PL Gościnny A., Monety Zastępcze I Żetony Monetarne

Monety zastępcze i żetony monetarne
Arkadiusz Gościnny, Monety zastępcze i żetony monetarne, [w:]

www.poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/zastepczy.html
Spis treści
WSTĘP.................................................................................................................................................2
EMISJE LOKALNE.............................................................................................................................3
WYKAZ MIEJSCOWOŚCI EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY NA ZIEMIACH
POLSKICH W LATACH 1916 - 1922.................................................................................................6
EMISJE DOMINIALNE......................................................................................................................7
EMISJE WOJSKOWE ......................................................................................................................13
EMISJE JENIECKIE..........................................................................................................................15
EMISJE PRZEMYSŁOWE................................................................................................................18
ŻETONY DEPUTATOWE.................................................................................................................20
ŻETONY KELNERSKIE...................................................................................................................24
EMISJE KUPIECKIE........................................................................................................................25
ŻETONY RABATOWE I REKLAMOWE........................................................................................29
ŻETONY GAZOWNI, ELEKTROWNI I WODOCIĄGÓW............................................................32
MONETY I ŻETONY TRAMWAJOWE...........................................................................................37
INNE...................................................................................................................................................40
ZAKOŃCZENIE................................................................................................................................45
WSTĘP
Przystępując do omawiania poszczególnych rodzajów charakterze pewnych emisji jak choćby żetony rabatowe.
bilonu zastępczego należałoby wyjaśnić samo pojęcie
Przyczyny emisji pieniądza zastępczego dają także
"pieniądz zastępczy", jednakże podanie ścisłej jego
pewną podstawę na dokonanie jego klasyfikacji i
definicji jest rzeczą wielce kłopotliwą. Problematyczne są
wprowadzenia pewnej systematyki. Jak że tematem
bowiem kryteria, przy pomocy których będziemy
opracowani są emisje monetarne przedstawię ich
wyróżniać go od emisji oficjalnych - państwowych. Dla
klasyfikację, której autorem również jest Andrzej Schmidt,
celów tego opracowania wykorzystam definicję
a która pozwoli używać prawidłowego nazewnictwa
zaproponowaną przez A. Schmidta, który pieniądzem
obiektów prezentowanych w dalszej części opracowania.
zastępczym nazywa różnego rodzaju znaki pieniężne
Powszechnym jest bowiem mieszanie pojęć, często nawet
wydane przez nieuprawnionych do emitowania pieniądza
używanie nazewnictwa będącego swoistym fałszem.
legalnego wystawców i zastępujące w ograniczonym
Takim błędem jest często używane sformułowanie "żeton
zakresie pieniądz legalny.
zastępczy", analogiczne zdawało by się określeniu
Określając najważniejsze przyczyny emisji pieniądza "moneta zastępcza" i rozróżniające emisje o charakterze
zastępczego wymienić należy: pieniężnym (monety) od emisji o charakterze np.
rozliczeniowym (żetony). Otóż monety zastępcze są
• Brak pieniądza (najczęściej zdawkowego) w obiegu zastępczymi gdyż zastępują pieniądz oficjalny, idąc
pieniężnym - przykładem będą tu liczne emisje tokiem tego rozumowania żetony zastępcze byłyby
prywatne i lokalne z okresu I wojny światowej. zastępczymi gdyby zastępowały inne żetony. Pewnie takie
• Dążenie do zamknięcia obiegu pieniężnego - też byśmy znaleźli, ale nie o nie przecież chodzi. Chodzi
przykładem może być pieniądz dominialny czy też bowiem o żetony będące formą bilonu zastępczego a
obozowy. ściślej o żetony monetarne (znane są bowiem także
• Dążenie do ułatwienia lub usprawnienia pracy - rozliczne emisje żetonów niemonetarnych, jak chociażby
przykładem są rozliczeniowe żetony kelnerskie. wspomniane przeze mnie w dalszej części opracowanie
• Dążenie do osiągnięcia łatwego zysku, możemy żetony narzędziowe).
bowiem wyróżnić specyficzne emisje, gdzie pieniądz
traktowany był jako towar - przykładem mogą być Analiza najważniejszych czynników stymulujących
przeznaczone dla zbieraczy monetarne emisje emisje pieniądza zastępczego pozwala podzielić bilon
ceramiczne. zastępczy na dwie odrębne grupy. Jedną będącą efektem
działalności emisyjnej prowadzonej z powodu braku
Wspomnieć należy również o propagandowym pieniądza legalnego w obiegu, którą nazwiemy
1
pieniądzem namiastkowym, gdyż zastępuje ona pieniądz przeprowadzenia jednej określonej transakcji jako środek
legalny w tym sensie, że wypełniając lukę powstałą płatniczy, żetony rozliczeniowe natomiast to te, używane
wskutek niedostatku pieniądza legalnego w obiegu staje do przeprowadzania jednej określonej transakcji jako
się jego namiastką i obiega zamiast niego. W grupie tej pokwitowanie wymienialne na gotówkę.
znajdą się właśnie właściwe monety zastępcze, których
dwie główne podgrupy tworzą monety lokalne i monety Podstawy zaprezentowanej przeze mnie klasyfikacji
prywatne. Drugą główną grupę bilonu zastępczego analogicznie odnoszą się również do papierowego
wydawaną w zamiarze usprawnienia lub ułatwienia pracy, pieniądza zastępczego.
bądź dla zamknięcia obiegu pieniężnego nazwiemy W dalszej części opracowania ujmę monety zastępcze
pieniądzem pomocniczym. Zastępuje on pieniądz legalny i żetony monetarne w systematyce istotnej z punktu
tylko na ściśle określonym wąskim odcinku, ale nie z widzenia kolekcjonowania tego typu obiektów omawiając
powodu braku tego pieniądza, tylko jako pieniądz kolejno emisje lokalne, emisje dominialne, emisje
pomocniczy, obiegający obok legalnego po to, by wojskowe, emisje jenieckie, emisje przemysłowe, żetony
umożliwić emitentowi osiągnięcie zamierzonych przezeń deputatowe, żetony kelnerskie, emisje kupieckie, żetony
celów. W grupie tej wyróżnimy monety pomocnicze oraz rabatowe, żetony gazowni, elektrowni i wodociągów,
żetony monetarne, te ostatnie zaś podzielić należy monety i żetony tramwajowe oraz inne emisje nie dające
następnie na żetony płatnicze i żetony rozliczeniowe. Za się zaklasyfikować do w/w grup
żetony płatnicze uznamy bowiem te, używane do
EMISJE LOKALNE
Pierwszą z omawianych przeze mnie grupą bilonu i żelazo są metalami podatnymi na korozję częstokroć dla
zastępczego będą emisje lokalne. Marginalnie występujące przedłużenia żywotności monet stosowano różnego
w XVII i XIX wieku wystąpiły wręcz masowo w latach rodzaju powłoki ochronne. Znanych jest również kilka
1916-1923 na obszarach Cesarstwa Niemieckiego, w tym emisji wybitych w aluminium oraz jedna domniemana
również na wchodzących w jego skład ziemiach polskich, emisja obiegowa miasta Lubina wydana na tekturze.
stąd też tym właśnie emisjom poświęcę całą uwagę. Poza emisjami metalowymi ciekawym faktem z tego
Wspomnę tylko, iż z wcześniejszych emisji ciekawe okresu są emisje z porcelany i kamionki. Wydania te mają
miejsce zajmuje "pieniądz w oblężeniu Zamościa". raczej charakter kolekcjonerski niż obiegowy, jednak ślady
Zaliczany jest on bowiem do monet zastępczych, a to z zużycia na niektórych egzemplarzach świadczy, iż
racji specyficznej sytuacji jego wybicia. Monet tych używane były one także w obiegu. Monety takie na
bowiem nie emitował organ powołany przez państwo, a ziemiach polskich emitowały miasta Bolesławiec,
emisja ta nastąpiła wobec potrzeby zaspokojenia wymagań Goleniów, Kostrzyń, Syców, Wałbrzych, Zielona Góra i
rynku pieniężnego wewnątrz fortecy. Podobnie rzecz ma Ziębice. Gro z tych monet wyprodukowanych zostało w
miejsce w przypadku emisji z lat 1916-1922 (okres emisji znanej manufakturze miśnieńskiej. Prezentuję kilka
został zawężony do roku 1922, gdyż po tej dacie nie przykładów takich monet:
występują już monety lokalne na ziemiach polskich).
Wybuch I wojny światowej w znaczny sposób
zachwiał obiegiem pieniądza w państwach w niej
uczestniczących, szczególnie zaś na obszarze Cesarstwa
Niemieckiego. Zawieszenie wymienialności waluty na
złoto poderwało zaufanie do pieniądza papierowego i
spowodowało zniknięcie z rynku najpierw monet złotych i
srebrnych a następnie także bilonu. Stan taki spowodował
paraliż handlu i uniemożliwiał dokonywanie wszelkich N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
drobnych płatności, gdyż właśnie brak pieniądza Bolesławiec Bunzlau 1921Kamionka PM 2208.8
zdawkowego był najbardziej odczuwalny w codziennym
życiu. Sytuacja ta więc wymusiła na lokalnych władzach
administracyjnych oraz na niektórych przedsiębiorstwach
prywatnych wprowadzenie do obiegu już w pierwszych
dniach wojny pieniądza zastępczego. Skupiając się na
emisjach lokalnych stwierdzić trzeba, że w latach 1914-
1915 pierwotnie były to bony, które doraźnie poprawiły
sytuację, jednakże z czasem ponownie nastąpił wyraźny
brak w obiegu pieniądza zdawkowego. Wznowiono więc N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
emisję bonów, ale równocześnie zaczęto wydawać Gross Brązowa
Syców 1921 PM 5289.3
bardziej od nich trwały zastępczy pieniądz monetarny. Wartenberg porcelana
Pierwsze monetarne emisje lokalne na ziemiach polskich
ukazały się na początku 1916 roku. Pierwotnie były to
głównie emisje cynkowe, jednakże już w roku 1918 ok. 90
% emisji bitych było w żelazie. Jako, iż zarówno cynk jak
2
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat. N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Waldenburg Zielona Poznań Posen 1917 Zn PM 11124.1
Wałbrzych 1921 PM 13668.1
Schl. porcelana
Okres obiegu bilonu lokalnego trwał od kilku miesięcy
do kilku lat, ale wyjątkowo tylko zaznaczano go na
monetach.
Np. Gültig bis Ende 1922 (ważne do końca 1922 r.) na
monetach ze Szczecina
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Zielona Grünberg Brązowa
1921 PM 5305.2
Góra Schl. porcelana

Szczecin Stettin 1920 Zn PM 12887.3
lub Gültig bis zum öffentlichen aufruf (ważne do czasu

oficjalnego wycofania) na monetach Stronia Śląskiego.

Brązowa
Ziębice Münsterberg bd PM 9837.13
porcelana
Bilon lokalny emitowało 113 wystawców ze 109

miejscowości położonych na ziemiach polskich wydając
łącznie 180 emisji monetarnych. Dają nam one możliwość N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
wyróżnienia ponad 400 typów monet lokalnych, oraz z Stronie
Seitenberg 1919Zn PM 12463.2
górą drugie tyle ich ważniejszych odmian. Nakłady monet Śląskie
miejskich wynosiły zazwyczaj od kilku tysięcy sztuk w
miejscowościach o niewielkiej liczbie mieszkańców jak Do wystawców monet lokalnych na ziemiach polski
np. 8205 szt. dla monety 50 fenigów z Iławy zalicza się emisje zarządów miejskich, gminnych i
powiatowych oraz miejskie kasy oszczędnościowe, a także
pewnych emitentów prywatnych, których emisje zostały
dopuszczone przez miejscowe władze administracyjne do
obiegu na prawach monet lokalnych. Monetami lokalnymi
stały się również żetony na cukier wydane przez Zarząd
Miejski i Zarząd Powiatowy w Chojnicach.
Przykładem emisji zarządu miasta będzie moneta z
Krotoszyna
Iława Deutsch Eylau 1916-17 Zn PM 2835.2
aż do ponad miliona jak to jest w przypadku 10 fenigów z

Poznania o nakładzie 1000080 szt.
N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

Krotoszyn Krotoschin bd Zn PM 7554.4
3
I tak najczęściej spotykanym określeniem jest

Emisji zarządu powiatu - moneta z Inowrocławia KLEINGELDERSATZMARKE, co w swobodnym
tłumaczeniu oznacza "znaczek zastępujący pieniądz
zdawkowy"

Inowrocław Hohensalsa bd Zn PM 6498.10
Emisji zarządu gminy - moneta z Zaborza N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Głuchołazy Ziegenhals 1918 Zn PM 14521.6
często zapis ten można spotkać w skróconej wersji jako

KLEINGELDERSATZ, ERSATZGELD, ERSATZGELD-
MARKE lub GELDERSATZMARKE

Zaborze Zaborze O/S bd Zn PM 14440.1
Emisji miejskiej kasy oszczędnościowej - moneta z

Ząbkowic Śląskich
N. pol. N. niem. Rok Met.Nr kat.
Gorzów Wlkp. Landsberg a/W. bd Zn PM 7675.10

Ząbkowice Frankenstein
1917 Zn PM 4148.6
Śląskie Schl.
Moneta emisji prywatnej - Towarzystwa Kupieckiego z Szczecin Stettin 1917 Zn PM 12887.2
Oleśnicy
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat. N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
Oleśnica Oels i. Schl. 1918Zn PM 10605.2 Oborniki Obornik (Posen) 1917 Zn PM 10582.2
Omawiane emisje wydawane były bez oficjalnego Równolegle do tych określeń w trakcie wojny stosowano
zezwolenia władz państwowych, jednakże za milczącą ich także nazwy KRIEGSGELD (pieniądz wojenny),
zgodą. Emisje te mimo iż naruszały obowiązujące prawo KRIEGSNOTGELD (pieniądz wojenny wydany z
były jednak koniecznością. Aby uchronić się przed konieczności), a po zakończeniu działań wojennych
zarzutem bezprawnego wydawania pieniędzy wydawcy określenie NOTGELD (pieniądz wydany z konieczności)
ich umieszczali na monetach rozmaite nazwy mające
odróżnić je od pieniądza oficjalnego i podkreślić zastępczy
ich charakter. Częstokroć bowiem emisje te tłumaczono
jako znaczki wartościowe służące do wydawania reszty
lub znaczki oszczędnościowe jak było w przypadku emisji
kas oszczędnościowych. Był to oczywiście tylko pewien
wybieg, gdyż monety te były faktycznie pieniądzem.
4
Röttinera, który miał miejsce na początku lat 20-tych.

Zlecił on bowiem firmie Lauera z Norymbergii, która to
firma wykonała znaczą ilość ogólnej emisji monet
lokalnych, dodatkowe wykonanie szeregu rzadszych
monet z miejscowości leżących już wówczas na obszarach
Francji i Polski. Fałszerstwo polegało na wybiciu
dodatkowych monet stemplem oryginalnym, bądź też na
wybiciu monet w innym metalu, w innym kształcie,
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat. różnymi kombinacjami awersów i rewersów lub nowymi,
Nidzica Neidenburg 1918Zn PM 9924.2 nieznanymi wcześniej stemplami. Nakład fałszywych
monet wynosił po 100 szt. każdego typu i zostały one
rozprowadzone wśród zbieraczy jako odpowiednio drogie
rzadkości. Przestępstwo zostało jednak ujawnione, a
Röttiner został skazany na 3 m-ce więzienia i 100 złotych
marek grzywny. Wśród sfałszowanych przez Röttinera
monet jest 58 typów z 22 miejscowości leżących na
ziemiach polskich.
Jako przykład takiego fałszerstw prezentuję monetę 50
N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat. pf. z miejscowości Śmigiel, która różni się od oryginału
Toruń Thorn 1918 Zn PM 13257.1 rodzajem stempla użytego dla rewersu. Obwódka wokół
cyfry wartości na oryginale jest sznurowa, na fałszerstwie
natomiast perełkowa.

Połczyn Zdrój Polzin 1919 Zn PM 11093.1 N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.
PM 12139.5 -
Śmigiel Schmigiel 1917 Zn
natomiast emisje Miejskich Kas Oszczędnościowych falsyfikat
otrzymały nazwę SPARMARKE czyli "znaczek
oszczędnościowy"

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat. PM 12139.4 -
Śmigiel Schmigiel 1917 Zn
Środa Śląska Neumarkt Schl. 1917 Zn PM 10020.2 oryginał
rzadkością są emisje nie posiadające napisu określającego Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel
ich zastępczy charakter. "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840
- 1990", Gütersloh 1993
WYKAZ MIEJSCOWOŚCI
EMITUJĄCYCH PIENIĄDZ LOKALNY
NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH
1916 - 1922
N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat. Lp. N. niem. N. pol.
Gryfino Greifenhagen bd Zn PM 5126.1 1. Bärwalde N.M Mieszkowice
Na zakończenie tego wywodu o monetach lokalnych, a 2. Bischofsburg Biskupiec
w celu podkreślenia ich atrakcyjności jako obiektu
3. Bnin Bnin
zbieractwa i to już od czasu kiedy były one jeszcze w
obiegu przytoczyć chcę ciekawy fakt ich fałszowania 4. Briesen Westpr. Wąbrzeźno
przez niemieckiego zbieracza i handlarza Brunona 5. Bromberg Bydgoszcz
5
6. Bublitz Bobolice 58. Münsterberg Schles. Ziębice

7. Bunzlau Bolesławiec 59. Neidenburg Nidzica
8. Camin i.P Kamień Pomorski 60. Neisse Nysa
9. Crossen (Oder) Krosno Odrzańskie 61. Neudamm Dębno
10. Cüstrin Kostrzyn 62. Neumarkt Schles. Środa Śląska
11. Danzig Gdańsk 63. Neurode Nowa Ruda
12. Deutsch Eylau Iława 64. Neusalz (Oder) Nowa Śól
13. Driesen Drezdenko 65. Neustadt O/S. Prudnik
14. Elbing Elbląg 66. Neustettin Szczecinek
15. Frankensein Schl. Ząbkowice Śląskie 67. Oberglogau Głogówek
16. Frankfurt a. Oder Słubice 68. Obornik (Posen) Oborniki
17. Freystadt N/Schl. Kożuchów 69. Oels i. Schl. Oleśnica
18. Fürstenfelde N/M. Boleszkowice 70. Osterode Opr. Ostróda
19. Gilgenburg Ostpr. Dąbrówno 71. Ostrowo Ostrów Wielkopolski
20. Glatz Kłodzko 72. Ottmachau Otmuchów
21. Gnesen Gniezno 73. Polzin Połczyn
22. Gollnow Goleniów 74. Posen Poznań
23. Gostyn Gostyń 75. Ratibor Racibórz
24. Greifenhagen Gryfino 76. Regenwalde Resko
25. Greiffenberg Schl. Gryfów Śląski 77. Reisenburg Prabuty
26. Gross Wartenberg Syców 78. Rügenwalde Darłowo
27. Grünberg Schl. Zielona Góra 79. Saalfeld O/Pr. Zalewo
28. Guben Gubin 80. Sagan Żagań
29. Habelschwerdt Bystrzyca Kłodzka 81. Schlawe Sławno
30. Hammerstein Czarne 82. Schmigiel Śmigiel
31. Haynau Hojnów 83. Schneidemühl Piła
32. Hindenburg O/S. Zabrze 84. Schönfliess Bad N/M Trzciańsko Zdrój
33. Hohensalza Inowrocław 85. Schönlanke Trzcianka
34. Kempen i.P. Kępno 86. Schroda Środa
35. Köslin Koszalin 87. Schwerin a. Warthe Skwierzyna
36. Kolberg Ostseebad Kołobrzeg 88. Seitenberg Stronie Śląskie
37. Kolmar i.P. Chodzież 89. Sensburg Mrągowo
38. Konitz i. Wpr. Chojnice 90. Soldau Opr. Działdowo
39. Koschmin Koźmin 91. Soldin N/M Myślibórz
40. Krotoschin Krotoszyn 92. Sprottau Szprotawa
41. Landeck i. Schl. Lądek Zdrój 93. Stettin Szczecin
42. Landeschut i. Schl. Kamienna Góra 94. Strehlen Schles. Strzelin
43. Landsberg a.W. Gorzów Wielkopolski 95. Swinemünde Świnoujście
44. Lauban Lubań 96. Tempelburg Czaplinek
45. Laurahütte Huta Laura 97. Thorn Toruń
46. Leobschütz Głubczyce 98. Tremessen Trzemeszno
47. Lessen W. Pr. Łasin 99. Usch Ujście
48. Liebau i. Schles. Lubawka 100. Waldenburg Schl. Wałbrzych
49. Lippehne Lipiany 101. Wansen Wiązów
50. Lissa Leszno 102. Wartenburg Ostpr. Barczewo
51. Löwenberg Schl. Lwówek Śląski 103. Wohlau Wołów
52. Loslau Wodzisław Śląski 104. Woldenberg (Neumark) Dobiegniewo
53. Lüben Lubin 105. Wolin Wolin
54. Marienwerder Kwidzyn 106. Zaborze O/S Zaborze
55. Markstädt Mieścisko 107. Ziegenhals Głuchołazy
56. Meseritz Międzyrzecz 108. Znin Żnin
57. Mogilno Mogilno 109. Züllichau Sulechów
6
EMISJE DOMINIALNE
W tekście tym spróbuję jedynie naświetlić kwestię
obiegu monet i żetonów dominialnych. Skupię się bardziej
na przedstawieniu charakterystycznych cech
poszczególnych emisji pochodzących z majątków
ziemskich, jak bowiem identyfikacja obiektów z określoną
na nich nazwą majątku nie stwarza raczej problemów, tak
już żetony bardziej oszczędne w swej formie sprawiają już
pewne problemy identyfikacyjne.
Majątek Nom. Met. Nr kat.
Emisje dominialne funkcjonowały przez kilka stuleci a
Załachowo 1 korzec Mos. BS X s59 p3
ich charakter był bardzo różny. Pojawiły się one ok. XVI -
XVII wieku i funkcjonowały aż po lata pięćdziesiąte
Bywało również tak, że emisje dominialne były
wieku XX, kiedy używano je jeszcze w wielkopolskich
typową monetą zastępczą emitowaną z braku w obiegu
PGR-ach. Przypuszczalnie jednak największa liczba emisji
pieniądza zdawkowego. Monety te zilustruję emisjami ze
przypada na lata 1890-1925.
Słomowa i Winnogóry.
Pierwotnie pieniądz wewnętrzny w majątkach
ziemskich pełnił dwie funkcje. Pierwszą, zasadniczą było
zamknięcie obiegu pieniężnego. Pomagało to znakomicie
w egzekwowaniu przymusu propinacyjnego tj. obowiązku
picia przez poddanego wódki w określonej a dużej ilości z
pańskiej gorzelni w pańskiej karczmie (z pańskich butelek
które można oglądnąć było u Bareji w filmie Brunet
wieczorową porą). Karczma pełniła zresztą funkcje sklepu
spożywczego, gdzie za folwarczne żetony można było
dokonać stosownych zakupów. Zapewne dodatkową rolą Majątek Nom. Met. Nr kat.
tego pieniądza było utrudnienie zbiegostwa chłopom - to Słomowo 10 Zn BS IV s55 p2
samo co widzimy później w emisjach obozów jenieckich i
gett.
Z czasem jednak, a zwłaszcza ze zniesieniem
pańszczyzny zmieniła się rola pieniądza dominialnego.
Służył on jako potwierdzenie wykonanej robocizny,
opiewające bardzo często w szeflach, cydlach czy też
korcach zebranych płodów rolnych i wymieniany był
później na wynagrodzenie lub też sam był środkiem
wynagrodzenia ze względu na brak pieniądza
państwowego. "Szefle" miały zresztą określony kurs Majątek Nom. Met. Nr kat.
względem waluty państwowej. Przykłady takich emisji to Winnogóra 5 Zn BS V s37 p1
Bieganowo Polskie Brzeźno czy Załachowo.
Innym rodzajem emisji dominialnych były żetony
deputatowe wypuszczane przez majątki ziemskie dla
służby pałacowej, a także jak sądzę dla pracowników.
Przeważnie były to deputaty artykułów spożywczych.
Przykładem będą emisje z Chwalkowa na mleko chude,
tłuste i masło.

Bieganowo 5 szefli Mos. BS I s17 p4

Chwalkowo 1 litr mleka pełnego Mos. BS II s23 p4

Polskie Brzeźno 10 szefli Mos. BS IV s11 p2
7
fałszerstwa, gdzie na tynfie z 1665 roku dobito fałszywe

punce z herbem Pilawa. Punce na monetach z oryginalnym
herbem Potockich róznią się drobnymi detalami rysunku.

Chwalkowo 1 litr mleka Mos. BS II s22 p1
Kolejne okresy przynoszą emisje coraz staranniejsze,

często mennicze opatrzone herbem właściciela, nazwą
majątku, nominałem. Ich przykłady to: Buchwald,
Dąbrowa, Krerowo, Konarzewo, Lubiatówko, Zakopane

Chwalkowo 1 funt masła Mos. BS II s24 p6
Nie zawsze jednak metalowe krążki z wypisaną nazwą

dominium nazwiskiem właściciela i jego herbem były
żetonem rozliczeniowym czy też monetą.
Udokumentowane jest funkcjonowanie żetonu z Majątek Nom. Met. Nr kat.
Dominium Zakrzewo, który był jedynie znakiem Buchwald 10 Mos. BS I s29 p2
rozpoznawczym majątku - rodzajem przepustki na jego
terytorium.
Emisje dominialne na przestrzeni wieków przybierały
różną formę. Początkowo były to bardzo prymitywne
żetony bez określonych nominałów wykonane z metalu,
szkła, skóry czy też drewna. Nieco później pojawiły się
brakteatowe blaszki z oznaczeniem ilości przepracowanej
robocizny jak ta z bliżej nieokreślonego majątku.

Dąbrowa 30 Mos. BS II s3 p1
Nom.
1 dzień
W XVIII wieku pojawiły się również w roli pieniądza

dominialnego wytarte i wycofane z obiegu monety Majątek Nom. Met. Nr kat.
państwowe opatrzone konsygnaturą z herbem właściciela, Krerowo 1 Mos. BS II s63 p2
czasem z datą.

Opis Nom. Met. Nr kat.
Konarzewo 1 Mos. BS II s56 p1
Punca herb Lis 3 grosze SAP Miedź BS VIII s26 p48
Niestety tego typu monety bywają fałszowane na

szkodę kolekcjonerów. Przedstawiam tu przykład takiego
8
Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nom. Met. Nr kat.

Lubiatówko 10 Zn BS III s8 p2 Wydawy 1 Zn BS IX s18 p2
czasem w literach zawartych na żetonach kryją się inicjały

właścicieli jak w emisjach z Nożyna (Puttkamer) czy też z
Strykowa (Treskow)

Zakopane 1 korona Mos. BS V s47 p1
Obok tych emisji funkcjonowały także wytwory

miejscowego kowala, gdzie na krążkach wyciętych ręcznie
Nożyno 1 Mos. Nie notowany
z blachy miedzianej czy cynkowej wybijano ręcznie
poszczególne litery czy cyfry. Wśród takich emisji są
zarówno te z pełną nazwą majątków jak Gola czy też
Kopaszewo,

Strykowo 1 Zn BS V s11 p1
Majątek Nom. Met. Nr kat. czasem jest to herb jak przy emisjach z Cielmic czy
Gola bn. Miedź BS IX s6 p1 symboliczne określenie stanu wyższego poprzez
umieszczenie monogramu czy też litery nazwiska
odpowiednio pod mitrą książęcą (R- Radziwił) lub też
koroną 9, 7 czy też 5 pałkową

Kopaszewo 10 Miedź BS IX s9 p6
częstokroć jednak nazwy majątków zawarte są literze

występującej po poprzedzającej nią literze d (od Majątek Nom. Met. Nr kat.
dominium) jak to jest przy emisjach z miejscowości Bytyń Cielmice 1 Mos. BS II
czy Wydawy
Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nom. Met. Nr kat.

Bytyń 1 Zn BS I s29 p3 Alba 1 złoty Mos. Nie notowany
9
Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nr kat.

Tychowo bn. Brąz Nie notowany Nieokreślony Nie notowany
Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nr kat.

Rarwino 10 Zn BS VII s20 p15 Nieokreślony Nie notowany
gro jednak emisji pozostaje nieokreślona - trudno dzisiaj

bez materiałów źródłowych określić kto był ich
emitentem, jakie pełniły funkcje, kiedy powstały. Oto
przegląd takich emisji które podzieliłbym na poszczególne
rejony gdyż emisje te są dla nich w pewien sposób
charakterystyczne:
Zabór rosyjski a także austriacki

Majątek Nr kat.
Nieokreślony BS XI s53
Majątek Nr kat.
Nieokreślony BS VIII s8 p3
Majątek Nr kat.
Nieokreślony BS XI s43
Majątek Nr kat.
Nieokreślony BS VIII s9
Majątek Nr kat.
Nieokreślony BS X s64
Majątek Nr kat.
Nieokreślony BS VII s42
10
Zabór pruski - szczególnie Wielkopolska
Majątek Nr kat. Majątek Nr kat.

Nieokreślony BS IX s23 p7 Nieokreślony Nie notowany

Nieokreślony BS IX s26 p15 Nieokreślony Nie notowany

Nieokreślony Nie notowany Nieokreślony BS XI s11 p105
Pomorze zachodnie
Majątek Nr kat.
Nieokreślony Nie notowany Majątek Nr kat.
Nieokreślony Nie notowany
Majątek Nr kat.
Nieokreślony BS X s10 p103 Majątek Nr kat.
Nieokreślony Nie notowany - podobna XI s31 p168
11
mamy także emisję bitą ręcznie, gdzie przy podanych

nominałach trudno przyjąć z całą pewnością czym one są:
Majątek Nr kat.

Łabiszyn 2 1/2 Mos. BS X s26
Majątek Nr kat.

Łabiszyn 50 Mos. BS X s28
ale mamy także emisję tylko z inicjałami właściciela hr.

Leona Skórzewskiego, która również nie pozwala określić
ich przeznaczenia.
Majątek Nr kat.
Zwrócić pragnę uwagę również na jeszcze jedną

kwestię - emisje dominialne mimo iż częstokroć posiadają
nominał rzadko jednak określona jest waluta
obrachunkowa. Trudno więc jednoznacznie określić czy
dany obiekt jest monetą (nominał w walucie) czy też Majątek Nom. Met. Nr kat.
żetonem rozliczeniowym (nominał w szeflach czy też Łabiszyn 15 Mos. BS X s29
korcach) Częstokroć problemy takie występują przy
emisjach z jednego majątku. Proszę spojrzeć na emisje z
Łabiszyna. Mamy tu bowiem starannie wydaną emisję
będącą żetonami rozliczeniowymi

Łabiszyn 30 Mos. BS X s29
Na zakończenie pragnę podkreślić, że mimo iż jest to

Majątek Nom. Met. Nr kat. bardzo liczna grupa obiektów (skatalogowano bowiem
Łabiszyn 1 korzec Mos. BS III s13 p1 ponad 1200 różnego rodzaju monet i żetonów
pochodzących z majątków ziemskich), ciągle nie jest ona
do końca poznana, nie tylko ze względu na pojawianie się
nowych okazów ale przede wszystkim ze względu na
ubogie materiały źródłowe pozwalające prawidłowo
określić konkretne emisje a więc ustalić informacje o
rzeczywistych powodach tych emisji oraz ich
przeznaczeniu.
Majątek Nom. Met. Nr kat. Żetony skatalogowano na podstawie Bogumił Sikorski
Łabiszyn 10 korcy Brąz BS III s13 p2
12
"Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję. Żetony
dominialnych" tom I- XI, Piła 1994/96, gdzie cyfra nieopisane oznaczono napisem "Nie notowany"
EMISJE WOJSKOWE
Mówiąc o emisjach wojskowych mam głównie na amunicji oraz instytucji zmilitaryzowanych jak np.
myśli monety emitowane przez spółdzielnie żołnierskie, warsztaty marynarki wojennej.
kantyny i kasyna wojskowe, a służące do udzielania
Prezentuję kilka przykładów takich monet.
pożyczek, których nie można było wydać poza jednostką
wojskową.
System taki został wprowadzony pod koniec XIX
wieku w armii rosyjskiej i funkcjonował do I wojny
światowej w stołownikach i bufetach klubów oficerskich,
rzadziej podoficerskich w garnizonach i oddziałach armii
rosyjskiej, w tym także stacjonujących do 1914 roku w
zachodnich granicach imperium, a więc na ziemiach
polskich.
Również w armii niemieckiej najprawdopodobniej w Miasto Jednostka takt. Nom. Met. Nr kat.
latach 1914 - 1918 wprowadzono do obiegu pieniądz Brodnica 67 p. p. 10 gr. Zn RK BS p73.1
wojskowy. Pieniądz ten emitowany był przez kantyny
koszarowe i okrętowe armii i floty pruskiej. Monety te są
podobnie jak emisje z armii rosyjskiej słabo poznane oraz
słabo rozpoznawalne. Przypisanie konkretnej emisji do
ziem polskich wymaga bowiem odpowiednie znajomości
dyslokacji wojsk i floty.
Emisje armii niemieckiej pragnę zobrazować dwiema
przykładowymi monetami:
Miasto Jednostka takt. Nom. Met. Nr kat.
Kowel 50 p. s. k. 20 gr. Zn RK BS p60.2
Jednostka taktyczna Nom. Met. Nr kat.

(?)1 dywizja torpedowa 15 Mos. Nie notowany

Przemyśl 38 p. strz. 50 gr. Mos. RK BS p40.3
Jednostka taktyczna Nom. Met. Nr kat.

1 batalion rowerowy 5 Zn Nie notowany
Jak już wspomniałem wyżej monety spółdzielni

wojskowych pełniły rolę marek kredytowych, a ich Miasto Jednostka takt. Nom. Met. Nr kat.
główną rolą było uproszczenie rozliczenia kredytobiorców Grudziądz 64 p. p. 1 zł. Al RK BS p68.4
ze spółdzielnią. Taki też charakter miały emisje spółdzielni
wojskowych z II RP wydawane w latach 1925 - 1939.
Otrzymany kredyt w postaci owych właśnie marek można
było realizować w sklepach spółdzielni - te zaś mieściły
się głównie na terenie koszar. Obecnie skatalogowanych
jest ponad 1000 monet i żetonów pochodzących ze
spółdzielni wojskowych. Emitentami tych monet były
spółdzielnie wojskowe pułków piechoty, kawalerii,
artylerii, marynarki wojennej, szkół wojskowych, Miasto Jednostka takt. Nom. Met. Nr kat.
poszczególnych garnizonów, korpusu ochrony pogranicza, Grudziądz 64 p. p. - kasyno 1 zł. Cu RK BS p69.3
służb wojskowych takich jak szpitale czy też zakłady
13

Staszów garniz. 1 zł. Al RK BS p133.4
Pińczów 2 p. p. 1 złoty Al RK BS p1.4
Wielkość emisji monet spółdzielni wojskowych nie
Trafiają się również punce literowe lub rysunkowe o
przekraczała 5 tyś szt. dla najliczniej wybijanego nominału
nieustalonym przeznaczeniu jak punca & na monecie
tj. monety jednozłotowej. Większość emisji tych monet
Dyonu Szkolnego Żandarmerii z Grudziądza.
układa się w charakterystyczne ciągi nominałów
Inną ciekawostką są istniejące wśród emisji
obejmujące monety 10 gr, 20 gr, 50 gr i 1 zł, Niektóre
wojskowych znaki rozliczeniowe o charakterze żetonów
emisje posiadają nominały dodatkowe w postaci monet 5
kelnerskich omówionych w dalszej części opracowania.
gr, 2 zł i 5 zł. Monety pochodzące z łódzkiej wytwórni B.
Taki bowiem charakter przypisuje się emisji z Kasyna
Grabskiego posiadają dość ujednoliconą formę. - wyróżnia
Podoficerskiego 2 pułku piechoty Legionów w
się właściwie 11 typów rewersów dla tych monet, na
Sandomierzu, noszącej na rewersach napisy "1 śniadanie"
których obok określenia nominału najczęściej spotykanym
i "1 kolacja".
napisem jest "MARKA KREDYTOWA". Awersy monet
Podsumowując tą krótką charakterystykę emisji
spółdzielni wojskowych zawierają nazwę spółdzielni,
wojskowych należy podkreślić, iż monety spółdzielni
która emitowała monety. Część monet posiada utajnioną
woskowych należą dziś do rzadkich i szczególnie
nazwę spółdzielni jak choćby "ZACISZE", "MROZY",
poszukiwanych. Warto również dodać, że mimo
"SYBIRAK" czy też "ŻAGIEL". Na awersach obok
intensywnych badań nadal dalekie jest kompletne
nazwy emitenta pojawiają się niekiedy wyobrażenia
skatalogowanie wszystkich emisji.
Kościuszki, Batorego, odznaki pułkowej czy też symbole
Pragnę zaprezentować dzięki uprzejmości Pana Leszka
spółdzielczości.
Łukasika dwie monety kasyna oficerskiego 4 pułku
Ciekawym faktem wśród emisji wojskowych jest
lotniczego z Torunia nieznane z literatury tematu.
wykorzystywanie nadwyżek monet jednego wystawcy
przez innego wystawcę. Dotyczy to najczęściej kasyn
oficerskich i podoficerskich tego samego pułku.
Dokonywano tego przez prosty zabieg dobicia na
monetach puncami symboli nowego emitenta. Spotykane
są również dobite punce innych spółdzielni w garnizonie.
Odnajdywane są również monety z przewierconymi lub
przebitymi na wylot otworami, prawdopodobnie wycofane
z obiegu i skasowane. Przykładem będzie moneta 2 pp
Legionów (Pińczów - Sandomierz).
Toruń 4 pułk lotniczy 5 (gr.) Al nie notowana

Toruń 4 pułk lotniczy 10 (gr.) Al nie notowana
Monety skatalogowano na podstawie R. Kokott, B.

Sikorski "Monety zastępcze wojska polskiego 1925-1939"
katalog, tom I-VI, Piła 2002
EMISJE JENIECKIE
W okresie I wojny światowej pojawiła się specyficzna organizowanie obrotu pieniężnego w obozach, monety te
forma monet zastępczych - monety przeznaczone dla posiadały bowiem wartość obiegową wyłącznie na ich
obozów jeńców wojennych. Rolą tych emisji było obszarze. Pieniądz obozowy odgrywał jeszcze jedną
14
ważną rolę - miał uniemożliwić ucieczkę jeńcom, ci 4. Gniew - Mewe - oficerski obóz jeniecki
bowiem pozbawieni byli dostępu do pieniądza
państwowego.
Mówiąc o monetach obozów jenieckich należy
dokonać ich podziału na dwie różne grupy tj. emisje
urzędowe i emisje prywatne.
Emisje urzędowe.
Emisje urzędowe zastępczych monet obozów
jenieckich na ziemiach leżących w granicach Polski N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
emitowano w 19 miejscowościach w których znajdowało Gniew Mewe 100 Zn PM 9064.1
się 21 obozów jenieckich. Różnica w liczbie miejscowości
oraz obozów wynika z faktu podziału ich na żołnierskie 5. Lębork - Lauenburg i.P - żołnierski obóz jeniecki
(Kriegsgefangenlager) i oficerskie (Offiziergefangen- nie dysponuję obecnie monetami z tego obozu
lager), i nawet gdy obozy te sąsiadowały ze sobą posiadały
one odrębny pieniądz. 6. Lubań - Lauban - żołnierski obóz jeniecki
I tak będą to następujące miejscowości:
1. Bytów - Bütow - oficerski obóz jeniecki i żołnierski
obóz jeniecki
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.

Lubań Lauban 10 Fe PM 7738.4
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. 7. Łambinowice - Lamsdorf - żołnierski obóz jeniecki
Bytów Bütow 5 Zn PM 2199.3
2. Dolna Grupa - Nieder-Gruppe - żołnierski obóz

jeniecki

Łambinowice Lamsdorf 25 Fe PM 7645.5
8. Łeba - Leba - żołnierski obóz jeniecki

Dolna Grupa Neider Gruppe 50 Fe PM 10166.4
3. Gdańsk-Przeróbka - Danzig-Troyl - oficerski obóz

jeniecki i żołnierski obóz jeniecki

Łeba Leba 200 Zn PM 7780.2
9. Nysa - Neisse - oficerski obóz jeniecki

Gdańsk-
Danzig-Troyl 50 Zn PM 2692.5
Przeróbka

Nysa Neisse 5 Zn PM 9331.4
15
10. Piła - Schneidemühl - żołnierski obóz jeniecki 15. Szczecin Dąbie - Altdamm - żołnierski obóz jeniecki

N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. Szczecin Dąbie Altdamm 2 Zn PM 160.2
Piła Schneidemühl 50 Zn PM 12150.5
16. Szprotawa - Sprottau - żołnierski obóz jeniecki
11. Piława Górna - Gnadenfrei - żołnierski obóz jeniecki

N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. Szprotawa Sprottau 10 Zn PM 12731.4
Piława
Gnadenfrei 5 Zn PM 4923.7
Górna 17. Tuchola - Tuchel - żołnierski obóz jeniecki
12. Rydzyna - Reisen - oficerski obóz jeniecki

Tuchola Tuchel 2 Zn PM 13403.2
Rydzyna Reisen 10 Zn PM 11497.3 18. Görlitz - Zgorzelec - żołnierski obóz jeniecki
nie dysponuję obecnie monetami z tego obozu
13. Skalmierzyce - Skalmierschütz - żołnierski obóz
jeniecki 20. Żagań - Sagan - żołnierski obóz jeniecki
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Skalmierzyce Skalmierschütz 10 Zn PM 12558.4 Żagań Sagan 10 Zn PM 11944.4
14. Stargard - Stargard i. Pom. - żołnierski obóz jeniecki Obecnie skatalogowano 107 monet z tych obozów
Jak można zauważyć szata graficzna tych monet jest
bardzo skromna i składa się na nią wyłącznie nazwa obozu
i nominał uzupełnione niekiedy elementami zdobniczymi
w formie obwódek.. Formy tych monet są różne od
porządnie wybitych monet dwustronnych, poprzez
jednostronne z pustym rewersem, aż po brakteaty z
negatywem stempla na rewersie. Warto zaznaczyć, że są to
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. chyba ostatnie brakteaty w naszej numizmatyce.
Stargard Stargard i. Pom. 2 Zn PM 12766.3 Omawiane emisje wybite są wyłącznie w żelazie i w
cynku, czasem powierzchnia ich zabezpieczona jest przed
korozją powłoką ochronną z innego metalu - przede
wszystkim z niklu, mosiądzu lub kadmu. Wśród
16
większości tych monet nie występują odmiany stempli i Wrocławiu - lub otrzymywali pieniądz uprzednio
metalu, poszczególne emisje były więc bite jedną parą wycofany. Znane są także sytuacje odwrotne, gdy pieniądz
stempli, a więc można pośrednio wnioskować, o jeniecki po zakończeniu obiegu wewnątrzobozowego
niewielkich nakładach tych monet. Szacuje się bowiem, że (wskutek likwidacji obozu) pozostawał pieniądzem
przeciętna techniczna wytrzymałość pary stempli zakładowym jak było w zakładzie Morgensterna "Silesia"
pozwalała na wybicie do 10 tyś. sztuk monet. Ogólnie nie w Marcinkowicach.
jest znana wielkość poszczególnych emisji, tezę tą jednak Na zakończenie pragnę zaprezentować kilka monet
potwierdza ilość monet zamówionych dla obozu w emitentów prywatnych przeznaczone dla jeńców
Rydzynie, gdzie dla 6 nominałów wybito 35 tyś szt. wojennych.
monet. Mimo niewielkich nakładów tych monet ceny ich
na rynku kolekcjonerskim są stosunkowo niskie - znacznie
niższe można by rzec od pewnych monet miejskich o
porównywalnych nakładach czy też monet wystawców
prywatnych.
Niektóre monety, jak choćby prezentowana z obozu w
Piławie Górnej posiadają dodatkowe elementy
rozróżniające je z innych monet z tej emisji - w tym
przypadku będą to dobite punca litery K G (znane są
bowiem monety bez konsygnatury) - nie jest znane N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
dokładnie przeznaczenie tej konsygnatury, stawiana jest Wrocław Breslau 50 Zn PM 2030.1
teza, że mogły być one wykorzystywane na terenie Emitent: Spółka Akcyjna Przemysłu Stalowego i
kantyny obozowej. Podobnie nie jest znane przeznaczenie Żelaznego Archimedes
rozróżnienia części emisji monet z obozów w Stargardzie i
Zgorzelcu perforowanymi otworami.
Wszystkie monety emisji urzędowych obozów
jenieckich nie są datowane. W niektórych publikacjach
zawarte są sugestie, iż monety te zostały wprowadzone do
obiegu dopiero w 1918 roku, co wiąże się z datą
wprowadzenia przez pruskiego ministra wojny
rozporządzenia zakazującego z dniem 15 stycznia 1918
roku posiadania pieniądza ogólnopaństwowego przez N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
jeńców wojennych a tym samym nakazujące Szklary Gläsendorf 5 Zn PM 4146.2
wprowadzenie do obiegu pieniądza obozowego we Emitent: Gwarctwo Śląskich Zakładów Niklowych
wszystkich obozach. B. Sikorski w swej pracy podważa tą
tezę sugerując nawet, iż w części obozów monety te mogły
wejść do obiegu już w 1916 roku.
Emisje prywatne.
Monety emitentów prywatnych przeznaczone dla
jeńców wojennych w czasie I wojny światowej służyły do
opłacania niewolniczej pracy w zakładach przemysłowych
takich jak kopalnie, huty czy kamieniołomy. W literaturze N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
tematu zawarta jest śmiała teza, że bardzo prawdopodobne BS.I.32.p3
Boguszów Gottesberg 10 Zn
jest istnienie monet jenieckich z prawie wszystkich kopalń PM 5084.4
węgla kamiennego na Górnym i Dolnym Śląsku, jak i z Emitent: Śląskie Zakłady Węglowe i Koksownicze
wielu kopalń innych surowców mineralnych oraz z
większych zakładów przemysłowych. Wśród monet dla
jeńców wojennych są również emisje Domów
Noclegowych, jak prezentowana niżej moneta z Radlina.
Faktyczne ustalenie jednak wszystkich emisji wydaje się
niemożliwe. Część emisji mogła się przecież nie
zachować. Wykonane były one bowiem z tak nietrwałych
materiałów jak cynk czy żelazo. Problematyczne również
bywa rozróżnienie poszczególnych emisji
wewnątrzzakładowych od emisji przeznaczonych dla
Nieboczyce Niedobschütz 200 Zn PM 10192.8
jeńców wojennych. Wiadomo jest bowiem, że nie
Emitent: Kopalnia Rzymianin
wszystkie emisje powstały z myślą o zaopatrzeniu jeńców
w środki płatnicze. Niekiedy jeńcy korzystali z
wewnątrzzakładowego pieniądza opatrzonego
dodatkowymi znakami - jak w przypadku Spółki Akcyjnej
Przemysłu Stalowego i Żelaznego Archimedes we
17
Radlin Radlin 50 Zn PM 11285.4 Wałbrzych Waldenburg 50 Zn PM 13665.3
Emitent: Dom Noclegowy Kopalni Emma Emitent: Książęca Dyrekcja Górnicza

Wałbrzych Waldenburg 10 Zn PM 13670
Emitent: Zakłady Górnicze Węgla Kamiennego von
Kulmiza
Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel

"Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840
- 1990", Gütersloh 1993
EMISJE PRZEMYSŁOWE
O emisjach przemysłowych wspomniałem już pisząc niezwykle liczne i bardzo różne Na terenie Śląska były to
na temat emisji prywatnych dla jeńców wojennych. więc przede wszystkim kopalnie, ich zarządy, inspekcje
Monety, które przeznaczone były dla jeńców poza górnicze, huty, zakłady przemysłu maszynowego itp. Oto
uzupełnieniem brakującego w obiegu bilonu miały kilka przykładów takich monet:
również na celu zamknięcie obiegu pieniężnego. Wydaje
się, iż taki właśnie taki był charakter pierwszych emisji
przemysłowych, które powstały przecież w okresie gdy nie
istniały obiektywne przesłanki wprowadzenia do obiegu
monet zastępczych w miejsce brakującego pieniądza
państwowego. Celem ich wystawców mogło być więc
zamknięcie obiegu pieniężnego w obrębie fabrycznej
kantyny.
Znane XIX wieczne emisje przemysłowe pochodzą N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
właściwie z wszystkich zaborów a różnice w ilości tych Jelenia Góra Hirschberg 50 Zn-Ni PM 6405.4
emisji wynikają właściwie ze stopnia uprzemysłowienia Emitent: Zakłady budowy maszyn STARKE i
poszczególnych ziem, jednakże już w okresie I wojny HOFFMANN
światowej z użyciem bilonu wewnętrznego w firmach
przemysłowych mamy do czynienia właściwie na terenach
należących do Niemiec, a ilość tych emisji była ogromna.
I tak z terenów zaboru rosyjskiego odnotować należy
interesujące emisje pochodzące z Kielecczyzny a
dokładniej z Zagłębia Staropolskiego, sporą grupę pozycji
z Zagłębia Dąbrowskiego, oraz emisje pochodzące z
okręgów białostockiego i łódzkiego.
Emisje przemysłowe z Galicji przybierały najczęściej N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
formę deputatów żywnościowych, które omówię odrębnie. Królewska
Wspominając już jednak o żetonach deputatowych z Königshütte 50 Zn-Ni PM 7396.1
Huta
zakładów przemysłowych dodać należy, iż także używane Emitent: Zarząd Huty Królewskiej
one były na terenie pozostałych zaborów i będą to
zarówno żetony posiłkowe, żetony na dodatkową rację
chleba czy też żetony piwne.
Zakłady emitujące pieniądz wewnętrzny były
18
Lubawka Liebau i Schl. 10 Zn PM 8233.2 Jedlina Tanhausen 20 Papier BS3.X.61.p3
Emitent: Tkalnia H. i F. Wiharda Emitent: Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman
Dla Wielkopolski charakterystyczne są natomiast

monety zastępcze zakładów przemysłu spożywczego -
zaprezentuje dwie monety cukrowni z Gostynia.

Mysłakowice Erdmannsdorf 25 Zn PM 3713.2
Emitent: Mysłakowicka spółka akcyjna
Gostyń Gostyn 25 Zn BS1.III.45.p1
Emitent: Cukrownia

Wrocław Breslau 1 Zn PM 2030.1
Emitent: Fabryka maszyn i odlewnia żeliwa A. Niedlicha
i spółki
Ze względu na ciekawy ich charakter warto N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
zaprezentować emisję Zakładów tekstylnych Meyer- Gostyń Gostyn 50 Zn PM 5055.1
Kauffman z Jedliny. Emitent: Cukrownia
Poza emisjami monetarnymi, które przedstawiłem

wyżej oraz wzmiankowanymi żetonami deputatowymi na
terenie zakładów przemysłowych używano żetonów, które
pieniądzem nie były ale uznaje się, iż wchodzą w zakres
bilonu zastępczego jako rozliczeniowe żetony
paramonetarne. Sporną kwestią jest zakwalifikowanie do
tej grupy żetonów materiałowych (Werkstoffmarken),
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. które służyły do pobierania materiałów potrzebnych do
Jedlina Tanhausen 5 Papier BS3.X 60.p1 wykonania pracy, takich jak olej, benzyna itp.
Emitent: Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman Żetonem rozliczeniowym będzie jednak prezentowany
niżej żeton na 1 wózek margla pochodzący z leżącej koło
Zawiercia miejscowości Wysoka.

Jedlina Tanhausen 10 Papier BS3.X.60.p2
Emitent: Zakłady tekstylne Meyer-Kauffman N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Wysoka - 1 wózek margla Mos. BS2.IV.38.p2
Emitent: Cementownia
19
Kończąc omawianie emisji przemysłowych pragnę po zakończeniu pracy.

wspomnieć o równie licznych żetonach zakładowych, Ostatnią grupą o której pragnę wspomnieć będą
które ze względu na swoje przeznaczenie nie mogą być żetony, które również mają charakter żetonów zastawnych,
uznane za bilon zastępczy. Są one jednak zbierane, a używane były w zakładach prowadzących działalność
omówię więc najbardziej charakterystyczne ich grupy. usługową. Żetony te służyły do pokwitowania przyjęcia do
Wyszczególnić należy więc grupę żetonów naprawy urządzeń czy też przedmiotów i zwracane były
kontrolnych (Kontrollmarken). Umieszczona na nich była przez klienta przy odbiorze ich z naprawy.
nazwa zakładu i miejscowości oraz dobity puncą numer W opracowaniu tym zasygnalizowano jedynie istnienie
żetonu, który przypisany był do konkretnego pracownika. różnego charakteru żetonów, które używane były na
Żetony te posiadają otwór w celu zawieszania ich na terenie zakładów przemysłowych, a nie będących
tablicy kontrolnej. Żetony te służyły do kontroli żetonami zastępczymi. Tego typu obiektów może być
pracowników przychodzących lub wychodzących z terenu znacznie więcej.
zakładu.
Kolejną grupą będą żetony narzędziowe Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel
(Wertkzeugmarken), które można uznać za żetony "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840
zastawne. One również posiadały nazwę zakładu i - 1990", Gütersloh 1993 oraz BS1 - B. Sikorski "Monety
miejscowości oraz wybity puncą numer pracownika, a zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur"
także otwór. Posiadane przez poszczególnych Katalog tom I-XI, Piła 2001, BS2 - B. Sikorski "Monety
pracowników żetony umożliwiały im pobranie z zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego"
narzędziowni potrzebnych narzędzi - żeton pozostawał w tom I-VII, Piła 2000, zaś BS3 - B. Sikorski "Śląskie
narzędziowni jako pokwitowanie pobrania i oddawany monety zastępcze" katalog tom I-XII Piła 1998, gdzie cyfra
było z powrotem, gdy pracownik rozliczył się z narzędzi rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.
ŻETONY DEPUTATOWE
Pewne grupy bilonu zastępczego wzajemnie się
przenikają, i tak żetony deputatowe wzmiankowane były
przeze mnie przy omawianiu emisji przemysłowych, a
także przy emisjach dominialnych, mimo to pragnę
omówić odrębnie tego typu obiekty.
Na wstępie muszę jednak zaznaczyć iż określenie
"żetony deputatowe" jest pewnym skrótem myślowym.
Deputatem nazwiemy bowiem część wynagrodzenia za N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
pracę otrzymywaną w naturze, w omawianym przypadku Dąb (Katowice) Domb b.n. Zn PM 2944.1
na podstawie przydzielanych żetonów deputatowych, jak Emitent: Kuchnia zakładowa kopalni Eminencja
się wydaje część z prezentowanych niżej obiektów miało
nieco inny charakter, jak np. kuchni wojennych i bardziej
Omawiając żetony posiłkowe pragnę przytoczyć
adekwatnym dla nich było by określenie talon, jednak dla
czytelności opracowania, a także ze względu na brak ustalenia S. Bulkiewicza dotyczące funkcjonowania takich
możliwości precyzyjnego określenia charakteru emisji w zakładach przemysłowych w Łodzi. Otóż jak
poszczególnych emisji wszystkie prezentowane niżej podaje autor w czasie II wojny światowej w licznych
obiekty nazywane będą dalej żetonami deputatowymi. fabrykach były stołówki, w których robotnicy za specjalne
żetony otrzymywali obiady. Każdy żeton miał nazwę
Żetony deputatowe nie opiewają na jednostki firmy i dzień tygodnia. Zagubienie żetonu skutkowało
pieniężne, a na określone ilości artykułów, głównie więc przykrymi konsekwencjami braku posiłku w danym
spożywczych. dniu.
Nie jest to grupa jednorodna, gdyż wśród żetonów Wśród żetonów posiłkowych odnotowujemy również
tych należy wyróżnić żetony posiłkowe (Speisenmarken), żetony na porcję mleka (Milchmarke) czy też kawy
które upoważniały do otrzymania w czasie pracy posiłku. (Kaffemarke) jak prezentowany niżej żeton bliżej
Przykładem będzie żeton kuchni zakładowej kopalni nieokreślonego wystawcy oraz nie notowany w literaturze
Eminencja. tematu żeton z miejscowości Wieprzyce (ob. Gorzów
Wlkp.).

- - 1 porcja kawy Mos. Nie notowany
20

N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. - - 1/2 litra piwa Mos. Nie notowany
Wieprzyce, ob. Nie Emitent: MATTHAÜS & FREYEISEN
Wepritz 1 kawa Mos.
Gorzów Wlkp notowany
Emitent: Märkische Nährmittel-Fabrik Eugen Millauer &
Co Aktiengeselschaft
Inną grupę żetonów posiłkowych stanowią używane

w czasie II wojny światowej żetony dla pracowników
przemysłu zbrojeniowego upoważniające do otrzymania
dodatkowej racji chleba (Brotmarke).
Żetony na chleb były używane także wcześniej oto - - 1 szklanka piwa Mos. Nie notowany
przykład takiego żetonu z Sosnowca wydanego przez Emitent: MIAG
Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla Kamiennego i
Zakładów Hutniczych. Jak już wspomniałem wyżej również poszczególne
browary wynagradzały dodatkowo w ten sposób swoich
pracowników. Za znaki te pracownicy browaru mogli
pobierać odpowiednią ilość piwa w magazynie czy też
sklepie firmowym. Zaprezentuję przykłady takich żetonów
z browaru w Żywcu i we Lwowie.
N. pol. N. niem.Nom. Met. Nr kat.

1 bochenek
Sosnowiec - Miedź BS tIII s43 p1
chleba
Emitent: WAR. TOW. KOP. WEG.
Osobną grupę stanowią żetony piwne (Biermarken). N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Były one wydawane bardzo często jako dodatkowe Żywiec - 1 litr Mos. BS tIV s52 p2.1
wynagrodzenie szczególnie z okazji świąt czy też Emitent: Arcyksiążęcy Browar w Żywcu
uroczystości. Realizowano je w piwiarniach, których
właściciele rozliczali się później z przedsiębiorcą. Żetony
o takim charakterze nadal są używane w Niemczech.
Niestety nie dysponuję obecnie żetonem z zakładu
przemysłowego, którego charakter mogę potwierdzić jako
deputatu piwnego. Prezentuję przykłady nieznanych mi z
literatury tematu żetonów, które nie noszą nazwy browaru.
lub wyraźnego określenia iż pochodzą z piwiarni lub
innego lokalu gastronomicznego. Mogą one być żetonami
wydawanymi pracownikom przez zakłady przemysłowe. N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Niestety ustalenie faktycznego ich przeznaczenia wydaje Lwów - 1 BS tII s9 p4
się niemożliwe, gdyż tak jak napisałem wcześniej żetony Emitent: LWOWSKIE TOW. AKC. BROWAROW
te mogły być zarówno żetonami deputatowymi dla
pracowników browaru jak i żetonami kelnerskimi z Żetony deputatowe będąc formą dodatkowego
restauracji czy piwiarni. wynagrodzenia stosowane były nie tylko w browarach ale
także w innych zakładach przemysłu spożywczego.
Istnieją żetony piekarń opiewające na ich wyroby,
jednakże jak wskazuje literatura nie tylko pracownicy
piekarni korzystali z tych żetonów. Używane one były w
rozliczeniu właściciela piekarni z dostawcą mąki, jako
forma częściowej zapłaty. Znane są również żetony
mleczarń opiewające na wyroby przez nie produkowane.
Poniżej prezentuję nieznany z literatury tematu żeton
21
mleczarni z Bobolic opiewający na 1/2 funta masła, a charakter musi mieć jednak numer na prezentowanym
także nieokreślonego emitenta opiewające na produkty niżej żetonie z Krzemieniewa, gdyż posiada cyfrę
mleczarskie. przekraczającą ilość dni w miesiącu, podobnie zresztą jak
na ujawnionych ostatnio żetonach z Bieńkowic koło
Wodzisławia Śląskiego opiewających na 1 Ltr (?).

Bobolice Bublitz 1/2 funta masła Mos.Nie notowany
Emitent: Mleczarnia
N. pol. N. niem.
Nom. Met. Nr kat.
1/2 litra
Nie
Krzemieniewo Feuerstein mleka Mos.
notowany
pełnego
Żetony deputatowe wydawane były nie tylko przez

pracodawców swoim pracownikom. Częstokroć były one
formą pomocy społecznej jak chociażby żetony na 1/2 litra
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. mleka Zarządu Opieki nad ubogimi z Poznania.
1 litr mleka Nie Prawdopodobnie również taki charakter ma prezentowany
- - Mos.
pełnego notowany niżej żeton Miejskiej kuchni mlecznej z Poznania.
Emitent: PGB
1 litr Nie Poznań Posen 200 g Mos. PM 11137.1
- - Mos. Emitent: Miejska kuchnia mleczna
maślanki notowany
Emitent: PGB
Do żetonów deputatowych prawdopodobnie należy
również zaliczyć żetony kuchni ludowych, tanich kuchni i
kuchni wojennych. Niekiedy interpretowane są one jako
żetony kelnerskie, mało jednak prawdopodobnym wydaje
się by instytucje tego rodzaju zatrudniały kelnerów. Tego
typu żetony znane są min. z Warszawy, Częstochowy,
Lwowa, Szczecina, Środy Wielkopolskiej czy Grudziądza.
Jako przykład pragnę zaprezentować nieznany mi z
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. literatury tematu żeton Kuchni wojennej z Ostródy oraz
1 litr mleka Kuchni Taniej Izraelskiej z Warszawy.
- - Mos. Nie notowany
chudego
Emitent: PGB
W tym miejscu wspomnę raz jeszcze o deputatach

wydawanych pracownikom w majątkach ziemskich, znane
z literatury żetony pozwalały na otrzymanie na ich
podstawie mleka i masła jak choćby prezentowane
wcześniej żetony z Chwalkowa czy też emisje na 1 litr
mleka ze Sławięcic, te ostatnie opatrzone są kolejnym N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
numerem, który odpowiadać miał liczbie dni w miesiącu. Ostróda Osterode 1 porcja Zn Nie notowany
Z zachowanych przekazów wynika bowiem że w majątku Emitent: Kuchnia wojenna
Sławięcice służba pałacowa otrzymywała co miesiąc po
rulonie takich żetonów, po jednym na każdy dzień. Inny
22

1 szefel Nie
Witnica Vietz Mos.
słodzin notowany
Emitent: Browar Handtke
Żeton ten znaleziono w miejscowości Witnica w

okolicach browaru. Określona na nim jednostka 1
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. SCHEFFEL, mogłaby sugerować iż jest to żeton
Pół dominialny wydawany przy pracach polowych,
Warszawa - Cu Nie notowany przeznaczenie tego żetonu przesądza jak się wydaje napis
porcji
Emitent: Kuchnia Tania Izraelska zawarty na odwrocie a brzmiący TREBER. Niemieckie
"treber" oznacz wytłoczyny (słodziny) , które są
Warto zaznaczyć, że żetony deputatowe to nie tylko produktem ubocznym uzyskiwanym przy warzeniu piwa.
znaki bite w metalu. Ciekawe w swej formie są żetony Emitentem żetonu był więc zapewne witnicki browar
Jaworznicke Gwarectwo wykonane z kolorowego szkła, Handtke (późniejszy browar Bross), a otrzymywane w
na podstawie których wydawano w zakładowych zamian za żetony słodziny były swoistym deputatem dla
kantynach chleb, mięso wołowe i mięso wieprzowe. pracowników (dostawców zboża?) wykorzystywanym do
Na zakończenie jako ciekawostkę przedstawię skarmiania zwierząt w gospodarstwie przydomowym.
interesujący przykład nie notowanego w literaturze żetonu Emisja ta jest o tyle ciekawa, iż literatura tematu nie
deputatowego, którym jak sądzę jest prezentowany niżej notuje innych żetonów o podobnym przeznaczeniu.
żeton. Dodam także, iż ze znaleziska tego pochodzi również
żeton o nominale 1/2 szefla słodzin.
Monety skatalogowano na podstawie Peter Menzel
- 1990" ,Gütersloh 1993, zaś BS - B. Sikorski "Monety
zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego"
tom I- VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s
- stronę, p - pozycję.
ŻETONY KELNERSKIE
Żetony kelnerskie używane były od końca XIX wieku
aż do lat 50-tych wieku XX. Podstawową ich funkcją było
ułatwienie rozliczenia pomiędzy kelnerami a kasą lokalu
gastronomicznego. Żetony te były w obiegu w niedużych
kawiarniach, cukierniach, barach, a także w drogich
restauracjach, czy też w tanich piwiarniach. Częściej
używane były w Galicji czy też na ziemiach zaboru
rosyjskiego - spora liczba emisji przypisana jest
Warszawie i Łodzi - rzadziej natomiast występują na Miejsc. Lokal Nom. Met. Nr kat.
terenach zaboru pruskiego. Częstym problemem przy ich - "Niespodzianka"3 AlpakaNie notowany
identyfikacji jest właściwe określenie czy dany żeton jest
żetonem kelnerskim czy też żetonem deputatowym, a
dotyczy to szczególnie marek piwnych.
Charakterystyczną dla tej grupy żetonów cechą jest to,
że przeważnie opiewały one na jednostki pieniężne, co je
wyróżnia od emisji deputatowych. Najczęściej w
legendach takich żetonów podawano nazwę lokalu nie zaś
miejscowości, co dziś utrudnia dokładniejszą lokalizację.
Zaprezentuję dwie grupy takich żetonów - jedna Miejsc. Lokal Nom. Met. Nr kat.
pochodząca z lokalu "Niespodzianka" z bliżej - "Niespodzianka" 10 Brąz BS tV s65 p2
nieokreślonej miejscowości, drugą z lokalu "Moulin
Rouge" mieszącego się prawdopodobnie w Warszawie, a
także nieznany z literatury tematu żeton kelnerski z
mieszącej się w Warszawie kawiarni - cukierni "Bagatela"
23
przewieszonej przez ramię. Kiedy klient zamawiał posiłek,

czy też trunek kelner płacił za nie w bufecie lub kuchni
żetonami, sam zaś inkasując od klienta gotówkę.
Wieczorem po pracy podliczano utarg, osobno bufet,
osobno kuchnia, osobno kelner. U kelnera znajdowała się
w torbie zarówno niezrealizowane żetony jak i gotówka, w
bufecie i w kuchni tylko same żetony. Kelner rozliczał się
z szefem oddając mu gotówkę plus niezrealizowane
Miejsc. Lokal Nom. Met. Nr kat. żetony, które musiały się zgadzać z podpisaną w księdze
Warszawa "Moulin Rouge" 50 gr Mos. BS tIV s71 p2 kwotą. Zostawały mu należne 10% oraz ewentualne
napiwki. Szef natomiast rozliczał się z bufetem i kuchnią.
Jak już pisałem wcześniej większość żetonów
kelnerskich posiada nominał pieniężny, są jednak takie,
które opiewają na konkretne artykuły. Przykładem będą
żetony krakowskiego restauratora A. Hawełki.
Miejsc. Lokal Nom. Met. Nr kat.

Warszawa "Moulin Rouge"1 zł Mos. BS tIV s71 p3
Miejscowość Lokal Nom. Met. Nr kat.

Kraków A. Hawełka D J Mos. Nie notowany

Warszawa "Moulin Rouge" 2 zł Mos. BS tIV s72 p4

Kraków A. Hawełka Por M Cu Nie notowany

K. Dakowski Nie
Warszawa 50 gr MN
"Bagatela" notowany
Warto w tym miejscu przytoczyć za S. Bulkiewiczem Miejscowość Lokal Nom. Met. Nr kat.
sposób użytkowania takich żetonów. Jak podaje autor Kraków A. Hawełka M. P. Cu Nie notowany
przed wojną kelnerzy nie mieli pensji a ich zarobek
stanowiło ustawowe 10 %, które odliczali od rachunku, Rozwinięcie skrótów na żetonach nie jest do końca
natomiast terminujący przez 4 lata pikolacy nie zarabiali w ustalone, być może są to żetony piwne np. D J - duże
ogóle. W dużych restauracjach powszechne były specjalne jasne, Por M - porter mały, M. P. - małe piwo, ale
kasy, w których bonowało się potrawy, zakąski i trunki niekoniecznie bo np. D J może również oznaczać Danie
(znane są jednak żetony kelnerskie z tak znamienitych Jarskie, Por M - porcja mięsa. lub podobnie.
lokali jak przedstawione niżej krakowskiego restauratora Jedne z ostatnich żetonów kelnerski a zarazem bardzo
A. Hawełki). W mniejszych lokalach nie posiadających ciekawych są żetony pochodzące z warszawskiego baru W.
specjalnych kas powszechne były w użyciu właśnie żetony Andruszkiewicza "Schron u marynarza". Do ich produkcji
kelnerskie, służące do rozliczania kelnera z bufetem i wykorzystano srebrne monety 2, 5 i 10 zł z okresu
kuchnią. W praktyce wyglądało to w ten sposób, że po międzywojennego, gdzie na przetoczonych rewersach
przyjściu do pracy kelner pobierał od właściciela lokalu wybito nazwę baru i odpowiednio nominał 20 zł na
żetony firmowe o różnych nominałach, które kwitował w monecie 2 zł , 50 zł na monecie 5 zł i 100 zł na monecie
odpowiedniej księdze. Żetony przechowywał w specjalnej, 10 zł.
skórzanej torbie przytwierdzonej do pasa, lub Niestety pewne żetony w swej formie są tak do siebie
24
podobne, że trudno czasem jednoznacznie określić ich

emitentów. Dotyczy to także żetonów kelnerskich które
mogą być mylone z emisjami dominialnymi. Do takiej
pomyłki doszło zapewne przy opisie niżej prezentowanych
żetonów z literą K, które B. Sikorski opisał w swym
katalogu jako dominialne. Spora grupa żetonów
odnaleziona została ok. 7 lat temu i tworzyła swoisty
zespół wyglądający jak pamiątki po warszawskim kelnerze
pracującym przez lata w różnych lokalach. W skład tych Miejscowość Lokal Nom. Met. Nr kat.
żetonów poza prezentowanymi poniżej wchodziły min. - - 20 Alpaka BS tVI s5 p9
żetony z lokalu MOULIN ROUGE oraz bezimienne
posiadające tylko nominał 10/10 i 20/20 500/26 oraz 50/50
100/100 i 100/-. Wszystkie one znalazły się w katalogu B.
Sikorski "Pieniądz zastępczy majatków ziemskich. Katalog
żetonów dominialnych" tom I-XI, Piła 1994/96 a następnie
zaprezentowane zostały w publikacji tego autora "Monety
zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego"
tom I-VII, Piła 2000 - do niej też odnoszą się przypisy w
tabelkach. Miejscowość Lokal Nom. Met. Nr kat.
- - 50 Mos. BS tVI s6 p12

- - 500 Mos. BS tVI s6 p13
Żetony skatalogowano na podstawie B. Sikorski

"Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i
austriackiego" tom I - VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska
oznacza tom, s - stronę p - pozycję.
EMISJE KUPIECKIE
Do kategorii emisji kupieckich zalicza się liczne
rodzaje monet i żetonów spełniających różne funkcje. Z
grupy tej wyszczególniłem żetony rabatowe jako emisje
specyficzne ze względu na swoje przeznaczenie i
omówione one zostaną w odrębnym podrozdziale.
Prywatne emisje kupieckie występują właściwie w tym
samym okresie oraz z tych samych przyczyn co emisje
przemysłowe. Tak jak w przypadku emisji przemysłowych N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
w zaborze rosyjskim i austriackim gro z nich to żetony Warszawa - 2 Mos. Nie notowana
deputatowe, Na terenie Cesarstwa Niemieckiego emisje Emitent: M. Szperling Handel ryb
kupieckie pojawiają się na szeroką skalę około połowy
XIX wieku i z różnym nasileniem występują aż po lata I
wojny światowej, kiedy to następuje swoisty ich wysyp -
jak zresztą i innych emitentów. Ilość emisji spada ok. 1921
roku w wyniku szalejącej hiperinflacji, która spowodowała
iż bicie monet stało się nieopłacalne, w okresie tym więc
w obiegu występują właściwie bony. Jeszcze przed
wielkim kryzysem lat 1928-1934 pojawiają się dalsze
monetarne emisje kupieckie, ilość ich jest już jednak N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
niewielka. Gdańsk - Nie
Prezentuję kilka przykładów ciekawych, bo nie Langefuhr 10 Mos.
Wrzeszcz notowana
znanych mi z literatury tematu emisji kupieckich. Emitent: R. Ziekel
25

- - 1/4 Mos. Nie notowana
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. Emitent: Związek Sprzedaży Towarów
Szymborno Schoenborn b.n. Zn Nie notowany
Emitent: Kupiec Ciekawą i wartą prezentacji formą bilonu kupieckiego
(chociaż znani są również inni wystawcy tego typu monet)
Charakterystyczną dla emisji kupieckich jest grupa są monety kapslowe (Kapsel-Marken). Istotą i
monet emitowanych przez Związki Spożywców - z wyróżnikiem tych emisji było wykorzystywanie znaczka
niemieckiego Consum - Verein (część autorów emitentów pocztowego, którego nominał określał wartość monety.
tych określa jako Związek Kantyn, czy też Zrzeszenie Znaczki pocztowe był też swoistą gwarancją tych emisji,
Konsumentów). Tego typu emitentów spotyka się we przeważnie bowiem aby wydać własny pieniądz należało
wszystkich zaborach i co ciekawe określenie emitenta tj. złożyć w odpowiedniej instytucji finansowej depozyt w
związek spożywców pisane jest poza terenem Prus także w wysokości planowanej emisji. W przypadku monet
języku niemieckim. Gro z tych emisji przypada na lata kapslowych, takiej konieczności nie było, a użyte do
1860-1890, często więc nominały na monetach emitentów produkcji monet znaczki pocztowe, można było po
działających na terenach Cesarstwa Niemieckiego wycofaniu tych monet z obiegu wykorzystać z godnie z
opiewają w walucie obowiązującej przed reformą ich właściwym przeznaczeniem.
pieniężną, a więc w groszach srebrnych. Niekiedy Monety te wykonywano z tanich i łatwo dostępnych
określenie emitenta jako Consum - Verein pisane jest w materiałów tj. z celuloidu, cienkiej blachy aluminiowej,
postaci skróconej jako C.V., jak choćby pochodzącej z kartonu oraz z celofanu. Na awersie zamieszczona była
Kuźnic koło Zakopanego. Wśród innych miejscowości w zwykle nazwa emitenta, jego adres, czasem drobna
których działały związki spożywców, których znamy reklama. Awersy monet wykonanych z celuloidu lub
emisje monetarne wymienić należy min. takie jak: kartonu były ponadto barwne. Znaczek określający
Bogatynia, Borzyków (Zrzeszenie Kupieckie), Brodnica wartość monety umieszczano na rw. i odpowiednio go
(Związek Kupców) Bydgoszcz, Cieszyn (Ludowa Spółka zabezpieczano przed zagubieniem za pomocą celofanu.
Spożywców), Choszczno (Spółdzielnia Spożywców), Tak wykonane monet z celofanu lub aluminium scalano
Goszów k. Kłodzka, Knurów, Lubrza k. Świebodzina, zaginając do środka zewnętrzny obwód monety, w taki
Nowa Sól, Ostrów, Poznań, Stary Zdrój, Szarlej, Szczecin, sposób jak kapsluje się butelki stąd też i nazwa tych
Szklarska Poręba, Szprotawa, Wełnowiec, Wysoka monet. W przypadku monet wykonanych z kartonu, karton
(Stowarzyszenie Spożywcze), Zawiercie (Stowarzyszenie i celofan pomiędzy którymi znajdował się znaczek łączono
Spożywcze ), Zgorzelec (Związek Zakupu Towarów). razem za pomocą metalowej obrączki zakładanej na
Pragnę zaprezentować nienotowaną monetę Związku obwodzie monety, stąd też można się spotkać z
Spożywców z Poznania oraz monetę kupiecką, z określeniem tak wykonanych monet jako monety
nieustalonej niestety miejscowości mogącej leżeć w obrączkowe.
granicach Polski, której wystawcę należy chyba Z terenów Polski znanych jest zaledwie kilkunastu
przetłumaczyć jako Związek Sprzedaży Towarów. wystawców tego typu monet, z czego 11 emisji pochodzi z
terenów Śląska. Prezentuję monetę kapslową z Bolesławca

Poznań Posen 2 Mos. Nie notowana
Emitent: Związek Spożywców N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Bolesławiec Bunzlau 10 Celuloid PM 2213.1
Emitent: J. Rubinstein - handel wyrobami żelaznymi
Inną interesującą formą bilonu zastępczego były tzw.

"Werth-Marki", lub bardziej współcześnie "Wert-Marki".
Oczywiście monetkami tymi posługiwali się także inni
wystawcy, a więc przemysłowcy, właściciele lokali
gastronomicznych, majątków ziemskich itp. Wydaje się
26
jednak, iż właśnie drobni kupcy byli głównie emitentami wystawców, które pochodzą ze znalezisk z terenów Polski.
tego rodzaju pieniądza zastępczego, stąd też omówiony
zostanie on w tym podrozdziale.
Monetki te wykonane najczęściej z mosiądzu , brązu,
czasem z niklowanego cynku i aluminium mają bardzo
typowy wygląd. Na ogół zaopatrzone są dwustronnie w
cyfrę nominału i napis na jednej stronie Wert(h)-Marke
oraz miejsce na odcisk puncy z nazwą wystawcy.
Nominały takich monetek były bardzo liczne i nierzadko
nietypowe (5, 8, 10, 13, 15, 20, 25, 30, 40, 50, 75, 100,
200, 300, 500 fenigów oraz 10 i 20 marek). N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Najczęściej niestety wystawcy tych monet sygnowali Brzeg DolnyDyhernfurth 15 Brąz BS tX s42 p4
je tylko własnymi inicjałami, co w przeważającej części Emitent: O.A.
przypadków odbiera jakiekolwiek szanse na właściwe
zidentyfikowanie ich kiedykolwiek. Tylko nieliczne
wypadki zachowania się dokumentacji lub innego
wiarygodnego świadectwa takich emisji pozwalają na
konkretne określenie emitenta, jak to ma miejsce z niżej
prezentowanymi monetami Franz'a Menzke z Miastka
handlującego węglem i towarami kolonialnymi.

- - 25 Mos. Nie notowana

Miastko Rummelsburg 10 Mos. PM 11873.1
Emitent: Franz Menzke - Handel węglem i towarami
kolonialnymi
- - 15 Zn-Ni Nie notowana
Emitent: B

Miastko Rummelsburg 50 Mos. PM 11873.2
Emitent: Franz Menzke - Handel węglem i towarami
kolonialnymi
Emitent: C.S.
Pojedyńcze znaleziska tych monetek często w
przypadkowych miejscach dają niewielkie szanse na
określenie emitentów. Warto jednak je odnotowywać gdyż
powtarzanie się danego inicjału czy napisu na Wert-
Markach w danym regionie jest już pewną wskazówką co
do lokalizacji emitenta. Czasem odnajdywane są "skarby"
liczące od kilku do kilkudziesięciu sztuk monet jednego
wystawcy jak choćby znaleziska z Wlenia czy też z
Brzegu Dolnego. Myślę, że wiele mogą pomóc przy
ustaleniach emitentów tych monetek zbieracze - N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
regionaliści. Znając historię miejscowości, docierając do - - 25 Brąz Nie notowana
starych ksiąg adresowych mogą próbować przypisać Emitent: S.W.
poszczególne monety konkretnym osobom lub
instytucjom.
Przedstawiam jedną z monet znalezioną w "skarbie" w
Brzegu Dolnym oraz kilka innych Wert-Marek nieznanych
27
oprócz ilości butelek na żetonie informowano też o

wysokości sumy zastawnej - 1 butelka kosztowała 10
fenigów, żetony te noszą charakterystyczny napis
"Flaschen-Pfand".
Nie wszystkie żetony zastawne były zastawem za
butelki. Część z nich zapewne służyła jako zastaw za
beczki, skrzynie itp. jak chociażby żetony Heinricha
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. Bohne (Hurtowy handel ziemniakami i jarzynami) czy też
Zn- Nie Fritza Janusa (hurtowy handel owocami) z Wrocławia.
- - 30
Nikiel notowana Pragnę zaprezentować dwa przykłady żetonów
Emitent: W.T. zastawnych. Pierwszy pochodzi z Łodzi z firmy Leo
Häusser'a istniejącej w okresie II wojny światowej jako
hurtownia owoców, warzyw i owoców południowych,
drugi bliżej nieokreślonego emitenta.

Emitent: Z.P.
Jedna z prezentowanych monetek nie posiada żadnych
Zastaw 2
punc określających jej emitenta czyli jest niejako Łódź Litzmannstadt Zn PM 19064.1
marek
półfabrykatem. Wert-Marki takie są często spotykane i
Emitent: Leo Häusser - hurtownia owoców, warzyw i
były one w obiegu co widać po ich zużyciu. Zasadą
owoców południowych
obowiązującą przy emisji pieniądza zastępczego (poza
typowo spekulacyjnymi emisjami) była możność zamiany
go na pieniądz ogólnopaństwowy, często nawet
zobowiązania wystawcy musiały być odpowiednio
zabezpieczone. Jak widać zasada ta nie była zawsze
przestrzegana, a mimo braku wyraźnego określenia
emitenta konieczność codziennej regulacji drobnych
płatności powodowała, że i takie monety były w
powszechnym użyciu.
Większość opisywanych Wert-Marek to emisje z N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
terenów zaboru pruskiego, znane są jednak podobne Zastaw 20 Nie
- - Zn
monety z innych regionów jak choćby emisja wystawcy o fenigów notowany
inicjałach S. H. z Płocka czy też J. Piątkowskiego z Łodzi, Emitent: D.A.G.
która była jednak prawdopodobnie żetonami kelnerskimi.
Również w odrodzonej Polsce zaczęto bić podobne Kończąc prezentację emisji kupieckich jako
monety z aluminium lub z mosiądzu, bez niemieckich ciekawostkę przedstawię jeden z ostatnich już chyba
napisów, a często z określeniem waluty w złotych lub w znanych mi kupieckich żetonów płatniczych pochodzący z
groszach. Polskie żetony anonimowe są rzadsze niż płockiego Hortexu. Podobne żetony używał również m. in.
niemieckie. warszawski Hortex Bazyliszek oraz Hortex w Katowicach
Ostatnią formą bilonu kupieckiego, którą pragnę przy ul. Stawowej, a służyły one do rozliczeń między kasą
omówić w tym podrozdziale są żetony zastawne. a punktem sprzedaży lodów.
Większość z nich posiada charakterystyczny napis
"Pfand", i mimo iż posiadają nominał w fenigach czy
markach, ze względu na swoją funkcję nie są monetami
lecz właśnie żetonami.
Dużą grupę wśród żetonów zastawnych tworzą żetony
zastawne za butelki do piwa. Co do ich funkcji, to jak
podaje literatura była ona dwojaka. Służyły mianowicie do
rozliczania się kupców z browarami - wydawane były
przez browary i opiewały na wyższe kwoty np. żeton N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
browaru Mülera z Kłodzka na zastaw za 30 butelek Płock - 5 zł Brąz BN 11-12/84
wartości 3 marek. Podobnie rozliczali się sprzedawcy z Emitent: Hortex
klientami wydając nabywcy wpłacającemu zastaw za
butelkę żeton, który zwracał on później wraz z butelką w W opisie monet i żetonów BN - oznacza Biuletyn
sklepie, w zamian otrzymując sumę zastawną. Na ogół Numizmatyczny, PM oznacza katalog Peter Menzel
28
"Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 monety zastępcze" katalog tom I-XII Piła 1998, gdzie cyfra
- 1990", Gütersloh 1993, zaś BS - B. Sikorski "Śląskie rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.
ŻETONY RABATOWE I REKLAMOWE

Żetony rabatowe, mogłyby śmiało być
zaprezentowane przy omawianiu emisji kupieckich.
Postanowiłem jednak wyszczególnić ta grupę, gdyż
wspomnieć pragnę osobno o elementach reklamowych
(szerzej nawet można by rzec - informacyjnych),
pojawiających się na pewnych emisjach. Przykład
wykorzystywania monet zastępczych do reklamy
własnych towarów czy usług zobrazowałem już poniekąd N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
monetą kapslową J. Rubinstein'a z Bolesławca. Ziębice Münsterberg 50 Al PM 9840.5
Monety kapslowe nie były przecież wydawane Emitent: Miejska Kasa Oszczędnościowa
wyłącznie w celach reklamy, jednak wykorzystywano
możliwości jakie daje technika druku oraz duża Wracając jednak do żetonów rabatowych, pomimo
powierzchnia monety konieczna do zabezpieczenia tego co napisałem wyżej elementy reklamowe szczególnie
znaczka pocztowego dla dodatkowego celu - ważnego widoczne są na tych właśnie żetonach. Konkurencja w
przecież dla handlowca czy przedsiębiorcy - jakim jest handlu wymusza szukanie sposobów do zachęcenia
reklama własnych usług, produktów czy towarów. klientów by dokonali wyboru właśnie tego, a nie innego
Z dzisiejszego punktu widzenia dziwnym się zdaje, że sprzedawcy, a także by ów wybór był wyborem stałym.
reklamę czy też informację handlową lub usługową tak W okresie międzywojennym wielu sprzedawców więc
rzadko można znaleźć na bardzo licznych emisjach do arsenału starych i sprawdzonych chwytów
prywatnych (często przecież rewersy monet emisji reklamowych takich jak przeceny, wyprzedaże,
prywatnych pozostawały puste), a jednocześnie wiele jest rozdawanie drobiazgów, dołączyło nowy sposób
żetonów paramonetarnych spełniających funkcje tylko i utrzymania stałej klienteli, a polegający na rozdawaniu
wyłącznie reklamowe i informacyjne. Moneta bowiem osobom robiącym większe zakupy specjalnych żetonów o
będąc środkiem cyrkulacji, niezbędna w sytuacjach kształcie monet, które uprawniały do ulg przy kolejnych
codziennego życia znacznie większe miała możliwości zakupach w danej firmie.
dotarcia do różnych odbiorców, niż żeton reklamowy,
Ową ulgą był otrzymywany rabat, udzielany w
który po otrzymywaniu go przez klienta zatrzymywany
był zazwyczaj na pamiątkę. Problemem zapewne były określonym procentowo upuście ceny zasadniczej jak to
koszty specjalnego przygotowania drugiego stempla dla jest na niżej prezentowanym żetonie Domu Handlowego J.
indywidualnego odbiorcy, zauważyć przecież można dużą Sendler'a z Dusznik Zdroju (Przy zwrocie 5% ulgi od ceny
jednorodność stempli rewersów emisji prywatnych, a zakupu).
także wykorzystywanie tych samych stempli przez
producentów przy biciu różnych emisji. Drugą przesłanką,
przemawiającą zapewne za niewykorzystywaniem monet
jako nośnika dodatkowych informacji była w dużej mierze
ograniczona liczba użytkowników emisji zastępczych -
ograniczona do pracowników danej firmy lub ludności
okolicznej. Myślę jednak, że mimo tych problemów,
dzisiejsi spece od marketingu nie przepuściliby takiej
okazji na dodatkową reklamę, jaką dawała N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
przedsiębiorcom emisja własnego pieniądza. Duszniki 5% Mos.
Reinerz PM 11490.1
Spośród nielicznych emisji, przy których Zdrój zniżki niklowany
wykorzystano pole monety do celów reklamowych pragnę Emitent: J. Sendler Dom Handlowy
zaprezentować monetę Miejskiej Kasy Oszczędnościowej
w Ziębicach będącą jedną z 8 monet, które na rewersie czy też na żetonie H. Grollmus'a z Jeleniej Góry
noszą hasła reklamowe kasy oszczędnościowej. Na handlującego towarami futrzarskimi, czapkami i
prezentowanej monecie odczytać możemy "Podróże Bez kapeluszami (Monetę tą przyjmę przy zakupie jako 5 %
Gotówki umożliwia kredytowy czek podróżny PGB". wartości należności).
29
BS3 t III s51 p1 (ale Jelenia Mos.
Jelenia 5% Mos. Hirschberg b.n. BN 3-4/84
Hirschberg mosiądz i mosiądz Góra srebrzony
Góra zniżki srebrzony
niklowany) Emitent: G.A. MILKE Specjalistyczny Dom Odzieżowy
Emitent: H. GROLLMUS Kupiec
Jak można zauważyć po cechach prezentowanych
Część handlowców precyzowało wysokość żetonów, wykonała je wszystkie jedna firma, której nazwa
przyznawanego upustu, uzależniając go jednocześnie od umieszczona jest na rewersach tj. Heizinger z Crimitschau
minimalnej kwoty dokonywanych zakupów. Określenie w Saksonii. Są one staranie wybite w mosiądzu, często
takie znalazło się na nienotowanym w literaturze tematu srebrzonym lub niklowanym o dużych rozmiarach. Sam
żetonie sklepów z obuwiem Bernharda Krojanker'a z ich wygląd budzić musiał szacunek klientów, na
Wrocławia (Przy zakupie na sumę 10 marek ta moneta niektórych widać zresztą, że podkreślano ich wartości
reklamowa liczyć się będzie jako 50 fenigów). określając je mianem "moneta", co oczywiście było
nadużyciem, gdyż monetami one nie były. Awersy tych
żetonów określają ich wystawcę oraz warunki udzielonego
rabatu rewersy natomiast są dość ujednolicone i
sprowadzają się do trzech typów znanych na emisjach z
terenów Polski tj. prezentowane tu z samolotem nad kulą
ziemską (z jednoznacznym napisem brzmiącym "Z
szybkością lotu będziesz bogaty, jeśli zaraz zaczniesz
oszczędzać takie monety."), z popiersiem prezydenta von
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. Hindenburga oraz trzeci typ z orłem niemieckim stylistyką
50 Mos. Nie nawiązującą do orła cesarskiego. Na emisjach z terenów
Wrocław Breslau Niemiec znany jest kolejny typ rewersu tego typu żetonów
fenigów srebrzony notowany
Emitent: Sklepy obuwnicze Krojankera rabatowych przedstawiający popiersie Cesarza Fryderyka
III.
z kolei Specjalistyczny Dom Odzieżowy G. A. Milke'go z Oczywiście żetony rabatowe były w użyciu nie tylko
Jeleniej Góry wydał żetony opiewające na rabat 3 marek przez sprzedawców odzieży czy obuwia, ogólne prawa
przy zakupie na kwotę 60 marek. oraz prezentowany niżej rynku rządzą także innymi dziedzinami handlu. Ciekawym
żeton na 2 marki rabatu przy zakupach na kwotę 40 marek. przykładem żetonu rabatowego jest żeton Piekarni Ernesta
Müllera z Rzeczu napis na żetonie określał iż uzbieranie
20 ich sztuk pozwalało na otrzymanie gratisowo jednego
bochenka chleba.
Odnotowujemy również analogiczne polskie emisje
rabatowe szczególnie licznie wydawane przez kina, teatry
czy rewie, jak chociażby warszawskiego Kina Casino na
10% upustu, czy też warszawskiego Kina Rewii Europa,
na którym umieszczono napis "Posiadający 10 bonów
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. otrzymuje bezpłatny bilet wejściowy".
Jelenia Mos.
Hirschberg 2 marki PM 6402.1 Emisje polskie pragnę zobrazować pochodzącymi z
Góra srebrzony
Emitent: G.A. MILKE Specjalistyczny Dom Odzieżowy Krakowa żetonami firmy E. Czaplińskiego. Jak pisze S.
Bulkiewicz firma ta była sklepem papierniczym, miała
jednak sporą konkurencję, gdyż przy ulicy Szewskiej
Wystawcy temu przypisywany jest także żeton, który
mieściły się także 3 inne sklepy tej specjalności. W latach
mimo iż zbliżony jest w swej formie do żetonu wielkiego kryzysu (1929-1933) jedną z form walki o
rabatowego pełnił prawdopodobnie tylko i wyłącznie klientelę jaką zastosował Czapliński była emisja
funkcje reklamową. specjalnych żetonów rabatowych. Autor, za swoim
informatorem podaje żetony o nominale 10, 20 i 50 groszy
oraz sugeruje istnienie żetonów złotowych. Sikorski
skatalogował nominały 2, 5, 10 i 20. Trudno powiedzieć
czy żetony 2 i 5 są nominałami złotowymi, tak jak i
prezentowany przeze mnie niżej nieznany z literatury
żeton o nominale 3. Żetony owe wydawano kupującemu
30
jako dowód, że za taką kwotę dokonał zakupu w tej firmie. warszawskiego kina Colosseum - protoplasta niesławnego
Kto potem zwrócił żetonów za 2 złote otrzymywał małą dziś "Janosikowego dukata" - reklamujący czeski film M.
premię (ołówek, gumkę, wycinankę itp.), kto natomiast Friča "Janosik". Film ten cieszył się podobno dużą
uzbierał i oddał żetonów za 5 zł otrzymywał już popularnością, dodatkowej reklamy więc raczej nie
odpowiednio droższą i atrakcyjniejszą premię. potrzebował.

Kraków - 3 Zn-Ni Nie notowany N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Emitent: E. CZAPLIŃSKI Sklep papierniczy Warszawa - b.n. Mos. BN 8/80
Emitent: Kino Colosseum
Pamiątką z noworocznego balu jest także zapewne

żeton Oswalda Nier'a z Wrocławia

Kraków - 10 Zn-Ni BS2 I.77.3
Emitent: E. CZAPLIŃSKI Sklep papierniczy

Mos. Nie
Wrocław Breslau b.n.
srebrzony notowany
Emitent: Oswald Nier
Co ciekawe rewers tego żetonu wiernie naśladuje

rewers niemieckich złotych monet 20 markowych
Kraków - 20 Zn-Ni BS2 I.77.4
Wilhelma II. Takie naśladownictwa - mające podnosić
Emitent: E. CZAPLIŃSKI Sklep papierniczy
zapewne prestiż żetonów - były dość powszechne, jak
choćby występujące na żetonie reklamowym
Opracowaniem tym zasygnalizowałem właściwie jeleniogórakiego kupca Antona Kurka naśladownictwo
temat łączenia przez część emisji monet i żetonów monety 20 markowej Fryderyka III.
zastępczych dwóch funkcji tj. środka cyrkulacji oraz I na koniec już zaprezentuję dwa żetony reklamowe
nośnika dodatkowych informacji, głównie o charakterze
artykułów drogeryjnych. Jeden firmy Wilhelma Anhalta z
reklamowym.
Kołobrzegu, drugi pochodzący z Berlina. O tyle ciekawe,
Na zakończenie pragnę przedstawić kilka przykładów że oba odnoszą się do tego samego rodzaju artykułów
żetonów reklamowych, i pamiątkowych, których nie higienicznych do pielęgnacji skóry, włosów czy zębów,
można uznać za bilon zastępczy, gdyż nie pełniły funkcji mają jednak nieco inną formę i wydane były osobno dla
pieniężnych ani rozliczeniowych. O ile żetony rabatowe dwóch różnych firm.
stanowiły zachętę materialną dla klientów ich wystawców,
o tyle zwykłe żetony reklamowe zachęcały tylko
werbalnie do odwiedzania takiego czy innego sklepu lub
rzemieślnika, kina czy teatru. Niektóre jednak w swej
formie podobne są do monet lub żetonów zastępczych i
bywają z nimi mylone.
Literatura tematu odnotowuje szereg żetonów
reklamowych jak chociażby "monety szczęścia"
czarodzieja Kassnera zachęcające do odwiedzania jego Kołobrzeg Kolberg b.n. Mos. PN 2(41)/2003
występów we Wrocławiu, czy też żeton sklepu E. A.
Emitent: Wilhelm Anhalt
Zeldera z Jeleniej Góry handlującego galanterią i
zabawkami.
Raczej pamiątkowy charakter ma żeton
31
W opisie żetonów PM oznacza katalog Peter Menzel

- 1990", Gütersloh 1993, BN - Biuletyn Numizmatyczny,
PN - Przegląd Numizmatyczny, BS2 - B. Sikorski
"Monety zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i
austriackiego" tom I-VII, Piła 2000, zaś BS3 - B. Sikorski
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. "Śląskie monety zastępcze" katalog tom I-XII Piła 1998,
Berlin Berlin b.n. Mos. Nie notowany gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s - stronę p - pozycję.
Emitent: ?
ŻETONY GAZOWNI, ELEKTROWNI I WODOCIĄGÓW

Żetony gazowni. gazowni, po wykorzystaniu ich wybierane były one przez
Masowa produkcja gazu węglowego na ziemiach inkasenta i wracały z powrotem to kasy, tak więc żetony
polskich (głównie na terenach leżących w granicach gazowe są specyficznym rodzajem pieniądza zastępczego.
Cesarstwa Niemieckiego) nastąpiła w drugiej połowie XIX Nie spotykamy na żetonach tych nominału wyrażonego
wieku oraz na początku wieku XX. Powstające gazownie - w jednostkach monetarnych, czasem określano ilość gazu
w większości komunalne - produkowały gaz otrzymywanego za żeton (1/2 lub 1 m3) jak na żetonach z
wykorzystywany do oświetlania ulic, na potrzeby instytucji Grudziądza czy Lubania
użyteczności publicznej oraz dla odbiorców prywatnych.
Przyjmuje się, że pod koniec XIX wieku pojawiły się
pierwsze liczniki gazowe będące jednocześnie automatami.
Zasada ich działania polegała na możliwości przekręcenia
mechanizmu otwierającego przepływ gazu dopiero po
wrzuceniu odpowiednio monety lub żetonu. Ilość gazu
otrzymywana jednokrotnie wynosiła 1 lub 1 m3, co ma
odzwierciedlenie na nominałach żetonów gazowych.
Przyczyny powstania oraz upowszechnienia się
automatów gazowych były dwojakiego rodzaju. Po N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
pierwsze, nie wszyscy użytkownicy gazu przestrzegali Grudziądz Graudenz 1/2 m3 Zn PM 5119.2
określonych terminów płatności za jego użycie, tak więc
gazomierze - automaty skutecznie rozwiązały problem
zaległych rachunków. Drugą przyczyną było usprawnienie
pracy inkasentów, którzy nie musieli w przypadku tego
typu gazomierzy obliczać zużycia według stanu licznika, a
opróżniali tylko znajdujące się przy gazomierzach
pojemniki na monety lub żetony. Oczywiście sprawdzano
także wskazania liczników, a to celem eliminacji
ewentualnego oszustwa.
Wspomniane automaty w pierwotnym okresie ich N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
używania uruchamiane były głównie za pomocą monet Lubań Luban 1 m3 Mos. PM 7740.1
obiegowych o nominale 10 fenigów - co odpowiadał cenie
1 m3 gazu, jednakże po wybuch I wojny światowej Charakterystycznym dla żetonów gazowych było
nastąpił dotkliwy brak monet na rynku pieniężnym - określenie na nich ich funkcji napisem "Nur für Münzgas-
najpierw złotych i srebrnych, później także niklowych i Messer" (Przeznaczony do automatu gazowego), czy też
miedzianych, a więc także potrzebnych do uruchamiania określeniem "Für Gasmünzzähler" (Do licznika gazowego)
automatów monet 10 fenigowych. Fakt pochłaniania przez jak na żetonach z gazowni z Bolesławca czy też Bytom-
automaty gazowe milionów 10 fenigówek nie mógł ujść Zabrza - owe określenia istotne są ze względu na fakt, iż
uwadze władz, które w tej sytuacji zaleciły jak najczęstsze niektóre z żetonów uznanych za gazowe mogły być także
opróżnianie automatów przez inkasentów. O skali używane do innych automatów, o czym będzie niżej.
problemu zatrzymania w wewnętrznym obiegu przez
automaty monet 10 fenigowych może świadczyć
przydomek jaki w tym czasie owe automaty otrzymały.
Nazwano je bowiem ironicznie "Groschengräuber" czyli
"grabarze 10-fenigówek" (słowo Groschen było potoczną
nazwą monety 10-fenigowej). Specjalne żetony płatnicze
do automatów były już znane i wykorzystywane wcześniej,
lecz właśnie w związku z przedstawioną sytuacją
wprowadzone one zostały do użytku na dużo większą skalę N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
niż dotychczas. Mos.
Bolesławiec Bunzlau b.n. PM 2210.1
Żetony takie odbiorca gazu mógł nabyć w kasie niklowany
32
Bytom, Beuthen, Chojnów Haynau b.n. Mos. PM 6088.1
b.n. Mos. PM 1458
Zabrze Hindenburg
Część żetonów zawiera tylko nazwę gazowni bez

dodatkowych określeń, jak żetony gazowe z Elbląga czy
też z Gorzowa Wlkp.

Legnica Liegnitz 1 m3 Zn PM 8252.2

Elbląg Elbing b.n. Mos. PM 3617.1

Opole Oppeln b.n. Zn PM 10731.2

Gorzów Landsberg
b.n. Mos. PM 7677.1
Wielkopolski a.W
Większość żetonów gazowych jest starannie

wykonana, szczególnie ciekawe są występujące na nich
herby miejscowości, z których one pochodzą - często N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
pięknie modelowane opatrzone w hełm, klejnot i labry. Co Wrocław Breslau b.n. Zn PM 2073.1
widać zresztą na kilku wyżej przedstawionych żetonach
czy też na żetonach z Poznania, Chojnowa, Legnicy, Opola Nakłady żetonów gazowych w dużej mierze
czy Wrocławia. uzależnione były od ilości odbiorców gazu, są więc wprost
proporcjonalne do wielkości miejscowości, z których
pochodzą, bardzo popularny i często występujący w
handlu jest więc żeton gazowy z Wrocławia, często też
spotkać można żeton z Elbląga czy też z Poznania.
Żetonów z małych miejscowości jak Ryn lub Zasieki, w
handlu praktycznie się nie widuje.
Materiałem użytym do produkcji żetonów gazowych
był pierwotnie brąz i mosiądz, w okresie I wojny
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. światowej głównie cynk i żelazo, jednak po wojnie zaczęto
Poznań Posen b.n. Zn PM 11126.1 je wytwarzać ponownie z mosiądzu i brązu (czasem
niklowano), ze względu na ochronę mechanizmów
automatycznych gazomierzy, które mogły być
zanieczyszczone przez żetony z metali szybko
korodujących. Istotna zapewne była także trwałość i
estetyka żetonów z metali szlachetniejszych.
Żetony gazowe na naszych ziemiach były w obiegu aż
do II wojny światowej. Na terenach Polski, które po 1918
roku pozostały jeszcze w granicach Niemiec w miarę
33
potrzeb wydawano nowe żetony - jak np. niżej Giżycko, Głogówek, Głubczyce, Głuchołazy, Gołdap,
przedstawiony żeton z 1927 r. z Bolesławca i pochodzący z Gorzów Wlkp., Grudziądz, Gubin, Kostrzyn, Królewska
1930 r z Zabrza. Huta, Lądek Zdrój, Legnica, Lubań, Nysa, Oleśnica,
Oława, Opole, Orzysz, Poznań, Prudnik, Racibórz, Ryn,
Strzelce Opolskie, Strzelin, Szprotawa, Świdnica,
Świnoujście, Tarnowskie Góry, Toruń, Trzebnica, Wałcz,
Wrocław, Wschowa, Zabrze, Zasieki, Zgorzelec, Żagań.
Liczba ta może być nadal niepełna, gdyż na ziemiach
polskich przed 1945 r działało około 300 gazowni, zaś
liczba pewnych emitentów żetonów to 42 gazownie (wyżej
wymienione gazownie Bytom, Bytom-Zabrze, i Zabrze
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. traktowane są jako jeden zakład) oraz prawdopodobnie
Bolesławiec Bunzlau b.n. Mos. PM 2210.2 gazownia z miejscowości Karłuszowiec na Śląsku (część
źródeł za żeton gazowy uznaje także żeton z Braniewa,
będący zapewne żetonem pamiątkowym). Znane są
również żetony uniwersalne, które mogły być używane w
wielu gazowniach równocześnie. Wybity był on w
mosiądzu, na awersie posiadał napis GAS / AUTOMATEN
/ GELD, rewers pozostawał pusty.
Żetony elektrowni.
Żetony elektrowni wprowadzono do użycia nieco
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. później niż żetony gazowe. Liczniki prądu umożliwiające
Zabrze Zabrze b.n. Mos.(Ni) PM 6388.1 dokonywanie opłaty za pomocą monet 10 fenigowych lub
specjalnych żetonów wprowadzono bowiem dopiero po
Na ziemiach, które znalazły się w obrębie odrodzonej 1915 roku. Emitentem żetonów prądowych były zarówno
Polski, stare żetony niemieckie, mimo obcojęzycznych elektrownie jak i Zakłady Miejskie (Stadwerke), w skład
napisów nadal był używane. Jedynym wyjątkiem jest żeton których wchodziły zakłady świadczące usługi dla ludności
z gazowni z Grudziądza z 1936 roku. Został on wybity w takie jak gazownia, elektrownia czy wodociągi. We
mennicy warszawskiej i zastąpił żetony niemieckie. wszystkich tych zakładach mogły być używane liczniki
(odpowiednio gazowe, elektryczne i wodne), a względy
oszczędnościowe związane z emisją odrębnych żetonów
mogły sprawić, że jednorazowa emisja żetonów mogła być
przeznaczona do liczników wszelkiego rodzaju i wtedy
problemem być mogło tylko takie ustawienie liczników, by
za określoną kwotę odbiorca otrzymywał odpowiednią
ilość energii lub wody. Takie przeznaczenie mogły mieć
właśnie żetony z Kętrzyna opatrzone nazwą emitenta jako
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. St. B. W i nominałem 10 i 100 (żetony te mogły być
Grudziądz - b.n. Brąz BS1 III.51.1 również używane jako żetony rozliczeniowe z inkasentem)
oraz z Giżycka, Prudnika, Wałcza czy też kilku innych
Jest to jedyny polskojęzyczny żeton gazowy. Przy miejscowości emitowane przez Stadwerke bez określenie
okazji wprowadzenia go zmieniono również wartość do jakiego rodzaju licznika są one przeznaczone.
żetonów z 1/2 m3 gazu obowiązującej dla żetonów Znana jest jednak spora grupa żetonów elektrowni,
niemieckojęzycznych do 1 m3 gazu dla żetonów która nie budzi zastrzeżeń co do ich przeznaczenia. I co
polskojęzycznych. Znana jest również cena tych żetonów ciekawe część z nich to żetony polskojęzyczne jak
w latach 30-tych - żeton niemiecki kosztował 14 groszy, chociażby niżej przedstawione żetony z Grudziądza czy
żeton polski odpowiednio 28 groszy. Kościerzyny.
W niektórych miastach w okresie międzywojennym
wprowadzono ponownie do użycia monety - na terenach
Niemiec były to znowu 10-fenigówki, w Polsce (np. w
Toruniu) 50-groszówki. Po II wojnie światowej na terenie
Polski nie spotykamy już żetonów gazowych, znane są
natomiast takie żetony z Niemiec, Austrii czy Holandii.
Kończąc omawianie żetonów używanych do
automatów gazowych stwierdzić należy, iż obecnie
skatalogowanych jest ok. 120 żetonów, które uznaje się za N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
żetony gazowe - z zastrzeżeniem które przedstawię przy Grudziądz - b.n. Mos. BS1 III.50.1
opisie żetonów elektrowni. Żetony te pochodzą z niżej
wymienionych miejscowości: Bolesławiec, Bytom,
Bytom-Zabrze, Chojnów, Dzierżoniów, Elbląg, Ełk,
34
był w celu zabezpieczenia nabywcy - odbiorcy prądu przed

skutkami galopującej inflacji.
Żaden z żetonów polskojęzycznych nie posiada
określonego nominału, na części żetonów
niemieckojęzycznych nominał określano w
kilowatogodzinach. Do produkcji żetonów prądowych
wykorzystywano metale w jakich bito żetony gazowe.
Może na koniec jedna humorystyczna historia.
Kradzież prądu nie jest dzisiejszym problemem elektrowni,
Kościerzyna - b.n. Brąz BS1 IV.68.1
lecz jak się zdaje jest równie stara co sama elektryczność.
Inkasenci wyjmując z liczników monety czy żetony
Polskojęzyczne żetony elektrowni występują ponadto
sprawdzali również wskazania liczników. Oczywiście
w przypadku kolejnych miast tj. Brodnicy, Ostrowa Wlkp.,
wrzucenie krążków o parametrach monety lub żetonu było
Szamotuł i Świecia nad Wisłą - znaczna ich ilość w
wychwycone na miejscu gdyż znalazły by się one w
stosunku do zaledwie jednego znanego żetonu
pojemniku, jednak pomysłowość ludzka jest
polskojęzycznego z gazowni wynika z faktu, iż
nieograniczona. Spotkałem się z informacją o odbiorcy
rozpowszechnienie się monetarnych automatów
który budził podziw i zdumienie pracowników elektrowni.
prądowych nastąpiło w okresie 20-lecia międzywojennego,
Jego licznik zawsze wskazywał zużycie większe niż ilość
tak więc nie było możliwości na terenach które weszły w
monet czy też żetonów znajdujących się w automacie. Nie
skład odrodzonego państwa polskiego wykorzystywać
stwierdzono ponadto by automat zawierał krążki
żetonów niemieckojęzycznych, jak to miało miejsce w
monetopodobne. Otóż pomysłowy odbiorca do
przypadku żetonów gzowych. Emisję żetonów elektrowni
uruchomienia automatu używał krążków wykonanych z
wiąże się ściśle z okresem wielkiego kryzysu i galopującej
lodu, które wpadając do wnętrza automatu topiły się a
inflacji., bowiem nabycie zapasu żetonów chroniło na
powstała woda z czasem odparowywała.
pewien czas użytkownika przed skutkami spadku wartości
pieniądza.
Żetony wodociągów.
Żetony niemieckojęzyczne znane są z następujących
Żetony przeznaczone do automatycznych liczników
miejscowości: Bierutów, Bolesławiec, Cieplice Zdrój,
wodociągowych są najmniej poznane i zapewne były
Mysłowice, Namysłów, Paczków, Strzelce Opolskie,
znacznie rzadziej używane, niż wyżej wzmiankowane
Szprotawa - żetony te nie budzą wątpliwości co do ich
żetony do liczników gazowych i prądowych. Nie można
przeznaczenia. Z kolei żetony gazowe z miejscowości
wykluczyć, iż część z żetonów emitowanych przez
Chojnów, Oleśnica, Świnoujście, Zgorzelec i posiadające
Zakłady Miejskie była również wykorzystywana do
stosowne konsygnatury mogły być wykorzystywane jako
liczników wodnych, o czym była mowa już wyżej. Jedyny
żetony do liczników elektrycznych. Przykład żetonu z
notowany w literaturze przypadek żetonu właściwie
konsygnaturą z Chojnowa pokazałem wyżej - literę S
przeznaczonego do licznika wodnego pochodzi z
można tłumaczyć jak skrót od słowa Strom, jednak
Wrocławia. Jest to beznapisowy żeton przedstawiający na
przeciwko tej tezie przemawia fakt nie odnotowania
jednej stronie fragment rurociągu z kranem, z którego
żetonów bez takiej konsygnatury. Z kolei na żetonach z
cieknie woda i zainstalowanym automatycznym wodnym
Grudzic, Wrocławia i niżej prezentowanym z Bolesławca
licznikiem monetarnym, na drugiej stronie zaś
nie ma sprecyzowanego określenia przeznaczenia ich do
umieszczono schematyczne przedstawienie trójnika z
liczników energii elektrycznej, jednak wykorzystywanie
zaworem wodnym. Nie jest pewne jednak przeznaczenie
ich w tym celu wydaje się dość pewne. W przypadku niżej
tego żetonu. Żetony mogły być przeznaczone dla
prezentowanego żetonu z Bolesławca litery E W należy
mieszkańców Wrocławia, którzy nie mając doprowadzonej
rozwinąć jako Elektrizitätwerke.
wody do swoich domów, czerpali ją z sieci wodociągowej
w wyznaczonych do tego miejscach. Możliwe również jest
istnienie automatów przy postojach dorożek konnych, aby
dorożkarze mogli zakupić wodę potrzebną do pojenia koni.
Omawiając żetony wodociągowe należy wspomnieć
również o żetonach emitowanych przez wodociągi, które
nie były przeznaczone do automatów, były natomiast
żetonami wykorzystywanymi do dokonywania opłat za
wodę sprzedawaną na wiadra w ulicznych punktach
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. sprzedaży, którą nosiwoda dostarczał następnie do
Bolesławiec Bunzlau b.n. Mos. PM 2209.1 mieszkań odbiorców. Żetony takie znamy z trzech miast z
terenu zaboru rosyjskiego, a mianowicie z Białegostoku,
Otwartym jest jeszcze przeznaczenie żetonu Lublina i z Płocka.
niemieckojęzycznego z Dobrego Miasta, o tyle Wydawcą rosyjskojęzycznych żetonów z Białegostoku
specyficznego, że w przeciwieństwie do pozostałych było Towarzystwo Wodociągów Białostockich i znamy ich
żetonów wartość na nim określona jest w fenigach (50 dwa nominały opiewające na 1 wiadro i 10 wiader wody.
fenigów) a nie w kilowatogodzinach. Jedna z tez głosi, iż Na żetonach zawarto datę emisji - 1892 r i były one w
żeton ten mógł być wykorzystywany jako żeton płatniczy obiegu do 1915 roku. Wspomniane towarzystwo
przy płatnościach pobieranych przez inkasenta, a wydany sfinansowało budowę wodociągu w mieście zyskując tym
35
samym prawo wyłączności do sprzedaży wody.

Dostarczanie wody odbiorcom prywatnym do mieszkań -
zapewne ze względu na koszty - wzbudziło niewielkie
zainteresowanie, woda więc sprzedawana była również w
stworzonych specjalnie do tego celu punktach., a aby
zapobiec nadużyciom w jej sprzedaży odbywała się ona za
pośrednictwem specjalnych żetonów. Niżej prezentuję
żeton na 10 wiader wody. N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Lublin - 1 wiadro Mos. BS2 II.5.3
Ostatnim miastem, z którego znamy emisję żetonów

wodociągów jest Płock. Żetony te wykorzystywane były
tak jak pozostałe do dokonywania opłat za wodę w
ulicznych punktach sprzedaży. Od opisanych wyżej różnią
się tym, że napisy na nich wykonane są w języku polskim,
nie posiadają oznaczenia wartości wyrażonego w wiadrach
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. wody, lecz na rewersach figuruje niemianowana liczba.
Białystok - 10 wiader Mos. BS2 I.16.2 Awersy trzech znanych nominałów żetonów są jednolite,
bite nawet tym samym stemplem - napis łukiem górą i
Podobnie rzecz się miała z emisją żetonów dołem WODOCIAG / W PŁOCKU. Na rewersie zaś
wodociągowych w Lublinie. Jako że do sieci posiadają odpowiednio nominał 5, 10 i 20. Zważywszy na
wodociągowej podłączono niewielką liczbę domów, cenę wody równą 3/5 kopiejki mało prawdopodobne się
powszechna była sprzedaż wody w specjalnych punktach wydaje, iż nominał odnosi się do kopiejek, gdyż żeton o
na terenie miasta. Cena wody ze specjalnych budek nominale 20 wyrażany w kopiejkach przedstawiałby
wodociągowych wynosiła 2/5 kopiejki za jedno wiadro, wartość 50 wiader wody. Dziwnym jednak się zdaje brak -
jednak brak było w rosyjskim systemie pieniężnym monety jak się by wydawało - najpotrzebniejszego żetonu o
o takim nominale (w obiegu były monety o wartości 1/2 i nominale 1 wiadro wody. Jak już napisałem wyżej awersy
1/4 kopiejki), tak więc najmniejszą ilością wody jaką wszystkich żetonów wybito tym samym stemplem, jednak
można byłoby kupić bezproblemowo było 5 wiader, na krążkach o różnej średnicy, i tak żeton o nominale 5
kosztujących 2 kopiejki. Ta właśnie sytuacja była odpowiada średnicy stempla awersu, żetony o nominale 10
przyczyną wydania żetonów wodociągowych o nominale 1 i 20 są odpowiednio większe. Mało więc jest
wiadra co było równowartością 2/5 kopiejki, które prawdopodobne wybicie żetonu o nominale 1 tym samym
znacznie usprawniły rozliczanie płatności za wodę. Odtąd stemplem co żetony pozostałe, tak więc żetonu o nominale
wodę można było kupować za gotówkę i za żetony, 1 prawdopodobnie nie było, a jeśli był wybity, to innym
żetonami także wydawana była reszta w przypadku stemplem niż pozostałe żetony.
konieczności rozliczenia się sprzedawcy z nabywcą Podsumowując tą część opracowania również należy
płacącym gotówką za mniejszą ilości niż 5 wiader wody. podkreślić, że tak jak i w przypadku innych grup bilonu
Żetony te są dwujęzyczne, polsko-rosyjskie, zastępczego temat emisji żetonów gazowych elektrowni i
wprowadzone zostały do obiegu ok. 1899 roku i wodociągów wymaga dalszych badań. Prawdopodobne jest
pozostawały w użyciu jeszcze w czasie I wojny światowej. również istnienie szeregu nieznanych jeszcze z literatury
Jako że zapotrzebowanie na wodę - a więc i na żetony - tematu żetonów wspomnianych emitentów.
ciągle rosło, z czasem wybijano dodatkową ilość żetonów. W opisie żetonów PM oznacza katalog Peter Menzel
Obecnie znanych jest 5 odmian żetonów z Lublina "Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840
różniących się szczegółami rysunku aw. i rw. oraz metalem - 1990", Gütersloh 1993, BS1 - B. Sikorski "Monety
z jakiego zostały wykonane (do ich produkcji użyto zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur" Katalog
mosiądzu, brązu i cynku). Prezentuję tutaj mosiężną tom I-XI, Piła 2001, zaś BS2 katalog B. Sikorski "Monety
odmianę żetonu wodociągu lubelskiego. zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego"
tom I-VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s -
stronę p - pozycję.
MONETY I ŻETONY TRAMWAJOWE

Monety i żetony tramwajowe pochodzą w prostej linii wprowadzono w omnibusach system rozliczania pasażera z
od żetonów służących jako dowód wniesienia opłaty za przewoźnikiem za pomocą specjalnych monet i żetonów,
przejazd w omnibusach. eliminując tym samym obrót pieniężny w pojazdach. Takie
Omnibusy były najstarszym środkiem miejskiej żetony czy też monety pasażerowie kupowali w
komunikacji zbiorowej, na ziemiach polskich pojawiły się specjalnych punktach przedsprzedaży. Wsiadając do
w latach 20-tych XIX wieku. Były to odpowiednio pojazdu monetę lub żeton należało wrzucić do urządzenia
przystosowane do przewozu pasażerów wozy konne znajdującego się przy wejściu, które sygnałem
kursujące po stałych trasach zgodnie z rozkładem jazdy. dźwiękowym potwierdzało ten fakt, a połączony z nim
Prawdopodobnie dopiero pod koniec XIX wieku licznik wskazywał liczbę wrzucanych żetonów
36
umożliwiając kontrolę ilości wsiadających osób. Tak więc • przejazdowe (Fahrmarke) - znane ze Słubic i
monety i żetony w omnibusach stosowano w celu Zgorzelca,
przyspieszenia obsługi pojedynczego pasażera w pojeździe
i zmniejszenia do minimum ilości pracowników
przedsiębiorstwa przewozowego posiadających kontakt z
gotówką.
Z ziem polskich literatura tematu odnotowuje jedną
tylko monetę omnibusów z miejscowości Mokre, będącej
obecnie dzielnicą Torunia. Co prawda B. Paszkiewicz w
swoim opracowaniu "Pięć wieków polskiej monety
zastępczej" wspomina również o emisji ze Słubic N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
(Frankfurt a. Oder), jednakże emisja ta nie pochodzi ze Zgorzelec Görlitz bn Zn PM 9214.2*
Słubic lecz z Frankfurtu nad Menem. Emitentem monet z
Mokrego było Towarzystwo omnibusowe. Opisana w • na dni robocze (Gültig nur an werktagen) - znane
literaturze moneta o nominale 15 fenigów na awersie z Legnicy i Torunia,
posiada napisy ZAHL-MARKE / DER / OMNIBUS- /
GESELLTSCHAFT / MOCKER, na rewersie zaś dużą
liczbę nominału 15, poniżej łukiem PFENIGE.
Pragnę zaprezentować kolejny, nieznany z literatury
tematu nominał emisji Towarzystwa omnibusowego z
miejscowości Mokre. Mimo, iż przedstawiona moneta nie
posiada nazwy emitenta i miejscowości jednak zawarte
skróty, układ graficzny oraz styl nie pozostawiają
wątpliwości co do jej identyfikacji. N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Toruń Thorn bn Al PM 13262.1
• dla dzieci (Kindermarke) - znane ze Zgorzelca,

• dla dorosłych (Nur für Erwachsene) - znane ze
Zgorzelca,

Mokre Mocker 5 fenigów Mos. Nie notowana
System sposobu dokonywania opłaty za przejazd

obowiązujący w omnibusach przejęty został przez
tramwaje konne, które na ziemiach polskich tworzone N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
zostały od 1872 r., kiedy to pierwsze tramwaje konne Zgorzelec Görlitz bn Zn PM 9227.3*
pojawiły się na ulicach Gdańska. Obecnie znamy tylko
żetony tramwaju konnego ze Zgorzelca - bite jako • pracownicze (Arbaitermarke) - znane ze Słubic,
brakteaty w mosiądzu i żelazie posiadają napis • uczniowskie (Schülermarke) - znane z
GÖRLITZER STRASSENBAHN oraz centralnie Bydgoszczy, Słubic i z Torunia,
umieszczoną głowę konia. Część żetonów dodatkowo
posiada dobite puncami cyfry oznaczające
prawdopodobnie dzień miesiąca. Możliwe jest jednak, iż
podobne żetony używane były w wielu innych
miejscowościach, gdyż trakcje konne poza wymienionym
Gdańskiem i Zgorzelcem posiadały również Wrocław,
Szczecin, Poznań, Bydgoszcz, Toruń i Grudziądz.
Kolejnym etapem rozwoju technicznego było
zastąpienie żywej siły pociągowej napędem elektrycznym. N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Pierwszy tramwaj elektryczny uruchomiono w 1881 roku Bydgoszcz Bromberg bn Zn PM 2101.11
w Lichtenfelde pod Berlinem, na ziemiach polskich
natomiast pierwszym miastem posiadającym tramwaje • dla wojskowych (Militarmarke) - znane z Słubic i
elektryczne był od 1893 roku Wrocław. z Torunia,
Z upływem czasu zmieniły się także same monety i • dla urzędników (Bentenmarke) - znane z
żetony tramwajowe - dostosowano je bowiem do Bydgoszczy, Legnicy, Olsztyna i ze Zgorzelca,
zróżnicowanych taryf obowiązujących za przejazd. Wśród • dla pracowników poczty (Gültig für Post und
żetonów tramwajowych znajdujemy więc: Telegraphenbeamte) - znane ze Słubic Torunia i ze
37
Zgorzelca,
• na wolny przejazd (Freisfahrtmarke) - znane ze
Zgorzelca,
Jak widać różnorodność taryf była spora, kolejne
rodzaje żetonów to dla robotników, dla władz miejskich,
dla handlu, przesiadkowe czy też na niedzielę i święta.
Ponadto taryfy mogły być zróżnicowane odległością
przejazdu określoną w kilometrach lub ilości stref, a także
miejscem w pojeździe. N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Omawiane żetony sprzedawane były w Wrocław Breslau 10 Zn PM 2075.4
przedsprzedaży, bardzo często z zastosowaniem rabatu
przy zakupie większej ich ilości.
Żetony nie były jednak używane powszechnie we
wszystkich miastach posiadających tramwaje. Innym
sposobem było inkasowanie gotówki w pojeździe.
Przykładem może być Poznań, gdzie po uruchomieniu w
1898 roku tramwajów zastosowano w nich automaty do
sprzedaży biletów.
Znane są również rozwiązania umożliwiające zapłatę Bydgoszcz Bromberg 10 Al PM 2101.3
żetonem lub gotówką, gdzie wsiadając do pojazdu
wrzucało się do przezroczystego pudełka żeton lub
Z Cieszyna natomiast znane są monety opiewające na
monetę, które zatrzymywały się na ruchomej płytce. Po
kontroli wzrokowej konduktor przesuwał płytkę i żeton lub 6 i 12 halerzy, z Opawy zaś monety opiewające na 5, 6, 8,
moneta zsuwały się do pojemnika. 10, 11, 12, 13 i 20 halerzy. Niżej przedstawiam monety 10
i 11 halerzowe tego miasta.
Tramwaje miejskie emitowały także monety, które
znamy z takich miejscowości leżących w ówczesnych
granicach Niemiec jak: Bydgoszcz (10 feningów),
Grudziądz ( 5 i 10 fenigów), Inowrocław (7 i 1/2 oraz 10
fenigów), Kostrzyn (5 i 10 fenigów), Legnica (1, 2 i 3
fenigi), Olsztyn (10 fenigów), Słubice (10 fenigów),
Wrocław (10 i 15 fenigów), Zgorzelec (10 fenigów) - w
nawiasach podałem tylko nominały monet, co nie jest
jednoznaczne z ilością emisji - przykładowo bowiem 10 N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
fenigówki z Bydgoszczy bito w cynku, cynku niklowanym, Opawa Troppau 10 Al PM 19530.6
żelazie i w aluminium, 10 fenigówki z Wrocławia bito w
różnych latach a 15 fenigówki z tego miasta z różnym
przedstawieniem rewersów.
Prezentuję tu serię monet 10- fenigowych pochodzącą
z Wrocławia oraz 10 fenigową monetę z Bydgoszczy.

Opawa Troppau 11 Al PM 19530.11
Brak drobnego pieniądza w latach 1914-1923 sprawił,

że wiele miast honorowało w obiegu monety tramwajowe
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. na równi z lokalnym pieniądzem zastępczym, a co nie było
Wrocław Breslau 10 Zn PM 2075.1 przecież zamierzone przez ich emitenta. Skrajnym
przypadkiem jest obieg jako pieniądza zastępczego
żetonów, które nie posiadają oznaczenia wartości, jak to
miało miejsce w Bydgoszczy i w Olsztynie. Prezentuję tu
przykład dwóch takich żetonów z Bydgoszczy, które uznać
jednak należy za monety, gdyż były one w obiegu na równi
z wcześniej już prezentowaną monetą 10 fenigową.

Wrocław Breslau 10 Zn PM 2075.3
38
popularną należy uznać wyżej prezentowaną serię trzech

monet 10 fenigowych pochodzących z Wrocławia,
pozostałe monety i żetony są już dziś stosunkowo rzadkie.
Podsumowując należy stwierdzić, że z ziem polskich
znamy około 90 typów monet i żetonów tramwajowych, a
uwzględniając ich odmiany daje to ponad 120 obiektów
pochodzących z następujących miejscowości: Bydgoszcz,
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. Cieszyn, Grudziądz, Gubin, Inowrocław, Kostrzyn,
Bydgoszcz Bromberg bn Al PM 2101.4 Koszalin, Legnica, Olsztyn, Słubice, Szczecin, Toruń,
Wrocław i Zgorzelec. Dodatkowo spora grupa monet i
żetonów pochodzi z leżącej na Czeskim Śląsku Opawy.
Ponadto istnieje szereg miast, w których w
omawianym okresie funkcjonowały tramwaje, a z których
nie znamy emisji monetarnych. Będą to Słupsk, Gdańsk,
Elbląg, Gorzów Wlkp., Poznań, Łódź, Wałbrzych,
Katowice, Bielsko Kraków i Tarnów. W części z tych miast
opłata za przejazd dokonywana była za pomocą
specjalnych bonów, nie można jednak wykluczyć, iż nadal
pozostają nieodnalezione i nieopisane pewne emisje monet
Bydgoszcz Bromberg bn Zn PM 2101.6
i żetonów tramwajowych.
Na dowód, że sporo jeszcze pozostało do odkrycia
Monety i żetony tramwajowe bito właściwie z tych pragnę zaprezentować nieopisaną w literaturze tematu
samych metali co i pozostałe rodzaje bilonu zastępczego. odmianę toruńskiego żetonu tramwajowego dla
Były to więc mosiądz, miedź, brąz, cynk i żelazo oraz w pracowników poczty.
nieco szerszym zakresie jak w przypadku pozostałych
rodzajów bilonu zastępczego aluminium. Dla
zabezpieczenia monet z cynku i żelaza przed korozją
stosowano także powłoki ochronne. Ciekawym
przykładem jest emisja z Legnicy wykonana z barwnego
galalitu (tworzywo sztuczne).
Ze względu na brak materiałów archiwalnych trudno
jest obecnie precyzyjnie określić wielkość poszczególnych N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
emisji. Pomocne jest tutaj stwierdzenie lub nie Toruń Thorn bn Al Nie notowany
stwierdzenie odmian poszczególnych monet czy żetonów. W opisie monet i żetonów PM oznacza katalog Peter
Przyjmuje się bowiem iż jedną parą stempli można było Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige
wykonać do 10 tyś uderzeń, więc emisje wśród których nie Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993.
sierdzono odmian stempla nie powinny przekraczać tej PM ....* oznacza katalog Peter Menzel "Deutschsprachige
wielkości. Pewnym wyznacznikiem nakładu jest też Notmünzen und Geldersatzmarken im In- und Ausland
wielkość poszczególnych miejscowości. Za najbardziej 1840 bis 2002", Gütersloh 2005.
INNE
Po omówieniu podstawowych kategorii bilonu
zastępczego, nie wyróżniając odrębnych grup pragnę
zaprezentować kilka innych przykładów monet
zastępczych i żetonów monetarnych z rozlicznych emisji
będących w obiegu na ziemiach polskich.
Prezentację rozpocznę od emisji organizacji
gimnastycznych i sportowych, klubów i stowarzyszeń oraz
towarzystw muzycznych i śpiewaczych. Ich funkcje były N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
dość różne, jednak nie były odmienne niż opisane przy Pabianice Pabianice 5 Mos. PM 19224.1
innych kategoriach bilonu zastępczego. Są to więc przede Emitent: Pabianickie Towarzystwo Gimnastyczne
wszystkim marki kredytowe w bufetach i kantynach,
żetony kelnerskie względnie żetony deputatowe. Jako że
znaczna ilość emisji podobnych organizacji pochodzi z
Łodzi, właśnie tymi emisjami zobrazuję omawianą grupę.
39
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. W literaturze tematu można znaleźć tezę że żetony
Łódź - 10 Alpaka BS2 tII s45 p3 chórów kościelnych kursowały jako żetony kelnerskie w
Emitent: Klub Turystów w Łodzi założonych bufetach, herbaciarniach i cukierniach. Mogły
one być rozdzielane przez Zarząd Chóru najbiedniejszym
członkom i ich rodzinom, jako swoistego rodzaju żetony
deputatowe na posiłek. Równocześnie istnieje jednakże
teza, iż żetony te były formą biletów wstępu na
organizowane występy chórów.
Niestety brak dokładnych informacji źródłowych nie
pozwala na precyzyjne określenie funkcji poszczególnych
emisji. Czasem również trudno jest jednoznacznie
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. powiedzieć czy dany obiekt jest monetą czy też żetonem.
Łódź Lodz 5 Zn-Ni PM 19067.2 Omawiane chociażby wcześniej emisje tramwajowe z
Emitent: Niemieckie Stowarzyszenie Rzemieślnicze Bydgoszczy i z Olsztyna ukazują jak płynna bywa granica
między terminem "moneta zastępcza" i "żeton". Nie
zawsze bowiem brak nominału na danym obiekcie
świadczy o jego rozliczeniowym charakterze, podobnie jak
i nominał nie zawsze musi być wartością podawaną w
obowiązującej walucie - cechy zewnętrzne należy bowiem
konfrontować z faktami historycznymi, co dzisiaj przy
braku wielu materiałów źródłowych jest bardzo trudne.
Jeśli raz kolejny wróciłem do monet i żetonów
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. tramwajowych to warto zaznaczyć, że zaliczane są one -
Łódź Lodz 5 Mos. PM 19068.1 tak jak i omnibusowe oczywiście - w literaturze
Emitent: Niemieckie Stowarzyszenie Szkolne niemieckiej do Fahrmarek czyli stosowanych do uiszczania
opłaty za przejazd. Do grupy tej zaliczymy także emisje
żeglugowych przedsiębiorstw przewozowych. Tego typu
monety znane są również z terenów Polski jak choćby
emisje z Gdańska i Szczecina. Prezentuję monetę
Zachodnio-pruskiej Spółki Komandytowej Gulich -
Gdańsk oraz nieznaną mi z literatury tematu monetę
przewoźnika obsługującego trasę Seebruck - Świnoujście,
którą również zaliczyłbym do tej grupy.
Łódź - 5 Alpaka BS2 tII s52 p3
Emitent: Łódzkie Stowarzyszenie Techników

Gdańsk Danzig 10 Mos. PM 2698.1
Emitent: Zachodnio-pruskia Spółka Komandytowa Gulich
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. – Gdańsk
Łódź - 5 Zn-Ni BS2 tII s57 p1
Emitent: Stowarzyszenie Przędzalników

Świnoujści Seebrucke Nie
10 Mos.
N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat. e Swinemunde notowana
Łódź Lodz b.n. Al PM 19070.1 Emitent: ?
Emitent: Katolickie Stowarzyszenie śpiewu Kościelnego
Cecylia Ciekawym faktem wartym odnotowania są rzadkie i
nie do końca rozpoznane jeszcze żetony autobusowe.
Obecnie z literatury tematu znane są dwa żetony
40
autobusowe z ziem polskich. Żeton z miejscowości Zasieki też dla potrzeb codziennego życia. Do ciekawych
oraz żeton Miejskiego Urzędu Przewozów z Legnicy wystawców zaliczyć można Strzelnice, Gazety czy też
(prawdopodobnie autobusowy). W tym miejscu pragnę Ochotniczą Straż Pożarną.
zaprezentować odkryty ostatnio żeton ze Środy Śląskiej,
który jest trzecim znanym mi tego typu obiektem.
Przy okazji może kilka słów na temat
prawdopodobnych przyczyn wprowadzenia takiej emisji.
Otwartą bowiem zostaje kwestia przeznaczenia żetonu
średzkiego. Może uda się je ustalić w lokalnej prasie "z
epoki". Dużym prawdopodobieństwem jest jednak, że
żeton ten pełnił funkcję płatniczą za przejazd podobnie jak
było to przy żetonach tramwajów miejskich.
W 1843 r. powstała linia kolejowa łącząca Wrocław z N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
Legnicą. Ówczesne władze Środy starały się, aby stacja Toruń Thorn 25 Mos. PM 13256.3
kolejowa tej linii znalazła się w ich mieście. Niestety Emitent: Strzelnica
mimo ich zabiegów stację wybudowano ok. 3,5 km na
północ od miasta. Przez następnych kilka dziesięcioleci z
tego faktu byli zadowoleni tylko właściciele dorożek,
którzy zbijali kasę na przewożeniu pasażerów między
stacją a miastem. Dopiero prawdopodobnie w pierwszej
połowie lat 20-tych władze miejskie uruchomiły
połączenie autobusowe między stacją a miastem. Niestety
nie udało mi się ustalić dokładnie kiedy to nastąpiło (np.
we Wrocławiu regularna miejska komunikacja autobusowa N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
działała od 1925 r.; choć wcześniej krótko funkcjonowały Grudziądz Graudenz 50 fenigów Mos. PM 5118.4
dwie linie w latach 1904-1905 i w 1914). W najstarszej Emitent: Strzelnica
dostępnej książce adresowej Środy 1925/26 (być może
były wcześniejsze wydania) publikującej dane wg stanu na
01.12.1925, w rubryce Stadtische Betriebe, prócz
wodociągów i elektrowni, figuruje "Autoverkehr nach dem
Bahnhof" (komunikacja autobusowa/samochodowa do
dworca). W następnej książce adresowej z 1928 r. (dane z
marca 1928 r.) takie miejskie przedsiębiorstwo już nie
figuruje. Nic w tym zresztą dziwnego, ponieważ w 1926 r.
oddano do użytku bocznicę kolejową łączącą miasto ze N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
stacją (obsługiwały ją składy motorowe/spalinowe?) i Chojnów Haynau 5 Zn PM 6085.3
zapewne linia autobusowa straciła rację bytu. Emitent: Chojnowska Gazeta Miejska
Środa Neumarkt i.
10 Mos. Nie notowana Grudziądz - 20 Brąz BS1 tIII s54 p1
Śląska Schl. Emitent: Kasyno Gazety Grudziądzkiej
Emitent: STADTISCHER AUTOVERKEHR
Tematyka żetonów komunikacji autobusowej nie

została jeszcze opracowana w literaturze poświęconej
bilonowi zastępczemu, a szkoda, bo wydaje się być
niezwykle interesująca. Wydaje się, że emisji takich z ziem
Polski może być więcej gdyż miejska komunikacja
autobusowa musiała przecież funkcjonować w wielu
innych miejscowościach.
Oczywiście nie sposób w opracowaniu tym objąć N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.
wszystkich wystawców monet zastępczych i żetonów Grudziądz Graudenz 10 fenigów Brąz PM 5115.1
paramonetarnych, którzy wydawali go czy to dla Emitent: Ochotnicza Straż Pożarna
zamknięcia obiegu pieniężnego, usprawnienia pracy, czy
41
Prezentowane wyżej emisje posiadają pełne określenia

emitenta, wiele jest jednak niestety takich, o których
trudno powiedzieć coś konkretnego - widoczne na nich
skróty, nazwiska, czy nawet nazwy własne niewiele już
dzisiaj mówią - prezentuję kilka takich monet. Może ktoś z
Państwa je zidentyfikuje?
- - 15 Mos. BS2 tIV s63 p3
Emitent: Emil Koczemb

Emitent: Johannisthal
Emitent: G.B. (Gustaw Becker)

Emitent: Johannisthal
- - 5 Miedź Nie notowana
Emitent: D.F.S.

- - 100 Al Nie notowana
Emitent: A. Szałański
- - 50 Miedź Nie notowana
Emitent: ZG KA SKA

- - 10 Miedź BS2 tIV s59 p4
Emitent: B. Gajewski

Emitent: S.C.M.
Swoistą grupę tworzą żetony, które nazwę

rozrywkowymi. Omówienie ich pozostawiłem na koniec z
dwóch powodów. Po pierwsze płynnie przechodzą one w
żetony, których nie można uznać za bilon zastępczy, po
drugie ukazują ciągłą obecność żetonów monetarnych i
42
paramonetranych w czasach obecnych.

Prezentację rozpocznę od żetonów kasyn gier. Dość
dobrze znane i poszukiwane są emisje kasyna z Sopotu -
jeden z nich prezentuję, kolejny pochodzi z kasyna z
Krakowa działającego w okresie II wojny światowej, trzeci
żeton natomiast używany był przypuszczalnie w kasynie
warszawskim.
Wśród żetonów zabawowych wiele różnych typów
prezentują żetony z charakterystycznym napisem Spiel-
marka po jednej stronie, po drugiej zaś zawierają
przedstawienia zwierząt, przedmiotów, postaci
historycznych itp. Dwa przykładowe prezentuję poniżej.

Sopot Zoppot 20 Plastik BS1 tVIII s38 p10

Kraków - 1 zł Zn BS2 tI s76 p1
Nie wspomniałbym o nich w opracowaniu na temat

monet zastępczych i żetonów monetarnych, gdyż w żaden
sposób nie można je za takie uznać, gdyby nie znane mi
dwa ciekawe fakty. Niżej przedstawiam Spiel-Marke, która
zaadaptowana została do obiegu pieniężnego poprzez
nabicie na niej cyfry nominału i inicjałów wystawcy, tak
jak to ma miejsce na omawianych wcześniej popularnych
Warszawa - b.n. Mos. Nie notowany
Wert-Markach.
O ile żetony kasyn gier zastępowały w pewnej mierze
pieniądz oficjalny, a ich używanie wynikało głównie chyba
z potrzeby eliminacji ewentualnych nadużyć krupierów,
tak istnieje duża grupa żetonów do gier, niekoniecznie o
hazardowym lecz o zabawowym charakterze Przykładem
mogą być niżej przedstawione żetony karciane i bilardowy.
Przekazano mi również informację o podobnym

kontrasygnowaniu innej Spiel-Marki nominałem 100 oraz
napisem J. d. S. Rhein. Podana teza, iż tak przygotowane
monety były w obiegu w więzieniach w Rynie, Mrągowie i
Piszu wydaje mi się mało prawdopodobna. Może ktoś
jednak posiada bliższe informacje na temat tych obiektów.
Jeśli już o kontrasygnowaniu mowa, to wspomnieć
również warto o wykorzystywaniu jako materiału do
produkcji bilonu zastępczego monet emisji oficjalnych.
Znana jest emisja z Sosnowca Sosnowieckich Kursów
Rzemieślniczych, gdzie na monetach 10 halerzowych i 10
fenigowych z lat 1893 - 1911 wybito wgłębnie puncą
Napis KURSY GOSPOD. SOSNOWIEC.
Pragnę zaprezentować emisję pochodzącą zapewne ze
Wschowy wystawcy, który opatrzył ją tylko inicjałami F S.
43
Znana mi jest również emisja z Witnicy z literą B wybitą

na cynkowej monecie 10 fenigowej z 1921 r. Myślę, ze
emisje te należy wiązać z czasem wielkiej inflacji i
gwałtownym spadkiem wartości pieniądza.

Wschowa Freustadt 50 fenigów Al Nie notowana
Jak już to napisałem wyżej żetony kasyn - a nawet

szerzej rozrywkowe - pozwalają, zwrócić uwagę na fakt
ciągłej obecności w naszym życiu emisji paramonetarnych. Wśród współczesnych żetonów może trudno jest
Te bowiem, nie są jak by się mogło wydawać już tylko znaleźć monety zastępcze w ścisłym tego słowa znaczeniu,
reliktem przeszłości. Oto przykłady współczesnego żetonu z całą pewnością znajdziemy jednak żetony rozliczeniowe,
kasyna. żetony płatnicze, czy nawet żetony zastawne (pomijając
wszelkiego rodzaju emisje pamiątkowe i reklamowe.). Jak
choćby prezentowany niżej żeton telefoniczny (emisja
wewnętrzna odmiana niklowana), żeton do kawomatu,
żeton parkingowy, żeton Pomorskiego Okręgu
Wojskowego wydawany jako zastaw za sztućce.
Równie liczne są spokrewnione poniekąd z wyżej

prezentowanymi żetony do automatów rozrywkowych, jak
niżej prezentowana grupa.
Niestety z pewnym żalem stwierdzić muszę, że emisje

te nie są właściwie w ogóle opisywane i katalogowane.
Prawdopodobnie za kilkadziesiąt lat kolejni zbieracze
szukać będą informacji o tych obiektach, które są nam
44
współczesne, i na które nawet nie zwracamy uwagi zastępcze i żetony Wielkopolski, Pomorza i Mazur" Katalog
posługując się nimi. Zapewne znowu będzie to czas tom I-XI, Piła 2001, zaś BS2 katalog B. Sikorski "Monety
swoistych "odkryć". zastępcze i żetony z zaborów rosyjskiego i austriackiego"
W opisie żetonów PM oznacza katalog Peter Menzel tom I- VII, Piła 2000, gdzie cyfra rzymska oznacza tom, s -
"Deutsche Notmünzen und sonstige Geldersatzmarke 1840 stronę p - pozycję.
- 1990" ,Gütersloh 1993, BS1 - B. Sikorski "Monety
ZAKOŃCZENIE
Oczywistym jest że nie udało mi się w opracowaniu 7. J.A. Kujat "Znaczek jako element pieniądza zastępczego
tym ogarnąć całości zjawiska jakim jest bilon zastępczy na Śląsku w latach 1914 - 1924" w Przegląd
będący w obiegu na terenach Polski. Opracowaniem tym Numizmatyczny 3(43)/2003
nie roszczę sobie również pretensji do twórczego ujęcia 8. P. Menzel "Deutschsprachige Notmünzen und
tematu. Zebrałem w nim jedynie pewien materiał Geldersatzmarken im In- und Ausland 1840 bis 2002",
rozproszony po licznych publikacjach i notatkach Gütersloh 2005.
obrazując go egzemplarzami bilonu zastępczego z
własnego zbioru. Zbiór ten jest także pewnym 9. P. Menzel "Deutsche Notmünzen und sonstige
ograniczeniem tego opracowania, gdyż brak w nim Geldersatzmarke 1840 - 1990", Gütersloh 1993
pewnych monet i żetonów uniemożliwiał pełne 10. A. Mikołajczyk "Leksykon numizmatyczny" Warszawa
zobrazowanie omawianej tematyki. W miarę możliwości - Łódź 1994
jednak uzupełniał będę opracowanie kolejnymi obiektami.
11. W. Niemirycz "Katalog monet polskich spółdzielni
Chcę podziękować Robiemu, bez którego wojskowych z lat 1925 - 1939", Warszawa 1988
opracowanie to nie zaistniałoby, za udostępnienie miejsca
w sieci, oprawę techniczną oraz za okazaną cierpliwość. 12. B. Paszkiewicz "Pięć wieków polskiej monety
zastępczej", Warszawa 1981
Pragnę również w tym miejscu skierować swą prośbę
13. J. Ptaszyński "Nieznane monety i żetony wrocławskie"
do znalazców wszelkich obiektów, które są lub mogą być
w Biuletyn Numizmatyczny nr 7-8/84
formą pieniądza zastępczego - szczególnie zaś emisji
dominialnych. Dzielcie się informacjami o ich odkryciu. 14. J. Ptaszyński "Żetony zakładów przemysłowych" w
Notujcie miejsce ich znalezienia oraz kontekst znaleziska, Biuletyn Numizmatyczny nr 11-12/85
nie zawsze ale częstokroć ułatwia to przypisanie danej
15. A. Schmidt "Katalog monet lokalnych z ziem polskich
emisji konkretnemu miejscu, czasem konkretnemu
1916 - 1922", Gniezno 1995
emitentowi, zawsze jednak wzbogaca to wiedzę o jakże
mało jeszcze poznanym pieniądzu zastępczym. Bitym 16. A. Schmidt "Płatnicze żetony prądowe" w Biuletyn
często niestarannie, często w podłym materiale ale jakże Numizmatyczny 9-12/86
ciekawym. Wszelkie uwagi związane z omawianą
problematyką proszę kierować na adres 17. A. Schmidt "Systematyka pieniądza zastępczego" w
"Zastępcze znaki pieniężne w Polsce w XX w.", Warszawa
arek_gosc@poczta.onet.pl
1984
Arkadiusz Gościnny
18. A. Schmidt "Żeton prądowy z Dobrego Miasta" w
Biuletyn Numizmatyczny 4-6/87
Bibliografia: 19. A. Schmidt "Żetony wodociągowe na ziemiach
polskich" w Biuletyn Numizmatyczny 4-6/86
1. M. Bartoszewicki "Pieniądz wystawców wojskowych na
tle innych zastępczych emisji pieniężnych na ziemiach 20. A. Schmidt, B. Sikorski "Katalog żetonów gazowych z
polskich" w "Zastępcze znaki pieniężne w Polsce w XX ziem polskich" Piła 1986
w.", Warszawa 1984
21. B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony tramwajowe z
2. S. Bulkiewicz "Bilon zastępczy w moim zbiorze" w ziem polskich" Piła 1987
Biuletyn Numizmatyczny nr 11-12/84
22. B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony Wielkopolski,
3. S. Bulkiewicz "Monety zastępcze oraz znaki Pomorza i Mazur" katalog, tom I-XI, Piła 2001
monetopodobne Łodzi i okolic" Łódź - Piła 1998
23. B. Sikorski "Monety zastępcze i żetony z zaborów
4. S. Bulkiewicz "Żetony rabatowe i reklamowe" w rosyjskiego i austriackiego" tom I-VII, Piła 2000
Biuletyn Numizmatyczny nr 3-4/84
24. B. Sikorski "Monety zastępcze miast gmin i powiatów"
5. R. Kokott, B. Sikorski "Monety zastępcze Wojska Katalog tom I-IV, Piła 1995
Polskiego 1925 - 1939" katalog tom I-VI, Piła 2002
25. B. Sikorski "Monety zastępcze obozów jeńców
6. K. M. Kowalski "Miedziany żeton reklamowy firmy wojennych 1914 - 1918 - emisje prywatne" katalog, tom I-
Wilhelma Anhalta z Kołobrzegu" w Przeglad II, Piła 1989
Numizmatyczny 2(41)/2003
26. B. Sikorski "Monety zastępcze obozów jeńców
45
wojennych 1914 - 1918 - emisje urzedowe" katalog, Piła XII, Piła 1998
1996
29. B. Sikorski "Żetony gazowe z ziem polskich" katalog
27. B. Sikorski "Pieniądz zastępczy majatków ziemskich. Piła 1993
Katalog żetonów dominialnych" tom I-XI, Piła 1994/96
28. B. Sikorski "Śląskie monety zastępcze" katalog tom I-
46

PL Gościnny A., Monety Zastępcze I Żetony Monetarne

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PL Gościnny A., Monety Zastępcze I Żetony Monetarne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Monety zastępcze i żetony monetarne

Arkadiusz Gościnny, Monety zastępcze i żetony monetarne, [w:]

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

lub Gültig bis zum öffentlichen aufruf (ważne do czasu

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Bilon lokalny emitowało 113 wystawców ze 109

aż do ponad miliona jak to jest w przypadku 10 fenigów z

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

I tak najczęściej spotykanym określeniem jest

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

często zapis ten można spotkać w skróconej wersji jako

N. pol. N. niem. RokMet. Nr kat.

Emisji miejskiej kasy oszczędnościowej - moneta z

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

Röttinera, który miał miejsce na początku lat 20-tych.

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

N. pol. N. niem. Rok Met. Nr kat.

6. Bublitz Bobolice 58. Münsterberg Schles. Ziębice

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Majątek Nom. Met. Nr kat.

fałszerstwa, gdzie na tynfie z 1665 roku dobito fałszywe

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Kolejne okresy przynoszą emisje coraz staranniejsze,

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Nie zawsze jednak metalowe krążki z wypisaną nazwą

Majątek Nom. Met. Nr kat.

W XVIII wieku pojawiły się również w roli pieniądza

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Niestety tego typu monety bywają fałszowane na

Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nom. Met. Nr kat.

czasem w literach zawartych na żetonach kryją się inicjały

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Obok tych emisji funkcjonowały także wytwory

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Majątek Nom. Met. Nr kat.

częstokroć jednak nazwy majątków zawarte są literze

Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nom. Met. Nr kat.

Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nr kat.

Majątek Nom. Met. Nr kat. Majątek Nr kat.

gro jednak emisji pozostaje nieokreślona - trudno dzisiaj

Zabór rosyjski a także austriacki

Zabór pruski - szczególnie Wielkopolska

Majątek Nr kat. Majątek Nr kat.

Majątek Nr kat. Majątek Nr kat.

Majątek Nr kat. Majątek Nr kat.

mamy także emisję bitą ręcznie, gdzie przy podanych

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Majątek Nom. Met. Nr kat.

ale mamy także emisję tylko z inicjałami właściciela hr.

Zwrócić pragnę uwagę również na jeszcze jedną

Majątek Nom. Met. Nr kat.

Na zakończenie pragnę podkreślić, że mimo iż jest to

Jednostka taktyczna Nom. Met. Nr kat.

Miasto Jednostka takt. Nom. Met. Nr kat.

Jednostka taktyczna Nom. Met. Nr kat.

Jak już wspomniałem wyżej monety spółdzielni

Miasto Jednostka takt. Nom. Met. Nr kat.

Miasto Jednostka takt. Nom. Met. Nr kat.

Monety skatalogowano na podstawie R. Kokott, B.

N. pol. N. niem. Nom. Met. Nr kat.

2. Dolna Grupa - Nieder-Gruppe - żołnierski obóz