραξαθηεξηζκφο ελφο θξάηνπο σο ηζρπξφ, αλα-
πηπγκέλν, πινχζην ή θηιειεχζεξν θαηά ηε δηάξθεηα θάπνηνπ αηψλα ή κηαο επνρήο απνξξέεη απφ ηε ζχγθξηζή
ηνπ κε ηα άιια θαη ‒είηε ην επηδηψθνπκε είηε φρη‒ δειψλεη ηε ζέζε ηνπ ζηελ πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή πξαγ-
καηηθφηεηα ζε δηεζλέο ή θαη παγθφζκην επίπεδν. Αιιά θαη νη νκνηφηεηεο πνπ είλαη πηζαλφ λα εληνπίζνπκε
αλάκεζα ζε δχν ή πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, έρνπλ αξθεηά δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά: νη δεκνθξαηίεο π.ρ.
ηεο Γαιιίαο, ηεο Γεξκαλίαο ή ηεο Διιάδαο κεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν ήηαλ ηφζν δηαθνξεηηθέο φζν
δηαθνξεηηθέο είλαη θαη νη πνιηηηθέο παξαδφζεηο, νη νηθνλνκηθέο, γξαθεηνθξαηηθέο, θνκκαηηθέο, θνηλσληθέο θαη
πνιηηηζκηθέο δνκέο, νη λννηξνπίεο θαη νη εζληθέο ηδενινγίεο ησλ θνηλσληψλ ηνπο. Αλακθίβνια ζα κπνξνχζακε
λα πξνζζέζνπκε εδψ πνιιέο άιιεο δηαθνξνπνηεηηθέο ηνκέο. Σα παξαπάλσ παξαδείγκαηα αξθνχλ, γηα λα θα-
ηαλνήζνπκε φηη νη ηζηνξηθνί ζθέθηνληαη ζρεδφλ πάληα ζπγθξηηηθά (ζε ζπγρξνληθή/νξηδφληηα ή θαη δηαρξνλη-
θή/θάζεηε θιίκαθα), αιιά απηφ πνπ θαζνξίδεη ηελ αμία ηεο ζπγθξηηηθήο πξννπηηθήο ηνπο, είλαη ην εξψηεκα
πνπ ζέηνπλ σο εθαιηήξην ηεο έξεπλάο ηνπο. ΋πσο ήδε θάλεθε (θεθάιαην 5), νη πξψηνη πνπ πξνζπάζεζαλ λα
δηαθξίλνπλ ηηο δηάθνξεο «δψλεο» ηνπ θφζκνπ κε βάζε ηηο παξαηεξνχκελεο δηαθνξέο θαη νκνηφηεηεο ζηα επί-
πεδα ησλ εζίκσλ, ησλ λφκσλ θαη ησλ ζξεζθεηψλ ηνπο, ήηαλ νη θηιφζνθνη ηνπ Δπξσπατθνχ Γηαθσηηζκνχ.
Πξνθαλψο, έλαο απφ ηνπο ζηφρνο ηνπο ήηαλ λα παξνπζηάζνπλ ηνλ επξχηεξν θφζκν απφ ηε ζθνπηά ηεο Δπξψ-
πεο θαη ίζσο λα εμεγήζνπλ θαη λα ηεθκεξηψζνπλ ηελ επξσπνθεληξηθή ζεψξεζή ηνπο θαη ηελ αλσηεξφηεηα
ηνπ θφζκνπ πνπ εθπξνζσπνχζαλ. ΢ηνλ 19ν αηψλα ‒ηελ επνρή ηνπ αλαδπφκελνπ εζληθηζκνχ, ησλ εζληθψλ α-
γψλσλ θαη ησλ νηθνλνκηθψλ απηνθξαηνξηψλ, θαηά ηε γλσζηή ηξηινγία ηνπ Υφκπζκπανπκ‒ νη ζηφρνη ησλ ε-
ξαζηηερλψλ ή πξψησλ επαγγεικαηηψλ ηζηνξηθψλ ήηαλ αξθεηά δηαθνξεηηθνί (θάπνηνη απφ απηνχο ζα αλαιπ-
ζνχλ ζην επφκελν θεθάιαην). Αιιά ζηνλ 20φ ή ηνλ 21ν αηψλα, ηελ επνρή δειαδή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ε
πξνζήισζε ηνπ ηζηνξηθνχ ζηε κειέηε ελφο έζλνπο ή εζληθνχ θξάηνπο, απνθνκκέλνπ απφ ηνλ ππφινηπν θφ-
ζκν, πξνθαλψο δελ αξθεί, γηα λα εμεγήζεη ηε δηαδηθαζία ή θαη ηηο δηαθπκάλζεηο ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο θαη
λα πξνζθέξεη ηηο απαληήζεηο πνπ δεηνχλ απφ ηε κειέηε ηνπ παξειζφληνο νη ζχγρξνλεο θνηλσλίεο. Αλαπφδξα-
ζηα, ινηπφλ, ην «εξγαιείν» ηεο ζχγθξηζεο (έζησ θαη ηεο έκκεζεο ζχγθξηζεο) είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ γηα
ηνλ ηζηνξηθφ, πνπ επηζπκεί λα αληαπνθξηζεί ζηηο λέεο αλάγθεο θαη πξνθιήζεηο ηεο επηζηήκεο ηνπ (Cohen &
O‟Connor, 2004: ix-xxiv).
Απηή είλαη ε πξψηε δηαπίζησζή καο, ε νπνία κάιηζηα επηβεβαηψλεηαη απφ ηνλ πνιιαπιαζηαζκφ ζηνλ
φ
20 αηψλα ησλ ζπγθξηηηθψλ κειεηψλ πνπ, αλαδεηθλχνληαο δηαθνξέο (ίζσο θαη κνλαδηθφηεηεο) θαη νκνηφηεηεο,
δηεπξχλνπλ ην πεδίν ηνπ ππφ αλαζχλζεζε παξειζφληνο. Με ηελ παξφηξπλζε, βέβαηα, ηεο Νέαο Ηζηνξίαο, απφ
ηηο αξρέο ηνπ αηψλα αλαλεψζεθαλ ηα θξηηήξηα, κε βάζε ηα νπνία έλαο ηζηνξηθφο κπνξεί λα επηιέγεη ηηο πξνο
ζχγθξηζε πεξηπηψζεηο θαη λα νξίδεη ηα θεληξηθά εξσηήκαηα αιιά θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο δηεπξπκέλεο ζπγθξη-
ηηθήο πξννπηηθήο ηνπ. Σα έζλε θαη ε δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο εζληθψλ θξαηψλ έπαςαλ λα απνηεινχλ ηα πξν-
ζθηιέζηεξα πεδία ζχγθξηζεο. Απφ ηα ρξφληα ηνπ Μεζνπνιέκνπ ζπγθξίλνληαη επξχηεξεο πεξηνρέο σο ελφηεηεο
(νηθνλνκηθέο, πνιηηηζκηθέο γισζζνινγηθέο θ.ά.), θαη ηδίσο κεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, ε ζχγθξηζε
εθαξκφδεηαη κε πξφζζεην ζηφρν ηε βαζχηεξε θαηαλφεζε θαηλνκέλσλ (π.ρ. εζληθηζκφο, δεκνθξαηία, θηιειεπ-
ζεξηζκφο ή θαζηζκφο), θηλεκάησλ, ζεζκψλ, πνιηηηθψλ ζπζηεκάησλ θαη ζηξαηεγηθψλ (φπσο ην εξγαηηθφ ή ην
γπλαηθείν θίλεκα, ν ζεζκφο ηεο ηζαγέλεηαο, ε δηακφξθσζε ησλ ηαπηνηήησλ, ε πνιηηηθή ζε ζέκαηα κεηαλά-
ζηεπζεο, δηαζπνξάο, νηθνινγηθήο θαη πεξηβαιινληηθήο δηαρείξηζεο, νη θαηά ηφπνπο γξαθεηνθξαηηθνί κεραλη-

ζκνί, νη δπλακηθέο ησλ θνκκαηηθψλ ζπζηεκάησλ θ.ά.). Δίλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ φηη ε ζπγθξηηηθή πξνζέγγη-
ζε ζπλήζσο ζπλδέεηαη ζηελά κε ηηο ζεσξεηηθέο παξαδνρέο πνπ είλαη πηζαλφ λα ειέγρνληαη ζε κηα κειέηε.
Έηζη, παξαηεξνχκε φηη νη πεξηπηψζεηο πνπ επηιέγνληαη πξνο ζχγθξηζε, πνιιέο θνξέο αληηκεησπίδν-
ληαη σο εθθάλζεηο, εθδνρέο ή δηαθπκάλζεηο ελφο θαηλνκέλνπ, ε εμέηαζε θαη παξαβνιή ησλ νπνίσλ εμεγνχλ
ηηο παξαηεξνχκελεο δηαθνξέο ή θαη νκνηφηεηεο. Μηα κειέηε δειαδή πνπ εζηηάδεηαη ζηε δεκνθξαηία θαη ηνλ
θαζηζκφ, φπσο ε γλσζηή κειέηε ηνπ πνιηηηθνχ θνηλσληνιφγνπ Μπάξηλγθηνλ Μνπξ (Barrington Moore, 1913-
2005), είλαη πηζαλφ λα εμεηάδεη ζπγθξηηηθά ηελ αλάπηπμε θαη εμέιημε δηάθνξσλ θαζηζηηθψλ θαζεζηψησλ, γηα
λα ειέγμεη θάπνηα δηαπίζησζε ή ζεσξία. Ο Μνπξ, γηα παξάδεηγκα, μεθίλεζε κε ηελ παξαηήξεζε φηη νη αγξν-
ηηθέο θνηλφηεηεο παξνπζηάδνληαη πεξηζζφηεξν επηξξεπείο ζηνλ θαζηζκφ. ΢ηε ζπλέρεηα κειέηεζε ηηο εμειίμεηο
ζηε Βξεηαλία, ηε Γαιιία, ηηο ΖΠΑ, ηελ Ηαπσλία, ηελ Ηλδία θαη ηελ Κίλα θαη έιεγμε ηηο ππάξρνπζεο θαη αξθε-
ηά γεληθεπηηθέο ζεσξίεο ζρεηηθά κε ηηο αιιαγέο ησλ θνηλσληψλ, απνδεηθλχνληαο κεηαμχ άιισλ φηη παξφκνηεο
νηθνλνκηθέο πηέζεηο νδήγεζαλ ζηε δηακφξθσζε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηθψλ ζπζηεκάησλ (δεκνθξαηία, θαζη-
ζκφο, θνκκνπληζκφο). Τπνζηήξημε επίζεο φηη αθφκε θαη νη αλαπηπζζφκελεο ηελ ίδηα επνρή δηθηαηνξίεο ή δε-
κνθξαηίεο είραλ δηαθνξεηηθέο θαηαβνιέο θαη δνκέο (Moore, 1967). Πνιιέο κειέηεο πνπ εζηηάδνληαη ζηνλ ε-
ζληθηζκφ, απνζθνπνχλ ζηε ζπγθξηηηθή δηεξεχλεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ «ηχπσλ» ηνπ εζληθηζκνχ ζε κηα δεδν-
κέλε πεξίνδν, ζπρλά αλαδεηνχλ ηνπο παξάγνληεο πνπ εμεγνχλ ηελ αιιεινζπζρέηηζή ηνπο, ελψ παξάιιεια
ειέγρνπλ ζεσξίεο θαη ππνζέζεηο εξγαζίαο. Με άιια ιφγηα, ε ζχγθξηζε απνηειεί εξγαιείν φρη κφλν ηεο ηζην-
ξίαο αιιά ησλ πεξηζζφηεξσλ επηζηεκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ (αλ φρη φισλ). Δίλαη ελδεηθηηθφ φηη
ηε δεθαεηία ηνπ 1930 νη πξνηάζεηο γηα ηε ζπγθξηηηθή ηζηνξία ηνπ Μαξθ Μπινρ είραλ σο αθεηεξία ηνπο ηε
ζπγθξηηηθή γισζζνινγία, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο φκσο είλαη δπλαηφ λα δηαθξίλνπκε θάπνηνπο γεληθνχο θαλφ-
λεο επηινγήο ησλ ππφ ζχγθξηζε πεξηπηψζεσλ ‒ηηο ιεγφκελεο θνηλέο αθεηεξίεο ησλ γισζζνινγηθψλ ελνηήησλ.
Αιιά δελ ππάξρνπλ αληίζηνηρνη θαλφλεο ζηηο ζπγθξίζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ. Ζ εθδνηηθή επηηξνπή ηνπ πεξηνδηθνχ
΢πγθξηηηθέο Μειέηεο ζηελ Κνηλσλία θαη ηελ Ηζηνξία (Comparative Studies in Society and History) μεθηλνχζε
ην 1958 ηελ παξνπζίαζε ησλ ζηφρσλ ηεο, επηδνθηκάδνληαο ηηο κεζνδνινγηθέο πξαθηηθέο ησλ ηζηνξηθψλ
γισζζνιφγσλ θαη παξνηξχλνληαο ηνπο άιινπο επηζηήκνλεο λα επηιέγνπλ φπνηα ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε έθξη-
λαλ θαηάιιειε γηα ηνπο ζηφρνπο ηεο δηθήο ηνπο κειέηεο. Αιιά δελ πξφηεηλε θάπνηνλ νξηζκφ ηεο «ζπγθξηηη-
θήο κεζφδνπ» νχηε εμεγνχζε πνηα ή πνηεο ζεσξίεο είλαη δπλαηφ λα ειεγρζνχλ ή λα εθαξκνζηνχλ κέζσ ηεο
ζχγθξηζεο (Hill & Hill, 1980: 828-846).
Οη απαληήζεηο ζε ηέηνηα εξσηήκαηα εμαξηψληαη απφ ηελ επηινγή έθαζηνπ επηζηήκνλα θαη ζπλάκα
απφ ηνπο ζηφρνπο ηεο επηζηήκεο πνπ ζεξαπεχεη. Ζ πνιηηηθή επηζηήκε, γηα παξάδεηγκα, κηα λέα επηζηήκε ηνπ
20νχ αηψλα, πνπ ζηα αξρηθά αλαπηχρζεθε θπξίσο ζηηο ΖΠΑ ‒ην πξψην ηκήκα πνιηηηθήο επηζηήκεο ηδξχζεθε
ην 1880 ζην Παλεπηζηήκην Κνινχκπηα θαη ην 1903 ηδξχζεθε ε American Political Science Association
(Gunell, 2011: 1087-1098)‒ δαλείδεηαη παξαδείγκαηα θαη κεζφδνπο απφ ηελ ηζηνξία, ηελ αλζξσπνινγία, ηελ
θνηλσληνινγία, ηελ θνηλσληθή ςπρνινγία θαη άιιεο επηζηήκεο, γηα λα εμεηάζεη θαηά θαλφλα ζπγθξηηηθά δε-
ηήκαηα φπσο: πψο δηακνξθψλνληαη νη ζπιινγηθέο ζπκπεξηθνξέο (π.ρ. ησλ ςεθνθφξσλ), νη επηινγέο ησλ θπ-
βεξλεηηθψλ ειίη θαη δηάθνξεο άιιεο φςεηο ηεο πνιηηηθήο δσήο· πψο αλαπηχζζνληαη νη θνηλσληθέο νξγαλψζεηο,
νη νκάδεο θαη νη ηάμεηο, νη ζεζκνί θαη ηα ζπζηαηηθά ηνπο ζηνηρεία, νη δηεζλείο ζρέζεηο ή εηδηθφηεξα νη ζρέζεηο
κεηαμχ εζληθψλ θξαηψλ ζην πιαίζην δηεζλψλ νξγαληζκψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζπζηεκάησλ· θαη γεληθφηεξα πψο
δηακνξθψλνληαη θαη πψο εμειίζζνληαη νη ηδέεο γηα ηελ πνιηηηθή θαη ηελ θνηλσλία. Θα κπνξνχζε δειαδή θα-
λείο λα ραξαθηεξίζεη ηνλ πνιηηηθφ επηζηήκνλα σο ηζηνξηθφ ησλ ηδεψλ, ηεο πνιηηηθήο ή θαη ησλ ζεζκψλ, ηνπ-
ιάρηζηνλ γηα ηνλ ιφγν φηη απηέο νη επηκέξνπο ηζηνξίεο απνηεινχλ ηελ πεγή ηεο έκπλεπζήο ηνπ; Απηφο ζα ήηαλ
κάιινλ έλαο αηπρήο ραξαθηεξηζκφο. Ο πνιηηηθφο επηζηήκνλαο κπνξεί λα θαηαλνεί θαη λα κεηακνξθψλεη έλ-
λνηεο κε ηε βνήζεηα άιισλ επηζηεκψλ θαη επίζεο λα αληιεί πιεξνθνξίεο θαη παξαδείγκαηα απφ ηελ ηζηνξία,
ρσξίο λα είλαη ππνρξεσκέλνο λα εμεηάδεη εμαληιεηηθά ηηο πεγέο ηνπ παξειζφληνο. Δμάιινπ, ηα εηδηθά εξγα-
ιεία, νη ζεσξίεο θαη θπξίσο ε επξχηαηε ζπγθξηηηθή πξννπηηθή ηεο επηζηήκεο ηνπ ηνλ δηαθνξνπνηνχλ ηφζν
απφ ηνλ ηζηνξηθφ φζν θαη απφ ηνπο αλζξσπνιφγνπο ή ηνπο άιινπο επηζηήκνλεο, ελψ ν ίδηνο επηθνξηίδεηαη κε

ηελ ππνρξέσζε λα πξνρσξεί ζε ζπκκεηξηθέο ζπγθξίζεηο κηαο κεγάιεο νκάδαο πεξηπηψζεσλ ‒ζπλήζσο κε ηε
ρξήζε ησλ καζεκαηηθψλ θαη ηεο ζηαηηζηηθήο‒ αξθεί λα νξίζεη κε βάζε ηα εξσηήκαηά ηνπ ηα θξηηήξηα πνπ
επηηξέπνπλ ηε ζχγθξηζή ηνπο (Grigsby, 2009· Polsby, 2001).
Αληίζεηα απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ησλ άιισλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ, ζα πξέπεη λα
επαλαιάβνπκε φηη απηφ πνπ ζπλήζσο επηδηψθεη ν ηζηνξηθφο κέζσ ηεο ζπγθξηηηθήο πξνζέγγηζεο είλαη ε θαιχ-
ηεξε θαη ζε κεγαιχηεξν βάζνο θαηαλφεζε ηεο εηδηθήο ππφ εμέηαζε πεξίπησζεο πνπ κειεηά (Berger, 2003:
163). Ξεθηλά ηελ εξγαζία ηνπ, φπσο θαη έλαο πνιηηηθφο επηζηήκνλαο, πξνζπαζψληαο λα δεκηνπξγήζεη ζπγθξη-
ηηθά ηάμεηο πξαγκάησλ, γηα λα θαηαζθεπάζεη θαιχηεξεο εξκελείεο ηεο πνιηηηθήο ζην παξειζφλ θαη ην παξφλ.
΢ηελ πξνζπάζεηά ηνπ, φκσο, λα απαληήζεη ζε ηδηαίηεξα πεξίπινθα εξσηήκαηα (π.ρ. γηαηί ε πξψηε Βηνκεραλη-
θή Δπαλάζηαζε εθδειψζεθε ζηε Βξεηαλία θαη φρη ζε άιιε ρψξα ή γηαηί ζηε Βξεηαλία θαη ηηο ΖΠΑ δελ είρε
κεγάιε απήρεζε ν καξμηζκφο) έρεη πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο λα αμηνπνηήζεη ηε ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε σο α-
πνηειεζκαηηθφ εξγαιείν ειέγρνπ ησλ ππφ παξαηήξεζε εμειίμεσλ θαη αιιαγψλ ηνπ παξειζφληνο. Έρεη επίζεο
επξχηεξα πεξηζψξηα λα δψζεη έκθαζε ζηελ αλππνρψξεηε ηδηαηηεξφηεηα ησλ ηζηνξηθψλ εκπεηξηψλ θαη λα πα-
ξαδερηεί φηη ε απψηεξε πξνζδνθία ηνπ είλαη λα θαηαιήμεη κέζσ ηεο πξνζεθηηθήο αλάιπζεο δηάθνξσλ κεκν-
λσκέλσλ πεξηπηψζεσλ ζε θαηά πξνζέγγηζε ρξήζηκεο εκπεηξηθέο γεληθεχζεηο. Δίλαη γεγνλφο, φπσο παξαδερφ-
ηαλ ν Σζαξιο Σίιιπ, φηη ν ηζηνξηθφο απνδεηθλχεη αθφκε θαη ζηνλ πνιηηηθφ επηζηήκνλα φηη θαη απηφο ρξεηάδε-
ηαη γηα ηηο ζπγθξίζεηο ηνπ εκβξηζή ηζηνξηθή γλψζε. ΢ε απηήλ ηε δηαπίζησζε θαηέιεμε ν Σίιιπ, φπσο εμεγεί ν
ίδηνο, κεηά απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπ, ην 1969, ζε έλα εξεπλεηηθφ πξφγξακκα κε ζέκα ηε ζπγθξηηηθή κειέηε ηεο
δηαδηθαζίαο ζπγθξφηεζεο θξάηνπο ζηε Γπηηθή Δπξψπε. Ζ ζπλεξγαζία ηνπ κε ηα ππφινηπα κέιε ηεο νκάδαο
ησλ πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηζηεκφλσλ ήηαλ άξηζηε θαη επνηθνδνκεηηθή, φπσο πξνζζέηεη. Αιιά ηα πν-
ξίζκαηα ησλ ηζηνξηθψλ πξνρψξεζαλ, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ζε πνιχ κεγαιχηεξν βάζνο, πξνζθέξνληαο ζηνλ
ίδην θαη ηελ νκάδα ηνπ πνιχηηκα δηδάγκαηα ζε φ,ηη αθνξά ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο είλαη ζεκηηφ λα επη-
ρεηξεί θαλείο ζπγθξίζεηο, ρξεζηκνπνηψληαο ηελ ηζηνξία. ΢ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπο νη ηζηνξηθνί εμεγνχζαλ φηη
ηα κνληέια ησλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ δελ επηηξέπνπλ ζηνλ εξεπλεηή λα επηρεηξεί εξκελείεο, αιιά νχηε λα
πξνζθέξεη πξσηφηππεο απαληήζεηο, εάλ νη εξσηήζεηο πνπ ζέηεη δελ είλαη απνιχησο ζαθείο, θαζψο θαη φηη ηα
πην επξεκαηηθά ζρήκαηα, πνπ είλαη πηζαλφ λα επηλνεί ζε κηα δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή, είλαη αδχλαην λα θα-
ηαζηνχλ ππνζέζεηο εξκελείαο γηα ην αχξην. Με εθαιηήξην απηέο ηηο παξαηεξήζεηο, ν Σίιιπ ζπλεηδεηνπνηνχζε
φηη ν ηζηνξηθφο πνπ απνηνικά λα ζπγθξίλεη δηαθνξεηηθέο πξαγκαηηθφηεηεο, ηνπ πξνζθέξεη εκπεξηζηαησκέλεο
αλαγλσξίζεηο θαη εξκελεπηηθέο αλαγλψζεηο ησλ πνιιψλ δηαθνξεηηθψλ δξφκσλ πνιηηηθήο επηβίσζεο ησλ θνη-
λσληψλ ηνπ παξειζφληνο θαη επηπιένλ πξνζεθηηθέο αλαζπλζέζεηο (θαη κάιηζηα φρη κφλν εμειηθηηθά) ησλ η-
ζηνξηθψλ πξνβιεκάησλ. ΋ηαλ δειαδή έλαο ηζηνξηθφο εμεηάδεη ην παξειζφλ κέζα απφ γεληθέο θαηεγνξίεο
πνιηηηθήο εμέιημεο, είλαη ζαλ λα παξαηεξεί θσηνγξαθίεο ηεο γεο πνπ έρνπλ ιεθζεί απφ ην δηάζηεκα. ΢πλεη-
δεηνπνηψληαο ην πξνθαλέο ‒φηη δειαδή ε εζληθή επηθξάηεηα πνπ ηνλ ελδηαθέξεη, δελ είλαη παξά κφλν έλα
θνκκάηη ελφο επξχηεξνπ ζπζηήκαηνο‒ αηζζάλεηαη ηελ αλάγθε λα πιεζηάζεη φζν πην θνληά κπνξεί, γηα λα ζπ-
γθξίλεη ηα δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά, πνπ απφ καθξηά θαίλνληαη παξφκνηα, δηφηη ην πφηε θαη ην πνπ ιακ-
βάλνπλ ρψξα θάπνηεο δεδνκέλεο εμειίμεηο, είλαη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ θαζνξηζηηθά θαη ην πψο εμειίζ-
ζνληαη (Tilly, 2006: 417-437).
Βέβαηα, ε επξχηαηα δηαδεδνκέλε άπνςε ηνπ Δκίι Νηπξθέκ (ηελ νπνία δηαηχπσζε ην 1895, ζηε κειέ-
ηε ηνπ Οη θαλόλεο ηεο θνηλσληνινγηθήο κεζόδνπ θαη επηιεγκέλα θείκελα γηα ηελ θνηλσληνινγία θαη ηηο κεζόδνπο
ηεο) φηη νη ζπγθξίζεηο ησλ επηζηεκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ είλαη θάηη αληίζηνηρν κε ηα πεηξάκαηα
ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ ‒κε ηελ έλλνηα ίζσο φηη ζε κία ζχγθξηζε ηα ζηνηρεία απνκνλψλνληαη γηα λα θαηαδεί-
μνπλ ηελ αηηηαθή ζρέζε ηνπο‒ θαίλεηαη ππεξβνιηθά αηζηφδνμε. Θα κπνξνχζακε, φκσο, λα ηζρπξηζηνχκε φηη ε
ζχγθξηζε καο επηηξέπεη λα μερσξίζνπκε ηηο «θαιέο» απφ ηηο «θαθέο» αηηηαθέο εξκελείεο. Ζ άπνςε, γηα παξά-
δεηγκα, φηη ε επηθξάηεζε ηνπ λαδηζκνχ ζηε Γεξκαλία ήηαλ ζπλέπεηα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο πνπ μέζπαζε ην
1929, ππήξμε γηα έλα δηάζηεκα αξθεηά δεκνθηιήο. Χζηφζν, αλ αλαινγηζηνχκε φηη ζηηο ΖΠΑ ή θαη ζε άιιεο
δεκνθξαηηθέο ρψξεο ε ίδηα νηθνλνκηθή θξίζε είρε αδηακθηζβήηεηα δξακαηηθέο ζπλέπεηεο, αιιά δελ νδήγεζε

ζηελ εγθαζίδξπζε δηθηαηνξηθψλ θαζεζηψησλ, απηή ε «αηηηαθή ζρέζε» δελ αξθεί απφ κφλε ηεο, γηα λα εμεγή-
ζεη ηελ άλνδν ηνπ Υίηιεξ ζηελ εμνπζία. Αληίζεηα, ε ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε ησλ πνιηηηθψλ ζπλεπεηψλ ηεο
ιεγφκελεο Μεγάιεο Όθεζεο ηνπ Μεζνπνιέκνπ ζε δηάθνξα επξσπατθά θξάηε αλαδεηθλχεη αξθεηέο απφ ηηο
θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο νκνηφηεηεο αιιά θαη δηαθνξέο ηνπο θαη εμεγεί πεηζηηθφηεξα γηαηί αι-
ινχ δηαηεξήζεθαλ θαη αιινχ θαηαιχζεθαλ ηα δεκνθξαηηθά θαζεζηψηα. Απηφ επηηπγράλεηαη ζε ζπλάξηεζε
κε ηε κειέηε ησλ ζεζκηθψλ θαη ζπληαγκαηηθψλ δνκψλ θαη ηεο εμειηθηηθήο πνξείαο ηνπ πνιηηηθνχ πνιηηηζκνχ
θάζε θξάηνπο, θαζψο επίζεο θαη άιισλ κεηαβιεηψλ πνπ είλαη δπλαηφ λα ζπγθξηζνχλ. Απνδεηθλχνληαο φηη
παξφκνηεο ζπλέπεηεο (π.ρ. δηαδειψζεηο θαη απεξγίεο) είλαη πηζαλφ λα έρνπλ δηαθνξεηηθέο αηηίεο θαη ελδερνκέ-
λσο λα εμειίζζνληαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν θαη επίζεο φηη νη ίδηεο εμειίμεηο είλαη επίζεο πηζαλφ λα νδεγνχλ ζε
δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα, νη ζπγθξίζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ ζπκβάιινπλ ζηελ επηινγή ηνπ «θαιχηεξνπ» ή έζησ
πην εκπεξηζηαησκέλνπ (ή πηζαλφηεξνπ) εξκελεπηηθνχ ζρήκαηνο (Berg-Schlosser & Jeremy Mitchell, 2000·
Berger, 2003:165).
Πνηεο είλαη, ινηπφλ, νη πξνυπνζέζεηο ή θαη νη θίλδπλνη πνπ νθείιεη λα ιακβάλεη ππφςε ηνπ ν ηζηνξη-
θφο πνπ απνηνικά ζπγθξηηηθέο πξνζεγγίζεηο; Πξψηα απ‟ φια, ζα πξέπεη λα είλαη πνιχ θαιά εμνηθεησκέλνο κε
ηηο θνηλσλίεο πνπ επηρεηξεί λα ζπγθξίλεη. Απηφ θαίλεηαη απηνλφεην, αιιά δελ είλαη πάληνηε εχθνιν. Διάρη-
ζηεο θνξέο ζα ζπλαληήζεη έλαο ηζηνξηθφο αξρεηαθέο πεγέο πνπ είλαη δπλαηφ λα ζπγθξηζνχλ. Απφ ηελ άιιε
πιεπξά, αλ επηιέμεη λα κειεηήζεη θπξίσο δεπηεξνγελείο πεγέο ηεο κίαο απφ ηηο δχν ή πεξηζζφηεξεο ππφ ζχ-
γθξηζε πεξηπηψζεηο ηνπ, ηφηε ζα αληηκεησπίζεη έλα άιιν ζνβαξφ ‒θαη ίζσο αλππέξβιεην‒ πξφβιεκα: νη ε-
ξεπλεηηθέο ηαθηηθέο θαη νη εξκελεπηηθέο ινγηθέο ησλ δηάθνξσλ ηζηνξηνγξαθηθψλ παξαδφζεσλ παξνπζηάδνπλ
ζεκαληηθέο απνθιίζεηο, κε απνηέιεζκα λα κελ πξνζθέξνπλ πάληα ζπγθξίζηκεο κεηαβιεηέο. Καζψο δειαδή νη
ηζηνξηθνί ζέηνπλ δηαθνξεηηθά εξσηήκαηα, είλαη πνιχ πηζαλφ λα αλαδεηθλχνπλ δηαθνξεηηθέο φςεηο ησλ εμειί-
μεσλ, ησλ θνηλσληθψλ, πνιηηηζκηθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ δνκψλ, νξγαλψζεσλ θαη λννηξνπηψλ ηνπ
ππφ εμέηαζε αληηθεηκέλνπ ηνπο. Χο απνηέιεζκα, ν ηζηνξηθφο, πνπ ζα ζειήζεη λα ρξεζηκνπνηήζεη ηα ζπκπε-
ξάζκαηα άιισλ, γηα λα δεκηνπξγήζεη ηηο ζπγθξηηηθέο κεηαβιεηέο ηεο δηθήο ηνπ έξεπλαο, κάιινλ είλαη ππν-
ρξεσκέλνο λα μεθηλήζεη απφ ηε ζχγθξηζε ησλ δηαθνξεηηθψλ ηζηνξηνγξαθηθψλ παξαδφζεσλ, απφ ηηο νπνίεο
αληιεί ηα ζηνηρεία ηνπ, θηινδνμψληαο φηη ζα πξνεηνηκάζεη θαηάιιεια ην πεδίν γηα ηε ζχγθξηζε ηεο ζπγθε-
θξηκέλεο εμέιημεο ή ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ ηνλ ελδηαθέξεη. ΋πσο είλαη θαλεξφ, ην έξγν ηνπ πεξηπιέθεηαη. Αιιά
θαη πάιη δελ είλαη βέβαην φηη ζα θαηαθέξεη λα πξνεηνηκάζεη ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο ζχγθξηζήο ηνπ (Berger,
2003: 166).
Μηα δεχηεξε απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ηεο ζπγθξηηηθήο πξνζέγγηζεο αθνξά ηνλ ζαθή πξνζδηνξηζκφ
ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ. Σα γεσγξαθηθά ζχλνξα είλαη πνιιέο θνξέο απζαίξεηα, έρνπλ νξηζηεί ππφ δεδνκέ-
λεο ζπλζήθεο θαη γηα λα ππεξεηήζνπλ ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο, ελψ αθφκε θαη ηα πνιηηηθά ζχλνξα είλαη πη-
ζαλφ λα κεηαβάιινληαη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ. ΢ε κηα πξνζπάζεηα ζχγθξηζεο, γηα παξάδεηγκα, ησλ επξχηε-
ξσλ ζπλεπεηψλ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο ηνπ 1929 θαη κηαο κεηαγελέζηεξεο, αο πνχκε ηεο ηξέρνπζαο, ζηα θξά-
ηε ηεο Ννηηναλαηνιηθήο Δπξψπεο, ηα πξνβιήκαηα πνπ παξνπζηάδνληαη σο πξνο ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ ρψξνπ
είλαη πνιιαπιά θαη πεξίπινθα. Αο ζεκεηψζνπκε εδψ κφλν ην γεγνλφο φηη νη επηθξάηεηεο πνιιψλ απφ απηά ηα
θξάηε ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο (πνπ επίζεο δελ πξνζδηνξίδεηαη κε ζαθήλεηα) έρνπλ κεηαβιεζεί ζεκαληηθά
ζηελ πεξίνδν, πνπ εζηηάδεηαη ην παξάδεηγκά καο, ελψ ιίγν πξηλ ην 1929 έιαβαλ ρψξα άιιεο ζπλνξηαθέο κε-
ηαβνιέο. Δπνκέλσο, δελ είλαη ζεκηηφ λα δερφκαζηε εθ ησλ πξνηέξσλ «θπζηθά» ή απηνλφεηα φξηα ζην ρψξν,
ζηνλ νπνίν εζηηάδεηαη κηα ηζηνξηθή ζχγθξηζε. Αληίζεηα, ν ηζηνξηθφο είλαη αλαγθαζκέλνο λα δηθαηνινγεί θαη
ηελ επηινγή ηνπ σο πξνο ηνλ ρψξν, φπσο αθξηβψο θαη σο πξνο ηνλ ρξφλν, πνπ ζθηαγξαθεί ην πεδίν ησλ ζπ-
γθξίζεσλ ηνπ. Αλ, γηα παξάδεηγκα, ζπγθξίλεη ηα εξγαηηθά θηλήκαηα ζε κηα ή δπν πεξηζζφηεξεο ρψξεο, ζα
πξέπεη λα έρεη θαηά λνπ φηη ε ζχγθξηζή ηνπ δελ είλαη ζπγρξνληθή, αθνχ ηφζν ε εθβηνκεράληζε φζν θαη ηα
εξγαηηθά θηλήκαηα δελ αλαπηχρζεθαλ παληνχ ηελ ίδηα ζηηγκή αιιά ζε δηαθνξεηηθφ ρξφλν θαη ππφ ηελ επί-
δξαζε δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ παξαγφλησλ. ΢ε έλα ηξίην ζηάδην νθείιεη λα αλαξσηεζεί φρη κφλνλ πνηεο
ελφηεηεο επηιέγεη πξνο ζχγθξηζε αιιά θαη κε πνην ζηφρν, δηφηη, φπσο ζπλήζσο αλαθέξεηαη, «φια εμαξηψληαη

απφ ην ζεσξεηηθφ θαη ελλνηνινγηθφ πιαίζην πνπ επηιέγνπκε γηα ηε ζχγθξηζε» θαη «ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα
ζα πξέπεη λα ηξνπνπνηνχληαη κε γλψκνλα ηελ απμαλφκελε γλψζε καο γηα ηηο ελφηεηεο ηεο ζχγθξηζεο». Σέινο,
έλαο ηζηνξηθφο πνπ επηρεηξεί ζπγθξίζεηο ζε δηαθνξεηηθά έζλε θαη θξάηε δελ ζα πξέπεη λα ιεζκνλεί φηη ζα
ζπλαληήζεη θαη γισζζνινγηθέο «παγίδεο». Ο φξνο «θηιειεχζεξνο», γηα παξάδεηγκα, πξνζιακβάλεη δηαθνξε-
ηηθφ πεξηερφκελν ζηε Γεξκαλία θαη ζηε Βξεηαλία, ελψ φξνη, φπσο εξγαηηθά ή ζνζηαιηζηηθά θφκκαηα, κπνξεί
λα έρνπλ δηαθνξεηηθέο ζεκαζίεο αθφκε θαη ζην πιαίζην ηεο ίδηαο ηζηνξηνγξαθίαο. Δπνκέλσο, ν ηζηνξηθφο πνπ
επηρεηξεί ζπγθξίζεηο ζα πξέπεη λα είλαη πξνεηνηκαζκέλνο λα δηεξεπλήζεη κεηαμχ άιισλ θαη ηηο ζεκαζίεο πνπ
απνθηνχλ δηάθνξνη φξνη θαη έλλνηεο ζε δηαθνξεηηθά θνηλσληθά ζπκθξαδφκελα (Berger, 2003: 166-169·
Yengoyan, 2009).
Δλ θαηαθιείδη, ζα πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη ε ζπγθξηηηθή έξεπλα δελ είλαη κηα απηφλνκε κέζνδνο, δελ
κνηάδεη κε πείξακα νχηε ζα πξέπεη λα ηαπηίδεηαη κε ηε δηαδηθαζία θαηαζθεπήο ζεσξηψλ. Δίλαη πνιχ πηζαλφ νη
ζπγθξίζεηο λα νδεγνχλ ζηε δηακφξθσζε θάπνηαο ζεσξίαο αιιά, εηδηθά ζε φ,ηη αθνξά ηελ ηζηνξηθή επηζηήκε,
νχηε είλαη απηφο ν ζηφρνο νχηε νη ζεσξίεο, πνπ ελδερνκέλσο παξάγνληαη, ρξεζηκεχνπλ γηα ηελ εμήγεζε ή
πξφβιεςε γεγνλφησλ θαη εμειίμεσλ. ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε, νη ζπγθξίζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ αλαγλσξίδνπλ θαη
αλαδεηθλχνπλ ηνπο δηάθνξνπο ηξφπνπο κηαο εμέιημεο, κε απνηέιεζκα λα νδεγνχλ ηελ πξνζνρή καο ζε δεδν-
κέλα πιαίζηα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ παξειζφληνο, πνπ απφ κηα επηθαλεηαθή άπνςε κνηάδνπλ αζήκαληα ή
αζχλδεηα κεηαμχ ηνπο. Δίλαη εχθνιν, ινηπφλ, λα θαηαλνήζνπκε γηα πνηνπο ιφγνπο ε ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ηε
ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε, ηελ αμία θαη ηηο κεζφδνπο ηεο ζεσξείηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ηφζν απφ ηνπο ηζηνξη-
θνχο φζν θαη απφ ηνπο ζεξάπνληεο ησλ άιισλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ, θαη επίζεο γηαηί
ζπλερίδεηαη θαη δηαξθψο εκπινπηίδεηαη.
10.2 Δίλαη δπλαηό ε ηζηνξία λα πξνβιέπεη; Μεξηθέο ζθέςεηο γηα ηε ρξεζηκόηεηα

ηεο ηζηνξίαο
Κακία επηζηήκε ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ δελ κπνξεί λα επηρεηξήζεη κε αζθάιεηα πξνβιέςεηο. «Ζ
απιή αλζξψπηλε εκπεηξία θαη θαηαλφεζε δελ πξνζθέξνληαη γηα θάηη ηέηνην», φπσο καο εμεγεί ν Υφκπζκπα-
νπκ (1998: 46). Βέβαηα, ππήξμαλ πεξηπηψζεηο πνπ θάπνηνη ηζηνξηθνί απνπεηξάζεθαλ λα επηλνήζνπλ κνληέια
ή ηερληθέο, πνπ ζα νδεγνχζαλ ζε θάπνηαο κνξθήο πξφβιεςε. ΢ε έλα απφ απηά ηα «πεηξάκαηα» κάιηζηα ζπκ-
κεηείρε, ην 1968, θαη ν ίδηνο ν Υφκπζκπανπκ. Ζ εκπεηξία ηνπ, φπσο ηελ θαηέζεζε ν ίδηνο ζε κία δηάιεμή ηνπ,
έρεη πξάγκαηη κεγάιν ελδηαθέξνλ. Σν ζπγθεθξηκέλν «πείξακα» εζηίαδε ζηελ νηθνλνκία θαη εηδηθφηεξα ζην
θαηλφκελν, πνπ ζπλήζσο νλνκάδεηαη «καθξά θχκαηα Κνληξάηηεθ». Λακβάλνληαο ην φλνκά ηνπο απφ ην Ρψ-
ζν νηθνλνκνιφγν Νηθνιάη Κνληξάηηεθ (Nikolai Kondratiev, 1892-1938), ηα θχκαηα απηά ζθηαγξαθνχλ έλα
ζρήκα ηζηνξηθήο πεξηνδηθφηεηαο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ πεξίνδνη αλάπηπμεο θαη
επεκεξίαο, δηάξθεηαο ζπλήζσο δχν ή ηξηψλ δεθαεηηψλ, ελαιιάζζνληαη κε πεξηφδνπο χθεζεο, ίζεο πεξίπνπ
δηάξθεηαο. Χζηφζν, ε επηζηεκνληθή ζηήξημε ηνπ θαηλνκέλνπ είλαη απνιχησο αλεπαξθήο. Πξφθεηηαη γηα κία
ζεσξία πνπ ειάρηζηνη απνηφικεζαλ λα ακθηζβεηήζνπλ, θπξίσο γηα ηνλ ιφγν φηη ζηεξίδεηαη ζε εκπεηξηθή πα-
ξαηήξεζε θαη επίζεο δηφηη επηβεβαηψζεθε κε ηελ πξφβιεςε ηεο θξίζεο ηνπ 1929, αιιά νη πεξηζζφηεξνη ηελ
αληηκεησπίδνπλ ηνπιάρηζηνλ κε πεξίζθεςε. Με βάζε κάιηζηα ηε ζεσξία απηή, ε νκάδα ησλ επηζηεκφλσλ
ζηελ νπνία ζπκκεηείρε ν Υφκπζκπανπκ θαηάθεξε λα πξνβιέςεη θαη ηελ θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970. Αιιά,
φπσο καο εμεγεί ν ίδηνο, απφ ηε ζηηγκή πνπ μεθίλεζε ε θξίζε, νηθνλνκνιφγνη θαη ηζηνξηθνί δηράζηεθαλ: νη
αλαιχζεηο ησλ πξψησλ πξνέβιεπαλ θάζε έηνο κεηά ην 1973 γξήγνξε αλάθακςε θαη νη ηειεπηαίνη ηνπο ακθη-
ζβεηνχζαλ, θαη έηζη δηθαηψλνληαλ γηα ηελ νξζφηεηα ηεο δηθήο ηνπο πξφβιεςεο. Χζηφζν, θαη νη ηζηνξηθνί ή-
ηαλ αδχλαην λα ζηεξίμνπλ ηηο πξνβιέςεηο ηνπο ζε ζηαζεξά δεδνκέλα ή επηζηεκνληθά επηρεηξήκαηα, παξά ην
γεγνλφο φηη απνδεηθλχνληαλ ζσζηέο. Πξνρσξψληαο αθφκε πεξηζζφηεξν, ν Υφκπζκπανπκ καο απνθαιχπηεη

φηη ην 1984 ν ίδηνο ηφικεζε λα πξνβιέςεη φηη ην επφκελν θχκα αλφδνπ ήηαλ απίζαλν λα έξζεη πξηλ απφ ηα
ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980. Καη πάιη απνδείρζεθε φηη είρε δίθην, αιιά, φπσο παξαδέρεηαη, ήηαλ αδχλαην λα
ηεθκεξηψζεη επαξθψο θαη απηήλ ηελ πξφβιεςή ηνπ. Δίρε βαζηζηεί θπξίσο ζηελ ηζηνξηθή παξαηήξεζε, φπσο
καο εμεγεί: ππνιφγηζε δειαδή φρη κφλνλ ηα νηθνλνκηθά αιιά θαη ηα πνιηηηθά ραξαθηεξηζηηθά θάζε «θχκαηνο
Κνληξάηηεθ», θαη πξνθαλψο δηαπίζησζε φηη απνπζηάδνπλ νη πξνυπνζέζεηο πνπ ζα επέηξεπαλ ηελ άλνδν. Θα
κπνξνχζε λα είρε δηαςεπζηεί; Πνιχ πηζαλφ. Ο ίδηνο, άιισζηε, εξκελεχεη απηήλ ηελ επηηπρία ηνπ σο έλαλ ιν-
γηθφ ππνινγηζκφ, άκεζα ζπλδεδεκέλν κε ηελ εκπεηξηθή ρξήζε ηεο ηζηνξηθήο θαηαλφεζεο αιιά φρη κε θάπνην
κεραληζκφ πξφβιεςεο (1998: 46-47).
Μήπσο είλαη πξνηηκφηεξν, ινηπφλ, λα ρξεζηκνπνηνχκε ηνλ φξν «ππνινγηζκφ» αληί ηνπ φξνπ «πξφ-
βιεςε», ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ επηβεβαηψλνληαη νη ζθέςεηο καο γηα ην ηη πξφθεηηαη λα ζπκβεί; Πξνθαλψο ε
επηηπρεκέλε «πξφβιεςε» ησλ απνηειεζκάησλ κηαο εθινγηθήο αλακέηξεζεο απφ έλαλ πνιίηε πνπ παξαθν-
ινπζεί κε πξνζνρή ηηο πνιηηηθέο εμειίμεηο ηεο επνρήο ηνπ ή ελφο πνδνζθαηξηθνχ αγψλα απφ έλαλ θίιαζιν,
πνπ παξαηεξεί ζε κηα αξθεηά κεγάιε δηάξθεηα ηελ πνξεία ησλ δχν αληίπαισλ νκάδσλ, δελ ζηεξίδεηαη ζε ζπ-
γθεθξηκέλνπο κεραληζκνχο αιιά κφλνλ ζηελ παξαηήξεζε, ηε δηαίζζεζε θαη ελ κέξεη ζηελ ηχρε. Οη δεκνζθν-
πήζεηο κεξηθνχο κήλεο, κεξηθέο κέξεο ή ιίγεο ψξεο πξηλ απφ ηηο εθινγέο ‒ηα ιεγφκελα exit polls ζηελ ηειεπ-
ηαία πεξίπησζε‒ ζπλήζσο «πξνβιέπνπλ» κε επηηπρία ηα εθινγηθά απνηειέζκαηα, αιιά δελ ππνθαζηζηνχλ ηηο
εθινγηθέο δηαδηθαζίεο. Οη εθινγέο δηελεξγνχληαη θαλνληθά, ελψ νη κεραληζκνί «πξφβιεςεο» πξνζθέξνπλ
επθαηξίεο ζπδήηεζεο θαη πξνβιεκαηηζκνχ ‒π.ρ. φζνλ αθνξά ηελ εθινγηθή ζπκπεξηθνξά ησλ πνιηηψλ ελφο
θξάηνπο‒ ελίνηε θαη πξνπαγάλδαο. Αιιά θαη απηνί νη κεραληζκνί κεξηθέο θνξέο απνηπγράλνπλ. Αμίδεη λα α-
λαξσηεζνχκε, ινηπφλ, πνηα είλαη ε αμία κηαο πξφβιεςεο, αθφκε θη φηαλ δελ αλαθεξφκαζηε ζηηο πξνβιέςεηο
πνπ επηδεηνχλ νξηζκέλνη κε ηε ρξήζε ή ηε βνήζεηα ηεο ηζηνξίαο. Σν δεχηεξν παξάδεηγκα ζχγθξηζεο πνπ πα-
ξέζεηε ζηελ παξαπάλσ δηάιεμή ηνπ ν Υφκπζκπανπκ, θαλεξψλεη μεθάζαξα φηη είλαη κάηαην λα αλαθεξφκαζηε
ζε «πξνβιέςεηο» θαη απνιχησο αλψθειν λα επηδηψθνπκε «ηζηνξηθέο πξνβιέςεηο». Σνλ Ηνχλην ηνπ 1980 «ηα
αληρλεπηηθά φξγαλα ηεο ακεξηθαληθήο θπβέξλεζεο θαηέγξαςαλ θάηη πνπ ζεψξεζαλ ζαλ εθηφμεπζε ξσζηθψλ
αηνκηθψλ ππξαχισλ ελαληίνλ ηεο Ακεξηθήο» θαη ε εμέηαζε ησλ ελδείμεσλ πνπ αθνινχζεζε ρσξίο ρξνλνηξη-
βή, νδήγεζε ζην ζπκπέξαζκα φηη είρε μεθηλήζεη έλαο ηξίηνο παγθφζκηνο πφιεκνο. Έλαο ηζηνξηθφο, πνπ ζα
ζηεξηδφηαλ ζηελ εκπεηξία θαη ηελ παξαηήξεζε, ζα ηζρπξηδφηαλ φηη ηε δεδνκέλε ζηηγκή νη ζπλζήθεο δελ δη-
θαηνινγνχζαλ κηα ηέηνηα επίζεζε, φπσο ζρνιηάδεη ν Υφκπζκπανπκ. Αιιά ηίπνηα δελ ήηαλ απίζαλν, ζπκπέ-
ξαηλε ν ίδηνο (1998: 47). Πνηνο ζα κπνξνχζε, άιισζηε, λα απνθιείζεη ην απξφζκελν ή ην ηπραίν, ψζηε λα
απνηξέςεη ηελ πξνιεπηηθή θηλεηνπνίεζε ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ;
Μπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε, ζπλεπψο, φηη νη πξνβιέςεηο ελφο ηζηνξηθνχ ή άιινπ επηζηήκνλα ηεο
θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ δελ είλαη παξά ινγηθέο ππνζέζεηο, πνπ ζηεξίδνληαη ζε εκβξηζή γλψζε ηνπ πα-
ξειζφληνο θαη εκπεηξηθή παξαηήξεζε ‒θαη απηφ ηζρχεη, είηε ν ηζηνξηθφο ή ν ζεξάπσλ κηαο ζπγγεληθήο επη-
ζηήκεο παξαδέρεηαη ηελ αδπλακία ηνπ λα «θαηαθηήζεη» ην κέιινλ είηε απιά θζνλεί ηνλ ΋κεξν γηα ηελ ειεπ-
ζεξία ηνπ λα πξνζθέξεη ζηνπο ήξσέο ηνπ ηνπο ρξεζκνχο ελφο κάληε, πξνθεηκέλνπ λα ηθαλνπνηήζεη ηελ πεξη-
έξγεηα ησλ αθξναηψλ ηνπ γηα απηά πνπ επξφθεηην λα ζπκβνχλ. Αιιά θαη ζηελ ηειεπηαία πεξίπησζε ν ηζηνξη-
θφο ζα πξέπεη λα αλαινγηζηεί φηη νη ρξεζκνί αθνξνχζαλ απηά πνπ ήδε είραλ ζπκβεί ζην παξειζφλ ηνπ πνηεηή
θαη ηα νπνία ν ίδηνο γλψξηδε, φηαλ ζπλέηαζζε ην έπνο ηνπ· θαη επίζεο φηη ε απνθσδηθνπνίεζε ησλ κελπκάησλ
ελφο ρξεζκνχ, πξνυπέζεηε ηελ θαηάιιειε εξκελεία. Με άιια ιφγηα, ν ΋κεξνο δελ εμαπαηνχζε ηνπο αθξνα-
ηέο ηνπ. Μάιινλ ηνπο πξνεηνίκαδε κε πεξίηερλν ηξφπν, γηα λα εμνηθεησζνχλ κε ηελ αδπλακία ηνπο λα κάζνπλ
ηη ζα ζπκβεί ζην κέιινλ. Ο ηζηνξηθφο, φκσο, πνπ δελ είλαη ζεκηηφ λα ρξεζηκνπνηεί παξφκνηα πνηεηηθά ηερλά-
ζκαηα, νθείιεη λα απαληήζεη εηιηθξηλά ζε φζνπο ηνπ δεηνχλ θάηη πεξηζζφηεξν απφ απηφ πνπ κπνξεί λα πξν-
ζθέξεη κε επηζηεκνληθφ ηξφπν, φπσο πξνηείλεη ν Υφκπζκπανπκ:
Ο ζθνπόο ηεο αλίρλεπζεο ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο ηεο αλζξσπόηεηαο δελ είλαη λα πξνβιέςεη
θαλείο ηη ζα γίλεη ζην κέιινλ, έζησ θη αλ ε ηζηνξηθή γλώζε θαη θαηαλόεζε είλαη νπζηαζηηθήο

ζεκαζίαο γηα ηνλ θαζέλα πνπ ζέιεη λα βαζίζεη ηε δξάζε ηνπ θαη ηα ζρέδηά ηνπ ζε θάηη θαιύηε-
ξν από ηε καληεία, ηελ αζηξνινγία ή ηνλ θαζαξό βνινληαξηζκό. Σν κόλν απνηέιεζκα ηππν-
δξνκίαο πνπ νη ηζηνξηθνί κπνξνύλ λα καο πνπλ κε απόιπηε αμηνπηζηία είλαη θάπνηαο πνπ έρεη
ήδε γίλεη. Αθόκα ιηγόηεξν, ζθνπόο ηεο είλαη λα αλαθαιύςεη ή λα επηλνήζεη λνκηκνπνηήζεηο
ησλ ειπίδσλ καο, ή ησλ θόβσλ καο, γηα ην πεπξσκέλν ηνπ αλζξώπνπ. […] Δθείλν πνπ κπν-
ξεί λα θάλεη είλαη λα αλαθαιύςεη ηηο κνξθέο θαη ηνπο κεραληζκνύο ηεο ηζηνξηθήο αιιαγήο, θαη
ζπγθεθξηκέλα ησλ κεηαζρεκαηηζκώλ ησλ αλζξώπηλσλ θνηλσληώλ (1998: 49).
Απφ ηε ζηηγκή, άιισζηε, πνπ ε ηζηνξηθή επηζηήκε κειεηά ην παξειζφλ, αιιά απεπζχλεη ηα πνξίζκαηά ηεο
ζην παξφλ ‒πνπ απνηειεί θαη ην ζεκείν εθθίλεζεο ηεο έξεπλαο θαη ηεο δηαλνεηηθήο πεξηπέηεηαο ηνπ ηζηνξη-
θνχ‒ ηη κπνξεί λα πξνζθέξεη ζηνλ ζχγρξνλν άλζξσπν, ν νπνίνο πξνβιεκαηίδεηαη πξσηίζησο γηα ηε ζεκεξηλή
ηνπ θαηάζηαζε; ΋πσο ξσηνχζε θαη ηνλ Βνιηαίξν ε αγαπεκέλε ζχληξνθφο ηνπ, Μαληάκ ληπ ΢αηειέ (βι. θε-
θάιαην 5), πνηα είλαη ηειηθά ε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο γλψζεο ηεο; Δίλαη γλσζηφ θπζηθά φηη ηέηνηα
εξσηήκαηα έρνπλ δηαηππσζεί ζε επηζηεκνληθφ επίπεδν πνιιέο θνξέο ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο θαη έρνπλ
νδεγήζεη ζε αηέξκνλεο ζπδεηήζεηο. Οη ηζηνξηθνί πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε ηέηνηεο ζπδεηήζεηο, ζπλήζσο θαηαζέ-
ηνπλ ηηο απφςεηο ηνπο κε βάζε ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο εκπεηξία ‒θαη φρη κε επηζηεκνληθά ή εξεπλεηηθά πν-
ξίζκαηα. Μπνξεί κάιηζηα λα ππνζέζεη θαλείο φηη νη ζπδεηήζεηο απηέο ζπλδένληαη ζηελά κεηαμχ ηνπο, αθφκε
θη αλ έρνπλ δηεμαρζεί ζε δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο θαη ρξφλνπο, ζαλ λα απνηεινχλ δειαδή επηκέξνπο «ζηηγκέο»
ελφο (θαληαζηαθά) εληαίνπ θαη αδηάθνπνπ δηαιφγνπ κεηαμχ ηζηνξηθψλ δηαθνξεηηθψλ γεληψλ θαη επνρψλ.
Πξνθαλψο απηφ δελ πξέπεη λα καο εθπιήζζεη, φπσο καο εμεγεί ν Μπέβεξιη ΢άνπζγθετη (Beverley Southgate),
έλαο ζχγρξνλνο ηζηνξηθφο, πνπ, θαζ‟ φιε ηε δηάξθεηα ηεο θαξηέξαο ηνπ, «ζπλνκηιεί» κε ηηο θσλέο ησλ πξνγε-
λέζηεξσλ ηζηνξηθψλ, πξνζπαζψληαο λα θαηαλνήζεη γηαηί θαζέλαο απφ απηνχο θαηαπηάζηεθε κε ηε ζπγγξαθή
ηεο ηζηνξίαο, ηη πξνζδνθνχζε λα πεηχρεη θαη ηη πίζηεπε φηη πέηπρε, επίζεο πψο αληηιακβαλφηαλ ηνλ ξφιν ηνπ
θαη θαη‟ επέθηαζε ηε ρξεζηκφηεηα ηεο επηζηήκεο πνπ ππεξεηνχζε. ΋πσο ζεκεηψλεη ζηνλ πξφινγν ελφο πξφ-
ζθαηνπ βηβιίνπ ηνπ, ηέηνηα εξσηήκαηα είλαη ζθφπηκν λα ηίζεληαη ζε φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξνπο ηζηνξηθνχο
ηνπ παξειζφληνο, θάζε θνξά πνπ ε ηζηνξία δέρεηαη επηζέζεηο απφ αθξαηθλείο εθζπγρξνληζηέο, νη νπνίνη ζεσ-
ξνχλ απαξραησκέλν θαη αζήκαλην θάζε ηη πνπ ζρεηίδεηαη κε ηα «παιηά» θαη «πεξαζκέλα» (2005: xi). ΢ε κία
απφ ηηο πξνεγνχκελεο κειέηεο ηνπ ν ΢άνπζγθετη δεκηνχξγεζε ηε «ζθελή», ζηελ νπνία εκθαλίζηεθαλ ηζηνξη-
θνί απφ ηελ αξραία κέρξη ηε ζχγρξνλε επνρή, εμεγψληαο ηη επηδίσθαλ, φηαλ έγξαθαλ ηα ηζηνξηθά έξγα ηνπο:
ςπραγσγία, αλαδήηεζε/απνθαηάζηαζε ηεο αιήζεηαο, άληιεζε πξνηχπσλ θαη παξαδεηγκάησλ, αλάδεημε εξψ-
σλ, εζηθή δηαπαηδαγψγεζε θαη λνπζεζία, θαηαζθεπή ηαπηνηήησλ θαη ζπιινγηθήο ζπλείδεζεο, θαζψο επίζεο
δηάδνζε εζληθψλ ηδεσδψλ. Απηέο ήηαλ κεξηθέο απφ ηηο απαληήζεηο ηνπο (1996: 28-57), ηηο νπνίεο ηψξα ‒κεηά
απφ ηε κειέηε δειαδή ησλ πξνεγνχκελσλ θεθαιαίσλ‒ κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε κε άλεζε.
Ίζσο θάπνηνη ζχγρξνλνη ηζηνξηθνί ζα ηνικνχζαλ λα ηζρπξηζηνχλ φηη κειεηνχλ ην παξειζφλ θαη επη-
ρεηξνχλ ηελ αλαζχλζεζή ηνπ, κε απψηεξε επηδίσμε λα αιιάμνπλ ηνλ θφζκν. Αιιά ζε θακία πεξίπησζε έλαο
ηζηνξηθφο δελ ζα κπνξνχζε λα ηζρπξηζηεί φηη ην έξγν θαη ε επηζηήκε ηνπ δελ έρεη ζρέζε κε ηε ζχγρξνλε
πξαγκαηηθφηεηά ηνπ ή φηη ν ίδηνο αληηιακβάλεηαη ηνλ εαπηφ ηνπ σο κηθξνθαιιηεξγεηή, πνπ «ζθάβεη» ζην κη-
θξφ θηήκα ή ζηνλ θήπν ηνπ καθξηά απφ ηελ πφιε θαη ηνλ θφζκν, γηα λα αλαθαιχςεη κελ ην παξειζφλ, αιιά
ρσξίο λα ελδηαθέξεηαη γηα ηηο επξχηεξεο θνηλσληθέο, πνιηηηθέο ή άιιεο επηδξάζεηο ηεο αλαθάιπςήο ηνπ
(Southgate, 2005: 175-176). Αληίζεηα, ε «δνπιεηά ησλ ηζηνξηθψλ» είλαη «λα πνπλ ζηε ζχγρξνλε θνηλσλία
κεξηθά πξάγκαηα απφ ηα νπνία κπνξεί λα σθειεζεί, έζησ θη αλ δελ έρεη ηε δηάζεζε λα κάζεη» (Hobsbawm,
1998: 55). ΢ήκεξα κάιηζηα νη ηζηνξηθνί έρνπλ πνιιέο δπλαηφηεηεο λα πεηχρνπλ απηφλ ηνλ ζηφρν ηνπο: φρη
κφλνλ κέζα απφ ηα παλεπηζηήκηα αιιά θαη πέξα απφ απηά, σο «δεκφζηνη ηζηνξηθνί», σο ππάιιεινη κνπζείσλ
θαη εξεπλεηέο ηζηνξηθψλ εηαηξεηψλ θαη ηδξπκάησλ αιιά θαη σο δεκνζηνγξάθνη. Οη ηζηνξίεο ηνπο κπνξνχλ λα
δηεπξχλνπλ ηελ αλζξψπηλε εκπεηξία θαη λα σζήζνπλ ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπο λα μεπεξάζνπλ ηα φξηα ηεο θνη-
λσλίαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπο, ψζηε λα θαηαλνήζνπλ θαιχηεξα θαη ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηνλ θφζκν

(Bailyn, 1994: 8-13). Αιιά ην πεξίεξγν είλαη φηη νη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί βξίζθνληαη ζε ακεραλία, φηαλ
θαινχληαη λα εμεγήζνπλ γηαηί ζα ήηαλ ρξήζηκν γηα έλαλ άλζξσπν λα κειεηήζεη ηελ ηζηνξία ‒θαη είλαη κάι-
ινλ απξφζπκνη λα απνηνικήζνπλ ηέηνηεο απαληήζεηο. Αθφκε πην παξάδνμν, βέβαηα, είλαη ην γεγνλφο φηη «ε
ηζηνξηθή εκπεηξία έρεη επίζεο δηδάμεη ηνπο ηζηνξηθνχο […] φηη θαλείο πνηέ δελ έρεη δηδαρζεί απ‟ απηήλ»: νη
άλζξσπνη αλαδεηνχλ ζηελ ηζηνξία κνληέια επίιπζεο ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ηνπο απαζρνινχλ, θαη νη πνιηηη-
θνί πνπ απνδεηθλχνληαη νη πην αδηάθνξνη καζεηέο ηεο ζπλήζσο επλννχλ ηε «ζπζηεκαηηθή δηαζηξέβισζ[ή]»
ηεο (Hobsbawm, 1998: 54-55).
Γελ έρεη λφεκα λα παξαζέζνπκε ζην ζεκείν απηφ άιιεο απφςεηο ή λα «δσληαλέςνπκε» άιιεο ζηηγκέο
ηνπ ηζηνξηθνχ δηαιφγνπ, πνπ αθφκε ζπλερίδεηαη (θαη πξνθαλψο ζα ζπλερίδεηαη). Αληί άιινπ επηιφγνπ ζα είρε
ελδηαθέξνλ λα δηαβάζνπκε ηελ απάληεζε πνπ έδσζε ζην εξψηεκα «γηαηί ρξεηαδφκαζηε ηελ ηζηνξία;», ν
Μαξθ Μπινρ ιίγν πξηλ απφ ηελ εθηέιεζή ηνπ απφ ηνπο Γεξκαλνχο. Ο Μπινρ, ηνπ νπνίνπ ηε ζηαδηνδξνκία
παξαθνινπζήζακε θπξίσο ζην θεθάιαην 7, γλψξηδε απφ ην θαινθαίξη ηνπ 1940 φηη ε δσή ηνπ βξηζθφηαλ ζε
θίλδπλν ιφγσ ηεο εβξατθήο θαηαγσγήο ηνπ. Σν 1941 απνγνεηεχηεθε αθφκε θαη απφ ηνλ θίιν, ζπλεξγάηε ηνπ
θαη ζπληδξπηή ησλ Αλλάι, πνπ ηνπ δήηεζε λα ηνπ παξαρσξήζεη ηα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο ηνπ ζην πεξηνδηθφ
θαη λα απνκαθξπλζεί απφ απηφ, πξνθεηκέλνπ λα κελ ην ζέζεη ζε θίλδπλν. Σα Αλλάι παξέκεηλαλ ζην γεξκαλν-
θξαηνχκελν Παξίζη θαη πέξαζαλ ζηελ ηδηνθηεζία ηνπ Φεβξ, ελψ ν Μπινρ πνπ είδε ην δηακέξηζκα θαη ηελ
πξνζσπηθή βηβιηνζήθε ηνπ λα θαηαζηξέθνληαη απφ ηνπο Γεξκαλνχο, δελ πξφιαβε λα κεηαλαζηεχζεη ζηηο
ΖΠΑ. Σν 1944, ζπλειήθζε, βαζαλίζηεθε θαη ηνπθεθίζηεθε. Δπνκέλσο, κπνξνχκε λα εξκελεχζνπκε κε πνη-
θίινπο ηξφπνπο ηελ παξαδνρή κε ηελ νπνία μεθηλνχζε ηελ Απνινγία ηνπ: φηη «ν ηζηνξηθφο θαιείηαη λα ηαθην-
πνηήζεη ηνπο ινγαξηαζκνχο ηνπ», μεπεξλψληαο «ηνπο κηθξνδηζηαγκνχο κηαο επαγγεικαηηθήο ζπλείδεζεο».
Γχν-ηξεηο ζειίδεο παξαθάησ ζεκείσλε αλνηθηά ηνπο θφβνπο ηνπ: αλαξσηηφηαλ αλ ζα είρε ηελ πνιπηέιεηα λα
επηζθεθηεί θάπνηα ζηηγκή κηα κεγάιε βηβιηνζήθε, γηα λα πξνζζέζεη ζε απηήλ ηε κειέηε ηνπ ηηο ππνζεκεηψ-
ζεηο ηνπ θαη λα κειεηήζεη, γηα λα βειηηψζεη ην έξγν ηνπ. Δπεηδή φκσο δελ γλψξηδε ηελ απάληεζε, βηαδφηαλ λα
νινθιεξψζεη θαηά θάπνηνλ ηξφπν ηελ επαγγεικαηηθή ηνπ δηαδξνκή θαη λα εμεγήζεη. πνηα ήηαλ ε ρξεζηκφηε-
ηα ηεο ηζηνξίαο, ζε εθείλνλ ηνλ άλζξσπν, έλαλ ζηξαηηψηε, ηνλ νπνίν δελ γλψξηδε, αιιά ηνλ άθνπζε, ηε κέξα
πνπ νη Γέξκαλνη θαηέιαβαλ ην Παξίζη, λα αλαξσηηέηαη θσλαρηά: «κήπσο πξέπεη λα δερζνχκε πσο ε ηζηνξία
καο πξφδσζε;». Γηα πνηνλ ιφγν, ινηπφλ, ρξεηαδφκαζηε ηελ ηζηνξία; «Αθφκε θη αλ δελ βξίζθακε άιιε ρξεζη-
κφηεηα ζηελ ηζηνξία», ζίγνπξα ζα παξαδερφκαζηε «ηελ ςπραγσγηθή ηεο ιεηηνπξγία», ζεκείσλε ν Μπινρ.
Αιιά «αλ ε θαζνιηθή γνεηεία πνπ αζθεί ε ηζηνξία ήηαλ ε κφλε αηηία χπαξμήο ηεο ‒αλ ήηαλ δειαδή κηα επ-
ράξηζηε ελαζρφιεζε ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν, φπσο ην κπξηηδ ή ην ςάξεκα‒ ζα άμηδε πξαγκαηηθά ηνπο θφπνπο
ζηνπο νπνίνπο ππνβαιιφκαζηε ππεξεηψληαο ηεο;» ΢ίγνπξα, φρη. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, φκσο, έλαο άλζξσπνο
πνπ δνχζε ηα γεγνλφηα ηεο Καηνρήο είρε ηελ πνιπηέιεηα λα αλαδεηά ηε ςπραγσγία ηνπ. Καη πάιη ε απάληεζή
ηνπ ήηαλ αξλεηηθή. Ζ ηζηνξία είλαη κηα επηζηήκε, αιιά γηα λα είλαη κηα νινθιεξσκέλε επηζηήκε ζα πξέπεη
λα βνεζά ηνπο αλζξψπνπο λα βειηηψζνπλ ηε δσή ηνπο, πξνζέζεηε ν Μπινρ.
Αλαγθαζηηθά πξνρσξνχζε ζε κία αθφκε παξαδνρή: «Καη κφλν ην γεγνλφο φηη ε ηζηνξία έρεη σο αληη-
θείκελν ηνλ άλζξσπν θαη ηηο πξάμεηο ηνπ, ηεο πξνζδίδεη κηα ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηνλ ζεσξνχκελν θαζνδεγε-
ηηθφ ηεο ξφιν». Οη άλζξσπνη δειαδή θαηαθεχγνπλ ζηελ ηζηνξία «ζρεδφλ ελζηηθησδψο», γηα λα βξνπλ «θα-
ηεπζπληήξηεο γξακκέο» θαη άιιεο ρξήζηκεο νδεγίεο γηα ηηο πξάμεηο ηνπο θαη ηφηε κάιινλ απνγνεηεχνληαη,
φπσο εθείλνο ν εηηεκέλνο ζηξαηηψηεο. Κάπνηνη, ινηπφλ, θαηεγφξεζαλ ηελ ηζηνξία φηη είλαη άρξεζηε θαη αβά-
ζηκε, άιινη πξνρψξεζαλ αθφκε πεξηζζφηεξν, ραξαθηεξίδνληάο ηελ θαηαζηξνθηθή, «ην πην επηθίλδπλν κείγκα
πνπ επηλφεζε ε ρεκεία ηεο λφεζεο». Πξνθαλψο, δελ έιαβαλ ππφςε ηνπο ην αληηθείκελν ηεο ηζηνξηθήο κειέ-
ηεο, ζρνιίαδε ν Μπινρ. Γηα απηφλ ηνλ ιφγν, ν Μπινρ έγξαθε ηελ Απνινγία ηνπ: γηα λα εμεγήζεη πνην είλαη ην
έξγν ηνπ ηζηνξηθνχ, πνηεο είλαη νη πεξηπινθέο θαη νη πεξηνξηζκνί ηνπ. Ζ ηζηνξία, εμάιινπ, είλαη κηα δηαλνεηη-
θή δηεξγαζία θαη, επηπιένλ, κηα επηζηήκε ζε θίλεζε, κε απνηέιεζκα ε ρξήζε αιιά θαη ε ρξεζηκφηεηα ηνπ
επαγγέικαηνο λα απνθηνχλ ην εηδηθφ πεξηερφκελφ ηνπο, αλάινγα κε ηα δεδνκέλα θάζε επνρήο (Bloch, 1994:
38-49).

Bailyn, Bernard. (1994). On the Teaching and the Writing of History. Responses to a Series of Questions.
Hanover, New Hampshire: Montgomery Endowment Dartmouth College.
Berger, Stefan. (2003). Comparative History. ΢ην Stefan Berger, Heiko Feldner & Kevin Passmore (Δπηκ.),
Writing History. Theory and Practice (ζζ. 161-179). London: Arnold.
Berg-Schlosser, Dirk & Jeremy Mitchell (Δπηκ.). (2000). Conditions of Democracy in Europe, 1919-1939.
Systematic Case Studies. London: Palgrave-Macmillan.
Cohen, Deborah & Maura O‟Connor. (2004), Introduction: Comparative History, Cross-national History,
Trans-national History-Definitions. ΢ην Deborah Cohen & Maura O‟Connor (Δπηκ.), Comparison and
History. Europe in Cross-National Perspective (ζζ. ix-xxiv). New York & London: Routledge.
Grigsby, Elen. (2009). Analyzing Politics: An Introduction to Political Science, 4ε Έθδνζε. Belmont CA:
Wadsworth, Cengage Learning.
Gunell, John G. (2011). History of Political Science. ΢ην Bertrand Badie (Δπηκ.), International Encyclopedia
of Political Science (η. 4: ζζ. 1.087-1.098). Los Angeles & London θ.ά.: Sage.
Haupt, H. G. (2001). Comparative History. ΢ην Neil J. Smelster & Paul B. Baltes(Δπηκ.), International Ency-
clopedia of the Social and Behavioral Studies (ζζ. 2397-2403). Oxford: Elsevier, 2001.
Haupt, Heinz-Gerhard & Jürgen Kocka (Δπηκ.). (2009). Comparative and Transnational History: Central Eu-
ropean Approaches and New Perspectives. New York & Oxford: Berghahn Books.
Hill, Alette Olin & Boyd H. Hill. (1980). Marc Bloch and Comparative History. The American Historical Re-
view, 85 (4), 828-846.
Moore, Barrington Jr. (1967). Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Mak-
ing of the Modern World. Boston: Beacon Press.
Polsby, Nelson W. (2001). Political Science: Overview. ΢ην Neil J. Smelster & Paul B. Baltes (Δπηκ.), Inter-
national Encyclopedia of the Social and Behavioral Studies (ζζ. 11698-11701). Oxford, Elsevier,
2001.
Southgate, Beverley. (1996). History, What and Why? Ancient, Modern and Postmodern Perspectives. Lon-
don & New York: Routledge.
Southgate, Beverley. (2005). What is History for? London & New York: Routledge.
Tilly, Charles. (2006). Why and How History Matters. ΢ην Robert Goodin & Charles Tilly (Δπηκ.), Oxford
Handbook of Contextual Political Analysis (ζζ. 417-37). Oxford: Oxford University Press,.
Yengoyan, Aram A. (Δπηκ.). (2006). Modes of Comparison. Theory and Practice. Ann Arbor: The University
of Michigan Press.

Κεθάιαην 11: Γηα πνηα … αληηθεηκεληθόηεηα; Ζ δπηηθνπνίεζε, ε εζλη-

θνπνίεζε ή ε ηδενινγηθνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο
Οη άλζξσπνη θάζε θνηλσλίαο θαη θάζε επνρήο είλαη ινγηθφ λα δεηνχλ ηελ «αιήζεηα» ή έζησ θάπνηα «αιήζεη-
α». Φπζηθά δελ επηζπκνχλ λα παξαπιαλεζνχλ. Απηφ πνπ απαηηνχλ είλαη ίζσο έλαο νδεγφο «αιεζηλψλ» γεγν-
λφησλ θαη εμειίμεσλ πνπ ζα ηνπο βνεζήζεη λα εξκελεχζνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηνλ ρξφλν θαη ζηνλ ζχγρξνλν θφ-
ζκν ηνπο: ηη έγηλε πξηλ απφ απηνχο, πψο θαη γηαηί έγηλε, πνηνη έθηαηγαλ, πνηνη ήηαλ νη «θαινί» ή νη «θαθνί», ηη
ζα έπξεπε ίζσο λα είρε γίλεη θαη επίζεο πνηνη είλαη νη ίδηνη ζήκεξα σο ιαφο ή έζλνο δίπια, ζε ζχγθξηζε ή θαη
αληηπαξάζεζε, ζηνπο «άιινπο». Αιιά είλαη επίζεο ινγηθφ φηη νη απαληήζεηο πνπ ηνπο ηθαλνπνηνχλ, πεξηνξί-
δνληαη απφ ηνπο θπξίαξρνπο εξκελεπηηθνχο θψδηθεο ηεο επνρήο θαη ηεο θνηλσλίαο ηνπο. ΢ηε δηαδηθαζία δηα-
κφξθσζεο απηψλ ησλ θσδίθσλ ν ξφινο ησλ ηζηνξηθψλ είλαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο θαζνξηζηηθφο θαη, φπσο
θάλεθε παξαπάλσ, κπνξνχκε λα αληιήζνπκε πνιπάξηζκα παξαδείγκαηα απφ ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο.
Αμίδεη λα ζπκεζνχκε φηη νη «αιήζεηεο», πνπ αλαδεηνχζαλ ν Ζξφδνηνο, ν Θνπθπδίδεο θαη άιινη ηζην-
ξηθνί ηεο αξραηφηεηαο, είραλ θαηά θαλφλα σο αθεηεξία ηνπο ηελ πξννδεπηηθή απνκάθξπλζε ησλ ζπγρξφλσλ
ηνπο απφ ηνπο επηθξαηέζηεξνπο κχζνπο, ηηο ηδενιεςίεο ή ηηο πξνθαηαιήςεηο ηνπο. Οη δηθέο ηνπο πξνβαιιφκε-
λεο «αιήζεηεο» ήηαλ νη πξνζσπηθέο εξκελείεο ηνπο, είηε ν ηξφπνο ηεο ζθέςεο θαη ηεο έξεπλαο ηνπ ελφο έκνηα-
δε είηε δηέθεξε απφ ηνπο αληίζηνηρνπο ηξφπνπο ησλ άιισλ. Ήδε αλαθέξακε ζην θεθάιαην 5 κε πνηνπο ηξφ-
πνπο αλαδήηεζαλ ηελ «αιήζεηα» νη ζπγγξαθείο ησλ ειιεληζηηθψλ ρξφλσλ θαη ηεο χζηεξεο αξραηφηεηαο, νη
ρξνλνγξάθνη ηνπ Μεζαίσλα ή νη αλαζεσξεηέο ηνπο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο Αλαγέλλεζεο. ΢ηφρνο φισλ αλεμαη-
ξέησο ήηαλ λα ηθαλνπνηήζνπλ θαη λα πείζνπλ ηηο θνηλσλίεο ηνπο, λα εκπινπηίζνπλ ή θαη λα ηξνπνπνηήζνπλ
ηηο απαληήζεηο πνπ ζπλήζηδαλ λα δίλνπλ ζηα ζνβαξφηεξα εξσηήκαηα ησλ θαηξψλ ηνπο. Παξαηεξνχκε, ινη-
πφλ, φηη ελψ ηα γεγνλφηα ηνπ παξειζφληνο παξέκελαλ, φπσο είλαη ινγηθφ, ακεηάβιεηα, ηα ελλνηνινγηθά «εξ-
γαιεία» θαηαζθεπήο ηεο πνιππφζεηεο «αιήζεηαο» κεηαβάιινληαλ, εμειίζζνληαλ, ελαιιάζζνληαλ ή θαη αι-
ιεινζπγθξνχνληαλ. Γελ πξνθαιεί έθπιεμε φηη νη εθάζηνηε απνθαιππηφκελεο «αιήζεηεο» ζρεηηθά κε ηελ ε-
ληππσζηαθή αθκή, γηα παξάδεηγκα, είηε ηελ παξαθκή κηαο απηνθξαηνξίαο ή ην ηέινο ηεο εγεκνλίαο κηαο πφ-
ιεο-θξάηνπο νξίδνληαλ αλαπφδξαζηα κε γλψκνλα θαη ηε ζετθή βνχιεζε: θαηά ηελ αξραηνειιεληθή ζεψξεζε,
βαζηθφο παξάγνληαο ήηαλ ε αιαδνλεία ησλ πξσηαγσληζηψλ ηεο ηζηνξίαο πνπ είραλ αγλνήζεη ηνπο ζενχο, ελψ
ζχκθσλα κε ηε ρξηζηηαληθή θνζκναληίιεςε, ήηαλ νη «ακαξηίεο» ησλ αλζξψπσλ. Δμεγήζακε επίζεο φηη ε
πξννδεπηηθά αλαπηπζζφκελε εξκελεπηηθή ινγηθή απφ ηελ Αλαγέλλεζε κέρξη ηνλ Γηαθσηηζκφ έδηλε έκθαζε
ζε άιιεο κνξθήο «ιάζε» ησλ αλζξψπσλ, σζψληαο ηνπο εξεπλεηέο λα αλαδεηήζνπλ εμεγήζεηο ζηελ εμέιημε
ησλ λφκσλ θαη ησλ ζεζκψλ, ησλ γισζζψλ θαη ησλ πνιηηηζκψλ, ησλ ηερλψλ ή ηεο αηζζεηηθήο, ησλ επηζηεκψλ,
ηεο ηερλνινγίαο θαη πνιιψλ άιισλ φςεσλ ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο. Σνλ 19ν αηψλα ε αλαδήηεζε ηεο «αιήζεη-
αο» κεηέβαιε ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο ηζηνξίαο: ε αλαγλψξηζή ηεο σο επηζηήκεο ηε ζπλέδεζε ζηελά ζην άξ-
κα ηεο επηδεηνχκελεο «αιήζεηαο» ησλ εζληθψλ θξαηψλ, ε νπνία φθεηιε λα πξνζθέξεη ηζρπξνχο δεζκνχο ζηα
κέιε ηνπο, ηνπο ππεθφνπο ή πνιίηεο ηνπο, θαη λα εληζρχζεη ηελ απηνπεπνίζεζε θαη ηελ ππεξεθάλεηα ηνπο θαη
θαη‟ επέθηαζε ηε δηεθδίθεζε ή δηαζθάιηζε κηαο ζεκαληηθήο ζέζεο γηα ηελ παηξίδα ηνπο ζηε δηεζλή πνιηηηθή
ζθελή. Χο απνηέιεζκα, νη εζληθέο ηζηνξηθέο «αιήζεηεο» πνιιαπιαζηάζηεθαλ, ζε αληίζεζε κε ηελ ππνηηζέκε-
λα κία «επηζηεκνληθή αιήζεηα» ηεο ηζηνξίαο ‒ηεο νπνίαο ε ζεκαζία εμαξηάηαη, φπσο εμεγήζακε ζην θεθά-
ιαην 1, απφ ην ηη ζεσξείηαη «επηζηήκε» ζε κηα δεδνκέλε επνρή
Σν δήηεκα, φκσο, πεξηπιέθεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν, αλ αλαινγηζηνχκε θαη πάιη φηη ε ηζηνξία αλα-
γλσξίζηεθε σο επηζηήκε απφ ηφηε πνπ ηα θξάηε (ή ζσζηφηεξα νη ηζχλνληεο ησλ θξαηψλ) αληηιήθζεθαλ ηελ
αμία ηεο γλψζεο ηνπ παξειζφληνο θαη ηεο άληιεζεο παξαδεηγκάησλ θαη επηρεηξεκάησλ απφ ην παξειζφλ γηα
ηε ζηήξημε ηεο πνιηηηθήο ηνπο. Δπνκέλσο, δελ επέλδπζαλ ζε κία λέα επηζηήκε κε ζθνπφ ηελ αλαθάιπςε ηεο
«αιήζεηαο» ηνπ παξειζφληνο, αιιά ηεο «αιήζεηαο» πνπ εμππεξεηνχζε ηα ζπκθέξνληά ηνπο. Θα πξέπεη, ινη-

πφλ, λα παξαδερζνχκε φηη ε «γεγνλνηνινγία» ηεο δηαδηθαζίαο αλαγλψξηζεο θαη πξννδεπηηθήο ελίζρπζεο ηνπ
θχξνπο ηεο λέαο επηζηήκεο (φπσο αλαθέξακε, ε ίδξπζε ηζηνξηθψλ εδξψλ απφ βαζηιηάδεο ή θπβεξλψληεο, νη
θξαηηθέο ρξεκαηνδνηήζεηο εξεπλεηηθψλ πξνγξακκάησλ, εθδφζεσλ θαη ηδξπκάησλ, ε πνιηηηθή πξφζβαζεο θαη
αμηνπνίεζεο ησλ πεγψλ ηνπ παξειζφληνο θ.ά.) αλαδεηθλχεηαη ζε έλαλ πξψην παξάγνληα, πνπ ππνλνκεχεη φ-
πνηα «αιήζεηα» κπνξεί ελδερνκέλσο λα πεηχρεη ε ηζηνξία θαη γεληθφηεξα ηελ «αληηθεηκεληθφηεηά» ηεο. Άξα-
γε, κε πφζε επηζηεκνληθή ειεπζεξία εθπνλνχζαλ ηηο κειέηεο ηνπο νη ηζηνξηθνί πνπ εξγάζηεθαλ, γηα παξά-
δεηγκα, ζηε γαιιηθή Δηαηξεία Ηζηνξίαο ηνπ Πνιέκνπ κεηά ην 1919, αθνχ, φπσο εμεγήζακε, ν θνξέαο ηνπο
ηδξχζεθε θαη ρξεκαηνδνηήζεθε απφ ην γαιιηθφ θξάηνο, πνπ επηδίσθε λα απνδείμεη φηη ε επζχλε γηα ηνλ πφ-
ιεκν βάξπλε απνθιεηζηηθά ηε Γεξκαλία; Ζ πξαγκάηεπζε ησλ παξαπάλσ δεηεκάησλ ζηελ πξψηε ελφηεηα απ-
ηνχ ηνπ θεθαιαίνπ (πνπ είλαη θαη ην πξνηειεπηαίν) απνηειεί κεηαμχ άιισλ ηε ζπλέρεηα αιιά θαη ηνλ επίινγν
ελφο απφ ηα θεληξηθά ζέκαηα ηεο αλάιπζήο καο ζην αλά ρείξαο βηβιίν.
Με απιά ιφγηα, παξαθάησ ζα εμεγήζνπκε γηαηί ηειηθά ε αμία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο δελ ηαπηίδεηαη
κε ηελ ηθαλφηεηα ησλ ηζηνξηθψλ λα αλαπαξάγνπλ αιήζεηεο θαη λα είλαη αληηθεηκεληθνί θαη επίζεο φηη είλαη
ζηφρνο αλέθηθηνο λα απνδεηνχκε ηελ αιεζηλή ή αληηθεηκεληθή αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο. ΢ε απηή κάιη-
ζηα ηελ ελφηεηα ζα εκπινπηίζνπκε ηα επηρεηξήκαηά καο κε παξαδείγκαηα, πνπ ζα αληιήζνπκε απφ δηάθνξεο
εζληθέο ηζηνξηνγξαθίεο, θαη, κεξηθέο θνξέο, ζα επηρεηξήζνπκε κηα δηαθνξεηηθή αλάγλσζε ησλ ηζηνξηνγξαθη-
θψλ παξαδφζεσλ ή «παξαδεηγκάησλ», πνπ ήδε παξνπζηάζακε ζε πξνεγνχκελα θεθάιαηα. Θα πξέπεη, εμάι-
ινπ, λα επηζεκάλνπκε φηη εδψ νη ηζηνξηνγξαθηθέο παξαδφζεηο (ηφζν νη δπηηθέο φζν θαη νη κε δπηηθέο) αληηκε-
ησπίδνληαη σο επηκέξνπο ηκήκαηα ηεο ηζηνξίαο ησλ αληίζηνηρσλ εζληθψλ θξαηψλ: δειαδή σο πξννδεπηηθά
δηαθνξνπνηνχκελεο (θαη γηαηί φρη εμειηζζφκελεο) απνηππψζεηο θαη αλαζπλζέζεηο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ
παξειζφληνο κε αθεηεξία ην εθάζηνηε παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ. Πξάγκαηη, κε ηελ επθαηξία ηεο παξνπζίαζεο θαη
ησλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ, ζηε δεχηεξε ελφηεηα ζα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηηο κε-δπηηθέο ηζηνξην-
γξαθίεο, πνπ επηζθηάζηεθαλ απφ ηηο δπηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο, θπξίσο εμαηηίαο ησλ «πξνπαξαζθεπαζκέλσλ»
εζληθψλ, επξσπνθεληξηθψλ ή θαη απνηθηνθξαηηθψλ αληηιήςεσλ, ηηο νπνίεο ελζηεξλίδνληαλ νη ηζηνξηθνί ηνπ
δπηηθνχ θφζκνπ ζρεδφλ κέρξη ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν. Με εθαιηήξην ηελ ππνηηζέκελε αιήζεηα ή
αληηθεηκεληθφηεηα ηεο ηζηνξίαο, πνπ θπζηθά απνπζηάδεη απφ ηηο ηζηνξίεο πνπ έπιαζζαλ νη δπηηθνί γηα ηνπο κε
δπηηθνχο πνιηηηζκνχο, ζα εμεγήζνπκε φηη φινη αλεμαηξέησο νη ιανί δηακφξθσζαλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ ηε
δηθή ηνπο ζρέζε κε ηελ ηζηνξία θαη ηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν, παξά ην γεγνλφο φηη νη κε-δπηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο
πξνβιήζεθαλ ζην πξνζθήλην ηεο επηζηεκνληθήο ζπδήηεζεο κφλν κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1960. Με άιια ιφγηα,
νη δπηηθνί ηζηνξηθνί ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ ηζηνξία, ηφζν γηα λα λνκηκνπνηήζνπλ πνιηηηθέο, θνηλσληθέο ή εζλη-
θέο επαλαζηάζεηο, θαζεζηψηα θαη ηδενινγηθέο παξαδφζεηο, φζν θαη γηα λα δηθαηνινγήζνπλ ηελ απνηθηνπνίεζε
ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Αζίαο. Έηζη, ππεξέηεζαλ ηελ επηζηήκε ηνπο σο άλζξσπνη πνπ γελλήζεθαλ «κέζα ζηελ
θνηλσλία, κέζα ζηελ ηζηνξία» θαη ρσξίο λα έρνπλ πεξηζψξηα λα επηιέμνπλ αλ ζα δερηνχλ ή ζα απνξξίςνπλ
απηή ηε ζέζε ηνπο ‒νχησο ή άιισο δελ ηνπο πξνζθέξζεθε (θαη νχηε ζήκεξα πξνζθέξεηαη) «εηζηηήξην εηζφ-
δνπ». Ζ «είζνδνο» ησλ ηζηνξηθψλ, φπσο φισλ ησλ πνιηηψλ, ζηελ θνηλσλία ηνπο μεπεξλά ηηο επηινγέο ηνπο,
ζεσξείηαη αλαπφθεπθηε θαη ίζσο απηνλφεηε, γηα λα δαλεηζηνχκε εδψ ηελ εμήγεζε ηνπ Έληνπαξλη Καξ, ελφο
απφ ηνπο ηζηνξηθνχο πνπ ζα πξσηαγσληζηήζεη θαη ζηελ αλάιπζε απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ράξε ζηελ πξσηνβνπ-
ιία ηνπ λα θαηαγγείιεη δεκνζίσο ζηηο πεξίθεκεο δηαιέμεηο ηνπ, ην 1961, πνπ ηφζν καο απαζρφιεζαλ ζηα
πξνεγνχκελα θεθάιαηα, ηελ «ηπξαλλία» ηεο ηζηνξηθήο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη αιήζεηαο. ΋πσο ζα ηνλίζνπκε,
απηφ πνπ πέηπρε ν Καξ δελ ήηαλ λα δψζεη νξηζηηθέο θαη απνιχησο πεηζηηθέο απαληήζεηο ζην «ηη είλαη ηζηνξί-
α», αλ δελ είλαη ε αιεζηλή/πξαγκαηηθή, ακεξφιεπηε/αληηθεηκεληθή αθήγεζε ησλ γεγνλφησλ ηνπ παξειζφληνο.
Καηάθεξε, φκσο, λα θηλήζεη έλαλ λέν θχθιν ζπδεηήζεσλ γχξσ απφ ηε θχζε, ηηο ηδηαηηεξφηεηεο, ηηο δπζθνιί-
εο, ηηο αδπλακίεο θαη ηηο αξεηέο ηεο ηζηνξίαο αιιά θαη ηηο πξνζδνθίεο, ηηο απαηηήζεηο θαη ηηο απηαπάηεο πνπ
αλαπηχρζεθαλ πξννδεπηηθά γχξσ απφ ηελ ηζηνξία. Έηζη, κεηά ηε κειέηε θαη ηεο δεχηεξεο ελφηεηαο απηνχ
ηνπ θεθαιαίνπ ζα έρνπκε κηα ζθαηξηθή εηθφλα ηεο αιιεινζπζρέηηζεο κεηαμχ ησλ αλαγλψζεσλ ηνπ παξειζφ-
ληνο, πνπ επηρεηξεί ν ηζηνξηθφο, θαη ηνπ παξφληνο ηνπ.

11.1 Ζ «ηπξαλλία» ηεο αληηθεηκεληθόηεηαο: Οη ηζηνξηνγξαθίεο είλαη «εζληθέο»
Αλ ζηξέςνπκε ηελ πξνζνρή καο γηα άιιε κηα θνξά ζηελ Πξσζία ηνπ 19 νπ αηψλα, φπνπ θαηά θνηλή απνδνρή
ηέζεθαλ νη επηζηεκνληθέο βάζεηο ηεο ηζηνξίαο, ζα ζπλαληήζνπκε θαη πάιη ηνλ Λένπνιλη θνλ Ράλθε θαη ηνπο
νκντδεάηεο ηνπ λα ππφζρνληαη φηη επηλφεζαλ ηελ «θαηάιιειε κέζνδν», πνπ επηηξέπεη ζηνλ ηζηνξηθφ λα γξά-
θεη «φ,ηη αθξηβψο είρε ζπκβεί» ρσξίο ζεσξεηηθέο, ζπλαηζζεκαηηθέο ή άιιεο παξαπνηήζεηο, παξακνξθψζεηο ή
απνζησπήζεηο. ΢ε απηφ ην ζεκείν ηνπ βηβιίνπ δελ ζα εμεηάζνπκε ηηο πξνηάζεηο ηνπο ζε φ,ηη αθνξά ηε ζεσξία
θαη ηε κεζνδνινγία ηεο ηζηνξίαο ή ηε ζπκβνιή ηνπο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο (φπσο δειαδή ζην θε-
θάιαην 6), αιιά ζα δηεξεπλήζνπκε ηα θίλεηξα πνπ ηνπο νδήγεζαλ ζηελ επηινγή δεδνκέλσλ κνξθψλ ηζηνξη-
θήο πξνζέγγηζεο θαη εξκελείαο, εμεηάδνληαο επίζεο, ζηνλ βαζκφ πνπ είλαη δπλαηφ, ηηο πξνζέζεηο ηνπο φζνλ
αθνξά ηελ αληηθεηκεληθφηεηα ή ηελ αιήζεηα ησλ ηζηνξηθψλ έξγσλ πνπ πξφζθεξαλ σο επαγγεικαηίεο ηζηνξη-
θνί ζηνπο ζπγρξφλνπο ηνπο. ΢ε πνην βαζκφ, ινηπφλ, πέηπραλ ή ζα κπνξνχζαλ λα έρνπλ πεηχρεη ηνλ παξαπάλσ
δηαθεξπγκέλν ζηφρν ηνπο;
΢ηα θεθάιαηα 2 θαη 3 παξνπζηάζακε εμαληιεηηθά ηη κέξνο ηεο «αιήζεηαο» ηνπ παξειζφληνο καο απν-
θαιχπηνπλ νη πεγέο, αιιά θαη κε πνηνπο ηξφπνπο είλαη πηζαλφ λα έρνπλ θαηαγξαθεί ηα «φζα είραλ ζπκβεί».
Δπνκέλσο, έρνπκε θαηαλνήζεη φηη έρνπκε πξφζβαζε ζε έλα κηθξφ κέξνο κηαο άγλσζηεο θαη πεξίπινθεο
πξαγκαηηθφηεηαο θαη επίζεο φηη απηά πνπ ηειηθά έρνπκε ζηε δηάζεζή καο, δελ είλαη παξά δηάθνξεο ππνθεηκε-
ληθέο «αιήζεηεο», ηηο νπνίεο κπνξνχκε λα αμηνπνηήζνπκε κφλνλ αλ ηηο ππνβάινπκε ζε πξνζεθηηθφ, απζηεξφ
έιεγρν θαη ηηο εξκελεχζνπκε. Πξάγκαηη, έρνπκε κειεηήζεη θαη ηηο ηδηαίηεξεο ηερληθέο πνπ αλέπηπμαλ πξηλ απφ
καο πνιινί ζεκαληηθνί ηζηνξηθνί, πξνθεηκέλνπ λα μερσξίδνπλ ην αιεζνθαλέο απφ ην αιεζηλφ, λα απνκνλψ-
λνπλ ηηο παξαπνηεκέλεο θαη πιαζηνγξαθεκέλεο πεγέο θαη έηζη λα πεξηνξίδνπλ δξαζηηθά ηνλ θίλδπλν λα πα-
ξαζχξνληαη απφ ηνπο παξαγσγνχο ησλ πεγψλ. Αο ππνζέζνπκε φηη ν ζεκεξηλφο ηζηνξηθφο έρεη απνθηήζεη α-
θφκε θαη ηε καγηθή ηθαλφηεηα λα αλαθαιχπηεη κέζα απφ ην ζθνηάδη θαη ηηο παγίδεο ησλ πεγψλ ηνπ ηηο «απζε-
ληηθέο αιήζεηεο» ηνπ παξειζφληνο. Αθφκε θη αλ δερηνχκε ην αλέθηθην, γηα λα είλαη ακεξφιεπηνο ν ηζηνξηθφο
δελ ζα πξέπεη λα ππεξεηεί νχηε ηα εζληθά ζπκθέξνληα ηνπ θξάηνπο ηνπ (φπσο θη αλ νξίδνληαη απηά), αθνχ
δελ είλαη βέβαην φηη νη «απζεληηθέο αιήζεηεο» ηαπηίδνληαη πάληα κε ηηο επηδεηνχκελεο «εζληθέο αιήζεηεο».
Απφ ηελ άπνςε απηή, ε ζπνπδαηφηεξε επηηπρία ηνπ Ράλθε θαη ηεο «ζρνιήο» ηνπ πεξηνξίδεηαη ζην γεγνλφο φηη
ην έξγν ηνπο εγθαηλίαζε ηελ επηζηεκνληθή θαη επαγγεικαηηθή ηζηνξία, ε νπνία κεηακφξθσζε ηνλ δπηηθφ ηξφ-
πν ζθέςεο θαη επεξέαζε ζεκαληηθά ηε δηακφξθσζε ησλ ζχγρξνλσλ λννηξνπηψλ. Γηα απηνχο ηνπο ιφγνπο
ζεσξήζεθε, φπσο εμεγήζακε παξαπάλσ, ηφζν ζεκαληηθή ε «επαλάζηαζή» ηνπο θαη κπνξεί λα δηεθδηθήζεη,
θαηά κηα εθδνρή, ηε δεχηεξε ζέζε ζηελ ηεξαξρία ησλ ζεκαληηθφηεξσλ επηζηεκνληθψλ θηλεκάησλ, ακέζσο
κεηά ηελ Δπηζηεκνληθή Δπαλάζηαζε ηνπ 17νπ αηψλα. Με άιια ιφγηα, ν Ράλθε θαη ε «ζρνιή» ηνπ αληηθαηέ-
ζηεζαλ ηηο ήδε παξαθκάδνπζεο παιηέο ζεσξίεο πνπ παξνπζίαδαλ ηνλ ππνηηζέκελα «ζηαζεξφ» θφζκν ηνπ πα-
ξειζφληνο λα γίλεηαη αληηιεπηφο κέζα απφ αθεξεκέλνπο ζπιινγηζκνχο, απφ έλαλ λέν πξνζαλαηνιηζκφ πνπ
εζηίαδε ζε φιεο ζρεδφλ ηηο φςεηο ηεο αλζξψπηλεο γλψζεο. ΢ην εμήο, ν λένο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν γξαθφηαλ ε
ηζηνξία ‒πνπ ηψξα ππνθαζηζηνχζε ηε θηινζνθία σο πξσηαγσλίζηξηα ζηελ επξχηεξε δηαδηθαζία θαηαλφεζεο
ησλ αλζξψπηλσλ πξαγκάησλ, εμειίμεσλ θαη θαηαζηάζεσλ‒ πξνζέθεξε εμεγήζεηο, ζχκθσλα κε ηνπο φξνπο
ηεο αιιαγήο θαη ηεο εμέιημεο. Αιιά ν Ράλθε θαη ε «ζρνιή» ηνπ δελ πξνζπάζεζαλ λα δεκηνπξγήζνπλ ηελ ε-
πηζηήκε ηεο ηζηνξηθήο «αιήζεηαο», θαη κε γλψκνλα ηα φζα δηαθήξπμαλ, απηή ήηαλ θαη ε θπξηφηεξε απνηπρία
ηνπο. Απιά έδξαζαλ σο άλζξσπνη ηεο επνρήο ηνπο θαη ππεξέηεζαλ κε δήιν ηνλ αγψλα ηεο γεξκαληθήο εζλη-
θήο ελνπνίεζεο.
Μπνξνχκε δειαδή λα ππνζέζνπκε φηη ζέιεζαλ λα μεγειάζνπλ ηνπο άιινπο Γεξκαλνχο ή Δπξσπαί-
νπο θαη Ακεξηθαλνχο ζπλαδέιθνπο ηνπο, φηαλ αλαθνίλσζαλ φηη «αλαθάιπςαλ» ην επηζηεκνληθφ κνληέιν ηεο

αιήζεηαο θαη αληηθεηκεληθφηεηαο; Ήδε αλαθέξακε, φκσο, φηη αθφκε θαη νη ζεξκφηεξνη ζαπκαζηέο ηνπο εληπ-
πσζηάζηεθαλ απφ ηε ζπκβνιή ηεο λέαο ηζηνξίαο ηνπο ζηελ επηηπρία ηνπ γεξκαληθνχ εζληθνχ αγψλα, παξά
ζηελ θαηαδίθε ηεο πάιαη πνηέ θπξίαξρεο εξαζηηερληθήο ηζηνξηθήο γξαθήο ‒πνπ ζηελ νπζία δελ εγθαηαιείθ-
ζεθε. Δπνκέλσο, αλ θάπνηνη ηζηνξηθνί ηεο επνρήο μεγειάζηεθαλ απφ ηνλ Ράλθε θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ, εί-
λαη θαλεξφ φηη νη ίδηνη επέιεμαλ λα μεγειαζηνχλ. Ζ ηζηνξία είρε αλαδεηρζεί ζε πξσηαγσλίζηξηα ησλ παηξησ-
ηηθψλ θαη εζληθψλ αγψλσλ, απνθηνχζε κεγάιε ζεκαζία ζηελ ηεθκεξίσζε ησλ θξαηηθψλ πνιηηηθψλ θαη, πξν-
θαλψο, πνιινί ηζηνξηθνί ζε δηάθνξεο ρψξεο ήηαλ πξφζπκνη λα απνδερηνχλ ηνπο λένπο ξφινπο ηνπο. Απφ ηελ
άιιε πιεπξά, φκσο, ην άκεζν θαη πξνθαλέο απνηέιεζκα ηεο «επαλάζηαζεο» ηνπ Ράλθε θαη ηεο «ζρνιήο» ηνπ
είλαη φηη ε ηζηνξία θιεξνλφκεζε απφ ηα πξψηα βήκαηα ηεο επηζηεκνληθήο πνξείαο ηεο ηελ εμήο αληηθαηηθή
ηδηφηεηα: ζπλδέεηαη ζηελά κε ηελ ηζρχ ησλ εζλψλ, ψζηε θαη ε ηδενινγηθή ρξήζε ηεο αιιά θαη ε επηθαηξνπνίε-
ζή ηεο απνηεινχλ κεξηθά απφ ηα βαζηθά γλσξίζκαηά ηεο, πνπ ζηελ νπζία λνεκαηνδνηνχλ θαη ηηο επηδεηνχκε-
λεο αιήζεηεο ηεο (δειαδή ηηο «εζληθέο αιήζεηεο»). Παξάιιεια, έρεη θιεξνλνκήζεη σο αλαπφζπαζην ηκήκα
ηεο ηαπηφηεηάο ηεο ηελ ππνρξέσζε λα απνθαιχπηεη ηζηνξηθέο «αιήζεηεο» κεηά απφ ηελ αληηθεηκεληθή θαη
ακεξφιεπηε αλάγλσζε ηνπ παξειζφληνο ‒είηε απηφο ν ζηφρνο είλαη εθηθηφο είηε φρη. Καλείο δελ εμεηάδεη θαη
δελ πξνζπαζεί λα εξκελεχζεη ηε ινγηθή απηήο ηεο θιεξνλνκηάο ‒γηα πνην ιφγν λα ην θάλεη; Ζ ππφζρεζε ηεο
«αιήζεηαο», ηδίσο κεηά ηε λνκηκνπνίεζή ηεο απφ ηε «ζρνιή» ηνπ Ράλθε, θαίλεηαη πσο έρεη απνθηήζεη ηε γνε-
ηεία ελφο κχζνπ ‒θαη νη κχζνη είλαη δχζθνιν λα θαηαξξηθζνχλ.
Αιιά αο ζέζνπκε εδψ έλα πξφζζεην εξψηεκα: Άξαγε ν Ράλθε θαη νη άιινη «παηξηψηεο» ηζηνξηθνί ηνπ
19νπ ή ηνπ αξρφκελνπ 20νχ αηψλα, πνπ ιίγν ή πνιχ ελζηεξλίζηεθαλ ηηο ζεσξίεο ηνπ, δελ επηζπκνχζαλ λα είλαη
αληηθεηκεληθνί ή δελ είραλ πξφζεζε λα γξάςνπλ ζηα έξγα ηνπο ηελ αιήζεηα; Ζ απάληεζε δελ είλαη απαξαίηε-
ηα αξλεηηθή. ΋ηαλ έλαο ηζηνξηθφο μεθηλά ηνλ εξεπλεηηθφ ζπιινγηζκφ ηνπ, αλαπφδξαζηα κάιινλ πηζηεχεη ζε
θάπνηα αιήζεηα ‒ηελ νπνία πξνθαλψο έρεη απνδερηεί σο κέινο ηεο θνηλσλίαο ηνπ. Αιιά φπσο έλαο άλζξσπνο
πνπ πηζηεχεη φηη έλαο δξάθνο είλαη θξπκκέλνο ζηε ληνπιάπα ηνπ, εθπιήζζεηαη, φηαλ αλνίμεη ηελ πφξηα θαη
δηαπηζηψζεη φηη έθαλε ιάζνο, έηζη θη ν ηζηνξηθφο ζα πξέπεη λα είλαη πξνεηνηκαζκέλνο ζην ελδερφκελν λα είλαη
εζθαικέλε ε αξρηθή πεπνίζεζή ηνπ. Με άιια ιφγηα, ην θπξηφηεξν πξφβιεκα φζνλ αθνξά ηελ αληηθεηκεληθφ-
ηεηα ηφζν ηνπ αλζξψπνπ πνπ ζθέθηεηαη ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπ φζν θαη ηνπ ηζηνξηθνχ ή θάπνηνπ άιινπ
θνηλσληθνχ επηζηήκνλα πνπ μεθηλνχλ ηνλ ζρεδηαζκφ ηνπ εξεπλεηηθνχ εξσηήκαηφο ηνπο, είλαη φηη ζα πξέπεη
λα αλαγλσξίδνπλ εθ ησλ πξνηέξσλ ηελ πηζαλφηεηα λα είλαη εζθαικέλε ε ππφζεζε ή πεπνίζεζε, ηελ νπνία
αξρηθά ζεσξνχζαλ «αιεζηλή» (Davidson, 2004: θεθάιαην 1). Δηδηθά ν επηζηήκνλαο είλαη ππνρξεσκέλνο λα
μεθηλά κε απηήλ ηελ παξαδνρή, αλ θαη εθφζνλ επηζπκεί λα ππεξεηήζεη ηνπο επηζηεκνληθνχο θαη φρη άιινπο
ελδερφκελνπο ζηφρνπο ηνπ. Αιιά θαη ζηελ ηειεπηαία πεξίπησζε ζα ήηαλ παξαθηλδπλεπκέλν λα ππνζηεξίμνπ-
κε φηη ν ηζηνξηθφο είλαη δπλαηφ λα αλαζπλζέζεη αληηθεηκεληθά ηηο πξαγκαηηθφηεηεο ηνπ παξειζφληνο. Σν λα
επηζπκεί θάπνηνο λα πεξηγξάςεη ην ηη ππήξρε ζε κηα θνηλσλία κηαο δεδνκέλεο ζηηγκήο ή θαη ζηε κεηάβαζή ηεο
απφ ηε κηα ζηηγκή ζηελ άιιε, κνηάδεη κε γξίθν παξά κε απιή δηαδηθαζία θαηαγξαθήο ησλ γεγνλφησλ πνπ
κπνξεί λα παξαηεξεί κε βάζε ηα ζηνηρεία πνπ ηνπ πξνζθέξνπλ νη πεγέο ηνπ παξειζφληνο. Αλ αλαινγηζηνχκε
θαη πάιη ηη είδνπο ζηνηρεία ηνπ παξέρνπλ νη πεγέο, πψο, απφ πνηνπο θαη κε πνηεο πξνζέζεηο θαηαζθεπάζηεθαλ
θαη πνηα ήηαλ ε δηαδξνκή πνπ αθνινχζεζαλ κέρξη λα θηάζνπλ ζηα ρέξηα ηνπ ηζηνξηθνχ, θαηαιήγνπκε ζην
ζπκπέξαζκα φηη πξφθεηηαη γηα ζηφρν νπηνπηθφ. Οδεγνχκαζηε, ινηπφλ, ζηε ζθέςε φηη ν Ράλθε, αλεμάξηεηα
απφ ην αλ ήζειε λα εμαπαηήζεη ηνπο ζπλαδέιθνπο θαη ηνπο αλαγλψζηεο ηνπ ή φρη, ππνζρέζεθε θάηη αλέθηθην
‒θαη γλψξηδε φηη ήηαλ αλέθηθην. Πξάγκαηη, έλαο ηζηνξηθφο πνπ πηνζεηεί σο απψηεξε επηδίσμε ηνπ έξγνπ ηνπ
ηελ αληηθεηκεληθή αιήζεηα, ζηελ νπζία παξάγεη εζθεκκέλα έλα κεγαιχηεξν «ςέκα», κε ζθνπφ ίζσο λα πξν-
παγαλδίζεη ή λα ππεξεηήζεη ζηφρνπο ηνπ παξφληνο κε ηελ επίθιεζε ηεο λνκηκφηεηαο, πνπ κπνξεί λα ηνπ
πξνζθέξεη ε ππφζρεζε φηη αλαδεηά ηελ πνιππφζεηε αιήζεηα ηνπ παξειζφληνο. Σν δήηεκα, σζηφζν, πνπ ζα
πξέπεη λα εμεηάζνπκε κε κεγαιχηεξε πξνζνρή ζην ζεκείν απηφ είλαη αλ ν ηζηνξηθφο απνηνικά λα δψζεη ηέ-
ηνηεο ππνζρέζεηο ‒έζησ γηα λα παξαπιαλήζεη‒ έρνληαο θαηά λνπ ηελ ηζηνξηθή ή ηελ επξχηεξε επηζηεκνληθή
θνηλφηεηα είηε ηελ θνηλσλία ηνπ, ζηελ νπνία απεπζχλεη ην έξγν ηνπ.

΢ηε κειέηε ηνπ, ην 1944, γηα ηνλ Άγγιν θαη ηελ ηζηνξία ηνπ (The Englishman and His History), ν
Υέξκπεξη Μπάηεξθηιλη, πνπ ηνλ ζπλαληήζακε ζην θεθάιαην 9 σο επηθξηηή ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνχ κνληέινπ
ησλ Οπίγθσλ, παξαδερφηαλ φηη αξθεηέο θνξέο νη ηζηνξηθνί δηδάζθνπλ θαη γξάθνπλ ην είδνο ηεο ηζηνξίαο πνπ
ηαηξηάδεη ζηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή νξγάλσζή ηνπο θαη ην νπνίν είλαη επράξηζην ζην δηαλνεηηθφ θιίκα ηνπ
δηθνχ ηνπο θφζκνπ. Πψο γλσξίδνπλ, φκσο, πνην είδνο ηζηνξίαο είλαη ηαηξηαζηφ θαη επράξηζην γηα ηηο θνηλσλί-
εο ηνπο; Άξαγε ππνζέηνπλ ή πξνζπαζνχλ λα ην δηακνξθψζνπλ νη ίδηνη; Δπίζεο, κε απηφλ ηνλ ηξφπν ιεηηνπξ-
γνχλ κφλνλ κεξηθέο θνξέο ή πνιχ ζπρλφηεξα απφ φζν ίζσο θαη ζα ήζειαλ λα παξαδερηνχλ; ΢ε έλαλ ζπιινγη-
θφ ηφκν πνπ δεκνζηεχζεθε επίζεο ην 1944 κε ηνλ πξνθιεηηθφ ηίηιν Γηαηί κειεηνύκε ηελ ηζηνξία (Why we
study History), έλαο άιινο Βξεηαλφο ηζηνξηθφο ππνζηήξηδε φηη ην 99% φζσλ έρνπλ ζπκβεί δελ παξνπζηάδν-
ληαη ζηηο ηζηνξηθέο κειέηεο, αιιά απνζησπνχληαη, γηαηί νη ζπγγξαθείο ηνπο πηζηεχνπλ, είηε φηη δελ πξνζειθχ-
νπλ ελδηαθέξνλ είηε φηη δελ ζα είλαη ηφζν επράξηζηα ζηνλ αλαγλψζηε (Thornton, 1999: 612-34). Χζηφζν,
απηφ πνπ πηζηεχεη ή ππνζέηεη ν ηζηνξηθφο γηα ηηο πξνηηκήζεηο ή ηηο απαηηήζεηο ηεο θνηλσλίαο ηνπ, είλαη κηα
πξνζσπηθή ‒δειαδή ππνθεηκεληθή εθηίκεζε‒ ζε αληίζεζε κε ηελ επηδεηνχκελε αιήζεηα.
΢ηα ηέιε, γηα παξάδεηγκα, ηνπ 19νπ αηψλα, φπσο εμεγεί ν Καξ, πνιινί ηζηνξηθνί ήηαλ πεπεηζκέλνη φηη
νη αλαγλψζηεο ηνπο επηζπκνχζαλ λα κάζνπλ αλ ν Ναπνιέσλ Βνλαπάξηεο ή άιινη ζπνπδαίνη άλδξεο ηεο ηζην-
ξίαο ήηαλ «θαινί άλζξσπνη». Έηζη, δελ επέκελαλ κφλνλ ζηελ ππνηηζέκελα αληηθεηκεληθή εμηζηφξεζε ησλ γε-
γνλφησλ, αιιά επηθνξηίδνληαλ εζειεκέλα κε ηελ πξφζζεηε ππνρξέσζε λα δηαηππψζνπλ ζην φλνκα ηεο ηζην-
ξίαο ‒αιιά κηαο ηζηνξίαο πνπ παξνπζηαδφηαλ «σο ππεξηζηνξηθή δχλακε»‒ εζηθέο θξίζεηο γηα ηηο ζπνπδαίεο
πξνζσπηθφηεηεο. Σέηνηεο θξίζεηο δελ είλαη κφλνλ αλψθειεο, θαηά ηελ άπνςε ηνπ Καξ, αιιά είλαη θαη παξα-
πιαλεηηθέο. Με πφζε ειεπζεξία ή αληηθεηκεληθφηεηα ζα κπνξνχζαλ νη ηζηνξηθνί, γηα παξάδεηγκα, ηεο δεθαε-
ηίαο ηνπ 1960 ή θαη ηνπ 1970 λα θαηαιήμνπλ ζε εζηθέο θξίζεηο γηα άλδξεο, φπσο ν Υίηιεξ, ν ΢ηάιηλ ή ν γε-
ξνπζηαζηήο Μαθ Κάξζπ, αθνχ εθαηνκκχξηα αλζξψπσλ πνπ αθφκε βξίζθνληαλ ελ δσή, είραλ ππνθέξεη απφ
ηηο πξσηνβνπιίεο θαη ηηο απνθάζεηο ηνπο; Δμίζνπ αλνχζηεο θαη παξαπιαλεηηθέο παξνπζηάδνληαη θαη νη εγθσ-
κηαζηηθέο θξίζεηο ησλ ηζηνξηθψλ γηα ζπνπδαίνπο άλδξεο (π.ρ. εζληθνχο ήξσεο θαη εγέηεο), αιιά θαη νη ηνπν-
ζεηήζεηο γηα ηηο θαιέο ή θαθέο εμειίμεηο ηνπ παξειζφληνο. Ο Λεθέβξ, θαηά ην παξάδεηγκα πνπ επέιεμε ν Καξ
(1999:107-9), γηα λα ζηεξίμεη ηνλ ζπιινγηζκφ ηνπ, ρξεζηκνπνίεζε κηα εζηθή θξίζε, γηα λα πείζεη ηνπο αλα-
γλψζηεο ηνπ φηη ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε ήηαλ κηα αλαπφδξαζηε θαη ζπλάκα «θαιή» εμέιημε: ίζσο ν Λεθέβξ
ήηαλ πεπεηζκέλνο φηη θαη ην θνηλφ ηνπ, δειαδή νη Γάιινη πνιίηεο ησλ αξρψλ ηνπ 20 νχ αηψλα, επηζπκνχζαλ λα
απαιιαγεί ε Δπαλάζηαζε απφ ηηο ηπρφλ επζχλεο ηεο γηα ηηο θαηαζηξνθέο ησλ Ναπνιεφληεησλ Πνιέκσλ. Αι-
ιά επεηδή, θαηά ηε ζθέςε ηνπ, απαηηνχζαλ λα θαηνλνκαζηεί θαη ν «ππεχζπλνο», ν ίδηνο σο ηζηνξηθφο επέιεμε
λα απνδψζεη ηελ επζχλε «ζηε δηθηαηνξία ελφο ζηξαηεγνχ […], ηνπ νπνίνπ ε ηδηνζπγθξαζία […] δελ κπνξνχ-
ζε εχθνια λα απνδερζεί ηελ εηξήλε θαη ηε κεηξηνπάζεηα». Δπξφθεηην γηα κηα κεηξηνπαζή θαη ηθαλνπνηεηηθή
ιχζε.
Αλ ζηξέςνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηε Γαιιία ησλ πξψησλ ρξφλσλ κεηά ην ηέινο Δπαλάζηαζεο θαη
αλαθεξζνχκε μαλά (φπσο δειαδή θαη ζην θεθάιαην 6) ζηηο ηζηνξίεο ηεο πνπ δεκνζηεχζεθαλ ηε δεθαεηία ηνπ
1820, γηα παξάδεηγκα, ζα δηαπηζηψζνπκε φηη ηφζν ν Χγθπζηέλ Σηεξξχ (Augustin Thierry, 1795-1896) φζν θαη
ν Γθηδφ θαη πνιινί άιινη θηιειεχζεξνη Γάιινη ηζηνξηθνί εθείλεο ηεο επνρήο ζηξάθεθαλ ζηηο πεγέο ηεο ηζην-
ξίαο, γηα λα αλαζχξνπλ επηρεηξήκαηα ζηα νπνία ζα κπνξνχζαλ λα ζηεξίμνπλ ην θαζεζηψο ηεο Παιηλφξζσ-
ζεο, επεηδή πίζηεπαλ αθξάδαληα φηη απηνχ ηνπ είδνπο ηηο ηζηνξηθέο αλαπαξαζηάζεηο θαη εξκελείεο ρξεηάδν-
ληαλ νη ζχγρξνλνί ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα ζπκθηιησζνχλ κε ην πξφζθαην παξειζφλ ηεο Δπαλάζηαζεο. Άιισ-
ζηε πνηνο Γάιινο πνιίηεο δελ ζα ήζειε εθείλε ηε ζηηγκή λα αηζζαλζεί ππεξήθαλνο γηα ηελ πξφζθαηε ηζηνξία
ηνπ έζλνπο ηνπ; Γηεξεπλψληαο ζε κεγαιχηεξν βάζνο απηή ηε γεληθεπκέλε, θαηά ηελ θξίζε ηνπο, αλάγθε, νη
θηιειεχζεξνη ηζηνξηθνί πξνζπάζεζαλ λα μαλαγξάςνπλ ηε γαιιηθή εζληθή ηζηνξία κε ηε κνξθή κηαο εμειηθηη-
θήο αθήγεζεο, πνπ ζα θάιππηε φιεο ηηο απαηηήζεηο ησλ ζπγρξφλσλ ηνπο: ζα θαλέξσλε ηηο αιήζεηεο πνπ ήζε-
ιαλ λα κάζνπλ, ζα λνκηκνπνηνχζε ηηο αηνκηθέο ειεπζεξίεο κε ηηο νπνίεο είραλ εμνηθεησζεί ηα πξνεγνχκελα
ρξφληα θαη, ελ θαηαθιείδη, ζα απνθαζηζηνχζε ηελ ελφηεηά ηνπο σο ιανχ θαη έζλνπο. Γηα λα πεηχρνπλ απηνχο

ηνπο ζηφρνπο, ζηξάθεθαλ ζηηο πξνγελέζηεξεο θάζεηο ηεο γαιιηθήο ηζηνξίαο θαη ζπλδχαζαλ ηελ παξνπζίαζε
ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο θαη ελφηεηαο ηνπ έζλνπο απφ ηελ επνρή ηνπ Μεζαίσλα κε ηελ επίδξαζε ηεο ζξε-
ζθείαο ‒ηελ νπνία θπζηθά δελ απέξξηπηαλ. Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ε θαηάιιειε ηζηνξία έκνηαδε ηειηθά κε
έλαλ θαζξέθηε, ζηνλ νπνίν νη άλζξσπνη ηνπ αξρφκελνπ 19νπ αηψλα ζα κπνξνχζαλ λα αλαγλσξίζνπλ ηνλ εαπ-
ηφ ηνπο θαη ηελ θνηλή ηνπο ηαπηφηεηα, ψζηε λα θαηαλνήζνπλ φηη αλήθαλ ζε κηα θνηλσλία πνπ παξέκελε ίδηα
παξά ηηο δπλακηθέο δηαδηθαζίεο ηζηνξηθήο αιιαγήο πνπ είρε γλσξίζεη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ. ΋πσο εμεγνχ-
ζε ην 1845 ν αδειθφο ηνπ Σηεξξχ, απηή ε θηιειεχζεξε εξκελεπηηθή ηεο ηζηνξίαο απνηχπσλε ηελ «εζληθή ςπ-
ρή» ηε δεδνκέλε ζηηγκή: φια έδεηρλαλ φηη ε ίδηα ε παηξίδα ζπκκεηείρε ηφηε ζηελ έξεπλα ηνπ πξφζθαηνπ πα-
ξειζφληνο ηεο θαη ηεο ηζηνξίαο ηεο εζληθήο δσήο ηεο. Σε δεθαεηία ηνπ 1830, νη θηιειεχζεξνη ηζηνξηθνί πξν-
ζέζεζαλ φηη ε Ηνπιηαλή Δπαλάζηαζε ήηαλ ε θνξπθαία ζηηγκή ηεο ζπκθηιίσζεο αλάκεζα ζηνλ ιαφ, πνπ είρε
θηίζεη ην έζλνο ζηε δηάξθεηα ησλ αηψλσλ, θαη ηε κνλαξρία, πνπ κε ηελ εμνπζία ηεο πξνζηάηεπε ηελ ελφηεηά
ηνπ. Έηζη, νινθιήξσζαλ ηε θηιειεχζεξε εζληθή ηζηνξία ηεο Γαιιίαο, πνπ κέρξη ηελ Δπαλάζηαζε ηνπ 1848
επηθξάηεζε κε επθνιία απέλαληη ζηελ ηζηνξία ησλ αληηπάισλ ηεο Δπαλάζηαζεο: δηφηη άζρεηα απφ ην αλ ήηαλ
ή δελ ήηαλ πεξηζζφηεξν αξεζηή ζην ιαφ, ήηαλ απηή πνπ πξνηηκνχζε ην λέν θαζεζηψο θαη νη ηζηνξηθνί πνπ
ζπλδένληαλ κε απηφ (Crossley, 1999: 49-56). Αξθεί κφλν λα επαλαιάβνπκε εδψ φηη ν Γθηδφ θαη πνιινί άιινη
θηιειεχζεξνη ηζηνξηθνί αλέιαβαλ ηελ πεξίνδν απηή ππνπξγεία θαη δηάθνξα ζεκαληηθά πνιηηηθά αμηψκαηα.
Αιιά πφζν αιεζηλή ή πφζν αξεζηή ήηαλ ε ηζηνξία ηνπο κεηά ηελ πηψζε ηνπ Ηνπιηαλνχ θαζεζηψηνο
θαη πνιχ πεξηζζφηεξν κεηά απφ ηηο ζπληαξαθηηθέο εμειίμεηο πνπ πξνθάιεζε ε γαιιηθή ήηηα απφ ηελ Πξσζία
ην 1870; ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε, ε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο θαη ε δηακφξθσζε δηά απηήο ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ
έζλνπο παξέκελε κέρξη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 19νπ αηψλα θαίξην δήηεκα ηεο γαιιηθήο πνιηηηθήο επηθαη-
ξφηεηαο, αθφκε θη αλ νη κεηαγελέζηεξνη ηζηνξηθνί ηεο δελ ήηαλ ην ίδην πξφζπκνη λα αλαγλσξίζνπλ ην εζληθφ
θξάηνο σο ππνθείκελν θαη ζπλάκα σο αληηθείκελν ηεο ηζηνξίαο. Δίλαη πεξηηηφ λα επαλαιάβνπκε άιια παξα-
δείγκαηα απφ ηε δηαθνξεηηθή αλάγλσζε ηεο ηζηνξίαο ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο πνπ επηρεηξήζακε ζην θε-
θάιαην 6. Αξθεί κφλν λα ζεκεηψζνπκε φηη νη ζπγθξνπφκελεο εξκελείεο ηνπ 1789 εμαθνινπζνχζαλ λα ηξνθν-
δνηνχλ ηηο ηδενινγηθέο δηακάρεο ησλ ηζηνξηθψλ ηεο θαη δελ ζα ήηαλ παξαθηλδπλεπκέλν λα δερηνχκε φηη ε Δ-
παλάζηαζε θαηλφηαλ λα ζπλερίδεηαη κέζα απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο, επηβεβαηψλνληαο κεηαμχ άιισλ ηελ άπν-
ςε φηη νη ίδηνη άλδξεο αληηκεησπίδνπλ πάληα ηνπο ίδηνπο ερζξνχο (Jones, 1999: 85-96). ΢ήκεξα, βέβαηα, πνι-
ινί ηζηνξηθνί παξαδέρνληαη πσο νη πεξηζζφηεξνη ζπλάδειθνί ηνπο ζηνλ 19 ν αιιά θαη ζηνλ 20φ αηψλα, ηδίσο
ζηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ ακέζσο κεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, αλέιαβαλ ηνλ ξφιν ηνπ εζληθνχ η-
ζηνξηνγξάθνπ ησλ επξσπατθψλ θνηλσληψλ, αλαδεηθλχνληαο ηελ ηζηνξία σο ην κέζν πνπ επέηξεπε ηε κεηα-
κφξθσζε ησλ κε-εζλψλ ζε έζλε θαη επηθαινχκελνη έκκεζα ή άκεζα ηηο επηζπκίεο, ηηο αλάγθεο αιιά θαη ηηο
απαηηήζεηο ησλ ζπγρξφλσλ ηνπο. Απφ ηελ άπνςε απηή, ε εζληθή ηζηνξία ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ θαηαζθεπή
ηαπηνηήησλ αιιά θαη ηε δηακφξθσζε ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο, θαη κεηαβάιιεηαη κε γλψκνλα ηηο πνιηηηθέο
εμειίμεηο θαη φρη απαξαίηεηα ηελ αλαλέσζε ησλ ζεσξεηηθψλ ζπιινγηζκψλ θαη ησλ κεζνδνινγηθψλ εξγαιείσλ
ηεο επηζηήκεο. Αλακθίβνια, φκσο, ν δηάινγνο αλάκεζα ζηνλ ηζηνξηθφ θαη ηελ θνηλσλία ηνπ είλαη κηα δπλα-
κηθή δηεξγαζία, ε νπνία δελ πξνυπνζέηεη ελδειερή θαη επηζηεκνληθή έξεπλα ησλ πξνηηκήζεσλ ζην παξφλ. Γηα
παξάδεηγκα, ε Ηζηνξία ηεο Πξσζίαο ηνπ Ράλθε ππήξμε ππνδεηγκαηηθφ έξγν απηήο ηεο κνξθήο ράξε ζηελ επ-
ξεκαηηθφηεηα ηνπ ζπγγξαθέα ηεο, πνπ επέιεμε λα αλαδείμεη ζε θεληξηθφ ζεκείν ελφηεηαο ηνπ γεξκαληθνχ
έζλνπο ηνλ αγψλα ηεο εδαθηθήο ελνπνίεζήο ηνπ, αθνχ ήηαλ αδχλαην λα εληνπίζεη θάπνηνλ ζεζκφ σο ζεκείν
ελφηεηαο. Φπζηθά, ν Ράλθε δελ ρξεηάζηεθε λα κειεηήζεη ηη πίζηεπαλ νη ζχγρξνλνί ηνπ γηα ηελ ηαπηφηεηά
ηνπο, αιιά κάιινλ πξνζπάζεζε λα ηνπο πείζεη ν ίδηνο γηα ηελ θνηλή ηνπο ηαπηφηεηα θαη ηελ αλαγθαηφηεηα
ηνπ εζληθνχ αγψλα ηνπο (Banhers, 1999: 57-68).
Αληίζεηα, νη ζεκαληηθφηεξνη εθπξφζσπνη ηεο αγγιηθήο ηζηνξηνγξαθίαο είραλ ηε δπλαηφηεηα λα επη-
θαιεζηνχλ ζπγθεθξηκέλνπο ζεζκνχο, πνπ απνδείθλπαλ ηε δηαρξνληθή εζληθή ελφηεηα ηνπο: ήηαλ ην ζχληαγκα
κεηά ηελ αλαίκαθηε Έλδνμε Δπαλάζηαζε θαη επίζεο ην θνηλνβνχιην, πνπ απνηεινχζε ην θέληξν αιιά θαη ηνλ
ηφπν ζπλάληεζεο ηνπ έζλνπο, θαη ζπκβφιηδε ηε ζεζκηθή έθθξαζε ηεο εζληθήο αθνζίσζεο ζηηο ζεκειηψδεηο

θξαηηθέο δνκέο, πνπ εμαζθάιηδαλ ζηελ αγγιηθή θνηλσλία ηελ αμηνπξφζεθηε ηζνξξνπία ηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο
ηάμεο. Απηή ήηαλ, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, ε θπξίαξρε Οπηγθηθή εξκελεία ηεο αγγιηθήο ηζηνξίαο (Robbins,
2011: 231-255), ε νπνία, φπσο εμεγήζακε παξαπάλσ, ακθηζβεηήζεθε κελ απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ηνπ αξρφκε-
λνπ 20νχ αηψλα, αιιά δηαηεξεί αθφκε θαη ζήκεξα ηελ ηζρχ ηεο ζηε βξεηαληθή εζληθή ηδενινγία. Γηα παξά-
δεηγκα, θαηά ηελ πξνεθινγηθή εθζηξαηεία ηνπ θφκκαηφο ηνπ ζηηο επξσεθινγέο ηνπ 1994, ν ηφηε Βξεηαλφο
πξσζππνπξγφο επηρείξεζε ηελ εμήο ηζηνξηθή αλαδξνκή: ην βξεηαληθφ έζλνο, ππνζηήξημε, είλαη ελσκέλν γχξσ
απφ κηα κνλαξρία πνπ ηδξχζεθε πξηλ απφ έληεθα αηψλεο, έρεη εδψ θαη επηά αηψλεο ην θνηλνβνχιην θαη ηα πα-
λεπηζηήκηα ηνπ θαη κηιά κηα ηζηνξηθή γιψζζα, ην ιεμηιφγην ηεο νπνίαο είλαη ην πινπζηφηεξν ζηνλ θφζκν. Με
βάζε απηά ηα ηζηνξηθά επηρεηξήκαηα, ν πνιηηηθφο θάιεζε ηνπο ςεθνθφξνπο ηνπ λα ιάβνπλ ππφςε ηνπο απηά
πνπ γλψξηδαλ γηα ηε δηαρξνληθή ηζηνξηθή ζπλέρεηα ηνπ παιηνχ έζλνπο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα δψζνπλ ζηνπο
ππνςεθίνπο ηνπ θφκκαηφο ηνπ ηελ εληνιή λα εξγαζηνχλ γηα ηε δεκηνπξγία κηαο λέαο θαη θαιχηεξεο Δπξψ-
πεο, ρσξίο λα ιεζκνλνχλ ηηο παξαδφζεηο θαη ηελ θιεξνλνκηά ηνπ εζληθνχ παξειζφληνο ηνπο. Παξφκνηα επη-
ρεηξήκαηα είρε επηθαιεζηεί κε δηάθνξεο αθνξκέο θαη ε πξνθάηνρφο ηνπ, Μάξγθαξεη Θάηζεξ (Cannadine,
2008: 171), δηφηη, φπσο εμεγνχλ νη επηκειεηέο ελφο πξφζθαηνπ ζπιινγηθνχ ηφκνπ πνπ αθηεξψλεηαη ζηε ζπ-
γθξηηηθή πξνζέγγηζε ησλ θπξηφηεξσλ επξσπατθψλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ ηνπ 19 νπ θαη 20νχ αηψλα, ζηηο δε-
θαεηίεο ηνπ 1980 θαη 1990 παξαηεξείηαη ηφζν ζηε Βξεηαλία φζν θαη ζηε Γεξκαλία, ηε Γαιιία θαη ηελ Ηηαιία,
κηα ηάζε «επαλεζληθνπνίεζεο» ησλ ηαπηνηήησλ ηνπο ππφ ηελ πξφθιεζε ηεο αλαγέλλεζεο ηφηε ησλ εζληθηζηη-
θψλ θηλεκάησλ ζηνλ πνιηηηθφ ρψξν ηεο επξσπατθήο δεμηάο, θαζψο θαη ηεο αλαλεσκέλεο εζληθήο ζπδήηεζεο,
πνπ εζηηαδφηαλ ζηελ ππνηηζέκελε «θαλνληθφηεηα» ησλ εζληθψλ ηαπηνηήησλ ηεο Δπξψπεο. Φπζηθά, θαη απηέο
νη ζπδεηήζεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε θάζε ρψξα ππφ ηειείσο δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο. ΢ηε Γεξκαλία ζπλδέ-
ζεθαλ κε ηελ εληππσζηαθή αλαβίσζε ηνπ ελσκέλνπ θαη ηζρπξνχ εζληθνχ θξάηνπο κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ
θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο ηεο Αλαηνιηθήο Γεξκαλίαο. ΢ηελ Ηηαιία, ε πνιηηηθή θξίζε εληζρχζεθε απφ ηελ
απεηιή ηεο δηάιπζεο ηνπ εζληθνχ θξάηνπο, εμαηηίαο ελφο δπλακηθνχ απνζρηζηηθνχ θηλήκαηνο ζηα βφξεηα ηεο
ρψξαο (ηεο Lega Nord πνπ ηδξχζεθε ην 1991). ΢ηε Γαιιία, ηελ αθνξκή γηα αλαζεσξήζεηο θαη λένπο πξνβιε-
καηηζκνχο έδσζε ν ενξηαζκφο ησλ δχν αηψλσλ απφ ηε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε, θαη ε αλαθάιπςε ηεο «κλήκεο»
σο λένπ ηζηνξηνγξαθηθνχ ζέκαηνο (Berger, Donovan & Passmore, 1999: 3-14).
Αιιά θαη ζε πξνγελέζηεξεο θξίζεηο ‒γηα παξάδεηγκα, κεηά ην ηέινο ηνπ Γεχηεξνπ Παγθνζκίνπ Πν-
ιέκνπ‒ νη επαλαπξνζεγγίζεηο ησλ επξσπατθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ αλαπηχζζνληαη γχξσ απφ εηδηθά εζληθά δεηή-
καηα. ΢ηελ ςπρξνπνιεκηθή Γεξκαλία, ε εζληθή ηζηνξία ήηαλ αλαγθαίν λα μαλαγξαθεί, πξνθεηκέλνπ λα δηθαη-
νινγεζεί ην πξφζθαην θαζηζηηθφ παξειζφλ ηεο. Αλ ζηξέςνπκε ηελ πξνζνρή καο κεξηθέο δεθαεηίεο λσξίηεξα,
ζα παξαηεξήζνπκε ηηο παιηφηεξεο θξίζηκεο ηνκέο ηεο γεξκαληθήο ηζηνξίαο θαη ηνπο Γεξκαλνχο ηζηνξηθνχο λα
αλαδεηθλχνληαη ζε ππεξαζπηζηέο ηφζν ηνπ πξσζηθνχ κνληέινπ ηεο γεξκαληθήο ηζηνξίαο φζν θαη ηεο απην-
θξαηνξηθήο Γεξκαλίαο, απφ ην 1871 κέρξη ηελ θαηάιπζή ηεο ην 1918. Τπφ ηηο ηφηε ζπλζήθεο, έλαο θαζεγεηήο
ηεο ηζηνξίαο ζε θάπνην γεξκαληθφ παλεπηζηήκην δελ ήηαλ παξά θξαηηθφο αμησκαηνχρνο, πνπ φθεηιε λα επη-
δείμεη ηελ πξνζήισζή ηνπ, ηδίσο ζηελ Πξσζία, θαη λα ππνηαρζεί ζηνλ απζηεξφ επηζηεκνληθφ θψδηθα πνπ
θαζφξηδε ηε ζπκπεξηθνξά φισλ γεληθά ησλ θξαηηθψλ αμησκαηνχρσλ ‒είηε ήηαλ ηζηνξηθνί είηε φρη. Ο Πξψηνο
Παγθφζκηνο Πφιεκνο πξνζθέξεη επίζεο έλα ελδηαθέξνλ παξάδεηγκα γηα ηνπο δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο αλά-
γλσζεο θαη εξκελείαο ηνπ ίδηνπ παξειζφληνο ζην πιαίζην δηαθνξεηηθψλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ. ΢ηε βξεηα-
ληθή ηζηνξηνγξαθία, ν Μεγάινο Πφιεκνο παξνπζηάδεηαη σο ε ζεκαληηθφηεξε θαηαζηξνθή ηνπ 20 νχ αηψλα,
πνπ είρε ζεκαληηθέο αληερήζεηο ζηε βξεηαληθή πνιηηηθή ζπλείδεζε θαη ζπιινγηθή κλήκε κέρξη ην μέζπαζκα
ηνπ Γεχηεξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ‒αιιά θαη πνιχ αξγφηεξα. Αληίζεηα ζηε γεξκαληθή ηζηνξηνγξαθία επη-
ζθηάζηεθε απφ ηελ άλνδν ζηελ εμνπζία ηνπ Υίηιεξ, ελψ ηα ελδηάκεζα ρξφληα, απηά ηνπ Μεζνπνιέκνπ ‒θαη
πην ζπγθεθξηκέλα ε πεξίνδνο ηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Βατκάξεο (1919-1933)‒ παξνπζηάδεηαη σο ην πξεινχδην ή
σο ε κεηαβαηηθή θάζε, πνπ άλνημε ηνλ δξφκν ζηνλ εζληθν-ζνζηαιηζκφ θαη νδήγεζε κηα ρψξα ζηελ θαηάξ-
ξεπζε εμαηηίαο ηνπ παξειζφληνο ηεο ‒δειαδή ηελ επζχλε ηεο ζηνλ Μεγάιν Πφιεκν (Eckel, 2011: 26-48).

Ήδε εμεγήζακε κε αθνξκή ηελ αλάδπζε ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο ζην θεθάιαην 9, ηα θπξηφηεξα εξ-
κελεπηηθά ζρήκαηα ηνπ γεξκαληθνχ παξειζφληνο ζηα έξγα ηνπ Φξηηο Φίζεξ, ηνπ Οχιξηρ Βέιεξ θαη άιισλ
ζπλαδέιθσλ ηνπο. ΢ηελ ηηαιηθή ηζηνξηνγξαθία ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ δφζεθε έκθαζε ζην αληηθαζηζηηθφ θί-
λεκα «Γηθαηνζχλε θαη Διεπζεξία». Έλαο απφ ηνπο εκπλεπζηέο θαη νξγαλσηέο ηνπ θηλήκαηνο, έλαο θαζεγεηήο
ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Σνπξίλνπ πνπ απνιχζεθε, γηαηί αξλήζεθε λα δψζεη ηνλ φξθν ηεο αθνζίσζεο ζην θα-
ζεζηψο ηνπ Μνπζνιίλη, ην 1943 παξνπζίαδε απφ ηε θπιαθή ηελ αληίζηαζε σο ζπλέρεηα ηνπ Risorgimento,
πνπ είρε νδεγήζεη ζηελ πνιηηηθή θαη εδαθηθή ελνπνίεζε ηεο Ηηαιίαο ζηα έηε 1859-1871, θαη δελ ραξαθηήξηδε
απιά έλα θίλεκα ή κηα ρξνληθή πεξίνδν, αιιά ήηαλ ε δσληαλή εζληθή παξάδνζε, ζηελ νπνία φθεηιαλ λα αλα-
θέξνληαη δηαξθψο νη Ηηαινί, πξνθεηκέλνπ λα αληινχλ πξφηππα θαη θίλεηξα γηα ηελ εζληθή δξάζε ηνπο. Απηή ε
άπνςε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηζηνξηθνχ ζχκηδε ηε θηιειεχζεξε θεληξηθή ηδέα ηεο ηηαιηθήο εζληθήο ηαπηφηεηαο,
πνπ είρε δηαηππψζεη πξηλ απφ απηφλ ν Μπελεηέηην Κξφηζε, ζηε κειέηε ηνπ γηα ηελ ηζηνξία ηεο Ηηαιίαο απφ
ην 1871 κέρξη ην 1915: δειαδή ην γεγνλφο φηη ν θαζηζκφο δελ είρε ζέζε ζηελ ηηαιηθή ηζηνξία, αιιά απνηε-
ινχζε έλα ζχληνκν δηάιεηκκα ζηε «γξακκηθή πνξεία» ηεο ρψξαο πξνο ηελ πξαγκάησζε ηνπ θηιειεχζεξνπ
θαζεζηψηνο (Morgan, 1999: 150-9).
Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα θαηαλνήζνπκε φηη ε ηζηνξηνγξαθία δηαηεξεί ηε δηθή ηεο ηζηνξία, πνπ δελ ηαπ-
ηίδεηαη απαξαίηεηα κε ην ηζηνξηθφ παξειζφλ θαη επίζεο φηη νη ηζηνξηθέο-ηζηνξηνγξαθηθέο παξαδφζεηο δελ με-
πεξληνχληαη, αιιά κάιινλ εξκελεχνληαη ζε θάζε επνρή εθ λένπ. Πνιινί ηζηνξηθνί ζα ήζειαλ ίζσο νη κειέηεο
ηνπο λα ζπλδένληαη κε ηελ ηζηνξία ‒δειαδή κε ην παξειζφλ πνπ πξνζπάζεζαλ λα αλαπαξαζηήζνπλ‒ ζαλ λα
ήηαλ ε ηζηνξηνγξαθία ηνπο ε «ζπλείδεζε» ηεο ηζηνξίαο. Έηζη, ζα ήηαλ πηζαλφ αιιά θαη ινγηθφ λα γλσξίδνπλ
θαη νη αλαγλψζηεο ηνπο ην ηη ζπλέβε ζην παξειζφλ κε ηελ ακεζφηεηα θαη ηε βεβαηφηεηα πνπ γλσξίδνπλ ηνπο
εαπηνχο ηνπο. Δίλαη γεγνλφο φηη απηή ε πξνζδνθία ζπδεηήζεθε εθηελψο ζην πιαίζην ηνπ επηζηεκνληθνχ δηα-
ιφγνπ γηα ηε θηινζνθία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο. Αιιά ε θξηηηθή κάιινλ απνγνήηεπζε ηνπο αηζηφδνμνπο: ε ηζην-
ξηνγξαθία, φπσο θαη ε ηζηνξηθή ζπλείδεζε, είλαη κεκνλσκέλεο φςεηο θαη απνηππψζεηο ηεο θνηλσλίαο, ζηελ
νπνία δνπλ ηφζν νη ηζηνξηθνί φζν θαη νη αλαγλψζηεο ηνπο. Δπνκέλσο, ε αληηθεηκεληθή γλψζε ηνπ παξειζφ-
ληνο είλαη ζηφρνο απνιχησο αλέθηθηνο, γηα ηνλ απιφ ιφγν φηη νη εθάζηνηε ηζηνξηθνί θηινδνμνχλ λα θηάζνπλ
ζε απηή, ζηεξηδφκελνη ζε ηζηνξηνγξαθηθέο παξαδφζεηο, πνπ δελ είλαη παξά νη ηδενινγηθνί νξίδνληεο ηνπ πα-
ξφληνο ηνπο (Tucker, 2004: 183-184). Καη‟ επέθηαζε ν ηξφπνο, κε ηνλ νπνίν νη ηζηνξηθνί ιακβάλνπλ ππφςε
ηνπο ηα αηηήκαηα ησλ αλαγλσζηψλ ηνπο, εμαξηάηαη απφ ηηο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ ζε θάζε θνηλσλία θαη
ζε θάζε επνρή.
Σν παξάδεηγκα πνπ θαηαζέηεη απφ ηελ εκπεηξία ηνπ έλαο θαζεγεηήο ζήκεξα ηεο ζηξαηησηηθήο ηζην-
ξίαο ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Yale, ν Σδνλ Ληνχηο Γθάληηο (John Lewis Gaddis, 1941-) κπνξεί λα ζεσξεζεί η-
δηαίηεξα απνθαιππηηθφ. Σν 1968, πνπ νινθιήξσζε ηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ κε ζέκα ηελ πνιηηηθή ησλ
ΖΠΑ ζηνλ Φπρξφ Πφιεκν, πνιινί άλδξεο, ππεξήθαλνη γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηα γεγνλφηα, δηάβαζαλ ηε
κειέηε ηνπ κε κεγάιν ελδηαθέξνλ, αλαδεηψληαο κεηαμχ άιισλ ηε «ζέζε» πνπ ζα ηνπο παξαρσξνχζαλ νη η-
ζηνξηθνί. ΋ινη αλεμαηξέησο φκσο απνγνεηεχηεθαλ. Κάπνηνη κάιηζηα θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ν ζπ-
γθεθξηκέλνο ηζηνξηθφο δελ είρε θαηαλνήζεη ηα γεγνλφηα. ΋ηαλ εθείλνο, απνινγνχκελνο, ηνπο δηαβεβαίσζε φηη
ζέβεηαη απφιπηα ηηο αλακλήζεηο ηνπο, αιιά νθείιεη λα ηηο δηαζηαπξψζεη κε άιιεο καξηπξίεο θαη πεγέο, πξν-
θεηκέλνπ λα θαηαιήμεη ζε ζπκπεξάζκαηα, αξθεηνί ηνπ απάληεζαλ κε ηνλ εμήο ηξφπν: «Πψο κπνξείο εζχ λα
γλσξίδεηο ηη έγηλε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα; Δμάιινπ, εγψ ήκνπλ εθεί, ελψ εζχ ζα ήζνπλ, λνκίδσ, πέληε εηψλ
εθείλε ηελ επνρή». Μεηά απφ απηήλ ηελ εκπεηξία ηνπ, ν Γθάληηο θαηέιεμε ζηε ζθέςε φηη ν ρεηξφηεξνο εθηάι-
ηεο ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη λα έξζνπλ κε θάπνηνλ ηξφπν κπξνζηά ηνπ νη άλζξσπνη θαη νη θνηλσλίεο πνπ κειεηά,
γηα λα ηνπ πεξηγξάςνπλ πψο πηζηεχνπλ φηη έγηλαλ απηά πνπ εθείλνο έγξαςε ζηε κειέηε ηνπ. Χο δξψληα πξφ-
ζσπα ηνπ παξειζφληνο είλαη πνιχ πηζαλφ φηη ζα ζεσξνχζαλ ηνλ ηζηνξηθφ «ηχξαλλν», «βαζαληζηή» θαη «ε-
θηειεζηή» ηεο ηζηνξίαο πνπ νη ίδηνη έδεζαλ. Δίλαη βέβαην φηη δελ ζα θαηαλννχζαλ ηνλ επηζηεκνληθφ ηζρπξη-
ζκφ ηνπ πσο ε ηζηνξία, φπσο ίζσο θαη ε ραξηνγξαθία, είλαη κηα «αλαπαξάζηαζε» ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη

φρη ε ίδηα ε πξαγκαηηθφηεηα. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, φκσο, νη ελζηάζεηο θαη νη αληηδξάζεηο ηνπο δελ είλαη α-
πνιχησο αδηθαηνιφγεηεο.
Με ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ, φπσο εμεγεί ν Γθάληηο, νη αλαπαξαζηάζεηο ησλ ηζηνξηθψλ ζπλήζσο θα-
ζίζηαληαη απηφ πνπ ζεσξνχκε «πξαγκαηηθφηεηα ηνπ παξειζφληνο» ‒κε άιια ιφγηα, θαζψο «αληαγσλίδνληαη»
φιν θαη πην δπλακηθά εθείλε ηελ «πξαγκαηηθφηεηα», ηειηθά ππνθαζηζηνχλ αθφκε θαη ηηο αλακλήζεηο πνπ έ-
ρνπλ νη άλζξσπνη γηα ηα γεγνλφηα πνπ έδεζαλ. Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα ππνζηεξίμνπκε φηη νη ηζηνξηθνί «επη-
βάιινληαη» ζην παξειζφλ ηφζν απνηειεζκαηηθά, αιιά θαη ηφζν πηεζηηθά φζν θαη ηα θξάηε ζηηο επηθξάηεηεο
θαη ηνπο ιανχο πνπ επηζπκνχλ λα ειέγρνπλ. Βέβαηα, νη ηζηνξηθνί δελ έρνπλ απαξαίηεηα «θαθή» πξφζεζε νχηε
νξγαλψλνπλ θάπνηα ζπλσκνζία, γηα λα πεηχρνπλ απηφλ ηνλ ζηφρν ηνπο: απηφο είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν
ηφζν ν ηζηνξηθφο φζν θαη θάζε άλζξσπνο κπνξνχλ λα δηαρεηξίδνληαη ηε κλήκε. Αθφκε θαη φηαλ επαλαιακβά-
λνπλ έλα αλέθδνην γηα ην παξειζφλ ή θαηαγξάθνπλ έλα πεξηζηαηηθφ ζε θάπνην εκεξνιφγην, απηφ ην αλέθδνην
θαη απηή ε εκεξνινγηαθή θαηαγξαθή ηνπο, φπσο αθξηβψο θαη κηα θσηνγξαθία, απνηππψλνπλ ηε κεκνλσκέλε
ζηηγκή πνπ, επεηδή έρεη «επηβηψζεη» αλάκεζα ζηηο άιιεο, αλαδεηθλχεηαη ζε απηφ πνπ κπνξνχκε λα ζπκφκαζηε
γηα έλα άηνκν, κηα νκάδα, έλαλ ηφπν, έλα ζπκβάλ ή θαη κηα νιφθιεξε επνρή. ΢ε απηφ ζα ζπκθσλνχζε ίζσο
θαη ν ζπνπδαηφηεξνο κειεηεηήο ηεο δηαρείξηζεο ηεο αλζξψπηλεο κλήκεο, ν ΢ίγθκνπλη Φξφηλη (Sigmunt Freud,
1856-1939), φπσο πξνζζέηεη ν Γθάληηο. H κέζνδνο δειαδή πνπ εθαξκφδεη ν ηζηνξηθφο, γηα λα θαηαζηήζεη
πξνζβάζηκν ην παξειζφλ, δελ δηαθέξεη ζεκαληηθά απφ ηνπο ηξφπνπο κέζσ ησλ νπνίσλ νη άλζξσπνη ζπκθη-
ιηψλνληαη κε ην πξνζσπηθφ παξειζφλ ηνπο: ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα ζπκπηέδνπλ ή θαη απνζησπνχλ πνιιά
πξάγκαηα, αθνχ ππάξρνπλ ηφζα άιια πνπ κπνξνχλ λα επηιέμνπλ θαη λα ηνλίζνπλ. Με απινχζηεξα ιφγηα,
ζηελ αλαπαξάζηαζε ηεο «πξαγκαηηθφηεηαο» ηνπ παξειζφληνο κεζνιαβεί ε ζθέςε ηνπ ηζηνξηθνχ, κε απνηέ-
ιεζκα λα ζηεξεί απηήλ ηελ «πξαγκαηηθφηεηα» απφ ηελ ακεζφηεηα θαη ηε δσληάληα ηεο ‒θαη απηφ δελ είλαη ην
κνλαδηθφ πξφβιεκα ηεο αιεζηλήο ή αληηθεηκεληθήο αλαπαξάζηαζήο ηεο (Gaddis, 2002: 135-141).
Ζ ηζηνξηθή αλαπαξάζηαζε εζληθψλ δεηεκάησλ, φπσο θαη γεληθφηεξα νη εζληθέο ηζηνξηνγξαθίεο, είλαη
ζηελά ζπλπθαζκέλεο κε ηε δηαδηθαζία «επηλφεζεο ησλ παξαδφζεσλ», φξνο πνπ ζπδεηήζεθε εθηελψο θαη
πξνθάιεζε πνηθίιεο αληηδξάζεηο, φηαλ απνηέιεζε αληηθείκελν ζπγθξηηηθήο πξνζέγγηζεο ζηνλ ζπιινγηθφ ηφκν
πνπ επηκειήζεθαλ ην 1983 ν Έξηθ Υφκπζκπανπκ θαη ν θαζεγεηήο ησλ Φπιεηηθψλ ΢ρέζεσλ ζην Παλεπηζηή-
κην ηεο Ομθφξδεο Σέξελο Ρέηλδεξ (Terence Ranger, 1929-2015). Πξνθαλψο, απηφ πνπ ελφριεζε ηνπο ηζηνξη-
θνχο, φηαλ δεκνζηεχζεθε ην βηβιίν ηνπο, ήηαλ ην γεγνλφο φηη θάπνηνη απφ ηνπο ηζηνξηθνχο έζηγαλ ηψξα ηφζν
θξίζηκα δεηήκαηα ζε φ,ηη αθνξά ηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο. Οη «επηλνεκέλεο» παξαδφζεηο δειαδή δελ ηαπηί-
δνληαη κε ηηο παξαδφζεηο θαη ηα έζηκα ησλ θνηλσληψλ ηνπ παξειζφληνο, αιιά, φπσο ζεκεηψλεη ν Υφκπζκπα-
νπκ ζηελ εηζαγσγή απηνχ ηνπ ηφκνπ, δελ είλαη ηφζν παιηέο φζν παξνπζηάδνληαη. Μπνξεί λα είλαη πξφζθαηεο
θαη λα «επηβάιινληαη» ζην απψηαην παξειζφλ θαη κεξηθέο θνξέο είλαη πηζαλφ λα είλαη «θαηαζθεπαζκέλεο».
Ο φξνο δειαδή «επηλνεκέλεο παξαδφζεηο» δειψλεη «έλα ζχλνιν πξαθηηθψλ, νη νπνίεο ζπλήζσο δηέπνληαη,
θαλεξά ή ζησπεξά, απφ απνδεθηνχο θαλφλεο θαη κε ηειεηνπξγηθή ή ζπκβνιηθή θχζε, θαη νη νπνίεο επηδηψ-
θνπλ λα ελζηαιάμνπλ νξηζκέλεο αμίεο θαη θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο κέζσ επαλάιεςεο, γεγνλφο πνπ απηφκαηα
ζπλεπάγεηαη ηε ζπλέρεηα κε ην παξειζφλ» (Hobsbawm, 2004: 9-24). Γηα παξάδεηγκα, ε αλεμάξηεηε παξάδν-
ζε ησλ Τςηπέδσλ ηεο ΢θνηίαο ζηνπο παλεγπξηθνχο ενξηαζκνχο, ζηελ νπνίαο θπξηαξρνχλ ηα εμσηεξηθά γλσ-
ξίζκαηα ηνπ εζληθνχ ηνπο εμνπιηζκνχ, ε ζθνηζέδηθε θνχζηα (θηιη) θαη ε γθάηληα, δεκηνπξγήζεθε θαη επη-
βιήζεθε ζε νιφθιεξν ην ζθνηζέδηθν έζλνο ηνλ 18ν θαη ηνλ 19ν αηψλα. Πξηλ απφ ηελ Έλσζε κε ηελ Αγγιία
(1707), νη θάηνηθνη ησλ Τςηπέδσλ ηεο ΢θνηίαο δελ απνηεινχζαλ έλαλ δηαθξηηφ ιαφ, ε Γπηηθή ΢θνηία παξέκε-
λε απνθνκκέλε απφ ηελ Αλαηνιηθή εμαηηίαο ησλ βνπλψλ θαη πνιηηηζκηθά ζπλδεφηαλ θπξίσο κε ηελ Ηξιαλδία,
ελψ ε ζθνηζέδηθε θνχζηα ήηαλ ζχκβνιν ηνπ άεξγνπ, ηνπ θαηεξγάξε θαη ηνπ άξπαγα πνπ εθβίαδε ηνπο θαηνί-
θνπο ησλ Τςηπέδσλ, θαη φρη ε εζληθή ελδπκαζία κε ηνπο πνιινχο ζπκβνιηζκνχο ηεο (Trevor-Roper, 2004:
25-54).
Οη επηλνεκέλεο παξαδφζεηο, φπσο εμεγεί ν Υφκπζκπανπκ, πνιιαπιαζηάζηεθαλ ζηα ηξηάληα ή ζαξά-
ληα ρξφληα πξηλ ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν, ζε κηα επνρή δειαδή πνπ ππήξραλ ιίγα λέα θξάηε, ηα νπνία,

αθνινπζψληαο ην παξάδεηγκα ησλ παιηφηεξσλ, «αλαθάιππηαλ» ζηα απνζέκαηα ηνπ εζληθνχ παξειζφληνο
ηνπο ηα θαηάιιεια ζχκβνια ή αθφκε θαη ην πιηθφ, κε βάζε ην νπνίν κπνξνχζαλ λα θαηαζθεπάζνπλ ηνπο
«κχζνπο», πνπ ζα ρξεζίκεπαλ γηα ηελ ελίζρπζε ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο ζηαζεξφηεηάο ηνπο. Έηζη, απ-
μήζεθαλ εληππσζηαθά θαη νη δεκφζηεο ηειεηνπξγίεο θαη νη αλεγέξζεηο κλεκείσλ. ΢ηε Γαιιία, γηα παξάδεηγκα,
θαζηεξψζεθε ην 1880 ν ενξηαζκφο ηεο Ζκέξαο ηεο Βαζηίιεο, πνπ επηιέρζεθε κεηαμχ ησλ άιισλ γεγνλφησλ
ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, γηα λα «κεηαζρεκαηίζεη ηελ θιεξνλνκηά ηεο (…) ζε ζπλδπαζκέλε έθθξαζε, α-
θελφο θξαηηθήο πνκπψδνπο επίδεημεο θαη ηζρχνο θαη αθεηέξνπ επραξίζηεζεο ησλ πνιηηψλ». Ζ «αγαικαηνκα-
λία», πνπ ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο δελ επηβάξπλε ην θξαηηθφ ηακείν, αιιά ζηεξηδφηαλ νηθνλνκηθά απφ ηηο
ηνπηθέο θνηλσλίεο (απηφ π.ρ. ζπλέβαηλε θαη ζηελ Διιάδα ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ ηνπ 19 νπ αηψλα), παξήγα-
γε ηνπο «νξαηνχο δεζκνχο» ησλ πνιηηψλ κε ην έζλνο θαη ηελ ηζηνξία ηνπ. Ζ έλλνηα ηεο «επηλφεζεο», ζε απηέο
ηηο πεξηπηψζεηο, ηαπηηδφηαλ θπξίσο κε ηε δηαδηθαζία επηινγήο ησλ ζπκβφισλ θαη ησλ αλδξψλ πνπ ήηαλ ρξή-
ζηκν λα εξσνπνηεζνχλ. Καηά κηα καξηπξία ησλ αξρψλ ηνπ 20νχ αηψλα, γηα ηνπο αλζξψπνπο πνπ δηνξγαλψ-
λνπλ, αιιά θαη γηα απηνχο πνπ παξαθνινπζνχλ κία ηειεηνπξγία, ε νπνία αλαδεηθλχεη ην ζχγρξνλν κεγαιείν
ησλ θξαηψλ ηνπο, δελ είλαη απιά κηα εληππσζηαθή θαη θαληαζκαγνξηθή εκπεηξία, «αιιά γεγνλφο πςίζηνπ
ηζηνξηθνχ ελδηαθέξνληνο». Υσξίο ακθηβνιία απηήο ηεο κνξθήο νη επηλνήζεηο παξαδφζεσλ μεπεξλνχλ εθείλεο
ησλ ηζηνξηθψλ, ηα έξγα ησλ νπνίσλ απεπζχλνληαη ζε έλα πεξηνξηζκέλν θνηλφ. Φαίλεηαη, φκσο, φηη νη επηλνή-
ζεηο ησλ ηζηνξηθψλ είλαη πνιιέο θνξέο κεγαιχηεξεο δηάξθεηαο απφ ηηο άιιεο. Πνιιέο ηειεηέο ζεζκνζεηήζε-
θαλ, αιιά αξθεηέο θαηαξγήζεθαλ αξγφηεξα, ζπλήζσο γηα ηνλ ιφγν φηη θάπνην δηάδνρν θαζεζηψο δελ ηηο
ρξεηαδφηαλ πηα (Hobsbawm, 2004: 297-345).
Αιιά, φπσο παξαδέρεηαη θη ν Υφκπζκπανπκ, είλαη αδχλαην λα θαηαιήμνπκε ζε αζθαιή ζπκπεξά-
ζκαηα ζρεηηθά κε ην πφζν αλζεθηηθφηεξνη ζηνλ ρξφλν είλαη νη κχζνη ησλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ απφ ηνπο
άιινπο ‒ίζσο ζα κπνξνχζακε λα ην επηρεηξήζνπκε κε ελδειερείο ζπγθξηηηθέο πξνζεγγίζεηο ζε παγθφζκην
επίπεδν. Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ηειεπηαίνπ ζηφρνπ, ζηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νχ αηψλα θαη ηδίσο ζηελ
πξψηε ηνπ 21νπ αηψλα, πξαγκαηνπνηήζεθαλ αξθεηά αμηφινγα εξεπλεηηθά πξνγξάκκαηα θαη δηνξγαλψζεθαλ
επηζηεκνληθά ζπλέδξηα, αιιά ηφζν ε ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε ησλ εζληθψλ κχζσλ θαη ησλ «επηλνεκέλσλ» πα-
ξαδφζεσλ φζν θαη πνιιά άιια εξσηήκαηα ρξήδνπλ αθφκε δηεμνδηθφηεξεο κειέηεο. ΋πσο ζεκεηψλεηαη κάιη-
ζηα ζηελ εηζαγσγή ελφο απφ ηνπο ζπιινγηθνχο ηφκνπο πνπ εθδφζεθαλ ζην πιαίζην ηνπ πξνγξάκκαηνο «Αλα-
παξαζηάζεηο ηνπ παξειζφληνο: Ζ ζπγγξαθή εζληθψλ ηζηνξηψλ ζηελ Δπξψπε ηνπ 19νπ θαη 20νχ αηψλα»
(«Representations of the Past: The Writing of the National Histories in Nineteenth- and Twentieth-Century
Europe»), πνπ δηήξθεζε απφ ην 2003 κέρξη ην 2008, θαη έδσζε ηελ επθαηξία ζπλεξγαζίαο θαη δηαιφγνπ ζε
ηζηνξηθνχο απφ 31 επξσπατθέο ρψξεο (www.uni-leipzig.de/zhsesf), φια ζρεδφλ ηα έζλε ή ζσζηφηεξα νη πε-
ξηζζφηεξεο νκάδεο πνπ ζεσξνχλ φηη ζπληζηνχλ έζλε «έρνπλ δεκηνπξγήζεη ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ κηα πεξί-
πινθε πνηθηιία εζληθψλ ηζηνξηψλ, πνπ δελ αληαγσλίδνληαη κφλν κε ηηο άιιεο ηζηνξίεο ηνπ “ίδηνπ έζλνπο” αι-
ιά ηαπηφρξνλα αληαγσλίδνληαη κε ηηο ηζηνξίεο ησλ άιισλ “εζλψλ”» (βι. γηα παξάδεηγκα, ηνλ αληαγσληζκφ
θαη ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο γαιιηθήο θαη ηεο γεξκαληθήο εζληθήο ηζηνξηνγξαθίαο) (Berger & Lorenz,
2011: 1). Με άιια ιφγηα, ε εζληθή ηζηνξία πνπ πξσηαγσληζηεί αλάκεζα ζηα είδε ηεο επξσπατθήο ηζηνξηθήο
γξαθήο ησλ δχν ηειεπηαίσλ πεξίπνπ αηψλσλ θαη ζπλάκα απνηειεί ζεκαληηθφ –ίζσο ην ζεκαληηθφηεξν– είδνο
ηζηνξηθήο γξαθήο θαη εθηφο Δπξψπεο, εληζρχεη ην ζπκπέξαζκα ζην νπνίν έρνπκε θαηαιήμεη ζε απηήλ ηελ
ελφηεηα: φηη δειαδή ν ηζηνξηθφο είλαη αδχλαην λα «εμαθαλίζεη» ηελ εζληθή ή φπνηα άιιε ηδενινγία ηνπ. Απηφ
ηνπιάρηζηνλ πνπ ζα πξέπεη λα πξνζπαζεί είλαη λα «ειαηηψζεη […] ηελ παξνπζία ησλ παζψλ ηνπ θαη ηεο ηδε-
νινγίαο ηνπ κέζα ζηα θείκελά ηνπ», φπσο παξαδερφηαλ κεηά απφ ηελ πνιχρξνλε ζηαδηνδξνκία ηνπ ζηελ η-
ζηνξηθή επηζηήκε ν Κ. Θ. Γεκαξάο (1995: 17) (ηνλ νπνίν ήδε παξνπζηάζακε ζην θεθάιαην 8 θαη ηνπ νπνίνπ
ηε ζπκβνιή ζηελ εμέιημε ηεο ειιεληθήο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ζα ζπδεηήζνπκε εθηελέζηεξα ζην επφκελν θε-
θάιαην, πνπ είλαη θαη ην κνλαδηθφ ζε απηφ ην βηβιίν πνπ αθηεξψλεηαη ζε κηα εζληθή ηζηνξηνγξαθία).
Με εθαιηήξην, ινηπφλ, απηήλ ηελ παξαδνρή ηνπ Γεκαξά, αο ζέζνπκε αληί άιινπ επηιφγνπ εδψ ηξία
εξσηήκαηα. Πξψηα απ‟ φια, ζε πνην βαζκφ νη ηζηνξηθνί επηζηήκνλεο νθείινπλ λα ηαπηηζηνχλ κε ην εζληθφ

θξάηνο ηνπο ‒ηελ παηξίδα ηνπο‒ θαη λα δηεθδηθήζνπλ ην πξνλφκην ή λα αλαιάβνπλ ηελ ππνρξέσζε σο πα-
ηξηψηεο λα κειεηήζνπλ ηελ εζληθή ηζηνξία ηνπο; Ση ζα καο απαληνχζαλ κεξηθνί κε ηζηνξηθνί ζην εξψηεκα αλ
ζα πξέπεη ν ηζηνξηθφο λα μεθηλά θαη λα εθπνλεί ηελ έξεπλά ηνπ κε θξηηήξην ηελ εζληθή ή θαη ηηο άιιεο επηκέ-
ξνπο ηαπηφηεηέο ηνπ (θνηλσληθή, νηθνλνκηθή, ηδενινγηθή, πνιηηηθή, θνκκαηηθή θ.ά.); Χο πξνο ηηο ηειεπηαίεο
ηαπηφηεηέο ηνπ κάιινλ ζα ιακβάλακε ακέζσο αξλεηηθή απάληεζε. Αληίζεηα, ην πξψην ζθέινο ηεο παξαπά-
λσ εξψηεζεο, αλ δειαδή ν ηζηνξηθφο ηδίσο ηεο δηθήο καο εζληθήο ηζηνξίαο, πξέπεη λα εξεπλά θαη λα αλαζπλ-
ζέηεη ην παξειζφλ καο σο παηξηψηεο, πξνθαιεί ζπλήζσο κεγάιε ακεραλία. Αξθεί λα αλαθέξνπκε ζην ζεκείν
απηφ έλα παξάδεηγκα απφ ηελ ειιεληθή θνηλσλία ηνπ 21νπ αη., πξηλ κειεηήζνπκε (ζην επφκελν θεθάιαην) ηελ
αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο ηζηνξηνγξαθίαο: κε αθνξκή ηε ζπγγξαθή ελφο λένπ ηζηνξηθνχ εγρεηξηδίνπ γηα ηελ
ηειεπηαία ηάμε ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ζηηο αξρέο ηνπ ηξέρνληνο αηψλα, αξθεηνί δεκνζηνγξάθνη αχ-
μεζαλ ηηο πσιήζεηο ησλ θχιισλ ησλ εθεκεξίδσλ ηνπο θαη ηα πνζνζηά ζεακαηηθφηεηαο ησλ εθπνκπψλ ζηα
θαλάιηα φπνπ εξγάδνληαλ, αζθψληαο σο «πνιπκαζείο» θαη κε ηε βνήζεηα δηάζεκσλ «πνιπκαζψλ» (πνιηηη-
θψλ, δηαλννπκέλσλ ή θαη θαιιηηερλψλ), πνπ ζπγθαηαιέγνληαλ ζηνπο πξνζθεθιεκέλνπο ησλ πνιπάξηζκσλ
ηφηε ζρεηηθψλ ηειενπηηθψλ εθπνκπψλ, «παηξησηηθή» θξηηηθή θαηά ηεο «πνηφηεηαο», φρη κφλνλ ηνπ ελ ιφγσ
εγρεηξηδίνπ αιιά θαη άιισλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ.
Με άιια ιφγηα, απνκφλσζαλ ακθηιεγφκελεο ή αηπρείο θξάζεηο θαη ηζρπξίζηεθαλ φηη θάπνηνη επαγ-
γεικαηίεο θαη επηζηήκνλεο ηζηνξηθνί απαξλνχληαη βαζηθέο «εζληθέο ζέζεηο», ψζηε είλαη αληηπαηξηψηεο (φρη
πιένλ απιά «απνδνκεηέο», γηαηί αθφκε θαη ν φξνο «απνδφκεζε» ησλ θπξηφηεξσλ εζληθψλ αθεγεκάησλ δελ
ήηαλ αξθεηφο ζην πιαίζην απηήο ηεο ζπδήηεζεο, γηα λα αλαδείμεη ηνπο «αληηπαηξηψηεο» ηζηνξηθνχο). Έηζη, ηα
νλφκαηα κεξηθψλ «αληηπαηξησηψλ» ή «αλζειιήλσλ» ζχγρξνλσλ Διιήλσλ ηζηνξηθψλ έγηλαλ γλσζηά ζην επξχ
θνηλφ ησλ ΜΜΔ, πνπ ζίγνπξα είλαη πνιχ κεγαιχηεξν απφ ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ηνπο, απφ ην αθξναηήξην
κηαο παλεπηζηεκηαθήο παξάδνζεο ή κηαο νκηιίαο ηνπο ζε θάπνηα επηζηεκνληθή ζπλάληεζε. Σέηνηεο επθαηξίεο
δηαζεκφηεηαο κπνξνχλ πξάγκαηη λα ζεσξεζνχλ «πξνλφκην» ησλ ηζηνξηθψλ, αθνχ νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο
άιινπο επηζηήκνλεο ζπαλίσο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα, ηδίσο ζε πεξηφδνπο εηξήλεο, λα απνδείμνπλ κέζσ ηνπ επη-
ζηεκνληθνχ έξγνπ ηνπο ηνλ «παηξησηηζκφ» ηνπο. Παξφκνηεο ζπδεηήζεηο ή θαη επηζέζεηο έιαβαλ ρψξα ηελ ίδηα
πεξίπνπ πεξίνδν κε ζεκείν αλαθνξάο ην δήηεκα ηεο έλαξμεο ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο ή ηνλ κχζν ηνπ
«θξπθνχ ζρνιείνπ», φηαλ απνθαιχθζεθε ζηα ΜΜΔ φηη πνιινί ηζηνξηθνί ηζρπξίδνληαη πσο ε Δπαλάζηαζε δελ
μεθίλεζε ηελ 25ε Μαξηίνπ θαη φηη ζηα ρξφληα ηεο ηνπξθνθξαηίαο δελ ππήξρε «θξπθφ ζρνιείν». ΢ηελ πεξί-
πησζε απηή νη αιήζεηεο ησλ πεγψλ δελ ηαίξηαδαλ κε ηηο αιήζεηεο πνπ ζα ήηαλ αξεζηέο ζηνπο ζχγρξνλνπο
Έιιελεο, γηαηί απιά νη ίδηνη ζπλήζηζαλ ηηο αιήζεηεο πνπ δηδάρζεθαλ ζην ζρνιείν. ΢ε απηφ ην παξάδεηγκα,
παξαηεξνχκε φηη θαηά ηνλ δηάινγν κε ηελ θνηλσλία ηνπ ν ηζηνξηθφο είλαη πηζαλφ λα ππνζέηεη ηηο πξνηηκήζεηο
ηεο, ηηο νπνίεο δηακφξθσζαλ (ή έζησ ζπλέβαιαλ ζηε δηακφξθσζή ηνπο) θάπνηνη ζπλάδειθνί ηνπ, πξηλ απφ
απηφλ θαη φηη, ελ ηέιεη, ν ίδηνο έρεη ηελ επηινγή ή λα ζπκκνξθσζεί κε ηηο θξαηνχζεο πξνηηκήζεηο ή λα ζπ-
γθξνπζηεί κε ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ. Ζ απφθαζε είλαη δηθή ηνπ. Αιιά είλαη θαλεξφ φηη νη έλλνηεο ηεο ηζηνξη-
θήο αιήζεηαο θαη αληηθεηκεληθφηεηαο, νχηε είλαη ζηαζεξέο θαη ακεηάβιεηεο νχηε ζπκθσλνχλ κε ηνπο νξη-
ζκνχο πνπ κπνξνχκε ζήκεξα λα βξνχκε ζε έλα εξκελεπηηθφ ιεμηθφ.
Αο πξνρσξήζνπκε ηψξα ζην δεχηεξν εξψηεκα απηνχ ηνπ επηιφγνπ καο. Μπνξεί ελ ηέιεη λα είλαη α-
ληηθεηκεληθφο έλαο παηξηψηεο ηζηνξηθφο; ΢ε πνιιέο βηβιηνθξηζίεο ηνπ πνπ εζηηάδνληαλ θπξίσο ζε κειέηεο ηεο
γεξκαληθήο ηζηνξηνγξαθίαο ηνπ Μεζνπνιέκνπ, ν Μαξθ Μπινρ, πνιέκηνο σο γλσζηφλ ηνπ είδνπο ηεο εζληθήο
ηζηνξηνγξαθίαο, ππνζηήξηδε φηη ήηαλ αδπλακία ελφο ηζηνξηθνχ, φπσο γηα παξάδεηγκα ηνπ Γθένξγθ θνλ Μπέ-
ινβ (Georg von Below, 1858-1927) (ηνπ ελφο απφ ηνπο ηδξπηέο θαη εθδφηεο ηνπ αληίζηνηρνπ κε ηα Αλλάι πε-
ξηνδηθνχ Vierteljarhscrhift für Sozial- und Wirtschaftsgeschicte, ην νπνίν ζαχκαδε ν Μπινρ), λα γλσξίδεη ά-
ξηζηα ηε γεξκαληθή ηζηνξία, αιιά λα αγλνεί ηελ επξσπατθή ηζηνξία. Δηδηθά ζην βηβιίν ηνπ Μπέινβ γηα ηελ
γεξκαληθή αγξνηηθή ηζηνξία, ν Μπινρ σο αλαγλψζηεο απνθηνχζε ηελ εληχπσζε, αθελφο φηη ε Γεξκαλία π-
πήξμε θαη εμειίρζεθε κφλε ηεο ζε έλαλ «άδεην» θφζκν, αθεηέξνπ φηη θαλείο άιινο, πέξα απφ ηνπο Γεξκαλνχο
ηζηνξηθνχο, δελ είρε αζρνιεζεί πνηέ κε ηελ αλάπηπμε ησλ αγξνηηθψλ ζπζηεκάησλ. Ήηαλ πξάγκαηη παξάδνμν

λα επηρεηξεί κηα ηέηνηα πξνζέγγηζε ν Μπέινβ: έλαο ηζηνξηθφο πνπ αζρνιήζεθε κε ηε ζεσξία θαη ηε κεζνδν-
ινγία ηεο ηζηνξίαο, φπσο πεξίπνπ θαη ν Μπινρ ή ν Φεβξ θαη άιινη άλδξεο ηεο «ζρνιήο» ησλ Αλλάι. Με άιια
ιφγηα, έλαο ηζηνξηθφο ηνπ είδνπο πνπ ζέιεζε λα γίλεη ν Μπέινβ ζα κπνξνχζε, φπσο ζπκπέξαηλε ν Μπινρ, λα
είλαη κέινο ηνπ πνιηηηθνχ θφκκαηνο ηεο επηινγήο ηνπ, αιιά σο επηζηήκνλαο θαη εξεπλεηήο ηεο ηζηνξίαο ζα
έπξεπε λα είλαη πξσηίζησο Δπξσπαίνο –θαη φρη κφλνλ Γεξκαλφο (Schöttler, 1999: 125-36). Με απιά ιφγηα,
αθφκε θαη ε εζηίαζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ηνπ ηζηνξηθνχ απνθιεηζηηθά ζηελ εμέιημε ηνπ έζλνπο θαη θξάηνπο
ηνπ είλαη πηζαλφ λα αλαδεηθλχεη ηε κνλαδηθφηεηά ηνπο, αιιά δελ αθνινπζεί ηηο επηζηεκνληθέο αξρέο ηεο ηζην-
ξίαο. ΋ζνλ αθνξά ην δήηεκα ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο, ήδε ην έρνπκε εμαληιήζεη: πξφθεηηαη γηα ζηφρν αλέθη-
θην.
Αμίδεη λα ζπκεζνχκε θαη πάιη ηηο πεξίθεκεο δηαιέμεηο ην 1961 ηνπ Έληνπαξλη Καξ, ζηηο νπνίεο απν-
θήξπμε ηελ «ηπξαλλία» ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο ηνπ ηζηνξηθνχ –απηή είλαη ίζσο θαη ε ζπνπδαηφηεξε ζπκβνιή
ηνπ ζηε ζπδήηεζε γηα ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, ηηο δπζθνιίεο θαη ηηο ηδηαηηεξφηεηέο ηεο. Αιιά, φπσο ζρνιί-
αδε έλαο ηζηνξηθφο ζην ζπκπφζην πνπ δηνξγαλψζεθε κε αθνξκή ηε ζαξαθνζηή επέηεην απφ ηελ πξψηε έθδν-
ζε απηψλ ησλ δηαιέμεσλ, νχηε ν Καξ θαηάθεξε λα δηαρεηξηζηεί
ηελ έληαζε πνπ ππήξρε ζην κπαιό ηνπ αλάκεζα ζηελ πίζηε ηνπ ζηελ ππνθεηκεληθόηεηα ησλ η-
ζηνξηθώλ θαη ηελ ειπίδα ηνπ όηη ζα κπνξνύζαλ λα αξζνύλ ππεξάλσ ηνπ εαπηνύ ηνπο, γηα λα
απνθηήζνπλ κηα αληηθεηκεληθή άπνςε γηα ην παξειζόλ, ε νπνία δελ ζα όθεηιε ηίπνηα ζηηο η-
δηαίηεξεο ζπλζήθεο ησλ ίδησλ ή ηεο επνρήο πνπ δνύζαλ (Evans, 2007: 47-8).
Παξά ην γεγνλφο απηφ, ν Καξ παξαθίλεζε πνιινχο ηζηνξηθνχο λα πξνβιεκαηηζηνχλ ζρεηηθά κε ηελ επίδξαζε
πνπ είραλ ζην έξγν ηνπο νη πξνθαηαιήςεηο ηνπο ή νη «πξνπαξαζθεπαζκέλεο θξίζεηο», πνπ ζπλεηδεηά ή αζχ-
λεηδα είραλ απνδερζεί. Δλ ηέιεη, ψζεζε πνιινχο ζπλαδέιθνπο ηνπ λα αλαινγηζηνχλ κε πνηνπο ζηφρνπο έγξα-
θαλ ηηο ηζηνξηθέο κειέηεο ηνπο, εγθαηληάδνληαο έηζη έλαλ λέν θχθιν ηεο δηεπηζηεκνληθήο ζπδήηεζεο γχξσ
απφ ηελ ηζηνξία. ΢ην πιαίζην κάιηζηα απηνχ ηνπ θχθινπ, φιν θαη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί άξρηζαλ λα απνθα-
ιχπηνπλ ζηνπο αλαγλψζηεο ηνπο ηα «κπζηηθά» θαη ηηο ζησπεξέο παξαδνρέο ζηηο νπνίεο ζηεξίδεηαη ε δνπιεηά
ηνπ ηζηνξηθνχ. Μπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε δειαδή φηη ν Καξ έπεηζε ηνπο ηζηνξηθνχο φηη είλαη κάηαην θαη
αλψθειν λα επηθαινχληαη ην «αλέθηθην»: δειαδή φηη κπνξνχλ λα μεπεξάζνπλ ηνπο εαπηνχο ηνπο θαη λα πα-
ξάγνπλ αληηθεηκεληθέο αιήζεηεο.
Γηαηί, φκσο, αμίδεη νη ηζηνξηθνί λα απνθαιχπηνπλ ην αλέθηθην ηεο αιήζεηαο θαη ηεο αληηθεηκεληθφηε-
ηαο, ηνπο κχζνπο ή ηηο επηλνεκέλεο παξαδφζεηο ηεο επηζηήκεο ηνπο;64 Απηφ είλαη ην ηξίην θαη ηειεπηαίν εξψ-
ηεκα πνπ ζα πξνζπαζήζνπκε λα απαληήζνπκε εδψ. Σν θέξδνο πνπ κπνξνχλ λα απνθνκίζνπλ νη ηζηνξηθνί,
κειεηψληαο ηηο αδπλακίεο ηεο επηζηήκεο ηνπο, είλαη ηδηαίηεξα κεγάιν: φπσο καο εμεγεί ν Υφκπζκπανπκ, κφ-
λνλ έηζη ζα κπνξέζνπλ λα αλαδείμνπλ «ηε ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην παξειζφλ θαη επνκέλσο ην αληηθείκελν
θαη ηελ ηέρλε ηνπ ηζηνξηθνχ» (2004: 22-4). Με άιια ιφγηα, απηή ε έξεπλα εζηηάδεηαη ζην πιαίζην ζην νπνίν
δηακνξθψλεηαη θαη εμειίζζεηαη ε ηζηνξηνγξαθία ζηελ αιιεινζχλδεζή ηεο κε ηα έζλε, ηα εζληθά θξάηε θαη
ηνλ εζληθηζκφ. ΋πσο ήδε θάλεθε, απφ ηηο αξρέο πεξίπνπ ηνπ 20νχ αηψλα νη ηζηνξηθνί δηάθνξσλ ρσξψλ, ζε
ζπλεξγαζία ή θαη ζε αληηπαξάζεζε κε άιινπο επηζηήκνλεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ, κεηέβαιαλ ηνπο
ζηφρνπο ηνπο, θαη ηα επφκελα ρξφληα θάπνηνη απφ απηνχο «επαλαζηάηεζαλ» θαηά ηνπ ηπξαλληθνχ αηηήκαηνο
ηεο αιήζεηαο θαη ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο ηεο ηζηνξίαο –νη δηαιέμεηο ηνπ Καξ κπνξνχλ λα παξνκνηαζηνχλ κε
κηα απφ ηηο πξψηεο «ηειεηέο» απηήο ηεο επαλάζηαζεο θαη δελ είλαη ηπραίν φηη δηνξγαλψζεθαλ κε αθνξκή ηελ
απνρψξεζε ελφο απφ ηνπο ηειεπηαίνπο εθπξνζψπνπο ηεο «παιηάο» ηζηνξίαο. Δμάιινπ, ε ηζηνξία δελ έρεη κφ-
λνλ ηελ ππνρξέσζε λα παξάγεη ηηο «αιήζεηεο» ηνπ παξειζφληνο (απφ φπνηα ζθνπηά θη αλ εξκελεχζνπκε ηειη-
64
Βι. ζην ζεκείν απηφ ηελ ελδηαθέξνπζα αλάιπζε ηνπ Ληάθνπ (2007: 155-160), ζε ζρέζε κε ηελ αλάδεημε ηνπ «αιεζη-
λνχ» ή «πξαγκαηηθνχ» ζηελ ηζηνξία.

θά ηνλ φξν «αιήζεηα»): ηφηε ζα ήηαλ κηα αληαξή θαη «λεθξή» επηζηήκε. Πξνθαλψο, ζα πξέπεη λα έρεη πεξηζ-
ζφηεξνπο ζηφρνπο. Αλ ζπκεζνχκε επίζεο φηη νη παξαγσγνί ησλ πεγψλ (δειαδή νη ζσδφκελεο «θσλέο» ηνπ
παξειζφληνο, φπσο αλαθέξακε ζηα θεθάιαηα 2, 3 θαη 4) πνπ πξνζθέξνπλ ηηο ππνθεηκεληθέο αιήζεηεο ηνπο
ζηνλ ηζηνξηθφ, ήηαλ θη απηνί άλζξσπνη ηεο επνρήο ηνπο, κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε αθφκε θαιχηεξα φρη
κφλν γηαηί ε ηζηνξία δηαηεξεί πάληα επίθαηξν ραξαθηήξα, αιιά θαη γηαηί ν ηζηνξηθφο πνπ επηζπκεί λα πείζεη
ηελ θνηλσλία ηνπ, δίλνληαο απαληήζεηο ζηα θαίξηα εξσηήκαηά ηεο, είλαη αλαγθαζκέλνο λα εμεγεί γεληθφηεξα
ην έξγν ηνπ: ηνπο ηξφπνπο δειαδή κε ηνπο νπνίνπο δηεπξχλεη, αιιά θαη πξνρσξεί ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηελ
θαηαλφεζε ησλ ζπγρξφλσλ ηνπ ζε φ,ηη αθνξά ηε ζρέζε ηνπο κε ηελ πξννπηηθή ηνπ ρξφλνπ, κε ην ρζεο, ην ζή-
κεξα θαη ην αχξην –ηνπο ζηφρνπο ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο ηζηνξηθήο γλψζεο.
11.2 Όινη νη ιανί έρνπλ ηζηνξία
Μέρξη ην ζεκείν απηφ αλαθεξζήθακε αξθεηά αλαιπηηθά ζηελ ηζηνξηνγξαθία πνπ αλαπηχρζεθε ζηηο δηάθνξεο
γιψζζεο ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ απφ ηα ρξφληα ηνπ Ζξφδνηνπ κέρξη ζήκεξα. Ήδε θάλεθε φηη απηφ πνπ νλνκά-
δνπκε «δπηηθή ηζηνξηνγξαθία» δελ απνηειεί έλα αδηάζπαζην ζχλνιν αιιά απαξηίδεηαη απφ πνιιέο θαη δηα-
θνξεηηθέο ηζηνξηθέο παξαδφζεηο θαη απφ πνιπάξηζκνπο ηξφπνπο ηζηνξηθήο γξαθήο, πνπ δελ νξίδνληαλ πάληα
κε εζληθνχο φξνπο αιιά ζπρλά μεπεξλνχζαλ αθφκε θαη ηα εζληθά ζχλνξα ηνπ ράξηε κηαο επνρήο. Πξνθαλψο,
φκσο, απηή ε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία έρεη θάπνηα ηδηαίηεξα γλσξίζκαηα, ε θαηαλφεζε ησλ νπνίσλ καο αλαγθά-
δεη λα ζηξαθνχκε ζηε κειέηε ησλ «κε δπηηθψλ» ηζηνξηνγξαθηθψλ παξαδφζεσλ θαη λα αλαδεηήζνπκε ηα δηθά
ηνπο νκνηφκνξθα ραξαθηεξηζηηθά. Έηζη, κπνξνχκε λα επηρεηξήζνπκε ζπγθξίζεηο πνπ ζα καο βνεζήζνπλ λα
θαηαλνήζνπκε ζε κεγαιχηεξν βάζνο φρη κφλνλ ηελ ηαπηφηεηα ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, αιιά θαη ην ηεξά-
ζηην εχξνο ηεο πνιπζχλζεηεο θαη πνιπδηάζηαηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Χζηφζν, πξηλ επηρεηξήζνπκε
κηα ζχγθξηζε, είλαη απαξαίηεην, φπσο ήδε εμεγήζακε ζην θεθάιαην 10, λα επηιέγνπκε κε πξνζνρή (θαη λα
ειέγρνπκε) ηα θξηηήξηά ηεο. Με άιια ιφγηα, ηα θξηηήξηα είλαη πηζαλφ λα πξνθαζνξίδνπλ ην απνηέιεζκα ηεο
ζχγθξηζεο θαη, εηδηθά, φηαλ δελ αξθνχλ, γηα λα νδεγήζνπλ ζε κία ζχγθξηζε, ηφηε βαδίδνπκε ζε έλαλ αδηέμνδν
δξφκν, φπσο αθξηβψο θη έλαο καζεκαηηθφο πνπ ζα επηρεηξνχζε λα ζπγθξίλεη κε ζπγθξίζηκα κεγέζε. Ζ άπνςε,
γηα παξάδεηγκα, φηη, πξηλ απφ ηνλ 17ν ή ηνλ 18ν αηψλα, ε ζπγγξαθή ηζηνξηθψλ κειεηψλ θαη γεληθφηεξα ε η-
ζηνξηθή ζθέςε θαη ε ηζηνξηθή ζπλείδεζε ήηαλ κνλνπψιην ησλ ιαψλ ηεο Γχζεο, είλαη ηειείσο απζαίξεηε, α-
θφκε θη αλ ππνζηεξίρζεθε απφ ηνλ Υέγθει θαη άιινπο δηαπξεπείο ζηνραζηέο.
Απφ ηα αξραία ρξφληα αλαπηχζζνληαλ νη ηζηνξηνγξαθίεο θαη ησλ κε δπηηθψλ. Απαξηίδνληαλ απφ γε-
λεαινγίεο, βηνγξαθίεο ή άιια είδε ηζηνξηθήο γξαθήο, πνπ ηαίξηαδαλ ζηηο κε δπηηθέο θνηλσλίεο, ηηο αλάγθεο
θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπο. Οη Ηλδνί, γηα παξάδεηγκα, δελ ελδηαθέξζεθαλ γηα ηελ ηζηνξία ηνπο κφιηο ζπλαληήζε-
θαλ κε ηνπο Βξεηαλνχο απνηθηνθξάηεο, νχηε ήηαλ ε ηξίηνκε Ηζηνξία ηεο βξεηαληθήο Ηλδίαο (The History of
British India, 1817), ηνπ Σδέηκο Μηιι (James Mill, 1773-1836), ε πξψηε ηζηνξία γηα ηελ Ηλδία. Αλ απνδε-
ρηνχκε ηελ άπνςε ηνπ Μηιι ή ηνπ Σφκαο Μαθφιευ φηη νη Ηλδνί δελ είραλ πνιηηηζκφ ή ηηο αληηιήςεηο άιισλ
δπηηθψλ παξαηεξεηψλ φηη γηα πνιινχο αηψλεο ν ηλδηθφο πνιηηηζκφο ήηαλ ζηάζηκνο θαη απαξάιιαθηνο, θαη γηα
απηφλ ηνλ ιφγν νη Ηλδνί δελ είραλ ηε δηθή ηνπο ηζηνξηθή ζθέςε θαη ηζηνξηθή ζπλείδεζε, ηειηθά δίλνπκε ζηνλ
φξν «ηζηνξία» θαη ηα παξάγσγά ηνπ εξκελείεο ηειείσο δηαθνξεηηθέο απφ απηέο πνπ αλαιχζακε ζηα πξνεγνχ-
κελα θεθάιαηα απηνχ ηνπ βηβιίνπ. Παξάιιεια, απνζησπνχκε θαη ηα έξγα ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ ησλ κε
δπηηθψλ ιαψλ ‒ζην παξάδεηγκα πνπ αλαθέξνπκε εδψ, ησλ αξραίσλ Ηλδψλ (ηηο γελεαινγίεο, ηα ρξνληθά ή ηηο
βηνγξαθίεο ηνπο). Καηαιήγνπκε, ηέινο, λα απνξξίπηνπκε ηελ ηλδηθή ηζηνξηνγξαθία. Αιιά κε πνηα θξηηήξηα;
Πξνθαλψο, επεηδή ηε ζεσξνχκε δηαθνξεηηθή ή θαηψηεξε απφ ηα πξφηππα ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο. Αμίδεη
κάιηζηα λα ζεκεηψζνπκε εδψ φηη απηή ε άπνςε απνθξπζηαιιψζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο «ρξπζήο επνρήο»
ηεο Δηαηξείαο ηεο Αλαηνιηθήο Ηλδίαο, ζηα αξρεία ηεο νπνίαο είρε πξφζβαζε πξσηίζησο ν Σδέηκο Μηιι αιιά

θαη άιινη Βξεηαλνί ζπγγξαθείο, πνπ δεκνζίεπζαλ, κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1860, παξφκνηεο πνιχηνκεο ηζηνξί-
εο θαη αλαπαξήγαγαλ ηηο παξαπάλσ απφςεηο γηα ηε ζρέζε ησλ Ηλδψλ κε ην παξειζφλ θαη ηελ ηζηνξία (Ali,
2012: 80-101).
Αληίζηνηρα, νη πεξηζζφηεξνη Ακεξηθαλνί θαη Δπξσπαίνη ηζηνξηθνί απνδέρνληαλ κέρξη ηε δεθαεηία πε-
ξίπνπ ηνπ 1970 σο αθεηεξία ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξίαο ηεο Κίλαο ηελ ήηηα ηεο απφ ηε Βξεηαλία ζηνπο δχν ζπ-
λαπηνχο Πνιέκνπο ηνπ ΋πηνπ (1839-1842), πνπ έιεμαλ κε ηε βξεηαληθή θαηάθηεζε ηνπ Υνλθ-Κνλγθ
(Crossley, 2010: 70-97). Ζ θξαηνχζα ηεθκεξίσζε απηήο ηεο πεξηνδνιφγεζεο ηεο θηλέδηθεο ηζηνξίαο, απφ ηελ
πιεπξά ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, ήηαλ φηη ε Κίλα βξηζθφηαλ ζε παξαθκή πξηλ απφ ηελ επαθή ηεο κε ηε
βξεηαληθή απηνθξαηνξία θαη δελ είρε ηελ ηθαλφηεηα, φπσο δειαδή θαη νη πεξηζζφηεξεο αξραίεο αζηαηηθέο απ-
ηνθξαηνξίεο, λα αιιάμεη θαη λα εθζπγρξνλίζεη απφ κφλε ηεο ηνπο ζεζκνχο θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηεο. Έηζη, ήηαλ
επάισηε ζηε δπηηθή επηξξνή, πνπ ζηελ νπζία κεηέθεξε θαη ζηελ Κίλα ηνλ «εθζπγρξνληζκφ» (Crossley, 1997:
627-44). Σέηνηεο απφςεηο ήηαλ ρξήζηκεο ζε πξνγελέζηεξεο θάζεηο ηεο ηζηνξίαο ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ηφζν γηα
ηε λνκηκνπνίεζε ηεο απνηθηνθξαηηθήο πνιηηηθήο ησλ θξαηψλ ηεο Γχζεο φζν θαη γηα ηελ αλάδεημε ηνπ «θαιχ-
ηεξνπ» πνιηηηζκνχ θαη ηεο «ζσζηφηεξεο» ή «ζεκαληηθφηεξεο» ηζηνξηνγξαθίαο. Ήδε, φκσο, αλαθέξακε φηη
πξφθεηηαη γηα αζέκηηεο ζπγθξίζεηο πνπ βαζίζηεθαλ ζε απζαίξεηα θξηηήξηα –φπσο θαίλεηαη, ζηελ θαηεμνρήλ
επξσπνθεληξηθή ζεψξεζε, πνπ πξνβάιιεη εκθαληηθά σο αλψηεξν ην πξφηππν ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ θαη
ζπλαθφινπζα ηεο δπηηθήο ηζηνξίαο.
Οη αληηιήςεηο απηέο ππνρψξεζαλ πξννδεπηηθά κεηά ηα κέζα ηνπ 20νχ αηψλα. Έθηνηε, φινη ζρεδφλ νη
ηζηνξηθνί απνδέρνληαη φηη δελ ππάξρεη ιαφο πνπ λα κελ έρεη ηζηνξία. Αιιά πξηλ θαηαπηαζηνχλ κε ην ηεξάζηην
έξγν ηεο κειέηεο ηεο ηζηνξίαο ζε παγθφζκην επίπεδν, νθείινπλ λα μεπεξάζνπλ έλα ηδηαίηεξα ζνβαξφ πξφ-
βιεκα: απφ πνην ζεκείν ζα κπνξνχζαλ λα μεθηλήζνπλ; ΋πσο εμεγνχζε ν Έξηθ Υφκπζκπανπκ ην 1983, είλαη
αδχλαην λα θαηαλνήζνπκε ηελ ηζηνξία ελφο ιανχ έμσ απφ ηα πιαίζηα ηνπ δηθνχ ηνπ θφζκνπ αιιά θαη ηνπ
επξχηεξνπ θφζκνπ ‒θαη απηφ είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν, αλ ηαπηίζνπκε ηνλ «επξχηεξν» θφζκν κε νιφθιεξν
ηνλ θαηνηθεκέλν πιαλήηε. Ξεθηλνχκε, ινηπφλ, κε βάζε ηελ παξαδνρή φηη ε ηζηνξία θάζε ιανχ «δελ κπνξεί λα
θαηαλνεζεί παξά κφλνλ κέζα απφ ηηο δηαηνκέο αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο θνηλσληθήο νξγάλσζεο, ν
θαζέλαο απφ ηνπο νπνίνπο ηξνπνπνηείηαη κέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζε κε ηνπο άιινπο». ΢πκθσλνχκε επίζεο
κε ηνλ Υφκπζκπανπκ φηη έηζη ν ηζηνξηθφο πνπ ελδηαθέξεηαη γηα ηελ ηζηνξία ηνχ ζήκεξα, ζα απνθηήζεη «κηα
απζεληηθή ζεσξεηηθή βάζε», ζα πξνζπεξάζεη «ηηο επηρεηξεκαηνινγίεο ππέξ ή θαηά ηνπ επξσπνθεληξηζκνχ»
θαη ζα θαηαλνήζεη ηηο «δπλάκεηο πνπ κεηακφξθσζαλ ηνλ θφζκν» (1998: 212). Αιιά αλ δελ ζέζνπκε γεσγξα-
θηθά φξηα, ζα πξέπεη λα αλαδεηήζνπκε θάπνηα ρξνληθά φξηα. Απφ πνην ρξνληθφ ζεκείν ζα κπνξνχζε θαλείο
λα μεθηλήζεη κηα κειέηε γηα ηελ παγθφζκηα ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο; Πφζν ρψξν ηνπ βηβιίνπ ηνπ ζα πξέ-
πεη λα αθηεξψζεη ζηε κία ή ηελ άιιε πεξηνρή; Σα εξσηήκαηα απηά δελ είλαη εχθνιν λα απαληεζνχλ. Καηά ηε
γλψκε ηνπ Υφκπζκπανπκ, ν ηζηνξηθφο πνπ ζα εκπιαθεί ζε έλα ηέηνην εγρείξεκα, νθείιεη λα βξεη κφλνλο ηνπο
ηηο απαληήζεηο θαη λα ηηο δηθαηνινγήζεη επαξθψο.
Γηα παξάδεηγκα, ν αλζξσπνιφγνο Έξηθ Βνιθ (Eric Wolf, 1923-1999), έλαο απφ ηνπο πξσηνπφξνπο
ηεο λέαο αλζξσπνινγίαο πνπ έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ζηε κειέηε ηνπ γηα
ηελ Δπξψπε θαη ηνπο κε-επξσπατθνχο ιανχο «ρσξίο ηζηνξία» (1982) ‒ην βηβιίν δειαδή πνπ έδσζε ηελ α-
θνξκή ζηνλ Υνκπζκπάνπκ λα θαηαζέζεη ηηο παξαπάλσ απφςεηο ηνπ‒ απνθάζηζε λα μεθηλήζεη ηε κειέηε ηνπ
κε θεληξηθφ εξψηεκα ηε «κεηακφξθσζε» ησλ άιισλ ιαψλ ππφ ηελ επίδξαζε ηνπ επξσπατθνχ εκπνξίνπ, απφ
ηηο αξρέο ηνπ 15νπ αηψλα, δειαδή ιίγν πξηλ ηελ επξσπατθή θαηάθηεζή ηνπο. Φπζηθά, ην βηβιίν ηνπ ‒γηα ηελ
έξεπλα θαη ζπγγξαθή ηνπ νπνίνπ ρξεηάζηεθε πεξίπνπ κηα δεθαεηία‒ δελ απνηειεί κηα ηππηθή πξνζέγγηζε ηεο
κε δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο. Πξφθεηηαη γηα κηα εκβξηζή ζεψξεζε ηεο ηζηνξίαο ελφο κεγάινπ ηκήκαηνο ηνπ κε
δπηηθνχ θφζκνπ κε ηε ζπλδπαζηηθή ρξήζε ησλ κεζφδσλ θαη ησλ εξγαιείσλ ηεο λέαο αλζξσπνινγίαο θαη ηεο
ηζηνξίαο, ε νπνία βαζίζηεθε ζηε καξμηζηηθή ζεσξία. Δίλαη αιήζεηα, φκσο, φηη ν Βνιθ πξφβαιε δπλακηθά ζην
πιαίζην ηεο δηεπηζηεκνληθήο ζπδήηεζεο ησλ αξρψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ηελ αμία θαη ηελ αλαγθαηφηεηα
κηαο παγθφζκηαο ηζηνξηνγξαθίαο (Hobsbawm, 1998: 211-9). Λίγν πξηλ ηελ νινθιήξσζε ηεο κειέηεο ηνπ, ν

Βξεηαλφο ηζηνξηθφο Σδέθξπ Μπάξαθιαθ (Geoffrey Barraclough, 1908-1984) εμέδσζε ην βηβιίν ηνπ γηα ηηο
θπξηφηεξεο ηάζεηο ζηελ παγθφζκηα ηζηνξηνγξαθία (1979) θαη ν γλσζηφο θαη πνιπγξαθφηαηνο κειεηεηήο ηεο
ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, Γθένξγθ Ίγθεξο, ζπκκεηείρε σο έλαο απφ ηνπο επηκειεηέο ζηελ έθδνζε ηνπ πξψ-
ηνπ Γηεζλνύο Δγρεηξηδίνπ Ηζηνξηθώλ ΢πνπδώλ, ζην νπνίν πεξηιήθζεθαλ θεθάιαηα γηα ηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο
Κίλαο, ηεο Ηαπσλίαο θαη ηεο Αθξηθήο (Iggers & Parker, 1980). Παξά ηηο δηαθνξέο ησλ παξαπάλσ εθδφζεσλ,
πξφθεηηαη γηα ηα πξψηα δείγκαηα ηεο παγθφζκηαο ζπγθξηηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο ηνπ αγγιφθσλνπ θφζκνπ. Αλ
θαη ε δπζαλάινγε παξνπζίαζε ηεο δπηηθήο θαη κε δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο απνηειεί γλψξηζκα ησλ πεξηζζφ-
ηεξσλ ζπιινγηθψλ έξγσλ θαη ηζηνξηθψλ εγθπθινπαηδεηψλ πνπ εθδφζεθαλ, έθηνηε ε ζπγθξηηηθή πξνζέγγηζε
ηεο ηζηνξίαο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν κπνξεί ν ηζηνξη-
θφο λα αληηιακβάλεηαη ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ πνηθηιφηξνπα δνκεκέλσλ θαη γεσγξαθηθά δηάζπαξ-
ησλ «θνηλσληθψλ νληνηήησλ […], νη νπνίεο αλαδηακνξθψλνπλ ακνηβαία ε κηα ηελ άιιε» ζηελ πνξεία ηνπ
ρξφλνπ (Hobsbawm, 1997: 213).
Καηά κία εθδνρή, ε θαηαιιειφηεξε ρξνληθή αθεηεξία κηαο εληαίαο πξνζέγγηζεο ηεο κε δπηηθήο ηζην-
ξηνγξαθίαο (πνπ δελ απαξηίδεηαη απφ αλεμάξηεηα θεθάιαηα, φπσο κηα πνιχηνκε ή ζπλνπηηθή ηζηνξηθή εγθπ-
θινπαίδεηα) είλαη ν 18νο αηψλαο: δηφηη θαηά ηε δηάξθεηα απηνχ ηνπ αηψλα επεθηάζεθε ζεκαληηθά ε επηξξνή
ηεο δπηηθήο ζηε κε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία θαη ζεσξήζεθε φηη πεξηνξίζηεθε δξαζηηθά ε απφζηαζε πνπ ηηο ρψ-
ξηδε έσο ηφηε. Δίλαη πνιχ πηζαλφ νη απαληήζεηο ησλ ηζηνξηθψλ ζην εξψηεκα «πνηα είλαη ηα θπξηφηεξα γλσξί-
ζκαηα ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο» λα παξνπζηάδνπλ αμηνζεκείσηεο δηαθνξέο. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη κε ηηο
απαληήζεηο ζην εξψηεκα «πνηα είλαη ηα θνηλά γλσξίζκαηα ηεο κε δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο». Αιιά αλ ζέζνπκε
σο αθεηεξία ηεο ζπλδπαζηηθήο (ή θαη ζπγθξηηηθήο) πξνζέγγηζήο ηνπο ηνλ 18ν αηψλα, κπνξνχκε λα πξνβάι-
ινπκε θάπνηεο ηνπιάρηζηνλ ζηαζεξέο παξακέηξνπο, κε βάζε ηηο νπνίεο ζα είλαη αξθεηά επθνιφηεξν λα επη-
ρεηξήζνπκε κηα ηφζν εθηεηακέλε κε γεσγξαθηθνχο φξνπο κειέηε. Δμάιινπ, κε ηνπο φξνπο «δπηηθή» θαη «κε
δπηηθή» ηζηνξηνγξαθία είλαη ζαλ λα αλαθεξφκαζηε ζε κεγάιεο θαηεγνξίεο, πνπ απαξηίδνληαη απφ πνιιέο κη-
θξφηεξεο, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο θαηαθεξκαηίδνληαη ζε αθφκε πεξηζζφηεξεο. Καζψο φκσο απφ ηνλ 18ν
αηψλα αξρίδνπλ λα απνθξπζηαιιψλνληαη ηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, απνθηά ζα-
θέζηεξν λφεκα ηφζν ε έλλνηα «κε δπηηθή» ηζηνξηνγξαθία φζν θαη νη επηκέξνπο ππνθαηεγνξίεο ηεο.
Μπνξνχκε, γηα παξάδεηγκα, λα ηζρπξηζηνχκε φηη ε δπηηθή ηζηνξηθή ζθέςε επεξεάδεηαη θαζνξηζηηθά
φρη κφλνλ απφ ηε ρξηζηηαληθή θνζκναληίιεςε αιιά θαη απφ έλα ζρεηηθά νκνηφκνξθν ζεζκηθφ πιαίζην θαη
έλαλ πνιηηηθφ πνιηηηζκφ κε επδηάθξηηα θνηλά γλσξίζκαηα, πνπ αλαδχνληαη κεηά ηα ηέιε ηνπ 18 νπ αη. θαη
ζθηαγξαθνχλ φιν θαη πην έληνλα ηελ ελφηεηα ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ παξάγεηαη ε ιεγφ-
κελε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία. Πξφζζεην θαη ζπλαθφινπζν γλψξηζκά ηεο κπνξεί λα ζεσξεζεί ε αληίιεςε ηεο
ηζηνξηθήο πξννπηηθήο: δειαδή ε «γξακκηθή» ζέαζε ηνπ παξειζφληνο, πνπ ηείλεη λα απαιιάζζεη ηελ ηζηνξηθή
γξαθή απφ αλαρξνληζκνχο, λα ηελ εκπινπηίδεη, δίλνληαο έκθαζε ζηελ εμέιημε, ηελ πξφνδν θαη ηελ επηζηεκν-
ληθφηεηα (κε ηελ έλλνηα πνπ πξνζιάκβαλε ν φξνο ζην 18ν αη.), θαη, ελ ηέιεη, λα ηελ εθνδηάδεη κε πνιιά απφ
ηα εξσηήκαηα πνπ καο απαζρνινχλ αθφκε θαη ζήκεξα ‒π.ρ.: φζνλ αθνξά ηα πεξηζψξηα αλαδήηεζεο αηηηαθψλ
εμεγήζεσλ, επίηεπμεο ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο ή θαη εθαξκνγήο ζηελ ηζηνξία κεηξήζεσλ θαη πνζνηηθψλ δεδν-
κέλσλ (Burke, 2002: 15-30). Με βάζε απηνχο ηνπο παξάγνληεο ζα αλαδεηήζνπκε ζηα παξαθάησ παξαδείγκα-
ηα νκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο, επηξξνέο ή θαη αληαιιαγέο αλάκεζα ζηε δπηηθή θαη ηε κε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία.
Ζ ζεκαζία ηεο ζξεζθείαο είλαη εμαξρήο επδηάθξηηε ζηελ ηζηνξηθή ζθέςε πνιιψλ κε δπηηθψλ ‒παξφηη κε δη-
αθνξεηηθνχο ηξφπνπο. Χζηφζν, κεηά ηε ζπλάληεζε δπηηθψλ απνηθηνθξαηψλ θαη κε δπηηθψλ ιαψλ, ε αλαπξν-
ζαξκνγή ηεο πνιηηηθήο νξγάλσζεο ησλ ηειεπηαίσλ κε βάζε ηα πξφηππα ησλ πξψησλ, είρε σο απνηέιεζκα ηε
δεκηνπξγία ελφο θαηαθαλψο δηαθνξεηηθνχ πεξηβάιινληνο, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ παξήρζεζαλ νη δηθέο ηνπο
ηζηνξηνγξαθίεο. Αλ επηδηψμνπκε λα αλαδεηήζνπκε ηζηνξηνγξαθηθέο «ζπλέρεηεο», εληνπίδνπκε αξθεηά εχθνια
ηα πξφηππα, πνπ είλαη ηα θιαζηθά έξγα ηνπ Ζξφδνηνπ θαη ηνπ Θνπθπδίδε γηα ηνπο δπηηθνχο, ην θνξάλη γηα
ηνλ ηζιακηθφ θφζκν, ν Κνκθνχθηνο θαη νη πξνγελέζηεξεο παξαδφζεηο ησλ “shi” γηα ηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο
Αζίαο (Κίλα, Ηαπσλία, Κνξέα θαη Βηεηλάκ) θαη νη ζαλζθξηηηθέο «βέδεο» (αξραίνη ηεξνί χκλνη) γηα ηελ Ηλδία. Ζ

θπξηφηεξε δπζθνιία ζηελ πξνζπάζεηά καο λα παξαθνινπζήζνπκε ηηο πηζαλέο «ζπλέρεηεο», ηνπιάρηζηνλ κέρξη
ηνλ 18ν αηψλα, νπφηε θαη απμάλνληαη νη αιιειεπηδξάζεηο θαη πεξηνξίδνληαη νη δηαθνξέο κεηαμχ ησλ πνιηηη-
ζκψλ αιιά θαη ησλ ηζηνξηνγξαθηψλ ηεο Γχζεο θαη ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ (Iggers & Wang, 2013: 1-21), είλαη
νη ειάρηζηεο γλψζεηο καο γηα ηελ ηζηνξία ησλ κε δπηηθψλ θξαηψλ. Απηή ε άγλνηά καο είλαη απνηέιεζκα ηεο
εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ησλ πεξηζζφηεξσλ επξσπατθψλ θξαηψλ, πνπ ζπλήζσο πξνβάινπλ εκθαληηθά ηελ
εζληθή ηζηνξία ηνπο, δεπηεξεπφλησο παξνπζηάδνπλ ηηο θαίξηεο εμειίμεηο ηνπ επξσπατθνχ θφζκνπ, αιιά αλα-
θέξνληαη ζπάληα θαη κε θεηδψ ζηνλ ππφινηπν θφζκν. Με εθαιηήξην θάπνηα παξαδείγκαηα κε δπηηθψλ ηζην-
ξηνγξαθηψλ, ζηε ζπλέρεηα απηήο ηεο ελφηεηαο ζα επηρεηξήζνπκε κηα ζχληνκε πεξηήγεζε πέξα απφ ηα επξσ-
πατθά φξηα, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπκε ηα γλσξίζκαηα ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο ζην πιαίζην «ηνπ δη-
θνχ ηνπο θφζκνπ», εμεηάδνληαο παξάιιεια ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη δπηηθνί ηζηνξηθνί αληηκεηψπηζαλ θαη
απνηίκεζαλ ηε γξαθή ησλ κε δπηηθψλ, πξνθεηκέλνπ λα ηνπο παξαρψξεζαλ κηα ζέζε ζηνλ λνεηφ ράξηε ηεο
παγθφζκηαο ηζηνξηνγξαθίαο.
11. 3 Μηα ζύληνκε πεξηήγεζε ζηε κε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία
΢ηελ Κίλα πνπ επεξέαδε άκεζα ηνλ ζηληθφ θφζκν, ιεηηνπξγνχζε απφ ηα ρξφληα ηεο δπλαζηείαο ησλ Σαλγθ
(618-907) –ζπγθεθξηκέλα απφ ην 629– κηα θξαηηθή ηζηνξηθή ππεξεζία, πνπ είρε σο αξκνδηφηεηα ηελ θαηα-
γξαθή κηαο ηζηνξίαο ππφ ηε κνξθή απνινγηζκνχ ηνπ έξγνπ ησλ πξνεγνχκελσλ δπλαζηεηψλ θαη παξάιιεια ηε
δηάζσζε ησλ πεγψλ ηεο παξνχζαο δπλαζηείαο –ε ηειεπηαία δξάζε ηεο ππεξεζίαο αλαθεξφηαλ ππφ ηνλ φξν
«εζληθή ηζηνξία». Απηφ ην «ζχζηεκα» ηζηνξίαο, πνπ παξήγαγαλ νη «ηζηνξηθνί» ππάιιεινη ηνπ θηλεδηθνχ θξά-
ηνπο θαη ην νπνίν απεπζπλφηαλ απνθιεηζηηθά ζε γξαθεηνθξάηεο, επεξέαζε ζνβαξά ηελ Κνξέα θαη ην Βηεηλάκ
θαη αξγφηεξα ηελ Ηαπσλία, κε απνηέιεζκα κέρξη ηνλ 9ν αη. νη δπλαζηηθέο ηζηνξίεο ηνπο λα γξάθνληαη επίζεο
ζηελ θηλέδηθε γιψζζα. Οη ζπγγξαθείο ησλ δπλαζηηθψλ ηζηνξηψλ είραλ ζηφρν λα απνζαλαηίζνπλ ηα γεγνλφηα
ηνπ παξειζφληνο, πξνθεηκέλνπ λα ζπλδξάκνπλ ζηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηνπ παξφληνο θαη θαη‟ επέθηαζε
ζηελ πξφβιεςε ηνπ κέιινληνο. Πνιιά έξγα ηεο θηλέδηθεο ηζηνξηνγξαθίαο, ηδίσο κεηά ηε δπλαζηεία ησλ
Σαλγθ, γξάθεθαλ κε ηελ επηδίσμε λα παξέρνπλ έλαλ νδεγφ γηα ην παξφλ θαη ην κέιινλ. Οη ζπγγξαθείο ηνπο
πξνζδνθνχζαλ φηη ε εθάζηνηε δπλαζηεία ζα κπνξνχζε κε ηξφπν λα δηδαρζεί απφ ην παξειζφλ, λα απνθχγεη
ηα ζθάικαηα ησλ πξνθαηφρσλ ηεο θαη έηζη λα δηαζθαιίζεη ηελ εμνπζία ηεο γηα κεγαιχηεξν ρξνληθφ δηάζηε-
κα.
΢ηαδηαθά, φκσο, ε παξαθκή ηνπ θιαζηθνχ θνκθνπθηζκνχ,65 ε θαηαιπηηθή επίδξαζε ηνπ βνπδηζκνχ
(πνπ εκθαλίζηεθε ζηελ Κίλα απφ ηνλ 1ν αη. κ.Υ.), ν εθιεθηηθηζκφο ηεο δπλαζηείαο ησλ Σαλγθ θαη απφ ηνλ 10ν
αη. ν λεν-θνκθνπθηαληζκφο νδήγεζαλ ζε κηα λέα ηάζε ηεο δπλαζηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, ζην πιαίζην ηεο ν-
πνίαο αλαλεψζεθε ε πίζηε ζηα εζηθά δηδάγκαηα ηνπ παξειζφληνο, κε απνηέιεζκα λα εθδεισζεί κεγάιν πνιη-
ηηθφ ελδηαθέξνλ γηα ηε λνκηκφηεηα ηεο ηζηνξηθήο εξκελείαο. Καζψο δηάθνξνη εθπξφζσπνη απηήο ηεο λέαο
ηάζεο παξαηεξνχζαλ ηηο δξακαηηθέο πνιηηηθέο αιιαγέο πνπ επέθεξε ε πηψζε ηεο δπλαζηείαο ησλ Υαλ ηνλ 3 ν
αη. (ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ δειαδή ηεο Κίλαο κέρξη ηελ επαλέλσζή ηεο ην 581 ππφ ηε βξαρχβηα δπλαζηεία ησλ
΢νχη) θαη ζπλεηδεηνπνηνχζαλ ηε ζεκαζία ηεο πνιηηηζκηθήο ξήμεο πνπ αθνινχζεζε, πξνβιεκαηίδνληαλ, κε
βάζε ηψξα ηνπο φξνπο ηεο εζηθήο, γηα ηε λνκηκφηεηα ησλ εμεγήζεσλ πνπ ηνπο πξνζέθεξαλ νη ηζηνξίεο ησλ
δπλαζηεηψλ κεηά ηνπο Υαλ (206 π.Υ.-220 κ.Υ). ΢ην πιαίζην απηφ, ε απνθάιπςε ηεο ηζηνξηθήο αιήζεηαο ζπ-
λέπηπηε κε ηελ ππέξηαηε αξρή κηαο βαζχηαηα ζξεζθεπηηθήο εζηθήο, πνπ παξαθηλνχζε ηνπο Κηλέδνπο ηζηνξη-
θνχο λα επηρεηξήζνπλ κηα απζηεξή ηζηνξηθή θξηηηθή, πξνθεηκέλνπ λα πεξηνξίζνπλ ηα ζθάικαηα πνπ ήηαλ
65
Χο «θνκθνπθηθή ηζηνξηνγξαθία» νξίδεηαη κηα παξάδνζε ηζηνξηθήο γξαθήο πνπ ζηεξηδφκελε ζηηο εζηθέο αμίεο θαη ηα
πνιηηηθά ηδεψδε ηνπ Κνκθνχθηνπ (πεξίπνπ 551-479 π.Υ.) έδηλε έκθαζε ζηνλ ξφιν ηεο ηζηνξίαο ζηελ αλάιπζε θαη εξκε-
λεία ηεο θνηλσληθήο ηεξαξρίαο θαη πνιηηηθήο ηάμεο. Βι. ζην ρξήζηκν γισζζάξην ησλ Iggers & Wang, 2013: 402-3.

πηζαλφ λα ελζσκαηψλνπλ ζηηο πνιχηνκεο ηζηνξηθέο αθεγήζεηο ηνπο. Με παξφκνηεο επηδηψμεηο, αξθεηνί απφ
απηνχο πξνβιεκαηίζηεθαλ γχξσ απφ ην δήηεκα ηεο ηζηνξηθήο αηηηφηεηαο θαη θάπνηνη έθαλαλ θηιφηηκεο πξν-
ζπάζεηεο λα θαηαλνήζνπλ ηελ εζσηεξηθή αιιεινζχλδεζε ησλ ηζηνξηθψλ γεγνλφησλ.
Καζψο ε απηνθξαηνξηθή εμνπζία απμήζεθε εληππσζηαθά ζηα ρξφληα ηεο δπλαζηείαο ησλ Μηλγθ
(1368–1644) θαη ε αμηφπηζηε θαηαγξαθή ησλ γεγνλφησλ απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ηνπ «ηζηνξηθνχ γξαθείνπ» ήηαλ
κάιινλ αλέθηθηνο ζηφρνο, έθαλε ηελ εκθάληζή ηεο ε ηδησηηθή ηζηνξία. Σα πξψηα δείγκαηά ηεο εληνπίδνληαη
λσξίηεξα, κε ζεκαληηθφηεξν ζηα ρξφληα ηεο δπλαζηείαο ησλ ΢νλγθ (960-1279) ην κλεκεηψδεο ρξνληθφ πνπ
πξνεηνίκαζε κεηά απφ απηνθξαηνξηθή παξαγγειία ε νκάδα ησλ ηζηνξηθψλ ηνπ Sima Guang (1019–1086). Ζ
θηιφδνμε πξνζέγγηζή ηνπο πξνζέθεξε γηα πξψηε θνξά ηζηνξηθέο εμεγήζεηο γηα ηελ άλνδν θαη ηελ πηψζε ησλ
δηάθνξσλ δπλαζηεηψλ, αιιά θαη γεληθφηεξεο εξκελείεο ηεο θηλεδηθήο πνιηηηθήο ηζηνξίαο ρηιίσλ θαη πεξηζζφ-
ηεξσλ ρξφλσλ, θαη επεξέαζε θαζνξηζηηθά φρη κφλνλ ηηο αλαδεηήζεηο αξθεηψλ κεηαγελέζηεξσλ ηζηνξηθψλ,
αιιά απνηέιεζε ην πξνζθηιέζηεξν ηζηνξηθφ αλάγλσζκα πνιιψλ γεληψλ κέρξη ηνλ 20 φ αηψλα (Wang, 2001: 3,
53). Φπζηθά, ζηελ αθκή ηεο ηδησηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο νδήγεζαλ δηάθνξεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο εμειίμεηο:
ε πξννδεπηηθά απμαλφκελε ειεπζεξία ησλ ηζηνξηθψλ ζηα ρξφληα ησλ Μηλγθ, ε αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ θαη
απφ ην 16ν αη. ηεο αγνξάο ησλ βηβιίσλ, θαζψο θαη ε αλάδεημε ζηε λνηηναλαηνιηθή Κίλα κηαο αζηηθήο θνηλσ-
λίαο πνπ πεξηιάκβαλε πνιινχο θηιίζηνξεο. ΢ηηο πξνηεξαηφηεηεο ησλ ζεκαληηθφηεξσλ εθπξνζψπσλ ηεο ζπ-
γθαηαιέγνληαη ε θαηάδεημε ηεο δηαθνξάο ησλ Κηλέδσλ απφ ηνπο «βάξβαξνπο», ε επηθνηλσλία θαη ζρέζε ηνπ
εγεκφλα κε ηνπο ππνπξγνχο ηνπ, νη δεζκνί κεηαμχ ηνπ παηέξα θαη ηνπ γηνπ, ηα δεηήκαηα ηεο λνκηκφηεηαο θαη
ηεο κεηαβίβαζεο ηεο εμνπζίαο ησλ δπλαζηεηψλ. Αλάκεζα ζηα θπξηφηεξα έξγα ηεο μερσξίδεη κηα κειέηε ηνπ
αξρφκελνπ 16νπ αηψλα, πνπ αλέιπε ηα πιενλεθηήκαηα θαη ηα κεηνλεθηήκαηα ηεο ηζηνξηθήο δηδαρήο ηνπ πα-
ξειζφληνο θαη εζηίαδε ζηνπο ζηφρνπο, ηηο κεζφδνπο θαη ηνπο θαλφλεο ηεο ηζηνξίαο, θαζψο επίζεο ζηηο ππν-
ρξεψζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ. Αιιά ε πηψζε ησλ Μηλγθ, ιίγν πξηλ ηα κέζα ηνπ 17 νπ αη., απνηέιεζε ζηαζκφ θαη γηα
ηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο Κίλαο. Απνδφζεθε ζηα ηδεψδε ηνπ λεν-θνκθνπθηαληζκνχ, κε απνηέιεζκα λα πξνθα-
ιέζεη, αθελφο ηελ ακθηζβήηεζε ηεο πνιηηηζκηθήο ππεξνρήο ηεο Κίλαο απφ ηνπο γείηνλέο ηεο –ηελ Κνξέα, ην
Βηεηλάκ θαη ηελ Ηαπσλία– θαη αθεηέξνπ έλα θχκα έληνλεο θξηηηθήο ζηνπο θχθινπο ηεο θηλέδηθεο θνηλσλίαο,
πνπ ζα κπνξνχζε ίζσο λα ζπγθξηζεί κε ηελ Αλαγέλλεζε ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ: επξφθεηην γηα έλα θίλεκα πνπ
απνζθνπνχζε ζηελ απνθαηάζηαζε ηνπ θιαζηθνχ θνκθνπθηαληζκνχ ηεο δπλαζηείαο ησλ Υαλ ή θαη ησλ πξνγε-
λέζηεξσλ ρξφλσλ θαη γηα κηα επηζηξνθή απφ ηε θηινζνθία ζηε θηινινγία, πνπ άζθεζε κεγάιε επηξξνή ζηε
ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο θαη θνξπθψζεθε ζηε δηάξθεηα ηνπ 18νπ αηψλα. Σν ελδηαθέξνλ ηεο θηλέδηθεο ηζηνξην-
γξαθίαο ζηξάθεθε ζηελ αξραία επνρή θαη ηηο πξνγελέζηεξεο ηζηνξίεο, ηηο νπνίεο νη λεφηεξνη ηζηνξηθνί ππέβα-
ιαλ ζε απζηεξή θξηηηθή δηά ηεο ζχγθξηζήο ηνπο κε πιήζνο άιισλ πεγψλ, αμηνπνηψληαο παξάιιεια ηα εθφδηα
ηεο επξπκάζεηάο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα πξνζθέξνπλ «ζσζηέο» θαη δηεμνδηθέο εξκελείεο ησλ εμηζηνξνχκελσλ
γεγνλφησλ θαη εμειίμεσλ (Mittag, 2012: 24-42∙ Crossley, 2012: 43-59∙ Ng, 2012: 60-79∙ Iggers & Wang,
2013: 46-58).
Απφ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 18νπ αηψλα, επήιζαλ αξθεηέο ζεκαληηθέο αιιαγέο ηφζν ζηε δπηηθή
ηζηνξηνγξαθία φζν θαη ζηηο ηζηνξηνγξαθίεο ηεο Κίλαο, ηεο Ηλδίαο, ηεο Ηαπσλίαο θαη πνιιψλ άιισλ κε δπηη-
θψλ ρσξψλ –αιιά γηα δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο. Οη πνηθίιεο κεηακνξθψζεηο ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν αληηκεηψ-
πηδαλ ην παξειζφλ ηνπο νη κε δπηηθνί, φηαλ αληηκεηψπηζαλ ηηο πξνθιήζεηο ηνπ δηαθνξεηηθνχ πνιηηηζκνχ πνπ
εθπξνζσπνχζαλ νη κηζηνλάξηνη, νη έκπνξνη θαη νη ζηξαηησηηθνί θαη θξαηηθνί αμησκαηνχρνη ηεο απνηθηνθξαηη-
θήο Γχζεο, ήηαλ ζε κεγάιν βαζκφ απνηέιεζκα ηεο απάληεζήο ηνπο ζην εξψηεκα αλ ζα πηνζεηνχζαλ ηηο ηδέεο
ηεο πξνφδνπ θαη ηνπ Γηαθσηηζκνχ ‒αιιά θαη ηεο επηινγήο ησλ ηδεψλ πνπ ήηαλ ηειηθά πξφζπκνη λα απνδε-
ρζνχλ. Παξά ηηο θαηά ηφπνπο δηαθνξέο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, επξφθεηην γηα κηα δηαδηθαζία πνπ ραξαθηεξίδε-
ηαη απφ αξθεηά αληηθαηηθά αηηήκαηα. Πξνθεηκέλνπ λα απνθηήζνπλ ηε ζέζε ηνπο ζην ιεγφκελν παγθφζκην
ζχζηεκα, νη κε δπηηθνί φθεηιαλ λα δεκηνπξγήζνπλ ηελ εζληθή ηζηνξία ηνπο ζχκθσλα κε ηνπο φξνπο απηήο
ηεο πξψηκεο ηάζεο παγθνζκηνπνίεζεο παξά λα εθθξάζνπλ κέζσ ηεο ηζηνξίαο ηνπο ηα ηδεψδε ηεο. Απφ ηα
ρξφληα ησλ Πνιέκσλ ηνπ ΋πηνπ νη Κηλέδνη ηζηνξηνγξάθνη επέθηεηλαλ ηνπο γεσγξαθηθνχο νξίδνληέο ηνπο, ψ-

ζηε λα επεθηαζνχλ ζηε Γχζε, ελψ νη έλλνηεο ηεο επηζηήκεο, ηεο πξνφδνπ θαη ηεο γξακκηθήο ρξνληθήο εμέιη-
μεο άξρηζαλ λα επεξεάδνπλ ηε ζθέςε ηνπο. Αλ πξάγκαηη επηζπκνχζαλ λα αλαδείμνπλ ην παξειζφλ ηνπο ζε
εζληθή ηζηνξία ελφο ηζφηηκνπ κέινπο ηνπ θφζκνπ ησλ δπηηθψλ εζληθψλ θξαηψλ, φθεηιαλ λα μεπεξάζνπλ κε
επηδεμηφηεηα θαη επειημία ηηο παγίδεο κηαο ηζηνξηθήο αθήγεζεο πνπ ζα παξνπζίαδε ηε ζηαδηαθή θαη αξγή πν-
ξεία ηεο πξνφδνπ ηνπο θαη ε νπνία ήηαλ πνιχ πηζαλφ λα ηνπο εγθισβίζεη ζηελ θαηάζηαζε κηαο κφληκεο νπη-
ζζνδξνκηθφηεηαο, απφ ηελ νπνία πνιχ δχζθνια ζα μέθεπγαλ. Παξά ην γεγνλφο φηη ε λέα αληίιεςε ηεο εζλη-
θήο ηζηνξίαο ήηαλ κηα ξήμε κε ην παξειζφλ ηεο θηλέδηθεο ηζηνξηνγξαθίαο, νη εθπξφζσπνί ηεο φθεηιαλ ηψξα
λα επηλνήζνπλ ηξφπνπο γηα ηελ θαηάδεημε ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο, πνπ ζα απνηεινχζε ηε βάζε ηεο θηλέδηθεο
ηαπηφηεηαο θαη εζληθήο ζπλείδεζεο αιιά θαη ηεο δηαδηθαζίαο ζπγθξφηεζεο ηνπ ζχγρξνλνπ εζληθνχ θξάηνπο
ηνπο (Schneider & Tanada, 2011: 491-519).
Οχηε φκσο ε ηλδηθή ηζηνξηνγξαθία αλέκελε ηνλ 18ν αηψλα ηε γέλεζή ηεο, φπσο ηζρπξίδνληαλ νη δπηη-
θνί. Αληίζεηα, δηήλπε ηελ ηξίηε θάζε ηεο εμέιημήο ηεο: κεηά απφ ηελ πξψηε πνπ ζεσξείηαη φηη μεθίλεζε κε ηηο
επηδξνκέο ησλ Αξίσλ θαη ηελ επηθξάηεζε ηεο ζαλζθξηηηθήο γιψζζαο, θαη ηε δεχηεξε πνπ αλαπηχρζεθε απφ
ηνλ 13ν αηψλα θαη θαζνξίζηεθε απφ ηε κνπζνπικαληθή θπξηαξρία θαη ηνλ θεληξηθφ ξφιν ησλ Πεξζψλ ζηα
ηλδηθά γξάκκαηα θαη ηε δηνίθεζε ηνπ θξάηνπο. Ήδε ζηα κέζα ηνπ 12νπ αη., κία ηζηνξία γηα ηνπο βαζηιηάδεο
ηνπ Kashmir απνηέιεζε ην πξψην δείγκα θξηηηθήο θαη ζπγθξηηηθήο έξεπλαο ησλ πξσηνγελψλ (επηγξαθψλ, δηα-
ηαγκάησλ θαη βαζηιηθψλ πξνθεξχμεσλ) θαη δεπηεξνγελψλ πεγψλ, εγθαηληάδνληαο ην λέν είδνο ηεο ηλδηθήο
ηζηνξηνγξαθίαο. ΢ηελ αθκαία θάζε ηεο απηνθξαηνξίαο ησλ Μνπγθάι (απφ ηνλ 16ν κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 18νπ
αηψλα), πνιιά θείκελα, γξακκέλα ζε ηνπηθέο δηαιέθηνπο, καο απνθαιχπηνπλ ηε ζηαδηαθή απνκάθξπλζε απφ
ηηο ζξεζθεπηηθέο θαη κπζνινγηθέο ηζηνξηθέο αλαθνξέο ησλ παιηφηεξσλ ζαλζθξηηηθψλ αθεγήζεσλ.
΋ζν απμαλφηαλ ν αξηζκφο ησλ έξγσλ πνπ, γξακκέλα ηψξα ζηελ πεξζηθή γιψζζα, είραλ ηζηνξηθφ πε-
ξηερφκελν, ε επηξξνή ηεο ζξεζθείαο γηλφηαλ θαλεξή, φπσο πεξίπνπ θαη ζηνλ δπηηθφ θφζκν. Ο ζεφο παξνπζηα-
δφηαλ σο ζεκείν αλαθνξάο γηα ηελ εμέιημε ησλ πξαγκάησλ, ν άλζξσπνο δελ φξηδε ηελ ηζηνξηθή αιιαγή θαη ε
αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο, πνπ επίζεο απνηεινχζε αλαπφδξαζηε ππνρξέσζε ηνπ κνπζνπικάλνπ Ηλδνχ, ζπλ-
δεφηαλ ζηελά κε ηελ θπξίαξρε πξφζιεςε ηεο πξννπηηθήο ηνπ ρξφλνπ. ΢ηαδηαθά, θαηλφηαλ λα εγθαηαιείπεηαη
ε θπθιηθή αληίιεςε ηνπ ρξφλνπ, πνπ ήηαλ ε πξνζθηιέζηεξε ζηα ζαλζθξηηηθά θείκελα, θαη λα αληηθαζίζηαηαη
απφ ηε ζέαζε κηαο νκαιήο, ζρεδφλ γξακκηθήο, δηαδνρήο ησλ γεγνλφησλ, πνπ θαηαδείθλπε θαη ζπκβφιηδε ηηο
ζετθέο παξεκβάζεηο ‒αλ θαη ζηελ ηλδηθή πεξίπησζε δελ απνπζίαδε θαη ν ζπλδπαζκφο ηεο θπθιηθήο θαη γξακ-
κηθήο ζέαζεο ηνπ παξειζφληνο. Μπνξεί κάιηζηα λα ππνζηεξηρζεί φηη ε ηλδν-ηζιακηθή ηζηνξηθή γξαθή ραξα-
θηεξίδεηαη απφ αθεγεκαηηθέο ηζηνξίεο θαη παλεγπξηθέο πεξηγξαθέο πνιηηηθψλ ζεκάησλ, κέζσ ησλ νπνίσλ νη
ζπγγξαθείο, πνπ ζπλήζσο ήηαλ θπβεξλεηηθνί ππάιιεινη, επηδίσθαλ λα πξνζθέξνπλ καζήκαηα θαη δηδάγκαηα,
αιιά ρσξίο λα ελδηαθέξνληαη αθφκε γηα ηηο επξχηεξεο θνηλσληθέο δηεξγαζίεο (Iggers & Wang, 2013: 38-43).
Ο ηειεπηαίνο αηψλαο ησλ Μνπγθάι ζπκπίπηεη κε ηελ πξψηκε πεξίνδν ησλ εθζπγρξνληζηηθψλ κεηαξ-
ξπζκίζεσλ αιιά θαη κε ηελ θνξπθαία θάζε ηεο βξεηαληθήο θπξηαξρίαο. Ζ Δηαηξεία ηεο Αλαηνιηθήο Ηλδίαο, ε
πξψηε απφ ηηο επξσπατθέο εηαηξείεο πνπ είρε ηδξπζεί ζηηο 31 Γεθεκβξίνπ 1600, κε ζθνπφ ηελ εκπνξηθή εθκε-
ηάιιεπζε ηνπ πινχηνπ ηεο πεξηνρήο ‒θαη ε νπνία ζπλεξγάζηεθε κε ηνπο Μνπγθάι, αιιά έπεηηα ζπγθξνχζηε-
θε καδί ηνπο θαη εηηήζεθε ηαπεηλσηηθά (ην 1686)‒ ζηηο αξρέο ηνπ 18νπ αηψλα εμαζθάιηζε ηξεηο ζεκαληηθέο
εκπνξηθέο κεγαινππφιεηο: ηε Μαληξάο (ή Σζελλάη), ηε Βνκβάε (ή Μνπκπάη) θαη ηελ Καιθνχηα. Με βάζε
απηέο ηηο ζηξαηεγηθέο ζέζεηο επξφθεηην ηα επφκελα ρξφληα λα επεθηείλεη ηελ θπξηαξρία ηεο ζην εζσηεξηθφ ηεο
απηνθξαηνξίαο. Πξψηνο ζηαζκφο γηα ηελ εμέιημε απηή κπνξεί λα ζεσξεζεί ν επξσπατθφο πφιεκνο γηα ηελ
απζηξηαθή δηαδνρή (1744-1748), πνπ θαηέζηεζε ηελ Ηλδία ζέαηξν ηνπ αγγινγαιιηθνχ αληαγσληζκνχ. Ζ ζχ-
γθξνπζε κεηαμχ ησλ δχν Γπλάκεσλ εληάζεθε απφ ηνλ πξσηφγλσξν εζληθηζηηθφ ελζνπζηαζκφ πνπ είρε αξρί-
ζεη λα θαηαιακβάλεη ηνπο επξσπατθνχο ιανχο θαη ηηο δπλαζηείεο ηνπο, θαη ν νπνίνο έκειιε ιίγν αξγφηεξα λα
επεξεάζεη θαζνξηζηηθά ηνλ παηξησηηζκφ ησλ Ηλδψλ. Με ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ, ε βξεηαληθή Δηαηξεία επέθηεη-
λε ηελ επηξξνή ηεο ζηηο εζσηεξηθέο ππνζέζεηο ηεο Ηλδίαο αιιά θαη νη Ηλδνί, ηδίσο φζνη θαηνηθνχζαλ ζηα ιηκά-
ληα θαη ηηο εκπνξηθέο κεγαινππφιεηο, απέδεημαλ ηελ πξνζήισζή ηνπο ζηνπο Βξεηαλνχο. Ο Δπηαεηήο Πφιεκνο

(1756-1763) ζηελ Δπξψπε ππήξμε ε ζεκαληηθή επθαηξία γηα ηελ παγίσζε ηεο αγγιηθήο θπξηαξρίαο. ΢ηε κάρε
ηνπ Plassey (1757), ε Δηαηξεία θαηαηξφπσζε ηνπο Ηλδνχο πνπ ηελ ακθηζβεηνχζαλ θαη ηνπο Γάιινπο ζπκκά-
ρνπο ηνπο, θαηέθηεζε ηε Βεγγάιε, ηελ νπνία ζεσξνχζε αλεμάληιεηε πεγή πινχηνπ, θαη κεηά απφ ελάκηζε
αηψλα παξνπζίαο ζηελ Ηλδία κεηεμειίρζεθε απφ εηαηξεία εκπνξηθψλ ζπκθεξφλησλ ζε θαηαθηεηή, πνπ επεξέ-
αζε θαζνξηζηηθά ην πνιηηηθφ ζχζηεκα ηεο Ηλδίαο. Ζ Ηλδία πνπ είρε δερζεί πνιιέο θνξέο ζηελ ηζηνξία ηεο πν-
ιηηηζκηθέο επηξξνέο απφ ηνπο εηζβνιείο ηεο ‒θαη ε νπνία δηαηεξνχζε πλεπκαηηθέο επαθέο κε ην Κάηξν, ηελ
Κσλζηαληηλνχπνιε, ηε Βαγδάηε, ηε Γακαζθφ θαη ηελ Σερεξάλε‒ ζηξεθφηαλ πηα πξνο ηελ Δπξψπε, κε άκεζν
απνηέιεζκα καδί κε ηηο εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο λα εληαηηθνπνηεζνχλ θαη νη αληαιιαγέο λεσηεξηθψλ γλψζεσλ
θαη ηδεψλ (Metcalf & Metcalf, 2006: 44-55).
Έηζη, δηακνξθψζεθε κηα ηλδηθή πνιηηηθή θνηλσλία, πνπ ζε θάπνην βαζκφ κπνξεί λα ζπγθξηζεί κε ηηο
επξσπατθέο θνηλσλίεο ηνπ 18νπ αηψλα. ΢ηηο κεγαιχηεξεο πφιεηο ηεο Ηλδίαο δεκηνπξγήζεθαλ νκάδεο αλαγλσ-
ζηψλ θαη ζαιφληα, πνπ ιεηηνπξγνχζαλ σο ηφπνη ζπλάληεζεο εχπνξσλ εκπφξσλ θαη δηαλννχκελσλ, φπσο πε-
ξίπνπ ζην Παξίζη θαη ην Βεξνιίλν, ελψ πνιιά θαθελεία θαη ινπηξά εμειίρζεθαλ ζε ρψξνπο ζπδεηήζεσλ θαη
αληαιιαγήο ηδεψλ. Φπζηθά, νη πνιηηηθέο, νη θνηλσληθέο θαη νη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο ηεο Ηλδίαο δηέθεξαλ θα-
ηαθαλψο απφ εθείλεο ησλ δπηηθψλ ρσξψλ: ε Ηλδία δηήλπε κελ έλα κεηαβαηηθφ εθζπγρξνληζηηθφ ζηάδην, αιιά
θαηά βάζε παξέκελε κηα παξαδνζηαθή ρψξα ηφζν σο πξνο ηηο θνηλσληθέο δνκέο ηεο φζν θαη σο πξνο ηνπο
δηαλνεηηθνχο ηεο νξίδνληεο. Δπνκέλσο, απνπζηάδνπλ ηα δεδνκέλα πνπ ζα επέηξεπαλ κία ζχγθξηζε ηεο ηλδηθήο
ηζηνξηνγξαθηθήο παξαγσγήο κε εθείλε ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ ηεο επνρήο. Ζ αλάπηπμε ηεο ηλδηθήο γξαθεην-
θξαηίαο θαηά ηνλ 17ν θαη ηνλ 18ν αηψλα είρε νδεγήζεη κελ ζηελ νξγάλσζε αξρείσλ, αιιά ην έξγν ησλ ηζηνξη-
θψλ ηεο ζπλδεφηαλ ζηελά κε ηελ ηεθκεξίσζε, γηα παξάδεηγκα, ησλ λφκηκσλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ελψπη-
νλ ησλ δηθαζηεξίσλ, ελψ ηζηνξίεο ηεο Ηλδίαο ζπλέγξαθαλ θπξίσο γξαθεηνθξάηεο, νη νπνίνη απφ ηα ηέιε ηνπ
18νπ αηψλα εθπνλνχζαλ ηηο κειέηεο ηνπο κε εληνιή ησλ απνηθηαθψλ αξρψλ, πνπ επηζπκνχζαλ λα απνθηνχλ
γλψζεηο γηα ηηο πεξηνρέο ζηηο νπνίεο θπξηαξρνχζαλ. ΢ην πιαίζην απηφ, νη Ηλδνί ζπγγξαθείο ηζηνξηθψλ έξγσλ
ελδηαθέξνληαλ λα κεηαθέξνπλ ζηνπο λένπο θπξίαξρνπο ηηο αληηιήςεηο ηεο θνηλσλίαο ηνπο γηα ηνλ ηδεαηφ ηχπν
δηνίθεζεο, ρσξίο φκσο λα απνκαθξχλνληαη ζεκαληηθά απφ ηελ παξάδνζε ηεο ηλδν-ηζιακηθήο ηζηνξηθήο γξα-
θήο (Iggers & Wang, 2013: 43-6). Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο δελ πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη ε άπνςε πνπ
επηθξάηεζε γηα ηελ ηζηνξία ηεο Ηλδίαο, ήηαλ απηή πνπ επέβαιαλ νη Δπξσπαίνη, θαη πην ζπγθεθξηκέλα, νη Βξε-
ηαλνί πνπ πξνζπάζεζαλ λα εμεγήζνπλ ηνλ ζξίακβν ηεο Δηαηξείαο ηεο Αλαηνιηθήο Ηλδίαο.
΢ηηο αξρέο, ινηπφλ, ηεο δεχηεξεο δεθαεηίαο ηνπ 19νπ αηψλα, έλαο Άγγινο ζπληαγκαηάξρεο (ν Mark
Wilks, 1759-1831) εμέδσζε ζην Λνλδίλν κηα απφ ηηο πξψηεο ηζηνξίεο ηεο λφηηαο Ηλδίαο, ζηελ νπνία εμεγνχζε
πψο ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ «ηζνξξνπία δπλάκεσλ» ζηελ Ηλδία εμειίρζεθε ζε αγψλα ηκπεξηαιηζηηθήο θπξηαξ-
ρίαο (πξφθεηηαη γηα ηε ηξίηνκε κειέηε ηνπ Historical Sketches of the South of India, 1810-1814). Χο πεγέο ηνπ
ρξεζηκνπνίεζε ηα αξρεία ηεο Ηλδίαο, ζηα νπνία είρε ειεχζεξε πξφζβαζε, φπσο θαη πνιινί άιινη Βξεηαλνί
πνπ ζπλέγξαςαλ ηελ ίδηα πεξίνδν ηζηνξίεο ηεο Ηλδίαο, κε ζθνπφ λα λνκηκνπνηήζνπλ ηε βξεηαληθή θπξηαξρία
ζηελ πεξηνρή. Δπίζεο, νη αμησκαηνχρνη ηεο Δηαηξείαο Αλαηνιηθήο Ηλδίαο ζπλήζηδαλ λα αγνξάδνπλ, λα ζπιιέ-
γνπλ, λα κεηαθξάδνπλ θαη λα δεκνζηεχνπλ ηλδηθά ηζηνξηθά έξγα θαη ληνθνπκέληα. Έλαο εμ απηψλ, γηα παξά-
δεηγκα, εμέδσζε ην 1819 ζε ηέζζεξηο ηφκνπο ηε κεηαθξαζκέλε ηζηνξία πνπ είρε γξάςεη, πξηλ απφ δχν πεξί-
πνπ αηψλεο, έλαο κνπζνπικάλνο Ηλδφο, αθηεξψλνληαο ζην εγρείξεκα απηφ είθνζη ρξφληα εξγαζίαο [πξφθεηηαη
γηα ηελ ηζηνξία ηνπ Muhammad Kasim Hindu Ferishta (1560-1620), πνπ κεηαθξάζηεθε απφ ηνλ John Briggs
(1785-1875) κε ηίηιν History of the Rise of Mohomedan Power in India]. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη επξφθεηην
γηα ηελ ηξίηε κεηάθξαζε ηνπ ίδηνπ ηζηνξηθνχ έξγνπ. Πέξα απφ ηηο πνιπάξηζκεο κεηαθξάζεηο ηλδηθψλ ηζηνξη-
θψλ έξγσλ, αλάκεζα ζηηο νπνίεο μερσξίδεη ε νθηάηνκε Ηζηνξία ηεο Ηλδίαο όπσο Δηπώζεθε από ηνπο Ηζηνξη-
θνύο ηεο (The History of India as Told by Its Own Historians, κηθξ. θαη επηκ. Henry Elliot θαη John Dowson,
Λνλδίλν, 1867-1872), ζην αξρείν ηεο Δηαηξείαο, κέρξη ηε δηάιπζή ηεο ην 1858, ζπγθεληξψζεθαλ επίζεκεο,
εκηεπίζεκεο θαη ηδησηηθέο πεγέο ηεο ηλδηθήο ηζηνξίαο, κεγάιν κέξνο ησλ νπνίσλ κεηαθξάζηεθε θαη δεκν-
ζηεχζεθε αξγφηεξα. Δίλαη γεγνλφο, άιισζηε, φηη ην ελδηαθέξνλ ηεο βξεηαληθήο θνηλσλίαο γηα ηελ ηζηνξία ηεο

Ηλδίαο θνξπθψζεθε κεηά ην ηέινο ηεο βξεηαληθήο θπξηαξρίαο ζηελ πεξηνρή. Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο κάιηζηα
ηνπ 19νπ αηψλα κηα Αλαιπηηθή Ηζηνξία ηεο Ηλδίαο από ηνπο αξραίνπο ρξόλνπο κέρξη ηε δηάιπζε ηεο Δηαηξείαο ην
1858 (πξφθεηηαη γηα ηε κειέηε πνπ δεκνζίεπζε ην 1870 ν Robert Sewell, 1845-1925) εηζήρζε σο εγρεηξίδην
ζε ζρνιεία θαη θνιέγηα ηεο Βξεηαλίαο θαη επίζεο μεθίλεζε απφ ηηο εθδφζεηο Κιάξεληνλ ε δεκνζίεπζε ηεο
γλσζηήο 25ηνκεο βηνγξαθηθήο ζεηξάο Κπβεξλήηεο ηεο Ηλδίαο (1892-1926). Μέρξη ηα κέζα ηνπ 20νχ αηψλα, ε
Ηζηνξία ηεο Ηλδίαο ηεο Ομθόξδεο (1919), ε κλεκεηψδεο πνιχηνκε Ηζηνξία ηεο Ηλδίαο ηνπ Κέηκπξηηδ (1922-
1932) καδί κε ηε ΢πλνπηηθή Ηζηνξία ηνπ Κέηκπξηηδ, πνπ γλψξηζε δηάθνξεο εθδφζεηο απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηί-
αο ηνπ 1930, ζθηαγξαθνχλ ηελ θνξπθαία θάζε ηεο βξεηαληθήο απηνθξαηνξηθήο πξνζέγγηζεο ηεο ηζηνξίαο ηεο
Ηλδίαο (Frykenberg, 1999: 194-213∙ Raychaudhuri, 1999: 214-30).
Ζ ζεψξεζε ηνπ παξειζφληνο ηεο Ηλδίαο κε θεληξηθφ ζεκείν αλαθνξάο ηε βξεηαληθή απηνθξαηνξία
δηαηήξεζε αξθεηή απφ ηελ ηζρχ ηεο ζηελ αλαλεσκέλε αγγιφθσλε ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή, πνπ αθνξνχζε
γεληθά ηηο αζηαηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο, αθφκε θαη κεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν. Σν θπξηφηεξν γλψξη-
ζκα ησλ πξνζεγγίζεσλ πνπ πεξηιήθζεθαλ ην 1961 ζηνπο ηέζζεξηο ηφκνπο ησλ πξαθηηθψλ ηνπ κεγάινπ ζπλε-
δξίνπ ηεο ΢ρνιήο Αλαηνιηθψλ θαη Αθξηθαληθψλ ΢πνπδψλ ηνπ Λνλδίλνπ (πνπ εθδφζεθαλ απφ ην Παλεπηζηή-
κην ηεο Ομθφξδεο), αιιά θαη ησλ άξζξσλ πνπ δεκνζηεχνληαλ ζην πξψην πεξηνδηθφ γηα ηελ ηζηνξία ηεο Ννηη-
ναλαηνιηθήο Αζίαο (Journal of Southeast Asian History, ησλ εθδφζεσλ Κέηκπξηηδ απφ ην 1960), ήηαλ φηη νη
Δπξσπαίνη αζρνινχληαλ κε ηελ ηζηνξία ησλ κε δπηηθψλ ρσξψλ (π.ρ. ηεο ΢ξη Λάλθα, ηνπ Παθηζηάλ, ηεο Κίλαο
θαη ηεο Ηαπσλίαο), σο εθπξφζσπνη ηεο θπξίαξρεο Γχζεο, θαη κε ζθνπφ λα παξνπζηάζνπλ ηνπο «άιινπο» ζηνλ
δπηηθφ θφζκν. Με απιά ιφγηα, απψηεξνο ζηφρνο ηνπο ήηαλ λα αλαλεψζνπλ ηηο επξσπνθεληξηθέο παξαδφζεηο,
ηνλίδνληαο κεηαμχ άιισλ φηη ήηαλ πξσηίζησο ην κεγάιν ελδηαθέξνλ ησλ Δπξσπαίσλ γηα ηνπο ιεγφκελνπο
αζηαηηθνχο ιανχο ν παξάγνληαο πνπ είρε δηεπθνιχλεη ηελ αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο ηεο επξχηεξεο πα-
γθφζκηαο πξαγκαηηθφηεηαο (Curto, 2012: 536-55).
Σν γεγνλφο φηη ε ηζηνξία ηεο ΢ξη Λάλθα βξηζθφηαλ πεξίπνπ κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1960 ζηε ζθηά ηεο
Ηλδίαο ζην πιαίζην ηφζν ηεο βξεηαληθήο φζν θαη γεληθφηεξα ηεο επξσπατθήο ηζηνξηνγξαθίαο, νθείιεηαη θπξί-
σο ζηελ έιμε πνπ κπνξνχζε λα αζθεί ζηνπο δπηηθνχο σο απνηθία. Οη απνηθηνθξαηηθέο δηνηθήζεηο ηεο Πνξην-
γαιίαο, ηεο Οιιαλδίαο θαη ηεο Βξεηαλίαο επεξέαζαλ ηνλ πνιηηηζκφ θαη, πξνθαλψο, ηελ πξνβνιή ηεο ηζηνξίαο
ηεο ζηνλ επξσπνθεληξηθφ θφζκν ηνπ 19νπ θαη ηνπ αξρφκελνπ 20νχ αηψλα. Έηζη, κέρξη ηα κέζα ηνπ αηψλα νη
κνλαδηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ εζηηάδνληαλ ζηελ ηζηνξία ηεο ΢ξη Λάλθα, ήηαλ έλα άξζξν ζηνλ πξψην ηφκν ηεο
Ηζηνξίαο ηεο Ηλδίαο ηνπ Κέηκπξηηδ (1922) θαη έλα βηβιίν θάπνηνπ ακεξηθαλνχ ηζηνξηνδίθε, πνπ δελ είρε επη-
ζθεθηεί πνηέ ηελ πεξηνρή θαη είρε ζηεξηρζεί απνθιεηζηηθά ζε βξεηαληθέο πεγέο. Αιιά θαη ην πξφγξακκα ηεο
έθδνζεο ηεο πξψηεο ηεηξάηνκεο ηζηνξίαο ηεο ΢ξη Λάλθα, πνπ μεθίλεζε κε πξσηνβνπιία ελφο θαζεγεηή ηζην-
ξίαο ηνπ ηνπηθνχ παλεπηζηεκίνπ, μεθίλεζε κφιηο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 θαη ρξεηάζηεθε γηα ηελ πε-
ξάησζή ηνπ πεξίπνπ ηξηαληαπέληε έηε. Αλ θαη ζην δηάζηεκα πνπ κεζνιάβεζε πνιινί ηζηνξηθνί, αλζξσπνιφ-
γνη, θνηλσληνιφγνη θαη νηθνλνκνιφγνη δεκνζίεπζαλ αξθεηέο κνλνγξαθίεο πνπ εζηηάδνληαλ ζην παξειζφλ ηνπ
λεζηνχ, ε πεξίπησζε ηεο ηζηνξίαο ηεο ΢ξη Λάλθα παξνπζηάδεη κηα αμηνζεκείσηε θαζπζηέξεζε, πνπ ζε κεγά-
ιν βαζκφ νθείιεηαη ζηελ επξσπνθεληξηθή ζεψξεζή ηεο (De Silva, 2012: 243-52).
Γηα επλφεηνπο ιφγνπο, ε πξψηε ηζηνξία ηεο άγλσζηεο ζηνπο δπηηθνχο ηζηνξηνγξαθίαο ηεο Ηλδνλεζίαο
εθδφζεθε ζηελ αγγιηθή γιψζζα, κφιηο ην 1965, κε πξσηνβνπιία Ηλδνλήζησλ ηζηνξηθψλ: κεηά ηελ αλαθήξπμε
ηεο ρψξαο ηνπο ζε αλεμάξηεην θξάηνο (1949), ζηφρνο ηνπο ήηαλ λα γξάςνπλ ηελ εζληθή ηζηνξία ηνπο θαη λα
απνθαηαζηήζνπλ ηε ζπλέρεηά ηεο. Δπξφθεηην γηα έλαλ ζπιινγηθφ ηφκν, ε έθδνζε ηνπ νπνίνπ ζα είρε πξαγκα-
ηνπνηεζεί ηνπιάρηζηνλ κηα πεληαεηία λσξίηεξα, αλ νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο ζπγγξαθείο ηνπ ήηαλ πεξηζζφηε-
ξν εμνηθεησκέλνη κε ηελ αγγιηθή γιψζζα. Αιιά δελ ήηαλ κηα ηππηθή ηζηνξία κηαο εζληθήο ηζηνξηνγξαθίαο.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ έλαο ηφκνο πνπ παξνπζίαδε ηα θπξηφηεξα πξνβιήκαηα ηεο κειέηεο ηεο ηλδνλεζη-
αθήο ηζηνξηνγξαθίαο ‒π.ρ. ην γεγνλφο φηη νη πεγέο ηεο βξίζθνληαλ δηαζθνξπηζκέλεο ζε δηάθνξεο ρψξεο θαη
επίζεο φηη απνπζίαδε κηα εληαία θαη ζπλερήο ηζηνξηνγξαθηθή αθήγεζε γηα ην παξειζφλ ηεο Ηλδνλεζίαο‒ θαη
έδηλε ηελ επθαηξία ζηνλ δηαπξεπή Ηλδνλήζην ηζηνξηθφ πνπ αλέιαβε ηελ επηκέιεηά ηνπ (ηνλ πξψην Ηλδνλήζην

ηζηνξηθφ πνπ δίδαμε σο πξνζθεθιεκέλνο θαζεγεηήο ζε παλεπηζηήκην ησλ ΖΠΑ) λα πξνζθαιέζεη ηνπο δπηη-
θνχο ζπλαδέιθνπο ηνπ λα ζπλδξάκνπλ ζηελ αλάπηπμε ηεο λέαο ηζηνξηνγξαθίαο (Soedjatmoko, 1965). Οη
ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ κεηά ην ηέινο ηνπ Γεχηεξνπ Παγθν-
ζκίνπ Πνιέκνπ, επλννχζαλ ηελ πξνβνιή ησλ κε δπηηθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ θαη, φπσο εμεγνχζε ην 1952 ν ζπγ-
γξαθέαο ηεο πξψηεο αγγιφθσλεο ηζηνξίαο ηεο κνπζνπικαληθήο ηζηνξηνγξαθίαο, ελίζρπαλ ηελ εληχπσζε φηη
είρε πεξηνξηζηεί δξαζηηθά ην ράζκα αλάκεζα ζηηο δηαθνξεηηθέο παξαδφζεηο ηνπο. Απηφ ήηαλ ην καθξνπξφζε-
ζκν απνηέιεζκα ηνπ ζεζκηθνχ εθδπηηθηζκνχ ησλ πεξηζζφηεξσλ κε δπηηθψλ ρσξψλ, πξνζέζεηε ν ίδηνο, θαη ε
άπνςή ηνπ επηβεβαησλφηαλ απφ ηελ πξφνδν ησλ κε δπηηθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ
ηνπο, αιιά θαη απφ ηνλ πνιιαπιαζηαζκφ ησλ βηβιηνγξαθηθψλ θαη ηζηνξηνγξαθηθψλ κειεηψλ, πνπ εμέδηδαλ
ζηηο γιψζζεο ηνπο νη κε-δπηηθνί επαγγεικαηίεο ηζηνξηθνί (π.ρ. κε ζέκα ηνπο ηζηνξηθνχο ηνπ Μαξφθν, ηεο Γα-
καζθνχ ηεο ΢πξίαο, ηεο Αηγχπηνπ, ηνπ Ηξάθ θ.ά.) (Rosenthal, 1968).
Παξάιιεια, απμάλνληαλ πξννδεπηηθά ζηα παλεπηζηήκηα ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ νη κειεηεηέο ηνπ πνιη-
ηηζκνχ, ηεο ζξεζθείαο, ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη δηάθνξσλ άιισλ φςεσλ ηεο ηζηνξίαο ησλ κνπζνπικα-
ληθψλ ρσξψλ, αξθεηνί απφ ηνπο νπνίνπο πξαγκαηνπνηνχζαλ ηψξα επηηφπηεο έξεπλεο, αθνινπζψληαο ην παξά-
δεηγκα πξσηνπφξσλ, φπσο ν Καζεγεηήο Κνηλσληθήο Αλζξσπνινγίαο ζηελ Ομθφξδε Έβαλο Πξίηζαξλη
(Evans Pritchard, 1902-1973), πνπ έρεη κείλεη γλσζηφο θπξίσο γηα ηηο κειέηεο ηνπ ζρεηηθά κε ηνπο Ννπέξ ηνπ
΢νπδάλ ‒ηηο νπνίεο μεθίλεζε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ, φηαλ ε θπβέξλεζε ηνπ ΢νπδάλ ηνλ θάιεζε
λα κειεηήζεη θαη λα εξκελεχζεη ηηο επαλαζηαηηθέο πξνζέζεηο απηήο ηεο «απείζαξρεο» νκάδαο, πξνθεηκέλνπ
ίζσο λα απνθχγεη ηε βίαηε θαηαζηνιή ηνπ θηλήκαηφο ηεο (Douglas, 1980: 43-4). Αλακθίβνια, ηα παλεπηζηή-
κηα θαη νη άιινη θξαηηθνί ζεζκνί επεξέαζαλ ζεκαληηθά, φπσο ήδε απνδείρζεθε, ηφζν ηελ ηζηνξηνγξαθηθή
παξαγσγή ηεο Γχζεο θαη ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ φζν θαη ηε ζρέζε πνπ αλέπηπμαλ κεηαμχ ηνπο. Ζ αλάδεημε
ηεο ηζηνξίαο ζε απηφλνκε θαη ρσξηζηή αθαδεκατθή επηζηήκε θαη ζηηο κε δπηηθέο ρψξεο, νδήγεζε ηνπο ηζην-
ξηθνχο ηνπο ζε ζπδεηήζεηο ζρεηηθά κε ηε κεζνδνινγία, ηελ αληηθεηκεληθή αιήζεηα θαη αμηνπηζηία ηεο, ηηο λέεο
κνξθέο ησλ επαγγεικαηηθψλ ηζηνξηθψλ εθδφζεσλ θαη ηηο εμίζνπ λέεο αλάγθεο ηεο δηδαζθαιίαο ηεο. ΢ηελ Κί-
λα, γηα παξάδεηγκα, απφ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20νχ αηψλα ηδξχζεθαλ δηάθνξα ηζηνξηθά πεξηνδηθά θαη ην
1928 ζπζηάζεθε ην Ηλζηηηνχην Ηζηνξίαο θαη Φηινινγίαο ηεο ΢ηληθήο Αθαδεκίαο, πνπ νξγαλψζεθε ζχκθσλα
κε ηα πξφηππα ησλ Γαιιηθψλ θαη Γεξκαληθψλ ηλζηηηνχησλ. Με απιά ιφγηα, ε κεηάβαζε απφ ηνλ 18 ν ζηνλ 19ν
αηψλα θαη ζηε ζπλέρεηα ε αλαγλψξηζε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο, πξψηα ζηε Γεξκαλία θαη ηηο άιιεο δπηηθέο
ρψξεο θαη έπεηηα ζηελ Ηαπσλία, ηελ Κίλα, ηελ Ηλδία θαη αιινχ, ζεκαηνδνηνχλ ηνλ πξψην θαη ζεκαληηθφηεξν
ίζσο ζηαζκφ ζηελ ηζηνξία ηεο παγθφζκηαο ηζηνξηνγξαθίαο. Τπφ ηελ πξφθιεζε ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηνπ
εθζπγρξνληζκνχ, νη κε δπηηθνί ελδηαθέξζεθαλ, φπσο ιίγν λσξίηεξα θαη νη δπηηθνί, γηα ηελ ζπγγξαθή ησλ ε-
ζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα δηεπθνιχλνπλ ηε δηάδνζε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο ηνπο. Καζψο
πεξλνχζε ν ρξφλνο, νη παξαγφκελεο εζληθέο ηζηνξίεο ηνπο έηεηλαλ ‒ζπλήζσο κε ηελ ππνζηήξημε ηνπ επίζεκνπ
θξάηνπο‒ λα εμππεξεηήζνπλ ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο ζην φλνκα ηεο αληηθεηκεληθήο θαη απηαπφδεηθηεο εζλη-
θήο αιήζεηαο ηνπο. Μέρξη ην πξψην κηζφ ηνπ 20νχ αηψλα παξαηεξνχκε φηη νη κε δπηηθνί πηνζέηεζαλ αξθεηά
πξφζπκα πνιιέο απφ ηηο ηδέεο αιιά θαη ηελ ηερλνινγία ηεο Γχζεο, ελψ ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο ‒θπξίσο ζε
απηή ηεο Ηαπσλίαο‒ θαίλεηαη φηη απηφ πνπ επηρεηξήζεθε ήηαλ ε πξνζαξκνγή ησλ δπηηθψλ δαλείσλ ζηηο ηνπη-
θέο παξαδφζεηο. Απηφ επηβεβαηψλεη ν εληππσζηαθά κεγάινο αξηζκφο ησλ δπηηθψλ βηβιίσλ φισλ ησλ επηζηε-
κψλ, πνπ απφ ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα κεηαθξάζηεθαλ ζηα θηλέδηθα, ηα ηαπσληθά, ηα θνξεάηηθα, ηα ηνχξθηθα,
ηα αξαβηθά θαη άιιεο γιψζζεο. Ο Γεχηεξνο Παγθφζκηνο Πφιεκνο απνηειεί αλακθίβνια ηνλ δεχηεξν ζεκα-
ληηθφ ζηαζκφ γηα ηελ πνξεία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζε παγθφζκην επίπεδν θαη εγθαηλίαζε ηελ πην εληππσζηαθή
εμειηθηηθή ηεο θάζε πνπ θηάλεη κέρξη ηηο κέξεο καο.

Ali, Daud. (2012). Indian Historical Writing, c. 600-c. 1400. ΢ην Sarah Foot & Chase F. Robinson (Δπηκ.),
The Oxford History of Historical Writing, η. 2: 400-1400 (ζζ. 80-101). Oxford: Oxford University
Press.
Banhers, Patrick. (1999). National Unification and Narrative Unity: The Case of Ranke‟s German History.
΢ην Stefan Berger, Mark Donovan & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing National Histories. Western
Europe since 1800 (ζζ. 57-68). London & New York: Routledge.
Barraclough, Geoffrey. (1979). Main Trends in History. New York: Holmes & Meir Publishers.
Berger, Stefan, Mark Donovan & Kevin Passmore. (1999). Apologias for the Nation-State in Western Europe
since 1800. ΢ην Stefan Berger, Mark Donovan & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing National Histories.
Western Europe since 1800 (ζζ. 3-14). London & New York: Routledge.
Berger, Stefan & Chris Lorenz. (2011). Introduction: National History Writing in Europe in a Global Age. ΢ην
Stefan Berger & Chris Lorenz (Δπηκ.), The Contested Nation: Ethnicity, Class, Religion and Gender
in National Histories (ζζ. 1-23). Hampshire, Palgrave Macmillan.
Burke, Peter. (2002). Western Historical Thinking in a Global Perspective -10 Theses. ΢ην Jörn Rüsen (Δπηκ.),
Western Historical Thinking. An Intercultural Debate (ζζ. 15-30). New York & Oxford: Berghahm
Books.
Cannadine, David. (2008). Making History Now and Then: Discoveries, Controversies and Exlporations.
Hampshire: Palgrave Macmillan.
Crossley, Ceri. (1999). History as a Principle of Legitimation in France, 1820-1848. ΢ην Stefan Berger, Mark
Donovan & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing National Histories. Western Europe since 1800 (ζζ. 49-
56). London & New York: Routledge.
Crossley, Pamela Kyle. (1997). Historiography of Modern China. ΢ην Michael Bentley (Δπηκ.), Companion to
Historiography (ζζ. 627-644). London & New York: Routledge.
Crossley, Pamela Kyle. (2010). The Wobbling Pivot: China since 1800. An Interpretive History. West Sussex:
Wiley-Blackwell.
Crossley, Pamela Kyle. (2012). The Historical Writing of Qing Imperial Expansion. ΢ην José Rabasa, Ma-
sayuki Sato, Edoardo Tortarolo & Daniel Woolf (Δπηκ.), The Oxford History of Historical Writing, η.
3: 1400-1800 (ζζ. 43-59). Oxford: Oxford University Press.
Curto, Diogo Ramada. (2012). European Historiography on the East. ΢ην José Rabasa, Masayuki Sato, Ed-
oardo Tortarolo & Daniel Woolf (Δπηκ.), The Oxford History of Historical Writing, η. 3: 1400-1800
(ζζ. 536-55). Oxford: Oxford University Press.
Davidson, Donald. (2004). Problems of Rationality. Oxford: Clarendon Press.
De Silva, K. M. (1999). (Ceylon) Sri Lanka. ΢ην Robin W. Winks (Δπηκ.), The Oxford History of the British
Empire, η. 5: Historiography (ζζ. 243-52). Oxford: Oxford University Press.
Γεκαξάο, Κ. Θ. & Νίθνο ΢βνξψλνο. (1995). Ζ κέζνδνο ηεο ηζηνξίαο. Ηζηνξηνγξαθηθά θαη απηνβηνγξαθηθά ζρό-
ιηα (ζπλεληεύμεηο κε ηνπο ΢ηέθαλν Πεζκαηδόγινπ θαη Νίθν Αιηβηδάην). Αζήλα: Δθδφζεηο Άγξα.
Douglas, Maria. (1980). Evans Pritchard. London: Fontana.

Eckel, Jan. (2011). Narrativizations of the Past: The Theoretical Debate and the Example of the Weimar Re-
public». ΢ην Stefan Berger θαη Chris Lorenz (επηκ.), Nationalizing the Past. Historians as Nation
Builders in Modern Europe (ζζ. 26-48). Hampshire: Palgrave Macmillan.
Evans, Richard J. (2007). Πξφινγνο: Ση είλαη ηζηνξία; -΢ήκεξα. ΢ην David Cannadine (Δπηκ.), Ση είλαη ηζηνξία
ζήκεξα; κηθξ. Κψζηαο Αζαλαζίνπ (ζζ. 23-52). Αζήλα: Νήζνο.
Frykenberg, Robert E. (1999). India to 1858. ΢ην Robin W. Winks (Δπηκ.), The Oxford History of the British
Empire, η. 5: Historiography (ζζ. 194-213). Oxford: Oxford University Press.
Gaddis, John Lewis. (2002). The Landscape of History: How Historians Map the Past. Oxford: Oxford Uni-
versity Press.
Hobsbawm, Eric. (2004). Δηζαγσγή: Δπηλνψληαο παξαδφζεηο. ΢ην Eric Hobsbawm & Terence Ranger (Δπηκ.),
Ζ επηλόεζε ηεο παξάδνζεο (ζζ. 9-24), κηθξ. Θαλάζεο Αζαλαζίνπ. Αζήλα: Θεκέιην.
Hobsbawm, Eric. (2004). Μαδηθή παξαγσγή παξαδφζεσλ: Δπξψπε, 1870-1914. ΢ην Eric Hobsbawm & Ter-
ence Ranger (Δπηκ.), Ζ επηλόεζε ηεο παξάδνζεο (ζζ. 297-345), κηθξ. Θαλάζεο Αζαλαζίνπ. Αζήλα:
Θεκέιην.
Iggers, Georg G. & Harold Parker. (1980). International Handbook of Historical Studies: Contemporary Re-
search and Theory. London, Methuen & Co.
Iggers, Georg G. & Q. Edward Wang (κε ηε ζπλεξγαζία ηεο Supriya Mukheriee) (2013). A Global History of
Modern Historiography. London & New York: Routledge.
Jones, Stuart. (1999). Taine and the Nation-State. ΢ην Stefan Berger, Mark Donovan & Kevin Passmore
(Δπηκ.), Writing National Histories. Western Europe since 1800 (ζζ. 85-96). London & New York:
Routledge.
Ληάθνο, Αληψλεο. (2007). Πώο ην παξειζόλ γίλεηαη ηζηνξία; Αζήλα: Πφιηο.
Metcalf, Barbara & Thomas R. Metcalf. (2006). A Concise History of Modern India. Cambridge: Cambridge
University Press.
Mittag, Achim. (2012). Chinese Official Historical Writing under the Ming and Qing. ΢ην José Rabasa, Ma-
sayuki Sato, Edoardo Tortarolo & Daniel Woolf (Δπηκ.), The Oxford History of Historical Writing, η.
3: 1400-1800 (ζζ. 24-42). Oxford: Oxford University Press.
Morgan, Philip. (1999). Reclaiming Italy? Antifascist Historians and History in Justice and Liberty. ΢ην Stef-
an Berger, Mark Donovan & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing National Histories. Western Europe
since 1800 (ζζ. 150-61). London & New York: Routledge.
Ng, On-cho. (2012). Private Historiography in Late Imperial China. ΢ην José Rabasa, Masayuki Sato, Edoardo
Tortarolo & Daniel Woolf (Δπηκ.), The Oxford History of Historical Writing, η. 3: 1400-1800 (ζζ. 60-
79). Oxford: Oxford University Press.
Raychaudhuri, Tapan. (1999). India, 1858 to the 1930s. ΢ην Robin W. Winks (Δπηκ.), The Oxford History of
the British Empire, η. 5: Historiography (ζζ. 214-230). Oxford: Oxford University Press
Robbins, Keith. (2011). Ethnicity, Religion, Class and Gender and the „Island Story/ies‟: Great Britain and
Ireland. ΢ην Stefan Berger & Chris Lorenz (Δπηκ.), The Contested Nation: Ethnicity, Class, Religion
and Gender in National Histories (ζζ. 231-255). Hampshire, Palgrave Macmillan.
Rosenthal, Franz. (1968). A History of Muslim Historiography, 2ε Έθδνζε. Leiden: Brill.
Schneider, Axel & Stefan Tanada. (2011). The Transformation of History in China and Japan. ΢ην Stuart
Macintyre, Juan Maiguascha & Attila Pòk (Δπηκ.), The Oxford History of Historical Writing, η. 4:
1800-1945 (ζζ. 491-519). Oxford, Oxford University Press.
Schöttler, Peter. (1999). Marc Bloch as a Critic of Historiographical Nationalism in the Interwar Years. ΢ην
Stefan Berger, Mark Donovan & Kevin Passmore (Δπηκ.), Writing National Histories. Western Eu-
rope since 1800 (ζζ. 125-136). London & New York: Routledge.

Soedjatmoko (Δπηκ.). (1965). An Introduction to Indonesian Historiography. Jakarta: Equinox Publishing.

Thornton, A. P. (1999). The Shaping of Imperial History. ΢ην Robin W. Winks (Δπηκ.), The Oxford History of
British Empire, η. 5: Historiography (ζζ. 612-634). Oxford: Oxford University Press.
Trevor-Roper, Hugh. (2004). Ζ επηλφεζε ηεο παξάδνζεο: Ζ παξάδνζε ησλ Τςηπέδσλ ηεο ΢θνηίαο. ΢ην Eric
Hobsbawm & Terence Ranger (Δπηκ.), Ζ επηλόεζε ηεο παξάδνζεο (ζζ. 25-54), κηθξ. Θαλάζεο Αζα-
λαζίνπ. Αζήλα: Θεκέιην.
Tucker, Aviezer. (2004). Our Knowledge of the Past. A Philosophy of Historiography. Cambridge: Cambridge
University Press.
Wang, Q. Edward. (2001). Inventing China through History: The May Fourth Approach to Historiography.
Albany: State University of New York Press.
Wolf, Eric. (1982). Europe and the People Without History. Berkeley: University of California Press.

Κεθάιαην 12: Ζ ηζηνξηθή επηζηήκε ζηελ Διιάδα
Παξά ην γεγνλφο φηη ε εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο αλά ρψξα δελ εληάζζεηαη ζηηο ζεκαηηθέο ελφηεηέο
καο, ζε απηφ ην βηβιίν ζα ήηαλ αδχλαην λα απνπζηάδεη έλα θεθάιαην γηα ηελ ειιεληθή ηζηνξηνγξαθία –
δειαδή ηελ ηζηνξηνγξαθία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο. ΢ε φ,ηη αθνξά ηελ ηζηνξία πνπ έγξαςαλ θαη ηηο εξκελείεο
πνπ πξνζέθεξαλ Έιιελεο ηζηνξηθνί ηελ πεξίνδν ηνπ ειιεληθνχ Μεζαίσλα, δειαδή ηνπ Βπδαληίνπ, είηε ηνπ
Γηαθσηηζκνχ ή, πην ζπγθεθξηκέλα, ηεο πεξηφδνπ πνπ έρεη επηθξαηήζεη λα αλαθέξεηαη σο Νενειιεληθφο Γηα-
θσηηζκφο, πξνθεηκέλνπ λα ηνλίδεηαη ε πλεπκαηηθή θαη πνιηηηθή αλαγέλλεζε ηνπ ειιεληθνχ έζλνπο ζε αλαιν-
γία κε ην θίλεκα ηνπ επξσπατθνχ Γηαθσηηζκνχ– ζα πεξηνξηζηνχκε ζε φζα έρνπκε πξναλαθέξεη ζπλνπηηθά
ζηηο αληίζηνηρεο ελφηεηεο ηνπ θεθαιαίνπ 5. Ο αλαγλψζηεο καο, ινηπφλ, δελ ζα πξέπεη λα μαθληαζηεί απφ ηελ
απνπζία ζηηο παξαθάησ ζειίδεο ησλ έξγσλ ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ (νχησο ή άιισο ην ελδηαθέξνλ γηα ην
παξειζφλ, ηε ζρέζε ησλ αλζξψπσλ κε ηνλ ρξφλν θαη ηελ αλαζχλζεζε ησλ γεγνλφησλ δελ απνηππψλεηαη κφ-
λνλ ζε ηππηθέο ηζηνξίεο) ζεκαληηθψλ θαη γλσζηψλ αλδξψλ φπσο ν Δπγέληνο Βνχιγαξεο (1716-1806), ν Ηψζε-
πνο Μνηζηφδαθαο (1725-1800) θαη πνιιψλ άιισλ. Γελ ζα πξέπεη επίζεο λα μαθληαζηεί απφ ηελ απνπζία αλα-
θνξψλ ζηελ ηφζν γλσζηή παγθφζκηα ηζηνξία ηνπ Κσλζηαληίλνπ Κνχκα (Ηζηνξίαη ησλ αλζξσπίλσλ πξάμεσλ,
Βηέλλε 1830-1832) θαη ζε άιια γλσζηά πνλήκαηα. Οη δηεπθξηλίζεηο απηέο είλαη απαξαίηεηεο, φρη κφλνλ γηα λα
ηνλίζνπκε φηη πξφζεζή καο δελ είλαη κηα ζχληνκε θαη βηαζηηθή αλαθνξά ζε φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξα νλφ-
καηα ζεκαληηθψλ θηινζφθσλ θαη ηζηνξηθψλ θαη ηζηνξηθψλ ηίηισλ, αιιά γηα λα θαηαλνήζνπκε ηα ρξνληθά
φξηα θαη ηνπο ζηφρνπο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ.
΢ηφρνο καο ζε απηφ ην θεθάιαην –πνπ είλαη θαη ην ηειεπηαίν ηνπ βηβιίνπ– είλαη λα απαληήζνπκε ζε
αξθεηά απφ ηα εξσηήκαηα, πνπ είλαη βέβαην φηη έρεη ζπγθεληξψζεη ν αλαγλψζηεο καο, φπσο: Πφηε εκθαλίδν-
ληαη νη πξψηνη Έιιελεο επαγγεικαηίεο θαη επηζηήκνλεο ηζηνξηθνί θαη πφζν επεξεάζηεθαλ απφ ην κνληέιν ηνπ
Ράλθε, γεληθφηεξα ηνλ ηζηνξηζκφ ή ηνλ ζεηηθηζκφ, ή θαη ηε «ζρνιή» ησλ Αλλάι; Μπνξεί λα γίλεη ιφγνο γηα
θάπνηα ηζρπξή παξάδνζε πνιηηηθήο ηζηνξίαο ζηελ Διιάδα ηνπ 19νπ αηψλα, φπσο δειαδή ζηε Βξεηαλία, ηε
Γαιιία θαη άιιεο επξσπατθέο ρψξεο; Παξαηεξνχκε επίζεο ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα θάπνην λεσηεξηθφ ηζην-
ξηνγξαθηθφ ξεχκα ή έζησ κηα αμηνζεκείσηε κεηαζηξνθή, πνπ λα κπνξεί λα ζπζρεηηζηεί ή θαη λα ζπγθξηζεί κε
ηα θηλήκαηα ησλ Νέσλ Ηζηνξηψλ πνπ πξνθαινχλ, φπσο θάλεθε, ζεκαληηθέο αιιαγέο ή θαη επαλάζηαζεηο (κε
ηελ επξεία ηζηνξία ηνπ φξνπ) ζηηο ηζηνξηνγξαθίεο αξθεηψλ άιισλ Δπξσπαίσλ; Πψο εμειίρζεθε ε ζπλεξγαζία
ηεο ηζηνξίαο κε ηηο άιιεο θνηλσληθέο θαη αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο θαη πνηνπο ζεκαληηθνχο ζηαζκνχο ζπλα-
ληνχκε ζηελ ειιεληθή πεξίπησζε; Πψο κπνξνχκε, ελ ηέιεη, λα εμεγήζνπκε ηηο νκνηφηεηεο ή ηηο δηαθνξέο α-
λάκεζα ζηελ ειιεληθή θαη ηηο άιιεο επξσπατθέο ηζηνξηνγξαθίεο; Έηζη, απηφ ην ζχληνκν «ηαμίδη» καο ζηελ
ειιεληθή θνηλσλία θαη ηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ θαη ηνπ 20νχ αηψλα ζα απνηειέζεη θαη
ηνλ επίινγν ηνπ βηβιίνπ. Με παξάδεηγκα δειαδή ην λενζχζηαην ειιεληθφ θξάηνο, ζα πξνζπαζήζνπκε λα α-
παληήζνπκε εδψ ζηα πεξηζζφηεξα απφ ηα θαίξηα εξσηήκαηα, πνπ ζέζακε εμαξρήο ζε φ,ηη αθνξά ηελ ηδηαίηεξε
«θχζε» θαη ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ζηελ αιιεινζπζρέηηζή ηεο κε ηηο πξαγκαηηθφηεηεο, ηηο
πξνφδνπο θαη ηε γεληθφηεξε αλάπηπμε ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ.
12.1 Όηαλ έλα λέν θξάηνο γελληέηαη θαη γξάθεη ηελ ηζηνξία ηνπ
Ζ ζπγγξαθή ηεο «αιεζηλήο» ηζηνξίαο ηνπ Αγψλα ηεο Αλεμαξηεζίαο, έγξαθε ν Γξεγφξηνο Κσλζηαληάο (1753-
1844) ζε επηζηνιή ηνπ πξνο ηνλ πξψην Κπβεξλήηε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο ην 1828, ήηαλ κηα αλαπφδξαζηε
πξνηεξαηφηεηα. Ο ιφγνο ήηαλ πξνθαλήο: ε ηζηνξία ηεο λέαο πξαγκαηηθφηεηαο ησλ Διιήλσλ ζα πξνζέθεξε
αδηάζεηζηα επηρεηξήκαηα ζηνλ παξάιιειν δηπισκαηηθφ αγψλα ηνπο, ηδίσο ζε φ,ηη αθνξά ηελ ηεθκεξίσζε ηνπ

δηθαηψκαηφο ηνπο λα ζπζηήζνπλ αλεμάξηεην θξάηνο (΢θιαβελίηεο, 2004: 172). Φπζηθά, ε «αιεζηλή» ηζηνξία,
πνπ επηδεηνχζε ν ηέσο έθνξνο παηδείαο θαη ήδε ηδξπηήο ελφο πξφηππνπ ζρνιείνπ ζηε ΢χξν θαη ηνλ Πφξν, ζα
ήηαλ κηα αθεγεκαηηθή αλαζχλζεζε ησλ πξφζθαησλ πνιεκηθψλ θαη πνιηηηθψλ γεγνλφησλ, πνπ ελδερνκέλσο
ζα έδηλε έκθαζε ζηε δηεμνδηθή παξνπζίαζε ηνπ παηξησηηθνχ εξσηζκνχ θαη ηεο απηνζπζίαο ησλ επαλαζηαηε-
κέλσλ Διιήλσλ, ψζηε λα απνδεηθλχεηαη φηη θάζε ελδερφκελε ζπκβηβαζηηθή ιχζε ήηαλ αλέθηθην λα εθαξκν-
ζηεί ρσξίο πεξηπινθέο. Δμάιινπ, απφ ηνπο πξψηνπο κήλεο ηνπ Αγψλα ην ελδηαθέξνλ ησλ πεξηζζφηεξσλ Δι-
ιήλσλ δηαλννχκελσλ, πνπ είραλ θηάζεη ζηηο «ππφ ηα φπια επαξρίεο» γηα λα αλαιάβνπλ ξφινπο (θπξίσο πνιη-
ηηθνχο), αιιά θαη φζσλ παξέκελαλ ζηελ Δπξψπε, πξνζθέξνληαο απφ εθεί ηηο ππεξεζίεο ηνπο ζηελ ππεξάζπη-
ζε ηεο ειιεληθήο ππφζεζεο, ήηαλ ζηξακκέλν ζηελ ηζηνξία, κέζσ ηεο νπνίαο αλακελφηαλ λα επηηεπρζεί ε ζχλ-
δεζε ηνπ έλδνμνπ παξειζφληνο κε ην εξσηθφ παξφλ.
Φπζηθά, ην αξραηνειιεληθφ παξειζφλ δελ πξνζείιθπζε ην ελδηαθέξνλ ησλ Διιήλσλ γηα πξψηε θνξά
ην 1821 νχηε, βέβαηα, ε παξαγσγή έξγσλ επξχηεξνπ ηζηνξηθνχ ελδηαθέξνληνο πνπ είραλ ζηφρν ηε ζθπξειά-
ηεζε ηεο ειιεληθήο ηαπηφηεηαο μεθίλεζε μαθληθά κεηά απφ ηελ έλαξμε ηνπ Αγψλα (Βεινπδήο, 1982: 8-12).
Ζ ηζηνξία σο αθήγεζε ησλ εμειίμεσλ ηνπ ειιεληθνχ παξειζφληνο θαη σο πεγή άληιεζεο απνδείμεσλ γηα ηελ
ηζηνξηθφηεηα ηεο νκάδαο πνπ απνθαινχληαλ Έιιελεο (ή Ρσκηνί θαη Γξαηθνί) θαη νη πλεπκαηηθνί εγέηεο ησλ
νπνίσλ επηδεηνχζαλ ηελ αλάδεημή ηνπο ζε έζλνο, κε ηε ζεκαζία ηνπ πνιηηηθνχ έζλνπο πνπ επηθξαηνχζε ζηνλ
«θσηηζκέλν» θφζκν κεηά απφ ηηο ξεμηθέιεπζεο επαλαζηάζεηο ηνπ 18νπ αηψλα, πξσηαγσληζηνχζε θαη ζηελ
ειιεληθή δηαλφεζε. Αλάκεζα ζηα ζπνπδαηφηεξα πξν-επαλαζηαηηθά δείγκαηα απηήο ηεο κνξθήο ηελ εγεηηθή
ίζσο ζέζε θαηέρεη ην ηζηνξηθφ δνθίκην, πνπ αλέγλσζε ν Αδακάληηνο Κνξαήο (1748-1833) ελψπηνλ ηεο Δηαη-
ξείαο ησλ Αλζξσπνηεξεηψλ ζην Παξίζη, ην 1803, κε πξφζεζε λα παξνπζηάζεη ηελ νηθνλνκηθή, πνιηηηζκηθή
θαη θνηλσληθή πξφνδν ελφο έζλνπο ρσξίο θξάηνο ζηελ καθξαίσλε εμέιημή ηνπ ππφ μέλε θπξηαξρία. Ζ εμειη-
θηηθή ζεσξία –πνπ, φπσο αλαθέξακε, απνηεινχζε ηελ θπξίαξρε ζεσξία ζηελ ηζηνξηνγξαθία ηνπ επξσπατθνχ
Γηαθσηηζκνχ– έβξηζθε ζην θείκελν απηφ κηα απφ ηηο θαιχηεξεο απνηππψζεηο ηεο. Απηφο είλαη έλαο πξψηνο
ιφγνο πνπ εμεγεί ηελ απφθαζή καο λα κλεκνλεχζνπκε εδψ απηφ ην δνθίκην. Ο δεχηεξνο θαη ζπνπδαηφηεξνο
αθνξά ηελ πξνζπάζεηα ηνπ ζπγγξαθέα ηνπ, ηνπ γηαηξνχ, θηιφινγνπ θαη επξπκαζνχο ιφγηνπ, πνπ ζεσξείηαη
ζήκεξα «παηέξαο» ηνπ ειιεληθνχ εζληθηζκνχ, λα πεξηγξάςεη έλα παξειζφλ κε βάζε ηα εξσηήκαηα πνπ έζεηε
ην παξφλ θαη κε πξφζεζε λα εμεγήζεη ηελ «θαηάζηαζε» ησλ Διιήλσλ ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα. Σα ηεξάζηηα
ρξνληθά θελά ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο θαιχπηνληαλ πεξίηερλα απφ ηε δηεμνδηθή αθήγεζε ηεο αδηάζπαζηεο
επξσπατθήο ζπλέρεηαο κηαο κηθξήο λεζίδαο ηεο Ννηηναλαηνιηθήο Δπξψπεο, πνπ απνζπάζζεθε βίαηα απφ ηνλ
επξσπατθφ πνιηηηθφ πνιηηηζκφ (Κνξαήο, 1803). Οη αθξναηέο ηνπ Κνξαή θαη ιίγν αξγφηεξα αλαγλψζηεο ηνπ
δεκνζηεπκέλνπ θεηκέλνπ ηνπ είλαη πηζαλφ φηη εληππσζηάζηεθαλ απφ ηηο ξεηνξηθέο ηθαλφηεηέο ηνπ. Δίλαη επί-
ζεο πηζαλφ φηη σο εθπξφζσπνη ηνπ επξσπνθεληξηθνχ θφζκνπ ηεο επνρήο ηθαλνπνηήζεθαλ απφ ηηο αλεμάληιε-
ηεο, φπσο παξνπζηάδνληαλ απφ ηνλ Κνξαή, δπλάκεηο ηνπ ειιεληθνχ έζλνπο πνπ θαηάθεξε λα δηαηεξήζεη, πα-
ξά ηηο καθξαίσλεο πεξηπέηεηέο ηνπ, ηνλ επξσπατθφ θαη θηιειεχζεξν ραξαθηήξα ηνπ. Ή κήπσο αηζζάλζεθαλ
ζπγθίλεζε ιφγσ ηεο ζπκπάζεηάο ηνπο γηα ηνπο έλδνμνπο πξνγφλνπο ησλ Διιήλσλ ηνπ αξρφκελνπ 19νπ αηψλα;
΋πνηα θη αλ είλαη ε απάληεζε, ην δνθίκην ηνπ Κνξαή απνηειεί κηα ππνδεηγκαηηθή απφπεηξα εξαζηηερληθήο
ηζηνξηθήο γξαθήο απφ ηε ζθνπηά ελφο επξπκαζνχο, πνπ ζπλεηδεηά κάιινλ ζηξαηεπφηαλ ζηελ πξνεηνηκαζία
ελφο κειινληηθνχ εζληθνχ αγψλα.
Υσξίο ακθηβνιία, ε επίθιεζε ηνπ έλδνμνπ ειιεληθνχ παξειζφληνο αμηνπνηήζεθε κε κεγάιε επηηπρία
κεηά απφ ηελ έλαξμε ησλ θαηά ηφπνπο καρψλ γηα ηελ αλαλέσζε ηνπ θηιειιεληθνχ ελδηαθέξνληνο θαη ηε κε-
ηεμέιημή ηνπ ζε δηεζλέο θίλεκα ππνζηήξημεο ηνπ ειιεληθνχ αγψλα. Ζ πξνβνιή επίζεο ηεο πνιηηηζκηθήο απν-
κφλσζεο θαη ηεο πνιηηηθήο θαηαπίεζεο σο εμεγεηηθψλ κεηαβιεηψλ ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο θαζπζηέ-
ξεζεο ελφο έζλνπο, πνπ δελ είρε πεξηζψξηα επηινγήο ζε φ,ηη αθνξά ην παξφλ ηνπ, απνδείρζεθαλ πεηζηηθέο. Σε
ζθέςε απηή επηβεβαηψλεη ην γεγνλφο φηη ε Διιάδα πξνζείιθπζε κεηά ηελ έλαξμε ηεο Δπαλάζηαζεο ην ελδηα-
θέξνλ αθφκε θαη ελφο δηάζεκνπ θαη επππφιεπηνπ πνιηηηθνχ θηιφζνθνπ, φπσο ν Σδέξεκπ Μπέλζακ (Jeremy
Bentham, 1748-1832), ν νπνίνο αθηέξσζε αξθεηφ ρξφλν γηα λα ζρεδηάζεη, ζηε βάζε ηεο λεσηεξηθήο επξσπατ-

θήο ηδενινγίαο ηεο επνρήο, έλα θηιειεχζεξν θαη εθζπγρξνληζηηθφ πνιηηηθφ κεηαξξπζκηζηηθφ πξφγξακκα, πνπ
ζα επέηξεπε ηελ άκεζε γεθχξσζε ηνπ ράζκαηνο αλάκεζα ζην παξειζφλ θαη ην παξφλ ηεο ειιεληθήο θνηλσλί-
αο θαη, έηζη, ζηε κεηεμέιημή ηεο ζε ζχγρξνλε επξσπατθή θνηλσλία. Πξνθαλψο, νη πνιεκηζηέο ηεο «ππφ ηα
φπια» Διιάδαο είραλ ειάρηζηε ελεκέξσζε γηα ηηο εμειίμεηο απηέο. Οη «παξαζηάηεο» ηνπ έζλνπο ζηελ Β´ Δ-
ζλνζπλέιεπζε (1822) αλαθέξζεθαλ ζην πνιηηηθφ ζρέδην ηνπ Μπέλζακ θαη ζπλππέγξαςαλ ηελ επραξηζηήξηα
επηζηνιή, πνπ απνθαζίζηεθε λα ηνπ απνζηαιεί. Ζ είδεζε αλαθνηλψζεθε θαη ζηηο επαλαζηαηηθέο εθεκεξίδεο,
αιιά είλαη βέβαην φηη νη ζηξαηηψηεο ηνπ Αγψλα δελ παξαβξίζθνληαλ ζηελ Δζλνζπλέιεπζε θαη είλαη κάιινλ
απίζαλν λα είραλ πξφζβαζε ζηηο εθεκεξίδεο ηεο επνρήο. ΢ρεδφλ θαζεκεξηλά, φκσο, άθνπγαλ ζηηο πξφρεηξεο ή
παλεγπξηθέο νκηιίεο, πνπ ζρεδίαδαλ απνθιεηζηηθά γηα απηνχο νη ζηξαηησηηθνί θαη πνιηηηθνί εγέηεο ηνπο, ηηο
αλαθνξέο ηνπο ζε ζπνπδαία πξφζσπα ηνπ αξραίνπ παξειζφληνο, ζε επηιεγκέλεο ζηηγκέο ηνπο θαη ζηα έλδνμα
ζηξαηησηηθά θαη πνιηηηθά θαηνξζψκαηά ηνπο. Οη αλαθνξέο απηέο πνιιαπιαζηάδνληαλ πξννδεπηηθά, φζν πεξ-
λνχζε ν ρξφλνο. Πξάγκαηη, ζηηο νκηιίεο απηέο ηα αμηνζαχκαζηα επηηεχγκαηα ηνπ αξραηνειιεληθνχ πνιηηηζκνχ
πξνβάιινληαλ σο ην αθεγεκαηηθφ ππφβαζξν κηαο ξνκαληηθήο ηζηνξηθήο κπζνπιαζίαο, πνπ, ζε ζπλδπαζκφ κε
ηα πξφζθαηα επαλαζηαηηθά θαηνξζψκαηα, ελίζρπαλ ηνλ πνιεκηθφ δήιν θαη ηνλ παηξησηηθφ ελζνπζηαζκφ θαη
θαη‟ επέθηαζε πξνζέθεξαλ λνκηκνπνηεηηθά ηεθκήξηα γηα ηελ αλάδεημε ησλ επαλαζηαηψλ ζε ηζηνξηθφ έζλνο –
θαη πάιη κε ηε ζεκαζία πνπ απνθηνχζε ν φξνο ζην επξσπατθφ ιεμηιφγην ηεο επνρήο– θαη γηα ηελ θαηνρχξσζε
ηνπ δηθαηψκαηφο ηνπο λα ζπζηήζνπλ ην δηθφ ηνπο εζληθφ θξάηνο, παξαβηάδνληαο ηηο αξρέο ηνπ θπξίαξρνπ κε-
ηά ην ζπλέδξην ηεο Βηέλλεο (1815) δηεζλνχο ζπζηήκαηνο. Απηή, ινηπφλ, ε εξαζηηερληθή, θαη ζε κεγάιν βαζκφ
πξνθνξηθή «δεκφζηα», ηζηνξία –δείγκαηα ηεο νπνίαο ζψδνληαη ζηηο εθεκεξίδεο ησλ επαλαζηαηηθψλ ρξφλσλ,
ζηα θπιιάδηα κε νκηιίεο επηθαλψλ πνιηηηθψλ, πνπ δεκνζηεχηεθαλ είηε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Αγψλα είηε αξ-
γφηεξα, θαη θπξίσο ζηηο ηζηνξίεο ησλ Διιήλσλ ή Φηιειιήλσλ γηα ηελ Διιεληθή Δπαλάζηαζε θαη ζηα απνκλε-
κνλεχκαηα ησλ αγσληζηψλ– απνηππψλεη ελαξγψο ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ πξαθηηθή ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο.
Μέρξη ην ηέινο ηνπ Αγψλα, είλαη βέβαην φηη ε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο ηαπηηδφηαλ κε ηελ επίηεπμε
ηνπ απψηεξνπ ζηφρνπ –ηε ζχζηαζε αλεμάξηεηνπ θξάηνπο– θαη νη αλαθνξέο ζηελ αμηνζαχκαζηε ειιεληθή
αξραηφηεηα αξθνχζαλ. ΢ην λενζχζηαην βαζίιεην, ε αλάγθε ηεο ζπγγξαθήο κηαο εζληθήο ηζηνξίαο αλακελφηαλ
λα δηεπθνιχλεη ηε ζπκθηιίσζε αλάκεζα ζην πξφζθαην επαλαζηαηηθφ παξειζφλ θαη ην πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ
παξφλ ησλ ππεθφσλ ηψξα ελφο θξάηνπο, νξγαλσκέλνπ θαηά ηα δπηηθά πξφηππα, θαη ελφο Δπξσπαίνπ βαζηιηά
–ηνπ Βαπαξνχ πξίγθηπα ΋ζσλα, πνπ επηιέρζεθε ην 1832 γηα ηνλ ειιεληθφ ζξφλν. Απηφο ήηαλ ν ζεκαληηθφηε-
ξνο γεληθφο ζηφρνο. Σα επφκελα ρξφληα, φπσο ζα θαλεί παξαθάησ, ε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο ζπλδέζεθε
ζηελά ζην άξκα ηεο Μεγάιεο Ηδέαο θαη ηνπ ειιεληθνχ εζληθηζκνχ, απνζθνπψληαο ζηελ ηεθκεξίσζε ηνπ θπ-
ξίαξρνπ αηηήκαηνο ηεο ελνπνίεζεο ησλ αιχηξσησλ ειιεληθψλ νκάδσλ, πνπ παξέκελαλ δηάζπαξηεο ζηελ επη-
θξάηεηα ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο. Απηφ είλαη ην γεληθφ πεξίγξακκα ζην νπνίν θηλήζεθε ε εξαζηηερλη-
θή θαη επαγγεικαηηθή ηζηνξηνγξαθηθή παξαγσγή θαζ‟ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηψλα. Φπζηθά, κέρξη ηε ζχ-
ζηαζε ηνπ πξψηνπ παλεπηζηεκίνπ δελ κπνξεί λα γίλεη ιφγνο γηα επηζηεκνληθή ειιεληθή ηζηνξηνγξαθία. Ζ
επηζηεκνληθή ηζηνξηνγξαθία άιισζηε δελ ηαπηίδεηαη κε «έλα ζχλνιν άπισλ, αθεξεκέλσλ δηαδηθαζηψλ ζθέ-
ςεο […], αιιά έρεη λα θάλεη πάληνηε κε δσληαλνχο αλζξψπνπο, νη νπνίνη εξγάδνληαη κέζα ζε αθαδεκατθνχο
ή επηζηεκνληθνχο ζεζκνχο, θαη νη νπνίνη έρνπλ θάπνηα πηζηεχσ ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ηα
νπνία κνηξάδνληαη κε πνιινχο άιινπο ζπγρξφλνπο ηνπο» (Iggers, 1999: 35-36). Πξηλ απφ ηε δεκηνπξγία ηνπ
πξψηνπ ειιεληθνχ ζεζκνχ, ζηα δεκνζηεχκαηα ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ θπξηαξρνχλ νη βηνγξαθίεο ή πξνζσ-
πνγξαθίεο ζπνπδαίσλ αλδξψλ ηεο Δπαλάζηαζεο, ηα απνκλεκνλεχκαηα αγσληζηψλ, θαζψο θαη θάπνηεο ηζηνξί-
εο –εξαζηηερληθέο, σο επί ην πιείζηνλ, γξακκέλεο απφ άλδξεο πνπ είραλ επίζεο ιάβεη κέξνο ζηα επαλαζηαηηθά
γεγνλφηα. Σα έξγα απηά απνηππψλνπλ ην κεηεπαλαζηαηηθφ «πάζνο» ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο γηα ηελ ηζηνξία,
θαηά πξνηεξαηφηεηα ηελ πξφζθαηε ηζηνξία, ην νπνίν ζπκίδεη ην αληίζηνηρν «πάζνο» πνπ επηθξάηεζε γηα αξ-
θεηέο δεθαεηίεο, φπσο είδακε ζην θεθάιαην 6, ζηελ ακεξηθαληθή θαη θπξίσο ηε γαιιηθή θνηλσλία κεηά απφ ην
ηέινο ησλ δηθψλ ηνπο επαλαζηάζεσλ. Πξάγκαηη, δελ ζα ήηαλ ππεξβνιή λα ππνζηεξίμνπκε φηη φιεο ζρεδφλ νη

νκάδεο ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο έδεηρλαλ ηψξα κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ηα φζα είραλ ζπκβεί κεηά ην 1821 ή
θαη ιίγν λσξίηεξα, θαηά ηελ πξνεηνηκαζία ηνπ Αγψλα.
Οη βηνγξαθίεο, γξακκέλεο ζπλήζσο ζε ηξίην πξφζσπν, απνηέιεζαλ ην πξψην είδνο ηζηνξηθήο γξαθήο
πνπ εγθαηληάζηεθε ην 1828 – δειαδή πξηλ αθφκε νξηζηηθνπνηεζνχλ ηα ζχλνξα ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο– απφ
ηνλ Γεψξγην Γαδή (1795-1855). Σν βηβιίν κε ηηο βηνγξαθίεο ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε (1788-1823) θαη ηνπ
Γεψξγηνπ Καξατζθάθε (1782-1827), δχν ζεκαληηθψλ ζηξαηησηηθψλ δειαδή πνπ έραζαλ ηε δσή ηνπο ζηα πε-
δία ησλ καρψλ, πνπ δεκνζίεπζε ν Γαδήο ζηελ Αίγηλα, δηαβάζηεθε θαη αγνξάζηεθε απφ πνιινχο, ψζηε ν ίδηνο
παξαδερφηαλ αξγφηεξα φηη είρε θαη νηθνλνκηθφ θέξδνο αιιά θαη έλα ηζρπξφ θίλεηξν, γηα λα ζπλερίζεη ην ζπγ-
γξαθηθφ ηνπ έξγν. Λίγν αξγφηεξα (ην 1841), πξνρψξεζε ζε έλα γεληθφηεξν Λεμηθόλ ηεο Δπαλαζηάζεσο πνπ
πεξηιάκβαλε θαη άιια βηνγξαθηθά θαη «παηξηδνγξαθηθά» έγγξαθα. Φαίλεηαη επίζεο φηη ε επηινγή λεθξψλ
εξψσλ ηνπ Αγψλα ήηαλ ε πξνζθηιήο ηαθηηθή ησλ πξψησλ βηνγξάθσλ. Ο ζάλαηνο είρε ήδε εξσνπνηήζεη ηνπο
άλδξεο, πνπ επέιεγαλ λα παξνπζηάζνπλ ζηνπο αλαγλψζηεο ηνπο, θαη ε πξφζεζή ηνπο λα απνηξέςνπλ ηελ α-
πνζηψπεζε ησλ έλδνμσλ θαηνξζσκάησλ ηνπο έκνηαδε κε κηα πξνζπάζεηα επηζηξνθήο ζηηο θαιχηεξεο ζηηγκέο
ηνπ Αγψλα, πνπ δελ είραλ επηζθηαζηεί απφ πνιηηηθά πάζε θαη εκθχιηεο δηελέμεηο. Πξνθαλψο, ε έκθαζε ζε
ηέηνηεο ζηηγκέο αλακελφηαλ λα ηθαλνπνηήζεη ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ηεο επνρήο, αιιά θαη λα ζπκβάιεη ζηελ
εζηθή δηαπαηδαγψγεζε ησλ επφκελσλ γεληψλ. Παξάιιεια, έδηλε ηελ εληχπσζε, αθφκε θαη ζηνπο ίδηνπο ηνπο
ζπγγξαθείο ηνπο, φηη επηηεινχζαλ ζεκαληηθφ εζληθφ έξγν, δηαζψδνληαο κεξηθά απφ ηα γεγνλφηα ηεο πξφζθα-
ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο, πνπ ήηαλ σθέιηκν λα απνθηήζνπλ ζεκαληηθή ζέζε ζηε ζπιινγηθή κλήκε. Σε ζθέςε
απηή επηβεβαηψλνπλ νη επηινγέο ησλ ζπγγξαθέσλ, πνπ ζπλέρηζαλ ηα επφκελα ρξφληα ηελ έθδνζε βηνγξαθη-
θψλ έξγσλ. Σν 1831, ην θξίζηκν έηνο ηεο δνινθνλίαο ηνπ Ησάλλε Καπνδίζηξηα, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ νπνίνπ
θνξπθψζεθαλ νη πνιηηηθνί αληαγσληζκνί θαη νη ζπγθξνχζεηο αλάκεζα ζηηο δηάθνξεο πνιηηηθέο θαηξίεο ησλ
επαλαζηαηψλ, δεκνζηεχζεθε κία αθφκε βηνγξαθία ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε (απηήλ ηε θνξά ζηελ Κέξθπξα
απφ ηνλ ΢ππξίδσλα Μεηαμά), ελψ ην ίδην έηνο ν Γεκήηξηνο Αηληάλ (1800-1884), ν κνξθσκέλνο γξακκαηηθφο
ηνπ Καξατζθάθε, δεκνζίεπζε ζηε Γεληθή Δθεκεξίδα ηεο Διιάδνο ηελ αγγειία ηεο έθδνζεο κηαο δεχηεξεο βην-
γξαθίαο ηνπ ζηξαηησηηθνχ, ηελ νπνία ηειηθά πξαγκαηνπνίεζε ηξία ρξφληα αξγφηεξα, φηαλ αθφκε ήηαλ πξσ-
ηνδίθεο ζηε Λακία θαη πξηλ έξζεη ζε ξήμε κε ην θαζεζηψο. Δπίζεο, ην 1834, ην έηνο πνπ μεθίλεζε κε ηελ α-
πφθαζε ηεο Αληηβαζηιείαο γηα ηελ αλέγεξζε ησλ δχν πξψησλ κλεκείσλ γηα ηε κλήκε ησλ γεγνλφησλ ηεο Δ-
παλάζηαζεο, αλαθνηλψζεθε ε αγγειία γηα ηελ έθδνζε ησλ Τπνκλεκάησλ ηνπ Παιαηψλ Παηξψλ Γεξκαλνχ
(1771-1826) απφ ηνλ ηεξέα θαη ζρνιάξρε Καιιίληθν Καζηφξρε –γηα ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπ νπνίνπ έρνπκε
ειάρηζηεο πιεξνθνξίεο, θπξίσο απφ ην βηνγξαθηθφ ιεμηθφ ησλ αγσληζηψλ πνπ ζπλέηαμε ζηα ηειεπηαία ρξφληα
ηεο δσήο ηνπ ν ππαζπηζηήο ηνπ Κνινθνηξψλε, γλσζηφο σο Φσηάθνο (1798-1898), θαη ην νπνίν εμέδσζε κεηά
απφ ηνλ ζάλαηφ ηνπ έλαο αξενπαγίηεο ζπγγελήο ηνπ (Υξπζαλζφπνπινο, 1888: 13-14). ΋πσο θαη ν Αηληάλ,
έηζη θαη ν Καζηφξρεο ρξεηάζηεθε λα πεξηκέλεη κεξηθά ρξφληα κέρξη λα ζπγθεληξσζεί επαξθήο αξηζκφο ζπλ-
δξνκεηψλ θαη λα ρξεκαηνδνηεζεί ε έθδνζε. Βέβαηα, είλαη αξθεηά πηζαλφ φηη θαίξην ξφιν ζηε δεκνζίεπζε
απηή έπαημε ν Ησάλλεο Φηιήκσλ (1798-1874), ν γλσζηφο δεκνζηνγξάθνο, εθδφηεο, ην 1833, ηνπ Υξόλνπ (ηεο
βξαρχβηαο εθεκεξίδαο ηνπ Ναππιίνπ) θαη απφ ην 1838 ηνπ Αηώλα, κηαο απφ ηηο καθξνβηφηεξεο πνιηηηθέο εθε-
κεξίδεο ηεο ειιεληθήο πξσηεχνπζαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηψλα.
Ο Φηιήκσλ, πνπ πξνζέζεζε ζηελ έθδνζε ηνπ Καζηφξρε (1837) έλαο εθηελέο ηζηνξηθφ ζεκείσκα (πε-
ξίπνπ πελήληα ζειίδσλ) σο εηζαγσγή ησλ Τπνκλεκάησλ πνπ είρε ζπληάμεη ν Μεηξνπνιίηεο, είρε ήδε δεκν-
ζηεχζεη ην Γνθίκηνλ ηνπ γηα ηε Φηιηθή Δηαηξεία (1834) –έλα απφ ηα πξψηα ηζηνξηνγξαθηθά έξγα, κεηά ηε ΢π-
λνπηηθή Ηζηνξία ησλ ηξηώλ λαπηηθώλ λήζσλ ηνπ Πέηξνπ ΢θπιίηζε Οκεξίδε (1831), ζηα νπνία ρξεζηκνπνηνχ-
ληαλ εθηελψο ληνθνπκέληα θαη παξαπνκπέο γηα ηελ απφδεημε ηεο αιήζεηαο ησλ εμηζηνξνχκελσλ γεγνλφησλ
θαη επίζεο πεξηιακβάλνληαλ παξαξηήκαηα εγγξάθσλ. Σα έξγα απηήο ηεο κνξθήο είραλ ζηφρν λα απαληήζνπλ
ζηα θπξηφηεξα εξσηήκαηα ησλ θαηξψλ –γηαηί έγηλε ε Δπαλάζηαζε, πψο νξγαλψζεθε, κε πνηνπο ηξφπνπο επε-
ηεχρζε ε ζχζηαζε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο θαη πνηα ήηαλ ε ζπκβνιή δηάθνξσλ ζπνπδαίσλ αλδξψλ ή ηφπσλ
ζηελ αίζηα έθβαζε ηεο ειιεληθήο ππφζεζεο (΢θπιίηζεο-Οκεξίδεο, 1831: ε´· Φηιήκσλ, 1834: α´). Σν λέν θα-

ζεζηψο δελ ζηήξηδε νηθνλνκηθά ηέηνηεο εθδνηηθέο πξσηνβνπιίεο, αιιά νχηε ηηο εκπφδηδε, πξνθαλψο γηα ηνλ
ιφγν φηη αθνξνχζαλ έλα παξειζφλ, ζην νπνίν ν βαζηιηάο ηψξα ηεο Διιάδαο δελ είρε αλαιάβεη ελεξγνχο ξφ-
ινπο. Αληίζεηα, ππήξρε ε πξνζδνθία φηη ην παξειζφλ απηφ ζα κπνξνχζε λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ ελίζρπζε
ηεο ζπλνρήο θαη ηνπ παηξησηηζκνχ ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο, φπσο επίζεο θαη γηα ηελ θαηαζθεπή θαη δηάδνζε
κηαο ειιεληθήο ηαπηφηεηαο, πνπ ζα δηεπθφιπλε ηε κεηακφξθσζε ησλ ζηξαηησηψλ ηνπ πνιέκνπ ηεο Αλεμαξ-
ηεζίαο ζε ππεθφνπο ηνπ βαζηιείνπ θαη ππεξαζπηζηέο ηεο έλλνκεο ηάμεο ηνπ. Χο απνηέιεζκα, ε Αληηβαζηιεία
θαη κεηά ηελ ελειηθίσζή ηνπ, ην 1835, ν ίδηνο ν βαζηιηάο δελ εκπφδηζαλ νχηε ηε δεκνζίεπζε ησλ επίζεκσλ
ληνθνπκέλησλ ησλ επαλαζηαηηθψλ ρξφλσλ –ηε λέα κφδα πνπ μεθίλεζε κε πξσηεξγάηεο ηνλ ΢θπιίηζε-
Οκεξίδε θαη θπξίσο ηνλ Φηιήκνλα. Σα παξαξηήκαηα δειαδή ησλ εγγξάθσλ, ησλ δηαθεξχμεσλ θαη ησλ επη-
ζηνιψλ, κε ηα νπνία ακθφηεξνη ζπλφδεπζαλ ηα έξγα ηνπο, ππήξμαλ ηα πξψηα δείγκαηα ηεο λέαο κφδαο. Ζ
πξψηε απηφλνκε έθδνζε ληνθνπκέλησλ –ν πξψηνο ηφκνο ηεο ΢πιινγήο ησλ Πξσηνθόιισλ, ΢πλζεθώλ θαη
Γηπισκαηηθώλ Δγγξάθσλ ησλ επαλαζηαηηθψλ ρξφλσλ– πξαγκαηνπνηήζεθε ζην Ναχπιην, ηελ πξνζσξηλή
πξσηεχνπζα ηνπ αλεμάξηεηνπ ειιεληθνχ βαζηιείνπ, ην 1834, κε πξφηππν ηηο γαιιηθέο δεκνζηεχζεηο ηεο επν-
ρήο, απφ ηνλ Νηθφιαν ΢θνχθν, έλαλ άλδξα πνπ είρε δήζεη ζην Παξίζη θαη παξαθνινπζνχζε κε ελδηαθέξνλ θαη
ζαπκαζκφ ηηο γαιιηθέο εμειίμεηο. Πξφζεζή ηνπ, φπσο εμεγνχζε ν ίδηνο, ήηαλ λα ζπγθεληξψζεη ην πξσηνγελέο
πιηθφ γηα ηε κειέηε ηεο ειιεληθήο δηπισκαηηθήο ηζηνξίαο. Σν 1839, πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηελ νηθνλνκηθή
ζηήξημε δηάθνξσλ Διιήλσλ ηεο δηαζπνξάο ε έθδνζε ηνπ πξψηνπ ηφκνπ ηεο ζπιινγήο λφκσλ θαη επίζεκσλ
εγγξάθσλ ηεο πεξηφδνπ 1821-1832 απφ ηνλ Αλδξέα Μάκνπθα –κε ηίηιν Σα θαηά ηελ Αλαγέλλεζηλ ηεο Διιά-
δνο ήηνη ΢πιινγή ησλ πεξί ηελ αλαγελλσκέλελ Διιάδα ζπληαρζέλησλ πνιηηεπκάησλ, λόκσλ θαη επηζήκσλ πξά-
μεσλ, πνπ επξφθεηην λα νινθιεξσζεί κε ηελ έθδνζε ηνπ ελδέθαηνπ ηφκνπ, ην 1852.
Σα επφκελα ρξφληα πνιιαπιαζηάζηεθαλ νη δεκνζηεχζεηο εγγξάθσλ, πεξηιακβάλνληαο ηκήκαηα ηνπη-
θψλ επαλαζηαηηθψλ αξρείσλ, φπσο απηφ ηεο Όδξαο (Σα Τδξατθά, πνπ εθδφζεθαλ, ην 1844, κε δαπάλε ηνπ
δήκνπ ηεο Όδξαο) θαη ησλ ΢πεηζψλ (Σα ΢πεηζηώηηθα, πνπ δεκνζίεπζε, ην 1861, ν Αλδξέαο Υαηδεαλάξγπξνο)
ή ηδησηηθψλ ζπιινγψλ –γηα παξάδεηγκα, ην 1855, ν ππνζηξάηεγνο Ησάλλεο (Γελλαίνο) Κνινθνηξψλεο (1806-
1868), γηνο ηνπ Θεφδσξνπ Κνινθνηξψλε (1770-1843), δεκνζίεπζε απφ ην αξρείν ηνπ έγγξαθα θαη επηζηνιέο
γηα ηα γεγνλφηα ηνπ 1832. Έηζη, αθελφο δηλφηαλ έκθαζε ζηελ ηνπηθή ηζηνξία, πνπ επξφθεηην λα γλσξίζεη ηελ
πξψηε αλάπηπμή ηεο ζηα κέζα πεξίπνπ ηνπ αηψλα (Αξψλε-Σζίριε, 2008: 345). Αθεηέξνπ ηα ληνθνπκέληα θαη
νη αθεγήζεηο ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ, ζηηο νπνίεο, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1830, πξνζηέζεθε έλαο κεγάινο α-
ξηζκφο απνκλεκνλεπκάησλ, αλαδείθλπαλ ηηο πνιηηηθέο αληηπαξαζέζεηο θαη ηηο δηαθσλίεο ησλ πξσηαγσληζηψλ
ηεο Δπαλάζηαζεο. Μεκνλσκέλνη άλδξεο, φπσο ν Γεψξγηνο Σεξηζέηεο (1800-1874), ζηνλ νπνίν ππαγφξεπζε
ηα απνκλεκνλεχκαηά ηνπ ν Θεφδσξνο Κνινθνηξψλεο, αλέιαβαλ θαίξην ξφιν ζηελ θαηαγξαθή ηεο κλήκεο
ησλ δηαπξεπέζηεξσλ αγσληζηψλ, παξνηξχλνληάο ηνπο λα επηρεηξήζνπλ ηελ έθδνζε ησλ γεγνλφησλ, ζηα νπνία
ζπκκεηείραλ αιιά θαη εθδίδνληαο νη ίδηνη πνλήκαηα ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ, ζηα νπνία, κε βάζε ηηο πξνθν-
ξηθέο καξηπξίεο ησλ απνκλεκνλεπκαηνγξάθσλ, κε ηνπο νπνίνπο ζπλνκηινχζαλ, επηρεηξνχζαλ κε θαλεξά ε-
ξαζηηερληθφ ηξφπν ηελ απνθαηάζηαζε ησλ αηηηαηηθψλ ζρέζεσλ ησλ εμηζηνξνχκελσλ γεγνλφησλ αιιά θαη ε-
ζηθέο ή άιιεο θξίζεηο γηα ηνπο άλδξεο πνπ πξσηαγσλίζηεζαλ ζε απηά. Ο Σεξηζέηεο, γηα παξάδεηγκα, απνηφι-
κεζε, ην 1852, κηα ηέηνηα ηζηνξηνγξαθηθή πξνζέγγηζε κε ηίηιν Δμαθνινύζεζηο ησλ πξνιεγνκέλσλ εηο ηα ππν-
κλήκαηα ηνπ Θεόδσξνπ Κνινθνηξώλε θαη κε θπξηφηεξε πεγή ηελ αθήγεζε ηνπ επνλνκαδφκελνπ «γέξνπ ηνπ
Μνξηά», πξνζπαζψληαο ηψξα φρη λα πεξηγξάςεη πψο έγηλαλ ηα πξάγκαηα, αιιά λα απαληήζεη ζην εξψηεκα
πψο ζα κπνξνχζαλ λα έρνπλ γίλεη θαη γηαηί δελ έγηλαλ κε θαιύηεξν ηξφπν. Σέηνηνπ είδνπο θείκελα ήηαλ ηδηαί-
ηεξα πξνζθηιή ζην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ηεο επνρήο.
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε δεκνζίεπζε ησλ απνκλεκνλεπκάησλ ελφο αγσληζηή πξνθαινχζε αξθεηά
ζπρλά ηελ απάληεζε θάπνηνπ άιινπ, ν νπνίνο ηνλ θαηεγνξνχζε γηα παξαπνίεζε ησλ γεγνλφησλ, εμχκλεζε
ηνπ ξφινπ ησλ θίισλ ηνπ θαη ζπθνθαληηθή δπζθήκεζε ησλ ερζξψλ ηνπ. Σα παξαδείγκαηα ηέηνησλ απαληή-
ζεσλ είλαη πξάγκαηη πνιιά. Απηή ε πνιεκηθή ησλ θπιιαδίσλ θαλεξψλεη ηηο λέεο απαηηήζεηο ηεο ειιεληθήο
θνηλσλίαο ζε φ,ηη αθνξά ηελ εμήγεζε ησλ γεγνλφησλ ηεο πξφζθαηεο ηζηνξίαο ηεο, νη νπνίεο επεξεάδνληαλ,

φπσο είλαη θπζηθφ, απφ ηηο εμειίμεηο ηνπ παξφληνο ηεο. Γελ κπνξεί λα ζεσξεζεί ηπραίν φηη, ηε δεθαεηία ηνπ
1850 θαη κέρξη ηελ έμσζε ηνπ ΋ζσλα, ν αξηζκφο ηφζν ησλ βηνγξαθηθψλ φζν θαη απνκλεκνλεπκαηηθψλ έξγσλ
απμήζεθε εληππσζηαθά θαη επίζεο δεκνζηεχζεθαλ δχν ζεκαληηθέο ηζηνξίεο ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο. Ζ
πξψηε εθδφζεθε ζην Λνλδίλν ην 1853, θαη «βειηησκέλε» θαηφπηλ ζηα έηε 1860-1862, απφ ηνλ πνιηηηθφ θαη
δηπισκάηε ΢ππξίδσλα Σξηθνχπε (1788-1873). Πξφθεηηαη γηα κηα αμηνπξφζεθηε πξνζπάζεηα αλαζχλζεζεο
ησλ γεγνλφησλ ηνπ πξφζθαηνπ παξειζφληνο, ζηελ νπνία ηίζεληαη πξσηφηππα θαη πξνθιεηηθά εξσηήκαηα.
Καηά κία εθδνρή, είλαη κία ηζηνξία πνπ «έρεη ραξαθηεξηζηηθά ησλ αληίζηνηρσλ ηζηνξηψλ ζηηο κεγάιεο ρψξεο
ηεο Δπξψπεο» ηεο ίδηαο επνρήο, ε νπνία παξνπζηάδεη ηελ αίζηα έθβαζε ηνπ ειιεληθνχ αγψλα σο απνηέιεζκα
ηνπ δηεζλνχο ζπζρεηηζκνχ δπλάκεσλ θαη αληηκεησπίδεη θξηηηθά ηηο θαηά θαηξνχο πνιηηηθέο ζπκπεξηθνξέο,
θαηαιήγνληαο αθφκε θαη ζε παξαδνρέο, πνπ δελ ήηαλ ζπκβαηέο κε ηηο θπξίαξρεο ηδέεο ή ηνπο επξχηαηα δηα-
δεδνκέλνπο εζληθνχο κχζνπο, πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ Δπαλάζηαζε –φπσο, γηα παξάδεηγκα, φηη «ζηελ Αγία
Λαχξα δε ζπλέβε απνιχησο ηίπνηε». (Κξεκκπδάο, 2007: 145-151). Ζ δεχηεξε εθδφζεθε απφ ηνλ Φηιήκνλα
ζηα έηε 1859-1861. ΢ην θπξίσο θείκελν ν ζπγγξαθέαο επαλαιακβάλεη ηνπο αθεγεκαηηθνχο ηξφπνπο, πνπ ε-
θάξκνζε ζην Γνθίκηό ηνπ γηα ηε Φηιηθή Δηαηξεία (1834), δεκνζηεχνληαο εθηελή απνζπάζκαηα θαη νιφθιεξα
έγγξαθα ζηηο πνιπάξηζκεο ζεκεηψζεηο ηνπ. Αιιά ηα πην ελδηαθέξνληα ηκήκαηα ηεο ηζηνξίαο ηνπ είλαη ηα
πξνιεγφκελα θάζε ηφκνπ, πνπ απνηεινχλ ηε ζπλέρεηα αιιά θαη ηελ απάληεζε ζηα πξνιεγφκελα ηνπ πξψηνπ
έξγνπ ηνπ.
Ξεθηλψληαο, ινηπφλ, απφ ηελ παξαδνρή φηη «φζηηο γξάθεη ηελ Ηζηνξίαλ ησλ ζπγρξφλσλ ηνπ, δπζθφ-
ισο δχλαηαη λα ήλαη ειεχζεξνο απφ ζπκπαζείαο θαη αληηπάζεηαο αηζζήκαηα», ν Φηιήκσλ εμεγνχζε ηνπο ιφ-
γνπο, πνπ σζνχζαλ ηνπο άλδξεο, νη νπνίνη ζπκκεηείραλ ζηα γεγνλφηα ηεο Δπαλάζηαζεο, λα ζπγγξάςνπλ ηελ
ηζηνξία ηεο θαη ηφληδε ηηο θπξηφηεξεο δπζθνιίεο πνπ αληηκεηψπηδε, φπνηνο απνηνικνχζε έλα ηέηνην έξγν. Ζ
απνθαηάζηαζε ηεο αιήζεηαο, ε θαηαγξαθή ηεο πξφζθαηεο έλδνμεο ηζηνξίαο, ε δεκηνπξγία λέσλ εξψσλ, ε
θαηαλφεζε ηεο λέαο πνιηηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο θαη ε παηξησηηθή θαη εζηθή δηαπαη-
δαγψγεζε ησλ επφκελσλ γεληψλ ζπγθαηαιέγνληαλ ζηηο θπξηφηεξεο επηδηψμεηο ησλ εξαζηηερλψλ ηζηνξηνγξά-
θσλ θαη ησλ απνκλεκνλεπκαηνγξάθσλ ηεο Δπαλάζηαζεο, πνπ ζπλέρηζαλ λα εθδίδνπλ ηα έξγα ηνπο παξάιιε-
ια κε ηα πξψηα δείγκαηα ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξηθήο γξαθήο ησλ Διιήλσλ παλεπηζηεκηαθψλ ηζηνξηθψλ ηνπ
19νπ αηψλα. Αλ θαη νη αθεγήζεηο ηνπο πξνζείιθπαλ ην ελδηαθέξνλ θαη πξνθαινχζαλ πνιιέο θνξέο ηα ζεηηθά
ζρφιηα ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ηζηνξηθψλ, ε κεξνιεςία, φπσο παξαδερφηαλ ν Φηιήκσλ, είλαη ην αλαπφδξαζην
απνηέιεζκα ησλ δηαθνξεηηθψλ ηξφπσλ «ηνπ ζπιινγίδεζζαη». Κάζε άλζξσπνο, άιισζηε, «ιακβάλεη πνιιάθηο
νδεγφλ ηελ πξφιεςηλ», φηαλ επηδηψθεη λα κεηακνξθψζεη ζε ζπιινγηθή κλήκε εθείλεο ηηο πεξαζκέλεο ζηηγ-
κέο, πνπ ν ίδηνο έδεζε θαη ζεσξεί έλδνμεο, γηαηί έηζη αληηιακβάλεηαη ηελ πξνζσπηθή ηνπ επζχλε ηφζν απέλα-
ληη ζην παξειζφλ, ηνπ νπνίνπ ηηο «δεκηέο» επηζπκεί λα απνθαηαζηήζεη φζν θαη απέλαληη ζην παξφλ, πνπ επη-
ζπκεί λα πξνθπιάμεη απφ κειινληηθέο «δεκηέο». Με ηελ παξαδνρή απηή ν Φηιήκσλ πξνζέθεξε έλα εμαίξεην
δείγκα ζπγρξνληθήο θαηαλφεζεο ησλ «ηάμεσλ ηνπ ρξφλνπ», δειαδή ησλ ζπλεηδεηψλ ή αζχλεηδσλ επηηαγψλ
«ησλ θαηξψλ» φζνλ αθνξά ηηο αδηαπξαγκάηεπηεο ζρέζεηο κηαο θνηλσλίαο κε ηνλ ρξφλν, θαη απνθάιππηε ηηο
δεζκεχζεηο ηνπ θαη έηζη ηηο «αδπλακίεο» ησλ ηζηνξηθψλ έξγσλ ηνπ. Ίζσο γηα απηφλ ηνλ ιφγν ν ίδηνο επηδίσθε
ηνλ εκπινπηηζκφ ηνπο κε παξαξηήκαηα εγγξάθσλ, γηα λα εληζρχζεη δειαδή ηελ «αιήζεηα» ησλ ζθέςεσλ θαη
ησλ εξκελεηψλ ηνπ, αλ θαη ζε ηειεπηαία αλάιπζε ζεσξνχζε πσο ε αιήζεηα ήηαλ απηαπφδεηθηε: «νκηινχζη ηα
πξάγκαηα, νπδεκίαλ έρνληα αλάγθελ ζπλεγνξίαο θαη ππνζηεξίμεσο», θαηά ηελ άπνςή ηνπ (Φηιήκσλ, 1834:
ηζη´-θ· Φηιήκσλ, 1859: ηζη´-θδ´). Χζηφζν, ηελ πεξίνδν πνπ ν Φηιήκσλ θαηέγξαθε απηέο ηηο ζθέςεηο ηνπ γηα
ηελ ηζηνξία, μεθηλνχζε ε θπθινθνξία ηνπ πξψηνπ ειιεληθνχ ηζηνξηθνχ πεξηνδηθνχ κε ηίηιν Φίιηζησξ (Βε-
ινπδήο, 1982: 7-8), ελψ είρε ήδε δηνξηζηεί θαζεγεηήο Γεληθήο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηήκην ησλ Αζελψλ έλαο
απφ ηνπο πξψηνπο απνθνίηνπο ηνπ, ν Γεκήηξηνο Βεξλαδάθεο (1833-1907) (Καξακαλσιάθεο, 2006: 137).

12.2 Ζ ειιεληθή επηζηεκνληθή ηζηνξία θαη νη θπξηόηεξνη ζηαζκνί ηεο
Σν πξψην ειιεληθφ παλεπηζηήκην (“Οζψλεην” αξρηθά θαη έπεηηα “Δζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ”) εγθαηληάζηεθε
ζηελ νηθία ηνπ αξρηηέθηνλα ΢ηακάηε Κιεάλζε (1802-1862), ζηνπο πξφπνδεο ηεο Αθξφπνιεο, ηνλ Μάην ηνπ
1837, θαη ζχκθσλα κε ηνλ πξψην θαλνληζκφ ηνπ, πνπ βαζίζηεθε ζην γεξκαληθφ πξφηππν, πεξηιάκβαλε ηέζ-
ζεξηο ζρνιέο: ηε ζενινγηθή, ηε λνκηθή, ηελ ηαηξηθή θαη ηε ζρνιή «ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο άιιεο εγθπθιίνπ
παηδείαο». Ζ επηινγή ηνπ γεξκαληθνχ πξνηχπνπ δελ νθεηιφηαλ κφλνλ ζηε βαπαξηθή θαηαγσγή ηνπ πξψηνπ
βαζηιηά ηεο Διιάδαο, αιιά επίζεο ζην γεγνλφο φηη πνιινί απφ ηνπο Έιιελεο δηαλννπκέλνπο ηεο επνρήο είραλ
ζπνπδάζεη ζε παλεπηζηήκηα ηεο Γεξκαλίαο θαη ηεο Απζηξίαο θαη ζεσξνχζαλ φηη ην γεξκαληθφ παλεπηζηεκηα-
θφ ζχζηεκα αλψηεξν, επηηπρεκέλν θαη αξθεηά θηιειεχζεξν, δηφηη ηφληδε ηελ αμία ηεο ζεσξεηηθήο θαηάξηηζεο
θαη ηεο θιαζηθήο παηδείαο (Λάππαο, 2004: 88-96). ΢ηελ νξγάλσζε ηνπ πξψηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ είλαη
θαλεξή ε επίδξαζε ησλ ηδεψλ ηνπ Ανπγθνχζη Μπεθ (August Böckh, 1785-1867), ηνπ δηάζεκνπ θηιφινγνπ,
ηζηνξηθνχ θαη θαζεγεηή, απφ ην 1810, ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ (Καξακαλσιάθεο, 2006: 59). Ο
Μπεθ, ζπγγξαθέαο κηαο κειέηεο γηα ηα κεηαιιεία ηνπ Λαπξίνπ θαη ηνπ ζεκαληηθνχ βηβιίνπ Ζ δεκόζηα νηθν-
λνκία ηεο Αζήλαο (1817) –ηνπ κνλαδηθνχ ηζηνξηθνχ βηβιίνπ πνπ εθδφζεθε πξηλ απφ ηνλ δηνξηζκφ ηνπ Ράλθε
θαη ην νπνίν δελ παξαγθσλίζηεθε ζηε ρξπζή επνρή ηνπ– θαη ν εξεπλεηήο πνπ ζεσξήζεθε φηη κεηέηξεςε ηελ
θιαζηθή θηινινγία ζε ηζηνξηθή επηζηήκε, είρε ηε θήκε ηνπ εμαίξεηνπ δαζθάινπ, πνπ πξνζείιθπε κεγάιν
πιήζνο θνηηεηψλ ζηηο παξαδφζεηο ηνπ (Gooch, 1913: 30-31). Πξάγκαηη, αλάκεζα ζηνπο αθξναηέο ηνπ βξέζε-
θαλ θάπνηα ζηηγκή νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο θαζεγεηέο πνπ δίδαμαλ ηζηνξία ζην ειιεληθφ παλεπηζηήκην ηηο
πξψηεο δεθαεηίεο ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ θαη αξθεηνί επεξεάζηεθαλ ζνβαξά απφ ηηο ηδέεο ηνπ. Ο Κσλζηαληίλνο
΢ρηλάο (1801-1857), γηα παξάδεηγκα, ν Φαλαξηψηεο λνκηθφο θαη ηζηνξηθφο ή ζσζηφηεξα πνιπκαζήο, πνπ θα-
ηέιαβε ηελ πξψηε έδξα ηζηνξίαο ζην ειιεληθφ παλεπηζηήκην (Υξήζηνπ, 1998), μεθίλεζε ηηο δηαιέμεηο ηνπ κε
έλα κάζεκα αξραίαο ηζηνξίαο, ην νπνίν ζχκηδε έλα απφ ηα ζπνπδαηφηεξα καζήκαηα, πνπ είρε εηζαγάγεη ζηελ
παλεπηζηεκηαθή δηδαζθαιία ν Μπεθ –θαη ην κάζεκα απηφ δηδάρζεθε γηα πνιιέο δεθαεηίεο απφ δηάθνξνπο
Έιιελεο θαζεγεηέο, κε κηθξέο δηαθνξνπνηήζεηο ζηνλ ηίηιν ηνπ (Καξακαλσιάθεο, 2006: 59).
Βέβαηα, ν ΢ρηλάο είρε ζπλδεζεί θαη κε άιινπο θαζεγεηέο ζην Βεξνιίλν θαη θπξίσο κε ηνλ πεζεξφ ηνπ,
Φξήληξηρ Καξι θνλ ΢αβηλί, κε ηνλ νπνίν δηαηεξνχζε ζπρλή αιιεινγξαθία θαζ‟ φιε ηε δηάξθεηα ηεο ζηαδην-
δξνκίαο ηνπ ζην ειιεληθφ παλεπηζηήκην. Ζ επίδξαζε ηεο γεξκαληθήο ζθέςεο απνηππψλεηαη ελαξγψο ζην κν-
λαδηθφ ζχγγξακκα, πνπ ζπλέγξαςε σο θαζεγεηήο –θαη κε θξαηηθή ρξεκαηνδφηεζε– ην 1845, κε ζέκα ηελ
ηζηνξία ησλ ζπνπδαηφηεξσλ ή ησλ ιηγφηεξν ζεκαληηθψλ αξραίσλ εζλψλ, πνπ αλέπηπμαλ εκπνξηθέο θαη πνιη-
ηηζκηθέο επαθέο κε ηηο ειιεληθέο πφιεηο θξάηε, πξηλ απφ ηελ επηθξάηεζε ησλ ηειεπηαίσλ ζην ηζηνξηθφ πξν-
ζθήλην. Ζ ειιελνθεληξηθή ζεψξεζή ηνπ ζην πιαίζην κηαο ηέηνηαο παγθφζκηαο ηζηνξίαο, πνπ παξνπζηαδφηαλ
σο έλα ζχλνιν εζληθψλ ηζηνξηψλ θαη είρε ζηφρν ηελ επηζηεκνληθή θαηαγξαθή ησλ ζεκαληηθφηεξσλ γεγνλφ-
ησλ, βαζίζηεθε ζηε ζπζηεκαηηθή θαη ζρνιαζηηθή κειέηε ησλ πεγψλ, φπσο θαη ζηε ζπλήζε πξαθηηθή ηεο ζπ-
ρλήο παξάζεζεο απηνχζησλ ληνθνπκέλησλ. Αθνινπζψληαο ην πξφηππν ηεο γεξκαληθήο ηζηνξηθήο ζθέςεο,
απψηεξε επηδίσμε ηνπ ΢ρηλά ήηαλ ε εμππεξέηεζε ησλ εζληθψλ ζπκθεξφλησλ, θαη, εηδηθφηεξα, ν θξνλεκαηη-
ζκφο ηνπ έζλνπο κέζσ ηεο γλψζεο ηνπ παξειζφληνο (Καξακαλσιάθεο, 2006: 49-55). Αμίδεη λα επηζεκάλνπ-
κε, φκσο, φηη ην ηζηνξηνγξαθηθφ έξγν ηνπ –φπσο θαη ησλ πεξηζζφηεξσλ ζπλαδέιθσλ ηνπ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο
ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ– δελ ήηαλ ηδηαίηεξα πινχζην. Αθφκε θαη ν Βεξλαδάθεο, πνπ
θαηέιαβε ηελ έδξα ηζηνξίαο ην 1861, πξηλ απφ ηνλ δηνξηζκφ ηνπ είρε δεκνζηεχζεη θπξίσο πνηήκαηα θαη δξα-
καηηθά έξγα, θαη ην ελδηαθέξνλ ηνπ εζηηαδφηαλ ζηε ινγνηερλία θαη ην ζέαηξν. Σν ηζηνξηνγξαθηθφ έξγν ηνπ
πεξηνξηδφηαλ ζηε κεηάθξαζε κηαο δίηνκεο ηζηνξίαο. Ο δηάδνρφο ηνπ, ην 1871, ΢σθξάηεο Σζηβαλφπνπινο
(1836-1896), ηελ πεξίνδν ηνπ δηνξηζκνχ ηνπ είρε ζην βηνγξαθηθφ κφλνλ κηα κειέηε –κάιινλ πνιηηηθνχ παξά
ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ, πνπ πεξηέγξαθε ηελ θαηάζηαζε ηνπ ειιεληθνχ βαζηιείνπ ζηα ρξφληα ηνπ ΋ζσλα
ελψ έγξαςε πνιιέο ηζηνξηθέο κειέηεο θαη ηζηνξηθά εγρεηξίδηα κεηά ηελ απνρψξεζή ηνπ, ην 1881, απφ ην πα-

λεπηζηήκην (Καξακαλσιάθεο, 2006: 137, 148-149). Παξαηεξνχκε, ινηπφλ, φηη ηα ζεκαληηθφηεξα ηζηνξηθά
έξγα, πνπ εθδφζεθαλ ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ παλεπηζηεκίνπ θαη ζεσξνχληαη ζεκαληηθέο
απφπεηξεο θηινζνθηθήο ζεψξεζεο ησλ αηηηαθψλ ζρέζεσλ ηεο ηζηνξίαο, απνηειψληαο, θαηά κηα εθδνρή, «νξφ-
ζεκν κηαο λέαο θάζεο ηεο λενειιεληθήο πνιηηηζκηθήο ηζηνξίαο», δελ πξνήιζαλ απφ κέιε ηεο θνηλφηεηαο ησλ
παλεπηζηεκηαθψλ ηζηνξηθψλ. Γηα παξάδεηγκα, ην Φηινζνθηθόλ Γνθίκηνλ πεξί ηεο πξνόδνπ θαη ηεο πηώζεσο
ηεο Παιαηάο Διιάδνο (1839) ήηαλ έξγν ηνπ γηαηξνχ, βνπιεπηή θαη ηδξπηή ηεο Δζληθήο Βηβιηνζήθεο θαη ηνπ
Ννκηζκαηηθνχ Μνπζείνπ, Γεψξγηνπ Κσδάθε-Σππάιδνπ (1790-1867), ελψ ε Φηινζνθία ηεο Ηζηνξίαο (1841)
ηνπ δηθεγφξνπ θαη δηθαζηή, Μάξθνπ Ρεληέξε (1815-1897), ν νπνίνο θαηέιαβε κελ κηα παλεπηζηεκηαθή έδξα
ην 1855 αιιά ζηε Ννκηθή ΢ρνιή (Βεινπδήο, 1982: 18-22).
Μέρξη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1880 θαη ηηο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Υαξίιανπ Σξηθνχπε, ε επηινγή
ησλ θαζεγεηψλ ηνπ παλεπηζηεκίνπ ζηεξηδφηαλ απνθιεηζηηθά ζηηο θαιέο ζρέζεηο ησλ ππνςεθίσλ κε ην θαζε-
ζηψο. ΢ε κεγάιν βαζκφ εμαξηψηαλ απφ ην ππνπξγείν Παηδείαο, πνπ απνθάζηδε γηα ηνλ δηνξηζκφ ηνπο, ηελ
πξναγσγή ηνπο ζε αλψηεξε βαζκίδα ή αθφκε θαη ηελ απφιπζή ηνπο –θαη είλαη αιήζεηα φηη νη απνιχζεηο δελ
ήηαλ ζπάληεο (Λάππαο, 2004: 153-159). Έηζη, εμεγείηαη γηαηί θαηά θαηξνχο θαηέιαβαλ παλεπηζηεκηαθέο έδξεο
άλδξεο, πνπ λσξίηεξα είραλ πνιηηηθνχο ή άιινπο δεκφζηνπο ξφινπο θαη επίζεο γηαηί νξηζκέλνη ζεψξεζαλ ηε
ζεηεία ηνπο ζην παλεπηζηήκην σο έλα πξνζηάδην πνιηηηθήο θαξηέξαο. Ο ΢ρηλάο, γηα παξάδεηγκα, πνπ είλαη
γλσζηφ φηη ην 1834 είρε εκπιαθεί ζηε δίθε ηνπ Κνινθνηξψλε θαη ηνπ Γεκήηξηνπ Πιαπνχηα, επηδηψθνληαο
ηελ θαηαδίθε ηνπο, θαη είρε δηαηειέζεη ππνπξγφο δχν δηνξηζκέλσλ θπβεξλήζεσλ ηεο Αληηβαζηιείαο (1833-
1834), δηαηεξνχζε παξάιιεια κε ηελ έδξα ηνπ ζην παλεπηζηήκην, κηα έθηαηε ζέζε ζην ΢πκβνχιην Δπηθξα-
ηείαο, θαη ην 1841 πνπ δηνξίζηεθε ηαθηηθφ κέινο ηνπ, κεηαπήδεζε ζηελ άκηζζε ζέζε ηνπ «επηηίκηνπ» θαζεγε-
ηή. Μεηά απφ ηελ επηηπρία ηνπ ζηηο εθινγέο ηνπ 1847 θαη θπξίσο κεηά απφ ηνλ δηνξηζκφ ηνπ, δχν ρξφληα αξ-
γφηεξα, ζηελ πξεζβεία ηνπ Μνλάρνπ, εγθαηέιεηςε νξηζηηθά ηελ παλεπηζηεκηαθή έδξα. Ο Έληνπαξλη Μάζζνλ
(1800-1873), πνπ ην 1841 αλέιαβε γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα ηελ έδξα ηνπ ΢ρηλά, λσξίηεξα ήηαλ εηζαγγε-
ιέαο –είλαη γλσζηφ φηη θαη απηφο ζπγθαηαιεγφηαλ ζηνπο θαηήγνξνπο ηνπ Κνινθνηξψλε θαη ηνπ Πιαπνχηα
ζηελ πεξηβφεηε δίθε ηνπο. Ο ηξίηνο θαζεγεηήο ηεο πξψηεο γεληάο ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ηζηνξηθψλ, ν Θεφ-
δσξνο Μαλνχζεο (1793-1858), πνπ ζπλδεφηαλ θπξίσο κε ην παλεπηζηήκην ηνπ Γθέηηγθελ, ιίγν πξηλ απνθηή-
ζεη ηελ έδξα ηνπ, ήηαλ βαζηιηθφο επίηξνπνο ζηελ Ηεξά ΢χλνδν θαη ζχλεδξνο ζηνλ Άξεην Πάγν. Ο Βεξλαδά-
θεο, πνπ ζπλέρηζε ηηο κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο ηνπ ζηα παλεπηζηήκηα ηνπ Μνλάρνπ θαη ηνπ Βεξνιίλνπ –φπνπ
παξαθνινχζεζε ηηο παξαδφζεηο ηνπ Μπεθ– ήηαλ επλννχκελνο ηνπ ηφηε ππνπξγνχ Παηδείαο θαη ζπγγελήο ελφο
πινχζηνπ νκνγελή θαη επεξγέηε ηνπ παλεπηζηεκίνπ (Καξακαλσιάθεο, 2006: 56, 65, 68, 137). Μπνξνχκε,
ινηπφλ, λα ππνζέζνπκε φηη ε αγαζηή ζπλεξγαζία ησλ πξψησλ θαζεγεηψλ κε ην θαζεζηψο ελ κέξεη ηνπιάρη-
ζηνλ εμεγεί θαη ηελ πξνηίκεζή ηνπο ζην γεξκαληθφ ηζηνξηνγξαθηθφ κνληέιν. Υσξίο ακθηβνιία, φκσο, ε αλά-
δπζε ηνπ ειιεληθνχ ηζηνξηζκνχ, πνπ γλψξηζε ηελ θνξχθσζή ηνπ ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα, νθείιεηαη
ζε πνιινχο άιινπο παξάγνληεο.
Πξνθαλψο, έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ήηαλ ε αλάγθε απάληεζεο ζηνλ δξηκχηεξν θαηήγνξν ηνπ
ειιεληθνχ έζλνπο, Γηάθνκπ Φίιηπ Φαικεξάπεξ (Jacob Philipp Fallmerayer, 1790-1861). Αμίδεη λα ζπκίζνπκε
φηη, ην 1830, ν βξαβεπκέλνο Γεξκαλφο ηζηνξηθφο, αηθληδίαζε ηνπο Έιιελεο αιιά θαη ηνπο θηιειιεληθνχο θχ-
θινπο ηεο Δπξψπεο, ηδίσο ηεο Βαπαξίαο, αλαθνηλψλνληαο ηελ ηζηνξηθή «αλαθάιπςή» ηνπ γηα «ηε ζχξξηδε
εμαθάληζε ηνπ αξραίνπ, έλδνμνπ γέλνπο ησλ Διιήλσλ». Μεηά απφ ηελ πξψηε επίζθεςή ηνπ ζηελ Διιάδα, ην
1833, επεμεξγάζηεθε ζε κεγαιχηεξν βάζνο ηε ζεσξία ηνπ, πξνζζέηνληαο ην θαηλφκελν ηνπ «εμαιβαληζκνχ»
σο δεχηεξνπ θχκαηνο «αθειιεληζκψλ» κεηά απφ ηνλ αξρηθφ «εθζιαβηζκφ» ηεο Διιάδαο. Ζ κεγαιχηεξε εμνη-
θείσζή ηνπ κε ηνπο ζχγρξνλνπο Έιιελεο κεηά απφ ην δεχηεξν ηαμίδη ηνπ ζηελ Διιάδα, ην 1842, ηνλ νδήγεζε
ζε δηαπηζηψζεηο, πνπ ζπλέδεαλ ζηελφηεξα ην παξειζφλ κε ην παξφλ ησλ Διιήλσλ: νη Έιιελεο, ππνζηήξημε,
«είλαη αδχλαην λα εμεπξσπατζηνχλ, παξ‟ φιεο ηηο πξνζπάζεηεο θαη ην ρξήκα ηεο “Γχζεο”» θαη είλαη απίζαλν
λα αλαπηχμνπλ ηηο επηζηήκεο θαη ηηο ηέρλεο (Βεινπδήο, 1982: 29-35· ΢θνπεηέα, 1995). Σηο πξψηεο απαληήζεηο
θαηά ησλ ζεσξηψλ ηνπ Φαικεξάπεξ ‒πνπ αμίδεη λα ηνληζηεί φηη αθηέξσζε νιφθιεξε ηε δσή ηνπ ζην δήηεκα

ηεο ειιεληθήο θαηαγσγήο‒ πξνζέθεξαλ Δπξσπαίνη θαη θπξίσο Γεξκαλνί ιφγηνη, δηαλννχκελνη θαη, θπζηθά,
ηζηνξηθνί. Με ειάρηζηεο εμαηξέζεηο ινγίσλ, νη Έιιελεο, ηδίσο νη παλεπηζηεκηαθνί ηζηνξηθνί, έιαβαλ ηε «ζθπ-
ηάιε» ζε απηφλ ηνλ ηζηνξηθφ αιιά θαη εζληθηζηηθφ δηάινγν κε θαζπζηέξεζε κεξηθψλ δεθαεηηψλ. Πξνθαλψο,
νη αηηίεο ηεο θαζπζηέξεζεο ήηαλ πνιιέο: ακέζσο κεηά ηε ζχζηαζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ ν κνλαδηθφο θαζεγε-
ηήο Ηζηνξίαο, ν ΢ρηλάο, είρε λα αληηκεησπίζεη πιήζνο πξνβιεκάησλ, φπσο θαη ν Μαλνχζεο, ν θαζεγεηήο Πν-
ιηηεηνγξαθίαο –αλ ηειηθά ζεσξήζνπκε φηη ε εηδηθφηεηά ηνπ είρε αξθεηέο νκνηφηεηεο κε κία πην ζχγρξνλε πα-
γθφζκηα ηζηνξία. Ο Μάζζνλ, πνπ δελ πξφιαβε λα αλαιάβεη ηα θαζήθνληά ηνπ ιφγσ αζζέλεηαο, κεηά ην θίλε-
κα ηεο 3εο ΢επηεκβξίνπ 1843 ππνρξεψζεθε λα εγθαηαιείςεη νξηζηηθά ην παλεπηζηήκην (Καξακαλσιάθεο,
2006: 67). Ο θαζεγεηήο πνπ αλέιαβε λα απαληήζεη ζηνλ Φαικεξάπεξ, ήηαλ ν Κσλζηαληίλνο Παπαξξεγφπνπ-
ινο (1815-1891), ν γλσζηφο «παηέξαο» ηεο εζληθήο ηζηνξηνγξαθίαο θαη πξσηαγσληζηήο ηεο εζληθήο ηζηνξηθήο
«ζρνιήο», ε νπνία, αθνινπζψληαο ηα βήκαηα ηεο «ζρνιήο» ηνπ Βεξνιίλνπ, θαηέζηε ε θπξίαξρε ειιεληθή
ηζηνξηνγξαθηθή παξάδνζε κέρξη ηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 20νχ αηψλα ελψ ε επηξξνή ηεο παξέκεηλε ζεκαληηθή θαη
κεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν.
Μπνξνχκε ίζσο λα ππνζέζνπκε φηη ε έκθαζε ζηε δηδαζθαιία ηεο αξραίαο ηζηνξίαο κέρξη ηελ απνθα-
ηάζηαζε ηεο ειιεληθήο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο ζην έξγν ηνπ Παπαξξεγφπνπινπ ήηαλ κηα πξψηε αληίδξαζε ησλ
παλεπηζηεκηαθψλ ηζηνξηθψλ θαηά ηνπ Φαικεξάπεξ. Αιιά θη απηφ είλαη ακθίβνιν. ΋πσο αλαθέξακε ζηα
πξνεγνχκελα θεθάιαηα, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα (αιιά θαη αξγφηεξα) ε εζηίαζε ηεο ηζην-
ξηθήο κειέηεο θαη δηδαζθαιίαο ζηελ αξραία επνρή παξνπζηαδφηαλ σο αζθαιέζηεξε επηινγή γηα ηνπο επηζηή-
κνλεο ηζηνξηθνχο ζηηο πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο ρψξεο, αθφκε θαη ζηελ πξσηνπφξν Γαιιία: πξψηνλ, δηφηη
ήηαλ επθνιφηεξε ε πξφζβαζή ηνπο ζηηο πεγέο θαη, δεχηεξνλ, δηφηη ηνπο πξνζηάηεπε απφ ηηο πνιηηηθέο ζπ-
γθξνχζεηο θαη ηηο έξηδεο ηεο επνρήο ηνπο. ΢ην λενζχζηαην ειιεληθφ βαζίιεην θαη ην παλεπηζηήκηφ ηνπ ην έλ-
δνμν αξραίν παξειζφλ θαηέθηεζε εμαξρήο εμέρνπζα ζέζε ‒π.ρ. ζηηο παλεγπξηθέο ηειεηέο θαη ηηο πξπηαληθέο
νκηιίεο‒ θπξίσο δηφηη απνηεινχζε αλαπφδξαζην ζεκείν αλαθνξάο γηα ηε ζχλδεζε ησλ Διιήλσλ ηεο λεφηεξεο
επνρήο κε ηε «θσηηζκέλε» Δπξψπε. ΋πσο ήδε αλαθέξακε, ιίγν αξγφηεξα επξφθεηην λα απνηειέζεη ην θε-
ληξηθφ ηδενιφγεκα ηεο ειιεληθήο κεγαιντδεαηηθήο πνιηηηθήο. Γηθαηνινγεκέλα, ινηπφλ, αξθεηνί ηζηνξηθνί π-
πνζηεξίδνπλ ζήκεξα φηη ην αξραίν παξειζφλ είρε αλαρζεί ζε «λνκηκνπνηεηηθφ ζηνηρείν ησλ επηδηψμεσλ ηεο
παλεπηζηεκηαθήο εθπαίδεπζεο» αιιά θαη γεληθφηεξα ηεο πνιηηηζηηθήο πνιηηηθήο ηνπ ΋ζσλα. Τπφ απηέο ηηο
ζπλζήθεο ε απφθαζε ησλ θαζεγεηψλ ηζηνξίαο λα επηθεληξψλνπλ ηα καζήκαηά ηνπο ζηελ αξραία επνρή ήηαλ
κάιινλ πνιηηηθή επηινγή –θαη ήηαλ απφιπηα ηαηξηαζηή κε ηε θηινζνθία θαη ηηο επηδηψμεηο ηφζν ηνπ παλεπη-
ζηεκίνπ φζν θαη ηνπ βαζηιείνπ (Καξακαλσιάθεο, 2006: 60-64). Δλδεηθηηθά κφλν αμίδεη λα αλαθέξνπκε φηη
ην έηνο ηεο ζχζηαζεο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηδξχζεθε ε Διιεληθή Αξραηνινγηθή Δηαηξία θαη επίζεο μεθίλεζε ε
έθδνζε ηεο Αξραηνινγηθήο Δθεκεξίδαο, ελφο απφ ηα πξψηα θαη καθξνβηφηεξα ειιεληθά επηζηεκνληθά πεξην-
δηθά (Βεινπδήο, 1982: 22-23).
Αμίδεη, φκσο, λα ζεκεησζεί φηη ε αλάγθε ηεο δηδαζθαιίαο ηεο κεζαησληθήο/βπδαληηλήο θαη ηεο λεφηε-
ξεο ηζηνξίαο ηνλίζηεθε λσξίο. Ήδε ην πξψην έηνο ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ παλεπηζηεκίνπ ε ΢χγθιεηνο επέπιεμε
ηνλ ΢ρηλά γηα ηελ επηινγή ηνπ λα εζηηάζεη ην κάζεκά ηνπ ζηελ αξραία επνρή (Καξακαλσιάθεο, 2006: 48).
Βέβαηα, ππήξραλ θαη αξθεηά πξαθηηθά πξνβιήκαηα, πνπ δελ επέηξεπαλ κηα άκεζε ζηξνθή ζηε βπδαληηλή ή
ηε λεφηεξε ηζηνξία: νη θαζεγεηέο ηζηνξίαο ήηαλ ειάρηζηνη, νη ζπνπδέο ηνπο δελ επαξθνχζαλ γηα ηε δηδαζθα-
ιία ηέηνησλ καζεκάησλ αιιά θαη ε ζρέζε ηνπο κε ην παλεπηζηήκην ήηαλ, φπσο ήδε θάλεθε, βξαρχβηα. Ζ ζε-
καληηθή κεηαβνιή επήιζε κεηά απφ ηνλ δηνξηζκφ, ην 1851, ηνπ Κσλζηαληίλνπ Παπαξξεγφπνπινπ, ν νπνίνο
εηζήγαγε ην κάζεκα ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ηε ζχγρξνλε επνρή. Βέβαηα, ν Παπαξ-
ξεγφπνπινο δηέθεξε θαηαθαλψο απφ ηνπο πξνθαηφρνπο ηνπ. Ήηαλ ν πξψηνο πνπ δηνξίζηεθε κε θξηηήξην ην
ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν. Φπζηθά, δηέζεηε θαη απηφο ηζρπξνχο θίινπο θαη κε ηε βνήζεηα ελφο εμ απηψλ ‒
ζπγθεθξηκέλα ηνπ ΢ρηλά‒ θαηάθεξε, κεηά απφ πνιιέο πεξηπέηεηεο, λα αλαγνξεπηεί δηδάθηνξαο in absentia ζην
Παλεπηζηήκην ηνπ Μνλάρνπ, θαη έηζη λα εμαζθαιίζεη ηνλ αθαδεκατθφ ηίηιν, πνπ απαηηνχζε ν δηνξηζκφο ηνπ
ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ (Καξακαλσιάθεο, 2006: 95). Δπίζεο, κπνξεί λα ζεσξεζεί ν πξψηνο επαγγεικαηί-

αο ηζηνξηθόο, κε ηε ζεκαζία πνπ απνθηνχζε ν φξνο ζηα επξσπατθά θξάηε ηνπ 19νπ αηψλα: δειαδή δνχζε κε
ηνλ κηζζφ ηνπ θαζεγεηή, ππεξεηνχζε ηελ ηζηνξηθή επηζηήκε ηφζν κε ην ζπγγξαθηθφ φζν θαη κε ην δηδαθηηθφ
έξγν ηνπ (φρη δειαδή φπσο ν Ρεληέξεο, πνπ έγξαθε ηζηνξηθά έξγα θαη δίδαζθε ζηε Ννκηθή ΢ρνιή) θαη επίζεο
ρξεζηκνπνηνχζε ηελ ηδηφηεηα ηνπ θαζεγεηή ηεο ηζηνξίαο, γηα λα δηαδίδεη ηηο απφςεηο ηνπ γηα ηελ επηζηήκε
ζηνπο θνηηεηέο ηνπ αιιά θαη ηηο γλψζεηο θαη ηηο εξκελείεο ηνπ γηα ηελ ειιεληθή ηζηνξία ζηε ζχγρξνλε θνηλσ-
λία. Καηά ηελ άπνςή ηνπ, ν ηζηνξηθφο ήηαλ κέινο ηεο θνηλσλίαο ηνπ θαη ελδηαθεξφηαλ γηα ηελ ππνδνρή ηνπ
έξγνπ ηνπ απφ ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ. Βαζηθή πεπνίζεζή ηνπ, άιισζηε, ήηαλ φηη, φπσο ην παξειζφλ ζπκβάι-
ιεη ζηελ θαηαλφεζε ηνπ παξφληνο, έηζη θαη ε θαηαλφεζε ηνπ παξφληνο κπνξεί λα πξνζθέξεη ηνλ νδεγφ θαη
ηελ αθεηεξία γηα ηελ εκβξηζή εμήγεζε ηνπ παξειζφληνο. ΢ην πιαίζην απηήο ηεο πξνζέγγηζεο γηα ηελ ηζηνξία,
ζηε γλσζηή κειέηε ηνπ Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ Έζλνπο επεμεξγάζηεθε ηε ζεσξία ηνπ γηα ηελ «ειιεληθή ζπλέ-
ρεηα», αλαζθεπάδνληαο, δειαδή πνιηηηθνπνηψληαο, αιιά θαη απινπνηψληαο, ην ζρήκα ηεο ζπλέρεηαο πνπ είρε
επεμεξγαζηεί πξηλ απφ απηφλ ν ΢ππξίδσλ Εακπέιηνο (1815-1881) –ηνλ νπνίν, βέβαηα, κλεκφλεπε ζην έξγν
ηνπ, φπσο κλεκφλεπε θαη πνιινχο Δπξσπαίνπο ηζηνξηθνχο πνπ ηνλ είραλ εκπλεχζεη.
Χζηφζν, νχηε ν Εακπέιηνο νχηε ν Παπαξξεγφπνπινο πξνβιεκαηίζηεθαλ γηα ην αλ είλαη εθηθηή ε ε-
πηζηεκνληθή ππνζηήξημε ησλ ζεσξηψλ ηνπο (Κνπκπνπξιήο, 2004: 81-101). Πξνθαλψο, δελ ήηαλ απηή ε πξν-
ηεξαηφηεηά ηνπο. Απηφ πνπ ηνπο ελδηέθεξε ήηαλ ε εθπιήξσζε ησλ εζληθψλ επηδηψμεσλ. Ο Παπαξξεγφπνπινο
δελ ήηαλ ιηγφηεξν εζληθηζηήο απφ ηνλ Ράλθε θαη απφ πνιινχο άιινπο Δπξσπαίνπο ηζηνξηθνχο ηεο επνρήο.
Δπίζεο, ήηαλ ζηξαηεπκέλνο, φπσο δειαδή θαη ν Ράλθε ή θαη ν Γθηδφ –ηνλ νπνίν κάιηζηα ζεσξνχζε πξφηππν,
ηδίσο ράξε ζηελ ηδέα πνπ είρε δηαηππψζεη, φηη δειαδή νη πνιηηηθνί θαη νη ηζηνξηθνί κπνξνχλ λα ζπλεξγάδν-
ληαη αξκνληθά (Κνπκπνπξιήο, 2004: 97). Χο έλζεξκνο νπαδφο απηήο ηεο ζπλεξγαζίαο, ν Παπαξξεγφπνπινο
έδηλε κεγαιχηεξε έκθαζε ζηελ πνιηηηθή αμηνπνίεζε ηεο γλψζεο ηνπ παξειζφληνο παξά ζε κεζνδνινγηθά ή
ζεσξεηηθά δεηήκαηα ηεο ηζηνξίαο. Γη‟ απηφ ήηαλ πάληα πξφζπκνο λα ζπκκεηέρεη ζε εζληθνχο ζπιιφγνπο, λα
εθθξάδεη δεκνζίσο ηηο απφςεηο ηνπ ζε εζληθά ζέκαηα (π.ρ. ζηηο ζηήιεο εθεκεξίδσλ επξείαο θπθινθνξίαο), λα
ζπληάζζεη ππνκλήκαηα ή θαη λα ζπλνκηιεί κε πνιηηηθνχο θαη δηπισκάηεο, πνπ ζέβνληαλ ηηο απφςεηο ελφο πα-
λεπηζηεκηαθνχ ηζηνξηθνχ, ζέηνληαο έηζη ηελ ηζηνξία ζηηο ππεξεζίεο ηεο εζληθήο πνιηηηθήο. Γηα παξάδεηγκα,
ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1860 ‒ηνπ έηνπο πνπ μεθηλνχζε ηελ έθδνζε ηεο πνιχηνκεο Ηζηνξίαο ηνπ Διιεληθνύ Έ-
ζλνπο‒ πξνγξακκάηηδε ηελ παξάδνζε έμη δεκφζησλ καζεκάησλ ειιεληθήο ηζηνξίαο, πξνθεηκέλνπ λα απεπ-
ζπλζεί ζην επξχηεξν θνηλφ ηεο πξσηεχνπζαο, πνπ ελδηαθεξφηαλ γηα ηελ εζληθή ηζηνξία. Γελ γλσξίδνπκε, αλ
απηέο νη δηαιέμεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ, αιιά έρνπκε πιεξνθνξίεο γηα πνιιέο άιιεο δεκφζηεο δηαιέμεηο ηνπ
Παπαξξεγφπνπινπ ζηνπο ζπιιφγνπο, γηα παξάδεηγκα, ηνπ Παξλαζζνχ θαη Διιεληθνχ Φηινινγηθνχ ΢πλδέ-
ζκνπ Κσλζηαληηλνχπνιεο (Καξακαλσιάθεο, 2004: 215-233). Ζ θπξηφηεξε επηδίσμή ηνπ ήηαλ λα δηεπθνιχλεη
ηε ζπκκεηνρή θαη ηεο ζχγρξνλεο ειιεληθήο θνηλσλίαο ζηελ αγαζηή ζπλεξγαζία ηεο ηζηνξίαο κε ηελ πνιηηηθή.
Γελ είλαη εχθνιν λα απαληήζνπκε ζην εξψηεκα αλ απνδερφηαλ ηελ θπξίαξρε άπνςε ζην βξεηαληθφ παλεπη-
ζηεκηαθφ θαηεζηεκέλν, φηη ηα ηζηνξηθά ηκήκαηα νθείινπλ λα πξνεηνηκάδνπλ ηνπο επξπκαζείο πνιίηεο, πνπ
ζα αλαιάκβαλαλ θαίξηνπο πνιηηηθνχο θαη δεκφζηνπο ξφινπο, γηα λα ππεξαζπηζηνχλ ηα εζληθά ηνπο ζπκθέξν-
ληα –πνπ, φπσο αλαθέξακε, δηαηήξεζε ηελ ηζρχ ηεο κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα. Ο Παπαξξεγφπνπινο πά-
λησο αλαιάκβαλε κε πξνζπκία ηέηνηνπο ξφινπο. Χζηφζν, κπνξνχκε θαη πάιη λα ππνζέζνπκε φηη ε πξνηεξαηφ-
ηεηά ηνπ δελ ήηαλ λα απαληήζεη ζε έλα ηέηνην εξψηεκα. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, φκσο, ήηαλ εμαηξεηηθφο δά-
ζθαινο: νη ππφινηπνη δηάβαδαλ ηηο ζεκεηψζεηο ή ηα εγρεηξίδηά ηνπο, αλ δειαδή είραλ γξάςεη εγρεηξίδηα, φπσο
ζρνιίαδε έλαο απφ ηνπο θνηηεηέο ηνπο, πνπ, ην 1877, εμειίρζεθε ζε ζπλάδειθφ ηνπο –ν ΢ππξίδσλ Λάκπξνο
(1851-1919), έλαο άξηηα θαηαξηηζκέλνο ηζηνξηθφο, πνπ επίζεο νινθιήξσζε ηηο κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο ηνπ
ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ θαη επεξεάζηεθε έληνλα απφ ηνπο δηαπξεπείο θαζεγεηέο ηνπ, π.ρ. ηνλ
Νηξφπδελ θαη ηνλ Μφκκζελ (Καξακαλσιάθεο, 2006: 155).
Ο Λάκπξνο μεθίλεζε ηε ζηαδηνδξνκία ηνπ σο θαζεγεηήο ηνπ ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ απφ ην ηειεπ-
ηαίν ηέηαξην ηνπ 19νπ αηψλα, ηελ επνρή δειαδή πνπ ν Παχινο Καξνιίδεο (1849-1930) δηαδέρζεθε ηνλ Πα-
παξξεγφπνπιν, θαη ν Γέσξγηνο Κξέκνο (1840-1926) δνθηκάζηεθε σο πθεγεηήο. Οη παξαπάλσ παξαηεξήζεηο

ηνπ γηα ηνπο δαζθάινπο ηνπ θαη ηελ πνξεία ηεο παλεπηζηεκηαθήο ηζηνξίαο ζηελ Διιάδα πεξηιήθζεθαλ ζηελ
αλαθνίλσζή ηνπ γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο επηαλεζηαθήο θαη ηεο επξσπατθήο ηζηνξηνγξαθίαο, πνπ παξνπζηά-
ζηεθε ζην πξψην Παληφλην ΢πλέδξην, ην νπνίν δηνξγαλψζεθε ζηελ Κέξθπξα, ηνλ Μάην ηνπ 1914, κε αθνξκή
ηε ζπκπιήξσζε πελήληα ρξφλσλ απφ ηελ έλσζε ηεο Δπηαλήζνπ κε ηελ Διιάδα. Απηή ε αλαθνίλσζή ηνπ, ηελ
επνρή πνπ νη ηδξπηέο ησλ Αλλάι νινθιήξσλαλ ηηο ζπνπδέο ηνπο θαη εηνίκαδαλ ηελ ηζηνξηθή επαλάζηαζή ηνπο,
ήηαλ κηα απφ ηηο ηειεπηαίεο δεκφζηεο παξνπζίεο ηνπ. Λίγνπο κήλεο αξγφηεξα άξρηζε ν Πξψηνο Παγθφζκηνο
Πφιεκνο. ΢ηε ρεηξφηεξε θάζε ηνπ Γηραζκνχ, ηνλ ΢επηέκβξην ηνπ 1917, ν Λάκπξνο δέρζεθε ηελ πξφηαζε ηνπ
βαζηιηά θαη ηέσο καζεηή ηνπ λα αλαιάβεη ππεξεζηαθφο πξσζππνπξγφο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ζεηείαο ηνπ,
μέζπαζαλ ηα ιεγφκελα «Ννεκβξηαλά» –κηα ζεηξά απφ εκθχιηεο βηαηνπξαγίεο ζηνπο δξφκνπο ηεο πξσηεχνπ-
ζαο. Παξελέβεζαλ νη Γπλάκεηο ηεο Αληάλη θαη, φηαλ επαλήιζε ζηελ εμνπζία ν Διεπζέξηνο Βεληδέινο, ν πξσ-
ζππνπξγφο, δειαδή ν θαζεγεηήο Λάκπξνο, εμνξίζηεθε (Γαδή, 2004: 195-197). ΢ηελ εμνξία άξρηζε λα εηνηκά-
δεη κηα ηζηνξία ηεο ειιεληθήο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ηελ νπνία ζθφπεπε λα παξνπζηάζεη θαηά ηνλ ενξηαζκφ
ησλ εθαηφ ρξφλσλ απφ ηελ έλαξμε ηεο Δπαλάζηαζεο, αιιά δελ πξφιαβε. Αξξψζηεζε ζνβαξά θαη ηειηθά απε-
βίσζε ζην ζπίηη ηνπ, ην 1919. ΢ην εκηηειέο ρεηξφγξαθφ ηνπ παξαηεξνχζε φηη νη Έιιελεο θαζπζηέξεζαλ πνιχ
λα κειεηήζνπλ ηελ ηζηνξηθή ηνπο ζπλέρεηα θαη αλαξσηηφηαλ αλ ν εηζεγεηήο ηεο ήηαλ ηειηθά ν Παπαξξεγφ-
πνπινο, ή θάπνηνο πξνγελέζηεξφο ηνπ, Έιιελαο ή μέλνο ηζηνξηθφο. Μπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη έηζη ακθη-
ζβεηνχζε ηε ζπλήζεηα έσο ηφηε ησλ Διιήλσλ ηζηνξηθψλ λα αληηκεησπίδνπλ ην δήηεκα ηεο ειιεληθήο ζπλέ-
ρεηαο σο δηθή ηνπο ππφζεζε, ζαλ λα είραλ δηακνξθψζεη κφλνη ηνπο ηελ εηθφλα ηεο ηζηνξίαο ηνπο θαη παξά ην
γεγνλφο φηη θαη νη ίδηνη αλαγλψξηδαλ ηε ζπκβνιή ησλ Δπξσπαίσλ. ΋ηαλ φκσο εθπιεξψζεθε ν ζηφρνο ηεο α-
πνθαηάζηαζεο ηεο ηζηνξηθήο ζπλέρεηαο, νη Έιιελεο ηζηνξηθνί ελζσκάησζαλ ζηελ εζληθή ηνπο αθήγεζε
«γλσζηηθέο πεξηνρέο πνπ αληηζηνηρνχζαλ ζε ηζηνξηθέο επνρέο, νη νπνίεο ήζαλ δνκηθά ζηνηρεία ζηηο δπηηθνεπ-
ξσπατθέο παηδείεο», ψζηε, αλ ππνζέζνπκε φηη είραλ ζεσξήζεη απηνλφεην δηθαίσκά ηνπο λα νηθεηνπνηεζνχλ
θαη λα εζληθνπνηήζνπλ ηελ αξραηφηεηα, δελ ήηαλ ην ίδην εχθνιν λα αμηψζνπλ ηελ εζληθνπνίεζε θαη ηεο βπδα-
ληηλήο επνρήο (Ληάθνο, 2004: 53-57). Αμίδεη, γηα παξάδεηγκα, λα ζεκεησζεί φηη νη ζνβαξφηεξεο επηζέζεηο πνπ
είρε δερζεί ν Παπαξξεγφπνπινο, φηαλ δίδαμε γηα πξψηε θνξά ην κάζεκα ηεο εληαίαο ειιεληθήο ηζηνξίαο, ε-
ζηηάδνληαλ ζηηο ηδηνκνξθίεο ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ θαη πξνέξρνληαλ απφ ηνπο ζεξκφηεξνπο νπαδνχο ηεο
αξραίαο ηζηνξίαο ‒νη νπνίνη, παξαδφμσο, δελ είραλ αληηξξήζεηο γηα ην ηειεπηαίν κέξνο ηνπ καζήκαηφο ηνπ,
πνπ αθνξνχζε ηε ζχγρξνλε επνρή. Σν 1892 πάλησο ζε άξζξν πνπ δεκνζίεπζε ν Λάκπξνο καδί κε ηνλ θαζε-
γεηή Γισζζνινγίαο, Γεψξγην Υαηδεδάθη (1848-1941), ζην πξψην ηεχρνο ηνπ Byzantinische Zeitschrift ηνπ
Καξι Κξνπκπάρεξ (Karl Krumbacher, 1856-1909), ηνπ πξψηνπ θαζεγεηή Βπδαληηλήο θηινινγίαο ζην Παλε-
πηζηήκην ηνπ Μνλάρνπ, θαζίζηαην θαλεξφ πηα φηη νη Έιιελεο ηζηνξηθνί είραλ ζπκθηιησζεί κε ηελ ηδέα λα
κνηξαζηνχλ κε ηνπο Δπξσπαίνπο ηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ. Ίζσο δελ ήηαλ ηπραίν φηη ην ειιεληθφ
θξάηνο ρξεκαηνδφηεζε πξηλ απφ ην ηέινο ηνπ αηψλα ην παλεπηζηεκηαθφ θξνληηζηήξην ηνπ Κξνπκπάρεξ, αιιά
πνιχ αξγφηεξα ηηο βπδαληηλέο ζπνπδέο εληφο ηεο Διιάδαο (Καξακαλσιάθεο, 2006: 219-224).
Χζηφζν, ζηελ απγή ηνπ 20νχ αηψλα ππήξρε απηφλνκν κάζεκα γηα ηελ Διιεληθή Δπαλάζηαζε ζην
πξφγξακκα ζπνπδψλ ηνπ παλεπηζηεκίνπ: ην είρε εηζαγάγεη ν Κξέκνο, σο πθεγεηήο, ζην αθαδεκατθφ έηνο
1899-1900 θαη ην δίδαμε αξγφηεξα θαη ν Καξνιίδεο. Αιιά ν Λάκπξνο, επεηδή θαηείρε έδξα αξραίαο ηζηνξίαο,
είρε ηε δπλαηφηεηα λα αζρνιεζεί κε ηελ Δπαλάζηαζε κφλν ζην πιαίζην ηνπ ηζηνξηθνχ θξνληηζηεξίνπ, πνπ
ιεηηνπξγνχζε απφ ην 1888, αθνινπζψληαο ην πξφηππν ησλ παλεπηζηεκίσλ ηνπ Γθέηηγθελ θαη ηνπ Βεξνιίλνπ,
πνπ, φπσο αλαθέξακε, είρε θαηαζηεί πηα επξσπατθή κφδα (Καξακαλσιάθεο, 2006: 224-239). Σα θξνληηζηή-
ξηα ζπλδέζεθαλ ζηελά κε ηε ζπζηεκαηηθή κειέηε ησλ πεγψλ θαη ηε δηάδνζε ησλ εξεπλεηηθψλ πξαθηηθψλ ηεο
επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο. Μέρξη ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν ήηαλ ν θχξηνο ρψξνο, φπνπ νη θαζεγεηέο
είραλ ηελ επθαηξία λα κεηαδίδνπλ ηηο αξρέο θαη ηηο ηδέεο ηνπο γηα ηελ ηζηνξία ζηνπο λένπο ηζηνξηθνχο, φπσο
απνθάιππηε ζηελ καξηπξία ηεο γηα ηα θνηηεηηθά ηεο ρξφληα ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 ε Αηθαηεξίλε
Υξηζηνθηινπνχινπ, ε πξψηε ηαθηηθή θαζεγήηξηα, ην 1972, ηνπ ειιεληθνχ παλεπηζηεκίνπ (1994: 893-890).
Δπίζεο, απφ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 19νπ αηψλα παξαηεξείηαη κηα γεληθεπκέλε ηάζε κεηαθξάζεσλ επξσ-

πατθψλ βηβιίσλ, πνπ απνζθνπνχζε ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο ειιελφγισζζεο βηβιηνγξαθίαο. Μεηαμχ απηψλ κά-
ιηζηα πεξηιήθζεθε, ην 1902, ην κεζνδνινγηθφ εγρεηξίδην ησλ ζεηηθηζηψλ Λαλγθινπά θαη ΢εληνκπφο (Δηζαγσ-
γή εηο ηαο ηζηνξηθάο κειέηαο), ην νπνίν κεηέθξαζε θαη πξνιφγηζε ν Λάκπξνο (Καξακαλσιάθεο, 2006: 247-
251).
΢ην μεθίλεκα, ινηπφλ, ηνπ λένπ αηψλα ην ειιεληθφ παλεπηζηήκην εμειηζζφηαλ πξννδεπηηθά ζηνλ ζε-
ζκφ, πνπ επέηξεπε ηε δηακφξθσζε θαη δηάδνζε ζηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ησλ κεζνδνινγηθψλ πξαθηηθψλ
ηεο ηζηνξίαο, θαη επίζεο ζην θέληξν ειέγρνπ θαη ζπληνληζκνχ ηνπ έξγνπ ησλ πνιπάξηζκσλ πηα εζληθψλ ζπι-
ιφγσλ, πνπ επηδίσθαλ ηε κεηάδνζε ηεο εζληθήο ηζηνξίαο ζην επξχηεξν θνηλφ. Δπνκέλσο, δελ παξαηεξείηαη
θάπνηα αλαλεσηηθή ηάζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ζηελ Διιάδα ‒φπσο, γηα παξάδεηγκα, ζηε Γαιιία‒ αιιά
κφλν κηα πξνζπάζεηα ζπζηεκαηηθφηεξεο νξγάλσζεο ησλ επηζηεκνληθψλ πεηξακαηηζκψλ ηνπ 19 νπ αηψλα. Απ-
ηή ε πξνζπάζεηα κάιηζηα δελ πξνυπέζεηε ηελ αλαηξνπή ηεο θπξίαξρεο ηζηνξηνγξαθηθήο παξάδνζεο ηνπ Πα-
παξξεγφπνπινπ ή ηελ απφξξηςε ησλ θπξηφηεξσλ πξνηχπσλ ηνπ. Αληίζεηα, νη Έιιελεο ηζηνξηθνί, πνπ ηψξα
ελδηαθέξνληαλ πεξηζζφηεξν γηα ηε κεζνδνινγία ηεο ηζηνξίαο, δελ είραλ ιφγνπο λα επηδηψθνπλ ηελ απνκά-
θξπλζή ηνπο απφ ηνλ ηζηνξηζκφ θαη έηζη ζηξέθνληαλ αλνηθηά ππέξ ηεο εθζπγρξνληζκέλεο κνξθήο ηνπ, φπσο
απηή απνηππσλφηαλ ζην καληθέζην ηεο γαιιηθήο ζεηηθηζηηθήο «ζρνιήο» ησλ Λαλγθινπά θαη ΢εληνκπφο. ΋-
πσο ήδε θάλεθε, άιισζηε, απηφ επέβαιιε ε κφδα ηεο επνρήο (βι. θεθάιαην 6). Αιιά δελ κπνξεί λα γίλεη ιφ-
γνο γηα κηα Νέα Ηζηνξία ζηελ Διιάδα νχηε κεηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν. Απφ ηε κία πιεπξά, ε ήηηα
ζηνλ πφιεκν ηνπ 1897, ε θνξχθσζε ηνπ κεγαιντδεαηηζκνχ, ν Μαθεδνληθφο Αγψλαο θαη ζηε ζπλέρεηα νη
Βαιθαληθνί Πφιεκνη, ν Δζληθφο Γηραζκφο θαη ε εθζηξαηεία ζηε Μηθξά Αζία δελ άθελαλ ρψξν γηα ηελ ακθη-
ζβήηεζε ηνπ θπξίαξρνπ κνληέινπ ηεο εζληθήο ηζηνξίαο. ΢ην βεβαξπκέλν πνιηηηθφ θιίκα ηνπ Μεζνπνιέκνπ ε
παξάδνζε ηνπ δηνξηζκνχ θαζεγεηψλ πνπ ήηαλ απνδεθηνί απφ ηελ πνιηηηθή εγεζία, ζπλερίζηεθε θαη νη πα-
ξεκβάζεηο ηνπ θξάηνπο ζην παλεπηζηήκην πνιιαπιαζηάζηεθαλ ‒ην 1910, γηα παξάδεηγκα, ε καδηθφηεξε έσο
ηφηε «εθθαζάξηζε» ηνπ δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ ηνπ παλεπηζηεκίνπ είρε σο απνηέιεζκα δέθα επηά απνιχζεηο,
νη λένη απνιπζέληεο ην 1918 έθηαζαλ ηνπο δεθαέμη, ελψ κε ηελ επφκελε «εθθαζάξηζε», πνπ επηρεηξήζεθε
κεηά ηε Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή, νη πεξηζζφηεξνη επαλήιζαλ ζηα θαζήθνληά ηνπο γηα λα απνιπζνχλ άιινη
(Καξακαλσιάθεο, 2006: 276-279). Ζ επηβνιή ζηε ζπλέρεηα ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ Ησάλλε Μεηαμά είρε αθφκε
κεγαιχηεξν αληίθηππν ηφζν ζηε ζεκαηνινγία φζν θαη ζηε κεζνδνινγία ησλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ ηεο επνρήο.
΢ην θιίκα απηφ ε θαηλνηφκνο κειέηε Ζ Πεινπόλλεζνο θαηά ηελ δεπηέξαλ Σνπξθνθξαηίαλ (1715-1821) πνπ
ππέβαιε σο δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ζην Παλεπηζηήκην ηεο Αζήλαο ν Μηραήι ΢αθειιαξίνπ (1912-2014), απνξ-
ξίθζεθε εμαηηίαο ηεο θνηλσληνινγηθήο δηάζηαζεο πνπ εηζήγαγε. Δμάιινπ, ε επηξξνή ηεο θνηλσληνινγίαο πα-
ξέπεκπε ηε δεδνκέλε επνρή ζηε «ζρνιή» ησλ Αλλάι, ζε κηα επνρή πνπ, φπσο αλαθέξακε παξαπάλσ, παξέκε-
λε ζην πεξηζψξην, θπξίσο εμαηηίαο ηνπ φηη ζεσξήζεθε άκεζα επεξεαζκέλε απφ ηε καξμηζηηθή ζεσξία. Πξάγ-
καηη, ν ΢αθειιαξίνπ, πνπ είρε γπξίζεη απφ ηε ΢νξβφλε θαη ην Κνιέγην ηνπ Παξηζηνχ, κπνξνχζε λα ζεσξεζεί
«χπνπηνο» γηα ηέηνηνπ είδνπο επηξξνέο, παξά ην γεγνλφο φηη ν ίδηνο, θαηά κηα εθδνρή, επηδίσθε ζ‟ απηή ηε
κειέηε ηνπ λα αλαηξέςεη ηηο καξμηζηηθή εξκελεία ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο πνπ είρε απνηνικήζεη, ην
1924, ν Γηάλλεο Κνξδάηνο ζηε κειέηε ηνπ Ζ θνηλσληθή ζεκαζία ηεο Διιεληθήο Δπαλάζηαζεο ηνπ 1821. Σειη-
θά, ν ΢αθειιαξίνπ θαηέιαβε κε αξθεηή θαζπζηέξεζε (ην 1960) ηελ έδξα Αξραίαο Ηζηνξίαο ζην Παλεπηζηή-
κην ηεο Θεζζαινλίθεο (Αξψλε-Σζίριε, 2008: 371-372).
Απφ ηελ άιιε πιεπξά, βέβαηα, κία απφ ηηο βαζηθφηεξεο πεπνηζήζεηο ηεο ειιεληθήο ηζηνξηθήο θνηλφ-
ηεηαο ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηα κέζα ηνπ αηψλα ήηαλ ε ηαχηηζε ηεο ηζηνξίαο κε ηηο αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο θαη
θαη‟ επέθηαζε ε απφξξηςε ηεο ζπλεξγαζίαο ηεο κε ηηο λεαξέο ηφηε θνηλσληθέο επηζηήκεο. Έηζη, δίπια ζηηο
ηζηνξηθέο έδξεο, πνπ άξρηζαλ λα απμάλνληαη κεηά ηε κεηαξξχζκηζε ηνπ 1911 θαη ηελ ίδξπζε ηνπ Παλεπηζηε-
κίνπ ηεο Θεζζαινλίθεο ην 1926, πξνζηέζεθαλ έδξεο ησλ ιεγφκελσλ «βνεζεηηθψλ» επηζηεκψλ, ηεο αξραην-
ινγίαο θαη ηεο ηέρλεο. Ζ «πεξίεξγε» ηχρε, σζηφζν, ηεο έθηαθηεο έδξαο Ηζηνξηθήο Γεσγξαθίαο, πνπ επίζεο
ζεζπίζηεθε ην 1911 αιιά δελ θαιχθζεθε πνηέ (θαη κάιηζηα παξά ην γεγνλφο φηη θαηαμησκέλνη ηζηνξηθνί ‒
φπσο ν Παπαξξεγφπνπινο‒ ζεσξνχζαλ ηνπο γεσγξάθνπο άξηζηνπο ζπλεξγάηεο ηνπο) ζπλδέεηαη κε ηε γεληθφ-

ηεξε απξνζπκία ησλ Διιήλσλ ηζηνξηθψλ γηα δηεπηζηεκνληθέο ζπλεξγαζίεο. ΢χκθσλα κε άιιε εξκελεία απν-
ηππψλεη ηηο «ηκπεξηαιηζηηθέο» ηάζεηο ηεο ηζηνξίαο απέλαληη φρη κφλνλ ζηε γεσγξαθία ‒πνπ παξνπζηαδφηαλ
ζηαζεξά σο ε «ζεξαπαηλίο ηεο ηζηνξίαο» (Κνπινχξε, 1988: 26-30)‒ αιιά θαη ζηηο άιιεο επηζηήκεο, κε ηηο
νπνίεο ζπλεξγάδνληαλ ηελ ίδηα επνρή νη ηζηνξηθνί ησλ Αλλάι. ΢ηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 ν
θαζεγεηήο Αξραίαο Ηζηνξίαο ΢σθξάηεο Κνπγέαο (1876-1966) αιιά «νπζηαζηηθά ηζηνξηθφο ηνπ ειιεληθνχ
θφζκνπ ζηελ νηθνπκεληθή ηνπ δηάζηαζε», φπσο θαη ν θαζεγεηήο ηνπ Γεκφζηνπ θαη Ηδησηηθνχ Βίνπ ησλ Βπ-
δαληηλψλ Φαίδσλ Κνπθνπιέο (1881-1956), θαηά ηε καξηπξία ηεο θνηηήηξηάο ηνπο Αηθαηεξίλεο Υξηζηνθηιν-
πνχινπ, εμαθνινπζνχζαλ λα επηκέλνπλ ζρνιαζηηθά ζηηο ηζηνξηθέο πεγέο, παξαθάκπηνληαο ηε ζεσξία. Δλψ ν
θαζεγεηήο ηεο Βπδαληηλήο Ηζηνξίαο απφ ην 1924 κέρξη ην 1939, ν Κσλζηαληίλνο Άκαληνο (1874-1960), πνπ
είρε πάληα κεγάιν αθξναηήξην, έδηλε έκθαζε «ζε ζέκαηα εζλνινγηθά, ηελ εζηθή θαη πλεπκαηηθή ππφζηαζε
ησλ πξσηαγσληζηηθψλ πξνζψπσλ, ηε δξάζε ηνπο πνιηηηθή ή ζηξαηησηηθή ή ηελ απήρεζε ησλ ζξεζθεπηηθψλ
εξίδσλ, ηελ πξνζθνξά ηνπ Βπδαληίνπ ζηνλ εθρξηζηηαληζκφ ησλ μέλσλ ιαψλ», φπσο πξνζέζεηε ε Υξηζηνθηιν-
πνχινπ. Αληίζεηα, νη δηνηθεηηθνί ζεζκνί, ε ιεηηνπξγία ηνπ θξάηνπο θαη ε νξγάλσζε ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο
θνηλσλίαο «δελ ηνλ πνιπαπαζρνινχζαλ, φπσο πεξίπνπ θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ εξεπλεηψλ ηεο επνρήο,
πνπ πξνεγείηαη ηνπ δεπηέξνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ». Δμάιινπ, ε νηθνπκεληθφηεηα ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ
ήηαλ ην κείδνλ ζέκα αθφκε θαη ζηηο κειέηεο ησλ δηαπξεπέζηεξσλ λνκηθψλ, νη νπνίνη ζπκκεηείραλ ζην δηάιν-
γν ησλ ηζηνξηθψλ, πξνζθέξνληαο επηρεηξήκαηα απφ ηε ζπλέρεηα ηνπ ειιεληθνχ δηθαίνπ (Υξηζηνθηινπνχινπ,
1994: 983-990).
Αιιά νχηε κεηά απφ ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν παξαηεξείηαη θάπνηα αλαλεσηηθή ηάζε ζηελ
ειιεληθή ηζηνξηνγξαθία. Πεξίπνπ κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1970 νη πεξηζζφηεξνη παλεπηζηεκηαθνί ηζηνξηθνί
παξέκεηλαλ θνληά ζηνπο παξαδνζηαθνχο ζπλεξγάηεο ηνπο ‒ηε θηινινγία, ηε ιανγξαθία θαη ηελ αξραηνινγία‒
ρσξίο λα επηδηψθνπλ ηελ αλαλέσζε ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο φρη απνθιεηζηηθά ηνπ παξειζφληνο αιιά θαη
ηνπ παξφληνο. Καηά ηελ εμήγεζε ηνπ νηθνλνκηθνχ ηζηνξηθνχ Γεψξγηνπ Γεξηηιή (1939-) ‒νη έξεπλεο ηνπ ν-
πνίνπ εζηηάδνληαη ζηελ αιιεινζπζρέηηζε ηεο νηθνλνκηθήο, πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ
ειιεληθνχ θξάηνπο‒ «νη ελ ιφγσ ηζηνξηθνί» δελ αθνινχζεζαλ ηε κφδα ηεο δηεπηζηεκνληθήο ζπδήηεζεο θαη
δελ δηεχξπλαλ ηα φξηα ησλ πξνζεγγίζεσλ ηνπο, δηφηη «ήηαλ ηφζν πνιχ αθνζησκέλνη […] ζε απηφ ην εηδηθφ
δεηνχκελν ηεο εζληθήο ηνπο ζπλείδεζεο […], ψζηε πξνζαλαηνιίζηεθαλ ζρεδφλ απνθιεηζηηθψο ζηε ζχλδεζε
ηνπ ειιεληζκνχ κε ην Βπδάληην θαη κε ηελ αξραηφηεηα» θαη «δελ ηνπο έκεηλε πνηέ αξθεηφο ρξφλνο λα αζρν-
ιεζνχλ ζπζηεκαηηθά κε ηα άιια δεηνχκελα ηεο λεφηεξεο ειιεληθήο ηζηνξίαο», φπσο ηελ νηθνλνκηθή θαη θνη-
λσληθή ηζηνξία, ηελ ηζηνξία ηνπ δηθαίνπ θαη ηεο δηθαηνζχλεο, ησλ πιεζπζκψλ, ησλ πφιεσλ, ηεο πνιενδνκίαο,
ησλ επηζηεκψλ θαη ησλ παλεπηζηεκίσλ ή ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ (Γεξηηιήο, 2004: 278-279). Τπήξραλ, βέβαηα,
εμαηξέζεηο φπσο ν ΢αθειιαξίνπ είηε ν θαζεγεηήο Ηζηνξίαο θαη θηινινγίαο ησλ ιαψλ ηεο Υεξζνλήζνπ ηνπ
Αίκνπ, ζην Παλεπηζηήκην ηεο Θεζζαινλίθεο, Μηραήι Λάζθαξηο (1903-1965). Δπίζεο, εθπνλήζεθαλ θαη αξ-
θεηέο αμηφινγεο κειέηεο πνπ επεθηάζεθαλ ζηα πεδία ηεο θνηλσληθήο, ηεο νηθνλνκηθήο θαη ησλ άιισλ ηζην-
ξηψλ, αιιά φρη απφ ηνπο ηζηνξηθνχο, πνπ αθφκε απηνπξνζδηνξίδνληαλ σο θηιφινγνη: «θνηλσληθνί επηζηήκνλεο
έγξαθαλ θαη σο ηζηνξηθνί», φπσο ηνλίδεη ν Γεξηηιήο (2004: 276-277).
Πξνθαλψο, «ε μαθληθή θαη γεληθεπκέλε δεθηηθφηεηα γηα λέεο αληηιήςεηο πεξί ηεο ηζηνξίαο, νη νπνίεο
είραλ δηακνξθσζεί ζην εμσηεξηθφ», νθείιεηαη, φπσο εμεγεί έλαο άιινο νηθνλνκηθφο ηζηνξηθφο κε επξχηεξν
θάζκα εξεπλεηηθψλ πξνζαλαηνιηζκψλ, πνπ επίζεο αγθαιηάδεη ζηηο ζπλνιηθέο ηεο δηαζηάζεηο ηε λεφηεξε θαη
ζχγρξνλε πξαγκαηηθφηεηα, ν Υξήζηνο Υαηδεησζήθ, «ζην γεληθεπκέλν θιίκα ακθηζβήηεζεο ησλ θαηεζηεκέ-
λσλ θαηά ηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ, πνπ ζπκπαξέζπξε ηελ απφ πνιχ θαη-
ξφ αλχπαξθηε νπζηαζηηθά θαη απνλνκηκνπνηεκέλε αθαδεκατθή ηζηνξηνγξαθία». Ζ εμέιημε απηή επηηαρχλζε-
θε, φπσο πξνζζέηεη ν ίδηνο, απφ ηελ «είζνδν ζηελ ηζηνξηνγξαθία επηζηεκφλσλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ άιιεο
θνηλσληθέο επηζηήκεο, αθφκα θαη ηηο ζεηηθέο επηζηήκεο», απφ ηε δηάδνζε ηνπ «ελλνηνινγηθνχ εμνπιηζκνχ»
άιισλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, απφ ηελ πηνζέηεζε ‒φρη απαξαίηεηα απνδνρή‒ θνηλσληθψλ ζεσξηψλ, αθφκε
θαη ηνπ καξμηζκνχ. Έηζη, φπσο παξαηεξεί ν Υαηδεησζήθ, ην πεξηνδηθφ Μλήκσλ κέζα ζε ιίγα ρξφληα απφ

φξγαλν ηεο Διιεληθήο Παιαηνγξαθηθήο Δηαηξείαο κεηακνξθψζεθε ζε πεξηνδηθφ ηεο Δηαηξείαο Μειέηεο ηνπ
Νένπ Διιεληζκνχ, πνπ, φπσο αλαθέξεηαη, ζηνλ θαλνληζκφ ηεο, απνδέρεηαη ηελ ηζηνξία σο θνηλσληθή επηζηή-
κε «ηφζν απφ ηελ άπνςε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο φζν θαη απφ ηελ άπνςε ησλ πξνζαλαηνιηζκψλ ηεο». Μαο
ζπκίδεη επίζεο ν Υαηδεησζήθ ηελ παξαδνρή ηνπ ΢πχξνπ Αζδξαρά, ελφο άιινπ ζεκαληηθνχ νηθνλνκηθνχ η-
ζηνξηθνχ, ζηνλ νπνίν αλαθεξζήθακε ζηελ εηζαγσγή ηνπ θεθαιαίνπ 8, φηη θαηά ηε ζπλάληεζή ηνπο κε ηα Αλ-
λάι, νη Έιιελεο ηζηνξηθνί πνπ βξέζεθαλ ζηε Γαιιία κεηά ην 1967, ήηαλ απξνεηνίκαζηνη, δηφηη ήηαλ «αηξεηη-
θνί, δειαδή επαμίσο πεξηζσξηαθνί» ‒είηε ην ζπλεηδεηνπνηνχζαλ είηε φρη. Ζ αλαλέσζε, επνκέλσο, ηεο ειιελη-
θήο ηζηνξηνγξαθίαο μεθηλά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ ζην εμσηεξηθφ, απφ ηνπο
Έιιελεο πνπ εθπνλνχλ ηηο δηδαθηνξηθέο δηαηξηβέο ηνπο ζε επξσπατθά θαη ακεξηθαληθά παλεπηζηήκηα θαη ζπ-
λερίδεηαη εληφο ηεο Διιάδαο κεηά ηελ πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο, θπξίσο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980. Σφηε μεθη-
λνχλ θαη νη κεηαθξάζεηο μελφγισζζσλ πνλεκάησλ πνπ εζηηάδνληαη ζηελ επηζηεκνινγηθή ηαπηφηεηα ηεο η-
ζηνξίαο ‒σο πξψην ζεκαληηθφ δείγκα απηήο ηεο ηάζεο κπνξεί λα ζεσξεζεί ε κεηάθξαζε ηνπ ηξίηνκνπ Έξγνπ
ηεο Ηζηνξίαο ησλ Εαθ Λε Γθνθ θαη Πηεξ Ννξά, πνπ μεθηλά ην 1981. Ο ζηφρνο ηεο δηεπηζηεκνληθφηεηαο πεξη-
ιήθζεθε ζηηο πξνγξακκαηηθέο δειψζεηο ελφο πεξηνδηθνχ ‒κε ηίηιν Θεσξία θαη Κνηλσλία‒ πνπ εθδφζεθε γηα
έλα πεξίπνπ ρξφλν ζηελ Αζήλα, ην 1990. Σν ξεχκα κηαο λέαο ηζηνξίαο ζηελ Διιάδα απνηππψλεηαη εχγισηηα
ζην αγγιφθσλν πεξηνδηθφ Historein, ε εθδνηηθή επηηξνπή ηνπ νπνίνπ πξφηεηλε ζην πξψην ηεχρνο ηνπ, ην
1999, «ηελ εκβάζπλζε ησλ θξηηηθψλ αληαιιαγψλ αλάκεζα ζηα πεδία ηεο ηζηνξίαο, ησλ θηινινγηθψλ ζπνπδψλ
θαη ηεο αλζξσπνινγίαο», ηα νπνία νδήγεζαλ «ζηελ αλάπηπμε ησλ ππνπεδίσλ ηεο δηαλνεηηθήο θαη πνιηηηζκη-
θήο ηζηνξίαο» (Υαηδεησζήθ, 2004: 284-287, 301).
Αληί άιισλ ζπκπεξαζκάησλ, ινηπφλ, αο ζηξέςνπκε ηελ πξνζνρή καο ζην ηειεπηαίν εξψηεκα πνπ
ζέζακε ζηελ εηζαγσγή απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ θαη ην νπνίν αλακέλεη αθφκε ηελ απάληεζή ηνπ: Πψο κπνξνχκε
λα εμεγήζνπκε ηηο ηπρφλ νκνηφηεηεο ή δηαθνξέο, ηηο απνθιίζεηο ή ηηο ζπγθιίζεηο αλάκεζα ζηελ ειιεληθή θαη
ηηο άιιεο επξσπατθέο ηζηνξηνγξαθίεο; Θα πξέπεη πξνεγνπκέλσο λα θαηαζέζνπκε ηελ απνινγία καο γηα ηηο
επηινγέο καο, πνπ θαζνξίδνπλ ηελ αλάιπζε απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ ‒ηδίσο ζηε δεχηεξε ελφηεηά ηνπ. Αζρνινχ-
καζηε πνιχ πεξηζζφηεξν κε ηε γέλεζε θαη ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ζηελ Διιάδα κέρξη ηνλ Με-
ζνπφιεκν θαη κφλνλ ζπλνπηηθά γηα ηελ πνξεία ηεο ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 20φ αηψλα, ψζηε ε ειιεληθή Νέα
Ηζηνξία θαη ηα πνηθίια αλαλεσηηθά θχκαηά ηεο παξνπζηάδνληαη ζρεδφλ σο επίινγνο ηνπ βηβιίνπ. Πξφθεηηαη,
αζθαιψο, γηα κηα ζπλεηδεηή επηινγή πνπ ππαγνξεχηεθε απφ ηελ αλάγθε ηεο γλσξηκίαο καο κε ηε κεγαιχηε-
ξεο δηάξθεηαο ηζηνξηνγξαθηθή παξάδνζε ηεο ζεκεξηλήο ειιεληθήο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ε νπνία θαιχπηεη ηα
2/3 πεξίπνπ ηεο ηζηνξίαο ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο. Σν ππφινηπν 1/3 είλαη ηζηνξηνγξαθηθά ηφζν πινχζην, πνπ
είλαη εθ ησλ πξαγκάησλ αδχλαην λα παξνπζηαζηεί ζπλνπηηθά ζηηο ιίγεο ζειίδεο κφλν ελφο θεθαιαίνπ, αιιά
είλαη επίζεο αδχλαην λα γίλεη θαηαλνεηφ ρσξίο κηα εθηελή παξνπζίαζε ηεο πξνυπάξρνπζαο ηζηνξηθήο παξά-
δνζεο. Δμάιινπ, ν ζηφρνο πνπ ζέζακε ζε απηφ ην θεθάιαην είλαη ε απάληεζε κεξηθψλ επηιεγκέλσλ εξσηε-
κάησλ, πνπ καο επηηξέπνπλ λα αληηκεησπίζνπκε ηελ ειιεληθή ηζηνξηνγξαθία σο ελδηαθέξνπζα ππφ εμέηαζε
πεξίπησζε γηα ηνπο βαζχηεξνπο πξνβιεκαηηζκνχο καο ζρεηηθά κε ηελ ηδηαίηεξε «θχζε», ηελ πνξεία θαη ηελ
εμέιημε ηεο επηζηήκεο καο. Αιιά ζα πξέπεη επίζεο λα απνινγεζνχκε γηα ηελ απνπζία εδψ ησλ νλνκάησλ
πνιιψλ ζεκαληηθψλ ηζηνξηθψλ θαη φισλ ησλ ζπνπδαίσλ Διιελίδσλ ηζηνξηθψλ. Απέλαληη ζηηο ηειεπηαίεο,
δηθαηνινγνχκαζηε, δηφηη επηιέμακε λα ηαμηδέςνπκε ζηελ ειιεληθή ηζηνξηνγξαθία κηαο αλδξνθξαηνχκελεο
επνρήο. Έηζη, εμεγείηαη γηαηί απνπζηάδνπλ απφ ηελ αλάιπζή καο θαη νη πεξηζζφηεξνη ζεκαληηθνί ηζηνξηθνί
ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ ηνπ 20νχ αηψλα: είλαη, άιισζηε, ηφζν πνιινί πνπ ε επηινγή καο ζα ήηαλ εμαηξεηηθά δχ-
ζθνιε. Γελ αλαθεξφκαζηε επίζεο ζηηο πεξηζζφηεξεο απφ ηηο επηκέξνπο ηζηνξίεο πνπ αλαπηχζζνληαη ζηε ζε-
κεξηλή Διιάδα. Αιιά θαη πάιη απαληνχκε ‒ζπλνπηηθά κελ‒ αιιά αξθεηά ηθαλνπνηεηηθά (κε γλψκνλα ηνλ πε-
ξηνξηζκέλν ρψξν καο) ζην ζρεηηθφ εξψηεκα πνπ ζέζακε ζηελ εηζαγσγή ηνπ θεθαιαίνπ. Ζ παξνπζίαζε ηεο
ειιεληθήο ηζηνξηνγξαθίαο απαηηεί κηα νιφθιεξε κειέηε, ίζσο πνιχηνκε ‒αλ θαη δελ είλαη ζήκεξα ηεο κφδαο
νη πνιχηνκεο κειέηεο.

Μεηά απφ απηήλ ηελ απνινγία καο, αο πξνζπαζήζνπκε λα απαληήζνπκε θαη πάιη ζε ιίγεο γξακκέο
ζην εξψηεκά καο. ΢ηνλ βαζκφ πνπ είλαη δπλαηφ λα επηρεηξήζνπκε ηε ζχγθξηζε ηεο εμέιημεο δχν ή πεξηζζφ-
ηεξσλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ, ε εμήγεζε ησλ παξαηεξνχκελσλ νκνηνηήησλ ή δηαθνξψλ ζα πξέπεη λα επη-
ρεηξεζεί ζηε βάζε ησλ θεληξηθψλ εξκελεπηηθψλ αμφλσλ, πνπ αλαδεηθλχεη ε εμέιημε θάζε ηζηνξηνγξαθίαο. Ζ
ζθέςε απηή απνηειεί ηελ άιιε φςε ηεο ζπγθξηηηθήο κεζφδνπ, πνπ παξνπζηάζακε ζην θεθάιαην 10: κε απιά
ιφγηα, εδψ πξνηείλνπκε ηε ζε βάζνο εμέηαζε θάζε πεξίπησζεο, πξηλ (θη αλ) απνηνικήζνπκε θάπνηα ζχγθξη-
ζε. Ίζσο πάιη είλαη κάηαην λα επηδηψθνπκε ζπγθξίζεηο. ΢ε νιφθιεξν ην βηβιίν πξνζπαζήζακε λα παξνπζηά-
ζνπκε θάπνηνπο απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ή απιά ζπγγξαθείο έξγσλ ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ λα εμεγνχλ ηνπο ιφ-
γνπο πνπ ηνπο νδήγεζαλ ζε κηα ηφζν θνπηαζηηθή δηαλνεηηθή πεξηπέηεηα, ηνπο ηξφπνπο πνπ εθάξκνζαλ ή επη-
λφεζαλ, ηηο επηδηψμεηο ή θαη ηηο απφςεηο ηνπο γηα ην ηη θαηάθεξαλ ηειηθά. Παξνπζηάζακε επίζεο ηηο δηάθνξεο
ηζηνξίεο λα αλαπηχζζνληαη ζε δηαθνξεηηθέο πεξίπινθεο πξαγκαηηθφηεηεο, πνπ εμειίζζνληαη παξάιιεια ζε
έλαλ εληαίν θφζκν, θαη ζηηο νπνίεο, ρσξίο λα θπξηαξρεί ε ηζηνξία (κε ηελ έλλνηα ηεο αλαζχλζεζεο ηνπ παξει-
ζφληνο), ππάξρεη παληνχ: πξσηαγσληζηεί απφ ηε θχζε ηεο αιιά θαη γηα ηνλ πξφζζεην ιφγν φηη ππάξρνπλ πνι-
ινί πνπ, αλαιακβάλνληαο ηα θαζήθνληα ελφο ζθελνζέηε ή/θαη ζελαξηνγξάθνπ, απνθαζίδνπλ λα ηεο δψζνπλ
πξσηαγσληζηηθφ ξφιν. Σειηθά, ίζσο δελ είλαη ζεκηηφ λα αλαθεξφκαζηε ζε νκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο αλάκεζα
ζε δηαθνξεηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο, αιιά ζηελ επηθνηλσλία ηνπο θαη ηε θαληαζηαθή «ζπλνκηιία» ηνπο ‒νη κεηα-
μχ ηνπο επηξξνέο, άιισζηε, πξνζαξκφδνληαη αιιά θαη γνληκνπνηνχληαη ζε θαηαθαλψο δηαθνξεηηθά πεξηβάι-
ινληα.
Αο δαλεηζηνχκε εδψ έλα ηειεπηαίν παξάδεηγκα απφ ηνλ Αληψλε Ληάθν (2004: 59). Ο Ληάθνο καο ζπ-
κίδεη ηελ πεξίθεκε δηαπίζησζε ελφο δηαλννχκελνπ, θηιφζνθνπ, λνκηθνχ, πνιηηηθνχ θαη γεληθφηεξα επξπκα-
ζνχο, πνπ ελίνηε ραξαθηεξίδεηαη θαη ηζηνξηθφο, αιιά είλαη γλσζηφηεξνο σο ν πξψηνο αηξεηφο Πξφεδξνο ηεο
ειιεληθήο Γεκνθξαηίαο κεηά απφ ηελ πηψζε ηεο δηθηαηνξίαο ησλ ζπληαγκαηαξρψλ ‒αλαθεξφκαζηε δειαδή
ζηνλ Κσλζηαληίλν Σζάηζν (1899-1987). Σν 1949, ινηπφλ, ν Σζάηζνο δήισζε: «εκείο νη Έιιελεο έρνπκε κηα
ηζηνξία 3000 ρξφλσλ θαη δελ επηηξέπεηαη λα γίλνπκε ζθιάβνη ησλ ΢ιάβσλ» ‒θαη, πξνθαλψο, φρη κφλν απηψλ.
Οη ΢ιάβνη ήηαλ ηε δεδνκέλε ζηηγκή ν «απεηιεηηθφο» ερζξφο. Αλ αιιάμνπκε ην φλνκα ηνπ ερζξνχ, κπνξνχκε
λα παξνπζηάζνπκε ηνλ Σζάηζν λα κηιά ζηελ ειιεληθή θνηλσλία ηνπ 1850, ηνπ 1890 ή αθφκε θαη ζήκεξα.
Δλψ ν Γεκαξάο, φπσο καο ζπκίδεη θαη πάιη ν Ληάθνο, έγξαςε ζε έλα ζπνπδαίν έξγν ηνπ φηη «ε Διιάδα […]
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ αδηάθνπε αλαλέσζε κηαο πξναηψληαο παξάδνζεο». Πφζν δηαθέξνπλ νη παξαπάλσ
δειψζεηο απφ ηηο ηδέεο ηνπ Παπαξξεγφπνπινπ; Απηφ αλαξσηηέηαη θαη ν Ληάθνο, θαζψο παξαηεξεί φηη παληνχ,
φρη κφλν ζηελ πνιηηηθή, αιιά θαη ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ή ηελ ηέρλε, επηθξαηεί «κηα ηζρπξή ηάζε αληίιεςεο
ηεο ηζηνξίαο ε νπνία απέθηεζε ηε δηθή ηεο δπλακηθή θαη ε νπνία κεηαβιήζεθε ζε εγεκνληθή ηδενινγία έσο
ζήκεξα, θπξηαξρψληαο πάλσ ζηελ ηζηνξία ησλ ηζηνξηθψλ» (Ληάθνο, 2004: 60). Άιινηε πάιη «ε θνηλσλία επη-
βάιιεη ζπρλά ζησπέο ζηελ ηζηνξία» αιιά θαη «νη ζησπέο απηέο είλαη εμ ίζνπ ηζηνξία κε ηελ ηζηνξία» (Ferro,
1999: 11). Πξάγκαηη, απηή ε «ηάζε αληίιεςεο ηεο ηζηνξίαο», νη επηβεβιεκέλεο ζησπέο θαη ελ γέλεη ν πνιηηη-
θφο θαη θνηλσληθφο ξφινο ηεο ηζηνξίαο κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ νκνηφηεηεο ησλ πεξηζζφηεξσλ, ίζσο θαη φισλ,
ησλ εζληθψλ ηζηνξηνγξαθηψλ. Αιιά θαη πάιη πξφθεηηαη γηα νκνηφηεηεο πνπ έρνπλ δηαθνξεηηθέο αθεηεξίεο θαη
εθδειψλνληαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Γελ είλαη πξφζεζή καο εδψ λα ζπδεηήζνπκε λα επηρεηξήζνπκε έλα νξη-
ζκφ απηήο ηεο ηδηάδνπζαο νκνηφηεηαο. Αιιά είλαη πξνηηκφηεξν λα απνραηξεηήζνπκε ηνλ αλαγλψζηε καο ζε
απηέο ηηο ηειεπηαίεο γξακκέο ηνπ βηβιίνπ κε θάπνηα αηζηνδνμία. Πξάγκαηη, «ππάξρεη θαη ρψξνο γηα κηα θά-
πνηα αηζηνδνμία», φπσο καο ιέεη ν Γεξηηιήο: φπνπ θη αλ νδεγήζεη ηελ ηζηνξία «ην δηεζλέο ζηλάθη ησλ ηζηνξη-
θψλ», αθφκε θη αλ ηε «θζάζεη θάπνηε ζηε κεηα-ηζηνξία ηεο κεηα-ηζηνξίαο, δελ πεηξάδεη. Μφδα είλαη, ζα πε-
ξάζεη». (Γεξηηιήο, 2004: 281).

Αξψλε-Σζίριε, Καίηε. (2008). Ηζηνξηθέο ζρνιέο θαη κέζνδνη. Δηζαγσγή ζηελ επξσπατθή ηζηνξηνγξαθία. Αζή-
λα: Παπαδήζεο.
Βεινπδήο, Γηψξγνο. (1982). Ο Jakob Phillip Fallmerayer θαη ε γέλεζε ηνπ ειιεληθνχ ηζηνξηζκνχ. Αζήλα:
ΔΜΝΔ/Μλήκσλ [α´ δεκνζίεπζε: 1970].
Γαδή, Έθε. (2004). Μηα ξνκαληηθή επηζηήκε: ε πεξίπησζε ηνπ ΢ππξίδσλνο Π. Λάκπξνπ (1851-1919). ΢ην
Ηζηνξηνγξαθία ηεο λεόηεξεο θαη ζύγρξνλεο Διιάδαο, 1833-2002 (η. 1, ζζ. 195-213). Αζήλα: ΚΝΔ/ΔΗΔ.
Gooch, George P. (1913). History and Historians in the 19th century. New York, Bombay & Calcutta: Long-
mans, Green and Co.
Γεξηηιήο, Γηψξγνο Β. (2004). ΢ησπέο, κνλνκέξεηεο θαη κφδεο ζηελ ηζηνξηνγξαθία. ΢ην Ηζηνξηνγξαθία ηεο λεό-
ηεξεο θαη ζύγρξνλεο Διιάδαο, 1833-2002 (η. 1, ζζ. 275-282). Αζήλα: ΚΝΔ/ΔΗΔ.
Ferro, Marc. (1999). Ζ ηζηνξία ππό επηηήξεζε. Δπηζηήκε θαη ζπλείδεζε ηεο ηζηνξίαο, κηθξ. Βαζίιεο Σνκαλάο.
Αζήλα: Νεζίδεο.
Iggers, Georg G. (1999) Ζ ηζηνξηνγξαθία ζηνλ 20ό αηώλα. Από ηελ επηζηεκνληθή αληηθεηκεληθόηεηα ζηελ πξό-
Καξακαλσιάθεο, Βαγγέιεο Γ. (2004). Ζ ηζηνξία θαη ην θνηλφ ηεο ζηνλ 19 ν αηψλα απφ ηηο παλεπηζηεκηαθέο
αίζνπζεο ζηνπο ζπιιφγνπο. ΢ην Ηζηνξηνγξαθία ηεο λεόηεξεο θαη ζύγρξνλεο Διιάδαο, 1833-2002 (η. 1,
ζζ. 215-233). Αζήλα: ΚΝΔ/ΔΗΔ.
Καξακαλσιάθεο, Βαγγέιεο Γ. (2006). Ζ ζπγθξόηεζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη ε δηδαζθαιίαο ηεο ηζηνξίαο
ζην Παλεπηζηήκην Αζελώλ (1837-1932). Αζήλα: Ηζηνξηθφ Αξρείν Διιεληθήο Νενιαίαο/Ηλζηηηνχην
Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ ΔΗΔ.
Κνξαήο, Αδακάληηνο. (1803). Mémoire sur l’ État Actuel de la Civilasation dans la Grèce. Παξίζη [1ε ειιελη-
θή κεηάθξαζε ηνπ Αλαζηάζηνπ Κσλζηαληηλίδε, Αζήλα 1853 –θσηναλαηχπσζε ΚΝΔ/ΔΗΔ Αζήλα,
1983].
Κνπινχξε, Υξηζηίλα. (1988). Ηζηνξία θαη γεσγξαθία ζηα ειιεληθά ζρνιεία (1834-1914). Γλσζηηθό αληηθείκελν
θαη ηδενινγηθέο πξνεθηάζεηο. Αζήλα: Ηζηνξηθφ Αξρείν Διιεληθήο Νενιαίαο.
Κνπκπνπξιήο, Γηάλλεο. (2004). ΋ηαλ νη ηζηνξηθνί κηινχλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο: ν ξφινο ηνπ εζληθνχ ηζηνξηθνχ
ζηνπο πξσηνπφξνπο ηεο ειιεληθήο εζληθήο ζρνιήο. ΢ην Ηζηνξηνγξαθία ηεο λεόηεξεο θαη ζύγρξνλεο
Διιάδαο, 1833-2002 (η. 1, ζζ. 81-101). Αζήλα: ΚΝΔ/ΔΗΔ.
Κξεκκπδάο, Βαζίιεο. (2007). Από ην ΢ππξίδσλα Σξηθνύπε ζην ζήκεξα. Σν Δηθνζηέλα ζηηο λέεο ηζηνξηνγξαθη-
θέο πξνζεγγίζεηο. [Δηζαγσγηθόο Σόκνο ζηελ Ηζηνξία ηεο Διιεληθήο Δπαλαζηάζηεσο ηνπ ΢ππξίδσλα
Σξηθνύπε]. Αζήλα: Ίδξπκα ηεο Βνπιήο ησλ Διιήλσλ.
Λάππαο, Κψζηαο. (2004). Παλεπηζηήκην θαη θνηηεηέο ζηελ Διιάδα θαηά ηνλ 19ν αηώλα. Αζήλα: Κέληξν Νεν-
ειιεληθψλ Δξεπλψλ ΔΗΔ, Ηζηνξηθφ Αξρείν Διιεληθήο Νενιαίαο.
Ληάθνο, Αληψλεο. (2004). Σν δήηεκα ηεο «ζπλέρεηαο» ζηε λενειιεληθή ηζηνξηνγξαθία. ΢ην Ηζηνξηνγξαθία ηεο
λεόηεξεο θαη ζύγρξνλεο Διιάδαο, 1833-2002 (η. 1, ζζ. 53-65). Αζήλα: ΚΝΔ/ΔΗΔ.
΢θιαβελίηεο, Σξηαληάθπιινο Δ. (2004). Σν Δζληθφ Πάλζενλ ησλ βηνγξαθηψλ θαη ησλ πξνζσπνγξαθηψλ
(1828-1876). ΢ην Ηζηνξηνγξαθία ηεο λεόηεξεο θαη ζύγρξνλεο Διιάδαο, 1833-2002 (η. 1, ζζ. 171-193).
Αζήλα: ΚΝΔ/ΔΗΔ.
΢θνπεηέα, Έιιε. (1997). Φαικεξάπεξ. Σερλάζκαηα ηνπ αληίπαινπ δένπο. Αζήλα: Θεκέιην.
΢θπιίηζεο-Οκεξίδεο, Πέηξνο. (1831). ΢πλνπηηθή Ηζηνξία ησλ ηξηώλ λαπηηθώλ λήζσλ Ύδξαο, Πεηζώλ θαη Φα-
ξώλ, θαζ’ όζνλ ζπλέηξεμαλ ππέξ ηεο ειεπζεξίαο ηεο Αλαγελλεζείζεο Διιάδνο ην 1821 θαη πξώηνλ έηνο
ηεο Διιεληθήο Απηνλνκίαο, κεηά παξαξηήκαηνο δηαθόξσλ επηζηνιώλ θαη άιισλ επηζήκσλ εγγξάθσλ
πξνο απόδεημηλ ηεο αιεζείαο. Ναχπιην.

Σξηθνχπεο, ΢ππξίδσλ. (1860). Ηζηνξία ηεο Διιεληθήο Δπαλαζηάζεσο, η. 4, 2ε Έθδνζε. Λνλδίλν.

Φηιήκσλ, Ησάλλεο. (1859). Γνθίκηνλ ηζηνξηθόλ πεξί ηεο Διιεληθήο Δπαλαζηάζεσο. Αζήλα, η.1.
Φηιήκσλ, Ησάλλεο. (1834). Γνθίκηνλ ηζηνξηθόλ πεξί ηεο Φηιηθήο Δηαηξίαο, Αζήλα.
Υαηδεησζήθ, Υξήζηνο. (2004). Ζ ηζηνξία θαη νη άιιεο θνηλσληθέο επηζηήκεο. ΢ην Ηζηνξηνγξαθία ηεο λεόηεξεο
θαη ζύγρξνλεο Διιάδαο, 1833-2002 (η. 1, ζζ. 283-305). Αζήλα: ΚΝΔ/ΔΗΔ.
Υξήζηνπ, Θαλάζεο. (1998). Κσλζηαληίλνο Γεκεηξίνπ ΢ρηλάο (1801-1857). Ζ δσή, ην έξγν, ε επνρή ηνπ. Αζή-
λα: ΢χιινγνο πξνο Γηάδνζηλ Χθειίκσλ Βηβιίσλ.
Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε. (1994). Οη βπδαληηλέο ζπνπδέο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ θαηά ηε δηάξθεηα
ηνπ Μεζνπνιέκνπ. Νέα Δζηία 136 (1610), 983-990.
Υξπζαλζφπνπινο, Φψηηνο [Φσηάθνο]. (1888). Βίνη Πεινπνλλεζίσλ αλδξώλ θαη ησλ έμσζελ εηο ηελ Πεινπόλ-
λεζνλ ειζόλησλ θιεξηθώλ, ζηξαηησηηθώλ θαη πνιηηηθώλ ησλ αγσληζακέλσλ ηνλ Αγώλα ηεο Δπαλαζηά-
ζεσο. Αζήλα.

ΔΤΡΔΣΖΡΗΟ ΟΝΟΜΑΣΧΝ ΚΑΗ ΟΡΧΝ
Α
Αηληάλ, Γεκήηξηνο, 237, 238
Άθηνλ, Σδνλ, 24, 25, 26, 27, 32, 33, 34, 139, 185, 197
Αιεμάλδξεηα, βηβιηνζήθε ηεο, 63, 66, 70, 124
Άκαληνο, Κσλζηαληίλνο, 245
Αλαγέλλεζε, 58, 59, 62, 95, 108, 110, 111, 112, 113, 138, 214, 227
αλζξσπνινγία, 6, 22, 154, 168, 169, 171, 172, 173, 178, 198, 207
Αλλάι,"ζρνιή", 126, 127, 140, 141, 142, 144, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164,
167, 168, 169, 171, 173, 174, 175, 184, 186, 190, 191, 195, 211, 223, 235, 243, 244, 245
Άληακο, Υέξκπεξη, 137
Αληφξλν, Σένληνξ, 144, 145
Αλψλπκνο ηνπ Ομπξχγρνπ, 101
Αξηζηφβνπινο, 103
Αξηζηνηέιεο, 43, 69,103, 114
Αξηζηνθάλεο, 69
Αξξηαλφο, 102, 103
αξραηνινγία, 6, 43, 47, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 180, 245
αξρεία, 44, 46, 48, 50, 54, 60, 61, 62, 63, 86, 104, 109, 114, 131, 133, 137, 224, 229
Αζδξαράο, ΢πχξνο, 168, 180
Αχινο, Γέιιηνο, 107
Άρελβαι, Γθφηθξηλη, 135
Β
Βέηι, Φέιημ, 142
Βέιεξ, Υαλο Οχιξηρ, 192, 193, 219
Βεκπεξ, Μαμ, 173, 174
Βέληξηο, Μάηθι, 40, 62
Βεξνιίλνπ, Παλεπηζηήκην ηνπ, 24, 131, 136, 137, 138, 141, 145, 240, 241, 243, 244
Βίθν, Σδηακπαηηίζηα, 120, 121, 133
Βηληάι, Πσι, 142, 153, 155, 176
βηνγξαθίεο, 30, 65, 104, 105, 113, 224, 237
βνεζεηηθέο επηζηήκεο, 39, 41, 66, 67, 82, 83, 134, 169
Βνιηαίξνο, 119, 120, 121, 128, 130, 134
Βνιθ, Έξηθ, 225
Γ
Γαδήο, Γεψξγηνο, 237
γεγνλνηνινγία, 52, 53, 140, 175, 176, 214, 215
γεσγξαθία, 97, 153, 157, 176, 177, 245, 248
γεσηζηνξία, 157
Γθάληηο, Σδνλ Ληνχηο, 220
Γθάηεξεξ, Γηφραλ, 135, 137
Γθέηηγθελ, Παλεπηζηήκην ηνπ, 20, 24, 128, 134, 135, 137, 138, 141, 241, 244
Γθηδφ, Φξαλζνπά, 24, 127, 132, 133, 136, 218, 242
Γθηιάλ, Αληνπάλ, 141
Γθίκπνλ, Έληνπαξλη, 122
Γθνπηηζαξληίλη, Φξαληδέζθν, 116
Γθπξβίηο, Εσξδ, 158

Γ
Γεξηηιήο, Γηψξγνο, 245, 247, 248
δεπηεξνγελείο πεγέο, 47, 50, 54, 55, 56, 85, 86, 89, 92, 208
Γεκαξάο, Κ. Θ., 167, 180, 222, 232, 247
δεκνγξαθία, 153, 158, 162, 169, 177
Γηαθσηηζκφο, 6, 95, 115, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 126, 134, 135, 136, 145, 206, 228, 235, 236
Γηνλχζηνο, Αιηθαξλαζζεχο, 104, 112
Δ
εζλντζηνξία, 179
εζλνινγία, 168, 169, 172
Έθν, Οπκπέξην, 91
Έκεξηνλ, Έθξαηκ, 137
Έλγθειο, Φξήληξηρ, 146, 147
Ε
Εακπέιηνο, ΢ππξίδσλ, 242
Ζ
Ζξφδνηνο, 13, 48, 69, 71, 96, 97, 98, 100, 101, 103, 108, 110, 111, 214
Θ
Θεφπνκπνο ν Υίνο, 101
ζεηηθηζκφο, 142
Θνπθπδίδεο, 13, 48, 70, 71, 72, 75, 97, 98, 100, 101, 103, 110, 111, 214
Η
Ίγθεξο, Γθένξγθ (Georg Iggers), 9, 136, 137, 225
ηζηνξία απηνθξαηνξηθή, 190, 198
ηζηνξία δεκνγξαθηθή, 163, 195, 196
ηζηνξία δηαλνεηηθή, 198
ηζηνξία δηπισκαηηθή, 140, 148, 185, 190, 193, 196, 198, 203
ηζηνξία επηζηήκε, 198
ηζηνξία ζξεζθεπηηθή, 162, 198
ηζηνξία ηδεψλ, 148, 158, 189, 191-192
ηζηνξία θνηλσληθή, 134, 146, 158, 159, 161-5, 183, 190-8
ηζηνξία λννηξνπηψλ, 155, 162, 164
ηζηνξία, νηθνλνκηθή, 134, 140, 146, 156, 158, 161, 162, 164, 165, 169, 183-5, 187, 191, 192
ηζηνξία νηθνγελεηψλ, 195
ηζηνξία παγθφζκηα, 96, 100, 124, 129, 200, 226, 136, 242
ηζηνξία πνιηηηθή, 105, 139-40, 154, 163, 183, 185-90
ηζηνξία πνιηηηζκηθή, 122, 139, 190
ηζηνξία πνζνηηθή, 153, 161-2
ηζηνξία ζεηξαΐθή, 153, 161-2
ηζηνξία ζπγθξηηηθή, 206-10
ηζηνξία θχισλ, 198-9
ηζηνξηθή αξραηνινγία, 172
ηζηνξία ζπγθξηηηθή, 206-10
ηζηνξηθή γεσγξαθία, 178, 245-6
ηζηνξηθή δεκνγξαθία, 195
ηζηνξηθή θνηλσληνινγία, 170, 178
ηζηνξηθηζκφο, 137

ηζηνξηζκφο, 137-9, 142, 175, 178, 193, 236, 242, 245
Κ
Καιιηζζέλεο, 102
Καλη, Δκαλνπέι, 122, 128, 137
Καξ, Έληνπαξλη, 30, 31, 32, 34, 68, 69, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 81, 86, 87, 88, 178, 190, 199, 215, 217, 223
Καξαγηαλλφπνπινο, Ησάλλεο, 9
Καξαδήκνπ-Γεξφιπκπνπ, Αιέθα, 46, 66, 79, 82
Καξιάπι, Σφκαο, 30
Καζηφξρεο, Καιιίληθνο, 239
θηλεκαηνγξαθηθά επίθαηξα, 51
Κηθέξσλ, 43, 71, 96, 104, 105, 112, 113, 115, 116
Κιάπρακ, Σδνλ, 186
Κιαξθ, Σδνξηδ, 34
Κιείηαξρνο, 103
θνηλσληνινγία, 6, 22, 23, 131, 142, 155, 158, 167, 169, 173, 174, 175, 177, 178, 181, 191, 193, 195, 207, 208
Κφιηλγνπλη, Ρφκπηλ Σδνξηδ 137, 171
Κνλη, Χγθχζη, 142, 173, 174
Κνξαήο, Αδακάληηνο, 236, 248
Κνξδάηνο, Γηάλλεο, 244
Σάθηηνο, 105
Κνπγέαο, ΢σθξάηεο, 245
Κνπθνπιέο, Φαίδσλ, 245
Κνπιάλδ, Φπζηέι ληε, 155
Κνπλ, Σφκαο, 130
Κξέκνο, Γεψξγηνο, 243
Κξφηζε, Μπελεηέην, 137, 163, 220
Κξνπκπάρεξ, Καξι, 243
Κσλζηαληάο, Γξεγφξηνο, 235
Λ
Λαβίο, Δξλέζη, 25, 153
Λάηκπληηο, Γθφηθξηλη, 128
Λαθφκπ, Πσι, 175
Λάκπξερη, Καξι, 139, 152
Λάκπξνο, ΢ππξίδσλ, 243, 244
Λακπξνχο, Δξλέζη, 160, 161
Λαλγθινπά, ΢αξι, 152, 153, 157, 244
Λάζθαξηο, Μηραήι, 245
Λαηνχξ, Μπξπλφ, 18, 19, 29, 138
Λε Γθνθ, Εαθ, 112, 159, 162, 163, 164, 196, 246
Λε Ρνπά Λαληπξί, Δκκαλπέι, 161, 162
Λεβχ-Μπξχι, Λπζηέλ, 157
Λεθέβξ, Εσξδ, 133, 154, 189, 217
Ληάθνο, Αληψλεο, 100, 125, 233, 243, 247, 248
Λίθκαλ, Ρφκπεξη, 174
Λφηλη, Κξίζηνθεξ, 183, 184
Λνπθηαλφο, 107
Μ
Μαθ Νει, Οπίιηακ, 199
Μαθηαβέιη, Νηθνιφ, 116, 117
Μαθφιευ, Σφκαο Μπάκπηλγθηνλ, 27, 28, 137

Μάκνπθα, Αλδξέαο, 238

Μαλνχζεο, Θεφδσξνο, 241
Μάξγνπηθ, Άξζξνπξ, 15, 45, 55, 89
Μαξθνχδε, Υέξκπεξη, 143, 144
Μαξμ, Καξι, 6, 31, 127, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 192, 193
Μάζζνλ, Έληνπαξλη, 241
Μαηηέδ, Αικπέξ, 132, 133
Μεγηέ, Αληνπάλ, 154
Μέηθη, Σζαξιο, 128
Μεζαίσλαο, 57, 58, 107, 110
Μέηιαλη, Φξέληεξηθ, 155, 171
κηθξντζηνξία, 199-200
Μηιι, Σδέηκο, 224
Μηζειέ, Επι, 133, 136, 138
Μνλφ, Γθακπξηέι, 141
Μνληεζθηέ, 119, 120, 128, 134
Μνληθαθφλ, βελεδηθηίλνο ιφγηνο, 62
Μνξαδέ, ΢αξι, 158, 162
Μνζέ, Κισλη, 43, 46, 71, 72
Μνπξ, Μπάξηλγθηνλ, 194, 206
Μπαθνχληλ, Μ., 31, 146
Μπάξαθιαθ, Σδέθξπ, 225
Μπάηεξθηιλη, Υέξκπεξη, 187, 217
Μπεθ, Ανπγθνχζη, 240, 241
Μπέινβ, Γθένξγθ θνλ, 223
Μπέλζακ, Σδέξεκπ, 236
Μπεξ, Αλξχ, 142, 153, 154, 155, 173, 174
Μπεξγθζφλ, Αλξχ, 154
Μπέξη, Σδνλ, 26, 27, 28, 29, 33, 35
Μπεξθ, Έληκνπλη, 130, 133, 136, 140
Μπεξιίλ, Ατδάηα, 118, 119, 121, 122, 146
Μπιαλ, Λνπί, 133, 136
Μπινληέι, ΢αξι, 154
Μπινρ, Μαξθ, 78, 80, 81, 88, 92, 127, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 162, 174, 189, 195, 206,
211, 212, 223
Μπνληέλ, Εαλ, 117, 128
Μπνζηέ, Εαθ Μπελίλ, 128
Μπνχξθραξη, Γηάθνκπ, 58, 59, 138, 141
Μπξεκφλ, Αλξχ, 154
Μπξνληέι, Φεξλάλ, 6, 53, 126, 127, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 168, 174, 175, 176, 177, 182, 189,
194, 195
Μπξνχλη, Λενλάξλην, 115, 116
Ν
Νάκηεξ, Λίνπηο, 187, 188, 195
Νέβηλο, Άιελ, 48
Ννξά, Πηέξ, 163, 164, 196, 246
Νηεκαλδφλ, Αικπέξ, 155
Νηηιηάπ, Βίιρεικ, 168, 183
Νηηκπί, Εσξδ, 162
Νηφξβηλγθ, Φνιθ, 191
Νηξφπδελ, Γηφραλ Γθνχζηαβ, 34, 139, 243
Νηπξθέκ, Δκίι, 142, 153, 154, 155, 156, 158, 173, 174, 208

Ξ
Ξελνθψλ, 71, 96, 98, 101
Ο
Οδνχθ, Μνλά, 162
νηθνλνκηθή επηζηήκε, 169, 174, 178, 187, 197
΋κεξνο, 70, 210
νπηηθν-αθνπζηηθφ πιηθφ, 5, 51
Οπκαληζκφο, 114
Π
Παπαξξεγφπνπινο, Κσλζηαληίλνο, 168, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 248
πεξηνδνιφγεζε, 5, 39, 57, 58, 59, 60, 115, 170
Πέξθηλ, Υάξνιλη, 195
Πεηξάθε, Μαξίλα, 51, 52, 67
Πεηξάξρεο, Φξαγθίζθνο, 114, 115
Πηγθαληφι, Αληξέ, 154
Πιάησλ, 70
Πινχηαξρνο, 64, 102
Πνιίηεο, Αιέμεο, 91, 92, 93, 94
πνιηηηθή επηζηήκε, 19, 22, 186, 208
Πφινθ, Φξήληξηρ, 143
Πνιχβηνο, 71, 99, 100, 101, 103, 106, 110
Πηνιεκαίνο, ζηξαηεγφο,103
Πξίηζαξλη, Έβαλο, 231
πξνθνξηθή ηζηνξία, 40, 48, 49, 50, 80, 91, 237
πξσηνγελείο πεγέο, 47, 50, 54, 55, 56, 85, 86, 89, 92, 136, 139
Ρ
Ρακπψ, Αιθξέλη, 25
Ράλθε, Λένπνιλη θνλ, 6, 81, 126, 127, 134, 136, 137, 138, 139, 141, 163, 183, 187, 191, 215, 216, 217, 218,
235, 240, 242
Ρέηλδεξ, Σέξελο, 221
Ρεκφλ, Ρελέ, 160
Ρελνπβέ, Πηέξ, 133
Ρελνπβέλ, Πηέξ, 160
Ρηζη, ΢αξι, 155
Ρνκάλν, Ρνπηδέξν, 158, 159, 173, 178, 182
Ρφκπεξηζνλ, Οπίιηακ, 122, 128, 129, 130
Ρφκπηλζνλ, Σδέηκο, 152, 163, 186
Ρνχθνο, Κνπίληνο Κνχξηηνο, 104
΢
΢αβηλί, Φξήληξηρ Καξι θνλ, 131, 145, 240
΢αθειιαξίνπ, Μηραήι, 244, 245
΢αιινχζηηνο, 104, 115
΢άνπζγθετη, Μπέβεξιη, 211
΢βνξψλνο, Νίθνο, 167, 168, 180, 232
΢εληνκπφο, ΢αξι, 152, 153, 154, 157, 175, 244
΢ίιευ, Σδνλ, 185, 186
΢ηκηάλ, Φξαλζνπά, 153, 154, 157, 174, 175
΢ίκπνκ, Φξέληεξηθ, 155

΢θνχθνο, Νηθφιανο, 238

΢κηζ, Οπίιηακ, 128, 136
΢λαπ-Γθνπξκπεγηφλ, Άλη, 43, 46, 71
΢νξβφλλε, 25, 133, 153, 157, 158
ζηαηηζηηθή, 136, 157, 158, 161, 162, 195, 208
΢ηφνπλ, Λψξελο, 195, 196, 197, 199
΢ηξέδεκαλ, Γθνχζηαθ, 76, 77, 78
΢ρηλάο, Κσλζηαληίλνο, 240, 241, 249
Σ
Σάηινξ, Έληνπαξλη Μπάξλεη, 23
Σαηλ, Ηππνιχη, 133, 136
Σεξηζέηεο, Γεψξγηνο, 238
Σδέη, Μάξηηλ, 144
Σδφηο, Πάηξηθ, 189
Σδνι, Σδέηκο, 46, 75
Σηεξξχ, Χγθπζηέλ, 218
Σίιιπ, Σζαξιο, 194, 196, 207
Σηκαίνο ν Σαπξνκέληνο, 71, 102
Σίηνο Λίβηνο, 104
Σφκπζνλ, Έληνπαξλη, 193, 195, 196, 199
Σφκπζνλ, Πσι, 48
Σξεβέιηαλ, Σδνξηδ Μαθφιευ, 27, 28, 29, 30, 35
Σξηθνχπεο, ΢ππξίδσλ, 56, 249
Σζάληγνπηθ, Σδνλ, 40, 62
Φ
Φαικεξάπεξ, Γηάθνκπ Φίιηπ, 241, 248
Φεβξ, Λπζηέλ, 127, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 162, 163, 167, 174, 211, 223
Φέξγθηνπζνλ, Άληακ, 128
Φεξζ, Σζαξιο, 26, 27, 29, 35
Φεξξφ, Μαξθ, 51, 52, 53, 159, 162
Φηιήκσλ, Ησάλλεο, 56, 238, 239, 249
Φίζεξ, Φξηηο, 192, 219
Φνληελέι, Μπεξλάλη ληε, 121
Φνπθψ, Μηζέι, 193, 197
Φξαγθθνχξηε, ζρνιή, 142, 143, 144
Φξφηλη, ΢ίγθκνπλη, 220
Φπξέ, Φξαλζνπά, 161, 162
θσηνγξαθηθά αξρεία, 54
Υ
Υάηεο, Κάξιηνλ, 186
Υαικπβάμ, Μσξίο, 144, 154, 155, 156, 157
Υάκπεξκαο, Γηνχξγθελ, 144
Υαηδεησζήθ, Υξήζηνο, 245, 246, 249
Υέγθει, Γθένξθγ Βίιρεικ Φξήληξηρ, 122, 123, 137, 142, 143, 145, 224
Υέξληεξ, Γηφραλ Γθφηθξηλη θνλ, 121, 123, 137
Υηνχει, Οπίιηακ, 19
Υηνπκ, Νηέηβηλη, 122
Υφκπζκπανπκ, Έξηθ, 147, 148, 189, 190, 191, 193, 195, 196, 206, 209, 210, 221, 223, 225
Υφληεξ, Ίαλ, 173
Υφξθρατκεξ, Μαμ, 143, 144, 145

Υνχκπνιλη, Βίιρεικ θνλ, 137

Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε, 9, 12, 39, 40, 42, 45, 47, 51, 53, 56, 66, 87, 88, 94, 244, 245, 249
ρξνληθφ, 29, 69, 87, 110, 111, 187, 225, 227, 241
ρξνλνγξαθίεο, 109, 134
Φ
ςπρνινγία, 22, 23, 154, 156, 157, 168, 187, 195, 207
Χ
Χδέξ, Αλξχ, 157
Χιάξ, Αιθφλο, 25, 132, 133

Σύνηομο βιογραθικό ζημείωμα

Ζ Διπίδα Κ. Βφγιε είλαη Δπίθνπξε Καζεγήηξηα Νεφηεξεο θαη ΢χγρξνλεο Διιεληθήο Ηζηνξίαο ζην Σκήκα
Ηζηνξίαο θαη Δζλνινγίαο ηνπ Γεκνθξηηείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο. ΢ην ζπγγξαθηθφ έξγν ηεο πεξηιακβάλν-
ληαη ηα βηβιία: Έξγα θαη εκέξαη ειιεληθώλ νηθνγελεηώλ, 1750-1940 (Αζήλα: ΔΛΗΑ, 2005), “Έιιελεο ην γέ-
λνο”: Ζ ηζαγέλεηα θαη ε ηαπηόηεηα ζην εζληθό θξάηνο ησλ Διιήλσλ, 1821-1844 (Ζξάθιεην: Παλεπηζηεκηαθέο
εθδφζεηο Κξήηεο, 2007) θαη Σν γλήζηνλ Μεηαμά: Ζ αλάπηπμε κηαο νηθνγελεηαθήο επηρείξεζεο (κέζα 19νπ αη.-
κέζα 20νύ αη.) (Αζήλα: ΔΛΗΑ/ΜΗΔΣ θαη Γηβάλε, 2010). Δπίζεο, κεηέθξαζε ηα βηβιία ηνπ James Joll, Europe
since 1870. An International History (Ζ Δπξώπε, 1870-1970, Θεζζαινλίθε: Βάληαο/Ίζησξ, 2006) θαη ηνπ
Υάξε Μπισλά, The Politics of Nation-Building. Making Co-Nationals, Refugees, and Minorities (Οηθνδνκώ-
ληαο ην έζλνο: Οκνεζλείο, Πξόζθπγεο, Μεηνλόηεηεο, Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν –ππφ έθδνζε). Έρεη ζπκκεηά-
ζρεη ζε δηεζλή επηζηεκνληθά ζπλέδξηα ζηελ Διιάδα, ηελ Δπξψπε, ηελ Απζηξαιία θαη ηνλ Καλαδά θαη έρεη
δεκνζηεχζεη δηάθνξα άξζξα ζε ειιεληθά θαη μέλα πεξηνδηθά θαη βηβιία (βι.
https://duth.academia.edu/ElpidaVogli ). Σα εξεπλεηηθά ελδηαθέξνληά ηεο εζηηάδνληαη ζηελ πνιηηηθή, θνηλσ-
ληθή θαη νηθνλνκηθή ηζηνξία θαη εηδηθφηεξα ζηα ζέκαηα ηνπ εζληθηζκνχ, ηεο ζπγθξφηεζεο θξάηνπο, ηεο ηαπ-
ηφηεηαο, ηεο ηζαγέλεηαο, ησλ αηνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ, θαζψο επίζεο ζηε κεηαλάζηεπζε θαη ηε
δηαζπνξά.

Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ελπίδα Κ.

EBOOK 2015 Σελίδα 2

Copyright © ΢ΔΑΒ, 2015

΢ΤΝΓΔ΢ΜΟ΢ ΔΛΛΖΝΗΚΧΝ ΑΚΑΓΖΜΑΨΚΧΝ ΒΗΒΛΗΟΘΖΚΧΝ

EBOOK 2015 Σελίδα 3

EBOOK 2015 Σελίδα 4

Πίλαθαο πεξηερνκέλσλ ................................................................................. 5

EBOOK 2015 Σελίδα 5

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 110

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 146

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 175

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 194

EBOOK 2015 Σελίδα 6

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 211

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 235

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 248

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 270

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 288

EBOOK 2015 Σελίδα 7

EBOOK 2015 Σελίδα 8

EBOOK 2015 Σελίδα 9

EBOOK 2015 Σελίδα 10

EBOOK 2015 Σελίδα 11

EBOOK 2015 Σελίδα 12

EBOOK 2015 Σελίδα 13

EBOOK 2015 Σελίδα 14

EBOOK 2015 Σελίδα 15

... ζπρλά επαλαιακβαλόκελεο θξάζεηο ... όπνπ ν όξνο ηζηνξία ζεκαίλεη

EBOOK 2015 Σελίδα 16

1.1.1 Ζ ηζηνξία σο ζρνιηθό κάζεκα

EBOOK 2015 Σελίδα 17

EBOOK 2015 Σελίδα 18

1.1.2 Ζ ηζηνξία σο ςπραγσγία

EBOOK 2015 Σελίδα 19

1.2 Ζ ηζηνξία είλαη κία επηζηήκε

EBOOK 2015 Σελίδα 20

EBOOK 2015 Σελίδα 21

EBOOK 2015 Σελίδα 22

EBOOK 2015 Σελίδα 23

EBOOK 2015 Σελίδα 24

1.2.2 Ζ αλαγλώξηζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο

EBOOK 2015 Σελίδα 25

EBOOK 2015 Σελίδα 26

EBOOK 2015 Σελίδα 27

EBOOK 2015 Σελίδα 28

EBOOK 2015 Σελίδα 29

1.2.3. Ζ ακθηζβήηεζε θαη ε ππεξάζπηζε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο

EBOOK 2015 Σελίδα 30

EBOOK 2015 Σελίδα 31

EBOOK 2015 Σελίδα 32

EBOOK 2015 Σελίδα 33

EBOOK 2015 Σελίδα 34

EBOOK 2015 Σελίδα 35

EBOOK 2015 Σελίδα 36

EBOOK 2015 Σελίδα 37

EBOOK 2015 Σελίδα 38

EBOOK 2015 Σελίδα 39

EBOOK 2015 Σελίδα 40

EBOOK 2015 Σελίδα 41

EBOOK 2015 Σελίδα 42

EBOOK 2015 Σελίδα 43

Κεθάιαην 2: Οη πεγέο θαη ηα «εξγαιεία» ηνπ ηζηνξηθνύ

2.1 Οη πεγέο ηνπ ηζηνξηθνύ

EBOOK 2015 Σελίδα 44