2

Zrozumieć przeszłość

Maturalne
karty pracy
do historii
dla liceum ogólnokształcącego i technikum
Zakres rozszerzony
Agnieszka i Tytus Izdebscy
Małgorzata Machałek

Zrozumieć przeszłość

Maturalne
karty pracy 2
do historii
dla liceum ogólnokształcącego i technikum
Zakres rozszerzony
 Zrozumieć przeszłość
Maturalne karty pracy 2
dla liceum ogólnokształcącego i technikum
Zakres rozszerzony

Maturalne karty pracy 2 uzupełniają podręcznik autorstwa Pawła Klinta i Piotra Galika
Zrozumieć przeszłość. Część 2, zakres rozszerzony dopuszczony do użytku szkolnego i wpisany do wykazu podręczników
przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania historii na poziomie ponadgimnazjalnym, w zakresie rozszerzonym.
Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 642/2/2014

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2014

Wydanie czwarte. Warszawa 2019. ISBN 978-83-267-1926-4

Koordynacja prac: Sylwia Kołonowicz.

Redakcja merytoryczna: Maciej Wycinek, Magdalena Zimerman. Redakcja językowa: Sylwia Kołonowicz.
Nadzór artystyczny: Kaia Juszczak. Projekt okładki: Maciej Galiński, Wojtek Urbanek.
Opracowanie graficzne: Małgorzata Gregorczyk.
Mapy: Zespół kartograficzny – Wrocław. Fotoedycja: Magdalena Dzwonkowska.
Realizacja projektu graficznego: Mateusz Wysiecki.

Spis źródeł fotografii i rysunków:

Archiwum Nowej Ery (s. 11, 13, 25, 28, 32, 36 znaczek, 63, 70, 71, 74 Stachowicz, Norblin, 80); BE&W: (s. 22, 47, 82),
Alamy/Angelo Hornak (s. 4 Indie), Alamy/Jon Bower (s. 4 Budda), Fine Art Images (s. 67 Baudry), Łukasz Zandecki (s. 46),
NMR/Franz Marc Frei (s. 56 Carskie Sioło), SuperStock/Stefano Baldini (s. 14), The British Museum (s. 68, 75),
ullstein - Archiv Gerstenberg (s. 73), Universal History Archive (s. 36 rysunek); Biblioteka Narodowa (s. 45); East News/
De Agostini (s. 67 emblemat); Forum: (s. 74 Orłowski), Kamil Kajko (s. 21); Fotochannels/Corbis: Bettmann (s. 66 rysunek),
The Bridgeman Art Library (s. 30, 86); Getty Images/De Agostini (s. 65); Getty Images/Thinkstock RF (s. 37 cerkiew,
37 Wielka Zbrojownia, 56 Zwinger); http://teylers.adlibhosting.com (s. 33); Indigo/SuperStock (s. 17); Krzysztof Chojnacki
(s. 20); Library of Congress (s. 66 Enzing-Miller); Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie (s. 48); Muzeum Wojska
Polskiego (s. 88); Shutterstock (s. 4 zamek, 8, 37 Wersal, 56 Wersal, Sanssouci, 76, 85); Warszawskie Centrum
Numizmatyczne (s. 39); Wikipedia (s. 74 Kossak); www.aukcjamonet.pl (s. 57, 59).

Nowa Era Sp. z o.o.

Aleje Jerozolimskie 146D, 02-305 Warszawa
www.nowaera.pl, e-mail: nowaera@nowaera.pl
Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00

Druk i oprawa: Interak, Czarnków

SPIS TREŚCI

I. Europa i świat w epoce odrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

• Cywilizacje pozaeuropejskie • Wielkie odkrycia geograficzne • Ekspansja kolonialna
• Europa w epoce wielkich odkryć • Kultura renesansu • Reformacja i jej skutki
• Kontrreformacja i wojny religijne • Europa Zachodnia w XVI wieku • Państwa Europy
Wschodniej i Północnej

II. „Złoty wiek” Rzeczypospolitej szlacheckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

• Społeczeństwo i gospodarka Rzeczypospolitej w XVI wieku • Rozwój demokracji
szlacheckiej • Kultura i sztuka renesansu w Polsce • Panowanie ostatnich Jagiellonów
• Reformacja i kontrreformacja w Rzeczypospolitej • Rzeczpospolita Obojga Narodów
• Pierwsi władcy elekcyjni

III. Europa w XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

• Angielska wojna domowa • Wojna trzydziestoletnia • Absolutyzm we Francji
• Zmiany polityczne w Europie w XVII wieku • Kultura baroku

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

• Początki rządów Zygmunta III Wazy • Walka o koronę carów • Kozaczyzna i konflikty
z Turcją • Powstanie Chmielnickiego • Potop szwedzki • Wojna domowa i król „Piast”
• Rządy Jana III Sobieskiego • Kryzys Rzeczypospolitej • Barok i sarmatyzm

V. Oświecenie w Europie i w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

• Gospodarka i społeczeństwo w XVIII wieku • Oświecenie • Budowa imperium rosyjskiego
• Absolutyzm oświecony w Prusach i w Austrii • Rzeczpospolita w pierwszej połowie
XVIII wieku • Pierwsze lata rządów Stanisława Augusta • Oświecenie w Rzeczypospolitej

VI. Świat i Rzeczpospolita w końcu XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

• Rewolucja amerykańska • Wybuch rewolucji we Francji • Republika Francuska
• Rzeczpospolita w dobie Sejmu Wielkiego • Upadek polskiej państwowości • Francja
od konsulatu do cesarstwa • Legiony Polskie we Włoszech • Ekspansja i klęska Napoleona
• Księstwo Warszawskie

VII. Przykładowy test typu maturalnego .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Klucz odpowiedzi do testu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
 KARTY PRACY DO ROZDZIAŁU EUROPA W XVII WIEKU
III. Europa w XVII wieku

Materiał do zadania 1.
Angielski rysunek satyryczny z 1643 r. Osobista polityka króla: w połowie papisty, w połowie
absolutysty
cholerni Irlandczycy

papiescy
złośliwi
konspiratorzy
spiskowcy

Kościół królestwo

miasto

parlament

Zadanie 1. (0–1)
Wyjaśnij treść polityczną i przesłanie propagandowe rysunku satyrycznego, interpretując
jego elementy graficzne.

Materiał do zadania 2.
Fragment opracowania historycznego
Radość Londynu z powodu wstąpienia na tron Jakuba I przerwał wybuch zarazy, która zabrała
30 tys. ludzi, wstąpienie na tron Karola I dało sygnał do następnego, nie mniej zgubnego wybuchu.
W 1636 roku przyszedł słabszy atak. Potem Londyn był względnie odporny przez trzydzieści lat,
podczas których działy się różne inne rzeczy [...]. Kiedy więc przyszedł ostatni wybuch w roku
1665, to choć nie porwał większej części ludności londyńskiej niż niektóre poprzednie, mocniej
wstrząsnął wyobraźnią ludzką, gdyż zdarzył się w stuleciu wyższej cywilizacji, wygód i bezpie-
czeństwa, w którym podobne klęski słabiej pamiętano i mniej ich się spodziewano [...].
Źródło: Wielka Historia Świata. Świat w XVII wieku, oprac. zbiorowe, Kraków 2005, s. 80.

Zadanie 2. (0–1)
Wyjaśnij słowa autora opracowania zawarte w podkreślonym fragmencie tekstu, odwołując
się do wiedzy o historii Anglii w XVII w.

30
Materiały do zadania 3.

III. Europa w XVII wieku

Mapy
12° 8° 4° 0° 4° 12° 8° 4° 0° 4°

Orkady Orkady

i
58° i 58°

k
n
k

y
n

y
58° 58°

d
d

c
a
c

ry
a

ry

y
y

e
e

Heb
Heb

t
t

c
c

Aberdeen Aberdeen

n
n

M o r z e M o r z e

O
O

KRÓL. SZKOCJI KRÓL. SZKOCJI

l a
l a

(w latach 1603–1649 unia personalna z Anglią, P ó ł n o c n e (w latach 1603–1649 unia personalna z Anglią, P ó ł n o c n e
w 1651 r. włączone do Król. Anglii) w 1651 r. włączone do Król. Anglii)

A t
A t

EDYNBURG EDYNBURG

Newcastle Newcastle

Belfast KRÓL. ANGLII Belfast KRÓL. ANGLII

54° 54°
54° 54°
Man York Man York
KRÓL. IRLANDII KRÓL. IRLANDII
(od 1692 r. do Król. Anglii) (od 1692 r. do Król. Anglii) 1643
Dublin Dublin Adwalton Moor

KILKENNY Nottingham KILKENNY Nottingham

Naseby Worcester Naseby

Worcester 1642
Cork Edge Hill Cork
LONDYN LONDYN
Pembroke Pembroke
Reading Reading
Morze Morze

Celtyckie Celtyckie
Plymouth Plymouth
50° 50° he
he Manc 50°
8° 4° L a Manc 0°
50° 8° 4° L a 0°

12° 8° 4° 0° 4° 12° 8° 4° 0° 4°

Orkady Orkady
i
i

58° 58°
k
n
k
n

y
y

58° 58°
d
d

c
c

a
a

ry
ry

y
y

e
e

Heb
Heb

t
t

c
c

Aberdeen Aberdeen
n
n

M o r z e M o r z e
O
O

KRÓL. SZKOCJI KRÓL. SZKOCJI

l a
l a

(w latach 1603–1649 unia personalna z Anglią, P ó ł n o c n e (w latach 1603–1649 unia personalna z Anglią, P ó ł n o c n e
w 1651 r. włączone do Król. Anglii) w 1651 r. włączone do Król. Anglii)
A t
A t

EDYNBURG EDYNBURG

Newcastle Newcastle
KRÓL. ANGLII Belfast KRÓL. ANGLII
54° 54°
54° 54°
Man York Man York
KRÓL. IRLANDII 1644 KRÓL. IRLANDII
(od 1692 r. do Król. Anglii) Marston Moor (od 1692 r. do Król. Anglii)
Dublin Dublin

KILKENNY Nottingham KILKENNY Nottingham

Naseby
Worcester Naseby Worcester
1645
Cork Cork
LONDYN LONDYN
Pembroke Pembroke
Reading Reading
Morze Morze
Celtyckie Celtyckie
Plymouth Plymouth
50° he 50° he
8° 4° L a Manc 0° 50° 8° 4° L a Manc 0°
50°

Zadanie 3. (0–2)
3.1. Uzupełnij legendę do map.

3.2. Nadaj tytuł zestawowi map. Powinien on zawierać określenie problemu i wskazanie
czasu oraz miejsca przedstawionych wydarzeń.

31
 Materiały do zadania 4.
III. Europa w XVII wieku

Źródło 1. Relacja o złupieniu Magdeburga w czasach wojny trzydziestoletniej

Jest rzeczą więcej niż pewną, że dnia 10 maja Magdeburg został wzięty szturmem przy pierwszym
ataku i całe to wielkie miasto leży obecnie w popiołach. [...] kiedy rozpoczął się szturm general-
ny na całe miasto, jeźdźcy, jak powiadają, z rozwianymi proporcami wjechali przez rów na wały,
a knechty z innych stron wpadli do miasta, mordując, kogo spotkali, hańbiąc kobiety i dziewczęta,
tyranizując młodych i  starych, nie oszczędzając nikogo. Tak splądrowawszy całe miasto, osta-
tecznie je podpalili, że spłonęło do szczętu; ocalała jedynie katedra i kilka domów rybackich nad
Łabą. [...] Najgorzej obszedł się nieprzyjaciel z pastorami; pomordowawszy ich we własnych ich
bibliotekach, spalił ich następnie wraz z książkami [...]. [...] [Chorwaci] i Walończycy [mieszkający
na terenie Belgii – przyp. red.] znęcali się w sposób okrutny [...]. Jednym słowem Turcy, Tatarzy
i poganie nie mogliby się gorzej pastwić.
Źródło: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997, s. 240.

Źródło 2. Obraz Edwarda Steinbrücka

Zadanie 4. (0–3)
4.1. Wyjaśnij na podstawie źródła 1., do którego obozu politycznego w wojnie trzydziestolet-
niej należeli zdobywcy Magdeburga.

4.2. Określ, który fragment relacji o złupieniu miasta został zilustrowany na obrazie.

4.3. Wyjaśnij, dlaczego w armii, która zdobyła Magdeburg, znajdowali się przedstawiciele
narodowości mieszkających w tak odległych częściach Europy.

32
Materiały do zadania 5.

III. Europa w XVII wieku

Źródło 1. Medal z połowy XVII w.
Napis: Pokój między Hiszpanią a Republiką
Zjednoczonych Niderlandów

Napis wzdłuż krawędzi:

Uległe lwy ciągną wóz bogini

Źródło 2. Fragment opracowania historycznego

Concordia to bogini zgody i harmonii, która panowała nad ładem w państwie i stosunkami we-
wnętrznymi w nim. Imię Concordia oznacza harmonię i pokój. Atrybutami Concordii są laska
Merkurego (jako symbol mediatora) oraz gałązka oliwna (symbol pokoju).
Źródło: W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985, s. 448.

Zadanie 5. (0–1)
Wyjaśnij na podstawie informacji z obu źródeł okoliczności powstania oraz symbolikę
ukazanego medalu, interpretując jego elementy graficzne.

Materiał do zadania 6.
Fragment pamiętników Ludwika XIV (1643–1715)
Nie musiałem bać się niczego ze strony cesarza, który został wybrany tylko dlatego, że pochodził
z austriackiego domu królewskiego i który był związany tysiącem sposobów układami kapitula-
cyjnymi z  państwami wchodzącymi w  skład cesarstwa, zaś sam nie mógł prawie nic przedsię-
wziąć. Elektorzy, którzy narzucili mu tak trudne warunki, nie mogąc mieć wątpliwości, co do jego
niechęci, żyli w stanie ciągłej podejrzliwości wobec niego. Część książąt cesarstwa była powiązana
z moimi interesami. Szwecja tylko ze mną mogła osiągnąć prawdziwe i trwałe korzyści: straciła
właśnie wielkiego władcę i chodziło tylko o to, by utrzymała swe zdobycze w okresie niepełnolet-
ności nowego króla. [...] Anglia ledwie dyszała po przeżytych nieszczęściach i dążyła jedynie do
umocnienia swych rządów za panowania przywróconego na tron króla, który zresztą skłaniał się
ku Francji.
Źródło: J. Carpentier, F. Lebrun, Historia Europy, tłum. T. Szafrański, Warszawa 1994, s. 187.

33
 Zadanie 6. (0–1)
III. Europa w XVII wieku

Podaj dwa argumenty na podstawie przywołanego fragmentu, które świadczą o tym, że tekst
powstał najwcześniej w 1660 r.

Materiały do zadania 7.
Źródło 1. Traktat powołujący Ligę Świętą
1. Przymierze zaczepne między cesarzem, Polską i Rzplitą Wenecką trwać będzie aż do ukończenia
wojny, odporne zawsze.
2. Protektorem i gwarantem onego jest papież i jego następcy. [...]
5. P rzez czas trwania onego żadna strona nie będzie mogła zawrzeć oddzielnego z nieprzyjacielem
pokoju, choćby jej podawano najkorzystniejsze warunki. [...]
7. To przymierze zawarte jest tylko końcem [tu: celem – przyp. red.] prowadzenia wojny przeciw
Turcji i do żadnej innej pod jakimkolwiek pozorem rozciągniętym być nie może.
8. Cesarz i król polski obiecują działać na lądzie potężnymi wojskami, Rzplita Wenecka liczną flo-
tą na morzu, tudzież wojskiem w Dalmacji, o ile ich siły dozwolą, aż do zawarcia chwalebnego
z pomocą Bożą pokoju.
Źródło: Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1999, s. 253.

Źródło 2. Mapa

Zadanie 7. (0–1)
Rozstrzygnij, czy mapa przedstawia stan granic politycznych w Europie w momencie rozpo-
częcia, czy też zakończenia wojny, o której mowa w źródle 1. Uzasadnij odpowiedź, podając
argument odnoszący się do historii Węgier.

34
Materiały do zadania 8.

III. Europa w XVII wieku

Źródło 1. Jean-Baptiste Colbert o merkantylizmie
[...] różnice co do wielkości i potęgi poszczególnych państw wynikają z różnej ilości znajdującego
się w ich granicach pieniądza. [...] należy stwierdzić, że corocznie wywozi się z granic naszego kró-
lestwa produkty wyrabiane z naszego surowca, a przeznaczone na zbyt na obczyźnie [...], wartości
12–18 milionów liwrów. [...] Holendrzy i inni cudzoziemcy prowadzą przeciw nam ustawiczną
wojnę i  jak dotąd z  takim sukcesem, że zamiast by suma ta dostawała się do naszego państwa
w gotówce i w następstwie powodowała ogromne bogactwo, przynoszą nam ją w różnych towa-
rach, bądź ich wyrobu, bądź sprowadzanych z zagranicy [...]. Przemyślność ich, a nasza nieroz-
tropność doszła tak daleko, że przy pomocy faktorów swych i  komisarzy, których mają prawo
osadzać po wszystkich portach królestwa, opanowali cały handel morski i  wyznaczają ceny na
wszystkie towary, które kupują i sprzedają. Łatwo stąd wywnioskować, że o ile zdołamy znieść
zyski Holendrów, ciągnione z poddanych naszego króla, i udaremnić odbyt towarów, które nam
przywożą, o tyle pomnożymy ilość gotówki, którą winniśmy ściągnąć w granice królestwa dzięki
wywozowi naszych produktów, i  o  tyle powiększymy potęgę, wielkość i  bogactwo państwa. Te
same następstwa będziemy mogli wyciągnąć co do towarów składowych, to jest tych, które mogli-
byśmy sprowadzać z Indii Wschodnich i Zachodnich, by wywozić je następnie na północ, a stam-
tąd przywozić same materiały, niezbędne do budowy okrętów [...]. Poza korzyścią, wynikającą
ze ściągnięcia do królestwa znacznej ilości gotówki [...], milion ludzi [...] będzie mogło zarabiać
na życie [...], a pomnożenie liczby okrętów niemal w nieskończoność pomnoży również wielkość
i potęgę państwa.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 37, oprac. J. Feldman, Kraków 1924, s. 15.

Źródło 2. Schemat

Zadanie 8. (0–1)
Oceń, czy schemat ze źródła 2. może stanowić ilustrację rozważań Jeana-Baptiste’a Colberta.
Uzasadnij odpowiedź.

35
 Materiały do zadania 9.
III. Europa w XVII wieku

Źródło 1. Znaczek pocztowy z 1996 r.

Źródło 2. Rysunek ilustrujący, w jaki sposób wiedza matematyczna i geometryczna

Kartezjusza wpływała na jego poglądy na temat budowy organizmu ludzkiego

Źródło 3. Fragment pism Kartezjusza

Nigdy moje zamierzenia nie sięgały poza starania o udoskonalenie własnych myśli o budowanie
tylko na całkowicie własnym gruncie. To, że pragnę przedstawić wam tutaj wzór swej pracy, jako
że dość mi się podobała, nie znaczy bynajmniej, że chciałbym komukolwiek radzić, by go naśla-
dował [...]. Pierwszym było, aby nigdy nie przyjmować za prawdziwą żadnej rzeczy, zanim by jako
taka nie została rozpoznana przeze mnie w sposób oczywisty: co znaczy, aby starannie unikać
pośpiechu i uprzedzeń oraz aby nie zawrzeć w swych sądach nic ponad to, co jawi się przed mym
umysłem tak jasno i wyraźnie, że nie miałbym żadnego powodu, by o tym powątpiewać. Drugim,
aby dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile byłoby potrze-
ba dla najlepszego ich rozwiązania. Trzecim, by prowadzić swe myśli w porządku, poczynając
od przedmiotów najprostszych i najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu, jakby po
stopniach, aż do poznania przedmiotów bardziej złożonych, przyjmując porządek nawet wśród
tych przedmiotów, które bynajmniej z natury swej nie wyprzedzają się wzajemnie. I ostatnim, by
czynić wszędzie wyliczenia tak całkowite i przeglądy tak powszechne, aby być pewnym, że nic nie
zostało pominięte.
Źródło: M. Adamczyk, B. Chrząstowska, J.T. Pokrzywniak, Starożytność – oświecenie, Warszawa 1988, s. 373–374.

36
Zadanie 9. (0–1)

III. Europa w XVII wieku

Wyjaśnij na podstawie informacji zawartych w źródłach 2. i 3. powód wydania oraz wymowę
znaczka pocztowego, interpretując jego elementy graficzne.

Materiały do zadania 10.

Źródło 1. Fotografie przedstawiające zabytki różnych kręgów kultury na terenie kontynentu
europejskiego w XVI–XVII w.

1. 2.

Moskwa, cerkiew Wasyla Błogosławionego Wielka Zbrojownia w Gdańsku

3.

Wersal, fragment pałacu i ogrodów

37
 Źródło 2. Fragment relacji dyplomaty papieskiego z połowy XVII w.
III. Europa w XVII wieku

[...] miasto [...] jest ogromne, podłużne raczej niż szerokie, całe na równinie, bez murów i bram od
strony morza. Bardzo jest ludne – zamieszkuje je ponad pięćset tysięcy dusz, a niektórzy mówią,
że dużo więcej. Jest jednym z najpiękniejszych i najwspanialszych miast, jakie na świecie zobaczyć
można, a to dzięki ulicom, długim bardzo i prostym jak strzelił, domom pięknym, wysokim jak
pałace; całe marmurem są [one] zdobione, a bywa, że i stiukiem czy malowidłami, z pięknymi,
oszklonymi oknami, co bardzo dla oka wdzięczne. Ulice całe brukowane są kostką na sztorc usta-
wioną, przy tym bardzo schludnie utrzymane, nie zezwala się bowiem po mieście karetami jeździć
[...]. Największą [jednak] osobliwością i urokiem miasta jest to, że i każdą większą ulicą wiedzie
kanał duży i bardzo głęboki, a przy tym żeglowny.
Źródło: G. Fantuzzi, Diariusz podróży po Europie, 1652, [w:] Wielka Historia Świata.
Świat w XVII wieku, Kraków 2005, s. 209.

Zadanie 10. (0–1)

Podaj numer zabytku pochodzącego z tego samego kręgu kultury na terenie kontynentu
europejskiego w XVI–XVII w., który charakteryzuje źródło 2. Uzasadnij odpowiedź.
Numer zabytku: .
Uzasadnienie:

Zadanie 11. (0–12)

Zadanie zawiera dwa tematy. Wybierz jeden z nich do opracowania.
1. Scharakteryzuj związek między ustrojami politycznymi państw europejskich a gospodarką
w XVII w.
2. Na przykładach wybranych dzieł kultury XVII w. scharakteryzuj różnorodność form mecenatu.

38
KARTY PRACY DO ROZDZIAŁU WOJNY I KRYZYS RZECZYPOSPOLITEJ

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

W XVII WIEKU

Materiał do zadania 1.
Szóstak (sześć groszy) Zygmunta III Wazy z 1596 r.

awers rewers

Zadanie 1. (0–2)
1.1. Wyjaśnij znaczenie elementów graficznych umieszczonych na rewersie monety.

1.2. Oceń, jakie skutki dla Rzeczypospolitej miało posługiwanie się przez władcę symboliką
ukazaną w źródle. Uzasadnij odpowiedź.

Materiały do zadania 2.
Źródło 1. Trasa podróży Jakuba Sobieskiego po Europie w latach 1607–1613

39
 Źródło 2. Fragment opracowania historycznego
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

O wyborze trasy decydowały w dużej mierze względy wyznaniowe. Jeśli prześledzimy podróże
zagraniczne dysydentów i katolików, to dojdziemy do wniosku, że znacznie różniły się one od
siebie. Protestanci wzbraniali się raczej przed wyjazdem do Włoch i Hiszpanii, skłaniając się ku
odwiedzinom w Niemczech, Anglii, Niderlandach i Francji. Katolicy wybierali się z kolei najczę-
ściej właśnie do Włoch, Hiszpanii i Francji. Szczególnie chętnie odwiedzali oni Rzym. Młodzież
obu wyznań spotykała się we Francji oraz w Niderlandach, gdzie wyjątkowo chętnie zapoznawano
się z przodującą podówczas w Europie sztuką wojenną.
Źródło: Michał Kozłowski, http://www.histmag.org/Podroze-Jakuba-Sobieskiego-7636 [dostęp: 21.01.2014].

Zadanie 2. (0–1)
Oceń, czy trasa podróży Jakuba Sobieskiego po Europie była typowa dla panujących ówcześnie
zwyczajów. Uzasadnij odpowiedź, biorąc pod uwagę fakt, że szlachcic ten był katolikiem.

Materiały do zadania 3.
Źródło 1. Fragment instrukcji dla nuncjusza apostolskiego
Co się tyczy teraźniejszego króla, sądzę, że jemu więcej niż komu innemu winniśmy tę zbawienną
odmianę [...]. Gdyby tedy jakiemu królowi polskiemu, dobremu katolikowi, przyszło na myśl nie
dawać godności tylko samym katolikom, mając jak mówią do rozdania ok. 23 tysięcy tak urzę-
dów, jak beneficjów, czyby tym sposobem bez żadnej namowy nie nawrócił w krótkim czasie całej
szlachty, a za nią mieszczan i chłopów? [...]. Powinniśmy tedy dziękować Panu Bogu, że odkąd
grasować zaczęła ta zaraza po Polsce, mieliśmy tam ciągle królów dobrych katolików, mianowi-
cie teraźniejszego Szweda, który lubo zrodzony z ojca heretyka i wśród heretyckiego narodu, tak
jest pobożny i gorliwy, że nie byłby lepszym katolikiem, choćby się urodził i wychował w Rzymie.
W ciągu bowiem długiego swojego panowania, odmieniwszy senat, dokazał, że gdy przy wstąpie-
niu jego na tron było tylko trzech senatorów katolików, teraz zaś dwóch albo trzech heretyków.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 36, oprac. K. Tyszowski, Kraków 1923, s. 16.

Źródło 2. Fragment listu Jana Zamoyskiego do króla angielskiego Jakuba I

Lecz do tego prowadzę, że chociaż w  tych sporach chrześcijan bronimy różnych poglądów, to
jednak z miłości dla Rzplitej chrześcijańskiej zgadzamy się na wspólne imię. Prosta to jest rada,
ale jednak szczera, a dla narodu naszego i Rzeczypospolitej przyniosła korzyść, bo choć inne Kró-
lestwa zastała wzburzone i zachwiane domowemi wojnami, nasze przecież zachowała ona w spo-
kojnym i nienaruszonym związku [...].
Ja zaiste zachowuję naukę katolicką rzymską, siostra moja idzie za kalwińską, a jednak nas to nie
rozdziela. Wyznaję także, że będąc młodzieńcem przeszedłem na wyznanie luterskie, lecz gdy [...]
przetrząsałem wszystkie księgi, a wśród tego zapoznałem się także z świętemi doktorami, dosze-
dłem do przekonania, że należy pogodzić się z nimi, i wróciłem tam, skąd odszedłem. A pozostaje
rzecz najważniejsza: autorytet religii Kościoła katolickiego, po usunięciu którego nie będzie już
żadnego końca nowych rozterek. Tyle o sobie samym, każdy bowiem samo sobie stanowi.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 34, oprac. S. Kot, Kraków 1929, s. 13.

40
Zadanie 3. (0–2)

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

3.1. Rozpoznaj władcę, za którego panowania powstały przedstawione teksty źródłowe.
Obok zdania fałszywie charakteryzującego króla zapisz słowo fałsz.
1. Był siostrzeńcem Zygmunta II Augusta.
2. Za jego rządów doszło do bitwy pod Oliwą.
3. Jako jedyny król Polski został koronowany za życia poprzednio panującego władcy.

3.2. Rozstrzygnij, czy wyznanie heretyckie, o którym mowa w źródle 1., i wyznanie luterańskie,
wspomniane w źródle 2., to ta sama religia. Uzasadnij odpowiedź.

Materiał do zadania 4.
Mapa. Ziemie Rzeczypospolitej w końcu XVII w.

Zadanie 4. (0–2)
4.1. Podaj literę, którą na mapie oznaczono Kurlandię.
Litera: .
4.2. Wstaw znak X obok nazwy miasta, które na mocy postanowień rozejmu andruszowskiego
miało należeć przejściowo do Carstwa Rosyjskiego.
Smoleńsk Połock Kijów Czernihów

41
 Materiały do zadania 5.
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Źródło 1. Fragment raportu nuncjusza papieskiego w Wenecji z 1683 r. do sekretarza stanu

Szybko rozeszła się wiadomość radosna w  Wenecji i  objęła całe miasto. Zaraz zgromadziły się
wielkie tłumy ludzi ze szlachty, jak też z innych stanów, które przelewały się przez pałac posła ce-
sarskiego hr. Franciszka Thurn Valsassina, dając wyraz swej radości i składając gratulacje; obszer-
ny pałac wypełniony był mnóstwem ludzi, podobnie jak i dość rozległy plac przed pałacem. Jeden
wielki okrzyk radości wypełniał powietrze, płomienie ognisk rozpalonych na cześć zwycięstwa
wznosiły się ku niebu. Trwało to przez całą noc. [...]
Kupcy mieli dzisiaj wszystkie sklepy zamknięte: zbierano wszystko, co się dało, aby ognie trium-
falne podsycać. Głośno i  zgiełkliwie wiwatowano na cześć Jego Świątobliwości, cesarza i  króla
polskiego. Zabrzmiały dzwony katedry św. Marka dla uczczenia zwycięstwa, zaczem uderzono
w dzwony na wszystkich wieżach kościelnych.
Źródło: Historia nowożytna 1648–1789. Wybór tekstów, oprac. Kazimierz Piwarski, Warszawa 1954, s. 114–115.

Źródło 2. Fragment relacji francuskiego dyplomaty z XVII w.

W chwili wybrania go królem [...] był marszałkiem wielkim i jednocześnie hetmanem wielkim –
posiadał [zatem] dwa najwspanialsze urzędy w Polsce, bowiem marszałek wielki jest sędzią i sze-
fem szlachty, hetman wielki zaś dowódcą armii. Z  tego też względu, nie miał on wcale ochoty
zostać królem. Przekonywał swoją żonę, pałającą pragnieniem zdobycia korony, iż nie zdaje sobie
sprawy z tego, czego chce – zyska tylko czczy tytuł, lecz straci poważanie. Korona i tron osłabią
jego autorytet, a najbliżsi przyjaciele, widząc go z berłem w ręku, odwrócą się od niego, stając się
śmiertelnymi wrogami. Jednakże przeznaczenie, a raczej ambicja, skłoniły marszałkową wielką [...]
do działania na rzecz jego elekcji.
Źródło: Wielka Historia Świata. Świat w XVII wieku, Kraków 2005, s. 476.

Zadanie 5. (0–1)
Rozstrzygnij, czy w obu tekstach źródłowych mowa jest o tym samym władcy. Uzasadnij
odpowiedź, podając dwa argumenty – po jednym odnoszącym się do każdego ze źródeł.

Materiały do zadania 6.
Źródło 1. Joachim Jerlicz Latopisiec albo kroniczka o hetmanie Mikołaju Potockim [fragment]
Gdy na Ukrainie dopełniał się los wojsk koronnych, 20 maja zmarł król Władysław IV. W tych
trudnych chwilach ster nawy państwowej przejął w swe ręce kanclerz wielki koronny Jerzy Osso-
liński. Wprawdzie zgodnie z prawami Rzeczypospolitej godność kanclerska ustawała wraz ze
śmiercią króla i kanclerz mógł podjąć swoje obowiązki dopiero po koronacji nowego władcy, to
jednak Maciej Łubieński, na którego jako prymasa Polski i interreksa w okresie bezkrólewia prze-
chodziła najwyższa władza w państwie, nie był w stanie sprostać tym obowiązkom, głównie ze
względu na podeszły wiek.
Źródło: J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław–Warszawa–Kraków 2007, s. 54.

42
Źródło 2. Joachim Jerlicz Latopisiec albo kroniczka o hetmanie Mikołaju Potockim [fragment]

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Ponieważ żadna siła już nie stała na przeszkodzie, Tatarzy i Kozacy wdarli się aż pod Białą Cer-
kiew, biorąc wielki łup. I z całą pewnością, gdyby nie zostali powstrzymani siłą Bożą i wstawien-
nictwem Bogarodzicy, mogli kusić się o sam Kraków i Warszawę bez niczyjego oporu. Bowiem
taki strach zapanował, iż wszyscy myśleli bardziej o  ucieczce niż o  obronie. Chociaż bowiem
w roku 1620 podobna klęska pognębiła Królestwo, gdyż ubyli obaj hetmani, jeden zabity, drugi
pojmany, stało się to poza Królestwem, za zbliżaniem się zimy, gdy w kraju kwitł pokój, teraz zaś
w samych wnętrznościach Królestwa, przez wiarołomnych poddanych, i z pierwszą wiosną, z któ-
rą w polach wszystko służy posuwaniu się wrogiego wojska.
Źródło: J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław–Warszawa–Kraków 2007, s. 54.

Źródło 3. Mapa

Zadanie 6. (0–3)
6.1. Wyjaśnij, jakie niebezpieczeństwo dla Rzeczypospolitej wiązało się z wydarzeniami
opisanymi w źródle 1.

6.2. Wpisz znak X obok miejsca rozegrania bitwy, której okoliczności wyjaśnia źródło 2.
Żółte Wody
Korsuń
Zbaraż
Beresteczko

43
 6.3. Wymień na podstawie źródeł 2. i 3. cztery przyczyny sytuacji, w jakiej znalazła się
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Rzeczpospolita.

Materiał do zadania 7.
Mapa. Najazd Szwedów na Rzeczpospolitą

Zadanie 7. (0–1)
Wpisz w tabelę numery z legendy do mapy odpowiadające podanym opisom.
Obszary działania polskich oddziałów partyzanckich.
Granica Rzeczypospolitej.
Najdalszy zasięg obszarów zajętych przez Szwedów.
Ważniejsze działania wojsk szwedzkich w latach 1655–1656.
Miasta i twierdze oblegane, ale niezdobyte przez Szwedów.

44
Materiał do zadania 8.

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Rycina

Zadanie 8. (0–2)
8.1. Wpisz znak X obok właściwego określenia czasu wydarzeń ukazanych na ilustracji.
listopad–grudzień 1655 r.
marzec–kwiecień 1658 r.
marzec–kwiecień 1660 r.
styczeń–luty 1667 r.

8.2. Wyjaśnij wpływ przedstawionego wydarzenia na przebieg wojny.

Materiały do zadania 9.
Źródło 1. Fragment opracowania historycznego zawierającego informacje o sztuce barokowej
w Rzeczypospolitej w XVII w.
[...] kolumna rezerwowana była [...] dla postaci Chrystusa, Madonny i świętych. [...] w wypadku
naszego pomnika po raz pierwszy w nowożytnej Europie na kolumnie postawiony został świecki
władca. Tym samym [...], uświęcając w tak szczególny sposób majestat króla, stała się pomnikiem
szczególnej chwały ziemskiej i niebieskiej. Temu przesłaniu odpowiadają także zbroja (symbol
mocy ducha) [...] i trzymane przezeń w rękach atrybuty gotowości do obrony wiary: szabla i krzyż.
Źródło: Historia Polski, t. 6, Polska 1586–1831, Biblioteka „Gazety Wyborczej”, Warszawa 2007, s. 226.

45
 Źródło 2. Pomnik Stefana Czarnieckiego w Tykocinie z 1763 r.
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Zadanie 9. (0–4)
9.1. Rozpoznaj władcę, którego dotyczy źródło 1.

9.2. Zinterpretuj atrybuty postaci ukazanej w źródle 2. na podstawie opisu ze źródła 1.

9.3. Z
 apisz nazwę wydarzenia historycznego, które najbardziej przyczyniło się do rozsławienia
postaci przedstawionej w źródle 2.

9.4. Rozstrzygnij, czy największe zasługi dla Rzeczypospolitej postaci ze źródła 2. przypadły
na czas panowania władcy, którego dotyczy źródło 1. Uzasadnij odpowiedź.

46
Materiał do zadania 10.

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Jan Chryzostom Pasek o elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego
Nastąpiła potym elekcyja króla. [...]. Sam Radziwiłł Bogusław miał z  sobą ludzi z  ośm tysięcy
bardzo pięknych. [...] Nazajutrz pozjeżdżali się do szopy. Okryły wojska pole; dopiero różni róż-
nie dają sentencyje, ten tego, ten zaś inszego chwaląc. Ozwie się jeden szlachcic z województwa
łęczyckiego, którzy zaraz nad kołem stali na koniach: „Nie odzywajcie się [...], bo tu będą kule
koło łba latały” [...]. Kiedy to poczną ognia dawać, senatorowie z miejsc w nogi między karety,
pod krzesła; rozruch, tumult. Zaraz insze chorągwie [wojsk prywatnych magnatów – przyp. red.]
skoczyły w drugą stronę piechotę potrącać, deptać [...]. [...] Ozwie się ktoś tam z kupy: „Mości Pa-
nowie, nie na próżnowanieśmy tu przyjechali; milcząc a patrzając na siebie, nic tu nie sprawiemy.
Ponieważ ksiądz JMość z Prażmowa funkcyjej urzędowi swemu należytej nie czyni dosyć, więc
prosiemy JMości pana kasztelana krakowskiego, jako pierwszego in regno senatora, aby nam był
dyrektorem; wszakże też to nie papieża obierają, możemy się obeść i bez księdza.
Źródło: Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki, Wrocław 2003, s. 442–444, 447.

Zadanie 10. (0–2)

10.1. Wyjaśnij, dlaczego Jan Chryzostom Pasek uważał, że ksiądz z Prażmowa funkcyjej
urzędowi swemu należytej nie czyni dosyć.

10.2. Czy przytoczony fragment dzieła Jana Chryzostoma Paska mógł być dowodem
oligarchizacji życia politycznego w Rzeczypospolitej? Uzasadnij odpowiedź.

Materiały do zadania 11.

Źródło 1. Obraz przedstawiający rodzinę Jana III Sobieskiego

47
 Źródło 2. Obraz ukazujący Jana III Sobieskiego
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Zadanie 11. (0–1)

Wymień trzy wzorce kulturowe, do których nawiązali autorzy przedstawionych reprodukcji.
Uzasadnij odpowiedź.

Materiał do zadania 12.

Szymon Starowolski Polska albo opisanie Królestwa Polskiego [fragment]
Władza w Polsce składa się z trzech podstawowych i prostych form republiki, które zakładają rzą-
dy albo jednego, albo kilku, albo wielu, czyli wszystkich do pewnego stopnia, w oparciu o równość
praw. Mamy tedy króla nie z dziedzictwa, lecz w drodze elekcji kreowanego, który jest najwyż-
szym wykonawcą praw ustanowionych na sejmach. Mamy senat ze znaczniejszej szlachty wybra-
ny i do przestrzegania tychże praw powołany. Mamy posłów sejmowych, obranych w wolnym
głosowaniu każdej prowincji, a wyznaczonych do uchwalania na sejmie praw, jakoby trybunów
jakichś, którzy i władzę króla, i senatu nadmierny autorytet ograniczają.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, z. 36, oprac. K. Tyszowski, Kraków, 1923, s. 34

Zadanie 12. (0–2)

12.1. Wyjaśnij, do jakich wzorców ustrojowych Szymon Starowolski porównywał strukturę
władzy w Rzeczypospolitej.

48
12.2. Rozstrzygnij, czy współczesna demokratyczna republika mogłaby być oparta na zasa-

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

dach opisanych przez autora przywołanego tekstu. Uzasadnij odpowiedź.

Materiały do zadania 13.

Źródło 1. Instrukcja Jakuba Sobieskiego z 1649 r. dla synów wyjeżdżających w świat
Będzie miał każdy z was księgę [...] z gołego papieru, w której sobie wszystkie drogi peregrynacjej
swojej pisać będziecie od dnia wyjechania z domu, aż, da Bóg, zwrócenia się. Będziecie sobie w tej-
że książce notować notabilia1 w mieście albo w królestwie, w którym będziecie [...]. Mianowicie,
będziecie sobie notować królów, monarchów i książąt udzielnych, których będziecie widzieli [...].
Kiedy przez miasta wielkie pojedziecie, wypytajcie się, czyje miasto.
Na podstawie: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 86.
1
Notabilia – rzeczy godne zapamiętania.

Źródło 2. Instrukcja Jakuba Sobieskiego z 1649 r. dla synów wyjeżdżających w świat

Peregrynacji inter alios fructus1 ten jest primarius2: uczenie się języków cudzoziemskich. To ozdo-
ba każdego szlachcica polskiego i  pochwała między przednimi ozdobami i  pochwałami umieć
języki. A nie tylo kożdego szlachcica polskiego, ale kożdego hominis politici3. Przyda się i na dwo-
rze pańskim, przyda et in Republica4 na różne legacje, na różne pańskie i Rzeczypospolitej usługi.
A choćby nie było nic więcej, jeno to: między cudzoziemcami, których pełna Polska, siedzieć a nie
być niemym.
Na podstawie: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 86.
1
Inter alios fructus – między innymi korzyściami.
2
Primarius – najważniejszy.
3
Hominis politici – dosłownie: człowieka politycznego, obywatela.
4
Et in republica – i w republice.

Źródło 3. Fragment wiersza Wacława Potockiego

Polacy do cudzych z kosztem jeżdżą krajów,
Pozbywają ojczystych cnotę obyczajów,
Bogacą Włochy, Niemcy, Francuzy włokitą,
A siebie i ubożą swą Rzeczpospolitą [...].
Na podstawie: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 87.

Zadanie 13. (0–3)

13.1. Zapisz imiona i nazwiska monarchów, których mogliby uwzględnić w 1649 r. synowie
Jakuba Sobieskiego w notatkach prowadzonych w trakcie zagranicznych podróży.
Państwo Władca
Szwecja
Francja
Hiszpania
Cesarstwo

49
 13.2.Wyjaśnij na podstawie źródła 2. wpływ podróży zagranicznych na kariery polityczne
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

szlachciców.

13.3. R
 ozstrzygnij, czy obyczaj odbywania podróży zagranicznych przez młodzież szlachecką
i magnacką jest jednakowo oceniany w każdym z podanych źródeł. Uzasadnij odpowiedź.

Materiał do zadania 14.

Szymon Starowolski Reformacja obyczajów polskich (ok. 1650 r.) [fragment]
Sama to tylko nieszczęśliwa polska wolność, gdzie wolno czynić, co się nie godzi, i wolno Boga
i majestat Jego bluźnić, pomazańca Bożego, radę jego, stan duchowny lżyć, szkalować i znieważać;
wolno dobra kościelne i Rzplitej plądrować, dwory szlacheckie najeżdżać, niewinnie ludzi zabijać,
gwałty białymgłowom czynić i, co się jeno komu podoba, broić bez żadnego karania.
Na podstawie: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 149.

Zadanie 14. (0–2)

14.1. Wyjaśnij, jak Szymon Starowolski rozumie „złotą wolność”, do której odnosi się
w swoim tekście.

14.2. Wymień dwa wydarzenia polityczne z dziejów Rzeczypospolitej, które mogłyby

uzasadniać opinię autora o złotej wolności.

Materiał do zadania 15.

Szymon Starowolski Reformacja obyczajów polskich (ok. 1650 r.) [fragment]
Z sławnej onej jazdy szlacheckiej [...], od którejśmy się wszyscy equites1 zwali, staliśmy się teraz
wozownicy, podusznicy, z łożkami i kołami się włócząc, bez poszóstnych karet, strojnie obitych
kotczych [powozów – przyp. red.], jedwabiem i srebrem ozdobionych rydwanów nie tylko do są-
siada, ale i do obozu już jechać nie chcemy.
Źródło: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 151.
1
Equites – tu: jeźdźcami.

50
Zadanie 15. (0–1)

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Wykaż, na czym polegał związek między przemianami w położeniu stanu szlacheckiego,
o których pisał Szymon Starowolski, a potencjałem militarnym Rzeczypospolitej. Uwzględnij
zmiany w sztuce wojennej, które dokonały się w czasach nowożytnych.

Materiały do zadania 16.

Źródło 1. Wespazjan Kochowski Dworska fortuna [fragment]
Niechaj kto chce stawa bliski
Przy królewskim tam tronie,
Ja zaś w swej chatce niskiej
Bezpieczniej wesprę skronie.

Niech kto chce depce mozaikiem

Ułożone podłogi,
Ja nie chcę być niewolnikiem,
W złotą wolność ubogi:

Tam jest szczęście: dom ojczysty,

Dobrze nabyte zbiory, [...].

Nie masz, nie masz, jako w domku

Własnym pilnowali roli...
Źródło: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 153.

Źródło 2. Wacław Potocki Wety parnaskie [fragment]

Miła wiosko, wdzięczne sady,
Lasy, stawy, bez zawady
Sąsiada dogryźliwego
I kredytora przykrego,
Cieniu miły, wdzięczny cieniu,
Choć przy miernym, dobrym mieniu,
Tak się tobą kontentuję,
W sobie wielki pokój czuję.
Źródło: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 153.

Zadanie 16. (0–2)

16.1. Wyjaśnij, na czym polegały ideały życia polskiej szlachty w XVII w. przedstawione
w obu źródłach.

51
 16.2. Zinterpretuj słowa Wespazjana Kochowskiego.
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Ja nie chcę być niewolnikiem,

W złotą wolność ubogi: [...].

Materiały do zadania 17.

Źródło 1. Wespazjan Kochowski Starożytność domów szlacheckich [fragment]
Któryż dom w Polsce starszy? Jest Chamiec od Chama
I Abramowicz także jest od Abraama.
Są, do których listy swe pisał Paweł święty,
Od Jakuba Minora i Tęcze dom wzięty.
Jeśli z nazwisk te domy liczą stare lata,
Rajski z Adamowskim są od początku świata.
Na podstawie: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 168.

Źródło 2. Fragment Liber chamorum1

Bałdyński nazwał się z Jędrzejowa Bałdyna rzeźnika syn,
Barszczowski Mathiasz nazwał się Barszczów syn z Radowa,
Barański nazwali się trzej bracia, tych ociec we wsi Chełmie
mila od Krakowa chłop był, karczmarz, Baranem go zwano,
Bierkowski z Myszliszowa od Przedborza Birki chłopa rolnika syn,
Bryliński nazwał się miejski synek z Poznania, Bryła ojca jego tam zowią,
Burkacki nazwał się Jan z Rusi z Beresteczka, Burkaty mieszczanina syn...
Na podstawie: J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, XVI–XVIII wiek, t. I, Warszawa 1976, s. 179.
1
 iber chamorum – dosłownie Księga chamów, utwór Waleriana Nekandy Trepki z początku XVII w., zawierający
L
spis osób bezprawnie podszywających się pod stan szlachecki.

Zadanie 17. (0–2)

17.1. Wymień na podstawie obu źródeł dwa sposoby uzasadniania przynależności do stanu
uprzywilejowanego.

17.2. Podaj dwie formy mobilności społecznej w Rzeczypospolitej, odwołując się do źródła 2.

52
Materiały do zadania 18.

IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Źródło 1. Napis z tablicy pamiątkowej znajdującej się w kościele w Suchej Beskidzkiej
Roku pańskiego 1630 Jaśnie Wielmożny I.M.P. Piotr Komorowski [...] starosta oświęcimski, będąc
chory bardzo a osobliwie na oko, które mu było z głowy wyszło na wierzch, że go podwięzować
musiał ten, będąc w Krakowie w kamienicy swojej. We śnie okazał mu się błogosławiony ojciec
Stanisław w habicie swoim zakonnym, a ocknąwszy się poznał, że mu się zaraz na zdrowiu po-
lepszyło [...], [...] nazajutrz kazał się nieść jeszcze słaby do grobu jego, a tam odprawiwszy swoje
nabożeństwo [...], począł mówić, ze strony fundacyjej, aby tam tych zakonników to jest canonicos
regulares w swojej dziedzicznej majętności [osadzić – przyp. red.] [...].
http://www.suchabeskidzka.pl/pl/56344/78414/Kanonizacja_blogoslawionego_
Stanislawa_Kazimierczyka.html [dostęp: 3.03.2014].

Źródło 2. Nota biograficzna błogosławionego Stanisława Sołtysa zwanego Kazimierczykiem

Święty Kościoła katolickiego, prezbiter, polski duchowny katolicki, kanonik laterański, kaznodzie-
ja i duszpasterz krakowski (ur. 27 września 1433 r., zm. 3 maja 1489 r.). Jego ojciec był z zawodu
tkaczem, pełnił również funkcję rajcy miejskiego. Stanisław ukończył teologię, a w 1456 r. wstąpił
do klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich w Krakowie. Rok po śmierci księdza Stanisła-
wa sporządzono spis 176 nadzwyczajnych łask uzyskanych dzięki jego orędownictwu.

Zadanie 18. (0–1)

Rozstrzygnij, czy kult Stanisława Kazimierczyka w Polsce w XVII w. miał charakter stanowy.
Uzasadnij odpowiedź.

Zadanie 19. (0–12)

Zadanie zawiera dwa tematy. Wybierz jeden z nich do opracowania.
1. Rozstrzygnij słuszność stwierdzenia, że wydarzenia, które miały miejsce w 1648 r. stanowiły
przełom między dwiema formami ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej: demokracją szlachecką
i oligarchią magnacką. W pracy wykorzystaj załączone materiały.
2. S charakteryzuj podstawowe zasady sztuki wojennej Rzeczypospolitej w XVII w. i rozważ ich
skuteczność w kolejnych kampaniach wojennych tego stulecia.

Materiały źródłowe do tematu 1.

Źródło 1. Fragment opracowania historycznego
Zamiast zmiany w linii rozwoju państwa, jaką stanowił zwrot w kierunku absolutyzmu, w Polsce
postępowała dalsza, doprowadzona do ostatecznych konsekwencji ewolucja modelu monarchii
stanowej. Uczestniczącym we władzy – obok monarchy – „narodem politycznym” była zarówno
średnia szlachta, jak i magnaci. Od drugiej połowy XVII stulecia układ sił w „narodzie politycz-
nym” ulegał zmianie. Przewagę uzyskali magnaci, którzy podporządkowali sobie część szlach-
ty, a pozostałą odsuwali [...] od współdziałania w sprawach publicznych. Czasy Rzeczypospolitej
szlacheckiej [...] przedstawiają się w sposób zróżnicowany. Wyłączając ostatnie lata kształtowania
się monarchii konstytucyjnej, wyróżniamy w czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej dwa zasadni-
cze podokresy: a) demokracji szlacheckiej i b) oligarchii magnackiej.
Źródło: J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994, s. 177–178.

53
 Źródło 2. Mapa. Przewidywane skutki traktatu w Radnot
IV. Wojny i kryzys Rzeczypospolitej w XVII wieku

Źródło 3. Tabela. Sejmy Rzeczypospolitej za panowania królów elekcyjnych

Liczba sejmów Przeciętne
Lata
Panujący królowie w tym bez trwanie obrad
panowania odbytych*
uchwał w dniach
Henryk Walezy 1573–1575 7 – 41
Stefan Batory 1576–1586 7 – 47
Zygmunt III 1587–1632 37 6 39
Władysław IV 1632–1648 15 3 38
Jan Kazimierz 1648–1668 20 7 39
Michał Korybut Wiśniowiecki 1669–1673 6 4 51
Jan III Sobieski 1674–1696 12 6 63
August II Mocny 1697–1733 21 12 28
August III 1733–1763 16 14 27
Stanisław August Poniatowski 1764–1795 13 1 162
*obejmuje sejmy zwyczajne i nadzwyczajne, które doszły do skutku; bez sejmów konwokacyjnych i elekcyjnych
Źródło: U. Augustyniak, Historia Polski 1572–1795, Warszawa 2008, s. 98.

54
Zrozumieć przeszłość
Maturalne karty pracy – gwarancja sukcesu na egzaminie maturalnym
Maturalne karty pracy 2 to zbiór zadań skorelowanych z treścią podręcznika Zrozumieć przeszłość. Część 2.
Umożliwią Ci one utrwalenie wiedzy oraz systematyczne ćwiczenie umiejętności sprawdzanych na egzaminie
maturalnym, takich jak analiza i interpretacja źródeł, porównywanie i syntetyzowanie faktów, tworzenie
narracji historycznej.

Bogaty zbiór zadań zawiera różnorodne typy ćwiczeń,

które pojawiają się na maturze. Uwzględniono w nim
zróżnicowany poziom trudności poleceń. Ich wykonanie
służy kształceniu wymaganych umiejętności
i utrwalaniu zdobytej wiedzy.

Przykładowy test typu maturalnego,

zamieszczony na końcu publikacji, został
przygotowany na wzór arkuszy egzaminacyjnych.
Dołączony do niego klucz odpowiedzi umożliwi
Ci samodzielne sprawdzenie poprawności
rozwiązań.

MAKSYMALNIE MATURALNIE
Od wiedzy po umiejętności
Wyjątkowe publikacje oferujące praktyczne i efektywne
przygotowanie do matury, w pełni dostosowane terazmatura.pl
do obowiązującej formuły egzaminu.

Vademecum Zadania i arkusze maturalne Tuż przed egzaminem

Porządkujesz wiadomości Ćwiczysz umiejętności wymagane Powtarzasz i utrwalasz najważniejsze
i poznajesz sposoby rozwiązywania na maturze. Oswajasz się z formułą wiadomości oraz umiejętności tuż
zadań typu maturalnego. egzaminu i sprawdzasz swój poziom przed maturą.
przygotowania.

Kontakt z wydawnictwem:
Centrum Kontaktu: 801 88 10 10 (z telefonów stacjonarnych)
58 721 48 00 (z telefonów komórkowych)
strona internetowa: www.nowaera.pl
e-mail: nowaera@nowaera.pl